Lber Ortaylı-Türkiye Teşkilat Ve İdare Tarihi PDF

ilber Ortayit
Cedit Neriyat
Eskikitaplarim.com
Karagz
TURKIYE
TEKiLAT ve DARE TARH
Uber Ortayl 27 Mays 1947'de Avusturya Bregenz'de dnyaya geldi. lk ve
orta renimini stanbul ve Ankara'da tamamlad. 1965'te Ankara Atatrk
Lisesi'nden mezun oldu. Ankara niversitesi SBF dari ube (1969) ile DTCF
Tarih blmn bitirdi. Viyana niversitesi'nde Slavistik ve Orientalistik
okudu.
Yksek lisansn Chicago niversitesi'nde Prof. Halil nalck ile yaph.
Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi'nden Tanzimat Sonras Mahalli dareler adl tezi
ile doktora derecesi ald (1974), Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu adl
almasyla da doent (1979), 1989'da profesr oldu.
Viyana, Berlin, Paris, Princeton, Moskova, Roma, Mnih, Strasbourg,
Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford ve Tunus niversitelerinde Inisafir
retim yelii yaph, seminerler ve konferanslar verdi. Yerli ve yabanc
bilimsel dergilerde 16. yzyl ila 19. yzyl Osmanl tarihi ve Rusya tarihi ile
ilgili makaleleri yayrnland. 1989-2002 yllan arasnda Siyasal Bilgiler
Fakltesi'nde dare Tarihi Bilim Dal Bakan'yd. Bilkent niversitesi'nde de
alan Ortayl imdi Galatasaray niversitesi'nde retim yesidir ve ayn
zamanda Topkap Saray Mzesi Bakanl grevini yriihnektedir. lber
Ortayl, Uluslararas Osmanl Ettleri Kolnitesi ynetim kurulu yesi ve
Avrupa ranoloji Ceniyeti yesidir.
Kitaplan (son baslan yaynevi ve yaym ylna gre): Tanzimatdan
Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei (Hil 1985), Hukuk ve dare Adam Olarak
Osmanl Devletinde Kad (Turhan 1994), Studies on Ottoman transformatian (lsis
Press 1994), Trkiye dare Tarihine Giri (Turhan 2000), Tanzimat Devrinde
Osmanl Mahalli dareleri 1840-1880 (TTK 2000), Osmanl Toplumunda Aile (Pan
2001), Gelenekten Gelecee (Ufuk Kitaplan 2001), Osmanl mparatorluu'nda
ktisadi ve Sosyal. Deiim. Makaleler 1 (Turhan 2004), Filoloji ve Tarih (TBA
2005), Osmanl 'y Yeniden Kefetmek (Tima 2006), Son imparatorluk Osmanl
(Tima 2006), Osmanl mparatorluunda Alman Niifuzu (Alkm 2006), Krk
Ambar Sohbetleri (Aina Kitaplar 2006), mparatorluun En Uzun Yzyl (Alkm
2006), Eski Dnya Seyahatnamesi (Aina Kitaplar 2007), Batllama Yolunda
(Merkez Kitaplk 2007), Tarihin Snrlarna Yolculuk (Tima 2007), Avrupa ve
Biz (Turhan 2007), stanbul'dan Sayfalar (Alkm 2007), Ottoman Studies (stanbul
Bilgi niversitesi 2007), Osmanl Bar (Tima 2007). Syleiler: lber Ortayl ile
Tarihin Snrlarna Yolculuk, (Mustafa Armaan ile, Ufuk Kitaplan 2001),
Osmanl Mirasndan Cumhuriyet Trkiye'sine lber Ortayl ile Konumalar, (Taha
Akyol ile, Ufuk Kitaplan 2002), lber Ortayl Kitab 1 Zaman Kaybolnaz (Nilgn
Uysal ile, Bankas2006), Tarih Yazclk zerine (Cedit 2009).
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
TURKIYE
.
.
. .
TEKILAT
ve IDARE TARIHI
LBER ORTAYLI
Cedit Neriyat - Ankara 2008
Eskikitaplarim.com
Karagz
Cedit Neriyat
Umumi Neriyat
Aratrma
Numaras
1 inceleme Serisi
: 10
: 8
ISBN 978-975-7352-10-5
Kitap Editr : Ahmet Nezihi Turan

nc Bask :ubat- 2010
Dizgi ve mizanpaj : Cedit
Bask
ve cilt: Boyut
Neriyat
Matbaas,
Tel: (312) 384 72 12
Cedit Neriyat Matbuat in. ve Nak. San. Tic. Ltd. ti.
Tunus Caddesi 53 /3
Kavakldere-
Ankara
Tel: (312) 426 66 16-426 77 78

Faks: (312) 466 30 10
E-Mail: turkiyegunlugu@superonline.com
turkiyegunlugu@yahoo.com
Web: www.turkiyegunlugu.net
Bu kitabm Trke ve yabanci

dillerdeki neir haklan mahfuzdur
ve Cedit Neriyai .d. ti'ne aittir; ' .
hibir blm nairmessesenin
resm7 izni o/maks1zm fotokopi ve
bilgisayar dahil elektronik veya
mekanik vasJtayla yeniden
oaltJ/amaz ve yayimlanamaz.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Bu kitab,
babam (merhum) Kemal Ortayl'nn
aziz hatrasna
minnet ve sevgi ile ithaf ediyorum.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
IINDEKILER
NSZ ....................................................................................... 13
KISALTMALAR........................................................................ 14
GR ........................................................................................... 15
BRNC BLM: ORTAAGLARIN BAlNDA
BLGEMiZDE BULUNAN
BYK iMPARATORLUKLAR ........... 23
A. Sasanller Devrinde ran ...................................................... 24
Sasanilerde Merkez ve Eyalet Ynetimi... ........................ 27

B. Bizans mparatorluunun Ynetim Yaps. ..................... 29
mparator ve Merkezi Hkmet rgt ......................... 33
Hukuki Yap. ........................................................................ 37

Eyalet daresi. ....................................................................... 39
Bizans' ta Toprak Rejimi... ................................................... 40
Bizans'ta Kentsel rgtler ................................................. 42
.. .. .................................................... . 45
'ta T"caret a rgut
.
B zans
KNC BLM: SLAM DEVLETiNDE YNETM ........ 53
slam Devletinde Ynetim rgt .................................... 57
Merkezdeki Grevli ve Brolar ......................................... 59

slam Hukuk Sistemi zerine ............................................ 61
slam mparatorluunda Yarg rgt ............................ 64
slam Devletinde Vergi ....................................................... 65
Eskikitaplarim.com
Karagz
slam Devletinde Arazi Rejimi .......................................... 67
slam ehirleri ...................................................................... 69
Sonu ..................................................................................... 73
NC BLM: ORTAAGLARDA AKDENZ VE
TALYAN DENZC DEVLETLER .. 77
talyan Kentlerinde Nfus Arh ve Ynetim ................. 81
talyan Cumhuriyetinde Ticaret, Ulatrma, Gemicilik. 82
Hansa ehirleri ve Novgorod ............................................ 86

Hansa Birliinin k .................................................... 91
DRDNC BLM: 12. ve 13. YZYILDA ANADOLU ... 97
A. Seluklularda Merkez ve Eyalet rgt ....................... 101

B. Anadolu Selukilerinde Toprak ve Askerlik ............... 104
C. Anadolu'da Beylikler Dneminin Yarath
Tarihi Sonular................................................................... 106
D. 14. Yzyl Balannda Dou Avrupa ve Ortadou ...... 107
BENCi BLM: OSMANLI TOPRAK SSTEM
ZERNE ..................................................... 113
A. Osmanl mparatorluunun Tarih Sahnesine k .. 113

B. Tirnar Sistemi ...................................................................... 124
C.
Reayann
Vergi ve Hizmet Ykmll ..................... 133
Vergi eitleri .................................................................... 134

Vergi ve Ykmllklerden Baklk .......................... 141
D.
Krsal
Hayata Bir Bak .................................................... 143
Eskikitaplarim.com
Karagz
C-elall isyanlar ve Irs1 Toprak Denetiminin

Yerlemesi. ..........................................................................
155
E. Osmanl Toprak Sistemine likin

Baz
Teoriler Hakknda Dnceler ............................... 160

Osmanl mparatorluunun Sosyo-Ekonomik
Yapsn Blgesel Analiz Metoduyla Aklamak
steyen Kurarnlar ............................................................... 161
ALTINCI BLM: OSMANLI DEVLETNN MERKEZ

ve TARA RGT.......................... 169
A.
Osmanl Padiah
ve Saray .............................................. 169

Osmanoullar Hanedan: Hanedan- Al-i Osman ....... 173
Hilafet ve Osmanl Padiahlar ........................................ 198
Osmanl Devleti Bir eriat Devleti miydi? ..................... 199
B. Saray Tekilat .................................................................... 202
Kul Sistemi ......................................................................... 208
C. Divan- Hmayun ..............................,............................... 209
Divan- Hmayun Kalemleri.. ......................................... 214
D. Sadrazam ve Bab- Ali ...................................................... 220
E. Maliye rgt ..................................................................... 223
F. lmiyye Tekilab .................................................................. 230
G. Ordu ve Donanma ............................................................. 240
Osmanl Denizcilii ........................................................... 245
H. Osmanl Eyalet daresi ..................................................... 250
Osmanl mtiyazl Eyaletleri ............................................ 255
Blme Ek:
Osmanl
Eskikitaplarim.com
Devletinde Kad ................................ 261
Karagz
YEDiNC BLM: OSMANLI EHRLER ve

ULATlRMA .......................................
A.
279
Osmanl ehirlerinin Yaps
ve Kurumlamas. .......... 279

Osmanl ehrinin Mekansal Yaps. ................................ 280
ehrin
Ynetimi ................................................................. 281

Modem ehir Ynetimine Geii Gerektiren
Nedenler ............................................................................. 290
Osmanl ehrinin Ynetim ve Yapsal zellikler
YnndenAvrupa Kentleriyle Karlabrlmas .......... 291

Osmanl ehirlerinde retim ve Esnaf Loncalar ......... 293
Muhtesib ve Narh lemi .................................................. 300

Osmanl ehirlerinde ae ve bate Sorunu ................... 303
Mahalle (daresi ve Toplumsal Yaps) ........................... 305

Osmanl Kentlerinde AltYap Tesisleri
ve Kentsel Hizmetler ......................................................... 310
Vakf ....................................................................................
311
Osmanl ehirlerinde Yap lerininOzenlenii

ve Yap rgt .................................................................. 318
Gayrimslim Malailelerindeki mar Denetimi ............ 322

B. Kentsel ve Blgesel Ulam Sistemi
ve Ticari rgtlenme ........................................................ 324

Endstri ncesi Toplumda Ulatrma Sorunlar .......... 325
Kapitlasyonlar Hakknda ............................................... 337
SEKZNCi BLM: SYASAL ve TOPLUMSAL
DEGME DNEM.. ..................... 345
A. Klasik
Osmanl
Dzeninin Bozulmas.. ........................ 345
B. 18. Yzyl Trkiye'sinde Siyasal ve Sosyal Deime .. 355
Eskikitaplarim.com
Karagz
Blme Ek 1 : 17. Yzyl Sonlarnda Orta Anadolu

VilayetleriUn Toplumsal-Ekonomik
Durumu zerine ............................................................ 363
Blme Ek 2 : kinci Viyana Kuatmasndan Soma Osmanl
mparatorluunda Slav Uluslar Sorunu ve Rusya .... 372
Blme Ek 3 : 18. Yzyl ve Modemleme Dncesi.. ..... 389
DOKUZUNCU BLM: TANZiMAT DNEM 1
YNETiMiN MODERNLEMES.. 401
A. Tanzimat Hareketinin Nedenleri ve Nitelii ............... 401
Tanzimat Fermannn incelenmesi ................................. 404
B. Merkezi dare rgtnde Modernleme ...................... 408
Eitim Kurumlarnda Modernleme ...............................
410
Yarg rgtnde Deimeler .......................................... 412
Tanzimat'tan Soma Hukuk ve

Ynetirnde Laikleme Balangc ................................... 415
Parlamentarizmin Gelimesi... ......................................... 418
C. Tara Ynetiminde Merkeziyetilik. .............................. 427
Vilayet rgtnde Deimeler ....................................... 427
Belediye rgtnn Kurulmas. ..................................... 435
D. Tanzimat Hareketinin Yaratt Tepkiler ve
1858 Arazi Kanunnamesi.. ............................................... 443
Blme Ek: Osmanl Toplumunda Millet Sistemi.. .......... 449
ONUNCU BLM: TANZiMAT DEVRNE GENEL
BR BAKl ........................................ 467
Tanzimat Brokratlar-Islahat Brokrasi.. ...................... 471
Eskikitaplarim.com
Karagz
Tanzimat ve Merkeziyeti Maliye ....................................... 475

Merkezi Hkmet (Babali) ................................................. 481
19. Yzylda Osmanl Hkmdarlan ve Saray ................ 488
Merkeziyetilik ve Tara daresi ......................................... 495

Modern Osmanl Belediyeleri .............................................. 503
Merkeziyeti dare ve Kontrol Aralan .............................. 508
Ge Tanzimat ve kinci Merutiyet Dnemi ..................... 513
Merkezi Hkmette Yeniden Yaplanma .......................... 516
Tanzimat ve II. Merutiyet Devri dari Tarih
Kronolojisi. ............................................................................. 529
Blme Ek : II. Abdlhamid Dneminde
Anayasal Rejim Meselesi .................................... 533
KULLANILAN KAYNAKLAR ............................................. 541
DZN ....................................................................................... 563
Eskikitaplarim.com
Karagz
..
NSZ
Osmanl
medeniyetinin
Bir
tekilat
idari
tekilatianma
imparatorluun
kurumlamasnn
bir
imparatorluklar blgesi Ortadou

tarihindeki zirveyi temsil eder.
idari
tekilat
yansmasdr.
onun zengin
Bu zor deneme
sosyal
inallah
amacna ular.
Bu konuda talebelerin ve meslek d okuyucunun ihtiyac iin,

ilk kez 1979'da yazdm bu kitab, birinci baskdan sonra bir daha,
maalesef ele alamadm. Talep zerine dostum ve talebem Dr.
Mustafa alk'n himmetiyle ksa zamanda, aa yukar bir misli
daha geniletmek suretiyle yeniden baskya hazrladm. Eserin bu
haliyle 2007'nin Kasm aynda yaplan 'yeni' birinci basksnn
birka ay gibi ksa bir mddette bitmesi ve 2008'deki ikinci
basksnn da youn alaka grmesi elbette sevindiricidir.
basklar
Tenkid ve -tavsiyelerin mteakip

tekrar ifade etmek isterim.
Cediften
kan
geniletilmi
iin
ve gzden
yararl olacan
geirilmi
birinci
basknn hazrlanmasnda en byk zahmeti daha evvel de

belirttiim gibi, dostum, aziz meslektam Prof. Dr. Ahmet Nezihi
Turan stlenmiti. Elinizdeki nc baskdan evvel ise lnn

niversitesi'nin gen hocalarndan Dr. Etem alk, nadir bulunur
Trke bilgisi ve metin dikkati ile kitab bandan sonuna kadar
yeniden inceleyerek sehven ve yahut zhQien gzmzden kam
imla ve baz ifade hatalarn tashih etmitir. Dizgi ve mizanpaj
ilerinin ykn ise her zamanki gibi, Cedit Neriyafn dikkatli ve
sabrl emektan Vedat Erden tamtr. Kendilerine teekkrm
sonsuzdur.
Cedit Neriyat ve Dr. Mustafa
borluyu m.
alk'a
da
ayrca teekkr
iber Ortayl
(201 O, Istanbul)
Eskikitaplarim.com
Karagz
KISAL TMALAR
Age
Agm
AS
AHF
BA/BOA
DA
DTCF
EF
IJMES
A
T
EF
HF
F
KS
MD
ODT
SBF
TDK
TMMOB
TODAE
TTK
TUBA
TVYY
YKY
Ad
geen eser
geen makale
Ankara er'iyye Sicili
Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
Ad
Babakanlk Osmanl Arivi
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

Dil ve Tarih Corafya Fakltesi
Encyclopaedia of Islam (New Edi tion)
International Journal of Middle Ea:Stern Studies
Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi
stanbul Teknik niversitesi
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi
Kayseri er'iyye Sicili
Mhinne Defteri
Orta Dou Teknik niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi
Trk Dil Kurumu
Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits
Trk Tarih Kurumu
Trkiye Bilimler Akademisi
TarihVakf Yurt Yaynlar
Yap ve Kredi Yaynlar
Eskikitaplarim.com
Karagz
GR
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Giri
Konumuz isminden de anlalaca zere Osmanl tekilat

tarihidir. Modern Trkiye idaresinin oluumu alt yzyllk
mr olan bu imparatorluun tarihini incelemekle anlalabilir:
Bu isimden sadece Osmanl Devletinin brokratik rgt erna
larnn ve rgt fonksiyonlarnn anlatlaca biiminde bir sonu da karlmamaldr. nk Osmanl tekilat; kentlerin,
krsal blgelerin yani lkenin tm iktisadi-sosyal sisteminin
incelenmesini ieren bir kavramdr. Bu nitelik, kukusuz srf
Osmanl lkelerinin tarihine zg deildir. Her lkenin tarihini
incelemek iin byle yapmak gerekir.
Osmanl
tarihi, Trkiye'nin ve Trkler'in tarihinin tesinde

bir anlama sahiptir. Bugn Balkanlar, Tuna boyu, Ortadou ve
Kuzey Afrika' daki saylar yirmiyi aan eitli dil, din rk ve
siyasal rejime sahip lkenin ortak bir mirasn sahipleri olarak
birtakm ortak sorunlarla kar karya olduunu biliyoruz. Bu
sorunlar bir lde Osmanl'nn yaayan tarihidir. Akdeniz
dnyasnda tane "Roma mparatorluu" vard. Bu Roma,
yenialarn ulusu imparatorluklarndan farkl, kendilerine
zg geleneksel yaplar ve ideolojileri olan siyasal toplumsal
sistemlerdi. Bu geleneksel Roma imparatorluklarnn ncs
ve sonuncusu Osmanl mparatorluu' dur. Onun iindir ki bu
imparatorluun kurumlarn ve yapsn incelemek, Trkler'in
tarihini incelemenin tesinde bir anlam tamaktadr, diyoruz.
Bu tarihi olgu, Akdeniz blgesindeki insanlarn ortak kaderi ve
ortak gemiidir.
Yakn zamanlara kadar Osmanl mparatorluu'nun tarihi,
Trk aydnlarnn ulusalclk duygularn ve tarihi romantizmlerini aa vurduklar bir konuydu. Balkan lkelerinin aydn
lar da ayn konuda komularna kar duyduklar nefretin feryadyla kalem oynatyorlard. Osmanl tarihi nefret edilen mstevliye kar kusulan kinin, Balkan halklarnn gemiindeki
karanlk ve felaketin hikayesi olarak naklediliyordu. Memnu-
Eskikitaplarim.com
Karagz
18
-GiRi
niyetle belirtilmelidir ki tarih anlayndaki deimeler ve gerek bilimsel ynteme gei abalar arhk bu dnemi kapatmak~
tadr. Bugn ktadaki insanlar sorunlara daha aklc bir gzle
bakmaya balamlardr. "nc Roma mparatorluu"nun
tarihi btn bu halklarn, bazen felaketlerle, bazen onurlu olaylarla rdkleri ortak gemilerinin anhdr. Osmanl lkelerindeki halklarn her biri modern dnyada yerlerini aldka bu
ortak mirastan edindikleri zelliklerini ve hastalklar birlikte
gzden geirip tedbirini arayacaklardr.
Trkemizde sadece Arapa ve Farsa deyimler deil, tal
yanca, Rumca, Sryanice, Macarca, dou ve gney Slav dillerinden gelip yerleen bir yn kelime vardr. Ayn ekilde bu
dillerde de birok Trke sz ve deyime rastlanr. Bu durum
bile gsterir ki, Akdeniz-Ortadou blgesinde zgn kalan bir
uygarlk yoktur. Trkiye tarihi ve toplum dzeni de bir Akdeniz sentezidir. Bu nedenledir ki konumuza Sasaniler, Bizans,
Araplar ve talyanlar'n devlet ve toplum dzenlerini inceleyerek giriyoruz.
Gnlk hayahmzn her evresinde bu sentezin iinde yaa
Trk mutfa bir Balkan-Ortadou sentezidir. Macarlar'n
gulan, Rumeli'nin sebze yemeklerini Mezopotamya'nn scak
vilayetlerine, Mezopotamya'nn tatllarn uzak Balkan halklarnn sofrasna gtren, 16. yzyln Osmanl dzenidir. Balkan
devletlerinden Basra Krfezi'nin eyhliklerine kadar bu ynetimin kalnhlarn her yerde grmek mmkndr. Arap dnyasn meydana getiren cumhuriyetierin snrlar bir lde eski
Osmanl vilayet snrlardr. Bazen tam yle olmad iin de
Irak'taki gibi sorun kmaktadr. Bulgaristan'da idari birimlerin
snr eski sancaktr. zel mlkiyet rejiminin grld lkelerde Osmanl toprak dzeninin kalntlar sorunlar yaratmaktadr. Mecelle yakn zamanlara kadar Arap lkelerinde yrrlkteydi.
rz.
Ortadou blgesi byk imparatorluklarn dnyas olmu

tur. Yaznn kullanld, rgtl toplumun ve kentlemenin
ilk defa grld bu blgede tarih boyu, buhran ve g zamanlar dnda, kk devletlerin yaama ans pek olmam
tr. Bundan baka kltrel etkileim ve asimilasyonun da bu
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
19
denli gl olduu bir blge daha yoktur. Ne kk devletin,

ne de zgn kk toplum kltrnn yaama ans olmayan
Ortadou'nun kurak topraklarnda, adeta kartal yavrularndan
sadece birinin yaama ans olmas gibi, kk devletlerden biri
br kkler zerinde egemenlik kurar.
Medeniyet Ortadou-Akdeniz blgesinde dodu. Ama geleneksel kltr ve teknolojinin 20. yzylda deirnee balad
n gryoruz. Bu deiim nedeniyle Ortadou dnyas byk
sorunlarn yaand bir lkeler btndr. Osmanl tarihi
bilgisi ise bu sorunlara yaklama imkarn kazandrr.
Osmanl memleketlerinin meydana getirdii corafi kompozisyon devletin all asrlk hayal boyunca srekli deimitir.
Fetihler ve toprak kayplar, lke halknn etnik kompozisyonu
kadar, mlki idare taksimalm da sk sk deitirmitir. Esasen
btn .bu deiiklikleri burada saynaa gerek yoktur. Kald ki
Osmanl lkesinin tarihi corafyas bilim adamlarnn zebildikleri bir mesele olmaktan henz uzaklr. Bununla beraber 1617. yzyllardaki snrlara gz atlmzda yle bir durumla
karlarz.
Osmanl
lkesinin snrlar balda Transilvanya ve
Transdanubia Macaristan'ndan balayarak btn Tuna havzasm Karadeniz' e kadar izlemekte, gneyde Dalmaya k ylar,
Akdeniz adalar ve tm Peleponnes-Mora'y iermektedir. Kuzeydeki smr; Podolya, Eflak-Bodan zerinden Krm yarma
dasm da iine alarak Ukrayna steplerine kadar uzanmaktadr.
Btn bu alan imtiyazl beylik, himaye allndaki devletikler ve
merkeze bal eyaletlerle birlikte Rumeli blmn meydana
getirmektedir. Douda, Azerbaycan ve Luristan'dan balayan
snr Gney Kafkasya' y, Kuzey Kafkasya' daki himaye ve baml devletikleri ieriyor, nihayet tm Anadolu ktasn, ElCezire, Suriye ve Aa Mezopotamya'y merkeze bal eyaJetler olarak kapsyordu. Arabistan ve imtiyazl beylik statsndeki Hicaz topraklarm da gz nnde tutarsak imparatorluun Asya ktas tamamlanm olur. Afrika'da ise Msr, Habeistan'n bir blm, Garb Ocaklar denen Libya, Tunus, Cezayir'i de sayarsak lkenin kompozisyonunu kabaca tamamlam oluruz. Btn bu alamn homojen bir nfusa sahip olmad
Eskikitaplarim.com
Karagz
20
-GiRi
aktr.
Bu nedenle devletin homojen bir idari-mali yapya sahip
olmadn anlamak zor deildir. te bu durumdur ki, Osmanl
tarihini zlmesi g sorunlar silsilesi haline getirmitir. Konular ele alrken bu yzden genellikle snrl davranmak zorundayz ve Anadolu ktasnn sorunlar bizim iin balayc
olacaktr.
Osmanl
tarihinin bilinmesi iin krsal ve kentsel alanlarda

gereken aratrmalar vardr. Tarih ve sosyoloji birbirlerinin sonularndan yararlanmas gereken disiplinlerdir. Sosyolojinin kavramlar tarihin dilidir. Tarih ise sosyolojinin laboratuardr. Tarih ilmi sorunlara yaklam iin yntem ve tekniklerini sosyolojiden renecektir. Trkiye tarihiliinin gelecei;
beeri corafya, toponomi, mali tarih aratrmalarna baldr.
Krsal ve kentsel blgelerde yaplacak teknik tarih aratrmala
r, fiyat endeksieri karlmas, folklor, edebiyat incelemeleri,
ariv almalaryla birbirini btnleyecektir. Bunlara tutarl bir
lengistiki ve filolog grubunun bulunmas gereini de eklemeliyiz. Btn bu dallarda yeterli bilim kadrolar kurulmadka,
Trkiye tarihiliinin gelimesi, yeni yorum ve sentezler yaplmas gtr.
yaplmas
Osmanl tekilatnn yapsal zelliklerini anlamak iin nce

toprak sistemini incelemek gerekir. Osmanl sistemi toprak
rejimine dayanr. Bu rejim ise lkenin maddi artlar, zellikle
teknolojik dzeyine dayanan nedenlerin bir biimleniidir. Tarmsal teknolojinin dourduu retim ve denetim faaliyetleri
(ilevsel uzmanlama); lkenin yerleim dzenini, idari yaps
n, kentlerin yapsn ve aktivitelerini, ulam, ticareti etkilemekte ve biimlendirmektedir. Bu nedenle merkezi idare, tara
idaresi gibi kurumlarn yan banda kentsel yap da ele alna
caktr.
Konular anlatlrken yeri geldike Osmanl mparatorlu

iinde yer ald ada dnyaya, Avrupa ve Asya'nn
dier geleneksel sistemlerine de deinilecek ve karlatrmalar
yaplacaktr. Zaten tarih ilmi nce, sosyal sistemlerin yaps, bu
yapnn geirdii deiim ve bu deiime etki eden i ve d
etmenlerin incelenmesi olarak anlalmaldr. Son olarak Trkiye modernleme tarihini yani Tanzimat Devri 'ni ele alacaz.
u'nun
Eskikitaplarim.com
Karagz
. .
. .. ..
BIRINCI BOLUM
Ortaalarn Banda
Blgemizde
Bulunan Byk imparatorluklar
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Ortaalarn Banda
Blgemizde
Bulunan Byk imparatorluklar
Ortadou
ve Akdeniz blgesi ilk tarm faaliyetlerinin grld, bu nedenle de kentleme ve rgtl toplumun, ksacas
devletin ortaya kh bir dnyadr. lkalardanehirlerin evresinde grlen kentleme ve rgtleme kurak topraklarda
meydana gelemezdi. Bu yzden nehir uygarlklarnn ve bereketli blgelerin yaratt devletler, tarih boyu pek geni alanlara
kolayca hkmedebiimi ve bu medeniyetin beii olan Akdeniz-Ortadou dnyas byk imparatorluklarn douuna ve
devamna sahne olmutur. Bu blgeler alar boyu geleneksel
tarm dzenini brakp, tarmsal teknolojik devrimi yapamam
lardr. lk ve ortaalarn Akdeniz ve Ortadou imparatorluklar kuraklk ve ktl nleyecek sulama tesisleri, ticaretin devam iin, ulam ve konaklama ihtiyacn da rgtlernek zorundaydlar. Kurak ve nfus younluu az topraklarn alabildiine
uzand bu dnya parasnda Ortaa'n Bat Avrupas'ndaki
gibi kk devletiklerin yaama ans yoktu. Ancak byk
blgeleri kontrol eden bir siyasi heyetin iktidar ans vard.
Bunun iin ortaa dou devleti byk imparatorluktur. Bununla beraber ulam ve haberleme teknolojisinin ilkellii,
kontrol aralarnn yetersizlii (posta, brokratik rgt, para
sistemi vs. gibi) dou manarleri iin bolca kullanlan bir tarifin, yani merkeziyeti-devlet tipinin aslnda teknik ynden
var olarnamasna neden olmutur. Kyl ve zenaat gruplar
daima yerel kontrol gruplarnn ynetimine balanmtr. Bir
baka deyile, klasik feodalite ilk olarak Ortadou toplumlarnda ortaya km ve ge zamanlara kadar devam etmitir. Ne
var ki mahalll gler mstakil devlet kuracak bir hukuki iktisa-
Eskikitaplarim.com
Karagz
24 -BYK iMPARATORLUKLAR
di altyap ve rgtn teekklne maniydi. Bu yzden merkezi

devlet gc hakim olmutur. Ortaalarn banda Ortadou
ve Dou Akdeniz blgesinde iki byk monari vardr. Bizans
ve Sasani ran'. .. Bu iki siyasal sistemin hayah, idari ve toplumsal yapsnn izledii seyir uzun bir tarih ierisinde sonraki siyasi birlikleri de geni lde etkilemitir. Bu iki imparatorluun rgtlenmesinde greceimiz gibi, mali, idari kontrol grevi ve hatta bayndrlk ve ulahrma gibi hizmetler ktalar apnda rgtlenen bir merkez tarafndan deil, daha kk birimler tarafndan yerine getirilmektedir.
A. Sasaniler Devrinde ran

Eskialarda
devlet sistemi ve ynetim denince akla
Ahamaniler ran' gelir. Byk skender'in M.. 4. yzyldaki
seferleri ile tarihe karan bu imparatorluun, Ortadou ve

Akdeniz Blgesi'ndeki ynetim, hukuk ve kltrel yap zerindeki etkileri henz tam aydnlahlamamakla beraber, ran
devlet ve toplum sisteminin eskia monarilerinin klasik bir
modeli olduu bugn suyzne kan gereklerdendir. Roma
devri boyunca Arakl hanedannn ynettii Part Devleti, miladi 3. yzylda yerini Sasanller' e brakh. Bu devletin Ortadou
ve Akdeniz uygarlnda devlet ynetimi ve kltr bakmn
dan nemli bir yeri vardr.
Sasani Devleti'nin tarihi (224-640) Douda Kuhan ve Eftalit
devletleri ve Balda nce Roma, sonra Bizans'la mcadele etmekle gemitir. mparator Justinianus ve ehinah
Nuirevan- Adil (I. Hsrev) devrinde bu mcadele iddet
lenmi, fakat neticesiz kalmhr. ran Bizans'a doru ticaret
yollarn kapattndan, Bizans Habe krallnn yardmyla
Kzldeniz-Hint denizi ticaretini gelitirmi, ranllar'n koyduu ar vergilerden dolay ipekilie kendi topraklarnda ba
lamhr.
Sasani ordusunda svarilerin ve fillerin baaryla kullanl

mas nedeniyle, ehinah I. apur 260'da Edessa'da (Urfa)
Roma imparatoru Valerianus 'u yendi... 627'de Bizans mpara-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBERORTAYLI- 25
toru Heraclius, II. Hsrev'i yenilgiye uratt ve aa Frat

Ktesiphon'a (Medain) girdi, kenti yarialad.
Ar bar artlar ran kadar asrlardr savaan Bizans' da yp
ratrnh. Heraclius'un Pyrrhus zaferi bir mddet sonra ortaya
kan slam fetihlerini kolaylahrd. 635' de Halife Hz. mer'in
ordular Kadsiye'de ah Yezdicerd'in ordularn yenerek
Sasani mparatorluu'nu tarihe gmdler. Bu olayla slamla.:.
an, ran'n eski kltr kaynaklar ve kltrel bamszl ortadan kalknad ise de epey sarsld. Ancak ran kltr ve devlet rgt de gelien slam mparatorluuna model oldu. Onun.
iindir ki Sasaniler devrindeki ran ynetim rgtn anlamak
gerekiyor. Bu konu bilinmeden geleneksel Ortadou imparatorluklarnn nitelii kolay kavranamaz. Esasen Ahamaniler devrinden beri ran devlet hayalnn Roma'y ve Bizans' da nemli
lde etkiledii gnden gne anlalyor.
kysndaki
Sasani imparatorluunun toprak rejimi asl olarak 6. yzyl

da biimlenmitir. 531' de Kavad'n yerine tahta geen I.
Hsrev, Hasrev-i Nuirevan; Nuirevan- Adil, Dadgar
gibi unvaniada anlr ki Sasani tarihinin bu nl simas gerek
uygulamalar ve gerekse hakknda anlatlanlada dou devletinin bir model hkmdan haline gelmitir. Bizde Knalzade'ye
atfedilen Dare-i Adalet Sasani devri siyaset teorisinin bir tekrardr.
Topraklarn ve zerinde yaayan nfusun envanteri bu dnemde yapld. Bylece vergi matrah ile mkellefinin tespiti
demek olan bu ilem, sonralar Makedonya dnemi Bizans'na,
slam mparatorluu'na ve hatta Seluklu ve Osmanllara bir
rnek olmu olmaldr. Bu envanter yaplmadan evvel kyl
elde ettii rn vergi memurlar gelip tespiti yapana kadar
bekletmek zorundayd. Nuirevan'n yeni uygularnas ile
arazinin rn ortalama bir tahmin ve her rn iin saptanan
bir vergi miktar olarak kaydedildi. Bylece bu konudaki yolsuzluklar ksmen nlenmi oldu. Devlet gelirlerinde bir belirli-
Profesr Ann Lambton'un bu konudaki makalesine bkz. "Justice in

Medieval Persian Theory of Kingsihp", Studia Islamica, 17/1962, s. 96 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
26- BYKiMPARATORLUKLAR
lik saland. Nitekim halefi IL Bsrev devrinde (miladi 607 yl)

arazi geliri alt milyon gm drahmiye (dirhem) kmhr. 2
Sasaniler' de arazi vergisi h ara adn alyor. Bu deyim
Aramilerden gelmi olmaldr. Alnacak hara, rnn cinsi ve
arazinin verimliliinE: gre, saptanan ortalama haslat miktar
nn 1/3' ile 1/6's arasnda deimektedir. ocuklardan, ihtiyar
ve kadnlardan alnmaz. Bu konudaki oran ve vergi mkellefiyeti goft-i gav denen ift yeri bykl esas alnarak saptanyordu. Sasanilerde kyllerin dnda, arazide almayan
lardan, Yahudi ve Hristiyanlar ve ehir ahalisinden gez it (sonraki cizye) denen ba vergisi alnrd. Bu vergiyi kadn, ocuk
ve ihtiyarlar demezdi. Cizye mkellefin toplumsal durumuna
ve gelirine gre kategorilere ayrlmt. 50, 20, 18, 8, 6 ve 4 dirhem olarak alnrd.
Sasani toplumu eski Hind' de olduu gibi kastlara ayrlm
Bir kastdan dierine gei yoktur. Bu tr yap btn ilk ve
erken ortaa toplurolarna zgyd. Balca drt kast; ruhban,
savalar, katipler ve ziraatle ve zenaatle uraan geni halkt.
Yarglk ve yksek sivil memuriyeHer rahiplere, ordu ynetimi
savalara braklmt. Tababet, retmenlik, kk memuriyeHer katipler snfnn ii idi. Bu toplumsal yap titizlikle korunurdu. Son iki snf arasnda gei mmknd. Asl vergi ykn ve angaryay drdnc snf ekerdi. Savata kyller
cretsiz olarak piyade snfna alnrd. Eski Roma'daki
pe d it at u s 'un ve Bizans piyadelerinin tersine, Sasaniler' de piyade harbde ucuzca harcanan bir kuvvettir. Ordu komutan
(Eranspahbed) ve svari komutan (Aspahbed) imparatorluun yedi asil ailesinden seilirdi. Yksek zmrenin giysileri,
binecei hayvanlar, evlerinin bykl btn geleneksel toplurnlardaki gibi sert kanunlarla tespit edilmiti. Geleneksel toplumda tketim normlar snflarn toplumsal hiyerari iindeki
yerine gre dzenlenmitir. rnein ancak aristokras ata binebilir, kadnlar ipek giyinebilirdi. Kentliler vergi der, askerlik
tr.
Clemente Huart, Ancient Persia and Iranian Civilization, Routledge and

Kegan Paul, London 1972, s. 156.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
27
yapmazd. ran'n resmi dini Zerdtilik idi. Bu lkenin tarihinde Mazdek ayaklanmas ve Mazdek dini gibi hareketler
toplumsal eitlii amalamlr. Ancak kyllkten kaynaklanan bu hareketlerin (sonraki Karmatller ve belki bizdeki
eyh Bedreddin olay gibi) baarszla uramas genel bir
olgudur. Nitekim 6. yzyldaki bu hareket de, toplumdaki kast
sistemini, kontrak ve retici gruplar arasndaki eitsizlii
deitirernemitir. 3
Sasanilerde Merkez ve Eyalet Ynetimi

Bu konuda az sayda Pehlevice metin ile Arap tarihileri
Yakubi ve Mesudi'nin eserleri balca kaynaklardr. Bununla
beraber ran devlet tekilal eski Ortadou devletlerine model
olduundan, Ortaalar boyu dou devletlerinde ran ynetim
rgt ve siyasal edebiyal ok incelenmitir. ehinah'n yannda rahipler snf sivil hizmetlerle yarg fonksiyonunu yerine
getirirdi. Ba yargca mobedhan- mobedh deniyordu. Hkmdarn yanndaki en byk yetkili Vazurg framadhar denen ba vezirdir. Esasen vazurg, terim olarak Magnat, Reis
demektir. Bavezirlik sonralar slam devletlerinde de ayn adla
kabul edilmitir. Bavezir ehinah'n tayin ettii memurlar
azledemez. Ordu komutan deildir. Fakat bunun dnda i ve
d konularda geni yetkisi vardr. Eranspahbed (ordu komutan), Aspahbed (svar komutan), Eran anbaragbed (Ambarlar nazr) gibi byk yetkililerin yannda, en yksek rtbeli
rahip ba yarglk da yapan Mobedhan- mobedhdir. Rahiplerden biri herbed (kutsal ate muhafz) bir dieri debirbed
(kitabet efi) idi. Sivil brokrasi iinde maliyenin ayr bir yeri
vard. nk maliye 'btn geleneksel devletlerde esasl bilgi,
beceri ve zel eitim isteyen bir itir. Ziraat ve vergi toplaycl
stryoshansalar denen bir memur tarafndan ynetilir. 4
3
Bu konuda Otto Klima, Mazdek Geschichte Einer Sozialen Bewegung'im

Sassanidischen Persien, Prag 1957, ilgin ve evirisi gerekli bir kitap hazr
lamtr.
A.K.S. Lambton, Londlord and Peasant in Persia, Oxford University Press,

London 1953, s. 19.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Mamafih bu konuda merkezi bir rgt kurmak imkansz olduundan, azat denen ve orduya atl olarak katlan valyeler ve
sulh zaman blgelerini yneten bat Avrupa baronlarnn benzeri kk asilzadelerle, ky ynetiminden sorumlu
'dihkan 'lar tarada bu grevi yerine getiriyordu.
Merkezdeki brolarda maliye, askerlik, posta ve adiiye ileri
grlyordu. Devlet posta rgt, at, deve, dalk yerlerde de
yaya ulaklar kullanyordu ve lkenin her tarafnda posta istasyonlar vard. Bu merkezi rgt modeli, Babil, Asur, Hititler'de
olduu gibi sonralar Abbasiler'de de daha gelimi olarak grlr. Sasaniler'in Manz ve Aramz kkenden gelen Pehlevi
denen bir yazlar vard. Bu yaz kanlarya hizmetleri iin elverili, ilek fakat o nispette de mulak ve zordur. Onun iin brokrasiye girmek uzun bir eitim gerektiriyordu. Yarg grevi
geleneksel devlette ilahi bir grev saylr ve iyi eitim isterdi.
Bu nedenle ilkalarda Mezopotamya'da rahiplerin, Ortaa
Avrupas'nda da kilisenin stlendii bu grev, ran'da da rahiplere aitti. Klan sisteminin bir kalnts olarak baz sularda
btn aile cezalandrlrd. Dinden dnmenin ve hkmdara
itaatsizliin cezas lmd. Hukuk sistemi temel olarak ksasa
(talion) dayanyordu. En yksek temyiz mercii ehinah'd.
ah bazen at stnde ikayetileri dinler ve gerei iin emir
verirdi. Bu gelenek btn feodal Avrupa'da ve hatta Osmanl
lar' da bile grlr. Muayyen gnlerde, (Nevruz'un son gn)
hkmdar hususi adalet divann kurard.
Sasani Eyalet Ynetimi: Esasta askeri bir sisteme dayanrd.
zamannda memleket Padhgos denen drt ordu blgesine ayrld. Bunlar Avahtar (kuzey), Horasan (dou olup
bu eyalet bugn de ayn ad tar), Nimruz (gney),
H varvaran (bat) idi.
I. Hsrev
Bu adeta Bizans'n 9. yzyldaki thema sistemini andrr.

Her blgeye padhgosban denen bir kral naibi ve kumandan
tayin edilirdi. Bunlar hkmdar ailesindendi. Sasani imparatorluunun vassal olan Yemen' deki Hira ve Ermenistan gibi lkelerin hkmdarlarna ah unvan verildiinden Sasani hkmdan ehinah unvan tard. Eyaletlerin yneticilerine
marzban deniyordu. Marzbanlklar, merkeze uzakta olan
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
29
padhgoslarn
blnmesinden meydana geldi. Bu vali ve kumandanlar bir u beyi, bat feodalitesindeki marktgraf
(margrave) gibiydiler.5 Zamanla Marzbanlklar eyalet ynetiminin temel birimi haline getirildi. Bu uygulama, merkezi
kontroln kk birimler zerinde daha kolayca kurulabilecei
dnlerek yaplm olmaldr. Marzbanlarn alt kademesinde azat denen valyeler ve nihayet dihkan denen ky reisieri
vard. Dihkanlar mali, idari, adli konularda grevliydi. Bir
blge dihkanlar aralarnda shahrigh denen bir kethda seer
ve bu onlar eyalet valisi olan marzbana kar temsil ederdi.
Dihkanlk kurumu Abbasiler ve Selukiler'e kadar devam etti.
Bu ky reisieri eski ran kltrn yaatan zmre olmutur.
Firdevsi 9. yzylda nl ehnamesi'nin malzemesini bunlardan derlernitir.
Memuriyet hiyerarisi, saray ve toplum trenleri ve hkmdarlarn titulatr (elkab) ve yaay tarzyla eski ran yne-
tim sistemi, bu devletin ynetim gelenei ve kltr, nasihatname gibi rnlerle sonraki devletlerin siyasal ideolojisine
temel olmutur. O kadar ki Nizamlmlk'n nl Siyasetnamesi'nde bile bu izleri grmek mmkndr ve bu kkl gelenek Abb asi, Bizans, Seluk! sistemleri zerinden Osmanllar' a
kadar uzanmhr.
B. Bizans mparatorluu'nun
Ynetim Yaps
Tarihiliimizde Osmanl ynetimi zerinde Bizans etkileri
teden beri tartlagelrnitir. Gerekte Ortadou-Akdeniz blgesinin byk imparatorluklarnda nce corafi ve teknolojik
artlarn, ikinci olarak kltrel etkileirnin ynetim sisteminin
temelini oluturmas dolaysyla, temel kurum, kanun ve geleneklerde pek ok benzer ynler vardr. Bu geleneksel yap yakn alara kadar pek yava bir deime gstermitir. Bu nedenle bir kurum hakknda hkm verirken onu Sasaniler, Bizans, Araplar, Selukller ve Osmanllar'da arayp, karlatrma
Huart, age, s. 142.
Eskikitaplarim.com
Karagz
yapmak
kanlmaz
bir
arahrma
ve
dnme
metodu
olmal
dr.
Bizans ve Osmanl messeseleri arasndaki devamlla etkili bir biimde yaklaan ve olumsuz kanaatler serdeden nl
tarihimiz Fuat Kprl'dr. Kprl bu konudaki makalesinde6 Rambaud, Mordtmann, Oberhummer, Scala gibi
tarihilerin, aikar Bizans tesirlerinden sz etmelerini geree
aykr bulan bir tutumdadr ve Osmanl kurumlarnn kklerini
ran, lhanl ve Asyai Trk geleneklerinde arama eilimindedir.
Bu makale birok gerekiere iaret etmekle beraber, Kprl,
Bizans, Roma ve hatta Sasani kaynaklarna inemediinden tek
ynldr. Ayn ekilde ismi geen yazarlar da snrl alanlarda
karlahrma yaphklarndan kesin sonular veremiyorlar. Bu
mesele sadece Bizans, ran, Arap ve Trk kaynaklaryla deil,
eski Roma ve eski ark devletlerini de incelemekle zmlenebilir. Arahrmalar byk medeniyetlere beik olan blgemizin
tarihini derinden incelemek eklinde yrmelidir. Herhalde
Bizans bal bana bir sentez olarak, Akdeniz-Ortadou uygarlnn binlerce yllk tarihinin nemli kesitidir. Bu yzden hi
deilse baz temel kurumlarn gzden geirmemizde yarar
vardr.
On bir asrlk hayal olan bu devlet, tarihte harika bir ynetim sistemi olarak belirir. Bizans terimini 16. yzylda Alman
Hioronymus Wolff'un kullandm bilelim. Bizansllar byle
bir isimlendirmeyi bilmez. Muhtemelen 16. asrda RomenGermen imparatorluunun Roma mirasn stlenerek bu devletin Romalln silmek iin uydurduu bir kelimedir. Bizans
halk kendine Romal derdi, lkelerine de Roma ... Roma mirasn Trkler de Rum Selukileri, Rumi gibi unvaniada devralmlardr. Roma belli bir din ve etnik hakimiyete dayal niversal iddial bir siyasi ideolojidir. Bugn Bizans terimini arhk
yerlemi bir yanl (galat- mehur) gibi kullanmak durumun-
Fuad Kprl, "Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri

Hakknda", Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, I, stanbul, 1931 s. 165313.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
31
dayz. te bu sistemin temelinde eski Roma ve eski arkn kalntlar
kadar,
devaml
kendini yenileyen bir organizma, orta-
alarn ran', slam imparatorluu ve hatta Akdeniz talyan
devletleriyle srekli bir etkileimi de grmek mmkndr.

imparatorluk artk tartmasz bir geleneksel monari biimini
almtr. Roma'da Caesar Octavianus' dan (Augustus) beri
grlen diarchie (mparator ve Senato ynetimi) Bizans'ta daha altnc yzylda tamamen ortadan kalkm, senato biimsel
etkisiz bir tren kalabal haline gelmiti. Bunun gibi mpara
torluun ynetimindeki her temel kuriun, zaman iinde devaml gelimeler ve deimeler gstermitir. Bugn bu rgtn
deiimini verecek salkl bir ema yapmak gtr. Onun iin
burada 10. yzyldan itibaren klasikleen kurumlara deinile
cektir.
Miladi 3. yzyldan beri Roma imparatorluu ve Akdeniz
kltr byk bir deiim geirmeye balamt. Dou A vrupa' dan gelen ve Kuzey' den inen Barbarlar Rhein nehrini ve
Tuna'y geiyor, eski uygarl ykyorlard. Bunlar Gotlar,
Bunlar, Lombardlar, Vizigot, Sev, Vandal, Frank,
Burgond ve Almanlardr. Fransa, Brtanya, Flandr, Rhein
nehri batsndaki Almanya, Gney Almanya, Macaristan ve
(Polanya) gibi lkelerin bu Barbar aknlaryla balayan tarihietnik oluumu, nihayet sonraki yzyllarda grlen A varlar,
Macar kabileleri ve Slavlarn gleri ile tamamlanm ve Avrupa Ktas'nn bugnk tarihi, etnik-kltrel yaps ortaya k
mtr. Uygarlk tarihinin garip bir cilvesidir ki modern zamanlarda eski Roma ve Akdeniz kltrne halef olduklarn ileri
sren Tuna'nn kuzeyindeki halklar, gerekte 4. ve 5. yzyllar
da Roma-Akdeniz uygarlnn bu blgelerdeki kntsne
sebep olmulardr. Oysa Germanya (Almanya) Frank lkesi
(Fransa) ve Flandr (Belika-Hollanda) blgesi ahalisinin antik
kltre sahip kp bunu benimserneleri ve toplum hayatna o
kltr temel yapmaya almalar, Paris'teki bir Yunan tavernas ve Viyana' daki bir Macar restoran kadar kaynana yabanc bir iddiadan baka bir ey deildir. Bat ve Kuzey Avrupa'da eski bilimin benimsenip gelitirilmesi, felsefe, tp gibi
disiplinler Bizansllar, Sryaniler ve Arap-slam uygarlklarnn
rnleri Bat Avrupa'nn bavurduu kaynaklar olmutur.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Iustinianus'un gelitirip yaath Roma hukuk okulu, bahda

esas olarak glossatrler (11-12. yzyllar) ve postglossatrler (Commentator 1 erhiler) devrinde kabul ediirnee balanm; felsefe, tp gibi disiplinler Bizansllar, Sryaniler ve Araplar tarafndan gelitirilmi ve mhim eserler ark
Yahudileri (Kuzey Afrika, Enduls spanyol Yahudisi) tarafn
dan Latinceye evrilerek Bat Avrupa'ya aktarlmtr. Btn bu
temel kurumlarn bir tarih sreci iinde kabulne ramen, Kuzey ve Bat Avrupa'nn, Akdeniz kltrn ve hayat tarzn
gnmze kadar yeterince benimsedii de iddia edilemez. Ba
langta Hristiyan dini bile bu kavimler tarafndan kabul edildiinde, eski Cermen oktanrcl ve bnyelerine uygun gelen
doulu Mythra kltrnn etkisi altnda kald. Gotlar, sken
deriyeli Papaz Ari us 'un doktrinini kendi hayat tarzlar ve
dnya grlerine uygun buldular ve bu, yenidinin tutunmas
iin yorucu mcadelelere konu oldu.
talya yarmadasnn merkez olduu eski Roma bu deiim
ve ykm karsnda h~slim oldu ve Roma uygarlnn merkezi
Kk Asya (Asia Minoris) ve Balkanlar'a kayd. mparator
Constantin'in yeni merkez olarak setii eski Bizans ehri,
artk eski a kendi orijinal kaynaklar ile devam ettirecekti.
Roma dnyasn ve kltrn oluturan Yunanistan, ran, Mezopotamya, Msr ve Suriye imdi Bizans mparatorluunun
iinde idi. Bu olay IV. yzyldan itibaren Hristiyanln Helenlemesi, eski dou kltr ve liturjisi (dua ve ibadet tarz) ile
beslenmesine yol at. Ortadou imparatorluklarnn idari ve
askeri kurumlar, kent hayat Bizans'n dayand temel oldu ve
imparatorluk uzun hayatn bu kaynaklada devam ettirdi. Bizans'n kltrel ve ideolojik hayatnda eski Helenierden ok
Roma'nn, ran'n, slam ynetiminin etkilerini devir devir gzlernek kabildir. Dinsel kurumlama ve felsefede bile
Maniheizm, Mazdek dini, slamiyet, astrolojik karakterli
dou dinleri ve tabii antik Roma kltr byk pay sahibiydi.
Devlet tekilat ve toprak sisteminde de bunu grmek mmkndr.
15. ve 16. yzyllarda Rusya arl kendini Bizans'n yeryzndeki halefi olarak grmtr. 18. yzyln aydnlanma
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
33
filozoflar ise Bizans', despotizm, entrika ve kokumu bir

ynetimin modeli olarak incelemilerdir. Oysa imdi kurumlarn ksaca gzden geireceimiz bu uygarlk, bu tip yorumlarn
dnda, sadece ve sadece Akdeniz-Ortadou blgesinin toplumsal ve kltrel tarihinin vazgeilmez bir blm olarak
anlalmaldr.
mparator ve Merkezi Hkmet rgt

Bizans imparatoru tipi eski Roma geleneinin bir devam
olmakla beraber bu makamn bir dou monarisi haline dnmesini temsil eder. ahsnda dnyevi ve ilahi otoriteyi birletirmesi,
Roma' dan kalma bir gelenektir. Balangta
Theodosius slalesinin imparatorlar eski Roma'daki
pontifex maximus (byk rahip) unvann tamay reddetnilerse de, ksa zamanda imparatorlar Cesaro-papis t bir tutumu benimsediler. Bu tutum dnyevi otorite olan imparatorluk ile ruhani liderliin bir kiide toplanmasdr. mparator
tacn patrikin elinden giymekle aslnda onun patrikliini tasdik ediyordu. Garbta ise Charlesmagne'dan beri, papalar
imparatora ta giydirerek onun hkmdarln tasdik etmi
lerdir. Hele Papa VII. Gregorius ile Alman imparatoru IV.
Henri arasndaki Investitur kavgas (kilise mensuplarn ya
imparatorun veya papann tayin etmesi sorunu)papaln galibiyetiyle sonulannca 12. yzyldan itibaren, Bah' da kiliselerdeki imparator localar bile ortadan kaldrlrnhr. Buna karlk
Bizans'ta kilisenin de efendisi mparator idi.
Bizans imparatoru ba kanun koyucu, en yksek yarg idari, mali ve askeri otoritedir. Tayin ve aziller onun elindedir. Bu
otokratik ynetim eski arkn bir devamdr. Hele 629' da Sasani
bakenti Ktesiphon'a giren Heraclius, ran ahlarna verilen
Rumca Basileus-Vasiliyos unvann da alnca bu durum arhk
gze arpar hale geldi. nk eski Roma' da Caesar
Octavianus'dan beri A ugus tu s unvann tayan imparator,
fiiliyatta bir hkmdard ama hukuki durumu aslnda senato
tarafndan kayd- hayat arhyla seilen Respublica Romana'nn fevkalade yetkili diktatr olmaktan ibaretti. Kald ki
senato zaman zaman baz yetkilerini kullanabilmiti ve Roma
Eskikitaplarim.com
Karagz
bir diarchie sistemi ile ynetilirdi. Oysa VI.

Bizans, otokratik ve monarik bir devletti.
yzyldan
beri
Bizans'ta Senato, yksek memurlarn, toprak asillerinin ve

kimselerin girdii trensel bir kuruldu. Buhranl zamanlarda nadiren imparator seiminde sz sahibi olmu, daha do
rusu darbeci generallerin egemenliini ve vasiliyosluunu
merulatran bir gsteri seimi yapmtr 7
paral
Bizans imparatoru tanrsal irade ile bu greve gelmitir. Kilisenin badr. Iustinianus'dan beri, stnln Roma hukuk sisteminin dzenledii bir otokrattr. Bu kurum Bizansl'y da tarif eder. yi bir Hristiyan, imparatora itaat eden
ve Roma hukuk sisteminin kural ve uygulamasna tabi olan
kimse Bizansldr. Etnik kkeni hi nemli deildir. Bizans tahtna geenlerin, nemli generallerin arasnda bile llirya (Arnavutluk) Makedonya, Kapadokya, Kk Ermenistan, Suriye
kkenli birok kimse vardr. Ayn biimde Bizansllar, mpara
torluun evresindeki barbarlarn bile etnik kkenini nemsemezlerdi. Peeneklere skit, Slavlara Peenek, Kumanlara Slav
diyen vakanvisler vardr.
Bizans imparatoru'nun bu snrsz gibi grnen otoritesini
fiill kanunlar, kilise ve lkenin feodal yapsndan
doan ve bir trl yok edilemeyen toprak sahipleri snf olmutur. Devlet ve ynetim gelenei Bizans'ta da ran, Arap,
Selukl ve Osmanllar'dan daha farkl deildir. Ynetim geleneini belirleyen ideoloji bile benzerlikler gsteriyor. Esasen
Rnesans'a kadar Avrupa hkmdarlarnn da ayn ideoloji ile
hareket ettiini grrz. Hkmdarn ynetim usullerini ve
toplum dzeninin muhafazasn neren bu grler douda
nasihatname gelenei diye bilinir. rnein Bizans'n snr vilayetlerindeki feodal beylerin ve savalarn menkabelerini
nakleden Digenis Akritas adl anonim eserde bir hkmdarn
nitelikleri yle sralanr; "Tebasn sevmek, onlara kar
alicenab davranmak, adil olup soygunlar nlemek, kanunsuz vergi almamak, dinden sapmalar nlemek ... " 8
snrlayan
7
8
S. Runciman, Byzantine Civilization, s. 60.

Age, sah. 179.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
35
ran,Abbasi, Seluki, Osmanl nasihatnamelerinde olduu gibi
Bizans'ta da toplum dzenini korumak, ihtil.il ve karkln

danasna engel olmak hkmdardan beklenen balca grevdir. Ancak Rnesans'tadr ki, mevcut dzenin muhafazasndan
deil de, yeni bir dzenden sz eden ve bu amacn gerekleti
rilmesi iin baz gzlemlere dayanarak amalar saptayan yeni
bir nasihatnamecilik balad. Bu yeni nasihatnamecilik siyaset
biliminin balangc saylyor. Il Principe adl eseriyle
Machiavelli ilk stad olarak bu balangc yapmtr.
lk zamanlarda Bizans'n merkez aristokrasisinde u memurlar vard; praefectus praetorio per orientem denen Mareal,
questor sacri palatii (adalet ilerine bakar), Comes
sacrorum largitionum (madenler ve vergilerden sorumluydu). Comes rerum privatarum, imyaratorun arazilerine (has)
ve gelirlerine nezaret ederdi. Imparatorluun bakatibi
magister officiorum'dur. Senato bakani ayn zamanda ba
kentin yargc ve belediye sorumlusu idi ki, praefectus urbi
denmekteydi. Bizans saraynn yksek memurlar arasnda
archienuchos (bahadmaa) da grlyor. Zaman ierisinde
memuriyetlerin ilevi, saylar ve isimlerinde deiiklikler oldu.
Tpk Sasanller'in vazurg framadhar' gibi bir byk domestik babakanlk grevini yrtrnee balad. Gene Anadolu ve
Balkanlar'n askeri, idari sorumluluu ayr ayr iki domesticus
scholae'ye verildi. Bunlar adeta Osmanllar'daki Anadolu ve
Rumeli beylerbeyleri gibidirler.* Gene ordu yargc ve kanlar
ya ilerini yrten byk logothet, maliye ilerini yrten
logethet nemli memurlar arasndadrlar. 8. yzylda Isauria'l
Leon devrinde sacellarios toi dramon (vergi toplayc) toi
stratiotikon (ordu defterdar) toi agelan (hassa nazr) gibi
mali grevler ihdas edildi. Saray hizmetleri, posta-istihbarat
gibi konularda kullanlan tsavisios denen kavaslar vard. Bunlar muhtemelen konsln muhafzln yapan ve facio'sunu
(bir baltaya sarl 12 tane denek) tayan eski Roma
Kprl bu messeselerin Osmanlllara Bizans'tan deil, Asya'dan miras
olduunu syler. Mhim olan kltrel etkileim deil, benzer grevli
memuriyetlerin bulunmasdr. Bkz. F. Kprl, Bizans Messeselerinin
Osmanl Messeselerine Tesiri zerine, s. 190-195.
Eskikitaplarim.com
Karagz
leetarlerinin devamdr. Bizde avu deniyor; Ortaa ran'n

da bunlara durba, serhenk dendiini Kprl belirtiyor. 9
Bizans ordusunu iki ksm asker oluturuyordu. Birincisi
zellikle snr eyaJetlerinde (8. yzyldan sonra her yerde) bulunan limitanei denen valyelerdi. Bunlar rsi olarak topraa
tasarruf ediyordu, savunma ve harbe kahlmakla grevliydiler.
kinci grup comitatenses denen hassa ordusudur. Ordu komutanlarna stratiokos denirdi. Balangta Bizans donanmaya nem vermemiti. zellikle Paleologlar devrinde donanma rgtlendirilmi, ancak talyan cumhuriyetleriyle rekabet
edememitir. Tpk Osmanllar'da Akdeniz adalarnda olduu
gibi (Kap tanpaa eyaleti) Bizans'ta da Akdeniz ve Ege'de baz
arnirailik themalar (eyalet) vard. Megaduc byk amiraldi;
me gad uc ve dier arniraller haslarn geliriyle geinirlerdi.
Bizans mparatorluu daha bandan barbarlarn, sonra
Slavlar ve Araplar'n hcumlarna maruz kalmhr. mparator
luun, uzun hayah boyunca, kavimlerin hcumundan rahat
nefes ald an yoktur. Bakent surlar saysz defalar Gotlar,
Peenekler, Bulgarlar ve Araplar tarafndan kuatlmh. 6. ve
7. yzyllar ran Sasanileri'nin tehdidi ile gemiti. Byle bir
dnyann ortasnda Bizans rahatlamak iin barbarlar birbirine
krdrmak, ittifaklar kurup, ittifaklar bozmak yolunu semitir.
Bu dessas diplomasi Bizans usul olarak tarihe gemitir.
Diplomasi deyince, yabanc lkelerdeki elilik heyetleri anlalmamaldr. Devaml elilik ok sonraki yzyllarda, talyan
lar'n yaratt bir kurumdur. Bizans diplomasisi hara vermek,
evlenne ile akrabalk kurmak, barbarlar Hristiyanla kazanmak gibi teknikiere dayanr. Elilerin o ada bir gvencesi
yoktu. Bizzat papalk elisi 968'de imparatora sadece "Greklerin mparatoru" diye hitap edilen bir mektup sunduunda
hapsedildi. 10
Baz snr anlamazlklarn zmek ve barbarlada grmek
yetkisi snr vilayetlerinin strategoslarna (askeri vali) verilmi
ti. rnein Strategos Cherson (Krm valisi) kuzeyli barbar-
Agm, s. 211-215.
Runciman, age, s. 126.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
37
larla, Strategos Catepan Araplada mzakerelere giriiyordu.

Nitekim Osmanl imparatorluunda da Budin (Macaristan)
valisi Avusturya ile, V an valisi snr sorunlar konusunda
ran'la diplomatik ilikilerde bulunabiliyordu. Bu, imparatorluklar iin umumi geedii olan bir gereklilikdir.
Hukuki Yap
Bizans, Roma hukuk sistemini gelitirip ada dnyaya
hediye eden bir imparatorluk olarak tannr. zellikle
Iustinianus'un nl eseri Corpus Iuris Civilis ada hukukun temel ta saylmaktadr. Gerekte eski Roma Hukuku
esasta prensipler ve temel hukuk kurumlar zerinde ina
edilmitir. Roma kanunlarn toplasak ancak kk bir kitapk
elde ederiz. Bizansllar ise zaman zaman tekrarlanan kodifikasyon faaliyeti ile prensip, gelenek, yorum teknii ve kururnlardan ibaret bu hukuk manln yazl hale getirmilerdir. Hukuk dogmatii haline getirilen Roma hukuku bu sayede ada
dnyaya devredilebilmitir. II. Theodosius 438 ylnda,
Codex Theodosianus'u meydana getirtti. Emirname ve baz
kanunlarn derlenmesinden meydana gelen bu eser yeni bir
tasnifi ve mhim ilaveleri gerektiriyordu ki, bu mhim i byk imparator Iustinianus zamannda baarlmtr. Eski Roma
devlet ve ynetiminin ve Latin kltrnn hayran olan imparator, lkenin yeni hukuki mevzualn deriemek iin nl hukuku Tribonianus ile stanbul niversitesi profesrlerinden
Theodos'u grevlendirdi. Bu iki hukukunun bakanlnda
kurulan bir heyet 529 ylnda C o d e x I u st i n ian u s 'u tamamlad
lar. Bu iki eser imparator Hadrianus'tan Iustinianus dnemine kadarki emirnameleri tasnifli bir ekilde bir araya getirdi.
Bunun yan banda Digesta Pandectae denen ve bilinen btn kanun ve derlemeleri ieren bir klliyat meydana getirildi.
Bunun iin birka yllk urala tashihler yaplm, tekrarlar
atlm ve tasnifli bir eser ortaya kmtr. Btn bu derlemeler
Latince idi. 534 ylndan sonra emirler Novellae ad allnda
Yunanca neredildi. mparator, "Maalesef halk anlasn diye
Latince deil, Yunanca neredildi" diyordu. Asl nemli eser
Beyrut ve stanbul hukuk mektepleri rencileri iin yazlan ve
Roma hukuk manl, prensip ve messeselerinin derlendii bir
Eskikitaplarim.com
Karagz
kitap olan Institutiones' dir. te bu eserleRoma hukukunun

sonraki deviriere k tutacak bir biimde yaatlmtr.
12. yzyldan itibaten batdaki glossatr ve post-glossatr
denen hukuku ve yarumcular bu bykesere Corpus Iuris
Civilis (medeni hukuk klliyat) demilerdir. Bu byk eser;
ahs, borlar, akidler ve eya hukuku alannda yeni yorumlama ve uygulamalar getirmitir. Iustinianus kard emirnameler ile toprak aristokrasisini ezmee almsa da, bu kalc
sonular douramamtr. Dier yandan derlemeler acele olarak hazrlandndan dil ve ierik ynnden baz eliik durumlar ortaya km, ak hatalar sonralar birok problem
esaslar
yaratmtr.
8.
yzylda Isaurial
Leon devrinde bu klliyata ek yaBunlar medeni ve cezai mevzuat ierir. Bu yeni ilavelerde bir tr talion (ksas) prensibi ve dine dn grlmektedir.
Ancak ksas hafifletilmitir. Bir dier yenilik de Iustinianus
devrinin tersine, cezalarn itimai snfara gre farkl tespit
edilmeyip herkes iin ayn cezann ngrlmesidir. Esasen
Leon ve sonraki Makedonya slalesi devrinde yaplan tadilat
Bizans hukukuna asl niteliini vermi ve bu kanunlar Hristi
yanl kabul eden Slavlar ve Kiev Rusyas'nda da model olarak alnmtr. Nomo Kanon Slav dillerine Zakon olarak gemitir. Osmanl devletinde de Ortodoks teb' aya rfi alanda
Bizans hukukunun uyguland anlalm bulunmaktadr.
Leon devrinde nomos georgihos (ifti kanunu), nomos
stratiotihos (askeri kanun) ve nomos nautihos (denizci kanunu) denen kanun metinleri hazrlanmtr. zellikle ifti
hukuku kyl mkellefiyetini belirliyor, askeri kanun ise askerlerin sularna normalin stnde sert cezalar verilmesini ngryordu. Bunlarn karl tarihi belli deildir. Ancak bu dnemde askeri disiplinin bu sayede salanmak istendii anlal
yor. ll
pld.
Bizans hukukusu zamanla hukuk dogmatiinin tesinde,

bu hukukun kaynan tekil eden prensiplerle dnme ve
yorum alkanln kaybetti. Bu nedenle Roma hukuk sistemi
12. yzyldan itibaren ancak Bat Avrupa'da kilise hukukuna
kar gelimi ve laik hukuk doktrininin douu hazrlanmtr.
11
Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev. A. M. Mansel, s. 314.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
39
Ey alet daresi
Bizans eyalet ynetimi de tarih iinde deien artlara uyarak baz gelimeler gsterdi. Bunu eyalet taksimatnda, grevli
memurlarn say ve yetkilerindeki deiiklikler diye zetleyebiliriz. imparatorluk ilk nceleri Oriens (Kk Asya- Mezopotamya - Suriye) ve Illyricum (Balkanlar) olarak iki blme
ayrlmh. Eyaletlerin banda praefectus denen bir sivil vali
ve magister militia denen bir kumandan bulunuyordu.
Preafectus adli konularda da yetki sahibi idi. Maliye gene merkezden tayin edilen memurlara verilmiti. lk balarda btn
imparatorluun brokratik kadrosu on binden fazla deildiP
Zamanla harbler ve ani savunma ihtiyacndan dolay sivil ve
askeri: yetkiler tek bir kiide birletirilecektir. Daha 6. yzylda
Iustinianus'un Afrika ve talya'da yaph ftuhat eyalet taksimalnda baz deiiklikler yapmay gerektirdi. Bylelikle merkezi Tunus-Kartaca olan bir eksarhia ve talya'da merkezi
Ravenna olan bir dier eksarhia kuruldu. eksarhialar (veya
exercitus stratos) askeri, sivil yetkileri olan kral naibi derecesindeki grevlilerdi. 7. yzyldan sonra ranllar'n ve hemen
sonra Araplarn saldrlar bu sistemin kk Asya' da da yaygnlamasna neden oldu. Isauria hanedam ve nihayet Makedonya hanedam devrinde sistem genelletirildi. imparatorluk
daha kk paralara ayrlarak askeri valiler tayin edildi. Buna
"thema" sistemi deniyor. 9. yzylda yirmi be thema varken,
Makedonya slalesi devrinde 9. yzylda bunlarn says
otuzsekize kt. Bataki askeri valiye strategos deniyordu.
nl Bizantinist Vasiliev'e gre thema sistemi Sasamler'den
mlhemdir. O, ran'da Kavad ve Nuirevan devrinde eyalet
ynetiminde yaplan reformlarn (6. yzyl) byk benzerlikler
gsterdiine ve bu konuda Bizans'a bir model olabileceine
iaret ediyor. 13
Themalar ticaret yollarnn deiimi, ordularn yer dei
tirmesi gibi olaylarla sk sk snr deiikliine uramhr. Ba-
12
13
Runciman, age, s. 70.

A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev. A. Mfid Mansel, Ankara Maarif Matbaas, 1943, s. 288.
Eskikitaplarim.com
Karagz
taki kral naibi derecesindeki ynetici dorudan imparatora

ve merkezdeki tekilaln bir kopyas (maliye, yarg)
burada da vard. Themalar thurmalara blnmt. Bir
themann valisi piskoposlar ve merkezden gnderilen casuslarca denetlenirdi.. Valinin yanndaki ve onun asb durumunda
olan maliye ve yarg ile grevli yksek memur da dorudan
imparatorla yazabilirdi. Bylece otorite bir yerde blnm
ve kontrol albna alnm oluyordu. Esaslar ynnden Ortadou imparatorluklarnn ynetimine ok benzeyen bu sistemi
gzden geirdikten sonra toprak rejimine geebiliriz.
balyd
Bizans'ta Toprak Rejimi

6. yzyldan itibaren Bab Avrupa topraklarnda sona eren
barbar gleri yerleik krallklarn kurulmasyla sona erdi. Nihayet 800 ylnda Byk Karl (Carolus Magnus, Charlesmagne) imparatorluk tacn giydi. 10. yzyldan itibaren bo
topraklar byk lde tarma ald, kullanlan teknikler deiti. Verimin arbyla birlikte Bab Avrupa'nn bereketli topraklarnda kk devletikler ortaya kb. Bizans ise dounun
kra topraklarnda bulunan bir irnparatorluktu. Ancak bu yerel
toprak aristokrasisinin glenmesine, blgesel aalk eilimle
rinin ortadan kalkmasna mani deildi. Daha 4. yzylda mpa
rator Iustinianus zellikle toprak aristokrasisini ezmee alm, ancak bunlarn varl devarn etmitir. 5. ve 6. yzyllar
da zellikle mahalli toprak lordlar (dunatos) yannda, manasbrlarn arazileri de byd ve bu manasbr feodalizmine bir
tepki olarak 8. yzylda mehur ikonoklast (putkrclk) hareketi balad. zellikle Isauria hanedanndan Leon'un himaye
ve tevik ettii ikonolastizm dini bir kavga olmaktan ok, fas
lalada devarn eden ve manashr feodalizminin toprak gaspna
direnen kitlelerin srkledii bir hareketti.
itibaren toprakta kle kullanm hzla tasfiyeye
grnmektedir. Ky topraklar serbest kyllerce (penes) iletilmekteydi. Bunlar zamanla azald ve aristokrasinin
toprak gasp dolaysyla 9-10. yzyllarda ounluu kaybetti5.
yzyldan
uram
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBERORTAYLI- 41
ler. 14 Esasen kyl hr de olsa, topram terk etmek veya yer

deitirrnek imkfuuna sahip deildi. Tanm blgelerinin kntye uramasm istemeyen devlet, glere ve arazi terkine msaade etmezdi. Bizans toprak rejiminde kategori toprak gze
arpar. 1. Hkmdar topra (patrimonium principis veya
episkepsis) 2. Miri to.r.rak (demosiake) 3. Kilise ve zel mlkiyete ait topraklar ... Unc kategorideki toprak tarih boyu
ikincinin aleyhine artrmhr. Buna ramen kylnn topraa
ballnn gerek kilise ve toprak lordlar gerekse mm arazide
yerletirilen savalar veya imparator mlkierindeki kethdalar tarafndan kontrol edildii ve glerin nlendii bir gerektir. Kilise veya lordlar mlknde ise ykmllkleri devlet
hazinesine deil, ancak onlara kardr. Kyl ilk iki kategori
toprakta aada belirlenen vergileri verir. Pronoia denilen ift
yerinde kyl devaml kalmak zorundadr. Bu topran tasarrufu irsen eviadna geer. Bu arazilerin tahriri yaplr ve tahrir
kaydnn bir nshas eyalet merkezinde, bir nshas bakentte
saklamr. Her ift yeri sahibi zevgaritikon denen bir toprak
vergisi verir. Bu vergi aynidir (mal ile). Sonralar paraya evrilmitir. Bundan baka Hristiyan olmayan ehirli ve kyller
kephaletion (cizye karl) denen bir vergi der. Bu her hane
reisinden 10 gm dinar olarak almr. Kbrs'ta 14.40 dinar,
deniz themalarnda 2.40 dinardr.1 5 Bundan baka topos denen
bir tapu resmi, ippoforsi denen at yemi resmi, ennemion
denen otlak resmi, mandriatikon denen al resmi,
portenofforiya denen gerdek resmi ve Osmanllardaki biid-
havamn karl aerikon vardr. 16 Bu vergiler ve toprak zerindeki kontrol fiilen bir feodal zmre yaratmhr. Topra
kontrol eden bu byk beyler 13. yzyldan sonra bizim tekfur
diye tandmz mahalli derebeyleri haline geldiler. Trklerle
ve talyan tccarlaryla bamsz olarak iliki kurdular.
ine kapal (otarik) bl.r ekonomik dzenin grld kyBu toprak temerkznn oluumu iin bkz. Rene Guerdcm Byzantium,
s. 81-84.
15 Runciman, age, s. 78-79.
16 Kprl agm, s. 172'de bu vergileri Bizans deil de Ortadou kaynakl
olarak mnakaa eder.
14
Eskikitaplarim.com
Karagz
lerde, kyl stratios denen tirnar askeri, kilise mensuplar,

toprak lordlarnn ar basks allnda almlr. Buna bir de 6.
yzyldan beri ard arkas kesilmeyen harbleri eklemek gerekir.
Neticede Konstantinopolis'in dnda nemli merkezler geliernemitir ki, bu durum tipik bir geleneksel yapnn egemen
olmas demektir. Hatta bir bakma Akdeniz'in bahs ile olan
ekonomik btnleme 4. yzyldan sonra yok olduu iin birok ehirler gerilemi, ovalardan mstahkem tepelere ekilip
oppidumlar halini almlardr (rnein Ephesos Ayasuluk
tepesine, Ancyra-Ankara surlarn iine kapanmlr). Dier
yandan bu durum blgesel bir paralanma (desintegration)
dourdu. Bu blgesel ayrrncln en tipik tezahr ekli Bizans
tarihini dolduran kilise kavgalardr. Daha 325'te Nicea (znik)
konslnde skenderiyeli Papaz Arius'un doktrini aforoz
edildi, fakat bu mezhep barbarlar arasnda yayld. 432 Ephesos
konsl Nasturianizm'i ve 451 Chalcedon (Kadky)
konsul monofizizm'i reddetti. Fakat bu mezhepler Suriye,
Msr ve Ermenistan'da geni taraftar kitleleri kazand. Ahali
ektii skntlardan kurtulu iin kilise almalarndan umutlanyordu. Bylece ruhban snfnn sa'nn tanrlk derecesi
zerinde kardklar ince mnakaalar, ilahiyattan hibir ey
anlamayan geni ynlar arasnda hararetli taraftar kazanyor
du. imparatorluk daha Iustinianus devrinde onun arzusu
hilafna tek devlet, tek din, tek kanun diye amalanan dzenin ok dna km, blgesel almalar alabildiine artml.
Bizans'ta Kentsel rgtler

Bizans'ta kentlerdeki rgtler deyince esnaf lancalar ve ticaret dzeni akla gelecektir. Loncalar ve ticaret erbabnn faaliyetlerini kontrol eden, iktisadi hayata yn verenler de btn
geleneksel toplumlarda olduu gibi ehirlerin yneticileri ve
kolluk kuvvetidir. Bu sonuncular kentin ynetim rgtn,
birinciler ise ekonomik rgtlenmesini meydana getirirler. Btn geleneksel ekonomilerde olduu gibi retim dalnda kalite
ve alan says (istihdam), retim miktar ve sat fiyah snr
landrlr. Belirli sayda usta ve i yeri tespiti ve bunun snr
lanmas lonca rgtnn kurulmasn, fiyat snrlamas ise narh
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
43
koymay gerektirir. Ayrca belirgin mallarn ithalat ve ihracah

kontrol edildii gibi, pazaryerlerinin kurulmas ve yerinin seimi de devlete tayin edilirdi. Lancalarn belirli kamu hizmetlerini yerine getirmek ykmll de vardr. rnein Bizans'ta, gemi sahipleri donannay bir sava annda desteklemekle ykmlyd. Bundan baka bakentin ihtiyacnn kar
lanmas iin; Trakya blgesinden ve Karadeniz' den et, st
mamulleri, tahl tamak zorundaydlar. Bu grev devlet tarafndan belirli bir fiyat ve mecburi manapolle verilirdi. 17 Kle
emeinden balangta baz zenaat dallarnda yararlanlyor ise
de esas igc zenaatilerden meydana geliyordu.
Makedonya hanedan devrinde 10. yzylda bakentte says

bilinen loncalar unlard: Tabularioi (noterler), argyropratai
(kuyumcular), trapezitai (sarraflar), vestipratai (srmake,
ipek ileyici), prandipratai (ipek sahc), metaxopratai (ham
ipeki), catartarioi (ipek eiriciler), sericarioi (ipekli dokumac), othenio pratai (keten dokumac), myrepsoi (triyat
lar), cerularioi (kandilciler), saponopratai (sabuncular),
saldamarioi (tuhafiyeci), lorotomai (saralar), macellarioi
(kasaplar), chairemporoi (domuz kasaplar), ichthyopratai
(balklar), artopoioi (ekmekiler), capeloi (meyhaneciler) 18
vs. Bunlardan ipek zerinde i tutan loncalar, devlet loncalar
dr. pekilik Bizans iin hayati nemi olan bir zenaat ve ticaret
dalyd. Bizans hiyerarisinde ipek nemli bir stat semboldr. Bundan baka Bizans'n ipekli dokumalar onun balca
meta olduu gibi, Barbarlada ve dier lkelerle olan ilikile
rinde nemli bir rvet kaynadr. 6. yzyla kadar ipek
in' den ve ran zerinden geliyordu. Ancak ran'n koyduu
ar gmrkler nedeniyle Bizans, Gktrkler'le temasa gemi
ve Hazar'n kuzeyi ve Karadeniz yolunu denemek istemitir.
567'de Gktrkler kanlarya hizmetinde kullandklar
Sudakl Maniakh adnda birini Bizans'a eli gnderdiler. Eli
iyi karland ve ipek yolunun mtereken korunmas mesele17
18
Runciman, age, s. 138-140.

A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, s. 436. Speros Vryonis Jr.
"Demokratia and Eleventh Century Guilds", Dumbarton Oaks Papers,
1963, s. 297-300.
Eskikitaplarim.com
Karagz
44 -
BYK iMPARATORLUKLAR
sini grt. Dnnde Bizans elisi bir Klikyal da beraberinde idi. Vaka bu eli teatisi istenen sonucu vermedi; ancak bu
sayede elimize 6. yzyl Gktrklerini anlatan ve eli Klikyal
Zamarhos tarafndan yazlan bir seyahatname kald. Fakat o
sralarda Bizans in'den ipek kozas elde etmi ve Suriye' de
retimine balamt. Zamanla pekilik imparatorlukta yayld,
ancak devletin tekeli ve sk kontrol altna alnd. Bu nedenle
eyaletlerde olduu gibi bakentte de bu konuda kurald bir
rgtlenme vard. zellikle sadece protokolde belirtilen kimselerin giyebilecei ve ihra edilen ipeklileri dokuyan ve hammaddeyi getirip satmyla uraan loncalar dorudan imparatora baldr. Bu lancalara vasilika ergodosia (imparatorluk
loncalar) denir. ehrin eparh (praefectus)unun kontrol altndaki, daha kt kalite ipekleri dokuyan lancalara sadece
erqusteria denir. 19 Devletin tekelinde olan ve zenaatin srlar
nn kmamas iin ar kontrol uygulanan bu gibi retim dallar, ortaalar boyunca hemen her toplumda olagelmitir. Bu
rnekleri talyan ehirlerinde de greceiz. in' de pekilik ve
kat zerinde ayn kontrol vard. ran'da 18. yzylda bile
pekilik zerinde bu tip kontrol uygulanyordu.
Kent ynetimi bakentte yarg ve belediye reisi fonksiyongren ve yksek bir memur olan eparh (praefectus)a aittir.
Emrindeki kolluk kuvvetleriyle bu grevi yerine getirirdi. Osmanllardaki ve slam devletlerindeki muhtesibe benzeyen ve
muhtemelen bu memuriyetn kayna olan bir agoranomos
vardr. 20 Agaronomos; esnafn teftii, l, tart, kalite, temizlik, fiyat kontrol ile grevliydi ve ceza verip uygulard. Bizans
kentlerinde de hipparchos denen memur, hakim ve belediye
reisi olup, yannda agoranomos bulunurdu.
lar
Lancalarn kendi ilerindeki hiyerarinin devam ve dzenlerine uymalar da eparh 'm gzetiminde olur. rnein ustala
terfi eden biri, eparh 'n nnde toplanan yelerce seilir, noterler kayt eder ve treni yaplr. Gene narh ilemleri birlikte uy-
19
20
Vryonis, agm, s. 300.

Bu konuda Godfroy de Mombynes, Muslim Institutions, G. Alien and
Unwin, London 4th Edit. 1968, s. 154-55.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
45
gulanr. zellikle ekmekilerin kontroln questor denen

memur yapard. Bu tipik geleneksel dzen, gene iddetli cezalada korunurdu. 11. yzyldan itibaren lkenin Anadolu ve
Balkan blgelerinde, karklk ve harpler lancalarn da hayahn
sarsmhr. Kentlerin beslenme ve yiyecek sorunu bym, bu
da Konstantinopolis'te bile nfus azalmasna neden olmu
tu.
Bizans'ta Ticaret rgt

Eski Roma mparatorluu'nda, lks tketim eyas hatta talkenin eitli vilayetlerinden merkeze aktarlyordu. Bu
nedenle Germanya, Asya, Arabistan, Afrika ve in' den gelen
mallar imparatorluun alhn kaynaklarn tketrnee baladlar.
nk Roma ticareti (P-M-P) ilikilerine deil, (P-M) ilikileri
ne dayanyordu.
hl,
Fakat 4.
yzyldan
itibaren bu ticari
yap deimeye balad.
mparator Diocletianus zamannda fiyat kstlamalar, reka-
betin nlenmesi ve ticaret imtiyazlar gibi kurumlar feodal dzenin balangcn gsteriyordu. Dou Roma bu gelimede daha da ileri gitmitir. Sasaniler'in koyduu1 gmrklerin ykseklii, buna kar koyulamay, kuzey yolunun emin olmamas,
snrda tccarlar zerinde gmrk kontrol yaplmas ve rekabetin nlenmesini gerektirdi. Bu feodal biimde rgtlenen bir
ticaretin balangcdr.
Bylece, Arabistan, Bactria, Sogdiana, Mogolistan, Tibet,
Parthia (ran ve Mezopotamya) gibi lkelerle yaplan ticaret
snrlanmaa alld. Antakya ise Suriye ve Dou'ya alan
nemli bir konaklama ve antrepo merkeziydi. Ne var ki imparatorluun Msr, talya, Suriye gibi blgeleri merkezle btnleemiyordu. Bunlar zerindeki feodal denetirnin kopukluu ve
zayfl bu lkelerin bamsz birimler olarak; ticari, kltrel,
dini ve idari hayatlarn srdrmelerini salad. Dou' daki
Bizans ticaret yolu; Antakya, Hemedan, Donghan, Pamir, Merv,
Kagar ve in hattdr. Ayrca Antakya, Halep, Badat, Basra
hath denizden bamsz olarak in'e balanmaktadr. Buna
karlk Msr, Suriye ve Kuzey Afrika'nn bamsz bir merkezi
Eskikitaplarim.com
Karagz
46 -
BYK iMPARATORLUKLAR
olma durumundayd. Msr'n ayrca M.. 30 ylndan beri

Hind ktasyla denizden balanhs vard. Bu durumda btnlk gsteren blge, Anadolu ve Balkanlar olmutur. Dier eyaJetler ve blgeler Bizans'tan kopuk olup, baka d sistemlerin
etki alanna girmilerdir.
7. yzyla kadar Habeistan'daki Aksun imparatorluu,
Bizans'la dilli, iktisadi ve siyasi ynden beraberdi. Bu imparatorluk Bizans nezdinde makbul muamele grrd (N egs'e
vasileos unvan bile verilmiti). Habeler Yemen'in Kzldeniz
kylarn 4. yzylda ele geirince, Kzldeniz-Hind yolu Bizans
ticaretine alm oldu. Ancak bu yol 7. yzyldan itibaren tekrar kapand. Msr balangta Konstantinopolis'i besleyen
hububat deposu iken, sonra imparatorluktan koptu ve bu grev
Trakya'ya dt.
Ulam teknolojisini karada deve ve kahr kervanlar, denizde de yelkenli gemiler olutururdu. Son yllarn su alh alma
lan ve var olan bilgiler bu gemilerin 11. ve 12. yzyllardaki
talyan gemileri ile boy lemeyecek kadar ilkel teknolojik
yapda olduunu gstermektedir. Bizans'n gemileri ve kervanlan ap, kereste gibi retime ynelik hammaddeleri deil; baharat, ipek, deerli silah gibi tketim eyalarru tayordu. Dou Akdeniz egemenlii ksa aralklarla 5. ve 10. yzyllar boyu
srd. Msr, Kuzey Afrika, Suriye ticari sistemle hibir zaman
btnleemedi. Tccar gurubu genellikle btn feodal ekonomilerdeki gibi kstl retim, kstl tketim, serbest piyasa art
larnn olmay gibi sebeplerden tr gelime imkanlanndan
yoksundu. Bizans ticareti belirli alcya hitap eden, mekan ve
zaman farkndan yararlanan bir ticaretti. Bu durum ise toplu
ticareti gerektiriyor (yol gvensizlii nedeniyle) ve belirli iliki
erevesi, belirli mal cinsi ve miktar dnda yeni giriimlerin
yaplmasn engelliyordu. Bu arlar altnda Bizans taeiri Osmanl taeirinin dramn erkenden dana ac bir biimde yaad.
Merkantilizm artlarn hazrlayamayan Bizans'ta da tccarlar
btn Bah ve Dou feodalleri gibi aa bir statdedir. Bu onlarn msadere ve tedib korkusuyla yaamalarna, gsterii
tketimden kamalarna ve gerek anlamda bir kapital birikimi
ile iletme hazrlayamamalarna sebep oldu. Esasen antsal bi-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
47
nalar ve yksek brokratlarn kaanesi dnda, stanbul o devirde de her afetle yklan veya kl olan ahap binalada doluydu. Tccar, ne itibar ne de hayat tarz bakrnndan talyan ve
Han sa ya da N ovgorod kentlerindeki tccarlarn aksine,
dier teb' adan daha farkl bir durumdayd. Hatta hp k Osmanl
toplumundaki gibi baz lancalarn rsi yesi (yani usta) tccardan daha emin, rahat ve itibar h bir hayata sahipti.
9. yzyla yani Arap denizcilii geliineeye kadar, Bizans'n

bu ticari yaps ve ulam sistemi yeterliydi. Hafif yelkenlilerle
yaplan ticarette baar gsteren Bizansllar, Akdeniz limanlarnda hatta Hind kylarnda bile geerli bir para birimine sahipti. Ancak 1100 yllarndan sonra, imparatorluun iine d
t sefalet, parann itibari deerinin sratle dmesine neden
oldu. Geerli para Venedik florini oluyordu ki bu para 16. yzyla kadar Osmanllar'da bile geerli olmutu. 9-10. yzyllarda
Bizans; Balkanlar, Anadolu ve Rusya ticareti ile geiniyordu.
Fakat Araplarn logaritma bilgisi ve Avrupa'nn gelien tarm
sal zenginliinden yararlananlar talyanlar oldular. 10. yzyl
da Bizans Makedonya hanedannn rnesansn yaarken, Karadeniz sahillerinde ve kuzeyde ticari ynden egemendi. Ancak
bu sistem de kt ve Anadolu 12. yzyldan itibaren Seluk!
egemenlii alhna girrnee balad. Bu dnemde Bizans talyan
ehirlerine gmrk muafiyetleri, maden imtiyaz ve ticari serbesn tand. Bu yzden de gelirleri azald. Bizans bu muafiyetleri giderek tanmak zorunda kalyordu.
Bylece Cenova; Krm ve Karadeniz kolonilerini, Venedik
ise Ege ve Akdeniz kolonilerini ele geiriyordu. Venedik, Fat
nller ve Eyyubiler'le anlaarak Akdeniz' deki ticaret alarn
tamamlam oluyordu. Bakentte bile gittike kalabalklaan bir
talyan kolonileme hareketi vard ve bu o dereceye varmt ki
1185'te kan bir ayaklanmada i Latinler'in toplu katliamna
kadar vard. Bu olay Venedik'in 1204 Hal seferlerini Msr'a
deil de, stanbul'a yneltnesi iin bir gereke oldu.
Bylece Akdeniz blgesi artk talyan cumhuriyetierinin smr alan oldu. Btn bunlar Dou ve Bat Akdeniz kltrlerinin kaynamasn ve 13.-15. yzyl Rnesans'n hazrlad.
Akdeniz medeniyeti, Bizans-slam-talya izgisini izliyordu.
Eskikitaplarim.com
Karagz
lave Okumalar
emseddin Gnaltay, tan Tarihi, I, TTK Yay. Ankara 1948. (Burada eski ran tarihi yer alyor)
Clement Huart, Ancient Persia and Iranian Civilization, Routledge

and Kegan Paul, London 1972. (Bu eser derli topludur fakat eskimitir.)
Bunun
dnda
genel tarihler ve ansiklopediler
taranmaldr.
rnein:
Lucienne Laroche, Manuments of Civilization at the Middle East,

Casell, London 1974.
Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev., T. Bykolu,
Vakit Matbaas, stanbul1937.
A.A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev., A. Mfid
Mansel, Maarif Matbaas, Ankara 1943. (II. cild evrilmemitir.)
Auguste Bailly, Bizans Tarihi, I-II, ev., Haluk

cman 1001 Temel Eser, stanbul1976.
aman,
Ter-
Trk Ansiklopedisi, "Bizans", VII. Fasikl, s. 49-50.

A. Adnan Advar, "Bizans'ta Yksek Mektebler", EF Tarih
Dergisi, V/8, Eyll1953, stanbul, s. 1-54.
- - - - - ' "stanbul'un
Fethi Srasnda Bizans ve Trk Kltr

Vaziyeti", EF Tarih Dergisi, VI/9, stanbul 1954,
s.19-14.
W. Heyd,
Yakn Dou
Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, TTK

Yay. Ankara 1975.
Georg Ostrogrsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, Verlag

C.H. Beck, Mnchen 1963 (Bu eser ngilizce, Franszca ve talyancaya evrilmitir.)
Rene Guerdan, Byzantium: Capricorn Books, New York 1962
(Asl Franszca baslmhr.)
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
Steven Runciman, Byzantine Civilization, Meridian,

1970.
49
Printing,
Speros Vryonis, Byzantium and Europe, Thames and Hudson,

London 1970.
Dimitri Obolensky, the Byzantine Commonwealth, Cardinal
edition, London 1974.
Bizans hukuku iin u esere bakruz:
zcan Karadeniz, Roma Hukuku, AHF Yay. Ankara 1974.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
. .
. .. ..
IKINCI BOLUM
slam Devletinde Ynetim
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
slam Devletinde Ynetim

slam devletinin snrlar Hazreti Muhammed'in sal ve
ilk halife Hz. Ebubekir zamannda Arap yarmadasnn dna
taamamhr. Hz. mer'in zamannda miladi 633'te Araplar
Suriye ve Filistin'in fethini tamamladlar. 637' de Kadisiye muharebesi sonulandnda, bakent Medain (Ktesiphon)
alnd ve Sasani imparatorluu tarihe kart. ran imparatorluu Arap istilas ve yeni dinin hkmranl altna girmiti. Miladi 639' da kumandan Amr bn'l As Msr'n fethini tamamlad. izleyen dnemde Afrika (Ifrikiyye) fatihi Ukba bin Nafi
Kuzey Afrika'y slam topraklarna kath. Bir asr gemeden
(Miladi 710 sralar) Araplar Orta Asya' dan Atlas Denizi' ne,
Pireneler' den Hind Denizine kadar btn Akdeniz-Ortadou
blgesini idareleri alhna aldlar. Bylece Akdeniz-Ortadou
blgesinde yeni bir kltrel ve tarihi dnem alyordu.
Ksa
zamanda Arap yarmadasndan kan bir gcn bu kadar geni bir alana yaylp yerlemesi, kukusuz eitli ynlerden zerinde durulacak bir vak'adr. Bu ftuhah yapan gebe
toplum, Ortadou'nun yerleik ve rengarenk toplumlarna gre; askeri bir stnle, otoriter bir organizasyona ve bn
Haldun'un belirttii gibi bir dayanmaya sahipti. Fethettikleri
lkeler ise Bizans ve Sasani-ran egemenlii alhnda bir knt
ve kargaa dnemi yayordu.
Bizans tarihi bandan beri kilise kavgalaryla doludur ve bu
n planda blgesel ayrlklardan destek
bulmaktadr.
451'de Chalcedon'da (Kadky) toplanan
konsilin Monofizistleri aforoz ettiini biliyoruz. Oysa eski Dou dinlerinin etkisi ile sa ve Allah'n birliini iddia eden bu
mezhep taraftarlar, Antakya, Suriye, Msr ve Ermenistan' da
geni bir kitleyi taraftar olarak kazanmlard. 431'de Efes'te
toplanan konsil stanbul Patrii Nestorius'un baba oul ikilisine dayanan (yani sa hem insan hem Tanr) doktrinini reddetkavgalarn taraftarlar
Eskikitaplarim.com
Karagz
54 -
iSLAM DEVLETiNDE YNETiM
tiinde, bu mezhep de Irak ve Gneydou Kk Asya'nn gebeleri arasnda yaylmt. Gerek Monofizistler gerek Nesturiler Bizans ynetiminde devaml bask altnda idi. Bundan
baka slam yaylmasndan biraz nce mparator Heraklios
Sasani bakentine girmi, Mezopotamya ve Suriye harplerden
harap olmutu. Bizans ve Sasaniler arasndaki harpler ar vergi, zulm ve soygunun balca nedeni idi. Her iki imparatorlukta da (ran' da Mecusi olmayanlardan ve Bizans'ta ise Yahudilerden, capitation veya Sasaniler'in gezit dedii, ar vergiler
alnyordu. slamlar'n yaylmasna kar koyacak kuvvetli garnizonlar mevcut deildi. Bu yzden bedevi sava ustal ve
disiplini fazla mukavemet grmeden baar salayabil di.
Yeni fatihler ezilen btn mezhep mensuplarn ehl-i kitaptan sayarak (Zerdtlleri dahi) serbest braktlar. Eski Rum
ve Sasani zadegamndan greli olarak kk araziye tasarruf
edenlerin imtiyaz aynen brakld. rnein Sevad- Irak denen Gney Irak'ta Sasani devrinde dihkan denen ky reisleri;
vergi toplamak, yarg ve asayi ilerini yrtmek gibi grevlere
sahiptiler. Bu grevler ekseriya yeniden onlara verildi. Bu zmre ya tedricen tasfiye edildi veya byk ounlukla yeni dini
kabul ederek yerlerinde kald. Byk toprak sahiplerinin arazileri balangta gaziler arasnda pay edilirken, sonra bunlara
Hz. mer'in giriimiyle kamusal arazi stats verildi ve geliri
beyt'l-male (hazine evine) tahsis edildi.
slam toplum ve devlet sistemi ksa zamanda yerleik Ortadou monarilerininki
ile aynileti. Bunun ilk aa k hilafet

sona ermesi ve irsi saltanatn kurulmasyla gzlemleniyor. Suriye valisi olan Muaviye (Ebu Sfyan' dan geliyor, meyyeoullar'ndan) Emeviye hakimiyetini kurdu. Bu
rsi hkmdarlk Hz. Ali ve Muaviye arasndaki Sffin Sava
ve Hakem olayndan sonra yerleti (Hicri 37, Mil~di 659 yl).
Bu olayla slam'da siyasal atma ve partilemeler hzlanm,
ii Frkas hilafeti tamamen reddetnitir.
kavgalarnn
Muaviye'nin Hz. Ali'ye kar Kfr (sebb) denen fiilde buve olu Yezid'i veliahd olarak tayin ve biat ettirmesi
gibi sebeplerle Snniler nezdinde de makbul bir kiilii yoktur.
Ancak Arap medeniyeti ve tarihi bu adam sayesinde bir hlunmas
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
55
kmdar, Arap kltrn yayan bir cihangir kazanmtr. Ortadou tarihinde yeni bir dnemi balatan Muaviye Arap dilinin
yaylmas ve bir Ortadou dili olmasn salamtr. Onun zamannda Suriye ve Irak'n semitik kavimleri, Afrika'nn Kobt
(Kbtl) ve Berberz unsurlar Araplamaya balamtr. Miladi
8. yzyla kadar Msr'da Kobta, Irak'da Ararnca ve Farsa
(Pehlevz lehesi) Hat:a Emevi bakenti olan am'da Rumca,
Kuzey Mezopotamya'da Ararnca yaygn dillerdi. Devlet ofislerinde bu dillerde de yazma yaplrd. Halife Abdlmelik devrinden Arapa, slam imparatorluunun her yerinde resmi dil
haline geldi. zellikle Msr, Suriye, Irak, Mezopotarnya, Kuzey
Afrika (Berberiler hari) dil yaknl nedeniyle Arapay kolayca benimsediler ve anlatlar. Bu olay ismi geen blgelerde yeni bir kltrel deiimin nedeni oldu. Yeni medeniyetin birok
gelerini almakla beraber, kkl bir direni gsteren kavimler
ran ve Orta Asya sakinleri idi. ranllar Arap alfabesini bile
zaman iinde kendi dillerine uygun biimde deitirdiler. Diru
konularda, devlet ve toplum ynetiminde, hukuk sisteminde
snni denebilecek doktrine cephe aldlar ve renklilik yarathlar.
Orta Asya ve Horasan'da ise Trk unsur hakimdi. Bu ulusun
iindeki gebe unsurlar kadar, deiik kltre sahip kentli unsurlar da bir direni gsterdi ve klasik Arap medeniyetine uzak
kalan yeni boyutlar gelitirdiler. Esasen ilk dnemdeki Arap
egemenliini ve Ortodoks sistemi iin iin ykacak olan iki toplum ranllar ve Trkler' dir.
ran kltr canlln korumutu. Arazi rejimi, devlet ynetimi, nihayet eski ran dininden baz unsurlar yeni kltre
gemitir. Orta Asya'nn fethi ise yeni bir deiimi getirdi.
68l'de Gktrk Devleti'ni yeniden kuran lteri Kaan ve

halefi Kapagan Han (716 yl) devrinde, Maveraunnehir'deki
Sudahlar (Sogdianal) tekrar itaat altna alnmak istendi.
Araplar ise 644 ylnda Horasan' fethetmi ve Trklerle srr
da olmulard; bylece Arap-Trk atmas balad. Orta Asya'rn gebeleri arasndaki atmalar, Arap ftuhatn kolaylatrmtr. Bununla beraber bu ftuhatn ncekiler kadar kolay olmad grlyor. Bir yzyl kadar gebe airetler ve
Eskikitaplarim.com
Karagz
56 -
ISlAM DEVLETiNDE YNETiM
Buhara, Semerkand, Baykent gibi ehirler istilaya kar direnteslim olduktan sonra da ayaklanmaya devam etmilerdir.
rni,
Haccac- Zalim, Kuteybe bin Mslim, Abdurrahman gibi kan dkc fakat yetenekli komutanlarn ynettii
Arap ordularnn zor iledeyiinin nedeni vardr. Bedevliikten
ileri gelen askeri yetenek, srat ve otoriter organizasyonla
Araplar, Msr, Suriye, Mezopotamya'da ve ran' da kolay baa
r elde etmilerdi. Fakat gebe devlet ve ordu sisteminin getirdii benzer niteliklere sahip Trk airetleri karsnda bu baa
ry elde edemiyorlard,
Bununla beraber, blgede askeri ve toplumsal birlik olmad

Araplar 700'lerde ftuhal tamamlad. 708'de Kabil'e
kadar ilerlediler. Semerkand ve Buhara gibi ehirler garnizon
merkezleri oldu. Bu blge zaten Farsann da ri dedilri.iz ortak
lehesinin konuulduu kent merkezleriydi. Emev1ye devrinde
slam dinine giren Arap olmayan unsurlara da zmmi muamelesi gsterildi. rnein ou halk cizye vergisinin arlndan
kurtulmak iin, bu dine girdiinden; cizye geliri azalnca, slam
olan mevallden (gayr Arap Mslmanlar) cizye vergisi aln
maya devam edildi. Bu ise anari ve karkla sebep oldu.
Emevilerin ran! ve Trk unsuru ezmesi bu blgede huzur ve
barn yerlemesine engel oldu. 9. yzyla kadar Araplar Horasan ve Maveraunnehir' de soygun ve tahrip le ynetimi bir arada yrttler. Bu dnem boyu eski uygarlk merkezleri ar
tahribata uradndan ve Arapa resmi dil olduundan Trk
kltr ar bir darbe yemitir. Trkler'in Mslmanl kitle
halinde kabul edip, direniten vazgemeleri de 10. yzyldan
balayarak 13. yzyl ortalarna kadar devam eden bir sreti.
Trklerin slam Medeniyetini sratle benimsernek ve byk
allmlar yaplklar gibi hkmler, inceden ineeye aralrlarak
ileri srlmelidir. Kkl bir gemie dayanan ran kltr ve
dili de bu dnemde hzl deiim geirdi. Araplar bu unsura
Acem (Acemi, yaban, barbar gibi bir kk drc adlandrma) diyordu. lk defadr ki mehur air Firdevsi Trk hanedan Gazneviler devrinde ran dil ve edebiyatn diriltmekte
nemli rol oynam ve bu uran nl eseri ehname'nin banda yle dile getirmiti:
ndan
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
57
B'isi renc bordem der in sal- si

Acem zinde kerdem bed in parsi
(Otuz yldr ok zahmet ektim ve Acem'i bu Fars dilinden

yeniden yarathm.)
Emeviye devrinde bunun iin anti-Arap bir akm olan
hareketi (a'ab kknden) yayilmhr. Dnemin dini
muhalefet akmlarnda bu nedenleri de aramak lazmdr. Vaka
uubiyye hareketinde kuru bir ran milliyetilii dnda unsur ve eilimler de vardr.
uubiyye
slam Devletinde Ynetim rgt

slam devletinin ynetim rgt, bir dinin biimlendirdii
tamamyla
kendine zg bir yap mdr, yoksa klasik Ortadou

tarihsel bir devam mdr? Kesin
yarg, karlahrmalarn ve arahrmalarn artmasyla verilebilecektir. Biz burada toplum ve devletin ba olan halife (ve hkmdar), ynetim rgt ve bu rgtn dayand kurumlar
genel olarak gzden geireceiz.
Akdeniz
imparatorluklarnn
Halife: Halife Hristiyanlar'da olduu gibi tanrsal iradenin

resulnn yani peygamber Hz. Muhamrned'in,
slam cemaati bandaki vekili olarak kabul edilir. Kendisine
imam (nde duran) da denir. Halifelik bir irsiyet, bir saltanat
konusu olunca emir'ul- m 'm inin de denmitir. slam'n ilk
devirlerinde eski Dou dinlerinden ve kilise doktrininden etkilenenler onu Allah'n vekili olarak tanmlamak istemilerse de,
ilk halife Ebubekir: "Ancak hazr olmayana halef olunur."
diyerek bu unvan reddehnitir. Bu nedenle hilafet bir ruhani
makam deildir. Halife, balangta seimle gelirdi (Bu seimi
de bugnk seimlere benzetmernek gerekir, ayan ve erafn
oyu sz konusudur). Ayrca halifenin fkh bilmesi, akll ve yetenekli olmas, cesur olmas, erkek olmas gibi artlar vardr.
Ancak daha ilk asrda bu artlar zedelendi. Bu kurum 1924'te
lavedildiinde hilafet kurumunun douundaki artlardan
ok saph aktr. Ayrca kayna itibariyle de bu kurumun
deil, Allah'n
Eskikitaplarim.com
Karagz
58 -
iSlAM DEVLETiNDE YNETiM
bid'at olup olmad bn Taymiyya

Vahhabiler 'den beri tarhlagelnekteydi.
(14.
asr)
ve
10. yzyldan sonra Abbasi halifeleri dnyevi otoriteden

yoksun, szde bir dini lider haline geldiler. Halifeliin bundan
sonraki tarihi seyri ve Osmanllar'daki durumu ileride ele al
nacakhr.
EyaZet Ynetimi: slam devletinin ani genilemesi, uzak blgelerde halife adna, niyabetle grevli bir valinin tayinini gerektirdi. Nitekim ilk drt halife ve Emeviye devrinde valilik tam
yetkili bir grev, adeta bir vice-roi'lk idi. Askeri iler, mali konular, vergi toplamak, memur ve hatta kadlarn tayini valinin
grevi idi. Vali hpk halife gibi hukuki-idari ynden de cemaatn iman yneticisi idi. Ancak Abbasi devrinde valilerin yan
na, merkez tarafndan atanan kadlar (merkezde kaad1yu 'lkudiit vard) ve maliye memurlar geldi. Bu l denge muhtemelen ge devir Sasani sisteminin gelitirilmii idi. Bununla
beraber Abbas! devri slam devletinin bu merkezilemi grnen yapsn abartmamak gerekir. Pratikte an teknik yap
sndan ileri gelen yetersizlikler yznden, merkezi hkmet
eyaletleri kontrol edememi ve valiler askeri, mali, idari, kazai
konularda zerk durumlann korumutur. Bunlar zamanla Abbas! devrinde ba kaldrp halifeye vergi vererek yar mstakil
hale gelmilerdir. Bu vergi bir tr iltizam (ihale) idi. Nitekim
Kuzey Afrika'da Alebiler, Horasan'da Tahiriler, Msr'da
Tulftniler zamanla bamszlklarm elde' eden, bu eit valilerin kurduu hanedanlard.l Esasen valilerin bandan beri adeta yar bamsz olmalarnn nedeni brokratik rgtn ve mali
sistemin niteliklerine dayanr. Bir vali bulunduu eyaletin hara, cizye vs. gibi gelirlerini mltezimler araclyla toplahr ve
bu gelirden; a. mltezim payn alr, b. vali, asker ve memur
maan der, c. bayndrlk harcamalar yaplr ve artan mebla
merkeze beyt'l-male gnderilirdi. Ancak ne sistemli bir hesap kontrol yaplabilirdi ne de vali ve mltezimin yolsuzluk
ve soygunu kolayca nlenebilirdi. Bu hal nlenemedi ve za-
Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, II, yeni harfle neri, dal Neri
yat, stanbul1972, s. 84.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
59
manla halifeler valilerden belli bir yllk mebla almaya

olarak, iktidar tamamen onlara brakhlar. 2
raz
slam lkesinin bir blgesini istila edip, hkmranlk kuran
Mslman airet hanedan halifenin vassal saylrd. Halifeyi

szeren olarak tand, yani onun adna hutbe okutup, para
bashrd takdirde hkmdarl tasdik edilir, menur gnderilirdi. Irak'ta Bveyhiler, Msr ve Suriye'de Eyyubiler ve
Memlukler, Horasan ve Afganistan'da Gazneliler bu gibi
hkmdarlard. Bunlar arhk vali olarak dnmek mmkn
deildir.
Valilik zamanla bir arpalk halini ald. Abbasi devrinde baz

hanedan yeleri ve emirler vali olarak tayin edildikleri vilayete
gihneyip bir vekil gnderirlerdi.3 Bu ise bir tr iltizam sisteminin balangc ve yolsuzluklarn artmas demekti.
Merkezdeki Grevli ve Brolar

Hkmdarn yannda ona yardmc olan mavir, katip ve
icrai yetkisi olan memurlar ve bunlarn brolar her devlette
olduu gibi, Emevi ve Abbasi devrinde de merkezi hkmet
rgtn olutururlard. Bu memur ve organlar srasyla gzden geirelim.
Vezirlik: Vezirlik fonksiyonel olarak katiplik grevinden

Geleneksel toplumda kitabet grevini yerine getirmek yaz dilinin gl dolaysyla pek dar bir zmrenin imtiyaz iindedir ve bu nemli grev yksek rtbelere kadar
uzanan bir kariyer demektir. Avrupa devletlerinde Kanzler Chancellier (katipler) zamanla bakan fonksiyonlarn yklenmilerdir ve baz Bah devletlerinde babakann devlet ansl
yesi (Reichskanzler -Bundeskanzler) unvann tamas da bu
gelenein bir devarndr. Selukilerde de greceimiz gibi ba
bakana Hace-i bozark (Byk katip) denirdi. lk slam halifelerinin yannda vezirlik fonksiyonunu yerine getiren kiiye kakmtr.
2
3
Age, s. 183, 201.

Bahriye ok, Emeviler Abbasiler, AF Yay. Ankara 1968, s. 127, Corci
Zeydan, I' den naklen.
Eskikitaplarim.com
Karagz
60 -
tip deniyordu. smi ve grev btnlyle vezaret, Abbasiler

devrinde eski Tan-Sasani devlet yapsndan miras alnmtr
deniyor. Vaka terimin Kur'an- Kerim'de de getiini ve vezaretin Hz. Musa'mn kardei Harun'a verildiini biliyoruz. Dolaysyla Emeviye devrinin ran' dan bir adaptasyonu gibi grnmyor.
Divanlar: Devlet ileri blm blm, divan denen (bakanlk
benzeri) brolarda grlrd. Bu divanlarda ilk zamanlarda
mali iler ve brokratik kayt konusunda teknik bilgiye sahip
ranl, Sryani, Kaldani, Rum asll memurlar ounluktayd.
Kaytlar bile bu dillerde tutulurdu. Zamanla Arap dili ve Arap
memurlar brolarda egemen oldu.
Bu divanlarn balcalar unlard:

a. Divan'ul-hatem: Balca yazmalarn yapld, tasdik edilip gzden geirildii bro idi. Devlet mhrleri burada idi ve
mhrdarlk grevini bu divan ykmlenmiti. Geleneksel
devlette kanun sistemi ve brokratik ilemler bugnk gibi
anonimleip, ayrntl kurallara ve kontrol sistemine balana
madndan bu grev ok nemlidir. Kiisel gvence bata gelir. rnein mhr-i has lordluu (Lord Privy Seal)* ngiliz
tacna bal ok nemli bir grevdi. Gene talyan ehirlerinde
Gonfoloniereler bu grevle ykml idi. Abbasilerde bu grev
fonksiyonlar ynnden genilediinden d ivan 'u l-i n a denen
bir broya havale edilmiti.
b. Divan'ul-harac: Cizye ve harac gelirleri, bu vergilerin topbrodur. Osmanllarda ba defterdara bal

cizye babaki kulu denen memurun ofisi benzer grevi yrtrd.
lanmasyla uraan
c. Divan'ul-berid (Posta Brosu): Posta, istihbarat, ulatrma

ve gizli tefti ileriyle uraan brodur. lke ahvalini gizlice
tefti ettirmek geleneksel devletlerin ska bavurduu yoldur.
Osmanl hkmdarlar da eyalet grevlilerine yazdklar ferman ve yasaknamelerde sk sk; "lkeyi hufyeten (gizlice)
tecess i" ettirmekten sz edip, yerel yneticileri ikaz ederler ve
' Halen Britanya kabinesinde iileri bakanl bu unvanla
Eskikitaplarim.com
amlr.
Karagz
iLBER ORTAYLI -
61
Gene posta sistemi ve ticari ulam

Ortadou lkelerinde, eski Roma ve Bizans'ta zerinde nemle
durulan bir konuydu.
bu gizli
teftii yaplrrlard.
d. Divan'ul-cnd: Cnd ordu demektir. Askerlik ileri, tayinler, ordunun mali hizmetleri, askerlerin knyelerinin saklanmas gibi grevleri yrtmek bu broya aittir. Bu bro bugnk savunma bakanlklarnn bir ekirdeidir. Her devlette byle brolar ve askeri mavirler vard.
e. Divan'ul-mezalim: Geleneksel devlet ve toplum sisterninde hkmdar btn hakszlklarn ikayet edilecei son temyiz
mercii idi. Eski ran'da, Nevruz trenlerinin son gnnde ah,
sayeban allnda her trl ikayeti dinler, onun davay hemen
zp karara balamas istenirdi. Hkmdarn btn adaletsizlikleri zecek son ve en yksek karar organ olarak benimsenmesi gelenei, Dou devletlerinde eski ran ve Mezopotamya'dan olduu kadar Ortaa Avrupas'nda da Roma'dan geen bir adet olarak yaygnd. Gerek tarihi metinlerde, gerekse
edebiyat rnlerinde bu gelenee sk sk rastlanr.
Abbasi imparatorluunda da vergi toplama, asayi ve dier

idari yolsuzluklara urayanlar, yerel ynetirnde adaletin himayesini bularnazsa merkezdeki divan-uZ-mezalim 'e bavurur.
Bu bronun banda kaadyu'l-kudat bulunurdu. Bahriye
ok, Halife Muktedir zamannda bu divann banda Surneyi
adl bir kadn hakimin bulunduunu bildiriyor. 4
f Divan'ul-beyt'ul-mal: Maliye dairesi idi. Emlak ileri, miri

gelir ve mal varl ile ilgili ileri yrtrd. Bu brolar ekirdek halinde birer bakanlkl. Zaten her toplumda bakanlklar
bu gibi ekirdek brolarn tarihsel geliim iinde grev youn
luunun ve personelinin artmas sonucu ortaya krnlardr.
slam Hukuk Sistemi zerine
Bu konuya burada ksaca deinmek gereklidir. nk slam
hukuk sistemi ve uygulamas slam devlet ve toplum hayalna
4
Bahriye ok, age, s. 131.
Eskikitaplarim.com
Karagz
62 -
yn vermitir. Kaynan birlii (vahiy) ve deimiliine ra

men; yorumlar ve itihatlarda farkllk vardr ve slam hukuku
zaman ve mekan iinde eitli deiiklikler geiren, farkl uygulamalar btnne verilen addr. slam devletlerinde eitli alanlarda er'i mevzuatdan bazen aka bazen de farkl uygulamalara, tre ve geleneldere bavurarak sapmalar grlmtr. s
lam hukuku arabrmalarnda dier geleneksel hukuk sistemleri
ile karlabrmalar yapmak gerekir.
slam hukukuna fkh, bu meslekle uraanlara faklh (.
fukaha) denegelmitir. Fkh sadece dini kural ve ibadeti deil,
kii ve toplum yaaynn kurallarn da tmyle iermek durumundadr. Fkhn a. ibadet, b. Aile, miras, borlar, ayni haklar gibi zel hukuk alann ilgilendiren ksmna muamelat denir (sonra evlenme ve boanma - mnakahat ve murafakat,
miras da fera'iz adn ald) c. Ceza alann ilgilendiren ksm
ukubat adn alr.
slam hukuku balca drt kaynaa dayanr. Bunlar: a.

Kur'an, b. Snnet, c. cna- mmet, d. Kyasbr. nc Halife
Osman devrinde Kur' an onun tarafndan toplablp oaltlm
ve btn slam dnyasna dattrlmtr. Bylece Kur' an 'n
bir tek metni vardr. Kur' an' da 114 sure olup, bu sureler kimine gre 6660, kimine gre de 6219 ve 6616 ayetten mteekkil
dir.5
Asl mnakaa snnet yani hadisle balar. Bunlar peygamber'in, salnda kendisine sorulan meseleler iin gsterdii
zm veya baz konularda koyduu kurallardr. Ancak
hadislerin says ve bunlarn sahihlii (gerekten sylenip sylenmedii) tartlagelmektedir. 9. yzylda yaayan alim
Buhari'nin derlernesi en ok gvenilen kaynaktr. Ancak
hadisler naklen ve kayna zikredilerek shhat kazanmtr. Bu
konuda slam fukahasnn gr birliine vardn sylemek
zordur.
Bu iki kaynaa bavuran fukahann bir yargya varp kural

ve hkm yaratmas ilemine k yas ve ictihad denir.
Cokun ok, Trk Hukuk Tarihi, s. 47-49.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
63
Kyas
bir mesele hakknda Kur' an ve hadisiere bavurarak

yapmak ve bir ictihad ortaya koymak demektir.
Baz konuda tek fakihin deil, fukahann rey'i ile bir mesele
zlr. Buna icma denir. cma'n temeli "mmetim yanl
lk zerinde birleemeyecektir" hadisidir. Ancak icma ile
konan kural bir sonraki kuak mslmanlar balar. cma yoluna bavurup kural koyan heyetten herhangi birinin bu hkme itiraz etmesi ve tanmamas her an iin mmkndr. 6 Heyet
yelerinin hepsi itiraz etmeden lrse bu kural balayc olur ki
karklk nedeni olagelen bir durumdur. Bu ok nazari grlen
uygulama aslnda "drt halife", bilhassa Hz. mer devrinde bir
ok kanun ve uygulamann temeli oldu.
karlahrma
Bundan baka ortaya konan itihadiara ifler hi itibar etmedikleri gibi, Snnz mezhep taraftarlar da rrittefikan kabul
etmemiler ve bu yzden ortaya Hanefz, Malikl, afil ve
Hanbel! mezhepleri kmhr. Bunlar sras ile mam Ebu
Hanife, mam Malik, mam afii ve mam Hanbel'in
itihatlar ile amel eden gruplardr. Nihayet hicri 3. ve miladi
10. yzyldan itibaren itihat kaps kapanm ve bu konuda belirli kurallar dondurulmutur deniyor, bu indi bir hkmdr.
tihat hep devam eder ve Cevdet Paa'nn "ctihad,
ictihad nakzetmez" deyiindeki gibi ayn konudaki farkl itihatlarn birini seip (ihtiyar) amel etmek de mmkndr 19.
asrda da modern dnyada slam mtefekkirleri bu yolu ok
denemitir. Fakat mezheplerin teekklnden sonra mftller
duraan mevzuata gre fetva vermitir. Ancak says bilinmeyen okluktaki fetvalarm da bu mevzuata uyup uymad tarhmaldr.
Esasen slam hukukunun birinci kayna olan Kur' an bu

nedenle filolojik bakmdan snanm ve metin almalar slam
dnyasnda gelirniti. Dini kaynaklarn shhatini tespit iin
yaplan arahrmalar; filoloji, gramer, kronoloji gibi dallar geli
tirmitir. Ancak K ur' an' daki dilin eksik bilinmesi baz eski
semitik unsurlarn bu dilde bulunmas onu zor anlalr bir
kaynak haline getirmitir. Akas modern slam dnyas ilk
asrlardaki illirolerin aksine eski Sami dillerini bilmiyorlar.
6
Age, s. 59-51.
Eskikitaplarim.com
Karagz
64 -
Kur'an 'a ve hadisiere dayanarak kyas ve icma (umumi rey)

yoluna ba vurulmas karkl arttrmhr. Aslnda; "tihad
ortaya koymak bir Mslmann her dn, karar ve
eyleminde mevcuttur" diyenler de vardr. Bu son dn,
slam Dini'nin genel ~mallaryla alakas olmayan bir takm yerel rf ve adetin de Islam Hukukunun kurallar imi gibi yorumlanmasna yol amhr ki, bylece fkhn nemli aksaklkla
ra neden olmas gibi bir durum ortaya kmhr. rnein Kafkasya fukahas kan davasn ksas prensibine balam ve 19.
yzylda ar ynetimi de bunu Kafkasya blgesi ceza uygulamasnda kabul etmitir. Esasnda slam hukukusu dn olduu
kadar bugn de slam lkelerindeki her gelenei slam
eriatinin prensiplerine balama eilimindedir. Bu adetlerin
slam dini ile ne derecede tarihi ilgisi olduu da fazla d
nlmemektedir. Bugnn slam fakihi ortaadaki bilgili'fakihlerin aksine tarih bilgisi ve yorumuna sahip deildir. slam Hukukunun arazi ve vergi alanndaki uygulamalarn grmeden,
slam devletinin yarg rgtn ksaca gzden geirmekte yarar vardr.
slam mparatorluunda Yarg rgt

Geleneksel devlette yarg erki hkmdarn grevi idi. Ancak
bunu vekaleten tayin ettii yarglara devrederdi. slam devletinde de hakim, eml'rin (halife) ta kendisidir. Ancak grevinin
arl ve devlet snrlarnn genilemesi dolaysyla daha ilk
zamanl~rda yarg erkini, tayin ettii kadlara emanet etmitir.
Halife mer ilk olarak Medine'ye Ebu'l Derda'y, Basra'ya
eshabdan arik'i, Kufe'ye de Ebu Musa El Aar' kaadi olarak tayin etti? Fakat Msr'n fethinden sonra bu diyarn kadla
rn o yerin valisi tayin etti.
Emevi devrinde eyalet valileri, eyalet kadlarn da tayin
ederlerdi. Abbasi devrinde yarg erkinin ba Badat'taki
kaadyu 'l-kudat olup btn kadlar o tayin ediyordu. Kad
mutlak surette Mslman, reid, temyiz kudretine sahip, iman
sahibi, nesebi sahih bir erkek olacakhr. lk zamanlar derin bir
fkh bilgisi aranyorsa da, sonralar yeterli bir malumat kafi g7
Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediyye, I, s. 258.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
65
rld. Esasen nemli konularda kad mftnn fetvasna ba

vurur. Bu ~urum Avrupa yarg rgtlenmesinde hakim ve adli
mavir (Iustizrat, counsellor) arasndaki ilikiyi hahrlatmaktadr. Memluklerde her drt mezheb (Hanefi, Malik!, a
fi1, Hanbell) iin birer kad tayin edi~9-i. Zamanla kadlk adeta
iltizam usulyle verilmeye baland. Ustelik bunlar da grevlerini ksmen na i b denen yardmclara iltizamla devreder oldular
ki bu yolsuzluklar arhrd.
slam kentlerinde de btn feodal orta zaman kentlerindeki
gibi belirli bir mahkeme binas yoktu. Bu i iin ya cami, ya da
kadnn evinin n kullanlmtr; ancak buras mahkeme kutsiyetini kazanrd.
Kadnn
katip, mtercim, inzibah temin eden cilvaz, hacib

ava n (tebli memuru), kapc ve hazin u divan u 'lhukum (ariv muhafz) gibi yardmclar vard. 8 Mahkemede
taraflardan alnan harlar kad ve personelinin kanuni maan
olutururdu. Kadnn grevleri ve personel Osmanl dneminde daha byk deiiklikler geirecek ve bu meslek belirli bir
eitim ve terfi sistemine balanacaktr.
(mbair),
slam devletinde kad, Avrupa ortaa kentlerinin ehir hakimleri gibi kentin ynetim ve belediye grevlerinde de rol
olan bir memurdu. Zaten medreseden ve belirli eitimden
gemi olmas, kanlmaz olarak maliyeden vakf ynetimine
kadar birok alanda yetkili bir brokrat olmasn salamhr.
slam devletinde gayrimslimlerin arasndaki davalar, onlarn
dinine gre kendi cemaatlerinin yarg ile ykml kurullarnda
grlrd. Ancak cemaatler aras davalarda hakemlik (arbiter)
kadya aitti,
slam Devletinde Vergi

slam devletinde, btn geleneksel devletlerde olduu gibi
blge ve snf ynnden bir vergi eitlii sz konusu deildir.
Blgeden blgeye farkllklar ve etnik-dini gruplar arasnda
8
Emil Tyan, Historie de L'Organisation ]uridiciaire en Pays d'Islam,

Devxieme Edit. Leiden-Brill 1960, s. 257-260. lber Ortayl, "Osmanl
Kentlerinde Mahkeme", AHF Esen Armaan, Ankara 1977, s. 255-263.
Eskikitaplarim.com
Karagz
66 -
farkl vergilendirmeler grlr. Vergi bir hizmet karl beklenen ykmllk olarak deil, sadece ve sadece koruyucu
hizmetin yani cemaahn gvenliinin salanmas karl alnr.
Zaten geleneksel devletin tek hizmeti gvenlii salamaktr.*
Ahali hkmdara itaat eder ve bu itaatini vergi vererek gsterir. Hkmdar da onlar korur. Roma, Bizans ve Sasani imparatorluklarnda da resmi devlet dininden olmayanlar ve istisnai
gruplar farkl vergi verirlerdi. slam imparatorluunda da gayrimslimler asker olmadklarndan devlete korunmalarna
karlk istisnai bir ba vergisi (capi tatian) verirler ki buna
cizye-i er'iye denir. Bu Sasaniler'in gezitinden (jize) treyen bir kelimedir. Gayrimslimler eer kitap ehli ise (yani H
ristiyan ve Yahudi) her erkek bu vergiyi der. ocuk, kadn ve
sakat kimseler bundan muaftr. Mecusller (Zerdtl) de bu
kategoriye sokulmulard.
er' an gayrimslimlerden alnan ikinci vergi, mal varln
dan alnan haracdr. Bu, toprak sahiplerinin arazisinden ve
retilen rn zerinden alnr. Topran plak deerinden al
nanna harac- muvazzafa, rnden alnana ise harac-
mulcaseme denir. Harac matrah olan toprak paras, bir
Mslmana gese bile verginin alnmasna devam edilirdt. Zamanla bu adet kalkt ve harac geliri azalmaya balad. Bununla
beraber harac denen verginin, 1856 Osmanl Isiahat Ferman'na
kadar slam dnyasnda alnan bir vergi tr olduunu belirtelim.
Mslmanlardan alnan er'i vergilerin banda zekat gelir.

retilen rn (zm, hurma veya kei, deve) zerinden; altn,
gm gibi menkul kynet veya ticari emtiadan 1/lO'e kadar
bir nispet dahilinde alnrd. slam arazisinde ise arazinin plak
deerinden alnan ur (. r) ikinci vergi idi. Burada nemle
hatrlannas gereken konu udur: Bu vergilerin 1/10, 1/5, 2/5
gibi oranlar dahilinde alnd, daima slam arazi mevzuat ve
hizmeti, yollarn gvensorunu, kpr, han, hamam gibi baz tesislerin de

yaplmasm gerektirmitir. Ancak, bu hizmetler de byk lde vakf
lar tarafndan yerine getiriliyo,:du.
Mamafih
Ortadou imparatorluklarnda asayi
liinin salanmas
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
67
fkha dair kitaplarda belirtilegelmitir. Bu kitaplarda yazlanlar,

gerekle ilgisi aratrlnadan modern yazarlarca da aynen aktarlyor. Oysa bu oranlar sabit olmayp, blgelerin zenginliine
ve rn kapasitesine gre deimektedir. rnein Basra'nn
bereketli topraklarnda rn oran l/2'e kadar karken, yukar
Mezopotamya'da l/12'e kadar dyordu. Bu deiiklikler topran bereketi, rn kapasitesi kadar civarndaki ehirlerin beslenecek nfus miktarna da balyd.
slam Devletinde Arazi Rejimi

Araplar fethettikleri lkelerdeki eski arazi rejimini abarblacak llerde deitirmedHer. Buralarda zellikle eski yerel feodal beyler, ruhhan ve manastrlara ait topraklar eski sahiplerinde kald. Bazen la t ifund i a tipinde, klelerin altrld
topraklar da ayn ekilde iletilmeye devam olunmutur. Hatta
bizzat mera ekime alan kendi tasarruflarndaki baz araziyi
klelerle doldurmutur. Muaviye'nin arazisinde 4000 kle al
yordu.9 Bu klelerin iinde bulunduklar ar artlar onlar
zaman zaman ayaklanmaya mecbur etmitir. rnein Miladi
868-69 ylhrnda Irak'ta Ali bn Muhsin'in bakanlndaki
zenci ayaklanmas eitlik taraftar dini bir ideolojiye dayan
yordu.
Eski rejimin byk generallerinin, valilerin, Bizans imparatoru veya Sasani ehinahnn veya akrabalannn terk ettikleri
laslar; balangta fatih askerler arasnda pay edilirken, bunun
kar yol olmad grld ve Halife Hz. mer'den itibaren bu
topraklar cemaate (devlete) ait saylarak, geliri bey t 'l-male
tahsis edildi. Bu araziyi kontrol eden ve geliri toplayan ayr bir
nfus grubunun ortaya kaca tabiidir.
Bandan beri slam-Arap imparatorluunun arazi rejimi
rengarenk bir grnm iindedir. Bu eitlilii balca drt kategori altnda toplayarak gzden geirebiliriz. Birinci kategoriye Sevad- Irak' rnek gsterebiliriz. Sevad- Irak (Gney
9
E. A. Belyaev, TI1e Arap Caliphate, Trans. A. Gourevith, Praeger. Pall Mail,

N. York 1969, s. 156.
Eskikitaplarim.com
Karagz
68 -
Irak) arazisi eski feodallere brakld. Bunlar eski Sasani Devleti'nin tara aristokrasisini tekil eden ve dihkan denen beyleri
idi. Dilkanlar o yrenin yargc, yneticisiydiler ve vergileri
toplayp ehinaha veren kiilerdi. imdi bu grevden ehinah
yerine, slam devletinin hkmdarna ve bey t '1-male kar
sorumlu oldular. Bu araziye harac arazi denir ki, Osmanl sisteminde de ayn stat devam etmitir. Akdeniz imparatorluklar tarihine bakhmzda, fatih devletin yeni fethedilen eyaletlerde bu tr uygulamalara her zaman bavurduunu gryoruz. Bu uygulamann en belirgin ve yaygn biimini Roma Imparatorluu'nun ve halefi Bizans Imparatorluu'nun eyalet
idaresi, arazi rejimi ve yarg sisteminde grmek mmkndr.
kinci kategoriye giren araziler, eski beyleri kaan, len, sahipsiz kalan yerlerden meydana gelmektedir. Eski hkmdarn
ve haneciann arazileri, lordlar len ve bo kalan topraklar
savafz adn alr. Bu araziyi bir tr ager publicus veya mirf
arazi sayabiliriz. Byle topraklar dorudan halifeye baldr,
yani bey t 'l-malin elindedir. Bey t 'I-mal bu ekilde belirli
mal varlna tasarruf ettii iin, hi deilse ilk drt halife devrinde hpk eski Roma cumhuriyetinin fiscus'u gibi ksmi bir
hkmi ahsiyete de sahip olmaktayd. Ancak hilafetin irsi monari haline dnmesiyle bey t 'l-maZ bu tzel kiiliini yitirmi.
nc kategori arazi, arazi-yi mevat (l arazi) adn alr.

Bunlar gerek corafi imkanszlklar, gerekse sulama sistemlerinin tahribinden dolay verimliliini kaybeden bo arazilerdi.
Byle yerleri tarma amak balca megale konusuydu. Kesin
veriler elde olmamakla beraber, bu arazilerin ilenmesi verimi
arhrm ve iskan dolaysyla de ksmen kullanlr duruma gelmilerdir.
Drdnc kategori arazi, kent arazisidir. Burada zel mlkiyerin serbestlii kural geerlidir. Alm-sahm ve rehin ilem
lerine konu olabilirler. Roma hukuk sisteminden farkl olarak
burada bir tek haktan sz edilemez ki, o da arazi zerinde kullanm ve retim deeri olan tesis ve varln ve elde edilen
rnn mal sahibince tahrip edilebilme (ius abutendi) hakk
dr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
69
Genellikle slam lkesinin kyls bazen topraa ve bey'e

bal olan, bazen vergisini veren hr kyldr. Ar corafi
artlar, sulama tesislerinin tahribi halinde alk domaktadr.
Zrn1 veya jellah'n Ortadou toplumunda temel retici unsur olmasna ve yle grlmesine ramen, ne derecede rahat
bir hayat yaad tarhmaldr. Ancak dier ktalara gre daha
tok yaad anlalyor. Kyde otarik bir sistem vard. eitli
rn her hanenin ihtiyacn karlard. Vergilerin ayni (mal)
olarak denmesi gerekiyordu. Ortadou toplumunda balca
problem gebelerdi. zellikle ilk devirlerde ve Emeviye saltanal boyunca bedevi airetler iktidarn dayana idi. Gebelerin tahrip ve yamas, Ortadou krsal toplumunun tarih boyu
en byk derdi olmutur.
slam ehirleri
Ortadou,
zellikle Mezopotamya blgesi
insanlk
tarihinde
ehirlerin ilk ortaya kh blgedir. stelik Mezopotamya e
hirleri corafi artlarnn zorluklarndan dolay yakn ve uzak

evre ile iktisadi ilikilere girmek zorunda olduundan bu kltrel bir etkileimin de douunu salamhr. Milattan nce
drdnc binde (takriben 3200'ler) Mezopotamya arkeolojisinde U ruk IV olarak adlandrlan katman, bilinen en eski ehir
dir. Geri bundan nce Filistin'de Jeriho, Anadolu'da atalhyk, Mezopotamya'da Bassuno gibi baz prehistorik yerleme merkezleri bulunmusa da bunlara ehir denemez. nk geleneksel ehri modem bir yerlemeden (metropolden) ay
ran baz kstaslar vardr. Geleneksel ehir diyoruz, bu nedir?
Geleneksel ehirle (endstri ncesi ehir de denir) modern endstriyel metropoln ayrm ltleri; a. nfus kalabal, b.
mesleki ihtisaslamann artmas, c. mekan boyutlarnda byme, d. youn iskan, e. btn bu olgular salayacak unsurlar;
yani alt yap tesislerinin gelimesi, modern teknolojinin ve
Eskikitaplarim.com
Karagz
70 -
ISLAM DEVLETiNDE YNETiM
inorganik enerjinin kullanlmas,

kullanm gibi eylerdir.
ulamda
teknolojik girdilerin
Ortadou
blgesi geleneksel ehirlerin ilk olarak ortaya k

h yer olmasna ramen, modern endstriyel ehirlerin ancak
yakn zamanlarda doduu bir dnya parasdr. Geleneksel
ehir a. altyapsal tesislerin snrl olduu, b. organik enerjiye
dayanan bir retim teknolojisi ve ularnn grld, c. retimde ihtisaslamann az olduu, d. nfusun da bu sebeplerle
az olduu yerleme birimidir. Ancak geleneksel ehir dahi her
eyden nce ehir adn tadna gre bunu herhangi bir yerlemeden (kyden) ayran zellik, ehir dediimiz yerlemenin
ekonomik ynden evresine baml oluudur. ehir beslenmek
iin evredeki krsal blgenin rnlerine muhtahr. Gene bu
rnleri elde etmek iin, evreden alaca hammaddeyi geri
vermek zorundadr. Krdan tahl, meyve, sebze, et alr. evrenin pamuunu, kenevirini, derisini, aa ve roadenini alr, ile
yip mamul madde olarak geri verir. Oysa geleneksel ky yiyeceinden, giyeceine kadar kendi ihtiyacn kendi karlayabi
lir. Ularnn kt olduu alarda bir ky aylarca mahsur kalsa rahatsz olmazd. Oysa ayn durum ehir iin imkanszdr.
ehir d dnyaya bamldr ve yaamn bekas iin devaml
iliki kurmak zorundadr. Mezopotamya ve Anadolu'da bu anlamda krsal yerleme ve ehir ayrm M.. drdnc binde
kalkolitik devirele balamhr. Bu dnemde Mezopotamya'da
Uruk ehri (IV. katman) ve Cemdet Nasr, Anadolu'da
Troia (I. katman) ran'da ua tipik ehir yerlemeleridir. e
hirlerde merkezde brokratik rgtn ve ruhbann faaliyet gsterdii bir mabed, ynetici snfn saray, sonra dkkan ve atlyeler ve konut blgelerinin bulunduu alan surla evrilmiler
clir. Bu dnemde mleki arknn bulunmas, dier yerleme
lere satmak iin de mal retimine geildiini ve nfusun arthn gsterir. Gene bu devre ait baz buluntular arhk belirli bir
tketici zevkin gelitiini, kayt sistemlerinin yani piktografik
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
71
(resmiyazs)
ve giderek ivi yazsnn ortaya ktn, yiyececivardan getirilip, ehir meydanndaki pazarda baka rnlerle deititildiini gsterir.
in
Genel olarak yerleim kalplar ve retim faaliyetleriyle ehir

bu ereve iinde gelimitir. slam devletinin bulup sahip olduu ehir toplumu da budur. Onun iin literatrde baz yazarlarn stnde nemle durduu slam ehri gibi kavramlar yersiz bir kullanmdan baka bir ey deildir. slam devri ehirle
rinin mekan organizasyonuna, ynetim ve zenaat faaliyetlerine
gz athmzda, herhangi bir geleneksel ehirdekinden daha
farkl bir ey grmeyiz. slam ehri de btn topraa yerleen
tannc toplumlardaki gibi, krsal blgenin retim fazlasyla geinen ve bu retim fazlasndan yararlanmak iin civarn hammaddesini ileyen bir merkezdir. Bu iktisadi merkezlik grevine bal olarak da, askeri, dini ve idari fonksiyonlarn da topland bir merkez olarak evreyi kontrol eder. Ama kltrel
ynden phesiz bir slam ehri rengi vardr. dari ve hukuki
ynden deiiklii zaman iinde ilernek lazmdr. Bat-Dou
mukayeses zaman ak iinde ele alnmaldr.
Miladi 10 asrda slam imparatorluunun siyasi btnl,
ve ticarette de geleneksel ller ierisinde ksmi bir younlamay salamh. Bu devirde ran'da Niabur, Rey ve i
raz, Trkistan'da Semerkand, Irak'ta Basra, Badat, Suriye'de
am ve Msr'da eski Kahire ile skenderiye nemli yol ve
zenaat merkezleriydi. Bu ehirler idari ve askeri merkez niteliine de sahipti. Umumiyetle devlet nfus saym yapacak durumda olmadndan hibir tarim kaynak bize bu ehirlerin nfus bykl hakknda bilgi veremez. Kroniklerin bildirdii
ekseriya abartlm hamam, han, dkkan saysna dayanarak
hesaplanan nfus miktarlar da birbirini tutmaz saylardr. Genellikle geleneksel bir ehirdeki; su, kanalizasyon, yiyecek temini iin gereken ulam teknolojisinin dzeyi gibi gerekleri
ulam
Eskikitaplarim.com
Karagz
72 -
gz onune aldmzda, bunlarn en kalabalnn bile 150200.000'i geen bir nfusu barndramayacan bilnek gerekir.
Bu ehirler slfun fethi ile kurulmu deildir. Geri Samara
gibi baz ehirler garnizon merkezleri olarak sonradan kurulmusa da, genellikle var olan ehirler eski Bizans ve Sasani su
sistemlerinden yararlamyordu. Kanalizasyon tesisal eskiden
kurulmutu. slfunlar ekirdei ve dokusu ile eski ehir yapsm
miras almlar, zaman iinde gelime ve onarm faaliyeti artm,
mimari yeni orijinal boyutlar kazanmhr.
ehrin merkezinde bir byk cami bulunur. Bunun yannda
Kuds ve Palermo'da olduu gibi byk kiliseyi grmek de
mmkndr. Mabed geleneksel ehirlerde daima merkezde bulunur. Yan banda pazar yeri, idari binalar, saray ve sonra ar gelir. Bazen saman ve hayvan salm iin ayr pazar olurdu.
st kapal sukh denen arlar da byk ehirlerde vard.
armn her soka Avrupa'da olduu gibi, Ortadou' da da
ayr bir zenaat dalnda faaliyet gstereniere ayrlmlr. Bundan
sonra dini cemaatlerin ayr ayr oturduu ikamet blgesi gelir.
Avrupa'da Yahudiler surayakn mahallede, Ortadou'da gayrimslimler periferide (evre) otururdu, ancak slam ehirlerin
de ghetto tipi mahalle yoktur, var olanlar da ok istisnaidir.
Akdeniz ve Ortadou ehirlerinde de her mahallede, bazen her
sokakta umumi hamam bulunur. Su yolu, eme, hamam, mektep ve hastane gibi tesisler vakflarca ynetilirdi. Gene i blgesinde depo ve hanlar bulunurdu. Vakf kurumunun slam'dan
eskilere gittii ileri srlnektedir. Budist ve Ze~dtl rahiplerin birnaristan ve hastaneleri bu statyle kurduu biliniyor. 10
Ortaa slam ehrinde her zenaat dalndaki esnafn korporasyonlar halinde topland biliniyor. Bunlar zenaatin icras ve
disiplinin korunmasndan sorumlu ve idareye yardmc grup10
A. Mazaheri, Ortaada Mslmaniann Yaay, ev. Bahriye ok, Varlk Yay. stanbul1972, s. 217.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
lard. Bu
korporasyonlarda her dinden ve
rktan
73
zenaatkar var-
d.
ehrin asayiinden urta
denen polis rgt sorumludur.

dzeni, esnafn faaliyetleri ve fiyatlarn denetimi
muhtesib denen memur ve adamlar tarafndan gerekletiri
lirdi. Ekonomik hayatn dzenini salamak, yani istifilik, pahallk, hileli sah gibi olaylar nlemek iin ok sert cezalandrmalar olurdu. Hapis, dayak, derhal dkkan kapatma, esnafa
tahakkm iin ska bavurulan cezalardand.
arnn
Sonu
slam imparatorluunun bu dnemde Ortadou' daki tesirlerini ksaca yle zetleyebiliriz. Dil Araplamhr. Fakat Arapa
konumaya balayan deiik Sami kavimler Arap olmadkla
rndan yeni kltr; eski Suriye, Mezopotamya, Filistin, Msr ve
ran'n bir bileimidir. Btn bu kltrlerin tarihi miras, devlet-toplum sistemleri yeniden bir dzenleme, canlanma dnemi
yaamhr. Gebelerin ksmen topraa yerlemesi tarmsal
rn global olarak arthrmhr. imparatorluk ulam sistemi
dzenlendii iin, lks emtia ticareti artm, kervan yollar ve
konaklama tesisleri yenilenmitir, slam hukuk ve idare sistemi,
eski Roma, Bizans ve Sasani sistemlerinin tarihi mirass olmutur. slamlar eski Yunan-Bizans felsefe ve bilimini de eski
Dou'dan aldklar unsurlada zenginletirmi ve yenia Avrupa Rnesans'nn temelini oluturmulardr. Bu dnemin kltrel zenginlii zerinde durmak bizim konumuz dndadr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
74 -
lave Okumalar
V. Barthold-F. Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, TTK Yay. Ankara 1963.
E. A. Belyaev, Arabs Islam and the Arab Caliphate, Trans: Adolph
Govrevitch, Praeger-Pall Mall, London 1969.
Bemard Lewis, The Arabs in History, Harper and Row, New
York 1966.
De Lacy O'learc, slam Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Hseyin
Yurdaydn- Y. Kutluay, AF Yay. Ankara 1971.
Fazlur Rahman, Islam, Anehor Books, Garden City New York,
1968.
Ali Mazaheri, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, ev. Bahriye
ok, Varlk Yay. stanbul1972.
Salih Tu, slam Vergi Hukukunun Ortaya k, AF Yay. Ankara 1963.
Bahriye ok, slam Tarihi. Emevller, Abbaszler, AF Yay. Ankara 1968.
Cokun ok, A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi Dersleri, AHF
Yay. Ankara 1976 s. 43-132.

Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, ev. Zeki Megamiz, VI,
Dal Neriyat, stanbul1973.
Lewis Mumford, Tarih Boyunca Kent. Kkenleri, Geirdii Dnmler ve Gelecei, ev. G. Koca- T. Tosun, Aynnh
Yay. stanbul2007.
Henri Pirenne, Ortaa Kentleri. KkenZeri ve Ticaretin Canlanmas, ev. adan Karadeniz, letiim Yay. stanbul2000.
R. B. Serjeant (ed.), slam ehri, ev. Elif Topugil, z Yay. stan
bul1997.
Eskikitaplarim.com
Karagz
..
..
..
.. ..
UUNCU BOLUM
Ortaalarda Akdeniz ve talyan
Denizci Devletleri
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Ortaalarda Akdeniz ve talyan
Denizci Devletleri
Beinci yzylda Roma, talyas knt dnemine girdi.
~vrupa,
kavimler g denen byk olay yayordu. Roma

ve talya paralanm; toplumsal, iktisadi ve
kltrel hayat bir d dnemine girmiti. Ancak Akdeniz'in
btnl ve ticari gelimesi Dou Roma tarafndan stlenildi
ve antik imparatorluun kurumlar ksmen hayat buldu. 6.
yzylda ada Fransa'nn temelleri atld ve 9.-10. yzyllarda
Avrupa Ktas, Roma uygarlnn halefi olduunu iddia eden
yeni bir barbar devlet tarafndan birletirilebildi. Bu Byk
Karl'n (Carolus Magnus) imparatorluudur. Bylece ktay
birka yzyldr alt st eden Got, Hun, Ostrogot ve Lombard
aknlar sona ermiti. Bundan sonra Avrupa Ktas'nn insanlar
tarmda veticarette yeni atlmlar gerekletirecektir ki, bu at
lmlarn nimetlerinden yararlananlarn en banda kuzey ve orta talya'nn denizci ehir devletleri gelmektedir.
Imparatorluu
Barbar aknlar sonunda kurulan Avrupa mparatorluu k

sa zamanda birok baronluk, dklk, prenslik ve krallklara ayrld. Bu yneticiler arasnda hiyerarik bir sra vard. Genellikle
eski Roma oppidumlar (kk ehir) yeniden ihya edildi ve
mstakbel Avrupa ehirleri bunlarn bymesiyle dodu. Eski
Roma yol sistemi kullanlnaa devam ediyordu. Avrupa nfusunun beslenmesi iin mevcut arazi yetmediinden tek tekilat
l kuvvet olan kilisenin desteiyle bataklk ve ormanlar ekime
alyordu. Bu arazileri ekip birnek iin kle emei temin etmek gt. iftiler ve asker olmayan kyller serfletirildi,
yani topraa bal hale getirildiler. Tabandan tavana her insan
bir stne bal idi. Bu hiyerarik ballk yneticiler arasnda
bile bulunduundan Avrupa'nn bu yeni rgtlenme biimi,
feudus-feudum (hizmet) kknden gelen bir terimle feudalis
Eskikitaplarim.com
Karagz
78 -
AKDENZveiTALYANDENZCDEVLETLER
veyafeodalite diye adlandrlr. 10. yzyla kadar Avrupa, varlk mcadelesi sava veren bir dnya paras idi. Zaten tarih
boyu zenginlik ynnden Akdeniz-Ortadou kltrlerine gre
ilkel ve fakir bir hayat srmt. stelik Arap fetihleri ve Araplarn 8. yzyldaki Akdeniz egemenlii Avrupa Ktas'nn Dou
ile ilikilerini de sekteye uratmtr. Bununla beraber 10. yzyldan itibaren bu Dou kltr, Avrupa'ya temel deiiklik
getirecek bir etkide bulundu. 751'de Charles Marteli span
ya'dan Fransa'ya girmek isteyen Araplan Poitier'de (Puvatye)
yenilgiye uratt. Bu savata Avrupa Arap svarsinin stnln tand. At ksa zamanda Avrupa svarsinin tand bir
harb arac olmaktan da te, nakliyatnn ve iftinin kulland
bir hayvan haline geldi. Bat Avrupa'nn balk topra kzle
ne kadar zor srlyorsa at ve onun ektii gelitirilmi ar
sabanla o derece kolay ilenebiliyor ve misli fazla verim sa
lanabiliyordu. Bu ekilde Avrupa ktasnda verim art yann
da, hayvan yemi yetitirilmeye, at bakmmn gerektirdii daha
fenni bir hayvancla ve sebzecilie geildi. 1 Bu zirai teknolojik
devrim, kylerde yeni zenaat dallarn gelitirdi (Nalbantlk,
demircilik gibi). Verim art toprak lordlar kadar kyllerin
hayatnda da iyilemeye neden oldu.
talyan denizci devletleri iinde en ok gze arpanlar
Amalfi, Pisa, Cenova ve Venedik'tir. Bu kentler arasnda daha
sonra ticaret ve kltrde yeni bir a balatan Floransa'y da
saymak gerekir. talyan ehir cumhuriyetierinin idari, toplumsal, ticari yapsn gzden geirelim. Unutmayalm ki Akdeniz
tarihinin hibir yn talyan denizci devletlerini bilmeden anlalacak gibi deildir. 5. ve 6. asrlarda Gotlar, Hunlar, Ostrogot
ve Lombardlar'n vahi istilasndan kaan Aquileia ve Veneto
kenti sakinleri (Kuzey talya'da) Adriyatik Denizi'nin lagnler
blgesine snd ve buradaki Rialto, Tarcello ve Malamocco
gibi lagn adalar zerinde bamsz komnler kurdular. Bu
bamsz komnler zamanla birleerek ortak bir ehir ynetimi
meydana getirdiler. Venedik bylece tarih sahnesine kt. tal1
Bkz. Mbeccel Belik Kray, Sosyoloji Ders Notlar, s. 41-44 ve Lynn White
Jr., Medieval TechnologJ and Social Change, Oxford Univ. Press, London,
Oxf, N. Y. 1964.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
79
ya bu dnemde Bizans tarafndan yeniden fethedilmiti. Yenedik ehri de Bizans dominionudur. Ancak Venedik Bizans'la
olan ilikilerini ayarlayabildi. 7. yzyldaki Lombard aknlarna
kar Bizans mttefiki olarak direndi ve sonuta siyasal zerklik
elde etti. lk Do (Doge) 697'de seilen Paoluccio Anafes to idi.
Venedik dier talyan ehirleri gibi paral zmre hakimiyetinin
grld (oligarik) bir cumhuriyettir. 991'de Bizans'tan Altn Ferman denen bir imtiyaz elde edildi ve Bizans mparator
luu dahilinde Venedik tccarlarmn deyecei gmrk resmi
hayli azaltld. Venedik balangtan beri en azndan Kuzeyin
barbarlaryla olduu kadar, Bizans'la da ok iyi ilikiler kurmu, Bizans' a kar otonomisini atma ile deil, becerikli bir
ticari politika ve diplomasi ile korumutur. Bu onun Bizans m
paratorluu'nda rahat ticaret yapmasn ve kolaniler kurmasn
salad kadar, Bizans kltrnden de etkilenmesine sebep
olmu ve Venedik gelecekteki Rnesans'a, Dou Akdeniz'den
zengin unsurlar alarak katlmtr. Venedik'in nl San Marea
kilisesi bile bu byk sentezin hametini gstermek iin yeterlidir. Dou Akdeniz dnyas ile Bat Avrupa arasndaki ticarikltrel ilikilerde Venedik tccar ayn zamanda bir diplomat
olarak balant roln yklendi ve bu roln ksa faslalada 16.
yzyl sonlarna kadar d~vam ettirdi. Bizans donannas askeri
bir donanma idi. Onun asayii salad denizlerde Venedik
ticaret filolaryla parsay toplad, sonralar kendi deniz gcn
salamlatrarak bu balangc devam ettirdi. ll. yzyla kadar
Bizans'n himayesinde gelien Venedik, ksa zamanda Adriyatik Denizi'ne egemen oldu. Mora ve Ege'de kolaniler kurdu ve
stanbul'a yerleti. Ancak 1185' de buradaki bir ayaklanma sonucu nfuzu sarslnca Drdnc Hal seferini Bizans'a kar
yneltti ve Konstantinopolis (stanbul) 1204' de Hallarn eline
geince arslan payn alp bir Akdeniz imparatorluu haline
geldi. Ege ve Mora'daki kolonileri artt. Venedik Do'u Enrico
Dandolo'ya "Roma mparatorluu'nun drtte nn
hakimi" unvan verildi. Vaka Paleolog Harredan 1254'de s
tanbul'u kurtarnca kendilerine destek olan Cenova'ya Galata
ve Karadeniz' de birtakm imtiyazlar verdi ise de, bu egemenlik
fazla sarslmad. 13. yzyla kadar Amalfi Suriye ve Msr' da,
Cenova ve Pisa slam Ortadousu ve Kuzey Afrika' da ticari
Eskikitaplarim.com
Karagz
80- AKDENZveiTALYANDENZCDEVLETLER
egemenlie sahipti. Bu paylanada Venedik Ege, Adriyatik ve

Karadeniz'i elde tutarak zenginliini arttrnh. 13. yzylda ise
nfuz alan geniledi ve teki talyan ehirlerini sildi, tek ciddi
rakibi olarak Cenova kald. Venedik Cenova'dan ilk darbeyi
Paleologlar devrinde Galata kolorusini onlara terk etmek ve Karadeniz' den ekilmek zorunda kald iin yedi. kinci darbe
Trkler'in stanbul ve Balkanlar'a hakim olmasndan dolaydr.
Zira Trkler, Venedik ve Cenova'y srekli birbirlerine kar
oynadklar gibi, Adriyatik kysnda bulunan Dubrovnik deniz
cumhuriyetini himayeleri alhna aldlar. Bylece Dubrovnik,
Venedik Cumhuriyeti aleyhine ticari alann geniletti. Bundan
baka 16. yzyl boyu Venedik'e yklenen ar gmrkler ve
Ege'deki Trk egemenlii Venedik Cumhuriyeti'ni kerten
balca nedenlerdendir. Fakat bu etkiyi abartmamak gerekir.
Asl olan Osmanl mparatorluu ile talyan cumhuriyetierinin
birlikte kn hazrlayan deien d dnya artlardr. Venedik arac tccarhkla geinen bir sistemdi. Bu kentin byk
kanalnn iki kysnda yer alan Fondaco dei Turchi (Trk Han) ve Fondaco dei Tedeschi'nin (Alman Ham) gsterdii bir
gerek vardr. Doulunun getirdii mal kuzeyden gelene salp
para kazanan, komisyon alan bir sistem bu alc ve sahcy bulamaynca kecektir. 16.yzylda kuzeyiller kocaman gernilerle douya kendileri gidip, ayn hayat sahalarna yaylnca, Venedik denen gngrm tccar dkkan kapatmak zorunda
kalmhr. Tarihi boyunca Hansa ehirleri, Macar krall, Bizans
ve Cenova gibi rakiplerini mat edebilen bu devlet, ilk darbeyi
Trk imparatorluundan fakat asl ldrc darbeleri ngiltere
ve Hollanda' dan yedi. Onun tanmad tekniin marifeti olan
koca bordal gemiler, Oxford mezunu ince hesapl ve uzun vadeli dnen tccarlar ve anonim ilikilerle alan irketler
Venedikli'ye boyun edirdi. nk aada greceimiz gibi
talyan ehir cumhuriyetleri Yenia devletinin ve ticaretinin
yapsna sahip deillerdi; bu yapya geen Atiantik Avrupas ile
rekabet edebilmelerine imkan yoktu.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
81
talyan Kentlerinde Nfus Art ve Ynetim

talyan ehirlerinin nfusu zaman iinde an llerine
gre olaanst bir byme gstermitir. Bununla beraber bu
ani bir byme deildi ve krdan kente bir gn sonucu olarak
da meydana gelmemitir. Zira tarmda talya, Kuzey ve Bat
Avrupa'nn tersine teknolojik-yapsal bir deiimi yakn zamanlara kadar geirmedi. stelik bu kentler kyl glerini de
daima nlemitir. Ortaa toplumunda tarm temel urat ve
kyller byk ounluktu. Flandr blgesi ve talya'da bu oran
biraz daha dk olmakla birlikte mevcut kent zenaat ve ticareti tarmsal art deeri kullanmaktan ok, ktalararas geleneksel
lks emtia ularnma dayanmaktayd. Kontrol edilen dnyann
genilii, geleneksel ticaret ve zenaatin hacmini byttnden
bu kentler zamanla gelime kaydetti. Venedik'te 1200'lerde
80.000 nfus varken, bu 14. yzyl sonunda 160.000'e kadar
ulat. Ayn alarda Kolonya, Hamburg gibi Avrupa kentleri
en ok 10.000 ila 20.000 nfusa sahipti. Floransa 100.000'e kadar
ulat. Mamafih bu byyen nfus talyan kent uygarlnn
sarsntsna sebep oldu. rnein Piza 1164 ylnda 11.000 nfusa sahipken 1293'te 38.000 oldu. Ancak geleneksel teknoloji alt
yap hizmetlerinin ve tesisatn mkemmelliine yetmediin
den, bu nfus ksa zamanda salgn hastalk, alk, pislik ve sululuun artmasna neden oldu. talyan kentlerinin sk sk salgn
hastalklada knld bir gerektir. zellikle nfusun beslenmesi byk sorundu. rnein Piza kenti Sicilya tahlyla besleniyordu. Bunun gl nedeniyle 15. yzyldan itibaren Piza
kenti yakn evrenin tnlerini elde etmek amacyla kara yolu
yapmna hz verdi. Sonuta evre kylerde zenginleen bir ky
aalar tabakas dodu ve bu da Cumhuriyetin i sosyal hiyerarisini sarsan snf atmalarn dourdu. Venedik Po Ovas'nn rnyle, Floransa ise bereketli Toscana ziraatiyle geiniyordu. Fakat btn bunlar tarmda bir yapisal deime olmamas yznden yeniaiara girerken talyan kentlerinin kne sebep oldu. nk kent zenaat ve ticaretinin yapsn
deitirecek bir zenginlik yoktu.
Eskikitaplarim.com
Karagz
82 -
AKDENZ ve TALYAN DENZC DEVLETLER
talyan ehir cumhuriyetlernin i ynetimi ve toplumsal tabakalamas

alarn
Flandr ve Hansa kentlerininkine benzer ve ortageleneksel sistemi iinde dnlmelidir.
talyan kentleri monariden oligarik bir idari yapya gemitir. Balangta
genellikle bir dk veya kont tarafndan ynetilen bu kentler zenginleen tccarlarn ortak hareketi ve
zenaatkar lancalannn bunlar desteklemeleriyle belli sayda
tccar soylunun tekelci ynetimi alhna girmilerdir. Bu toplumsal yap ve idari sistem de sonuna kadar korunabilmitir.
rnein, Venedik' te balangta Bizans Partisi denen grup manarist bir sistem taraftan iken, zamanla oligarik parti hakim
oldu. talyan ehirlerinin tarihi, ynetici grup yelerinin kanl
nfuz mcadeleleri ile doludur. Shakespeare'in, Romeo ve Julyet
dram talyan siyasal elitinin genel bir tasviridir. Kentlerin savalar da paral asker olan Condottierelerin dankl
dnden, yani adeta bir tr santran turnuvasndan ibaretti.
talya rgtl ve gz kara ordularn istilalarna kar koyamamtr. talyan kentleri bu nedenle diplomasi ile yaayan, bu
sanat gelitiren devletikler oldular. Zaten bir taraftan denizar ticaret de ilk konsolosluk kurumunun douuna yol at.
Consulate del Mare bir eli deil, bir tccar topluluunun
temsilcisi idi ve uzun zaman da yle kald.
talyan Cumhuriyetinde Ticaret, Ulatrma,
Gemicilik
talyan kentlerini modern kapitalist toplum anlay iinde
ele alp incelemek yanlhr. Her eyden nce bu kentlerde snf
sal geikenlik pek yoktur. Toplumsal snflar donmutur. Ticaretin toplu halde yaplp devlete organize edilmesi ve seferleri
ynetenlerin aristokrat ynetici snf yeleri olmas, belirli pay
daima bunlarn almasn saladndan, kabiliyetiyle kazanan
ve zenginleen kimseler pek yoktu. Zaten toplumun ou ya
dondurulmu bir dzen iinde alan zanaatkar lancalarnda
ya da gemicilik gibi mesleklerde hayaln kazanyordu. Bu geni kitlenin hayat artlarnda bir deime grlmemiti. Zanaatlarn zor hayat artlar ve zellikle cam, kuma, boya imalah
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
83
dallarndaki Bizans tipi monopolc rgtlenme artlar ve kent

ynetimindeki basklar bu gruplar ayaklanmaya da srkledi.
Geni kitlelerin.en sknhl zamanlarnda bile ynetici elit, gsterili merasimlerden ve tketimden vazgememitir.
talyan kentlerinde esir ticareti vard. Ev hayahndan gemi-
lerde krek ektirmeye, kamu naatiarna kadar birok alanda

esir kullanlmas adetti. Bir Venedikli veya Floransal senyrn
hpk ark saraylarndaki gibi haremi ve cariyelerden doma
ocuklannn bulunmas olaand. Yahudiler gibi gruplar kamusal haklardan mahrum olarak ehrin periferisinde (kenar)
yayordu. Esasen Venedik'te baruthanenin bulunduu Ghetto
semti Yahudiler'e brakldndan bu isim zamanla kapal Musev! mahalleleri iin yaygnlaan bir terim oldu.
Btn geleneksel sistemlerde olduu gibi ahalinin vergi ile
ezilmesi tehlikeli grlrd. Venedik, Piza veya Cenova vatanda savunma savalan dnda pek vergi demezdi. Temel
vergi gelirleri; gmrklerden, tuz tekelinden, civar kyllerden
ve denizar kolenilerden elde edilen miktard. 1423 ylnda
Venedik Cumhuriyeti, gmrklerinden 615.750, kylerden
329.830 duka ve denizar kolenilerden 200.000 duka alhn gelir elde etmiti. Demek ki denizar ticaretten elde edilen gmrk gelirleri esast. Bu cumhuriyetierin anayasas; teamller,
eitli zamanlarda alnan karar ve karlan kanun ve baz tarihi
fermanlardan ibarettir. Bunlar bugnk Britanya anayasas rneinde olduu gibi gzle grlmez bir ynetim sistemini olu
turuyordu. Kent ynetiminin balca organ, devlet reisi ve onlar meclisi gibi konvansiyonel yetkisi olan organlard. Btn
tayinler bunlar tarafndan yaplrd. Bir Venedik veya Cenova
elisi temsil ettii cumhuriyetin bu organlarna kar sorumlu
idi ve faal bir alma gstermek zorundayd. ou talyan e
hirleri birbirine de kalabalk eli heyetleri gnderirdi. Eli ikametgah konsolosluk, sigortaclk, noterlik ve bankerlik merkezi
olan muazzam binalard. rnein Roma'da Piazza Venezia'da
bir ara Mussoli'ninin babakanlk makam imdi ise mze olan
byk bina, Venedik elisinin papalk merkezindeki saray idi.
(Palazzo Venezia) Venedik ve dier talyan ehirlerinin elileri
rezensione denen raporlarn muntazaman devlete gnderir-
Eskikitaplarim.com
Karagz
84 -
lerdi. Bu mufassal raporlarda bulunduklar yerin ticari, siyasi,

sosyal-iktisadi durumunu dikkat ve ayrntlaryla bildirmek zorundaydlar. Bunlar merkezde dikkatle tasnif edilir, arivde
saklanrd. Bu yetenekli insanlardan meydana gelen brokrat
kadronun braktklar bugn tarih aratrmalar iin bulunmaz
bir kaynak grubunu meydana getiriyor.
Ortaa talyan' her eyden nce bir tccard. Orta zaman
yznden toplu halde yaplmak

Bundan baka ailenin temel retim birimi olduu
geleneksel sistemde, geni sermayeli ve ortakl irket tipinden
ok, aile irketinin iktisadi hayatta hakim tip olaca akt. Esasen bu iki zellik, toplumsal ve siyasal rgtlenmeyi de biimlendiren unsurlar olmutur. Bu yzden 13. yzyldan beri topluca ticaret iin korporasyonlar domu ve gelimitir. Deniz
ticareti birok tccarn gemisinin katld bir filo ile yaplrd.
Bu ticaretin filosuna herkes belirli bir sermaye ile katlyor ve
kardan payn alyordu (commanda denen sistem). Filo kaptannn bazen 3/4'e ulaan bir hisse ald denizdeki bu toplu ticaret sistemine muda deniyordu. Filo komutanl ekseriya, ynetici snf yelerine verildiinden herhangi bir basit yurttan
zenginleme olasl pek azdr. Venedik, Piza, Floransa ve
Cenova Avrupa ilerine kadar uzanan kara ticaretinde de ayn
sistemle alrd. Bu toplu ticari sefere collegiata denir. Bu
nedenle ticari emtiann bol kar getirecek dayankl lks mal kalemlerinden olumas pek tabii idi. Venedik altn (duca) beynelmilel bir para idi. Bununla beraber ortaada ihtiva ettii
altn orannn yksekliine gre her cins para kullanr. 9. ve 10.
yzyllarda Arap sikkeleri her yerde geerliydi. skandinav lkelerinde 80.000 kadar Arap sikkesi bulunmutur. 10. yzyl
dan itibaren Venedik dukas ve Floransa paras (jlorin) beynelmilel sikke oldu Ayn zamanda talyanca da Akdeniz'de bir
lingua franca olmutur. rnein Dubrovnik zadegan Slav
asll olduklar halde talyanca konuur ve talyan tarz hayat
srerdi. Ege' de Sakz, Adriya denizinde Korint, Kefalonya, Akdeniz' de Girit ve sonra Kbrs adalar talyan kltr ve dilini
benimsedi. Ortodoks olmalarna ve Rumca konumalarna
ramen talyan kltrnn izleri kald, bununla birlikte ks
men katolisizm de yayld.
ticareti
yollarn emniyetsizlii
zorundayd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
85
Venedik tarihte pek az rastlanan bir ekilde denizar smrgelerine de kendi damgasn vurdu. Capodistri~, Pirano,
Chersa (Cres), Arba (Rab), Zara, Spalato (Split), Arnavutluk'ta
Cataro (Kotor), Korfu, Girit bunlarn balcalardr. Buralarda
Venedik'in mimarisi, hayat tarz, zevkleri kadar ynetim sistemi de hkm sryordu. Yerli aristokras aralarnda belirli sre iin bir dk seiyordu. rnein, Girit'te bu dkn yannda
adann drt ehrini yneten rektrler vard. (Hanya, Kandiye,
Retirono ve Sitia). Bunlara yardmc olarak bir byk meclis,
bir senato bir de toprak sahipleri, tccarlar ve lonca reisierinin
ye olduu consilium fevdatorum vard. Venedik temsilcileri
kolonilerdeki bu gibi organlada devaml istiarede bulunurdu.
Bu organlar elde tutarak, kolonilerini de kontrol edebilmitir.
Mool istilas dneminde Asya ve Rusya kervan yolunun
emniyeti salannca, talyanlar (zellikle Cenova ve Venedik)
bundan ok yararlandlar. Fakat Hansa ehirleri de bu olaydan
yararlannca Gney Almanya'da yeni bir Alman ticaret burjuvazisi dodu ve talyanlada rekabete giriti. Bu gelime zerine
talyanlar Alpler'in tesinde eski ticari gcn kaybetrnee
balad.
Commanda sisteminde sefere kahlan ortan veya temsilci

suiistimali, zamanla her tccarn bizzat aile fertlerini
ticaret yaplan lkelere ajan olarak gnderip orada ube amasna sebep olmutur. te bu yzden talyanlar, Akdeniz dnyasnda yerleik tccar koloniler~n ve konsolosluk gibi kurumlarn kmasna vesile oldular. talyan tccar ilahiyat, Latince gibi bilgilerden nce, mahalli lehe ve dilleri, muhasebeyi
renen kiidir. Dindar ve yurtsever di; fakat bu, para ve aile
irketi gibi kurumlar kiliseden stn tutmasna engel deildi.
talyan tccar anonim ilikilerin adam deildir. Mterisini
yakndan tanr. Herkesin zevkine gre mal bulur. Bu sebeple
10. yzyldan itibaren talyan porselen ve kuma imalath~neleri
Doulular'n zevkine gre imalata getiler. Bu da !talyan
Rnesans'na yeni zengin boyutlar kazandrd.
tccarn
Eskikitaplarim.com
Karagz
86- AKDENZveiTALYANDENZCDEVLETLER
talyan ortaa ticaretinin denizeilikle eanlama geldii tartlmaz
yapm teknii, seyir bilgisi ve denizcilik sanatnn geliimine talyanlarn yapt katknn en
canl delili; btn dillerde kullanlan denizcilik lugatndaki
talyanca terimierin zenginliidir. 1420 de sadece Venedik tersanelerinde 3000 kzak vard ve 17000 adam alyordu. 11.000
personeli olan 300 ticaret gemisi vard. Gene 45 kalyon ve
11.000 denizci ile Venedik nemli bir deniz gcyd. Gemiler
demade olup eskimeden bir ecnebiye satlamaz, tersanelerde
kleler usta olarak kullanlmaz, gemi yapm teknii kskanlk
la saklanrd. Esasen bu teknolojik sr saklama geleneksel toplumun balca zelliidir. talyan kentleri, camclk, denizcilik,
silah yapm, demircilik, kuma ve boya imalat dallarnda da
bu bilgi tekeline nem vermilerdir. Bu dallarda alan
zenaat iini terk edemedii gibi seyahat hrriyeti dahi yoktu
ve yabanc altrlamazd.3
bir gerektir.2 Gemi
16. yzyldan sonra Venedik deien ticaret ve alc talebine

uyarak ynl ve pamuklu dokumaclna geti. Ancak bu
alanda stnl giderek Atantik ekonomisine kaptrd. Dnyada ticaret denen sanat kaybolsa, talyan tccarlar bunu yeniden icad ederdi. Ancak verimli bir tarmsal faaliyete ve imalatla dayanmayan ticaret faaliyeti snmee mahkumd~r.
Modern alarda endstri teknolojisini yenileyemedii iin Ingiltere bu felaketi yaamaktadr. talyan denizci cumhuriyetleri
de deierneyen tarmsal yaplar ve zenaat retimi nedeniyle
ortaadaki parlak ticad hakimiyetlerini yava yava yitirdiler.
talya ancak 19. yzylda tarm ve sanayideki dirilii dolaysyla
Avrupa iktisadi hayatnda yerini alabildi.
Ransa
ehirleri
ve N ovgorod
Akdeniz dnyas talyan tccar ehirlerinin ekonomik yay

sahne olduu sralarda, Kuzey Avrupa'da da bir ehir
devletleri silsilesinin yaratt ticaret canlanmaya balad. Ku-
lrnma
talyan denizcilii ve gemi yapm konusunda en nemli eser, Frederic
Chapin Lane, Venetian Ships and Shipbui !ders of the Renaissance, Baltimore,
John Hopkins Press, 1934.
3 Lane, Venice, s. 337.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
87
zey Alman ehirlerinin kurduu bu ticar birlie Ha nsa Verein

denmektedir. Alman ehirlerinin bu ticari glenme ve yayl
malannn sebeplerini, Ortaa Avrupa feodalitesinin geirdii
deiirnde aramak gerekir. Hansa ticareti; feodal dzenin doruknoktasndaki bir zlme sonucu kurulup glendi ve yenialann merkezi devlet ve milli ekonomik sisteme sahip krallklan kurulunca da dalp gitti.
10.
yzyldan
itibaren Byk
Karl'n
(Carolus Magnus) imele geiren yerel

dkler ve krallar yarg, idare ve maliye alannda imparatorun
otoritesini siliyorlar, kyleri ve ehirleri ar vergilere bouyor
lard. zellikle tarmsal alan kapasitesinin zengin olduu blgelerde bu zenginlikler ehirlerdeki zenaatlann da gelimesini
salamh. Glenen ehir tccarlan bu baskdan rahatsz olmaktadrlar. Bunun sonucunda ll. yzyldan itibaren Kuzey
Avrupa tarihinde ilgin bir yaylma dnemi balad. Ren nehrinin dousundaki krsal blgelerin ahalisi ve baz fakir valye
ler bugnk Polanya ve Bohemya topraklarna kar istilac bir
ge baladlar. Gle birlikte de bu blgelerde dank olarak
yaayan Slavlar'n zerinde egemenlik kurarak yzylmza
kadar srecek bir Slav-Germen almasna sebep oldular.
paratorluu paralanmaktadr. Egemenlii
Kuzey Avrupa'nn zenginleen tarmsal retimi Flandr ve

Kuzey Denizi salilindeki ehirlerde manifaktr arhrd. rnein Flandr blgesindeki (bugnk Belika) Bruges, Liege gibi
ehirlerin kuma retimi artmt. Bu durumun yaratt ticari
kapasiteden yararlanan ehirler imparatorla bir komn anla
mas (carta commune) yaparak serbest ehir statsn elde
ettiler.
Byle bir ehir imparatora toplam bir yllk harac (tribut)
veriyordu. mparatorun ehrin i vergilendirme, yarg ve idare
sorunlarna kanmaa hakk yoktu. te bu ehirler bylece tc- .
cadarn ynettii yerler oldular ve giderek bamszlatlar.
Kuzey Avrupa blgesi 12. yzyldan sonra ehirlerin gelimesi
iin uygun bir ortamd. rnein ehir statsn ancak 1159' da
alan Lbeck, serbest ehir (Freie Reichstadt) imtiyazn
1226' da elde etti ve sonra Hansa liginin merkezi nc birimi
durumuna geti. Bu ehirlerde (Hamburg, Bremen, Lbeck,
Eskikitaplarim.com
Karagz
88 -
AKDENZ ve ITALYAN DENZC DEVLETLER
Magdeburg, Kln vs.) zengin tccarlardan mteekkil dar bir

tabaka ehir meclislerine (Rathaus) hakim oldu ve ounluu
meydana getiren kk esnaf ve tccarlar zerinde oligarik bir
dikta kurdu.
Balangta
Hansa birlii bu ehirlerin tccarlarnn ferden

bir birlik iken, siyasal gcn kurulmas asndan
birlik yelii stats' ehirlere ait oldu.
kahldklar
Hansa birlii kurulunca Alman imparatoru hara ald bu

birliin yaamas iin gereken destei salad. II. Friedrich tal
ya' daki merkezlerinde Akdeniz ticaretinin gvenliini salayan
Tton valyelerini, 1309 ylnda Venedik'ten Vistl civarndaki Marienburg'a nakletti. Bylece birlik Litvanya ve Moskova'ya kar korunmu oluyordu. stelik Mool istiHis dneminde Asya ticaret yollarnn gvenlii de salannca Karadeniz'in kuzeyinden geen kara yolunun getirdii nimetler
Hansa birliine akarak zenginlik arth. Lbeck ehrinin hastr
d paralar beynelmilel tedavl arac oldu. Hansa ehirleri birlemenin de verdii gle ticarette rakipsiz hale geldiler. Norve Vikingleri denizleri korsanlkla elde tutarken, Hansa bu
dneme son verdi ve ticareti gelitirdi. 971-1016 arasmda Kuzey Denizi tamamen ticarete almh. ngiltere bu dnemde
ilkel bir tarm yaps iinde olduundan ve ticareti geliemedi
inden IL Henry devrinde kolayca imtiyaz elde ettiler (carta
mercatoria) ve 1157'de Londra'daki Gildehalle'yi kurarak buray bir kontur haline getirdiler. Hansa birliinde tam ye e
hirler yannda yar temsili yeler ve bir de iliki kurulan kontur
ehirler (Londra, Novgorod, Lizbon gibi) vard. Bu sonuncular
bir tr koloni ehir saylmamaldr; nk Hansallar burada
geni ticari imtiyaza sahip olduklar halde idari askeri bir gleri yoktu. Hansa birlii Venedik, Cenova, Pisa'nn aksine; lks
emtia, kuma ve baharatlardan ok balmumu, krk, tuz, balk,
kymetli aa gibi ikincil mallarn ticareti ile urayordu. 13.
yzyl balarnda Londra, Bruges, Hamburg, Lbeck, Reval ve
Norve'de Bergen'e kadar yayldlar. Novgorod ve Smolensk'e
kadar konturlarn genilettiler. 14. yzylda ise Hansa birlii
Kuzey Avrupa, Baltk, skandinavya ve Rusya'daki tek rakipsiz
ticari birlik haline geldi. Birliin konturu olan ehirlerde Hansa
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
89
ehirlerinin tccar idari yaps taklit ediliyordu. Bu idari yapy

gzden geirelim; ehrin tccarlarndan seimle (daha dorusu
en gllerin seimiyle) meydana gelen rathaus, kenti konvansiyonel bir sistemle ynetiyordu. Yksek memurlar, belediye reisi (brger-meister, ayn zamanda ehrin bakan ve en
. yksek hakim) dier yarglar, polis vs. gibi memurlar bu meclise tayin ediliyor, denetleniyordu. Rathaus son yarg ve denetim merciiydi. Btn kararlar burada alnr, d ilikiler buradan ynetilirdi. Hansa ehirlerinin papalkla olan ilikilerinde
de para sahibi olan talyan devletlerininkine benzer bir rahatlk
vard. Roma'daki Papa onlara deit onlar kendi blgelerinde
Roma'ya hkmediyordu. Kilise para babalarnn ynetimi ile
uyumak zorundayd.
Hansetag, btn ye ehirlerin katld konfederasyon

meclisi idi. Merkez Lbeck ehri olmasna ramen bu bir
informel (doal) liderlikti. Yoksa Hansetag her zaman ayr bir
ehirde toplanrd. Toplantda btn ye ehirler bulunmak zorunda idi. Kararlara bir ehir katlmazsa kabul mmkn de. ildi. Hansa ehirlerinde mali aristokrasinin, ynetime kskan
lkla sahip kp alan orta ve alt snfara hibir ekilde sz ve
temsil hakk vermemesi gibi bir antidemokratik tutum, idarenin yozlamasna sebep oldu. Bu zmre siyasi ve iktisadi monopol haklarndan vazgemedi. ynetimdeki bu dengesizliin nedeni bu ehirlerin ekonomik yapsndan ileri geliyordu.
ehrin ekonomik hayat uzun mesafe ticaretle uraan tccarlar, kk dkkan sahipleri ve retici zenaatkarlarca yrtlyordu. retici zenaatkar tccarn ehre mal getirmesini deil,
gtrmesini isterdi; nk mal alnrsa bundan o kazanl
kard. Oysa mal getirirse, ucuz (ve muhtemelen daha kalitesiz
fakat sat ve srm imkan fazla) olan bu mal dkkanclar alr
ve retici zanaatkar maln satamazd. Buna karlk zanaatkarn maln tccarn kapatmas, kk dkkancnn satacak mal
bulamamas demekti. Bylece bu zmrenin yldz barnad
ve atmalarn ard arkas kesilmedi. Buna karlk bu oligarik
ehir demokrasisi feodal despotizrnin hkm srd baz yerlerde olumlu etkilerde bulundu. Novgorod knezlii (dukalk)
bunlardan biridir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
90 -
Ransa ligi ile ticaret ilikilerine giren Kuzeybal Rusya'daki

Novgorod knezlii bu sayede krk, balnumu gibi hammaddeleri toplayp satarak ksa zamanda zenginleti ve glendi. Daha nce Kiev byk knezliine tabi olan Novgorod, 12. yzyln
ilk yarsnda Kiev byk knezinden bamszlk berat ald
(possednicestvo). Bundan sonra byk knezi, ehrin bayarlar (zadegan) semeye balad. Knez snrsz otoriteye sahip deildi. Knez'in yannda bu boyarlardan kurulu vee (meclis) ve
bir de sovyet gospod (beyler uras) vard. Son karar mercii bu
meclis idi. ehrin vladikas (bapiskopos) Bizans kilisesinden
bamsz oldu ve Novgorod daha 12. asrda Rus kilisesinin bamszlnn ilk rneini verdi. ehirdeki amele, ii ve kyller rniyeludi (kara halk) diye adlandnlrd ve hibir haklar
yoktu. Buna karlk baz esnaf temsilcileri Avam Karnaras derecesindeki vee'ye girdiler. ehir ii, bnyesi itibariyle huzursuzdu. Esnaf hammaddeyi eskisi gibi bulamyordu. Hele Ransa
ile yaplan 1391 Niebuhr andlamas ilikileri daha da artlrn
ca, Novgorod tamamen Ransa pazaryla btnleti ve btn
kazan dar bir bayar zmresinin cebine akl. Bununla beraber
Novgorod ilk zamanlarda salam ve zengin bir yapya sahipti.
Zenginlii sayesinde hara deyerek Mool istilasndan kurtuldu ve Rusya'nn Moollar'la deil de Bal ile temas ederek
gelien ksm oldu. 1456'dan itibaren ordunun zayfl yznden (nk zadegan komutan deil tccard) Moskova'ya kar
koyamad. Ayrca Moskova'nn denize alan kaps idi. Neticede 1478'de Moskova byk knezi III. ivan, Novgorod'u topraklarna ilhak etti. 13. yzylda 30.000 nfusla, Rusya'nn en kalabalk ticaret ehri idi ve Novgorod panayn daha uzun zaman
canlln korudu. 16. yzylda ar Korkun ivan ehrin zadegann ezerek otonomisini tamamen kaldrd ve Novgorod ortaa tipi oligarik demokrasiden, otokratik Rus arlk ynetimine geti. Fakat kentin Rus kltr hayalnda Bal'nn aracs
olarak nemli etkileri olnutur. Novgorod, Rusya tarihinde
veya zenginlii dolaysyle
Novgorod
Cumhuriyeti
Gospodin Velikiy Novgorod (Byk Efendi Novgorod) diye
anlr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
91
Ransa Birliinin k
Birlik, askeri g olarak Balhk lkelerindeki Tton valye
lerini kulland. Bununla beraber Hansa birlii askeri donanma
ve ordu ynnden talyan ehirleri kadar gl olmadndan,
birliin bu zaaf onun ykmnda rol oynayan zahiri sebeplerden biridir. Birliin yesi olan ehirler, Akdeniz ehirlerine gre ok az nfusa sahipti (rnein Kln ancak 25.000 nfusa
ulaabilmiti). Bundan baka bu ehirler etrafndaki blge zerinde bir hakimiyet kuramamd. Bu yzdendir ki nfuz blgelerinde tarmsal faaliyet ve rn fazlasn kontrol edememi
ler, zaten nemsememilerdir. Hansa ligi depolama, tama,
alm ve sahm faaliyetleri zerinden kazanan bir iktisadi nitedir. Tarm faaliyetlerini kuzey Alman blgesinde gelitirmedik
leri gibi 14. yzyldan itibaren kontrollerine aldklar Norve
ticaretini de kendi yaplarna uydurduklarndan, Norve tar
mnn gelimesini de baltalamlardr. Norve'i 1283-85 savanda yenen Hansa birlii lkenin son direniini 1370' deki
Stralsund anlamasyla yok ederek; Oslo veBergen'de konturlar elde etti ve ta zlanda'ya kadar uzand. Birliin Kuzey Almanya' da, Orta ve Gney Almanya'da ye ehirleri vard: Dou Avrupa'da Thorn, Krakov ve Lamberg'e uzanmlard. Milana, Cenova, Venedik gibi talya ehirlerinde depolar vard.
Mesela Venedik'te Fondaco di Tedescli (Alman Ham) denen
depoda Akdeniz mallar ile kuzeyden getirdikleri mallar depolayp deiim yaparlard. Bylece Hansa birlii Venedik'in kuzeydeki bir ticari ajan gibiydi. Ayrca talyan ticari stnlnden ve bilgisinden burada yararlanyorlard. Muhasebe ve
ticari ilem renmek iin bir alay gen adam burada staja gelirdi. Bu genlerden biri olan Mattheus Schwarz, ilerde nl
Fugger'in ba muhasebecisi olacak ve burada rendii muzaaf
usUln Almanya'ya sokacakhr. talyanlar
muhasebe
Hansa'nn al veriini denetler, emtiay lp bier ve gmrn alrd. Hansa tccarlar ve ticari yaps talyanlarca her
zaman aalanmhr. Gerekte de yleydi. Tarmsal bir retime dayanmayan bu g, tipik bir ortaa ticaretiydi ve bir tr
araclk faaliyetiyle zenginleiyordu. Avrupa'da tarmsal reti-
Eskikitaplarim.com
Karagz
92 -
AKDENZ ve ITALYAN DENZC DEVLETLER
mi kontrol eden merkezi krallklar kurulunca da egemenliini

yitirdi. ngiltere'de Kralie I. Elizabeth Hansallar' kovdu.
1491'de Novgorod, III. van tarafndan fethedilince Rusya ticareti dahi kaybedildi. Litvanya'nn gerilemesi Ballk ticaretini
sarst. Giderek Norve, sve'in ve ngiltere'nin nfuz ve ticaret
alan haline geldi. 1669'da son olarak toplanan Hansetag bu
birliin tarih sahnesinden oktan ekildiini simgeliyordu.
Hansa birlii kuzeyde ticari bir btnlk meydana getirmiti.
Ayn zamanda kltrel bir birlik ve etkileim yarath. Mimaride, bilimde, sanatta, dini hareketlerde bu grld ve Almanya'nn dier blgelerinden farkl bir dnya dodu. Almanya'ya
Rnesans kltr bu sayede girdi. Bir deniz ticaret ve nakliyat
hukuku bu sayede geliti. Ama bu yap modern dnyaya ayak
uyduracak bir yap deildi. Hansa birlii de Venedik, Cenova
ve Floransa gibi ortaa dnyasnn ykmn grp yeniala
rn okyanuslara alan dnyasna ayak uyduranad. Bu sistemlerle Osmanl mparatorluu arasnda tarihi bir kader birlii
vardr.
lave Okumalar
talyan Denizci devletleri ve Hansa birlii hakknda Trkede
genel bavuru kitab yok gibidir. Trke ve ekseriya

yabanc dildeki balca bavuru kitaplarnn listesi
yledir:
M. Tayyib Gkbilgin, "Venedik Devlet Arivindeki Trke Koleksiyon", TTK Belgeler V-VIII/9-12 (1968-71) Ankara
1971, s. 1-52.
Horatio Brown, Studies in the History of Venice, 2 vols. John
Murray London 1907, repr. of 1907, ed. B. Franklin,
New York 1977.
Gene A. Brucker, Renaissance Florence, John Wiley and Sons Ine.
New York 1969.

