You are on page 1of 305

NORMALDII DAVRANILAR

REMZ

K T ABE V

P sik od in am ik P sik iyatri

------------ ve------------co
<
c

NORMALDII
DAVRANILAR
Engin Getan

LU
>

/ Engin Getan

c />

o :

GO

CD

Psikodinamik Psikiyatri
ve

NORMALDII DAVRANILAR

P ro f. D r.

Engin Getan
Psikodinamik Psikiyatri
ve

Normald Davranlar

11. Basm

Remzi Kitabevi
Ankara Caddesi, 93 stanbul

Onbirinci Basm: Ocak, 1995

ISBN 975-14-0389-8

Rem zi Kitabevi A..


Selvili M escit S .3 Caalolu-lstanbul, 1995
T el. 5 2 2 0 5 83 - 511 6 9 1 6 ; Fax. 5 2 2 9 0 55

indekiler
NSZ............................................................................................................ 9
TEMEL KAVRAMLAR . .
Normald Davran Kavram
Zihin-Beden kilisi ve Genel Sistemler Kuram . . .
Genel Sistemler Kuram ve Normald Davranlar
Normallik Kavram
Psikolojik Olgunluk Kavram
Tarih Boyunca Normald Davran K a v ra m ...................
lk ve Eski alarda Demonoloji
Antik Yunan Uygarl
................................................
Ortaa Avrupas'nda D em onoloji............................
Reform D n em i.
Organik Yaklam
Psikodinamik Psikiyatrinin Douu .

11
11
19
24
29
32
37
37
38
40
42
43
44

Birinci Kitap

PSKODN AM K PSKYATR
GR

49

KLASK PSKANALZ
Psikanalitik Geliim K u ra m .
Anksiyete

53
61
64

EGO PSKOLOJS
Ego Savunm a M ekanizm alar.
Bask (Repression).
Yadsma Dleme (Denial-Phantasy)
Neden Bulma (Rationalization)
Yanstma (Projection)

65
66
71
72
75
78

dnleme (Compensation).............................................................80
Yceltme (Sublimation)................................................................... 85
zdeleme (Identification). . . . .................................................... 87
letirme (Introjection)................................................................... 88
Yn Deitirme (Displacement)...................................................90
Duygudalk (Sympathy)-Boyun Em e (Submission)
91
Duygusal Soyutlanma (Emotional Insulation) ....................... 93
Yapm a-Bozma (Undoing).............................................................. 94
Kart Tepki Oluturma (Raction-Formation)....................... 96
Dnme (Conversion)................................................................... 97
Somatizasyon(Somatization) ....................................................... 98
Egonun Uyum levleri......................................................................... 98
nsann Sekiz a .................................................................................100
Oral-Duyum Dnemi..............................................................101
Anal-Kas D n em i.................................................................... 102
Cinsel-Devinsel D n em ........................................................ 103
Gizil Dnem............................................................................... 104
Erinlik ya da Ergenlik D n e m i..........................................104
Gen Yetikinlik D n e m i..................................................... 105
Yetikinlik D n em i.................................................................105
Olgunluk D nem i....................................................................105
OBJE LKLER KURAMI..................................................................... 106
"SELF" PSKOLOJS.................................................................................113

kinci Kitap

RUH SA L BOZUKLUKLAR
GR............................................................................................................ 119
ZOFREN................................................................................................ 121
izofreninin Tarihesi.......................................................................... 121
izofreni T ip leri..................................................................................... 126
Katatonik izofreni.......................................................................126
Dezorganize (Disorganized) Tip izofreni........................... 127
Paranoid T ip ....................................................................................128
Reziduel (Residual) T i p ...............................................................129
izofrenik D nce............................................................................... 130
Psikodinamik G rler.......................................................................133

HEZEYANLI (PARANOID) BOZUKLUKLAR.................................. 138


Hezeyanl Bozukluk T ip leri.............................................................. 144
Kpvuturulan Tip (Persecutory Type).................................... 144
Kskan T ip.......................................................................................146
Erotom anik T ip .............................................................................. 146
Byklk Tipi (Grandiose Type)................................................147
Klasik P aran o y a ........................................................................... 147
Folie Deux .......................................................................................148
Psikodinamik Dnceler................................................................... 148
AFEKTlF BOZUKLUKLAR................................................................... 149
Mani D n e m i..................................................................................151
Hipomani D n em i........................................................................153
Byk Depresif D n em .............................................................. 154
Distimi (Dysthmia) ya da Depresif N e v ro z ......................... 156
Tarihe........................................................................................................ 157
Mani ve Depresyonun Psikodinam ii...........................................158
ntiharn Psikodinam ii...................................................................... 163
ANKSlYETE BOZUKLUKLARI............................................................ 168
Patrik N b etleri...................................................................................... 185
Fob iler........................................................................................................ 186
Obsesif-Kompulsif B ozukluklar...................................................... 192
Yaygn Anksiy ete................................................................................... 202
Post-Travmatik Stres Bozukluklar................................................. 208
SOMATOFORM BOZUKLUKLAR....................................................... 213
Kon versiyon B ozu k lu u .....................................................................213
H ipokondri...............................................................................................219
DlSOSlYATlF BOZUKLUKLAR............................................................ 220
Psikojenik A m n ezi................................................................................ 221
Psikojenik Fg (Fugue)......................................................................... 222
oul K iilik ........................................................................................... 222
D epersonalizasyon................................................................................223
PARAFLLER (CNSEL DAVRANI SAPMALARI).........................226
Gstermecilik (Exhibitionism)............................................................ 229
Gzetlemecilik (Voyeurism)................................................................231
Fetiizm ..................................................................................................... 232
Pedofili...................................................................................................... 234
Transvestizm ........................................................................................... 235
Sadizm ve M azoizm ........................................................................... 236

CNSEL LEV BO ZU K LU K LA RI...................................................................2 4 1

PSKOAKTlF MADDE BAIMLILIKLARI.......................................... 242


Alkol Bamll.................................................................................... 242
Dier Madde Bamllklar............................................................... 252
Afyon ve Trevlerine Kar Gelitirilen B am llk
252
Barbitrat Bamll.................................................................. 254
Kokain Bamll.........................................................................254
Amphetamine Bamll.......................................................... 255
LSD B am ll..............................................................................255
M arijuana Bamll.................................................................. 256
YEME BOZUKLUKLARI.........................................................................257
Anorexia Nervosa......................................................................................257
Bulimia Nervosa....................................................................................... 259
KLK BOZUKLUKLARI..................................................................... 260
Paranoid Kiilik......................................................................................260
izoid Kiilik............................................................................................ 262
izotip Kiilik.......................................................................................... 264
Borderline K iilik.................................................................................. 264
Narsisistik Kiilik.................................................................................. 268
Antisosyal Kiilik (Psikopat Kiilik)...............................................275
Histrionik Kiilik.................................................................................... 278
Baml Kiilik.........................................................................................281
282
Obsesif-Kompulsif Kiilik.............................
Pasif-Saldrgan K iilik ........................................................................ 287
Kaman Kiilik....................................................................................... 288
KAYNAKA............................................................................................ 291

nsz
ada Yaam ve N orm ald D avranlar'm ilk basm ndan bu
yana on yedi yl geti.
Sonraki yllarda kitap daha yazdm. H er kitap b ir ncekin
den daha znel bir anlatm la yazld. lk denem em olduu iin,
ada Yaam ve Normald Davranlar' allagelm i akadem ik
kalplardan dilediim ce zgr bir biim de gerekletirem em i
tim. O zam anlar bir baka m odelden hareket etm em ya da kendi
me zg bir tarz denem em sz konusu olam azd. nk kitap
yazm ak istei, klinisyen-akadem isyen kim liim in yan sra giri
ilm i ve sonucu kestirilem ez bir denem eydi yalnzca. N itekim ,
ilk denemelerde rastlanabilen bir lszl sanrm ben de
yaptm ve o gne kadar edinm i olduum bilgilerin ve deneyim
lerin tm n kitabn ieriine katmaya alarak okuyucularm
biraz yorm u oldum.
Bugn dokuzuncu basm yaplrken kitabn am acn biraz da
ha netletirm eye altm . nceki basm larn ncesinde de zam an
zaman baz karm alar ve eklem eler yaplm , ancak yapsna do
kunulm am t. Birazdan okuyacanz biim iyle bu kitap, "d in a
m ik psikiyatri" denilen alann insana ve sorunlarna bak asn
anlatm ay am alam aktadr. Bu nedenle, kitabn yapsnda da baz
deiikliklere gidilm i, ayrca, nceki basm larda ele alnm olan
baz konular bu kez kapsam d braklm tr.
Ne var ki, bu basmda gerekletirm eye altm yapsal de
iiklik ve yaklam farkll, kitabn bal ile ynelim i arasn
da bir uyum azl da beraberinde getirdi. Bunda ilk basm dan
bu yana geen yllar iinde yazarn psikiyatriye bak asnda
oluan deiikliklerin de pay var.
Kitabn kalem e alnd 1974 ylnda ada szcnn ta
d anlam byk bir ounluk tarafndan ortaklaa paylalr

10

NSZ

ken, gnmzde "ada" szcnn ve "adalama" kavram


nn farkl yorum lara ak olduunu dnyorum . Bu nedenle,
ada yaamn getirdii kendine zg sorunlarla ilgili bl m le
ri, yeniden ve geniletilm i b ir biim de yazarak, okuyucum u
yklem ek yerine, nceki ksm larda kullanlm olan " ada Y a
am " balndan vazgeerek bu kavram la ilgili konular kitabn
kapsam dnda brakm ann daha uygun olacan dndm.
Psikodinam ik psikiyatri alannda alan, dolaysyla yaam
ve normallii bir sre olarak alglayan biri olarak, bugn, "N orm ald Davranlar" balnn belki b ir k lin ik psikiyatri kitab
iin uygun bir balk olabileceini dnyorum . Bu balk, ilk
basm n yapld gnlerde daha ok etkisinde olduum akade
mik kalplar ve geleneksel tababet anlay dorultusunda seil
miti. Esasen o zam anlar kitap akadem ik am ala yazlm ve m es
lek d kesim tarafndan da okunabilecei balangta pek kestirilememiti. A ncak baz deerlendirm elerin ve danm alarn so
nucunda, artk ortaya nceki basm lardan yalnzca farkl deil,
baka bir kitap da km olsa, kategorik bir ifade tayan bu ba
l tm den deitirm e isteim i, kitabn nceki basm larla kopuk
luk yaratarak okuyucum u yanltm a kaygsyla ketlem ek gereini
duydum. Bu aklam alarn nda, kitabn bal ile ierii ara
sndaki baz uyum azlklarn anlayla karlanacan um uyo
rum.

Engin Getan
ubat 1992

Temel Kavramlar
NORMALDII DAVRANI KAVRAMI
N orm ald davranlar yazl tarih boyunca insann ilgi konu
su olmutur; yakn tarihte olduu gibi, eski in, Msr, brani ve
Yunan dillerinde yazlm yaptlarda da davran bozukluu gs
teren kiilerle ilgili yk lere rastlanr. Y unan m itolojisinde Herkl'n epilepsi nbetleri geirdii ve bu nbetler srasnda insan
lara saldrarak ldrdnden sz edilir. "D eli brahim " adyla
anlan O sm anl padiah (1615-1648) byklk hezeyanlarna k a
plarak yanlm azlna inanm , bu nedenle ordu ve ulem tara
fndan tahttan indirilerek ldrlm t. Tarihsel belgelerde n
giltere K ral III. G eorge'un (1738-1820) sk sk mani dnem lerine
girdii yazldr; III. George bu nedenle "deli kral" olarak anl
mtr.
Tarih boyunca yaam birok dnr, yazar, ressam ve b es
tecinin yaam yklerinde de norm ald davranlara rastlanr.
M ozart, nl Requiem 'i bestelerken bir yandan da zehirlenecei
hezeyanlar iindeydi. Van Gogh'un kulan kesip bir fahieye
yollam as, epilepsi sonucu geirdii bir bilin bulankl dnem i
ne rastlar. nl Fransz dnr Jean-Jacques Rousseau, yaa
mnn son dnem inde paranoid eilim ler gsterm i, gizli d
m anlar tarafndan izlendiine inanm t.
Normald davranlar edebiyat ve tiyatro yaptlarnda da
sklkla ilenm itir. A ntik Yunan'n oyun yazan Sofokles "Oedipus Reks" ve "Elektra" adl oyunlarnda ana-babaya ynelik cinsel
isteklerin insan davranlarna etkilerini, on yedinci yzyln ba
larnda W illiam Shakespeare, "O thello" da kskanlk ve duygulann, "M acbeth" de sululuk duygularn ilem iti. Edebiyat
dnyas benzer rneklerle doludur. ada yazarlarn kim i kendi
yaantlarndan rnekler verm e eilimi gsterm i, izofreniden

12

TEMEL KAVRAMLAR

alkol ve uyuturucu tutkusuna dein eitli konu lan ilem iler


dir. Normald davranlar ada sinem ann sk iledii konu
lardan biri olm utur.
Tarih boyunca bu denli ilgi grm olm asna ve gnm zde
ileri uygarlk dzeyine erim i baz lkelerde en nemli salk
sorunu olarak kabul edilm esine karn, ada insann norm ald davranlar konusundaki bilgisi, dier birok konuda sahip ol
duu bilgiye oranla olduka y etersiz kalm ya da baz yanl
kavram lara saplanm tr. Normald davranlar tarihte ve ede
biyatta ou kez, adam ldrm e, intihar, cinsel saldr gibi top
lum norm larndan an sapma gsteren rnekleriyle yer alm ve
bundan tr, ruhsal bozukluklar toplum d ya da tehlikeli
davranlarla zdeletirilmitir. O ysa, baz norm ald davran
trleri olaand grnm de olm asna karlk, bazs yalnzca,
kiinin yaam sresince karlat glklerle etkin biim de
ba edebilmesini engeller.
Birok insan, norm al ve normald davranlarn kesin bir s
nrla ayrld ve bir yanda norm al kiiler, dier yanda da hasta
kiiler olduu sansndadr.
Oysa, bilim sel adan norm al ve norm ald davranlarn ay
rmn yaparken kullanlabilecek belirli bir lt yoktur. Bedenin
norm al yaps ve ilevleri bilindiinden fiziksel hastalklarn ta
nm lanm as olduka kolaydr. Buna karlk, psikolojik dzeyde
lt kabul edilebilecek bir norm al modeli m evcut deildir. Bu
konudaki eitli yaklam lar birbirine kart iki temel gr ieri
sinde toplanrlar. Birinci gr benim seyenler, toplumsal norm
lara uyma ,orannn norm ali, bu kurallardan sapma orannn ise
normaldn belirledii grn savunurlar. Bu gr benim
seyenler, toplum kabul ettii srece belirli bir davrann norm ald saylam ayaca grndedirler; bnyesindeki normal bir
davran, norm ald olarak yorum layabilen "hasta toplum " kav
ramn kabul etmezler.
kinci grte olanlar ise, belirli bir oranda toplum kurallarna
uymann toplu halde yaam ak iin gerekli olduunu, bunun kar
t tutumlarn bireyin kendisi ve toplum iin de zararl olabilece
ini kabul etm ekle birlikte, gerek norm allik iin ltn toplu
mun onay deil, kiinin kendisini iyi hissedebilm esi olduunu

TEMEL KAVRAMLAR

13

savunurlar. Kendini iy i hissetm e kavram , yalnzca yaam n srdrlebilm esini deil, potansiyellerin ve isteklerin gerekletiril
mesini de kapsar. Bu lte gre bir davran, toplum un isteine
uygun olsa bile, kiinin gelim esini engelleyici nitelikteyse uyum
suz ya da norm ald saylabilir.
Toplum sal ve kltrel etm enlerin norm ald davranlarn
oluum undaki rolnn gnm zde daha iyi anlalm olmas,
aratrclarn giderek kltrleraras aratrmalara nem verm ele
rine neden olmutur. 1927 ylnda M alinow ski'nin "lkel Toplumlarda Cinsellik ve Bask" adl kitabnn yaynlanm asn izleyen y l
larda, norm ald davranlar insanbilim asndan inceleyen ilk
aratrclar, topladklar verilerden, bir k ltrd e norm ald ola
rak nitelendirilen b ir d avrann bir dier kltrde norm al kar
lanabildii ve norm allik kavram nn kltre gre belirlendii g
rn gelitirdiler. Trobiand adas yerlilerinde Oedipus kom p
leksinin varlna ait yeterli kant bulamam as zerine M alinow s
ki, bu olgunun evrensel olm ayp Bat toplum larnn babaerkil aile
yapsnn b ir rn olabilecei sonucuna varmt. Bu ve benzeri
gzlem ler, nceleri her b ir kltrn evrensel boyutlu olm ayan
bam sz bir btn olarak ele alnm asna neden olm u, ancak
sonraki yllarda bu grler baz deiikliklere uram , rnein
nceleri yalnz Bat kltrnde grld sanlan izofreninin,
en ilkelinden en gelim iine dein, her kltrde grlebildii an
lalmtr.
Baz bilim adam larnn "A nksiyete a" olarak adlandrdk
lar yzylm zda, savalar ve sava tehditleri srekli tedirginlik
yaratm, ekonom ik dalgalanm alar isizlik ve yoksulluk getirmi,
nfus patlamas ve evre kirlenm esi insanlann yaam -destei sis
tem ini tehlikeye drm tr. Kentsel toplum un getirdii ypra
tc ve tekdze yaam , alm a alanndaki yarm alar ve brokra
sinin bunaltc etkileri de ada insann anksiyetesini artran et
m enler arasndadr. inde yaadm z yzylda yaplm olan
bilim sel ve teknolojik aam alar b ir yandan insann ufkunu geni
letirken, kitle iletiim aralar da onu, her gn kendi kk evre
sinin tesindeki dnyann sorunlaryla ilgilenm eye zorlam akta
dr. Hzl toplum sal deiim insanlarn geleneksel deerlerinin ve
inanlarnn sarslmasna yol am akta, ada insan bugne de

14

TEMEL KAVRAMLAR

in var olmu deerlerin geerliini aratrm akta ve bunlar ele


tirebilmektedir.
Yaam , canl varln srekli olarak evresine uyum salama
abasdr. U yum dinam ik bir sretir ve bireyin evresinde yer
alan deiikliklere kar gelitirdii tepkilerle salanr. U yum d
zeyi iki temel etm en tarafndan belirlenir: Bireyin kiisel zellik
leri ve evresinde karlat durumlar. Dier canl varlklardan
nem li farkllklar gsteren insann uyum dzeyinin deerlendi
rilm esi olduka gtr. nk insann baar ve yenilgisi, yalnz
ca tem el biyolojik varln srdrebilm i olm asyla llem ez;
dnya iindeki kendine zg yeriyle de deerlendirilir.
ocukluk dnem inde olum suz evre koullarnn yaratt en
gellerle karlaan insan, yetikin yaam iin gerekli yetenekleri
gelitirem ez ve zorlanma durum larna kar gelitirmi olduu
yntem ler yetersiz kalr: Byle bir durumda yaanan duygu anksiyetedir. Anksiyete, hafif bir kaygdan youn panie deiebi
len, farkl younluklarda yaanan bir duygudur. N ormal koul
larda, fiziksel ya da toplum sal evreden gelen tehlikelere kar in
san uyaran, ayn zamanda gerekli uyumu yapabilm e ve yaam
srdrebilm e ilevlerine katkda bulunan anksiyete, bazen ok
youn yaanr. Byle b ir durum, insann anksiyeteyi azaltm ak
am acyla abartlm uyum m ekanizm alar kullanm asna ve norm ald davranlarn ortaya km asna yol aar.
Dinam ik b ir sre olan davrann dtan grlen belirtilerin
den ok, onu oluturan nedenlerin zm lenm esi ve anlalm as
nem tar. G erek norm al ve gerekse norm ald davranlar, ger
ekte, insann dnyay alglay biim ine gre yaam n srdre
bilm e abalarndan baka bir ey deildir ve norm al ya da normald saylan davranlarn tm nn ileyiinde ayn temel il
keler geerlidir. Norm ald belirtiler yalnzca insann uyum yap
ma abalarnn yetersizliini yanstr, yetersizliinin gerek nede
nini aklamaz.
nsann doduu andan balayarak yaad olum lu ve olum
suz olaylar ve bun lan n izleri, varoluunun bir paras durumuna
gelir. Kaltsal ve biyokim yasal etm enler ya da bedensel sakatlk
lar gibi durum larn dnda, bireyin ruhsal sorunlar evresiyle
etkileim i sonucu oluur. Kiinin ya ile evrenin brakt izle

TEMEL KAVRAMLAR

15

rin derinlii ters orantl olduundan, ocukluun ilk dnem le


rindeki sarsntlar daha kalc b ir nitelik tar ve etkilerini yaam
boyunca srdrrler. Davrana yn veren sinir sistem i balant
lar, bir kez olutuktan sonra temel rntlerini pek deitirm ez
ler. Yeni edinilen davranlar ise bu temel rntnn evresinde
oluurlar. Dolaysyla, b ir insan yetikinlik dnem ine eritiinde
yaam biim i de belirlenm i olur. Bu konuda klasik psikanalitik
ekol ile dier dinam ik psikiyatrik yaklam lar farkl grler ge
litirm ilerdir. Psikanalitik ekol yaam , ocukluk dnem inde
edinilen davranlarn yetikinlik boyunca yinelenm esi olarak yo
rumlar. Buna karlk, d ier yaklam lar insann, belirli b ir davra
n rntsn izlem ekle birlikte srekli b ir geliim ve deiim
iinde olduu grndedirler. te yandan, tm dinam ik psiki
yatri ekolleri, norm ald nitelik kazanm davranlarn psikolo
jik tedavi yntem leriyle belirli bir oranda deitirilebilecei gr
nde birleirler.
N robiyoloji alannda yaplan aratrm alar, bir insann dodu
u andan balayarak yaad tm olaylar ve onlara elik eden
duygular, baz beyin hcrelerindeki bellek m olekllerinde b ir ar
iv gibi sakladn gsterm ektedir. Beyin, ilevlerini ekonom ik
bir biim de srdrm ek zorunda olduundan, bu olaylarn ve
duygularn tmn arm ak olanakszdr. Ancak, bu izlenim le
rin davranlar srekli olarak etkilediini kantlayan belirtiler
vardr. rnein, b ir insan ocukluk dnem lerinde geirdii sars
c yaantlara ilik in anksiyetesini bastrm da olsa, yetikin d
nem inde bu yaantlar artrc durum larla karlatnda o
cukluk dnem ine ait duygularn yeniden yaayabilir. Ama ou
kez, gem ile im diki zam an arasndaki ilikiyi grem ez.
G enetik ve nrobiyoloji alanlarndaki gelim elerin yakn bir
gelecekte norm ald davran kavram na yeni boyutlar katm as
beklenm ekle birlikte, davran belirleyicisi olarak toplum sal et
m enler de, kin ci D nya Sava sonras dnyann kendine zg
sorunlarndan tr, davran bilim lerinin geleceine yn verici
bir nitelik kazanmaya balam tr.
nceki yzyllarda yaam olan insanlarn sorunlarnn yal
nzca kendi kk evreleriyle etkileim lerinden kaynaklanm as
na karlk, iinde yaad topluma yabanclam a ve insanlk ni

16

TEMELKAVRAMLAR

teliklerini yitererek dnyann genel gidii iinde srklenm e (dehm anizasyon), giderek ada insann en nem li sorunlarndan
biri durumuna gelm ektedir. leri uygarlk dzeyine ulam top
lum insannn kendi hakkm daki bilgisi, doabilim ve teknoloji
alanlarndaki bilgisine oranla eksik kalmtr. Buna karlk geli
m ekte olan toplum insan, kentlem e ve nfus g nedeniyle,
alageldiinden ok farkl koullara uyum salam ak zorundadr.
Bu nedenle, ada insan kendisini m utlu edebilecek ve anlam l
bir yaam gerekletirebilecek bir dzeni nasl kurabileceini b il
m em enin aknln yaam akta. Yukarda saylan toplum sal e t
m enlerin yaratt varolu bunalm bireyin kiisel sorunlarna
eklendiinde, ada insann karlat zorlanmalar ba edilm e
si g boyutlara ulam aktadr.
Kitle iletiim inin ve hzl tat aralarnn zerinde yaad
m z dnyay giderek bir "k resel k y "e dntrd am z
da, nceleri bam sz bir ada gibi varlklarn srdrebilen eitli
kltrler, birbirleriyle atm akta ya da birbirlerine geierek tek
bir dnya kltrn oluturm aya doru gitm ektedirler. Ne var
ki, klm ekte olan dnyam zda, zellikle nfus patlam as ya da
ada teknolojinin yaratt ikincil sonular gibi saylar giderek
artan ortak sorunlara karn, eitli kltrlerin kendilerine zg
sorunlar da sregelm ektedir. Dolaysyla, ileri teknolojik dzeye
ulam bir toplum un bireyleriyle, gelim ekte olan toplum un bi
reylerinin karlatklar zorlanm alar arasnda da baz nemli
farkllklar bulunm aktadr.
G elecek oku da denilen bu olgu, insanlarda eitli belirtilere
yol am aktadr (Toffler, 1970). Gelecek okunu yaayanlarn ki
mi, nceden var olan deer yarglarn daha salam latrma ve
katlatrma yoluna gider. Srekli deiikliklerin yaratt belir
sizlik durum larna kar bu insanlar, yeniliklere kar gzlerini
kapatarak eski deerlere daha da kat bir biim de sarlrlar. K i
minde ise, hzl deiim karsnda, anksiyete, aknlk, ie ka
panma, yabanclam a ya da yaam biim inde srekli oynaklkla
belirlenen yaantlar oluur. Toplum daki deiikliklere uyum
salam ak iin abalayan kiilerin rgtlenm i davranlarnda,
zellikle mantk d iddet tepkileriyle belirlenen bozulm alar
gzlemlenir.

TEMEL KAVRAMLAR

17

G erek ileri teknolojik aam alara ulam toplum larda, gerekse


lkem iz gibi gelim ekte olan toplumlarda gzlem lenm ekte olan
hzl deiim in getirdii sorunlar, zam an geriye alarak zm le
nemez. Coleman bu konuda u nerilerde bulunm utur (1972):
(1) G elim e hz denetim altna alnabilir ve bu gelim elere, yaa
m daha anlam l bir durum a getirebilecek biim d e yn verilebilir.
(2) nsanlar, yaklam akta olan deim elerden haberdar edilebilir
ve ne beklenm esi ya da ne yaplm as konularnda nceden hazr
lanabilirler. (3) nsanlar, kendilerini etkilem ekte olan deim elere
yn verilm esine daha etkin b ir biim de katlabilirler. Bunun iin
her insan yalnz kendisine gerekli olan yapm akla yetinm eyip,
tm dnya iinde kendi payna den katlm da gerekletirm elidir. Bu amalar gerekletirilem ediinde; insanla egem en ola
bilecek karam sarlk ve um utsuzluk duygularnn ykc etkilerin
den kanm ak m m kn olam ayabilir.
D nya Salk rgt'nn tanm lam olduu "salam bir top
lumda salam bir beden ve salam bir ru h" ilkesinin gerekleti
rilebilm esi olduka uzun bir zam an gerektirm ektedir. Yirm inci
yzyln ilk yarsnda davran bilim lerine, insann robot tepkileri
gsteren bir varlk olduu gr egemendi. Klasik psikanaliz,
davran ekol ve insan beynini bir bilgisayar olarak ele alan g
rlerin tm, insan sanayilem i toplum larn yaratt b ir robot
olarak ele alm ve toplum un bireyi biim lendirm esini kanl
maz b ir sonu olarak nitelem ilerdi. Bu yaklam larda, parasal,
siyasal vb. propaganda yollaryla insanlara, toplum larn refah
dzeyini artrm a dorultusunda bir yn verilebilecei inanc ege
mendi. Yine bu grlere gre, gerilim ve zorlanm a ruhsal b o
zukluklara yol aar. Bu nedenle, temel ihtiyalarn giderilm esi,
esnek bir eitim le ocuklarn drtlerinin boalmna im kn sa
lamak, gen beyinleri fazla sayda bilgilerle yklem em ek ve er
ken yalardaki cinselliin yarglanm am as, insanlarn ruh sal
zerinde olum lu etkiler yaratr.
Ne var ki, yakn tarihte yaplan baz gzlem lerde, yukarda
saydm z beklentilere kart sonular elde edilm itir. rnein,
insanlar ar ruhsal ve bedensel zorlam alarn yk altnda brak
m olan kinci Dnya Sava sresinde, sava bitkinlii gibi gei
ci tepkiler dnda, davran bozukluklarnda bir art olm amtr.
ND 2

18

TEMEL KAVRAMLAR

Buna karlk, sava izleyen yllarda toplum lar istenilen "refah "
dzeyine eritike ve bedensel ihtiyalar giderilip gerilim lerin
boalm bulm asna im kn salandka, varolu bunalm , youn
bkknlk duygulan ve em eklilik nevrozu gibi kkenini yaamn
anlam szlndan alan yeni tr ruhsal bozukluklar ortaya km
tr (Alexander, 1960). Sava sonrasnda izofrenik olgularn say
snda grlen art da ada insann toplum dan kopuunun bir
sonucu olarak yorum lanm aktadr (Bertalanffy, 1959). Karakter
bozukluklar alannda da daha nceleri pek bilinm eyen yeni bir
davran sapmas ortaya km tr: A nlam sz gelen b ir yaama h e
yecan katabilm ek iin su ilemek.
Bylece, gnmzde bir yandan klasik psikanaliz ve davran
ekollerin gelitirm i olduu ilkelerin geerlii soruturulurken,
te yandan, Murray ve Allport gibi kiilik kuram clar, Piaget ve
Bhler gibi geliim kuram clar ve varoluu yaklam lar, ortak
bir ilkede gr birliine varm lardr. nsan dtan gelen uyaran
lara tepki gsteren bir robot deil, etkin bir kiilik sistem idir.
Bundan tr, son otuz yl iinde norm al ve norm ald dav
ranlarn anlalm asnda "g en el sistem ler" kuram na giderek da
ha fazla nem tannm aktadr. Bu kuram n norm ald davranlar
bilim ine getirdii yaklam , (1) yalnzca iinde yaanlan zam an
da deil, gelecekte de ortaya kabilecek ruh sal sorunlarnn
nceden kestirilebilm esi ve (2) insana iyi bir gelecek salayabil
m ek iin salam bir bilim sel tem el gelitirebilm e ilkelerinden ha
reket eder. Bu yaklam , "kapsam l halk sal" kavram nn ge
litirilm esine de yol amtr. Byle bir yaklam , dlyatana
dt andan balayarak, insann ihtiyalannn ve haklarnn
salanm olmasna nem verir. Dolaysyla, salkl anababalarn nceden hazrlkl olarak dnyaya getirdikleri ocuk
lar, yalnzca ocukluk ve ergenlik dnemlerinde deil, yetikin
yaamlarnda da kendilerine yn verm e konusunda toplumun
salad nderlikten yararlanm a olanan bulurlar. Bu konuda,
rnein ruhsal bozukluk gsteren kiilerin tedavisine tm evre
sinin katlmas biiminde yaplan denemelerden ok olumlu so
nular alnmtr.
Gelecein getirecei sorunlarn niteliklerini im diden kestir
m ek g olmakla birlikte, bu tr program larn uygulanabilm e

TEMEL KAVRAMLAR

19

olasl, bugnk dnce snrlarm z iinde, olduka umut ve


rici grnm ektedir. N e var ki, kim i insann A y'a gidip kim inin
alktan ld bir dnyada, kapsam l halk sal program lar
nn uygulanabiletei gne dek, Freud'un vaktiyle belirttii bir
gerei de yaam ak zorundayz: "U ygarln karl nevrozla
denir!"*
ZHN-BEDEN KLS VE GENEL
SSTEMLER KURAMI
Genel sistem ler kuram na gre evren, aam a srasna gre d
zenlenm i (hiyerarik) som ut sistem lerden olum utur. M adde
ve enerji topluluklar olan bu sistem ler de yer-zam an sreklilii
ierisinde birlikte hareket eden alt-sistem lerden oluur. Genel
sistem ler davran kuram tm canl sistem leri ele alr. Toplum
ve doa bilim leri ieriinin, fizik bilim leri ieriiyle, tek bir er
eve ierisinde btnlem esini amalar. Byle bir btnlem e, in
san varoluunun anlalabilm esi abasnda her zam an karmza
km olan zihin ve beden ikiliine de zm getirilm esini sa
lar.
Konuya aklk getirebilm ek iin nce sistem kavram nn ele
alnmasnda yarar olabilir. G enel olarak kabul edilen tanma gre
sistem, birbiriyle iliki durum unda olan birim ler topluluudur.
Her bir birim in durum u dier birim lerin durum u tarafndan etki
lenir. Kavram sal sistem lerin szck, rakam vb. sim geleri bulunur.
Kavramsal sistem lerin birim leri arasndaki ilikiler bu sim geler
araclyla salanr. Somut sistem leri oluturan birim ler, "daha alt
dzeyde gelim i" sistem lerdir. Bu sistem ler fizik ve doabilim cilerin konusudur. Soyut sistem leri oluturan birim ler, gzlem cinin
ilgi alanna gre seilerek incelenir. Bu sistem ler, dinam ik psiki
yatrinin ve toplum bilim in konusudur. Soyut kavram lara ilikin

* Alfred Adler'e gre ise "Uygarlamam olmann karl nevrozla denir!"


Freud insann sorunlarm igdsel drtlerin toplum deerleri tarafndan
engellenmesinin yaratt atmayla aklarken, Adler, birbiriyle ilgilenme ve
saduyu gibi doutan var olan eilimlerin yeterince gelitirilmemesinin insa
n ykcla ynelttii grndedir.

20

TEMEL KAVRAMLAR

aklamalar, somut sistemlere ilikin aklam alara dntrlebi


lirler.
Yukarda da belirtildii gibi, som ut sistem leri oluturan birim
ler daha alt dzeydeki sistem lerden oluur. rnein, tm canl
sistem lerin en alt dzeydeki sistem i hcredir. H cre ise atom ve
m olekllerden oluur. Organlar, doku niteliini alm hcreler
den, organizm alar organlardan, gruplar organizm alardan, top
lumlar gruplardan oluur. Toplumlar- bir araya gelerek uluslarst rgtleri olutururlar. Sistem lerin dzeyi ykseldike canl ve
cansz alt-sistem leri birlikte ierir, rnein gezegenleri ve yldz
sistem lerini de kapsar.
Sistemler, her b ir dzeyde, eitli tiplere ayrlr. rnein h c
reler ve organizm alar kendi aralannda eitli trlere ayrlrlar.
Toplum lar ise, ilkel, tarm sal, endstrilem i vb. olarak bl m le
nirler. H er bir sistem bir st-sistem ini oluturur. rnein, iinde
yaad grup, organizm ann (bireyin) st-sistem idir.
Canl ya da cansz her sistem in madde ve enerji bilgi aktarm
(information) yoluyla dzenlenir. Bilgi aktarm iin, bir iaret, bir
sim ge ya da rnein, fiziksel ya da kim yasal b ir tepkiye yol aa
b ilecek enerji ya da m olekller kullanlr. Bu iaret ve sim gelerin
bir araya geli biim i, aktarlan bilgideki seeneklerin saysn ve
niteliini belirler.
Bilgi daima bir gndericiden, bir alcya aktarlr. Bu aktarma
bir aktarc yoluyla salanr. rnein, yazl bir kt, konum ay
aktaran ses dalgalar, krom ozom larda genetik belirleyicileri ta
yan DNA moleklleri, radyo dalgalan, bir horm onun moleklleri
ya da bir kap kilidinin dileri birer aktarcdr. Toplum sal sistem
lerde para da b ir tr bilgi aktarcdr. Yaayan sistem lerde madde-enerji ile bilgi aktarm srekli bir ak iindedirler. A ncak, bu
ak ierisinde belirli bir konuda iletiim olabilm esi iin, alcnn
iletiim iindeki m adde-enerji ya da bilgi aktarm elerinden b i
rine tepki verebilir durum da olm as gerekir. Yukarda tartlan
ynlerden alt-sistem ler gruba ayrlabilir.
1) M adde-enerji ve bilgi aktarmn birlikte ieren alt-sistemler:
Bu tr alt-sistemlere rnek, rem eyi salayan sistemdir. re
me sreci aktard bilgiyle yeni bir sistem in oluum unu salaya

TEMEL KAVRAMLAR

21

cak m adde-enerji dzenlem esini gerekletirir. Bunun iin, madde-enerji olarak, dii ve erkek organizm alarna gerek vardr ki bu
organizm alar rem e ilevleriyle ilgili organ sistemlerini de ierir.
Bilgi aktarm , dii ve erkein krom ozom larnn birleim iyle
gerekleir. Ancak, bunun yan sra, cinsel iliki, yuva kurma ve
bam szlklarn kazanana dek ocuklarn bakm ve onlara, ya
am larn srdrebilm eleri iin gerekli bilgilerin aktarm gibi s
reler de sz konusudur.
Dierlerinden farkl olarak, rem eyi salayan alt-sistem birey
sel sistem in varln srdrebilm esi iin zorunlu deildir. A n
cak, bireysel sistem in ait olduu trn srekliliinin salanmas
iin gereklidir.
2) Salt m adde-enerjiyi ieren alt-sistem ler:
Bu tr alt-sistem lere rnek, bir sistem in ksm larn sistem in
btnne gre ya da sistem in btnn evreye gre hareket et
tiren, ya da evredeki nesneleri birbirine gre hareket ettirten altsistemdir. O m urgal hayvanlarn hareket alt-sistem inin balca bi
rimi izgili kaslardr. Ayrca, dz kaslar i organlarn, kalp kasla
r ise kalp-dolam sistem inin hareketini salar.
rgt dzeyindeki hareket alt-sistem lerinin birim leri, rnein
pilotlar ve ara srcleridir. ada toplum larn hareket altsistem ini ise ulam endstrisi oluturur.
3) Salt bilgi aktarm m ieren alt-sistem ler:
Bu tr alt-sistem lere rnek bellektir. Bellek, renm e srecinin
ikinci aam asdr ve eitli bilgilerin farkl zam an sreleri iin sis
temde depolanm asn tanm lar. Bellek sreleri, bilginin kullanl
m asn, korunm asn, yenilenm esini ve baz bilgilerin yitirilm esi
ni ierir.
Bellek, baz DNA (deoxyribonucleic acid) m oleklleri iinde de
polanr. Bu m olekllerin beyind eki hcerelerde mi ya da sinirle
rin balant noktalarnda m bulunduu bilinm em ektedir. Beyin
de belirli blgelerin bellek depolanm asnda kullanld bilinm ek
le birlikte, bu blgelerin hibiri salt bellek deposu durumunda
deildir. D ier organlarda bellek depolandn gsterir herhangi
bir bulguya bugne dek rastlanm am tr.

