eyh Bedreddin, Osmanl'da ortak mlkiyeti savunan bir slam alimiydi.

Bir sre sonra bu amala bakaldrd. Mritleri Brklce Mustafa ve Torlak

Kemal'le birlikte balatt isyana binlerce kyl katld ve binlercesi kltan
geirildi. Bedreddin ise, ibreti alem iin Edirne'de Serez arsnda rlplak
idam edildi. dam edilirken de fikirlerinden taviz vermedi. Yzyllarca ad
toplumcu mcadelenin simgesi oldu.
Bezmi Nusret Kaygusuz'un eyh Bedreddin adl eseri Atatrk dneminde
yaynlanmtr. Yazar kitabn imzalayarak Atatrk'e sunmutur. Kendisi de
m f t olan Kaygusuz, bir anlamda Bedreddin geleneini devam ettiren
Atatrk dnemi bilimadamlarnn bir rneidir.
Yaynlanmasndan 70 yl sonra Kaygusuz'un eserini, ner Yac'nn titiz
almas ile gnmz Trkesine kazandryoruz.

EYH BEDREDDN
Bezmi Nusret Kaygusuz
Editr: ner Yac
Yazar tarafndan Atatrk'e imzalanarak tediye edilen 1 9 2 0 tarihli ilk basksnn ismi " e y h
Bedreddin-i Seluk?", 1 9 5 7 tarihli ikinci b s k s n n i s m i " e y h Bedreddin S i m a v e n " d i r

ISBN 9 7 5 - 6 2 8 8 - 3 4 - 5

LER YAYINLARI
No: 45
Birin< i Hasm: Nisan 7 0 0 5

2 0 0 5 , lmi Yaynclk Reklamclk ur. Nak. in. Gda San. ve Tic. Ltd. ti.
Kilolun Kim ynyu lklc lmi Yaym lk Keklanclk Tur. Nak. in. Gda San. ve Tic. Ltd. ti.'ne aittir.
YayneviniInn yu/l l l n ulumdan kunen veyatamamen alnt yaplamaz,hibir ekilde kopya
edileme/, oQ(lltll(m<l/ vr yaymlanamaz.

LER YAYINLARI
Y N E T M YER: h t i k l l Cad Ayhan Ik S>k. 7 / 5 Beyolu S T A N B U L T e l / F a k s : ( 0 2 1 2 ) 2 9 2

73 00 ANKARA BRO GMK Bulvar 45/ 1 Kzlay Tel: (0312) 229 76 87 ZMR BRO air
Eref Bulvar N o : 3 7 / 3 Alsancak Tel: (0232) 4 6 4 7 1 5 2 A D A N A B R O C e m a l Paa
Mahallesi

5 S o k a k N o 4 D a i r e 1 2 - 1 3 S(yhan T e l : ( 0 3 2 2 ) 4 5 3 4 8 4 0 Z M T B R O

Karaba M a h a l l e s i

ohabettn B l g i s u Ccd. N o : 2 2 Kcrt:l D a i r e : 1 T e l : ( 0 2 6 2 ) 3 2 3 4 7 4 5

E D R N E B R O Mthalpaa M a h A r f p a r C a d . Selahattin G r e k e Apt. D a i r e : 4 T e l : ( 0 2 8 4 )

214 70 16 Internet: www leri2000.ori| rposta: ileri2000@hotmail.com

Bask: Gnaydn Ofset (0212) 5 0 1 2 9 4 5

EYH BEDREDDN SMAVEN

NDEKLER
GR

, "

BEDREDDN

Soyu
Doumu
renimi
Eilimleri
retmenlii
Dervilii
Timur'la Grmesi
eyhlii
Uyan Belirtileri
Memlekete Dn
Kazaskerlii
Srgnl
Meslei
Halifeleri
Aslmas
Eserleri
Netice

'

45
49
57
61
65
69

^5
79

85
93
99
'03
117

'29
'47
'55

VARDAT

'7'
233

Varidat Tercmesi
Aklama

Giri

arlk ve yokluun srr ve hakikati gibi ocmli baz meselelerin zlmesi insan iin kolay olmamtr. demolu,
varlnn tamamen yok olmasna hibir biimde raz deildir. O
hususta ne kadar doru fikirler elde etse, yine kalbine bir inan
gelmez. Bununla ilgili nereden gzne bir bilgi ilise, derhal
oraya doru koar. Esasen aramak hasleti insan tabiatnda sakldr.
nsanlarn ou merak ettikleri noktalar zerinde kendilerini
aydnlatacan sandklar bir adam grnce, hemen ona balanrlar. Nail olacaklar doru yolu gsterme nimetinin karl olmak
zere mride hizmet ve itaati bor bilirler.
lkadan zamanmza kadar gizli ve ak btn toplumlarn
teekklne, bu arayp tarama tabiat ile bazlarnda az ok
erdirmek kudretinin varl sebep olmutur. Bununla beraber yol
gstermelerin srf dini veya felsefi bir mahiyette kaldn sanmak
doru deil. Telkinler ekseriyetle siyasi ve yasak olan balara

dayanmaktadr. Toplulua giren kiilere dini birtakm emanetler

meyannda esrarn gayesi olarak yava yava siyasi maksat da
alanr. Zaten bir toplumun istekleri yalnz inanlardan ibaret olsa
bile mritleri frkann dnda kalanlar kendilerine yabanc ve
hatta dman bileceklerinden saknmak veya saldrmak isteiyle
meydana gelecek durumun rengi yine siyasetle bulanm olur.

can anlaynca Amr ibn-l s'n tavsiyesiyle askerinin mzraklarna birka Kurman Kerim astrd. Muharebe derhal durdu. in
hakem ile hallini kararlatrdlar. mam Ali fkh sahabelerden
"bunak" Ebu Musa-el A'ar'yi (: 51 H.), Muaviye de "tilki'VAmr
ibn-l s' hakem tayin etti. Netice malum: hile ile Muaviye'nin
valilii kabul edildi.

Tarih, bize en eski milletlerde dahi gizli kmelerin bulunduunu

bildiriyor. Ezcmle Hindistan'daki B r a h m e n l e r Cemiyeti,
Msr'daki
l
irketleri,
Yunanllardaki
Fisagorler
(Pytagoraslar), Yahudilerdeki Esenyanlar o kabildendir. Msr ve
Hindistan'daki gizli cemiyetlerin bykleri ta ve taht ile ilgiliydi.
Bunlar, milyonlarca ahaliyi hkmdara esir gibi tbi t utmaktayd.
O sebeple Nemrud ve Firavun halkn tapnlarna mazhar olmutu. Zerdt mezhebi, Ssanler tarafndan Mani (: 275 M.) ve
Mezdck (: 535 M.) dinlerine kar tutulduktan sonradr ki, ran'n
her tarafna yaylabildi. Hazreti M u h a m m e d (570-633 M.)
(Sallallah aleyhi veselem) "mmetim yetmi frka olsa gerektir. Hepsi cehennemliktir. Ve illaki biri deildir." buyurmutur.
Hadisteki say kesinlie deil, mbalaaya matuftur. Gerekte
slm frkalarnn adedi oktan yetmi geti.

te Hriciler bu hakem meselesini ayaklanmak iin sebep buldular. Gya: "Ve mehteleftm fihi min ey'in fehukmh ilellahi."
ayeti meydanda iken, halifenin hakem usuln kabul eylemesi
Kur'an Kerim hkmlerine aykr imi. Halbuki mam Ali anlama yolunu dier tarafn srar ile kabule mecbur kalmt. Ve
"Fec'al hakemen min ehlih ve hakemen min ehlih" ayeti kerimesine dayanyor, slamlardan lazla kan dklmesini istemiyordu.
Kar ve koca meselelerinde hakeme mracaat gereklii kabul edilince, byle byk bir ite o gereklik daha ziyade sabit olmaz m?

slam leminde ilk muhalefet frkas Hazreti Ali'nin (Kerre-mallah vechehu) halifelii zamannda kuruldu. Havari Frkas en
nce Sffn Savanda grnmtr.

Esasen Ben Haim ve Ben l Inniyye kartln, kabile ve soy

ihtilaflarn slamiyet bir trl kknden kazyamam, ayrlklar
daha Cenab Peygamberin salmla balamtr.

am Valisi Muaviyc (: 60 H.), Osman'n (: 35 H.) lm zerine bamszlk sevdasna urad. Ve halk Osman'n intikamn
almak iin hilafete yeni geen mam Ali'nin (599-662 M.) aleyhine
kkrtmaya koyuldu. mer'in hilafetinde Msr' zapteden. mehur
skenderiye Ktphanesini yaktran Amr ibn-l s' (: 43 H.) Nil
diyarna gnderdi. Ali'nin oradaki valisini atete yaktrd. Kendisi
de Ali'ye kar yrd. ki ordu Sffin'de karlat. 1 10 gn sava
oldu. ki taraftan yetmi bin kii ldrld. Muaviyc, malup ola-

Resuli Ekrem, hayatnn son zamanlarnda Gadr i H u m denilen

mahalde Ali'yi elinden tutup ykseke bir yere kt. Ve unlar
syledi:

Hricilerin iddias zahiren din, btncn tamamyla siyasiydi.

Hilafeti Ali'den alp bakasna vermek fikrinde idiler. Nehrevan
Savanda reisleri Harks hin Zleyr (: 37 II.) gebertildi.
Avenesinin ou da kltan geirildi. I-akat tkenecek yerde
oaldlar.

"Kim dost ve yardmc isterse, Ali onun dostu ve yardmcsdr.

Ya Rab, Ali'yi seveni sev. Dmanna dman ol. Yardm klana
yardm, kahr ve zulm edene lanet eyle." Derhal "Bugn dininizi
ikmal ettim. Sizin zerinize nimetimi tamamladm. Ve din olarak

slam' tercih eyledim." ayeti nazil oldu. Resulln hitam bulduuna ve Peygamberin geceine kant saylan bu olay, Ali'ye
kar bazlarnn kalplerinde beslenen haset duygularn bir kat
daha kztrd.
Ksa bir mddet sonra, am yolunu amak ve Muta yenilgisinin
cn almak iin Bizans'n himayesinde bulunan Suriye'ye kar
bin kiilik bir ordunun hazrlanmasna baland. Peygamber,
Zeyd'in olu same'yi komutan yapt. Ve "Ali ve Fazl'dan baka
same'nin bayra altna gitmeyene Allah'n laneti olsun." buyurdu. Bunu birka defa da tekrar etti. Ebu Bekir (: 13 H.) ve m e r
(: 23 H.) duymazla geldiler.
O esnada Hazrcti M u h a m m e d (aleyhisselam.) hastaland.
Yataa dt. Fakat buna ramen orduya hareket emrini verdi.
same, Ebu Bekir'le m e r ' e haber gnderdi. Gitmediler. nk
yokluklarnda Ali'nin hilfete geirilmesinden korkuyorlard.
Peygamberin salk durumu gitgide bozuldu. Sahabelerine dedi
ki: "Bana divit ve kt getirin. Size bir ey yazaym. Ta ki benden
sonra doru yoldan kmayasnz." mer, Ali hakknda bir vasiyet
yaplmasndan rkt. Ve "Hasta fazla igal edilmez. Allah'n kitab
bize yetiir." szleriyle buna da mni oldu.
Nihayet Resuli Ekrem fni dnyadan gt. Ali ve Fazl bin
Abbas ile Ben Haim'den bazlar l ile megul oldular. Ebu
Bekir, mer, Ebu Ubeyde, Ebu Huzeyfe vesaire, o anda Ben
Side Sakifesinde halifelii paylamakla uratklar iin, cenaze
namaznda dahi bulunmadlar. mer, gn klla sokaklarda
dolaarak, Ebu Bekir'e biat edenlerin oalmasn salad. Bu iler
bitince, Cenab Peygamber hatrlarna geldi. Kabrinden karp
tekrar namazn klmak istediler. Ali (Radiyallhu anhu) brakmad.
Onu da biat ettirmek iin ne mmkn ise hepsini yaptlar. Bu

yolda "Fatma benim vcudumun parasdr. H e r kim onu incitirse

beni ve bizi inciten Allah' incitmi olur." hadsini gz nne
getirmeyerek, Fatma-tz Zehra'y (612-633 M.) bile tazyik eylediler. Ebu Bekir, kz Aye'nin uydurduu "Nebilerin miras olmaz,
terk ettiimiz mal sadakadr." szn ileri srmek suretiyle Fidek
hurmaln F a t m a ' d a n almaya kalkt. Halbuki Cenab
Peygamber bunu Hayber vakasnda "Sana yakn olann hakkn
ver." ayetinin gelmesi zerine, lmnden yl nce kendisine
hibe ve temlik etmiti. O n d a n maada zaten braklacak bir mal da
yoktu. Fatma'dan tank istenildi. Fakat gsterilen ahitler birer
bahane ile kabul edilmedi. Fatma, "Ya Ebu Bekir, sen pederinden
miras aldn halde, beni ne diye babamn verdiinden mahrum
brakrsn?" dediyse de, sz dinlenmedi. Hurmal cebren elinden aldlar. Oradan alaya alaya ayrld. Henz yirmi bir yanda
iken Ali'yi ve ocuklarn arkada brakarak, babasnn yanna uup
gitmesi, bu gibi ac hdiselerin zehirli tesiriyle olsa gerektir.
mam Ali, "Yhlik bike isni mhibbn gli ve mbgidun
glin." hadisinde iaret olunduu gibi, dost ve dman kazanmak
hususunda garip bir talih cilvesine ma/hard. I lavari frkas bunun
bir tecellisidir.
Doru yoldan ktklar iin Haric adn alan bu serseriler
noktada birlemilerdi:
a) Mmin, muttaki olandr. JGnah ileyenler ve Kur'an Kerim'e
yanl mna verenler kfirdir.
b) Ali'yi ve Osman' sevenler mmin deildir.
c) Zalim imama kar gelmek vaciptir.
Bu frkadan bilahare Muhakkime Acarida, Ebaziye, Azrakye,
Behsiye, Necdat, Asfariyc ubeleri tredi.
lerinde en ok kuvvet kazanan Ebaziye'dir. Bunu Trablusgarp

Berberlerinden Abdullah bin Ebazal Murri al-Tamim tesis etmi,

153 senesinde halife Mansur'un valisini ldrerek Afrika'ya hkim
olmutur. ubeleri Hafsiye, Harisiye, Rabia, Yezidiye'dir. Halen
Ebaziye Afrika ile U m m a n ' d a yaygn ve Zengbar ahalisinin resm
mezhebidir. Yezidiye kolu ise Musul havalisini sarm bulunmaktadr. Hakikatte bunun slamiyet'le alkas ok phelidir. Ebaziye
mensuplar bile Yezid'lcrden ekinirler.
Acarida'nn da kollan unlardr: Meymuniye, Hamzaviye,
uaybiye, Hazimiye, Halfiyc, Atrafiye, Malmiye, Mechuliye,
Saltiyc, Sa'libe, eybaniye, Mkcrrcmiyc.
Hazreti Ali, hayat mddetince hi rahat yz grmedi. Halifelii
hep bozut ve ayrga ile geti. Bunun belli bal iki sebebinden birisi
Emcvlerin snmek, tkenmek bilmeyen habaset ve adavetleri,
dieri Ali'nin hak ve fazilet erevesinden zerre kadar ayrlmak
istememesi ve zamann deimesiyle ahlakn eski safiyetini kaybetmi, Ebu Bekir ve m e r devrinde olduu gibi hak yolunda menfaatsiz hizmet edecek kimselerin ok azalm bulunduunu gz
nne almamasdr.
Sonunda Hariclerden A b d u r a h m a n bin mlcem adnda bir
melunun zehirli haneriyle ehit edildi. oluk ocuu senelerce
zalimlerin kanl ellerinde kald. Ve birer birer babalarnn,
dedelerinin yoluna gittiler.
Ali'nin kahr grmesi, ocuklarnn zulme uramas temiz
Mslman kalplerini ona doru meyil ettirdi. Zulm gren,
malup olan veya istilaya urayan insan ve memleketlerin gnlleri
hep Ali'ye akt. Bu sevgi, dar kabile zihniyetini, Arap inhisarcln
kaldrd. Kk bir Yahudi cemaati iinde yetien sa'nn mazlumiyeti muhtelif birok milletleri birbirine yanatrd gibi, Ali de
masum vc mazlumlarn sembol, ondan ve ocuklarndan akan
mbarek kanlar hakszla urayan fert ve cemiyetler iin bir tesel-

li kayna oldu.
Havaric'in tepkisi i'a frkasn dourdu. Geri eskiden beri
Ali'yi seven ve ona taraftar olanlar pek oktu. Hatta Osman'n
lm (35 H.) akabinde i'a-i l teekkl etmiti. Bunlara ehli
snnet itikadnda idi. Ve yalnz imametin Ali'ye ait olduunu iddia
ederlerdi. Halbuki imdi iin rengi ok deiiyordu. Aslen haham
olduu sylenen Sanal Abdullah ibn-i Scbc' baka bir ekilde
mcadele meydanna atld. Vc iliin Galiye ubesini kurdu. Bu
zat vaktiyle mam Ali ile konumalar yaparak, bilgisine, byklne hayran kalm ve slm olmutu. Sevgisinin okluundan
onun hakknda (Entel'ilh) tabirini kulland iin, Medine'den
Medayin tarafna srld. Hazreti Ali'nin lm zerine, iddiasn
bsbtn kuvvetlendirdi.
Bu mezhebe gre, Ali ehit edilmemitir. Onda Tanrlk zellikleri vardr. Bulutlar stnde bulunmaktadr. (k grlcncsi Ali'nin
sesi, yldrm kamsdr. Son / a m a n d a yeryzne inecek vc dnya
ahvalini dzeltecektir. Haran denilen eyler cmleten mubahtr.
Onun ardndan mamyye ad ile hyk bir kol daha tredi. Bu
da Hazreti Ali'nin imametini savgalyor, sahabelerden bazlarn
ktlyordu. mamyye'de s Aeriyyc ve ondan eyhiye ve
Kefiye tarikatlar vcut buldu.
Daha sonra, mam Zeynelbidin'in olu Zeyd'e (: 122 H.) mensup olanlar Zeydiyye mezhebini ihdas eylediler. Zcyd, Hiam bin
Abdiilmelik (: 125 H.) zamannda krk bin askerle kendisini
kuvvetlendireceklerini vadeden Kfelilere aldanarak, hilafetini
ilan eylemi, halbuki hizmetine topu topu be yz kii gelrii, bu
zayf kuvvet Irak Valisi Yusuf bin mir'in gnderdii orduya
malp olmu, Yusuf bin mer-us Sakf ismindeki melun tarafndan ehit edilen Zeyd'in gvdesi Kfede, ba am'da gnlerce
halka tehir edilmiti. Zeydlcr halen de Yemcn'de yaarlar.

mameti Ftma'nn slalesine balarlar. Gnah ileyenlerin cehennemlik olduuna inanrlar. Zeydiyye mezhebi Carudiye,
Sleymaniye, Salihiye kollarna ayrlmtr.
iliin de Havari gibi siyasi maksatlara dayand aikrdr.
nceleri Arap kabileleri iinde doan i a mezhebi kuvvetli elemanlar elinde birok ekillere girmi, sratle her tarafa yaylm,
bilhassa slam yaylmasyla egemenliini kaybeden milletlerde ok
fazla bir rabet bulmutur. nk zemin ve zaman bu gelimeye
pek elveriliydi.
Haybcr, Yesrib ve Yemen mntkalarnda tepelenen Yahudiler
tabiatyla Arap'a kar kskn idiler. Bazlar da Tevrat'tan aldklar
ilhamla Davut) veya Sleyman gibi kudreti iki leme yaylm bir
hkmdar bekleyip duruyorlard. Bu gceniklik ve bekleyii aslen
Yahudi olan baz kimselerin ilk frsatta frkacla kalkmalar ile
birletirmek mmkndr.
Yemenliler, milattan 110 yl nce kurduklar Himyer devletini ve
Himyerlerin parlak medeniyetini bir trl unutamamlard.
ranllar, asrlarca hkmran olduklar memleketlerin genilii
ve devletlerinin an ve evketiyle vnrler, kendilerini btn uluslarn hkimi sayarlard. slamiyet'in yaylmas zerine, vaktiyle
hakir grdkleri Araplarn istilasna maruz kaldlar. Zorla
Mslman oldular. Fakat Araplara bir trl snamadlar. Firdevs
Tus (: 411 H.) mehur bir ktasnda bu dargnln ok gzel bir
ifadesini veriyor:

uyandrdlar. Ve hilafeti Abbaslere intikal ettirdiler. Abbasler

devrinde erkn ve vzerann ranllardan alnmas det oldu.
Msr'da Fatm'ler (297- 67 H.) i halifeliini kendi mallar
sayyor ve ilii yaymak iin her trl fedakrl yapmaktaki geri
kalmyorlard.
Badad'da teesss eden l-i Bveyh devleti de (320-447) ilie
hayli kuvvet verdi.
Ve nihayet ah smail Safev tarafndan bir Eglise haline konulan
bu mezhep ran'da resmiyet kazand. Hususi ekilleriyle halen de
dnyann birok yerinde yaygn bulunmaktadr.
i'a'nn Sebeeiye, mamyye ve Zeydiyc'de baka u kollar da
vardr: Kmiliye, Ulyaniye, Mugayyiriye, Mansuriye, Ilattabiye,
Numaniye, Nusayriye, Cenahiye, Grbiye, Rezamiye, Zcrariye,
Mtefevviziyye, Bediye, Benaniyc.
Ashap asrnn sonlarna doru bir de Kadcriyye meslei meydana
kt. Bunu kuran Mbed-i Chan (: 0 H.) u fikirleri etrafa
sat:
"Allah, Kur'an' Kerim'de gsterildii gibidir. Yaratklar tam
olarak halk edilmitir. nsann yaptklar kendi iradesinin mahsuldr. Harici bir kuvvetin veya kaza ve kaderin neticesi deildir.
Fiil ve hareketler nceden takdir olunmamtr. Bunlar, beerin
istek ve kudretine tbidir. Cenab I lak, kullarnn ilerine karmaz
ve fenal irade etmez. Herkes tutaca yolu bizzat tyin eder."

"Deve st imekten ve kertenkele yemekten A r a p ii o dereceye vardrd ki, ran hkmdarlarnn tacn arzu ediyor. Tu, felein
arhna tu!.."

Bu nazariye ile eriata tazim edilmek isteniliyorken, bilmeyerek

Hak Teala'nn kendi mlknde arzu etmedii ilerin vuku bulduu
ve onlarn bakalar tarafndan ilendii neticesine varlyordu.

Acemler, slamiyetc ran ruhuna uygun bir ekil vermek, Kisra

saltanatn tekrar yaatmak emelinde idiler. i a mezhebi onlara bir
nimet gibi geldi. Emeviye devleti aleyhinde iddetli bir cereyan

nce Basra'da kurulan bu meslek, yava yava am'a ve

Medine'ye kadar yayld. Emevlerden Abdlmelik bin Mcrvan (:
86 H.) Mbed'i ldrtt. Fakat mezhebini sndrmeyi baaramad.

Be on yl sonra, Cebriye adnda dier bir mezhep ark diyarn

kaplayverdi. Kaderiye'ye kar kan bu mezhepe:

Ata (: 131 H.), tizal mezhebini tesis etti.

nazariyeleri yle zetlenebilir:

nsanda kudret ve ihtiyar yoktur. Her ey kaza ve kaderin

tesiriyle vcuda gelir. G n a h ve isyan vehim ve hayaldir. Fail
Allah'n iradesine boyun emitir, fiil hakkn muradna muvafktr.

1) Allah birdir. Cevherinden baka vasf yoktur. Sfat ncesiz

olmaz. rade, itme ve grme hak ile kaim bir mna saylma/.

Geri bu, yksek bir dncedir. Vahdeti vcut nazariyesiyle pek

gzel birletirilebilir. Lakin sradan insanlar iin zararldr. Zira
insan cansz bir cisim derekesine indirerek, iyilik ve ktlk, iyiler
ve fenalar arasnda hibir fark brakmyor. slam'n dne bu
inancn ok tesiri olmutur.
Cebriye'in kuruluu ile ilgili bulunan Celim bin Safvan'dan (:
128 H.) baka bir frka daha zuhur etti. Cahmiye adn tayan bu
mezhep, yaratk sfatlarnn yaradana atfedilmesini doru bulmuyor, Allah'n her eyden ri, bsbtn manevi ve soyut bir varlk
olduunu iddia ediyordu.
Sfatlarn inkr, mhim meseleye yol vermi oldu:
a) Bir eyin grnmesi cisim olmas ile kabildir. Cenab Hak bir
cisim olmadna nazaran grnmez.
b) Ar bir mekndr. Orada ancak bir cisim bulunabilir.
c) Vakalar cisim ile kaimdir. Sz olaan bir eydir. Allah ile kaim
olamaz. O itibarla Kur'an Kerim mahluktur, yani sonradan
yazlmtr.
Bu esaslar kabul edilince, Allah'a yaklamak. Peygamberin
mirac, semaya doru el amak, gkten ini gibi din mevzularn
mnas kalmaz. Cahmiye mensuplar, dinden tamamyla ayrlmasn da istemedikleri iin, bunlar trl trl szlerle yorumlarlard.
O sralarda, Basra'da Hasan-iil Basr'nin (21-110 H.) medresesine devam ederken, bir meseleden dolay oradan ayrlan Vasl bin

Mu'tezile'nin

2) Cenab Hak mekn, suret, cisim, yer tutmak, gmek, sona

ermek, deimek ve teessr gibi eylerden beridir. Gzle grnmez. Bu babtaki ayetler birbirine benzemektedir ve yoruma muhtatr. Kuran Kerim hadistir. Allah ile kaim deildin
3) nsan, fiil ve hareketlerinde serbesttir. yi ve kty isteyerek
yapar. Akl, hakikatleri alglamaya kfidir, gzel ve irkini semekte hkimdir. O n u n iindir ki. demolu yapt ileve gre, mkfat veya cezaya layk grlr. (,'enab I lakk'n emrettii veya yasaklad ey dileine gre deildir. Kullarn ilerine riayet etmek
Allah iin gereklidir.
4) Gnah iman ile Kl'r arasnda bir aralktr. Mmin, tvbe ile
dnyadan ayrlrsa, bir ey lazm gelmez. Tvbe etmeksizin giderse,
iledii byk g n a h l a r d a n dolay, ebediyen atete kalmaya
mahkm olur. u kadar ki, gnahkra verilecek ceza, kfire verilecek cezann daha alaltcsdr.
tizal mezhebi, bata pek ziyade reva bulmuken, 232'de
Elmtevekkil'in halifelie gemesiyle ikbali snmeye yz tuttu.
Ancak usul halen devam eden /.eydiye ve mamiyye mezheplerinde kald.
Mu'tezile'den u ubeler domutur: Necariye, Hzeliye,
Nizamiye,
Hitiye,
Beeriye,
Muammeriye,
Mzdariye,
Smmaniye, Hiamiye, Cahziyc, Hayatiye, Ka'biye, Cebiye,
Behemiye, meriye, Esvariye, Eskfiye, Caferiye, Salihiye,
Hudeybiye. Nacariye'den de Berusiye, Zfraniye, Mstedrike
kollar kmtr.

kinci yz yln ortasna varmadan, Ebu Selt Seman (:-152 H.)

namnda biri, amelin niyet ve itikattan sonra geldiini, gnah ve
isyann imana zarar vermeyeceini, sulularn sonsuza kadar
cehennemde kalmayacaklarn iddia ederek, Murcia mesleinin
temelini att. Murcia, ilk baha mezhebi saylr. Bunun taraftarlar,
ibadete pek az nem verirler, "Esas marifet ve ihlstr. Marifet
bulunmazsa iman mmkn olmaz. Kulun ibadetle cennete girmesi
kabil deildir. Oraya ancak ihls ve muhabbetle girilir." derlerdi.
Murcia'da be kul kmtr: Yunusiye, Ubeydiye, Gassaniye,
Subaiye, Sumeniye.
Yine o tarihte Mebbihe frkas grnd. Bunun kurucusu
Belhli Mekatil bin Sleyman (: 150 11.), Allah' yaratklara benzetir, Tanr'nn cisim ve cesedi bulunduuna, Ar zerinde oturduuna inanr, bir zamanda iki imamn itiman desteklerdi.
Abbasilerden Muhammed Mehd'nin (: 169 H.) zamannda
Mervl Abdullah (: 159 H.) ortaya kt. Aslen Mecusi iken, ilim ve
felsefede hret bulmu ve sonradan Mslmanlara katlmt. Ksa
boylu, irkin suratl bir adamd. Yzn daima boyal bir rt ile
kapad iin, tarihte Mukanna adyla anlr.
Bu adam, Abbasilere hilafeti temin etmesine mukabil, halife
Mansr tarafndan kahpece ldiirtlcn ve lm halkta byk bir
elem ve teessr brakan Trk aslan Horasanl Ebu Mslim'de (:
137) bulunan tanrsallk ruhunun kendisine intikal eylediini ileri
srerek, Zend ve Mezdek akidelerinden bazlarnn ilvesiyle
slamiyeti deitirmeye, gayriahlki hareketleri, israf ve sefahati
genelletirmeye alrd.
Ebu Mslim'in intikamn almak, Abbasleri drmek isteyenlerin cmlesi Mukanna'ya sarkl. Bunlara Abbaslerin siyahna
kar beyaz giyindikleri iin Mubeyyize, krmz kemer tadklarndan dolay da Muhammere denilirdi. Her gn biraz daha byyen

bu cemiyet halifeyi f e n a halde rktt. Ouz T r k l e r i n d e n

toplanan bir ordu zerlerine gnderildi. Mukanna Ke'te yakaland. Elleri ve ayaklar koparld. Gvdesi atete yakld.
Btnlik fikirleri, nce Mukanna'nn mezhebinde
Bilahare baz frkalarn esasn tekil etti.

grnd.

Aradan ok bir zaman gememiti ki, bni Ravendi (: 166 H.)

zararl telkinleri ile byk bir hret kazand. Bu ahs, Isfahan
civarnda domu, Badatl'da bymtr. Pederi Yahudi'den
dnme idi. bni Ravendi, her gn inanlarn deitirir, para mukabilinde kitap yazard. "/:'/ Haini" adndaki kitab iin Smerr
Yahudilerinden 4000 dirhem ald rivayet olunur. "Kitab-iit Tac"
lemin kdeminden bahseder. "Kitah-z ZiHrriieP'nde peygamberlik ve peygamberler aleyhinde bulunmu, mucizeleri gzbaclk
ile vasflandrmtr. "Kitab-l Danig" adl eserinde Kur'an
Kerim'de baz tutmazlklar olduunu sylemektedir.
Sistematik ekilde h e p slamiyet aleyhinde alt. Halife
Muhammed Mehdi bununla ve mensuplaryla epeyce bir mddet
uramak mecburiyetinde kald.
Hicr 215 ylnda Haricilerden Bbck (o: 223 II.), herkese hrriyet ve msavat (eitlik) datmaya ve kadnlar dahi ayrmakszn
her eyde ortaklamay telkin etmeye kalkt.
Bu mezhep, hakikatte pek de yeni bir ey deildi. Ondan 300 yl
evvel, ran'da Mezdek, Mecusilc in Bcrhemiye ve Saibiye dinlerini
genileterek, Mazdeizm dinini vazetmi, ana vc kzkardee kadar
zinay helal tutmu, mlk ortakln desteklemi, sava ve vatanseverlik aleyhtarl yapmtr. ah Kubad' da bu dine almay
baardndan birok ran ehriyle birlikte Ahvaz, Fars, ehri Zor,
Semerkant gibi baz Trk illeri de Mezdiklcrin nfuzu altna
dmt. Kubad'n olu Nuircva Mezdek'i idam ve dinini men
eylemitir.

Bu mezhep yeniden tazelendi ve ismi Bbekiyye oldu. Bbek,

halife M e m u n (: 218 H.) zamannda ele geirdii mstahkem
Bedir kasabasn merkez ittihaz ederek, durmakszn etrafa sarkntlk yapmaktayd. Harun-r Reid'in Trk zevcesinden gelen halife
Mutasm Billah (: 228 H.) 218 senesinde mehur Trk beylerinden Afiin'i Azerbaycan'a gnderdi. Drt yl sren sava neticesinde Bbek Krt iline kat. Ermeniler kendisini yakalayp
Afin'e teslim ettiler. Badad'da olu ile birlikte idam olundu.
230 tarihinde Muhammed bin Kerram Sicistan mamyye'den
Hiam bin Hikem'in Mccssime'sini geniletti. Bu zat, Allah'n
beeri surete ve sfatlara malik olduunu syler, kitapta katiyen
tevil kabul etmezdi. M u h a m m e d bin Kerram'n d u r u m u
Trkistan'da tehlikeli grld iin, kk bin mridiylc beraber
Herat'tan kovuldu. Senelerce mahpuslarda kald. Sonunda kendi
eceliyle Kuds'te ld.
nc yz yl bitmeden, Karmat kasabasndan Ebu Ali Hasan
bin Ahmed, ekser kurallarn Bbekiyye'den alarak, Karmatiyye
mezhebini kurdu.
Karmatiyye mezhebinde her ey mubaht. Karmat, kzkardei ve
hatt z kz ile cins mnasebette bulunabilirdi. Sadaka, dua, oru
gibi din akideler ret olunuyor, her trl malda ortaklk isteniliyordu.
lkin Kfe civarnda grnen bu mezhep, Az zaman iinde din ve
hilfet iin bir afet kesildi. Taraftarlar Hacer-i Esved'i yktklar
gibi, slamiyetin esaslarn da sarstlar. Kur'an Kerim'i isteklerine
gre yorumluyorlard. Reislerinden Ebu Sait Cenab (: 301 H.) ve
oullarnn kazand evket ve azamet her taraf yldrd. Ayni
habislerden Ebu Tahir (: 311 H.) Basra'y ve btn Kfe'yi eline
geirdi. Karmadlar, hkmdar tahtn tehdit etmekten bir an geri
kalmadlar. Badad halifeleriyle de de 372'de son buldu-

lar. Nusayriler bunlardan azmadr.

Hicretin 483 ylnda Hasan bin Sabbah frkas ortaya kt. Bu
tayfann sergerdesi Alevlerden Mstansir'in hilafeti iin halk
tevik e t m e k memuriyetiyle Msr'a gnderilmiti. O r a d a n
Arabistan'a dnnde bir mezhep kurmasn tasarlad. lk tbilerinin gayretiyle ahinlerin bile g konabilecei Alamut kalesini
zaptetti. Aleyhinde baz tedbirler alan Seluk baveziri ve eski
medrese arkada Nizam-iil Mlk' (: 485 H.) bir fedai vastasyla
ldrtt. Ondan sonra fikirlerini bsbtn aa vurdu.
Hasan bin Sabbah' mezhebi, balangta ilie yakn bir ey
iken, git gide gelmi ve gemi babac mezheplerden baz esaslar
alarak, en ziyade Btnyye eklini ald. Bu mezhebce, dinin bir ii,
bir de d vardr. Nasl ki, bademin kabuu maksut olmayp asl
iidir. Kur'an'n zhiriyle emir ve yasak edilen ne kadar hkm
mevcutsa, hepsi lzumsuz, eriatn farizalar kaldrlm, haram
olan eyler mubahtr. Btn mna, kitap ve snnete bakmakla
anlalmaz. Bunu bildirmek iin masum bir imamn varl ve onun
sylediklerini itirazsz kabul etmek gerektir... Bu son fikirle de
Btnyye'den Abdullah bin Meymun'u "Sakl imam" akidesi ve
Ismaillerin nazariyeleri tamamen benimsenmi oluyordu.
mam Cafer-us Sadk (: 148 11 ), salnda byk olu smail'i
imamete halef tyin eylemiti, smail'in lm zerine olu
Muhammed imam kabul edildi. O suretle smailiyye'nin u drt
umdesi dodu:
a) mamet smail'in evladna mahsustur.
b) mamlarn her fiili haktr. Zira onlar temiz ve masumdurlar.
c) mam'n her sz Kur'an mahiyetinde ve Allah'n emri
mesabesindedir.
d) mam, yer yznde Cenab Hakk'n ruhuna mazhar olmu bir

tanrdr.

olabilir.

Hasan bin Sabbah, smailiyye akidelerinin verdii kuvvet ile cennet ve cehennemi de tasarrufu altna ald. Mritleri kendisinin
lmleri diriltmeye kadir olduuna, urunda lenlerin Cennete
gireceine inanr, yapmaya memur olduklar ii lmden korkmakszn mutlaka icra ederlerdi. Tarikata yeni girenlere esrar iirildikten sonra, Cennet tarznda yaplm hususi bir sarayn ii ve d
gsterilir, eyhe sadakat yolunda lenlerin oraya konulaca
sylenerek, maneviyatlarna kuvvet verilirdi. Hasan bin Sabbah
Di-i Ekber, veziri Bzrk ran'da hkm sren Scluklerden
Sultan Sencer (: 522 11.), ocaklarn hemen sndrmek zereyken,
bir gece yatanda bir haner ile bir kt buldu. Tezkerede "Bu
haneri yatanza saplayan el, gsnze de saplayabilir. Eer bizden vazgemezseniz, akbet o da olacak. Sineniz yataktan kati
deildir." ibaresi yazl idi. Bu tehdit yok etme hareketini derhal
durdurdu.

Bu adam, iraz'da Muhiddin Hatim'den Si'a usuln, Hasan

Sabbah'n halifesi Hand Alcddin'den de btnl renmiti.
Aleddin Keykubad, Muhiddin Hatim'yi Sivas kadlna getirince,
O n u n yanna yanaarak, gizliden gizliye ilii yaymaya balad.
621'de Muhiddin Hatin ahirete kavutu. shak Kefersud de
Sivas'tan Amasya'ya geti. Burada Mesud tekkesi eyhi ve
Bbiyye tarikatnn piri Horasanl Baba lyas'a yapjt. 20 yldan
beri iinde saklad emellerinin tahakkukuna mni grd Emr
Berke'yi Amasya valiliinden kaldrtmak iin, onu himaye eden
Aleddin Kcykbad' (: 634 H.) gafil ehzadesine zehirletti.
Bunun zerine Emr Berke azledildi. Baba shak da istedii gibi
tekilat yapmaa frsat buldu. Toplad 50 bin Bb'nin bana
geti. nce halifeliini ilan etti. Daha sonra bununla kanaat etmeyerek, Hazreti Muhammed'in ruhen mam Ali'ye ve ondan kmiller
vastasyla kendisine intikal eylediini etrafa yayd. Ve btn
ilerinde daha serbest olmak iin de.Peygamberlik abasn giydi.
Baba lyas, bu iddialar iitince, derin bir nefretle iftliine ekildi.
Trabzon Kral Komnenos. shak'a yardmda bulunmak maksad ile
slm hudutlarna yklendi. Baba shak, Kayseri'yc doru yryerek, yolda Tckr Sinan Bey'in askerine galip geldi. Havza Emri
emseddin Me.hmed'i, Kedere Emri Mbarizddin sa Bey'i ve
daha birok iman ehlini ehit kld,

518'de Hasan bin Sabbah ld. Lkin Halifelerinin haydutluu

devam ededurdu. Nihayet Hlg (: 663 H.) kalelerini yktrd.
Baz mritler bu mezhebin bir m d d e t daha yaamasna
almlarsa da, Timur'un (: 708 Ii.) demir penesi yetierek,
onlar da cmlcten dierlerinin yanna gnderdi.
Hasan bin Sabbah mezhebi Mclhide, smailiyye, Haaiyyc ve
Btyye adlaryla tarihte kanl bir hret brakmtr.
637 senesinde Amasya'nn Kefersud nahiyesinde oturan Baba
shak, yzndeki dindarlk maskesini bir tarafa atarak, siyaset sahnesine kt. Hsameddin Efcndi'nin Amasya tarihinde Baba
shak'n Bizans mparatorluunu igal eden Komnenos ailesinden
bir prens olduu bildirilmektedir. Fakat bizce bu cihet ok phelidir. Sevilmeyen ahslar Rum veya Ermeni yapmak eski tarihilerin detidir. Baba shak'n Komnenos ile mnasebeti ancak siyasi

O gnlerde Amasya'dan Konya'ya kaanlarn feryad Gyaseddin

Keyhsrev'i gaflet uykusundan uyandrd. Mehur m e r a d a n
Mbarizddin ah' Baba shak'n zerine saldrd. Sevahil Emri
Aliir Bey de Trabzon Kral'nn iini bitirerek, Amasya'ya ulat.
Baba shak Kfersud yakaland ve 638'de asld. Horasanl Baba
lyas da (: 675 H.) tekkesine dnd.
Bu olaydan 182 yl sonra, eyh Bedreddin tarikat zuhur etti.
Bedreddin frkas, Btnler ve Avrupa'daki Karbonariler dere-

cesinde srekli olmam ise de, pek az zaman zarfnda gizli bir
cemiyetin bandan sonuna kadar grp gsterecei suretleri
tamamyla meydana koyup hususi tarihesini ikmal eylemitir.
G e e n asrn balarnda Hanbel ulemasndan A h d l v e h a b
M u h a m m e d Tam Necid ktasnda biraz palazlatktan sonra, kzn
D e r i y e ehrinin en nfuzlu adam M u h a m m e d bin Sud'a vermek
suretiyle bsbtn kuvvetlendi. 1218'de Mekke'ye girdi. Mbarek
kabirleri yktrd. Mezhebini kabul etmeyenleri kltan geirdi.
Ayn vaheti Medine'de de yapt. Hatta Ravza- Mutahhare'yi yktrmak istediyse de, halkn pek ok ricasyla ancak onu brakt.
Bu mezhebe gre, peygamber ve velilerin kerametleri hayatlaryla kaimdir. lmlerden medet dilemek ve onlar ziyaret etmek
memnudur. Ttn, ubuk, nargile imek haramdr. Muska, uursuzluktur. Mezzinlerin salt-ii selm getirmeleri caiz deildir.
Cemaatle namaz klmak vaciptir. Mnferit namaz iliktir. Camiye
gidip gitmemek yoklamaya ve mazeretsiz gitmeyenler cezaya
tbidir.
Vehabler, 1228 ylnda Msr, am ve Irak cihetlerine de
saldrdlar. kinci Sultan M a h m u t (: 1255 H.), Msr Valisi
Mehmet Ali Paa'y (: 1266 H.) bunlar tepelemeye memur etti.
Reisleri Abdullah bin Sud yakalanp stanbul'da idam olundu.
Fakat Vehabilik snmedi. l-i Sud ve li Reid muharebeleri
senelerce srd. imdi Arabistan'a Suudiler hkimdir.
Son olarak da, Seyyid M u h a m m e d Ali Bb iraz'da yeni bir
mezhep kurdu. Bu zat, eyhiye tarikatnn kurucusu A h m e d
Zeynuddin el-Ahsa'nin talebelerinden Seyyid Kzm'n mrididir.
Bb ihtilli, Nsirddin ah'm clsuna tesadf eder. lmiyle,
lisannn dzgnlyle, yznn ve endamnn gzelliiyle, bilhassa namus ve faziletiyle hret bulan Kurre-tl Ayn Thire adnda
Kazvinli bir Trk kz ihtillcilerin banda idi. M u h a m m e d Ali

Bb'n huzuru ile halka u yolda telkinlerde bulunuyordu:

"Bb hkmeti teesss etmedike ve kanunu aranzda hkmran
olmadka, eriata itaat edip etmemekte muhtarsnz. imdilik cenab hakkn vicdanlarnza naketmi olduu kanunlarla kendiniz
kendinize rehber olunuz. yi olan her eyi yapnz ve fenalktan
kanz, hepiniz ayn c e m a a t i n zas, hepiniz kardesiniz.
Kardelerce mnasip olduu gibi, mallarnz aranzda taksim ediniz."
ran hkmeti, bu mezhebin taraftarlar ile mteaddit arpmalarda bulunduktan sonra, 1267'de Bb' ele geirdi ve kuruna
dizdi. Kurre-tl Ayn da en korkun bir zindana atld. Aradan bir
mddet geince, Bb Nsirddin ah'a bir suikast yaptlar.
I.akin muvaffak olamadlar. Bunun intikamn almak iin Kurre-tl
Ayn atete yakld.
Bb'n talebelerinden Yahya Subh-i Ezel ile kardei Bahullh
Badad'a katlar. Fakat orada da kkrtc hareketlerde bulunduklarndan Osmanl hkmeti Yahya Subh-i Ezel'i ve yanallarn
Kbrs'ta, Bahullh ile mritlerini Akk kasabasnda oturmaya
mecbur tuttu. Subh'i Ezel, Bblerin kt takm ile sarl kald.
ounluk ve aydn taraf Bahullh' geti. Halen Avrupa ve
Amerika'da itibar bulan Bahllh'n tarikatdr. Ve Bhalik
Bbliin yerine gemitir.
Bbliin ak ve bilinen esaslar unlardr:
1) Bbler nazarnda btn dinler eittir. Cenab hakka taallk
e d e n itikatlar slm'n ilk akidesinden pek az farkldr.
Mu'tezile'ninkine daha ziyade yakn grnr.
2) Yaradlta her ey temiz olduu iin taharet kaytlar ile fazla
uramak lzumsuzdur.
3) Bb'n namaz iki rekt ve orucu on dokuz gndr.

4) tidal ve kanaat bir fazilettir. O sebepten afyon, ttn, kahve

kullanmak yasaktr. Her Bb sarholuk veren eyler imal edebilir.
Fakat onu kullanamaz.
5) Kadn ile erkek arasnda hukuken bir fark yoktur. H e r Bb
ayn mezhepteki kadnlarla arafsz olduklar halde grmeye
mezundur. Ancak faydasz ve laubali konumalar yaplmaz. zdiva
mecburidir. On bir yan dolduranlarn evlenmeleri lzmdr. Bir
Bb'nin ei de Bb olacaktr. Ayrlmak gayricaizdir.
6) Hapis cezas ya nakden veya kabahatli bulunan kar ve
kocadan birini kabahatsiz olan dierinden ayrmak ile tatbik
olunur.
7) Bb selamlamas da hususidir. Selm veren "Allahii E k b e r "
der. Dieri "Allahu zam" ile mukabelede bulunur.
8) Bir Bb ticaret iin memleketinden 2 seneden fazla ayrlamaz. Eer arada deniz varsa, bu mddet 5 seneye kadar karlabilir.
Bunlarn zevahirden ibaret olmas da mmkndr. nk Msr
limlerinden Reid Rza el-Hseyn, bir eserinde "Bablik mezhebi
birtakm gafillerin zannettii gibi, yeni bir mezhep deil, yeni bir
dindir ve slamiyet'ten ziyade Hristiyanla yakndr. Bbler,
mezhep vznn gkten inmi olduuna inanrlar. Evvelce gizli gizli
propaganda yaparlard. Bilahare El Drr Behiye adndaki kitab
bastrtarak, akidelerini aa dktler. Bu kitapta Kur'an Kerim'in
belagat ve fesahat cihetinden insan kudretinin stnde olduu
inkr ve yetler kendi itikatlarna uygun bir tarzda aklanmaktadr." diyor.
imdi, yukardan beri tarih srasyla ve ksaca zikrettiimiz bu
eit eit frka ve mezhepler iinde bizim en ok dikkat nazarmz
Bedreddin tarikat ekmitir. Vehbler meselesi istisna edildii
takdirde, Osmanl tarihinde hibir benzeri yoktur. Bilhassa idealin-

in ykseklii ve samimiyeti itibariyle btn slm leminde esizdir.

lk defa, G a r p tarihilerinden Yuhan Wilhelm Tesink Ayzen, bu
olayn Osmanl padiahlaryla Bizansllar arasnda cereyan eden
nemsiz ekimelere benzemeyip, Osmanl saltanatnn dayand
manev esaslar ykabilecek bir mahiyette olduunu iddia etmi,
d a h a sonra Franz Babinger eyhe dair yazd bir kitapta
Bedreddin vakasnn halihazr hadiseler ile birok noktalarda
dikkati benzeyiler gsteren sosyal bir hareket olnjasna nazaran
ok nemli b u l u n d u u n u belirtmitir. M e h m e t erif Bey'in
" H a n e d a n ve Millet" adl eserinde de u cmleler okunuyor:
"Simavl Bedreddin'in ortaya k, dorudan doruya itima
hareketler ortasnda ykselmi keskin bir dehann inklp isteyen
bir temaylyd. Koca Trk, bugnk m u s t a r i p beeriyetin
straplarn douran sebep ve milleri daha o gnden kefettiini
gstermektedir. Bu byk adamn tarihlerimizde bir kalem darbesi ile geiverile hayatn bir inceleyici tamamyla malumat sahasna atamam, ulvi ve pek insan olan dncelerini tahlil etmek vazifesini bugne kadar kimse deruhte etmemitir."
Hakikatte Trkln ruhundan doan saf ve temiz ahlak, asri
insaniyetiliin kurtarc akideleri, insanln kurtulu ve serbestisini zerine alabilecek yksek kaideler tmyle Bedreddin tarikatnda kaynamaktadr. Onun iin Bedreddin'in ahsiyet ve meslei
bakalarndan stndr ve daha fazla incelenmeye deer.

Bedreddin

Soyu

oy ululuu, tek bana vnmeye dayanak olamaz. nsana asl

eref veren zel meziyetlerdir. Ancak aydn ve faziletli bir
adamn temiz ve asil bir kana sahip bulunmas kvanmaya sebep
olmayacak bir ey de deildir.
Bedreddin, bilgi, e r d e m ve ecdat erefliliklerini nefsinde
toplam bahtiyarlardan saylr. "Mevzuat Ulum"un ifadesine gre,
kendisi Seluklcrden Sultan Aleddin'in kardei oludur. Dedeleri
Seluklularn Vezirliinde bulunmutur. "Tac-tl Tevaril" byk
ceddinin Sultan Aleddin'in yakn hsmlarndan ve vezirlerinden
bulunduunu beyan eder. "Ksas Enbiya", Aleddin'in amcasnn
olu diye gsteriyor. "Sicil-li Osna", ecdadnn sadece Seluk
devleti vezirlerinden olduunu sylemekle iktifa etmitir; Tarihi
rivayetler bu hususta birbirine uymuyor. Bir ksm tarihilerse bsbtn suskunluu tercih etmilerdir. Bedreddin'in isyanla sulandrlm olmas saraya ho grnmek alkanlnda bulunan

ou tarihilerimizin kendisini ihmal etmesine sebep olmutur. Son

zamanlarda yazlan Kmil Paa'nn siyasi tarihinde Bedreddin'in
ismi bile yoktur. Bazlarnn, Seluk neslinden olduunu aa vurmalarn soysal bir cesaret saymak caizdir.
u halde bu hsmln derecesini aka belirtmek iin bir nebze
Seluklerden bahsetmek gerekiyor:
Seluklularn byk ceddi Dakak'tr. Dakak, Ouzlarn ok kolundan ve Uygur Devleti tebaasndan idi. Dirayet ve ecaati sayesinde Bg
Han'n hizmetine girmiti.. Seluk! Dakak' oludur. Bu zat, yaradltan babasnn meziyetlerine sahip bulunduundan gitgide babu oldu.
Fakat Bg Han ' zevcesi, Seluk ' kazand nfuz ve kudreti ekeneyerek, onu ortadan kaldrtmak iin kocasn kkrtmaktayd. Seluk,
bu vaziyet karsnda orada ralat kalamayacam anladndan yandalanyla beraber memleketinden kp Sicl ehrine gitti. Selukler o
zamana kadar ate ve yldza taparlard. Burada slm dinini kabul
ettiler. Seluk'un Mikil. srail, Musa ve Yunus adnda drt olu vard.
Mikil bir kaleyi muhasara ederken ld. srail de Gazjeli Sultan
Mahmud tarafndan malp edildi ve onun verdii acyla ld. Seluk
yz sene yaad. Vefatnda yerini Mikil'in olu Turul'a brakt.
Turul bey, ran ve Acen Irak'm fethederek, Rey ehrini merkez ittihaz eyledi. Amcas srail'in olu Ktulmu'u Kafkasya ve ark Anadolu
taraflarna akn etmeye gnderdi. Ktulmu, Turul Bey'in saltanat
sonlarnda erginlik kazanmaya alm ise de, Turul'un halefi Alp
Arlar 'la ettii muharebede bozguna urad. Kaarken atndan dmek
suretiyle ld. Olu Sleyman esir tutuldu. Vezir Nezam-ill Mlk'n
efaatiyle idamdan af olunup Bilecik ile Ufa beynindeki arazi ikametine
srgne gnderildi. Alp Arslan ' lmnde yerine geen Melik ah,
Sleyman' Kzlrmak ile Karadeniz boaz arasndaki
memleketleri
fethe memur kld. Sleyman zaferler kazand ve znik ehrini kendisine
merkez edindi. Ancak Saltanat uzun srmedi. 479'da Halep taraflarnda savat esnada maktul dtii.

Onun zerine, Asya Hkmdar Seluklu Melik ah, Sleyman'n

biiyk olu Davtd Han ' Konya Saltanatna nasbetti. Bunun kardei I.
Kl Arslan, Trkmen byklerini elde ederek ve savaarak znik
kasabasna girdi. Davud Han ldrld ve kendisi Rum Seluklularnn
hkmdar oldu. Melik ah, Kl Arslan' bu hareketini iyi grmedi.
Ufa Valisi nadddi Buran Bey'i zerine saldrd. Kl Arslan esir
dt. Ve Melik ah yanma getirildi. Bu srada Melik ah alirete
gt. Yerine nce kiik olu Mahmut, bir sre sonra Biiyk ehzadesi
Rkniiddin Berkyaruk geti. Kl Arslan, Berkyark't'a zgrln
almaya muvaffak oldu. Anadolu'ya gelerek tekrar
hkmdarlk
makamn igal etti. 0 srada Elli Salip ordular Anadolu'yu istilya
baladlar. Daninendiye Emri Gazi smail Han Konya'nn imdadna
yetiti. Kl Arslan Hallar Anadolu'dan kard Bu baars sebebiyle
"Sultan- Rum" unvann kazand.
Kl Arslan' vefatnda biiyiik olu Melih ah, bilahare kiiiik
ehzadesi I. Mescl Seluk tahtna oturdu. Birinci Mesd, Asl Seluk
havzasn ilk olu zzeddin'e. Daimediye'yi ikinci olu Nsrdclin
ehinah a verip dnyadan ayrld. Ondan sonra sr ile I. Gyaseddin,
III. zzeddin Kl Arslan, ikinci defa Gyaseddin, 1. zzeddin Keykvus.
I. Aleddin Keykubad yekdierinin yerine getiler. Aleddin'in lmnde
olu II. Gyaseddin hkmdar oldu. Lkin Mool Hakan Mengii 'nn
Anadolu Nazn Bayc Ntyin Seluk hkmetinin her trl iine karmaktan geri kalmyordu. Gyaseddin, bu mdahaleden duyduu teessrle saltanat ehzadelerine brakarak inzivaya ekildi.
ehzade, ortaklkla devleti idare etmeye baladlar. Ekser Trk ve
Acem tarihileri, II. zzeddin Keykvus tan bahsettikleri halde, kardeleri IV. Rkniiddin Kl Arsla ve II. Aleddin Keykubad' zikretmezler.
Halbuki karde am/a baslm mterek sikkeler
stanbul
mzesinde sakldr. Keza Yeilrnak kprsnn ortasnda bulunan bir
kitabe de mterek hkmetin delilidir. karde arasnda ekime ve
bozuma hi eksik olmamtr. Reyleri bir noktada birleemiyor, son sz

Byc'ya kalyordu. Sonu uda II. Aleddi Keykubad kendi rzas ile
saltanat kardelerine brakt. Bir niiddet sonra Mengii'nn Anadolu
vekili antuk Nuyin'in ltnii ile ilgilendirilerek Mugan'a arld.
Erzincan'a vard zaman birdenbire oluverdi. 658'de Hiilg Han.
kalan iki kardein didimesini bertaraf etmek iin, Konya tarafn zzeddin Keykvs'a. Amasya cihetini de Rkeddin Kl Arslan'a tahsis
eyledi. 660"ta Msr hkmetiyle mttefik olduu bahane edilerek zzedclin Keykvus azloludu. Btn Anadolu Rkniiddin'e kald. Mazul
Sultan, perian bir surette memleketinden kp olu ve baz tbileriyle birlikte Krm'a gitti. Rkddin Hiilg'nn halefi Abakc
Han' n husumetine urayarak idam olundu. Yerine olu III. Gyasedclin
Keyhiisrev geti.
Knn Ham Mngke Timur 'un yctnuda misafir bulunan II. Izzeddin
Keykvus bu esnada vefat etti. Mool hkmdar Berke Han'n kz olan
zevcesi bay Hatun, ehzadeleri II. Mestd, Kl Arlar ve Feramrz ile
beraber Amasya'ya geldi. Burada iki ehzadesini brakp Mestd ile
Tebriz'e gitti ve Abakc Han'a kavutu. Bu .buluma, Gyaseddin
Keylsrev'in atlmasn ve II. Mesud'un atanmasn salad.
Argt Han'n zamannda II. Mesud da azlolondu ve yerine IV.
Gyaseddin Keyhiisrev tayin edildi. Tatarlarn mdahaleleri herkesin
sabr ve tahammln
oktan amt. Gyaseddin, umumun bu
nefretinden istifade ederek, epeyce bir nfuz ve istikll kazand. Argn
Han telaa dt. Kuvveti azaltmak iin Amasya taraftn azul ikinci
sultan Mesud'a verdi. Aradan ok zaman gemedi. Gyaseddin ld.
Anadolu yine kamilen Mes'ud'a kcld. Lakin memleket iyi idare oltanad. Devlet erknnn kt ileri ve Hristiyanlarn
tahakkmleri
ahaliyi bizar brakt.
Sultan Mahnud Gazan, birbiri ardnca yaplan ikyetlerden cesaret
alarak, Seluk saltanatn bsbtn ortadan kaldrd. Anadolu'yu drt
ksma ayrd ve her paraya bir emir tayin etti. II. Mestd Harene kalesine gnderildi. Emirler meydan bo buldular ve birer hkmdar

kesildiler. Zulmlerin okluu, tahsilatn iddeti halk usandrd. Her

taraftan II. Mesud'un tekrar saltanata getirilmesi istirham ediliyordu.
Mahnud Gazan, ark tarafn II. Mesud'a, Konya cihetini de
Eermiirz'un olu III. Aleddi Keykubad'a verdi. Fakat Tatar mezalimi
bir trl skn bulmad.
Trk beylerinden Baltu Bay, Tatarlarn nfuzuna nihayet vermek iin
iki hkmeti birletirmek, Aleddi 'iti kklne binaen o bertaraf
ederek II. Mesud'a tan bir istikll kazandrmak eneliyle ortaya atld.
II. Mestdi yanna alarak Konya'ya doru yrd. Mahnud Gazan,
hretli komutanlarndan Ktlu ah' byk bir ordu ile Anadolu'ya
yollad. Baltu Bay bozuldu ve Sultan Mesud esir diitii.
Bundan sonra, Ktlu ah Baltbay'ayardmda bulunduu anlalan
Msr hkmeti zerine yriid. Orada dehetli bir bozguna urad.
Trk beyleri, Konya'da oturan III. Aleddi Keykubad'
btii
Anadolu'da istiklalini ilan ettiler. Mahmut Gazan bizzat Anadolu'ya
geldi. Aleddi sfahan'a getirilip idam edildi. Mteakiben olu
Gyaseddin de boduruldu. Sultan Aleddi'in ldrlmesi biitiin
Trklerin zntsn ve beylerini istiklalini mucip oldu. Tire'de
Aydn, Manisa'da Sarhan, Mula'da Mentee, Silifke'de Karaman,
Ktahya'da
Germiyan,
sparta'da
la mit, Antalya'da
Teke,
Kastamonu'da
sfendiyar,
Mara'ta
Dtlkadir,
Adana'da
Ramazanollar
bamszlklarm
iln eyledikleri gibi,
St
Kasabasnda da Osman Gazi kendi amna stiklal hutbesi okuttu.
Tam o srada Msr hkmdar Melik Nasr, Gazan
Han'n
himayesinde bulunan am' zaptetti Gazan Han, Msr ile savamak
iizere ikinci defa Anadolu'ya geldi. Halep'e kadar gitti. Lakin art sz
arasz yacn yamurlar sebebiyle her taraf amur olduundan geri dnmeye mecbur kald. Anadolu'da iken Tiirk umumi efkrnn Sultan
Mesud'a taraftar olduunu anlad. Msr hkmetine mutlaka galip
gelmek arzusunu besledii iin Anadolu'nun gnln
kazanmaktaki
siyasi menfaati gz nnde tutarak mahpus II. Mes'ud'a Seluk

saltanatm tevcih eyledi. Bununla beraber nfuz ve hkimiyet yine

Tatarlarn elinde idi. 702 ylnda Gazan Han Msr Hkmetine malp
oldu. Teessrnden hastaland. lm zerine yerine
Muhanmed
Hudbende geti. Felli bir halde Amasya'da ikamet eden ikinci Mesd
da dnyadan gt.

demesini tekil eden o ayrntl biyografi "Kef-el Zmun"den alnmtr. "Kef-el Zunu"un hatas zahirdir. Bu eserin 1. cildinde
smail, kinci cildinin 357, 429, 508, 629. sayfalarnda hep srail
denilmitir. Esasen bu isim Seluk tarihine yabanc deildir.
Seluk'un oullarndan birinin ad da srail'dir.

Muhanmed Hudbende Han, Msr'a kar altm bin Tatar askeriyle

Kazancik Nuyin 'i gnderdi. Tatarlar Sis ehrine gelince, Karananolu
Bedreddin Mahmud, Antalya emri Seyfeddin Mahmud gibi deerli ve
pikin merann birleik hcumuna urayarak perian oldular. Trk
beyleri Sultan Mesd' ehzadesi Taceddin Altnba' Gazi elebi
unvanyla Amasya'da Seluk tahtna oturttular. Hudbende. Anadolu
ahi valinin ski bulmas ii. ehzadenin saltanatn kabul eyledi.
Gazi elebi Tatar mmessili btga Nyin i kontrol altnda hkm
srd. Hudbende lan vefat edince, halefi tarafndan Havza'claki
iftliine gnderildi. Seluk devletinin de nam ve an tarihlere miras
kald.

Bu yazdklarmzdan anlald zere, Bedreddin baba

cihetinden srail, Abdlziz, Feramrz vastalar iie Seluk Sultan
ikinci zzeddin Keykvus'a ve Feramiirz'n zvcesi Orbay
Hatun'un babas Asya hkmdar Berke 1 lan'a bitiir.

"akayk- Nunaniyye" ile "Varidat"m "Mukaddeme"sinde

ve
"Lgat-i Tarihiye ve Corafiye"nin 2. cildinde Bedreddin'in Seluklu
Sultan Aleddin'in z yeeni olduu yazldr. Ancak yukarda
bildirildii vehile, Seluk tarihinde Aleddin vardr.
Bedreddin'le ilgili olan hangisidir? Rahmetli Hayrullah Efendi bu
phemizi gidermektedir; tarihinin altnc cildinde, zikredilen
Aleddin'in Feramrz'un olu olduunu beyan ediyor. Feramrz
ile dier kardei Kl Arslan'a Saltanat tac nasip olmamtr.
imdi Bedreddin'in babas ile Feramrz'iin olu ve III. Sultan
Aleddin'in kardei olan dedesini renmek ciheti kalyor. Yine
Hayrullah Efendi Tarihiyle "Varidat"m "Mukaddeme"nde
babas
srail ve byk babas Abdlziz olarak tespit edilmitir.
Bedreddin'in kendi eserlerinden "Cmi-l Fusleyn"de
ise
babasnn ismini smail buluyoruz. Brockclman'n yazd A r a p
edebiyat tarihinde de o yoldadr. "Cmi-iil Fusleyn"in mukad-

Bedreddin'in dedesi Abdlziz, kardei III. Aleddin

Keykubad'm vezirliinde de bulunmutur. Baz tarih yazarlarnn
Bedreddin'in ecdadn Seluk vezirlerinden gstermeleri bundan
ileri gelmitir. Geri Namk Kemal Bey "Osmanl Tarihi" ndc bunu
yalanlamak iin Konya Seluklularnn hibir zaman ehzadelerini
vezaret hizmetinde kullanmadklarm iddia ediyorsa da doru
deildir. Hicr 9. yzylda yaayan tarihilerden dil olu Oru
Bey'in yazd "Taril-i Al-i Osman"n 8. sayfasnda Osman Gazi'nin
civardaki t e k f u r l a r a kar yardm dilemek zere Aleddin
Keykubad'm yanna gnderdii kardei olu Ak Timur'un oradan
getirdii harp mhimmat ile Karahisar'n fethedilmesinden ok
memnun kalan Sultan Aleddin'in Abdlziz namndaki Veziri ile
O s m a n Gazi'ye istikllini bildiren bir buyrultu ve Msr
Hkmdarndan gelmi Hazret i Peygamberin ak sanca ile tu ve
alem ve kymetli dier baz hediyeler gnderdii ve Osman
Gazi'nin gnder zerindeki hilali kartp byk bir sayg ile ota
stne koydurduu tasril edilmitir. Seluk Sultannn bu
hediyeleri z kardeiyle yollamas yksek bir cemile ve iltifat
mahiyetindedir. Osman Gazi'nin buna mukabil Abdlziz'e gayet
samimi bir hsn kabul gstermi olmas lzm gelir. bdlziz'in
ve baz hsmlarnn bilhare Osmanllara gemesi mutlaka bu ilk
tanmann tesiriyledir.

