sakarya niversitesi ilahiyat fakltesi dergisi 17 / 2008, s.

195-202
kitap tantm

BN MEYMUN FELSEFESNDE TANRI

Atilla Arkan, z yay. 2007, 283 s.
Yakup ZKAN *

Dnce tarihinde farkl kltrler arasnda etkileimler her zaman var

olmutur. Bunun bir rnei olarak, Ortaa dnce dnyasnda slam ve
Yahudi kltr dnyalar arasndaki etkileimi zikredebiliriz. Bu noktada aada tantmn sunmaya alacamz kitap bu ilikinin mahiyetini anlama
konusunda nemli bir katk sunmaktadr bizlere. Bir giri ve temel blmden oluan bu eser, bn Meymunun Tanr tasavvurunu Yahudi ve slam
felsefe geleneklerinin bir devam olarak anlamay hedefleyen bir aratrmadr.
Bu balamda bu inceleme, bn Meymunun Tanr anlayn, filozofun slamn ilim ve kltr dnyasyla olan ilikisinin btn ynlerini dnerek ele
alan bilimsel bir almadr.
Girite, bn Meymun ve Yahudi Dncesi bal altnda, yazar, filozofun
beslendii kaynaklar ifade etmektedir. Bu kaynaklardan birisinin Yahudi
felsefesi olduunu belirten Arkana gre Yahudi felsefesinin ilk nveleri,
Yahudilerin srgnde bulunduklar M.. II. yzyldan, M.S. I. yzyla kadar
olan srede Helenistik felsefe ile karlamasndan sonra ortaya kmtr. Bu
dnemin nde gelen ismi ise Filondur ( m.. 25-m.s. 40). Ancak bu sre
uzun srmemitir; Yahudi felsefi dncesinin Filonla sona erdiini zikreden yazar, bu dncenin tekrar slam dnyasnda ortaya ktn, Yahudilerin Byk skenderden itibaren hep Helen dnyasnn iinde yaamalarna
*

Sakarya . Sosyal Bilimler Enstits slm Felsefesi Bilim Dal Yksek L. rencisi

195

ramen, felsefi dnce ve speklasyonu IX. yzylda Mslmanlardan rendiklerini ifade etmektedir. Ayrca Arkana gre, slam hakimiyetinden
sonra Yunan felsefi dncesine giri yapan Yahudi dnrler, X. ve XIII.
Yzyllar arasnda Arapa olarak eitli felsefi eserler yazmlardr. Bu eserlerin ortaya kmasnda Yahudilerin Arapay ortak kltr ve dnce dili
olarak kullanmalar; ve bu sayede de slam dncesinden hzl bir ekilde
istifade edebilmeleri etkili olmutur.
Bu dnemde, Yahudi dnyasnda dncenin, slam felsefe ve kelamnn
evrimini paylatn, ortaya konan Yahudi dnrlerine ait eserlerin Mslman dnrlerin eserlerini aamadn, Mutezilenin, Yahudiler zerinde
olduka etkili olduunu syleyen yazara gre Yahudi kelam, slam kelamnn ana izgilerini takip etmi, ayn kavramlar, ayn akl yrtme tekniklerini
kullanm ve ayn konular incelemitir. Arkan, bu dnemde slam dnyasnda ortaya kan ilk Yahudi dnrn Sid b. Ysuf el-Feyym olduunu
belirtir. Ona gre bu dnr, Mutezile okulu ile olduka yakn bir ilikiye
gemi ve Mutezile okulunun retilerini kullanarak ve Yahudi dncesine
uygulayarak Yahudi kelam denilen dnceyi ortaya koymutur. Ayrca yazara gre, bu dnrn kelam retileri, bn Meymun da dahil Yahudi
filozoflar olduka etkilemitir. Bununla birlikte Yeni Eflatunculuun, Yahudi dncesine bu dnemde girmeye baladn belirten Arkan, bu dnemde ortaya kan ikinci okul olan Karlerin de Mutezileden etkilendiini,
hatta atomculuk dahil Mutezilenin btn mktesebatn kullandn ifade
eder. Arkan, nc olarak Yahudi dnr shak b. Sleyman srlyi zikreder. Ona gre Yeni Eflatuncu erevede beliren bu isim byk lde
Yunan felsefesinin Mslman dnyasndaki yeni formundan, yani Kindden
ve sahte Aristocu kitaplardan etkilenmitir. Yeni Eflatunculuun, Endlsteki
nemli ismi olan bn Cebirol ise yazara gre slam felsefesinin Batya geiinde en nemli ahslardandr. Dier bir dnr, Gazl gibi kendi dinini felsefi sistemlerin
kaytlarndan kurtarmaya alan bn Meymunun etkilenmi olabilecei dnr, Yudah Halevidir. Yazar bu balk altnda son olarak, Aristoculuk
hususunda bn Meymunun ncs olarak grd, Aristocu izgide olan
brhim b. Dvda deinir. Ona gre bu dnr de Psikoloji teorisi konusunda bn Sndan etkilenmitir.
Musa b. Meymunun Hayat Ve Eserleri bal altnda da filozofun (11351204) yaam yks ve eserlerinden bahsedilir. Bu balk altnda filozofun
slam kltr ve medeniyetiyle olan ilikisine ( zellikle slam felsefesi ve
196