22

TEMEL KAVRAMLAR

Gruplarn ya da rgtlerin bellekleri, bir alt-sistem lerini olu


turan bireylerin belleklerinden ya da kitaplklarda ve bilgisayar
larda depolanm yazl ya da banda alnm bilgilerden oluur.
Psikiyatri, alar boyunca olduu gibi gnm zde de, insan
ele alan dier bilim dallarndan farkl olarak, zihin ve beden kili
sinin getirdii elikiye bir zm aramak durum undadr. Kav
ramsal ynden her zaman var olm u olan bu farkllk, insan nes
nel adan ele alan biyoloji ile insan genellikle znel yntem lerle
inceleyebilen dinam ik psikiyatri arasnda da gzlem lenm ektedir.
rnein, insana ilikin belirli bir konuyu biyolojik ynden ele
alan bilim sel alm alarda, ayn konuyu psikiyatri ynnden ele
alan alm alara genellikle hi deinilm ez.
Genel sistem ler kuram bu ayrm c tutum lara b ir uzlam a yolu
salar. nk bu kuram a gre insan organizm as, zihin-beden
kilisi yerine, m adde-enerjiyle bilgi aktarm srelerinden olu
maktadr. Bir bilgisayar m addeden yaplm tr. Bilgiyi aktaran
iaretlerin bulunduu elektrik enerjisi girii ve m ekanik enerji ya
da elektrik enerjisi k bulunur. Bilgiler, yaz m akinesi ya da
delikli kartlarla verilebilir ve bilgi k katot nl tpler ya da
basl ktlarla salanabilir. Bilgisayarn iinde srekli enerji ak
m vardr. Girie verilen bilgi, daha nce depolanm ve program
lanm bilgiler araclyla belirli b ir dnm e urar ve bunun
sonucu elde edilen yeni bilgiler kta verilir. Beyinle ayn biim
de alm akla birlikte bilgisayarlarda zihin-beden kilisi sz ko
nusu deildir. Ayrca, yukarda tanm lanan srecin ileyi biim i
nin bilgisayar uzm anlarnca bilinm eyen bir yan da yoktur.
Bir bilgisayar da arada bir norm ald davranlar gsterebilir
ve kta yanl bilgiler verebilir. Byle bir durumda uzmanlar
bilgisayarn uyum suz davrannn nedenini anlamaya alr ve
bulunca gerekli dzeltm eyi (tedaviyi) gerekletirirler.
Bilgisayarlarda ve insanlarda grlen norm ald davranlar
arasnda arpc benzerlikler bulunur. Bir bilgisayar, verilen ener
jinin yetersizlii nedeniyle doru almayabilir. nsanlarda da
beslenm e yetersizlii sonucu davran bozukluklar grlr. Bil
gisayarlara an m iktarda enerji verildiinde, bilgisayarda depo
lanm olan bilgiler yok olabilir. nsana da yksek voltajl elektrik
akm verildiinde benzer durumlar ortaya kar. Bazen bir bilgi

TEMELKAVRAMLAR

23

sayar, kendisine yanl m adde (yanl delinmi ya da yanl boy


da kartlar) ya da yanl enerji (yanl elektrik voltaj) verildii iin
bozulabilir. nsana verilen yanl maddeler de (yksek dozda kar
bon m onoksit ya da barbituratlar) davran deiikliklerine ne
den olur. Bilgisayar, program lanm am ya da kendisine bilgi ve
rilm em ise bilgi retmez. nsanlar da, rnein bir baka blm de
konu edilecek olan uyaran yoksunluu durum laryla karlatk
larnda norm ald davranlar gsterirler.
Bir bilgisayarn elektrik balants doru yaplm am sa, elek
trik en erjisin i uygun biim de kullanam ayacandan yanl b ilgi
ler verir. nsanlarda da bu tr m adde-enerji kusurlar (m etabolik
hastalklar, kanser) psikolojik bozukluklara yol aabilir. Eer bil
gi, rnein yanl program lam a sonucu, yanl b ir biim de ile
nirse bilgisayarn verecei yantlar da yanl olur. nsanlarda da,
organik beyin hastalklarnda, psikozlarda ve ou nevrozlarda
olduu gibi, bilgilerin yanl yorum lanm as norm ald davran
larla sonulanr.
Kukusuz, bu benzetm eler kesin deildir. rnein, bir bilgisa
yarn insannkine benzer duygusal davranlar olamaz. Ancak,
yukarda aklanan benzerlikler, insan davranlarna genel sis
temler kuram dorultusunda baktm zda zihin-beden diye bir
ikilinin gerekte var olm adn kabul etm em izi gerektirir.
M eninger (1963) insan kiiliini genel sistem ler kuram asn
dan ele alm ve insandaki uyum srelerini incelem itir. M eninger'e gre, bedensel ve psikolojik srelerin temel amac organiz
may belirli b ir denge durum unda tutabilm ektir (homeostaz).
Meninger, 994-1064 yllar arasnda yaam olan Ali bni Hazm 'n grlerini paylar, tbni H azm 'a gre, insan srekli ola
rak belirsizliin yaratt kaygdan (anksiyeteden) kam aya a l
r ve onu gdleyen tem el etm en de budur. Yapt h er davran
ve syledii her sz bu duygudan kaynaklanan gerilimi giderme
amacn gder.
Canllar bir aama srasna gre dzenlenm i alt ve alt-alt sis
tem lerden oluan sistem ler olarak ele alan M eninger, gnlk y a
amda ortaya kan zorlanm alara kar gelitirilen uyum srele
rinin b ir listesini yapmtr: Dokunm a, ritim , ses ve konum a yo
luyla gven salam a; besin m addeleri ve besin yerine geen siga

24

TEMEL KAVRAMLAR

ra, iklet, alkoll ikiler gibi m addeler, davranlar denetim al


tnda tutm a, glme, alama ve kfretm e, bbrlenm e, uyku, duy
gu ve dnceleri dile getirme, zorlanma yaratan sorunlarn nasl
zmleneceini dnm e, yenilgi ve d kn klklan n n etkisini
azaltc nedenler bulm a, spor yoluyla saldrganlk boaltm a, bas
k yaratan durumlar deitirm ek am acyla eylem e gem e, par
maklarla m asaya vurm a ya da odann iinde dolam a gibi gr
nrde gereksiz davranlar, d kurm a, d dnyadan korkm ad
n kantlam ak am acyla tehlikeli yaantlara ynelm e, hapr
m a, ksrme, kanm a, esnem e ve yz kzarm as gibi bedensel ve
psikolojik sreler.
Organizm ann iinde oluan ya da ona dtan yneltilen zor
lanm alarn bykl yaanan durum lara gre deiebilir. Ge
nel sistem ler kuram na gre, organizm ann karlat tehdit ya
da zorlanma bydke, uyum yapm a srecine katlan birim le
rin says da artar. Tm birim lerin katlm alarna karn uyum
salanamazsa sistem ker.
GENEL SSTEMLER KURAMI
VE NORMALDII DAVRANILAR
Canl sistem lerin normald davranlar incelenirken, insan
davranlarn gerekletiren hcre ve organ gibi yaplarn yan
sra, onun iinde yaad aile, toplum ve toplum larst yaplar
da ele alnr. Ancak, insan organizm asna evreye oranla ncelik
tannr. Canl sistem lerin her bir dzeyinin birbirinden farkl
uyum sreleri olduu gibi, her bir dzey birbirinden farkl normald belirtilere neden olabilir. Dolaysyla, norm ald davra
nlar (1) hcre, (2) organ, (3) organizm a, (4) grup ve (5) rgt d
zeyinden kaynaklanabilirler.
H cre dzeyinden kaynaklanan norm ald durum lara rnek
olarak, hcrelerde bulunan ve ana-babann genetik zelliklerini
bir sonraki kuaa aktarma grevini stlenen kromozomlarn ya
p ya da saysndaki bozukluklar sonucu grlen zek gerilii
trleridir (yanl program lanm a sonucu bozuk bilgi aktarm).
Beynin zedelenm esi ya da beyni besleyen kan dam arlannn
bir kan phtsyla tkanmas gibi durumlar, organ dzeyinde dav

TEMEL KAVRAMLAR

25

ran bozukluklarna neden olur (m adde-enerji sistem inin hasar


grm esi sonucu yanl bilgi aktarm).
O rganizm a dzeyinde norm ald uyum sreleri eitli b i
im lerde ortaya kabilirler. M eninger'e gre (1963), olaan ko
ullarda ortaya kabilen m adde-enerji ve bilgi aktarm noksan
lklar ya da fazlalklar sonucu bilgi aknda trl bozukluklar
grlebilir. Bunlar arasnda, hrnlk ve gerginlik, o k konum a,
tekrarl glm eler, hiddet tepkileri, huzursuzluk, kaygnn da elik
ettii uyku bozukluklar ve som ut sorunlara gerekd zm ler
bulma eilim i saylabilir.
O rganizm ann karlat zorlanm alar bydke, daha ok
enerji kullanm n gerektiren salksz uyum m ekanizm alar ge
litirilir. M eninger, organizm ann iinden kaynaklanan norm ald bilgi retim ini be aamada tanm lam tr:
1. Gerginlik ve uyum yapm a yeteneklerinde hafif derecede bo
zulma.
2. A nksiyete ve dier nevrotik belirtiler. K ayglarla belirlenen
anksiyete, organizm ann dengeli durum unun bozulduunu
ya da bozulm akta olduunu haber veren bir belirtidir. N orm al
anksiyfete yararl bir duygudur. Tpk ac duygusu gibi, o anda
kullanlm akta olan uyum m ekanizm alarnn organizm ann
dengesini korum ak iin yeterli olmad konusunda organiz
may uyarr. Buna karlk nevrotik anksiyete, kiinin uyum u
nu daha da gletirecek norm ald m ekanizm alarn ortaya
km asna neden olur. A nksiyete norm al ya da nevrotik d
zeylerde yaanabilir.
3. Belirli hedeflere ynelik iddet ve saldrganlk. Saldrgan dav
ranlar tekrar tekrar ortaya kan fke nbetlerinden, adam
ldrm e gibi ar iddet gsterilerine deien eitli biim ler
de grlebilir. Saldrgan davranlar toplum sal ierikli bir g
rnm le de ortaya kabilirler.
4. Organizm ann dzeninin dalm as ve evreden gelen bilgile
rin gereini yadsm ayla beliren psikozlar.
5. Denetim in tm den yitirilm esiyle birlikte yaanan youn ank
siyete ve depresyon. Bylesi durumlar bazen intiharla sonla
nabilir.

26

TEMEL KAVRAMLAR

M eninger'in tanmlamam olduu bir dier norm ald uyum


sre grubu ise, psikosom atik hastalklar biim inde grlr.
"U yum hastalklar" olarak da tanm lanan bu gibi durum larda
organizma, dtan gelen psikolojik zorlanm a durum larna kar
fizyolojik yantlar verir ve eitli organlarda, m ide lseri, kan ba
snc ykselmesi ya da allerjik tepkiler gibi ilevsel bozukluklar
ortaya kar.
Organizma dzeyindeki uyum bozukluklar, organizm aya ge
len bilgilerin az ya da fazla olduu durum larda da ortaya kar:

1)
Organizmaya gelen bilgilerin yetersizlii, ya da b ir bak
deyile, uyaran yetersizlii baz uyum sorunlarnn ortaya km a
sna neden olur. N orm al koullarda insanlar, dier insanlar ara
yarak ya da onlardan uzak durarak, dikkatlerini bir konudan di
erine evirerek, hareketlerini hzlandrarak ya da yavalatarak
klar yakm ak ya da perdeleri kapatm ak gibi bulunduklar ev
rede baz deiiklikler yaparak organizm alarna gelen bilgi ak
mn ortalama bir dzeyde tutm aya alrlar.
Saatlerce tek bana yolculuk yapm ak zorunda olan kam yon
srclerinde, hcreye kapatlm tutuklularda ya da kutup b l
gelerinde keif yolculuuna km kiilerde olduu gibi, uzun
sre dier insanlardan soyutlanan ya da evreden gelen bilgi e
itliliinden yoksun kalan insanlarda "soyutlanm a sendrom u"
denilen belirtiler grlr.
Soyutlanma belirtileri eitli aam alardan geer: Balangta
kii zam ann dnerek geirebilir, ancak sonunda uyuklam aya
balar. Zaman ilerledike, dncelerini ynlendirebilme ya da
n et bir biim de dnm e zorlam aya balar. Huzursuzluk, hr
nlk ve dmanca duygular belirir. Daha sonra, dardan bilgi
gelmemesinin yaratt boluu d kurarak gidermeye alr.
Davranlar giderek ocuklar. Bunu, olduka canl bir biim de
alglanan grme ve iitm e sanrlar (gerekte var olm ayan nesne
ler grme ve sesler duyma) izler. Sonuncu dnemde kii kendisi
ni, kendi dnda bir yerde, rnein karanln iinde bir k bii
minde alglar.
Bilgi (uyaran) yoksunluu durum u sona erdiinde kiinin
norm ale dn birden olmaz. Topluma yeniden uyum salam a
s zam an alr. Sanrlar ve zihinsel boluk dnemleri onu bir sre

TEMEL KAVRAMLAR

27

daha rahatsz eder. Dikkatini toplam akta glk eker ve konu


tuklarna dlerini de kartrm am ak iin aba gsterm esi gere
kir. Laboratuvarda deneysel olarak gerekletirilen uyaran yok
sunluu durum larnda da denekler benzer belirtiler gsterm iler
dir. U yaran yoksunluu deneyleri ileride ayr b ir balk altnda
ve ayrn tl b ir biim de ele alnacaktr.

2)
O rganizm aya ulaan bilgilerin fazla sayda olm as da cid
Uyum sorunlarna yol aabilir. Lipovvski'ye gre (1970), gn
m zde teknoloji ve refah toplum lar bilgi fazlalklar retmekte,
stelik bunlar insanlara ekici gelecek biim lerde sunm aktadr.
Bu durum , zellikle kitle iletiim aralar ve her eyi zgrce,
ama ou kez rasgele dile getirm eye zendiren ada deer yar
glar tarafndan da krklenm ektedir. Toplumsal basklar kiiyi
ekici seenekler arasnda bir seim yapm aya zorlamakta ve see
neklerin okluu insanlarda aknlk yaratm aktadr. ada in
sann anksiyetesi, ou kez bu bolluk ierisinde karar verm e zorunluunun yaratt atm alardan kaynaklanm aktadr. nsan
lar, seeneklerin bir blm n alglam ayarak, kanarak, saldr
gan davranlar gstererek ya da bu bilgilerin boyunduruuna
girerek uyum yapmaya alrlar. Bu konuda en ok zorlananlar,
yetim ekte olan genlerdir. Bu genler, ekici seenekler arasn
dan seim yapabilm eyi ve seilen amalar dorultusunda tutarl
bir biim de hareket etm eyi renem em i olduklar iin ciddi
uyum sorunlaryla karlarlar.
Bu tr zorlanm alara b ir dier rnek de, endstride ve kam u
hizm etlerinde ynetici durum unda olan kiilerde gzlem lenen
ve "ar rol yklem esi" denilen olgudur. Ar bilgi yklem esin
den kaynakland varsaylan bu durum da, yneticilik dzeyi
ykseldike zorlanm a oran da byr. nk, daha alt dzeyde
ki alanlardan ve genel olarak kurum dan yneticiye yneltilen
beklentiler artar. Ynetici sonunda tm bu istekleri gereince
karlayacak zaman bulamaz duruma gelir. Bu ar yklem eyi
karlayabilm ek iin eitli uyum srelerini kullanrsa da, bek
lentileri yeterince karlayam am olm ann yaratt sululuk
duygularndan kurtulam az. Dosya ve belgeleri akam evine g
trr, ama ou kez bunlarn zerinde alam ayacak kadar yor
gundur.

28

TEMEL KAVRAMLAR

Baz klinik ve deneysel bulgular, izofreni ile an bilgi y kle


mesi arasnda bir iliki bulunduu kantlar niteliktedir. izofreni
de, byk bir olaslkla genetik kkenli m etabolik bir bozukluk
sonucu, bilgi aktaran kanallarn bazlar dk kapasiteyle al
m aktadr. eitli aratrm alar, zellikle alc kanallarn etkilendi
i izlenimini verm ektedir.
Luby ve arkadalar (1962), izofrenik ie kapanm ay, hastann
d evreden kendisine yneltilen bilgileri ba edebilecei bir d
zeyde tutma abas olarak yorum lam lardr. rnein, saatlerce
durumunu deitirm eksizin hareketsiz duran bir katatonik izofreniin, kendisini an derecede ykleyebilecek bilgi aktarm na
kar hibir tepki verm eyerek korunm aya alt dnlebilir.
Normal insanlar kendilerine ulaan gereksiz bilgileri, alglama
alanlar dnda tutma eilimi gsterirler. Chapm an ve Mc G hile'
ye gre, izofrenik kiiler "filtrelem e" denilen bu uyum m ekaniz
m asn kullanam azlar. Bunun sonucu ksa sreli bellek depolan
an oranda bilgiyle yklenir. Gerekten de izofrenik kiiler ksa
ve ak bir biim de sylenenleri alabildikleri halde, bir dnce
nin ok sayda szckle ve aynntl bir biim de anlatlm as, dik
katlerinin dalmasna ve alglam alarnn bozulm asna neden
olur. izofrenik kiide alc kanallarn dk kapasitede alm a
snn yan sra, alnan bilgileri filtrelem e sreleri de norm al ol
m ayan biim lerde iler. Usdansky ve Chapm an (1960) yukarda
verilen bilgileri destekler baz bulgulara deneysel olarak da u la
m ve norm al insanlarn an bilgiyle yklenm esinin bu kiilerde
izofreniye benzer belirtilere yol atn gsterm ilerdir.
Grup dzeyinde atma en ok aile iinde grlr. Sorun,
ekonom ik nedenlere bal olarak madde-enerji yetersizliinden,
yatalak bir aile yesinin srekli bakm gibi, fazla ya da istenme
yen bilgi aktarm ndan kaynaklanabilir. Baz grup rgtlenm ele
rinde grup kanallar ve alt-sistem leri, iletiimi belirli bir grup
yesinde (bakan) m erkeziletirirler. Bylesi durumlarda bu kii
grubun bilgi retim inin byk bir blm n stlenirse, grupta
normald davranlar ortaya kabilir.
rgt dzeyinde de normald durum lar grlebilir. Bir l
ken in yeterli m iktarda petrol bulam am as, bir hastanenin nemli
baz ilalan getirtem emesi gibi madde-enerji yoksunluklan siste

TEMEL KAVRAMLAR

29

min bozuk alm asna neden olabilir. Bir kentin nfusunun ya


da bir hapishanedeki tutuklu saysnn an oranlarda artmas
dzenin bozulm asyla sonulanr. H ava kirlilii ya da plerin
birikmesi gibi uygun olmayan m adde-enerji alm da kent dze
ninin bozuk ilem esine neden olur. rgtlere gelen bilgi fazlal
da, rnein yneticilerin yorulmasna, dolaysyla iletiim in aksa
masna ve yanl kararlar alnmasna yol aarak kurum lann ile
yiinde bozulm alara neden olur.
Bu kitapta ele alnan konularn genel sistem ler kuram dorul
tusunda ilenm esine olabildiince zen gsterilm itir. Ancak, in
sann m adde-enerji boyutunu oluturan fizyolojik ve biyokim ya
sal srelere, program lanm a biim ini tanm layan genetik m eka
nizmalara gereken arln tannam am olmas, daha nce de
belirtildii gibi, olabildiince geni bir okuyucu kitlesine ynel
me isteinden kaynaklanmtr. Bu kitapta insan ele al biim i
miz daha ok bilgi aktarm n vurgulam akla birlikte, okuyucu
nun, yukardaki bilgilerin altnda, insann m adde-enerji b o
yutunu da srekli olarak gz nnde bulunduracana inanyo
ruz.
, NORMALLK KAVRAMI
Psikiyatrinin, norm allik kavram n ancak son eyrek yzyl
iinde, ciddi bir biim de ele almaya balad sylenebilir. Bunun
bir nedeni, yakn zamanlara kadar aratrclarn dikkatlerinin da
ha ok norm ald davranlarda odaklam olm asdr. Bundan
tr, ruh sal kavram gem ite ruhsal hastalklarn kart an
lamnda ele alnm, nemli saylabilecek nitelikte norm ald
davranlarn grlm emesi norm allik olarak kabul edilmiti.
Psikiyatristler alm alann hastane ve kliniklerin dna da
yaymaya baladklarndan bu yana, toplum un daha n ce kar
lam adklar kesim leriyle de iliki kurm aya baladlar. Koruyucu
ruh sal programlar gelitirildike, kim de neyin korunm as
gerektii sorusu da nem kazand. Ayrca, kim in ne kadar hasta
olduunun yan sra, kim in daha salkl olduunun da saptan
mas sz konusu olmaya balad. Ancak bu gelim elere karn y i
ne de, norm allik kavram nn aklk kazanm olduu sylene

30

TEMEL KAVRAMLAR

mez. Neyin normal olduu gnm zde de eitli biim lerde ve


farkl deer yarglarnn etkisinde yorum lanm aktadr.
Yukarda saylan nedenlerden tr norm allik kavram kar
lnda tek bir tanm getirebilm ek g olduundan, O ffer ve
Sabshin (1974) konuyu drt ynden ele alrlar:
1) Bir gre gre, norm allik "sa lk llk " olarak yorum lanabi
lir. Bu, aslnda, durum lar hastalk ya da salk olarak ele alan ge
leneksel yaklamdr. Bu yaklam a gre, tm insanlarn davra
nlar bir skala zerine yanstldnda, norm allik byk bir b
lm, normald ise ok kk b ir blm oluturur. nk bu
yaklam da norm allik, geleneksel hekim likte olduu gibi, kiinin
norm ald belirtilerden arndrlm olm asdr. Bir baka deyile,
salkl insan fazla bir acs, rahatszl ya da sakatl olm ayan
kiidir.
2) kinci yaklam benim seyenlere gre norm allik diye bir ey
yoktur. Eer norm allik organizm ann tm kiilik blm lerinin
birbiriyle denge durumunda ve uyum lu bir birlik iinde ilevleri
ni srdrmesi anlam nda alnrsa, byle b ir durum un gerekle
mesi topyadr. Freud'un da 1937'de dedii gibi, "N orm al bir
ego, genel olarak norm allik kavram gibi, hayal rn bir beklen
tidir." Bu gr gnm zde de, baarl tedavi ltnn ne ol
mas gerektii sorununu zm lem eye alan psikiyatrisi ve psi
kanalistlerin ou tarafndan paylalm aktadr.
3) nc gr, norm allii "ortalam a" ile eanlam da alr. Bu
yaklam , davranlarn norm allik oranlarn lmek amacyla g
nmzde sklkla uygulanmakta ve deerlendirm eyi an erisi
nin m atem atik ilkesine gre yapmaktadr. Bir baka deyile, orta
derecede uyum yapabilen ve ounluu oluturan grup norm al
saylrken, erinin iki ucundakiler olaand durum lar olarak
deerlendirilirler.
4) Drdnc yaklama gre norm allik bir sretir ve normal
davran, birbiriyle etkileim durumunda olan sistem lerin ortak
bir rndr. Bir baka deyile norm allik, herhangi bir andaki
durum u tanm lam ak yerine, organizm ada gzlem lenen deiik
likleri ya da sreleri vurgular. nsan genel sistem ler kuramna
gre ele alan bu yaklama gre, bir sistem olarak norm allik, canl

TEMEL KAVRAMLAR

31

bir sistem in, biyolojik, psikolojik ve toplum sal deikenlerin kat


ksyla ve zam ann sreklilii ierisinde ilevlerini srdrebilm e
sini tanmlar. Bu deikenlerin sistem le nasl btnletii ve her
bir deikenin sistem in btnl iindeki yeri, gelecekte yapla
cak aratrm alarla a y d n la ta b ilecek tir.
N orm allik kavram n bir sre olarak ele aldm zda, konuya
ilikin b ir dier boyutun da tartlm as gerekir. Bu da norm alliin, uyum , yeterlik ve zorlanmalarla ba edebilm e gibi kavram
larla olan yakn ilikisidir. N e var ki, norm allik gibi bu kavram lar
da belirli b ir kuram zerine oturtulm am tr. Bu nedenle, b ir in
sann ya da b ir grubun ounluunun gelecekte nasl davranaca
n kestirebilm e konusunda gvenilir sonular henz salana
mamtr.
Gnm zde, uyum ve zorlanmalarla ba etm e yntem leriyle
ilgilenen davranbilim cilerin says olduka artm ve baz arat
rclar konuya belirli tanm lar getirm eye alm lardr. rnein,
Ham burg ve Adams (1967) uyum u, "zorlanm alarla karlald
nda gerekli bilgileri toplama ve bunlardan yararlanm a" olarak
tanm larken, H eath (1965), "davranlar, b ir yandan benlik yap
snn btnln koruyacak, dier yandan evresel koullarla
ba edebilecek b ir biim de dzenlem ek" olarak tanmlamtr.
Ayn uyarana ya da yaanan herhangi bir durum a her bir in
sann farkl tepki verecei teden beri bilinm ektedir. Bir baka
deyile, spesifik olan, yaantsal, toplumsal ve kltrel etm enle
rin ortak b ir rn olmasdr. Gem ite ou psikiyatrist, bireyin
gemi yaants bilinirse, zorlanmalarla karlatnda hangi
tepkileri gstereceinin de nceden kestirilebilecei grn sa
vunmulard. A ncak sonralar, bu grn pek geerli saylam a
yaca ve kim in hangi tr zorlanm alarla ba edebileceini n ce
den kestirm enin kolay olm ad anlalm tr. stelik yaplan
aratrmalar, bir insann yaam nn bir dnem inde karlat be
lirli bir durum un stesinden gelem em esinin, onun daha sonraki
bir dnem de benzer bir durum la karlatnda ayn tepkileri
gsterecei anlam na gelm ediini kantlar niteliktedir.
Tm bu bulgular, Jahoda'nn (1958), "ru h salnn olum lu
ynleri" diye adlandrd ilevlerin tanm lanabilm esi iin, zor
lanm ayla ba etme ve uyum kavram larnn dikkatli bir biim de

32

TEMEL KAVRAMLAR

incelenmesi gereini vurgulam akta. Yakn zam anlara gelene ka


dar ruh sal uzm anlan ilgilerini norm ald davranlara odaklatrm olduklarndan, olaan u yum abalarn da norm ald
davranlar iin kullanlan ltlerle deerlendirm e ve etiketlem e
eilimi gstermilerdi. rnein, iini zenle yapan kiilerin
"kom pulsif" olarak nitelendirilm elerine m eslek evrelerinde sk
lkla tank olmaktayz.
Genel kanya gre, gnlk sorunlarn stesinden gelm ek iin
bireyin kulland yntem ler yaam boyu fazla b ir deiim e u
ramaz. Bunun nedeni, uyum ve savunm a m ekanizm alar daar
nn ocukluk dnem inde biim lenm i olm asdr. Kimi insann ya
am frtnal dnem lerle dolu olduu halde, kim ininki olduka
dzgn bir biim de akar. Daha salkl insanlar, daha eitli
uyum m ekanizm alar gelitirm ilerdir. Bu, onlarn, olaylarn s
tesinden gelirken daha fazla sayda seenee sahip olm alanna ve
daha esnek davranabilm elerine olanak verir.
N orm allik kavram toplum un ruh sal ynnden de nem
tar. Bir toplumda rastlanan ortak davran bozukluklarnn yan
sra, ortak uyum m ekanizm alarn da tanm ak, o toplum un po
tansiyelinin deerlendirilm esine nemli katklarda bulunabilir.
PSKOLOJK OLGUNLUK KAVRAMI
Yakn zamanlara kadar zerinde pek durulmam olan psiko
lojik olgunluk kavram nn bilim sel bir tanmn yapm ak henz ol
duka gtr. Bunun balca nedeni, uzm an olan ya da olm ayan
herkesin olgunluk szcnn ne anlama geldiini bildiini farz
etmesidir. Bu durum, olgunluk kavram nn belirsizliinden ve
rasgele tartlagelm i olm asndan kaynaklanm aktadr. D olaysy
la, her yeni bilim sel kavram da olduu gibi, konunun oturabilm e
si ve aklk kazanabilm esi iin zamana ihtiya vardr.
O lgunluk ve olgunlam am olma terim leri, zellikle insanlar
yarglama amacyla gnlk konuma diline ylesine girm itir ki,
gnm zde olgunluk szc, beenilecek niteliklere sahip ol
ma, salkl ve dengeli olma gibi, birden fazla anlamda kullanl
maktadr. Bu nedenle, yarglayc olmamaya zen gsteren uz
m anlar, davranlar tanm larken bu terimi kullanm aktan kanr

TEMEL KAVRAMLAR

33

olm ulardr. Lynd'e gre (1961), gnm z insan "iy i" ve "k t "
Szckleri karl olarak, olgun ve olgunlam am , normal ve
anorm al, uyum lu ve uyum suz terim lerini kullanm a eilim i gs
term ektedir.
Kltrm zde de olgunluk, geleneksel babaerkil im gelerin et
kisi altnda, b ir insann nasl yaadna deil, ne sylediine g
re deerlendirilir. Duygusal tepkiler verm eyen, az konuan ve
konutuunda nem li grnen eyler syleyen kiiler olgun say
lr. Bu grntnn gerisindeki korku ve gerek benliinden farkl
bir kiilik imgesini srdrm e abas ou kez fark edilm ez. ev
resindekilerin an beklentileri sonucu yandan byk davranan
ocuk da, "yana gre abuk olgunlam " olarak beeniyle kar
lanr. ocukluunu yaam aktan vazgem ek zorunda braklm
olm asnn onda yaratt anksiyete grm ezlikten gelinir.
Gnlk konum a dilindeki bu kavram kargaasna ramen,
psikolojik olgunluk konusunda davranbilim cilerin ortak bir g
r gelitirebilm i olduklar sylenebilir. Bu tanma gre, olgun
insanlar gerekleri net bir biim de alglayabilen kiilerdir. D ier
insanlarla karlkl gven ve itenlie dayanan ilikiler kurm aya
alr ve bu ilikilerin sorum luluunu srdrebilirler. Kendileri
ni kabul debilm i olm ann huzuruyla bakalarnn ihtiyalaryla
ilgilenir, nee ve dertlerini paylarlar. retken olm aktan hola
nr, yeteneklerini srekli gelitirirler. Bu nitelikler olgunluun
deimez eleridir. Toplum iindeki yeri ne olursa olsun, insan
yaam nn herhangi b ir dnem inde bu niteliklere ulaabilir.
G ruplar zerinde yaplan baz aratrm alar, yeterli b ir zihinsel
gelimenin, ekonom ik skntlarn en az dzeyde olm asnn, iyi
bir i ve toplum sal olanaklarn ve en nem lisi, bedensel saln,
psikolojik olgunlukla ilikili olduunu gsterm itir. Ancak, bu
zelliklere sahip olm adan da kendisini iyi yaayabilen, gerekleri
grebilen, retken ve bakalaryla iten dostluklar kurabilen in
sanlar da vardr. Bu insanlarn karlatklar zorlanm alarla nasl
ba ettikleri, kiiliklerinin btnln nasl koruyabildikleri ve
tutarl varolularn nasl srdrebildikleri henz bilinem em ekte
dir. Bu kiilerin nerede ve nasl bulunabilecekleri ve bilim sel bir
biim de inceleyebilm ek iin nasl bir yntem geliterebilecei, he
nz zm lenem em i sorunlar olarak bekletilm ektedir.
ND3

34

TEMEL KAVRAMLAR

Psikolojik olgunluk konusuna ilikin ilk alm alar kinci D n


ya Sava'ndan nce balatlm ve sonraki yllarda da srdrl
mtr. Yirmilerinde ya da otuzlarndaki gen insanlar zerinde
yaplan bu alm alar sonucu, salkl gen yetikin insan m odeli
zerinde, kuramclar, am pirik gzlem ciler ve klinisyenler arasn
da bir gr birliine ulalabilm itir. Bu grlere gre olgunla
m kiiler, duyarl b ir biim de evrelerindeki insanlarn ve olay
larn farkndadrlar, dier insanlarn kendilerinden ne bekledii
ni grr ve bunlar karlam aya alrlar. O lgun insan, dier in
sanlarla ve toplum un temel kurum laryla uyum lu bir beraberlik
iindedir. Kiisel deer yarglaryla ya da ne olduu ve ne yap
m ak istediine ilikin grleri d ier insanlara ve toplum daki
olaylara kart derse huzuru bozulabilir, ama kiilii dalmaz.
alt i, yeteneklerine uygundur ve alm alarn, kendine ve
iind e yaad topluma katkda bulunacak b ir biim de srdrr.
Bu konuda insan farkl yaam dnemleri boyunca inceleyen
boylam sal almalarda ilgin bulgular edinilm itir. ncelenen ki
ilerin ou eitli dnem lerde ar zorlanm alar geirm ilerdi. Bu
zorlanmalarn bir blm evresel ve rastlantsal olaylar, b ir b
lm ise bireyin kendi kiiliinden kaynaklanan atmalard.
Psikolojik ynden olgunlam kiilerde gzlem lenen en belirgin
ortak zellik, bu zorlanm alardan sonra toparlanabilm e gc idi.
Bu kiiler, kendilerini ok sarsan olaylardan sonra, sanki ilerin
de bir "dzeltm e m ekanizm as" varmasna dengelerini yeni
den kazanyor ve yollarna devam edebiliyorlard (Cox, 1974;
Barron, 1963).
Bu onarm m ekanizm asna ilikin yaplan aratrm alar, bire
yin edinmi olduu rol (kim lii) srdrm e kararllnn, zor
lanma sonras toparlanm ada ona destek olduunu gsterm itir
(Cox, 1974). A stronotlar zerinde yaplan alm alar, bu kiilerin
beklenm edik durum lar karsnda ne yapabilecekleri konusunda
beceri ve dnm e yeteneklerini gelitirm i olmalarnn, uzay
uular srasndaki anksiyetelerini denetim altnda tutabilm eleri
ne yardmc olduunu gsterm itir (Ruff ve Sheldon, 1967).
Yakn gemie kadar aratrm aclar, gen yetikinlikten nceki
dnem ler iin de psikolojik olgunluktan sz edilebileceini kabul
etm ekle birlikte, konuyu bu ynden ele almamlard. Ancak g

TEMEL KAVRAMLAR

35

nmzde, bebeklik, ocukluk, ergenlik, yetikinlik ve. yallk gibi


h er bir yaam dnem inin kendine zg bir olgunlam a dzeyi ol
duu gr herkes tarafndan paylalm akta ve konuya ilikin
almalar bu dorultuda srdrlm ektedir. Bylesi bir yaklam
psikolojik olgunlam ay "yaa u ygun" bir biim de ele alr. Bir
baka deyile, "olaylara etkin bir biim de katlabilm e" olarak ta
nmlanabilecek olan psikolojik olgunluk, gen ve orta yetikinlik
dnem lerinde ulalan biyolojik ve toplumsal olgunlam adan ok
farkl b ir olgudur. Organizm ann, her bir geliim dnem inde ye
lliden rgtlenm esini ierir.
Erikson'un vurgulad gibi, gnm zde, kendi benliklerine
likin belirsizlik ve aknlk duygular yaayan, kim olduklarn
ya da nasl yaam ak istediklerini bilem eyen insanlann says gi
derek artm aktadr. Buna karlk, psikolojik olgunlua ulam
insan, benliini bir btn olarak algladndan kim olduunu
ftratrma gereini duymaz. M eslek ve e seim i gibi baz kritik
dnem lerin dnda, nerelere doru yol alm ak istedii ve bu yol
da potansiyelini nasl kullanabilecei konularnda olduka net bir
biim de dnebilir ve karar verebilir.
From m 'a gre (1974), olgun ve retken bireyin kim lik duygu
l u , benliini kendisine yn verecek tm gleri yine kendi elinde
bulunduran bir varlk olarak alglam asndan kaynaklanr. Heath'e gre (1965), psikolojik olgunlua ulam birey, kiilii iyi
rgtlenmi, evreden gelen rahatsz edici uyaranlara direnebilen, duygu ve dnceleri dier insanlarla da ilgili ve benlik im
gesi tutarl b ir insandr. Barron'a gre (1963), olgun kiiliin en
nemli karakteristii, gl bir egonun varldr. Gl b ir ego
ise zeknn b ir ilevidir. nk, yaanty bilinlendirm e, bellek
te depolama ve sonradan yapc bir biim de kullanm a, beynin ge
lime dzeyine baldr. A ncak, ego gcn salayan yalnzca
zek deildir. En az o denli nem li olan, uygun grlm eyen y a
antlar bilinaltna bastrrken, ayn zam anda organizm ay y a
antya ak tutabilecek bim ide esnek bir denetim m ekanizm as
gelitirebilm ektir. Barron, inceledii b ir grup doktora rencisin
den edindii bulgular zetlerken, salam egolu bireyleri, anksiyeteleriyle ba edebilen, tutarl bir gelime gsteren ve yaam lar
na deer verebilen insanlar olarak tanm lam tr.

36

TEMEL KAVRAMLAR

Psikolojik olgunluu hazrlayc evresel etm enler zerinde


yaplan aratrmalar, yeterince gelitirilm i entelekt, ocukluun
huzurlu bir aile ortamnda yaanm olm as ve ocuklarnn ih ti
yalarn duyarl bir biim de gzeten ana-babann varl, yeterli
ekonom ik gvence, eitim ve i olanaklarnn bulunm as gibi et
m enlerin gl bir egonun geliim indeki nem ini vurgulam tr.
A ncak bu aratrm alarn ou, yukardaki etm enlerden bir ya da
birkann yokluunda da psikolojik olgunlua ulaabilm i ola
and insanlarn var olduunu saptam tr.
Konu zerinde yaplar baz am pirik aratrm alara gre ise,
baz glkleri yaam olm ak olgunlam ay hzlandrr ve bir in
sann ulat olgunlam a dzeyi ancak zorlanm alarla karlat
nda anlalabilir. Aslnda psikanaliz de egonun, engellenm eler
le karlama sonucu gelitii grn savunmutur. Bu gre
gre, organizm ann her ynden doym u b ir durum u srdrmesi
durum un deitirilm esi gereini ortadan kaldracandan, geli
me de olmaz.
Psikolojik olgunlua eriebilm ek iin elverili evresel koulla
rn gerekliliini vurgulayan grlerle, bu dzeye baz skntlar
yaayarak ulalabilecei grn savunanlar arasnda ilk ba
kta bir eliki varm gibi grnebilir. Ancak bu farkllk, her
bir yaklam da konunun iki boyutundan yalnzca birinin vurgu
lanm olmasndan kaynaklanm aktadr. Bir baka deyile, psiko
lojik destek ve ekonom ik ve toplum sal olanaklarn var olduu bir
ortamda geliimini srdrm e ve benliin glenm esi iin gerekli
deneyim lerden (zorlanm alardan) gemi olma, birlikte, psikolojik
olgunluu gerekletirebilm enin tem el koullardr.
Belirli bir kim lik gelitirm e ve bu kim liin kii tarafndan ken
disi olarak kabul edilm esi, yalnzca psikolojik ynden olgun kii
lerin deil, tm insanlarn geliim inin doal bir sonucudur. Ne
var ki, salkl bir insan kendi kim liinden daha net bir biim de
haberdardr ve bu kimlii, yeterince olgunlam am insanlara
oranla daha tutarl bir biim de srdrebilir. O lgunlam insan,
kendi kim liine inancn sarsabilecek durumlardan, olgunlam a
m insanlara oranla daha az etkilenir. Olgunlam am insann
toplumsal benliiyle yalnz kendisinin tand benlii arasnda
nem li farklar olduu halde, olgunlam insan kendisini nasl al-

TEMEL KAVRAMLAR

37

lyorsa dier insanlar tarafndan da yle alglandna inanr,


stelik, bakalar tarafndan nasl algland konusundaki tah
mini de genellikle dorudur. Dolaysyla, gereki ve btnle
mi bir yapya sahiptir.
Olgun insann dier insanlarla yakn ve scak ilikiler kurabil
m esinin kkeninde, kendisini de sevebilm i olm as gerei bulu
nur. O lgun insann kendine duyduu sayg ve sevgi, bencillik ve
benm erkezcilikten farkl b ir durum dur. Kendini sevm eyen insan
dierlerini, bakalarn sevm eyen insan kendini sevem ez. nsann
kendisine sayg duym as, ilgisinin snrlarn kendisinden te, di
er insanlar da ierecek bir biim de geniletebilm esiyle gerekle
ir.
Aslnda olgunlam a, ulalm bir durum deil, yaanagelen
bir sretir. nsann kiisel potansiyelini gerekletirm e sreleri
ni yaam akta olmas olgunlam ann en nem li ltdr. B ylesi
bir yolculua km olan insan srekli bir evrim iindedir. Y anl
glarn tekrarlam ad iin bu yanlglar kazanlm deneyim ni
teliini alr, baanlar dier insanlarn da yararlanabilecei so
nular ierir. Kendisini ve dnyasn, srekli bir geliim sreci
iinde birlikte ve bir btn olarak yaar.
TARH BOYUNCA
NORMALD11 DAVRANI KAVRAMI
lk ve Eski alarda D em onolojiC)
Ruhsal hastalklarn tedavisine ilikin bilinen en eski yntem
lerin yaklak yarm m ilyon yl nce Ta D evri'nin m aara adam
lar tarafndan uyguland sanlm aktadr. Ba arlarndan ya
knd ya da epilepsi krizleri geirdii tahm in ed ilen baz hasta
larn tedavisi iin ilk tp adam lar, gnm zde trepanasyon deni
len cerrahi ilemi kullanm lard. Bu ilem le, o gnlerin tatan ya
plma aralaryla kafatasnda yuvarlak bir delik alarak bu delik
ten kiide rahatszlk yaratan kt ruhun kabildiine inanlyor

* Daemon eski Yunancada doast varlk anlamnda kullanlm, sonralar


eytan szcyle eanlam kazanmtr.