Bedreddin'in babas srail'in lini ve fazl bir zat olduu tahmin

edilmektedir. "Tabakat-i
Seniye" yazar Takiyddin E f e n d i ,
genliinde renime pek hevesli bulunduunu ve o maksatla
Trkistan'a kadar giderek orann limlerinden, bilhassa
Semerkand'n ba hocas Abdlmelik'tcn ders aldn bni
Arabah'tan naklen sylyor.
Yazd

"Menakbnne"de:

"Bu menakip ire ne kim syledim

eyhten iitileni nakleyledin
Niceler eyhe menakip yazdlar
Yazdlar amma, havada gezdiler."
iddiasnda bulunan Bedreddin'in torunu Hafz Halil, eyh'in
babasnn Katl srail ve dedesinin Abdlziz olduunu,
Abdlziz'in Seluk neslinden geldiini, Konya'da doduunu.
Sultan Aleddin'e vezirlik ettiini, amcas II. Gyaseddin Mesud un
tekrar padiah olmas zerine Seluklerin yanndan ayrldn
bildirdikten sonra, u tamamlayc bilgileri veriyor:
"Abdlziz, savatan ok holanrd. Hangi muharebeye girse,
mutlaka dman yenerdi. Abdlmmin ve Fazl Bey adndaki iki
kardei ve bana ak sark sard iin Tlbendi lyas dedikleri
kzkardeinin olu ve hemiresinin kzndan gelen Hac lbeyi ve
Gazi Ege ve bunlarn babas Haini ve kendi olu srail olmak
zere yedi arkada ile beraber Sleyman Paa'nn maiyetinde
Rumeli'ye geti. Az zaman iinde ok yerler alnd. Fakat Sleyman
Paa atndan derek ld ve Bolayr'a gmld. M u r a d
Hdavendigr Malkara'da bunlarla bulutu. Hac lbeyi Burgaz',
Abdlziz ile Abdlmmin Dimetoka taraflarn almaya memur
edildi. Gaziler Kayas denilen yerde Abdlziz pusuya dt ve
ehit edildi. 100 yldan fazla yaam bulunuyordu. Bu felaketi
haber alan Hac lbeyi Abdlmmin ile srail'e yetiti. Beraberce

Dimetoka'y zaptettiler. Gazi srail, 300 kiilik bir kuvvet ile dier
bir ehre hcum etti. Bu kalenin tekfuru ve oluk ocuu kaarken
yakaland. srail, ganimetlerin hepsini gazilere datt. Yalnz Kale
beyinin gzel kzn kendine alkoydu ve buna Melek diye ad verdi.
Kzn akrabasndan yz kii slam dinine girdi. Birka gn geince,
srail arkadalarn ve yeni eini alp Burgaz'a gitti."
te Bedreddin'in anas bu "Melek"tir. Yksek zeklar iin
Lombrozo'nun arad rk ve iklim kaynamas burada gzel bir
rnek gstermitir.
Bu izahlardan sonra, Bedreddin'in ktn emniyet ve gereklikle tertip edebiliriz:

Sultan zzettin Keykvus DL

Sultan Gyaseddin Mes'ud

Feramrz

Kilit; A r s l a n

Abdla/.iz

Ahdlmin

I
Taceddin Altunba

S u l t a n A l e d d i n Keykubat

Gyaseddin

srail

Meyyed

I
Bedreddin Mahmud

Doumu

edrettin'in doduu yeri renmek iin, umumiyetle yanl

bir surette ismine katlan "Sinavi" kelimesini bilmek kafi
grnyor. Acaba doru bir ey midir?
Yakn zamanlara kadar Trkiye dahilinde Simav adnda iki kaza
merkezi bulunmaktayd. Ancak Badad vilyetine tbi olan Simave
kazasnn o tarihte Trklerin elinde bulunmad iin bahse mevzu
olamayaca aikrdr. u halde Ktahya vilyetinde, Kei dann
Gney batsndaki Simav kasabasn Bedreddin'in doum yeri
olarak tanmamz lzm geliyor. Bunu "Hanner'i Tarihi" ile
Bursal Tahir Bey'in "Osmanl Mellifleri" adndaki eseri berkitmektedir. Bu kasaba imdi kaza merkezidir. Yalnz ehrin alt ve btn
kazann otuz iki bin nfusu vardr. Ahmed Mithat Efendi'nin
"Mufassal" adndaki tarihinde eskiden gayet byk bir vilyet
merkezi olduu beyan ediliyor. I. Sultan Murad (: 791 H.)
zamannda Osmanl idaresine gemitir. "Li'gal-i Tarihiye ve

Corafiye"nin Orhan Gazi (: 761 H.) devrinde fetholunduunu

yazmas hata eseridir. Simav, o srada Germiyanoullarna ait idi.
Murad
Hudavendigr'n
clsunda
Karamanllar
Germiyanoullar ile birleip saldrya balamlard. Sultan
Murad, Karamanllar cezalandrd. Germiyan hkimi Ali Bey'le
mesele tatlya baland. Kzkardei Devlet H a t u n ehzade
Bayezd'a verildi. Erigz, Tavanl, Simav ve Ktahya gelinin
cehizi oldu. O suretle Simav Osmanoullarna hediye eklinde
geldi. Bedreddin'in, babasnn oradaki kadl esnasnda doduunu Takprlzadc ile I loca Sadcddin Efendi sylyor. Bu
hesapa doumunun 783 tarihinden sonra olmas icap eder.
Bu iddiay doru diye kabul ettiimiz takdirde, zorluklar iinde
kalrz. lkin, doum tarihi 783 olunca, yaamas mddeti 40 sene
olmu olur. Eserleri ve yaptklar yle ksa bir mre inanmaya
mnidir. kincisi, Bedreddin'in Seyyid erif ile ders arkada
olduunu dier blmde greceiz. Seyyid erif 739'da domutur.
Bedreddin 783'te domu olursa, Seyyid erif kendisinden 44 ya
byk olur. Bu sebeple ikisinin ders orta olmas gleir. leyin,
Bedreddin'in 801'de Msr ehzadesi Ferec'e retmen olduunu
ileride mtalaa edeceiz. Yukardaki d o u m tarihine gre,
Bedreddin o zaman henz 18 yana girmi bulunuyor. Bir kere
dnlsn: Msr'da birok lim ve fazllar d u r u p dururken bir
ocuun ehzadeye retmen olmas mmkn mdr? Drtleyin,
baz muteber eserlerde Simav'n Bedreddin'in pederi tarafndan
fetholunduu yazldr/" Halbuki mezkr kazann Trkiye'ye bar
yolu ile gemi olduunda btn tarihiler birleiktir. Bu kartlk
da ayrca bir nemi haizdir.
Btn bunlar, Simav hakknda bizi pheye drmekten geri
kalmad. Tetkik neticesinde aradmz Simav' Ktahya'da deil,
baka yerde bulduk. "Varidat"n "Mukaddeme"sinde
u cmleler
vardr: "eyh Bedreddin, (bni Kad- Simavna) denmekle maruf-

tur. Edirne'nin yaknnda Hezar'da Simavna derler bir hisarck

mevcut olup o n d a domutur. Babas ol kalenin fethinde
Mslman askerinin beyi idi. Sonra kad olmutur." Hakikaten
Bedreddin'in hreti bni Kad- Simavna'dr. Ktahya'daki'Simav
hibir zaman Simavna suretinde sylenmemitir. Edirne'deki
kalenin ismi ise Simaven olarak sylenmektedir. Hayrullh Efendi
Tarihinin 6. cildinde o tarzda yazldr. "Varidat"n kapanda da
"Bedreddin el-Simaven" denilmitir. Birok has isimlerde yapld
gibi sonradan nihayetine bir hay resmiye ilvesi ile Arapa ekline
konulmu olmas mmkndr. Simaven, halihazrda bir harabeden
ibarettir. zerinde istihkmlar yaplmtr. Yan banda bulunan
Hezar ky halen mevcut ve ivdir ne'ye sekiz saat uzaktadr. bni
Arabah ve Takiyyddin Efendi de Bedreddin'in doum yerini
Edirne'deki Simaven gstermilerdir. "Meham-iil Filkaha" sahibi
Edirneli Km Efendi de Simaven'in Edirne krnda olduunu
doruluyor.
Bedreddin'in torunu Halil'in "Menakl)ime"sin(ic
u satrlara
tesadf ediyoruz: "Kad srail'in durduu kalenin ad Simavna idi.
Bu kyn kilisesini kendisine ev yapmt. I ler gn zrh ve silahyla
kp akama kadar bizzat ift srerdi. Bedreddin Mahmud 760
ylnda burada domutur. O zaman daha Edirne alnmamt. Kad
srail'in Bedreddin'den baka birka olu daha dnyaya geldi.
Bunlarn iinde lim olanlar ve olmayanlar da vard."
Bu sylentilerden aka anlalan udur ki, Simaven kalesi Gazi
srail tarafndan zaptedilmi, Osmanl hkmeti kendisini burann
mil ve kads olarak tanm, orasn bir malikne eklinde idare
eylemesini mnasip grm ve Edirne'nin fethi iin bir mukaddeme hazrlamtr. "akayk / Numaiyye" ile "L'gat-i Tarihiye ve
Corafiye" Bedreddin'e "Simavna Kads" diyorlar. Bu hata bni
Kad- Simavna unvanndan mtevellittir. Bedreddin'in doum yeri
burasdr. Doum tarihinin de, Halil'in dedii gibi, 760 olduunu

EYH BEDREDDN

EYH BEDREDDN

kabul edersek katiyen yanlmayz.

Bedreddin'e gelinceye kadar ayn ismi tayan zevat oktur.
Mesel, Amasya hkmdar ahnah'n atabeyi ve amcas olu
B e d r e d d i n ahnah, mehur k o m u t a n l a r n d a n
Bedreddin
Aydodu, 612'de Simrc (Amasya) Valisi olan Bedreddin Ebu
Bekir, 7. asr limlerinden Bedreddin Mahmud bin Ali, Karaman
devletinin kurucusu Bedreddin Mahmud Bey, Kedere emri
Bedreddin Mahmud elebi, Karaman Hkimi II. Bedreddin. eyhin dnyaya geliinde Bedreddin Mahmud ad ile adlandrlmas bu
adn o zamanlarda pek makbul tutulduundan olsa gerektir.

renimi

Tanklar:
l . M e v z u a t - U l u m , 'Iukrl/.utlc, c.
S a a d e d d i n , c: 2, s. 422.

I. s. 748; Tac-iit Tcvarih,

Hoca

imaven'in fethinden sec soa d i m e de zaptolundu.

Edirne ehri en eski kentlerden biil Miladn ikinci yz

ylnda R o m a mparatoru Adriye (aralndan iar edildii iin ad
Adriyanopoli kalmtr. stanbul'a ve kzey lkelerine kar gayet
kymetli bir hareket noktas olduundan I Mrad zabtn ok arzu
ederdi. Bakomutan Lala ahin l'aa'y fethe memur ederek kendisi de byk bir ordu ile Babaeski'ye doru yrd. Edirne
Tekfuru hisar iinde bekleyecek yede, Trkleri akta karlamak
hatasnda bulundu. Sazldere'de malp oldu. Bizimkiler kaleye
dayandlar, fakat ieriye giremediler. O esnada padiah yetiti.
Kuatlanlar, yeni kuvvetlerin geldiini grnce ister istemez teslim
oldular. Murad Hdavendigr, ehir muhafzln Lala ahin
Paa'ya vererek, suyunu ve havasn pek sevdii Dimetoka'ya
dnd. Aradan drt yl geince, Edirne baehir ittihaz edildi. Ve o
vaziyeti stanbul'un fethine kadar devam etti. Edirne'nin fethi k

Paazade'ye gre 761'de, Ali'nin rivayetine nazaran 762'de, ekser

Mverrihlerce 763 tarihinde myesser olmutur. srail, bu savalarda pek ziyade yararlk gsterdi. Ve Edirne'nin fethi zerine
Simaven'den ayrlarak buraya yerleti. (1)
B e d r e d d i n ' i n renimi E d i r n e ' d e balar. K u r a n Kerim'i
babasndan, ilimlerin ilk unsurlarn Mevln ahid'den renmitir. "Kiinh-l Albar" yazar li Efendi, Mevln ahid'yi
Bedreddin'in hem hocas, hem de ceddi olarak gsteriyor. eyh'in
btn soyu malumdur. Ve ilerinde o isimde kimse yoktur. Franz
Babinger ahid'yi Ace diye yazar. Bazlarnn Mevlevi ariflerinden ahidi brahim Dedc'yi ne srmeleri ise bsbtn
hatadr. brahim Dede'in liimii 925'te sonradr. Onun vefat ile
Bedreddin'in lm arasnda 100 senelik bir zaman mesafesi
vardr. Binaenaleyh Bedrettin'in sal zamannda dnyaya bile
gelmemiti. Hasl sz geen ahidi'nin hayat bizce mehuldr.
kinci hocas Mevln Yusuf'tur. O n d a n gramer ve szdizimi dersi
ald. (3) "Varidat"n
" M u k a d d e m e " s i n d e n bu zatn Fenarizade
olduunu anlyoruz. Mumaileyh, henz 17 yandayken Bursa'da
Sultan Medresesinde mderristi. Birok ihtiyarlar derslerine
devam ederdi.1(4) 846'da vefat etmitir.
Bedreddin, 20 yana girince, grd dersleri yeterli bulmamaya ve tahsilini ilerletmek arelerini aramaya balad. Amcas
Abdlmnin ile olu Meyyed hatan dndkleri vakit, kendisine
am ve Msr limlerinden uzun uzadya bahsetmilerdi. O gnlerden beri bir trl kabna samyor, Edirne'den daha bilgili yerlere
gitmeyi tasarlyordu. Bilhassa Arapay hakkyla r e n m e k
arzusunda idi. Daima arkadalarna dil bilmenin bilimin yarsn
elde etmek demek olduunu sylerdi.
O srada Murad Hdavendigr Bursa'dan Edirne'ye geldi.
Yannda Bursa kads Mahmud ve torunu Musa vard. Mahmud
efendi, zamannn en kuvvetli limiydi. htiyarlna binaen, Koca

Efendi namyla hret bulmutu. Hafidi Musa elebi, "Kad zadei Rum" denilen mehur bilgindir. Bedreddin frsat karmad.
Mahmud Efendi'den kelm dersi ald. Bu dersler alt ay kadar
srd. Yaz gelince, M a h m u d Efendi ile torunu Bursa'ya dynecek
oldular. Bedreddin, bunlar uurlamaya kt. Onlarla bir gece
yolda yatt. Maksad birlikte Bursa'ya gemekti. Fakat Koca
Efendi, "imdi sefer vardr. Bir zaman iin yine Molla Yusuf tan
oku. Sava bitince, Meyyed ile beraber kaplca medresesine gelir,
ders okursunuz." diyerek, kendisini E d i r n e ' y e d n d r d .
Bedreddin Edirne'de bir trl oturamad. Ve bir mddet sonra
Bursa'y boylad. Bir yl kadar Meyyed ve Kadzade ile birlikte
Mahmud Efendi'den ders ald. Koca Efendi, kendisinde bunlara
verilecek bal kalmadn anlaynca, Konya'ya gidip Feyzullah'tan
mantk okumalarn tavsiye etti.(6)
gen yola dtler. Bunlarn en yals Meyyed, ortancalar
Kadzade, kkleri Bedrcddin'di. Konya'da Feyzullah'n
medresesine vardlar. (7)
Feyzullah, mehur Fazlullal i Naim'nin talebelerindendir.
Fazlullah Naim ise harflerin esrarndan bahseden "Cavida-i
Kebir" adndaki tannm eserin sahibidir. 7972de Miranah'n emri
ile idam olunup Esterbd ehrinde gmlmtr. M a h m u d
Sencan ve Seyyid Nesim en nl halifeleridir. Mahmud Sencan,
hocasnn szn dinlemeyerek, nokta ilmini ortaya koyduu iin
reddolunmu ve ismi herkesin aznda Mahmud Merdud kalmtr.
"Cavida-i Sar" isminde bir kitab mevcuttur. Seyyid Imadddin
Nesim (: 820 H.) bni Mansr el- Halla (: 306 H.) ile ayn
merebdeydi ve ayn ackl kibete uramtr. Hayat betisi
"Menakb-l Vasln" vc "Tezkere-i Ltif!"de yazldr. Eski Trk
byklerinden biroklar, ezcmle Fuzul, Badadl Ruh, Refi,
Mukimi, Temenna, Marib, "Akne" yazar Feriteolu
HurutTdirler. Feyzullah, harf ilminden baka, mantk ve astronomi

de okuturdu. Bedreddin, hu dersleri dikkatle takip etti.(8)

u mnasebetle "Mir'at-il Mekcsid fi Def il Mefsid" in 134. sayfasnda Huruflerin arasna Bedreddin de kartrlmtr. Halbuki o
Hurufliin harf ve rakam hesaplaryla deil, asl felsefesiyle
uramtr. Eserlerinde Huruflie delalet edecek bir ey bulunmuyor.
Bedreddin, Konya'da drt ay kald. (9) Buradaki elemesi ihtimal
ki daha ok devam edecekti. Fakat Feyzullah"n lm gencin
Konya'dan ayrlmasna sebep oldu.
Kadzade, Belh'e gitti. Timurlek'in olu ahruh (: 850 H.)
kendisini Semerkant'a davet etti. Ve olu Ul Bey'e retmen
yapt. Kadzade, Feyzullah'tan ald astronomi hevesini rencisine de alad. Ulu Bey 814'te babasnn yerine geti. lk ii
Semerkant'ta muntazam ve mkemmel bir rasathane kurmak ve
bir Zey tertibine (takvim dzenlemek) teebbs etmek oldu. Bu
ie Kad iade memur edildi. Zeyin tertibine de baland. Fakat
ikmal olunmadan lm rzgr Kadzade'yi sonsuzlua getirdi.
Ulu Bey'e nispet edilen ve Kadzade'nin talebelerinden Ali Kuu
Bey tarafndan ikmal olunan bu Zey 1665 tarihinde ngiltere'nin
Oksford ehrinde baslm ve birok Avrupa diline tercme
edilmitir. Ulu Bey (: 835 H.) eski astronomlarn sonuncusu
saylmaktadr. Ondan ksa bir sre sonra, Nicolas Copernic
Dnya'nn hareketini buldu ve astronomi yeni bir ekle girdi.
Kadzade'nin "arl- anim", "Risale-i Kavs Kzal", arl- Tesisiil Ekl", "Sent-i Kble" adndaki eserleri mehurdur. Herblot'un
"ark Ktphanesi"
adndaki kitabnda Kadzade'nin ad
Salhaddin diye gsterilmi ve garbllar arasnda bu adla tannmtr. "Histoir general de arabes"in yazar Seddillo da Kadzade'ye
Hasan elebi diyor. Daha garibi u ki, Montucla, "Riyaziyat
Tarihi"ndc Rum lkabn Romal'ya evirmitir.

Bedreddin, Kadzade'den ayrldktan sonra, Meyyed ile birlikte

am'a geldi. Fikri Msr'a gitmek, oradaki limlerden okumak idi.
Msr'da baz Trk mnevverlerinin dc bulunduunu biliyor, onlara
katlmak istiyordu. am'da o srada laun vard. O sebeple b i r a d a n
vazgeerek, Kuds tarafna dndler. Yolda haramilere rastladlar.
Bunlarn elebas Halep civarnda Hedrcddin'e yoldalk etmiti.
Kendisini grnce, derhal atndan inip Bedreddin ile kucaklat ve
altna at ekti. ylece Kuds'e varld. ki amcaolu Mesidi Aksa
da mekn tuttu. Bedreddin, ders oklan limlerin derslerini birer
birer dinledi. lerinden yalnz Askalni'yi beendi. bni Hacer-ul
Askaln, hads ilminde, afi fkhula ok hret kazanm bir zattr. 150 eser yazmtr. 773'te Msr'da domu, 852'de yine orada
lmtr. Bedreddin, bundan "Saliley"i okudu. Alt ay getikten
sonra iki arkadata para kalmad Sefalete dtler. Ali Kemir
adnda ok zengin ve nfuzlu bi bey bunlarn halini ve
Selukoullarndan olduklarn labe alnca yardmlarna kotu.
Kendilerine her gn ziyafetler verdi Bu lenlerde Arap limleri
ile Bedreddin arasnda tartmala geer, hepsi onun bilgisine ve
yksek zeksna hayran kalrd. Al Kemir daha ziyade rahat edebilmesi iin Bedreddin'e mstakil ve deli bir ev de tahsis etti. Bu
deer bilen zat, soyadndan da anlald zere, mutlaka Trk beylerinden biridir. Bedreddin, nihayet onu da Msr gezisine srkledi.^
Msr'da Ali Kemir'nin oradaki konana indiler. Ertesi gn
Cuma idi. Camiye gittiklerinde, Bedreddin'in salh ve kemalini iitmi olanlarla Anadolu ve Rumeli'den gelmi bulunanlar onun
e t r a f n d a topland. G r p bilitiler. N a m a z d a n sonra, Ali
Kemir btn hocalar evine davet etti. stiyordu ki, onlar
Bedreddin'le tantrsn. Hepsini akam yemeine alkoydu.
Bunlarn iinde Msrn en byk retmeni Mbarek ah ve
rencilerinden Seyid erif tic bulunuyordu. Sabaha kadar tatl

tatl aytmalarla vakit geirdiler. Mbarek ah, Bedreddin'i ok

beendi. Hatt Seyyid e r i f e ona benzemesini syledi. Bu ilk tanma, Bedreddin'i Mbarek ah ve Seyyid erif ile kaynatrd/ 11 '
Seyyid erif, Esterbd eline bal Crcan kasabasndandr. O da
bilgisini oaltmak iin Msr'a gelmiti. Hammer, Bedreddin'in
Seyyid e r i f t e n mantk dersi aldn yazar. Murad Bey de eyhi
Seyyid e r i f i n sekin talebelerinden addeder. Bunlar, yaptklar
hatadan dolay mazurdurlar. nk Bedreddin'in 783'te doduunu sanyorlard. Bu cihet yukardaki blmde dzeltildiinden
arkadalk hususunda phe ve t e r e d d d e mahal kalmyor.
Aralarnda 14 ya kadar bir fark vardr. Seyyid erif, bilahare ok
ykselmi, o kadar ki "8. yzyln Yeniletmeni" unvann kazanmtr. Eserleri 50 saysn geiyor. 816'da iraz'da vefat etmitir.
O srada Cclleddin Hzr adnda bir gen daha bunlara katld.
Aslen Konyal olan bu zata Aydnl Hac Paa da derler. Tahsilden
sonra bir sre "Bimaristan- Msr" denilen hastanenin bahekimliinde bulundu. Hayatnn sonlarna doru Aydnolu Mehmet
Bcy'in srar ile ok sevdii Birgi'ye geldi. Orada retme ve kitap
yazma ile megul oldu. Vefat 820 ylna tesadf eder. Mantk ve
tpla ilgili "Teshil ve ifa" adl iki ve tefsir ve kelma dair alt eseri
kalmtr.
Konumuza dnnce, bu arkadalarn Mbarek ah'n mantk
derslerine devam ettiklerini gryoruz. (12) Seyyid Mbarek ah,
tasavvufu airlerden ve mantk limlerindcndir. Mantktaki
zgnnden tr Mbarek ah- Mantk deniliyor. Seyyid
erifin Mbarek ah'tan Kad Sraceddin Urumev'nin mantk ve
felsefeden bahis "Matali-al Evr" zerine Kutb-u Tahtan'nin
yazd erhi okumu olduuna gre, Bedreddin'in de ayni eserden
ders aldna phe yoktur.
Gnn birinde Mbarek ah hacca gitmek arzusunu izhar etti.

Bedreddin'i de yanna ald. Akabe krfezinin azndaki Taran

Adas nlerinde frtnaya tutuldular. Bindikleri gemi batt.
Zorlukla karaya ktlar. Bu ssz adada a ve plak kaldlar. Birka
gn sonra, oradan geen bir gemi kazaya urayanlar alp Cidd'ye
eritirdi. Buradan M e k k e ' y e gittiler. "Meakbe"dc eyh
Zeyla'nin evine indikleri ve Bedreddin'in bundan ders ald
yazldr. Dier baz kaynaklarmz da ayn iddiadadrlar. Bu
rivayetin doruluu bizce phelidir. nk m e h u r Fkhc
Zeyla'nin lm 743 tarihindedir. Hac zaman gelince, bni
Kemir de Msr kafilesinin bakan sfat ile Mekke'ye ulat. Ve
Bedreddin ile bulutu. Hacdan sonra hep birlikte Medine'ye getiler. O gnlerde Seyyid e r i f t e n bir m e k t u p alnd. B u n d a
Ekmelddin'in " H i d a y e " okutaca bildiriliyordu. Bedreddin
Medine'de bir ay kadar kald ve yine hocas ile beraber Msr'a
dnd.
O zamanlarda Msr'da tahsilin tamamlanmas likmelddin'in
derslerini bitirmekle artl idi. Seyyid e il ve I lac I'aa Bedreddin,
eyh Ekmel ile tantrdlar. Bedreddin, Seyyid erif, Hac Paa
Sultan ah, Abdiilltif Hind bir rahlenin onde birletiler ve ok
faydalandlar. Ekmeliiddin, Haneliye eyhi ve asrnn en byk
limi idi. Kendisiyle gren bi Haldun (732-801 H.) hakknda
derin bir hayranlk gsteriyor. I ler ilersin sonunda syleiler, tartmalar, mnazaralar yaplyor, galebe daima Bcdreddn'de kalyordu. Bunlarn bei de kitap yazmaya kudret kazanmlar, her tarafa
n salmlard. Bedreddin'in iktidar ve hreti dierlerinkinden
fazla idi. Bilgisini daha iyi bir ekilde kullanabiliyordu. <13) Son
hocasnn bu zat olduuna ve bunun da 786'da vefat ettiine
baklrsa, tahsilini o sralarda tamamladna hkmetmek lzm
gelir.
Bedreddin, bu tarihte tam 26 yanda bulunuyordu. Hayatnn bir
dakikasn bile bo geirmemi, dersinden faydalanmas m m k n

grnen limlerin hibirisini ihmal etmemi, usan ve geveklik

getirmeksizin hepsinden feyz almaya almt.
Tanklar:
1. M e n a k b n m e , Hafz Halil.
2. Tac-t Tevarih, c. 2, s. 422.
3. agy.
4. Mufassal, c. 1, s. 593.
5. M e n a k b n m e .
6- agy.
7. Knk-l Ahbar, c. 4, s. 142.
8. akayk- Numaiyye, Iijkprliizade emseddin A h m e d , s. 77.
9. Mevzat- U l u m , c. 2, s. 422.
10. M e n a k b n m e .
t i . Kaza.
12. Tac-t Tevarih, c. 2, s. 422.
13. Menakhnme.

Eilimleri

edreddin, tahsilini bitirince, iki yol karsnda bulundu. Ya

Rusum limlerinin gidiini takip etmesi veya Sofiyye arifleri
arasna girmesi gerekiyordu. Birinci yscmede genlik ve rn,
ikincisinde tehlike ve yoksunluk vard. Bununla beraber Resmiyet
limlerini bir trl sevemiyord. nk slamiyeti onlarn suiistimale urattna inanmakta idi.
"Hazreti Muhammed'in (aleyhisselan) dininde iki esas bulunuyor;
biri Kuran Kerim, dieri herkesin akl ve kavray. Kitap ile halk
arasnda ruhani bir snfa yer verilmemitir. Fakat tatbikatta byle mi
oldu? mam Azam Ebu Ilafe, "Beni taklit etmeyin. Kantlarm aln.
Neye dayanarak sylediimi bilmeyenler iin szmle fetva vermek caiz
olanaz." eliyor. Sair imamlar da ayn eyleri sylemilerdir. Halbuki bir
ksm Fkllar Kad Ebu Yusuf'un "Halkn hads ile amel etmesi caiz
deildir. Ona lzm olan Fkhlara ynasdr." szn ilere srerek.
slam mmetini sapnca drmtr. nceki limler, hadsin zkiriyle

amel olunabileceine inanmlard. Lakin tdkliti bocalarn mezhebi

galebe etti. Bunlar siyaset aleti ve riyaset yardaks olduklarndan, emir
ve sultanlarn yardmlarna nail oldular mmetin halini dzeltmek iin
uraanlar hep kahr ve azaba maruz kald. Nitekim
eyhlislm
Takiyyiiddin zindanlarda rd. Her frka bir mezhebe kaplanarak,
yet ve hadsleri kendi mezhep ve siyasetine gre yorumluyordu. mam
Gazali "hyaul Ulum-el Dininde der ki: "Fakhlerin yekdieriyle atmalarnn sebebi emir ve halifelerin gzne girmek ve o sayede paye ve
makam kapmaktr. Dikkat edilirse, mcadele ve muharebelerin en
ziyade Hanefiye ile afiye beyninde olduu grlr. Zira rtbe ve
makam ancak ikisinde bulunmakladr " Bu iddetli ihtilaflar yznden
Mslman memleketleri harap old llale dahi iki mezhep erbab birlikte namaz, klmyor Bazlarnn cemaatle namaz klarken "amin"i
aka syleyip, bazlarnn gizlice z.ikr eylemesi, tevhit ahadetinde bir
ksmnn parmam kaldrp dierlerinin kaldrmamas kartlk ve dmanla byk bir vesile olmaktadr. Mezhep kurucular Allah'n
resulne istinat ediyorsa, bunlara lzum ne? Bilhassa Mslmanlk
kolaylktan ibaret iken, sonradan saysz kaytlara urad. Nazariyat ve
farkllklarla doldu.
Osmanl medeniyet binas slam hkmleri zerine kurulmutur.
Fakat Muhammed dininin asli basitliine Osmanl Trkleri de sarlannd. Bunun balca sebeplerini Murad Bey "Tarih-i Eb-1 Faruk "ta
gsteriyor: "Tavaif-i mliik denilen devrin muzr mahsul olan dilenci ve
meddah alaylar, padiah ihsanlarnn okluu sebebiyle Osmanl memleketlerine hcum etmiti. Bu zel snf "Ahkm-i ef iye miizayedecileri" nanyla bilinir. Mevki ve kisve itibariyle grnte pek muteber
idiler. Hakikatte ise ahsi menfaatten baka maksad olmayan, eriat
kt ierine vasta eyleyen birtakm mnafk cheladan
ibaretti.
Mtegallibelere yaranmak iin trl trlii tevil ve tefsirlerle din hkmlerini deitirmeye almlard. Osmanl Trklerine iltihak edince
mesleklerinden ayrlmadlar. Ve Osmanl saltanatn cidden bozdular.

Rumlarn da ok sayda ve slm olarak camiaya karmalar da tesirsiz kalmad. Bizans'n k devrinde Keilik, nzivaclk, Tcrik-i
dnyalk ilerlemiti. Her derede bir ayazma, her mezarda bir gaipten
haber verici bulunurdu. Mucize izhar, gaipten haber vermek, hastalklar iyiletirmek, gnahtan arndrmak, saadete kavuturmak... Bunlar
birer alveri mevzuu olmutu. O khne eyler hep Osmanllara geti.
lk gazalarda ehit den kabile erknnn mezarlar Rum ayazmalar
gibi derman arayan dertlilere ziyaret mahalli oldu, Meryem Ana kandilleriyle donand. stanbul'un kuatlmasnda fethin giin ve saatim tyin
edenler bile bulundu. Bolaytr zaferim kazanan merhum
Sleyman
Paaya Semav svariler katld Bununla gazilerin an glgelendirildi.
slam dininin rndan karldm gren gzler eksik deildi. Lakin o
hareketleri padiahlar himaye ettii m ses kardamyordu. Tez vakitte
Osmanl medeniyeti asli shm hkmlerinden hayli uzaklamtr."
Bedreddin, cahilane tefsir ve mdahalelerle ilinin yanl anlalmasndan ve tatbik edilmesinden ok mteessirdi. Binaenaleyh takliti limler arasna giremezdi. Esasen eyh I kneliddin'in dersleri
tasavvufa kar kendisinde kalbi bir zlem uyandrmt. Bu meslei
daha saf ve samim buluyordu.
Evvelce dervilerin de ahvalini hi beenme/di. Onlar dinden
ayrlm bir taife vaziyetinde grrd. I lalla bi gn yolda giderken
neyler alnp Sem' edilen bir yere rast gelmi, orada grd
Hanefileri ney dinlemekten alkoymutu. Sofulara ar derecede
muhalifti. Hepsini aktan aa kfir 'ilan ederdi. Bu hususta
nne kacak ve kendisini susturabilecek kimse de yoktu.
Halbuki imdi Tasavvufa k olmutu. Dervilere msamahal
bir nazarla bakyordu. Mutasavvflarn eserlerini inceledike, bu
irfan yoluna kar biraz daha hayran kalmaktayd. Bu irdelemeler
sayesinde fikir ve hisleri ykseldi. I lakikati ve btn insanlar daha
ok sevmeye ve daha geni dnmeye balad. Gitgide gelierek
mutasavvflarn ahlakn ald. Artk btn kinat apak gryor,

herkesi derin bir efkatle seviyordu.

Din bir inklbn yaplmas gerekliine tamamiyle inanmt,
istiyordu ki, slam akidesi Tasavvuf zerine istinat ettirilsin. Ve
btn Mslmanlar ilah ahlak ile donanm olsunlar.
Sonradan dier baz. sebepler zuhur etmeseydi, bu yksek
zeknn srf din bir reformcu olmas ok muhtemeldi.
Tanklar:
1. M e n a k b n m e .

retmenlii

edreddin'in Msr'da bulunduu sralarda ahval ok karkt. Salhaddin Eyyubi'nin kurduu devlet sona ermi, Msr
saltanat alt tabakadan yetimi olduklar iin tarihte Klemenler
veya Memlkler diye anlan Trk reislerinin elinde kalmt.
Bunlarn arasnda birlik yoktu. I l e p ilak ve anlamazlk iindeydiler. Bu uyumsuzluk erkeyi zaptetmek iin frsat bekleyen erkezlerin emellerini kuvvetlendiriyordu. <) srada gzel bir vesile oldu.
Trk Memlklerinin sonuncusu Melik I [ac Salih Bey kk yata
bulunduundan kendisine bir ata tayini lzm geldi. Devlet erkn
ve meras erkezlerden Berkuk' setiler. Bcrkuk, sultan naibi
olunca, frkasnn kuvvetlenmesine ve Trklerin zararna olarak
zenginlemesine var kuvvetiyle alt. 789'da dayanabilecek bir
ounluk temin etmi bulunuyordu. merann ittifakyla hareketlerinde istiklle mazhar oldu. Artk Melik-l Salih'in ad bile
anlmyordu. Trkler bunu hazmetmediler. 791'de kuvvetli bir ihti-

lal tertip ederek maksatlarna kavutular. Berkuk, Kerek hapishanesine gnderildi. Hac Salih Bey de tekrar tahtna geirildi.
erkezler, b malubiyete kar lakayt kalmadlar. Esasen
Berkk'un zamannda olduka kuvvetlenmilerdi. Sekiz buuk ay
sonra B e r k u k ' u h a p i s h a n e d e n kardlar. Berkuk dosdoru
Kahire'ye geldi. Sultan Naibi sfatn bir tarafa brakt. Sultan
Melik-z Zahir Seyfeddin Berkuk unvan ile taht igal etti ve
Msr'da hkm sren "erke Menlkleri"nin birincisi oldu.
Dirayetli, ilim ve irfan seven bir zatt. Kahire'deki Zahiriye
Medresesi ve Bcrkukiye Zaviyesi onun himmeti eseridir.
Bedreddin'in hreti her tarafa, hatta Saray Hmayun'a da
yaylmt. vgsn duyan Berkuk kendisiyle grmek istedi ve
bir gn zg surette sarayna davet etti. Olay, 798 ylna tesadf
eder. Bedreddin o zaman 38 yandayd. Ondan baka, bu davette
Hseyin-i Allati, "Mesevi"yc erh yazan bni Haim ve daha baz
byk eyhler de bulunuyordu.
Hseyin-i Ahlati, Bcrkuk'un eyhiydi. Hkmdarn iitilmedik
d e r e c e d e inancn ve saygsn kazanmt. Bu zatn lakab
Necmeddin Ayn-d Devle'dir. Bitlis'in Ahlat kasabasnda domu,
Timur Salg'nn douraca kargaalklar evvelden kefederek,
taraftarlaryla birlikte memleketini brakp Msr'a gelmiti. Nasl
ki, Celleddin Rum'nin babas Bahaeddin Veled de, daha eski bir
z a m a n d a Mool istilsn n c e d e n anlayarak, H o r a s a n ' d a n
Konya'ya g eylemiti. Hseyin Ahlti'nin veliliine inananlar
olduu gibi, kendisini Hakim (bilge) ve Hakm bilenler de oktu.
Duasn veya ilacn isteyenler kapsndan hi de eksik olmazd.
"Usul-l Alikm" adl eseri makbul kitaplardan saylmaktadr.
O gece sabaha kadar sarayda zikir ve tevhid ettiler. Bedreddin,
K u f ' a n Kerim'dcn okunan paralar tasavvufa uygun ekilde ok
ince ve yksek manalarda aklayp yorumlad. Gerek Hkmdar,
gerek onun eyhi zeksna ve kemaline hayran kaldlar. Ertesi gn

Berkuk Hseyin Ahlat'ye ve Bedreddin'e iki cariye hediye etti.

Bunlar Habeistan'dan getirilmi ok gzel iki kzkarde idi
Hseyin Ahlat'ye Mriye, Bedreddin'e Cazibe denilen daha
k dt. ( , )
'
Bedreddin'in Sarayla bu tarzda balayan mnasebeti yllarca
uzad. Berkuk, olu Ferec'in retmenliini de ona verdi. (2) "Knhl Ahbar" yazan Filibeli li, bu olaydan Bedreddin'in Seyyid erif
ile zamann dier bilginlerinden stn olduu neticesini karyor.
Dorudur; her trl imkn ve yetkiye malik bir hkmdarn en
cevherli ve faziletli kimseyi oluna retmen seeceine phe yoktur. Bedreddin'in bu vazifede ne kadar emek sarf ettiini tahmin
edebiliriz. Ancak tamamyla baarl olduuna kail deiliz. Bir
ehzadeyi okutmak ve o afacan mahluku istenilen kalba koymak
ok g bir eydir.
Berkuk, 10 yl saltanat srdkten sonra, 801 senesinde alirete
gt. Msr ta ve taht mnhasran F e r e c e kald. Bedreddin'in
retmenlii yle byle az bir mddet daha devam edebildi. u
hesapa Sultan Ferec kendisinden yl ders alm oluyordu.
Bu iten Hseyin Ahlat'ni arzusu ile ekildii hakknda tarih
baz rivayetler vardr. Fakat Hseyin'i bu istee sevk eden sebep
mehuldr. Kaynaklarmzn hibirisi bu bilmeceyi zmyor.
Bir Padiah'n hocal sebepsiz braklmaz. Olayda mutlaka
kuvvetli bir sebep bulunmaktadr. Lakin bunun mahiyeti ne olabilir?
"Varidat"m "Mnkadde>u>"smdc "Ferec'e ballndan lh cezbeye malp olduu" syleniyor. ems Tebriz iin Mevln'dan
phe eden, mam zam'n ders takrir ederken rencilerinden
imam Muhammed'i nne almayp arkasnda oturttuunu sz
tutama yapan kt san erbabnn bu ifadeden dolay pheye
girmeleri mmkndr. Fakat o ciheti biz asla kabul edemeyiz.

Dervilii

seyn-i Ahlat'nin manevi nl/.u dala birinci grmede

Bedreddin'in ruhu zerinde lein bir tesir brakmtr.
Bacanak olmalar da aralarnda ayrca bi ba oldu. Fakat ne de
olsa hoca zihniyeti Bedreddin'in tabialida az ok bir eser, bir pas,
bir kf brakm olduu iin, hl dervilerle bir trl kaynaamyor, onlardan adeta ekiniyordu.
Mesut bir tesadf, Bedreddin'in fikirlerini altst etti. Ahlatl
Hseyin'in ald Mriye'dc Mi Hasan, ondan bir yl sonra da
Bedreddin'in ei Cazibe'den smail dodu. Mriye, doan ocuu
ve kardeini grmek iin, bir gn ( a/.ibe'nin evine geldi. Geceyi de
orada geirdi. Bedreddin ile yksek bahislere giriti. Kocasndan
uyanm olduu iin, alan bahislerde Bedreddin gln yannda
diken gibi kald. te o zaman Ik'dcddin tasavvufun nazari ksmn
renmekle hakikatin elde cdilemeyeceini, bunun bir de amel
taraf bulunduunu ve onsuz iin tamam olamayacan hakkyla

anlad.
Ertesi gn mam afi'nin trbesine gidip bir hayli alad ve
Allah'tan baz dilekler diledi. O r a d a n dar kt. Fakat ne
yapacan ve nereye gideceini bilmiyordu. eyhniyye'deki odasna gitmekten vazgeti. Dnmeden ve istemeden dosdoru tekkeye gitti ve Hseyin Ahlat'den nasip ald.(1) Bu suretle zahir
kemalt gibi, mnevi kcmaltn da tamamlam oldu. Tarikatnn
silsilesi yle uzanr:
Hseyin-i Ahlat, Ebu I Feth Said, Ebu Midyen Mabib (: 589
H.) Ebu Said Endls, Ebu-I Bcrckt Ali cl-Senman, Ebu-1 Fadl
brahim Badad (o: 525 11.), Ahmed Gazali (: 517 H.), Ebu Bekr
Nessc (: 487 II.), Ebu-1 Kasm Grg (o: 450 II.), Ebu Osman
Marib (: 373 H ) , Ebu Ali el- Ktib (: 356 H ) , Ebu Ali Rudbar
(: 322 H ) , Cneyd Badad (: 298 H.).
O gnden itibaren, stndeki ar libaslar karp kldan bir aba
giydi, elindekini una buna datt. Kitaplarnn hepsini Nil'e savurdu. Bsbtn vecd ve sem'a, dler lemine dald. Bir gn sokakta dp kendisinden geti. Arabayla tekkeye getirdiler.
Z a m a n getike, Bedreddin'in cezbesi artyor, baz baz kendisini kaybediyor, benliinden soyuluyordu. Msr'da bulunan tandk
Trk vatandalar onun bu halinden endie duymaya baladlar ve
babasna haber vermek iin Myyed'i Rumeli'ye gnderdiler. Dier
taraftan Kad srail de olunun dervi olduunu, cezbeye
dtn haber alm, Bedreddin'i alp nezdine getirmek iin,
ehne Msa adl bir subay yola karmt. ki yolcu Gelibolu'da
hatibin evinde bulutular. Nice yllardan beri birbirini grmemi
olduklarndan alap koklatlar. Burada iki gn oturduktan sonra,
Meyyed Edirne'ye hareket etti. Amcasna olunun shhat haberini ve ahvalini bildirdi.
Msa, am'a yanat vakit, Hseyin Ahlat'nin zan ve tahmini

tahakkuk etmek zere idi. Timur, Osmanl Padiah'nn baz

hareketlerinden krgnd. Yldrm Bayezd, T i m u r ' u n himaye
eyledii Azerbaycan hkimi Tahir'in mlkn yama ve ocuklarn
katlettirmi, dman olan Irak hkmdar A h m e d Celyh/e ve
Karakoyunlu Emri Yusuf'a hskabul gstermiti. Timur Msr
hkmetine de kzyordu. Berklik, Timur tarafndan kendisine tbi
olmasn tebli etmek iin gnderilen eyh Save namndaki limi
ldrtmt. Ferec de saltanat makamna geince, Timur'un
akrabasndan Otlam' esir tuttu, limur, Berkuk'n zamannda
idam edilen elisi iin tarziye istemek ve ( Mlam' tahliye ettirmek
maksadyla Ferec'in yanna iki eli daha gnderdi. Ferec, 15 yana
yeni girmiti. Tecrbesizdi. Doru dnemedi. Elileri Halep'te
zindana attrd. Timur, bu gibi sebeplerden dolay ( a r p seferini
amt. 803 senesinde am civarnda I r r e e ile karlat. Msr
askeri bozguna urad. am ahalisinin og kltan geirildi.
Muharebeye devam edip etmemek hususunda l e e ile komutanlar arasna ihtilaf girdi. Mecburen Msr'a m at edildi.
Msa, Msr ordusuna katlm, onlarla bitlikle savatktan sonra
kamaya alrken, ar bir ok yaas alaak cs dmt. Bunun
Msrl olmad anlalnca, kcyliyel l'in'a av.edildi. Hakan,
Yldrm Bayezd'tan haber almak isledii iin bu tutsa derhal
huzuruna getirtti. Msa, Kaili Isail adnda bir bilginin, bir sava
erinin kulu olduunu, bu zal olunu almak iin Msr'a yollandn, Bedreddin'in ok byk bu alim ve mutasavvf olduunu,
Yldrm Bayezd'n onunla grmek ve tanmak istediini, hatt
imdiden ona mahsus mkemmel bi medrese yaptrm bulunduunu syledi. Timur, kendisini Msr'a gndereceini vadetti. Ve
filhakika Yldrm Bayezd'la arpmak zere Osmanl diyarna
dnerken vadini yerine getirdi
Suba, Msr'da Bedreddin'le bulutu. Alayarak boynuna
sarld. Birka gn sonra, babasnn yanna gitmesi iin yalvarmaya

balad. Fakat bir trl raz edemedi. Bedreddin, o tarafa hi yanamad. Sonunda ehne Msa yalnz bana Edirne'ye dnmek
mecburiyetinde kald. Grdklerini babasna anlatt. Kad srail,
olunun tasavvuf yolunda ikinci bir Byezd- Bistam olmas iin
Cenabi Hakk'a dualar eyledi.(2)
Tanklar:
1. Mevzuat- Ulum, c. 1 s. 748; Kiiuh-l Akbar, c. 3, s. 148.
2. Menakbnme.

Timur'la Grmesi

edreddin, riyazete fazla dtnden ok zayflad ve

sonunda hastaland. eyhi kendisine gnlerce elma arab
iirtti. Sr dili yedirdi. Fakat bir fayda grlmedi. Nabz yine her
yana oynayp duruyordu. Hseyin, ila ile tedavisini zor grd. Bir
mddet, seyahate kmasn gerekli buldu. arka doru bir gezi
yapmasn ve dnerken de Bitlis'e uramasn tavsiye etti.
Bedreddin, gnn birinde Msr'dan ayrld. Dolaa dolaa
Tebriz'e geldi. Filhakika seyahat shhatine yarad. O r a d a Timur'un
ovaya konmu olduunu rendi.
Timur, Suriye seferini bitirince, Erzincan'a gemi, Yldrm
Bayezd'dan Kara Y u s u f u n kovalanmasn istemiti. Yldrm,
"Kelb-i Akur" (Kuduz Kpek) hitab ile balayan o mehur mektubu yollad. Bu delice hareket zerine aralar bsbtn ald. ki
ordu Ankara nnde bulutu. Timur geceleyin hi uyumad. H e p

tedbir dnd. Bayezd ise imdiye kadar malp olmad iin bu

muharebede de galibiyetini muhakkak bilip rahat rahat uyudu.
Halbuki arada byk bir oranszlk vard. Bayezd'n askeri 150,
Timur'unki 700 bin idi. Ondan baka son zamanda yaplan harcamalardan dolay asker vazifeler ve savunmalar azaltlm, bu hal
o r d u d a memnuniyetsizlik getirmiti. M u h a r e b e balaynca
T i m u r ' u n nezdinde bulunan eski A n a d o l u Beyleri Osmanl
ordusundaki askerlerini kamaya tevik ettiklerinden ordunun
kuvveti daha ziyade azald ve malbiyet gzkmeye balad. lkin
Vezirizam Ali Paa, Suba Hasan Aa byk ehzade Sleyman
elebi'yi alarak Bursa yolunu tuttular. Srp Kral, bunlar eviriyormu gibi grnerek ricat eyledi. htiyatta bekleyen Mehmet elebi
Amasya'ya, sa elebi Balkesir'e kat. ehzade Mustafa ortadan
kayp oldu. Yalnz Msa elebi ile Yenieriler ve Kapkulu askeri
padiahn yannda kald. E n c a m k r akam yaklat. Artk
mukavemete de imkn kalmad. Mevl Hatif'nin rivayetince,
Yldrm bizzat Timur'u ldrmek fikriyle alemlerin bulunduu
tarafa hcum etti. Germiyanolu, Yldrm' tanyarak Timur'a
haber verdi. Timur, Mahmut Han adl serdarn zerine saldrd. Ve
Yldrm ile Musa elebi'yi esir tutmaya muvaffak oldu. Timur, bu
galibiyetten sonra nereye gitti ise deti vehile orasn yama ettirdi. Anadolu beylerini eski hkmetlerine yerletirdi. Yldrm
kahrndan ld. Timur da Semerkand'a dnmeye lzum grd.
Onun iindir ki, Tebriz'den geiyordu.
Burada nemli bir meselenin kendi huzurunda hallini bilginlere
emretti. Bu aytmadan kaynaklarmzn hepsi dem vurduu halde,
neye ait olduunu hibirisi aklamyor. Timur, tedenberi limleri
snamaktan, hatta yekdierine katmaktan ok holanrd. Halep
ehrinde geirdii be gn iinde de bilginleri ksa bir snavdan
geirmiti. O vakay bni ahne yle naklediyor:
"Timur, kaleye giriinin ikinci gm'i (ilimleri ve kadlar istedi. Gittik.

limlerinin bakan Abd-iil Cebbar'e hitaben, 'Syle ki, feth ettiim

memleketlerin ulemasna sorup da sarih cevap alamadm bir meseleyi
kendilerinden soracan. Bunlar da o ehrin ulemas gibi olmasnlar.
lerinde en lim ve fzl kim ise o cevap versin ve sylediini bilsin.
Ulema ile gr alveriim, bilgi ile ihtisas ve kaynamam vardr.'
Byk Kad erafeddin, beni Halep mfts sfat ile tavsiye eyledi.
Timur, baz eyler syledi. Abd-iil Cebbar, suali A apaya evirdi: 'Diin
bizden ve sizden maktul denlerden hangileri ehittir? Bizim maktuller
ni, yoksa sizden lenler ini?' Herkes sustu. Sultann ulemaya baz g
meseleler irade ederek cezalandrmaya sebep ittihaz ettiini iitnitik.
Kendi kendimize, bizi aldatmak istiyor, dedik. Mecburen cevap verdim:
Bu bir sualdir ki, Reslullh efendimize de tevcih edilmitir. Bir k'rab
Cenab Peygambere, kimisi hamiyet, kimisi ecaat gstermek, kimisi
hret kazanmak iin harb eder. Bunlarn hangisi hak yolundadr? diye
sordu. Resuli Ekrem, ly- Kelimetullah maksad ile savaanlarn ehit
olduunu beyan buyurdu..'. Timur, Hub, Hub, yani gzel, gzel... dedi
ve daha tatl konuulmaya baland. Son suali u oklu: ' Ali ile Maviye
hakknda ne dersiniz?" Kad erafeddin'e ne cevap vereceimi sordum.
nk Timur i idi. Oa mlayim bir ey sylemek lazm geliyordu.
erafeddin'i dinlediim srada, Kad lmiiddin bir sz syledi ki, meali,
'Onlarn cmlesi mtehitdirlcr ' demekten ibaretti. Tinur, bundan son
derece hiddetlenerek. Hak Ali 'dedir. Maviye zalin, Yezid fesatdr. Siz
Halepliler am elliline tbisiniz. Onlar Yezididirler. Hseyni katlettiler.'
dedi. Ben Maliki'nin sznden zr dilemek suretiyle Bir kitapta
grdn syledi. Mnasn bilmez..' dedim. Hakan genilendi ve eski
haline dnd."
Tebriz bilginlerine sorulan ilm meselenin de byle etin ve belki
daha elastikli bir ey olmas muhtemeldir. Nitekim bir trl hal
edilemiyor, birinin verdii hkme dierleri kail olmuyordu.
O mecliste hazr bulunanlardan birisi de Sirezli emseddin
M e h m e t Cezer idi. Timur, Bursa'y zabtedince, emseddin Fenar

ile Seyyid Buhar ve Mehmet Cezeryi orada buldu. Hepsini

Semerkand'a getirmesini teklif etti. Cezer raz oldu. Dierleri
makbul zrler gstererek muvafakat etmediler. Timur, Suriye ve
Ankara facialarndan sonra, Ktahya'da bulunduu zaman, eyh
Cezeri'yi eli vazifesiyle Msr'a gndermiti. Tekrar Otlam'n
braklmasn, sikke ile hutbede adnn sylenmesini istiyordu.
eyh M e h m e t Cezer, orada Bedreddin'le tanarak, onun stnln ve iktidarn teslim etmiti.
Nazmizade'nin rivayetine gre, Timur'un Bursa'dan ayrl 804,
lm 807'de olmutur. Aradaki uzun mesafe gz nne alnrsa,
Tebriz'e 805 iinde varm olduuna ve bu sylemenin o tarihte
cereyan eylediine hkmetmek lazm gelir. "Zcfenme" kitabnn
sahibi crafeddin-i Yezd, Hakan'n Tebriz'de 20 kaldn sylyor
ve bu sre iinde ulemaya birok syleiler yaptrdn doruluyor.
eyh Cezer, Bedreddin'in bu esnada Tebriz'de bulunduunu
bilmeksizin ihtilaf tekil eden meselenin ancak onun tarafndan
hallolunabileceini Timur'a arz ctti.<2) Bu isim Hakan'a yabanc
gelmedi. am civarnda bir tutsaktan da bu adamn medhini duyduunu hatrlad. Derhal getirtilmesini emretti. Bedreddin ile
beraber Rum diyarndan gelen baz Acemler, onun da Tebriz'e
ulam olduunu haber verdiler. Bu gzel tesadfe hayret edenler
ok oldu.
Tarih rivayetlere ramen, biz bu olay ne bir tesadf eseri telkki ederiz, ne de Mehmet Cezcr'nin falclna inanrz. Koca
Sirczli, Bedreddin'in geliini yol arkadalarndan duymu ve bundan habersiz grnerek hkmdara ilham (illuminatique) bir jest
yapmak istemitir. Nitekim "Meckib))ie"de de ayn telkki
grnmektedir..
Bedreddin aranmaya baland. I lerkes gibi o da ulu yoldan geen
askerleri seyrediyor, bunlarn iinde O s m a n l l a r d a n Timur

ordusuna katlan kan bozuklar grdke ii burkuluyordu. Bu

srada onu arayan yasavullardan birisi yanna vard. eyh
Cezcr'nin kendisini davet ettiini syledi. Ve sayg ile Bedreddin'i
beyaz bir ata bindirdi. Mehmet Cezer adrlarn nnde sabrszlkla onu beklemekte idi. ki dost biribiriyle kucaklatlar. Oradan
otaa gidildi. Otan ii ran ve Turan limleri ile dolu idi. Cezer,
Bedreddin'i Hakan'a takdim etti. Timur, memnuniyet gsterdi ve
yan tarafna oturttu. Bedreddin'in stndeki elbise uldan ve
abadan idi. Bu kyafetle bir bilginden ziyade bir kylye benzerdi.
Baz Acem limlerinin gz ve dudaklarnda istihza glmsemeleri
beliriyor, ilerinden "Bu dervi de kim?" dedikleri ak bir surette
seziliyordu. Yeniden bahse baland. Cezcr'nin tembihi vehile,
Bedreddin onlarn szlerine karmad. Konumalar yine uzadka
uzad ve kesin bir cevap veren olmad. Hakan, Bedreddin'e iaret
etti. Bedreddin'in sylediklerine hibir kimse itiraz edemedi.
O r a d a hazr bulunan btn lim ve fzllar verdii hkme, bilgi ve
zeksna hayran kaldlar.
O gnden itibaren Timur'un ona kar muamelesi ok samim ve
saygl bir ekilde devam eyledi. I ler gece adrna gidiyor, saatlerce
sohbet ediyor, gndzleri Bedreddin otana artarak yalnzca
konuuyordu/ 4 '
Takprlzade'nin ifadesine nazaran, Hakan gnln yapmak
iin kendisine birok kymetli eyler hediye etmi ise de, Bedreddin
zengin olmak hrsn tamadndan hibirini kabul eylememitir.
"Menkibnme"de teklifde bulunduunu sylyor:
1. Kzn Bedreddin'in almas.
2. eyhlislm olmas.
3. Herhangi bir memleketin emrliini kabul etmesi...
Bu gz kamatrc ihsanlarn da hibirisi Bedreddin'i tatmin
edemedi. nk onun en byk arzusu hak yolunda hizmet ve

ibadette bulunmak ve nihayet Hseyin Ahlat'ye sz vermi olduu

iin vefatnda eyhinin yerini bo brakmamakt.
in hayrlsn anlamak kastyla bir gece istihareye yatt.
Ryasnda eyhi tarafndan bir ahin geldi. Gagasyla onu alp
Msr'a gtrd. Uykudan uyand zaman, Cazibe'nin klesi
Feyyumlu Kasm' yannda grd. Bunu Hseyin Ahlat bir nsezi
zoruyla gndermiti. Bedreddin hemen srtna kara kldan bir aba
geirdi. Oradaki eyadan bir p bile almad. Kasm ile o gece yola
ktlar. Bedreddin, Timur'un kendisini brakmayacan iyice
bildii iin gizlice ayrlmay daha uygun buldu. Geceleyin yrmek,
gndzn ya bir maarada saklanmak veya bir kaya dibine sinmek
suretiyle drt gnde Ahlat'a geldiler. Ertesi gn de Bitlis'e
vardlar.' 5 ' Halvetiyc kollarndan Zey iyye tarikatn kuran mehur
velilerden Zeynuddin al-Hf (o:
II.) medresesine kondular ve
ona misafir oldular. Bedreddin'in geldiini duyanlar ziyaretine
koutular. Kalenin muhafz ir Al, Hseyin Ahlat'nin
yetitirmelerinden olduu iin ilk gelenler arasnda idi. Bedreddin
burada ancak gn kald. Ondan sonra, hayvanlar tedarik edilip
ir Ali'nin de refakati ile Diyarbakr, Halep ve am yolundan
tekrar Nil'e kavutu.
Tanklar:
1.
2.
3.
4.
5.

Mufassal, c. 1, s. 594.
Mcvzuat- Ulum, c. 1, s. 748
Knh-l Ahbar, c. 3, s. 143.
Menakbnme.
Tac-t Tevarih, c. 2, s. 422.

eyhlii

edreddin'in tekkeye ulamas, bulun dervileri ar derecede sevindirdi. Akamst I lscyin Ahlat kendisini odasna ard ve orada Erbain karmasn (40 gn hcrede ile ekmek. Y. N.) teklif etti. Bedreddin, Erbain'e girmeden nce,
ocuunu grmek istedi. smail'i getirmek zere Kasm Cazibe'ye
gnderildi. Mriye, Bedreddin'in eve gelmesi ricasnda bulundu.
Bir gn ve iki gece evinde kald. Ondan sonra birbiri ardnca
kere Erbain'e girdi. Yemeden, imeden halvette geirilen bu uzun
ve yorucu gnler Bedreddin"i ok zayflatt. O kadar ki, sesi iitilmiyor, gz
kapaklar
kapanmayarak
ak
kalyordu.
Takatsizlikten ayakta duramad iin namazlarn snnetlerini oturduu yerde klyordu. Hseyin Allati baka bir Erbain karmasna
mni oldu. Israrna kar "stediin sendedir. Senden Irak
deildir." dedi. O gece kendisine son srlar perdesini at ve hilfet
verdi.

ok gemeden, Hseyin Ahlat cuma namazn klmak zere gittii Tulun camiinde hastaland. El stnde tekkeye getirdiler.
Yerine B e d r e d d i n ' i n gemesini vasiyet etti. Son dakikada
Bedreddin'e d n p "Ey Rum mlknn Mansru!.. Cann dost
yoluna vermek gerektir." diyerek gld. Bu ac tebessmn
arkasndan gzleri ya ile doldu. Biran sonra cankuu gklere utu.
Bedreddin, eyhinin iaretinden mteessir olarak bir hayli
dnd. Bir mddet geince, hak yoluna teslim olmak yolunun
yolcusu olduunu gz nmc getirip skn ve teselli buldu. O srada, birinci ve nc beytlerini dnyadan gidinceye kadar gzel
sesli dervilerinden birine sk sk okuttuu Yunus Emre'nin u
nefesi gnln kaplad:
"0/ diirr Yelii ki grmedi hem man
Bir katreyim ill ki mmana heim mman
Gel mevc-i acaip gr deryay ila gizler
Zi bahr nihayetsiz kat rede olur pnlan
Dem rnaz idi Mamur tevhid-i Ene-el Hakdan
Ak darna dost ziilfii asmt beni ryan
Bunda demedi mecnun Leyl adn mevzun
Kh Leyl idim anda. kh mecnun idim hayran
Bu len-i Kesrette sen Ysf. men Yakb
01 len-i Vahdette ne Yusuf ve ne Kenan
Yunus ulamadn can kalbna dmedin
Ak tad ile mest geldim. hem mest gideriim

bundan

Bu cismim belasdr adm Yunus olduu

Ztn sorar olursan sultana benim sultan."

"Kh-lAJbar"da Bedreddin'in Msr'a dnnde eyhini vefat

etmi bulduu naklediliyorsa da, tarihilerin ekserisi bizim
yazdmza kaildir. Keza Evliya elebi "Seyahatnamesi"nde
byk
bir hata yer almtr. Gya Hseyin Ahlat'nin mezar Van
Gl'nn kuzeybat kenarnda, eski saraylar mevkiindedir. Halbuki
bu sylenti doru deildir. Trbesi Msr'dadr ve halen ziyaret
edilmektedir. Kahire'de Ahlatllar isminde bir mahalle de vardr.
Bedreddin'in tekkede geen hayat hi de rahat ve skn grmedi. Her taraftan gelen post merakls halifeler Bedreddin'i ekemeyerek dedikodu yapmaya baladlar. Kendilerinden daha gen
olduunu ileri srdler. Hi olmazsa yalandan bir "Seyyid" unvan
taknmam olmasna itiraz ettiler ve nihayet ondan ziyade bu yerin
ehli olduklarn iddia edecek kadar kstahlk gsterdiler.
Bedreddin, ilerinden birini semelerini ve kendisi de dahil olduu
halde, hepsinin ona biat etmelerini syledi. Bu teklif karsnda da
birleemediler. (1)
808'de Msr Sultan Ferec'i aleyhindeki ccreyan da iddetlendi.
Bu, Suriye malbiyetinde balamt. Hkmdar, gizlenmeye
mecbur kald. Eski talebesinin urad felaket Bedreddin'in skntsn bsbtn artrd.
Bu tekkede, bu uzlet ve inziva yerinde ne ii vard? Burada ne
yapacakt? Ne fazla bir ey grecek ve ne de fazla bir ey gsterebilecekti. Bu ise mesleine aykryd. Bedreddin iin hayatta iki
gaye vard: Biri renmek, dieri retmek... Srf Hseyin
Ahlat'ye olan hrmetinden, ballndan ve bilhassa ona sz vermi olmasndan bu zahmetlere katlanmt. lelebet bu tekkeye
bal kalamazd. Esasen son zamanlarda fikirleri, inanlar byk

deimelere uramt. Tekkenin postniinliini isteklilerin hepsine

birden brakt. Fiilen eyhlii ancak alt ay kadar srebildi. 2
Tanklar:
1. M e n a k b n m e
2. akayk- Numaniyye, s. 78.