kelam ), ilmi kiiliine ( daha ziyade aklc olduu; aklcl Yeni Formdaki
Aristoculuk olarak ortaya kt ifade edilir), dnce yapsna ( kelamc
olmasndan ziyade filozof olduu zikredilir), Yahudi dini ve dnce geleneinde oynad role k tutulur. Filozofun dnce evreninin oluumunda
skender, Themistius, bn Rd, Frb, bn Bcce, bn Sn ve Gazl gibi
filozoflarn etkisi bulunduunu ifade eden Arkana gre bn Meymun, Ortaada drt kltrn Greko-Romen, slam ve Yahudi kltrlerinin kendisinde
meczedildii mstesna bir ahsiyettir. Eserleri bal altnda filozofun ve ayn zamanda Ortaa Yahudi dncesinin en gzde, en mehur eseri olarak
Delletl-hairn adl kitap zikredilir. Yazara gre, Ortaa felsefe literatrnn zeti olan bu eser, hem Arap-Mslman felsefi kltryle ilenmi hem
de Yahudiliin dini ve entelektel geleneine kk salmtr. Ayrca burada,
kitabn ayn zamanda Yahudi ve Mslman kelam ile felsefesini aan teolojik bir sentezi baard ifade edilir. Yine eserde, Kitb- Mukaddes ve Rabbn
ilim geleneinin, felsef-bilimsel erevede yorumlandn belirten Arkana
gre filozofun kendi geleneiyle uzlatrmaya alt bu felsefi yap hi phesiz Aristoculuktur. Ona gre bu eserin yazl amac ise Kitb- Mukaddesin
kapal, tebihi ve tecsimi ifadelerini aklayarak doru anlalmasn temin
etmektir. Yazara gre kitap byle yaparak, felsefi bilgi ile Yahudi dini bilgisi
arasndaki elikileri ortadan kaldrmay hedefler. Bu durum ise Melerin
tevil ve uzlama izgisinin Yahudi dnyasndaki bir devam gibidir.
slam Dncesi ve bn Meymun adl balk altnda ise Endls ortamndaki;
zellikle Endlsn en nemli ilim ve kltr ehirlerinden olan
Kurtubadaki ve Msrn nemli bir ilim ve kltr ehri olan Kahiredeki
Yahudilerin sosyal, kltrel, iktisadi durumlarna, Mslmanlar ile Yahudiler
arasndaki sosyal ve kltrel ilikilere, Yahudilerin slam kltryle olan
ilikisine k tutan yazar, zellikle Kurtuba ve Kahirenin Yahudiler iin
gvenli ve huzurlu bir ortam olduunu zikreder..
Giriin III. Blm olan bn Meymun ve slam Kelam adl bala gelince,
bu balk altnda Arkan, filozofun slam kelamyla dinamik bir iliki ierisinde olduunu gsteren rneklere yer verir. Bu blmn bn Meymun ve slam
felsefesi bal altnda ise Arkan, filozofun slam felsefesiyle olan ilikisi ve
etkileimini rneklerle ortaya koymaya alr. Yazara gre bn Meymun,
varlk tasavvuru, bilgi anlay ve entelektel ilgileri bakmndan slam felsefe
geleneini takip eder. Ayrca Yahudi filozofun, Frb, bn Sn, bn Rd ve