38

TEMELKAVRAMLAR

du. Kafas trepane edilm i ilk insanlarn bazlarnda alan d eli


in evresinde bulunan iyilem e belirtileri, bu kiilerin trepanasyon ileminden sonra yllarca yaam olduunu kantlam aktadr.
lk insanlar, imek, gkgrlts, deprem , frtna, yangn gi
bi doal olaylar aklarken bunlarn "iy i ve kt " ruhlar tarafn
dan yaratldna inanrlard. Eski in, Msr, brani ve Yunan dil
lerinde yazlm ilk yaptlarda da norm ald davranlar benzer
ieriklerde aklanm tr. Bu yazlardan anlaldna gre, kii
nin iyi ya da kt ruhlardan hangisinin etkisine girdiine, gster
dii belirtilere baklarak karar veriliyordu. G enellikle dinsel ve
mistik konum alar yapan hastalarn iyi b ir ruhun ya da tanrlarn
etkisine girdiine ve doast glere sahip olduuna inanlyor
ve bu kiilere saygl davranlyordu. Buna karlk takn davra
nlar gsteren ve ounluu oluturan hastalarn, kt ruhlara
tutsak olduklarna ve tanrlarn gazabna uradklarna inanld
ndan, tedavilerinde eytan kartm a (exorcism ) yntem leri u y
gulanyordu. Bu amala hastann evresinde dualar okunuyor,
grlt yaplyor ya da ona kt kokulu karmlar, rnein, ko
yun pisliiyle kartrlm arap iilerek, bedeninin kt ruhun
barnamayaca bir duruma getirilmesine allyordu. Bu teda
viler nceleri ilk tp adam lar saylabilecek am anlar tarafndan
uygulanm aktayken sonralar, Yunanistan'da, in'de ve M sr'da
din adamlarna braklm tr. Din adam , doktor, psikolog ve si
hirbaz karm b ir nitelik tayan ve nceleri dem onolojik inan
larna gre eytan karma yntem leri uygulam olan bu kiiler,
tarihin ak iinde giderek daha insanc yntem lerin ncs ol
mulardr.
Antik Yunan Uygarl
Yunan uygarlnn altn an yaad yllarda ruhsal b o
zukluklarn anlalm as ve tedavisinde nem li aam alar yaplm
ve gnmzdeki yaklam lara olduka yakn baz grler belir
lenm itir. Bu dnem de, tapnaklarda tp eitim i yapan ve dar
dan da renci kabul eden eitli okullar olum aya balamt. N i
tekim Hipokrat da ilk eitim ini bu okullardan birinde yapmtr.
Modern tbbn babas olarak anlan H ipokrat (.. 460-357), in
san bedeninin tanrlarn gazabna uradna inanm adn ak

TEMELKAVRAMLAR

39

lam, ruhsal bozukluklarn da doal nedenlerle olutuu ve bun


larn dier bedensel hastalklar gibi tedavi edilmesi gerektii g
rn savunm utur. Kafa travm alarnn hareket ve duyu bozuk
luklarna yol aabildiine iaret eden Hipokrat, kaltmn nemi
zerinde de durm utur. Hipokrat, hastalarn her gn incelemi
ve gnlk gzlemlerini ayrntl klinik raporlar halinde yazm tr.
Hipokrat, hastann kiiliini anlam ada ryalarn nemini de fark
etmiti. Bundan tr psikanaliz ekolnn en nem li kavram la
rndan birin in ilk kez onun tarafndan tanm lanm olduu syle
nebilir.
M odern tbbn kurucusu olan Hipokrat, yapt gzlem ler so
nucu, ruhsal hastalklar, mani, m elankoli ve frenitis olarak ka
tegoriye ayrm , her bir kategorinin ve ayrca alkol hezeyanlar,
epilepsi ve histeri gibi hastalklarn klinik tanm lam alarn da
yapmtr. Hipokrat, kaltm kadar evresel etkenlere de nem
vermi ve gerektiinde hastalarn aile ortam larndan ayrmtr.
Ne var ki, antik Yunanllar, insan bedenini kutsal saydklar iin
onu paralam ay gze alam am lar ve bu nedenle anatomi b ilgi
leri yetersiz kalm t. rnein, o zam anlar yalnz kadnlarda g
rld sanlan histeri belirtilerinin, dlyatann beden iinde
dolamas sonucu ortaya ktna inanlyordu. Yine de H ipok
rat, histeri tedavisinde evlilii salk verm ekle, histeriyle cinsel a
tm alar arasnda bir iliki olduunu savunan ada grlere
olduka yaklam tr.
Gnmze ok uyan grlere, ruhsal bozukluklar olan k i
ilerin su ilem eleri durum unda izlenecek tutum konusunda
Plato'nun (.. 429-347) gelitirdii nerileri de katabiliriz. Pla
to, bu insanlarn yaptklarndan sorum lu tutulam ayacaklarn,
normal kiilere verilen cezalarn onlara uygulanm am asn, bu in
sanlarn kent iinde kendi balarna dolam am alarn, aileleri ta
rafndan en iyi biim de baklm alarn ve bunda ihmal gsteren
ailelerden ceza alnm as gerektiini vurgulamtr. Plato, farkl
lklar psikolojisinin de ncs saylabilir: Devlet adl yaptnda in
sanlarn zihinsel geliim ve dier yetenekler ynnden gsterdik
leri farkllklarn nem ini aklam ve bireyin dnce ve davra
nlarnda toplum sal ve kltrel etkenlerin rolnden sz etm i
tir.

40

TEMEL KAVRAMLAR

Bu bilimsel yaklam lar dorultusundaki alm alar daha son


raki yllarda da Yunanl ve Rom al hekim ler tarafndan srdrl
m , zellikle Byk skender'in skenderiye'yi kurm as ve bu
kentin Yunan kltr ve bilim inin m erkezi haline gelm esiyle ge
liim ini orada srdrmtr. Tarihsel belgelere gre, skenderi
ye'deki sanatoryum lar ok stn nitelikliydi. H astalarn i ac
bir ortam da yaam alarna nem veriliyor ve srekli, ura, elen
ce ve idm an program lar uygulanyordu ki, bunlar arasnda
dansl partiler, konserler, tapmak bahelerine yryler, N il r
manda krek ekm e gibi etkinlikler bulunm aktayd.
Ortaa Avrupas'nda Demonoloji
Yunan ve Roma uygarlklarn knden sonra Yunan tbb
nn bilim sel yaklam etkisini bir sre Arap dnyasnda srdr
mse de bu etki giderek silinmitir. te yandan, H ristiyanln
yaylyla Avrupa'da bilim sel abalar yerini karanlk bir dneme
brakm aya balam t. Eski alardaki batl inanlar ve dem ono
loji O rtaa'n kendine zg tanrbilimsel grlerine uygun ola
rak deiik bir biim de yeniden ortaya km , insanlar yine ey
tanlarn ve kt ruhlarn etkilerinden saknm a abasna girmiti.
O rtaa'n ikinci yarsnda, Avrupa'da yaygn bir grup davra
n bozukluu tr sklkla grlm ekteydi. nsandan insana ge
en ve geni insan kitlelerini etkileyen bu salgnlar, ada anla
ymza gre kitle histerileri olarak nitelendirilebilir. talya'da tarantizm, Alm anya'da St. Vitus dans olarak anlm olan ve daha
ok dans manileri biim inde ortaya kan bu grup histerileri, sa
kin bir yaz gnnde b ir kiinin deta ar okm uasna yerinden
sramasyla balyordu. Ayn anda evredeki dier insanlar da
buna katlarak sramaya balyor, yollara frlyorlard. Ksa bir
sre iinde tm kasaba halk m eydanlarda sryor, dans ediyor,
titriyor, bazlar ise giysilerini yrtp soyunuyor, yerlerde yuvarla
nyor, birbirlerine vuruyor, bazen bol arap iip arklar syl
yorlard. lgin bir dier histeri salgn ise, daha ok krsal blge
lerde grlen likantropi idi. Bu tr histeride bir grup insan, kendi
lerini kurt sanyor ve kurtlara benzer davranlar gsteriyorlard.
Histeri salgnlar Avrupa'da on yedinci yzyl ortalarna ka
dar srm tr. Gerekte bu dans m anileri eski Yunanllar ve Ro

TEMEL KAVRAMLAR

41

m allarn tanrlar iin yaptklar dinsel trenlere ok benziyordu.


H ristiyanln geliiyle yasaklanan bu trenler toplum un yaps
na ylesine ilem iti ki balangta, zam an zam an yaplan gizli
toplantlarla yaatlm aktayd. Daha sonralar, H ristiyanln ge
tirdii yeni kavram larla atan ve su niteliinde olan bu tren
lerin tad anlam da deim i ve giderek kitle histerilerine d
nm tr.
O rtaa A vrupas'nda ruhsal hastalklarn tedavisi daha ok
rahiplere braklm ve hastalar m anastrlarda korunm ulard.
an balangcnda, bakm g olm ayan hastalara insanca dav
ranlm , tedavide dua, kutsal su ve ya, papazlarn soluu ya da
tkr kullanlm , kutsal yerlere geziler dzenlenm i ve ar
olm ayan baz eytan kartm a yntem leri uygulanm t. A ncak
giderek, ruhsal hastalklarn nedenleri eytann gururuyla ak
lanm ve eytan kartma yntem leri nem kazanm aya balam
t. Tedavi ise, eytann gururuna ldrc bir darbe indirm ek ol
malyd. Bu amala eytana, dolaysyla eytana tutsak olduu sa
nlan kiiye, kaba ve ayp szler hayknlyor, uzun kfrler ya
drlyordu. Dem onoloji artk A vrupa'ya iyice yerlem i, klt
rn iine sinmiti.
On beinci yzyln ikinci yarsnda iki rahip M alleus M alleficarum (eytan ekici) adl bir kitap yaym ladlar. H ristiyan dinine
bal halk kitlelerini yllarca etkilem i olan bu kitap blm den
olum utu. lk blmde, eytanlarn varl dorulanyor ve buna
inanm ayanlarn yanl yolda olduklar anlatlyor, ikinci blm
de, eytana kaplan kiilerin tanlanm asn salayacak belirtilerin
bir listesi veriliyordu. rnein, deride eytan penesini andrd
varsaylan krm z bir leke, o kiinin eytann dam gasn tad
nn ve onunla ibirlii durum unda olduunun bir belirtisi sayl
yordu. nc blm de ise, bu kiilerin nasl yarglanaca ve
cezalandrlacan anlatan yasalar vard ve bunlardan biri de iti
raf elde edilinceye kadar ikence yaplarak kesin bir kant elde et
meyi zorunlu gryordu. Bu amala kasaba halklar m eydanlar
da toplanyor, ou kez ne yaptn bilm eyecek kadar hasta ol
duu ak seik belli olan zavall kiiyi yakarak ya da ikence
ederek ldrm eyi coku ile kutluyorlar ve bunu kutsal bir grev
sayyorlard.

42

TEMEL KAVRAMLAR

O gnlerde dem onoloji retisinin varlndan kuku duym ak


ya da onu eletirm ek kiinin yaam n tehlikeye atm as dem ekti.
Buna ramen, on altnc yzyl balarnda svireli hekim Paracel
sus demonolojiye kar kt, dans m anilerinin eytann etkisiyle
olumadn, bir hastalk tr olduu grn savundu ve ruh
sal hastalklarn nedenlerini yldzlarn insan beyninde yaratt
olumsuz etkilerle aklad. Paracelsus bu grlerini pahalya
dedi, yargland ve lm ne dek rahat braklm ad. A ncak, on
altnc yzyl boyunca dem onolojiye kar kan grler Avru
pa'da yer yer varln srdrd. ngiltere'de Reginal Scott yaa
m boyunca dem onolojinin iyzn ve geersizliini sergilem e
ye alt. 1584'te yaym lad kitab sonradan ngiltere Kral I. Ja
mes tarafndan toplatld ve yaktrld. On yedinci yzyl b ala
rnda baz kilise adamlar da bu tr uygulam alann geerliliini
soruturmaya balam lard. rnein St. Vincent de Paul adl bir
rahip, lm gze alarak, ruhsal hastalklarn bedensel hastalk
lardan farkl olam ayaca ve insanc bir din olarak H ristiyanln
glnn zayf korum asn bekledii grlerini savunmutu.
O rtaa'n bilim sellikten uzak grleri artk geerliini yitirm e
ye balyordu.
Reform Dnemi
On yedinci yzyl insannn grleri ve inanlarndaki bu de
iim hasta bakm ve tedavisi ynnden de etkisini gstermi, o
zamana kadar m anastrlara ve zindanlara kapatlan hastalar g
nmzdeki hastanelere balang olarak ilk tedavi kurumlarnda
barndrlmaya balam t. Bu kurum larn ou hapishanelerin b i
raz onarlm biim lerinden teye gidem em iti ve hastalara in
sandan ok, vahi hayvanm asna davranlyordu. Elleri ve
ayaklan zincirlenm i hastalann ancak kendilerini beslem elerine
yetecek oranda hareket zgrl vard ve ou kez yatmalarna
da izin verilmezdi. H crelerde tek eya genellikle yere serilmi
bir hasrd, biriken dky tem izleyen olm azd ve beslenme ok
yetersizdi.
Avrupa'da ilk kez 1547'de Londra'daki St. M ary of Betlehem
Manastr VIII. H enry tarafndan bir hastaneye dntrlm
tr. Ksa sre iinde ad "B ed lam " olarak ksaltlan bu kurumda,

TEMEL KAVRAMLAR

43

takn davranlar gsteren hastalar bir peni* karlnda halka


gsteriliyor, zararsz hastalar ise Londra sokaklarnda dilenm eye
gnderiliyorlard. Bu kurum u giderek Avrupa ve Amerika ktala
rnda benzerleri izledi, ama koullar yine de insanlk dyd. On
dokuzuncu yzyl ortalarna dek, hastalarn balar tra edilm i,
deli gm leklerine sokulm u, besinleri kstlanm , zorla m shil
ilalar iirilm i ve karanlkta braklm lard. Daha zorlu hastala
ra, a brakm a ve souk banyo gibi yntem ler de uygulanm aktay
d.
O n sekizinci yzyl sonlarnda ilk insanc yaklam ve reform
hareketi Fransz hekim i Philippe Pinel tarafndan balatlm tr. P i
nel, Fransz Devrim Birlii'nden, baz hastalar zincirden kurtara
rak bir denem e yapabilm ek iin izin ald. Bylece, ruhsal hasta
lklarn anlay ve hogryle tedavi edilm eleri gerektii gr
n kantlam ak istiyordu. Sonu yz gldrcyd. La Bicetre
hastanesinde balatlan bu hareketi rgtlem ek ve Fransa'daki
ben zer dier kurum larda uygulam ak iin Pinel grevlendirildi.
U zun bir sre olum lu davranlar ve uyum gsterdikleri iin sa
la kavutuklarna karar verilen birok hasta hastanelerden sal
verildi.
Organik Yaklam
On dokuzuncu yzyln geliiyle, anatom i, fizyoloji, nroloji,
kimya gibi alanlarda bilim sel gelim eler balam ve bunun sonu
cu, ruhsal hastalklarn beyin ilevlerindeki bozukluklardan kay
nak alabilecei grleri eski Yunanllardan bu yana bir kez daha
belirm eye balam t. Bylece, ruhsal yap ve davrann aklan
masnda organik nedenlere nem veren grlerin egem en oldu
u yeni bir dnem balam oluyordu.
Bu dnem de en nem li katk A lm an hekim i Emil K raepelin'den
gelmitir. 1883 ylnda yaym lanan kitabnda Kraepelin, beyin pa
tolojisinin ruhsal hastalklarn oluum undaki rolnden sz et
mekle kalm am , her bir ruhsal hastalk trnn birbirinden fark
l belirtiler gsterdiini ve her birinin, rnein kzamk hastal

* Bir ngiliz para birimi.

44

TEMEL KAVRAMLAR

nda olduu gibi, nceden belirli ve tanm lanabilir bir seyir gs


terdiini aklayarak ilk sistem atik psikiyatrik blm lem eyi yap
mtr.
Kraepelin'le balayan dnem blm lere ve tanm lam aya ar
lk verdiinden, "betim sel (descriptive) dnem " olarak anlr. Bu
dnemde dem onolojik inanlar artk tm den yklm , genel paralizi* gibi birok hastalklarn beyin patolojisiyle ilgisi kesinlikle
ortaya konm u, ruhsal hastalklar, halk arasnda olmasa da tp
adamlar tarafndan bedensel hastalklar gibi kabul edilm eye ba
lam ve anatomi, fizyoloji, biyokim ya gibi bilim dallarndan ya
rarlanlarak beyin ilevlerini daha iyi anlayabilm ek iin eitli
aratrm alar yaplmtr.
Ne var ki, bu gelim elere ve yinelenen klinik m uayenelere ve
aratrmalara karn, hastalarn yarsndan ounda organik bir
patoloji saptanam adndan bozukluu b ir nedene balama ola
n a bulunmuyordu. K im i bu artc sonucu o gnn laboratuvar tekniklerinin yetersiz olm asna balyor ve beyindeki baz do
ku bozukluklarn ortaya karacak aralarn henz gelitirilem e
diinden sz ediyordu. Kimi ise, bu boluklar kaltmla aklaya
rak baz ruhsal hastalklarn nedenini henz nitelii bilinm eyen
genetik bozukluklara balyordu. A ncak, bu varsaym larn geer
lii kantlanm deildi ve aklanam ayan bir boluk kalmt.
Psikodinamik Psikiyatrinin Douu
Yirminci yzyln balarnda, beyin patolojisinin ruhsal hasta
lklarn tek nedeni olduu grne kar kan yeni ve devrim ci
bir dncenin belirm eye balad grlr. Bu yaklam, baz
ruhsal bozukluklarn organik kkenli olm ayp psikolojik neden
lerle olutuu grn savunm akta idi. rnein, gnlk yaa
m n olaan nitelikteki engellenm eleri ve atm alar bazen ala^
maz grnebilir ve kii byle durumlara uyum salama abasyla
salksz yollara bavurabilir. Psikolojik grlerin balang nok
tasn, hipnoz ve telkinin histeriyle ilikisini inceleyen alm ala
rn oluturduu sylenebilir. Bu grlerin geliim ine katkda

* Frengi hastalnn beyinde yerleen tr.

TEMEL KAVRAMLAR

45

bulunm u kiilerin tmn bu kitabn kapsamna alma olana


bulunm adndan, ada akm larn oluum unu dorudan etkile
yen rneklerden sz etm ekle yetineceiz.
O n sekizinci yzyl sonlarna dnldnde, nceleri Viyana'da baarszla uram , sonradan Paris'teki alm alaryla il
gi toplam bir hekim olan Franz A nton M esm er'i (1734-1815), za
mannda tartm alara ve kart grlere yol am biri olarak g
rrz. M esm er, Paracelsus'un gezegenlerin insan bedenini etkile
dii varsaymn yeniden gelitirm i ve yldzlarn insan bedeni
ne yaylan evrensel bir m anyetik sv araclyla etkilerini s r
drd grn savunm utu. Bu svnn insan bedenine da
l biim i, kiinin salkl ya da hasta olm asn belirlem ekteydi.
M esm er'e gre, baz insanlarda var olan m anyetik b ir g, dier
insanlarn m anyetik sv dalm ndaki bozukluklar iyiletirm ek
iin kullanlabilirdi.
Kuram n uygulam aya ilk kez V iyana'da girien M esm er, ora
da baarl olam aynca 1778'de Paris'e gitti ve orada bir klinik
aarak eitli hastalklar "hayvansal m anyetizm a" ile tedavi et
m eye balad. Bu klinikte hastalar em ber biim indeki bir sraya
yzleri em berin dna dnk olarak oturtuluyor, srann i ks
m n oluturan stunda asl ve kim yasal svlarla dolu ielerden
kan dem ir ubuklar hasta olan beden ksm larna balanyor,
karartlm olan odada havaya uygun bir m zik alnyor ve bir
s re sonra M esm er leylk ren gi bir giysi iind e grnerek bir
hastadan dierine dolap onlara dokunuyordu.
Gerekten de M esm er, histerik kkenli birok duyu bozukluk
larn ve felleri telkin yntem iyle iyiletirm eyi baarabilm i ve
sonraki yllarda hipnoz kullanlarak yaplan ben zer denem elerin
ilk uygulaycs olm utur. Sonradan m eslektalar tarafndan ar
latan olarak ilan edilen Mesm er, Paris'i terk etm eye zorlanm ve
ad bir daha duyulm am tr. Ne var ki, M esm erizm bir kavram
olarak yerlem i ve bu kavram zerinde tartm alar yirm inci y z
yl iinde de srdrlm tr. G nm zde bile dnyann birok
yerinde telkin yoluyla tedaviler uygulanm aktadr.
Davran etkileyen psikolojik etm enlerin anlalm asna yne
lik daha ciddi alm alar on dokuzuncu yzyl sonlarnda Fran
sa'da balam tr. Liebault ve Bernheim adlarndaki N ancy'li iki

46

TEMEL KAVRAMLAR

hekim, histeri ile hipnoz arasndaki ilikileri incelem i ve u so


nulara varm lard: Histeride grlen kol felci, deride anestezik
blgeler, iitme kusuru ve benzeri belirtiler bedensel b ir bozuk
luktan kaynaklanm am aktadr. A yn belirtiler norm al insanlar
hipnoza sokulduunda da telkin yoluyla oluturulabilir ya da
benzer belirtiler ortadan kaldrlabilir. Bu grleri paylaan h e
kim ler o gnlerde Fransa'da N ancy Ekol olarak anlmt. Parisli
nl hekim Charcot ve arkadalar ise histeriyi oluturan neden
lerin organik bir patolojiden kaynak ald grnde nceleri d i
renmiler, ancak sonradan onlar da ikna olarak bu yeni gre
katlm lar ve alm alarn bu ynde srdrmlerdi.
A yn yllarda Viyana'da bir gen hekim , nroloji dalnda uz
m anlam ve Viyana niversitesi'nde grev alm t. Bir gn
rencilerine srekli ba arlarndan yaknan b ir hastay kronik
m enenjik olarak tantt. Ne var ki, sonradan bu hastada hibir or
ganik bozukluk olm ad ve arlarn nevrotik kkenli olduu
anlald. Yapt yanl yznden niversitedeki grevinden
olan bu gen hekim in ad Sigm und Freud idi. Grnte can sk
c olan bu olay, psikiyatri alannda r aan bir dnem in balan
gc olm utur. nk Freud, bu olaydan sonra Fransa'ya giderek
oradaki gelimeleri izlem i ve kendine yeni bir yn verme olana
n bulmutur.

B irin ci Kitap

PSKODNAMK
PSKYATR

Giri
Psikodinam ik psikiyatri ya da gnm zde daha sk kullanlan
deyim le dinam ik psikiyatrinin balangc yaklak yz yl ncesi
ne dayanmakta. Ellenberger'e gre, ilk kez on dokuzuncu yzy
ln sonlarnda Leibniz, dinamik szcn statik kart olarak
ku llanm ve bu terim psikiyatrik dnce iinde bir sre daha
eitli ve farkl am alarla kullanldktan sonra psikanalitik kuram
iinde bugnk anlam n bulm utur (1970). Dinamik psikiyatri
balnn psikanalitik kuram dndaki baz yaklam lar kapsa
d grn tayan lar olm akla birlikte, gnm zde byk bir
ounluk psikodinam ik ve psikanalitik terim lerini eanlam da k u l
lanm aktadr.
Gnm zde psikiyatri insan eitli boyutlaryla ele alarak in
celem eye ye anlam aya alm aktadr. rnein deskriptif psikiyat
rinin amac, ruhsal bozukluk belirtilerini tanm lam a ve bu b elirti
lere gre konulan tan dorultusunda tedavi uygulam akla snrla
nr. Belirtilerin gerisindeki m ekanizm alar incelerse de bunlar te
mel tedavi arac olarak kullanm az. Ruhsal bozukluk gsteren ki
ileri, ortak davransal ve fenom enolojik zelliklerine gre kategorize eder; znel yaantlara deil, belirtilere gre ulalan tan
ya ncelik verir. D olaysyla, deskriptif psikiyatri, ruhsal
bozukluk gsteren bir insann, kendine zg farkll iinde an
lalabilm esinden ok, kendisiyle ortak baz belirtiler gsteren di
er kiilere ne oranda benzediini aratrr.
Biyolojik psikiyatri, ruhsal bozukluklarn beyin biyokim yasn
da oluturduu deim elerle ilgilenir ve bunlarn hangi kimyasal
maddelerle dzeltilebileceini aratrr. Ayrca, bozukluk belirti
lerinin anlalmasnda ve tedavisinde nrobiyoloji alanndaki
aratrm alardan yararlanr. On yl ncesine kadar psikanalistlerin
ve dinam ik psikiyatristlerin psikiyatri iindeki yeri byk nem
tarken, son zam anlarda biyolojik ynelim li aratrm aclarn orND4

50

PSKODN AMK PSKYATR

taya koyduu ve nemi tartm a gtrm ez bulgular n plana ge


mi grnm ekte. Ancak sarkacn ucu bu yne doru kayarken
yetien gen psikiyatristler de kendilerine bavuran kiilerle nasl
konuacaklarn bilem em enin skntsndan yaknm aktalar. Gabbard'n dedii gibi, nrokim ya alanndaki gelim eler karsnda
yaanm akta olan coku, aratrm a laboratuvarlan ile psikiyatrisi
ofisleri arasnda giderek artan uzakl m askelem i durumda
(1990). Dolaysyla, kim yasal tedavinin psikiyatrist-hasta arasn
daki insanca bir iliki iinde uygulandnda daha iyi sonu vere
bilecei gz ard edildii srece, ila tedavisinden ya da elektrokonvulsif terapiden bekledikleri sonucu alamayan psikiyatristlerin saysnda bir azalma olm as da beklenm em eli. Ayrca, bozuk
luk belirtileri ila tedavisiyle denetim altna alnd halde, iliki
sorunlar nedeniyle kendi dnyalar iinde srklenm ekte olan
pek ok insan var.
D inam ik psikiyatri, ncelikle bir dnce biimidir. Bu dn
ce, tedaviye gelen kiinin yan sra tedavi eden kiiyi ve aralarn
daki ilikinin doasn da ierir. Dinam ik psikiyatrisi de, bu do
rultuda, belirtilerin gerisindeki dinam ik m ekanizm alara odakla
r ve insan kendine zg dnyas iinde anlam aya alr. Teda
vi sreci de bu ilkelere gre hareket eder.
Yzyln ilk yansn aan bir sre boyunca dinam ik psikiyatri,
ruhsal fenomenleri atma olgusuyla aklam aya alan bir yak
lam tanm lam tr. Bu atm a, boalm arayan bilind g
lerle bunlarn yaanm asn engelleyen kart glerin farkl bek
lentilerinden kaynaklanr. Dolaysyla, bilindndan kaynakla
nan her istek, bu istee kar bir savunm ann oluum una neden
olur ve karlkl bir ekim e srer gider.
Y aklak son otuz yl ierisinde psikodinam ik psikiyatri, at
ma m odelinden te baz boyutlar edinm i ve bozukluklarn geri
sindeki dinam ik glerin anlalabilm esinde, yoksunluk modeli de
nilen bir baka yaklam da benim sem itir. Bu model, herhangi
bir geliimsel nedenden tr ruhsal yaplar zayf ya da eksiklik
gsteren insanlar iin geerlidir. Bu insanlar, kendilerini gven
likte hissetm edikleri ve bir btn olarak alglayam adklar tin,
psikolojik dengelerini koruyabilm e amacyla evrelerindeki kii
lere an oranda beklenti yneltirler.

GR

51

D inam ik psikiyatri, ilikilerin bilindndaki dnyasyla da il


gilenir. nsann bilindnda, kendisinin ve evresindeki dier ki
ilerin yine kendisine gre yorum lanm im gelerinden oluan bir
dnya bulunur. Bu dnya insann ob je ilikilerinde yaamakta ol
duu glkleri de yanstr. D inam ik psikiyatriye gre, bilin
dnyam zn kark olmasna karlk bilind dnyam z denet
leyicidir. Bir baka deyile, bilin dnyamzda zgrce yaptm
z sandm z seim lerin nem li bir blm bilind gler tara
fndan etkilenir. Gerekten de yaam m zdaki nem li kararlar,
ou zam an, karar verm ekte olduum uzu fark etm eden veririz.
Ancak, bilind glerin belirleyici etkisi, davranlarn ve ru h
sal bozukluk belirtilerinin tm iin geerli deildir.. stelik, bilindnn etkili gcne ram en, psikanaliz ve psikodinam ik psi
koterapi yaantlarnda olduu gibi, yine de seim hakkm z var
dr.
Dinam ik psikiyatrinin b ir baka temel ilkesi de bebeklik ve o
cukluk yaantlarnn yetikin yaam n belirleyicileri olarak kabul
edilm esidir. Ancak bu dorultuda deerlendirm eler yaplrken,
bebeklerin ve ocuklann dnyay olduka znel filtrelerden gei
rerek algladklar ve bu nedenle, evrelerindeki insanlarn ger
ek niteliklerini saptrabildikleri de gz nnde bulundurulur.
stelik, ebeveyn n e denli etkili olursa olsun, baz ocuklarn ya
psal olarak iliki kurulm as zor olduklar da bilinm ektedir. D ola
ysyla, dinam ik psikiyatri alannda alanlarn nrobiyoloji ve
gentik alanlarndaki gelim eleri izleyerek kendi sentezlerine kat
malar beklenir. Psikiyatri bu dorultuda btnyle b ir deiim
den geerken, dinam ik psikiyatri de deiim lere uyum yapm a ve
zihin-beden kilisi ynndeki gem i artlanm alar ama duru
mundadr. K andel'in dedii gibi "Z ih n im iz olarak algladm z
ey beynim izin ilevlerinin anlatm dr" (1979).

Klasik Psikanaliz
Sigmund Freud 6 M ays 1856'da M oravya'da dodu ve 23 Ey
l l 1939'da Londra'da ld. Y aam nn seksen ylm Viyana'da
Srdren Freud, bu kenti N aziler ele geirdiinde terk etti. Tp
eitim ini Viyana niversitesi'nde yapm olan Freud niversite
deki grevinden ayrldktan ksa bir sre sonra 1885'te Paris'e giiderek Charcot'nun yannda eitim grd. Sonradan Bem heim ve
dbault ile de tant ve onlarn histeri hastalan zerinde srdr
dkleri hipnoz denem elerinden ok etkilendi. Fransa'da izledik
lerinden sonra Freud, insann bilinli dnyasndan gizli ve ok
gl bir srecin varlna kesinlikle inanm olarak lkesine
dnd.
Viyana'ya dnnde Freud, tecrbeli bir hekim olan Joseph
Breuer ile birlikte alm aya balad. Breuer, ou kadn olan has
talar zerinde hipnozu ilgin b ir biim de kullanyordu. Bu has
talar hipnoz altnda sorunlarn baskszca ve aka anlatabiliyor,
hipnozdan uyandklarnda rahatlk duyuyorlard. D uygularn bo
almna olanak veren bu yntem e "arn m a" anlam na gelen kaJarsis denmiti. Salad rahatlam ann yan sra bu yntem , has
tann nevrotik belirtilerine neden olan duygusal atm alarn da
ortaya km asn salyordu. H er ne kadar hasta, isel sorunlar
ile hastalk belirtileri arasnda bir iliki kuram yorsa da, onu hip
noz altnda gzleyen hekim bu ilikiyi aka grebiliyordu. Do
laysyla, bu uygulam alar sayesinde insann bilind dnyasn
daki srelerin bilinli davranlara yapt nem li etki de gide
rek anlalmaya balam t. Freud ve Breuer 1893'te bu konuda
yaym ladklar ortak bir yazda psikodinam ik* kavram nn tem elini
atm oldular. Ne var ki, Breuer histerinin oluum unda cinsel et

* Bilind srelerin ileyi biimi.

54

PSKODNAMIK PSKYATR

menlere Freud'un verdii nem i kabul edem edii iin iki hekim
bir sre sonra ayrldlar. alm alarn yalnz olarak srdren
Freud, giderek hipnoz kullanm aktan vazgeti ve hastalarn u ya
nk durumda, dnce dzeni ve toplum deerlerini gzetm eksi
zin zgrce konumaya tevik etti. Bu yntem le hastalar isel en
gellerini yenebiliyor, unutulm u anlarna inebiliyor ve sorunlar
n aka tartabiliyorlard. Bu yeni yntem e serbest arm, has
talarn isel dnyalarna inerek kendilerini daha iyi tanm alarna
ve dolaysyla daha salkl b ir uyum dzeyine eriebilm elerini
salayan tedavi yntem ine de psikanaliz ad verildi.
Psikanaliz uygulam alar srasnda yaanan olgu bu yakla
m n temel tedavi aralarn oluturur:
Transferans: Zihinsel rgtn ieriinde ocukluk yllarna ait
zelliklerin srdrlyor olm as, gem iin im diki zam anda tek
rarlanmakta olduu anlam na gelir. Bunun belirgin bir rnei
psikodinamik psikiyatri uygulam alarnda yaanr ve tedaviye ge
len kii analistini gem iinde kendisi iin nem tam olan bi
riym iesine (anne, baba, vb.) yaar. Bu kiiye ait nitelikler, zel
likle tedavi srecinin erken dnem lerinde, analiste m al edilir ve
bu kiiyle ilgili duygular analistin ahsnda yaanr. Tedaviye ge
len kiinin gsterdii transferans tepkilerinin, srdrlm ekte
olan iki yetikin ilikisiyle badam am as ve gemiin olduka
yaln bir tekrar olmas, bu olgunun iki temel zelliidir. Tranferans yaam akta olan kii, hatrlam ak yerine gemiini Dilindnda yeniden harekete geirir ve gem i yaantlarna ilikin bilgile
ri, tedavi ortamnda dorudan yaayarak aktarm olur.
Transferans her psikanalitik srete yaanr, nk insann
kendisi iin nem tayan biriyle ilikide olduu her durumda y a
anr. Bir bakm a her iliki, gerek iliki ile transferans olgusunun
karmdr. Dinamik psikiyatri alannda alanlar, tedaviye ge
len kiinin yaamakta olduu iliki sorunlarnn, zamanla kendi
leriyle olan iliki iinde de ortaya kabileceini gz nnde bu
lundururlar. Ancak nem li olan, transferans olgusunun yaanm a
s deil, ortaya kan yaantlarn anlalabilmesidir. Dolaysyla,
psikanalitik ynelim li psikiyatristler transferansa baka insanlar
dan farkl tepki verirler. rnein, tedaviye gelen kiinin dm an

KLASK PSKANALZ

55

ca davranlar kzgn bir biim de reddedilm ez ve gemiteki han


gi ilikinin imdiki zamanda tekrarlanm akta olduu belirlenm eye
allr. Bu ynden deerlendirildiinde psikanalistler, ne yaptk
lar kadar, ne yapmadklaryla da tanm lanrlar (Gabbard, 1990).
Kortrtransferans: Tedavi edilenin yaad transferansa kar
lk, tedavi eden de kontrtransferans yaar. nk biraz nce tedjjvi edilen iin anlatlm olanlar, tedavi eden iin de geerlidir.
Aralarndaki fark, tedavi ortam iinde duygular ynetm e farkl
lndan kaynaklanr. Bu farkll salam ak amacyla psikiyatrist
de, tedavi ettii kiiye ynelik olum lu ve olum suz duygular ve
bu yaantlarn kendi gem iiyle olas ilikisini srekli gz nn
de bulundurm a durum undadr.
Kontrtransferans kavram , ilk tanm landndan bu yana
nemli baz deiim lere uram tr. Freud'un tanm lamas, psika
nalistin hastasna kar gelitirdii transferans ya da psikanalistin
hastann transferansna kar gelitirdii tepki olarak snrlanm
t (1912). Sonraki yllarda, rnein VVinnicott, psikotik hastalarla
yapt alm alarda farkl b ir transferans olgusu gzlem lem i ve
tedavi edenin zm lenm em i bilind atm alarndan kaynak
lanm ayan ve hastann rahatsz edici davranlarna kar doru
dan ortaya kan doal tepkilere nesnel nefret adn vermiti. Nes
nel szcn, hastalarn baz kkrtc davranlarna ou psikiyatristin ayn tepkiyi gsterebileceini vurgulam ak amacyla
kullanm t.
Rezistans: Bu terim , tedaviye gelen kiinin deim eye ve ted a
vi edenin bu dorultudaki abalarna direnm esini tanmlar. Bu
diren, Freud'un deyimiyle, tedaviye h er aam ada elik eder. Te
daviye gelen kiinin her davran, dzelm e istei ve bu istee
kar gler arasnda bir uzlam ay ierir. Tm rezistans tepkile
ri, yzleilm esi ho olmayan duygu ve dncelerden kanm ay
amalar. Tedavi, kabul edilmesi g drtlerin ve yaantlarn
bastrlmasn engellem eyi am alar; rezistans ise tedavi srecine
kar bastrma m ekanizm asn korum aya alr. Dinam ik psiki
yatri alannda alan psikiyatristler tedavisresince yaanan di
renci olaan karlar ve bu olguyu tedavide b ir ara olarak kullaurlar.