Philippe Dollinger, The German Hansa, Stanford Univ. Press
1970.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
93
David Herlihy, Pisa in the Early Renaissence (A Study of Urban

Growth), Yale University Press 1658.
Friedrich Lane, Venice - A Maritime Republic, John Hopkins
Press, Baltimare 1973.
William Mc. Neill, Venice (1081-1797), Univ. of Chicago Press,
Cihicago 1974.
Konrad Onasch, Gross Novgorod, Verlag Anton Schroll und Co.
Wien und Mnchen 1968.
Henri Pirenne, Medieval Cities, Princeton Univ. Press, Princeton
1970.
Fritz Rrig, The Medieval Town, Univ. of California Press,
London 1971.
Arnonda
Sapori, Tie Italian Merchant in the Middle Ages, Norton

and Comp. NewYork 1970.
W. Heyd,
Yakn Dou
Ticaret Tarihi, ev. E. Ziya Karal, TTK Yay.

Ankara 1975.
Mbeccel B. Kuay, Sosyoloji Ders Notlar, stanbul ktisadi ve

Ticari limler Akademisi Siyasal Bilimler Yksek
Okulu 1975-76 yl ders notu (oaltlm).
Pierre Ducasse, Tekniklerin Tarihi, ev. Turhan Dveren,
Dizisi/40, stanbul 1976.
Eskikitaplarim.com
Geliim
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
DRDNC BLM
12. ve 13. Yzylda Anadolu
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
12. ve 13. Yzylda Anadolu

10 ve ll. yzyllarda Ortadou blgesinin siyasal ve kltrel
nemli deimeler ba gsterdi. 10. yzyldan
itibaren Ouzlar'n baz kollar Maveraunnehr' de Amuderya
(Seyhun nehri) blgesinden hareketle ran Horasan'na girdiler.
Seluk! ailesinin Ouzlarn Knk boyundan olduu sylenir ve
tarih sahnesinde ilk bilinen grevleri Karahanllar'n kapkulu
askerliidir. Seluk Bey bu harredann kurucusudur. Seluk
Bey'in torunlar olan Turul ve ar Beyler 1040'da Gazneli
Sultan Mahmud'un olu Sultan Mesud'a kar Dandanakan
savan kazandlar ve bu olayla ran hakimiyetinin kaplar onlara alm oldu. 1055'de ran fethini tamamlayan Seluklular
ardndan Badat ehrine girdiler ve slam halifesinin koruyucusu olmak gibi bir misyonu yklendiler. Bu misyonu ii
Bveyhi hanedaruna ve Msr' daki gene ii mezhebten Patmi
lere kar kullandlar Snni slam politikas ve askeri rgtlenme ile Seluklu Devleti, Ortadou siyasetinde ideolojik bir nderlik ykleniyordu. Hatta mevcut birok tarikatler bile devletin bu tutumuna uygun olarak rgtlendirildi ve etkin bir politika izlendi. Turul'un halefierinden Alparslan 1071' de Malazgirt ovasnda Bizans ordularn yendi ve Anadolu kaplar kendisine ald.
corafyasnda
Bu dnemden sonra ran Selukileri'nin youn bir ekilde

Ouz Trkmen airetlerini ve kyl, ehirli, dervi, esnaf, sufi
her snf ve zmreden halk Bahya sevkettii tahmin ediliyor.
Bu g, bir iskan politikasndan ok Rum (Roma) denen Kk
Asya' da yeni bir hayat alan arama neticesi olarak ortaya k
mhr. Trkler'in Anadolu'ya gelii ile lkemizin tarihinde yeni
bir dnem ald. Bu yeni kavim Akdeniz medeniyetine giderek
uyum salamaya balad. Gelen gebelerin step kltrnden,
yani atlkla geinen bir kltrden gelmesi nemlidir. At yeti-
Eskikitaplarim.com
Karagz
98 -
12 ve 13. YZYILDAANADOLU
tirmek, bir topluma sratli hareket, organizasyon ve gl bir

disiplin yetenei kazandrr. Bunu Gney Rusya Kazaklar'nda,
Macarlar' da, daha nceleri Uz, Kuman, Peenek gibi kavimlerde de grmek mmkndr. Fazladan, bu toplum Dou Akdeniz uygarlna birden bire deil, fakat kademeli olarak ge:rti
ti. ran'da kurulan devlet ve uzun yzyllardan beri eski ran
Medeniyeti ile var olan youn ilikiler, feodal devlet dzeni,
brokrasi ve toprak sistemi alannda taklit yetenei yksek
olan bu topluma birtakm yeni kurumlamalar getirmiti. Dolaysyla Kk Asya'ya gelen bu toplum, beslendii kaynak bakmndan da Bizans toplum sistemine fazla yabanc deildi.
Bylece 12. yzyl, Ortadou tarihinde ran, Mezopotamya ve
Kk Asya kltrlerinin bu dinamik askeri rgtl toplum
araclyla yeni bir senteze ulah dnemdir. Miladi 10-11.
(hicr'i 5.) yzylda Trkler'in Ortadou'da grmneleri ile, Ortadou askeri arazi sistemi ve idari rgt salam esaslar zerinde tekrar kuruldu ve Ortodoks (snni) slam, ia ve Harici
mezheplere kar tekrar kuvvet kazand. zellikle Alparslan'n
halefi Sultan Melikah devrinde toprak sistemi, mlki, adli ve
dini-ideolojik alanda bu dzenin temelleri ahld. Sultan
Melikah'n veziri Nizam'l mlk'n nl eseri Siyasetname
bu dzenin bir belgesi ve ortaalar Ortadou devletlerinin ortak bir anayasas haline gelmitir.
Melikah'n
lmne rastlayan devrede
anari ba
gsterdi.
mparatorluun nemli blmleri atabeylikler (eski ranllarn

satrabl gibi) iken, adeta mstakil hkmdarlarn idaresinde
devletler haline geldiler. Anadolu Seluklu Devleti de bunlardan biridir.
1099' da Hallar'n ukurova (Klikya), Yukar Mezopotamya ve Bah Suriye' de yerlemesi ile Anadolu Seluklular Irak
Seluklular'ndan corafi bakmdan koptular. Byk Seluklu
mparatorluu'nun ran ve Horasan'daki asl arazisi ise paralanarak bir sr kk Trkmen devletkleri kuruldu. 12.
yzyl sonunda Badat Halifesi Nasr'ulillah Irak Trkmenleri'ni ezerek hilafet devletini yeniden kurmaya muvaffak oldu.
Anadolu' dan baka Azerbaycan' da Kutbuddin ve oullar, Ahlat' da Mervanoullar, Kars' da adadoullar, Yukar Mezopo-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
99
tamya'<ia Artukiler, Suriye' de Tu tu'un oullar kk devletler

sryorlard.
halinde
hkm
Anadolu' da
ise
Danimendiler, Mengcekoullar, Saltukller ve sonra bunlar
ortadan kaldran Kutalm oullar hakim idiler. 13. yzylda
ortaya kan Mool istilas btn gney ve orta Rusya'ya,
ran' a Mezopotamya'ya yayld. Msr' da Memlfkler bu olayla
mstakilen ortaya kp Moollar'a direnebildiler. Ayn-
C e ll u d' da Moollar yenip durdurdular. Anadolu Seluklular
13. yzylda Moollar'n vassali oldular. Ancak bu dneme kadar Anadolu Seluklu Devleti nemli kltrel ve yapsal deimeler geirmitir. Bunlar bilmek sadece Trkiye tarihi ynnden deil, uygarlk ve toplumsal deime gibi olaylar anlamak asndan da nemlidir.
Gebeler topraa yerlemeye meyyal ve yerleik toplumun
etkilerine akhr. Onun iindir ki gebeler Ortadou - Akdeniz imparatorluklarnda yeni bir dirilmeye ve kltrel senteze
sebep olmulardr. Bunu Araplar, Trkler ve Moollar'n tarih
sahnesine knda grmek mmkndr. Trkler'in Roma lkesine girii ile zellikle slam milletlerinin tarihinde kendilerine slamn klc olmak gibi bir tarihi misyon izafe edilmitir.
Bu olayn stanbul'un fethi, Arnavutluk ve Bosna'nn sHlmla
trlmas
gibi byk sonularn bir balangc olduu
tekrarlanagelmitir. Halen modern alarn slamclar bile bu
tarihsel nitelii tekrarlarlar. Gzden karlan bir ey, Trkler'in
bir Akdeniz toplumu olmak iin ilk adm athklardr. Trk dili
ve kltr; bnyesindeki Ortadou ve ran geleri de birlikte
olduu halde, Dou Akdeniz medeniyeti ile kaynamaa ba
lad. Anadolu'da kurulan devlet Roma'nn tarihi misyonunu
devrald. Eer Ortodoks-Dou kilisesi knt iinde olmasa,
belki dini bir deiim bile meydana gelebilirdi. Byle bir dei
imi, 9. yzyldan beri Maveraunnehr' de Trkler zerinde etkisini aka gsteren ran ve Arap uygarlnn izleri nlenmi
olmaldr. Bu yzden dini ve kltrel bir birlik iinde olmayan
Bizans Anadolusu da dini ynden bu gelenlerin karsnda tutunamad ve zaman iinde eridi.
Anadolu'nun Trklemesi denen olay rki bir keyfiyet dehatta tmyle kltrel bir olay da deildir. Trk dilinin
ildir;
Eskikitaplarim.com
Karagz
100 -
12 ve 13. YZYILDA ANADOLU
Kk Asya'nn byk blmnde egemen olmas, 12. yzyl

da biten bir sre de deildi. Bu uzun zaman iinde gerekle
mitir. Trke'nin Kk Asya'da tutunmas kesif bir Trk g kadar lkede yaayan halkn kltrel bir birlik iinde olmamasndan da ileri gelir. Dou Anadolu' da eitli Ermeni leheleri, Krte, Gneydou' da Ararnca gibi Sami diller, Kapadokya' da muhtelif dil ve leheler, gneyde Pamfilya, Psidya, Likya' da ve batda Karya ve onya' da ayr Hellen leheleri konuu
luyordu. Bunlardan baka Balkanlar' dan getirilip, Anadolu'ya
yerletirilen Uz, Peenek gibi Trki gruplar da sayalm. Dil birlii olmayan lkede, dini birlik de yoktu. Ortodoks-Roma kilisesinin dnda anti-cheleedon dediimiz kiliseler, Ermeniler
ve Yukar Mezopotamya kavimleri Nasturi, Monofizist ve Hal
istilasndan sonra ksmen Katalik Kilisesi'ne bal idiler. Bunun
iindir ki, Trke bu Babil kulesinin ortasnda ortak bir anlama
dili (lingua Jranca) olarak yerleti. Nitekim 12. asrda talyan
lar bu lkeye Turcmenia veya Turchia, demeye baladlar ve
bu isim kald.
11.-12. yzyllar Kk Asya'da ekonomik sknt dnemidir. Bizans'n Makedonya hanedam dnernindeki Dou Akdeniz egemenlii elden gitmiti. Venedik ve Cenova Dou Akdeniz ticaretini ele geirmilerdi. Rusya ticareti ise Novgorod dukalnn (cumhuriyetinin) eline, dolaysyla Hansa ehirlerinin
etki alanna girmiti. Dahilde karklk ve blnmelere ra
men, Trk fethi dneminde salanan ekonomik birlik, zellikle
Sryaniler, Ermeniler gibi mezheplerin mensuplar tarafndan
sempati ile karland.
Anadolu' da yerleik dzene geite ran devlet ynetimi
kadar, Bizans'n da etki ve katks olduuna kuku. yoktur. Bu
iki unsurun aratrlmas ise yeterince cevaplandrlamayan sorunlarla uramay gerektirir. Gebe federasyonlar halindeki
Daninendi veya 15. Yzyl ran'ndaki Trkmen Akkoyunlu
devletleri gibi siyasal kurulular dalmaya mahkumdu. Seluklu dzeni bir yandan yerleen toplumun devlet sistemini
kurarken, bir yandan da gebelerin eritilmesi ve bertaraf
edilmesi ile urat. Ancak bu konuda kesin baary Osmanl
lar 15. ve 16. yzyllarda salam grnyorlar ...
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
101
A. Seluklularda Merkez ve Eyalet rgt

ran' daki Byk Seluklu mparatorluu ve Anadolu Seluklular'nn
ynetim rgt hakknda yazlan, aratrrlan ve

bilinen gereklerin pek az olduu tekrarlanagelir. nk bu
dnemin tarihini arahrmak iin n planda Fars, Arap, Sryani,
Ermeni, Bizans ve hatta Grc kaynaklarna inmek gerekmektedir. zellikle temel kaynaklarn ve vakayinamelerin en nemlileri Farsa ve Arapa yazlmtr.
Merkez ve eyalet rgtn incelerken model olarak ran
bakmak gerekir. nk Anadolu Seluklular
bu geni imparatorluun bir vassal olup, zellikle devletin brokratik rgtlenmesi ynnden ran Byk Seluklular'nn
bir taklididir. Bununla beraber biz bu noktay gz nnde bulundurarak Anadolu Seluklu Devleti devlet tekiHHn gzden
Seluklular'na
geireceiz.
Seluklu devlet rgt byk lde ran ve Ortadou devletlerinde grlen sistemden etkilenmitir. Hatta ran' da broktaside dilin Trke olmadn da dikkate alrsak, brokratik
kadrolarn da geni lde Trk olmayanlar tarafndan doldutulduunu sylemek mmkndr.
Esasen Seluklu sistemi, Ortadou toplumlarnda grlen
rgtlenmenin tarihsel bir sentezidir. Anayurt Ortaasya'daki
ouz gebe unsurun nemli katks askerlik teknii ve askeri
tekilatanma alannda olmutur. Orduda komuta dilinin ve
kullanlan deyimierin de Trke olmas bu gelenein bir devamdr.
12. asr; Trkiye tarihinde ortodoks slam kltrn kesin

egemenlik kurduu bir a olarak anlalmamaldr. Daha ok
eitli din ve dile sahip topluluklarn karlkl kltrel al verii sonucunda ortaya kan tarihi bir sentez sz konusudur. Bu
kozmopolit yap pek belirgin olmaldr. Mesela, mslim ve gayrimslimler arasnda bir kyafet ayrm bile yoktu. Hatta Sultan
Melikah devrinde Antakya patrii yerinde braklm, stan-
Eskikitaplarim.com
Karagz
102 -
bul' a gidip gelmesine bile izin verilmiti.l Btn bunlara kar

yeni dinin gelii Anadolu kiliselerinin ve ruhbann Bizans
blgelerine ekilmesinin nemli bir nedenidir. Bu slamiama
sreci bir katliamla deil, yeni dillin ve tarikatlerinin propaganda ve rgtlenme gc sayesinde tamamlanm olmaldr.
1176' da Eridir Gl civarnda cereyan eden ve Trkler'in galibiyetiyle sonulanan Miryokefalon Sava Anadolu'nun Trkleme tarihinde dnm noktas saylr. Bununla beraber Anadolu'nun her yerinde Ouz boylarnun ayn younlukla yerle
tii sylenemez.
lk
Bu durum merkezi idare kadar, eyalet ynetiminde de yeni

bir yapnn biimlenmesine sebep oldu. Ynetimin banda sultan yer alyordu. Nazari olarak Anadolu Seluklu sultan ran
Selukileri'nin vasal ise de, fiiliyatta tamamen bamsz idi.
Halife kendisine bir menur gndererek hakimiyetini tasdik
ediyordu. Ama sultan ortodoks slamlar kadar btn gayrimslim tebeann da lideridir. Baz kiliselerin duvar resimlerinde imparator figrnn yerine Seluklu sultannn konmasn
dan bu durumun umunl bir kabul grd sonucunu kart
mak da mmkndr. Gelenee gre saltanat, hkmdar ailesinin mterek malyd. Bu yzden kesinlemi bir veraset sisteminden sz edilemez. Seluklu tarihinde kanl taht kavgalar
pek yaygndr.
Merkezi hkmette her biri birer ofis (bakanlk) karl
olan divanlar vard. sim olarak Abbasi geleneinin devam
olan bu divanlardan, divan- saltanat bazen hkmdarn, bazen sahib-i azam denen vezirin bakanlnda toplanrd ve en
byk karar ve mzakere organyd. kinci derecedeki divanlar
ise;
Divan- istzvfa: Maliye ofisidir.
mstevf'idir.
Bakan
maliye
nazr
olan
Divan- pervane: Bu divann reisi pervane olup, Osmanllar

daki nianclk gibi; arazi tahrir ve ikta defterlerini saklayan ve
bununla ilgili muamelat yrten ofistir.
1 Claude
Cahen, Pre-Ottonan Turkey, s. 208.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
Divan- iirz:
Ordunun
levazm
ve mali
ilerine
103
bakan bro
idi.
Divan- tura: Tural denen bir reisi
dar adna yazma ilerini yrtrd.
Divan-
vard.
Bu ofis hkm-
israf Devletin mali, idari' ilerini denetleyen ofistir.
Bunlardan baka emniyet ileri grevlisi ve adiiye vekili

fonksiyonunu gren emir-i dad vard. Seluklu merkezi idaresinin bu nemli memurlar yannda, eyalet kadlarnn tayin ve
terfi ileriyle uraan grevli; ilmiyyeden olan kadiyu'lkudatd. Seluklu saraynda hacibu 'l-hccab (protokol efi),
emir candar, emir-i silah, emir-i alem, camedar,
arabdar- has, emir aniglr, emir-i ahur, serhengha-i
avu gibi ran, Osmanl ve Bizans saraylarnda bulunan memurlarla ayn fonksiyonlara sahip bir grevli kadrosu vard. Bu
grevlerin, Ortaasya ve ran kkenli olup, Osmanllar tarafn
dan tevars edildii ileri srlyorsa da; ortaalar boyu Bizans ve Ortadou devletlerinde de bulunduu grlmektedir.
nl tarihimiz Fuat Kprl bu kurumlarn Bizans veya ran
meneli olduu konusunda bir tarhma yapmhr.
Seluklu eyalet idaresinin ikta sistemi zerine kurulduu
sylenegelir. Genellikle askeri snfa verilen bu topraklar yannda, yerel feodallere de benzer imtiyazlarn verildii ve eski
imtiyazlarn tannd bilinmektedir.
Eyalet idaresinde hanedana mensup prensierin n planda
yer ald grlyor. Bunlar lkenin muhtelif blgelerini ynetirler ve yanlarnda atabegler bulunurdu. Her vilayetin kads
ve muhassl denen mali grevlisi vard. Vilayetlerin idari, askeri ileri emir sipahsalar denen, Osmanllar'daki beylerbeyi
benzeri grevlilere braklmh. Nihayet suba veya serleker
denen daha kk grevliler alt kademelerdeki idari birimlerin
banda idiler.
ehirlerde,
idarecilerin grev alanlarnda yardmclar esnaf

Her esnaf snfnn ahi denen reisieri o ehrin ahi
baba denen umumi esnaf reisinetabi idi. Reisierin yan banda
yiitba denen esnaf ileri gelenleri o lancann ynetiminden
sorumluydular. ehir ayan idi diye adlandrlyor. Bir ehloncalaryd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
104 -
12 ve 13. YZYILDAANADOLU
rin idi bas o yerin ayan reisi mesabesindedir. Mahallelerin sorumlu yneticisine nde deniyordu. Selukilerde her
ehrin ilmiye snfnn reisine eyhlislam denmektedir. Mderris, naklb ve taleb~ grubu, eyhlislfunlar tarafndan temsil
edilirdi. Seluki ehirlerinin iktisadi geliimi ve etnik yaps, Bizans dnerninden Osmanl dnemine gei demek olup, iyice
aydnlahlamam konulardan biridir.
B. Anadolu Selukilerinde Toprak

ve Askerlik
Anadolu Selukileri'nin ve ran Selukileri'nin askeri bir
toprak ynetimi esasn getirdikleri literatrde tekrarlanagelir.
Burada; "asl olarak toprak mlkiyetinin askeri snfa verilmeyip sadece topran r veya hara gibi gelirlerinin, ksmen
veya tamamen hizmet karl olarak sz geen askeri snf
mensupianna brakld ... " belirtilir. 2 Buna ikta sistemi deniyor.
Yaplan aklamalara gre, Seluklu meras ve askeri snf
toprak zerinde mlk sahibi olarak deil, ancak bir kontrolr
ve geimini kendisine ayrlan gelide salayan memurlar olarak
tanrnlanyorlar. Fakat Seluklu arazisinde zel mlkiyerin geni yer tuttuu, bir takm eski hanedanlar ve nfuz gruplarnn
toprak zerindeki hakimiyetinin tannd; nihayet ikta arazisinin de rsen el deitirdii gz nne alnrsa, askeri snfn pekrua Charlesmagne (Byk Karl) Avrupas'ndaki feodal beyler
gibi olmasa da zaman getike toprak hakimiyetine tam anlamyla sahip olduklarn sylemek mmkndr.
Seluklu arazisi ri (slfunlarn elindeki), harac (gayrimslim reayann elindeki), miri (saltanat makamna bal)
topraklardan oluur. Eski yerli hanedanlarn tasarrufundaki
yerler ve vakf arazi de buna ilave edilmelidir. Vakf arazide
kyl rn dierlerinde olduu gibi aynen (mal olarak) vakfn mtevellisine teslim eder. Yani hpk askeri ikta'da olduu
gibi vakf toprakta da r ve dier resimler vakfa verilir. Ge2
Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, stanbul1971, s.69-70.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
105
ve gelime, vakf mtevellileri grevi irsen devraliin, Osmanl devrindeki gibi vakf araziyi kontrol eden
bir zmrenin douu biiminde sonulanmhr.
nel
eilim
dklar
Vakflar belirli hizmetler iin kurulduu gibi, Seluklu

Anadolusu ve ran' da belirgin bir yaygnlk kazanan ticari yol
ebekesi ve kervansaraylarn3 bakrnma ynelik amalarla da
kurulur. ehir ve ehir civarndaki arazi ise zel mlklerdir.
Airetler muharrerat denen yllk vergi verirlerdi. Gebe
Trkmenler, Osmanllar'da olduunun tersine, Seluklu Devleti'nin tam bir otorite ile kontrol edemedii, ama baz amalar
iin kullanabildii gruplard. Eyaletlerdeki ikta sahibi askerler
her blgede bir emir sipehsalar'n bakanlnda toplanrd.
Daha alt kadernede serleker ve subalar vard. Tm ordunun banda ise melik'ul-mera (beylerbeyi) denen bir kumandan vard.
Anadolu Seluklular'nda da yaya ve svari askerden oluan

bir kapkulu ordusu vard. Bunlar harp esirleri veya saln al
nan klelerden oluurdu. Bu ordu mfarede, halka-i has,
guZaman- dergah ve mlazman- yayak isimlerini tayan
drt ayr blmden oluuyordu. Kapkulu merkezde bulunup,
ayda bir Osmanllarn ulUfesi gibi pfegani denen bir maa
alrd. 4
Seluklu ordusunun asker says, eyalet ve kapkulu askeri

arasndaki orana dair ak bir bilgi yoktur. Gene askeri ikta rejimine giren topraklar, mlk topraklar ve vakf topraklar hakknda da salkl rakamlar elde edilerneyecei akhr. Bu sistemin Ortadou'daki eski dzenden esinlendii grlyor. Ancak askerlik teknii ve ordunun rgtlenmesindeki temel oluumda Asya1 toplumun askerlik unsurlarmaramak gereklidir.
Seluklu kervansaraylar iin bkz. Osman Turan, "Seluki KervansarayBelleten, X/39, s. 471-96.
4 .H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatma Medhal, s. 53-4.
3
lar",
Eskikitaplarim.com
Karagz
106 -
C. Anadolu' da Beylikler Dneminin

Yaratt Tarihi Sonular
13. Yzylda Anadolu Mool tahakkm altna girdi. Bu
nisbi durgunluk ve anari dnemi, bilindii gibi yar ve giderek
tam mstakil birtakm mahalll devletiklerin ortaya kmasna
sebep oldu. Bu dnem Trkiye tarihinin, zellikle kltr ve
toplum hayatnda, nemli ve kalc sonular oldu.
nce bu beyliklerin brokratik kadrolarnn Seluk! Devleti
ve memurlar tarafndan meydana getirilmi olmas
ynetim geleneinde kesiksiz bir devamllk salad. Buna karlk Seluklu saraylarndaki gibi Arapa ve Farsaya hakim,
ince ve yksek bir zevke, bilgiye sahip brokrasi yoktu. Kimi
beyliklerde gebe Trkmen gelenek ve nfuzu da hakim olduundan buralarda devlet dili Trke oldu. Karaman Beylii
nin durumu bunun tipik rneidir. Bylece Trkiye'de Trke,
aslnda devlet dili olarak hi de azmsanmayacak bir maziye
sahip olmutur. Bu beyliklerdeki Trkmen airet gelenei ve
rgtlenmesi, onlarn Balkan ve Bizans'ta glenen ve rgtlenen Osmanl Beylii'ne kar mukavemetine yetmedi ve dal
meras
dlar.
Beylikler dneminde Trkiye etnik bir hareketlilik ve nemli

bir sosyal deiim geinnie benziyor. zellikle Bat Anadolu
u beyliklerinin Bizans ve Akdeniz talyan devletleriyle temas
kltr hayatnda baz yeniliklerin doup, yerlemesine sebep
oldu. Nihayet Anadolu ktasnn alt yap tesisleri (yol, kpr,
cami, hamam, medrese vb.) bu dnemde tamamlanm ve Osmanl Devleti Anadolu'yu ele geirdiinde bu bakmdan sknt
ekmemi ve Rumeli ile Anadolu'nun btnl kolayca sa
lanabilmitir. Beyliklerde yetien idari ve ilmi kadrolar da Osmanl mparatorluu'nun eyalet rgtnn ve brokrasinin
temelini oluturmutur.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
107
D. 14. Yzyl Balarnda Dou Avrupa

ve Ortadou
Balkanlar, Dou Avrupa ve Ortadou'da 14. yzyla girerken byk deimeler grld. Bu deimeler sonucu ortaya
kan siyasal boluklar bir yeni g tarafndan doldurulacaktr.
7. ve 10. yzyllarda Balkan yarmadas Bizans - Makedonya
Rnesans dnemini btn satvetiyle yayordu. Ancak 10. yzylda Bizans kanlmaz nihai inhitat
dnemine girdi. Balkanlar' da bu gcn yerini hzla gelien
ikinci Bulgar arl ald. 7. yzyldan beri bu blgede bulunan
Slav halkn zerinde Volga boyundan g eden Trk asll Bulgarlar egemenlik kurmulard. Slavlarn dili yeni gelenlerin askerlik ve organizasyon bilgisiyle karmt. Step gebeleri atlk ile uratklarndan askeri rgtlenme ynnden dier
gebelerden farkldr. Bu unsur Balkanlar'da yeni bir devletin
kurulmasna sebep olmutur (681). 9. yzylda Boris Han za-
mannda (852-889) Bulgarlar Hristiyanl kabul etmilerdi.
Bunun sonucunda Bizans kanunlar (nomokanon) kabul edildi
ve Bizans kltr Bulgaristan' a girdi. Bulgar kilisesi Ermeni
kilisesinden sonra bamszln alan ve milli bir karaktere brnen ikinci kilisedir. Daha bandan Bulgaristan Bizans' a ve
bat Latin kilisesine kar direnmi ve Slav kilisesinin kendi
liturjisi ve gelenei iinde gelimesini salam bir lkedir.
Prens Rostislav devrinde 862'de Selanik'ten eelbedilen Kiril
ve Metodius adl Slav asll iki karde rahip Slav dilinde ibadet
yapan kilisenin alfabesini meydana getirdiler. Bu tarihten sonra
bu yaz gney ve dou Slavlarn alfabesi olarak yayld. ar
Simean devrinde feodal bayarlarn nfuzu krlp, merkezi
devlet rgt glendirildL Yeni bakent Kuzeybat Bulgaristan' daki Preslav' a nakledildi. Bulgaristan bu dnemde Kuzeyde Ukrayna snrlarndan, Gneyde ege sahillerine, Douda
Trakya' dan Batda Adriyatik Denizine kadar uzanan bir arlk
haline geldi (893-927). Bylece Bulgaristan Byk Karl'n
imparatorluu yannda Avrupa'nn en nemli iki imparatorlu
undan biri olmutu.
hanedannn balatt
Eskikitaplarim.com
Karagz
108 -
Bizans'ta Makedonya slalesi hkmrand. Bulgaristan'da

ise ar Simean'dan sonra i karklk ve paralanmalar bala
d. lOIS'de Bizans imparatoru II. Basil (Bulgarkesen) son Bulgar direniini de yok edip, birinci arla son verdi. Bulgaristan
170 yl srecek olan Bizans egemenliine girdi. 1185'de Trnova
beyleri olan Assen ve kardei Peter Bizans Kornnenleri'ne
kar ayaklanarak Trnova merkez olmak zere ikinci Bulgar
arln kurdular. zellikle Kala Juannis (Gzel ivan) devrinde bu devlet kuvvetlendi. 13. asr balarnda Bulgaristan tekrar gl bir Avrupa devleti oldu ve eski snrlarna ulat. lkenin bu dnemdeki idare rgt, askerlik sistemi ve kltr
Balkan tarihinin ve uygarlnn nemli bir aamasn olutu
rur. Ancak 13. yzyl sonuna doru devletin artan masrafla: ve
muhtemelen talyan ticaretinin yaratt tketime bal hayat
tarz ve Bulgar kylerinin ar smrs zerine i ayaklanna
lar kt. Feodal beyler arasnda blnme ve atmalar balad.
I. Kalaman devrinde Bulgaristan Altnordu Hanl'nn
vassal derecesine dt. 13. yzyl sonlarnda Bulgaristan e
blnd. Bu durum Bulgaristan'n gittike zayflamasna, ehir
ve ky hayatnn gerilemesine ve i karklklara sebep olmu
ve 14. yzylda Bulgaristan'n Osmanllar tarafndan fethini kolaylatrmtr; yani Osmanllar'n Rumeli'de ilerlemesini kolaylatran balca faktrlerden biri de bu idi.
16. yzylda Stefan Duan'n hkmdarlndaki Srbis
tan, Balkanlar' da Bulgaristan'n yerini ald. Bat Trakya ve
Peleponnes yarmadas da bu devletin hkm altna girdi. Ancak bir kabileler konfederasyonu halindeki Srp krall, Stefan
Du an'n lmnden sonra paraland ve gsz beylikler haline dnt. Bu durum ar Stefan Duandneminde bala
yan sosyal-kltrel gelime ve devlet rgtlenmesinin de durmasna neden oldu. Du an dnemindeki feodal rgtlenme ve
kltrel gelime Balkan tarihi iin zel bir neme sahiptir.
14. yzyla girerken Altnordu tahakkmnden kurtulan ve
Moskova knezliinin etrafnda derlenip gittike glnen ve
merkezileen bir Rusya vard. 13. yzyldaki Altnordu hakimiyeti; askerlik, devlet hayat, maliye, ulam ve ticaret ynnden
btn Dou Avrupa'nn geliiminde nemli sonular dour-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
109
mu
olup, zellikle Rus devletinin yeniden kurulup glenne

sine ve yeni Rusya'nn kltrne nemli katklarda bulunmu
tur. Yrrlkteki para (deneg, tenege'den), posta ilemi, ziraat
ve hayvanclk, devlet rgt, hatta protokolde rastladmz
deyimler bile Altnordu mirasnn delilidir. Rusya aristokrasisinin nemli bir ksm, Altnordu beyleri (ulan, tarhan, mirza)
ile karm olup, bazlar onlarn isimlerini tarlar. 15. yzyl
dan itibaren bymeye balayan modern Rusya'y oluturan iki
tarihi genin Bizans ve Altnordu etkileri olduu bugn arhk
gittike anlalmaktadr.
Ortadou' da
son imparatorluk olan Selukller zayflayp,

ve yerlerini bu blge tarihinin alk olmad kk
devletiklere brakmlard. Kk Asya bu nedenle iktisadi ve
siyasi karklk iinde idi. Bah ve Orta Avrupa yeni bir dnya
dzeninin doum sanclar iinde iken Akdeniz ticaret dnyas,
zellikle talyan devletleri zor bir dneme girmek zere idi.
Balkanlar ise arhk bu gelimelere ayak uyduramayan, tarm ve
hayvanclkla geinen topluluklarn vatan haline gelmitir. Bu
durumun yarath otorite boluu, yeni bir Roma imparatorluu tarafndan doldurulacakhr. Bu yeni Roma'y kk Osmanl
beylii yarath.
yklmlar
Yenidnyann ortaya kard artlara kar Osmanllar, eski Akdeniz ve Ortadou dnyasnn direniini temsil ederler.
Bu direniin ortadan kalkmasyla doan boluu Ortadou,
Balkan ve Akdeniz devletleri ve uluslar bugne kadar hala
dolduramam, henz eski zamanlardaki kltrel, iktisadi birliin benzerini yeni dnya artlar iinde yaratamamlardr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
11 O -
lave Okumalar
Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima'i Tarihi, I, Cem Yay.
stanbul 1974.
Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, Sidgwick and Jackson,
London 1968.
Fuad Kprl, Osmanl Devletinin
1959.
Kuruluu,
TTK Yay. Ankara
Bertold Spuler, T7e Mongols in History, Praeger Publishers, New

York 1971.
Osman Turan, "kta", slamAnsiklopedisi, V/2, S. 949-59.
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Turan
Yurdu, stanbul1971.
Neriyat
Osman Turan, Seluklular Ve sliimiyet, Turan Neriyat Yurdu,

stanbul1971.
smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu - Ka-
rakoyunlu Devletleri, TTK Yay. Ankara 1969.

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatma Medhal,
TTK Yay. Ankara 1970.

B.Y. Vladimirtsov, Moollarn timai Tekilat, ev. A. nan, TTK
Yay. Ankara 1944.
A.Y. Yakubovskiy,
kanl
Eskikitaplarim.com
Altnordu ve k, ev. H.Eren, Kltr BaYay. Ankara 1976.
Karagz
BEINCI
.. ..
BOLUM
Osmanl Toprak Sistemi zerine
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Osmanl Toprak Sistemi zerine

Osmanl mparatorluu, eski Roma ve Bizans mparatorlu
u'nun topraklarnda
15-17. yzyllar boyu parlak devrini yasiyasal birliin addr. Bu birlie ada tarihilik tarafndan Pax Ottomana (Osmanl bar) denmektedir. Osmanl
lkelerinin meydana getirdii toplumsal, iktisadi ve kltrel
birlik, modern alarn imparatorluklarndan ok, ilk ve ortaalarda Akdeniz-Ortadou dnyasna hkmeden Roma, Bizans ve Abbasi imparatorluklarn andrr. Kururnlarn geirdii sarsnh ve nihayet 18. yzylda balayan k onun modern alara intibak ederneyiinin bir sonucudur ve imparatorluun yerini bir sr milli devlete brakarak tarih sahnesinden
ekilmesiyle de perde kapanmhr.
ayan
A. Osmanl mparatorluunun
Tarih Sahnesine k
Osmanl mparatorluu 1243 Kseda Sava sonucu ran l
hanllar'na
tabi bir devlet haline gelen Seluklular'n yerili alAncak bu yeni kuvvet ilk hamlesini anakkale Baaz'n
geerek Avrupa ktasna doru yaprnhr. Bylece Balkanlar
Osmanl mparatorluu'nun ilk kurulu ve yerleme alan olmutur. ken iki imparatorluun arasndaki u blgesi her
z.aman iin bir hayatiyete sahiptir. Merkezin kontrol edemedii
uc larda, askeri gler kadar, yeni brokrasi, ticaret ve zenaatlar
kendi bana rgtlenme ve bamsz faaliyetlerde bulunma
imkanna salliptir. Bizans'n u blgesindeki tekfur denen derebeyleri ve akritoi denen savalar da bu dnemde en azn
dan Seluklu ular saylan Osmanl Beylii ve dier beyliklerin
ynetici ve askerleri kadar serbestiye sahiptirler. Hareketli ortam onlara da sava ve giriken bir hayat tarz kazandrmhr.
mhr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
114 -
OSMANLI TOPRAK SISTEMi ZERiNE
Ama bu u blgesinde ksa zamanda bir cihan imparatorluu

nu kurmak imkan niin Osmanl Beylii'nin olmutur? Bu soru
Osmanl tarihileri tarafndan 19. yzyldan beri tarhlmakta
dr. Paul Wittek, gaza ruhunu Osmanl bymesinin sebebi
olarak gstermitir. Fuad Kprl Seluklu merasnn ve te
kilat geleneinin devam ettirilmesinin bir sonucu olarak gryor. Joseph Hammer slam geleneinin nemini vurgulamhr.
Btn bunlar olay ne derece aydnlahyor, tarhlabilir.
Digenis Akritas denen uctaki Bizans menkbelerine bakld
nda harpi bir ruh Bizans ularnda da grlyor. 1 Bu gcn
arkasnda da zengin idari, kltrel gelenekiere sahip Roma Bizans miras vardr. Bizans ve Anadolu arasnda bir fark Anadolu ilerinden bereketli topraklar zleyen insan ynlarnn devaml akmasyd. 2 Seluklu ularnn gelime ans bundan ileri
gelmekteydi. Bu yzden Seluklu ular, dolaysyla Osmanllar
baanya ulah. Osmanl Beylii'nin rakip beylikler arasnda bu
ncl almas herhalde salt corafya artlaryla aklanamaz.
ProL nalck bu noktada nemli baz gerekiere iaret ediyor.
Daha 1301 ylnda Osman Bey'in znik'i (Nicea) muhasara etmesi ve imparatorun gnderdii iki bin kiilik bir kiralk asker
(mercenario) ordusunu yenmesinin onun dier Bal Anadolu
beylikleri ve u gazileri arasnda hret kazanmasn salad
n syler. Bylece Bizans ilerine uzanan snr beyliinin hkmdar btn gazileri, savalar, ulemay eelbedecek bir otorite kazanmt. Hatta Bizans ucundaki sava beyler de buna
dahildir. Mihalolu, Osmanl tarafna geip slamiyet'i kabul
etmiti. Byle ksmi bir asimilasyonun da Osmanl ilerlemesine
yardm oldu.3
Fuad Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, s. 75-76 ve Ernest Werner,

Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), HermannBhlhaus N.J/Wien-Kln-Graz 1972, s. 31, 34, 54.
2 Osmanl mparatorluu'nun bymesinde demografik faktrleri vurgulayan tarihimiz .L. Barkan'dr. bkz. "Kolonizatr Trk Dervileri", Vakflar Dergisi, II, 1942, s. 305-53. Ayrca ayn yazarn, "Osmanl mpara
torluunun Teekkl Meselesi", SBF Dergisi, I/2, s. 343-56.
3 H. nalck, Ottoman Empire, s. 5-11.
1
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYU- 115
Osmanl Beylii'nin
ilk iki hkmdan dnemindeki enerjik

ilerleme misyonunu yklenmesine
sebep olmutur. Bizans'n Anadolu kadar Balkanlar' da da byk glklerle boumas gerekiyordu. Ticaret Cenevizliler'in
elindeydi. Mora'da hal kalnts kontluklar, Trakya ve Makedonya'da Srplar ve Bulgarlar tehditkar bir faaliyet iindeydiler.
Byle bir knt dneminde Bizans, rnein V. Yoannis
Kantakuzenos'un 1346'da yapt gibi ara sra Osmanl yard
mna bile bavurmutur. Bundan stifadeyi bilen Osmanllar
Bizans aleyhine kazanlar elde etmekte gecikmediler. Daha
Osman Gazi'nin lmnde Bursa alnd. 1340'larda Osmanllar
Bhytinia havalsine hakimdi. 1352'de Sleyman Paa komutasnda Osmanllar Rumeli'ye getiler. Bunu Bizans'n mttefiki
olarak Srp ve Bulgarlar' a kar savamak iin yapmlard. Fakat Mays 1354' de zelzele ile kaleleri yklan Gelibolu havalisine
yerletiler ve Rumeli'yi bir daha terk etmediler. 1361'de Edirne
alnarak Trakya blgesinde hakimiyet kuruldu. 1387' de Selanik
ehri alnd. 1395'de Balkanlar' daki geitler alp Srhistan zerinde protektora kuruldu. 1396'da Nibolu savanda birleik
hal ordusu yenilerek Bulgaristan ve Teselya kesin bir biimde
ilhak edildi. zellikle Sultan I. Bayezid (Yldrm) dneminde
(1389-1402) Rumeli ftuhat yannda Bat Anadolu beylikleri ve
Anadolu ktasnn dier kk beylikleri de ilhak edilmitir.
1398'de Yldrm Bayezid Han, Karaman Emidiini ve Sivas'da
Kad Burhaneddin'in emaretini de ortadan kaldrarak Dou
Anadolu snrlarna ulat. Bylece 15. yzyl bana gelindiinde Tuna kylarndan Frat kylarna uzanan bir Osmanl
imparatorluundan sz edilebilir.
atlm,
onun
Bat'ya doru
Artk
kk beylik dnemi bitmi, Avrupa'da papalk ve

Macaristan'n, douda Msr Memlukleri'nin hayatn tehdit
eden bir g ortaya kmtr. Ama Timur'un ortaya k ve
;1402 Ankara malubiyeti Osmanl birliini 12 yl iin byk
sarsntlara uratacaktr. Bununla beraber Timur istilas Anadolu'nun hakimi kk beyliklerin zayflamasyla sonuland.
Ayrca Timur sadece Osmanllar' deil, Memlukler'i, ran' ve
Altnordu'yu da sarsmtr. Bu ksa dnemin sonunda yeniden
glenecek olan Osmanllar, nlerinde hkmedebilecekleri ve
onlarn egemenliini bekleyen bir Ortadou buldular. Kark
Eskikitaplarim.com
Karagz
116 -
yllar
OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE
boyunca Macaristan, Eflak ve
Srhistan
yeniden glen-
miti. lk anda Osmanl ilerlemeleri 1441 ve 1442'de Hunyadi

Yano'un Osmanl ordularn
bozguna uratrnasyla sonulanHunyadi Macaristan'n yeni umudu olan parlak bir komutand. O ve olu Kral Matya Corvinus zamannda Macarlar
Osmanl ilerlemesini durdurabildiler. Ancak bu direni pahal
ya mal olmu, meydana getirilen ordu Macar hazinesini kurutrnutur. 1441-43 savalarnda Osmanllar, Macarlar'dan stn bir sava teknii olan tabur sistemini de aldlar. Bu sistem
kk toplar ve tfeklerle savunma ve saldr gcnn desteklenmesidir ve bir bakma o devrin tank sava olarak nitelendirilebilir. Macaristan'la 12 Haziran 1444'te yaplan Edirne bar
yla Osmanllar Tuna kylarnn gerisini gvenlik alhna ald
ve Srbistan' dan ekildiler. Bundan sonra ayaklanan Karaman
ve Hanideli (Gneybah Anadolu) meselesi zmlendi. Bununla beraber anakkale Baaz'na ynelen Venedik donanmas ve Tuna'y geen Eflak ve Macar ordular durumun ciddiyetini arthrd. 10 Kasm 1444'te Vama'da II. Murad'n kazand
savala Balkan egemenlii periniendi ve Bizans d dnyadan
kesinlikle tecrid edildi. 1448'de II. Kosova Savayla Hunyadi
Yano'un ordusu geri pskrtld. Arhk Osmanllar Balkanlar'da en byk gt.
d.
Balkanlar ve 15. yzyl ortalarndan itibaren Orta Avrupa ve

nihayet Ortadou ve Kuzey Afrika' daki bu hzl gelimenin belirli dayanaklar vard.
19. yzyl romantik felsefesi zellikle Almanca konuulan
lkelerde yeni bir tarihilik anlay gelitirmitir. Bunun etkisindeki Joseph Hammer von Purgstall, Osmanl mparatorlu
u'nu bir gebe airetineseri olarak gsterneyi baarabilni
tir. 19. yzyln dnr Namk Kemal de "Cihangirane bir
devlet kurduk, bir airetten" msrayle devletin ikbalini bu
"grte zetliyordu. Gerekte Osmanl tarihinin kaynaklar da
byle bir gr destekler. Buna gre; efsanevi hkmdar
Ouz Han'n neslinden gelen Ouz gebe boyu Kay ve onun
hkmdan cihan hakimiyetine sahip olacakhr. Nitekim ilk
Osmanl vakayinameleri, zellikle Osmanl Beylii'ndeki
Trkmen gebe an' anelerini vurgular. Ayn eilim, dier
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 117
Anadolu beyliklerinde ve hatta ran'da Akkoyunlu ve Karakoyunlular' da da grlr. Alhnordu Devleti'nin kalnts olan Kazan, Ejderhan, Krm hanikiarnda ve ayrca Timur devletinde
ise hkmdarn Cengiz Han soyundan olduu (doru veya
uydurma olarak) nemle vurgulanr; gebe Trk-Mool adetlerine zen gsterilir. Oysa Osmanl Devleti daha balangtan
Sasani, Abbasi ve hatta Bizans ynetim geleneini benimsemi
ve zellikle ilk gnlerden itibaren kadrolarn Seluklu ulemas, ,
brokratlar ve fukahasyle doldurmutur. Keza ordu dzeni,
devirme-kapkulu sisteminin kuruluu bir imparatorluun
salam temellerinin atlmas demekti. Bu sayede Osmanllar
Balkanlar'daki gsz feodaliteyi Orta Avrupa'da ise zlme
halindeki feodal dzeni restore edecek bir rgt salamlna
kavutular. Fethedilen lkelerde ise Osmanl egemenlii, vergi
angarya gibi konularda kyl ynlarnn maruz kald ar
smr artlarn hafifletti ve kk toprak beylerine gvenlik
salad. Balkanlar' da bu dnemde grlen dini atma ve basklar da ortadan kaldran bir politika izlendi. Bunu Balkan lkeleri tarihinde fetihleri kolaylatran artlar olarak grmek
mmkndr. Fethedilen lkelerde Hristiyan ahali cizye ve haraca balanyor, kendilerine din serbestisi tanyordu. Bu blgelere ordudan ok, srgn metoduyla getirilen kyller, gebeler ve tarikat ehli derviler yerletirilmi, bunlara zaviye topraklar braklm, belirli baz kamu hizmetleri (yol, kpr bakp) ve asayi hizmeti (derbent ve geit muhafazas) karl
belirli vergi muafiyetleri verilmiti. 16. yzylda Balkanlar ve
Orta Avrupa'da sarslan toplumsal dzen, kyl ayaklanmalar
ve artan smrye gre, bu dengeli yeni dzen kyl ynla
rn ve kk arazi lordlarn cezbetrnitir. Bosna kral
1420'lerde papaya "kyllerinin yarsnn Trklerle birlemeye
hazr olduunu" yazyordu. 4
Balkanlar' a ve Anadolu'ya yerleen Osmanl mparatorluu

gen hkmdar IL Mehmed'in ilk saltanat yllarnda Konstantinopolis'in iine kapanan Bizans' tarihten sildi. ehir imparatorluun merkezi oldu. Osmanl sultan Rum Kayzeri sfatru
4
Bu konuda baknz H. nalck, Ottoman Empire, s. 7-8 ve "Ottoman

Methods of Conguest" adl makalenin tm.
Eskikitaplarim.com
Karagz
118 -
OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERINE
da ald. Bat-Dou kiliselerinin birlemesine inatla kar kan

Gennadios Patrik tayin edildi. Bir mddet sonra ehre yerleti
rilen Ermeniler' e de bir Patrikhane verildi ve Bursa Metropolidi
Hovagim 1461'de5 Ermeni Patrik'i olarak tayin edildi. ehrin
ad btn resnl vesikalarda Konstantiniye olarak muhafaza
edildi: Bylece Osmanl hkmdan Byk Konstantin'in kurduu ehirde onun dnyaya hkmeden varisi olduunu iftiharla ilan ediyordu. stanbul'un aln Osmanl donanmasna
nem verilmesini gerektirdi. Artk Akdeniz ve Karadeniz' de
deniz ar fetihlerin dnemi balayacakt. stanbul'un fethiyle
Bat' da
rnesans balam deildi. Bizansllarn eski
Hellenler' den tahriJ? etmeden saklayp aktarabildikleri eserler
bir yzyldan beri talya'ya tanmt. Trkler'e kar yardm
isteiyle kiliselerin birlemesi iin Avrupa'y dolaan Yoannis
Paleologus'un talya'ya geliiyle, 5 Temmuz 1439'da Floransa'da toplanan konsilde bu olayn sonucu gzle grlr hale gelmiti.6 Kardinal Cesarini Latince, metropolid Bessarian Yunanca Rnesans hmanizminin canl diyalogunu srdryordu.
Bu rnesans atmosferi ve kilise birlii fikri etrafnda ekille
nen miting Santa Croce kilisesinde kald. Sonunda Bessarion' da
Hellen kltrnn temsilcisi olarak talyanlar' byledi ve Katolik kardinali olarak talya'ya sand. Bizans orada konuu
lanlara ve varlan anlamaya raz olmad. Ghennadios "Trk
sarn, Latin klahna': tercih edenlerin ban ekiyordu.
Akdeniz dousu batsna kar Iustinianus devrinde gsterdii
iddetli tepkiyi tekrarlad.
Macaristan ve Srhistan ittifak Balkanlar' da bir problem ya1459'da Srhistan ilhak edildi. Srbistan'n ilhak ky!
isyanlar ve atmalaryla dolu bir dnemi kapad. Prof.
nalck, "Fatih Kanunnamesiyle byk ar Stefan Duan'n
ratmt.
P.G. nciciyan, 18. Asrda stanbul, ev. Hrand D. Andreasyan, Baha Matbaas, stanbul1976, s. 21.
Fermanlarn altnda "be makam- Konstantiniyye el mahmiyye" ibaresi
yer alr.
6 Bu konsil hakknda mufassal bilgi iin bkz. Christopher Hibbert, The Rise
and Fall of The House of Medici, Alien Lanc, London, 1974, s. 64-9.
5
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 119
kanunnamesini
karlahrmak
yeter" diyor. Gerekten de

Duan kanunlar kylye knez'in yararna haftada iki gn angarya emrederken, Fatih Kanunnamesinde bu ykmllk yl
da gndr?
Srplar ar Stefan Duan'n ynetim dnemi hari bir kabileler federasyonu halindeydiler. 13. yzylda Srbistan'da ehir
hayal henz balyordu. Duan'n lmnden sonra 1369'da
Nemanya hanedan sona erdi. Vukai hanedam dneminde
kabileler ve knezler aras almalar gene artt. Macaristan ise
Bosna ve Srhistan zerinde hegemonya kurmutu. Orta Avrupa kltr ve hayat tarz knezleri etkiledi. Masrafl hayat onlar
kylleri smrmeye tevik etti. Fakir Srp tarm ynetici elitin
masraflarn karlayacak durumda deildi. Bask ve ayaklanmalar birbirini izledi. Eski sakin hayat, bir yerde Osmanl istilasyla avdet etti. 1460'ta Mora Osmanl lkeleri arasna kahld.
Venedik'in deniz stnl, karadaki Osmanl ordusunun gll karsnda fayda etmemitir. 1463'te Bosna kaplarn
at. Uzun zamandr lkede bogomilizm, kyller, zenaatlar
ve fakir knezler arasnda taraftar toplamt. Maniheizm ve ilk
hristiyanln Montanizm ve Paulusuluk gibi mezheplerinin
etkilerini tayan bu yeni mezhep; sa'ya bir uluhiyet deil sadece peygamberlik atfediyordu. Kilise hiyerarisini reddeden
bu yeni mezhep manaslr feodalizmine kar direni demekti.
Bir yerde 9. yzylda Bizans'taki ikonoklastlar ve 15. yzyl
Macaristan'ndaki unitarist kilise mensuplaryla bogomiller
arasnda paralellik vardr.
Bogomillere kar Macar Kral IV. Bela'mn ve halefierinin

ile balayan katalik zulm Osmanl istilasyla sona erdi.
Bosna halk fetihten sonra iki asr iinde slamiyet' e dnmeye
balad, eski toprak knezleri de onlar izleyerek toprak zerindeki hakimiyetlerini korudular. Bosna'nn eski knezleri ve kar
lar imdi Beg ve Begovica oldular. Arnavutluk'ta skender
Beg Kastriota'nn isyan glkle bashrldktan sonra (1466-67)
benzer durum dodu. Bylece 15. yzylda Balkanlar' da slabasks
H. nalck, Ottoman Empire, s. 13.
Eskikitaplarim.com
Karagz
120 -
miyet' e dnenlerle yeni bir dnem balad. Bu renklilikler gnmze dek srecek etkiler ve problemler yaratt.
Rumeli yakasndaki fetihler Anadolu'ya da srad. 1468'de
Karaman Beylii kesin olarakilhak ediliyor, 1473 Otlukbeli Sava ile Akkoyunlu Trkmen devleti ortadan kalkyordu. 1475'
te Krm Hanl Osmanl himayesine girdi. Bylece gebe feodalizmine dayanan bu devletler daha mkemmel bir dzeyde
rgtlenen Osmanl imparatorluk dzeni karsnda yklyor
lard. II. Mehmed'in lmnde Osmanl mparatorluu Orta
Avrupa'dan Mezopotamya ve ran snrlarna kadar uzanan bir
byk gt. Dou' da ve Bah' da kabile dzenine dayanan
devletler, Osmanl'nn toplaryla yklm; tahrir defterleri, yenieri garnizonlar, timarl sipahiler, kadlar, sancak beyleriyle
bezenmi bir sistemin iine alnmlard. Gebeler imparatorluun iinde de babo braklmyordu. II. Murad'n lalas
Amasya Valisi Yrg Paa Trkmen tehciri ile n salm ve
dzeni salam bir yneticiydi. II. Mehmed (Fatih) ynetimi
askeri harekat kadar, Akdeniz'in balsndaki kltrn,
Rnesansnda ilgi ektii bir devirdir. Olu II. Bayezid'in ynetimi ise Osmanl kurumlarnn daha Mslman ve doulu esaslara gre restore edildii ve eskiye dnlen dnemdi. Fatih'in
miri arazi statsne sokup tim ar diye datt 20.000 kadar
kyn arazisi onun devrinde tekrar emlak ve vakf olarak eski
sahiplerine, zaviyelere verildi. Askeri zmre aleyhine yerel toprak sahipleri, ulema ve derviler memnun edilmiti.
Rnesans kltrne kar uyanan ilgi yok edildi. Evvelce s
tanbul'a arlan Gentile Beliini'nin yaph tablolar bir yana
ahld. Sulh iinde geen bu dnem geni ynlar herhalde daha ok memnun etmitir. nk geleneksel toplumda byk
toplumsal ve siyasal deimeler uruna bile olsa hareketli ve
disiplinli bir dzenden byk ynlar holanmazlard. Ama bu
pasif politika uzun srmedi. 1512' de olu Trabzon valisi eh
zade Selim isyan etti ve babasn devirerek, tahta kh. II.
Bayezid devrinde Edirne ve Bursa gibi ehirlerdeki ekonomik
hayat canland. Merkezi idarede, maliyede zellikle bahriye ve
orduda glenme ve gelimeler grld. I. Selim (Yavuz) ve
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 121
Sleyman (Kanuni) devirlerinin askeri

mmkn olacakhr.
baarlan
bu sayede
I. Selim devri imparatorluun douda ran, gneyde Mezopotamya ve Kuzey Afrika'ya yaylmasyla kapand. Sekiz yllk
hkmdarl (1512-1520) Erzurum' dan balayarak bugnk
ran snrna kadar olan vilayetlerin Osmanl lkesine kahlmasyla balad. I. Selim Farsa iirler yazan ve Fars diline ak bir
hkmdardr. Anadolu' daki Trkmen kprdan ve ii propagandasn nlemek iin, Trkemize Hatai mahlasyla hece ve
aruz vezninde yazlm iirleri hediye eden ah smail'in zerine yrd. Daha evvel II. Mehmed'in yendii Akkoyurlu
Uzun Hasan'dan sonra, Austos 1514'te aldran'da ah sma
il'e kar ateli silah stnl dolaysyla kazanlan zafer,
ran' daki gebe devletlerin sonuncusunu hayli sarst. Bylece
Dou Anadolu' daki Trkmen kabileler ran' a getiler. Bundan
baka birok alevi kyler dald. Gnmze kadar sren bir
AleV-Snni almasnn n alnamad gibi, Dou Anadolu'nun ve Sivas Vilayeti'nin kltrel etnik ynden dengesi sarsld. I. Selim ve Kanuni Sleyman devirlerinde Osmanl mpa
ratorluu V. Karl ve II. Philippe'in katalikliine benzer bir
snnilik misyonunu yklendi. Bununla devlette eriat dzeninin glenmesi, ulemamn egemenliinin artmas ve Anadolu
ktasnda dini ayrlklarn krklenmesiyle sonulanaca da
tabii idi. Bir yandan da Osmanl Divan Edebiyah, hatta kan
larya dili giderek Fars ve Arap dilinin ternleri ile doldu.
1516'da Merc-i D ab k' da Memlukler'in ordusu dallarak Suriye-Filistin, 1517 Temmuzunda da Ridan1ye Sava kazanla
rak Msr tamamen fethedildi. Bu sava dahi Osmanllar'n stn harp teknii ve dzeni sayesinde kazanlmhr. Yavuz Selim'in ftuhahmn tipik bir sonucu; kazanlan topraklarda yerel
beylerin ve merann braklmasdr. Dou Anadolu' da Krt
beyleri ve haniarna eski hakimiyet alanlar ocaklk ve yurtluk
olarak verildii gibi, Lbnan'da Maruniler Cebel'in emiri olarak
braklm; Msr ise vice ro i derecesindeki bir valinin idaresine
verilmitir. Tabii Memluk beyleri eski statlerini koruyorlar,
sadece valiye yllk vergilerini veriyorlard. Hicaz eyaleti de gene tam zerklikle Mekke erifi'ne (Haimiler) brakld. Genellikle Anadolu ktasmn eski dzen alt yap tesisleri de byk
Eskikitaplarim.com
Karagz
122 -
OSMANLI TOPRAK SISTEMi ZERiNE
ilaveler grmemi, bu sebeple de gnmze kadar "Osmanllar

anayurt Anadolu'yu ihmal ettiler" kanaat srmtr. Temmuz
1517'de Mekke erlfi'nin, Yavuz Selim'e hilafet alametlerini teslim ettii iddias bir efsanedir ve ileride greceimiz gibi 18.
yzylda hassaten beslenmitir. Hilafetin balangc her ne kadar 1517'ye dayandnlyor olsa da Osmanl sultanlarnn bu
unvana sahip kmalar ok daha sonradr.
Kanuru Sleyman devri, devletinTuna imparatorluu haline
dnemdir. Protestanln k, Alman imparatorluk
tac ve Avrupa hegemonyas iin Habsburglarla (spanya ve
Avusturya kollar) Fransa arasndaki rekabet; Osmanllara aslnda Ren Nehri kylarna kadar uzanabilecekleri bir ortam hazrlamh. Bu artlar Austos 1526' da Moha zaferini ve Macaristan hakimiyetini hazrladlar. Macaristan bundan nce 152123 aras Gyrgy Dosza adl kk bir Szekely aristokrahnn
nderliindeki kyl isyanlaryla altst olmutu. Tarmsal teknolojik bir devrim yapamayan ve zenginlii artmayan lkede
aristokras Orta Avrupa rnesansn yaatmaya alyor, bu
israf ise geni ynlar soygun ve alk allnda inletiyordu.
Bundan baka Hunyadi Yano tarafndan, halefi Kral Matyos
Corvinus'un Becs'i (Viyana) bile istila edebilecei (1495) derecede gl bir ordu kurulmutu. Ancak btn bu masraflar ve
Hal ordular bakomutanl misyonu, lkeyi kertmiti. Ayrca Erdel'deki nitarist kilise taraftarlar Katoliklerle etin bir
mcadele iindeydi. Moha zaferinden sonra Trkler'le aniaan
Zap o 1ya i Yan o Macar aristokrasisi tarafndan kral seildi.
Fakat Moha'ta len sabk kral Layo'un kaynbiraderi Avusturya imparatoru Perdinand daha evvelki anlamaya dayanarak Macar tahh zerinde hak iddia etti ve Transdanubia
Macaristan'na saldrd. Eyll 1529'da Osmanl ordular
Ferdinand' pskrtt ve Viyana ilk defa olarak kuahld.
Zapolyai Yano Macar kral ilan edildi, hatta St. stvan'n aranp bulunan tac ona giydirildi ve Macaristan haracgzar devlet oldu. 1531' de Ferdinand'n ikinci saldrsndan sonra bugnk Macaristan topraklar Budin Eyaleti olarak merkeze ba
land ve Macar Krall, Erdel Beylii (Transilvanya) olarak, sadece bu blgede bir haracgzar imtiyazl beylik derecesinde
brakld. Macaristan'n ilhak; iki halkn dilinde blgedeki cogeldii
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 123
rafi isimler ve gnlk yaama ait birok ortak kelimeler ile

bir mutfak gibi nemli etkiler yaratarak sonuland.
Macaristan' da Protestanlk Trkler'in 150 yllk idaresi dneminde yerleti ve zellikle Erdel blgesi Macar kltr,
Habsburg Avusturya etkisinden korunduundan, ilerdeki Macar milliyetilii bundan ok yararland. Ancak Transdanubia
Macaristan' Habsburglar ve Trkler arasnda devarnl bir sava
alan haline geldiinden lke bu dnem iinde ekonomik ynden bir duraklamaya da girdi. Bu durum ayn zamanda Os. manl mparatorluu'nun da btesini sarsan askeri harcamalara sebep olmutur. Msr hazinesi 16.-17. yzyl boyu neredeyse
tmyle Budin Eyaleti'nin garnizonlarna, yol ve alt yap sisteminin kurulmasna ve bakrnma harcanyordu. 8
mterek
Kanuru Sleyman devri Osmanl genilemesinin snrlarna

Denizlerdeki zaferlerle Kuzey Afrika,
Korfu Osmanl lkesine baland. Rodos fethedildi. Oniki adalarn sahiplii ve ilerde Kbrs ve nihayet 17. yzylda Girit'in
alnrnasyla Akdeniz'in dousu Osmanl egemenliine girecektir. Osmanllar dnem iinde Avrupa devletleri arasndaki mcadeleyi de ynetir oldular. Protestan ligas ile Fransa'y
Habsburglar'a kar koz olarak kullandlar ve kkrttlar. Dou' da ranllar' a kar kazanlan 1548 zaferinden ve 1555 May
sndaki Amasya Bar'ndan sonra Osmanllar Badat ve tm
Mezopotamya'y kontrol alhna aldlar. Bu nemli olayla Osnanllar Dou yolunu tutuyor ve ran'n Bal'yla ilikilerini kesebiliyorlard. ilerde ngiltere ran'la Rusya zerinden ilikileri
ni bu yzden srdrebilecek, bu da Rusya'nn ktalar aras ticaretten alaca pay ykseltecektir. Kanuru devri, Osmanl mpa
ratorluunun bir cihan imparatorluu olarak en son aamaya
ulamas demektir. Bu dnemde beynelmilel bir g olarak d
otoritesi artan imparatorluk, bu otoriteyi aa yukar 17. yzyl
sonuna kadar srdrebilecektir. Ancak 16. yzyl nemli sosyal-ekonomik bulranlarn ba gsterdii ve devletin klasik kurumsal yapsnn sarslmaa balad dnemdir. imdi bu klasik kurumsal yapy grebiliriz.
varmasyla sonuland.
Gyula Kaldy-Nagy, "Tmar Sisteminin Macaristan'da Tarmsal retime

Etkisi", Belleten, XXXVIII/151, Temmuz, TTK, Ankara 1974, s. 502.
Eskikitaplarim.com
Karagz
124 -
B. Tirnar Sistemi
Osmanl tirnar sistemi tarmsal ekonomik yapdaki, yani geleneksel dzendeki bir toplumun ve devletin sistemidir.
Sasaniler, Bizans, Araplar, Selukiler ve 15. yzyl ran gebe
devletlerinde grlen toprak sistemiyle byk benzerlikleri olduu kadar, temelde reten ve kontrol eden iki toplumsal grubun ilikiler sistemi olarak da dnlmelidir.
Osmanl mparatorluu'nun tarih iinde izledii yolda, kykent ilikilerinde, toplumsal kurumlarn biimleniinde tirnar
sisteminin byk rol vardr. zellikle Anadolu'nun bugnk
yapsal sorunlarn anlamak iin Osmanl tirnar rejiminin incelenmesine nemle eilrnek abarbl bir davran saylmaz.
Timar, en geni anlamyla belirli bir yere ait vergi gelirlerinin tmnn veya bir ksmnn, dirlik olarak havale yoluyla bir
grevliye devredildii ve bu devir karlnda da baz hizmetlerin ona yklendii; mali, idari, askeri amalar olan bir sistemdir. Timara yalnz, arazi gelirlerinden alnan vergiler deil;
cizye, cerime, bad- hava, niyabet, resm-i arus gibi daha
baka vergi kalemleri de dahildir. Yani gerek teknolojik kontrol
aralar, gerekse brokrasinin nicel ve nitel yetersizlii ve henz para ekonomisine geilmemesinden tr geleneksel devlet; mali, idari, askeri, grevleri bir temsilcisine devretmek zorundadr. te bu zorunluluk tm endstri ncesi toplumlarda
grld biimde, topra kontrol eden zmrenin giderek nfuzunun artmasna ve zerkliine sebep olmutur. Son zamanlarda lkemiz siyasal bilimcilerinin timarl sipahiyi adeta bugnk merkezi ynetimin kk bir vergi memuru, posta mdr veya jandarma subay gibi deerlendiren ar yorumlar
n kabul etmeden nce, kurumun genel niteliklerini gzden geirmemizde yarar vardr.
Kukusuz timarl
sipahi hukuki ve politik kltrel alt yap

Bab feodalitesinin "baron"u deildir. Tirnar'n kkenini Abbasi, Bizans ve Sasani devlet ynetimi gelenei ve toplum dzeninin esaslarnda aramak gerekir. Bu sistem para ekonomisinin gelinedii (ayn artlar Avrupa'da feodaliteyi hazr
lambr) bir toplumda ortaya kar demitik. Vergi tahsil glnden baka, geleneksel devletin kamu grevlerini yerine
asndan
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 125
getirecek merkeziyeti bir idareye sahip olamay bunun bir

sebebidir. Merkezin gl bir kontrol kurmasn salaya
cak teknolojik artlar (ulam, brokratik kayt sistemleri, haberleme gibi) geliemediinden, imparatorluklar idari yapnn
tutarlln salamak iin bu gibi baz kurumlara ve otorite
paylamna bavurmak zorunda kalrlar. Sasani feodalitesi,
dnemine zg merkeziyetiliini bu gibi kurumlar sayesinde
koruyabilmitir. Araplar (havale), Bizansllar, Seluklu ve l
hanllar (ikta) benzer sistemleri benimsemilerdir. Bu benzerlikleri ne tesadf, ne de sadece kltrel alveri diye yorumlamamza imkan vardr. Bu toplumlarda tarmsal retimin temel ura olmas ayn ihtiyac yaratmhr. Tirnar sistemi Osmanllar'n tarih sahnesine k srasnda Anadolu'da tarihi
artlar ve etkiler sonucu biimlenmiti. Deiik adlarla da olsa
yaayan bu sistemi bir orijinalile diye adlandrmadan evvel,
karlahrmal olarak etrafl bir biimde arahrmaldr. Bizans
ve Balkanlar'n durumu ise Trkiye'de tarihiler tarafndan en
az bilinen konular arasndadr. Herhalde Osmanl min rejimini
anlamak iin Roma ve Iustinianus hukukunu, Balkan ve Avrupa feodalitesinin zelliklerini de gzden uzak tutmamak gerekecektir.
baka
Geleneksel imparatorluklar byme srecine girdiinde fethedilen her arazinin savalara datm, merkezi otoriteyi sarsc sonular yaratacandan, hkmdar ve devlet adna bir
ksmnn mlkiyetini elde tutmak gerekli grlmtr.
Nitekim slam imparatorluunda da daha Halife mer zafethedilen topraklarn plak mlkiyetinin min arazi
statsnde beyt-uZ rnfil-i rnslirn1n 'e kaydedildii evvelce
belirtilmiti. Btn Ortadou imparatorluklar gibi arazinin ve
vergilerin reayann dini-toplumsal durumlarna gre belirli kategorilere ayrlmas Osmanl Devleti'nde de gelimi biimleriyle devam ehnitir. Osmanl tirnar rejimi Anadolu ve Rumeli'de ksmen uygulanm, lkenin hahr saylr bir blmnde
ise istisnai zirai-mali rejimler uygulanagelmitir. Bu blgeleri
ey alet ynetimi blmnde belirteceiz.
mannda
Esas olarak tirnar rejiminin uygulanabilmesi iin devlet fethedilen blgede daha harbin tten dumanlar snmeden acilen
Eskikitaplarim.com
Karagz
126 -
bir tahrir ilemi uygular. Bylece vergilerin matrah ve gelirleriyle birlikte arazinin kimlere dirlik olarak tevcih edilecei belirlenir. Tahrir ilemi iin tecrbeli ayan ve ulemadan biri tahrir emini olarak tayin edilir, yanna gerei kadar kfitib verilir.
Bunlar geni bir soruturma, yerinde tespit, eski kanun, nizarn
ve gelenekleri tespit ederek ie giriirler. Tahrirde o yerin nfusu, hane says, rnden elde edilen haslat, orman ve meralar
derhal kaydedilir. rn miktarnn kaydedilmesi ise, yaklak
olarak yllk haslatn ortalamasn almak biimindedir.
Resm-i arus, resm-i asiyab (deirmen resmi), hayvan says
ve alnacak dier resimler belirlenir. Memleketine gre canavar resmi denen byk ba hayvan vergisi, resm-i anam
(koyun) hatta yerine gre resm-i hnzr (domuz) alnr. Kyller balca yedi grupta (yedi kulluk) toplanan vergilere ve tasarruflarndaki araziye gre ayrma tabi tutulur. htiyar, sakat,
kadn ve ocuklar vergiden muaftr. Kentlerin gelirleri kaydedilir. Bundan baka cizye gayrimslimlerden alnan bir vergi olduu iin bu ayr bir deftere kaydedilir. Zira bu gelir hazine-i
hassa yani Padiah hazinesine aittir. Gene olaanst zamanlarda alnacak avarz vergisi de hanelere gre ayr bir deftere
ilenir.
Esasda kentlerdeki duhuliye resmi, ehre gelen hububattan alnan kapan resmi gibi gelirler toptan tahmin edilerek
mukataaya verilir. htisab resmi, mum resmi gibi vergilerde
de uygulama bu ekildedir. Bylece ehir ve ky halk hane reislerinin isimleri, vergi matrah olan kaynaklar ve o vilayetteki
baz eski uygulamalar bir deftere kaydedilir. Bu defter Padia
ha tasdik ettirilerek o vilayetin hukuki stats kesinlik kazanm olur. 9 Bu deftere mufassal defter denmekteydi.
kinci i, tespit edilen bu gelirlerin datmdr. Bir ksm
arazi geliri ve vergiler padiah lass olarak ayrlr, bir ksm
kk ve byk tirnarlar halinde sipahilere datlr. Bunlarn
dirliinin bykl, geliri, beylerbeyi veya sancak beylerinin
defterlerinde ve spahilerin ellerindeki tirnar heratnda belir-
Tahrir ilemi iin bk~. Halil nalck, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, TTK,
Ankara 1954, giri blmnn tm.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 127
lenmitir.
Tahrir emini buna gre tahrir sonucu tirnar dat

belirler ve bu datm ayr bir defterde gsterir. Buna icmal defteri (mcmel defter) denirdi. Bu dapadiahn tasdikine sunulurdu. Btn bu defterlerin birer nshas eyalet merkezinde, birer nshas ise merkezde divanda bulunurdu. Esasen eyalette gelirler bu yzden de iki koldan toplanyordu. Padiah haslar ve merkeze ait gelirlerin toplanmas iin mal defterdan tarafndan ynetilen bir bro bulunuyor, timarl spa
hilerin dirlikleri olarak ayrlan yerlerin gelirini kaydetme iiyle
de tirnar defterdan ilgileniyordu. Tirnar sisteminin Bizans'tan veya ran'dan m alnd veya eski Trk geleneklerinden mi doduu gibi bir tartmaya girmek beyhudedir. Gerekten bu tip toprak ve gelir tahriri ve arazi gelirlerinin asker
ve sivil grevlilere tevcihinin btn Ortadou imparatorluklarnda, az ok benzerliklerle, rastlanan bir adet olduunu grdk.
mn
Bu sistem ortaa ekonomisinin ve teknolojisinin bir sonucudur. Temelde bir hizmet grmesi iin sipahiye tevcih edilen
timarlar, sadece Mslmanlar'a deil Hristiyan askerlere de
verilmitir. Bunlar daha ok Balkanlar' da eski dneriin kk
toprak beyi ve valyeleridir. Hristiyan sipahiler timara tasarruf biimi ve kurallar bakrnndan mslman timarllada ayn
haklara sahipdiler. Yani sipahi olmak ve padiaha sadakatle
hizmet etmek yeterli saylmtr. Bir kimseye timar, dinine
bakmaszn tevcih edilir. Hatta Prof. nalck'n aratrmas
daha nce bir Mslman'n tasarrufunda olup da boalan bir
yerin Hristiyan sipahiye verildiini dahi gsterir.1 Osmanllar
fethedilen bir lkede, eski idare zamannda vergi veren ve al
anlar raiyyet statsne soktuklar gibi ayn ekilde askeri s
nftan saylan yneticileri de timarl statsnde brakrnlardr.
Bunlara voynuk, martolos, eflak deniyordu ve saylar Rumeli ordusunda nemli bir miktara ulayordu.* Buna karlk rea10 H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, I, s. 166.
Bu konu zerinde alan ve voynuk defterlerini yaynlayan Bulgar
tarihi Bistra evetkova'ya bkz. Turski Izvori za Balgarskata Istoriya,
Akademia Naukite, Sofia 1974, Buna gre; vraca kazas dahilinde sipahi
Mehmed'e tabi 12 adet voynuk var (yamaklar hari): s. 51-2. Eski Hisar
Eskikitaplarim.com
Karagz
128 -
ya da ayn statde tutulmutur. "Raiyyet olu raiyettir" ilkesine gre, derbentilik gibi baz grevler verilip kendilerine
vergi muafiyeti uygulananlar bile askeri saylmamtr. (Zaten
btn gelenekseltoplumlarda snfsal geikenlik yok denecek
derecededir.) Tirnar eri, voynuk, martalos saylmak iin sipahi neslinden veya akrabasndan olmak arttr. Byleleri bir
tirnar tevcih edilmese bile, isimleri tahrir defterlerine "kadm
sipahiolu" veya "sipahi neslinden" gibi ibarelerle ayr bir
hanede kaydedilir ve reaya ile birlikte yazlmaz.
Tirnar sistemi dendii zaman, dirlik olarak tev<ih edilen
arazinin belirli kategoriler altnda toplandn gryoruz. Baz
arazi padiah hass, bazs vzera hass, sancakbeyi hass ve nihayet zeamet ve tirnar olarak datlmaktadr. Bu saydklar
mzn hepsimiri arazi statsne girmektedir. Bunlarn dnda
kalan vakf topraklar, bazs zel mlkiyete braklan emlak statsncieki topraklar ilerde ele alnacaktr. Havass- hurnayun
denen padiah haslarnn niteliklerine biraz ilerde deinilecek
tir. Bunlar dnda grevlilere maa olarak braklan dirlikler
unlardr:
vergi geliri 100.000 akann zerindeki

Bunlar merkezi hkmette grevli vezir rtbesindeki grevlilerle, eyaletlerin beylerbeyilerine verilir. Tasarruf
hakk irsi olmayp, sadece grev sresince beylerbeylik yapan
vezir rtbesindeki yneticiye aittir. Genellikle bir vezirin topraklar bir yerde olmayp, eitli blgelere datlmtr. Vezir
haslarn onun adna voyvoda veya kethuda dediimiz grevliler ynetir, geliri toplayp teslim ederler. te bu sebeple bir sre sonra vzera haslarnn kontrolnde aksaklklar ba gsterdi. nce bu araziyi kontrol eden vezir voyvodalar o yerin belirli nfuz sahipleri haline geldiler. Esasen bu grevler fiiliyatta
irsi olarak babadan oula kalyordu. Sonra vezir adna vergileri
toplayan voyvoda bu ii gtr olarak ykleniyordu. Bu yzVzera
hass; yllk
topraklardr.
nahiyesi (Zagra) 25 Voynuk s. 49-50. Nibolu Kazas; Banie-Devinie ve

Tomakofe ve dier kylerde 56 voynuk. Bunlar bir seraskere tabidir. s.
58-60. Bu rnekler voynuklarn nemli miktar hakknda fikir veriyor.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 129
den adeta mteahhit gibi hareket ettiler. Kanun

lar ve soygunlar artt.
uygulama-
Hibir zaman bir vilayete gelen beylerbeyi oradaki haslar

blgeyi tanmayan kendi kaps halkna veremez, bunun pratikte bir takm zorluklar douraca aikardr.
Onun iin vzera haslarnn kontrol mahalli nfuz gruplar
nn elinde kalmtr. Bundan baka vezir, kontrolndeki arazinin bir ksmn vakf olarak hibe edebiliyor, yani o arazinin gelirinden ocuklarnn ve torunlarnn faydalanmasn salyor
du (Bu pratikte bir tr mirast ve vakf arazi miktar bu yzden
de daima artmtr).
nn voyvodaln
Sancakbeyi haslar; beylerbeyi haslar ile ayn statdedir.

Ancak toplam gelirin o kadar fazla olamayaca tabildir.
Zeamet; irsi olarak babadan oula geen sipahi dirliidir.
mlkiyeti (rakabesi) devletindir. Ancak sipahinin fiili
kontrol sebebiyle bu statnn abartlmamas gerekir. Osmanl
tarihinde merkezi kontroln ne derecede gl olduu tartma
konusudur. Sipahi dirliklerinin ceza olarak alnp el deitirme
si olaanst baz zamanlar hari tipik bir olay olarak grnmemektedir. Zeamet kanunnarnelere gre yllk geliri 20.000
akamn stndeki dirliklerdir.
plak
geliri 3.000-20.000 aka arasnda deien sipahi

Sipahiye ait olan vergilerden aada bahsedilecektir.
Timarn bundan baka kale eri timar (hudut kaleleri muhafzarna verilen) hidmet timar gibi eitleri vardr. Bunlarn
stats ayndr, grevler deiir.
Timar;
yllk
dirliidir.
Timarl sipahi her bin aka iin bir cebel (asker) yeti
tirmek ve donatmak zorundadr. cebeli getiren bir de adr
getirir. Bylece savata timarl sipahiler sancak beylerine, onlar beylerbeyine katlarak gibi byyen bir orduyla sefere
gidilirdi. Bir timarl lnce yerine olu geer. Olu kkse
sava halinde yerine bir cebeli gnderir. Varisi bulunmayan sipahi dirlii beylerbeyinin setii bir cebeliye verilir ve durum
merkeze arz edilir. Merkezin gnderdii tirnar berat ile tayin
kesinlik kazanr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
130 -
OSMANLI TOPRAK SSTEM ZERNE
16. yzyldan itibaren timarl spahiler birbirlerinin arazilerini gasp ebneye baladlar. Evvelce bir ky bir timarlya bra
klrnayp, sipahi arazisi birka kyde dank halde bulunurken, toprak temerkz balad. Savalara gibnedikleri halde
dirlikleri ellerinden alnnad ve rejim yozlah. Timarl sipahiler sava annda bile maa almadklarndan, arazi gelirinin
yebnemesi halinde sistemin bozguna uramas kanlmazd.
Bu yzden 16. yzyl ortalarna kadar Osmanl ordusunun asl
kuvvetini tekil eden timarl sipahiler rgt dalmaya ba
lad. 1475'te kapkulu sipahisi 3.000, yenieriler 6.000 kadar
iken, Rumeli timarl ordusu 22.000, Anadolu ordusu ise 17.000
kiiden meydana geliyordu. Bir asr sonra 18.000 kapkulu askerine karlk 40.000 timarl vard.ll Bu oran giderek kapkulu
askerinin lehine dt.
Genellikle has, zeamet ve tirnar iin yukarda verilen yllk
gelir miktarlar geerlidir. Ancak bu kesin bir kural deildir.
Bazen tirnarlar verilen miktarn stnde bir yllk gelire de sahip olabilir. Gene tahrirler srasnda haslar timar, tirnarlar has
haline evrilebilir. zellikle II. Mehmet (Fatih) devrinde sipahi
dirlikleri yksek bir orana ulayordu. Fakat 15. yzyl sonlarndan itibaren has lar, vakf ve emlak topraklar giderek sipahi
timariar aleyhine bymeye baladlar. Esasen padiah hass
olan topraklarda r geliri merkeze aitti. Cedme, bad- hava
ve sipahi angaryas olmad iin kyller daha rahatt. Bu
yzden birok ky padiah hass yazlmak istemi veya kyller oraya kamhr. Prof. mer Ltfi Barkan'n 1528 yln
da Rumeli'deki drt sancakta tespit ettii duruma gre gelir
dalm yledir:z
11
12
H. nalck, Ottoman Empire, s. 108

. L. Barkan, "Osmanl mparatorluu Btelerine Dair Notlar", F
Mecmuas, XV/1-4, 1954, s. 217.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBER ORTAYLI -
Sancak-
Padiah
Vzera
S.beyi
Hass
Has s
Hass
Ohri
358.866
2.500
Yanya
249.060
Mora
131
TimarZeamet
Kale eri
280.286
1.970.261
297.240
~8.366
97.484
491.290
2.181.122
446.792
~.913
4.290.647
196.393
504.208
4.002.316
2.258.107
~7.611
Karl li
1.271.954
175.621
315.185
1.280.168
641.615
~67.050
Toplam
8.393.427
472.003
1.494.969
9.433.867
3.643.784 p71.840
Evkaf
Grlyor ki toplam gelirin % 35'i padiahn haslarna, %

54' tirnar ve zeamete, % 7'si sancak beyleri hassna ve ancak
% l'i mlk ve vakf araziye aittir. Merkezi devlet toplam gelirin
ancak % 37'sine el koyabilmekte, artan ksm eyaletlerde kalmaktadr. Bu gerekte devletin militarst ve srekli seferberlik
halinde olmasndan ileri geliyor. Abdurrahman Vefik Bey isim
vermeden bir viHiyette (16. yzyl) has, zeamet ve timariarn
gelirini ve kardklar askeri yle sralar: 13
Mansb
sahipleri
Grevli bana
gelir (aka)
says
Toptan
gelirleri
(aka)
Getirdikleri
cebel says
Dirlik
Beylerbeyi
1.000.000
1.000.000
300
Sancakbeyi
400.000
2.400.000
480
Zeamet sahibi
100.000
20
2.000.000
400
Timarllar
20.000
200
4.000.000
soo
13
Abdurrahman Vefik, Tarih-i Malf, Birinci Ksm, Birinci

Dersaadet 1330, s. 205'teki tablodan.
Tab'
Kanaat
Matbaas,
Eskikitaplarim.com
Karagz
132 -
Umena
Toplam
220.000
660.000
132
1.740.000
230
10.060.000
2012
Grld gibi bu emada timarl sipahi ve zaimler oun

Ancak aada vereceimiz bir rnekle, durumun imparatorluun her yerinde ayn olmadn greceiz. Vilayetlerin yapsna ve merkeze olan uzaklklarna gre durumda farkllklar vard. rnein Rumeli Eyaleti'nde (Edirne merkez,
Trakya'nn bat ve dousu) 24 vzera ve sancak beyi hass, 1227
zeamet ve 12.287 tirnar varken, Budin'de (Macaristan) bu oran
tirnar ve zeametler aleyhine idi. 14 Aada Kanuni Sleyman
devrinde imparatorluun eitli eyaletlerindeki durumu kar
latrmal olarak grmek mmkndr.
luktadr.
Eyalet ismi
Sancak sa-
Zeamet
Tirnar
y s
Rumeli
24
1.227
12.287
Bu din
18
278
1.391
Bosna
150
1.792
Sivas
29
3.021
Karaman
68
3.111
Trablusam
63
218
Hal ep
89
833
Mukataa ve vakflarn ynetiminden sorumlu olan ve gelirlerini toplayan

zmre. Fiiliyatta bu eminler de grevi irsen yrtmektedir.
14 Bu tablo iin gerekli veriler, A. Vefik Bey, ayn eser, 203-205'ten alnd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBER ORTAYLI -
Kefe
Badat
Basra
Kbrs
133
Corafi dalma gre seilen rneklerden meydana getirilen

bu tabloda dikkatimizi eken zellik, imparatorluun merkeze
uzak eyaletlerinde tirnar ve zearnet olarak verilen diriikierin
sayca azldr. zellikle Kefe ve Kbrs gibi deniz ar ve Ba
dat-Basra gibi uzak vilayetlerde tirnar ve zearnet yoktur. Merkezi kontroln nisbeten daha youn olduu yakn Rumeli Vilayeti'nde ise tirnar ve zearnet en yksek saydadr. Balkanlar ve
Orta Anadolu vilayetlerinde grlen ksmi kontroln, Mezopotamya vilayetlerinde adamakll azald anlalyor.
Sipahinin grevlerini ve diriikierin dalmn grdkten

sonra reayann ykmllklerini (vergi ve angarya) grebiliriz.
Reaya terimden de anlalaca zere riayetle ykml, yneti:.
len demektir. Hkmdarn ve askeri snfn reaya snfna adaletle hkmetmesi, hakkna tecavz etmemesi, buna karlk reayann da itaat edip grevini yapmas ve vergi vermesi gerekir.
Silah tamak, ynetime karmak bu snfa yasakhr. Reaya
taifesi, ehirlerdeki esnaf ve krsal blgedeki tarmsal reticilerdir.
C. Reayann Vergi ve Hizmet Ykmll

Osmanl
mali tarihi
hakkndaki arahrmalarn ktl
ve
ele alacarnz
konuda ematik bilgiler aktarmay gletirmektedir. Genellikarahrclarn vard sonularn karkl imdi
Son on ylda bu alanda lisansst ve doktora

memnuniyetle mahede ediyoruz.
Eskikitaplarim.com
almalarnn arttru
Karagz
134 -
le reayann, Hristiyan veya Mslman olsun vergi ve angarya

ykmllkleri u gurupta toplanr.
a. er'i vergiler b. rfi vergiler c. Teka.lif-i akka denilen avarz- divaniye. Bu sonuncu guruba giren vergiler zamanla ortaya kan ve gerek eriatte, gerekse rfi kanunlarda yer almayan
bid'ad denilen ykmllklerdir. Her guruba giren vergi ve
ykmllkleri ksaca gzden geirelim.
V ergi
eitleri
a. er'z Vergiler (tekalif-i er'iye): slam devletinde dinin emrettii vergiler 1. Zekat 2. Aar 3. Harac 4. Cizye idi. Bizim ko-
maliyesinin gelirini tekil eden vergiler

gayrimslimlerin tasarrufundaki araziden alnan harac ve gene gayrimslimlerden alnan bir
ba vergisi olan cizyedir (capitation). Bu vergiler maa yerine
toplanrd. Sipahiye veya dier dirlik sahiplerine tahsis edilirdi.
Yalnz cizye dorudan devlet hazinesine alnrd. Uygulamada
bu vergiler iltizama verilegelmitir. Aar ve harac tarm gelirleri olup, cizye kyl ve ehirli gayrimslim erkeklerden alnrd.
numuz olan ve
Osmanl
Mslmailar'dan alnan aar,
Aar vergisi: Onda bir anlamna gelen ur'un (r) oulu
dur. Mslman reayann vermek zorunda olduu ayni vergidir. Genellikle arazinin verdii rn miktar zerinden alnrd.
Teorik olarak sadaka, zekat faslndan saylmaktadr. Bu miktarn her yerde 1/10 orannda olmas art deildir. Baz yerlerde
1/10, bazsnda 1/8 olur ve hatta 1/2 oranna kadar ykselirdi.
rnein bereketli Mezopotamya'nn baz vilayetlerinde bu
oranda alnmtr. Aar er'i bir vergidir. Sipahiye verilirdi. Sipahi gelip rnn lmn yapmadan kyl hasad kaldra
mazd. Bu kural yolsuzluklara da sebep olmutur. Aar bedeli
aynen (mal olarak) alnr, para ile denmesi istenemezdi. Reaya, sipahiye verdii miktar rn, onun ambarna da tar ve
onun pay pazarda satlmadan kendininkini satamazd. Tirnar
sistemi bozulunca 17. yzyldan itibaren aar geliri mltezimlere verildi. Bu kt uygulama Anadolu halknn istismarna sebep olmu ve aar Cumhuriyet dneminde kaldrlmtr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 135
Harac: Gayrimslimlerin tasarrufunda bulunup, fetihten

sonra da onlara braklan arazidir. Byle bir arazi Mslmana
gese bile harad stats devam eder. Harac topra iki esasa
gre vergilendirilir. Birincisi harac- muvazzafdr. Vergilendirme arazi byklne gre olur. kincisi harac-
mukaseme 'dir. Burada vergilendirme elde edilen rnn (ki
yaklak oran tahrir esnasnda tespit edilmitir) 1/10 ile l/2 arasndaki nispetidir. Harac kimi yerlerde dirlik sahiplerine ait
olup, havass- hmayun denen padiah haslarnda ve baz yerlerde haracclar tarafndan toplanrd.
iki vergi tarm arazisinden

halde, cizye bir ba vergisi
olduu iin btn gayrimslim erkek hane reisierinden almr
d. Gerekesi gayrimslimlerin askerlik hizmeti yapmamalar
karl korunmalarnn bedelini devlete demeleridir. Bu verginin Sasaniler ve Bizans'ta da (lkinde Hristiyan ve Yahudiler,
ikincisinde Hristiyan olmayanlardan) alndn grmtk
Osmanllar'da cizye miktar gayrimslimin mali durumuna gre belirlenir. Buna gre mkellefler ala, evsat, ed na yani zengin, orta halli ve fakir olarak e ayrlr. Kadn, ocuk, sakat ve
ihtiyarlardan ve ruhbarrdan vergi alnmaz. Balangta bu vergi
miktar, zengin iin 30, orta halli iin 20 ve fakir iin 10 aka
iken, 18. yzylda 4, 2 ve 1 alhna ykseltildiini Mustafa Nuri Paa bildiriyor.l 5 Cizyeyi cizyedarlar merkezi hazine iin
tahsil ederlerdi. Merkezde defterdarn yannda bu grevi yrten en yksek memur cizye babakikulu idi. Zamanla bu vergi de iltizama verilerek suistimal konusu oldu. Nihayet Avrupallar'n basks ile Tanzimat'tan sonra toplanmas patrikhanelere ve hahambala braktrld. Ancak bunlar dahi bu vergiyi
kendi cemaatlerinden muntazaman toplayamadlar. Dier yandan bu vergi askerlik karl olduundan bedel-i askerf adn
alarak devlete toplanmaya devam edildi. Donannada ve orduda kmsenmeyecek miktarda gayrimslim er ve subay
vard. II. Merutiyet'ten sonra gayrimslimler de askere alnCizye:
ve
15
Yukarda
szn
ettiimiz
tarmla uraanlardan alnd
Mustafa Nuri Paa, Netayicu'l-Vukuat, cild-i salis, Uhuvvet

Dersaadet 1327, s. 100.
Eskikitaplarim.com
matbaas,
Karagz
136 -
dndan tamamen kaldrld. er'i vergilerden sonra gelen kategori rfi vergiler ad altnda toplanr.
b. rfi Vergiler (tekfilij-i rfiyye): rfi vergiler eriatin emri d

dnyevi otorite aracl ile yani sultani fermanlada konan ykmllklerdir. "Osmanl hkmdan eriatin dnda
kalan alanlar kanun koyarak dzenler" demek yanlhr. Tersine eriat toprak ve vergi meselelerinde rfi hukukun dzenledii alana mdahale etmemi, yani rf-i sultan eriatten nce
gelmitir. Bu konularda mftlerden fetva istenirse "er' -i maslahat deildir, ulu'l-emr ne vechile hkm ederse .. " diyerek rey
vermekten kanrlard. rfi vergilerin niteliinde ve miktarn
da da mslmanlar ve gayrimslimler iin farkllklar sz konusudur. Ayrca bunlarn miktarnda ve cinsinde blgesel farkllklar grldn de belirtmek gerekir.
nda,
rfi vergiler ve ykmllkler dorudan sipahiye denirdi.

Bu tirnar sisteminin belirgin zelliidir ve kanunnamelerle dzenlenmitir. Timar rejiminin esas olarak biimlendii sz geen kanunnameleri ksaca gzden geirmemiz gerekir. Zira
devletin temel kanunu bu olacak, Kanuni devri kanunnameleri
de bu temel zerine karlacakhr. Tabii timarl sipahiler ve
eyalet ordusu da askeri gcn nemli bir blm haline gelecektir. Ateli silahlarn gelimesi, ticaret yollarnn kaymas ve
gm parann getirdii sarsnh ve enflasyonun artt 17. yzyla kadar bu durum devam etti. ltizam sistemi de ilerde greceimiz gibi bu yzyldan sonra yaygnlk kazand. Bylece
imparatorluk lkelerinin reayas bu sistem iinde askeri bir imparatorluun ve askeri snfn ayakta durmasna hizmet etmi
oluyordu.
Fatih hkm ve ferman derecesindeki birok kanundan ba
ka, esas olarak iki kanunname karmhr. Bunlar eski Trk,
Sasani, Bizans ve slam Hukukunun etkilerini tayan belgelerdir. Aslnda bir hkmdarn kanunname karmas er'i bir i
lem deildir ve bu olay ancak eski Dou uygarlklarnn,
Iustinianus geleneinin ve Prof. H. nalck'n zellikle belirttiine gre Trk-Mool geleneinin etkileri ile aklanabilir. Fatih kanunnamelerinden biri devlet tekilatna, dieri idari ve
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 137
mali cezalara ilikindir. Her ikisi de zirai bnyeli bir imparatorlukta kylnn ve yneticinin durumunu belirler.16
Konumuli asndan nemli olan reaya kanununun drdnc faslnn birinci bab; mslman reayaya, ikinci bab; yrklere, nc bab; hristiyan reayaya ait hkmleri ierir. Bylece krsal blgede yaayan ahalinin snfa ayrld grlyor. Birinci ve ikinci fasllarda reaya ve timarl sipahi arasn.:.
daki ilikiler, vergi ve ykmllkler belirlenmitir. Bunlar rfi
vergi ve ykmllklerdir. Bundan baka cerfme, topran
terkedenlerden ceza olarak alnacak ift bozan akas da bu
fasllarda tarif edilmektedir.
rfi vergiler devaml gelir kaynan oluturan olaan vergilerdir. Bu yzden her sancaa ait kanunnamede, 17 Osmanl mali
ilem birimi olan aka zerinden miktar ve cinsleri ayrnhl olarak tarif edilmitir. Devlet bu gelirleri dirlik olarak verdiinden
dirliin sahibi de sahib-i raiyyet diye anlr ve o bu vergileri
toplar.
rfi vergilerin banda ift resmi ve ispene gelir. Bunlar
birbirlerine paralel vergilerse de aralarnda nitelik ve miktar
fark vardr. ift resmi mslman reayadan, ispene ise gayrimslim reayadan alnan rfi vergilerdendir (rsum-u
raiyyet). ift resmi ve bunun ayrlmaz paras olan dier ykmllkler bedeni hizmette 7 gne, paraya evrildiinde 22
akaya ular. Yedi kulluk denmesi bu yzdendir. Ykmllkleri unlardr:
a. Birinci kalem olan ift resmi, ylda aka vermek veya
gn hizmet.
Fatih devri ve reayann vergi ve ykmllkleri hakknda H. nalck'n
eserlerine baknz: Fatih devri zerinde tetkikler ve vesikalar I, TTK, Ankara 1954, s. 137-184; Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, hicri 835 tarihli,
TTK, Ankara 1954, giri blm; "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", Belleten, XXIII/23, Ekim,, Ankara 1959, s. 575-610.
17 Mustafa Akda, Celal! syanlar, DTCF Yay. Ankara 1963, s. 46. Yazar
tpk . L. Barkan gibi Osmanl Kanunnameleri'nin arasnda bir hiyerari ve birlik olmasndan ziyade her blgede ora kanunnamesinin kendi
alannda geerli olduu grndedir.
16
Eskikitaplarim.com
Karagz
138 -
b. Bundan baka bir orak yani bir

veya yedi aka vermek.
kan
ot biip sipahiye ta-
mak
c. Bir den (yani bir kan dolusu

etmek) veya yedi aka vergi vermek.
saman hazrlayp
teslim
d. Bir kan odun kesip teslim etmek veya aka vermek.

e. Boyunduruk resmi (yani spahinin iini bir gn araba ile
grmek) veya iki aka demekten ibarettir.
Bu toplam hizmet ykmllnn karl 22 aka eder.

yerlerde sipahi hem reayay angaryaya sevk edip, hem de
raiyet akas almaya kalkmhr. Herhalde bu tip yolsuzluklar
nadir deildi. Ayrca angarya gnleri arthrlm olabilir. Ama
hereye ramen 15-16. yzyllarda Osmanl reayasnn Balkanlar ve Orta Avrupa kyllerine kyasla daha az vergi ykmll olduu anlalyor. ift resmi, bir ift yerinden alnr.
ift yeri bykl de blgeden blgeye deimektedir. Bunda
arazinin verimlilik derecesinin rol oynad anlalyor. Bir ift
yerinden kk olan araziye nim ift denir. Byle yerde ykrnllk olarak, sipahiye gn hizmet grlr ve 6-9 aka
rsum denir. Raiyyet rsumu zerindeki etrafl arahrma
snda, Prof. H. nalck ift resmi ve eklerinin karl olan
rsumun miktarnn da blgeden blgeye farkettiini sylyor.18 rnein: Gelibolu, Silistre ve baz Rumeli sancaklarnda
bu miktar 16. yzylda 22 aka iken, gene ayn yzylda Kocaeli, Karesi (Balkesir) sancaklarnda 33 aka idi. Gene 16. yzyl
da Halep'te 40 aka, Malatya, Diyarbekir'de 50 aka, orum,
ankr, Kayseri sancaklarnda 57 akadir. Ancak Orta Anadolu' da bu miktarn bir ksm suba ve sancakbeylerine aittir.
Bunun sebebi bilinmiyor. Ayrca bu blgelerdeki ift yeri byklnn de bunda rol olsa gerekir. Rumeli'de dk miktarda alnmasnn blgesel fetih politikasyla da ilgisi olabilir.
Baz
ift resmi 'nin alnmasnda ksmi muafiyet uygulanan

gruplar da vardr. Bunlar caba, kara, mcerred olarak belirlenir. Caba; bekar, topraksz, fukara veya hane reisinin elinden
geinen gen oul demektir. Nim iftten de (yarm ift yeri)
18
H. nalck, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", s. 584-88.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBER ORTAYLI -
139
aa arazisi
olanlar, kara' dr. Bu kara halk, aa tabaka'yla

(Latince vulgus) ayn anlama gelir. Mcerred; bekara denir,
byleleri baz yerde rsum olarak 6 aka verir, baz yerde hi
vermez.
Sipahinin
kl hakk
Hristiyan
reayadan
denen kendi tasarrufundaki arazisinde alan toprakszlar dnm resmi verirler. Topran bereketine gre iki dnm ile be dnm aras ilenen arazi iin bir
aka dnm resmi verilir. Sipahiye ait olan dier bir vergi
duhan resmidir. Gebeler ve baka yerden gelip, dier spa
hinin toprana yerleen reaya duhan resmi der. Bu verginin
kaynan Balkan feodalitesi ve Bizans'ta aramak gereklidir.
alnan
rfi vergilere gelince
bunlarn
banda ispene gelir. spene; Fatih kanunnamesinde 25 aka
olarak belirlenmitir, erkeklerden alnr. Dul kadn alt aka

der. Zenaatkarlar da 25 aka verirler. 19 Bu rfi bir ba vergisidir. Bunun iin kyl gibi ehirliden de alnr. Tirnar topran
da sipahiye, padiah hassnda merkezi hazineye aittir. Vergilerin toplanmasnda uyulan nemli bir esas, matrah olan rnn
elde edildii zamandr. Her resmin tahsil edilecei zaman belirlidir. Ancak bu konuda da 16. yzyldan itibaren yolsuzluk
ve usulszlkler balad.
c. Tekalif-i akka: Bunlar er'! nitelii olmayan ve mali kurallarla da badamayan vergilerdir. Osmanl tarihinde de bu
vergilerin cins ve miktar bulranlada birlikte zamanla artm
tr. Bad- hava, cerfmeler, tapu resmi, resm-i arusane
(gerdek resmi), nelbeha (bir sancakbeyi grev yerine geldiin
de alr), bu kategoriye giren vergilerdir. Bunlar kalem kalem
balangtan beri alnm ve zamanla adeta kanunlamtr.
zellikle 16. yzyldan itibaren kyler ve kasabalar halk iin
bir ykm olmulardr. Bunlarn dnda, olaanst vergiler
olarak dnlen avarz- divaniyeyi grmekte yarar vardr.
d. Avarz Vergileri: Avarz, arzann ouludur. sminden de
zere olaanst durumlarda konan, kanunnamelerde yer almayan vergi ve ykmllklerdir. Bunlar merkezi
anlalaca
19
H. nalck, Defter-i Sancak-i Aruanid, s. XXXII vd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
140 -
hkmet yani Divan- Hmayun kararyla onun tarafndan

topland iin avarz- divaniyye diye bilinir. Ne var ki bu
olaanst zaman (harp hali) vergileri zamanla olaan devir
hi yaanamadndan sreklilik kazand. Alnacak miktar her
yer iin padiah fermanyla tespit edilir, ehir ky fark gzetmeksizin btn reayadan alnrd. ehir ve kylerde her hane
verginin mkellefi sayldndan, ancak bunlarn birka bir
arada bir avarz hanesi olarak kaydedilmitir. Bu vergilerin
bir yerde tarh, tahsil ve hkmete tesliminden o yerin kadlar
sorumluydular. Tabii yanlarnda yeterince katib ve mbair bulunurdu. Pratikte kad merkezden istenen miktar, o yerin nde
gelenlerini (eraf, ayan, esnaf reisleri, ulema kocaba, papaz) toplayarak hanelere letirir. Bu konuda yerel nfuz guruplar etkili olurdu. Ayn tip vergiler ayn usulle 19. yzyl
balarna kadar Rusya'da da alnrd. Sonuta ykn ar ksm
fukaraya binerdi. Ancak bu mekanizma dolaysyla Osmanl
tarasnda, eraf ve ayan giderek ahalinin temsilcisi ve merkezi devlet karsnda aracs durumuna gelmitir ki, tarada nfuz guruplarnn bu toplumsal rol; sendikaclk, dernekilik
hareketlerinin hzlanmaya balad gnmze kadar devam
etmitir. lk anda siyasal partiler dahi, bu guruplarn ba yeri
tutup szclk hakkn devam etiirdikleri kurulular olmutur.
Avarz-
divaniyenin eitleri unlardr:
1. A varz akas; nceleri hane bana drt-be ylda bir 20

aka alnrken bu miktar zamanla, birka misli artt.
2. Sekban, cerahor, azeb, kreki, orducu gibi sefer iin

tutulan cretli askerlere demek zere toplanan paralar. rnein; 8-10 kadar avarz hanesi bir sekban tutacak kadar bir paray bir araya getirirdi. Bu ise ya eitsiz, haksz ykmllklere
sebep oluyor veya mali durumu iyi olanlarn otoritesinin glenmesi iin psikolojik ortam hazrlyordu. Cerahor ise, ordunun geri hizmeti iin tutulan askerdi. Kreki, donanma iin
tutulan paral asker snfdr. Azeb askeri de bu guruba giren,
cretleri avarz hanelerince denen askerlerdendir. Orducu ise,
sefere kahlan esnafhr. Bunlarn sefere kahlma masraf ve mail
lar mensubu olduklar esnaf gurubu tarafndan deirdi.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYU- 141
3. Nzul zahiresi veya bedeli, srsat zahiresi, itira zahiresi gibi olaanst vergiler ise ordunun iaesini ternin ykmlldr. Kyller; ekseriya kadnlar nezaretinde un, arpa,
srsatta ise ekmek, bal, ya gibi rnlerini ordunun geecei
merkeziere tarlard. Belirtilen ykmlln stndeki miktar ise satn alnrd. Yalnz srsat mecburi bir pazarlama olup,
kylnn maln ordu pazarna gtrp satma ykmll
demektir. tir ii ise devletin tespit ettii fiyattan orduya zahire
satma ykmlldr.
4. mdad- seferiyye; sefer zaman geecek ordunun konaklama, iae ve ibate masraflarnn o yerin halkna yklenmesi
demektir.
zellikle timar sistemi bozulup, timarl ordudan beklenen

grevler yerine getirilememeye balaynca, bu tip vergi ve ykmllkler ok artmtr. Bu yzden de Tanzimat dneminde
bu vergiler kaldrld. Zira modernleen bir mali sistemde zaman ve miktar belirsiz vergiler ilk elde kaldrlr ve daha sabit
vergilere dntrlr.
Vergi ve Ykmllklerden Baklk

Osmanl imparatorluunda
askeri snfa girenler (saray, divan, merkezi hkmet memurlar, beylerbeyi, sancakbeyi ve
hanesi halk, ulema snf) er'! ve rfi vergiler ile dier vergi ve
ykmllklerden muaftr. Osmanl mali sisteminde muhtelif
zmreler vergi ve ykmllklerden kademe kademe muaf
tutulmulardr.
Raiyyet rsumundan ise, mslman eraf, ayan, imam,

hatip gibi zmreler ile gayrimslim ruhani snf, kocaba,
voynuk ve martalos lar, ulema ve merann kaps halk (muhafz ve hizmetkarlar) yaya ve msellemler muaftr. Bunlar
avarzdan da muaftr. Sadece nc kategori olan avarz-
divaniye'den muaf olan gruplar ise; derbendierin (da geidi)
muhafazas ile sorumlu olan kyler, kaldrmc, suyolcu gibi
bayndrlk hizmetinde bulunanlar, resmi posta rgtndeki
hizmetliler (menzilciler), tuzla ve maden oca iileri ile eltik
tarrnnda alanlardr. nk bu guruplar, stratejik hizmetler
Eskikitaplarim.com
Karagz
142 -
ifa ederler ve stratejik maddeler retirlerdi. Vakf topraklarm

ve vakflarn yneticileri raiyyet rsumu ile birlikte avarz
dan da muaft. Vakf topraklarm kylleri ise 16. yzyl ortalarndan itibaren genellikle avarzdan muaft. 20 Bundan baka
balangtan beri, zaviyelerdeki dervilerin de avarz vergilerinden muaf turulduunu belirtelim. Raiyyet rsumu arasmda saylabildii halde, yerel kontrol gurubuna deil de, merkezi
hazineye alman gelirler, mukataaya veriliyordu ve tahrir esnasnda byle kaydedilirdi. Resm-i asiyab (deirmen), resm-i
hnzr (domuz), iskele resmi, resm-i niyabet, ba ri gibi
gelirler tahrirde mukataa olarak belirtilir ve hazineye denen
bir mebla karlnda mukataaya verilirdi.21 (Bir tr ihale
olup mltezime verilir.) Her sancam mukataa kalemleri belirli idi. Bunlar ber veeh-i maktu (toptan), takdir edilen gelirlerdi. Esasen iltizam sistemi yaygnlk kazannca bu kalemlerin dndaki vergiler de ayn ekilde toplanmaya balanmtr.
Mukataa sisteminin yaygnlk ve devamllk kazanmas zerine Osmanl maliyesinde, gedik veya malikane dediimiz sistem ortaya kt. zellikle 17. yzyldan itibaren doan bte
aklar dolaysyla bu sistem geni olarak uygulanmaya bala
d. Evvelce mukataa gelirleri; saraya mensup veya kapkulun
dan kimselerce toplatld halde, imdi bu gelirlerin ihaleye
karlmasyla toplumdaki bu grev askerllerden yeni bir zmreye geiyordu.z
Bir mukataa'nm mzayedesinde en yksek miktar sren
muaccele denen bir para derdi. Kendi lnce, eer olu da en
yksek miktar verirse, mukataa tercihen kayd- hayat art
ile ona devredilirdi. Bylece o yerin nfuz guruplarnn yava
yava dirlikleri ele geirmesi gibi bir sonu ortaya kmtr.
Gerekte, iltizam sistemi, yenia Avrupas'nda modernledevletlere sabit bir gelir salam, bte ve hizmetlerde be-
en
Mustafa Akda, Trkiye'nin timai, ktisadi Tarihi, II, s. 389.

H. nalck, Defter-i Sancak- Arvanid, s. XXXIV.
22 Bu konuda bkz. Mehmet Gen, "Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi", Trkiye lctisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975, s. 231-96.
20
21
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI-
143
bir yandan da burjuvazinin danasna imkan

Richelieu Fransas'nda, Petro Rusyas'nda, iltizam
bu gibi sonular dourmutur. Osmanllar'da ise tarmsal zenginlik artmadndan, devlet bu gelirlerle fazla bir yarar sala
yp geliemedii gibi, bir gl ehir burjuvas da doamam
tr. Bu usuller sadece, yolsuzluu ve yerel nfuz guruplarnn
gcn arttrmtr. Onun iindir ki, Tanzimat'tan itibaren devlet adarnlarnn balca sorunu da bu sistemin kaldnlmas ollirlilik
getirmi,
vermitir.
mutur.
Krsal blgede, toprak ve vergi sisteminin esaslarn ksaca

gzden geirdikten sonra, krsal hayahn bir tasvirini yapmaya
alalm.
D. Krsal Hayata Bir Bak

Anadolu'da kyn toplumsal ve ekonomik fonksiyonunu
fazla derinlere inemediimiz grlecektir.
zellikle Mool-lhanl istilasna kadar Anadolu'nun toplumsal
ve ekonomik tarihi hakknda yargya varacamz yazl yazsz
maddi kaynaklarla, maddi olmayan kltr kaynaklar ve yap
lan deerlendirme almalar yetersizdir. Bu noktada yardmc
olarak beeri corafya, etnografya ve lenguistik gibi dallardan
da yararlanmak gerekmektedir.
aratrdmzda
Anadolu'da Bizans-ran ve Bizans-Arap atmalar srasn

da doan bunalm dolaysyla kylerde bir knt ve kyl
nfusta byk azalma olduu bugn artk anlalmaktadr.
Anari her an Kk Asya'y sarsm, ahali muhkem kalelere
ekilrnitir.* Ticaret yollarnn emniyetsizlii, hayat artlarnn
ktl ve gvensizlik, daimi ayaklanma ve geen ordularn
tahribat Anadolu'da baz ehirlerin de snmesine sebep olmu
tur. Trkler Anadolu'ya geldiklerinde, harap, damk bir memBirok tarihinin de belirttii gibi, Bat Roma'nn son zamanlarnda ahalinin oppidum denen muhkem kalelere ekildii grlr. Bu durum Bizans' n son zamanlarnda grlmtr. Efes ehrinin yan banda
Ayasuluk (Seluk) denen bir tepe stnde ayr bir mevkiin domas gibi...
Eskikitaplarim.com
Karagz
144 -
OSMANLI TOPRAK SiSTEMI ZERiNE
leketi iskan etmek sorunuyla karlarnlard. Geri TrkSeluklu sultanlar kylerin yaayp gelimesi iin, gayrimslirn
kylleri de yerlerinde brakm ve buna uygun bir politika
gtmlerse de Anadolu'yu byk lde Trkmen ve Asyai
unsurlada iskan etmeyi, hem askeri, hem siyasi ve ekonomik
ynden yerleip tutunabilrnelerinin ba art saymlardr.
Anadolu'nun bu devirdeki vaziyetine bakmak iin konumuz
asndan iki sosyal gurubu, gebeleri ve kylleri ele alp incelemekte fayda vardr.
Gebeler Orta Asya ve ran zerinden kesif bir ekilde
gelmilerdir. ran Seluklular devrinde sedantarize (yerleik)
bir kltr olan ve Ortadou feodalitesinin toplumsal ve ekonomik bnyesini benirnseyerek yeni bir sisteme geen Seluki
ynetimiyle uyum salayamayan ve alan bu gebe guruplar, ran Seluklular tarafndan daima bir u kuvveti olarak
kullanlmlardr. Anadolu'ya gelen gebe guruplar daha ba
langta lke ilerine sevkediliyor ve paralanarak drt bucaa
yerletiriliyordu. Bu ilem o airetlerin siyasi etkinliini de
azaltyordu. Gelen gmenler kyl ise kylere, ehirli ise e
hirlere iskan edilmitir. Gebeler ise ksmen gene ayn hayat
tarzn devarn ettirrnitir; bunlar Anadolu' da halclk ve atlk
la urarlard. Yerleik guruplarla toplumsal bir btnleme
salayamayan airet topluluklar dini ynden serbest, doal geleneklerini izleyen, patdarkal bir feodalizrnin hkm srd
guruplard. Nitelike amandan pek farkl olmayan dini liderlerin (babalar), etkisi altndaydlar. Cengaver ve saldrgan bir tutumlar vardr. Bu yzden ularda askeri g olarak kullanlr
lard. Merkezi hkmetle almalar ayaklanmalara kadar
varrntr. Devaml gleri srasnda kylere byk zararlar verirler ve aralarnda da altklar olurdu. Zamanla otlak bulma
glkleri ve ekolojik ynden topraa yerlerneyi gerektiren i
ve d etkenler dolaysyla bunlar ky topluluklar haline dnrnlerdir. Gebelerin topraa yerlemesine vesile olan sebepleri yle sralayabiliriz:
a. Kyllerle atmalar ve otlak bulmak ve. rnlerini gvenlik iinde pazadamak gerei, Dr. smail Beiki 'nin gebe Alikan aireti incelemesinde tasvir ettii bu gerek bize
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 145
da kullanabileceimiz bir varBu gerei grmek, belgeler, kronikler,

emirnamelerden ve szl gelenek rnlerinden elde edilecek
sonulara baldr.
toplumsal tarih
arahrmalarnda
saym kazandrmhr .23
b. Hastalk ve srlerin telef olmas gibi sebeplerle fakirleip

kurtuluu
toprakta gren airet, iskan konusunda Seluklu

Devleti'nden himaye grmtr.
c. Bu i etkenler yannda devletin bu guruplar zerinde bask kurarak veya propaganda yoluyla yerlemeyi salamas gibi
bir d dinamik de olabilir. Devlet bu guruplar yerletirmeyi
zellikle lkenin iman, zenginlemesi iin istemitir. Bir de
asayii bozan bu guruplar emniyet ve kontrol alhna almak iin
yapmtr. Seluklu idaresi bu airetleri paralayarak yerletir
mi olmaldr. Anadolu'nun birbirine uzak noktalarnda ayn
ismi tayan kyler vardr. Knk, Afar, Salur. .. bunlardan birkadr.24 Sistematik bir toponomi incelemesi bize bunu daha iyi
gsterecektir. Zaten bu gibi mtecanis guruplarn arasndaki
dayanmay iskan sreci esnasnda yok ehnek veya andr
mak; askeri demokrasi yerine daha milliyeti bir rgtlenme ve
kalite duygusu yerine de devlete bal sadk tebaa yaratmak,
ancak byle bir politika ile mmkndr.
Bununla beraber, kyler dilli ve etnik bakmdan belirli blgelerde bir birlik gsterirdi. Belli bir din ve mezhep etrafnda
toplanan kylerde, Orta Asya ve ran'dan kalma isimleri grmek mmkndr. Fakat kark etnik yapl kyler de oktu.
Byle yerlerde cemaatler kyn ayr blgelerinde yaarlard.
Cumhuriyet dneminde Yunanistan'la yaplan mbadele anlamasna kadar (1926) bu tip kylere sk sk rastlamak mmknd. Bunlar iki ayr cemaat rgt tarafndan (muhtarlar ve
ihtiyar heyetleri) ynetilirdi.
zellikle kontrol imkan ve savunma gerekesiyle birka
kyn birbirine yakn olarak bir arada kmelendii, sonra ki23
. Beiki, Gebe Alikan Aireti-Douda Yapsal Deiim ve Sorunlar, Doan Yaynevi,
24
Ankara 1969.
Fuad Kprl, Osmanl Devleti'nin
lar.
Eskikitaplarim.com
Kuruluu,
s. 51' de bu hkm
doru
Karagz
146 -
lometrelerce hi bir yerleim merkezinin gze arpmad Orta

Anadolu' da bu tipik bir yerleimdi. O devirde, kyler toplu ve
dzenli bir yaylma gsterir. Gebelerin hcurnlarndan korunmak ve ticaret yollarnn muhta olduu emniyet ve dier
hizmetleri salamak iin, kyler genellikle byk yollarn stnde, byk ehirlerin etrafnda ve maden iletilen yerlerin
evresine kurulmulardr. Bu toplu iskanla; vergi tahsili, idari
ve sosyal hizmetlerin kolayca grlmesi, ticari emniyet ve merkezi otoritenin denetiminin etkili biimde salanmas amalanyordu. Seluklular son zamanlara kadar, Osmanllarn da
yaph gibi, gebeleri iskan etmeye devam etmilerdir.
ran Moollar (lhanllar) istilas devrinde Anadolu'ya yeni
gebe unsurlarn gelmesi her halde kyleri iktisadi ve toplumsal ynlerden sknh ve karkla sokmutur. Yaratlan anari
nin derecesini ve sonularn henz salklca bilemiyoruz.
Anadolu kyleri iktisadi ve toplumsal tabakalama alarndan
ele alndnda da homojen bir durum gstermezler. Kyllerin
o devirde bazs topraksz renberlerdir. Bir ksm ise, emeini
ve tarm aletlerini ortaya koyarak ekim yapar ki, bugnk ortaklk ve yarclk kurumunun temeli bu olmaldr. Kylerin
Mool devrinden evvelki toplumsal rgtlenmesi, iktisadi ili
kileri ve ehirlerle olan balanhlar hakknda etrafl ve salam
bilgirniz yoktur. Fakat bir ky erafnn varlndan sz edilmektedir. Bunlar topraa sahipti ve tasarruf etmekteydi. Eraf
devlet rgt ile kyl arasnda arac durumundayd. Topraa
yerleen airetlerde ise, airetin eski aristokrasisi bu sefer yeni
bir stat alr. Genellikle yerleik ehir ve byk kylerin eraf
ile bu gurup stat almas, ekonomik ve siyasal-sosyal nfuz
kavgasndadr. zellikle yeni yerleen guruplarn egemenleri,
airet ayaklanmalarnda airetlerin bu stat savandan yararlanmak ve merkezi devlet nezdinde g kazanmak isteyeceklerdir. Anadolu'nun sosyal tarihinde bu l dengenin seyri
incelenmesi gereken bir konudur. Airette hakim olan
patriyarkal ynetim airet topraa yerleince yeniden biimlenit ve kabile aristokrasisi yeni bir gurup egemenlii kurar. Ai
ret dzeninde kabile aristokrasisi gebeye obanlk yaphrr
(emek ranh) ve baz hediye hayvanlar alr ki, miktar bellidir
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBER ORTAYLI -
147
(rn ranh). Bu aristokrasi, yerleen kyde yeni bir yasa ve ynetim, yeni bir rant biimi kullamr.
Seluklular'da ikta rejimine giren topraklar yannda vakf
ve mlk topraklar vardr. Zaten devlet eski toprak snflarna,
dini lideriere otoritelerinden yararlanmak iin bu tr balarda
bulunuyordu. zellikle 15. yzylda ran' da Selukller'le ayn
yapya sahip olan Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi devletleri
de soyurgal denen baklk beratlaryla bu tr imtiyazl
zmrelere kylerde idareyi brakyordu. Anadolu' da benzer
durum olmaldr. Bu stat ou durumda babadan oula geen
bir toprak snf yarahr. Bunlar zamanla ehirlere de yerleip,
dzenin bozulduu zamanlarda, toprak yolsuzluklarm dalayl
olarak arthracaklardr. Zaten biraz aada da greceimiz gibi
Selukiler' de memuriyet grevi de babadan oula gemi ve bir
brokratik aristokras smf domutur. Seluklu idaresi kylerin harpler ve anariden zarar grp, dalp snmesini hi istemezdi. Byle zamanlarda zirai ve mali-idari birtakm tedbirler alnmtr. Bu gibi kylerden muayyen bir zaman iin bir k
sm veya tm vergiler alnmaz, hatta gerektiinde tohumluk ve
ift hayvam, damzlk verilirdi. Zaten ou ky, ticaret yolu
zerinde bir konak yeridir. Burada vakf ve kervansaray gibi
tesisler bulunur, d dnya ile temas ve kyl ailesi iin kk
lde malm pazarlama imkarn doard.
Seluklu idaresi kylden eitli mahsuln r, hara gibi
vergi ve resimlerini alr. Ana vergi rdr. Mallarn pazara
naklincieki resimler ve baz angarya bunlara ilavedir. Aym
usul, Moollar devrinde de uygulanm olmaldr. Kyller a
yet baz istisnai hizmetler yapar veya devletin gvenlii, askeri
ve iktisadi politikasna hizmet edecek baz grev ve iler yklenirse, vergi ve angarya hizmetlerini yerine getirmi saylrlar.
Mesela kpr, yol ve konaklama yerleri yapm ve tamirine katlma, baz bayndrlk hizmetlerine ve yol gvenliine yardm
edilirse bu kylerden baz resimler alnmaz, angaryalar kaldr
lr. Baz kylere byle hizmetler havale edilmitir. Gene ulardaki gebeler ve iskan edilen kyller askeri hizmetleri dolaysyla vergiden muaf tutulmulard. Arazi ilemlerinin, eyalet
tekilatnn tefti ve haberleme ilerinin bu devirde tesbit edi-
Eskikitaplarim.com
Karagz
148 -
lip uygulanan esaslar sonraki deviriere de miras kalmhr.

Kylerdeki kontrol ve otoritenin aksine Trkmen gebeler sk
sk baskn, yama, yol kesme gibi hareketlere bavurur, zaman
zaman ayaklanmalar da karrlard. Bu devrin aydn tabakasnda, rnein, Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin iirlerinde bile
bundan dolay Trk; kaba, yamac, cahil ve saldrgan kii anlamnda kullanlr. Merkezi otorite ile alan, sistem ile btnlemeyen, adalet grmeyen bu kitlelerin ehir hayalndaki Ortodoks slam anlay ve revataki Arap ve Fars kltr geleneine kar da hnlar vard. Gebelerin kardklar isyanlarn
en nemlisi 13. yzyldaki mehur Babailer ayaklanmasdr.
Bugnk Mara ve Mardin taraflarnda ortaya kan Baba
Resul'n mridieri kanl ve geni bir isyan karm, airetler
ehir ve kyleri igal etmilerdi. II. Keyhsrev Kubabad (Beye
hir) Sarayna ekilmi, sonunda isyan, yardrnc kuvvetlerle
bashrlrnh. Buna ramen u devleti halet-i ruhiyesindeki Seluklular' da Trkmen babalar byk sayg grrler, devletin
snrlarn korumak, gebelerin asayi ve ynetimini sala
makta devletin ajan olarak mansblar alrlard. Genellikle snr
blgesi olmaktan kan yerlerde Seluklular politikalarn deitiriyor, bu gebeleri de topraa yerletirerek kyler kuruyor, bunlar genel iktisadi ve askeri sistemin nfuz ve blgesel
ynden bir nitesi haline geliyordu. Ancak bu ikinci gurup
kyler birincilerine nazaran daha az devlet kontrol grebilen,
buna karlk daha fakir ve bu yzden de dier zengince kylere ve hkmete kar bakaldrmaya tene airet ruhuna sahip
yerleme birimleridir.
Hristiyan
kyller, cizye (capitation) denen bir ba vergisi verirlerdi. Bu devirde grlen dier bir kurum da zaviye
kyleridir. ehirlerdeki zaviye mensuplar hepsi esnaf ve
fennan (zenaatkar) makulesi adamlard. Zaviye zenaat ehlinin
arhk rnleriyle zenginleirdi. Kylerdeki zaviyeler de ayn
ekilde kylnn verdii rantla zenginlernitir. Bu usUl Osmanl devrinde de devam edecektir. Merkeze kar tepkiler gsteren ve ayaklanan gebeler arasnda ise Alevilik, Yesevilik
gibi amanist gelenekleri barndran kuvvetli bir dini muhalefet
vard. Ancak Anadolu'daki Ehlibeyt hareketi ran' da 15ve 16.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 149
asrlarda kurumlam
ortodoks iilikten ok, ky aleviliidir. 25

Ky Aleviliinin kendine zg kurumlama ve gelenei ise yerleik baskc devlet otoritesi ile ahma karmaya ekseriya ei
limlidir. Trkiye tarihinde bu tr ayaklanmalar 16-17. asrlarda
da greceiz. Baba shak ayaklanmas gibi gebe ayaklanmalar ve yerleen airetlerin yeni egemen guruplarnn kendi
karlar iin kardklar bu eitli hareketler, btn lkelerdeki
kyl savalarnda grld gibi, feodallemeden ekonomik
zarar gren kitlelerin dini ve topik adaleti zleyen tutumdaki
ayaklanmalardr ve yeni dzenin karsnda baar gsteremeyeceklerdir.
Moollar'n Kseda zaferinden sonra (1243) Anadolu Tebriz llhanllar'nn vesayeti alhna girdi. lhanllar'n koyduu
ar vergi yk tarmn gerilemesi ve kylerin fakirlemesine
sebep olmutur. Beylikler devrinin sonuna kadar korkun bir
anari ve alk kyleri kavurdu. Devletin ortadan kalkh bu
devirde Trkmen gebelerinin direnmesi ve birtakm yerli feodalleri desteklemesiyledir ki, Anadolu' da beylikler kurulmu
tur. Bir u beylii olan Osmanl Devleti'nin gelimesini ve ifti
snfnn durumunu tespit edebilmemiz, onu Bizans'n mirass
ve Seluklu ve Ortadou devletlerinin toplumsal ve iktisadi nizamnn bir devam olarak grmemizle mmkndr. Burada
morfolojik, ekolojik ve dier corafi artlarn roln de unutmamak gerekir. Bu olay tirnar rejiminde ve kylerin biimienmesinde yeni bir devirdir.
mer Ltfi Barkan, Osmanl Devleti'nin kuruluunu ve buna bal olarak, kylerin durumunu bir kolanizasyon hareketi
olarak niteler ve "Bu kolanizasyon nfus hareketlerine, gebelerin rgtleni ve hayat tarzarna baldr",26 der ki; birok tarihi onun bu fikrine katlmaktadr. Balangta bu hareket
Abdaliin- Rum gibi kk kolonizatr gruplarn ncln
de oluyordu. Krsal blgelere ve snr tesine yerlemeye ballhan Bagz, S. Eybolu, A. Erhat, Pir Sultan Abdal, Cem Yay. stanbul
1977, s.' 15-24.
26 . Ltfi Barkan, "Osmanl mparatorluunun Teekkl Meselesi", SBF
Dergisi, I/2, s. 343-356.
25
Eskikitaplarim.com
Karagz
150 -
yorlar, bylece dman ehirler hinterianddan izole edilip koparhlarak fetih kolaylayordu. lk balarda gazaya ve ganimeti
paylanaa dayanan gazi gelenei yerini pek abuk rgtl
devlet sistemine terk etti. Ama tahrir ilemleri, tirnar tevcihi,
hazine kurulmas gazllerin hi de ho karlamad eylerdi.
Balkanlar' da ftuhatn gelimesi mahalli sistemlerin bazen olduu gibi veya baz deiiklerle braklmas sonucunu dour
du. Fetihlerde dirlik sahibi olan ilk fatihlerin de ocuklar zamanla bir toprak aristokrasisi olarak domaya baladlar. Nfus basklar ve ilhaklarla topraklar geniliyor, yeni yerler bir
brokrat gurubun gelenei ile ynetiliyor ve dirlik olarak da
hlyordu. Anadolu kylsnn nfus fazlas hayat aramak iin
snrlara akyor ve birok gen yeni topraktan payn alyordu.
Tirnar rejimi bu zamanlar fetihe dayandndan, timarl sipahi liyakat sahibi bir askerdi. Tirnar mstakil bir toprak deil
dir. Sipahinin dank kylerde para para toprak sahibi olduunu grdk. Bununla beraber her ky mahalli, otonam bir birim olacaktr. nk kylerin otarik karakteri, onlarn isel
dinamiini nler. Kyller zamanla timarl sipahinin, bu kk gsz toprak beyinin, glendiini ve blgesinde hakim
olduunu veya tasfiye olarak yerini bakalarna brakln greceklerdir. Gebe unsurlar ve gaziler bu rgtlenmeden i
kayete ve direnmeye balamlardr. Ama topraklar dirlik olarak veriliyor, srekli bir kolanizasyon gze arpyordu. Ticaret
yollarnn etrafnda ve Rumeli'deki yeni merkezlerde, Selukl
geleneindeki gibi, byk kyler tekil ediliyor, kurulan kaleler
ve askeri merkezlerin mensuplar da dirlik sahibi olarak baz
gelirler ve angaryadan yararlanma hakk elde ediyorlard. stelik uc devletinin gerei olan, fakat snr gerisinde kalan eski
kolonizatr dervilerin zaviye topraklar I. Bayezid zamann
da (1389-1402) tirnar haline getirildi. Mlk, zaviye ve vakf
topraklar 16. yzyln ikinci yarsna kadar sk sk bu ekilde
msadere edilip yeniden yaplan tahrir ilemleriyle tirnar
topra haline getirilecektir. Kylerde tipik Osmanl rejimi yerleiyordu. Arhk spahilerin yolsuzluklar balayacakhr. Bu feodallemenin yarath honutsuzluk, Trkmen gebelerin yan
banda kylleri de isyana srkleyecektir. Bu isyanlarn en
nemlisi Timur istilasndan sonra ortaya kan ey h
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBER ORTAYLI -
151
Bedreddin, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal hareketiydi. eyh Bedreddin Msr ve Suriye' de tahsil grm,
Batnllerle temas kurmu, mutasavvf ve eski dounun toplumcu nazariyelerini benimsemi bir dnrd. Ne derecede
ihtilalci sosyalist bir kiilik olduu tarihiler arasnda el' an tarhlmaktadr.
eyh Bedreddin, Fetret devrinde, ehzade Musa elebi'nin

kazaskeri dahi olmu ve baarsz bir Bedreddin tatbikal da bu
sayede yaplabilmitir. eyh Bedreddin'in Varidat adl eserindeki fikirleri daha ok panteist, o derecede de eski dou dnce
lerinden kalma dnyev1 ve toplumcu bir felsefeye dayanr. Bu
eserde Fransz aydnlanmasndaki deisme denen adeta
Voltaire tipi bir dneeye de rastlarz ki bu da alemin Tanr
iradesinden bamszldr. Mridieri Torlak ve Brklce, din
farkn tanmam ve ayr isyanlar organize etmilerdir.
Bedreddin, Musa elebi'ye dayanm, berikiler ise, kyl ve
gebe kitleleri
Bedreddin hareketi
ayaklandrmhr.
Keyhsrev zamanndaki Mazdek hareketini andrr_27 Bu hareketlerin ortak nitelii kyl ayaklanmalar oluudur. Torlak
ve Brklce Bah Anadolu blgesinde ayaklanmalar tertiplediler. Her kyl ayaklanmas gibi bu isyanlar da baarszla
mahkumdu. Sonu; gebelerin tehciri, kylerin zerindeki
basknn artmas olmutur. Brklce'nin Aydn yresindeki k
sa hakimiyetinden sonra Bayezid Paa kuvvetlerine yenilmesi
ve topraklarn yeniden dirlik dzeni iinde dahimas bunun
rneidir.
Genellikle II. Murad dnemi (1421-1451), Balkan feodalizmi

ile Osmanl feodalitesinin uyutuu ve birletii devirdir. Bundan sonra Trk kynn tarihi karakteri oluacak ve ky, klasik toplumsal ve iktisadi organizasyon biimini alacakhr. Bu
devirde hanedan yeleri, vzera ve ulemann zaviye sahibi
dervilerin uhdesindeki topraklar artmh. Bunlarn byk
ksm, Fatih devrinde mir1 statye sokulacak olan vakf toprak-
27
Mazdek hareketi konusunda u eser ilgintir: Otto, Klima, Mazdek,

Geschichte Einer Sozialen Bewegung im Sassanidischen Persien, Prag 1957.
Bu hareket devlet destei ile dahi baar gsterememitir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
152 ~ OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE
lardr. Ancak 16. yzyln enflasyonu, ok eyi deitirecektir.

O zaman harplere gitmeyip toprana tnemeyi daha karl gren sipahi, kanun d yeni vergi ve angaryalar icad edip kyly canndan bezdirecektir.
Kyl vergisini mal (ay:1) olarak verirdi. Fakat 16. asrdan

itibaren kylnn vergisini nakdi olarak vermeye zorlandn
grrz. Bunun parann kt olduu geleneksel bir ekonomide
yarataca zorluk ve zulm akhr. Sipahi kendi kolayna zorbaca vergiler ve angaryalar ihdas etmitir. Kyl bu durumu
malalil adalet organlar nnde ekseri zernemitir. Malalil
zmlerin tketilmesi ile Mazlama Divan 'na kabilenler
veya Padiaha Cuma gn arzuhal sunanlar dertlerini en yksek organa nakletmilerdir. Sanldnn tersine, normal olan
dzenin bylesine ilemesidir. Bu gibi adaletsizlikleri Padiah
larn
taraya
gnderdikleri
ferman,
yasakname,
adaletnamelerde grebiliriz. Osmanllar'da sipahi angaryas
padiah haslarnda yasaktr. Buraya naib ve voyvoda kara
maz, cerime alamaz. Bu yzden birok ky Padiah hass yazlmak istemitir. Reaya hr kyl saylmaz. Topran yl
ekmezse ift bozan akas olarak ceza der. Kaarsa on yla
kadar, iade edilebilecektir. Vaka sipahi mnbid topraklar reay adan kendi menfaatine ekmek iin bazen onu kovalamhr,
ama genel olarak kyl toprana sk skya baldr ve sipahinin nezaretinde alr.
Avrupa'daki servaja benzer toprak esirleri,
ortak
kullar
adn alrlard. . L. Barkan bu ekilde tanmlad tarm klele-
rinin harb esiri olduunu sylyor. Bunlarn 17. yzyldan sonra kaytlarna rastlanmaz, demek ki reaya statsne kavumu
lardr.28 Bu eit toprak esirleri ileride greceimiz gibi en ok
Krm Hanl'nda vard. Genel olarak Osmanllarda ticaret ve
para hareketi ehirlerle snrldr. Para ekonomisinin iine kyler girememitir. Burada duhan, yaba ve bennak resimleri
nakdi olarak alnrd. Bunlar istisnai nakdi vergilerdi.
28
. Ltfi Barkan, "Osmanl mparatorluunda ifti Snflarn Hukuki

Stats", lk Dergisi, IX, 1937 ve ayn konuda "Trkiye'de Servaj Var
myd?", Belleten, XX/78, s. 237, 1TK Basmevi, Ankara 1956.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI-
153
16. yzyla kadar kyn ekonomik yaps bir denge iindedir. Ftuhat sonucu elde edilen topraklar nfus fazlasn ks
men eker ve devlet ekonomik hayata geleneksel ller iinde
mdahale edebilirdi. Yani baz zenaat dallar ve ordu ihtiyac
iin gereken stratejik hammaddelerin ihrac yasakl. Henz lkeye ucuz mamUl madde de fazla girmediinden ehirdeki
zenaatlar lonca ekonomisinin kah kalplar iinde rekabet tehlikesinden uzak yaayabiliyordu.
Bu durum atiantik iktisat blgesinin' etkisi ile bozulacak,
sanayi d urmaya, mamul madde iin gerekli hammadde darya kanlmaya balayacakhr. Gelir ise maldut SC\ydaki toprak sahibi ve baz tccar elinde toplanacaktr. 16.
yzyla kadar Dou Akdeniz ticareti Osmanl Devleti'nin kontrol alhndayd. mparatorluun kuma ve deri sanayii henz
dars ile rekabet edecek gteydi ve ksmen ihracata ynelikti. Prof. nalck'n son olarak -Cambridge serisinden kan ince..:
lernesinde bu konuda arpc bilgiler grlmektedir29 Osmanl
lar' da gm enflasyonu 15. yzyl sonlarnda balad. Yz yl
zarfnda para deerinde % 250 nispetinde bir d grlecektir.30 Bunun Avrupa gm enflasyonu ile ilgisi yakndr. Alhn
kaynaklar olmayan lkede gm deeri bundan sonra daima
da bal kalacakhr. Mamafih iktisadi konjonktrn anlalma
s iin hi deilse 13. asr sonundar bu gne kadar narh kaytla-
r ve dier ilgili belgelerden fiyat endeksierinin karlmas gerekir.
ehirlerde
'Bu terim literatrde ilk defa . L. Barkan tarafndan kullanlm ve tutunmutur. Belirli bir geliimin cereyan ettii bu corafi blgenin ismi
burada da byle geecektir.
29 Halil nalck, "The Ottoman State: Economy and Society, 1300-1600", An
Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914, ed. Halil
nalck-Donald Quataert, Cambridge University Press, 1994, iinde, s.
9-409. Trkesi: Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I:
1300-1600, ev. Halil Berktay, Eren Yay. stanbul2000.
30 Halil nalck, "Ykseli Devrinde Osmanl Ekonomisine Genel Bak",
Trk Kltr, 68, Haziran 1968, s. 537.
Eskikitaplarim.com
Karagz
154 -
OSMANLI TOPRAK SiSTEMI ZERiNE
Ruhani (clerical) feodalizmin grld tipik bir nite vave zaviye kyleridir. Olaanst harb dnemi saylan I.
Bayezid ve Fatih Sultan Mehmet devirlerinde bu tr nitelerin
miri araziye evrilip tirnar diye datldm, fakat arkasndan
hemen eski duruma dnldn belirtmitik. Burada tarikat
liderleri adeta ruhani toprak beyleri olarak maddi-manevi bir
hegemonya ile kontrolc ilevlerini yerine getirirlerdi. Hac
Bekta' daki zaviye 362 kye hkmetmitir. Kyl baz vergilerini tekkeye veriyor, bu gelire tuz madeninden ve hanlardan
gelen miktar da eklenince tekkenin yllk geliri daha 16. asrda
99.000 akaya ulayordu.31 Bundan baka vakf kyleri de hzla
vakf mtevellilerinin tam ynetim ve denetimi alhna girdi. Bu
kurumsal farkllamalarn dnda, Osmanl toprak rejiminin
renkliliini blgesel ayrmlar da tayin ediyordu. Rumeli'de
manastrlara braklan kyler ve araziler vard. mparatorluun
birok blgesinde eski feodal smflar yerinde braklmt.
kf
Balkanlardaki Bosna-Hersek gibi kendine zg eski feodal

devam ettiren lkelerden evvelce bahsettik Bunun gibi Dou Anadolu' da, Lbnan' da ve Yukar Mezopotamya'da da benzer uygulamalar tekrarlanarak eski muafiyet ve
imtiyazlar sahiplerine brakld. Dou Anadolu' da mezhep mcadeleleri, airet dzeni ve Emevller' den kalma toprak ilikileri,
etnik ve sosyal bakmdan farkl guruplarn atmalar, blgenin ran gibi bir tehlikeye kar tampon yerde olmas ayr bir
uygulama gerektirmitir. Dou' da afii-Snni airet reisierine
Ekrad Beyi unvam verilmitir. Bunlarn malikane ve mlkleri
ocaklk ve yurtluk ad altnda ellerinde braklmhr. Bitlis,
Hakkari gibi blgeler sancaklara ayrlm, serbest
mzrimzranlk olarak adlandrlmtr. Bu sancaklar babadan
oula geer, sefere, bal olduklar velayetin beylerbeyi ile kat
lrlard. Burada airet dzeni hakimdir. zellikle isyanlarn
bastrlmasnda ve etnik guruplar arasndaki atmalarda dengenin salanmasnda bu dzen uygun grlmtr. 17. yzylnizarn ksmen
31
smail Hsrev, Trkiye Ky ktisadiyat, Kadro mecmuas neriyatndan,

stanbul 1934. Ayrca bkz. Suraiya Faroqhi, "The Tekke of Hac Bekta,
Social Position and Economic Activities", International Journal of Middle
East Studies, 7/2 (1976), s. 183.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYU- 155
da Ahmed Han tarafndan yazlan Mam u Zin adl destan ai

ret reisierine kar kmaktadr. Airet reisieri hakim unvanyla
blgelerinde devletin grevlerini stlenmektedir. Bitlis hakimi
dris bunlarn en nllerindendir. dris-i Bitlis! diye tannan
bu emir, Osmanl egemenliinin douda yerlemeside nemli
rol oynam ve Yavuz Sultan Selim tarafndan kazasker tayin
edilmiti (Arab-Acem Kazaskeri). mtiyazl beylik olarak
bilinen Eflak-Bodan, Erdel, Krm, Hicaz gibi yerlerin toprak
rejimi ve toplumsal yaps ilerde ilgili blmde ele alnacakhr.
16. yzyldaki byk iktisadi bulran sonucu kurulu dzen
nemli sarsnhlar geirmitir. Bunun btn lkede, yeni geli
melere sebep olduunu biliyoruz. Celall Kagunu denen bu
anari, krsal blgelerin tarihinde nemli bir dnemdir.
Celal! isyanlar ve rsi Toprak Denetiminin

Yerlemesi
Anadolu kynn ve kylsnn bugnk durumunu tayin eden nemli bir faktr Celall isyanlar dr. ktisadi bulran
kt sonularn vermekte gecikmedi. Daha Avusturya
Harbleri srasnda asayi bozulmu ve kaak askerlerle sekban, saruca gibi devlete kar kuvvetler tremitir. Genellikle
ran harblerinde ok ezilen ve zulm gren sistem d guruplar
ve gebeler de bu ayaklanmalara kahlmhr. Esasen bu guruplar Anadolu' da balangtan beri ayaklanmalar karmlardr.
Fakat son olarak Sivas-Amasya blgesinde asayii temin eden
II. Murad'n lalas ve Amasya valisi Yrg Paa bu gebe guruplar iddetle dize getirip, tehcire tabi tutmutu. Bylelikle
16. yzyln sonuna kadar otoritenin gevedii ve devlete bal
kuvvetlerin bile ekyala balad bir dnemde, bu guruplar
dahi soygun ve ayaklanmalara, ky baskniarna giriecekler
dir. Bakaldrma ve anari bu suretle yaygnlamaktadr.
16. asrn ikinci yarsnda, kaak medrese rencileri veya
kylerde okumak iin ehre gidip icazet ald halde i bulamayanlar, kylerde treyen ift-bozanlar, levendler, asker kaa
kapkullar, saruca, sekban gibi zmreler toplanp yer yer
isyana baladlar. Anadolu ve Rumeli'nin her taraf isyanc
Eskikitaplarim.com
Karagz
156 -
OSMANLI TOPRAK SISTEMI ZERiNE
doldu. 32 Arazisi ekabir srsne otlak olan kyller de onlar

destekliyor veya kayordu. Genellikle merkezle ve eyalet valileri ile alan idareciler de bu babozuk gruha ba olmakta
tereddt etmedilerP
1595 Aralk Adaletnamesi, bu kimseler iin yle diyor:
Hari yerlerde sakin olanlar kapkulluk erefinden
yoksun olup, kapkulluk itibarndan sakt olmak lazm
gelir. Huliisa etraf u eknaftan kapkulu namna hayli ecnebi ve saplamalar peydah olup, kzl ve sar bayraklar
kaldrp, dahi yenieri brkn giyb ve nicesi dahi topu
ve cebeci ksvetyle kasabat ve kura' da gezb reaya ve
berayay pay-mal, ehali-i memleketi perian-hal idb,
zulm ve teaddilerinden ekseri eelii-y vatan ve terk-i
mesken etmilerdir. 34
Grld gibi byk karkln arifesinde, merkezi hkmet bu tehlikeyi nleme gayretindedir. Sabit geliriyle fakirleen dirlik ve ulUfe sahiplerinin de bu bakalduanlara karma
s normaldi. Akann deeri dnce arthrlan vergilerden bunalan kyl ya kayor, ya da ekyalara kahlyordu. Gu.ya asayii temin etmekle grevli devlet kuvvetleri de ekya takibi ve
tehciri bahanesiyle kyleri saymakta Celall ekyasndan aa
kalmamlardr.
16.yzyldan
itibaren iltizam sistemi yaygnlk kazand. Fasipahiler devlete beklediini vermeyince, vergi
gelirleri iltizama verildi. Ekseri mltezimler, vzera voyvodalar, iimil, vakf mtevelllsi veya dirlik sahipleri kazan
hrs ile reayay soymaya baladlar. Bu zmre glendike toprakta irsi bir lordluk balad. Zamanla vakf gelirleri ile geinen
bir zmre ehirlere yerleip absentee landlords snfm mey. dana getirdiler. Mahalli aristokras bir kontrol gurubu olarak
devletle halk arasnda temsilcilik fonksiyonunu da yklendi.
kirleen timarl
Mustafa Akda, Celiili syanlar, (1550-1603), DTCF Yay. Ankara 1963, s.

