DEK ALANLAR ZEKSI

-Zeka nedir?
te can alc soru budur. Zekay nasl tanmlar, nelerle leriz? Bu
sorunun yantnda en nemli lek matematik ve fen bilimlerine akl
erdirmek olmaktadr. Bu ocukta matematik zeks var dendii zaman akan
sular durur, baka bir kanta gerek kalmadan ocuumuzun ok zeki olduu
onaylanr.
Endstri toplumunun matematik ve fen bilimleri stnl,
mhendislik mesleklerine duyulan gereksinmeden domutur. eitli alan
mhendislikleri toplumlarn artan gereksinmelerini karlayan uzmanlk
dallarn simgeledii iin, hem mhendislik meslekleri (bugn de), hem de
matematik-fen bilimleri stnlk ve sekinlik ifadesi olmutur. Matematikfen bilimleri ve mhendislik meslekleri, birinci snf zeklar ve uralar
temsil etmilerdir.
Sos yal bilimler ve bu alan meslekleri ikinci snf zekalar ve meslekleri
temsil eder saylmlardr.
Sanatla ilgili meslekler ise meslek bile saylmam, hobi olarak kabul
edilmiler,bunlara ilgi duyanlar da aylak olarak nitelendirilmilerdir.
ocuklar ve insanlar birbirinin ayn gren, ayn izgi zerinde ileri
gidenler ve geri kalanlar diye deerlendiren, bu nedenle de zeklarn ayn
yntemle len anlay, son yllarda artan oranda eletirilere hedef
olmutur.
Howard Gardner, Harvard niversitesi ve Boston niversitesi retim
yesi psikoloji profesr; tek zeka tipine kar karak oklu zeka
teorisini ortaya atyor. (Multiple intelligence terimine oklu zeka denebilir.
Ancak terimi daha iyi akladn dndm deiik alanlar zekasn
yeliyorum.) Prof. Gardner, zekann kiiye zg olduunu, standart tek bir
zekann olmadn, onun iin de deiik alanlarda daha zeki olanlarn
varlnn bilinmesini neriyor. nsann daha baarl olduu deiik alanlar
bulunduunu, eitli insanlarn bu deiik alanlarda zekya dayal byk
beceriler gsterdiini belirtiyor. Bir alanda ok baarl olan birisinin teki
alanlarda snk olabileceini ya da birka alanda parlak zeka gsteren

kiilerin olabileceini aklyor. Bu dnce, hem insanlara yeni bir bak

as salyor hem de eitimde, aile iinde, i yaamnda yeni boyutlara
ulama yollarn ayor.
Gardnern almalarna gre zeka alanlar yledir:
1.Dilsel zeka: Yazma, konuma, espriler yapma, okuma.
2.Mantksal/matematiksel zeka: Problem zme, sorgulama, hesap
yapma, deney yapma.
3.Grsel/alansal zeka: Boyama, izme, harita okuma, motif izme,
rnek yaratma.
4.Bedensel/kinestetik zeka: Dans, egzersiz, spor yapma, mmkn
olduunca hareket etme.
5.Mziksel/ritmik zeka: ark
dinleme, enstrman alma.

syleme,

tempo

tutma,

mzik

6.Sosyal zeka: Gruplarla alma, araclk etme, birinin duygularn

anlama.
7.Kiiye dnk zeka: Derin dnce, hayal kurma, hedef koyma,
yalnz olma.
Bu grlerin eitim programlarnda, retmen tutumlarnda nemi yle
byk ki belki de btn eitimin eksenlerinin yeniden gzden geirilmesi
gerekiyor. Ailelerin ocuklarn artk yeni alardan deerlendirilmesi
gerekiyor. Matematie pek akl ermiyor sanlan ocuklarn bir yana
itilmeleri deil, hangi alanlarda zeki olduklarnn aratrlmas gerekiyor.
Genlerin meslee ynelilerinde bu teorinin bilinmesi zel bir nem tayor.
Howard Gardner de Daniel Goleman gibi r aclardan. Nasl
duygusal zeka ile insanla ilgili alanlar sarsld ise imdi de deiik alanlar
zekas ile yeniden sarslacak. Gelecei yeni bak alaryla grebilmeliyiz.
Kurnazlk m zeka m?
ark kurnazl, bakalarn yanltarak, belli etmeden kandrarak
istediini elde etmeyi belirten bir deyimdir. Akl var, ama fikri yok deyimi
de, dnmeden hareket eden insanlarn yaptklar iin kullanlr.