56

PSKODNAMlK PSKYATR

Freud ilk byk yapt olan Ryalarn Yorumu'n u 1900'de y a


ym lad ve bunu birok dier kitap ve yazlar izled i. eitli lke
lerden gelen m eslektalar evresinde toplandlar. svire'den
Cari Jung, V iyana'dan A lfred Adler sonradan bu gruptan ayrld
lar ve kendi kuram larn gelitirdiler. Freud sonraki yaam n da
psikanalitik retilerin gelitirilm esine adam ve ada grle
rin balang noktasn oluturan katklarda bulunm utur. Bu kat
klar yalnzca baz kavram lar gelitirm ekle snrlanm am , p sik i
yatri alanna yeni ve dinam ik b ir yaklam biim i de getirm itir.
On dokuzuncu yzyl ortalarnda psikoloji A lm anya'da ba
msz b ir bilim dal olarak ortaya ktnda, norm al ve yetikini
insann bilincini oluturan eleri incelem e grevini stlenm iti.
Duyular yerine duyum, dnceler yerine dnm e, im geler ye
rine im gelem inceleme konusuydu. Baz psikologlar bu yakla
ma kar km ve paralara ayrarak incelem enin bilinli yaan
tnn zn ve btnln bozduunu ne srm lerdi. Bir
baka grup ise isel dnyann ok znel olm as ve bilim sel yn
tem lerle anlalm asnn olanakszl nedeniyle psikolojinin bir
davranbilim i olarak kalm as gereini savunm aktayd.
Bir nopsikiyatrist, dolaysyla tp kkenli bir klinisyen olan
Freud'un bu kartla yaklam , psikolojinin bak asndan ok
farkl olm utur. jFreud, ruhsal yapy bir buzdana, suyun ze
rinde kalan kk blm b ilin blgesine, suyun altnda kalan
b yk blm bilind blgesine benzetm itir. Bu geni bilind blgesinde, bilin dzeyindeki dnceleri ve davranlar
ynlendiren byk b ir g b u lu n m ak tad rjB y le bir yaklam,
yalnzca bilinci incelem eye ynelik bir bak asnn, insan dav
ranna yn veren glerin anlalm asnda yeterli olm ayaca
gereini ortaya koym aktayd.
Freud ilk yllardaki tedavi uygulam alarn topografik model de
nilen bu yaklam dorultusunda srdrmtr. Balangta alm alann daha ok histeri olgular zerine odaklatrm olan
Freud'a gre, histeri belirtileri baz isteklere ve olaylara ilikin
anlarn bastrlm as sonucu olumaktayd. Psikoterapi uygula
malar da bastrma m ekanizm asn kaldrarak bu anlarn bilince
artrlm asn amalamakla snrlanm t. Bu teknik aracly
la, kiiyi rahatsz etm i olan olayn ya da dncenin, youn

KLASK PSKANALZ

57

duygusal yaantlarn eliinde ve ayrntlaryla d ile getirilebil


m esi belirtilerin kaybolm asn salyordu.
Freud, giderek, bu tekniin baz durum lar iin geerli olm ad
n fark etm eye balad. H astalannn bir ksm tedavi teknikleri
ne direnm ekte ve baz anlarn bilince artrlm as m m kn
olam amaktayd. Direnm eye neden olan baz savunm a m ekaniz
malarnn kendilerinin de bilindndan kaynaklandn ve ku l
lanmakta olduu teknikle ulalam ayacan fark etmeye bala
yan Freud, ego yapsnn b az ynlerinin bilinte olum asna k ar
lk, dier baz ynlerinin bilindndan kaynakland sonucu
na vard.
Bu gzlem lerinin sonucu Freud, 1923'te yaym lad Ego ve d
adl kitabyla, insann ruhsal dinam iklerini, topografik m odelden
te b ir zenginlikle aklayan yapsal modeli sundu. Bu model ego
yu igdsel drtlerden bam sz olarak ele alr. Egonun bilin
yn ruhsal yapnn yrtm e organdr, karar verm e ve alglanan
verileri btnletirm e ilevini stlenir. Egonun bilind ise bas
trma vb. savunm a m ekanizm alarn ierir. Bu m ekanizm alar id
den kaynaklanan igdsel drtlere (spesifik olarak cinsel ve
saldrgan nitelikte olanlara) k art gc olutururlar.
Yapsal m odele gre norm ald dnce ve davranlar, nor
mal davranlarda geerli olan m ekanizm alarn abartlm biim
leridir. Bozuk davranlar, gerekte insann i atm alarndan
kurtulabilm ek iin gsterdii yetersiz abalarn belirtileridir. Bu
gr, norm al ve norm ald davranlarda ayn psikolojik etken
lerin geerli olduunu ve arada yalnzca bir derece fark bulun
duunu ortaya koyarak, ruhsal hastalklarn rktc ve anlal
maz olarak deerlendirilm esine son verm i ve m odern psikiyatri
nin tem elini oluturm utur.
Yapsal m odele gre, kiilik ana sistem den oluur: d, ego
ve sperego. Davran bu sistem in karlkl etkileim inin r
ndr. Bu sistem lerden biri dierinden ayr ve tek bana ala
maz.
d k iiliin tem el sistem idir. Ego ve sperego ondan ayrm la
arak geliir. d, kaltsal olarak gelen, igdleri de ieren ve do
utan var olan psikolojik eilim lerin tmdr. R uhsal enerji
kayna olan id, dier iki sistem in alm as iin gerekli olan g

58

PSlKODlNAMlK PSKYATR

c de salar. Enerjisini bedensel srelerden alr. Freud, id 'e


"gerek ruhsal varlk" dem itir; nk id, nesnel gereklerden
bam sz ve znel bir yaant dnyasdr. d, fazla enerji birikim i
ne katlanamaz ve byle bir durum organizm ada gerilim yaratr.
Bu gerilimi giderebilm ek iin id, biriken enerjiyi b ir an nce bo
altma eilim i gsterir. Buna id'in haz ilkesi denir. Bu ilkeyle al
an id, acdan kanm a ve haz duyabilm e am acn gder. d, geri
limi boaltm ak iin nce bunu ortadan kaldracak nesnenin ya da
kiinin im gesini oluturur. rnein, birincil sre a b ir insana
herhangi b ir besin m addesinin zihinsel grntsn salar. A n
cak bu tek bana gerilimi giderm eye yetm ez. A bir insan besin
m addesinin zihinsel im geleriyle doyam az. Dolaysyla yeni ya da
ikinci psikolojik sreler gelitirilir ve bylece kiilik yapsnn
ikinci sistemi olan ego belirlenir.
Ego, organizm ann gerek nesnel dnyayla alverie geme
ihtiyacndan varlk bulur. A ln giderilebilm esi iin a insann
yiyecei arayp, bulup yem esi gerekir. Bunun iin d dnyada
var olan yiyecein gerek algsyla yiyecein zihinsel imgesini
birbirinden ayrmay renm ek zorundadr. Dolaysyla, belle
indeki im geye uygun bir yiyecein grntsn ya da kokusu
nu duyu organlaryla aratracaktr. Ego, gereklik ilkesi'nin egemenliindedir. Gereklik ilkesinin amac, ihtiyacn giderilmesi
iin uygun bir nesne bulununcaya dek gerilim in boalm n erte
lem ektir. G ereklik ilkesi haz ilkesini geici olarak engeller, ancak
sonradan ihtiya nesnesi bulunduunda haz ilkesi tekrar n pla
na geer ve gerilim giderilir. Gereklik ilkesi bir yaantnn ger
ekten var olup olm adn aratrr, haz ilkesi ise bir yaantnn
ac ya da haz verici olm asyla ilgilenir.
Ego bir ihtiyacn giderilm esi iin plan tasarlar, sonra bu plann
geerli olup olmadn aratrc eylem lerde bulunur. A bir in
san, nce yiyecei nerede bulabileceini aratrr, sonra oraya
doru yola kar. Buna gereklik snam as denir. Ego, kiiliin y
rtm e organdr; eylem e giden yollar denetim i altnda bulundu
rur, evresindeki nesnelerin hangileriyle iliki kuracan seer ve
hangi igdlerin ne biim de doyum bulm as gerektiine karar
verir. Bu ok nem li yrtm e ilevini yerine getirirken ego, ayn
zamanda id'in, speregonun ve d dnyann birbiriyle atma

KLASK PSKANALZ

59

durum unda olan istekleri arasnda bir uzlam a salam akla da


ykm ldr. Bu kolay bir i deild ir ve egoyu zor altnda b ra
kr. nk ego, id 'in dzenlenm i b ir paras olduundan btn
gcn ondan alr, id olm akszn varlk gsterem ez ve ondan ba
m sz davranamaz.
K iiliin nc ve en son gelien sistem i sperego'dur. Bu sis
tem ocua ana-babas tarafndan aktarlan ve dl ve ceza uygu
lamalaryla pekitirilen geleneksel deerlerin tem silcisidir; kiili
in ahlaki yndr. Gerekten ok, olmas gerekeni tem sil eder,
hazdan ok kusursuzlua ulamak ister. Speregoyu ilgilendiren
husus, bir eyin doru ya da yanl olduuna karar verip, toplum
tarafndan onaylanm deer yarglarna gre davranm aktr.
Speregonun balca ilevleri: (1) id'den gelen igdsel dr
tleri bastrm ak ve ketlem ek ki bunlar, zellikle toplum un ho
karlam ad nitelikteki cinsel ve saldrgan drtlerdir, (2) ego
yu gereki amalar yerine ahlaki am alara ynelm eye ikna et
mek, (3) kusursuz olm aya alm aktr.
Sperego, id ve egoya kar karak onlar kendi istedii dze
ne yneltm e eilim indedir. Ego, igdsel isteklerin doyum bul
m asn erteler, sperego ise bu istekleri tm den engellem eye al
r. d, ego, sperego farkl ilkelerle alan psikolojik srelere
verilm i adlardan baka bir ey deildir. O laan koullar iinde
bu ilkeler birbirine kart alm az, egonun ynetici nderlii al
tnda bir ekip olarak birlikte hareket ederler. Bylece kiilik
ayn para olarak deil, bir btn olarak iler. Bir dier anlam da,
d kiiliin biyolojik blm n, ego psikolojik ve sperego top
lumsal blm lerini olutururlar.
Freud, solunum ve sindirim yapm a gcn salayan en erji
nin, dnm e ve hatrlam a gcn salayan enerjiden farkl ol
mad grn savtnm u ve enerjinin bu ikinci tr iin ruhsal
enerji terim ini kullanm tr. Enerjinin korunm as yasasna gre,
enerji bir biim den dierine dnebilir, ancak kozm ik sistem den
hibir zam an yok olmaz. Dolaysyla, ruhsal enerji fizyolojik ener
jiye dnebilir ya da bunun kart olabilir. Enerji ile beden (ya
da kiilik) arasndaki bulum a noktas id ve onun igdleridir.
gd, biyolojik uyarlm ann psikolojik anlatm dr. K ayna
n ald bedensel uyarlm aya ihtiya, ihtiyacn psikolojik tem sil

60

PSKODNAMtK PSKYATR

cisine istek denir. Alk, fizyolojik ynden beden d oku lannn b e


sinsiz kalm a durumu, psikolojik ynden ise besin m addesi ihtiya
c olarak tanm lanabilir. stek, davran gdlendirir. A insan
yiyecek arar. gdler davran gdlem ekle kalm az, ayn za
manda davrann ynn de belirler ve belirli b ir uyaran iin k i
inin duyarln artrr. A b ir kiinin besin uyaranna duyarl
artar, cinsel istek duyan kiinin kar cinsten bir uyarana ilgisi ar
tar.
Freud, igdlerin kkeni olan bedensel durum larn yeterince
bilinm edii gerekesiyle nce igdlerin bir listesini karm ,
sonradan bunlar iki ana blm de toplamtr: Yaam igds ve
lm igds. Yaam igdleri bireysel yaam n ve insan tr
nn srekliliini salar. Alk, susuzluk ve cinsellik bu kategori
ye girer. Yaam igdsn altran enerji trne libido denir.
Freud'u en ok ilgilendiren yaam igds cinsellik olm u ve
bundan tr, psikanalizin ilk gnlerinde b ir insann her davra
n bu igdyle aklanmtr. Gerekte cinsel igd tek bir i
gd deil, yaam n srdrlm esine ynelik b ir igdler toplu
luudur. Ancak Freud, bunu belki de gereince ak bir biim de
aklayamam ya da cinsellik konusundaki dar kapsaml artlan
malar nedeniyle konu tartm aya srekli ak kalmtr.
Freud, lm igds kavram n Fechner tarafndan gelitiri
len "tm yaayan sreler sonunda m adensel dnyann sreklili
ine dnrler" ilkesi zerine gelitirmitir. Canllar, m adenler
zerine kozm ik glerin yapt etki sonucu oluur. D nyann ilk
gnlerinde bu deiiklikler olduka dayankszd ve canllar ksa
srede nceki m adensel durum larna dnyorlard. Dnyada
ki evrim sonucu, yaam srelerinin uzam asnn yan sra, canllar
da kendi aralarnda oalp trlerini reterek, giderek madensel
dnyaya bam llktan kurtuldular. Ne var ki, bu gelim elere kar
n, trlerin bireyleri sreklilik ilkesine uymaya devam ettiler ve
insan iin de yaam, Freud'un dedii gibi, lm e gfeen dolayl
bir yol olarak kald.
lm igdsnn nem li bir trevi saldrganlk drts dr.
Freud'a gre saldrganlk, aslnda insann kendine ynelik olan
ykc eilim lerinin, d dnyadaki nesnelere evrilm esidir. nsan
dier insanlarla savar ve onlara kar ykc davranr, nk

KLASK PSKANALZ

61

kendini yok etme istei yaam igdlerinin gc tarafndan en


gellenm itir. Yaam ve lm igdleri birbirini etkisiz klabilir
ya da biri dierinin yerine geebilir. rnein, yem e eylem inde a
lk ve ykclk birbirine geim itir; doyum , yiyecei srm a, i
nem e ve yutm a hareketleriyle salanr. Cinsel igdnn trevi
olan sevgi, lm igdsnn trevi olan nefreti etkisizletirebilir; dolaysyla sevgi nefretin, nefret sevginin yerine geebilir.
PSKANALTK GELM KURAMI
Freud, kiilii geliim asndan inceleyen ve kiiliin temel
karakter yapsnda bebeklik ve ocukluk yllarnn nem ini belir
ten ilk kuram cdr. Freud, beinci yln sonunda kiiliin olduka
biim lendii ve bu yatan sonraki geliim in, temel yapnn ilen
m esiyle snrland in an an d ayd . Freud'a gre ocuk, yaam nn
ilk be ylnda saysz dinam ik deiim lerden geer. Bunu izleyen
ve altnc yala balayan gizillik dnem inde bu deiim olduka
dengeli b ir duruma gelir. Ergenliin balangcyla birlikte dina
m izm yeniden artar ve yetikinlie doru giderek durulur. Y aa
mn ilk be ylndaki geliim dnem leri, bedenin belirli blgeleri
ne kar gelitirilen tepki biim lerine gre tanm lanrlar.
Oral dn em d e balca haz kayna, azdan besin almaktr. B e
sin alnrken nce dudaklar ve az boluu uyarlr, sonra yu tu
lur, eer besin maddesinden holanlm azsa darya tkrlr.
-D aha sonra diler belirdiinden, az srm a ve inem e amacyla
da kullanlr. Bu iki oral davran tr, yani aza alma ve srm a,
sonralar geliecek karakter zelliklerine ilk rnek (prototip) olur.
A zn dolm asndan tr duyulan haz daha sonralar bilgi ya
da eya edinm eden salanan doyum la y er deitirebilir. Isrma
ve oral saldrganln yerini alayclk ve tartm aya eilim alabi
lir. Oral dnem bebein annesine en bam l olduu ve onun ba
km na en ok ihtiya duyduu dnem dir. Daha ileri yalardaki
ego gelim esine karn bam llk eilim i yaam boyu srer ve ki.inin kaygl olduu ya da gvenini yitirdii dnem lerde tekrar
n plana geer.
Anal dnem: Besin maddesi sindirildikten sonra artklar barsan son blgesinde birikir ve ans kaslar zerinde b elirli gte

62

PSKODNAMK PSKYATR

bir basn yaptnda darya atlr. Dknn boalm as rahatsz


la son verir ve ferahlama duygusu yaratr. Yaam n ikinci yln
da balayan dklama eitimi dnem inde ocuk, ans blgesin
d eki gerilimi boaltm adan duyduu hazz ertelem eyi renm ek
zorunda kalr. Annenin bu dnem deki tutumu ve dklam a ile
vine ilikin kendi duygular, ocuun ileride sahip olaca karak
ter zelliklerini nem li oranda etkiler. Eer anne kat ve baskl
bir yntem uygularsa ocu k dksn tutar ve kabz olur. Bu tu
tum dier davran alanlarn da etkilerse ocuk tutucu b ir karak
ter gelitirir, ileriki yaam nda inat ve baskc olur. Baskl yn
tem bazen ocuun kzgnlk yaam asna ve dksn sk ve en
uygunsuz zamanlarda brakm a alkanl gelitirm esine de yol
aabilir. Bylesi bir tepki biim i de sonraki yaam ndaki baz k a
rakter zelliklerine ilk rnek olur. Tepkicilik, ykclk, kzgnlk
nbetleri, pasakllk ve danklk bunlar arasnda saylabilir. te
yandan, dklam ay zendiren ve onaylayan bir annenin ocu
unda, dklma eylem inin ok nem li olduu kans uyanr. le
riki yaam na egem en olacak yaratclk ve retkenlie temel
oluturur.
Fallik dnem: Geliim in bu dnem inde, cinsel organlarn ilev
lerine ilikin cinsel ve saldrgan ierikli duygular nem kazanr.
Bu dnem de oluan ve babasn ldrdkten sonra annesiyle ev
lenen T eb kralndan adn alan Oedipus kompleksi, farkl cinsten
olan ebeveyne kar cinsel duygilann, ayn cinsten olana kar
ise dmanca duygularn olum asyla belirlenir. Erkek ocuk an
nesine sahip olm ak ve babasn aradan karm ak, kz ocuk anne
sini uzaklatrarak babasna yaknlam ak ister. ile be ya ara
sndaki ocuun davranlar O edipus kom pleksinin etkisi altn
dadr. Beinci yatan sonra bu etki ortadan kalkar ya da bastrla
rak, yaam boyu kiilii etkileyen bir g olarak kalr. Kar cinse
ve otoriteye kar gelitirilen tutum lar Oedipus' kom pleksi tara
fndan belirlenir. Oedipus kom pleksi, erkek ve kz ocukta farkl
lk gsterir. Balangta h er ikisi de ihtiyalarn karlad iin
anneye baldr ve annenin sevgisini paylat iin babadan ho
lanmazlar. Bu duygular erkek ocukta srer, kz ocukta ise d ei
iklie urar.

K LASK PSKANALZ

63

Erkek ocuun annesine ynelik cinsel nitelikli duygulan,


zellikle babasyla olan ilikilerinde atma yaratr. stn rakibi
nin kendine ktlk yapacandan rken ocuk bu dnem de ba
basnn cezalandrc tutum lanndan zellikle etkilenir. Kskan
babadan gelecek cezann cinsel isteklerinin m erkezi olan organla
rna yneleceini bekleyen ocuk, babasnn kendisini cinsel or
ganlarndan yoksun brakacandan korkar. Bunun sonucu olu
an hadm lk kom pleksi anneye duyulan cinsel istein ve babaya
ynelik dm anlk duygularnn bastrlm asna neden olur. Bu
kom pleks, ayn zam anda, erkek ocuun babasyla zdelem esi
ne yardm c olur; anneye ynelen tehlikeli cinsel isteklerin yerini
scak sevgi duygularnn alm asn salar.
K z ocuktaki gelim e ise farkl biim de yaanr. lk sevgi n es
nesi olan kiinin, yani annenin yerini giderek baba alr. Bu dei
iklik kz ocuun, erkeklerde kendisinde bulunm ayan kntl
bir organn varln fark etmesiyle balar. Eksiklik duygusu y a
ratan bu, durum dan kendine benzeyen annesini sorum lu tutar.
Sevgisini, deerli organn paylam ak istedii babasna yneltir.
Babasna kar gelitirdii bu yaknlk, ayn zam anda, onun ken
disinde olm ayan bir organa sahip olm asna im renm e duygusuyla
birlikte yaanr. Penise imrenm e erkekteki hadm lk kom pleksinin
kzlardaki karldr. Penis yokluu kadn ocuk sahibi olduu
zam an dnlenir; zellikle ocuk erkek olursa. Bu karm aa, erkek
ocukta olduu gibi kz ocukta da beinci yldan itibaren zm
lenir ya da bastrlr.
Genital dnem: nceki dnem lerdeki duygusal ihtiyalar narsistik yollardan salanm aktayken, ergenlik anda narsisistik
eilim lerin bir blm gerek objelere ynelm eye balar. Ergen,
artk yalnzca narsist am alarla deil, zgeci nedenlerle de dier
insanlara yaklam aya balar. Cinsel ekicilik, toplum sallam a,
grup etkinlikleri, m eslek planlam as ve yuva kurma istei bu d
nem de belirir. K endisine dnk narsisistik ocuk, gereklere y
nelik toplum sal yetikine dnr.
Freud, yukarda tanm lanan drt d nem in birbirinden kesin
bir biimde ayrlm adn ve kiiliin son dzenlem esinde her bir
dnemin katksnn bulunduunu nem le vurgulam tr.

64

PSiKODiNAMK PSKYATR

ANKSYETE
D dnya insann ihtiyalarn karlayabilecek saysz obje
lerle doludur. Ama bu evre tehlikeli blgeleri de ierir ve doyu
rucu olduu kadar rktcdr de. nsann d evreden gelen
tehlikelere kar olaan tepkisi korku duygusudur. ten ya da
dtan gelen tehdit edici gler denetim altna alnam adnda
egoya anksiyete denilen duygu egem en olur. Freud tr anksiyete tanmlamtr: G ereklik anksiyetesi, nevrotik anksiyete ve sulu
luk anksiyetesi.
Gereklik anksiyetesi d dnyadaki gerek tehlikelerle kar
laldnda duyulan korku ya da kaygdr. N evrotik anksiyete
ise igdlerin denetim ini yitirerek ceza ile sonulanacak davra
nlarda bulunma korkusudur. N evrotik anksiyete, igdlerin
kendisinden ok, onlarn doyum bulm asnn ceza ile sonulana
candan korkm aktr. N evrotik anksiyetenin gerek b ir tem eli de
vardr. nk, ana-babann ocuun gznde canlandrd dn
ya, drtsel davranlar cezalandrr. Sululuk anksiyetesi, k ii
nin kendi vicdanndan korkm asdr. Speregosu gelim i olan in
san trelere ve kurallara aykr b ir davranta bulunduunda ya
da bulunmay tasarladnda sululuk duyar. Sululuk anksiyetesinin de gerei yanstan bir temeli vardr. Kii gem ite treleri
inediinde cezalandrlm olduu iin, imdi ayn eyi yaparsa
yin e cezalandrlabileceinden korkar. G ereklik ve sululuk anksiyeteleri egonun bilin blgesinde olutuu iin kii anksiyete
ieriinin ve nedeninin farkndadr. Egonun bilind blgesinde
oluan nevrotik anksiyetelerde ise kii anksiyetesinin kaynan
bilemez.
Anksiyete ortaya ktnda, insan b ir eyler yapmaya gd
ler. Bunun sonucu insan, tehdit edici durum dan kaabilir, tehli
keli drtlerini bastrabilir ya da vicdannn sesine uyar. A nksi
yete denetlenem ezse kendisini aresiz kalm bir ocuk gibi hisse
der. Bir insann yaam ndaki anksiyetelerin ilk rnei doum sar
sn tsd r. Doum sarsnts, dlyatandan kopup d dnya ger
ekleriyle karlam ann yaratt anksiyetedir. Anksiyeteyle baa
km a abasnda manta uygun zm y etersiz kalrsa, ego bu
k ez gereki olm ayan yntem lere bavurur. Bu yntemler, ayrn

EGO PSKOLOJS

65

tlar bu kitabn baka bir blm nde tartlacak olan ego savun
ma m ekanizm alardr.
nceleri Freud'un retilerine direnen ya da kar kanlarn
says oktu. Ruhsal sorunlarn oluum unda cinsellie verilen
nem yadrganm t ve byle bir yaklam zellikle dinsel inan
larla atma yaratmaktayd. te yandan, Freud'un geliim kura
mnda kltr farkllklarna yeterince nem verm em i olm as ve
gelitirdii klinik kavram larn deneysel yoldan dorulanm ol
mamas iddetle eletiriliyordu. Ancak, kar klara ve saldr
lara ram en, Freud'un dnlerinin etkisi tm dnyada kendi
sini hissettirm i, ada psikiyatrik dncenin biim lenm esinde
etkin bir g olarak varln srdrm tr.
nceleri, ann en nemli isim leri Freud'un rencisi olmu
ve dncelerini benim sem ilerse de, bazlar giderek grlerine
kar kmaya balam ve sonunda kendi ekollerini gelitirm i
lerdir. D ierleri ise Freud'un gelitirdii m odeli izleyerek gr
lerini, yeni boyutlar katarak zenginletirm ilerdir.

Ego Psikolojisi
Ego psikolojisi klasik psikanalizin dorudan bir uzants ve
gnm zdeki tem silcisidir. Klasik psikanalizin bu kitapta ayr
bir balk altnda ele alnm olm as konunun tarihsel evrim ini
vurgulam aktan baka bir ama tam am aktadr. Freud'dan sonra
gelen bir grup alm ac yapsal kiilik kuram na nem li baz bo
yutlar katm ve topluca ego-psikanalistleri olarak anlmlardr.
F reu d'u n kz Anna, psikanalizin doal ak iinde gelien ve g
nm zde ego psikolojisi ad ile bilinen bu akm n ncs saylr
sa da Erik Erikson, H einz H artm an, Edith Jacobson ve David Rapaport gerek szcleri olarak kabul edilirler.
Freud baka savunm a m ekanizm alarnn da varln tanm la
mt, ama ilgisi daha ok bask (repression) m ekanizmasna
odaklam t. Anna Freud 1936'da yaym lanan Ego ve Savunma
M ekanizmalar adl klasik yaptnda, babasm n alm alarn geni
leterek, dokuz ayr savunma m ekanizm asn ayrntl bir biim de
ND5

66

PSKODNAMK PSKYATR

tanmlad. stelik, egonun savunm aya ynelik abalarnn anla


lm asnn tedavi srecine getirebilecei yeni boyutlar da akla
d. Bylece, psikanalistlerin grevi, yalnzca id 'd en gelen ve ka
bul edilemez nitelikte olan istekleri ortaya karm akla snrlanm a
m oluyordu. Psikanalistlerin, artk, tedavi srecine kar diren
(resistance) olarak ortaya kan ve ego tarafndan gelitirilen sa
vunma abalann fark ederek, bunlar tedavi arac olarak kullan
malar da gerekiyordu.
Anna Freud psikanalizin arlk noktasn igdsel drtler
den ego savunm alarna kaydrm akla, dinam ik psikiyatrinin ilgi
sini de nevrotik belirtilerin oluum undan karakter patolojisine
doru ekm i oldu. Dolaysyla, dinam ik psikiyatri alannda al
anlar, gerek nevrotik sorunlar, gerekse kiilik bozukluklann
anlayabilme abalannda, ego savunm a m ekanizm alar konusun
daki bilgilerinden yararlanrlar.
EGO SAVUNMA MEKANZMALARI
Ar bir zorlanma yaam akta olan insan balca iki sorunla
karlar: Yeni duruma uyum salam ak iin gerekli abay gs
termek ve psikolojik dalm aya kar kendini korum ak. Birinci
grup glkler abaya ynelik davranlarla, ikinci grup sorunlar
ise, savunm aya ynelik davranlarla zm lenm eye allr.
ki tr savunmaya ynelik m ekanizm adan sz edilebilir. Birin
ci grup, alama ve srekli konum alarda olduu gibi psikolojik
onarm m ekanizm alardr. kinci grup, canm z skan bir duru
mu yadsmaya alma ya da davranm z hakl gsterecek bir
neden bulma gibi, insan psikolojik zedelenm eye ya da deerini
yitirmeye kar koruyan "ego" savunma m ekanizm alardr. Bu
m ekanizm alar organizm ann psikolojik btnln ve dengesi
ni korum ay amalar.
Ego savunma m ekanizm alarnn gelitirilm esinde renme
nemli bir rol oynar. Bu tepkiler insan, rnein kendi gznde
deerini yitirm esine neden olabilecek yenilgiler gibi d tehlike
lerden ya da sululuk duygusu uyandran istekler gibi i tehlike
lerden korurlar. Bu korunma genellikle aadaki yollardan biriy
le salanr: K iinin (1) duygularn yadsm as, olaylar deiik bi-

EGO PSKOLOJS

67

imde alglam as ya da alg alann daraltm asyla; (2) olaylara


duygusal katlm n azaltarak; (3) tehlikeye kar savaarak. Bir
nsan tek b ir savunm a m ekanizm asn deil, bir grup savunma
rntsn birlikte kullanr. nsann n planda kulland savun
ma m ekanizm alar, iinde bulunduu koullara gre, yaam nn
bir dnem inden dierine farkllk gsterebilir. Ego savunm a m e
kanizm alarn abaya ynelik davranlardan ayran en nemli
zellik, bu tepkilerin bilindnda gelitirilm esi ve ilemesidir.
Bir baka deyile, kii kulland savunm a m ekanizm alarnn an
lam nn farknda deildir. Bu m ekanizm alarn oluturduu duy
gu ve davranlar, gerisindeki dinam ik glerden haberdar ol
m akszn yaar.
H er in san psikolojik btnln srdrm ek ve benliinin
deerini korum ak amacyla eitli savunm a m ekanizm alar kulla
nr. Eer bu tepkiler zorlanm al durumlarla ba edebilm ek iin
balca ara durumuna gelir ve uyum salanm asn engelleyecek
oranda abartlrsa salksz bir nitelik kazanrlar. Byle bir du
rumda nevrotik savunm a m ekanizm alar sz konusu olur.
Bir insan evresindeki olaylar srekli yanl yorum lam akta
ise, ou kim senin olaan karlad durum larda kaygya kaplyorsa ve sorunlarn zm ek iin aba gsterecei yerde onlar
grmezlikten geliyorsa, davranlar nevrotik olarak nitelendirilir.
lgin olan yn, ou kez byle bir kiinin kendisinin de, davra
nlarnn m antk d ve uyum suz olduunun farknda olm as
dr. N evrotik davranlar, uyum suz niteliklerine ram en insann
dnyay alglaynda nem li sapm alara neden olmaz ve ileri de
recede bir kiilik bozulm as yaratm az. Yaam na n evrotik nitelik
te davranlar egem en olan insanlar genellikle kaygl, m utsuz,
evreleriyle ilikilerinde etkisizdirler ve sululuk duygular iin
de yaarlar.
N evrotik davranlar yerlem i bir ksrdngnn rndr.
Bu dngnn iinde srklenen insan, yetersizlik ve eksiklik
duygular iindedir; gnlk ve olaan sorunlar rktc buldu
undan sk sk anksiyeteye kaplr; zorlanm a durum larn yen
mek iin aba gsterecei yerde trl savunm a yntem leri ku lla
narak onlardan kanm ak ister; kendi karlarna ters den dav
ranlarnn ve yed ek zm yollarn grebilm esini engelleyen

68

PSKODNAMK PSKYATR

katlnn farknda deildir; benm erkezcilii nedeniyle yakn


ilikiler kuramaz; sorunlarn zm e abas gsterem em enin ya
ratt sululuk duygulan, yaam nda aradn bulamam a ve
m utsuzluk varlna egemendir. Saydm z bu belirtiler nevrotik
ekirdei olutururlar. Bir insanda nevrotik ekirdein tm zel
likleri birlikte bulunm ayabilir ve nevrotik davranlar b ir kiiden
dierine olduka byk farkllklar gsterebilir.
N evrotik ekirdein zelliklerinin doal b ir sonucu olarak ya
anan "tehlikeye kar ar duyarlk" kiiyi srekli olarak dier
insanlardan destek aram aya yneltir. Gnm zde giderek daha
sk yaanan yarma durum lar korkunun daha ok artmasna ne
den olur. Yenilgi gibi baar da, getirdii sorum luluklardan t
r, kiide yetersizlik duygularna ve yeteneksizliinin ortaya
kaca korkularna yol aabilir.
i
Nevrotik davran zellikleri gsteren kiinin tem el yaM jj bi
imi, gnlk yaam n sorunlaryla uram aktan ok, onlardan
kanmaya yneliktir. Kim inde bedensel yaknm alar baarszlk
lara neden olarak gsterilir. Tm dnce ve davranlar, yeter
sizlik duygularyla yzlem em eyi salayacak bir rnt iinde
daraltlmtr. Ne var ki, bu kanma davranlar, ou kez gelii
mi engelledii gibi, zaten var olan glklerin giderek pekitirilm esiyle sonulanr.
ok sayda durum larn tehlikeli olarak deerlendirilm esi al
glamann daraltlmasna yol aar. Bunun sonucu, organizmaya
ulaan bilgiler kstlanr ve benlikle gereklik arasnda bir uyu
mazlk ortaya kar. Dolaysyla, kendi davranlar gibi dier in
sanlarn davranlarn da anlamakta glk eker. Bir yandan
kendi durum undan yaknrken, te yandan bu durumu oluturan
nedenlere ilikin bir igr gelitirem ez. Sorunlarnn ve savun
malarnn tem elindeki nedenleri anlayabilse bile, kendisine g
venlik saladn sand davran rntlerini deitiremez ve
yaamn gelitirebilecek daha etkili yntem leri renme imkn
larndan yoksun kalr.
Tehlikenin srekli varl ve alglam ann daralmas, insann
tm dikkatini kendi zerine toplamasna neden olur. Nevrotik
davran zellikleri gsterir. nsan, srekli olarak kendi duygula
r, kendi um utlar ve kendi sorunlaryla ilgilidir. Gvensizlik ve

EGO PSKOLOJS

69

aresizlik duygular sonucu bir yaam sava verdii sansnda


Olduundan, kendisini m erkez olarak alm ann gerekliliine de
inanr. Tm abas, kendi btnln korum aya ynelm i oldu
undan dier insanlarla ilgilenem ez ve onlara verecek pek az e
yi olur. Yetersizlik duygularndan kurtulabilm ek amacyla gl
bir e arar, ona tutunarak yaam n gvenlik altna almaya ve bir
anlam bulm aya alr. Ancak bu um utlar da kendi yetersizlii
sonucu d krklyla sonulanr. Kendi varlnda bulamad
gveni evresinden salayabilm ek um uduyla bakalarnn onay
n ve desteini salayc tutum lar gelitirir. Ancak, byle davra
nlar dier insanlar zerinde yk yarattndan ou kez onlarn
da giderek kendisinden uzaklam asna yol aabilir; dolaysyla is
tenilen amaca ulalam az ve gvensizlik duygular bir kez daha
pekitirilm i olur.
N evrotik davran zellikleri gsteren insan, kendisine ve ba
kalarna kar sorum luluklarn yerine getirem ediinin ou kez
farkndadr. Kendine dnkl ve dier insanlara ynelttii
bencil istekleri, arada bir sululuk duygularnn da olum asna
neden olur. Bunlarla birlikte gelien yetersizlik duygular vg_anksiyete, nevrotik insann srekli doyum suzluu ve m utsuzluuyla
sonulanr.
Yaad olum suzluklara ram en bir insann neden byle b i
yaam biim ini srdrm ekte direndii bir soru olarak ortaya
kar. Bu paradoksun varl, anksiyeteden "b ir an nce kurtulabil
m e" isteinin ve gerek d tehlikelerin srekli olarak alglanm a
snn bir sonucu olsa gerek. N evrotik eilim li kiinin ar duyar
l, zorlanm a > anksiyete > kanm a anksiyete dngsnn
pekitirilm esi biim inde bir nedenler zincirinin olum asyla so
nulanr. Bu duyarlk giderek artar ve yalnz anksiyete yaratc
durumun yaklam asyla deil, byle b ir olasln bulunduu du
rum lardan da kanm a tepkilerine yol aarak, kiinin yaam ala
nn giderek daraltm asyla sonulanr.
N evrotik insann ocukluunda doyum bulm am olan sevgi
ihtiyac, yetikin yaam da iki nem li duygu rntsne dnr:
D m anca duygular ve cinsel tutkular. ocuk kusurlu ana-baba
tutum lar sonucu sevgiden yoksun brakldnda, ebeveynine
ynelik dmanca duygular gelitirir ve bu duygu giderek yeti

70

PSKODNAMK PSKYATR

kin yaam da da tm dnyann dm an b ir evre olarak alglan


masyla sonulanr. N evrotik zellikler gsteren insann en
nem li sorunlarndan biri, dm anca duygulann denetim altn
da tutabilm ektir. Aranlan sevginin bir gn bulanabilecei u m u
du, insanlara duyulan dm anlkla eliki durum undadr. D
m anca duygularn aklanm asnn sevgi u m udunun tm den yiti
rilm esiyle sonulanacan ocukluk yllarnda renm i oldu
undan bu tr duygular bastrm ak zorundadr. Gelitirm i oldu
u uysal ve onay salayc tutum lar, dier insanlarn kendisini
gerek benliiyle deil, bu tutum larndan tr kabul ettikleri
inancn yaratr. Byle b ir durum ise sregelen dm anca duygu
larn daha ok pekitirilm esiyle sonulanr.
te yandan, dm anln kendisinden kaynaklandn gre
m eyen ve bu duygunun evresindeki insanlardan kendisine y
neltildiine inanan insan, gerek sevgi ve scaklkla karlat
durumlarda da bocalar. evreden gsterilen yaknla kendi d
manca duygularndan tr karlk verem edii gibi, byle bir
durum da, insanlara dm anlk duym akta ne kadar hakl olduu
konusundaki inanc sarslr ve yerini sululuk duygular alr. Bu
duygular yaam am ak iin, evresinden yneltilen olum lu tutum
lar ve yaknlam alar farknda olm akszn bozar. Burada, redde
d ilm eye kar ar duyarlk nem li bir rol oynar. Reddedilm ek
ten korkan insan, en ak ve scak bir kabul gsterildiinde bile
reddedildiini kantlayacak belirtiler arar, bulamazsa da yaratr.
A r korunmu ya da bask altnda yetim i bir dieri ise, kendi
sine gsterilen yaknla, sm rlecei korkusuyla karlk vere
mez.
Sevgiye duyulan nevrotik ihtiya doyurulm as g b ir cinsel
ala dnebilir. nk sevgi ve cinsellik arasnda balantlar
vardr. Sevgi, cinsel duygulara nclk edebilir; bir insan yalnz
ca sevgisinin farknda olduu halde, bu duygusuna elik eden
cinsel duygular da bulunabilir; cinsel istekler sevgiyi de birlikte
getirebilir ya da bu duyguya dnebilir. Bu tr geiler iki duy
gu arasndaki yaknl ortaya koym akla birlikte, yine de birbirleriyle ayn anda grlebilen, birinden dierine dnebilen ya da
bir dierinin yerine geebilen iki ayr duygudan sz etm ek yerin
de olur.

EGO PSKOLOJS

71

Sevgi ihtiyacnn cinsel yoldan anlatm bulm as, kltrel et


menlere ya da kiinin duygusal yaam nda doyum bulup bulm a
masna bal olabilir. Kimi insan bir dier insanla ilikiye geti
inde durum a derhal cinsel bir nitelik katma eilim i gsterir, k i
m inde ise cinsel etkinlik norm al b ir l iinde kalr. Birinci
gruptaki erkekler ve kadnlar genellikle b ir cinsel ilikiden dieri
ne koan kiilerdir. Yakndan incelendiklerinde, bu kiilerin ne
denli gvensiz ve korunm asz olduklar, bir insanla iliki duru
munda deillerse ya da grnrde byle b ir olaslk yoksa nasl
bocaladklar kolayca gzlem lenebilir. Cinsel drtleri ketlenmi
baz kiiler ise evrelerindeki insanlara ilgi duym asalar da srekli
batan karc bir tutum iindedirler. Daha da ketlenm i olan b a
z kiilerde ise cinsel duygular kar cin se ynelirse de gerek cin
sel iliki yerini mastrbasyona brakr.
Baz insanlarda cinsel iliki, cinsel gerilim leri boaltm aktan
te b ir anlam tayabilir ve dier insanlarla tek iliki ve yaknlk
arac olabilir. Eer bir insan bakalaryla duygusal ilikiler ku r
may b ir trl baaram azsa, cinsel beraberlik insanlardan sevgi
alabilm enin ve onlara ulaabilm enin tek yolu olur. Kim inde ise
anksiyete ve gerilim ler iin bir boalm yolu olarak kullanldn
dan, cinsel istekler srekli pekitirilir. Ne var ki, her toplum yap
s cinselliin duygusal ihtiyalarn yerini alabilm esine elverili
deildir. Bu durum da, dm anlk duygular gibi cinsel drtler
de bask altna alnr ve bilin dzeyine kam az. Duygusal al
n cinsel isteklere dnm esi sululuk duygular yaratacan
dan, bu drtler doyum bulam ayan bir id enerjisi olarak anksiye
te kayna olutururlar. Dolaysyla, byle b ir insanda yaanan
aresizlik ve gvensizlik duygular, bask altna alm ay gerektire
cek arlkta cinsel drtlere ve dm anlk duygularna dne
rek sregelen anksiyetenin daha da artmasna neden olurlar.

Bask (Repression)
gdsel drtlerin insann istei dnda "bilindnda" tu
tulmas ve bilince kmalarnn nlenm esine bask (repression), u y
gun grlm eyen istek ve anlar bilinten uzaklatrm a m ekaniz
masna ise bastrma (supression) denir. Baskya alm an ruhsal ieri

72

PSKODNAMK PSKYATRI

in zellii, hibir zaman bilin dzeyine km am olm as ve k i


inin byle bir kopukluun farknda bile olmamasdr. Buna kar
lk, bastrlan duygu, dnce ve anlar nce bilinli olarak ya
anm ya da yaand halde alglanm am srelerden oluur.
Zihnin "bilinalt" blgesinde tutulan bu sreler, baskya alnan
lardan farkl olarak, gerektiinde yeniden bilin dzeyine artrlabilirler.
Savunma kavram n ilk gelitiren aratrc olan Sigm und
Freud, balangta basky tek ve temel savunm a m ekanizm as
olarak ele alm ken sonralar onu, yanstm a ya da kart tepki
oluturm a gibi savunm a m ekanizm alarndan biri olarak tanm la
mtr. Anna Freud konuya babasnnkine benzer bir yaklam da
bulunmusa da, baskya zel b ir nem tanm tr. Anna Freud'a
gre, tm dier savunma m ekanizm alar bask m ekanizm asyla
birlikte alr ve dier savunm a yntem leri gerekte, basknn
eksik brakt savunmay tamamlama abasndadrlar.
Bask, dier m ekanizm alara oranla daha tem el, daha kesin ve
daha ilkeldir; beklenm edik anda bir tehlikeyle karlaldnda
yaanan korkuya kar gelitirilen akut savunm a ketlenm esiyle
zdetir. Sava alannda ketlem e tepkisi gstererek donakalan as
ker, ayn zamanda rktc duygularn da bask altnda tutm u
tur ve ancak uyutucu bir ilacn etkisi altnda basky kaldrp
duygularn dile getirebilir. Dolaysyla bask, insann temel ko
runma amacna hizm et eden savunucu ketlem enin dorudan bir
belirtisidir ve bundan t r yadsm a ve bask m ekanizm alarn
birincil savunma sreleri olarak tanmlamak yerinde olur. Ketlenm e sinir sistem inin olaan etkinliklerinin srekli bir yndr.
rnein, yrm e gibi yaln etkinliklerde bile belirli kas gruplar
nn ezamanl ketlenm esi gereklidir. Savunm a ketlenm esi de
gnlk yaamdaki olaan ketlenm elerden ilke olarak farkl deil
dir, ancak daha youn ve genel bir tepki olarak ortaya kar.

Yadsma-Dleme (Denial-Phantasy)
Tm ilkel savunma m ekanizm alar evredeki tehlikelerin var
ln yadsm a amacn gder. Eer kii tehlikeyle ba edem ez ya
da ondan kanam azsa, kullanlabilecek tek yol bu tehlikeyi yok

EGO PSKOLOJS

73

saym ak olur. rnein kk bir ocuk birden yabanc insanlarla


dolu bir odaya getirildiinde, onlarn yzne bakacak yreklilii
bulana dek bir sre kapya doru bakar. Anna Freud iki tr yad
sm adan sz etm itir. 1- D yoluyla yadsma ve 2- sz ve davra
nlarda yadsma (1946).
Anna Freud, d yoluyla yadsm aya, insanlardan ok rken
bir ocuun, herkesi korkutan ve yalnzca kendisiyle dost olan
bir aslann varln dlem esini rnek olarak gsterm itir. Bu
dn ocuk iin byk nemi vard; durum a gre bu d iste
dii gibi ynlendirebiliyor ve aslann varl ona, dm an grd
dnyaya kar srekli bir g venlik ve destek salam oluyor
du. Bylece bu im gesel hayvan, ocua korku ve anksiyete duy
gularnn varln yadsm ada yardm c olm aktayd.
Freud'un da dedii gibi, yetikin insanda gereklik snam as
nn gelim i olmas, gerein tm yle yadsnm asna im kn ver
mez (1926). Yine de yadsma eilim i insanda yaam boyu srer
ve anksiyete yaratc durum larda geici olarak kullanlr. Birok
insan katlanlm as g bir felaket ya da yenilgiyle karlatnda,
"Bu olanlar gerekten benim bam a gelm i olam az!" duygusunu
yaar. Yadsm a m ekanizmas en ok, can skc nitelikteki duygu
larn alglanmasna kar kullanlr. Bir baarsnn balam asn
dan az nce sylenen, "uzu n sredir bam n arm am olmas
ne iyi!" sz gerekte, "baarsnn yine gelm ek zere olduu
n un farkndaym , ama hi olm azsa im dilik bunu dnm eyebili
rim!" anlam n tayabilir. nsanlar ne denli sevdiinden sk sk
sz eden kii, gerekte dm anca duygularn grm ezlikten gel
me abas iinde olabilir.
Yetikin yaam daki yadsm a eilim leri, egonun alglama ve
bellek ilevlerini srekli karlarnda bulurlar. Egonun ve dolay
syla gereklik snam asnn giderek gelim esi, yaantlar ve belle
i glendirir, yadsm a eilim ini zayflatr. Eer ego zayf kalrsa
yadsma eilim i gcn srdrebilir, ocukluun son dnem leri
nin oyunlarnda ve dlerinde nesnel dnya yadsnrsa da geli
m ekte olan egonun m antkl blm , gerekle yadsm ay ayrabi
lir. D yoluyla yadsm a, norm al yetikin tarafndan da arada bir
kullanlr. nsan can skc gerei bilm ekle birlikte, bunu yadsyc dlerini srdrr. G nlk yaam n zorlanm alarndan ho bir

74

PSKODNAMK PSKYATR

d dnyasna geici olarak kam ak onu olduka rahatlatr. Ama


yapay bir d dnyas aba gsterm eyi gerektiren gerek yaa
mn yerine geerse, bu durum nem li uyum sorunlar yaratabi
lir.
N evrotik nitelikte bir egonun d dnyayla ilikide olan bl
m gerekleri fark edebilirse de derindeki blm bunlar yads
ma eilimi gsterir. D olaysyla byle insanlarda "d yoluyla
yadsm a" grlr. Karlatklar gerekleri bilm elerine karn,
bu gerekler yokm uasna davranrlar. Yadsma m ekanizm as
ile bellek arasnda srekli bir sava durumu vardr. Tatsz bir ger
ek baz anlarda kabul edilir, baz anlarda ise yadsnr ve bu du
rum, olayn etkisi geitirilinceye ya da bastnlncaya dek srd
rlr.
Dlerde insan, hayal gc araclyla am alarna ular ve
ihtiyalarn karlar. Bu tr dler iki biim de grlr: Zafer ka
zanm kahram an ve ac eken kahram an. Birincisinde kii kendi
sini, herkesin hayranln kazandracak iler grm, nl, yete
nekli, gl ve saygdeer biri olarak dler. ou kez, dm an
ca duygular da bu im ge araclyla boalm bulur; zafer kazanan
kahraman, yoluna kan herkesi cezalandrr ve ezer. Bu tr d
ler kii iin gvenlik supab grevini stlendikleri gibi, dnleyici bir doyum da salarlar.
Ac eken kahram an ise karlam olduu engeller ve haksz
lklardan tr yenik dt inanc iinde, yetersizliini gr
mekten kanr; glklere kar yapt savata gsterdii y rek
lilikten ve ektii acdan tr dier insanlarn kendisine yakn
lk ve hayranlk duyduunu dler.
Baz insanlar, zorlanma sonucu iine dtkleri skntl du
rumlarda, her ileri yolunda gidiyorm uasna davranm a eilimi
gstererek, kendilerine ve evrelerine kar m utsuzluklarn ka
bul etmezler. A nksiyete ve knt duygularn hafifletm ek am a
cyla birok insann zam an zam an kulland bu yadsma ynte
mi, baz kiilerde sreklilik kazanabilir. Byle bir insan, knt
duygularnn bilin dzeyine km asn engellem ek iin, kendisi
ne ve evresindeki kiilere srekli olarak m utluluunu kantlama
abasndadr; ancak bunun karln gerek benliine tmden
yabanclam akla der.