91-137.
33 age, s. 130-137.
34
Halil nalck, "Adaletnameler (1595 Aralk Adaletnamesi)", TTK Belgeler
Dergisi, Il/5-4, 1965, Ankara 1967, s. 104-108.
32
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYU- 157
Genellikle dank olarak, sapa yerlere yerleen kyler daryla

irtibat kaybediyor, iptidai bir hayata ve obanla dnyorlard. Gebelie dnenler de oldu. lkel bir tarm teknolojiyle i
letme biimi balad. Dank ve irrasyonel iletme biimleri de
bugne dek kald. Mnbit blgelerde ise tirnar sistemi kyor
ve irsi bir toprak hakimiyeti douyor, byk arazilere sahip aileler sosyal ve siyasal sistemde de yerlerini alyorlard. ilerde
de greceimiz gibi zmir yresinde Karaosmanoullar,
Trabzon' da Tuz cu o ullar,Arnavutluk'ta Tepedenlenliler,
Orta Anadolu ve Yozgat'ta apanoullar yerel beyler haline
geldiler. Orta Anadolu ve Rumeli'de bu gibi byk feodal aileler tremitir. Bunlar blgelerinin tabii hakimi ve informel (doal) nderleridir35 mparatorluun emniyet kalmayan blgelerinde bu musibete kar 'denize den ylana sarlr' misali kyller bunlarn himayesine ve egemenliine snmlardr. Byk Kagun denen bu felaket dnemi, lke iktisadiyannn karakter deitirdii bir dnemdi. Sanayii baltalayacak ekilde
baz yasak ihra maddeleri, bu tredi lordlar sayesinde, taraya
dalan Avrupa tccarlar araclyla dar satlyordu. Mein,
kurun, sahtiyan, tiftik, ip, gemi halat, ipek, balmumu, pamuk,
baz yalar, zift, kereste, keten, lif bunlar arasndadr. Kaak
ticaret yznden hammadde bulunamyordu. Artan nfusu
besieyecek bir ky tarm iletmesi dzeni yoktu. Kyler ylesine dalm ve sefil olmutu ki bir iktisadi pazar olamayaca
gibi tarmsal verimi arttracak birimler de olamayacaklardr.
Kyller zulm ve asayisiziikten topraklarn brakp kayor
du. "Terk-i mesken ve eela-y vatann" nlenmesi iin karlan
fermanlar hibir etki yaratmyordu. Dalan kyleri basit bir
toponomik aratrma ile grmek mmkndr. "Kk-byk"
veya "aa-yukar" gibi sfatlar taknm ayn ad tayan komu kyler bunu gsterir. Kylnn brakt arazi ise ekabir s35
Bunlardan bazlar zerine incelemeler yaplmtr. Mesela: Yuzo

Nagata, Tarihte Ayanlar. Karaosmanoullar zerine Bir nceleme, TTK Yay.
Ankara 1997; Mehmet Bilgin, Dou Karadeniz'de Bir Derebeyi Ailesi.
Saralizade/er [Sarallar], Serander Yay. Trabzon 2006. Bir roman: William
Plomer, Yanya Sultan Tepedelenli Ali Paa, ev. Murat Belge, Milliyet Yay.
stanbul 1997.
Eskikitaplarim.com
Karagz
158 -
rlerine otlak oluyordu. lkel bir hayvanclk tarm faaliyetinin .

aleyhine geliiyordu.
Genellikle eski voyvoda ve amil olan ayan akrabalkla gleniyor, arazi birleiyordu. Jenaolojik cetvellerle akrabala dayanan egemenliklerinin geliimi ortaya karlabilecek olan bu
zmre, mnbit ovalarn tredi lordlar oldular. Kyler ise arhk verecek eyi kalmayan, yoksullua snan zavalllard. eh
re kamak veya padiah hass ve evkaf toprana gemek
emelindeydiler. Byk ehre akan bu sefil ynlar bozulan kapkulu askeriyle bakentteki her isyann tabii yesi oldular.
Osmanl lkesinde ekyalk artk tabii bir messese olacakhr.
Yneticiler de ekyalk yapmaktadr. Kanunsuzluk ve zorbalk
la elde edilen kazan parazit idarecilere pek tatl gelmektedir.
dama mstahak kanl katillerden bedel-i siyaset diye szde
cerimelerini alp tekrar serbest brakrlar, hrsz ve ekyann
koruyuculuunu yaparlard. stelik "Bu su benim timarmda
ilendi, cerimesi benimdir, yok seninkindedir" gibi atmalar
ve mahkemelik ekimeler eksik olmamhr. Sipahi yetiminin
topran derhal brleri gasp ederlerdi. Kad naibleri agzllk edip ky ky dolar, igzarlk eder; "filann terekesi
habersiz taksim edilmitir, kendi yaphnz taksim er' an makbul deildir" diye resm-i ksmet ve har almak iin kyly
skhrrlard. Sipahinin kanunsuz angaryas dnda tefti bahanesiyle.sk sk gelen 20-30 atl, hane hane dolar, tavuk koyun alrlar, yasak edildii halde ya eksik para verirler ya da hi
vermezler. Dnemin adaletnamelerine gre; "Onun kzn herikine zorla nikah etmek, kylnn kz ve olann cariye diye
ekip almak" rastlanan olaylardand. Kaza dairesine ve dirliine her yeni gelen sipahi, voyvoda, naib; nalbaha, ayakbast
gibi bid'at dediimiz icat edilen vergiler salar ve zorla kylnn parasn ve maln alrd. Harman zaman kylnn hali
yrekler acsdr. Zaten kendi payna den mahsUl spahi
ninkinden evvel pazarlayamaz. Sipahi de kanunname hkmlerinin hilafna, klfetten kurtulmak iin r aynen (mal olarak) almaz. Kylye bir fiyat biip, satmasn ve nakdi olarak
vermesini emreder. Vaktinde gelip r etmez, bu yolla kylden fazla hisse koparmaya alr. Gerekte kanunname r
iin sipahiye ancak bir hafta mddet vermitir. Fakat kyl
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 159
yamurdan
korkup, hasad kaldrusa zulm grr. Ekya basky bir yandan kasp kavururken, gebelerin geii ve
yamas br yandan darbeyi indirir.
knlar
ada
Anadolu kyleri panteist ve pasivist tarikatiere

Alevi tehciri bu kyleri cra kelere srklemi
tir. Alevi ve Snni kyller arasna mnaferet girmitir. Kz
alp vermezler. Kk kylerde yakn evlilikler aptal ve sakat
nesiller yaramaktadr. Ktlk yllarnda alk ve g balar. Bo
arazi ve bataklklarda sbna insanlar krar geirir. Baz zaviye
kyleri tarikat mridi olarak dini bir smrnn iindedirler.
Rumeli'de fakir Hristiyan kyller ocuklarnn devirme olmas iin can atarlar. erkezistan' da ocuklar lmesin diye esircilere satlr. Bu gibi durumlarn bugn eskiden beri var olduu
biliniyor.
Bu
saplanmtr.
Bu byk bulran Anadolu'nun ve bakent stanbul'un dve dini hayat tarznda da etkilerini gstermekte gecikmedi. Bulrann verdii umutsuzluk halk mistik
tarikaterin kucana itti. stanbul' da bile mehdi bekleyenler ve
asr- saadete dnmek isteyen yobaz guruplar tredi. Koyu
mutaassp, dnyaya kapal bir halkt, Anadolu halk ... Az nfuslu ve dla temas az kylerde yakn akraba evlilii, bir tutam arazi ve dedikodu yznden kan kan davalar, kt beslenme nesilleri dejenere ebneye balad. Harplerin getirdii askeri masraflar, sk sk tekrarlanan avarz vergileri kyl ve e
hirliye ykleniyordu. Fakir snflarn stne yklan ve 18. yzylda says yz bulan vergi eidi iktisadi bir ykm oldu. istisnai vergiler ve iltizam sistemi birok isyanlarasebep olacaktr. zellikle bamszlk ve servet sahibi olmak isteyen ve vergiden kaan Arabistan Vahhabileri'nin isyan bu sre iinde
nemlidir. Balkanlarda vergi yznden ilk isyanlar kacaktr.
Eyalet ordusunu tekil eden birimler ise ya yok oluyor ya da
mtegallibe haline geliyordu.
nce hayatnda
Eskikitaplarim.com
Karagz
160 -
E. Osmanl Toprak Sistemine likin

Baz Teoriler Hakknda Dnceler
Osmanl
toplumu, snf yaps ve kurumlaryla tam olarak

aydnlanmam bir konudur. Bununla beraber Balkanlar, Ortadou ve Kuzey Afrika' da hala kalnhlar devam eden bir dzenin anlalmas ihtiyac, daha balangtan birok kimseyi mevcut kt malzeme ile de olsa bir takm genel hkmler vermeye
zorlamhr. Hammer, Gibbons, Toynbee gibi tarihilerle
balayan bu yorumlarn noksanlklar ok olduu gibi, Marksist
tarihiler ve iktisatlar arasnda da akla varan bir metod ve
sonu yoktur.
Hi kukusuz Gibbons ve Hammer gibi klasik tarihilerden gnmz Trkiye'sinde Mbeccel Kr ay, lhan Tekeli
gibi ehirciler, Sencer Divitiolu gibi iktisatlara kadar
birok kii tirnar sistemini yorumlamhr. 36 Tirnar sisteminin
yaps ve rasyoneli zerinde bu grlerle benzerlik arz eden
fakat tarihi vesikalar yetkiyle ve otoriteyle kullanan Profesr
Halil nalck'n ift yeri-kz ikilisine dayanan grn
burada zikretmeliyiz. Akdeniz-Ortadou dnyas tarm devriminden beri ifter kzle srlen ift yeri ve buna tabi kyl
ailesi sayesinde tarm sistemini gtrmektedir. Btn idarimali mekanizma da buna gre oluur. Gerekten kk eskilerden 20. yzyla kadar sren bu macera ok tutarl sistemini de
birlikte gtrm ve kyllk ancak 20. yzylda mekanize tarmla ortadan kalkm, yerini pazar iin retim yapan iftiye
terk etmitir. Bir kuak sosyolog ve tarihilerin izledii bu yntem tarm tarihimiz iin tutarl bir yaklamdr. Sorun malzemenin kullanmdr. Saysz tapu-tahrir defterleri yannda
tarm malzemesinin deerlendirilmesi, toprak rn haritasnn,
36
Sencer Divitiolu, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, F Yay. s

tanbul 1967, Trk siyasi dncesinde bu sorununderli toplu etkin bir
biimde ortaya konduu ilk eserdir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBER ORTAYLI -
161
su kaynaklarnn tespiti gerekirdi. Bunlar bilmiyoruz. Hatta

Abidin Bey gibi zirai tarihilerin eserleri de yeni harfiere bile
evrilmi deildir. Tarmsal retim, teknoloji ve tarm blgesindeki kentlerin yaplar, retimleri ve tketim ekilleri tayin
eder. Bu yzden blgesel analiz yntemini ihmal etmemeliyiz.
Osmanl mparatorluunun Sosyo-Ekonomik

Yapsn
Blgesel Analiz Metoduyla Aklamak

steyen Kurarnlar
imparatorlukta tarmsal retimin bnyesini ve buna bal

olarak ehirlerdeki iblmn, krsal-kentsel ilikileri, kentsel
kururnlamalar1 yerleme biimleri ile mekan dalmnn rasyonelini tespit etmek iin yerleme teorileri, blgesel analiz kuramlar ve ehir-ky sosyolojisi gibi disiplinlerden yararlanan
yazarlar, dikkate deer veriler ortaya koymu ve yeni modeller
gelitirmilerdir.
Tarihsel olgu st yap kurumlarnn, idari ve itimai organizasyonun niteliiyle kestirilemez. Bir noktada tarihsel olgu,
retim srecinin ve bunu biirnleyen faktrlerin analizidir.
Tirnar sistemi, buna ihtiya, ileyii, k; nfus hareketlerinin, retim dzeyinin, teknolojisinin ve mekan dzeninin tespitine baldr. Eer biz imparatorlukta kii bana retim miktarn tespit etsek, birok tarihinin tartmas sona ererdi.
nl Iranist Petrusevskiy ve M. Kr ay ise dzenin durakylere ve tarmn bnyesine balarlar. Bu tarihilikte tarm tarihi ve ky sosyolojisi gibi disiplinlerin hakim bir
rol oynamasm gerektiren bir grtr ve bir katkdr. Bu iki
grn birletikleri noktalar alnakla beraber ayrldklar noktalar daha ok ve belirgindir. Petrusevskiy dou toplumundaki
duraanl artk rnn devlete ekilip, kylnn fakir bra
klnasna balyor. "Bu fakirlik kylnn alma ve teknolojiyi gelitirme evkini krmtr" diyor. Ancak unuttuu nokta,
Bat Avrupa feodalitesinde 12. yzyla kadar durumun ayn olduudur. Kanaatlnce yazar i gler, kent yaps ve mahalli
illkiler zerinde durmam, btn analizlerini krsal yapya
an yapsn
Eskikitaplarim.com
Karagz
162 -
'tarm teknolojisinin sabandan teye

sebebidir' der. 37 Bu ise teknolojik durgunluun sebeplerini nfus younluu, Akdeniz lkelerinin ve
Ortadou'nun corafi ve morfolojik karakterinde aramamz
gerektiren bir tezdir. Petrusevskiy'in tersine Kray her ne kadar
krsal faktr, dominant faktr olarak ele alyorsa da, kentsel
yap ile blgesel ilikiyi ihmal etrnemektedir. Bu yzden daha
kapsaml bir tezdir.
teksif
etmitir. Kray
da
geerneyii duraanln
Son bir nokta da udur; Balkanlarda son aamaya varan feodalite, Osmanllar'n restorasyonu yznden gerilemi ve Balkanlar Avrupa'dan geri kalmbr. 38 Gerekte Balkanlardaki geriliin faktrleri ve etkenleri ok daha deiik ve eitlidir. Fakat bu aklamalar, Balkanlar' da eski milliyetiliin etkisinden
ileri gelen ve iddiann aksine Marksist tutarll da su gtrr
abalardr. Balkan aratrmalarnn geri olduu bir dnemde
faraziyelere dayanan bu aklamalarn bilimsel geedii tarh
ma konusudur.
Nitekim Tekeli'nin'de iaret ettii gibi, reayadan alnan
r miktarnn 1/2, 1/4, -/10 gibi ruspetlerde olmas bile blgedeki ehir nfusunun krsal nfusa oranna eitliiyle ilgilidir.
Ayn ekilde ulam teknolojisi de, tarmsal bnyeye bal olduundan 0smanl mparatorluu'nun ulam arac sanayi
1
emperyalizmi ana kadar deve ve yelkenli gemidir. Bu konuya ilgili blmde deineceiz.
lhan Tekeli tirnar sisteminin rasyonelini aklamakta 'tarmsal
kira teorisi' yani von Thnnen modelinden yararlan

yor. Ancak von Thnnen analizini kapitalist sanayi topluMbeccel Kray, "Toplum Yapsndaki Deimelerin Tarihsel Perspektifi", Mimarlar Odas Mimarlk Semineri Blteni, TMMOB Yay. ikinci gn
bildirisi, 4, 16.12.1969 Ankara.
38 E. Werner, Die Geburt einer Grossmacht die Osmanen, Akademie Verlag, Berlin 1968, Hermann Bhlhaus Nf/Graz 1972. Bu eserde bu tipik gr yer
37
almaktadr.
lhan Tekeli, "Osmanl mparatorluu'nda ehrin Kurumsallam D

likilerinin Yerleme Teorileriyle Aklamas", ODT Blge Planlama'Blm, Mimarlk Fakltesi, Mart 1971. (oaltlm makale)
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 163
nunu tasariayarak yaptndan, Tekeli, geleneksel tarmsal yapnn gerektirdii ekilde analiz aralarn deitirmitir. Bylece tirnar sistemindereaya ve sipahi ilikileri ve spahinin snr
l otoritesinin sebebini aklyor ve u sonuca varyor ki, sipahinin otoritesi yani kontrol gc ve ilikileri batl bir feodallordunkinden hi de farkl deildir. Zira Avrupa feodalitesinde,
feodal lordun otoritesini ve artk rn kontroln snrlayan;
ulam, mekan tahdidi gibi sebepler benzer yapdaki her tarm
sal toplumda grlr. yle ki: von Thnnen'in hareket noktalarndan feodal toplum iin elverili olan ikisi alruyor: 1. Verimli ovada, krsal alan ortasndaki bir ehir, 2. ehir ve evresinin kendi ilerinde kapal bir sistem oluu. Bu durumda ky
metlerine gre ar mahsuller ehre yakn yerlerde retilir. Daha uzakta ise ulam kolay mahsuller ekilir. Tabii gene sosyal
hizmetlerin ve gvenlik kontrolnn youn olduu kalabalk
yerlemelerin, byk merkeziere daha yakn olacan sylemeye lzum yok. Bu yzden tirnar sistemi bir maniplasyon
eseri olarak yneticinin uzak noktalada da ilgilenmesini sala
mak iin, dank dirlik nizarnn getirmitir. Arcak iktisadi
kanunlar baskn kmakta gecikmemitir. Tekeli'nin analizinde
(P): ehirsel nfus, (R): tarmsal retim alanlarrun ehirden
maksimum uzakl, (A): ehirden x uzaklktaki reayann retimi, (b): kii bana tketim, (k): maln birim arlnn birim
mesafeye tanmasnn creti, (S): artk rn, (r): ehirden x
uzaklktaki igc younluu, (I): i gc girdileri, (L): arazi
girdileri, A = Cix.U-x retim fonksiyonu, (C): katsay olarak
alnmaktadr. Bu sistemde izole ehrin maksimum bykl
kontrol gurubu (lordlar) ve kontrol edilen rnn (art deer)
maksimum olmas ile akmaktadr. Bu durumda teknolojinin
(ulatrma ve tarm) msaade edecei (R) yani arazi yarap,
retim miktar ve nfus ne olacaktr sorusuna cevap veriliyor
ki, burada kontrol alannn yarap (R) ayn zamanda feodal
lord veya spahinin de nfuz ve otorite alannn lei olmaktadr.
yle ki; (ax-b) k.x =S hem artk rn hem de rnn pazara

nakledilen ksmdr. Bylece (S)nin sfr olduu uzaklk (R) olmaktadr. retim teknolojisi ancak bir kiinin tketimine yeterse bu durumda ehrin teekkl etrneyecei, ilkel toplum dzeni
Eskikitaplarim.com
Karagz
164 -
sz konusudur. (AR) yani reaya retimi, alnan ayni vergiler

miktarndan yksektir. O halde (AR -b) (I-KR) =O denkleminin
sonucu olarak retimin bir kiinin tketimine eit olmadn
dnrsek denklemde
I-KR =O' dan, R = 1/K
sonucu kar. Bu arbk rnn belli biriminin belli uzakla tafiyab (K) ve azami ehir-kr, kontrol edilen alan uzakl
(R)nin ulam teknolojisine balln gsterir ki, sonu denklem R = 1/K da; (R) hem feodal beyin kontrol edecei alann reel
uzakln miktar olarak gsterir, hem de onun otorite ve kontrolnn snrn belirtir. (K), kervan ulamnda yksek mebla
lara ular ve mesafe ile doru oranbl olarak artar. (K), bydke (R) sfra yaklar. (K) sonsuz olunca otorite ve kontrol
sfr seviyededir. Buna byme paradoksu deniyor; yenia
larda bu yzden kara imparatorluklar deil deniz imparatorluklar glenmitir. Zira Tekeli'nin iaret ettii gibi (K), deniz
ulamnda kara ulam gibi yksek meblalar tutmamaktadr.
Buradan kan sonu teknoloji ve arb deer kontrolnn Osmanl mparatorluu'nda da sanayi ncesi bir karakter, yani
snrllktan dolay adem-i merkeziyetilik gsterdiidir ve
brokratik merkezci organizasyon farkll bir maniplasyondan baka bir ey deildir.
nma
Prof. Kray'n Osmanl imparatorluunun kyl yapsnn

zlmesindeki gecikmeyi tarmsal teknolojiye balayarak
aklamas da ayn ekilde ehir ve ky ilikilerini ele almaktadr. yle ki ayn ekilde o da tarmsal retimin belirli bir izole
merkezde toplandn sylemekte ve arb rnde arb grlmeyiinin sebeplerini, zirai teknolojide kz ve sabandan teye
geernemeye balamaktadr ki corafi artlar ve demografik
zellikler bunda etkendir. Bylece tarmsal alanda arb rnn
bymemesi, krsal alanda mal talebi yaratmamakta ve ehir
lerde nfus arbn ve daha fazla meta retimini engellemektedir. Bu dorudan doruya lonca retim sisteminin devam ve
mbrem mallardan ziyade egemen srotlara ynelik lks maddenin retilmesinin devam demektir.
Grld
gibi blgesel analizlere, kr ve ehir sosyolojisinin tekniklerine dayanan bu iki yaklam birbirini tamamla-
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBERORTAYLI- 165
makta* rgt tahliline dayanan aklamalarn karkln bir

lde ortadan kaldrmay amalamaktadrlar. Osmanl tarihinde; tarmsal teknoloji, krsal alanda toplumsal guruplarn
iliki erevesi, kentlerin nfusu, retim teknolojisi gibi konular
zerinde arahrmalar ilerledike, bu karklklar ortadan kalkacak ve daha salkl yarglarda bulunmak olana elde edilecektir.
lave Okumalar
Ahmet T. Karamustafa, Tanrnn Kuraltanmaz Kullar, ev. Ruen Sezer, YKY, stanbul 2007.
Fuat Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, TTK Yay. Ankara
1959.
Gyula Kaldy Nagy, "Timar Sisteminin Macaristan'da Tarmsal
Uretime Etkisi", TTK Belleten, XXXVIll/151, Temmuz, Ankara 1974, s. 502 vd.
Halil nalck, Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid (Hicr 835 Tarihli),
Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, TTK Yay.
Ankara 1954.
Ottoman Empire (The Classical Age), Weidenfeld of
Nicholson, London 1973. Trkesi: Osmanl mpara
torluu Klasik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer,
YKY, stanbul 2003.
"Osmanllarda Raiyyet Rsumu", TTK Belleten,
XXIll/23, Ekim 1959, s. 575-610.
"Ottoman Methods of Conquest", Studia Islamica, II,
1954, s. 103-129.
"The Ottoman State: Economy and Society, 13001600", An Economic and Social History of the Ottoman
Empire 1300-1914, ed. Halil nalck - Donald
Quataert, Cambridge University Press, 1994, iinde,
_ _ __ . _ J
_ _ ___.J
Her iki yazarn da ileri srdkleri bu varsaymn, henz geni lekte

verilerle desteklenen bir eserde topluca verilmediini belirtelim. Ancak
anlan makaleler bu konuda aydnlatc olmaktadr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
166 -
OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERINE
s. 9-409. Trkesi: Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I: 1300-1600, ev. Halil
Berktay, Eren Yay. stanbul2000.
Mehmet Gen, "Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi
Yay. XII, Ankara 1975, s. 231-296.
Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisadi. ve timaz Tarihi, I, DTCF
Yay. TTK Basmevi, Ankara 1959.
Celall syanlar, DTCF Yay. TTK Basmevi, Ankara
1963.
Nedim Filipovi, "Bosna Hersek'te Tirnar Sisteminin nkiaf",
F Mecmuas, XV/1-4, 1953-54, s. 155-188.
mer Ltfu Barkan; XV ve XVI. asrlarda Osmanl mparatorlu
unda Zirai Ekonominin Hukuki A:fall Esaslar, I, "Kanunlar", Burhaneddin Matbaas, Istanbul1943.
"Osmanl mparatorluu'nda Bir skan .. ."':e
Kolanizasyon Metodu Olarak Srgnler", IUIF
Mecmuas, XV/1-4, Ekim 1953- Temmuz 1954, s. 209237.
------' "Osmanl mparatorluu'nun Teekkl Meselesi",
SBF Dergisi, I/2, 1944, s. 343-346.
------' "Osmanl mparatorluu "Bte"lerine Dair Notlar",
F Mecmuas, XV/1-4, 1953-54, s. 238-250.
------' "Feodal Dzen ve Osmanl Timar", Trkiye ktisat
Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975, s. 1-25.
------' "Osmanl mparatorluunda ifti Snflarnn Hukuki Stats", lk Dergisi, IX/3, 1937.
Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu (The Rise of the
Ottoman Empire), ev. Fahriye Ark, irket-i
Mrettibiye Basmevi, stanbul1947.
_ _ ___.J
Eskikitaplarim.com
Karagz
ALTINCI BLM
Osmanl
Devletinin
Merkez ve Tara rgt
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Osmanl
Devletinin
Merkez ve Tara rgt
Osmanl
ynetim rgtn, merkez ve eyaZet
balklar
al-
tnda incelemek, kurumlarn fonksiyonlan kadar aralarndaki

hiyerarik ilikiyi kavramak bakmndan da yararldr.
Merkez rgtn ise u balklar altnda incelemek mmkndr: a. Padiah ve Saray b. Divan- Hmayun ve ona bal
brolar c. Vezir-i azam ve Bab- ali d. Bab- fetva ve lmiyye rgt e. Defterdarlk ve Maliye rgt f Kapkulu Ocaklar ve
Donanma.
Osmanl
merkez rgtn bu blmler altnda ele aldktan

ki, eyaletlerdeki rgtlenmeyi gzden geirebiliriz. Bu
ayn zamanda modernleme dneminde ynetim yapsnn geirdii deiiklikleri de inceleyebilmemize yardmc olur. Osmanl merkez rgtnn banda Padiah ve Saray yer alr.
sonradr
A.
Osmanl Padiah
ve Saray
Osmanl
merkez rgtnn en banda gelen kii bizzat pakendisidir. Osmanl hkmdarlan ilk zamanlarda Bey
ve Han gibi unvanlar tamlard. lk hkmdar birer mutlak monark saylmakla beraber henz askeri bir gelenein etkisi
srdnden, sade bir protokole, rf, adet ve istiareye dayanan bir ynetim gze arpmaktayd. Henz etrafnda hatr saylr nfuz guruplarnn ve hanedanlarn temsilcileri vard.
Osmanl hkmdarlar onlarn arasnda sava kiilii ve yetenekleriyle sivrilen primus inter pares (eitler arasnda birinci) yneticiydi. Yldrm Bayezid'den (1389-02) itibaren
Osmanl Padiah aaal bir protokol ve mutlak bir hkmdar kiiliini benimsedi. Fakat Osmanl Padiah tipini
diahn
Eskikitaplarim.com
Karagz
170 -
OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT
asl
yaratan hkmdar, Fatih Sultan Mehmed'dir (1451-81).

Birok yazar Osmanl Padiah tipini onun kanunlar, koyduu protokol esaslar ve kiilii etrafnda incelemekte bu sebeple
hakldrlar.
Hkmdar olmak iin hanedana mensup olmak gerekir.

Ouz boylarnda ve Selukiler' de grld gibi, lkenin hanedann mterek mal addedilmesi ve dolaysyla her hanedan
yesinin veraset hakk bulunmas gibi bir durum Osmanl
lar' da terkedilmitir. Ancak veraset meselesi zaman iinde kan
dklerek zmlenmitir. lk Osmanl hkmdarlar hep hkmdarn byk olu idi. Burada primogenituras (byk
oul'un tahta kmas) sistemi benimsenmi gibi grnyor.
Ancak bu bir kurumlamadan ok, byk oullarn tesadfen
bu makama layk kimseler olmalar ve U cda ynetici kumandan olarak bulunup otorite ve gc ellerinde tutmalarndan ileri gelen bir durum olmaldr. I. Murad zamannda (1362-89)
Savc Bey olayyla veraset kavgas balar ve bundan sonra eh
zadeler Rumeli sancaklarna tayin edilmezler. lk defadr ki
Yldrm Bayezid kardei Yakub elebi'yi katlettirmitir. zellikle elebi Sultan Mehmed (1413-21) uzun taht kavgas
sonunda, kardelerini katlettirmi ve "Bir memlekette iki padiah barnamaz." diyerek durumu merulahrrnhr. Fatih Kanunnamesindeki " ... ve eviadmdan her kirnesneye saltanat
myesser ola, karndan nizam- alem iin katietmek
mnasibdir, ekser ulema dahi tecviz etmitir" hkm veraset sisteminden ok hakimiyetin caiz grd karde katlini
kanunlahryor. III. Mehmed (1595-03) tahta klnda baz
s emzikte olan ondokuz kardeini bu yzden katlettirmitir.
Nihayet bu kanl saltanat, I. Ahmed'den (1603-17) sonra tahl
ve ered
hanedann en yal erkeine brakan ekber
(senyoritas) prensibinin yerlemesiyle hafiflemi gibidir. Ancak ehzadeler de bundan sonra sancaklara tayin edilmemi,
sarayda Harem' de kafe se kapanp kalmlr. Buna ramen hayatlar gene de cellat korkusu allnda getiinden, tahta bazen
I. brahim (1640-48) gibi kapallktan sinir krizlerine yakalanan hkmdarlar kmhr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
171
Osmanl hanedannn hakimiyetinin meru kayna btn

geleneksel devletlerdeki gibi Allah'a dayandrlmaktadr. Orta
Asya O uz geleneklerinden beri Trk hakannn otoritesinin
meruluu, onun soyunun ancak efsanevi hkmdar O uz
Han 'n neslinden gelmesiyle mmkndr. Bu yzden btn
gebe geleneini izleyen Trk devletleri gibi, Osmanllar da
daha batan Ouz Han 'n neslinden geldiklerini iddia ederlerdi. Kroniklerin, hanedann soy aacn bu efsanevi hkmclara kadar gtrmeleri de bu ilkeye dayanyordu. Esasen Asya'nn Trk kavimlerinde hakimiyetin meruiyeti; ya Ouz
Han'n neslinden veya Cengiz Han neslinden olmakla formle edilmitir. Ouz Han soyundan gelmek tamamen uydurma ecerelerle ileri srlen bir iddia idi. Bunun iin daha
ilk zamanlarda egemenlii merulahrmak bakmndan baz
siyaS formller ileri srlm tr. Slalenin Ouz Han' dan
geldiini ve kl keeli adrda btn Trkmen boylar tarafn
dan Osman'n Han seildiini tekrarlamak bu merulahrma
ya dayanyor. Buna gre Osmanoullar'nn geldii Kay
boyu Ouzlarn en asil tabakasdr. Bunu bir takm dinsel kaynakl ve Osmanoullar'nn egemenliini ilahi bir kaynaa
balayan hikayelerin varl desteklemektedir. Genellikle Ouz
Han 'n neslinden gelmek ve Trkmen geleneini izlemek
Osmanl vakanvislerinin yakn zamanlara kadar en ok zerinde durduklar bir motifti. u kadarn belirtelim ki Joseph
Hammer' den bu yana, bu motif modern yazarlarca da pek benimsenmi ve romantik dnemin tarihilii; Trkmen, adr,
Airet motifleri zerinde "Airetten cihangirane imparatorlua" tezini ilemitir. Belirtildii gibi Altnordu mirass
devletlerde de benzer trelere dknlk ve Cengiz Han soyundan gelme motifi vard. rnein Krm hanlar olan Giraylar Cengiz Han'dan geldikleri iin, soylarnn asaletini byk
nemle ne srmlerdi. Osmanllarn Ouz Han nesli efsanesi bugn artk tarihi gereklik bakmndan bir nem tam
yor. Ancak harredann meruiyetini ve egemenliini kabul ettirmede bavurulan bir siyasal forml olarak nemi akhr 1 .
Bu konudaki
tartmalar
Eskikitaplarim.com
iin
esere
baklabilir: Osmanl
Devleti'nin Ku-
Karagz
172 -
Kpak boylarndan rnein, Allnordu ve Krm hanlarnn

Cengiz soyundan geldii sabit olduu halde, Timur'un
Cengiz Han'dan geldii iddias pek doru deildir. Ancak
byle iddialar her hkmdar ileri srmtr. Bundan baka
Osman Gazi'nin grd ryada, karnndan kp byyen
bir aacn dnyay kaplamas ve bu ryann eyh Edebal
tarafndan harredann dnyaya hakim olaca eklinde yorumlanmas gibi rivayetler de, onun hakimiyetini merulatrmak
iin ortaya allan benzer bir siyasi formldr.
Hkmdar hanedanlarnn klarn byle mistik rivayetlerle aklayp, hakimiyetlerini ilahi bir olaya dayandnlmalar
salt Trkler'e zg bir adet deildir. Rus hanedam Rrikler
de byle bir forml kullandlar. Hatta stanbul fethedilince Cihan Patriki'nin stanbul'dan suya allan tacnn ve Bizans imparatorluk alametlerinin yzerek Ballk kylarna vard ve
Roma hakimiyetinin Rusya'ya getii iddia edildi. Rrikler
uhrevi bir hanedan olduundan, baka harredanlara taht hakimiyetinin zarar getireceine inanlyordu. Romanov hanedannda arlarn her birinin bana gelenlere bakarak buna inananlar halen vardr. Avusturya Habsburglar ve Bourbonnelar' n egemenlii ele allarn birer ilahi iarete bala
yp saltanatlarn merulalrdklarn belirterek bu konuyu kapatalm.
Osmanl ehzadeleri yukarda da belirtildii gibi, 17. asra

kadar sancaklara tayin edilir, idare ve askerlik ilerini renir
lerdi. Veraset konusunda, bakente yakn sancaklarda bulunan
ehzadeler fiilen stnlk sahibi idi. Ancak taht kavgalar her
zaman grlmtr. II. Bayezid'e (1481-1512) kar Cem
Sultan', ehzade Ahmed'e kar yenierilerin desteinde
Yavuz Selim'i (1512-20) grrz. Selim babasn tahttan indirmee muvaffak oldu. ehzadelerin sancaa kmas nfuz
ve taraftar kazanp, taht kavgasna girimelerinin sebebi olarak
grld. Bu ksmen doru idi de. Bu yzden III.
ruluu. Efsaneler ve Gerekler, Tartma 1 Panel Bildirileri (Ankara, 19 Mart

1999), mge Kitabevi Yay. Ankara 2000.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
173
Mehmed'den (1595-03) sonra ehzadeler yava yava sarayda

hapsedildi. Tahhn mstakbel varisierinin haremdekafes denen
hcrelerinde cellat korkusu allnda beklemeleri, onlarn iyi
eitim grmelerine engel oldu. Osmanl hkmranlnn son
senelerine kadar ehzadelerin iyi bir eitim grmemesi bu gelenekten ileri gelir. lk defadr ki son Halife Abdlmecid
Efendi (1922-24) kendisi daha veliahdken ocuklarn iyi ei
tim grmeleri iin Viyana'ya yollam, yurt iinde de iyi eitim
grmelerine dikkat etmiti. Osmanl ehzadesi zellikle 19.
yzylda d mrrevver muhitle balant kuramayan kimse idi.
Osmanl padiah
15. yzylda artk Ouz boylarnn hanl

ok bir Roma Kayzeri olmay benimsemitir. Bunun
yannda btn slam hkmdarlar gibi, Mslmanlar'n koruyucusu ve emiri olduklarn iddia ederlerdi. Fatih'ten beri M
sr Memlukleri'ne kar taknlan tavr bunu gsterir. Bu tutum
imparatorluk olgusuyla bir btnlk meydana getirir. Esasen
Osmanl hkmdarlarnn hilafet messesesiyle olan ilikileri
ni incelemekte yarar vardr. Fakat daha nce Osmanoullar ile
ilgili baz ayrntlar zerinde duralm:
ndan
Osmanoullar Hanedan: Hanedan- Al-i Osman

Saray
padiahn
evi ve
imparatorluun
idari merkezidir.
Osmanl harredan slam dnyasnda ve hatta Bourbonnelar
hari Avrupa' da en uzun hkmran olan hanedandr.
Bourbonnelar arada bir evlilikle Navarre hanedam ve daha
evvel Capette ile kararak uzun bir tarihi yaamlardr.
36 Osmanl padiahna fetret devri 1402-1413 dneminde
Musa elebi, Emir Sleyman gibi hkmdarlar dahil deildir.
Bu sebeple baz yazarlarn aksine Sleyman Kanuni'ye II. Sleyman diyemeyiz. Osmanl aileleri ve Osmanl padiahlar daha nce 16. yzyl balarna kadar dier hanedanlada evlilikler
yapmlardr. Hkmdar hanedanlaryla evlilik yoluyla bu tr
akrabalk Kanuni devrinde terkedilmitir. Bu terkte hakimiyeti
paylanama endiesi vardr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
174 -
Hanedanda soy padiah ve oullar ehzadelerle devam

eder. Taht varisi nceden, ahma veya vzerann gizlice seimi ile gelirdi. 17. asrdan itibaren ekber evlat deil, slalenin en
yal yesinin tahta geirilmesiyle sorun zld. Hanedan,
Kanuni Sleyman - Hrrem, I. Ahmed - Ksem, brahim Hadice Tarh~' n ocuu IV. Mehmed- Glnu Emetullah Sultan ve nihayet II. Mahmud gibi Cemaat ba olan hkmdarlarn sulhnden yrmtr.
Alh asrlk imparatorluktarihinde isyanlar vardr. Bizzat I.
Bayezid (Yldrm) esir. dm, lkesinden ya d ellere srklenip gtrlm, ama ardndan hibir baka hanedan tahh ele
geiremernitir. Hatta Anadolu, Timur'la bir olup ona ihanet
eden eski hanedanlada doluydu; ama fetret devrinde taht iin
kavga edenler gene onun evlatlar, hanedarun erkek yeleri
olan Osmanl ehzadeleriydiler. Sekizinci padiah hal' edildi (ll.
Bayezid, hal' eden ise oludur). 17. asrda tam drt padiah be
kere hal' edildi; birisi dahi rezilane biimde katl edildi (II. Osman) dieri gaddarca hapsedildi ve baduruldu (brahim). 18.
asrda iki hal' vakas daha (II. Mustafa ve III. Ahmed) grlr.
Devlet adamlarnn hayat ve hukukunun teminat alhna alnd
19. asrda III. Selim, IV. Mustafa (II. Mahmud'a da isyan edildi,
vak' a-i hayriyye olmasa hal' edilecekti) Abdlaziz, V. Murad,
II. Abdlhamid hal' edilmilerdir. stelik bu vakalarda kanl
entrikalar, cinayet pheleri de grlr. Ama alh asr boyunca
hi kimse Osmanoullar ailesini uzaklahrmay ve tahtiarna
gemeyi dnmedi; byle dnenlerden srf hkmdarlar
deil, etraftaki halk da holanmad. Trk hakimiyet telakksine
dayanan ve asrlar iinde yerleen kanaatle, Osmanoullar'na
bir kutsallk atfedilmitir. Hakimiyet onlarndr. Nitekim Rusya
tarihinde de hakimiyetin Rrikler hanedamndan alnmasn
gasp ve uursuzluk olarak telakki edenler vard ve onlar
Romanaviarn bana gelen, izah zor lm, suikast, tahttan
indirme ve son arn feci akbetini bu keyfiyete balayarak izah
ederler. Osmanl hanedannn hayatnda harem, kadnlar ve cariyelerden domu yzlerce prens ve prensesten sz edilir; fakat 1924 Mart'nda Trkiye dna srlrken, TBMM'den Emniyet Mdrlne gnderilen listede 37 ehzade (im-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBERORTAYLI- 175
paratarluk prensi), 42 sultan (imparatorluk prensesi), 27

ve ehzade ei (bunlarn gitmeleri kendi istekleriyle olmutur), 17 damat, 16 beyzade (sultanolu), 15
hanmsultan (sultankz) vardr. Bu hesapa srgne giden
hanedan azas 79 kiidir. Bugn ise Fransa'da teekkl eden ve
Fransz Resmi Gazetesi'nin 1 Temmuz 2000 tarihli nshasnda
statleri yaynlanan hanedan azasnn, Osmanl miras ve kltrn (okuluslu, okdinli ibaresi var) yaymak ve yaatmak iin
Paris'te kurduu dernek vardr (Adresi: 10, rue Edmond
Guillot, Paris). Dernein kaynak olarak kabul ettii "1 Temmuz
1901 Hanedan Kararnamesi"ne gre; Hanedan-maisan
d'Osman'n ye saysn 1995 yl itibaryla 24 ehzade 24 sultan olarak tespit etmitir (bu say eitlii tesadfidir). Say azl
haneciann da asrmzda ehirli btn insanlar gibi az ocuk
yapp yetitirmesiyle ilgili olmaldr. Henz saltanat kalkmadan nce hanedan azasnn kaytl olduu Hanedan Defteri'nde
yer alan son isim 1921 doumlu Nesliah Sultan'dr2 (ehzade
mer Faruk Efendi ile Sabiha Sultan'n kerimeleri, dolaysyla
VI. Mehmed Vahideddin ve son Halife Abdlmecid'in torunlar). Sonraki sultan ve ehzadeler Osmanl saltanatnn sona ermesinden sonra doduklar iin bu defterde kaytl deildir ve
statleri yukarda deindiimiz gibi aileyi temsil eden kurulu
lar tarafndan tespit edilir. ehzadelerden birinin padiah olduu gn kardelerinin bodurulduu syleniyor. Bu bir kural
deil, istisnadr. Taht kavgas ve bu tip cinayet ve idamlar, dier lkelerin hanedan kavgalarndan daha iddetli veya daha
kanl deildir. ktidar iin doan insanlar, iktidar kaybedince
ok pahal bedel der ve padiahla olu veya kardei herhangi
bir baba-oul veya kardeler ikilisine benzeyemez. Baka ailelerin i kavgalar evde kalr; haneciann kavgas milletin fetretine
ve binlerce insann kanna mal olur. Cem Sultan ve II. Bayezid
kavgas, fetret devrinin kavgalar ve "Dzmece Mustafa" vakasn hahrlamak yeter. Bu kabusla Kanuni Sultan Sleyman iki
kadnefendi
BA Hanedan- Al Osman Defteri, II, s. 94. Bu defterin kopyas ve hanedann bugnk durumuyla ilgili bilgiler iin Murat Bardak'ya teek
kr ederim.
Eskikitaplarim.com
Karagz
176 -
olunun siyasetine emir verdi. Halk bu gibi idamlar tasvip etmez; dedikodular, padiah yeren iirler ortal kaplar. Mustafa vakasndaki gibi asker ksmen ayaklanr. Ama unutmayalm,
hayal balanan ehzadelerin isyan ettii veya onlar adna
bakalarnn isyan kkrth da bir vakad-3.
Osmanllar
sonra doulu Mslman hanedanlarla evlilik ba kurmadlar (Son bu tip evlilik, Krm Ham
Mengli Giray Han'n kz Hafsa Sultan ile Yavuz Selim arasn
dadr. iftin ocuklar Muhteem Sleyman Han'dr. Mamafih
Hafsa Sultan'n meneini byle grmeyen aatay Uluay gibi
tarihiler de vardr). Padiah oullar (ehzadeler) cariyelerle
evlendi, padiah kzlar da yerli hanedandan olmayan devirme
paalar veya halktan kan rtbe sahipleriyle evlendiler. SultanIara kt muamele, saygszlk etmek, uygunsuz yaamak gibi
sebeplerle bir sultan, herhangi bir zevceye gre, kolayca koca
boama talebinde bulunur ve boanrd (buna ismet hakk denir). Osmanl tarihindeki en grltl rnek olarak Sadrazam
Ltfi Paa ile Kanuni'nin kz kardei olan zevcesi ah Sultan
arasndaki boanma davasn hahrlayalm. ehzadelerin mrvveti mkellef snnet dnleridir, ehzadeye dn yapl
maz. Dn sultanlar (imparatorluk prensesleri) iin yaplan
mutantan evlilik treniydi. 4
16.
asrdan
Son devirde hanedan o zamann hukuki statsn tekil

eden kanun gcnde kararname (1920 yl, 8 Kanfm-i sani 1336)
ve daha nceki benzer metinlerde ve bizzat an' anenin kendine
gre; padiahlarn erkek eviad ve tahta gemeyen ehzadelerin
dahi erkek eviad olan ehzadelere (Efendi olarak anlr ve
"Devletlu, necabetlu efendi hazretleri" diye hitap edilir) ehza
de kzlar ve tabii padiah kzlar Sultandr (imparatorluk
prensesi) "smetlu ve devletlu sultan hazretleri" diye hitap edilir (Kararnamenin ikinci maddesi). Sultan unvan, prenseslerde
isimden sonra, padiahlarda isimden evvel kullanlrd. ehza3
Bu konuda aydnlatc bir alma Mehmet Akman, Osmanl Devleti'nde

Karde Katli, Eren Yay. stanbul1997.
Ylmaz ztuna, Osmanl Devleti Tarihi -2- Medeniyet Tarihi, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1998, s. 21.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
177
delere son zamanda arhk Sultan denmez, Efendi denir

(Abdlmecid Efendi gibi). Son Halife Abdlmecid de hkmdar olmad iin kendisine Efendi denmitir. Sultanlarn kz ve
oullarna Hanmsultan ve Sultanzade denir (Sultanzade'ye
Beyefendi diye hitap edilir). Bu son zmre hanedan azas deildir. Hanedan mensubudur, ailedendir. Onlarn ocuklar ise
shriyet ve aileden olma dnda hukuken hibir ekild'e hanedaula bal deillerdir. Hatta kendilerine yabanc diller ve evrelerde de prens veya prenses denmez. Grld gibi
Osmanoullar ailesi, Habsburglar'n aksine ailenin hukuki
yelerinin saysn dar tutmutur. Bunun gibi, yabanc hanedanlarda rastlanmayan bir baka husus Kadnefendilerdir. Padiah eleri, bir "padiah validesi" olmadka Sultan unvan tamaz. Bunlarn bazlar istekleri zerine 3 Mart 1924 kanununun tatbiki dnda braklm ve Trkiye'de oturmaya devam
etmilerdir. 5 Osmanl hanedam 16. asrdan itibaren baka hanedanlarn kadn yeleriyle siyasi evlilik sistemini terk etmi ve
adeta yeryznde hakimiyetin i ve dta bu gibi ittifaklardan
kanakla mmkn olduunu dnm olmaldr. phesiz
"Bellum gerant alieni, tu felix Austria, nube! - bakalar savasn,
sen evlen, ey mutlu Avusturya" slogann benimseyen ve izdivala Avrupa'nn yan sra hatta Amerikalar' elde eden ama o
kadar da ani kaybeden6 Habsburglar rneinin tersi bir durum
ve anlayhr, bu. Eski devide (15- 18. asrlarla) son devir arasnda fark yoktur. Tanzimat'tan sonra da prensler ve prensesler
ailenin yesi olarak yaayiarn an' aneye gre tanzim eder ve
tahsisatarn tabii aile reisinin (padiahn) tasdikiyle alr. Hatta
seyahat ve d seyahat de izne baldr. Bu evlilik ve boanma
iin de byledir. Herhangi bir meslei icra etmeleri izne tabidir.
Askerlik mesleine girmeleri serbest olduundan hanedan erkekleri bu dalda sekin kimseler de yetitirmitir. Siyasetle u
ramalar, semek veya seilmek ise yasakh. Belediye seimine,
5
6
Murat Bardak, Son Osmanl/ar, Pan Yay. 6. Bask, stanbul2000, s. 6.

V. Carlos ile kardei Ferdinand'n imparatorluu pay ettikleri ve spanya
tacna nemli blmn, Avusturya'ya ise sadece Mukaddes Roma'nn
(Roma mparatorluu arazisinin) brakldn hatrlayalm.
Eskikitaplarim.com
Karagz
178 -
OSMANLI DEVLETINiN MERKEZ ve TARA RGT
ehremaneti azalna
dahi talip olamazlard. Ailenin uyduu

temel bir kural; hanedan yelerinin mutlaka bir zenaate ve beceriye sahip olmalaryd. Sporculuk (Sultan Abdlaziz'in pek
tekrarlanan ve bilinen pehlivanl, IV. Murad'n okuluu ve
saval) ve savalk dndaki sanatlar ve zenaatlerdit,
bunlar; Kanuni Sultan Sleyman kuyumcudur, IV. Murad hattat ve bestekardr, III. Ahmed hattattr. III. Selim en nl bestekardr, padiahl adeta ksmi i gibidir (yazs da irkindir). IL
Mahmud da bestekardr. Sultan Abdlaziz, ok kimse bilmez,
pehlivandan ok alla turca ve alla franca bestekar ve bilhassa ressamdr. ll. Abdlhamid hkmdar olmasa, devrinin en
iyi tersim (designe) sahibi marangozu olurdu. Eserlerine (mesela stanbul Mftl er'iyye Sicilieri arivi dolaplarna, niversitenin koridorlarnda ahi olan ktphaneye vs.) baknca
stanbul'un nl mobilyaclarn getii grlr.
Osmanl ailesi btn hanedanlar iinde en kozmopolit evlilikleri yapmakla tannr. Bu yzden hanedan azas ve mensuplar arasnda mstesna gzellikte ve zekada prensesler ve
prensler vardr. Normal olarak bir sultann (prensesin) evlilii
paalardan, vezirlerden birine bir iltifat olarak deerlendirilir
ve padiah kz sultanlarn dnda, hasekiterin dahi ne aile e
ceresinde nemli yeri, ne de haklarnda ok bilgi vardr. Kendileri hakknda geni bilgi sahibi olamadrnz padiah analar
pek oktur. Bu cariyelerin cahil kadnlar olduu
tekrarlanagelen bir slogandr. yle olanlar var ise de, ortalamann stnde eitim grenler de vardr. O gnn Osmanl
saraynn Enderun'u gibi, Harem dahi gen cariyelerin ei:
tildii bir kurumdur. Nitekim Hrrem Sultan gibi Trkeyi iyi
renen ve iir de yazabilen bir zeki kiilik buna rnektir; Osmanl tarihinin airler asrnda kendi beyitlerinden sz ettirebilmitir. Osmanl haremine gelen cariyeler mutlaka padiah ve
ehzadelere sunulmak iin gelmez; nitekim Harem-i hmayunda cariyeler dairesinin giriindeki Arapa kitabenin Trkesi
"Ey kaplar aan Allah'm, bizlere de hayrl kaplar a" olup bu
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
179
dilek bu messeseyi bir para anlatr.? Sarayda cariyelerin Enderun zabitleri veya dier rtbelilerle evlenmeleri umumi bir
haldi. Mesela dul ve ocuksuz hasekilerden biri; IL Mustafa'nn
dul hasekisi Hafize Hatun, Padiahin halrasna hrmeten ancak yal reisulkttab Bekir Efendi'yle (beyaz) evlilik yapmh. 8
Genelde padiah lnce, valide sultan ve hasekileri Topkap
Saray'n (Saray- amire) terk edip Eski Saray'a (Bayezid'de) tanrd. I. Ahmed'in lmnden sonra Eski Saray'a kapatlan ve
ancak olu IV. Murad tahta knca, otuz yalannda dokunulmaz valide sultan olarak saraya avdet eden Ksem Sultan'n
dramn hatrlayalm. Dnya tarihinin en zor hayat yaayan ve
en zeki hkmdar anas olmak zorunda olanlar, Osmanl eh
zade ve padiahlarnn analaryd. zellikle ehzadelerin sancaa kt dnemdeki taht rekabeti, oullarn analarnn st
rapl hayatnn sebebiydi.
Cariyelerin evlendirilmeleri ve azat edilmeleri yaygnd. Nitekim I. Abdlhamid yannda yetitirdii bir cariyeyi, 15 yana
eriince tpk kendi kzlar gibi birine vermek istemi ve veziriazama bir hatt- hmayun gndererek; "Mahdumunuz mir-i
ahur- sami (sadaret imrahoru) bey iin cariye alacak diye mzakere olundu, benim kkten terbiye olma cariyem vardr.
Nezdinizde mnasib grlrse malzemesi grldkte bad'elihrac alasn, mnasib grlmezse billahilazim hatnn ho
tur ... "9 Kukusuz ikbale erenler, dnyay yneten hkmdar
dourarak VaZide Sultan olanlar, saray ynetenler, hazinedar
kalfala kadar kanlar, hastalanp fevt olanlar, irkin olduundan saraydan rak edilemeyip hizmette kalanlar, bu hizmette terfi ve terfih eden veya edemeyenler; padiahn evinde
de her yerde olduu gibi mutlu ve mutsuzlar, talihi yaver gidenler veya gitmeyenler vard. Harem ne bir keyif ve zulm
yeridir, ne de cennet-i ala. Topkap Saray ve Harem; Osmanl
hkmdarmn aile ocadr; kadn hizmetkarlarmn yaad ve
7
Mualla
Anhegger-Eybolu, Topkap Saraynda Padiah
Evi, Sandoz Yay.
stanbul1986, s. 47.
8
9
. Uluay, age, s. 29.

aatay Uluay, Harem, Il, TTK Yay. Ankara 1993, s. 30.
Eskikitaplarim.com
Karagz
180 -
eski adan kalma hadm zabitan adetinin srd yer, ama

onun kendi evidir. Orada doar, sancaa kmak adeti kalktk
tan sonra orada mr ve eitimi geer, orada snnet olur (Hr
ka-i Saadet'te) ve lnce naa bile gasil ve kefenlenmek iin
oraya getirilirdi.
Osmanl saraynda
Vali de Sultan ve hasekilerin yabanc kan

nedeniyle (yerli kan tayan hkmdar ei hibir lkede makbul deildir, saraya yabanc gelin gelir) devlet ilerine
sylenir. Sancaktaki son ehzade
kartklar
anas
Mahidevran' d (Ulu ehzade Mustafa'nn annesi). 10 Aa yukar bir asr iinde Hrrem, Ksem, Safiye, Nurbanu sultanlada
bir Kadnlar Saltanat'ndan sz edilir (deyim popler tarihi
Ahmed Refik'indir [Altnay]). Ne var ki Harem kadnlarnn
devlet ilerine mdahale geleneine son veren, gelinini de
(Glnu Emetullah') politikadan uzak tutan, ocuk padiah IV.
Mehmed'in annesi, safkan Ukraynal, haneciann byk annesi
Valide Hatice Tarhan Sultan'dr. Haneciann tarihi henz yazellikle Rusya'nn nl tarihisi ivan
zlmamtr.
Zabelin'in arlarn, arelerin gnlk yaam zerine yazdk
lar gibi bir eser (ki bu eserle, Rus saraynda Bizans, Asya! Trk
ve Altnordu izlerinin de, Avrupa tesirleri kadar bulunduu
anlalyor) gibisi, Rrikler ve Romanovlar' dan daha ilgin olan
Osmanl Hanedam iin kaleme alnmamtr. Taraftar veya
muhalif sloganlarn deil, bilinmeyen belgelerin kullanlmasy
la bu eser yazlacaktr.
tamalar
Neslin tkenme noktasnda slalede tek erkek olarak hanedevam ettiren padiah, cemaatba diye isimlendirilir.
Mesela I. Sleyman (Kanuni) tahta rakipsiz ve tek ehzade olarak geti, kendinden sonra gelenlerin annesi ve bykannesi
Hrrem Sultan'dr. Sultan brahim hapsedildii gnlerde, idam
edileceini anladncia nce ok direndi ve sonunda kaderine
teslim olunca; "Elhamdlillah cemaatbaym" dedi. Hanedan
bundan sonra onun sulhnden ve Hatice Tarhan Sultan'la dedan
10
Leslie P. Peirce, The Imperial Harem, Oxford University Press 1993, s. 55

vd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
181
vam etti. Son cemaatba Sultan II. Mahmud Han'dr. Saraydaki

Alemdar Vak'as srasnda IV. Mustafa onu da III. Selim gibi
ortadan kaldrmak istemi; ancak Cevri Kalfa adl Harem hizmetiisi suikastlarn yzne kzgn kl alnca (Harem'de
A 1tn y o 1'un bandaki merdivende) kap kurtulabilmiti.
Uzun bir fasladan sonra, bu, Harem'in siyasete son etkili mdahalesiydi ve bir Harem kadn sade ehzade Mahmud'un deil harredann hayalnn kurtulmasnda rol oynaml.
Osmanl cemiyetinde Krm Hanlar (Giray slalesi), Erdel
beyleri ve zamanla tayinle deien Efiak-Badan'daki voyvoda
aileleri vardr. Bu hkmdarlar iinde Giraylar ve Haimi soyundan gelen Mekke eriflerinin hanedan, .blgelerinde deimeden kalan ynetici ailelerdir. Hkmet konusunda irsi
hakimiyet imparatorlukta mnhasran Osmanoullar'nndr
ve veraset 17. asra kadar daima bir nevi i mcadele ile intikal
etmi, i sava olmamas iin kardelerin katline bavurulmu
tur. 17. asrdan sonra veraset sorunu, senioritas, en yal
ye'nin tahta gemesiyle bir lde zlmtr. Bu usUln
son zamanda deitirilmek istendii biliniyor. zellikle hanedann Sultan Abdlrnecid ve Sultan Abdlaziz kollar
(Mecidiler ve Aziziler) arasnda bu usul bitmeyen bir gerilim yarath.
Osmanoullar
ailesinin yaad mekan olan Saray; haneve Harem-i hmayun halknn, sultanlarn yaam ve eitimi, 19. yzylda byk gelime ve deiim
geirmekteydi.
dan
azasnn ilikileri
19. yzylda devlet reisinin yani aile reisinin ikametgah

olan Osmanl saray ve tekilal nemli deiiklikler geirmi
tir. Bu deiikliklerin eski an' aneleri tamamen ortadan kaldr
dm sylemek mmkn deilse de; 19. yzyln ikinci yars
ve 20. yzyl banda Osmanl saray kendisi iin bir nevi
an' ane icad etmektedir. Hanedann ve sarayn tarihinde olmayan, ama onun all asrlk tarihini vurgulamak isteyen kurumlar ve icad edilmi adetlerdi, bunlar... Mesela Erturul yal,
gene muhafz ktalarndan birinin Stl adn almas ve bu
yrenin Karakeili Trkmenleri'nden oluturulmas, son Halife
Eskikitaplarim.com
Karagz
182 -
OSMANLI DEVLETiNIN MERKEZ ve TARA RGT
Abdlnecid'in
bir Cuma Selamlnda Fatih Sultan
Mehmed'in kyafeti ile gemesi gibi (bu adeta Rusya arlarnn
14. yzyl Rrik Hanedan'mn kyafetleri ile Moskova'da ta
giymesi gibi bir geriye dn havas (invention of tradition), tarihi iliki havas vermek iin yarahimak istenen an'ane gibidir.
Bu tabii son halifenin saltanat hevesi olarak deerlendirildi; galiba da yleydi ve srgn kararm abuklahrd. Osmanl saray yaygn ve sathl bilgiye dayanan kanaatierin aksine 50 yldan
ksa bir sre iinde alacak bir hzla, deien dnyamn diplomasisine ve beynelmilel protokol artlarna uyum sala
makta, hanedan mensuplar ve saray hizmetiileri bnye dei
iklii geirmekte, ama bu arada klasik Osmanl saray tekilah
mn baz temel messese ve an' anah da kendini koruyabilnek
tedir.
Bu meyanda belirtelim ki, 19. yzyl Osmanl saray az tetkik edilmitir. Konuyu aydnlatacak ariv belgeleri (Hazine-i
hassa) Yldz arivinin yeni tasnife alan ksmlar, kukusuz
gazeteler, elilik raporlar incelenmeyi beklemektedir. Mabeyinde grevli yksek memurlarm hahrah bugne kadar
kullanlan imdilik tek kaynakhr. 11 Bunlar da bu adan tasnifli
olarak henz pek kullanlmamhr. Bu blm bu konuya bir
giri, bir deneme olarak deerlendirilmelidir. Osmanl saray
mn gerek klasik dnemi, gerekse modern dnemi zerinde kaleme almanlar, onun muasr saraylarla hatta orta zamanlara ait
imparatorluklarn saray tekilatlar zerindeki antsal tetkiklerle karlahrlamayacak kadar azdr. Bu Osmanl tarihilii iin
bir problem, bir nakisedir. Bizans tetkikleri bu alanda daha ileridir ve yenialarda Avrupa saraylar zerine yazlan monografilerin eine bizim tarihiliimizde rastlamak henz
11
Tahsin Paa, Abdlhamid Yldz Hatralar, stanbul :J.931; Lutfi Simavi,

Sultan Read Han'n ve Halefinin Saraynda Grdklerim, stanbul1340 H.
(1922); smail Mtak Mayokan, YldzdaNeler Grdm, stanbul 1940;
Halid Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, I-II, stanbul 1941-1942; Ali Fuad
Trkgeldi, Grp ittiklerim, TTK, Ankara 1951; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, Ankara 1984; Mary Mills Patrick, Under Five
Sultans, London-New York 1929.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
183
mmkn deildir. rnek vermek gerekirse; Jakob von

Krusenstolpe'nin Byk Petro'dan I. Nikola'ya kadarki dnemde Rusya arlarnn sarayn ele alan eseri, nasl modernleen Rusya hkmdarlk kurumunu anlahyorsa, yukarda zikrettiim ivan Zabelin'in Rus arlarnin ve ayr ciltlerde arielerin ve areviierin gnlk hayahn ele alan antsal eserini
burada hahrlamak yeterP Bat dnyasnda hkmdarlk kunimu el' an her dzeyde halkn ilgisini ekmekte, ayrnhl monografiler yannda eitli dzeyde ve slupta genel eserler bugn de yaymlanmaktadr.
19 ve 20. yzyl Osmanl sarayn geni lde hatrat tipi
eserlerden izlemek durumundayz. 19. yzylda bata Dalmabahe olmak zere, Yldz Saray hkmdarn ikametgah olmu, Beylerbeyi ve raan gibi sahil saraylar yannda; Kksu, Ihlamur, Topkap ve Sultan Selim'deki gibi Sultan
Abdlmecid'in yaptrd kk kasrlarla hkmdarn ikametgah bir btn olarak ehrin drt yakasna yaylmtr. Hkmdarn ynetimi clus treniyle balar. Bu an'aneye muvafk
bir biimde cereyan etmekle beraber Sultan V. Mehmed Read
ve Sultan VI. Mehmed Vahideddin'in clusunda olduu gibi
kurald trenler de olmutur. Sultan Read'a Harbiye Nezareti
Rnkar Dairesi'nde bey' at edilmitir. Bu istisnai biat treninin
ilgin bir yan da, clus toplarnn clustan evvel atlmaya ba
lanmasyd.13
19. yzylda seniaritas denen, en yal erkek hanedan yesinin tahta kmas kural aksaksz ilemitir. Artk eskisi gibi
ne hapis ne de karde katli grlr. Tanzimat- Hayriyye'nin
veraset sistemine getirdii salk buradadr. Ancak gene bu
asrda seniaritas sisteminden primogenituras diyeceimiz
padiahn ekber eviadnn tahta kmas usUlne gei de tart
lm ve sz konusu olmutur. Said Halim Paa'nn saclaretinde Avrupa saraylarnn hanedan hukuk ve protokolne ait niivan Zabelin,Domanij Byt Russkih Tsarej, I-II, Moskva 1895 ve 1915;
Magnus Jakob von Krusenstolpe, Der Russiche Hofoon Peter I. bis auf
Nicolaus I., I. Hamburg 1855.
13 Ali Fuad Trkgeldi, Grdklerim ve Iittiklerim, Ankara 1951, s. 33-4.
12
Eskikitaplarim.com
Karagz
184 -
zamnameler getirtilerek bunlardan bir nizamname hazrlanmak

istenmitir. Gene hanedann bir sicili de hazrlanm, bir hanedan komisyonu tekili de Sultan V. Mehmed Read tarafndan tasdik edilmitir. Bu dnemin dedikodular arasnda,
belirtildii gibi tahta verasetin byk eviada geirilmesi keyfiyeti dolatndan, tab'an asabi olan Veliahd Yusuf zzeddin
Efendi bir keresinde eyhulislam Esad Efendi'ye;
"er'an veliahdn hukuku nedir?" diye sormu, "er'an
Veliahdlk yoktur ki hukuku olsun" cevab verilince, veliahdm vehmi artmt.1 4
Tanzimat'tan sonra uras bir gerek ki veliahd ve dier padiah biraderi ehzadeler ve bunlarn eviad gzetim altnda ve
cemiyet hayatndan olduka uzak yaamlardr. Bu onlarn
tahsiline de nemli lde mani olmutur. Mesela Sultan Read
ki hafzas kuvvetli ve Farsay bu sayede iyi bildii halde, co
rafyay pek bilmezdi. 15 Meri ve Frat'n kart noktay soran
ehzadeler de olmutur. Esasen hanedann btn yeleri arasnda bir imtizaszlk ve phe olduu gerekti. Nitekim kadnl erkekli btn Osmanoullar'nn bir akam yemeinde bir
araya gelmeleri ancak saltanat sona erdikten sonra Halife
Abdlmecid'in tertipiedii bir ziyafetle mmkn olmutur. 16
Saray 19. asrda, yaygn eitime, musiki ve bilhassa Harem'de
eitim faaliyetine nem verdi. Yabanc dil renen hanedan
yelerinin says artt. Protokolde, muayede ve ziyafetlerde Avrupa usulne geildi, fakat Osmanl saraynn zgn mutfa
muhafaza edildi ve hatta geliti. Bu alanda Fransa sarayndaki
veya spanya ve Avusturya Habsburglar'nn zgn mutfan
fazlasyla aan bir zenginlikten sz edilmelidir.
19. yzylda saltanatlar esnasnda vefat eden sadece IL
Mahmud ve olu Sultan Abdlmecid Han'dr. Sultan Abdlaziz ve V. Murad hal'edildiler ve IL Abdlhamid de ayn akbete
14
15
16
Trkgeldi, age, s. 120-1, 132-3.

Trkgeldi, age, s. 269-75.
Aye Osmanolu,
Babam Sultan Abdlhamid
(Hfitralarm),
Ankara 1984,
s. 242.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBERORTAYLI- 185
urad.
20. yzylda V. Mehmed Read padiah olarak vefat ettii halde, halefinin yani son padiahn akbeti de malUm.dur.
Bu devirde hkmdarlar arasnda ok ksa tahtta kalan V.

Murad ve en uzun saltanat sren ll. Abdlhamid yurtii gezile-'
rinde bulunmadlar. Mamafih her ikisi de veliahd ve ehzade
olarak Sultan Abdlaziz'in Avrupa seyahatine kahldlar. II.
Mahmud yurtii gezileri yapm; Sultan Abdlmecid de boyle
gezilerde bulunmutur. Nihayet Sultan Abdlaziz ilk ve son
yurtd gezisi yapan, Avrupa lkelerine resmi ziyarette bulunan Osmanl padiahdr. Sultan Abdlaziz'in hukuken yurtd
gezi saylrnamakla birlikte Msr gezisi hem Msr, hem Osmanl tahh iin tarihi nem arz eden bir ziyaretti. Sultan Read sh
hati elvermedii halde yurtii gezileri yapm, zellikle Rumeli
blgesinde bulunmutur. Son padiah Vahideddin ise
veliahdlndaki Almanya gezisi hari yurtd ve yurtii gezilerde bulunmamhr. Tahh terk ettiinde dnmernek zere
yurttan ayrlmhr.
yurtii ve yurtd gezilere kmas taraf saltanat- seniyyenin (Padiahn) iznine tabiydi. Bu kanun
gereiydi. Dolaysyla grevli olanlar ve bilhassa silk-i
askeriyyede olanlardan Almanya ve Avusturya'ya giden ve bu
vesileyle Alman Kayzeri ile Osmanl Sultan arasndaki yaver
mbadelesinden istifade eden ehzadeler, damatlar ve bunlarn
eleri dndakilerin, dnyay grme ve yaama imkan pek olmamhr. Ge 19. asr ve 20. yzyl banda yukarda deindi
imiz deiiklik ve yenilik ise; Osmanoullar ailesinde bilgili,
dnya grm ehzadelerin yetimesini salamhr.
Hanedan
azasnn
Uzun saltanat srasnda Sultan II. Abdlhamid'in imparadaha ok yazl szl bilgiler ve nl albmlerle izledii biliniyor. Yldz Albmleri dediimiz bu koleksiyon daha ok bugn 19. yzyl Osmanl tarihi iin deerli bir kaynak
oluturmaktadr. Yldz
Saray'na ise onun devrinde
Mabeyn Bakatibi Tahsin Paa'nn deyimiyle vilayetlerden nemli, nemsiz her konuda, her gn yzlerce ifreli yaznn akh malumdur. Daire-i kitabet'te valilerin, sefirlerin, kumandanlarn resmen bir vazife ile gnderilen zevatn
torluu
Eskikitaplarim.com
Karagz
186 -
ifreleri vard.
Her gn bunlardan gelen ifreli telgrafnameler

o kadar oktu ki sabahtan akama ve gece yanlarna kadar nbeti katip beyler bunlar zmeye yetiemezlerdi. Yldz Saray'nn merkeziyeti dneminde bilgi nce buraya akard. Ekser
halde Babrui'den evvel, Saray birtakm olay ve meseleler hakknda teferruattan haberdar olmaktayd.
phesiz
nemli deiiklikler
geirdi. Sarayn d hizmet koular dnda; Enderun ve Harem klasik yapy oluturur. Harem ayakta kalm ve eski yapsn srdrm gibiyse de, Darssaade Aalar zellikle
Sultan V. Mehmed Read devrinde unvan ve protokoldeki yerlerini kaybettilerP Harem halknn bu dnemdeki eitimi, d
dnya ile ilikileri deiik bir mahiyet arz eder ve arhk Harem
eski Topkap'daki gibi deildir. Hanedan yesi prensesler (Sultan) ve hanm sultanlar arasnda iyi yetienler olduu gibi, Saraydaki halitelerin en genlerine kadar okuma yazma ve baz
bilgiler retildii, grevli muallime hanmlarn hatrahndan
Saray
tekilal
19.
yzylda
anlalmaktadr _s
Padiah, kzlarnn (Sultanlarn)
ve
oullarnn (ehzadegan)
babasdr; kadnefendilerinin kocasdr,
ailenin reisidir, ama her

nce devletin reisidir ve Mslmanlar'n halifesidir. Eski bir imparatorluun bandadr, eski bir sarayn ve hanedann
an'ane ve kurallarna o da uymak durumundadr. Bu yzden
kz Sultanlar'la, kz kardei Sultanlar'la (bunlar imparatorluk
prensesleridir) veya oullar ve kardeleriyle (imparatorluk
prensleri) baz hatratta iddia edildii gibi sk ve ok yakn iliki
kurduu ve fazla muhabbet gsterdii iddia edilemez. Zira
byle bir davran, ailevi muhabbetin tesinde bir politik tavr
olur ki; hanedan iinde hkmdarn kanmak zorunda olduu
bir iliki biimidir: Galiba Osmanoullar'nn da bir aile, ama
Padiah ailesi olduunu herkesin bilmesi, hadiseleri anlamak
bakmndan gereklidir.
eyden
17
18
Tahsin Paa, Abdlhamid, Yldz Hatralar, stanbul1931, s. 105.

Safiye nvar, Saray Hatralarm, stanbul1964; Leyla Saz, Haremin y
z, haz. Sadi Barak, Milliyet Yay. stanbul1974.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
187
Osmanl padiah hallfe-i mslim1n'di. Balangta bu zgn bir unvan saylmaz; ama 19. yzylda btn dnya bunu
kabul etti ve arhk halifelik zgn bir grevdi. Halife: kelime
anlamyla izleyen (ardl) demektir. Bu anlamyla slam cemaatinde, reis ynetici ve Mslmanlar'n peygamberinin vekili
olarak kullanlr. Ancak bu anlamlarn ve yetkiterin hangisine
sahip olduu tarhmaldr. Hilafet kurumu daha bandan,
yani Mslmanlar'n peygamberi Hz. Muhammed'in vefahndan beri (632 yl) mnakaal olan, mahiyeti ve meruiyeti
(legitimitaet) slam siyasal dncesinin balca sorunsallarn
dan olan bir konudur. Bir baka deyile, Hilafet aslnda teoride
tarhmal olan, fakat pratikte zmlenen bir kurumdur. Bununla birlikte pratikteki problemler de Hilafetin tarihini ilgin
ve arahrmaya deer klan bir yndr. Bugn hilafet kurumu
lavedilmitir ve restorasyonunun pek mmkn olmamas da
pratikteki problemlerle ilgilidir.
Mslmanlar'n kutsal kitab Kuran'da halife sz birka

kere geer. Fakat bu daha ok Hz. Ad em ve Hz. Davud gibi
peygamberler iin bildirilen bir niteliktir. Hz. Adem iin 'Meleklerin halefi (ardl) ve Allah'n yeryzndeki nizamm sala
yan, onun adna hkmeden' olduu, Davut iin ise, 'Allah'n
onu insanlara hakikati anlatmak ve Allah'n yolundan ayrl
mamalarn salamak iin Halife' olarak gnderildii bildirilmektedir. Mslman cemaatinin ilk halifesi olan Ebubekir Allah'n halifesi unvamm reddeder ve "ancak hazr olmayana halife olunur" der. Ebubekir'in halife unvann kulland phe
lidir19. Kendisinden sonra gelen Halife mer ise
Resulullah'n halifesi unvann Hz. Ebubekir'e bir sayg gsterisi olarak redded~r ve Em1ru'l-m 'm inin unvanm benimser.
Bununla birlikte slam tarihinde Halifetu'llah unvann Hasan bin Sabit bir iirinde Halife Osman iin kullanm;
Emevi hkmdan Abdlmelik ise, muhtemelen Bizans protokolne zenerek bu unvan almhr. Abbasi halifelerinden El
Memun (9. asr) bu unvan zaman zaman kullanmhr. Asl
19
Caetani, Annali deli'

des Islam, s. 25i.
Eskikitaplarim.com
Islam-Amn.
Wensinck- Kramers, Handwrterbuch
Karagz
188 -
ilginci El N asr (1180-1225) Seluki denetimi altnda zayf bir

iktidar sahibi olarak bu unvan kullanmtr. El N asr'n unvana
kaffatu '1- mslim'in szn de eklemesi2 onun bu makam
neredeyse niversal bir dini makam olarak yorumlanmasyla
ilgili olmaldr. Ancak bunu bir papalk niyabeti anlamnda almamaldr. slam cemaatinde bu anlamda bir klerikalizm, bir
ruhani snf ve kurum yoktu.
slam cemaatinin liderlii meselesi, daha balangtan muhtelif siyasi gruplar arasnda mahiyet ve meruiyet asndan
mnakaal olmutur. slam hukukular (fukaha) ve siyaset
teoricilerinin hilafet kurumuna baklar kategoride toplanabilir ki; bu grler, byk lde Halife Ali ve am Valisi
Muaviye arasndaki S ffin Sava'ndan (M. 657) sonra ekille
nip ortaya kmtr.
a. Hilafetin Kurey kabilesinden (Hz. Peygamberin kabilesi) birine ait olmas gerektiini slam doktrininde en etkili biimde El Maverdi El Ahkamu's-Sultaniyye adl eserinde savunur. Bu eserde halifede bulunmas gereken artlar da saylp
tartlr. Askeri ve idari kabiliyet, cesaret ve fazilet, vcut ve
ruha salk, yeterli bilgi saylan artlar arasndadr. slam
doktrini hilafet ve imameti kadnlara yasaklam gibi grnyor. Ancak bu konuda Kuran' da aykr bir hkm yoktur.
Eer Saba Melikesi rneini alrsak kadnlarn liderlii zerinde dnlebilir de ... , gr son zamann modernstleri
tarafndan ileri srlmtr.
b. kinci gr hilafetin daha doru deyimle imametin peygamber soyuna yani Ali ibn Ebu Tali b ile peygamberin kz
Fatma'nn torunlarna (ehl-i beyt) ait olmasdr. Bu grn
taraftarlar yani ia frkas, hilafetin, Mslmanlar'n peygamberi tarafndan veda haccndan sonra damad ve kuzeni Ali'ye
verildiini ileri srer. Devrin slam ulemasndan El
ahrestani bu grleri bildirir (Kitaba'l-milel ve'n-nihal).
20
Bemard Lewis, The Political Language of Islam, University of Chicago

1988, s. 44-5.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
189
c. nc grup, Sffin Sava ve Hakem Olay'ndan sonra

iki tarafa da (yani Muaviye veya Ali) kahlmayan ve bundan dolay Harici (dta kalan) diye adlandrlan gr sahipleridir.
Onlara gre halife slam cemaatinin lideridir, seimle gelmelidir. Soyluluk veya Kurey kabilesinden olmak hi art deildir.
Dindar, bilgili, liderlik vasfndan bir Mslman; gayr-i Arab
veya bir kle dahi olsa halife seilebilir. daresi ahlak ve fazilete
dayanmayan, eriatten ayrlan bir Halife azil ve hatta idam bile
edilebilir. Bu radikal gr aslnda sanldndan daha uzun
zaman yaamhr ve zamann modernist slam akmlar iinde
de yeniden yoruma tabi tutulmaktadr. 21
Hilafetin Muaviye' den itibaren bir irs1 monariye dnme
siyle siyasi iktidara itaat ve am halifelerinin legitimitaet meselesi sz konusu oldu. Burada konunun asl temel oda
bey' at'a, yani halifenin legitimitact'ini tanmaya, cemaat ile hkmdar arasnda bir teorik kontrata dayanmaktadr. slam fakihleri Ebu Ya'la El Furra El Ahkiimu's- Sultaniyye ve
Belazuri Ensab adl eserlerinde bey'at ilemini bu ekilde formle etmiler ve bu byk lde kabul edilmitir. 22 slam monarisinin karsnda olan ve destekleyen veya ntr olan akm
lar vardr. Mrcie akm anariye kar otoriteyi tercih ettii
iin, hkmdara itaati; imarnet ve hilafet makamndaki kiinin
kt ve adaletsiz davranlar iin hkmn kyamet gnne b
raklmas gerektiini ileri sryordu. 9. miladi asrda slam felsefesinin hellenizasyonu demek olan Mutezile akm mensuplar hilafetin monarik tekilatlanna kar ntr siyaset takip ettiler. Baz radikal akmlar ise daha nceki Hariciler'in grn benimseyerek halifenin adaletsiz olduu takdirde aziinin gerekli olduunu ileri srmlerdir. Nihayet Emevi Hanedan bir kyam ile grevden uzaklahrlmt. slam ulemas genellikle Ebu Hanife rneinde olduu gibi otorite ve devletin
dnda kalmay, tenkit ve doru yolu gsterme grevini benimsemilerdir. Abbasi devrinde teoride ran asll bn MuBu grleri zet halinde Thomas Arnold, The Caliphate, Oxford 1924, s.
184-9' da bulabilirsiniz.
22
Vecdi Akyz, Hilfijetin Saltanata Dnmesi, stanbul1991, s. 191.
21
Eskikitaplarim.com
Karagz
190 -
kaffa'nn ba ektii
bir
akm
hilafetin yetkileri ve konumu

itibariyle eski ran manarklar gibi olmasn nermektedir. Muhammed Ebu Hanife gibi fakihler bu gr engelleme gayretindeydiler.
Tarihi itibariyle am' daki Emevi halifeleri ernir'l-mu'rninin
olarak imparatorluun btn ordularnn ve idarenin badr
lar. Ernir'l-mu'rninin mam olarak slam cemaatinin ibadet esnasnda en nde yer alan ve adna hutbe okunan lideridir. Abbasi devrinde (750' den itibaren) slam peygamberinin akrabas
olan bu aile halifenin ayn titulatr ve ihtiarn daha parlak bir
biimde srdrmesini de salad ve monarik yap buna ra
men mnakaasz kabul edildi. Bu devirde Arap olmayan ranl
ve Trk gibi unsurlar orduya ve idareye daha ok girdi. Ayn
zamanda siyasal teori, felsefe ve ilimlerde kozmopolit kadrolar
sz sahibi oldu. imparatorluk monarik bir sistem iindeydi ve
kalabalk bir katip grubundan kan bn Mukaffa gibileri bunun
legitimitaetini formle ediyorlard. Ancak bir taraftan imparatorluk paralanmaya da balamhr. Alebiler (Tunus), Saman
ler, Takriler (Horosan) gibi yeni siyasi gleri tanmak zorunda
kalan Badat halifeleri bir tr balanhy devam ettirmek iin bu
yeni hkmdarlara emiru 'l-umera gibi title ve patentler veriyordu. Nihayet ll. asrda Seluki rneinde grld gibi
sultanlk messesesi oraya kh. Burada arhk halifenin siyasi
hibir otoritesi yoktur. Ona sultan olarak vekalet vermitir ve
dini bir lider konumundadr. Bununla birlikte Abbasi dneminde halife unvan ve hilafet kurumu da rekabetten kurtulaMiladi 928' de Endls Emevi hkmdan III.
mad.
Abdurrahman halife unvann benimsedi. Nihayet Msr Fahmileri 12. asrn sonlarnda (1171) Sultan Selahaddin tarafndan ortadan kaldrlana kadar Abbasi halifesinin en byk
rakibiydiler. Ali ve Fatma soyundan geldikleri iin kendilerini
ii mezhebin koruyucusu, ehl-i beyt mensubu olarak gerek halife ve imam kabul etmilerdi.
Hulagu Badat' istila ve Halife El
idam ettirene kadar da Abbasi halifeleri otoriter
bir idarenin ve tahhn stnde deillerdi. B vey hi hanedam (ki
1256
ylnda
Mustasm'
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
191
ii olmalarna ramen,
halifeyi nfuz ve idareleri allnda yerinde braknay tercih ettiler) ve onlardan sonra da Selukller ayn
durumu devam ettirdiler. Sonuncular Snni mezhebin ampi
yonlar olarak Badat halifesi ile ilikileri suigeneris bir sayg ve
perde arkas otorite olarak srdrmler ve Sultanu 'sSelatln yahut ehinah gibi unvanlar kendi imparatorluklarnn kk Asya' daki vassalleriyle olan ilikilerinde de ustalk
la kullanmlard. 23 Fakat Hlagu'nun kanl istilasndan sonra
Abbasi harredann iki yesi Mernluk sultan Baybars'a snd
lar. 1261 ylnda birincisi, ardndan 1262'de dieri halife olarak
ilan edildi. Ama Mernluk sarayndaki Abbasi halifeleri bir daha
Kahire'den Badat'a dnemedikleri gibi; durumlar da Mukaddes Roma-Germen imparatorunun yannda gezinen (Jerusalem
dtkten sonra) Jerusalem kralndan daha farkl deildi.
Abbasi egemenliinin Hlagu'nun Badat' istilasyla kanl
biimde sona ermesi ve ailenin son fertlerinin Msr Mernlukleri
yanna snmasyla balayan yeni dnemde; hilafet unvan aslnda muhtelif blgelerde hkm sren baz Mslman hkmdarlar tarafndan kullanlmhr. ki asrlk bir dnem iin,
yeni tarihi tetkiklerle says artacak baz rnekler verelim. Mesela, 1271' de Sivas'ta ina ettirdii medresede III.
Gyasseddin Keyhusrev kitabede kendisi iin "Halife" ve
"Hakan" unvanarn kullanr.
Bu dnemde bir paralanma geiren spanya' daki Mslman devletklerinin hkmdarlar da bu unvan ayr ayr benimserler. 1500-1510 yllarnda Orta Asya'da hkm sren zbek hkmdan Muhammed aybani tahtndan hilafet makam olarak sz eder. 24 16-17. asrlarda Osmanllar dnda tek
Snni hanedan ve devlet olan Hind-Mool devletinde Ekber
ah'dan beri merkezlerinden dar'ul hilafet diye sz edilmektedir. Osmanllar'n aksine Ekber'in alhn skkesinde de bu
23
24
V.V. Bartol'd, Khalifi Sultan, Sochineniia VI, Moskva 1966, s. 30-1.

T. Arnold, The Caliphate, s. 116, 118; C. Huart, "Epigraphic Arabe
J' Asia Minevre", Revue Semitique, III, s. 369.
Eskikitaplarim.com
Karagz
192 -
unvana rastlanr. 25 Esasen Abbasiler'den sonra sultan unvan

hakimiyet ve hakimiyetin meneinin Allah'tan geldiini gsteren bir unvandr. lhanl hkmdan Gazan Mahmud Han
1260 Ayn Callut savandan sonra fethettii am'da bu gr
aka ilan etmi, Sultanln Allah vergisi olduunu ve M
sr' daki halifenin veya Memlukler'in tasdikini gerektirmediini
sylemitir. Bu dnemde artk hilafet ile Kurey arasndaki ba
llk ve zorunluluk da siyaslliteratrde aka gereksiz grlyordu.26
Kukusuz bu durumun devarn siyasi artlar ve corafyada
ki deiimle baka bir mecraya girdi. 15-19. asrlar boyu slam
camiasnn en gl temsilcisi Osmanl Devleti'nde hilafet kurumunun durumu neydi, byle bir kurum bandan beri var
myd? Yenialar tarihi boyunca Avrupa medeniyetiyle en youn temas ve atma iindeki bu toplum ve devletin Bat kurumlar karsndaki direnci ve Osmanl kurumlarnn deien
dnyaya gre biirnlenmesi sz konusudur. Hilafet Osmanl
asrlarnda Avrupa siyaseti ile olan ilikilerin arlkl etkisi altnda bir yeniden biirnlenme geirecektir. I. Selim'in Msr'
fethiyle hilafeti ald daha ok sonraki tarihlerde ortaya atlan
ve zarnanrnzda okul kitaplarna kadar giren bir iddiadr. Bu
iddia aslen 'bir Osmanl Ermenisi olup, sonra sve tabiyetine
geen ve sve'i diplomat olarak stanbul' da da temsil eden mtebahhir (eruditee) Mouradgea D'Ohsson'un Osmanl kaynaklarnn tetkiki, Osmanl katip ve hukukularyla olan mnasebeti ve onlarla tartmalaryla kaleme ald nl eserinde
gemektedir. Tableau General de l'Empire Ottoman' da ortaya ahlan bu "devralnan hilafet" olay sonralar da ok tekrarlanm
tr. Muhtemelen D'Ohsson bu olay naklederken temasta bulunduu Osmanl hukuk ve devlet adarnlarnn telkinlerinin
25
26
Arnold, s. 159, S. Lane-Poole, The Coins of the Moghul Emperors of

Hindustan in the British Museum, New Delhi 1983, s. LXXIII.
Arnold, s. 111, Moufazzal Ibn Abil-Fazail, E. Blochet evirisi, Histoire
des Sultans Mamlouks, s. 483' den naldl. A. von Kremer, Geschichte der
Herrschenden Ideen des Islams, 1868 Leipzig/1961 Hildesheim, s. 414,
Ebu Bekir BakiHani'nin grleri.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
193
etkisi altnda kalmhr. Gerekte Osmanl hkmdarlarnn I.

Selim' den nce de zaman zaman halife unvann kullandklar
grlmektedir. Mesela n. Mehmed (Fatih) Kanunnamesinin dibacesinde bu unvan kullanmhr. n. Bayezici'in de bu unvan
kulland ileri srlmtrP Ama unu ehemmiyetle belirtnelidir ki Osmanl hkmdarlar slam dnyasndaki stn
duruinlarn Hac yollarna hakim olmak, am-Hicaz koruyuculuunu stlenmekte grmlerdir. Nitekim tarihi Prof. nalck
daha II. Mehmed' den itibaren Osmanl hkmdarlarnn
Memlukler karsnda bu greve talip olduunu belirtir.
23 Nisan 1920'de Meclis Ankara'da toplanrken telaffuz
edilrniyorsa dahi saltanatm kald:laca hissediliyordu. Ancak
hilafet kurumu mebuslarn zihinlerinde ve gnllerinde ayn
ekilde mtalaa edilmiyordu. Hilafetin kaldrlmasyla biten bu
dnem, milli mcadeleyi yrten kadrolar arasnda bile derin
gr ayrlklar, mcadele ve gerilime, cezalandrma ve yurtdna ilticalara sebep oldu. Meclis, Saltanat lavedilince 18 Kasm 1922'de veliahd Abdlmecid Efendi'yi sadece halife
olarak seti. 1300 yl iinde halifeyi btn milleti temsil eden bir
ura seiyordu. Bu slam'n ilk asrnda Hariciler'in nerdii sisternin garip ve deiik artlar alhnda gereklemesiydi, adeta ...
Bu halifenin siyasi iktidar yoktu. mr uzun olmayacakh. M
sr Ezher ulemas ve Hind Mslmanlar Hilafet Komitesi bu seimi onayladklarn bildirdiler. Ayrca Krm'dan gelen bir heyet Rusya Mslmanlar Kongresi adna Cuma
hutbesi iin Halifeye mracaat etti, yani onu tand. 28
phesiz siyasi iktidara sahip olmayan ve iktidar aralarn
kullanamayan bir halifenin durumu 1924 ubat ve Mart aylarndan ok nce tarhlmaya balamh. Hilafetin muhafazasn
isteyenler bile Ankara' daki iktidar ile stanbul' daki hilafet ara27
28
H. nalck, "Mehmed Il", A, s. 514 ve Kemal Paa-Olu emsddin

Ahmed bn-i Kemal, Teviirih-i Al-i Osman II. Defter, erafetlin Turan,
TTK Yay. Ankara 1991, s. 252 (Fatih'in Bosna seferinden sze derken
bu unvan kullanr).
Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas
(1923-1931), Yurt Yay. Ankara 1981, s.70.
Eskikitaplarim.com
Karagz
194 -
sndaki ilikilerin geleceini
kesin bir biimde tarif edemiyorzere tarihteki rnek, Abbasi halifelerinin son zamanlar ve Memluk hanedanyla Msr'la olan iliki
lerinin durumuydu. Ama bu rnek; Saltanaln kaldrlmasndan
sonra Osmanl hanedam ve yeni Cumhuriyet arasndaki iliki
leri modern bir dnyada ayarlamak iin bir model olamazd.
Dier yandan Hilafet Kurumu d dnyada, zellikle Hind
Mslmanlar asndan imdi baka trl bir nem kazanm,
hatta bu kurum tarihte grlmeyen bir nitelemeye ve yeni bir
karaktere kavuturulmak isteniyordu. H illifet-i slamiye kv
ram burada tarhlmaya alruh.
lard. Hahrlayacanz
Halifenin tahta k bir hkmdarnkinden farklyd. Eyp

Sultan Camiinde kl kuanma (yani bir neyi tae giyme) treni
yaplmad. Top kap' da Mukaddes Emanetler ziyaret edildi.
Hatta dua Trke okundu, 24 Kasm 1922 gnk bir trende
Halifenin Arap iliemiyle ilgisi kalmadn Trke dua okumasyla izah eden A. G. Mears gibi yazarlar vardr. 29 Halife selefierinin saraynda ikamet ediyordu. Cuma selamlk trenleri yap
lyordu. Bu Cuma selamlklar az zamanda eitli yorumlara ve
Halife Abdlmecid'in saltanal zledii dedikodularna neden
oldu.
Kemalist iktidarn hilafeti saltanaln bir uzanhs olarak grd ve iktidara tam sahip olmak iin bu kurumu kaldrmak
istedii o gnden bu gne literatrde ve siyasi mahfillerde hep
tarhlm, ileri srlmtr. Bizzat slamc hareket ve dnce
ile aHikas olmayan politolog ve tarihiler, mesela Mete Tunay
da bu gr ileri srmlerdir. 3 Fakat Kemalist iktidarn hilafeti, laik cumhuriyetin kurulmas iin kaldrdn ileri sren bir
siyasi rhetorique de vardr. Hilafet kurumu zerinde tarhmalar
1924 ubat ve Mart aylarndan ok nce balamh. 1923 yln
da, Seyid Bey'in Hiltifetin Mahiyet-i er'iyyesi adl risalesi hilafet kurumunun slam itikad ile balanhs olmadn savu-
29
30
Age, s. 68.
Tunay, age, s. 68-78.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYU -
195
nur, 31 "Hilafet dini deil, dnyevi ve siyasi bir kurumdur" der.

Daha sonra kanunun Mecliste mzakereler srasnda Adiiye
Vekili olan bu slam alimi (ayn zamanda zmir mebusu) bir yl
evvel kaleme ald risalenin aksini ileri srerek hilafetin ilgas
gereini muhaliflere kar savunmutur.
Hkmet bu konuda kararlyd. Cumhuriyet rejimi, hilafeti
siyasi iktidardan koparnt ve imdi bu siyasi iktidarszlk sebebiyle (aslnda teoriye uygun olarak) hilafeti ilga ve hanedam
yurt dna srme hazrlndayd. Hilafete kar siyasal
rhetorique'in en arpc rnei, Cumhurbakan Gazi Mustafa
Kemal'in (Atatrk) 2 Mart 1924'de Meclise irad ettii nutukta
grlr. Mustafa Kemal Trkiye' de tedrisatn birletirilmesi
(yani dini eitimin kaldrlmas ve yabanc okullarn Maarif
Vekaleti gzetiminde milli okullada program uyumu salama
sndan) ve aile hukukunda ve vatanda hukukunda medeni yolun (yani droit civile'in) getirileceinden sz ediyor. O halde
1926'daki hukuk reformu gndeme gelmi ve iki yl nceden
ilan edilmi demektir. Hilafetin kaldrlmasn takip eden zaman iinde dini eitim kurumlar kapatld, slami tarikatlar
datld, tekkeler kapatld ve kyafet kanunu karld. Bu
olayla muhtemelen kltrel ve laik bir deiim birbirine ba
lanm olarak bir radikal reform dnemine girildi .. Kukusuz bir
milliyetilik de gze arpyordu. Mart Nisan aylar boyunca
(1924 yl) kapatlan Fransz ve talyan mektepleriyle ilgili haberler gazetelerde tasvibkar bir biimde yer alyordu. Geni bir
kitlenin gemiteki kapitlasyon uygulamalarn tasvip etmedii akt. Fransz sefaretinin kapatlan Fransz okullar konusunda ekimser kald ve matbuata bu ynde demeler verildii grlyor.32
37 adet okul (7'si talyan) Maarif mfettilerinin bir gnlk
aratrmas ile kapatld. Reaksiyon eski imparatorluun slfuni
strktr kadar, kozmopolit strktrne de ynelikti. Bu anlaSeyid Bey, Hilafet'in Mahiyet-i er'iyyesi, Trkiye Byk Millet Meclisi
Matbaas, Ankara 1923, s. 10. Sonradan Seyid Bey'in Meclis zabtla
rndaki konumas ayrbasm olarak yeniden yaymland.
32 Vakit, 9 Nisan 1924.
31
Eskikitaplarim.com
Karagz
196 -
y yerini Trk bir kavrama

ifade ediliyordu.
brakyor
ve laisist bir discourla
Dini eitim ku:rurnlar tefrik edilmeden tenkit ve hcum konusu oluyordu. Fransz ve talyan rahiplerin okullar iin Va~it
gazetesi bamuharriri Mehmed Asm; "Mektebler mabed deildir, buralarda dini tasvir bulundurulamaz. Bunun vicdan
hrriyeti ile alakas da yoktur. Hele Fransa kendisi mekteb ile
kiliseyi ka zaman nce birbirinden ayrmtr" diyor. 33 Rejim
modern grl Mslman din adamlarnn yetitirilmesi iin
Darlfnun (stanbul niversitesi) ilahiyat Fakltesini yeniden
kuruyor ve yeni bir ders program tespit ediliyordu. Al dersini Seyid Bey vermiti. Tefsir, kelarn, fkh gibi klasik sarn
ilimierin ad tefsir tarihi, kelarn tarihi, fkh tarihi adn almtr
ve bol miktarda sosyoloji, psikoloji ve edebiyat tarihi gibi dersler ilave edilmitir. 34 Laisist bir akm ortal sarntr. 1924 yl
balarnda Selanik dnmesi (avdeti) ailelerin nde gelenlerinden Karaka Rdi Bey dnmeliin ne olduunu aklyor ve
artk Cumhuriyet Trkiyesi'nde bu gibi dnce ve inan gruplamasnn yeri olmadn sylyor. Ortalk hareketlenmitir.
Buna kar 12 Ocak 1924 tarihli Vakit gazetesinde Musevi Hahamba Bacarano dnmeliin ve Zebatai Zvi'nin muhalif
bir tarikat ve kii olduu konusunda derne vermektedir. Laiklik anticlerial, fakat Trk bir reaksiyon da getirdi. Bir mebus
ismini verneden 10 Mart 1924 tarihli Vatan gazetesinde; "nk
labn tamamlanmas iin gerekli olan ilem, Patrikhaneler ve
haharnbalklarn da hilafet gibi kaldrlrnasdr. slami tedrisat
kurumlar gibi Rum, Ermeni, Musevi rnektebleri de kapatlma
ldr" diyordu. 35 Bu trl uluslararas artlar ile Trkiye'nin
gerei ne kadar badaabilirdi?
phesiz Osmanl hilafetinin son birka decade' n planda
Hindistan Mslman hareketinin tarihi ile i ie geen bir tarihi
dnemdir. Hind Hilafet Kornitesi genelde Hilafetin ayrlmas
ve Cumhuriyet ynetimi ile (daha dorusu Millet Meclisi h-
Vakit, 9 Nisan 1924.

Vakit, 8 Mays 1924.
35 Vatan, 10 Mart 1924.
33
34
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
197
kmeti) birlikte var olmasn olumlu karlamhr. Snni Mslmanlar dnda Aa Han ve Seyid Emir Ali de bu tarz
zm tebrik ve tevik etmilerdir. 36 Zaten Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda Hind Mslmanlar'nn nl liderlerinden Mevlana Azad Osmanl Hilafetinin Avrupa emperyalizmine kar Asya direniini ynlendirecek bir kurum olduu
zerinde duruyordu. O hatta 628 miladi ylndaki Hudeybiye
Bar'n rnek gstererek Hindu ve Mslmanlarn ittifak halinde bu harekete kahlmalar nerisinde bulunmutur. Eyll
1919'da All I nd ian Khilafat Conference'da Britanya mallar
na boykot ilan edilmesi istenmitir. Vaka Gandhi burada sadece bar enliklerinin protestosuyl& yetinilmesini istemiti,
ama Pencab ve Bengal gibi yerlerde Mslman hilafet komiteleri 1929 yl boyunca ngilizler' e kar iktisadi boykot teebbs
lerini srdrdler. Hindistan Mslmanlar iin, Hilafetin kaldrlmas phesiz byk bir sarsnh oldu. Bir Hind Mslman
tarihinin ifade ettii gibi; bundan sonra Mslmanlar arhk
Hind topranda birlikte yaadklar dier dinden kardeleriyle
kendi toplumlarnn kurtuluu iin yol aramalydlar. 37 Kanaatimizce bu anlay ve strateji Hind Mslman liderleri arasnda
da yerlemeye balamh. Bizzat Mevlana Azad'n bundan sonraki hayat ve siyasi kariyeri bunun bir rneidir.
Son Osmanl Halif~si Abdlmecid ve hanedan yeleri ok
zaman iinde yurt dna karldlar. Maddi ve manevi s
knhlar iinde uzun bir srgn hayal balad. 9 Mart 1924 tarihli gazeteler Msr Kral'nn hanedan yelerini mlteci olarak
kabul etmediini yazyordu. Bu arada Irak ve Mavera-i aria
(Transjordan) Kral Hseyin' e hilafet teklif edildii, bunu kabul
ettii bildiriliyordu. Fakat slam alemi erif Hseyin'in hilafet
iddiasn ciddiye almayacakh.
ksa
4-5 Mart 1924 gecesi hanedan azas trene bindirildi. Baz

ve damatlar burada kalmh, ama genellikle kervana kahldlar. 1952 aff ile hanedann kadn azas (sultanlar),
kadnefendi
36
37
Mete Tunay, age, s. 76-7.

Mushir'ul Hasan (Ed.), Communal and pan-Islamic Trends in Colonial
India, New Delhi 1985, s. 129-30, 172-3.
Eskikitaplarim.com
Karagz
198 -
1974 aff ile erkek azas (ehzadeler) yurda dnebildi. Genelde

hanedan yurt dnda Trkiye aleyhinde siyasi faaliyette bulunmad, cemiyet kurmad, gazete karmad ve son hanedan
reisi Osman Erturul Efendi; "Cumhuriyet'in millet iin hayrl
olduunu" syledi.
Hilafet 've Osmanl Padiahlar

Osmanl padiahlar iinde Fatih Sultan Mehmed ve II.
Bayezid'in hilafete benzer unvan kullandklar vekayinamelerdeki bilgilere dayanr. zellikle Kemalpaazade ern
seddin Ahmed 1494'de kaleme ald tarihinde hem II.
Mehmed (Fatih), hem II. Bayezid' den bu unvanla sz eder.38
Resmi tarihinin bu gayreti politik bir geree dayanyor olmaldr. Yavuz Selim'in hilafet sembollerini hem de merasimle ald rivayeti onun adalar tarafndan deil de 18. yzyl vakanvisi Enderunlu Ata tarafndan ortaya atlmtr. Ustelik
Yavuz Selim bu unvan kullanmam, sadece Htidimu'lHaremeynu '-erifeyn gibi bir unvanla yetinmitir. Fermanlar ve anlamalarda son derece aaal bir elkab (titlatr)
kullanan Kanuni Sleyman' da bile halife unvanna pek rastlanmaz.* Zaten hilafet unvann Delhi hkmdarlar da kullan~
yorlard.
Hilafet unvannn kullanlmas 1789 Aynal Kavak

Tenkihnamesi ile balar. Krm'n Rusya tarafndan ilhak tannmakla beraber, Osmanl Hkmdan bu Mslman lke
zerinde hil.Metin kendisine balettii ruhani haklardan yararlanmak istiyordu ve bunun Rusya tarafndan tannmasn sa-
38
bni Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, Yaynayan erafetlin Turan, ITK Yay.
Ankara 1954.
Mamafih bu konuda baz halde istisnalar grlyor. rnein L..
Pekete'nin yaynlad; Vezir-i azam Ayas Paa'nn Avusturya imparatoru Ferdinand'a yazd mektupta; "Devleth1 Padiah, hulidet
hlafetehu (sat. 2), makam- hilafetlerine gelb mlaki oldular (sat. 7)"
gibi unvanlar geiyor. Lajos Fekete, Einfhruug in die OsmanischTrkische Diplomatik, Budapet, 1926, s. 3-5, Tafel I.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
199
lad. Bylece artk hilafet adeta beynelmilel bir ruhani kurum

halini ald. Ayrca ar her sene Krm'da, Yalta'daki (Livadya)
yazlna geldiinde Padiah bir temsilcisini "ho geldiniz" e
gnderiyordu.39 III. Selim' den (1789-07) itibaren hilafet unvan
bylece resmi unvanlar arasnda yer ald. 19. yzylda bu unvan hem hkmdar, hem halk ve hem de tm dnya Mslmanlarnca hararetle benimsendi. Bilhassa Sul tan Abd laziz
(1861-76) ve II. Abdlhamid (1876-09) halife-i mslimzn
zllu 'Ilah fi'l-arz (Allahn yeryzndeki glgesi) gibi hem
panislamist, hem de mutlak monari grn yanstan bir unvan takndlar. Sultan II. Abdlhamid zat- kudsiyet-i
tacidarz gibi adeta cesaro-papist bir unvan yazmalarda kullanmtr. Maliyesi iflas etmi, btn kurumlar sarsnt iindeki
bir lke, bu dnemde beynelmilel alanda kendisinden beklenmeyecek giriimler ve entrikalar dzenliyordu. II. Abdlhamid
ngiltere ve Rusya imparatorluklarnn topraklarndaki slam
ahali zerinde nfuzunu devam ettirme abasndayd. M
sr'da, Cava'da, Hindistan'da Halife ruhani otoritesini kullanarak Mslmanlar arasnda baz giriimlerde bulunuyordu. Baz
kiilere verilen Osmanl pasaportu onlara Avrupa uyumu,
concert European, ilkesi gerei bir muafiyet de salyordu. Bu
arac kullanarak II. Abdlhamid Hicaz demiryolu inas iin
btn dnya Mslmanlarndan ba toplad. Ancak hilafetin
pek etkin bir kurum olmad, I. Dnya Sava srasnda anlald. 1924'de hilafet kaldrldnda, tek nemli tepki Hind
Mslmanlarndan geldi. nk bamszla kadar Hind
Mslmanlar hi lafeti Hind'in i politikas iin kullanyordu.
Osmanl
Devleti Bir eriat Devleti miydi?
Bu sorunun cevaplar oktur ve tartlan bir konudur. Baz

yazarlar Osmanl Devleti'ni ynetim ve yargda er'! hkmlerin egemen olduu bir sistem olarak tanmlar. "Devletin dini,
din-i slam' dr, kanunlar slam Dini'nin kaynaklardr" diye
39
Sultan IL Abdlhamid her sene mabeyn-i hmayundan Tarhan Paa'y

Livadya sarayna gelen ar'a "ho geldiniz" dernee gnderiyor, bunu
lkenin ruhani reisi olarak yapyordu.
Eskikitaplarim.com
Karagz
200 -
tezlerini zetlerler ve bununla Osmanl Devleti'ni eriate dayal

bir devlet olarak nitelerler. Buna karlk baz yazarlar; "Osmanl toplumunda gayrirnslirn gruplara da tolerans gsterildii"ni, hatta "ynetimlerinin kendi cemaat rgtlerine brakl
dm, hukuki adan zerklik bulunduu"nu ve "bunlarn
kendi mahkemelerinde yarglandklar"m syleyerek bunun
"lfukliin ta kendisi dernek olduu" nu ileri srerler.
. L. Barkan'n nclk ettii bir gurup yazar ise; uygularnada er'z mevzuattan ok, dnyevi otorite tarafndan konan
kurallarn (rf-i sultanl) rf ve adatn hakim olduunu, bu
yzden Osmanl Devleti'ne er'1 devlet demenin pek kolay
olmadn belirtirler. 40 Gerekten de uygularnaya bakldnda
bu hkm dorulayacak bir durum vardr. Devlet hayatn,
toprak dzenini tayin eden kanunnarneler er'z hukukla uyum
iinde deildir. Osmanl idaresi toplum ve devlet hayahmn temel kurum ve ilikilerini er'i mevzuattan ok rf1 kanunlarla,
hatta mahalli gelenek ve tearnlle dzenlerneyi tercih etmitir.
Osmanl kads bile sadece toprak dzeni, maliye gibi konularda deil, hatta bazen aile hukukuna ilikin sorunlarda bile
eriatten ok rf ve adet hukukuna bavurmay tercih etrni
tir.41 Ulernann baz konularda verdii fetva;. "er'z maslahat
Bkz. . Ltfi Barkan, "Osmanl imparatorluu Tekilat ve Messeselerinin er'ilii Meselesi", HF Mecmuas, XI/3-4, 1945, s. 203-224.
41
rnein, 16. yzyl Ankara er'iye sicillerine baktmzda Kaadnn
slam hukukunun mehr ve nikah akdine ilikin kurallarndan ok birtakm mahalll rf ve adete gre hkm verdiini grrz. Namzedlik diye bir adet gze arpar ve kz ocuk ok kk yatan baba tarafndan
alnan bir paraya karlk nikah iin birine vaat edilir. Kaad slam hukukundaki ak hkmlerin ihlali olan bu durumu kabul ederek hkmler vermitir. rnekler;
a. Ankara er'iye Sicili, Etnografya mzesi, H. 958 (M. 1551) No. 2, Kayt
1314 de; Edhem adl biri skender veled-i Devlet adl bir zmmi hakkn
da ikayette bulunuyor ve 600 aka kefalet borcunu demesini talep
ediyor. Sebebi skender'in Edhem'in kz Aye'yi nikahna alan Kara
Yenieri'ye kefil olmasdr. Kara Yenieri kz alrken daha evvel onun
namzedi olan ve bunun iin 600 aka sayan Simiti Yunus'a paray vereceini vaat etmi.
40
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
201
deildir, ulu 'l-emr ne ise yle ola ... " eklindedir. Buradaki
ulu 'l-emr dnyevi otoritenin koyduu kanunlardr. Ancak btn bunlara ramen Osmanl devlet dzeninin er'i olmadrt
ileri srmek zordur. Toplumun rgtlenmesine bakhmzda
er 'f ve geleneksel bir dzenle karlarz. Bu probleme yaklam biimi, toplumsal rgtlenmeyi incelemek olmaldr.
Laik devlet; lkenin her yanmda her vatanda iin aym

mevzuahn uyguland, idari ve adli kurallarn standardize
edildii, merkeziyeti bir devlet olgusuyla akr. Tabii bu
zellikle dilli kurallarn ve ayrmlarn kalknas, yani ayr cinsten (kadn ve erkek) ve ayr dinden insan ,guruplarna aym
mevzuahn uygulanmas demektir.
Bu yzden Osmanl ynetiminde ada Avrupa'ya gre bir
dini tolerans ve Osmanl hukuk dzeninde din d uygulamalarn yaygnln grdmz halde, Osmanl devlet ve toplum dzenini laik diye adlandramayz. Bunun balca sebebi;
toplumun resmen dilli mensubiyet esasna dayanan millet ad
verilen guruplara blnmesi, vergilerin bu esasa gre tarh ve
tevzii, yarg dzeninin ve eitimin bu anlay iinde dilli cemaat liderleri tarafndan rgtlendirilip yrtlmesidir. Bu ise adli ve idari rgtlenmede bir tr dine dayal adem-i merkeziyetilik ve eitlilik demektir. Millet ayrmmda dil ve rk esas
gzetilmezdi. Aym dili konuan Ermeniler mensup olduklar
kiliseye gre; Ermeni, Ermeni Katalik ve 19. yzylda bir
de Ermeni Protestan milletleri olarak ayrmlanmlard.
Buna karlk Bulgarlar ve Rumlar aym millet saylyordu.
Trkler, Arnavutlar, Krtler ve Araplar slam idi. imparatorluk
dalana kadar, nfus saymmda bile etnik ayrm deil, dilli
gruplama esas alnmhr. Dini cemaat rgt ve !iderleri; yarg,
eitim, maliye ve belediyeye ait konularda sorumlu ve ykm-
b.
AS, No. 1, Kayt 1019; Cneyd bin Mustafa adl biri Bali bin Emir
Ahmed'i dava ediyor ve davalnn kzkardeinin kz Katun Bula'nn
onun namzedi olduunu, fakat buna ramen bakasna verdiini iddia
ediyor. Namzedlik akdi mehr ahkamna aykr olduu haldekaad davallar hakl grmektedir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
202 -
tutulmutur.
imiz
Bu yzdendir ki byle bir dzeni bizim bildianlamda laik olarak niteleyemeyiz.
erfate ait sorunlar zmekle grevli olan eyhlislamdr.

Bu makam nemini 16. yzylda Kemalpaazade ve Ebussuud
Efendi gibi mft'iler sayesinde kazand. 18. yzyldan itibaren
bakent mftsne eyklislam denmitir. 19. yzylda ise
er'iye nazr olarak Heyet-i Vkela'ya (kabineye) girdiler.
Klasik Osmanl devrinde eyhlislamlar divan- hmayun
yesi deildi. rfi hukuk alanna mdahale etmezlerdi. 16.
yzyldan sonra sosyal rolleri artt. Esasen bu yzyldan itibaren dini bask da artt. 15. yzylda stanbul'a Yunan heykelleri
getiriliyor. Gen til e Beliini gibi ressamlar faaliyet gsteriyordu. 17-18. yzyllarn mistisizmi ve taassubu ise nerdeyse minyatr bile reddediyordu. 16. yzyldan itibaren toplumun dinsizlie saptn iddia eden ve her adet ve kurumu bid'at diye
niteleyen Molla Kaabz ve stvani Mehmed Efendi gibi yobazlar tremi ve taraftar toplamlardr. (Bunlarn bn
Taymiyya'dan esinleurneleri mmkndr). 18-19. yzyllarda
ise gelen felaketierin tesellisi, slam' bir ideoloji haline getirmekte aranyordu.
Osmanl Padiah, bununla beraber baz konularda, (kati,

harb ilan) mft'i fetvasna muhtatr. Bunun dnda mevcut kanunlar, rf ve adet de ilk anda onu balar. Bylelikle mutlak
otoritesi ulemann reyi ve kurulu dzen ve gelenek tarafndan
snrlandrlmtr. Kukusuz Osmanl eyhlislamlk (ifta}
makam zerk bir muhalif organ deildir; devletin siyasetini
temellendiren bir organdr. Devrin ve dnyann gerei buydu.
B. Saray Tekilat
Osmanl Hkmdan'nn ikametgahn
sadece bir devlet reisinin yaad ve zel hizmetlerinin grld bir mekan ve
hizmetli kadrolarnn meydana getirdii rgt olarak anlamamaldr. Ynetimin banda bulunan mutlak hkmdarn etrafnda devlet mekanizmasnn da en nemli blm biimlenmektedir. Geleneksel devlet de, devlet bakanl modern dev-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
203
letlerde olduundan daha geni fonksiyonlar olan, dolaysyla

ynetim rgtnn en nemli blmn ieren bir kurumdur.
Osmanl saraynn
ynetim rgtn kavramak iin, Topplamna bakmak yeter. Saray blmden

. meydana gelir. 1. Harem, 2. Enderun, 3. Blrun. Bu blmde hkmdarn zel hizmetleri kadar kamu hizmetleri de grlr. Her blm deien oranlarda nemli kamusal fonksiyanlara sahiptir. Sarayn babssaade denen kapsndan itibaren hkmdarn zel ikametgah balar ve buradan ieri hi bir
kamu grevlisi (vezir-i azam dahil) giremez. Bu kapmn nne
clUs merasimi ve bayramlarda taht kurulur ve hkmdar
tahta getiinde kendisine biat edilir. Fatih bu kapmn hemen
ardnda elileri ve yksek rtbeli devlet adamlarn kabul edecei bir arz odas yaptrmt. Babssaade Aas, bu blmn muhafz olan ak hadm aalarnn reisi ve 18. yzyla kadar sarayn en yksek rtbeli grevlisiydi. Bu kapnn ardnda
harem ve enderun yer alrd.
kap Saray'nn
Harem: Hkmdarn zel hayatnn getii mekandr. Kendisi ve ailesi burada yaar. VaZide Sultan, Haseki Sultan,
Veliahd ve ehzadeler yani hkmdarn karlar, annesi, kzla
r, oullar ve kardeleri de buradadr. Hkmdar'n ailesinin
tm kadnlar burada deildir. len hkmdarn karlar, kzla
r ve validesi veya dier ehzadelerin anneleri Beyazid'deki eski
saraydadr. Eski saraydaki ileli hayat, harem kadnlarnn kabusudur ve oraya gitmemek iin ellerinden geleni yaparlar. I.
Ahmed lnce genlik yllarn eski sarayda geiren Ksem
Sultan'n, ehzade Mustafa aleyhine entrikalar eviren
Hrrem Sultan'n oraya gitmemek iin trajik olaylar yarattk
lar aktr. Osmanl Sultanlar balangta komu devlet hkmdarlarnn kzlaryla evleniyordu. 16. yzylda artk cariyeleri nikahlarna alnaa baladlar. Bundan sonra Harem'in
nemi daha ok artm olmaldr. Harem aslnda bu nedenlerle
tipik zelliini bulan bir kurumdur. Salt slam devletine zg
bir kurum olarak nitelendirilemez. nk benzer tekilat Bizans'ta da vardr. Harem'e darssaade (saadet evi) dendiin
den en yksek rtbeli amiri karahadmlarn reisi olan
Eskikitaplarim.com
Karagz
204 -
Darssaade Aas'dr. Harem'in kalabalk hizmetli kadrosu

zerinde burada fazla duracak deiliz.
Evvelce szn ettiimiz zere, 16. yzyldan itibaren eh
zadeler sancaklara vali olarak gnderilmediinden, burada kapatlyor ve eitim gryorlard. Gene Harem'in padiahtan
sonra asl hakimi olan valide sultan ve haseki sultann evresi
romanlarda ve baz sylentilerde abartld kadar olmasa da
nemli olaylar etkileyen bir bask grubu oluturuyorlard. Esasen 15. yzyldan itibaren saray d hizm~tlere gnderilen birok enderunlu haremden karlan kadnlarla evlendirilrniti.
Bylece padiah kullarnn mahalli hanedan ve ailelerle evlilik
yoluyla akrabalk kurmas da engellenmi oluyordu. Harem'in
yksek rtbeli amiri olan darssaade aas ise Hicaz'daki baz
vakflarn (Haremeyn evkaf) yneticisi idi.
Enderun: Sarayda resmi ve zel hayatn i ie bulunduu
blmdr. Enderun'un amiri Babssaade Aas'dr. Enderun
saraya mensup guZarnlarn (iolanlarnn) hizmet grd
padiahn gnlk hayatnn getii yerdir. Burada bulanan imparatorluun nemli bir kurumu olan Enderun Mektebi'nden sz etmek gerekir.
Enderun mektebi aslnda I.. M ur ad tarafndan Edirne saraynda kurulmutu. Fatih bunu Topkap saraynda kurdurttu.
Sonra II. Bayezid tarafndan Galata Saray'nda da devirme
genler iin bir okul kurulmutur. Enderun hizmetiisi olan saray iolanlar burada hizmetii eitim grrlerdi. Balangtan
beri devirme ocuklarn en sekinleri enderun hizmetlerine,
dierleri kapkulu ocaklarna ayrlrd. Bununla beraber 16.
yzyldan sonra devirme usul kalktndan, baz nemli aileler ocuklarn bu okula vermek isternilerdir. Ancak devirme
sisteminden vazgeildiinden beri bu okulun aristokrat yaratan
bir okul olmas da nlenmi ve baz devlet adamlarnn kleleri
ve Anadolu ve Rumeli'nden gelenler burada eitilmitir: Enderun Mektebi imparatorluun hayatna 60 sadrazam, alacak
nokta 3 eyhlislfun, 23 kapdan- derya yetitiren bir ocaktr.
Bu okulu temelde Avrupa saraylarndaki okullada karlatr
mak pek yanl saylmaz. Oralarda da kanlarya hizmetleri,
askerlik ve saray hizmetleri iin asilzade ocuklar benzer okul-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
205
larda eitilir di. Osmanl saray kendi aristokrasisini uzak kylerin genlerinden yaratmhr.
Osmanl
Enderun Mektebi musikiden dini ilimlere, oymac

ve binicilie kadar birok dallarda eitim grlen bir kurumdu. Her eyden ok dikkat edilen etiket ve protokol kurallaryd. Bylece Enderun mektebi, gerek argosu gerek
yaay tarz ve zevkleri itibariyle Osmanl ynetici zmresinin
kltrnn doup gelitii bir yerdi. Enderun 'dan Birun 'a
kmak demek bir tr mezuniyet ve d grevle taraya atanmak demektir. Ancak buraya gelene kadar bir Enderun mensubunun (yani zlfl aa'nn) geecei baz.aamalar vardr
onlar ksaca grelim.
lktan hattatlk
Devirme ocuklarn
iinde Enderun'a ayrlanlar, sk bir disiplin ve adab- muaeret alhnda hayatlarn srdrr ve ilk
olarak kk sonra bykodalara alnr. Burada ylda iki kat
dolama denen esvab verildiinden "dolamallar" denirdi. Ardndan IV. Murad'n kurduu seferli kouuna geilirdi.
Acemi aa diye nitelendirildiklerinden kendilerine tecrbeli
enderunlulardan biri lala tayin edilirdi. Bylece usta-rak ili
kileri iinde eitim balard. Seferli kouunda yeterince adab-
muaeret, okuma yazma, dini bilgiler edinen ve disiplin gsterenler kiler kouuna geerdi. Bundan sonra hazine kouu ve
nihayet has oda gelir. Has odann aalar has odababa da
dahil olmak zere krk kiidir. Padiahn yakn evresindeki
hizmetlilerdir. Bu koularn birine terfih etmek; zaman, zahmet ve eitim isterdi. Sarayn bu blmnde, ak hadm aala
rn sert disiplinli bir ynetimi vard. Her clusda (yeni padiah
tahta geince) veya yedi yllk dnemde enderun mensuplar,
d grevlere tayin edilir buna kma denirdi (Birun 'a kma).
Genellikle birunda mteferrika, anigir veya sipahi blklerine girerler, kilarc, hazinedar gibi yksek rtbeli aalar ise
sancak beylii gibi nemli memuriyetlere tayin edilirlerdi. Enderun' da kt hal yznden atlan olduu gibi, uzun yllar kalp sarayn yksek memuriyetlerine ykselenler veya ykselemeyenler veya ksa bir dnem sonra d hizmete tayin edilenler
vard. lk odalardan kanlara ancak hmar verilirdi. Enderun' daki eitim medresedeki gibi deildi. eitli konular kap-
Eskikitaplarim.com
Karagz
206 -
sayan, arneli yanlar ar basan bir eitimdi. n. Mahmud devrinde H. 1247 (M. 1831) de okul Enderun- Hmayun Nezareti adyla kurulan bir memuriyetn ynetimine brakld.
Ertesi yl Mabeyn-i Humayun Miriyeti adn ald. 19.
yzyln ikinci yarsnda nemi kalmad ve n. Merutiyet'te ise
lavedildi. Dolaysyla ruh ve sistem olarak Mekteb-i Mlkiye
Enderun ananesine dayanr, ama hukuken hibir alakas yoktur.
Buna ramen Enderun mektebinin fonksiyonlar esasen
Tanzimat'tan sonra modern brokrasiye eleman yetitiren
Mekteb-i Sultani (Galatasaray) ve 1859'da kurulan Mekteb-i Fnun- Mlkiyye'ye gemitir.
Birun: Farsa olan bu kelime (tara-d) anlamna gelir. Sababssaade denen i kaps dndaki alan ve bu alanda
yer alan hizmet ve hizmetliler birun denen blme dahildir.
Esasen mparatorluun sadrazam dahil btn grevlileri bir
yerde birun hizmetiisi saylr. Ancak fiiliyatda biruna
endeninda olmayan kapkullar ile divan- hmayun hizmetlilerini dahil etmek gerekir. Birun asl devlet hizmetlerinin grld yerdir. Burada sarayn hizmetleriyle grevli olanlar
yannda kubbealt dediimiz divan- humayun kalemleri yer
rayn
alrd.
Birun' daki saray hizmetiileri unlardr:
a. Kapkulu svarileri: Bunlara, all tane blk tekil ettiklerinden altblk halk da denirdi. Bu blkler ebna-i
sipahiyan (sipahi olanlar), silahdaran, ulufeciyan- yemin
(sa ulufeciler), ulufeciyan- yesar (sol ulUfeciler), gureba-i
yemin (sa garibler), gureba-i yesar (sol garibler) adn tar
lard. Son iki blk Anadolu Trkleri'ndendi. Dierleri 15 ve
16. asrlarda devirme sistemi ile Enderun'dan kan genlerden oluurdu.
b. Birun' da padiahn hakimiyet alameti olan bayrak ve tuu
ve ota- hmayunu muhafaza eden ve bando grevini yerine
getiren mehter takm, miraZemin komutasnda idi.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
207
c. Gene mteferrikaba ynetiminde, Anadolu zadegfuundan ve baz imtiyazl eyalet (Krm, Eflak, Bodan) aristokras
sinin ocuklarndan seilen mteferrikalar bulunurdu.
Birun'da
d.
ziyafet
ilerine
bakan
anigirba
ve
ani'girler.
e. Nihayet emperyal protokol yrten, ulaklk ve elilik

vazifesi gren dergtih- muallti avular, avubann ynetiminde idi. Bir ulah avu veya herhangi Enderun veya Birun
halkna saldr padiaha yaplm saylrd ve idamla cezaland
rlrd.
Saray ahrlarn yneten mirahur ve maiyeti.
g. akrcba ynetiminde olup av kular ve kpeklerini

besleyen doanc ve seksoncular. Bu hizmetli guruplarnn reislerine riktibdar aalar denir ve Padiahn harpte ve sulhta
yakn maiyetini tekil ederlerdi. Sarayda bundan baka hekimler, terzilik, hattatlk, dokumaclk yapan zenaatkarlar saray
bostanlarnn bakm ve de stanbul sahillerinin inzibah ile grevli bostanclar vardr. Bostanclar oca btn sahillerden sorumludur. Bunlarn kaydn tuttuklar Bostanc defterleri zamanmz iin nem arz eder.
Birun halkndan olup buradan maa alan kapkulu piyadesi

(yani yenieriler) ve topular ve cebecilerden ise daha ilerde sz
edeceiz. Gene darbhane eminlii ve hassa mimarlar teki
lat da bu guruptan olduklar halde onlardan da ilerde sz edilecektir.
Prof. . L. Barkan 1527-28 ylna ait bir bteye dayanarak
Birun' daki hizmetlilerin topunun saysn 24.146 ve maa tutarlarn da 65.882.938 aka yani 1 milyon 200 bin Venedik altn
olarak gsteriyor. 42 Sarayn Enderun ve Harem halk, bu say Saray dokumalar emperyal protokoln gerei dokunurdu ve komu lkeler hkmdarlarna hediye de edilirdi. Bunu Bizans sarayna bal
ipek dokuma atlyeleri ile kyaslamak mmkndr.
42 . L. Barkan, "H. 933-34 (M. 1527-28) Mali Ylna Ait Bte rnei",
F Mecmuas, XV/1-4. s. 308-13, saray grevlilerinin says20719'a ulayor.
Eskikitaplarim.com
Karagz
208 -
nn
iinde kk bir oran tekil ederdi. Bu miktar zaman iinde

ykseldi ve mali sorunlar arttrd. Burada Osmanl tarihinde ok tarhlan kul sistemine deinmek gerekmektedir. Kul
sisteminin esasn meydana getiren devirme usullerinden daha
ileride sz edeceiz.
hzla
Kul Sistemi
Osmanl tarihileri kadar tarihi olmayan geni gruplar ilgilendiren ve abarhlm hkmler yrtlen bir konu, "kul sistemidir". Devletin, Padiahn kulu olan devirmeler tarafndan
ynetildii, bunun sarslmaz nitelikte bir merkeziyeti devlet
yarath", tezi ok ilemektedir. Acaba hayal alh tane yzyl
geen Osmanl mparatorluu'nun hakim nitelii devirme ve
kul sistemi olabilir mi? Kul sisteminin bulunamayaca modern
bir rgtlenmeyi amalayan reformlarla geen 19. yzyl hesaptan karttmz zaman, klasik Osmanl dneminde de devirme sisteminin ksa bir dneme mahsus olduunu grrz.
Devletin asl genileme ve kurulu dnemi saylan tm 14.
yzyl boyu brokrasinin banda bulunanlar, ordular ynetenler devirmeler deildi. andarl ailesi gibi ilmiyyeden
gelen bir yerel hanedan vezaret grevini adeta irsen ykmlenmiti. Ksemihaloullar, Evronos Gazioullar komuta kademelerinde idiler, 16. yzyln ikinci yarsnda ise
devirme adetinin kalkmasyla birlikte, gene Anadolu-Rumeli
Trkleri ve dier unsurlar brokrasiyi ve komuta kademelerini
igal ettiler. Hatta 17. yzyl Kprller'in hakimiyet dnemi
demektir. Nihayet nemli grevler yrten ilmiye smfnn daima yerli Trkler' den geldiini ve belirli ulema ailelerinin bu
silke hakim olduunu sylemek gerekir.
-
Ordu'nun belkemii; daima timarllar, Rumeli'de voynuk,

martalos gibi yerel kk beylerdi. lk yaya ordusu -yaya ve
msellemler- malalil halktand. Yenieri ordusunun neminin
artt 16-17. yzyllarda ise kapkulu ordusu gene Anadolu ve
Rumeli'nin devirme olmayan zmrelerinden meydana geliyordu.
Eskikitaplarim.com
Karagz
LBER ORTAYLI -
209
Kapkulu sistemi Osmanl mparatorluu'nun kukusuz tekurumlarndan
biridir. Ancak bunu sistemin belirgin zellii olarak tarif etmek bir abartmadr. Kapkulu benzeri uygulamalar, salt slam devletlerinde ve Osmanllar'da deil, btn
geleneksel imparatorluklarda grlr. Baz lordlarn ocuklar
nn adeta bir rehin olarak alnp okutulduu, yetitirildii saray
okullar Byk Karl'dan beri Karolenj mparatorluu'nda,
Habsburglar' da, Britanya'da grlyordu. Sonra kapkulu svarisi ve yaya askeri gibi birlikler Avusturya'da Leibgardist,
Rusya'da Strelitsiy (tfeki) ad alhnda grlmektedir. Hatta
byk Petro modernleme dneminde strelitsiy denen bu kap
kulu ordusunu hpk II. Mahmud'un yenierilere yaph gibi
basknlada kaldrmt. Saray mekteblerinden daima hkmdara sadk memurlar yetitirmek her geleneksel devlette grlr.
Bunlar zaman iinde modernlemilerdir. Klasik emas ile kapikulu sistemi Osmanl tarihinde ksa mrl olmu ve iktidarn odak merkezi de olamamhr. 17. ve 18. yzyllarda imparatorlukta gzlenen deiim ve ortaya kan g gruplar, aslnda
bu deiik iktidar mihraklarnn ok eskiden beri var olduunu
mel
kantlar.
C. Divan- Hmayun
Topkap Saraynn orta avlusuna girdiimiz zaman sol tarafta mtevaz sivri kubbeli bir bina gzmze arpar. te bu
kubbenin altnda bir zamanlar ~ ktada yaayan muhtelif rk
ve dinden topluluklarn kaderi tayin edilirdi. Burada toplanp
bu kaderi saptayan yneticiler Osmanllar' d. Yani hkmettikleri rengarenk tebaann iinden gelen kimseler; Bonak, Arnavut, Srp, Rum ve Makedon csll paalada Trk veya sair Mslmanlar'n iinden kan defterdarlar, kazaskerler ... lkedeki
insanlarn saadetinin veya felaketinin kararlahrld bu yer
adeta Madrid sarayndaki Despacho Universal'i hatrlahr.
Fakat ondan daha renkli ve ilgin bir yapya ve atmosfere sahipti.
Osmanl Divan-
de mesiH bir
Hmayunu devlet ilerinde birinci dereceTarih iinde devamllk kazanp kurum-
organd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
210 -
laamam, 18. yzylda adeta geleneksel bir treni srdrme

kabilinden toplanmaya balamhr. Bu nedenle bir kabine ekirdei olmasna ramen, durumunu koruyup geliimini tamamlayamamhr.
Divan-
Hmayun gerekte devlet ilerinin devlet reisi olan

yani onun adna karar alnan, daha
dorusu karar almasna yardm edilen yerdir. Btn geleneksel
devletlerde bu tip kurullar hkmdarn hususi istiare organ
dr. lk defadr ki Hanover Hanedam dneminde ngilizce
bilmeyen ngiliz hkmdarlar bu toplanhlara kahlamadn
dan kabine denen kurum geliip bamszlk kazanmhr .. Ba
langta Osmanl hkmdarlar divan denen toplantlar bizzat
ynettikleri halde, Fatih'den itibaren toplantlara kahlmam
kafes arkasndan mzakereleri izlemiler ve grlp kendilerine arz edilen hkmleri tasdik etmilerdir. Divan- Hmayun'un kararlar byk ounluu ile padiahn tasdikine sunulurdu. Sadrazam, divann bitiminden sonra bu hkmleri
arz odasnda padiahn tasdikine sunard. Divan toplanhs sona
ererken, Padiah arz odasnda yerini alr, divan azas da bata
sadrazam huzura girerlerdi. Kazasker adli, defterdar gerekli
olursa mali konularda, sadrazam ise her zaman umumi konularda alnan kararlar arz ederler, tasdik edildiinde msveddesi derhal deftere geirilip yrrle girerdi ki bu bir hkmd.
Yani kararlar Padiahn azndan kan kabillle deftere geirilirdi. Kararlarn bulunduu defterlere Mhimme Defterleri
denilmektedir. (Burada u noktaya deinelim. 16. yzylda s
panyol mparatorluu'nda da merkezi hkmeti ileri Umumi
Divan' da grlrken, spanya Kral grmeyi gizli bir hcreden izliyor ve kararlar benzer ekilde yrrle giriyordu.
Bu gibi lkelerde Divan'n veya benzeri kurullarn mstakil
kuvvetli bir hkm organ haline gelmemesi toplumdaki belirli
bir gelimenin parlamentonun ve benzeri kurullarn noksanl
ndandr. Yoksa monarinin kendine zg (!) despotizmiyle
ilgisi yoktur. Mhimme Defterleri divan kararlarnn padiah
onayyla kesinlemesinden sonra kaydedildii defterlerdir,
demitik. Eyaletten merkeze akseden olay ve meseleler, tayin
ve terfiler, merkezden eyaletlere ve dier d devletlere yazlan
yazlarn hepsi bu defterlerde bulunmaktadr. Baz kararlar
Padiah adna grld
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
211
Mhimme Defterine girmez. (nk Divan- Hmayun ayn

zamanda yksek temyiz mercii olduundan, divan yarg ileri
ni kazaskerlere havale eder ve alnan karar padiah tasdiki gerektirmediinden defterlerde kaytl deildir). Divan kararlar
nemlidir ve padiah azndan ilan edilip uygulamr.
Divancia bitmeyen veya padiaha arza muhta olmayan gerek resmi ve gerek husus! iler padiahn mutlak vekili olan vezir-i azarnn Ikindi Divan'nda, yani kendi saraynda akdettii
divancia mzakere ve hal edilirdi. Zaten Divan- Hmayun'un
nemi 17. yzyldan itibaren gittike azaldndan nemli birok konular ve tarhmalar sadrazam dairesine braklrmhr.
Divan- Hmayun sabah namazndan sonra toplanr ve le
yemei ile sona ererdi.
Balangta
divan Cuma hari her gn toplamrd. 16. yz4 gn, 17. yzylda 2 gn toplanmaya balad. Nihayet 18.
yzylda kurum olarak nemini yitirmee balad ve nadiren
trensel olarak topland. Artk karar orgam niteliini yitirmiti.
Bunu bir despatiama sreci olarak deil; divan yesi olan
memurlarn ilerinde gittike ihtisaslamalarna, grev alanlarmn gelimesi dolaysyla bir araya gelememelerine balamak
gerekir. nk stiarenin demokratik niteliinin daha balan
gta bile bulunduu pek phelidir. Nitekim IL Mahmud Divan- Hmayun'u lavettiinde, her yeye tekabl eden iler
ayr meclislerde grlmeye balad. Bunlar modem bakarlk
ylda
larn ekirdeidir.
Bununla beraber Divan- Hmayun'un sadece bir toplant

kurulu olmayp, biraz ilerde greceimiz gibi baz hkmet
brolarm da ierdiini sylemitik. 18. yzylda D.H. toplanmamaya balaynca bu ofisler yava yava sadrazamla ba
lanmaya balamhr. Ayrca devlet tekilatnda bir olgunlama
ve ihtisaslama baladndan Divan- Hmayun dnda ilgili
grevlere bal ofisierin doduu grlmektedir. Kubbealt
denen Divan- Hmayun ve kalemleri aslnda kubbe altnda
idi. Biri divan'n topland byk mzakere salonu olup, bu
salonun st tarafnda kasr- adl denen kafes pencereli yerde
Padiah mzakereleri izler ve pulat pencereye asayla vurarak
toplantya son verirdi. Daha sonra gelen ikinci kubbealh, Di-
Eskikitaplarim.com
Karagz
212 -
van-
hacegan
(katibler), halifeler ve
bro idi. Bu hacegfuun bulunduklar
kubbeye bitiik olan nc kubbealbnda, devletin esas defterlerini ve kaytlarn ihtiva eden ruznameler, piyade ve svari
mkabele defterleri, cizye, mukataa, mevkufat, varidat,
teslimat, byk kk kaleler, maliye, terifat vs. defterleri sandklar iinde muhafaza olunurdu ki buraya maliye defterhanesi denirdi. Bu ksm her divan gn vezir-i azam tarafndan alr ve sonra padiahn mhryle mhrlenirdi.
Hmayun
akirdlerin oturduu
Divan
Hmayun mlki, askeri,
er'i
konularda mzakere
yaplan ve karar alnan yerdir. nemli mali sorunlar, toprak
meseleleri zetle nemli yneticilerin tek bana karar alamayacaklar btn konular burada grlr. Bundan baka Divan
Hmayun adli ynden en yksek temyiz merciidir. Divan'n
temyiz mercii olarak yklendii grevler, kazaskerlerce yrtlrd. Onlar ikayet dinleme ve davaya bakma ilemini kendi dairelerinde grrlerdi. Divan bundan baka eyaletleri tefti
iin bir yksek rtbeli kady mfetti olarak tayin ederdi. Mracaatlar her toplanh gn ika.yetlerihi bizzat divana yani
padiaha arz ederlerdi. Esasen hukuki davalar Cuma gn
Murafaa Divan veya Cuma divan denen divanda kazaskerlerce halledilirdi. Divan'n bu konularda ]<arar kesindir. Divan
yolsuzluk ve zulmleri nlemek iin ikayeti dinlemesi halinde mazlama divan adn alr. Divan- Hmayun'un tayin, terfi
ve denetleme konularnda en yksek karar kurulu olduunu
belirtelim. A varz gibi vergiler de gene Divan' da kararlahrlp
salnr d.
Osmanl Divan-
Hmayunu barta ve savata devaml topZaten yeleri n planda askeri grevleri olan memurlard. Sefere klrken serdar- ekrem olan Sadrazam'a ve kazaskere tura ekilmi bo katlar verilir ve onlar vekil-i mutlak olarak kanun ve yrrlkteki hkmler erevesinde gereken emirleri buraya yazarlard.
lanrd.
Divan'n normal toplanhlar dnda harpte toplanmas haline Ayak Divan deniyordu. Genellikle yenieri ayaklanmalarnda bazen Padiahn babssaade nnde divan kurmas istenir ve bu divana da bu nedenle Ayak Divan denirdi. Birde
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
213
Galebe veya Ulufe Divan vard (Yenieri ve dier kapkulu

askerinin maa ayda bir verilirse buna maliyeci dilinde kst,
ylda bir verilirse mevacib akas denirdi). Ulufe tevzii gn
yenieri ortalari ve sipahi blkleri, devlet erkan ve en nde
Divan- Hmayun azas da hazr bulunurdu. Bunun dnda
imparatorluun aaasn gstermek iin yabanc eliler ve gayrimslim cemaat temsilcileri de davet olunurdu. nce askere
saray mutfaklarndan yemek karlrd. (Asker verilen orbay
imezse bu isyan alfu:netidir). Bundan sonra, merasirnle her blk kendi ulufe torbasn alr, ortalarn ve blklerin eminleri
bunu dahrlard. Askerin gulgulesi muhteem bir manzarayd
ve zellikle sfera tarafndan seyri salanrd. Bu muhteem
trene Galebe Divan da denmesinin sebebi bu idi.
Divan- Hmayun'daki btn hizmetiileri gurupta toplayabiliriz. a. Divan- Hmayun'un asil yeleri (erkan- devlet)
b. Muamelat hizmetlileri, c. Divan' da dzeni salayan memurlar. .. Bu gurubu grelim.
Divann yeleri orada tarhmaya kahlan ve fikir beyaneden
yksek rtbeli devlet adamlardr. Bunlar sras ile Vezir-i
azam, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, Rumeli ve Anadolu
Beylerbeyileri (vezir rtbesinde idiler), nianc, defterdar ve
kubbealh vezirleridir. Bu sonuncular. dierlerinin aksine aktif
grevleri yrten belirli ofisierin balarnda olmayp, tecrbeli
yksek rtbeli komutanlar olduklarndan divan yesi olmu
lardr. Bunlarn saylar zaman zaman 3-7 arasnda deimitir.
Divan- Hmayuna maliyeyi temsilen Rumeli defterdan girerdi. nk o ba defterdard. kk- san denen Anadolu defterdan ile kk- salfs denen Arabistan vilayetleri defterdan
ye deildiler. Divana girseler bile tarhmalara kahlamazlard.
Ayn ekilde reisulkttab da divanda grmelere kahlmaz,
arlrsa ayakta dinleyip sorulara cevap verirdi. Buna karlk
ayet vezaret rtbesine sahiplerse kapdan- derya v~ yenieri
aas da Divan yesi olurlard. eyhlislam (veya mjtf) divan yesi deildi. Nadiren gerektiinde arlr ve fikri sorulurdu. eyhlislam ancak 19. yzylda kabine teekkl ettikten
sonra umur- er'iyye nazr olarak hkmete dahil olmu
tur. Divan- Hmayun'un asil yelerinin grevlerini aada
kendilerine bal rgtlerle birlikte inceleyeceiz.
Eskikitaplarim.com
Karagz
214 -
OSMANLI DEVLETININ MERKEZ ve TARA RGT
Divan-
Hmayun Kalemleri
Divan-
Hmayun'un asl nemli ksm muamelahn yrbrokratik rgttr. Bu rgtn ba 17. yzyla kadar
nianc idi. Niancnn balca iki fonksiyonu vard. Padiah
adna yazlan name-i hmayun, ferman ve heratlara tura eker ve bazen kaleme alr. Reisi olduu ofise defterhane denir
ki, Divan- Hmayun'un toplanh salonunun hemen yanndadr.
Fakat onun asl nemli grevi ikincisidir. Nianc, Osmanl rfi
kanunlar ve arazi meseleleri hakknda hem divann bilirkiisi,
hem de bu konuda alnan kararlarn uygulaycsdr. Gene arazi
tahririni ve yaplan tirnar tevcihlerini havi tahrir defterlerini
o saklar. Yani mparatorluun temeli olan toprak ynetimi;
dirlik tevcihi gibi ilemleri yrtp, kaytlar sakladndan ve
arazi sorunlarnn zmnde en nemli rol oynadndan
kendisine mft-yi kanun da denirdi. rfi hukuk mevzuah ve
uygulamasnn en nde gelen kiisidir. Toprak sistemindeki
bozulmaya bal olarak 17. yzyldan itibaren bu memuriyetin
nemi azald. Bu zamanlarda Divan- Hmayun'un yksek
rtbeli memurlarndan reislkttabn dorudan sadrazama
balanp, ofisierin de Bab- aliye nakliyle niancnn grevleri
ve durumunda bir d balad. Fatih Kanunnamesi'nde niancnn ancak u memuriyetten birinden gelebilecei tespit
edilmitir. 1. Mal defterdarl 2. Belli bir yevrniyeye hak kazanm kadlklar (yani hiyerarinin st basamandaki hukukular) 3. Reislkttaplk. Her halkarda bu greve ilmiye sm
fndan gelen hi deilse medrese eitimli kalemiyye erbabn
dan kimselerin ykseltilmesi ngrlm oluyor.
tld
lkenin gl ve istikrarl dnemlerinde bu grevde bilgili

ve nfuzlu ilmiye mensuplarmn bulunduu grlmektedir.
Kanuni devrinde bu grevi Koca Nianc adyla arnlan
Celalzade Mustafa'nn 1534-56 arasnda 22 yl yrtt
bilinmektedir. Nianc gerekte belirtildii gibi Divan- Hmayun'un btn muamelat brolarnn efidir. Dairesi sarayn
iinde idi. Osmanl mparatorluu'nun btn tapu kaytlar burada saklanrd.
Divan-
ise
Hmayun' a
bal
brolardaki yazma ilerinin efi

reisu'l-kttab denen yksek
balangta niancya bal
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
215
rtbeli memurdu. Reislkttaba bal ofisler a. beyliki kalemi

b. tahvil kalemi c. ruus kalemi idi. Bu brolar anlatmaya gemeden evvel unu belirtelim ki reislkttap aslnda hariciye
ilerini yrten grevli deildi. Ancak dorudan sadrazam
nezdinde almaya baladktan ve devletin d ilikileri youn
latktan sonra Dileri yazmalarn yrten kimse olarak .bu
fonksiyon onun zerinde kalm ve 19. yzylda Umur-
Hariciyye N ezareti de bu nedenle reislkttaplk ofisinin
zerine kurulmutu.
Reislkttap, Divan- Hmayun katiplerinin reisidir ve nianc, kk- sani, kk- salis defterdarlar ile birlikte birinci snf
hacegandandr (katiblerden). Bu grevi ve rtbesi dolaysyla
sadrazarnn yetkisi dahilindeki ilere ait yazlarn yazlmasn
gzetirdi. Hibir zaman mstakil hkm ve karar sahibi bir grevli olmamtr. Esasen katiplik kapal bir meslekti. Gen ya
larda kaleme akird (rak) olarak girilir ve ykselinirdi. Enderun'dan ve seyfiyyeden bu silke girenlere iyi gzle baklma
m, byleleri meslekdalar tarafndan benimsenmemitir.
bal
43
olan kalemler: Burada
Divan-
Hmayun'un brokratik rgtn ele alacaz. Bu rgt reislkttaba bal idi, daha dorusu almalar o gzetirdi. Katibler iki
kategori idi. Divan ve hazine katibleri... Divan katibierinin
1514'de saylar mmeyyiz ve rak olmak zere 18 iken, 1609
ylnda 44'e kt. Hazine katibieri 23' rak olmak zere 55
iken, ayn ekilde 1609 ylnda 149'a kt. 43 "Herhalde bu dnemde bile Osmanl Devleti'nde bir brokrasiden bahsedilemez." diyor Prof. nalck. .. Divan- Hmayun'un rnein 16.
yzyldaki i hacmine gelince; 46 yl sren Kanuru Sultan Sleyman dneminde takriben 2300 name kaleme alnmtr. Bu
dnem boyunca Osmanl merkez kanlaryasnda kaleme alReislkttaba
H. nalck, "Reis'ul Kttab", slam Ansiklopedisi, 98. cz. s. 98.
Eskikitaplarim.com
Karagz
216 -
nan btn hkm ve ahidname gibi vesikalarn

lak olarak 70.000 civarnda hesaplanyor. 44
says
ise yak-
Bu sadece ahkam- mhimmeye ait olup, ahkam- ikayet

ve maliyeye ilikin belgelerle say 150.000'e ulamaktadr. Bylece nianc ve defterdarn ofisincieki saylar 25'i bulan sekreter
ylda ortalama 3400 adet (adam bana 136 tane) yazy kaleme
almak zorundayd. Bu gibi rakamlar oka kullanlan kavramlarn pek geerli olmadn gsteriyor sanrz. Her geleneksel
imparatorluk gibi, Osmanl Devleti de youn bir kontrol mekanizmasn yrtecek durumda deildi. Bu sebeple Osmanl tarihini yorumlarken ''brokrasi", "merkeziyetilik" gibi kavramlar bugnk anlamndan farkl ve dikkatle kullanmak gerekir.
Nianc'nn yardmcs
derecesinde olan reislkttabn kontrolndeki brolar unlar idi.
a. Beyliki kalemi: Divan kalemi de denir. Burada btn

kanunnameler, ahidname ve fermanlar kaleme alnp kaydedilirdi. Bu kalemin alt blm vard. Bunlarn ilki evrak muhafz olan kisedar'n bakanlnda alan ve divan katiplerinden oluan mhimme kalemidir. Bir de kanunlarn sakland ve kanunnameler hakknda aklama yazlan ve kaleme
alnan belgelerin kanuna ve nizama uygunluunu denetleyen
kanuncu kalemi vard. Beyliki kalemine bal nc ube ise
anlamazlk konularnda ve sorulan meselelerde rapor dzenleyen ilamc kalemidir.
b. Tahvil kalemi: Yksek devlet memuriyetlerinin tayin,
terfi ileri ve dirlik tevcihinin kaytlar ile megul olan bro idi.
c. Ruus kalemi: mparatorluun tirnar 've has sahipleri

kalan brokrasisinin maa, tayin, emeklilik, ilerine ba-
dnda
kard.
Bu arada Osmanl mparatorluu'nun d ilikiler sisteminden ksaca sz edelim. nk Divan- Hmayun kalemleri 18.
44
Josef Matuz, Das Kanzleiwesen Sultan Sleymans des Priichtigen Freburger

Islamstudien, V, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1974, s. 119-120.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
217
yzyla
kadar bu ilikileri dzenlerdi. Bu dnemde bu brolar

Bab- Aliye yani saclarete balannca grev oraya kayd ve 19.
yzylda Osmanl Devleti darya devaml eli gnderince bir
hariciye nezareti kuruldu. "lll. Selim'e kadar Osmanl mpara
torluu d dnyada devaml elilikler bulundurmay bir zl
saymtr" deniyor. Oysa bu bir ideoloji ve gururdan ok; geleneksel imparatorluklarn devaml elilik kurmay gerektirecek
youn d ilikileri olmamasndan ileri gelir. Devaml elilikler
Avrupa'da da Rnesans ve yenialar dneminde ortaya kar.
Ortaalarda muK'rm elilikler sadece talyan devletlerinde karlkl olarak vard. 18. yzyl sonuna kadar Osmanllar geici
eliler yollarnlard.
III. Selim'e dek sregelen dnemde geici elilik ilikileri genel olarak aadaki sebeplerle kurulmutur.
a.
Yenipadiahn
clusunu (tahta
banc hk:ndarlara bildirmek iin,
Dier hkmdarlarn
b.
yla
c.
kn)
eli gnderip ya-
ta giyme treninde eliler
aracl-
temsil edilmek iin,

Bar
ve ticaret anlamalar yapmak iin,
d. Dostluk, nezaket ve iade ziyaretleri iin,
e. zel durumlar iin (mektup, hediye gtrme ... vb.),
Baka
bir lkenin talebiyle de geici eli gnderilebilmek-
teydi.
Osmanl hkmdarlar kendilerini yabanc hkmdarlarn
hepsiyle protokol bakmndan eit saymazlard. rnein A vusturya imparatorlarn "Roma esar" olarak tanmazlard. Bu
hkm Zitvatorok antiamas (1606) ile saland. Gene
Rusya ar'n ancak 1739 Belgrad Antiamas'ndan sonra
protokolde eit olarak kabul ettiler. Yabanc devlet elilerinin
asl kabul edildii ve kendileriyle grlen makam divan ba
kan vekillii olan sadaret makam idi. Yazmalar yneten ve
grmelerde hazr bulunan bir dier yksek grevli reislkttapt. Fakat muhatap sadrazamd. stanbul' da balangtan beri
Venedik bailosu, Pisa, Cenova, podestas, Avusturya, Fransa
Eskikitaplarim.com
Karagz
218 -
elileri, 1578' den sonra da ngiltere elilikleri vard. Elilerin

diplomatik gvenceleri dier devletlerdeki gibi deildi.
Divan- Hmayunun dier kalemleri (reislkttaba baldr)
ise Amedi-yi Divan- Hmayun, terifat ve vakanvislik kalemi idi. Bunlara Divan- Hmayun tercmanlarn
da ilave etmek gerekir. Tercmanlar umumiyetle Rumlardan,
Fener'in asil Rum ailelerinden idi.
18. yzyldan itibaren tm Divan- Hmayun kalemleri ve

bu arada reislkttabn buyruunda alan arnedi kalemi de
Bab- rui'ye yani saclarete baland. (H. 1180/M. 1777). Bu nedenle arnedi kaleminin fonksiyonlar da geliti. Bu kalem Bab-
Ali'deki mzakerelerin kayd, idare ve saray arasndaki yaz
malarn yrtlmesiyle grevlidir. Padiahn sacirazama gnderdii yazlar (hatt- hmayun) ve saclaretin padiaha sunduu arz tezkirelerini kaydedip saklar. Kalemin efi amedci
idi. Katipler devlet srlarn saklayabilecek kimselerden, dikkatle seilirlerdi. Tanzimat'tan sonra bu bronun nemi artt.
Meclis-i Ali-yi Tanzimat'n sekretarya grevi buraya verildi ve giderek kabine sekreterlii haline dnt. sim ayn kald.
Dier bir bro terifat dairesi idi ve protokol ilerini yrtrd. Terifat ilerinde mteferrika denen zmre kullanlrd.
Bunlar oun fetholunan lkelerdeki yerli hanedanlarn gen
yelerinden alnan rehin kimselerdi. rnein Sakz Cenevizli
zadegan ailelerinin elinde idi. Fetihten sonra bunlar yerinde b
rakld. Ancak ocuklar saraya mteferrika diye alnd veya
Kefe'ye gnderildi. Ayn ekilde Krm Hanl'nda braklan
Giraylar Hanedam'nn baz yeleri de bu statye alnrd.
Balangta yerli Eflak-Bodan voyvodalarna da bu usul uyguland. nl tarihi Cantimir Dimitri, 18. asrda stanbul'da
rehin olarak bulunan mteferrika zmrelerinden bir Bodan
prensiydi.
Son olarak vakanvislik kaleminden sz etmek isteriz.

Daha nce vakanvisler brokrasinin her hangi bir ubesine
mensup kimselerdi. IV. Mehmed'den (1648-87) itibaren Divan-
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBERORTAYLI- 219
Hmayun'a bal bir memuriyet haline getirildi. 19. yzyla

kadar Osmanl tarih yazcl resmi tarihi olan vakanvislerin
eserlerine dayanyordu. Btn evrakn vakanvise gsterilmesi
gerekmediinden her olay tm plaklyla kaleme alnmazd.
lk resmi vakanvis Halebii Mustafa Naima Efendi'dir.
Son vakanvis ise Abdurrahman eref Bey idi.* Muallim
Naci Bey ise grev yapm fakat bir tarih yazmamtr. Bylece
divana bal brolar gzden geirmi bulunuyoruz.
Divan-
Hmayun' daki Brokrasi ve Hiyerari

Nianc
Reisl Kttab
Beyliki Tahvil
Ruus
Kalemi
kalemi
kalemi
Amedi-yi
Divan-
Terifat
Vakanvis
Hmayun
Divan- Hmayu'nda gvenlik ve dzenin alanmas ile grevli olanlar ise avubann buyruundaki avulard. avular hem toplant ve terifatn dzen ve gvenlii ile hem de
elilik ve ulaklkla grevli idiler, grevleri esnasnda dokunulmazlklar vard. Gene kapcbann ynetimindeki kapclar
da divan- hmayunun dzeni ve toplant brolarnn gvenliinden sorumlu idiler.
Mekteb-i Mlkiye Mdr olan Abdurrahman eref Bey bu grevi sra

snda Topkap arivlerini danklk ve rmekden kurtarp dzenletmek ve A. Ltfi Efendi'nin eserlerini bastrmak gibi hizmetlerde bulunmutur.
Eskikitaplarim.com
Karagz
220 -
Balangta Divan- Hmayun tm merkezi devlet rgt

demekti. Btn fonksiyonlar burada toplanmt. Zamanla bu
fonksiyonlar nce saclarete ve 19. yzylda mstakil nezaretlere
kayacaktr.
Divan- Hmayunu bir rgt olarak bylece gzden geirdikten sonra, Divan'n asil yelerinin durumunu gzden geirelim. Bunu yaparken Osmanl merkezi ynetiminin dier organlarm da ele alm olacaz.
D. Sadrazam ve Bab- Ali

Osmanl
devletinde vezirlik Orhan Gazi zamanndan beri

Vezirlerin saylar artnca ilerinden biri veiir-i azam
durumuna geti. Vezir-i azama; sadrazam veya sahib-i devlet
de denir. nk Padiahn mutlak vekilidir. Bu onun tayini s
rasnda padiahn mhrn (mhr-i hmayunu) teslim almasyla, aziinde de teslimiyle anlalr. craat dolaysyla her
an hayat ile sorumlu olduu ve hesap verecei tek kii hkmdarn kendisidir.
vard.
Sadrazarnn mdahalede bulunamayaca iki konu, adiiye

ve maliye, yani kazaskerlerle defterdarn ileridir. Aslnda bu
iki grevli Padiaha dorudan arz yetkisine sahipti. Kanun bu
kiilere vezir-i azam karsnda bir nevi yetki ve zerklik sal
yorsa da fiiliyatta durumun incelenmesi gerekir kanaatindeyiz.
Sadrazam ordu zerinde Iriutlak yetkiye sahip olmasna ra
men, padiah askeri saylan kapkulu ordusu zerinde hibir
nfuz ve yetkisi yoktu. Ancak seferde serdar- ekrem olarak
padiah yerine komuta ederse bu konuda da yetkisi tamd. Gene byk dirlikleri padiaha danmadan tevcih edemezdi.
(Has, zeamet ve byk timarlar) otoritesini bu biimde snr
layarak, hkmdar ba vezirin ikinci bir diktatr olmasm engellemek istemitir.
Bunlarn dnda kanunnameler sadrazama btn devlet i

lerini yrtmede byk salahiyet vermektedir. Elilerle gr
mek, Padiah vekili olarak orduya mutlak yetkiyle komuta etmek, tayinler iin Padiaha arzda bulunmak yetkisi onundu.
Sadrazam'n siyaseten kati yetkisi de vard. Buna karlk
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
221
Tanzimat Ferman'na gelinceye kadar, hkmdarlar da sadrazamlar tayin, azl ve siyaseten katl ve maln msadere etmi
lerdir.
Kurulu dneminde ekseriya vezirlerin ve vezir-i azamlarn
ilmiyye snfndan ve Trkler'den kh biliniyor. Hatta ilk
zamanlar bu grev belirli bir hanedann, andarllar'n elinde idi. Fakat Fatih ilk defa olarak bir sadrazan andar h Halil Paa'y katiettirerek bu duruma son verdi ve yerine bir
devirme olan Zaonos Paa'y tayin etti. Bylece I. Murat
devrinden beri grevi elde tutan andarllar sahneden ekildi.
Artk bu grev devirme paalara gemeye balad ve padia
hn mutlak otoritesi n plana kt. Osmanl tarihinde katl ve
msadereye kadar varan padiah-sadrazam arasndaki bu ili
kiler klasiklemiken, IV. Mehmed devrinde Kprller'in
birbiri ardndan mutlak otorite ile bu makama getiklerini gryoruz. Osmanl mparatorluu'nun restorasyon dnemi boyunca bu durum yarm yzyl devam etti, fakat gene deiti.
Sadrazarnn alma makamna paa kaps, bab- asaf1 veya 18. yzyldan itibaren bab- all denir. Bu tabir ok tutundu
ve sublime porte, Hohe Pforte, verhovniy dvor olarak Avrupa dilerinde Osmanl hkmeti yerine kullanlr oldu. 18.
yzyldan itibaren sadrazarnlar bugnk stanbul vilayet binasnn bulunduu yerde resmi ve devaml bir ikametgaha sahip
oldular. Sadrazamlarn yksek gelirleri vard. Nitekim Fatih
Kanunnamesi'nde vezir.:.i azama ylda 1 milyon 200 bin aka
maa verilecei yazldr. Kanuni Sultan Sleyman, okbeen
dii vezir-i azan brahim Paa'nn maan bir buuk kat arttrmt.
Veziriazamlara maa olarak has denilen en yksek dirlikler

verilirdi. Bu bir veya birka ~lgenin yllk gelirinin onda biridir (haslat- riye). Bu gelirleri voyvoda ad verilen tahsil
memurlar aracl ile toplarlard. Veziriazamlarn dier bir geliri ise caizelerdir. Her yl valilie, defterdarla, yenieri aal
na ve gmrk eminliine atananlar "caize" denen bu paray
sacirazama verirdi. Veziriazamlar on sekizinci yzylda atad
valilerden 10 bin, defterdar ve yenieri aalarndan 20 bin,
gmrk eminlerinden 30 bin kuru caize alrlard. Caize aln-
Eskikitaplarim.com
Karagz
222 -
mas
1843'te kaldrlmhr. 15. yzylda emekli olan veziriazamlara ylda 150 bin aka verilirdi. On alhnc yzylda bu para
veziriazamlar iin 250 bin veya 300 bin, vezirler iin ise 200 bin
akaidi.
Sacirazama bal Bab- Ali grevlilerinin banda sadaret

gelirdi. Btn dahili ilerden sorumlu idi. Bu makam
1835'de Mlkiye Nezareti, 1837'de de Hahiliye Nezareti
adn ald. kinci nemli memur mektubcu idi. Saclaretin btn
zel yazmalarn mektubcu yrtrd. Sadrazam sefere k
lnda yerine sadaret kaymakam olarak kubbealt vezirlerinden biri bakard.
kethdas
Veziriazar_ sal ve cuma gnleri hari, her gn leden sonra konanda kindi Divan kurar, hkmet ilerini grr, i
kayetleri dinlerdi. Geni yetkisi dahilindeki konularda derhal
burada karar verirdi. Ancak nemli meseleleri, saraydaki Divan- Hmayun' a gtrrd. Bundan baka veziriazam cuma
ve aramba gnleri de devletin ileri gelenleri ve baz sivil askeri erkanla toplanh yapard:
Cuma Divan: Veziriazamn Cuma gnleri sabah namasonra kendi konanda kurduu divand. Bu divana kazaskerler, byk tezkereci, avuba, divan avular,
cebeci, topu avular ve dier baz grevliler kahlrd. Veziriazam bulunmad zaman cuma divann sadaret kaymakam toplayabilirdi.
zndan
aramba Divan: Her aramba gn sabah vakti stan

bul, Galata, skdar ve Eyp kadlar veziriazamn sarayna
gelirler ve onun bakanlnda divan kurarlard. Bu divancia
dava dinlenmekle beraber; stanbul'un eitli sorunlar da grlrd. nk Osmanl sadrazamnn temel grevlerinden
biri de stanbul ehrinin asayi ve ticari disiplinini tefti edip,
yerinde cezalar verdirmekti. Hemen belirtelim ki geleneksel
devlette grlen bu tr grevler, Tanzimat'tan sonra da devam
etmitir. Tanzimat'tan sonra sadaret makam hkmet reislii
haline geldi ise de toptan bir kabine sorumluluu yoktu ve nazrlar tek tek saltanat makamna kar sorumlu idiler. Bu anlamda kabine denen kurum ancak II. Merutiyet'ten sonra ortaya kmhr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
223
E. Maliye rgt
Divan-
Hmayunda maliyeyi temsilen ba defterdar bu16. yzylda maliye rgt arlk klasik biimini
almb. Bu vakte kadar Osmanl defterdarl ve maliye rgt
uzun bir evrim geirmiti. Osmanl mali rgt zerinde Bizans, Abbas!, ran, lhanl etkileri vardr.
lunmaktadr.
Seluklu dneminde mali ilerle grevli memura mstevfi

ve Seluklu idaresinde de merkezi rgtn Abbasilerdeki gibi muhtelif divanlar halinde kurulduunu grm
tk. lhanllar maliyeyi yneten kimselere defterdar demektedir ki, ayn terim Osmanllar'a da gemitir. Bununla beraber
gerek bu terime, gerekse mali tekilal bnyesi hakkndaki ilk
belirtilere Yldrm Bayezid zamannda rastlanyor. Ondan evvel vergi ileri ve mali ilemlerin nasl yrtld yeterince
akla kavumu bir konu deildir.
dendiini
II. Murad devrinde devletin gelir ve giderlerinin tespiti ve

ilgilenen; merkezde bir defterdar, eyaletlerde de
onun adna i gren brolar vard. Snrlar geniledike defterdarlarn says arth. Fatih kanunnamesinde mali tekilaln ba
olan ba defterdarn ve defterdarlarn yetkileri, maa gelirleri
tespit edilmitir.
toplanmasyla
Ba defterdar hazine ilerini padiah adna yrtmekle grevlidir. Defterdarn divan yesi olarak hazineye girecek her
trl paradan haberdar olmas gerekir. Burada u noktay belirtmek gerekir. Osmanllar'da kurulutan beri maliye hazinesi
anlamna gelen ve beytlmal, hazine-i hmayun gibi adlarla
anlan hazine yannda; sonralar harb ve dier fevkalade masraflar karlamak iin bir ihtiyat hazinesi olarak dnlen,
i hazine veya enderun hazinesi de vardr. Bilindii gibi saray masraflar ve kapkulu askerlerinin maa darlk annda bu
hazineden denir ve sonra yerine konurdu. Defterdar i hazinenin deil, birinci hazinenin sorumlusuydu. Nihayet padia
hn ahsi tahsisal demek olan ceb-i hmayun hazinesini de
zikredelim. Bilindii zere Msr Eyaleti'nin geliri bu hazineye
girer di.
Her trl devlet malnn alnp sallmas defterdara aitti ve

bir kere defterdar padiahn huzurunda devlet gelir ve
ylda
Eskikitaplarim.com
Karagz
224 -
giderlerini tespit edip rapor verirdi. Defterdar gelir toplayp

masraf yapan bir kii olmaktan ok, Osmanl btesini tespit
eden memurdu. Fatih Kanunnamesi de grevini byle dzenlemitir. Defterdar mali ilerin yrtcs olarak hazineye giren ve kan mebladan haberdardr. Hazinenin yetkili ve
mesiH memuru ba defterdardr. Gene tirnar mukataalar veya sair mukataaln tevcihi (yani gmrk ve dier gelir kalemlerini ihaleye karlmas) gibi konularda padiaha dorudan
arzda bulunmak yetkisi vard.
Fatih Kanunnamesi'ne gre ba defterdarla ancak 300 aka
gndelik alan kadlardan veya mal defterdarlarndan biri tayin
edilebilir. Yani defterdar kken olarak ilmiyye snfndandr.
Fakat bu memurun ilmiyye snf mensuplarnn irntiyazna ve
gvencesine sahip olmadn belirtmek gerekir. lmiyyeden
olanlarn tersine siyaseten katlolunabilirdi. Defterdarlarn zaman says gittike arth.
Daha 15. yzylda Osmanl maliye rgtnn gelitiini ve
temellerinin olutuunu gryoruz. II. Bayezid devrinde defterdarlarn says; Rumeli defterdan ve Anadolu defterdan
olmak zere ikiye karld. 16. yzyln ilk yarsnda Mezopotamya, Arabistan ve Msr'da yaplan ftuhat dolaysyla bir de
Arab ve Acem defterdarl ihdas edildi. 16. yzyl sonlarn
da Tuna boyu lkelerindeki geni ilhak dolaysyla Tuna yal
lar Defterdarl diye bir drdncs daha ihdas edilmitir.
Mamafih bu sonuncusu 17. yzylda lavedilrni ve mali teki
laln ynetimi u ekilde dzenlenmitir.
Rumeli defterdan yerine; kk- evvel
Anadolu
defterdarl
yerine; kk-
san
Arab Acem Defterdarl yerine; kk- salls defterdarlar

deyimi kullanld. Rumeli Defterdan ba defterdar olarak divana giriyordu ve maliye rgtnn ba idi. Bu l sistem III.
Selim devrine kadar devam etti. Bu dnemde ksa mrl bir
irad- cedid (kk- rfibi) defterdarl kuruldu. mr, nizam- cedid ordusunun mrne bal oldu ve onunla birlikte
kaldrld.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
225
Osmanl Maliye rgt
r
Ba
defterdar
(Maliye nazr)
!
l
Babaki
Kulu
kk-sani
(Anadolu D.)
l
Cizye
l
Veznedar
babaki
kk- salis
(Arab Acem yerine)
Defterdar
Defter
tezkerecisi
kethdas
kulu
Osmanl devletinde
ler unlardr:
ba
defterdara bal nemli memuriyet-
a. Babaki kulu: Vergileri tanzim ederdi. Adeta bugnk

vergiler genel mdrlnn fonksiyonunu grrd.
b. Cizye babaki kulu: Hristiyanlardan alnan er'i nitelikli cizye vergisini toplayan, bu vergi kaynann ihalesini tanzim eden, yani cizyeyi mukataaya veren memurdu.
c. Veznedar: Sikke basm ve raykinin tespiti ile urard.