Uyan Belirtileri

ir taraftan Tebriz seyahati, dier taraftan I iseyin Ahlti'nin

hilfet verirken baz hakikatleri aklamas vc onun lmnden sonra tekkeye en agzl Arap halifelerinin marifetleri
Bedreddin'in maneviyat zerinde ok derin tesirler yaratm, A r a p
mezhep ve tarikatlarnn Trk ruhunu teshir edebilecek kudreti
haiz olmadklar kanaatini kendisinde uyandrmtr.
Filhakika slam dini en ziyade Arap kavmini gzetmi, dierlerine bir
kymet vermemitir. Cennet ve cehennem bile Arap't fikrine ve duygusuna gre temsil edilmitir. Souk iklimde yaayan bin ate grnce
holanr. Fakat Arap ' gzn yldran zaten scaklktr. Arap gnein
kzgn hararetinden usanntr. Cehennemin zift ve katran dolu kazanlar o daha ziyade korkutur. Keza Anp' en ok hasret ektii s,
aa, glge ve serinliktir. Cennette bunlarn hepsi vardr. Arab latif
cinse meyli fazladr. Huri ve (idman o meylin karldr. Trk bnyesi
slam dininde gz nne alnmamtr. Onun iindir ki, dar ve nttsama-

hasz Ehli snnet akaidi Trk ananesine

uymad.

slam dininin o kadar farz ve snnetleri yetiniyorm gibi, her

tarikat pri de kendi galeyan ve tecellisine gre bir yin krdu.
Abdulkadir Geyln "Devran", amcas Ahned Rif "Zikr-i Kyam",
brahim Halveti "Darb- esna'y Mevl Celleddin Rtn "Sem".
tamim etti. nsan yoran ve kskvrak balayan bu lzumsuz ekiller ve
merasim Trk'n serbest ve engin gnln saramad. Trk, Mazha 'da,
Kudn'da veNay'da lep Arap enisini buldu. Kopuz oc daha uygundu.
Trk itima hayatnda kadnn, kadnlarla beraber tertip edilen sazl
ve arapl lenin byk bir ehemmiyeti vard. Han ve hatun riyaset
makamn mtereken igal ederlerdi llat, han gibi bakomutan da
olurdu: Nasl ki, Tinoi'i Anas senelerce eline ve ordusuna hkim
lmtr. Elli snnet limleri ise kadn umumi hayat dna atmak
istiyorlar, lenleri de er'an yasak gryorlard. slam'n sk ahkm
Trkmen hayatiyle bir trl telif olunamad. Bu mulak itikat sistemleri
Trk 'n basit ve sade akidelerini, ananelerini ve eski dininden baz
ksmlar tamamen izale edememi tiireci ve milliyeti Trk tresini,
milliyetini hibir zaman unutmamtr. Her kavmi Acem diyerek hakir
gren Araba, bu ezeli dmana ve onun, kozmopolit mefkuresine Trk
snamad. Hrriyet zevkini, istikll akn Alev ocanda buldu. Mill
azatlk hissini orada duydu.
Trk, hilekr Arap'tan ve riyakr Acem'den mne ok ekti. leri
giden her adm bunlar ekelediler. Araplar Gazevlere, Isfahan
Tufeylileri Konya Selklerine yapt. Seluk' torunlar Keykubad,
Keyhiisrev oldu. Trk tresi, Trk dili yerine Gazne'de
"elnme",
Konya'da Mevl'nn "Mesnevi"si zafer buldu. Gaznev. Karahanl,
Selk, Osmanl padiahlar Arabn halifelik as ile hep Snnlii
mdafaa etliler. Fakat halkn okluu Snnlie pek az temayl gstermitir. Daha ilk Selkler zamanndan itibaren Trkmen boylar ile
beraber birok Trkmen babalar, Orta Asya, Harzeni ve Horasan 'elan

Yesev dervileri Anadolu'ya gelmeye balamtr. Trk tresine, Ali

adna and ien, bel balayan bu canlar yer yer zaviyeler atlar.
Kalenderler, Hcydarler, Bbler, Ahiler, birbiriyle sk surette ilikileri
olan bu cemaatler Alevlik ile birlikte Trkl yaatyorlard.
,
Alevlik cereyan, bazlarnn zannettii gibi ran mahsul deildir.
ilik cereyannn ve slam sofuluunun ran'dan gelnieni olduu
arkiyat Goldziher, Nldeke, Profesr Lotis Massigno ve Fuat
Kprl gibi kuvvetli limler tarafndan ispat edilmi bulunmaktadr.
Senelerden sonra ilii ran 'da tesis eden yine bir Trk, Karakoynl
hkmdar Uzun Hasan Bey'in torunu ah smail Safev ve ona yardm
yapan yine Trknelerdir.
Trk, mill ananesini her yerde arayacak ve mutlaka bulacakt. Dier
eyler hep ciladan ibaretti. Netekin Trkler arasnda ilk yaylan
Yeseviye tarikatnda eski Trk ananelerinin izleri ve Tiirk anunilerin
baz hususiyetleri apak grnmekledir.1 Ankara Ahileri, Amasya 'n
Bbleri Yesev tarikatndan yetimi, Karamanoullarnt
babas
Nreddin Sif, Aydotllar, leke ve llamidogullcrna tbi memleketler halk, Ak Paazade'tti Ahiyan, Abdala, Bacym meyatnda
"Gaziya Rum" dedii Ubeyleri bilvasta lep o ocaktan ate almtr.
Biiyiik Tiirk idealisti Hac Bektai Veli, Almed Yesev'nin z
torunudur. Anas Hleme Hatun Almed Yesev'nin kzdr. Hac Bektai
Veli"i son Miizebzeb
Seluk Devrinde
Krehir'de
Suluca
Karahyiik'te uyandrd meale pasl gnlleri aydnlatt. Om
maneviyat tesiriyle kara posta el vuran, Ali'ye iman eden, hak yoluna
can ve ba koyan erenler bsbtn oald. Yunus Emre 'i sf Trke
nefesleri Anadolu ve Rumeli'i her tarafnda istekle karland. Baba
lyas Horasan''i hafidi ve Muhlis Pac'm olu Ak Paa nn sf
Trke "Garibne"si her yerde heveste okundu. Geri Mesnevi de
Alevidir. Fakat dili ve sesi Farisi olduu ve iinde Tii k atei bulunmad
iin istenilen zevki ve scakl vermemitir. "Mesnevi", Acem edebiyatnn Anadolu 'da yaylmasna ve Mevlevilerin beyaz tennreli yinleri

Acem ateperestlerinin beyaz entarilerle yaptklar ibadetin

timize sokulmasna sebep olmutur.

memleke-

Esasen Mevl milliyet diye bir ey tanmyor. "Tiirk" kelimesini

Mool ve kyl mnalarnda kullanmaktadr. Seluklular da Rum ve
Yunan diye anyor. On nazarnda Trk daima ykcdr. "Grmyor
musun, diyor. Tanr bir yeri harap etmek dileyince Trkleri yolluyor. "2
Eflk, Hnkr Hac Bektai Veli'nin Mevl Celleddin Rum adalarndan olduunu ve aralarnda zddiyet bulunduunu yazar.
Dorudur; Mevleviler Arap ve Acem harsna (kltrne) fazla bir kymet
verdiklerinden daha o zamandan beri Trkmen babalarna fena bir
gzle bakmlar, onlar kendilerine rakip grmlerdir. Ak Paa,
"Gcribnme"sini yazarken Arap ve Acem tuzana dmemi, srf
Trk' dnm, onu Arap ve Acem basksndan kurtarmak, onun
gzel dilini ve idrakini yk seltmek istemii ir. Bir taraftan Bak u ezrak
p' (Riya ve hile giyinmi) sofu arkna" diye Mevlevi yinine ve neyine
kzyor, dier taraftan Trk sazna ve szne yeni yeni ufuklar ayor...
Mukadder olan da bu idi. Trk dili ve Kopuzu nihayet muzaffer olacakt. Naslki, Osmanllkta Trk dili hkim oldu ve Farisi dili Seluk
devleti ile birlikte resmiyetten dt. Geri Alev zmrelerin yardmyla
meydana gelen Osmanl mparatorluu'mn
mezhebi de Snn idi.
Fakat devletin istinat ettii ordu kamilen Bektai idi. Hac Bekta
tarikatnn Yenieriye yapt nefes, Trklk as bu orduyu bylemi,
dnmez ve yenilmez bir mertebeye ulatrmt. Hac Bekta'm yini
Trk ve Tiirkedir. te btn sihir ve fsun bundadr.
Tiirk Alevlii kurucularnn en belirgin lks Tiirk dilini, Soyunu,
kann korumakt. Trk Alevsi, yabanc ile evlenmedi. ki kadn almad,
talk yapmad. Yardmlama ve dayanmay hakkyla icra etti. "Benim
malm, mlkm." demedi, "Her ey ve herkes" dedi. Dilini bozmad.
Tresinden ayrlmad. Mukaddes bildii ocana hizmet etti. Yallara
dede, baba, bac, karde dedi. Genlere hrmet ve muhabbet gsterdi.
Sazu elinden drmedi. Szn Trk dilinin gzettiinden ayrmad.

Turan elinden nasl g ettiyse, Ouz Tresinde len yini nasl

alrdysa, o da Ali er meydann, muhabbet meydann yle at. Hac
Bekta meydannda bal, ayran, kmz sundu. Kadn tesettr yapmad.
Dii, erkek farklarna baklmad. Tresini muhafaza eden Alevler kh
Cell, kh Zndk, kh Mllit oldu. Anadolu batan baa ferd ve itima istikllleri iin arpan Trklerin kemikleri ile, kanlar ile doludur.
Anadolu isyanlar, Asya hurular daima din perdesi altnda treyen
Trk istikllinin cidalidir. Trk ve Turanl hep b nill akn kokusu ile
nest olmu, fakat yabanclar ou aldatmaya almtr. Alev yin ve
erkn Ouz Tresi'hin, aman Trk adrnn ayndr, gayri deildir.
Bir aman mabediyle bir Bektai tekkesi ayn eydir3 Bektailik, mill
benliktir ve asrlarca mill harsn kayna olmutur. Din istibdat iinde
ilk hrriyet havas onda teneffs edilmitir
Bedreddin, Anadolu'da bu din cereyanlar, bu Trk kaynamasn dndke bsbtn sklmaya balad. Ar A r a p kokusu
onu tiksindiriyordu. Artk memleketine d n m e k , anasn ve
babasn ziyaret etmek arzusu kalbini dalamaktayd. Tahsilini
burada bitirmi, istibdat ve esarete cfreli, halk ve istiklle muhabbeti nce bu ehramlar diyarnda his etmiti. Hafzas Msr
hatralar ile doluydu. Sarayn sefilanc hayat, byklerin kklkleri hep dimanda izler brakmt. Bilahare ortaya koyduu
itima akidelerin remesine o hatralarn ok tesiri olmutur.
Tanklar:
1. Trk E d e b i y a t n d a lk Mutasavvfla, M. I uad Kprl.
2. M e n a k b - a l rif, Eflk.
3. Tekke Alevlii, tima Alevlik, Baha Said, (Trk Y u r d u ) .

Memlekete Dn

edreddin, bir gn dostlarna veda ederek ei vc ocuu ile

birlikte Kahire'den samim ve caa yakn ufuklara doru
ald. ki konak ayrldktan sonra, tekkedekiler gidiini duydular
ve birbirine girdiler. Bunlardan 17 kii lekkeyi brakp Kuds'te
eyh'e yetitiler ve maiyetine girdiler.
Evvelce Kuds'te hukluumuz Ali Keinin oktan lm, yerine
olu dris gemiti. Bedreddin'i yannda alkoydu. Kendisine mrit
oldu. am'a kadar da elik etti ve onu onurlandrd.
am'da bir hafta kaldktan sonra Ilalep'e geldiler. Halep'te
Trkmenlerden bin kii karlamaya kt. Hepsi eyh'e biat ettiler.
Burada bir tekke yapmak ve Bedreddin "i baka tarafa salmamak
istediler. Fakat bir trl kandramadlar.
Orada iken Fcrec'in tahtn kurtardn iiterek ok sevindi.
Ferec'in yokluunda 8 yandaki kardei saltanata geirilmi,

hkmet ileri birtakm cahillerin eline dmt. Ferec, ay saklanp frsat kollad ve zamannda idare bana geti. Daha 6 yl
saltanat srd. 815'te kendi komutanlarndan eyh Nevruz ile am
civarnda yapt muharebede ld.
Bedreddin Halep'te fazla durmad. Konya'ya geti. Burada kendi
ehrine gelmi gibi rahat eyledi. Konyallar eskiden okuduu
medresenin yannda dzenli bir evi onun oturmasna tahsis ettiler.
Medreselilere her gn evinde yemek yedirmekle haz duyard.
Birok limler Bedreddi'c mrit oldular.
Sofular pek de sevmeyen Karamanolu, eyh'in Konya'da durmasn istemiyordu. Zoraki ekilde sarayna davet edip ziyafet
verdi. Sz arasnda bir mnasebet getirerek eyh'ten keramet
gstermesini istedi. Bedreddin yemi aalarnn nereden bittiini
sordu. Karamanolu, glerek topraktan yetitiini syledi.
Akarsularn nereden ktn sual etti. Bunlarn da yerden kt
cevabn ald. O n u n zerine "Bizden sen keramet iste. Dnya kerametle doludur. Bu yolda toprak'lursan, btn yemiler senden
biter. in, dn kerametle dolar. Hikmet pnarlar senden kar."
dedi. O anda dervilerine d n p zikir etmelerini emretti. eyh de
onlar izlemeye dald. Karamanolu, bu mnevi lem iinde benliinden gemi, ruhu ykseklere kmt. Gnlndeki perdeler
birer birer kalkyor, her defasnda baka bir lem seyrediyordu.
Eski haline dnd zaman eyh'in ayana kapand. Ve ondan
nasip ald. (1)
Hamdeddin Aksaray, Bedreddin'in Konya'da olduunu haber
alnca Bursa'dan buraya geldi. Bedreddin ile beraber gnlerce ba
baa syletiler. Somuncu Baba lakab ile de anlan bu zat
Kayserilidir. 815'te Aksaray kasabasnda lmtr. Tasavvuf
lisanyla yazd "Hads-i Erbain erhi" bilgisine ahittir. Ariflerin
biyklerindendir. Hac Bayram Velinin mrididir. Bedreddin'in
verdii derslerin Bayramiye tarikatna ve ondan geen yz ylda

treyen Muhammed Nr-iil Arabi'nin Melmiye'sine tesir etmi

olmas ok muhtemeldir. Bilindii zere Melmlik, vahdeti vcut
nazariyesini ar biimde benimser. Bu mnasebetleri incelemek
ve bir neticeye balamak faydal olur. Ancak konunun derjjlii
hasebiyle ayrca incelenmesi daha uygundur. Karamanolu,
Bedreddin vastas ile Hamdeddin'i sarayna davet etti. Onlarla
uzun uzun grt ve her ikisine bol bol iyilik ve ihsanlarda bulundu.
Bedreddin, daha hayli zaman Konya'da oturacakt. Fakat yllarca devam eden ana ve baba hasretine tahamml kalmamt. B
sebeple oradan kalkp Tire'ye doru hareket elli. Tire, o zamanlarda Aydnolu'nun merkezi idi. Hac Bektai Velinin (Allah, srrn
kutlasn.) Fatiha Sresi hakknda yazd bir tefsir kitabnn yanan
Tire Ktphanesinde yakn yllara katla mlafa/.a edildii ve
Aydnolu'nun Alev olduu mal bulunduuna gre, Tire muhitinin Alevlik ile olan alkasn anlamak kl deildir.
Bedreddin'in oraya gelii hi de lesadl esei saylamaz. Getii
yerlerin halk ile temaslar yapyor, onlar aydnlatyordu. Tire'de
byk bir hsnkabul grd. Kendisini ziyaret etmeyen kalmad.
Bu srada Brklce Mustafa da a / / stadn e/dine geldi. O da
bu havalide bulunmaktayd. Brk, yuvarlak ve pustsuz kalpak
demektir. Byk sark mnasnda da kullanlmtr. En evvel
Orhan Gazi devrinde Yenierilere Akbork giydirildi. Bilecik'te
imal olunurdu. Bektaileri elli tacna benzer. Mustafa'nn unvan
mutlaka balndan kinayedir. Borklucc, "Brke benzeyen klhl
adam" anlamndadr. Trkede byle isimler oktur: Saruca Paa,
amlca gibi. Miladi 1450 tarihinde Foa'da Cenevizlilerin
baktibi bulunan tarihi Yula I >kas, Mustafa'nn Karaburun'da
domu bir Trk kyls olduunu yazyor. Rahmetli Murat Bey,
zmir civarnda doduunu sylemekle yetiniyor. Biz, bu sylentilere inanmyoruz. Mustafa'da grlen inklp ruh ve seciye bas-

baya bir adamn kyde byyen olunda pek de bulunmaz bir

eydir. Babasnn Burhaneddin adn tadn gereklikle biliriz ve
bize yle geliyor ki, bu zat mehur Kad Burhaneddin olacak.
Kad Burhaneddin Ahmed, Kayseri Hkimi emseddi Mehmed'in
oludur. 745'te Kayseri'de domu, Halep ve Msr'da tahsil grdkten
sonra memleketine dnerek Erzincan Eminnin kzn nikhla alnt.
Bilahare akrabalk dmanla sebep oldu. Kad Burhaneddin memleketin byklerinden
bazlaryla birleti. Kaynpederini
ortadan
kaldrd ve beyliini ilan etti. ecaati birok olaylarla sabittir. Bununla
beraber kltan ziyade ilm ve edebi kudreti itibariyle biyografi
yazarlarnn vgsne mazlar olmaktadr. Cenab Peygamberin niedhini yapan Arabi kasidesi ve Tasrif usulnden "Fksir Saadat" namludaki eseri mehurdur. Bilhassa Sadeddi Teftaza'nin "Telvilie yazd
haiye (bir eseri aklayan ve yorumlayan kitap. Y. N.) ok makbuldr.
"Divan " son zamanlarda baslmtr.
Yldrm Bayezd, Kad Burhaneddin in idaresi altnda balunan
Tokat, Sivas ve Kayseri'yi zapt etmek maksad ile 800 senesinde stne
yiirdii. Kad Sultann maiyetinde 25 bin asker bulunuyordu. Fakat
kuvvetine tamamen gvenemedi. Harpt taraflarndaki yksek dalara
snd. Katm gren Akkoyunlu aireti reisi Kra Yliik Osnan Bey
zerine musallat olmu ve yaplan savata Kal Sultan
maktul
dmtr. Kabri Sivas tadr.
te Brklce Mustafa, pederi olduuna kani bulunduumuz
Kad Burhancddin'in lm zerine, bir taraftan Yldrm'n, dier
taraftan Kara Ylk Osman Bey'in bir fenalk yapmasndan
korkarak Karaburun'a kam ve orada klk kyafet deitirerek
yaam, hi kimseye kendisini bildirmemitir. Tarihilerin babasndan bahsetmeyileri ya u sebeple bilgi sahibi olmadklarndan veya
tarafgirlik duygusundan dolay olabilir. Karaburun'da Rumlarla
grerek Rumcay mkcmmelen renmiti. Bedreddin'le bulutuu zaman, fikren bo deildi. eyh'in kymetini anlamakta zerre

kadar zahmet ekmedi ve bir daha da yanndan ayrlmad.

O esnada Sakz Tekfuru, eyh'in hretini duyarak kendisini
adaya davet etti. Sakz Adas o devirde Cenevizlilerin elindeydi.
Bedreddin, Anadolu'yu batan baa dolam, halkn ve muhterem
kiilerin maksat ve emellerini anlamt. Buna mukabil,
Hristiyanlarn
fikirlerine, papazlarn
itikatlarna,
kendi
akideleriyle Hristiyan din ahkm arasnda ne gibi farklar bulunduuna vakf deildi. Geri Brklce Mustafa Hristiyanlarn da
dertlerini, btn insanlarn karanlk bir hayat iinde strap ektiklerini, bulunacak devann genel olmas lzm geldiini uzun uzadya
anlatm, kendisine geni bir mevzu hazrlamt. Fakat her eyi
yakndan ve bizzat grmek, bilmediklerini tam yerinde tamamlamak elbet daha iyi idi. imdi bu frsat da eline gemi oluyordu.
Davet etmeye gelen yedi papaz eyh'in nnde balarn yere
koyup aday ereflendirmesini yalvarp duruyordu. Beylerinin
Sakz'dan dnlnceye kadar olunu rehin brakmak iin gndermi olduunu sylediler. Bedreddin buna raz olmad. zmir'den bir
gemiye binip Sakz'a aldlar. Ada'ya yaklatklar vakit, Sakz Beyi
kayk ile eyh'i karlad ve gemiden alp sarayna indirdi. Brklce
Mustafa eyh'in tercmanln yapyordu. Papazlar arasnda
Arapa bilenler de vard. Tekfur, Astronomi'ye pek merakl idi.
Grmeleri bundan balad. Sonra Hazret i sa'ya ve tevhide
getiler. Etrafta ne kadar mnevver adam varsa, eyhi grmek ve
onunla grmek iin her gn sarayn bahesinde toplanrd.
Bedreddin'i grenler ve sohbetini dinleyenler, sa'nn tekrar
yeryzne indiine inandlar. Uzaklardan ylda bir kez Ada'ya
urayan ok itibarl ve bilgin iki rahip gizlice slam dinini kabullendi. eyh bunlara Edirne'de bulumaya sz verdi. Be kii daha
onlarn yolunu tuttu. Tarihilerimiz Sakz Beyi'nin de
Mslmanl kabul ettiini rivayet ediyorlarsa da, garp tarihlerinde vc " M e n a k b n m e " d e buna dair bir kayt yoktur.

Bedreddin Sakz'da on gn kald ve ok iyilik ve ikram grd.

Kendisini uurlamak iin, Tekfur ve Ada'nn ileri gelenleri yolun
yarsna kadar kayklarla bindii gemiyi takip ettiler. Bu seyahatin
hangi tarihte vuku bulduu ve Sakz Beyi'nin ad san tarihe
mehuldr. Ancak olaylarn gidii bizi 810 ylma doru getiriyor.
eyh, zmir'den gemi ile Rumeli'ye gemeyi dnd. Fakat
Rum korsanlar deniz yollarn tutmu, Saruhan gemileri onlarla
savaa girimiti. Onun iin Ktahya'ya gitti. O yoldan Domani
dan at. Buradaki kylerin birinde bir alay Torlaklar trl trl
tmbltlerle eyh in karsna ktlar. eyh'e mnasebetlimnasebetsiz baz sualler sordular. Verilen karlklar zerine
Bedreddin'e mrit oldular. Onlar da kafileye katlarak, Bursa'ya,
oradan da Gelibolu'ya gidildi. Koar Da na geldikleri zaman,
hsm ve akrabasnn karya km olduklarn grdler. O gece
Malkara'da kaldlar. Filesi gn yollarna devam ettiler. Fdirne'de
ana ve babasn sa ve salim buld. P) O sene burada kald. Ertesi yl
yaplan davetlere dayanamayarak Bursa'ya ve Aydn eline gitti.
Urad ky, kasaba ve ehirlerde hep canlar yetitirdi. Edirne'ye
dnnce, Cazibe yi hasta buldu. Souk iklim zavallya yaramamt.
Yaplan bunca tedaviye ramen kurtulamad. O n u n lm
Bedreddin'i ok kahrlatt. Birka yl dar kmad. Btn zamanlarn halvette geiriyor, yalnz namazdan namaza harite grnyordu. Ara sra pimi bir algam yiyor, gnlerce azna hibir ey
koymuyor, kendisinin yapt bir macunla yayordu. Babas ve
annesi onu evlenmeye pek ok zorladlar. Srf onlarn hatrn bozmamak iin istedikleri kadnla nikhland. Bu, Cazibe'nin brakt
elemi biraz hafifletti.
Gnlerin birinde kyafetlerinden Hristiyan olduklar anlalan
erkekli kadnl bir kafile Bedreddin'in evine kageldi. Bunlardan
birisi, eyh'in elinde slam olduunu ve Abdsselm adn alm
bulunduunu syleyerek Bedreddin'i grmek iin ev halkndan

msaade istiyordu. Hakikatte bu Sakz'daki yabanc iki byk

papazdan biri idi. eyh, hususi odasndan kp bunlar selamla
ald. Abdsselm'n kzkardci dndakiler o gn slamiyet'i kabul
etti. Mslman olmayan kadn bir Ermeni'ye varm ve ondan
H a r m a n a adl gayet gzel bir kz dnyaya getirmiti. eyh'in olu
smail derhal bu kza vuruldu. Harmana da onu sevdi. Her ikisi
henz evlenecek ada olmamakla beraber, Bedreddin gnllerini
kramad. Bu kkleri hemen birletirdi. Onlardan kz ve olan
torunlar oldu. "Menakibne"sini yazan Hafz Halil'de bunlardan
biridir.
Tanklar:
t. M e n a k i b n m c .
2. akayk- N u m a n i y y e , s. 78; Sicil li O s m a n , M e h m e t Sreyya, c. 2, s. 10.
3. M e n k i b n m e .

Kazaskerlii

nkara felaketinden sonra, byk ehzade Sleyman elebi

Edirne'de Tahta kt. sa elebi, Bursa'da hkmet icrasna balad. Mehmet elebi, Amasya'da emirliini ilan etti. Yalnz
Msa elebi biraderleri gibi pederini brakarak zevk ve saltanat
kaygsna dmemi, babasnn cenazesiyle birlikte Bursa'ya dnm ve Timur tarafndan al damga ile Bursa hkmetine tyin
edildii halde bir ie karmamt. Mehmet elebi ile sa elebi
A n a d o l u ' n u n idareleri altnda kalan ksmn paylaamadlar.
Aralarnda vuku bulan muharebede sa Bey malp oldu ve byk
kardei Sultan Sleyman'a snd. Sleyman, kk bir ordu ile
kendisini tekrar Anadolu'ya gnderdi. Yine malbiyete urayarak
Eskiehir taraflarnda ldrld. Bu defa da bizzat Sultan
Sleyman Anadolu'ya geti. Lkin msbet bir i gremedi. Alt
gibi Bursa'da sarholua ve sefahata dald. M e h m e t elebi,
Msa'ya Rumeli'ye gemesini teklif etti. Msa'nn yrei dertlerle

doluydu. Sultan Sleyman'dan midini kesmi, Mehmet elebi'nin

Karaman ve Dulkadir Beylerine fazla yrme gstermesi kendisini gcendirmiti. Osmanl evketinin iadesi hususunda kardelerini
kifayetsiz buluyordu. O sebeple yaplan teklifi kabul etti ve
Rumeli'ye geti. Eflk Voyvodas Mir ve Srp Kral vastasyla
epeyce asker toplad. Edirne'ye yrd. Sleyman Anadolu'dan
dnmeye mecbur kald. stanbul'dan geerken, m p a r a t o r ' u n
yardmn temin etti. mparator, gnderdii hilekr adamlarla
Srplar Msa'dan ayrtt. Aalarn ou da Sleyman tarafna
geiverdi. O suretle Msa elebi bozguna urad. Sleyman, bu
galibiyetin neesiyle bsbtn zevk ve salaya dalarak hamamdan
kmaz oldu. Musa elebi, frsattan istifade etmesini bildi. Mihal
olu Mehmet Bey'i beylerbeyi yapt ve yeniden asker toplayarak
Edirne surlarna dayand. Sleyman, est ve bihu bir halde stanbul yolunu tuttu. Fakat ok gidemedi. I Kymlar Kariycsine varnca,
yakalanp ldrld. Bu olayn tarihi 813'tr. (1)
Sultan Sleyman'n lm zerine, saltanat miras mnhasran
Msa elebiye dyordu. Mehmet elebi, biraderlerinin en
k idi. Yllarca kardelerinin veraset haklarn tanmamas
onlarn hakkn iptal edemez. Msa, bu tarihten itibaren hakkyla
Osmanl padiah saylr. lk ii Sleyman'n sadrazam brahim
l'aa'y yerinde brakmak oldu.
eyh Bedreddin, yldan beri Edirne'de oturuyor, btn Trk
milleti nezdinde pek yksek bir mevki igal ediyordu. Herhangi
tarafta mhim bir mesele trese derhal eyh'e mracaat edilirdi.
Yeni hkmdar, Bedreddin'in byk kymet ve nfuzunu anlamakta gecikmedi ve kendisine Kazaskerlik makamn verdi.
"Meakbme"de bu olay bir masal eklinde okuyoruz: Msa
geceleyin Bedreddin'i ryasnda grm. eyh, kendisine st ve bal
ikram etmi. Sabah namaznda da imamla geip ilk rektta
Rahman, ikinci rektta Fecir srelerini okumu. Sabah olunca,

Msa kyafetini deitirerek Bedreddin'i grmek iin camiye gitmi. Yolda yannda bulunan Melek ah'a bu ryay sylemi.
Bunlar camide snnetleri klmlar. Farzda eyh imamete geip
R a h m a n ve Fecir srelerini kraat eylemi. Namazdan sonra, Msa,
eyh'in eline ve ayana dm ve kim olduunu bildirmi. eyh
onlar evine getirip nlerine bal ve st koymu. Msa bu kerametler karsnda arp kalm. Bedreddin'e kazaskerliini kabul
etmesi iin ok yalvarm. eyh bunu katiyen kabul etmek istememi ise de, yaplan yalvarmalara ve srekli yakarmalara dayanamayarak, nihayet bu vazifeyi zerine almaya mecbur olmu.
Rumeli Kazaskerlii, devletin eyhlislaml ve bahkimlii
demektir. slam'n balangcndan II. Sultan Mehmed'e kadar en
yksek ulema rtbesi Kazaskerlik payesi idi. Kazasker, btn
kadlarn amiri ve mercii, ayn zamanda da I )ivan- I lmayunun en
nfuzlu yesiydi. nce Fatih Sultan Mehmet, payitahtdaki
mftye eyhlislam unvann verili ve mftl kazaskerliin
nne geirdi.
Bedreddin, vazife bana gelir gelmez, "Cami-iil Fsley" adndaki eserini yazmaya balad ve on ay zarfnda tamamlad. "Camiiil Fsley", O zamann "medeni kaun"u ayarndadr. Bunu o
kadar ksa bir mddet iinde meydana getirmesi, her ite kanunu
hkim klmak arzusuna dellet eder.
O sralarda Hoca Ahnel isminde bir tacir Trkistan'dan
Edirne'ye geldi. eyh'e Kadzade'den uzun bir mektup getirdi.
Bunda Ulu Bey'in bilgi ve ahlak vlyor, saltanata getii
bildiriliyor, kendisi Ulu Bey namna Semerkand'a davet olunuyordu. eyh, yine Hoca Ahmed ile Kalzade'ye vaziyetini izah eden bir
cevap ve "Cami-iil Fsley"in bir nshasn yollad. Ulu Bey bu
kitab limlere vererek, saltanat mddetince medreselerde okuttu.
Bedreddin, idare hususunda da geni bir dirayet gsterdi. Halkn

hakiki ihtiya ve arzularn pek iyi bildiinden, umumun istei

vehile hareket eyledi. lim ve irfannn hretine idar anlay, akl
ve feraseti de katlnca, ahali zerinde daha byk bir nfuz
kazand. Brklce Mustafa, eyh'in kethdas, yani yardmcsyd.
Hususi ilerini de hep o gryordu.
Sultan Msa, beyleri tbilie indirmeye alt. Bazlarnn sancak ve zeametlerini ald. Sadk bildii adamlarna tevcih kld.
Filhakika beyler birer hkmdar kesilmiti. Sancaklarna mebbed
bir malikne ve evldiye nazariyle bakyorlard. Sras gelince
velinimetlerine ihanet etmekten ekinmezlerdi. Msa, Ankara
savanda ve burada kararan o irkin hallere ahit olmutu. htiyar
Evrenos Bey Screz'deki maliknesinden Sultan'n nezdine gelmeye
bile lzum grmedi. Malssan haber gnderdi. Gzlerinin
grmedii bahanesiyle daveti reddetti. Cebren getirtti. Sinnine
hrmeten kendisine bir fenalk yapmad. merann birou bu
muamelelerinden rkt. Hele en bol ihsanlarn kapsna yeni
gelenlere vermesi, her muharebede yanndan ayrmad Koyun
Msa denmekle maruf obanlktan yetime birisine pek fazla tevecch gstermesi, zadegn ve eraf takmn bsbtn kzdryordu.
Bu siyaseti beylerin boynunu bkmek, rezaletlerine nihayet vermek, mlk slah eylemek maksadn gtt iin mkul idi. Fakat
tehlikeli ve zamana aykr idi. nk Anadolu yakasnda frsat
bekleyen bir rakibi vard ve iddetli muamelelcriyle ona birok
taraftarlar kazandryordu.
eyh Bedreddin, kendisini ikaza alyor, lakin bir trl muvaffak olamyordu. Timur'un ahlak ve tabiat ona gemi, yaadlndaki iddet ve celadeti bir kat daha arttrmt.
Ayn iddeti haric ilerde de gsterdi. ehzadelii esnasnda
sznden dnen Srp Kral'n tepeledi. Kardei Sleyman,
Rumeli'ye geirilmesine karlk Kayser'e Karadeniz ve Adalar
denizi sahillerinde nemli baz yerler brakmt. Sultan Msa, hep-

sini geri alarak, babas zamanndaki hududa dayand. Bunun zerine, Kayser Manel el altndan M e h m e t elebi ile muhabereye giriti. Padiah, brahim Paa'y stanbul'a gnderdi. Vazifesi biriken
vergileri almak, tezvir ve fesattan vazgeeceine dair mparator'dan teminat istemekti. brahim Paa kendi hkmdarna ihanet
ederek Kayser'e muhalefet tavsiyesinde bulundu ve M e h m e t
elebi tarafna geti. Msa son derece mteessir oldu. Tatar mltecilerinden Kr Melckah'a Sadrazaml tevcih etmekle beraber,
h e m e n stanbul'u kuatt. m p a r a t o r tela dt. M e h m e t
elebi'ye feryatlar yadrd. Tam o srada Kr Melek ah da
Msa'nn iddetine dayanamad ve mevkiini salam grmedii
iin stanbul'a kat. Padiah byk bir teessr ve n e f r e t l e
Edirne'ye dnd.
Mehmet elebi, Kayser'in arzusunu kabul etti. Kardeine kar
gitmek zilletini stne ald. gn, gece sren elencelerden
sonra, beraberce Rumeli'ye geildi. Miiltefik ordular cekiz'de
bozguna urad. A n a d o l u ' d a da Ciineyd Bbcy ba kaldrd.
Mehmet elebi o bahaneyle yerine dondu. Daha geni hazrlklarda bulundu. Kazanlacak sava ganimetlerini vdetmek suretiyle
Dulkadir Emri Sleyman Bcy'dcn yardm ald. Srp Kral ile ittifak
szlemesi yapt. nce Vize'ye, oradan Sofya'ya ve Srbistan'a
geildi. Evvelce krlnden de vuran Evrenos Bey Tirhala
Beylerini alarak clebi'nin ordusuna katld. Sultan Msa'nn ou
meras da ayn ihanet yolunu tuttu. I'adiah'n yannda Beylerbeyi
Mihal Olu Mehmet bey, Kazasker eyh Bedreddin, Mrialem
(padiah sancaktar) Azeb Bey ve Yenierilerle has takmndan
baka kimse kalmad ve bunlar sonuna kadar sadakatten ayrlmad. (4) ki ordu Sofya'nn gneyinde Samakov civarnda arpt.
Mehmet elebi'ye iltihak eden Yenieri Aas Hasan bir tepecie
kt. Askeri Musa'dan ayrmaya alyordu. Padiah dayanamad.
Bu kstahn zerine hcum etti. Hasan Aa'y bizzat paralad.

Lkin dier bir hain dehetli bir kl darbesiyle Sultan'n kolunu

yere drd. Bu olay askerin bozulmasna sebep oldu. Hkmdar
yaral ve bitkin olarak yana doru gitti. Fakat at bir batakla sapland. Onu karmaya alrken, takibine gnderilen Saruca Paa
yetiti ve Msa yakaland. Mehmet elebi'nin yanna getirilerek
ehit edildi. Bedreddin'in Kazaskerlii de kara bir sayfayla
kapand.
Msa'nn ehadetini btn tarihler 816'da gsteriyor. Yalnz
"Haber-i Salil" yazar buna kanaat getirmeyerek 818'de ehit
olduunu iddia etmitir. Gerekten elebi Sultan Mehmet tarafndan zaferinden Bursa Kads'na gnderilen fermanda "Zulmet-i
adavet envar- nusret-i ilh ile zudude (pak edilmi) olduu
sebepten tarihi hve zu' (ziya, aydnlk) 818 dt." ibaresi vardr. (5)
Keza bu galibiyeti Karaman hkmdar Mehmet Bey, Recep 818
tarihinde elebi M e h m e d ' e yazd mektupla tebrik ediyor.
Binaenaleyh 818 tarihi dorudur. Bu hesaba gre, Msa'nn
saltanat 5 yl srm, Bedreddin'in resm vazifesi de o kadar
devam etmitir.
Tanklar:
1.
2.
3.
4.
5.

k P a a z a d e Tarihi, s. 82; Knh-iil A h b a r . c. 3, s. 123.

k P a a z a d e Tarihi, s. 48; Het Behit. dris-i Bitlisi, s. 195.
k P a a z a d e Tarihi, s. 48: Iavarih l- O s m a n . Ltfi Paa, s. 42.
Kiinh-l Ahbar, c. 3. s. 173.
M e c m u a - Miineat- Seltin. A h m e d Feridun, c. 1. s. 129.

Srgnl

eleb Sultan Mehmet, 12 yl kardeleri ile savatktan sonra,

saltanatta rakipsiz kald. Sultan Musa'nn maiyetinde bulduu Kazasker Bedreddin'i byk bir lim olduu ve ecdad
Rumeli'nin fatihlerinden olduu iin idam etmeye ya kyamam
veyahut cesaret edememi, hazineden kendisine bin aka tahsis
eyleyerek, ei ve ondan Edirne'de doan Ahmed adndaki olu ve
kz ile birlikte znik kasabasna cfi etmitir. dris-i Bitlis'nin
ilmini yaymas iin oraya gnderildiini, Hammer'in Ali'ye dayanarak znik'e kad tayin olunduunu rivayet etmeleri, Hayrullh
Efendi'nin zmit'i srgn yeri gstermesi hayal mahsuldr. Doru
olan u ki, Bedreddin mahfuza znik'e srgn edilmi ve orada
gz hapsinde tutularak kamasna meydan verilmemesi de
alkallara sk skya tembih olunmutur.
znik kasabas, bilindii gibi. Bursa vilayetine bal bir kaza
merkezidir. skelesi Gemlik'tir. imdiki halde 1500 nfusa malik kk

ve harap bir yerdir. Milattan 300 yl nce, skender'in serdar ve varislerinden Atigon'un emriyle kurulmutur. Eskiden Bitinya'mn en
mehur ve mamur bir ehri idi. Corafyaclardan Hipparchs ve tarihilerden Dio Cassius doduu yerdir. Muhtelif tarihlerde defa
burada byk rahip meclisleri toplanmtr. kinci blmde yazld
gibi. Hicr 469ytlmda Seluklerden Sleyman tarafndan zaptolnarak
bakent yaplm ve 20 yirmi yl sonra Ehl- i Salih 'in eline dm, 60yl
Hallarn igali altnda kalmtr. Orhan Gazi devrinde Osmanl idaresine gemitir. 'ndeki camiler ve sair slm hayrat bu kasabann
Osmanl Devleti 'nin iptidalarnda bycek bir ehir olduuna kanttr.
Eski ehri kuatan iki kat bir sur halen eski halini muhafaza etmektedir. Ne garip bir tecellidir ki. Seluk Devleti 'i ilk bakenti olan bu
elir o hanedann son asil ogl srgne gnderildii yer oldu...
Bizim kanaatimizce, hu kasabann srgn yeri olarak
seilmesinde iki ihtimal vardr; biri Hristiyan leminin kurulu yllarnda znik'in Roma'dan sonra en nemli merkezi olmas sebebiyle Bedreddin'in Hristiyanlkla alkadar gsterilmek istenilmesi;
dieri ise o yllarda znik glnn sazlklarndan gelen stmal
rzgrn sakalna ak dmeden insan ahirete gndermesi ve bu
suretle eyh'in kendiliinden lmnn temin edilmesidir.
Brklce Mustafa, eyh'in baz ilerini bitirmek zere bir sre
daha Edirne'de kalmt. Bu esnada Bedreddin'in Seyyid Bea da
denilen byk olu smail Bey korkun gnlerde snd kyden
karak Edirne'ye gitmek istedi. Yolda eceliyle ld. Hezar ky
halk kendisini gmdkten sonra olay mektupla Brklce'ye
bildirdi. Mustafa, derhal adamlar gndererek lmn olu Halil'i
ve iki kzn yanna getirtti ve olay Bedreddin'e yazd. eyh, torunlarn istediinden Brklce bunlar alp znik'e getirdi. Bedreddin
onlar grnce, gzleri yala doldu, iini elem kaplad.
Brklce de znik'te mekn tuttu. 'eyh'ten baka saf bir Trk,
halis bir Mslman, kmil bir insan tanmamak derecesinde

Bedreddin'e kar kalbi bir ballk besleyen bir saadet sayard.

eyh Bedreddin, daha kazasker olmakszn gezdii yerlerde gsterdii fazl ve kemal ve meydana koyduu kymetli eserlerle halk
nezdinde byk bir tevecche mazhar olmutu. Kazaskerlii tabiatyla daha ziyade mevkiini ykseltti. teden beri Allah yolunda bir
davaya meyli bulunduu iin din kanaatle yaar ve bu ilerle
urard. O sebepten az zaman zarfnda keif ve keramet kabilinden grlmedik ve iitilmedik baz eyler gstermek suretiyle de
kutsal bir hret kazanmt. (3) Unutmamak lzmdr ki, akideler srf
nazar ve hayal olduka, kitleler zerinde yaplmas istenilen tesiri
tamamen ifa edemez. Bir sr yasaklar sralamak kfi deildir. Bu
hususta mspet ve somut dayanaklara ihtiya vardr. Mezarlar, azizler, bilhassa mucize vc kerametler itikatlarn dayana saylr.
Bedreddin'in yapt eyler yeni bir yolun hazrlklaryd. Nitekim o
yol yava yava alp duruyordu.
imdi o kadar yksek gren ve dnen, nfuzlu bir adamn bo
durmayaca ve urad felaketten er ge syrlaca phesizdi.
yle cesur ve ateli bir zek tabii ki bo duramazd. Nasl ki de en
kk frsatlardan akl ve fikrinin kemaliyle faydalanmaktan geri
kalmamtr.
eyh'in, znik'te maddi skntlar yoktu. syanla suland
zamana kadar maa devam elli. Kendisini rahatlatacak baz
vesileler de olmuyor deildi. Mesela burada bir erkek ocuu daha
dnyaya geldi ve buna Mustafa adn verdi.
Ancak kalebentlikten ok mteessirdi. Hrriyete alm bir
ruhun esaret kaydna uramasndan daha feci ne olabilir? Kabahati
ne idi? Kimlere fenalk etmiti? Kazaskerlii kendi isteiyle deil,
Sultan Musa'nn ret kaldrmayan emir ve iradesiyle idi. Yoksa
bakalar gibi o da ecdadnn saltanatn canlandrmaya m
almt? Hayr, hibiri deil. O halde Mehmet elebi'nin onu

kk, viran, stmal bir kasabada, adeta demir bir kafes iinde tutmaya ne hakk vard? Bu, zulmden baka bir ey miydi?
eyh'in znik'te ektii manevi aclar orada tamamlad"Teshil"
adndaki erhin mukaddemesinden anlayabiliriz. Bu mukaddemeye kk, fakat dikkati ok eken bir dua ile balanmtr: "Cenab
Hak, beni zalimlerin elinden ve onlarn yardmclar errinden kurtarsn. Ayplarm gizlesin, elem ve felaketlerimi def ve yok
eylesin." Sonunda da u yank cmleler var: "erhi bitirdiim bu
srada hapis ve gurbet, hzn ve kasvet, sknt ve belalar iindeyim. Kalbimde yanan ate gnden gne artmaktadr. Ey gizli ltuflar
sahibi, bizi korktuklarmzdan sakla ve koru." Bu ok mnal ve zulmden yaknan ifadenin iinde devrin bykleri iin herhalde lanet
ve isyan kaynyor.
Bedreddin, "Teshirin bir nshasn mamolu ile padiaha
takdim etti ve kendisinden I lac'ca gitmek ve oradan Msr'a dnmek iin msaade istedi. Tekkeden gelenler, evvelce kavga karan,
dedikodu yapan halifeler namna af dilemiler, eyh'in avdeti iin
ok yalvarmlar ve nihayet Bedreddin'den vd de almlard. Fakat
elebi Sultan izin vermedi.
Tanklar:
1. k P a a z a d e Tarihi, s. 84; Tarih-i Al-i O s m a n , Adil olu Oru, s. 102.
2. N e r i Tarihi, s. 308; Ktinh-l Ahbar, c. 3, s. 140.
3. H e t Behit, s. 393.
4. M e n a k b n m e .

Meslei

V eyh Bedreddin, znik'te yazm ve retim hrriyetine sahip

w idi. Fazln ve meziyetlerini iiten ve bilenler kendisinden istif a d e etmek maksadyla her gn yanna gelip giderlerdi. Ksa bir
zaman iinde talebesi fevkalde oald. Birok sofi ve bilginler de
rencileri meyannda bulunmaktayd. O cihetten Hoca Sadeddin
"eyhin ahbab bihesab oldu. Degehi cay- eyl- ah oldu." diyor.
Bedreddin, kh kitap yazmak ile megul olur, kh gelenlere ders
verir, yol gsterici telkinlerde bulunurdu. slamn esasndan uzaklap slamiyet'in tannmayacak bir hale getirildiinden bahseder,
din ve devletin deiiklikleri zerine dinleyicilerin dikkatlerini ekerek fenalklarn slah gerekliliiyle ilgili bahislerden sz aard.
eyh'i bu inanca kavuturan sebep ve etkelei anlamak iin glk
yoktur. O, Msr'da, ran'da, Trkiye'de hep zulm ve yolsuzlua ahit
olnu, Anadolu'yu bitkin bir halde bulmutu. Yldrm Bayezt'u kt
idaresi Osmanl Devleti nin dzenini bozmutu. Saltanata getii

dakikada ilk ii kardei Yaktp Bey'i ldrtmek oldu. Bu olay Osmanl

tarihini lekeleyen rneklerin birincisidir. Karde katillii ilk defa Trkler
arasnda grld. Trk tresi bu kanl cinayetlerden ri idi. Srp
Prensesi Olivera'nn hiis cemaline olan iptilas kendisini iret ve sefalata sevk etti. Sazende ve hanendelerin en nlleri
hkmdar
elendirmek iin gece ve gindiiz alyordu. Olan
muhabbeti
gdsyle tahtn yan banda memleketin e gzel ocuklarndan
blkler tekil edildi. sraflar gnden giine umumi servette gedikler ayordu. Bu yaralar sarmas lazm gelen eriat hkimleri ise en ziyade
halkn feryat ve figanna yol ayordu. O derecede ki. kadlarn zulm ve
irtikb Bayezd'u bile hiddetim galeyana getirdi. 80 kadar hkimi diri
diri yaktrmak istedi. Bir ccenin maskaralyla kadlar bu cezadan
kurtulabildi. Halkn zerre kadar e kalmamt. Alt tabaka, hep st
tabakann rahatl iin alrd. Btiin fenalklar st tabakadan alt
tabakaya bulat. Bir gn Bursa'da meczuplardan Akbyk, evvelce
kadlkta bulunan vezir Kara Halil Paa ile camide konuurken demi
ki: "Avamn yaptklarndan ulema zmresinin sorumlu olmas ihtimali
geerlidir. Zira. tefecilik, iki, zina ve livata (olanclk) nce da niine/idlerde grld, sonra avama geti. Siz domuz eti yemediniz.
Ulemamz yemedi diye cvan da azna koymad. Fakat dier fenalklara
rabetiniz ziyade olduu ii cahiller de size uymutur. O devirde meraya ve zenginlere her ey mubaht. Devlet memurlar soylulara, derebeylerine, kap (saray) halkna hasredilmiti. Tmar sahipleri ky ocuklarn medreseye gitmekten men ederlerdi. nk onlara kendi
malikneleri nazaryla bakarlard Bu suretle insanln en basit haklar
ineniyordu. Timur, Anadolu'ya gelince halka Yldrm' aratt. Eski
derebeylerinin yerlerine geirmesiyle zulmn artmasna sebep oldu.
Bunlarn ou insanlk haysiyet ve ulviyeti itibariyle en dkn, vicdan
ve akllar fesat amuruyla svanm takmdand. Hkmdara, milliyete,
namus ve eriata kar isycn etmek onlar iin en nemsiz bir iti. stibdadn, zulmn, ahlakszln trlii eidini icra ederlerdi. Yeni masraflarn kapatmak iin ahalinin elinde kalan aldlar. Yeni saraylar ky

evlerinin enkazyla yapld. Bayezd oullarnn arasndaki kapmalar

ise bsbtn halk bitirdi. Panorama gibi her dakika biri kyor, bir
dakika sonra o geiyor, dieri onun yerine geliyordu. Ahali satla
karlan bir kleye dnmt.
Birinden dierine geiyor/ fakat
hibirisinden efkat ve merhamet grmyordu. Bugiin ekilen bir tarlann
ertesi sabah inenmeyeceim kimse temin edemezdi. Esasen arazi
sahipleri srekli deimekteydi. Servet, mlkiyet hakk, hatta hayat
hakk hibir biimde gvende saylamazd. Garp Hristiyan lemi de
daha bahtiyar deildi. Onlarn da vaziyeti ok ktyd. Hepsi zulm
altnda inliyordu. Bunun iin <t unsal bir kurtulu aresi bulmak
lazmd. Taa ki o are yalnz likler ve Mslmanlar deil, biitiin
zulm gren ve strap ekenleri kurtarabilsin. Ih ahvalin ackl gzlemi
Bedreddin 'i itima meslee sevk etlen tik etkendir.
eyh'in maraz grp anladktan sonra tedavi cihetini de uzun
uzadya dnd muhakkakl. I laslaya nasl hir ila verilecekti?
Bu ilacn terkibi ne gibi eylerden ibael olacakt? Umumi ahlakn
slah hususunda iddet politikasnn faydasz olduunu anlamt.
Sultan Msa iddetin her trlsn kulland halde hibir eye
baarl olamamt. Feci akbeti lelip etlii ilacn zarar verici
olduunu gstermiyor muydu? eyh, bunu gzleriyle grmt.
Zorlamak insanlar iyilie deil, fenala srer. Onun iin her eyde
yumuaklk taraftaryd. Esasen hislerine hkim, hayatn her trl
cilvesini grm, hayat safhalarn bilge bakyla incelemi, heyecan nbetini geirmi, skn devrine girmi, zeki, ve etkili bakl,
tam mnasyla kmil bir insand. Manen byle olduu gibi, cismen
de her fniden farkl idi. Geni omuzlar, beyaz ve uzun sakal,
burma ve heybetli sar ile eylden ok evliyaya benziyordu.
Brklce Mustafa'nn itima incelemelerde eyh'e ok yardm
olduunu ve Bedreddin'i tasavvuftan itima meslee geirmek iin
ok altn inkr etmek imknszdr. Mustafa, cin gibi kurnaz ve
gayet zeki bir adamd. Bedreddin'in baz fikirlerine muhalifti. O

cokun ve takn, heyecanl ve pervasz bir ahsiyet idi. Her eyde

ar giderdi. Yaplmas lzumuna inand inklb baarmak iin
her trl arac caiz ve meru gryordu. nklbn vukuu halinde
tayin ve tespit olunacak ekli de hi aramyordu. Halbuki
Bedreddin asl bu noktalarda dnyordu.
Bedreddin, Anadolu'da yaayan insanlarn zelliklem, ve isteklerini,
gelmi ve gemi devletlerin yaama tarzlarn inceden inceye tetkik
etmi bulunuyordu. Daha Konya'da tahsildeyken Seluklerle ok
megul olmutu. Ouz tresinin bir maddesine gre, Kayhanl'dan
sonra Bayndrl ve o bulunmazsa
Bozoklu geecekti.
Halbuki
Osnanoullarnm halis Kayhanl olduunda baz pheler mevcuttu. O
itibarla Dakak olu Seluk 'un ocuktan tre bakmndan daha kuvvetli
saylrd. iik Bozoklu ve Knk soyundan idiler. Baydrhlann
Selklee yllarca itaat ettikleri halde, Osmanl'ya daima isyc ve
mukavemet eylemelerim. Karamaoullarmn
Trkmen
kabileleri
stnde Osmanl dan fazla samimi bir nfuza sahip bulunmalarn o
sebebe balamak mmkndr. O halde ok salam esaslara dayanan o
koskoca Seluk Devleti'ni kemiren ve nihayet bitiren ne idi? Acaba
Araplar m, yoksa Hallar m? Bunlarn da ok zararlar olmutur.
Fakat asl sebep, bu devletin kendi soyundan, benliinden, kltrnden
uzaklamas idi. Geri bunu nlemek maksadyla baz tedbirler alnmam deildi. Bahaeddi Veld'i Belli ehrinden getirtilmesi srf
Badat ve Haneme kar manevi bir dayan bulmak iindi. Ve onun
beceremediini olu Mevl Celaleddin Rum yapm, Seluk hkmetine adeta mstakil bir din vermiti. Lakin Arabi ho grmeyen bu dinin
pek biiyiik bir kusuru vard. Trk milletinin ruhundan
domamt.
Felsefesi ran ' eski Zerdt dinine dayanyor, yazy, lisan, saray ve
hkmeti Acemletiriyor, Arap' yerine Acem'i, kadnn yerine albb (sevgiliyi) ikame ediyordu. Seluk Devletini ktiiren bylelikle
mill benliini bir trl bulmam olmasyd. Ona mukabil Krehri
din uyankl, mill hareketi o zamanlarda bile Bedreddin'in dikkat

nazarlarn

bylemiti.

Bitlis'teyken, Trklerin buralardan geerek Anadolu'ya yaylmalar,

Alev zmrelerin Van Gl kenarndan garba doru gmeleri mevzuunu
irdelemi, Ahlat'n Seluk tarzndaki sivri tepeli kmbetleri, eski Ahlat
mezarln ssleyen ilemeli eit eit Trk nezartalar nnde derin
derin tahayyle dalm, nice oymak ve kabilelerin benliklerini koruyan
yksek dalar arasnda Trklerin anmayan geleneklerini aramt.
Msr'dan dnnde Halep'ten geerken Caber Kalesini bile unutmam, Frat Nehrinin yan banda bulunan Sleyman alim trbesini ziyaret etmi, Erturul Bey 'i >00 er halkyla dolat bu yerleri hep
gzden geirmi ve Tire'de Aydmoyju ile Alevlik zerinde uzun zun
grmelerde bulunmutu.
Memleketin her tarafnda derinden mustarip bir iniltinin geldiini
duymutu. Mevcut din ve siyas mezhep ve mesleklerin bu karklk
iinde pek zayf kalmasna karlk. Bektaliin bunalm ruhlar
stnde yapmak istedii milli varlk inklab ile siyasi benlik ve hrriyetin de az ok muhafaza edilebildiini gryordu.
Bedreddin, dvann esasn arlk kavramt "alm Ali, imann Ali."
diyen Alev zmreleri hakikatte drdnc halife llazreti Ali'yi aramyorlard. Ali, asrlarca evvel ahirde gmt Onlarn bulmak istedikleri
Ali Veliyullali Arap'tan gayr kavunlcc kymet veren mefkuresi, kendi
mill benlikleriydi. Bnyelerine avgn re straplarm giderebilecek bir
varlk yaratmaya alyorlard evli Bedreddin de baka bir ey dnmyordu. O da ancak camiann birliini korumak, mterek bir saadet
temin etnek istiyordu.
Ahi'lerin tarih hayat kendisi iin takip edilecek yolu bulmaya yardm
elti. Ahilerin mevcudiyeti yakn hr gemie clek dyordu. eyh'in
doumundan yl nce zeval bulmulard. nsann gnln ekecek
siyasi bir hayata malik idile Sofivye mesleinden feyz ve illan alarak
itima Alevlik ve Fiitvvet voha ve uhuvvet bayla balanmlard.

Hallerini yabanclardan gizleyip daima ibadet ve dindalarna yardmla

megul olurlard(3> nsanlar yekdierinin kardeidir itikadn tarlard,
isimleri de zaten onu anlatr. imdiki Farmasonlar gibi tarikatlar dnda kalan adamlar kendilerine yabanc bilirlerdi. Merkezleri olan
Ankara ve havalisi o zaman Anadolu ktas iinde zenginlik ve baydrlyla n salnt. O sebeple yamaclar iin gzdikei idi. Ahiler
aralarndaki balamaya dayanarak ktlk yapanlar def ediyor,
onlarn fenalklarndan kurtulabiliyor/ard. Seluk Devleti'nin batmas
ve Anadolu 'da birtakm beylerin ortaya kncs zerine onlar da bir nevi
cumhuriyet ilan eylediler(4). Bu mterek idare altnda ahali daha ziyade
refah ve saadet ile yaad bi Buluta, Seyahatnamesinde
Ahilerin
zaviyelerinden, Antalya'dan itibaren Bursa'ya kadar dolat ehirlerde
bunlara tesadf ettiinden uz uzadya bahseder. Tarikatlarna dair
"Ftvvetnme" adnda bir kitaplar vardr 762'de Osmanl hkmeti
Ahi idaresini sndrd. Muhakkaktr ki. Ahilerin siyasi hayat da
Bedreddin'in mefkresi zerinde biiyiik bir tesir yapmtr.
Nihayet bu muhtelif zmrelerin belirsiz ve dank emel ve
mefkureleri eyh in dimanda yeni bir mezhep eklini ald. Bu
mezhebin esaslarn bizzat kendisi yle anlatyordu:
"Cenab Hak. dnyay yaratm, insanlara bahetmitir. Erzak,
elbise, davar, arazi ve btiin toprak mahsulleri umumun
mterek
hakkdr. nsanlar yaradltan ve tabiaten msavidirler. Birinin servet
toplayp biriktirmesi ile dierlerinin ekmee bile muhta kalmas ilh
maksada muhaliftir. Her eyin ift olarak halk edildiine, madde ve
ruhun varla vcut verdiine, milsbet ve menfi kuvvetlerin mnasebetiyle hayat ve hareketin uyandna, kcr ve kocann birlemesinden
insanln domakta olduuna gre, nikhl kadnlar itirakten mstesnadr. Bu birlik haricinde kaldfi-her ey insanlarn mterek maldr.
Ben senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim. Sen benim eyam
kendi eyan gibi kullanabilmelisin. Emlkimize karlkl tasarruf edebilmeliyiz.

Allah, vazettii kanunlardan hakk ile istifade etmek iin insana akl
ve izan vermitir. Herkes kendi aklnn muhiti dairesinde Allah'n emirlerini kabul eder. Birinin muhiti, itikad dieierinkine benzemedii iin
cebir ve iddet gstermek muvafk deildir. Fikir ve vicdan tabiat dzenliinin
mahsuldr.
Cebrin
tesirinden
masundur.
Gerek
Mslmanlkta, gerek Hristiyanlkta ulemann ve papazlarn hatalar
ile nice bid'atler ihdas olunmutur. Bunlar kaldrlrsa din bir olur.
Hristiyanlarn
Allah'a ibadet ettiklerini inkr eden
dinsizdir.
Mslman, Hristiyan. Musevi, Mecusi hep Allah kuludur, birdir,
kardetir. Aralarnda sevgi ve kardelik bulunmas arttr. Onlarn
grme ve muhabbetleri sayesinde hak btla galebe eder. Matlb ve
gaye grltsz, kendiliinden hasl olur.
Zuliim ve tagalliip mahsul olan bir hkmetin tecavzlerini ho
grmek ve emirlerine itaat etmek katiyen caiz deildir Saray, saltanat,
Yenieri ve muharebe hep zulm eseridir. Tekkeler, derviler, limler de
zulm ve tagalliip mahsuldr. Onlar da zulm ve tegaUiibe alet oluyorlar. Hkmet, Zanan- Saadette olduu gibi millet tarafndan belirlenmelidir. Herkes tam bir hrriyet iinde kendi fikir ve mesleinin sahibi
olabilmeli, komusunun meslek ve mezhebine hrmet etmelidir(5)/, "
Bu mezhebin en nemli kaideleri kanaat, eitlik ve mal
birgeliiydi (collectivisme). tirakte yalnz nikhl kadnlar ayr
tutulmutu. Dier btn eylerde ortaklk geerli olacakt. eyh'in
kan unsurunu tarikatna eklemesi biraz da tasavvufla fazla ilgili
olmasndandr. Fakat bunu dier tarikat pirleri gibi fakr zarurete,
acizlik ve miskinlie kadar temil etmiyordu. Abdlkadir Geyln
"Ey dnyann dknleri vc muhibbi! Dnyadan sakn. Dnya seni
mahv ve helak eder. Dnya o kt nikhlya benzer ki, nikhlsnn
gayrisine boyn eer. Onun tevcccl vc ikbaliyle vnme. Sana tam
ikbal gsterdii vakitte senden yz evirir." der. A h m e d Rif de
yle diyor: "Fakirlik erefli rtdr. Peygamberlerin elbiseleri, salihlerin ziyneti, krallarn tac, ariflerin ganimeti, mritlerin mak-

sudu, Cenab Hakk'n rzas ve velilere baheyledii eref ve

izzettir." Halbuki Cenab peygamber fakirlii tasvip etmez. Bilakis
almay tavsiye ediyor. te kantlar:
1. Fakirlik dnya ve ahirette yz karasdr.
2. Dnya iin lmeyecekmi gibi, ahiret iin de yarn lecekmi
gibi aln...
Bedreddin'in kanaattan maksad ancak ihtiya ve ihtiraslar
mmkn mertebede daraltmakt. Socrates, Zenon ve eski filozoflarn birou ayn fikirde idiler. Yeni tarikata gre, insann
insanl sabr ve kanaat, alma ve kanaat iinde byr. Servet,
fenalklarn kaynadr. Her an ihtiyalarmzn sahas ortasnda bin
garip arzu dourur. Mlkiyetin lezzetinde sarho eden bir hassa
vardr. Onu biraz tadann ba dner ve bir daha sahip olma sevdasndan aylamaz. Yeryznde hibir kimse iin sahip olunacak
yerin snr olamaz. Ipak uslu, insanlarn maliknesidir. Sermaye,
onu mesaisiylc faydal bir ekle sokanlarndr. Fenaln balca
kayna mallarn az miktarda baz ahslar elinde toplanarak bu
adamlarn o sayede dierlerini altrmas ve onlarn emeklerinden istifade eylemesidir. Eer btn insanlarn hr ve msavi
olarak doduklar doru ise, bir ksm insanlarn asil ve zengin bir
aileden yetimi olduu iin servet ve asaletin imtiyazlarna
malikiyetleri ve hibir ey yapmakszn yaamalar, dier taraftan
bu talihe mazhar olmakszn domu olan birok zavalllarn srf
yaamak iin srnmeleri adalete uygun mudur eyh Bedreddin
istiyordu ki, beer arzu eyledii tarzda hr ve serbest yaasn.
nsanlar tarafndan icat edilen zincirler krlsn. Cemiyet iinde
kademe, mertebe kalmasn. Bay ve yoksul, kul ve sahip, emir ve
esir, hepsi eit olsun. Herkes eit surette alarak ksmetini bulsun.
Hristiyanlar da yeni tarikatn dnda braklmamt. Onlarn
aleyhinde bulunanlar kt saylyor, b t n m e z h e p slikleri

Hristiyanlara iyi muamele ediyorlard. "Bektalik Tetkikleri" adl

bir eser yazan Profesr F. V. Hasluk: "Bektaler yalnz Hristiyan
ibadetghlarna el koymamakla kalmamlar, kendi ibadetghlarnn kaplarn da tamamiyle Hristiyanlara ak tutmulardr. En
ziyade dikkate deer cihet burasyd. Trk m e m l e k e t i n d e k i
Hristiyanlar, Nakibendiyye gibi Snn tarikatlara bal olanlara
gre, daha ho grnmektedir. Hristiyanlar arasnda yaplan ak
propagandaya ait yegne tarih vesika, 15. asrn ilk yllarnda ortaya
kan Bedreddin Simav isyanna mteallik rivayetlefde mevcuttur.
Bu, imdiye kadar vzhan beyan ve iddia edilmemi olmasna ramen, Bekta ve Huruf tarikatlar ile pek de alkasz olamaz. Bu
isyan ksmen din, ksmen de itima bir hareketti. Bunun program,
dinleri kaynatrmak, emvali birletirmek hakkndaki Bekta ve
Huruf hkmlerini ihtiva ediyordu. Bedreddin'in tarikatnda
Hristiyan mritler evk ve vccd ile karlanyor, Hristiyan dininin
de hak olduunu inkr eden bir Mslman'n asl kendisinin dinsiz
olduu alenen beyan ediliyordu." diyor. Saltk varlk nazariyesinde
yaratan ile yaratlmn birlii esas olduuna gre, sa ve
Meryem'in tanrlkta birletiine inanan Hristiyanlar esasen yeni
mezhebin din akidesine muhalif olamazd. Btn insanlar ayn
cevherden yaratlmken, aralarndaki dmanlk ancak cehalet ve
anlamazlk eseri olabilirdi. Bu tarikat muhtelif dinlere mensup
insanlar beynindeki ayrlklar muhabbetle doldurmak, sevimeyenleri sevitirmek, Trkiye halkn benzersiz bir ulus haline koymak
azminde idi.(6)
Bedreddin, hkmeti de iyi bir nazarla grmyordu. Er ge
fenalklar hkmetle beraber cemiyeti de srkleyip gidecekti.
O n u n indinde idare cihaz bir zorbalk kuvveti idi. O zamanki
hkmet ekilleri kamilen istibdada dayand iin hepsini iddetle
baltalyordu. eyh'in gayesi, btn insanlar baka bir hayata,
eitlie kymet veren mesut bir devre ulatrmakt. Bir anarist gibi

cemiyet kanunlarn ve itima messeseleri kknden ykmak

taraftar deildi. Bununla birlikte yeni bir medeniyet, yeni bir hayat
kurabilmek iin baz deiiklikler yapmak gerekiyordu. Bedreddin
o tarihten 400 yl sonra gelien Sosyal Demokrasi yi daha o zamanda yaymak ve uygulamak emelinde idi.
eyh'in mesleinde hakiki sosyalistlerin amalad insan kurallarn cmlesi mevcuttur. znt duyulur ki, dnd eyler
henz en medeni memleketlerde bile kabul ve tatbike mazhar olamamtr. Zamanmzda grlen Komnizm samim ve insan
olmaktan ziyade Emperyalizmi hedef alan siyasi bir tuzaktr. tirakiliin mmeyyiz vasf insan haklarn ve fikir hrriyetini
mukaddes tanmas, hkmeti vatandan emrine ve iradesine bal
bilmesi ve bakasnn vatanna kar ihtiras beslenmemesidir.
Sovyet rejimi ise hrriyet ve insan hakk diye hibir ey tanmad
gibi, vatanda da hkmetin esiri addetmekte ve btn civar memleketleri yutmak emelindedir. O itibarla eyh'in Kolektivizme
dayanan doktrinini imdiki Sovyctizm ile kartrmamak lazm
gelir.
Franz Babinger, Bedreddin'in tarikatnda tirakilik izleri
bulunduunu kaydettikten sonra, bu nazariyenin kkenini aklnca
tetkik ederek diyor ki: "slam'n esas kaidelerinde mal mlk itirakine dellet edecek hibir ey yoktur. Veraset tekili ve sair mlk
hukukuyla ilgili sk birtakm hkmleri ihtiva eden bir dinde ahsi
emlakin cemiyete verilmesi bahse mevzu olamaz. Zekt, vergi
mahiyetini haiz olup Sosyalizm ile ilikili deildir. Kuram Kerim
aile bann muhafazasn iine alr. slamiyet bnyesi bu kabil
teebbsleri asla hazmetmedii halde Snnlie muhalif bulunan
i'a mezhebi daima hsn suretle telkki eylemitir. ilik Kk
Asya'da kuvvetli devirler yaamtr. Anadolu Seluklerinin ilie
yakn olduklar muhtemeldir. Konya'da Acem kltrn gsteren
birok eserler mevcuttur. Osmanl Devleti Anadolu ahalisinin din

grlerini tamamyla giderememi, eski ananelerin ekserisi dirimini muhafaza etmitir."