EGO PSKOLOJS

75

Neden Bulma (Rationalization)


Anksiyetenin gcn azaltm ak am acyla ve ou kez yadsm a
mekanizm asyla birlikte kullanlan neden bulm ada iki tem el sa
vunma esi bulunur:
1) K iinin davrann hakl gsterm esine yardm c olan e.
2) U lalam ayan am alara ilikin d krklnn etkisini yu
muatan e.
N eden bulm a gnlk yaam da herkesin kulland b ir m ekaniz
madr. rnein, b ir dkkndan ald eyann bir eini b ir sre
sonra bir baka dkknn vitrininde daha dk fiyat gsteren
bir etiketle gren kii, ikisinin de ayn olduunu bildii halde,
arada m utlaka bir nitelik fark olduuna kendini inandrm aya a
larak, aldanm olma olasln grm ezlikten gelir. G nlk y a
am m z buna benzer saysz rneklerle doludur.
N eden bulma m ekanizm as, gem i, yaam akta olduum uz
ya da gelecek iin tasarladm z davranlara, m antkl ve toplu
m un onaylad aklam alar getirm e biim inde iler. Bir insan,
daha gerekli eyler dururken zevki iin ar para harcam akta ol
m asn ya da kiisel uralar iin grevini ihm al etm esini hakl
gsterecek nedenleri kolaylkla yaratabilir. A ncak bu m ekanizm a
bazen daha da teye giderek, insan bencil ve toplum d davra
nlarnda da hakl gsterebilir. rnein H itler, Yahudilerin orta
dan kaldrlm asn kendisine den ulusal bir grev olarak yo
rum lam t.
N eden bulm a m ekanizm as, gerekletirilem em i isteklerin
yaratt d krkln yum uatm a am acyla kullanlr. Bu tr
neden bulm aya iyi b ir rnek "eki zm " tepkisidir (Colem an,
1972). Bu tepki, adn Ezop m asallarndan birinde lezzetli bir
zm salkm na bir trl eriem eyen bir tilkinin, sonunda bu
zm lerin eki olduuna karar vererek yem ekten vazgem esini
anlatan ykden alm tr. Bir insann paras yoksa, yaam da
nem li olan eyin sevgi ve dostluk olduuna kendisini inandra
bilir; b ir dieri holand kz tarafndan reddedilirse, onun zaten
ok geveze olduunu ya da ok gem eden annesi gibi im anla
yacan dnebilir. Bir aratrm ada da gzlem lendii gibi, ya
rm aya ynelik toplum larn bireyleri yenilgiye uradklarnda,

76

PSKODNAMK PSKYATR

ulam ak istedikleri amacn aslnda o denli ekici olm adna ken


dilerini inandrma eilim i gsterm ektedirler (Aransen ve Carlsmith, 1962).
ou kez, gerek ve nesnel nedenlerin nerede sona erdiini ve
neden bulm ann nerede baladn deerlendirm ek kolay olmaz.
Neden bulma m ekanizm asnn ilem ekte olduunu gsteren dav
ranlar aadaki biim de zetlenebilir:
1) nsann srekli olarak, davranlarn ve inanlann hakl
gsterecek nedenler arama abasnda olmas.
2) Kart nitelikteki k an tlan grm ezlikten gelmesi.
3) Ortaya srd nedenlerin geerlii soruturulduunda ca
nnn sklmas.
Bir insann neden bulma m ekanizm alannn geerliini soru
turmak, kendine olan saygsn korum ak iin glkle kurduu
savunma sistemlerine kar bir tehlike yaratr. Neden bulma, in
san gereksiz engellenm e duygularndan korur ve yetersizlik
duygularnn hafifletilm esine yardm c olursa da karl insann
kendisini aldatmasyla denir.
Neden bulma m ekanizm as nevrotik zellikler gsteren insan
larn yaamnda srekli kullanlr. Gerek benlik ile idealize edil
mi benlik birbirinden koptuu oranda bu m ekanizm ann kulla
nlma alan da geniler. Kendisini olduu gibi kabul edem eyen
bir insann yaamnda hogrye de yer olmaz. Eletiriye katlan
ma gc olmayan byle bir insan, yapt her davran hakl gr
mek ve gsterm ek gereini duyar. Bylece, varolu sorum luluk
larndan ve kendi gznde deersizlem ekten de kanm olur.
Baz insanlar anksiyetelerini m antkl bir korkuya dntrr
ler.' Byle bir dnm kiinin duygularnn psikolojik anlamn
deitirmekle birlikte, bu duygularn kendisinde yaratt etkiyi
deitiremez. Ar kaygl bir anne, duygularnn anksiyete oldu
unu kabul etse de etm ese de kayglarn yine ayn younlukta
yaar. Byle bir anneye duygularnn mantkl bir korku olm ad
n kantlamaya kalktm zda, yanldm z syleyerek kendi
tutum unu hakl gsterecek trl nedenlerle karmza kar. r
nein, ocuklarn neden evin dna brakm ad sorulduunda,
bir sre nce bir kom u ocuuna arpan bir otom obilden, bir di

EGO PSKOLOJS

77

erine eker vererek kandrm aya alan bir adam n varlndan


sz eder ya da ocuklarndan birinin geen yl nasl aatan d
p bacan krdn anlatr ve evresindekileri, bu tutum unun
annelik sevgisi ve grevlerinin doal bir sonucu olduuna inan
drmaya alr. Bylece, bu anne panik ve aresizlik duygular
nn yerine, durum la ilgili etkin tutum lar gsterdiine inanr; g
szln grecei yerde saduyusuyla gururlanr; kendi iinde
deitirm esi gereken baz eyler olduunu kabul edecei yerde,
nedenleri d dnyada arayarak kendine den sorum luluklar
dan kanr. N e var ki, bu geici rahatlam alarn karln kayg
larndan h ib ir zam an kurtulam am akla der ve ocuklarna da
detir.
N evrotik eilimli insanlarn ounda ortak bir zellik grlr.
Bu kiiler yaantlarndan sz ederken: "G rdnz m yine b a
ma ne geldi?", "B y le eyler hep beni bulur?", "Z aten hibir za
m an ansm olmad!" gibi anlatm lar sk kullanrlar. evrelerinde
gelien olaylara kendi katklarnn da bulunabilecei ve hatta bu
olaylara kendilerinin neden olm u olabilecei dncesi onlar
son derece tedirgin eder, direnm eye ya da savunm aya gem eleri
ne yol aar. N eden bulm a, bir insann varoluunun sorum luluu
nu stlenm ekten kanm ak iin en sk kulland m ekanizm alar
dan biridir.
Y ukardaki rneklerde de izlend ii gibi, neden uydurm a ou
kez dlatrm a (externalization) m ekanizm asyla birlikte iler. D
latrm a terim i, kiinin kendi dnce, duygu ya da alglarn d
evreye ilik in grm e eilim ini tanm lar. N evrotik eilim li insan
larda bu durum daha ok, kendi glklerinden tr d etm en
leri sorum lu tutm a biim inde grlr. Benliini idealize eden kii
gerek benliinden uzaklar. Dlatrm ada ise benlik alan tm
den terk edilir ve olaylar benliin dnda yer alyorm uasna
yaanr. Dlatrm a, idealize edilm i ve gerek benlikleri arasn
daki uyum azlklar katlanlm as g gerilim ler yarattnda ba
vurulan bir m ekanizm adr; birazd an tartlacak olan ve "kiisel
glklerin nesnelletirilm esi" biim inde ileyen yanstm a m eka
nizm asna oranla ok ynl ve am aldr. Dlatrm a m ekaniz
mas, benlii ortadan kaldrm akla, bireyle d dnya arasndaki
atm alarn daha da artm asna neden olur.

78

PSKODlNAMlK PSKYATR

Yanstma (Projection)
Yanstma m ekanizmas kiiyi anksiyeteden iki biim de koruya
bilir:
1) Kii, kendi eksikliklerinin ve yenilgilerinin sorum luluunu
ya da suunu bakalarna ykler.
2) Sululuk duygular uyandracak nitelikteki drtlerini, d
ncelerini ve isteklerini dier insanlara mal eder.
nsanlarn gnlk yaamda kullandklar birinci tr m ekaniz
madr. Snavlarda baarsz bir renci, retm enin haka dav
ranmadna inanr; bir m em ur iindeki yetersizliini yneticisi
nin anlayszlna ykleyebilir. Alnyazs ve kt talih insanla
rn sk kulland yanstm a kavramlardr. Cansz nesneler bile
sulama konusu olabilirler. Oyuncak atnn zerinde sallanrken
den bir kk ocuk dnp atn tekm eleyebilir; top peinde
koarken dengesini yitirip den bir futbolcu geri dnp yerde
bir tm sek olup olm adn aratrabilir. Ar durum larda ise ki
i, tm glklerinin dier insanlarn hazrlad kom plolar so
nucu olutuuna inanabilir.
"eitli yaknmalarla klinie bavuran bir gen kadn, tedavinin ba
langcnda sorunlarnn kaynan kocasnn yetersizliiyle aklamt;
oysa egosu yeterince olgunlamam olan bu kadn hibir konuda karar
verm e yreklilii gsterememekte ve kendi yetersizliini grmem ek iin
srekli kocasn sulamakta idi. rnein, zellikle akam saatlerinde
kendini nasl oyalayacan bilemediinden, kocas ilgiyle bir gazete
okuduunda ya da bir televizyon pragramn izlediinde, onu bencil bir
kii olmakla ya da her gece evde oturm ak istemekle suluyordu. Uysal
bir adam olan kocas ilgilendii eyi brakp einin o gece iin nasl bir
nerisi olduunu sorduunda, sorum luluu ve kararszlyla ba baa
kalan gen kadn bu kez de yeni bir yanstma ierii gelitirerek kocasn
kararsz bir insan olmakla suluyordu."

kinci grup yanstma tepkilerinde kii, sululuk duygusu yara


tacak nitelikteki duygu ve dncelerini bakalarna yanstr. Bu
eilim daha ok, kendisini kat deer yarglaryla yneten kiiler
de grlr. Byle insanlar bilince ulamas sakncal grlen ei

EGO PSKOLOJS

79

lim lerini neden bulma gibi dier m ekanizm alarla denetleyemediklerinde yanstma yoluna bavururlar. Dolaysyla, bu istekler
baka bir insana ya da insanlara mal edilir. Bylece kii kendi ar
ln korum u olur ve duygularn yanstt insan kt amal
biri gibi grm eye balar.
Baz insanlar kendi aresizliklerinden kaynaklanan dmanca
duygularn, evrelerinden kendilerine yneltilm i gibi yaama
eilim i gsterirler. Kimi ise deersizlik duygularn, dier insan
lar tarafndan km senm ekte olduu inancna dntrr. By
le insanlar bakalarnn kendilerine gsterdii davranlara kar
ar duyarldr ve reddedildiklerini ya da deersiz bulunduklar
n kantlayc ipular ararlar. gvensizliin, d dnyaya yan
stlm as sonucu gelitirilen bu yaln tepkiye halk dilinde alngan
lk denir. Sevgiye ve kabul edilm eye duyulan ihtiya arttka, red
dedilm eye duyarlk ve alnganlk tepkileri de o denli youn olur.
Baz insanlarda bu duygu yle youndur ki, dier insanlar tara
fndan kendilerine verilen deeri ve gsterilen yaknl kabulle
nem ez ya da psikoz snrlarm zorlayan, m antk d bir duyarlk
gsterirler. Bu tr tepkileri srekli olarak gsteren kiilerde para
noid eilimlerin varlndan sz edilir. rnein, youn eksiklik
duygular iinde yaayan bir kii, olum lu bir niteliinden tr
takdir edildiinde kendisiyle alay ediliyorm u duygusuna kaplr
ve ezikliinin yaratt dm anlk duygularn, evreden kendisi
ne ynelm i gibi yaar. Bu nedenle, paranoid kii evresindeki in
sanlarn davranlarn ve szlerini yanl yorum lam a eilim inde
dir.
Paranoid tepkiler, kiinin cinsel kim liine ilikin anksiyetesine
kar da kullanlabilir. rnein, kadnlna ilikin yetersizlik
duygularn irkin bir kadn olduu inancnda sim geletirm i
olan bir gen kz, bir gn bir binaya girm ek zere iken kapda
"A daletin bu mu dnya?" adl b ir arky y ksek sesle sylem ek
te olan bir gen adamla karlam ve arknn Tanr'nn eitsizli
inin som ut b ir rnei olan irkinlii karsnda kastl olarak
sylendii inancna kaplmt.
Gerek bir nedene bal olm akszn ortaya kan baz kskan
lk tepkilerinde de yanstm a m ekanizm as iler. Bu tr kskanlk
tepkileri genellikle kiinin cinsel kim liine ilikin bir anksiyete-

80

PSKODlNAMlK PSKYATRI

nin anlatm olmakla birlikte, byle bir durum un deerlendiril


mesi yaplrken toplum sal ve geleneksel deerleri ve koullanm a
lar da gz nnde bulundurm ak gerekir.
Cinsellie ilikin anksiyete ve eksiklik duygular, bazen kii
nin kar cinsten birine duyduu ilgiyi, o kiiden kendisine y
nelmi olarak alglamasna neden olur. rnein, bir kadna kar
duygularn aklayacak yreklilii olm ayan bir erkek, hibir e
yin farknda olm ayan kadnn baz olaan davranlarndan ve
szlerinden zel ve gizli anlam lar karabilir ve bu kadnn ken
disini batan karm a abasnda olduuna inanabilir. N e var ki,
gn gelip kadnn gerekte kendisiyle ilgili olmadn kantlayan
b ir olayla karlatnda ilem ez durum a gelen yanstm a m eka
nizmas, kiinin anksiyetesinin tm yle ortaya km asna ya da
yadsma mekanizmasna snm asna yol aar; kadnn davet edi
ci bir tutum gsterm i olduu inancnda direnir ve byle bir du
rum baz tatsz olaylara da yol aabilir.
Freud, paranoid durum lar, hem bir savunm a nevrozu, hem
de bir savunm a psikozu olarak grm tr (1896). Gerekten de
baz durum larda, nevrotik ve psikotik yanstm a m ekanizm alar
arasndaki snr saptam ak g olabilir. nk nevrotik b ir yap
iinde de paranoid tepkilere rastlanabilir.

dnleme (Compensation)
dnleyici tepkiler, kkenini insann gerek ya da imgesel ek
sikliklerinden alan yetersizlik duygularna kar gelitirilirler.
dnleme bazen belirli bir am aca ynelik bilinli davranlar bii
m inde de grlebilir. rnein, bedensel bir sakatl olan b ir in
san, srekli abalar sonucu bu durum un olum suz etkilerini
dnleyebilir. Nitekim olimpiyat am piyonu bir yzc, geir
mi olduu ocuk felcinin brakt hareket yetersizliine kar
ylm adan savaarak bu baarsna ulamtr.
dnleyici tepkiler daha ok dolayl bir biim de gelitirilir;
sakatlnn ya da yetersizliinin etkilerini dorudan gidermek
yerine kii bir baka ynn gelitirerek ya da ilgiyi bir dier y
nne ekerek bu eksikliini dnleyebilir. Fiziksel grnm e
kici olmayan bir gen kz, evresinde yaratt scak' ve sempatik

EGO PSKOLOJS

81

etki sonucu p ek ok erkein ilgisini ekebilir ya da elim siz bir


delikanl bedensel yetersizliini, akadem ik alm alarnda stn
baar salayarak dnleyebilir.
N e var ki, dnlem e tepkilerinin hepsi olum lu ve yararl de
ildir. Sevilm ediine ve istenm ediine inanan bir ocuk, dier o
cuklara zorbalk ederek ezikliini giderm eye alabilir; gven
sizlik duygular iindeki bir dieri, tm davranlarn dier in
sanlarn ilgisini ve onayn salayabilm e am acna yneltebilir;
sevgiden yoksun kalm ve engellenm i biri yalnzln ar ye
m ekle dnleyebilir; kim i insan baarlarn abartarak evresine
anlatr, kimi sk sk ailesindeki nem li kiilerden sz eder, kimi
ise srekli olarak dier kiileri ktleyerek ya da baarlarn k
m seyerek kendi dzeyine indirm eye abalar. inde yaad
mz kltrde bir eyi dier insanlardan daha iyi yapm ay istem ek
norm al bir duygudur ve byle b ir tutum bireylerin yan sra toplum larn da gelim esini salar. A ncak olum suz dnlem ede bu
mekanizm a farkl biim de ileyebilir ve "b en ondan daha iyisini
yapm ak isterim !" tutumunun yerini, "on u n benden daha stn
olm asn engellem eliyim !" tutumu alr. Bu tr eilim ler kiiyi
kendi eksiklik duygularndan kurtarm ad gibi, ou kez iinde
yaad toplum grubunun gelim esini engelleyici sonulara da
neden olabilir.
Toplum un deerleri insan, g, saygnlk ve para kazanm aya
yneltir. H orney'e gre, nevrotik kiilerde bu am alar abartlm
bir biim de ve yetersizlik duygularna kar bir dnlem e m eka
nizm as olarak kullanlrlar (1937). Kiinin g, para ve saygnlk
kazanm ak iin gsterdii ar aba, onun giderek evresinden
kopmasna neden olur. Bylesi bir gdlenm e sonucu n kazan
m kiilerin, yalnzlktan ve dier insanlardan soyutlanm ol
m aktan yakndklar gzlem lenir.
Olaan insan, yaam na bir anlam katm ak ve kendini gelitir
m ek amacyla srekli aba gsterir ve toplum un da isteklendirmesiyle eitli alanlarda kendini yceltir. Bu abasnda kendi
hakkndaki varsaym lar olduka gerekidir, kendisini zorla
maz. N evrotik dzeyde g kazanm a ihtiyac ise kkenini, anksiyete, kzgnlk ve eksiklik duygularndan alr. Dolaysyla, g,
para ve saygnlk kazanm ak iin gsterilen aba, anksiyeteye karND 6

82

PSKODlNAMK PSKYATR

korunma grevinin yan sra, bask altnda tutulan dmanca


duygular iin de bir boalm yoludur.
G kazanm a hrs, kiiyi aresizlik duygularna kar koru
m ay amalamtr. Byle bir insan, en kk b ir zayflnn b a
kalar tarafndan fark edilm esine katlanam az, yard m istem e gibi
dier insanlar iin olaan karlanan yollara bavurm az, bakala
rnn grlerine kolayca katlm az. aresizlie kar protesto b ir
den olum az; kii ketlenm eleri sonucu dier insanlardan koptu
u oranda sivrilm e abasn da artrr, zayfl arttka kendisin
deki en kk bir zayflk belirtisine katlanam az.
G kazanm a abas, toplum iinde silinm e ve nem siz grl
me korkularn da dnler. Byle bir kii, karsna kan glk
ne olursa olsun, onu m utlaka yenm esi gerektii biim inde kat ve
m antk d bir tutum gelitirir. Bu am a ou kez onur kavra
myla birleir ve kii, yum uak b ir tutum gsterm enin yalnzca
tehlikeli olduuna deil, kk drc olduuna da inanmaya
balar. nsanlar "gl" ve "z a y f" olarak ayrr; birinci gruptakilere hayranlk duyar, ikinci gruptakileri km ser. Byle bir insa
nn zayflk kavram da m antk ddr; kendisine yaknlk gste
ren, isteklerini yerine getiren, duygularn kolayca belli eden kii
leri deersiz bulur, benzer tutum lar kendisinde fark ettiinde ca
n sklr.
G kazanarak zayfln dnlem eye alan kii, kendi ze
rinde de bir denetim kurm ak ister. Grnte evresindekilere
geni zgrlk verm ekte olduu izlenim ini yaratrsa da, kendi
onaynn ve giriim inin dnda bir ey yaplmasna katlanam az;
yakn bir dostu kendisine bildirm eden bir bakasyla buluursa
ya da alt yerde kendi gr alnm adan bir ie giriilirse te
dirgin olur, kntye girebilir ya da nedenini bilm edii ba a
rlar ekebilir.
Byle kiiler dier insanlarn kendilerini her zam an hakl gr
mesini ister, nem siz bir konuda bile yanllar gsterildiinde
hrnlarlar. Her eyi herkesten daha iyi bilm eleri gerektii
inanandadrlar, yantn bilem edikleri bir soru ile karlatkla
rnda biliyorm uasna davranrlar ya da bir yant uydururlar. Bu
insanlar hibir eyi yitirm eyi gze alam az ve zellikle kendi de
netimlerini yitirm e kaygsn yaarlar. Kar cinsten birine duy

EGO PSKOLOJS

83

duklar ilgi sevgiye dnrse denetim i yitirm e paniine kaplr


ve bu kiiye kar itici davranlarda bulunabilirler.
N evrotik dzeyde g kazanm a ihtiyacnn dier b ir belirtisi
de, kendi bildiini okum a isteidir. Byle biri, bekledikleri istedi
i biim de ve istedii anda yaplm azsa hrnlar. Sabrszlk
duygusu g kazanm a ihtiyacnn bu ynyle yakndan ilikili
dir; krm z trafik n beklem ek bile kzgnlk yaratabilir. Bu
tr tutum lar kar cinsle ilikilerde de trl sorunlara y ol aar.
N evrotik zellikte b ir gen kz gszl km sediinden
gsz bulduu b ir erkei sevem ez; srekli kendi isteklerine
uyulmasn beklediinden gl bir erkekle de ba edem ez. D ola
ysyla bu kzn arad erkein, hem stn gl biri, hem de her
trl istee boyun een gsz biri olmas gerekir.
G kazanm a dnlem esinde gzlem lenen bir dier tutum
da, bakalarnn grlerine katlm am a eilim idir. Byle bir kii,
doruluuna inansa da, bir dier insann grn benim sem eyi
ya da paylam ay giikzlk sayar; gerektiinde evresindekilere
uyaca yerde, evresinin srekli olarak kendisine uym asn b ek
ler. Bu tutum sevgi ilikilerinde de kendini gsterir. Kii, sevgi ve
paylam a duygulann, sevm ek istedii insana ve h atta kendi
duygularna tutsak olma biim inde yorum layabilir; gerekli es
neklii gsterem ediinde de ilikilerinde glklerle karlar.
A yn etm en baz kadnlarda grlen cinsel souklukta nem li bir
rol oyn ar ve bu kadnlar iin orgazm a u lam a, kendisini tm den
kar tarafn istem ine brakm olma anlam n tar.
Toplum iind e silik ve nem siz olma kayglar, ou kez say
gnlk kazanm a abalaryla dnlenir. Byle bir kii, insanlar e t
kilem ek, onlarn hayranln ve saygsn kazanm ak ister; onlar,
gzellii, zeks ve olaanst baanlaryla etkilediini dler;
bol para harcar, son kan kitaplardan, tiyatro oyunlarndan ya
da tand nl kiilerden sz eder. Saygnlk kazanm ay nevro
tik dzeyde ihtiya olarak arayan insan, kendisine hayranlk duy
m ayan kiilerden kanr, kendine olan saygs beenilm ek zeri
ne kurulduundan, ilgi grm edii yerde kendisinin hie indir
gendii sansna kaplr, ar duyarl nedeniyle sk sk kk
drldne inanr, nem senm e korkular arttka dtan gz
lem lenen davranlarna kzgnlk ve hrnlk egem en olur. D ola

84

PSKODNAMK PSKYATR

ysyla, anksiyete ve dm anlk duygular srekli yenileriyle b es


lenir.
Kimi insan, aresizlik duygularn ve kk dme kayglarn
parann getirdii g ve saygnlkla dnlem eye alr. Bazen
toplum deerleri de para hrsnn m antk d b ir n itelik kazan
m asn pekitirebilir. Para kazanma hrs, yoksul kalma ve dier
insanlarn yardmna gerek duyma kayglarna kar gelitirilir.
Bu korkuyla gdlenen kii, para kazanabilm ek iin h er trl im
kn deerlendirir ve srekli alr; ne var ki, kazand paray
daha iyi yaam ak iin kullanam am as, bu abasnn savunm a n i
teliini aka ortaya koyar.
G ve saygnlk kazanm a abalannda olduu gibi, para ka
zanmak da kiiyi anksiyeteye kar koruduu gibi, dier insanlar
kk drerek dm anlk duygularna boalm salamak ama
cyla da kullanlr:
"Varlkl bir i adam olan Bay M., anksiyete, knt, sevgisizlik ve
yalnzlk duygularndan yaknarak klinie bavurm utu. ocukluk ve
genlik yllar yoksulluk iinde geen Bay M. bu nedenle kendisinin ve
ailesinin, evrelerinde hor grlm olduklarn zntyle anmsyordu.
alma yaamna atldktan sonra ksa bir sre iinde byk varlk sahi
bi olan Bay M. delikanllk yllarndan beri holand, ancak o vakitler
aradaki ekonomik snf farkllndan tr reddedilmekten korktuu
iin yaklaamad bir gen kzla evlenmeyi de baarmt. Bu olaylarn
kendisine mutluluk salamas gerekirken, nl i adam yllar getike
giderek yalnz kaldn ve sevilmediini fark etmeye balamt. Eine
ve dostlarna srekli olarak ok pahal arm aanlar aldn ve karlksz
para dattn anlatan Bay M ., baarlarna ramen ocukluk yllarn
dan gelen youn eksiklik duygularndan kurtulamamt. Bir yandan
herkesin kendisine paras iin yaknlk gsterdii duygusuna kaplm,
te yandan bol para harcayarak verdii ziyafetlere katlan, yemeini yi
yen, ikisini ien kiileri kmsemiti. Karsnn da kendisini paras iin
kabul ettii sansnda olduundan, sevgiyi dier kadnlarda aram, an
cak onlar da para ve arm aanlara boduundan, sonunda yine ayn so
nuca ulamt. Bol para datarak kendisine baml kld ve dolaysy
la kmsedii insanlarn kendisine neden yaknlk gstermediklerini ve
hatta bazen dmanca davranabilmelerini bir trl anlayamyordu. Bu
durum , dmanca eilimlerini, dolaysyla eksiklik duygularn pekitir

EGO PSKOLOJS

85

diinden, Bay M .'nin para kazanm a ve evresindekileri ezme hrs da


artm ve iinde bulunduu ksr dngy bir trl fark edememiti."

H orney nevrotik insann, g, saygnlk ve para kazanm ak


iin gsterdii abalarn am alarn ve ileyi m ekanizm alarn
aadaki biim de em alatrm tr (1937):
Amalar

Gvenlik Altna
Alnan Duygular

Dmanl Boaltma
Biimleri

G
Saygnlk
Para

aresizlik
Kk dme
Yoksulluk

Egemen olma eilimi


Kk drm e eilimi
Dier insanlar yoksun
brakma eilimi

Bu tr dnlen^elerin insan yaam ndaki nem i ilk kez Alfred


A dler tarafndan ortaya konm utur. Adler, gszle kar ge
litirilen dnlem e m ekanizm alarn insan doasnn bir zellii
olarak grm, nevrotik eilim li insanda bu duygunun bir aa
lk kom pleksine dnerek abartlm dnlem e m ekanizm alar
n n kullanlm asna neden olduunu aklam tr.
Freud da insanda bu tr abalarn varln fark etm i, ancak
bunlar ayn biim de deerlendirm em itir. Freud, saygnlk aba
larn narsisistik eilim lerin b ir paras, g ve varlk kazanm a
hrsna elik eden dm anca duygular ise lm igdsnn bir
belirtisi olarak grm tr. A ncak, Freud ve Adler, bu tr gdle
rin kkenindeki anksiyeteyi ve kltrel etm enlerin bu davranla
rn oluum undaki nem li roln grem em ilerdir.

Yceltme (Sublimation)
dnlem e, engellenen ve doyurulam ayan istek ve davranla
rn yaratt tedirginlii, onlarn yerine geebilecek dier istek ve
davranlarda giderme biim inde ileyen bir m ekanizmadr. Y
celtme m ekanizm asnda ise, ilkel nitelikteki eilim ve istekler do
al am alarndan evrilerek, toplumca beenilen etkinliklere d
ntrlrler. Bu nedenle, tm baarl savunm a m ekanizm alar
"y celtm e" bal altnda toplanabilir. Gerekte bu terim spesi
fik bir m ekanizm ay tanm lam az; edilginlikten etkinlie gemek,

86

PSlKODlNAMlK PSKYATR

olumsuz bir amac yapc b ir yne evirm ek gibi trl b aan l sa


vunma yntem leri bu balk altnda toplanabilirler (Freud, 1924).
Ortak olan yn, egonun, boalm engellem eksizin ulalm ak iste
nen am ac deitirm esidir. Yceltilm i d rtlere dolayl yollar
dan da olsa boalm salanr, oysa baarsz savunm a m ekaniz
malarnda drtlere k yolu bulunam az. Buna karlk ycelt
me m ekanizm asnda zgn drt ortadan kalkar, nk kendisi
ne ait enerji baka b ir am ala kullanlr (Sterba, 1942).
Yceltm e m ekanizm asnn oluum aam alar aadaki biim
de zetlenebilir: (1) G erek am acn ketlenm esi, (2) cinsel ya da
saldrgan niteliklerinin etkisiz durum a getirilm esi, (3) ego tarafn
dan enerjiye yeni bir biim verilm esi. Bir ressam n doadaki s re
ci kt zerine aktararak bu sreci "ld rm esi", ykc eilim le
rin yceltilm esine rnek olarak gsterilir. Bazen zgn igd
nn kart olan bir etkinliin, zgn igdnn yerini ald da
grlebilir. zellikle uygarlam kiilerde grlen baz tiksinti
tepkileri buna rnek olarak verilebilir. Toplum un onaylamad
bir istek ters yne evrilerek istek duyulan kiiye ya da duruma
kar olumsuz bir tepki gelitirilir ve bylece, bir igdnn gc
tam kart bir ynde ileyebilir (Freud, 1910).
Yceltm e m ekanizm as psiik enerjiyle srekli beslenm ek zo
rundadr. Bundan tr, yceltm e m ekanizm as enerjinin engel
lenmedii, yani bask m ekanizm asnn ilemedii durumlarda
kullanlabilir. Yceltm ede ego zgn tepkilerin yolunu tm den
kapatmaz, ynn saptracak biim de bir engel koyar. Bylece,
igdsel enerji ve savunm a enerjisi birleerek boalrlar.
Yceltm e m ekanizm asn, nevrotik dzeyde grlen ve rn e
in, cinsel drtleri nce bastrp sonra da yerine baka doyum
yollar bulma biim indeki m ekanizm alarla kartrm am ak gere
kir. Baarl yceltm eye en iyi rnek ocukta grlen cinsel dr
tlerdir. Yetikin insann cinsel drtlerini yceltm esi olanaksz
dr, nk cinsel enerji ancak rem e ilevleri araclyla boaltlabilir. Bu boalm n salanam am as cinsel drtlerin bastrlm
olduunu gsterir. Byle b ir durumda enerjinin k yolu zaten
kapanm olduundan, yceltilm e sz konusu deildir. Oysa genital dnem ncesinde ocuk, cinsel enerjisine dudak mukozas,
rektum gibi erojen beden blgeleri araclyla boalm salar.

EGO PSKOLOJS

87

E er ocuk retken dnem ncesinde drtlerini bask m ekaniz


masyla engellem ek zorunda kalmsa, bunlarn yceltm e yoluyla
boalm da engellenm i olur. ocukluk yllarnn igdsel dr
tlerinin yetikinlikte toplum un onaylad davran biim lerine
yceltilm esine saysz rnekler verilebilir: ocukta en yaln bii
m iyle gzlem lenebilen ykc eilim ler yetikinlik dnem inde
toplum tarafndan onaylanm ayacandan, byle bir insan rne
in iyi bir patlayc madde ya da silah uzm an olarak bu eilim ini
yceltebilir; ocukluk dnem lerinde cinsellie kar duyulan y o
un m erak yetikinlikte bilim sel aratrmaya dnebilir; ocuk
luk yllarnn olaan gsterm eci eilim leri, bazen bir insann h er
kesin hayranln kazanm bir oyuncu olm asyla sonulanabilir.

zdeleme (Identification)
zdeleme, norm al geliim sreci iind e ocuk ya da ergenin,
benliine rnek olarak, erkekse babasn, kzsa annesini ya da d i
er kiileri seip onlara benzem eye alm as, y an i taklit yoluyla
renme srelerinin bir paras olarak yaanr. Yetikin dnem
de zdelem e, kiinin deerini koruma ve artrm a am acn g
den bir savunm a m ekanizm as olarak kullanlr.
Bym ekte olan ocuk giderek, insanlarn birbirlerini, aileleri
ne ve ait olduklar dier toplum gruplarna gre de deerlendir
diini fark eder. Ergenlik ve yetikinlik dnem lerinde kiinin z
deletii insanlarn ve gruplarn says artar, toplum un yan sra
o da kendisini zdeletii gruplara gre deerlendirir. Yetikin
insanlar, ileriyle, evleriyle, zel ilgi konularyla, ocuklarnn b a
arlaryla ve siyasal retilerle zdeleirler. Bal olduu gru
bun gelimesi ve baars gibi, yenilgileri ve sorunlar da insan,
kendi baar ya da sorunuym uasna yakndan ilgilendirir. A n
cak eer insan, kiisel deerlerini ve yeterlik duygularn zde
im gruplarna ar oranda balam sa, zdeim lerinin yetersiz
kald zorlanm a durum larnda ya da zdeletii grubun d k
rkl yaratmas sonucu, kendisine olan saygsn da kolayca yiti
rebilir.
kinci Dnya Sava'ndan bu yana ve zellikle son yllarda
hzl toplum sal deim elerin yaratt aknlk ve anlam szlk

88

PSlKODlNAMK PSKYATR

duygular, insanlarn gruplara eskisinden daha ok snm alarna


neden olm utur. Gnmzde, zellikle gelim i toplum larda in
sanlar, allm n dnda baz inan gruplanndan, anarist felse
fe retilerine kadar eitli gruplarla zdelem ektedirler. a
da insan, toplum gznde deer ykseltici gruplarn yan sra,
teknolojik toplum kurallarna kar kan aznlklarla da zdeleebilm ekte ve hatta bazen zdelem e m ekanizm asnn snrlarn
da aarak, ileride tartlacak olan "iletirm e" m ekanizm asn
kullanma yoluna gitm ektedir. Dolaysyla ada insann sorunu,
ou kez zdeleme ihtiyacnn tesinde bir "kim lik bunalm "
niteliine ulamaktadr.

letirme (Introjection)
letirme mekanizmas, kiinin bir dier insann ya da bir
grubun baz zelliklerini ve inanlarn kendi benliine katarak
kiiliinin paras durumuna getirm esidir. Bu m ekanizm a birok
ynden yanstm a m ekanizm asnn tam kartdr: lkinde dtaki
olaylar ie alnr, kincisinde ise i yaantlar d dnyaya mal
edilirler.
letirilen nesneler ve kavram lar kii tarafndan ya kullanlr
ya da yklp yok edilir. Yaam nn ilk aylarnda ocuk, besin
maddelerini iine alm asnn kendisine haz verdiini fark eder
(oral dnem ); birinci yldan sonra sindirim i izleyen ykc srele
rin de benzer duygular yarattn gzlem ler (anal dnem ); daha
sonraki yaantlarnda ise giderek, kendisine yarar salayan nes
neleri ya da kavram lar kullanm ak, tehlikeli grdklerini ise yok
etm ek amacyla iletirm eyi renir. rnein ocuk, sperego e
kirdeini ana-babasnn deer yarglarn iletirerek gelitirir;
nceleri ana-babasndan srekli bir biim de ald deerler gide
rek, gelim ekte olan kiiliinin bir paras durum una gelir ve bir
sre sonra bunlarn ana-baba tarafndan pekitirilm esine de ge
rek kalmaz.
letirm e ve zdelem e m ekanizm alarnn ortak ynleri ol
makla birlikte, ayrldklar nemli bir nokta vardr. zdelem e
de kii kendi lklerine uyan insanlar ya da kavram lar benim
ser, iletirilen deerler ise kiinin nceki inanlarna kart da

EGO PSKOLOJS

89

dse kabul edilirler. Bir insann dncelerine uygun den bir


siyasal retiyle zdelem esi kendi seim iyle olur. te yandan
diktatrlkle sonulanan bir dzen deiiklii karsnda birey,
gvenliini koruyabilm ek iin, bu rejim in getirdii yeni deerle
ri, nceki inanlaryla uyumasa da iletirebilir.
Sava tutsakl gibi ar zorlanm a durum larnda, insanlarn
yaamlarn srdrebilm ek iin, nceki inanlarn terk ederek
tam kart olan deerleri benim sedikleri gzlem lenm itir. Bu ne
denle baz yazarlar, iletirm e m ekanizm asn "saldrgan kii ya
da grupla zdelem e" olarak yorum lam lardr. Bu grlere g
re iletirm e m ekanizm as, "onlar (onu) yenem iyorsan, sen de
onlara (ona) katl!" biim inde iler. 1974 ylnda Am erika Birleik
D evletleri'nde zengin b ir i adam nn kz olan Patricia H earst,
toplumd b ir protesto grubu olan Sym bionese tarafndan fidye
amacyla karlm , ancak karlan gen kz sonradan grubun il
kelerini benim seyerek onlarla birlikte eylem lere katlmt.
letirm e dier savunm a m ekanizm alar gibi bilind dzey
de ilerse de, bilinli olarak kullanld durum lar da gzlem len
mitir. rnein baz ilkel toplum insanlar, ldrdkleri dm an
larnn bedenlerinden bir para yem ekle, onlarn gcn kendi
varlklarna kattklarna inanrlar.
letirm e terimi daha ok, baz deer yarglarnn benim sen
m esini tanm lam ak amacyla kullanlr. rnein ocuk, anababasnn deer yarglarn; yetikin, iinde yaad toplum un
siyasal retilerini ya da dnce akm larn iletirir. Bu meka
nizmann bir dier tr olan ie alm a (incorporation) m ekanizm a
snda ise kii, kendisini terk eden ya da lm nedeniyle yitirdii
kiiyi ya da kiileri kendi ego yapsna mal eder.
Kyasya dvm ekte olan iki kii evredeki insanlarn araya
girm esiyle birbirlerinden ayrldnda, bazen bunlardan birinin
engellenen kzgnln kendi zerine evirerek ban ya da g
sn yum ruklad grlr. K zgnln dtaki b ir kiiye yneltilem edii baz durum larda, dtaki kiinin ie alnmas sonucu
duygular, da vurulaca yerde, insann kendi zerine evrilir.
Engellenm elerin yaratt kzgnlk evredeki kiilere yneltilemediinde znt ve ksknlk duygularna dnr. rnein
sevilen bir insann lm karsnda duyulan yas, gerekte, len

90

PSKODNAMK PSKYATR

kiiye duyulan kzgnln ie yneltilm esidir. len kiinin bizi


terk etmi ve sevgisinden yoksun brakm olm asna kar duyu
lan kzgnln bilinlenm esi ve da vurulm as sperego tarafn
dan engellendiinde, bu duyguyu kendi iimizde yaarz. Bir
lnn arkasndan sylenen, "B en i brakp nerelere gittin?" sz
bylesi bir isyann anlatmdr.
e alma m ekanizm as depresyonlarn psikodinam iinde p ato
lo jik bir nitelik kazanr. Depresyona eilim li olan kii hogrsz
ve sulayc ana-baba tutum laryla yetim i olduundan, egosu
yeterince gelim em itir ve bundan tr evresindeki insanlara
ar bam ldr. Ar bam llk ise sevgi duygularnn yan sra,
bilind dmanca duygular da oluturur. Byle bir kii herhan
gi bir nedenle reddedilir ya da terk edilirse, (1) sululuk duygula
r ve gszl nedeniyle kzgnln da vuram adndan ve
(2) sevdii insandan kopm ann yaratt anksiyeteyi hafifletebil
mek amacyla, bu insan benliine mal ederek onunla olan iliki
sini sim gesel bir biim de srdrr. te yandan bu insann ie almyla ona kar duyulan sevgi, nefret vb. duygular da benlie
mal edileceinden, ona ynelm esi gereken kzgnlk duygusu ki
inin kendi zerine evrilir ve kendini sulama duygularyla bir
likte depresyon ortaya kar.