16. yzylda drt yardmcs vard, bunlarn saylar sonradan
artt. Burada Osmanl lkesinde kullanlan para birirni ve para
sorunlarna ksaca deinelim. Osmanl para birimi (vahid-i k
yasi) aka idi. Bu gm sikkedir. Fakat alhn sikke olarak tedavlde yabanc paralar da bulunurdu. Bunlarn banda flori
gelirdi. Efrenci flori ve Venedik dukas delamda idi. M
sr'n erefi Horisi de delamda idi. 17. yzyldan itibaren
Avusturya Maria Theresia gm thaler'i de geni lde dolamdayd. 15. ve 16. yzyln ilk yarsnda para birimi olan
aka alhn para karsnda olduka dengeli bir deere sahipti.
Eskikitaplarim.com
Karagz
226 -
ise Akdeniz dnyasn sarsan gm enflasyonu

para birimi olan gm aka'nn da deerinin hzla
dmesine neden oldu.
16.
yzylda
Osmanl
Devletin g.m kaynaklar ktt. Ticaret ve tarmn geli

memesi ile iktisadi knt hzland. Prof. nalck bu durumu
yle gsteriyor. 45
Yl
1 altn duka aka olarak
1477
45
1488
49
1510
54
1523
55
1548
57
1550
60
1566
60
1575
60
1586
120
1575-86 arasndaki bu ani d piyasay Avrupa gm

ve kalp parann istila etmesiyle sonuland. Bu dnemden sonra kalpazanlar, gm sikkelerin kenarn krpanlar Osmanl
gvenlik rgtnn bann derdi oldular. Sonuta Osmanl
devlet btesi de 1650 ylnda 4,5 milyon albn dkaya dt.
Oysa 1534 yl btesi 15 milyon dka albn idi. Osmanl darphanesi gelen kle gm sikke olarak basar ve bundan bir
rsum alnrd. Darphane 16. yzyldan itibaren sadece stan
bul' da idi ve banda Divan- Hmayun katiplerinden biri
darbhane emini olarak bulunurdu. Genellikle Osmanl vilayetlerinde albn ve gm para arasndaki rayite bir birlik yoktu.
45
Halil nalck, "Ykseli Devrinde Osmanl Ekonomisine Umumi Bak",

Trk Kltr, VI/68, Haziran 1968, s. 539.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYU -
227
Buna ticaret ve ularnn gelimemi olmasna ve tedavldeki

albn ve gm miktar arasndaki oranlarn blgeden blgeye
farkllk gstermesine balamak gerekir. 19. yzyldaki modernlemeye kadar bu durum devam etmitir.
d. Maliyenin dier nemli bir memuru defter kethudas
Maliyeye ait btn defterlerin turulmasyla megul olurdu.
dr.
e. Defter tezkirecisi: Devlet hazinesine giren kan mebla ba
defterdara rapor eden memurdu.
18. yzylda maliye dairelerinin says ihtisastama dolay

artb. Memur says da birka_yze kb. Bu dnemde brolarn adedi yirmi bee ulab. Ozellikle devlet gelirlerinde
mukataa sistemine bavurmak yaygnlatndan, maden mukataas, salyane mukataas, haslar mukataas (bu iki gelir
kayna da iltizama verilrnee balamb) Haremeyn (MekkeMedine) mukataas, stanbul mukataas (ihtisab vs. gelirleririn iltizama verilmesinden dolay) Bursa
mukataas,
Avlonya mukataas, Kefe mukataas gibi yeni kalemler (brolar) gze arpar.
syla
Aslnda timariarn ve evvelcemerkezi hkmet tarafndan

tahsil edilen vergilerin mukataa yoluyla, yani ihale ile mltezimlere verilmesi merkezi rgtn gszlnden ve belirli
bir gelir elde etmek istemesindendir. Ancak bu yola bavuran
tek devlet Osmanl Devleti deildi. 15. yzyldan itibaren merkezileen Avrupa krallklar da maliyerin gelir kaynaklarn
sabit tutmak ve bte yapabilmek iin bu sisteme bavurdular.
Ancak Avrupa'da gerek bir tarmsal rn arh, ticaret ve
marifaktrde zenginleme baladndan iltizam benzeri
usuller orada halk iin ykm olmad. Devletler bu sayede glenip, dengeli bir gelime saladlar. Richelieu ve Mazarini
Fransas bu sistemi baaryla uygulad. 18. yzyldan itibaren
Avrupa' da merkezi devlet rgtleri glerince iltizam sistemi
tasfiye edilip merkezi vergi rgt onun yerini ald. Osmanl
lkesinde ise bu sistem ok uzun srp semeresi grlmedii
gibi tasfiye de edilemedi. Memleket tarm, ticaret ve sanayii
inkiaf edemediinden iltizam ykc ve fakirletirici bir sistem
olarak devam etti.
Eskikitaplarim.com
Karagz
228 -
Osmanl maliyesinin kabaca emasn grdmz bu merkezi rgt, daha nce de deindiimiz gibi baz kurarnclarn
iddiasnn tersine "merkeziyeti devlet" niteliiyle badar, bir
brokratik rgt deildir. Osmanl maliye rgt btn geleneksel devlet sistemlerindeki gibidir. Vergi toplamak, kaynaklar tespit etmek bakmndan' modernleen 17-18. yzyl devletlerinin mali organizasyonuna sahip deildi. Nitekim 1568 y
lnda btn merkez maliye rgtndeki memur ve akird (
rak-aday) says 222 idi. D'Ohsson 18. yzyl sonunda bu miktar 700 den fazla olarak gsteriyor. Personel adedi de mali organizasyonun nitelii hakknda fikir verebilir. 46
Mali organizasyon da bu gszl telafi edecek biimde

Nitekim devlet gelirlerini toplamak ve masraflar tespit etmek iin Osmanl maliyesinin eyalet (beylerbeylik) ve sancak, gibi tara idare birimlerinde tirnar ve mal defterdan dediimiz maliye memurlar vard. Kenar defterdarl da denen bu birirnlerden merkeze gelen ilerle ba defterdar ilgilenir, gerekirse hkmdara maruzatta bulunurdu. II.
Selim ve III. Murad devirlerinde, yani 16. yzyln ikinci yar
snda Anadolu defterdarlnn grev sahas stanbul, Karaman
ve Sivas olmak zere e ayrlmt. Gene Arabistan vilayetlerine bakan defterdarln grev alan da am, Haleb,
Trablusam, Diyarbakr ve Erzurum olmak zere bee ayrlm
h. Zamanla eyaletlerde tirnar ve mal defterdarlarnn says rt
h ve yetkileri de geniledi. zellikle mukataa ve iltizam sistemi
bu birimlerin yetkisini daha da arhrmhr. Tirnar defterdarlar
krsal alanda retim birimi olan timariarn teftii ile de grevliydi.
teekkl etmitir.
Maliyenin vazifesi belirli gelirleri toplamak ve harcama

yapmak olduuna gre, yllk planlar ngren bir bte hazr
lamak gerekiyordu. Osmanl Imparatorluu'nda ilk btenin
17. yzylda yapld ileri srlmektedir. Arivlerde en eski
bte kaytlarnn 16. yzyla uzand grlyor ki Prof. . L.
46
. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilfit, s. 336-7.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
229
Barkan bunlar zerinde almhr. 47 16. yzyla ait bu yllk

cetvelleri kukusuz ki bugnk anlay ierisinde bte diye
deerlendirmeye de imkan yoktur. Zira bte; gelir kaynaklar
na gre masraflarn alann tespit edip, idareye verilen bir direktif niteliini tar. Byk Petro'dan itibaren Rus maliyesi ve
daha nceden Avrupa devletlerinin yllk bteleri bu esas benimsemilerdi. Osmanl Devleti'nde ise, bte dediimiz bu
cetveller, tm gelir ve masraflarn balangtan belirleyen
programlar deil, ancak hesab mali ylsonunda kapayan bir
nevi bilano niteliindedir. Bu demektir ki, mali yl iinde yneticiler geni bir inisiyatif iinde istedikleri harcamay yapmaktadrlar. Harcamalarn mali ylba direktifine uygun bir
dzende olmay ise ancak geleneksel devlet sistemlerinde grlen bir mali zelliktir. (Harcama dzenini ancak gelenekler
ve nceki uygulamalar saptard. Bu ise duraan dzendeki bir
geleneksel ynetim sistemine zgdr). Osmanl btelerinin
bir dier zellii de, bu cetvellerde mparatorluun tm gelirlerinin ve harcamalarnn deil de sadece merkezi hkmet kasasna giren gelirlerin ve oradan yaplan masraflarn belirtilmesidir. Yani ey aletlerin kend'i mali ilemi, gelir ve giderleri o birimler iindeki bro ve yneticilerin inisiyatifi ve bilgisi dahilindedir. te bu Osmanl ekonomisinin 19. yzyla kadar geleneksel
bir mali sistem iinde yaadnn en belirgin kanhdr. nk
mparatorluun tara tekilah mali ve idari ynden adeta otonom birimler olarak kalmt. Ancak Osmanl Devleti'nin merkez rgt taradan belirli gelirleri almaktadr. Bu gelirleri y
lece drt gurup alhnda toplayabiliriz.
a. lkenin drt yanndaki padiah haslarnn yllk gelirleri

merkez btesinin en byk gelir kaynadr. Bu gelirlerden I.
blmde sz etmitik.
b. er'i vergilerden dorudan merkeze gnderilenler vardr.
Bunlar cizye (er'i ba vergisi) ve anam resmidir (koyun vergisi). Toplamada glk olduundan merkez bunlar mukataaya yani ihaleye veriyordu.
47
. L. Barkan, "Osmanl mparatorluu Btelerine Dair Notlar", F

Mecmuas,
XV/1-4, 1953-54, s. 238-50.
Eskikitaplarim.com
Karagz
230 -
c. TekfiZif-i divaniye denen vergiler. Bu vergilerin balan

zamanlarda alnrken gittike sk ve normal
zamanlarda da toplanan vergiler haline geldiini biliyoruz.
gta olaanst
d. Drdnc gurup gelirler, vilayetlerin kanunnamelerinde

belirtilen ve merkeze gnderilen hisselerden meydana gelir. 16.
yzylda devlet gelirlerinin % 53' merkeze gidiyordu. Osmanl
bteleri de gelir ve gider kayt ve kaynaklar snrldr. Maa
sistemi olmadndan (zira dirlik tevcih ediliyordu) bu zellik
gze arpar. Hatta eyalet ordusunun, ordunun esasn meydana
getirdiini dnrsek, savunma harcamalar bile byk lde bu yolla karlanyordu. Merkezi hkmet tekilahnn memurlar ile kapkulunun aylkl snfnn ald maa yekunu
merkezi devlet giderlerinin en nemli ksmn meydana getiriyordu. Eyaletlerde elde edilen gelirden merkeze gnderilmeyen
ksmn nasl sarf edildii yukarda izah ettiimiz gibi btelerde
grnmyordu. Merkezde saray ve kapkullarnn masraf ve
maa dnda, akas devletin gelir ve giderleri tam olarak
belli deildir. Son olarak unu da belirtelim ki 19. yzyl ortalarna kadar Osmanl maliyesinin yeni gelir kaynaklar yaratmak
gibi bir endiesi ve giriimi de olmamhr. Bunun bir tek anlam, mali slahahn kkszl ve geleneksel nizamn devam
demektir ki nedenleri ok daha derinlerde yatmaktadr.
F. lmiyye Tekilat
"Osmanl
ilmiyye tekilah'~ sznden, sadece bilim adam

ve eitim kavramlarn anlamamak gerekir. Bu rgt her eyden nce lkenin yarg, ynetim ve kentsel alanda
da belediye hizmetleriyle i ie gemitir. lmiyye snfnn ba
lca fonksiyonu vardr: 1. Eitim (tedris) 2. Ifta (fetva grevi) 3. Yarg (kaza) ve ynetim grevi. Bu fonksiyonu srasy
la mderrisler, mftler ve kadlar gerekletirmektedir.
kadrolarn
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
231
lmiyye Snf
Mfti
Ey alet
mfti:leri
(fta)
Hace-i Sultan
Kazasker
1~
(Padiah hocalar)
Mderrisler
Kadlar
(Tedris)
(Kaza)
dari tekilat iindeki grev blm de emada grld

gibi idi. Mftllerin iinde en nde geleni bakent mftzsidir.
Yani eyhlislfim aslnda bakent mfti:sidir. Dier sancak ve
kaza mftllerini de o tayin ederdi. Bu zmre fetva ile grevlidir. Yani gerek merkez ve eyalet idaresinde, gerekse mahkemelerde er' konularda reyi sorulduunda fetva veren, bir nevi
hukuk maviri gibiydiler. Bakent mftlsinin bu gurubun hiyerarisi iinde baa geii ne zamana rastlyor? Bu olay II.
Murad devrinde bakent mftsi olan Molla Fenari'ye hiyeraride ncelik verilmesiyle balar. Anadolu Seluklular'nda
hibir mftlnin byle bir ncel durumu yoktu. Fatih Kanunnamesi her ne kadar mftl iin, reisu '1-ulema, eyhlislfim
gibi deyimleri kullanyor ise de, eyhlislamn ilmiyye tekila
hnn reisi haline gelmesi Kanuru Sleyman devrine rastlar.
nk Fatih devrinde mevleviyyet payeli (en yksek rtbeli)
kadlar SOO aka yevmiye alrken, eyhlislam Molla Gran
200 aka almaktayd. 18. yzyla kadar mft Divan- Hmayun yesi de deildi. eyhlislamn esasen fetva ile grevli olduunu belirttik. Fetva kurumu Mslmanlar'n sorularn cevaba ynelikti. Fetva genel hukuka ve zel hukuka ait olmak
zere iki trl verilirdi. Huku~- umumzyeye yani genel hukuka ait konular; harp ilan, sulh akdi, askeri kanunun tebdili,
slahat icras, gayrimslim isyanlar, ekyalk yapanlarn katli
ve bir vezirin idam gibi konular olup, bunlara ait fetvalarn
alnmas hkmete aittir. Herhangi bir kimse er' bir konuda
fetva almak isterse fetva dairesine mracaat eder, fetva emini
Eskikitaplarim.com
Karagz
232 -
katibi de bu suali kaleme alr, daha sonra bu meselenin nemine gre ksaca cevap verilirdi.
Mhim devlet ilerinde eyhlislamann fikir ve mtalaalada yararlanlrd. eyhlislamar on dokuzuncu yzyla
kadar Divan- Hmayun yesi olmamalarna ramen, harp ve
sulh akdi eyhlislamarn fetvalar alnmak suretiyle yaplm
hr.
rndan
eyhlislam'n
grev yerine makam- meihat denirdi. Bukonularda ihtisas sahibi olup, eyhlislam adna fetvalar hazrlayan fetva emini, siyasi ve iktisadi ileri yrten ve
vakf muamelelerine bakan kethda, eyhlislamla hkmet
arasndaki hukuki-dini meselelei yrten telhis ci ve yazma
larn tmn yneten mektubcu gibi nemli grevliler ve personel alrd. Sonralar bir de miras sorunlar ile uraan kas
sam- umumi vard.
rada
er'i
Kazaskerler ve kadlara gelince; ilmiyye tekilalnn gerek

beyni ve yneticileridir. Bu onlarn divanda rey verip merkezi
idareye kahlmasndan, yarg ve eitim ilerini yrtmesinden
ileri gelir. 14. yzylda Veziriazam andarb Kara Halil Paa ordudaki davalar iin bir ordu kadl (kad-y leker) kurmu
tu. Fatih Kanunnamesi'yle bunlarn saylar ikiye karld. Gittike askeri yarg statsnn de dna karak 15. yzylda
geni idari yetkilerini kazandlar. Protokolde Rumeli kazaskeri,
Anadolu kazaskerinden nde gelirdi. Yavuz Sultan Selim bir
araArab-Acem kazaskerlii grevini ihdas ederek bana d
ris-i Bitlisi'yi getirdi ise de zamanla bu nc kazaskerlik
lavedilmitir. Bu kazaskerlik daha ziyade dris-i Bitlis! gibi feodal bir beyin ve tannm bilginin, yeni fethedilen dou ve gneydou Anadolu topraklarnn entegrasyonunda oynayaca
rol gz nne alnarak ihdas edilmi olmaldr. 16. yzyl sonlarna kadar idari salahiyetleri bakmndan ilmiyye tekilalnn
gerek reisi olan kazaskerlie ancak SOO aka yevmiye alan
mevleviyyet payeli kadlardan biri tayin edilebilirdi. Kazaskerin bu yevmiyeye ilave olarak her yaph mderris ve kad tayininden, resm-i ksmet ad allnda bir har aldn da biliyoruz ki bu 8-10 bin aka gndelie kadar ykselmitir. Katiyyen
rvet olarak grlmemelidir.Gerekten mirasn intikali, m-
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
233
sadereden masuniyet gibi gerekler de gz nnde tutulduunda, bu rakamlar ilmiye snfnn mparatorluun en zengin
ailelerini ierdiini gsterir.
,
Anadolu' da bulunan btn mderrislerin ve kadlarm tayini

Anadolu kazaskerinin, Rumeli'deki tayinler de Rumeli kazaskerinin grevidir. Rumeli ve Anadolu kazaskerleri haftada bir
gn sadrazam konanda huzur mrafaasna katlrlar, bu
adeta temyiz mahkemesinin durumas gibidir. Demek ki kazaskerler; a. Divan- Hmayunda b. sadrazam konanda huzur m rafaasnda c. kendi konaklarnda, davalara ve tayin ve
aziHere bakarlard. Kazaskerin alh byk yardmcs vardr.
Bunlar; 1. tezkireci; resmi yazmalar ynetir, 2. ruznameci;
mderris ve kadlarn tayini iin gerekli sicil, sra ve kayd i
lemleriyle urar, 3. matlabc; ilmiyye mensuplarnn tayininde sra ve kdem esas olduundan bu konuyla urar gerekli
kaytlar tutar, 4. tatbikci; byk kadlarn mhrlerinin bir
nmunesini saklar. 5. mektubcu; 6. kethda; gibi kanlarya
ileriyle uraanlar ... Kazaskerlik btn ilmiyye grevlerinde
olduu gibi belirli bir sre ile snrlanrnhr. Bir yl iin tayin
edilirlerdi. Anadolu kazaskeri Rumeli kazaskerliine, Rumeli
kazaskeri ise eyhlislfunla adayd. 16. yzyla kadar tayin ve
azillerde grevli olan ve konuyu Padiah'n tasdikine sunan
makam kazaskerlik iken, bundan sonra eyhlislfun bu konuda
da stnl elde etmitir.
Kazaskerlie bal birinci silk mderrislerdir. Medrese btn ilmiyye zmresinin yetitii bir yer olduundan, bunun
kadrolarn tayin nemlidir. Gerekte medrese ilk, orta ve yksek eitimi ieren bir kurumdur. Medreseler% 99 ounlukla
vakf olarak kurulmu messeselerdir. Medrese .sistemi klasik
eklini Fatih devrinde bulmutur. Fatih camii'nin yannda kurulan sekiz ayr dalda renim gren bu medreselere sahn-
sernan dendi. Medrese eitimi balangtan en ykseine kadar
alll bir hiyerariye dayanyordu.
1.
Haiyye-i
tecrid ve 2. Miftah medreseleri, bu ikisi adeta

derecesindedir. Burada okuma yazma ve drt temel
bilgi olan hadis, fkh, kelfun ve tefsir'e giri retilir. 3. Telvih
medreseleri; burada arhk temel konularda derinleiliyordu. 4.
ilkretim
Eskikitaplarim.com
Karagz
234 -
Hari medreseleri; Buhar! erhi ve tefsir, hadis ve fkhta

nemli meseleler inceleniyordu. 5. Dahil medreselerinde yksek seviyeli ilimiere giri sz konusudur. 6. Sahn- sernan
medreseleri; burada hp hari matematik, astronomi veya temel
er'i konularda ihtisaslama sz konusudur. 16. yzylda Sleymaniye Medreseleri kurulunca, hb medresesi de buna ilave
edilmi oldu. Osmanl medreselerinde eitim; belirli srelere
bal olmayp, talebenin ahsi baarsna baldr. Ancak son
kademe olan Sahn- semaniye'ye gemek iin asgari yllk
eitim aranrd. Buralarda ders veren mderrisin maa vakf
gelirinden verilir ve bilindii zere her vakfn, vakfiye dedii
miz kurulu statsnde bu belirlenmitir. Medreselerin seviyeleri maaa gre sralanr. Buna gre bir mderris 25 aka
yevmiyeli bir yerden balayp 100 akaya kadar terfi ediyordu.
Medrese talebesi de, akird veya eitimin ileri derecelerinde
suhte olarak adlandrlrd. Esasta medreselerin yap ve hiyerari olarak Ortaa Avrupas'nn universitas denen kurumlaryla byk benzerlii vardr. Medresenin yobazlk ve cehaletin
ve geriliin sembol, universitasn ise modern bilimin sembol
haline gelmesi baz yaygn dncelerin tersine baka sebeplere
dayanmaktadr.
Byk medrese talebesi danimenddir (Bahdaki bachelor

ve s ch olar gibi). renimi bitirdikten sonra mlazim rtbesiyle (aday) ilmiyye silkine girerlerdi. Buraya ulaana kadar bir
renci u yolu izlerdi. En alt seviyedeki medreseden renime
balayan talebe medresenin derslerini okuduktan sonra hocasndan icazet alr, bir st seviyedeki medreseye devam eder,
oray da bitirince yine icazet alrd. Bylece haiye-i tecrid
Medresesi ile renime balayan talebe bu ekilde Sleymaniye
medreselerine kadar kard. Nihayet buray da tamamladktan
sonra kendisine bir diplama (icazetname) verilirdi. u kadarn
belirtelim; karma bir ulema heyeti nnde imtihana girip, baa
rana stanbul rusu verilir. Bu merkezi yksek imtihan geip
bu rusu alamayana pek itibar edilmez ve merkez brokrasiye
ve ilmiyye mesleine gerek giri yapamazd.
Mderrisin
dersle;ini tekrarlayp
yardmcs anlamnda
Eskikitaplarim.com
mu '1d denirdi.
izah edenlere mderris

Danimendlerin en liya-
Karagz
iLBER ORTAYLI -
235
katiilerinden seilen mu 'fd (asistan) hem mderrisin derslerini

tekrarlar hem de danimendlerin disiplini ile megul olurdu.
cazetname ile medreseyi bitiren mderris aday, adn ruznameye kaydettirir, nevbet denilen sraya girerdi. Anadolu'da
mderris veya kad olmak isteyenler, Anadolu kazaskerinin,
Rumeli'de mderris veya kad olmak isteyenler Rumeli kazaskerinin matliib denilen defterine kaydolurlar, belirli gnlerdeki
meclislerine devam ederlerdi. Bu bekleyie nevbet, bu durumdaki danimendlere de mlazim denirdi. Mliizemet dnemi
sonunda nce yazl sonra szl bir imtihanla, boalan alt derecede bir medreseye tayin sz konusu olutdu.
Rumeli ve Anadolu kazaskerliklerine bal dier nemli

memuriyet kadlkhr. Kadlarn mparatorluun yarg fonksiyonu kadar, mlki, mali, beledi alanlarda da nemli rol olduunu belirtelim.
Osmanl kads esas olarak idari birim olan sancak ve kazalara tayin edilirdi. Sancak kadlar hiyeraride daha stndr.
Bir kad ilk olarak kazalara tayin edilir ve 20 aka yevmiye ile
greve balard. Rumeli kaza kadlklar dokuz snfa, Anadolu
on snfa ve Msr alh snfa ayrlmh. Bir kad terfide son basamaa geldiinde yevml.yesi 150 akaya ykselmi olur ve
eraf- kuziit adyla anlan zmreden saylr. Grev sresi bir
yerde 20 ay geemez. Bu muhtemelen terfi imkanlarnn hkanmamas ve ahali ile yaknlk peyda etmemesi iindir. Mamafih olaylar bu sreye ekseriya pek uyulmadn gsteriyor.
Grev yerinde sresini dolduran kad, stanbul' a gelip
ma'zulen ait olduu kazaskerlik dairesinde yeni tayinini beklerdi. Kaza kadlndan ykselen kad, sancak kads olur ve
mevleviyyet payesi alrd. Mevleviyyet be kategoriye ayrl
mh: 1. Devriye mevalisi 2. Mahrec mevalisi, 3. Billid-
Hamse mevalisi 4. Haremeyn mevleviyyeti 5. stanbul kadl. 18. yzylda bu mevleviyyet payeli kadlklar unlard;
Mekke ve Medine kadlklar haremeyn mevleviyyetidir.
Edirne, Bursa, Msr ve am kadl bilad- hamse
mevleviyetini tekil ederler. nc derecedeki mahre
mevleviyetine; Kuds, Haleb, Trhala, Mora Yeniehri, Galata,
zmir, Selanik, Eyp, skdar, Sofya ve Girit ile onbir baka
Eskikitaplarim.com
Karagz
236 -
ehir girer. En kk mevleviyyet derecesi olan devriye

mevleviyyetine ise; Mara, Badat, Bosna, Belgrad, Antep, Ktahya, Konya, Filibe, Diyarbekir, Erzurum, Trablusgarp gibi
yerler girerdi. 48 Bu derecelere giren yerler zamanla deimitir.
Grld gibi lkenin mhim ve byk yerleme merkezleri
yani sancak kadlklar, nem sralarna gre bu be kategoriden birine giriyordu. En son kademe stanbul Kadl idi. Bundan sonra sra kazaskerlie gelirdi. Mevleviyyetde yevmiyeler
300-500 aka arasnda deiiyordu.
Osmanl klasik dzeninde kadnn yarg grevi yannda,
idari, mali ilml, hatta askeri grevlerinin de bulunduun~ belirtmitik. Kendisi dier yneticilerden bamsz olup, doru
dan merkeze balyd. Ancak fiiliyatta sancak beyi ve beylerbeyinin kad'nn ilerine mdahale de bulunduu biliniyor. Padiah ferman ve heratlar yrrle girmeden kadya duyumlup, onun tarafndan kaydedilmektedir. Gene vergi toplanmasna nezaret ettii gibi, avarz vergisi iin avarz hanelerini tespit ederdi. Kad bundan baka yarg blgesi damlinde asayiin
amiridir. Ancak bu konuda sancak beyide yetkilidir. Herhalde
suba, adli zabta olarak kadnn yardmcln yapmakta idi.
Osmanl kadsnn bu gibi grevleri daha ok kasaba ve ehirle
rin snrlar dahilindedir. eriat adam idi, halkn talepleri adna
merkeze onlarla birlikte arzuhalde verirdi.
Gene fiyat ve kalite kontrol, nar h (fiyat) tespiti, esnaf londenetimi ve ilemlerini kaydetmek onun grevi idi.
Kad'nn kona mahkeme ve evrak mahzeni vazifesini grrd. Kad veya er'iyye SiciZleri her trl olay ve ilemin
kaydedildii vesikalar olarak, Osmanl tarihinin son derece
zengin bir kaynan meydana getirmektedir.
calarnn
Kadlarn
zellikle fiziki mekandaki yardmclar naiblerdir.

naibi, kad tarafndan kendi blgesinde ulaamad nahiye merkezlerine tayin edilir. Bu messese 16. yzyldan itibaren suiistimal konusu olmu, kadlar ihale usul ile gereinden
fazla naib tayin etmilerdir. Bu zmre deahaliyi soyup soana
Kad
evirmitir.
48
. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, s. 99.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
237
Kadlarn yolsuzluunu
merkezde Divan- Hmayun taraseilip tayin edilen mehayif kadlar (mehayif mfettii), veya seyyar toprak kadlar denetlerdi.
fndan
lmiyye snfnda nc kategoriyi padiah hocalar (hac e-i

sul tani) meydana getirirdi. Padiah hocalar ehzadelikten beri
onun yannda olduundan byk nfuz sahibi olmu ve teki
labn iinde ayr bir yerleri olmutur. lk olarak elebi Sultan
Mehmet'in hocas Sofu Bayezid Paa'y gryoruz. Gene Fatih'in hocas Molla Grani, sonralar Hace Saadeddin bu
nfuzlu kirnselerdendir. Sultan brahim'in hocas olarak tayin
ettii Cinci Hoca'y, (Safranbolulu Hseyin Efendi) sonra
V ani Mehmed Efendi ve kinci Mahmud devrinin diktatr
Halet Efendi'yi burada zikretmeliyiz. Bu paye sahipleri arzi
olarak bu nfuzlu duruma gelmitir.
16. yzyldan itibaren peygamber slalesinden gelen seyyid

erifterin ileriyle uramak iin, ilmiyye tekilatmn hiyerarisi dnda bir de nakbu'l-eraflk grevi ilidas edilmi ve
son deviriere kadar gelmiti.
ve
lmiyye snfnda terfih ayn zamanda yeniden tayin edilmek

demekti. Ulema; ifta, tedris, kaza meslekleri yani kadlk,
mdenislik ve mftlk dallar arasnda yan geiler de yapabilirlerdi. Medrese ilmiyeye girmek iin yegane yoldu. Bu nedenle pratikte bu yola sadece Trk ve slam kkenli kimseler
girmitir. u konu nemlidir. Hocalardan icazet almak art ama
yeterli deildir.nk bir ilmi heyet huzurunda imtihana girip
stanbul ruusu almayan pek kaale alnmazd. Arabistan ulemas ve o lkelerde ayr bir silk oluturmutu. Belirttiimiz gibi
mlazim rtbesiyle kazaskerlie mracaat eden danimend, ya
mfti ya mderris ya da kad olarak tayin olunma yollarndan
birini seerdi. Ayrca bu konuda da ya Rumeli ya da Anadolu
kazaskerliinin kadrosuna girmeyi semek zorundayd. Yazl
ve szl snav baaran aday, kendi seimine gre 20 aka
yevmiyeli Anadolu veya Rumeli'deki mdenislik veya kadlk
lardan birine tayin edilirdi. 16. yzylda tayin ilemleri; ilgili
kazasker, eyhlislfun ve sadrazarnn arz ve padiahn tasdikinden geerek yaplyordu. Mderrislerin grev sreleri kad
larnki gibi belirli sreyle snrlanmt.
Eskikitaplarim.com
Karagz
238 -
lmiyye mensuplan bir meslek grubunda kalmak zorunda

deildiler demitik.
Mderris kadla, kad da mderrislik veya mftilie geebilirdi (bir nevi yatay hareketlilik sz konusudur). Her grev maa ve rtbesine gre dier silkde bir edee
rine sab!ptir ve sonuta hepsi de kazaskerlik derecesine ulaa
bilir. Omein 100 aka yevmiye alan ve kibar-
mderrisznden saylan Sleymaniye Medreseleri hocalar kadla geerse mahre mevleviyyeti payesini alrlard.
lmiyye mensuplarnn grev srelerinin aksahimamas ve
tayinde hiyerarik sraya riayet edilmesi gerekirdi. Aksi takdirde kadrolarda lkanma ve stanbul ruusu alan yeni adaylarn i
bulamamas gibi bir durum meydana gelirdi. Ancak bu dzen
pek abuk bozulmutur. Yksek rtbeli kimselerin ocuklar ve
kayrdklar kimseler ok gen yalarda haksz olarak rtbe atlamlar. Dier taraftan had safhada dolan medreselerin mezunlar isiz kalmlr. Kadrolarda da lkanklk ve ikinlik ba
lamhr. Genellikle ideal ernay tarif edenler. lrniyye
mesleini kabiliyetli halk ocuklannn ykseldii bir yol olarak
gsterir. Oysa geleneksel toplurndaki her meslek gibi, o da babadan oula devam edecekti. Ksa zamanda ulema arasnda
hanedanlar meydana geldi ve bu meslek de belirli bir zmrenin
kontrol allnda kald ki, Osmanl toplum sisteminin genel izgileri ile uyum gsteren bir durumdur.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLMiYYE TEKiLATI
eyhlislam
ifta
Tedris
Mderrislik
Mfti
Altm
l
Rumeli Kazaskeri
st
medreseler
Dar'l Hadis-i Sleymaniye
Istanbul
Edirne
Bursa
Manisa
Hamise-i Sleymaniye
Altml
Kazasker
Sleymaniye
MOsla-i
Medreseler
istanbul
Edirne
Bursa
Amasya
Medine
Badat
am
Trabzon
Bosna
Sleymaniye
Krkl
Medreseler
istanbul, Edirne, Bursa,Tire,

Ktahya, Filibe, Kastamonu,
Yemen, Tokat, Bozyk, Ankara
Otuzlu Medreseler
istanbul, Edirne. Bursa
Ktahya, Konya, Tire, Ruscuk,
Alaehir, Manastr, Midilli
Yirmili Medreseler
istanbul, Edirne, Bursa, Gelibolu.
Alaehir, Ankara, Havza, Kayseri
Eskikitaplarim.com
"
Istanbul
] Anadolu Kazaskeri
Kad s
""'
Bilad- Hamse
Mevleviyeti
Harameyn
Mevleviyeti
Devriye Mevleviyeti
1Mahre Mevleviyeti
Sernan
MOsla-i Sahn
Sahn-
Hareket-i Altml
ibtida-i Altml
Hareket-i Dahil
ibtida-i Dahil
Sancak Kadlklar
Kaza Kadlklar
Eliili Medrese~r
istanbul, Edirne, Bursa, onu
Amasya, Manisa, atalca. Afyon.
Karaman. Aydn. Ktahya,
Belgrad. Tekirda, znik, Mekke,
Birgi. Sofya. Tebriz
Hace-i
Sultani
Kaza
Hareket-i Hari
lbtida-i Hari
Telvih Mderrislii
Mifiah Mderrislii
Haiye-i
Tecrit
Mderrislii
Sitte-i Rumeli
Sitte-i Anadolu
Sitte-iMsr
Rtbe-i Ola
Saniye
Musul
Karib-i la
Salise
Salise
Saniye
Rabia
Rabia
Salise
Hamise
Hamise
lnebaht
Sadise
Sadise
Eri
abia
elebi
Samine
inad
Tasia
.__
lbtida
Karagz
240 -
G. Ordu ve Donanma
Osmanl
ordusu deyince akla Anadolu ve Rumeli'nin

ordusu ve kapkulu askeri gelmelidir. Buna ilave olarak imtiyazl emirliklerden gelen yardmc kuvvetleri de saytimarl
malyz.
Balangta Osmanl ordusunun asl kuvveti olan atllar ai

ret dzeni iinden kyordu. Bu svari kuvvetinin yan ban
da bulunan yaya asker de ifti halktan gnll olarak bu hizmeti yklenen yaya ve msellemlerdi.* Daha sonra atl birlikle-
rin yerini geni lde timarl ordusu, yaya ve msellemlerin
yerini de azeb askeri ald. Bylece kapkulu ordusu, timarllar
ordusunun yannda gelimekteydi. Esasta Osmanl ordusunu
kapkulu askeri - eyalet askeri olarak ikiye ayrp incelemek yerinde olacakhr. Eyalet ordusu hakknda daha nceki blmde
aklamalarda bulunuldu. Kapkulu devirme askere verilen
addr. Bunlarn balca Yenieri ve spahilerden olutuunu gryoruz. Yenieriler Sultan Orhan zamanndaki yaya ve msellemlerle yakndan ilgilidir. Ancak yaya ve msellemler Trk
meneli idiler. Yenieriler ise devirme ve esirlerden alnrd.
Mamafih bu durumun devirme sisteminin kalkh 17. yzyl
sonuna kadar devam ettiini belirtelim. Kapkulu askerinin says II. Murad devrinde 3-4 bin, Fatih devrinde ise 8-12 bin arasnda idi. Kanuni devrinde kapkulu askerinin says arth gibi
ateli silahlarla donahldlar. Avrupa tarihlerinde ve popler
dncede Trk ordusu demek, kl kalkanl atllardan ok
toplu tfekli ordular demektirki dorudur. Osmanl kapkulu
ordusu Avrupa ktasnn ilk daimi dzenli ordusudur. Bu ordu
17. yzyl sonlarna kadar Osmanl Devleti'ne nfuz ve stnlk salamakta etkin olan nemli bir unsurdur.
Devirme Sistemi: Ordunun yaps ve ynetimine gemeden evvel devirme sisteminin nitelii ve ileyii zerinde ksa
ca durmakta yarar vardr. Osmanllarn ada olan
Yayalar, Osmanllar'da Trkler' den tekil edilen ilk muntazam kuvvet

olup andarl Kara Halil Paa'nn giriimiyle meydana gelmiti. Bu askere muharebe zamannda iki aka yevmiye verilir ve harpten sonra
yerlerine dnnce yevmiyeleri kesilirdi. Fakat memleketlerinde ziraatle
megul olduklarndan ektikleri araziden vergi alnmazd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBERORTAYLI- 241
lde uygulamlardr. Ancak

esir alman (harbte veya satn
alman) genler yerine daha sistematik bir uygulama gze arpyor. Gene bu devirme genlerin eitimi vetaliminde de deiik ynler vardr.
Memlukler kul sistemini
geni
Osmanl devirme geleneinde
Osmanl kul sisteminde; harp esirleri, para ile sahn alnan

lar, tabi devlet hanedanlar ve beylerin rehin gnderdikleri ocuklar (Eflak-Bodan Voyvodalar ve Krm Hanlar tarafndan)
ve bilhassa belirli blgelerden devirme usUl ile toplanan ocuklar esas tekil ederdi. Harb esirlerinin hpk dier ganimet
gibi bete biri padiaha aitti (h u ms- er'1).
Bu nedenle esir ocuklarm bete biri padiah adna alnd

bunlara penik olan da denmitir. Fakat belirli zaman aralklaryla devirme ilemi kapkulu iin temel kaynak
olmutur. Devirme sisteminin I. Bayezid devrinden, yani 14.
yzyldan beri uyguland biliniyor. Ama II. Murad devrinde
kesinlikle uyguland akhr. Bunun iin bilhassa Rumeli'ye
bir devirme emini bakanlnda komisyonlar gnderilirdi.
Devirme sistemi suiistimale msait olduundan ulemadan ve
meradan gvenilirliiyle tannan kimseler grevlendirilirdi.
Arnavutluun ve Bosna'nn ve erkezistan'm fakir kylerinde
aklktan krlnaa namzet ocuklar bazen ebeveyn tarafndan
istekli verilmitir. Esas Hristiyan ocuklar seilmekle beraber,
Bosna ve Arnavutluk'ta Mslmanlar'dan da alnrd. Deviti
lecek ocuk zenin aileden, ayan ve eraftan olamaz. Ya:lar 8-18
arasmda olacak. Bunlara gulame veya guZarn denirdi. Daha
kkleri irhor (st ocuu) ve bee (ocuk) olup devitil
mesi yasakhr. ehir ua, manashr rencisi ve bir zenaatde
alanlar devirilemez. Toplanan genlerin adedi iki ylda
ortalama olarak 3000-5000 civarnda (16. yzyl) hesaplanrn
hr.49 Bu seilenler uzun bir yolculuktan sonra Edirne, Istanbul,
Galatasaray ve Top kap' da Enderun'a ayrlmak iin seime tabi
tutulur, en kabiliyetli grnen ve gze batanlar Enderuna ayrldktan sonra dierleri Anadolu ve Rumeli'nin yakn kylerine gnderilirdi. Burada hem alr hem de memleketin hayat
ve adetlerine bir ailenin yannda intibak ederlerdi. Arhk slami
terbiyeyi alp bir miktar Trke renenler (bulunduklar ktandan
49
Halil nalck, dari Tekilat Tarihi, (Ders Notu), SBF Yayn Brosu, s. 77.
Eskikitaplarim.com
Karagz
242 -
ya gre) kendilerinin kaytlarm tutmak ve nezaret etmekle grevli olan Ocan iki byk zabiti, Anadolu ve Rumeli aalar
tarafndan merkezdeki acemiolan klaZarna sevkedilir ve
Ocaa girmi olurlard. Acemiolanlkda gsterecekleri sehat
ve kabiliyete gre yenieri klalarna ve ordusuna alnrlard.
Terfihleri de liyakat esasna gredir ve belirli yatan evvel evlenemezlerdi. Bosna'nn, Arnavutluun, Kafkasya'mn ve
Mora'mn uzak kylerinden devletin hayatna hkmeden, ama
hkmdarlardan baka efendileri olmayan byk vezir ve kumandanlarn
birou
bu ekilde yetimitir. Sokullu
Mehmed Paa dahi bir idareci olarak Enderundaki devrne
ler arasndan yetimiti. Ancak 16. asr sonlarndan itibaren kapkulu askeri gene Anadolu ve Rumeli'nin yerli halk, zellikle
Trkler arasndan kan genlerden meydana geldi. Ocan bozulma dnemi devirme geleneinin kalkmasndan sonraya
rastlar. Demek ki Yenieri ocann tarih iinde~ baarlar ve
yozlamas,
baz
dncelerin
(mesela Isnail Hami
Danimend) tersine Trklk veya Trk olmamak gibi sebeplere
balanamaz. Bu bozulmann nedenleri ve gsterdii gelimeye
deinelim. Devirme sistemi zgn bir emperyal kurumdu ve
dahiyane bir gelimeydi.
Daha 15. yzylda yenieriler imparatorluk'ta iktidar sahibini ve siyaseti tayin eden nemli bir odak noktas haline geldiler.
Fatih'in lmnden hemen sonra, II. Bayezid'i Cem Sultan'a
kar desteklediler. Ayn ekilde ehzade Selim'i (Selim I) babasna kar destekleyip tahta geirdiler.
Clus balileri saltanahn banda hkmdar adna veziriazam ve defterdarla yenieriler arasnda bir pazarlk konusu halini almh. Hakikatte yenieriler devlet adamlar arasnda yahut saraydaki iktidar mcadelelerinde entrikalara vasta oluyorlard. Onlarn bu rol daha II. Murat zamannda aka
meydana kmh. II. Bayezid'in lmnde shak ve Zaanos
Paalara alet oldular. II. Selim devrinde (1566-74) Sokullu
Mehmed'in iktidarn ypratmak isteyen Lala Mustafa Paa iin
alhlar. Kanuni'den sonra valide sultanlar ve haremin devlet
ileri zerinde nfuzu oalnca, onlarn entrikalarna alet oldular. Neticede 16. asr sonlarnda ve 17. asrn ilk yarsnda yenieriler aktan aa devleti kendi tahakkmleri alhna soktu-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
243
lar. 50 16. yzyln ilk yarsnda, IV. Murad'n diktatrlk devrine kadar defa padiahlar tahhndan indirdiler ve birinde II.
Osman' (Gen Osman) rezilane hareketlerle katlettiler. 16. yzylda yenieri aal hatta sadaret makam, Enderunlulardan
ok ocan mensuplarna veriliyordu. Ordu artk Osmanl ynetiminin odak noktas haline gelmiti.
Balangtan beri Osmanl devlet adamlar ve zellikle Koi
Bey Risalesi ordunun bozulmasnda duraklamay grmler
ve ordunun slahatru el~ almlardr. Gerekten de ordunun
bozulmas baka olaylarn bir sonucu ise de zincirleme etkileri
de olmutur. Bunda Tirnar sisteminin bozulmas etkin olduu
gibi, ateli silahlarn icad, srurlarn savunmasndaki glkler
dolaysyla ortaya kan emperyalist paradoks eyalet ve kapku
lu ordusunun dalmasnda etkin olmutur. Maliyedeki darlk
genileyen kapkulu ordusunun ulUJelerinin muntazam denmesini gletiriyordu. 16. yzyl sonlarnda bazlarna ulufe
yerine dirlik verilmeye baland. Bu ise eyaletlerde toprak ihtilafru arthrd. Eyalet ordusu da ilemez hale gelmiti. yle ki
devletin asl gcn tekil eden ve Kanuni devrinde 100.000
kiiyi aan eyalet ordusu, 150 sene sonra 20.000 kiilik bir ba
bozuk alay haline geldi. Bu ordunun yeri kapkulu ocaklar tarafndan doldurulamad. Zaten ulUfe denemernesi ve Ocak
zerindeki disiplinin kaybolmas, kapkulu arasna esnaf
makulesinin dolumas gibi gelimeler tutucu ve sk sk ayaklanma karan bir messese dourdu. Kanuni devrinde 14-16
bin kiilik bir kuvvet olan yenieri ordusu, 17. asr banda
40.000 kiilik lzumsuz ve a bir kalabalkt. Dnyadaki bu ilk
daimi ordu, Avrupa ordularna nazaran teknolojik stnl
n kaybedene kadar rakipsizdi. Fakat geri bir askeri nizarn ve
geni srurlarn muhafaza edilmesi problem oldu. Koi Bey
Risalesi'nden de anlalaca zere daha 16. asrda eyalet ordusunun yok olmaya balamas, kapkulu ocaru azdrm,
maliye ve devlet idaresi zerinde Demokles'in klc haline getirmiti. 1584 de para raykinin% 100 d bunlarn ilk byk isyanna sebep oldu. 51 Ancak IV. Murat ve ardndan Kp-
50
51
H. nalck, Ottoman Empire, s. 92 ve dari Tekilat Tarihi, s. 91-2.

H. nalck, ''Ykseli Devri Osmanl Ekonomisine Umumi Bak", Trk
Kltr, VI/68, Haziran 1968, s. 539.
Eskikitaplarim.com
Karagz
244 -
rller dnemindeki iddetli sindirmelerle eskiye dn sala

nabildi. Eyalet ordusunun Beylerbeyilik, Sancak Beylii,
Subalk ve Sipahilik hiyerarisi bozuluyordu. Bu ordunun bozulmas ve Celali isyanlar srasnda soyguncu sarca ve sekban
gibilerin orduya girmesi ile kul gelenei geriledi. Askerin say
snn artnda isizlii nlemek ve ordunun teknolojik gerilii
ni asker saysyla karlamak gibi nedenler aranmaldr. Yenieri ordusu 1826 da kanl bir i savala kaldrld. Benzer deneyimi Rusya; ar Petro zamannda ayn nitelikteki bir tekilat, tfekileri (strelitsiy) kaldrarak vermiti. Osmanl hkmdarlarnn bu oca iki yz yldan beri istekleri hila&na kaldramay
lar geleneksel devlet sisteminin merkezi modern bir orduyu
besieyecek ve kuracak durumda olmarnasyla aklanmaldr.
Kapkulu askerinin yaya ksm olan Yenieri Oca ile Sipahiler, Topular ve Cebeciler arasnda iddetli bir rekabet vard.
Bu rekabet normal zamanlarda muhtelif nedenlerden dolay
kanl bakl kavgalara, kriz zamanlarnda' ise saray ve devlet
adamlar arasnda rakip gruplarla btnleerek kanl isyanlara
ve kent-ii savalara dnrd.
Yenieri Oca 196 adet orta ve blkden meydana gelmekteydi. Yenieriler arasnda en gl ba; orta yoldal ve
ayakdal idi. Her ortahln ayr bir nian vard. stanbul'da
,olsun yahut i vilayetlerdeki kaleler ve snr kalelerinde olsun
her yenierinin ktk defterinde kayd vard ve bu defterler
yenieri aas'nda bulunurdu. Yenierilerin 196 ortasnn 101
ortas cemaatli, 61 ortas blkl, 36 ortas sekban ortas olarak adlandrlrd. Cemaatli ortalarndan 60, 61, 62, 63'nc olmak zere drt ortann tm Saray ve stanbul muhafazas iin
adeta hassa alaylar olarak bakentte braklp, dierlerinin
iinden seilenler imparatorluun muhtelif kale ve kentlerinde
garnizon' hizmeti grrd. Bunlar Padiah adna muhtemel isyan ve direniiere veya ihanet ihtimali olan valilere kar bir
tedbir olarak oralarda bulunuyorlard. 61 adet blkl ortann
31 ortas ise stanbul asayiini salamak iin karakulluku
(karavuldan da gelebilir) olarak semt karakollarnda polis vazifesi grrd. Dier 30 tane blkl ortas da imparatorluun
muhtelif garnizon merkezlerinde idi. Sekban ortalar ise stan
bul ve Edirne civarndaki Padiah haslarnda yani miri iftliklerde bulunurlard.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
245
Yenierilerli en byk kumandan Yenieri Aas idi. Yenieriler ve acemi ocandan sorumlu idi. Makam S:leymaniye'deki Aakaps idi. Sonra srasyla sekbanba, kulkethdas (yenierih~rin kurmay bakan durumunda), zaarezba
gibi byk subaylar vard. Bundan baka baz ortalarn komutanlar, komuta hiyerarisinde ncelik sahibi idi. rnein 71.
orta kumandan olan seksoncuba, 68. orta kumandan olan
turnacba ve 14., 49. ve 67. ortalarn komutanlar olan hasekiler ocan nde gelen subaylar olup kendilerine aalar denirdi.
Yaya askerin dnda nceden szn ettiimiz sipahiler,

topular, toparabaclar, cebeciler (cephane ve levazm sn
f), lamclar (istihkam snf, ayrca harpde kalelerin alhna
lam kazp kalenin iine girmek iin barut patlahrlard), humbaraclar gibi dier ocaklar vard.
Osmanl kapkulu ordusu hpk Romallar'n peditatus (piyade) ve equitatus (svari) askeri gibi belirli bir dzen ve disiplin iinde hareket etmitir. Sefere giden ordu yamacla
bavurmamhr. Bu, ordunun kendi iae sistemini sabote etmek
saylrd. Yolda tarlaya ahn brakan askerin ba vurulurdu. Bu
ilahi adalet duygusundan ok, ertesi yl ayn yerden geecek
ordunun bo, ekilmerni tarlalar ve boalm kyler ortasnda
kalmamas iindi. Pazarlama ve iae belirli bir disiplinle sala
nrd. (Srsat denen mecburl: pazarlama ykmlln ve
sefere katlan orducu esnaf hahrlaynz).
Osmanl Denizcilii
Osmanl donanmasna
gelince, bu konuya burada genel olaSelefi Bizans gibi, Osmanllar da Akdeniz'in

balsndaki lkeleri bashracak bir denizcilik teknii ve denizci
hayat tarzna sahip grnmyorlar. Ancak olaanst disiplin
ve rgtlenme Osmanl donanmasna 16. yzyl boyu dou
Akdeniz' de bir bahri stnlk salanmhr.
rak
deinilecektir.
Osmanllar ilk devirden itibaren ufak bir donannaya sahipti. Ancak Akdeniz' de kuvvetli bir donanmann .ortaya k,
Kanuni devrine rastlar. 16. yzyla kadar Osmanl donannas
"ektiri" denen hafif gernilerden mteekkildi. Fakat zamanla
Eskikitaplarim.com
Karagz
246 -
Venedik ve Ceneviz'e kar kalyon tipi gemiler inaasna ba

land. Bunlar kullanlan krek saysna gre firkate, kalita,
kadrga gibi isimler alrlar. Krekiler (jorsa), Hristiyan esirler ve kree mahkum olan veya cretle tutulan Mslmanlard. Nitekim avarz- divaniyye dediimiz vergilerin bir kalemini her haneden alnan kreki vergisi tekil ederdi. 16. yzylda Venedik ve spanyol kalyonlarn andran iki katl kadr
galar da ina olundu. Donanmann esasl ksmn buna ramen
hafif gemiler tekil ederdi. Osmanl donannas esasta btn
ada denizci devletler gibi korsanlk faaliyetlerini desteklerdi.
Gerekte Osmanllar Akdeniz' de gemi teknolojisi bakmndan
mutlak s~nle sahip olamamhr. 16. yzyl sonunda
Lepanto (Inebahh) yenilgisi (7 Ekim 1571) ile donanma rekabet gcn adamakll kaybetti. Arhk bah Akdeniz havzas
glenmi ve yaylma dnemine girmiti.
Gemi teknolojisinde ilk nemli deime 17. yzylda balad.
Bu devirde ilk olarak Cezayir-i garb ocaklar denen (Tunus, Cezayir) gemileri krekten yelkene geti. Esasen imtiyazl
eyalet statsndeki bu lke, Osmanl donanmasnn Akdeniz' deki vurucu gcdr. Bununla beraber Osmanl donanmasnn 19. yzyla kadar nemli bir siahat geirdii phelidir.
19. yzylda donanmann slah d borlanmann balca sebeplerindendir. zellikle Abdlaziz devrinde donanmadaki
gemi saysnn; personel, yan tehizat ve tamir ihtiyac d
nlmeden arthrlmas bir mali ykma sebep olmutur.
18. yzyln banda Marsigli; frikata bergende
(brigantin), galiotta, galer, mavna, orta batarda gibi
gernilerin Osmanl tersanelerinde yapldn bildiriyor.52
Osmanllar'n denizde ilk grdkleri gemilerin karamrsel
denilen ektirmeler olduunu belirtmitik. Bunlar Marmara iskeleleri arasnda yk tayan gvertesiz bir buuk direkli kk
nakliye gernileridir. Bunlarn bykl oturak denen bir l
ile belirtilir. 10-17 oturakl olanlarnafrkate (talyancafrigata)
denir. Her oturak bir krek olup, her krei 2-3 nefer kreki
52
Luigi Ferdinando Marsigli, Stato Militare deli Imperio Ottomanno, Haag.

Amsterdam 1732, Reproduktion- Akad. Druckeri Graz, 1972 (KramerKreutel) s. 139.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
247
kullanr.Frkatelerin en kklerine krlang denirdi. Son derece sratli ve hareket kabiliyeti yksek olan bu gemiler da
nk dzen deniz harbinde yararl olduklar gibi, karakol grevi
de grrlerdi. Bunlarn 18-19 oturakl olanlarna perekende
(talyanca brigantine) denir. 20-24 oturakl olanlar kalita
(talyanca galita) diye adlandrlr. 25-30 oturak~ olanlar kadrga adn alr. 26-36 oturakl gemiler batarda (Italyanca bas
tarda) olup, bunlarn her krei 6-7 krekitarafndan kullan
lrd.53 Bu gemilerin teknesi yksek ise mavna adn alrd. Kadrga tipincieki bu gemilere Akdeniz milletleri galer adn verirler. Mavnalara ise Venedikliler mahor veya galeazza derlerdi. Osmanl kalyonlar donannada en byk gemilerdi. Ancak sp~nyol ve talyanlar daha byn yapyorlard.
1588' de IspanyaHar 50'er toplu olann yapmlard.
Btn bu isimlerin talyan asll olmalarnn nedeni aktr.

teknik geliimini Akdeniz'in denizci milletlerinin ustalarnn retisi ve onlarn tekniinin taklit edilmesi ile baarabilrnitir. rnein denizciliimizde kullanlan u
birka kelimeye bakmak bile bunu gsterir. a larga = alarga, alla
banda = alabanda, via = viya, nisa = ssa, fonda = fonda, apoco =
apiko, arriva = arva, a lista = alesta, a quanta = aanta, gancio =
kanca, chima = ma, mazzane = mizane, testo di mora =
destemore, bas tarda = batarcia gibi.5 4
Osmanl donannas
Ak deniz donanmasnn dnda bir de ince donanma denilen Tuna Nehri donannas vard. Bu nehir donannas zerinde
de duralm. nce donanmada; uurma, varna baifteleri,
aktarma (nehir muhafaza gemisi), stak (nakliye gemisi,
sekiz krekisi vard). ete kay (top eker), brolik, amlca
(nakliye gemisi), kancaba, ayka (Rus kazaklar ay ka der 2050 muharip alr, Ozi veTuna'da iler), ahtur, krlang, hafif frikate ve kalita gibi kk ve hafif gemi ve mavna tipleri
kullanlrd. Tuna kapdanl Vidin (Bulgaristan'da) ve Budin
(Macaristan) arasndaki blgeden sorumlu idi. On adet firkate
ve bini akn donanma azebi ile bu nehrin gvenlii salanrd.
Tersane Rusuk'ta idi. 16. asrda Frat zerindeki kontrol iin
Mehmed kr, Esfar- Bahriyye-i Osmaniyye, Birinci Cild, stanbul Karabet Matbaas, Sene 1306, s. 164 vd.
54 Age, s. 147' den.
53
Eskikitaplarim.com
Karagz
248 -
Birecik'te de bir tersane kuruldu. Frat nehri komutanma Basra

kap d an deniliyordu. Tuna kapdanlnn nemli iki yardmcs
girdablar aas ve aklar aas idi. Tuna nehri ulammn
dzeyi bize bu blgede kentler, ulam ve ticaret hakknda da
fikir verir. 16-18. yzyllardaki Tuna ularn bize Budin,
Belgrad, Vidin gibi merkezler arasnda nemli bir btnleme
ve yo~n ilikiler sistemi bulunmadm gsterir. Esasen Avus!Urya Imparatorluu bile Tuna ulamm ancak 18. yzylda
Imparatorie Maria Theresia dneminde gelitirebilmiti.
Osmanl donanmasmn en byk amiri kapdan- derya'dr
(kapdan paa). Ekseriya vezir rtbesinde olup, Divan- Hmayun yesiydi. Bu makama zengin bir vezirin getirilmesine dikkat edilirdi. cabnda, donanmamn donatrnma katkda bulunabilecek (bor olarak) kadar dnyal olmalyd. Kapdan Paa'nm yardmcs patrona (vice-admiral) ve sonra riyale
talyanca reale (rear veya contr admiral) idi. Bu en
yksek komuta heyetini meydana getirmekteydi. Kapdan Paa'nn bugnk Hali'de tersanede bir miri saray vard.
Kapdan Paa Divan da burada toplamrd. Kanlarya ve tersane hizmetlerinde yardmcs tersane kethdas olup, meslekten tecrbeli bir denizciydi. Tersanenin mali sorumlusu bu
memur idi. Oniki Adalarn ve Kbrs Adas'nn on bir sancak
halinde Kapdan Paa'ya bal olduunu biliyoruz. Bunlarn
sancakbeyi rtbesindeki amiralleri gemileriyle Kapdan Paa'ya Anadolu'da eme, Rumeli'de Navarin Liman'nda kat
lrlard. Adeta timarl ordusu gibi; levendler sancakbeyleri
rtbesindeki amirallere, onlar da beylerbeyi olan kapdan- deryaya balydlar. Kasmpaa' da da tersane azeblerinin kald
bir kalyoncu kias vard. Kapdan Paa EyaZeti u sancaklardan meydana gelirdi; Gelibolu (merkez paa sanca),
Ariboz, Inebaht, Midilli, Sack, Kocaili, Karlili
(Mora'da) ... Bu sancaklar birer kalyonla donannaya katlrd.
Rodos be ve Mystra (Mora'da) ise iki adet kalyonla itirak
ederdi. Bundan baka Sakz Adas, Mehdiye (Libya' da), Kb
rs'ta Lefkoe~ Baf, Girne sancaklar vard. Kapdan Paa bu
geni alanda 33 aday iltizama verirdi. Cezayir, Tunus korsanlar ve Kefe donanmalar yardmc kuvvetlerdi. Korsanlk 18.
yzyla kadar btn devletlerde olduu gibi Osmanllar'da da
vurucu g olarak himaye edilen bir denizcilik tr idi. H.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
249
1017'de (1608 M.) Osmanl donanmasnda 138 zaim ve 1434

timarl levend olmak zere 1572 kl vard. 55
Bir gemide reis, odaba ve aba komutan idi. Bir
gaZerde ise bey, gardiyanba ve reis en yksek rtbeli
komutand. Byle bir gemide 327 adet personel vard. Azebler,
donanma ve tersane azebi olarak ikiye aynlrd. Bunlar dai.ni
askerdi. Ayrca aylak denen cretli askerler de vard. Don~a hizmetindeki askere umumen levend denirdi. talyan
ve spanyollar'n aksine Osmanllar gerek denizcilik gelenei
ni miras olarak alamamlardr. Ayrca ne Bizans ne Selukller
ne de Memlukler bu konuda kayda deer gelimeler gstermi
ti. Ancak yeni gen nfus ynlarnn denizcilie geii,
maribi lkelerin destei ve kara ordularndaki gibi bir disiplin
ve rgtlenme Akdeniz'in dousunda ilk elde bir egemenlie
imkan salad. Zaten bu evrede denizcilikte ileri bir lke yoktu. zellikle Akdeniz adalarndaki Venedik egemenliinin ahali zerinde yaratt bask, Osmanl fetihlerini kolaylahrc bir
rol oynad. Ama denizcilikte Akdeniz 16. yzyldan itibaren
umumi bir kntye girmiti ve Osmanl denizcilii de bu knty yaad.
Tersanenin en byk memurlar ise bata tersane emini,
tersane kethdas, tersane aas, liman reisi, tersane reisi, tersane defter emini, tersane defter kethdas, ruznameci ve icare katibi gibi grevlilerdi. Hali ve Kasmpaa
blgesinin gvenliini salamak da donannaya aitti.
Osmanl donanmasnda slahat hareketi N avarin felaketinden sonra balad. 1867 Nisannda ise, Kapdan- deryalk
tamamen kaldrlarak Bahri ye Nezareti kuruldu.
Buraya kadar Osmanl devletinin merkezi hkmet rgtn ksaca gzden geirmi bulunuyoruz. Bundan sonra eyalet
idaresi ve kentlere geebiliriz.
55
Age, s. 139.
Eskikitaplarim.com
Karagz
250 -
H. Osmanl Eyalet daresi

Osmanl ynetim sistemi hakknda siyaset biliminin babas,
Rnesans talyas'mn parlak diplomah Machiavelli ilk analizi
yapmhr. Akdeniz'in dousunu Toscana Elisi veya Venedik
balio'sunun raporlarndan tamyan bu dnrn betirnlemesi,
fazla uzun boylu dnlmeden gnmzde bile etkilerini
srdryor ... Rnesans Avrupas'nda biri daha vard aym dnceyi tayan; Avusturya imparatoru'nun stanbul sefiri
Ogier Ghiselin von Busbecque... Bu 16. yzyl adamlarnn fikirleri
yle zetlenebilir:
h1tfu ile ynetici olanlarn ynettii Osmanl

her paras, hkmdarn otoritesine sk s
kya baldr. Byle bir lke zaptedilemez. Ancak, edilirse idaresi ok kolaydr. Oysa bir sr feodal lordun krala kafa tuttuu bir Fransa kolayca zaptedilebilir. Ama orada tutunmak mstevli iin ok zordur". Tarih bu kehanetin tam tersini gsterdi.
Fransa gibi lkeler zaptedilemedi; Osmanl lkesi ise, 17. yzyldan sonra yava yavaerimeye balad. Ama hi bir mstevli
orada kolayca tutunamad. Daha 16. yzylda Osmanl ynetiminde belirli bir desantralizasyon gze arpar. Bu, geleneksel
devletin ve toplum sisteminin zelliklerinden ileri gelmektedir.
.
"Hkmdarn
Imparatorluu'nun
Geleneksel toplum, ulam ve haberleme teknolojisinde organik enerjiden (yani tamaclkta; kahr ve deve, haberleme
de; insan ve at gibi aralardan) yararlanan, gl bir merkezi
denetimin kurulamad, mali ynden zerk birimlerden oluan, brokrasinin dar kadrolardan olutuu, yaygn ihtisasla
mann bulunmad bir devlet sistemine sahiptir. Byle bir toplumda ynetimin abarhlacak llerde merkeziyeti olamaya.ca ve hatta bu terimin kullanlmasmn caiz olamayaca ak
hr. Ancak gsz birimler zerinde merkezi devlet bir otorite
ve ba kurabilir.
nk taradaki birimler aslnda bamsz olarak ekonomik
zenginlikten yoksundur. Ekonomik ynden zenginlemenin XI.
yzyldan beri grld Avrupa'da kk birimlerin giderek
gelenip bamszlamas sonucunda "feodalite" denen sistem
domutur. Aslnda bu olay klasik feodaliteden ok bamsz
kk devletlerin kp yaayabilecek hayat kaynaklarna sahip
olmas sonucuydu. Fakat bir mddet sonra fazlaca glenen
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
dier
birimler
milli
krallklarn douu
251
tarafndan
yutulmaya baladlar. Bu, merkezi

veya glenmesi diye betimlenen
olaydr. edid istila ve almalar bir yerde hukuki syleme,
ast-st aras bir hukuki kurumlama ile yeni bir dnya yaratmhr. Dou Akdeniz havzasnda ise kk birimler kurak, bereketsiz topraklarda glenecek bir ekonomik kaynak bulamadlar ve bamszlaamadlar. Osmanl ynetimi bu blgede
hkmran olmutur. Onun iin, onu eski Roma, Bizans, Sasani
ve Ortaa Avrupas'ndaki arlman mparatorluu gibi dnmek ve ynetim sistemine bu ereve iinde yaklamak gerekir diyoruz.
lk devirlerde Osmanl hkmdarlar bir blgeyi idare etmek iin iki yetkili ynetici tayin etmilerdir. Bir bey (ilk anlarda suba) ki sultann icrai otoritesini temsil eder, onun yannda
da hukuki otoriteyi temsilen bir kad tayin edilirdi. Demek ki,
kadnn beyden bamsz olduunu dnrsek, eyalet idaresinde ikili bir denge ile hkmranlk tesis edilmi oluyordu.
Ancak bu emann ve mekanizmann devam ettiini dnmek
zordur. lk zamanlarda lkenin ok geni olmadn dnr
sek bu sistem ileyebilir. Eyaletlerin Tuna'dan Basra'ya kadar
uzand bir zamanda ise, bu mekanizma phesiz ki deie
cektir. O zaman eyalet idaresinde merkezi otoritenin lehine
olan bu tr bir kuvvetler ayrm acaba ne kadar zaman ve ne
lde devam edebiimitir diye sormak gerekmektedir.
lk Osmanl devrinde idari birim sancakh ve idarede sancak
temeline dayanan blmlenme, eyalet birimlerine ramen 19.
yzyla kadar devam etmi, ancak Tanzimat'tan sonra tarada
ki rgtlenme vilayet (eyalet) esasna gre dzenlemitir.
Osmanl tara idaresinde sancak temel birimken, 1361'den
sonra, zellikle Rumeli'de fetihlerin artmas, sancaklar zerinde
de bir kontroln tesisini zaruri kld. Birinci Murat lalas ahin
Paa'y ilk olarak Rumeli Beylerbeyi tayin etti. Bylece klasik
Osmanl idaresinde eyalet bir st rgtlenmeden ok bir kontrolc ve koordinatr fonksiyonlu birim olarak dodu ve idaresi
beylerbeyine verildi. 1393'de I. Bayezit Anadolu Beylerbeylii'ni tekil etti. 15. ve 16. yzyllarda sancak idari tekilat ve
kamu hizmetleri bakrnndan temel birim olmakta devam etti
ise de (rnein eyalet kads yoktu), bu yeni fethedilip kurulan
Eskikitaplarim.com
Karagz
252 -
sancaklar eyalet olarak birletiriliyar ve balarna beylerbeyi

tayin ediliyordu. Bylece 1520'de saylar alh olan eyaletler,
Kanurunin lmnde on alhya kh. 1610'da ise bunlarn says
otuz ikiye ulamhr. mtiyazl beylik statsndeki EflakBodan, Erdel (Transilvanya), Krm Hanl bu sayya dahil
deildi. Bu eyaletler; Rumeli, Anadolu, Rum (Amasya-Sivas),
Trabzon, Bosna, Karaman, Kefe, Dulkadir, Erzurum,
Diyarbekir, Musul, Haleb, am, Trablusam (Yani Lbnan), M
sr, Yemen, Cezayir-i Bahr-i Sefid (Oniki adalar), Cezayir-i
Garb, Kars (1580'de Kafkasya ftuhah dolaysyla beylerbeylik
oldu), Badat, Van, Tunus, Basra, Lahsa, Budin, Trablusgarb,
(Libya), Tamvar, ehr-izor, Kbrs'dr. 56
Sancak, tirnar sistemine dahil olan idare birimidir. Msr,
Basra ve Lahsa gibi eyaletlerde sancak stats uygulanmyordu. Buralarda Osmanl tirnar sistemi ve rfi
kanunlar uygulanmadndan bir tr zerklikleri vard. Macaristan fetihten sonra tirnar sistemine sokuldu (Eyalet-i Budin).
Sz edilen bu yar zerk eyaletlerde buna ramen yenieri
garnizonlar, kad ve defterdar vard ve bunlar merkeze her yl
"Salyane" denen belirli bir vergi derlerdi. Salyane eyaletlerinin
brnden fark, topran tirnar olarak askere tevcih edilmemi olmas ve beylerbeyinin adeta bir kral naibi gibi mahalli
lordlar (beyler) zerinde denetim kurmak iin gnderilmi ol-
Badat, Habeistan,
masdr.
Dou Anadolu Blgesi'nde ise mhim yerleme merkezleri
yoktu ve gebe halk yayordu. Burada sancak idaresi airet
eyhlerine verilmitir. Irsi lordluk grlen bu yerde hkmet
baz yerlere kad tayin ederdi. Ocaklk ve Yurtluk ve Malikanedivani denen sistemle idare edilen bu yerdeki airetler belli sayda askerle orduya kahlrd.
Eflak ve Bodan, Erdel, Dubrovnik, Grcistan,

erkezistan ve Kuzey Kafkasya'daki Kumuk amhall,
Ukrayna Kazak Hetmanl, (17. yzylda) Krm Hanl, Mekke eriflii ve bir sre iin Geylan Emirlii imtiyazl beylik statsnde olan yerlerdi. Bu drdnc kategori
lkelerden aada bahsedilecektir.
56
H. nalck, Ottoman Empire, s. l 06'daki cetvel.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
253
Tipik Osmanl eyaleti, tirnar sisteminin uyguland sancaklardan meydana gelen bir btndr. Yani sancak; askeri, idari,
mali ynden tirnar sistemi ierisinde Osmanl mparatorluu
nun tara ynetiminde ana birimdir. u kadarn belirtelim ki,
mparatorluun sancak taksimal nisbeten sabit kalmsa da,
eyaletlerin kompozisyonu ve says imparatorluk yklana kadar devaml deimitir. Hele 19. yzylda baz liman ehirleri
nin nemli lde gelimesi ve buna bal olarak ulam an
daki kaymalar, eyaletlerin mekansal organizasyonunda nemli
deimelere sebep oldu. 19. yzylda; Selanik Vilayeti'nin, Tuna Vilayeti'nin yeniden dzenlenmesi ve Aydn Vilayeti'nin
merkezinin zmir'e kaymas buna rnek olarakg sterilebilir.
Demek ki, bu deimelerde yeni fetihler etmen deildi. ktisadi
deimeler, mekansal organizasyonda baz maniplasyonlara
sebep oluyordu.
nce bir rnekle u noktay tebarz ettirmeliyiz.
eyaleti bugnk Trkiye vilayetlerinden ok daha
genitir. Bir iki istisnasyla (Konya, stanbul) bugnk Trkiye
Cumhuriyeti'nin vilayetleri esasen Osmanl sancaklarnn geniliindedir. Bir Osmanl eyaleti bunlarn veya drdn
birden ierirdi. rnein, Edirne Vilayeti; bugnk Edirne, Tekirda, Krklareli (Krkkilise) ve Trnova'y, Kastamonu Vilayeti; bugnk Kastamonu, Sinop, Bolu, ankr ve Zonguldak'
ierirdi. Bu tarz bir taksimaln gerek ve modern anlamdaki
merkeziyetilikle badaamayaca bir gerektir. Nitekim Tanzimat'taki dzenlemeden balayarak, zellikle ttihad ve Ter ak ki devrinde merkeze bal sancaklarn says arthrlmhr.
Bu olay bugnk Cumhuriyet ynetiminde sahip olduumuz
vilayet taksimatnn biimleniinin bir balangcdr. O zamanki
uygulamada "Elviye-i gayri mlhaka" diye anlan bu sancaklara; Karesi (Balkesir), ehrizor, Canik (Samsun) gibilerini rnek
olarak gsterebiliriz.
Her
Bir
eyden
Osmanl
Eyaletin sancaklara ayrldm belirtmitik. Beylerbeyi bunlardan birinde, Paa Sanca'nda oturur ve kaps halk ile konanda yaard. Eyaletde mali iler iin tirnar defterdan ve
hazine kethdas vardr. Beylerbeyinin de kethda ve tezkirecisi vardr. Bu memurlar onun bakanlnda beylerbeyi divanm
meydana getirirlerdi. Beylerbeyi ve divam; tirnar meselelerinin
zmler, ikayetleri dinler, gereken tedbiri alrlard. Vilayetle-
Eskikitaplarim.com
Karagz
254 -
rin toprak servetine gre, vali paalarn haslar az veya ok

olurdu. Valilikler iinde has geliri en zengin olan vilayet Msr
d, o yzden sorunu oktu bu salyane eyaletinin ... Beylerbeyinin Memluk beylerinden toplad vergiyi (Msr hazinesi)
merkeze yollar; bu cib-i hmayun denen padiahn ahsi geliridir. Fakat ekseriya bulran zaman hazineye bor diye verilir,
tabii geri gelmezdi. Bir dnem Msr hazinesinin toplanmas ve
gnderilmesi bile gecikmitir. Erzurum ve Van valilikleri de
byk makam idi. Erzurum Beylerbeyi merkeze danmadan
ran hudut valileri ile baz hudut sorunlarn grp zebilirdi. Erzurum Valisi yazmalarda evrak zerine kendi tura
sn ekerdi. Ayn ekilde Budin (Macaristan) Belerbeyi de,
Habsburg'larla muhabberatta bulunmaya selahiyetli idi. Kefe
sancak beyi Azak muhafz Paa'nn benzer yetkileri vard. Van
Valisi ise yurtluk ve ocaklk sahibi Krt airet beyleri zerinde
hakim idi. Onlarn yllk hediyelerini alrd. Bir beylerbeyi, tayin edildii vilayetin beylerbeyi haslar ile (ki bunlarn ne kadar asker karaca merkezce bilinirdi) asker karr, ayrca
kaps halkn, muhafzarn ve ailesini besler ve bir miktar servet sahibi de oludu. Bu hizmetkar ve muhafz alay o kadar kalabalk olurdu ki, zellikle 16. yzyldan itibaren "sarca", "levent" denilen bu muhafz ve babozuklar beslenemediinden
etrafta soygunlara baladlar. Tarihimizde kendi kap halk
drt-be bin ve daha fazlay bulan valiler vard ve bunlar tayin
edildikleri vilayete Naima'nn tabiriyle "bir ekirge srs, bir
asumani bela" gibi kerdi. Dier sancaklarn banda sancak
beyi vard. Sancaklar kazalara ayrlmtr. Her kazada, sancakta
olduu gibi, birbirinden bamsz suba ve kad bulunurdu.
Subalarn ynettii kazalarn alt kademesinde de timarl sipahilerin bulunduu kyler yer alr. Esasda gerek beylerbeyi
hass ve sancak beyi hass ve gerekse zeamet ve sipahi
timariar bir yerde toplannayp dank yerlere serpitirilmi
tir. Fakat bunlarn zamanla muayyen yer ve ellerde temerkz
ettii grlmektedir. Gerekte, bu lord brokratlar Osmanl
toplumunun en zengin ve kudretli snfdr. Prof. nalck'a gre;
"1500'lerde bir sancak beyinin yllk geliri 4 bin 12 bin dka altn arasnda deiiyordu. Oysa ayn dnemde Bursa'nn zengin
bir tccar drt bin altn servete nadiren sahipti" .57
57
H. inalck, a.g.e., s. 115.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
255
19. yzylda, yeni modern anlamda daimi ordu kurulana

kadar eyalet tekilalnn organizasyonunda en nemli faktr
askeri dzen idi. rnein 1475'de bin kapkulu sipahisi ve
all bin yenieriye karlk; Anadolu'da 17 bin, Rumeli'de ise 22
bin timarl sipahi vard. Kanuni devrinde kapkulu svarisi 6
bin ve yenieriler 12 bin kii iken, timarl ordusu 40 bin kiidir.
Demek ki, imparatorluun ikbal devrinde eyalet ordusu en
nemli yekunu tutuyordu. Ancak, eyalet ordusu bozulduka,
kapkulu askerinin nemi artmlr. Daha nce belirttiimiz gibi, geleneksel devlet, birok hizmetleri gtrmekte olduu gibi,
vergi toplamak ve maa demek gibi bnyesinin msaade
ederneyecei faaliyetleri yrtemez. Bu, modern anlamda bir
merkeziyetiliin olmayndandr. Ayrca, merkezi hazine
annda maa demesi yapamaz. Bu nedenle maa yerine belirli
bir kaynak tahsis edilir. Hatta bu gelire gre, belirli hizmetin o
memur tarafndan yerine getirilmesi istenir. Timarl sipahiler
bin akalk gelir iin bir cebel (atl ve silahl asker)le orduya
kallr. Subalar sancak beylerine, onlar beylerbeyine ve beylerbeyi de belirli menzilde orduya kallr. Bylece Anadolu ve
Rumeli'den gibi byyen bir ordu sefere kmaktadr. Benzer sistem baka lkelerde de grlmtr. rnein, Macar
toprak beyleri yanlarnda yaya asker getirir. Her yirmi adet yaya iin bir de atl getirirler ki, bu svariye Huszar (yirmilik) denirdi. Eyalet ordusu daha ok hafif svari askeri niteliindeydi
ve Osmanl ordusunun belkemiini tekil ederdi.
Osmanl ordusunun 17. yzyl sonuna kadar nemli bir blmn meydana getiren, imtiyazl eyaletlerin askerleridir.
Osmanl eyalet tekilalna bir istisna tekil eden bu eyaletleri
ksaca gzden geirelim.
Osmanl mtiyazl Eyaletleri

Eflak-Bodan:
Eflak (Vlahia) 15. yzylda, Bodan
(Moldavya) ise 16. yzylda Osmanl egemenliine giren ve
ahalisinin Ramence konutuu, modern Romanya ve Moldavya
Cumhuriyeti'ni meydana getiren iki blgedir. Bu iki blge de
haracgzar olmu ve mahalli hanedanlarn ynetimine
terkedilmiti. Bu iki eyaletin prenslerini ve gospodorlarn mahalli zadegan (Boyar'Iar) seiyorlar, Osmanl Padiah da seimi
Eskikitaplarim.com
Karagz
256 -
tasdik ediyordu. Bu nedenle zaman iinde Eflak ve Badan

ayan, Bab- illi'nin nde gelenlerini elde edip tahta geme yolunu setiler ve sk sk prens ve gospodorlar deimeye balad.
1711 Prut Sava srasnda her iki eyalet prenslerinin zellikle Badanda nl tarihi ve musikiinas Dimitri Cantimir'in
Byk Petro'ya meyletmesi; bu statnn deitirilmesine neden oldu. Bundan sonra, her iki blgeye stanbul'da, Fener'deki
Rum aristokrasisinden beyler tayin edilmeye baad. Bu nedenle stanbul Rum Patrikhanesi ve Rum aristokrasisi, blgede
baskc bir fonksiyon yklendi. Bu tutum ve durum dolaysiyle
Romenler Fener'in dman oldular. 1821'de Yunan isyan patlak verince, Bab- Ali yeniden yerli zadegandan beyler tayin etti. Ancak Rus arl'nn blgede nfuzuartt ve 1861'de her iki
blge Romanya Prenslii haline getirildi. 1878 Berlin Kongresi
ile de Romanya bamsz krallk oldu. Romen kilisesinin Fenerli Rumlarn idaresi dneminde bamszlk eilimi dodu. Btn bunlara ramen nl Romen tarihi Nicolai orga'nn da
dedii gibi; Osmanl egemenlii Romen Ortodoks Kilisesi'nin
ve kltrnn erimeden aamasna, latin karakterinin devam
etmesine ve modern Romen Ulusu'nun oluumuna byk katklarda bulunmutur.
Erdel Beylii: Bugn ksmen Macaristan, ksmen de Romanya'da bulunan bu blgeye Transilvanya (orman boyu) da denir.
Daha 1526 Moha Meydan Sava'nda Erdel zadegam Macar
Kral Layo'a olan kinlerinden ve kar atmalarndan dolay
Yano Zapolya'nn bakanlnda Osmanllar' a biat etmiti. O
devirden beri Osmanllar Erdel'i iilerinde bamsz bir imtiyazl beylik haline getirdiler. Ancak idaresi bir ek harredann
elinde deildi. Krallk Erdel zadegannn seimine ve Osmanl
Saray'nn tasdikine baldr ki Erdel beyleri, daima muhtelif
hanedandan olagelmilerdir. Erdel svarisi garb cephesi sava
larnda Osmanl ordusunun yardmc kuvvetlerinden biriydi.
Erdel beyleri de, Eflak-Bodan gospodorlar gibi sadrazarula
yazrlard. 1683 Viyana bozgununda burada Trk nfuzu
azald ve 1699 Karlofa Antiamas'yla Avusturya'ya brakld.
Erdel blgesinin Osmanl dnemindeki zerk ynetimi orta
Avrupa ve Macar tarihi bakmndan birka nemli sonu dourdu. Evvela, Erdel'de doup glenen protestan mezheplerinden biri "olan "nitarizm" Osmanllar devrinde grd hi-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
257
maye ile tutundu. Bu, Macar ulusunun nemli bir blmnn

katalik kilisesi ve kltrne kar direncini salad. kinci olarak, Erde! aristokrasisinin ve halkn Macar kltrn devam
ettirmeleri, onlara Avusturya devrinde Almanlahrma srecine
kar Macar ulusalcln koruyabilme olana verdi.
Dubrovnik: Ragusa Cumhuriyeti de denir. Adriyatik kysm
daki bu ehir cumhuriyeti 15. yzyldan beri haragzar olup
Osmanl himayesisayesinde Venedik ve dier talya ehirlerine
kar ticaret emniyetine sahip oldu. Ayn zamanda gney Slav .
ve Rnesans talyan kltrnn kaynamasna da yardmc oldu. 1815 de Avusturya'ya geene kadar da bu roln srdrd.
Dou tarafnda
Kafkas da kabilelerinin kontrol Kumuk

gibi otonam bir emir araclyla salanyordu. Dier
yandan Arap Yarmadas da Hicaz Emirlii peygamber soyundan gelen Mekke eriflerinin idaresine braklmh. Ancak, Hicaz Emiri, Osmanl garnizonunun gzetimi alhnda olup, bedevi
kabHelerin zabt-u rabt altna alnmasnda rol vard.
amhal
Krm Hanl: mtiyazl beylikler statsncieki dier bir yar

mstakil devlet Krm Hanl' dr. Bu devletin iktisadi, sosyal,
idari yapsnn geirdii deimeler konumuz asndan ilgintir. Krm Hanl Osmanl hakimiyetine 1475'de girdi. Bu andan itibaren Kefe Sanca dorudan merkeze baland. Burada
bulunan vali ve garnizon, bir tr gzetim ve denetim grevine
sahipti. Esasen Krm Hanl Ceneviz elindeki sahillere Osmanl hakimiyetinin sayesinde hkmedebilirdi. Hanln ba
kenti Bahesaray'd. Hanlk, Giraylar Hanedan'nn elindeydi.
Giraylar, Cengiz soyundan geliyordu. Bu statlerini nemle belirtmilerdi. (Halef'ul Selatin'ul Krrniyye ve erif'ul Ha_vakin'ul Cengiziyye). Giraylar, Osmanl soyu tkendiinde, Imparatorluun ynetimi iin namzet hanedand.58 Giraylar Hanedan'nn hangi yesinin Krm tahtna geleceine Osmanl
sultanlar karar vermitir; ancak egemenlik devaml olarak ayn
ailede kalrnhr. Krm Hanl, Bender erkesleri ve Ukrayna
zerinde de Osmanl Sultan adna kontrolc ve hkmran ol58
Bu yaygn mythos ve iddiay A.D. Alderson ve J. Hammerkabul etmiyorlar.

Ancak her iki yazarn gzden kardktan olaylar vardr. rnein, II. Mahmud'a
kar ayaklanan Yenierilere, "Hanedann son yesini katietmek mi istersiniz"
dendiinde, kalabalk "Giraylar getiririz" demilerdi.
Eskikitaplarim.com
Karagz
258 -
mutur.
1739 Belgrat Antiamas'na kadar Moskova arlar

protokol ynnden stanbul'un muhatab olmadklarndan d
ilikileri ve eli teatisi Krm ve Rusya arasnda yaplyordu. K
rm Hanl bir dizi d lkeyle eli teatisinde bulunmu hatta
Eflak ve Erdel gibi daimi elilikler de kurmutu. Ancak d politikasn Osmanl. sultanlarnn kar ve eylemiyle paralel yrtmesine dikkat edilmitir. Krm Hanl'nn brokratik rgt ve kanlarya dili, Osmanl devlet ve brokrasi geleneinin
iddetli etkisi altnda idi. 59 yzyllk Osmanl egemenlii sayesindedir ki, Krm Hanl'nn devlet tekilat ve iktisaditoplumsal durumunda gebelikten yerleik tarm toplumuna
doru baz deimeler grld. 15. yzyl sonuna kadar Krm
hanlarnn belirli bir sistem olmadndan, sregelen taht kavgalar da Osmanl dneminde bitmitir. Krm ham Osmanl
Sultan'nn, vassali idi. Ancak, Vezir-i azam ve Han'n ilikileri
belirsiz olduundan, komuta-karar konusunda, Sultann bulunmad yerlerde anlamazlk kyordu. Bu iliki tarihi bir
cilve olarak; Krm hanlarnn soyundan gelen Tevfik Paa'nn
son sadrazam olmasyla kendini gstermi gibidir.
Krm Ham tam otoriter bir hkmdar deildi. Altnordu
devrinden kalm dier hanedanlar, bata Kara denen drt
byk aile ve ulanlar, mirzalar, seyit ve beyler nemli kararlara itirak ediyordu. Bu kurultay tpk Polanya diyeti gibi idi ve
oybirlii gerekirdi. Her byk muzann kendi ulusu vard.
Ulus arazisinin vergileri, damga resmi, gmrkleri onlarca toplanr, sadece onlarn srleri otlaklardan yararlanrd. Ulus topraklar cemaatin ortak mlk saylr, birlikte ekilip biilirdi.
Han'n memurlar buralara giremezdi. Her ulusun bandaki
mirza harbe belirli sayda askerle katlrd. Krm ordusu, yardmc hafif svar ktalaryla Osmanl sava gcnn nemli
bir blmn olutururdu. Bununla birlikte kefe ve ona tabi
Sudak gibi yerler merkeze bal sancakt. Yavuz Selim'in de
ehzade iken ynettii bu sancak Krm Hanl'n denetirdi.
Burada top vard ve hanlk arazisinde ar toplar yoktu. Gene
mstahkem kaleler de yoktu. Azak Paas da bir mstakil garnizonun bandayd ve kefe gibi bu blgede hanlk snrlar d-
59
J. Matuz, Krim-tatarische Urkunden im Reichsarchiv zu Kopenhagen, Klaus

Schwarz Verlag, Freiburg 1976, s. 83.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
259
ndayd. 16-17. yzylda Krm'a Osmanl saray terifah,

ilmiyye ve yarg sistemi ve ateli silahlar girdi. Kapkulu askeri
vcuda getirildi. Ayn zamanda gebelikten topraa yerleme
balad. 60 Bu andan itibaren eski ulus beylerinin yannda, bu
yeni hizmetlerin ortaya kard bir aristokras daha dodu. Bu
gibi hizmetlerde eski Ceneviz aileleri de kullanld. Ornein
1505-07 yllarnda Mirza Vitsenti, Litvanya'daki Krm elilii
grevini yerine getiriyordu.
16. yzyla kadar hayvanclk, zellikle atlk lke ekonomisinin esasn tekil ediyordu. Moskova Knezi III. Vasil'e Han
Saadet Giray; "Savasz yaayamayz, geimimiz budur" demi
ti. Gerekte, Moskova devletinden alnan ty (vhod) denen
har a yannda, Karadeniz esir ticareti de Krm'n elindeydi.
16. ve 17. yzylda sistem deimeye balad. Her eyden
evvel sahil tarafndan meyvaclk, baclk, step tarafndan da
ziraat balad. Alnan esirler, halk devaml seferde olduundan
servaj usul ile toprakta alhrlmaya balad. Bu andan iti~a
ren Krm; tahl, meyva, deri ve st mamlleri bakmndan Istanbul'un ve hatta tm dou Akdeniz'in geim kaplarndan
biri olmutur. Sahip Giray devrinde tekil edildiini belirttii
miz "kapkulu ordusu" da erkesler' den kurulmutu. Ancak bu
ordu, Han'n mrzalar zerinde hakimiyet kurmasn salamak
tan ok, Osmanl Saray'nn hakimiyetini pekitirdi. nk
iinde mhim miktarda Kefe valisinin gzetimincieki yenieri
bulunuyordu. Krm Ranlar, Moskova kadar Polanya ile de
mcadele ehni ve bu iki devleti birbirlerine kar kullanm
lardr.
lke devaml sefer halindeydi. Her yetikin erkek svari idi

ve gerek Avrupa cephesi, gerekse ran harblerinde Osmanl ordusunun en byk destei bu hafif svari kuvvetleri idi. 16.
yzyl sonlarnda Don ve Zaporojye Kazaklar'nn ateli silahlarla donatlmas, Krm ordusunu bu cephede mkl duruma
sokmutu. Dier yandan sonusuz ran harplerinin insan erit60
Martin Bronevskiy, Tartariae Descriptio, adl sefaretnameden "Krm" adyla

eviren: K. Ortay l, Ankara 1969. 16. yzylda Polanya'nn Krm setiri olan M.
Broievskiy bu eserinde muhtelif yerlerde gebeliin bulunmadn ve topraa yerleik bir dzenin grldn yazar.
Eskikitaplarim.com
Karagz
260 -
OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA >RGT
mesi, Krm Hanl'nn Bab- Ali' den daha evvel, ordu da ve

dier alanlarda Avrupa usUl reforma sevketti. 18. yzylda
ordusunun dzenlenmesi iin Rus teknisyenleri
Krm
celbediliyor ve hatta bizzat ahin Giray, kalgayl (veliahdl)
srasnda Rusya'da askerlik tahsil ediyordu. Fransz Edebiyal'ndan eviriler ve hayat tarzndaki deiiklikler bunu izledi,
Baran de Tott'un gzledii gibi sarayda oynanan Malyer
oyunlar bu cmledendi.
Topraa yerleilip tarmsal faaliyetler attndan, Rus igali
(1783) burada feodal bir dzen bulmutu. Eski feodallerin arie Katerina tarafndan tannmas ile bu igal tamamland. "Aynal Kavak Tenkihnamesi" ile de, Osmanl Sultan hilafet haklarnn tannmas arh ile bu ilhak tand...
mtiyazl eyalet statsne giren dier eyaletler Cezayir'i

Garb (Tunus, Cezayir, Libya) idi. Osmanl ynetimi zellikle
toprak kaybna urad 19. yzylda elden kan lkelere ilk
elde bu staty vermi, ancak klasik dnemin tersine bu, fiili
bir bamszlk olmutur.
Nitekim 1861'de Romanya, 1878-1908 arasnda Bulgaristan,

(1878'e kadar) ve Msr Hidivlii emaret-i
mmtaze statsnde saylyordu. Bu lkelerin hkmdarlar,
olaanst yetkili bir vali (vice-roi) gibi grlmektedir. Ancak
bunun pratikte hi bir anlam yoktu ve geleneksel birliin kat
zerinde devam idi.
Karada, Srhistan
Osmanl
eyalet ynetim sistemi,
amzdaki sonular
ba-
kmndan ok nemlidir. Trkiye Cumhuriyeti kadar, mpara

torluun bir zamanlar vilayeti olan
temin kalnhlar grlmektedir.
Eskikitaplarim.com
baka
lkelerde de bu sis-
Karagz
Blme Ek:
OSMANLI DEVLETi'NDE KADI

Osmanl Devleti'nde beylik dneminden beri fethedilen yerlere hukuku temsilen bir kadnn, idareyi temsilen
bir subann tayini, yerlemi bir gelenekli. Osmanl kads islam devletleri iinde zgn bir yeri olan adiiye ve
mlkiye grevlisidir. Memuriyeti, kendinden nceki islami asrlardaki meslektalarna gre daha geni yetkilerle
donatlmtr. Ayrca tahsili, meslee geii ve terfii itibariyle de gelimi bir hiyerariye ve kurallar btnne tabidir. ilmiye snfr1a mensup olan Osmanl kads son islam devletinin geni ve renkli corafyasndaki temsilcisi,
bu dnyay batan sona en iyi tanyan memur tipidir ve
bu devletin hukukular snfn ahsnda temsil eden
meslek adamdr. Meslee girii, terfii, tayin yerlerindeki
eitlilik sebebiyle btn devlet grevlileri iinde kaza
silkine girenierin hem Osmanl devlet ilerinin mali, idari,
askeri kompartmanlarn hem de Anadolu, Rumeli co
rafyasnn birok noktasn tanmalar kailmazd. Ne
yazk ki Osmanl kadlarndan gnmze ulaan ahsi
hatra, mtalaa ve gzlem gibi malzeme hemen yok denecek kadar azdr.
Osmanl kadsnn
mlki, beledi, mali, askeri ve adli

kapsayan grevleri gz nne alnrsa onun kadar geni bir grev alan bulunan bir baka memur olmad gibi memuriyet kampartman ve ahsiyeti onun
kadar eitli olan da yoktur denebilir. ilmiye snfndan
dr, er'i hukuk adamdr, ancak mlki erkan iindedir.
sahalar
Eskikitaplarim.com
Karagz
262 -
OSMANLI DEVLETiNDE KADI
Btn ynetici zmre gibi askeri snfn bir yesidir (vergiden muaf ynetici imtiyaz ve yetkileri vardr), fakat bir
yerde ynettii Mslman halkn dahi merkezi devlet
karsnda szcs odur. er'i hukuku uygulamakla vazifeli olmas sebebiyle merkezi hkmet memuru olduu
kadar ahalinin de devlet karsndaki temsilcisi ve szcs durumundayd. Mesela Pazar yerinin deitirilmesi,
baz derbentilerin muafiyet talebi gerektii zaman bu talebin merkeze arzedilmesi onun vazifeleri arasnda idi.
Gayrimslim ahalinin yaayma dahli yoksa da o zmrenin de hukukunu gzetmek ve mali ykmllklerini
yerine getirip getirmediklerine dikkat etmek zorundadr.
siyaset
Kadlara
cezas
uygulanamazd.
Adaletnamelerden birinde, kadlardan grevlerini doru
luk ve adaletle yerine getirmeyenierin "dibekte dvlp
helak edilecei" gibi, muhtemelen Cengiz yasasndaki
asil snfn kannn aktlmayaca prensibine dayanan bir
garip ceza tehdidi sadece bir an'ane olarak yer almaktadr.1 IV. Murad'n Badat Seteri srasnda iznik kadsn
yollar temizlennedii iin idam etmesi protesto edilen
bir eylerndi ve Kanuni Sultan Sleyman'n Kzl Yenicesi
Kadsn menzil parasn almas yznden astrmas d
3
nda2 bu kuraln ihlaline de pek rastlanmaz. Bir dier
husus da 15-17. yzyln kadsnn 18. yzylda yaanan
deiime uyum salamasdr. 19. yzylda ise daha farkl
bir kad tipi ortaya kmtr. 20. yzyln banda kadlar
Osmanl Devleti'nin adiiye sistemi iinde yine farkl bir
yer igal etmektedir. Bunun iin de messesenin tarihi
evrimi son derece ilgi ekicidir.
Tarihi Geliim: Kaynaklarm verdii bilgiler daha
Sultan Orhan zamannda kadlarn eitimi iin ilk medresenin kurulduunu gsterir. Fakat Osmanl devlet ve top1
2
H. inalck, "Adaletnameler", TTK Belgeler, 11/3-4, 1965, s. 106.

Feridun Bey, Mneat, , s. 567.
i. H. Uzunarl, Osman/i Devletinin ilmiye Tekilati, TIK Yay.
Ankara 1965, s. 107.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYU -
263
. lum sisteminde tedris, kaza ve ifta mesleklerinin ay

rm, derecelenmesi ve rtbelerin muadeletinin asl ekii
lenii Fatih Sultan Mehmed devrinde olmutur. Bu dnemde de henz baehir mfts ne eyhlislam unvann tar ne de ilmiyenin reisieri Rumeli ve Anadolu kazaskerleridir. Kanuni Sultan Sleyman dneminde
EbussuCd Efendi -gerek halefieri ve gerek selefierinin intiba ve itibar dolaysyla- baehir mfts diye anlm,
ilmiyenin reisi saylm ve kazaskerler onun ardnda kalmtr. Ancak kadlarn tayin, terfi mercii her zaman iin
bu iki kazaskerin dairesi olmutur. zellikle mderrislerin yksek snf gibi kadlarn da yksek yevmiyeli ve
molla unvanl sancak kadlar (mev/eviyet payeli)
"eraf- kudat" diye anlr oldu ve bunlar arasnda muadelet vard.
Eldeki en eski er'iyye sicilieri (Bursa er'iyye Sicillen) 15. yzyln ikinci yarsna kadar uzandndan Osmanl idaresinin ilk bir buuk asrnda kadlar ve mahkeme faaliyeti hakknda birinci derecede kaynaklardan bilgi
edinme imkan yoktur. ilk kadlarn iznik, Bursa ve Edirne
gibi merkeziere tayin edildii, yeni fethedilen yerlere
ikinci ve nc derecede kadlarn gnderildii vakayinamelerden renilmektedir. Vakayinameler, Yldrm
Bayezid zamannda Veziriazam andarl Ali Paa'nn
marifetiyle kaza silkinin ve kad hiyerarisinin bir nizama
4
balandn nakleder. Devletin gerek anlamda kurucusu olan Fatih Sultan Mehmed kanunnamesinde kadlarn
alaca harlar belirtmi, hiyerariyi kurmu, tedris, kaza
ve ifta arasndaki muadeleti tespit etmitir. Mesela onun
Sahn- Sernan medreselerini kurmasyla kad olmak
iin gereken tahsil derecesi disiplin altna alnm, 500
aka yevmiyeli mevleviyet payeli kadlar Sahn- Sernan
mderrisliine muadil tutulmutur.
Bu devirde
4
kadnn
mesleki
eitiminde kurumlama
A.g.e., s. 84.
Eskikitaplarim.com
Karagz
264 -
yerlemesi asndan en nemli olay

Sernan diye bilinen Fatih medreselerinin teekk
ldr. Bylece 16. yzylda Sleymaniye medreseleri kuruluncaya kadar bu yksek eitim kurumu kadlk
mesleine girecek genlerin tahsil grp iciizet aldklar
yer olmutur. zellikle 16. yzyl sonunda, Anadolu ve
Rumeli'de kenar medrese tabir edilen tara medreselerinden icazet veya tezkire alanlarn -eer eskiden o
medreseye verilmi byle bir imtiyaz yoksa- bavuru ve
adaylnn sz konusu olamayaca karara balanm
bitiren
bir kii
tr.5 Sleymaniye Medreselerini
(danimend), kazaskerlie mracaattan sonra bir nevi
stajyerlik olan m/azemet iin nemli sancaklara
mevleviyet payeli kadlar yanna gnderilir ve mlazemet
devri ( be yl) sonunda istanbul'a getirdi. 18. yzylda
daha da uzatlan bu bekleme dneminin ardndan sonra
imtihan verenler en alt kademedeki kazalardan birine tayin edilerek meslee balarlard.
ve
hiyerarinin
Sahn-
Kadlarn tayini mutlaka padiah berat1 ile olur, ilmiye mensuplarnn tayin, yol ve nakil ilemlerini Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin daireleri yapard; bunun iin
de kadnn meslee intisabnda bu dairelerden birini
semesi gerekirdi. Dairelerde ilemler rCzniime denilen
deftere kaydedilir ve artk kadlarn meslekteki terfii ve
zlk ileri bu broda yrtlrd. Pek az literatrde
6
kullanlan bu defterlerin geni lde incelenip tasnifi
yoluyla kad biyografileri elde edilebilir. Eer bir kadnn
tayini bu deftere ilenmemise elindeki berat hkmszdr ve iptali gerekir. 7 Ayn ekilde beratsz greve gelen
kadnn tayin ilemi "butlan ile maiCldr" ve "beratsz fuzuli mahkeme kurmak" diye tarif edilir. Bu ayn zamanda
kadnn beratnda belirtilen kaza dairesi dnda bir blgede miras taksim etmek, teftie kmak gibi ilemlerde
H. lnalck, "The Ruzname Registers of the Kadasker of Rumeli",

Turcica, XX, Paris 1988, s. 257.
6
A.g.m., s. 251-75.
7
. Ergen, XVI. Yzyilda Ankara ve Konya, s. 81-4.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
265
. bulunmasn nleyen bir yetki belgesidir. Bu beratla ilmiyede mderris, mft ve kad gibi grevlilere mans1b
verilir ve bunlara ehl-i menasb denilir. Cami vb. messese vazifeiiierine verilen greve ise cihet ad verilir
(ehl-i ci hat). Kadlarn iinde kk merkezlerde ve kazalarda grev yapanlar hayli kalabalk olduu halde
mevali denilen sancak kadlarnn says azdr; 19. yzylda bu vazifeyi grmeyip rtbeyi alanlarn, istanbul veya Anadolu ve Rumeli payelilerle, says 296 civarnda
dr.8
Osmanl imparatorluu'nda kad tayini her eyden

nce belirli tahsil ve hiyerarik terfi dzenine dayanr.
Bundan dolay klasik islam dneminde kadlk iin ngrlen artlar (erkek ve reid olmak, temyiz kudretine ve
yeterli bilgiye sahip olmak, sar-kr olmamak) dnda
eitim nemlidir. ifta, tedris, kaza dallar arasnda yatay
gei mmknd ve her rtbenin muadili hiyeraride belirlenmiti. Bir kad aday mesleinin bandan sonuna
kadar hiyerarik basama trmanrd. Bu terfi basama
na uyulduu anialmakla ve tedris silkindeki tayin ve
erken terfiler, kadlar yani kaza silki iin pek yaygn bir
uygulama olarak grnmemektedir. Bu sebeple kaza silkine mensup ilmiye yeleri devletin son asrna kadar ei
tim ve tecrbe bakmndan sekin bir zmre saylrd.
Kadlarn greve tayini ve grev yerlerindeki srelerinin uzatlmas, ksa tutulmas veya iki kadnn karlkl
yer deiimiyle ilgili zengin rneklere kazasker
riiznamesi denilen defterlerde rastanmaktadr. Grevin verilmesine "sadaka etmek, edilmek" tabir edilir ve
kadlar bir blgeye kural olarak iki yllk sreyle (mddet-i rfiyye) tayin edilirdi. Ancak bu srenin kesilmesi
9
da
mmknd.
Kazasker
uzatlnas
veya
ruznamelerinde yer alan rnekler mddet-i rfiyyeye
8
9
H. inalck, a.g.m., s. 256.

Uygulama rnei iin bkz.
Ankara 1994, s. 15.
Eskikitaplarim.com
i. Ortayl, Osman// Devleti'nde Kad1,
Karagz
266 -
(yani iki yl tevkit, bir yl merkezde mlazemet) olduka

riayet edildiini gstermekteyse de 17. yzyldan sonra
bu konuda aksamalara rastlanr. Ancak yine de bir blgede kadnn mevcudiyeti, tayin usul, mddeli iinde
azli ve bir bakasnn tayini ok dikkat edilen bir husustu. Osmanl idaresinin zayf mevcudiyet gsterdii Kuveyt gibi kelerde dahi kad mutlaka vard. imtiyazl stat ile imparatorluktan kopan eski eyaletlere kadlar dzenli olarak tayin edilirdi; ksacas kad Osmanllar'da
asrlar boyunca hakimiyet sembol olan bir memurdu.
Kadnn greve
grev yapma usUl,
balamas,
terfii ve eitli yerlerde

idari yaps ve memuriyelin
mevzuat asndan ok erken devirde gerekletirilen
geni bir memuriyet hiyerarisinin varln gsterir. 1517. yzyllarda herhangi geni bir imparatorlukta gerekletirilebilen bylesine merkeziyeti ve kontroll bir brokratik sisteme g rastlanr.
Osmanl
Bir aday mlazemette en az yl kalp meslei

rendikten sonra en az yevmiyeli ve en az ii olan kaza
kadlklarnda, Anadolu veya Rumeli kazaskerinin dairesine intisapla, greve balar. Bu ikisinin dnda bir de
Msr iin bir kariyer vardr. Grev sresi sonunda aday
merkeze mazulen gelir ve bir st derecedeki kazaya tayinini bekler. Kaza kadlklarnn en yksek derecelisinde
grevi tamamlayp dnen kad, merkezde tahta ba1
denen ve mevleviyet payeli sancak merkezlerine tayini
bekleyen kadlar arasnda yer alr. Bu ise meslekte al
mas zor bir basamaktr; bilgi seviyesiyle ve eserleriyle
tannmayan bir kimsenin mevleviyet payeli byk merkeze tayini gtr. Genellikle kaza kadlarnn yevmiyesi
300 aka iken mevleviyet payeli sancak kadlarnn
yevmiyeleri bunun stndedir. Mevleviyet payeli merkezkk
dereceli
mevali,
devriye
lerden
en
mev/eviyetinden sonra (Mara, Badat, Sofya, Belgrad,
Antep, Konya gibi) mahre mev/eviyeti (Kuds, Halep, Trhala, Yeniehir, izmir, Galata, Selanik, Eyp), ar-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
267
dndan
bi/ad-1 hamse mevleviyeti (18. yzyla kadar

Bursa, am, Msr, Edirne kadilkiarn belirten bilad-1
erbaa tabiri Filibe'nin eklenmesiyle bilad- hamseye dntrlmtr),
daha
sonra
da
Haremeyn
mevleviyeti (Mekke ve Medine kadlklar) gelirdi. Bunlar da istanbul kad11i1, nihayet Anadolu ve Rumeli kazaskerlikleri takip ederdi. Aslnda fiilen istanbul
kadl veya kazaskerlik yapmayan baz kadlara da istanbul, Anadolu ve Rumeli payeleri verilmitir. Bu bilhassa son asrda ska grlen bir uygulamayd. Kaza,
ifta ve tedris arasnda yatay gei mmknd; mesela
Sleymaniye mderrisleri kaza silkine geerlerse Haremeyn mevleviyetine veya istanbul kadlna tayin ediiirterdi yahut bu payeyi almalar gerekirdi. Kibar-
mderrisin denen Sleymaniye bykleri kazaskerlie
geerdi. Ahmed Cevdet Paa bunun bir rneidir.
Kadlar 18. yzyldan itibaren idari deiimlere de
uyum saladlar. Bu artlara intibak kabiliyeti messesenin Osmanl devirlerinde salam bir gelenee sahip olduunu
eyhlislam
gsterir.
1078'de
(1667)
Minkarlzade Yahya
Efendi, Rumeli Kazaskeri
Abdlkadir Sinani Efendi'ye Rumeli kadlktarnn
yeniden tanzimi grevi verdi. Burada baz kazalar gelir
esasna gre birletirildi. Bununla irtikabn nlenmesinin
10
amaland grlmektedir. 18. yzylda devlette merkezi idarenin g kaybetmesine bal olarak kadlarn grevlerine mahalli glerin mdahalesine rastlanr. Adiiye
ve kanuna saygs tkenen ahalinin mahkeme basmas
gibi olaylar artmtr. rt yetkisini kullanan idarecileri ve
mahalli mtevelli, kethda gibi zmreleri denetlernede
yalnz kalan, meyyide gcn kaybeden kad grevini
yerine getiremeyince ortaya kan mahalli ayan gibi zm11
relerle kaynamak zorunda kalmtr.
10
11
H. inalck, a.g.m., s. 262.

. Ergen, "18. Yzylda Osmanl Tara Ynetimi", TUBA, X,
1986, s. 96.
Eskikitaplarim.com
Karagz
268 -
OSMANLI DEVLETiNDEKADI
1826'da yenieriliin kaldrlmasyla birlikte baz idari

kurumlarda meydana gelen deiim Osmanl kadsnn
grev btnln de sarsmtr. Kadlarn asayi grevine Yenieri Oca zabitleri yardmc olduundan kadla
rn mlki grevi bitmi, ehirlerde, ihtisab Nezare"'
ti' n i n tekiliyle, kadnn beledi grevleri, ll. Mahmud
devrinde 1836'da Evkaf Nezareti'nin kurulup vakflarn
idare ve denetiminin tek elde toplanmasyla da vakflar
zerindeki denetim ve gzetimi sona ermitir. Bu arada
tarihte ilk defa Bab- Meihat'taki odalardan birkann
istanbul kadsna verilmesiyle istanbul kadlar kendi ko12
naklarnn dnda bir daireye sahip olmulardr. Osmanl kadsnn yetki ve grev hacmini asl azaltan sre
idare hukuku, ceza ve ticaret alannda Fransz mevzuat
nn uyarlanmas ve karma nizami mahkemelerin kurulmas, ceza ve bidayet mahkemelerinin, vilayetlerde ise
temyiz divanlarnn tekilidir. Bylece er'i mahkemeler
nikah, tereke taksimi, talak, alacak, bor vb. davalarla s
nrl bir faaliyet iine itilmi oldu. Katib-i adil/ik, avukatlk ve savclk gibi kurumlarn asrn sonunda adli sisteme girmesi de er'i mahkemenin ve kadnn yetki ve
konumunu zayflatt. Bununla beraber ilmiye zmresi bu
yeni artlara intibak etmitir. 1270'te (1854) eyhlislam
Merepzade Mehmed Arif Efendi zamannda kurulan Muallimhane-i Nvvab (sonraki isimleri Mektebi Nvvab, Medreset'l-kudat) dzenli eitim ve
programla hukuku zmresini yetitirmitir. Son devir
Osmanl brokrasisinde, Bab- Meihat ve Meclis-i
Tetkikat- er'iyye azalar dnda ura-y Devlet'te,
intihabat- Me'murin Komisyonu ve nezaret meclislerinde, nizami mahkemelerde bu mektebin mezunlar
veya ilmiye snfndan olanlarn says kalabalktr. Hatta
romanizasyon srecine giren yeni hukuk nizarnn da
bu zmre yrtmektedir. 13 Nitekim rgpl Mustafa
Hayri Efendi'nin meihat zamannda kan 7 Ramazan
12
13
Mecelle-i UmOr-1 Belediyye, 1,

i. Ortayl, A.g.e., s. 74.
Eskikitaplarim.com
s. 300.
Karagz
iLBER ORTAYLI -
269
.1332 (30 Temmuz 1914) tarihli Kad/ara Mtea/lik

Kanun'da kad olmak iin saylan artlar arasnda
14
Medreset'l-kudat'tan mezuniyet aranmaktadr. 4 Ramazan 1342 (9 Nisan 1924) tarihli er'l mahkemeterin ilgasna dair kanunla beraber Ankara'da Hukuk Mektebi'nin almas, ardndan Tevhid-i Tedrisat Kanunu
ve Darlfnun'un slahatyla birlikte kadlarn fiili grevi ve eitimi messese olarak sona ermitir.
Grevleri: Osmanl kadsnn mlki, adli, beledl, askeri alanlardaki grevleri yle sralanabilir: Sefer-i
hmayun srasnda geilecek yol, kpr, emelerin
tamiri ve erzak temininin balca sorumlusu kaddr.
Yangn ve zelzele zamanlarnda, ordu sevkyat, donanma
inas gibi olaan st durumlarda acilen inaat iisi,
kalfas, ustas sevki ve malzeme salanmas iin kadlara
emir verilirdi. A varz vergilerinin toplanmas, sefer zamannda gerekli oku, kreki, beygir temini, bunlarn
nakli iin iskelelerde at gemilerinin hazrlanmas kadla
15
rn grevlerindendir. Kad ordunun tahl, saman ihtiya16
cn karlar ve konak yerlerine sevk ederdi. Yine istanbul'a erzak ve et, sebze ve meyve temini iin civar ehir
kadlar grevlidir; ecnebi gemilere erzak devreditip kaaklk yaplmamas ve muayyen yerlerde ya vb. karaborsaclnn nlenmesi iin kadlar dikkatli olmaldr.
lkede zaman zaman eitli ehirlerde kahvehane ve
meyhaneler kapatlr, bunlar kapatmak ve yasa gzetmek asayi amiri olarak kadnn grevidir. 17 Bu gibi yerlerin kapatlmas iin kad merkeze ikayet ve arzda bulunurdu. Kadnn ehrin idaresinde zellikle asayiten
sorumluluunun ne kadar geni bir grev manzumesini
kapsad grlmektedir. ehrin kalesinin muhafazasn
daki kale dizdarlar ve dizdarba1, o blge sancakbeyi
14
15
16
17
Eblula Mardin, "Kad", iA, VI, s. 45.

BA, MD, nr. 16, hk. 276-8.
BA. MD, nr. 5, hk. 1155.
BA, MD, nr. 6, hk. 1218.
Eskikitaplarim.com
Karagz
270 -
ve beylerbeyinin deil asl kadnn sorumluluu ve ynetimi altndadr. Bu ayn zamanda tara idaresi ve asayiinde bir politik dengenin gereidir. Mesela dizdarn kalenin tamiri ve dzenine dikkat edip etmediini, kale muhafznn grevini yerine getirip getirmediini kad denetler. Bir tarihte Yoros Kalesi dizdar Sadullah'n kale iindeki evleri otla doldurduu ve gece ba ve bahesine gidip kale hfznda bulunmadnn teftii Yoros Kads'na
18
emrediliyordu. Yine kale ve ehirlerin muhafazas iin
olur olmaz yerlere ev ve dkkan yaplmamas, kalenin
imar ve savunma nizarnnn gzetilmesi, mesela kasaba
kalelerinin tamirinin blge muhafz tarafndan yaptrlp
yaptrtmadnn kontrol edilmesi kadnn sorumluluuna
dahildir. 19 Kadnn askeri kategorideki bu grevleri arasnda devirme ileri ve devirme eminlerinin kontrol de vardr. Ksacas Osmanl kads faal bir idareci,
mali memur, mfetti ve tarada devletin rkn olan bir
grevlidir. Onu sadece makamnda oturur bir hakim otarak dnmek yanl olur.
Bir yerin aranmas ve baskn dzenlenmesi veya baz
tevkifi ancak kad emriyle mmkndr. Dier
asayile grevli zabitler kad emri ve izni olmadka bunu
yapamaz. Nitekim adli tekilatn ba olan kad burada
sade bir hakim olmaktan te ayn zamanda soruturma
20
ile grevlidir. Gerekten kad bugnk savc ve soru
turma hakiminin grevini de yklenmitir. Klasik dnem
islam yarglama hukukunda tek hakim sistemi cari olduundan hakim adaletin tecellisi iin soruturmay yapmak zorundadr. nk ayrca bir savc yoktur (15. yzy
ln son eyreine kadar). Bu gibi hallerde, yani keif ve
baz hukuki konularda bazen iki kadnn yazt grlr.
ahslarn
18
BA. MD, nr. 3, hk. 66.

Sadece istanbul'da deil tarada da, Akkirman ve Bender kalelerinde bu nizamn ihlalini meneden bir karar iin bk. BA, MD, nr.
16, hk. 386.
20
Bkz. BA. MD, nr. 35, hk. 23.
19
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
au tr i birlii zikredilen tek hakimli

21
ne aykr deildir.
yarglama
271
prensibi-
Kadiiarn kaza daireleri iindeki youn grevleri yeri-
kendi kaza daireleri dndaki ilere

prensibi nemlidir. Her fert ait olduu
kaza dairesinde yarglanr. Kadlar baka dairedeki daval ve davacnn mracaatn kabul edemez. Aksine hareket iki kad arasnda gerilime ve merkeze ikayete yol
aar. 22 Mesela Dodurga ve Tarakl Yenicesi kadlar arasnda byle bir atma ve merkeze ikayet sz konusudur.23 Buna karlk kadnn davac veya davalya garazkar olduu ve mahkemenin tarafgirlii anlalrsa o davaya merkez baka kady bulmakla grevlendirir. Ayn
ekilde kadnn bulunduu yerde memleket tahririne karmas yasaktr. Nitekim 23 Zilhicce 979 (5 Mays 1572)
tarihli bir mhimme kayd Kbrs Kads'na vilayet tahririne kartnn iitildiini bildirir ve tahrir ilerine m24
dahale edilmemesini emreder.
ne getirme
dnda
karmamalar
Baz durumlarda kadnn deiik dinden kimselerin

miras davalarna bakabildiine dair kaytlar vardr; ancak
esas itibariyle kad eriat adam olarak Mslmanlar'n
hakimidir ve bazen cemaat adna onlarn taleplerini merkeze arz eder. lkede Pazar yeri deiiklii, imam ve mezzin tayini iin arz onun grevidir. Vakf mtevellilerini
denetiedii gibi tekkelerin kontroln yapmak, ehliyetsiz
dervi ve eyhlerin ahaliyi ifsat etmemeleri iin dikkatli
olmak zorundadr. 25 Ayn ekilde vakf medreselerinin nizamm gzetir, usUlsz mderrisler ve idare hakknda
merkeze arzda bulunur ve bilhassa talebenin durumunu
. Uluay, XVII. Astrda Saruhan 'da Ekiyaltk ve Halk Hareketleri, istanbul1944, vesika 69, 70, 71.
22
. Ergen, XVI. Yzytlda Ankara ve Konya, s. 83.
23
i. Ortayl, A.g.e., s. 22.
24
BA, MD, nr. 16, hk. 309.
25
BA, MD, nr. 3, hk. 1644.
21
Eskikitaplarim.com
Karagz
272 -
denetler. Brokratik ihtisaslamann olmad bir cemiyette belediyenin iktisadi kontrol, ar, pazar denetimi,
mahallenin imam vastasyla kontrol (aznlk mahallerinde papaz ve kocabalar araclyla), her yl rn ve
hizmetlere muhtesib, /onca kethdast ve yiitbat
laryla narh konmas gibi grevler onun bir ehirde ileri
en youn bir idareci olmasnn sebebidir.
26
Geni bir blgede btn davalar gremeyen kadnn

naibleri vardr ve naib mahkemesinin blgesi iin kullanlan nahiye buradan kalmadr. Naibler genelde mahalli
medreselerin icazetlileri arasndan karsa da byk
merkezlerde bu byle deildir. Mesela istanbul kadsna
bal nahiyelerden birindeki naib mevleviyet payeli bir
kimse olabilir. Naibler, yatay bir hiyerari iinde kadnn
grevlerini kendi nahiyelerinde yerine getirirler. Bunun
iin de bulunduklar blgenin i younluuna bal olarak asayi, beledi hizmet, davalarn grlmesi, ihtikarn
men'i, depolama, narh kontrol gibi hizmetleri herhangi
bir sancak merkezindEm daha ykl ve sorunlu ekilde
stlendikleri de olur. ehrin asayiini salamakta kendisine subat, asesbat, kalelerde dizdarlar gibi grevliler yardmcdr. Mahkeme personeli ise sici/ katipleri,
muhztr, beledi hizmetler iin muhtesib gibi grevli yardmc memurlardr. Yine kad ehrin imar nizarnn mimarbat ile birlikte salar. Genelde beylerbeyi veya
sancakbeyi ile kad arasndaki iliki tartma konusudur.
Literatrde baz yazarlar beylerbeyinin kad mahkemesinin kararlarna mdahale ettiini, bazlar ise kadnn
memuriyetinin bamszln ileri srer. Ramazan 979
(Ocak 1572) tarihli bir mhimme hkmndeki hitap, Anadolu Beylerbeyisi ve beylerbeyiliine tabi kadlara mek27
tup gnderilmesinden sz eder. Buradaki tabi sz,
ast-st hiyerarisini ifade etmekten ok beylerbeyinin
koordinatr olduu bir saha, yani Anadolu Eyaleti iin-
26
27
BA, MD, nr. 16, hk. 396.

BA, MD, nr. 16, hk. 439.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
273
deki sancak ve kaza kadlar olarak anlalmaldr. Kad

askeri, miilki grevleri itibariyle her zaman beylerbeyinden ok mstakil olamazd. Ancak mahkemesinin vakf
lar ve medreseler zerindeki denetiminde bamsz olduu grlmektedir. Osmanl tarasnda kad, defterdar ve
ehl-i rf mensubu beylerbeyi veya sancakbeyi idarece
birbirini dengeleyen unsur olarak dnlmtr.
Kadlarn elkab, protokoldeki yerleri ve kyafetleri de
tespit edilmitir. Kaza kadlarnn beratnda kullanlan
elkab "Kudvet-i kuzfit'l-islam, umdet-i vlfiti'lenam, mmeyyiz-i he/al ani'/-haram"dr. Mevleviyet payeli olan sancak kadlarnn elkab ise Fatih Kanunnamesi'nde belirtilmitir; bu durumda onlar iin daha
... zide
aaal bir elkab kullanlr ve "Mevlana
faz/u hO" ibaresine yer verilir.
islam asrlar boyunca kadlara gsterilen hrmet

btn ilmiye mensubu ve kadlar iin adeta artmtr. Kendilerinin zel bir kyafet ve destar vard.
28
1254 (1838) tarihli hatt-t hmayunda kadlar iin eyyam-1 resmiyyede giyilecek kyafet mderrislerinki gibi telli imame ve ferace diye tarif ediliyor ki bu emir makam- meihatn mzekkeresi zerine karlmtr.
Osmanllar'da
Osmanl kurumlar iinde en dikkate ayan olanlardan biri Toprak Kadtltt denen seyyar kadlklard.
Bunlar tahkiki gereken yolsuzluklar tahkik ve teftile grevliydiler. Toprak Kadlarnn bazen stratejik madde saylan toprak mahsulatnn kaakln nlemek iin tef29
ti ve tedbirle grevlendirildikleri anlalmaktadr. Kad
lar bir olay ve ikayet halinde dier kadlar tarafndan tefti edilmektedir. Bu ska rastlanan bir uygulamayd. Mesela ine Kadsnn Tuzla Kadsn teftile grevlendirildi30
ine dair bir kayda rastlanr. Ayrca ikayetlerin ok ol28
29
30
BA, HH, nr. 24176.

BA, MD, nr. 16, hk. 329.
BA, MD, nr. 16, hk. 336
Eskikitaplarim.com
Karagz
274 -
OSMANLI DEVLETiNDEKADI
duu
ve devlet grevlileriyle halk arasnda byk problemierin ortaya kt yerlere merkez tarafndan durumun teftii iin mehayif mfettii adyla itimada layk
kadlarn gnderildii de bilinmektedir. Mehayif teftii
mahalli grevlileri ve kadlar da kapsard. Nitekim Ktahya ve Karahisar sancaklarnda suba, timarl sipahi,
zaim, kad ve naib gibi mahalli idarecilerin halka zulmettikleri konusundaki ikayetler zerine Ktahya beylerbeyi ve kadsnn tefti iiyle grevlendirildii anlalmak
tadr.31
Genelde sefer-i hmayunda kadileker olan kazaskerlerin orduda kadlk yapmas an'ane iken padiahlar
seterde bulunmadklar vakitte serdar- ekrem olan vezirlerin yannda kazaskerlere vekaleten mevaliden kadlar
ordu kadtst olurlard. Ayn ilem ve memuriyet donanmann seferlerinde de sz konusuydu.
Kadlarn mahkemedeki yazma ve dier hukuki i
lemlerinin ekli sakk-i er'i, sicill-i sakk denen kaidelerle ve rneklerle belirlenmiti. Bu tr defterler iinde
sistematik olarak i'lam, hccet, fetva rnekleri yer
ald gibi iirler, hatta ila tarifleri dahi mevcuttur. Bunlar resmi kayt olmayp kadnn ahsi ilmhaberi zellii
tar. Kad mahkemesinde merkezden gelen fermanlar,
dava zetleri, askerlik ilemleri fazla ayrntya girilmeden
kaydedilmitir. Btn bu kaytlar kadnn evinde veya
camide saklanrd. Osmanl mahkeme arivlerinde dava
zabtlar, mukavele, senet, sat, vakfiye kaytlar, vekalet,
kefalet, vesayet, azatlk belgesi, borlanma, tereke ve
taksim senetleri, gnlk narh listeleri, esnaf teftiiyle ilgili kaytlarn tutulduu defterler, ayrca ferman, berat,
ruOs, tezkire kaytlarnn yer ald siciller bulunurdu.
Bunlara genel olarak kadt sicilieri veya er'iyye sicil/eri denilirdi. Ancak bu gibi kaytlar pek ok yerde tek
bir sicil defterinde yer alrd. Edirne, Bursa gibi ehirler-
31
1. H. Uzunarl, A.g.e., s.
Eskikitaplarim.com
128-9.
Karagz
iLBER ORTAYLI -
275
de ihtisaslam bir ayrm vard. Kadlarn eitli davalar

yahut talepler karl verdikleri, altta kendi imzalarn
veya herhangi bir durumun, davann tespitini ihtiva ediyorsa ahitlerin imzalarn tayan belgeler zelliklerine
gre i'lam, hccet, maruz, sici/ vb. adlarla anlrd. Kadlarn defterleri ve evrak kaybetmesi yahut tahrifi cezay
gerektirirdi. Greve yeni gelen bir kad nceki kaddan
evrak, defterleri talep eder, iki emin tayin ederek onlarn
nnde bunlar gzden geirirdi. Mahkeme sicilieri ayn
zamanda ehrin ticari kaytlar, noterlik arivi zelliin
deydi.
lave Okumalar
Mustafa Akda: Trkiye'nin ktisad! ve tina Tarihi, C. II. (14531559), A, DTCF, TTK Yay. Ankara 1971.
Halil nalck The Ottoman Enpire, Weidenfeld and Ncholson,
London 1973 s. 104-120.
Nejat Gyn; 16. Yzylda Mardin Sanca, EF Yay. stanbul
niv. Matbaas stanbul 1969.
lber Ortayl: "Trkiye'de Tara Ynetim ve Yneticiliinin Evrimi", Trkiyede Mlk! dare Amirlii, Ankara 1976.
, Tanzimattan Sonra Mahalll dareler (1840-1878),
----TODAE Yay., Ankara 1974.
Ayni Ali Efendi; Osmanl mparatorluu'nda EyaZet Taksinat,

Toprale Dalm ve Bunlarn Mall Gleri: 1018 (1602)
tarihli yazmadan bugnk dile ev; Hadiye Tuncer,
Grsoy Basmevi, Ankara 1964.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
.
. .. ..
YEDINCI BOLUM
Osmanl ehirleri
Eskikitaplarim.com
ve Ulatrma
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Osmanl ehirleri
ve Ulatrma
Osmanl ehirleri
gibi bir konuya girerken belirtilmesi gereKimi yorumcular, Trkler'in gebelikleri

dolaysyla ehir kltrne yabanc olduklarm ve Anadolu'da
hibir ehir kuramadklarm sylerken, baz tarihiler de Trklerin yoktan var ettikleri ehirlerden sz ederler. Oysa bir eh
rin kurulup gelimesi uzun bir tarihi dneme ve n planda co
rafya artlarnn elverililiine baldr. Hatta 20. yzylda bile
bir ehrin kurulmas veya ani bymesi srasnda karlalan
zorluklarda corafya ve doa artlarnn etkisi kmsenemez.
ken bir nokta
vardr.
Ortaalardaki teknoloji ve insan gcnn dzeyi bakmn

dan ehir kurmaya cesaret edecek ve ihtiya duyacak kavim
yoktu. Trkler de en azndan dier insanlar kadar akll ve tedbirli olduklarndan, Kk Asya'da eski merkeziere yerleip
onlar restore etmiler, ehir kurmak gibi iddial ilere kalk
mamlardr. Bu konudaki istisna Karaman'da Ermenek ve
Bursa Yeniehri olmaldr. Ancak nfus hareketlerinin zorlamas ve corafi-siyasal mekandaki deimeler dolaysyla Anadolu
ktasnn Ege-Marmara blgelerinde baz kentler zamanla nfus
ve hacim ynnden byme gstermi; Balkanlar' da baz kk yerlemeler Osmanl dneminde, geleneksel toplum artla
r iinde kayda deer gelimeler gstermilerdir.
A.Osmanl ehirlerinin Yaps
ve
Kururnlamas
ehir
denen yerlemeyi herhangi dier bir yerlemeden ay

ran balca zellik; kendi kendine yetmeyen bir iktisadi birim
olmasdr. ehir; evre yerlemelerin iktisadi faaliyetini denetleyen, ona gre ihtisaslaan, retimde bulunan ve bunun sonu-
Eskikitaplarim.com
Karagz
280 -
OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA
cunda toplumsal ve idari ynden de evresi zerinde denetirnci

bir grev yklenen yerleme merkezidir. Bu tr bir tanm, geleneksel ehirler kadar modern metropolleri de ierir. Geleneksel
ehrin aync zelliklerini ise yle belirleyebiliriz:
Geleneksel ehir, denetiedii blgenin iktisadi faaliyetlerine
gre biimlenir. Byle bir sistemde krsal alandaki temel retim
tarmsaldr ve organik bir teknolojiye dayanr (kz-saban tarm, yel deirmeni, ulamda katr, deve gibi ... ). Bunun neticesinde doan tarmsal art rnn denetimi ehirden yaplr. Bu
ehirde retim buna gre ihtisaslantr. Yani tarmsal rnlere gre biimlerren zanaatlar ve o evreye ynelik faaliyetler
vardr. Bundan baka, dar ynetici grubun lks tketim eili
mine cevap verecek bir kstl retim de sz konusudur. Ksaca
s, geleneksel ehir, retimde ihtisaslama ve rgtlenmenin
kentte olduu ve bu retimde de gene krdaki gibi organik
enerjiye dayal ilkel bir teknolojinin kullanld yerleme birimidir. Bu ehrin fizik dokusu, nfus bykl, idari ve ekonomik rgtlemesi de buna uygun olacaktr.*
Osmanl ehrinin
Mekansal Yaps
Btn geleneksel ehirlerde olduu gibi, Osmanl ehrinin

merkezinde de (ekirdek blge) bir mabet (cami), merkezi devlet ofisi (bakentte saray, eyaletlerde sancakbeyi kona) ve nihayet Avrupa ehirlerinde de bulunan lonca binas ve depo
(guildhall) gibi bir bedesten vardr. Bunlar genellikle abidevi
binalardr. Bu yaplar ehrin merkezdeki byk meydan zerinde yer alr. Bu ekirdek blgenin hemen etrafnda zanaatla
rn ve esnafn bulunduu ar vardr. Her sokan btn veya belirli kesimi belli dalda alan esnaf tarafndan igal edilmitir. Bezzazlar, saralar, kavaflar, sahaflar, yemeniciler,
bakrclar arlar gibi isimler alr bu sokaklar ... Saman pazar,
hayvan pazar gibi yerler ehrin evre kesimine veya varsa li-
' Geleneksel ve modern ehir ayrm iin bkz. Mbeccel B. Kray, Ereli Ar Sanayiden nce Bir Sahil Kasabas, DPT. Yayn, Ankara 1964, s. 1-8.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
mana yakndr. Bu
leler) yer alr.
281
blgesinden sonra, konut blgesi (mahal-
Osmanl
kentinde mahalle sosyal snfiamaya gre deil,

etnik ve dini farklla gre biimlenrnitir. Yani Mslim ve
gayrimslim aym mahallede oturmaz. Bu ayrm, rk farkll
bakrnndan da vardr. Baz yerde gmen gruplar (Bonak, Arnavut gibi) veya ehir ingeneleri aym mahallede, yani evrededir. Bir dini ve etnik grubun zengini ile fakiri aym yerde yaar ki, bu Ortaa Avrupa ehirleri iin de geerlidir. ehrin periferisinde ise belirtildii gibi, aznlklar veya diskrirnine etnik
gruplar yaarlar. Avrupa'da da Yahudilerin oturduu Gettolar- ehrin evresindedir. rnein, stanbul'da sur dibinde Balat (Musevllerin mahallesi), Fener (Rumlarn),
Sulumanashr, Samatya, Kumkap (Ermenilerin) ve Sulukule
(ingenelerin) mahalleleri bulunur. ehir dnda bostanlar, baz konaklama tesisleri veya pislii dolaysyla buralara allan
dericiler (debbahane), mlekiler gibi esnafn i yerleri bulunur. 18. yzyldan sonra stanbul kadar Anadolu kentlerinde de
sayfiye ve ba evleri kullanlmaya baland. Bu, lkede deien
hayat tarz ve baz zmrelerin artan servetiyle yakndan ilgili
bir olgudur. imdi bu saydmz kent blmlerini ele alarak
ehirlerin sosyo-ekonomik yapsm ve kururolarm da grelim.
ehrin
Ynetimi
Denebilir ki, Osmanl ehrinin en yksek yneticisi kaddr.

sadece bir yarg deil; aym zamanda idari, mali
ve beledi fonksiyonlar olan bir memurdur. Gerekte tarihsel
geliimine bakhmzda ehir ynetimi gittike- ihtisaslaan bir
alandan ibarettir. nk endstri ncesi, tarmsal ekonomi dnemindeki ehirlerde beledi organ; yrtme ve yarg organ niteliklerini de bnyesinde toplamt. Ortadou ve feodal A vrupa ehirlerinde tayinle gelen ehir yneticisi (ister ruhani, ister
dnyevi ynetici olsun) kendini tayin eden imparator veya papa adna ehrin yrtme erki (vergi toplama, asayi ve savunKad ehirde
Eskikitaplarim.com
Karagz
282 -
temin, sosyal yardm, beledi kontrol) ile birlikte

yarg erkini de temsil etmekteydi.*
ma,
temizlii
Tabialyla btn bu fonksiyonlar ehir beyinin tayin ve emriyle ve ona bal rriemurlarca yerine getirilmektedir. Bu tr bir
rgtlenme ve ileyi ister douda, ister balda olsun, geleneksel tarmsal ekonomi sistemindeki btn ehirlerde grlen biimdir. Esasen ortaa ehir yneticisi her yerde, beledi nizarn
ve yasaklar dier gruplarn da desteiyle ve gayet sert bir e
kilde uygulamlr; Ekrnein lsn aran, rk, bozuk
yiyecek ve mal satan esnaf her zaman, her yerde sert cezalara
arplrlm, cezann infaznda da ibret prensibine nem verildiinden tehir yoluna gidilmitir. rnein, stanbul kads,
sahtekar esnaf falakaya yatrp, lancann yiitbas vastasy
la dkkann kapathrrken, Viyana ehir hakimi kusurlu grd salc veya zanaaty demir kafes iinde nehre daldrr,
ehir meydanndaki tehir yerinde ahalinin hakaretine terk
Sanlann
tersine, Ortaa Avrupa ehirlerinde de ynetici balangta

seimle deil, lke hkmdarnn tayiniyle gelen ve otonom olmayan
bir memurdur. ehir yneticilerinin seimle gelii ve muhtariyeti ok
sonralar meydana gelen bir olaydr. Avrupa kentlerinde 13. yzyla
kadarki tipik ynetimin Dou ehirlerinden temelde fark yoktur. rnein, 1221 ylnda Aa Avusturya byk dukas olan VI.
Leopold 'n Viyana ehrineverdii imtiyaz berahnda, ehrin en yksek otoritesi olarak zikredilen ehir hakimi (Stadtrichter) Dk'n tayiniyle gelir ve ehri onun emriyle ynetir. Yarg grevinin yannda,
ayn zamanda, ehir meclisinin de yneticisidir. ehir meclisi 24 kiiden
kurulmu olup, seimle deil stiare iin lonca ve gruplar temsilen gelen ehirlilerdir. ksm kapsayan beratta (Ius Mercatorum, Ius
vratorum, Ius Civitatis) bunlarn seileceine dair bir bahis yoktur. lk
defa, 1278 imtiyazyla bu meclis pazar ilikilerini kontrol hakkn kazanyor. Bununla beraber 1288 ylnda Habsburglar, belediye bakannn
seimle ibama gelmesi zerinde direnen Viyana ahalisini tedib edip
eski staty srdrdler. 1221 berat Viyana Nat. Bibl. Cod. Lat. 352'de
kaytl olup, baknz. Felix Czeike, Vom Stadtrecht des Mittelalters zur
modernen Verfassung, Wiener Geschichtsblaetter, Viyana 1971, s. 260.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
ederdi, Ahali, yneticilerin bu tr iddetli

candan tasdik eder ve desteklerdi. 1
cezalarn
283
her zaman
Klasik Osmanl ehir idaresinde, beledi ve mlki idare fonkbirbirinden ayrlmanhr. Kad, ehrin yarg mercii
olduu kadar, asayiin amiri, vakflarn denetisi, beledi hizmet
ve beledi kolluk grevlerinin de amiridir. Kad'nn bu grevleri yerine getirmesi iin kendisine yardmc olan baz baka grevliler, kurumlar ve toplumsal gn~plar vardr. Kad'nn grev
yk bu ekilde bllmekteydi. Ornein, kad'nn yanndaki
suba, bcekba, plk subas, mimarba gibi yenieri
ocana bal zabit ve grevliler; genel gvenlikten, temizlik
ve imar nizamma kadar eitli alanlardaki kolluk grevlerini
yerine getirmekteydiler. Gene kad'nn byk merkezlerin
muhtelif semtlerindeki ayak naibi denen vekilleri, onun adna
narhn uygulanmasna nezaret, mahallin davalarna ilk merci
olarak bakmak ve esnafn teftiiyle grevliydiler. Hatta, s
tanbul kadsna bal olmamakla beraber, protokolce ondan
aa olan; Eyb, Galata, skdar kadlarnn da blgeleri dahilinde ayak naibi denen vekilieri vard. 2 stanbul surlar dahilinde ve Bilad- Selase'de (Eyb, Galata, skdar) krk adet
nahiye yani ayak na ibi vard. 3
siyonlar
Belirtildii
dier
zere Osmanl ehrinde, eriat adan olarak kad

grevlilerle yakn bir ibirlii iindedir ve grevleri de bu
ki bu konuda kitlenin duygu ve dn falklor rnlerinde

grlebilir. Mesela, eski enliklerde muhtesib klna giren bir oyuncu grubu bir karakolun nnde durmu, kolluun falaka denei ve
sapalarn tartm ve etrafndaki ahali ile birlikte kolluk orbacsna;
"Bre orbac, bu sapalar hafif ekiyor, sen zabit deil
misin, zabitin ve hakimin takdir ve denei eksik ola,
hi ekmek i tamam alr m?" diye barrlarm. Baknz,
Cevdet Kudret, Ortaoyunu, Bankas Yayn-128, Ankara 1973, s. 23.
2 rnein Evliya elebi de: "Hakim-i ehri Tobhane; burann hakimi Galata mollasnn ayak naiblerindendir" diyor. Evliya
elebi Seyahatnamesi, I, Nairi; Ahmet Cevdet, Dersaadet kdam Matbaas, 1314, s. 435.
3 Osman Nuri, Muhtasar Mecelle-i Umur-u Belediyye, Bahriye Matbaas, s
tanbul1339, kinci Tab', sah. 6.
1
phesiz
Eskikitaplarim.com
Karagz
284 -
nedenle salt bir yarg organ olmann tesine taar. Bu grevlerin grlmesinde meyyideci bir otorite olarak rol oynar. Btn bu grevlerde de kendisine bir takm memurlar yardmc
dr. Esasen kad rfi (yrtme) otoritelerle, onlar da kad ile
yakn ibirliinde bulunmak zorundadr. Kad'nn gvenliini
salamak iin ibirliinde bulunduu memurlar ve dier grevliler unlardr:
a. Suba: Osmanl devrinin balangcnda merkezden tayin
edilirdi. 16. yzyln sonlarndan itibaren beylerbeyi ve sancakbeyleri tarafndan onlara bal bir memur olarak tayin
edilmeye balad. Subann asayile ilgili grevleri sadece e
hir iine mahsus deildir. Esasen her sancak kazaya tekabl
eden subalklara ayrlmtr. Subann tayinini beylerbeyi
veya sancakbeyi bir mektupla kadya bildirir ve bu durum sicile kaydolunurdu. ki grevi vardr:
Birincisi, bad- hava ad altnda toplanan crm- cinayet,
niyabet, resm-i arusane gibi vergileri toplamaktr (mali grev).
kincisi de, bu mali greve ilikin olarak kolluk grevini yerine getirmektir. Kolluk grevi aslnda geleneksel idare sisteminde yarg erkine giren bir grev olup, kadya ait olmas gerekir. Ancak kad'nn cari iktidar olmadndan, suba bu grevi onun adna yerine getirir ve ehl-i rftendir. Bu nedenle
kad'nn hkmlerinin ve merkezden gelen emirlerin uygulanmasn salamak, sular nlemek ve su ileyenleri takip
edip yakalamak, kavuturmak ve kad'nn sulu grp hkm
verdiklerini cezalandrmak onun grevidir. pheli kimseleri
takip edip yakalamak, yetkisi dahilindedir. Ancak kad hkm
olmakszn kimseyi cezalandramaz. Bu yzden gece gndz
bu gibileri mahkemeye sevk etmek yetkisi vardr. 4 Suba bir
anlamda adli polis, dier anlamda en yksek emniyet grevlilerinden biri ve infaz memuru olarak Osmanl kadsnn en bata
gelen yardmcsyd.
4
. Ergen, Ankara ve Konya (1580-1596), A DTCF, Dr. Tezleri, Ankara

1973, s. 97-98; 1580-1596 Arasnda Ankara ve Konya, Ankara Vakf Yay.
Ankara 1995.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
285
(asesler) Subann yannda, sancakbeyi taraatanan yeteri kadar ases (yasak) bulunur. Bunlar geceleri ar ve pazaryerlerini beklerlerdi. ehrin neresinde ne
kadar as es bekleyecei kanunlarla belirtilmiti. Grevleri kar
lnda asesler, dkkan sahiplerinden belli bir cret alrd. Bu
cret geliri beylerbeyi veya sancak beyine tahsis edilmitir.
Asesbalk genellikle 16. yzyldan sonra mukataaya veriliyordu. Bunlar hrszlk olaynda ihmalleri grlrse tazminatla
ykmlydler.
b.
Yataklar
fndan
16. yzyl sonlarndan itibaren asayi bozukluunun artmas

dolayisiyle subana takviye kuvvet olarak yasaklar verildi.
Yasaklar ehir asayiinde suba ve kadnn yardmcs olarak olaanst artlar dolaysiyle ortaya ktlar. Bu kuvveti
genellikle kapkulu askeri meydana getiriyordu.5 zellikle 16.
yzyl sonlarnda sahte kapkulu olarak ortaya kanlar takip
ve yakalamak bunlarn greviydi.
c. Kale Dizdarlar Beylerbeyi, sancakbeyi ve kad'nn denetimi altnda ehrin i kalesinin (ki hazine ve mhim evrak
buradadr) mdafaa ve in:z:ibatndan sorumlu olan dizdar ve
kale erlerini de kad'nn yardmcs olan ehl-i rf arasnda
saymak gerekir. Kadnn nemli bir yardmcs olan
muhtesibden ileride sz edeceiz.
Osmanl kadlar sancakbeyi veya beylerbeyinin devaml
sefere gittikleri gz nne alnrsa, esasnda ehir ynetiminin
ve gvenliinin birinci derecede sorumlu arniriydi. Grevinin
dilli nitelii gerei bir ok messese zerinde meru ve doal
grlen k bir denetim yetkisi de vard. Buraya kadar sayd
mz rf ehli dnda kadnn esnaf ileri gelenleri, ayan ve eraf
ile de temas bulunup, bu gruplar nezdinde nemli yardmcla
ra sahip olduunu belirtmek gerekir. Esnaf ileri gelenleriyle sa-.
dece narh tespiti, lonca ilemlerine nezaret ve lonca kethda
ve yiitbalarnn tayin ve kayd gibi konularda deil, asayi
ilerinde de ibirlii etmitir. rnein 1599 ylnda Ankara Kad s, esnafn ileri gelenleriyle birlikte, ahaliyi Celali ekyasnn
Age, s. 99-108. 9 aban 978 tarihli Konya sicilinde, "Asesbalk mukataas

50 altna beylerbeyi kethdas Mehmet bin Hamza'ya" veriliyor.
Eskikitaplarim.com
Karagz
286 -
saldrlarna kar
organize etmiti. 6 Kadnn grevlerini daha

alt kademe yerleme birimlerinde yani mahallelerde yerine getirmek ve onun temsilciliini yapmak ise mahalle imaniarna
aitti. Demek ki, mekana gre bir grev bln gz nne
alndnda kad-naib-imam hiyerarisi grlmekteydi. ma
mm muhtarlk tekilat kurulana kadar, mahallenin mlki ve
beledi amiri sayldn ve padiah beratyla tayin edildiini
belirtelim. mam, cami vakfndan vazife (maa) alp, mahallede yangnlarda ve asayile ilgili konularda cemaati organize
etmek, temizlik ilerine dikkat etmek, nfus kaytlarn tutmak
ve mahalle ahalisinin her biri iin st makamlara kar kefil olmakla ykmlyd. Aznlk mahallelerinde, imann grevini
papaz ve kocabalar yerine getirirdi. Papazlar kendi kilise vakflarndan denek almaktayd. Esasen aznlk cemaatler zerindeki kontrol patrik ve hahambalar araclyla salanmak
tayd. rnein Rum patrii, cemaati zerinde sansr makam
ve sulh yargc olup; mektep, yetimhane gibi vakflarn denetimi yetkilerine sahipti. Bu durum, milli hareketlerin gelitii 19.
yzylda nemli sorunlar yaratacaktr. Nitekim Ortodoks mezhebincieki Bulgar halk bu nedenlerden dolay Rum Patriini
reddedip, ayr bir Bulgar Eksarhl kurulmas iin aba gstereceklerdir. Aznlk mahallelerde klasik devirden beri gerek
mekan, gerekse binalarn nitelii bakmndan sk bir imar
kontrol vard. Bu grevin yerine getirilmesinde imar kolluuyla grevli mimarba, kad'nn dier bir yardmcsdr. Kad'nn ikametgah mahkeme ve ayn zamanda belediye konayd.
Esnaf loncalarnn denetisi olan kad, ayn zamanda onlarn

kiiliinde baz beledi grevlerin yerine getirilmesi bakmndan
en iyi yardmclara sahipti demitik. Esnaf kethdalar, ar
nn temizlii, ar dahilindeki yol, eme, suyolu gibi tesislerin
bakm ve onarm ve bedelinin kendi avarz sandklarndan
salanmasna nezaret ederlerdi.7
6
7
Age, s. 136.
Esnaf sandnabakan kii avarz mtevellisidir. arnn dzen ve temizlii, tesislerin bakm ve onarm esnafn sorumluluu altnda olup,
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
287
nce alveri ve imalatta dzen ve doruluun

iin her lonca kendi iinde sk bir denetim dzeni
kurmutu. Tabii esnaf gruplarmn beledi grevlerini yerine getirip getirmediklerini, alveri ve imalat nizamma uyup uymadklarm da kad denetlerdi. u kadarn belirtmekte fayda
vardr ki, lonca dzeni sayesinde, esnaf gruplar zerinde sa
lanan kontrol, imparatorlukta modernlemenin yaval ve eksiklii yznden 19. yzylda da kolay kolay braklamamhr.
Hatta ttihat ve Terakki iktidar esnaf gruplarn lonca mekanizmas sayesinde parti kontrolne almt. Tanzimat'tan
sonra da esnaf kethdalar baz halde devlete brokrasi mensuplar arasndan tayin edilip, bylece bir kontrol salanm
oluyordu.*
Her
eyden
salanmas
masraflar sandk tmettnden karlanrd. Bu uygulamay kad tefti

edi. Durumu canlandrmak iin Musahipzade Celal Bey'in "stanbul
Efendisi" adl oyunundan bir sahneyi veriyoruz.
Savleti efendi (kad)= (Yenieri neferine) emeyi yokla ...
Nefer = Akmyor efendim.
Savleti =Ya peki... Bu ne hal? Mecralar tam, yollardan mrur-u ubur
dvar ... Kaldrmlar bozuk. Bu semtin her ciheti amur deryasna
dnm. Bu mahallenin avarz mtevellisi, ihtiyaran celb ve ihzar
olunsun!
Savleti = Avarz mtevellisi hanginiz?
Mtevelli = Bendeniz efendim.
Savleti = Niin bakmyorsun ha, bu mahallenin hususatma sarfedilecek
avarz akesi yok mu?
Mtevelli = Var efendim.
Savleti = Pekala, mecralarn, emelerin tarik-i hass- arn'in tamir ve tersimine niin ihtimam olunmuyor .. ha. sylesene!
M. Celal Bey, stanbul Efendisi, Oyun iki perde, Kanaat Kitabevi, stanbul
1938, s. 70.
rnein 12 evval 1283 (17 ubat 1867) tarihli bir irade-i saniyye, "Mnhal olan stanbul Sebzeci1er Kethdalnn, Taberdaran- Hassa
mamlndan mahre Mehmet Harndi Efendiye tevcih edildiini" bildiriyor. Bab. Ar. Cevd. Bel. 12 evval 1283/ 17 ubat 1867 tarihli ve
1595 Nolu rade-i Seniyye.
Eskikitaplarim.com
Karagz
288 -
K ad nn yarglk ve noterlik gibi grevleri yannda, vakf

mtevellilerini tefti, vilayetlerde de merkezden gelen ferman
ve emirleri ahaliye tebli, vergi tevzii gibi grevleri vard. Kadlarn adli', mlki, mali ve beledi grevleri H. 1241 (1826) y
lna kadar devam etti. stanbul Kadsnn, fonksiyonlar ise
esasta ayn olmakla beraber, merkezi devlet tekilahnn dier
yksek rtbeli memurlaryla birlikte alrd. Hatta sadrazam
ve padiah dahi grevine mdahale etmekte, baz meseleleri
bizzat dzenlemekteydiler. stanbul Kads dorudan Bab-
Ali'ye baldr. Vilayetlerdeki kadlar o yerin beylerbeyi ve
sancakbeyinden bamszdrlar. Kad'nn; esnaf tefti, narh
tespiti, temizlik kontrol gibi beledi grevlerini bu btn iinde
dnmek gerekir. Beledi meyyidelerin uygulanmasnda kadnn balca yardmcs muhtesibdir. Gene narh tespitinde de
muhtesib ve esnaf temsilcilerinden meydana gelen bir kurul
kendisine yardm eder. 8 Altyapsal tesislerin teftii, ayn zamanda bu hizmeti gren vakflarn mtevellilerinin de denetlenmesini gerektirir. mar nizarnn korumay ise uzman bir grevli olan mimarba ile yrtt belirtilmiti.
Geleneksel ehir ynetimi bir takm hizmetleri aktif olarak

yerine getirecek gce sahip deildir. rnein, su, kanalizasyon
gibi baz tesisler vakflar tarafndan ynetilip bakld gibi, temizlik ve itfaiye hizmeti de baz gruplar ve halk tarafndan yerine getirilir, ar temizlii ar esnafnca, mahalle aralarnn
temizlii de arayc esnaf tarafndan salanrd. Arayclar,
plk subasna (bir yenieri zabiti) belirli bir yllk bedel
deyerek pleri toplar, deniz kysnda ayklayarak ilerine
yarayan eyleri satarlard. Meydanlarn temizlii suba tarafndan yenieri acemi olanlarna yaphrlrd. Gene itfaiye grevi de bunlara ve bizzat halkn kendisine aittir. 9 Bu durumdan
anlalaca zere, beledi grevler ahalinin ve resmi grevlileGene ayn ekilde, "Yourtular Kethdalnn da stabl- amire
ikinci hazinedan Ahmet Aa'ya ba'ruus tevcih edildiini" 10 Ramazan
1281 (6 ubat 1864) tarihli bir dier iradeden reniyoruz. Bab. Ar.
Cev. Bel. No: 1931, Ramazan 1281 (6 ubat 1864) tarihli irade.
8 H. nalck, Ottoman Empire, s. 154.
9 Osman Nuri, Muhtasar Mecelle-i Umur- Belediyye, s. 8.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
289
rin ibirliiyle yerine getirilmekte olup yapc ve aktif bir hizmetler btnnden ok, kontrolc ve yaphrmc bir idare ve
organizasyon sz konusudur. Gene modern belediyenin tersine
beledi nizarnlar ve kurallar btn, tam anlamyla kodifikasyona tabi tutulmamhr. ehir ynetiminin kural ve meyyideleri yazl-yazsz eitli kaynaklar (fermanlar gibi) ile nemli
bir lde, rf, adet ve teamle dayanr.
Yenieriliin
kaldrlmasndan sonra kadnn kontrolc

yerine getirecek imkan ve iktidar ortadan kalkt. Bu nedenle ehir ynetiminde etkin bir denetim yaplmasn
ve gelirlerin toplanmasn salayacak yeni bir ynetim biimine
gidildi. Hicr11242 (1826) ylnda bakentte htisab N azrl,
eyaletlerde de ihtisab mdrlkleri kuruldu. ehirlerin kolluk
ve beledi fonksiyonlar, vergi tahsili gibi grevleri bu memurluklara verildi. Bu grevlerin yeni memurluklara brakllmasyla
da kad yarg organ, noter ve vakf denetisi durumuna dt.
H. 1252'de (1836) kurulan Evkaf Nazrl'nn vakf ilerini
yklenmesiyle de, kadlar arhk sadece yarg organ olarak kaldlar. stanbul Kads, adeta bu temel fonksiyonunu kaybetmesiyle oranhl olarak I;I. 1253 (1837) de Bab- Meihat binasna
yerletirildi. Zamanicil Sadaret makamyla ilgisi kesilerek ey
hlislama baland. Esasen gittike anonirnleen ilikiler iinde kadlk ve benzeri sistemlerin, ehir ynetimini ykmlenip
yrtmesi de imkanszlamt.
fonksiyonlarn
htisab Nazrl htisab Nazrl, temelde vergileri toplamak, asayiin salanmas, narhn uygulanmas ve zorlayc
tedbirlerle ehir hayalnn dzenini korumak gayesiyle kurulmutur. Bu nedenle htisab Nazrl da yapc bir beledi
hizmetler btnnden ok, yasaklayc ve despotik bir uygulamann tipik rnei olmutur. rnein, ihtisab nazrnn s
tanbul'daki grevlerini yle sralayabiliriz: a. Esnaf teftii, b.
Anadolu'dan gelenlerin tespiti ve mrur tezkirelerinin kontrol, c. Gelen bekarlara mnasip yer tahsisi ve bunlarn durumunu gzeterek kontrol etmek, d. Esnafn kontrol, narh tespiti, fiyat-kalite kontrol, e. lonca disiplinine nezaret etmek ve
uygunsuz esnaf ve ahaliden nizama uymayanlar cezalandr
mak. ..
Eskikitaplarim.com
Karagz
290 -
Gerek bakentte, gerekse eyaletlerde ihtisab rsumundan

ve yolsuzluklardan dolay ikayetler ve direniler ba gsterdi.
am' da bu yzden yaygn direni hareketleri grld. Bu nedenle 1249 Ramazan evailinde (1833 Aralk sonu) ve 16
Cemaziyelevvel 1254'te (7 Austos 1838) kan fermanlada
ihtisab resimleri azallld. 10 mparatorluun bakentinde
1261'de (1845) hususi bir polis tekilal, 1262'de (1846) Zabtiye
Miriyeti kurulunca, htisab Nazrl'nn grevi, yalnz
narh ileri ve esnaf kontrol ile snrl olarak kald. Receb
1268'de (1851 Nisan-Mays) htisab Nazrl tamamen silik
bir duruma dt. htisab kurumu ne bakentte, ne de eyaletlerde arzu edilen sonucu vermemi, yklan klasik tekilaln yaratt boluu dolduramamt.
Oysa Osmanl ehirlerinin bazlarnda deien yap ve beliren yeni ihtiyalar modern belediye idarelerinin bir an evvel
kurulmasn gerektiriyordu. htisab Nazrl gibi uygulamalarla bu ihtiyalarn karlanamayaca anlalml. Bu dzensiz ve modern ehir hayalnn gelimesini engelleyen ortamdan
iteki reformcu ynetim adamlar kadar, d ticaret evreleri ve
yabanc makamlar da ikayeti olmaya bqlaml.
Modern ehir Ynetimine

Nedenler
Geii
Gerektiren
19. yzylda Osmanl ehirleri, zellikle d dnyayla gelien

meydana getiren liman ehirleri
nemli yapsal deiiklikler geirmektedir. lkenin deimekte
olan ekonomik, toplumsal ve idari yapsna bal olarak geleneksel ehir ynetimi ve belediye rgtleri de sarsnllar geirmekteydi. Bu ise, geleneksel ehir ynetimi ve belediye rgtnde deiiklikler yaplmasn gerektirecekti. nk, Avrupa
ilikilerinin dm noktasn
10
A. Vefik, Tekiilif Kavaidi, Kanaat Kitaphanesi, Dersaadet 1328, I, 1249

Ramazan'da (Aralk 1833) kan emr-i all sureti iin bkz. s. 119-123. 16
Cemaziyelevvel 1254 (7 Austos 1838) tarihli emr-i iili iinse bkz. S.
123-139.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
291
ile gittike younlaan iktisadi ilikilere giren dou Akdeniz

liman ehirleri, 19. yzyln ticaret faaliyetine uygun bir ulam
ve hizmetler btnne sahip olmak iin yeni rgtlenmelere
gitmek zorundaydlar. Bu liman ehirlerinde, tccar gemileri
iin karantina ve konaklama tesisleri, uygun salk artlar ve
dzenli bir ehir ularn yaratmak balca sorun haline gelmi
ti. Avrupa dnyas iin ark limanlar arlk egzotik uzak ehir
ler olmaktan km, yeni bir kazan ve hayat sahas haline
gelmiti. Bu nedenle modern hizmetleri grecek yeni belediye
idarelerinin kurulmas gerekmekteydi. Nitekim zmir ehrinde
belediye kurulmas iin ilk teebbs yerli-yabanc tccarlarca
yaplml. Bu liman ehirlerinin ilk beledi allmlar yapmas
gze arpan bir zelliktir ve belirttiimiz nedenlere dayanmaktadr.
Osmanl ehrinin Ynetim ve Yapsal zellikler
Ynnden Avrupa Kentleriyle Karlatnlmas

teknoloji deiikli
byme ve zenginleme
dier ktalarda grlmedii gibi, bu ktann da her yerinde grlmedi. Bununla beraber tarmsal devrimden payn alan e
hirler ve bu ehirlerde doan tccar snf yeni rgtlenmelere
ve ehir ynetimine itirak iin mcadeleye balad. Flandr ve
Kuzeybal Avrupa ehirleri bu imtiyazlar para veya mcadeleyle aldlar. Alman dukalk ehirlerinde bu olanak kolay elde
edilemedi ve daha ok kuzey Almanya'nn bo topraklarmda
yeni ehirler kuruldu ve gelimeye balad ki, bunlarn 13. yzyl sonunda serbest ehirler olarak Ransa birliini meydana getirdiklerini evvelce grdk. Kuzey talyan liman ehirleri ise
ok evvelden Avrupa dnyasnn zenginliinden ticaretle yararla.,.arak zenginletiler. Bu durumda ehir ynetimi dar bir
zengin tccar grubun egemenliine giriyor, bunlarn setii ynetici ise ehir beyinin yerini alyordu. Bu oligarik sistemli e
hirlere kuzey talyan, kuzey Alman Ransa ve Flandr ehirleri
rnektir. Gene Rusya'da N ovgorod ehri de ha nsa sistemine
entegre oldu ve 15. yzyla kadarki ynetim biimi ve toplumsal yaps bakmndan Slav ruhunun ve ynetiminin despotik
12.
iyle
yzyl sonlarnda balayan tarmsal
Avrupa
ehirlerinde balayan
Eskikitaplarim.com
Karagz
292 -
nitelii hakknda renkli (!) kurarnlar ortaya

yacak ilgin bir gelime gsterdi.
koyanlar
yalanla-
Bu tccar ehirlerde ilk olarak ehir meclisleri ortaya k

yordu. Meclis yesi ileri gelen tccarlardand. Bildiimiz gibi,
yasama ve denetim grevini onlarn setii kurullar yerine getiriyordu ve ehir yneticileri de yarg ve yrtme erkini ele almt, Bununla beraber, bugnk sistemlerin tersine btn bu
yetki ve fonksiyonlarn kesin snrlada birbirinden ayrlmad
n sylemek gerekir. Tabii, endstri ncesi ehirde, beledi
fonksiyonlarn da bugnk anlamyla dier kamusal fonksiyonlardan ayrlmadn sylemeye gerek yoktur. Bu durumda
beledi nizarn ve yasaklar aynen dier kanun ve kurallar gibi
hazrlanyor, beledi kontrol ve kolluk grevi gene kolluk hizmetlerinin iinde yer alyordu. Gene beledi yaptrmlarn uygulanmas ve yarglama grevi de ayn ekilde genel yarg ve infaz organlar tarafndan yerine getiriliyordu.
Ge orta zamanlarn Kuzey Alman hansa ehirlerindeki
magister veya talyan ehirlerindeki podesta, oligarik ehir
ynetiminde meclisler tarafndan yrtme ve yksek yarg grevlisi olarak seilen temsilcilerdi. Bunlar ayn zamanda beldenin belediye reisi olup, meclisiere danmak ve hesap vermek
zorundaydlar. Keza Adriyatik kysndaki Ragusa (Dubrovnik)
ehri rektr veya Kuzeybat Rusya'daki Novgorod ehri knezi
bu tr fonksiyonlara sahip yneticilerdi. Buna karlk sosyoekonomik yap bakmndan bu ynetsel yapya gemeyen Kiev
Rusyas'nn ehirlerinde rgtlenmi bir tccar snf bulunmadndan, klasik monari hkm sryordu. Kiev ehrinde boyar lar (zadegan) knezin muti memurlar olduu halde,
Novgorod'da bayarlar meclisi; knezi seen, denetleyen tccarlardan kurulu bir organd. Novgorod'da da dier oligarik
bnyeli ehirlerde olduu gibi, kamu masraflar gsteriten
ok, ticari snai faaliyetleri kolaylatracak tesisiere ynelmekte,
beledi harcamalar daha dzgn ve kontroll yaplmaktayd.
aratrclarn, ortaa ehirlerinin zaman iinde
ile ortaya kan bu iki tr ehri birbiriyle kyaslar
ken, mevcut ekonomik ve organizasyonel deiimi gzetmeden; senkronik bir analizle sqnulara gittikleri ve Dou-Bat
Genellikle
farkllamas
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
293
ehri veya slam-Hristiyan ehri ayrmm yaplklar grlmek-
tedir. Oysa her iki tr ehir, evresel faktrlerin getirdii yap

sal deiikliklerle, zaman iinde farkl dzeyde fonksiyenlara
ve kurumlara sahip olnulard. Bu bakmdan Venedik ile Bizans', Kiev ile Novgorod'u, Hansa birliinin merkezi Lbeck
ile 13. yzyl Viyana' sm, hele Osmanl ehirleriyle Akdeniz ve
Avrupa ehirlerini kyaslarken; bunlarn merkez olduu evrenin geirdii yapsal deiiklikleri, ekonomik aktivitelerin nitelik ve niceliini bilmek ve buna bal olarak ynetsel rgtlenmelerini incelemek gerekmektedir. Geleneksel ehrin ynetici
beyinin, ynetimi mutlak olarak elde tutmas ve btn nizarn
ve uygulamann bu kalp etrafnda biimlenmesi, her eyden
nce ehir ahalisini meydana getiren bir takm gruplarn yeterince glenip zenginleemedii ve tekilatlanamad ehirler
iin sz konusudur. Esasen ortaan oligarik bnyeli ehirle
ri de bu safhaclan gemilerdir. Nitekim bu durumun, yani beledi, adli ve mlki fonksiyonlarn farkllamas halinin, henz
oligarik ynetime ulaamayan 14. yzyl Viyana's, Kiev ve
spanya ehirleri iin de sz konusu olduunu belirttik. Bu sonuncu gruba giren Osmanl ehrinde de kad merkezi otoritenin tayiniyle greve balard. Kad mahalli ve beledi mevzularda bir takm kurallar koymakta, adeta uygulamada kanun ve
nizarnlarn brakh boluklar doldurmaktayd.
geleneksel ehir ynetimi 19. yzyl

itibaren byk deiikliklere uramhr. Bu dei
im Batdaki gibi belirli kuvvet gruplarmn etkisi ile olnarnsa
da, d dnyann zorlayc artlarndan dolay deien lkesel
sosyo-ekonomik yap; ehirlerin yapsnda, ynetim kurumlar
ve beledi fonksiyonlarn yerine getirilmesi zerinde de etkin
Trkiye
ehirlerinde,
balarndan
olnutur.
Osmanl ehirlerinde retim ve Esnaf toncalar

Geleneksel toplumda kent ynetim ve zanaat (kk retim)
faaliyetlerinin younlat yerleim merkezidir, demitik. Kr
sal blgedeki ilkel tarmsal retim, .esasen her hanenin kendi
tketimini de byk lde kendisinin karlad bir toplumsal dzen yarahr. Bu otarik yap dolaysyla kentteki retim
Eskikitaplarim.com
Karagz
294 -
snrl kalr. Tarmsal retimin yaratt snrl ihtiya fazlas

rn deerlendirerek ksmen krsal ksmen de kentsel ahalinin snrl ihtiyacn karlamak yannda, dar bir ynetici zmrenin gene snrl miktardaki lks emtia ihtiyacna ynelik retim kent zanaatlarnn grevidir.
Yani gerek mal eidi, gerekse mal miktar ynnden snr

bu retim, byme, rekabet gibi olaylardan ok
uzakhr ve bu gibi eilimler toplumsal denge ynnden nlenmek zorundadr. Geleneksel toplumda retimde ve pazarlamada dikeyine ve yatayna bir btnleme yoktur. Bunun iin yeterli sermaye birikimi, rgtlenme ve teknolojik olanak yoktur.
rnein, sr alp kesmek, derisinden, etinden yararlanp nihai mal olarak satmak muhtelif zanaat kollarna aittir. Bir kimse
veya grup mezbahada deri elde edip bunu ayakkab olarak
satma ilemini yrtemez. Gene ayn maln sahmnda da bir
tekelleme ve merkezleme olamaz. Zaten retimde de ibl
m ve iinin bamllk yann ykselmesi gibi bir olay sz
konusu deildir. Pazar yerleri belirlidir ve ancak merkezi otoritenin izniyle yenisi kurulur veya yeri deitirilir. Ticaret serbestisi yoktur; ehirdeki hanlar esasen mal monopalnn salan
d belirli depolama merkezleridir. Ancak saman ve ot serbeste satlr. Bu 'snrlamaya ve kontrole dayanan iktisadi dzen
kontrol yetenei snrl olan geleneksel devlet tarafndan nasl
yrtlecek sorunu akla gelecektir. Bu kontrol kentsel zanaat
faaliyetinin kat bir rgtlenmeye gitmesiyle olur. retim faaliyetinin ka dalda olduu tespit edilip snrlandrlr, bu dallarda ka atlye, dkkan olacann says saptanr (gedik) ve her
gedikte ka usta, kalfa, rak alaca, ne kadar retim yapla
ca belirlenir. Bu belirleme ve kururnlarn kontrol nce esnafn kendi kurduu lonca rgt tarafndan denetlenir. Asl denetleyici ve ibirliki ise devlet rgtdr. sizlik, pahallk,
ktlk domas iin Roma devrinden beri bu tr tekilatanmalar
Avrupa ve Asya'da her yerde grlr. Osmanl esnaf tekilat
ve zanaat retimi bu oluumun bir devam olup, modern dnyaya intibak aamasnda ilgin gelimeler gstermiti.
landrlan
Osmanl
tk.
kentinde arnn yerini fiziki mekanda belirlemi

Burada her dalda faaliyet gsteren esnaf ve zanaatkar bir
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
295
arada rnekarn igal eder. Osmanl kentinin bu kesimindeki tipik

bir yap da bedestendir. Mamafih bedesteni salt Osmanllar'a
zg bir yap ve kurum olarak ele almak pek doru olmasa gerek. .. Bedesten tccarn malnn, kymetli eyas ve hatta parasnn sakland baz dkkaniarn yer ald ve ticari ilemlerin
yapld bir binadr. Ayn nitelikteki binalar talyan ehirlerin
de fondaco (Venedik'teki Fondaco di Turchi ve Fondaco di
Tedeschi gibi) Londra'da guildhall, Fransa'da Hotel de Ville
olarak bilinmekte ve benzer fonksiyonlar grmekteydiler. Bu
sonuncusu sonra belediye binas olarak deiim geirdi.
Lonca ekonomisi ortaan feodal dzeninde belirli bir
temsil eder. Her evin kapal bir ekonomik birim olduu otarik ekonomiden (ev ekonomisi) sonra, Lonca dzeni
hammaddeyi etraftan toplayan, bunlar iieyecek ara ve personeli barndran ve rettiini satan bir sistemi temsil eder. Yeni alarda lonca ekonomisinin k para ba retimin, retim aracna sahip olan evlere ve kylere yaylmasyla oldu.
(domestik endstri, gtr i, putting-out, verlag) Bu bir tr
ortaklk olup otarik retim ve lonca dzeninin yklnn
balangcdr. Osmanl lkesinde Ankara, Bursa gibi uluslararas kuma ihra merkezlerinde bu tr bir retimin izlerine bir
sre iin rastlanyor; fakat ard gelmemi ve manifaktr sistemine geilememitir. Ksacas 18. yzyl sonuna kadar loncalar
Osmanl retiminin temel kurumu olarak yaam ve ancak Atlantik ekonomilerinin hegemonyas arlnca iktisadi-sosyal hayahmzdaki yerlerini kaybetmeye balamlardr.
aamay
arnn
her bir sokanda ayn meslee mensup esnafn

bir lonca tekil ettiklerini grdk. Buna hirfet de
denir. rgtlenme ve ihtisaslama birimlerinin says bakmn
dan Osmanl lancalar tarihteki dier Ortadou toplumlarna
gre daha gelikin idi. Devlet kontrol de o nispette daha sk
idi. rnein, Memlukler'de her lonca (jutuvva) su ileyen
yesini kendi cezalandrr, kad ve urta'ya (zabta) vermezdi.11 Bu tr lonca imtiyazlar Osmanllar'da debbalar gibi baaralarnda
11
Hermann Thorning, Beitraege zur Kenntnis des Islamisehen Vereinswesens,

Berlin 1913, s. 103.
Eskikitaplarim.com
Karagz
296 -
zlar dnda, esnafn elinden alnmh. Daha nce deindii

miz zere Osmanl loncalarnda grld kadar yaygn ihtisaslama Bizans'ta yoktu. Ancak rgt hiyerarisi ve sk devlet
kontrol orada da vard. Ancak rgt hiyerarisi ve sk devlet
kontrol orada da vard. (Bizans'taki peki loncalarn hahrlayalm). 17. yzylda Evliya elebi'nin bildirdii sayya gre
stanbul esnaf bini aan dalda rgtlenmiti.l 2 Tabii bu say
muhtelif ehirlerde ok kkt.
Osmanl Zoncalarnn
dou
ve
geliimi
ve rgtlenme
emas bir hayli speklasyon konusudur. zellikle ftvvet,
ahilik gibi kurum ve kavramlar ele alanlar bu rgtlerin

islami bir kaynaktan khm ileri srerler. Oysa bu gibi alan
insanlarn rgtlenmeleri uzun bir tarih boyu her yerde aym
zellikleri gsterir. Eski Roma'dan beri meslek rgtlerinin geirdii evrelere bakar ve baz karlahrmalar yaparsak bunu
anlarz.
Eski Roma Cumhuriyeti'nde mlkszleen ve geimiin e

hirlerde kamusal hizmetlerde ve baz dallarda cret karl
almaya balayan plebler, hukuki ilikilerde ve toplumsal
yapda yeni sorunlar yaratrnlard. Gerek dorudan kamuya
ynelik ilerde, gerekse baz zel meslek dallarnda bedeni i
yapan bu insanlar devlet tarafndan collegiumlarda bir araya
getirildiler ve bu birlikler collegium publicum olarak amld.
Collegiumlar ilkan sonlar ve ortaalar banda muhtelif
mesleklere mensup iileri bir arada topluyordu.B Bunun nedeni akhr. Henz ehir zanaatlar ve faaliyetlerinde yaygn
ihtisaslama olmad ortamlarda, herkesin bir birlikte toplanmas normaldi. Ne zamanki ehir nfusu oalmaya balam
ve faaliyetlerde eitlenme ve ii saysnda arh meydana gelmitir, o zaman ayr ikollarnda loncalar kurulmutur. Bu nedenle ilk Avrupa ortaanda bu birlikler collegium
(meslekdalk) veya fraternite (kardelik) gibi adlar aldlar.
ounlukla bu birlikler yiit gen insanlarn topland, hatta
12
13
Evliya elebi Seyahatnamesi, I, s. 489-669.

. Karadeniz, Roma'da likileri, AHF. Yay. No: 336, Ankara 1976, s.
1-31.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBERORTAYLI -
297
ehirlerin savunmas
gibi grevleri de yklenen kurululard.

Avrupa'da da fraterniteler hukuken tzel kiilii
ve stats olmayan ahlak, dindarlk gibi rythler etrafnda toplanan insanlardan oluurdu. ark'taki/atadan (yiit) treyen
ftvvet veya kardelik anlamna gelen ahllik gibi gruplama
lar gerek isim, gerek nitelike Ortaa Avrupas'ndaki bu gibi
kurulularla byk benzerlik gstermektedir. Ahilerin ehirle
rin savunma ve gvenlik alanndaki ilevini, rnein Almanya'da da gildeler grmekteydi. Feodal devletler kuvvetlendike
bu birlikler merkezi hkmetin kontrolne girdi ve kapitalizm
gelitike bazlar tasfiye olup, bazlar da (ticaret ve zanaat
odalar) biiminde hkmi ahsiyet kazandlar.
Balangta
Lancalarn ve meslek birliklerinin ideolojisi her yerde dinsel ve ahlaki temellere dayanyordu. Her birliin ve lancann
peygamberler ve din byklerinden birer p1ri vard. rnein
Floransa'da noterierin p1ri ncil yazarlarndan St. Lucas'd.
Baka lancalarn baka pfri (master, maestra, padrane) vard. Ortaa Avrupa lancalannn yar dini elenceleri vard
(mysteries denen tiyatro oyunlar gibi). Ayn trenler douda
ki esnaf lancalarnda da grlr. Meslek dayanmas, dinsel
ideoloji geleneksel toplumlarda srf zanaatlar arasnda deil,
brokratlar, alimler arasnda da grlr. Anonimlemi gvence sisteminin bulunmad bir toplumda bu gerekli bir yaama
aracdr. zellikle geleneksel toplumdaki otorite bolugunu
kendi alanlarnda doldurmak gibi bir toplumsal fonksiyonu .
olan esnaf birliklerinde bu psikolojik ban kanlmazl tarhlamaz.
alanlar
kadar babo olanlarn da kontrol iin devlet targtlendirilmeleri gerekir. Osmanllar'da esnafn d
nda dilencilerin hatta fahielerin, marjinal gruplarn bile rgtlendirilip balarna bir kethda tayin edildiini, gvenlik
grevlilerinin gzetimine brakldklarn biliyoruz.
rafndan
Lan calarda esas iliki usta-rak ilikisidir. Zaten geleneksel

toplumda brokraside, ilmiyyede, sarayda ve orduda bu sistem
grlr. Etkili eitim ve denetim bu sayede mmkndr. Kalemdeki akird, medresedeki talebe, ardaki rak gen yata
ie balayp ustalarnn gzetimi ve sert disiplini sayesinde ile-
Eskikitaplarim.com
Karagz
298 -
Geleneksel toplumda retim anonim ilikilerle

yz yze ilikiler iinde ve birincil gruplar iinde cereyan
eder. Esnaf lancasnn bu temel ilikisi, rgt hiyerarisine de
yansmtr. Her meslek dalndaki lancann banda bir kethda bulunur. Kethda o dalda faaliyet gsteren esnafn reisi
olup, meslekten olmas art deildir. Tayini kad tarafndan
onaylanan bu grevli, esnafn ynetiminden, kanuna ve nizama
uymasndan sorumludur. Lonca kethdalarnn zerinde bir
de ehir kethdas vardr. Bu, ahalinin nde gelenlerinden biri
olarak devlet ile teba arasnda araclk apar. Hiyeraride lonca
kethdasndan sonra esnafn arasndan seilen yiitba gelir.
Yiitba esnafn denetimi, fiyat ve kalite nonnlarnn gzetimi ve esna aras atmalar zmlemede ve verilen cezalar
uygulamada nemli rol olan bir kiidir. Bundan baka gene
ustalarn arasndan seilen bir veya iki kiiden kurulu ehl-i
hibra (bilirkiiler) vardr. Bunlar zellikle zanaatn uygulamas, yaplan eserlerin deerlendirilmesi ve fiyat tespitinde bilirkiilik grevini yerine getirirler. Bu saydmz kiiler bir
arada mensup olduklar lonca'nn idare heyeti gibi grev grrler.
rini
renirler.
deil,
Lonca esnafnn istedii gibi dkkan ap tezgah kurmak

yoktu. Lancann her yesi mteselsil bir kefalet altn
dayd. Her dkkan bir gedik saylrd. Bu bir nevi kadrodur.
Usta lnce o gedik eviadna kalr. Eviad ve yetimi kaHas
yoksa gedik boalm (mahlul) demektir. Esasen lonca ustas
istedii sayda rak altrp, istediini kalfalk ve ustala terfih ettiremezdi. Gerei kadar ve belirli sayda ra olup, bunlar kaHalk ve ustala terfih ettirmek a:cak lonca heyetinin
tetkiki ve tasdikiyle mmkn olurdu. Bu terfiler petemal kuatma denilen trenlerle kutlanrd. Avrupa ve Trkiye' de de
klasik niversitelerdeki retim yelerinin terfiinde yaplan trenler, aslndabulonca geleneinin bir yansma ve devamdr.
hakk
Gene lancann bir tasarruf sand vard (Avarz Sand).

Usta, kaHa ve raklar kazanlarnn belli bir ksmn bu sanda
yatrrd. Bu sandn sermayesi bir nevi sosyal yardm ve kredi
fonudur. arnn bakm bu sandktan karlanr ve yeler buradan faizle bor alabilirdi. Onun iin bir sandk kuramayacak
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
kadar kalabalk yesi olmayan zanaat
dal,
299
ilgili bir meslek da-
lmn lancasna yamak lonca olarak balamrd. rnein uncu-
lar, un elekileri, niastaclar; deirmenciler lancasmn yama-

ydlar. Lanca devlet kapsndan nce baz sorunlar zmeye
ve cezalar vermeye yetkili ve ykmlyd. Osmanl Devleti'nin ilk zamanlarnda lancalar bu bakmdan ok daha geni
yetkilere sahipti ve toplumsal fonksiyonlar daha kapsaycyd.
Zamanla yetkileri azalmt. Ama debba esnaf (dericiler) gibi
kalabalk ve kanl bakl bazlar bu infaz yetkisini kskanlkla
korumu ve aralarna aldklar katl zanllarn bile yneticilere
teslim etmemilerdir.
Lanca sistemi demek, retim ve tketimin snrlandrlma

sna ynelik bir ekonomik dzen, yani feodal dzen demektir.
Gerek tketim ve gerekse retimin smrlandrlmas ise, a. Fiyatta serbest! olmamas (fiyatlarn seviyesi tespit edilir), b. Kalitenin sabit bir lye gre tespiti, c. gc, ii saysmn smr
landrlmas ve dolaysiyle mamul madde arzmn sndandrl
mas demektir. Bunun btn nedeni, hammadde darl ve kr
sal alanda bir fazla yaratlmadndan alc saysnn dkl
dr. Eer retim miktar serbest braklsa, baz retim dallar
kt olan hammaddeyi eker, bu da zincirleme etkilerle dier zanaat dallarnda ihtiya duyulan hammaddenin azalmasna sebep olur. Onun iin devlet lancalada mterekengerek kalite
normlarnn ve gerekse fiyatlarn tespitine dikkat eder ki, buna
narh ilemi diyoruz. Bylece istihdam, kalite, retim miktar ve
fiyat zerindeki bu denetimle rekabet nlenirdi. nk muhtemel isizlik ve iflastan ok ekinilirdi. Konan narha uyulmasm da lancalarn yaronda devlet adna muhtesib salard.
Lonca dzenin sarslmaya balad Osmanl dneminde bu
nedenle lancalar devaml olarak yneticileri kendi ilerine karmaya ve bu dzeni korumaya davet etmilerdir. retimin ve
lancalarn denetiminde kalite kontrolnde ve narh tespitinde
de esnaf ve ahalinin ileri gelenleri ehrin kadsna yardmc
oluyordu. Bununla beraber narh konusunda kadnn balca
yardmcs muhtesibdir. Onun iin bu konuyu gzden geirmekte yarar gryoruz.
Eskikitaplarim.com
Karagz
300 -
Muhtesib ve Narh iemi

ehir hayatnn ekonomik faaliyetlerini dzenlemek ve yrtmek Osmanl toplumunda muhtesib denen memurun grevi idi. Bu kurumu islami bir kaynaa indirgemek doru deildir. Muhtesib kelimesi hisbadan geliyor. Oysa bu, Kuran' da rastlanmayan bir kelimedir. Guya Mslmanlarn gnlk hayatta iyiye uymak, kty izlememek eklinde, birbirleriyle ilikilerini dzenleyen kurallar btn olarak tarif edilmektedir. Bununla beraber bu kuruma 11. yzyldan nce s
panya'da, 12. yzyldan nce de Msr ve Suriye'de rastlanmad belirtilmektedir. Gene bu grevin zaman olarak balangc
da kesinlikle anlalm deildir. Genellikle bu grev sahibinin
eski Hellen-Bizans ehirlerindeki agoranomos denen memurun slam-Ortadou ehirlerindeki halefi olduu ileri srlr. 14
Emeviye devrinde muhtesibin grevlerini sahib al sukh denen bir memur yerine getirmekteydi. Muhtesib, klasik slam
dneminde ar-pazar kontrol dnda, re'sen ahalinin toplum kurallarna uymasn denetler ve zorlard. Muhtesib dini
kurallara uyulmasn salayan geni grevli bir memur olarak,
kady da bu konuda uyarp eletirebilirdi. Osmanl dneminde
muhtesibin bu grevleri son derece daralm ve dier rf ehlini meydana getiren memurlar arasnda; zellikle ar-pazar
ve narh kontrolyle, meskukatn (paralarn) rayicine dikkat
etmekle grevli bir memur haline gelni olup, kadnn balca
yardrncsyd. Her halde bu memurun grev alan ehrin snr
larnn tesine tamamaktayd.16. yzylda muhtesiblik iltizamla verilen bir grevdi ki, buna ihtisab mukataas denirdi.
Bu mukataann genellikle kapkullarndan birine ya da iltizam sahibi birine verildii biliniyor. Bu mukataay alan, bedelini cerimeden veya ihtisab rsumunun tahsilinden karr
d. Bazen bu mukataann has yani dirlik olarak devlet ileri gelenlerine verildii de oluyordu. Bu gelirler narha uymayan, gelenee aykr retimde bulunan esnaf ve zanaatkardan alnan
cerimeler ile ar pazara gelen mallardan alnan resimlerden
14
Pauly-Wissowa, Byzantine Egypt, West Johnson, s. 487. M.G.