Netice itibariyle anlatmak istiyor ki, bu tarikat Karamite'nin
teebbs gibi ilikten domu bir harekettir. Mesele bu kefdar
sade ve basit bir ey ise, bu yazarn Bedreddin hakknda kitabiyat
ve bilhassa iirmelerle dopdolu koca bir kitap vcuda getirmesine
ne lzum vard?
Bedreddin, mesleinin esaslarn dinde aramam,-Snnlii ve
ilii kartrmam, hele prensiplerinin dine uygunluunu iddia
etmemitir. Tarikatnn dine mutabakat derecesini incelemek
fazladr. Kendisinin tasavvufla olan mnasebeti ilie istinat
etmez. Tasavvuf, ilik demek deildir. "Sosyalistlik din bahsini itima meseleden bsbtn ayr olmak zere telkki eder. Hatt dinin
hususi bir keyfiyet olduunu defalarca ilan etmitir. Sosyalistlerdin
akidesine bakmazlar." (7) sa ve Ma/reti Muhammed servetin ksmen tesviyesini efkat ve merhamet hislerini iletmekte, zekt ve
sadakada aradlar. Bedreddin'in setii yol ise ok kestirmedir.
eyh'in mal mlk itiraki doktrininde ecdadnn geleneklerinden
ilham alm olmas akla ve manta daha uygundur. "Eski
T r k l e r d e beylerin ne kadar servetleri varsa, umumiyetle l'e aitti.
Trk ilinde kendine mahsus bir nevi Komnizm vard. Boy beyleri
ile hatunlar ekseriya len ad verilen umumi ziyafetler verirlerdi.
l'e mensup btn fertler bu genel sofralarda yer, ier, elenirdi.
Bunlarn arasnda plak olanlara elbise giydirilir, borlularn borcu
denir, dknlere yardm edilirdi. Trklerde beylikle tamah ve
cimrilik birlemezdi. Gerek beylerbeyi, gerek boy beyleri servetleri
iin birer mtevelliden baka bir ey deillerdi. Bunlarn btn
servetleri, menfaatlar umuma ait vakflar hkmndeydi. Fakirler
de zenginlere haset etmezdi. nk zenginlerin servetleri kendilerine datlmak iin daima dolup boanan birer genel hazine idi.
Trk Komnizmi, yalnz beylerle halk arasndaki dayanmadan

ibaret deildi. Dorudan doruya halk arasnda da canl dayanma

zmreleri mevcuttu. Her krk haneye dayanan bir cemaat tekil
ederdi. Bu zmrelerden her birinde ylda en az drt izdiva olmas
kanun bir mkellefiyet halindeydi. Geline masraf yapacak iktidarda olmayan delikanllarn masraflar bu cemaatler tarafndan verilerek evlendirilirdi. Hangi cemaat bu mkellefiyeti ifa etmezse
sorumlu olurdu. Trklerde birden fazla kiiyle evlenme usul cari
olmad halde nfusun haddinden fazla oalmas bu izdiva
dayanmasnn neticesi idi. Bu kaideye gre hibir delikanl bekr
kalamazd ve hibir baba kff olan bir gence kzn vermemezlik
edemezdi. Romallarda baba lmedike oullar vatanda hukukuna malik olamazd ve maln istediine vermek hakkna sahipti.
Trklerde her ocuk bali olunca vatanda srasna girer, ana ve
babas hayatta iken ailesinin mterek servetinden hissesini alarak
ayr ve mstakil bir hayat yaayabilirdi."
Bedreddin'in mritlerine arap imek, saz almak iin izin vermi olduu hakknda dris-i Bitlis'in naklettii rivayeti tekzip
etmeyeceiz. Ancak bunu Batniye'den aldn ilave etmesini
doru bulmuyoruz. nk Batniye mezhebine ne hacet? Trkler
kmz ier, kopuz alar, kadnlaryla birlikte elenti yaparlard.
Trklerde hatundan bahsetmek ayp saylmazd. Hann ei hanm,
beyin diisi begm idi. Trk, anasn, kzkardeini, hatununu hakr
grmezdi. Trk kadnlar evlerinde ve darda ka g bilmezlerdi.
Namus ve iffetlerinin muhafazas Arap'n tesettrne muhta
deildi. Trk hakanlar yzlerine nikap (pee) germez, Trk serdarlar perde arkasnda saklanmazd. Aralarnda gizlilik yok, mertlik vard. Btn hayatlarn samim bir hava iinde geirirlerdi.
eyh'in ksmen ecdadndan alnan ve ksmen de zeksndan
doan fikir ve nazariyeleri muhit ve zamannda pek byk tesirler
yaratt. Halk kuvvetli bir istekle yeni mezhebe sarld. Tarikatnn
hreti Bursa, Konya, Aydn vilyetlerine, Sakz'a, Girit'e ve dier

adalara kadar yayld. Artk sliklerini tekiltlandrmak, mezhep

esaslarn daha geni lde yaymak lazm geliyordu. Bedreddin ise
bundan fazla bir ey yapamazd. nk kalebent idi. znik'ten
dar kamyor, ancak yanna gelenleri aydnlatabiliyordu. Dier
taraftan olgun bir adamd. Daha ziyade alamazd. Bedreddin'e
hareketlerinin mesuliyetini stne almak ve fikren hazrlanan
inklba yol amak iin evik ve faal bir arkada lazmd.
Bu vazifeyi Brklce Mustafa ile Torlak Kemal zerlerine
aldlar. eyhlik deti zere Mustafa'ya icazet ve hilafet verildi <9).
Brklce, evvelce bulunduu Karaburun kazasna tekrar gittii
takdirde pek ok kimseleri irat edebileceini mit ediyordu. Sahil
memleketlerinin d mnasebetlere ak bulunmas hasebiyle heyecan ve harekete daha uygun olduuna kani idi. ki arkada, ok
kuvvetli emellerle Aydn tarafna yollandlar.
Tanklar:
1.
2.
3.
4.
5.

e y h B e d r e d d i n , R a g p evki, Kesimli Ay M e c m u a s .
M u f a s s a l . A h m e t M i d h a t , e. 1, s. 758.
Lgat-i Tarihiye ve C o r a f i y e , A h m e t Rfat. c. 1. s. 106.
M u f a s s a l , c. 1, s. 449.
Tarih-i Ebii-1 Faruk, e. 1, s. 237.

6. Ksas- Enbiya, A h m e t C'evdel l'aa, c. 12, s. 1159; D e v l e t - i O s m a n i y e

Tarihi. H a m m e r , c. 2, s. 134.
7. Sosyalizm, J e o r g e Turne.
8. Trk D e v l e t i n i n Tekml, Ziya < ikalp, D e r g h M e c m u a s .
9. H e t B e h i t , s. 393.

Halifeleri

rklce Mustafa, Karaburun'da karar kld. O, cahil bir

adam deildi. Baz tarihlerde imimi olarak gsterilmesi,
ezcmle Ahmet Mithat Efendi nin alayl bir tarzda "Mustafa Aa"
diye onu anmas saray saltanatm tcu etmek iindir. Brklce
Mustafa'nn tasavvuftan "Tasvir el Kllb" adnda Trke bir eseri
yakn zamana kadar Aydn ktphanesinde mevcuttu. Kitabn
mukaddemesinde vgyle eyh Bedreddin'den bahseyledii gibi,
kendisinin de Burhaneddin'in olu olduunu sylemektedir.
Tasavvufu konu edinen bir eser yazan bir zat mmi olur mu?
Karaburun'da "Sofi Kisra" ilamyla da ydolunmakta idi. Burada
ailesini gizliyor, soranlara Nuirevan neslinden olduunu soyuyordu. Bazlarnn sand gibi doduu yer Karaburun olsayd, bittabi o ekilde hareket edemezdi. nk halk arasnda soyunu sopunu bilenler olacakt.
Mustafa, zerine ald vazifenin icaplarn hakkyla mdrikti. Ne

yaptn ve ne yapacan pekl takdir ediyordu. Yeni tarikatn

nazariyelerini herkesin zihnine yerletirmek iin yle etkili hitabetlerle ie balad:
Biare ahaliye yazk oluyor. Onlar da Allah'n kuludur. Yaamak,
rahat etmek, oluk ve ocuuyla, mal ve rzyla mesut ve bahtiyar olmak
ister. Btn, yl rahat yz grmyor. Hayvan, gibi alyor. Kazancm
bey alyor. Geri kalan ksmn olsun rahatlkla yiyemiyor. Tatarlar geliyor, yama ediyor. Onlara kar ordu kyor, dier bir yama oluyor.
Derken Karamaolu veya Ciieyd Bey, hasl u, bu geliyor, alyorlar,
ykyorlar, yakyorlar, karlar, ocuklar, ihtiyarlar kesiyorlar, doryorlar. Timrlar, Osmaodlar, Karcmaniler bizim nemize lzn?
Kozlarn kendi kendilerine krsnlar ve bizi rahat braksnlar. Biz kendi
iimizi biliriz, kendimiz grrz. Allah ' kelm dertlerimize kfi derman olabilir. Bir kal nerede olsa bulunur. Bize zorbalarn,, zalimlerin,
kan iicilerin lzumu yoktur. Allah insanlar hr ve karde olmak, birbirini kucaklamak, sevmek zere halk etmitir. Birbirini kesmek, doramak, inala. rza ve cana tecavz etmek, canavar olmak iin yaratmamtr. Yaasn msavat ve uhuvvet (eitlik ve kardelik), var olsun
hrriyet."(2)
Bu gibi ekici ve yakc sylevler elektrik ceryan gibi derhal
tesirini gsterdi. Mslim ve gayrimslim herkes Mustafa'y takdis
etmeye balad. Bunun nianesi olarak kendisine " D e d e Sultan"
lakab verildi. Bu unvan, otorite sahiplerine verildii gibi, mnevi
iktidara, hrmet ve muhabbete de dellet eder. Erenlerin ekserisi
sultan namn tarlar. O n l a r uluhiyet (Tanrsallk) leminin
hkmdarlarndan saylr. Ancak Kad B u r h a n e d d i n ' e "Kad
Sultan" denildii hatrlanrsa, bunun babadan kalma bir sfat
olmaS ihtimali de akla gelir. Mevln Neri, Mustafa'nn velilik
iddiasnda bulunup halk bahat mezhebine davet eylediini yazar.
k Paazade ile Ltfi Paa peygamberlik iddiasnda bulunduunu; H a m m e r kendisini " E b ve Ruhani sahip" iln ettiini

beyan eder. Bu rivayetlerin hakikate m u t a b a k a t derecesi

mehuldr. Bizim anladmz u ki, Mustafa vicdan huzurunda
ahsiyetini bir "kurtarc", bir veli grrd. nk hak ve insaniyet
dostuydu ve bu tarzda hareket edenlerin ne birincisi, ne de sonjtncusuydu. Dkas ve ona dayanarak H a m m e r Mustafa'y "iddetli
bir mutaasp" buluyorlar. Fakat bu taassubun nevi ve mahiyetini
izah etmiyorlar. Biz Brklce'de taassup yerine geni bir vicdan,
serbest bir dnme, yksek bir hrriyet sevgisi gryoruz. Aksine
Dkas ve Hammer'in iddias din taassup eseridir. Mustafa'da kaynayan fazla heyecan insaniyetin kemaline kar duyduu sevgi ve
saygdan ileri geliyordu. Bakalarnn drt ylda yapamayacan
o pek ksa bir zaman iinde icra edebildi. Birka ay zarfnda 3 bin
kadar savamaya ve darba yarar adam Dede Sultan'a balad/ 3 ' Bir
ite safiyet ve ulviyet bulunursa byle akllara hayret verecek seri
neticeler grlr ve can vermek kadar her ey gze aldrlr.
Yeni meslee girenlerin iar "Benim hanem senin hanendir.
Evimden evin gibi istifade edebilirsin." dsturuydu. H e r fert
dierinin elbisesini, arabasn ve dier btn eyasn serbeste kullanmak hakkn haizdi. Arazi ve hayvanlar, yenilecek vc giyilecek
her ey kamu'nun mterek malyd. I li kimsenin belli bir ikametgh yoktu. Hepsi akta yatarlar, mlkten feragat nazariyesini
fiilen tatbik ederlerdi. Bir kumatan yaplm yeknesak (tek tip)
elbise giyerler, yaln ayak, sa kesik ve ba ak olarak gezerlcrdi. <4)
G a r p Hristiyanlar alnlarn kapadklarndan Brklce'nin mritleri balarn plak tutmak suretiyle bir taraftan Avrupallara,
dier taraftan da Snnlerin beyaz sarna muhalefet gstermi
oluyorlard. Salarn kestirmeleri dervilik icaplarndan olsa
gerektir. Ahiler de sakallarn tra ettiriyorlard. Sof erknnda sa
ve sakal tuzaa benzetilmitir. Keza sa ve sakal ziynet mahiyetinde
olduundan
hakiki
Sofiler
bu
ziynetten
vazgemek
mecburiyetindedirler.

D e d e Sultan,
Bedreddin'den
ald ilham ile gerek
Mslmanlk'ta, gerek Hristiyanlk'ta ulema ve ruhbann hatalar
ile bir ok bid'atler vcut bulduunu, bunlar kaldrld takdirde
iki dinin bir olacan vc Hristiyanlarn Allah'a ibadet ettiklerini
inkr edenlerin dinsiz olduunu syler, kendisine katlan
Hristiyanlar gkten inmi melike gibi kabul ederdi. (5) Tarikatna
gayrimslimlerin girmesine ok istekliydi. Bu da mesleini u m u m a
temil etmek arzusundan ileri geliyordu. O fikirle iki mridini
Sakz A d a s n a gnderdi. Bunlar balar ak, yaln ayak, arkalarnda aba olduu halde Turlot Manastrnda oturan dnyasndan
vazgemi Giritli bir rahibi ziyarete gittiler. Mritlerden biri
papaza "Ben de senin gibi inziva hayat yayorum. Ve ibadet
ettiin ayn Allah'a ibadet ediyorum. Geceleyin dalgalar aarak
yanna geliyorum." dedi. Kei buna kanaat getirdi ve Brkliice
Mustafa'nn da byle denizde yryerek yanna geldiini tarihi
Diikas'a nakletti. Dkas, rahibin dncesini pek masumane buldu
ve onunla elendi. Halbuki papazn syledii alacak bir ey
deildir. Her meslein kendine mahsus lisan ve tabirleri vardr.
Turlotas zahidinin, ziyaretine gidenlerin deniz stnde yrdklerini sylemesi zahir mnaya matuf olmayp belki bu tarikatn
ulviyetine, mensuplarnn kuvvetli itikadna ve akidelerinin doruluuna iarettir. Bu rahibten baka yeni mezhep sliklcri arasnda
daha birok keiler mevcuttu. 6 Tarikata mensup olan slam,
Hristiyan, Musevi hep kardeesine hareket ederlerdi. 7 Aralarnda
ok samim bir kardelik olumutu. Dede Sultan'n Hristiyanlara
fazla nem vermesi birok tarihilerin din asabiyetini kkrtmaktan geri kalmamtr. Eski tarihlerden herhangi birini asak
grrz ki, yeni mezhebin kurucusu eyh Bedreddin olduu halde
ona kar bir ey denilmiyor da, Brklce Mustafa "Ser Hayl-
Llim" (Melunlar G r u h u n u n
Ba), "Rcis-i
Mllidan"
(Tanrszlarn Reisi), "ahs-i Lem" (Alak Adam) tabirleriyle
alaya alnyor, aalanyor. Filibeli li, Dede Sultan'n mritlerini

de tam Mslman addetmiyor. "Tabileri Kelimci ahadetin birinci

fkrasn sylerlerdi. Lakin Hazrcti Muhanmed Mustafa'y ihtiva
eden ikinci cmlesini yd etmezlerdi. Serdarlar olan mlhidi
peygamber yerine korlard." diyor. slamiyet gayreti bu tarihileri
mazur gsterebilir. Fakat Katolik bir Hristiyan'n tarihi
Hammer'in Mustafa'y sapk addeylemcsine ne demelidir?
Brklce, ikna edemediklerini eyh e gnderiyor, nemli meseleleri de ona danyordu. Karaburun'dan l/.ik'e gidip gelenlerin
arkas kesilmiyordu. 8 eyh Bedreddin, yanna gelenleri ilm cerbezesiyle kemaltna hayran brakrd. Yeni tarikata ve kurucusuna
kar kalplerinde byk bir irtibat ve hrmet hissederek Aydn iline
dnerlerdi. Garibi uras ki, bu tarikatn gizli bir taraf yoktu. Gizli
cemiyetlerin din ve hkmet aleyhindeki gayesine ancak reisleri
vkf olur. kinci, nc derecedeki elebalar sr ve maksatlarn
yalnz bir ksmna vkf olabilerek, hele esasl tertip ve hareketler
onlarn da malmu olamadndan byklerin emir ve iaretlerine
tbi kalrlar. Fertler ise hibir eyden haberdar olmakszn ne
geenlerin emellerine kr koriie hizmet e d e r l e r . Halbuki
Bedreddin'in tarikat u m u m a akt. Herkes mezhebin btn
esaslarndan haberdard. Brklce Mustafa ve Torlak Kemal gibi
bizzat Bedreddin tarafndan eitilen halifelerden baka, ikinci,
nc mertebede bulunan mritler bile bakalarn kendilerine
iman ettirecek derecede iknaya muktedir ve esrara vkft. Nitekim
yukardaki satrlarda Dede Sultan'n geliigzel iki mridini
Sakz'a yollayp insan kazanmay baardn arz etmitik.
Bedreddin'in ikinci halifesi Torlak Kemal, Manisa vilayeti
dahilinde kalm, orasn irat merkezi yapmt. Kemal'in ahsiyeti
ve Bedreddin'le olan alkas hakknda tarih kaynaklarda pek az
bilgi vardr. Baz tarihiler, Musevi dnmesi olduunu ve bundan
evvel "Torlak H u t " denildiini yazyorlar. Bu iddia hakikata uygun
grnmyor. Alman tarihilerinden Fredrich Giese'nin yaynlad

anonim "Tevarih-i l-i Osman"da ve "Menakbnme"de "Torlak

Hve Kemal", "Neri Tarihi"nde "Tor Hve Kemal", "Het Behit"te
"Hve Kemal Torlak" ekillerine tesadf olunur. Bu eserler, en eski
Osmanl tarihleridir. Bunlarda Yahudi kelimesi bulunmuyor. Daha
eski bir zamann adam olan Liitfi Paa, ilkin "Torlak Yahudi
Kemal" adn kullanm, fakat Yahudilik keyfiyetini nereden
rendiini zikretmemitir. Yahudi kelimesinin, Kemal'in unvan
olup dinin zamiri anlamna gelen H v e d d i n ' d e n uydurulmu
olmas mmkndr. Nasl ki, Hveddin tabiri daha baka tahriflere
de uramtr. Bu kelime Solakzade'nin tarihinde "Hud bin", "Tacili Tevariirtc "Hud bin Kemal", "Kams-l Im"da "Hus", "Tarihi
Ebii-l Faruk"Vd " H u b b i i d d i n " eklinde grnyor. Torlak
kelimesinin Musevilik ile alkas yoktur. Torlak z Trkedir.
Gen, yabani, toy ve grbz delikanl mnasmdadr. Tor, torun da
ayndr. Civanti Entimenavino seyahatnamesinde "Torlak" adnda
baz Trk oymaklarna tesadf etmi olduundan uzun zadya
bahseder. Biz, Kemal'in Yahudi dnmesi olduuna katiyen ikna
olmayz. Bilakis Torlak kelimesine istinaden pek eski bir Trk
airetine m e n s u p ve Trk olu Trk olduu iddiasndayz.
"Memlekete
Dn" b l m n d e Ktahya civarnda birtakm
Torlaklarn Bedreddin'e illilak ettiklerini sylemitik. te Kemal
onlardan biridir. Bu zat, Manisa vilayetinde tpk Mustafa gibi
hareket etmekteydi. Lkin her neden ise Brklce kadar kuvvetli
bir hrete nail olamamtr.
Her ikisinin tekil eyledii cemiyet esasta saldrdan ok savunma
fikrine dayanyordu. Ne yazk ki ounlukla savunma saldrmaya dnyor. Mesel Cizvitler Cemiyeti Hristiyanl Protestanlk'tan
korumak
iin tekil edilmiken, savunma maksadyla yapt saldrlar birok
kanlar aktm ve Cizvitlere kcr kurulan lunineler Cemiyeti de savunma kastyla kurulduu halde intikam yolunda Cizvitlerden aa
kalmamtr. Bununla beraber Bedreddin 'i halifeleri bir ihtilal tertip

etmek fikrinde olsalard bile mazur grlrlerdi. iinkii tahamml

kabil olmayan bir hal ve vaziyetten kurtulmak iin iddet kullanlmasna kesin lzum ve viicp hissedildii takdirde ihtilal pek tabii ve meru
bir ekil alr. Cenab Hak. iiara Sresinde "Yeryznde slal deil,
ifsat yapan msriflerin emirlerine itaat etmeyiniz."
buyurmutur.
Zamanmzda da skntlarn giderilmesi iin kanun bir are kalmaynca ihtilale mracaat edilmiyor mu? Zulm ve istibdat allnda inleyen
her milletin ihtilal yapmak hususundaki lakk Amerika 'i Bamszlk
ve Fransa'nn nsan Haklar Bildirgelerine bile girmitir
Halbuki yeni meslee kar nce hkmet harekete geldi. eyh
Bedreddin kana bulamam temiz bir inklbn taraftaryken, halifeleri kyam ve isyana mecbur edildi. elebi Sultan Mehmet,
tarikatn ilerleyiinden rkt ve Saruhan Valisi Sleyman Bey'i
D e d e Sultan zerine gnderdi. Sleyman Bey, Bulgar Kral'nn
oluydu. Evvelce Aleksandr Sisman denilirdi. 6 bin dervi tarafndan savunulan Stilaryos Da geitlerinde tekmil askeriyle beraber
ldrld. 9 Mustafa'y taassup ile sulayan Hammcr, Sleyman
Bey iin "Ecdadnn dinini terk etmi bir Hristiyan,
Mslmanlktan km bir gruhun darbeleri altnda telef oldu."
diyerek asl taassubun nasl olduunu bizzat kantlyor. Bu ilk galibiyet tarikat mritlerinin manevi kuvvetini artrd. Bunlar zaten
mesleklerinin doruluuna inanm ve galibiyetin kendilerinde olacana phe bile etmedikleri halde, imdi bir de gz gre gre
galip gelmeleri zerine, bundan byle her muharebede yene yene
yeryzn dzeltmeyi baaracaklarn kesinlikle zihinlerine koydular. slam ve Hristiyan komu ahaliden henz yeni tarikat kabul
etmemi olanlar peyderpey o tarafa meylederek iin rengi deiti.
Padiahn fermanlar dinlenmez oldu. Kendilerini yok etmeye
alan kara bir kuvvete artk itaat edilemezdi.
O aralk Aydn ve Saruhan Valilii ne tayin edilen Ali Bey'e bu
iki eyalet arazisinde toplayabilecei kuvvetlerin tamamyla

Brklce'ye hcum etmesi emrolundu. Talih yldz, Sisman'dan

ziyade Ali Bey'e yaver olmad. Ate gibi savaan dervilerin elinde
askerinin ou telef olmu ve kendisi pek az bir maiyetle Manisa'ya
kaabilmitir. 10 Mustafa'nn mritlerinde kahramanca bir gayret,
hrriyet heyecan, insanl esaretten kurtarmak evk ve neesi
vard. Kalplerinde gaza ve ehadet hakkndaki itikat tazelendiinden glerek lme gidiyorlar, yiitlik ve direnlerine herkesi
hayran brakyorlard. Cokular durdurlamayacak bir ekli* girmiti. Camilere, kiliselere, sinagoglara dokunmuyorlard. Lakin
tembel yata saydklar tekkelerle manastrlara aman vermiyorlard." kinci zafer, dervileri haddinden ok kuvvetlendirmitir.
Her tarafa halifeler gndererek galibiyetlerini yaydlar. Ondan
baka, her kim Osmanl hkmetinin asker hizmetine girerse
amansz ldrleceini ve herkesin yeni mezhebe bir an nce katlmas lzm geldiini her yana ilan ettiler. Z a f e r haberi Rumeli'ye ve
hatta Avrupa'ya da yayld. Gaile, Trkiye mparatorluu iin
byk ve gerek bir endie yaratmt. Aydn, Saruhan, Antalya gibi
Dede Sultan'n nfuzuna tbi bulunan vilayetlerden asker toplamak ve onlar dervilerin aleyhinde kullanmak imkn kalmamt.
Esasen Anadolu'da yaayan daha birok T r k m e n kitleleri benliklerini Alevlik ruhuyla kartrm olduklar iin Snnlii temsil
eden Osmanl hkmetine snamam ve o sebepten bu tarikatn
ortaya kn can ve gnlden karlamt. Bu ii olur olmaz serdarlarn da bastramayaca anlalyordu.
Selanik Kalesinin fethi ile megul olan elebi Sultan Mehmet,
daha iddetli tedbirler almaya mecbur oldu. Amasya Valisi ehzade
Murad Bey'i Anadolu ve Rumeli kuvvetlerinin toplamyla yeni
mezhep mritlerini ezmeye memur eyledi. Yanna da Vczirizam
Bayezd Paa'y verdi. Bayezd Paa kendisini
Ankara
muharebesinden kurtard iin en ok gvendii bir adamd. drisi Bitlisi, Bayezd Paa'nn Rumeli'de padiahn nezdinde bulun-

duundan bu muharebede mevcut olmadn sylyorsa da, dier

tarihiler aksini sylyorlar. Murad elebi, ordusunu Karaburun'a
doru sevk etti. Kendisi Sultan'n byk olu olmakla beraber,
henz 12 yanda idi. Vakaa o cihet bu gibi byk ilerin
halledilmesine ve dzeltilmesine engel grnebilir. Ancak
ehzadeler meyannda daha kk bir ocuk iken ok nemli iler
grenler az deildir. Babasnn salnda Orhan Gazi'nin yapt
anl gazalar malmdur. Asl i grecek ehzadenin klc deil,
nfuzu olduundan derviler zerine Murad Bey'in yrmesi
hkmce padiahn yar tesirini yapmtr. elebi'nin ordusu,
zmir'den eme yakasna kadar erkek ve kadn kime rastgeldiyse,
kltan geirdi. 12 Nihayet Stilaryos Da nnde muharebeye giriildi. Ali, muharebenin Tire kasabas yaknlarnda olduunu, baz
garp tarihileri Dede Sultan'n Rumeli'ye getiini ve muharebenin
orada vuku bulduunu yazar. Gvenilir tarihilerin cmlesi savan
Karaburun'da cereyan eylediini beyan ederler. Dede Sultan,
k a h r a m a n c a savunmada bulunur. A n o n i m tarihe gre o n u n
maiyetinde 2-3, Neri ve Hemdem'ye nazaran 5, dris Bitlis'ye
gre 10 bin piyade ve svari vardr. Hoca Sadcddi ile "Haber-i
Salih" yazar Mazhar Fevzi E f e n d i dis'in rivayetini tercih
etmilerdir. Dervilerin gsterdii kahramanln hibir muharebede, hibir askerde grlmemi olduunu Rum tarihleri de itiraf
ediyor. Saatlerce boaz boaza muharebeden sonra Dede Sultan'n
savunmas daha ziyade talihin himayesine layk iken i tersine
dner. Bu pek kanl mcadelede dervilerden 4 bin kii keskin
kllarla doranr. 1 3 Neri, dris ve Ltfi Paa M u s t a f a ' n n
Karaburun'da derhal idam edildiini zikrederler. Hakikatte Dede
Sultan sava esnasnda yaralanr, fakat lmez. Esir edilen mritleriyle birlikte Ayasulu'a gtrlr. 1 4 Ayasulu Aydn ili'nin
merkezinde bulunduu iin o taraflarda mebzulen yaayan dervi
zmreleri kazanlan zaferi yaknen grecekler ve rkeceklerdir.
O r a d a Dede Sultan' tarikattan vazgetirmek iin en iddetli vas-

talar kullanlr. Fakat hep beyhude oluru. En mthi ikenceler

hibir eye yaramaz. Bu eziyetlerin yaplmasnda iki maksat vardr:
Biri Brklce'den intikam almak, dieri Mustafa'ya yeni mezhebin
butlann syletmek vc o suretle taraftarlarn Snnlie
dndrmektir. Lakin Dede Sultan'n ne teviklere kaplarak ve ne
de ikenceden rkerek hibir vehile tarikatndan dnmediini
halk grnce, onlar da mesleklerinde byle bir fedakrl gze
alrlar. Mustafa'nn nazarlar nnde ou mridi ldrlr.
Bunlar "Dede Sultan, yeti imdadmza!" diyerek kendilerini vuran
hanerlerin zerine atlyorlar, itikatlarn, mritlerine olan
ballklarn tazeliyorlard. 15 Franz Babinger, mritlerin bu imdat
istemelerinden tarikatn piri Cenab Bedreddin'in kastedildiini
sylyor ki, mkul bir fikirdir. Sonunda Dede Sultan kollar ve
bacaklar gerilmi olarak / bir tahtaya ivilenir. 16 Rivayet ederler ki, armha aklrken, o ii yapan insafszlara "Acele etmeyin.
ntikam yava yava alnr." demitir. Nefesi tkendikten sonra,
cesedini bir devenin stnde ky ky gezdirip tehir ederler.
Ahaliden biroklarnn ahirette onun kendilerine efaat etmesini
yksek sesle istirham ederek dmann kllarna ba edikleri tarihlerde yazldr. Dorusu itikadn o dcrccesi insana hayret verir.
Jeorge Jacob, Mustafa'nn idamndan bahsederken "Cezann
icra tarz bu isyan hareketinin Hristiyanl kabul mahiyetinde
telakki edildii fikrini veriyor." Profesr F. V. Hasluk da Bektalik
hakkndaki eserinde "Asilerin Hristiyanlar lehine olan temaylleri, Mslmanlarca elde ettikleri reisleri cezalandrlmak iin armha germek suretiyle vzhan ikrar edilmi oluyordu." diyorlar.
Filhakika Bayezd Paa'nn Dede Sultan' ha eklinde bir armha
germesi olay Hristiyanlkla ilgili gstermek istediine delildir. Bu
muharebede kulland iddet, nne gelen gayrimuharip kadn,
erkek, gen ve ihtiyar kltan geirtmesi eletirilmesi gereken
hallerden iken, merhum Namk Kemal Bey kendisini beraat ettirm-

eye alarak der ki: "Brklce hakkndaki muameleyi yapanlarn

gaddarlndan ok zamann fikir ve detlerine tbi olduklarna
kani olmak lazm gelir. Bu ikcnce ilk defa yaplm olsayd,
ehzade ordusunu idare eden Bayezd Paa lanetlenmekten kurtulamaz ve Sultan Mehmed'in sername-i an da lekelenmi olurdu."
Biz de ilave edelim ki, zulmn tekerrr mahiyetini deitirmez.
Ve zalimler her vakit lanet ve nefrete mstahaktrlar. lemi
yaratan "Ela la'netllahi alezzalimn-e" buyurmutur. ldrlenlerin kmilen kan temiz Trk ocuu olduu dnlnce, bu
nefret kat kat fazlalar.
Bu olay, 823 Hicri ylnn balarnda vuku buldu. Birka tarihi,
olay 818'de gstermi ise de, kaliye doru deildir. Sultan Msa
ile Mustafa'nn ehadetleri ayn tarihe nasl tesadf edebilir?
kisinin arasndan mutlaka drt be yl gemi olacaktr. Hac
Kalfa'nn "Takvim al- Tevarih"\ndc ve "Kanusii-l lm" ile "Ksas-
Ebiya"da 823 tarihi kabul edilmitir. Dorusu da budur.
Dede Sultan'n ehadeti frkasnn kuvvetini krmakla beraber,
ona kar beslenen sevgi ve sayg duygularn kaybettirmemitir.
Arkasnda kalanlar arasnda onun hl sa olduu rivayeti dolap
duruyordu. Hatt Giritli p a p a / da o itikattayd. Mustafa'nn halen
Sisam Adas'nda yaamakta bulunduunu tarihi Dkas'a
sylemitir. Bu rivayeti Dede Sultan'n halk nezdinde yksek bir
mevki ve mertebe kazanm olduuna hamletmelidir. Hak Taal
"Ya Muhammed, elbet sen ele leceksin. Mrikler de lecek."
buyuruyor. eyh Bedreddin, Hazreti sa'nn dahi beden unsuruyla
diri olamayaca fikrindedir. "Belki ruhu ile hay, cesediyle
lmtr." diyor. Ayn mridin mritleri ona aykr itikatta olamaz. O tarzda sylenmesi saygya dayanmaktadr.
Mustafa'nn lmnden sonra, ordu Manisa tarafna yrd.
Torlak Kemal ile savaa giriti. drs Bitlisi, Kemal'in 2-3 bin askeri
bulunduunu sylyor. Ltfi Paa, Filibeli li ve Solakzade daha az

olduunu beyan ederler. Her iki iddiay birletirmek mmkndr.

yle ki Kemal'in asl maiyeti 2 bin kiiden ibaret olup Dede
Sultan'n yenilmesinden sonra kltan kurtularak Manisa'ya geenlerle 3 bine ulamtr. Bu muharebe nceki gibi geni bir cephede
ve muntazam bir ekilde cereyan etmemi, ancak iddet ve deheti
dierinden fazla olmak zere hayli zaman devam eylemitir.
Neticede K e m a l malp oldu. Mritlerinin ou ldrld.
Kendisi de esir dt ve Manisa ehri iinde bir mridiyle beraber
asld." Hl oralarda bir " Ibrlak Pnar" bulunmaktadr. Bu suretle Bedreddin tarikat Anadolu'da kknden kazlm oluyordu.

Aslmas

Tanklar:
1. Knh-l Ahbar, c. 3, s. 176.
2. Tarih-i Eb-1 Faruk, c. 1, s. 240.
3. Mufassal, c. t , s. 758.
4. Dkas Tarihi, s. 62.
5. Keza.
6. Kamus-l lm, emsedlin Sami, c. 2, s. 1376.
7. Ksas- Enbiya, c. 12, s. 1159.
8. Mufassal, c. 1, s. 758; Tarih-i Eb-1 Faruk, c. 1, s. 239.
9-10-11. H a m m e r Tarihi
12. Dkas Tarihi, s. 62.
13. Knh-l Ahbar, c. 3, s. 176.
14. H a m m e r Tarihi, c. 2, s. 135.
15. Dkas Tarihi, s. 62.
16. Keza, s. 63.
17. Neri Tarihi, s. 319.

V eyh Bedreddin, Mustafa'nn savatn haber alnca, soruV J turmaya urayacan dnd. Dklen kanlardan crge
sortnnlu tutulacandan korktu. znik'te hatununu, kzn, oullar
Ahmet ile Mustafa'y, torunlar Halil'i ve bunun iki kzkardeini
brakt 1 ]. Ve bir gece klesi Msrl Cafer ile beraber srgn
yerinden kat. Bu olay, 822 senesi Ccmaziyelcyvelinin 10. gnne
rastlamaktadr.
"Resimli Ay" Mecmuasnda Ragp evki imzal bir makalede, bu
firar olaynda Bedreddin'e torunlarndan Halil'in refakat ettii ve
sonuna kadar yannda bulunduu rivayet olunuyor. Bu sylentinin
asl esas yoktur. Bizzat Hafz Halil "Menckbnme"de
znik'te
kaldn beyan etmektedir.
Bedreddin srgn yerinden ayrlrken, bsbtn Anadolu'dan
dar kmak, Trkistan'a gitmek kararndayd. 2 O da babas Kad

srail gibi eski yurdunu grmek istiyordu. Bu meyil pek tabidir.

Herkes ecdadnn zerinde yaad yerleri grmek arzusunu
besler. Turan, btn Trklerin can ve gnlden zledii mbarek
bir ktadr. Merv, Buhara, Semerkand, Hive, Takent... Bu isimlerde bir tlsm vardr ki, hepimizin ruhunu eker. Bin yl nce, bu
ehirlerde enlik, gzellik, bereket ve emsalsiz bir soysallk parlard. Marius Fontac'n sylediine gre, vaktiyle bir kedi yere
dmeksizin damdan dama atlayarak Takent'ten Aral Denizi'ne
kadar gidebilirmi. Turan, o kadar kalabalk ve o kadar bayndr idi.
Dnyann en byk bilginleri, en byk kahramanlar bu ktada
yetimitir. Buralarda gezmek, ecdadnn teneffs eyledii saf ve
kutsal havay almak, ay feyzli, bereketli topraklara basmak az
zevk midir? Bunu kim istemez?
Ne are ki, Kastamonu'da arzusu mklata urad. sfendiyarolu, eyh'in gelmekte olduunu snr muhafzlarndan renince, karlamaya kt. Beraber ehre getirdi. O gece Bey'in bir
olu dnyaya geldi. Kundayla Bedreddin'in kucana koydular.
eyh, bir hurma inedi. Suyunu ocuun azna akttrd ve adn
smail koydu.
sfendiyarolu, Bedreddin'in Trkistan'a gitmesine katiyen raz
olmad. ran ve Turan hkmdar Muinddin ahruh'u (o: 850 H )
Timur neslinden zalim ve c e b b a r bir h k m d a r o l d u u n u ,
Osmanoullar ile sava ettii iin, Rum diyarnda bulunanlar
hakknda iyi duygular beslemediini, eer oraya gidecek olursa,
Allah korkusuna ve fetvaya uymayan tekliflerle karlaacan ileri
srd. Eer Mehmet elebi iddetli ve gnl kat bir kimse
olmasayd, araya girmekten ekinmeyeceini, fakat zaten kendisine
kt gzle bakmakta ve ortadan kaldrmak iin vesile aramakta
olduunu ve hatta Bedreddin'in Kastamonu'da bulunduunu
duyarsa, iin fenaya varacan, bizzat Rumeli'ye geip padiaha
snmasnn daha uygun olacan syledi. eyh'in bunu kabul

etmediini grnce, Krm'a gitmesini tavsiye etti. 3 Krm Han'nn

Mehmet elebi tarafndan kardei ldrtlm olduu iin kendisine ok yaknlk ve samimi bir sevgi ve sayg gstereceini szlerine ekledi. oluk ocuunu Kastamonu'ya aldracana ve bunlara
bakp gzeteceine de sz verdi.
Namk Kemal Bey, sfendiyar olunun eyh'i dorudan doruya
Rumeli'ye sevketmi olduu iddiasndadr. "Osmanl Tarili"nm 3.
cildinde grn yle sylyor: "sfendiyar olunun beyan
eyledii reyin sebebi Osmanl korkusu deil, devleti aliye
mlknde fitneyi idame ettirmek arzusu olduu phesizdir.
nk sfendiyar Bey'in Osmanllardan korkmas gerek olsayd,
mritleri frka frka isyan lemlerinde dolaan bir zat Trkistan'a
deil, Osmanl mlkne sevketmekten korkmas lazm gelirdi."
Bu dncede isabet bulmuyoruz. sfendiyarolu, eyh'e ok
hrmetkrdr. ahruh'u her nedense kem gzle grmtr. Oraya
gitmesine raz olmuyor. Mehmet elebi den de ekiniyor. O
sebepten araya giremiyor. Fakat Bedreddin'in gzel konumas ve
bilgisi sayesinde padiahn gnln yumuatacan sanyor. Lakin
buna da tamamyla kani deildir. ()n iin bu fikirden vaz geerek
selameti Krm'a gitmesinde buluyor. Bundan siyasi bir menfaat de
umuyor. Krm Han M e h m e t clebi'yc kalben gceniktir.
Bedreddin, Han' sfcndiyaroluna yaklatrp Mehmet elebiye
kar ikisi arasnda bir ittifak hazrlayabilir.
eyh, ister istemez Isfendiyarolunn szne ba edi. Fakat
fikrinden de vazgemedi Krm'da bir kolayn bulup oradan
Trkistan'a gidecekti. Sinop'tan gemiye bindi. O tarihte
Karadeniz'de sava eksik olmazd. Gemi Eflk sahiline yanat.
Bedreddin, sabah namazn klmak zre dervileriyle birlikte
karaya kt. Aptes alp cemaate imam oldu. kinci rektta afi
mezhebince Kut duasn okudu ve Hakk'a yalvard. Namazdan
sonra, geminin yelken ap denize alm olduunu grd. Aradan

uzun bir sre gememiti ki, denizde bir kyamet koptu. Bir dman kalyonu bu gemiye yanam ve iskele tarafndan ate vermiti.
Denize denleri dman tutsak alyor, eyh onlarn ackl halini
gzleriyle karadan gryordu. Bunlarn iinde bulunan geminin
kaptan Kara Haydar Msa senelerden sonra tutsaklktan kurtulup
zmir'e geldi. eyh'in torunu Halil'i buldu. Olay olduu gibi alayarak anlatt. Bu macera o suretle "Menakbnne"ye geti.
eyh, Kefc'den Dobruca'ya girdi. Eflk Beyi Mir, Bedreddin'in
Kazaskerlii zamanndan beri tandyd. Kendisini hsn suretle
karlad. Esasen Osmanl Devleti'nin gizli dmanlarndand. Ne
padiahn gceneceini, ne de Bedreddin'in slam ve Hristiyan'
birletirmek hususundaki fikirlerinden korkan Kclise heyetini
dikkate ald. eyh'i olanca kuvvetiyle himaye ve taraftarlarna
datlmak zere birok elbise de hediye etti. 4 Bedreddin, Tuna
Nehri'ndcn Silistre'yc gitti. Silistre'nin Rami Iklar Karyesinde
brahim Paa'nn ecdadndan Abdlkerim Aa'nn selamlnda bir
sre misafir kald. Kazaskerlii esnasnda pek ok kimseleri
ellerinden tutup ikbal mevkiine getirmi olduundan o yzden nice
adamlar kendisine minnettard.. Bunlar kmilen yannda topland.
Z a t e n onlar da Velinimetleri gibi dknle uramt.
Binaenaleyh tekrar eylTc sarlmalar gayet tabidir.
Bundan sonras iin tarihilerin ou diyor ki, eyh Bedreddin
vehme kaplarak bir kere firar etmi ve hkmdar fena zanna
drm olduundan ya hayatn korumak kaygsyla veya talebe
ve ahbap okluu sebebiyle kendi bana bir hkmet kurmaya yeltenerek, Silistre'de toplanan cemiyetle Deliorman'a indi.
Deliorman, Dobruca'nn alt tarafnda, Bulgaristan'n dou
kuzeyindedir. Neri ve k Paazade geni orman anlamna olarak
buna "Aa Denizi" namn veriyorlar.
Bedreddin, efradn oaltmak iin buradan gizli sofilerle

vilayetlere mektuplar gnderdi. Bu mektuplarnda yle diyordu:

"Halifelerimden Brkliice Mustafa Aydn ilinde huru eyledi. Ben de
burada hilafeti zerime aldm. Bundan sonra padiahlk benimdir.
Sancak isteyen, Sbalk isteyen, hasl her ne istei olan yanma
gelsin. "5
Bu ibareyi "Het Belit"te daha ak ve daha mnal buluruz:
"Ey haklann kaybetmi olanlar, kyan edin (ayaklann). Mustafa ve
Kemal Torlak Halife ve dailerinizdir (duac). Halk doru yola davet
iin gndermiizdir. Gz iaretiyle lem mlknde ortaya kmay ve
ayaklanmay mrit ve mutemetlerimize hell kldk. Memleketi irade ve
itikat edenlere taksim eylemek, ilim kuvveti ve srr tevhidin hakikatiyle
taklit ehlinin millet ve mezhep kanunlarn deitirmek ve bou bouna
haran saylan baz eyleri tabiat kanunlaryla
hellladrmak
mtradmzdr"
dris Bitlis'nin ifadesinde dikkati eken birka nokta var;
Btnlerin "Dai" tbirine burada da tesadf ediyoruz. Sonra
Bedreddin'in Torlak Kemal ile olan mnasebeti dorulanm ve
tarikatn belli bal esaslar hakknda da baz iaretler verilmitir.
Derviler "Mademki eyhimiz huru etti (ayakland). Biz de bey
oluruz." fikriyle akn akn Deliorman'a doru gelmeye baladlar. 6
u suretle Brklcc Mustafa ile Torlak Kemal'in Kk Asya'da
yaymay taahht ettikleri mezhebin nc frkas Balkanlar'da
genileyip duruyordu.
I. Sultan Mehmet, Brklce'nin isyanndan sonra Bedreddin'in
de ortaya ktn iitince son derece kederlendi. Hl Selnik
civarnda bulunuyordu. Baz garp tarihileri ve ezcmle Franz
Babinger padiahn Dzmece Mustafa'y yok etmek iin Sclik'e
inmi bulunduunu zikreder. Filhakika Timur vakasnda
tagayybedc Bayezd'n olu Mustafa elebi Selnik'te ortaya
kmtr. Fakat ayaklanmas Sultan Mchmcd'in zamannda deil,

II. Murat devrindcdir. elebi Sultan Mehmed'i lm ve II.

Muradn clsu 824, Dzmece Mustafa Olay 825'te vuku bulmutur. 7 Bu hesapa o olay Bedreddin olayndan sonradr. Buna binaen
iki olay kartrmamaldr. Sultan Mehmet, Selnik seferini srf
orasn zaptetmek iin ihtiyar eylemiti. Lakin bir trl hisara
giremedi. Etrafn ganimetleriyle iktifa etti ve Serez kasabasna ekildi.8 Bedreddin isyann bastrmadan dier bir iin almasn
muvafk grmedi.
Nihayet Anadolu meselesi sona erdi. ehzade Murad'n muzaffer ordusu Posfor'u (stanbul Boaz) geti ve eyh Bedreddin
zerine yrd.'eyh'in yannda toplanan halk kolayca datmak
iin Brklce ve Torlak'n akbeti her tarafa duyuruldu. Derviler
nce buna pek inanmamlarsa da kendilerine gelen hususi haberler dahi ayn mahiyette olduundan biroklar yerlerine dndler. 10
Bir rivayete gre, kendileri kurtulmak iin eyh'i bizzat taraftarlar
yakalayp teslim etmiler. 11 Dier bir sylentiye gre, ehzade
Murad elebi sadk bendelerinden bazlarn firari suretinde eyh
tarafna gndermi, eyh bunlar tarafndan anszn yakalanp
gtrlmtr. 12 Ancak Serez yaknlarnda iddetli bir muharebe
yapldna dair bir rivayet daha bulunmasna binaen Bedreddin'in
hangi ekilde yakalanmasnn savatan sonra olduunu kabul
etmek lazm gelir.
Bu rivayetlerin hepsi bize hayal geliyor. eyh'in ruhuna ve
mesleine nfuz eden bir adamn onun saltanat iddiasyla ortaya
atldna, bilhassa nakledildii gibi o derece ocuka hareketlerde
bulunduuna inanmak kabil deil. Sylenen szler mantk ve
muhakemeye dayanmyor. Padiah, Selnik'in fethine elbette
kuvvetli bir ordu ile gitmiti. Orann zabtedilmesinden vaz geince,
ayn ordu ile Bedreddin'i tenkil edemez miydi? Sirez'de (Screz'de)
neden bekliyor? ehzade Murad Bcy'lc Bayezd Paa'n yardmlarna ne ihtiya vard? ehzade'ni ordusu Anadoludakileri kasup

kavurmuken, eyh'i derdest etmek iin yeni tarikat kabul edecek

surette adam gnderilmesi lzumsuz olmaz m? Bedreddin'in
nezdinde toplananlarn miktarndan tarihler neden bahsetmiyor ?
(

Bizce, eyh Bedreddin saltanat dvasnda bulunmam ve tenkili

iin de sava olmamtr. Vaka, tarih kitaplarnn noksan ve
hususiyle biribirine aykr hkmleri arasnda saklanan baz
ifadelerinden anlald zere u suretle cereyan etmitir:
eyh malm sebeplerden dolay evvel Trkistan'a; daha sonra
da Krm'a gidemeyince, sonucu ne olursa olsun elebi Sultan
Mehmet'e iltica etmesinin mukadder olduunu aklna koydu. Ve
padiahn huzuruna gelmek maksadyla" Dobruca'ya geti. Orada
Sultan Msa'nn komutanlarndan eski arkada Azeb Bey'le bulutu. Her ikisi beraberce Mehmet elebi'ye gitmekte mutabk
kaldlar. Fakat her nedense Azeb Bey bilahare fikrinden cayd.
Bedreddin ise verdii kararda sebat etli. "Meakbme"de tekrarlanan bir atasz vardr ki, tam yerindedir: "Avn eceli gelince avcya
gider"
O, zenerek yazd "Nr-l Kllb" adl eserini padiaha sunup
af ve takdire mazhar olacan tahayyl ediyordu." Eskiler bu
konuda "Zehi tasavvur- btl, zcli layal-i muhal, (imknsz)" derlerdi. Ne sylenir ki, byk adamlarn bazen byle sf dnce ve
hareketleri de oluyor.
Evliya elebi, Seyahatnamesinin
II cildinde nakleder ki. Hac
Bektai Veli'in balca halifelerinden Sar Saltk denmekle mruf
Mehmet Buhar 726 tarihinden so a tbi/eriyle birlikte buralara gelmi
ve Kstence ile Varna arasnda Karadeniz'e doru uzanan Kalakra burnunda mekn tutmutur. Bu azizin nevi nfuzu az zamanda tesirini
gstermi, krala varncaya kadar ahalinin cmlesini kendisine biat ettirmi ve byk bir tekke de yaptrmtr. Asl bedeni halen oradadr.
Bununla beraber namna izafetle Baba Dainda. Kof
Adasinda.

Ohri Gl kenarnda trbeleri, Babaeski'de bir dergh, Dimetoka'm

alt tarafnda bir ky vardr. z Valisi Kenan Paa ve "Mhammediye"
sahibi Yazcol ayr ayr menakbm yazmlardr. Gayet nemli bir
ahsiyetti. Ondan baka yine Bektai byklerinden Akyazl Sultan,
Varna ehri ile Balk iskelesi ortasnda bulunan Pravadi kasabasnda
karar klarak 824 senesine kadar halkn iradyla megul olmu ve
vefatnda Seyahatname'nin nc cildinde pek ok medheclilen oradaki tekkesinde gmlmtr. Besim Atalay ifadesine gre, Varna,
Deliorman ve Dobuca taraflarnda halen de epeyce miktarda Bekta/er
yayor.
Bu ara szden maksadmz, Bedreddin'in Dobruca'ya geliinde
Bektaliin esasl bir surette Balkanla'n kuzey ksmn sarm,
olgun bir muhit hazrlam olduunu arzetmektir. yle sanyoruz
ki, buralardaki Bektaler derhal Bedreddin'e yanam, ona muhip
ve mrit olmutur.
Dobruca'da nereye gitti ise, derin bir sayg ile karland. Her
yerde fazla oturmas iin yalvaryorlard. Hele Silistre'de pek ok
srar ettiler. Fakat mmkn deildi. H e r eyden nce cebbar
hkmdarn azamet ve celaletini okamak lazmd. O n u n iin yoluna devam etti ve Deliorman' geerek Eski Zara'ya vasl oldu. 15
Burada eyh'in akrabas vard. 16 O esnada padiah tarafndan
emekliye ayrld ve orada ikameti emredildi. 17 htimaldir ki,
hsmlar sebebiyle Zara'da oturmasn bizzat istida etmi ve onun
zerine buna msaade olunmutu. Halk ilmini ve amelini grp
bana topland.
Bedreddin,
Brklce'nin
isyanndan
esasen
suluydu.
18
Dmanlarysa buna bir ek derecesindeydi. Hizmetine herkesin
koutuunu grnce, hkmdara fit verdiler: " A h b a p toplayarak
saltanat kurmak fikrindedir." dediler. 19 shak Kefersud'nin isyan
zerine Baba lyas Horasan'nin iftliine ekilip eluklerden

kurtulduu gibi, Bedreddin de belki bu zor geidi geebilecekti.

Lakin bir trl brakmadlar. Bedreddin bir gn "Kavmi arasnda
eyh, mmeti arasnda peygamber gibidir." hadsini izah etmiti.
Bundan kendisinin peygamberlik dvasnda olduu mnasn
karp onu da padiaha sylediler.
elebi Sultan Mehmet, eylerdenden Kara Day denilen bir zat
ile istiarede bulundu. Kara Day, Bedreddin'in padiah emrine
kar gelmeyeceini, ondan katiyen muhalefet beklenmediini
syledi.20 Fakat dierlerinin bitmez ve tkenmez tezvirleri Kara
Day'nn szlerini rtt.
Padiah, kapcba Elvn Aa'y li'nin rivayetince 200,
Solakzade'nin mbalal nakline gre 1500 svari ile eyhin zerine gnderdi. "Meakbnme"de bunlarn 200 kiiden ibaret
olduu, aralarnda eyhi sevenlerden tc, Kara Sinan ve Yusuf
Bey adnda zatn bulunduu yazldr.
eyh, haseti ve fesatlar tarafndan hkmdarn kkrtlmakta
olduunu naslsa haber alm, bizzat Sultan'n hametli eteine yz
srmekten baka are kalmadn anlayarak Zara'dan ayrlm,
Sirez (Serez) taraflarna gelmiti. Ortal karanlk bast iin
yanndakilerle kk bir kyde gecelemek istedi. Yats namazn
kld. Ge bakt zaman iki yldzn bir noktada birletiini grd.
Bunu iyiye yormad. Yanna koyduu saatteki kum tanelerinin
tamamen akmasyla beraber bir felaketin olmasnn muhtemel
olduunu etrafndakilere haber verdi. Hakikaten kum tanelerinin
tkendii dakikada kendisini aramakta olan mfrezenin sesleri
duyuldu. Mritleri kar koymak istediler. eyh onlar brakmad ve
kendi rzasyla Elvn Aa'ya teslim oldu. 21 A h m e t Mithat Efendi,
"Mufassal"mda uaklktan yetimi bu cahil ve milliyeti belirsiz
Elvn Aa'nn baarsn byk gstermek iin eyh'in ellerini ve
ayaklarn baladn yazyorsa da, biz buna pek de ihtimal vermiyoruz. nk bu ekilde hareket etmesine hibir sebep yok. Yolda

giderken Bedreddin kendisinden geti. Nabz durdu. lm

sandlar. Bir saat sonra aksrarak kendine geldi. Bu hal yolda yedi
defa tekrarlad. Sirez"e (Serez) vardklar vakit, onu tek bana
viran bir evin iine tktlar.
"Taril-i Ebi'-l Faruk"ta ve Mehmet Zeki Beyin "slm" dergisinde kan bir makalesinde Kdirnc'ye gidildii yazlm ise de
doru deildir. Edirne'ye gtrld takdirde tekrar Serez'e sevk
edilmesi mnsz olur. E d i r n e ' d e hayatna son verilebilirdi.
Tarihilerin ounluu, dosdoru Serez'e gtrldne kani ve
kail bulunmaktadrlar.
Tarihi Neri, olayn arkasn pek basit olarak kaydeder, der ki:
"Mevln Haydar'dan sordular:
- Bu dniment bir kiidir. I lali nedir?
Haydar cevap verdi:
- Kan helal ve mal haramdr...
Bunun zerine Serez pazarnda bir dkkn nnde berdar ettiler."
Yazar mehul "Osmanl Tarihi" ile k Paazadenin ifadesi de
bu yoldadr.
Halbuki hdiseler bu basitlii yalanlyor. "Menakbnme"nin
yazdna gre, elebi Sultan M e h m e t Bedreddin'i huzuruna
getirtmi, ok fena karlam ve aralarnda yle souk bir konuma gemitir:
- Ne iin benzin sar? Yoksa cann Keler mi soktu? Neye bir
yerde oturup karar klmadn?
- Padiahm, gne bataca vakit sararr.
- Ne iin ulu-1 emre muhalefette bulundun?

- Sen ne diye hakka aykr hareket eyledin?

- Benim hakka muhalefetim nedir?
- Hacca gitmek istedim, izin vermedin. Bylece eriat hkmlerine muhalefet olunan bir yerden ayrlmak mecburiyetinde kaldm
ve sfendiyar olunun nezdinc gittim.
Ondan sonra bana gelenleri ayrntl olarak anlatm, fakat
hkmdarn hiddet ve iddeti bir trl skn bulmamtr. eyh'i
saltanat iin hl byk bir tehlike gl mektedir ve mehur limlerden mrekkep olarak bizzat huzurunda toplanacak bir divanda
sorgu ve muhakemesini emreyler. 22
Bu meclisin toplatlmas sebebsiz deildi. O sayede Bedreddin'in
tarikat herkesin nnde rtlecek, kendisi de kltlecekdi.
Taa ki halk ortaya konulan hakikatin mahv iin eyh'in yok
edildiine kail olmasn. O hakikat istenildii gibi deitirilsin.
Bedreddin'in lmnn de hayat derecesinde ahaliye tesir edebileceini elebi Sultan Mehmet biliyor ve onun iindir ki. ileride
doacak vukuatn imdiden sndrlmesini dnyordu.
gn sonra ulema divan kuruldu. Meclis erknnn her biri
eit eit melamet talaryla eyh'i talad. Kimi "Edallehllah
al ilmin." zmresinden bulunduunu syledi. Kimi ulemann ak
yzne kara amur srdnden dolay azarlama ve cezaya mstahak olduunu beyan etti. Kimi dereden tepeden baz szlerle idam
edilmesi gerekliini ispata alt. 23 Orada toplananlarn iki gayesi
vard; biri mecliste hazr bulunan padiah m e m n u n brakmak,
dieri "Varidat" adl eseri sebebiyle eyh'i hrpalamakt. "Varidat"n
bir iki yerinde hocalara yaplan hakaret hatrdan kmamt.
eyh'e kar beslenen hn en ok oradan geliyordu, tima
mesleini anlayp da ondan dolay aleyhinde bulunan kimse yoktu.
Mecliste en ok kendisini gsteren Molla Fahreddin Acem ile
Molla Haydar Hcrev'ydi. 25 Fahreddin Acem, Seyyid e r i f i n

rencisi idi. II. Murad devrinde bir mddet kad olmu, 870'te
Edirne'de vefat etmitir. Haydar Herev o zamann mfts ve
ulema reisiydi. Aslen bu da ranl'dr. Osmanoullarnn bol
keseden ihsanlarn duyarak Anadolu'ya gelen anak yalayclarndan biriydi. Sadeddin Teftazan'nin rencilerindendi. Hocasnn
"Keaf'na kar Sayyid erif tarafndan yazlan itirazl talika cevab bir haiye ve menidc zah'a ve Feraiz-i Srciye'ye erhler
yazmtr. 830 ylnda henz otuzsekiz yanda iken lmtr.
"Habe-i Sahih" yazar meclisin eyh'i susturduunu sylyor.
Gya konumalarn sonunda kusurunu itirafa mecbur kalm.
Halbuki bundan byk yalan olamaz. lkin Bedreddin gnahszd.
Bir suu ve kabahati yoktu ki itiraf etsin. Sonra heyet arasnda
ilmen onunla boy lecek bir kimse bulunmuyordu. En bykleri
saylan Haydar Herev li'nin tabiriyle eyh'in tilmizi ve mezi
derecesinde idi. Haydar'n hocas Sadeddin Teftazan, Seyyid erif
ayarnda bir zatt. "Tabaka!" yazarlarndan bilinir ki, Teftazan bir
gn Timur ile beraber otururken Seyyid erif nlerinden koarak
gemi. Timur, "u adama bak. Vcudunun zayflna ramen
nasl kouyor?" demi. Teftazan u cevab vermi: "Hakanm!
Bundaki ilim bizde olsayd, mutlaka uardk..." Bedreddin ise
Teftaniza'nin o kadar vd Seyyid e r i f t e n herhalde ok yksekti. eyh'in ilim semasnda bir yldz gibi parlad, muhalifleri
tarafndan da bilinen bir eydi. zellikle itima mklleri
zmekte esizdi. Murad Bey, ulemann kendisini bir trl susturamadn beyan etmektedir. Idrisi Bitlis de Bedreddin'in bir szde
durmadn sylemek suretiyle bunu ima ediyor.
Nihayet, Haydar Herev katlinin cevazna dair bir fetva verdi.
Birok tarihiler Haydar I lercv ismini yanl olarak Seyyid, Said,
Halil eklinde zaptctrilerdir. Bakasn kargmamak iin bu
dalkavuun adn iyice bellemek gerektir. Fetva, dris-i Bitlis'nin
naklettii gibi, u hadse dayatlmtr: "Sizin iiniz bir adamda

toplanmken cemaatinizi ikiye ayrmak iin birisi gelecek olursa

onu ldrnz."
"Metakbne"dc
H a y d a r Herev'nin tartmalar s o n u n d a
eyh'in fazln anlayarak kendisine hrmet ve sayg gstermek
zorunda kaldn, eriata ldrlmesine bir sebep grmediini ve
kanna girilmemesini sylediyse de, szn dinletemedii, Bayezd
Paa ile ehzade hocas Fahreddin'in ve onlardan baka hkmdarn nasl olursa olsun eyh'i yok etmek istediini bilen baz
namussuzlarn basksyla fetva verdii zikrediliyor.
dris Bitlis, fetvann verilmesi zerine eyh'in "Mademki sultann emir ve itaatinden ayrlarak slam ballndan kendi fiil ve
rzam ile kmm; ilaha siyasete boynumu uzatmaya razym."
dediini beyan eder. Mevln Ruh, fetvay bizzat Bedreddin'in de
imzalam olduunu yazmtr. Bu, garip grlecek bir ey deildir.
Fetvalarn gizlice ve hibir yere kaydedilmeksizin yazld malmdur. "Zeyd zamann padiahna kar isyan ettikte hakknda ne
lzm gelir?" tarznda yazlan bir fetvann usulen ve teamlen cevab idamdr. Bununla b e r a b e r eyl daima h r m e t grmeye
alknd. Birok hkmdarlarn iltifat ve tevecchne nail olmutu. Son gnlerde ise hep hakarete uramaktayd. Elvn Aa'ya
tesadf ettii gccedenbcri umulmayan dereceden fazla eza ve
cefaya urad muhakkaktr. O kadar k ikencelerden bitkin bir
halde, hayat snmek zereydi. Maddi ve mnev straplarnn
verdii yeis ve fturla kendi idamn imzalam olmas da
mmkndr.
Fetvadan sonra, ar iinde bir siyaset (idam) sehpas hazrland.
Yan banda bir nalbant dkkn vard. O gn gkyz solgundu.
Halk, Bedreddin'in aslacan renmi, Serez kasabasn matem
kaplamt. Yalnz anak yalayclar verilen kararn icrasndan
memnunlard ve kendilerine yaplacak ihsanlarn tahayylyle
meguld. Bedreddin zindandan karlarak siyasetgha getirildi.