Zeka szcn ise bir konuda, bir alanda, bir ite yaplmas
gerekeni, yaplmas uygun zamanda, yaplmas uygun yerde, sonucu baarl
olacak biimde yapma anlamnda kullanrz.
Byle davranmayanlar aklsz,salakolarak nitelendirilir.
Kurnazlk ile zeka arasndaki fark zaman leinde ortaya kar.
Kurnazlk; zaman iinde ortaya kp yapan g durumda brakrken zeka;
zaman iinde yapann akll olduunu daha iyi kantlar.
Kurnazl zeka sanp, zeka yerine koyup dllendiren kltrler hibir
zaman kalc baarlara ulaamazlar. Bu kltrler iinde yaayan insanlar gn
birlik yaar, yzeysel deerlendirmelerle avunur, basit baarlarla hayatn
srdrr. Trkiye de yaananda budur.
Onun iin de sayya dayanan insan gcnn evrensel etkinlik
alannda hibir nemi yokken yetkinlie dayal insan gc her alanda
etkinliini, reticiliini, yaratcln srdrr.
ok ynl bir zekay, problem zmnde tanyabiliriz:
1.Fark etme, (bunun iin duyarllk ve kabul edebilme gereklidir.)
2.Kavrama, (alg ve cesaret gerektirir.)
3.Olabilirlii lme, (kendini ve koullar lebilmeyi gerektirir.)
4.Olamaz lme, (gnmz bilme, nceyi ve sonray hesaplama)
5.Uygunluk analizi, (kendini bilme, kiiliini tanma, deerler.)
6.Veri deerlendirmesi, (analiz yetisi,en nemlisi objektif tutum)
7.Yeni seenekler sentezi, (pozitif dnme, risk alabilme)
8.Seenekler iinde karar verebilme, (cesaret, dayankllk)
9.Verdii kararla harekete geebilme, (irade)
10.Sonucu lerek yararlanma, (sre lm, deneyim, gelecee
aktarm)

Bu On Admda Zeka sreci iyi deerlendirildii zaman hem akademik

zekann hem duygusal zekann bir sorunun zmnde ok nemli rolleri
olduunu grebiliriz. Ayn zamanda okulda yaplan eitimin, kitle iletiim
aralarnn etkilerinin, insanlardan beklediklerimizin eitli yanlarn da
grebiliriz.
Her ne olursa olsun deien sadece bu srecin hzdr ve srecin
aamalarn ne oranda kontrol edebildiimizdir.
ayet bir insan:
Fark ediyor, ama sorunun btnn kavrayamyorsa zm bulamaz.
Bulduu zm doru zm olmayaca iin de kendi dnda etkenlere
yklenerek (ans, kader,onun suu) kendini rahatlatr(rahatlattn sanr).
ayet bir insan:
Fark ediyor btn de kavryor, ama olabilir-olamaz snrlarn
lemiyorsa baar orann nemli lde drr. Sonra da neden baarl
olamadn anlamakta zorluk eker.
ayet bir insan:
Kendine ait olmas gereken dnme ve yapma ilevini bir otoriteye
brakmsa (otoriter aile, otoriter eitim, otoriter siyasal sistem, grup otoritesi
gibi) o kii yeni seenekler retme ve seenekler iinde karar verebilme,
verdii kararla harekete geme aamalarn yapamaz. Bu durumda o
admlarda da ne yapacann kendisine sylenmesini bekler.
Bir toplum iin en nemli konu yetkin insan yetitirmektir. Yetkin
olmayan insan yetitiren eitimin de, meslek sahibi olmann da, bir ite
almann da 21.yzylda hibir nemi olmayacaktr.
Onun iin de her lke gibi Trkiyenin de en nemli sorunu, aile, okul,
alma ile ilgili sistemlerinin) hangi amaca ynelik altdr: Bilineni
yinelemeye ynelik standart koruyuculuk hedefi mi, yoksa eletiren, tartan,
daha doruyu bulmaya alan yetkin insan rgtl toplum hedefi mi?
Bunun
cevaplanmamasnn
sonucu
gnbirlik
oyunlarn,
kurnazlklarn oalmasdr ki bu durum bir toplum iin en byk
tehlikedir. Yetkin insanlar olmadan rgtl toplum olamayacann
anlalmas iin daha ok zamann gemesi mi gerekiyor?