197

bn Miskeveyh gibi slam filozoflarndan etkilendiini syleyen yazar, Yahudi filozofu iin en nemli filozofun da Frb olduunu belirtir.
Birinci blmde, Kutsal Kitabn Anlalmas: Teorik Arka Plan bal altnda Arkan, Ortaan dindar dnrleri ve filozoflarnn din-felsefe ilikisi algsna ve onlarn zihinlerinde oluan bu iki tarafla ilgili gerilim alanlarna
deindikten sonra filozofumuzun Tanr hakkndaki yorumlarna gemeden
evvel, onun din felsefesi sistemini, Melerle karlatrmal olarak ortaya
koymaya alr. Bir ortaa filozofu olarak, bn Meymunun da dncesini
ve zihin yapsn belirleyen temel iki kaynan din ve felsefe olduunu belirten Arkana gre bn Meymun slam filozoflar gibi peygamberlii, vahyi ve
dini zorunlu ve gerekli bulur. bn Meymuna gre vahiy, Frb ve bn Sndaki gibi ilahi varlktan taan bu feyzin faal akl vastasyla insann akli
yetisine ve oradan da mtehayyile gcne ulamasdr. Buna gre vahiy
insann eitli yetileri ile ulaabilecei bir yetkinliktir. Peygamberler vahyi
rya ve benzeri ilahi idraklerle alrken hayal glerini kullanyorlar ve bu
anlamlar sembollerle dile aktaryorlar. Yani feyizle gelen anlam ete kemie
brnr. Baka bir ifadeyle feyiz yoluyla faal akldan gelen soyut ve klli olan
vahyi bilginin, mtehayyile gc tarafndan kelimelere dklmesi sz konusudur. Dolaysyla Tanr peygamberlere kelimelerle deil manalarla hitap
etmitir. Vahiy ile sadece manalar ulamtr; vahyin kelimelerle, hem zahir
hem de batni ve hikemi manalar tayan meseller eklinde, akli kapasitesi ve
eitim dzeyi ne olursa olsun tm insan gruplarna sunulmas peygamberin
akl ve zellikle de tahayyl gc tarafndan gerekletirilir.
bn Meymunun Mslman filozoflardan tevars ettii entelektel birikimle kendi dini geleneini uzlatrmaya altn syleyen Arkana gre
filozofun Kitb- Mukaddesin Tanr ile ilgili ifadelerini anlay ve yorumlaynda Yahudi dini geleneklerinin dnda, slam kelamnn- zellikle de
Mutezile okulunun- ve slam felsefesinin etkili olduu grlmektedir. Ayrca
yazar, bn Meymunun Kitb- Mukaddesteki Tanr hakkndaki ifadelerin nasl
anlalmas gerektii hususunda hem slam kelamnn hem de slam felsefesinin tenzihi izgisini izlediini belirtir. Ona gre filozof bu tenzihi izginin
daha ileri safhasn temsil etmektedir. bn Meymunun bu yaklamyla Kutsal Kitap, Tanrnn ne olduunu deil belki Tanrnn ne olmadn bize
aklkla retir.
Bu baln son blmnde bn Meymunun Tanrnn sfatlarnn nasl
anlalmas gerektiine ilikin dnceleri zetlenmektedir. Filozofumuza
198