Elbisesini tamamiyle karmlar, m b a r e k vcudunu ryan

(plak) ve perian brakmlard. Zulm ve alakln derecesini
bundan anlamaldr. O, lm tam bir huzur ve teslimiyetle bekliyor ve hatt zlyordu. Cellatlara: "Bana az bir zaman aman verin,
aptes alp namaz klaym." dedi. 25 Muvaffakat ettiler. Mritleri
biraz uzakta duruyorlar, fakat yal gzlerini kendisinden ayrmyorlard. Dervilerinden Mecun'u yanna ard. Ykanmasn ve
nereye gmleceini ksaca vasiyet etti. Sonra mritlerine doru
bakt ve derhal yznde ulvi bir glmseme belirdi. zerinde bin
ihls okuduu deve ynnden rlm bir ipi cellda uzatt. 26 Bu ip,
mutlaka tig-i bent olacak, l ig i bent tarikata ve bilhassa Bektalie
girenlerde bulunur. Vefa ve teslimiyet alameti saylr. ptida
M u h a m m e d Bakr ehit etmek iin mnafklar tarafndan hazrlanmken halis bir mmin al- Velayet in torunu yerine kendi
boynuna koyup bekaya gmtr. Bedreddin'i bu tig-i bentle
astlar 27 ve orada bulunanlar parlayan bir alevin sndn hayretle grdler.
eyh'i yakndan tanyan bn-i Arabah nakleder ki, Bedreddin
namaz kldktan sonra byk eyhlerin deti zere ruhu bedeninden syrlp cesedi l gibi dverdi. Merhumun nn padiahn
emrini yerine getirmek iin astlar. Ayn rivayete Takprlzade
tercmesiyle "Lfgct-i Tarihiye ve Corafiye" c de tesadf ediliyor.
Ceset bir gn bir gece dar aacnda kaldktan sonra asldnn
ertesi gn kuluk vaktinde alnp eski caminin yannda ykand.
Vasiyeti zere mritleri hemen nalbant dkknn satn aldlar ve
oraya defnettiler. stne de muazzam bir trbe yaptrdlar. elebi
Sultan, bu inaat yasaklayamad.
"Menakbnme"ye
gre, B e d r e d d i n ' i n asld gn elebi
Mehmet can skntsndan baheye inmi ve eyhi karsnda grm. Baheye girmesine msaade ettikleri iin bendelerine fena
halde km. Onlar Bedreddin'in sabahtan beri asl bulun-

duunu sylemiler. O saatten itibaren Saraya tutularak el ve aya

bklm ve eyh'in haksz yere idamna sebep olanlar kapsndan
kovmu. Rivayetin shhatini temin edemeyiz. Ancak elebi Sultan
M e h m e d ' i n felce uram bulunduu da tarihe mazbut, ve
muhakkaktr.
Bedreddin'in aslmasn Takprlzade ile Filibeli Ali ve Floca
Sadeddin 818'de, "Sicilli Osman" 825'te, " M u f a s s a l " 820'de gsteriyor. Garip bir eydir ki, "Ktsas- Enbiya"da Brklce'nin 820,
Bedreddin'in 818'de idam edildikleri bildiriliyor. (Keza Ktip
elebi'nin "Kef-el Zunun"unda 2.cildin 625. sayfasda 818 ve ayn
cildin 357, 429, 508. ve 1. cildin 381. sayfalarnda 823 gsterilmitir.
Daha tuhaf, Serez'de yaptmz aratrmaya gre, trbesinde 817
yazlm olmasdr. eyh'in torunu I lafz Halil'in de yazd u beyit
819 yln ifade ediyor: "Dedi llall bin smail bin eyh - Cedde
tarih nneh meczubn lve." Bedreddin, "Varidat"nda 818 ylnda cemaziyelhrn o n u n d a Mhyiddin Arabi'yi ryasnda
grdn yazyor. Bu hakikata nazaran, "Varidat"n yazl 818
tarihinden sonradr. Onun aslmas ise, daha sonra olacaktr.
Edilen rivayetler kamilen tahminidir. Dorusu 823 Hicr senesidir
ve evvalin yirmi yedinci Cuma gi ehit edilmitir. Kendisi
hakknda sylenen aadaki ktann delleti de 823'tiir:
"Gabe an kesreti kevni liki a had-i
Mridi ehli tarikin seneden an sened
Vkf iil hicreti kad kle lieclit trl
Accililvasle lehii aka vedfdil' ebed i"
Mnas: "Mteselsil senetle tarikat ehlinin mridi olan zat,
ahadiyet camaline kavumak arzusuyla varlk kesretinden gaybubet
kld. Onun iin hicr tarihe vkf bulunan birisi 'Subhan ak ona
ilh vuslat tcil etti.' diye vefatnn tarihini tanzim eylemitir." 28
823 Hicr yl Mildi 1421 ylna tesadf eder. Bu hesapa

Bedreddin'in hayat 63 yldan ibarettir.

eyh'in mezar Rumeli'nin istilasna kadar byk bir ziyaretght. Trbe Seluk knbetleri tarznda ehraml bir binayd.
Yannda bir cami de yaplmt. Bedreddin caminin sa tarafnda
yatyordu. Trbe kapsnn stnde uydurma hads yazl idi: "z
tehayyertm fil'mr-i festein nn ehlilkbr-i." Yani: "Ne vakit
bir ite hayrette kalrsanz, llerden yardm dileyin..." Bu, bizce u
demektir ki, mkl zamanlarda lmlerin gemi hayatlarndan,
tecrbe ve eserlerinden istifade etmelidir. Yunanllarn emsalleri
gibi bu cami ve trbeyi de yktrm olacana phemiz yoktur. O
endieyle Serezli Ferid Rasim Mey ve arkadalar g esnasnda
eyh'in kemiklerini stanbul'a getirmilerdir. Bu kemikler bir sanduka iinde Topkap Saray mzesinde bulunmaktadr. Topraktan
alnd zaman baz yerlerinin rm olduu grlmtr. Halen
bu byk ahsiyetin ancak ismi ve birka eseri kalm demektir.
Tanklar:
1. k Paazade Tarihi, s 92.
2. Knh-l Ahbar, c. 3, s. 144.
3. akayk- Namaniyye, s. 79.
4. Tac-tit Tevarih, c. 1, s. 296.
5. Neri Tarihi, s. 319.
6. k Paazade Tarihi, s. 92.
7. Tac-tit Tevarih. c. 1, s. 315.
8. Het Behit. s. 396.
9. Keza.
10. Haber-i Sahih, c. 2, s. 143.
11. Neri Tarihi, s. 320.
12. Osmanl Tarihi, Ahmed Rasim. c. 1, s. 87.
13. Varidat Mukaddemesi.
14. Keza.
15. Het Behit, s. 39.
16. akayk- Nmaniyyc, s. 79.
17. Knh-l Ahbar, c. 3. s. 143.

18. Tac-iit Tevarih. c.2, s. 422.

19. Mevzuat- U l u m , c . l , s. 748.
20. Mntahab-t Tevarih, Kutbcddin Mekk, c. 1, s. 196.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.

Keza.
Haber-i Sahih, c. 2, s. 144.
Tac-t Tevarih. c . l , s. 296.
Hayrllh Efendi Tarihi, c. I. s. 58.
U k u d - u n Nasiha, bn-i Arabah, s. 55.
Mntahab-t Tevarih. s. 196.
Keza.
Simavna Kadsolu Bedreddin, c a f e d d i n Yaltkaya, s. 70.

Eserleri

eyh'in yazd kitaplar kemalini' en byk ahittir. Merhum

Bursal Tahir Bey, Serez'de grlg "McukbiKie"ye atfen,
bttn eserlerinin 38 para olduunu rivayet ediyor. Bizim elimizdeki nshada da ayn adet vardr. Ve yazk ki, szn uzamamas
bahanesi ile, bunlar hakknda hibir bilgi verilmemitir.
Takprliizade ile Kutbeddin Mckk say zikretmeksizin gayet ok
telifleri bulunduunu sylyorlar.
Deerli bilginlerimizden erafeddin Yallkaya, BurStl'da Ulu
Cami Ktphanesi'nde eyh'in imdiye kadar bilinmeyen fkhtan
bir eserini bulmutur. Bu risale, iki kiinin Ayni haklar (Mlkiyet,
rtifak, Rehin, Gayrimenkul mkellefiyeti) zerindeki dvalarnn
7670 ekilde tasavvur edilebileceini gsterir bir emay ihtiva ediyormu.
"Meakibe,,dcn

de tarikat ahvaline dair Trke bir kitabnn

varln renmi bulunuyoruz. Fakat grm deiliz.

Bizim yle byle grebildiklerimiz ancak 10 tanedir:
Bunlardan fkh fru'undan "Cmi-l Fetav", nahivden "raul F t u h " ve tahminimizce znik'te son olarak yazd tefsirden
"Nur-ul Kulb" yeter derecede hret kazanmamlardr. Sebebi u
ki, onlar grenler ok az olmutur. "Menakbme" deki u satrlar
bunu aklyor: "eyh'in felakete uramas zerine "Nur-ul kulb"
namndaki tefsirini dervileri saklamlard. imdi ocuklar
tarafndan gizli tutulmakta ve darya verilmemektedir."
lim evrelerinde asl nemli ve makbul saylan eserleri unlardr:
"Mata- husus l kilem fi menifusus l hiken." Bu bir hiyedir.
Ve tasavvufa dairdir. Metni, I U S U N nukaddcmesinin erhidir. 12
blmdr. Mutasavvf ulemadan Davutl Kayser'nin eseridir.
"Meserret-iil Kulb" yine tasavvuftan bahistir.
kymetli teliflerinden biri saylr.

Bedreddin'in

"Sarftan Maksucl" risalesine "Unkud-tl Cevlir" unvanyla yazd

erh de pek muteberdir. Balangc "Elhamd lilihil vhibi klle
mcvcdin" dir. air Sena, Zeynuddin al-Ayn, Almed Manisav
tarafndan ayr ayr Trkeye tercme edilmitir. Baz ulema da
"Matlub" adyla erh etmilerdir.
Bedreddin'in fkhtan ilk hret kazanan eseri "Letif-iil
rat"tr. Bunu kazaskerliinden evvel yazmtr. Yazl tarihini
muahhar gsteren Cenab, Takprlzadc ve Filibeli li hata
ediyorlar. Acaba bu tarihiler "Letif-iil rat"tan
"Cni-l
Fsleyn"e baz ilavelerin alnm olduunu grmemiler midir?
"Hikmetin iktiza eyledii vehile insan tekmil eden Allaha hamd
ederiz." ibaresiyle balyor. Dikkat buyurulsun; Bedreddin'in
dualar dahi ne kadar manidardr. "Letif" fkhn her ksmndan

bahseder. "Mecma-iil Bahreyn" in tertibini andrr. Fazla uzatlm

hkm ve kaidelerin ekserisinden insan usandrr. Her faslda
Mecm, Muhtar, Kenz, Vikaye adl ilgi gren kitaplarda grnen
btn meseleler toplanm ve o kitaplarda bulunmayan birok
eyler de ilave edilmitir.
zellikle muamelta mtaallik "Cmi-l Fusleyn" hkim ve
mftlere ok hizmet etmitir. Bu kitap, Bedreddin'in kazaskerlii
zamannda vcuda getirilmi, 813'te yazlmaya balanarak 814'te
sona erdirilmitir. Bu adn verilmesi, "Ftsl" adl pek mehur iki
kitabn kaynak olarak esas tutulmasndandr. ptidas "Elhamd lillhillcz a'l e'nierati"dir. Byk iki cilt ve krk blm olarak
toplanmtr. Dvalarn shhatine ve nevilerine, kadlarn, vasilerin,
vekillerin azil ve nasbine, dva tenakuzuna, yemine, ahitlere ve
ahit ihtilfna, akar tahdidine, bey'il vefa, beyyinelerin tercihine,
sat ve icarelere, nikh ve nafakaya, fuzuli tasarruflara, borlara,
tereke ve miraslara, muhayyerliklere, /.ann ve tazminata dair
kymetli er' malmat havidir. lci sayfasnda Bedreddin'in fkha
ait simas pek bariz ekilde gze arpar. O, fkhlarn szlerini
olduu gibi kabul etmemitir. Bazlarna kar esasl ve kendisine
has itirazlar vardr. Bazlarn dierlerine tercih etmektedir. tihatlar mutlaktr. mam ve mezhep kaygsuyla kaytlanm deildir.
Birinci blmde Eb-1 Fetih Mergman'nin "FsH" nden u
paray alyor: "Zamanmz mfts, sorulan meselede mam-
zam ve mameyn szyle fetva verebilir. ahsi reyi ile onlara
muhalefette bulunamaz. sterse fen iilinleri alimi olsun. nk
hak bizim ashabmzda olup onlarn gayrisinde olmad zhirdir.
Mftnn itihat imamlarmzn itihatlar derecesine eriemez.
Ve onlara muhalefet etmi olanlara baklmaz." Bu zorbaca ve iskolastik hkmn altnda Bedreddin u mtalay yrtyor: "Bir din
aliminin reyi kitap, snnet, icm, sahbi ve tbi szne aykr
olmayp yalnz mam zam veya imameyn reyine muhalif olacak

olursa fetvas kabul edilir. Nitekim sahabe zamannda erih'in fetvalar kabul edilirdi. Mademki kendi reyinin hak ve gayrisi zerine
racih olduuna zhibtir. O n a kendi reyiyle amel vcip olur.
Bakasn taklit etmesi haramdr." Hocalar kzdran noktalardan
biri de budur. O sz sarf etmesi, byk bir cret eseri telkki
edilmi. Bu, fikrinin bozuk olduuna ve mtehitlere itirak etmek
emelini beslediine kesin bir delil imi. "Cmi-iil Fusleyfe iptida
hcum eden " D u r c r " sahibi Molla Hsrev'dir. O n d a n sonra
Zenbilli Ali Efcndi'nin olu Fzeyi Cemali, Hac Fakh, Mustafa
Ebl Mcyamin, M e h m e t bin Azadlu ve afizade gibi baz
nasuhteler tenkide yeltenmitir. Bunlar yenilie dman ve koyu
muhafazakr olduktan baka, Bedreddin'in siyasi vaziyetinden de
kuvvet almtr. Yazdklar eyler tarafsz ve garazsz addolunamaz.
Esasen mahiyetleri tezyiften ibarettir. Nispeten daha insafl
hareket eden usul limleri de vardr. O cmleden Zcynuddin ibni
Necim-i Msr "Cmi-iil Fusleyn"c yazd tlik'te baz itirazlarda
bulunmakla beraber, birok bahislerde dc Bcdreddin'i vmekten
kendini alamamtr. Keza noksan ve ziyade ile tasarrufa kalkan
"Nur-ul Ay" mellifi Nianczadc M e h m e t Efendi, kadl
zamannda dva meselelerini gsteren kitaplarn en nefisi ve en
faydals bunu bulduunu itiraf ediyor. Takprlzade, "Cmi-l
Fuslyen" iin "Bedi bir tarzda ve ltif bir slp ile tertip olunmutur." diyor. Bir bibliyografya olan "Mevzuat- Ulum" sahibinin bu
ifadesi ve mezkr esere kar ekser limlerin asrlarca sren sevgi
ve hayranl baka takdirlere lzum brakmaz 1300 ylnda
Msr'da basld. Dier eserleri o cemileye nail olmamtr.
"Letaif-itl arat"n bizzat yazar tarafndan erhi olan "Teshirde
ok faydal ve makbul bir eserdir. Bu erh metninden ziyade rabet
bulmutur eyh "Teshin 816'da Edirne'de yazmaya balam ve
818'de znik'e gittikten drt be ay sonra ikmal eylemitir. badat
muamelat ve ukubattan bahistir. Hilaf ilmine usl ve frua dair

esasl kaidelerden meydana gelir. Bedreddin bunda da nakil ve

rivayet ile iktifa etmemi, ou meselelerde itihadn ve ahsiyetini gstermitir Kitabn Mukaddemesinde yle diyor: "Bu eserde
zihnimden bine yakn nkte zikredildi. Ekvel (stn sz) diye iaret
olunan satrlar benimdir. Zeki ve anlayl insanlarn imtiyazna
sebep kendi szleridir. Sade rivayetleri bilmek ve nakletmek hner
saylmaz. Dier bilgilerde tasarrufa kadir birok bilginler taklit
yznden fkhta sar ve dilsizdirler. Tasarruf etmeleri yle dursun; ou incelikleri anlayamazlar bile. Bana yalnz mlk sahiplii
ve hari bahsinde 7070 meselenin meydana gelmesi myesser oldu.
Bu cihetler mit ederim ki zeki mtefekkirlere mnkeif olur."
Birgiv Mehmet Efendi, "Teshin mtedavil gayrimuteber kitaplardan addediyor. Bu hkm kiisel vc elikili bir eydir. Yzlerce yl
limlerin elinde dolaan bir eser itibarsz olur mu? Hocam, bu nasl
szdr? "Teshin Emir Fazl isminde bir zat haiyelendirmitir.
Bedreddin'in en nemli ve en canl eseri "Varidat"tr. Bu eser,
tasavvufla ilgilidir. eyh'in akidelerini zetle ihtiva etmektedir.
Dierleri gibi o da Arapadr. Muhtasar ise de veciz ve emsalsizdir.
Baz yerlerinde takliti ulemaya kar sert ve amansz bir dil kullanlmtr. Onun iindir ki, pek fazla itirazlara hedef oldu. Ktib
elebi, "Varidat"m en byk dmanlarndan saylr. O nakleder ki,
z h i r v e btn ilimlerini nefsinde toplayan ulemadan Aleddin Ali
el-Arab Manisa Da'nn st taraflarnda otururdu. Bir gn ky
imamlarndan biri kendisini ziyarete geldi. Aleddin misafire
hitaben "Sende necaset kokusu var." dedi. mam elbisesini yoklad.
Fena koku verecek hibir ey bulamad. Mindere oturaca srada
cebinden "Varidat" risalesi dt. Aleddin kitab inceledi vc onda
mmetin tamamna aykr eyler buldu. ok pis kokan bu risalenin
hemen orada yaklmasn syledi. Lkin imam raz olmad. O esnada kardan bir ate grnd. mam o tarafa baknca evinin yan
makta olduunu anlad. Aleddin'e muhalefet ettiinden dolay

piman oldu ve yanan hanesine doru gitti... Biz bu fesat fellah

biliriz. Yahya- irvani'nin halifesi Aleddin Halvet'nin mridlerindendir. Fatih zamannda stanbul'da her ie burnunu soktuundan dolay padiah tarafndan Manisa'ya srgn edilmiti.
Nakledilen hikye phesiz ki uydurmadr. Ancak "Varidat"
hakknda hocalarn besledii gayz ve husumeti apak gsteren
gzel bir misaldir. Bu fkra da bize unu anlatr ki. Torlak Kemal
Manisa muhitinde pek kuvvetli izler brakmtr. Bir ky imamnn
dahi "Varidat" stnde tamas ve A r a p Alcddin'in srarna ramen yakmaya kyay ne demektir? Bu gnl ve inan ball
deil de nedir? "Varidat"n
hac ve hocalarda uyandrd
husumetin balca sebebi ok derin meselelerden bahis olmasdr.
Tasavvuf, bilgi ile anlalmaz. Onu hakkyla kavrayabilmek iin ayr
bir zevk ve istidat lazmdr. Bu eserin inceliklerine intikal edemeyenler maksatlarn ktye yorarak, yazan hakknda hep kfr
savurmulardr. Ahmet Cevdet Paa, muasrlarndan Arif Hikmet
Bey'in bu kitab nerede bulsa ucuz pahal demeyip satn aldn ve
yakmak suretiyle yok ettiini rivayet ediyor. O sebepten "Varidat"n
nshalar pek nadirdir. Bu adamn dier bir marifeti daha vardr:
1262'de, eyhlislam olmadan nce, m e m u r e n Rumeli'yi dolam
ve btn Bekta tekkelerini yktrmtr.
"Varidat", srgnde yazlmtr. ptida mutasavvflardan eyh
Abdullah lh tarafndan erh olunmutur. Bu zat Ktahya'nn
Simav ilesinde domu, Kerman'da Ali Tus'den, Heat'ta Molla
Cm'den, Buhara'da Bahaeddin Nakibend'den ders alm, 893
ylnda Vardar Yenicesi'nde vefat eylemitir. Kutbcddin Mekk,
"Mn-telab-iit Tevaril"mde "Varidat"] eyh'in torunu Halil'in de
erh etmi olduunu syler. Fakat biz bunu grmedik. Ve esasl bir
ey olacana da kail deiliz. O n d a n sonra hu esiz eseri
Nurcddinzade Muhiddin Pers erh etmitir. Nureddizade, hocas
Sofyal Bal Efendi gibi, Bedreddin'in muarzlarndandr. erhinde

bilhassa cesetlerin toplanmas meselesini ele alarak aziz stada iddetli hcumlarda bulunmutur. Mehur eyhlislm Ebu Suud
Efendi'nin babas Muhiddin ad de "Varidat" erh eylemitir.
erhinde eyh'in "Muhakkiklerin Sultan" olduunu sylyo;. Ve
cesetlerin toplanmasyla ilgili fikirlerini tamamen doru buluyor.
Bunlardan baka, Melmiyc tarikatnn kurucusu M u h a m m e d Nurul Arabi'nin Arapa, Harirzade Seyyid Kemaleddin ile daha bir iki
zatn ok mulak ve anlalmaz bir ifade ile yazlm Trke erhleri
vardr.
Sayn okuyucular "Varidat"m tarafmzdan aslna uygun ve sadk
bir ekilde yaplan kmil bir tercmesini ikinci ksmmzda bulacaklardr.
eyh'in eserleri meyannda itima bir kitaba tesadf olunmad.
Din akidelerini "Varidat" md ve tarikat ahvalini Halil'in syledii
Trke eserinde tebarz ettirdii gibi, itimai mezhepini (doctrine)
de ayrca bir kitapta belirtmi olmas dnlebilir. Ancak kim bilir
o kitap hangi cahil veya garezkrn elimle hcde olup gitmitir.

Netice

arihi ve bilginlerin hepsi eyh Bedreddin'in ilim ve fazln

vg ve takdirle itiraf ediyor:

Seyyid erif Crcan, eyh'i daima kemal ve fazilet okluu ile

vermi. 1 Yazarlardan biri, tarihin bu rivayetinden Seyyid erifin
eyh'ten sonra vefat ettii mnasn karmtr. Halbuki Seyyid
e r i f i n lm 816'dadr. Seyyid erifin vgs byk bir nemi
haizdir. Bu zat, sinirli, een, pek az kimseyi beenir bir ahsiyetti.
Aksarayl eyh Cemaleddin'in Maani'den "zah"a yazd erh'iin
aslndan az ve metnin krmz, erhin siyah mrekkeple yazlm
bulunmasna kinaye olarak "Yer yer sr etine konmu sinek izine
benzer." demi, mehur Kadzade hakknda da "Riyaziyat ve felsefiyata malp ve dkndr." hkmn vermitir. yle titiz ve
mklpesent bir bilginin Bedreddin'i vmesi eyh'in yksek
kymetine kanttr.

bni Arabah ihabeddin Ahmed, sfendiyar Emri ile beraber

eyh'in meclisinde bulunduu srada, O "Benim Hidaye yazarna
cevabn veremeyecei 1090 sualim vardr." dediini sylemekte ve
o mnasebetle ilim vc fazln pek ok deerlcmektedir. bn-i
Arabah (791-804), sz doru, lim ve fzl bir tarihidirir. in'e
kadar btn islam memleketlerini dolaarak birok byklerle
tanm ve onlardan faydalanmtr. elebi Sultan Mehmed'in
ehzadelerine uzun sre hocalk yapmtr. Eserleri dil ve tarih
bakmndan pek kymetlidir. Bedreddin'in kendisine noksanndan
bahsettii "Hidaye" ise fkh kitaplarnn en nemlilerindendir.
Yazar eyhlislam Burlaneddin Mergina'dir (530-593).
"Hidaye"nin
ngilizceye tercme edilmi olduunu sylemek
kymetini anlatmaya kfidir. Byle nemli bir eserin sahibine sual
yneltmek kudretini ancak Bedreddin gibi byk bir ahsiyet nefsinde grebilir.
drisi Bitlisi der ki: "eyh Bedreddin, zamann bir tanesi, akrannn gzidesi, tuttuu yolda ve hal ehlinin makamlarndaki mertebesi halk nezdinde sz getirmeyen ve ahval ve szlerde grlmedik
ve iitilmedik baz eyler izhar eden mehur bir limdi."
Filibeli li, "Simavna Kadsolu Bedreddin eitli eserleriyle
bilinen ve yksek kerametleriyle dnyann ve asrlarn malmu
bulunan naml bir filozof ve ok byk bir limdi. Sultan Msa'nn
saltanat zamannda ondan gayri limin bulunduu malm deildir.
Mevln'nn binde birini tutacak muasr yoktu." diyor.
Hoca Sadcddin Efendi ile Solakzade, eyh'i her eyini veren,
teberrudan ekinmeyen fzllardan vc fenalklardan saknan mttak limlerden addediyor.
Hammer, Sultan Msa zamannn ulemas meyannda onu sekin
buluyor ve en yksek ilm rtbeye km, bugn dahi muteber
saylan eserleriyle fkhta ok derin malmat sahibi olduunu

gstermi bulunduunu yazyor.

Merhum Ahmed Mithat Efendi, eyh Bedreddin'deki ilim ve
irfan ile fazl-u kemalin kendi asrnda yaayan ulema ve meayihi
ciz brakacak bir mertebede olduunu sylyor.
Ahmed Refik Bey ise, Bedreddin'in tasavvurundaki iktidar ve
meziyetlcriyle hret kazanm olduunu zikretmektedir.
Hasl bu hususta aksini iddia eden bulunmad halde, feci kibeti bahsinde mverrihler arasnda ok geni bir ayrlk vardr:
Bazlar, eyhin saltanat dvasnda bulunduuna ve katle mstahak olduuna inanmlardr; mehul yazar ile Mevln Neri,
Brklce'nin ittifak ile Rumeli'ye getiine kaildir.
k Paa'nn olu da Bedreddin'in aleyhindedir. "Haber-i
Sahih"u
ibare okunuyor: "Teessf olunur ki, eserleri herkes iin
bir irat kayna ve yakn ehlinin bir burhan olan yle faziletli bir
zat eytann aldatmasyla mesleini arp cahil bir adam gibi
byne kar isyan etmek thmetiyle mahvolup gitmitir."
Hammer, Bedreddin ve arkadalarnn gizli maksatlar Avrupa
ve Asya'da hkmet kurmak olduunu yazar.
Franz Babinger, eyh'i ortaya karan sebepleri daha derinden
tetkik ederek diyor ki: "Bedreddin'in her trl pheden stn
bulunan yksek ahsiyeti ve ilm kudreti kendisinin di bir sulu,
yahut yalanc bir peygamber telakki edilmesinden bizi men eder. O,
silsile ve nazariyesi birok hususta tarikat sahibi ihabeddin
Shreverd'ninkiyle tevafuk etmektedir. ihabeddin, "Hikmet-el
ak" adl eserinde yeryznde daima bir mutasavvfn mevcut
olduunu vc o mutasavvfn Allah tarafndan gnderilmi bir halife
olarak tannmas lazm geldiini mdafaa etmitir. Bedreddin'in
dvas bu fikirle ilgili grnyor."
Bizce, Franz

Babinger'in

mtalas

hayaldir.

ihabeddin

Shreved'nin ne srd imamet nazariyesini kendisi dahi

gerekletirmek iin uramamtr. Bedreddin'in yle bir fikirle
ortaya atld ispat edilemez.
Saltanat dvas ise bsbtn isnattan ibarettir. Zulmn iddetle
aleyhinde bulunan, saltanat zorbalk eseri addeden bir adamn
ayn gayeyi ama edemeyecei aikrdr. eyh Bedreddin, eer
byle bir fikirde olsayd, elebi Sultan Mchmcd'in Osmanl birliini salamasn vc btn gaileleri bertaraf etmesini beklemezdi.
Fetret Devri'ndcn daha msait bir zaman m olurdu? O esnada
Anadolu'nun her tarafnda yle adamlar tremiti ki, hibiri
Bedreddin'in sahip olduu vasflarn bir ikisine bile malik deildi.
lminden, fazlndan vazgeelim; eyh bir kere Seluk siillesindendi. Sonra Timur'un yakn tandyd. D a h a sonra babas bizzat
klcyla zaptettii Simavna'da mstakilen hkimdi. Binaenaleyh
Timur'a mracaat halinde istediine nail olabilirdi. Lkin maksat
o deildi.
Bazlar da yle rivayet ederler: "eyh, zhir ve btn ilimlerini
kapsamt. Saltanat iddiasnda bulunmamtr. Ancak o suretle I.
Sultan Mehmed'e fitlendiinden astrld." hakikatte bu fikir ok
d o r u d u r . Nitekim "Mcukbne"de
u satrlar okuyoruz:
"Brklce Mustafa'dan cyh'e ok mazarrat dokundu. Bununla
beraber onun bana gelenler hep ahbap okluundadr. Her
yerde btn halk yanna r, kendisine tbi olurdu. Nereye
gitse, gnein de birlikte gittii sanlrd. eyh, zht ile, takv ile
lemi mamur etmek istiyordu. Lkin zamane eyh ve limleri
Bedreddin'in tarikat ve eriattaki yksek mevkiine haset ettiklerinden onun hi gnlne gelmemi olan saltanat dvasnda
olduunu syleyerek aleyhinde bulunurlard. Sultan Mehmet,
eyh'in kadrini bilmez deildi. Ancak ondan kendi saltanatna bir
tehlike gelmesinden korkuyordu. Aradaki fetva bir suretten ibarettir." Kutbeddin Mckk'nin, Kara Day tarafndan eyh'in kar

gelmeyecei nceden sylendiini ve Bedreddin'in mukavemetsiz

teslim olduunu beyan etmesi de o n u n isyan karmak
dncesinde bulunmadn ifade eder. Solakzade, tarihinin 134.
sayfasnda "Brklce'nin taknlndan dolay tenkit edilmek
kaygs kibet eyh'in bana bu felaketi getirdi. Yoksa bunca er'
eser sahibi olan ve eserleri mft ve muhakkik limlerce muteber
birer senet saylan koca bir lim ve fzldan bu fenaln olmas
beklenemez. Ve bunun isnat olduu kat zhir ve ayandr." diyor.
Hoca Sadeddin Efendi de ayn diyemde bulunuyor. Bu kanaati
mneccimbada di gryoruz. Takprlzade, "eyh'in mazlumen hayattan ayrldn", Hayrullh Efendi "Birtakm chelann
iftirasyla kazaya
uradn"
sylyorlar.
Bu
itiraflar,
Bedreddin"in msumiyetini ispata yetmez mi?
eyh'in ok yksek bir lim olmas ve eserlerinin kymet bilenlerce pek makbul tutulmas hasebiyle ona dil uzatamayan eski tarihilerin bir ksm zavall Brklce'ye hcum etmektedir. Halbuki
ortada bir kusur ve kabahat varsa, onu itima nizamn bozukluunda arayp bulmalydlar. eyh Bedreddin ve halifeleri her trl sutan ri ve beridirler. Onlar acl beeriyetin inlemelerini susturmak,
saadeti eitlik dairesinde btn insanlara datmak cmelindcydiler.
Ve biz bu yce lkleriyle bihakkn kvan duyabiliriz.
Dnlmelidir ki, 1846 ylnda Papa IX. Pic sosyalizmi veba
addetti. 1891'de Papa III. Leo sosyalistlcrekfretti. Byk bir
Trk dnr, bir slam limi ise onlardan yz yllarca nce
sosyalizm fikir ve nazariyelerini ortaya koymu, bu ideal zerinde
yrm ve uygulamasna almtr.
eyh Bedreddin'in esiz bykln yadsmak imknszdr. lm
byklne eserleri, bilginlerin ve tarafsz tarihilerin szleri
birer tantdr. Arzu etseydi, bugn en byk tarikat pirlerinden biri
saylrd. "Varidat"n bir yerinde Cenab Hakk'n insanda belirdii
konusunda Byczd- Bistam'nin bir karncay diriltmesini ben-

zetmek suretiyle lm bir kelebei nefesle dirilttiini sylyor. li,

bunu byte byte nihayet tarihinin 144. sayfasnda "Kerametler
gstermek hususunda mehur olduundan ve iki defa da lmleri
dirilttiinden..." dem vuruyor. Bir kelebek misali o k a d a r
mbalaya urarsa, "Varidat"-A daha baz tansklar yazlsayd,
acaba ne derece abartlrd? Osmanl tarihilerinin hassasiyet ve
muhayyilesi ok genitir. H e r ey beklenir. Eski bir tarihi "eyh
iin yle garip eyler naklederler ki demek olmaz." diyor. 2 Dier
birisi de Bedreddin"i kendi arzusuyla kazaskerlikten ekilip
E d i r n e ' d e yeraltnda bir m a a r a d a nefsini krdn yazyor.
Bununla birlikte o pek az bir emekle koskoca bir "Salib-i Z a m a n "
olabilmesi isteine balyd. A n c a k B e d r e d d i n lakikata ve
insaniyete kt. Bilhassa tam bir realist ve idealistti. Mesleini
skolastik bir ekle koymad. O n u n indinde gizli, kapakl bir ey
yoktu. H e r eyi ekinmeden sylyordu. O sebepledir ki, baz
mutaassplar tarafndan tez ve meslei kfr ve irtidat ile tavsif
olunmutur.
Murad Bey pek hakl olarak u hkm veriyor: "htimaldir ki,
Brklce Mustafa vc Torlak Kemal o iddialar kifr dairesine
kadar srm olsun. Fakat bu iler vc dilevler tarafszlkla tetkik
edilince esasn ulviyetini, slamiyetin esaslarna uygunluunu
inkra mahal kalmaz. Hele Osmanl inklbnn ilk rehberlii
rtbesini onlardan ekip almak caiz olamaz. Osmanl inklbn
hazrlayan mcahitler defterinin bana Bedreddin Simav, Dede
Sultan ve Kemal H u b b d d i n isimleri yazlmaldr." 3 eyh
Bedreddin. ilim ve fazl nispetinde idare u m u r u n a da vkft.
Kanun Sultan Sleyman'dan nce kanunlar esasl ve ihtiyaca yetecek surette tanzim edilmemi olduu iin kazaskerlik yani
bahkimlik ok nemli ve ar bir vazifeydi. eyh'in bu g vazifeyi
kolaylkla ve herkesin gnln kazanacak ekilde baarmas, Sultan
Msa gibi pek sert ve ateli bir hkmdarn samim tevecchne ve

m r n n sonuna kadar yanndan ayrmayacak derecede takdir ve

muhabbetine mazhar oluu idare kudretini ispata kfidir.
H e l e m u h a t a p l a r n k a n t m a k h u s u s u n d a ok kuvvetli idi.
Tebriz'de ilm bir cemiyeti ikna etmesi, srgnde iken bile saysz
taraftarlar kazanmas, Rumeli'de padiahn gazabna uramak
tehlikesine nem vermeyerek birok kiinin hizmetine komas
ikna gcn apak izah etmektedir.
Tarikatna girenlerin adedi azmsanamayacak bir raddede idi.
D e d e Sultan ile Torlak Kemal' in toplad 12 bin cengver gz
n n e alnrsa, o miktarda harp ve darba yarar adam karan bir
cemiyetin erkek, kadn vc ocuk btn nfusunun iki yz binden
aa dmeyeceine phe edilemez. Anadolu ve Rumeli'de
dorudan doruya Bedreddin'e yanaanlar da en az 100 bin farz
edersek, bu tarikatn topyekn MM) bin yanda bulunduna
hkm edilebilir.
Bedreddin tarikatnda mritlerini zami surette balayan ve
onlara kuvvet ve tahamml veren pek ulvi ve byleyen ilkelerin
mevcudiyetini sezmemek mmkn deildir, taraftarlarnn ektikleri zdrap ve ikencelere bakmayarak umutsuz ve piman olmamalarndan bu anlalmaz ?
eyh'in aslmasndan sonra ila kentlisine inanlar ve mrit olanlar
vard. 4 II. Sultan Bayezd devrinde Sofiyyc nllerinden Safiyddin
Erdebili'nin neslinden eyh G n e y d i n Halep seferinde yannda
Bedreddin'in mritlerinden biroklar mevcuttu. 900 senesinde
Msr hkmdar akmak'n askeriyle yapt savata Cneyd'in
yetmi k a d a r adam helk oldu. Bunlardan 25'inin aslen
B e d r e d d i n ' i n mritlerinden olduu tarihe bellidir. 5 eyh
C n e y d ' i n t o r u n u ah smail'in ran Trklerine d a y a n a r a k
Safeviye saltanatn tesis ederken dayanak yapt fakr-u kanaat,
basit vc umumi hayat, Hrisliyanlara hogr gibi baz kklerin

Bedreddin'in ilkeleriyle sk skya ilgili ve Hat mahlas ile bu

fikirleri nazm olarak etrafa yayan ah smail'in ncea o ilkelerden
kuvvet alm olduu phesizdir. Bedreddin tarafndan vaiz ve
telkin edilen prensiplerden bazlarnn ah smail'de de grlmesi
tesadf eseri saylamaz.
Sofyal Bali E f e n d i , Kanun Sultan Sleyman'a yazd bir
dilekede "eyh Bedreddin soyundan elebi Halife n a m n d a
birinin D o b r u c a ve Deliorman ahalisini kamilen emir ve itaati altna aldn ve kadn, erkek birlikte arap itiklerini ve eriatn
duvarlarn ykp laubali h a r e k e t l e r d e bulunduklarn ve halifelerinin buralardan baka btn dnyaya yaylm olduklarn"
yana yakla anlatyor.
O n u n zerine eyhlislam E b u Suud E f e n d i (896- 983),
" V a r i d a f ' hayranlkla erh e d e n pederi eyh Muhiddin mad'nin
hatrn gzetmeksizin fetvay vermitir: "eyh Bedreddin ehibbasndan bir taife kadnlar ve olanlar ile bir yerde cem olup urb hamr edip eyhleri adna olan cahil-i mezbur eyh'in trbesi iin
Kabe budur, o k u m a k yazmak nedir, ilim bizim btn ilmimizdir,
deyp mezburlar dahi tasdik eyleyp bu makule er'i erife muhalif
nice davran ve szleri olup yanlarnda bulunan Snnler ahval ve
fiillerinden kemal-i m e r t e b e d e muazzep olsalar zeyde ve mezburelere ne lzm olur? Beyan buyurula. Elcevap: lhatlar izhar
edilip katlolunurlar."
Celvetiye tarikatnn kurucusu skdarl Aziz M a h m u d Efendi
de Birinci Sultan A h m e d ' e ayn ekilde ihbarda bulunuyor: "eyl
Bedreddin avenesi hl D o b r u c a taraflarnda Dcalar d e n m e k l e
mruf kylerde fesat karmaktan geri durmuyorlar. 1007 senesinde A n a d o l u ' d a zuhur eden Cell ekyas da onlardand.
Kzlba ile birdirler. O r a d a bulunan sipahiler Kzlba seferi olunca gitmezler. Tmar hatr iin ere kl ekmeyiz, derler. Ve
Kzlban zuhur ve intiarn her an beklerler. Mlhit, rfz ve

zndktrlar. Kur'an' inkr ederler. N a m a z klan, oru tutan

sevmezler. D r t halifeye her vesile ile dil uzatrlar. Bunlara
Simaven derler. okluk taifedir. Yer yer zaviyeleri ve eyhleri
vardr." 6
Din riyann, sahte takvann canl bir timsali olan bu vesikalardan
anladklarmzdan biri de u ki, Bedreddin'in fikir ve iman zerinde
vukua getirdii zelzelenin sarsntlar yllarca srm, 1025 tarihine
kadar memleketin her tarafnda devam cdegelmitir.
urada kaamak yoluyla bir iki sz sylemek gerektendi; Bu gibi din
tesvil ve tezvirlerin tesiriyle Yavuz Sultan Selim Anadolu'da tam 40 bin
Bekta babasnn kanma girmitir. ldrlen efradn adedini ise yalnz
Allah bilir. Doranlan zavalllar tamamen liirk idi. Celli ekyal alt
tabakann yukarya doru mukabil bir bask ve fkrmasyd.
Irkmzn
grd her felkette Tecvit ulemasnn itirak hissesi olmutur. Birok
i'biarenin mahvn amalayan yukardaki m izalarn yazlmasna sebep,
sofu melanet ve bozgunculuktan baka bir ey midir ':' Bir ksm halk iki
iermi ve kadnlarn kapal tutmuyormu
Ih byk gnahtan dolay
padiah tebaasna musallat etmek m lzm gelir ''
Osman Gazi Bilecik sahrasnda vaplm dnde Kse Mihal ile dier
tekfurlardan fazla imitir, rlan (iazi'nin Bursa Yeniehir'de, Murad
Hdavendigr'n
Maltepe sahrasnda nasl elendikleri
Hayrullh
Efendi tarihinde uzun uzadya smaylanmtr. Timur'un da iret eyledii
tarilen sabittir. Sonradan gelenlerin ounlukla dem
kulland
herkese mehul olmayan bir hakikatin. Unutmamaldr ki. Mslman
olmadan nce Trklerde iret mubaht Ve kadnlar umumi hayat dna karlmamt.
Tkmenlerde kadnlarla beraber sazl ve arapl
yini itimalar yaplrd. Trkler hilkaten kale duvarlar iinde mahpus
kalmaya deil, hayatn geni ufuklu yaylalarnda almlard,
islam
fkhlarmn kark ve skntl telkinleri onlara eski ve mill geleneklerini knilen unutturamazd. nsan, kabul ettii bir eye kendi tabiat ve
seciyesine uygun bir ekil vermeye alr. Trl trl isim ve kanaatler-

le Anadolu 'da faaliyet gsteren saysz tarikatlarn ve btn zmrelerin

kurulularna sebep hep budur.
Bedreddin'in ve arkasndan gidenlerin de dinsel anlaylarna
ayn itkelerin tesir etmemi olmas imknszdr.
k Paazade, Bedreddin iin "manla m gitti, imansz m?
Niyeti nenin zerine olduu malm bulunmadndan biz onun
lm halini bilmeyiz." diyor. Dervi Ahmed'in bu yersiz szlerinden ceddi Baba lyas Horasan'nin ve babas k Paa'mn
ruhlar mutlaka incinmitir. Hseyin Ahlati'nin lrken "Sen Rum
mlknn Mansr el I lallc'sn. Dost yolunda lmek gerek."
dediini ve eyh'in daima dervilerine Yunus Emre'nin "Dem
trmaz idi Mansr tevlid-i Ene el Hak 'dan / Ak darna dost zlf
asmt bei ryan." nefesini okutup dinledii hatrlanr ve sonunda
da plak ve ryan bir halde asld gz nne getirilirse, onun
niyeti ve kutsal bir ahsiyet olduu anlalr. Onun niyeti bizce
hayra mtuftu. nk dinsel ve toplumsal bir inklb amalyordu.
eyh'i yakndan tanyan tarihilerden biri diyor ki: "Yaad
srece Tanr'nm boynu bal kl olup her ynde alabn rzasndan dar kmad ve her trl gnah ve beer kabahatlardan
mnezzeh bulunduu cihetle sonunda mirac Hak Sehpas olmu
ve mahlk sfatndan syrlp halik ne/dine ykselmitir."
Fakat bir inklb baarabilmek iin ilim ve fazilet kfi deildir.
Bedreddin'in sakin, iltirassz vc olgun tabiatl olmas, dier taraftan srgn ve az ok gzaltnda bulunmas btn ii halifelerinin
elinde brakt. Bunlar fazla acele ettiler. Gizli gizli, tapajsiz alacak yerde, dvalarn pek erken aa dkverdiler. Ve neticede
zafer hkmette kald. phesiz ki. elebi Sultan Mehmed'in bu
baars fenala ve dallete kar bir galebe saylamaz. Bilkis
insaniyet na ve dinin hakiki ehresine ar bir vuru idi.
Trk'n yenilie ilk teebbs o suretle sndrlm oldu.

Bedreddin sllesinin ne vakte kadar devam ettii mehuldr.

Bilgimiz ancak birinci ve ikinci derecelere inhisar ediyor. eyh
znik'e sevk edildii srada, Msr'da Cazibe'de doan ilk ocuu
smail Bea ortada grnmemek maksad ile kyne gitmek ii/ere
Edirne"den ayrld. Yolda Menderes suyuna yakn bir yerde ni
olarak kalp sektesinden ld ve Nezar kyne defnedildi. Olaydan
haberdar edilen Bedreddin, lmn olu Hafz Halil'i ve onun iki
kzkardeini ve kendisinin ikinci refikasndan Edirne,'de dnyaya
gelen kz ile olu Ahmed Bea'y Brklce vastas ile znik'e
getirtti. O r a d a da Mustafa isminde bir olunun doduunu biliyoruz. Demek ki, eyh'in erkek ve bir kz ocuu olmu, olu
smail Bey'in de bir erkek ve iki k/ evlad dnyaya gelmitir. Dier
oullar A h m e d ve Mustafa'nn ocuklar bulunup bulunmad bilinmemektedir.
Halil'in yazd "Meakbnme"de
su tamamlayc malmat
buluyoruz: " D e d e m i z , sfendiyaroluna kat zaman, biz
znik'teydik. Sonradan asldn duyduumuz vakit znik bize dar
geldi. Ata ve anamzdan ayrldmz gibi, imdi de byk babamz
kaybetmitik. imiz iimize sna/, olmutu. Memleketimize gitmek istiyorduk. Nihayet Edirne'ye geldik. Orada eyh'i sevenler
bizi ho tuttular ve okuttular. Yam biraz ilerleyince, Molla
Hsrev'in hizmetinde Cami i Kebir e imam oldum. Lkin ailemizden birinin kard bir olay yznden bu vazifeden ayrlmak
mecburiyetinde kaldm. Bursa'ya, oradan Gynk kasabasna gittik
ve amcalarmz bulduk. Bunlarn ikisi de Akemseddin'in yannda
Erbain ekmekte idiler. Biz ile ona mrit olduk. Akemseddin,
eyh'ten fkh, tefsir ve heyet okumu olduunu syler, her zaman
dedemizin adn 'stadn' diye anar, amcalarm iin 'ocuk,
atasnn srrdr.' der, onlarn gnln okard. O srada II. Sultan
Murad (806-855) Srp ve Macarlara kar askerini Kosova'da
toplad iin biz de sefere katldk. Sabahleyin sava durumu

alnd. O gn sava akama kadar srd ve sonunda dman yenilir

gibi oldu. Sultan Murad bu sevinle bizi otana artt.
Amcalarm kendi oturduu minderin stne oturttu. Namaz vakti
gelince, dar kt. Ben otan nnde oturuyordum. Derhal
tand. 'Molla Hafz' beri aln. mam olsun.' dedi. 'Allah nur...'
yetini okumam syledi. Akam orada yenilip iildi. Padiahn
sevinci devam ediyordu. Amcalarmla benim iin yle akalat:
- Bir kul hizmetini brakp katktan sonra ele geerse cezas
nedir?
- Hi azat etmeyerek kullukta brakmaktr.
-Bir yldr Cani-i Kcbir'i imam kat. Bu, benim kaknmdr.
Onu ben hapsedeceim.
Yats namaznda Mustafa, sabah namaznda Ahmed amcalarm
imam oldular. Bize bir ok iyilik ve ihsanda bulundu. Sonra g
oldu. Filibe'ye konduk. Askerin gemedii yollardan Zagra'ya gittik. eyh'in orada suyu bol bir pnar vard. Dedemizin hizmetinde
bulunmu olanlardan geldiimizi duyanlar bizi grmek iin
etrafmz sardlar. Bunlarn iinde ap brahim isminde bir
meczup da vard ki, tanmad kimselerin ata ve anasnn adn
syler, kalbindekini aklard. Bunun halini iiten Sultan Murad
aplar kyn ona vakfedip beratn gndermiti. Fakat brahim
vakftan ekmek yemeye yanamad. Bizi kyne getirdi. Her trl
ikramda bulundu. Yaya olarak Edirne'ye kadar da bize elik etti.
ehir iine girmeden, amcalarma padiahn bulunduu beldede
oturmamalarn syleyip kyne dnd. Amcalarmla Bursa'ya gittik. 855 ylnda II. Sultan Mrad'n yerine olu II. Mehmet (833886) padiah olunca stanbul seferi hazrland. Bu gazada
Akemseddin'le birlikte ben de bulundum. ehrin fethi zerine
Fatih'ten izin alp yerime dndm. Amcam Ahmed Bea'nn
Akemseddiri in olundan dul kalm Kbra isminde ya pek

kk bir kz vard. Onunla evlendim. Mevl bize bir kz ve iki

ihsan eyledi. Birine srail, dierine Mahmud adn verdik. Bir
byk atam ryama girdi. Ve beni Serez'e ard. Bir
trbesinde hizmet eyledim."

oul
gece
sre
'

Bu aklamadan Brklce olaynda iddet ve vahetin son

kertesini gsteren II. Mrad'n eyh'in ocuklarna efkatli
muamelelerle hatrlarn ho etmeye altn anlyoruz. Bu da,
Bedreddin hakknda beslenen kt fikirlerin zamanla deitiine
ve eyh'in haksz yere yok edilmesinden pimanlk duyulduuna
dellet eder. O n d a n baka, Karaburun'da ilenen cinayetlerin asl
failini de apak meydana koymaktadr. Mehmet elebi'yi Ankara
muharebesinde Timur'a esir dmekten kurtard iin onun
zamannda seraskerlik mevkiine karlan ve Murad'n da fikir ve
hareketleri zerinde ok kvvell bir rol oynayan Arnavut Bayezd
Paa (: 824 H.) bu savata yoktu. Kasten " D z m e " lakabyla
anlan ve hakikatte Bayezd' ehzadesi olduu Mihal, Evrenos ve
Doanoullarnn kendisini iltizam etmelerinden anlalan Mustafa
elebi'nin (: 825 H.) zel danman ve Aylnollarnn sonuncusu Cneyd Bey (: 830 H.) tararndan ida ettirilmi bulunuyordu. Eer imdi de padiahn yannda bulunmu olayd,
Bedreddin'in ocuklarna yaplan iltifatlarn hibiri vki olmazd.
eyh'in ikinci olu Almed Bea Brsa' Kasapba mezarlmdadr. Mezartann bir yznde "Tcvl Ahmed Bea ibni eyh
Bedreddin" ibaresi yazldr. Dier tarafnda da 834 Hicr yrlnm
cemaziyelhr aynda lm olduu beyan edilmektedir. Bu kabrin
yannda Antakyal Abdurrahna Bish gmldr. 844 ylnda
ok yal olarak vefat eden Abdrahman Bistam'nin sonradan
Ahmed Bea'nn yannda defnedilmi bulunduu anlalmaktadr.
O byk ulemamzdandr. "Diirrc tiit Tac" adl eserinde daha nce
yazd "Scyha- Rum fi Havadis i Run" adl kitabn 816'da
Edirne'de eyh Bedreddin"in tenezzlen okumu olduunu iftihar-

la yazyor. u hale gre, Bedreddin'in dost ye takdirkrlarnda

bulunmas sebebiyle olunun yan banda defnedilmesini vasiyet
etmi olmas muhtemeldir.

te Bedreddin'in sllesi hakknda bilgimiz bu kadardr.

Bundan daha tesi bilinmiyor. Zamanmzda eyh'in ailesine nispet iddia eden hibir kimsenin varl da duyulmamtr.
Cenab Peygamber, "Belnn en iddetlisi nebiler, sonra veliler,
sonra limler, daha sonra da mertebeler zerinedir." buyurmutur.
eyh Bedreddin, hayalnda belann, evir vc cefann her eidini
grd. Srf ilim tahsili iin btn genliini ana ve babasndan,
vatanndan uzak, yabanc diyarlarda geirdi. Kazaskerlie tayini
zerine yle byle bir yuva kurmaya alt. Fakat ok zaman
srmedi. Sultan Msa'nn lmyle beraber, srgne gnderildi.
Daha o tarihte balam olan hocalarn telkinlerinin tesiriyle affa
nail edilmeyerek, znik gibi stmal vc skntl bir yerde yllarca
mahpus kald. Akbeti ise bsbtn kanl bir faciadr.
O dnyaya erken gelmi ve kendisine layk bir muhit bulamam
talihsiz byklerden saylr. Btn arzusu cenneti alirctten
dnyaya nakletmekti. Halbuki Hazreti M u h a m m e d ' i (aleyhisselm) "Sevad- zam: Byk Karalt" dedii ve teselli yolunda
onlardan ve onlarla beraber olduunu syledii avam snfnn klelik hayatna kim bilir bu kara toprak ka asr daha ahit olacaktr.
Tanklar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Mevzuat- U l u m , c. 1, s. 748; Tac-tit Tevarih, c. 2, s. 422.

Neri Tarihi, s. 325.
Mntehab-t Tevarih, s. 1%.
Ksas- Enbiya, c. 12, s. 1059.
k Paazade Tarihi, s. 266.
Simavna Kads Olu Bedreddin. s.7t.

Vridat

Varidat Tercmesi

Ahiret
Ey hak ve hakikati renmek isleyen kii, I> I ki ahiret ileri cahillerin zan ve tahmini gibi deildir. Ahiret ileri ruhlar lemindendir.
Avamn onlar grnen ve bilinen lemden sanmas tamamen yanltr. Peygamberlerin bunlara ait szleri dorudur. Onlar asla yalan
sylemezler. Lakin marifet onlar hakkyla anlamaktadr. Hi
phe etme ki. Semav kitaplarda yazl veya haberle yayl kkler,
rmaklar, cennet, huri, azap, cehennem ve emsali eylerin herkese
bilinen anlamlarndan baka mnalar da vardr. Ve onlar ancak
hakka ermi olanlar bilirler.

badetin Hikmeti
badeti kurmaktan murat, ezel vc byk varla gnllerin
ynelmesi ve kaplmasdr. Yoksa dnya umuruna dalm bir kalp
ile bin yl namaz klm ve oru tutmu olsan, bundan dolay hibir

sevap ve mkfata nail olamazsn.

Bedenin Sonu
Bu beden iin kalm olmad gibi,
iin de eski ekli zre bileim yoktur.
lerin dirilecei hakknda baz iaretler
bakadr. Yoklua karan rgelerin
bulmas deildir. Bu, imknszdr.

sona erdikten sonra czleri

Geri Kur'an Kerim'de lgeer. Fakat onlardaki mna
birlemesi ve evvelki halini

Ey gafil, sen nerede, hakikat nerede? Dnya ileriyle fazla

uratn iin hakk alglayamazsn. Vehimleri kemal sanrsn. O
sebeple haktan ok uzaksn. Fer hakikati bilip de asl kemalin ne
olduunu anlasan derhal hakka doru eilirsin.
Sen ocuk gibisin. ocrua tahsilden rkncmcsi ve renmeye
heves etmesi iin, bilimler yemilere benzetilir. O suretle ocuk
retime altrlr. ste Nebiler de ocuk Relileri mesabesindedir.
Sizi kemale ulatrmak iin, ahiret ilerini birtakm grnen eylerle tantmlardr.
Sen bu aldatlm kalp ile "Allah' bilirim." veya "Kitap okumakla hakk anladm." zannnda m bulunuyorsun? Emin ol ki, sen bu
derste ve bu iddiada devam ettike, o nispette hakk idrak eylemekten uzaklarsn.

Kur'an Terimleri
Tanr buyruu, znn gereidir. Syleyiten, harflerden ve A r a p
dilinden mnezzehdir. "Allah u eyi buyurdu." demek "Mutlak
varln z o eyi yle gerektirdi." demektir.
Kur'an Kerim'de zikredilen "Kalem" her eyin hakikatidir. Ve
saltk varlktan ibarettir. Mesela senin bir hakikatin, bir hviyetin
yok mu? te o kimlik senin iin bir kalemdir.

Yine Kur'an'da bahsi geen huriler, kkler, rmaklar, aalar ve

emsali eylerin toplam cisim leminde deil, hayal leminde
gereklenir. Cin de byledir. smi bile onu gsterir.CfElcinn anilhissizz-hir" denilir ki, bu "D duygudan kayp oldu." anlamndadr. "Cini grdk." diyenler gzle grdklerini sanarlarsa da
hakikat yle deildir. Onlar cini muhayyile kuvvetiyle grmlerdir. Eer zahir hisleriyle grm olsalard, d duygularda
herkes ortak olduundan cinin hep birden grnmesi lzm gelirdi.

Eyann Yekdierinde Bulunuu

Btn lemler, h l l c r nesnede, hatta her zerrededir. Grlmez
mi ki, tasavvur itibariyle bir ekirdek tanesinde bir aacn hepsi
gizlenmi olduu gibi, ekirdek ile aacn her parasnda
gmldr. nk aa ekirdekten, ekirdek de aacn meyvesinden, meyve ise aacn paralarndan meydana gelmektedir. leml e r d e byledir.Btn paralaryla kel aslnda, o asl da lemlerin
her birinde mevcuttur. yleyse bulun alemlerin her zerrede bulunduu phesizdir.
Buras malm olunca, hak sl klsn- " k u n t u kenzc mah-fyyen
feahbebt en 'rel'e fehalcktllalka li'ele." hadsinin srr ayan
olur: Cenab Hak, gizli bi hazineydi Bilinmek istedi. Bilinsin diye
bu yaratklar yaratt. Halbuki onu bilen yine kendisidir. Bakas
deil. Kendisi her eyden ai olmakla beraber, her ey ile de sfatlanmtr.
Her ne ki ararsan, mutlaka insanda vardr. Lakin rtldr.
rtnn kalkt miktarca hak ehli iin kefe yol alr.
Kalpte gizli bulunan iyanda ibaret bir fitilin hak mcahedesi
ateiyle erimesinden bende sal bir nur hasl oldu. Bu nur nasl
olmasn ki, kalp bin sak ile evrilmitir.
Ey yola yeni giren arkada, midini kesme. Tehlikeleri atladktan

sonra, senin de o nur ile sevinmen umulur.

Bouna Tapnmak
nsanlarn bazs bazsna, bir ksm gm ve altna veya bykle ve azamete, birtakm da yenilecek ve iilecek eylere tapyorlar da, Allah'a ibadet etmekte olduklarn sanyorlar.

nsanlara Verilen Emanet

Allah "nn aradne-l'emnatc alessemavati vel'erd velcibl-i
feebeyne en yehmilnch ve efakne minh ve hamelehel'insan-
inneh kne zalmen cehl-cn." buyurdu. Tahkik erbab, bundaki
maksadn Allah bilgisi olduunu sylerler. Ben derim ki, bu
emanetin hak sureti olmas ihtimali daha kuvvetlidir. Zira insan
hak sureti zere yaratlmtr. Hak sureti tm kldr. Bu ise
bakasnda deil, ancak insandadr. Binaenaleyh bu i iin gklerden ve dalardan ehil ve erbap aramaa ve bou bouna onlar
deerlendirmeye hacet yoktur. Bunlarn nefisleri emaneti yklenemedi. Ve madde cihctiyle insan buna tahamml edebildi.
u halde bu yetin hakiki mnas "Biz bizzat gklere, yerlere,
dalara kendi klmz inamlamak istedik. Onlar o sureti kabul
edip yklenmekten ekindiler. Halbuki insan rahmani sureti kabulden nce maddesi itibariyle ok zalim ve cahil idi. O sureti kabul
edince lim ve dil oldu." demektir.

Hasl sende melekler ve eytanlar doludur. Hangisi galip gelirse

o hkmeder.
-Cinler, bunlar arasnda bulunan bir takm orta kuvvetlerdir.
f

Yamur
Yamur tanelerinden her bilisinin bir sebebi vardr. Bir damla
ancak o sebeple dnyann bi yerine der. Buna "Damlann
dmesi sebebi" denir. Damlay o yere indiren Melek de o sebep ve
kuvvetten ibarettir.
Her damlann varln lekl eden czlerden her biri iin de bir
sebep ve kuvvet bulunur. Bu sebep ve kuvvetler vastas ile o tane
teekkl etmi ve damla haline girmitir.
" H e r damla iin bir Melek varlr." ve "Her damla iin birtakm
Melekler vardr." nermeleri beyninde uymazlk yoktur. Bunlardan
birincisi damlann dmesi illelini, ikincisi varlk sebeplerini gsterir. Her ikisi de phesiz dorudur.
Bunun byle olmas bir kuvvetin bir suret ile temesstil etmesine
ve o suretin "Melek" ismiyle adlanmasna mni deildir. Her
kuvvet bir suret ile temsil edehili Ve o surete de "Melek" ad verilir.

Tanr'nn Kartlar

Melek Ve eytan

Azap, rahmet, elem, lezzet ve onlara benzeyen eylerin toplam"Hak"tr. Bunlarn Hak'tan ibaet olmalarna hibir mni yoktur.
Onlar Allah'n kabulcnnesi gereidir. Nisb iler kabilindendir.

Seni hakka tevik eden her ey melek ve rahman, haktan gayr

eylere ynetleyen her ey de iblis ve eytandr. Daha ak bir ifade
ile, doru yola, hak yoluna seni meylettiren ve kalbinde bu meyli
uyandran insan kuvvetlerin birer melek, fitne ve fesat yollarna
sevk eyleyen hayvani duygu ve vehimlerin de birer eytandr.

Bununla beraber ulu

ularn cmlesinden mnezzehtir.
Nitekim insan ve ylandan le birinin azndaki salya kendisine
uygun geldii halde dierine zararl ve zehirlidir. Halbuki hayvan
hakikati hem her ikisinden hali olmaz, hem de o zehir ve zarardan

klliyen hlidir.
Tanr da byledir. Bir taraftan varlk mertebelerinin icaplarndan
ridir, Dier taraftan o varlklardan ayr gayr deildir. nk
tmeller tmdr,

Tekrar edelim ki, Allah bu mertebelerden ridir. Fakat onlardan

hli de deildir. imdi btl dahi vcut cihetinden "Hak"tr.
Hakszl, btll ise nispdir.
(

Mertebelerin Cisimlenmesi
Hakkn Zuhura Meyli
Tanr'nn bizzat grnmeye meyli muhakkaktr. nk onun
gereklemesi paralara tbi olmasyladr. "Knt kenzen mahfyyen..." hadsinde zikredilen muhabbet de o gereklik ve zat meyilden ibarettir.
imdi bu anlaya gre, hadsin mnas "Ben, her trl suretten
ri saltk bir varlk idim. Fakat grnmeye zat meylim olduu iin
bu yaratklarla karp gerekleerek zuhura geldim." demek olur.
Bizim dediimizle baz eyhlerin bu hadse verdikleri yanl mna
arasnda uzun bir mesafe vardr. Hatal vc tehlikeli yollarda
dolaanlara uymaktan sakn. Hatip, iam ve mderris gibi etmek
olsun. badetin cemaat byklerinin dilei hak olmazsa, bunlardan
ekinmek gerektir. Meer ki maksat onlar irat temeli, maksudun
"Hak" olmasdr. Bir cemaatte bu temel bulunmaynca, yaptklar
ibadetler de kaybolur. Yalnz, kt toplantlar kalr. Fenalk
zerinde toplananlardan sen hemen /akla.

Ondan Baka Yok

Bunu bizzat kendisi syler: L mevcde ill h. Asl maksud da
odur. Ariflerin "Ya m a k s u t " ve "Ya mevcut" demeleri buna
delildir H a k , btn eyaya amildir. Velev ki bazs bazsna kart
olsun. Eyann tamam "Varlk" kavram iindedir. Her ey bu tek
varln bir grndr. Birbirine zt ve muhalif olmalar ancak
suret ve mertebe itibariyledir.

Mertebe ve suretlerin hepsi cisimlere katlanmtr. Hatta cisimler lemi bsbtn yok olsa, ruhlar lemi ve soyut kavramlar
denilen ruhani eyler de kalmaz.
"Mirsad-ill bad" yazar, bu konuda ne srd bir misalde,
cisimleri eker kamlarna, ruhlar onlarn usaresine benzetmi ve
bu tebih ile cisimsiz ruh olabileceini sylemek istemitir. Fakat
bu olanaksz bir eydir. nk ruh ile cisim arasndaki bakalk
hakiki deil, itibardir. Ruh ve cisim birbirinin ayndr.
nsan bedeni aslnda ruh ve can idi. Yani madde ve suret ile
bezenmemi bir cevherdi. Suretlerin birikmesi ile koylaa koyulaa ve bir kalptan dier kalba giv gire nihayet insan bedeni oldu.
Bu birleme ve sklamadan husule gelen suretler birer birer
ortadan kalknca, insan yine ltlla gayarak eten ve ortaktan r
" H a k " olur.

nsanda ki Cihet
nsan, tesir cihetinden hak, leess cihetinden kul, yaratk, klemen ve snktr. Fiil bir surettir. < )liil bu mertebe ve surette ileyen
Allah'tr. Btn fiiller hakt. Svlle ise hep onun aletleridir.
Hak, insan suretinde grnm ve o suret ve alet vastas ile
faaliyetini yrtmekte bulumul
demolu, bu ite gafildir Benliine ait irade, ihtiyar, fiil ve
vcut bulunduunu sanr. Halbuki insann bu gafleti, bir dlgerin
yapt ii yine kendisinin ial ettii bir aletine isnat etmesine ben-

zer. Bu tasavvur, gaflet eseri olduu iin ktdr.

Ancak, kendisinin haktan ve hakkn da kendisinden baka bir ey
olmadn bilir de, fiil ve ihtiyarn " H a k " tand kendi nefsine
mal ederse, bu yoldaki telakkisi dorudur. O takdirde fiilin bir
suretten km olduunu ve o suret sahibinin gerekte "Hak"tan
baka bir ey olmadn kavram ve buna inanm olduundan
tasavvuru uygun ve yerindedir.
Onun iindir ki, "Ben yaptm." ve "Ben iledim." szlerini arifler
syleyebilirler. Lakin cahillerin sarf etmesi hatadr.

rade Ve htiyar
Bunun mnas, bir isi yapan kuvveti bilmekten ibarettir. Yoksa
"dilerse ilemek ve dilerse brakmak" demek deildir. Fiillerin
ortya kmas irade iledir. Dall ve harici baz sebeplerin bir arada
toplanmas ile husule gelen birtakm mertebe ve suretler iradenin
ortaya kmasn gerektirir. Onun ardndan gereklik yolu ile fiiller
hasl olur.
nsan bu fiilleri yapmamaya gcnn
zan ok yanltr. Brakmak da, yapmak
bir fiili ileyen kiiye o iin kendisinden
bir ey kalmaz. rade ve ihtiyar da ancak

yettiini sanr. Lakin bu

gibi bir fiildir. Hakikatte,
ktn bilmekten baka
budur.

Bir hayvann kart iler yapmas, "dilerse ilemek ve dilerse Terk

etmek" mnasnda bir irade ve ihtiyar bulunduu zannn verirse
de, hakikat benden iittiin ekildedir. Horozun plkte einmesinde ve gece yarlarnda tmesinde bir nevi garabet bulan avam
ksm zanneder ki, horozun "dilerse yapmak ve dilerse brakmak"
anlamnda bir iradesi var da, kendi isteiyle sprntlkte eeleniyor ve gece yarlarnda tyor. Halbuki bu iler hep zor iledir.
te keif ve ilhamn bana verdii ey... Fakat bu benim fikrim

eksik aklllara uygun gclmeyecekmi. Varsn, gelmesin.

Allah'n leri
lem, cinsiyle, eidiyle ve mutlak ahsyla kadim olmakla
beraber, sonradan meydana kan zellii de vardr. Fakat bu sonradan meydana kmak zaman deil, zatdir.
T a n r f d a n muhtelif suretlerin ortaya k varlnn icab olduuna gre, buna ortaya k ad verilmi ve lkin gerek ile gerekli
arasna bir an bile girmemitir
Cenab Hak'tan birbirine /l ile meydana gelir. Bunlarn bazsna raz olur, bazsna olmaz. Ancak kart eylerin ortaya kmas
zatnn gerei olduundan onlar herhalde vukuu lzmdr. nk
asln gerei aslndan ayrlmaz.
Bu kart iler iki ksma ayrl t H keal edinmek gibi lemin
dzenine ait, dieri yksek istekten laiti. Hiijci bolme "rzah", ikincisine "zasz" denir.
Yaplan ilerden bazsj beenilip die bazsnn beenilmedii dorudur. Hak'tan beenilmeyen eylerin ve ilerin
k, bir kiinin skt ve skn zamanlat da ilemeye raz olmayaca birtakm irkin ileri kzgnlk halinde istemeyerek yapmasna
benzer.
Vakaa eyann ve fiillerin ortaya kmas irade iledir. Fakat bu
iradet zatn gerei anlammadr Yoksa zahir ehlinin sand mnaya
deil. Onlardan bazlar, irkin ve ar ilerin Tann'dan ktn,
lkin bu ortaya kn kendilerince muteber saylan mnadaki
irade ve ihtiyarla vuku bulduunu iddia etmilerse de, Allah o eit
irade ve ihtiyardan ve zalimlerin dediklerinden tamamen mnezzehtir.