Demmombynes, Muslim nstitutions, G. Allen and Unwin, London
1968, s. 154-155.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
301
(yani. ihtisab rsumu) meydana gelmektedir. htisab

rsumu, a. Narhlk akas (2 er aka olup, narh konan maddeleri satandan alnr.), b. B ac- pazardan ibarettir. Bac- pazar ehir ve pazara gelen mallarn giri ve salndan alnr. Geleneksel Avrupa kentlerindeki oktrua resmine benzer. Gene
rsum-u kapan ve rsum-u kantar diye anlan resimler de
bu trdendir.
Kad
ile muhtesibin bir grevi de, para rayicine dikkat etbu rayi zerinden yaplmasn gzetmektir
demitik. Tabii bu konuda asl aktif grevli muhtesibdir. Kad
ve muhtesibin balca grevi, iae ve ibade maddelerine narh
koymak ve bunun uygulanmasn salamakh.
mek ve
al veriin
"N ar h esasta ortaalarn sonunda ortaya kan bir uygudiyor, C. Cahen ... .l5 Bu belki de fiyahn resmi grevlilerce tespiti olarak anlalmaldr. Muhtesib, kadnn yann
da eraftan ve lonca temsilcilerinden meydana gelen bir kurulla narh tespit ederdi. Narh usul ihtisab kanunlarnda etraflca aklanrnhr. 1562-63 tarihli bir kanunnamede, muhtesib
olan kimsenin kad vastasyla ona on drt zerinden narh
vermesini, o yerin ayan ve ihtiyarlarndan ve emekilerinden
kimselerin hesab yapp ona gre ona on drt ( % 40) karla
narhn tespiti emrediliyor.
lamadr",
Bununla beraber bu on' a ondrdn (% 40) sabit bir oran olbelirtmek gerekir. Bu oran rnn cinsine, durumuna, ticari fiyat oynamalarna, haslata ve maddenin mbremliine gre deiir ve narh tespitinde mevsimin de rol olup,
ylda bir ka kere tespit ilemi tekrarlanrd. naat ustalarnn
cretleri mevsimlere gre ayarlanr. Ekmee% 40 kar konamaz,
nk zaruri maddedir. Bir dernirci ile kitap ssleyicisi
(mzehhib) iin ayn oranda narh konamaz. Mzehhibin emei daha ok deerlendirilir. nk az miktarda ve lks tketime ynelik bir retimde bulunmaktadr. Kar oran yksek tutulur. Bunun gibi bir ok konular gz nnde bulundurulur. 16
madn
15
C. Cahen, "Hisba", E/ 2, vol. III, sah. 488.
16
. Ergen, Ankara, s. 160'daki rnekle; 1588-89 (997 H.) Narh listesinde

bem helvasnn okkasnn 23 akeye satlmasna, pazarba ve
Eskikitaplarim.com
Karagz
302 -
OSMANLI EHIRLERI ve ULATlRMA
Narhn konu usul zerine Prof. Bar kan, nerettii htisab

Kanunlar adl
makalesinde etrafl izahat verrnitirP Narh

ila.mndan sonra yava yava birok maddeler zerinden kalkm ve nihayet et ve ekmek gibi birka zaruri madde ile snrl kalmh.
Tanzimat'n
stifi ve karaborsaclar takip ve esnafn teftii, fiyat, l,

kalite, temizlik kontrol ve uygunsuzluk edenleri cezalandr
mak muhtesibin vazifesi idi. zellikle yenieri oca kaldni
dktan sonra ihtisab aal bakentte ve vilayetlerde gvenlik
ve mali grevlerle de ykml bir makam haline gelmi; fakat
zamanla bu ileri yrtecek baka kurumlar meydana getirildiinden 19. yzyl ortalarnda tamamen lavedilrnitir. lrac
yasak hammaddelerin ihraemn nlenmesinde Osmanl yneticileri loncalarla daima el ele almhr.
Tanzimat'tan sonra liberal ekonominin prensiplerine uyularak narh uygulamas kaldrld. (Temmuz 1865'te ekmek hari
hepsinden) Ekonomik bnyedeki deime dolaysiyle olacak ki,
baz maddeler ilk anda ucuzlad. Gedik usul de lavedildi.
Buna ramen endstrileen bir toplumdalonca dzeninin ilgasyla ayn anlama gelen bu uygulamalar, Osmanl toplumunda
lancalar ve lonca dzeninin kalntlarn son zamanlara kadar
temizleyememitir. rnein baz zaruri maddeler zerinde
narh uygulamasna zaman zaman bavurulduu gibi, gerek 19.
yzyln ikinci yarsnda, gerekse merutiyet devrinde lonca
heyetlerinin bana kethda tayinine devam edildi ve ttihat
ve Terakki bile bu organize gruplar kendi politikasna uygun
bir ekilde kullanmak bakmndan bu dzenden yararland.
rnein 1860'da Midhat Paa Gedikler Nizamnamesi ile
esnaf yeriden organize etmek istiyordu. Nihayet 1879'da s
tanbul Ticaret Odas kurularak esnaflar burada rgtlendirildi. 1910 ylnda esnaf cemiyetleri kurularak, 1913 ylnda gemuhtesib birlikte karar vermi. Temmuz 1594 de Ankara eraf ve ayam
Mracaatla ekmein 400 dirhernin 1 ake olmasn ister ve kabul ettirerek sicile kaydettirirler.
17 . L. Barkan, "htisab Kanunlar", Tarih Vesikalan, 1942, C. I. No: 5. C. II
No: 7, C. III, No: 9.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
303
dik usUl tamamen ve fiilen lavedildi. Bylece Tanzimat'tan

beri balayan bu sre kesinlikle bir sonuca baland. Osmanl
devlet adamlar Tanzimat balangcndan beri lonca esnafn
sanayinin slah meselesinde temel ta olarak kullanmak istemitir. Oysa ar sanayiye gemek esnafn tasfiyesiyle mmknd. Buna ramen sanayii kuramayan toplum, bu geni
zmreyi sefalete terk etmeye de cesaret edememitir.
Osmanl ehirlerinde ae ve bate Sorunu

retimin nfusun gerek ihtiyacn karlamaktan uzak bir
dzeydeki teknolojiyle yapld geleneksel toplum sistemlerinde ktlk korkusu, hevayic-i zaruriye veya res necessariae
denen mbrem gda ve kullanm maddelerinin; tanmasndan
depolanmasna, alm ve satmna kadar despot usullerle kontroln ve belli merkezlerde toplanmasn salayacak bir organizasyonun domasna sebep olmutur. Geleneksel devletin ba
lca ura ve dikkat alan budur. Bu nedenle, a. Belli rnlere
daha retim alannda devlete el konulur, mecburi tekellerle
tattrlr, b. Bu mallar ehirlerde belirli merkezlerde depolanp
ana pazarlama buradan yaptrlr, c. Alm ve satm fiyatlar katiyken rekabete braklmaz, zira ihtiyaca gre kt olan mal hacmi ticaret serbest braklrsa karaborsa ve alk dourur. Oysa
toplum dzenini bozucu bu hallerin nlenmesi gerekir. Bu mekanizma Osmanl ehirlerinde de benzer ekilde ilemektedir.
Genellikle tarmsal faaliyetlerle hayvanclk ve zanaatlarn i ie
bulunduu ve her hanenin kendine yetecek bir retimde bulunduu, nakdi mbadeleden ok, ayni (mal ile) mbadelenin
sz konusu olduu kk ehirlerde; beslenme ve zaruri maddelerin temini ve dolam sorunlar nemli deildir. Ancak
Akdeniz imparatorluklar daha ilkalardan itibaren nfusu on
binlerleifade edilen byk ehirlere sahipti ve Roma, stanbul,
Kahire, Badat, am gibileri bazen yz bini aan nfus barn
drmlard. te bu byk ehirlerin (metropolis) beslenme ve
yakacak ihtiyacnn karlanmas byk sorun olagelmiti. rnein Msr, Bizans dneminde stanbul'un tahl ambaryd. Et
ihtiyac mecburi tekellerle yakn evreden salanrd. Ayn e
kilde Osmanllar da stanbul iin Msr'dan pirin, Balkanlarda
Eskikitaplarim.com
Karagz
304 -
yakn
Dobruca'dan buday,
merkezlerden (Gelibolu,
Tekturda gibi) et ve kesimlik hayvan ve Krm'dan st mamullerini mecburi tama tekelleriyle temin ederlerdi. Bu blgelerde rnlere belli fiyatlarla el konur ve bu ile grevli gemi
kaptanlar tahl gibi rnleri getirirdi. Bunlar Unkapari,
Balkap an, Yakapan, Odun iskelesi, Yemi iskelesi gibi iskelelerde mecburi boalhm ve depolamaya tabi tutularak, bu iskelelerin eminleri vastasyla dahm yaplrd.
Bundan baka et ihtiyacnn karlanmas iin devlet bazen

sermaye vererek bir takm kimseleri kasap yapard. Bylece
ehrin et ihtiyac karlanmak istenirdi. 18 Bazen paras bol zenginleri ehrin et ihtiyacn karlamak iin re' sen kasap yazarlard.19 Byle riskli bir mkellefiyet, istenmeyen tehlikeli bir iti.
zellikle yakacak ve yiyecek maddeleri zerindeki narha ok
dikkat edilir, teftiler sk ve cezalar iddetli olurdu. Bakentte
bizzat sadrazam da bu konuda mesuld ve sadrazamlar bu grevlerini Tanzimat'tan sonra da yerine getirmilerdir. Bununla
beraber ulam teknolojisinin ilkellii, sk sk istifilik, karaborsa ve pahalla sebep olurdu. stanbul ayaklanmalarnda ktlk
ve pahalln nemli nedenlerden biri olduunu kaydedelim.
Ulam teknolojisinin ilkellii krsal alandaki retim teknolojisinin ilkellii ile birbirini tamamladndan, byk ehirler
ta 19. yzyl ortalarna kadar zaruri maddelerin temininde devaml sknt ektiler. Bu konuda deimeler tarmda, ulamda
balayan yava modernleme ile paralel gitti.
Osmanl
kentlerinde ardan sonra konut blgesi yer alMahalle, konut blgesinde de temel bir sosyal ve idari birimdir. Mahallenin incelenmesine balayabiliriz.
maktadr.
18
rnein 973 aban (1565 ylnda) stanbul vakflarnn gelirinden alnan
698 bin aka, kasap olmalar iin koyun emini vastasyla bir takm
kimselere subvansiyon olarak verilmiti. A. Refik, Onuncu Asr- Hicride
stanbul Hayat, stanbul Matbaa-i Orhaniye, 1333, s. 123.
19 Ayrca rnein, Rumeli'de baz celepler ylda ... u kadar koyun ve hayvan temin etmekle ykml klnp defter edilmilerdi. Bu miktar temin edemeyen cezalandrlrd. Baknz A. Refik, age, 967 Muharrem
(1560 yl) tarihli bir hkm, S. 109-110.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
305
Mahalle (daresi ve Toplumsal Yaps)

Kentsel alanda mahalle ve krsal alanda da ky topluluklar,
idaresinin klasik dnemden beri en alt birimleridir.
Gerekte ky ve mahalle stats bugnk sisteme, byk lde Tanzimat'tan evvel gemiti. Ynetim akmndan cemaat
(komn) idaresinin ekirdeini tekil eden bu alt birimlerin niin daha mkemmel bir yapya ve idari muhtariyete ulaama
d sorusu, Trkiye tarihinde ehirler ve kylerin toplumsal ve
ekonomik gelimesiyle yakndan ilgili temel bir sorundur.
Osmanl
mahalle; henz smf ve stat

bir fiziki mekandr. Bir paann
konann karsnda basit bir evkaf katibinin aboyal kk
evi, ilmiye ricalinden bir efendinin kaanesinin yam banda
mahalle suyolcusunun kulbesi bulunur. Btn bu insanlar
birbirleriyle her gn karlar, etiket farkllklarna ramen
muhatap olurlard. Paann vekilharc ile mdenisin damad,
suyolcu ile evkafn kk katibi aym kahvehanede toplanp grrlerdi.18. yzyl ve hatta 19. yzyl balarnda byk ehir
lerin mahallelerinin bile toplumsal smflamaya gre biimlenmi, belirgin bir mekan farkllamas yoktu. Geleneksel mahalle, adeta bir eyh Kteri Meydan, yani Karagz perdesi gibidir. Orada dinsel farkllk hari, imparatorluun her
smf ve her blgesinden insanlar, belirli kurallar ve etiket erevesinde birlikte yaarlard. Mahalle mescidi ve kahvehane bir
toplanh ve tartma mahalli olup, kamuoyunun olutuu merkezlerdendi.
Geleneksel Trk
ehirlerindeki
farklarmn biirnlendirmedii
19.
yzyln
yarsna
dek, mahalleleri ynetenler imamlard. mam, padiah berat ile tayin edilip, aym zamanda
mlki ve beledi bir amir olan kad'mn mahalle dzeyindeki
temsilcilerindendi. (Gayrimslim mahallelerinde bu grev, ruhani reis ve cemaatin kocabasna aittir). mam, doum-lm
gibi nfus kaytlann tutard. Bundan baka bir kimsenin o mahalleye yerlemesi iin, mahallenin sakinlerinden birinin ve
imarnn kefaleti artt. mam bylece zincirleme olarak birbirine
kefil olan mahalle halkmn hepsinin kefilidir. mann en nemli grevi ise, mahalle sakinlerine isabet eden verginin tevzii ve
Eskikitaplarim.com
ilk
Karagz
306 -
OSMANLI EHIRLERI ve ULATlRMA
tahsilini yrtmektir. Zamanla mahalle

lerini ktye kullanmlardr.
imamlar
bu son grev-
Daha Tanzimat'tan nce, II. Mahmud devrinde, kadlk maelinden asayi ve

beledi alandaki grevlerinin alnmas, mahalle imarolarna kadar sirayet etti. Bu nedenle II. Mahmud devrinde mahalle ve
sonralar ky birimi de idari bakmdan bir stat deiikliine
urad. Ancak mahalle birimindeki bu deiiklik, ehir idaresinde olduu kadar derin deiiklikler yapmad. Kad ehir
idaresinde giderek btn nfuzunu kaybettii halde, imarnlar
muhtarlklar kurulduktan sonra da mahalle idaresinde gene
sz sahibi olmutur.
kamnn fonksiyonlar azalhlrnhr. Kadnn
Muhtarlk tekilalnn kurulmasna ilk olarak stanbul'da

baland.
Bu olay, bir tesadf veya alelade bir deneme deildir.

Yenieri oca lavedildikten sonra, ehrin asayiini sala
mak, vergi toplayabilmek ve mahallelerdeki yenieri kolluklar
byk rol oynuyordu. Asayiin dmda dier mali mlki grevlerin yerine getirilmesi iin yeni bir tekilat gerekmekteydi.
Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi'ye gre; 1827 ylmda
Dersaadet ve Bilad- Selase (Eyb, Galata, skdar) ahalisinin erkek nfusunun saym ve yazm yapld. Nfusun artmas ve isizlik ve serseriliin nnn alnmas iin ehre giri
ve k kontrol alhna alnd. mamlarm, gelen gidenlerin
mrtir tezkerelerini kontrolde ihmal ve yolsuzluklar grlmt. Bu nedenle imamlarm msarnaha edip, gz yummarnas iin mahalleye evvel ve san olmak zere iki de muhtar tayin edildi. 20
Tarada muhtarlklar tekiline
ise daha sonraki bir tarihte

Dr. Musa adrc tarada ilk muhtarlk tekila
Kastamonu'da kurulduunu sylemektedir. 21 Yazar, 19.
balanrnhr.
hnn
20
21
Vak'anvis Ahmet Ltfi, Tarih-i Ltfi, II, Dar'ultaba-i Amire, Sene 1290,
s. 173.
Musa adrc, "Trkiye'de Muhtarlk Tekilat'nn Kurulmas zerine",
Belleten, XXXIV, Say 135 Ankara 1970 sah. 410. adrc bu yargya
Takvim-i Vekayi'nin 1833 yl 79 No'lu nshasndaki habere dayanarak
veriyor.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
307
yzyln ilk yarsnda ihtiyar meclislerinin varl ile ilgili herhangi bir kayda rastlamadn bildiriyor. Bizce, mahalle ve ky
idaresini bir mahalli idare statsne kavuturmaktabyk bir
adm tekil eden ihtiyar meclisleri, ilk defa 1864 Vilayet Nizainnamesi ile resmen kurulmaya balamtr. htiyar meclislerinin ilk kurulup almaya baladklar yer de Tuna vilayeti
olmutur. Her mahallenin bir mescidi, bir vakf tarafndan ynetilen ve ocuklara ilk tahsilin verildii bir okulu (bunu mahalleli de aard) ve mahallenin emesi bulunurdu. Mahalledeki suyolu, eme gibi altyapsal tesislerden mahalleli ortak
olarak sorumlu idi. Mahalleli demek; kaldrlacak cenazeden,
kan yangndan, semtin temizlik ve bakrnndan ortaklaa sorumluluu olan kimseler demektir. Mahalleli asayii salamak
tan ortaklaa sorumlu idi ve her mahallenin ortaklaa cretini
vererek istihdam ettii bir bekisi vard.
lk bakta ahap evlerden, yangn art bo arsalardan oluan
bu mahalleler iin yangn nleme ve altyap tesislerinin

byk problemdi. Trk ehirlerinde ahap binalar,
zensiz konut yapm 18. yzyldan beri yneticileri rahatsz
etmeye balayan bir konuydu. Esasen yanan ahap bina yerine
kargir bina yaplmas iin sk sk hkmler karld halde
buna uyulmamtr. phesiz ki, bu tr emirlere uyulamamas
nn balca nedenleri arasnda, kargir bina malzemesinin pahall, kentsel ve blgesel ularnn ilkellii bata gelmektedir.l6.
yzyldan beri, lkemize gelen seyyahlar Trk evlerini tenkit
edegelmilerdir. Mimarlk sanat olarak kendini ancak, toplumsal art rnn kanalize edildii mabet, hamam, imaret gibi
kamusal binalarda gsterebilmitir. Feodal toplumun
m erkan til toplumdan ayrld bir yn, zel mimariden ok
kamusal binalara para harcanmasdr. Nitekim 16. yzyl sorla
rnda lkemize gelen Protestan Alman papaz Salomon
Schweigger'in bu konudaki yargs ok anlamldr: "Btn
sahte dindarlarn eski devirlerden bugne kadar
yapageldii gibi, Trkler de Allah ' aldatmak. iin gsterili pahal binalar, mabetler yaparlar; kendi evlerine
zen gstermezler. Oysa biz hakiki inan sahipleri bu gibi masraflardan kanrz. Paray kendi yararmza eylebakm
Eskikitaplarim.com
Karagz
308 -
re harcamak daha iyidir." diyor Schweigger. 22 Bu kendi

yararna denen eylerin(!) evler, anlrepo, yol ve liman tesisleri
olduuna phe yoktur.
Anadolu ehirleri kadar stanbul'da da mahallenin henz
toplumsal btnleme grlmeyen kentlerde temel birim olduunu biliyoruz.
Trk ehirlerinde olsun, geleneksel Avrupa ehirlerinde olsun ehir periferisi (kenan) etnik ve dini aznlk gruplarnn iskan edildii blgedir. rnein, stanbul'da Fener, Balat
Sulumanashr, Samatya, Kumkap semtlerinde Rum, Yahudi ve
Ermeniler gene Sulukule'de ingeneler yerletirilmiti. Aznlk
mahallelerinde arazi dar olduundan binalar skk nizarn zerine ina edilmitir. Geleneksel ehirde aznlk nfusunun artmas, artan nfusun ihtiyacna cevap verecek umumi bina ve
konut blgesinin bymesi arzu edilmez. Bu nedenle yeniden
kilise, mektep gibi umumi binalar yaplmasna msaade edilmez. Mevcutlarn da geniletilmemesi iin onarmn denetlenmesi gerekmektedir. skan blgesinin darl ve snrlarnn sabit tutulmas, aznlk cemaatlerinin oturduu blgelerde her
~yden nce arsa fiyatlarn arttrmaktadr. Bu nedenle dar sokaklar, yksek yaplar ve yer kazanmak iin uzahlan balkon ve
sundurmalar bu kesimin temizliini, suyolu ve lam gibi tesis.:.
lerini de tehlikeye sokmaktayd. rnein fakir aileler yksek
binalarda yaarlard. zellikle eski stanbul'da Yahudhane denen yksek binalar bizdeki ilk sefalet apartmanlardr. Bunlar
bugn de tipik slum yaplar olarak stanbul'da Balat semtinde
grmek mmkndr. Gene altyapsal hizmetler yeterli olmad
ndan zengin evlerine bile hamam yaphrlamaz.
Gerek Anadolu'da, gerekse bakentte 19. yzyldaki sosyal
ve ekonomik deime banliyleri dourmaya baladndan,
eski ehir hudutlarnn dnda yeni mahalleler kuruldu. Azn
lk semtlerinde de altyapsal tesislerin onarm ve hizmetlerin
grlmesi ayn ekilde cemaatin ortaklaa yklendii bir konuydu. Cemaat adna papaz, haham, kocaba gibi temsilciler
22
. Ortayl, "16. Yzyl Alman Seyahatnamelerindeki Bilgiler zerine",
SBF Dergisi, XXVII/4, Ankara 1973. s. 152-153.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
bu
ileri yrtyorlard.
dolaysiyle
Burada imar denetimi de, yer
309
darl
daha skyd.
Osmanl lkesinde ehirlerdeki gayrimslim aznlklarn her

birinin fermanlada tespit edilen kyafetleri vard. Kyafet talin
namesine dikkat etmelerine zen gsterilirdi. Bu, orta zaman
Avrupa ehirlerindeki aznlklar iin de byleydi. Osmanl m
paratorluu' nda aznlk milletierin rgtlenmesini ksaca gzden geirmekte bu bakmdan yarar vardr.
Osmanl mparatorluu'na Pax Ottomana (Osmanl birlii,

bar)
denir. Bu, birok din ve etnik gruba mensup halklarn

bir arada yaamalarndan ileri gelen bir durumdur. Osmanl
ynetimi her cemaati kendi kilisesinin rgt allnda toplayp;
dini, hukuki, mail birok konularn onlar tarafndan yrtimesini salamlr. Her cemaat belirli bir hiyerari iinde mahalle ve ky dzeyine kadar dini liderlerin bakanl allnda
rgtlenmiti.
Dou
Katolikleri, Latinler hari, dorudan Papa'ya bal

yar mstakil halde idiler. zellikle ukurova
(Klikya) Ermenileri Katalik olduundan bunlar ayr bir patdjillaneye ve millet tekilalna bal idi. Aym ekilde Dou
Katalikleri denen, Sryaniler, Keldaniler de ayr bir patdkhaneye balyd. Lbnan Katalikleri (Maruniler) ayr bir
milletdi. Melkitler de Lbnan'da bulunan ve 1724'de Halep'te,
bilahare 1833'de am'da ilk patrikhaneyi kuran ve Greke ibadet eden Dou Kata likleri' dir
olmayp
Osmanl
lkesindeki bu yar mstakil Katalik cemaat rgtRoma Papal'yla ilgisi olmayan Katolisizm
dnda varlm srdren Srp Patrikhanesi de, 1459'da Fatih
tarafndan Rum Patrikhanesi'ne baland. Rum Patrikhanesi,
uzun tarihi boyunca Roma'dan kopan ve Dou Hristiyanlar
mn ayr akidelere dayanan rgt olarak gelimiti. Fatih, bu
kilisenin btn Ortodokslar'n ruhani merkezi olduunu tasdik
etti. Bu nedenle evvelce 13. yzylda bamszln alan Srp
Patrikhanesi de, 1459'da Fatih tarafndan Rum Patriklii'ne
baland. Buna ramen 1557'de Sokullu Mehmet Paa Srp Kilisesi'ne bamszlm geri verdirtti ve pek'te kurulan patrikhanenin bana kardei Makariy'i geirdi. Bu bamszlk 18.
lerinden
baka,
Eskikitaplarim.com
Karagz
310 -
yzyl
sonuna kadar devam etti. Bulgarlar ise 19. yzylda

olarak Rum Patrikhanesi'nden kopabildiler. Ortodoks Rumlar ve Slavlar dnda en geni kitle Ermeni Gregoryenler'di. 5. yzylda Monofizizm'in kndan sonra bu mezhep Ermenilerin milli dini olmutu. Fetihten sonra stanbul'da
bir Patrikhane kuruldu ve sonraki devirlerde Ermenistan'da
Emiyazin, Gregoryen Ermeniler'in en nemli merkezi haline
geldi. zellikle Dou Anadolu ve Kafkasya Ermenileri Gregoryen'dirler. 5. yzylda Dou Kilisesi'nde kan ayrlkta Patrik
Nestorius'u izleyen Yukar Mezopotamya ahalisi Nasturi Kilisesi'ni kurdular. Bu patriklik nce Nizip, sonra Musul'da idi.
1915'te Nasturller lkeyi terk ettiler. GeneMonofizist inantaki
bir ksm Sryaniler El Cezire havalsinde yayorlard. Msr'da
bulunan Monofizisi Kbtller (Kobt) ise ayr bir patriklie
balydlar. Habe Kilisesi de bu kiliseye balyd.
eksarhlk
ehirler
ve kylerde
yaayan Hristiyanlar'n dnda
Os-
manl mparatorluu'nda sadece ehirlerde yaayan gayrimslimler Yahudi cemaati idi. zellikle 16. yzylda Avrupa'daki
basklardan dolay Museviler geni lde Osmanl mpanitor
luu'na snm
ve milli mcadelede de ball igalcilere kar

yer almlardr. Museviler bir halari
bann bakanlnda rgtlenmilerdi. Hahambalk ruhani
bir kisve olmaktan ok bir cemaat yneticiliidir.
milli hkmetin
yannda
Dini liderler arasnda protokolde Rum Patrii nde gelirdi

ve kendisi resmi devlet literatrnde reatlu unvann tard.
Cemaatler milli deil, dilli gruplama esasna gre millet teki
lalnda toplanrd. 19. yzylda milliyetilik akmlar dolaysy
la bu stat deimeye balamsa da, esasta imparatorluk yk
lana kadar ayn kalrnlr.
Osmanl
Kentlerinde Altyap Tesisleri

ve Kentsel Hizmetler
Osmanl
kentlerinde altyapsal tesisleri ele alrken ie imagerekmektedir. Osmanl ehirlerinde imaret,

ehrin ekonomik ve sosyal aktivitelerine can veren bir tekilat
gibi grnmektedir. Birok yazar bunu belirtip imaretin slami
retten
balamak
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYli -
311
karakteri zerinde durduktan sonra konuyu kapahrlar. Bu anlay, Ortadou ehrini Avrupa' daki feodal dnem ehirlerin
den farkl klan bir kriter olarak ele alnmaktadr. Oysa imaret
mahiyeti itibariyle ancak kent evresindeki krsal blgenin yaratt deer fazlas orannda doup geliebilen bir nitedir.
Kald ki bu tip kururnlar Garp ehirlerinde de kilise vakf olarak doup gelimi ve ayn ekilde ehrin evresinin zenginliine ve ekonomik aktivitelerine bal olarak ortaya kabilmi
tir. maret vakf olarak kurulan, ahane, okul (medrese),
hastahane, yetimhane ve baz gelir getiren dkkanarn bir cami
etrafnda toplanmasyla meydana gelen nitedir. Bu tip kurululara msakkafat denir. Bu ehirde bu kururnlar dediimiz
gibi o kentin ekonomik zenginliine bal olarak kurulup yaa
yabilmitir. Avrupa'da kilise evkaf bu vazifeyi grm ve toplum zerindeki denetinci roln bu sayede pekitirebilmiti.
Vakflar esasen byk gelir kaynaklarn tasarruf eden yneticiler iin bu sayede eviadna miras brakabilecekleri tek messese
idi. Bu nedenle daha 16. yzylda Ankara'da 741 kyden 148'i,
Bursa'da 1966 kyden 477'si, Ktahya'da 1071 kyden 166's
vakf ky statsne gemiti. 23 Bunlar kent d aktiviteler kadar kentsel ihtiyalara da ynelikti. Kald ki kentlerde kurulan
vakflar da bundan aa bir oranda olmamaldr. Vakflar
mtevvellf ve byklne gre yeterince personel ynetir ve
bunlar kad denetlerdi.
Vakf
Vakf, slam corafyasnda ehirleri oluturan mimari ve itimai manzara vakf kurumunun eseridir. Sadece bu deil, p
lak gzn tesinde bir para soruturma vetetkikle krsal dzenin oluumunda da vakf kurumunun nemini ortaya karr.
Bugn Hint ktasnda yaplan bir gezide Babroullar
Hindistan'nn temel lkesi olan kuzeydeki ehirler ant eserlerle doludur. Bu ehir dokusu Babrller'in giremedii eski Hint
topraklarnda grlmez. Babr mparatorluu (ki yanllkla
23
Yaar Ycel, "Osmanl mparatorluunda Desantralizasyon", Belleten,
:XXXVIII/152, Ekim 1974, s. 673.
Eskikitaplarim.com
Karagz
312 -
OSMANLI EHIRLERi ve ULATlRMA
Mughal devri denir) mirasnn bu derecede arpc olmasnda,

onun da bir vakf medeniyeti olmasnn etkisi vardr. Hem bizim gzlemlerirniz hem gemiteki Avrupal seyyahlarn da
zerinde durduu gibi Osmanl mparatorluu'nun topraklar
arpc biimde vakf medeniyetinin yaratsdr. Her yerdeki
camiler bu camiierin hamarnlar, medrese ve ktphanesi bazen sbyan mektepleri yan balarndaki imarethane hankah
ve bilhassa Seluklu dnemindeki kervansaraylar geni lkenin vakf eserler ayla rldn gsterir. Akla gelebilecek
saysz tesis yannda bu eserlerden gelen veya vakfedilen tarla
ve bahelerin nemas eitim, salk, a datmaktan ku beslerneye hatta ocuklara kr gezisi yaptrmaya, onlar elendirme
ye kadar eitli amalara vakfedilrnitir. Osmanl mparatorlu
u'nda mnakaal bir kurum da para vakflardr. Ebussuud
Efendi gibi en muhafazakar bir mftnn bile cevaz verdii
para vakflar; vakfedenin balad miktarn muayyen haclde
faiz ile iletilmesi ve hasl olan nemann sadaka olarak taksimidir. Ulema arasnda da taraftar bulan para vakflar tesis edilmitir. Prof. Murat izaka bu tip vakflarn isimlerini ve mrlerini tespit edebilmitir. Buna gre; ounun mr ancak 1520 yl, pek aznnki de 100 ya da 120 yla kadar ulaabilmitir.
Hi phesiz ki br vakflara gre ksa mrldrler ve para
iletmek vakf stats altnda bile risklidir.
Bir mlkn menfaatini umuma tahsis edip ve aynn (yani
esas mlk) Allah Teala'nn mlk hkmnde tutup, temlikten ebediyen kanlmas vakf statsnn esasn tekil eder.
Bu nedenle vakflar idaresi de belirli artlar haiz m tevellilere
braklr. Ve bu mtevelli vakfiyede belirtilen esaslara uymak
zorundadr; her halkarda vakfn idaresi iin doktrinde oluan
yani fkhtaki ahkam- vakfa uymak zorundadr. Vakfn yaa
mas iin tahsis edilen araziler, su kaynaklar, dkkanlar, bu
ller iinde kiraya verilir, tamir edilir. Bu konuda iki terimi
bilmemiz gerekir. Vakf, yani sahibi olduu mlk ammenin
menfaatine hayr iin vakfeden kii; Mevkuf da vakfedilen
mlktr, yani arazi, bina, su kayna, dkkan vs. veya para.
Vakf messesesi slam itikadnda yani Kur' an- Kerim' de
"sadaka" olarak geer. Bu kapsaml terim beeri tarihin en an-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
313
laml kltrel kurumlarndan birinin gelimesine neden olmu

tur. Elbette ki bu gibi hayr kurumlarrun medeniyet tarihinde
yaygnl vardr. Fakat slam vakflarnn tesisi ve stats ok
zgndr. Bu zgnlk vakflara ok uzun sreler etkin bir i
lerlik kazandrmasna ramen; dnyann son birka asrnda
enflasyon, hzl ehirleme, kentsel-yapsal bozulma ve evre
kirlerrmesi gibi sorunlar karsnda darbe yemesine sebep olmutur. Gnmz medeni kanunundaki vakf hkmlerinin
eski hukuktaki vakfla birok ynden alakas yoktur. Vaka kurumlarn zaman iinde deimesi bir dinamizm kazanmas gereklidir. Fakat kar gayesi gtmeyen bir kurumun k~r amac gden bir iletme haline dnmesinin nedeni anlalm deildir.
Sadakann gelimesi ve kurumlamasnn slam tarihinin hem
en ok bilinen, hem de en ok tarhlan noktas olduu akhr.
Mesela Memlukler ve Osmanllar'daki vakfiyelerin elimizde
bulunmas bu kurumun teekkl ve ileyii hakknda salam
bilgi verir; zira vakfedenin yazl olarak bu iradesini beyannn
art olmasna karlk, baz hukukular da, sadece szl beyann yeterli olduunu ileri srmektedirler. mam- Azam Ebu
Hanife ile talebesi Ebu Yusuf arasndaki farkl ictihad buna
rnektir. Bu takdirde "yazyla bu irade kesinleenekadar vakfeden sznden dnebilir" veya aksine "szle vakf ileri tamamlanr" hkmleri; hukuki bir problem olduu kadar tarihiye belge brakmak ynnden de ok farkl problemler yaratacak iki farkl gr ve durumdur.
Bunlarn dnda vakfn menei
zerinde tarhmalar bulunkurumunun meneini eski Roma'ya balayan

lar vardr. Buna karlk Roma vakflarmn "mukaddes adaklar" statsnn Konsl tarafndan tasdikinin gerekli olduunu,
oysa slam' da vakfedenin kendi iradesinin geerlilii gibi bir
stat ile keyfiyetin karlahrlamayacam belirtenler vardr.
Vakfn meneini Bizans'a gtrenler daha kalabalkhr. phe
siz semavi dinler arasnda vahyin birliine dayanan kurumsal
benzemeler sz konusudur. Ayrca btn bu imparatorluklar
Dou Akdeniz dnyasnn rndr. Bizans'taki Dolos dediimiz hayr kurumunun DLS diye ksalhlarak ifade edilen ismi
Arapa'da delese ve tedlis diye ekilmitir. Lakin bu deliller
dahi tam bir devamll ispat iin yeterli deildir. Tam bammaktadr. Vakf
Eskikitaplarim.com
Karagz
314 -
sz bir gelimeyi ne srmenin de gerei yoktur. Bu arada sla
kendi atmosferi iinde gelitiini, mesela fetihler

ribad denen mstahkem mevkilerde okul, hastane
hatta ktphane gibi kurumlarn askeri bir ortamda geliip hayr ve bala vakfn temelini oluturduu grn nl tarihimiz Fuat Kprl de benimsemitir. Gene ada hukukularmz arasnda Prof. Hseyin Hatemi, vakflarn pekala tzel kiilik sahibi olduunu ileri srmektedir. Her halkarda
vakflar mlkiyeti deimez biimde bir amaca tahsis edilmi
kurumlardr. Osmanl dneminde ou Osmanl vakf evladz
vakflar veya zurrf vakflar statsnde olduundan, mtevelliler de vakfedenin eviad soyundan gelirlerdi.
mi
vakflarn
srasnda
Ne var ki vakflarmz 16. asrdan itibaren evvela dnya enflasyonunun yarath iktisadi alkalanmada nce gelirlerin kayb dolaysyla iletmelerde zorlua uram, bilahare statleri
deitiren bir takm gayri hukuki tasarruflada gayelerinden
sapmlardr. Unutmayalm ki IL Mehmed Fatih devrinde, baz
vakflarn zaruri askeri harcamalar karlamak gerekesiyle
mzrletirilmesi istisnai bir uygulama iken sonraki asrlarda
bu gibi uygulamalar sklah. Dier taraftan baz mahlUl vakf
larm (burada mtevellinin soyu kesilmi ve vakf idare edilemez hale gelmitir) sah yapld. Bu nedenle Msr' da Mehmet
Ali Paa devrinde bavurulan bir uygulamay IL Mahmud devrinde de imparatorlukta genie izlediler. Kurulan Evkaf-
Umumiye Nezareti'ne btn vakflarn idaresi ve gzetimi
rabtedildi. Ftuhat durup gerileme balaynca baka grnmler ortaya kh; mesela Edirne' deki Selimiye Camii'nin vakf
kyleri snr tesinde kald. Edirne' deki birok cami gibi bakm
gelirlerinde aksamalar ortaya kh. Bu rnek yaygndr.
Osmanl tatbikalnda arazi ve tanmaz mameleke sahip
olan vakf aznlkta kalyor. Vakfedenler daha ok kendimlk
olmayan rniri araziyi bir takm tesis ettikleri bina ve eserlerin
yaamas iin tahsis etmektedirler. Yani bir yerdeki beylerbeyi
veya sancakbeyi kendi tasarrufundaki "has"lardan mlk olmad halde kurduu vakf esere gelir olarak belirgin arazi
veya ky balamaktadr. mparatorluun drt kesindeki
carniler, medrese, hastane, hamam, ktphane ehirlerarasnda
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
315
bilhassa kervansaray, kpr, su yolu, eme gibi yar askeri yar

medeni kurumlarn okluu bu durumu aklar. Bu tip vakfedenin mlk olmayan mirlden tahsis ettii vakf topraklara
gayri sahih vakflar denir. Ve Osmanl vakf medeniyetinin
sayca esasl bir ksm bu kategoridendir. Merkezi devlet ise miri araziden vakfedilen, ancak vakfedenin inaat masraflarn
kendinin dedii bu gibi tesisleri tevik eder ve onlarn yaa
tlmas iin miriden arazi tahsisini de tasdik eder. Ama; ngrlen ve gerekli olan inaatn salanmasdr. Nitekim ksz ocuklarn okutulmasna hatta kularn beslenmesine ynelik vakflar yannda, bilhassa idareci zmrenin kurduu byk vakf
lar Osmanl medeniyetinin bir Vakf Medeniyeti olarak tavsifine neden olmutur. Ama asl bu gibi byk vakflarn sefer
yollarnda askeri ihtiyalar karlad da aktr. Gene am ve
Kuds gibi blgelerde imparatorluun ok nem verdii hac
yolunda haclara hizmet verecek vakflar zellikle hanedan
azasnn, valide sultanlarn kurduu aktr. u kadarn belirtelim. Tanzimat dnemine kadar, sbyan mektebi, medrese, su
ebekesi, salk hizmetleri gibi temel hayat niteleri vakf konusuydu.
Vakflarn ileyiini saysz vakfiye ve mahkeme sicillerinden izlemek mmkndr, zira bu saysz vakfn ileyiini, hesaplarnn kontroln ve mtevellinin faaliyetini denetlernek
her yerdeki kadlarn balca vazifesiydi. II. Mahmud'un Evkaf
Nezareti'ni kurmak zorunda kal byk lde kadlarn etkinliinin zayflamas ve vakflar zerindeki denetirnci ilevle
rinin kaldrlmasyla ilgilidir. Aslnda merkeZI bir hiyerariye
tabi olan kadlarn memalik-i mahrusadaki saysz vakf belirli er'i kurallar ve rfi tatbikatn alhnda desteklemesi de
bir nevi merkezi denetim demekti.
Yukardaki izahattan da anlalaca zere vakflar zerinde
bilgi edirurteden, envanterlerini gzden geirmeden, bilhassa
doru tarih yazahilrnek iin Osmanl ehir medeniyetini ve hatta Osmanl ziraatini anlamak mmkn deildir. Bu yapy anlamak iin Osmanl paytahtnn nl Sleymaniye Camii'nin
ve onun klliyesinin yer ald mahalleyi gzlernek yeter; camiin etrafnda Mimar Koca Sinan'n tersimi olan aevi, imaret
Eskikitaplarim.com
Karagz
316 -
(halen iler), darifa (halen doumevidir), tabhane ve

mze olarak kullanlan Sleymaniye medreseleri ve halen Ortadou'nun en byk yazma kitaplar merkezi olan Sleymaniye ktphanesi ile bir ehrin kltr hayabn ynlendirdii ak
hr. nceki 16., 17., 18. asrlarda Sleymaniye Camii ve vakflar
byk ehrin merkeziydi. Bu merkezi, kltrel, sosyal kurumlarn ilevinin kesildii yerde, bir yanda ehzadeba Camii te
tarafta kiliseden evrilme Zeyrek Camii'nin ve nihayet Fatih
Camii vakflarnn etki alanlar balar ve bu zincir byle devam
ederdi. Mesela Balkanlar'da bugnk Bosna'da nl Viegrad
ehrinde Sokollu'nun yaphrd kpr, han, hamam, cami gibi tesislerin bu cra ehrin hayatm nasl deitirip dirilttiini
tarihiler, ama onlardan ok daha renkli bir kalemle Iv o
Andri Drina Kprs adl nl romannda anlatmaktadr24 .
Osmanl kentlerinde esasen su yolu (lam), eme, hamam
gibi birok messeseler vakf olarak meydana getirilmiti. Vakfn servetierin emniyeti bakmndan gerekli bir messese olmas bunda rol oynamhr. Dier yandan geleneksel devlet sosyal
yardm kurumlarn yaralp yneticilik gcnden yoksun olduundan, bu fonksiyon hayrseverlik adna ahslarn veya gruplarn giriimleri sayesinde yerine getirilir. Osmanl kentinde bu
grev Mslmanlar kadar, gayrimslimlerce de yerine getirilmitir. Vakf binalarnn civarnda bulunan kaldrm ve yollar, o
vakfn gelirinden yaplrd. C. Orhonlu gayrimslimlerin
oturduu yerlerde de ayn uygulamamu grldn belirtiyor (rnein, Balat kaps civarndan Salmatomruk kumluuna kadar olan cadde ve kaldrmlar iin gereken tamir masra-
u eserlerin tetkiki vakf ve Osmanl imparatorluu'ndaki vakf iin fikir

verebilir: Ziya Kazc, sliimi ve Sosyal Adan Vakflar, Marifet Yay. stanbul
1985; Ahmet Akgndz, slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf
Messesi, 'ITK Yay. Ankara 1985; Hseyin Hatemi, Medeni Hukuk Tzel
Kiileri I, stanbul1999; Ali Himmet Berki, "slamda Vakf; Sahih ve Gayri
Sahih Nevileri I", lahiyat Fakltesi Dergisi, VI; Fuat Kprl, slam ve Trk
Hukuk Tarihi ve Vakf Messesesi, tken Yay. stanbul 1983; Murat
izaka, Para Vakflar, nan Neriyat, stanbul1993.
24
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
317
o civardaki Ermeni kilisesinin vakfndan yaplyordu). 25 e

hirlerin su ve kanalizasyon yapm ve onarm sorunu, klasik devirde vakflar ve ar esnafnn kendi avarz sandklar tarafn
dan. zmlenirdi. Bu tesislerin korunmas ise belirtildii zere
suyolcular ocann greviydi. Aznlklarn oturduu semtlerde, kendi cemaatlerinin vakflar bu sorunu zmlerdi. Modern belediye idareleri ise kurulu dnemlerinde bu grevi ykmlenmek iin gszdler. Bu nedenle Altnc Daire-i
Belediye gibi ender rneklerin dnda, her yerde vakflar ve
baz devlet organlar bu gibi grevleri 19. yzylda da yrtmeye devam ettiler. rnein 1877 Belediye Kanunu'ndan sonra, stanbul'da vakflara bal Su daresi ehremaneti'ne gemise de, Emanet bu grevi yerine getirmediinden II. Meru
tiyet'te tekrar vakflara geri verilmitir. Genellikle kentsel alt
yap tesislerinin onarm ve bakm, bu ile ykml ve sorumlu
kurumlar asndan bir grev ikilemesi yaratm ve Osmanl
ehir ynetimi iin bir sorun olmakta devam etmitir. Bu alanda
grevli kurumlar arasnda bir koordinasyon salanamadn
dan hizmetlerde aksama ve krtasiyecilik artmaktayd. 1877
Osmanl-Rus sava srasnda, stanbul'daki avarz sandklarna
devlete el kondu. Bu nedenle esnafn yklendii yapm ve

onarm grevleri de ehremanetine ve merkezi hkmete geti. Vakflarn bu dnemde bu gibi grevleri istenen ekilde yerine getiremedii grlmektedir. Evvela bir ok mahallede bu
gibi hizmetlerin grlmesi ve avarz vergilerinin denmesi iin
avarz sand vard. Esasen bu ilerin komuluk anlay ve hali vakti yerinde olanlarn bayla yapld grlyor. Esnaf
arlarnn temizlii, eme, su yolu, lam onarm esnafn
kurduu avarz sand geliriyle ynetilirdi. Bu sandn mtevellisi kadnn denetiminde idi. Gene yangnlarda herkesten
evvel mahalleli grevliydi. Temizlik ve p ilerini arayc esnaf dediimiz esnaf yapard.
25
Cengiz Orhonlu, "Mesleki Bir Teekkl Olarak Kaldrmclk" EF G-
neydou Aratrmalar Dergisi, No. 1. stanbul1972, s. 110-111.
Eskikitaplarim.com
Karagz
318 -
Burada zetle syleyeceimiz nokta udur: Kentsel alandaki

tesislerin idaresi ve hizmetlerin grlmesi geleneksel devletin
tekilat ve bte ynnden gcnn tesindedir. Bu bakmdan,
esnaf ve mahalle sakinleri bu grevleri byk lde yerine ge
tirirlerdi.
Osmanl ehirlerinde Yap lerinin Dze;lenii
ve Yap rgt
Geleneksel topluma zg ehir sisteminde yap ilerinin nitelii ve rgtleni biimi bugnk anlamndan farkl olduu
kadar, ok kimsenin zannettiinin tersine, basit bir meslek rgt olmaktan gerek fonksiyonlar gerekse rgtleni biimi ve
yetkiler bakunndan uzaktr. Bunun nedenlerini balca u
gelere balayabiliriz.
a. Kentsel alandaki, alt yap tesisleri ve ulam teknolojisinin

dzeyi, b. Ekonomik faaliyetleri ve ilikilere dayanan mekan
organizasyonu, c. Yap malzemesinin nitelii, d. Aznlk cemaatlerin oturduu blgeler zerindeki mekan snrlamas ve farkl yap denetimidir.
Gene devlet, her meslek dalnda olduu gibi, bu alanda al
esnaf loncalarn da denetim altnda tutmaktadr. Ancak bu
mesleklerin niteliinden dolay, denetimin uzmanlam devlet
grevlilerince yerine getirilmesi gerekmektedir. Klasik Osmanl
tekilatnda bu grevi hassa mimarlar oca ve ocan yneticisi olan hassa bamimar yerine getirmekteydi. Bamimar
masa mimarlar olup, eyaletlerde de grevli mimarlar vard ve
ocak, askeri bir ocakt. Bu memurlar has sa unvan tamalarna
ramen, sadece saraya ait ve miri binalarn yapm ve onarm
ile deil, lke apndaki bayndrlk tesisleri ve beledi imar denetimi alanlarnda da grevlidirler. Prof. . Turan eyaletlerde ve merkezdeki hassa mimarlarnn saysn 1526-1665 yllar
an
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
319
arasnda
40 olarak tespit etnektedir. 26 Has sa bamimar imparatorluktakibtn yap usta ve iilerinin en byk amiriydi.
Btn geleneksel toplumlarda olduu gibi, Osmanl mimar
da pratik bir eitimden geer. zellikle asker olduu iin Tuna
boyundan Frat kylarna uzanan geni lkelerin mimarisini
yakndan tanyp senteze gtrebilecek imkana sahip olmutur.
Sanlann tersine Osmanl mimar dar yneticisinin tketim
zevkine hitabeden bir mimar olmayp; kpr, kaldrm, umumi
tesis, kanalizasyon ve medrese inasndan saray inasna kadar
mimarinin her trnde tecrbe sahibi olarak yetiir. Osmanl
mimarisi bir imparatorluun mimarisidir. Bu imparatorluk Ortadou ve Balkanlar'n imparatorluudur. Onun hakim kltr
ne salt Anadolu, ne salt Rumeli, ne de sadece Mezopotamya' dr. Nasl Osmanl tarihi btn bu lkelerin halklarnn karayazlar ve ikballeriyle birlikte rdkleri bir duvara benzerse,
Osmanl mimarisi de bu tarihin zamanda ve mekandaki mte
rekliinin bir simgesidir. Osmanl mimarnn her eserinde; duvarndan ahsna, temelinden penceresine ve kap daramasna
btn bu halklarn tarihi mirasn bulmak mmkndr. Sinan,
Davut Aa gibi mimarlar bu byk sentezin usta temsilcileridir. Onlarn eserlerinde bu zengin birleik miras grrz.
Mimarlar yap ilerinin yalnz teknik ynnden sorumlu
olup, mali iler ehremini denen memura aittir. ehreminiler
bu dnemde yaplarn mali sorumluluunu tayan grevlilerdi. Eyaletlerde, hassa bamimarnn grevini onun tayin ettirdii hassa mimarlar grmektedirler. Bamimarn inhasyla
tayin edilen bu memurlar halen grevlerinin snr ve eyalet sistemi iindeki yeri bakmndan iyi anlalmamhr. Herhalde
bamimarn merkezdeki grevini grmekteydiler. Eyaletlerde
bu sistem Tanzimat'tan sonra da devam etmitir. Modernleen
vilayet tekilahnda meclis-i belediyelerde mhendis, vilayet ve
liva meclislerinde tarik ve ebniye mhendisleri yer alrken, aynen klasikte olduu gibi bu uzmanlarn bulunmamas halinde
kalfalarn belediye meclisinde mavir aza olduu grlyor.
26
erafettn Turan, "Osmanl Tekilatnda Hassa Mimarlar", ADTCF
Tarih Aratrmalan Dergisi, I,
Eskikitaplarim.com
Say
1; Ankara 1963, s. 9-10.
Karagz
320 -
Hassa mimarlarnn ikinci nemli grevinin de vakflara ait

bina ve tesislerin onarmn talep zerine bizzat ynetmek, fakat n planda bu onarm teknik bakmdan denetlernek olduunu sylemitik. Onarm denetlemek; ilk ve son keif ilerini
yapmak ve bu sayede vakf mtevellisinin suiistimalini nlemek gayesini gdyordu. Vakflar denetleme greviyle ykml olan kad'nn bu nemli fonksiyonunun bir parasn
tekil etmektedir. naat ve tamiratn gereini keif ile anlamak
ve tasdik etmek bu ynden gerekliydi. Kentlerin su yolu, lam
gibi alt yap tesisleri ounlukla vakflara aitti ve bir vakf grevlisi olan su nazr'nn grevini tekil ederdi. Buna ramen bu
tesislerin bakmyla grevli olan personel, yani suyolcular
oca, hassa bamimarl makamna ve hassa mimarl
ocama bal olduundan suyolunun bakm ve korunmas ve
ina ve onarmmda yaplacak keif ve denetim, suyolu zerine
usulsz yaplan binalarm yktnlmasna karar vermek hassa
mimarlarnn grev ve yetkilerindendir. Bu gibi konularda kadlar daima hassa mimarlarnn oyuna ve beyanma bavurur
ve ona gre inaat nler ve hatta yktrrlard. Demek ki, kentin
genel altyapsal tesislerinin bakm yapm ve onarmma nezaret
grevi bu rgte yerine getirilmektedir. Hi kukusuz kentlerin imar dzenini kad ile birlikte salamak hassa mimarlar
nn en nemli grevlerindendi. Yangn, pislik, geit ve su yollarnn kapanmasn nleyecek tedbirler alnr, yani mevcut yap
nizamma uymayan binalara izin verilmez, yaplmsa yktrlr
d. Mimarba maiyetinde avular olduu halde atla ehri
tefti ederdi. rnein, yaplarn ahniinlerinin geni olmamas, sokaklarn kapanmamas, sokaklar daraltacak ekilde binalarn geniletilmemesi, sur diplerine bina yaplmamas,
debbahane ve mlekilerin konut blgesinde bulunmamalar
dikkat edilecek konulard.
Hassa mimarlarnn kontrak fonksiyonu baka konular
da ierir. Askeriye silki iindeki yerleri dolaysyla savaa kat
lrlar, gerekli kaldrm ve kpr inas iin usta ve iileri ternin
ederlerdi. Hassa bamimar ordunun hareketinden evvel maiyetiyle yola kar ve gzergahtaki tesisleri onarrd. Bu asli greviydi. IV. Murad'm Badat seferinden nce ordunun geecei
yerlere ksa zamanda ta yol dendiini biliyoruz. Ancak b-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
321
tn yatrm ve inaatlar ulam sistemini meydana getiren normal kervan yollar iin sz konusu olmayp, askeri amaldr.
Geleneksel toplumda, retici snf iinde yer alanlar kuku
suz, tarnclar ve kentlerdeki zai:aat esnaf gruplardr. Zanaatlarn iinde, inaat ileriyle uraan lancalarn zerindeki
kontrol da, ihtisas sahibi brokrat bir grupa yaplmaldr. Bu
nemli fonksiyonun hassa mimarlarnca yerine getirildiini
konunun banda belirtmitik. Bu denetim grevi tn imparatorluk dzeyinde hassa bamimar ve maiyetince yerine getirilmekte ve balca;
a. i ve usta says,
b. cretler,
c.
Yap
malzemesinin kalite ve
fiyat
zerinde uygulanmak-
tadr.
Bilindii zere, feodal toplumda ii ve usta says btn
zanaat dallar iin kesindir ve gedik adn alr. Her daldaki ii
ve usta says etnik ve dini farkllklara gre deil, igc arzndaki fazlay nleme prensibine gre ayarlanr. Fakat bu saynn usta ve kaba ii iin dondurulmas, zellikle byk yangnlar ve benzeri olaylardan sonra inaat alannda doan ig
c sknts dolaysyla ok zaman uygulanamamtr. Gene cretler de buna bal olarak resmen tespit edilen miktarn ok
zerine ykselmitir. zellikle bakente byle zamanlarda ta
radan gelen bekar taifesi inaatlarda almaya balam, ne
cretler ne de alanlarn miktar zerinde kontrol kurulabilmitir. kan hkmler fazla cret deyenleri de bundan menetrnek istemektedir.
stanbul'da ve eyaletlerde; yaplarda, yol ve kaldrm ile

rinde alacak usta ve kalfalar hassa bamimarndan ve hassa mimarlarndan icra-y zenaat iin bir ehliyet belgesi almak
zorundaydlar. Byle bir belgesi olmayan faaliyet gsteremezdi.
Gene usta ve ii cretleri de inaat ve para deerine gre tespit
edilirdi. cretler Ruz-i Hzr (6 Mays-18 Aralk) ve Ruz-i Kasm (15 Aralk-S Mays) devreleri iin ylda iki dneme gre
tespit edilirdi. Bakentte yap ilerinde gedik usul dolaysyla
usta ve ii says snrl olup, yap mevsiminde, zellikle yan-
Eskikitaplarim.com
Karagz
322 -
gnlardan sonra igc sknts ekilir ve fiyatlar tespit edilen

dzeyin stne kard. Bu usta ve ii snrlamas usul pratikte Tanzimat'tan sonra da devam etmiti. rnein; 23 Muharrem
1274 (13 Eyll1857) tarihli bir tebli-i resmide, ii darl dolaysyla baz eyaletlerde yap ustalar celbedildiinden, fazla cret verilmemesi ve isteyenlerin de cezalandrlaca bildiriliyorP cret tespiti meclis-inafiatarafndan yaplrd.
II. Mahmud 1831'de ehreminilik ve Mimarbal,

Ebniye-yi Hassa Mdrl ad altnda bir merkezi organda birletirdi. Bu makam sonraki dnemde Nafia Nezareti ve
ehremaneti arasnda gidip geldi ise de fonksiyonlarn aynen
devam ettii sylenebilir. Aznlklarn ina faaliyeti, ii creti,
malzeme fiyatlar, eyaletlerdeki imar faaliyetleri ve blgesel yol
ve tesisler zerindeki denetim ve ynetim aynen kalmtr.
Esastayap ilerini yrten gruplarn retici ve kontrolc fonksiyonlarn yerine getiri biiminde byk farkllamalar olmadn gryoruz. Ne var ki, 19. yzyln ikinci yarsndan sonra
liman ehirlerinin geirdii yapsal deiiklii gz nnde tutmak zorundayz. Kukusuz, Selanik, zmir, stanbul gibi limanlarda geleneksel mekan organizasyonu deiikliklere urad.
Bu durum, konut alannn kontrolnde ve kentsel altyapsal
hizmetlerde baz deiiklikleri de getirdi. Bununla beraber bu
ehirlerde bile bir endstrileme olmay, deiiklii dar alan~
lara has bir olgu haline getirdi. rnein stanbul'da GalataBeyolu kesimi dnda nemli deiiklik grlmez. Gene tara
ehirlerinde kentsel yap yava yava deimekteydi. Bu nedenle geleneksel mekanizma geni lde devam etmiti.
Gayrimslim Malailelerindeki imar Denetimi

konut alanndaki mekan organizasyonu
snfsal farkllamadan ok, etnik ve dini farkllamaya gre biimlenir demitik. Geleneksel ehirde, aznlk cemaatlerinin nfusunun artmasndan dolay konut alanlarnn genilemesi, buGeleneksel
27
ehirde,
. Ortayl, "Eski Trk ehirlerinde Yap leri", Mimarlk Dergisi, Say 7,
Temmuz 1974, s. 16.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
323
na paralel olarak baz umumi bina ve tesislerin sayca artmas

veya ilave inaatla bytlmesi ehir yneticileri tarafndan arzu edilmez. Bu yzden aznlk cemaatin kilise, okul gibi binalarnn onarm ve bu alandaki konut yapm ancak sk bir denetimle mmkndr. Konut blgesinin darl ve snrlarnn sabit tutulmas, bu semtlerde her eyden nce arsa fiyatlarn arthrmaktadr. Bu nedenle, dar sokaklar, yksek yaplar ve yer
kazanmak iin uzahlan balkon ve sundurmalar, bu semtlerin
temizlii, su yolu ve lam gibi tesisleri iin balca problemi
meydana getirmekteydi. Mali gc yetersiz byk kitle yksek
skk binalarda yayordu. Eyaletlerde de ehirlerde aznlk
semtleri ve aznlk kylerinin umumi binalar iin ayn denetim
sistemi uygularurd. Gereken yap ve onarmizni daima Bab-
Ali'den alnr, kad adna hassa mimarlar gerekli denetimi
yapard. Umumi binalarn onarm srasnda ilave yaplmamas,
zel konutlarn inas srasnda da hamam gibi blmler yaphrlmamas iin ilk ve son keif yaplrd. nk bu semtlerde su
sarfiyahnn asgaride tutulmas ve yetersiz nitelikteki alt yap
tesislerinin zorlanmas, byle bir semtin ehir hizmetleri iin
ar bir yk ve sorun yaratmamas gerekliydi.
Aznlklar iin yeni hak ve imtiyazlar elde etmeyi ngren
1855 Viyana Protokol'nde yer alan istekler dolaysyla Bab-
Ali; husus! msaade gerekmeksizin gayrimslimlerin mabetierini tamir ve hatta srf Hristiyanlar'n oturduu blgelerde serbeste yeniden kilise ina edilebileceini bildirdi. Arkasndan
ilan edilen Isiahat Ferman hkmlerinin genel eilimi iinde,
bu tr bir uygulamaya gidilecei de beklenirdi. Ancak byle bir
serbesti: Osmanl memleketlerinin bnyesel zellikleri gz nne alndnda, ehir ynetimi kadar imparatorluun genel idari politikas ile de eliik ve problemli bir durum yaratacakh.
yle ki, Rum Ortodoks kilisesinden ayrlmak isteyen Bulgarlar'n, bu ayrlk gerekleince her yerde eksarhla bal kilise,
okul ve benzeri tesisler kurarken, Katalik Kilisesine giren baz
Bulgarlarn bu gibi giriimleri ve gene ayn ekilde Protestan
kilisesine geen Ermeniler'in artacak yap faaliyeti; her eyden
nce rakip cemaatlerin haset, kin ve tepkisini kkrhrd. Osmanl idarecilerinin ise bu tr ahma ve problemlere tahamml yoktu. Bundan baka ne gayrimslim cemaatler, ne de
Eskikitaplarim.com
Karagz
324 -
hkmet yetkilileri bu konuda eski alkanlklarndan kolay

kolay vazgememilerdir. Bunu bakentin gayrimslim semtlerindeki binalarn onarm ve yapm kadar, vilayetlerdeki ehir
ler ve kylerde de grmek mmkndr. Nitekim Viyana Protokol'ne ramen, 25 Cemaziyelahr, 1272 (4 Mart 1856) tarihli
bir hatt- hmayun, inaat hakknda gereken ruhsahn, cemaat
metropolitleri ve .hahambalar araclyla, Bab- Ali'den
alnmasn buyuruyor (Takvim-i Vekayi 25 CA. 1272-4 Mart
1856, No: 539). Bu tarihlerden ok sonraki uygulama da, eski
durumun deimediini, bina onarm ve yapm izni iin ayn
uzun brokratik formalitenin devam ettiini gsteriyor. Eyaletlerde kasaba ve ehirlerde harap bir okul veya kiliseyi tamir
veya yerini deitirmek iin de ayn usul izleniyordu. Hatta Viyana Protokol'ne verilen cevabn aksine, tamamen Hristiyan
nfusun bulunduu blgelerde kk bir ky kilisesi ina etmek iin dahi Bab- Ali'nin izni gerekiyordu. Bu durum aznlk
cemaatlerin oturduu blgelerdeki imar denetiminin geleneksel
biimiyle devam ettiini, belki eski rijit uygulamadan bir lde vazgeilip daha msamahakar davranldn gstermektedir.
B. Kentsel ve Blgesel Ulam Sistemi

ve Ticari rgtlenme
Endstri ncesi toplum, tarmsal retimin ekonominin temelini tekil ettii ve btn retici faaliyetlerin tarmda kz ve
saban, zanaatta tezgah, el emei gibi organik enerjiye dayand
bir toplum sistemidir. Geleneksel toplumda tarmsal teknoloji deiiklik geirememitir. Btn mlkiyet ekilleri, ynetimdeki kurumlamalar, ulam rgt, ehir kurumlar bu faktrn etrafnda ekillenmektedir. Bizim ele alacamz konu da
bu ereve ierisinde; retim ve tketim merkezlerinin banh
sn, ksacas retimin dalmn salayan bir faaliyetin, ula
hrma sorununun zerinde bu adan durmak olacakhr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
325
Endstri ncesi Toplumda Ulatrma Sorunlar

1. Yollar ve konaklama tesisleri,
2.
snda
Ularnn saland
aralar olmak zere, iki odak nokta-
mtalaa edilebilir.
Genellikle tccar gruplarnn organizasyonu ve ticari mal

dzeni bu iki odaa gre biimlenmektedir. Yollarn
dalm ve devenin niin ulamda temel ara olduu sorunu
aslnda geleneksel sistemlerin snai yapsndan ok, zirai teknolojiyle ve buna bal olarak yerleme dzeniyle ilgilidir. Bu nedenle aratrmalarn bu sorunlar aydnla karmas gerekmektedir. Burada yol ve konaklama meselelerini ieren birinci
noktadan ok, ulatrma aralarnn nitelii ve bundan dolay
tama maliyetinin ne ekilde teekkl ettii zerinde durulacaktr. Bununla beraber konuya girmek iin ticaretin organizasyonu zerinde literatrde bilinen gerekleri ksaca tekrarlamakta fayda vardr.
aknn
Tarihiler bugne kadar, mevcut yollar ve konaklama kutespite almlardr. Tccar gruplar ve bunlarn
kendi aralarndaki ihtisas ve sermaye kontrolne dayanan farkllamas (occupational and functional differantiation) ilgiyi
ekni ve nemli aklamalar getirilmitir.
rumlarn
Bununla ilgili olarak ehirlerin yaps ve mekan dalm

zerinde bu kurum ve mekanizmann yapt etkiler ehireHer
ve sosyologlarn da ilgisini ekmeye balamtr. u kadarn
belirtelim ki, geleneksel ehirdeki ulam da yerlemenin fiziki
dokusundan dolay geni lde organik enerjiye (yani at, eek,
srk hamalna) dayanr. Araba vesaire gibi gelimi tama
aralar kullanlamadndan kent ii ulam zahmetli ve pahaldr. oun evlerin ucuz ve hafif malzeme ile yaplmasna neden de budur. 16. yzylda stanbul'a gelen Schweigger:
"Evleri aa ve kerpitendir. Buna ramen bizdeki binalar kadar pahalya mal oluyor." diyordu. 28 Burada belirtil-
28
. Ortayl, "16. Yzyl Alman Seyahatnameleri", s. 151-152.
Eskikitaplarim.com
Karagz
326 -
mesi gereken bir zellik vardr. Organik enerjiyle retim yap

lan toplunda gl yerleme merkezleri yoktur. Ktalar aras
ticaretin organizasyonu ve emniyeti, daima imparatorluklar
apnda bir rgt gerektirir. Bu nedenle eskia ve ortaalar
da yol ebekesi, zellikle Ortadou lkelerinde nemli lde
brokratik ve organi~asyonel bir dehann eseri olarak grlmtr. Genellikle ortaalarn yol sistemleri yani deve kervanlarnn geecei yollar, Roma yol sisteminden devralnmtr.
Ancak eski alarn kleci sistemlerinde, devenin bir ulam
vastas olmayp, bu fonksiyonunun katr kervahlarnca yerine
getirildii biliniyor. Deve kervanlar geleneksel ekonomilerde,
doulu sistemlerin ortaalarda gelitirdii bir ulatrma organizasyonudur. rem Acarolu Roma ana kadarki klasik
Anadolu ehir yapsn ele alan aratrmasnda; kervan yollar
nn antik Roma ta deli yollarn izlediini birok yerde grmtr.29 (rnek olarak Antakya-Cilvegz arasndaki yol).
Osmanl yol sistemi Roma mparatorluu'ndan sonra AkdenizOrtadou blgesinde en nemli ve birletirici rol oynad.
(Tablo 2'ye baknz) Balkanlar'n ilk birleme ve ikbali Roma
devrinde oldu. Bu balant deniz yerine Via Egnatia denen
mehur yolla karadan yapld. Edirne (Hadrianopolis),
Nibolu (Necepolis), Sofia (Sardica), Ni (Naissus), Belgrat
(Singidunum) bu yolun zerindeki nemli merkezlerdi. Ayn
yol Bizans ve Osmanl dneminde de devam etmitir. Osmanl
yol sistemi Mezopotamya, Kuzey Afrika ve Anadolu'yu Balkanlar'la btnletirmitir.
Ortadou'da
zellikle konaklama bakmndan, Osmanl

Abbasi-Seluki geleneini devam ettirdikleri bilinen bir
tezdir. Bu konu zerinde fazla durmay gerekli bulmadrnz
dan, aklamalarrnzda kullanacamz birka noktay belirtmek istiyoruz.
lar'n
1. Yol emniyeti ve konaklama imkanlar tccar kervan tarafndan deil, merkezi otoritece ykmlenmi ve organize edil-
29
. Acarolu, The Evalutian of Urbanization in Anatolia, (8000 B C-400
A.D.), 1970,
oaltlm
Eskikitaplarim.com
doktora tezi.
Karagz
LBER ORTAYLI -
327
mitir. zellikle geleneksel sistemin bnyesel zellikleri uzun
mesafe ticaretinde mahalli organlarn veya tccar gruplarmn

bu tr fonksiyonlar yerine getirmesini imkanszlahrmaktadr.
Bu nedenledir ki sorunu, merkezi otoritenin brokratik ve
organizasyonel tedbirlerle baarl bir ekilde zmledii grlmektedir. nl Slav tarihisi Jirecek'in, Osmanl mparator
luu'nu, modern zamanlara kadar btn tarihte, Roma'dan
sonra yol sistemini en iyi zmleyen sistem olarak nitelemesi
bundan dolaydr. rnein, yol emniyetini salamak merkezi
devletin tmyle baarabiiecei bir i deildi. Bu nedenle yol
gzergahnda nemli noktalar, ekya soygununun mmkn
olduu geitler (derbent) civarndaki kyllerin korunmasna
braklmh. Bunlar yolun asayiini gece ve gndz salar, karlnda avarz vergileri ve baz rsumdan muaf tutulurlard.
Grevlerini hakkyla yerine getiremezlerse soygun vukuunda
tazminat demekle ykmldrler.
2. Kervansaray gibi konaklama tesisleri, ticari organizasyon
kadar, mekan organizasyonunun da oluumunda nemli rol
oynar. Kervansaray, kervanlar iin konaklama yeri fonksiyonunu grd kadar; civarn ekonomik aktivitesi, nfus toplama ve emniyeti zerinde de etkin rol oynar.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Tablo 2
KERVANLAR VE GZERG.AH
, - ---- --- -- - ---- --- - --
--- --- - ---
--
--
---- ----
Ar Kervanlar
kantarlk develer
tar)
am Kervan
(60-70 bin kiilik)
Hafif Kervanlar
3 kantarlk develer
5-6
Hicaz Karvanlar
(mal, eya, insan
Hind ve iran Karvanlar

mal tarlard)
(Yalnz
Hind Karvanlar
Afganistan ve isfahan
Yoluyla----+
-- -- - --Karvanlar
Srbistan mallarn
Rumeli
Anadolu Karvanlar
Tokat, Ankara
Bulgaristan,
(Tuna yoluyla)
Karadeniz' e
Mallarn--+
skdar'a, Sinop'a
Filibe, Sofya, islimye, Edirne mallar

(Meri yoluyla)
Burgaz, Tekirda, istanbul'a
Badat----+
Halep
Gmlcine, Serez, Drama
Mallar
Samsun ve
i Anadolu mallar-
izmir'e
skp, Prizren'e
Kosova'nn mallar
Selanik'e
Arnavutluk, Yanya mallar
Preveze, Golosa, Avlonya'ya
----+
Msr Kervan
(40-50 bin
kiilik)
1kantar: 44 okka: 57 kilo
Iran Karvanlar
lsfahan --+ Tahran --+
Tiflis - - Erzurum Trabzon
(Trabzon'a gelen mallar
gemilerle istanbul'a
Eskikitaplarim.com
Bursa mallarn
--+ izmit, Bandrma
Gem lik' e
Bosna ve Hersek mallar

(Tuna yoluyla) _ _,...
Karadeniz, Ragusa'ya
Karagz
iLBER ORTAYLI -
329
Bu kurum sk kurallar ve ynetim altndadr. Giri ve k

belirli saatler dahilinde mmkndr. Kervansaraydaki hrszlk
ve soygun olaylarndan devlet adna, kervansaray amiri sorumludur. Geleneksel ticarelle sigorta yerine, tazminat demenin
sz konusu olduu grlyor. Kervansaray mstahkem bir kale, adeta bir eski Roma oppidumudur. Messese gerek ticari,
gerek gvenlik ve kontrol bakmndan oppidumun gelimi bir
devam gibidir.* Keza kervanlann kuruluu ve hareket zaman
da belirli kaidelere baldr. istendii zaman yola klmas,
keyfi bir teebbsle yeni kervan tekili olaan deildir. Yollarn
tamir ve emniyeti, derbenti, kaldrrnc ve kprc gibi gruplara braklr ve hizmet, devlete vergi muafiyeti gibi tevik
tedbirleri ile salanrd.
Geleneksel sistemde ticaret ve ticari kapital sekin bir yere
sahip olamamtr. Tccarlar, merkantilist ekonomilerdeki gibi, aktif, gittike zenginleen bir grup deildir. Geleneksel sistemin zengin insanlar toprak beyleridir. Bu sistemde tccar,
henz retici bir fonksiyon sahibi olarak grlmez, kmsenir. Bu, tarmsal teknolojik deime olmamas, retimin artp
yeni ihtiyalarn, yeni retim dallarnn ve pazarlamann geli
memesinden ileri gelmektedir. Gerekte btn Dou kaynaklarnda, Tevrat'tan beri ticarete ve tccara kar kukulu bir tutumun varl grlmektedir. Bunun nedenleri arasnda, bu
toplumlarda zaruri maddelerin uzak mesafe ticaretine konu
olmamas, ticaretin daha ok dar bir elitin lks emtia ihtiyacm
tatmine ynelmesindendir. Bununla beraber kervan ticaretinin
younlat 8. ve 9. yzyl slam dnyasnda toplumsal smf
tasniflerinde deiiklik grlmektedir. Ticaret yoluyla servet
yapmann bir Mslman iin iftihar vesilesi olduunu, Hanefi
fukahasndan Muhammed' al-aybani sylemitir. 30 Aym
ekilde Kutadgu Bilig adl eserde de (9. yzyl) tccarlar top Sub vesperum oppidani portas claudebant, (akamleyin oppidumda
oturanlar kaplar kaparlar). Roma oppidunlar gerek ordularn mstahkem mevkii, gerek barbarlada yaplan ticaretin snrdaki merkezi
olup, emin konaklama yerleridir.
30 Abraham Udovitch, Partnership andProfitin Medieval Islam, Prenceton
Univ. Press. New Jersey, 1970, s. 10-11, 14-15.
Eskikitaplarim.com
Karagz
330 -
lurnun servet ve refahn salayan zmre olarak kutsanrlar.31

Buna karlk esnaf-tccar almas geleneksel ekonomilerde
vardr. nk tccar, esnafn ihtiyac olan hammaddeyi gtrr veya onun pazariayaca mamUl getirir. Esnaf da tccarn
getirecei mal ucuza pazarlar veya gtrecei hammaddeye el
koyar. Nitekim bu alma sonucu tccara esnafn bezirgan,
madrabaz gibi tahkirane adlar takln Prof. nalck belirtiyor.32 Bu rnekler her lkede grlr. Zaten hirfet ahlaknn
Gazali
kall iinde kalan baz ulema rnein, Al
aybani'nin grnde deildir ve tccar aleyhtardr. 16.
yzyln mverrihlerinden Gelibolulu Mustafa Ali tccar;
servet yapan ama kazan ve hayal tehlikede bir adam olarak
tarif eder. 33 Bu gr Osmanl toplumunda yaygn grnyor.
Osmanl Devleti'nin ve dier Dou devlet sistemlerinin geleneksel ticareti tevik ve himayesinde; lks emtia naklinin devam ve posta-habereilik gibi fonksiyonlarn yerine getirilmesi
daha nemli bir faktr olmutur. Bu sistemlerdelonca nizarnn
bozacak bir ticari organizasyon ve faaliyet dnlemezdi.
imdi
organizasyonu ve tccar gruplar aragzden geirelim. Bu konuda Prof. nalck'n aklamalarn temel alarak, ilgili ynleri belirleyebiliriz. Helenistk devre kadar uzanan bir gelenee
gre, Ortadou kltr eit tacir tanrd.
de bir
kervann
snda ihtisaslamann baz noktalarn
1. Stok yapan ve
denir.
zaman
gelince satan tccar. Bunlara hazin
2. Blgeler aras kervan veya deniz ticaretini bizzat yneten,

saffar denen tccar tipi. Bunlar tam nakliyeci tccardr.
3. Mcehhiz denen, sermaye ve donalm masraflarn kar

layarak ticarete kallanlar. .. Bunlar genellikle zengin emlak ve
mal sahipleri olan yneticilerdir. Bu usule mudaraba
(commanda) denir ki, asl irket faaliyetlerinden saylmaktaHalil nalck, "Capital Formatian in the Ottoman Empire", Amer Journ of
Econ. Hist. Vol. XXIX/1 March 1969, s. 102.
32
Agm, s. 105.
33 A. Tietze, "The Poet As Critique of Society", Turcica, Tome IX/11971. s.
125.
31
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
331
dr. 34 Gerek Osmanl lkesinde, gerek spanyol ve talyan ehir

lerinde commanda yolu ile kazan salayan tccar ok grl-
mektedir.
Geleneksel ekonomi sisteminde, byk ehirlerin iae ve
ibatesi piyasa mekanizmas ile deil, cebri inhisarlarla salan
makta idi. rnein, stanbul iin zaruri ihtiya maddeleri karadan kervan yoluyla deil, deniz yoluyla salanrd. 17. yzyl
ortalarnda Karadeniz'de 2000, Akdeniz'de 3000 kaptan stan
bul'un zahire alm ve tama iini yerine getiriyordu. 35 Bu speklatrler, sonralar Avrupa gemilerine gayrimenkul bir ekil
dekaak zahire devretneye baladlar.
Kervan mbrem gda maddeleri ve benzeri tketim maddeleri tamad gibi, geni lde yolcu nakli gibi bir ihtiyac da
yerine getiremez. Bu uzun ve zahmetli yolculua herkes katlanamayacakhr. Bundan baka kervana kahlmak, kervan arnirinin iznine baldr. Kervan hamulesi frsat bulunan yerlerde
gernilere yklenir. Mesela Balkanlarda, Kstence-Tuna yolu,
Ege'de zmir krfezi, Mezopotamya'da Dicle nehri uygun gzergahtandr. Keza Fatmiler devrinde Msr-Lbnan ticareti
nemli bir lde deniz ularnma dayanyordu. Goitein, Nil
ve Akdeniz'de bu dnemde ileyen 150 kadar gemi tespit edebilrnitir.36 Son olarak belirtilecek husus, kervann iki merkez
arasnda sabit kalem ve hacimdeki bir mal kompozisyonuyla
gidip gelemeyeceidir. Urad her merkezde mal alp, mal
satar. Bu zellikleri ksaca gzden geirdikten sonra, devenin
ulamdaki tama maliyeti zerinde durabiliriz.
ncelikle bilinmesi gereken bir zellik, deve ile ularnn
uzun mesafe ve uzun zamana ynelik bir ticaret tipi yarath
dr. Ksa mesafe ticareti, daha ok ilkan ok kstl retime
dayanan sistemlerinde grlr ve ulam hayvan kahrlardr.
H. nalck, a.g.m. s. 99-100.
Evliya elebi Seyahatnamesi, I, s. 552. "Esnaf- reisan- bahr- sefid, 3000
kapudan, 200 kalyon, 2000 ayka ve karamrsel, 27000 neferatdr."
36 S.D. Goitein, "Mediretterenean Trade in the Eleventh Century", Studies
in the Econ. Hist. of Middle East, Edit. M. A. Cook, Oxford Univ. Press,
London 1970, s. 59.
34
35
Eskikitaplarim.com
Karagz
332 -
Uzun mesafeye ynelen deve ticaretinde ise modem ulatrma

mn tersine, kervann iki merkez arasndaki uzun mesafeyi, ayru
yk ve mal eidi ile amas beklenemez. Muayyen bir noktadan, rnein on kalem malla hareket eden kervan bunu ura
d yerlerde satmak yerine yenilerini almak suretiyle hedefe
deiik bir emtia kompozisyonuyla ulaacaktr. Katar saysnn
azalp artmas, erzakn yenilenmesi, bazen vakf kervansaraylarnda konaklama, bazen yem ve yemein bedava olmas gibi
azaltc etkenlerden dolay, devaml surette artan veya azalan
bir maliyet erisi elde edemeyiz. Eer deimeyen artlar altn
da, sabit bir mal miktar ile belirli bir mesafe alsa idi, yle bir
maliyet erisi ve denklemi elde ederdik (ekill).
Maliyet
Burada;
Tc =Toplam maliyet
D=Mesafe
a =Balang ykleme/maliyeti
k = Birim maln, birim
mesafede tama
sabitesi
D
olduuna gre toplam maliyet; Tc= a + (D.k) denklemi ile ifade
edilecektir. Ne var ki kervann tama masraflarnn, ksa mesafelerde ucuz konaklama ve al veri dolaysiyle devaml bir
azal ve bu azal izleyen bir art gstermesi, lineer bir maliyet erisi ile durumu ifade etmemize manidir.
Belirtildii gibi, A ehrinden on kalem malla kalkan kervan

bundan sonra gelen B ehrinde bir ksm mal satar. Kervan ilk
anda buraya kadar yapt masraflar tamamen veya ksmen
karlayacak bir hasla elde etmitir. Mteakiben tekrar yeni
mallar satn alr ve C ehrine hareket eder. Bu sefer ayn olay
tekrarlanr. Ne var ki, bu sefer maliyet hi bir zaman balang
noktasnda deil, daha yksek bir seviyede teekkl eder. stelik yeniden hareket durumunda tekrar ani bir ykseli (Ykleme ve satn almalardan dolay) grlecektir. Yani sreci ak bir
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
333
ekilde ifade ettiimizde, her iki nokta arasndaki mesafede yeniden yaplan ykleme masraflarn da hesaba katmaktayz. Bu
durumda;
Tc= [a+ (Da. ka)]+ [a + (Db.kb)] + ... [an+ (Dn. kn)] denklemi
ile maliyeti hesaplarz. Burada; a =Devenin bakm, beslenme
masraflar + kervan src masraflar + ykleme kapasitesi ile
deiik yk miktar arasndaki farktr. Bu yeni durumu bir
diyagram zerinde grelim.
(eki12a-b)
Tc
,. .
, .
~ T"
Ta
,-
--------::~---~~---
~
~ ./
,
a2
----;...------
ekil
(2a)
Bu durumda toplam tama maliyeti denklemi ve

eder. (ekil 2b)
erisi u
ekilde teekkl
Eskikitaplarim.com
Karagz
334 -
OSMANLI EHiRLERI ve ULATlRMA
Tc
n
=
L. a; +
i=
L. Di k;
i=
i = l. ........... n
Maliyet
TM
n
EDi ki
i=
T sabit
Mesafe
Grld
zere, kervann anlattmz ekilde organizasyonu ve izledii ticari usul, tama masraflarnn hzla artmas
n nlemektedir. Bylece yol st merkezlerde fiyatlar son ulam noktasna nazaran daha ucuz olmakta, bu nedenle de ticaret kervanlar btn bir lkenin imalahn merkezler arasnda
databilmektedir. Geleneksel ticarette emtiann maliyetini belirleyen en nemli unsur mesafedir. Yani geleneksel ticaret sistemi mekan farkndan yararlanan bir sistemdir. Bu yzden birinci ve ikinci dereceden nemli ihtiya mallar deil, daha ok
lks emtiann uzak mesafe ticaretine konu olduu grlmektedir. nk mbrem ihtiya maddelerinin nakli bu tr bir ulamla ok pahalya mal olmaktadr. Burada geleneksel ekono. minin serbest piyasa ekonomilerine gre en mhim fark ortaya
kmaktadr. Yani geleneksel ekonomide arz ve talep hibir
zaman birbiriyle kesiemez. Mevcut ticari organizasyonun yapsnda, depolama ve nakliyatta da byle bir gaye gz nne
alnamaz. Mesafe uzakl her trl kar ve inhisarn nedenidir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
335
Muayyen merkeziere muayyen zamanlarda nakliyat, konaklama ve seyahat artlanndan ileri gelir ve pazar artlan da buna
gre ekillenir. ktisat biliminde Cobweb teoremi olarak bilinen ve zirai retim iin sz konusu olan, arz ve talebin kesi
memesi hali, geleneksel sistemde btn ticari emtia iin sz
konusu olmaktadr. Saffar (nakliyeci) ve hazin (stoku) bir
yln taleplerine bakarak, ertesi yl iin yeterli bir tahmin ve
ayarlamada bulunamazlar. Dolaysiyle arz ve fiyatn kontrol
ellerinde deildir. Zaten ynetim sisteminin uygulad narh
mekanizmas da byle bir ticari sisteme uygun dmektedir.
Mbrem maddelerin nakli, mecburi tama tekelleriyle sa
Pazar kurulmas, kaldrlmas veya yerinin deitirilmesi
ancak merkezi hkmetin yetkisi dahilindedir ve pazar organizasyonu konusundaki bu yetkiyi, Osmanl hkmeti Tanzimat'tan sonra da elinde tutmutur. Bu nedenlerden tr nispeten talep elastikiyeti yksek, lks emtia ticaretin konusu ollanr.
maktadr.
Geleneksel ticaretin bu
yaps, yenialarn deiiklikleriyle
uyuamamtr. zellikle altn karsnda gm deerinin ye-
rel farkllklar gstermesi lks emtiann uzak mesafe nakliyatn

gletirmektedir. Dier yandan, manifaktr mamulat olan
ucuz eya ile tezgah imalat olan lks emtia rekabet edememektedir. ehirlerde artan talebi bu ticaret karlayacak kapasitede
deildir. Bu nedenle Avrupa Ktasnn 14. ve 15. yzyllarda
deimeye balayan ticari organizasyonuna, daha dorusu
ulatrma teknolojisine deinerek bu konuyu bitirmek istiyorum.
Avrupa Ktas'nda zirai teknoloji deiiklik geirmi, yani at
ar saban kullanlmas sayesinde zirai retim artmtr. Dolaysyla mal talebinin hacmi bym, ehirlerde byme ve
imalatta da manHaktre yneli grlmtr. Bu durumda ticari nakliyat da at ve araba ile yaplmaktadr. Bir devenin 3-5
kantar yk (70-130 kg.) tayabilecei gereini gz nne alr
sak, at ve arabann behemehal daha ok yk tadn, bu nedenle daha mbrem ihtiya maddelerinin nakledilebileceini
grrz. En byk kervanlar, rnein ylda bir kere HicazSuriye' den gelen kervan 60.000 kadar adamla gelirdi. amve
Eskikitaplarim.com
Karagz
336 - OSMANLI
EHiRLERi ve ULATlRMA
61 gn eknektedir. Oysa at ve araba ile yaplan

ulamda sre bundan daha ksa olduu gibi, ulabrma kapasitesi de yksek olacakbr. Ne var ki, at ve araba ticaretinin gerektirdii artlar ve sistem ok daha bakadr. At ve araba ulam
nn temeldeki pahalln zaman ve mal miktarndaki kompozisyon azalbr. Bir baka deyile kan biimlendiren faktr mesafe deil, retimin kendisidir. Yksek miktarda retim kadar,
bunun abuk nakli mhimdir. Bu, retim teknolojisindeki deime ve buna bal olarak yapsal deiikliklerle mmkn olmutur. Zirai retimdeki arb hem kentsel hem de krsal alanda
talebi artbrr. Fazla nfusun doldurduu ehirler, lonca retiminin ykln yaar. Arbk bol miktarda mbrem maddenin
seri bir ulamla yeni pazar alanlarna sevki gereknektedir. 37
Sanayiveticarette ihtisaslama artar. Yol st konaklama tesisleri geliir. At ve araba yolculuunun gerektirdii onarm tesisleri doar. At ve araba, zirai fazlas sadece kz ve sabanla yarablan toplumun besleyebilecei bir ulam arac deildir. Saniyen at ve arabann ulama girmesi; araba, nal, koum vs. gibi
donatm temin eden yeni i dallarn gerektirir. Zirai teknolojinin deinedii bir sistemde, ulam fazla ihtisas ve organizasyon gerektirmeyen aralara dayanmaldr.
Mekke
aras
Atl arabann
3-4 deve ykn daha abuk nakledebileceini

belirtmitik. Ancak, gereken yol, konaklama, bakm merkezleri,
ehir merkezlerinin rasyonel dalm ve asl nemlisi emtiay
tketecek evrelerin bulunmas artbr. Bu trden bir kara ticareti, kervanlarn aksine ktalar arasnda cereyan etmez. Ktala
raras ticaret grevi gelien gemicilie aittir. Zirai teknoloji deiip, ehirler byyp, merkezlerin balanbs mkemmelle
nedii takdirde at lks bir binek hayvandr. Nal ve koumu
bile pahalya mal olmaktadr. Veteriner Dr. Carnat, ilgin
bir almasnda eski alardanaln kullanlmadn veya ivili
nal bilinmediinden ok pahal bir donabm olduunu sylemektedir. Gene bu dnemde at, eya ulam iin elverili deildi ve buna gre slah edilmi cinsler de yoktu. Carnat'n
37
Toplum yapsndaki deimeleri, tarm teknolojisinin deiimine ba

layan tez bizce temel kabul edilmitir. Bkz. Mbeccel Kray, "Toplum
Yapsndaki Deimeler", Mimarlar Odas Seminer Teblii, Ankara 1969.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
337
bildirdiine
gre, ivisiz nalla yaplan bir deney, bu naln 30

gnden fazla dayanrnadn gstermitir. 38 stelik yeni zamanlara kadar nal dkmnn ok pahal bir ameliye olduu
nu da gz nne almak gerekir.
15. yzyldan sonra, giderek demirhanelerio byd,

ucuz ve bol nal dkld ve araba imalatnn gelitii grlyor. Buna paralel olarak veterinerlik, yol yapm, paral konaklama tesisleri gibi dallarda grlen gelimeler atl araba ula
mn yaygnlahrd. Bununla beraber kahr ikincil ulam an
tamamlayan bir ara olarak kullanlmakta devam edilmitir.
Gene 19. yzylda, demiryollarnn kurulmaya balad lkemizde, deve kervanlar demiryolla btnlemi ve ikincil
yollarn demiryoluna balanmasnda vazgeilmez ulam aralar olmulardr. 39 Ancak deve burada arhk, ksa mesafe ulam
aracdr. Gerekten deve kervanlarnn uzak mesafe ulam arac olmalar keyfiyeti otarik tarmsal bnyeli sistemlerde grlr. Deve ile mbrem madde nakli, ancak 19. yzylda grld gibi ksa mesafelerde mmkn olabilmektedir.
Kapitlasyonlar Hakknda
Osmanl
bizce tarmda ve zanaatlarda yaileri gelmektedir. Ticaretin k olayn gaflet iindeki yneticilerin kapitlasyonlar vermesiyle aklamak pek doru deildir. Bu nedenle kapitlasyonlar zerinde de ksaca duralm.
ticaretinin
psal deimeler olmayndan
38
39
Germain Carnat. Das Hufeisen in Seiner Bedeutung fr Kultur und

Zivilisation, ABC Verlag, Zrich-1953, s. 134 vd.
Tekeli bu olay "aa modeli" ile aklamaktayd. Bkz. "Osmanl mpa
ratorluunda Mekan Organizasyonunu Evrimi" Blge Planlama zerine stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Yayn, stanbul
1972, s. 108 Gene Kray-zmir blgesi iin "deve kervanlar sahipleri ile
demiryolu kumpanyaclar birbirinden vazgememekte idi" diyor. Baknz, rgtleemeyen Kent zmir, Sosyal Bilimler Dernei Yayn AI,
Ankara 1972, s. 14-15.
Eskikitaplarim.com
Karagz
338 -
Teoriye gre; slam lkesine gelen bir harbi (gayrimslim

lke tebas) cezalandrlr ve mallar yanalanr. Salimen ikamet etmesi ve ticaret yapabilmesi iin kendisine zaman verilmesi gerekir. te hkmdarn verdii bu izin berat
(ahidname) kapitlasyondur. slam teorisine gre yaplan bu
aklama pratikte pek nemli grlmyor. Unutmayalm ki,
Hristiyan Bizans ve Mecusi Sasani ran' da bu gibi ticari kapitlasyonlar benzer gereke ile veriyorlard. Ahidname denen
bu kapitlasyon heral bir tr mtareke belgesidir. Hristiyan
hkmdarlada yaplan bar antlamalar sonunda hazrlanan
belgelere de ahidname deniyordu. Bu belgenin sonunda dostluk ve sadakat zere ibaresi yer alrd.40 Kapitlasyon elde eden
harbi tccarlar musta'min statsne geerler ve Osmanl devletinin koruyuculuu allnda faaliyetlerini yrtrlerdi.
Kapitlasyonlarn verili
nedeni geleneksel ekonomilerdeki

korkusudur. Mal olmamasndansa, dardan getirilmesi
ye tutulurdu. zellikle ticaret yollarnn kaymaya balad
dnemde Osmanllar beynelrnilel ticareti yeniden blgelerine
ekmek iin ticari imtiyazlar vermek yoluna bavurdular. Merkantilist ekonomi artlarna geemeyen bir lkede bu zorunlu
ve rasyonel bir yoldu. Bilinen ilk kapitlasyon Venedik ticaretini baltalamak iin Cenova'ya verilen 9 Haziran 1387 tarihli
olandr. 41 Osmanllar devletlerin birbirlerine kapitlasyonlar
verdii bir ortamda meydana ktlar. stanbul'un fethinden
sonra da talyan cumhuriyetleriyle ticaret antlamalarn yenilediler. Mamafih bu yeni antlamalar eski imtiyazlar epey kr
pyorlard. Msr'n fethinden sonra orada daha nce Memluklardan alnan imtiyazlar bir Katalan papazn araclyla yenilendi. Fransa bilinen ilk kapitlasyonunu, Kanuni'nin Irak seferi srasnda, sefere bizzat kahlan elisi Jean de la Foret eliyle
almhr. Ancak bu ahidnamelerin srekli olarak yenilenmesi
gerekiyordu. Fransa ilk kez srekli imtiyaz 1740'da elde etti.
Bunu dierleri izleyecektir. Kapitlasyonlar zamanla devaml
lk kazandklar gibi, ticaretin snrlanmas da yava yava gevedi. zellikle 1838 ngiltere-Osmanl Devleti ticaret szlemesi
ktlk
40
41
H. nalck, "mtiyazat", El 2, vol. 3, s. 1179.

Agm, s. 1182.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
339
bu gelenein bir devam olup, zor bir siyasi dnemde ngilte

re'ye verilen radikal bir serbesti demektir. Bylece ngiltere ve
onu izleyen dierleri uzun bir tarihi geliim sonu devaml ve
kapsaml bir ticari imtiyaz elde ettiler. 8 Eyll 1914'de harbe girilince kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrld. Sevres
Muahedesi ile yeniden getirilmek istendi ise de, 24 Temmuz
1923 Lozan Antiamas Osmanl kapitlasyonlarnn kald
rlmasn ieriyordu. Kapitlasyonlar balangta; tama ve sat, seyr-u sefain (deniz ulam) ve ikamet iin veriliyordu.
zellikle 18. yzylda Avusturya deniz ulamnda kapitlasyonlar elde ederek Adriyatik ve Kuzey Afrika pazarlarn ele
geirmeye balamtr. ngiltere, Hollanda ve Fransa ise 16.
yzyldan beri bu imtiyazlar elde etmilerdi.
lave Okumalar
Ahmet Refik (Altnay), 16. Asrda stanbul Hayat, Devlet Bas
mevi, stanbul 1935.
Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisad1 ve tima'i Tarih1,
ADTCF Yay. Ankara 1971.
Gabriel Baer,
"Osmanl Loncalarnn Yaps", Osmanl
IT.
Tarih Ar-
ivi, I/1, Ocak 1977, stanbut s. 7-19.
mer Ltfu Barkan, Sleymaniye Cami ve mareti naat, I/10, VI.

Seri, TTK Yay. Ankara 1972.
Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire (1856-1978),
Princeton Univ. Press, Princeton 1963, s. 114-135.
S. D. Goitein, "Mediterrenean Trade in the Eleventh Century",
Studies in the Economic History of the Middle East, Ed.
M. A. Cook Oxford Univ. Press, London 1970, s. 162.
Nejat Gyn, XVL Yzylda Mardin Sanca, No: 1458, EF
Yay. stanbul1969.
Eskikitaplarim.com
Karagz
340 -
Halil nalck, "The Otttoman Empire", Weidenfeld and Nicholson,

London 1973, s. 140-162.
"Capital Formatian in the Ottoman Empire",
American Journal Economic History, March 1969
XXIX/I, s. 97-140.
"mtiyazat", Eneye. of Islam, New Edit. vol III, s.
1179-1189.
_ _ _ _ , "stanbul", Eneye. of Islam, New Edit. vol IV, s. 224248.
Mbeccel Kray, rgtleemeyen Kent (zmir'de Hayat), A-l,
Sosyal Bilimler Dernei Yay. Ankara 1972.
R. Ekrem Kou, "Esnaf", stanbul Ansiklopedisi, XI.
Fuat Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, TTK Yay. Ankara 1963.

Osman Nuri Ergin, Trkiye ehirciliinin Tarihi, F ktisat ve
timaiyat Enst. Yay. No: 3, stanbul 1936.
Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat,
EF Yay. 1209, stanbul 1967.
_ _ _ _ , "Mesleki Bir
Teekkl
Olarak
Kaldrrnclk
ve Os-
manl ehir Yollar Hakknda Baz Dnceler",

Gneydou
Avrupa
Aratrmalar
Dergisi, I (1971), s.
93-138.
Cengiz Orhonlu, "Kprclk", VII. Trk Tarih Kongresi
r, II, TTK Yay. Ankara 1973, s. 701-708.
Zabtla
lber Ortayl, "Eski Trk ehirlerinde Yap lerinin Dzenlen-
mesi", TMMOB Mimarlk Dergisi,

Ankara1974 , s. 11-16.
Say
Temmuz 129,
, "Devenin Tama Maliyeti Erisi" SBF Dergisi,

XXXVIII, Say 1-2, Ankara 1974, s. 181-190.
_ _ ___, "16.
Asr
Alman Seyahatnamelerine Gre Trkiye

ve Kyleri", SBF Dergisi,. XXVII, Say 4, Ankara 1973, s. 135-159.
ehir
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
341
-------' "Osmanl Kad'snn Tara Ynetimindeki Rol zerine", Amme daresi Dergisi, Say 9, Ankara 1976, s.
95~107.
Franz Taeschner, "Islam Ortaanda Futuvva", F Mem. XV,

No: 1-4, Ekim 1953-Temmuz 1954, s. 1-32.
Franz Taeschner, "Akhi (Ahi)", Eneye. of Islam, New Edit. vol. I,
s. 321-323.
lhan Tekeli, Blge Planlama zerine (Makaleler), S. 89-120 T
Mimarlk Fakltesi Yay. stanbul1972.
erafettn Turan, "Osmanllarda Hassa Mimarlar", ADTCF
Tarih
12.
Aratrmalar
Dergisi,
Say
1, Ankara 1963, s. 3-
Abraham L. Udovitch, Partnership andProfitin Islam, Princeton

Univ Press, N. Jersey 1970.
Yaar Ycel, "Osmanl mparatorluunda Desantralizasyon",
Belleten, XXXVIII/ 152, TTK Yay., Ekim 1974, Ankara

s. 675-708.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
SEKZNCi BLM
Siyasal ve Toplumsal
Deime Dnemi
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Siyasal ve Toplumsal Deime Dnemi

16. yzyl sonunda deien dnya artlar Tuna'dan Frat'a,
Ukrayna'dan Habeistan'a kadar uzanan Osmanl mparatorlu
u'nun bulranlar dnemine giriini hzlandrd. Bununla beraber Ortaa imparatorluklarnn halefi olan bu siyasal sistem,
bnyesindeki kurumsal tutarllk nedeniyle bu buhranlardan
yklmayacak, hatta 18. yzyla kadar yenia imparatorluklar
arasndaki nfuzunu srdrebilecektir.
A. Klasik Osmanl Dzeninin Bozulmas

7 Ekim 1571'de Lepanto'daki (nebahh veya Naupectus) deniz malubiyeti Osmanl donanmasnn Akdeniz tarihinden silinmesinin balangcdr. Bu tarihten sonra Akdeniz'deki Osmanl denizcilii, Girit'i el'an ellerinde tutan Venedikliler ve
dier Katolik devletler tarafndan engellenecek, bu da Msr ve
kuzey Afrika ve hatta Lbnan gibi lkeler zerindeki Osmanl
iktisadi ve siyasi hakimiyetini sarsacakhr.
Yenialarn yarath gm
enflasyonu, denizar ticaret

genicilik ve ateli silahlar teknolojisindeki gelimeler, Osmanl
toplumsal-siyasal dzenini sarsan olaylard. Osmanl ordusu
da bu gelimelerden etkilendi. stelik artan nfusunu besleyemeyen memleket, imdi Anadolu ktasnda babo gezen
medreseli ve sekban, sarca gibi asker arnklarnn besledii isyanlarla karlayordu. 17. yzylda Balkanlar ve Anadolu' daki karklklara Lbnan Drzilerinin emiri Ma'anolu
Fahreddin gibilerinin bamszlk amac gden ayaklanmalar
yeni felaketli boyutlar ekliyordu. lkede tirnar dzeni bozulmutu. Bunun yarath buhranlara, Avusturya Habsb~rglar ve
ranllar'la sregelen sonusuz yprahc harbler ekleniyordu.
1591'de Yemen fatihi Koca Sinan Paa'nn sraryla Avusturya'-
Eskikitaplarim.com
Karagz
346 -
SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi
ilk harbte Erdel prensi ve Eflak-Bodan voyvodalar

Avusturya tarafnda Osmanl ordularna kar savat grld. 1596'da Eri (Eger yahut Erlau) kalesi zabt edildi ise de
harb sonusuz devam ediyordu. stelik Celrui karkl ile kaslp kavrulan lkenin bana yeni bir dert kt: 1603'de ranl
lar harb ilan ettiler. Bu arada Krm hanlna bal kuvvetler
Erdel ve Eflak-Bodan' igal ve talan edince, yeni Erdel Prensi
Bosckay, Osmanllada anlat. Yardmc kuvvetlerini kaybeden
ve Osmanllar kadar yorgun den Avusturya sulheraz oldu
ve 1606'da Zitvatorok'da akdedilen muahede ile on be yl sren bu yorucu harb bitirildi. Bu anlama ile Avusturya 200 bin
kuruluk bir tazrninat veriyordu. mparator'un Roma Kayzeri
ya
alan
nn,
unvan tannacakt.
16. yzyl Moskova arlnn glendii; Rusya'da toprak

dzeninde ve ynetirnde merkeziyeti feodalitenin kurulduu
dnemdir. Rusya, Sibirya ve Astrahan blgesinde ar Korkun ivan dneminde nemli ilerlemeler gsterdi. Ondan nce 1485'de III. ivan Novgorod Cumhuriyeti'ni Moskova'ya ba
lam ve Rusya'nn kaplarn denize amt. Rusya'nn 16.
yzyldaki glennesini Osmanllar Volga-Don kanaln aarak
nlemek istediler. 1 Bu proje baarl olamad (1569). zellikle
Rusya'nn ularda Kazaklar kullanmas ve bunlar ateli silahlarla donatmas giderek Osmanllar'n vurucu gc olan Krm
Hanln da sarsntya uratt.
Kurumlarn
kntsne ramen, toplumda bir reform dgryoruz. Daha 16. yzylda Gelibolulu Mustafa Ali gibileri bu sarsnty grp yazmlar, 17. yzylda ise gerek mverrihler gerekse devlet adamlar durumun
vahametini grebilrnilerdir. Bununla beraber neriler; "kurumlarn tekrar Kanuni Sleyman devrine dnlecek biimde restore edilmesi" fikri zerinde toplanmaktadr. Toplumdaki ve
dnyadaki deiiklii yakndan ve gerek nedenleriyle tehis
edebilen ve ileriye ynelik reformlar neren pek yoktu. Devlet
adamlar da ayn tutum ierisindeydiler. Kuyucu Murat Paa
ncesinin uyanmadn
H. nalck, "The Origin of the Ottoman-Russian Rivarly and the DonVolga Canal", Annales de L'Univ. D'Ankara, vol. I, 1947, s. 47-110.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
binlerce kiiyi katiederek isyan ve

karkl nledi. Ayn ekilde IV. Murad kanl bir despotizmle
asayii salad ve terr havasyla idare ve orduyu dzelterek
Kafkasya'da Revan' ve Badat' ranllardan geri ald. 1639
Kasr- irin antlamasyla ran'la harb sona erdi. Ancak bu
dnem geiciydi... Nitekim imparatorluun kurumlarnn knt iinde olduu 1640-48 arasnda balayan Girit muhasaras srasnda anlald. Osmanl donannas ok zayfu. zellikle
IV. Mehmed'in saltanalnn ilk yllarnda otorite ayaa dt.
Devletin kaderini byk valide Sultan Ksem'le, Valide Tarhan
Sultan'n entrikalar ve kapkulu ordusunun hangi taraf destekteyecei tayin ediyordu. Bu karklk dnemi Kprl
Mehmed Paa'nn saclarete gemesiyle son buldu.
Celali
ekyasn
347
ve
pheli
Kprller devri, kapkulu geleneinde nemli bir atlak

yarath. Bylece devletin balangcndaki gibi bir hanedarun sadaret mevkiini igal ettiini greceiz. Om ni potens (tam yetki
ile) iktidara geen Kprl Mehmed Paa; orduda, maliyede ve
idarede klasik Osmanl devlet emasna uygun iddetli bir sla
hatla ie giriti. Kanl idaresi baaryla sonuland. lmnde
yerine olu Fazl Ahmed Paa getirildi. Kprller iktidar,
zellikle askeri baarlar ve dahili dzenin iadesi asndan bir
Osmanl restorasyonudur. Bu nedenle devlet, harici itibarna
yeniden sahip oldu. Esasen Avrupa'da dzenli ordular henz
yoktu. Fazladan otuz yl savalaryla harab olan Almanya ve
Avusturya'nn zerine yrmek iin dzenine yeniden kavuan Osmanl ordusu iin olaanst bir olay saylnasa gerektir.
Avusturya harbi Erdel Prensi Tkly Inre'nin hukukunu
Habsburglara kar korumak gerekesiyle balad. Bununla beraber gerek strateji hatas, gerekse Polanya, Alman prenslikleri
ve Avusturya ordularnn birlemesi, baaryla sonulanmas
mmkn olan kinci Viyana kuatmasnn felaketle bitimine
sebep oldu. nemli bir neden de, iae ve ikmal merkezlerinin
Viyana'ya uzakl ve merkantil ekonomiye geemeyen Avusturya'da yol gibi ulam imkanlarnn gerilii idi. 1684'de papalk mukaddes ligay tekil etti. 1686'da Rusya da bu ligaya kahld. Kahlenberg, Moha, Zenta gibi bir seri muharebelerle
Osmanl ordular Tuna tesine pskrtld. Venedik Mora'y,
Ruslar Azak kalesini ele geirdiler. Bununla birlikte saclarete
Eskikitaplarim.com
Karagz
348 -SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi
geirilen Kprl Fazl Mustafa Paa ve Krm Ham Selim Giray'n ynetim ve komutasyla Belgrad 1690'da geri
XIV.
Louis 'nin saldrgan politikas
alnd.
Batda
Habsburglar bara zorlad. 1699 Karlofa Antlamasyla
Macaristan ve Erdel elden kt. Bu olayla Osmanl mparator
luu artk Avrupa devletleri karsnda eski nfuz'unu kaybetti
ve askeri gerileme dnemine girdi. 18. yzyl; Avrupa'da ordularn, maliyenin ve idarenin modernletii, merkeziyeti idarenin glendii dnemdir. Bu gelime karsnda akna dnen
ve kurumlarn gereince slah edemeyen Osmanl Devleti'nin
yaama ans muhakkak ki, veraset harbleri ve Fransz
Ihtilruinin yaratt sonulara bal olmutur. Bylece Osmanl
mparatorluu siyasal ve askersel gerilemesine ramen, 19.
yzylda balayan modernlemeye kadar klasik dzeni ile
ayakta kalabilmitir.
lkesinde geri kalmln bilincine vadnemdir. Avrupa sava teknii kadar sanayinin stnl de anlalm ve bir slahat eilimi uyanmtr. 18. yzyl
btnbunlarn dnda Avusturya ve Rusya'nn glendii ve
Akdeniz ve Balkanlar blgesinde aktif bir sava ve iktisadi yaylma politikas izlemeye baladklar dnemdir. Daha 1711'de
Prut'da yenilgiye uratlan Byk Petro'nun ordular, arie
Anna devrinde Avusturya ile birleerek Azak kalesini
zaptettiler ve Krm ilerine kadar girdiler. Avusturya ve Rusya
ordularnn Balkanlardaki iledeyii zorla pskrtlebildi ve
1739'da Fransa'nn araclyla Belgrad Antiamas yapld.
Buna gre Avusturya'nn Balkanlar' da ticaret serbestisi ve ulam gvenlii garanti edilmi oldu. Rusya ar protokolde Osmanl Padiahna eit oluyordu ve Azak kalesi Rusya'ya bra
kld. Rusya'nn Balkanlar' a inii 18. yzyln ikinci yarsna
rastlar. arie II. Katerina devrinde, General Suvorof komutasndaki kuvvetler Tuna'y atlar (1770) ve Rus donannas
eme'ye kadar inerek Osmanl donanmasn yakt. Uzun sren
harbin sonunda yaplan Kk Kaynarca Antiamas
(1774) Rusya'nn byk devletler arasnda yer aldnn bir belgesiydi. Her yerde konsolosluklar kurabilecek, Osmanl topraklarnda seyrsefa'in gvenliine sahip olacakt. Osmanllar
Kuzey Kafkasya ve Krm'dan ekiliyordu. Padiahn Rusya
18.
yzyl, Osmanl
rld
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
349
Mslmanlar
zerindeki ruhani yetkisine karlk (halife olarak), Rusya da Osmanl Ortodokslarnn hamisi olarak tannd.
1774 olay, Osmanl gerilemesinde hzlandrc bir nokta olarak
saylr ve Rusya arlnn Dou'daki emperyalist politikasnda
ilk baarl ve nemli admdr. Avusturya ve Rusya'nn bu ilerleyiine karlk Osmanllar Fransa ile olan ittifak kuvvetlendirdiler. Ordudaki siahat ve bat kltrne alma Fransa'mn
nderliinde oluyordu ve Fransa Dou Akdeniz ticaretine en
imtiyazl devlet olarak girmekteydi. Fransa 18. yzyldaki bu
imtiyazl durumunu 19. yzylda ngiltere'ye kaptracaktr.
Osmanl imparatorluk sistemi tam bir kntnn iinde

idi. Bu kntden ancak kkl siahat hareketleri ile
kurtulunahilecei anlalmtr. 1787'de III. Mustafa devrinde
balayan Rusya harbi, mttefik Avusturya ve Rusya'mn baar
laryla srd. Ruslar Kuzey Karadeniz sahillerine hakim oldular. Avusturya Tuna'y geti. Ne var ki, Lehistan'da ihtilal k
mas, sve'in Rusya'ya harb ilam bu istilay durdurdu. A vusturyallarla Zitovi (1791), Rusya ile Ya (1792) antlamala
r imzalanarak toprak kayb nlendi. Osmanl Devleti'ni bu sefer de byk Fransz Devrimi kurtarm, Avrupa monarileri
dou'daki giriimlerinden bu tehlike dolaysyla vazgemiler
dir.
III. Selim ordu'yu yeniden kurmak; maliyeyi ise mukataalar

devletin eline alp, adeta Kardinal Richelieu devri Fransz
mali reformunu izleyerek dzenlemek istiyordu. Bu giriimin
de baarl olamad. Yenieriliin kaldrlmas ki byk Petro
devri reformlarnn taklidi gibi grnyor, halefierinden IL
Mahmud devrinde baarlabildi. Mali siahat ise Osmanl devri
boyunca baaryla tamamlanamad. 18. yzyln deien dnyas iinde Osmanl Devleti de toplumsal, siyasal deimeler
geiriyar ve yeni ortaya kan glerin smr alaruna giriyordu. Daha 1798'de N apoleon Bonaparte'n Msr' igaliyle
ark Meselesi fiilen balam oldu.
18. yzyl Trkiyesi'ndeki bu nemli deimeyi henz btn boyutlaryla kavrayabildiimiz sylenemez. 18. yzyl;
Trkiye kadar, tm Akdeniz dnyasndaki kntnn de il-
Eskikitaplarim.com
Karagz
350 -
gin boyutlara
dir.
ulah
ve yeni bir
an ald
zaman kesiti-
17. yzylda Akdenizliler, ortaalar boyu devam eden ticari

stnlklerinin ve egemenliklerinin ykldn grdler. Bu
denizi doldurmaya balayan ngiliz ve Hollanda gemileri hem
yeni tr bir ulam, hem de deiik temellere dayanan bir ticareti temsil ediyordu. talyan denizciliinin 16. yzyl sonuna
kadar srdrd tama teknii ve ticari: emtia kompozisyonu; bu yzyln sonunda daha gelimi bir teknie dayanan Atlantik gemicilii ve mbrem mallara dayanan ticaret karsnda
geriledi. Kuzey Avrupa tccarlar daha bilgili ve gelikin bir
ticari organizasyon kurdular. Hi bir zaman ticari: olmayan, askeri nitelikteki spanyol donannas 16. yzyl sonunda deniz
stnln kaybetmeye balad ve yerini ngiltere'ye brak
mak zorunda kald.
Fransa 17. yzylda Babakan Kardirral Richelieu dneminde
baarlan denizcilik ve gemicilik reformlar sayesinde Dou
Akdeniz pazarlarnda tutunabildL Ksacas 17. ve 18. yzyllar
Akdeniz'in eski sahipleri olan; Venedik, Cenova, Dubrovnik,
spanya ve Osmanl mparatorluu gibi glerin silindii ve
yerlerini Atantik denizcilerine terk ettikleri devirdir. Ancak
tarmsal-snai yaplar deien ve glenen iki devlet; A vusturya ve Rusya da 18. yzylda Akdeniz ekonomik ilikileri iine
szdlar. Bu olay, zellikle Osmanl toplumsal-ekonomik bnyesindeki etkileri ynnden ok nemlidir.
18. yzyl balarndan itibaren Orta Avrupa imparatorluu
haline gelen Avusturya'nn ekonomik yapsnda nemli dei
meler ortaya kh. Daha baka bir deyile, o zamana kadar
merkantilist politikann artlarn gerekletiremeyen A vusturya, imdi bu sistemi uygulayabilme durumuna gemiti. Bunun
nedenlerini Avusturya'nn gelimekte olan bah Avrupa ile btnlemesinde ve zellikle tarmsal devrimin gereklemesinde
aramak lazmdr. imdi Avusturya; Macaristan ve Adriyatik
kylarndaki egemenlii ile belirgin bir ekonomik fazla elde
etme imkamna da sahip olmutu.
18.
deniz
yzylda
Avusturya'da
tamaclnn gelitii
Eskikitaplarim.com
karayollarnn,
nehir ve giderek
gzleniyor. Oysa 1683 Viyana
Karagz
iLBER ORTAYLI -
351
bozgununun nemli bir nedeni de, Trkler'in Avusturya'nn

ilkel yollar dolaysyla iae ve ikrnal ilerinde karlabklar
zorluktu. 18. yzyl sonuna kadar Avusturya manifaktr sistemini gerekletirmekte baarszlklara uramb. Bu baarsz
l baz tarihilerin yapb gibi Trk harblerine balayarak2
aklamak doru deildir. Bunun nedeni, bab Avrupa'nn ekonomik ve teknolojik yaylma gcnn 18. yzylda henz Tuna
blgesine ulaamamasndan ileri geliyor. nk 18. yzyl
Avusturya manifaktr, teknolojisi ve ulam a Hollandal,
Fransz ve kuzey Almanyal giriimciler tarafndan gerekleti
riimi ve yukarda belirtildii gibi ekonomik alt yap, bab Avrupa sisteminin bir uzanbs olarak ve onun temsilcileri tarafn
dan kurulmaya balambr.
Avusturya manifaktrnn ihtiya duyduu hammaddelerin kayna ve mamulatn sataca pazar, ilk elde Osmanl lkesinin belli merkezleri olacakbr. 18. yzyla kadar bpk Osmanl lkesi gibi, bab manifaktrnn rnleri iin pazar grevi gren Avusturya, bu yzylda tarm teknolojisini deitir
di. Tarmdaki fazla marufaktre yneldi. Gney Avusturya
(Karintiya, tirya) blgesinde maden retimi artb. Bu allm
sonucu gelien ticaret, yol sisteminin de mkemmellemesine
neden oldu. Bunun dnda Tuna Nehri, Avusturya'nn Balkan
ticaretinde kullanaca balca gzergah haline geldi. 18. yzyl,
Avusturya nehir gemiciliinin, sivil ve askeri alanda nemli
aamalarkaydettii dnemdir.
Yasaklarnalara ramen Osmanl lkesi ile Avusturya arasn
daki kaak ticaret karada geliiyordu. Btn bu ticareti yrtenler daha ok, Hrvat, Srb ve Yunan asll Osmanl tebaasn
dan tccarlard. Avusturya'dan Osmanl lkesine giren maddeleri ele almadan nce unu belirtmek gerekir. Avusturya
manifaktrnn bu yzyldaki byk baars daha ok, porselen, ini, kuma zerinedir. Pancardan eker elde edilip bunun
bir ihra maddesi haline gelmesi daha sonralar gerekleecek2
F. Tremel, Wirtschafts und Sozialgeshichte sterreichs, Garz, 1969, s. 263 vd.

Avusturya merkantilizmi hakknda bilgi vermekle beraber, bu yanl
kanaati de tekrarlamtr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
352 -SiYASAL ve TOPLUMSAL
DEGiME DNEMi
tir. Avusturya bu dnemde Bohemya'daki porselen sanayiini

gelitirerek Venedik rekabetiniyendi ve Bohemya porselenlerinin balca alclarndan biri Trkiye oldu.
18. yzylda Macaristan, Avusturya'nn tahl ve hayvan temin ettii zengin bir kaynakl. Fazladan Maria Theresia lkeyi Alman kolonizatrlerle de iskan etmi ve bu olay lkenin
bana II. Dnya Sava sonuna kadar srecek bir Alman azn
l sorununu karmt. Avusturya'nn Balkanlardan ekmek
zorunda olduu hammaddeler, ttn, pamuk, tiftik, yn, deri
ve keedir. zellikle kee ve aba ihtiyac Bulgaristan blgesinden elde ediliyordu. Bu nedenle Bulgaristan esnaf bu alanda
retimi artlrm ve klasik esnaf tekilal daha 19. yzyl ban
da (zellikle abaclar) kntye urayp aralarnda sermayedar bir zmre gelimeye balaml. 3 Gene ttn ve pamuk ihtiyac, Rumeli ve bal Anadolu'nun baz blgelerinde,
monokltrel tarmn ortaya kmasna ve bundan zenginleip
glenen bir toprak lordlar snfnn otoritelerini arttrmasna
neden olmutur. Ancak tarmn bu blgelerdeki niteliksel dei
imini saptayabilmemize ramen, niceliksel gstergelere henz
sahip deiliz.
Buna karlk Avusturya'nn porselen, dokuma mamulleri,
demir, gemi kerestesi (daha ok talyaveTuna lkelerine) mobilya ve benzeri lks kullanm maddeleri sevk ettiini belirtmitik. Avusturya bu dnemde Trkiye'den daha ok mum almakta idi. Gene Dou-Bal ticaretinde Avusturya'nn eski tal
yan ehirlerininkine benzer bir araclk roln ok daha geni
apta organize ettiini gryoruz.
Burada akla u soru gelecektir. Avusturya ticaretini niin
Balkanlar ve Dou Akdeniz'e yneltmektedir? Bunun cevab,
18. yzyldaki Akdeniz gler dengesinde aranmaldr. Avusturya bu dnemde gemicilii ve ticari organizasyonu bakmn
dan, Atiantik lkeleri gibi Okyanus ar faaliyetlere giriecek
3
N. Todorov, "19. Yzyln lk Yarsnda Bulgaristan Esnaf Tekilatnda

Karakter Deimeleri", F Mecmuas, XXVIU1-2, stanbul 1968, s. 136' daki makale bu olayn nitelik ve sonularn abartmakla birlikte gerekli bilgiyi vermektedir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
353
durumda deildi. ngiltere, Hollanda ve Fransa 18. yzylda

faaliyetlerini daha ok Atlantik ar blgelerde younlahrm
lard. Bir baka deyile, hammadde kayna ve mamul madde
pazar btn dnya olmutu. Nitekim Fransa, d ticaretinin
yarsn 16. yzylda Akdeniz !imanlaryla yapyorken,
1780'lerde bu oran 1/20'ye dt. Gene kolonyal bir imparatorluk olan ngiltere, 17. yzylda d ticaretinin 1/10'unu Akdeniz'de yaparken, bu oran 1770'lerde 1/100'e dt. 4 Bu, sadece
d ticaret hacminin bymesi ile ilgili bir nispet deiimi deildir. Atlantik lkeleri Akdeniz'deki faaliyetlerini bir sre iin
tatil ediyorlard. (Bu durum 19. yzylda yeniden deiecektir.)
imdi ise meydana gelen boluu Avusturya dolduruyordu.
nk AvusturyaOkyanusar faaliyetlerde pek beceriks1zdi.
Nitekim mparator VI. Karl'n 1719'da kurduu Kaiserliche
Privat Orient Kompanie ksa zamanda iflas etmi, 1722'de
kurulan st Indische Kompagnie de Hindistan'da Bengal'e
kadar uzanm ise de Hollanda rekabetine dayanamayarak
uzak denizlerdeki faaliyetini tatil etmiti. Bunun zerine
1719'dan itibaren Fiume ve Trieste limanlar slah edilerek trafie ald ve Avusturya ticareti Akdeniz'de younlamaya ba
lad.
Avusturya Akdeniz ticaretini, ngiltere ve Hollanda'nn

uzak denizlerde uygulad bir sistemi izleyerek organize etmitir. Bu da, Akdeniz'deki seyrsefainin gvenlik alhna aln
masyla mmkn olabilecekti. 16-18. yzylda korsanlk devletlerin yar resmi bir deniz gc ve deniz politikasyd. Avusturya hem deniz ticareti faaliyetini, hem de kaak ticaretini gven
alhna alabilmek iin seyrsefain anlamalar elde etmek ynne gitmitir. 1699 Karlofa ve 1789 Pasarofa antlamala
rndan sonra bu gibi ahidnameleri devaml olarak elde etmitir.
rnein, 1727 Osmanl-Avusturya seyrsefain szlemesi bunlardan biridir. Bu szlemelerde ticaret serbestisi ve kurallar
Ralph Davis, "English Imqorts from the Middle East 1580-1780", Studies
in the Economic History of the Middle East, Ed. By Cook, London Oxford
Univ. Press 1970, s.205.
Eskikitaplarim.com
Karagz
354 -
SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMI
zikredilmedii, sadece seyrsefain gvenlii konu edildii halde, kaak ticaret iin uygun zemin hazrlanmaktadr. 5
Temelde bu
Avusturya-Osmanl ilikilerine
zg bir durum
deildi. Ayn tip seyrsefain szlemelerini ngiltere ve Hollanda, spanya ile yapyor ve spanya'mn Amerikan smrgelerinde rahata kaak ticaret yapp, spanya'nn ticaret ve smr-
ge gelirlerini baltalyorlard. 6 Avusturya da bu yolla Dou Akdeniz ve fakat daha ok kuzey Afrika limanlaryla iliki kurmaktadr. Bylece Avusturya karadan ve nehirden Balkanlar'a
uzamrken, Akdeniz'de eski gler dengesini deitiren yeni iktisadi bir ge haline gelmitir.
Bu dnemde Osmanl-Rus iktisadi ilikilerine gelince; Byk Petro dneminde modernleme ve merkezileme srecine
giren Rus monarisi, 18. yzyl sonunda Avusturya lsnde
olmasa bile, zellikle Osmanl Karadeniz'i ve Ege kylarm iine alan bir ticari a kurabilmitir. 18. yzyl Rusya'da yava
gelien bir manifaktrn adr. Bu ise 19. yzylda gelimekte
olan kapitalist bir Rusya'y yaratacakhr.
Byk Petro Rusyas'na baktmzda, maliyenin merkeziziraatte baz reformlara giriildiini, gelirlerin arthrl
dn, madencilik ve manifaktrde nemli ahlmlar gerekle
tirildiini gryoruz. ar btn bunlar yaparken bir burjuvazi
yaratmay da ihmal etmemitir.
letiini,
Urallar'da maden ocaklar alp, demirhaneler kurulmutu.

Ordunun ihtiyacna ynelik marufaktr kurulurken, gmrk
duvarlar da ekilmiti. 1729 ve 1762 arasnda manifaktr says
(tekstil, demir dkm, dericilik alamnda) 26'dan 335'e ykselmitir. Genellikle bu alanda devlet tekeli yaronda zel imtiyazlar, feodal sistemin kurallarna uygun olarak veriliyordu. rnein nl manifaktr sahibi uvalof'a 1760'larda 30 bin ii
toprak serfi statsnde verildi.
5
lber Ortayl, "1727 Osmanl Avusturya Seyrsefain Szlemesi", SBF
Dergisi, XXVIII/3-4, Ankara 1975, s. 97-110.

Bu kaak ticaret mekanizmasnn Amerika ktasndaki durumu iin bkz.
Henri See, Modern Kapitalizmin Oluumu, ev. Selahattin zmen, stan
bul1972, s.56 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
355
Nehir ulam gelitirildii gibi, patates gibi kltr bitkileri

ekimine geilmekteydi. Dnem iinde Alman iftilerin tarm
modernletirecei dncesiyle, Rusya'nn her yerinde Alman
zirai kolonileri meydana getirildi. Geri, Rusya 18. yzylda
topraklarnn ve nfusunun genilii lsnde tarmsal ve endstriyel bir allm yapamamhr ama ordu ve maliye dzenlenmi, lkenin Karadeniz ve Akdeniz'e uzanmas mmkn
olmutur. Donanmadaki reformlar teknik kadrolarn yetersizlii nedeniyle istenen lye ulaamamh. eme nlerinde
Osmanl donanmasm yakan Rus donanmasmn byk amirali
Orlov, bu grevinde gstermelikti. Asl donanma komutan ise
ngiliz Elphinston'du ve mrettebahn ou Alman ve Danimarkal idi.
Fakat Rusya'mn Karadeniz ticaretindeki rol arhyordu. Hele
Krm'n (1774-83) de Rusya'ya ilhak ile stanbul'un tahl ve
yiyecek ihtiyacnn ksmen karland bu yerle ticaret devam

ediyordu. Buna karlk Rusya'ya narenciye vs. gibi rn yannda, kaak maddeler tamyordu. Bu tamacl yapan Osmanl tebaas Rum arnatrler dnem iinde hayli zenginleti.
Alexander psilanti (sonradan Yunan ayaklanmasn ynetenlerden biri) bile bunlardan biri idi ve olay, aznlklar arasn
da bir burjuvalamamn balangc saylabilirdi.
B. 18. Yzyl Trkiye'sinde

Siyasal ve Sosyal Deime
Akdeniz dnyasndaki gler dengesinin deiimi ve yeni
gelerin bu dnyaya girii, Trkiye'nin tarm bnyesindeki
smry arthrm, d ticari ilikilerin younlamasyla da
yeni g gruplar ortaya kmtr. Bu bunalm dneminde Trkiye tarm ve zanaatlarnda altyapsal (teknik anlamda) bir deime grlmyor. Ancak toprakta temerkz d ticaretle btnlemektedir. Bu, Trkiye tarihinde yeni ve yava bir geli
menin balangcdr.
Akdeniz ticaretindeki yeni gler, Osmanl lkesinde d ticarete ynelik faaliyetleri de younlahrm, dolaysyla birtakm maddelerin ihracnda art meydana geldii gibi, Avustur-
Eskikitaplarim.com
Karagz
356 -
ya-Rusya ticaretiyle btnleen blgelerde tarmsal yapda da

deimeler meydana gelmeye balamhr. Bu sre 19. yzyl
da belirgin olarak ortaya kacakhr. zellikle ttn, pamuk, tiftik vs. gibi maddelerin d pazarlarca talep edilmesi, tarm ve
hayvanclkta da Avrupa taleplerine ynelen bir retimi yaratmhr. 18. yzyl tarmnda beliren tipik nite iftliktir. iftiikIerin d pazarlara ynelik blgelerde oalmas, Avrupa ekonomisinin taleplerine ynelik bir monokltrel tarmn ortaya
kmas demektir. Bylece bu monokltrel tarmn girii bir
mahalli toprak lordlar zmresinin ortaya k ile de paralel
gitmektedir.
Bu iftliklerde ortaklk gze arpyor? Zaten Osmanl maliyesi mukataa ve iltizam sistemine getiinden bu olay tirnar
rejimini de hzla tasfiye etmektedir. Balkanlarda batina denen
iftlikler, esasen Celali kagunundan beri (kyllerin arazilerini terketmesi ve bu terk edilen araziye ayan, eraf, tirnarl,
kapkulu, voyvoda gibilerinin el koyup eknesi veya srlerine otlak yapmasndan dolay) yaygnlamaya balamhr. Bulgaristan'da iftlikler 200-250 hektar arasndadr. Teselya ve Makedonya'da iftiikierin bykl daha fazla idi. lkenin her
yannda Mslmanlar kadar, tirnar rejiminde rastland gibi
gayrimslim yerli iftlik sahipleri de grlmektedir. Bunlarn
retimi yakn pazara yneliktir. Esasen aralarndan en gl
mahalll lordlarn kh blgelere bakarsanz, bu blgelerin Bah
pazarlar ile en youn ticaret yapan blgeler olduunu grrsnz. Bu gl lordlar, blgelerinin hakimi, yneticisi, mali
otoritesi, hatta ekyaya kar koruyucusu idiler. Bu ailelerin
bazlarnn isimlerine ve bulunduklar blgelere bakhmzda,
da ynelik bir tarmsal yap deiikliinin bu glenmede baat rol oynadn gryoruz.
rnein; Ege'de Karaosmanoullar, Trabzon yresinde
Tuzcuoullar,
ri
Kilis'te
Hazmiler,
17. yzyldan beSuriye'de ahabiler ve

Musul'da Kotalhalilzadeler, Bulgaristan'da
Yozgat'ta
apanoullar,
Canbolatoullar,
Halil nalck, "iftlik", Encyclopeadia of Islam, II, s. 32-3.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
357
Pazvandoullar, Arnavutluk'da kodral Mustafa Paa

hanedam ve nl Tepedelenliler ...
Ayanlk, :ellikle mukataa sistemi sonucu ortaya kan mltezimlerin vergi topladklar topraklarda fiili hakimiyetlerini
kurmalar ve giderek idari grevleri de ykmlenmeleriyle g
kazand. 18. yzylda bu kurum devlet tarafndan daha yetkili
olarak tannd. Madencilik ve sanayide gelime salayacak bir
atlm yoktu. Bu zmre onun iin topra kontrol etmitir.
zellikle ehir ve vilayet ayan unvann alp toprak gaspn

da bulunmak ve blgeyi ynetmek mmkndr. Bu unvan iin
baz yerel ailelerin birbirleriyle attklar ve ayanlk statsn
elde ederek soygunu arttrdklar grlyor. 8
Bu sralarda literatrde yaygnlam olan bir yanl gre
burada deinmek zorundaym. Guya bu yeni ayanlar bir feodallemenin nedenidir ve merkezi devlete kar bir bakaldr
ile mahalli halkn temsilciliini ele geiriyorlar ve merkeziyeti
Asya devleti de bylece km oluyor. Bu gr unun iin
hataldr; evvela 15. ve 16. yzylda bile bir koordinatr olan
beylerbeyi ve sancakbeyini, daha kk alt birimlerde voyvoda, ayan, kad naibi, suba gibi mahalli nfuz sahipleri temsil
etmilerdi. Bu gruplarn nfuzu her zaman artmtr. Her monaride grlen kapkulu tipincieki uygulamalar, feodal devletin tarihinde ksa dnemlere zgdr. Nitekim Osmanl Devleti'nin de ilk iki asr yerli hanedanlarn devlet brokrasisinde
egemen olduu dnem olduu gibi, 17. yzyldan itibaren lord
brokraside gene bir Trkleme, daha dorusu yerlileme ba
lamaktadr. Mamafih temelde yerli aristokras her zaman iin
tarann hakimi olmutur. Demek ki, byle bir ayanlama ve
feodalleme sreci gibi bir olay 18. yzyla zg deildir. Bu
ortaya yeni km gibi grnen zmrenin eskiden beri mevcut
olduunu belirttik. Ahali ile brokrat lordlar arasnda araclk
yapan ayan zmresi balangtan beri vardr. Hatta bunlara
sadece Osmanllar'da deil, 15. yzylda Akkoyunlular, sonra
Safeviler'de de rastlanyar (bunlara Gomategan, Kethoda8
Ycel zkaya, "18. Yzyln kinci Yarsnda Anadolu'da Ayanlk iddialar", DTCF Dergisi, XXN/3-4, s. 195-231.
Eskikitaplarim.com
Karagz
358 -SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi
yan, Kalenteran deniyordu). 9 Bu gibi mahalli ayan, voyvoda,

suba vs.nin glenmesi, yukarda belirttiimiz tarmsal strktr deiikliine baldr. Esasen bu deime, sosyal-ekonomik
yapnn tm kilit noktalarnda ve gnlk hayatn kendinde de
gzleniyor. Bu deimeyi 18. yzyl boyu bir gei dneminin
bunalm ortaya karmtr. Bu bunalmn varl; merkezi devletin (geleneksel anJamda) bir dnem boyu olaann dnda
sarsntya uramas, lkede hayat standartlarnn deimesi ve
Osmanl devlet sisteminin evre sistemlerdeki teknolojik dei
imin sonularndan etkilerrmesi eklinde gzlemleniyor. Osmanl sistemi 18. yzyl sonu ve 19. yzylda evre dnyann
artlarna ksmen ayak uydurarak bu bunalmdan kacaktr.
Bu bunalmn tezahr ekillerini gzden geirmeden nce, glenen toprak zmresinin genel niteliklerini grelim.
Aslolan imdi tarmsal fazlay kontrol edebilen bu ayanlarn
emirlerinde birer kk ordu ve palanga gibi savunma sistemleriyle yerel otoritelerini arttrmalardr. O kadar ki, yenieriliin kaldrld, merkezi hkmet tekilatnn ykntya urayp
yeniden kurulduu 19. yzyl banda, bir bulran ve bu bulra
nn yaratt otorite boluu (ki ayn zamanda hizmet boluu
demektir) ortaya kt. Ayanlar ise, ticaret, tarm, asayi ve savunmada bu boluu doldurdular. 18. yzylda ayanlarn ynetimindeki baz ehirler ve iskelelerde ksmi bir ticari inkiaf
ve gelime bile gze arpt. rnein Yanya ve evresinde
Tepedelenli Ali Paa dneminde byle bir durum gzlendi.
Gene Konya'da ve Yozgat'ta da apanoullar devrinde huzur
ve gelime salanabildi.
Eyaletlerdeki idari boluu bu mahalli lordlar, mtesellim
ile doldurdu. Bu, bir tr valilik, komutanlk ve mali otoritenin bir kiide birlemesidir. Mtesellim grevini ekseriya
paa ve vezir rtbesiyle yerine getiriyordu. Eer Trkiye'de bu
gibi gelimeler gerek bir tarmsal ve snai zenginleme sonucu
ortaya ksa idi, merkezin grevlerini byle bir kii veya hanedan deil, zenginleen toprak sahiplerinin tm ve ehirlerin
unvan
H. Busset, Urkunden zur Islamisehen Kanzleiwesen, Urkunde 2, Uzun Hasan Berat, s. 20, Urkunde 1, Karakoyunlu Cihan ah Berat, Tafell.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
359
zenginleen tccarlar ele geirirdi ve bu bir mahalli demokrasi

ve otonam (zerk) ehir ynetiminin balangcn tekil eden bir
olay olurdu. Oysa bu aslen gsz olan derebeyleri, sonradan
merkezi hkmetin tepkisine kar koyamamhr. Bir mddet
sonra tarmsal gelirin kontrol yava yava merkeze kaymaya
balamhr. Daha II. Mahmud dneminde merkezi otorite tesis
edildikten sonra, bu mahalli lordlar birer birer ortadan kald
rlmaya baland ve Tanzimat merkeziyetilik olayn daha da
hzlandrd.
Dier yandan ayan, eraf gibi zenginleen mahalli lordlar

bir sre sonra ehirlerde arazi gelirleriyle yaayan bir absentee
lond)ord zmresinin de bymesine neden olacakhr. Toprak
hzla mlk haline gelmektedir. Tanzimat'tan sonraki arazi dzenlemeleri bu fiili durumu kanuniletirmekten baka bir nitelie sahip deildir. Bununla beraber lkenin henz tarmsal
teknolojik devrimi baaramad ve otarik ekonomi dzeyinden kamad gz nne alnarak deime fazla abarhlmamaldr. 16. yzyl seyyah Dernschwam gibi, 19. yzyl banda
gelen M ol tk e de, d ven ve saban gibi aletleri tanmyor bile ...
Avrupallar iin bu ilkel teknoloji mehuld. Moltke; "Ekilmeyen, bo braklan tarlalarn lkenin her tarafnda yer aldn"
buruk bir ekilde alaya alarak anlahr. Hereyden evvel toprak
gasp ve asayisizlik, mevcut tarm dzenini baltaladndan,
kyler terkedilmekte, bu da zanaatlar kadar beslenme normlarnda bile bir gerilerneye neden olmaktayd. 18. yzyl, sefaletle
birlikte ynetici elitin gsterii tketim eilimlerinin de artt
tipik bir bunalm adr. Bu a Avrupa daha baka dnya
artlarnda 3-4 asr nce yaam, orta Avrupa lkeleri ise ayn
bunalm kesin bir sosyal deiime ulaamadan atlatmlardr.
lke kentlerinde aznlklar arasnda da yeni mali g gruplar ortaya kyor (rnein Suriye'de Musevi Far hi ailesi iltizam ve mali ileri de elde edip glenirken, Musevi Picciotto
ailesi Haleb ve dier kentlerdeki yabanc konsolosluk grevle-
Eskikitaplarim.com
Karagz
360 -SIYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi
rini ele
geirmilerdi).l
Fenerli Rumlar Karadeniz ticaretinde

Hatta bunlardan
psilanti ailesi zamanla Yunan bamszlk hareketini destekleyecektir. Balkanlar' da bu tip da dnk toprak aalar ve
tccarlar, d kkrtmalara ak olduklarndan yerel isyanlar
krklemeye balayacaklardr.
arnatrlk
ileriyle
zenginlemilerdir.
zellikle Karadeniz'den youn bir bekar erkek g balar.

Sadece stanbul'a deil, Karadeniz Rus limaniarna da gerler.
Liman arneleleri veya frnc Karadenizliler bu dnemden itibaren gney Rusya hayatnn tipik unsuru olmutur. (Ayn ey
ran iin de sz konusu idi. 19. yzylda Petersburg'daki ran
konsolosu 200.000 ranlnn Rusya'da mevsimlik ii olarak altn bildiriyordu).
Kentlerin yaps deimeye balamtr. stanbul'da Kasm
Eyp, Uskdar gibi yerlerde bir tr gecekondulama, i
g dolaysyla isiz ve serseri kalabalklarn art gzlernleniyor. Bunlar ehirdeki her karklk ve ayaklanmann gnll
yesidir. Esasen byyen kentteki skntlar, harap olan tarada
da srrken, ynetici snfn artan tketimi bu ayaklanmalarn
balca sebeplerindendir. 16. yzyln Osmanl yneticisi asln
da mtevaz bir hayat yaard. Bu yaam tarz imdi byk lde deimektedir.
paa,
Feodalitenin zlmesi srasnda lord brokrasinin tketim

askeri harcamalarn bymesi (merkezlle
me eilimi nedeniyle) salt bizim lkemizin tarihinde grlmez.
Avrupa bu sreci ok erken geirmi, Orta Avrupa monarileri
.ise bu nedenle doan bunalmlar esnasnda Trk istilasna u
ramlard. Bu ortaya kan ak!trasyon sreci, (d sistemlerin
etkisiyle) ynetici elit de kontrol ettii gelirin tesinde bir masrafa, ordu ve brokraside ise d sisternin etkiledii modernleme denemelerinin yaratt harcamalara neden olmutur.
Dnem iinde kasrlar, yeni camiler, sayfiyede yallar birbiri
eiliminin artmas,
10
Moshe Maoz, "Jewish Communities of Palestine and Syria in the Middle

of 19th Century", Studies On Palestine During the Ottoman Period, The
Hebrew Univ. Press, Jerusalem 1975, s. 143-45.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
361
stne yaplyor, Anadolu ayanlar yaptrdklar konaklarda

bile yeni bir barak uygulamay getiriyorlard.
Devlet ve edebiyat dilinde Trkeleme, yaam biiminde
yamnda, baarsz manifaktr giriimleri de grlyor (ini, hal, kuma alannda). Ancak tarmsal fazlamn bymedii lkede ~unlar yzeysel ve iflasa mahkum teebbs
lerdi. Nevehirli Ibrahim Paa'mn, III. Selim'in dram, an
modernleme eilimlerinin tipik rneidir. Trkiye Yenia
dnyasna giriyordu; ancak bu, i dinamiklerle deil, d dnyamn itkileriyle oluyordu. Esasen burjuvazisi geliemeyecek
olan lkede yerel toprak sahipleri de Avrupal akranlaryla boy
lemeyecek kadar fakir bir hayatn iinde idiler. Agzl
yamaclklarmn sonu yoktu. Bu dnem iinde kyllerin hayatndaki dramatik gelimeler henz yaplan aratrmalarla ortaya kmaktadr.
deimeler
yzyl Trkiye'de "azgelimi lke kapitalizminin afa

ve Trkiye bu dnemde bu srece girmeye hazrlanan ilk
rnek olmaktadr. Tarmdaki nisp1 deimeler ticareti arttr
yordu. Ancak bu yapsal deiim Avrupa drtsyle olduun
dan, doan tccar zmresi byk lde o pazarn ajan olarak
yayordu. Bunlarn daha ok gayrimslirnlerden olmas, dil
bilme ve temas kolaylyla ilgili bir durumdur. phesiz gayrimslimleri sadece Rum ve Ermeni tccar olarak dnmeye
lim. Bulgaristan, Srhistan ve Eflak'n tccarlar Avrupa merkezlerinde ticari depo ve temsilci bile bulunduruyordu.
18.
dr"
Trkiye idaresinde, ordudave maliyede deime belirtileri

yzyln ilk yarsnda kesinlik kazand. Bu giriimler ilk anda baarszlkla sonulansa bile, ksa bulran dneminden sonra taradaki gler merkezi hkmetin basks altna alnmaya
baladlar. Nitekim yeniden IV. Mustafa'mn saltanauna son
vermek ve m~pus III. Selim'i tahta karmak iin Rumeli ayannn banda Istanbul'a yryen Rusuk ay an Alemdar Mustafa Paa sarayda padiahn lsn bulunca, tahta II.
Mahmud'u kartt (1808). Yeni padiaha ayann eyaletlerdeki
durumun: hukukiletiren bir belge imzalattrld (1809).
Sened-i Ittifak ad ile tarihe geen bu belgeye gre; padiah
ve sadrazam her konuda eyalet ayanma danacak, sorunlar
birlikte zmlenecek, asi kuvvetler birlikte bastrlacakt. Ana19.
Eskikitaplarim.com
Karagz
362 -
yasaclarmzn
bir Magna Charta diye nitelendirdikleri bu

belge, mevcut feodal adem-i merkeziyetiliin ge kalm bir
belgelendirme ve kururolatrma abasndan baka bir ey deildir. Alemdar' yenierilerin yok etmesine seyirci kalan padiah, yenierileri de kendisi ortadan kaldrdktan sonra bu belgeyi yok etti ve merkeziyeti monarinin tesisi iin ngrd
reformlara giriti. Bu giriimle bir anlamda modern Trkiye'nin
kurumlarnn ilk temeli atlyordu.
Devlet 1820'de Tepedelenli'nin isyan, ardndan Yunan bahareketi ile karlat. Navarin'de donanma yakld.
Msr valisi Mehmed Ali'nin isyan ve Msr kuvvetlerinin Anadolu'da Ktahya'ya kadar ilerlemesi bu giriirnleri baltalad ise
de, 1839'dan itibaren Osmanl mparatorluu bir merkeziyeti
monari olma yolundaki atlmlarn srdrd. Osmanllar M
sr meselesinin halinde ngiltere'den grdkleri mzaheret zerine, bu devletle 1838'de nemli bir ticaret szlemesi irrzalad
lar. ngiltere'nin Dou pazarlarna ynelmesi daha nce de deinildii gibi, 16. yzylda balar. ngiliz pamuklu dokuma
sanayiinin gelimesi Levant Company'nin Dou'daki faaliyetine bal olmutur. 19. yzylda ise ngiltere Dou'dan her
trl mal serbeste almak ve satmak ve dk orandaki gmrklerden yararlanmak suretiyle en imtiyazl devlet haline geldi. 1838 anlamasnn hkmlerinden ksa zamanda dier Avrupa devletleri de yararlandlar. Bat'ya alma Osmanl devlet
adamlarn, Bat'nn kurumlarn kabul etmekle yaamann
mmkn olduuna inandrd. Osmanl modernlemesini, bu
zarur1 olarak izlenmesi gereken tarih izgisi zerinde deerlen
dirmek gerekir.
mszlk
Trkiye idaresi merkez1leecek, yeni nitelikler kazanacaktr.

alanda gebeler bile hzla topraa yerletirilmekte, tarm bnyesinde, teknolojideve ulamda deimeler grlmektedir. 19. yzyl ayn zamanda imparatorluk kavimleri arasnda
ulusallama ve ulusalclk hareketlerinin de hzland dnemdir. Avrupa Osmanl lkesine artk salt tccar olarak deil,
sermayedar ve iletmed olarak da girmektedir. Btn bu gelimeler Osmanl idaresinin modernlemesine ilgin boyutlar
getirmitir ki, bugnn Trkiye'sini anlamak, bir lde bunlar bilmekle mmkndr.
Krsal
Eskikitaplarim.com
Karagz
Blme Ek 1:
17. YZYIL SONLARlNDA
ORTA ANADOLU ViLAYETLERiNiN
TOPLUMSAL-EKONOMiK DURUMU ZERiNE
17. yzyl sonunda Osmanl imparatorluu'nda, 150 yldr
sregelen toplumsal bozukluk, zlme dzeyine gelmitir.
Bu hzl zlmede ikinci Viyana bozgunu bir balang
olaydr. 1683'te Viyana'nn Osmanl ordular tarafndan ikinci
defa kuatlmas Orta Avrupa tarihi iin nemli bir dnm
noktasdr. Harp tarihileri Viyana'nn Osmanl ordular tarafndan ele geirilmesini nleyen nemli bir sebep olarak Polonya Kral Jan Sobieski'nin baarl hcumunu ve uygulad stratejiyi gsteriyorlar. Acaba, ehir Osmanllar'a geseydi ne olurdu? Muhtemelen deien bir toplumsal dzenin
btn sanclarn eken, Aa ve Yukar Avusturya lkeleri
ile Salzburg ve Wrzburg'un kylleri de Osmanllar'a
kar fazla direni gstermezler ve Osmanllar Tuna Nehri'nin
kaynana kadar ilerleyebilirlerdi. Byle bir olayn Osmanl
imparatorluu'nun toplumsal-ekonomik ve kltrel hayatnda
yeni deimeler yaratacak etkileri olurdu. Ama bozgunun da
Osmanl toplumunun hayatnda derin etkileri vardr ve bunlar
yeterince incelenmemitir.
Trkiye tarihiliindeve halk arasnda "Viyana nne
uzanan ecdad" slogan, daha ok 1529'daki Birinci Viyana
Kuatmas'nn bir ansdr. 1683 bozgunu bir asrdr fakirleen, anari iindeki imparatorluk iin normal bir tarihi sonutur. Hatta ikinci kuatmann nasl olabildii sorusuna
bugn iin Kprl devri restorasyonunu neden gstermek artk yeterli bir cevap deildir. 1683'te Osmanl ordular
nn Viyana nlerine uzanmasnda, Orta Avrupa'da toplumsat
dzen deiikliinin yaratt sanclar, 30 Yl Savalar'nn ge-
Eskikitaplarim.com
Karagz
364 -
17. YZYIL SONLARlNDA ORTA ANADOLU ...
tirdii yknt ve Habsburg imparatorluu'nun iinde bulun-
duu1 umumizaafda gz nne almak gerekir.
ikinci Viyana Kuatmas ve bozgununun Osmanl lkelerinde yaratt iktisadi, sosyal zlmeler, literatrde yeni yeni
ele alnyor. Bu konuda Balkan eyaletlerindeki deimeler
zerine baz ettler var ise de; Anadolu ktasndaki deimele
ri ele alan almalar yaplamamtr. Viyana bozgununun tesirleri doal olarak Osmanl Rumelisi'nin eyaJetlerinde gze
batan sonular yaratt. Bu eyaletler, ilk anda bir kargaalk,
iktisadi knt asayisizlik iine dtler. Ordunun bozgunu, ehirlerde asayii salamakla grevli garnizonlarn
erimesi, iktisadi knt, yol gvenliinin azalmas ve sregelen harpler bu eyaJetlerde merkezi idarenin kontroln yok
etmiti. rnein; Prof. H. inalck'a gre, Bosna ahalisi bu
yllarda merkezden srekli olarak para ve asker yardm istiyordu. Merkezi hkmet ise bu talepleri karlamaktan acizdi.
Bu nedenle ehirlerin halk kendi gvenliklerini kendileri sa
lama yoluna gittile.-2. Bu yllardan itibaren Rumeli eyaJetlerindeki ehirlerde gvenlik, mali idare nemli lde yerel
gler tarafndan salanmaya balad. Bunlarn banda mahalli toprak sahipleri veya vakf yneticileri veya Hristiyan
ruhban ve muteberandan seilen kocabaiiar grlr. Nihayet idare ou yerde ayariara ve sancaklarda mtese//iml e re teslim edilmeye baland. Vergi toplamak, asayiin
salanmas, ahali temsilcilerine brakld. Bu olaylar btn,
bir lde, Osmanl ehirlerinde bir tr yerel ynetimin ba
langc saylabilir. zellikle ikinci Viyana Kuatmas yllarn
da Bosna Vilayeti'nde mahalli bir zerkliin douu gzleniyor ve ehir ynetiminin douundan sz edilebilir3
1
2
ilber Ortayl, "ikinci Viyana Kuatmas'nn iktisadi Sonular zerine", Osmanlt Arattrmalan, ll, istanbul1981, s. 195.
Halil inalck, "Saray-Bosna er'iyye Sicillerine Gre Viyana
Bozgunundan Sonraki Harb Yllarnda Bosna" Tarih Vesikalart,
11111, Ankara 1943, s. 1-3,
Avdo Sueska, "Die Rechtsstellung der Bvelkerung in den
Stadten Bosniens und der Herzegovvina 1463-1878", SOEJ, 8,
1968, s. 84-99. Bu tr bir otoneminin daha erkenden domaya
baladn ileri sren bir gr iin bkz.: Adem Handzi,
"Bvelkerungsbewegungen (Relation; Dorf-Stadt) in Bosnien in
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
365
Kprller devri ile Osmanl imparatorluu, 17. asrn ikinci

klasik dnemdeki kurumlarn restore etmi ve geici bir gvenlik ve dzen geri gelmiti. Ancak bu olay bir
modernleme ve idari bnyedeki temelden bir deiim deildi. Bu nedenle Viyana Bozgunu yllarnda 17. asr balarn
daki anari dnemi avdet etti. Fakat, bu seferki kark dnem, imparatorluun toplumsal ve idari hayatnda bir dei
me balangc olmaktadr.
yarsnda
Harp yllar iinde imparatorluun iktisadi ve idari hayatn

daki karklk, bizzat bakentteki yabanc diptomatlarn bile
gznden kamamtr. idarecilerin ve byk komutanlarn sk
sk deitirilmesi, ehirlerin iktisadi vaziyetinin sarslmas para ve erzak darl ve isyan havas mesela, Fransz elilik raporlarnda en ok zikredilen konulardr. 1684 Mart'nda Fransa'nn istanbul'daki elisi Guilleraques raporunda: "imparatorluktaki kumandanlar, vezirler, valiler ve yksek
rtbeli memurlarn devaml deitirilmesi ve ou
nun grev yerinde 6 ay bile kalamamas idari otoritenin aczine, rvet, yolsuzluk ve isyanlarn art4
masna sebep olmakta." demektedir 17. asr sonuna kadar stnlk ve yenilmezlik imajn muhafaza eden ordudaki
teknik gerilik ve zlme de eli Guileraques'nin gznden
kamamtr: " ... Trkler'in askeri teknolojideki acz
5
ve cehaletleri anlalr gibi dei1" demektedir. Ordu
dzeninin ak bir zlme iinde olduu anlalyor.
Bir asrdr devam eden kntnn doruk noktasna ulap
patlak vermesi adeta Viyana bozgununu beklemitir. 1686
Temmuzu'nda nl Fransz elisi Girardin: "Byk senyrn yoluna kp protesto gsterisi yapan istanbul
halk her an bir isyana hazrdr. istanbul uzun za6
man ktlk iindedir." diyor. Girardin, Kasm 1687'de, def-
XVI. Jahrhundert", 9. Trk Tarih Kongresi, lll A seksiyana

sunulan bildiri, Ankara 1988, s. 895-901.
4
Arehive du Ministre des Affaires Etr. (Quay D'Orsay}, Memoires et
Documents C.P. Turquie, XVII, 168, s. 12, (Pera 28 Mars 1684).
5
A.g.e., "Pera-9 Haziran 1684 tarihli rapor", XVII, fog. 40 v-43 v.
6
A.g.e., "Girardin-Pera, Juillet 1686, XVIII, fog. 283 v.
Eskikitaplarim.com
Karagz
366 -
terdann hazine gelirlerini oktan tkettiini, zaruri masraflar

karlayamadn, maalar deyemediini bildiriyor7
Bakentte
bile gzle grlen bu dahili kntnn, impaAnadolu vilayetlerinde daha trajik bir ekilde tezahr ettiine phe yoktur. Bu yllara ait Anadolu ehirleri
nin, mahkeme arivleri bize iktisadi-itimai durumun hayli
renkli bir grnmn vermektedir.
ratorluun
16. yzyl sonlarndan itibaren zirai ve snai yaps dei

meye balayan Avrupa dnyas, Osmanl imparatorluu'nun
itimai, ekonomik bnyesi zerinde sarsc tesirler yaratmt.
Bilinen baz sebeplerden; yani nfus art, toprakszlk, ftuhatn durmas ve enflasyondan dolay Anadolu ktas, ttmartt
sipahiler, vakf mtevellileri vesair yneticilerin toprak
gaspna, idarenin bozulmasna ve kyl isyanlarna sahne oldu. Ekseriya devlet otoritesini salamakla grevli olanlar da
8
bu isyanlarda yerini alyordu 17. asr ortalarnda Ce/ali karttkltklart denen bu olaylar, iddet tedbirleri ve byk askeri operasyonlarla durduruldu. Kprl ailesinin veza.reti dneminde imparatorluun 15. ve 16. asrlardaki asayii yeniden
saland ve snrl bir desantralizasyon uygulanarak eski idarenin restore edilebildiini belirtmitik. Ancak Viyana bozgunu
yllarnda ordunun strktrnn ve idarenin gerilii kendini
belli etti. Buna bal olarak toprak ve vergi sistemindeki aksaklklar, yeniden ekyala, idari anariye, yer yer ayaklanmalara
ve umumen kyl kitlelerin maruz kald zulmn artmasna
sebep oldu.
Bu dnemde, 16. yzylda balayan, muayyen ellerdeki arazi temerkz olay hzlanmaktadr. Timartt sipahinin lm
dolaysyla bo kalan tirnar (mahiCl timar} usulsz olarak dierleri tarafndan gaspedilmektedir. Bundan baka orduyla seferde olan timartt sipa h inin topra da dier grevliler, vakf
mteve/lileri veya baka timarltlarca gaspediliyordu. Kyllerin kap bo brakt topraklar da bu biimde zapt edilmekteydi. Bazen kendisine belirli yer dirlik olarak verilen bir
sipahi, toprann bakalar tarafndan nceden igal edildiini
7
8
A.g.e., Girardin-Pera, Novembre 1687, XIX, fog. 325 v.

Bu konuda, Mustafa Akda, Byk Gelali Kan1kiiklarmm Bala
masi, Atatrk niversitesi Yay. Erzurum 1963.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
367
gryordu. Dnem iinde bu gibi hakszlklar aksettiren vesikalar yannda, mahkeme sicilieri birbirinin topran zapt
eden timar/tlarn davalar ile doludur. H. 1098/M.1685 ylna
ait bir sultani ferman; Ankara Sancann ttmar/tlar ordu ile
harpte iken, ttmariarn sahipleri ld, bo kald (mahiCldur) diye uydurma bahanelerle beyt'l-mal emini ve baka grevliler tarafndan zaptedildiini veya vergilerinin toplanp zirnmete geirildiini, bu duruma mani olunmasn adeta bouna
emrediyordu 9 Bu gibi durumlar ok yaygnd. Harp yllarnda
yeni dirlik beratlaryla yeni kimselere trnarlar veriliyor; ancak
bu kimseler ok kere kendilerine verilmi olan trnar topran
igal edilmi buluyorlard. Hatta 1689 Ocak aynda bizzat sarayn avularndan Hasan'a verilen .ubuk nahiyesindeki
Kzlkilise kynn 17000 ake tutan ttmar gelirini, kazann beyt'l-mal emini zirnnetine geirmekten korkmam
b10.
Ttmarlt sipahilerin ve ttmar dzeninin bu anarik hali,
Anadolu ordusunun da zlmesine neden oldu.
Beklenen asker arlnca orduya gelmiyordu ya da kayor
du. 1688 senesinde Sivas-Ankara-Eskiehir blgesinde btn
sancaklar askerine, defalarca setere katlmalar emri gnderildii halde, bu i iyi yrmediinden ayn yl Vezir Ahmet
Paa Anadolu'dan Macaristan seferine asker toplamak iin
fevkalade olarak grevlendirildi. 1687 ubat aynda yazlan
bir fermanda, Anadolu ktasndaki yenieri, topu gibi
uluteli askerin bile: "Acemiyiz, mtekaidiz veya ehir
muhafazasuna memuruz (sefermande olduk)." diye
setere gelmedikleri belirtiliyor11 Merkezi hkmet ve sultani
fermanlar durumu dzeltmekten acizdi. ok kere subay ve
komutanlarn ve grevlilerin rvet alarak bu duruma gz
yumduklar da anlalyor. Asker toplamakla grevli ordu ve
tabiatyla
AS., no: 66, hk. 816. H. 1099/ M,1687-1688.

AS., no: 68, hk. 494, Ra1100 1 Aralk 1688
11
AS., no: 66, hk. 814, s. 301-21, Ra. 1098/0cak 1687. AS.,
no: 66, hk. 827 Bir ferd yerinde kalmayb cmlesi ihra olunmak zere kol kol askeri, sefer-i hmayun tenbih idb gitdikten
sonra baz kirnesneler biz sefermande olduk, yedimizde srci
paadan buyuruldu ve zabitlerimizden memhurumuz var deyu,
yerlerinde kalub.yine askerilik iddiasnda olduklar ...
10
Eskikitaplarim.com
Karagz
368 -
17. YZYIL SONlARlNDA ORTA ANADOLU ...
saray memurlar (src avular) bazen sefere gitmek istemeyen askerler tarafndan kandrlyor, hatta ldrlyordu12. Asker toplayarnama sebeplerinden biri de eyalet timarII ordusu mevcudunu bildiren kaytlarn eskiliidir. Bu dnemde acele teebbs edilen baz tedbirler de sonulanamamt13. Fermanlarda emredilen yeni kayt ve t1mar tevcihleri
gerekletirilemediinden, ordunun mevcudunda artma beklenemezdi.
Uzun harp yllarnn kyller zerindeki fevkalade hal vergilerini ve mkellefiyeti artrd aktr. Viyana Muhasaras ylla
rnda Anadolu eyaletlerinde de vergiler ve angarya arttrlm,
gayri kanuni uygulamalar oalmtr. Harp masraflarnn art
ve devaml asker ve malzeme ihtiyac yznden; harp vergileri (avanz-1 divaniyye) arttrlp daha sk topland. Bu
sebepten vergi mevzuu olan nfus ve hane adedinin, yeniden tespitine giriildiini gryoruz. nk, eski saymlarn
yetersizlii anlalmtr. Ayn ekilde gayrimslimlerden alnan
cizye de artrlarak, vergi mevzuu hane ve insan saymnn ye14
niden yaplmas emredilmitir . Bir dier konu; tekalif-i
akka denen vergiler kategorisidir. Kreki bedeli,
bildar bedeli, nzu/ akesi gibi nakdi olarak alnan
(avanz vergileri) ekseriya yk hayvan olarak isteniyor ve
alnyordu, Sancaklara yazlan emirlerde harp iin yk hayva15
n (ester ve katrlar) istenmektedir . Hkmetin her trl vergiyi, ister nakdi, ister hayvan ve zahire olsun geciktirmeden
hatta daha nceden toplattn grmekteyiz16. Her meslek
mensubu esnafn saman, ot, zahire, askeri malzeme teslimi gi-
AS., no: 66, hk. 830, Evail-i Ca. 1098/ Nisan 1687. AS., no:
66, hk. 862, Evail-i z. 1098/ Ekim 1687.
13
AS., no: 65, hk. 618, Yenieri acemiolan, topu ve
cebeci ve alk esamileri ve yevmiyeleri ka aka ise tashih
olunmalar, H. 1095-1096 1 M. 1683-1684. AS., no: 65, hk.
697. Hatta silahl gen adamlarn bile asker kaydedilmesi isteniyor.
14
AS., no: 68, hk. 380, Evahir-i B 1099/1688 Mays.
15
AS., no: 65, hk. 692, H. 1095/M.1684. AS, hk, 693; AS,
hk, 696.
16
AS., no: 65, hk. 715, 10 M. 1096 /18 Aralk 1684. 94 senesi
mahsub olmak zere Ankara kazasna varid olan bedel-i nzul
emri.
12
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
369
bi ykmllkleri arttrld. Gene kyllerin ordu iin ucuz

hayvan ve tahl pazarlamalar (srsat) sk sk istenen mkellefiyetlerdendi. Bu mkellefiyetin bazen belirli bir miktar para
ile yerine getirilmesi de isteniyordu 17 Kalelerintamiri iin inaat malzemesi veya asker donatm iin para (bi/dar bedeli gibi) alnmas yannda, nzul akesi denen verginin mik18
tarlar artrlmaktayd . Baz halde bu vergilerin mahalli grevlilerce fazladan topland da oluyordu 19
Devlete, vergiler dnda, geni lde ehirlerin eraf ve
mecburi istikraz yoluyla para alnd da grlyor. Tespit edilen mecburi istikraz miktar bir hayli yksek
grnmektedir. Mesela Kayseri muteberan ve tccarlarndan
0
bir keresinde 10000 kuru (400 altn) alnmt,
tccarlarndan
Kylleri ve ehirlileri bunaltan demelerden biri de deolarak gelip giden memur ve askerin konaklama masraflar ve mhimmatn karlamakt. Bir yl iinde sadece Ankara'da 3 ka dt deimiti. Asl mfetti paalarn, asker srcs paalarn kalabalk maiyyetiyle ehirler ve kyler zerinden
Naima'nn tabiriyle bir ekirge srs, asumani bir bela gibi
kona ge getiklerini, hele bazen gereinden fazla isteyip
erzak ve mal yamaladklarn dnrsek, Anadolu ahalisinin bezginlii anlalr21
vaml
Devlet otoritesinin zayflnn ve memurlarn itaatsizlii

nin en mhim bir delili de toplanan vergilerin bazen zimmete
geirilip, merkeze gnderilmemesidir. Bu yllarda merkezi hkmetin mahalli kumandan, kad ve mltezimlere sk sk emir
gndererek, toplanan vergilerin el'an gnderilmediini veya
eksik olduunu belirterek gnderme istemini tekrarlamak zorunda kaldn gryoruz22
AS., no: 66, hk. 850, H. 1098 1 M. 1686 yl. Burada kaddan
4713 kuru srsat bedelinin ya teslimi ya da ahalinin srsat iin
karlmas emrediliyor.
18
AS., no: 66, hk. 840.
19
AS., no: 65, hk. 619, Tekalif-i akka ile reayann ezildii ve
bunun nlenmesi. ..
2
Kayseri er'iyye Sicilleri, no: 94, s. 109.
21
AS., no: 66, s. 5, hk. 33.
22
AS., no: 68, hk. 366, 9 N. 1099/8 Temmuz 1688.
17
Eskikitaplarim.com
Karagz
370 -
Bu yllardaki mali buhran ve ar para ihtiyac vergi demelerinin akal (nakdi) olarak yaplmasn gerektiriyor ve
halk buna zorlanyordu. Bylece zorlama bir nakit dolam
(monetary circu/ation) balamaktadr. Ancak, nakdi ekonomiye geemeyen bir toplumda bunun yaratt skntlar yannda geleneksel enflasyon da halkn tahammlnn tesindedir. Bizzat Ankara sancanda iki sene zarfnda, 1 altn
resmi kaytlara gre 500 akeden 600 akaya kmt 23 Byle
bir enflasyon oran geleneksel bir tarm ekonomisi iinde yaayan halk iin ar artlar yaratmaktayd. retim artmyor,
dyordu ve Anadolu halk uzun bir harbin getirdii ekonomik ykmn arl altnda eziliyordu.
Harbe gitmeyip isyan eden askerler veya topran terk
eden kyller, saysz ekya etelerine katlmaktan baka bir
ey yapamazlard. stelik sk sk grevinden aziedilen bir k
sm yksek kumandanlar da devlete kar isyan ettiler. 1689
yl Ocak balarnda Sivas Beylerbeyi Gedik Paa devlete
isyan bayra aan vezirlerden biriydi 24 Allagelen tedbirler
ve mahalli grevlilerle ekyalk olaylarnn n alnamadn
dan, devlet fevkalade selahiyetli mfetti paalar grevlendirdi. Bu yllarda Anadolu eyaJetleri st ste gnderilen
mfetti paalarn birlikleri ile doludur. Ancak ekya takibi
iin gelenler, kendileri ekya kadar amansz olup, ahalinin
mal ve erzakn yamalamaktan, susuz kimseleri cezalandr
25
maktan ekinmiyorlard Halk ar vergilerden, ekya ve e
kya takipisi tarafndan soyulmaktan bkyor, topran terk
edip baka bir ekya grubuna katlyordu. Anadolu'ya bu yl
larda Ali Paa (1685 Ocak), Cafer Paa, Halid Paa gibi
gzde kumandanlar ekya takibi iin gnderildi. Ama baarl
sonular alnamad. orum, Amasya, ankr, Ankara, Kastamonu, Bolu beylerbeyleri, sancakbeyleri, kad1, ayan
AS., no: 66, hk. 840, H. 1103 1 M. 1691-1692. KS., no: 97, s.
81'deki deerlerinin karlatrlmas. H. 1101 1 M. 1689-1691.
24
AS., no: 68, hk. 515, Evail-i Ra. 11001 M. Aralk 1688
25
AS., no: 68, hk. 476, 478. AS., no: 65, hk. 650; AS., no: 66,
hk. 820; KS., no: 93, s. 132; KS., no: 93, s. 132.
23
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
371
ve dizdarlarna, merkezihtar ve tenbihlerde bulunuyor ama

durum deimiyordu 26
Bu durumda ehirler ve kyler kendi sorunlarn kendileri
zmek zorunda kaldlar. Mahalli eraf ve muteberan bu konuda nclk etti. Bu dnemden itibaren ayan denen mahalli
temsilcilerin unvan fermanlarda sk sk zikrediliyor ve baz i
ler iin sorumlu tutuluyorlard. Bylece Anadolu ehir ve kylerinde idareyi yeni bir snf ele geirmeye balad ki, 18.
asrda mtesellim ve ayan unvanl ve revkalade yetkileri
olan bu mahalli yneticiler tara idaresinde, ok nemli iktidar sahipleri oldular. Osmanl ynetimi zorunlu olarak revkalade bir desantralizasyon dnemine giriyordu.
26
AS., no: 65, hk. 716, H. M.1096/M. Ocak 1684/1685.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Blme Ek 2:
iKiNCi ViYANA KUATMASINDAN
SONRA OSMANLI iMPARATORLUGUNDA
SLAV ULUSLAR SORUNU VE RUSYA
ikinci Viyana kuatmasndan sonra Osmanl imparatorluulus sorununun somut biimde ortaya kt bir gerektir. Bu gelimenin sebebi ve kkleri kukusuz kuatmann
dourduu bozgunun gerisine gider. Ama 17. yzyln sonunda
Osmanl dnya gcnn yenilebilir ve dalabilir olduunu sadece Avrupa devletleri deil, Osmanl lkesindeki halklar, zellikle Balkan halklar da grmtr. Bu olay onlarn milli hareketlerinin rgtlenmesini tevik etmi ve 17. yzyl sonunda
Osmanl Rumelisi artk ncesinden ok farkl bir dinamizme
girmitir. imparatorluun Mslman unsurlar iinde Trk unsur ise, bozgunun hzlandrd idari deiimler dolaysyla
devlet hayatnda daha fazla sz sahibi olmutur. Bylece Osmanl ynetimi ve egemen Osmanl kltr iinde Anadolu
Trklnn ne getii grlmektedir. Ksacas eski alarn
Roma's, ortaalarn Bizans' gibi kozmopolit nitelikli ve gerek anlamda "Osmanl" diye nitelendirilebilen bir geleneksel
imparatorluk, Osmanlln kaybetmekteydi. 18 ve 19. yzyl
Osmanl devletini artk rahata milliyet meselesinin baat faktr olduu bir siyasi, toplumsal sistem olarak incelemek mmkndr.
unda
14. yzyln Osmanl Balkan fetihleri bir yerde Balkanlar'a

yeni bir sknet (stabilite) getirmitir. Sknetin ve geleneksel
sistemin restorasyonu Balkanlar'da 14-15. yzyl boyu sren
sosyal deime sanclarn durdurmutu. Ancak Osmanl gc
de 16. yzylda pickpoinfine (zenith) ulatndan Rumeli'de ve
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
373
zellikle Anadolu'da bir iktisadi sosyal deimenin sanclar ve

honutsuzluk kanlmaz olarak balamt .. 17. yzylda ise
imparatorJuk eski gcn kaybetmiti ve yenia dnyasnn
deien artlarna uyum salayamyordu. 1683'de Osmanl ordularnn Viyana kaplarna nasl ulat tarihilikte zlebilmi bir problem deildir. Devletin arazi rejimi, brokratik rgtlenmesi, asl nemlisi askeri dzeni byk sarsntlar geiriyordu. Kuatmann gereklemesi ve ilk andaki baars, muhtemelen 30 Yl Savalarnn orta Avrupa'da yaratt sarsntlara
ve Osmanl ordularnn halen greli stnlne ve Avusturya
lkesinin bu vakte kadar kendini yenileyememesine baldr.
Osmanl imparatorluu'nun eitli diniere mensup ve eitli
diller konuan unsurlar arasnda 16. yzyldan beri gerek kltrel, gerekse milliyeti nitelikle baz hareketlerin, hi deilse
kprdanmalarn varl bilinmektedir. Balkanlardaki milli uyan
1789'un neticesi gibi gstermek pek doru olmasa gerektir.
Ulusal bilin, Balkanlar'da ortaadan beri o halklarn kendi
mirasnn bir sonucudur; nk Osmanl o mirasn yaamasna
imkan vermiti.
Erken ulusuluk bir bakma Balkan halklar arasnda kkleri
Rnesans'a kadar uzanmaktayd. Rnesans'n nl siyaset teorisyeni Machiavelli'nin il Principe'deki dnce tarznn 16.
yzyl sonunda ve 17. yzyl banda baz gney Slav topluluklarnn aydnlar arasnda revata olmas basit bir tesadf deildir. Bundan baka 16. yzyldan beri grlen kyl ayaklanmalar veya mahalli Osmanl ynetimine kar
kan
hayduk hareketleri 1 hi deilse bir lde Balkanlar'da ilkel
etnik atmalarn devam ettiini gsteren olaylardr.
Balkan halklarnn milliyetilik hareketleri ve ulusalcln
herhangi bir Bat Avrupa lkesinde olduundan daha
farkldr. Ama 18 ve 19. yzyllar kapsayan Balkan ulusalcl
geliimi
B. Svetkova, "Problems of the Bulgarian Nationality and the

National Consciousness in the 15th-18th Century" Etudes
Historiques, VI, Sofa, s. 57-80. M. Janov, "Die Ereignisse in
Sdosteuropa am Ende des 16. Jarhhunderts und die Politische
Taetigkeit der Anfhrer der Befreiungsbewegungen in Bulgarien"
Etudes Historiques, VIII, Sofa 1978, s. 158-77.
Eskikitaplarim.com
Karagz
374 -
iKiNCI ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...
nitelik olarak modern dnyadaki milliyeti hareketlerden de

sosyal-ekonomik dzeni ve hukuki yapsn
dan dolay Balkanlarda irsi aristokrasi gelimemi, 14. yzyl
dan evvelki aristokrasi de hemen hemen yok olmutu. Balkan
Slavlarnn milliyeti hareketi n planda kilisenin, 18. yzyldan
itibaren gelien ticaret takmnn ve giderek kyllerin katlma
syla geliti. Milliyetiliin karsnda Osmanliiik vard {Osmanlclk deil!). Bu Osmanllk bir hayat tarz ve toplum dzeniydi, henz bir ideoloji deildi. 18. yzyldan sonra Osmanllk bir ideoloji olmaya balayacaktr. Onu deitiren ve sonunda imparatorluktaki Mslmanlarn da her birinin ulus olarak milliyetilik akmna gemesini salayan, Balkan ulusuluunun etkileri olmutur. Kilise Hristiyanlk ve milliyetiliin
ideolojisini en azndan birlikte yrtm ve milli kurtulu hareketlerinde ok aktif ideolojik rol oynamtr. Kilisenin yaama
snda ve gelimesinde de gene Osmanl idaresi ve Ortodokslar
arasndaki ilikilerden doan baz problemler vard, bu problemierin varl da milliyeti hareketi etkiledi.
farkldr. Osmanl
ll
Osmanl imparatorluu, 14. yzyldan 16. yzyla kadar bir
Balkan imparatorluu olarak dodu ve geliti. Kltrnde ve
hayat tarznda bu topluma Balkanllk ve Akdeniz karakteri ok
nceden damgasn vurmua benzemektedir. Bu yzdendir ki
ortaa Bizans ve Balkan devletlerinin strktrn iyice tan
madan Osmanl toplumunu anlamakta byk glk ekilecektir. Osmanl imparatorluu, 15. yzyln ortalarnda Dou Ortodoks kilisesine bal halklarn devleti olmutu. Kendisi dnda
Rusya arl Ortodokslarn tabi olduu ikinci devletti. 11.
Mehmed (Conqueror), bilinli olarak Ortodoks kilisesinin tek
elden ynetilmesi taraftaryd. Ghennadios'u, Roma Kateliklerinin bu azl dmann patrik tayin etmi, ona Bizans devsayg
gstermiti
rinde
gsterilmeyen
bir
ve
Konstantinopol patrikleri resmi protokolde sekin bir yer
2
almlard. Bundan baka Bulgar ve Srplar'n da kiliselerinin
autocephaly'si kaldrlm ve Konstantinopol patrii btn
2
F. Babinger, Mehmed derEroberer und Seine Zeit, F. Bruckmann,

Mnchen 1959, s. 110-11.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
375
Balkan Ortodokslar zerinde ruhani, idari, mali ve adli yetkilere sahip olmutu. Bu yzden Grekler Osmanl lkesinde
prominent ve ayrcalkl bir yere sahip oldular. Ortodoks KiUsesi imparatorlukta belirli bir otonomi ve imtiyaza sahip olduu gibi, Yunan dili ve eitimi de bir engelle karlamadan yaayabiliyordu. Hatta Bizans hukuku da belli lde devam
edebilmitir. Babali'de yerine gre Greke fermanlar kaleme
alnmtr ve Greke semi-official bir dil olarak yaamtr.
Bundan baka devlet brokrasisinde, kanlarya hizmetlerinde
kullanlan tek gayrimslim taife de gene Hellen Rumlard. Bu
ynyle Hellenler herhangi bir etnik gruba gre en iyi durumdaydlar. nk, imparatorluun temel unsuru diye bilinen
Trkler'in 18-19. yzyla !<adar devlet idaresine katld kadar
Yunanllar da katld. Hatta baz Osmanl yazarlar Trk unsu3
runun idareye kartnlmamas gerektiini srarla belirtirler.
Trk ad sekin Osmanl gruplar kadar bazen istanbul halk
arasnda bile hakaret olarak kullanlrd. Hellenlerin denizcilii,
Rnesans'tan beri italya ve orta Avrupa ile ilikileri, ayrca Avrupa'da onlara kar duyulan yaknlk bu etnik grubun milliyeti
duygular ok erkenden, fakat bir Avrupa patronaj altnda sahiplenmesine sebep oldu. Osmanl egemenlii sayesinde
Konstantinopol patrikliinin btn Balkanlardaki Ortodoks
Slavlar zerinde monolithik bir denetime sahip olmasnn,
onlarn milliyetilik duygularnn ve direnilerinin glenmesinde etkin bir rol oynad gerektir. 18. ve 19. yzyllarda ise
Bulgarlar iin patrikhane en azndan Babali kadar antipatik bir
gt. Bulgar milli hareketi ilk anda bamsz bir kilise kurmak
iin mcadele vermi ve 19. yzyln ikinci yarsnda bunu baarmtr.
Osmanl egemenlii
Hellen eitiminin ve kltrnn yaa

engelleyici bir rol oynamad. Hatta 17. yzyldan beri
ticarelle zenginleen bu halk sadece Mora ve Epir'de (Yanya)
deil, Karadeniz kylarnda, Bat Anadolu'da okullar at. Osmanl fethinden sonra Kbrs'ta ve Girit'te de bu sre devam
etti. Yunan aydnlanmasnda (?) Avrupa'nn olumlu katklar
sadece bu okullarda deil, erkenden Avrupa'da tahsil gren timasnda
Bkz. B. Lewis, The Emergence of Modem Turkey, 2nd Edit. Oxford

1968, s.1-2.
Eskikitaplarim.com
Karagz
376 -
IKiNCI VIYANA KUATMASINDAN SONRA ...
caret burjuvazisinin ocuklar sayesinde de oldu. Ayrca ion

adalarnda Trk egemenlii olmadndan italya ve Fransa'nn
kltrel etkisindeki bu yerlerde klasik Yunan kltr ve Yenia hmanizmi yerli Helfenler tarafndan Avrupallardan re
nildi ve bu adalar btn Osmanl Hellenferi zerinde kltrel
etkide bulundular. Buralarda italyanca, Franszca ve daha sonralar ingilizce ok renilen dilierdi ve klasik Yunanca da en
iyi biimde eitimde kullanlyordu. 18. yzyl banda Avusturya'nn, Adriyatik sahilleri ve Tuna boyunda ticari ve siyasi
etkinlii artnca, gerek siyasi, gerek ticari ve gerekse kltrel
amalarla Avusturya'nn nemli ehirlerine Epir, Makedonya
ve lon adalarndan birok Grek g etmi, buralarda kiliselerini
ve okullarn kurmulardr. Avrupa ile herkesten nce youn
olarak temas eden Grekler, dier Balkan uluslar zerinde de
kltrel ve ideolojik etki yaratmakta gecikmediler.
Bulgar rahiplerinin Aynaroz (Mont Athos) Bulgar mahas4
trlarnda bu yeni Yunan kltr ile temasa getikleri aktr.
Balkanlar'daki yeni Hellen kltr messeseleti de ... 1694'de
Prens Constantin Brincoveanu, Romenler iin Saint Savas
5
Prenslik Akademisi'ni kurdu, eitim Yunancayd. Bir
mddet sonra Balkanllar Bat Avrupa ile kendileri dorudan
kltrel iliki kurdular.
Esasen Balkan Slavlar'nda milli tarih probleminin ortaya
k sadece Yunan aydnlanmas veya Fransz devrimine ba
lamak da pek doru deildir. Bir tr Slav birlii veya irredantizm fikri Balkan Slavlar'nda 16. yzyldan beri grlmektedir.
zellikle
Osmanl
hakimiyetiyle,
ruhani
otoritenin
Konstantinopol patrikine verilmesi Balkan Slavlarnn dini sorunlar kadar dil, hukuk ve eitim konularnda da bamszln
kaldrmt. Bu zor durumda Balkan Slavlar erkenden egemen
bir g olan Rusya'ya ynelmilerdir. Slav irredantizminin ilk
fikirlerinin italyan politik bilimeisi Machiavelli'nin etkisiyle
4
5
G. Nesev, "Les Monasteres Bulgares du Mont Athos", Etudes

Historiques, VI, Sofa 1973, s. 97-115.
A. Dascalakis, "Le Rle de la Civilisation Grecque dans les
Balkans", Actes du Premier Cangres lntemationales des Etudes
Balkaniques, Sofa 1969, s. 109-10.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
377
domu olmas mmkndr. nk Rnesans italyas ile youn
kltrel ve ticari ilikileri olan Dubrovnikli ve Hrvat d

nrlerin bir tr Slav birlii ve kurtuluundan sz etmeleri
tesadf deildir. 1626 ylnda Ragusal (Dubrovnik) air Ivan
Gundulic "Osman" adl lirik iirinde adeta Rnesans airi
lasso'nun slubuyla Slavlarn birlii ve kurtuluundan sz
ediyor. Gundulic, Slavlarn ancak Polonya kralnn ncln
6
de bu tarihi grevi yerine getirecekleri kansndadr. Fakat bu
alanda zellikle gze arpan bir dnr ve tarihi Hrvat rahip
Juraj Krizanic'tir (1618-1683). Krizanic Rusya'ya gitmi btn
Slavlar'n Rus ar'nn ve Katolik olan bir kilisesinin nderlii
altnda birleip kurtulmalarn ne srmt. Rusya'nm Politikast adl eserinde, bu tarihi misyonu yerine getirmek iin Rusya'nn modernlemesini ve glenmesini, itimai dzenini ve
kilisesini deitirmesini istedi. Tabii muhafazakar evreler ve
ruhban tarafndan knand ve unutuldu.7 Balkan Slavlar'nn
milli diriliinde Rusya'nn aktif rolnden hayli sz edilmitir.
Rusya'nn bu roln bytmek Trkiye'deki tarihi evreler
kadar, Balkan tarihiliinde de bir dnem ok vurguland. 19.
yzyl Avrupa dncesi ark Meselesi'nde Rusya'y en aktif unsur olarak grme eiliminde idi. 8 1774 Kk Kaynarca Antiamas'ndan sonra bu roln arttna phe yoksa da
17. ve 18. yzyl Balkan nationalisminde Rusya'nn roln en
dominant faktr olarak ele almak gerekir. Hatta ideolojik ynden Krizanic rneinde grld gibi Balkan Slavlar Rusya'nn nnde gidiyorlard. Rusya gelitii ve modernletii
lde Balkanlar'da etkin rol oynamaya balad. Moskova
Rusyas 16. yzyldan sonra bir Batllama srecine girmitir.
zellikle Romanevlar hanedam devrinde Rusya, btn Bat Avrupa ile daimi elilikler dzeyinde ilikiler kurmutu ve Rus
6
A. Fischel, Der Panslawismus bis zum Weltkrieg, Berlin 1919, s.