gre Kitb- Mukaddesteki Tanrnn sfatlarnn anlalmas sz konusu olduunda bunlar ya fiili sfatlar eklinde veya-eer fiili deil de zat kastediliyorsa-olumsuzlama ( selbi) yoluyla anlalmas ve zikredilen sfatlarn nefyedilmesi gerekir. Yazara gre filozof Kitb- Mukaddeste Tanr hakkndaki ifadeleri ana blme ayrmaktadr. Birincisi lafzi anlamyla anlaldnda, Kutsal Kitabn baz ifadeleri Tanrnn cisim olduunu ima etmektedir. kinci
grup ifadeler de zahirleriyle anlaldklarnda, Tanrnn mekanda olduunu,
mekanda hareket ettiini ve hareket organlarna sahip olduuna iaret etmektedirler. nc grup ifadeler ise literal anlaldklarnda, Tanrnn canllara ve insana benzer organ ve fiillere sahip olduu zannn dourmaktadr.
Filozofa gre bu sebeple bu ifadeler yorumlanmaldr.
Birinci blmn son bal altnda ise filozofun Kitb- Mukaddeste
geen Tanr hakkndaki ifadeleri nasl ele alp felsef olarak yorumlad incelenmektedir. Ksaca burada Tanrnn cisim olduunu, Tanrnn mekanda bulunduunu ve hareket ettiini ve Tanrnn canllara benzerliini ima eden kelimeler incelenir.
kinci blmde Kelam Gelenei bal altnda ibn Meymunun slam kelam dnce sisteminin zerine dayand nclleri ve Mslman kelamclarn bu ncller zerine ina ettikleri Allahn varlnn, birliinin ve cisim
olmaynn ispatna ynelik delillerini zetleyen ve deerlendiren ifadelerine
yer verilmektedir. Bu balk altnda ilk olarak zikredilen ncller on iki
madde halinde tek tek ele alnarak bn Meymuna gre zetlenir ve deerlendirilir. Arkana gre bn Meymun kelamclarn dnce sistemlerini, varlk
tasavvurlarn ve bilgi anlaylarn tasvip etmez. Aksine filozofun kelama
yaklam olduka eletirel ve kmseyici bir havadadr.
Yazar, bu balk altnda ikinci olarak kelamclara gre Tanrnn varln
ispat eden delilleri yedi balk altnda ayr ayr ele alr ve deerlendirir. Arkana gre filozofun bu delillere kar eletirileri temelde noktada toplanr:
1) Kelamclarn delilleri akl yerine hayal ve cedele dayanr. Bundan dolay
kesin deildir. 2) Kelamclarn delilleri varlkla mutabakat halinde deildir. 3)
Deliller bnyelerinde sreklilik ve sebeplilik ilkelerinin ciddi ihlallerini barndrrlar. Ayrca yazara gre bn Meymunun delillere yneltmi olduu itirazlarn ounun Me felsefi sisteminden kaynakland sylenebilir. Bu itibarla filozofun kendisini kelamdan ziyade Me dnce sistemine ait hissettiini ifade eden yazara gre bn Meymunun deliller karsnda kendi
tavr mesafeli, eletirel ve kmseyici bir tavr olarak tasvir edilebilir. Bu
199