Mride taat
Hak isteklisi hastaya, kemal sala, cehalet hastala, mrit ise
usta hekime benzer.
Bir hasta kendisini hekime teslim eder. Hekim muayeneden
sonra ona baz ilalar verir. Hasta bu ilalarn aclna, yaplan
tmarn ac ve szsna katlanr. yi olmak midiyle hekimin her
szne uyar. Umduu esenlii bazen grr, bazen grmez. yle
iken hekimin yine her emrine uymas lzm gelir. "Beni iyi etmeyince sylediklerini dinlemeyeceim ve dediklerini yapmayacam."
dese, bu sz mkul olmaz.
Doru yolu bulmaya alan kimse de byledir. Dnyaya ve nefsine ait ilgilerini kesip, ileine kavumak iin eyh ve mridi
tarafndan kendisine e gibi eyler tavsiye olunursa, o emirlere
itaat etmesi ve hemen onlarla uramas gerekir. Mridine "stediim ey hasl olmaynca sylediklerini yapmayacam." demesi
aklszlk ve cehalet almeti saylr.
nsan, ahsna faydal olan eyi kazanmaya almal, ancak
felein her hususta msaade etmeyeceini de bilmelidir. Eer
emei mukabilinde emeline eriirse sevinmeye hakl, eer kaderden nne bir mni karsa phesiz mazur olur.
Dnya ile ilgilenmeyi brakmak, Hakk'a kavumak yollarnn en
kestirmesidir. Halbuki birok kii Hakk'a ulamak arzusunda
bulunduklar halde, dnya ile alkal heveslerinden vaz gemeleri
kendilerine teklif edilince, "stediimiz eye nail olmadan dnya ile
ilgilenmeyi terk edemeyiz." derler. Ve bunun aklszca bir lakrd
olduunu dnmezler.

Dnyevi Meslekler
Peygamberler, ocuk babalarna benzerler. Onlar ocuklarn

aslnda mevcut olmayan baz eylerle itahlandrp veya korkutarak

erikinlie tevik ettikleri gibi, nebiler de mmetlerini maddi eyler
ve hissedilen suretlerle tamallandrp veya sakndrarak kemal ve
hak bilimlerine rabet ettirirler.
t
u kadar ki, ocuklara sylenen eyler bazen yalan olabilir. Fakat
yalvalarda byle bir ey olamayacandan mmetlerinin durumuna, bnyesine uygun olarak mjdelemek, sakndrmak ve evklendirmek yoluyla sarf ettikleri szlerin baka mnalar da vardr.
Ancak onlar kavrayabilmek iin arif olmak gerektir.
Nitekim avamdan birine " ilersen sana nurdan iki ku verilecektir." denildii zaman, o kimse "nurdan iki ku" szn halk
arasnda bilinen anlama hanlede I lalbuki burada kastedilen ey,
nebiler ve veliler beynimle sylenen mnadr. Bu iki ku ilm iki
meseleden ibarettir.
Rya da bunun nazil idir. < )ula da gonnen suret zahir gibi
deildir. Fakat rya oklukla vaki olduundan herkes bunun zahir
zere olmadna alm bulunmakla ve o iin tabiri cihetine
gidilerek delalet eyledii eyin anlalmasna allmaktadr.
Peygamberlerin meslekleri Allah'n velilerinden bakasna kapal
olduu cihetle, onlardan baka butun halk bu yollarda krdr.
Nereye bastklarn bilne/le Velile ise keif ve ilham yla o
yollar pek gzel grrler. Ve oalanla kalp gznn aklyla
yryp giderler.
Halkn tuttuu meslee dikkatle bakarsan, zan ve phelerle
dolu olduunu grrsn.
Mnevi yollar, baka baka ilimlerdir. "Men lemyezuk lem ya'rif:
Tatmayan bilmez."

Hazreti sa
Hazreti sa, ruhu ile diri, cesediyle ldr. Lakin kendisi
"Ruhullh" olduu vc ondan dolay ruhanilii cismaniliine galip
bulunduu ve lm ise ancak gvdeye taallk eyledii ii "sa
lmedi." dediler. Vc bunu " E l h k m llgalib-i" kaidesine
dayandrdlar. Yoksa "sa lmedi." szyle "sa cesediyle sadr."
demek istemediler. nk ceset maddesinin lmemesi ve diri
kalmas imknszdr. Szlerime ok dikkat eyle.
800 senesinde bir Cuma gecesinde mna leminde yeil elbiseye
brnm iki adam grdm. Bunlar sa'nn l cesedini iki elleriyle
tutup bana gsteriyorlar ve o suretle, lm bulunduunu anlatmak
istiyorlard.

lmlerin Dirilmesi
Avamn sand gibi, cesetlerin hari, yani gvdelerin tekrar
dirilip mahere kmas olanakszdr. Meer ki bir zaman gelsin de,
dnyada insan cinsinden hibir kimse kalmasn. Ondan sonra
anasz, babasz topraktan bir insan dosun ve yine reme balasn.

Yine Melekler
Melekler gkler lemindendir. Onlarn gereklemesi yer lemi
dolaysyladr. nk gkler lemi yer leminin batndr.
Yukarlarda sylediimiz gibi, iyilik sebeplerine melek, ktlk
sebeplerine de eytan ve iblis ad verilmitir. Nasl ki, haktan yz
eviren hileci ve gnahkr kimseler iin de eytan ismi kullanlr.
Baz insanlar melek ve eytan denilen bu sebeplerden birisini
hayallerine alp zihinlerinde tasarlaynca, o eyi kendi istidatlarna
gre maddi bir ekilde grrler. O n u n da dier eyler gibi gerekten dlarnda, duyulan ve anlalan bir ey olduunu sanrlar.

Bilmezler ki, tasavvur ettikleri ey darda deil, kendi zihinlerindedir.

Bu aldatc zannn sebebi, hayal ve duygu gzlemlerinin birbirine
benzemesidir. Mesela bir kimse herhangi bir eye ok dikkatle baktktan sonra gzlerini yumsa, o eyi hatrnda kald ekilde yine
gzleriyle grr gibi olur.

Ryann Hakikati
Filozoflar, ryay tarif ederken "nsann ruhu soyut varlklar
lemine ular da, oradan vakalarn suretleri kendisine akseder."
dediler.
Bunun byle olmas ihtimali olduu gibi, grlen eyin uyuyan
kimseden hari olmamas vc belki onun dimandaki hayal ve
tasavvurdan ibaret bulunmas da mmkndr. nsan, eyay uyank
iken tasarmlad gibi, d halinde de tasavvur eylemektedir.
Uyuyan kimsenin uykusunda grd ey, r u h u n onunla
karlamas ve mnevi lem ile bitimesi zerine hasl olmu bir
mna ve suret gstermiyor. O itibarla hkemanm bu husustaki szlerinde isabet yoktur. Hatt umarm ki, hak benim dediim tarzdadr. Uyuyan kimse ancak uyank iken bildii,'grd, iittii ve
imgeledii veya onlara uygun bir ey grebilir. Eer rya filozoflarn syledii vehile ruhun soyut varlklarla karlap bitimesiyle husule gelmi olsayd, uyuyan kiinin ryasnda grd eyler
arasnda gerek kendisini, gerek cinsini evvelce hi grmedii,
iitmedii, hatrna getirmedii bir ey dahi bulunabilirdi. Halbuki
uyuyan adam byle bir ey asla grmyor. Grd eyler hep
uyank iken sanaylad ve tasarmlad ekillerdir.
Kalp ve dima, uyanklk zamannda olduu gibi, uyku esnasnda
da faaliyette bulunur. Tasavvur ve tahayylden bir an bile geri
kalmaz. nsann gnl ve zihni temiz ve halis olduu takdirde,

tasavvur ve tahayyllerinde isabet de vki olabilir.

reyinde bulundular.

Hasd rya denilen ey, uyuyan kimsenin birtakm suretlere benzemi kendi zihninin hatralarndan baka bir ey deildir.

Bu bozuk itikatlar tamamyla cehalet eseridir. Allah'n iradesi,

meiyeti, ihtiyar hep lemin istidad zere yrr. Ve ona uyar. Bir
eyde anklk olmaynca, onda bir eserin zuhur etmesi ihtimalyyoktur. "Yefalllah m ye." vc "nnellahe yahkm m yrd-."
yetleri, "Ta ve aa, kfr ve slam, zulm ve adalet gibi kart
eyleri bir eyde irade etmek salhiyeti Allah'ta var." demek
deildir. Belki bunlarn mnas "Allah bir eyin her neye istidad
varsa onu diler ve iler." demektir, istidad olmayan eyi ne diler ve
ne de iler. iink Allah'n iradesi, ankla uyucudur. Btn kinat istidat yoluyla kendisinden hasl olmutur.

lemin Yaradl
"Tanr ilk nce bir cevher yaratt. Sonra ondan bu lemi halk
eyledi." sz herkese bilinmektedir. Ben derim ki, bu cevherden
hakkn murad, ilkin kendisinde zuhur eden iptidasz varlktr. O
halde bunun mnas u ekli alr: Cenab I lak, nce sade ve yaln
bir surette zuhur etti. Sonra o suretten dier suretler ayrlp dallanarak nihayet btn yaratklar vcut buldu.

Dua Ve Zikir
Dualar ve zikirler hep kalbin istenilen eye ynelmesi iindir.
Bunlar hakka kar birer rabta hkmndedir. Asl etkili olan ise
ynelim dediimiz tevecchtr. Kalbin bu tevecchnden birok
eyler ayrntlanr. Ve gaflet ehline gizli olan keyfiyet o sebeple
ayan olur.
Amelsiz ilim inansz bilime ve yahut ruhsuz bedene benzer.

Yine rade Ve htiyar

Kelmclar "Allah kadir ve muhtardr." dediler. Ve bu iltiyare de
"Shhatl fi'li vet terk-i" mnasn verdiler. Yani: lemek ve brakmak, her ikisi de hakikattirtir. Onlarn bu szleri Ccnab Hakk'
Mslman olmayanlarn kfrn ve zalimlerin zulmn irade ve
ihtiyar etmi olduunu ifade eder. Ebu Ali ve emsali dahi "Allah
Taal'nn kendisi varlktr. Onun varl lemin varlna aykrdr.
Yek dierine muhalif olduu halde su ile ate birbirine tesir ettii
gibi, hakkn varl da ayn ekilde lemin varlna messirdir."

te Cenab Hakk'n dnyayla ilgisi, ancak bu suretledir. Bunun

aksine var olu ve irade olanakszdr. Evet, Tanr diledii eyi iler.
Fakat yalniz o istidatta olan eyi diler. Diledii eyi ilemesi
zaruridir. Zira dilemesi aslnn gerekliidir. lemesi de kendi varlna aynadr.
"Shhatl fi'li vet terk-i" ile ifade edilen irade ve ihtiyarn
mnasn hoca nasl anlar ki, insan bazen bilmedii ve
kestiremedii bir sebepten dolay tasalanr. Halbuki o sebebi bilse,
kaygs derhal yok olacak. Onu bilemediinden iinde bir ac duyar.
Ve bu ac ile gnlerce mustarip olur. Bu i sknts ve gnl azab
da bir itir. nsan bunu da "Shhatl fi'li vet trk-i" mnasna alnan
irade ve ihtiyarla m yapar?

ki Kelamn Tefsiri
"Lille illcllah" kelm "M fil kevnii gayrullah-i", yani
"Kinatta Allah'tan gayr bir ey yok." demektir. Her ey zeval
bulur. Ancak hakkn zat sfatlar baki kalr.
"Kpek bulunan eve melek girmez." anlamna gelen "Elme-lek
l yedhul beyten fli kelb." hadsi de, hakikatte "ahibinde

kpek sfat bulunan kalpte kutsal vasflardan bir sfat bulunamaz."

mnasndadr.

Mevhum Allah'a badet

nsanlar, cahillik devrinde gzle grlen ve el ile tutulan puta
taparlard. Zamanmzda ise grlmeyen ve tutulmayan, fakat
zihinlerde sanaylanan puta ibadet ediyorlar. Umarm ki, Tanr
hakk izhar eyler de, halk gerek olan Allah'a ibadet eder.

Allah Nedir?
Tanr, saltk varlndan ibarettir. Btn fiiller o varlktan zuhur
ettii ve bu itibarla her kemali nefsinde toplad iin ona "Allah"
denilmitir.
u kadar ki, fiillerin, sfatlarn ve hal ve kemalin ondan zuhuru
ancak grnen eyler vastasyla olduundan umumilii hasebiyle
mazharlarn kffesi hakkn kcaltn tamamlam ve onlarn
ayrlklar sebebiyle her birinden yek dierine uymayan eyler kmakta bulunmu ve ondan ot okluk grncde deil, belki
grnenlerde vukua gelmitir.
Allah, btn mazharlarda grnen asl bir varlk ve btni bir
cevher olduundan, mazharlardan her biri grn itibariyle dierine muhalif ise de, hakikat bakmndan hepsi birdir.
mdi mazharlardan herhangi birisi "Ben Allahm." demi olsa,
bu sz yalan deildir. nk her ey ondan kmtr.
Onunla beraber, Allah'n sayca oalmas da lazm gelmez.
Evvelce sylediimiz gibi, okluk grncde deil, grnen
eylerdedir. Asl birdir. okluksuretlerdedir. Grncii ve asl, tek
varlktr. Ve bu varlk artsz ve kaytsz olarak haktan ibarettir.
Yine "Mazharlardan her biri Allah'n gayrsdr." sz de

dorudur. nk grn haliyle hi bir mazhardan btn eyler

kmamtr.
Gereklik itibariyle cmle eya birdir. "Yaradan" lafznn sadk
olduu mna ne ise, "Azk veren" lafznn dellet ettii ey de c/dur.
Bununla birlikte aslda okluk ve deime yoktur. okluk ve
bakalk hep vehim ve hayal kabilindendir. tibarlar iin harici
vcut bulunmaz.
"Knellah velem yekn meah ey'n ve hve e'ne al makne
aleyh-i." kelm ile "Kll ey'in hlikn ill vecheh" yeti kerimesi bunun burhandr. Birincisinin mnas udur: "Allah vardr.
Onunla beraber hibir ey yoktur. te bu Allah halen olduu
gibidir." Nitekim ryada ryay gren mevcut ve grlen eyler
ayn ve hayalidir. kincisi "Hak cemalinden baka her ey fnidir."
anlamnadr.

Oyun Ve Elence
Kur'an Kerim'de "nncmel hayatddny leibn ve lehvn."
buyrulmutur. Burada dnyaya "Leibn ve lehvn", yani oyun ve
elence denildi. Oyundan murat, Hakk'a meyil ve tevecchten
alkoyan eydir. Dnya, insan ln 'ya rabet ve muhabbetten geri
brakt iin oyun ve elence sfatn alntr.
Fakat unu da derhal syleyelim ki, dnya iki cihetlidir: H e m
Hak'tr, hem de Hak'tan gayridir. Hu cihetten insan Hakk'a, dier
cihetten Hak'tan gayriye ynetir. Onunla uramak bir taraftan
hakla ilgilenmek demek olduu iin mubahtr. Dier taraftan
hakkn gayrisi, eski tabiri zere dnya ile uramaya vesile
olduundan haramdr. Kur'an' onu yermesi mutlaka bu ikinci
noktadandr.
Tarikat ehlinin "Sem"' dedikleri yin de bunun gibidir. Halis ve
riyasz olanlar hakknda sem' Hak ile meguliyetleri miktarnca

helaldir. nk gzel sesleri iittikleri vakit kalpleri Cenab Hakk'a

doru uar. lerinde dnyaya ait alkalardan bir zerre bile kalmaz,
Gnllerini kamilen Allah sevgisi kaplar.
imdi insaf edelim; u suretle Hakk'a kavumaya vesile olan bir
eyi haram grmek ve haram olduunu sylemek bir Mslman'a
hell olabilir mi?

Yola Girenlerin Dereceleri

Tarikat erbab, odun gibi birka eittir:
Bunlarn birtakm ok kurudur. Az bir ate ile tutuur ve bir
daha snmez. Yana yana kamilen ate haline girer. Sofiyyc'nin "Sf
ve halis bir kii her yandan tamamlannca Allah olur." sz bu
mnaya gelir.
kinci ksm son derece nemlidir. Yal bir az zail olmaynca bir
trl yanmaz.
ncs orta snftr. Baz taraflar az bir zahmet ile yanar.
Tutuunca da sonuna kadar snmez. Fakat dier taraflarn yanmas
ok g olur. O ksmlardaki rutubeti kurutmak iin almak
lzmdr. Biraz ihmal edilirse hemen sverir.
te sen de odun gibi detlerini yakarsan, det st eyleri
grrsn.

Tek Varlk
Hakkn z her eyden ridir. Bununla beraber her ey onda ve
o her eyde gereklidir. Hibir suretin ondan ayrlmak ihtimali yoktur. imkn, grn itibariyledir. Ve hayalden ibarettir. nceden
veya sonradan olmak hali hep suretin ardndan gider. Geri Allah
suretten mnezzehtir. Fakat yine surettedir. O suretin asl ve
hakikati ondan baka bir ey deildir. Bunun iin mmknn

vcudu gereklik bakmndan hak, grn cihetinden mahlktur.

"Sbhne men merecelbahreyni yeltekiyn-i beynchim berzehun l yebiyn-i" denilmitir. Yani: "Ben o yce Allah' anarm
ki, iki denizi birbirine kartrd halde, aralarndaki ince uzun
kara paras onlar yekdierine bozuturtmaz." Buradaki
"Bahreyn"dcn maksat, gereklik ve imkn denizleridir. Onlarn birbirine kavumas, ikisinin bir varlkta birlemesidir. Aralarndaki
"berzah" dae ancak o varlktr, "l ycbgiyn" kelimesi, birbirini
bozmayan bu denizlerin yekdierine
benzemediklerinden
kinayedir.
Gereklik vc imkn itibariyle, ne " H a k " olan bir ey mmkn, ne
de mmkn olan bir ey " H a k " olabilir. Lkin varln z
bakmndan her ikisi birdir. Hakikatte vacip vc mmkn iin ayr
ayr vcut yoktur. Bazlar " H e r birinin ayr ayr vcudu vardr."
demilerse de, bu itibari ve farazi bir eydir.
Bu bahsi ylece izah edelim: Saltk varlk haktr. Hak her eyde
ve her ey de onda tecclli etmektedir. Bundan dolay aslnda ve
hakikatte grnc ve grnen, eski tabiriyle zahir ve mahzar bir
eydir. Aralarndaki bakalk vc uymazlk itibari vc farazidir
Hakkn eyada zuhuru kendi z ile deil istidad hasebiyledir.

Saltk Varlk
Saltk varlk, gccl ve mutlak oluu itibariyle bu eyaya gemi.
Cemal ve Celli ile hepsini sslemitir. Halbuki bu ulu varlk yine
saltk olmas cihctiylc cmlesinden beridir. Aalk, byklk,
karanlk ve aydnlk gibi eyler h e p mazharlarda grnr.
Bakalklar o mazharlara gre husule gelir. Saltk varla nispetle
hepsi birdir. Gerekte saltk varlktan "Baka" yoktur. Bin bir
surette grnse dahi yine tek eydir.

rade Ve Ruh
Tanrnn diledii znn gereklililinden ibarettir. Cahillerin bu
konudaki sans da yanltr.
Cenab Hakkn "Feiza sevveytlu ve nefaht fihi min ruhi"
buyurmas, "Sebeplerin birlemesi ve ankln husul zerine,
insan bedeni kendi eklini alnca, daha ak bir ifade ile, her uzuv
yarak yerine yerleip bunun ruha istidad tamamlannca onda
frmeden gelen ruh zuhur eder." anlamn vermektedir. Ruhun
" f r m " denmesi, ikisi arasnda mevcut bir benzeyiten trdr.
Yoksa bu gerel bir tabir deildir.

Hayat
Bedende hasl olan dirilik bir terkip hassas ve maddi czlerin
ilemesi neticesidir. nsan ile hayvan arasndaki ayrlk, bireim
ayrmndan naidir. Hepsinin asl ise birdir. Tek olarak bilinen bu
asil, her mertebede ayr bir zuhuru gerektirmi ve o k hayvan
mertebesinde "hayvan ruhu", insan mertebesinde "nefs-i natka"
tesmiye olunmutur. Yoksa hariten hibir ey gelmemitir. Ve
bunlardan baka eyler de deildir. Yalnz mertebeleri ayrdr. kisi
beynindeki fark ancak anklk yzndendir.

lmten Ayrlan Cevher

Bir beden ld zaman ondan ayrlan cevher, o surette zuhur
etmi olan saltk varlktan ibarettir. Suretin bozulmas ile saltk varla hi bir halel gelmez. O, sonsuz olarak bakidir. Yalnz suretini
deitirir. Bu cevherin kendi kendine, suretsiz belimesi kabil
olmadndan her zaman surete muhtatr. Ondan dolay muhtelif
suretlerde grnmekten bir an bile geri kalmaz.
Bizden ip ucu vermek ve iten da karmak, dostlardan da al-

mak... Akl kalbinin lemi yle tkenmez ve sonsuzdur ki, her an ve

zamann istidadna gre, zuhur aynasnda bir trl cilvelenir. Acele
etmemeli; H e r meyvenin vakti vardr. Ancak celt ve mcahedede
kusursuz olarak hzl gitmek gerektir.
'

Yine Saltk Varlk

Saltk varlk, kendi kendiliinden gereklidir. mknsz olmas
gayrikabildir. nk varlk ile yokluk arasnda uymazlk bulunduundan birisi dieriyle sfatlanamaz. Ne var olan yok, ne yok
olan var olabilir. Nerede kald ki, vacip olsun.
Saltk varln has imkn ile vcudu mmkn ise varl da, yokluu da gerekli deildir. Her iki taraf da eit olursa, varl mktesep olmak lzm gelir. O halde nefsine nazaran hakikatte yok olan
bir ey olmas ve aslnda yok olunca gerekte de yokluk ile sfatlanmas gereklenir. Halbuki varln yokluk ile sfatlanmas
olanakszdr.
Saltk varln has imkn ile mmkn olduu kabul edildii
takdirde, varl iin mutlaka bir mevcuda ihtiyac vardr. Bu ise
katiyen btldr. nk var eden eer mevcut bir ey ise, saltk varln her halde onun i yznden gereklemi olmas icap eder ki,
o takdirde saltk varlk nefsinden nce tahakkuk etmi olur. Bu ise
bir eyin kendi nefsinden evvel meydana gelmesi demek olduundan imknszdr. Eer o var eden mevcut olmayp da yok olan bir
ey ise, yokluun dier bir ey var edemeyecei aikrdr. u iki
ihtimale gre de, saltk varln has imkn ile mmkn bir ey olamayaca ve kendi kendisinin varl gerektirdii tahakkuk etmektedir.
Saltk varln vcudu vacip olunca, onun Allah olduu ve her
eyin varl ondan husule geldii ve bundan dolay btn eya ona
mazhar ve kendisinin o eyada zahir bulunduu gerekleir.

Baz tibarlar
Saltk varlk, hakkn ta kendisidir. Hak, her mertebede iki itibardan hli deildir; biri tesir, dieri teessr. Etki ynnden Allah,
etkinme cihetinden lem, yaratk ve hadistir.
Varlkta itibar daha bulunur; z, saltk, bal ve artl varlk...
Bal ve artl olmayan z varlk haktan ibaret olduu gibi, bal ve
artl varlk da haktan ibarettir. Hak, badan ve arttan hli bir varlk olmak itibaryla ne tmel ve ne de tikeldir. okluk kaytszlk,
azlk kaytl olmak itibariyledir. Kendisinin btn eyay kaplad
gz nnde tutulunca, ona tmel, ondan yalnz bir mazharn ktna gre de tikel sfat verilir. Bundan ai Tann'rin z hakikati,
asl ve zat cihetinden okluk ve azlk zere nceldir. Ve bunlar
onunla birlikte kalba dklmtr. Her ne kadar kaytlanmak ve
kaytlanmamak vasflar ile sfatlannaktan hli deilse de.
Ondan baka, iki itibar daha vardr; taayyn ve la taayyn.
Bunlarn birisi hakkn belimesi, dieri belimerriesidir. Birinci
itibarla "Vhif'tir. Bu, Cemal makamdr. kinci itibarla ona
" A h a d " denilir. Ve Cell sfat ile vasflandrlr.
Cemal ve Cell sfatlar iki el veya iki kuvvet mnasna gelen
"Ycdeyn" kelimesiyle tbir edildii gibi, Allah'n alc ve verici,
zahir ve btn misill karlkl sfatlarndan ikisine birden
"Yedeyn" ad verilir. Nitekim Cenab Peygamber'in "Haleka
demu biyedihi." kelmnda mtekabil sfatlara iaret olunmutur.
"Yedeyn" lfz hak ve lem suretleri iin de sylenir.

Tanr'nn Kimlii
z cihetiyle cismanilikten soyulmu olan safi varlk Allah'n
benliidir. O n u n stnde hibir mertebe olmaz. z varlk her eyin
stnde olduu iin eya ondan kmakta, bununla beraber kendisi
btn eyann iinde bulunmaktadr. Kl ondandr. O ise kldr.

z varlk mertebesinde ncelik, sonluk, i ve d yz yoktur. Bu

mertebedeki varlk her eyden soyulmutur. ncelik ve sonluk gibi
eylerin tahakkuku varln btn eyaya girmesi sebebiyledir.
Hatt z varlk mertebesinde ncesizlik ve sonraszlk da bulunmaz. O n d a ikisi de tek eyden ibarettir.

nsan Sureti
Peygamberimiz, "Hi phesiz, Allah demi kendi suretinde
yaratmtr." buyurdu. Tevrat'ta da yledir. Bunun hakiki mnas,
Tanr insan kendi kemalinin sureli zere yaratm demektir.
Hadsteki suret, hiss deil, mnevidir. Tanrlk mertebesinde
Cenab Hakk'n gzle grnen bir ekli yoktur. Allah, o mertebede
btn hiss suretlerden mnezzcili I lssi suret, lemin gerekliklerindendir. Hak sureti ise o mertebelerde i yzden ibarettir. Vc
insann i yz hakkn sureti iizeedit
Bu suretler "Yedeyn" ile tbir edilmi olup "Kendi elimle yarattm kimseye seni secde etmekten hangi ey alkoydu?" anlamna
gelen "M meneake en tescilde lin halekl biyedeyye." yetindeki "Yed"den maksat da hem hissi, he mnevi surettir. Nitekim
kuds bir hadste "Ben onun iitmesi ve grmesi olurum." denildi
de, "gz ve kula" denilmedi. Yine yukarlarda bahsi geen "nn
aradne-l'emante..." yetindeki 'YlVmacte" lfz da hiss ve
mnevi suretleri birletiren ilh surete iarettir.
te insan bu suret zere halk edilmi vc onunla yer yznde
Allah'n vekili olmutur.

Uyku Vakalar
Uykuda grnen vakala hep bilgi derecelerini ve tevhidin
hakikatini gsterir. Bundaki hikmet, tarikata gireni doru yola
erdirmektir. Ta ki bu olgular grerek, daha ykseklere kmak ve

nihayet halin zevki ile husule gelen tevhide kavumak iin nefsi ile
savasn.

de haktan hakka gelen uyandrc birtakm tembihlerdir.

Uyku vakalarnn iaret ettii tevhit ile halden doan tevhit

arasnda uzun bir mesafe vardr. Herkes uyur ve uykusunda baz
eyler grr. Fakat hale, hele hal zevkine varanlar azdr.

Hal zevkinden doan tevhit ise, en stn bir derecedir. Slik,

bunda eyay kendisine bitiik ve belki kendisinin ayn olarak grr.
Ancak halde bu zevki bulmak iin istidat lzmdr. O mertebe di^ ve
kalem ile tarif olunmaz.

Onun iin hal zerinde bir miktar duralm:

Yola giren kii, bazen uyank iken yakasn bana ekip kendi
haline dalnca, bedeninin yayldn, genilediini, hatt btn
gkler ve melekler lemini iine aldn sanr. Dalar, rmaklar,
aalar, bostanlar ve sair cmle eyay nefsinde bulur. Hibir eyi
kendisine aykr grmez. Belki her eyi kendisi olarak bilir. Kalp
gz ile grd her ey iin " O benim ve ben O y u m . " der.
Nefsinden gayr hi bir ey griez. Hatta gnele zerreyi birbirinden ayrmaz. Zaman da bir bilir. "u dem zaman, bu da
M u h a m m e d zamandr." diye ayrmlar yapmaz. Z a m a n n
deimeksizin bir andan ibaret olduuna ve onda ncelik ve sonluk
bulunmadna inanr. Sonra baka bir hale geer. O r a d a da kh
lemin varlna, kh yokluuna hkmeder. Sonra btn eyay,
hatta kendisini dahi hayret iinde bulur. Bunun ardnca kendisi de
dahil olduu halde her eyin salt yokluktan ibaret olduunu mahede eder. Daha sonra okluk lemine girer. Orada eyay zarf ve
mazruf, sebep ve msebbip eklinde grr. O lemde de bir mddet dolap d duygusuna dner.
Anlattmz u haller baz mritlerimizce de grlen eylerdir.
Bunlar u yolda aklayabiliriz:
Eyann salt yokluktan ibaret olmas "Ahadiyet" denilen grnmez mertebeye, kalbin bazen eyann varlna, bazen da yokluuna hkmedilmesi "Vhidiyet" ismini alan grnmek mertebesine,
okluu ve kendisinde her eyi grmesi ve bir eye baknca, " O
benim ve ben O yum." demesi tevhide almettir. Ve bunlarn hepsi

Tevhit
Cenb- H a k k ' birlemek, trldr: Birincisi ilmdir.
Byklerin azndan ve kitaplardan alnmtr. kinci ksm, tembih
suretiyledir. Uyku vakalar ve Allah srlarnn grnmesi yolyla
hasl olmaktadr. Ve birincisinden iyidir. ncs halin verdii
zevk ile husule gelen tevhittir ki, hepsinden stndr. stenilen de
hudur.

Tasavvuf Nedir?
"Tasavvufun sonu iki yzllktr." demilerdir. nk tam bir
tasavvufu gzlerin grmedii, kulaklarn iitmedii birtakm gizli
halleri anlad halde bunlarn ounu sylemez. Herkesin aklna
ve tabiatna uygun olanlar aikr ede Ve uygun olmayanlar
kalbinde gizler. Her grd ve anlad eyi syleyecek olursa,
kendisini ldreceklerini kesinlikle bili u halde iki yzl olmaz
da ya ne olur?
Scriyy-es Sakat "Tam tasavvufu o kimsedir ki, bilgi ile
amelinin aydnln sndrmez. Kitabn ak mnasn bozan i bilgisini ortaya koymaz. Grd adet usti hallerden dolay ilh
gizliliklerin rtlerini yrtmaa cret etmez." demitir, Bu szler,
bizim dediimizin ayndr. O da tasavvufun iki yzl olduunu
imalamaktadr.
Ancak buna "Hakiki tasavvufu saklad eye inand gibi,
syledii veya gsterdii eye de itikat eder. Ve bu vaziyette ii d-

na uygun bulunduundan mnafk olmaz," diye karlk verilebilir.

Bu tasavvufunun inanta iki zdd nasl birletirdiine veya birletirebileceine alrtsa da, biraz derin dnld takdirde,
bunda alacak bir ey bulunmad grlr. Zira bu iki itikattan
her biri kendi yerinde ve mertebesinde haktr.

Kesin Bilgi
Hak erenleri, bilimi e ayrmlardr: lmel yakn, Aynel yakn,
Hakk'al yakn. Bunlar iin trl trl szler sylenmi, yazlar
yazlmtr. Fakat hepsi de zaiftir. Buraya geirmeye ne yer, ne
imkn var. Biz ancak kendi dncemizi syleriz.
Bu lfzlar yalnz tevhit iin deildir. Yiillik, cmertlik gibi
baka eylerde de tatbik olunabilir. Mesela: Bir kimse bir kiinin
cmert veya yiit olduunu duyar vc buna inanrsa, kendisinde o
adamn yiitliine, "lmel yakn"; o yiitlii ve cmertlii kendi gzleriyle grrse onda "Aynel yakn"; bu sfat ayet kendisi tarsa
"Hakk'al yakn" hasl olur.
Demek ki, lmel yakn mahedesiz, lkin kesin delil ile bilmekten, Aynel yakn ise grmek suretiyle hasl olan biliten, Hakk'al
yakn de kendinin onunla sfatlanmasndan ibarettir.
imdi bunlar Hakk' birlemek zerine tatbik edelim:
Yola giren kii Hakk'n varlndan gayr fail vc messir
olmadn ikilsiz kantlarla bilirse, bu bilie ilmel yakn denir.
Bunu bizzat kendisi grrse, ona da Aynel yakn ad verilir. unu
da hatrlatalm ki, buradaki grmden maksat gzn grmesi
deildir. Bunu daha yksek ve mnevi bir anlama almak lzmdr.
Zira Hakk'n varl imsel ve imselemekten ridir. Eer kendisinin
Hak varlndan olduunu ve btn varln haktan ibaret bulunduunu anlarsa, bu bili de Hakk al-yakndr. Slik, bu mertebeye
varnca, hi bir eyin ve hatt kendisinin dahi varl olmayp

mahiyetinin tamamyla hakka ait olduu kendisine ayan olur.

Tasavvufularn "Zikir, Zakir, Mezkr hep birdir." sz de
Hakk'n varlndan baka varlk bulunmadn ve bu eyin
gerekte tek eyden ibaret olduunu anlatr. Varln hakikati noktasndan anma, anan, anlan kelimeleri bir olunca, ilmel yakn meydana gelir. Hakk'al yakn ise yola girenin bunlarla hep birden sfatlanmasdr.
Benim kanaatime gre, dilden kan zikir sahici anmann suretidir. Hakiki zikir de kalbin anmak ekliyle rgelenmesidir. O n u n
iin kalbe zikir sfat verilmitir. Kalp ise " H a k " olduundan anma,
anan ve anlan hepsi birdir. Bunun misali udur: Rzgr serte
estii zaman "Su" baka bir ekle girer vc dalga olur. Halbuki dalgann o sudan baka bir ey olmad herkese malm. te kalp
byledir. Zikir kendisini kaplaynca, anan o olur. Ve bu ekil
anmakla rgelendii iin hakiki zikir namn alr. Dildeki anmaya
da onun sureti denir. H e r ne kadar sahici anmak ekilsiz ise de,
maksad anlatmak iin kalbi kaplamasndan dolay ekil ile tbir
edilir.
Bu szlerimizden iki hatrann kalpte birden toplanamayaca ve
birleemeyecei de bilinir. Herhangi bir ang kalbe girince, o anda
kalp bundan ibaret olur ve onunla urar. O zaman da dier bir
hatrann kalbe girmesi gayri mmkndr. Nasl ki, rzgrri esmesiyle dalgalanp zg bir ekil alan denizin o ekilde bulunduu
srada baka bir dalga ekli ile dalgalanmasnn ve baka bir ekil
almasnn imknsz olduu gibi.
Benzetilerime dikkat eyle. nk bu bahis pek incedir. Ve
sanrm ki, bu mevzuda beni geen de olmamtr.

Gnl Grmleri
Ben, bazen kendimi hayret edilecek derecede

gzellemi

grrm. u beden sureti benim gzle grnmeme sebep olmaktan

baka bir ey deildir. Bu beden suretinin o gzelliin d sureti
olduuna ve ondan gayri bir ey olmadna kailim. Grdm
gzellik bu beden sureti ile ortaya km ve o sebeple grlmesi
mmkn olmutur.
Bunu bir misal ile anlatalm: Gaz eklindeki cisimler gayet latif
olduundan gze grnmez. Fakat koyulaarak bulut suretine girince grnyor. mdi bulutun grnen d sureti, grnmeyen i
suretine zt deil, Belki onun ayndr. Aralarndaki fark ise gzellik
ve koyuluk cihctindendir. Hakikatte dier bir ey bulut olmu
deildir. Bunun gibi insann grnen sureti grnmeyen gzel
ruhunun suretidir. Ancak gzellik ve koyuluk cihetiyle birbirinden
ayrlmtr. u kadar var ki, Bu benzeti konuya aydnlk vermek
iindir. Yoksa gaz ile insan arasnda hi bir benzelik yoktur.
Bazen de okumaya veya ibadete daldm srada birdenbire
kalbime birisinin sureti doar. Ve btn gnlm kaplayarak deta
iime mni olur. H e r ne kadar onu kalbimden karmaya alrsam
da, bir trl gcm yetmez. Ertesi gn o suretin sahibi yanma kagelir. Bana kendisini his ile de gsterir.
Resuli Ekrem "Peygamberlikten yalnz hayrl alametler kalr."
buyurmu. Hayrl alametler Hakk'n ilhamdr. "Rya peygamberlikten bir paradr." hadsi hayrl alametlere aittir. Esasen peygamberlik de rya ile balamtr. Ryalardan gizli baz eyler anlalabileceinden tbirlerine Hak isteklisinin nem vermesi faydaldr.
badetle megul olduum bir gecede de, parlaklyla gzleri
kamatran bir nur her tarafm kaplad. Kendimi kaybettim. O
gece Allah'n nice nice srlarna kartm. Ve ok yksek, mnevi
lezzetler tattm. O lemde unu syledim:
Y nefsi' sebbil ebeden
Y nefsii nt kemeden

Ve ltelinn eltaden
ll celile sameden
Yani: Ey nefsim, sonsuz olarak Allah' zikir eyle. Ey nefsim,
sknt ve kaygdan l. Ve byk Allah'tan baka kimseden bir istekte bulunma.
O esnada yanmda baz fkhlar vard. Onlar benim bu halimden korkuya dtler. Bunlarn iinde Msr'da "Berkukiye"
Medresesi retmeni Mevln Seyfiiddin ve olu bulunuyordu.
Kendimden getiim zaman ilkin onu, fakat kendi klnda deil,
"eyhuniye" Medresesi mderrisi Mcvlnzade'nin suretinde
grdm. kinci bakta ise asl kendi eklinde buldum. Bir kiinin
bazen baka bir ahs suretinde grnmesi, o iki kii arasnda ilgi ve
uyarlk bulunduunu gsterdii gibi, tevhide dahi dellet eder.

nsan Olgun Bir Mazhardr

Kur'an- Kerim'dc "Tanr btn eyann atln dem'e retti.
Sonra meleklerden o adlar sordu." buyrlmutur.
nsana retilen ve onlarla vasflanmas istenilen adlar iitici,
grc, bilici vesaire gibi Allah'n kendi adlardr. Bu, o demektir
ki, Cenab Hak ilim, kudret, iilme, grme, istek ve dilek ve emsali
isimlerine tamamyla azha olmak zere melekleri deil, insan
yaratmtr.
insann asl erefi de o ilh isimlere mazhar oluudur. Ondan
baka canl vc cansz hibir mahlk byle bir nailiyet grmemitir.
Bu isimlerdeki byklk dierlerinde yoktur. Aa, ta gibi eylere
konulan adlar almaktan 11e kar? O eit harf ve lafzlar bilmek
insan iin iftihara sebep olamaz.

Meleklerin Faaliyeti

Bir Tavsiye

Yerlere, gklere, elere vesaireye hkmeden melekler ayn

eylerde bulunan vc daima eser meydana getiren tabiat kuvvetleridir. Meleklerin ibadetten bir an geri kalmamalar ve her an
Allah' anmalar kendilerinden mtemadiyen eser kmakta
olmasndan ibarettir. Nitekim Kur'an'da "Allah'a hamd ile tebih
etmeyen yoktur." denilmitir.

Hak isteklisine yapt ibadetleri az kazand olgunluu kk,

iledii ayp ve gnahlar byk grmek yakr. Eer byle,yapmazsa, kendisinde halis bir istek ve arzu bulunmadna
hkmedilebilir.

Bunun gibi, insann damarlarna giren eytanlar da insan hayvanla gden, din ve hak yoluna kar gzlerini perdeleyen vehim,
hrs, ehvet gibi tabi kuvvetlerdir. "eytan kan damarlarnda aka
durur." hadsi de buna iarettir.
Ey cahiller, ey resmiyet bilgileri, si/ Hak lisann bilmediiniz
gibi, nebi ve velilerin dilinden de bir ey anlamazsnz. Aklnzn
azl ve kalbinizin pasl ile, ahiretten gafletiniz ve dnyaya olan
ok sk ballnzla onlarn szlerinden anladklarnzn hi birisi
vki ve hakikate uygun deildir. Siz bu ilerde saptmsnz.
Lakin unu da apak sylemek lzm gelir ki, menfaatiniz gafletinizde ve kurtuluunuz cclalctinizdedir. Cenab Hak, halinize acyarak ahiret ilerini o yolda size gsterdi. Nasl ki, kader meselesindeki cahilliiniz sizi hak yoluna erdirmitir. Yalnz kalbinizin gz
o meselede kr kald.
Nebi ve velilerin her gerei aka sylememeleri o eyi
bilmediklerinden deildir. Onlar hakikatleri ay ve gnei grp
bildikleri gibi yaknen bilirler. Fakat sizi ahlka dkn ve aklca
zayf bulduklar iin her hakikati ayan etmemilerdir. Siz de eer
iyznz bir az temizlerseniz, o zaman belki onlarn szlerinden
bazlarn anlamaya balarsnz.

Ondan bakaa hak isteklisine Kur'an Kerim'i gz nnde

tutarak, dnya ve ahiretten bahseden yetlerin saysn
denetirmek suretiyle, aralarndaki nisbeti bilmesi' ve ona gre
vakit ve zamanlarn dnya ve ahiret bilimlerine taksim eylemesi vc
ylece harcamas yarar.
Otuz czden ibaret bulunan Kr'an'n yalnz bir cz dnyayla,
yirmi dokuzu aliretle ilgilidir. Kitab Mbin'in bu nisbet zere
inii, halkn dnya ve ahiretle limlerin de bunlara ait bilimlerle o
nisbeti gzeterek uramalarnn gerekli olduuna almettir.

Allah'n isim Ve Sfatlan

simlerin, sfat ve fiillerin hepsi anklklara uyruktur. Tanr'nn
ilim, kuvvet, iitme ve grme gibi sfatlar ile yedirme, iirtme,
yaratma misill fiilleri ve bunlardan itikak eden isimleri hep eyada ve mazharlarda zuhur eder. Ancak bunlarn k kendi kendiliklerinden deil, o mazharlardaki istida! sebebiyledir, istidatsz hi
bir ey olamaz. Alnyazs dediimi/, ka/a ve kaderin gizli taraf da
her halde buna dayanyor.
ok kr Allah'a ki, beni su ince ilere yabanc klmam ve bu
esrarn bende almas mtalaa veya retmen yardm ile de
olmamtr.

Cennet Ve dem
Cennet melekler leminden ibaret olduu gibi, Hazreti dem'in

oradan k da kendisinin azar azar sklap koyulaarak sonunda

u sureti almasndan ibarettir.

Okumann Lzumu
Fkhlar dnya ilerine ait meseleleri, ahiret bilginleri de
ahirete mtaallik hkmleri hep yet ve hadsten karmlardr.
Fkha ait bir meseleyi hakkyla renmek iin nasl fkh kitaplarna mracaat etmek lazmsa, ahiret ilerini anlamak isteyen bir kimsenin de behemehal ahiret limlerinin eserlerini okuyup incelemesi lzmdr.
Fkhta "Ben de likhla gibi bir insanm. Onlar nasl yet ve
hadsten hkmler karlarsa ben de aynn yaparm. Herhalde
eserlerini okumaya bir mecburiyetini yok." demlemedii gibi,
ahiretten bahseden eserlerden de istina gsterilmesi ve hele "Biz
ne isek ahiret limleri de odur." iddiasna kalklmas bsbtn
yakk almaz. Bu hususta olgun baz zevat istisna etmek caiz ve
hatt lzumludur. Fakat dierleri iin bu fikir mrlerinin bou
bouna geirilmesine sebep olur.

kalbe girmesi ve onu tamamen kaplamas.. te veliliin esas

budur.

"Ben Allahm" Denebilir Mi?

'

Aacn "nn enellah", yani "Ben Allah'm." demesi bir insann

bu sz sylemesinde alacak bir ey bulunmadna delildir.
Mademki btn lem hakkn suretinden ibarettir. O halde her kim
ve hangi ey "Ben O'yum." dese, yalan sylemi olmaz. Zira
buradaki "Ben" kelimesi lemin bir cz olan ve sylemek
mazharn tayan ahsa deil, lem suretinin hakiki sahibi bulunan
" H a k k " a iarettir.
Bunu yle bir misal ile de izah edebiliriz:
Zeyd, "Ben Zeyd'im." dedii zaman, bu sz dorudur. Halbuki
bu cmledeki "Ben" lafz onu syleyen ve nihayet bir et parasndan ibaret olan Zeyd'in dilini mi gstei? Hayr, "Ben" kelimesi
bize Zeyd'in benliini anlatr, ite bit insann veya bir eyin "Ben
Allah'm." demesi de o kabildendir.

Tanr'n\ zn ve benliini gz ile alglamak imknszdr. Geri

gnl Allah sevgisiyle dolu olan bir rfe Cenab Hak bazen tannmam ve bilinmemi bir suretle grnr. Fakat bu pek seyrektir.

Ancak urasn hatrlatalm ki, Zeyd'in dilinden kan "Ben

Zeyd'im" cmlesi sahih olmakla berabe bi bakasnn "Bu zeyd'in
dilidir" vc yalt "Bu dil Zeyd'in kendisidir." demesi doru
olmaz.Onun gibi, bir aa, bir insan veya baka bir ey "Ben
Allah'm." diyebildii halde, dier bi kiinin o ahsa, o aaca veya
o eye "Evet, sen Allah 'sn demesi katiyen yersizdir.

O halde ne yapmal? Yaplacak ey, kalbi tasfiye etmekten ibarettir. Gnl her eyden ri, saf vc temiz olunca, iinde parlamaya
balayan bilgi sayesinde Allah kendisine hiss ekilde deil,
hakiki sureti ile ayan olur ve bu tecelli zerine pheler ortadan
kalkar.

Cenab Peygamberin "Allah var itli ve onunla birlikte hibir ey

yoktu." hadsi, tasavvufta vhidiyet ve taayyn denilen grnme
mertebesinden stn ve grnmeyen daha bir mertebenin bulunduuna dellet eder. iink grnen mertebede btn eya mevcuttur.

Allah' Nasl Grmeli?

Bu noktadan velilik mertebesine doru gidilir. Kalbin dnya

sevgisinden bsbtn hli olmas ve Allah muhabbetinin gerekten

Dnya Ve Ahiret
Var olmak ve yok olmak, hir suretin bir maddeden gitmesi ile
yerine bir dierinin gelmesinden ibarettir. Bu da ncesiz ve sonraszdr. Ondan dolay dnya ve ahiret itibari bir eydir. Grnen
suretler fni saylan dnya, grnmeyenler ise baki telkki edilen
ahirettir. Hakikatte bunlarn her ikisi iin de tken yoktur. Fakat
itibar galibe olduundan dnyaya tken, ahirete de kalm
denilmitir.

Cennet Ve Huriler
Olgun insanlarda hasl olan akl ve kemal lazlar huri ve cennet
lezzetlerine benzetilerek, kealt iin onlarn isimleri kullanlm
ve bununla akl ve kemal zevklerini tatmayan ve bilmeyen kimselerin arzu ve hevesleri uyandrlmak istenmitir.
Eer fazl- kemalin verdii zevkler herkese apak sylenseydi,
akl gznde bulunanlar onlara ehemmiyet vermeyip dnya
lezzetlerini elde etmee alacak ve bsbtn hakk ihmal edeceklerdi. Onun iin olgunluk lazlar kk, rmak, aa, glge, cennet
ve huri ile tbir olundu, 'la ki insanlar onlara meyletsin de, hakikati
anlayncaya kadar ibadetle urap o sayede hakk alglasnlar. Bu
iin o ekilde tertip edilmi olmas sebepsiz ve faydasz deildir.
nk halk en ziyade maddi eylerden zevk alr. Manevi hazlardan
hi bir ey anlamaz. Fakat bu zevkler cennet ve huri gibi eylerle
tbir olununca, onlar kazanmak hevesi bir ok insanlar ibadete ve
binnetice olgunlua sevk etmekten hli kalmamtr.
Kitapta "Ulu Tanr hakk syler ve doru yolu gsterir." buyrulmutur. Hi phe yoktur ki, Allah tarafndan yaplan cazip ve
gzel va'dlerin ve trl trl k o r k u t m a l a r n kffesi haktr.
Maarifet, bunlar rten esrar kaldrp hakikatin kapsn bulabilmektir.

lmezden Evvel l
Resuli Ekrem "lmezden nce l." demi. Fakat hibir kimse
kendi istei ve kendi gcyle lmez. Bunun gerekte daha baka
mnalar vardr:
1. lmezden nce lmek, dnyann zevklerinden ve hayvani hrs
ve ehvetlerden saknmaktr. Onu yapabilen insan, phesiz ki
hakiki varlk ile birleir. Ve sonsuz hayat ile diri olur. Lkin insanlar dnyann bin bir trl ekici ve aldatc zevkinden, eit eit
yakc hrslarndan ayrlmadklar iin buna gnl vermezler.
2. stenel lmenin bir mnas da Allah'n ahlk ile bezenmektir.
O mertebeyi bulmu bir adan iin hakikatte lmek yoktur.
Grnte lse dahi, gzel sfatlar her vakit anlacandan gerekte lmemi saylr.
3. Kendi benliini ortadan kaldrp Tanr dan baka hi bir ey
mevcut grmemek, Allah yolunda yok v onunla birlikte var olmak
da nceden lmektir. Kendisinin ayr bir ahsiyeti olmayp hak kaynaklarndan bir pnar olduunu bilen ve ikilikten syrlarak hakla
bitiiveren bir kimse daima diridir. nk onun gznde ancak bir
varlk kalmtr. Bu varln yokluk ile sfatlanmas ise imknszdr.

Cennet Kaplan
Cennetin sekiz, cehennemin yedi kaps bulunduuna dair baz
haberler verilmitir. Ben bunu yle anlyorum: Cennetin tavan
gklerin stdr. Gkleri ssleyen Gne, Ay, Zhre, Mteri,
Utarit, Zhal, Merih ve sabiteler cennetin taban ksmdr. Ve bunlar sekiz kap itibar edilmitir. Cehennem sabitelerin altndadr.
Cehennemin tavan sabiteler olunca, alt tarafta bulunan yedi kap
cehenneme ait olmu olur.
Bu kark bahsi dndm srada Mushaf- erifi elime

aldm. Gelii gzel atm. Ve "Szlerimi yalanlayanlara ve onlar

tutmayp nefsini byk grenlere cennetin kaplar olan gkler almaz." yet-i kerimesiylc karlatm. Bizim dediimizin de ksacas
budur: Gkler cennet kaplardr.

Namazlar Ve Niyazlar
Kazaya kalan namazlarn tertibi hakknda birbirine uymayan bir
sr rivayetler vardr. Bunlarn bazlar konulan dzenin gerekliine, birtakm gereksizliine dallet ediyor. Birinciye Ebu
Hanife, ikinciye afi yanattr. Ayn uymazlk selm vermekte de
grnyor. Hanefiye mezhebi nanaz klann sana ve soluna,
Maliki mezhebi nne doru selm vermesi lzm geldii itihadndadr, Kezalik teehht duas iin de trl trl eserler geldi. Bir
ksm namazda oturup tehiyyati okurken, mesel bir kadnn evlenmesini dilemek kabilinden halk diliyle baz temenniler yaplabileceini, dier bir ksm ise yaplamayacan beyan eder. Bu mevzuda afii birinciyi, Hanefi ikinciyi tervi eylemitir. Sair zhir
amellerde de bir ok uymazlklara tesadf edilmektedir.
mdi bu kart haber ve eserlerin gelii, istenilen eyin namaz ve
niyazlarn ekli olmadn apak gsteriyor. Eer hakkn dilei
dorudan doruya namazlar ve niyazlar olsayd, ayn ey iin trl
trl haber ve eserler gelmezdi. Btn namazlar ve niyazlar
ahlakn dzeltilmesi ve i yzn arlanmas iin birer vastadan
ibarettir. Hakiki ibadetin hi bir kayt ve art yoktur. H e r hangi
tarzda yaplrsa yaplsn, Tanr'nn dileine uygun olur.
Ancak d limleri ii brakp lep kapua sarlmlardr. Asldan
sz amazlar. Bir alay lzumsuz eylerden dem vururlar. Eer bunlarn ileri alsa, Dnya ve Bakanlk sevdasndan gayr hi bir ey
grnmez. Allah ylelerini kahreylesin.

Kyamet
Cenb- Hak, " l h " sresinde "Kyamet koptuu zaman dalar
ne olacak, diye soracaklara sen de ki, Rabbim onlar kknden
koparp para para eder. Ve yerlerini de ottan, aatan 'hli,
dpedz yapar. Sen onlarda alaklk, ykseklik ve erilik gremezsin." buyurmutur.
Bu yet-i kerime, Hazret i Muhammed'in zuhuru ile tevhidin her
tarafa yaylacana ve hak zatnn, tamamen zhir olacana iarettir. Filhakika byle de olmad m? Btn dnyay salt tevhide davet
eden ve birlemekte hi bir erilik ve glk brakmayan kimdir?
Ondan evvel gelip geen Peygamberlerin dinlerinde sfatlarn
hkmlerine fazla bir ehemmiyet verilmiti. Resuli Ekremin
geliinden sonra, da gibi sfatlarn saltanat yerine hak zatnn
hkmleri kaim oldu.
te byk kyametin mnas budur. Cenb- Hak, bu kelmnda
sfatlarn hkmlerini dalara ve onlarn ortadan kalkmasn
dalarn kum olarak savrulmasna benzetmitir.

Yer Ve Gk
Tanr, "kuvvetimizi inkr edenler grmyorlar ki, yer ye gk
yek dierine bitiikti Ve biz bunlar kudretimizle ayrdk." buyurdu. Yorumcularda ayn mnay veriyorlar. Yalnz bazlar "Gkten
maksat gnetir. Bu yetle, arz gneten kopardk, demek istenilmi." diyorlar.
Bizim fikrimizce, yer ve gk ayr ayr birer lemdir. Ve bu iki
lem insann nefsinde toplanmtr. O halde buradaki yer ve gkten
murat ancak insan olabilir. Bu yeti kerimede ben "Menide ve
dlyatanda yer ve gk lemleri bitiikti. Sonra biz o mazhara ruh
verdik. Ve bunlar birbirinden ayrdk. O mazharda da yer ve gk
eserlerini belirtik." anlamn buluyorum.

Kark Usul
"hyah-u Ulm-el Dii\ "Kimya-es Sade" gibi baz kitaplar tahkik
ve taklit ilimleri arasnda bir berzahtr. Bu mtevasst yolun faydas
oktur. Halkn ilkte: tahkik vc tahlil iin ne kudreti ve e de tahamml vardr. Eer her hakikat onlara bata aka sylense, ya
saptrlar, yahut ki o hakikatleri ortaya koyanlar tekfir ederler.
Halbuki bahsettiimiz usul herkesin kabul edip etmeyecei eyleri
birbirine kartrmak suretiyle iki taraf da kollanr. Ve o sayede
halk yava yava hakk kabul etmee altrlr.

Cin
Kur'an- Kerim'de geen "Cin" tbiri melek, eytan, iblis lafzlarndan geni ve bunlar ona dahildir. Hepsi de cisimler leminden deil, ruhlar lcmindedir. Ruhlar lemi ise cisimlerdeki
tmel ve tikel kuvvetlerdir. Evvelce de sylediimiz gibi, insan
Allah'a yaklatran kuvvetlere melek, haktan uzaklatrp dnyaya
balyan glere de eytan ad verilmitir.
in'in melek ve eytana da amil olduunu "Ve ceal beyneh ve
beynclcinneti neseben" yeti kerimesinden de anlayabiliriz. Bu
yeti kerimenin "Kfirler Allah ile cin arasnda soy tesis etmek istediler. Cinlerin Allah kzlar olduunu kabul eylediler." mnasnda
okluuna ve hristiyanlarn cin ve eytanlara "Allahm kzlar"
demeyip bu isim ve sfat ancak meleklere verdiklerine gre,
Kur'an'daki "Cin" tbirinin meleklere de amil bulunduuna ve
meleklerin "Cin" cinsinden trediine asla phe kalmamaktadr.

Dn Yok
Allah, "Suyu gkten indirdik. Her meyveyi onunla kardk,
ly de ylece karrz. Belki bunu siz dnrsnz." buyurmutur.

Bu yeti kerimenin dclletile anlyoruz ki, yeniden yetien

meyveler bozulanlarn benzeridir. Lakin kendisi deil. Onun gibi,
yeni yeni treyen bedenler de ryen vc kokan vctlarn eidir.
Fakat ayni deildir
f

Bir Benzeti
"M halkukm ve lba'skm ill kenefsin vahidesin." yeti kerimesi "Yaradlnz ve ldkten sonra larc gnderilmeniz bir
nefes gibidir." anlamndadr.
Bu yet, iyisi ve kts, aas ve yukars, gze grnp grnmemesiyle, ksaca her ii ile btn lemin tek bir ahs hkmnde
olduuna ve binaenaleyh eyann bolluu azann bolluuna benzeyip, uzuvlarn ok olmasndan insann birliine bir halel
gelmedii gibi, eya okluunun da Allal tek oluuna mni
bulunmadna almettir

Dinlerdeki Aykrlk
Eyann hakikatlerini (irenmek ancak nefsini terbiye etmek ve
hak yolunda ok fazla uramakla kabildir; Zaman ve meknn
tesiriyle mcahedenit eklinde ok deiiklikler olmutur. Bunun
iin dinlerde uymazlk grul Peygamberlerin szleri ve halleri de
buna dellet eder. Fakat dal ve budak cilctiyle eriatlarnda ihtilf
bulunduu halde, kok bakmndan aralarnda hi bir fark yoktur.
Uymazlk yalnz ayrntlardad Ve bu onlarn hak olmalarna zarar
vermez. nki asl birdir. Bunlarn kffesi "Hak"tan hak zere
gnderilmitir. O itibarla riyazet ve ibadetin yapl ekilleri
stnde durmak lzumsu/.d I lepsi ayn yola kar.

Cennete Girim
" M e n kale lilhe illellal dehalelcennet-e." hads-i erifi

"Lille illellah diyen cennete girer." demektir. Bunu yedi trl

tefsir edebiliriz:
1. Buradaki cennet lfzndan m u r a t , kkler ve hurilerle
zinetlenmi olan mkfat yeridir ki, herkese bilinen mna da
odur.
2. Cennet eminlik yeridir. Vaktiyle hristiyanlar yamaya uramak, tutsak olmak ve ldrlmekten korktuklar halde, mslnanlar rahat ve gvenlik iinde yaadklar iin, Cenab Peygamber
bunlardan slamiyeti kabul edeceklerin tehlikeden ayrlp eminlik
yere gireceini imaylam ve lgate bahe anlamna gelen cenneti
emniyet kalesine benzetmitir.
3. Cennet, rt ve siper mnasn alr. O halde bu hads-i erif
"Tevhit kelimesini syleyen, sknt ve ykmlardan kendisini korumu ve btn gailelerden kurtulmu olur." mealini verir.
4. Cennetten maksat, hakkn didardr. Bahse mevzu hadse gre,
ruhani ve cismani lemlerde Tanrdan baka bir varlk bulunmadn bilen ve ona iman getiren kimse suphan cemal cennetine
kavuur.
5. Cennet snmiyen ilh gzellik ile de tbir edilebilir. O
takdirde hadsin mnas u ekli alr: Allah yolunda benliini yok
eden, vcut karanlklarndan syrlp ebed gzellie vasl olur.
6. irkin ve iren her eye ate ve cehennem denildii gibi, yksek ve erefli her mertebeye de cennet ismi verilir.
Bu szmz sadk baz ryalar teyideder. Bir adam uykusunda
kendisinin feraht bir bahede veya gnl ac bir kkte bulunduunu grse, bu rya onun erefleneceini ve isteine kavuacan gsterir. Gerekten de az bir zaman sonra o zat yksek bir
mertebeye nail olur. Ve o vakit ryada grd bahe veya kkn
bu m e r t e b e d e n ibaret olduunu anlar. Uyku muvakkat bir

lmdr. Uyku grmleri ahirete ait mahedelerden farkszdr.

Bu iki eyin ayn cinsten olduu kabul edilince, semavi kitaplarda
vasflandrlan huri, cennet azap, ate ve emsali eylerden her
birinin kendisine uygun bir hal ve mertebeye mstenit olduu tezahr eder.
Bu sylediklerime dikkat eyle ki, ahiretin, cennet ve hurilerin,
cehennem ve zebanilerin neden ibaret olduklarn bilip gafil olmayasn. Fakat hakikati rendikten sonra ibadeti de asla terk etme.
nk hakiki bilginin, anlamak yolunun, olgunluk ve yetkinliin
temeli nefsini terbiye ve hakka ibadet etmektir. Sakn aklanp da
"Dnya ve ahiret, huri ve cennet bundan ibaret olunca, ibadet ve
riyazete ne lzum var?" deme. Zira bu sz azgnlk eseridir. eriat
hkmleri gereince o gibi eyleri syleyenin idam mubahtr.
7. Buradaki cennetin bir mnas da gizli ve kapal olmaktr. O
halde bu hadse gre tevhit kelimesini syleyen bir kimse, gzle
grlen eylerden ayrlp grnmeyen ve duyulmayan eye dahil
olur. Daha ak bir ifade ile, gzle mahede edilen ve el ile tutulan putlara tapmaktan vaz geip duygu ile alglanmayan Cenab
Hakk'a ibadet etmekle urar.
Bu tefsirlerle "phesiz ki Kur'an'n ii ve d ve her bir iinin
bir ii var. Yedi dereceye kadar." anlamn veren hads-i erifteki
yedi derece tamamen tatbik edilmi olur. Geri Resuli Ekrem
Kur'an Kerim'in yedi derece zerinden tbir olunabileceini
beyan etmi ve hadsler hakknda hi bir ey sylememi ise de kendisi lfz az, mnas ok olan szlerin mazhr olduundan her
kelmnda, hele vahiy olmas itibariyle Kur'an'n ayarnda bulunan
yukardaki hadiste de yedi derecenin uygulanmas muvafktr.
Hatt bu hds-i erif Araln Cevmiul kelim dedii lfzan ksa ve
mnaca geni szlerden olduu iin ashab-tan bile bazlarn tereddde drmtr. Halbuki ("enab-i I lakla ilimde kuvvetli olanlardan baka kimsenin bilemeyecei nice eyler vardr. Btn insanlar

iin gelen bir dinde her ey kesin ve apak olamaz. Onda biraz da
elastikiyet bulunmas zaruridir. Baz kimseler eriatta erilik
gryorlarsa da, bu erilik ancak onlarn kendi duygu ve alglarndadr. Her Nebiye gelen vahiy, i yz, d yz ve btn olaslar
ile beraber haktr.

Deccl, Dabbe Ve Kyamet

Hazreti Peygamberin hayatnda baz kimseler K u r a n ve hadsten
anlam olduklar deccl, dabbe ve kyamet gibi eylerin o sralarda
zuhurunu beklediler. Nitekim ni bekleyileri mehur ve mufassal
kitaplarda yazldr.
Onlardan sonra gelenler de kendi zamanlarnda dcccln, dabbetl-arz denilen ve kyamet almeti saylan hayvann ortaya kmasna ve kyametin kopmasna intizar ettiler. Bunlardan bazlar o eylerin hicretin yz senesinde, bazlar ise Mehdi zamannda
grneceini ve Mehdinin de yediyz ile sekizyz arasnda dnyaya
geleceini tyin eylediler.
Halbuki 8. yzyln yarsna doru yaklam olduumuz halde,
onlarn imgeledikleri eylerin hibirisi zuhur etmedii gibi, bundan
sonra daha nice yllar gcecck, yine hibir ey grnmeyecek ve
umduklar cesetlerin hari de asla olmayacaktr.
Sev fe ter izencelel br
Efresiin tahteke em limcini
Yani: Toz ve duman ald vakit, bindiiniz eyin at m yoksa
eek mi olduunu grrsnz.
Bizim bildiimize gre, kyamet zatn zuhuru ve sfat saltanatnn
snmesidir. E e r s e n dilersen len her hangi birisi iin "Kyameti
koptu." diyebilirsin. Hairde lnn benzerini dnyaya getirmekten ibarettir.

Y Rab, ate ile cehaletten tam kelimelerine, kmil nefeslerine

ve sana snrm.