Sosyal
Deerler
Yansmalar ;

Deiiminin

ocuklar

Genler

zerindeki

1. Toplumlarn deerleri birok deikene bal olarak srekli deiir.

Ekonomideki deimeler, kentleme olgusu, aile ii beklentilerin
deiimi, bilimsel-teknolojik gelimeler, haberleme ve ulam
sistemlerinin deimesi, bilgi iletiimin hzlanmas, kltrel deiim
gibi pek ok faktr sos yal deerler sisteminde deimelere yol
aar. Bu deiimleri nceden verilmi kararlarla doru ya da
yanl diye nitelemek olay anlamak bakmndan olumsuz bir
yaklamdr. Deiimin ne ynde olduuna, neleri hedeflediine,
bireysel ve sos yal hayat nasl etkilediine bakarak deiimi
anlamaya almak doru olacaktr.
2. Son on yllarda (1970-1980,1980-1990,1990-2000-2010) dnyada
grlen eilim, ekonomik deiim temelli olmaktadr. Bu eilim,
btn dnyay tek bir pazar olarak gren, bu hedefi
gerekletirmeye alan globalleme-kreselleme eilimidir. Bu
eilim, dnya apnda bir tketim anlay benimsetmekte ve
ya ygnlatrmaktadr. Daha ok tketme, daha eitli tketme, her
yata tketme anlayna dayanan bu hedef, tketimi artrarak
retimi artrma ve refah paylama yntemine dayanmaktadr.
Endstri ve retimin pazar hedefleri dorultusunda yeniden organize
edilmesinin de desteiyle sos yal deerler bu hedef ynnde
deitirilmektedir.Bu ekilde birileri sizin adnza dnmektedir.
Daha nceki on yllarn (1930-1940, 1940-1950 gibi) retim ve biriktirme
(tasarruf) anlayna dayal sos yal deerlerin nemini yitirdii, onun
yerine tketim toplumu deerlerinin geldiini grmek gerekiyor. retim ve
biriktirme anlayna dayal sosyal deerler, kiisel ve toplumsal retkenlii
yksek sos yal deerler olarak aktarmaktayd.
Birbirinden ok farkl olmak eletirilecek, knanacak bir durum olarak
grlrd. nsanlar pazara file ile deil torba ile giderlerdi. nk, fileden ne
alnd belli olurdu. Belki baka insanlar bunlar alamaz ve imrenirlerdi.
Arlk, gze arpmak, bakalarndan stn olmaya almak ayplanrd.
nsanlarn birey olarak, aile olarak, topluluk olarak deerleri de retmek ve
biriktirmek zerine kuruluydu.
3.Tketim toplumunun sosyal deerleri ise bireysel stnlk, hrsl
rekabet, buna dayal daha ok kazanmak, daha ok harcamak zerine

kurulmutur. Artk, daha ok ve eitli tketim aralarn kullanmak,

bunlar da bakalarna gstermek, stn olduunu hissetmek, bu
stnln devamn salamak iin almak bu anlayn temel felsefesini
oluturmaktadr.
Bir
otomobil,ceptelefonu
tanmlanmaktadr.

sahibinin

kiiliinin

simgesi

olarak

Tketim aralar artk sos yal deerler olarak yorumlanmaktadr.

Bylece de, tketim mallar yaamann amac olmakta, onlar iin
almak, kazanmak ve demek hayatn anlamn oluturmaktadr.
Bu deerleri yerletirmek iin de sahip olmak ve tketmek sos yal
davran olarak benimsetilmektedir. Daha nceki dnemlerin ret, biriktir ve
payla diyen retisi, yerini sahip ol, tket,stn ol diyen yeni bir retiye
brakmaktadr.
Ekonomi bu yeni anlaya gre dzenlenmekte, deme gc olmayanlara
kredi kartlar ile deme olanaklar sunulmakta, bunlarn nasl denecei
konusu ise tketicinin kendisine bal kalmaktadr..
4. Be alanda belirlenen be sosyal deer ltne gre deiimi incelersek:
4.1 Kiilik Deerleri:
4.1.1. almay, retmeyi, yaratmay gelitirme
4.1.2. Sorumluluk alabilme, tayabilme, kendi kararlarn verebilme
4.1.3. Dayanma, paylama, sinerji yaratma
4.1.4. Hak ettiini kazanma, kazandn hak etme
4.1.5. zgven kazanma, kendi deerini, sevgiyi, saygy bilme
4.2.

lev Deerleri:

4.2.1.Yararl olma, ie yarama

4.2.2.Grup almas yapabilme
4.2.3.Neyi neden yaptn anlama

4.2.4.Hedef koyabilme, gelitirebilme

4.2.5.Program yapabilme, uygulayabilme
4.3.