19-20.
Fischel, Panslawismus, s. 20. H. Kohn, Panslawism - lt's History,
Notre Dame, Indiana 1953, s. 4; M. Petrovich, "Juraj Krizanic a
Precursor of Panslavism", The American Slavonic and East
European Rewiev, VI, 1947.
Bizzat F. Engels bile 1853'deki bir yazsnda beceriksiz Avrupa diplomatlarnn yannda Rusya'nn Balkanlar'daki aktif ve hegemonyac politikasn vurgular. NY Daily Tribune, Nr. 3798, 21 April
1853.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iKiNCi ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...
378 -
tccarlar iskandinav, Alman, Polanya ehirlerini tanyorlard.

Gelien
Rusya'ya bat Avrupa hayat

yoktur. Baz asilzadeler
evlerini Avrupa tarznda dyor, Rnesans ve barak hayat
tarzn ve Alman adetlerini benimsiyorlard. Rus kltr bu dnemde baz evirilerle Avrupa edebiyatn ve bilimini tanmaya
balamt. Regent Sofya'nn gzdesi Knez Golitzin de bu
gibi Avrupai asilzadelerden biriydi. oktan beri Bizans'n halefi
olma misyonunu benimseyen Rusya'da artk Balkan Slavlar
nn ve Rumlarn aydnlarna ve kilise mensupianna rastlanmaktayd. Bu gelenler eski Slovince'den, Yunanca'dan eviriler yapyor, saray matbaasnda, ktphanelerde alyor, zengin ailelerin yannda retmenlik yapyorlard. Moskova ve Kiev'de
baslan ok sayda dini, edebi ve siyasi nitelikli kitaplar beraberlerinde Balkaniara tayorlard. 17. yzyl ortalarndan itibaren Balkanlarda Rusya'nn belli bir siyasi etkisinin balad
grlyor. Badan'n (Moldavya) Ya ehrinde 1640 ylnda
alan ilk matbaann Kiev Metropolili Pjotr Mogila'nn yard
9
m sayesinde gereklemesi buna bir rnektir. Yava yava
Balkan Slavlar, Rusya'nn kltrel geliimini izlernee bala
siyasi ve ticari
ilikilerin
tarzn yava yava getirdiine phe
yacaklard.
Rusya'nn Balkan Slavlar ile ilikileri Bat Avrupa'nn tersine ticarelle deil kilise araclyla olmutur. 17. yzyldan beri
Srp, Montenegrolu (Karadal), Romen ve sonralar Bulgar rahipleri Rusya ile temasta idiler. Srbistan'da 1557-1766 arasn
da otonam olarak faaliyet gsteren ipek Patriklii yeterince
mali ve idari imkana sahip olmadndan Srp manastr ve kiliselerinin yaamas bir lde Rusya sayesinde olmutur. Srpl
rahipler her sene Rusya'ya belirli miktarda yazma ve ikenalar
gtrrlerdi. Ksmen Moskova'ya kabul edilen, ksmen snr
dan sadaka ve ba verilerek geri evrilen bu rahiplerin 18.
yzyldan itibaren dini ve laik neriyat da getirdii biliniyor. 10
Rus kilisesi 17. yzyldan beri Balkanl rahiplerden ve Balkan
9
1
Vsemimaya lstoriya, (World history) Red; Zutis, Weynsteyn,

Pawlenko, Akad. Nauk, SSSR, Moskova 1958, V, s. 182.
C. Rogel, "The Wondering Monk and Balkan National Awakening", Nationalism in a Nonnational State, Ed. Haddad, Ohio,
s. 90.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
379
manastrlarndaki yazmalardan geni lde istifade etmitir.

C. Rogel'in belirttii gibi; Nikon'un Rus kilise reformu sra
snda 17. yzyl boyu yazma ve bask dua kitaplar makbuld
ve btn Balkan manastrlarndan isteniyordu. manastr rahibi Moskova'ya on bir adet elyazmas kitap tad (7 Slavca, 4
Yunanca). Bunlar Patrik Nikon istiyordu. Sonra Patrik
Arsenii Sukhanov da istedi. Bunlar Rus dua kitaplar metin11
lerini tashih etmek iin kullanlyordu. Mamafh Karada, Eflak-Bodan ve Bulgaristan'a gre 1690'dan sonra Srp manastr hayat belirgin biimde Habsburg imparatorluu'nun kltrel tesiri altna girmitir. Bizzat Srp din adamlarnn en tanmm Obradovic bu yzden seculer bilgiyi dini bilginin yerine
koymutu. 1804'den sonra Obradovic, Karageorgi'nin sekre:
teri ve Srp okullar genel mfettii oldu. Balkanlarda'ki milli
uyanta kilisenin ncln ge vakitlere kadar kaybetmeyiinin asl sebebi, kilise mensuplarnn laik (secular) eitim ve
dnya grn benimsemekteki kabiliyetleri olmutur. Tarih,
corafya gibi konularda ilk popler eserleri onlar kaleme almtr.
Srplarn
Jovan
Rajic (1726-1801), Dositei
Obradovic (1742-1811); Romenierin G. incai'si, Petru
Maior'u, Samuel Clain'i, bu gibi rahiplerin en nde gelenleridir. Nihayet 1762'de Mont Athos'daki Hilander manastrnda
ilk Slavyan-Bulgar tarihini popler bir dil ve slupla kaleme
alan ve Bulgar milliyetiliinin hakl olarak babas saylan rahip
Paissiy
Hilandersky
ve ondan sonra Sofroniy
V ra ca n s ky Balkan Slavlarnn kilise adamlarnn laik ideolojiyi gelitirmekteki rol iin en tipik rneklerdir. 18. yzyl boyu
Balkan Slavlar'nn kilise mensuplar, eski Yunan, eski Sloven
eserleri yeni dile evirdiler ve bylece halk dili edebi dil haline
geldi. Bu kQnuda Slav Ortodoks rahipleri dil asndan Yunan
rahiplerinden farkl niteliktedirler. Obradovic'in Srpaya ve
Sofroniy Vracansky'nin Bulgarcaya yapt eviriler bu ynden
12
nemlidir. Gerekte Balkan Slavlar Roma Kilisesine kar her
zaman ksenophobique bir davran iinde olmulardr. Ancak
11
12
Rogel, "The Wondering Monk", s. 85-86.

N. Danova - Z. Markova, "ldeja Zerkovnogo Reformatorstva i
Balkanskoe Prosvescenie (XVIII-XIX vv)" 1 "ldee der Kirchenreform und Balkanische Aufklaerung", Etudes Historiques, VII,
Sofa 1975, s. 161-74.
Eskikitaplarim.com
Karagz
380 -
Osmanl
idaresinden ok baskc bir unsur olarak grdkleri

Konstantinopol patrikliinin varl yznden 17. yzyldan beri Katolik kilisesine balanmak, kilesinin ve Slav toplumunun
kltrel, ruhani otonemisini bu yolla elde etmek fikri, eylemi de
hep var olmutur. Bulgaristan ve Romanya'da aktif Katolik
propaganda merkezlerinin varl biliniyor. Fazla taraftar toplayamayan bu teebbslerin tarihi nerede ise Osmanl egemenlii kadar eskidir. istanbul'daki Fransz elisi Girardin'in 1686
yl 13 ubat'nda yazd bir rapora gre bir Bulgar Ortodoks
rahip Fransz kralna verilmek zere bir istida sunmutu, bu istidada Bulgarlar'n Katolisizmi kabule hazr olduklar ve kraln
himaye ve mdahalesi istenmektedir. 13 Viyana bozgunu ylla
rnda bu gibi giriimiere rastlanmas hi de artc olmamal
dr.
Bulgar tarihi B. Svetkova'ya gre harb yllarnda Tuna bo14

yunda hayduk hareketleri artmtr. Eflak Voyvodas erban
Cantacuzen'in 1688'de ar V. ivan ve 1. Peter'e yollad istida da herkesin malumudur. Ruslar Akkerman'a gelirlerse Srp
lar, Bulgarlar ve Moldavanlar'n kendilerine yardm edecei
bildirilmiti. Osmanl egemenliinin nc yzylnda Balkanlar'daki bu reaksiyonda Viyana bozgunun hzlandrc bir etkisi
vard.
lll
ikinci Viyana kuatmasnn en nemli sonularndan biri
Avusturya imparatorluu'nun orta Avrupa, Balkanlar ve dou
Akdeniz'deki siyasi-askeri gcnn salarnlamas ve ticari
etkinlik ve rgtlenmesinin pekimesidir. Bir yandan bu ticari
yaylma bir kltrel etkinlii de birlikte getirirken, dier yandan
Osmanl Avrupas'nda bozgunun yaratt uzun sreli iktisadi,
idari,
askeri
buhran
ister istemez eyaretlerde
bir
decentralization'a gidilmesini gerekli klmt. Decentralization
13
14
Arch. Des Affaires Etrangeres (Quai D'Orsay), C.P. Turquie,

vol.18, Ambas. Girardin, Pera 13 Fevrier 1686, s. 102.
B. Svetkova, 'To the History of the Resistance Against the
Ottoman Feudal Demination in the Danube Region of Bulgaria",
Etudes Historiques, IV, Sofa 1968, s. 221-3.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
381
sreci sadece Balkanlar'da deil Anadolu'da da grlmektedir

ki nemli strktrel deimelerin balangc oldu.
17. yzyl sonuna kadar Avusturya'nn i ve d ticareti devletin vergi gelirlerini ykseltecek bir dzeyde deildi. Avusturya Tuna blgesini kontrol edemediinden nehir ticareti de gelimemiti. Mukaddes Roma-Germen imparatorluunun yesi
olan devletiklerin arasndaki ticari ilikinin azl Avusturya
topraklarnda ticaretin gelimesi iin bir baka engeldi. Akdeniz'le bants olmayan lke denizlere alamamt. 1667'de
Becker tarafndan kurulan Orientalische Handels15
kompagnie bir mddet sonra iflas etti. lkede karayollar
nn da bat Avrupa'ya gre ok ilkel bir dzeyde olmas ticareti
engelliyordu. Bizzat 1683 kuatmasnn Osmanl ordusu iin
bir yenilgiyle bitmesinde, aa Avusturya (Niedersterreich) lkesinin bozuk ve ilkel yol sisteminin byk pay
Oysa 1699 Karlowitz (Karlofa) ve 1718
olmutur.
Pasarowitz (Pasarofa) antlamalarndan sonra Habsburglar
imparatorluu Tuna blgesinde yerlemitir. Bu olay imparatorluun Balkan ticaretine el atmasn salad. Balkanlar bir
Pazar alan ve hammadde kayna oldu. 1719'da VI. Karl'n
Trieste'yi Venedik'e kar nemli bir liman olarak gelitirme
sinden sonra Avusturya Akdeniz ticaretine ald. Avusturya
18. asrn ilk yarsnda Osmanl Devleti ile Navigation actlar
16
yaparak seyrsefaini gvenlik altna ald. Bylece btn Akdeniz ve Balkanlarla gerek legal gerekse kaak ticaret yapl
yordu. Grekler 18. asr banda 600 gemilik bir tiloyla bu iin
ticaret ve gelien
Avusturya
bandaydlar.
Gelien
manifaktr Balkanlar'da ticaret burjuvazisinin emergence'ini
kolaylatrd. 18. yzylda Avusturya sanayinin talepleri doru!-
15
16
H. Hassinger, "Die erste Wiener Orientalische Handelskompagnie

1667-1683", Viertelj. F. Soz. und Wirtschaftsgeschichte, XXXVII,
1942, F. Tremel, Wirtschafts und Sozia/geschichte sterreichs,
Graz 1969, s. 232-5, 255, 261-2.
i. Ortayl, "1727 Osmanl-Avusturya Szlemesi- Handelsvertrag
zwischen stereich und Osmanenreich im Jahre 1727", SBF
Dergisi, X.XVIII/3-4, 1975, s. 97-109.
Eskikitaplarim.com
Karagz
382 -
tusunda gelien bir hammadde ve yar mamul madde retimi

Balkan ehirlerinde deiiklikler yaratt. 17
Osmanl imparatorluu'nun eski tccar halk olan
Hellenlere imdi Srp-Hrvat ve Bulgar tccarlar da ilave oldular. 18. yzylda btn Balkan halklar arasnda ticaret burjuvazisinin ortaya kyla ulusal kltrn renovationu paralellik
gsteriyor. Avrupa'da Livorna, Napali Trieste, Venedik, Viyana
ve baz Rus ehirlerinde birtakm kalabalk Balkanl tccar, din
adam ve renci gruplar ortaya kt. Kiliseler ve kltr evleri
kuruldu. Avrupa aydnlanmasnn etkileri de asl bu olaydan
sonra grld. 18. yzyln Voltaire, Rousseau, Diderot,
Herder, Lessing gibi filozoflar Balkan aydnlarnca tannd.
Ama ciddi bir biimde deil, brt yorum ve kulaktan dolma biimde ... Gney. italya'da Arnavutlar, orta Avrupa ehirlerinde
Srplar, Romanya ve Gney Rusya'da Bulgar gruplar Batya
18
dnk bir kltr ve eitim hayat yaadlar.
zellikle 18. yzyl ve 19. yzyl boyu Avusturya, Balkan

kltr hayatnda ok etkili oldu. Bunda Habsburg
imparatorluu'ndaki kltrel ynden gelien Bat Slavlarnn
da etkisi olmutur. 18. yzyl Avusturya ve Macaristan'ndaki
barok kltrn, edebiyat, tiyatro ve plastik sanatlarn Balkanlarn kltrel geliimindeki etkileri gn getike daha iyi anlal
Slavlarnn
maktadr.19
17
N. Todorov, Balkanski Gorod XV-XIX vekov- Balkancity XV-XIXth.

Centuries, lzdelstva Nauka, Moskva 1976 s.194-222. V.
Paskaleva, "Die Wirtschaftsbeziehungen der Bulgarisehen
Gebiete mit Mitteleuropa im 18 und 19. Jahrhundert",
Wirtschaftswege: Hermann Kellenbenz Festschrift, Klett-Gotta
1978, s. 169.
18
V. Traikov, Ideologiceski Teceniya i Programi v Nazionalno Osvoboditelnite Dvijeniya na Balkanite do 1878 Gadina
(ldeologische Richtungen und Programme in den Nationalen
Befreiungsbewegungen der Balkanlaender bis 1878), Sofia 1978,
s. 14-5.
19
Paskaleva, "Sredna Evropa i Kulturno-Prosvetnoto Razvitie na
Bulgarile Prez Vazrajdeneto" (Mitteleuropa und kulturelle
Aufklaerung und Entwicklung in Bulgarien vor der Renaissance),
lstoriceski Pregled, kn. 3-4, s. 116-117, 136.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
383
ikinci Viyana kuatmasndan sonra Osmanl imparatorlugu'nun Balkanlar'daki eyaJetleri ilk anda bir kargaalk, iktisadi
knt ve asayisizlik iine dtler. Asayisizlik ve savan
getirdii ar vergiler, Anadolu'da da ayn knty dourdu.
Ordunun bozgunu, ehirlerde asayii salamakla grevli garnizonlarn da erimesi, iktisadi knt, yol gvenliinin azalmas ve sregelen savalar, Balkan eyaJetlerinde merkezi idarenin kontroln yok etmiti denebilir. Mesela Bosna ahalisi
merkezi hkmetten srekli olarak para ve asker yardm istiyordu. Merkezi hkmet ise bu istekleri karlayamyordu. Bu
yzden ehirlerin halk kendi gvenliklerini kendileri salama
yoluna gittiler. 20 18. yzyl balarndan itibaren Rumeli'de kentlerin gvenlik ve mali sorunlar halk ve local notab/es tarafn
dan zlmee baland. ehirleri temsilen ayanlar otoriteyi
ele ald. Bunlar /oca/ Jandowners, administrators of pious
foundations (waqf) gibi kimselerdi. Rumeli ehirlerinde ve eyaIetlerinde mahalli erafn n plana geiini Peter Sugar da ayn
dorultuda etraflca tasvir etmektedir. rnein Bosna'nn Mslman beyleri bu yeni otorite deiimi iin iyi bir rnektir. Osmanl fethinden hemen sonra Mslmanla dnen eski kk
Bosna aristokratlarnn torunlar olan bu beyler Osmanl idaresi boyunca aralarndan kan vezirler, sancakbeyleri aracly
la merkezi idare ile de iyi ilikiler kurmulard. imdi merkezi
devlete olan sadakatierine ramen, uzun harbin getirdii anari ortamnda mahalli otoriteyi tamamen ele aldlar. Baz kyl
direnileri ve babo haydut etelerinin hareketine kar, merkezi devlet de bu yeni decentralization ve otorite deiimini
hayrhah bir biimde kabul etmitir. Bylelikle dil ve gelenekleriyle Bosnal olan bu yeni yneticiler, mahalli halk iin daha
tercihe ayan idi. Vali genellikle anl ve aaal bir misafirdi.
21
Yerel beyler eyaleti istedikleri gibi idareye balad. Ayn durumun Arnavutluk-Epir blgelerinde de grld sylenebilir.
20
21
H. inalck, "Saray Bosna er'iyye Siciline Gre Viyana Bozgunundan Sonra Bosna" (Bosnien nach der Wiener NiederlageMateriell aus der Kadi Register von Sarajivo), Tarih Vesikalart,
1112, Ankara 1943, s. 1-3.
P. F. Sugar, "Southheastern Europe under Ottoman Rule (13541804)", A History of East Central Europe, V, University of
Washington Press, London 1977, s. 233-6.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iKiNCI ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...
384 -
Anadolu ktasnda da 16. yzyldan beri grlen /and

concentration dolaysyla yeni bir mahalli toprak sahipleri grubu ortaya kmt. Timariot rejimi bozulmu, sava iin asker toplanamaz olmutu. Bu devirde Anadolu kentlerinin ve
eyaletlerinin gvenlii de byk lde mahalli nfuz gruplar
22
na, yerel temsilciliklere braklmt. Ar vergilere ve haydutluk olayiarna kar halk bu yerel adem-i merkeziyetilie ve
mahalli yneticilere snr olmutu. 18. yzyldan itibaren bu
yeni idareci grubun varl lkenin sosyal ve siyasal strktrnde nemli deimelere sebep olacaktr.
1685 ylnda Anadolu'da asker kaaklaryla vergi memurlarnn soygunlarndan bkp
devlete bakaldran kylleri de ettoplayan bir ekya reisine daha, Yeen Osman'a
beylerbeyilik verildi. Merkezi devlet Rusya, Venedik ve Palonya'ya kar giritii savatan yorgun dmt. Yerel ayaklanma ve ekyalk hareketlerini bastramaynca haydut reisie23
rine rtbe ve unvan datyordu. 1684 Mart'nda Fransz sefiri
Guilleragues'un bir raporu bozguna uram lkeyi tasvir
ediyor; "yksek mevkideki kumandan ve functionaries devaml
24
deimekte, idari otorite felce uramaktadr." Harb yllarnda
timartt sipahiler birbirlerinin arazisini gasp ettiklerinden /and
concentration da artmt. Merkezi devletten bamsz idareye
el atan ve toprak geniletenler oalmt. Bunu devrin sultan
25
fermanlarnda ve resmi kaytlarnda ska grrz. Bir yandan ordudaki grevine gitmeyen timarttlar ve asker kaaklar
26
ile ekya ordular ortaya km ve anari bymtr. Byle
rafna
22
i. Ortayl, "17. yzyl Sonlarnda Orta Anadolu Vilayetlerinin Top-
lumsal Ekonomik Durumu zerine" (Uber die Soziale und

Wirtschaftliche Lage der Mittei-Anatolischen Provinzen am Ende
des 17. Jahrhunderts", Toplum ve Bilim, 15-16, Gz 1981/K
1982, s. 33-60.
23
M. Akda, "Genel izgileriyle XVII. Yzyl Trkiye Tarihi" (Die
Grundlinien der Geschichte der Trkei im XVII. Jahrhundert),
DTCF Dergisi, IV/6-7, Ankara 1968, s. 236-8.
24
Archives du Ministre des Affaires Etrangeres, Paris, C.P. Turquie,
XVII/168, s. 12, Pera 28. 3.1684.
25
Ankara er'iyye Sicili (Kadi records of Ankara ), 66, Hkm 816,
vom Jahr 1098 H/November 1686.
26
Ankara er'iyye Sicili, Hkm 862 (Zilhicce 1098/0ktober 1687).
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
385
bir durumda merkezi hkmet otoriteyi kullanamadndan

ayan denen yerel eraf idari grev yklendi ve Anadolu'da da
idare, kozmopolit orijinli devirme paalardan bu yeni zmreye
geti. Uzun karkhk yllarnda Anadolu askeri arasndan sivrilenler veya devlete vergiyi toplayp teslim eden m/tezimler
ve blgesinde asayii sa'ayan mahalli nfuz sahipleri devlet
tarafndan grevli tayin ediliyordu. Valilerin yerine tayin edilen
ve m teselli m denen bu mahalli lordlar bir deimeyi temsil
ediyorlar. Enderun'da (Pa/ace school) yetitirilen devirme ocuklarnn yerini imdi artk Anadolu halkndan kan insanlar
alyor, yani Osmanl siyaset anlaynda kaba- Trk denen
zmre 18. asrdan itibaren kesinlikle devlet ynetimine sahip
27
oluyordu.
Gerekten de 18. yzyln nl grandvizirleri, komutanlar
daha ok Trk kkenlidir. imparatorluun reform devri saylan
Lale Devri'nin (Tu/ip Age) nl veziriazam ihrahim Paa
ve gene reformcu Sadrazam Halil Hamid Paa bu yeni idareci zmrenin tipik temsilcileridir. idaredeki bu Trkleme, sanat ve kltr alanna da yansmakta gecikmedi. Geleneksel bir
toplumda her eye ramen ypnetici snfn zevki ve talebi, sanatnn ihmal ederneyecei bir faktrdr. Osmanl yksek s
nfnn edebiyat olan Divan iirinde 18. yzyl airleri; adah,
Arapa Farsah bir dil yerine daha saf Trke kullanmay ter~
cih ettiler. 18. yzylda, Nabi, Nedim gibi airlerin dili istanbul halknn konutuu Trkeye eski airlerinkinden ok daha
yaknd. stelik iir, hayata daha dnk ve cokun bir karakter
kazanmt. Bilhassa bu devrin airlerinden Sadi, iirin konuulan Trke ile yazlmasn aka istiyor ve yle diyordu: 28
Nice Trki din r ol i're kim her lafzun un hal/i
Lgatlar bakmaya muhtac ide mecliste yara m
(Dinleyenler iiri anlamak iin lgata bakmaya ihtiya duyarsa, o ii re nasl iir denir.)
27
28
Akda, "Genel izgileriyle ... ". s. 238.

A. Levend, Trk Dilinde Geliime ve Sadeleme Safha/an (Die
Entwicklungs und Laeuterungs-phasen der Trkisehen Sprache),
TOK, Ankara 1949, s. 94-5.
Eskikitaplarim.com
Karagz
386 -
ikinci Viyana bozgunu askerlik alannda acele ve kkl bir

gerekli klmt. Alan askeri imperial mhendislik
okullarnda (Mhendishane-i
Bahri-yi Hmayun ve
Berri-yi Hmayun) ilk anda yabanc dilden kitaplar evrildi.
Bilim kitaplarnn dilinin Trke olmasna gayret ediliyordu.
nk talebe ounlukla halktan ve Trk kkenli idiler.
anizade ve Hoca ishak gibi bilginler, corafya, tp, kimya
ve matematik terimlerini Latinceden aldklar gibi, Trke kar
29
lklarn da bulmaya gayret etmilerdir. 18. yzyl Trkesi
henz bakir bir aratrma konusu olmakla birlikte brokraside,
eitimde ve edebiyatta konuulan Trkeye bir yaknlama olduu aktr. Arapa ve Farsa vocabulary ve idiom ykl Osmanl jargonu, yerini daha saf bir Trkeye terk etmeye bala
slahat
mt.
Ttki unsurun ynetim ve kltr hayatnda dominant olmaancak gelecek yzyllardaki Trk milliyetilii iin bir platformun olumas demektir. Yoksa 18. yzylda Osmanl imparatorluu'nda Trk unsur arasnda Trk milliyetiliinin dou
undan sz edilemezdi. Bu kavramn ilk arpc rnekleri
1860'1arda aslen Polenyal olan ve 1849'da Trkiye'ye iltica
eden Mustafa Celaleddin Paa'nn yazd bir kitap ile (/es
Turcs anciimnes et modernes) Ahmed Vefik Paa'nn ilk Osmanl parlamentosuna bakanlk ederken (1877-1878) Suriyeli
Hristiyan mebuslara dedii u szlerdir: "Aklnz varsa en ksa
30
zamanda Trke renirsin iz" . Trke her zaman resmi dildi,
bunun ilk defa 1876 Anayasasnda belirtildiini gryoruz.
Trk unsur idari ve askeri alanda ne gemiti ama bunun bir
nationalism konusu olmas 19. yzyl sonu ve 20. yzyl ban
da grlmektedir. 18. yzyl boyu nationalism Balkaniara zg
bir ideolojiydi, Anadolu ise henz Trk milliyetilii yapmyor
du. Sadece belirgin bir Trk/eme sreci vard. Bu son gelime dolaysyla da 18. yzylda Osmanl imparatorluu artk
eski yzyllardakinin tersine kozmopolit yapsn sratle kaybetmee balamtr. Orta Avrupa eyaJetlerinin Karlofa ve
Pasarofa antlamalaryla elden kmas, btn Balkanlarda
s
29
30
A.g.e., s. 89-91.
Meclis-iMebusan Zabil Ceridesi, Red: H.T. Vs.40, Sitzung, 18 Mai
1877 s. 313.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
387
nationalist gelimelerin ortaya kmas ve byk Avrupa devletlerinin Osmanllar zerindeki mdahale ve tehditleriyle, imparatorlukta 18. yzylda yeni bir islamc ideoloji domaya ba
lad. ilk defadr ki mutaassp bir islamc hayat tarz ve dnce
egemen oldu. Hilafete unvan ve kurum olarak byk nem verildi. Bununla beraber Avrupa'nn gsterdii tehlike imparatorlukta modernlemeyi ve bat dnyasn tanmay da gerekli kl
mt.
Bu ada Osmanl Sultan'nn Berlin'deki elisi Azmi

Efendi yazd sefaretnamede; Prusya'dan, stn bir devlet
ve toplum dzeni olarak sz etmektedir ve Osmanl Devleti'nin
slahat iin baz nerilerde bulunmaktadr. Aktr ki Osmanl
31
self-praisingi artk kalmamtr. Osmanl mimarisine orta Avrupa etkisi ile yeni bir barok slp girmitir. Bakentteki cami,
kla gibi binalarda ve baz saraylarda olduu gibi eyaletlerde
de bunu grmek mmkndr. Osmanl resminde de sadece istanbul deil btn Anadolu ve Balkanlar'da Avrupa etkisiyle
yeni bir stil domaktadr. 18. yzylda grlen bu stilin klasik
Osmanl stiline gre bir zevksizlik olduu ileri srlebilir, ancak belli kalplar iinde yaayan durgun bir tarz yerini harekete
ve deiiklie brakmaktadr. 18. yzyl resim sanatnda artk
Bat resmine zg figrler, tabiat manzaralar, perspektif gibi
32
yenilikler grlyor. Batllama veya modernleme gnlk
hayatn her safhasnda grlmee balamtr. Matbaann bu
devirde Trke eserlerin basmnda da kullanlnaa balad
n da gz nne alrsak sanat ve bilimin daha geni zmrelere
hitap ettiini bunun da Trkleme srecini hzlandrdn daha
iyi anlarz. 18. yzyl Avusturya halk resmine ait olan ve Avrupa milletlerini tasvir eden bir tabloda trbanl ve kaftanl tip;
ispanyol, Fransz, isveli Rus (Muskovil) gibi figrlerin yannda
Avrupa'nn en olumsuz en dman adam olarak iziliyor. Ancak trbanl ve kaftanl tipin ad bu tabloda "Trk veya Helen"
31
32
B. Lewis, The Muslim Discovery of Europa, Weidenfeld and

Nicholson, London 1982, s. 208.
G. Renda, Batiilama Dneminde Trk Resim Sanatt 1700-1850
(Trkische Maleri im Zeitalter der Westernisation 1700-1850),
Hacettepe niversitesi Yay. Ankara 1977.
Eskikitaplarim.com
Karagz
IKINCi ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...
388 -
olarak zikredilmitir. Trkler hakkndaki bu bilgisizlik, az zaman sonra yerini Trk aratrmalarna brakmaya balad. 18.
yzyln ilk yarsnda Fransa'da Paris'te Louis le Grand Lisesi'nde bir ksm renci Trke eitimine alnd, Viyana'da
Maria Theresia Akademisi Dou dilleri eitimine balad.
34
18. yzyln sonunda Avrupa bilim alemi Joseph Hammer
gibi nl Trkologlara sahipti. Avrupa Trkolojisinin gelimesi,
Trklerin dili ve tarihi zerine yaplan aratrmalarn sonular
da ileride Trk milliyetiliini besleyen kaynaklardan biri olmutur. Orta Avrupa lkelerinde 18. yzyldan beri hem
Balkanistik hem de Trkoloji alannda aratrmalar yapl
yordu. Bu aratrmalarn etkisi btn Balkanlar'da ve Trkler
arasnda grld. 18. yzyl Avrupas'nda btn halklar birbirini aratryor ve tanyordu. Bu karlkl aratrma ve tanma
Avrupa'da nationalismin gelimesiyle paralel yrmtr. Bu
srece bir lde Trkler de girmiti. Bylece uzun sava ve
toprak kayplar bir yerde ge kalm Trk milliyetiliinin douunu ve gelimesini hzlandran bir tarihi srecin balangc
33
olmutur.
33
34
sterreichisches Museum fr Vlkerkunde, lnv. nr. 30905.

i. Ortayl, "Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von", DiA, XV, s.
491-4.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Blme Ek 3:
18. YZYIL VE MODERNLEME
DNCESi
Sosyal deime esas itibariyle Rnesans'ta fark edilen bir
olgu ve buna bal olarak edinilen bir bilintir. Kefedilen yeni
kara paralarndaki ilkeller (bon savage) Avrupa'da insan ve
insan toplumunun evrimi konusunda bir bilin uyandrd. Bu
evrim kukusuz Avrupa Ktasna has bir olgu olarak alglan
yordu. zellikle Dou Akdeniz ve Ortadou'ya yaplan geziler
18. yzylda Avrupa'da; dier dnya paralarndaki toplumlarn
durgun olduu ve oralarda tarihin fasid bir daire tekil ettii,
fikri yaygnd. Bu keyfiyete seyyah C hardin'in "Asya atalettir,
Avrupa devaml deimedir" ifadesinde ahit oluyoruz.
Nitekim Mousnier 1740'da Paris Akademisi adna yapt
bir aklamada; 'Avrupa bilin ve bilgi dzeyindeki gelime sayesinde deien bir dnyadr, dier blgeler atalet (immobilite)
1
iindedir.' diyor Bu gibi grler arkn mnevverleri tarafn
dan da deime anda yani 19. asrda benimsenmitir. yleyse 19. asrn ncesinde Osmanl imparatorluu'nda nasl bir
sosyal deime ve siahat fikri vard. Galiba 18. yzyl bizdeki
deime biimi bakmndan en nemli adr. Osmanl 18. yzylnn deimeci dalgalanmalara uzak olmad apak ... Ama
bu gerek Trk tarih bilincinde yeterince aksini bulamamtr.
nk biz 18. asrmz bilmiyoruz. imparatorluun 18. asr sadece Trk ethnie'sinin dili ile anlalamaz; zira imparatorluu
oluturan kitlelerin bazlar deiimden, ulustan, tarihten sz
etmeye balamt. Sanld gibi sadece Hellenler deil, fakat
bamsz ulus fikrinde Hristiyan kitlelerin hepsi benzer programlarla ve grlerle ortaya ktlar. Mehitarist-Katolik Ermeniler, Bulgarlar, Romenler, Srplar da Hellenleri izledi. Osmanl
Michel Deveze, L'Europe et le Monde a' la fin du XVIlle Siecle, Paris

1970, s. 3.
Eskikitaplarim.com
Karagz
390 -
18. YZYIL ve MODERNLEME DNCESi
imparatorluu Avrupa ile gs gseydi. Rusya ve Avusturya (Bu asrda henz Alman imparatorluu adn tayor) hep
mttefik olarak Osmanl ordularyla arpyordu. Bazen yenilgi, bazen direni ve bazen zaferle geri pskrterek Avusturya
ve Rusya'ya kar Osmanl askeri modernlemesi direnebiliyordu. Trkiye Doudaki deime bilincinin doduu yerdi, zira bu bilince sahip olmak zorundayd. 18. asrn siyasi sosyal
grleri bu nedenlerle en ak olarak sefaretnamelerde izlenebiliyor. nl gezgin Evliya elebi'den beri seyahat eden ve
en ak biimde seyahatname yazabilecek olan ise yoktu. Seyahatname Osmanl edebiyatnda zayf ve ge gelien bir tr.
Klasik islam a ve Rnesans Avrupas ile boy lebilecek
durumda deil. Tek istisna, nl dahimiz Evliya elebi. ..
18. asrdaki siyasi tefekkrmz bu nedenle memurlarn

genel raporlarndan izlemek zorundayz. ikinci kaynak ordu ve
maliyenin bandakilerdir. Dorusu fennen gelien merkezi ordunun ar masraflarn karlayacak zmre siahat zerinde
dnmek durumundayd.
geen asrlardaki siahat

daha farkl bir siahat fikri ve siahat
hareketi ihtiyac iindedir. Bunu Trk ynetici zmresi anlamtr. Balkan halklar ise bu asrda yeni bir tarz- hayatn iine
girmitir. 17. asr Osmanl yazarlar ibn Halduncu kurarndaki
kn farkndadr ve adeta asabiyye ve "dayanmay"
askeri reformlarla salamay ve muhafazay dnyorlar; yine askeri reform messeselerin i ielii itibariyle toprak nizam ve maliyeyi de etkileyecekti. Eskiyi diriitmeyi neren yazarlarla artk deiimin gerekli olduunu anlayanlar yan yanayd ... Osmanl devlet-i ebed mddet'e inanr. Binaenaleyh knt emarelerine ramen dirili, devletin temel messeselerine avdet ile mmkn olabilir. Knalzade'de bu gr aka ortadadr. istanos Politikos deyiminden haberdar olan KHib elebi, politika ilmini toplumu bir insan bedeni gibi ele alarak mtalaa eder. Asl olan hkmdarlk ve
askeri kurumlarn dzgnl ve mali gtr. Tabii ki bu yazarlar ibn Haldun'u benimser, ama onun iaret ettii kanl
maz sona kendi reform layihalarnda pek itibar etmezler.
18.
yzyl Osmanl dnyas artk
layihalar geleneinden
Osmanl dncesinde, ibn Haldun'un evirisini tamamlave eyhlislam Pirizade Mehmet Said Efendi'nin
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
ilk blm evrisini gzden geiren
kii olduu
391
halde, Cevdet
-Paa byk sosyologa temelden zt bir dnce gelitirmi
tir. 19. yzyl siyasal edebiyatmzda zgn yeri olan Cevdet

Paa, bir fakihin (hukuku) yaklamyla toplumu ele alr. Hem
ibn Haldun'un dahiyane gzlem ve kurgusundan, hem de
Rousseau'nun Rnesans tipi antropolojik vurgularndan
uzak bir devlet kuram vardr. Ona gre devlet bir vahiydir.
Epistemolojik ynden dierlerinin kuram da Cevdet Paa'
nnki kadar tartmaldr.
Osmanl
siyaset dncesinde bir noktann bizce dikkate

grlyor. yle ki, genelde Ltf Paa'nn
Asafname'si (16. asr) veya Gelibolulu Mustafa Ali'nin
Nushat's- Se/atin'i (16. asr sonu) gibi eserler ve 17. asrn
Koi Bey, Sefaniki Tarihi, Htzru'J-M/Ok ve Mustafa Naima tarihindeki veya Katib elebi'deki fikirler paralel bir siahat modeli ngryor. Bu kuvvetli eserlerde ibn Halduncu bir k
teorisi hakimdir, fakat Osmanlya zg bir dzetmenin mmkn grlp padiahlara.tavsiye edildii de aktr.
alnmad
Ancak 18. yzyln siyasi literatrn tekil eden layihalar

ve sefaretnameler bu dorultuda deerlendirilemez. Vaka 18.
asrn siyasi dncesi daha nceki asrn yazarlar gibi kuvvetli
ahsiyetler tarafndan temsil edilmez. Layihalar akas bir teoriye dayanmaz; kaleme alanlar Naima, Katib elebi, Selaniki
gibi Osmanl tarihi messeselerinden derinlemesine haberdar
deildir. Ama daha uygulamac ve bizzat sivil-asker idareci
zmresindendir. Sefaretnamelerdeki tavsiye ve tahliller de derin maiCmattan ok, somut gzleme ve hayatn iinde edinilen
tecrbelere dayanr. Zekice kaleme alndklar lde tpk
Yirmi Sekiz elebi Mehmet'in bugnk Fransa tarihilerini dahi yakndan ilgilendirmesi gibi, geni bir alana k tutabilirler. Fakat siahat ve toplumsal deiimin sancsn eken
19. yzyln mtefekkirane eserleriyle de mukayese edilemezler. 18. yzyl ilgin bir asrdr. Deimenin adnn kanmad
ve deimenin zaruriolarak yaand bir asrdr. 18. asr ulemas iinde Bat dillerini bileni ve Dnya tarihi ile ilgilenenleri
de vardr. 17. asr sonu ve 18. yzyl balar, yani bizim tarihi
dzenlememiz asndan daha doru bir deyile ll. Viyana muhasaras sonras dnemde Hseyin Hezarfen Efendi, Antoin
Galland' dahi hayran brakan bir tarihiydi (Bernard Lewis'e
Eskikitaplarim.com
Karagz
392 -
gre o da Katib elebi ve Koi Bey'in grlerine katlyor,

ls/amic History, 15. blm, s. 210-12). Bu durumda ada
Defterdar Sar Mehmed Paa'nn eseri daha arneli grl ve
brokratik tecrbeye dayanan bir layihadr.
18. yzyla mekteb kitaplarnn deyiiyle "gerileme a"
demek bir dnsel hamlktr. Bu kabuk deitirme anda
devlet ve toplum; asri merkezi bir ordunun kuruluu, buna
mrnasil vergilendirme ve mali organizasyon, ister istemez
ykselen tketim ve bunun yarataca dini tepkileri bir arada
yaamak zorundayd. Mesela 18. yzyldaNecd'de ortaya kan
ve Arap kabilelerinden ibn Suud ailesinin ncln yapt
Vahhabi hareketini ele alalm. Ahmed Cevdet Paa vukufla ve
byk ma haretle bu hareketi ele almtr. Kknn i b n
Taymiyya'ya kadar uzandn sylyor, dorudur. 16-17.
asrlarda
Kadzadeliler
gibi
hareketlerde
de
ibn
Taymiyya'nn eitliki ve anarist eilimli grlerini aramal
dr; bu pekala 18. asra yakan bir grtr. Medeniyeti reddeden ve her yenilikte bid'at arayan Vahhabilikte, nl Arabistan
seyyah William Gitford Palgrave'in verdii bilgilerin tesirini de
grmezlikten gelemeyiz.
Vahhabiliin intiar ettii orta Arabistan ve Necd'de, Muhammed ibn Abd'ei-Vahab birok bedevi kabilenin hkmettii
bu blgede eski bedevi adetlerinin ortaya ktn ve islam'a
zarar verdiini ileri sryordu. zellikle "Atalar Klt" ve "kutsal mezar" gibi olgular Vahhabiliin bu alandaki sertliini ortaya karmt.-2. Vahhabilik Osmanl merkezi otoritesini sarsan
taassubuna ramen yeni bir sosyal, siyasal yaplanma neren
akmd. Muvaffak olamamasnda tek sebep asrn gerisinde olmas deil, ehil olmayan bir sylemle yetersiz bir dnrden
ve taraf kitlesinden ileri gelir.
lll. Selim devri, kendisinin daha veliahd iken (1.

Abdlhamid bu olay biliyordu ve hogrl davranmt.)
Fransa Kral XVI. Louis ile istiari yazmasndan da anlala-
ca zere, artk devlet sisteminde Avrupa modelli bir slahatn
3
kanlmaz olduu fikrinin yerletiini gsteriyor
2
3
W. G. Palgrave, L'Arabie Centra/e 1862-1863 une annee de Voyage,

trad. Emile Jonveau, 1, Paris 1866, s. 328 vd.
Bkz. Mufassal Osman/1 Tarihi, IV, s. 2680-81.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
393
Ergin aman'n bu konuda ele ald siahat layihalarnn

yirmisi Trk, ikisi ecnebi mtehassslara ait olmak zere, 22'dir. zerine dikkati ekmek istediimiz yn Batllama
nn layihalarda ifade ve talep edilmekten ok, hayatn iinde
gerekletiidir. aman, Mehmed erif Efendi'ye ait olan
layihay ele almaktadr4 Mehmed erif Efendi her eyden nce
gelir ve giderin eitlendii, nceden bilindii, yani merkeziyeti
ve bteye tabi bir maliyeden sz ediyor. Askeri ihtiya iin bu
gereklidir. Bu meyanda mukataalarn da satlmayp (yani ihaleye verilmeyip) merkezi hazineden idare edilmesini neriyor.
Mehmed erif Efendi faide ve geliri azalan timariarn da tasfiyesi ve diriikierin merkezi hazineye rabtndan sz ediyor. Bu
gereki ve devrimci mali neriler, varidat ve masarifatn eit
liine, vergilerin toplanmasna baldr. Vergilerin dzgn toplanmas iin ayanlk messesesini nerir. Bu feodal paralanroay ifade eden bir ayanlk deildir, daha sonra Tanzimat'ta da
bavurulan yerel glerle mali ibirliidir. ok daha ilgin layihalar, daha dorusu muhtralar da vardr. 1. Abdlhamid dneminde, 1789'un ilk aynda, Galata'da Ceneviz surlarnn Karaky kapsna Kaptan Paa sebili nne kimlii bilinmeyenierin yazd bir kat brakld. "Sultan Abdlhamid, bizim takalimiz kalmad, akln bana gelmiyor." Diye balayan layiha
5
Yusuf Paa'ya muarz ifadeler tayor Bugn elimizde asl
bulunmayan ve Cevdet Paa tarihindeki nshay kullandmz
Sened-i ittifak da o adaki benzerlerinden biridir. Metin
kendisini aan olaylar ortasnda, sadece bir yerel tara ve
merkez istiaresini neriyor. te yandan gene Cevdet Paa Tarihlndeki Koca Sekbanbat Risa/esi'nde Nizam- Cedid'e kar
kanlar grgsz, bilgisiz (hem de taharetini bilmez) ve galiz
zmreler olarak nitelenir. Gerici-ilerici, cahil-aydn gibi geleneksel inklap dichotomieler (zt ikilemler) bylece ortaya
says,
kmaktadrlar.
18.
yzyl
etrafnda
siyasal dncesi Trk toplumunun Batltamas

cereyan eder. Ancak Batllamann ad konmamtr.
Ergin aman, "lll. Selim'e Sunulan Bir Isiahat Raporu", Divan,

1999/2 ve 4-7, s. 217 vd.
Fikret Sarcaolu, "ilk Muhtra Bir Provokasyon muydu?", Popler Tarih, Say 2, Temmuz 2000, s. 34 vd. Babakanlk Osmanl Arivi H.H.
tasnif 54819 numaral vesikaya istinaden.
Eskikitaplarim.com
Karagz
394 -
Hele Batnn siyasal messeselerinin kabul veya red anlamnda

mlahazaya alnmas hi sz konusu deildir. O kadar ki Fransz ihtilali senelerinde Beyolu'ndaki Fransz sefarethanesi
personelinin ihtilalci giyimi, renkli kokardlarla gezmesi ve
etrafta propaganda yapmalarn Reislkttab'a ikayet eden
Avusturya sefirine bu zat; "Sizin ne dnp ne yaptnz bizi
ilgilendirmez, isterse zm kfesi giyerler." Diye cevap vermi.
Sonraki dnemin diktatr maviri Halet Efendi bu ihtilali,
adeta keterenin birbirini krdklar, "oh olsun" dedii bir olay
6
gibi grr
Batllama
Trk Osmanl iin tarz- hayat, zengin hayat,

gzel cins baheler ve artk holanmaya bala
dklar Bat musikisidir. Batllar ok ey bilir; tp bilir, astronomi bilir, mekanik bilir, hatta ibn Haldun'u dahi duymulardr.
Ahmet Resmi Efendi'nin Viyana Sefaretnamesi, Yirmisekiz elebi Mehmed Efendi'nin Fransa Sefaretnamesi, Ebubekir Ratb
Efendi'nin Neme Sefaretnamesi, Nili Mehmed Aa'nn ve ardndan ll. Katerina devrinde giden Mustafa Rasih Paa'nn
Rusya Sefaretname/eri byle eserlerdir. Gzlem ve nakilde yeni bir dnyaya dikkat ekerler. Ama hrriyete, parlamentoya
vs.ye dair sz yoktur; zaten bu kurumlar kara Avrupas'nda da
yoktur ve setirlerin hi biri entelektel dnyaya girecek kadar
dil bilmezler. Sefaretnamelerin Batya almada Dou dnyas
iin ortak yan olan gzlemler; 19. yzyl banda Msrl
Tahtavi'nin Fransa Seyahatnamesi'ndekiler ile Ahmed Resmi
Efendi'nin gzlemleri, aracak kadar paraleldir. Bu eserlerle
devrin Trk'nn kafa yaps renildii kadar, Avrupa toplumunun da ilgin boyutlar ortaya kmaktadr ve son yirmi ylda
Avrupa tarihileri kendilerini, evirdikleri bu eserler sayesinde
bir baka adan gzlemekte ve incelemektedirler. 18. yzyl s
lahat ve Batlllamas bir risale ve teori konusu olmaktan ok,
bir tatbikattr. Koca Ragp Paa ktphaneler kurar, devrin
ricali onu izler. Paa Franszcadan eviriler yapar, yaptrr. Halil Hamid Paa (1736-1785) katib kkenlidir, ancak tersane
eminlii dolaysyla askeri slahatta, reislkttabl dolaysyla
d politikada radikal uygulamalara gitmitir. Dnemin askeri
ve mlki erkannn siahat fikirleri Naima, Koi Bey, Katib elerenk,
ihtiam,
Bemard Lewis, "The lmpact of the French Revolution on Turkey",

Cahiers d'Histoire Mondiale, UNESCO, Paris 1953, s. 105-25.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
bj, hatta Ahmed Resmi Efendi gibi deildir. Deien

deien askeri teknolojiyi gzleyebilmektedirler.
395
dnyay,
El Hac Ali Paa bunlardan biridir O zellikle askeri s

lahat zerinde durmaktadr. 1803'te kaleme alnan Nasihatname balkl risalesinde 8 ne ibn Halduncu bir k, ne de fasid
bir siahat dairesi nerir. Mali mevzuat ve askerin dzeni zerinde neriler getirir; belli ki Avrupa ordular ve dzeni zerinde fikri vardr.
7
Sefaretname tr iinde en ilgin eserlerden biri Mustafa

Sami Efendi'nin Avrupa Risalesidir. Fatih And'nn bir incelemesiyle ele alnan eser9 Avrupa'nn tekaml, refah ve kanuni
idaresini ilim ve fendeki ilerlemesine balyor. Pozitivist zihniyetin ilk naif rneklerinden olan bu Mustafa Sami Efendi, Paris,
Berlin, Tahran sefaretlerinde bulunmu ve Takvimhane naz
r da olmutur. Daima grevlerinden atlm; Vak'anvis
Ahmed Ltfi Efendi'nin nakline gre, Avrupa'y devaml medhsena edip Osmanl'y zemmetmesi buna sebepmi. Daha ilginci Avrupa'y hep metheden Efendi, Avrupa dillerinden hibirini renememi. Mustafa Sami Efendi bizdeki Batclarn bazlar iin tipik rnektir, denebilir. Salk, Maarif, Endstri gibi
Avrupa'y yapan ada unsurlar bakmndan Tanzimat arifesinde Osmanl brokratnn pragmatik ve gzlemci Batcln
Mustafa Sami Efendi ifade eder. Bunlardan bazlar siyasi messeselere eilen bir mnevver zmreden deildiler. 18. yzylda tarih, musiki, lisanlar (hatta Yunanca, Latince) ile uraan
Nefiyolu, Yanyal Hoca Mehmed Esad Efendi (Eski
Galata kads ve Mteferrika matbaasnn musahhihi) Nikolo
Mavrokordatolar ve Dimitri Cantim ir gibi aydn gruplarn
siyaset teorisi ile uratklar, Aristo'yu, Farabi'yi okuduklar
tarttklar malumdur; fakat bunlardan slahata ynelik bir risale ve kitap hasl olmamtr. Tanzimat dneminin siyasi dn-
8
9
Mteveffa Bistra Svetkova bu konuyu ele alan bir makale yaynlam

tr: "To the Prehistory of the Tanzimat - An Unknown Political
Treatise of the 18th Century-", Etudes Historiques, VII, Sofa 1975, s.
133 vd.
Sofya Kiril Metodiy Milli Ktphanesi Op/1363 No'da kaytl.
Bir Osmanli Brokratmm Avrupa izlenimleri, Kitabevi, istanbul 1996.
Ayrca, Baki Asiltrk, Osman/i Seyyahlarmm Gzyle Avrupa,
Kakns, istanbul 2000, s. 17 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
396 -
ce asndan en nemli yeri, tarihilik, hukukuluk gibi disiplinlerin nda bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere siyasi teori dzeyine ulalmasdr.
18. yzyl Trk siyasi dncesi deyince yaplabilecek gezetierne bundan ibaret grlyor. Kastettiimiz Mslman
toplumu ve Trk dilindeki dnce ve raporlardr. Oysa
Hellenler ve Slavlar asndan baktmzda imparatorluun
Balkan eyaletleri kaynamaya balamtr. Bulgarlar 18. yzylda
Bulgarlk bilincine ulamtr. Halk tabakas falklor ve dini vaaz
dili olarak Bulgarcayla yayordu; ama aydn ve tccar snf
Hellen eitimi ve diliyle Hellen bilincini tayordu. Paissiy
Hillanderskiy ve Sofroniy Vraanskiy gibi rahipler (birincisi
popler bir Bulgar tarihi yazd ve milliyeti bir sylem getirdi)
Bulgarlk bilinci alarken; Romen, yani Bodan-Eflak voyvodalklarnda Romen kltr ve tarihi kendini klasik Latinlie
balayan bir eitim ve bilinle yetiti. Hellenizm bu asrda henz btn Ortodoks Hristiyanlarn ortak bilinciydi, ama Avrupa'daki Hellen kolaniler d devletlerin desteiyle siyasi bir
programa geti. Gen Srp ve Makedonlar'n birincisi Avusturya'yla, ikincisi Fransa ve Avusturya'nn Katalik propagandas
ile, tezatl bir biimde milli bilin ve kltrlerini gelitirmeye
baladlar. Aslnda Balkanlar'a milli bilincin Fransz ihtilali sonucu geldiini tekrarlamak; bu gelimeleri gz nne ald
mzda biraz hazrc bir yorum dur. Ayn eyi Yunan ayaklanmas
iin de syleyemeyiz. Trk siyasal dncesinin dnda kalan,
ama Osmanllk olgusu iin birinci derecede nemi haiz Hellen
ve Slav milliyeti dncesi, Avrupa merkezli eitim odaklar
kadar, popler bir sylemle de geliti; bu bizim lkemiz tarihiliinde ihmal edilen bir safhadr. phesiz Ermeni-Katalik bir
dini tarikat olan Mehitaristlerin; Venedik, Viyana gibi merkezlerdeki kltrel faaliyetlerinin de modern Ermeni milliyetiliini
hazrladn hatrlamak gerekir; nihayet Lbnan Maruni ve
Melkitleri de Katalik dnyadan edindikleri kltr ve yntemle,
ok gemeden modern Arap kltrnn ve tarihiliinin ncs olacaklardr. Osmanl tarihinin bu dnemini siyasi kltrel
ynden bir konglomera olarak incelemek gerekmektedir.
ni
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
397
la.ve Okumalar
Mnir Aktepe, "Tuzcuoullar syan", EF Tarih Dergisi, III/56, s. 21-52.

Halil nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu",
TTK Belleten, XX:VII/12. s. 603-22, TTK Yay. Ankara
1964.
"The N ature of Traditionel Society", Political
Modernization in Japan and Turkey, ed. R.E. W ard and
D. A. Rustow, Princeton 1964, s. 42-63.
Mcteba lgrel, "Balkesir' de Ayanlk Mcadelesi", EF Tarih
Enstits Dergisi, 3, Yl1972, stanbul1975, s. 63-4.
Helmuth v. Moltke, Trkiye Mektuplar, ev. H. rs, Remzi
Kitabevi, stanbul1969.
Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, DTCF Yay.
Ankara 1977.
Virginia Paskaleva, "Osmanl Balkan Eyaletlerinin Avrupal
Devletlerle Ticaretleri Tarihine Katk (1700-1850)",
F Mecmuas, XXVIII/1-2, stanbul1969, s. 37-74.
T. Stoianovich, "Land Tenure and Related Sectors of the Balkan
Economy", Journal of Economic History, vol. 13, No.
4, 1953, s. 398-411.
M.Z. Pakaln, "Ayan", Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szcl, I, MEB Yay. stanbul1947, s. 120-2.
H. nalck, "iftlik", Encyclopeadia of Islam, New edition, Vol. II,
s. 32-3.
. Ltfu Barkan, "iftlik", slam Ansiklopedisi, MEB, III, s. 39297.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
DOKUZUNCU BLM
Tanzimat Dnemi 1Ynetimin
Modernlemesi
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Tanzimat Dnemi 1Ynetimin

Modemlemesi
3 Kasm 1839 gn, devlet ileri gelenlerinin, kalabalk bir

halk kitlesinin, Osmanl tebaasnn her din ve snftan ahalisini
temsil eden ruhani reisierin ve yabanc diplamatlarn nnde
okunan hatt- hmayun, imparctorluun devlet ve toplum
hayalnda bir dnm noktasn tekil ediyor, yeni bir devri a
yordu. Bundan sonra aydn brokrat zmre, imparatorluun
ilevini yitirmi kurumlarn ve sarslan merkezi otoriteyi yeniden kurmak, devleti mali, idari, adli alanlarda dzenli bir yap
ya kavuturmak iin hakimiyeti ele geirdiler.
A. Tanzimat Hareketinin Nedenleri ve

Nitelii
Bu ferman esasen klasik adaletname geleneinin bir devam idi. " asrdan beri, tahta kan her sultan, tebaasna
adaletli bir idare vaad eden, benzeri
hatt- hmayunlar
ilan
etmiti." diyor Prof. nalck. Fermancia adalet ve refah

vaadedilen millet btn imparatorluun tebaas idi.l te fermann
evvelki benzerlerinden farkl yn de buydu. Bu fermanahakim ilkeler, Fransz aydnlanma devri felsefesinin do
rudan bir taklidi deildi. mparatorluun iktisadi ve sosyal
1
H. nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu",

XXVIII/ 109-112, Ankara 1964, s. 611.
Eskikitaplarim.com
Belleten,
Karagz
402 -
TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi
bnyesi iinde glenip, iktidar ele geiren yeni bir snfn zorlamas ve dnya grnn eseri de deildi. Ama Tanzimat
devlet adamlar tarafndan pratik gayelerle benimsenip, ilan
ettirilen bu eitlik ilkesi imparatorluk iindeki yapsal dnmn yaratt bulranlara bir zm aramak kaygsndan douyordu. Bu kayglar ise, 19. yzyln bandan beri devleti sarsan milll ayaklanmalar, blgesel bakaldrmalar ve zellikle
Balkan halklarn kkrtan d devletlerin faaliyetleridir. te
Glhane Ferman, iktisadi bnyesi ve toplumsal kurumlar ile
endstri ana ayak uyduramayan bir imparatorluun aydn
brokratlarnn, bu gibi i ve d basklar sonunda zaruri olarak
ilan ettirdikleri bir belge idi. mparatorluk iki asrdr, gereken
zirai ve snai reformlar baaramamt. Bunun getirdii knt; Pax Ottomana evresinde yaayan kavirnlerin isyanna
sebep oldu. lkenin deien toplumsal yaps, byk bulranlar
yaratmh ve devletin dayand temelleri sarsyordu. mpara
torluun Balkanlar' daki tebaas Osmanl idaresinden yz evirmiti. Bozulan toprak rejimi; merkeze bakaldran mahalli
derebeylerinin her yerde sren nfuz mcadelesine ve bir otorite bunalmna sebep oldu. Tanzimat hareketi, zellikle imparatorluun iine girdii ekonomik ilikilerden dolay zirai sistemin urad knt ve bu kntden doan bulranlara
bir tepki mahiyetinde dnlmelidir. Devletin askeri, mali ve
mlki alanda giritii Isiahat teebbsleri de beklenen sonular
vermemiti. Nihayet Nizip muharebesi ile d devletlerin desteine muhta olan Osmanl Devleti, bir dizi ticaret anlamasy
la Avrupa ekonomisi ve siyasetiyle daha fazla btnlemek
teydi.
1838 ngiltere-Osmanl Devleti Ticaret Anlamas yar ssrecini hzlandran ve Tanzimat'n bir an evvel
ilann gerektiren nemli bir olaydr.
mrgeleme
Hnkar skelesi Antiamas (1833) Rusya ile Osmanl Devleti'nin ilikilerini younlatracak endiesi ile ngiltere Mehmet
Ali davasnda Trkiye'yi destekledi ve sonuta bu anlamay
elde etti. Bylece i ve d gmrk dahil, gmrk vergisi ngiliz
mamulal iin yzde be oluyordu. Ayrca ticaret konusu olacak hi bir mal iin bundan byle ihra ve ithal yasa yoktu.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
403
Liberal bir ticaret dzeni her iki tarafa garanti ediliyordu. Ama
bunu fiilen kullanabilecek olan ngiltere idi. Osmanl lkesi iin
Avrupa, liberal bir dzen istiyordu. Acaba Tanzimat bu geli
menin iteki bir ayarlamas mdr? Duruma bakldnda Tanzimat hareketi, bu gelimelere kar ayakta durabilmek iin giriilen bir reformlar silsilesi olarak grlyor.
Avrupa bundan sonra i yaph ve kendi komisyoncusu
olan gayrimslim tebaann eitlik ve gvenliini salamak iin
alacaktr. Tanzimat brokrasisi ise, Avrupa'y ie karhr
mamak iin her din ve gruptan tebaasna kendiliinden eitlie
ynelik haklar vermek veya vaadetmek yolunu benimseyecektir. Fermanda; eitlik ve gvenlik benzeri kavramlar bunun
iin yer alacakhr. Bundan baka imparatorluun geleneksel
toprak dzeni ilemez hale gelmiti. Tmar sistemini btn
ile kaldrmak ve tasarruf hakkn geniletmek de Fermann nedenlerinden biriydi. Yeniliki brokratlar grubu, daha gl
olmak ve faaliyetlerini rahat yrtmek gereini duyuyorlard.
Bylece Sened-i ttifak'taki ayanlarn yerini, Tanzimat Ferman'nda da dnk merkez brokratlar alyor ve Padiahn
geleneksel mutlak otoritesi bunlar lehine kstlanyordu. Tanzimat liderlerinin d tehlikenin [!] yardmndan baka gvenceleri yoktu. Kimi zaman Beyolu'ndaki sefarethanelerin dostluunu (!)kullanmaktan ekinmediler. 1804 Srp isyan ve 1824
Yunan istiklalinden beri d devletler Osmanl Imparatorluu'ndaki ulusal ayaklanmalar desteklemeye baladlar. zellikle Reit Paa grubunda ise bu eit ayaklanmalarn Isiahat
ve hrriyetle sndrlecei kanaati hakimdi.
Tanzimat Fermannda her snftan tebaaya vaadedilen gvenlik ve bu konuda konulan kurallar ile yeniden tekiHtlan
mann balca nedenlerinden biri budur.
Glhane Hatt- Hmayunu'nu hazrlayan merkez brokrasiyi buna srkleyen balca nedenlerden biri de taradaki
ayanlarn isyan ve Mehmet Ali Paa olaydr. Bu, Osmanl
Devleti'nde esasl bir Isiahat istei uyandrd2 III. Selim gelene2
1809 da imzalanan Sened-i ttifak'n esaslar unlard: Bu esaslarin nitelii merkeziyeti brokrasinin reaksiyonunu celbetti.
Eskikitaplarim.com
Karagz
404 -
ini yrten Bsrev Paa, Abdlmecid'in ilk devrinde ekildi ve meydana sefaretlerden yetien ve liberal fikirli da dnk
bir gruba, daha dorusu bu grubun nderi Mustafa Reit
Paa'ya kald. Mustafa Reit Paa bir ngiltere hayranyd
ve liberal ekonomik dzen taraftaryd. Devrinin alnda en
nemli sebep phesiz ki, dtan yaplan ticari, siyasi ve dini
ekilli hasklara kar koyabilecek bir dzenin kurulmasyd. IL
Mahmud'dan sonra ordu bu grubun dnya grne uygun
olarak kurulmu ve taradan ayanlardan ve ulemadan gelen
reaksiyonlarakar gl bir silah haline gelmitir.
Tanzimat Fermannn ncelenmes

Tanzimat Ferman'nn ierdii hkmlere gz attmzda
bu noktalar ak olarak grrz: Hattn ilan, a. Tarada merkez! otoriteyi arttrmak, b. Fert benliini kaytlayc kurum, kanun ve usulleri kaldrmay hedef tutnutur. Fakat ferman, eliik bnyesi dolaysyla gerekte bu gayeleri gerekletireme
mitir.
Hukukularrnz eitli yaklamlarla ferman
lerdir.
Baz hukukularmz
aramlardr
ki, bu
yanltr.
tahlil etni
fermanda bir anayasa karakteri
Tanzimat Ferman ne ruhen, ne
a. Vzera, ulema, rical, hanedanlar veya ocaktan padiaha kar bir ayaklanma olursa dierleri onu el birlii ile bastracak. Bylece ayanlar "hanedanlar" ad altnda hukuken bir snf ve g olarak tannyor.
b. Ocak isyan karrsa ona kar birlikte hareket edilecektir.
c. Vergi toplanmas gibi hususlarda devlete yardm olunacak.
d. Sacirazama hep birlikte itaat edilecek. Fakat o da doru yoldan saparsa
gene hep birlikte drlecek.
Bylece bu ajanlar merkezi devleti hukuken de ellerinde oyuncak yapmak
istiyorlard. Sened-i ttifak'n hkmleri ksaca zetlenecek olursa ajanlar merkezi otoritenin orta ve bunu hukuken gerekletirme yolundayd. Sened-i ittifak metni iin bkz.
Halil nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt Hmayunu", Belleten,
XXVII/112, s. 603-22.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
405
de lilfzen bir anayasa deildir. Ancak getirmek istedii kurumlar silsilesi itibariyle Trkiye tarihinde anayasal bir harekettir.
Prof. S. M. Arsal fermann u slahat ngrdn sylyor.3
1. Btn tebaann hayat,
niyet ve masuniyeti,
eref,
haysiyet ve mlklerinin em-
2. Vergilerin tarh ve cibayeti usullerinde Islahat,

3. Asker toplannas usulnn dzenlenmesi.
Arsal bu tasniften sonra din ve vicdan hrriyetinin laiklik

prensibi olarak grlemeyeceini, zira gayrimslim tebaya tannan bu hakkn, Mslmanlara da tannmadn sylyor.
Gerekten devletin er'! idare ve alevi-snni aynnma dayanan
tutumunda esasl bir gelime olmam, Anadolu kylsn
ezen bu ayrm, bu sosyal organizasyon sregitmitir. Kald ki
gayri Mslim teba da bu hakk bazen ok geni tutmu, adeta
er'! vergi olan cizyeyi bile vermekten kandklar olmutur. 4
Permanda liberal bir grle can, mal, rz emniyetinden bahisle msadere ve angaryann kalkt bildiriliyor. Msaderenin kalk brokrat tabakann ve domas arzu edilen ticaret
burjuvazisinin gvenliini salamaya yneliktir. Vergi hususunda da il tizamn kaldrlaca belirtiliyor. Fakat bu usUl ileride gene konacaktr. Vil.iyetlerde muhasslklar kurulmusa
da vergi ve maliye tekiUl.tnn zamannda tamamlanamamas
ve yanl anlamalar bir ok yolsuzluklam ve ayaklanmalara sebep oldu. Kald ki, kar zedelenen birok snflar da buna
nayak oldu. Bu gibi olaylara ilerde deinilecektir. Kald ki,
cizyenin kalkmamas vergi alannda bir eitliin getirilmediini
gsterir.
S. Maksudi Arsal, "Teokratik Devlet ve Laik Devlet", Tanzimat I, stanbul

1940, s.91.
4 amard Kazas, Meeli Kariyesi'nin ahalisinin hisselerine den cizye-i
er'iyeyi vermemek iin ayaklandklarn bildiriyor. Bkz. Halil nalck,
"Tanzimat Uygulamas ve Sosyal Tepkileri" (Tanzimat hakknda belgeler), Belleten, XXVI 1112, s. 681682.
Eskikitaplarim.com
Karagz
406 -
Fermancia asker toplamann ve grev sresinin de bir dzene konmas gerektii belirtiliyor. Cemaatlerin eitlii, din ve
vicdan hrriyetinin temini ile Padiahn eriata uygun olan bu
kanunlar tasdik edecei belirtilerek ferman sona eriyor.
Ferman negatif stat haklar yannda, amme hizmetlerine
kahlma ve bu alanda eitlii (aktif stat haklar) ngryor.
Bunun yan banda isteme haklar (pasif stat) de yer alyor.
Ancak askerlik alannda Hristiyanlar iin bedel usul bilahare
kabul edilmi, bu alanda da eitsizlik domutur. Bylece ticaretle uraan gayrimslim tebaa her trl devlet hizmetinden
uzak kalacakhr. Mslmanlar gene vergi veren, feodal mtegallibeden kurtulamayan, askerlik hizmeti ykn tm ile
eken, din ve vicdan hrriyeti alannda hi bir yenilik ve ferah~
lk grmeyen dank fakir birimler olarak kalmlardr.
Glhane Hatt- Hmayunu'nda oturmam yeni kurumlar ve eski geleneklerin atmasndan doan bir dalizm vardr. Bununla beraber ferman esas tekilata ve idarenin bnyesine kadar nemli deiiklikler ve idare hukuku alannda baz
yenilikler getirmitir.
Gene, "kanunsuz su ve ceza olmaz prensibi" ve
buna bal usul meseleleri fermann yeniliki tarafdr. Bu sayededir ki, husus! hukuk alann dzenleyen Mecelle'nin hazrlanp yrrle konmas adil ve idari tekilatta grlen baz
nemli deiiklikler, Tanzimat Ferman'nn eseridir. Bunun
yan banda eriata uyulmas ve eriata uymayanlarn cezalandrlacana dair baz meyyideler konmas fermann belirgin er'i niteliidir.
Yeni bir idari' dzen, btn tebann can ve mal gvenlii,
zellikle gayrimslim Osmanl tebas iin hukuki eitlik ve teminahn salanmas, Avrupa devletlerinin zerinde nemle
durduu bir konu idi. Ticaret ortaklar olan Hristiyan tebann
mal ve kazan emniyeti, baz hak ve imtiyazlan Avrupa'nn i
ve siyaset evrelerini yakndan ilgilendirmekteydi. "Tanzive fermancia grlen btn
matlarn
getirdii
tebann eitlii ilkesi yeni bir Osmanllk siyaseti
idi." diyor, Prof. nalck ... Ancak bu geleneksel devletin btn tebann himayesi veya Osmanl Devleti tebas anlay-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
407
ndan farkldr.
Mustafa Reit Paa Osmanll yeni bir

azmindeydi. Bal'nn milli devletlerinde
eitlik prensibi, itimal snflarn, vatandalarn eitlii ynnde
geliirken, Osmanl mparatorluu'nda bu prensip tabi kavimlerin, gayrimslimlerin eitlii eklinde kendini gstermiti.
Hi phesiz kaynan gene Baldan almaktayd. 5 Nitekim
hattn iindeki hkmlerde, tebann hukuki eitlii ve gvencesiyle adli ve mali Isiahat yeni dzenin en mhim iki ilkesi
olarak yer almaktaydlar. Bu ise, mali sistem ile hukuki mevzuat ve adli tekilaln slah anlamna gelmekteydi ki lkenin
merkez tekilal kadar eyalet idaresinde de kkl yenilikler
beklenmeliydi. Beklenen yeniliklerin kaderi, bu reformlar baaracak nitelikte bir nc ve uygulayc . kadronun varlna
bal idi. Oysa, imparatorluun brokratik rgt knt
iindeydi. Tanzimat nderleri daha balangtan, ileri ynetecek yetikin kadrolarn sknlsn ekmekteydiler.
ruhla
canlandrmak
Merkez ve eyalet idaresinde yaplacak, adli, mali ve mlki

Isiahat iin yeterli eleman yoktu. Tanzimat'n ilanndan ok
sonralar bile valiler normal ileri yrtecek personele sahip
deillerdi. Mesela maliyede tasarruf iin 1848 ylnda vilayetlere yazlan ve ihtiya fazlas memurlarn tasfiyesini isteyen bir
sadaret hkmne baz vilayetler cevap olarak; mevcut personelin dahi ihtiyac karlayamadn, bu yzden memur
tasfiyesinin mmkn olmadn bildirnilerdi. 6 Bu gibi nedenlerden tr ilk elde btn sistemi merkeziyeti bir modele
gre yenileyemediklerinden, Tanzimatlar merkezde ve eyalet
idaresinde klasik kurum ve usullerin slah ile ie girimeyi tercih etmi olmaldrlar. Eyalet idaresinde meveret usulne gidi
de, byle bir zoraki tercihten ileri gelmelidir. leride deinilece5
Agm, s.621.
rnein Bb. Ar. Cev-Dah. 5432 Nr da kaytl 2 Cemaziyelahr 1276 (27

Aralk 1859) tarihli Kastamonu Vilayeti'nden Sadaret'in hkmne cevaben yazlan bir mazbata "Tarada mstahdem ketebenin icab-i maslahata gre hadd-i kifayeye tenzili hakkndaki emrin, Kastamani Meclisi'nde
okunduu ve mstahdemin hadd-i kifayede bile olmayp, hariten valinin maa ile adam kulland dahi vaki olub, tenzilin mmkn olmad
" bildiriliyor.
Eskikitaplarim.com
Karagz
408 -
i zere, tara idaresinde 18. yzyldan beri, nemli fonksiyonu

olan meveret meclisleri, imdi merkezden tayin edilen
muhasllarn yannda tekil edilecek muhassllk meclisleriyle yeni bir biimde ihya edilecektir. Bu sefer meclisierin yaps,
grevleri ve alma usulleri yeniden dzenlenmi ve ayrntla
rna kadar tespit edilmiti. Ksa zaman sonra, bu meclislerden
beklenen baarl sonular elde edilemeyince, valilere eski otoriteleri yeniden iade edildi. Fakat mahalli halktan seilen yelerin de bulunduu baz meclisierin kuruluuna ve almalarna
devam edildi. 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri ile de bu
kurullarn varl devam etti. Bylece taradaki eski feodal nfuz gruplar sarsnt geirmeden merkezle uyumaya devam
ettiler. zeilikle Isiahat Ferman hkmlerinden dolay, mahalli temsilciler vilayet tekilatnda sadece vilayet, liva ve kaza
idare meclislerine deil, mahkemelere ve eyaletin baz hizmetlerini grmek iin kurulan ihtisas kornisyonlarna da girdiler.
phesiz ki, bu kurullar; ilerinde seimle gelen mahalli temsilciler bulunsa da, mahalli idare kurulular olarak niteleyemeyiz.
Ancak bu noktada modern kstaslada yaplacak bir nitelendirmeden ok, devrin artlarn da gznne almak gerekir.
Bundan baka bu tr giriimler Trkiye mahalli idarelerinin
nvesini tekil etmektedir. Tara ynetiminde, mahalli nfuz
gruplar idarede resmen sz sahibi oluyorlard.
B. Merkezi dare rgtnde Modernleme

Merkezi hkmet rgtnn yaps esasen IL Mahmud devrinden beri deimekteydi. 19. yzyln ilk yarsnda fonksiyonlar yok olan ve ortadan kalkan Divan- Hmayun'un yerini
Avrupa rneine gre kurulan baz nezaretler almt. Adli ve
mlki k<;>rtularn yrtlmesi iin Meclis-i Ahkam- Adliyye
(sonralar Meclis-i Vala) Tanzimat dneminde bir tr parlamento ve yksek mahkeme kurumunun douunu hazrlaya
cak bir organ olarak ortaya kt. Bu meclis 1837 de II. Mahmud
dneminde kurulmutu. Daha 19. yzyl banda Umur-u
Hariciye ve Umur-u Dahiliye nezaretleri kuruldu. Bu so-
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
409
nuncusu 1836'da S adaret Kethdal'nn yerini ald. Bilimler

akademisi karl olarak bir Encmen-i Dani kurulmas
Tanzimatlarn eylemleri arasndadr. Bakanlk grevi gren
Meclis-i N afia gibi baz organlar yar tzel kiilie sahip kurumlard. Orduda Islahat, zellikle yenieriliin ve kapukulu
askerinin imhasndan sonra balca sorundu. Osmanl ordusunun modernlemesi, 19. yzyl boyu kritik dnemler ve olaylarla iie gelimitir.
Fakat Tanzimat hareketinin esastamali Islahatla bir anlama
Merkezde maliye rgt yeniden dzenlendii gibi, eyaletlere de mir yetkisinde muhassllar gnderildi ve yanlarna dier inernurlar ve ahaliden kurulu muhassllk meclisleri verildi. Bir mddet sonra, reaksiyoner grup
iktidara geince valilerin azalhlan yetkileri yeniden arilinlacak
ve vali yeniden vilayet idaresinin ba haline getirilecektir.
geldiini belirtmitik.
Aslnda
her nezaret bir icrai ve bir de teri! organdan meydana geliyordu. crai otoriteyi nazr, terii veya daha dorusu
istiari grevi meclis yerine getiriyordu. Dahiliye nezaretinde
her eyalet bir kap kethdas ile temsil ediliyordu. Her nezaret
yazma, tefti ve zlk ilerini yrten ofislerden meydana geliyordu. Bu ofisler eski divan veya kanlarya geleneinin bir
devam gibidir, tzel kiilie sahip bakanikiara doru bir gelimedir.
Umur-u Hariciyye Nezareti ise Osmanl devlet gelenei

d ilikiler sistemindeki nemli bir gelime sonucu ortaya
kh. dilerini yrtmekle grevli bu ofiste, Osmanl aznlk
larnn uluslararas bir sorun haline gelmesi sonucu Mezahib-i
Gayrimslim Dairesi diye birblmnde kurulduunu gryoruz. Bu dairenin her dini cemaat iin alt seksiyonlar vard.
Tercme Odas, Hariciye Evrak Odas gibi ana blmlerden zellikle ilki diplamatlarn yetitii bir okul halini ald. Bu
bakanlk, milletlereras bir sorun haline getirilmi olan muhtelif
blgelerdeki dahili reformlar sorununu da zme ve yrtme
grevini stlenmitir. Gene vilayetlerdeki umur-u harkiye mdrleri, Hariciye Nezareti tarafndan tayin edilirdi. mpara
torluun d ticaret ilikilerini yrtmek de bu bakanln grevi idi. Hariciye N ezaret i aslnda uzun zaman sadaret ma-
ve
Eskikitaplarim.com
Karagz
410 -TANZiMAT DNEMi /YNETiMiN
MODERNLEMESi
karn ile aynilemitir. Bakanln

ekseriyetle Franszca idi.
yazmalar
kendi iinde bile
Maliye Nezareti veya dier ismiyle Bab- Defteri, II.

Mahmud tarafndan 1838' de klasik defterdarlk ofisinin bakanlk haline getirilmesi ile ortaya kh. Bu nezaret hazine ve muhasebe kalemi olmak zere birbirinden olduka bamsz iki
blmden meydana geliyordu. Krm Harbi sonrasnda Fuad
Paa tarafndan bir Divan- Muhasebat (bugnk Saytay)
kuruldu ve toplam harcamalarn kontrol grevi bu kurula verildi. Divan- Muhasebat eyaletlerde de mali ilemleri ajanlar aracl ile kontrol edecekti. Eyaletlerde kurulan muhassl
lklar balangta byk otorite sahibiydi.
Tanzimat devri boyunca maliye rgt klasik yapdan moen ok deiiklik geiren bir blmd ve
sorunlarn odaklah bu rgtn salkl bir deiim geirdiini ileri srmek gtr. Mali merkeziyetiliin gerekletiril
mesi ideali, evvela lkenin ilkel sosyo-ekonomik ve idari yaps,
saniyen iflas eden maliyenin yabanc devletlerce kontrolnn
balamas dolaysyla suya dt. Klasikten beri alnan vergiler
ounlukla kald. zellikle aar vergisinin alnmaya devam
etmesi, zirai yapda gerek bir modernleme grlmemesi ile
yakndan ilgilidir. Gene ticaretin inkiafna engel tekil eden
dahili gmrk resimleri de brakld. stelik merkezi devletin
maliye rgt, gelir kaynaklarn salkl ve ayrnhl bir biimde saptayp, bu gelirlerin tahsili iini yrtecek bir brokratik
kadro meydana getiremediinden iltizam sistemi devam etti.
Tanzimat vergi mkellefleri olan retici ve yerli tccarn hayahnda bir yenilik ve zenginlemeye ynelik deiiklikleri gerdernlemeye doru
ekletiremedi.
Eitim Kurumlarnda Modernleme
Yeni dnem brokrasisinin eitim alanndaki ahim medreseler dnda laik okullar kurarak gerekletirmeye alln
gryoruz. Medrese slah mmkn olmayan ve gelimesi dumura uram bir eitim kurumu olarak dnlm ve ei
timdeki modernleme medrese d eitim kururnlarnda ger-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
411
ekletirilmek istenmitir. Glhane Ferman'nn ilanndan

hemen sonra bu i iin Meclis-i Maarif-i Muvakkat kurulmu, bu sonra Meclis-i Maarif-i Umumi ve nihayet 1866'da
Maarif-i Umumiye Nezareti olarak bir bakanlk halinde rgtlenmiti. ilkretim kademesinde laik ve modern eitim ancak imparatorluun son yllarnda ele alnan bir sorundu. Tanzimatlar, mhendislik, hp ve harp tekniini modern anlamda
retmeye alan ve askeri amal eitim kurumlarnn II.
Mahmud dneminden devralmlard. Bunu hukuk ve idarede
modern aa ayak uydurmas gereken brokratlarn yetitirile
cei Adli ye Mektebi, Mlkiye Mektebi gibi kurumlar izledi.
Tanzimat dneminde orta dereceli okullarn modern eitim

gre kurulduunu gryoruz. r tiy e mektepleri
stanbul ve eyaletlerde kurulmaya balad. Bir mddet sonra
inas rtiyelerinin (kz ortaokullarnn) kurulduunu da gryoruz. Bu sonunculara retmen yetitirmek iin kzlarn da
yksek renim grmesi gerekiyordu ve Dar'ul Muallimat
bunun iin kuruldu. Bylece retmenlik meslei daha 19.
yzylda Trk kadnlarnn i hayatna girmesine olanak veren
bir gelimenin balangcn tekil etti. Rdiyelerden sonra vilayetlerde idadi (lise seviyesi) mektepleri geliyordu. Galatasaray Lisesi (Mekteb-i Sultani) rneinden sonra btesi padiah tarafndan karlanan sultanller Rumeli ve Anadolu'da
kurulmaya baland. zellikle II. Abdlhamid dnemindeki
brokratik bymenin gerektirdii kadrolar bu mekteplerin
saysn arttrd. Bu gelimeler sonucu 1900'de Dar'ulfunun-u
Osman1 (stanbul niversitesi) modern bir niversite olarak hp, hukuk, edebiyat faklteleriyle hizmete girdi. Tanzimat'la balayan eitim modernlemesi medreseyi skp atamadndan bir kltrel ikileme dodu. Medreseli ve mektepli
Osmanl ynetim ve kltrel hayatnda grtlak grtlaa boua
rak yaayan iki zmre haline geldiler. Eitimdeki ztlk bu kadarla bitmedi. Tanzimat Ferman ve zellikle Isiahat Ferman 'nn (1856) ilan ile imparatorluun gayrimslim tebas
kendi dil ve dinlerinde eitim yapan ilk, orta ve yksek dereceli
okullar kurmaya baladlar. Bilhassa Ermeni, Rum, Bulgar ve
Hristiyan Araplarn kurduu ilk ve orta dereceli okullar her
yerde yayld. Bunun dnda Katalik ve Protestan mezhebini
esaslarna
Eskikitaplarim.com
Karagz
412 -TANZiMAT DNEMi /YNETiMiN MODERNLEMESi
bu aznlklar arasmda yaymay amalayan Fransz, ngiliz,

Amerikan, Alman, Avusturya ve talyan okullar her yerde kuruldu. Pratikte bu okullar dini propagandadaki baardan ok,
temsil ettikleri lkelerin kltrn ve ticari nfuzunu yerleti
recek bir elit genlik yetitirdiler. Eitimdeki bu kargaa ancak
1925 de tevhid-i tedrisat kanununun k ve uygulanmas ile
kaldrlacaktr. Btn bunlarn dmda Tanzimat eitimi, ziraat
ve sanayinin gelitirilmesine ynelik mektepleri gereken say
ve kalitede kuramamtr. Zaten bu gibi teknik eitimin yaygn
lamasn gerektirecek bir tarmsal ve endstriyel gelimenin
gereklemediini biliyoruz.
Yarg rgtnde Deimeler

Tanzimat dneminde adliye rgtnde yaplan slahata gelince; bu hareketin ban ekenler ve kurulan meclisler esasmda bir yerde adliye rgtnn ta kendisini meydana getirmekte, yani yksek yarg mercii grevini grmekteydiler. (Meclis-i
Valfi-y Ahkan- Adiiye gibi). Ama Tanzimat hareketi er'i
malkernelerin grevini ve nfuzunu daraltmak yolunu semi
tir. Kodifikasyon faaliyeti yannda adiiye hayat ve hukuki
mevzuatn bir ok blmlerinde laikleme eilimi, Tanzimat
dneminin balca niteliidir. Adiiye rgtn modernletire
cek, ksmen laikletirecek bir nezaret II. Mahmud tarafndan
Nezaret-i Deav adyla kuruldu. Bunun bugnk anlamyla
bir bakanlk yani Adiiye Nezareti haline gelmesi 1870'tedir.
Tanzimat devri yneticileri hukuk alannda her snf ve mezhepten tebaaya hitap eden ortak bir kanun klliyat meydana
getirme konusunda birlemilerdir. zellikle ceza, idare ve ticaret alanndaki kanuniatrmalar bu amac yneliktir ve Tanzimat dnemi hukuk alannda laiklemenin balangc saylabi
lir. 1840'da Ceza Kanunu, 1850'de bir Ticaret Kanunu hazr
land. Bu kanunlar her din ve mezhepten tebaaya uyg~lanacak
biimde idi. 1879'da Tekilat- Mehakim Kanunu ile savclk,
noterlik gibi kurumlar adiiye rgt iinde yer ald. 1875'te nce stanbul'da, sonra her yerde Avukatlk kurumu da kabul
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
413
edildi? lk merci mahkemelerin kararlar her yerde Mslim

gayrimslim yeler ve hukuk tahsil eden yarglardan kurulu
temyiz divanlarnda gzden geiriliyordu. Nizarniye Mahkemeleri denen bu yar laik yarg kurulularnn yarglar hukuk
mektepleri mezunuydu. er-i yarglar dahi Medresetu'lKuzzat denen zel kadlk medreselerinde yetitirilmeye ba
land. 1872'de Mecelle-i Ahkam- Adiiye denen ve Avrupa
hukuk sistemi ile slam hukuku hkmlerini telife alan bir
eser sekiz kitap halinde tamamland. Bylece bugnk Medeni
Kanun'un konular ksmen er'i hukukun dnda dzenleniyordu. Belirtildii gibi ticarete, aileye ve araziye ait konular bu
klliyatm dnda braklmt.
Bununla beraber Tanzimat dneminde yarg rgtnde arzulanan birlik ve laik nitelik gerekletirilemedi. Husus! hukuka ilikin konularda gayrimslim cemaatlerin kendi cemaat
mahkemeleri faaliyete devam etti. Yarg alanlar daralmakla
beraber bu alanda Mslmanlar arasnda da er'i mahkemeler
varlklarn korudular. Ticaret mahkemeleri normal nizarniye
mahkemeleri dnda ve daha ok seimli yeler ve ticari temsilcilerden meydana geldiinden ayr kurululard. nihayet m
paratorluktaki yabanc tebaa (ou yabanc pasaport alan eski
Osmanl reayas idi) yabanc devlet konsolosluk mahkemelerinin yarg yetkisine tabi idi. "Her tr mahkemenin alma kurallar, alt rgtleri baka idi. Bu kadar ok mahkeme arasnda
byk yetki-grev ekimeleri de olmu, devletin adalet yaa
m danklk ve karklk iinde srp gitmitir." diyor, Prof.
C. ok ... 8
Bununla beraber Tanzimat dneminin hukuk reformu,
Cumhuriyet devrindeki hukuk devrimine yol aacak byk
deiiklik ve sarsntlarn balangcn tekil etmek bakmndan
nemlidir.
Tanzimat'tan sonra eyhlislamlk da (Bab- Meihat)
bir mstakil nezaret gibi rgtlendi ve eyhlislamlar kabineye adeta eriyye Nazr olarak girdiler. Bab- Meihat'te,
7
. ok- A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, s. 334.

Age, s. 335.
Eskikitaplarim.com
Karagz
414 -
medreseleri ders vekili, fetva ilerini fetva emini en yksek

memurlar olarak ynetiyorlard. Ayrca, Anadolu-Rumeli kazaskerleri ve miras taksim ilerinde en nemli grevli olarak
kassam- umumi vard. Vakflar da Evkaf- Hmayun Nezareti tarafndan ynetildL Tanzimat dnemi, btn kurumlarn grevlerinin gelitii, ihtisaslamann arth ve devlet rgtndeki ofisierin hkm1 ahsiyet kazand bir dnemdi. Bab-
Ali ve Sarayn hcrelerindeki ofisler mstakil nezaretler olarak
rgtleniyordu. Bu ihtisaslama ve brokratik byme
Abdlhamid dneminde de gelien bir hzla devam etti. Ancak
bu dnemde despotik bir mekanizma kurulmu, Bab- Ali etkisini kaybetmi, nemli iler Yldz Saraynda grlmeye ba
lanmhr. Adeta Bab- Ali'deki nazrlar dnda Sarayn mabeyninde de husus! bir nazrlar gurubu vard. Bu dnemde
nemli belgeler bile Bab- Ali arivlerinde deil, Yldz arivlerinde saklanyordu.
19. yzylda devlet rgtnde kayda deer bir merkeziyetilik ve g arhm grlr. Ancak bunu abartmamak gerekir.
Osmanl merkez rgt ada olan dnya devletlerine gre
henz modernlemenin ok balarndayd. Vergi toplama, askere alma ve cemaat ynetiminde eski adem-i merkeziyeti karakter bilinli bir tercihten dolay deil, fakat gszlkten dolay devam etti. Devletin merkezi rgtnde bile ne gelirleri ne
giderleri saptayp kontrol edecek kesin bir mali kurallar mekanizmas kurulabilmiti. Maliye Nazr adeta basit bir icra
memuruydu. Ekseriya nezaretler istedikleri gibi harcama yap
yordu. Bu harcama ne ngrlen bir bteye gre yaplyordu,
ne de hizmet ve mal alm satm Maliye Nezareti tarafndan
etkin bir biimde denetlenebiliyordu. 9 Gmrkler daresi kendi
gelirini toplayp memurunun maan dzenli verirken, baka
kurumlarda memur maalar dzenli bir biimde denemezdi.
Etkin bir adli denetim yoktu. Merkeziyeti bir eitim sistemi de
kurulamad. Btn bu sanclarn imparatorluk yklana kadar
devam edip, hastaln gen Cumhuriyete devredildiini belirtelim.
9
Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, ev. Ali Reat, Kanaat Kitabevi, stanbul

1328, s. 258.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
415
Tanzimat'tan Sonra Hukuk ve Ynetirnde

Laikleme Balangc:
19. yzyl dnyasnn artlar iinde merkeziyeti bir brokratik yapya ve bu tr bir ynetimin gerei olan standart, derlenmi bir hukuki mevzuata sahip olmas kanlmaz olan Osmanl mparatorluu; modernlemenin ilk admlarn zel hukuk alannda atmhr.
imparatorluk dnyann yeni ekonomik dzenine ayak uydurmak iin ilk elde Fransz Ticaret Kanunu'nu adapte etti
(Kanunname-i Ticaret - 1850 ). Yeni kanuna gre; faiz kabul
ediliyor, ticari davalarda haliyle din ve mezhep ayrm sz konusu olmuyordu. Gene modern anlamdaki irketler dahi slami
uygulamada bulunmayan hukuki kurumlardan (tzel kii) saylyordu. 1863'te de Ticaret-i Bahriye Kanunnamesi kabul
edildi. Bu sonuncuda10 da baka denizci uluslarn kanunlarn
dan yararlanld. stelik ticari davalara bakacak mahkemeler
de er'i hakimlerden deil; nizami hakimler ve tccarlardan
oluan karma kurallardan oluuyordu. Tanzimat ileri gelenlerinden Ali Paa Fransz Medeni Kanunu'nu kabul ettirmek
istedii halde, A. Cevdet Paa'nn bam ektii muhafazakar grup, 1868-1876 yllar arasnda 16 kitaptan meydana gelen
Mecelle-i Ahkiim- Adiiye adl eseri hazrladlar. Mecelle
esasta slam Hanefi fkhmn esasiarm benimsemekle birlikte,
fasllarn dzenlenii ve eserin kendi iindeki sistematii gz
nnde alndnda da, Bah hukukundan esinlendii grlyor. Nihayet ticaret, aile ve ahsa ait konularn bu eserle dzenlenemeyii, er'i grn modern dnya artlar karsnda aresizliini kabul ettiinin ak belirtisidir.
Yarg
usulnde nizami malkernelerin kurulup,

gnden gne er'i mahkemeler aleyhine
Tanzimat dnemiyle balar.
rnn
yarg
alanla-
genilemesi,
Nihayet 1879'da karldn belirttiimiz Tekilat-

Mehakim Kanunu ile savclk, 1875'te noterlik ve avukatlk
kurumunun kabul ve ceza mahkemelerindeki hakimierin sa10
C. ok,- A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, AHF, Ankara 1976, s. 329-30.
Eskikitaplarim.com
Karagz
416 -
ysnn arthrlmasyla slam hukukunun monist yarglama

usulnn ar bir darbe yedii grlyor. Zira davada vekruet
ve bireyin mahkeme nnde savunulmas ve ok yarg esaslar
slam'da yoktur. slam'da monist yarglama usUl esash. 11 Sonu olarak modern yarglamann istinaf ve temyiz gibi messeseleriyle mahkemeler bir hiyerariye tabi oluyor ve denetim geliyordu ki, kadnn tarafsz ve hukuki tek otorite olduu slami
sistemden olduka ayrlnmhr.
Kamu hukuku alannda, er'i mevzuat ve rgtlenmeden ilk

1840'da Ceza Kanunu'nun kabul ile olmutur. 14
Temmuz 1851' de yeniden dzenlenen bu kanun, snf ve mezhep ve din fark gzetmeksizin btn Osmanllar' a uygulanayrlma
mhr.12
Bylece ceza hkmleri ve yarglama usul laik denecek bir

esasa gre hazrlanmhr. Nihayet 1858' de toprakta zel mlkiyet, miras ve kadnla erkee eit miras ngren hkmler getiren Arazi Kanunnamesi, 1869 Vilayet Nizamnamesi, 1878
Vilayet Belediye Kanunu, kamusal alanda laikleme srecine
girildiini gsterir. Son iki nizarnname ve kanun greceimiz
zere tara ynetiminde idari kurullarn teekklnde, Mslim
ve gayrimslim ahalinin temsilinde eitlii amalyordu. Esasta
laik bir devlet dzeninde grlmeyecek bu eitlii salama
hassasiyeti, slam'n meveret kuraln temelden zedelemitir.
Yani ilk defadr ki gayrimslim ahalinin i dareye kahlmas bir
devlet dzeni haline getiriliyordu. (Fiiliyatta bu durum daha
eskiye gider). Nihayet 1876 Anayasas, o an hukukular
nn meveret usul diye aklamasna ramen, meveret kurumuyla alakas olmayan bir sisteme dayanr. Devlet dininin,
Din-i slam ve padiahn hilafetinin zellikle belirtilmesine
ramen, anayasa her dinden btn tebaann idareye kahlmas
n ve denetimini ngryordu. 18.76 Anayasas bir slam lkesinde ilk defadr ki laik devlet dzeninin temellerini atan belgedir.
E.Tyan, Historie de I'Organisation Jurdiciaire en pays d'Islam, deux. edit.
Leiden-Brill, 1960, s.212.
C. ok- A. Mumcu, age, s. 321-23.
11
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
417
Daha 1839 Tanzimat Ferman'yla laiklie doru ilk adm

lann atldn belirttik. Ferman kiliselerin toplad baz vergileri de kaldracak bir uygulamay ngryordu. Bu husus baa
rlamad ise de, fermana Bat hukukunun baz temel kurumlar
ilk defa slam Hukuku iine giriyor ve ikisinin birlikte yaama
lar durumu douyordu.
II. Merutiyet dneminde 1913'te karlan Kiliseler Kanunu ve 1915'te karlp ksa yetersiz bir uygulamadan sonra mtarekede kaldrlan Hukuk- Aile Kararnamesi Medeni Kanun' a yaklaan nemli admlardr. Nihayet Birinci Dnya Sava' nn getirdii zamretten dolay, medrese talebesinin askerlik muafiyetinin kaldrlmas ve daha nce cizyenin kaldrlp
(bedel-i asker! konmutu) gayrimslimlerin fiilen askere
alnmas gibi uygulamalar hem laisizme yaklanay salam,
hem de er'i ve laik uygulamann bir arada bulunmasndan ileri
gelen karkl arthrmhr.
Tanzimat'la balayan uygulama laiklie doru bir giditir
ama eliki ve karkln da bymesine neden olmutur. 19.
yzyln dnr ve yneticisi, reformlar yar slamc yar batc bir dilemma (ikirciklenme) iinde yrhnee ve dnrne
e abalamaktadr. Bu nitelii Osmanl tophimunun dnr
leri kadar btn slam toplumlarnn dnrlerinde de grmek mmkndrP
N. Kemal, Seyyid Ahmet Han, Cemaleddin Afgani
modernlemeyi kolaylahracak artlarn slam'n itihat kurumu iinde mmkn olduunu savunurlar. Her Mslman bir
itihat da bulunabilir. Eer bu itiraz ile karlanmaz ve tasvip

grrse slam' a uygun bir itihathr. Anayasal rejimi slami
icma ve meveret kurumuna, her yenilii slami itihada indirgeyerek aklayan bu grler ikircikli bir gelimeyi nleyememitir. Bu yeni ideoloji yeni dzenin eitim sisteminde
ortaya kmaktadr. Tanzimat balangcndan beri eitimde bir
ikilik balamtr. Merkeziyeti modern bir devlet, kendi ideolo13
Fazlur Rahman, Islam, A. Doubleday Anehor Book, New York 1968, s.

261-89. Burada 19. yzyl slam modernlemeci dnrlerin fikirleri
serimlenip, tartlmaktadr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ve ihtiyac olan kadrolar yetitirmek iin vatandin ve inan farkn pek dikkate almayan ve laik eitim
veren bir eitim sistemi kurmak zorundadr. Bu nedenle klasik
dnemde (Enderun hari) dini eitimin egemen olduu Osmanl mparatorluu'nda laik nitelie yakn modern eitim veren okullar, dini eitim kurumlarmn yamnda ve onlarn aleyhine yaylp, gelimeye baladlar. Osmanl mparatorluu; tebaaya adaletin iki eit mahkemede (er'i ve nizani) iki ayr sistemdeki kanunlarla datld, eitimin iki tr okulda verildii, brokraside iki snf memurun yan yana bulunduu (daha
dorusu birbiriyle alt), iki tr dnya grnn birbiriyle
ekitii bir sistem iinde mrn tamanlad. Bunun toplum
hayatnda yaratt sanclar son nesil Osmanl aydnlar ektiler.
jisini
alamak
dalarn
Parlamentarizmin Gelimesi
Tanzimat, ynetirnde yasallk ve gvencenin getirilmeye abir dnemdir. Tebaann can ve mal gvenliinin, ekonomik urasnn korunmas, gelitirilmesi bunun kanunlarla
salamp, kanunsuz uygulamalara son verilmesi reformcu grubun balca istei idi. Bu anaca ynelik bir rgtlenme, Tanzimat Ferman'nn ilan ile balad ki sonuta bu geliim parlanento kurumunun da gelenek olarak temelini oluturacakt.
Daha II. Mahmud devrinde gerekli kararname ve nizamnane
leri (tzk) hazrlanak, yarg kararlann temyiz etnek, idarenin craatnn yasalln denetlernek iin bir Meclis-i Vala-y
Alkam- Adiiye (Adli Kararlar Yksek Kurulu) tekil edilmiti (1838). Bunun yam banda idareyi istiar1 bir organ olarak dzenieyecek bir Dar- ura-y Bab- Ali kurulmutu.
lld
1854'te Meclis-i Vala-y Alkam- Adiiye'nin grevleri

fazlaca arttndan, idar1 karar ve yarglana yetkilerinin bir
ksm yeni tekil edilen Meclis-i Ali-yi Tanzimat'a devredildi. Fakat bu sonuncu ile birlikte evvelki iki organ Meclis-i
Ali-yi Umumi denen bir umumi kurul halinde toplanyor
lard. Bu umumi kurul bir bakanlar kurulundan ok, bir
reichsrat veya ar Rusyas'ndaki senato gibi anlalmaldr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
419
Dorudan doruya istiari yetki ile nemli kararlar alyor, denetimde bulunuyordu. Bu grevi hkmdar adna yrtyordu. Esasen bu gibi istiari meclisierin yasama ve denetim grevini hkmdar adna yrtmesi btn monarilerde grlr.
Osmanl Devleti'nde de bu meveret gelenei vard. Ancak
imdi idari modernleme dolaysyla bu organlarn says arl
yor, grevlerinde ihtisaslama ve gelime grlyordu. te bu
organlardr ki, ilerde kurulacak ilk parlamento iin bir gelenein domasn salam oldular. 14 1868'de Meclis-i Vala-y
Ahkam.,- Adiiye kaldrlarak, idari yarg, denetim ve nizarnnarnelerin incelenmesi ise ura-y Devlet'e (Dantay),
yksek yarg grev ve yetkisi de yeni kurulan Divan- Ahkarn- Adiiye'ye brakld.
ura-y
Devlet kendi iinde be daireye
ayrlrnh:
a. Mlkiye ve harbiye, b. Maliye ve evkaf, c. Kanun, d. Nafa,

e. Ticaret, ziraat ve maarif daireleri... Devlet uras'nn grev
ve yetkileri unlard:
Her eit kanun ve tzk tasarlarn inceleyip, hazrla
...J
mak,
...J dari ve adli mahkemeler arasnda kan anlamazlklarda
grevli mercii saptamak,
...J Her trl idari iler hakknda, kendisine verilmi olan yetkiler dahilinde karar vermek,
...J Nasl davranacaklar kendisine padiah emri ya da devlet
kanunlanyla bildirilmi olan memurlan yarglamak,
...J
Padiah ve nazrlarn sorduklar btn meseleler hakknda
gr
bildirmek.
ura-y
mutur
14
Devlet Nazr ayn zamanda kabineye dahil olve ilk nazr (reis) Midhat Paa idi. Divan- Ah-
Merkezi kurullarn parlamenter bir geliim saladn, Prof. T. Z.

Tunaya 1869' da merkezi yneticiler ve vilayetlerden gelen temsilcilerden kurulu Byk ura-y Devlet'in varlk ve grevine iaret ederek ileri srmektedir. Bkz: Tark Zafer Tunaya, Siyasal Messeseler ve
Anayasa Hukuku, HF Yay. stanbul1975, s. 325.
Eskikitaplarim.com
Karagz
420 -
karn- Adiiye de iki blmden oluuyordu. Mahkeme-i

Temyiz ve Mahkeme-i stinaf. Bu organlar en st derecede
yarg kurulular olup, kazalardaki devai meclisleri, livalardaki temyiz-i hukuk meclisleri ve vilayetlerdeki temyiz
divanlarnn kararlarn incelerlerdi. Grlyor ki, yasama ve
yarg organlar arasnda balangta bir grev birlii varken,
zamanla bir grevsel ayrm balamhr.
Yasama grevinin merkezde bu gibi istiari kurullarda yerine getirilmesi ve vilayet idaresinde de malaHi temsilcilerin
benzer istiari: organlara, ticaret mahkemeleri ve temyiz divanIanna ye olarak girmesi; 1877' de toplanan ilk Osmanl parlamentosunun alma ve mzakere geleneine bir hazrlk oldu.
lk Osmanl anayasasn ve parlamentosunu sadece d basklar
nedeniyle ortaya kan bir kurum olarak grmemek gerek. Bu
parlamentonun kkeni Osmanl geleneinde ve modernleme
sinde aranmaldr.
19 Mart 1877'de Osmanl bakentinde, lkenin drt yann
dan gelen rengarenk bir heyet toplanyordu. Arabistan vilayetlerinden gelen eitli din ve mezhepteki temsilcilerin yannda,
Anadolu ve Rumeli'nden gelen Trk ve Rum, Bulgar ve Arnavut temsilcileri, ilk Osmanl parlamentosunu oluturuyordu.
Merutiyet rejimi ierde olduu kadar darda da aknlk ve
sorular yaratmh. Nasl oluyordu da aydnlanma devrinden
beri Avrupa siyasal dnnde despotik ynetirnin modeli saylan bir toplum, anayasal rejime geiyordu? Bu soru bir yana,
bu parlamentonun kompozisyonuna gz athmzda, Tuna
monarisinin parlamentosunda ve 1905' den sonraki arlk
Rusya dumalarnda bile grlmeyen ilgin bir zellik daha
vard. O da imparatorluun hakim unsuru olan Mslmanlarn
yannda gayrimslim unsurlarn da hayli yksek bir oranda
temsil edilmesiydi. Bu durum ilginti. nk AvusturyaMacaristan monarisinde; ek, Hrvat, Sloven, Slovak, Polonez,
Ruten gibi unsurlarn temsili, oran bakrnndan hakszlk derecesinde dkt. Macar milletvekilleri ise ifte monarinin kurulmasna kadar ayn hakszla maruzdular. Rusya'da ise
1905'ten sonra kurulan du m ada Rus olmayan milletierin dk
oranda temsili zel bir stat ile salanmh.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
421
lk Osmanl parlamentosunun bu konudaki istisnai durununun
nedenlerini aklamak, sadece bir takm d siyasal basbelirtillekle mmkn deildir. Nedenleri, Osmanl imparatorluk geleneinde de aramak gerekiyor. Osmanl imparatorluu bir Akdeniz inparatorluudur. Ona tarihin nc ve
Son Roma imparatorluu demek pek yanl olmaz. Roma
mparatorluu eski dnyann ok budunlu (kavim) geleneksel
imparatorluklar iin kullanlacak bir deyindir. Bu imparatorluklarda devlet ve toplum hayatnda kabul edilmek ve ynetime katlmak etnik kkenden ok, devletin ideolojisini benin
sernek ve onun artlarna uyum salamakla mmkndr. Bu
Bizans ve Osnanllar' da olduu gibi, resnl dinin veya eski
Roma'daki gibi inparatorun kiiliini tanrsallatran kltn
yesi olmaktr. Bu uyum, Bizans'ta Ortodoks kilisesine nensu
biyet ve onun ba olan nparatora sad akat, Osnanllar' da ise
Din-i slam' a mensup olmak ve hkndara sadakat diye belirlenebilir. Bu stat etrafnda toplanan herkes, ister Dastan ve
Grcistan'n uzak kelerinden, isterse Bosna ve Mora'dan gelsin, kii olarak yneticilie aday ve grup olarak da millet-i
hakime'ye nensuptur.
klar
Geri 19. yzylda bu geleneksel kahbn krlnaa balad,

bir yerde uluslama srecinin ve ulusalclk akmnn balad
grlyor. Bununla beraber eski dzen el' an devam ediyordu.
Dier yandan d devletlerin gayrinslin cemaatler lehine zaman zaman yaptklar mdahaleler, mparatorluun klasik dnemdeki kozmopolit brokrasisinin daha renkli bir grnm
ve yapya ulanasyla neticelendi. 19. yzylda ne Avusturya
ne de Rusya'da hakim ulusun (yani birincisinde Alnanca konuan Katolik Avusturyalnn ikincisinde ise Ortodoks Rus'un)
dnda herhangi bir dini etnik gruptan sefir, nazr, devlet adan grlenezdi. 19. yzyln Osmanl mparatorluu'nda ise
Hristiyan nazrlar, sefirler, valiler ve hatta milletleraras konferans ve bar antlanalarna gnderilen gayrinslim murahhaslara rastlanyor. lk parlamentonun yapsnda da bu
kozmopolitizme rastlamak o nedenle istisnai bir durum deil
dir. lk mecliste dokuzu ayan azas ve otuz yedisi mebusan
azas olmak zere, toplam krkalt gayrimslin mebus vard.
Bu ilgin grnm sadece byk devletlerin hasklarna deil,
Eskikitaplarim.com
Karagz
422 -
TANZiMAT DNEMI/ YNETiMiN MODERNLEMESi
brokrasinin geleneksel kozmopolit

aklamak gerekiyor.
yapsna
da dayanarak
Klasik devirden beri Osmanl eyalet idaresinde yerel guruplann temsili gelenei, merkezi hkmet adna yrtmeyi elde
bulunduran valilerin sk sk bavurup, yararland bir usuld.
Vergi tahsili, zaruri ilerin yaphrlmas, reayann temsilcilerinden meydana gelen kurullarn yardm ile salanrd. Meveret
kuralna dayanan bu temsil grevi, ruhani reisler, Hristiyan
reaya adna kocabalar ve memleket erafnn temsilcileri
(ayanlar) tarafndan yerine getiriliyordu. Vergi tevzi ve tahsili,
sefer annda gereken ilerin yerine getirilmesi gibi konularda
yneticilere yardm gayesini tayan meveret usul bugne
kadar literatrde, sosyal fonksiyonlar gz nne alnmadan
slami bir kurum olarak nitelendirilmitir. Oysa bu geleneksel
devletin gszln telafi etmek iin, vergi toplamaktan,
kamu hizmetlerinin grlmesine kadar her alanda blge ileri
gelenlerinin yardmna bavurmas demektir. (Ayn sistem, ilk
ve ortaalarda Avrupa'da da grlr. Almanya'da rat, Rusya'da vee denen bu kurullar balangta bir devamhlk ve
hkmi ahsiyet sahibi deilken, zamanla ehirlerin glenmesi
ve sosyal yapdaki deimelerle ilave haklar elde etmi ve devamllk kazanmlardr). Trkiye'de bu tr kurumlarn devamllk kazannas ve hkmi ahsiyete sahip olmalar, Tanzimat'tan sonra eyalet idaresinde yaplan reformlarla mmkn
olmutur. Resmen Avrupa'dan be asr sonra gerekleen bu
sre, daha nce, de facto olarak Balkanlar'da, baz Akdeniz
adalarnda ksmen gereklemekte idi. rnein, Kbrs Adas'nda, Hristiyan reayann temsilcilerinden kurulan ve
demogerentos denen bu heyet, zamanla ada ahalisinin rgtlenmesinde ve bamsz hareket etmesinde nemli bir etmen
olmutu.
Esasen lkenin her yerinde bu tr kurallar ve onlarn nde

gelen temsilcileri, 18. yzyl sonlarndan itibaren, merkezin
gszlnden istifade ile yrtme erkini ele geirip, devaml
bir meveret gelenei kurabilmilerdir. Balkanlar' da bu kurullar, zellikle 19. yzylda Mazzini 'nin fikirlerinden esinlene-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
423
rek rgtlenen ve alan, diaspora revolutionnereler haline

geldiler ve Balkan bamszlnda nemli rol oynadlar.
Tarihsel ve toplumsal temelini de gz nne aldmzda
parlamentosunun snfsal bir nitelikten ok etnik bir
renklilie sahip olmas, ada parlamentolara gre onun belirgin ve ayrt edici zelliidir. Bununla beraber bu durum nemli
bir etnik almaya ve ulusal talepler ileri srlmesine neden
olmamhr. Parlamento, d rgtler ve kitle hareketleriyle organik balar iinde deildi. (Zaten bunlar ya yoktu ya da pek
clzd). Tarhmalar ve eletiriler zaman zaman clz kalyordu.
Mebuslar lkesel sorunlardan ok yerel sorun ve istekleri yanshyordu. Geri bu durum, zellikle kalabalk nfuslu ve d
ticarete alan viL3.yetlerin aydn nitelikteki mebuslar tarafn
dan lkenin gerekleri kavrandka deimeye yz tutmu, sorunlar lkesel dzeyde ele alnnaa balanmhr. Zaten ilk
meruti mecliste Mslim ve gayrimslim mebuslar arasnda
burjuva gleri veya eilimleri temsil edenler de grlyor.
Ama gene de Osmanl parlamentosu rgtl snfsal karlar ve
etnik dzeydeki isteklerin gereklemesi iin verilen mcadele
asndan, o an ok budunlu imparatorluklarnda grlen
atmosfere sahip deildi.
Osmanl
lk Osmanl parlamentosunun etnik grnmnde hkmedilen millet temsilcilerinin orannn, Avusturya Parlamentosu
ve arlk Rusya dumasna gre daha yksek olmasna karlk
etnik atmalar henz ayn belirginlikte deildi. Milliyetilik
19. yzyl bandan beri Osmanl mparatorluu'nun gayrimslim ve gayri Trk vilayetlerine sznaa balamhr. Buna kar
lk Tanzimatlar'n reform giriimlerinin odak noktas Osmanll, yani imparatorluun geleneksel kozmopolit yapsn ve
ideolojisini restore etmekti. Btn bunlara ramen, brokrasideki modernleme, eitimde ve kltrel alandaki modernleme
ile paralel gittiinden Trk milliyetiliinin douu da kanl
maz olarak hazrlanmt.
lk Meclis-i Mebusan' da ulusalc eilim ve atmalar be-
halindeki ulusalc duygu ve

zaman zaman ortaya kt grlecektir. Belirtildii
gibi mebuslar daha ok geldikleri blgelerin sorunlar ile
lirgin
olmamasna ramen, dou
eilimlerin
Eskikitaplarim.com
Karagz
424 -
TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESI
megUldler. Eletiriler
vilayetlerdeki ehliyetsiz valiler, hrsz

defterdarlar zerinde younlamaktadr. Ancak Rumeli vilayetlerinden gelen bir iki gayrimslim mebus, zellikle vilayet
meclislerinde Mslim ve gayrimslimlerin eit oranda temsili
ilkesini eletirerek nfus esasna gre temsil ilkesinin gelitiril
mesini istiyordu. 15 Bu gibi ekingen taleplerin yannda Arabistan vilayetlerinin baz mebuslar tamamen pratik nedenlerle,
mebus olacaklarn Trke bilmesi arhnn kaldrlmasn istemiti. A. Vefik Paa, riyaset makamnda kltrel milliyetiliin ilk rnei saylan u k yaprnhr: "Gelecek seime kadar daha drt yl var, akllar varsa bu zaman iinde
Trke renirler" 16 Gayrimslim mebuslarn arasnda hakim
millete kar bir birlik yoktu. Rumeli'nin sz geen Hristiyan
mebuslarnn yukarda bahsettiimiz taleplerine kar, Anadolu'nun Mslim mebuslar ile birlikte Mezopotamya vilayetlerinin Hristiyan mebuslar da kar krnlard.
Btn bunlara ramen ilk Meclis-i Mebusan', aznlk
milletierin gerek talep ve eilimlerinin temsil edilebilecei bir
mahal olarak grmek pek yanlhr. Esasen buraya gelen tabi
millet temsilcileri, hkmetin itimadn kazanm kimselerdi.
Bu kimseler genel bir oyla deil, geldikleri vilayetin valisinin
seimiyle adeta tayin edilerek bu greve gelmilerdiP
lk anayasamzn ilanndan sonra ne bir ntihab Kanunu
karlabilmi,
ne de seimler iin gerekli hazrlk yaplabilmiti.

Bu durumda liva ve vilayet idare meclisierindeki seimli yeler
arasndan mebus semek uygun grlmtr. Esasta bu yelerin (Liva ve Vilayet dare Meclisi yesi) bir seilmi ye
15
zellikle Selanik mebuslarfMihalaki ve Vasilaki Efendilerle, Yanya mebusu Argiri Kantarc Efendi bu talepleri ileri srerken, Anadolu ve Rumeli'nin Mslman mebuslar ile Mezopotamya ve Anadolu'nun Hris
tiyan mebuslar taleplere kar kmh. Bkz: Meclis-i Mebus'an Zabt Ceridesi, H. Tark Us, 7 Nisan 1877 oturumu, s. 84-5.
16 Meclis-i Mebus'an Zabt Ceridesi, s. 313; ayrca . Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, s. 191.
17 Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, s. 345-55.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
425
olmaktan ok, vali ve mutasarrflar tarafndan adeta tayin edilen kimseler olduu, hem ilgili nizamnameden hem de uygulamadan biliniyor. imdi ise valiler bunlarn arasnda en ok
merebine uygun ve gvenilir kimselere mebusluk sfatn adeta tevcih ediyordu.
Bununla beraber u noktay nemle belirtmek gerekir: Osmanl Meclis-i Mebusan'ndaki gayrimslim mebus kalabalnn nedeni salt d basklar olmad gibi, valilerin toleransl
seiminden ibaret de deildi. Tanzimat'tan beri imparatorluk
bir laikleme ve geleneksel kozmopolitizmin kurumsallamas
sreci iine girmiti. 1840'lardan beri vilayetlerde, liva ve kazalarda tekil edilen dare meclislerinde, belediye meclislerinde,
ziraat komisyonu, menafi-i umumiye sand gibi kurullarda
gayrimslim yelerin de bulunmasna dikkat ediliyordu. Bu
meclisler bir beynelmilel ura, hatta kimisi tarihte ei grlmemi ruhban uralar halinde toplanyorlard. Ticari davalar er'i
hakimierin nnde deil, Mslim ve gayrimslim yelerden
kurulan karma mahkemelerde grlyordu. Gene ilk derece
mahkemesi olan er'i mahkeme ve gayrimslimlerin ruhani
mahkeme kararlar ayn biimde karma olarak kurulan Temyiz
Divan'na getiriliyordu. Ceza davalar er'i veya ruhani mahkemelerde deil, nizami mahkemelerde grlyordu. Bu imparatorluk bir Mundi Ottomanorum idi. lk parlamentosunun
da bylesine bir kozmopolit kurumlar silsilesi iinden kan ve
o nitelikleri tayan bir organ olmas doald. Nitekim ilk Osmanl parlamentosu bu kozmopolit birliin, gerekte pek de
var olmayan (daha dorusu yok olmaa balayan) zlenir bir
rneini vermiti. Etnik atma nedeni olacak konulardan mzakereler esnasnda zellikle kanilyordu. Meclis; Rusya ile
sava baladnda, Osmanl vatanseverliinin rnei saylan
nutuklara sahne olmutur. Bu nutuklarn bazlar samirniyetten

uzak olsa bile, hi bir yenin eitli milliyeti dernek ve hareketlerle organik ba olduu bugne kadar aka ve kesinlikle
ortaya konamamtr. Bunun tersine sadakat rnekleri oktur.
Geri Osmanl parlamentosu Osmanllar dnyasnn ykl
gsteren baz rneklere de sahne olmutu. Buna ramen
Eskikitaplarim.com
Karagz
uyanan Balkan milliyetiliini burada grmek mmkn deil

dir. Hele byle bir vehme dayanarak II. Abdlhamid'in meclisi
datmas, bu ortam iinde anlalacak bir olay deildi. Parlamentonun milliyetilii krklemesi gibi bir durum, ancak
1866'dan sonraki Avusturya-Macaristan mparatorluu iin sz
konusudur. IL Abdlhamid'in meclisi datma gerekesini
Osmanl Meclis-i Mebusan'nn iindeki durumdan deil,
Avusturya-Macaristan parlamentarizmine bakarak ortaya koyduu dnlebilir. nk ilk Osmanl Meclis-i Mebusan
aznlklarn en geni ekilde temsil edildii, fakat milliyetilik
sorununun da en az grld bir parlamento idi.
Anayasal rejimin mr uzun olmad. 1876 Anayasas Belika
esas olmak zere bir Avrupa anayasalar karmas
olarak hazrlanmh. Sultana srgn yetkisi veren 113. maddenin ilk kurban bu anayasay hazrlayanlardan biri, yani
Midhat Paa oldu. Parlamento mebusandan ve tayinle gelen
ayandan (senato gibi) meydana geliyordu. Anayasa sultana aslnda olaanst yetki ve iktidar veriyordu. Bundan baka hukuken kabine messesesi mevcut deildi. Nazrlar parlamentoya kar deil, tek tek sultana kar sorumluydular. Bununla beraber parlamento, nazriar tenkit grevini ilk acemilikten sonra
yerine getirdi. Bu ilk parlamento d politika konularnda da
gayet serbeste eletirilerde bulundu ki, 1960'lara kadar Trkiye tarihinde hi bir parlamento buna cesaret edememitir.
Meclis-i Mebusan vilayet ve belediye kanunlarn bilgece
mzakere edip kard ve bylece ksa mr baar ile bitti.
Anayasas
II. Abdlhamid 1878'de Mebusan Meclisi'ni datt

zaman Ayan Meclisi datlnadan kald. Ama toplanmad.
Anayasa fiilen uygulanmyordu ama ilga edilmedi, bu anayasa
1908 devriminden sonra deiikliklerle kullanlacakhr. Bylece
19. yzyl Osmanl mparatorluu mutlak bir monari olarak
deil, skynetim allnda yaayan bir anayasal monari olarak
kapatyordu.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
427
C. Tara Ynetiminde Merkeziyetilik

Tanzimat hareketiyle merkeziyetilii modern anlamda arthracak bir takm giriimler grlmekte, yeni kurumlar ortaya
kmaktadr, demitik. Aslnda Tanzimat brokratlar lkemizde yerel zerklik ve mahalli demokrasiyi yerletirmek gibi
bir niyete sahip deildiler. Onlar, reformla bir demokrasi denemesi
yapmak deil,
Metternich-Schwarzenberg
Avusturyas veya II. Aleksandr Rusyas'nda olduu gibi,
eyalet idaresinin slah, gelirlerin artmas ve tutarl bir idarenin
yerlemesini salamak istiyorlard. stelik bu tr bir rgtlenme ile merkezi hkmet taradaki egemen guruplar zerinde
otoriter bir kontrol de kurabilecekti. Bu nedenle Tanzimat gurubun yeleri, Reit, Cevdet, Ali ve Fuad Paalarla, Me
rutiyet kahraman Midhat Paa arasndaki fark da grmek
gerekir. Tanzimat devlet adam iin gerekli ey hrriyet deil,
kazan, mal ve hayat gvenliidir. devlet hayahnda aslolan unsur; geni gruplarn siyasal kahlmas deil, sadk olan ve ok
kazanp ok vergi veren bir tebaadr. Despotizmden bu lde,
zaruri olarak ve kanuni-otoriter bir idare yaranna vazgeilmektedir. zet olarak Tanzimatlar mahalli halk1 idareye kahlmasn, eyalet idaresinin slah iin istemekteydiler. Bu nitelikleriyle daha ok, modernleme srecindeki devletlerin politikasna benzer bir yol izlemilerdir.
Vilayet rgtnde Deimeler

lkenin ulam a ve d ticaret kanallan deiti
retim ve kontrol merkezleri de deimektedir. Bu nedenlerle yeni doan merkezlerin zorlamasyla, imparatorluun
eyalet taksimat da bu yzylda devaml olarak yeniden dzenlenmektedir. rnein klasik Osmanl anda Aydn Vilayeti'nin toplayc ve dahc fonksiyonlara sahip kontrol merkezi
Aydn ehri iken, yollarn ve retim kontrol merkezinin zmir'e
19.
asrcia
inden,
Eskikitaplarim.com
Karagz
428 - TANZiMAT DNEMi 1YNETiMiN MODERNLEMESi
kaymasyla, bu ehir eyalet merkezi oldu. 18 Gene 1860'larda

Tuna blgesi, vilayet olarak yeniden dzenlenmitir. Basra'nn
sk sk deien idar'i durumu byle bir ihtiyatan ileri gelmekteydi. Bir ara Mara mstakil eyalet olmu, fakat Halep merkezinin pey ki olmaktan kurtulamad iin, gene Halep' e ba
lanmhr. 19. yzylda modern tarma almaya balayan ve dier merkezler ile dolaysz retim ilikilerine giren ukurova,
bir iktisadi kontrol merkezi haline geldi. Blgenin Adana ehri,
H alep' e nazaran gittike glenen bir faaliyet merkezi olduundan, ayr bir idari birim olarak tekilatlandrld. 13 Safer
1275 (22 Eyll 1858) tarihli bir talimatname ile lkenin idari
taksimat zerindeki herhangi bir deiiklik ve dzenleme padiah fermanna balanmhr. 19 Ancak deien retim yaps
ve blgesel organizasyon ile yerleme merkezleri arasndaki
hiyerari, idari taksimaln imparatorluun son yllarna kadar
mtemadiyen deitirilmesini gerektirecektir. Bu nedenle Tanzimat'tan sonra vilayetlerin idari tekilat kadar mekansal organizasyonunda da deiiklikler grld. Bu deiikliklerin
hepsi merkeziyeti bir idarenin yerletirilmesi gayesiyle yapl
mhr. O yzden merkezi hkmetin, eitli kurullar ve belediyelerde merkeziyeti bir politika izlemesi doal bir sonu idi.
Gerekte, merkeziyeti bir idarenin uygulanmas iin gereken
baz artlar da yerlemekteydi. mparatorluun yol sorunu en
nemlisiydi. Bu dnem iinde darecilerin, zellikle valilerin
karayolu ebekesinin gelitirilmesi zerinde srarla durduklar
grlecektir. Yabanc kurupanyalarn demeye balad demiryollarndan evvet Tanzimatlar posta ebekesini slah etmeye balamt. 1865 yl ortalarnda, zmir-Manisa-Edremit
anakkale-stanbul telgraf hath tamamland. 20 Telgraf ebekesi
Mbeccel B. Kray, rgt/eerneyen Kent (zmir), Sosyoloji Bilimi Dernei

Yay. Ankara 1972, s. 9-10.
19 Bu talimatname iin bkz. Dstur, I. Tertip, I, s. 559 2. tab' "Vliit- izam
ve mutasarrfin-i kirarn ile kaimmakamlarn ve mdirierin vezaifini a
mil talimatdr" 13 Safer 1275 (22 eyll 1858) tarihli md. 4, "Bir dairenin
kasr ve tevSi mutlaka emr ferman- hazret-i Padiahiye men'utdur"
demektedir.
20 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Sene 1282 (1865) s.7.
18
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
429
imparatorlukta hzla tesis edildi ve merkeziyeti idarenin vazgeilmez teknik vastalarndan birini tekil etti. Tanzimat dnemi iinde, yabanc vapur kumpanyalarrn yan banda
Trk vapur kumpanyalan da kurulup faaliyete girdiler. Osmanl devlet adamlar bu konuda nemli giriimleri baarabil
diler. Ancak karayolu, demiryolu ve deniz yolu alarnn birbirini rasyonel bir ekilde tamamlayamad aktr. Bu nedenle
lkenin btn merkezleri arasnda, ucuz ve kolay bir ulam
sistemi kurulamamtr. 21
Osmanl
vilayet ynetiminin yeniden dzenlenmesinde bir

rnek, ama olumsuz bir rnek tekil eden 1861' de tespit edilen
Cebel-i Lbnan'n stats olmutur. 1845'den beri Drzller ve
Maruniler arasnda sregelen atmalar Lbnan olaylarn
uluslararas bir sorun haline getirdi. Bab- Ali ise ngiltere ve
Fransa'nn silahl mdahalesi zerine blgedeki hkmranl
n korumak iin 1861'de Beyrut blgesini hari tutarak Cebel-i
Lbnan iin zel bir stat hazrlad. Bu stat etnik-dini gruplarn eit olarak idareye katlmas esasn gzeterek hazrlan
mt. Buna gre; Cebel-i Lbnan Mutasarrfl, Hristi
yan bir mutasarrf bakanlnda (ilk mutasarrf Ermeni asl
l David Paa' dr) karma yeli bir idare meclisi tarafndan ynetilecekti. Mahkemeler ve dier kurullarda da bu karma temsil esasna dikkat ediliyordu. Bugnk Lbnan Anayasas'nn
da esasn oluturan bu sistemin, Avrupallar btn Osmanl
Rumelisi ve Mezopotamya viHiyetlerinde de uygulanmasn isteyince Bab- Ali telaa kapld. 9 Haziran 1861 Lbnan statsnn yaygnlamas, imparatorluu bir yamal boha haline
getirebilirdi. Bu nedenle Metternich zihniyetindeki bir ynetim ve hukuk dehas olanA. Cevdet Paa, Fuad Paa ve
liberal fikirli Midhat Paa yeni vilayet ynetiminin statsn
hazrladlar. Ancak bu stat genelletirilmeden nce baz vilayetlerde uygulamaya kondu. Ksmi uygulamada Tanzimat devlet adamlarnn kaide-i tedric prensibi balca sebepti. Bu
yzden 7 Kasm 1864 Vilayet Nizamnamesi nce Tuna Vila21
Ulam ann
19.yy.'daki
eliik
dzeninin nedeni ve
ileyii
iin bkz.
lhan Tekeli, Blge Planlama zerine (Anadolu'da Mekiin Organizasyonunun

Evrimi), T MF~ stanbul1972, s. 108-9.
Eskikitaplarim.com
Karagz
430 -
TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESI
yetinde (bugnk Bulgaristan ve ilk vali de Midhat Paa oldu). Halep, Edirne, Trablusgarb ve Bosna'da uygulanp cesaret
verici sonular alnd. Merkeziyeti eilim nizamnamede aka
gze arpyordu. Model olarak Fransz departemente sistemi
benimsenmiti, ama ondan bile daha merkeziyeti bir eilim
gze arpmaktayd. 1864'den itibaren Osmanl Avrupas'nda 10
vilayet (44 sancak), Osmanl Asyas'nda 16 vilayet (74 sancak)
Osmanl Afrikas'nda ise 1 viHiyet (5 sancak) da uygulanan bu
sistemin, 22 Ocak 1871' de yeniden formle edildiini ve dare
i Umumiye-i Viliiyet Nizamnamesi adyla hazrlanp ilan
edildiini gryoruz. Ancak Cebel-i Lbnan zel statsnden,
Msr, Bosna ve Girit zerk durumlarna, Hicaz ve Yemen uzaklklar ve airet dzenine dayanmalarndan, stanbul ise ba
kent oluundan dolay bu nizamnamenin dnda brakldlar.
Btn bunlara ramen, merkeziyeti idareye ynelik reformcu uygulamalarn tepkisiz kalmadn belirtmek gerekir.
Uzun sre devam eden bu tepkiler, baz blgelerde tutucu nitelikli ayaklanmalara kadar vard. Anadolu ktasnn baz yerlerinde de yeni idari yapya kar mahalli eraf trl tepkiler gsterdiler. rnein, 1867 ylnda kaza merkezi haline getirilmek
istenen Amasra'da, eski ayan ve aalar, bu teebbs Bolu'ya
kadar gidip nlediler. Gene ayn zmre denen telgraf direklerini sktrmler, yol yapmn engellemiler ve ube binas
nn yapmn durdurmulard. 22 Bu tr direniler herhalde az
deildi. Mahalll otoritelerini kaybetmekten korkan tara eraf
ilk anda direnie gemiti. Ancak yeni idari tekilatianma tamamlandktan sonra, bu sefer de idare meclislerine, belediyelere ve mahkemelere ye olarak girip nfuzlarn srdrme imkann elde etmekte gecikmediler.
Btn vilayet taksimat ve rgt kadar, ordularn tekilat
ve dalm da deitirildi. Osmanl tarasnda bu deiiklikler
tepkisiz kalmad. Osmanl adliyesi ve kanunlar da revizyona
tabi tutuldu. Ancak bu konuda A. Cevdet Paa'nn ban
ektii lml grup, artlarn gerei stnlk kazand ve Osmanl adliyesi ve hukuki mevzuat bir ikilik ve irkin bir
22
Necdet Sakaolu, Amasra, Latin Matbaas, stanbul1966, s.178.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
431
eklektisizm iinde bocalamaya devam etti. Kadlarn mlki ve

beledi yetkileri esasen azalhlmt. Bu dnemden sonra hukuk
adam kiilikleri de gitgide sarslmaya devam edecektir. imparatorluk brokratik yaps bakmndan nemli, fakat halen dertlere deva olamayacak deiiklikleri yayordu. Merkezi idare
bu deiikliin sknhlarn ekerken; tara rgt de mali glkler, personel yetersizlii gibi nedenlerle bir hercmer iindeydi. Vilayet tekilalnn banda vali yer alyordu. Tanzimat'tan sonra valilerin askeri yetkileri alnm, bu grev mpa
ratorluun Anadolu, Rumeli ve Arabistan ktasna yaylan alh
tane ordunun mirlerine braklmhr.
Valinin yannda, maarif mdr, nafia mdr, umur-u hariciye mdr zaptiye kumandam, baytar, sertabip, defterdar
gibi memurlar bulunmaktadr. Ayrca ahaliden Mslim ve gayrimslim ikier ye seilerek yukarda saylan memurlada birlikte bir Vilayet dari Meclisi meydana getirilmitir. Bu
meclise her cemaatin ruhani liderleri de katlmaktadr. Bundan
baka livalardan gelen temsilciletle birlikte ylda bir vilayet
umumi meclisi toplamrd. Bu meclis bugn de l Genel Meclisi olarak devam etmektedir. Bu kurullar istiari niteliktedir.
Pratikte seimli yeler adeta tayinle bu greve gelmitir. Vilayet idare meclislerinde valinin nfuzu hissedilmitir. Baz grevler iin, maarif ve nafia meclisleri, Menafi-i Umumiye
Sand gibi kurullar da kurulmutu. 1877'ye kadar meclis-i
belediler de, bu tr dorudan valiye bal istiari kurullardand.
Esasen bu tr kurullar ekseriya, vilayetin nfuzlu erafnn

veya gayrimslim burjuvazinin yuvaland yerlerdi. Ancak
Osmanl yneticisi de yeterince ekonomik ve siyasal gc elde
edemeyen bu gruplar zaman zaman etkisi alhna almhr. Bylece bir tr uyum iinde bu kurullar tara ynetiminde kayda
deer bir i grmekten ok, mahalli nfuz sahiplerinin halk
adna i takipilii yklendii veya vergi tarh ve tahsilinde
kendi karlarn gzetip, yolsuzluklara neden olduklar kurullar haline geldiler.
Vilayetin alt birimleri liva, kaza, nahiye ve kylerdi. Livalar
ynetilirdi. Mutasarrfn yannda gene
mutassarrf tarafndan
Eskikitaplarim.com
Karagz
432 -
maarif, nafia, tahrirat ve mali ilerle grevli memurlar ve benzer ekilde kurulan bir liva idare meclisi bulunurdu. Kazalar
kaymakam tarafndan ynetiliyor ve burada da bir kaza idare
meclisi bulunuyordu. Bir alt yerleme birimi olan nahiyenin
yeni stats ise 1871 Nizamnamesi ile tespit edilmiti. 1871
Nizamnamesi nahiyede tamamen mahalli bir ynetimi ngrr. Mdr mahallin ahalisinden olup, 25 yan gemi, okuryazar ve tebaa-i Osmaniyye'den biri olacakh. Bu memur vali
tarafndaninhave Dahiliye Nezareti'nce memuriyeti tasdik
edilecek, maliyeye, asayie ilikin konularda hkmetin vekili
olacakh. Nahiyenin ky birimi stnde hibir denetim ve mdahale yetkisi yoktu. N ahiye meclisleri mahallin ahalisinden
seimle kurulacakh. Ylda drt kere vilayetin izin ve emriyle
toplanp, mahallin bayndrlk ve eitimle ilgili ilerinde karar
vereceklerdi. Ancak kararlarn da vilayete tasdiki gerei, mevcut zerkliin pek kstl olduunu gsterir.
Gerekte nahiye stats Osmanl mparatorluu'nda yaybir uygulama deildi. Esasen byle bir ynetim
birimi, merkezi hkmete de pek arzu edilmemitir. Evvela
tarm teknolojisinin ve kydeki i blmnn gelinedii bir
tarmsal yapda bu tr merkezler doamazd. Bundan baka
zerk stats dolaysyla nahiye, zellikle, Balkanlar' da oluan
ulusalc hareket ve fikirlerin krsal alana kadar inmesi iin ok
uygun bir ortam demekti. Bab- Ali'yi korkutan buydu ve
haksz da deildi. nk Rusya Bulgaristan'da, AvusturyaMacaristan ise Bosna'da nahiye idarelerinin kurulmas iin devaml bask yapyorlard. Bizzat Avusturya ve Macaristan Hariciye Nazr Kont Andrassy Paris Antiamas'ndan sonra bir
nota vermi ve Bosna'da Hristiyan ounluun ye olduu
nahiye meclisleri kurulmasn istemiti. Rusya Sefiri gnatiev
de birnota ile benzer nerileri Bulgaristan iin tekrarlamh. 23
Bu nedenle 6 Nisan 1876'da bir NevaNi Nizamnamesi karl
d ise de uygulama pek oyalayc ve yava oldu.
gnlk kazanm
Nahiye stats Dou'daki airetlerin kontrol iin de uyguGebe airet reisierine nahiye mdr stats verilerek,
land.
23
Bkz. Benim, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, s. 87-95.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
433
ne nizarnname ile ne de mahalll ynetim ile ilgisi olan tuhaf bir

uygulamaya geildi. Hele 1876 Nizamnamesi'ndeki mdrn seimle gelecei hkm uygulamaya konmad dense yeridir.
ngrlen brokrasinin kalabalkl,
gibi sepeplerle de pek bavurulmam ve idare
adamlar kadar nahiyede de ekingen bir kart tutum gzlenmitir. Gerekten d~ kapal ky ekonomilerinin egemen olduu, aksak brokrasili, dini-etnik ayrlklarn grld btnlemeyen toplumlarda, nahiye rgtnn kurulup dzenli i
leyebilmesi gt. Bu idari kademe bir mahalli zerk ynetim
tipine ulaamayaca gibi, tara ynetiminde krtasiyecilii artbrmaktan ve ahaliye ek angarya ve vergi yk getirmekten
baka pek yarar da salayamazd.
Nahiye
uygulamasna,
masrafl oluu
Osmanl
ynetiminde klasik dnemden beri mahalle ve kyn idarenin en alt ve temel unsuru olduunu biliyoruz. 19.
yzyl bandan itibaren ynetimi yeniden dzenlenen bu birimler, 1871 Vilayet Nizamnamesi'nde de yeniden merkeziyeti bir dzenleme ile ele alnmhr.
1871 Vilayet Nizamnamesi'ne gre bir ky 20 haneden

bykse, bir de ikinci muhtar seerdi. Seimden sonra birinci
ve ikinci muhtarn memuriyeti kaymakamca tasdik edilirdi.
Muhtarlarn yaronda nfusa gre 3-12 kiilik seimle kurulan bir htiyar Meclisi bulunur. Bunlar, kyn beki, korucu
gibi zabta memurlarnn tayin ve ynetimi, vergi tahsili, beledi
hizmetlerin gzetimi ile grevlidirler. Meclisler cemaat yeleri
arasndaki davalar sulhen zrnee yetkilidirler. Birka kyn
ihtiyar meclisleri kaymakamlardan izinsiz birlikte toplanarnazlar.
Osmanl ynetimi, iki etnik grup bir kyde yaasa bile, her
ikisine de ayr ky stats tanrnhr. Pratikte bu kylerde iki
ayr cemaat bir arada deil ayr mahallelerde yaadndan, blnm ynetim, merkezi hkrnete uygun grlmtr. Ancak bu kylerde ortak konu ve davalar zmek iin, iki cemaatn ihtiyar meclisi, rnuhtar ve papazlar birlikte toplanabilirlerdi. Muhtar seimi ylda bir yaplr; 18 yan geen Osmanl
Eskikitaplarim.com
Karagz
434 -
uyruklu ve ylda en az 50 kuru vergi verenler seerler. Muhtar

ve ihtiyar meclisi yelikleri iin 30 ya ve 100 kuru senelik
vergi verme art aranr. Devlet bylece kontrol edebilecei dar
bir gruba ynetime katlma yetki ve hakkn tanmtr. O devrin hukukular ky, tzel kiilii olan bir ynetim birimi olarak grmlerdi. Osmanl hukuk mektebinin temsilcilerinden
smail Hakk Bey, ky idaresini organlar, grev ve yetkileri
bakmndan tzel kiilie sahip bir birim olarak niteler. 24 Modern llerle baktmzda bu su gtrr bir hkmdr.
Pratikte mali gc snrl olan bu birimler, su yolu, cami vb.
tesislerinde en basit bir onarm bile yapamyor,
merkezi hkmetin yardmn bekliyordu. En ufak sorunlar bile vilayete, hatta Bab - Ali 'ye kadar yanstlyor ve krtasiyeci
lik son haclde ulayordu. Ky idaresinden beklenen, vergi tevzi ve tahsilinde dzenlilik ve adaletin salanmas idi. Kylerin
hesap defteri kaza idare meclisleri tarafndan kontrol edilirdi.
Ancak meclisierin kontrol sadece para miktar zerinde kal
yordu. Verginin haka alnp alnmad incelenmediinden
(zaten kyde bu muhasebeyi tutacak bir beceri ve brokratik
bilgi de yoktu) muhtarlar vergi konusunda kolayca yolsuzluk
ve soygunculuk yaparlard. 25
bayndrlk
Ksacas,
devlet, brokratik yetenei ve teknik olanaklar el

lde, mahalll zerk ynetim ilkelerini dikkate almadan her alana otoriter bir tuturnla el att. Yeteneksiz ve imkansz kald zaman ise kyleri babo brakt. Bu ise soygun ve
asayi bozukluu demekti. Merkezi devlet beklendii yerde ve
anda yoktu. Karmamas gereken yer ve konuda ise krtasiye
cilik ve engelleme ile mahalll atlm bsbtn nlyordu.
verdii
24
25
smail Hakk, Hukuk-u dare, Birinci ksm, Dersaadet 1328, s. 330-1.
Abdurrahman Vefik Bey, Tekalif Kavavidi, II, s. 65.
Ayrca
bkz.
Ortayl,
age, s. 102-3.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
435
Belediye rgtnn Kurulmas

Kent ynetimi eski ynetim sisteminin
nedeniyle bir
anari iindeydi. mparatorluk sanayileemiyordu. Kentler mo-
dern metropoller haline gemek ansna sahip olmad gibi,

artk klasik geleneksel Osmanl ehri yapsna da sahip deil
lerdi. Belediye rgt uygulamas bu dnemin yeni bir problemi olarak ortaya kmt.
Belediye idarelerinin kurulmasn reform hareketlerinin genel nitelii iinde deerlendirmek gerekir. Bu ada Osmanl
ehirlerinin alt yapsal tesislerinin ve kamusal hizmetlerinin
dzensizlii, her trl iktisadi ve kltrel faaliyetin gelimesi
ne engel tekil eden rgtszlkleri, yeni devrin idarecilerinin
nemle megul olduu sorunlardand. Grdmz kadaryla,
Tanzimat hareketinin nderi Reit Paa daha Avrupa'da sefaretlerde iken, garp ehirlerinin yaps ve organizasyonuna duyduu hayranlkla, Osmanl ehirlerinin slah gerektiini resmi
raporlarnda belirtiyordu. Bu dnceler Osmanl yneticilerinin hepsinde vard. Ancak Osmanl yneticisi, ehirlerin geli
mesinin neye bal olduunu anlayamamtr. o kadar ki, baz
valiler, bu tutkularn ehrin bymesini engelledii gerekesiyle eski surlar yktrmak veya hkmet binalarn ehir d
nda ina ettirmek derecesine vardrmlard. Her eye ramen
yeni devrin brokratlar modern belediyelerin kurulup geli
mesini iddetle arzu etmilerdir.
Ancak bu iddetli arzu, sadece modern, dzenli ehirlere
sahip olmak iindi, Yoksa komnal bir zerklik hi bir zaman
sz konusu olmamtr. Bu sorun o derecede ihmal edilmiti ki,
belediye idarelerinin alahilmesi iin gerekli mali kaynaklarn
tahsisi bile gereince ele alnmamt. Zaten belediyelere gerekli
mali kaynaklarn tahsisi de, hazinen.in baz nemli gelir kaynaklarn kaybetmesiyle ayn anlama gelecekti. Avrupa dnyas
ise, iktisadi faaliyetlerinin kolayca yrtlebilmesi iin, zellikle Osmanl liman ehirlerinin slahn istemekteydi. Bu ehirler
de, ulam, su, kanalizasyon, aydnlatma ve salk hizmetleri
Eskikitaplarim.com
Karagz
gibi sorunlarn zlmesi kendi ekonomik yalnnlar iin gerekli n artlard. Ayrca bu gibi tesis ve hizmetlerin getirilmesi
de, ilgili Avrupa kumpanyalan iin yeni, cazip i sahalar yaratacakl. Ne var ki ayn nedenlerden tr Avrupallar kendi i
temsilcileri olan, gayrimslim ve levantenlerin belediye idarelerinde sz sahibi olmalarn da gerekli grmlerdi.
te bu iki ynl etki ile ilk nce liman ehirlerinde belediye
tekilat
kurulmaya baland. Tekilaln kurulu nedenleri o

kadar ak ekilde belli oluyordu ki, stanbul'da bile ilk dzenli
belediye idaresi ehrin liman ve i blgesi olan GalataBeyolu'nda, Altnca Daire-i Belediye unvanyla kuruldu.
Ayn etkilerle Selanik, Beyrut, zmir gibi yerlerde de belediye
idareleri 1877 Belediye Kanunu kmadan ok nce, Vilayet
Nizamnamesi hkmlerine dayanlarak kurulmutur.
rnein, henz zmir-Aydn demiryolu imtiyaz verilip szleme imzalanrken, ngiliz tccarlar zmir' de belediye kurulmas teebbsne girimi
ve kabul ettirmilerdi.26 Gene ayn

yllarda Tuna Vilayetinin birok kentinde, 1869' da Badat'ta
1871' de, Kbrs'ta belediye idarelerinin kuruluu tamamlanm
h. 1864 Vilayet Nizamnamesi belediyeler hakknda gayet
mphem hkmler getirdii ve byle bir kurulu iin gereken
staty belirlemedii halde, ismi geen eyaletlerde kurulu teebbsnn baaryla tamamlanmas, bu yerlerin d dnya ile
olan ilikilerde kilit noktalarn tekil etmeleriyle aklanabilir.
stanbul'da ilk modern belediye idaresi kurma teebbs K
rm Sava srasnda
mttefik devletlerin etkisiyle oldu. 13 Haziran 1854'te savan bakentte yaratt hareket ve karkl
bir dzene koymak iin stanbul ehremaneti kuruldu ve
Meclis-i V ala tarafndan bir nizarnname hazrlanarak bana
bir eh:eminitayi; edildi.
Bu ehremanetinin banda merkezi hkmete tayin edilen ve merkezi hkmette grevli bir memur (ehremini) bu-
26
Orhan Kurmu, The Role of British Capital in the Economic Development of

Western Anatolia, Ph. D. Thesis, 1974. Bu eser, Emperyalizmin Trkiye'ye
Girii adyla evrilip baslmtr (Bilim Yay. stanbul1974), s.91.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
437
lunuyordu. Grevlerine ve bunlar yerine getiri biimine gz

athmzda eski ihtisab nazrndan pek farkl olmadn gryoruz. ehreminleri hem ok yetkili despotlar, hem de eldeki
aralarn ktlindan, gsz yneticiler olmutur.
ehremininin yannda gene Bab- Ali'nin seimi ve padiahn
tayini ile grevlendirilen yelerden kurulu bir ehre

Meclisi vardr. Bu yeler esnaf ve ileri gelen baz
rnernurlard. Meclisin grevleri, kadya yardrnc olan eski kurullara benzer. Daha ok istiaridir. ehrenanetinin mali yetenei snrldr. ehremaneti bamsz geliriere sahip deildir.
Masraflar devlete denir; toplad gelirleri rnaliyeye der.
Yani bamsz bir komn naliyesinden sz edemeyiz. ehre
nanetinin mhendis ve kavaslardan (belediye zabtas) oluan yetersiz bir kadrosu vardr. ehrenaneti modern belediyecilik iin iyi bir balang saylmaz. Deien, sadece htisab
Nezareti'nin ad idi. Ne ehreminleri, ne de ehrenaneti
Meclisi yeleri bu konuda bilgi, beceri, hepsinden de nemlisi
zerk stat ve yetki sahibi deillerdi.
naneti
Dier yandan, stanbul'da bu baarsz denerne srerken bir
blgede ayrcalkl bir statyle yeni bir denemeye giriildi. Osmanl hkmeti, zellikle ecnebilerin yaad ve modern liman
kentinin karlah sorunlarn younlah bir blgede, Galata
ve Beyolu'nda modern beledi hizmetlerin grlmesini sala
mak zorundayd. Bu nedenle stanbul'un tmnde etkin bir beledi hizmet rgt kurularnazken, hi deilse bu blgede modern beledi hizmetlerin grlmesi istendi. Altnc Daire-i
Belediye, Paris rnei izlenerek kuruldu. Bana Hariciye
memurlarndan Karnil Bey atand. Dairenin yaznalar Franszca idi. Daireye olaan dnda baz gelirler tahsis edildi. Sefarethane ve i rnuhiti Beyolu'nun beledi hizmetleri bylece
ayrcalkl bir bte ile yerine getiriliyordu. Gerekten de Altnc Daire-i Belediye bu ayrcalkl durumunu ve bu durumundan ileri gelen baarlarn Cumhuriyet dnemine kadar
srdrd. Hatta ilk belediye binas, ilk belediye mahkemesi ve
yabanc uyruklu reis ve meclis yeleri de burada rastlanan kural d uygularnalard. Bylece gelien, rnodernleen Beyolu
kar yakada ilkel beledi rgtlenmenin devarn ettii, her yan-
Eskikitaplarim.com
Karagz
438 -
TANZIMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi
gnda kl olan eski stanbul'a tepeden bakyordu. Hereye

ramen Altnc
Daire'de demahalll bir demokrasi deil, baynetilen bir merkezi hkmet brosu niteliinin ar hasln belirtelim.
yndrlk endiesiyle
1868 ylnda Altnc Daire rneine bakarak btn stan

bul 14 belediye dairesine taksim edildi. Fakat uygulamada her
birinin bana onursal bir paye olarak emekli bir yksek memur
tayin edilen bu dairelerin ounda beledi meclisler kurulup
personeli bile tayin edilmedi.
Osmanl
tara
kentlerinde modern beledi rgtlenmeye

1864 Vilayet Nizamnamesi ile balandn gryoruz. Bu
nizarnname ile liva ve kaza merkezlerinde seimli yelerden
kurulu meclis-i belediler bulunacakhr. Ancak uygulamada
grev ve alma dzeni bakmndan bu meclisierin bir tzel
kiilii olduu bile tartlmaldr. Zaten bu meclisierin her kazada kurulamad da bir gerektir. Ancak baz gayretli valiler
(rnein Midhat Paa Tuna ve Badat'ta grevli iken) bu
meclisleri kurdurmu ve nispeten grevlerini yapmalarna
nayak olmulardr.
Osmanl belediyeleri, gelirleri kt, personeli ya yok ya ok
yetersiz, denetim yetkisi ve kapasitesi bakmndan pek etkisiz
idiler. N ormal olarak kentlemenin balad blgelerde bunlarn belirli bir varlk gstermesi mmkn oldu. Zaten statleri
ve organlarnn kurulu ve alma sistemi ynnden de
komnal bir ynetimin zelliklerini tamadklar gerekti.
Tarada ilk beledi hareket, kapitalizme geiin balad yerlerde grld. Tuna Vilayeti kentleri, Badat, liman kentleri belirttiimiz nedenlerden tr bu alanda nc olmulardr. Belediyecilik bir zerklik ve mahalli ynetim sistemine gei olmaktan ok, bir bayndrlk ve kentsel hizmet btnne ynelik
bir kurumlama olarak dnlm ve uygulanmhr.
Tara belediyeleri iin ngrlen mali kaynaklar krsal ekonomik ve sosyal yapnn egemen olduu bir lkede pek hayall
idi. Hatta dululiye (octroi=oktruva) gibi feodal rsum bile
tahsil edilemiyordu. nk yar gebeliin grld yerlerde bu verginin ykmls saptanamyordu. lk Osmanl parlamentosu tarafndan 1877'de Vilayet Belediye Kanunu ka-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
439
rlmasna ramen, bu noksan tekilat sregitti. Bu durumun

nedenleri aktr. Her eye ramen, Osmanl lkesi modern beledi fonksiyonlar gerekletirecek derecede bir ehirleme ve
endstrileme sreci iinde deildi. Zaten, geleneksel ehrin
rgtszlk ve dzensizliine kar, ehir sakinleri pek de isyan etmiyordu. Ahali ehir dzeni ve beledi hizmet olarak, yneticiler kadar ok ey istemiyordu. Bundan baka byle bir rgtlenmeyi ve hizmetleri gerektirecek ne canl bir ehir hayah
ne de refah vard. yle ki halk baz modern belediyecilik teeb
bslerine muhalif bir tavr bile almaya balamh. Bizzat devletin resmi vakanvisi Ahmet Lutfi Efendi, Altnc Daire'nin muzr faaliyetlerinin payitahtn dier belediye dairelerinde de grlmemesine krediyordu. 27
lk anda yaygn ve olumlu sonular salayamamakla birlikte, imparatorluun hayahnda belediye rgtnn gerek temelleri I. Merutiyet'te ahld. 1877'de kan Belediye Kanunu
ve uygulamas sonraki dzenlere de damgasn vurmutur. lk
Osmanl Meclis-i Mebusan Tanzimat balangcndan beri
rastlanan uygulamalarn tecrbesi alhnda, bu kanunu ehliyet
ve bilgi ile mzakere etmitir. Mebuslarn btn itirazlarna
ramen, hkmet stanbul ve vilayetler iin iki ayr kanun tasars hazrlam ve bunlar kanunlamhr. 28 Bu kanunlarla Osmanl lkesinde belediye ynetsel bir varlk olmaktan da tede,
adeta bir tzel kiilik kazanyor. (Belediye meclisinin grevleriVak'anvis Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, IX, (1266-77) seneleri vekayii,
Trk Tarih Kurumu ktphanesi, yazma nsha, Y. 531/2 s. 151'deki
aklama: "cad- Devair-i Belediye: stanbul ile Bilad- Seliise devairi belediyeye taksim olundu. Galata ile Beyolu, Altnc Daire-i Belediye ittihaz olunarak, ol havalinin ekser ahalisi, devair-i belediyenin
lzum ve mehasenatna ve Avrupa usulne vakf olduklarndan, devairi saireye rnek olmak zere iptida oradan balanlarak icab- hale uru'
olundu. Hamdolsun devair-i saire ahalisinde o kadar malfunat olmad
ndan, daireleri dahilinde alenen fuhuhaneler ve kumar mahalleri gibi
meniyatn itiyadile, altnc daireden rnek almadlar."
28 Kanun metni ve tahlili iin bkz. "Dersaadet Belediye Kanunu" ve "Vilayet Belediye Kanunu" Dstur, I. Tertip, II; ayrca Osman Nuri, Muhtasar
Mecelle-i Umur- Belediyye, s. 43-7.
27
Eskikitaplarim.com
Karagz
440 -
TANZiMAT DNEMI/ YNETiMiN MODERNLEMESI
ne ilikin 3. Madde belediye meclisinin, belediye aleyhine a

lan davalarda taraf olduunu belirtir).29 Kanun belediyelere
imar ilerini dzenleme ve kontrol, bayndrlk hizmetleri, aydnlatma, temizlik, belediye mallarnn ynetimi, emlak tahriri,
nfus saym (bu son iki grev bugn merkezi devlete yrtlr), pazar ve alveri kontrol, hijyenik tedbirler almak, mezbaha, okul amak, itfaiye grevi ve belediye gelirlerini tahsil
etmek gibi grevler yklyor. Bu grevlerin bir ksm gerekleemedi. Bir ksm ise uygulamada merkezi hkmet organlar
tarafndan yrtld. Yine, su ileri gibi baz grevler vakflara
aitti ve onlarn elinde kald.
Kanuna gre belediye organlar belediye reisi ve daire meclisinden ibarettir. Kent veya kasabann nfus byklne gre, drt sene iin 6-12 kiilik bir belediye meclisi seilir. yelerin yars iki senede bir kur'a ile deitirilir. Reis ise bu yelerin
arasndan hkmet tarafndan seilip tayin edilir. Meclisin tahip, baytar, mhendis gibi mavir yeleri de vardr. Uygulamada tarada meclis reisieri mahalli eraftan gelmitir. stanbul
belediye reisieri ve 1877'den sonra ehremaneti meclis ii yeleri
hep tayinle bu greve gelmilerdir. Uygulamada belediye meclisleri kent sorunlarn tartrken, yelerin dnda o yerin eraf
ve muteberamn da toplantlara davet ediyordu. Tara belediyelerinde ylda iki kere belediye meclisleri o yerin vilayet, liva
veya kaza idare meclisleri ile birlikte toplanp bte hazrlar ve
tasdik ederdi. Cemiyet-i Belediye'ye ad verilen bu katk
toplant, merkezi hkmetin ar vesayetinin bir baka delilidir.
Belediye meclis yeleri 25 yan gemi, Osmanl tebaasn
dan olan, senede en az 50 kuru emlak vergisi veren kimselerden seilir. lgin bir art da Trke bilmek zorunluluu idi. Bu
konu Meclis-i Mebusan'da Arabistan vilayetleri mebuslar
nn itirazna neden oldu ise de, milliyetilik balamt ve kabul
ettirildi.
Belediye gelirlerinde de stanbul ve tara belediyeleri arave tara belediyeleri kendilerine ayrlan
snda eitsizlik vard
29
O. Nuri, age, s.78.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
441
hayali gelirleri tahsil edemiyorlard. Belediyelerin grecekleri

hizmetler de ancak bu artlar dahilinde eksik olarak gerekle
. tirilebilmitir.
Kurulu
dnemi iinde Osmanl belediyeleri beledi kolluk,

imar denetimi gibi geleneksel grevlerin yannda, ehrin ekonomik-toplumsal hayalm dzenleyen koruyucu ve yapc baz
hizmetleri yerine getirmek iin rgtlenmeye balamlardr.
Kent yollarnn ve kaldrmlarnn yapm, Darl-Eytam kurulmas ve ynetimi, su ebekesi, ulam faaliyetleri, itfaiye gibi
aktif hizmetlere gei sz konusudur.
Ancak az gelimi kent, rgtleemeyen kent demektir. Bu
nedenle bu faaliyetlerde bir eksik rgtlenme, eski ile yeninin
yan yana yaamas gzlenmekteydi. rnein beledi denetim
pek etkisiz kalmakta, koruyucu salk hizmetleri gereince yerine getirilememekteydi. Kimi tara belediyeleri basit bir yangn tulumbasndan bile yoksundu. Otarik yapl kentlerde,
herkes tkettiinin ounu kendi retmekte, merkezi bir pazarlama ve dalm grlmediinden hal ve mezbaha gibi tesisiere
ihtiya duyulmaktadr.
lkemizde mahalli idarelerin mali kaynaklarn, kadrolarn
kontrol biiminde gerekletirilen merkezi hkmet basks, bu
nedenlerden tr bir gelenek halini ald. kinci Merutiyet dneminde stanbul'da ilk belediye seimleri yaplarak, zerk bir
belediyecilik uygulamasna geilmesi ngrlmsedebu sevdadan abuk vazgeildi. Merutiyet idaresi bu alanda da genel
merkeziyetilik eilimine sapl. Vilayetlerde ve merkezdeki uygulama bunu gsteriyor. zellikle 1913 Geici Vilayet Kan u n u mahalli demokrasiye ve ynetime btn zerklik kapla
rn uzun sre kapatan bir uygulamay daha 1910'da (1324) deitirilen Dersaadet Belediye Kanunu ile pekitirmitir. Buna
gre stanbul Belediyesi dokuz ubeye ayrlyor, her birinin bana maal bir mdr tayin ediliyordu.
kinci Merutiyet'in siyasal ortamnda, mahalli demokrasi
konusu dnrlerin ilgisini ekmiti. Prens Sabahattin, vilayetlerde valilere fazla yetki verilmesini ve bunun yannda seimli yelerden oluan il kurullar araclyla mali-ynetsel
kontroln ahaliye devredilmesini istiyordu. Prens Sabahat-
Eskikitaplarim.com
Karagz
442 -
tin bireyci bir toplum dzeninin gelimesi, merkeziyeti olmayan bir ynetimin gereklemesi iin bunu gerekli gryordu.
Prens, Tanzimat'tan beri giriilen btn slahat hareketlerini
bu amatan uzak olduklar iin eletiriyor, baarsz olarak niteliyordu. Bu grlerin, Osmanl ynetici kliinin eilimleri kadar, lkenin gerekleriyle de taban tabana zt olduuna kuku
yoktur.
I. Dnya Sava bitip mtareke yllar baladnda, ehre
mini olan Topuzlu Cemil Paa dneminde, 18 Kanun- evvel1338 (Aralk 1922) tarihli bir Tekiltlt- Belediye Kanun-u
Muvakkat karld. 30 Bu kanun, esasen bir sreden beri grlen uygulamann kada dklm biimi idi. Grlyor ki,
guya ttihat Terakki'nin tersi fikirlere sahip Hrriyet ve
tilaf Frkas da, iktidar dneminde merkeziyeti bir eilimi
onaylamak zorunda kalyordu. Belediye rgt merkeziyeti
bir esasa gre yeniden kuruluyordu. Bununla beraber, beledi
hizmet ve rgtlenmedeki ikilii bu kanunun da ortadan kald
ramadn belirtelim. Vakflar, nafia, liman reislii gibi rgtler, kent hayatnn can damar saylan hizmet alanlarnda ya
zerk ya da merkezi hkmete bal olup, belediyeden tamamen ayr idiler. Bylece belediye rgt, modern kentin gerektirdii btnle yine sahip olmamt. zellikle asayi konusu
merkezi devlet organlarnca yrtldnden, belediye kendi
alanndaki kolluk grevini bile yerine getirememitir. Belediyeyi, rgt, fonksiyonlar, kadrolar ile acz iinde brakmak politikas bu ortamda yeermi ve yeni boyutlada gnmze kadar
uzanm tr.
Bu eilimin, 20. yzyl banda ayn artlarn Osmanl tara

vilayetlerinde yaamas dolaysyla devam ettii grlyor. Vilayetlerde 1930 kanununa kadar uygulanan 1877 Belediye
Kanunu da, temelde ayn koullarn varlndan tr, merkeziyeti bir politikann aygt olmutur. imparatorluk, Cumhuriyete giderek modernleen bir belediye rgt ve hizmetler btn brakmtr. Ama gelien mahalli ynetim ve demokratik
Kanun metni iin, O. Nuri,
Eskikitaplarim.com
age, s. 1612-19.
Karagz
iLBER ORTAYLI -
kahlma sisteminin,
lemek gtr.
dou
halinde bile olsa,
devredildiini
443
sy-
Osmanl belediyesi otoriter bir merkeziyetiliin filizlendii

dnemde, o sistemin ayrlmaz bir paras olarak domutu. Bu
durumun kkl bir deiim olmakszn ve uzunca bir zaman
gemeksizin deiemeyecei akhr. Merkeziyeti mutlak idare
kanun devleti demektir. Kanuniyetin olduu yerde, hukuk dzeninin anlam siyasal kahlmay ierneyebilir. Yenia devletinin temeli kanuna dayanr. Bireyin katlma hakk esas deildir.
Mutlakyeti devlet; anariye, kent hayahm ldren soygunculuk, asayisizlik ve babolua kar kanun ve dzeni yerle
tirme abasndadr. Liberal hak ve zgrlkler ve geni ynla
rn siyasal kahlma istek ve eylemi bundan sonra balar. Osmanl mahalli idaresi bu ikinci dzeye geemeyen bir toplumda do-
up, gelime durumundayd.
D. Tanzimat Hareketinin Yaratt Tepkiler

ve 1858 Arazi Kanunnamesi
Her eyden evvel unu belirtmelidir ki, Tanzimat geni kyl ktlelerinin hayalnda iyiye giden etkiler yaratmad. Bunun
sonucunda bilhassa Balkanlar' da ortaya kan kyl isyanlar
toplum yapsnda hareketlilik yaratt ve ulusalc atelenmelere
dnt. Bu olaylar bilhassa aznlk arasnda ulusal direnie
varan kyl ayaklanmalarnn balangc oldu. 31 Tanzimat
Ferman ve 1858 Arazi Kanunnamesi arasnda kan tebli,
kararname ve bir sra kanun, toprak sistemi ve iletmelerde liberal tarm dzenine ynelik bir hayali deiiklik yaratmtr.
1838 Ticaret Anlamas'nn salad en belirgin sonu,
tezgah sanayiinin kmesi ve yar smrgeleme srecinin hz
lanmasdr. Tanzimat'ta alan baz fabrikalarn mr uzun olmad. Bir ka fabrika da devletin yardim ve Padiahn himmeti
ile bugne kadar gelebildi. Paabahe porselen, Hereke hal
fabrikalar ve Feshane bunlardandr. Bursa, Bilecik, am, Halep,
31
Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 95-8 ve s. 56-73.
Eskikitaplarim.com
Karagz
444 -
Ankara, Amasya, Trnova, kodra, Edirne, Selanik Ktahya gibi el sanayii merkezleri tamamen snd. Halclk merkezleri
olan Uak ve Isparta'da bile retim dt. Mesela, Homaire de
Hell'in, Bursa ipekli sanayiinin 1547' deki durumu hakknda
verdii bilgiler son derece arpcdr: "Birka sene evvel Bursa,
25.000 okka ipek sarfeden 1.000 tezgaha malikti, bu gn tezgahlarnn says 75' den fazla deildir, sarfettikleri ipek de 4.000
okkay gememektedir." 32 1866' da kurulan Islah- Sanayi Komisyonu'nun 1868 tarihli bir 'mazbata'snda, Osman Nuri [Ergin]'nin aktardna gre, "30-40 sene zarfnda stanbul ve skdar' daki kuma tezgahlannn 2750' den 25' e, kernhac tezgahlannn 350' den 4' e, atma yastk tezgahlarnn 60' dan 8' e
indii ifade edilmektedir." 33 Bu ise isizierin saysn ve eyaJetlerde honutsuzluu artrd. Bursa ham ipek, Ankara ise tiftik
ihra merkezi durumuna dtler. Manifaktr diye bir ey
kalmad. Tanzimat Ferman iltizam sistemini kaldryor, angarya gibi mkellefiyetieri yok ediyor ve ayanlara da baz vergiler yklyordu. Ancak Din-i slam'n gc iin tekke ve zaviyelerdeki vergi muafiyeti aynen braklrntr. Bu demektir ki
bu gibi nitelerde eski dzen ayniyle devam edecektir. Vakf
larda da vergiyi gene vakf idareleri topluyordu. Bu oradaki
iltizam ve zulmn devam demektir. Bata kpr-yol bakm ve
sulama sistemlerini koruyan derbentilerden vergi muafiyeti
kaldrlm, bu da fakideen ve gayri-memnun bir zmre yaratntr.
Gerekte devlet iltizam kaldrarak merkezi bir vergi tekila

kurmak gayretinde idi. Bunun iin bugnk defterdarlklarn
menei olan muhassllklar kuruldu. Ancak byle bir tekilat
kapitalist dzen, gemi olan devletlerin harcdr. Nitekim iltizam dardan aldmz borlarla orantl olarak yeniden yerleecek, nihayet Dyun- Umumiye ile d devletlerin kontrolnde olarak yeniden daha gl ve da dnk bir karakterle
t
A. Viquesnel, Voyage dans la Turguie d'Europe, Paris, 1868, s. 297'den zikreden . Celi'il Sar, "Tanzimat ve Sanayimiz" Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul1940, s. 427.
33 Osman Nuri[Ergin], Mecelle-i Umur- Belediyye, Cilt I, stanbul, 1922, s.
750' den zikreden Sar, "Tanzimat ve Sanayimiz" ... , s. 428.
32
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
445
Birinci Cihan Harbi'ne kadar devam edecektir. Vergi reformunun yanl anlalmas, Anadolu'da birok gayrimslim kylerde ve Rumeli'nde nemli isyanlara sebep oldu. Baz Hristiyan
ahalinin cizye-i er'iyye vermemek iin isyan ettiini anlatmtk Demek ki bu halk, din ve vicdan hrriyetini ve tebaann
eitlik ilkesini bu ekilde yorumlamtr. Aym ekilde isyanlar
Rumeli'nde de grld. Dier yandan feodal yapda bir dei
iklik olmadndan feodallerin isyanlarna kyller de katld
lar.
Prof. nalck'n Tanzimat ve Bulgar Meselesi adl ara
Vidin'de toprak isteyen kyllerin ardndan voyvodalarn da beraber isyan ettiklerini hatrlatyor. 34 Dou Anadolu'da mulassllar ve merkez adna hegemonya tesis etmek isteyen memurlada atan ve otoritelerini kaybetmekten ekinen
Ekrad airet eyhleri bir sra isyan kardlar. Bunlar
Abdlhamid'in eski dzeni iade eden politikas ile yatacaktr.
Dou' daki bu isyanlar mahalll eyhlerin dinsel ve siyasal nfuzlar sayesinde olmutur. zellikle mahsuln kt olduu ve
devletin asker toplamaya kalkt yllarda bu daha da artm
tr. 1854 isyan ve 1870 Ubeydullah isyan gibi...
trmas
Dier ayaklanmalarda da benzer karakter hakimdir. Onlarda da memurlarn suiistimali, halkn aknl ve ayanlarn nfuzu etkin olmutur. Esasen ayanlarn nfuzlarndan istifade ile
halk pelerine takp devlete kar isyanlarnn yeni bir olay olmadn biliyoruz. apanoullar isyam, Tepedelenli Ali
Paa isyan ve bu kategoriye sokabileceimiz Mehmet Ali
Paa isyan en nemlileridir. Trabzon'da 1814-1817 ve 18181834'te devre halinde kan Tuzcuoullar isyan, Tanzimat'tan evvelki zincirin bir halkasdr. Birinci isyan tefecilik ve
toprak sahipliiyle otorite kuran Memi Aa (Tuzcuolu),
:rrabzon Valisi Sleyman Paa ile ekierek karmt.
Onun zorlukla ve yardmc kuvvetlerle tehcirinden sonra damad ve oullar da isyana devam ettiler. 35 Bu tip hareketler yer
34
35
Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 76 vd.