Yn Deitirme (Displacement)
B elirli bir uyarann neden olduu tepkinin aa vurulm as
tehlikeli olduunda, tepkinin o uyarandan bir bakasna yneltil
m esine ya da o tepkinin yerine baka bir tepki gsterilm esine yn
deitirme denir. Kiinin ynetm ekte glk ektii duygulann
youn olduu durumlarda kullanlan yn deitirm e m ekaniz
mas iki biim de iler: (1) Ynetim inde glk ekilen duygu, ait
olduu obje ya da durumla hi ilgisi olm ayan bir obje ya da du
ruma yneltilir ve (2) aynca, tehlikeli saylan duygunun yaratt
tepkinin yerine b ir baka tepki gsterilir.
Birinci grup yn deitirm eye gnlk yaamda sk rastlanr.
yerinde stleri tarafndan hakszca eletirilen kii, da vuruldu
unda tehlikeli sonular yaratabilecek duygulann nce baskya
alr, sonradan bu kzgnln yoktan bir neden yaratarak einden

EGO PSKOLOJS

91

ya da ocuklarndan kartabilir. zellikle reddedilm eye ve ele


tiriye kar ar duyarl kiiler, evrelerine kar gelitirdikleri
uysal tutum larn altndaki kzgnlk dygularn srekli bastrr
ve sonradan, nasl olsa kendilerine katlanm ak zorunda olan "a
m ar olan lar"n a boaltrlar.
Yn deitirm e m ekanizm as bazen sim gesel bir arm s
recinden geerek karm ak b ir nitelik kazanabilir. Kfr, ykc
eletiri ya da dedikodu, ou kez birikm i dm anlk duygular
nn yn deitirm i anlatm biim leridir.
kinci tr yn deitirm e m ekanizm asnda, tehlikeli saylan
duygu, bir nesneden ya da durum dan dierine yn deitirdii
gibi, bu duygunun oluturduu tepkinin yerine b ir baka tepki
biimi de gelitirilir. Nevrotik dzeyde ileyen ve fobi de denilen
bu tr tepkilerde, tepkinin yneldii bu yeni obje ya da durum
gerek bir tehlike nitelii tam az.

Duygudalk (Sympathy) - Boyun Eme (Submission)


Daha nce de belirtildii gibi H om ey, insanlarn anksiyeteden
korunm ak iin gelitirdikleri tutum lar blm de toplamtr:
nsanlara yaklam a, insanlardan uzaklam a ve insanlara kart
tutum lar gelitirm e (1945). nsanlara yaklam a am acyla gelitiri
len tutum lar iki alt blm e ayrabiliriz: nsanlarn sevgisini kaza
nabilm ek iin onlara duyguda olm ak ve dier insanlarn yneti
mi altna girm eyi kabul etmek.
Duygudalk m ekanizm asnda kiinin gelitirdii tutum , "E er
(insanlar) beni severlerse beni incitm ezler" biim inde zetlenebi
lir (Horney, 1937). Bu tutum abartldnda iletirm e m ekaniz
masna dnebilir.
N orm al ilikilerde, insann kendine olan saygsna koruyabil
mesi iin sevgi alveriinin olduka eit koullarda yaplm as ge
rekir. nsanlar birbirlerine bir eyler verm ekten ve alm aktan zevk
duyarlar. Bir insann dierine gcnn ok tesinde b ir eyler
verm ek zorunda kalm as olum suz duygular yaratabildii gibi,
bir dier insandan karln verem eyecei baz eyler almas da
onu tedirgin edebilir. K ukusuz bu duygular, alnan eyin kim
den geldiine, verilen eyin kim e verildiine, verilen ya da alman

92

PSKODNAMlK PSKYATR

eyin ne olduuna gre deiebilir. Ancak, baz insanlar ya s


rekli bir eyler vererek kendilerini kabul ettirm e ya da tam kar
t, dier insanlarla ilikilerinde asalak bir yaant srdrm e eili
mindedirler. Temelde, bu tutu m lar arasnda bir fark da yoktur;
nk srekli rvet verm enin gerisinde de kiinin, dier insan
lar kendisine bam l klarak kendi bam llna doyum sala
mas sz konusudur.
evresinde "iy i" insan izlenim i brakm ak iin aba gsterme,
nevrotik insann sevgi kazanm a yollarndan biridir. Salkl ve
"iy i" insan, dier insanlara olduu gibi kendisine kar da iyi
olan kiidir. Buna karlk, nevrotik eilim li insan sevgi al so
nucu kendi kiiliini ortadan siler, evresine gerektiinde "h a
y r!" dem ez ya da kendi isteklerini aka ortaya koym az. Byle
biri srekli olarak bakalarnn grlerini paylar, kendinden
sz etm eksizin onlar dinler, kendi karlarna uygun dm eyen
durumlara bile kar kmaz; kim seye yk olm amaya alt
halde herkesin yardm na koar. evresi ondan genellikle "iyi in
san" diye sz ederse de, bu zellii dndaki kiiliini tanm layabilm ede glk eker. ounluu gem iin uslu ocuklar olan
bu insanlar evrelerine sevgi karl rvet datrken, kendi k i
iliklerinden vazgem i olm ann yaratt dm anca eilim leri
srekli bask altna alm ak zorunda kalrlar.
Ancak, bu olum suz duygular dolayl bir boalm yolu da bu
lur: Bakalarna duygudalk gsteren kii, onlarn i dnyalarn
da tanma olana bulduundan onlar iin iin km seyebilir;
evresine srekli rvet veren bir dieri bu tutum uyla onlar ken
disine baml klarak zerlerinde bir egem enlik kurabilir ya da
sevilmek istedii insanlarla birlikteyken gler yz gsterip arka
larndan kt konuabilir. Bu kiilerin ou bakalarnn sorunla
ryla zellikle ilgilenirler; kim in derdi olsa, nerede bir ac varsa
orada belirirler. Normal insann yardm severliinden farkllk
gsteren bu tr tutumlarda gizil bir sadistlil esi bulunur. B a
zen de bask altnda tutulan dmanca duygular denetim den
kar ve uysal ve iyi huylu tannan kii, kendisinden beklenm eyen
dmanca bir davran gstererek evresini artr.
Kimi insanda sevgi kazanm a abas, yerini zorlanml bir bo
yun eme tutumuna brakr. nceki gruptan farkl olarak, bu in

EGO PSKOLOJS

93

sanlarn sevgiyi bulabilm e um utlar da yoktur ve uysal davran


larn sevgi kazanm aktan ok gvenlik salayabilm ek amacyla
gelitirm ilerdir. H orney bu tr tutumlar, "boyun eersem beni
incitm ezler" biim inde zetler (1937). Byle b ir insanda, anksiyetenin younluu nedeniyle, sevgiye inanszlk kesindir; bu ne
denle evrelerindeki insanlarn tmne, ayrm yapm akszn bo
yun eerek gvenlik salar.

Duygusal Soyutlanma (Emotional Insulation)


Duygusal soyutlanm a m ekanizm as eitli biim lerde ileyebi
lir. Bunlardan biri, kiinin dier insanlardan bam szlk kazana
rak duygusal ihtiyalarnn onlar tarafndan etkilenm esine kar
nlem almasdr. Byle b ir insan, ilikilerinde duygusalla yer
verm eyerek d krklna ve zedelenm eye kar korunm aya a
lr. Bu insanlar duygusal ihtiyalannn zerini adeta b ir kapak
la rterler.
nsanlar yaam boyu karlatklar d krklklar sonucu,
beklentilerini belirli snrlar iinde tutmay renirler; olm asn
istedikleri olay ok yaknlatnda bile um ut duygularn frenler,
zam ansz bir kutlamaya girim ekten ekinirler. Nevrotik eilimli
insanlarn ounda "gelecek " kavram yla birlikte um ut da bast
rlm tr. K linie bavuran baz kiilerin, kendi sorunlarndan sz
ederken bir baka insana ait olaylar anlatyorm uasna duygu
sal kntlk gsterdikleri sk gzlem lenir. U zun sre cezaevinde
kalan kiiler, engellenm i olm ann acsndan korunabilm ek iin
giderek duygusal bir soyutlanm a iine girer ve ertesi gn d
nm eksizin her gn geldiince yaarlar. N orm al saylan insan
lar da baz incinm elere ve d krklklarna kar soyutlanma
m ekanizm asn kullanrlarsa da etkin katlm gerektiren yaam
durumlarnda baz riskleri gze alrlar. Baz insanlar ise bu m eka
nizm ay kendilerini her trl acdan koruyacak bir kabuk gibi
kullandklarndan, yaama etkin ve salkl katlm larn da azalt
m olurlar. Bu insanlar duygusal olm amay gllk olarak yo
rumlama eilim indedirler.
Duygusal yaltm bazen neden bulma m ekanizm asyla birlikte
kullanlr. D nceletirme (intellectualization) de denilen bu sa
vunma m ekanizm asnda kii, ac veren bir olaya ilikin duygusal

94

PSKODNAMK PSKYATR

yaantlarndan mantkl aklam alarla kurtulm aya alr. Babas


len bir kii, "iy i bir m r s rd " d iyerek olayn yaratt ac
duygusuna kar yabanclaabilir, yenilgiye urayan b ir dieri,
"zaten gerekli nlemleri alm am tm " dncesiyle deersizlik
duygularn hafifletm eye alabilir. .Duygusal olaylar nesnel bir
biim de aklayarak anksiyeteyle yzlem ekten kanm a aydnlar
arasnda daha sk grlr.
Dnce ve mantk, ada insann duygusal yaantya kar
gelitirdii etkili bir korum a arac durum una gelm itir. G n
m zde pek ok insan bir araya geldiinde, duygularn yaaya
caklar yerde srekli olarak edebiyat, sanat ya da siyasetten sz
ederek iliki kurma eilim i gsterirler. Baz insanda duygu ile
dnce arasndaki kopukluk ar oranlara ulaabilir ve kiinin
savunduu dncelerle duygusal tepkileri arasnda b ir eliki
grlr. Dnceletirm e m ekanizm asnn daha abartl bir b i
imde kullanlarak duygusal yaantlardan tm den kopmas iler
de konu edilecek Kart-Tepki Oluturm a m ekanizm asna dn
ebilir.

Yapma-Bozma (Undoing)
Su cezayla, ceza balam ayla sonulanr. ocuun eitimi
bu temel ilkeyle gerekletirilir. Ceza ebeveynin sevgisini yitir
meyi, balanma bu sevgiyi yeniden kazanm ay simgeler. Yeti
m ekte olan ocuk giderek, ana-babasnn onaylam ad davran
lardan tr, onlar evrede olmasa da sulanm ay renir ve ce
za yerine geen bu duyguyu yaam am ak iin nlem ler alr, dav
ranlarn ona gre dzenler. Bylece, speregonun en gl si
lah olan sululuk duygulan, gerektiinde kiiyi egemenliine al
mak zere oluurlar.
Ana-babann ve daha sonralar toplum un iletirilen deerleri
kiiye, uygunsuz davranlarndan tr kendini sulama, yarg
lama ve cezalandrm a sorum luluunu ykler. Yapma-Bozma m e
kanizmas, kiinin kendisi ve evresi tarafndan onaylanmayacak
dnce ya da davrantan vazgem esi ve eer byle bir sz ya
da eylem da vurulm usa, ortaya kan durumu onarmasyla be
lirlenir. Bir baka anlatmla, bu mekanizma sululuk duygularna
kar gelitirilir ve adeta bir szc yanl yazan kiinin kd

EGO PSKOLOJS

95

bir silgiyle tem izleyerek o szc yeniden yazm asna benzer.


Y aplan yanl dzeltm enin ya da ondan tr zr dilemenin,
ceza tehdidini balanm aya dntrebildii ocukluk yllannda renilir. Yapm a-bozm a m ekanizm as kkenini ite bu yaan
tlardan alr.
Yapm a-bozm a m ekanizm as gnlk yaamda ok sk kullan
lr. Kusurlu davranlarm z iin dilediim iz zrler, gnahlar
mza karlk verdiim iz sadakalar ve arada bir duyduum uz
pim anlk duygular bu m ekanizm ann rndr. Baz dinlerde
ki gnah karm a ya da kusurlarn balanaca gvencesi, insa
nn yapt yanllarn balanm asna ve her eye yeniden bala
yabilm eye kar duyduu you n ihtiyac yanstr.
Sululuk duygularnn ok youn olduu durum larda kii, bu
duygularn yaratt anksiyeteden kurtulm a yolunu cezalandrl
mada arar. C inayet ileyen kiilerin bazen yllar sonra polise ba
vurarak sularn itira f ettikleri grlm tr. kinci Dnya Sava'nda kahram anlk gsteren pilotlardan bazlarnn youn sulu
luk duygular tayan kiiler olduu ve bu nedenle tehlikelerden
saknm adklar saptanmtr. Sululuk ve buna bal deersizlik
duygularnn en yksek snrlarna vard durum larda, bazen
tek kurtulu yolu ih tih ar olur.
Normal koullarda kiinin kendine olan saygsn srdrebil
mesini salayan yapm a-bozm a m ekanizm as, kat sperego yap
sna sahip kiilerde nevrotik bir n itelik kazanr. Erikson'un ta
nm lad geliim dnem lerinin ikinci ve nc basam a, giri
im ve zerklik kazanma abas ile kararszlk ve sululuk duy
gular arasndaki temel atm ay ierir (1950, 1959). Eer ebe
veyn sulayc ve engelleyici tutumlar gelitirirse, ocuu zerk
likten ve giriim yeteneinden yoksun brakrlar. ok ar du
rumlarda ise, yapt her davrantan sulanan, her konuda
kararszla kaplan ve adeta kendi varlndan sulanan kiiler
ortaya kar. Bu kiiler toplum un onaylam ad eylem lerin yan
sra, norm al insanlar iin olaan saylan davranlardan tr de
sulanrlar. K im i insan yolda yrrken adm bir tm see takld
nda bile azndan, "pard on !" szc kar, bir dieri tek b a
na karar verm enin yarataca sululuktan kurtulm ak iin alveri
e karken yanna birini alr ya da yanl karar verm e korkusuy

96

PSKODlNAMlK PSKYATR

la btn dkknlar dolar, yine de evine dndnde yanl bir


seim yapm olduu inancna kaplarak dnp, ald eyay de
itirm ek ister. Kim i ise b ir topluluk iinde aklna gelen dnce
leri yanl bir ey syleyecei korkusuyla aklam az.
Sulayc ana-babann rn olan bu denli kat bir sperego,
kiiyi her trl giriim den alkoyar ve "yaam alan "n daraltr.
Yapm a-bozm a m ekanizmas daha ok kiinin haberdar olduu
sululuk duygularna kar gelitirilir ve gereinde yadsm a ve
yanstma m ekanizm asyla birlikte kullanlr. Bastrlm ya da
b ask altnda tutulan youn sululuk duygular ise, birazdan tar
tlacak bir dier savunma m ekanizm asnn oluum una yol aar.

Kartt-Tepki Oluturma (Raction-Formation)


Sululuk duygusu yaratan tehlikeli istekler ok youn oldu
unda bunlarn bask altnda tutulm as da gletiinden kii, bu
isteklerinin tam kart olan bilinli tutum ve davranlar geliti
rerek kendini korum aya alr. Dolaysyla, baskya alnm d
manca duygular sevgi gsterileriyle, saldrgan istekler sevecen
likle, cinsel istekler ahlak savunuculuuyla, ecinsel eilimler
kar cinse ynelik abartl ilgi ve etkinliklerle maskelenir. Bylece kii, isel drtlerine kesin engeller koyarak bask m ekanizm a
sn pekitirir ve olum suz drtlerini bilin dzeyinden uzak tut
mu olur.
Kar-tepki oluturma m ekanizm asnn saysz rneklerini ev
remizde bulabiliriz: Ak sak yaynlara ar tepki gsteren kii,
kendi cinsel drtlerini denetim de glk ekm ekte olabilir,
adam ldrm e sularnn idam cezasyla karlanm as gereini
savunan bir dieri kendi saldrgan drtlerine engel koymakta
olabilir, kom usunun b ir erkekle iliki kurm asn kyasya eleti
ren bir kadn gerekte bu durum a im renm i olabilir, srekli sal
drgan davranlarda bulunan biri, insanlardan korktuu iin
byle tepkiler gelitirmi olabilir.
Kart-tepki oluturma m ekanizm asn kullanan kiiler, kendi
yaamlarn olduu gibi, yakn evrelerindeki insanlarn davra
nlarn da bask altnda tutma eilim indedirler. Yaam alanlar
n dar tutarak kendilerini koruduklarndan, bask altndaki istek
lerini kkrtabilecek her trl deiiklie ve yenilie kar kar

EGO PSKOLOJS

97

lar. Klinikte izlediim iz bir gen, televizyonda uzun sal arkc


lar grndnde babasnn yzn evirerek ekrana bakm ad
n, hatta bazen oday terk ettiini anlatm t. K art-tepki olu
turm a m ekanizm as kullanan insan, gerekte yaam ak istedii,
ancak yaarsa sulanaca isteklerini kkrtabilecek her trl du
rumu, dier insanlar tarafndan olaan karlanm asna karn
"lgn lk" olarak niteler ve lanetler.
Fenichel, kart-tepki oluturm ann bam sz bir savunm a m e
kanizm as olm ad ve daha ok bask m ekanizm asnn uzants
ve gvencesi olduu grndedir (1945). Bu grn doru ol
duu varsaylsa da, kart-tepki oluturm ann dier bask m eka
nizm alarndan farkl bir yn olduunu da kabul etm ek gerekir.
Kart-tepki oluturm a m ekanizm as, kiilik yapsnda kesin ve
kalc bir deiiklik yaratarak, dier bask m ekanizm alarnn kul
lanlmasna gerek brakm az. K art-tepki oluturm a, lkletirilmi benlii gerek benlie en ok yabanclatran savunm a m eka
nizm asdr.
Baz savunm a m ekanizm alar, yaln bask ve kart-tepki olu
turm a m ekanizm alar aras bir biim de iler. Bilindnda ocu
unu kabul edem eyen anne, bilin dnyasnda ona kar ar
sevgi gelitirerek olum suz duygulannn baskda tutulm asn g
vence altna alr. Ancak bu davran, scak bir kiilik yapsna d
nm em i ve tek bir objeye kar gelitirilm i ve arada b ir pekiti
rilmesi gereken bir tepki olarak snrlanm tr. Buna karlk, ger
ek nitelikte kart-tepki oluturm ada, yaygn nefret duygulan
kesin bir deiiklie urayarak, koullar ne olursa olsun herkese
sevgi ve iyilikle yaklaan bir kiilii kalc b ir biim de yaplatrrlar. Bir insanda kart-tepki oluurm a m ekanizm asnn yerle
mesi, ou kez obsesif-kom pulsif bozukluun ortaya kmasna
neden olur.

Dnme (Conversion)
Dnme, anksiyete yaratabilecek bilind duygularn bilin
dzeyine erim esini engelleyebilm ek ya da zorlanm a yaratan
evresel durum lardan kaabilm ek am acyla ve gerek bir organik
nedeni olm ayan bedensel hastalk belirtileri biim inde ortaya
kan, nevrotik dzeyde bir savunm a m ekanizm asdr. Bu savunND 7

98

PSlKODlNAMK PSlKlYATRt

ma mekanizmasnn oluturduu belirtilere de "Konversiyon Bo


zukluu" ya da "Konversiyon tipi H isteri N evrozu" denir.

Somatizasyon (Somatization)
Hipokondri nevrozunda grlen bu savunm a trnde saldr
gan drtler kiinin organlarna yneltilir. Bu tr insanlarla psi
koterapi srdrebilm ek olduka zordur. K abul ed ilm ez nitelikte
ki drtleri ylesi bir bask altnda tutulur ki, ou ancak beden
sel yaknm alar yoluyla iletiim kurabilir.
Yukarda tanmlanm olan ve daha ok nevrotik nitelikli say
labilecek olan m ekanizm alar listenin tm n yanstm am aktadr.
Savunm a mekanizm alar herkes tarafndan kullanlr. Bu gerek,
ruh sal ve ruhsal bozukluklarn ayn srecin paralar oldu
unun bir gstergesidir. Dolaysyla, kullanm akta olduum uz sa
vunma m ekanizm alannn profili, ru h salm zn durum unu da
yanstr (Gabbard, 1990).
EGONUN UYUM LEVLER
Ego psikolojisinin ada tem silcileri, Freud'un norm al ve
salkl davranlar dorudan ve yeterince incelem em i olduu
kansndadrlar. Bu aratrclar, olaan insan davranlarnn t
m n, kzgnlk, cinsel istek gibi igdsel drtler ve bunlarn
denetimindeki glklerden kaynaklanan korkularla aklam ann
yanltc bir yaklam olduu grndedirler. Onlara gre dav
ranlar, igdsel drtlerden baka nedenleri, rnein baz
renm e srelerini de ierir. Dolaysyla insan, iinde bulunduu
durumlar, elinde olm ayan nedenlerle deil, kendi seimleri so
nucu yaar. Bu seim ler yalnzca igdlerin zorlamasyla deil,
grme ve iitme gibi davran aralarnn igdlerden bam sz
olarak evreyle ilikide bulunm as sonucu geliir. Ego psikolojisi
nin ada tem silcileri, bu grlerden hareket ederek, alm ala
rn, insann kendine yn verebildii ve evresiyle ba edebildii
etkin davranlar anlayabilm e am acna yneltm ilerdir.
Byle bir yaklam da, egonun ruhsal yap iindeki nem i sa
vunm a ileviyle snrlanm az. Bu ilkenin ncln yapan He-

EGO PSKOLOJS

99

inz H artnann alm alarn egonun savunm aya ynelik olm ayan
ynlerine odaklatrarak ada ego psikolojisine nem li katklar
da bulunm utur (1939). H artm ann'a gre egonun, atm alarn ve
id'in etkisi dnda kalan alanlar vardr. O rtalam a bir evre iin
de, doutan var olan baz zerk ego ilevleri, atm alara konu
olm akszn gelim e im knn bulabilir. Bunlar arasnda, dn
me, renm e, alglama, hareketlerin denetim i ve konuma sayla
bilir. Egonun zerk alanlarnn kiinin evresiyle uyum una katk
larn vurgulayan H artmann, baz savunm alarn zam an iinde i
gdsel glerden ve id'den kopup ntrleerek, uyum ilevlerine
dnk ve zerk bir nitelik kazanabildiine inanr.
Sonraki yllarda bu yndeki almalar H artnann'n brakt
noktadan alarak gelitiren David Rapaport (1951) ve Edith Jacob
son (1964), ego ilevleri, ego zayfl, ego gc gibi kavram larn
dinam ik psikiyatride yerlem esine katkda bulunm ulardr.
Bu aratrclarn psikanalize en nem li katklarndan biri, d
nceyi ve bilinli dikkati egonun en nem li ilevleri olarak ta
nm lam olm alardr. nsan, davranlarn bilinli olarak ynetir
ve bu konuda en nemli rol dnce oynar. A ncak bir insann
ne dnd, anlar ve o andaki ruhsal durum u tarafndan be
lirlenir.
Dnce ve bilincin gelim esiyle bir baka ego ilevi de geli
m eye balar. Yaanan olaylarn ve kiinin onlara gsterdii tepki
lerin bellek izleri, zihinde, yer, zam an ve benzerlik ynnden bir
dzenlem eye sokulur. Bylece, dnceler igdsel enerjilerden
giderek bam szlarken (ego zerklii), davranlar da d uya
ranlardan daha az bam l olarak gelitirilir.
Giderek, renilm i davranlar da ayn biim de bir dzenle
m eye konurlar. H iyerarik dzende birbiri zerine yerletirilen
davranlarn en altnda ilk renilenler, en stnde ise en son
renilenler ve ou kez, yaanm akta olan zamana ilikin davra
nlar bulunur. H erhangi bir nedenle en st dzeydeki davran
lar gelitirilem ezse, daha alt dzeydeki davranlar ortaya kar
(regresyon). Bazen allm bir davran, onun yerine geen yeni
bir davran edinildii iin ortadan kalkabilir.
Davranlarn b ir blm bilinli denetim altnda olm adn
da ya da tehdit edici durumlarda denetim yitirildiinde, normal-

100

PSKODNAMK PSKYATR

d davranlar belirir. Ego psikolojisine gre, ruhsal bozukluk


lar egonun id ve gereklerden koptuu durum larda ortaya kar.
Bunun balca nedeni, edinilen davranlarn yetersiz olm as ve
ego yaps iinde iyi dzenlenm em i olmasdr.
Ego psikolojisi, igdsel enerjilere daha az nem tanyarak,
organizm ann dndaki dnya ile ilikileri ve renilm i davra
nlar n plana getirmitir. Bu dzenlem eler, psikanalizi, sosyo
loji, kltrel antropoloji ve biyoloji alanlarndaki gelim elere ya
knlatrm ve ada b ir kuram olarak geerliini gnm zde
de srdrebilm esini salamtr.
NSANIN SEKZ AI
alm alarn H artnann'n izinde srdren Erik Erikson
(1950), Freud'un psikanalitik geliim kuram n ekirdek ailenin
snrlar dndaki toplumsal dnyaya karm tr. ocuun geli
imini erinlik sonrasnda da inceleyerek psikanalitik geliim ku
ramn zenginletirm i ve kiiliin ocukluun ilk dnem lerinde
belirlendii grn reddetm itir. Erikson'a gre, "Eer her ey
ocukluk dnemiyle aklanrsa, o zam an her ey bir bakasnn
kusuru olarak deerlendirilir ve insann kendi sorumluluunu
stlenme gcne duyulan gven de azm sanm olur!"
Erikson yazlarnda ego ilevlerinin nem ini vurgular. Ona
gre, salkl kiilik sz konusu olduunda, d dnyadan gelen
bilgileri bir dzene sokma, alglanan durumlar deerlendirme,
bilin dzeyinde artrlacak anlar seme, uyum salayc
davranlar ynetm e ve gelecee ynelik tasanlar yapma grev
leri ego tarafndan gerekletirilir. Bu ilevler egonun kendisini
iyi hissetm esini salar. nsan, olmak istediini olabildii ve yap
mak istediini yapabildii oranda kendisini iyi hisseder.
Erikson'un emasnda "istek ler" ve "olm as gerekenler" iki
kart kutup oluturur. Bir yandan ar ve ykc istekler, dier
yandan ana-babann ve toplum un benlie mal edilmi kstlam a
lar egoyu sktrrlar. Erikson'un tanm lad sperego en az id
kadar barbardr, insan ykc bir biim de cezalandrr.
Ego iyi alrsa insan gereksiz enerji harcam az, ac retmez
ya da nevrotik bozukluklar yaamaz. Ego, gcn, zaman iinde

EGO PSKOLOJS

101

saylar giderek artan yaam deneyim leriyle gelitirir. Ancak ka


zanlan deneyim ler, yaam n belirli dnem lerinde insann sala
d bir gveni ya da eritii bir retkenlik dzeyini srdrebile
cei anlam na gelmez. Yaam nn herhangi bir dnem inde kar
lat bir durum la nasl ba edebilecei, gelitirm i olduu kim
lik ile srdrm ekte olduu roln birbirine uyum una baldr. s
telik bu uyum duraan deildir. O gne kadar olum lu b ir denge
salayabilm i olan gl b ir ego, krk ya da elli yalarnda bile
yle bir durum la karlaabilir ki, d enge olum suz yne kayar.
Erikson yaam sekiz geliim dnem ine ayrr. Bir blm Freud'un geliim dnem lerine paralellik gsteren ve olum lu ve
olum suz boyutlar ieren bu dnem lerin h er biri kendine zg
bunalm laryla belirlenir ve bireyin iinde yaad toplum dan ve
kltrden nem li lde etkilenir. Erikson'a gre k iilik bu sekiz
dnemin tm nde geliim ini srdrr ve bir dnem de olum suz
yaanan denge sonraki bir dnem de olum lu yne evrilebilir.
evresine gvenem eyen bir bebee bir sonraki dnem de ilgi ve
bakm salanrsa, ocuk insanlara kar gven gelitirebilir. Erikson'un kuram n Freud'unkinden ayran en nem li zellik de budur.
Oral-duyum Dnemi: Gven ya da Gvensizlik
Bu dnem Freud'un oral dnem inin karldr ve yaam n
ilk yl boyunca srer. Bu dnem de, bebein kend isine ve evresi
ne kar gven gelitirip gelitirem eyecei belirlenir. Annenin
evrede bulunup ihtiyalarn karlam as bebekte gven duygu
su oluturur; bu ihtiyalarn ne kadarnn karland ise gven
sizlik orann belirler.
Dlyatanda olduu gibi doum dan sonra da ocuun eitli
organ sistem leri birbirinden farkl zam anlarda ve belirli bir sra
ya gre geliir. Doum dan sonra bebein en duyarl beden blge
si azdr, ancak az blgesinin duyarl nitelik ynnden her
bebekte farkllklar gsterir. stelik oral dnem , tm den atlatlan
ve geride braklan bir dnem deildir. Yem ek yem e, sigara im e,
ses karm a gibi oral davranlar yaam boyu srdrlr.
Bu dnem in olum lu boyutunu temel gven duygusunun ge
lim esi oluturur. Bu duygu annelikle salanr. Anne, bebein za

102

PSKODNAMK PSKYATR

man zaman bozulan dengesini, onu besleyerek ve bakm n sala


yarak korum aya alr. Annenin glm sem esine bebek de kar
lk verir ve scak bir iliki srdrlr. Bylece, ihtiyalarnn s
rekli karlanacana inanmaya ve annesine gvenm eye balar.
te daha bu dnemden balayarak, toplum un beklentileri de
devreye girm eye balar. H er ne kadar anne, bebein ihtiyalarn
kendi inanlarna gre karlarsa da, iinde yaad toplum un
deerlerini farknda olmakszn bebee geirir. Ayrca annenin
iinde bulunduu koullar ve dolayl olarak toplum un geirm ek
te olduu dnem in zellikleri de bu ilikiyi etkiler.
Bu dnem de bebek, giderek istediklerini annesinden nasl sa
layabileceinin yollarn renir. leriki yaam ndaki vericiliini
de bu temel zerine gelitirir. lk alt ayda bebek, gzlerini eg
dml bir biimde kullanm aya ve belirli seslerden anlam kar
maya balar, kollarn, bacaklarn ve parm aklarn denetlemeyi
renir ve baz nesneleri eline almaya alr. te bu aamada
kendisine baz eylerin verildiini, baz eylerin ise verilm ediini
ya da elinden alndn fark etm eye balar. Bu iliki iinde, ya ih
tiyalarnn karlanaca inancyla bir gven duygusu gelitirir
ya da isteklerinin ounu elde edem eyecei duygusundan kay
naklanan bir gvensizlii yaam aya balar.
Yaam nn ikinci alt aynda dileri km aya balayan bebek,
bu durumun az blgesinde yaratt acy bir eyleri srarak
dindirebileceini fark eder. A ncak, annenin m em esini de srm a
ya kalktnda m em enin uzaklatn fark eder. Memeden ke
silme sreci baladnda ocuk znt ve zlem yaar. Eer o
cukta gl b ir gven duygusu olum usa bu zlem e elik eden
duygu umuttur, bu duyguyu gelitirem eyen ocuk kendisini la
netlenm i b ir varlk olarak yaar.
Anal-kas Dnemi: zerklik ya da Utan ve Kararszlk
Freud'un anal dnem inin karl olan ikinci ve nc yl
larda ocuk, kendi bana yemeye, yrm eye ve konumaya ba
lar. Ans kaslarn kendi istem ine gre denetleyebilm esi ise ikinci
yatan balayarak gerekleir. Bu aamada ocuk iki tr tutum
dan birini seer: Tutmak ya da brakmak.
ocuun bu tutumlardan hangisini benim seyecei, toplumda

EGO PSKOLOJS

103

geerli olan dllendirm e ve cezalandrm a yntem lerine gre be


lirlenir. Tutma ve brakm a olgusu baka anlam lar da tar. Bebe
in, iinde tutm a ve bedenin dna brakm a eylem leri ile "b en "
ve "yabanclar" kavram lar birbiriyle kaynar ve tutm a-brakm a
tutum larnn ikisi de duruma gre seilerek kullanlr.
Tutma-brakm a abalan dklama ilevleriyle snrlanmaz.
Eer ana-baba gerekli ortam salar ve ar koruyucu tutum lar
dan kanrsa, ocuk kendini denetlem e konusunda kendi gcne
dayanm ay renm eye balar. Snrl etkinlikler iin de olsa, neyi
yapm ayp neyi yapacann seim ini kendisi yapar. Bylece,
yama ulatnda zerkliine kar gven duymaya balar. Sev
ginin kzgnla, ibirliinin bencillie, kendini dile getirm enin
duygularn iinde tutm aya oranla daha ar bastn hisseder.
D avranlarnda bam szlk ve canllk gzlenir. zerklik, utan
ve kararszla egem en olur. ocuk giderek yalnzca kendisini
deil, evresini de denetleyebildiini grm eye balar.
Ancak, eer dks kt karlanr ve davranlar kstlanrsa,
ezikliin kzgnln ve utancn yaam aya balar. U tan duygu
su yerletikten sonra artk yapt seim lerin doruluu konu
sunda srekli kukuya kaplr, haklarn savunam az.
Cinsel-devinsel Dnem: Giriim ya da Sululuk
Freud'un fallik dnem inin karl olan bu dnem beinci yl
sonuna kadar srer. Bu dnem de ocu k artk byklerin arasn
dadr ve bahe, sokak, anaokulu gibi yeni yaam alanlarna alr.
Kendi bana renm e balar; b ir eylerin ardndan gider ve m e
rakla inceler. Kendi bana giriim lerde bulunur. ocuun bu ko
nuda geliebilm esi, giriim lerinin ne denli desteklendiine ve
meraknn giderilm esinde ona ne oranda yardm c olunabildiine
baldr. Eer davranlarndan ve ilgilendii konulardan tr
eletirilirse, bulunduu giriim lerden tr sulanma eilimi
gsteren bir kiilik zellii gelitirir.
ocuk, evresini aratrm a konusundaki giriim lerine ou
kez evden balar ve kar cinsten ana ya da babasna kar cinsel
ierikli bir ilgi gelitirir. Ancak bu konuda d krklna urar.
Reddedilm i olm asn yanl b ir giriimde bulunm u olm asna
balarsa kendisini sulu hisseder.

104

PSKODNAMK PSKYATR

Bu dnemde ocuk, kendi yapm ak istedikleriyle ana-babasnn yapm asn istedikleri arasndaki farkll grm eye balar. G i
derek ana-babasnn isteklerini kendine mal eder ve onlara aykr
den davranlarda bulunduunda kendisini cezalandrr. D
nem in sonlarna doru ana ya da babasna kar cinsel ierikli
duygularn yitiren ocuk bu kez, ileride kendisinin de ana ya da
baba olacan dlemeye balar.
Gizil Dnem: Beceri ya da A alk Duygusu
Freud'un gizil dnem inin karl olan bu dnem ilkokul a
n kapsar ve 6-11 yalar arasnda srer. Bu dnem de ocuk, ya
antlarndan baz sonular karabilecek biim de dnm eye
balar, yetikinlerin kulland alet, ara vb. eyleri kullanma de
nem elerine giriir. Srekli etkinlik durum undadr; bir eyler ya
par, yaratr ve ortaya karr. Bunlar kusursuz b ir biim de ger
ekletirebilm ek iin ciddi abalar harcar. Eer bu abalarna kar
klrsa, yaptklarnn deersizliine inanr ve aalk duygu
larna kaplr.
Bu dnem de ocuun beceri kazanm as ya da aalk duygu
larna kaplm asnn tek nedeni ana-baba olm ayabilir. Erikson,
Freud'dan farkl olarak, okul yaantsnn da ocuu bu ynden
etkiledii grndedir. A na-babann salayam ad destek ba
zen okuldan gelebilecei gibi, evinde ana-babas tarafndan bece
ri kazanmaya tevik edilen ocuk, okulda kendine olan saygs
nn azalmasna neden olabilecek tutum larla karlaabilir.
Bu dnemde ocuk, kendi bana ya da dier ocuklarla oyna
d oyunlar araclyla dnyay alglamaya ve onun bir blm
n kendi denetimi altna almaya alr. Yaant rnekleri yaratr
ve bunlar zerinde denem elerde bulunur. O yunlarn yan sra ya
tlaryla birlikte alm alar yapar.
Erinlik ve Ergenlik Dnemi: Ego Kim lii ya da Rol Kargaas
Yaamn bu dnem inde ergen, kiilii iin bir kimlik gelitir
m eye alr. Bu dnem de d grnm nem kazanr. Grn
mne gsterdii ilgi benliin olumasna yardmc olur. Kim lii
ni aray abas iinde, kahram anlara, retilere, kar cinsten ki
ilere tutulur. Kararszlk ve aknlk bu yataki genlerin daya

EGO PSKOLOJS

105

nm a gruplar oluturm asna neden olur. Bu dnem de ergen, o


cuklukta renm i olduu kurallarla, yetikinin gelitirm esi gere
ken deer yarglar arasnda bocalar.
Gen Yetikinlik Dnemi: Yakn likiler ya da Soyutlanma
Klasik psikanaliz, ergenlikten orta yaa kadar s ren bu d
n em le ilgilenm em itir. Bu dnem de b aan l olabilm ek, daha n
ceki dnem lerde ana-babann n eler verebilm i olduuna ve gen
yetikinin evresiyle nasl etkiletiine baldr. Kim lik sorununu
baarl bir biim de zm lem i olan gen yetikin, kendi kim li
ini yitirm ekten korkm akszn insanlarla yaknlk kurabilir. Buna
karlk, rol kargaas yaayan kii, yakn dostluklardan, kar
cinsle ilikiden ve herhangi b ir yere balanm aktan rker. Uzun
sreli ve youn yaknlklar kuram ayan gen yetikin giderek
kendine dner ve soyutlanm olm a duygusu tehlikeli boyutlara
ulaabilir.
Gerek yaknlk paylam ay ierir. Sevgi ve cinsellik ve sonra
da sevginin rn olan ocuklar bir dier insanla paylalr.
Yetikinlik Dnemi: retkenlik ya da Ksrlk
Orta yalar kapsayan bu dnem de kii, retkenlikle ksrlk
arasnda bir seim yapar. retkenlik, ocuk yapm a ve bytm e
anlamn deil, bireyin kendi evi dnda toplum a yararl iler
gerekletirebilm esini ve kendisinden sonra gelen kuaklara reh
berlik yapabilm esini ierir. ocuksuz bir insan da retken olabi
lir. Ksrlk, kendine doyum salam ak ve kendi karlarn gzet
m ekten baka bir ey dnm eyen insanlar tanmlar.
Olgunluk Dnemi: Ego Btnleimi ya da Umutsuzluk
Bu dnem, retken g een b ir yaam n salam olduu do
yum ile yllarn anlam sz geirm i olm ann m utsuzluu arasn
daki atmayla belirlenir. Bu dnem huzurla geirilebilir. evre
de torunlarn varlnn yan sra, o gne dein retmi olduu
eylerden gen kuaklarn yararlanm akta olduunu grm enin
verdii haz yaanr.
Buna karlk, gerek yaknl gerekletirem eden, narsisistik
ve retkenlikten yoksun bir yaam srdrm olan kii olgunluk

106

PSKODNAMK PSKYATR

dneminde huzur bulamaz. retken olam am olm ann inansz


l, insan lm korkular ve um utsuzlukla ba baa brakr.