Allah lemi Muhittir

'

"Vallah. min verihim mht-n." yet-i kerimesi, Tanrfnn

btn kinat kaplam olduunu anlatmaktadr ki, asl hakikat de
budur. Cenab Hakk'n bu lemi ve her eyi kuatm olmas,
Zeydi kendi rgenlerini sarm bulunmasna benzer.'
Mesel: Zeydin zasndan biri bir hareket yapsa veya bir fiil
ilese onu yapan kimdir? Zeydin zas mdr, yoksa kendisi mi?
phesiz ki, bu dorudan doruya Zeydin iidir. O n u n gibi, lemin
cz ve fertlerinden biri taralndan yaplan fiil vc hareketin ileyicisi
de ancak Allah'dr. C uz ve lert deildir. Azann, czlerin, fertlerin
vazifesi eser ve fiillerin ma/har olmaktan ibarettir.
Mazharlarn oalmas ile de azha sahibinin sayca artmas
lzm gelmez. Nitekim rgclcr oktur. Fakat Zeyd bir tanedir. Cz
ve fertler de sayszdr. Lakin Allah birdir ve her eydir.
Bu bahsi bir az da yle izah edelim: Zeyd zasndan ibaret
deildir. Uzuvlarn her biri onun bir mazhardr. Zeyd her rgenin
anklna gre onda bir eser gsterir. Elde alma, ayakta yrme,
dilde syleme, kulakta iitme eserleri zuhura gelir. Gerekte
yryen, syleyen ve dinleyen hep Zeyd'dir. Zeyd bunlarn her birini btnl ile iliyor: Ayrlk yolu ile deil. nk Zeyd
dediimiz varlk taksim kabul etmez. Sorarm sizlere: Zeyd dvse,
Zeyd'in eli mi veya aya m, yoksa Zeyd mi dvd, deriz? Zeyd'in
bazs olmaz. O, bir btndr. Blnmesi ve ayrlmas imknszdr.
Blnme keyfiyeti beden ve za itibariyledir. Halbuki asl Zeyd
beden iinde gizlenmitir. Esasen kendisi zahir olmad iindir ki,
grnen bedene "Zeyd" ad verildi.
Tekrar edelim ki, her hangi bir rgenin fiil ve hareketi ancak

Zeyd'in benliine dayanr. Zeyd'in her uzvu dili gibi sz syleye bilip "Ben Zeydim." demi olsa doru sylemi olur. Fakat bundan
dolay Zeyd'in paralara ayrlp oalmas iktiza etmez. Allah dahi
yaratklara nisbetle yledir. Beden Zeyd'in sureti olduu gibi, lem
de hakkn suretidir. Mazharlarm okluu Allah'n birliine hi
halel getirmez. O halde bu lemde Tanr'dan baka yryc, syleyici ve iitici olmadna phe edilemez.
Benim b hakikatlere vukufumu ok grme. Allah "Eer vcut
sahipleri bizim hakkmzda mcahede ederlerse, yer ve gk lemlerinden onlara yollarmz aar ve iki lemin hakikatlarn gsteren
ilh esinler ve gnl doalar bulmakta kendilerini kolaylatiriz."
buyurmutur.

Nebiler Ve Veliler
Bir Nebi veya Veliye kendi zamannda pek az. kimse itimat gsterir. ldkten sonra halkn ona rabet ve muhabbeti artar.
Nihayet terkes Peygamberliini veya Veliliini tasdik eder. Bunun
belli bal sebeplerini aada gsteriyoruz:
1. Bir Nebi veya Velinin salnda ona kskananlar ok bulunur.
Ekseriya bu adamlar memleketin ileri gelenlerindendir. tede
beride ona kar dururlar. Halkn ondan kanmasn gerektirecek
irkin bir takm szler sylerler. Nas da bunlarn dedi kodusuna
inanarak o Nebi veya Veliye lyk olduu ehemmiyeti vermez.
Lkin o vefat edince, hasetileri de onun ardndan birer birer ayn
kbete uramaya balar. Hakknda sylenen szler gitgide ortadan
kalkar. Onlarn yerine srf nedhiye ve menkbeler geer. Bunun
zerine halk da onu sevmeye, ona inanmaya balayarak sonunda
hepsi Nebiliini veya Veliliini tasdik ederler.
2. Fazla grme ve buluma sevgi ve saygy azaltr. Bir Nebi
veya Veli ile ulusunun daima birbirlerini grmesi ve karlkl

konumalar onun hakkndaki muhabbet ve itikad zayflatr. O

cihetten yaad, zamanlarda kendisine tbi olanlar az bulunur.
ldkten sonra araya ayrlk girdii iin kavmin ona sevgisi ve iyi
sans ziyadeleir.
'
3. Bir Nebi veya Velinin meziyeti, fazileti ve bykl yava
yava meydana kar. Muhabbet ve itikadn gecikmesi ondan da
olabilir.
4. Yukardakilerden daha kuvvetli bir sebep te, halkn Nebilikte
ve Velilikte olmayacak bir alay eyler tevehhm etmesidir.
Nitekim Kur'an- Kerim'in delalet ettii zere, mnkirler
Peygamber olan zatn yeyip imeyeceini, sokaklarda yryp
gezmeyeceini, insan deil, melek olacan, olanaksz bir takm
tansklar gstermee kaadir olabileceini sanaylanlard. Resuli
E k r e m ise bunlarn
imgeledikleri
tarzda
olmadndan
" M u h a m m e d de bizim gibi bir insandr. Yiyip iiyor. Sokaklarda
geziyor. stediimiz tansklar ila gsteremiyor. Evvelce gelen
Yalvalar byle deil idiler. Bizim oda beklediimiz eylerin
elerini onlar gsterirlerdi. Binaenaleyh Muhammed Peygamber
deildir." diye kendisini yerlemilerdi
mdi, teden beri insanlar Nebi ve Velilerde olanaksz sfatlar
aradklar iin, bu sfatlarn onlarda bulunduunu iitmek suretiyle
rendikleri eskilere inandklar halde, ilerinden kan ve
aralarnda yeni yetien Nebi veya Velide bunlar grmeyince
hemen onu inkrda acele etmilerdir. Halbuki gelmi ve gemi
Peygamberlerin dahi o Nebi veya Veli gibi olduklarn bilmezler,
hatta o ciheti hatr ve hayallerine bile getirmezler. Olsa ki eski
Yalvalarn zamannda bulunsalard, phesiz onlar da inkr edeceklerdi. Nasl ki o zamann insanlar da ayn yolda hareket
etmilerdir.
Bizim vardmz netice udur ki, avam tarafndan Nebi ve

Velilere bol keseden isnat edilen vasflar ne eski asrlarda olmu, ne

de imdi veya ileride olabilen evlerdir.

ziyade sevgenlie dayanr. ahit getirilmese dahi hibir ey lazm

gelmez.

te halkn yaayan kmilleri inkr edip te, gemi ve gm

olanlara inanmas bu drt madde iinde saydmz sebeplerden
aidir.

mam Mslim'in zincirleme suretiyle bni Malik'ten naklettii

hads-i erif szlerimizin shhatini teyit eder. Bu hadsin anlatmna
gre, Resuli Ekrem bir ramazann sonunda iftar etmeksizin ertesi
gnn orucuna niyet eylemi vc ashaptan bazlar da o yolu tutmutur. Bu hal Cenab Peygamberin kulana varnca, onlarn hareketlerini fena grmemi, yalnz "Eer ramazan ay bizim iin bir az
daha uzatlm olsayd, dinde pek derinlere gidenler dayanamayp
imsaksz ve ftarsz orucu braksalar dahi biz devam ederdik."
buyurmutur.

badetlerin Taksimi
Avam grenek ve alkanln sevk ile, yola yeni girenler korku
ve mit sebebiye, ortaya kadar gelenler makam ve kerametlere
kavumak, sona eenle ise eriatn snrn korumak iin ibadet
ederler. badetler de zaten bu esaslara gre kurulmutur.
Fakat ciddi riyazetin ve hakiki ncahedenin ekli ve sonu yoktur.
nk bunlar nihayeti bulunmayan sblan bilim ve siyretleri
edinmek iindir. Bizim szmz zahir ibadetlere aittir. Riyazet ve
mcahedcye matuf deildir.
"nkta" ilellah" tbiri tasavvufu terimidir. Dnme vc ibadetten vaz geer. Bunun iin Cenab Hak o gibilerin kalblerini mhrleyerek ahsn bunlara bildirmemi, kendilerine hava ve heveslerini "ilh" ittihaz ettirerek, onlar o yolda ibadete sevketmitir.
Bundaki hikmeti ve fayday yalnz arifler anlar.

Orularn Birletirilmesi
ftarsz ve imsaksz orucu uzatmak mekruh bir ey deildir. Geri
Peygamber'i onu neliy eden bir emri vardr. Fakat bu bizim aleyhimizde deil, lehimizdedir. nk genlik ve sevgenlik iindir.
Yoksa bu orucun uzatlmas caiz olduu gibi. braklmasnda da bir
beis yoktur. Her ikisi de su ve kabahat olamaz.
Nitekim "Sizden adalet sahibi olan kimseleri ahit getiriniz."
yeti kerimesindeki "ahit getiriniz." emri de ayndr. Gereklikten

Bundan da anlalr ki, bir kimsenin bu gnk orucunu yarnki

orucu ile birletirmesi haram deildir. Hazreti Muhammed'in
evvelce onu nehyetmesi srf iman ehline fazla arlk olmamak iin
dir. Kendisinde kuvvet bulan bir kiinin bunu yapmas beenik ve
sevap bir itir.
Ebu Bekir'in 6, Zubcyr'i olu Abdullah'n 7, ncellerden
bazlarnn 25, bir kn mminlerin de 40 gn iftarsz ve imsakiz
oru tuttuklar mervidir. Bu rivayet, orular birletirip uzatmann
caiz ve sevap olduuna phe brakmyor. Hatta " H e r kim geceli,
gndzl 40 gn oru tutsa, gkler ve melekler leminden kendisine bir nevi kudret, yani ilh baz srlar zahir ve ayan olur." diyenler de vardr.

Peygamberi Grmek
Baz kimseler uykularnda Resuli Ekrci grrler. Ve mahede
ettikleri suretin gerekten Peygamberin sureti olduunu sanrlar.
1 Ialbuki rya sahibinin grd ey yine kendisidir. O gnlerde her
hangi bir sebepten dolay Peygambcr'le ilgilendiinden kendi ruhu
Resul'n kyafetine girerek uykuda kendisine grnmtr.

Uyuyan kiinin rya leminde grd sair suretler de hep bu

kabildendir.
Bir adam uyanklk halinde her kiminle ilgilenir veya hangi ey le
urarsa, uyku halinde iken ruhu alkaland kimsenin veya eyin
suretine girer ve kendisine grnr. Mna leminde bazen de
kendi durumu rya sahibine ayan olur.
Bu hususta arif ile arif olmayan arasndaki farklardan birisi, bunlarn "Ba'derrbbi, Kablerrabbi" yani "Rab'dan sonra ve Rab'dan
nce" keyfiyetlerindcki ayrlklaryd. Arif her fiili bizzat kendisine,
arif olmayan ise ilkin Allah'a, sonra ahsna isnat eder.

Tek Varlk Nianeleri

Bir gn odamda yalnz oturmu, bam murakabeye salmtm.
O esnada vcudumda bir scaklk duydum. Yanan bir tahtann
yatrdn andran bir sesin iimden kmakta olduunu iittim.
Bunun ardnca karmda krmzya yakn bir renk grdm.
Vaktaki eski halime dndm. Ocakta tutuan bir odun parasnn
mna leminde grdm alev gibi parladn ve iittiim ses gibi
bir atrd kardn mahede etlini. Bunun zerine murakabe
halinde nefsimde grnen eyin ondan ibaret bulunduunu ve
ocaktaki odundan kan atrtnn benim sesimle, yanan eyin ektii strabn benim rahatszlmla, ykselen krmz alevin de
grdm renkle bir olduunu bildim. Ve hkmettim ki, hakikatte
insan ile sair eyler arasnda hi bir fark yoktur. Hepsi tek varlk
iindedir.
Ebu Bekir-us Sddk "Hibir ey grmedim ki, ondan evvel
Allah' grmeyeyim." demitir. Bu sz, kendisinin kalbini, nefsini
ve grd her eyi haktan ibaret bildiini izah eder. "Hibir ey
grmedim ki, onda Allah'n sfatn grmeyeyim." diyen Osman,
Her nereye baksa ilkin o eyi, sonra Allah' grdn itiraf etmi

oluyor.
Yine bir gn odamda oturuyordum. Hava ok bulutluydu. Gne
hi grnmyordu. Vakti bir trl tyin edemedim. Anszn ikindi
ezannn okunduunu kalbimle duyar gibi oldum. O anda ezaA seslerini kulamla da iittim. "L ya'lemlgaybe ill h." Gaybi bilen
ancak " O " olduundan kendimin " 0 " n d a n baka olmadm bu
hdisenin delaletiyle de anladm.
Keza arada srada nefsimde ok kuvvetli bir hareket, deta hzl
bir yry hissederim. H e m de bunu yalnz iitme kuvvetimle
deil, btn glerim ve uzuvlarm ile duyarm. Bu da tek varln
hakikatine delalet eder.
Bu srlarn benim tarafmdan ortaya konmas yine Allah'n iidir.
Cenab Hak "Allah bir Nebi veya Velinin araya girmesi ile halkn
doru yolu bulmasn dileyince elbette vki olur. O n u n men'ine hi
kimse kadir olamaz." buyurmutur. Tespit ettiimiz vakalar o yeti
kerimenin iaretlerinden olsa gerektir. Dier bir yet de bunu
takviye eder: "Kfirler iyi grmeseler de Cenab Hak onun nurunu
tamamlar."

Ruh
Cesedi rgleyen czlerin ilemesi ile bedende grnen ve ceset
aletleri marifetiyle hareket ve fiillerin bedenden kmasna sebep
olan keyfiyete ruh ad verilmitir.
Filozoflar ve kelamclarn dediklerine gre, bu tarife giren ruh
cesetten sonra hadistir.
Halbuki rya lemi vastas ile beden suretini imsileyen eye de
ruh denildii ve ruhun bir maye, bir nur cevherinden ibaret bulunduu dnlrse, cesetten iki mertebe nce tahadds etmi
olduunu kabul etmemiz lzm gelir. nk rya lemi bedenden

bir mertebe evveldir. Vc onun suretidir. Ruhlar lemi ise rya leminden bir mertebe daha ncedir. O itibarla ruhun cesetten iki
mertebe evvel hudus eylemi bulunduuna phe kalmaz.
"Ruhlar cesetlerden 2000 yl nce yaratld" hads-i erifi de ayn
mnadadr. Buradaki "2000" kelimesi "2 mertebe" mnasnadr.
Zamann taksimi insanlarn isteine tbidir. Bu iki mertebeden her
biri Hazreti Peygambere bin yl suretinde grnm, o da ayn ekilde haber vermitir. lbiri ise bizim dediimiz vehiledir. Bu tbirden gaflet eyleme.
Resuli I kreme zahir olan eyler hep grnen ve hissedilen
suretlerde zuhur etmitir. O gibi mnalar ise tefsir edilmee muhtatr. Cahiller bunlardaki maksad bilemediklerinden- zahirleri
zere anlamlardr. Lakin Allah'a gnl balyan kmiller onlar
aklamaktan geri durmazlar.
Bu szlerimize kar eer "Peygamber bunlar niin aydnlatmayp da olduu gibi brakt?" denilirse, yle cevap veririz:
Zamann gerei byle idi. Reslullh o devirde bunlar yormaa
mezun bulunmad iin tbir etmemitir. Fakat imdi atk onlar
tefsir etmekte ve asl mnalarn bulup karmakta hibir mahzur
kalmamtr.
Nc hakikati anlamaya uramak vc ne de limlerden renmek
kabiliyetine malik olmayan bu gafillere ne denir? Birtakm cahiller
karsnda kalp da onlar dallet vadisinden ayramayan ve baka
bir dallette kalmamalar iin hi bir tenbihde bulunamayan kemal
sahiplerine acnr. Ey kr ve bedbaht insanlar, size ne oldu ki, zikir
ehline inanmyorsunuz?
Sylediklerimizden Kur'ann ve hadslerin zahir mnalarn
inkra kalktmz anlalmasn. Cenb-i Peygamber "nne
lilkur'ni zahren vc batnen..." demitir. Bir yet ve hadsin i
mnas hakknda bir ey sylersek, muradmz d mnasn

yadsamak deildir. Biz yedi dereceye kadar olan btn mnalar

ve ii ile d kendimizde birletirmiiz. ndimizde Kur'an ve hads
her cihetten haktr. Yalnz esas bilmek gerek.
/

Gayp leri
Gayp ileri, bazen ayan olur.gzle grlen ve el ile tutulan
suretlerde ayan olur.
Bir gn uyanklk ile uyku hali arasnda bulunduum bir srada
karmda bir suret grnd. Syledii bir ok eylerden yalnz
"Bana rabet edeni haktan uzaklatrrm." szn iyice iittim.
Gzlerimi ap bunun rya olduunu anlaynca, grdm ekli
dnya ile tbir eyledim.
Yine ayn halde olduum baka bir zamanda da ruhumu grdm.
Etrafma gneten daha parlak klar ve yaltrklar sayordu.
Derhal aklm gitti ve kendimden getim. Sevincimden alamak
istiyordum. Mnk olmad. Bu esnada birisi bana "Dnya ile
ahiret beynindeki fark genlik ile ihtiyarlk arasndaki bakalk
gibidir." dedi. Yahut ki bu sz kendiliinden kalbime dodu.
Hakikatte gen zaman ile ihtiyar olduu gibi, dnya denilen eyde
zaman ile deierek ahiret olabilir.
Bir gn de odamda bir tarafa yaslanmtm. Hafif bir uykuya
dalmm. Bu vaziyette iken btn varlklarn Allah'tan ibaret
olduunu gzmle grdm. Vc dilimin "Enellah", "Be Allahm"
diye seslendiini kulamla iittim. Demek ki, btn lem haktan
ibaret olunca, benim dilim de Allah'n lisan olmu ve onunla tekellm etmitir. O anlarda iimde hisseylcdiim bayltc zevk ve
lezzeti hl ararm.

Ruhun Beslenmesi
nsan, ruh ile bedenin birlemesinden mrekkeptir. Bunlardan

her birinin gdaya, rahat ve nimete ihtiyac vardr. Bir kimse

bedeninin beslenmesi iin yenilecek ve iilecek eyler tedarikine
alt gibi, ruhunun gdasn da hazrlamak zorundadr. Hatta
akll olan, ruhunun ihtiyalarn daha ok dnr. nk her
hangi bir kii ccsediyle deil, ruhu ile insandr. Ruhunun gdasn
tedarike almayan adam yoksun kalr. Ve hayatta iken lmlerin
srasna girer.

eyhlere Sevgi
Cenab Peygamber "Dnyanzn gnlerinde Allah'n frmleri
vardr. Bu frmleri anlaynz." demi. Buradaki " f r m l e r "
kelimesi kmil mritlere iarettir. Dier bir hadiste de "Bir ulusa
sevgi gsteren o ulustandr." denilmi.
imdi bu hadslerden sonra, kendi izahatmza geelim: Bir ey
dier bir eye yaklanca, onun hkmne geer. Seven, sevilenin
gnl ve candan en yakndr. Grlmez i ki, geceyle gndz
yekdierine yananca, birbirinin hkmn alrlar. Akamn alacakaranl gndzn geceye ve tanyerinin aarmas gecenin
gndze bir miktar tbi olmasdr. Bu mddetler meyledilen
tarafn hkmndedir. Nitekim bir yana doru yryen ey o yere
varm ve oraya katlm saylr.

Tasavvufu Ne Yapar?
Sof, gemii dnp eseflenmedii gibi, gelecei de asla gz
nne getirmez. Btn vakitlerini ynelime, iirti arlamaa ve
haline uygun eyler dnmee sarfeder.
Tasavvufu, hibir yol tutmaz, Bir trl ibadette bilmez. O n u n
iin hepsi birdir. Her vakit hakka uyar. Haktan baka hibir eye
bakmaz. Bazen gnl holuu iin halk ile urarsa da, gerek o
srada, gerek sair zamanlarda hep hak ile megul olur. H e r ne

kadar u iki eit itigal arasnda bir kartlk bulunursa da, bu

ancak grn cihetindendir.
Ksacas: Sof, zaman adamdr.
f

Zndklarna
Tarikata giren bir kimse, dinsizlik mertebesine varp o kapy
gemedikten sonra tam Mslman olmaz. Bu mertebe iki slam
arasnda bir berzahtr. O r a d a kalan bir yolcu zndklar.
Bu duraktan Allaha snrz. Ben de o yere ulatm. Hatt
epeyce bir zaman da orada kaldm. Nihayet Hakk'n yardm ile bu
tehlikeli geidi atlyarak selmete ktm.

ki Vaka
Miiridlerimizden bir ka kiiyi bizim baa beki koymutum. Bir
gn bunlardan birisi yanma geldi. unlar syledi:
- Geenlerde bir ocuun baa girdiini ve bir aatan yemi
koparmak zre olduunu grdk. Bir arkadamz ocuu dar
karmaa gitti. Ve ona hafife bir tokat vurdu. Bilmem neden, bu
amar ben yemi gibi oldum. O kadar ki ayakta duramayp derhal
yerlere yuvarlandm. Tokad yiyen tanmadm bir bakas olduu
ve onun ile aramzda tahminen yz metre kadar bir mesafe bulunduu halde, benim ocuktan daha ziyade mteessir oluuma hl
hayret ederim.
Mridimiz bu olayda bir gariplik bulmutur. Halbuki sona erenlere ve hatta ortadakilere gre, o gibi eylerde hibir gariplik yoktur.
Ara sra bizi ziyaret eden tccardan gen bir dostumuza grnen
bir olay da ayn cinsdendir. O zat da grdn ylece anlatmtr:
- Bir gece odamda uyuyordum. Birisi beni uyandrd. Yatamn

zerine oturdum. Ve bu adama bakakaldm. Yznde nurlar

parldyordu. Bu nur ne ho ve gnl alc idi. Bildiimiz klarn
hi birisine benzemiyordu. O zat bir ey sylemeksizin bir mddet
karmda durdu. Sonra birdebire kayp oldu. Odann aydnl da
derhal snd, ikinci ve nc gecelerde de ayn hal tekrarland.
Son defada yannda bir kii daha bulunuyordu. Onun da yz
etrafa nur salard! Ertesi sabah bu olay sevdiklerimden bazlarna
syledim. Bir daha da onlar grmedim. Birka gn sonra ok ar
bir hastala tutuldum ve lm derecesine geldim.

nsann stnl
nsandaki alglarn, bili ve tasarruflarn gerek mcerredat
denilen ruhani eylerde, gerek onlarn daha stlerinde bulunmas
imknszdr. Saltk varlk iin bu kcalt ancak insan mertebesinde
hasl olur. Baka mertebelerde olamaz.
nsan, saltk varln sadk vc parlak bir aynasdr. "Levlke levlke lema halektl' eflk.", yani "Sen olmayaydn, ben yer vc gkii
halk etmezdim" kuds hadsi srf insan iin sylenmi ve melekler
dahi insana secde eylemeye memur edilmitir.
Tm akl, tm nefes ve bunlarn fevkindeki mertebeler insann
vcudunda zuhur etmedike, insan gibi bir eyi bilmenin ve alglamann onlar iin imkn yoktur. nk varln z her eyden
ridir. O n u n bir eyi insan ayarnda idrak etmesi ancak bu mertebede mmkn olabilir. Geri grdmz btn eyleri yapan ve
alglayan saltk varlktr. Fakat bunlar hep ayine ve mazlarlar vastas ile oluyor.
Bunu anla, irat olursun.

Her eyde O
Akl, nefis, ruh, kalb hep saltk varlktan ibarettir. Bunlarn ayr

ayr birer varlk saylmas her birisinin varlk mertebelerinden bir

mertebe ve mazharlarndan bir mazhar olmas itibariyledir.
Saltk varlk, her varla, her fiil vc harekete, her mertebeden
dierine geer. Kh felek, kh melek, kh e, bazen maden, bazen
nebat, bazen hayvan ve bazen insan suretinde grnr. lemlerin
cn aasna iner ve en ykseine kar.
. Saltk varlk, o eydir ki, ilkin eler, sonra madenler eklinde
zuhur etmi, ondan sonra nebat, daha sonra da insan suretine
gemitir. Bu suretlerin asl sahibi saltk varlktr. O da Allah'an
ibarettir. Hatta bu suretler kamilen ortadan kalksa, vcuttan baka
bir ey kalmaz.
Mesela bir koyun yenilince insan olur. Bu inklp nefsin bedende
baz tedbirler ifa etmesiyle oluir.
Bunun gibi, saltk varlk da bir cinsten dierine, bir mertebeden
brne gemek suretiyle kl iin gereken tedbirleri alr.
Hazreti Alin'in "Kalem benim, levl benim, ar ve krs
bendedir." kelm saltk varln kalbten kalbe girdiine manal bir
iarettir.

Allah'n Grlmesi
Cenab Hakk'n grlen ve hissedilen bir suret ile kendisini Veli
kullarna gstermesi ve bu yolda onlarn Tanr'y grmeleri
mmkndr. Bu da onlara bir trl efkat ve keramet ihsandr.
phesiz ki, Allah istediini yapmaya ve istediine u vehile
grnmeye kadirdir.
Kueyriyyc risalesinin keramet faslnda buna dair baz tafsilt
vardr.

Kelebek Hikyesi

hissedilip alglanmaktadr.

Bir gece odamda oturuyordum. Bir kelebek geldi. Kandilin

etrafnda dolamaa balad. Bir ka defa kendisini kandilin
kenarlarna arpt. Sonunda yere dt. lp lmediini anlamak
iin elime aldm. Her yerini inceden inceye gzden geirdim.
Zavall hayvanda hayattan hibir eser kalmamt. O zaman
Bayezd- Bistam'nin lm bir karncay ncfesiyle dirilttii hatrma geldi. Ben de temiz ve katksz bir kalp ile bu hayvancaza
frdim. Derhal dirildi. Sanki n ateiyle kavrulan mahlk o
deilmi gibi uarak gitti.

Mazharlardan bir an vazgeelim: Tanr bizzat kendisi de bu sfatlar haizdir. Fakat o sfatlar zahir sfatlara benzeyiten beri, akl ve
hayalin anlayndan ok yksektir.

Sakn u vakay hayal mahsul sanma. Arifte Hakk'n tecelli

ettiini kabul eylediimize gre, bunu da Allah'n bir fiili olarak
bilmemiz lazm gelir.

Tabirin Sebebi
Peygamberler, uykuda olduu gibi, uyanklk halinde de ruhlar
ile bu lemden rya lemine geer vc orada bir alay eyler de
grrler. Bunun iin onlarn grdkleri eylerin bazlar tabire
muhta olur. Nitekim Resuli Ekrem yle bir durumda iken mahede ettii bir kadn suretini bizzat dnya diye tabir etmiti.
mdi buna kyasen bir Nebiye yine dnya iinde grnen kk,
cennet, huri gibi eylerin suretlerini kendilerine mnasip birer
mna ile tabir etmek ve onlar hakknda gelen yetleri uygun
ekillere evirmek muvafktr. Cenab Peygamber, Kur'an
Kerim'in yedi dereceye kadar tefsirine izin vermi deil midir?

Allah'n Sfatlan
Hak Taal'nn iitme, grme, dirim ve kudret gibi birok sfatlar
vardr. Bunlarn hepsi mazharlarda grnmekte vc o vasta ile

Hakk'n sfatlar, gerek ruhani, cismani, hayvani, nebati olsun,

gerek ge veya yere.mensup bulunsun, hep eyada gerekleir. O
cmleden hayat sfat ile her ey dirilmekte, kelm sfatyla da her
ey onu anmaktadr.
Sbnellahilvsi': 11er eyi geni olan Allah' anar ve takdis ederim.

Fazla badet
nsann iitmesi, grmesi ve sair i ve d kuvvetleri hep Hak'tan
ibarettir. Peygamber'in bunu nafilelerle yaknlk kazananlara has
klmasnn sebebi u olabilir: Nafile namaz ve orular ile urap
Hak nezdine yanaanlar kendi kuvvetlerinin hep Hak'tan ibaret
olduunu kesin bir bilgi ile kavradklar ve onlar yapmayanlar bu
hakikatten gafil bulunduklar iin kuds hadste "Nafilelerle bana
yaklaanlarn iitmesi ve grmesi ben olurum." buyrulmus ve dierleri bu hkmden istisna edilmitir. Nasl ki, ilmiyle amel etmeyen
lim, bilgisiz saylarak cahiller srasna konulduu gibi.

Gnah nanca Tbidir

tikatlarn birbirinden farkl oluu, gnahlarn arlk derecesini
deitirir. Gnahlarn byklk ve kkl itikada baldr. Bir
asi ve gnahkra kendi inancna gre muamele edilir. Kul ksm
ancak itikad ile muaheze olunur. Nitekim "Ene inde zanni abd
b..." kuds hadsi bu mnay tazammum eder. Cenab Hak,
Peygamber'in lisan ile "Ben kulumun zann indindeyim." buyuruyor.

Ac ve sz, nimet ve rahat, aa ve yukar dereceler de inanca

baldr. H e p o Kkten dallanrlar. Baz kimselerin kederlenmesine ve cehennemlik olmasna sebep olan bir fiil, dier bazlarnn
sini ve cennetlik olmasn gerektirir sevinmesini ve cennetlik
olmasn gerektirir.

dir.
kinci yol ise daha salamdr. Yanltmas ve artmas yoktur.
Ancak dierinden ok gtr. nk bunda iini arlamak, Hakk'a
ynelmek, Peygamberlere tbi olmak lazmdr, O zaman akl kalp
ve gnl ile birleir. Zihinde mnevi bir k, keif ankl peyda
olur. Ve her hakikat ak va ayan grnr.

Rya dahi byledir. D, grenin itikad cihetinden farkeder.

Ayn rya bir Mslman iin iyi, bir Hristiyan iin fena olabilir.
Bunun tersi de birdir.

Yine Bir Rya

Tanr le Syleme

Bir gece mna leminde bir iki yldza gya elimi dedirdim. Ve
bunlarn gkten ayr birer ey olmadklarn grr gibi oldum.

(S 10 ylnda safer ay gecelerinden birisinde iddetli bir hastala

tutuldum. O kadar ki hayatmdan midim kalmad. Her eyden vaz
geerek I lakka yneldim. Gnlmden "Y Rab, bu hastalkla beni
gtrecek misin?" diye sordum. Bunun zerine hi bir suret
gmleksizin Tann'nn "Ben seni bu hastalktan kurtaracam."
dediini iittim. Hemen kendime geldim. Vcudumda rahatszlk
ve straptan hi bir eser kalmad. Ferahla yataktan kalkp yerime
oturdum. Ve hvefi: ifa verici O'dur.

Ayn halde iken hatrma u geldi: Tavus kuuni tyndeki

parltlar bal bana birer ey deildir. Kanadn ciizlerindendir.
Yalnz renk itibariyle dier ksmlardan farkldr. Baz elmann da
bir taraf krmz, sair yerleri beyaz. olur. Bununla beraber elma
birdir. Renklerin ayrl bu czlerin elmadan ayr saylmasna
sebep olamaz.

Fikir Ve Keif

O lemi terk etmeden bana yle geldi ki, yldzlarn da ge nispetle byle olmasna hibir mni yoktur. Onlarn da bal bana
birer ey olmamas, ancak beyazlk ve krmzlk gibi renklerle
semann dier czlerinden ayrlm bulunmas muhtemeldir.

Akln bir eyi alglamas iki suretledir: Ya grme ve dnme,

yahut kalp gz ve keif yoluyla.

Dnya Ve Ahiret

Akln fikir ve nazar zerine dayanan tarafna fazla gvenmek

doru deildir. Gr ve dne vehim ve hayal ok karr. Bir
insan btn itigalini fikir ve nazar cihetine hasrederse, vehim ve
hayalin kendisine satamasndan kurtulamaz ve eyann hakikatini
bir trl kefedemez.
Kelmclann bir meseleyi akl nazar ile hal edip, bunun zerinde
bir mddet karar kldktan sonra, yanl olduunu anlayarak,
ondan dnmeleri bu yolun pek de doru olmadn gstermekte-

Dnya ve ahiret, birbirinin mukabilidir. Her eyin balangcna

"Dnya", sonuna da "Ahiret" denilir. Mesel zina, rak ve arap
gibi eylerle ilk nce tatl bir lezzet hasl olur. Fakat bu sevincin
ardndan insana bir rezalet ve pcimanlk gelir. te o lezzete
"Dnya", o pimanla da "Ahiret" denir. Halbuki bunlarn her
ikisi de bu lemde vki olmaktadr. Btn ileri ve onlar takip eden
neticeleri buna kyas edebilirsin.

ki Rya Daha
Hicr 818. ylnn 6. aynn l l ' i n e rastlayan bir Perembe
gecesinde Muhyiddin-i Arabi'yi ryamda grdm. Bana "eytan
dnyadan attm. imdi yalnz baz eserleri kalmtr." dedi. Yine
uyku halinde bunu ashabmdan birkana syledim ve mnasip
zamanda hatrma getirmelerini tenbih ettim.
Bu ryamn mnas aktr: eytan insandaki vehim ve hayal
kuvvetine, cyh-l Hkber'i onu dnyadan karm olmas birok
kymetli kitaplar ile tcvhid ilmini herkese yaym bulunmasna,
eytandan baz eserlerin kalmas da vehim ve hayalin baz kimselerde hl hkm srmekte olduuna iarettir.
O sralarda Muhyiddin Arabi'nin "Fiiss-ul Hiken" adl eserini
okumakta bulunuum, bu ryann tembih olarak bana grnme.sie sebep alsa gerektir.

megulse, Hakk alglamaya ve sevmeye hi de imkn kalmaz.

Bunun iindir ki, yola girenin ilkte Allah'la mnasebet peyda
etmesi kolay olmaz. "Allah' ok zikirle zikredin." yetinde gsterildii zere, bu ancak Cenab Hakk' hatrlamak ve daima imgelemekle mmkndr.
Bir insan zikre devam edince, zikir onun kalbine, gnlne ve cisminin her zerresine nfuz eder. inde Hakk'a kar sevgi kaynamaa ve zikirde zevk ve lezzet bulmaa balar. Zikirdej holanmak
sevginin arttna, o da zikir edenin istidadna gre rahmet
kaplarnn almasna ve mnevi bahtiyarla almettir.
Cenab Peygamber "Cennetin kaps zerinde L ilahe illallah
yazldr." buyurmutur. Bundan da anlalr ki, zikirsiz Allah
alglanamaz ve cennete de girilemez.

lemin Dzeni

Yine bir gn mna leminde tanmadm birisinin fcrahl ve ok

gzel bir bahede Allah' anmakla megul olduunu grdm.
Uyanr uyanmaz, yanmda bir mridin zikrettiini mahede ettim.
O anda "Cennet bahelerinden birine malik olmak isteyen Allah'
zikreylesin." hads-i erifi aklma geldi. Uykuda grdm vaka,
bence bu hakikati teyit etmi oldu.

Btn lem kendisini rgtleyen czleriyle birlikte sapasalam

bir insan gibidir. Ucu buca bulunmayan bu boluk iindeki byk
ve kk her hangi bir eyin dierlerine ok kuvvetli bir balants
ve hafifsenemcyecek bir ok tesirleri vardr. Bu lemin dzenine
sebep olan ey, onun bu rabtal hal zere kurulmu olmasdr.

Zikrin Faydalan

"Yer, gk ve dier yldzlar bulunduklar derecelerden biraz ykselse ve yahut ki bir miktar alalsalar kinatn dzeni mutlaka'
bozulur." diyenler ok doru sylemitir.

Allah' ok anmak btn kemaltn anahtardr. nk

kemaltn cmlesi Allah'tandr. Kemal edinmek yaknlk ile, yaknlk da muhabbet ile, muhabbet ise zikre devam etmekle husul
bulur. "Bir kimse sevdii eyi ok anar." hadsi buna iarettir. ok
anmak sevgi verir ve muhabbet yaknlk getirir.
Allah' sevmenin zikirden baka yolu yoktur. Tanr gzle grlemez ki, o suretle onu sevelim. Eer gnlmz de baka eylerle

Her eyde ki Cihet

Evet, her eyde iki cihet vardr: Birisi gzellik, dieri irkinlik.
Tanr, eer bir kuluna bir ii iletmek isterse, ona bu iin gzellik
cihetini ve ayet o fiili yaptrmamak arzusunda bulunursa irkinlik
tarafn gsterir. Kul da ona gre hareket eder.

Her eyin byle iki cihetli olmas hi de garip bir ey deildir.

lemin her zerresinde birbirine zt eyler bulunduu grlmyor
mu? Cenab Hak buna kadir olduktan baka, bu ayrca byk bir
asla da dayanmaktadr. Allah, cemal vc cell sfatlar ile her
zerrede tecelli eyler. Ve her ey bu iki sfatn eserlerini tamaktadr.

Aklama

aridat tercme ederken, Arapa metnini esas tutmakla

beraber Ktahyal Abdullah'n ve merutiyet devrinde bir
sre
eyhlik
meihat
makamnda
bulunan
yksek
bir
mutasavvfmzn tercmelerinden de istifade ettik. Onlardan bada,
kendi zevkimizi, tasavvuftaki bilgi ve anlaymz kamilen harcadk.
Vc bu kymetli eseri her kesin anlayabilmesi ii, aka ve sf
Trke ile nakletmeye ok zendik. Bylece okuduunuz tercme
meydana geldi.
Ancak mevzu pek derin ve artc olduundan belki yine anlalmayacak yerleri kalm olabilir. nk bu biraz da zevk ve istidat
iidir. Bununla beraber rehbersiz bir soka bile bulmak mmkn
deil iken, hak vc hakikat yoluna delilsiz kavumak tabiatyla kolay
olamaz. O sebepten aadaki izahat ile de bu tercmeyi daha ok
aydnlatmaya altk.
* * *

Jeoloji limlerinin hesabna gre, bizim bildiimiz hayat 6 milyon

yl nce balam ve bunun ardndan insan nesli yer yznde grnmtr. O zamandan bugne kadar insanlarn akln ve ruhunu en
ok megul eden ey, Allah'n varl veya yokluudur. demoullarnn bir ksm onun yokluuna, bir ksm ise varlna iman
eylemilerdir.

3. Kinat ezel hareketlerden meydana gelmitir. Bunda hibir

eyin tesiri, irade ve ihtiyar yoktur. Ancak sebebin sonucu icap ve
iktiza ettirmesi kabilindendir. Yalnz tabiat kanunlarnn dahliyle
lem vcuda gelmitir. u halde lem ama; madde ile hareket
sebeptir.
Allah'n varlna inanan "Theiste"ler (teistler) de u kanaatte-

Tanrnn yokluuna kail olan "athee'ler" (ateistler) yle dnmlerdir:

lem iki sebeple vcut bulmutur: Biri boluu dolduran ve btn
cisimlere nfuz eden "esr"dir ki, buna madde "matiere" de denilir
(Esir: E vrcni dolduran vc btn cis,nlerc nfuz eden; fizikilere
k, s ve elektrik gibi eyleri nakletme arac olduu varsaylan,
tartsz, elastiki ve akc hafif bir cisim. Kelime Rumcadan Arapaya
gemitir. Yayncnn notu.) Dieri esir paralarnn hareketlerinden
ibaret bulunan kuvvettir. Bu hareketlerin harite bir dayana yoktur. Sebebi ancak kendisidir. Esir czleri doal hareketleri esnasnda yerekimi kanunu gereiyle toplanp su buhar halinde bir kre
vcuda gelmi, merkezi etrafnda devir ve harekete balam ve
Gne teekkl etmitir. Yerkre ve yldzlar ondan kopmutur. Arz
kresi yava yava soumu, kabuk balam ve devam eden hareket
nedeniyle kinatn maddi paralarnn toplanmasndan baz unsurlar
peyda olmu, onlardan da madenler, bilkiler, hayvanlar ve nihayet
insanlar meydana gelmitir.
Bu fikirler esasa dayanyor:
1. Esir kadimdir. Onun aslndan olan hareket de kadimdir. Bunlar
arasnda ezelen vc ebeden yaknlama ve uzaklama vardr.
Birbirlerinden ayrlmalar caiz deildir.
2. Yldzlar, Yerkre vc dier varlklar maddeden eitlenerek,
sonradan olumu, bunlardan hayvan cinsleri dierlerinden, insanlar
da dier hayvanlardan sonra vcut bulmutur.

dirler:
Hibir ey gayesinden ayrlamaz. 1 langi eyin gayesi kadim veya
hadis olursa, o eyin de kadim veya hadis olmas lzm gelir. Gayesi
kadim olan bir eyin olaylar srasnda bulunmas tasavvur ve
tahayyl olunamaz. Misal olarak hareketin zamanen gecikmesine
izin verilse, amacn o zamana kadar hareketsiz kalmas gerekir ki,
Nedensellik (Causalite) kanunu buna msait deildir. nk ama
ile hareket arasnda iliki zaruridir. Bundan dolay kadim bir gayeyle
sonradan meydana gelmi malllerin nispet edilmesi aklen btldr.
Eer kinatn gayesi kadim olan maddenin ezel hareketleri olsayd,
u mall deiikliklerin de kadim olmas icap ederdi. Halbuki yine
materyalistler btn cisimlerin sonradan vcut bulduunu beyan
ederler.
Maddecilik meslei maddenin iyice tannmaya baland gnden
beri eski itibarn kayp etmitir. iik madde dayan olabilecek
kuvveti haiz grnmyor. Cisimler gze grnmeyen milyarlarca
zerrelerden mteekkildir. O kck zerreler birbirine dokunmakszn yekdieri etrafnda daim surette dner dururlar. Vc bunlar
bizzat kuvvet merkezi saylr. O halde madde ilerdedir? Madde
denilen ey kudret altnda ezilmektedir '.
Bu fikri baka ekilde de aklayabiliriz: Cisimlerin her biri dnmekte olan ve esr girdaplarndan teekkl etmi olmalar muhtemel
bulunan bir takm kk czlerin kmesinden terekkp eden
Atomlarn toplanmas ile teekkl eder. Bu zerreler kendi hzlarn-

dan byk bir kuvvet kazanr. Dengelerinin bozulmas ekline gre

k, s, elektrik vesaire tevlit ederler. Maddenin oluumu yalnz
unsurlarnn hareketteki srati sayesinde husule gelir. Bu hareket
gecikecek olsa, madde hibir eser brakmakszn esirin iinde
mahvolur gider. Bize sabit ve sakin grnen madde ancak eczasnn
devir ve hareket srati sebebiyle mevcuttur. Hzla dnen, dolaan
bir cevher olmas bakmndan ona dorudan doruya bir kuvvet veya
kuvvetin zg bir ekli nazaryla da baklabilir. I lasl madde esir girdaplarnn hareketlerinin neticesi olarak metanetlerinin husulne
kfi bir dereccde srat kazand zaman doar. Hzn gevcmesiyle
ihtiyarlar. Eczas hareketlerini kaybedince artk mevcut olamaz 2.
Evrende srf mekanik hakikatlerin hkm srdn, olaylarda
yalnz "Hareketlerdin gze arptn iddia edenlerin nazariyesi de
boa kt. Mckanikilere gre, btn evreni dolduran elstik,
mihaniki bir vasat kocaman bir makine olan lemi iine alyor,
buradaki mihaniki tesirleri bir taraftan bir tarafa naklediyor, kinatta her ey, madde dalgalar, kudret dalgalar, nihayeti olmayan bu
jelatini ktlenin, bu mekanik esirin iinde doup rpnyor Modern
fizik, uzun yllar sren etin tecrbelerle bu elstik vasat pek ok
aratrd. Fakat yle bir esirin varl hibir tecrbeyle meydana kmad. Alemin mihaniki izah modern ilmin tecrbe ve mahcdeleriyle uzlaamad. Neticede tabiatn mekanik bir kalba
girmedii, mekanik bir emaya uymad anlald.
Bugn ilim ve fen denilen ey, karna kark, birbirine balants
olmakszn toplanm bilgi paralarnn toplamndan ibarettir.
Bunlarn birou tamamyla faydaszdr. Bu bilgiler phe gtrmez
hakikati gsterecekleri yerde, ekseriya ksa bir zamanda deien ve
btl olduu anlalan birtakm zan vc faraziyeleri meydana karmaktadr. Kim ne derse desin, ilim olaylarn derinliinde gizlenen
son hakikate erimi deildir. Platon'un mehur misalinde belirttii
gibi, biz hl bir maarada kapal, srtmz aydnla, yzmz

maara duvarna dnk bulunuyoruz. Hakikatler aydnlklar gibi

arkamzdadr ve bizim grebileceimiz eyler sadece maara duvarna vuran glgelerdir. lme den gayret bu glgeleri okumak, bir
araya koymak, onlar mmkn olan sadelikle izaha almaktr.
Bilginlerden bir ou ilmin varabildii hakikatlerin birtakm tasvirlerden veya birtakm itibarlardan ileri gitmediini tasdikte beraberdirler. Biroklarnn iddiasna gre, felsefe bakmndan 20.
yzyln gze arpan eseri ne zamanla mekn smsk birletiren
Rlativite nazariyesi, ne imdilik sebebiyet kanunlarn inkr eder
grnen Kuanta teorisi, ne de yapt keiften eyalarn hibir vakit
grndkleri gibi olmadklar sonucuna varan Atom tahlilleridir. 20.
yzyln en nemli eseri bize son hakikate erimemi olduumuzu
retmesidir 3.

Fek eski zamanlardan imdiye kadar gelmi vc gemi birok

mtefekkirler ilmin duraklad yerde, tecrbe ve vakaya deil,
akla, teamle dayanan metafiziin, yani ilim tesinin baladna ve
maddenin fevkinde daha baka bir c niyetin (Realite) bulunduuna
kail olmutur.
Ancak bunlardan bazlar bu yksek hakikatin mahiyetini anlamak iin yine mnhasran ilmi usule dayandndan, grleri iten
ziyade zahire ve satha inhisar etmitir. nk Allah dnceden
ziyade ruha ve duyguya hitap eden bir mefhumdur. Dima bu
mevzuu tamamyla kavramaktan acizdir. Binaenaleyh yalnz akla
istinat eden iilhiyet telkkileri ok noksandr. Akln bu kifayetsizlii karsnda btn hislere ve ruh tecrbelere dayanan ilimden
stn bir keif ilminin varln kabul etmek zarureti kesin ve mutlaktr. Meydana karma, insan uurunun saltk varlkla dorudan
doruya birleme imknn bulmaktadr. Bunn usulyle alelade
ilim vc felsefenin takip ettii metot arasnda ayrlklar vardr. lim ve
felsefe, akl yollarla hakikate ermeye alt halde, keif ilmi kalp

temizliine, maddi meyil ve ihtiraslardan uzaklamaya, yksek bir

ak ve imana, derin bir vecit ve istiraka dayanr. Bu iki meslein birletii nokta, her ikisinin ilkte mterek ilim kaynandan faidelenmesidir. Bir filozof iin yksek bir ilim lazm olduu gibi, bir
mutasavvfn da ilim ve irfan ocanda kemal yan doldurmas arttr. Mutasavvf , bu mertebeye vardktan sonra ilim perdesini yrtmak
mecburiyetinde kalr. O, artk derin bir coku iinde kudreti derecesine gre hakikati apak seyretmek frsatn bulmutur.
Nitekim filozoflardan bazlarnn da rak (Pitagoras) metot ile
hakikati bulmak lzumunu hissetmi olduklar grlyor. O cmleden Socrates ibadet yoluyla ilhi ilhama (Revclation) mazhar olunaca kanaatinde idi. I'laton, Allah ile insan arasnda vastasz bir
mnasebetin, yani I lcoplanic'in tesis edileceine kail, mcahede
ve mkefeye sahipti. Philon'a goe insann Cenab Hak ile irtibat
peyda etmesi mmkndr, (iei Allah miiteal olduu iin insanlarla mnasebette bulunmak istemezse ile, sal ve teiniz ruhlarla temas
etmesini sever. Bir insann o saffeti kazanabilmesi lemden ve kendi
nefsinden alkasn kesmekle kabildi Ihnm vastas ise vecittir
(Extase). Platon, dua ve ibadetin baarl neticelerine kanidir. Bu
zata gre, felsefeden maksat insan ulumun Allah ile vastasz birlemesidir. Bu da coku ve gzlem ile olur. () sayede kendisinin
birka defa Allah' grdn sylemitir. Prophyros da vecit ve
dalma leminde kere Hakk'n visaline nail olduunu iddia
eylemitir. Bacon, cinlere ve perilere inanacak kadar maneviyata
sahiptir. Malebranche, Ryet-i fillha (Vision en Dieu) ktn.
Allah'tan baka her eyi terk ve ilhamla Allah'a kavuulacana
inanr. Onun itikadnca, Cenab I lak btn ruhlarla vastasz surette
mnasebet halindedir. Allah ile olan irtibatmz sebebiyledir ki,
ruhumuz yaratlm eyleri grr. Btn arzu ve heveslerimiz
Cenab Hakk'a mteveccihtir. nk yegne saadet Hak'la birlemektir. Evrenin yaratlmas Allah' grmek iindir. Kendimizi

sevmek de Allah' sevmektir. Zira o esasen bunu ister. Ve kendisi

bizdedir. Hamilton, mutlak sr huzurunda sf ve katksz bir iman
izhar eder.
* * *

Dnyann en yce dhisi Hazreti Muhammed (53 H.e-10 H.s)

(Salt ve selm ona olsun.), akl ve nakle msteniden tedvin eyledii
dinden baka, ayrca kefc (Mysticisme) ilmini de mmetine
talim klmtr.
slam tasavvufu, esaslarn yet ve hadsten alm ve asl itibar ile
yabanc hi bir kaynaa muhta olmamtr. K u r a n Kerim, "Ve l
ratbin ve lybisin ill fi kitabin lil-in." yeti kerimesinin delleti
vehile, dnya ve ahretin btn sr va hakikatlerini camidir. Ancak
bunlardan bazlarnn hakik mnalar kapal ve ok derinlerdedir.
Bunun da yle olmas halkn idrak kabiliyeti sebebiyledir.
Reslullh (Aleyhisselm.), herkesin akl derecesine gre sz sylemekle mkellefti. O devirde plak hakikatlerin kabulne henz tam
bir istidat hasl olmamt. Fahr- Kinatn kavmini putlardan kurtarmaya alt bir zamanda, mesel Hak Taal'nn btn eyada
mtecelli olduunu vazh bir lisanla anlatmaa kalkmas elbet
maslahata muvafk olamazd. Ebu Siifyan'a Mslman olmas teklif
edildii vakit, bu kara cahil adamn "Eer (Allah'tan baka Allah
yoktur." desem, bu kadar putlar ne yapaym? Lt ve Menat'tan
nasl geeyim?" dedii ve Taif'in muhasarasnda Ben Sakf kabilesi
erafnn "Lt" ismindeki putun sene mddetle hali zere terkini
rica ettikleri malmdur. Arabn en aklllar dahi bu seviyede iken
daha ileriye gitmek tehlikeli olurdu. Onun iin tasavvufun hususiyetleri yalnz akl erenlere, yakn ve emin olanlara, bu ilim iin istidat
gsterenlere aklanm ve onlarn himmetiyle ileride yaylmas
temin edilmitir. Tefsir ve tevil kapsn "nne lil kur'n- zahren ve
batnen..." hads-i erhiyle iptida Hazreti Peygamber amtr.

mam- Cafer-us Sadk (80-148), ccddi Ali bin Ebu Talib'in

Selnan- Fars'ye yle buyurduunu nakleder: "Ben, her gece
Resli Ekrem'in ziyaretine giderdim. Ekseriya srlara dair syleir
ve baz vakitler de birlikte gezerdik. O, benden baka bir kimseyi
esrarnn mahremi bitmemitir. Halvette bulunduu srada yanna
ancak ben girebilirdim. Cebrail ile konutuklar bile benden sakl
olmazd. Hanesine gittiimde yalnz bulunmak iin haremlerini
darya karrd. Evimde halvet ettiimiz zamanlarda da Fatma ile
ocuklarmz evde oturmazd. Benim suallerime ondan gayrisi g
yetirmezdi. Hep mihribanlk yzyle cevaplar verirdi. H a r a m ve
helal, emir ve nehiy, ibadet ve gnah hakknda nzul eden yetlerin
hepsini talim etmitir. Kendisi iml eder, ben hattnda yazardm.
Her yetin zahir ve btn tevillerini bana ayrca ayan eylerdi. Her ne
syledi ise tamam halrmdadr. Asla unutmadm." \
Bu ok nemli beyanattan sonra, "Ben ve Ali ikimiz bir nurdanz.", "Ben ilmin ehriyim. Ali 0111111 kapsdr.", "Y Ali, sen bana
Musa ve Harun yerindesin.", " H e r kim ki, dem'i ilminde, Nuh'u
takvasnda, brahim'i hilmiyetinde (yumuak huylhk), Musa'y
heybetinde, sa'y ibadetinde grmek isterse, Ali bin Ebu Talib'e
baksn." hadslerinin i mnas daha iyi anlalyor.
Hele Ebu Hreyre'ni (: 59 H.) u szleri dikkati ok ekecek
mahiyettedir: "Allah'n Resulnden iki trl ilim hfzettim.
Bunlarn birisini sizin aranzda nereyledim. Dierine gelince, eer
onu neretseydim, bu boaz benden kesilirdi."
Ali Veliyullah'n (Kcrrcmallahii vechehu.) torunu mam
Zeynelbidin (36-95 H.) de ayn iddiay u yolda ifade eylemitir:
"Nice ilim cevheri vardr ki, eer onu sylemi olsam, bana 'Sen puta
tapanlardansn.' denilir ve Mslman adamlar benim kanm helal
sayarlar, yaptklar bu fena ii de iyi grrlerdi." 5.
Hi phe yoktur ki, slam tasavvufunun ilk mridi, Cenab

Peygamber'in "Kardeim, Amcamn olu, Gzmn n u r u " dedii ve

kendisinin yetitirdii Ali bin Ebu Talip (Mekke 23 Fl.e.-Necef 40
H.s.) dir. Selman- Ffk (: 36 H.), Kmeyi ibni Ziyad (: 73 H.),
Hasan- Basr (21-110 H.) bu ilmi ondan aldlar. Bunlardan ^da
Habib-i Acemi (: 120 H ) , Davud Tai (: 160 H.), Fzeyi bin Ayaz
(00: 187 H ) , Ma'ruf-el Kcrh (: 202 H . ) , Ebu-1 Feyz Znin Msr
(180-240 F.), Scriyy-es Sakat (o: 1251 H.), Bayezd- Bistam (:
261 FF), brahim Edhem (: 280 H.), brahim Flavvas (: 291 H.),
Cneyd Badad (: 298 H ) , Ebu Muhammed Ruveym-(: 302 H.),
Ebu Bekr-i ibl (: 314 H.) vastalaryla sonradan gelenlere intikal
etti. O suretle "Kitab-iil Taamf'u yazan Kelbad (: 280 H.),
"Kuvvet-el Ktlb"u yazan Ebu Talib Mekk (: 386 H.), "Risale-tiil
Kueyriyye" sahibi Ebu-1 Kasn Kueyr (: 465 H.), "lya-l Ulum"
ve "Kivau-es Sade" yazar man (azal gibi bilgili mutasavvflar ve
birok tarikat kurucular yetiti.
* * *

Tasavvufun esas Vahdet i Vcut felsefesidir. Bu akideyle ilgili

baz yetleri beraberce okuyabiliriz:
"Sizi rahimlerde tasvir eden ()'dr."
"Nefisleri lmleri annda Allah ldrr."
"O, kullarndan tvbeyi kabul eder ve sadakalar alr."
"Ektiiniz eyi siz 111i zer'cdcsiniz, yahut biz i?"
"Bana haber veriniz; tiiniz sy buluttan siz mi indirdiniz,
yoksa indiren biz miyiz?"
"Kr'an' okuduumuzda kraatini dinleyip tekrar et."
"Onlar siz ldrmediniz. Allah ldiirdii. Ve attn vakitte sen
atmadn. Allah att."
"Sana biat edenler, hemen ancak Allah'a biat ederler. Allah'n eli

onlarn ellerinin stndedir."

"Biz insana ah damarlarndan daha yaknz."
"lerin cmlesi ona rcu eder."
"Mark ve Marip Allah'ndr. Yznz ne tarafa evirseniz
Allah'n vehi oradadr."
"Her ey yok olucudur. Ancak onun zat lc deildi."
"Allah her eyi muhittir."
"Allah gklerin ve arzn nurudur."
"Evvel ve hir, zahir ve btn O dur."
"Ben demi ruhumdan lrdm."
"Sanr msnz ki, Hak lial si/i abes yere yaratt ve geri ona
gelmez mi siniz?"
"faktaki nianlat biaynihi senin nefsinde de vardr. Her kim ki o
nianlar nefsinde buldu. Allah bildi."
Kur'an Kcrim'de vahdet vcuda dellet eden daha bir ok yetler
bulunduu halde, aleyhde saylabilecek topu topu yet vardr:
1. "Allah ar zerine stva elli."
2. "yi szler ona ykselir."
3. "Gkte olan Allah'n sizi yere gcirmeyeceinden emin mi
oldunuz?"
Bunlar mtebiht eidinden olduklar iin tevile muhtatrlar.
Kast edilen gaye, Allah' putlardan berileyip ykseklere karmaktr.
Fakat ilk slam limleri zahiri mnadan baka hibir ey kabul
etmediklerinden Allah'n ar stnde bulunduuna kail olmulardr.
Bilhassa Mebbithe frkas Cenab Hakka cihet ve mekn isbat
etmekte ok ileriye gitmitir. eyhlislam bn-i Teymiyye (: 728
H ) , Muhyiddin-i Arabi'nin bu en byk muhalif ve muarz, her

eserinde Allah'n ar zerinde oturup mahlklarn hfz ve onlara

nezaret eylediini ispata almaktadr.
Bu itikadn butlan zahirdir: Kinatn vaziyeti katiyen buna tevafuk etmemektedir. Her eyden sarfnazar, arz kresi her yirmydrt
saat zarfnda kendi mihveri zerinde bir devir yapmakta olduundan ulvi addedilen cihet insanlara nispetle sabit kalamaz.
Mu'tezile, Cahmiye, Haruriye frkalar yeti kerimedeki (stva)
kelimesinin (zerine kp oturmak) mnasnda olmadna, burada
(kaplamak, istil etmek) anlamna geldiine kanidirler. Ve Allah'
mekndan tenzih ederler. Sonradan yetien limler de, Allah'n
mekndan mnezzeh olduuna inanmlardr. Ve akait kitaplarna
da o yolda gemitir.
Tasavvufulara gre, Cenab Hak zgii bir meknda deildir.
Bununla beraber her ey onun vcudu ile kaim olduundan her
meknda mevcuttur. Geri ulemadan bazlar da "Allah her yerde
hazrdr." diyorlarsa da onlar Tanr'n her eyde zat ve vcudu ile
deil, ilmi ile hazr bulunduuna inanmlardr.
* * *

Tasavvuf bakmndan hakiki vcut birdir. Btn kaytlardan

azadedir. Ve bu haldeyken zat anlalmayan bir srdr. nk mutlak bir eyi tasavvur etmenin imkn yoktur. Tasavvur kayd muciptir. Ne kadar zihnimizi yorsak, Allah yine anlaymzn dnda kalr.
Ne sylesek onu tamamyla tarif etmi olmayz. Mislinin bulunmay ve sonsuz oluu knhnn idrakine mnidir. Akil ancak sonu
olan olan eyi kavrayabilir. Gayri mtenahiyi alglamak iin onun
mtenahi olmas lzm gelir. Hak Taalnn bu mertebesi knh ve
hakikatidir. Bu mertebedeyken onun ne ekli, ne sureti, ne isim ve
sfat vardr. Kendisiyle beraber baka bir ey de bulunmaz. Resuli
Ekrem, Peygamber olduu halde, "Y Rabbi, sen azm- an btn
noksanlardan tenzih ve takdis ile tebih ederim ki, biz zatn ve

lhiyetinin azametini marifet vc knh ile idrak edemedik." diyerek

bu konuda aciz gstermitir. Tasavvuf da L yureften "nconnaissablc" ileri gitmiyor. Yalnz bir iaret olmak zere Cenab Hakka
" H u : O " demekle iktifa ediyor. Bu felsefe Bilinmezcilik
(Agnoticisme=Agnostizm) ile birdir. Ve Ncoplatoicisme'den (Yeni
Platonculuk) garp felsefesine de intikal etmitir.
Bununla beraber Cenab Hakk'n zat hakikatim tamamyla idrak
edemesek dahi, anlyoruz ki, her eyin sebebi O dur. Btn varlklar
mutlak vcudun imknszln aa vurmaktadr. Hakikatte zaman
vc mekn, ruh vc nadde henz tecelli bulmadan ezel kudret Am
lemi (Le monde de La nebulasite) denilen kendi leminde gizliydi.
Resuli Ekrem'e sormular: " M a h l k a t yaratlma/dan evvel
Rabbimiz neredeydi?" u cevab vermi: "zerinde ve altnda hava
olmayan am da idi." Ancak hakiki bir mevcudun ahz- ademi
kabul etmedii gibi, ilelebet bilinmemeye dc tahamml edemeyecei aikrdr.
Nitekim Cenab Hakk'n zat meyil ve icab, kendisinin yok olmaktan var olmaya, ehadiyetten vhidiyete, yani bilinmemekten bilinmeye gemesini mucip olmutur. Saltk varlk, her eyi zerinde
toplam olduuna gre, mutlak kemldir. yle olunca da ayn
zamada mutlak cemaldir. Bu ise gizli kalamaz. Onun an kendisini
izhar etmektir. Cemal, ak gerektirir. Onsuz olmaz. Ezel kudret
hsn ve ak nefsinde bulmu ve kendi kendisine k olmutur.
k olmak tabiatyla grmei, grmek de tanma stclzimdir.
Saltk vcut, kendisini grmek iin, zdd olan mutlak ademi yine
gibi telkki etmi ve ikisinin tekablnden bu mevcudat tekevvn
eylemitir. k "Her ey zdd ile inkiaf eder."
Tekvin (Cosmogenie) nazariyesi ylecc de izal olunmaktadr:
Mutlak cemal, tokgzll terk edip ak friylc alkalannca,
zuhur mertebeleri tecelli etti. Sabit aynler, misal ve emir, mlk ve
halk gibi birok lemler meydana geldi. Bunlar yoktan hasl

olmamtr. Evvelce zatta gizlenmiti. Zatn iktizas ve inklb ile

vcut bulmutur. Hibir ey yoktan var olmaz. Ancak suret deiiyor. Mesel hava suya, kara, buza dnt gibi esasta hepsi birdir.
nklp ile trl trl grnr. H e r eyin vcudu Hak'la kaimdir.
Her mevcudun hakikati ilm-i ilhde onun olumas nisbetinden
ibarettir ki, buna sabit aynler veya mahiyet denilir. Sabit aynler, her
mevcudun ezeli ilimdeki kanlmaz suretidir. O mevcudun geirecei i yz istihalelerini, tabii gelimeleri idare eden o aynlerdir. Bu
aynlerin varlkla mnasebetleri ancak btn varlklaryla bulunuyor.
Sabit aynleri Cenab Hak mutlak gayb leminde iken, evrent, insan
ve hibir ey yaratlmadan mazharlar iin tasavvur etmitir. Her
mevcut sabit ayninin snrndan hari hibir ey yapamaz. nk
sabit aynler her mevcudun kaderini tedbirleyen kazann miridir.
Mutlak vcutla kaytl vcut arasnda zahiren fark vardr. Btinen
hibir ayrm mevcut deildir. Vcut mertebelerinde daim bir k,
bir gelime grnmektedir. Ezel kudret iin tecelli ve zuhurda son
yoktur. Dalalar zattan gelir, yine zata gider. Buna "Her gn O bir
haldedir." yeti kerimesinden daha kuvvetli bir delil olamaz.
Yerde ve gkte cilvelenen ancak bir zat ve bir hakikatdr. Her
mazharda grnr. Herkesin zan ve itikadna gre her mertebe ve
makamda yz gsterir. Nasl ki, gnein nuru bir olduu halde,
muhtelif renkli camlara yansynca eit eit renkler alr. Cneyd
Badad'nin "Suyun rengi kabn rengidir." sz tam bu mnadadr.
Muhyiddi-i Arab, "Fusus"unda Allah' grmek iin eyaya baklmasn tavsiye eder. Yaratlma baklmakszn Allah'n aklen
bilinebileceini iddia eden bni Sina ve Gazal'yi beenmiyor. Hilkat
(L'etrete=Yaratl), ad ve sfatn vcut bulma sahasnda tecellisinden ibarettir. Bolluk vc okluun ortaya kmasndandr. Hakikatte
hepsi bir vcuttur. Tecelli vc zuhur iin hayr ve er eittir. Bunlar
yekdierinin tamamlaycsdr. Kemaltin grnmesi noksanlarn
mevcudiyetine baldr. er (Le mal) olmaynca, Hayr (Le bien)n

kymeti llemez. Esasen habaset ve hasaset ancak taaynn

hkmleri icabndandr. Bize er grnen ey, Hak iin hayrdr.
nsann baz eylerde mnasebetsizlikler bulmas iyi dnmemesinden ileri gelir. Cenb- Hak her hali ve her zevki grmek ister. H e r
ey on cilvesi (Apparance), mazhar ve glgesidir. k,
maukunu her hangi elbise iinde grse tanr.
* * *

Hakikatte btn varlklar mstakil birer varlk deildir. Hayal ve

serap mesabesindedir. nk her an deiirler. Bizim hislerimiz bu
daimi deimeleri fark ve temyizden aciz olduu iin, bunlarda
ayniyet grrz. Onlarn asl adem, yani yokluktur. Ve daima o hal
zre grnrler. Mevcut grnmeleri akl ve hissimize gredir.
Hatta dalar ve talar bile byledir. Eyann hakikati ancak Hakk'n
vcudu ile sabit ve kaimdir.
Sofiyyc airlerinden Abdurrahman Cm (K27-S98 II.) bu fikri
yle ifade ediyor:
"Varlkta her ne varsa hepsi ya vehim ve hayal ve aynalardaki yansmalar kabilindendir ve yahut glge gibi eylerdir."
"Btn cihanda bir nurdan baka ey yoktur. O nur, zuhurun
envai ile zahir olmutur. Cenab Hak nurdur. Ve zuhurunun
grn lemdir. Tevhid budur. Bundan bakas vehim ve gururdur.a
"Ne vakte kadar cisim, boyut ve cihat lkrdsn yapacaksn? Ne
zamana kadar madenden, hayvandan, bitkiden bahsedeceksin?
Muhakkak olan yalnz bir zattr. Zatlar deildir. Bu vehm olan
kesret, un ve sfattr."
Mevln Celleddin Rum (604-672) de yle diyor:
"u varlk lemi uykuda olan bir kimsenin ryas gibidir. Uyuyan
zanneder ki, ryada grd eyler kendi kendine kaim varlk-

lardr."
Tasavvufun bu felsefesi Vcudiye-i Hayal iyeni 11 (Pantheisme idealiste) esasdr. Garp limlerinden bazlarnn da bu nazariyeye
kymet vermeye baladklar grlyor. O cmleden Jan Tusa harici
eayay onlara renk veren ve ekillerini deitiren hislerimizin bir
nevi danklk iinde idrak etmekte olduumuzu, mesel sesin ve
n bize gre ses ve k olduunu, Alferd Bine cisimlerin elbise
giydirilmi ihsaslarmzdan baka eyler olmadn, Gustave le Bon
btn olaylara kendi akl kuvvetimizin zaruri ekli nazar ile baklmak lazm geldiini, hislerimiz tarafndan tekil edilen varlklarn
hakiki lemin zet ve ister istemez sahih olmayan bir tercmesinden
ibaret bulunduunu iddia etmektedir.
Ancak eyann harici mevcudiyetlerini bsbtn inkr etmek fazla
hayale kaplmaktr. Evet, kar, buz, bulut, buhar esasta hep sudan
ibarettir. Fakat ayrca harici birer vcutlar da vardr. Bilfarz buz
yksekten dt vakit bamz yaryor. Bizim anladmza gre,
mutasavvflarn eyaya vehim ve hayal demeleri, eyann hislerimize
nispetle olan mevcudiyetlerinden sarfnazar etmeleri ve tebeddl ve
tagayyrden mnezzeh bulunan Hakkn vcudundan baka bir ey
grmemeleri itibariyledir. u halde mkevvenat hislerimizin gz
ile hakiki, basiret nazar ile vehim ve hayal grnmektedir.