M. Mnir Aktepe, "Tuzcuoullar syan'', EF Tarih Dergisi, III/ 5-6,
stanbul, 1953, s. 21.
Eskikitaplarim.com
Karagz
446 -
yer Tanzimat'tan sonra da devam etti. Konan vergilerden menfaati sarslan ayanlar, ulema ve eski tara feodalleri ile yeni
alafranga sadrazam ve etrafndakilerle alan eski merkez brokratlar bu nevi hareketleri kkrtmak ve desteklemekten geri
kalmadlar. Nihayet Tanzimat devri aznlklarn milli his ve hareketlerinin kuvvetlendii bir devirdir.
Tanzimat'n
en nemli sonucu ve Trk kynn ehresini

yn, arazi hukuku ynnde getirdii deiiklik ve
toprak iletme biimlerindeki da dnk yeni dzendir. Esasen
Ni, Vidin isyanlar sonucu, yeni Tanzimat grup liberal ekonomist fikirlerini uygulamak istedi ve d devletlerin liberal bir
toprak dzeni zerindeki basklar da bu deiiklii getirdi.
imparatorluk zirai ekonomisiyle de da dnk karakterini tadeitiren
mamlad.
Yeni arazi sisteminin teekkl zerinde Prof. . L.

Barkan'dan yararlanarak aadaki aklamay yapabiliriz.36
Esasen imparatorluun eitli blgelerinde topran imbat kudretine ve sulamaya gre eitli aar nispetleri vard. Bu 1/10' dan
1/2'ye kadar deiiyordu.
Mesela Basra blgesinde, aar, 1/3 ve 1/2 idi. Tanzimat
bu nispet l/10 gibi sabit bir miktarda donduruldu. 1261 (1845) kanunu, sene braklan topran reaya elinden alnacan bildiriyordu. 1263 (1847) teblii ise kzlarn da
veraset hakkna sahip olacam sylyordu. Anadan oula veya kza toprak geebildiine gre bu konuda er'i hukuk, yani
feraiz hkmleri kaldrlm demektir. 1263 (1847) Tapu
Nizamnamesi ahsa tasarrufu allndaki topraklarn tapusunu
veriyordu. Bu, topraa fiilen tasarruf eden Ayanlarniine yaramlr ve Tanzimat'n onlar hertaraf edemediini gstermektedir.
Ferman'yla
1274 (1858) Ramazan Kararnamesi ise topraa tasarruf

ve tasarruf edene borcuna mukabil topran rehin yetkisini vermektedir. Borlu, araziyi fera edebilir
hakkm artlrmakta
36
. L. Barkan, "Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858)

Tarihli Arazi Kanunnamesi", Tanzimat I, stanbul1940, s. 321-421.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
447
ve o miktar denmedike murisleri de geri alamaz. Bylece tefeciler topraklarn geniletip mtegallibe haline gelmektedirler. Yalnz alacakl bu topra bakasna rehine veremez. Genel
hkm ecnebilerin toprak tasarruf edemeyecekleridir. Ancak
imdi maden kaynaklarna gz diken ve endstriye ynelik tarm yapmak isteyen d devletler, toprak satn almak istemekte
ve bunun iin bask yapmaktadrlar. Safer 1284'te (1869) bu hak
da kabul edilecektir. Yalnz "Arazilerinde kapitlasyon
haklarndan istifade edemezler ve Hicaz Eyaletinde
toprak alamazlar." hkm kondu. Tebaadan kanlar da
toprak alamayacakt. 1284 Muharrem (1869) Kararnamesi
de, toprakta intikal hakkn ten sekize karp, veraset hkmlerini geniletiyordu. Bundan evvel kan 23 evvaZ 1274
(1858) Arazi Kanunname-i Hmayunu toprak dzenini
deitiriyordu. Unutmayalm ki bu kanunnamenin hkmleri
ksmen bugn de yrrlktedir.
Bu kanun araziyi be kategoriye ayryordu:
1. Arazi-i memllke (mlk arazi)
2. Arazi-i miriyye
3. Arazi-i mevkufe
4. Arazi-i metruke
zidir)
5. Arazi-i mevat
(vakf
arazi)
(baltalk,
(bo
mera gibi umuma mahsus ara-
arazi, ekim yaplmayan).
Bu kanunla mlkiyet hakkna olduka yaklalmtr. Esasen

sistemi ok eskiden lavedildiinden kylerde spahinin
yerini denetimi zayf olan memurlar alm, bunlar da gereken
doruluk ve ihtimam gsteremediinden toprak igali, arazi
kavgalar ve fiili gasp artmt. Kanunnamenin 130. maddesi,
ahalisi mevcut bir kyn toprann iftlik olarak mstakilen
bir ahsn uhdesine verilemeyeceini syler. Bununla beraber
yrrlkte olmayan bir hkm olduu aktr. Mamafih rnein Bulgaristan' da bu tip iftlikler 200-250 hektar hi bir zaman
gememi tir. Genel olarak tara feodallerimiz, Avrupa ve Rusya'daki benzerleriyle mukayese edilemeyecek kadar zavall ve
clzdrlar. Avrupallar kendi karlan iin liberal bir grle
trnar
Eskikitaplarim.com
Karagz
448 -
TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMIN MODERNLEMESI
toprak mlkiyetinin yerlemesini istediler. Devrin idarecileri de

ahsi mlkiyetin gayret ve geliri ariliraca dncesiyle bunu
tatbik ettiler. Bununla beraber tadiller ve son ekliyle kanunname, Trk kyndeki bnye deiikliini de hzlandrrnhr.
Esasen iltizamn kalkmas bir anlam ifade etmedi. nk
devlet d borlar almaya balad. Bu arada gayrimslim sermaye sahibi ve tefecilerden treyen Galata bankerieri dediimiz zmre de devlete verdii borca kar muayyen vergi gelirlerini saln almaya baladlar. Bu da iltizamn yeniden yerlemesi ve kylnn soyulmas demekti. Aar gene adaletsizce
alnyordu. Gebelerin topraa yerletirilmesi de adaletsiz bir
sistem iinde cereyan ediyordu. Bylelikle imparatorluun maliyesi iflas edip Dyun-u Umumiye kurulduunda, Trk Ky tapulu mtegallibenin, da dnk ticaret burjuvazisinin ve
merkezi idare memurlarnn zulm ve soygunundan kan kusuyordu.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Blme Ek:
OSMANLlTOPLUMUNDA
MiLLET SiSTEMi
Millet Ararnca ve ihranca'dan Araba'ya gemi bir kelimedir. Melel (o'??), sz sylemek, sz ve konuma anlamnda
1
dr. Ararnca ve ihranca'da yakn anlamda kullanlr. Bu kelime
"AIIah'ii sz etrafnda toplananlar" da demektir. Millet sz
Arapa'da bu son anlam etrafnda ekillenmitir. islam'n uzun
asrlar boyunca millet sznn kullanlmadn ileri srenler
vardr. Taife sz bunun yerine kullanlr, demektedirler. Daha
ok Yahudi ve Hristiyanlar iin zmmi teriminin geerli olduu
sylenir. Bu ayrm pek kesin deildir. Nitekim dini zmre iin
millet sznn kullanld biliniyor. Klasik Osmanl devrinde
dahi byledir. 16-18. asrlarda Papa'ntn milleti veya millet-i Ermeniyan gibi ya da milel-i selase gibi kullanlrd.
Ahmet Refik'de Hicri 10., 12 ve 13. Astrlarda istanbul balkl
eserde geer.2
Ztmmi tebaa haklar ve konumu itibariyle Daru'lislam'da ikinci snfzmredir, denir. Bu ifade ile anonim kurallar iinde yaayan bir toplum dnlyor. Oysa her dini zmrenin kendi blmnde yaad, mensuplarnn refah, ykselmesi, cezalandrlmas da bu itimal sistem iinde dn
lr. Her dinden toplumun btnn iine alan messeseler
yoktur.
19.
yzyldanewelde
millet sz dini bir topluluk iin kul-
lanlrd ve hatta sadece Osmanl imparatorluu'nda deil,
Daru'I-Harbteki toplurnlara da byle hitap edildi. Nitekim
William Gesenius, Gesenius' Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old

Testament Scriptures With an Exhaustive English Index, Wm. B.
Eerdmans 1957, s. 479.
2
Michael Ursinus, "Millet", EF, s. 63.
Eskikitaplarim.com
Karagz
450 -
OSMANLI TOPLUMUNDA MiLLET
Osmanl padiahlar, Avusturya byk dukalar ve Alman imparatoru gibi Hristiyan lke hkmdarlarna hitap ederken onlar o milletin reisi olarak dnmlerdir. Mesela Kanuni'nin Avusturyal Ferdinand'a gnderdii namesinin elkab
(titulatr) ksmnda; milleti'l-Mesihiyye ve taifet'INasraniyye eklinde bu deyimler gemektedir. Burada ayn
anda millet ve taife sz kullanlmaktadr3 Millet sz 19.
yzylda mstakil olarak gayrimslimler iin kullanlr. Ermeniler iin Ermeni, Katolik Ermeniler iin sadece Katolik tabir edilir. Bu dini aidiyete ramen gene 19. yzyl Osmanl siyasi terminolojisi Arapa millet'i, Franszca-Latin meneli (nation)
terimine karlk olarak kullanm ve bu sz bu haliyle ark milletleri arasnda modern zamanlarda yerlemitir. Son asrda
deyimin ikili anlamda kullanlmas dikkati ekmektedir.
Millet sistemi nedir? Bir blgenin Daru'J-islam'a katl

sonra buradaki kitap ehlinin (eh/-i zimmet) bir
ahidname, hukuk ve himaye bahedici birahidile islam devletinin idaresi altna girmesinden doan bir tekilat, bir hukuki
varlktr. Bu tarifin dnda, milletin hukuki vehesinin farkl
ayrntl ynleri vardr. Bu ahidname tek tarafl bir tasarruftur.
Osmanl imparatorluu, tarihdeki son islam imparatorluu olarak, bu konuda idari bir kesinleme ve hukuki-idari yapda baz
somut grnmler ortaya koyma durumundadr.
masndan
Osmanl ilerlemesi 14. ve 15. yzylda hareketli, deien

dnya artlarnda vukua geldi. Bu iki asrlk dnemin artlar
islam'n ilk asrlarndaki dnyadan farkldr. Ftuhat iin Osmanl askeri gc ve askeri teknii, hassaten uzun vadeli politik uygulamalarla birlikte yrmek zorundayd. Prof. Halil inaick'n deyimiyle, gayrimslimler Osmanl idaresi altnda drt
farkl devir veya aamadan gemitir. ilk ftuhat dneminde
propaganda maksadyla fetihten sonra kyl, ehirli zenaatkar,
ruhban ve toprak sahiplerine, bazen islam hukukunu bile zorlayan imtiyazat verilmi; fetih ncesi hukuki messese ve
kaideleri tatbik edilmekle beraber, eski dzen ar artlar ieri3
Anton C. Schaendlinger, Die Schreiben S/eymans des Prachtigen an
Karl V., Ferdinand /. und Maximi/ian ll. aus dem Haus-, Hof- und
Staatsarchiv zu Wien, VAW 1983, vesika 34, L. Fekete, Diplomatik,
Ekim 1547 tarihli name.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
451
yorsa, lavedilmi, eski ynetici gruplar ve toprak sahipleri

askeri zmreye dahil edilmilerdir. Bu politika ve sisteme
4
istimalet denir. Fetihten sonra bu durumun deimesi iin
mcbir sebepler olmadka bu stat devam eder. Balkanlar'da
fatihlerle uzlamayan eski feodal zmrenin zamanla ya Mslman cemiyet iinde eridii veya sahneden ekildikleri gzleniyor. Ama Osmanl cemiyet nizarn bu muhtelif dinlerin millet
sistemi iinde varln srdrmesi eklinde. olumutur. Millet tekilat bir sosyal snflama esasna da mstenid deildir.
Her millet grubu iinde Osmanl toplumunun imtiyaziriar olabilir. Genellikle askeri tabiri altnda snflandrlan ve hizmet
karlnda belirli veya hemen tm vergilerden muaf zmre,
her mil/et gurubunda vardr. Mesela marto/os dediimiz H
ristiyan askerler, voynuk dediimiz sipahi statsndeki Bulgar savalar, muhtelif dinden derbendiler veya bir Rum
metropolid, bir Ermeni vartabed veya arnira zmresi yesi (memurlar) Ermeniler veya bir haham ve hahamba tpk bir
Mslman mderris ve mtevelli vs gibidir. Askeri snfn d
nda reaya dediimiz vergi veren, angarya ykmls ve silah
tamayan geni zmreye Mslman, Hristiyan, Yahudi herkes
dahildir. Bunlarn ykmllklerinde mali kalem fark olur; bir
ksmnn mesela Mslmanlarn cizye vermemesi gibi.
Millet tekilat etnik (kavmi) ve lisan aidiyetine deil, din
ve mezhep aidiyeti esasna dayanr. Ermeniler'in hepsi Ermeni Milleti olarak deil; (Gregoryen) Ermeni ismiyle (ErmeniKatolik) Katolik ismiyle iki millet halinde tekilatlanmt. 19.
yzylda 1850'den sonra Protestan taifesi iinde yaralan Ermeniler de oldu. Zamanla Protestanlk tannnca Ermeni etnik
grubu (kavmi) millete mensuba oldu. Bir sre Sryanikadim cemaati Ermeni cemaati ile birlikteydi. Bunun nedeni
ikisinin de anti Chalcedon (Kadky konsili) kart denen
monofizizist mezhebiinde olmalardr. Musevi Milleti ise
Karaim mezhebindeki Yahudiler ile hem bir arada idi, hem deildi. Ferman ve ilemlerde Musevi milleti hahambaisi
ve Karaim milletbamdan sz ediliyor. Bu iki cemaatin ayrl daha ok idari mali meseleler asndan byle grlm
4
Halil inalck, "The Status of the Greek Orthodox Patriarch under the
Ottomans." Turcica 11-13: 1991, s. 25 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
452 -
olmaldr Bulgarlar, Srplar, (bir ara 16. asrdaPe-ipek patriklii kurulmu ise de lavedilmi ve Srp Kilisesi 19. asr bana
kadar bu adan mevcut olmamtr) Ortodoks Arnavut ve
Rum-Ortodoks Araplar Hellen unsurla beraber Fenerde RumOrtodoks patrikhanesinin ruhani, mali, idari ve hukuki ve sansrc (eitim ve yayn sansr) denetim ve ynetimine tabi idiler. Fener semtine Patrikhanenin tanmas 16. yzyl sonundadr. ite 19. yzylda ulusu hareketler srasnda bu unsurlarn Bab- Aliden ok Hellen unsurla ve Patrikhaneyle mcadelesinin nedeni budur. Bu unsurlar arasndaki atma ve olaylar cemaatlerin tarihinde derin izler brakm; bizatihi Makedonya ve Bulgaristan'da Katalik Kilisesi kurma ve mezhebe
girme nedeni de bu gibi ulusu duygular sayesinde olmutur.
Zira Fener bu unsurlara ibadet ve eitimde kendi dillerini kullanma izni vermiyor, yksek rtbeli ruhban hep Hellen unsur
arasndan tayin ediyordu. Bu durum; Ortodoks Araplar arasn
da da o gnden bugne bir huzursuzluk yaratt ve Grek-Katalik
denen (Melkit) kiliseye geme eilimini arttrd. 19. asrda Filistin'de yerli Hristiyan Araplarla Ortodoks Kilisesi ruhban
arasndaki bu gerilim ve mezhep deitirme olayn Rus peder
6
Porfirij nakletmektedir. Esasen kmenik (niversal) unvanyla itibar kudretine Osmanl devrinde ulaan Ortodoks kilisesi, 19. yzylda Srp, Eflak, Bulgar ve hatta Atina bapisko
posuna bal Yunanistan kiliselerinin autocephal (zerk)
olarak kopmalaryla zayflad.
Rum-Ortodoks Kilisesinin ve patrik'inin konumu bu imparatorlukta millet sistemine en tipik rnek olmutur. Bu
multietnik (okuluslu) yapy gsterir. Bunun aksine Ermeni
ulusunun millete ayrlmas da; Osmanl millet sisteminin
zelliini belirler.
Osmanl imparatorluu bir Mslman devletti ve u ana kadarki tarih izgisi itibariyle son islam imparatorluudur. ikinci
5
6
BA, Gayrimslim Cemaat Defterleri, Yahudi ve Karai defter/eri, Cild

18, s. 38-42'deki hkmler.
O Polojiniie Jerusalimskoi Serkvi: Friedrich Heyer, Kirchengeschicte
des Heiligen Landes, Urban-Taschenbcher 357, Stuttgart 1984, s.
203, 207, 209'dan nakil.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
453
halife Hz. mer zamanndaki ftuhatla balayan islam impara-
torluundan nce islam devletinin ve tarihinin balangcnda

Medine ehrinde gayrimslim cemaatle yaama uygulamas
balamtr. Binaenaleyh islam lkesi (Dar '1-istam) iinde
semavi dinlerden olan gayrimslim zmreterin z1mmi stats
altnda haklar ve ykmllkleri vardr. islam devletinde gayrimslimler himaye altndadr. Buna karlk baz farkl vergiler
(tarmda harac) ve kafa vergisi (cizye) der. islam imparatorluunun daha ilk asrda harac vermekle ykml gayrimslimlerin Mslman olmasyla vergi geliri azaldndan; bir
mddet sonra vergi konusu mkellefin kendi deil, arazi olaca biiminde v.orumland ve arazi haraci olarak snflandrl
d. Bu verginin alnmasndaki baz meselelerin de Halid bin
Velid (Irak fatihi) zamannda, eski Sasani dihkanlarn (ky
bakanlar) grevlendirilmesi ile zld maiCmdur. Cizye
gibi bir ba vergisi ise uygulamada Roma, Bizans, Sasani imparatorluklarnda da (capitatio, kepha/etikon, gizit) ad
altnda devletin resmi dini dndaki unsurlardan alnmaktayd.
Cizye islam hukukunun esaslar iinde askerlik ykmllne
kar alnmaktayd. islam tarihinde bu tabir Osmanl'nn son
asrnda, yani 19. asr modernizasyonu srasnda kalm ise de,
vergi gayrimslimlerden bedel-i askeri (askerlik bedeli) ad altnda alnmtr. (Ne var ki kimi gayrimslimlerin orduda ve donanmada asker olduu maiCmdur. Hatta donanmada nefer olarak da bulunuyorlard. Bundan baka baz Mslman genlerin
de bu bedeli deyip askerlikten muaf olduu grlmtr. Dier ynden Birinci Cihan Sava'nda askerlik muafiyeti geni
lde lavedilmi, gayrimslimler de orduya alnmtr. Ordunun meslek snflarnda zaten bir hayli gayrimslim zabit vard). Bundan baka islam imparatorluu eski imparatorluklarn
bu sahadaki adet ve kurumlarndan 'uygun grlenleri kabul
etmitir. Mesela Sasani imparatorluu'nda Hristiyan kiliselerinin an almalar ho grlmez, bir tahta tokmakla dvlmek
suretiyle cemaat ayine arlrd. Bu usll hep benimsendi; ancak 1839 Tanzimat Ferman (Reform) hkmleriyle bu yasak
7
Kuds'teki
mukaddes
mezar kilisesine
(St.
kalkt.
Sepulchere veya Kamame kilisesi) Rus ar 1. Nikola dev
bir an hediye etti. Ancak eski tahta tokmak alma ananesini
7
BA, ADNVH, nr. 22-51, 1263'de H. Safer 20/7 Fevrier 1847.
Eskikitaplarim.com
Karagz
454 -
Hristiyanlar da benimsemi olmal ki; bugn dahi ayin banda

anlarla birlikte ayn yerde tahta tokmak vurulmaktadr. Gene
deiik din mensuplarnn ayr kyafet giymeleri de -bu gibi mkellefyetlerdendir. Mamafih klk kyafet ayrm ve ayr mahallelerde oturma gibi zorunluluklar; gayrimslim gruplar da benimsemitir. Gayrimslim iin de Mslman'la karmama, dinini ve ananesini bu yolla devam ettirme gibi bir keyfyet sz
konusuydu. Bu nokta mhimdir. islam devletindeki ve Osmanl
imparatorluu'ndaki millet biiminde tekilatianma ve ferdin
dini kampartmana aidiyeti modern dnyadaki aznlk stats
ve psikolojisinden hem objektif hem de sbjektif esaslar itibariyle farkldr.
Millet sz gerekten de dini bir aidiyeti ifade eder. Bu

kavram
bugnk "nation" anlamnda kullanmak, ark milletlehassaten son asrda kazandrd bir
kullanm biimidir. Ferd doduu millet kompartmannn
iinde o cemaatin ruhani, mali, idari otoritesine bal olarak
yaar. Ancak ihtida ederse bu kampartman deitirir. slam
devleti gayrimslimlerin ihtida dnda bir dinden brne
gemesini ho grmez; pratikte de bu pek olmamtr. (Yahudi
cemaatinden Hristiyanla, Hristiyanlardan Yahudilie gei
gibi) Fakat Hristiyan cemaatin kendi iinde de mezhep dei
tirme olaylar grlr. Nitekim Ermeni Gregoryenlerin Katalik
ve Protestan; Sryani Kadim cemaat azasnn Katolik, hatta
Kobtlarn ve 19. asrda baz Bulgarlarn, Katalik olmas gibi
olaylar kastediyoruz. Millet bir kavram deil bir itimai teki
latlanma, bir ruh hali ve tebaann birbirine bakn ifade eder.
Ekalliyet (minorite, aznlk) sz devlet ve toplum hayatmza
imparatorluun son onyllarnda girmitir.
rine
Osmanl asrlarnn,
Millet kampartmanma mensup olan kimse; modern toplumdaki aznlklarn aksine baz farkl davran ve tutum sergiler. Bu aidiyet fertlere aile ve stale ve cemaat iinde bir gvenlik ve kimlik verir. Kendi toplumsal grubu iinde kendi ananesi babadan
szl
kltr
iinde
oula,
yaar.
Kampartmanlar arasnda iliki azdr. Modern toplumdaki azn
lk ferdi gibi evre ile yarma, kimlik ispat, asimile olma (ounluk tarafndan emilme) veya asimilasyona kar direnme
dolaysyla atmac davranlara girme gibi durumlar sz konusu deildir. Bu gibi, cemiyet hayatnda kozmopolit elitin ii-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
455
ne girmek iin rekabet ve ekime gibi tutumlar, Osmanl cemiyetinde son asrdaki uluslama ve modernleme ile bala
mtr. 19. asrda her dinden bir grup gen imparatorluun ei
tim messeselerinde btn dier kompartmanlardan insanlarla
birlikte eitilmi, brokrasiye girmi, ykselmi ve Osmanl
sekinleri iinde yer almken; bir grup bu srecin dnda
kalm ulusu akmlar ve atmalara katlm, dier kalabalk
nc grup ise asrlardan beri srdrd hayat kyl ve
ehirli zenaatkar ve esnaf olarak devam ettirmitir. Millet te
kilat nedir? Bir blgenin islam imparatorluuna katlmasndan
sonra, burada monoteist diniere inananlarn (ehl-i zimmet)
bir ahidname, yani hukuk ve himaye baheden bir patent ile
islam idaresine girmesinden doan bir tekilat, bir hukuki statdr. Bu taritin dnda, milletin hukuki esasnn farkl ve ayrntl ynleri vardr.
Esas olarak Rum milleti (Rum-Ortodoks veya Bat dillerinde yanl olarak Greek-Orthodox denen) milleti ele almalyz. Balangta Helen etnik unsurun arlk kazand bu
kilisede phesiz baka etnik gruplar da vard. Zamanla bu
farkl etnik gruplar bilhassa 19. asrda kiliseden koptu ve RumOrtodoks Kilisesi adeta batllarn dedii anlamda bir Hellen
ulusal kilisesine dnt. Bugn bu kilisenin en nemli sorunu ise Yunan ihtilali ile Yunanistan'da doan autokefal kilise
ile olan mcadelesidir. Osmanl dneminde Rum-Ortodoks kilisesi derken tabir Roma anlamnda kullanlr ve kilisenin kendi
iin kulland kmen unvan aslnda Roma ile badar.
Dorudan Roma deyimi Osmanlln siyasi hakimiyet alan
hedefi ile badamaktadr.
19. yzylda bu kiliseden ayaklanmalar nedeniyle nce Srp
lar, Yunan ayaklanmasndan sonra ise Atina merkezli Yunanistan patrikhanesinin kurulmas, daha sonra ancak ll. Dnya savanda tannmakla birlikte Romanya ve 1870'te Fener'den ayrlan Bulgar Eksarhli1 Fener patrikhanesine ar darbeler
indirmitir. Kbrs bapiskoposluu ve Sina Yarmadasndaki
St. Katherina Manastr Cumhuriyeti Hristiyanln ilk asrlarn
dan beri; Rusya patriklii de 15. yzyldan beri autokefaldir.
Bilhassa ulusal devletlerin douu ve ardndan Tanzimat
Rum-Ortodoks kilisesinin birliini bozdu; nfuz ala-
reformlar
Eskikitaplarim.com
Karagz
456 -
n azald.
Mesela 1830'da Filistin'deki Hristiyan Araplarn %90'

Rum-Ortodoks iken, asrn sonunda bu oran %30'a iner. (Heyer
s. 203) 27 Nisan 1851'de Rum-Ortodoks Araplar'n Mslmanla gemesine izin veren ferman karld. Bu hal mesela ihtida
dnda mezhepten mezhebe geii ho grmeyen hatta yasaklayan klasik millet nizamyla badamaz.
Ardndan takaddm (priorite) meselesi kt. Devlet protokolnde ve tabii kent ve tara ynetiminde idarenin ilemlerini
destekleme ve Hristiyanlar temsil konusunda Rum-Ortodoks
ruhbamnn ncelik ve stnl vard. Tanzimat'ta bu durum
dier
ruhbann
itirazna
gayrimslim
sebep
oldu.
"Dersaadette Rum kilisesi cmleden eski olmakla
birlikte Rum Patrikinin mevaki-i resmiyyede sairlerine takaddm olunmastm iktiza eder ise de; tara
da bazt mahallelerde Ermeni ve Kato/ik milletierin
nfusu ziyade olduundan on/ann, Rumlar'a takaddm etmesi, aksi takdirde tara meclislerinde
mnazaa tkttt ... " no. 383 irat, Mec. Mahsus 5 Recep 1273
1 1 Mart 1857 tarihli bir iradeyle resmen ilan edildi. Tanzimat
dneminin bu politikas Rum-Ortodoks Kilisesinin inhitat (knt) devridir. Tanzimat'tan sonra Rum Patriki de dier ruhani reislerle protokolde eitlendi ve hepsi rtbetl unvanyla
zikredildi.
Tanzimat ruhbandan olmayan tccar ve memurlarn; Rum,

Ermeni ve Musevi millet meclislerine ye olarak cemaat ile
rini yrtmelerini ve hatta patrik ve hahambann seimlerine
katlmalarn salad. Museviler iin ok ey deimemekle birlikte kukusuz kiJiselerin yetkisi azald. Mamafih eski devirden
beri ruhani reisierin nihai tayin ve azil makam Bab- Ali idi ve
dorusu bu yetki ska kullanlrd. Mesela 17. yzylda 58 Rum
Patriki deitirildi. Ortalama ynetim sresi 20 ayd. Hatta Patrik lll. Kalinikos iin 1757 ylnda bu sre lmnden sonra8
ki birka saatten ibaretti
Ermeni Milleti iin millet statsnn tarihi konusunda
Genelde ll. Mehmed Han'n muhtemelen RumOrtodoks Kilisesine kar bir arlk olarak, Bursa'dan getirttii
tartma vardr.
R. Clogg, "The Greek Millet in the Ottoman Empire", s. 187.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
457
metropolit Hovakim'i istanbul'da Patrik tayin ettii 1461 tarihi

kabul edilir. Mamafih 16. ve 17. asrlarda da istanbul Ermeni
Patriki'nin Osm;:nl Ermenileri'nin milletbai statsnde olEmiyazin,
Sis
ve
Ahtamar
duu
anlalmaktadr.
kato/ikos/uklarna ve Kuds patrikliine ramen, Ermeni
patrikinin Osmanl Ermenileri'nin milletbai olduu grlr.
Kukusuz bu hal, 19. yzyl Osmanl imparatorluu iin de ayndr. Tabii Emiyazin Rusya imparatorluu snrlar iindeydi
ve artk istanbul'daki patrike kar ruhani stnlk durumu
vard, idari bir ba yoktu.
Ermeni Milleti 17. ve 18. yzyllarda Katelik misyonlarn

faaliyetleri ile kadim Ermeni kilisesini terk ederek Katoliklie
geen Ermeniler dolaysyla nfus kaybetmitir. Ocak 1830'da
IL Mahmud Han Ermeni Katoliklerine millet stats verdi.
Bu eski Ermeni kilisesini zayflatt gibi bundan daha evvel
Sryani-kadim kilisesinin de mstakil olarak kabul Ermeni
Patriki'nin, nfuz ve nfus alann daraltmtr.
istanbul, izmir ve ~elanik'de eskiden beri giderayak Sayda,
Haleb gibi ehirlerde Osmanl devrinde yerleen
tccar, zenaat italyanlar vard. Ancak 18-19. yzyllarda italya
ve Bat Avrupa'dan hayat ve ekmek arayan trl kavimden insanlar da buralara g etti. Roma-Katelik Kilisesine tabi ve bizim Avrupallarn /evanten dedii bu gruplar Latin taifesi
olarak ayr tasnife tabi tutulur. Taife, millet statsnde bir
topluluk deildir, bir cemaattir, Levantenlerden natian diye
bahsetmek mmkn deildir, zira etnik bir vahdetleri yoktur.
Bunlarn iinde Almanca, Macarca, eke, Franszca, italyanca
konuanlar vard; fakat zamanla hepsi kendine zg deyi ve
iveli bir Franszca kullanmaya balad. Latin taifesi dorudan
Roma-Katalik riteline tabidir; o ada Roma-Katelik kiliselerinde ibadet Latince idi. Fetihten sonra Galata'daki Latinlerin
9
stats konusunda Halil inalck'n aklamalar yledir : Ocak
1453 tarihli ahidname ile ll. Mehmed (Fatih) daha kuatma ba
lamadan Galata Cenevizlilerini belirli lde bertaraf etme politikas izledi. Bu bir Galata zerklii deildir. Zira Haziran 1453
ahidnamesinde bu zerkliin verilmedii aktr, ama Ceneviz
ahalisine zmmi statsnde belirli haklar tannd. Mart 1478'de
Trablusam,
H. inalck, "Istanbul", E/2 .
Eskikitaplarim.com
Karagz
458 -
yaplan
Galata tahriri ile Galata'da 332 hane Avrupal yaad

grlr. Buna Kefeiiierin 267 hanesini de ilave etmelidir. Galata'da Latin milletinin St. Anne, St. Benedict, St.
Giovani Ospedale, St. Sebastiano, St Antonio, San
Giorgio, St. Maria, San Nicolo, St. Pietro et Paulo
gibi kiliseleri vard. Bu kiliseler pratikte yabanc eliliklerin ve
misyonlarn himayesi altnda idi.
Latin cemaati veya Latin milleti imparatorluun RumOrtodoks, Ermeni, Ermeni-Katolik ve Yahudi millet tekilat
gibi deildir, istanbul'da yaayan Levantenler (yani Latin cemaati) yabanc diplomatik misyonlara ve dini gruplara ait kiliselere devam eder ve dini hizmet ve ibadetleri yabanc tebaal
ruhhan tarafndan yerine getirilirdi. Balarnda milletbai
olabilecek, temsilcilik yapabilecek tebaa-i ahaneden bir
din adam yoktu. Bunlar ecnebi olduundan ruhani reisieri
yoktu. Bu nedenle tebaa-i ahaneden olan gayrimslimlerin
aksine bunlarn gnlk ileri iin gereinde vekilieri aracly
la hkmetle temas edilirdi. Latin veka/eti bu bakmndan
hukuki bir temsil ve zmre idaresinden farkl bir ey deildi.
ark Katalikleri ise; Ermeni-Katolik, Sryan-Katolik, KobtKatolik ve 1860'dan sonra Bulgar-Katolik cemaatleri idi. ibadette kendi dillerini kullanrlar; Roma Kilisesine tabi olmakla beraber, kendi zgn ritel ve hiyerarilerini bir nevi zerklik
iinde korurlard; Lbnan Marunileri ve Melkitler (GrekKatolik) de bu cmledendir.
Musevi Milleti Osmanl topraklarnda en dank ve en

ok dilli bir cemaatti, ispanya'dan gelenlere Sefarad denir ve
Judeo-Espanyol (Ladino) konuurlard. 18-19. yzyllarda dou ve orta Avrupa'dan genler (Ashkenasi Yahudiler) Yidi
diye bir dil konuurdu. imparatorlukta Mezopotamya'da Aramca, sair mark lkelerinde Arapa konuan Yahudiler vard. Bu
millet brleri gibi bir merkezin sk rapt altndaki bir cemaat
deildi. nk Yahudilikte de islamiyet gibi ruhhan snf ve kilise yOktur. Zamanla Osmanl politikasnn da tevikiyle 19.
yzylda (bilhassa ll. Abdlhamid devrinde hahamba kaymakam Moshe Halevy ve ll. Merutiyet'de Hahamba Haim
Na h u m devrinde) istanbul'daki hahambann br cemaatler
zerindeki stnl fiilen saland. Osmanl kan i/arya-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
459
son klasik devir kaytlarnda baz ahvalde Hristiyanlar iin

ketere tabiri kullanld halde, Yahudiler iin bu tabir kullanlmaz, "kefere ve Yahud
taifesi" denir. Museviler'le
Hrstiyanlar, zellikle Helen Rum-Ortodokslar arasndaki
mnaferet zaman zaman Bab- Ali iin problem yaratrd. 19.
yzylda Osmanl Yahudi Milleti de tccar ve memur yelerin kulland bir Millet Meclisi kurdu.
Millet sisteminde baz bklmez kurallar vardr ki, umumii

iin gereklidir. Milletbat olan makamn, mali iltizam
yetki ve grevlerini yerine getirmesine destek olur. Ruhani reisin tarh ettii vergilere itaat edilecek ve toplanmasna direni
gsterilmesi kolluk kuvvetleri tarafndan nlenecektir.
Milletbama saygszlk ve hele toplu isyan devlete kar addedilir. Bunun tipik rneini Kemal Beydilli'nin naklettii 8
Austos 1820 tarihli mutaassb Gregoryen Ermeniler'in Patrik
Bogos'a kar bakaldrlarnda grrz. Onlar Patriki Katolik
propagandasna mani olmamak, hatta Katalik Ermenileri mzaheretle suluyorlard. isyan devlet tarafndan iddetle bast
rld. idam edilen birkann yaftalarna; "Milletin esati/ini
tahrik edip, patrikhaneyi basttklan" yazld. Bu ibare
zellikle padiah ll. Mahmud tarafndan tenbih edilmi ve "Reaya makulesinin cemiyet ile kenisa basmalar devlete hazm
10
olunur hal deildir." Dsturu milletbama saygy ve yklenen grevi gsterir. Bu grevi yerine getirmeyenler ailedilir,
cezalandrlabilir. Rum Patriklerinin ne kadar sk aziedildiklerine deindik. Genelde Ermeni Patriklerinin grev sresi de pek
farkl deildir. Milletine hakim olmayan ruhaniyi idare de tutmamtr. Buna kar ll. Mahmud ve tarunu ll. Abdlhamid gibi
otoriter hkmdarlar, cemaatini demir elle idare eden ruhani
reisler ve am ira ve Fenerli Bey gibi mlki amirleri yerlerinde tutmu ve desteklemilerdir. Bu dnemde nfuz sahibi ve
uzun sre grev gren ruhani reis ve gayrimslim mlki amirIerin says kabarktr.
asayi
Hi phesiz gayrimslimlerin bir mil/etten dierine gemeleri ho karlanmazd. ihtida dnda din ve mezhep dei
tirme eylemine tahamml edilmemitir. artlar ve d dnyann
K. Beydilli, "Ermeni Patrikhanesi'nin Baslmas (28. VIII.
1820)", s. 5-
6.
Eskikitaplarim.com
Karagz
460 -
basklar nedeniyle 19. yzyldaki misyonerlik etkili grnyorsa da, dier yandan devletin, dier gayrimslim cemaatler ile
birlikte 17.-18. ve bilhassa 19. yzylda da Katalik misyon faaliProtestanla
kar
direndii
aktr.
yetlerine
ve
Milletbamn an'anev'i akidelerine kar tehditkar ve tahriki
faaliyette bulunmakla itharn ettii ahs ve zmreleri devlet,
kolluk kuvvetleri basksyla Patrik ya da hahambann talebi
zerine cezalandrr. En tipik olay 1660'1arda sahte mesih
denilen Sabetay Zvi'nin mahkemesidir. Hahamlarn Sabetay
Zvi'yi ikayeti ve eriatlarn ihlal ettiini ileri srmeleri zerine
bir mahkeme heyeti kuruldu; Sabetay Zvi'nin idamna hkmediliyordu. Ne var ki hahamn ihtida ile kurtulmas mmknd. Ona ve taraftariarna Mslman olmalar telkin edildi. Bu
Mslmanlk Yahudi dnyasnda byk sarsnt yaratt; Selanik
ve baz merkezlerdeki bu Yahudi mezhebin mensuplar
"Sabetayist" diye bilinir, devlet indinde Mslman olarak kayt
l ve mahfuzdurlar.
15 Terinevvel 1296 (27 Ekim 1880) tarihli St. Petersburg

sefaretinden Yldz Saray bakitabetine yazlan telgrafnamede;
Protestan rahiplerin, Ermeni Gregoryen mezhebi aleyhindeki
kt niyetleri ve okullar amak gibi faaliyetlerine kar kld
anlalyor. Hi kukusuz okul ve kitap basm Patriklerin kontrolndeydi; Ama bu faaliyeti ve Patrikhanenin denetimini de
hkmet denetlerdi. Ayin ve ibadet serbestlii ve propagandann da serbest yaplaca anlamna gelmez. Tanzimat ve Isiahat
Fermanlarndan sonra da aslnda devlet gayrimslimlerin kilise
ve okul gibi binalar serbeste yapmasn olduka engellemi
tir. Ama kukusuz eski dnemden farkl bir safhaya geilmiti.
Gerek klasik devirde, gerekse 19. yzylda milletierin temsili ve imparatorluk protokolnde yer almalar Osmanl devlet
geleneinin en nem verdii hususlardandr. Fatih Sultan
Mehmed Han'n Rum-Ortodoks Patriki Ghennadios'u tayin
ederken gsterdii ihtiram ve verdii protokol imtiyaz malumdur. Fatih milletbama at hediye etti ve ruhani reisler o zamandan beri askeri snf yesi olarak binek hayvan kullanmak
gibi ayrcalklara sahiptirler. Trenlerde, muayede ve ciCsda
ruhani reisler ncelikle yerlerini alrlard. Bu keyfiyetin bilhassa 19. yzylda takaddm (priorite) sorunu da yaratt
aktr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
461
Millet gruplarnn niversal bir imparatorluktaki temsil ve

kamu hizmetinden millet esas ve dzeniyle yararlanmak istedikleri aktr. 19. yzylda imparatorluktaki gayrimslim nfus oran te bir olarak kabul ediliyordu. Tbbiye, Mlkiye, Galatasaray gibi okullara gayrimslim milletierin genleri te
bir miktarda kabul ediliyordu. Bu miktar, millet guruplar esas
alnarak ve gene millet tekilatnn istek ve talebine gre dzenlenen bir kontenjand. 11 Millet tipi rgtlenme imparatorluk protokolne de yansr. Mesela Cuma Selam/Itnda asker avu ve subaylar arasnda her milletin kontenjanna
nem verilirdi. 2 Muharrem 1295 1 6 Ocak1878 tarihli irade;
Sryani kadim Patriki ve Protestan ve Yahudi milletierin Latin
taifesinin arzuhali zerine Cuma Selamlndaki muhtelif mil12
/etlerden mlazm ve avularn tespitini emreder Millet
tekilatianmasnn en renkli temsili yansmas Diyarbakr Vilayet idare Meclisinde grlr. Blgedeki btn Hristiyan milletierin ve hatta afii ve Hanefi mftnn meclisin tabii azalar
arasnda yer alarak tarihte grlmemi bir ruhani ura meydana getirdikleri sylenebilir. Mil/ et tekilatianmasnn bu zellikleri dolaysyla salt ittizam sistemi olarak adiandnimas
pek mmkn deildir. phesiz mali alanda millet yaplan
mas devletin mali ilemlerini kolaylatrmtr. Hatta siyasal
hakimiyetin kontrol ve asayiin salanmas bakmndan bu
sistemin idare cihazna kolaylk getirdii aktr ki bu da bir tr
iltizamdr. Ama te yandan kltrel miras muhafaza, kltrel
kimliin devam asndan millet sisteminin bu mekanizmann
tesinde zgn ynleri vardr. En byk zenginlik de, aile hukuku alannda her milletin kendi yapsn gtrmesidir. Bizzat
Roma Hukuku'nun dahi Avrupa'daki geliiminden ayr bir dal
halinde Turkokratia diye bilinen Osmanl devrine ait kendine
zg Bizans sonras bir safhas vardr. Bu, milletin sisteminin
kendi kompartman iinde o toplumun hukuki mirasn muhafaza etmesi ile ilgili bir durumdur.
phe
iinde
11
yok ki,
Osmanl
geirmemitir.
milfet
tekilat alt asr ayn yap
Hassaten Tanzimat'tan sonra cemaatterin
BA, i.M.V., nr. 16519 12 Ramazan 1273-6 Mays 1857, Meclis-iVala

Mazbatas.
12
"Hissemendi mbahat olmalar iin", YA, Resmi 1/18, 2 Muharrem

1295.
Eskikitaplarim.com
Karagz
462 -
OSMANLI TOPLUMUNDA MILLET
unsurlarn da cemaat idaresine katlma talebiyle

birer nizarnname kartm ve Patrik'e bal ruhani
kurullarn yannda millet meclislerinin teekkl safhasna girilmitir. Bylece millet tekilat adeta bir ahsiyet-i hkmiye
kazanyor; cemaatlerin vakf, okul ve itimai tesislerinin idaresi
ve denetimi bu meclisierin eline geiyordu. Patrikhanelerin
yetkileri azalyor, ruhban d laik unsurlarn idarede ve fikir
hayatnda rol artyordu. Bu gibi kurumlamalar aslnda ulusuluk ve ayrkl douran ve arttran sebepler miydi? Bir bakma evet, ama br yandan bu millet meclisleri ulusu ei
lim ve hareketlere kar da Bab- ali'nin kontrol ve ynlendirme
mekanizmalar olarak rol oynamlardr. 19. yzylda Osmanl
dnyas ulusu akmlarn d ve iteki patlamasna ~kt. Millet tekilatn Tanzimat devri yneticisi, cemaatlerin iinde
Osmanlc bir elit yetitirmek ve bu organlar kullanarak gayrimslim cemaatleri ynetmek iin bir zemin haline getirmitir.
19. yzylda Osmanl millet tekilatnn yeniden dzenlenmesi; asrn etin artlar gz nne alnrsa zgn bir bulutur.
her biri, laik
yava yava
Osmanl millet nizarn belli bir corafyada yaayanlar kadar, dank yerleme biimi gsteren ve bazen aralarnda dil
vahdeti olmayan (Museviler gibi) gruplarn da imparatorluun
mr boyunca kltrel deilse de, dini kimliklerini salamtr.
Hatta o kadar ki bu sistem sayesinde, dini kampartmann iinde geime ve kimlik zmsemeleri olmutur. Baz Bulgarlar
ve Hristiyan Arnavutlar Helenlemi, ayn ekilde Anadolu'nun
Karamanit denen Trk asll Trke konuan Ortodoks Hris
tiyanlar tarihlerini He/en olarak kapamak zorunda kalmtr.
Ayn ekilde Mslman olan baz unsurlar da dilleri farkl olsa
da Trk kimliini benimsemi veya buna bitimilerdir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
463
lave Okumalar
.Ltf Barkan, "Trk Toprak Hukukunda Tanzimat ve 1274
(1858 Arazi Kanunnarnesi)" Tanzimat I, stanbul Maarif Matbaas, 1940, s.321 -421.
E. Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, ev. Ali Reat, Murettibin-i
Osmaniye Matbaas, stanbul 1328. (Bu eser milliyet
yaynlar tarafndan zet halinde yaymlanmtr.)
Halil nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu",
Belleten, XXVII/112, TTK Yay. Ankara 1964, s. 60622.
"Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", Belleten, XXVII /112, TTK Yay. Ankara 1964, s. 623-649
Tanzimat ve Bulgar Meselesi, ADTCF Yay. Ankara
1943.
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VII-VIII, TTK Yay. Ankara
1964.
Mbeccel Kray, rgtlemeyen Kent (zmir), Sosyal Bilimler
Dernei Yay. Ankara 1972.
Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Bilim Yay. s
tanbul 1975.
Bemard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, ev. Metin Kratl,
Osman Nuri, Trk Maarif Tarihi, (Mutlakiyet Devri Mektepleri),
III, Osmanbey Matbaas, stanbul 1941.
lber Ortayl, Tanzimat'tan Sonra Mahalli: dareler (1840-1878),
TODAE Yay. Ankara 1974.
_ _ _ _ - lhan Tekeli, Trkiye' de Belediyeciliin Evrimi, TD
Dernei Yay. Ankara 1978, s. 3-26.
M. Zeki Pakaln, Maliye Tekilat Tarihi, Maliye Bakanl Tetkik
Kurulu Yay. Ankara 1978.
. Celal Sara, "Tanzimat ve Sanayimiz", Tanzimat I, Maarif
Matbaas, stanbul 1940, s. 423-440.
Stanford E. Kural-Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. II, Cambridge niv. Press, London
1977.
_ _ __ _ J
_ _ __ _ J
Eskikitaplarim.com
Karagz
464 -
Tark Zafer Tunaya, Siyas Messeseler ve Anayasa Hukuku, HF

Yay. stanbul 1975.
Cokun ok- A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, AHF Yay. An-
kara 1976, s. 277-345.

Roderic Davidson, Reform in the Ottoman Empire, Princeton
Univ. Press, Princeton 1963.
Stefanos Yerasimos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye~ II, Gzlem
Yay. stanbul 1975.
Trk Ziraat Tarihi, (Heyete hazrlanm), stanbul Devlet Basmevi, 1928.
Eskikitaplarim.com
Karagz
.. ..
ONUNCU BOLUM
Tanzimat Devrine Genel Bir Bak
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Tanzimat Devrine Genel Bir Bak

19. yzyl Osmanl tarihi, bir bakma idari reformlardan oluve Osmanl tarihinin panoramasn deitiren bir devirdir
denebilir. Bu idari reformlar gemi asrlardaki pragmatik uygulamalardan farkl bir vehe ve muhtevaya sahiptir. dare artk belli bir dnya grnn, yani brokrasinin modernist
dnya grnn etkisi altndadr ve kanlmaz olarak yeni
bir hukuki dzenleme ile birlikte idari reformlar gerekletiril
mektedir. Ksacas, 19. yzyl Tanzimat devri reformlar yeni
bir hukukinaslk, yeni bir hukuki adaptasyon olayn Trkslam dnyasinda sahneye getirmektedir. Bu sebeple 19. yzyl
Osmanl tarihi, hukuki adan bir ksmi romanizasyon geirmektedir. Ancak burada toplumun hukuki ve sosyal messeselerinde bir sentez, hi ekinmeden sylemeliyiz, yeni bir ictihad
asr ile kar karyayz.
an
Tanzimat Ferman'nn dibacesinde (preambule) belirtildii

gibi, devlet 150 senedir artan bir bulran iindedir. Bu bulran
Osmanl insannn uurunda toprak kayplaryla, idarenin
nnde ise dalan ve fonksiyonlarn yerine getirerneyen klasik devlet ve toplum kurumlarndan oluan bir problemler yuma olarak belirmitir. Geri Osmanl yneticisi ve cemiyeti
geen bir buuk asr boyunca mali, idari alanda; askerlikte, arazi rejiminde zaman zaman baz nemli dzenlemeler ve baz
yeni prensipler getirmeye gayret etmitir. Fakat artk tmden
(global) bir dzenleme kanlmazd ve asl nemlisi yeni bir
hukuki dzenlemeyle Avrupa sisteminden esinlenen yeni bir
kodifikasyona gidilmekteydi.
idari reformlar bir btn tekil etmektedir. Evvedikeyine olarak, idarenin sadece belirli kompart
manlarnn ele alnmakla yetinilmedii grlyor. Bir merkeziyeti dzenleme ve btnclk sz konusudur. darenin mlki
19.
la,
yzyl
slahatn
Eskikitaplarim.com
Karagz
468 -
TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl
ve askeri btn ubelerinde, hatta cemiyet hayatmda ve lke

apnda bir dzenleme grlyor. dari kadrolar bir btn halinde birbirine yatay geiin saland bir hiyerariye balan
yor, rtbeler ona gre tespit ediliyordu. Merkezi idarenin istihdam edecei memurlarn belirli bir eitimden gemesi iin
hizmet ii eitim yannda ve ondan daha ok modern eitim
kururnlarnn. teekklne ve yerletirilmesine nem veriliyor
ve medrese d eitim klasik dneme gre ok arlkl olarak
dzenleniyor. Ancak hukuk eitimi asndan, modern Hukuk
Mektebi'nin; eitim nitelii ve hakim yetitirmek ynnden
Nvvab Mektebi (veya Medreset'l-kudat) ile rekabet
ederneyecek bir dzeyde kaldn belirtmek gerekir.
Tanzimaln en nemli bir vehesi mali merkeziyetiliktir. Geri
merkezi bir mali tekilatanma sreci imparatorluk yklana kadar tamamlanamamtr. Ama u kadarn sylemek gerekir ki,
imparatorluun hayah sona ermeden merkezi bir bte hazr
lanyor (bir bte kanununa tabi biimde) ve, memur maalar
nn standartlah ve zlk haklarna bal olarak ayarland
bir harem kanunuyla maa verilebiliyordu.
19. yzylda vilayet ynetimi merkeziyeti esaslara gre dzenlenip yatay bir hiyerariye balanm ve idari organlar teekkl etmitir. nceleri eyalet denen birimin ad vilayete evriliyor ve idare valilere braklyor, liva ve kazada da mlki
amirler ve idari organlar tespit ediliyordu. Geri bu dzenleme
II. Mahmud dneminden beri zorunlu olarak balayan bir
gelimedir. Fakat literatrmzdeki yanl bir deerlendirmeye
gre Fransa rnei ve zellikle Bonapartist sistem izlenerek deil, brokrasinin tarihi tecrbesine ve hayran olunacak bulula
rna istinad eden bir dzenleme sz konusudur 1 Bu el' an hem
modern Trkiye idaresinin hem de imparatorluktan ayrlan lkelerin tara ynetiminin de esasn tekil etmektedir. Aslnda
Tanzimat merkeziyetiliinin temeli Osmanl tarihinin kurumlarnda yatmaktadr. Tara idarecisi klasik dnemde hem aske1
Kald ki, htiliil Fransas'nn idari organizasyonunu ve ileyiini byk
lde krallktan devralp srdrd, bugn hemen hemen ittifakla

kabul ediliyor. u esere ve nszne bkz. A. de Tocqueville: L'ancien
regime et la revolution, "Introduction" J.P. Mayer, Paris, Gallimard 1967.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
469
ri, hem mlki silkten olup, imparatorluun muhtelif mnhkala

rnda yer alan ordu mirleri gene (vezir rtbeli) fakat vilayet
blgesinde deil, birka vilayetin bal olduu blgenin merkezinde (ordu merkezinde) grev yapyorlard. 19. yzyl idaresinin yarath bir kurum da ehir ynetimidir, daha dorusu
ehrin ynetimini almak iin halen mcadele eden belediye
idareleridir. Belediye yani mahalli idare olumlu ynleri kadar,
olumsuzluklar ve problemleriyle de 19. yzyln bir mirasdr.
Klasik dnemdeki Osmanl idaresi, koruyucu ve asayii sa
layan ve bunun iin vergi toplayan bir rnekanizmaya dayanr.
O dnemin teknolojisi bunun tesinde bir messiriyete de msait deildir. Klasik Osmanl ynetimi bu temel fonksiyonu d
nda iktisadi ve sosyal hayatta denetici ve bir lekte dzenleyici rol de oynuyordu. Loncalar zerindeki denetim, stan
bul'un iaesinin temini, yap ilerindeki denetici ve organizatr
rol bu anlamdaki faaliyettendir. Salk ve eitim alannda eski
Osmanl cemiyeti, toplum olarak anonim bir tekilatannay
gerekletirmitir. Saysz hayr eseri, vakflarn faaliyeti bu
cmledendir. Ancak idarenin iinde dzenli olarak bu fonksiyonlar yerine getirecek ve srekli alacak ilgili ubelerin kurulmas 19. yzyln eseridir. Burada aklayc bir rnek verebiliriz. Gemi Osmanl asrlarnda Hicaz'n su yollarnn bakm
ve tamirini bir sr vakfla birlikte, devlet hazinesi de stlenmitir. Bu yolun zerinde haclarn salna hizmet edecek tesisler ve vakflar da vardr. Ama 19. yzylda hac yolunda karantina uygulamasna ve tesislerine geiliyor. Bu btn Osmanl memalikini saran karantina tekilalnn bir parasdr; hacla
rn arzusu hilafna da olsa devlet salk alannda yeni bir teki
latanma yrtmektedir2 Devlet 19. yzylda okul amaktadr.
Hatta gayrimslim cemaatlerin okullarn bile kontrol etmekte,
ders programlarn tasdik etmekte ve bu okullara Trke ve
Osmanl tarihiyle ilgili dersler koymakta ve muallimler tayin
etmektedir. Eitimin dzenlenmesi arhk basit bir hayr ilemi
veya vakf faaliyeti olmaya terk edilmemektedir. Bilhassa ilk
tahsilden sonra talebenin burs ve donanrnna dikkat edilmek2
Musa
adrc,
Yaplar,
Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik

Ankara 1991, s. 309.
Eskikitaplarim.com
Karagz
470 -
TANZIMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl
tedir. Burs ve yatl sisteminin 19. yzyl Osmanl Devleti kadar, arlkl biimde uyguland baka bir ada devlet bulmak zordur. Adeta ordunun eitimi, sivil maarif sistemine de
eitlikli biimde yanstlmtr. 19. yzyln Osmanl Devleti tiyatro ayor, tiyatroyu destekliyor, mze kuruyor ve eski eser
topluyor, kaz yaptryor. Bunlar sadece "Batllamak" iin deil, bir eyleri yani eski eserleri kontrol etmek ve dzenlemek
iin de yapyor. Devlet zirai tekniklerin slah iin ziraat eiti
mini dzenliyor, teknisyen getiriyor ve uygulama yaptryor.
Devlet belirli dallarda mdahalecidir; matbuat getiriyor ve denetliyor. Tanzimat ynetimi dilerini ve d ilikileri kurumlatrmtr. Bazlarnn iddia ettii gibi 1792'yi (yani ilk bykeliliklerin kuruluunu) Osmanl dilerinin balangc saymak ve bundan ncesini dnyaya kapal bir Osmanl Devleti
olarak yorumlamak doru deildir; nk Osmanl diplomasisinin tarihi bu kadar yeni deildir. Ancak hi phe yok ki bugnk Trk diplomasisi ve dileri tekilatnn ve geleneinin
balangc Tanzimat'tr. Bu gelenek bir bakma sadece Trkiye'ye zgdr, nk Osmanl'dan kopan lkeler bu gelenei yeterince devralmamtr. Klasik dnemde bu grevi yerine getiren ofisleri byten, ihtisaslatran ve bir meslek grubunun ortaya kmasm salayanlar, Tanzimat devri brokratlardr. Nihayet btn bu atlm ve dzenlemeler, meselelerle dolu bir
dnyada ve mali bulrann ortasnda gerekletirilmektedir.
Burada en nemli gelime, meveret prensibinin kurumlama
sdr. Tanzimat dnemi merkezde ve taralarda "meclislerin" ve
eitli ihtisas kurullarnn, mahkeme divanlarnn olumas
demektir; bu gelimelerin sonucunda siyasi hayatmzda parlamen to bu memlekete has artlar dahilinde olumutur. Btn bu gelimeler 19. yzyl Osmanl tarihinin bugn bile tart
lan, yarglanan orijinal yzn oluturur ve tartma ve tetkik
daha uzun zaman srecee benzemektedir. Ancak bu dnemin
tarih yazclnn yeterli bilgi ihtiva etmediini ve 19. yzyl
tarihiliinin bir yerde klasik Osmanl asrlar kadar dahi, ilmi
olarak aratrlmadn ve gerekli verilerin ortaya konamacl
n sylemek gerekir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
471
Tan-zimat Brokratlan - Islahat Brokrasi

darenin asrn icabna gre dzenlenmesinde modern bir
brokrat kadrosunun nclnden sz edilir. Filvaki bu brokrasi ne Byk Petro ve II. Katerina Rusyas'nda olduu
gibi ksmen dardan ithal edilmi, ne de ksa zamanda hususi
artlar yarallarak yetitirilebilmitir. 19. yzyln brokrasisi,
niteliklerinin olumas bakmndan 18. yzyln bir rndr.
Modern brokrasinin adn telaffuz etmedii snrl bahllama,
n planda Bat dillerinin ve Bat'nn bu yolla idari mevzuatnn
renilmesi, devlet ynetimine ait pratik dsturlarn bilinmesi,
yani Bah kanun, nizarnname ve idare el kitaplarnn tercmesine dayanmaktadr. Tercme Odas eski tekelci zmreden
yani Fenerli Rumlar'dan ksmen ayklanm h ve yeni sirnalara
rastlanmaktayd. Bunlarn arasnda Sahak Ebro gibi Ermeniler veya baz Mslmanlar (Bulgarzade Yahya ve olu
Ruhiddin gibileri) vardr. Babali btn devletler gibi youn
laan d ilikilere ve kurumlamalara dahil oluyordu. Tanzimatnn Avrupa'da tahsil, zellikle yabanc dil tahsilinden ne
anlad ve bunun gerei 1855 (1272) tarihli bir iradede ifade
edilmektedir. Devlet n planda ilemleri yrtecek memurlara
muhtahr. Bunu bir Batllama ideolojisinin gerei olarak grmek sz konusu deildir3 . 19. yzyl brokrah 1876 (1293)
Kanun- Esas'sini hazrlamaktan tutunuz, bir itfaiye nizamnamesine kadar her alanda nce Avrupa mevzuahn tetkik ve
tercme eder, sonra artlara uygun bir nizarnname metni hazr
lar ve bunu tartarak nihai ekli verirdi. Franszca bilgisi kadar
Osmanl mevzuat, slam hukuku ve Avrupa hukuk metinleri
gzden geirilirdi. darenin byk slahat projelerini ve nizamname metinlerini ekseriya birbiriyle hemfikir olmayan Tanzimat asrnn byk brokratlar bir arada hazrlar ve tarhrlar
d. Midhat Paa, Cevdet Paa, Fuat Paa, giderek Ein
li Said Paa gibi zevah bir iin banda bir arada grmek
mmknd.
BA, -H, 20 Reb1levvel 1272 (1 Aralk) "Avrupa'ya tahsil-i !isan iin

gnderilecek efendilere dair."
Eskikitaplarim.com
Karagz
472 -
Ynetimin kulland: dil sadeleiyordu. Bunu devletin ne

Takvtm-i Vekayi gibi gazetelerde, neredilen ferman ve
nizamnamelerde ve baslan kitaplarda grmek mmknd.
Ama asl nemlisi yazma dili sadelemektedir. Kullanlan
elkab (titlatr) meselenin zeti (narratio) herhangi bir vesikada nceki dnemlerle kyaslanamayacak kadar ksa ve ak
hr. Henz Tanzimat dnemi yaz dili ve diplomatikas (vesika
ilmi) geni bir tetkik konusu olmamhr. Ofislerden eski dnemin siyakat ve divant gibi hat trleri el ekiyordu. Tamamen
deilse de kaligrafideki basitleme, alnan memurun okluu
ve memur kadrolarnn hat eidiyle eskisi kadar megul olmamalaryla izah edilebilir. Ayn ekilde daha basit, standart
bir imlfuun yerlemesi; Tanzimat asr devlet adamlar ve aydn
larnn megul olduu hususlardand. Mnif Paa'dan,
Sami'ye ve Azerbaycanl Mirza Fethali
emseddin
Ahundzade'ye kadar alfabe ve imla meselesi tarhlmhr.
Ynetim dili, yazmalarnn uslub ve sadelii II. Mahmud'un
dsturu mesabesindedir. A. Cevdet Paa sadeletiriimi bir
dilin nclerindendir ve nesirde Tanzimat asrnn en parlak slup rneini vermitir. Tanzimat brokratlar yaz dilinin ve
genelde nesir trnn slahna ve gelitirilmesine nem veren
ve bu konuda rehberler kaleme alan nesildir4 Ekonomi, tarih,
hukuk gibi dallar Tanzimat brokratlarnn zerine eildii,
tercme ve telif eserler verdikleri dallardr. Takvtm-i Vekayi ve
dier gazeteler bu dallarda halka eitim veren organlard. Bu
keyfiyet sadece Trke konuan unsur iin deil, dier Osmanl
milletleri iin de geerlidir. Basn organ Bulgarlar, Rumlar ve
Ermeniler ve nihayet Araplar iin sadece haber deil; dil, tarih,
corafya retilen bir ak okuldu5 Btn bu aydn faaliyet,
Tanzimat dneminde dnya gr ne olursa olsun bir aydn
rettii
Tabsra-i Akif Paa,
4. defa. Konstantiniyye 1300, s. 76-7; . Turan, "Cevdet
Paa'nn Kltr Tarihimizdeki Yeri", Ahmed Cevdet Paa Semineri, stan

bul1986, s. 18-20; Rifat Paa, Glbin-i na, stanbul1275. s.52; Mektubiit-
Srr Paa, stanbul1303.
5
. Ortayl, "Osmanllar'da lk Telif ktisat Elyazmas", Yapt, Ekim 1983, s.

37-44, ve . Ortayl, "Tanzimat Devri Basn zerine Notlar", Cahit Talas
Armaan,
Ankara, 1990, s. 397-404.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
473
grubunun, yani evresi ile hesaplaan bir zmrenin ortaya k

tn gsterir. Reformlar; reformlar yrtenleri aydn bir tabakann ncleri haline getirdi. Bu aydn tabakann iinden de
Trkiye tarihinde aydn muhalefet kt ve tekilatland. Tanzimat mrrevveri Garp edebiyat kadar ark edebiyat ve tarihine de sistematik ve devaml bir ilgiyle yaklar. Nitekim 18.
yzyln M tercim Asm gibi muhteem bir.Arap dili uzmann ve tercmann ancak Cevdet Paa'nn, bn Haldun Mukaddimesi'nin tercmesi glgeleyebilir (ilk deneme 18. yzylda
Pirizade Mehmed Sahib'e aittir). Artk tercmenin tesinde
ark tarihi zerinde tefekkrn sekin rnleri ortaya kmak
tadr. ran edebiyatyla da bu devirde daha verimli bir ekilde
ilgilenilmitir. En kalc Farsa gramer kitaplar yannda, adeta
ranllar kskandracak kadar kalabalk sayda Hafz erhlerini
zikredebiliriz. Avrupa dillerinden tercmeler balamhr. Ayn
zamanda da Avrupa dillerinden szlkler ve gramer kitaplar,
hatta gene II. Abdlhamid devrinde Harbiye Mektebi'ne konan Rusa'nn ilk gramer ve lugatleri telif edilmitir. Lugatilik
ve ansiklopedicilik bu asrn mnevverleriyle Trk kltrne
geni lde, her dzeydeki renci ve mnevvere hitap edecek ekilde girmeye balar. Ayn zamanda ada Avrupa'nn
sosyal bilimler ve siyasi dnce alanndaki terimlerini de baaryla evirirler; vatan (patria karl), belediye, kanun-
esas, hrriyet, inkisam- servet vb. kavramlar kk bir
rnektir. Cevdet Paa gibi bilginler buhran- mali (crise
financiere) gibi kavramlar sadece Osmanl Trkesine deil btn ark'a kazandrrlar. Tanzimat deyimi de bylesine bir
kavramdr. Bir devrin addr. Devrin adn brokratlar kendileri
koymulardr. Tanzzmat- Hayriyye olarak kullanlr. Ne
inklab ne de hatta slahat... ki ucun dnda kaide-i tedrfc'e
dayanan uurlu bir dzenleme ve bir kanun asr sz konusudur. Tanzimat deyimine lugatlara bakarak deil, o devrin kullanmna bakarak anlam vermek gerekir. Bunun sadece bir reor~anizasyon (yeniden dzenleme) olmayp, btn bir devrin ve
hayatn yeniden dzenlenmesi olduunu ve asl nemlisi kanunlatrma anlamna geldiini grrz. Dnemin atmosferini
Eskikitaplarim.com
Karagz
474 -
tanyan
bir ecnebi hukuku, Young, Tanzimat'n tercmesini

olarak yapyor ki dorudur6 Bu devir nizarnname
karma, kanun koyma (vaz'etme) devridir. Gerekten de Tanzimat dneminin genel ruhu bize gre, idarenin btn ilemle
rinin yazl ve belirli kanunlara, nizannamelere gre yaplma
snn salanmas olarak ifade edilebilir. daredler tamamen bu
nizannamelere ve kanunlara bal olarak tebaay ynetmek zorundadrlar. Bu, idarecinin ok ikayet edilen suiistimalini nlemek kadar, ona hsn- istikamet ve hareket tarzn retecek
bir dsturun hazrlanmas demektir. Nitekim kodifikasyon ba
lad zaman bal Dstur' dur. Tanzimat devleti kanun devletidir ve kanunlar yazl ve sistematik bir biimde ner ve ilan
edilip herkesi balamaldr. Klasik devirde her sancak iin bir
kanunname vardr. Bunlarn arasnda esasta bir paralellik ve
birlik varsa da her sancak kanunnamesi o sancak iin geerlidir.
Gene baz vergi gelirleri olan kalemler ve mukataat iin de bu
esas geerlidir. Oysa Tanzimat dneminde nizannameler btn Osmanl lkeleri iin standart olarak dzenlenmekte, pilot
uygulamalar iin bazen Tuna Vilfiyeti Nizamnamesi gibi statler tespit edilse de, bir mddet sonra bir genel rejime ba
lanmaktadrlar. Baz sancaklar, mesela Cebel-i Lbnan zel bir
statye alnp ayr nizarnname karlsa da, genel mlki idare
sistemiyle uyum salanmasna hukuku ustalyla dikkat
edilmitir. Bu atmosfer; idareci kadar idare edileni de sarm ve
1877 Meclis-i Meb'usan'nda, Dersaadet ve taralar
iin iki ayr belediye kanunu karlmasna mebuslar itiraz etmilerdir. Bir takm nizamnamelerin Trkeden baka dillere
de evrilip ner ve ilanma zen gsterilmitir. Osmanl Devleti
kanun devletidir. Kanunu bilmernek hi kimse iin mazeret saylmamaldr ve herkes kanuna uymaldr. Mesela 25 Zilhicce
1277 (3 Temmuz 1861) tarihli bir irade; aar nizamnamesinin
Rumcaya tercme ve neri iin gereken masrafn tediyesini emretmektedir. zellikle mali mevzuat ve arazi mevzuatnn imparatorluun muhtelif halklarnn dilinde kmasna dikkat
edilmi ve bu tercmeleri yapanlar tevik ve taltif edilmilerle~slation
G. Young, Corps de Droit Ottoman, II, s. 171-2.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
475
kimsenin cezalandrlmamasna, hakszlk

dikkat edilmitir. Tebaann hakiarm ihlal eden
her kademedeki tara yneticisinin cezalandnldna dair say
sz rnekler vardr8 idarecinin kanun dnda fevkalade yetkili
olmamas Tanzimat asrmn en dikkat edilen hususlarndan biridir. Osmanl ynetimi bu devirde parlamenter klasik haklan
deil, kanunu savunur ve kanunun ruhundan ve tabii haklardan sz edenler vardr; Sadk Rifat Paa rneinde olduu
gibi9 Tanzimat dnemi arhk ynetilenlerin idareden uzak tutulmalarm deil, idareye yardm etmelerini ve bir lde idari
srece kahimalarm salamhr.
dir7. Kanun
dnda
yaplmamasna
Tanzimat ve Merkeziyeti Maliye

Tanzimat devri mall merkeziyetilik istikametinde bilinli
ve nemli teebbslerin yapld bir tarihi dnemdir. Geri bu
niyet ve teebbslerin sk sk kesintiye urad ve Osmanl reform asrnn mall merkeziyetilii, tekilatanma ve mali teknikler acsndan tam gerekletiremedii malumdur. Ama gerek muhasebe tekniklerinde, gerekse bte tekniklerinde ve
maliye brokrasisinin eitiminde hayli yol alnm, mali idarenin baz komparhmanlar salam bir hiyerarik sisteme ba
lanm ve asrn sonlarna doru Maliye Nezareti varlm ispat
edebiimi ve bir gelenek kurulabilmitir. Maalesef Trkiye mali
tarihinde, muhasebe ve bte tekniklerinin asrn icaplarna gre
gelitirilebilmesi ve memleketteki gelir ve giderlerin kayd,
verginin doru olarak tarh ve tahakkuku ve alacaklarn tahsil
ve takibindeki ilemlerin mkemmelletirilmesi gibi yenilikler-
BA, -H, Nr. 10308, 25 Zilhicce 1277 (3 Temmuz 1861) gene BA, -D, Nr.
47923-G.C. 1291 (16 Temmuz 1874) Suriye Vilayeti Meclis-i dare
azasndan Nikkola Nakka Efendi'nin lisan- Arab!'ye naklettii Arazi
Kanunnamesi'nden dolay rtbe-i saniyeye terfii.
8 . Ortay l, mparatorluun En Uzun Yzyl, 2. Bask, stanbul 1987, s. 77.
9 E. Kuran, "Osmanl mparatorluu'nda nsan Haklar ve Sadk Rifat Paa", Trk Tarih Kongresi VIII/2, Ankara 1981, s. 1452.
7
Eskikitaplarim.com
Karagz
476 -
de
pay
olan ve bu
ilem
ve bilgilerin
renildii
bir kurum;
Osmanl Borlar daresi (Dyun- Umumiyye) olmutur. 28
Muharrem 1299 (20 Aralk 1881) Kararnamesi ile kurulan

bu beynelmilel alacakllar idaresinin, Osmanl borlarnn tahsili ve baz nafa hizmetleri ve borlara kar teminat olarak gsterilen varidat kaynaklarn kontrol iin salam tespit ve izleme
teknikleri bu idarede alan Trk maliyecilerine de bu usulleri
retmitir. Cavid Bey gibi baz usta maliyecilerimizin bu
tekilatta alm olmalar bir tesadf deildir. Bir mali sistemin ileyebilmesi iin yaplmas gereken n ilem, hi phesiz
nce kaynaklarn tespitidir; yani nfus saym, arazi tahriri ve
hayvan saym gibi gelir getirecek ve vergi tarh edilecek kaynaklarn doru olarak bilinmesidir. Zamanma gre baarl bir
teknik saylan Osmanl memleket tahririnin geen birka asrda
eskidii ve bu gibi kaytlarn arhk modern maliyeye ve idareye
cevap veremeyecei akhr. 19. yzylda Osmanl idaresi bu i
lemlere daha geni ve baka varidat kalemlerini gz nne alarak giriti. Vaka bu ilemlerin Avusturya ve hatta Rusya arl
'ndaki kadar baarl bir tespit almas olduunu sylemek
mmkn deildir. Ancak belirtildii zere eski dnemlerdeki
tahrir ilemlerinden beri imparatorluk topraklarnn mal varl
n, nfus kapasitesini tespit edecek envanterierin yaplmad
gz nne alnrsa; II. Mahmud'dan beri yaplmakta 10 olan kapsaml nfus ve arazi tahriri ve hayvan saymnn modern merkeziyeti bir mali sisteme gei iin nemli bir adm saylaca
aikardr. Bu dnemde gene vakflarn bir idare allnda toplanmas da Msr'dan rnek alnan byle bir i~lemdir. Nitekim
1248 (1830) senesi saym bu bakmdan nemlidir11 Esasen 18.
yzyl boyunca brokrasi vergi toplama tekniklerinde baz yeni
tekilatanma biimleri gelitirmitir. Bunlar daha ok iltizam
ilemini geniletmek ve otonom mali birimler veya kalemler
yaratmak biiminde olmutur. Mesela askeri slahat dnemin10
11
Mahir Aydn, "Sultan II. Mahmud Dneminde Yaplan Nfus Tahminleri", Sultan Mahmud ve Reformlar, stanbul1990, s. 81-101.
Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dzeni, stanbul
1986, s. 289-90.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
477
deki Mansure Hazinesi, Redif Hazinesi ve Hazine-i

Amire tekili gibi ... Ama varidal dalgalanmalardan korumak, nceden kestirebilmek ve askeri slahat harcamalarn
karlayabilmektir ki, maliye tarihinde ok grlr; modernleen Avrupa devletleri de gemi asrlarda bu tip uygulamalara
gitmilerdir. Tanzimat dnemi de aslnda siyasi, askeri ve mali
bir bulran dneminde balar. 19. asr devletinin mali gcn
ve merkezi kontroln gelitirmek, bu dnem brokratlarnn
amac olduuna gre; vergileri arlrmak ama bunun iin vergi
kaynaklarn iyi tespit etmek, kanuni vergi almak ve devlet hazinesini bu yoldan bol varidata kavuturmak gereklidir. Ksa
cas memlekette istihsalin artmas, zenginlik ve kanuni idare
sayesinde rahatlayan bir tebaann vergi vermesi ve devlet hazinesinin bu sayede zenginlemesi gerekli grlmektedir. Masraflar da ayn biimde planl, gerekli yerlerde kanuni usUl ve
kontrolle, askeri ve idari slahaln ihtiyalarna gre yaplacak
lr.
Maliye Nezareti (Umur- Maliye Nezareti) klasik defyerine daha henz IL Mahmud devrinde 1838'de
kurulmutur. Burada iki gaye vardr; birincisi belirli devlet
masrafarna karlk olarak kurulan belirli hazinelerden oluan
okluu ortadan kaldrmak ve varidat ve masarifat mmkn
olduu kadar tek hazinede toplamak; ikincisi taralarda vergi
tarh, tevzi ve cibayetini tek elden kontrol etmek, yolsuzluk
ve zulm nlemek ve varidal arttrmak. Bylece tara tekila
ln merkezi maliye tekilalna raptederek yeniden dzenlemek.
Bu tekilatanma ile gelecek mali dneme ait bir bte hazrla
mak da mmkn olabilir. Nitekim 1846-47 mali ylndan itibaren her sene bir bte tasla hazrlanabilmitir 12 . phesiz hemen gereklemese de 1855 ve 1874 yllarna ait bte
nizamnamesi ve IL Merutiyet'te de uzun zaman yrrlkte
kalacak (Cumhuriyet hkmetine devredilen) ve Trkiye maliyesinin temel talarndan biri olan Usul-i Muhasebe-i
Umumiyye Kanunu 14 ubat 1327 (27 ubat 1909) tarihinde
hazrlanp yrrle konabilmitir. Tanzimat dnemi maliyeterdarln
12
Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde

vd.
Eskikitaplarim.com
Osmanl
Maliyesi, Ankara 1989, s. 12
Karagz
478 -
sinin zerinde nemle durduu bir husus; ayni vergi ve hizmet

grme gibi mkellefiyetierin yerine standart esaslara balanm
bir nakdi vergi deme srecinin balatlmasyd. Bu phesiz
asri bir sistemdi; ancak byle bir mekanizma lkenin iktisadi,
sosyal artlar yznden gerekletirilemedi. Mesela derbend
muhafzl ve kprclk gibi vergi muafiyeti karl grlen hizmet kategorilerinin lav geni bir gayri memnun zmre .
yaratt ve bu yzden de ksmen muhafaza edildi.
darenin maliyeyi tekilatandrmas ilk anda 1838'de defterdarlk
yerine Umur- Maliye Nezareti'nin kurulmas ve

dzenin 1841'de tekrar ve kesin olarak tespitiyle balad 13
1842'de maliye mstear unvanl ikinci memur yerine Anadolu
ve Rumeli defterdarlklar ihdas edildi. Bu gelenek bugn her
vilayet dzeyinde valinin yanndaki en yksek maliye memuru
olan defterdarlada devam ettirilmektedir. Tanzimat ynetimi
bu yapy gelitirdi. Merkezi bir mali denetim kuruluu ve m:ali
yarg rgt ise 1862-1865 yllar arasndaki srekli dzenlemelerle ortaya kt; Franszlarn Cour des Comptes'u karl olan
Divan- Muhasebat ... Divan ayrca mali konularda yrtmeye gr bildirmekle grevli olup, ayda bir sadrazam vastasyla padiaha sunulmak zere bir mali durum raporu hazrlard. Divan muhasip hesaplarnn tetkiki sonucunda zimmet veya beraat hkm verir, ayrca sahtekarlk veya irtikab
gibi bir crmn vukuuna vakf olursa, durum hakknda Maliye
Nezareti'ne bilgi vererek sulularn ura-y Devlet ve idare
meclislerinde yarglanmalar iin sadarete mracaat ederdi14
Bu tekilat Trkiye maliyesinde merkeziyeti mali denetimin en
baarl organlarndan ve gelime aamalarndan birini olutu
rur. Tanzimat, mali alandaki dzenlemeyi taralarda da ele ald.
Vergi tarada daha nce mahalli ileri gelenler, gayrimslim

cemaat bakan ve kocabalarn oyuyla salnp mltezimler
tarafndan toplanrken, imdi eski usuln lav ile bu sisteme
gidiliyordu. Eyalet (vilayet) merkezleri ve sancak merkezlerin13
14
Abdllatif ener, Osmanl Vergi Sistemi, stanbul1990, s. 26.

brahim Hakk, Hukuk- diire, s. 273.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
479
gnderilen fevkalade yetkili muhassllarn yatemsilcileri, ruhani reisler, askeri kumandan ve

dier yetkililerin oluturduu muhassallk meclisleri; vergi
tarh ve tevzii ve toplanmas ile grevlendirildiler. (Yetkileri ve
grevleri aslnda bu amacn tesinde daha geni tutuldu). ka
rlan bir talimatname ile kurulan muhassallk meclislerine, tayin edilen bir muhassl ve onun yardmclarndan baka, o yerin hakimi, mfts, kumandan, ruhani reisler ve memleket
ileri gelenlerinden alh kii katlacak, sz edilen memleket ileri
gelenleri seimle grevlendirileceklerdi. Muhassl meclislerinin
kurulu
Ahkam-
biimiyle ilgili olarak, Meclis-i
Adliyye'nin hazrlad nizamnamenin ilk bendinde seim
usul tarif edilmektedir; seilecek kimseler bulunduu memleketin akll, afif ve muteber adamlarndan olmaldr. Adaylar
nce mahkemeye gelip isimlerini kaydettirecekler, sonra semenierin oyuna bavurulacakt. Semenler ise, kazaya bal
kylerden kur'a ile tespit edilen beerkii ve kaza merkezlerinde de yerleme yerinin byklne gre "akll, sz anlar, emlak sahiplerinden 20-50 kii" olacakt. Bir araya toplanan bu
semenierin karsna adaylar karlacak ve tek tek her aday
isteyen semenler bir yana,. istemeyenler br yana geecek! erdi. Oylarn ourluunu elde eden aday seilecek, isteyen ve
istemeyenler eit ise, kur'a-i er'iyyeye bavurulacakt. p
hesiz nizarnname ile kurumlaan bu seim usul geni bir tabann katlmasn salamaktan uzakt 5 Ayrca bu usuln gerei gibi ve yaygn olarak uygulanmad da aktr. ada gzlemcilerin belirttii gibi, meclisiere seilenler ya mlki amirin
tayin ettikleri veya benzer biimde gayrimslim cemaat ileri
gelenlerinin belirledikleri, ya da yksek rtbeli memurlada anlaan mahallin ileri gelerl~riydP 6 . Devlet mahalli halkla anlaa
rak ileri onlarla birlikte yrtmeyi vazgeilmez grmtr.
de
bakentten
nnda halkn
15
16
BA, Cev-Dah. Nr. 16602, 23 Safer 1256 (26 Nisan 1840) tarihli bir tezkire
ve Abdurrahman Vefik, Tekalif Kavaidi, II, stanbul 1329, s. 37-8. Talimatname rnei vardr.
Ubicini'den naklen Halil nalck, "Tanzimatn Uygulanmas", Belleten,
112, Ankara 1964. s. 627.
Eskikitaplarim.com
Karagz
480 -
Klasik dnemde Balkanlar'da, Voskopoj gibi ehirlerde, Kbrs

adasnda uygulanan bu sisteme (demogerentos denen kurul)
genie bavurulacakhr. Ancak muhassllk denemesi bekleneri
veremeyince, bu sefer merkeziyetilik eilimi artt ve vilayette
valinin otoritesine, sancaklarda ve kazalarda da benzer uygulamaya gidildi. dari hiyerari gene mahalli temsilcilerin i bir. lii ile, fakat onlarn stnde arln hissettirerek yerleti.
Maliyenin esasn tekil eden vergi tarh, tevzii ve tahsilinin ilk
elde her yerin halk ile birlikte yrtlerek stesinden gelinecek bir i olmad akt; bundan dolay vilayetlerde sancak ve
kasabalarda merkezi brokrasiyi temsil eden defterdarlar ve
mal mdrleri uygulamasna geilmitir. ltizam sistemine devam edildi ve gene idarenin belirli kompartmanlarnn varidat
tahsil edip, gerekli cari harcamalar ve masarifi yapmas ve
zevaidin merkezi hazineye devredilmesi usUl benimsendi.
Mesela gmrkler tahsil edilen varidattan gerekli harcama ve
maa demeleri yaparlar, artann hazineye devrederlerdi. Aslnda her vilayet, varidahn yani aar bedeli, a~nam resmi,
bedel-i askeriye vesairenin topland ve sonra idarenin deme ve masraflarnn yapld (zabtiye, maarif, nafa gibi giderlerin) bir anlamda merkezi hkmetin kontrolnde, fakat mali
ynden otonom bir birimdi. Bununla birlikte bu yaplama
merkeziyeti mali sisteme geite nemli bir safhadr. Merkeziyeti mali sistemin kurulmasndaki nemli engellerden biri,
arlkl olarak 19. yzyln savalar sonunda gidilen d borlanma ve zellikle bunun ardndan demiryolu inaat gibi yabanc alt yap yahrmlarnn karlnda istenen kilometre garantisi gibi tekellfler yznden Dyun- Umumiyye'nin
alacakl devletler adna baz gelir kalemlerine, zellikle baz vilayetlerin aar vergilerine el koymasyd. Kaynanda bu gelirlerin tahsili sebebiyle geri mali teknikler ve mali kontrol gibi
dallarda Trk maliye brokrasisi yeni usulleri bu yabanc kurulutan rendi, fakat devletin bamszl ve merkeziyeti bir
mali tekilatianma ve usuln yerlemesi bu yzden byk lde zedelendi.
Mali merkeziyetilik asndan nemli bir uygulama para ve
banka alannda grldu. Tedavldeki sikkeleri belirli ayara gre basp, belirli rayice gre dolarn salamak, karlnda
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
481
banknot srmek ve 1860'lardan itibaren de bankacl sarraflardan kurtarp, asri bir kredi piyasas oluturmak niyeti vard.
Tartmasz her iki teebbs de muvaffak olmu deildir. Avrupa'daki gibi bir bankann banknot basma yetkisine sahip
olup~ tedavldeki parann hzn ve aaltan etkisini (multiply
effect) bu sayede arttrmak Osmanl hkmeti tarafndan Cihan
Sava'ndaki zecri tedbirlerle bile salanabilmi deildir. Gene
Sultan Abdlmecid devrinden beri standart ayarla baslan
madeni paralar yaygnlamakla birlikte, lkede yerli ve yabanc
her trl gm ve altn sikke tedavlde kalmtr. Banknot
basma yetkisi yabanc sermayeli bir kurulu olan Banque
Imperial Ottomane'a verilmi ve hkmetemisyon meselesinde otorite sahibi olamamtr. Bu, sava ve buhran zamanlarnda ac tecrbelerle grlmtr. Yerli bankaclk denemeleri
mesela Banque de Constantinople 1847'de iki sarraf;
Aleon ve Baltazzi'ye verilen imtiyazla kurulmu, fakat
1852'de devleti 600.000 lira zarara sokarak iflas etmitir.
Midhat Paa'nn1861'de Ni'te balatt, sonraTuna Vilayetinde yaygnlatrd Sandklar bir yerde Ziraat Bankaclnn
balangc ise de; imparatorlukta yerli sermayeye dayanan
merkezi bir para ve kredi mekanizmas kurulamamtr. Bu
alanda yabanc bankalarn hakim olmas Tanzimat iktisadiyat
nn aksak bir yndr ve Osmanl maliyesi aslnda en nemli
merkeziyeti cihazdan, yani emisyon ve kredi mekanizmasn
kontrolden uzak kalmtr. ktisadi hayat kontrol edemeyen ve
bu alanda merkezilemesi geciken bir sistemde, sair merkeziyeti reformlarn da aksamas veya gecikmesi kanlmaz olacakt.
Merkezi Hkmet
(Babali)
Tanzimat devri Babali brokrasinin diktatrl diye adBurada diktatrlk sz ile kastedilen sadece Babali
brokratlarnn idareye hakim olmalar ve saltanat makamnn
Sultan Abdlmecid'in uyumlu kiilii sayesinde arka planda
kalmasdr. Esasen Tanzimat brokratlar bir diktataryay messeseletirecek mttehid bir grup, komite veya frka mensubu
landrlr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
482 -
deildiler. Tanzimat brokrasisi uzmanlardan ve tecrbeli devlet adamlarndan oluurdu ve ta Karlofa Antlamasrrdan
beri, idare alann igale balayan kalemiye snfnn ykselmesi
bu devirde doruk noktasna ulamtr. Devlet idaresinin merkeZilemesi ve terii faaliyeti byk lde Babrui'de kurulan
meclisler sayesinde olmaktadr. Bylece klasik devirdeki
Divan- Hmayun ki, 18. yzylda fonksiyonlar azalm ve
toplanamaz olmuken, onunla mukayese edilemeyecek geni
likte ve i hacminde meclisler ortaya kmtr. Aslnda Meclis-i Ali-yi Tanzimat, Meclis-i Vala-y Ahkam-
Adliyye'ye rakip bir organ olarak ortaya km ve grevleri
sk sk birbirleriyle kesimiken, zamanla Tanzimat Meclisi ortadan silinip dieri de ihtisaslama srecine girmi ve bugne
kadar devam eden organiara blnmlerdir. Esasen Tanzimat
asr nezaretlerin ortaya kt ve merkezi hkmette ihtisaslamann balad dnemdir. Fakat dier yandan sz geert
meclisler Babali'de adeta bu bakanlklarn da fevkinde yar
istiari, yar teri! ve yar murakabe organlar gibi almaktay
dlar. ok sz edilen bir nokta da bu meclisierin 1877'deki ilk
Osmanl parlamentosunun ekirdei olduudur 17 Bu alma
usulleri; murakabe, mzakere ve yasama usulleri bakmndan
phesiz ihmal edilemeyecek bir hkmdr, ama her eye
ramen 1877 meclisi de, dier parlamentolar da baka eydir.
1877 Meclis-i Meb'usan'nda hem azann kompozisyonu, hem
mzakere usul, hem atmosfer olarak vilayetlerdeki meclis-i
idare geleneinin pay daha byktr. Babali meclisleri, barok
devir Avrupas ve Byk Petro Rusyas'ndaki collegiumlar
ve senato gibi organlard. Bunlar hkmdara veya onun mutlak vekiline bal, onun tarafndan tayin edilen ve ayr bir idari
veya teri! kuvvet olmaktan ziyade yrtmeye ve hkmdara
bal, ama onun adna reformlar yrten, aratran, eletiren
ve aktif olarak da yrtme kuvvetinin iinde yer alan grevlilerden oluan kurullardr. Aslnda Tanzimat dneminin merkezi idaresinin en nemli grnm danma ve yrtme kurullarnn okluu, yani polysinodie consultative denen yapdr. 19.
17
T. Zafer Tunaya, Siyasal Messeseler ve Anayasa Hukuku, stanbul1975, s.

325.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
483
yzyln son eyreinde Heyet-i Vkela, yani bugnk Bakanlar Kurulu yetkili ve kuvvetli bir merkezi hkmet organ olarak ortaya kana kadar, bu meclisierin yannda yetkileri bariz
olmayan bir kurul gibiydi. Hey'et-i Vkela esas itibariyle bir
"danma/hazrlama" organdr. Baka bir anlatmla Hey'et-i
Vkela'nn kararlar padiah (dini konularda eyhlisl&mn uygun gr de eklenerek) iradesi (irade-i seniyye) ve onay ile
yrrle konulmakta ve vacibl-ittiba (uyulmas gereken)
ve kanun deeri tamaktadr. Dolaysyla Meclis'-i Vkela'nn
irade-i seniyeye iktiran eden kararlarnn kanun mahiyetinde
olduu, kalan kararlarnn "dzenleyici ilem" niteliinde olanlarnn dahi kanun gibi ilem grd, o dnem Osmanl hukukunda idari ilemlerle kanunlar arasndaki rejim farkllnn
belirgin (bariz) olmad sylenebilir.
Tanzimat (1839) ile I. Merutiyet (1876) arasndaki srede

Meclis-i Vkela azasnn saysnda artma grlr. 1876'da sadrazarnn bakanlnda meclise serasker ve eyhlislamn yan
sra Bahriye, Hariciye, Adalet, Maliye, Ticaret-Nafa, Zabtiye ve
Evkaf nazriar ve ayrca sadaret mstear, ura-y Devlet
reisi, rsumat emini, Defter-i Hakani nazr kahlmaktadrlar.
Meclis-i Vkela, ki bizim tarihimizde Meclis-i Hass- Vkela da denir, Sultan Abdlaziz devrinde billurlaan bir kuruldur. Devlet hayatnda yasamaya yardmc olan en nemli
kurulu, 1837'de kurulan Meclis-iVala-y Alkam- Adliyye'dir.
Bugnk dile evrilitse "Adalet leri Yksek Meclisi" denebilecek olan bu kurulun asl grevi yasa (kanun, nizamname, talimatname, kararname) tasarlarnn hazrlanmas olup ayrca
adli ve idari yarg fonksiyonuna da sahipti. Tanzimat dneminin kanun tasarlarn hazrlam olun bu kurul; daha sonra
1868'de ikiye ayrlarak bugn Dantay olarak devam eden
ura-y Devlet ile Yargtay'n ilk kuruluu olan Divan-
Alkam- Adliyye'yi oluturmutur. Padiah tarafndan tayin edilen bir bakan, on ye ve iki katipten oluan Meclis-i
Vala'ya sadrazam, serasker, Ticaret nazr, darphane miri,
Harkiye nazr ve Mabeyn-i Hmayun miri gibi erkan da
katlr d.
Eskikitaplarim.com
Karagz
484 -
Meclis-i Vala yannda nemli ilerin hazrlanmasn stlenen

ve nezaretlere bal olarak alan eitli yksek kurullar bulunmaktayd. 1836'da askerlik ilerini dzenlemek ve denetlernek greviyle kurulmu olan Dar- ura-y Askeri, topuluk ve denizcilik ilerinde Meclis-i Tobhane-i Amire ve
Meclis-i Bahriyye, eitim ileri iin 1845'te kurulan Meclisi Maarif-i Umumiyye, Maliye ve Ticaret Nezareti'ne bal
Meclis-i Maliye ve Meclis-i Ziraat ile Meclis~i Vkela'ya
yardmc olmak zere kurulan Meclis-i Ali-yi Tanzimat
(1845'te kurulmu fakat 1861'de yeniden Meclis-iVala'ya katl
mtr) bu muhtevada anlabilir 18 Meclis-i Vala ayn zamanda
bir yksek muhakeme organyd. Temyiz grevi kadar yksek
memurlarm yarglanmas, hatta bazen bunlarn hukuk davalarnabakmak da hesapta vard. Bir rnek; Alaeddin Paaza
de Celal Bey'in zevcesine eziyet ettii gerekesiyle tedibinin
kararlatrlmasdr 19 stelik yelerin kiminin meclis yelii
dmda hatta bir nazrlk grevi dahi vard ki, bu durum meclisi bir bakma bir meclis olmaktan daha tede bir organ haline
getiriyordu. Meclis-i Vala diye ksa adyla andmz meclis bir
mddet sonra 1854'te kendisine rakip kan Meclis-i Ali-yi Tanzimat'n 1861'de lavyla gene tek kald. 1868'de ise ikiye ayrld
ve ura-y Devlet ve Divan- Alkam- Adliyye adyla nemli
terii ve istiari iki karar organ ortaya kt ki, her ikisi de belirttiimiz gibi bugnk idari yargnn (Dantay) ve adli yarg
nn (Yargtay) temelini oluturur. Esastaura-y Devlet'in grevi Fransz Conseil d'Etat's gibi nizamnameleri hazrlamak
ve gzden geirmek, dierininki ise en yksek adli yarg organ
olarak grev yapmakt. Divan- Alkam- Adliyye yeni olutu
rulan (1869) nizarniye mahkemelerinin temyiz merciidir. ura
y Devlet ise ynetim alannda bir yasama ve danma organ,
ayn zamanda da eksik de olsa bir idari yarg organdr.
ura-y Devlet yapsnda ve grevlerinde 1886, 1870, 1872,
1888, 1897 ve 1908 tarihli nizamnamelerle deiiklik yaplm-
Mehmet Seyitdanlolu, Meclis-i Va/a-y Ahkam- Adliye, (baslmam

doktora tezi), Ankara 1991, s. 137'de bu geliimin ema verilmitir.
9 BA, I.M.V .. nr. 42341.
18
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
tr.
485
grev alannn bazen genilemesine veya

daralmasna yol amtr. Bununla birlikte bu kurulun grevleri; kanun ve nizamlarla grevlendirildii konulardaki kararlarn hazrlanmas, hkmetle ahslar arasndaki davalarn halli,
memurin muhakematna bakma, adil, idari merciler arasndaki
vazife ve salahiyet ihtilaflarnn halli biiminde zetlenebilir.
Bu
deiiklikler
tekilatnn, Sadaret dnda kalan temel ubeleri,

Hariciyye Nezareti, Defterdarlk yerine kurulan Um1r- Maliyye Nezareti ve ilk olarak Umur-
Mlkiyye ad ile sadaret kethdalnn yerine geen ve daha nce kurulmu olmakla beraber, ancak 1836'da "Nezaret"
haline gelen Um ur- Dahiliyye' dir. Bu temel nezaretlerin
dnda baz meclislerden doup gelien ve mstakil kurulu
haline gelen nezaretler de vardr. 1839'da Ziraat ve Ticaret
Nezareti'nin mstakilen teekkl bu tip yaplanmaya bir rnektir. Aslnda barak devir Avrupas'nda da bakanlklar nceleri ofis-kanlarya halinde doup, 18. asr sonu ve 19. asrda
mstakil bakanlklar haline gelmilerdi. Nitekim bu tip geli
melerin sonunda Osmanl Nafa Nezareti de 1870 ylnda mstakil kuruluunu tamamlamtr. Osmanl kabinesi diyeceimiz
Hey'et-i Vkela'da nazrlarn dnda gelenei takiben Defter-i
Hakani nazr, eyhlislam gibi erkann da bulunduunu daha
nce belirtmitik. Gene Osmanl kabinesinde seraskerin yann
da sonralar Harbiye ve Bahriye nezaretleri teekkl etmitir.
Fakat bizatihi seraskerliin kabinede muhafazas ayrca izah
gereken, ama ilgi ekici ve gelenee dayanan bir durumdur.
Devlet
Um1r-
Osmanl
en nemli gelimelerinden biri artk

binalara kavumasdr. Bizzat Babali'nin
sadrazarnn kona ve ofisi olarak kullanlmas 17. asra ait bir
vakadr. Aa Kaps en eski anonim ofislerdendi. 19. yzylda
ise Babali, sadaret ve byk bakanl bnyesinde barndr
d; fakat Maarif, Nafa, giderek Shhiye ve Defter-i Hakani gibi
nezaretler ayr binalara kavutular. Taralarda vilayet, mutasarrflk, kaymakamlk ve mahkeme binalar iin resmi konak
veya binalar ihdas edildi. Bir bakma Tanzimat devri; brokrasinin abideletii ve ticari binalar yannda resmi ofisierin debu ofisierin
reform
asrnn
devaml
Eskikitaplarim.com
Karagz
486 -
vamllk
ve
gelitirildii
ahsiyet kazand
ve bu dalda
ayr
bir mimarinin
devir oldu.
Nezaretlerin teekkl babnda bu unvan yanltc olmamanezaretler saclarete bal ofisleri ifade eder; bunlarn
bandakinazr ricaiden olup erkan- devletten deildir; vkeladan saylmaz, vezaret rtbesi de yoktur. Buna karlk 19.
yzylda Meclis-i Vkela'dan olan nazriarn bazlar bir nezaretin banda deildi (Meclis-i Vkela'ya memur). Bildiimiz esas
nezaretlerin teekklnde klasik sadaret ofislerinin ekirdei
oluturduuna en iyi rnek Hariciye Nezareti'dir. Bu sebeple
Dileri'nin gelimesini ele alan yerli ve yabanc aratrmaclar
hakl olarak bu brokratik teekkln gelimesindeki kendine
has (sui:;(eneris) yapdan ok etkilenmi ve Osmanl gelenei
nin kesintisizliini onda gzlemilerdir. Maalesef bu nezaretin
tarihi eitli sebeplerle tam yazlamamtr. Dileri Bakanl'
nn bugn bile Babakanlkla i ie bir ofis olmas ve Trkiye
Cumhuriyeti'nde Hariciye genel sekreterinin bir bakma baba
kann yardmclarndan biri olmas, klasik Osmanl gelenei ve
Tanzimat'taki Hariciye Nezareti'nin bu gelenei barndrp
Cumhuriyet'e devretmesiyle izah edilebilir. Klasik Osmanl
devrinde reislkttabn Dileri ile ilgisi; bu alandaki yaz
ma ve elilerle temas yrtmesi ve Tercme Odas'nn durumuyla izah edilmelidir. lk defa Umur- Hariciyye Nezareti kurulduunda, re1slkttab olan Yozgatl Hac Akif Efendi vezir
rtbesiyle (kendisi Pertev Paa'nn rakibidir) diplomat olmayp
kitabet geleneinden gelmesine ramen, bu makama getirilince
relslkttablk ve Hariciye Nezareti arasnda bir ayn1letirme
yaplmasna vesile olmutur. Aslnda re1slkttab klasik devirde Hariciye nazr deildi. Fakat yeni nezarete, ona bal olan
brolar ok ilgin bir ekilde yamand. Nitekim reis efendiye
bal eski brolardan Divan- Hmayun Kalemi, Mhi.,.
mine Kalemi gibi fonksiyonlarn kaybeden veya deitiren
brolar, bundan baka Ruus Kalemi, Tahvil Kalemi ve
Turake Kalemi imdi Hariciye Nezareti'ne devredilmitF 0
ldr. Baz
Carter Findley, Bureaucratic Reform in the Ottonan Empire Princeton 1980,
s. 184 ve 256'da bu nezaretin tekilat emas anlatlyor. Ayrca Sinan

Kuneralp, "The Ministry of Foreign Affairs under the Ottoman Empire
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
487
Bunlarn
iinde Mezahib Odas da vard. Gayrimslirn cemaatlerin Babali ile ilikilerini yrten kilise, okul tamir ve inas izinleriyle uraan bu ofis, yeni nezarette Mezahib Dairesi olarak ayn grevi grd. imdi Hariciye Nezareti'ne vilayetlerdeki konsoloslar ve ilgili ileri izleyen UmuT- Hariciyye
memurlar da balyd (Vilayet Hariciye Dairesi). Nezaretin bnyesinde d eliliklerle yazmalar yrten Tahrirat-
Hariciyye Kalemi, Hariciye Evrak Odas (yani ariv)
Tabiyet Kalemi (uyrukluk ileri) gibi yeni ofisierin yannda
Matbuat KaJemi ve sonra bir de Matbuat- Ecnebiyye
Kalemi gibi basnn domasyla ortaya kan iki ofis vard. Bu
sonuncular Cumhuriyet devrinde de Matbuat Umum Mdrl'nn Hariciye Vekilieti ve mensuplar tarafndan yrtlmesinin sebebidir. Dahiliye Nezareti de; sadaretn bnyesinden
kan ve sadaret kethdas, Dahiliye Nazr mesabesine ykseldii halde; sadrazarnn kontrol ve idaresi altnda devam eden
bir kurulutur. Bu iki ofisi imparatorluun idare tarihi iindeki
gelenekle deerlendirmek, tekilat yaplarn da anlamaya yardmc olacaktr. 19. yzyl reformlarnn iinde bu ofisiere memur yetitirecek kurumlar da bilhassa Mekteb-i Sultani ve
Mekteb-i Fnun- Mlkiye olmutur. u kadarn belirtmek gerekir ki, Hariciye ve Dahiliye nezaretleri Tanzimat'n ilk
dnemlerinde bile dorudan sadrazarnn kontrolnde olup,
meclislerle ilikisi azd. Esasen arivlerdeki tasniflerde de Hariciye ve Dahiliye iradeleri Meclis-i Vala'nnkinden ayr bir kategoride olup, Babali'deki fevkalade ve geni yetki ve grevli
meclisierin bu nezaretlerin uruuruna pek kartrlmadklar anlalyor. Maarif, Nafa, Ticaret ve Ziraat nezaretleri gibi Tanzimat dneminin yaratt hizmet bakanlklarnn ancak mstakil kurumlar olduktan sonra, o da Babali meclislerinin belirli
ihtisas alanlarna ekilmeleriyle mstakil muamelat yrtmeye
baladklar ve brokratik ahsiyetlerine kavutuklar grlmektedir.
and The Turkish Republic", Turkey-Time-History of World Foreign Offices,

edit. Steiner. 1978, s. 404-505.
Eskikitaplarim.com
Karagz
488 -
19. Yzylda
Osmanl
Hkmdarlan ve Saray
phesiz merkezi hkmetin ve devletin banda padiah ve

saray yer alr. Devlet reisinin ikametgah ve grev yeri olarak
saray, 19. yzylda da Osmanl mparatorluu'nun idare merkezi ilerini grmeye devam etmekte midir? Bunu zaman zaman doru olarak niteleyebiliriz. Ama Osmanl saray bu grevini arhk kaybetmekte, hatta II. Merutiyette baz ada Avrupa monarileri ile karlahrlamayacak kadar hkmetin yannda arka plana dmektedir. Ksacas Osmanl saray ve Osmanl padiah 19. yzylda, yani Tanzimat Ferman'mn ilamndan sonra arhk idareci deil temsili grev stlenmeye balam
hr. istisnai devir ve ahsiyetler vardr. Dier yandan bu asrda
Osmanl padiahlarmn nemle vurgulanan ve bir lde iler
lii olan grev ve unvam da hilafettir. Bu bakmdan saray, ayn
Mslmanlarn
makamdr.
zamanda
halifesiniri
II.
Abdlhamid dneminde ise saray Babali karsnda zaman
zaman otoriteyi temsil eden, zaman zaman Babali'ye hkmeden bir idare merkezidir. zellikle II. Abdlhamid'in saltanal
dneminde Babali, byk kararlarn alnmasndan ok, ehliyetli bir brokrasinin ileri yrtt bir blmdr. Karar organ Osmanl saray olmutu ve bu dnemde Osmanl saray
stelik nemle hilafet makam olarak da vurgulanrd.
Esasen 19. yzylda Osmanl saraynn protokol, tekilat ve

gelenek bakmndan nemli bir deiim geirdii grlr. Buna
ramen Osmanl saraynn 19. yzyldaki mali-idari yaps ve
yeni protokol hakkndaki bilgiler arivlerden, hatrat ve dier
dank eserlerden ve bu konuda bilgi vermesi muhtemel diplomatik yabanc ariv kaytlarndan derlenip temel monografi
ve mracaat kitaplar henz yazlmamhr. Bir bakma devlet
reisinin ikamet yeri ve ofisi olan sarayn 19. yzyl, 16. ve 17.
yzyllardakinden daha az bilinir. Hele Osmanl saray zerindeki tetkikleri, muasr Rusya saray ile karlahrmak mmkn
olmad gibi; gemi asrlardaki Bizans sarayna dair monografi ve bilgilerle karlatrmak da mmkn deildir. Osmanl saraynn modernleme devrindeki yaps zerinde burada baz
hahrat ve daimk bilgiler bir araya getirilerek lzumlu ve ksa
bir bilgi verilecektir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
489
Saray Osmanl hkmdarnn ve devletin temsil edildii

mekan ve idari nitedir diyoruz. -9. yzylda arhk Osmanl
padiah, klasik devirdeki yetkileri ve devletin idaresindeki rol itibariyle genileyen brokrasi ile birlikte dnmemiz gereken bir hkmdardr. imparatorluk son yarm yzylm anayasal bir monari olarak tamamlarmhr (Merutiyet). lave olarak
Osmanl padiah her zamankinden ok halife olduunu ite ve
dta belirten, ilan eden ve arahrmalar gsterdii lde d
dnyada bu unvan ve yetkileri (beynelmilel antlamalada da
belirtildii zere ve lde) kullanan bir hkmdardr. 1774
Kk Kaynarca Antiamas'nn dilde telif edilen hkmlerinde de belirtildii zere, Osmanl padiah Mslmanlarn
halifesi olmak gibi bir unvanla hilafet messesesinin banda
dr. Yanl olarak da bilinse d dnyada Halife; Mslmanlarn
dilli reisi ve bazen ruharn reis (spiritual leader) gibi tavsiflerle
tannmaktadr. Bu unvan ve verdii yetkiler Cava, Hindistan,
Rusya, Kuzey Afrika ve Dou Afrika'daki Mslmanlar zerinde zaman zaman birtakm teebbslerle yerine getirilmektedir. Bu lkelerde zaman zaman Osmanl konsoloslarnn
persona non ~ata ilan edilip snr d edilmeleri, Hicaz demiryolu iin btn dnya Mslmanlarndan iane toplanmas, buralardaki baz medreseler ve Mslman cemiyetleriyle iliki yrtlmesi, bunun byle olduunu gstermektedir. Ramazanlarda Topkap'da hrka-i saadetin ziyareti gibi haberler, Rusya
Mslman matbuatnda adeta bir resmi tebli gibi teferruatla
yer alrd. 1908'de Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan tarafndan resmen ilhakndan sonra, Pallavicini (stanbul'daki
Avusturya bykelisi) ve Osmanl hkmeti arasnda imzalanan konvansiyonda Bosna Mslmanlarnn refs 'l-ulemas
ve ruhan dairenin, stanbul'da makam- methata bal olmas ve tayin ve azillerin o makamca yaplaca, benzer hkmlerin Trablusgarp'n talya tarafndan ilhakndan sonra bu
blge iin geerli olmasn salayan antlamalar bunu gsterir21
Demek ki hukuken de Osmanl padiah Osmanl idaresinden
kan i!Felerde dilli reis olarak tannmaktadr. Osmanl saltanatnda veraset usul elan deimemitir ve seniaritas denilen en
21
De la Jonqui~re, Histoire de 1'Empire Ottoman, II, Paris 1914, s. 221.
Eskikitaplarim.com
Karagz
490 -
yal yenin saltanata varisolmas usul devan etmektedir. Bu

usuln primo;;(enitura'ya (ekber evlfid) deiimi tarhmalar
balamhr. Ancak veliaht sarayda olmakla beraber ehzadele
rin hepsi artk sarayda oturmamakta; stanbul'da ayr mekanlarda yaayanlar olmaktadr. Gene ehzadelerin eitimi de deiik olmakta; Garp ve ark kltrne vakf olanlar olduu gibi, kt eitim grenlere de rastlanmaktadr. Son zamanlarda
ehzadelerin mekteplerde eitimi de balamhr.
Mslman bir hkmdar ve halife olarak padiah, stanbul

camilerinin bazlarnda selamlk resmini ifa etmekte ve ramazanlarda huzur dersleri devam etmektedir. Surre alay, yllk
hac iin gerekli farizalar eskisi gibi yerine getirilmektedir. Padiah btn dnya Mslmanlarnn lideriydi ve bunun gsterilmesi gerekiyordu.
Osmanl saraynn
tren ve gnlk yaay itibariyle dei

imi, aslnda IL Mahmud devrinde balamhr. Vaka Sultan II.
Mahmud Topkap Saray'n grnte terketmemitir. Hatta
Topkap Saray iinde Sultan Abdlmecid gibi muasr rokoko
ve arnpir tarzda bir kasr bile ina ettirmernitir. Ancak bu hkmdar evvelen kyafet, Avrupa tarznda nianlar (hil'at giydirme sisteminin terki) Avrupa tarz muzika takm ihdas gibi
uygulamalar yannda; hayaln Topkap Saray'ndan ok, bugn bazlar yok olan stanbul'un muhtelif cihetlerindeki sahil
saraylarda geirmitir. Zaten Yenieri Oca kaldrldktan son"'
ra sarayn protokolnde ve tekilalnda nemli gedikler meydana geldii akhr. Demek ki 1922'de saltanat ve 1924'te hilafet
kaldmiana kadar Osmanl saraynn bir asra varan sre iinde
fizik mekann, mimarisini ve gnlk yaay ve protokoln
devaml deitirdii ve bunun ematik bir tespitinin zorluu
akhr. phesiz bu hzl ve hacimli deiime ramen Osmanl
saraynn ve hanedannn geleneklerinde 16. yzyldan beri deimeyen baz temel unsurlar da vardr. ehzadelerin snneti,
cenazelerin gasli bugnk mukaddes emanetler denilen blmde yerine getirilir. Sultan V. Mehmed Read istisnasyla
tahta kma (clus) trenleri de baba ocanda, Bfifssafide
nne karlan alhn taht zerinde olur. Ramazanda, stelik
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
491
modern haberleme vastalar ile btn slam dnyasna duyurularak h rka-i saadet ziyaretleri yaplr.
19.
asr Osmanl saraynn
idari bnyesi iinde eski Enderun

beraber, arln ve geleneini kaybetmi ve
Aavat Oca denen Enderun Aalar Oca, Dalnabahe
Saray'nn bir kysna snmhr. Sarayn asl grevlileri arhk
askeri ve mlki erkann yetitii, imparatorluun 19. yzylda
kurulan modern okullarndan gelmektedir. zellikle ll.
Abdlhamid tedrisat ve tahsil derecesini ykselttii Mekteb-i
Mlkiyye'nin baarl mezunlarn Kitabet Dairesi'ne aldrt
maktadr. Onun hal'inden sonra saray muhafz ktalarndaki
alayl zabitan da arhk grlmeyecektir.
yaamakla
Saray protokolnn o an Avrupa saraylaryla benzemesi

19. yzylda Osmanl saray baz Avrupa
monarklarnn, Balkan devletlerinin imtiyazl prenslerinin
(Bulgaristan gibi) ziyaretine ahit oluyordu. Saray beynelmilel
diplomasi sistemini, Viyana diplomatik temsil hkmlerini tanyan bir devletin merkezi birimidir. Bu protokoler ilikilerde
Harem-i Hmayun'un yeri de eskisinden farkldr. Bu birimde de sultan hanmlarn, kadnefenditerin eitimi ve gnlk
hayah deimektedir. Bu deimede dardaki cemiyetin deitirici basklan da hissedilmeye balamtr, II. Merutiyet dneminde gerek yabanc sefarethaneler, gerekse, Msrl prensierin konaklar ve baz devlet adamlarnn resepsiyon ve suarelerinde devlet erkannn eleri de yer ald halde, sarayllar iin
ayn durum sz konusu deildir. mparatorluun son yarn
asrnda Fransa mparatoriesi Eugenie, III. N apoiyon'u temsilen iade-i ziyarette bulunmu, Almanya Kayzeri
Wilhelm defa gelmi (ve birinde imparatorie ile) Byk
imparatoru
Sava srasnda Avusturya-Macaristan
Karl, mparatorie Zita ile ziyarete geldii halde merasimlerde, karlama ve uurlamalarda padiah veliahtla hazr bulunmutur. Resepsiyonlarda kadnefen dilerin hibiri grlmez.
Ancak gelen ziyareti imparatorieler Harem-i Hmayun'da
valide sultan ve kadnefendileri ziyaret etmi, onlar da imparatorielere, ikamete ayrlan Beylerbeyi Saray'nda iade-i ziyaret
etmilerdir. Bu, harredann kadn yelerinin devlet protokolnkanlmazd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
492 -
de yer almalarn salayan bir gelimedir ve ilerinde Garp dilleri ve kltrne aina olanlarn saylar artnaktayd.
Klasik devirde Osmanl sarayndaki sil.ilidar aa yksek saray memurlar arasndayken, bu devirde bu memuriyete rastlanmaz. Onun yerini saray miri almtr (Mabeyn-i
Hmayun- Mlilkane miri). IL Abdlhamid devrinde bu
rtbe ve grev Gazi Osman Paa'ya aitti. Ancak yaver-i ekrem
rtbesiyle padiah yaverliinde bulunanlarn says artntr ve
1880'lerden sonra bu paye Kamphvener Paa gibi Alman
mavirlere de verilmektedir. phesiz Kayzerin sarayndaki
Osmanl asker! erkan da bu gibi unvaniar mtekabilen ta
maktadr. Emfr-i ahurluk ile esvapbalk el' an nemli rtbelerdir, fakat klasik devir protokolndeki yerlerine gre gerilemilerdir. Emir-i ahurluk arhk Istabl- Amire Mdirlii
olarak anlr. phesiz klasik devirde saray ve padiahn korunmasyla grevli alh blk halk, kapkulu ocaklaryla birlikte kaldrlmtr. stelik gerek sarayn korumas ve gerekse s
tanbul kylarnn inzibah ile grevli bostanclar da yoktur.
Ama mesela II. Abdlhamid devrini alrsak Yldz'da kalabalk
asker! ktalar vardr. Bunlarn iinde Arnavut ve Bonak ktalar
yannda sonralar Ertu({rul Alay adn alan Stller de
vardr. Bu Karakeili Trkmenler'e padiah "z hemehrilerim"
demektedir ve sarayn en gzde muhafz ktas bunlardr. Saray
Istabl- Amire Mdiri gibi araba ve kaykhaneye bakan nazra
rn protokol derecesi dktr. Ayn ekilde Darssaade a({asnn devam olan Harem aasnn da rol ve 19. asr saraynda
Harem-i Hmayun daresindeki yeri ve devletin protokolndeki yeri nemsizdir. Saraydaki mevkii klasik dnemdeki yerini kaybetse de II. Abdlharnid dneminde (mesela 1302/1885
yl salnamesi) Darssaade-yi erife aas Hafz Behram
Aa'nn protokoldeki yeri saray mirinden hemen sonra gelmekte ve kendisinin vezir rtbeli olduu bilinmektedir. Fakat
Sultan V. Mehmed Rea d devrinde aalara okunan bir fermanla arhk Darssaade aasnn elkabndaki devletl sz
kaldrlm, sadece inayetl unvann tayaca ve resmi trenlere katlamayaca Banabeyinci L utfi Bey'in hatra
tnda da yer almaktadr. Tabii bu cmleden dilsizler ve cceler denen zmre de kaybolmutur. Mehter yerine 19. asr saray
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
493
Muzika-i Hmayun'a sahiptir. lk kumandan Donizetti

Paa ilk Osmanl marlarn bestelernitir. Zamanla yerini
Trkler alm ve bestekarlar arasna da girmilerdir. Burada
imparatorluk mar diyeceimiz bir marn eksiklii gze arpar. Her padiahla bu mar deiir. Ancak son hkmdar VI.
Mehmed Vahideddin Mahmudiye Mar'nn imparatorluk
mar olarak devamn emretmitir 22 Saraydaki trenler ve muayedelerde bazen pek mnasip saylmayacak hafif vals ve
quadrillerin alnd olmutur. II. Abdlhamid alaturka
musikiden pek holanrnazd ve Yldz saray tiyatrosu sk sk
yabanc gruplarn anld operet ve opera crasna sahne
olurdu.
Sultan II. Abdlhamid devrinde Yldz Saray'nda ikamet
edilmektedir. Bununla beraber Dalnabahe Saray da ikamet
edilen saraylardandr. Nitekim II. Merutiyet dneminde bu
saraya avdet edilmitir. 1885 yl itibariyle Osmanl sarayndaki
nemli grevliler ve ofisler yle sralanabilir23 : 1. Mabeyn-i
Mlukane mur Gazi Osman Paa, 2.
Hmayun-
Darssaadet-i erife aas (vezir rtbeli), 3. ehzadegan
hazeratnn ders nazr ve Abdlaziz Han hazerahnn umur-
hanedam nazr Kemal Paa (vezir rtbeli), 4. Serkurena ve
kurena efendiler, 5. mam- evvel, imam- sani, 6. Sermusahib
ve musahibler, 7. Ceyb-i hmayun katibi (klasikte Msr Eyaletillin yllk geliri padiahn cep harl saylrd, bu dnemde
. padiahn tahsisah bteden ve dier baz kaynaklardan verilir
ve kaynaklar deiirdi), 8. Haderne-yi hassa ve Muzika-i
hmayun (Muzika-i Hmayun komutan mirliva rtbesindeydi), 9. Istabl- Amire mdiri, 10. Hazine-i Hmayun kethdas,
sonra kalabalk sayda bazen Almanya'dan gelen mavir komutanlara da mtekabilen baledilen yaveran- kirarn denilen grevli ve rtbe tayclar ... Nitekim bunlarn ardndan fahri yaveran olarak sarayda bulunmasa da byle bir unvanla
onudandrlan ve saray protokolnde yeri olan kumandanlar
22
23
H. Z. Uaklgil, Saray ve tesi, I, stanbul 1941-42, s. 165, II, s.145; Lutfi

Simavi, Sultan Melmed Read Han'n ve Halife'nin Saray'nda Grdklerim,
stanbul1342/1924, s. 26-7, 382.
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, sene 1302, s. 134 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
494 -
vard
(Girit frka kumandan veya Beikta muhafz Hasan Paa gibi). Sonra Hazine-i Hassa ve Emlak-i
Hmayun daresi gibi nemli ofisler gelirdi. phesiz saray
protokolnde en nemli grev, protokolde Mabeyn' den sonra
gelse de Bakitabet Dairesi ve bakatip paadr.
Sultan Mahmud ve Sultan Abdlmecid yurt ii gezileri
Sultan Abdlaziz ise hkmdar olarak ilk ve hanedann son yurt d (Avrupa) gezisini yapan padiahhr (bu padiahn Msr ziyaretini hukuki bakmdan yurt d gezi sayrn
yoruz). Sultan Abdlhamid yurtd ve yurt ii geziler yapmam, ancak zengin albmlerle lkeyi devaml takip etmitir. Sultan V. Mehmed Rea d Rumeli seyahatiyle iyi bir intiba b
rakm, ayn gezileri son padiahn yapaca bir ortam ve imkan olmaruhr.
yapmhr.
saray tekilatnda blm nemlidir. Mabeyn,

ve Terifat daireleri. Malumdur ki Mabeyn dairesi, sarayla d dnyann ilikilerini tanzim eder. Bakitabet
dairesi ise d yazmalar yrtr ve sarayn i idaresinde hkmdarlarn emirlerine gre tanzim ve yrtme iini yerine getirir. Saclaretten gelen arz tezkirelerini tasdike sunar ve tasdiki
bakatip bey, derkenar eder. Aslnda bu arz tezkireleri de ona
hitaben yazlr. phesiz Harem dairesi Bakitabet'in grev alan dndadr. Mekteb-i Mlkiyye'nin dereceyle mezun olanlar
II. Abdlhamid devrinde Bakitabet'e alnrlard. Bu daire bilhassa bu dnemde ok ykl i grmtr. Vilayet ve sefaretlerin telgraflar bile buraya ulard ve gece gndz nbet tutulurdu; ayrca saraya verilen jurnallerin bu daire muamelah ile
ilgisi yoktu. Terifat dairesi ise stanbul'daki sfera ile ilikileri
yrtrd.
19.
yzyl
Bakitabet
Genellikle sadrazamlar haftada iki kere saraya gelir ve huzurdan klktan sonra kendileri iin zel olarak hazrlanan sofrada le yemei yerlerdi. Bu arada banabeyinci ve bakatibi
de safralarna davet etmeleri usUlden olmutu. Osmanl saray
nn 19. yzylda bu yeni tekilatlanmaya gitmesi, uluslararas
protokole uygun biimde ziyafetler ve resm-i kabuller vermesi,
Dolmabahe, Beylerbeyi, raan gibi saraylar ve bugnk s
tanbul'u ssleyen kasrlarn inasna gidilmesi kanlmazd. Bu
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
masraflarn
495
nk her eye ramen hAvrupa saraylaryla kyaslana

mazd. stelik son zamanlarda zellikle ll. Merutiyet yllarn
da sarayn idarede rol azalm, hakimiyet Tanzimat banda
olduu gibi Babali'ye ve son on be yl iinde de hkmeti yneten frka evrelerine kaymhr. Sarayn iinde sk sk tasarruf
tedbirlerine gidildii grlmekteydi.
yeri biraz
abarhlyor.
kmdarn masraflar ada
Merkeziyetilik ve Tara daresi

Tanzimat hareketinin amac, Osmanl devlet idaresini o asidari esaslarna dayandrmak, yani devlet gcnn tek
merkezden en messir biimde 'kullamlmasn salamakhr. Bu
adan bakldnda, Tanzimat merkeziyetilii, demokrasiyi
deil, Metternichci Avusturya ve otokratik Rusya imparatorluklarndaki gibi gl ve merkezci bir devlet makinesinin
oluturulmasn; lkenin tm mali ilerinin tek merkezden ynetilip, ynlendirilmesini, ykmllklerin kanuni esaslara
dayandnlmasn ve yarg gcnn dzenli biimde ilemesini
amalamaktadr. Gerekten de, Tanzimatlar, mali alanda
merkezden ynetimi ve dzenli ileyen vergi adaletini kendilerine hedef semede birlemilerdi. Bylesine bir amacn, merkeziyeti prensipiere dayananasri bir vilayet ynetimini gerektirdii akh. Bu bakmdan, daha ilk gnden, eyalet ynetiminde kkl yeniletirme giriimleri beklenebilir. Ancak, bu yeniletirme abalarnn, sosyo-ekonomik yapdan gelen engellerle
karlaaca da muhakkakh. Tanzimat merkezciliinin en
nemli ve acil meselesi "yetikin kadro" yetersizlii olmutur.
Tanzimat'n ilanndan ok sonralar bile, valiler, gnlk ileri
yrtebilecek personelden yoksundular. Sz gelii, "mali tasarruf iin 1858 ylnda vilayetlere yazlan ve fazla personelin iten
karlmasm isteyen bir sadaret hkmne valiler ihtiyac kar
layamadm, bu yzden memur tasfiyesinin mmkn olmad
" cevabn verdiler24 Bu durumda Tanzimatlarn btn idari
rn
24
BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 5432. 2c 1276 (27

nu vilayeti mazbatas.
Eskikitaplarim.com
Aralk
1859) tarihli Kastamo-
Karagz
496 -
cihaz
merkezci bir modele gre yenileme dlerini bir kenara

brakp, eyalet idaresinin geleneksel kurum ve usullerine ekidzen vermeye almalar tabiidir. yle de oldu.
Tanzimat hareketinin su yzne kartt merkezcilik ei
limi, Osmanl eyalet ynetimini iki ana biimde etkilemitir. lk
olarak, mali alanda yeni bir tekilatlanmaya gidildiini gryoruz. kinci olarak, mahalli kii ve kmelerin devlet ynetimini
etkilemeleri srecinin dzgn, hzl ve eitliki biimde ileme
sine gerek duyulmutur ki; bu durum, Trkiye'de yerinden ynetim geleneinin domasn salamhr. Yeni idari dzenlemelerde bu iki etki sonucu vilayetlerin fiziki tekilatianmasnn
deitii grlr. Beliren yeni tekilatanma anlay, imparatorluun sonuna kadar devarn etmekle kalmam, Cumhuriyet
dnemi ynetim sistemine nemli bir tarihi miras olarak kalmtr. Bu noktay biraz aalm. lk tespit; 19. yzylda lkenin
ulam ebekesi ve d ticaret yollarnn deitii, buna bal
olarak da retim ve denetim merkezlerinin deimesi lzumudur. Ulamdaki bu gelimeler, ayn zamanda, messir bir merkezciliin maddi ve teknik temelini de oluturmaktadr. kinci
tespit; beliren ve byyen yeni yerleme merkezlerinin idari
blnmeyi ister istemez dzenleme ve dzeltmelere zorlad
dr. Sz gelii, klasik Osmanl'da Aydn Vilayetinin retim, dalm, ynetim ve denetim ileri Aydn ehrinde grlrken,
ulam yollarnn ve retim ve denetim merkezinin zmir'e
kaymas eyalet merkezinin de zmir'e tanmasna yol am
tr25. Yine 1860'larda Tuna Vilayetinin dzenlenii; deien ihtiyalara bal olarak Basra'nn idari yapsnn da sk sk deiti
ini, bir ara bamsz vilayet durumuna getirilen Mara'n bir
trl Halep merkezinin peyki olmaktan kurtulamad iin yine ona balandn gryoruz. nc ve konumuz asndan
en nemli tespitse; merkezin idari messiriyetini arttrmak iin;
ama bilinli, ama bilinsiz, eyaletlerin fiziki snrlarnn daraltlmas yoluna gidildiidir. 1789 ltililli sonras Fransa denemesinden biliyoruz ki, dar alanda tekilatianan sayca ok, hacimce kk, paraca gsz ynetim birimleri (departement) messir ve kat bir merkezcilik iin en uygun tabandr.
25
Mbeccel Kray, rgtleemeyen Kent (zmir), Ankara 1972, s. 9-10.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
497
Btn bunlar olurken, tam anlamyla merkezci bir ynetimin uygulanabilmesi iin gereken baka artlar da olumak
tayd. Sz gelii, hkmet ve onui temsilcisi valiler, karayolu
ebekesinin gelitirilmesi konusuna srarla eildiler, zmir
Aydn demiryolunun almasndan sonra ulam dalndaki almalar da younlahrdlar. Bunun yannda, 1865 ylnda denmeye balanan telgraf hath, ksa srede imparatorluun btn belli bal merkezlerini birbirine balad. Belirtelim ki, telgraf yaygn biimde ve merkezci devlet gcnn duyurulmas
amacyla ilk kullanan lke Osmanl Devleti'dir. Ksacas, telgraf, Osmanl merkezciliinin vazgeilmez teknik vastalarndan
biri oldu. Osmanl devlet adamlarmn giriimiyle, yabanc ir
ketlerin yannda, yerli gemi iletmeleri de kuruldu; ama btn
abalara ramen lkenin kara, deniz ve demiryolu alarnn
faal ve rasyonel biimde birbirlerini tamamlamalar salana
mad. Merkezci eilim ve tedbirler istenen sonulan tam vermemise; bunun nedeni bir yandan ulam ebekesindeki btnleme eksiklii, dier yandan da merkeziyeti idare mekanizmasnn tam yaylmas iin gelenek ve eski yapnn hertaraf
edilememesidir. zellikle imparatorluun Dou ve Ortadou
eyaletlerinde bu tedbirler ho karlanmad. Eski gelenekten
kan imtiyazl konumunu veya muhtar statsn kaybeden
zmre, kabile ve blgeler rahatsz olmutu.
1856 Isiahat Ferman'ndan.sonraki gelimeler ve Osmanl vilayet ynetiminin ald biim, gnmz Trkiye'sinin idari
yapsm byk lde etkilemi, hatta belirlemitir. 1856 fermanmn belirleyici zellii, idari, mali ve adli organlarn yeniden dzenlenmesiyle vilayet, liva ve nahiye dzeyindeki halkn
(zellikle gayrimslimlerin) idareye itiraklerinin salanmas
dr. Esasen fermanda ngrlen vilayet ynetim sistemi, 1861
ylnda karlan bir nizamnameyle, Cebel-i Lbnan'da uygulamaya konmutu bile; ancak yeni dzeni tm imparatorlua
uygulatmaya alan Avrupa devletleriyle, bunu nlemeye al
an Osmanl ynetimi arasndaki srtmeler uygulamann yaylmasn engellemitir. Osmanl ynetim sistemini ete-kemie
brndren temel belgeyse 1864 (1281) tarihli dare-i Vilayet
Nizamnamesidir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
498 -
dare-i Vilayet Nizamnamesi esasl surette ilk defa; srurlar

ve tekilatyla yeniden dzenlenen Tuna Vilayetinde (bugnk
Bulgaristan) uyguland. Ksa bir sre sonra, benzeri bir uygulamaya Ma'muretlaziz, Manastr, Selanik, Yanya ve Trhala
vilayetlerinde de geildi. Uygulama sonularmn baarl oluu,
ylnda
dare-i
1871
(1283)
Umumiyye-i
Vilayet
Nizamnamesi'nin kartlmasna ve yeni dzenin yaygn biimde denenmesine frsat verdi. 19. yzyl boyunca bu dzenin
yrrlkte kaldn gryoruz. Ksa srede Rumeli'de 10 vilayet ve 44 sancak, Anadolu'da 16 vilayet ve 74 sancak, Afrika'daysa 1 vilayet ve 5 sancak yeni dzene gre tekilatlandrld.
Bunun yam sra, yeni dzenin merkezci niteliini pekitirrnek
amacyla, elviye-i f(ayrimlhaka denilen baz livalar; sz gelii Kuds, Canik, ehrizor, II. Merutiyet'ten sonra da Bingazi,
Bolu, zmit, atalca, Urfa, Asl'r, Kal'a-i Sultaniyye ve Karesi
dorudan doruya merkez ynetime balandlar. Ayrca, viiayetle valilerin, livada mutasarrflarn, kazada da kaymakamlarn yaronda "idare medisleri" oluturuldu. Ne var ki, ruhani reisler, memurlar ve seimli 4 yeden kurulan (ikisi Mslman
ikisi gayrimslim olacakt, fakat pek sk uygulanan bir kaide
deildi) bu medisler, halkn ynetimi etkilemesini salayan
aralardan ok, yneticilerin karar ve taleplerini tasdik eden
birer "souk damga" olarak kaldlar. zetle, 1871 nizamnamesi,
vilayet ynetimine yeni bir i blm plam getiriyor, bu plan
erevesinde de merkezin etki ve denetimini mutlakla doru
arttryordu.
Tanzimat sonras Osmanl ynetimi, hiyeraride yukardan

vilayet, liva, kaza, nahiye ve ky olarak tekilatland.
Bu hiyerarideki her st kademe astlarnn tm karar ve icraatm messir ve sk biimde denetlemekte, Osmanl vali ve yneticileri de devletin otokratik yetkilere sahip temsilcileri olarak grnmektedirler. Bu noktada, Osmanl valisinin devlet
adna sahip olduu yetkiye rnek olarak; bakent stanbul'daki
bir vilayet tekilatnn olmayn ve ynetimin dorudan do
ruya sadrazamika yrtlmesini gsterebiliriz. Tanzimat sonras devlet tekilatnda grlen ikinci bir gelime, imparatorluun ikisi Rumeli'de, ikisi Anadolu'da, biri de Arabistan'da olmak zere ordu blgelerine ayrlmas ve bunlarn bana birer
aaya
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
499
"mir" atanmas,
bylece vilayet ynetiminin asker! yapdan

vilayet yneticilerinin "mlki amir" durumuna gelmeleridir. Eski gelenei deitiren bu uygulama Cumhuriyet'e intikal eden tarih mirasnn nemli unsurlarndan bilidir. Tanzimat sonras Osmanl ynetimine ilikin olarak deinilmesi gereken nc nokta, yukarda ksaca saydmz vilayet meclisiyle vali arasndaki ilikinin niteliiyle ilgilidir. Bir rnek verelim. zellikle etnik ynden hayli kark olan Mezopotamya
vilayetlerindeki meclisler, kesinlikle birbirleriyle anlaamayan
cemaatlerin temsilcilerinden kurulur; Osmanl valisi de hem
arbiter mundi Ottomanorum olarak cemaatleri birbirine kar oynayp merkezi hkmetin her isteini kolayca benimsetir,
hem de bu karmak ve renkli meclisierin sorumluluk ve kararlarn gstererek yabanc devlet temsilcilerinin bitmek bilmeyen
mdahalelerine kar koyard. Gerek bu meclisler, gerekse Ziraat, Maarif ve Nafa gibi uzmanlk komisyonlarnda yerli halkn temsilcilerinin bulunmas ynetici}erin etki ve denetimini
kolaylatran bir etken olarak dnlm~ tersine ileyen durumlar olsa bile bu dnce genellikle dorulanmhr. Kald ki,
yerli halk temsilcilerinin seilmesi ve grevden uzaklahrlmas
da, byk lde Osmanl vilayet idarecilerinin yetkisindeydi.
Giderek Osmanl geleneinin merkezden gdml olarak do
duunu, doduu gnden balayarak da merkezin bask ve
denetimi alhnda gelitiini syleyebiliriz.
ayrlarak
Klasik Osmanl eyalet (veya tara) idaresinde; beylerbeyi,

sancak beyi, suba ve sipahi komuta zinciriyle birbirine bal
yneticilerdi. Ancak, o dnem artlarnda, yine o dnemin ulam ve haperleme imkanlaryla, gnlk ilem ve faaliyetler elbette etkin ve ayrntl biimde denetlenemezdi. Oysa, yeni ynetim yaps iinde filizlenen merkezcilik eilimi, stleri, astiarnn her karar, fiil ve ilemini denetlemeye, onaylamaya veya
geri evirmeye zorluyordu. Bu durum, merkezci nitelikteki vilayet ynetim sistemi erevesinde, snr ve sorumluluklar belli
bir yneticiler hiyerarisinin olumasna, dikey denetimin faal
biimde uygulanmasna imkan vermitir. Bu merkezci gelime
lere direni olmad m? Oldu, ama sonusuz kald. Sz gelii,
1877 parlamentosu bir vilayet kanunu hazrlam, ama adem-i
merkeziyeti (decentralist) baz eilimlerin mecliste ar basma-
Eskikitaplarim.com
Karagz
500 -
sna karlk,
hkmet merkezci anlay kanuna yerletirmeyi

Zaten bu vilayet kanunu Ayan Meclisi'nden geemeden kadk kalmtr.
baarmt.
Tara
mahalli personelin yetitirildii bir

ube olmutur. Tanzimat grup, daha balangtan, ileri yrtecek yetikin kadrolarn skntsn ekmekteydi. Merkez ve
eyalet idaresinde yaplacak adli, mali ve mlki siahat iin yeterli eleman yoktu. Tanzimat'n ilanndan ok sonralar bile valiler normal ileri yrtecek personele sahip olmadklarndan
ekseri halde vali gelecein brokratlarnn hocaln yapyor
du. Bu yetenekli genleri ya stanbul'dan birlikte getirir, ya da
mahallinden bulur ve yetitirirdi. Vali bu gelecek neslin politika ve dnya gr ynnden de hocas olmutur. Valiler bu
rencilerin bazlarnn kaleminde tarihlemitir. Ahmed
Midhat Efendi, Vali Midhat Paa'nn yetitirmesi idiveTuna
ve Badat'ta maiyetindeydi. Badat'ta valinin yannda Mzeyi Hmayun'un gelecekteki mdr ressam Osman Hamdi Bey de vard. Bu kimseler ayr siyasi izgide grnseler bile
onu mdafaa etmilerdir. Kastamonu Valisi Srr Paa, kalemiyle grubunu yetitiren ve kitabette ok etkili bir idareciydi.
idaresi bir
bakma
Vilayet idaresinde d devlet bask ve tesirlerinin ar bast

literatrmzde bize gre abartlarak tekrarlanan bir hkmdr. Tanzimat ricali bu alanda ustalkla imparatorluun geleneini ve artlarn gz nnde tutarak biT vilayet nizamuarnesi
hazrlayabilmi, hem slahat bir proje getirebiimi ve esaslar
n tespit etmi, hem de d devletlerin zorlad, vilayetlerin
idari muhtariyeti gibi projeleri hertaraf edebilmilerdir. Bu ei
limin vilayet nizamnamesinde ve vilayetlerin yeniden dzenlendii 1836-1864 yllar arasnda kendisini kuvvetle hissettirdii birinci nokta, merkeziyetilik sistemidir.
Tanzimat ncesinde mevcut tara dzenindeki bozulmann
nne geilmesi iin merkezden ynetim esasna gre dzenleme yaplmas ngrlmtr. Bu tedricen gelien bir reform
sreci halinde yaplmtr. Tanzimat reformlarnn taradaki
uygulama ilkesi "eyaletlerdeki valilerin yetkilerinin snriand
rlmas ve merkez otoritesinin arttrlmasdr. Bu ilke, vali dahil
eyalet idarecilerinin merkezin aylkl memuru haline dnt-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
501
yetkilerinin snrl tutularak merkeze baml

ve halkn nde gelenlerinin katlmas ile
valilerin meveret'Ie i grmelerinin salanmas gibi tedbirlerle
birlikte uygulanmtr. Tanzimat'n ilk yllarnda bu yaklamla
valiler Babali'ye kar sorumlu tutulurken, askeri ve mali yetkilerini bunlarn astlar olmak nedeniyle riuhafz (askeri yetkili
olan muhafz Bab- Seraskeri'ye baldr) ve defterdar (defterdar Maliye Nezareti'ne baldr) ile blmek zorunda bra
klmlardr. Zaten belirtildii gibi ey aletlerin mali ileri ilk anda valiye deil muhassla braklmken, bu mali grevlinin
yetki ve konumu vali lehine azaltld. Vilayet ynetiminde yeniden defterdarlk ihdas edildi. Ancak uras aktr ki "defterdarlar" vilayette dn ve bugn valinin yanndaki merkezi hkmet tarafndan tayin edilen dier memurlardan daha bam
sz ve farkl bir konumdadr. Bu denge Tanzimat ncesi gelenekten neet etmitir. Gelenein gc kendisini, vilayetlerin
slah ynnde proje dikte etmeye yeltenen d glere kar da
gstermitir. zellikle Lbnan meselesi ve nihayet Andrassy
(Avusturya-Macaristan Harici ye nazr) notas vastasyla aa
kan Viyana protokolnn isteklerini Tanzimat brokratlar
hertaraf edebildiler ve 1864 Vilayet Niziimniimesi bylece yerli
bir dnce rn oldu.
rlmesi,
bunlarn
lklarnn arttrlmas
Lbnan olaylar hem byk devletlerin kendi aralarnda,

hem Babali brokrasisi ile d devletler arasndaki atmay
aa karan ve Babali'nin baars ile durulan bir krizdir. Bu
arada Babali bu olay iin baz memurlarn da kurban etmek
durumunda kalmtr. 1845'lerden beri Drziler ve Maruniler'in
alt Lbnan, ksa zamanda uluslararas bir sorun haline
geldi. Babali ngiltere ve Fransa'nn silahl mdahalesi zerine,
blgedeki hkmranln korumak iin 1861 'de Beyrut hari,
Cebel-i Lbnan'a etnik-dini eit katlma temeline dayanan muhtar bir stat verdi. Mutasarrf Hristiyanlar arasndan tayin oldu. Fakat yerli Hristiyan olmayacakt (ilk olarak Ermeni
David Paa mutasarrf). Mahkeme ve idare meclisleri karmayd ve seimle kurulacakt. Bu yap bugnk Lbnan Cumhuriyeti'ne de temel olmutur. 9 Haziran 1861 tarihli bu stat,
gerek dier uluslarn ayaklanmalarm kamlayaca, gerekse
imparatorluu zerk eyaletlerden kurulu bir yamal boha ha-
Eskikitaplarim.com
Karagz
502 -
TANZiMAT DEVRiNE GENEL BIR BAKl
line getirecei iin Babali hakl olarak korkuya kapld. A.

Cevdet Paa, Fuad Paa ve liberal fikirli Midhat Paa viHiyet
idaresinin yeni statsn hazrlamaya koyuldular. Yeni stat
genelletirilmeden nce baz vilayetlerde denemeye kondu. 7
Kasm 1864 nizamnamesi ile livalarn (sancak) temel birim olduu vilayet tekilith kuruldu. Ksmi uygulamada Tanzimat
mektebinin kaide-i tedr'ic prensibine uyuldu. A.Cevdet Paa'
nn aklad bu davran, "her eyaletin farkl zelliklere sahip
olduunun gz nne alnmas gerei" diye zetlenebilir. Bu
sebeple nizarnname nce Midhat Paa'nn valilik yaph Tuna
Vilayeti'nde, Halep'te, Edirne, Trablusgarp ve Bosna'da uygulanp cesaret verici sonular alnd.
1864 denemesinin genel bir uygulamay hazrladn belirttik. Nitekim Osmanl Avrupas'nda 10 vilayet ve 44 sancakta,
Osmanl Asyas'nda 16 vilayet ve 74 sancakta, Osmanl
Afrikas'nda ise 1 vilayet ve 5 sancakta uygulamaya giren bu
sistemin, 22 Ocak 1871 'de yeniden biimlendirildiini ve dare
i Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesi adyla hazrlanp ilan
edildiini gryoruz.
Vilayette vali, livada mutasarrf, kazada kaymakam en yetkili mlki amirdir. Bu yneticilerin tm dorudan doruya
padiah ve merkezce atanan memurlar olup, kylerde muhtarlarn seimle gelmesi ngrlmtr. Her vilayet, liva ve kazada yneticiye bal bir meclis-i idare'nin, vilayette ayrca bir
meclis-i umumi'nin tekili ngrlmtr. Bu meclisler
memurlar ile eraf temsilcilerinden oluan, ayn zamanda gayrimslim ahalinin de temsiline yer veren karma nitelikli kurulular olup, istiar! grevleri yan sra memurin muhakemah
gibi ve gayrimenkule tecavzn men'i gibi idari/kazai yetkileri
de bulunmaktayd.
1864 nizamnamesinin getirdii bir yenilik de yarg alarundaki tara kurululardr. Her vilayet, liva ve kaza iin hukuk
(Meclis-i Temyiz-i Hukuk) ve ceza mahkemeleri (Meclisi Cinayet) kurulmutur. Bu mahkeme bakanlar eyhlislam
tarafndan atanmakta ve her ynetim kademesinde hukuk
mahkemesinin teki yeleri seilmi Mslim ve gayrimslim
yelerden olumaktayd.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
503
1864 Vilayet Nizamnamesi 1871'de yrrle konulan dare-i

Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesi ile deitirildi. Yeni dzenlernede kaza ile ky arasnda, kyler ve iftiikierin bir araya
'gelmesinden oluan nahiyelerin (oulu nevahl) kurulmas ngrlmekteydi. Bir mdrn ynetimindeki nahiye kendi alanna giren kylerin ihtiyar meclislerince gnderilen yelerden
oluan bir "idare meclisi"ne sahiptir. Daha ok Bahl devletlerin
basks zerine gerekletirilen nahiye ynetiminin kurulmasnda isteksiz kahnm ve basklar sonucunda 1876'da bir
Nevfihf Nizamnamesi karlmhr. Nahiye mdr ile meclisinin halk tarafndan dilli ve etnik temsil esasna gre seilmesini ngren bu dzenleme uygulanmamhr. Vilayet idaresinde merkezi hkmetin nafa, salk hizmetleri, maarif konusunda gerekli hizmetleri yrtmek iin gerekli memurlar vard. Bunlardan baka, vilayetlerde ve livalarda teekkl eden baz kurullar vardr ki, yre halknn merkezi idarenin temsilcilerine yardmc olmas iin seilmi yelerden teekkl eder; ekseri halde vali veya mutasarrfn bu ile grevlendirdii mahallin ileri gelenlerinden oluan bu kurullar; N afa, Ziraat komisyonlar veya Menafi-i Umumiyye sandklar gibi kredi
kurululardr. te Tanzimat idaresinin bu anlaydr ki modern belediye idarelerinin kurulmas iin tek sebepti. Yani bayndrlk ve ehirlerin fiziki ve idari hayahmn ahali yardmyla
dzenlenip kalkndmimas saiki.. Bu sebeple belediye bizim
tarihimizde ge kurulmutur. ehiriiierin idareye kahlma taleplerinin sonucu olarak deil, merkezi hkmetin ahaliden yardm ve itirak talebinin sonucunda ortaya kmhr.
Modern Osmanl Belediyeleri

zellikle d dnya ile gelien
olan liman ehirleri nemli bnye deiiklikleri geirmektedir. lkenin deimekte olan ekonomik,
sosyal ve idari yapsna bal olarak, geleneksel ehir ynetimi
ve belediye hizmetleri de sarsntlar geirmekteydi. Bu ise ehir
ynetimi ve belediye tekilahnda deiiklikler yaplmasm gerektirecekti. nk Avrupa ile gittike younlaan ekonomik
19.
yzylda Osmanl ehirleri;
ilikilerin dm noktas
Eskikitaplarim.com
Karagz
504 -
ilikilere giden Dou Akdeniz liman ehirleri, 19. yzyln ticari

faaliyetine uygun bir ulam ve hizmetler btnne sahip olmak iin yeni tekilatlanmaya gitmek zorundaydlar. Bu liman
ehirlerinde tccar gemileri iin karantina ve konaklama tesisleri, uygun salk artlan ve dzenli ehir ulam yaratmak
balca mesele olmutu. Avrupa dnyas iin Dou limanlar
arb.k uzak egzotik ehirler olmaktan km, yeni bir kazan ve
hayat sahas haline gelmiti. Bu sebeple modern hizmetleri grecek, yeni belediye idarelerinin kurulmas gerekmekteydi. Nitekim daha Aydn demiryolu imtiyaz szlemeleri esasnda
ngiliz tccarlar, zmir'de belediye kurulmas teebbsne girimi ve kabul ettirmilerdi26
Gerekten de imparatorluun nemli liman ehirlerinin ilk

beledi hamleleri yapmas gze arpan bir zelliktir. Daha tipik
bir uygulama ise bu gibi ehirlerde belirli blgelerin modern
beledi tekilatannada dier semtlerden nde gitmesiydi. Mesela, stanbul'un i blgesi olan Galata-Beyolu'nun, Babaii
muhitinden nce modern belediye hizmetlerine sahip olmas
bunu ispatlar. Bununla beraber, modern belediyelerin hibir
zaman btn beledi grevleri kusursuz ve eksiksiz yerine getiremedii grlecektir; dolaysyla da geleneksel hizmet ve te
kilat biimleriyle yenileri yan yana yrd. Mesela mahalle ve
cemaat topluluklar, kendi semtlerindeki belediye ve baz kolluk grevlerini yerine getirmeye devam ettiler. Bylece kurulu
dnemi boyunca eski ve yeninin birbirinin yerini dolduramadn, baz halde tezat tekil ettiklerini grrz. Osmanl eh
rinde yzyln ilk yars, klasik ehir ynetiminin yklmasndan
doan sarsntlar ve yeni kurulularn getirdii aksaklklarla
gemitir.
dareye kitlelerin kahlmas belediye demokrasisinin ilk basamadr
ve Avrupa medeniyeti belediye demokrasisidir.

Kukusuz bu anlamda belediye bizim corafyarmza uzakhr.
Ama bu ehir ynetiminde idarenin eksiklii anlamna da gel26
Orhan Kurmu, The Role of British Capital in the Economic Development of

Western Anatolia, Ph. D. Thesis, 1974: (Trkesi: Emperyalizmin Trkiye'ye Girii stanbul 1974, s.91).
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
505
mez ve Trkiye bu bakmdan deiimin ilk rneini vermitir.

Bizimle birlikte bu deiimi geiren iki lke daha var; Rusya ve
ran. Her lkede deiim problemleri de birbirine benzemektedir.
Tanzimal
devlet adam iin belediyenin bir tek amac vardr; ehrin mamur, temiz, aydnlk olmas ... M. Reid Paa, daha Londra sefaretinde iken, ahap binalarn kargire evrilmesinden sz ediyordu. Tanzimat reformcusu, bir bakima 19551960 dnernindeki ykm ve imar faaliyetinin temelini olutu
ran, bu gelenei douran idarecilerin prototipidir.
Tanzimat, eer belediyeyi gerekten mahalli bir idare birimi olarak dnse ve kabul etse idi, en azndan rnek ald
Fransz sistemindeki gibi ky idareleri ile ehir belediyelerini
ayn muhtar statye sokard. Oysa ikisini ayrmhr. Bu ayrm
hukuki sebepten ok, bakentin ve nemli ehirlerin bir an nce
modernleen bir yapya kavuturulmas amacna dayanyor~u.
13 Haziran 1854'te
Krm Sava'nn bakentte yarath
ha-
reketlilii dzene koymak iin stanbul ehremaneti ku-
ruldu ve Meclis-i Vala tarafndan bir nizarnname

bir ehremini tayin edildi27
hazrland.
Tekilaln bana
ehrerninin yannda gene Babrui'nin seimi ve padiahn tayini ile grevlendirilen yelerden kurulu bir "ehremaneti meclisi" vardr. Bu yeler esnaf temsilcileri ve ileri gelen baz rnemurlard. Meclisin grevleri. Kadya yardmc olan eski kurullara benzer. Daha ok istiaridir. ehremanetinin mali imkanlar snrldr. ehremaneti bamsz geliriere sahip deildir. Masraflar devlete denir; toplad gelirleri maliyeye der; yani
bamsz bir komn maliyesinden sz edemeyiz. ehremaneti
nin mhendis ve kavaslardan (belediye zabtas) oluan yetersiz bir kadrosu vardr. ehremaneti modem belediyecilik iin
iyi bir balang saylmaz. Deien, sadece Il. Mahmud devrindeki htisab Nezareti'nin ad idi. Ne ehreminleri, ne de eh27
Osman Nuri (Ergin). Mecelle-i Umur- Belediye I' de klasik devir ehir idaresi hakknda en gerekli geni bilgiyi verir. Osmanl belediyeleri iin ayrca bk. . Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, Ankara 1974 ve s
tanbul 1984.
Eskikitaplarim.com
Karagz
506 -
remaneti meclisi yeleri bu konuda bilgi, tecrbe hepsinden de

nemlisi muhtar stat ve yetki sahibi deillerdi.
Osmanl hkmeti, zellikle ecnebilerin yaad ve modern
liman ehrinin karlat sorunlarn younlat bir blgede,
Galata ve Beyolu'nda modern beledi hizmetlerin grlmesini
salamak zorundayd. Bu sebeple stanbul'un tmnde doru
drst bir beledi hizmet tekilat kurulamazken, hi deilse bu
blgede modern beledi hizmetlerin grlmesi istendi. Al tn c
Daire-i Belediyye, Paris rnei izlenerek kuruldu. Bana
Hariciye memurlarndan Kamil Bey getirildi. Dairenin yazma
lar Franszca idi. Daireye olaan dnda baz gelirler tahsis
edildi. Sefarethane ve i muhiti Beyolu'nun beledi hizmetleri
bylece imtiyazl bir bte ile yerine getiriliyordu. Gerekten de
Altnc Dilire-i Belediyye bu imtiyazl durumunu ve bu durumundan ileri gelen baarlarn Cumhuriyet dnemine kadar
srdrd.
1868 ylnda bu daire rneine baklarak btn stanbull4

belediye dairesine taksim edildi. Fakat uygulamada her birinin
bana fahri payeli emekli bir yksek memur tayin edilen bu
dairelerin ounda beledi meclisler kurulup, personeli bile tayin edilemedi.
Osmanl tara
kentlerinde modern beledi tekilatlanmaya

balandn gryoruz. Bu nizamname ile liva ve kaza merkezlerinde seimli yelerden kurulu
meclis-i belediler bulunacaktr. Ancak uygulamada grev ve
alma dzeni bakrnndan bu meclisierin bir tzel kiilii olduu bile tartmaldr. Zaten bu meclisierin her kazada kurulamad da bir gerektir. Ancak baz gayretli valiler (mesela
Midhat Paa Tuna ve Badat'ta grevli iken) bu meclisleri kurdurmu ve nispeten grevlerini yapmalarna nayak olmular
dr. Osmanl belediyelerinin gelirleri kt, personeli az, denetim
yetki ve kapasiteleri dkt. Bundan baka meclis-i beledi
denen organn hkmi ahsiyeti yoktu ve merkezi hkmetin
sk kontrol altnda idiler.
1864 Vilfiyet Nizfimnfimesi ile
mparatorluun hayatnda belediye tekilatnn gerek te-
melleri I.
Merutiyet'te atld.
Ortaya
kan
belediye stat ve
uygulamas sonraki dzenlere de damgasn vurmutur. lk
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
507
Osmanl Meclis-i Meb'usan' Tanzimat balangcndan beri rastlanan uygulamalarn tecrbesi alhnda, bu kanunu ehliyet ve
bilgi ile mzakere etmitir. Mebuslarn btn itirazlarna ra
men, hkmet stanbul ve vilayetler iin iki ayr kanun tasars
hazrlam ve bunlar kanunlamtr28 . Bu kanunlarla Osmanl
lkesinde belediye; idari varlk olmaktan da tede, adeta bir
tzel kiilik (hkmi ahsiyet) kazanyor, (belediye meclisinin
grevlerine ilikin 3. madde belediye meclisinin, belediye aleyhine alan davalarda taraf olduunu belirtir). Kanun belediyelere imar ilerini dzenleme ve kontrol, bayndrlk hizmetleri,
aydnlatma, temizlik, belediye mallarnn ynetimi, emlak tahriri, nfus saym (bu son iki grev bugn merkezi devlete yrtlr), pazar ve alveri kontrol, hijyenik tedbirler almak,
mezbaha, okul amak, itfaiye ileri ve belediye gelirlerini tahsil
etmek gibi grevleri yklyor. Bu grevlerin bir ksm gerekleemedi. Bir ksm ise uygulamada merkezi hkmet organlar
tarafndan yrtld. Yine, su ileri gibi baz grevler vakflara
aitti ve onlarn elinde kald.
Kanuna gre belediye organlar belediye reisi ve daire meclisinden ibarettir. ehir veya kasabann nfus byklne gre, drt sene iin 6-12 kiilik bir belediye meclisi seilir. yelerin yars iki senede bir kura ile deitirilir. Reis ise bu yelerin
arasndan hkmet tarafndan seilip tayin edilir. Meclisin
tabib, baytar, mhendis gibi mavir yeleri de vardr. Uygulamada tarada meclis reisierini mahalli eraftan mlki amirler
semitir. stanbul belediye reisieri ve 1877'den sonra ehrema
neti meclis yeleri hep tayinle bu greve gelmilerdir. Belediye
meclis yeleri 25 yan gemi, Osmanl tebaasndan olan, senede en az 50 kuru emlak vergisi veren kimselerden seilir.
lgin bir art da Trke bilmek zorunluluu idi. Bu konu Meclis-i Meb'usan'da Arabistan vilayetleri mebuslarnn itirazna
sebep oldu ise de, milliyetilik balamh ve kabul ettirildi.
28
Kanun metni ve tahlili iin bk. "Dersaadet Belediye Kanunu" ve "Vilayet

Belediye Kanunu", Dstur, I. Tertip, 2: ayrca Osman Nuri, Muhtasar
Mecelle-i Umur- Belediyye, s. 43-47. Osman Nuri, Mecelle-i Umur- Belediye, s. 78.
Eskikitaplarim.com
Karagz
508 -
TANZiMAT DEVRiNE GENEL BIR BAKl
Osmanl belediyesi otoriter bir merkeziyetiliin filizlendii

dnemde, o sistemin ayrlmaz bir paras olarak domutur. Bu
durumun kkl bir deiim olmakszn ve uzunca bir zaman
gemeksizin deiemeyecei akhr. Merkeziyeti mutlak idare,
kanun devleti demektir. Kanuniyetn olduu yerde, hukuk dzeninin anlam siyasi kahlmay iermeyebilir. Yenia devletinin temeli kanuna dayanr. Bireyin kahlma hakk esas deildir.
Mutlakyeti devlet anariye, ehir hayaln ldren soygunculuk, asayisizlik ve babolua kar kanun ve dzeni yerle
tirme abasndadr. Geni ynlarn siyasi kahlma istek ve faaliyeti bundan sonra balar. Osmanl mahalli idaresi bu ikinci
safhay gz nne alan bir siyasi felsefeye dayanmaz ve tarih
ve artlar itibariyle de byle bir mesele tartma dnda kalm
hr.
Merkeziyeti dare ve Kontrol Aralan

Merkeziyeti hkmet modeli 19. yzyl devletinin yapsn
belirler. dare, idare edilenler iin sadece asayii salayp, kar
lnda vergi ve asker toplamak ve kamu dzenini ve itaati sa
lamann tesinde yeni grevler edinmekte ve ayr bir mekanizma kurmaktadr. 19. yzyl devleti sadece yaphrmc (meyyideci) deil, ayn zamanda retici, tevik edici, propagandac ve yn vericidir. dare edilenlerin hayalnn her safhasn
kontrol etmek, etkilemek; kanunsuzluu nlemek yannda, idare edilenlere yeni bir dnya gr kazandrmak mhimdir.
Ulusuluk yannda vatanseverlik retilmeli ve yerletirilmeli
dir. Devletin dirlii ve idare edilenlerin destei bu sayede sa
lanr. Bu sebeple; matbuat, sanat, tiyatro gibi kitleleri etkileyen
faaliyetler, dini kurumlar ve her eyden nce maarif; 19. yzyl
devletinin bizzat mdahale ettii, ynlendirdii, izledii, mali
ve idari destekle elde tuttuu kurumlar ve faaliyet sahalardr.
Belirtmek gerekir ki, Osmanl mparatorluu; milliyeti akmla
rn kuvvetlendii, dini komparhmanlarn byk bir hareketlilik
iine girdii 19. yzylda eitli rk ve diniere mensup tebaasn
ve lkeyi ynetip kontrol edebilmek babnda bu gibi merkeziyeti kontrol ve ynlendirme mekanizmalarn baaryla kul-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
509
lanmtr. Btn imkfmszlklara ramen reformun getirdii

yeni idari kurumlar bu alanda alacak bir teebbs kabiliyetine sahipti ve Osmanl vatansevedii ve Osmanl kimliini yerletirmekte de bir hayli yol alnmhr; sadece Trk unsuru deil
Hristiyan ve Musevi tebaadan ve klasik devirde de olduu gibi
Trk olmayan Mslman unsurdan derlerren bir sekinler grubu, Osmanllk bilinciyle devletin ve kendi toplumlarnn ynetiminde rol alabilmitir. Hem merkezi brokraside, hem tara
brokrasisindeki memur kompozisyonuna bakhmzda bunu
grebiliriz. Merkezi brokraside, Musurus Paa, Sava Paa, Mavrayeni Paa ve Kalimaki beyler, Artin D ad yan
Paa gibi rnekler oktur. Osmanl maarifi bu dnemde Mlkiye, Tbbiye, Mekteb-i Sultani gibi yksek okullara belirli sayda (gayrimslimler iin te bir kontenjan ve her etnik ve dini
grup iin nfusa gre bir alt kontenjan) gayrimslim renci
alyordu29 Sonunda idarede Osmanl milletlerinin sekinleri
yer almtr. ri.paratorluk ykldktan sonra da Balkanlar ve Ortadou devletlerinde Osmanl mirasnn devam etmesinde bu
insan unsurunun rol nemlidir. Bunlardan baka gayrims- .
limlerin okuHanna Trke dersleri konmu, renimi tevik
grm ve hatta zorunlu olmutur. Zaten artlar bu milletleri
de bu konuda zorlamtr. Mesela Rum mekteplerinde Trke
retilmesi babnda, Maarif Nezareti'nin muallim tayini ve maalarn Rum cemiyetleri tarafndan denmesi iin verilen layiha
ve dilekeler vardr30 dari ve itimal hayatta dini kampart
manlar krlmaya baladka, Trke herkesin ortak edebi dili
haline gelmeye balamtr. Bu dnemde Rumca, Ermenice'den
Trke'ye lugatlar hazrlanmas, iki dilli gayrimslim yazarlarn oalmas bir tesadf deildir. Eitim Osmanl tebaasnn
her grubuna ayn imkanla bahedilmitir. 24 Cemaziyelevvel
1286 (2 Eyll 1869) tarihli Maarif-i
Umumiyye
Nizamnamesi'nin 33 ve 42. maddeleri vilayet ve sancaklarda
rdiyeyi bitiren ve vilayet merkezlerinde de idadiyi bitirerek
sultaniye girmek isteyen her snftan Osmanl tebaasnn okullara cretsiz kabul edileceini emreden (amir) hkmlerdir
29
3o
BA, I-M-V. nr. 16519, 12 N 1273 (7 Mays 1857) tarihli mazbata.

BA, I. Med. Mahsus, nr. 2128.
Eskikitaplarim.com
Karagz
510 -
(Dstur 1, II, s. 190-91). Maarif hizmeti, merkeziyeti devletin;

tebaann
btn snfarna belli bir grev verdii,

asker brokrasiye ektii nemli bir cihaz oldu.
onlar eiterek
Memurinarasndaki terfi ve rtbeye standart bir kaide getirilmitir.
IL Mahmud'dan beri ilmiye, mlkiye ve askeriye silkindeki rtbelerin yatay ve dikey gei ve eitlii tespit edildi.
1832 ylnda memurlar iin be derece tespit edilmi ve bunlarn elkab da (titulatr) tespit edilmitir. lniye ve askeriyedeki
rtbelerde de bunlarn karl tespit edildi. IL Merutiyet'te
harem kanunu ile maalar da standartlatrld. Tanzimat dneminin kaza, sancak ve vilayet merkezlerinde srekli devlet
ofisleri ve konaklar ina ettiini belirtmitik31 Devletin gayri
mslim cemaatler zerinde klasik dnemden beri bir kontrol
vard. Ancak kampartmanlarn (millet tekilat) iindeydiler.
Tanzimat reformlar ile bu milletierin iindeki laik unsurlar yava yava kilisenin ruhani liderlerinin cemaatin idaresindeki
rollerini hertaraf etmeye balamlardr. Bu unsurlar iin patrik
seiminde nemli rol olan "millet meclislerinin tekili ve laik
eitim yeni bir zmrenin kontroln arttrmtr. Aslnda d
devlet mdahalelerinin en ok artt dnemde Babali'nin cemaatler iindeki muhtelif zmreleri kullanarak faal bir politika
gtt bilinen gerektir. Benzer bir kontrol mekanizmas
Mslman unsur iin de vakidir. II. Mahmud'un Yenieri Oca
ile birlikte Bektaileri de amanszca takip ettii malumdur. Bu
olaydan sonra slahata idare, tekke ve tarikatlar da eskisinden
daha sk bir kontrol altna almtr. Tanzimatlarn izledii politika mevcut tasavvufi kurumlara, tarikat ve tekkelere mail
hatta idari ynden destek olmak, ama bu konuda sapmalara ve
nevzuhur zmre ve eyhlere de frsat vermemek olarak ifade
edilebilir. Baz tekkelerin postniinliine len postniinin gvenilir olunu geirmek iin onun memuriyetten erken tekadne irade karlm, birok tekkenin iaesi salanm ve bu kurumlarn devletle i birlii iinde olmasna dikkat edilmitir3 2
31
32
. Ortay l, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1987, s. 116.

. Ortayl, a.g.e., 109-110.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
511
esnaf kethdalklarna gvenilir kimselerin tayini

hatta dilencilerin bile bir kethdarun gzetimi altn
da bulunmas iin bir se' ele kethdas tayin edilmitir33 . Devlet, tiyatrolarn almasn desteklemitir; bu destee Arap dilindeki tiyatro dahildir; 34 mzecilik ve arkeolajik eser toplanmasna nayak olmutur;3 5 kimsesiz ocuklarn dahi bakmn
stlenmekte, bunlara bakanlara maa vermektedir; ikiz dou
ran annelere maa balamaktadr; dnlerde israf nlemek
iin pek yaygn olarak uygulanmasa bile tenbihnameler ve
emirler neretmektedir36 . Ama 19. yzyl devletinin en etkili
yn phesiz basn ve yayn hayahnda grlmektedir.
Takvzm-i Vekfiyl' den sonra Trke veya dier Osmanl milletlerinin dilinde kan gazeteler censure prealable denilen n sansre
tabi tutulmakta ve bu, kitaplar iin de zellikle sz konusu olmaktadr. Fakat bunun yannda yazlan kitaplara ve yaplan
tercmelere de paraca destek olunmaktadr. Bu tip destek yabanc yazarlardan da esirgenmez. Fossati'lerin Ayasofya zerindeki esernn basmn ykl bir meblala Sultan
Abdlmecid destekiemi ve eser ona ithaf edilerek Londra'da
baslmhr. D basn ise abone olma veya muhabirler sahn al
narak etkilenmekte ve d lkelerde Osmanl Devleti iin propaganda yaplmas salanmaktadr. Tanzimat dneminde basn
ve basma devlet destei zerinde de durulmaldr. Zaman zaman devletin yaph yardm, gazete sahiplerine verilen unvanGene
baz
salanm,
R. Ekrem Kou, "Dilenci", stanbul Ansiklopedisi, VIII, s. 4578. Ayrca u

belge, BA, I. Med. Vala, "se'ele mdr sabk Ahmed Harndi Bey'den
mahll olan maan ... "
34 BA, I-M-V. nr. 5976, 12 L 1266 (22 Temmuz 1850) Maron Nakka'n
"Harun'r-reid" piyesi iin taltifi.
35 Semavi Eyice. "Arkeoloji Mzeleri", stanbul Ansiklopedisi, II, s. 1025 vd; .
Ortayl, stanbul' dan Sayfalar, stanbul 1987, s. 187 vd.
36 BA, I-M-V. nr. 11567, 18 Safer 1270; ayn, nr. 12466, 26 Receb 1270; ayn,
nr. 12199, 23 Zilhicce 1270; BA, ID nr. 21206, 5 Receb 1270 (28 Ocak
1860) gibi saysz rnekler verilebilir:"Dnlerde masrafn men'ine dair emr-i aH" BA, Cevdet-Dahil, nr. 11586, 29 Zilhicce 1261 (2 Ocak 1846)
tarihli. . Turan, "Tanzimat Devrinde Evlenme", ve Dnce Dergisi,
22/182, 1956, s. 14-15.
33
Eskikitaplarim.com
Karagz
512 -
lar gibi ilemleri bir yana brakalm, gazete olduka

bir posta tarifesi ile gnderiliyordu.
tenzilatl
Merkeziyeti idarenin gereklemesinde 19. yzyl teknolojisinin iki rn byk rol oynad: Telgraf ve demiryolu. Telgraf, Osmanl mparatorluu'nda sratle kurulan birhaberleme
adr ve bu alanda Avrupa devletlerine paralel bir gelime
gsterilmi, telgraf ve posta personeli iyi yetitirilmitir. Haberleme Osmanl mparatorluu'nun ve sonra da Cumhuriyetin
hem lke zerindeki sratli kontroln, hem de hkmranl
n salayan messeselerin banda gelir. Demiryolu ulam ise
idarenin itibahla bekledii, fakat mali kriz yaratan ve d borlannay arttran bir ara oldu. Muhtelif uluslarn irketleri tarafndan dendiklerinden, demiryolu hatlar Anadolu ktasnda
birbirlerini tamamlayan bir a meydana getiremediler ve daha
dendiklerinden itibaren gerileyen bir teknoloji ile kurulan bu
demiryolu a asrmza bir problem olarak devredildi; bu durum btn eski Osmanl lkeleri iin geerlidir. Bununla birlikte Suriye-Filistin blgesinde, zellikle Osmanl sermaye ve teebbsyle gerekleen Hicaz demiryolu sayesinde uzun zaman iin en ehil ve uyumlu bir demiryolu a kurulabildi. Demiryollarnn, zellikle 19. yzyln son eyreinde bir yandan
zirai haslay arttran, Anadolu ktasna muhacirlerin iskann
kolaylatran ve asl nemlisi asayiin kurulmas iin asker ev
kinde srati salayan bir ara olduunu da unutmamak gerekir. 19. yzyln ikinci yarsnda muhtelif blgelerdeki valiler,
demiryollarn, kmsenneyecek oranda ose yollarla daha i
ksrnlara da baladlar. Osmanl mparatorluu'nda yol ticareti
mmkn kld, ama daha ok belirli blgelerin haydutlar ve
yamac airetlerin tahakkmnden kurtulmasna ve asayiin
yerlemesine sebep oldu. Bunu o yllardaki seyyahlar ve konsolosluk raporlarnda izlemek mmkndr.
19. yzyl Trkiye idaresindeki reform; hem bizim lkerniz
hem de imparatorluktan ayrlan lkelerin hukuki, idari, mali
yaps bakmndan en etkili tarihi safhay tekil eder. Aratrma
lar ve yeni yaklamlar bu gerei her gn daha iyi ortaya
koymaktadr. Muasr kurumlarn, yeni kanunlarn, idari grevlerin mahiyetini kavrayabilmek iin Tanzimat devri idari reformlarnn tetkik ve renimi bu bakmdan kanlmazdr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
513
Ge Tanzimat ve kinci Merutiyet Dnemi

Osmanl mparatorluu'nun idari tarihini dnemlere ayr
makbtn dnemlerneler gibi kesin tasvir ve geerli genel kabul grebilecek llere dayanmaz. Ancak burada idarenin gelimesi ve yaplanmas bakmndan baz dnernlemeler yapla
bilir. Bunlarn iinde IL Abdlhamid dnemi; brokratik teki
latanmadaki yenilikler dolaysyla Tanzimat asr reformlarnn
devam ettii ve bazen de nemli sonular alnan, zellikle vilayet idaresi ve bilhassa adiiyenin tekilatlanmas bakmndan
muasr Trkiye idaresinin messeselerinin de olutuu bir devir dir. Bundan baka II. Abdlhamid dneminde imparatorluun Anadolu ve Suriye ktalar hem ulam, hem maarif bak
mndan alryapsal bir modernleme safhasna girmitir.
Berlin Kongresi'nden sonra Bulgaristan ve Bosna-Hersek

imparatorluktan fiilen ayrld. Kbrs adas Britanya idaresine
terk edildi ve bir daha 1974'e kadar Trkiye ile temas ok snr
l kald, Kars, Ardahan ve Batum ise Rusya tarafndan ilh~k
edildi. Bunlardan Batum hari bugnk Kars vilayeti ve Dou
bayazt ancak Moskova-Kars antlamalaryla anavatana dnmek zere krk yl yabanc idarede kaldlar. mparatorluun
siyasi ve idari corafyasnda farkllklar vard. Girit Adas yar
mstakil, Cebel-i Lbnan ise zel bir idari stat allnda idi. Sisam emareti (Samos adas) ve arki Rumeli (Cenubi Bulgaristan) ise zel parlamenter organlar ve zel bir idare allndayd
lar. Bunun hem idari mevzuat, hem de sonralar polis ve vilayet
idaresi ynnden baz renklilik ve ayn zamanda merkezi idareye zorluk kard bilinmektedir. Bundan baka sansr, d
propaganda mekanizmas ynnden de ayn farkllk ve zorluklar geerliydi.
IL Abdlhamid devrini nce saray, merkezi idarenin tara
adiiyedeki deimeler, demiryollar ve kesif muhacir
iskannn getirdii deiiklikler ynnden deerlendirmek gerekir. Nihayet zellikle Makedonya slahal Rumeli'nin idari
yapsnda da baz yenilikler ve alakaya ayan uygulamalar getekilat,
tirmitir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
514 -
Rumeli vilayetlerinin idari bnyesi gerek Berlin Kongresi

ynnde d devletlerin artan basklan, gerekse idaredeki acil yeniden dzenleme ihtiyacna binaen sratle deimekte, yeni bir grnm kazanmaktadr. Bumeyanda
memurinin etnik kompozisyonundaki deiiklikler, Maarif ve
Dahiliye nezaretlerine bal ubeler; adiiye tekilat ve jandarmadaki slahat ile yeni bir vilayet tekilat ortaya kmaktadr.
Burada jandarmann slah da Franszlar' a danlarak yapl
maktayd.37 Arabistan ve Suriye ktasn da bu deiikliklerin
dnda tutamayz. Evvela idarede mahalll dile daha fazla imkan tannmakta ve Arap unsuru idarede ve hatta merkezi hkmet ve saraydaki yksek grevlerde daha ok kullanlmak
tadr. Bunun dnda 19. yzyln son eyreinde Rumeli ktas
kadar Suriye ve Filistin'de de altyap yatrmlar artmakta, blgenin ulam, eitim imkanlar gelimekte, zirai istihsal artmakta ve d pazarlarda deerlenmektedir. Bunun idarede gelime
ler kadar, o devre dek rastlanmayan yeni problem ve hareketler
yaratmas da kanlmazd ve yle olmutur.
sonrasnda slahat
II. Abdlhamid devrinde imparatorluun idari corafyasn

da gze arpan ilk husus baz muhtar idarelerin mevcudiyetidir. Bunlar; Bulgar Prenslii, sonradan prensin vali tayin edilmesiyle Bulgaristan'la btnleecek olan, ama Berlin Kongresi'nden beri zel bir idaresi olan Dou Rumeli (yani Filibe'nin
merkez olduu Gney Bulgaristan), Sisarn Emareti, Cebel-i
Lbnan Mutasarrfl ve ngiliz igalindeki Msr Hdivlii'dir.
Bu blgelerin idaresinde Babali'nin farkl, fakat belirli ller37
Osmanl tara brokrasisinin bu yeni devrini anlamak iin kan irade

ve talimatnameler kadar; brokratik ileyii takip edebileceimiz sicill-i
ahvfl gibi devlet personelinin kaytlarnn ve devrin vilayet gazetelerinin taranmas, nihayet son senelerde arivlerimizde tasnif edilip ara
trmaya alan Rumeli Mfettilii evrak ve Yldz vesikalarnn yeni tasnifleri, yurt dnda Bulgaristan ve Makedonya arivleri, Avrupa lkelerinin gazete koleksiyonlar ve byk bakentlerdeki Fransa (Dileri),
Britanya (Public: Record Office), Viyana (M. Hof u. Sttatsarchiv), BonnPotsdam'daki Alman imparatorluk dnemi arivleri ve Moskova'da
Rusya imparatorluk Dileri arivlerindeki konsolosluk raporlarn deerlendirmek gerekir.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
de mdahalesi
515
vardr.
Mesela merkezi idare sistemi iinde olgerek parlamenter rejimin ileyii, gerekse
sansr gibi idari tedbirlerin uygulannas asndan Dou Rumeli ve Cebel-i Lbnan'da farkl grnm ve problemler oldumalarna ramen
u anlalmaktadr3s.
II. Abdlhamid dneminde Babali'nin karar ve yrtme

tekelinin krld, vilayetlerin ve hatta sefarethanelerin dorudan Yldz Saray ile muhaberatnn bunun delili olduu hep tekrarlanr. Bu hkmde gerek pay vardr. Nitekim
Tunuslu Hayreddin Paa'nn sadaretinde itiraz ettii nokta, valiler ve sferann makam- saltanatla dorudan iliki
kurmas, Babali'nin bilgi ak dnda brakld ve hiyerari
nin tecavz edildii meyanndadr. 39 Ancak Babali bu duruma
az zamanda uyum salad. Sadrazam ve Babrali ricali istiari bir
organ olarak kalmaktan ok; ileri yrten, olgunlatran ve gereinde kararlar etkilemenin yolunu renen kadrolar haline
geldiler. zellikle Sadrazam Said Paa bu konuda ustal olan
bir devlet adamyd. Esasen idarenin ihtisaslamas, yeni ube
ve brolarn kurulmas, brokrasinin dosyalama ve ilerin takibinde yeni teknikler uygulamaya balamas bunu gsteriyor.
Bu dnemde i hacmi artmasna ramen yazmalarn daha sratle karara baland grlyor; mesela, arz tezkirelerinin leffinden (ekler) de anlaldna gre tara veya merkezdeki alt
birimden gnderilen yazlar eskisinden daha ksa srede karara
balanmakta ve irade kmaktadr. Ayrca brokratlarn muhtelif konularda daha geni mahiyette ve teferruahn hakim olduu
layihalar (rapor ve teklifler) kaleme ald grlmektedir. Isiahat projeleri sunmak Hamidiye dnemi brokrasisinin yeni bir
vechesidir.
alanndaki
II. Abdlhamid memleketin her tarafndan fotoraflada bilgi edindii gibi, muhtelif aralklarla mera ve zabitann da fo-
38
39
. Ortayl, "kinci Abdlhamit Dneminde Anayasal Rejim Sorunu", Tr-
kiye'de Demokrasi Hareketleri, H Edebiyat Fakltesi Dergisi, IV/2, 1986, s.