Obje likileri Kuram


ngiltere'den kaynaklanan ve yakn yllarda A m erika'da da
yandalar artan bu kuram n balang noktasn M elanie K lein'm
almalar oluturm utur. Tem elde Freud'un izinde olan ve Bu
dapete'den Berlin'e, oradan da 1926 ylnda ngiltere'ye g
eden Klein, ocuklarla srdrd psikanalitik alm alarnda,
ilgisini iletirilm i objelere odaklatrarak psikanaliz kuram na
farkl bir boyut getirm itir. Yaam n ilk ylnn ruhsal geliim in
en belirleyici dnem i olduunu vurgulayan K lein, rnein O edi
pus kompleksinin yaam n ilk aynn ikinci yarsnda yaanan
m em eden kesilm e sreci iinde yer ald grndedir. K lein'a
gre igdsel drtler, spesifik obje ilikileri iine geimi kar
mak ruhsal fenom enlerdir. Bedenden kaynaklanm ak yerine
onu bir anlatm arac olarak kullanrlar. Yarattklar gerilimleri
boaltm a amacna deil, spesifik nedenlerle spesifik objelere y
nelirler.
Klein'm grleri, balangta British Psychoanalytic Society'd e sert tartm alarn yaanm asna neden olm utur. K lein'a
kar kanlarn banda A nna Freud gelmekteydi. Sonunda der
nekte blnme oldu. "B " grubu denilen bir kesim Anna Freud'un
liderliini izlerken, "A " grubu denilen bir baka kesim de M ela
nie K lein'a bal kald. Bu blnm e gnmzde de varln sr
drmektedir. "Bam sz" grup denilen bir nc kesim ise yan
sz kalmay yeledi. Aslnda daha ok M elanie K lein'm etkisinde
saylabilecek olan bu grup, obje ilikileri kuram na gnm zde
bilinen eklini verdi. Bu gruptaki almaclar topluca, obje iliki
lerinde ngiliz Ekol (British School) olarak anlrlar. Kiisel g
rleri arasnda nemli baz farkllklar bulunm asna ramen, or
tak bir temelden hareket ettikleri iin ayn grupta deerlendirilir
ler. Bu aratrclarn tm Oedipus kom pleksi ncesindeki geli
im le ilgilenir ve alm alarn, drt kuram ndan ok, iletiril

O BJE LKLER KURAMI

107

m i obje ilikilerine odaklatrrlar. Bunda, klasik psikanalistler


den farkl olarak, daha hasta kiileri psikanalitik yntem lerle te
davi etm elerinin ve bu nedenle, alm alar srasnda daha ilkel
zihinsel durum larla karlam alarnn pay olsa gerek.
Ego psikolojisine gre, igdsel drtler birincil, obje (insan)
ilikileri ikincildir. O bje ilikileri kuram ise drtlerin bir iliki
iinde belirdiini ve bu ikisinin birbirinden soyutlanam ayaca
grn savunur. H atta baz obje ilikileri kuram clar daha da
teye giderek, drtlerin gerilim boaltma amacyla deil, obje
aray dorultusunda ortaya kt grndedirler.
Bu kuram a gre, insanlar aras ilikiler, ilikilerin iletirilm i
(internalized) im gelerine dntrlerek yaanr. ocuklar, geli
im leri srasnda, iliki durum unda olduklar kiileri iletirm ekten te "ilikilerin kendisini" i dnyalarna mal ederek yaarlar.
Em zirm e sreci bebek iin scak ve olum lu b ir yaantdr. Byle
bir srete bebek, kendisini, annesini ve em zirilm e olaynn y a
ratt duygular olum lu bir yaant olarak alglar. Acktnda
anneyi yannda bulam am as ise olum suz bir yaantya neden
olur. Engellenm i olan kendisini ve ilgisiz annesini olum suz bir
biim de alglarken korku ve kzgnlk da yaar. Bu kart yaant
lar giderek, kendi imgesini (ben), objenin imgesini (anne) ve bu
ikisi arasnda oluan duygular ieren ilikilerin kart ynleri
olarak iletirilirler.
Bebein annesini iletirm esi, emzirm e srasnda annenin var
lnn yaratt fiziksel uyaranlarla balar. A ncak, kendisiyle an
nesi arasndaki benlik snrlarn henz fark edem edii iin, b ir
liktelik b ebek iin henz bir ilik i anlam n tam az. Sandler ve
Rosenblatt'a gre, yaam n on altnc ay sralarnda annenin var
l kalc zihinsel im gelere dnm eye balar (1962). A yn d
nem de bebein kendine ait kalc imgeleri de olum aya balar. Bu
oluum, nceleri kendi bed eniyle ilgili im gelerle snrlyken, gi
derek kendine ait olarak alglad eitli duyular ve yaantlar
da ierm eye balar.
Olumlu nitelikler tayan iy i o b je imgesi, bebein, ackt za
m an annesine duyduu ihtiyatan kaynaklanr ve doyum aray
iinde olan bebein, annenin sanrsal bir im gesini yaratm asyla
olumaya balar. Annenin olum lu ve sevecen ynlerinin iletiril

108

PSKODNAMK PSKYATR

mi im gelere dnmesi, bebein anneyi kaybetm e korkularn


dan kaynaklanr (Schaf er, 1968).
A nnenin olumsuz ynlerinin iletirilm esinin nedenleri biraz
daha karmaktr. Schafer'e gre, olum suz bir objeyle kurulan
ba, hi obje olmamasna yelenir ve bebek annenin kt ynleri
ni de iletirerek, bu olumsuz im ge zerinde bir denetim sala
maya alr. te yandan, iletirilen bir obje im gesi, dtaki obje
nin gerek niteliklerini yanstm yor olabilir. Klinik almalarda
da gzlemlendii gibi, olum suz bir objeyle kurulan youn ba,
bu objeyle daha olumlu bir iliki kurabilm e isteini de ierir (Meissner, 1981). Bu deerlendirm e, neden baz insanlarn zellikle
kendilerine kar reddedici bir tutum gsteren kiilere ynelm e
eilim inde olduklarn da aklar.
O bje ilikileri kuram nn atma olgusunu deerlendirii ego
psikolojisinin bak asndan farkldr. Bilind atma, yalnz
ca igdsel drtlerle savunm a m ekanizm alar arasnda deil,
iletirilm i obje ilikilerinin birbirine kart ynleri arasnda sr
drlen ekimeleri de ierir (Kernberg, 1983). nsann kendine
ilikin imgeleri, obje imgeleri ve bunlar arasndaki ilikilerin duy
gu yk, bir zaman diliminden dierine farkllklar gsterir; do
laysyla bunlar arasndaki atm ann nitelii de.
O gden 'e gre, iletirilm i obje ilikileri egonun bilind alt
rgtlere blnm esine (splitting) neden olur (1983). Bu alt rgt
ler iki grupta toplanrlar:
1) Egonun kendi alt rgt: Kiinin, duygularnn ve dnce
lerinin gerekten kendisine ait olduunu hissedebildii ego yn
lerini ierir.
2) Egonun obje alt rgt. Egonun objeyle zdelenen ynleri,
kendisinin ve evresinin kii iin tad anlam belirler. Bu z
deleme yle youn olabilir ki, kii kendisine ait olduunu his
settii zgn ynlerine tm den yabanclaabilir (Ogden, 1983, s.
227).
O gden'in bu deerlendirm esi Freud'un sperego kavramna
olduka yakndr ve speregonun, neden genellikle bir "yabanc
madde" gibi alglandn da aklar. Tedaviye gelen kiiler de,
ilikilerinden sz ederlerken, ou kez, evrelerindeki insanlarn

OBJE LKLER KURAMI

109

kendilerine gre nerede olduklarn deil, kendilerinin onlara g


re nerede olduklarn anlatm a eilim i gsterirler.
ngiliz ekoln izleyen psikiyatristler, atma kuram nn yan
sra yoksunluk (deficit) kuram nn da gerekliliine inanrlar. r
nein VVinnicot, bir alm asnda yeterince iyi anne terim ini ku lla
narak, bebein norm al geliim i iin gerekli olan asgari koullar
tanm lam aya alm tr (1965). Balint, tedaviye gelen kiilerin o
u tarafndan dile getirilen ve "kendilerinde bir eylerin eksik ol
duunu hissettikleri" biim inde tanm lanan olguya temel yanl
adn verir (1968). Balint, bu yoksunluun, annenin bebein temel
ihtiyalarn karlayam am olmas sonucu yaand grn
dedir. Dolaysyla, obje ilikileri kuram dorultusunda alan
psikiyatristler alm alarn atma olgularnn analiziyle snrla
ma ve kendilerinin yeni bir obje olarak tedaviye gelen kiiler tara
fndan iletirilebilm esine zem in hazrlayarak, onlardaki yapsal
eksikliin on artabilm esin e katkda bulunurlar. Tedaviye gelen
kiinin iletirilm i obje ilikilerinin ok kat olm ad ve yeni ya
antlar yoluyla deiim e urayabilecei gr, obje ilikileri
kuram nn tem el ilkesini oluturur. Bu gr, belirli bir oranda,
klasik ego analistleri tarafndan bile paylalm akta ve psikiyatristin, bir transferans objesi olm aktan te, yeni bir obje ilikisi ola
rak yaanm asnn nem i kabul edilm ektedir.
Ego psikolojisi kuram tartlrken nevrotik savunma m eka
nizm alar da ksaca gzden geirilm iti. Burada, obje ilikileri ku
ram clarnn daha ar bozukluklar gsteren hastalarda tanm la
dklar ve zellikle kiilik bozukluklarnda ve psikozlarda gz
lem lenen daha ilkel savunm a m ekanizm alarndan rnek verm ek
istiyoruz: splitting (ikiye ayrlm a) ve projective Identification (yan
stmal zdelem e).
Splitting: Bu m ekanizm a, birbirine kart kendi ve obje im gele
rini ve duygularn olduka kesin bir biim de birbirinden ayran
bilind bir sreci tanmlar. K lein'a gre, yaam n ilk aylarnda
bebein duygusal dnyasnn srdrlebilm esi ynnden tem el
bir m ekanizm adr. Bebein, iyiyi ktden, sevgiyi nefretten, haz
z acdan ayrabilm esini salar. Bylece, olum lu yaantlar, olum
suz kartlarna bulam akszn korunm u olur. Splitting, yaant-

110

PSKODNAMK PSKYATR

lan tehlikeli olan tehlikeye ak olandan ayrarak dzenleyen b i


yolojik yasann psikolojik savunm a m ekanizm asna dnm esi
biim inde de yorum lanabilir (Ogden, 1986). Ancak, b ir savunma
m ekanizm as nitelii kazandnda ego yetersizliinin temel ne
denini oluturur. nk yaamsal ve saldrgan drtlerin trev
lerinin, birbirine kart ieriklerine ram en btnlem eleri saldr
ganln ntrletirilm esini salar. Splitting bu ntrletirm eyi en
gelleyerek, egoyu, geliimi iin ok gerekli bir enerji kaynandan
yoksun brakr (Kernberg, 1975).
Kernberg'e gre, splitting b az klinik belirtilerin ortaya km a
sna neden olur: (1) birbirine kart davranlarn ve tutum larn
birbiriyle srekli yer deitirm esi, (2) drt denetim inin "seici
bir biim de" kayb, (3) evredeki insanlarn "tm yle iy i" ve "t
m yle k t " olarak blm lenm esi (idealize etme ve deer kayb),
(4) kendine ilikin elikili im gelerin birbiriyle srekli yer dei
tirmesi. Kernberg, splitting m ekanizm asnn "borderline" kiilik
bozukluklarna temel oluturduu grnde olm akla birlikte,
baz dier aratrclar bu m ekanizm ann gaman zam an baka bo
zukluklarda da grlebildii inancndadrlar.
Projective identification: etapta oluan bu savunm a m ekaniz
masnda kii baz ynlerini kendisinin deilm iesine bir bakas
na mal eder: (1) Tedaviye gelen kii b ir obje ya da kendi imgesini
tedavi edene yanstr. (2) Tedavi edilen tarafndan kendisine y
neltilen bask sonucu, tedavi eden de yanstlan im ge ile kendi bilindnda zdeleerek, o im ge gibi hissetm eye ve davranmaya
balar (projective contridentification). (3) Tedavi eden, giderek, ken
disine yanstlan bu m ateryali psikolojik bir sreten geirerek
onarr ve yeniden iletirilm ek zere tedavi edilene iade eder.
Yanstm olduu m ateryalin onarlm olarak yeniden sunulm a
s, tedavi edilende bu m ateryalin karl olan kendi ve obje im
geleri ile insan ilikilerinin onarlmasna yol aar (Ogden, 1979).
Ogden bu evreli m ekanizm ay, Bion'un "B ebek nasl annesini
kendi yanstm alar dorultusunda alglarsa, tedavi edilenin tera
pisti kavram latrm as da kendi yanstm alar dorultusunda olu
ur" yorumundan esinlenerek gelitirm itir (1962).
Baz aratrclarn konuya yaklam O gden'in grnden
farkl olmutur. rnein Kernberg, zdelem enin, yanstmann

OBJE LKLER KURAMI

111

yapld kiide deil, yanstann iinde olutuu grndedir


(1987). Bir dier insana (rnein terapiste) yanstt zdelem e
sini srdrerek, yanstan, yanstt m ateryal zerinde denetim
kurm u olduuna inanr. ou aratrcya gre, denetim esi
yanstm al zdelem e m ekanizm asnn tem elini oluturur. rne
in kii, istem edii ynleriyle yzlem ekten, yanstmal zdele
me yoluyla ku rtulur ve yanstt objeyi denetim altnda tutarak,
istem edii ve yanstt ynlerini denetim altna alabildii ynn
de bilind bir yanlsam a yaar (Sandler, 1987).
Yanstm al zdelem e ve yanstm a m ekanizm alarnn ayrm
da eitli aratrclar arasnda gr ayrlna neden olmutur.
Bazlarna gre, tm yanstm a m ekanizm alar yanstm al zde
leme olarak deerlendirilm elidir. nk yanstlan m ateryal ile
zdelem e yanstann kendi iinde yaanr. Bir bakasna yanst
makta olduu m ateryalle bir ba srdrm ediinde, bu m aterya
lin kii iin bir anlam da olm az. Bir baka gr de yanstm a m e
kanizm alarnn tm nn yanstmal zdelem e m ekanizm as sa
ylam ayaca ynndedir. Bu gre gre, m ateryalin yanstld
obje yanstm a sonucu farkl bir biim de alglanm aya balad
nda, yanstm a m ekanizm as yanstm al zdelem eye dn
m olur.
Bu iki grten farkl olarak K ernberg, yanstm ann ilkel bir
savunma m ekanizm as olm ad inancndadr. Ona gre, yanst
ma ileri derecedeki nevrotik hastalarda gzlem lenen bir belirtidir
ve yanstm al zdelem ede sz konusu olan yeniden iletirm e
evresini iermez. Kernberg, yanstm al zdelem enin ok daha
ilkel bir m ekanizm a olduu ve kiinin kendi ile d objeler arasn
daki snrlarnn daha geirgen olduu durum larda olutuu g
rndedir. Snrlarn geirgenlii, yanstlan m ateryalin yansta
na daha kolay dnebilm esine neden olur. Yanstm a m ekanizm as
ise snrlarn geirm ezliini koruduu durum lar iin sz konusu
dur.
O bje iliki kuram nn ierii, nem li lde, M argaret Mahler
ve arkadalarnn bebekler zerinde yapt klinik gzlem lerden
kaynaklanm tr (1975). Normal ve sorunlu anne-bebek iftleri
zerinde ve doum dan nc yaa kadar olan sreye odaklalarak yaplan alm alar sonucu M ahler ve arkadalar, bu d

112

PSKODNAMK PSKYATR

nemdeki geliimi obje ilikileri ynnden evreye ayrarak de


erlendirmilerdir.
Yaamn ilk iki ayn kapsayan ve Autistic (otistik) evre deni
len dnem de bebek kendine dnktr ve ilikiden ok, yaam n
srdrlm esiyle ilgilidir.
kinci ve altnc aylar arasnda sren ve sym biosis (ortak ya
am ) denilen evre, bebein glm sem e tepkileri verm esi ve gz
leriyle annenin yzn izlem esiyle balar. Bu dnem de bebek
anneyi henz ayr b ir obje olarak alglayam az ve beraberliklerini
ikili bir btn olarak yaar.
nc evre olan seperation-irdividuation (ayrlm a-bireylem e)
drt alt-evreden oluur:
lk alt-evre olan differentiation (ayrm lam a) dnem inde bebek
annenin ayr bir varlk olduunu fark etm eye balar. Bu farkndalk sonucu bebek, annenin yannda olm ad durum larla ba ede
bilm ek iin em zik ya da battaniye gibi geici objelere ihtiya du
yabilir.
Practicing (denemeler) evresi onuncu ve on altnc aylar arasn
da srer. Bu dnem de bebek, gelien hareket becerilerinin snrla
r iinde, dnyay kendi adna kefetm e denem elerine giriir. A n
cak yine de, arada bir annesine dnerek ondan destek alma ih ti
yacn duyar.
Rapprochment (yeniden yaknlam a) evresi on altnc ve yirmi
drdnc aylar arasnda yaanr. Bu dnem de ocuk annenin ay
r bir varlk olduunun ok farkndadr. Anneden ayr olduu
durumlara duyarlnn artm as, denem eler dnem inde yaam
olduu narsisistik im enin snm esine neden olur ve ocuk oyun
oynarken bile annesinin nerede olduunu sk sk kontrol eder.
Drdnc alt-evre yaam n nc yl sresince yaanr. Bu
dnemde bireylem e belirginleir ve obje ilikileri sreklilik ka
zanmaya balar. Daha nce iyi ve kt olarak ikiye ayrlm olan
anne imgeleri tek bir btne dnerek iletirilir ve bu yeni im
geyle olan iliki, annenin evrede bulunm ad zam anlarda ocu
un kendisini gvenlikte hissetm esini salar. Bylece, ocuk oedipal dnem e girmeye hazr bir durum a gelmi olur.

SELF PSKOLOJS

113

Self Psikolojisi
S elf (kendi, kendilik, benlik) psikolojisi, insann kendine verdi
i deeri ve btnln koruyabilm esinde d ilikilerinin ne
mini vurgular. Heinz K ohut'un eitli zam anlarda yazlm kitap
larndan esinlenerek gelitirilm i olan bu kuram sal yaklam a g
re, tedaviye gelen kii, kendini iyi hissedebilm ek iin dier insan
lardan gelecek olum lu tepkilere ar bir ihtiya duyar. Bu neden
le, baz gzlem ciler bu kuram "ik i kii psikolojisi" olarak nitelen
dirirler.
Self psikolojisi K ohut'un, ciddi narsisistik bozukluklar gste
ren hastalarn psikanalitik tedavisi srasnda edindii izlenim ler
sonucu gelitirilm itir (1971). Bu insanlar, tedavi ortamna klasik
nevrotik hastalardan farkl b elirtiler getirm ekte ve tanm lam akta
glk ektikleri bir kntden ya da ilikilerindeki doyumsuzluktan yaknm aktaydlar. K endilerine verdikleri deer evrelerin
deki insanlarn tepkilerinden kolayca etkilenebiliyordu. Kohut,
klinik almalar srasnda, ego psikolojisinin sunduu yapsal
m odelin bu insanlarn sorunlarn anlam ada ve rahatlatm ada y e
terli olam adn giderek fark etm eye balam t.
K ohut bu hastalarn iki tr transferans gelitirdiini gzlem le
m iti: m irror transference (ayna transferans) ve idealizing transfe
rence (idealize ederek transferans).
Ayna transferansnda hasta srekli terapistinin onayn ve b e
enisini arar. Bu aray, ocuun, ilgi ekm e gsterilerine karlk
annesinin gzlerinde b ir prlt aram asn andrr. Kohut'a gre,
anneden gelen onaylayc tepkiler normal bir geliim iin byk
nem tar ve ocuun kendisine deer verebilm esini salar. A n
ne mirroring tepkileri verm ediinde, ocuk, btnlk duyusunu
srdrm ede ve kendine olan saygsn korumada glk eker.
Btnln koruyam ayan ocuk um utsuzluk iinde kusursuz
olmaya ve "perform ans" ile ebeveynini etkilem eye alr. Teda
viye gelen bir yetikin de ayna transferans gelitirdiinde, "tera
pisti iin perform ans" gstererek ondan onay alabilm e abalarna
girebilir.
ND 8

114

PSKODNAMK PSKYATR

dealize ederek transferansta, tedaviye gelen kii, terapisti s


nrsz gcyle rahatlatan ve iyiletiren b ir varlk olarak yaar.
Ayna tepkisini zaten alam ayan ocuun, anneyi idealize etme ih
tiyac da karlanamam olabilir ya da an n e id ealize edilebilecek
biri olm ayabilir. Bylesi bir gem i yaant, idealize etm e ihtiyac
nn tedavi ortamnda terapiste yneltilm esine neden olur.
Bu iki transferans tr, ocukluun ilk dnem lerindeki yeter
siz ebeveyn destei sonucu oluan dalma eilim ine kar geli
tirilm i abalardr. Kohut, yapsal m odelin ve atm a olgusunun,
ayna tepkisi ve idealize etm e gibi narsisistik ihtiyalar aklam a
da yeterli olm ad grndedir. stelik klasik psikanaliz uygu
lamalarnda, tedaviye gelen kiinin narsisistik eilim lerinin ste
sinden gelerek dier insanlarn ihtiyalaryla ilgilenm esinin b ek
leniyor olmas zararl sonular bile verebilm ektedir. Kohut'a g
re, ihtiya duyulan destek salandnda narsisistik ime gerek
i amalara dnebilir ve idealize edilen terapist imgesi, gem i
te ihtiya duyulmu olan idealler ve deerlerin karl olarak i
letirilir. stelik self psikolojisinde tedavinin am ac benlik
btnln koruyabilm eye yneliktir ve tedavi edilen kiinin
insanlar sevebilme yeteneini gelitirm esi kesin bir beklenti de
ildir (1977).
Selfobject terimi, Kohut tarafndan, kiinin m irroring ve idealize
etm e ihtiyalarn ynelttii ya da bu ihtiyalar karlayan insan
larn roln tanm lam ak am acyla kullanlm tr. Benliin gelii
mi ve zenginlem esi ynnden dier insanlara, ayr varlklar ola
rak deil, benliin bu ihtiyalarn karlayacak ve besleyecek ob
jeler olarak baklabilir. Gven verici ve destekleyici rolleriyle,
"selfobje" denilen bu kiiler insan olm aktan ok ilev olarak nite
lendirilebilirler.
Kohut, lm nden sonra yaym lanan son kitabnda (1984)
selfobjelere duyulan ihtiyacn m r boyu srdnden ve dier
insanlardan gerek anlamda ayrm lam ann yalnzca bir mitos ol
duundan sz eder. Kendim ize verdiim iz deeri srdrebilm ek
iin hepimiz dier insanlardan onay ve anlay bekleriz. G eliip '
olgunlatka, arkaik selfobjeler giderek terk edilir ve daha uy
gun selfobjeler kullanlmaya balanr.
Kohut Oedipus kom pleksine ego analistlerinden daha az

SELF PSKOLOJS

115

nem verir. K ohut'a gre O edipus atmas, geliim in daha n


ceki dnem lerinde yaanan self-selfobje ilikilerindeki aksaklkla
rn artk rnlerinden baka bir ey deildir. Eer anne ocuun
selfobje ihtiyalarn gereince karlam sa Oedipus kompleksi
de sorunlara neden olm adan alabilir. Self psikolojisine gre te
m el anksiyete "dalm a anksiyetesi"dir. nsann, selfobje tepkile
rinden yoksun kalmas sonucu dalaca ve psikolojik lm yle
yzleecei korkusunu tanmlar. Self psikolojisine gre, uyutu
rucu kullanm , cinsel davran sapm alar, yem ek yem e nbetleri
gibi birok belirti davran, kastrasyon anksiyetesinden kaynak
lanan nevrotik atm alarn rn olmayp, dalma eiliminde
olan benliin i uyum unu ve btnln koruma ve srdrme
amacyla alnm acil nlem lerin anlatm dr.

kinci Kitap

RUHSAL
BOZUKLUKLAR

Giri
kinci kitap balca ruhsal bozukluklar deskriptif ve psikodinam ik ynleriyle birlikte incelem eyi am alam aktadr. Ender rast
lanan b az psikiyatrik durum lara ya da olduka yaygn olduu
halde psikiyatrist ve psikoterapist ofislerine pek yansm ayan du
rum lara, kitabn hacm i gz nnde bulundurularak yer verilm e
mitir.
Kitabn ayn zam anda akadem ik am alarla kullanlm asndan
da kaynaklanan bu durum , m eslek d okuyucularm n bazlar
tarafndan yadrganm a olasl yaratabilecek, "bozu klu k" terim i
nin kullanlm a gereini de beraberinde getirdi. Bunun nedeni, l
kem izdeki psikiyatristler tarafndan yaygn bir ekilde kullanl
makta olan Diagnostic and Statistical M anual ya da ksa adyla
D SM 'nin, yllarca kullanlm olan "n evroz" ve "psikoz" kavram
larndan nemli lde vazgeerek, bunlarn yerine "disorder"
szcn yelem esi ve bu szcn Trkeye "bozukluk" ola
rak evrilerek kullanlm akta olmas.
Evrim i iinde deerlendirilm ediinde bilim deki gelim eleri
gereince kavrayabilm ek ve zm sem ek kolay olm ayabilir. Eski
nin yerine yeniyi, salt yeni olduu iin irdelem eden kabul ede
rek, bilim in de bir sre olduunu yadsm ak baz kolaylklar sa
layabilir ama, insann kiisel tarznn ve sentezinin oluum unu
engelleyici etkiler de yaratabilir. Bu kitabn basma verilecei
gnlerde DSM -IV de yaym lanm ak zereydi. Yazar, gemite
DSM -III' kendi klinik izlenim lerinin szgecinden geirip zmseyebilm ek iin geirdii sreyi gz nnde bulundurarak, DSMIV'teki olas deiikliklerin yansm alarn, kitabn sonraki basm
larndan b irin e ertelem eyi daha uygun grm tr.

izofreni
ZOFRENNN TARHES

G nm zde izofreni diye adlandrlan olgu, alar boyu he


kimleri ve dnrleri ilgilendirm itir. .. 1400 yllarndan kal
ma bir Hindu yaptnda, eytanlarn gazabna uram ve "obur,
pis, rlplak gezen, belleini yitirmi ve tedirgin bir biim de
dolaan" bir hastadan sz edilm ektedir. .S. birinci yzylda lke
m izin Kapadokya yresinde yaam olan Areteus ve .S. ikinci
yzylda Soranus, izofrenik tepkilerden bazlarn ve zellikle
paranoid tepkileri, gnm zdekine olduka yakn bir biim de ta
nm lam lard. Ne var ki, sonralar ve zellikle O rtaa'da izof
reni kavram nn zeri batl inanlarla rtlm ve ancak on do
kuzuncu yzyln sonlarna doru bilim sel incelem e konusu du
rumuna gelebilm itir.
Blakiston'un tp szlnde (1956) izofreni aadaki biim
de tanm lanm tr:
"izofrenik tepki, genellikle ergenlik dneminin sonlarnda ya da
gen yetikinlikte grlen, eitli oranlarda ve biim lerde duygusal, dav
ransal ve zihinsel bozukluklarn elik ettii, gereklik ilikilerinde de
rin bozukluklarla karakterize olan psikotik tepki gruplarndan biridir.
Bu tepkiler, dnce akmnda olaand sapmalar, daha nceki geliim
dnem lerine gerileme eilimleri ve ou kez, sanrlar ve hezeyanlarla
belirlenir."

izofreni bir kavram olarak ilk kez Kraepelin tarafndan ta


nm lanm olm akla birlikte, ondan nce yaam iki aratrcnn
da bu konudaki katklarndan sz etm ek gerekir. "Dementia prae
cox" terimi ilk kez 1860'ta Morel tarafndan, gen bir adamda
(praecox = erken) gzlem ledii aptallk durum unu (dem entia = bu-

122

R U H SALBO ZU KLUKLAR

nama) tanm lam ak amacyla kullanlm t. 1863'te Kahlbaum


erinlik dnem inde ortaya kan bu tr ruhsal bozukluklar tanm
lamak amacyla "paraphrenia hebetica" terim ini kulland. lk kez
1898'de Kraepelin, dementia praecox kavram nn sentezini ger
ekletirerek gnmzdeki yaklam a k tutan grlerini geli
tirm i oldu.
Kraepelin, kendisinden nceki baz aratrclarn deiik isim
lerde ve farkl ruhsal bozukluklar olarak tanm lam olduklar
durumlarn, gerekte ayn hastaln farkl trleri olduu ve t
mnde ortak olan zelliin bunam ayla sonlanm a olduu gr
n ortaya att. n planda grlen belirtilerine gre, dementia
praecox'u, hebefrenik, paranoid ve katatonik olm ak zere nce
gruba ayrd, sonradan Bleuler'in nerisine uyarak basit tipi
de bunlara katt. Kraepelin, dem entia praecox'un bir m etaboliz
ma bozukluu sonucu ortaya ktna inanm , ancak bu gr
n destekleyecek kantlar bulamam t.
izofreni konusunda K raepelin'den sonra en nem li katk Bleuler'den gelmitir. Bleuler'in bu konuda 1911'de yaym lam ol
duu m onograf, psikiyatrik literatrde klasik bir yapt olarak k al
m tr (1952). Bleuler, Kraepelin'in temel grlerini olduu gibi
kabul etmekle birlikte, bu grleri daha da geniletm e ynne
giderek, psikopat kiilerde grlen psikozlar ve alkol hallusinozlar gibi durum larn izofreni ile ortak olan yanlarn da incele
mitir. A yrca, izofreni belirtileri gsteren birok insann hasta
neye gitmeden de yaam larn srdrebildiini aklayan Bleuler,
hastalk belirtilerinin hafif seyrettii gizil izofreni durumlarn
da tanm lam tr. Bleuler, Kraepelin'den farkl olarak, izofreni
nin mutlaka bunama durum uyla sonlanm adm , bu hastaln
daha ok zihinsel balantlardaki bir bozukluk ve kiiliin temel
ilevlerinde bir paralanmayla belirlendii grn savunm u
tu. Bundan tr, dementia paraecox terimi yerine Yunancadaki
schizis (blnme, paralanm a) ve phren (zihin) szcklerinin b ir
leim inden oluan izofreni (schizophrenia) terim inin kullanlm as
n nermiti. Bu terim gnm zde dementia praecox'un yerini
tmden alm bulunmaktadr.
B leuler'in izofreniye ilikin bir dier katks da, otizm (au
tism) kavram n gelitirmi olmasdr. O tizm , gerek dnyadan

ZOFREN

123

uzaklam a ve m antkl dncenin kart olan zel bir dnce


biim inin gelitirilm esiyle belirlenir. O tistik dnce, d dnya
daki gerekleri bireyin korku ve isteklerine gre yeniden yaratr
ve yorum lar, kiinin bir d dnyasnda yaam asn salar. Bleuler'e gre, otistik dnce, duygularn ok youn olduu durum
larda, artistik yaratclkta ve ocuklarn oyunlarnda da grlebi
lirse de en belirgin biim iyle izofrenide kullanlr
M eyer (1911), Kraepelin ve Bleuler'in yaklam n kabul et
mekle birlikte, bu grlere yaratc bir yn daha katm tr. M e
yer, izofreninin yalnzca kesitlem esine deil, boylam sal olarak
da incelenm esi gereini ortaya koym u ve izofrenik kiin in y a
am nn bandan itibaren incelenerek, psikozun oluum una kat
kda bulunm a olasl olan tm etm enlerin incelenm esi gereini
savunm utur. Bylece M eyer izofreniyi, piskoza temel oluturan
olaylara kar gelitirilen bir tepki (izofrenik tepki) olarak ele al
mtr. M eyer'e gre, boylamsal yntem le yaplan incelem elerde
izofrenik kiinin yaam biim inin giderek nasl bozulduu ak
a grlebilir.
G eri Freud alm alann daha ok nevrozlar zerinde youn
latrm tr ama, psikoz konusundaki katklar da byk nem ta
r. M eyer'in yan sra Freud da, izofrenik tepkilerin anksiyeteye
kar gelitirildii grn savunm akla, izofreni kavramna
psikodinam ik ynden yaklam n ncs olm utur. "Ryalarn
Yorumu" adl yaptnda Freud, ryalarn arkaik ve sim gesel ieri
iyle izofrenik belirtiler arasndaki benzerlie dikkati ekmitir.
Freud, izofrenik belirtilerin aklanm asnda bilind kavram n
dan da yararlanm tr. Ona gre izofreni, kiinin bu duruma yol
aan psikodinam ik srelerin bilincinde olam am asnn yan sra,
olaylar bilindna item em esi sonucu paradoksal bir biimde
olumaktadr (1896).
1903 ylnda yazd Dementia Praecox'un Psikolojisi" adl ya
pt ile Jun g, psikanalitik kavram lar tm yle izofreniye uygula
yan ilk aratrc olm utur. zellikle "szc k arm testi" ile
yapt incelem eler sonucu Jung, sanrlar, hezeyanlar ve dier i
zofrenik belirtileri, autochthotonus complex" diye adlandrd bir
srecin etkinlikleri olarak yorum lam tr. Bu kom pleks, duygusal
atm alar sonucu bir grup dncenin bilinten koparak bam

124

RUHSAL BO ZUKLUKLAR

sz bir ada biim inde etkinliklerini srdrm elerini tanmlar. Jung


da Freud gibi ryalarla izofrenik belirtiler arasndaki ilikiye de
inerek, bunu yle aklam tr: "E er rya gren kii yerinden
kalkp ryalarnn ieriine gre davranabilseydi, izofreninin
klinik belirtilerini gzlemlemi olurdu."
1913'te Jung iki temel kiilik yapsnd an (iednklk ve dadnklk) sz etmi ve izofrenik kiilerin iednk kiilik y ap
sna sahip olduklar grn savunm utu. Daha sonraki yazla
rnda ise (1921, 1939), izofrenik belirtilerin ounun kolektif bilindnda var olan arketiplerin yenid en canlandrlm as sonucu
olutuundan sz etmitir.
likiler kuram n gelitirm i olan Sullivan'a gre (1953, 1956)
izofreni, ana-baba ile ocuk arasndaki salksz ilikiler sonucu
ortaya kar. Ona gre bu tr ilikiler, anksiyeteyi karlayabile
cek tepki biim lerinin gelitirilebilm esini ve benlik sistem inin
normal olarak geliebilm esini engeller. Bunun sonucu kii, dier
insanlarla ilikilerini srekli olarak yanl bir biim de alglar ve
yorumlar.
izofreni konusunda nem li katklardan bazlar da, varoluu
ekolden gelmitir. rnein Binsw anger (1958), izofrenik kiile
rin gsterdii belirtilerin incelenm esinin yan sra, bu kiilerin
hastalk ncesi yaam dnem lerindeki varolu biim lerine, pato
lojik eilim lerine ve yaantlarnn zgn ynlerine de nem tan
mtr. Bir dier varoluu M inkowski, "La Schizophrenic" adl ya
ptnda (1953) bu hastaln tem el zelliinin, "gereklikle iliki
n in yitirilm esi" olduu grn savunm utur. Baka bir yap
tnda M inkowski (1958), izofrenik kiilerde gzlem lenen yer ve
zaman alglamas deiikliklerinden sz etm ektedir: izofreniklerde yer, sabuklam alara konu olan nesnelerin tm n kapsam
na alabilecek kadar geni bir biim de alglanm akta, buna karlk
zam an, gem iten ve gelecekten koparak im diki zamana snr
lanmaktadr.
izofreni kavram na varoluu adan yaklaan bir dier ara
trc da, "Blnm Benlik" (1960) ve "Ben ve Bakalar" (1961) adl
yaptlaryla tannan ngiliz psikiyatrisi Laing'dir. Yaptlarnda i
zofreniyi, zellikle toplum un m u ya da bireyin m i hasta olduu
asndan inceleyen Laing, bir ara Bat uygarlna veda ederek

ZOFREN

125

Seylan'n Kandubodda yresindeki Therevada budist m anastr


na kapanm , ancak sonradan lkesine dnerek zgn klinik ya
antlarn lm ne dek srdrm tr. Laing izofreniyi yle ta
nm lam tr:
"izofrenik olarak adlandrlan yaant ve davranlar, kiinin y aa
nlmaz bir dnya iinde yaayabilmek iin yaratm ak zorunda kald
zel bir strateji trdr. izofrenik kii, d ve i dnyalarnn birbirine
kart den basklar tarafndan "kuatlm bir biimde hareketsiz kal
mtr. Satran oyununda hangi hareketi yaparsa yapsn m at olacak bir
oyuncuya benzer."

"B elirtiler" ya da "ruhsal hastalk" gibi terim leri kullanm ak


tan kanm olan Laing, izofreniyi bir kiilik zellii ya da varo
lu biim i olarak ele alm tr. A llagelm iin dndaki yaklam
na karn Laing ilk kitabnda, kiinin varln srdrmek zorun
da olduu bir ortam olarak "toplum sal gereklik" kavram nn ve
kiiler aras ilikilerde geerli olan ilkelerin, norm al ve normaldnn tanm lanm asndaki tek lt olduunu vurgulamtr. B en
likle d dnya arasndaki snrlarn belirsiz olm a durumunu ta
nm lam ak iin "on tolojik gvensizlik" terim ini kullanm olan
Laing, ruhsal bozukluklar bu kavram la aklam tr. "Blnm
Benlik" kitabnda da bilim sel yaklam ndan ayrlm ayarak, izof
reninin yorum lam as ve tedavisinde belirtilerin anlalabilm esine
nem veren Laing, dier insanlarca "lg n lk " olarak yorum la
nan varolu biim lerinin gerekte anlalabilir olduklar gr
n savunm utur.
"Ben ve Bakalar" adl yaptnda, zellikle kapal toplumsal
gruplar iinde, kiinin d ier insanlar ve onlarn kendisini algla
y biim leri arasndaki karlkl bam lla dikkati eken Laing,
psikotik kiinin dnyay alglay biim inde, aile yeleriyle olan
etkileim inin roln vurgulam tr. Ona gre, ailenin bir yesi
nin izofrenik olarak dam galanm as, bozuk aile yapsnn m aske
lenmi anlatm ndan baka bir ey deildir. 1967'de yaym lanan
"Yaantnn Politii" adl kitabnda, izofreniyi stn bir varolu
biim i ya da isel dnyaya ve zam ana b ir gidi-dn yolculuk,
yani bir varoluun lm ve dierinin yeniden douu olarak yo

126

RUHSAL BOZUKLUKLAR

rum layan Laing, bylece bilim sel niteliini yitirerek dier psikiyatristler tarafndan ciddiye alnm az olm u, bu kez hippilik ve
LSD kltr gibi toplum d akm lar tarafndan alklanm tr.

ZOFRENTPLER
Katatonik izofreni
K atatonik izofreni genellikle birbirini izleyen otizm ve uyarl
ma dnem leri ile belirlenirse de, bazen bu iki tr tepkiden yalnz
biri dierine egemen olur. Katatoni ortaya km adan nceki d
nem de de kiide, giderek artan bir ie kapanm a ve duygusal
k ntlk grlr. Katatonik stupor da denilen otizm yaantsnda,
her trl hareket birden yitirilir ve kii belirli bir beden durum u
nu deitirm eksizin, bir heykel gibi, saatlerce hatta gnlerce bu
lunduu yerde kalr. Baz durum larda stupor bu denli youn ol
mazsa da etkinlik dzeyi yine de ok azalr. Katatonik stuporda
gzler bo bakar, yz ifadesizdir, tehditlere ve ac veren uyaran
lara tepki gsterilmez, beslenm eleri, giydirilm eleri ve boalm i
levlerine yardm edilmesi bile gerekebilir. stem tm den yitiril
mitir; istem olm adndan eylem de olmaz.
Katatonik stupor durum unda, ilkel de olsa iki ayr tepki bii
mi grlr. Kim i katatonik telkine yatkndr; kendisinden isteni
lenlere otom atik bir biim de uyar; karsndaki kiinin davran
larn (echopraxia) ya da szlerini (echolalia) anlam sz bir biimde
yineler, kolu ya da bacana dardan verilen bir durumu oldu
u gibi saatlerce korur (balmumu esneklii = flexibitas cerea). K i
mi katatonik ise dardan yaplan uyaranlara direnir, beden du
rumunun deitirilm esine kar koyar, tek szck konum az (mutism) ve kendisinden istenilenleri yapm az (negativism).
K atatonik izofrenide sanrlar ve hezeyanlara rastlanabilir.
Ancak kii evresindekilerle konum adndan, bu belirtilerin
varl ancak iyilem e dnem inde fark edilebilir. Katatonide g
rlen hezeyanlar herhangi bir konuda olabilirse de zellikle, r
nein "dnyann paralanm akta olm as" gibi nihilizm hezeyanla
r niteliindedir (Arieti, 1974). Katatonik stupor sresince kii
evresinde olup bitenlerden habersizm i gibi davranmasna kar
n, iyiletikten sonra evresinde gemi olan olaylar aynntlary-

ZOFREN

127

la anmsar. Belirtilerinden de anlalaca gibi, katatonik stuporda duygusal soyutlanm ann yan sra regresyon m ekanizm as da
you n bir biim de kullanlr. Kii alg ve eylem alann en azma
indirerek, adeta dlyatandaki varolu biim ine b ir dn y a
par.
K atatonik stupor bazen birden katatonik uyarlm aya dne
bilir. Bu dnem de kii an etkinlik durum undadr. Hzl adm
larla dolar ve balantsz bir biim de konuur ya da haykrr,
herkesin ortasnda m astrbasyon yapar, evresindekilere tehlike
li bir biim de saldrp yaralayabilir ya da ldrebilir; bazen inti
har giriim inde de bulunabilir.
Gem ite olduka sk grlen bu izofreni tr ABD ve A vru
pa'da artk ender gzkr olm utur.