Ait olma Deerleri:

4.3.1.Aileye ait olma (etnik kken, yre,din)

4.3.2.Kuruma ait olma (okul, i yeri)
4.3.3.Ulusa ait olma
4.3.4.nsanlk ve uygarla ait olma
4.3.5.Gelecee ait olma
4.4.

Saygnlk (Prestij) Deerleri:

4.4.1.Gvenilir olma
4.4.2.Kararl olma
4.4.3.Drst olma
4.4.4.Bakasna zararl olmama
4.4.5.Kendi hakkn koruma, bakasnn hakkn koruma
4.5.

Stat Deerleri:

4.5.1.Etiketleme deil, ilevlere nem verme

4.5.2.Kendi kazandna nem verme
4.5.3.stnlk ya da aalk duymadan kendi deerini bilme
4.5.4.Bakalarnn verdii deeri lebilme
4.5.5.Kendi deerini doru lebilme
Sos yal deer deiimini be alanda seilmi be ltle irdelemeliyiz.
5. Sos yal deiimi doru alglyabilmek:

Tarm toplumlarnn retisi (ret ve biriktir) olmutur. Endstri

toplumu ise ret ve kullan dnemine geti. Bu deiimi ekonomik ve sos yal
gvenliin deiimi salamtr. nsanlar artk kullanmay da renmelidir.
Bilimsel ve teknik gelimeleri de teknolojik hayatn her alanna sokarak
yaamay kolaylatrm, insanlara daha ok zaman brakmay da salamtr.
Ancak, son on yllarn tketim toplumu anlay lleri elden
kararak insanlar uluslararas irketlerin krlarnn artrlmas dorultusunda
zorlamaya balamtr.
Bu durumda yle bir deiim yaanmaya balanmtr:
Tarm toplumlarnn retisi: ret ve biriktir. Kazandndan daha
azn harca.
Endstri toplumlarnn retisi: ret ve kullan. Kazandn kadar
harca. Harcadn kadar kazan.
Kreselleme retisi: Tket stn ol. nce harca, sonra harcama
kazancn yetitirmeye al. Yetimezse bor al, sonra dersin.
retiler arasnda bu denli nitelik farklar olmutur.
Bu farklar da insanlarda sosyal deer deiimine yol amtr.
Daha nceleri, kullanlan mallar, sahip olunan aralar, tketimin
getirdii rnler hayat kolaylatrmaya, gzelletirmeye yaryordu.
Oysa artk kullanlan mallar, sahip olunan aralar hayatn amacn
oluturmaktadr. nsanlar, aralar ve mallar iin alr duruma gelmilerdir.
Daha nceleri insanlar gereksinmeler iin alveri yapard.
imdi ise alveri yapmak yaamak hayat amacdr.
nk insann deeri, insann konumu, insann sos yal yeri bu aralar ve
mallarla belirlenmektedir.
6. ocuklarn ve genlerin deer kazanm:
ocuklarn kendilik deeri oluumu kk yalarda balar. Bu
yalarda kendinin farknda olmaya balayan ocuk, evresinin kendine

verdii deerle kendi deerini oluturur. ocuun retme ve yaratma

becerileri kendilik deerinin en nemli alandr. ocuun izdii bir izgi,
trmand yerde bulduu bir kutu onun becerilerinin gstergesini oluturur.
ocuk bunlarn fark edilmesini, deerlendirilmesini bekler.
ocuun abalarnn amac, iinde
kurtulmak, bamsz olmak, becerilerini
katlmaktr.