balk altnda nc olarak kelamclara gre Allahn birliini ispat eden

deliller be balk altnda filozofa gre tek tek incelenir ve deerlendirilir.
Arkana gre filozof kelamclarn Allahn birlii hususundaki bu delillerinden de tatmin olmamtr. Bu balk altnda son olarak kelamclarn Allahn
cisim olmayna dair sunduklar deliller filozofa gre madde halinde
zetlenir ve deerlendirilir. Ona gre filozof bu delilleri ise ok zayf bulur.
stelik bu ispat delilleri Allahn birlii hususundaki delillerden daha zayftr.
kinci blmde slam Felsefe Geleneinde bal altnda ise filozoflarn
Tanrnn varlna, birliine ve cisim olmayna dair sunduklar ispat delillerine ve bu delillerin arka plann oluturan ncllerine yer verilmektedir. Bu
balamda bu blmde filozofun kendisini hangi dnce geleneine ait hissettii de ortaya konmaya allr. lk olarak ispat delillerine temel oluturan
ncller ibn Meymunu takiben yirmi alt balk altnda zetlenir. Filozofa
gre bu ncller Aristo ve onu takip eden dier Me filozoflar tarafndan
ispatlanm olup her trl phenin tesindedir. Bundan dolay Tanrnn
varl, birlii ve cisim olmayn ispat hususunda bu ncller postulat olarak
kullanlabilir. Yazara gre bn Meymun Allahn varln en gzel ve en yetkince ispatlamak iin Aristo otoritesine dayanr.
Bu balk altnda ikinci olarak da ispat delillerinden sz edilir. Bu deliller
de be balk altnda filozofa gre ayr ayr ele alnr ve deerlendirilir. Bu
delillerden beincisinin bn Meymuna ait olduu ifade edilir. Arkana gre
filozofun felsefi olarak kabul ettii btn deliller duyularmzla balayan
hareket delilleridir. Ayrca Arkan, bu delillerin kkleri itibariyle Aristo felsefesine sk skya bal olduunu ifade eder. zet bir deerlendirme olarak
Tanrnn varlnn, birliinin ve cisim olmaynn ispatyla ilgili felsefi ve
kelami delillerin hepsinin sunumundan sonra yazara gre bn Meymun temel nclleri, varlk tasavvuru ve bilgi anlay bakmndan felasife grubu
ierisinde kabul edilmelidir.
nc blmde Tanrnn sfatlarnn filozofa gre nasl anlalmas
gerektii incelenmektedir. Arkana gre bn Meymunun ilahi sfatlar konusundaki yaklam genelde selbi teoloji veya olumsuz teoloji eklinde isimlendirilmitir. Bu anlaya gre Tanr hakkndaki olumlu ifadeler olumsuz
anlalmaldr. Mesela Tanr cmerttir denildiinde kastedilen Onun muhta
olmamasdr. Bu blmde genel bir giriten sonra bu yaklamn temel
boyutu (ontolojik, mantki, epistemolojik) ayr ayr balklar altnda filozofa
gre incelenir. Bu anlayn dier bir boyutu (semantik) ise birinci blmn
200

ikinci bal altnda incelendii iin bu blmn giriinde ve kitabn sonu

ksmnda ksaca ele alnr. lk olarak Tanrnn sfatlar konusunun ontolojik
boyutu ele alnr.
Ontolojik boyut bal altnda filozofun selbi teoloji anlayna kaynaklk
eden Zorunlu Varlk ve varlk mahiyet ayrm konular ilenir. Yazara gre
Frb ve bn Sndan miras alnan Kendisiyle Zorunlu Varlk kavram bn
Meymunun sfatlar anlaynn temelini oluturur. Bununla birlikte yazara
gre filozofun selbi teoloji anlayna kaynaklk eden dier bir temel de Mutezile kelamnn tenzihe dayanan tevhid inancdr. Ona gre filozof Kendisiyle Zorunlu Varlkla dier btn varlklar arasnda kesin bir ayrm yapar.
bn Meymuna gre Zorunlu Varlkn dier varlklar gibi sfatlara sahip olmas asla dnlemez. Ve bylesi bir yaklam ve ontolojik perspektif Tanrnn zati sfatlara sahip olmasna asla imkan brakmamaktadr. Zira Tanrya
zati olumlu sfatlar atfetmek, bir tr ekleme olduu iin, Ondaki basitlii
ortadan kaldrp bir tr okluk oluturabilir. Filozofa gre bu ise bir tr irktir. Bundan dolay Tanrya hibir olumlu sfat atfedilmemelidir.
Dier taraftan Arkana gre bn Meymunun Tanr hakknda kulland
ve kabul edebildii tek sfat Tanrnn akl, akleden (kil) ve akledilen (makul)
olmasdr. Filozof bu kavramn Tanr hakknda bir okluk oluturmadn, Onda bir olduunu ifade eder. Bu itibarla filozofa gre Tanr sreklice
kil, akl ve makuldr ve Onun Zat da budur.
Bu blmde Mantki Boyut bal altnda da filozofun ilahi sfatlar anlaynn mantki boyutu incelenmektedir. Yazara gre sfatlar konusunun
mantki boyutunu Tanr hakknda kullanlan cmlelerin yaps ve sfatmevsuf ilikisi oluturur. bn Meymuna gre, Tanr alimdir, Tanr kadirdir,
Tanr mriddir eklindeki ifadelerimiz iki paral deil paral nerme
formundadr. Dolaysyla filozofa gre paral nermeler iki paral
nermelere dntrlmeli ve fiiller olarak yorumlanmaldr. Tanrnn sfatlar gibi duran paral nermeleri anlamlandrmann dier bir yolu ise
onlar selbi olarak anlamaktr. Yani, Tanr kadirdir denildiinde Tanr
aciz deildir; Tanr mriddir denildiinde, Tanr ilmalkar deildir anlalmaldr. Hatta filozofa gre Tanr vardr ifadesi bile, Tanrnn yokluu
imkanszdr eklinde selbi olarak yorumlanmaldr.
Bu blmn Epistemolojik Boyut bal altnda ise sfatlar konusunun
epistemolojik boyutu ele alnmaktadr. Arkana gre bn Meymun Tanr
201