55-61.
bnlemin M. Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazam/ar, VI. cz, 4.
bask, s. 943.
Eskikitaplarim.com
Karagz
516 -
TANZiMAT DEVRINE GENEL BiR BAKl
toraflarn ektirir ve bu yolla devlet grevlilerini tanmak isterdi. Fakat personelin takibi babndaki en nemli i, Sicill-i
Ahval Komisyonu'nun kurulmas ve (1296/1879) imparatorluk memurlarnn en bynden en kne herkesin tercme-i hali ve mesleki geliim izgisinin kaydnn tutulmasdr.
Bu kaynak bugn tarihiler ve o gn devletin personel politikas iin en nemli bir kaynakl. 196 byk ciltten oluan bu kaynakta her rtbeden 92.137 memurun kaydyla son devir brokrasinin alvali gerekten takip edilebilmektedir. 40
Merkezi Hkmette Yeniden Yaplanma

Merkezi hkmetin banda sadrazam bulunur. Padiah taratayin ve aziedilir ve ona kar sorumludur. Bu 1293
(1876) Kanun- Esasi'sinin hkmlerine gre de byledir
(Kanun- Esasi'nin 27-28, 29-30, 31. md.leri). Gene banda bulunduu heyet-i vkela azas olan nazrlar da tek tek padiaha
kar sorumludurlar, onun tarafndan tayin edilirler. Sadrazarnn inha ve seimi arlkl da olsa bu byledir, kabinenin m
terek sorumluluu yoktur. Ancak 1908 Merutiyeti'nden sonra
Kanun- Esasi'de yaplan deiiklikle heyet-i vkela ortak bir
sorumluluk ve yetki kazanm ve meclise kar hesap verme
durumuna gelmi, yani parlamenter sistemdeki yrtme organ ve gcnn niteliklerine kavumutur.
fndan
II. Abdlhamid dneminde Osmanl mparatorluu anayasal bir monari haline geldi. Geri clfrsunun ikinci ylnda
Meclis-i Umumi'nin en nemli uzvu olan Meclis-i Meb'usan
feshedilmi, mebuslar dahlmhr. Fakat Kanun- Esasi kald
rlm deildi. Bu durumda devlet protokolnde sadrazam,
eyhlislam ve heyet-i vkeladan sonra heyet-i ayan azasnn
isimleri zikredilmektedir, yani Ayan Meclisi dablmambr.
Memuriyetleri devam ediyor ve maalar veriliyordu. Ama
mebusann yokluu parlamenter rejimin 1908'e kadar tatili demektir.
40
Atilla etin, "Sicili-i Ahval Defterleri", Trk

Haziran 1992, s. 34 vd.
Eskikitaplarim.com
Dnyas
Tarih Dergisi, 66,
Karagz
iLBER ORTAYLI -
517
Osmanl kabnesi diyeceimiz
heyet-i vkela sadrazann

bakanlndadr. Ancak o bu heyetin reisi olmakla beraber henz mterek mesuliyet olmadndan bir hkmetten ve hkmet reisliiriden sz edilemez. Bir ara Ahmed Vefik Paa iin
kullanlan bavekil unvannn da bu sebeple geedii yoktur
ve sonra kullanlmad. Sadrazam padiah tarafndan tayin ve
aziedilir ve ona hesap verir. Ayn ekilde sadrazam meihat
makarnnn bandaki eyhlislamn tayinine ve seimine mdahale edemez. eyhlislam fetva makarnn temsilen protakolde sadrazamdan sonra gelir, fakat dier nazrlar gibi heyet-i
vkela azas olmayp bu heyetin stndedir. Vkela heyetinde
Dahiliye nazr, serasker, Bahriye nazr, Hariciye nazr, ura-y
Devlet reisi. Adiiye ve Mezahib nazr (bu dnemde Mezahib
Dairesi Harkiye'den Adiiye'ye gemitir). Tophane miri. Maliye nazr, Ticaret ve Ziraat nazr, Evkaf- Hmayun nazr,
Maarif nazr, Nafa nazr, mstear- sadr- all (sadaret mstear) ve heyet-i vkelaya memur edilen bir veya iki, Avrupa
kabinelerinde sandalyesiz veya portfysz bakan diye bilinen
eski vezirler bulunur. Sadaret mstearnn kabine sekreteri grevini yerine getirdii akhr. 41 Osmanl kabinesinde Kanun-
Esas gerei her nazr kendi grev alanndan mesUl ve gerekli
yetkilerle donahlmhr. Baz meseleyi sadrazarola grp karara balamalar, baz mesailin de heyet-i vkelada grlp
karara balanmas ve her halkarda kararlarn padiah iradesi
ile yrrle girmesi Kanun- Esas icabndandr. Yani hkmet hukuki bir messese olarak mevcut deildir. Fiiliyatta IT.
Abdlhamid dneminde zaman zaman nazrlarn birbirleriyle
grp istiarede bulunmalar bile ho grlmezdi ve nazrlar
da bu zrnni yasaa uyarlar, husus! ziyaretten bile kanrlard.
Burada 19. asr Trkiye idaresinin yarath ve geirdii tekaml ile gnmzn en nemli anayasal organlarndan biri
olan ura-y Devlet'e deinmeliyiz. ura-y Devlet'in bu ad altnda mstakil bir organ olarak 1868 ylnda tekilini, Fransz
Conseil d'Etat modeline balamak adet olmutur. Oysaki
1868'deki bu reforma kadar ura-y Devlet'in, Tanzimat'n en
41
Bu usul 1983'ten sonra ilk hkmette sessizce uygulanm, bir ara

bakanlk mstear bakanlar kurulu toplantlarna alnmt.
Eskikitaplarim.com
ba
Karagz
518 -
iinde reym halinde doup gelimesi gibi bir

Gerekte Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyye'nin
henz hangi A vrupai rnee gre kurulduunu tam tespit
edemesek de, merkezileen devletlerin en nemli bir danma
ve nihayet kanlmaz olarak terii organ olma durumundadr
ve zikrettiimiz gibi Byk Petro Rusyas'ndaki collegium ve
senato, 18. asr Avrupa'sndaki rnekleri gibi bu geni fonksiyonu yklenmi ve nihayet memurin muhakemah grevini de
yerine getirmitir. Bu organn artan i hacmi dolaysyla ihtisas
organlarna ayrlmas kanlmazd ve ura-y Devlet; Tanzimat
Dairesi'nin, yani lzumlu nizamnameleri hazrlayan organn
tekamlyle nihai eklini buldu. 1875'te blme ayrld.
Tanzimat Dairesi (ki nizamnameleri hazrlayan ve gzden geiren bu konuda mtalaa bildiren dairedir.) Dahiliye veya sonraki Mlkiye Dairesi (idaredeki dava ve ikayetleri tefti eden ve
arahran) ve Muhakemat Dairesi. Bu daireye ek olarak Mahkeme-i stinaf ve Temyiz, idari davalardaki grevini yerine getiriyordu. 1908'de Meruti inklabda, ura-y Devlet bir reis, be
reis vekili, bir katib-i umumi ve 34 azadan oluuyordu. Gene
tane kanun szcs diyebileceimiz mddeiumumi ve yardm
clan vard. 42 Devlet uras kuruluundan beri zellikle idari
itihad ve gerekli nizamname hazrlamaktaki vukuf ve faaliyetiyle dikkati ekmitir.
nemli
organ
vaka vardr.
Osmanl
memaliki Trk-Rus harbinden nce 29 vilayete bBunlardan 10 tanesi Avrupa-i Osmani'de, birisi Afrika'da (Trablusgarp) ve 16's Asya-yi Osmani denen ksmda
dr. Bunlar merkeziyeti bir sistemin hi de kmsenmeyecek
ekilde iledii blmlerdir ve Osmanl vilayet idaresinde merkeziyeti eilim giderek artan bir ekilde uygulanmaktadr.
Berlin Kongresi'nden sonra toprak kayplar sebebiyle yeniden
bir dzenlemeye gidilmi ve 32 vilayet ve bunun yannda ilk
defa olarak merkeze dorudan bal be sancak (elviye-yi gayri
mlhaka) statsyle tekil edilmitir.
lnmt.
42
Jonqu~re,
Histoire de l'Empire Ottoman, tome II, Paris 1914, s. 509-10; aybk. Carter V. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire,
Princeton Univ. Press, s. 247c9.
rca
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
519
Rumeli vilayetleri; stanbul, Edirne, Yanya, Manastr, Kosova, kodra, Girit, Cezayir-i Bahr-i Sefid (Asya ksmnda da saylabilir, yani Ege adalan) Bulgaristan Emareti ve zel statdeki
Rumeli-yi arkidir. Bir mddet sonra Girit ve arki Rumeli daha fazla Yunanistan ve Bulgaristan'a raptoldular ve Balkan Sava'ndan ve talya ile olan Trablusgarp Sava'ndan sonra Rumeli ve Ege adalar elden karak bugnk Bat snrlarmza
ekildik Asya ksmnda; Hdavendigar (merkez Bursa sanca)
Ankara (Yozgat ve Kayseri dahil) Aydn (merkez liva zmir),
Konya, Kastamonu (Sinop, ankr ve Bolu dahil), Trabzon (btn Orta ve Dou Karadeniz), Sivas, Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Ma'muretlaziz, Musul, Halep, Suriye (merkez am),
Beyrut, Adana, Badat, Basra, Hicaz ve Yemen'dir.
Afrika'da ise Trablusgarp ve Bingazi iki vilayettir. Mstakil
yani mutasarrfn dorudan Babali'ye bal olduu sancaklar;
atalca, Byk ekrnece, Silivri, Kocaeli, Kal'a-i Sultaniyye,
ehrizor ve Kuds-i eriftir. Sonra Canik (Samsun) de bunlara
ilave olundu. II. Merutiyet devrinde Karesi sanca (merkez
Balkesir) bu stat altna alnd. Mstakil sancaklar daha dar bir
sahada, merkezin ve mutasarrfn kontrolnn artt sevilen
bir birimdir. Cumhuriyet devrinde vilayetler bu sebeple kltlmtr ve el' an bu eilim semen isteklerine de uyularak
kesif bir ekilde devam etmektedir. 1877'de viifiyat kanunu
Meclis-i Meb'usan'dan kabilmi deildir. Ancak 1871 nizamnamesi ruh ve lafz olarak daha merkeziyeti bir biimde tatbik
edilmitir. Esasen II. Merutiyet dneminde de meclisten yeni
bir kanun kamam ve 26 Mart 1913 tarihinde ttihat ve Terakki'nin hakim olduu kabine, vilayet idaresi iin bir kanun-
muvakkat kararak merkeziyeti esaslar kuvvetlendirmitir.
Valiler, meclis-i idareler, nizarniye ve er'i mahkemeler; memurlardan (maarif mdr, nafa mdr, ziraat mdr gibi)
oluan yap devam etti. Bu muhafazakar ve rasyonel merkeziyeti esas bugne de gemitir ve vilayet hiyerarisinde vali,
mutasarrf, kaymakam lsnden, sadece mutasarrflklar
kaldrlmtr. Nahiye mdrleri ise zaten bandan beri pek
istenmeyen bir memuriyet ve stat olarak tara idaresinde az
tekil edilen bir birim olmutur. Gene kylere merkeziyeti Avrupa devletlerindekinin (talya ve Fransa) aksine komnal bir
Eskikitaplarim.com
Karagz
520 -
stat verilmemitir. Esasen n. Merutiyet'te byk ehirlerde

mesela stanbul'da belediyeye adem-i merkeziyeti bir stat verilmedii gibi, ehrin baz ksmlar belediye mdrl haline
getirilerek merkeziyeti bir yap ve kontrol arttrlmhr. Berlin
Kongresinden sonra imparatorluktaetnik ayaklanma ve huzursuzluklar ve d devletlerin siahat talepleri baz birimlere zel
bir stat verilmesini gerektirdi. Bunlar Zeytun, Kozan gibi iki
birimdir. Daha nceden verilen Cebel-i Lbnan ve Sisarn Emareti'nin statsn de bu grupta deerlendirmek gerekir. Msr
zerindeki hkmranlk haklan ise bu dnemde adamakll zayflamhr. Bununla beraber Bulgaristan Emareti ile yaplan bir
mukayesede burada evkaf ve er'! mahkemeler zerindeki
kontrol kadar, Hdiv hanedam ile ilikilerdeki zel durumu da
gz nne almak gerekir.
IL Abdlhamid devrinde imparatorluun sonuna kadar devam eden en nemli idari buhran, mali idarenin bamsz karar
mekanizmasna isnad ederneyii ve merkezi bir idari yapya
kavuamayndandr. Vaka I. Dnya Harbi'ne kadar emisyon
bankalarnn zel imtiyaz alan zel kurulular olduu bilinir".
Ama Osmanl Devleti'nin emisyon bankas yabanc sermayeli,
yabanc bir kurulutu. Bunun bulran zamanlarnda kmaz bir
yol olduu grld. Nihayet Osmanl Devleti 6 Ekim 1875'te
borlarn deyememekten dolay (o ylki ktln da etkisiyle)
morataryum ilan etmi ve demeleri geciktirmiti. Rusya ile
harbin getirdii yk ve tazrninat dolaysyla gelenborlanmann da devletin mali bamszln ve reformlar ters ynde etkiledii aktr; ancak alacakl komisyonun Trkiye mali idaresine; malt kayt ve vergilendirme teknikleri ve modern bir mali
rgtlenme konusunda yeni eyler rettii de aktr. lk ilmi
usule uygun Osmanl btesi 1909-10 mali yl iin hazrlanm
tr. Barem kanunu ve amme masraflar iin ilgili mevzuat da n.
Merutiyet yllarnn eseridir ve merkeziyeti bir devlet maliyesinin ve memuriyet sisteminin yerlemesi iin en nemli adm
lar tekil ederler.
Burada konu d kalsa da, 1880'li yllarda Osmanl mpara
Rumeli kadar Anadolu ve Suriye ve Lbnan'daki
okullama nispetine dikkati ekmek isteriz. lk ve orta retim
torluu'nda
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
521
merkezilemekte ve nitelii ykselmektedir. Anadolu'da vilayet merkezlerinde sultan:iler, kasaba merkezlerinde rdiye a
tamamlanmhr. Midhat Paa'dan beri sanayi mektebleri yaylmaktadr. Bunlar seviyesi ykseltilen baytarlk, ormanclk,
ziraatlk, mhendislik eitimi, Tbbiye, Mlkiye ve Nvvab
Medresesi gibi messeselerle birlikte dnrsek, yakn gelecein ehliyetli brokrasisinin ve teknokrasisinin kayna anlalmaktadr. Ayrca gayrimslimi ve eitli etnik gruptan cemaatlerin okullarnda da Trke eitime arlk verilmekte ve denetim kurulmaktadr. Bu taralarda da Osmanl kltr ve ideolojisine sahip bir brokrat zmreyi beslemektedir. mparatorlu
un son krk ylnda btn Trkiye tarihinin en nemli olaylarndan biri okuilama ve br de Anadolu ve Suriye ve Hicaz'daki demiryolu ulamdr. Bugn teknik bakmdan iflas
etmi olsa da, demiryollar o gn iin hem zirai haslay arttr
m, hem gelen gmenlerin yerletirildii alanlara hayati kolaylklar salanm ve idare ve asayi ynnden de saysz faydas olmutur.
1880 sonras, Trk-Rus Sava ve Berlin Kongresi sonulan

imparatorlukta yeni yaplanmann tamamland, ayn zamanda mali iflas sonucu maliyede de yeni bir tekilatanma ve d
alacakllarn kontrolnn kurulduu, Osmanl tarihinin dramatik bir devridir. imparatorluk bu olumsuz i ve d artlarn ortasnda kurtuluunu n planda ehil bir brokrasinin yapaca
idari reformda grmtr. Bunun iin Sultan II. Abdlhamid
devri; Yldz Saray ve Babali'nin merkeziyeti kontrol ve idari mevzuah buna gre dzenledikleri bir dnemin balangc
olarak grlebilir. Bu yaplanma en iyi biimde Dahiliye Nezareti'nde gzlenebilir. 1885 ylnda Dahiliye Nezareti'nin balca
komisyonu vardr ki, bunlarn nezaretin ve devletin en
nemli grevlerini yerine getiren yeni ve devamllk kazanacak
organ olduunu belirtmek gerekir. Birincisi~ ntihab-
Memurin Komisyonu, ikincisi ise Tekad Sand
N ezaret Heyeti' dir. Bu iki komisyonu birlikte ele aldmz
da unu grrz; birincisinin bakan vezir rtbeli (Ahmed Celal Paa) ikincisinin nazr genevezir rtbeli Tevfik Paa' dr. Birinci komisyon drt ayda bir, ikincisi ayda bir toplanr. lk komisyonda ura-y Devlet'ten iki ve Bab- Meihat'tan da bir aza
Eskikitaplarim.com
Karagz
522 -
vardr.
Devletin
memurlarnn
tayin, terfi ve tekad bu iki orve kararlarna msteniden merkezllemitir,

yani merkeziyeti bir personel politikas gdlmektedir. Bu ikisi dnda daha nce szn ettiimiz en nemli organ Sicill-i
Ahval Komisyonu'dur (reisi ayan azasndan vezir rtbeli rfan
Paa). Bylece fevkalade yetkili bir merkezi personel ofisi
domu demektir. II. Abdlhamid devrinde modern anlamda
nfus idaresinin temelleri de (Sicili-i Nfus dare-i
Umumiyyesi) ile alld. Halen Trkiye idaresi, vatandalarn
nfus kaytlarn ve hareketlilii en mkemmel ekliyle tutam
yor ise de tekilaln grevlerini byk karklklar yaratmadan
yerine getirdii aktr ve bu seviyede geen asrdaki bu messesenin pay byktr. Dahiliye Nezareti'nin Matbuat- Dahili ye Kalemi basn kontrol ile grevlidir. Burada mdriyetn sansr komisyonu haline gelip, gelimesiyle kendi iinde
mstakil ve mdahaleden uzak bir yap kazand bilinmektedir.
gannn alma
Berlin Kongresi sonrasnda Osmanl mparatorluu'nun geikinci ofisinin Hariciye Nezareti olmas tabildir. Osmanl
hariciyesi arlk diplomasiyi baz blgelerde byk devletlerin
faaliyetlerine paralel olarak yrtmek zorundayd. Bu ise bir
sefaret a, fakat ondan ok belki de Rusya ve AvusturyaMacaristan'nkine benzeyen bir konsolosluk a kurmakla
mmkn olacak gibi grnyordu. Ayrca Hariciye Nezareti'nin bnyesindeki, ta Tanzimat ncesinden kalma geleneksel
baz ykleri atmak gerekiyordu. Merkezi tekilatn artan diplomatik muhaberah, d devletlerinarlk klasik diplomasi iliki
leri dnda iktisadi, dini ve maarife ait mdahaleleri karlaya
cak ve Bulgaristan ve Msr gibi mmtaz eyaJetlerden kaynaklanan yeni meselelerle uraacak bir dinamizme kavumas gerekiyordu. Osmanl dileri 1880'e kadar eski reislkttab ofisiyle Tanzimat'n modern Hariciye Nezareti'nin ikili karakterine sahipti. Mesela eski sadrazamlarn en nemli ofislerinden
saylan Divan- Hmayun Kalemi gibi blmler 1880'den
sonra ait olmalar gereken ofise iade edildi. Gene Adiiye Nezareti'ne balanan Mezahib Dairesi de bu cmledendir.
Tabiyet Kalemi de uyrukluk ilemiyle uralndan dile
rinden ok Dahiliye Nezareti'ne ait bir sorundu, ama Hariciye
lien
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
523
Nezareti'nde kald. Bundan baka, beynelmilel karantina teki

lat ve tedbirlerini ilgilendirdii iin, payitahttaki yabanc elilik
grevlilerinin de aza olduu Meclis-i Urour- Shhiyye,
Hariciye Nezareti bnyesinde kald.
1886 ylndaki bir dzenleme ile Osmanl sefaretleri drt kategoriye ayrld. Byk merkezlerdeki (Londra, Paris, Viyana)
bykelilikler dnda birinci snf elilikler (le~ation karl
) Atina, Bkre gibi temsilciliklerdi. Washington ve Karada'daki etine ikinci snf elilikler; Madrid, Brksel elilikleri
gibi yerler de nc snf temsilcilikler olarak tespit edildi. Bu
snflama sefaret tahsisat ve grevli diplomat says bakmn
dan tayin ediciydi. Berlin sefarethanesi 1837'de almt, ancak
1874'te bykelilik oldu. Gene St. Petersburg'daki elilik de
1857'de ald halde, 1873'te bykelilik stats verildi. Bu
dnemde Bkre'te 1878'de, Belgrad'da 1879'da, etine'de
1880'de, Stokhelm'de 1898 ve Sofya'da 1909, Bem'de 1915'te ve
Kopenhag'da 1917'de elilikler ald. Osmanl Devleti son olarak ihtilalden sonra kurulan Ukrayna Cumhuriyeti'nin bakenti
Kiev'de 1918' de temsilcilik amtr. Gene Sicilyalar Krall
merkezi Napali'deki ve Piyemonte nezdindeki Torino elilikleri
talyan birliinden sonra kapatlm ve Roma'da bykelilik
1883'te almtr. 43 18. yzyl sonlarndan beri Osmanl tccarlar kendiliklerinden ve fakat milletler aras teamle uygun olarak d ticaret merkezlerinde tccar temsilcilikleri kuruyorlard.
Fakat resmen Hariciye Nezareti'nden tayin edilen ehbender
lerle (konsolos) bir a kurmak konusunda Osmanl hariciyesi
nclerden saylabilir. Tpk Rusya imparatorluu ve ran gibi
Osmanl Devleti de komu devletlerin snr ehirlerinde ve
dnyann nemli liman ehirlerinde ve byk endstri-ticaret
merkezlerinde fahri konsoloslar tayin ederek de olsa konsolosluk ve viskonsolosluklar almtr. Bundan baka kritik ve stratejik noktalar ve snra komu yerlerde erkan- harb subaylarn:
dan konsolos da tayin ediliyordu. Mesela Kirmanah'ta ve I.
43
Bu aklamalar sistematik olarak S. Kuneralp'in zikredilen "The

Ministry of Foreign Affairs under the Ottoman Empire and the Turkish
Republic" balkl makalesinde ayrntl biimde grmek mmkndr
(s.S00-5).
Eskikitaplarim.com
Karagz
524 -
Cihan Sava'nda Harrar'da talya Eritresi'ne siHih kaakln

ynlendirmek iin, bu gibi konsolosluklar alnh44
mparatorluun son yarm asrncia taralarda vilayet ve liva
idare meclislerinde, belediye meclislerinde ve mal sand gibi
mahalli kurulularda alan yelere rtbe ve nian sunarak e
ref payeleri sistemi yoluyla merkezi brokrasiyle birletirmek;
dier yandan eitimi kontrol alhna alnmaya balanan ve Trke eitime nem verilen gayrimslim cemaat mekteplerinin
mezunlarnn gittike idarede istihdam edilmesiyle bir Osmanl
memur eliti yarahlmhr. Bunun yan banda brokrasinin
merkezi bir personel politikasnn kontrol alhna alnmasyla,
daha deiik bir sre de ortaya kmhr; tayin ilemi. Sadece
byk memurlar deit daha kk rtbedekiler bile geni imparatorluun eyaletlerine tayin (rotasyon) mekanizmasyla
ark'tan Garb'a gezdikleri iin hem lkeyi, hem de birbirini tanyan kadrolar geni bir alanda yaylmaktadr. Merkeziyeti
brokrasinin gelimesi, bir baka deyile ayn alt yap zerinde
etkili ve yaygn biimde tekilatlanabilen bir muhalefeti de yaratmtr. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ksa zamanda Rumeli
vilayetleri bata olmak, zere geni bir alanda gizlice tekilatla
nabilmesinde bu temeli aramak lazmdr.
II. Merutiyet dneminde Osmanl brokrasisi klasik Tanzimat devrindeki bnye ve zelliini nemli lde kaybetti.
Brokrasi evvelce kendi iindeki tayin ve terfi ilemleriyle belirli kaidelere balyd ve asl nemlisi bamsz olarak bu meslek yolunu muhafaza edebiliyordu. II. Abdlhamid devrindeki
mdahale dahi brokrasinin bu kendi iindeki kapalln byk lde deitirememiti. Oysa arhk parlamento vard, asl
nemlisi bu parlamentonun ve hkmetin civarnda frkalar
vard. Bu frkalardan bir tanesi siyasi tarihte rnei az grlecek biimde illegal mcadele geleneinden gelen ve brokrasinin hemen her snf arasnda imparatorluk apnda yatayna
rgtlenen ttihat ve Terakki' dir. Dierleri ise ondan kopanlarn veya hemen her dnceden muhalifin oluturduu frka
lard. ttihat ve Terakki yeleri ihtilalci bir gelenek ile birbirine
44
A.g.m., s. 504.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
525
bal,
belirli bir misyon ve yemin etrafnda toplanm, Osmanl

toplumunun ve brokrasinin allm hiyerarisi dnda belirli
hcre ve komiteler halinde tekilatianan ve karar ve kontrol
mekanizmasna sahip bir siyasi cemiyetti. Kanun- Esasi'deki
tadilatla mterek sorumluluu olan ve sadrazann riyasetinde
bir hkmet messesesi ortaya kmh, ama parti-hkmet
ilikileri daha baka bir platformda cereyan ediyordu. Saray,
yani makam- saltanat arhk Avrupa monarileri iinde ancak
ngiltere ve skandinav rnekleriyle mukayese edilebilecek kadar iktidarn dna itilmi ve temsili bir organ haline gelmitir.
IL Merutiyet yllarnda asker ve sivil brokrasiyi yerinden oynatan en byk olay rtbe tenzilidir. Eski rejimin haksz terfilerinden faydaland ileri srlen baz kimselerin rtbeleri indirildi. Bundan baka geni bir tensikatla brokrasinin hahr say
lr sayda mensubu emekliye sevk edildi.45 Bunun ne gibi sonular olduu konusunda hkm vermek zordur. nk imparatorluun mr bunu gzlemleyebilecek kadar uzun olma. d. 1913 Babali darbesine kadar sadrazamlar ve kabine genellikle eski rejimin hahr saylr vezirlerinden oluuyor, ttihat ve
Terakki kendine bal olan bu zevat veya birka yesini hkmette grmekle iktifa ediyordu.
Yeni rejim tara idaresinde merkeziyeti ve kontrak politieskisi kadar, hatta daha tekilatl biimde devam ettirdi.
stelik en tekilatl frka olarak vilayet ve sancak merkezlerinde ttihat Terakki kulp ve komiteleri idarenin yan banda tek
ve nemli sevk edici unsurdu. Bundan baka devlet tekilat
iinde de bu tip bir yan tekilatanma grlmektedir. Mesela
frkann alt tekilat olan Tekilat- Mahsusa sayesinde fr
kann iinden bir siyasi polis organ kyordu. Bu gibi tekilat
lar frka kendini feshettikten sonra bile yaamaya ve faaliyete
devam etmilerdir. Mtareke devrinde de Anadolu hareketiyle
btnlemekte ve mahalli direnii btnletirmekte messir
olmulardr. Bunlarn dnda ada Avrupa'daki modern
merkeziyeti devlet yapsna uygun deiiklikler de grld,
kay
45
C. V. Findley, a.g.e., s. 297' de Britanya bykelisinin 1909' daki raporu-
na dayanarak 27.000
saysn
veriyor (tahkik
imkan
olmayan bir ra-
kamdr).
Eskikitaplarim.com
Karagz
526 -
mesela; Emniyyet-i Umfmiyye Mdriyeti Dahiliye Nezareti bnyesinde fevkalade yetkilerle tekil edildi ve eski Zaptiye Nezareti'nin yerini ald. 1913 tarihli vilayet idaresini dzenleyen kanun- muvakkat. Dahiliye Nezareti'ni vilayetler
zerinde dorudan amir bir makam haline getirdi. Bu, bugnk sistemin esasdr. Daha nce dediimiz gibi mutasarnflk
yani livalar bir anda kaldrlmayp, merkeze bal livalar statsne nem veriliyordu. Belediyeler kesinlikle merkezi hkmetin kontrol altna alnyor, eski stat bu ynde kuvvetlendiriliyordu. Bir takm kamu hizmetlerinin (salk, eitim) devlet tarafndan veya devlet gdmnde gerekletirilmesi sreci hz
land ve bugne kadar devam etti. Bu kltrel faaliyetlerde de
grld. Mesela Trk Ocaklan Osmanl mparatorluu'nun s
nrlar dna kadar taan, ideolojik ve kltrel faaliyetlerde
hayli tesiri olan kurululard. Bu gibi faaliyetleri iktidar partisinin ynetiminde gerekletirmek, sonraki deviriere de uzanan
bir an'ane oluturdu.
Osmanl idaresinin son yzyl klasik bir imparatorluun
modem dnya artlarna intibak yolunda gerekletirdii baa
rl bir mcadelenin tarihidir. Hayaln her safhasn dzenlemek ve messir tedbirler almakta, Osmanl brokrasisi; gerek
idareci, gerekse hukukinas olarak baarl bir rol oynam ve
bugnk Trkiye idaresinin Asya ve Ortadou hatta belirli
alanlar gz nne alrsak Balkan lkeleri arasndaki imtiyazl
konumunu kazanmasn salamhr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
1871 idare-i Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesine Gre Vilayet Tekilat (1880'1erdeki durum)
M~rkezi Hkmet
van
Meclis-i idare-yi Vilayet
r
l
Vilaye~ Umumi Meclisi
Mutasarrf (Liva)
Kaymakam (Kaza) l
Sicill-i Ahval
Komisyonu
1 N ai b
....
....
....
Vali (Bakan)
Naib
Defterdar
Mektabi
Mft
Gayri mslim resa-y
rhaniyye
.... iki mslim aza
.... iki gayri mslim aza
istatistik
Komisyonu
Defterdar
...................... - ..... , Devair-i Adliyye 1

~-
Ma'etahrir vergi
idaresi
------
----
1 vlayet Erkan (ilgili mdrler)
Liva Temsilcileri
Evkaf
Muhabese
Dairesi
Nfus Nezareti
Defter-i Hakani
Dairesi
Maarif Dairesi
Orman Dairesi
Nafa
ve
Ziraat Dairesi
Telgraf ve
Vilayet-i
Posta Idaresi Shhiye
Dairesi
Maarif Meclisi
1.... a.) Heyet-i Fenniyye

1 .... b.) Ziraat Bankas
1.... c.)Emlak- Seniyye Komisyon- Alisi
- - - - Tayin veya ast-st ilikisi, azil yetkisi

Seimle, tayinle veya inha ilikisi olan veya denetime dayanan ilikiler
Eskikitaplarim.com
a.) lstinaf Mahkemesi

b.) Merkez Bidayet Mahkemesi
c.)Ticaret Mahkemesi
d.) Divan- Temyiz
Karagz
1 ....
d.) Nafa Komisyonu
1878'den Sonra Osmanl Merkezi idaresi

PADiAH HALiFE
Heyet-i Meb'Osan
Heyet-i Ayan
-~---r-----~,
Sadrazam
eyhlislam
(1878'de datld)
Heyet-i Vkela - -
- -_T ____ T
Dahiliye Nazr
-T- - -
---- -----
Serasker Bahriye Nazr Hariciye Nazr Adiiye

Ticaret
Maliye N. Nilfa N.
Oray Devlet N. Tophane Maarif-i
Evkaf-
ve Mezahib Nazr
,
(Umumi Nata Komis.)
Miri Umumiye Nazr ve Ziraat Nazr Hmayun Nazr
Sicill-i Ahval Komisyonu
Tekad Sand
Nezaret Heyeti
.... Meclis-i Umur- Shhiye
:-- Sefarethaneler,
ehbenderler
1--- Vilayetler UmOr- Hariciyye Mdrleri
Tanzimat Dairesi
Dah'l' ye D.
ares.
lnha ve Denetim
___Tayin ve azil ilikileri
Eskikitaplarim.com
Muhakemat Dairesi
Karagz
iLBER ORTAYLI -
529
Tanzimat ve II. Merutiyet Devri dari Tarih Kronolojisi
1830-1831
Nfus saymlar
1831
Tirnarlarn kaldrlmas,
ok tekrarlanan bu olayla tirnarlar tamamen

kaldrlm deildir, sembolik olarak tirnar tevcihine hatta 20. yzyl
bana kadar devam edilmitir.
1831
Takvim-i Vekay1 gazetesinin yaym
1832
Memuriyette, ilmiyye ve mlkiyede rtbelerin yatayna eitlenip derece ve elkabn (titulature) tespiti
11 Mart 1836
Umur-
Hariciyye Nezareti'nin kuHmayun tarihi 23

zilkaade 1251)
rulmas (Hatt-
24 Mart 1838
Meclis-i Vala-y
nin kurulmas
Alkam-
3 Kasm 1838
Tanzimat Fermannn ilan
3 Mays 1840
Ceza Kanunnamesinin Fransa' dan

mlhem bir biimde dzenlenmesi
ve kabul (14 Temmuz 1851'de bu
kanun "kanun- cedid" olarak tadilatla yeniden yrrle girer)
1 ubat 1844
Tashih-i sikke; merkezi ve standart

l ve deerde bir parann btn
imparatorlukta dolam gayesiyle
Adliye-
yaplmtr
10 Nisan 1845
Polis (zabta) tekilatnn kuruluu

(12 Rebiy'l-evvel 1261 tarihli nizamname)
16 ubat 1846
Zabtiye miriyetinin kurulmas
1854
Meclisi Vala'nn "Meclis-i Ali-yi
Eskikitaplarim.com
Karagz
530 -
Tanzimat" ve "Meclisi
Adliye"ye ayrlmas
16 Austos 1855
Ahkfun-
stanbul'da ehremanetinin kurulmas
(Modern belediye idarelerinin
balangc)
9 Eyll 1855
Osmanl mparatorluu'nda telgrafn
hizmete girmesi
14 Kasm 1855
4 RA 1272 tarihli irade ile et ve ekmek dnda hemen btn maddelerden narhn kaldrlmas
28 ubat 1856
Isiahat Ferman'nn ilan
17Mart 1857
Maarif-i
Umurniye
Nezareti'nin
kurulmas
6 Haziran 1858
Arazi Kanunnamesinin kabul
8 Haziran 1858
Beyolu
12 ubat 1859
Mekteb-i Mlkiye'nin kuruluu
9 Haziran 1861
Cebel-i Lbnan mutasarrflnn

hususi statsnn tespiti ve Cebeli
Lbnan nizamnamesi
8 Ekim 1864
Vilayet nizamnamesinin kabul
8 Haziran 1867
ve Galata' da kurulacak
Dfure-i
Belediye'nin
Altnc
Nizarnname-yi Umumisi (ilk rnek
belediye)
Msr'a hdivlik
statsnn veril-
mesi
Haziran 1867
Sultan Abdlaziz'in Avrupa seyahati
1 Mart 1868
Adiiye N ezaretinin kurulmas
1 Nisan 1868
ura-y
Devletin teekkl ve DiAdiiye'nin ayr bir

temyiz organ olarak ayrlmas
van- Ahkfun-
Eskikitaplarim.com
Karagz
531
iLBER ORTAYLI -
26 Austos 1869
"Turuk Nizamnamesi"nin kabul
2 Eyll1869
Maarif-i Umumiye nizamnamesi

ile ilk ve orta tedrisahn dzenlenmesi
22 Ocak 1871
daTe-yi
23 Aralk 1876
I.
Umumiye-i Vilayet nizamnamesi

Merutiyet
(Kanun-
Esasi'nin
ilan)
19 Mart 1877
lk Meclis-i Mebusan'n itima' (o

yln
28 haziranna kadar alr)
25 Eyll1877
Dersaadet Belediye Kanunu (Meclis-i Mebusan' da mzakere edilerek kabul edilir)
5 Ekim 1877
Vilayat Belediye Kanunu'nun kabul
13 Aralk 1877
IL Dnem Meclis-i
Mebusan'n
ilk
itima
13 ubat 1878
Meclis-i Mebusan'n sresiz tatili
20 Aralk 1880
Dyun-
Umumiye'nin kurulmas
ve Osmanl maliyesinin bamsz
ln kaybetmesi
18 Eyll1885
Dou Rumeli Eyaleti valiliinin

Bulgaristan prensine verilerek bu
blgedeki kontroln zayflamas
5 Ekim 1908
BosnaAvusturya-Macaristan'n
Hersek'i ilhak ettiini ilan etmesi.
Ayn gn Bulgaristan prenslii de
krallk olarak bamszln ilan
ediyor
6 Ekim 1908
Girit
Rumlar aday
baladklarnn
Eskikitaplarim.com
Yunanistan'a
ilan ediyorlar
Karagz
532 -
17 Aralk 1908
IL
Merutiyet
dnemi ilk Meclis-i
Meb'usfuu'nn toplanmas
27 ubat 1909
Usul-i Muhasebe-yi UmUmiye Kanunu'nun kabul edilmesi
18 Ocak 1912
Meclis-i Meb'usan'n feshi
25 Mart 1912
Trk Ocaklar'nn kurulmas
18 Nisan 1912
II. Dnem Meclis-i
Meb'usan'n
i-
tima
5 Austos 1912
IL Dnem Meclis-i
fes hi
13 Mart 1913
Muvakkat dare-yi UmUniye'-i Vilayet Kanunu (kanun Meclisten

gemeden yrrle girer)
14 Mays 1914
III. Dnem Meclis-i Meb'usan
2 Austos 1914
Meclis-i Meb'usan'n sresiz tatili

(4. ve son dnem meclis 12 Ocak
1920'de toplanacak ve 16 Mart
1920'de stanbul'un igali zerine
dallarak mebuslar srgne yollanacak)
25 Mart 1917
er'iyye
Eskikitaplarim.com
Meb'usan'n
mahkemelerinin
Nezaretine balanmas
Adiiye
Karagz
Blme Ek:
ll. ABDLHAMiD DNEMiNDE
ANAYASAL REJiM MESELESi
23 Aralk 1876'da Osmanl imparatorluu artk anayasal
bir monari oldu ve 1922'de saltanat kaldrlana kadar, mrnn son 46 yln bu rejimle tamamlad. Ksacas o ada halk
ve aydnlar tarafndan "istibdad" terimiyle anlmasna ve anayasal kurum ve prensipierin ihlaline ramen, Hamidiyye
dnemi iin de anayasal monari veya "Merutiyet dnemi"
terimini kullanmak gerekmektedir. Bu durum, her eyden
nce Kanun- Esiisi'nin lafzyla ve baz temel kurumlaryla yrrlkte olmasndan; nihayet imparatorluk corafyas iinde
otonam blgelerde ve baz cemaatlerin ynetiminde parlamenter rejimin sregitmesiyle yakndan ilgilidir. Nihayet,
Hamidiyye dneminde ynetilenlerin tepkisini ve oluan kamuoyunun niteliini de gz nne almak durumundayz ki,
nceki devirlerden farkl bir atmosferle karlatmz aktr.
19. yzyln ilk yarsnda Osmanl toplumunda byle bir idareyi hatta daha despotik bir dzeni "istibdad" diye olumsuz
bir terimle tasvir etmek, sansr veya mutlakyeti ynetimden ikayet etmek, yaygn rastlanan bir olay deilken, bu dnemde istibdad sz bir rejim eletirisi olarak kullanlmaktadr.
Yani toplumda da gzden uzak tutmamamz gereken bir siyasal gelime grlmektedir.
ll. Abdlhamid dnemindeki anayasal rejimin problemlerini bu sebeple, anayasann yrrlkte bulunduu gerei etrafnda ele almak gerekmektedir. Osmanl Kaniin-I Esasi'si
metin olarak, belirli zaaflar ve parlamenter rejimin ihlalini kolaylatrma imkanlarn iermekteydi. Bu durum, daha ok
metni hazrlayanlarn anayasal yasama yollarn bilmemeleri
veya rejimin atsn ve temelini saiamca kuracak usul mese-
Eskikitaplarim.com
Karagz
534 -
ll. ABDLHAMiD DNEMiNDE ANAYASAL REJiM MESELESI
dikkat etmemelerinden ileri gelmitir. Osmanl

Esasi'sini hazrlayanlar, yani anayasac liberallerimiz anayasann kendisini her eyin zm olarak gren,
Profesr Tunaya'nn tabiriyle "anayasa! romantizm" iindeki
aydn brokratlard. Anayasa metni Hamidiyye dneminin
otoriter uygulamalarna akt. Hukuk ynnden, usul asn
dan zaaflar olan bu belgenin; parlamenter rejimi henz tan
yan, sendika, parti gibi ikincil gruplarn bulunmad bir toplumda geleneksel despot uygulamalarn yaamasna cevaz
verecei aktr. Hamidiyye dnemi, ruhu itibariyle anayasal
gelimeyi durduran bir dnemdi, ama yaplan uygulamalarn
Kann- Esasi metninin lafzyla uyum salamadn ileri
srmek gtr; dolaysyla Osmanl imparatorluu'nda anaKanun-1
yasann
kaldrldn
syleyemiy~ruz.
Osmanl
Esasisinin en zayf ynlerinden biri, yetkili fakat sorumsuz bir
hkmdarlk kurumunu tanmasdr. Bir meruti rejim iin bu,
istisnai derecede sakat ve arpk bir nitelikti ve ancak 1905'ten
sonra arlk Rusyas'nn Duma rejiminde benzeri grlebilirdi.
Prusya Anayasas'nda grld biimde bir kabine vard,
ama meclis denetimine ak bir hkmet yoktu. Kald ki, Osmanl anayasal sisteminde hkmet bu adan katiyen meclisIerin muhatab deildir. icra, yani hkmet meclisiere kar deil, saltanata kar sorumludur. Hkmet programnn kabul,
gvenoyu gibi kurumlar yoktur. Byle kurumlar olmad gibi,
ll. Abdlhamid'in meclisleri toplamak ve datmak, sadrazamlar deitirmek, nazriar tayin etmek gibi tasarruflar aslnda
anayasa metnine kar bir durum deildi ve metinle meyyideleri tasrih ve tarif edilmemiti. Ksacas eski mutlakyeti gelenek anayasal rejimde de devam etmekteydi. Bu anayasada
temel zgrlkler ve kiisel hak gvenceleri, yani doal hakim, kanunsuz su ve ceza olmaz gibi prensipierin varl da
eliik bir biimde, bir baka pek orijinal bir maddeyle esasl
olarak zedeleniyordu. Garip ve nl 113. madde ile; hkmdar
re'sen bir kimsenin siyasal sulu veya siyasal ynden mahzurlu olduuna karar verebilir, onu dorudan srgn cezasna
arptrabilirdi. O takdirde, hkmdarn daha meclis toplanmadan Midhat Paa'y srgne yollanmas ve 33 yl boyu bu cezay sistematik olarak uygulamas da, meruti bir rejimin
ama ve ruhuna uymasa da, Kann- Esasrye pek uygundu.
Kann-t Esasfdeki zayf kurumlardan biri de basn zgrlJelerine
Kann-
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
535
yd. 12. madde "Matbuat kanun dairesinde serbesttir" demekle basn zgrlnn ihlaline ak bir kap brakmtr.
Nihayet bu madde, sansr (censure prealab/e) nleyemez
ve Kanun-1 Esasi'nin bu maddesi pekala sansr rejimiyle bir
arada yaayabilirdi. Osmanl sansr rejimi, imparatorlukta en
ok Trk unsurun kltrel hayatnda olumsuz etkilerde bulunmutur. Balkanllar, Orta Avrupa ve Rusya zerinden; Araplar
Msr'dan gelen yabanc ve her trl neriyat kolayca izlemi
ler; yetien Trk nesli ise dnyaya kapal kalmtr. Bu dnemde stelik sansr rejiminin Avrupallar nezdinde, toplumu
kmseyici deerlendirmeler iin vesile tekil ettii de grlyor. rnein, 19. yzyln nl Fransz idare hukukusu
Batbie nl traite' sinde, Napolyon tipi sansrn Rusya ve
Osmanl imparatorluu'ndaki sansr iin model tekil ettiini;
Fransa'da kalkan bu rejimin aslnda Fransa iin geriletici etkileri olsa da, Rusya ve Osmanl'da bir ilerleme tekil ettiini
ileri srmtr. Bu kmseyen ifadede; sansr rejiminin
Napolyon tipi bir model benimseyerek aslnda kanuni bir biim ve usul kazandnn ileri srld grlyor1 Sansrn
varl ayrca Dou Avrupallar iin de uygun grlyordu .
.Meclis-i Meb'usan'n toplanmas ve datlnasna ilikin

usul sorunlar da Kanun-1 Esaslde ak deildi. 73. maddede
"ba irade-i seniyye heyet-i mebusan fesh ile datlrsa, alt
ayda yeni seimle mebus seilecei" belirtiliyor; ancak meclis feshedilmemiti, 1878 iinde sadece toplantlar tatil
edilmiti. Nitekim o gnden sonra da devlet salnamelerinde
ayan azasnn isimleri hep yer almtr. Bu hile-i er'iyyeyi kesinlikle nleyecek bir hkm yoktur. Kukusuz; Kanun-
Esasi'nin ngrd rejimin kurumlar yani zgrlkler, 26.
maddede de belirtilen, ikence ve sair eziyetin yasak olduu
gibi hkmler srekli olarak ihlal edilmitir. imparatorluk brokrasisi eski alkanlklarndan kolay vazgeememitir. Ksa
cas 1293 1 1876 Aralk sonras Osmanl imparatorluu'nu,
anayasal monari olarak niteliyoruz. Despotik uygulamalara
ve kanunsuzluklara ramen, Kanun-1 Esasi yrrlkten kalkm saylmyor. Nitekim biimsel bir gsteri olarak, Kanun-
Esasi metni devlet salnamelerinde, ilan edilen hatt- hmayun
1
A. Batbie, Traite de Droit Public et Administratif, ll, Paris 1855, s.

187-8.
Eskikitaplarim.com
Karagz
536 -
ll. ABDLHAMiD DNEMiNDE ANAYASAL REJiM MESELESi
ve ayan listesiyle birlikte srekli yaynlanyordu. Osmanl

anayasas Hamidiyye dnemi boyunca tezatl bir rejimin belgesiydi. P ro fe s r Tu na ya' n n b ir deyiiyle 2 " Ka n On -
Esasikendini kaplarn ardnda bekleyen bir
d e sp ot iz m e i mkan ver i y or d u, ama ay n
zamanda o kaplar bir daha kapanmamak
zere yeni gelimelere almt".
Pa ri am en ta riz m i n
Corafyas
ll. Abdlhamid dneminde, Osmanl corafyas nasl farkl

iklimlerden ve morfolojiden oluan bir renklilik gsteriyorsa,
parlamenter rejim ve uygulamalar ynnden de ylesine
yeknesak olmayan farkl renklerden oluan bir grnmdedir.
19. yzylda Osmanl siyasi corafyasnda zerk blgeler
ortaya kt. zellikle 1878 Berlin Kongresi'nden sonra, Bulgaristan Prenslii'nin kurulmas ve bugnk Gney Bulgaristan'n da Dou Rumeli zerk blgesi olarak (Rumeli-i arki
Vilayeti) Hristiyan bir vali ve yerel meclisin ynetimine b
raklmas, bu blgede hem meclisiere hem de belirli lde
siyasal faaliyet, cemiyet kurma, basn zgrl gibi kurumlarn yaamasna cevaz vermitir. nk anayasal messeseleri
nktaa uratacak veya zedeleyecek bir polis gcnn burada
dier imparatorluk blgelerinde olduu gibi faaliyet gster3
mesi sz konusu deildi . Dou Rumeli vilayetinde Hristiyan
bir vali yanndaki vilayet idare meclisi, Osmanl vilayet sisteminde olduundan ok daha etkin bir biimde, adeta bir parlamento gibi alyordu. Nitekim bu nedenle de burada bazen prenslikte olduundan daha zgr bir Bulgar ynetimi, ne
istanbul, ne de Sofya ile karlatrlamayacak derecede gev-
T. Z. Tunaya, "M id hat Paa'nn Anayasaclk Anlay", Midhat Paa Semineri (TTK tarafndan 1984'de Edirne'de dzenlenen) tebliinden. Bkz. Uluslar
aras1 Midhat Paa Semineri, Bildiriler ve Tartimalar, TTK Yay. Ankara [ty.]
rnek, Sflname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, H. 1302, s. 110-132
ve 147-148.
Bemard Lory, "Le Sort de I'Heritage Ottoman en Bulgarie", Varia
Turcica 1, ed. ISIS, istanbul 1985, s. 13-17.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
537
ek
bir sansr, hatta bu nedenle de basnda ulusu hareketlerin tevik edildii grlyordu. Bir rnek; bu blgede kan Bulgarca Borba (Mcadele) gazetesidir ve bu gazete, zaman zaman Osmanl basn ile polemie bile giriyordu4. Szn ettiimiz bu zerk ynetim blgeleri, yani Bulgaristan Prenslii, Dou Rumeli Vilayeti, Cebel-i Lbnan Mutasarrfl, Sisarn Emareti ve hatta Girit Vilayeti, i ilerinde
yar veya tam bamsz blgeler olarak Osmanl genel ynetiminin dndaydlar. Ama ayn zamanda imparatorlukla
olan organik balar ve vasallk ilikileri nedeniyle Osmanl
anayasal rejimi iin ak rnekler saylmaktaydlar ve bylelikle parlamenter rejimin sorunlar imparatorluun dier kele
rine de sramakta ve tartmal bir atmosfer yaratmaktayd.
Cebel-i Lbnan, bunlarn iinde ulusu eilimlerle kurulmayan, fakat stats cemaatlerin atmas sonucu zel olarak tespit edilen bir blge olarak bata gelir. Maruniler ve Drziler arasnda Tanzimat bandan beri sre giden atmalar ve
Avrupa devletlerinin Lbnan'a mdahalesi sonucu, Babali, 9
Haziran 1861 tarihli Cebel-i Lbnan Nizamnamesi'l)i hazrla
d. Bu stat yl sonra (16 Eyll 1864) ayn garantr devlet5
ler tarafndan uzatld ve sonuna kadar yrrlkte kald Bu
zerk statye gre, blgeye Hristiyan bir mutasarrf tayin ediliyordu. Mutasarrf blgedeki memurlar o yer halkndan tayin
ve azil ediyordu. Mutasarrfn yannda mezheplerin nfus oranyla temsili esasna gre kurulan ve her cemaatin seimli
temsilcilerinin bulunduu bir idare meclisi ve ayrca ayn
esasa gre kurulan mahkemeler bulunacakt. Bu yar parlamenter dzen dnda, blgede basn ve yayn hayatnn da
daha serbest bir strktrde olduu grlyordu. Donald
J. Ciaeta'nn Suriye ve Lbnan'da ll. Abdlhamid devri
sansr zerine yazd etrafl makaleye gre; basn kontrol
edilmektedir, yasak kelimeler ve deyimler listesi mevcuttur.
Ancak bunlarn ihlali ve sansrden kurtulu Trkiye'ye gre
daha kolaydr. Belirli basnn, ki muhalif ve kaak mnevverle-
Borba ile Tarik gazeteleri arasndaki polemie bir rnek, Tarik, 27

Ca 1301/9 Temmuz 1885 tarihli nshada grlebilir.
i. Ortayl, Trkiye'de Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yay. istanbul 1985,
s. 50-2.
Eskikitaplarim.com
Karagz
538 -
ll. ABDLHAMiD DNEMiNDE ANAYASAL REJiM MESELESi
rin rndr, yasaklanmaya

6
dii anlalmaktadr
ramen
lkeye daha kolay gir-
Gene Yunan isyan srasnda Sisarn Adas'nda da ayaklanma belirtileri zerine durumu yattrmak iin, Sultan ll.
Mahmud devrinde 1832 ylnda, byk devletlere de tebli
edilerek, Sisarn Adas'na zerk bir ynetim verildi (Sisam
Emareti). Ada erafnn ki Hristiyanlardan oluuyordu, temsilcilerinden seilmi bir meclis; adann mali, ticari ilerini,
bayndrlk sorunlarn, kilisenin ve evkafn idaresini grp
karara balayacakt. Sisarn emiri olarak Babali tarafndan tayin edilen (Fenerli beyzadelerden) bir bey meclis reisi olduu
gibi, idarenin de bayd. Liman ynetimi, gemilere pasaport
vermek, konsoloslarn iine bakmak, d ticareti ynetmek ve
asayiin sorumluluunu yklenmek onun greviydi. Adada
7
asker bulunmuyordu . Sisarn Adas demokratik ynetimli bir
ada saylmazd. Yerli zenginlerin ynetimi ve basks sz konusuydu, ancak idarede bir tr parlamentarizmin hakim olduu grlyor ve Osmanl ynetimi iinde bu ynyle bir istisna tekil ediyordu.
Osmanl parlamentarizmi ve anayasacl asndan ilgin
bir rnek Bulgar Prenslii ve 1877-78 sava ncesindeki Bulgar Ulusu Hareketi'dir. Bulgarlar, daha Sultan Abdlaziz zamannda 1867 ylnda, Avusturya-Macaristan ifte monarisi
rneini izleyerek, Osmanl imparatorluu'nda Bulgaristan'n
sz sahibi olaca Osmanl-Bulgar ifte monarisi modelini
nermilerdi. Bulgar Gizli Merkez Komitesi (Tasen Zentralen
Bolgarski Komitet) bu amala 22 maddelik bir federal anayasa
metni teklif etmitir8 Bu anayasa federal bir sistemde Bulgaristan ynetiminin esaslarn tespit etmekteydi. Projenin 6
maddesi bamsz Bulgar kilisesinin statsyle ilgili olup, ilk
15 maddesi ise, Osmanlt Sultant ve Bulgar art unvan
n tamas ngrlen Sultan Abdlaziz ve haleflerinin, Bulgaristan' parlamenter bir monari modeli iinde ynetmesi iin
gerekli s~aty ieriyordu. Bu bizdeki resmen nerilmi bili6
7
8
Donald J. Cioeta, "Ottoman Gensorship in Lebanon and Syria 18761908", /JMES, 10 (1979), s. 167-186.
ismail Hakk, Hukuk-t idare, Dersaadet 1328, .s. 369-71.
Gandjev-Hristov, Bo/garsko Vuzrajdane, Sofia 1969, ll, s. 324332'deki metin.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
539
nen ilk Anayasa tasarsdr. 1878 Berlin Kongresi'nden sonra

Bulgar Prenslii, iilerinde tamamen bamsz bir devlet olarak kurulmutur. Ancak dilerinde ve mali konularda, askeri
rgtlenmede Osmanl imparatorluu ile belirli yasal ilikileri
olan bir zerklik sahibidir. Bulgaristan 16 Nisan 1879 Anayasas'yla bir sre iin anayasal bir monari de olmutur. Prens
otoriteyi seilmi temsilcilerden oluan bir meclis (Sobranye)
ile paylamaktayd. Rejimin geirdii sarsntlara ve d mdahalelere ramen, Osmanl Devleti ile vassal ilikileri olan bu
lkede zellikle anti-Rus ve anti-Avrupa partinin, yani baba
kan (reis-i mdiran) Stambulov'un ve taraftarlarnn Osmanl imparatorluu ile federatif bir sistem kurma fikrini devam ettirdikleri grlmektedir. 1886 ve 1887'de Volov (istanbul'daki temsilci) araclyla, Stambulov bu teklifi iki kere ll.
9
Abdlhamid'e sunmutu Padiah, bu teklifi d_ basklardan
ve Avrupa'dan ekinerek hasralt etmitir. Eer teklif gerekletirilebilseydi; Osmanl Devleti, bir monariden ve Bulgaristan Cumhuriyeti'nden oluan ilgin bir federatif monari
olacakt.
Bu iilerinde bamsz blmlerdeki rejim farkll yann

da; sansr ve polis otoritesi lkenin her kesinde ayn id
dette deildi. rnein, Selanik, istanbul'a gre daha serbest
bir yayn ve tartma ortamna sahipti. Bir baka rnek; istanbul'da bir ara, politik talama yapld iin yasak edilen ortaoyununu Macar Trkolog lgnacz Kunos, Eskiehir'e gidip
10
seyretmitir . Bununla birlikte bu tip sapmalarn veya istisnalarn, zaman zaman sertleen otokratik rejim karsnda geriledii de grlyordu.
Osmanl
snrl
9
10
ynetimi iinde parlamenter gelenein aksak ve

olarak devam ettii dier bir alan da gayrimslim cema-
Stefan Stambulov'un hatratn Marinof kaleme almtr. Marinov,

Stefan Stambulov i Noveiata na istoriya, s. 381-390, ayrca
Bozhidar Samardzhiev, "Ottoman Policy Towards the Principality of
Bulgaria During the Regency", Etudes Balkanique, 4/i 976, s. 55-57.
Bu konuda Bulgaristan komiseri Rza Bey'e yollanan telgraf ve muhaberat iin BOA, Yildiz Esas Evrak! Katalogu, 36/2328 (5) ve Z
146/XV (f\/labeynle Bulgaristan komiserlii arasndaki muhaberat defteri).
lgnacz Kunosz, TOrk Halk Edebiyatt, istanbul ikbal Kitabhanesi 1343,
S. 79.
Eskikitaplarim.com
Karagz
540 -
ll. ABDLHAMID DNEMiNDE ANAYASAL REJIM MESELESi
atierin Tanzimat dnemi boyunca elde ettikleri yeni statyd.

rnein, Ermeni cemaati veya Museviler bu dnemde laik
cemaat yelerinden, seimle gelenlerden oluan meclisler tarafndan ynetiliyorlard. Kukusuz bu meclisierin ve cemaat
ynetiminin kontrolden (kontrol, sadece Babali'nin deil
patriklerin ve dini liderlerin kurduu otorite olarak da anlamak
lazmdr) uzak kaldn dnmemeliyiz. Ama gerek bu meclisler, gerek vilayet ve belediye ynetimlerindeki meclisler tartma, karar alma, ynetimi etkileme ve yerel temsil ve seim
konularnda imparatorlukta kmsenemeyecek bir gelenein
yaamasn saladlar. En azndan demokrasinin ilemesi iin
gerekli kural, kurum ve usuller bir alkanlk halinde topluma
sindiler. Bylece Trkiye bugn, ynetim ve toplumsal rejim
ynnden 150 yllk bir meclis, tartma, karar alma ve seim
geleneine sahip lkedir. Osmanl imparatorluu'nda ll.
Abdlhamid dnemi anayasal rejimin zorluklarla karlat,
otokratik uygulamalarn anayasal kurumlar glgeledii bir devirdir. Buna ramen bu otuz yl zarfnda parlamenter gelenek
ve kurumlarn da yaamak konusunda direndii ve sregittii
bir atmosfer de vardr.
Eskikitaplarim.com
Karagz
KULLANILAN KAYNAKLAR
Arivler:
Babakanlk Osmanl Arivi, stanbul.
Etnografya Mzesi, Ankara.

Milli Ktphane, Ankara.
sterreichisches Museum fr Vlkerkunde, Viyana.
Archives du Ministrc:~ des Affaires Etrangeres, Paris.
Archives Des Affaires Etrangeres (Quai D'Orsay).
Kiril Metodiy Milli Ktphanesi, Sofya.
Ariv Vesikalar:
Ankara er'iyye Sicili, nr. 1; nr. 2; nr. 65; nr. 66; nr.68.
Kayseri er'iyye Sicili, nr. 93; nr. 97.
BA, ADNVH, nr. 22-51.
BA, Cev-Dah, nr. 16602; nr. 5432; nr. 11586.
BA, Hanedan- Al Osman Defteri, Il.
BA, Gayrimslim Cemaat Defterleri, Yahudi ve Karai defterleri, Cild
18.
BA, HH, nr. 24176.
BA, I.M. V, nr. 42341; nr. 16519; nr. 5976; nr. 11567; nr. 12466; nr.
12199; nr: 16519.
BA, I. Med. Mahsus, nr. 2128.
BA, -D, nr. 47923-G.C. 1291; nr. 21206.
BA, -H, nr. 20; nr. 10308.
BA, MD, nr. 3, s. 27, hk. 66, s. 562, hk. 1644; nr. 5, s. 433, hk. 1155;
nr. 6, s. 566, hk. 1218; nr. 16, s. 142, hk. 276-278, s. 158,
hk.309, s. 169, hk. 329, s. 176, hk. 336, s. 199, hk. 386, s. 206,
hk. 396, s. 227, hk. 439; nr. 35, hk. 23.
BA, Yldz Esas Evrak Katalogu, 36/2328 (5) ve Z 146/XV (Mabeynle
Bulgaristan komiserlii arasndaki muhaberat defteri).
Eskikitaplarim.com
Karagz
542 -
Gazeteler:
Tar'ik, 27 Ca 1301 19 Temmuz 1885.
Vakit, 9 Nisan 1924; 8 Mays 1924; 10 Mart 1924.
Kitaplar ve Makaleler:
Abdurrahman Vefik, Tekillif Kavaidi, kinci ksm, I. Tab' Kanaat
Kitabhanesi, Dersaadet 1330.
Advar, A. Adnan Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stan
bul1970.
_ _ ___, "Bizans'ta Yksek Mektebler", EF Tarih Dergisi, V/8,
Eyll1953, stanbul, s. 1-54.
__, "stanbul'un Fethi Srasnda Bizans ve Trk Kltr Vaziyeti", EF Tarih Dergisi, VI/9, stanbul1954, s.19-14.
Ahmed Ltfi Efendi, Vak'anvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, 8 Cilt,
YKY, stanbul1999.
Ahmed Resmi Efendi, Hamilet'l-Kbera. Darssade Aalar, haz.
Ahmet Nezihi Turan, Kitabevi Yay. stanbul2000.
Akda, Mustafa, Trkiye'nin ktisad'i ve tima'i Tarihi, I, DTCF Yay.
TTK Basmevi, Ankara 1959. Sonra: Cem Yay. stanbul
1974; Bar Kitap, stanbul1999.
Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, Il, (1453-1559),
DTCF Yay. TTK Basmevi, Ankara 1971; Bar Kitap, stan
bul1999.
- - - - - ' Celfll'i syanlar, DTCF Yay. TTK Basmevi, Ankara 1963;
Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas. Celali syanlar, Bar Kitap, stanbul1999.
- - - - - ' "Genel izgileriyle XVII. Yzyl Trkiye Tarihi", DTCF
Der~isi, IV/6-7, Ankara 1968.
Akllolu, Tekin, "Hukuk- dare zerine", Amme daresi Der~isi,
XVI/2 Haziran 1983, s. 56-69.
Akman, Mehmet, Osmanl Devletinde Karde Katli, Eren Yay. stan
bul1997.
Aktepe, Mnir, "Tuzcuoullar syan", EF Tarih Dergisi, III/5-6,
s. 21-52.
Akyz, Vecdi, Hililfetin Saltanata Dnmesi, stanbul1991.
[Altnay], Ahmed Refik, 16. Asrdastanbul Hayat, Devlet Basme
vi, stanbul 1935; On uncu Asr- Hicri' de stanbul Hayat
___
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
543
(1495-1591); Onbirinci Asr- Hicri'de stanbul Hayat (15921688); Onikinci Asr- Hicri'de stanbul Hayat (1689-1785);
On nc Asr- Hicri' de stanbul Hayat (1786-1882), Enderun Kitabevi, stanbul1988.
-------' "Devirme Usul", Edebiyat Fakltesi Mecmuas, V/12 ve 1-4.
Anhegger-Eybolu, Mualla, Topkap Saraynda Padiah Evi, Sandoz
Yay. stanbul1986.
And, Fatih, Bir Osmanl Brokratnn Avrupa izlenimleri, Kitabevi,
stanbul1996.
Arberry, A.J., Religion in the Middle East, I, Cambridge 1969; Tasavvuf Mslman Mistiklere Toplu Bak, ev. brahim
Kapaklkaya, Gelenek, stanbul 2004.
Arnold, Thomas W., The Caliphate, Ciarendon Press, Oxford 1924.
Artinian, Vartan, The Armenian Constitutional System in the Ortaman
Empire 1839-1863, A Study of its Histarical Development,
Istanbul.
Asiltrk, Baki, Osmanl Seyyahlarnn Gzyle Avrupa, Kakns, s
tanbul 2000.
Aydn, Mahir, "Sultan II. Mahmud dneminde Yaplan Nfus
Tahrirleri", Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, EF
Tarih Aratrma Merkezi, stanbul1990, s. 81-106.
Ayni Ali Efendi, Osmanl mparatorluunda EyaZet Taksimat, Toprak
Dalm ve Bunlarn Mall Gleri: 1018 (1602) tarihli yazmadan bugnk dile ev. Hadiye Tuncer, Grsoy Basme
vi, Ankara 1964.
Babinger, Franz, Mehmed derEroberer und Seine Zeit, F. Bruckmann,
Mnchen 1959. Trkesi: Fatih Sultan Mehmed ve Zaman,
ev. Dost Krpe, Olak Yay. stanbul2003.
Baer, Gabriel, "Osmanl Lancalannn Yaps", Osmanl Tarih Arivi,
I/1, Ocak 1977, stanbul, s. 7-19.
Bailly, Auguste, Bizans Tarihi, I-II, ev., Haluk aman, Tercman
1001 Temel Eser, stanbul1976.
Bardak, Murat, Son Osmanllar, Pan Yay. 6. Bask, stanbul2000.
Barkan, mer Ltf, XV ve XVI. asrlarda Osmanl mparatorluunda
Zirai Ekonominin Hukuki Mail Esaslar, I, "Kanunlar",
Burhaneddin Matbaas, stanbul1943.
Eskikitaplarim.com
Karagz
544 -
Sleymaniye Cami ve mareti naat, TIK Yay. Ankara

1972.
_ _ _- . J "Osmanl mparatorluunda ifti Snflarnn Hukuki
Stats", lk Dergisi, IX/3, 1937.
"Trk Toprak Hukukunda Tanzimat ve 1274 (1858
Arazi Kanunnamesi)" Tanzimat I, stanbul Maarif Matbaas, 1940, s.321-421.
_ _ _- . J "Osmanl mparatorluu'nun Teekkl Meselesi", SBF
Dergisi, l/2, 1944, s. 343-346.
_ _ ___, "Osmanl imparatorluu Tekilat ve Messeselerinin
er'ilii Meselesi", HF Mecmuas, Xl/3-4, 1945, s. 203-224.
"Osmanl
mparatorluu'nda
skan
Bir
ve
Kolanizasyon Metodu Olarak Srgnler", F Mecmuas,
XV/1-4, Ekim 1953- Temmuz 1954, s. 209-237.
"Osmanl mparatorluu "Bte"lerine Dair Notlar",
F Mecmuas, XV/1-4, 1953-54, s. 238-250.
_ _ _- . J "Feodal Dzen ve Osmanl Timar", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975,
s. 1-25.
----'"iftlik", slfim Ansiklopedisi, MEB, III, s. 392-97.
Barthold, V.- F. Kprl, slfim Medeniyeti Tarihi, TIK Yay. Ankara
1963.
Bartol' d, V.V., KJalif i Sultan, Sochineniia VI, Moskva 1966.
Batbie, A., Traite de Droit Public et Administratif, Il, Paris 1855.
Bayndr, Abdlaziz, slam Muhakeme Hukuku, stanbul 1986.
Belyaev, E. A., Arabs Islam and the Arab Caliphate, Trans: Adolph
Govrevitch, Praeger-Pall Mall, London 1969.
Beth, Karl, Die orientalische Christenheit der Mittelmeerliinder, Berlin
1902.
Beydilli, Kemal, "Ermeni Patrikhanesi'nin Tannmas (28. VIII.
1820)", Recognition of the Armenian Catholic Community and
the Church During the Reign of Mahmud II (1830), Harvard
1995.
Bostan, dris, Osmanl Bahriye Tekilfit: XVII. Yzylda Tersfine-i
Amire, TTK Yay. Ankara 2003.
_ _ _- . J Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii, Kitap Yay.
stanbul 2006.
_ _ _- . J
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
545
Braude,. Benjamin, "Foundation Myths of the Millet System",

Christians and Jews the in Ottoman Empire, I, 69-88, 1982.
Brown, Horatio, Studies in the Histon; ofVenice, 2 vols. John Murray
London 1907, repr. of 1907, ed. B. Franklin, New York
1977.
Brucker, Gene A., Renaissance Florence, John Wiley and Sons Ine.
New York 1969.
Caetani, Leone, Annali dell'Islam, Milano-Roma, U. HrepliFondazione Caetani della Reale Accademia dei Lincei,
1906-1926,10 voll (repr. Georg Olms, New York, 1972).
Cahen, Claude, Pre-Ottoman Turkey, Sidgwick and Jackson,
London 1968. Trkesi: Osmanllardan nce Anadolu, ev.
Erol yepazarc, TVYY, stanbul 2000.
Cevdet Paa, Maruzat, haz, Yusuf Halacolu, ar Yay. stanbul
1980.
Cevdet Paa, Tezakir, 1-40 tetimme, yay. M.C. Baysun, TTK Yay.
Ankara 1%7.
Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve DeRiim Dnemi,
Alan Yay. stanbul1986.
"Tanzimat'a Doru Osmanl Maliyesi", Tanzimat'tan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, IV, letiim Yay. stanbul
1985, s. 925-33.
Cioeta, Donald J., "Ottoman Censorship in Lebanon and Syria
1876-1908", IJMES, 10 (1979), s. 167-186.
Clogg, Richard, "The Greek Millet in the Ottoman Empire",
Christians and Jews the in Ottoman Empire, ed. Benjamin
Braude- Bemard Lewis, II, 185-207, 1982.
adrc, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve
Ekonomik Yaplar, TTK Yay. Ankara 1991.
aman, Ergin, "III. Selim'e Sunulan Bir Islahat Raporu", Divan,
1999/2 ve 4-7.
etin, Atilla, "Sicili-i Ahval Defterleri", Trk Dnyas Tarih Der~isi,

66, Haziran 1992.
Danova N., - Z. Markova, "Ideja Zerkovnogo Reformatorstva i
Balkanskoe Prosveseenie (XVIII-XIX vv)" 1 "Idee der
Kirchen-reform und Balkanische Aufklaerung", Etudes
Historiques, VII, Sofia 1975.
Eskikitaplarim.com
Karagz
546 -
Dascalakis, A., ,Le Rle de la Civilisation Grecque dans les

Balkans", Actes du Premier Con~res Internationales des Etudes
Balkaniques, Sofia 1969.
Davison, H. Roderic, Reform in the Ottonan Enpire 1856-1876,
Princeton Univ. Press, Princeton 1963. Trkesi: Osmanl
nparatorlu~u'nda Reform, ev. Osman Aknhay, Agora Kitapl, stanbul2005.
Defterdar Sar Mehmed Paa, Devlet Adamlarna tler, Der. Ragp Uural, TODAE Yay. Ankara 1969.
Derschwam, Hans, stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl, ev. Yaar nen, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Ankara 1987.
Deveze, Michel, L'Europe et le Monde it la fin du XVIIle Siecle, Paris
1970.
Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, ev., T. Bykolu, Vakit
Matbaas, stanbul1937.
Dollinger, Philippe, The Gernan Hansa, Stanford Univ. Press 1970.

Ducasse, Pierre, Tekniklerin Tarihi, ev. Turhan Dveren, Geliim
Dizisi/40, stanbul1976.
Emirolu, Haluk, Ius Gentiun. Kavimler Hukuku, Deiim Yay. s
tanbul2007.
Engelhardt, Edouard, La Turquie et le Tanzimat, ou histoire des
refornes dans l'Enpire attanan depuis 1826 jusqu'a nos jours,
2 cild, Paris 1882-1884. Bu eserin Trke tercmesi, Ali
Rea d bey tarafndan stanbul 1326' da (Mrettibin-i OsDevlet-i
maniye Matbaas) Trkiye ve Tanzimat.
Osmaniyenin Tarih-i Islahat balyla kmtr. (Eser daha
sonra Milliyet yaynlar tarafndan zet halinde yaym
lanmtr.). Keza, Tanzimat ve Trkiye, ev. Ali Read,
Kakns Yay. stanbul1999.
Ergen, zer, 1580-1596 Arasnda Ankara ve Konya, Ankara Vakf Yay.
Ankara 1995.
------'XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, TTK Yay. Ankara 2006.
"18. Yzylda Osmanl Tara Ynetimi", TUBA, X
(1986).
[Ergin], Osman Nuri, Mecelle-i Unur- Belediyye, I (tarih-i tekilat-
belediye) Matbaa-i Osmaniye, stanbul 1922 (1338). Sonra,
Mecelle-i Unur- Belediyye (l.cilt), stanbul Bykehir Belediyesi Yay.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
547
Trkiye ehirciliinin Tarihi, F ktisat ve timaiyat

Enstits Yay. stanbul1936.
Trk Maarif Tarihi, (Mutlakiyet Devri Mektepleri), III,
Osmanbey Matbaas, stanbul 1941; Trk Maarif Tarihi, (3
cilt takm), Eser Neriyat, stanbul1977.
Eyice, Semavi, "Arkeoloji Mzeleri", stanbul Ansiklopedisi, IL
Fekete, Ludwig, Einfhrung in die Osmanich-Trkische Diplomatik der
Trkisehen Botmii.ssigkeit in Ungarn, Budapest 1926
Feridun Bey, Mnefit's-Selat'in, stanbul1274-?5.
Filipovi, Nedim, "Bosna Hersek'te Tirnar Sisteminin nkiaf",
F Mecmuas, XV/1-4, 1953-54, s. 155-88.
Findley, Carter V., Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire- The
Sublime Porte 1789-1922, Princeton 1980. Trkesi: Osmanl
Devletinde Brokratik Reform- Bfibfili (1789-1922), ev. zzet
Akyol- Latif Boyac, z Yay. stanbul1994.
Ottoman Civil Officialdom. A Social History, Princeton
1989. Trkesi: Kalemiyeden Mlkiyeye. Osmanl Memurlar
nn Toplumsal Tarihi, ev. Gl aal Gven, TVYY, stan
bul1996.
Fischel, A., Der Panslawismus bis zum Weltkrieg, Berlin 1919.
Gandjev-Hristov, Bolgarsko Vuzrajdane, II, Sofia 1969.
Gen, Mehmet, "Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi", Trkiye
ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975, s. 231-96. Keza, Mehmet Gen, Osmanl mpara
torluu'nda Devlet ve Ekonomi, tken, stanbul 2000, iinde.
Gesenius, William, Gesenius' Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old
Testament Scriptures With an Exhaustive English Index, Wm.
B. Eerdmans 1957.
Goitein, S. D., "Mediterrenean Trade in the Eleventh Century'',
Studies in the Economic History of the Middle East, Ed. M. A.
Cook, Oxford Univ. Press, London 1970, s. 1-62.
Gkbilgin, M. Tayyib, "Venedik Devlet Arivindeki Trke Koleksiyon", TTK Belgeler V-VIII/9-12 (1968-71) Ankara 1971, s.
1-52.
Gyn, Nejat, XVI. Yzylda Mardin Sanca, EF Yay. Matbaas, stanbul 1969; TTK Yay. Ankara 1991.
Eskikitaplarim.com
Karagz
548 -
Guerdan, Rene, Byzantium: Capricorn Books, New York 1962.

(Asl Franszca baslmtr.)
Gm,
Osman, XVI. Yzyl Larende (Karaman) Kazasnda Yerle

me ve Nfus, TTK Yay. Ankara 2001.
Gran, Tevfik, Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi; Bteler ve
Hazine Hesaplar (1841-1861), TTK Yay. Ankara 1989.
Handzi, Adem, "Bvelkerungsbewegungen (Relation; DorfStadt) in Bosnien in XVI. Jahrhundert", 9. Trk Tarih
Kon~resi, Ankara 1988, s. 895-901
Hassinger, H., "Die erste Wiener Orientalische Handelskompagnie
1667-1683", Viertelj. F. Soz. und Wirtschafts~eschichte,
XXXV/I, 1942.
Hatemi, Hseyin, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Vakf", Tanzimat' tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, VI, letiim
Yay. stanbul1985, s. 1658-78.
Herlihy, David, Pisa in the Early Renaissence (A Study of Urban
Growth), Yale University Press 1658.
Heyd, W., Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, TTK
Yay. Ankara 1975.
Heyer, Friedrich, Kirchengeschichte des Heiligen Landes, Berlin, Stuttgart, Kln, Mainz, 1984.
Huart, Clement, Ancient Persia and Iranian Civilization, Routledge
and Kegan Paul, London 1972.
_ _ ____, "Epigraphic Arabe l' Asia Mineure", Revue Semitique,
III.
hsanolu, Ekmeleddin, "Tanzimat Dneminde stanbul' da Darlfnun Kurma Teebbsleri", 150. Ylnda Tanzimat, haz: H.
Dursun Yldz, TTK Yay. Ankara 1992, s. 397-439.
lgrel, Mcteba, "Balkesir' de Ayanlk Mcadelesi", EF Tarih
Enstits Dergisi, 3, Yl1972, stanbul1975, s. 63-4.
lmiyye Salniimesi, stanbul 1334.
nal, bnlemin Mahmud Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, 3 cild, 4. basl, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1969; 4
cit, Dergah, stanbul.
nalck, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, DTCF Yay. Ankara 1943;
Eren, stanbul1992.
_ _ ____, Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid (Hicr 835 Tarihli), TTK
Yay. Ankara 1954; 1987.
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI- 549
----,---' Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, TTK Yay.

Ankara 1954; 1987.
Ottoman Empire (The Classical Age), Weidenfeld of
Nicholsdn, London 1973. Trkesi: Osmanl mparatorluu
Klasik a (1300 - 1600), ev. Ruen Sezer, YKY, ~tanbul
2003.
_ _ __, "The Ottoman Sta te: Economy and Society, 1300-1600",
An Economic and Social History of the Ottoman Empire 13001914, ed. Halil nalck - Donald Quataert, Cambridge
University Press, 1994, iinde, s. 9-409. Trkesi: Halil
nalck, Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I: 1300-1600, ev. Halil Berktay, Eren Yay. stanbul2000.
"The Status of The Greek Orthodox Patriarch Under
The Ottomans", Turkish Review Quarterly Digest, Winter
1922, s. 25 vd.
_ _ __,"Saray Bona er'iyye Siciline Gre Viyana Bozgunundan Sonra Bosna", Tarih Vesikalar, Il/2, Ankara 1943.
"Ottoman Methods of Conquest", Studia Islamica, Il,
1954, s. 103-129.
"Osmanllarda Raiyyet Rsumu",
TTK Belleten,
XXIII/23, Ekim 1959, s. 575-610.
_ _ ___, "XV. Asr Osmanl Maliyesine Dair", Trk Tarih Vesikalar Dergisi, 9, s. 128-134.
_ _ __, "Osmanl Hukukuna Giri, rfi Sultani ve Fatihin Kanunlar", SBF Dergisi, XIII/2, 1958, s. 102-126.
_ _ ___, "Reis'ul Kttab", slam Ansiklopedisi, 98. cz. s. 671-683.
_ _ ___, "Osmanl Padiah", SBF Dergisi, XIII/4, Aralk 1958, s.
68-79.
_ _ ___, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu", BeZleten, XXVII/112. s. 603-22, TTK Yay. Ankara 1964.
_ _ ___, "Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", BeZleten, XXVII /112, TTK Yay. Ankara 1964, s. 623-49
"The Nature of Traditionel Society'', Political
Modernization in Japan and Turkey, ed. R.E. W ard and D. A.
Rustow, Princeton 1964, s. 42-63.
_ _ __, "Adaletnameler", TTK Belgeler, 1965, 11/3-4.
_ _ ___, "Ykseli Devrinde Osmanl Ekonomisine Umumi Bak", Trk Kltr, VI/68, Haziran 1968.
_ _ __:7
Eskikitaplarim.com
Karagz
550 -
------' "Capital Formatian in the Ottoman Empire", Journal of

Economic History, XXIX/I, March 1969 s. 97-140.
------' "Tie Status of the Greek Orthodox Patriarch under the
Ottomans." Turcica, 11-13: 1991, s. 407-436.
------' "The Ruzname Registers of the Kadasker of Rumeli",
Turcica, XX, Paris 1988, s. 251-275.
------' "Osmanl idare ve Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle ilgili
Belgeler-Bursa Kad Sicillerinden Semeler III: Ky Sicil
ve Terekeleri", TTK Belgeler, XV /19 (1993). s. 23- 169.
_ _ ___, "Mehmed Ir, A (MEB).
_ _ ___, "Reis'ul Kttab", A (MEB).
------'"iftlik", EJ2, New Edition, II, s. 32-3.
"mtiyazat", EP, New Edition, III, s. 1179-89.
"stanbul", EP, New Edition, IV, s. 224-48.
smail Hakk, Hukuk- dare, 1. ksm, 1. tab, Dersaadet Kanaat matbaas, 1327.
Janov, M., "Die Ereignisse in Sdosteuropa am Ende des 16.
Jarhhunderts und die Politische Taetigkeit der Anfhrer
der Befreiungsbewegungen in Bulgarien" Etudes
Historiques, VIII, Sofia 1978, s. 158-77.
Jongui~re, de la A., Histoire de 1 'Empire Ottoman, II, Paris 1914.
Karadeniz, zcan, Roma Hukuku, AHF Yay. Ankara 1974.
Kara, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VII-VIII, TTK Yay. Ankara 1964.
Karamustafa, Ahmet T., Tanrnn Kuraltanmaz Kullar, ev. Ruen
Sezer, YKY, stanbul 2007.
Kararnursat Ziya, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, TTK Yay.
Ankara 1940; 1989.
Kaynar, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, TTK Yay. Ankara
1985.
Kenanolu, M. Macit, Osmanl Millet Sistemi. Mit ve Gerek, Klasik,
stanbul 2004.
Kr ay, Mbeccel B., rgtleemeyen Kent (zmir'de Hayat), Sosyal
Bilimler Dernei Yay. Ankara 1972.
------' Sosyoloji Ders Notlar, stanbul ktisadi ve Ticari limler
Akademisi Siyasal Bilimler Yksek Okulu 1975-76 yl
ders notu (oaltlm).
Klima, Otto, Mazdek Geschichte Einer Sozialen Bewegung'im
Sassanidischen Persien, Prag 1957.
_ _ __ _ J
_ _ __ _ J
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYU -
551
Kou, R. Ekrem, Topkap Saray, stanbul Ansiklopedisi Yayn, s

tanbul; Doan Kitap, stanbul2004.
_ _ ___, Yenieri/er, Kou Yaynlar, stanbul 1964; Doan Kitap,
stanbul 2004.
_ _ ___, "Dilenci", stanbul Ansiklopedisi, VIII.
_ _ ___, "Esnaf", stanbul Ansiklopedisi, XI.
Kohn, H., Panslawism- It's History, Notre Dame, Indiana 1953.
Kprl, Fuad, "Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine
Tesiri Hakknda", Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, I,
stanbul, 1931 s. 165-313.
_ _ ___,- Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK Yay. Ankara 1959;
Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Aka, Ankara 2004.
Kremer, A. von, Geschichte der Herrschenden Ideen des Islams, 1868
Leipzig/1961 Hildesheim.
Krusenstolpe, Magnus Jakob von, Der Russiche Hofvon Peter I. his
auf Nicolaus I., I. Hamburg 1855.
Kuneralp, Sinan, "The Ministry of Foreign Affairs under the
Ottoman Empire and the Turkish Republic", Time History
of Worlds Forei:;;n Offices Turkey, edit. Steiner, 1988, s. 494510.
Kunosz, Ignacz Trk Halk Edebiyat, stanbul kbal Kitabhanesi
1343. Sonra: Kunos, gmicz, Trk Halk Edebiyat, haz.
Tuncer Glensoy, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul
1978.
Kuran, Ercmend, "Osmanl mparatorluunda nsan Haklar ve
Sadk Rfat Paa", Trk Tarih Kon:;;resi, VIII/2, TTK Yay.
Ankara 1982, s. 1452-53.
Kurmu, Orhan, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Bilim Yay. stan
bul 1975.
Kurt, Ylmaz (haz.), Koi Bey Risalesi, Aka Yay. Ankara 1998.
Ktkolu, Mbahat, Osmanl Belgelerinin Dili (Diplomatika), Kub.
bealt Neriyat, stanbul 1998.
Lambton, A.K.S., Londlord and Peasant in Persia, Oxford University
Press, London 1953.
Frederic Chapin Lane, Venetian Ships and Shipbuilders of the
Renaissance, Baltimore, John Hopkins Press, 1934
_ _ ___, Venice - A Maritime Republic, John Hopkins Press, Baltimare 1973.
Eskikitaplarim.com
Karagz
552 -
Lane-Poole, S., The Coins of the Moghul Emperors of Hindustan in the

British Museum, New Delhi 1983.
Laroche, Lucienne, Manuments of Civilization at the Middle East,
Casell, London 1974.
Lewis, Bernard, The Arabs in History, Harper and Row, New York
1966. Trkesi: Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz,
Anka, stanbul 2001.
------'The Emergence of Modern Turkey, 2nd Edit. Oxford 1968.
Trkesi: Modern Trkiye'nin Douu, ev. Metin Kratl,
The Muslim Discovery of Europa, Weidenfeld and
Nicholson, London 1982. Trkesi: Mslmanlarn Avrupa'y Kefi, ev. hsan Durdu, Kitabevi Yay. stanbul2000.
------' The Political Language of Islam, University of Chicago
1988. Trkesi: slam'n Siyasal Sylemi, ev. nsal Oskay,
Cep Kitaplar, stanbul1997.
"The Impact of the French Revolution on Turkey",
Cahiers d'Histoire Mondiale, UNESCO, Paris 1953, s. 105-25.
Levend, Agah Srr, Trk Dilinde Geliime ve Sadeleme Safhalar,
TOK Yay. Ankara 1949.
Lory, Bernard, "Le ort de l'He'ritage Ottoman en Bulgarie",
Varia Turcica, t ed. ISIS, stanbul 1985.
Lutfi Sima vi, Sultan Read Han 'n ve Halefinin Saraynda Grdklerim, stanbull340 H. (1924).
Mardin, Eblulii, "Kad", A, VI.
Marinov, Dimitur, Stefan Stambulov i noveishata ni istoriia: Letopisni
spomeni i ocherki, 1992.
Marsigli, Luigi Ferdinando, Stato Militare dell Imperio Ottomanno,
Haag. Amsterdam 1732, Reproduktion- Akad. Druckeri
Graz, 1972 (Kramer-Kreutel).
Matuz, Josef, Das Kanzleiwesen Sultan Sleymans des Priichtigen
Freburger Islamstudien, V, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden
1974.
Mayokan, smail Mtak, YldzdaNeler Grdm, stanbul1940.
Mazaheri, Ali, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, ev. Bahriye
ok, Varlk Yay. stanbul1972.
Meclis-iMebusan Zabt Ceridesi (1877).
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
553
Mehmed kr, Esfar- Bahriyye-i Osmaniyye, Birinci Cild, stanbul

Karabet Matbaas, Sene 1306.
MektUbat- Srr Paa, stanbul 1303.
Mc Neill,William, Venice (1081-1797), Univ. of Chicago Press,
Chicago 1974.
Meri, Cemil, "Tunuslu Hayreddin Paa", Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, V, letiim Yay. stanbul 1985, s.
1295-98.
Moltke, Helmuth V., Trkiye Mektuplar, ev. H. rs, Remzi
Kitabevi, stanbul 1969; Moltke'nin Trkiye Mektuplar,
Remzi, stanbul1995.
Mombynes, Godfroy de, Muslim Institutions, G. Alien and Unwin,
London, 4th Edit. 1968.
Mumcu, Ahmet, Divan- Hmayun, AHF Yay. Ankara 1976;
Phoenix, 2007.
Mumford, Lewis, Tarih Boyunca Kent. Kkenleri, Geirdii Dnm
ler ve Gelecei, ev. G. Koca- T. Tosun, Ayrnt Yay. stan
bul2007.
Mushir'ul Hasan (Ed.), Communal and pan-Islamic Trendsin Colonial
India, New Delhi 1985.
Nagata, Yuzo, Tarihte Ayanlar. Karaosmanoullar zerine Bir ncele
me, TTK Yay. Ankara 1997.
Nagy, Gyula Kaldy, "Timar Sisteminin Macaristan'da Tarmsal
retime Etkisi", TTK Belleten, XXXVIII/151, Temmuz, Ankara 1974, s. 502 vd.
Necipolu, Glru, 15. ve 16. Yzylda Topkap Saray Mimari, Tren
ve ktidar, YKY, stanbul2007.
Nesev, G., "Les Monasteres Bulgares du Mont Athos", Etudes
Historiques, VI, Sofia 1973, s. 97-115.
Obolensky, Dimitri, The Byzantine Commotwealth, Cardinal edition,
London 1974.
O'learc, De Lacy, slam Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Hseyin
Yurdaydn- Y. Kutluay, AF Yay. Ankara 1971.
Onasch, Konrad, Gross Novgorod, Verlag Anton Schroll und Co.
Wien und Mnchen 1968.
Ongan, Halid, Ankara 'nn 1 No'lu er'iyye Sicili, TTK Yay. Ankara
1958.
Eskikitaplarim.com
Karagz
554 -
Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, EF

Yay. stanbul1967.
-----'"Mesleki Bir Teekkl Olarak Kaldrrnclk ve Osmanl
ehir Yollar Hakknda Baz Dnceler", Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, I (1971), s. 93-138.
- - - - - ' "Kprclk", VII. Trk Tarih Kongresi Zabtlar, II, TTK
Yay. Ankara 1973, s. 701-8.
Ortayl, lber, Tanzimattan Sonra Mahalll dareler (1840-1878),
TODAE Yay. Ankara 1974.
- - - - - ' Tanzimatdan CumhuriyeteYerel Ynetim GeleneRi, Hil Yay
stanbul1985.
- - - - - ' mparatorluRun En Uzun Yzyl, 2. Bask, stanbul1987;

Alkm Yay. stanbul 2006.
-----'stanbul'dan Sayfalar, Hil Yay. stanbul1987; Alkm Yay.
stanbul 2007.
- - - - - ' Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad,
Turhan Kitabevi Yay. Ankara 1994.
- - - - - ' Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri 1840-1880,
- - - - - ' Osmanl mparatorluu'nda ktisadz ve Sosyal Deiim. Makaleler 1, Turhan Kitabevi, Ankara 2000.
- - - - - ' "16. Asr Alman Seyahatnamelerine Gre Trkiye ehir
ve Kyleri", SBF Dergisi,. XXVII/4, Ankara 1973, s. 135-59.
"Millet", DA, XXX, s. 66-70.
-----'"Eski Trk ehirlerinde Yap lerinin Dzenlenmesi",
TMMOB Mimarlk Dergisi, Say Temmuz 129, Ankara 1974,
s. 11-16.
"Devenin Tama Maliyeti Erisi", SBF Dergisi,
XXXVIII/1-2, Ankara 1974, s. 181-90.
"1727 Osmanl-Avusturya Szlemesi", SBF Dergisi,
XXVIII/3-4, 1975, s. 97-109.
- - - - - ' "Trkiye'de Tara Ynetim ve Yneticiliinin Evrimi",
Trkiye'de Mlkl dare Amirlii, T. d. Der. Bil. Ara. Dizisi I,
Ankara 1976, s. 1-2.
- - - - - ' "Osmanl Kad'snn Tara Ynetimindeki Rol zerine", Amme daresi Dergisi, Say 9, Ankara 1976, s. 95-107.
- - - - - ' "kinci Viyana Kuatmas'nn ktisadi Sonular zerine",
Osmanl Aratrmalar, II, stanbul1981.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
555
"17. yzyl Sonlarnda Orta Anadolu Vilayetlerinin

Toplumsal Ekonomik Durumu zerine", Toplum ve Bilim,
15-16, Gz 1981/K 1982, s. 33-60.
------' "Osmanllar'da lk Telif ktisat Elyazmas", Yapt, Ekim
1983, s. 37-44.
------' "kinci Abdlhamit Dneminde Anayasal Rejim Sorunu", Trkiye' de Demokrasi Hareketleri, H Edebiyat Der~isi,
IV/2, 1986, s. 55-61.
------' "Tanzimat Devri Basn zerine Notlar", Cahit Talas
Armaan, Ankara, 1990, s. 397-404.
------' "Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von", DA, XV, s.
491-4.
_ _ ___,"Kad" (Osmanl Devletinde), DA, XXIV, s. 491-4.
Osmanl Devleti'nin Kuruluu. Efsaneler ve Gerekler, Tartama 1 Panel
Bildirileri (Ankara, 19 Mart 1999), mge Kitabevi Yay. Ankara 2000.
Osmanolu, Aye, Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm), Seluk
Yay. Ankara 1984.
Ostrogrsky, Georg, Geschichte des Byzantinischen Staates, Verlag
C.H. Beck, Mnchen 1963.
z, Mehmet, XV- XVI. Yzyllarda Canik Sanca, TTK Yay. Ankara
1999. .
ztuna, Ylmaz, Osmanl Devleti Tarihi -2- Medeniyet Tarihi, Kltr
Bakanl Yay. Ankara 1998
------' Devletler ve Hanedanlar. Trkiye (1074-1990), II, Kltr
ve Turizm Bakanl Yay. 3. bask, Ankara 2005.
zkaya, Ycel, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, DTCF Yay. Ankara 1977.
Pakaln, Mehmet Zeki, Maliye Tekilat Tarihi, I-IV, Maliye Bakanl
Tetkik Kurulu Yay. Ankara 1977.
_ _ ____,"Ayan", Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szcl,
I, MEB Yay. stanbul1947, s. 120-2.
Palgrave, W. G., L'Arabie Centrale 1862-1863 une annee de Voyage,
trad. Emile Jonveau, I, Paris 1866.
Paskaleva, Virginia, "Osmanl Balkan EyaJetlerinin Avrupal Devletlerle Ticaretleri Tarihine Katk (1700-1850)", F Mecmuas, XXVIII/1-2, stanbul1969, s. 37-74.
"Die Wirtschaftsbeziehungen der Bulgarisehen
Eskikitaplarim.com
Karagz
556 -
Gebiete mit Mitteleuropa im 18 und 19. Jahrhundert",

Wirtschaftswege: Hennann Kellenbenz Festschrift, Klett-Gotta
1978.
"Sredna Evropa i Kulturno-Prosvetnoto Razvitie na
Bulgarite Prez Vazrajdeneto" (Mitteleuropa und
kulturelle Aufklaerung und Entwicklung in Bulgarien vor
der Renaissance), Istoriceski Pregled, kn. 3-4.
Patrick, Mary Mills, Under Five Sultans, London-New York 1929.
Peirce, Leslie P., The Imperial Harem, Oxford University Press 1993.
Trkesi: Harem-i Hmayun. Osmanl mparatorluu'nda
Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, TVYY, stan
bul2002.
Petro vi ch, M., "Juraj Krizani c a Precursor of Panslavism", The
American Slavonic and East European Rewiev, VI, 1947.
Pirenne, Henri Medieval Cities, Princeton Univ. Press, Princeton
1970. Trkesi: Pirene, Henri, Ortaa Kentleri. KkenZeri ve
Ticaretin Canlanmas, ev. adan Karadeniz, letiim Yay.
stanbul 2000.
Rahman,Fazlur, Islam, Anehor Books, Garden City New York,
1968. Trkesi: Ankara Okulu, ev. Mehmet Aydn, Ankara
2004.
Renda, Gnsel, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850,
Hacettepe niversitesi Yay. Ankara 1977.
Rifat Paa, Glbin-i nii, stanbul 1275.
Rogel, C., "The Wondering Monk and Balkan National
Awakening", Nationalism in a Nonnational State, Ed.
Haddad, Ohio.
Rosenthal, Steven, "Foreigners and Municipal Reform in Istanbul",
International Journal of Middle Eastern Studies, II/1980 s. 22745.
Rrig, Fritz, The Medieval Town, Univ. of California Press, London
1971.
Runciman, Steven, Byzantine Civilization, Meridian, l l h Printing,
1970.
The Great Church in Captivity, Cambridge 1995
Sakaolu, Necdet, em-i Cihan Amasra, Kltr Bakanl- Tarih
Vakf Yay. stanbul1999.
_ _ ____J
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYLI -
557
"Padiahlk ve Sadrazamlk Kurumu", Tanzimat'tan

Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, V, letiim Yay. stanbul
1985, s. 1278-85.
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, sene 1302.
Samardzhiev, Bozhidar, "Ottoman Policy Towards the Principality
of Bulgaria During the Regency'', Etudes Balkanique, 4/1976.
Sapori, Armondo, The talian Merchant in the Middle Ages, Norton
and Comp. New York 1970.
Sara, . Celal, "Tanzimat ve Sanayimiz", Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul1940, s. 423-40.
Sarcaolu, Fikret, "lk Muhtra Bir Provokasyon muydu?", Popler
Tarih, Say 2, Temmuz 2000.
Saz, Leyla, Haremin yz, haz. Sadi Borak, Milliyet Yay. stanbul
1974.
Schaendlinger, Anton C., Die Schreiben Sleymans des Priichtigen an
Karl V., Ferdinand I. und Maximilian II. aus dem Haus-, RoJund Staatsarchiv zu Wien, VAW 1983
Serjeant, R. B. (ed.), slam ehri, ev. Elif Topugil, z Yay. stanbul
1997.
Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838 1868), TTK Yay. Ankara 1989.
------'-' "Parlamento Geleneimiz erevesinde Tanzimat Meclisleri" Trkiye Gnl, 8/1989, s. 60-64.
Seyid Bey, Hilafet'in Mahiyet-i er'iyyesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas, Ankara 1923.
Schaendlinger, Anton C., Die Schreiben Sleymiins des Priichtigen an
Karl V., Ferdinand I. und Maximilian II., Wien 1983Schopoff,
A., les reformes et la protection des chretiens en turquie 16731904, Paris 1904.
Shaw, Stanford - E. Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and
Modern Turkey, II, Cambridge Univ. Press, London 1977.
Trkesi: Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, 2 cilt,
ev. Mehmet Harmanc, E Yay. stanbul1994.
Soysal, smail, "Umur-u Hariciye Nezaretinin Kurulmas -1836",
Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, EF Tarih Ara
trma Merkezi, stanbul1990, s. 71-89.
Spuler, Bertold, The Mongols in History, Praeger Publishers, New
York 1971.
Eskikitaplarim.com
Karagz
558 -
Stoianovich, T., "Land Tenure and Related Sectors of the Balkan

Economy", Journal of Economic History, XIII/4, 1953, s. 398411.
Sueska, A vd o, "Die Rechtsstellung der Bvelkerung in den
Stadten Bosniens und der Herzegovvina 1463-1878",
SOEJ, 8, 1968, s. 84-99.
Sugar, P. F., "Southheastern Europe Under Ottoman Rule (13541804)", A History of East Central Europe, V, University of
Washington Press, London 1977.
Sleyman Sud!, Defter-i Muktesid. Osmanl Vergi Dzeni, haz. Mehmet Ali nal, Isparta 1996.
Svetkova, Bistra, "To the History of the Resistance Against the
Ottoman Feudal Damination in the Danube Region of
Bulgaria", Etudes Historiques, IV, Sofia 1968.
"Problems of the Bulgarian Nationality and the
National Consciousness in the 15th-18th Century" Etudes
Historiques, VI, Sofia, s. 57-80
_ _ ____, "To the Prehistory of the Tanzimat - An Unknown
Political Treatise of the 18th Century-", Etudes Historiques,
VII, Sofia 1975.
ener, Abdllatif, Tanzimat Dnemi Osmanl Verf?i Sistemi, iaret
Yay. stanbul1990.
emseddin Gnaltay, ran Tarihi, I, TTK Yay. Ankara 1948.
entrk, Recep, "Millet", DA, XXX, s. 64-66.
Tabsra-i Akif Paa, 4. defa. Konstantiniye 1300.
Tahsin Paa, Abdlhamid Yldz Hatralar, stanbul1931.
Taeschner, Franz, "slam Ortaanda Futuvva", F Mecmuas,
XV/1-4, Ekim 1953-Temmuz 1954, s. 1-32.
_ _ __, "Akhi (Ah!)", EJ2, New Edition, I, s. 321-3.
Ta, Hlya, XVII. Yzylda Ankara, TTK Yay. Ankara 2006.
Tekeli, lhan, Blge Planlama zerine (Makaleler), T Mimarlk Fakltesi Yay. stanbul1972.
- lber Ortayl, Trkiye'de Belediyeciliin Evrimi, TD
Dernei Yay. Ankara 1978.
Tocqueville, A. de, L'ancien regime et la revolution "Introduction" J.P.
Mayer, Paris, Gallimard 1967. Trkesi: Eski Rejim ve
Devrim, ev. Turhan Ilgaz, imge; Ankara 2004.
Eskikitaplarim.com
Karagz
ILBER ORTAYLI -
559
Todorov, N., Balkanski Gorod XV-XIX vekov- Balkancity XV-XIXth

Centuries, Izdelstva Nauka, Moskva 1976 .
Traikov, V., Ideologiceski Teceniya i Programi v Nazionalno Osvoboditelnite Dvijeniya na Balkanite do 1878 Gadina
(Ideologische Richtungen und Programme in den
Nationalen Befreiungsbewegungen der Balkanlaender his
1878), Sofia 1978.
Tremel, F., Wirtschafts und Sozialgeschichte sterreichs, Graz 1969.
Tu, Salih, sliim Vergi Hukukunun Ortaya k, AF Yay. Ankara
1963.
Tunaya, Tark Zafer, Siyasi Messeseler ve Anayasa Hukuku, HF
Yay. stanbul1975.
Trkiye'de Siyasal Partiler, I (kinci Merutiyet Dnemi), III
(ttihad ve Terakki), Hrriyet Vakf, stanbul1984, 1989.
Tunay, Mete, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetimi'nin Kurulmas (1923-1931), Yurt Yay. Ankara 1981.
Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat Yurdu, stanbul1971.
Turan, Osman, Seluklular Ve sliimiyet, Turan Neriyat Yurdu, s
tanbul1971.
Turan, Osman, "kta", sliim Ansiklopedisi, V/2, s. 949-59.
Turan, erafettin, Kemal Paa-Olu emsddin Ahmed bn-i Kemal, Teviirih-i Al-i Osman II. Defter, TTK Yay. Ankara 1991.
------' "Tanzimat Devrinde Evlenme", ve Dnce Dergisi,
22/182, 1956.
"Osmanllarda Hassa Mimarlar'', ADTCF Tarih Ara
trmalar Dergisi, Say 1, Ankara 1963, s. 3-12.
"Cevdet Paa'nn Kltr Tarihimizdeki Yeri", Ahmed
Cevdet Paa Semineri, stanbul1986.
Trk Ansiklopedisi, "Bizans", VII. Fasikl, s. 49-50.
Trk Ziraat Tarihi, (Heyete hazrlanm), stanbul Devlet Basme
vi, 1928.
Trkgeldi, Ali Fuad, Grp ittiklerim, TTK Yay. Ankara 1951.
Tyan, Emil, Historie de L'Organisation Juridiciaire en Pays d'Islam,
Devxieme Edit. Leiden-Brill 1960.
Udovitch, Abraham L., Partnership and Profit in Islam, Princeton
Univ Press, N. Jersey 1970.
Uluay, aatay, XVII. Asrda Saruhan 'da Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul1944.
_ _ ____J
_ _ ____J
Eskikitaplarim.com
Karagz
560 -
Harem II, TTK Yay. Ankara 1971; 1993.

Unat, Faik Reit, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, TTK Yay. Ankara 1968.
Ursinus, Michael"Millet", EJ2.
Uaklgil, Halid Ziya, Saray ve tesi, I-II, stanbul1941-1942.
Uzunarl, . Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat,
Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK Yay. Ankara
1948.
Osmanl Devletinin lmiyye Tekilat, TTK Yay. Ankara
1965.
Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu - Karakoyunlu Devletleri,
Osmanl Devleti Tekilatma Medhal, TTK Yay. Ankara
1970.
Kapkulu Ocaklar, I-II, TTK Yay. Ankara 1943-44.
ok, Bahriye, slam Tarihi. Emev'iler, Abbaszler, AF Yay. Ankara
1968.
ok, Cokun- A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi Dersleri, AHF Yay.
Ankara 1976.
nal, Mehmet Ali, XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), TTK
Yay. Ankara 1989.
nvar, Safiye, Saray Hatralarm, stanbul1964.
Vak'a-Nvis Ahmet Lutfi Efendi Tarihi, X-XV, haz. M. Mnir Aktepe,
TTK Yay. Ankara, 1988-1998.
Vasiliev, A.A., Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev., A. Mfid Mansel,
Maarif Matbaas, Ankara 1943.
Vinogradoff, Paul, Ortaa Avrupasnda Roma Hukuku, ev. Fatih
Dzgren vd, Gebe Yay. stanbul1997.
Vladimirtsov, B.Y., Moollarn timai Tekilat, ev. Abdlkadir
nan, TTK Yay. Ankara 1944; 1995.
Vryonis, Speros Jr., "Demokratia and Eleventh Century Guilds",
Dumbarton Oaks Papers, 1963.
_ _ ____, Byzantium and Europe, Thames and Hudson, London
1970.
_ _ __ J
_ _ __ _ . J
_ _ __ _ . J
_ _ __ _ . J
_ _ __ J
Eskikitaplarim.com
Karagz
iLBER ORTAYU -
561
Wensink, A. J. - Kramers, J.H., Handwrterbuch des Islam. Im

Auftrag der Koninklijke Akademie van Wetenschappen
Amsterdam, herausgegeben. Leiden 1941.
White, Lynn Jr., Medieval Technology and Social Change, Oxford
Univ. Press, London, Oxford 1964.
Wittek, Paul, Osmanl mparatorluunun Douu (The Rise of the
Ottoman Empire), ev. Fahriye Ark, irket-i Mrettibiye
Basmevi, stanbul1947.
Yakubovskiy, A.Y., Altnordu ve k, ev. H.Eren, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1976.
Yazc, Nesimi, "Tanzimat Dneminde Osmanl Haberleme Kurumu", 150.Ylnda Tanzimat, TTK Yay. Ankara 1992, haz.
H. Dursun Yldz, s. 139-210.
Yerasimos, Stefanos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, Il, Gzlem
Yay. stanbul1975.
Young, George, Corps De Droit Ottoman, Il, Oxford 1905.
Ycel, Yaar, "Osmanl mparatorluunda Desantralizasyon", Belleten, XXXVIII/152, TTK Yay. Ankara Ekim 1974, s. 675-708.
Zabelin, ivan, Domanij Byt Russkih Tsarej, 1-11, Moskva 1895 ve
1915.
Zeydan, Corci slam Medeniyeti Tarihi, ev. Zeki Megamiz, VI,
Dal Neriyat, stanbul1973.
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
DZ N
A. Cevdet Paa, 427,429,

430
A. G. Mears, 194
A. Vefik Paa, 424
Abbasiler, 192
Abbasiler, 28, 29
Abdalan- Rum, so
Abdurrahman eref Bey, 219
Abdurrahman Vefik Bey, 131
Abdurrahman, 56
Abdlaziz Han, 493
Abdlaziz, 174, 178, 181, 184,
185
Abdlkadir Sinani Efendi,
266
Abdlmecid Efendi, 177, 193
Abdlmecid, 173, 404
Abdlmelik, 187
absentee landlords, 157
absentee, 359
Acem1,56
acemiolan, 242
aklar aas, 248
Eskikitaplarim.com
adaletname, 158, 262, 401

Adana,428
adem-i merkeziyeti, 414
adem-i merkeziyetilik, 201
Adil Kararlar Yksek
Kurulu,418
Adiiye Mektebi, 411
Adiiye Nezareti, 412
administrators of pious
foundations (waqf), 383
Adriyatik denizi, 78, 79, 107
Adriyatik, 292, 339, 376
aerikon, 41
Afganistan, 59
Afrika (Ifrikiyye), 53
Afrika, 15, 18, 32, 39, 45, 46,
53, 55, 58, 79, 116, 121, 123,
160, 326,339,354,489,498
ager publicus, 68
agoranomo~44,300
Aa
Han, 197
245, 485
Aavat Oca, 491
al resmi, 41
Alebiler, 58, 190
Aa Kaps,
Karagz
564- DIZIN
anam
resmi, 229,480
249
Ahamaniler, 24, 25
ahi baba, 104
ahi, 104
ahidname, 216, 338, 353,
450,455,457
ahilik, 296, 299
ahka.m- mhimmeye, 216
ahka.m- ikayet, 216
Ahlat, 98
Ahmed Celal Paa, 521
Ahmed Cevdet Paa, 267
Ahmed Han, 155
Ahmed Midhat Efendi, SOO
Ahmed Refik, 180,449
Ahmed Resmi Efendi, 394
Ahmed Vefik Paa, 386,517
Ahmet Ltfi Efendi, 306
Ahtamar, 457
Ariboz,
aka,200213,221,222,22~
225,226,231,232,234,235,
236,237,238,255
Akdeniz, 15, 16, 17, 53, 57,
58, 72, 77, 78, 79, 84, 85, 86,
88, 91, 97, 98, 99, 100, 106,
109, 113, 118, 120, 123, 153,
160, 162, 226, 245, 246, 247,
291,293,303,314,326,331,
345,348,349,350,352,353,
354,355,374,380,421,422
Akkerman, 380
Akkoyunlu, 100, 110, 117,
120, 121, 147
akritoi, 113
Eskikitaplarim.com
Aksum1,46
aktarma, 227
ala, 135
Alaeddin Paazade Celal
Bey,484
Alemanlar, 31
Alemdar Mustafa Paa, 361
Alemdar Vak' as, 181
Aleon,481
Alevi, 121, 149, 159, 405
Alevllik, 14.9
Alexander psilanti, 355
Ali ibn Ebu Talib, 188
Ali bn Muhsin, 67
Ali Paa, 370, 415
Alikan aireti, 145
All Indian Khilafat
Conference, 197
Alman, 122
Almanya, 31, 85, 91, 185, 291,
297,347,351,422,491,493
Alparslan, 97, 98
Alpler, 85
Altn Ferman, 79
Altnc Daire-i Belediyye,
317, 437, 439, 507
Altnordu, 110, lll, 113, 116,
117, 172, 182, 272
Altnyol, 181
Amalfi, 78
Amasra,430
Amasya, 120, 123, 155, 252,
443,370
amedci,218
arnedi kalemi, 218
Karagz
ILBER ORTAYLI -
am ira, 451, 469

Amr bn'l As, 53
Amuderya (Seyhun nehri),
97
Anadolu, 17, 18, 35, 45, 46,
47, 69, 70, 97, 98, 99, 100, 101,
102, 104, 105, 106, 114, 115,
116, 117, 120, 121, 122, 130,
133, 135, 138, 143, 144, 145,
146, 147, 149, 150, 151, 154,
155, 156, 157, 159, 204, 206,
207,208,213,225,226,231,
232,233,261,263,264,265,
266, 267, 272, 308, 309, 310,
319,326,352,361,362,364,
366, 367, 368, 369, 370, 371,
372, 373, 375, 380, 383, 384,
385, 386, 387, 405, 411, 414,
420,424,430,431,444,462,
478,498,512,513,521,525
anayasal romantizm, 534
Ancyra,42
Andrassy, 501
Andri,316
angarya, 117, 119, 130, 134,
147
Ankara, 92, 115, 165, 193, 269,
285, 295, 311, 339, 367, 369,
443,519
Antakya, 45, 53, 326
Antep, 236, 266
anti-chelcedon, 100
Antoin Calland, 391
Aquileia, 78
Eskikitaplarim.com
565
Arabistan, 17, 213, 224, 228,

237, 392, 420, 424, 431, 440,
498,507,514
Aram1,28
Aram'iler, 26
Arayc, 288
Arazi Kanunnamesi, 416,
443,445
arazi-yi mevat, 68
Arba (Rab), 84
arbiter, 65
archienuchos, 35
Ardahan,513
argyropratai (gmler),
43
Aristo,395
Arnavutluk, 84, 99, 119, 157,
241, 357, 383
Arsenii Sukhanov, 379
Arak1,24
Artin Dadyan Paa, 509

artopoioi (ekmekiler), 43
Artuk'iler, 99
arz tezkireleri, 218
asabiyye, 390
Asafname, 391
ases (yasak), 285
asesba, 272
As'ir, 498
askerf, 450, 451, 460
Aspahbed, 26, 27
asr- saadet, 159
Assen, 108
Astrahan, 346
Asur,28
Karagz
566- DiZiN
Asya, 18, 30, 32, 39, 45, 53, 54,

55, 85, 88, 97, 98, 100, 106,
109, 171, 180, 191, 197, 273,
294,429
aar bedeli, 480
aar nizamnamesi, 474
Aar, 134,447
aba, 249
at yemi, 41
atabegler, 103
Atina, 452, 455, 523
atiantik iktisat blgesi, 153
Atlantik, 350, 352
Atlas denizi, 53
Augustus, 31,33
autocephal (zerk), 452
autocephaly, 374
Avahtar,28
avan,65
avarz hanesi, 140
avarz, 126, 140, 141, 142,
159, 212, 236, 286, 298, 317,
318,327
avarz- divaniyye, 368
Avarlar, 31
A vlonya, 227
Avrupa, 23, 28, 31, 32, 34, 38,
40, 47, 52, 61, 65, 72, 73, 77,
78, 79, 80, 81, 84, 86, 87, 88,
91, 104, 115, 116, 117, 118,
119, 120, 122, 123, 124, 125,
135, 138, 143, 152, 154, 157,
162, 163, 217, 221, 226, 227,
229,234,240,243,250,251,
256, 259, 260, 310, 311, 312,
Eskikitaplarim.com
331, 335, 340, 362, 386, 387,

388, 390, 392, 394, 395, 396,
397,435,447,449,457,462,
471, 473, 481, 482, 485, 488,
490,491,494,495,497,502,
503,504,512,517,518,520,
525,526,530,535,539
Avar (Afar), 145
Avusturya
(Niedersterreich), 382
Avusturya Habsburglar, 172
Avusturya, 39, 122, 123, 155,
173, 178, 179, 187, 198, 204,
217,226,248,250,257
Avusturyal Ferdinand,
450
ayak naibi, 283
ayakbast, 158
Ayan Meclisi, 426, 500
ayan, 140, 141, 158, 241, 256,
356, 357, 358, 359, 361, 383,
384,393
Ayasofya, 511
Ayasuluk, 42
Aydn, 427,436,487,498,505,
519
aydnlanma, 32
aylak, 249
Ayn Callut, 192
Aynal Kavak Tenkihnamesi,
198,260
Ayn- Cellud, 99
Azak, 347, 348
azat, 28, 29
azeb, 14~ 141,240,247,249
Karagz
LBER ORTAYLI -
Azerbaycan, 8, 98
Ahundzade, 473
AziZler, 8
Azmi.Efendi, 387
B
B. Svetkova, 373, 380
Baba shak, 49
Baba Resul, 48
Bab- ali, 69, 26, 220, 256,
259, 288, 32, 44, 48, 429,
432,434,436
Bab- ali, 256, 259, 452, 456,
459,462
bab- asafi, 22
Bab- Defteri, 410
Bab- fetva, 69
Bab- Me1hat, 268, 289, 43,
530
Bab- Seraskerl, 50
Babil, 28, oo
Babr, 32
Babroullar, 32
babssaade,203,204,22
bachelor, 235
Bac- pazar, 30
Bactria, 45
bad-
hava,
4,
130,
39,
44,285
Baf, 248
ba ri, 42
Badat,
45, 64, 71, 97, 98, 23,

33, 9o, 19, 236, 252, 262,
266, 303, 320, 347, 500, 506,
53
Eskikitaplarim.com
567
Bahesaray, 257
Bahr-i Sefid, 255
bailo, 225
bakrc, 280
Balat, 28, 308, 37
Balkesir, 519
Balkan, 5, 6, 32, 35, 39, 45,
106, 107, o8, 109, 113, 115,
116, 117, 118, 119, 25, 127,
33, 138, 40, 5, s4, 6o,
162, 279, 303, 316, 39, 326,
331, 345, 348, 35, 352, 354,
356,364,386,387,402,422,
479, 491, 509, 519, 526
Balkanistik, 388
Balkapan, 304
Baltazzi, 48
Baltk, 88, 9
banker, 447
Banque de Constantinople,
48
Banque Imperial Ottomane,

48
Basileus-Vasiliyos, 33
Basra kapdan, 248
Basra, 6, 45, 64, 67, 71, 25,
252,495,516
Babaki kulu, 225
bakatib, 494
Bakitabet, 494
Bamabeyinci, 492, 494
bamimar, 39
bavekil, 57
Bavezirlik,
27
Batnller, s
Karagz
568- DIZIN
Batum,513
Baybars, 191
Bayezid, 151, 154, 193, 223,
241
Baykent, 56
Becker, 381
Becs (Viyana), 121
bee (ocuk), 241
bedel-i askeri, 136, 417
bedel-i askeriye, 480
bedesten,281,295
Bedevllik, 56
Beg, 119
Begovica, 119
bekar taifesi, 321
Bekir Efendi, 179
Belazuri, 189
Belika Anayasas, 426
Belika, 31, 87
Belgrad antlamas, 217, 258
Belgrad, 217, 236, 248, 348
Belgrat (Singidunum), 326
Bender,270
Bengal, 197, 353
berat, 127, 129, 149,214, 236,
338
Berber1, 55
Bergen, 88, 91
bergende (brigantin), 247
Berlin Kongresi, 513, 514,
518,520,521,522,536,539
Berlin, 270, 377, 395
Bemard Lewis, 391, 394
Bessarion, 118
Beikta, 493
Eskikitaplarim.com
bey'at, 183, 189

beylerbeyi haslar, 129
Beylerbeyi Saray, 185, 264,
267,494
beylerbey i, 251, 252, 272,
273,274,286,289,319,371
Beyliki kalemi, 215
Beyolu, 394, 435, 437, 439
Beyrut, 501, 519
beyt-ul mal-i mslim!n, 125
beyt'l-mal emini, 367
beyt'l-mal, 55, 68
bezirgan, 330
Bezzaz, 280
Bhytinia, 115
bid'at, 58
bilad- erbaa, 267
bilad- hamse, 235, 267
Bilad- Selase, 283, 306
bildar bedeli, 368
Bilecik, 443
b!maristan, 72
Bingazi, 519
Birinci Cihan Harbi, 444
Birinci Cihan Sava, 453
Birinci Dnya Sava, 417
Birinci Murat, 251
Bzrun, 203
Bitlis, 155, 519
Bizans, 16, 24, 25, 26, 28, 29,
30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37,
38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45,
46, 47, 53, 54, 66, 67, 68, 79,
80, 82, 90, 97, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 106, 107, 108,
Karagz
iLBER ORTAYLI -
120, 124, 126, 127, 135, 137,

139, 143, 149, 172, 180, 182,
187,203,223,245,249,251,
293, 296, 300, 304, 314, 326,
338,372,374,375,378
bogomiller, 119
Bodan (Moldavya), 18, 181,
207,218,252,255,256,396
Bolu, 254, 498, 419
Bonapartist, 468
Borba (Mcadele) gazetesi,
537
Boris Han, 107
Bosckay, 346
Bosna, 117, 119, 132, 154, 166,
236,241,242,252,316
Bourbonnelar, 173
boyar,298
bcekba, 283
Brklce Mustafa, 151
Britanya, 197, 209, 513, 514
brolik, 247
Brtanya, 31
Bruges, 87, 88
Brksel, 523
Budin, 37, 122, 123, 247, 248,
252,254
Budist, 73
Buhara,56
Buhar!, 62
Bulgar Eksarhl, 455, 286
Bulgar Gizli Merkez
Komitesi (Tayen Zentralen
Bolgarski Komitet), 538
Eskikitaplarim.com
569
Bulgaristan, 16, 107, 108, 115,

247, 260, 352, 356, 361, 429,
432,447,452,514,520,522,
526,530,531,536,538
Bulgarlar, 107, 115, 201, 310,
323,375,380,452,454,462
Bulgarzade Yahya, 471
Burgond,31
Bursa, 120, 227, 235, 254, 279,
295,311,43,456,519
Buveyhi, 91, 190
Bkre,523
brger-meister, 89
bte nizamnamesi, 477
Byk ekmece, 519
byk imparatorluk, 23
Byk skender, 24
Byk Kagun, 157
Byk Karl (Carolus
Magnus), 40, 76, 87, 104, 107,
209
Byk Konstantin, 118
byk meclis, 85
Byk Petro, 183, 209, 229,
256,348,349,354,471,482,
518
byk tezkereci, 222
c
C. Cahen, 301
C. Orhonlu, 317
C. Rogel, 378
C. ok, 413,415,416
caba, 139
Karagz
570- DiZiN
Caesar Octavianus, 31, 33

caiz e, 221
Cambridge, 153, 165
camedar, 103
canavar resmi, 126
Canbolatoullar, 356
Canik (Samsun), 253
Canik, 498, 519
Cantimir Dimitri, 218
capeloi (meyhaneciler), 43
Capette, 173
capitatio, 453
capitation, 54, 66, 134, 148
Capodistria, 84
cariye, 174, 176, 178
Carnat, 342
carta commune, 87
carta mercatoria, 88
Cataro (Kotor), 85
catartarioi (ipek eiriciler),
43
Cava, 299, 492
Cavid Bey, 476
cebeci, 207, 222, 244
Cebel-i Lbnan
Mutasarrfl, 429, 530
Cebel-i Lbnan
Nizamnamesi, 530,537
Cebel-i Lbnan, 429,430, 474,
49~501,513,515,520,537
cebel, 255
ceb-i hmayun hazinesi,
223
Celali ekyas, 285
Celall ekyas, 347
Eskikitaplarim.com
CeHm syanlar, 244

Celall Kagunu, 356
Celali karkl, 346
Celalzade Mustafa, 214
Cem Sultan, 172, 175,242
cemaatba, 180, 181
Cemaleddin Afgan1, 417
Cemdet N asr, 70
Ceneviz, 257, 246, 259
Cenevizliler, 115
Cengiz Han, 117, 171, 172
Cenova, 78, 79, 80, 83, 91, 92,
100,217,350
cerahor, 140
cer'fme, 130, 139
cerularioi (kandilciler), 43
Cesaro-papist, 33
Cevdet Paa Tarihi, 393
Cevdet Paa, 391, 392,396,
471,472,473
Cevri Kalfa, 181
Ceyb-i hmayun katibi, 493
Ceza Kanunu, 412, 416
Cezayir, 18, 246, 248, 252, 260
Cezayir-i Bahr-i Sefid, 519
Cezayir-i garb ocaklar, 246
Cezayir-i Garb, 252
chairemporoi (domuz
kasaplar), 43
Chalcedon (Kadky), 53,
451
Chardin, 389
Charles Martell, 78
Charlesmagne (Byk Karl),
33, 104
Karagz
iLBER ORTAYLI -
Chersa (Cres), 84
cibayet, 477
cib-i hmayun, 254
Cihan Patriki, 172
cilvaz, 65
Cilvegz, 326
Cinci Hoca (Safranbolulu
Hseyin Efendi), 237
cizye babaklkulu, 135
cizye, 26, 41, 57, 59, 62, 68,
118, 124, 129, 135, 137, 148,
154, 211, 225, 229, 405, 444,
451,453,454
Cobweb teoremi, 335
Codex Iustinianus, 37
Codex Theodosianus, 37
collegiata, 84
collegium, 296, 482, 518
Comes rerum privatarum, 35
Comes sacrorum
largitionum, 35
comitatenses, 36
commanda, 85
Commentator, 32
concert European, 199
Condottiere, 82
Conseil d'Etat, 484, 518
consilium fevdatorum, 85
Constantin Brincoveanu, 376
Constantin, 32
Consulate del Mare, 82
Corpus Iuris Civilis, 37
Cour des Comptes, 478
Cuma divan, 212
Cuma Selaml, 181, 461
Eskikitaplarim.com
571
clus, 183, 494

crm- cinayet, 284
aatay
Uluay, 176
Bey, 97
akrcba, 208
aldran, 121
amlca, 247
anakkale, 113, 116,428
andarb Halil Paa, 221
andarb Kara Halil Paa, 232
andarblar, 221
ankr, 138, 370, 519
apanoullar, 157, 356, 358
ar Petro, 244
ar Simeon, 107, 108
arie Anna, 348
arie II. Katerina, 348
arie Katerina, 260
aramba Divan, 222
anigir, 205,207
anigirba, 207
atalca, 498, 519
atalhyk, 69
ar
avu,35,207,222,320
avuba,
207,219
ayka,247
ektiri, 257
elebi Sultan Mehmed, 170,
237
erkezistan, 241, 252
eme,260,349,356
ete kay, 247

etine, 523
Karagz
572- DiZiN
raan,
183, 494
ift bozan akas, 137, 152,
156
ift resmi, 137, 138
ift yeri, 26, 41, 138, 139, 160
iftlik, 356
in, 44,45
orum, 138
mleki, 281
plk subas, 283
rniyel1di, 90
ubuk, 367
ukurova (Klikya), 98, 309,
427
D
Dadgar, 25
Dastan, 421
dahiliye nezareti, 408
Daire-i kitabet, 188
Dalmaya, 17
Dandenekan, 97
danimend, 234,235, 237,
242
Danimend!, 100
Danimendller, 99
dar'ul hilafet, 191
darbhane emini, 227
darbhane eminlii, 207
Dar- ura-y Askeri, 484
dar!, 56 ,
Daru'l-Harb, 449
Daru'l-slam, 449, 450, 453
Dar'ul Muallimat, 411
Eskikitaplarim.com
Dar'ulfunun-u Osman!
(stanbul niversitesi), 411
Darl-Eytam, 440
Darlfnun, 269, 296
Darssaade Aalar, 186, 204
Darssaade aas, 492
darifa, 316
David Paa, 429,501
Davut Aa, 319
de facto, 422
de Halid bin Velld, 453
de hipparchos, 44
debbahan~281,320
debirbed, 27
decentralization, 380, 383
defter kethdas, 227, 249
Defter tezkirecisi, 227
Defterdar Sar Mehmed Paa,
392
defterdar, 217, 220, 228, 231,
233,234,238,242,252,431,
434, 444, 481, 506
defterhane, 221
Defter-i Hakal, 483, 485
deisme, 151
Delhi, 198
demogerentos,422,480
demosiake, 41
deneg, tenege, 109
departemente, 429
depo (guildhall), 280
derbendi, 262, 451
dergah- mualla, 207
Dernschwam, 359
Karagz
ILBER ORTAYLI -
Dersaadet Belediye Kanunu,

441,531
Dersaadet, 306, 456, 474
Despaclo Universal, 209
Devlet uras, 419
Devriye mevalisi, 235
devriye mevleviyeti, 266
devriye mevleviyyeti, 236,
267
devirme, 240, 241, 270, 384,
385
diarchie, 31, 33
diaspora revolutionnere, 422
Dicle, 331
Diderot, 382
Digenis Akritas, 34, 114
Digesta Pandectae, 37
dihkan, 28, 30, 54, 68, 453
dilsizler, 492
Dimitri Cantimir, 256, 395
Diocletianus, 45
dirlik, 124, 126, 127, 128, 129,
142, 150, 151, 156, 163, 220,
221,230,243,300,393
discour, 196
divan, 60
Divan- Alkam- Adli ye, 419
Divan- Alkam- Adliyye,
530
Divan- arz, 103
Divan- Hmayun, 140, 169,
208, 212, 216, 217, 218, 219,
220,226,228,236,242,248,
260,408,484,489,531
Divan- israf., 103
Eskikitaplarim.com
Divan-
573
istivfa., 102
Divan- Mulasebat,
410
pervane, 103
divan- saltanat, 102
Divan- tura., 103
divan!, 472
Divan'ul-berl'd, 60
Divan'ul-beyt'ul-mal, 61
Divan'ul-cund, 61
Divan'ul-larac, 60
Divan'ul-latem, 60
divan'ul-ina, 60
Divan'ul-mezallm, 61
Diyarbakr, 228, 461, 519
Diyarbekir, 138, 236, 252
dizdar, 285, 371
dizdarba, 269
Dobruca, 304
Do, 79
Dodurga, 271
doanc, 207
Doubayazt, 513
D'Olsson, 192,228
Dolmabale Saray, 491, 493,
494
Dolmabale, 183
Dolos, 314
domesticus sclolae, 35
domestik endstri, 295
domestik, 35
dominion, 79
Don, 259,346
Donald J. Ci o eta, 537
Divan-
Donglan,45
Donizetti, 493
Karagz
574- DiZiN
Dositei Obradovic, 379

dnm resmi, 139
drahmiye, 26
Drina Kprs, 316
droit civile, 195
Dubrovnik, 80, 84, 252, 257,
350
du ca, 84
duhan resmi, 139
duhuliye (octroi=oktruva),
438
duhuliye resmi, 126
duka, 225, 226, 254
Dulkadir" 252
duma, 420, 423
dunatos,40
durba, 36
Drzller, 345, 429, 501, 537
Dyun- Umumiye, 449, 453,
477,531
Dzmece Mustafa, 175
E
Ebniye-yi Hassa Mdrl,
322
Ebu Hanife rneinde, 189
Ebu Hanife, 313
Ebu Musa El Aar, 64
Ebu Sfyan, 54
Ebu Ya'la EHurra, 189
Ebu Yusuf, 313
Ebubekir Ratb Efendi, 394
Ebubekir, 187
Ebu '1 Derda, 64
Ebussuud Efendi, 202
Eskikitaplarim.com

Emiyazin, 457
Edessa, 24
Edirne (Hadrianopolis),
326
Edirne, 115, 116, 120, 132,
204, 241, 253, 263, 267, 274,
314,429,443,502,519
edna, 135
Edremit, 428
Efes, 53
Eflak, 116, 131, 155, 181, 207,
218,241,252,255,256,258,
346,361
Eftalit, 24
Ege, 36, 47, 79, 80, 84, 279,
331,519
Einli Said Paa, 471
Eri (Eger yahut Erlau), 346
ehl-i beyt, 188, 190
ehl-i cihad, 265
ehl-i hibra, 298
ehl-i kitap, 54
ehl-i menasb, 265
ehl-i rf, 273
ehl-i zimmet, 450, 455
Ehlibeyt, 149
Ejderhan, 117
Ekalliyet (minorite, aznlk),
454
ekber evlad, 490
Ekber ah, 191
ekber ve ered (senyoritas),
170
Karagz
iLBER ORTAYU -
Ekrad airet, 444

Ekrad Beyi, 155
eksarhia, 39
eksarhlk, 286, 310
El Ahkamu's- Sultaniyye, 189
El Ahkamu's-Sultaniyye, 188
El Hac Ali Paa, 395
El Maverdi, 188
El Memun, 187
El Nasr, 187, 188
El ahrestanl, 188
El-Cezire, 17
elkab (titlatr), 198
Elphinston, 355
elviye-i gayrimlhaka, 498,
519
Emevller, 154
emir candar, 103
emir aniglr, 103
Emir Sleyman, 173
emir, 103
em 'ir, 59, 173
Emir-i ahur, 492
emir-i ahur" 103
emir-i alem, 103
emir-i dad, 103
emir-i silah" 103
emir'ul- m'minln, 57
Emlru'l-m'minln, 187
emiru'l-umera, 190
Emlak-i Hmayun, 494
Emniyyet-i Umumiyye
Mdriyeti, 526
emperyal protokol, 207
Encmen-i Dani, 409
Eskikitaplarim.com
575
enderun hazinesi, 223

Enderun, 178, 186, 203, 204,
205,206,207,241,242,243
Enderun, 203
Enderun, 385
Enderun, 418
Enderun, 491
Enderun- Hmayun
Nezareti, 206
Enderunlu Ata, 203
Endls, 190
Endls,32
ennemion, 41
Enrico Dandolo, 79
Ensab, 189
eparh,44
Ephesos,42
Epir (Yanya), 375, 376, 383
equitatus (svari), 245
Eran anbaragbed, 27
Eranspahbed,26,27
Erdel, 122, 155, 181, 252, 256,
257,346,347,348
Ergin aman, 393
Ermeni m illeti, 451, 456,
457
Ermeni Patrik'i, 118
Ermeniler, 100,389
Ermenistan, 28, 34, 42
erqusteria:, 44
Erturul Alay, 492
Erzurum, 121
Erzurum,228,236,238,
247,252 ,254, 264, 267
Erzurum" 5196
Karagz
576- DiZiN
Eski Saray, 179, 203

Eskiehir, 367
Eskiehir, 539
esvapba, 492
eitlik ilkesi, 402, 444
eitlik ve gvenlik, 403
eraf,, 140,141,146,356,359
eraf- kuda.t, 263
eraf- kuzat, 235
erefi, 225
Eugenie, 491
Evkaf N azrl, 289
Evkaf Nezareti, 268
Evkaf Nezareti, 315
Evkaf- Hmayun Nezareti,
414
Evkaf- Umumiye Nezareti,
314
eviadi vakflar, 314
Evli ya elebi, 296, 390
Evronos Gazioullar, 208
evsat, 135
exercitus stratos, 39
eyalet, 28, 29, 36, 41, 44101,
102, 103, 104, 105, 106, 121,
122,123,125,127,128,130,
131, 132, 133, 136, 148, 150,
163,169,207,210,212,223,
228, 229, 230, 231, 240, 243,
244, 246, 249, 250, 251, 252,
253,358,361,364,368,370
Eyb, 283
Eyp Sultan Camii, 194
Eyp,222,235,266,362
eyyam- resmiye, 273
Eskikitaplarim.com
Eyyuhller, 59
Ezher, 193
F
facio, 35
fakih, 62
Farabi, 397
Far hi ailesi, 362
Fatmller, 190
Fatmller, 47
Fatih And, 395
Fatih Camii, 233
Fatih Kanunnamesi, 214, Z21,
223,224,231,232,273
Fatih Sultan Mehmed
kanunnamesi, 263
Fatih Sultan Mehmed, 170,
173, 181, 198
Fazl Ahmed Paa, 347
fellah, 691
Fene~218,226,269,256
Fene~281,311,360,452,455
Fenerli Bey, 459

feodalite, 23, 29, 77, 87, 117,
124, 125, 139, 144, 151, 162,
163,250,346,360
feraiz, 62
Ferdinand, 122
ferman, 60, 136, 140, 152,
158, 198, 214, 216, 367, 368,
371,451,453,456
Feshane, 443
fetva emini, 232
fetva, 200, 202, 230, 231, 232,
276
Karagz
ILBER ORTAYLI -
feudus-feudum, 77
57, 62, 64, 65
Frat, 184, 247, 248
frkate, 246, 247
Filibe, 236, 267, 514
Filistin, 53, 69, 71, 72, 75, 121,
452,453,455,456,512,514
Firdevs1, 56
Firdovs1, 29
fiscus, 68
Flandr, 31, 81, 87
Floransa, 7-8, 81, 83, 84, 118
flori, 225
florin, 84
Fondaco dei Tedeschi, 80
Fondaco dei Turchi, 80
Fondaco di Tedeschi (Alman
Ham), 91
forsa,256
Frank, 31
Fransa Seyahatnamesi, 395
Fransa, 124, 126
Fransa, 176, 187, 200, 225,
237,262
Fransa, 32
Fransa,349,351,354
Fransa, 365
Fransa,392,393,395,397
Fransa,468,495,501,506,
520,527,536
Fransa,533
Fransa, 77, 78
Fransz ihtilaJi, 349
Fransz ihtilali, 394
fraternite, 299
fkh,
Eskikitaplarim.com
577
Freie Reichstadt, 87
frikata, 258
Fuad Paa, 410, 427,429,
502
Fuat Kprl, 36, 80, 103,
165, 318, 321, 346
Fuat Paa, 471
Fugger, 91
fukaha, 117, 188, 329
fukaha, 62, 63, 64
functionaries, 384
futuvva, 295
ftvvet, 296,297
G
Galata, 79, 80, 283, 306, 322
Galatasaray, 204,206,241
galebe divan, 212, 213
galer,246, 247,249
galiotta" 246
Gandhi, 197
Garb Ocaklan, 18
gardiyanba, 249
Gazan Mahmud, 192
gazi gelenei, 150
Gazi Mustafa Kemal, 195
Gazneliler, 59
Gaznevller, 56
gedik, 142,294,298,302,321
Gedikler Nizamnamesi, 302
Gelibolu, 115, 138, 248, 304,
330
Gelibolulu Mustafa Ali, 346
General Suvorof, 348
Gennadios, 118
Karagz
578- DiZiN
Gentile Bellini, 120, 202

Germanya, 31, 45
Gettolar, 281
Geylan, 252
gezit, 26
gezit, 54, 66
Ghennadios, 118
ghetto, 72, 83
Gibbons, 160
gilde, 297
Gildehalle, 88
Giraylar, 171, 181,218,257
girdablar aas, 248
Girit, 84, 85, 123, 235, 345, 347
Girne, 248
glossatr, 32, 38
goft-i gav, 26
Goitein, lome, 331,337,
339,345
gomategan, 357
Gonfoloniere, 60
Gospodin Velikiy
Novgorod (Byk Efendi
Novgorod), 90
gospodor, 256
Got, 77
Gotlar, 32,36
Gktrk, 56
Gktrkler, 43
Greklerin imparatoru, 36
guildhall, 280
gulam, 204, 241
gulaman- dergah, 105
gulame, 241
Eskikitaplarim.com
gureba-i yemin (sa

garibler), 206
gureba-i yesar (sol
garibler), 206
Glnu Emetullah Sultan,
174
Glnu Emetullah, 174, 180
Grcistan, 252
Gyrgy Dosza, 122
H
Habe,
24, 46
Habeistan, 46
Habeistan, 345
Habsburg, 122,123,364,389,
381,382
Habsburglar, 122, 123, 172
Habsburglar, 177, 184, 201,
345,347,348,381
Haccac- Zalim, 56
Hace Saadeddin, 234
hacegan, 211
Hace-i bozork, 59
Hac Bekta, 154
hacib, 65
hacibu'l-hccab, 103
Haderne-yi hassa, 493
Hadice Tarhan, 174
Hadimu'l-Haremeynu'
erifeyn, 158
Hadrianus, 37
Hafz Behram Aa, 492
Hafize Hatun, 179
Hafsa Sultan, 176
Karagz
iLBER ORTAYLI -
Haim Nahum, 478

Hakem Olay, 185
Hakkari, 155
Haleb, 228, 235, 252, 309, 359,
427, 428, 429, 443, 446, 502,
519
Halet Efendi, 237
Halet Efendi, 394
Hali, 248, 249
Halid Paa, 370
Halife Abdlnecid Efendi,
173
Halife Abdlmecid, 175, 177,
181, 184, 194
Halife Abdlmelik, 55
Halife Ali, 188
Halife El Mustasm, 190
Halife Osman, 187
Halife Osman, 62
Halife mer, 187
hallfe-i mslimin, 187
halifelik, 187
Halifetu'llah, 187
Halil Hamid Paa, 394
halka-i has, 105
Hamburg,81,87,88
Hamideli, 116
Hamidiye dnemi, 515
Hamidiyye dnemi, 533, 534,
536
Hammer; 114, 116, 160, 171
Han Saadet Giray, 259
Hanbell, 63, 65
Hanedan Defteri, 175
Hanefi, 63, 65, 329, 415, 461
Eskikitaplarim.com
579
Ham Mengli Giray Han, 176

Ham Selim Giray, 348
hammsultan, 175, 177, 186
hankah,312
Hanover, 210
Hansa, 47, 81, 85, 86, 87,
88,100, 291
Hansetag, 89, 92
Hanya, 85
harac, 60, 66, 89, 117, 134,
135,453
haracgzar, 122
harac- mukaseme, 135
harac- mukaseme, 66
harac arazi, 68
haraci, 104
haraci, 135
haraci, 453
hara, 26, 36
Harbiye Mektebi, 473
Harbiye Nezareti, 183
Harem, 170, 173, 174, 178,
180, 181, 186, 189, 203, 204,
207, 210, 214, 242
Haremeyn (Mekke-Medine),
227
Haremeyn mevleviyyeti, 235
Haremeyn, 227
Harem-i Hmayun, 178, 491,
492
Harici, 189
Harkiye Evrak Odas, 409
Harkiye Nezareti, 408,409,
410
Harrar, 524
Karagz
580- DiZiN
Harun, 60
has oda,205
has odababa, 205
has, 35, 201, 216, 220, 229,
303, 319, 327
Hasan bin Sabit, 187
Hasan Paa, 493
haseki, 245
haslat- riye, 221
hassa alaylar, 244
hassa bamimar, 318, 319,
321
hassa mimarlar, 207, 318,
319,320,321,323,341
hassa ordusu, 36
Hassuno, 69
Haim], 181
Hata!, 121
Hatice Tarhan Sultan, 180
hatt- hmayun, 179, 218,
273,324,401
havale, 124, 145
Havass- hmayun, 128, 135
Hazar, 43
Hazm!ler, 356
hazin, 330,335
hazinedar, 179,205
Haz'ine-i Amire, 477
Hazine-i hassa) Yldz
Arivi, 126, 182, 494
hazine-i hmayun, 223, 493
hazinu divanu'l-hukum, 65
Hazreti Muhammed, 53
hellenizasyon, 189
Hemedan,45
Eskikitaplarim.com
Heraclius, 25, 33
Heraklios, 54
herbed,27
Herder, 382
Hereke,443
Hersek, 154, 166, 492, 513,
531
hevayic-i zaruriye, 303
heyet-i ayan, 516
Heyet-i Vkela, 482, 516, 517
Hrka-i Saadet, 180, 489, 491
Hzru'l-Mluk, 391
Hicaz, 18, 193, 199, 204, 251,
257,335,430,446,469,489,
512, 519, 521
hidmet timar, 129
hiliifet, 173,187, 188,189,
190, 191, 192, 193, 194, 195,
196, 197, 198, 199
Hilafet-i slamiye, 194
Hilafetin Mahiyet-i
er'iyyesi, 194
Hind denizi, 53
Hind, 26, 46, 47, 53, 196, 197,
199
Hindistan, 196, 199, 312, 353,
489
Hint denizi, 24
Hioronymus W olff, 30
Hira, 28
hirfet, 295, 330
hisba, 300
Hitit, 28
Hoca shak, 386
Karagz
iLBER ORTAYLI -
Hollanda, 31, 80, 350, 351,

352,353,354
Horasan, 28, 55, 56, 58, 59, 97,
98, 190
Hosrev-i Nuirevan, 25
Hovakim, 456
Hudeybiye Bar, 197
Hukuk Mektebi, 269
Hukuk- Aile Kararnamesi
417
Hulagu, 190, 1911
humbarac, 245
Hun,77
Hunlar, 31
Hunyadi Yano, 116, 122
Huszar (yirmilik), 255
hccet, 274
Hnkar iskelesi Anlamas,
402
Hrrem, 174,178,203
Hrriyet ve tiHH Frkas, 442
Hseyin Hatemi, 314
Hseyin Hezarfen Efendi
391
Hsrev Paa, 404
hvarvaran, 28
Hz. Adem, 187
Hz. Ali,54
Hz. Davud, 187
Hz. Ebubekir, 53, 187
Hz.Musa,60
Hz. mer, 25, 54,63, 67,452
1
Eskikitaplarim.com
581
I
I. Abdlhamid, 179,392, 393
I. Ahmed, 170, 174, 179,
180,203
I. Bayezid (Yldrm), 115,
150, 154, 174
I. Cihan Sava, 524
I. Dnya Harbi, 520
I. Dnya Sava, 199, 441
I. Merutiyet, 439, 483 506,
531
I. Murad, 170,204
I. Nikola, 183, 453
I. Peter, 380
I. Selim (Yavuz), 120
I. Sleyman (Kanuni), 180
I. apur, 24
Ihlamur, 183
II. Abdlhamid, 174, 178,
184, 185,199, 411, 425, 426,
458,459,473,488,491,492,
493,494,513,514,515,516,
517, 520, 521, 524
II. Aleksandr, 427
II. Basil (Bulgarkesen), 108
II. Bayezid, 120, 172, 174, 193,
198, 200, 221, 243
II. Dnya Sava, 352
IL Henry, 89
II. Hsrev, 25,26
II. Katerina, 394, 471
IL Keyhsrev, 148
Karagz
582- DiZiN
II. Mahmud, 170, 174, 181,

184,206,209,211,268,306,
314, 315, 319, 322, 359, 361,
404, 408, 411, 412, 410, 459,
451, 457, 472, 477, 490, 505,
510
II. Mehmed (Conqueror),
374
II. Mehmed (Fatih)
Kanunnamesi, 192
II. Mehmed, 117, 120, 121,
193,198,312
II. Merutiyet, 136, 206,222,
317,417,477,488,491,493,
495, 498, 510, 519, 520, 521,
525,529
II. Merutiyet' de, 458
II. Murad, 116, 120, 152, 156,
223,231,240;242
II. Mustafa, 171, 179
II. Osman, 174, 243
II. Philippe, 121
II. Selim, 228, 242
II. Sleyman, 173
III. Abdurrahman, 190
III. Ahmed, 174, 178
III. Gyasseddin Keyhusrev,
191
III. ivan, 90, 92, 346
III. Mehmed, 170, 173
III. Murad, 228
III. Napolyon, 491
III. Selim, 174, 178, 181, 199,
217,221,349,361,392
III. Vasil, 259
Eskikitaplarim.com
Il Principe, 35
Illyricum (Balkanlar), 39
Institutiones, 38
Investitur kavgas, 33
Ion adalar, 376
Irak, 16, 54, 55, 59, 67, 68, 71,
98, 197,338
Isauria, 39, 40
Isauria'l Leon, 35, 38
Isiahat Ferman, 408, 411
Islahat, 405, 407, 409, 412
slahat, 467, 471, 473, 476,
477,497,510,514,515,520
Islahat, 500, 512, 513, 514,
515,520
Isparta, 443
Istabl- Amire mdiri, 492
Istabl- Amire Mdlrlii, 492
Iustinianus, 32, 34, 37, 38, 39,
40, 42, 118, 125, 137
IV. Bela, 119
IV. Henri, 33
IV. Mehmed, 174, 180, 218,
221,347
IV. Murad, 178, 179, 205, 243,
262,320,347
IV. Murat, 243, 254
IV. Mustafa, 174, 181, 361
Ivan Gundulic, 377
i
i'lilm,274
ibadet, 62
bn Haldun, 53,390,394,
395,473
Karagz
iLBER ORTAYLI -
bn Suud ailesi, 392
l Genel Meclisi, 431
bn Taymiyya, 58, 392
l Principe, 374
brahim Paa, 385
lhan Tekeli, 160, 163
idizet, 264
ichthyopratai (balklar),
43
icma, 417
cna- mmet, 62
icmal defteri (mcmel
defter), 127
ictihad, 62, 313
dare-i Umumiye-i Vilayet
Nizamnamesi, 430
dare-i Umfmiyye-i Vilayet
Nizamnamesi, 498
dare-i Vilayet Nizamnamesi,
497,498
dris-i Bitlis!, 155
iftii, 263, 267
gnatiev, 432
idi, 104
idiba, 104
htisab Kanunlar, 301, 302
htisab N azrl, 289, 290
htisab Nezareti, 268, 437, 511
htisab resmi, 126
ihtisab rsumu, 290
ihtisab, 289, 290, 301, 302,
436
htiyar Meclisi, 433
ihtiyar, 63
kinci Merutiyet, 441
ikonoklast, 40, 119
ikta, 103, 104, 105, 125, 147,
152
lhanl, 30
Eskikitaplarim.com
583
lhanllar, 113, 125, 146, 149

llirya (Arnavutluk), 34
lteri Kaan, 55
iltizam, 134, 135, 142, 157,

159, 300, 405, 410, 443, 444,
447, 459, 461, 476
mam Ebu Hanife, 63
mam Hanbel, 63
mam Malik, 63
mam afii, 63
mam, 57, 280, 305, 306
mam- evvel, 494
imam- sani, 494
mdad- seferiyye, 141
mparatorie Zita, 491
imparatorluk mar, 493
imtiyazat, 450
mtiyazl Beylik, 122, 155
nalck, 114, 118, 127, 137,
138,153, 160, 165, 166, 330,
340, 401, 444
inas rtiyeleri, 411
ngiltere, 80, 86, 88, 92, 338,
349, 350, 352, 362, 402, 403,
429,501,525
inklab, 473
ntihab Kanunu, 424
ntihabat- Me'mfrin
Komisyonu, 268
ntihiib- Memurin
Komisyonu, 421
Karagz
584- DiZiN
onya, 100
pek Patriklii (Pe), 378
ippoforsi, 41
psilanti ailesi, 360
irade-i seniyye, 483

ran, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31,
32,
33, 34, 35, 36, 37, 39, 43, 44,
45, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 61,
70, 71, 73, 97, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 105, 113, 115,
117, 120, 121, 123, 124, 127,
143, 144, 145, 146, 147, 149,
154, 155, 161, 162
rfan Paa, 522
irredantizm, 377
skandinavya, 88
iskele resmi, 142
skender Beg Kastriota, 119
skit, 34
slam ehri, 70, 71, 72
slamn klc, 99
smail Beiki, 145
smail Hakk Bey, 433
spanya, 122, 350, 354, 458
ispene, 137, 139
stanbul, 37, 47, 79, 93, 99,
102, 109, 110, 118, 120, 159,
165, 166, 172, 178, 192, 193,
202,207,264,265,267,268,
269, 272, 275, 277, 281, 282,
283,288,289,296,302,303,
304, 306, 308, 310, 317, 321,
322,325,331,338,339,355,
360, 361, 365, 375, 380, 385,
Eskikitaplarim.com
387, 405, 412, 414, 428, 430,

1
435, 436, 437, 439, 440, 441,
443, 444, 445, 446, 448, 449,
450, 451, 456, 457, 458, 462,
463, 489, 490, 492, 494, 498,
500, 504,505, 506, 507, 519,
520,530,532
istibdad, 531
istimalet, 451
sve, 92, 349
kodra, 443, 519
kodral Mustafa Paa, 357
tira, 141
tirya, 351
talya, 32, 39, 45, 47, 77, 78,
81, 82, 86, 88, 91, 118, 457,
489, 519, 520, 524
ttihat Terakki, 287, 302, 442,
520,524,525
ius abutendi, 69
ustizrat, counsellor, 65
zmir, 157, 266, 291, 322, 331,
340, 457, 463
znik (Nicea), 114, 262, 263
J
Jan Sobieski, 363
Jean de la Foret, 338
Jeriho, 69
Jirecek, 327
jize, 66
Joseph Hammer, 114, 116,
388
Jovan Rajic, 379
Juraj Krizanic, 377
Karagz
585
iLBER ORTA YU -
Justinianus, 24
K
kaadiyu'l-kudat, 58
Kabil, 56
Kad Burhaneddin, 115
kad, 20, 58, 65, 140, 141, 261,
262, 263, 264, 265, 266, 267,
268, 269, 270, 271, 272, 273,
274, 275, 281, 282, 283, 284,
285, 286, 287, 288, 289, 293,
295, 298, 301, 305, 306, 312,
315,318,320,323,369
Kadky,43
Kadlara
Mteallik Kanun
268
kadnefendi,
491
25
<adzadeliler, 392
kadileker, 274
Kadisiye, 53
kadiyu'l-kudat, 103
Kafkasya, 17, 347, 349
Kahire, 303
Kahlenberg, 347
kaide-i tedric, 473, 502
Kaiserliche Privat Orient
Kompanie, 353
Kal'a-i Sultaniyye, 498, 519
Kaldani, 60
Kaldaniler, 309
kale eri timar, 129
kale erleri, 285
Kalenteran, 358
Kadsiye,
Eskikitaplarim.com
Kal o Juannis (Gzel ivan),

108
Kamame,453
Kamil Bey, 506
Kamphvener Paa, 492
Kandiye, 85
Kanun- Esas 471 473
516,517,519,525
kanun- muvakkat, 519, 526
Kanuni Sultan Sleyman,
262,263
Kanuni Sleyman, 121, 122,
123, 132, 136, 346
Kanuni, 346, 450
Kanzler- Chancellier
(katipler), 59
Kapadokya,100
Kapadokya, 34
Kapagan Han, 55
kapan resmi, 126
kapc, 65
kapkulu, 97, 105, 285
kapkul u, 347, 356,357
Kaptan Paa, 393
Kaptanpaa eyaleti, 36
kara, 139
Karada, 378, 523
Karadeniz, 17, 43, 47, 79, 80,
88, 118, 331, 349, 354, 355,
360,375,
Karageorgi, 379
Karahanllar, 97
Karahisar, 274
Karaim, 451
Karakei, 492
1
Karagz
586- DiZiN
Karakoyunlular, 117
Karaky, 393
Karanan, 115, 116, 120, 132
Karananl, 462
Karaosnanoullar, 157, 356
Kardinal Cesarini, 118
Karesi (Balkesir), 138
Karesi, 498, 519
Karintiya, 351
Karl, 491
Karlofa Antlanas, 482
Karlofa, 348, 353,387
Karlowitz (Karlofa), 381
Karnat!ler, 27
Kars, 99, 513
Kartaca, 39
Karya, 100
Kasnpaa, 360
Kasr- irin, 347
kast,26
Kastanonu, 370, 500, 519
Kagar, 45
Katalan, 338
Kati b elebi, 390, 391, 392,
394,396
klitib, 126, 140
Katib-i adillik, 268
kaufhalle, 297
Kavad, 25, 39
kavaf,280
kayd- hayat, 33, 143
Kayz, 116
Kayseri, 138, 369, 519
kazli,263,264,265,260271
Kazaklar, 98, 346
Eskikitaplarim.com
Kazan, 117
kazasker,263,264,265
Kefalonya, 84
Kefe, 133
Kenal Beydilli, 459
Kenal Paa, 493
kephaletikon, 453
kervansaray, 312,315,327
Kethoda-yan, 357
kethuda, 128
kethda, 267, 272, 493
kethdi, 285,286,287,297,
298,302
Kbrs, 41, 84, 123, 133, 271,
455,479,513
Kbtller (Kobt), 310
kl hakk, 139
Knalzade, 390
Knk, 97, 145
Krn, 17, 36, 47, 117, 120,
153, 155, 304, 346, 348, 355,
505
ksa s, 28, 38
Kyafet talinnanesi, 309
Kyas, 62, 63
Kzl Y enicesi, 262
Kzldeniz, 24, 46
Kzlkilise, 367
Kibar- nderriSn, 267
Kiev, 90, 292, 378
Kilis, 356
Kiril, 107
Kirnanah, 524,532
Kitabet Dairesi, 491
kitabet, 486, 500
Karagz
iLBER ORTAYLI -
Klan, 28
Klikya, 44
Klikyal Zamarhos, 44
Knez Golitzin, 378
Kobt (Kbti:), 55
Kobtlar, 454
Koca Ragp Paa, 394
Koca Sekbanba Risalesi, 393
Koca Sinan Paa, 343
kocaba , 140, 142,286,309
kocaba, 364, 478
Kocaeli, 138, 519
Koi Bey, 391, 392, 394
Kolonya, 81
Komnenler, 108
Konstantinapolis, 79
Konstantiniye, 118
Konstantinopel, 374,375,
379
Konstantinopolis, 42, 45, 46,
117
Konya, 236, 253, 265, 266,
267, 273, 359
Kopenhag, 523
Korfu, 85, 123
Korint, 84
Korkunvan,9~346
Kosova, 116, 519

Kotalhalilzadeler, 356
Kozan, 520
Kln, 87,91
Kprl Fazl Mustafa Paa,
348
Kprl Mehmed Paa, 347
Kprl, 363,366
Eskikitaplarim.com
587
Kprller, 347, 365

Kseda, 113
Kstence, 331
Krakov,91
Kral Matyo Corvinus, 116
ksenophobique,379
Ktesiphon, 25, 33
Kubabad (Beyehir), 148
Kuds, 266,315,453,457,
498
Kuman, 98
Kumanlar, 34
Kumkap, 281, 308
kur'a-i er'iye, 479
Kur'an- Kerim, 60
Kuran, 62,300
kurena, 493
Kuhan,24
Kutadgu Bilig, 329

Kutalm oullar, 99
Kutbuddin, 98
Kuteybe bin Mslim, 56
Kuyucu Murat Paa, 346
Kck Kainarca, 377
Kk Asya (Asia
Minoris), 32
Kk Kaynarca, 348
Kreki bedeli, 368
kreki, 140, 141
Ktahya, 274, 311,362
Kveyt, 266
L
Lale Devri, 385
Lamberg, 91
Karagz
588- DiZiN
land concentration, 383, 384

latifundia, 67
Latin taifesi, 457
Latin vekaJeti, 458
Layiha, 390
Layo, 122
lector, 35
legislation, 474
Lehistan, 349
Lepanto (nebaht), 345
Lessing, 382
LevantCornpany,362
. levanten, 457
levend, 156
Libya, 18
Liege, 87
Likya, 100
lirnitanei, 36
lingua franca, 84, 100
liturji, 32
Litvanya, 88, 92
Livorna, 382
Lizbon, 88
locallandowners, 383
local notables, 383
logethet, 35
Lornbard, 77, 78
Lornbardlar, 31
lonca, 42, 104,272,280,282,
285, 286, 287, 287, 293, 294,
295,296,297,298,299,301,
303,321,330,336,469
londlord, 359
Londra, 88, 295, 505, 511, 523
Lord Privy Seal, 60
Eskikitaplarim.com
lorotomai (saralar),43
Louis le Grand Lisesi, 387
Lozan Antlarnas, 339
Luristan, 17
Lutfi Bey, 492
Lbeck,293
Lbeck, 88, 89
Lbnan,121, 154,309,331,
345,396,501,521,537
Ltf Paa, 391
M
Macar, 31
Macaristan, 31, 37
macellarioi (kasaplar), 43
Machiavelli, 35
Magdeburg, 87
rnagister rnilitia, 39
rnagister officiorurn, 35
Magnat, 27
Makedony~25,34,38,39,43,
47,
452
Malarnocco, 78
Malikl, 63, 65
rnandriatikon, 41
Man1,28
Maniheizrn, 32
Marienburg, 88
rnarktgraf (rnargrave), 29
rnarzban, 28
Mattheus Schwarz, 91
Maveraunnehir, 55, 56
Mazdek, 27,32
Karagz
iLBER ORTAYLI -
Mecelle,16
Mecusi, 54
Medarn (Ktesiphon), 53
Medain,25
Medine,64
Megaduc, 36
MemlCkler, 59
Merkantilizm, 46
merkeziyeti-devlet, 23
Merv,45
metaxopratai (ham ipeki),
43
Mezopotamya, 16, 17, 28, 32,
39, 45, 54, 55, 56, 61, 67, 69,
70,72
Msr, 18, 32, 42, 45, 46, 47,
54, 55, 56, 61, 67, 69, 70, 72, 79
Milano, 91
miri arazi, 68
mobedhan- mobedh, 27
Mogolistan, 45
Moollar, 90
Monofisizm, 42
Monofisizstler, 53
monopol,43
Mora, 17
Mora, 79
Mordtmann, 30
Moskova,88,90
muamelat, 62
Muaviye, 54, 67
muda, 84
muhtesib, 44, 72
murafakat, 62
Mussolini, 83
Eskikitaplarim.com
589
muzaaf muhasebe, 91
mft'i, 63
mhr-i has, 60
mltezim, 58
mnakahat, 62
msadere, 46
myrepsoi (triyatlar), 43
Mythra,32
N
naib,65
narh, 42,44
nasihatname, 29, 34
Nasturianizm, 42
Negs,46
Nestorius, 53
Nesturiler, 54
Nicea (znik), 42
Nimruz,28
Niabur, 71
Nizamlmlk, 29
Nomo, 38
nomos georgihos, 38
nomos nautihos, 38
nomos stratiotihos, 38
Novellae, 37
Novgorod, 47
Nuirevan,25, 39
Nuirevan- Adil (1.
Hsrev), 24, 25
o
Oberhummer, 30
oppidum,42
Karagz
590- DiZIN
Orta Asya, 53, 55

Ortadou, 15, 16, 17, 23, 24,
25, 27, 29, 30, 32, 33, 40, 53,
54, 55, 57, 61, 69, 70, 72
Osmanl, 15, 16, 17, 18, 25, 28,
29, 30, 35, 36, 37, 38, 41, 44,
46,
47
othenio pratai (keten
dokumac), 43
otlak resmi, 41
p
Padhgos,28
padhgosban, 28
Pahlav'i, 28, 55
Pahlav'ice, 27
Paleologlar, 36
Pamir, 45
Papaz Ari us, 32,42
Paris, 31
Part, 24
Parthia, 45
patrik, 33
patrimonium principis veya
episkepsis, 41
Peenekler, 34, 36
peditatus, 26
Peleponnes, 17
piktografik, 7.0
Pireneler, 53
Podolya, 17
Polanya, 31
pontifex maximus, 33
portenofforiya, 41
Eskikitaplarim.com
post-glossatr, 38
post-glossatrler, 32
praefectus praetorio per
orientem, 35
praefectus urbi, 35
praefectus, 39,44
prandipratai (ipek satc),
43
Pronoia, 41
Pyrrhus zaferi, 25
Q
questor sacri palatii, 35
questor, 45
R
Rambaud,30
Ravenna,39
Reichskanzler
Bundeskanzler), 59
Reis, 27
Respublica Romana, 33
Rey, 71
Rhein, 31
Roma, 15, 16, 24, 25, 26, 30,
31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 45,
61, 66, 68, 73
Romal, 30
Rnesans, 34
Rnesans, 73
Rum, 30
Rumeli, 16, 17
Rumeli, 35
Rusya,32,38,47
Karagz
iLBER ORTAYLI -
s
sacellarios toi dramon, 35
saldamarioi (tuhafiyeci), 43
Samara, 71
sancak, 16
saponopratai (sabuncular),
43
Sasan'iler, 16, 24, 25, 26, 27,
36, 39, 45, 53
savafi, 68
Scala, 30
Seluklu, 25
Semerkand, 56, 57, 71
semitik, 45, 63
serhenk, 36
sericarioi (ipekli
dokumac), 43
Sevad- Irak, 54, 68
seyahatname, 44
shahrigh, 29
Sffin, 54
Slavlar, 31, 34, 36, 38
Sogdiana, 55
Strategos Catepan, 36
Strategos Cherson, 36
strategos, 36, 39
stratiokos, 36
stratios, 42
stryoshansalar, 27
Suclahlar (Sogdianal), 55
Sudakb Maniakh, 43
sukh, 72
Sumeyl, 61
Suriye, 32, 34, 39, 43, 44, 45,
46, 53 ,54, 55, 56, 59, 71, 72,
Eskikitaplarim.com
591
Sev, 31
Snnet,62
Snniler, 54
Sryan'i, 60
Sryaniler, 31
szeren,59
afii,
63, 65
am,55,71
arik,
64
ehenah,
ehinah,
28
24, 27
ehname,56
eyh
Bedreddin, 27
ii, 54
iiler, 63
iraz, 71
urta, 72
ua, 70
uubiyye, 57
T
Tabularioi (noterler), 43
Tahir'iler" 58
talion, 28, 38
Tanzimat Devri, 19
tapu, 41
tedib, 46
tekfur, 41
thema, 28, 36, 39
Theodos, 37
Theodosius, 33, 36
thurma,40
Karagz
592- DiZiN
Tibet, 45
timar, 42
titulatr, 29
toi agelon, 35
toi stratiotikon, 35
topos, 41
Trakya,43,46
Transdanubia Macaristan,
17
Transilvanya, 17
trapezitai (sarraflar), 43
Tribonianus, 37
Troia, 70
tsavisios, 35
Tullniler, 58
Tuna, 15, 17
Tuna, 31
Tunus, 18, 39
Turcs anciE~nnes et modernes,
386
Trkistan, 71
Trkiye, 15, 16, 18, 19
u
Ukba bin Nafi, 53
Ukrayna, 17
ukubat, 62
Urfa, 24
ur,67
Eskikitaplarim.com
V
Vahhabiler, 58
Valerianus, 24
Van,37
Vandal, 31
vasal, 59
vasileus, 46
Vasiliev, 39, 48, 53
vasilika ergodosia, 44
vasiliyos, 33
Vazurg framadhar, 27
vazurg framadhar, 35
Venedik, 47
vestipratai (srmake, ipek
ileyici), 43
Vezir, 59
VI. Mehmed Vahideddin, 175
VII. Gregorius, 33
Viyana, 31
Vizigot, 31
y
yasakname, 60
Yezld, 54
z
zekat, 66
Zerd tl, 66,72
Zerdtller, 54
zmml, 56
Zrra, 69
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz
Eskikitaplarim.com
Karagz

Lber Ortaylı-Türkiye Teşkilat Ve İdare Tarihi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lber Ortaylı-Türkiye Teşkilat Ve İdare Tarihi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ilber Ortayit

Cedit Neriyat - Ankara 2008

Kitap Editr : Ahmet Nezihi Turan

Tel: (312) 384 72 12

Cedit Neriyat Matbuat in. ve Nak. San. Tic. Ltd. ti.

Tel: (312) 426 66 16-426 77 78

Bu kitabm Trke ve yabanci

Sasanilerde Merkez ve Eyalet Ynetimi... ........................ 27

Hukuki Yap. ........................................................................ 37

Merkezdeki Grevli ve Brolar ......................................... 59

slam Devletinde Arazi Rejimi .......................................... 67

slam ehirleri ...................................................................... 69

Hansa ehirleri ve Novgorod ............................................ 86

DRDNC BLM: 12. ve 13. YZYILDA ANADOLU ... 97

A. Seluklularda Merkez ve Eyalet rgt ....................... 101

A. Osmanl mparatorluunun Tarih Sahnesine k .. 113

Vergi ve Hizmet Ykmll ..................... 133

Vergi eitleri .................................................................... 134

Hayata Bir Bak .................................................... 143

C-elall isyanlar ve Irs1 Toprak Denetiminin

E. Osmanl Toprak Sistemine likin

Teoriler Hakknda Dnceler ............................... 160

ALTINCI BLM: OSMANLI DEVLETNN MERKEZ

ve Saray .............................................. 169

Devletinde Kad ................................ 261

YEDiNC BLM: OSMANLI EHRLER ve

Osmanl ehirlerinin Yaps

ve Kurumlamas. .......... 279

Ynetimi ................................................................. 281

YnndenAvrupa Kentleriyle Karlabrlmas .......... 291

Muhtesib ve Narh lemi .................................................. 300

Mahalle (daresi ve Toplumsal Yaps) ........................... 305

Osmanl ehirlerinde Yap lerininOzenlenii

Gayrimslim Malailelerindeki mar Denetimi ............ 322

ve Ticari rgtlenme ........................................................ 324

Dzeninin Bozulmas.. ........................ 345

B. 18. Yzyl Trkiye'sinde Siyasal ve Sosyal Deime .. 355

Blme Ek 1 : 17. Yzyl Sonlarnda Orta Anadolu

Yarg rgtnde Deimeler .......................................... 412

Tanzimat'tan Soma Hukuk ve

Tanzimat Brokratlar-Islahat Brokrasi.. ...................... 471

Tanzimat ve Merkeziyeti Maliye ....................................... 475

Merkeziyetilik ve Tara daresi ......................................... 495

imparatorluklar blgesi Ortadou

Bu konuda talebelerin ve meslek d okuyucunun ihtiyac iin,

Tenkid ve -tavsiyelerin mteakip

basknn hazrlanmasnda en byk zahmeti daha evvel de

Turan stlenmiti. Elinizdeki nc baskdan evvel ise lnn

Babakanlk Osmanl Arivi

Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

Konumuz isminden de anlalaca zere Osmanl tekilat

tarihi, Trkiye'nin ve Trkler'in tarihinin tesinde

Ortadou blgesi byk imparatorluklarn dnyas olmu

denli gl olduu bir blge daha yoktur. Ne kk devletin,

Bu nedenle devletin homojen bir idari-mali yapya sahip

olmadn anlamak zor deildir. te bu durumdur ki, Osmanl

tarihinin bilinmesi iin krsal ve kentsel alanlarda

Osmanl tekilatnn yapsal zelliklerini anlamak iin nce

Konular anlatlrken yeri geldike Osmanl mparatorlu

di altyap ve rgtn teekklne maniydi. Bu yzden merkezi

A. Sasaniler Devrinde ran

devlet sistemi ve ynetim denince akla

Ahamaniler ran' gelir. Byk skender'in M.. 4. yzyldaki