bulunduu baml durumdan

artrarak erikinlerin arasna

Onun iin de, ocuun yapabilecei her eyi ona yaptrarak kendilik
deerini gelitirmek doru bir evre davrandr.
Ama tketim toplumu retisi bu davran yerine ocua tketerek
ve sahip olarak deer kazanmay retmektedir. Tatl yiyecekler ya da fastfood yiyecekler (hamburger,pizza vb.) ile hazrlanm iecekler (kola vb.)
tketimi ocuk iin kendi bana deer olarak sunulmaktadr. O yuncak sahibi
olmak, bu oyuncaklarn prestijini paylamak da sahip olma deeri olarak
ocua aktarlmaktadr. Bylece ocuklar da kk yalardan balayarak
tketim toplumunun sosyal deer sistemine ortak edilmektedir. ocuklarn
egolar bu retiyle beslenmekte, ar koruyucu bir aile kltrnn
etkilerinin de eklenmesiyle ar bencil, doyumsuz, sorumluluu
renemeyen, ne yaplsa honut olmayan ocuklar yetitirilmektedir.
Bu biimde yetitirilen ocuun genlik dneminde kazanmas beklenen
kimlik deerleri de gene tketim toplumunun retisi tarafndan
ynlendirilmektedir.
Tket-sahip ol-stnln kantla retisi altndaki gen, kimlik
deerlerini markal mallar giymekte, hak etmeden kazanmakta ve
kullanmakta, kiiliini stn olmakta arama yoluyla edinmektedir. Bu
deerler iindeki gen, kendisini herhangi bir eyden sorumlu tutmamakta,
kendi dndaki herkesi (anne-baba, retmen, arkada, toplum, devlet vb.)
kendine kar sorumlu tutmaktadr. Kendisi kimse iin bir ey yapmak zorunda
deildir, hatta kendisi iin bile bir ey yapmas gerekmemektedir.
evresindeki herkes onun iin her eyi yapmak zorundadr. Bencil ve
sorunsuz davranlar nedeniyle baarsz olan gen bunun sorumluluunu da
kendisinden baka herkese yklemektedir. Dnce ve duygularn
oluturamayan, paylaamayan gen bir yandan yalnzln skntlarn
yaamakta, te yandan olan biteni anlayamamaktadr. Bunun sonucunda da
bovermilik, aldrmazlk, umursamazlk gibi sorumsuz tavrlar gelimektedir.

Gemiin yokluk iinde kendini arayan insan, gnmzde

bolluk iinde kendini bulamayan insanna dnmektedir. stelik de bu
bolluk, insan doyurmak yle dursun daha a, daha agzl, daha doyumsuz
yapmaktadr.
7. Doru sosyal deerler sistemini kurmak zorundayz:
Endstri geliecek, toplumlar bunu da aarak bilgi toplumu olma
aamasna geleceklerdir. Bilimsel-teknolojik gelimeler hzlanacaktr.
Elektronik dnyas, genetik ufuklar, iletiim hz, ulam gc srekli
artacaktr.
Ama unutulmamas gereken gerek, insanlar da toplumlar da deerler
sisteminin ynettiidir. Eer insan olma deerlerine sahip olamazsak, bu
deerleri gelitirerek yaamay renemezsek, kendimizi baka deerler
sistemine teslim ederiz. Tketim toplumunun tket-sahip ol-stnln
kantla retisinin deerleri insann deil, insann rettii rnlerin,
aralarn, mallarn, parann deerleridir. Bugn bu tehlikeye byk lde
srklenmi durumdayz. Kendimizi toparlamak, insanlk tarihinin ac tatl
deneyimleriyle kazanlm, byk dnrlerin katklaryla zenginletirilmi
insanlk deerlerini yeniden nmze koymak, bunlara sahip olmak,
hayatmzn ynetimini bu deerlerle yapmak zorundayz.
Bu insanlk retisi de:
nsan iin ret, insanla payla, yaamak iin kullan, hak ettiini
kazan, kazandn hak et diyen retidir.
Yetkin kiilikli bireyi, rgtlenmi uygar toplumu yaratacak olan da bu
retidir. Bu retinin hayata geirilmesi iin bata eitim kurumlar olmak
zere toplumun btn kurumlarnn grevleri ve sorumluluklar vardr. Bencil
karcl, hak edilmemi kazanlar, stn olduunu kantlamaya dayal
hrsl rekabeti deil, insan olmay, insanca yaamay, insanca paylamay
renmeli ve retmeliyiz.
Aksi takdir de zekadan ve bilgiden dem vurmak beyhude bir abadan
teye gitmeyecektir.