hakknda bilgi edinmenin yolunu olumsuzlama yani selbi teoloji olduunu ifade eder. Filozofa gre Tanr hakknda olumsuzlama yoluyla bilgi
edinebiliriz, bir tr tahsis ve ayrt etme de byle oluur. rnein Yce Tanrnn kadir, alim ve irade eden olduu sylenirken kastedilen anlam, Onun
aciz, bilgisiz, akn ve ilmalkar olmaddr. Yine Tanr diridir dendiinde
anlalmas gereken anlam Onun olu ve bozulua tabi olmad ve lml
olmamasdr. Dolaysyla bn Meymuna gre Tanrnn bilgisine ulamada
bu yol tercih edilmelidir. Zira bu ekilde Tanrnn zatna lafzen bile olsa
hibir ey eklenmemi olmakta ve Tanrya hibir eksiklik ilimemektedir. Bu
itibarla filozofa gre zihin en st dzeyde Tanrnn idrakine bu yntemle
ulaabilir. Filozofa gre Tanr hakknda bilgi edinebilmemizin ikinci yolu ise
Tanrnn fiillerini ve onlarn etkilerini gzlemlemektir. Bu balamda bn
Meymuna gre evren tmyle Tanrnn fiillerinin tezahrdr. Dolaysyla
Tanrnn fiilleri ve fiillerinin sonular olarak evrene yneldiimizde Onun
varln, birliini, cisim olmadn, evrenle ilikisinin srekliliini ve bykln anlayabiliriz. Btn bunlardan sonra filozofun selbi teolojisi hakknda bir deerlendirme olarak yazara gre bn Meymunun selbi teolojisine
genel olarak bakldnda, filozofun sistemin gerektirdii sonular sonuna
kadar gtrerek selbi teoloji (olumsuzlama) anlayyla Mslman seleflerinin
ok tesine gittii sylenebilir.
Sonu olarak bn Meymunla ilgili nemli bir alma olan bu eser, din
felsefesi alannda da zengin ierikli ufuk ac bir aratrmadr. Ayrca bu
kitap slam dnce geleneinin Yahudi dncesini nasl etkilediini tasvir
eden zgn bir almadr. Yazarn slam felsefesi zerine almalar yapmas
zellikle de bn Meymunla ayn ilim ve kltr ortamnda yetimi bir filozof
olan bn Rd uzmanl onu tezinde gl klan nemli etkenlerdendir.
zet olarak, geni bir bak asyla hareket eden, anlalr ve akc bir slupla
yazlm olan bu almann, nitelikli ilmi bir faaliyet olarak tavsif edilmesinin
yanl olmayaca kansndayz.

202