Vahdet-i Vcut itikadna mukabil, Garp felsefesinde Vcudiye

veya Vahdet-i Mevcut (Pantheisme) ismini alan dier bir mezhep de
vardr. Bu mezhep, iki ekilde tezahr eder:
A. Yalnz Allah hakikidir: lem onunu bir takm tezahrlerinden
baka bir ey deildir. Bu, pantheisme'in mystique eklidir.
B. Her ne varsa bu lemdedir: lemden gayri Allah denilen bir
ey yoktur. Allah lemin toplamndan ibarettir. Buna gsterdii
ekle gre ya Tabii Vcudiye (Pantheisme Naturaliste) veya Maddi

Vcudiye (Pantheisnc Materialiste) ad verilir.

Hal byleyken genel karakteri itibar ile Panteizim sebeple sonucu, syleyenle sylenileni ayn telkki ediyor. Bu mezhebin esas
udur: Allah vahdet, akl vc ruhtan mrekkebtir. Akl vahdetten, ruh
akldan, mkevvenat klli ruhtan sudur etmitir 6. Ezel kudret, kinatn reymi, nvesi, ruhudur ve evrenden gayri bayndr. lemin
kendisinden zuhuru, hararetin ateten, ziyann gneten suduru
gibidir. u halde Allah evrenden hari deildir. Bunun neticesi
olarak Allah'n kdcniyle kinat kadimdir. Allah ile lem bir ey
demek olduundan, eer lem ahvolsa Cenab Hakk'n da yok
olmas lzm gelir. Hakkn iradesi, kanuni zaruretten ibarettir. O
itibarla Allah fail i muhtar da deildir. Yaradln kendisinden
zuhurunda kendisi nuztar olmakla nucib-i bizattir. Tezahrat
zaruridir 7. Bt meslek mensuplarndan bazlarnca, Allah'n sfatlar
ve kendi nefsine uuru dahi yoktur. nsan suretine girdii zaman
uur hasl eder. Onlara gre, Panteizm ahsiyetin mukabili, yani ahsiyetsizliktir. nk Enc'nin (Moi) temeyyz etmesi bir L ene'nin
(Non-Moi bulunmasna baldr. Halbuki cevher bir olduundan
onu bir ahs olarak temyiz cdecck bir ey mevcut deildir.
Bu mezhebin Avrupa limlerinden pek ok taraftarlar olduu
gibi. baz dmanlar da bulunuyor. Bunlardan Paul Janet, "Principes
de netaphisigue" adl eserinde "Panteizm, Allahszlk (Atheisme) vc
lemi inkr (Acosmisme) meslekleri arasnda istikrarsz bir haddir.
Ve bu iki meslekten birisi tarafndan yklmaya mahkmdur. nk
Vahdct-i Mevcut ancak bir varlk kabul eder. O halde bu varlk yalnz lemden ibaret ise Allah vc yahut yalnz Allah'a ait ise lem yok
demektir. u imknszlk, Panteizm mezhebini rtmeye kfidir.
Hakiki Panteizm, iyi anlalm Tanrclk (Theismc) mezhebinden
ibarettir." mtalasndadr. Schopenauer de panteistleri dinsizlikle
ittiham eder. Zira, der, Allah ile tabiatn ikiliini kaldrrlar ve
Cenab Hakk' tabiata inklp ettirirler.

eriat ehlinin bu konudaki itikad udur: Allahu Taal, evreni yoktan var etmitir. Kendisi kadimdir. Zat ve sfatndan baka her ey
hadistir. Zat, mahlkatndan bayn, ayrdr. Fail-i muhtardr. Yedi
asl sfat vardr: Hayat, ilim, iitme, basar, iradet, kelm, kudret.
Bunlar ne onun ayn, ne de gayri dir. 10 adedini tekil eden lerden
her birinin 10 saysnn ayn vc gayri olmad gibi. Bu sfatlar zahir
olduu vakit esma olur. u halde Allah hay, alm, iidici, basir,
mrit, mtekclli ve kadirdir. Gizli ve aikr, olmu ve olacak her
eyi bilir. Bilmedii nesne yoktur. Hayr ve er onun kaza ve
kaderiyle dir. Her olup olacan ezelde takdir etmi ve
Levhimahfuza yazmtr. Dilediini iler. Dilemedii vcuda gelmez.
Hibir ey ona lzm ve vacip deildir. stediini yaratr veya yok
eder. Ta, aac syletir ve yrtebilir. sterse suyu gm yapar.
*

slm tasavvufunun Pantheisnc ile olan itiraki birinci ekline,

bilhassa vcudun birliine mnhasrdr. Sair cihetlerde aralarnda
byk farklar vardr. Mutasavvflara gre:
Allah lemden ibaret deildir. lem, Hakkn vcudu ile kaim vc
zahir olduundan, vcut haysiyetiyle onun ayn ise de, eyann olumas ve hususiyetleri itibariyle ondan gayridir. Muhyiddin-i Arabi,
"Ftuhat"nda "Allah Allah'tr. lemin mevcut olmas veya olmamas msavidir." demitir. Cenab Hak, bir an varln eyann
zerinden alsa hepsi yok olur. nk onlarn asl halleri yokluktur.
lem ahvolsa da, Allah zat sfatlaryla baki kalr. Yine "Ftuhat"
da zikredildii zere, kinat haddi zatinde sonu olan ise de, fiilen ve
hakikaten mevcut olan evren sonsuzdur. Bou (Vide) dolduran
Hakk'n varl tkenme ile aklanamaz. lem sonu olan, Hak
Taal sonsuz olunca, lemin Allah olamayaca aktr.
Cenab Hak, meydana kp plak kalmas haysiyetiyle Allah'tr.

Meydana kma ile giyinme halinde halk ve lemdir. Allah'n

vcudu denilince kadim, eyaya nisbet edildii, yani eyann vcudu
denildii taktirde hadistir. Eyada kadim olan ey onlarda tecelli
eden Hakk'n vcududur.
Allahu Taal, zat itibariyle lemden doygundur. Fakat mucib-i
bizattir. Birlik mertebesinde iken her ey kendisinde gizlidir. Bir
tohumdan iein gelimesi gibi, lem ondan tecelli etmitir. Tecelli
ve zuhurda kendisi muztardir. Bu ihtiya zat meyil ve icap anlamnadr. Zuhura mecbur olduunu kendisi de bilir. Lkin bunu bilmesi kendisini mucib-i bizzat olmaktan kurtaramaz.
Cenab Hak, ilim sfat ile sfatlanmttr. Akl, mahlk ve insana
mahsustur. Allah'a nispet edilemez. Akl, malm eylerden mehulleri istihra eder. Halbuki Hak Taal iin mehul bir ey yoktur.
Herhangi bir mehulde de Hak zahirdir. Zatna dahi alimdir ve ahsiyetsiz deildir. nsann da ahsiyeti vardr. Fakat Allah hakikatin
kendisi ve vcududur. nsann ahsiyeti ise, bu hakikatte tezahr
eden bir suretten ibarettir.
lh sfatlarn her biri birer hakikat-i klliyedir. Bunlar vacip ile
mmkne, yani Cenab Hak ile mahlkata amildir. Lkin hakikati
bir olan su bulunduu araziye teb'a tatl, ac ve tuzlu olduu gibi,
bu sfatlar da Cenb- Hakta en mkemmel ekilde, mah-lkatta ise
onlarn istidat ve kabiliyetleri tesiriyle noksan ve m-tefavit derecelerdedir. Bilfarz insandaki ilim sfat Hakkn ilmine nispetle hi
mesabesindedir. Btn bu sfatlar cemal ve cell sfatlarnn mazhar
dr. Ve her eyi bu iki byk asla irca etmek mmkndr.
* *

eyh Bedreddin, sair mutasavvflardan daha ak ve samim

konuuyor:
"...Vcudu Srf. Alkili hviyetidir. Allah bu mertebede cellden
ibarettir. Hiss bir sureli yoktur. Gzle idraki imknsz clr. Hissi sret

leni lakikatlerindendir. lhiyet mertebesinde Hakkn sureti ancak

btn ve mnevidir. Kalbin tasfiyesi halinde hakiki suretiyle de
grnebilir.
Cenab Hakkin sfatlar mahzarlarda zlr etmesiyle idrak olunmaktadr. Mahzarlardan sarfnazar, b sfatlar bizzat Cenab Hak'ta da mevcuttur. Ondaki sfatlar, grnen ve bilinen sfatlara tebihde beri, akim
ve hayalin idrakinden mtealdir.
Hak Taaln zat meyli vardr. iinkii o tahakkuku ancak ciiz'iyata tbiiyetle dir. "Kiint benzeti..." ladsindeki muhabbet, zat iktizadan
ibarettir.
Vcudu Mutlak, btn eyaya sridir. Bir mertebeden dierine geer.
ptida anasra, sonra nebatata, sonra hayvanata, daha sonra insana
intikal etmi ve hepsini vcudu ile sslemitir.
Cenab Hak, taayyn mertebesinde cell ile birlikte cemal sfatn da
alr. Eyann ztlar cami olmas bu iki sfatn onlarda tecelli etmesidendir. Bu ihtilf, her birinden muhtelif eyann zuhuruna sebeptir.
Hakkin miitebayin ve uygunsuz suretlerde zuhuru oa tenezzlt muktazasdr.
Alem, kadim olmakla beraber htds ile de muttasftr. Bu hdus
zaman deil, zatdir. Yani vcudunu Hak'tan ald iin hdis-i bizzat clr.
Allah, lemi muhittir. Bu, Zeyd'i kendi azasn muhit olmasna benzer. Herhangi uzuv bir hareket yapm olsa, bu fiilin faili o uzuv deil,
Zevd'i kendisidir. Zeyd azadan ibaret deildir. Belki zc Zeyd'i mezahiridir. Zeyd her uzuvda o uzvun istidadna gre bir eser izhar eyler.
Mesel elde tutmak, avaktc yrmek, dilde sylemek, kulakda dinlemek
zuhura geli:
Zat- Hak. her evden mnezzehtir. Bununla beraber ler ey onda ve o
her evde vcibdir. Hibir surette vcudun oclcm ayrlmak ihtimali yoktur. mkn suret hasebiyledir. Ve binaenaleyh hayal dir. Suretlerde cilve-

lenen ancak O'clnr. Vcut ile inkcn iin ayr bir vcut yoktur. Vcut.
Cenab Hckk'a mnhasrdr. Bolluk mahzarlardadr.
Eyann sudum meivet ile dir. Fakat o meiyet zatn iktizas manasnadr. Hakkn iradesi hep lemin istidad zere cari ve esma. sfat, efal
istidatlara tbidir. Bunlarn eyada zuhuru kendi kendilerine deil o
mahzardaki kabiliyet sebebiyledir. Bir eyde istidat olmaynca, onda bir
eser zuhur edemez.
Hcyct, naddi eczann ilemesi neticesidir. Sebeplerin ilmafve istidadn husul ile her uzuv ked mahallinde teekkl edip beden tamam
olunca onda ruh zlu eder

alirettir. Mesela arap ve zina iptida insanda bir lezzet husule getirir.
Sonra bunu bir nedamet, bir krklk takip eder. Bunun iptidas diinya,
sonras alirettir. Halbuki bunlarn her ikisi de u lemde vkdr."
"Varidat"tan icmalen aldmz bu sanihalara dayanarak, eyh
Bedreddin'in fikr karakterini yle tespit edebiliriz:
1. Maddeye fazla bir kymet verenlerdendir.
2. Allah' zuhur ve tecelliye nuztar, yani mcib-i bizzat telkki
ediyor.
3. radenin selebi ile yerine Allah'n ef'alini eyann istidadna tbi
klyor.

Alemin her suret ve mertebesi e sanda mndemitir. Cisimler lemi

mahvolsa ruhlar leni de kalmaz, ikii l ve cisim yekdierinin ayn
dr. insann bedeni evvelce ruhtu. Yani gayr maddi vc her hangi bir suretten hli idi. Suretlerin teakubu ile nihayet tekasf ederek beden oldu.
Nitekim Hazret Ademin Cennetten k da Melekti t leminde tekasf
etmesi suretiyledir.

4. Dier mutasavvflar gibi, o da imkn ve mmkinat zil ve hayal

sayyor.

lilm, cesede taallk eder. Hazreti sa'nn halen hayatta bilinmesi

rhaniyetinden kinayedir. Yoksa cesediyle hav olmas imknszdr. Suret
zail olunca, insan yine Hakka riic ede Eski lal ile tekrar dnyaya
gelmek yoktur. Yeni yetien meyveler nasl yenilen veya ryenlerin avn
olmad gibi. dnyaya yeni gelenler de gidenlerin misli ve mabihi olup
ayn deildir. Allal ile ittisal pevda edenler hakiki vcut ile mevcut ve
ebedi hayat ile lav drlar.

6. ki trl ruh tasavvur ediyor. Biri hayat kunusndadr. Cisim ile

ilgilidir. Cisimle birlikte mahvolduunu syledii ruh budur.
Nitekim bu ruhu filozoflarn bedenden sonra hadis grdklerini
zikrediyor. Ondan maada misal vastasyla nurani bir cevherin
beden suretine girmi olduunu ve bu ruhun bedenin hudusundan
iki mertebeyle mukaddem bulunduunu sylyor. Bacon da insanda
iki ruh farz eder. Biri maddidir. Kan ve sinirden ibarettir. Dieri bu
maddi ruhun yan banda Allah tarafndan mnevi kymette
yaratlmtr. Bu iki mtefekkir indinde ikinci ruhun maddiyatla
alkas yoktur. Maddi unsurlardan evvel mevcuttu vc beden unsuru
mahvolduktan sonra da yine mevcut olur.

Surelin fesad ile vcudu mutlak fasit olmaz. O ilelebet baki ve kendisinden eyann zuhuru mtevellidir. Bu cevherin kendi kendine meydana gelmesi olmadndan her zaman kendisi iin bir suretin bulunmas
zaruridir.
Domak ve lmek maddede bir suretin zevaliyle yerine dier bir suretin
hudsdur. Bu da ezeli ve ebedi dir. Dnya ve ahiret de yledir. Birine
fani, dierine baki denilmesi itibaridir. Her eyin evveli diinva, akbeti

5. Cenab Hakk'n esma vc sfat hasebiyle muhtelif mahzarlar da

tecelli ettiine kail olduuna gre sfat nef edenlerden deildir. O
itibarla Allah'n alm vc kendisinin mucibi bizzat olduuna ilminin
yeterli bulunduuna inanyor.

7. nsann bir daha ayn ekilde dnyaya gelmcycccinc kanidir.

nk avdet, terkibin butlanndan evvelki taayyn muktazidr. Bu

ise asla reua muhaliftir. Cenab Hak, Bakara sresinde "nn lillhi
ve inn ileyhi rcin-e: Biz phesiz Allah iiniz. Ve hi phe yok
ki, yine ona rcu ederiz." demitir. Neir denilen bedenin inhilalinden sonra, harin vukuu, yani ayn vcut eczasnn tekrar bir arada
toplanmas imknszdr. Ancak madde kayp olmadna gre bunun
baka bir biimde zuhuru gayet tabidir.
Bu kanaatlere gre, Bedreddin hem Maddeci, hem Maneviyat
(Spiritualistc) dir. Fakat mneviyatl maddeciliine galiptir.
Maddeyi yaratan deil, yaratlan eklinde gryor. Cenab Hakk'n
mahlkatndan mtebayi olmadn sylemekle beraber, onu ayr
ve mteal bir kudret sahibi tanyor. ( te bundan byk fark olamaz. Materyalistler byle klli bir kuvvet ve kudreti katiyen kabul
etmezler. Onlarca her eyin asl ve esas maddeden ibarettir. O
itibarla Bedreddini bir Materyalist ve yalt tam bir Panteist telkki
etmenin imkn yoktur.
* * *

Tasavvufta nem itibariyle Allah'tan sonra insan gelir. nk

insan btn isimleri zatnda toplayan is-i zamin mazhar ve 18 bin
lemin istinsah edilmi muhtasar bir suretidir. Haric evrende
tafsilen mevcut olan eylerin toplam insanda bulunuyor. O
sebepten evren byk bir lem (Macrocosme), insan ise kk bir
lem (Microcosme) telkki edilmektedir.
Velilerin ah, Ariflerin Sultani Ali-yl Murtaza (Radiyallhu
anhu.) bir iirinde bu tasavvuru yle izah ediyor:
"Senin ilcn kendilidedir.
Lkin sen biliniyorsun.
Marazn da sendedir.
Fakcl sen grmyorsun.
Kendini kiiiik bir cisin zannediyorsun.
Halbuki en byk lem senin gnlnde yaylmtr.

Harfleriyle gizli eyi izlar eden Kitab Miibin sensin.

Hariteki eye ihtiyacn yoktur.
Sende mestur olan ey senden haber verir."
Hakikatte insann mneviyeti, bykl dier hi bir ^eyde
bulunmaz. nsan mahssat his, mkult akl, mnay kalp gz ile
seyir eder. Yaratklar iinde bu kudrette baka bir mevcut tasavvur
edilemez.
nsann tad kalp ve gnl, ilh tecellinin balca merkezidir.
Her eyi ihata edecek kadar geni ve derindir. m a m Gazali,
"Kimya-es Sade"sinde
"Allahu Teal seni iki nesneden halk
etmitir. Biri zahir beden, dieri btn mnadr. Bu gnlden baka
bir ey deildir. Gnl bedenin padiahdr. Teklif ve hitap ona vki
olmutur. Hakikatinin bilinmesi Allah bilgisinin anahtardr. nsanda ondan erif bir cevher yoktur. Asl I laktan gelmi ve yine Hakka
racidir." diyor.
nsana bu yksek payenin verilmesi slm tasavvufuna mnhasr
deildir. "Byiik ve kk lem" tasavvurunu ilk defa ortaya koyan
Araplarn Hazret-i dris dedikleri clt filozof ve kimyac Hermes
Toth'tur. Bu telkki baz garp filozoflarnda ila vardr. Ve gariptir ki,
August Conte (1798-1875) spatiye (Positivisme) felsefesinin vzu
olduu halde, hayatnn son senelerinde insanlara ibadet fikrini
ileriye srm ve bunun iin baz ayinler bile ihdas etmitir.
Soflerce lhuti nura mensup ve Cenab Hakk'n mahzar
addedilen insann bunu lisaniyle ile izhar etmesi su tekil etmiyor.
Bununla beraber o kadar ileriye gidilmesini baz bykler ho
grmemektedir. Ahed Rif "Brlan-l Meyyed" adl kitabnda
"Ee-l Hck" diyen Hseyin bin Mansr el- Hallac' muaheze eder.
Hatta evliyaln bile pheli grr. Abdlkadir Geyln de "Belet-iil Esrar nda bni Hallac'n bu sz sekre halinde sarf ettiini
syler. Mevln'ya gre, demirin ancak kzp krmz bir ate haline

geldii vakitte "Ben ateim" demesi doru olabilir. Sair zamanlarda

o sz sylemesi yalan olur. nk souk bir cisimden ibarettir.
nsan da gmlm halinde mazurdur. Zira bu mertebede kendini
beenmesine uuru olmaz. Cezbeye tutulanlar yerde, gkte Hak'tan
gayri bir ey grmez. Onlar Allah mefhumu iinde erimitir. lmeden evvel lenler bunlardr. Hesapsz ve a/apszdrlar. On iin
Velilii Nebilic stn sayan la var. Velayet nbvvetin, nbvvet
velayetin ddr. Nebi baz kaydlala baldr. Mesel arap ise
halk derhal ona nitabaal ele. Halbuki Veli iin hibir ekinme
yoktur. Nitekim raeczbla dii teklifleri hi/./.al iskat etmi olduklar
halde Resmiyet limleri bile ola ho bi nazar ile grm, fakat
tavrlarn taklide rza gsterini ili Hakikatte herkes meczup
olunca cemaat olanaz. I die li deil, itimaidir.
Allah'n taflil eyledii kisele le eyi Misal (dce) leminde
grrler. Misal lci, ll. ve cisimler lemleri arasndadr.
Mclekt lemine ittisali lctvlc mutlak misal. Mlk alemiyle ittisali hasebiyle dc mukayyet misal denilir. Mutlak mertebesindeki
nuiahedclc asla mlalkl libire muhta deildir. Mukayyet
mertebesinde gok vl ryadr. Bunlarda bazen hata ve bazen
de isabet bulumu
nsanlarn tul v hacketlci evvelden mukadderdir. Gnahlar
dahi Allah'n r/.a ve vllakal ile ilenir. Esasen irade ve ihtiyar
ubudiyete mlalilti nsann kendi vcuduna bile tasarruf ve uuru
pek mahduttur. Ne kalbinin hareketini, ne kannn cereyann durdurabilir. ocukluunda lu eyden bihaberdir. Byd zaman
bir ksm ahvale muttali l Hela uyurken bsbtn mdr. Onu
idare eden, ona eel ve kymet veren Hakk'n iradesidir. Kur'an
Kerim dc "Allah " vermedii kimsenin nuru yoktur."
denilmitir. Tanr dilediini hidayete sevk eder ve istediklerinin yolunu artr.
* * *

eyh Bedreddin'in bu husustaki telkkileri u satrlarda hulsa

olunabilir:
"nsanda bulunan idrak, ttla ve tasarruf hassalarnn gerek niicerredatta, gerek onlarn mafevklerinde bulunmak ihtimali yoktur. Bir eyin
insancasma idraki ancak insan mertebesinde kabildir. nsan, varln
yinesi ve ilim, kudret, iitne, basar, irade gibi illi isimlerin mahzardr.
Dnya insan iin yaratlm ve her ey oa inkyada memur edilmitir.
Aleni Hakkn suretinden ibaret olduuna gre, her kim ve her hangi
ey Ben O'vun dese dorudur. nsann bunu sylemesi ise her halde dalc
mkudr.
lmezden evvel lenler ebediyen havdrlar iik bunlar hayvani
hislerden saknrlar. lhi ahlk ile talallk ederler. Kendi benliklerini
selbedip saltk varlktan baka hi bir evi vcut tanmazlar. Varln yoklukla ittisafi bittabi muhaldir.
Velavet, Allah sevgisinin kalbe girmesi ile kalbin dnya muhabbetinden
tamamen hli kalmasdr. Velilerin baz harikalar izhar etmeleri
mmkndr. iinki Allah rifde mteceHi ve le evi ifaya muktedirdir.
Nebiler uyku halinde olduu gibi, uyank kc de bu lemden ruhen
misal lemine intikal ederek orada bu lakn evler mahede ederler.
Bunun iin onlarn grdkleri eylerin bazlar tevil ve tbire muhta olur.
nsan, tesir cihetinden Hak, teessil cihetinden kul ve mahlktur.
Bilcmle ef'al Hakkmdr. Suretler lep o aletleridir. nsan bundan
gaflet ederek kendisine alss bu irade ve ihtiyar var zanneder. Halbuki
bu zehab yanltr. Ancak kendisim Hak bilir de, fiili kendisine isnat
eylerse isabet etmi olur.
Her evde iki cihet var: B i liisiin, dieri kubldur. Allah, bir kuluna
bir ii iletmek isterse o fiilin v tarafn, braktrmak isteyince de fena
cihetini gsterir. Hak Taal her zerrede dahi cemal ve celcl sfatlaryla
tecelli eylemitir.

Ef alin sulum meiyet ile dir. Meiyet, harici ve dahili sebeplerin itimai ile bilviicp husule getir."
eyh Bedreddin'in yukardaki udeleriyle mutasavvflarn daha
evvel zikredilen inanlar arasnda Iniyilk farklar yoktur. Her iki
tarafn gr rakidir (lluniii|uc). Bedreddin, iin tasfiyesiyle
kinat tekil eden ruhun bulunacana kaildir. Bu ruhla bizzat ittisal peyda edenlerden ve (lcine osl.) diyenlerdendir. Varln yok
etmi veyahut btn valk kemlisi olmutur. O itibarla insan her
eye stn grmesi, "En el I lak" szii gayet tabi bulmas, iradeyi
selb eylemesi, insandan ba/ hrikalarn zuhurunu kabul etmesi
Meslei (Doctrinc) ieabd Mceredata gsterdii alka ruhundan nabcan eylcnekledi Bi/e syledii tansklarn her ne kadar bu
gn fenn sebeplerini bilu sek de, yine birer (Vaka) olduunu inkr
edemeyiz. Bunlarn zuhuru Allah dan olduu gibi, benliini
mahvederek Hakka karanlardan da vki olabilir. nk o halde
ortada Hak lan baka bu mevcudiyet kalmamtr.
Bedreddin'in bu bahislerde tasavvuftan ayrld noktalar da var:
eyh e gre, yada goiilen eyler uyuyan kimsenin bir takm
suretlere gini kendi hayal ve tasavvurlardr. Eer rya ruhun
niiccrrcdata illisaliyli' husule gelmi olsayd, nimin grd eyler
meyanula evvelee hi grmedii, bilmedii, iitmedii bir ey dahi
bulunabilirdi.
Enbiya ve evliyay da insan mertebesinden yukar karmyor. Bir
Nebi veya Veli i zamannda pek az kimselerin meyil ve muhabbet
gstermesi sebeplerini sl limci (Scientiste) bir grle tetkik ediyor.
+* *

Ahiret ileri hakknda lasavvulla ekinerek sz sylemilerdir.

htimal ki dinin kurduu hayali tesisat sarsmak istemediler. eriat
ehli indinde:

"Melekler hayr ilham etmek, eytanlar er samak vazifeleri ile

muvazzaftrlar. Melekler halika kar zikir ve tebih, eytanlar ki bir ve
inat etmektedir. Melekler ne ver ve ne ierler. Onlarda erkeklik ve diilik
ele bulunmaz. Kimi iki, kimi kanatl dr. Peygamberleri de vardr.
Cebrail bir saatte gkten yere iner. Ve kanadnn bir tyii ile bir da
kaldrabilir. Mikil yaratklarn azklarn datmaa. Azrail canlar
almaa. srafil sr denilen boynuzu iifiirneye memurdur.
kden olanlar mezara gmlnce, mnkir ve ekiri sualleri ile
karlar. Kfir ve fskalar cevaba muktedir olamaz ve trl trl
azaplar grr.
Kyamet kopmadan nce, Decclin hurucu, isa ve Mehdi'i nzul,
Yeciic ve Meciic ve Dabbetiilarzin yer yznde grn, gnein
maripta domas gibi baz nian ve almetler belirecektir.
Bunun zerine srafil sra iifiiriip diinya stnde hi bir canl kalmayacak, dalar ku tv gibi uacak, gkler eriyip dklecektir. Nebiler,
veliler ve salihler cennetten verilmi hlleler giyip buruklara binecekler,
geri kalanlar a, susuz, iiyan, ayak iistiide duracaklar ve bu hal elli bin
yl devam edecektir.
Ondan sonra Miza kurulup her kesin giinah ve sevab tartlacak ve
kldan ince, kltan keskin bir kpr cehennemin zerine kurulacak,
btn halk kii yldrm gibi, kimi gnahlarnn arl nispetinde inleye
inleye onm stnden geecektir.
Cennete girecek olanlar havuzlardan tarafa gidecekler. Bizim
Peygamberimizin havuzu sair nebilerin havuzundan byktr. Bir
canibinden dier canibine kadar bir aylk yoldur. Kenarndaki bardaklar
yldzlardan oktur. Ondan bir kere ien bir daha susametz. Suyu baldan
tatl ve stten aktr.
Cennetin topra misktendir. Binasnn bir kerpici altn ve biri
gmtr. Oraya girenler bir elaha kmazlar. Oele lmek, kocamak yoktur. Elbiseleri dahi eskimez. Yiyecek ve iecek ler ne isterlerse huriler ve

glmalar deicl nlerine getirirler.

Cehenneme konulanlar da daima orada kalrlar. Deve boynu gibi
ylanlar ve siliii katr gibi Akreplerle azap olunurlar. Scak sular ve kzl
alevler iinde yanp kmiir olduktan sonra tekrar dit ilerek yeniden avn
muameleyi grrler. Azaplar hi bir zaman tkenmez."8
Tasavvuf kitaplar hu hususta sktu tercih etmi, hatt
Muhyiddin-i Arabi gibi serbeste dnen ve pervaszca konuan bir
mutasavvf dahi o bahislerde ok kaamakl hareket eylemitir.
Ancak nshas nadir bulunan birka yazma risalede u ekilde baz
itikat serpintilerine tesadf olunmaktadr:
"Melekler, insani ve ruhani kuvvetlerdir. Mizan, adalettir. Srat, Hakka
varacak doru yoldur. Kevser, Ali'den zuhur eden Muhammed'm irfanndan kinayedir. Cennet, ruhun mahedeleri, rahmann tecellivat, Lediin
ilminin sfatdr. Cehennem, nefsaniyet perdesi, gaflet ve cehalet suretidir. "
"Hazreti Peygambere Cebrail gelir gider ve her eyi haber verirdi. Bu,
kendilerinin akldr. Nitekim Resul-i Ekrem 'Benimle Hak arasnda bir
vakit ohr ki. onda ne Nebi ve ne Melek sar.' demitir. Bu, tan istirak
ve srf tevhit makam dr. 0 mertebede Haktan gayri bir ey grnmez.
Baz kimseler 'Yarn kyamet kopacak.' derler. Bu sz illaddir. Onu
syleyenler Nebi ve Velilerin renzlerini anlamamlardr. Tarikat ehli,
kyametin kopmasn beklemez. Hair ve neri bunda grr. Cenab Hak
'Y Muhammed, dnyada kr olan aliratte de krdr.' buyurmutur.
Belki de bir nesnenin ad hem dnya ve hem ahirettir."I0.
* *

Bedreddin, her trl endieden syrlarak, ahiret ilerine ait gizli,

kapakl li bir ey brakmamtr. "Varidat''a yle beraberce bir gz
gezdirelim:

a klli ve ciiz'i kuvvetlerden ibarettir. nsan ivilie sevk eden kendi

kuvvetleri birer nelek ve fenalk yaptran her kuvvet de birer eytandr.
nsan melek ve eytan ile doludur. Ve bunlar yalnz insanda bulunmaz.
Daima kendilerinden eser zuhur eden tabiat kuvvetleri de birer melektir.
Mesel bir yamur danesi bir sebep ve kuvvetle teekkl eder. O katre vie
bir kuvvetin tesiri ile vere der. Katreyi teekkl ettiren ve ver vziine
indiren kuvvetler birer nelek saylr.
Deccl, Dabbe ve Mehdinin zlru gibi kyamet almetleri asrlardan
beri beklendii halde hi birisi griinmemitir. Bundan sonra da nice bin
seneler geecek ve yie bir ey vukua gelmeyecektir.
Vcut eczasnn tekrar bir arava gelmesine ve ceketlerin ha ine imkn
yoktur. Meer ki bir zaman ver yznde hi bir insan kalmasn. Ve
yeniden anasz, babasz topraktan bir Adem tevellt edip ondan sonra
yine tenasl balasn.
Her gzel ey cennet ve fena olan her ev de cehennemdir. Semavi kitaplarda vasjedilen cennet ve cehennem la val leminde tahakkuk etmitir."
eyh Bedreddin, Hak Taal'nn btn evrenimuhit, her eye sri
ve her eyde mevcut olduuna sdk ve huls ile inanyor. Bu, byle,
olunca, o byk kudretin ayrca mabeyncilere, vezirlere, mavirlere
ihtiyac olamaz. Binaenaleyh eyhe gre melek ve eytann, nizan ve
sratn, cennet ve cehennemin maddi hi bir mnas yoktur. Ancak
bunlar bsbtn srailiyattan intikal etmi rivayetler de saylamaz.
Belki bunlarn baka baka mnalar vardr. Melekler, cinler ve eytanlar harite tahakkuk etmi vcutlar deildir. Bu kuvvetler maddi
millerin ittihadndan da hasl olmamtr. Bilkis maddeyi ve maddi
milleri onlar husule getirmektedir. Cennet ve cehennem de bir
temsilden ibarettir. Esasen nbvvet rya ile balamtr. Ve baz
ryalar uyank iken de grlr.
* *

"Melek ve eytan, ruhlar lemindendir. Ruhlar lemi cisimlerde bluMutasavvflara gre, insan Allah'a balayan en salam vasta

ibadettir. Ve bu ibadetin ekli yoktur. Onlar bunu riyazet ve micahede derler. esasa istinat ediyor: Az yemek, az uyumak, insanlarla az mnasebette bulunmak. te nefis terbiyesinin, yksek lkelere
kmann ilk artlar... Fakat bu kadar kfi deil, Necmddin Kibra,
"Usl-i Aere" adndaki kitabnda Allah'a gtren yollarn dnyadaki mahlklarn nefesleri adedince ok olduunu syledikten sonra,
birincisi zht vc takva, ikincisi nefis ve kalp tasfiyesi, ncs ak
olmak zre, bunlar e ayrmtr. Birinci yoldan maksada ulaanlar
pek azdr. kincisi ile oraya varanlar evvelkilere nispetle fazladr.
ncs asl vuslat yoludur. Hakiki ak birlie yetmektir. Bu
huzur, daim bir zikirdir. Cenab Hak da byle istiyor: "Fezkrullahe
kymcn vc kud-cn. yani: Allah ayakta iken ve otururken zikredinz.
* * *

eyh Bedreddin'in de baz fikirlerine baklacak olursa, kendisini

tam bir Ortodoks, bir medrese hocas addederiz:
"Kra ' Kerim oluz ciizden ibarettir. li czlerden yalnz bir cz
dnyaya ve dierleri lep ahirde mteallikin nsan, hu nispeti gz nne
alarak dnya ve ahiret ile itigal et mel ulu
ftar etmeksizin orucu gnlerce uzatmak nendtbdtr.
Nafilelerle itigal edenler liakk'ayaklarlar.
bulur.

Olgun bilgi onlarda husul

Keif yolu tasfiye, tevecch ve enbiyaya illi ha ile lasl olur. Fikir ve
nazar yolu insan iin hacaleti muciptir. Her slike riyazette Nebilere ittiba etnek ve akla ittiba terk eylemek evldr.
Allah' ok zikretmek kemaldim anallardr. Kemalt Allah'tandr. Ve
oc yaklamak ise zikrin devam ile mmkndr. Ceb- Hak zikirsiz
idrak olunamaz."
Bu

fikirlerden

kan

mna

udur:

Nakil

akla

stndr.

Peygamberin dedii her eye hi dnmeden tbi olmal, gece ve

gndz onun emrettii namazdan, niyazdan ve orutan baka hi bir
ey yapmamaldr.
Halbuki "Varidat "n dier baz yerlerinde de u cmlelere tesadf
edilir:
"badeti koymaktan maksat, kalplerin o biiyiik ve ebedi varla tevecch ve icizabdr. Dua ve zikirler rabta hkmndedir. As! messir
Hakk 'a tevecchtr.
nsanlar cahiliyet devrinde grlen puta taparlard. Bu zamanda
grlmeyen puta tapyorlar. mit ederim ki. Allah lakk izlar eder de,
hakiki mabuda ibadet klarlar.
Avam grenek ve alklm evki ile, yola yeni girenler korku ve iinit
sebebi ile, ortaya kadar gelenler makam ve kerametlere kavumak, sona
erenler ise eriatlarn hududunu korumak iin ibadet ediyorlar.
nsanlar, Allah ' lakkiyle bilecek olursa, ilerinden pek az kimse ibadetle urar. Ekserisi ibadetten vazgeer
Biitiin namazlar ve niyazlar ahlakn dzeltilmesi ve i yiizn unlanmas iindir. Hakiki ibadetin hi bir kavil ve a t yoktur. Her hangi tarzda yaplrsa yaplsn, Tanrnn ileine uygu olur"
Bu fikirler arasndaki mbaycneti sebebini aadaki fkralardan
anlayabiliriz:
"Alireti, ceet ve hurilerin, cehennem ve zebanilerin neden ibaret
olduklarn rendikten sonra, i badeli asla terk ete. nk hakiki bilginin temeli, nefsi terbiye ve Hakka ibadetdir. Sakn aklanp da 'Diiya ve
ahiret, huri ve cennet bundan ibaret olunca, riyazet ve ibadete ne lzum
var? ' eleme. Zira bu sz azgnlktr c al hkmleri gereince, o gibi ev
le i syleyenin idcm mbaldr.
Hakiki tasavvf, herkesin anlayamad eyleri bildii halde, bun
krn ounu halk sylemez.. Onlar meydana koyacak olursa, ldiirle

ceini takdir eder. Geri bu iki yzllk saylabilir. Fakat saklanlan ile
sylenilene ayn ekilde inanlrsa, dla iin fark olmaz. Her inan
kendi yerinde ve mertebesinde haktr.
Tahkik ve taklit ilimlerini kartrmann faydas oktur. Halkn ilkte
tahkik ve tahlil iin kudret ve tahamml yoktur. Eer hakikat onlara
bata aka syleniverse ya yollarn saptrlar ya da o hakikatlar ortaya
koyanlara kfr ederler Halbuki ortalama usl ile herkesin kabul edip
etmeyecei evler birbirine kartrlarak iki taraf da kollanlr ve o savede
halk Hakk ' kabul etmeye altrlr."
Hibir mutasavvf bu konutla Bedreddin kadar da ak konulamamtr. Muhyiddi Arabi, kur'a Kerim'in zahir mnalarm
daima mahfuz tutmu, halka eriat hkmlerine harfi harfine riayet
edilmesini tavsiyeden hli kalmam, "Ftuhat"m 70. faslnda namaz
terk edenlerin kfir olduunu bile iddia etmitir.
*

Hakikatte gerek Bedreddin'in, gerek dier mutasavvflarn

inanlar din taassuptan ok uzaktr. Onlarn nazarnda, resmiyete
giren ibadetler mrettep ve vakitlanmtr. '[eiz dnenlerin, iyi
kalplilerin namaz ve niyazlar ise zgr ve devamldr. Bunlarn
gzel huylar, gzel amelleri, gzel fikirleri hep ziki saylr. Cenab
Peygamber (Sallallahu aleyhi veselem.), "Mminin iniltisi tebih,
sktu tehlil, uykusu ibadettir." buyurmutur. bdlkadir Geyln
"Mirkat-iil Merctib" adndaki eserinde "Takvann almeti, lzumsuz
almay brakmak ve klfetli i tutmamaktr. Mttak, Cenab
Hakk'a tekellfsz taat ve ibadet eder." der. Gavsiyye risalesinde de
"Yarabbi, hangi namaz sana en yakndr? dedim. O namazdr ki,
onda benim gayrim olmaya ve klan ondan gaib ola, cevabn aldm."
diyor. Sofiler nezdinde abdestin, gusln, hac ve zektn mnalar
hep bedi ve ahlkidir. Mesela, oru aza inhisar etmez, her azaya
kapsal ve sreklidir. Elin, dilin, gzn, kulan, belin ve ayan

orucu, bunlarn yapabilecekleri fenalklardan saknmalardr.

Onlarca namaz ve niyaz samimiyeti kayp ettii taktirde riyakrla
kalbolur. Allah dalkavuklua, sadakaya muhta deildir. Ne yaltaklann bir yalvartan dolay iradesini deitirecek kadar zaif, ne^de
bu yalvar yapmad iin kulu ile uraacak kadar kinlidir. Hak ila
mahlk arasna vasta, usul, merasim giremez.
nsan, bir ciiz'ii olduunu hissettii ve ef ali iin rehberlik grd ulu
varla kar mnasebet ve vaziyetini sain ve riyasz bir ekilde tyin
etmek mecburiyetindedir.
Havaim irkin ihtiraslardan,
hayvani
temayllerden, bekimi duygulardan kurtarlmas ve gzelletirilmesi iin
mutlaka bu lazmdr. Ruhumuzda, uurumuzun derinliklerinde parlayan
ilh k bizim iin en byk hazinedir. O snmesi insan zaif ve sefil
bir hayvan insann clz bnyesine sarslmya kuvveti veren de budur.
Radyum gibi dua ve ibadet de bir nur ve k nenbadr. Ve arzn cazibesi
gibi bir hakikatdr. Biz dua ettiimiz zaman kendimizi kinat dndren
lyezal kuvvete raptetmi oluruz. Ve bu kudretin iir parasnn bizim
ihtiyalarmza tahsisini dileriz. Bit istirhamda bulunurken, beer
aksalarmz rtlm, slah olmu ve dala kuvvetlenmi bir vaziyette
ayaa kalkarz. badet, insan ezeli ve ebed kudrete yaklatracak bir
gayret, biiyiik varlkla bir irtibattr
Ancak bunu ekillere bomadan, zaman ve mekna balamadan,
ruhumuzdan nebean eyledii tarzda, kalbimizin btn sfiyetiyle
yapmak gerek. Yoksa mtemadi ve gayri uur bir zikir, insan cezbeye sevkeder, btn hislerini bozar ve nihayet telebatik hdiseleri
kendisine keramet zannettirir.
* * *

eriat, semavi kitaplarda nakledilen eylerin ve din zaruriyetten

her hangi birisinin inkr edilmesini kfr saymtr. Ancak akla
mlayim gelmeyen nakliyatn ve hatta birok Nassi (Dogmatique)
hkmlerin tefsir ve teviline de msamaha gsterilmitir. Halbuki

medrese limleri kendi dar zihniyetlerine uygun gelmiyen her fiili ve

her temayl tekfir ettiler. Ananeye, sevk-i tabiye ve halkn huzuruna hi ehemmiyet vermediler. Her eyde bir gnah, bir su buldular. Mesel mruf ulemadan Birgili Mehmet Efendi'nin risalesine
yle geici bir nazar dolatralm. Rahmetli der ki:
"Kfirlerin ilerini gzel itikal etmek kfrdr. Bir ehrin halk misvak
terk iizre olsalar, kfir krar gibi onlar krmak gerektir. Biri 'Allalt
hkm byledir.' dese. dieri Be Allah hkmii ne bileyim.' dese
veya bir kimse 'Ade Peygamber dir, deil m dr bilmem') dese veva
Muhammed Peygamberlerin al olduunu bilmese vevalt ki birisine 'unu yap. nk snnctd') denildii lakle o da 'lemem.'
karlnda bulunsa kfrdr B kiive 'Namaz kl.' deseler; o
Klmam.' diye cevap verse, bu kimse Allal bana cenneti ihsan else sensiz istemem.' demi olsa veva bir tllme btz else veyahut kiiiik bir giinah
ilemesi zerine bir dieri ona tvbe eylemesini teklif edip 'Ne iledim ki
tvbe edeyim.' dese kfrdr Bir adam ' Allah-u Taal gkte benim
alidindir'dese., Allah'a mekn ispat etmi olduundan kfir olr. Keza
'Tanrdan hli yer yoktur' demek de kfrdr. 'Rzk Allah'tandr. Lkin
kuldan hareket gerektir' sz dal irktir. Zira hareket de Allah'tandr.
Bu gibi kfrler, ilenmi ibadetlerin sevabn mahveder. Kiifiir ileyenlerin hemen nikhlar bozulur Boazladklar yenmez. Ve kendilerini
ldrmek ercin caizdir. Paka t o kimisi kfrden dner ve tvbe ederse
yeniden Mslmanla gie:"
Tasavvufta mutlak kfrn imkn yoktur. Hatt her neye olursa
olsun Allah deyip ibadet eden kimse doru sylemi, Allah'a ibadet
etmi olur. nk tapt ey Hakkn mazhardr. "Saneme (put)
tapan da Samede tapar." sz mehurdur. Klsik tasavvufun esas
"72 millete bir gzle bakmak"tr. Cenab Hak "Y Muhammed,
isteyeydik bir mmet ederdik." buyuruyor. Fakat o zaman tecelli yalnz bjr ismin sureti olurdu. Halbuki Hak Taal her zevki ve her hali
grmek arzusundadr. Tasavvuf, msamahac, sulh ve

insaniyetidir. Abdlkadir Geyln "El Futuh-ur Rabbani" adl

eserinde "Btn insanlar iin cehennem kaplarn kapamak ve cennet kaplarn amak" istediini syleyerek ne kadar geni kafal ve
engin hisli olduunu belirtir. Marktan harpi hislerle Rum diyarna gelen ve Seluk hkmdarna kffar ile daima savamay tavsiye
eden Muhyiddin-i Arabi bile "Fss" unun Yunus faslnda
"Allahclk gayretiyle muharebeye gidip adam ldrmekten ise
insanlara efkatle muamele etmek daha mnasiptir." ve dier bir
bahiste de "Arif hakikaten Arif olursa, yalnz bir itikatla bal
kalmaz. Hepsi ile alka peyda eder." diyor. Mevln Celleddin
Rum'nin "Baza, baza..." diye balayan rubaisinin mnas ne kadar
geni ve serbest dndn gstermeye kfidir:
"Tekrar tekrar gel. Her ne olursan ol yine gel. ister kfir, ister rint ve
ister putperest ol vie gel. Zira bizim derghmz mitsizlik dergh
deildir. Tvbeni yiiz defada bozmu olst vie gel."
* * *

eyh Bedreddin, muhtelif akideleri bir asla irca ederek hepsini

hak gryor. Ve byk ihtilflarn esasn u neticeye balyor:
"Zaman ve meknn tebeddl hasebiyle dinlerde aykrlk giil:
Birbirlerine fiir cihetiyle mulalfmle Fakat usul cihetiyle aralarnda
hi bir fark yoktu: Hepsi Hak 'tan luk zere gnderilmitir.
tikatlarn ayrl gnahlarn tesit derecesini deitirir. Bir gnahkra
ancak kendi itikadna gre mtameh olunur Ene inde zanni abdi bi: Ben
kulumun sans iindeyim.' kds hatls buna delildir. Nitekim cyn
ryay Mslmanlar baka. ll istivanla/ baka lrlii tefsir ve kabul ederler."
**

Tasavvufta servet ve ahs mlkiyet pek makbul saylmaz. nk

alyi ve ihtiam ruh aydnln sodebilir. Bununla beraber fakir-

lik de hilik demek deildir. Hele onu fazilet ile kartrmak doru
olamaz. Mutasavvflarn arad hakiki fakirlik yledir: Her eye
malik ola ve bir eye malik olmaya...
arkn esiz tarikatlar dnyas, Han ve Hakan soyundan brahim
Edhem ile akik Belh (: 174 h.) arasnda geen lakonik bir muhavere btn tasavvuf ruhunu hulsa eder. akik soruyor: "Yaama
hakknda dsturunuz nedir?" ah brahim Edhem cevap veriyor:
"Bulunca krederiz, bulmaynca sabrederiz." akik kzyor ve
"Bizim Horasan'n kpekleri de byle ederler." diyor. brahim
Edhem aarak "Ya siz ne yaparsnz?" diye soruyor. akik derhal u
mukabelede bulunuyor: "Bulunca datrz. Bulmaynca krederiz."
Hakikaten tasavvuf ehli hayatn kanaatkar yolculardr. eriatta
mlkiyetler senin vc benim diye ayrlmtr, 'tasavvufta mlkiyet yoktur. Feragat ve mahviyet var. Orada her ey sade, her kes kardedir.
Hayatta, ef'al ve malda, varlk ve yoklukta hep Ortaklaaclk
(Collectivisme) caridir. Buradan biraz daha ilerlersek hakikat mertebesine geliriz ki, onda ne sen kalrsn, ne de ben kalrm. Mutlak
varlk leminde yalnz Allah tecelli eder.
* * *

ksm gm ve altna veya byklk ve azamete, birtakm da yenilecek

ve iilecek eylere tapyorlar."
Bu fkradan birincisi beden ve ruhi almay istihdaf ediyor.
kincisi gzelim dnyay cifc olmaktan kurtaryor. ncs gok
mhimdir; Bedreddin, bu fkra ile insanlarn kanaatkar
olmaylarn, gm ve altna tapnmalarn, bazlarnn daha
byklere ve daha kuvvetlilere boyun emelerini, yenilecek ve iilecek nesnelere ve onlar iin bakalarna yzsuyu dkmelerini ak bir
surette tenkit ediyor. Bu ibarenin altnda insanlar msavi grmek
emeli sakldr. ok derin vc kymetli bir mtefekkirimiz, profesr
Hilmi Ziya lken de bizim gibi ayn sezii "Trk Filozoflar" namndaki eserinde izhar etmitir; "Varidat'ta Bedreddin'e isnat edilen
tirakilik fikirlerini hatrlatacak yegne satrlar bunlardr." diyor.
Bedreddin, mallarn zecr taksiminden ziyade, kanatkrln
taammm ile msavatn teesss edecei fikrinde grnyor. Ona
gre, zenginlerin mtemadiyen servet biriktirmelerine mni olmak,
fakirlerin yeni yeni isteklerde bulunmalarn nlemek iin insann
hrs ve itihasn darlatacak bir kanaat terbiyesi tamim etmek
lzmdr. Bu sayede msavat teesss edecek, umumi sefalet ve onu
douran byk msavatszlklar ortadan kalkacaktr.
*

"Varidat"n muhtelif yerlerinde bu bahis ile ilgili u cmleleri

okuyoruz:
"insan, ruh ite bedenden ibarettir. Bunlardan her ikisinin gdaya ihtiyac vard: Ve bu maddi ve mnevi gdalarn tedariki iin almak gerektir.
Dnya iki ciheti camidir; nsan hem Hakka, hem nsivaya vneltir.
Hak ile itigal edilmesi mubah ve ibadet, msiva ile uralmas haram
veya kerahettir. Kur'a-' onu zem etmesi de ancak ikinci itibariyledir.
Cenab Hakk'a ibadet ettikleri zannyla insanlarn bazs bazsna, bir

Bedreddin ile Muhyiddin-i Arabi arasnda fikr baz benzerlikler

bulanlar vardr. Nitekim Malatyal olduu halde Msr'da uzun mddet kald iin Msr ilamyla hret bulan Tarikat sahibi Niyazi
etrefilli lisanyla divannda "Mlyiddin ve Bedreddin ettiler ihyay dinDerva, Niyazi, Fss, enlardr Varidat." demitir.
Filhakika vahdet i vcuda mutekit olan bu iki zat Mteal
(Transcendant) bir kudrete de inanmtr.
Muhyiddin'in
"Fusus"unda u mlhazay okuruz: "Tabiatn kendisinden zuhur
eden hdisat ve eyann azaldn grmediimiz gibi, onlarn zuhur

etmemesinden de oaldn grmedik..." Ayn fikri varidatta da

buluruz.
Bedreddin'in hareket noktas Mkefcdir (Revelation). eyh-ul
Ekber de ayn yolu takip eder. Her ikisine filozof denilemez.
Eserlerinde hibir filozofun ismi ve nazariyesi gemez. lh bilgide
fikir ve nazara itimatlar yoktur. Onlar iin salam yol ancak riyazet,
mcahede ve mkefcdir. Fikirleri geni ve etrafl bir Metafizie
dayanr; Ahlak ve Estetie istinat etmez. Ahlk, ilim, hatt mukaddes kitaplar bunlar iin yalnz birer vastadr.
Her iki Mutasavvf (Mystique) ayn (Theosophie) ye bal bulunmakla beraber, profesr Hilmi Ziya lken'in "Tiirk Filozoflar
Antolojisi"nde dedii gibi, "Bedreddin Muhyiddin'dc daha insicaml ve vazhdr." Bilhassa daha Mkul (Rationncl) ve Gereki
(Realiste) dir. Muhyiddin gibi atak deildir. lm vekarn daha ok
muhafaza edebilmektedir. Mesel:
1. eyh-i Ekber'e gre, dnyann stnde dumandan yaratlm
kati ve effaf birer cisimden ibaret yedi kat gk vardr. Arz, lemin
merkezidir. Felek-i Atlas bu katlarn zerindedir. Sonra Felek-i
Buru, sonra Cennetler ve Tuba aac, daha sonra Felek-i
Mkevkep gelir ("Fiithat- Mekkiye": bab 327, 371). Yedi kat yerin
altnda da su, hava ve zulmet bulunmaktadr. Ay, dier seyyarelerden fazla bir sratle menzilleri kat'eder (Bab 198). Gece ve gndz
gnein hareketiyle vuku bulur (bab 327).
Bu bov dvaya Bedreddin de temas etmitir. "Cennet Kaplar"
balkl yazsnda o biimden birka sz geiyor. Lakin anlalyor ki,
onlar yazmaktan maksad Kitap ve hadste grlen baz haberleri
izahtan ibarettir. Ve bu bahis zerinde pek az durmutur. Hi de
karmasayd, daha iyi olurdu. Bizce varidatn tek riik taraf
budur.
Fakat ne diyelim ki, eski hkemann hepsi Mildn iki yz ylnda

skenderiye'de yetien Ptolemee'nin kinat nazariyesine inanyordu.

O zamanlarda evren kat eklinde tasarlanrd. En aas
dnyann alt, ortas sabit ve dpedz bir daire eklinde tasavvur
edilen diinya, yukars da kubbeye benzeyen ve arzn etrafrjda
dnen gk kat idi. Aa kat cehennemlilere, gk taraf Allah'a ve
iyi ruhlara mahsustu. Bedreddinin lmnden 53 yl sonra doan
Nicolas Copcrnic (1471-1543), gnein sabit olduunu, arzn ve
dier seyyarelerin onun etrafnda dndn, alt ile stn nisp
bulunduunu ortaya koymu, fakat kimseyi inandramam, 1560
ylnda Galilei Galileo "Dnya dnyor." dedii iin mahkeme
huzurunda tvbeye zorlanmtr.
2. Muhyiddin-i Arab, her eye karmtr. "Fiituhat- Mekkiye"nin
7, 64, 71, 79, 308, 370 inci baplarnda Fizie, Heyete dair muhtelif
fikirlerine tesadf ederiz. Simya vc Kimya ilimlerini de bildiini ve
bunlar Cenab Hak'tan konuma suretiyle rendiini iddia eder.
H a r f l e r d e n baz esrar karr. "ecere-i Ntnaniyye" adndaki
eserinde Tefel (Prasage), Cifr, stikbal Kefi gibi ianlmyacak
eylerle de uzun uzadya uramaktadr. Ve bu faydasz apalamalar
eyh-i Ekber'in kymetli dncelerini glgelendirmekten geri
kalmyor.
Bedreddin'dc bunlar bulamayz. Varidat da garip grlebilecek
satrlar, ancak bir Tefel ile be ryay ihtiva ediyor. Kur'an
Kerim'den at fal gelii gzel, hissi bir harekettir. Ryalar ise, ksmen kendi hayatn anlatmak, ksmen de sirr tecrbeler hakknda
misal vermek iin nakledilmitir. Ve latifenin o kadarn ho grmek
mmkndr.
3. eyh-ul Ekber, Velilik bahsinde de ok ileri gitmitir. Onun
indinde Nbvvet (Prophetie) Allah'n sfatlarndan deildir.
Velayet (Saintete) ilh sfatlardandr. Nitekim Hak Taal'nn isimlerinden biri de (Veli) dir. Hazret-i Muhanmed hem Nebi, hem
Velidir. Nbvvet inkta bulmu, lkin velayet asla munkat

muhtemel deildir. Binaenaleyh bu benzeyilerin kffesi ancak birer

tevart olabilir.
Bu iki mutasavvfn mabehetini her ikisinin bilvasta Abdlkadir
Geyln'den, mterek bir kaynak dan feyz alm olmalarnda aramak en doru bir harekettir.
* * *

Muhyiddin-i Arabi, Abdlkadir Geyln'nin en yakn halifelerinden Cemaleddin el- Kassr ile Ebu Midyen Marib'nin himmet ve sohbetlerine nail olmutur. Bedreddin'in de tarikat silsilesi
Hseyin-i Ahlat ve Ebl Fetih Said vastalaryla Ebu Midyen
Marib'ye dayanmaktadr. u suretle Muhyiddin ve Bedreddin Ebu
Midyen Marib'de birleiyor. Ebu Midyen Marib'nin Ebu Said
Endls ve Ebu Yuaz Marib adnda daha iki eyhi varsa da, asl
hocas Muhyiddin Abdlkadir Geyln'dir.
Abdlkadir Geyln be vasta ile Ciieyd Badadye ve onunla da
mam Ali'ye ittisal peyda eder. Bu zat "Kademi haza alc rekabeti kiilli
veliyullah." diyen ve ayann btn Velilerin boynu stnde olduunu
umum muasra/arma ve o meyanda Almed Rif'ye dahi kabul ettiren
ok biiyiik bir ahsiyettir. "Behet-ul Esrar, Gavsiyye, Gunyet-l
Talibin, Fyuzat, Yevakit-ul Hikem, Cel-ul Hatr, Mirkat, Beair-l
Hayrat, Futuh-iil Gayb, Mcvahib-ul Rabbaniyye, Vasiyetname,
Divan" gibi mhim bir ok eserleri vardr. Vahdet-i Vcut nazariyesi en
ziyade onun himmetiyle vtis'at buldu- Btn tarikatlarda onun tesiri
sezilmektedir. evli Almed Rifc, Abdlkadiri amcasdr. Rif tarikat
ile eski Tiirk dini amanizm arasnda bir ok mnasebetler bulunmaktadr. Ayinleri biribirine ok benzer. kisi de yorucu ve grltldr,
istiraklar, ihtillar, taknlklarla doludur, tik defa ba mabeheti deen
Fuat Kprl oldu. Ve Zeheb tarihinden ald malmat ile bu noktay
aydnlatmaya alt. Daha sonra Hilmi Ziya lken.
Abdlkadir
Geyln'nin Trk olmas ihtimalinden bahsetti. Ve Gevln kasabasndan

birok Trk limlerinin km olduunu, bu meycnda bni Trk

Cevl'nin de bulunduunu gznne koyclu. Filhakika Dilnan dcli
denilen Gevln Horasan ' tesinde halis bir Trk ehridir. Badadin
yannda ela bir Ceyl kasabas varsa ela. emseddin Sami Bey de "Kamsl lm"nida Abdlkadir'in doum yerini bizim dediimiz gibi gsteriyor. Fuad Kprl ile Hilmi Ziva lkenin fikirlerini birletirirsek.
Abdlkadir Geyln ailesinin Tiirk olduuna hkm etmemek mmkn
deil. u nemli ve enteresan konu zerinde etiit yapmay, bu ie ilk
balayan kymetli limlerimize brakyoruz.
Bizim aradmz Muhyiddin ile Bedreddin'in az ok biribirine
benzemelerinin sebebi dir. Bu da, yukarda sylediimiz vehile, her
iki stadn ok kuvvetli vc ok derin bulduumuz Abdlkadir
Geyln'nin mektebinden yetimi olmalardr.
Bununla
beraber,
Bedreddin; Abdlkadir
Geyln'nin,
Muhyiddin-i Arabi'nin, Hac Bektai Veli'nin kendi dnce vc
akideleri zerinde tesir yaptn kabul etmiyor. Esasen hibir ahsiyete
balanm
grnmemektedir.
Ne
Kadiri'dir.
Ne
Ekberiye'dendir. Ne de Bekta'dir. O, bir veys dir. Ve kendi bana geni, hudutsuz, engin bir lemdir. "Varidat"ta "ok kr
Allah'a; Beni u ince ilere yabanc klmam ve bu esrarn bende
almas mtala veya bir retmen yardmyla de olmamtr.",
Keza "Kesin Bilgi" bahsinde de "Benzetilerime dikkat eyle. Bu
bahis pek incedir. Vc sanrm ki, bu mevzuda beni geen de bulunmamtr." demektedir. Bedreddin, ortaadan miras kalan ve bizde
son zamanlara kadar devam ede gelen "stadn szne gre hkmetmek: Jurer sur la parole du maitrc" kaidesine hi yanamam,
bakasnn beyniyle dnmeye de asla tenezzl etmemitir.
**t

imdiye kadar yaptmz gibi, "Varidat" srf tasavvuf bakmndan

tetkik edersek, onda hibir hata ve kusur bulamayz. Bilakis onun

mkemmel, fevkalde bir eser telkki ederiz. Fakat bu grmz

hatal olur. nk konumuzun dier bir cephesi daha vardr:
Bedreddin yalnz mutasavvf deildir, onun asl mmeyyiz vasf
byk bir inklap olmasdr. te bu iki sfat birlikte gz nne
getirince, "Varidat"ta baz nemli noksanlar grnr. Bedreddin, bu
eserinde:
A. Fikr ve amel itiyatlara fazla balanm, itiyat haricine kmasn pek az istemi, aklnn kvrakln, elastikiyetini zorla daraltmaya, fikirlerini herkesin alt ekiller iinde saklamaa
almtr. Zhd ve takva (Ascese) ya ayrd bolca sahifelcr bunun
en bariz delilidir. Geri zavahir deilince, varidatda tasavvufa dayanmak suretiyle din bir inklp yapmak arzusu pek l seziliyor.
Kitapta bu yolda yaplm kk kk hamleler oktur. Fakat
eserin sahibi geleneklerden bir trl ayrlmad iin bunlar dahi
lzumsuz eylerle rtmtr.
B. Bahse mevzu eyledii meseleler iyice tasnif olunmam, onlar
var eden sebepler, aralarndaki mnasebetler hakkyla tyin ve tahlil
edilmemi, muhtelif fikirler beyninde bir muvazene tesisi
dnlmemi, bunlardan salam bir esas ve netice karlmam,
hasl dnmekte vc tertipte Usule (Methode) riayet edilmediinden o kymetli sanilalar dank ve sistemsiz bir bilgi mahiyetinde
kalmtr.
C. Bedreddin, bu eserde siyasi mesleiyle muvazi ve mterafik bir
surette hareket etmemi, amel hayata hi ehemmiyet verme mistir.
Alemin dzelmesi ve her trl fenaln ortadan kalkmas ibadetle,
zhd ve takva ile kabil olsayd, dnyada bundan kolay bir ey olamazd. Ondan beklenen ey, din akidelerine siyasi fikirlerine
muvazi bir vehe vermek, siyasi vc din dnceleri arasnda sk bir
Birlik (nite) kurmakt. Bunu yapabilmek iin de, din messesesinde lzumlu grlen tadilleri evvelden tyin eylemesi ve din
isteklerini birer Umde (Princip) halinde ve usul dairesinde formle

etmesi lazmd. nsanlarn yaayn ve Allah ile mnasebetlerini

daha basit ve ahenk dar bir ekilde izah etmesi ve nihayet dinde ve
siyasette tahayyl eyledii ifte hrriyet ile bundan daha mesut ve
elemsiz bir lem yaratmas Bedreddin gibi ok byk bir inklp
iin mmknd. Maalesef ki bunu baaramamtr.
* * *

Ancak insaf ile dnmek gerektir ki, zamanmzda her eyi sylemek nispeten kolaydr. Fakat bundan 500 yl nce, -garpta dahi
dnyann dz ve hareketsiz olduuna her kesin inand, istibdat ve
taassubun eri ok kaynat bir devirde her hakikati apak ortaya
dkmek, insanlar akllarnn ermedii istikametlere sevk etmek pek
tehlikeli idi. Bedreddin, ihtimal ki ileride baka bir eserle fikirlerini
ikmal edecekti. Lakin "Varidat "ta beraberce okuduumuz ve yukardaki satrlarda biraz da kmsediimiz hakikatler, siyasi mesleine
katlanarak, daha ileri gitmesine zaman ve imkn brakmam ve
serbest dnce ve inanlar henz altm yanda iken bu byk
Trk mutasavvfnn hayatna mal olmutur. O n u n mbarek ahsiyeti ve yksek lkleri nnde huu ve saygyla eilirim.

Tanklar:
1. L'inconnu, C. Flammanon.
2. Maddenin Tekml, Gustave Le Bon, s. 73.
3. M o d e r n limde Kinat, Dr. Vasf Yener, s. 33-71.
4. Hsniye, Ebl Fetih Mekk. s. 83.
5. Vahdet-i Vcud ve Muhyiddin-i Arab. smail Fenn, s. 53.
6. Platon.
7. B. Spinoza.
8. Birgiv Mehmet Efendi Risalesi, yazl tarihi: 970 H.
9. Defter-i k ve Seyr-i Sadk. Kaygusuz Abdal.
10. Muhyiddin-i Marib Risalesi.