Dezorganize (Disorganized) Tip izofreni


Ego paralanm asnn en hzl ve ar biim de grld bu
tr izofrenide kii, psikoz belirtileri ortaya km adan nceki ya
am nda da ocukluk oyunlarna fazla karm ayan, d kurm aya
eilimli, genellikle din ve felsefe konularyla an ilgili, birok
ynden dier insanlardan farkl tutum lar gsteren biridir.
Psikoz, balangta duygusal kntlk ve ocuksu tepkilerle
belirlenir. Grnr bir neden olm akszn srtm alar ve hafif kah
kahalar atma gzlemlenir. Neden gld sorulduunda hebefrenik kii bir yant bulam az ya da m antk d bir yant verir. o
cuksu konum a ve kkrdam a, benzer szcklerin srekli yinelen
mesi ya da tmden balantsz konum a, "manerizm" denilen an
lamsz el ve kol hareketleri ve yz mimikleri, kendi kendine ko
numa, nedensiz bir kahkahay izleyen alama nbetleri, utan
duygusunun tmden ortadan kalkarak cinsel organlarn gsteril
mesi, fke nbetleri ve saldrgan davranlar, hezeyanlar ve san
rlar grlebilir. Kovuturulm a ve hastalk hezeyanlarnn yan
sra cinsel ve dinsel konulu hezeyanlar grlebilir. A ncak bu he
zeyanlar paranoid izofrenide olduu gibi sistemli deildir. it
me sanrlarnda kii, kendisini kt eylem lere kkrtan ya da
bunlara girim ekle sulayan sesler duyabilir.

128

R UH SAL BOZUKLUKLAR

Paranoid Tip
izofreninin en sk grlen tr olan paranoid izofreni baz
dnemlerden geerek geliir. nsan ilikilerinde ortaya kan g
lkler ve artan bir kukuculuk eilim i ou kez ilk belirtilerdir.
Balangta giderek younlaan kukuculuk eilim i ou kez ilk
belirtilerdir. Giderek younlaan kukuculukla b irlikte konu edil
me hezeyanlar (reference) ortaya kar. Kii nceleri kendi iinde
duyduu ve tanm layam ad farkll, evresinden geldiini
varsayd baz ipularyla aklam aya balar. Bir toplulukta ken
di aralarnda glm ekte olan insanlarn kendisinden sz ettikle
ri inancna kaplr, b ir dier insann anlattklarnda kendi adn
duym u gibi olur ya da duyduu bir sz kendisine ilikin ola
rak yorumlar; bazen radyo ya da televizyondaki konum aclarn
kendisiyle ilgili st kapal haberler verdiklerine inanr. Bu d
nemde kiinin, kendi yetersizliinin dier insanlar tarafndan da
fark edilip konu edildiine inanc kesinlem itir.
Giderek bu inan yerini daha m antk d ve deim ez baz
inanlara brakr ve kovuturulm a hezeyanlar (persecution) belir
m eye balar. Kii artk evresindeki insanlarn, hatta yaknlarnn
yalnzca kendisini konu edinm ekle yetinm eyip kendisine kar
baz tasarlar hazrladklarna ve bu konuda giriim lerde bulun
duklarna inanm aktadr. Bu insanlar kendisini gzlem ekte, izle
m ekte ya da zehirlem eyi tasarlam aktadr. Sokaktaki arabalarn
ald klaksonlar, gerekte dm anlarnn birbiriyle iaretle
mekte olduklanm n, evine yanllkla edilen bir telefon ise denet
lenm ekte olduunun kantlandr.
Bu dnem de etkilendirilm e (influerce) hezeyanlar da olduka
sk grlr: Kii dm anlarnn baz zel elektronik aralarla d
nce ve davranlarna yn verdiklerine inanm tr. Aslnda,
kendi i duygularnn sorum luluunu dier insanlara yanstarak,
bu duygularla yzlememek iin umutsuzca bir aba iindedir.
Daha sonraki dnem de kii, kendisine yneldiini varsayd
bu ar ilgiye bir neden aram aya balar ve sonunda bulur: Btn
bunlar stn niteliklere sahip, olaanst bir kii olduu iin ba
na gelm ektedir; dm anlarnn kendisiyle uram alar iin ba
ka hangi neden olabilir ki? Bylece giderek byklk (grandeur)

ZOFREN

129

hezeyanlar gelitiren kii, dnya apnda nl b ir bilgin olduu


na inanr ya da tarihinin nl kiilerinden birinin kim liini b e
nimser. dnyasndaki panie dnleyici bir zm bulmakla
bu dnem de olduka rahatlar. nem li bir kii olduuna inan
makla, yaad duygularn ve evresindeki olaylarn anlalm az
lndan kendini kurtarm olursa da gereklik snam asn tm
den yitirm i olur.
Paranoid izofrenide hezeyanlar ou kez sanrlarla birlikte
grlrler. Kii, Tanr'nn kendisiyle konutuunu ya da d
m anlarnn kt dnceler fsldadklarn duyabilir, cennetteki
melekleri grebilir, yem eine konulduuna inand zehirin tad
n alabilir, odasna girdiinde dm anlar tarafndan pskrtl
m ldrc gazn kokusunu alabilir ya da bedeninden baz
gizli nlarn gem ekte olduunu hissedebilir. Giderek, davran
larna hezeyan ve sanrlara gsterilen tepkiler egem en olmaya
balar, eletirel m antk yitirilir ve beklenm edik davran biim leri
ortaya kar; kii kulana gelen seslerin verdii em irlere uyarak
evresindeki eyalar krabilir ya da benzeri iddet gsterilerinde
bulunabilir. Paranoid izofrenik kii bazen evresi iin tehlikeli
de olabilir ve kendisini f/led iin e inand birine saldrabilir.
Freud ve onu izleyen ada aratrm aclar paranoid izofreni
de ecinsel atm alarn sklna dikkati ekm ilerdir. 150 erkek
paranoid izofrenik hastay, ayn saydaki nevrotik kontrol grubu
ile karlatran bir aratrm ada, birinci grupta ecinsellikle ilgili
d ncelerin dier gruba oranla 7 kez daha sk grld sap
tanm tr (Klaf ve Davis, 1960). Ayn aratrm ada paranoid izofreniklerde ecinsel yaantlarn kontrol grubundakilerin iki kat
olduu, erkek hastalarn % 85'inin kendilerini izlediine inandk
lar kiilerin de erkek olduu saptanm tr. Bir dier aratrmada
izofreninin paranoid tr ile dier trleri kyaslanm , ecinsel
yaant ve dncelere paranoid izofreni grubunda ok daha sk
rastland gzlem lenm itir (M oner ve Selzer, 1962).

Reziduel (Residual)Tip
Daha nce geirilm i bir ya da daha fazla sayda izofrenik
dnem in kalnt belirtilerini tanm lar. H ezeyanlar, sanrlar, ba
lantsz konum a ya da takn davranlar gibi belirgin psikotik
ND 9

130

RUHSAL BOZUKLUKLAR

elerin bulunm am asna ramen, baz bozukluk belirtilerinin


srmekte olduu gzlem lenir. Duygusal kntlk, d dnyaya
kapanma, sra d davranlar, m antk d dnce ve dnce
balantlarnda geveklik sk grlen belirtilerdir. H ezeyanlar ve
sanrlar grlse bile, bunlara elik eden duygular pek gl de
ildir (DSM-III-R., 1987).
ZOFRENK DNCE
izofreninin psikodinam iini en ayrntl b ir biim de incele
yenlerden biri olan Arieti (1955, 1974) izofreniyi "erekbilim sel
bir gerilem e" olarak yorum lam tr. Ona gre, izofreninin ayrc
nitelii, atm ann ierii deil biim idir. Burada gerileme deyi
mi, Freud'un aklad gibi geliim in ilk dnem lerine bir dn
deil, evrimsel adan daha ilkel ilev biim lerine bavurma anla
mnda kullanlmtr. Yani izofrenide, gelim i bir zihin ierii
nin ilkel bir biim iine sokulm as sz konusudur. Erekbilim teri
mi ise gelim enin amal olduunu ve yeni bir ruhsal denge yara
tabilmeye yneldiini belirtm ek iin kullanlm tr.
izofrenide grlen bu tr gerilem e ilerleyici niteliktedir ve
kii yukar dzeylerde baaram ad btnln alt aamalara
inerek salamaya alr, ancak bunu baaram az. Dalm aktan
kurtulabilm ek iin daha da aa dzeylere iner ve bu sre ken
disini bir ksrdng biim inde yineler. Bu tr gerilem eler, nor
mal insanda da uykuda ya da ok tepkisi yaratan olaylar karsn
da geici olarak kullanlrsa da, izofrenik kiide tm davranla
ra egemendirler.
Arieti, izofrenik gerilem enin drt temel esinden sz etm i
tir:
1) Kavramlarn Somutlatrlmas
Psikozlann, rnein paranoid izofreninin ortaya km asn
dan nce kii, yetersizlik ve umutsuzluk duygulan iindedir; bu
nedenle tm dnyay kendisine dman grm ektedir. Bu duygulan n ou nceleri olduka belirsizken belirlenm eye, soyutken
somutlamaya, alglanam azken alglanmaya balar. Tm dnya
deil, "onlar" kendisine kardr ve dm anlann kim olduu ar

ZOFREN

131

tk kesinlikle belirlenir. Bylece dm anlar, polis, kom ular ya da


belirli b ir siyasal retinin yandalar olarak tanm lanr ve gide
rek bunlara yenileri eklenir.
izofrenik kiinin dnyasnda soyut kavram larn terk edilm esi
ilk kez Goldstein tarafndan ortaya konm utur (1943). Arieti,
G oldstein'dan da teye giderek, izofreninin zellikle balang
dnem lerinde, soyutun som uta dnt grn savunur.
Bu durum sanrlarn oluum unda aka grlebilir. rnein top
lum deerlerine uygun dm eyen baz duygularndan tr de
erini yitirdii duygusuna kaplan kii, bir sre sonra bedenin
den kt kokular gelm eye baladn fark eder. itm e sanrlar
ise dnem den geer: (a) Kii b ir baka insanda hafif anksiyete
yaratabilecek, rnein kendine olan saygsn sarsan bir durumu
ok youn duygularla yaar; (b) bylesi youn bir anksiyete iin
deyken dinlem e durum una geer ve zellikle kendisini klt
c szler duym ay bekler; (c) ve gerekten de bunlar iitir. Ne
var ki, ou kez yalnzca sonuncu dnem in farknda olur.
Dolaysyla, sanrlarn tem el zellii yle zetlenebilir: (a)
K avram larn alglara dnm esi; (b) isel yaantnn d dnyaya
yanstlm as; (c) bu yaantnn dzeltilebilm esinin g olmas.
2) Paleolojik Dnce
izofrenik kii bir yanda btnl korum a abalarnn, te
yanda aa ilev dzeylerinin ekiciliine kaplm a isteinin ya
ratt aknlk iinde yaarken, bazen "psikotik ig r " denilen
bir yaantya girebilir. rnein telefon aldktan sonra kim senin
cevap verm em esinin ya da sokakta kendisine dikkatle baklm as
nn b ir rastlant olm ad sansna kaplr; bu olaylar arasnda bir
iliki bulunm akta ve polis b ir casus olup olm adn renm ek
am acyla kendisini gzetim altnda tutm aktadr.
Byle bir sonuca ulam ak iin soyut kavram larn som utlat
rlmas yeterli olm adndan, kii daha alt aamalara iner ve g
nm z insannn kulland A risto m antn terk ederek paleolo
jik bir dnce biim ini kullanm aya balar. A risto m ant "T m
insanlar b ir gn lrler", "B en b ir insanm ", "O halde ben de bir
g leceim " biim inde iler. Paleolojik m antk ise, "Trkiye
Cum hurbakan bir Trk vatandadr", "Ben bir Trk vatanda

132

RUHSAL BOZUKLUKLAR

ym", o halde "Ben, Trkiye C um hurbakanym " biim inde ile


diinden, izofrenik kii karm za kendine zg hezeyanlaryla
kar.
Paleolojik dnce biim inde, btnn b ir blm btnn
kendisiyle de zdeleir v e a = a + b + c olur; nk, her iki taraf
ta da "a" olmas eitlik iin yeterli olur. Dolaysyla norm aldeki
"arm balants", izofrenik kiide "zd eim balants" du
rumuna dnr. Bu nedenle izofrenik kiiye Trkiye Cum hur
bakannn kim olduu sorulduunda "ankaya K k" yant
alnabilir.
3) Simgelerin Yitirilmesi
nsan, ocukluk dnem inde evredeki yetikinlerden baz sim
geler alr ve bunlar iletirir. izofrenik kii ise bu sim geleri yiti
rerek, yerine daha ilkel olanlarn koyar. Duyu organlar, bulun
duumuz yer ve zam an iinde oluan olaylar alglam am z sa
lar; zihnin sim geletirm e zellii ise alglanm ayan durum larn da
deerlendirilm esine imkn salar. Kedi grm edii b ir farenin k o
kusunu aldnda onun evredeki varlndan haberdar olur, h e
kim bir ocuun derisi zerindeki lekelerden onun b ir kzam k
geirmekte olduunu anlar. Tm bu ipular bizi yalnzca var
olandan deil, var olm ak zere olandan da haberdar eder. Bu
sim geler var olm ayan durum lar belirlediklerinden, yksek aa
ma dzeylerinin ilevleridir. m ge, sim genin en ilkel biimidir.
Bir nesne d evrede olmad zam anlarda da o nesnenin imgesi
zihinde canlandrlabilir. Toplum sal insan iin kullanlan sim ge
ler, szl dilde olduu gibi ortaktr. A ncak paleolojik sim geler
(paleosymbol) kiiye zgdr ve dier insanlar tarafndan anlala
maz. Hastalk sresince izofrenik kii, ortak szl sim gelerin h e
nz kullanlm ad ilk ocukluk dnem lerine gerileyerek, o dne
m in otistik anlatm biim lerini benim ser. Aslnda, bu otistik sim
geler ocuklarda da olduu gibi yoktan yaratlm azlar, ortak sim
gelerin deiiklie uram biim leridir.
4) N edensellik ve Eylem: Hareket levlerinin Bozulmas
nsan kendisini ve evreni aklayabilm ek iin iki tr nedensel
lik kullanr. Bunlardan biri gerekirci nedenselliktir "H er nedenin

ZOFREN

133

b ir sonucu vard r" Bir olaya neden olan A da, sonu olan B de bu
olay iin ayn gereklilii tar. kinci b ir t r ise erekbilim sel n e
denselliktir: O laylar am alan olduu iin ortaya karlar. Bir kita
b okuma olay (B), okuyucunun (A) renm e am acyla oluur.
Psikolojik nedensellik, bir erekbilim sel nedensellik trdr.
P atolojik durum larda kullanlan yntem lerden biri "yan stl
m psikolojik nedensellik"tir. rnein paranoid eilim li kiiler,
her trl olay hezeyanlarnn ieriine gre aklarlar. Yani olay
lar, onlar oluturan am alara gre deil, kiinin paleolojik d
ncesine gre anlam kazanr. K atatonik izofrenide ise kullan
lan yntem "iletirilm i psikolojik nedensellik"tir. Psikodinam ik
incelem eler, yetikin yaam larnda katatonik izofreni olan kiile
rin, ocukluk dnem lerinde istem lerini eylem e dntrm ekten
engellenm i ve her trl giriim lerinde kendilerini sulu hisse
den kiiler olduunu ortaya koym utur (A rieti, 1955). lkel insan
da tek bana giriim de bulunduunda, giritii eylem in ne gibi
sonular douracan bilem ediinden, ou kez sululua ben
zer bir duygu yaar. K atatonik eilim li kii, yetitirilm e biim i ve
giriecei davrann nasl b ir olayla sonulanacan bilem em e
nin gvensizlii nedenleriyle istem li davranlarndan vazgem e
eilim indedir. Bu gvensizlik duygusu genel bir panik durum u
na ulatnda ise eylem e gem eyi tmden terk ederek katatonik
stupor durum una girer.
PSKODNAMK GRLER
Genetik alannda yaplan son alm alar izofreninin biyolojik
alt-yapl b ir bozukluk olduunu aka ortaya koym utur (Kendler, 1987). Buna karlk, nrobiyoloji alanndaki alm alarn, i
zofreninin etiyolojisi ve patogenezini anlayabilm e konusunda ih
tiya duyulan verileri salayabilm i olduu sylenemez. Nroleptik ilalarn kullanm, yaam boyu hastanelerde kalm aya
m ahkm olm as beklenebilecek birok kron ik hastann tedavisin
de m ucizeler yaratm tr. A ncak bu gelim eler, izofreninin teda
visinde biyolojik indirgem ecilie ynelm e gibi olum suz baz so
nulara da yol am tr (G abbard, 1990). Oysa izofreni "kendine
zg bir psikolojik yapya sahip insanlarn yaad " bir bozuk

134

RUHSAL BOZUKLUKLAR

luktur ve biyoloji alanndaki bulgularn bu gerei deitirm esi


beklenemez. Dolaysyla, izofrenik hastalarn tedavisinde, bu ko
nuda uzmanlam psikodinam ik yaklam larn pay her zaman
nem tayacaktr. Mc Glashhan ve K eats'in alm alarndan
(1989) edinilen bulgulara gre, ksa sreli hastane tedavisi sra
snda yalnzca antipsikotik ilalar uygulanan hastalarn yaam la
rna yeniden uyum yapabilm e oran yzde onu gem em ekte. G e
ri kalan yzde doksan iin, izofrenik durum laryla ba edebil
melerine yardm c olabilm ek am acyla, farm akoterapinin yan s
ra, bireysel terapi, grup terapi, aile tedavileri ve zel hastane
program lar gibi psikodinam ik ynelim li tedavi aralarnn kulla
nlm asna gerek duyulmu.
Gabbard'n vurgulad gibi (1990), aslnda "izofreninin teda
visi" diye bir ey yoktur. Tedavi yaklam her b ir hastann k en
dine zg ihtiyalarna gre dzenlenir. izofreni eitlilik gste
ren klinik belirtilerle ortaya kan heterojen bir bozukluktur. K li
nik almalara k tutabilm ek am acyla, izofrenik belirtiler top
luluu gruba ayrlarak deerlendirilir: (1) art belirtiler, (2) ek
si belirtiler ve (3) bozuk insan ilikileri. lk kez 1974'te Strauss ve
arkadalar tarafndan sunulan bu model, sonraki yllarda dier
baz alm aclar tarafndan daha da gelitirilm itir.
A rt belirtiler, ksa bir srede hzla gelien psikotik bir tabloda
grlebilen dnce ierii bozukluklar (hezeyanlar), alglama
bozukluklar (sanrlar [hallusinasyonlar]) ve davran sapmalar
(ajitasyon ve katatoni) gibi durum lar ierir.
Art belirtilerin kanlm az b ir ekilde ortada olm alarna kar
lk, eksi belirtiler baz ilevlerin yokluu ile tanmlanr. Duygula
rn sl, dncelerin fakirlem esi, donukluk ve ahedoni (zevk
alma duygusunun yokluu) eksi belirtiler arasnda saylabilir.
Eksi belirtilerin n planda olduu hastalarda, hastalk ncesi
uyum bozukluklar, yksek solaklk oran, sk i deitirme, komputerize tom ografide yksek ven trik l/beyin oran gibi yan bul
gulara sk rastlanm akta. Bu bulgular eksi belirtilerin genetikbiyolojik alt-yapyla balantl olduu izlenimini vermektedir.
nsan ilikilerinde aksaklklar, eksi belirtiler gibi uzun bir sre
iinde giderek belirginleirler. Karakter alt-yapsndan kaynak
land sanlan bu sorunlar arasnda, ie kapanma, saldrganln

ZOFREN

135

ve cinselliin uygun olm ayan biim lerde yaanm as, bakalarnn


ihtiyalarn fark edem eme, onlara ar beklenti yneltm e ve an
laml ilikiler kuramama saylabilir. nsan ilikilerinde zorlanma
her izofrenik hastann temel sorunu olduundan, bu kategoride
ki belirtiler ncekiler kadar kesin bir biim de tanm lanm azlar.
Bu kategorideki belirtiler birbirine geierek ortaya kabi
lir ya da hastalk sresince biri dierinin yerine geebilir. H astal
n herhangi b ir dnem inde hangi kategori belirtilerinin n plan
da olduunun anlalm as, tedavi stratejisinin saptanm asnda
nem tar. Bu saptam a, ila seim inin yan sra, psikodinam ik
yaklam n ynlendirilm esinde de etkili olur.
atma ve yoksunluk m odellerinin getirdii gr ayrl, i
zofreni olgusunun psikodinam iini aklama abalarna da yan s
mtr. Freud'un kendisi de gelitirdii kavram larn srasna gre
bu iki yaklam arasnda gidip gelm itir. izofreni olgusuna ilk
kez "Ryalarn Yorumu" adl yaptnda deinen Freud, ryalarn
arkaik ve sim gesel ieriiyle izofrenik belirtiler arasndaki ben
zerlie dikkat ekmitir. Bu kitabndaki aklam alarnda daha ok
bilind kavram ndan yararlanan Freud'a gre izofreni, kiinin
bu duruma neden olan psikodinam ik srelerin bilincinde olam a
m asnn yan sra, olaylar bilindna item em esi sonucu para
doksal bir biim de oluur.
Sonraki yllarda Freud'un izofreniye ilikin grleri, yine
kendisinin tanmlam olduu cathexis (kateksis) kavram ndan
hareket ederek gelitirilm itir. K ateksis, ruhsal yapnn herhangi
bir esinin ya da obje im gesinin tad enerji m iktarn tanm
lar. Freud, izofreniyi objelerin dekateksis olmas sonucu yaanan
bir olgu olarak grm t. O bje szcyle ne kastettii b ir d
nem den dierine deim i, baz yazlarnda d dnyadaki ger
ek insanlardan uzaklam ay, bazlarnda ise iletirilm i obje im
gelerine dnk duygusal ya da libidinal yatrm lardan kopmay
tanm lam t.
Freud izofreniyi, insan ilikilerinde yaanan atma ve en
gellenm elere kar tepki sonucu yaanan bir gerilem e (regresyon)
olarak grmt. Obje ilikilerinden geliim in otoerotik dnem le
rine bylesi bir gerilem e, iletirilm i obje im gelerinden ve d
dnyadaki insanlardan vazgem eyi ierir ve izofrenik hastalar

136

RUHSAL BOZUKLUKLAR

da grlen otistik kapanm ann yaanm asna neden olur. lgili


enerji ise yeniden egoya mal edilir.
Freud yapsal kiilik kuram n gelitirdikten sonra psikoz kav
ram n yeniden gzden geirerek atm a m odeline uygun bir
aklama getirmitir. Buna gre, nevrozu ego ile id arasnda bir
atm a olarak grrken, psikozu da ego ile d dnya arasnda
yaanan b ir atm ann rn olarak deerlendirm itir. Byle bir
atmaya b ir baka zm getirem ediinde kii, olduu haliyle
dnyasndan vazgeer ve onu kendine gre yeniden yaratarak
yaam aya balar.
Bu aklam alanna ram en Freud d ekateksis m odelinden de
sz etm eyi srdrmtr. Psikanaliz uygulam alarnda psikotik
hastalarn nevrotik hastalar gibi transferans ba o lu tu rm a d k
larn gzlem leyen Freud, bu durum u obje kateksisini kaybetm i
olm ann bir sonucu olarak grm t. Gnm zn psikanalistle
ri, izofrenik hastalarn transferans yaayam adklar biim indeki
grlere katlm azlar ve Freud'un bu gzlem ini, psikotik hasta
larla ilikisinde yeterince youn aba gsterm em i olm asnn bir
sonucu olarak kabul ederler.
alm alarnn byk bir blm n izofrenik hastalarn te
davisine adam olan Harry Stack Sullivan ise bu konuda farkl
sonulara varm ve izofrenik bozukluklarn, erken yalardaki
iliki zorluklarndan kaynakland izlenim ini edinm iti (1962).
Sullivan'a gre, b az hatal anne tutumlar, ocuun benlik algla
masnda zlm elere ve kendine olan saygsnn ar hasara u
ramasna neden olabilir. zlen benlik alglam as yeniden toparlanamazsa, bunun sonucu yaanan panik kiilik dzeninin
psikotik dalmasyla sonlanr. alm alarn Sullivan'n dorul
tusunda srdrm olan Frieda From m -Reichm ann da izofrenik
kiilerin dnyadan kopuk varolular iinde mutsuz olduklarn
dan sz eder (1950). M utlak bir yalnzlk yaayan izofrenik kii,
yaam nn ilk dnem inin olumsuz izlerini silemez ve dnyaya
kar gelitirdii korku ve gvensizliin stesinden gelemez.
Ego psikolojisinin ilk tem silcileri, ego snrlarnn yeterince
oluamamasn izofrenik hastalarn temel eksiklii olarak gr
mlerdi. rnein Federn, izofrenik hastalarn egolarnn iinde
W e dnda olanlar arasnda bir snr oluam adndan sz etmi

ZOFREN

137

tir (1952). M ahler'e gre egonun snrlar, annenin bebei kuca


na alp sallam as, okam as ve sarlm as gibi bedensel temaslar
sonucu oluur. izofrenik hastalarda grlen kendi benliini bakalarm nkinden ayrma gl, anne-bebek arasndaki bu n o r
mal uyarlm alardan yoksun kalm olm aktan kaynaklanr. D ola
ysyla, izofrenik hastalarn, evrelerindeki insanlarla ruhsal bir
geim e (fzyon) oluturm a eilim i, bebeklik yllarnn ortakyaam dnem ini yeniden yaam a isteinin b ir belirtisi olarak yo
rum lanabilir. A ncak byle b ir istek yok olma korkularn da bera
berinde getireceinden, izofrenik kii, bakalaryla fzyon olu
turma istei ile dalarak yok olma korkular arasnda skp ka
lr.
G rotstein izofrenik hastalarla yapt psikanalitik almalaN
sonucu, algsal uyaranlara kar yapsal bir an duyarln bu|
bozukluun temel nedenini oluturduu izlenimini edinmi fi
(1977). Bu gr psikofarm akoloji alannda yaplm akta olan ara
trm alar tarafndan da desteklenm ekte ve antipsikotik ila y ap
m nda, zellikle bilgi ilem e (information processing) ve dikkat b o
zukluklar h ed ef alnm aktadr. O rganizm aya ulaan eitli uya
ranlar filtreleyerek tek bir veri zerine odaklaam am a, ou i
zofrenik hastann temel gln oluturm akta. Grotstein'a g
re, uyaranlarn filtrelenm esindeki bozukluk sonucu denetlenem e
yen ilkel nitelikte ykc drtler, kiinin ruhsal dnyasnda pa
nik ve bozgun yaanm asna neden olur. Bu drtlerle baa
kmaya abalayan izofrenik kii, yaam nn ilk gnlerinde
"splitting" ve "projective identification" gibi kitlesel savunm alara
bavurarak, bu duygularn ykn anne im gesine boaltm aya a
lr. Grotstein bu alm alaryla, yapsal-genetik kkenli temel
nrofizyolojik kusurlar tanm layan eksiklik modeli ile bu eksikli
e kar gelitirilen kitle savunm alarn aklayan atma m odeli
ni tek bir btne dntrebilm itir.
Daha nce sz edilm i olan belirti grubu gz nnde bu
lundurulduunda, eksiklik ve atm a m odellerini badatrabil
m ek de kolaylar (London, 1973). Bu adan bakldnda, gene
tik etm enlerle yakn balants olan ve baz ilevlerin yokluuyla
belirl eten eksi belirtiler eksiklik olarak nitelendirilebilir. A rt be
lirtiler ise hazrlayc baz olaylar sonucu birden ortaya kar ve

138

RUHSAL BO ZUKLUK LAR

dolaysyla, atma olgusuyla ilintilidirler. liki bozukluklar


ruhsal yap iindeki atm alardan kaynaklanr, ancak yine de
egodaki temel eksiklikle ilintilidir.
izofrenik dnce konusu tartlrken de belirtildii gibi,
psikotik belirtiler anlam tarlar. rnein, byklk hezeyanlar
ve sanrlar izofrenik hastann kendine olan saygsn sarsan bir
olayn ardndan ortaya karlar. Dnce ve alglam adaki byk
lk ierii hastann, ald narsisistik yaray onarm a abalardr
(Garfield, 1985). nsan ilikilerinin bu hastalarda byk b ir r
knt yaratt, ou klinisyen tarafndan paylalan b ir gzlem
dir. Bu konuda yazlanlar tarandnda, yaam n ilk yllarndaki
bozuk anne-bebek ilikilerinin izofreninin oluum undaki nem li
rol evrensel bir bulgu olarak karm za km aktadr (Mc Glashan, 1983). Bununla birlikte, klinisyenlerin bu konuda anneleri
sorumlu tutma eilimi gnm zde olduka azalm tr (Gabbard,
1990). Bugnk bak amza gre izofreni, yapsal-genetik bir
kusur sonucu uyaran bariyeri yeterli olm ayan bir bebek ile ola
and bir ocuun ihtiyalarna karlk verebilecek duygu do
nanmna sahip olm ayan bir annenin karlkl etkileim lerinin
rndr.

Hezeyanl (Paranoid) Bozukluklar


DSM -III klasifikasyonuna gelene kadar paranoid bozukluklar,
kronik hezeyanl bozukluu tanm layan "p aran oya" ve paranoid
eilim li kiilerde zam an zam an geici sreler iin grlebilen hezeyanl bozukluklar tanm layan "paranoid durum lar" olarak ay
r balklar altnda deerlendirilirdi. D SM -III klasifikasyonunun
bu iki kategoriyi tek bir balk altnda birletirm esinden nce de
baz yaynlarda, rnein A m erican Handbook of Psychiatry'nin
1974 basmnda "paranoid durumlar ve paranoya" balyla tek
bir blm olarak ele alnmtr.
Paranoya terim inin ilk kez antik Y unan'da kulanld ve Hipokrat zamannda bile oktan yerlem i bir szck olduu bilin
mektedir. O zamanlar gerek halk gerekse m eslekten kiiler tara

H EZEYA N LI (PARANOID ) BOZUKLUKLAR

139

fndan "d elilik " karl olarak kullanlm olduu sanlm akta
dr. Sonraki yzyllar boyunca literatrden silinen ve ancak za
m an zam an karlalan bu terim , on sekizinci ve on dokuzuncu
yzyllarda yeniden belirm eye balam ve her bir dnem de bir
birinden farkl baz ruhsal bozukluklar tanm lam ak iin kullanl
mtr. zellikle on dokuzuncu yzylda hem delirium hem heze
yan (delusior) durum larnn karl olarak kullanlm olmas so
nucu, o dnem psikiyatrisinde ba eken Franszlarn her iki du
rum iin "delire" terimini kullanm a alkanln edinm esine n e
den olm utur (Cameron, 1974).
On dokuzuncu yzyl sonlarnda gnm z psikiyatrisine k
tutm u olan klasifikasyon alm alaryla bilinen K raepelin, kita
bnn drt ciltlik 1915 yl basm nda eitli paranoid durum larn
tanm lanm asna yetm i sayfadan fazla yer ayrm tr. Daha son
raki yllarda Freud bu durum lar ontogenetik bir geliim gsteren
psikodinam ik fenom enler olarak tanm lam , ancak psikodinam iini bilind ecinsel istekleri bask altnda tutma glyle
aklam as ou evrelerde kabul grm em i ve konuya ilikin tar
tmalar gnm zde bile sona erdirilem em itir.
Paranoid bozukluklarn kaltsal b ir zem in zerinde oluum u
na ilikin aratrm alarn ilklerinden biri M iller'in 1941 ylnda ya
ym lad klasiklem i almasdr. H astane tedavisi grm
olan ve tm paranoid zellikler gsteren drt yz psikotik hasta
zerinde yaplan bu kapsam l aratrm a konuya bir aklk getire
memitir. Bu hastalarn arasnda nceki kuaklarda paranoid bo
zukluk saptanm kiilerin says yalnzca sekiz ya da oran % 2
olarak bulunm utur. Bir nceki kuakta ailesinde herhangi bir
psikoz belirtisi saptanm kiilerin says ise krk drt ya da oran
% 11 idi. te yandan, yaam larnn ilk aylarnda bebeklerin d
uyaranlara ve kendi bedenlerinden kaynaklanan zorlanmalara
gsterdikleri tepkilerde nem li farkllklar olduu ve baz bebek
lerin doutan itibaren daha gergin ve huzursuz, bazlarnn ise
daha sakin olduu bilinm ektedir. Bebeklik dnem lerinde daha
gergij ve huzursuz olan kiilerin, ileriki yaam larnn olaan zor
lanm alar karsnda ortalam a insana oranla daha ok uyum suz
luk gsterdikleri dnlm ektedir. Ne var ki bu yndeki tm a
lm alar sonucunda, paranoid bozukluklarda kaltsal ya da yap

140

RUHSAL BOZUKLUKLAR

sal bir zeminin varln kantlayacak som ut verilere henz ula


lamamtr.
Paranoid bozukluklar ileri yetikinlik dnem inde daha sk g
rlmektedir. Bunda, yan ilerlem esiyle saylan artan d krklklannn ve yeni im knlarn snrlanm asnn ve yllar boyunca
paranoid eilimlerini dengeleyebilen kiilerin tm bu kayplarla
ba etm ede giderek zorlanm aya balam alarnn rol olduu d
nlmektedir. Paranoid bozukluklarn cinsiyet dalm konu
sunda yeterli veri bulunm am akta, ancak kadnlarda biraz daha
sk grld sanlm aktadr. Kolb, paranoid bozukluk gsteren
kiilerin byk b ir ounluunu h i evlenm em i kiilerin olu
turduunu saptam ve bu bulguyu ecinsel ynelim ler ve srekli
yaanan dmanca eilim lerin varlyla aklam tr (1968). Pa
ranoid bozukluklarn genel nfusa gre oran da bilinm em ekte
dir. Olduka geni bir toplum kesim inde yaand sanlmakla
birlikte, ancak hafif ve ortak derecede paranoid bozukluk gste
ren kiilerin ve onlarn da bir blm nn yardm istem esi nede
niyle, geree yakn bir sayya ulam ak m m kn olam amaktadr.
Psikiyatri dndaki tp uygulam alannda, baz yasal durumlarda
ya da kiisel ilikilerde rastlant sonucu karlalm aktadr.
nan ya da inanszlk, gven duym a ya da kukulanm a,
olumlu ya da olum suz beklentiler, herkesin gnlk duygu du
rum larnn ve dncelerinin doal bir parasdr. Birok insan
tersliklerin st ste geldii dnem lerde ansn kendisine kst
ne inanr. Sorum luluklarn bakalanna yklem e eiliminde
olan kiiler ise, insanlann bencilliinden kat yrekliliinden ya
knarak, yetenekli de olsa bu dnyada drst bir insana im kn
tannm adndan sz ederler. Birok insann yaam nda, bakala
r tarafndan itildiine, engellendiine ve hakszla uradna
inand dnem ler olur. Byle dnem lerde insanlar evrelerine
kar ac, kzgn ve gvensiz olurlar. Paranoid bozukluklar bu
durumlarn abartlm ve sreklilik gsteren biim leridir.
Hezeyanlarn ieriinde bazen gereklere dayanan bir yn ola
bilirse de paranoid kiinin savunm asnda bu gerekler ok abart
lr ve saptrlr. Dolaysyla, kuku ya da gvensizlikten geici pa
ranoid korkulara kaym a, o kadar da nemli bir deiimi gerektir
mez. Paranoid hezeyanlarn tem elini oluturan yanstma ve yad

H EZEYA N LI (PARANOD ) BO ZUKLUKLAR

141

sm a m ekanizm alar, olaan insann yaam boyunca kulland


norm al ego savunm alardr ve arada yalnzca b ir derece fark v ar
dr. Gnm zde kltr d zeyi yksek ve m antkl dnce y
n n d en ok iyi donanm l olduu halde, rnein baz gezegenler
le iliki durum unda olma gibi, mistisizm benzeri inan sistem leri
ne balananlarn says giderek artm aktadr. Bylesi inanlar he
zeyan olarak nitelendirm ek, bu grleri paylam ayan ve yadr
gayanlar yanl deerlendirm elere gtrebilecek indirgem eci bir
tutum a y ol aabilir.
Hezeyanl bozukluklarn genel nfusa oran konusunda sa
lkl bilgi edinilm esini en gelleyen bir baka neden de, paranoid
kiilerin ou kez durum larnn norm ald niteliini grem em e
leridir. Dolaysyla her toplum grubunda, bakalarnn ya da ken
di davranlarnn gerisindeki am alar anlayam ayan, bakalarna
rahata alam ayan ya da onlarn yardm n isteyem eyen, yalnz
v e k ron ik kukucu insanlar bulunur. stelik bu insanlar, ayn
oranda bozukluk gsteren depresif ya da izofjen ik kiilere gre
evreleriyle daha iyi ilikiler srdrebildiklerinden, dikkat ekici
bir olay olm adka patolojilerini fark etm ek m m kn olm ayabilir.
Bu insanlarn bozukluk ncesi kiilik karakteristiklerini de be
lirlem ek m m kn deildir. Gizil paranoid eilim tayan kiiler,
bozukluun ortaya km asndan nceki yaam larnda eitli ego
savunm alar ve uyum m ekanizm alar kullanm aktadrlar. D olay
syla, bu bozukluun olas yapsal doas iyice anlalm adan, neden-sonu ilikileri biim inde baz aklam alara girim ek anlam l
olm ayabilir. Yine de, paranoid hezeyan gelitiren kiilerin yaam
lar boyu srekli gergin, gvensiz ve rkek olduklar, y ksek
anksiyete dzeylerine ar hareketlilik, saldrganlk ve kronik f
keyle boalm aradklar bilinm ektedir (C am eron, 1974). Bu k ii
ler sradan ve gnlk yaantlarnda bile kolayca kukuya kaplr
ve insanlara gvenlerini yitirirler, bakalarna kolayca alamaz,
aldklarnda da ihanete urayacaklar beklentisine girerler. ok
az sayda baz kiilerle yaknlk kursalar bile, en kk bir sorun
ktnda ilikileri kopar. Yaam ykleri incelendiinde, h er za
man bir yalnzlk ve gizlilik eilim iyle yaam olduklar grlr.
Bu durum bazen yzeysel alm a-verm e grntleriyle m askelene
bilir.

142

RUHSAL BOZUKLUKLAR

Paranoid kiilerin ocukluk yllar incelendiinde, ounun


iine kapank, kukucu, inat ve cezalandrlm aya kar kin geli
tiren, istedikleri yaplm adnda ilerine kapanp surat asma ei
limi gsteren ocuklar olduunu saptayan aratrm alar vardr. Bu
bulgulara gre, ounun gem iinde, dier ocuklarla norm al
oyun etkinliklerine ve scak ilik ilere rastlanm az.
Paranoid kiinin ailesi genellikle otoriter, zorba, baskc ve
eletirel kiilerden oluur. Tem eldeki aalk duygularn dnlem ek abasyla bir stnlk havasna brnm olan aile, o
cuktan da srekli olarak bunu kantlam asn bekler. A ilenin dier
insanlara kar gelitirdii uzak ve kukucu tutum , ocuun duy
gularn ve gelitirdii tepki biim lerini de etkiler. Bu nedenle o
cuk, insanlara kar dmanca ve zorba tutum lar gelitirir ve bu
da herkesin kendisinden uzaklam asyla sonulanr. nsan ilik i
lerindeki bu yenilgi ise ocuun kendine saygsn daha ok yitir
m esine, yalnz kalmasna ve insanlara duyduu gvensizliin
artmasna yol aar.
Bu koullarda gelien kii yetikinlik ana ulatnda, kat
ve ar gururlu nitelikleriyle belirlenir. Bu im geyi koruyabilm ek
iin her trl yanlnn sorum luluunu srekli olarak bakalar
na y kler ve onlarn davranlarna kar ar kukucu bir duyar
lk gelitirir. Bu insanlar nee ve scaklktan yoksundur ve olayla
r yalnzca kendi varsaym lar asndan deerlendirirler. Onlara
gre insanlar, iyi ya da kt olarak ikiye ayrlr; bir eyin iyi ve
kt niteliklerinin birlikte var olabileceini kabul etm ezler. Para
noid kii en kk bir baarsnda evresinden vg bekler ve bu
nu bulam adnda yzn asarak insanlardan uzaklar.
Katl, gerek d am alan ve bozuk insan ilikileri paranoid
kiinin srekli olarak yenilgi ve glklerle karlam asna neden
olur. Bu yenilgiler kendisine verdii an nemi zedelediinden,
olaylar bakalarndan gelen hakszlklar olarak yorumlar. Para
noid kii, zorlanmal durumlara kar savama yntem leri geliti
remediinden, savunm a m ekanizm alarn younlatrarak deer
sizlik ve aalk duygularndan kendini korum aya alr.
Bylesi kat, herkesten uzak ve kukucu bir insann toplum
iinde sevilmemesi de olduka doaldr. Savunm a m ekanizm ala
r younlatka paranoid kii, insanlarn kendisine kar olduu

H EZ EYA N LI (PARANOD) BOZUKLUKLAR

143

biim indeki yorum laryla yetinm ez, kendisinin kastl olarak he


def alndna inanmaya balar; srekli olarak evresinde bu g
r dorulayacak kantlar arar ve bulur da. Bulduu "ipu la
r n bir araya getirerek anlam l b ir yoruma vardnda, paranoid
kiinin gznde her ey aklk kazanm aya balar; artk insanla
rn hangi nedenlerle kendisine kar bu tr davranlar gsterdi
ini anlam aya balamtr. "B ende bir bozukluk olm al!" varsay
m yerini, giderek, "O n lar bana kar bir eyler yapyorlar!" bii
m inde b ir yanstm a m ekanizm asna brakr ve bundan sonra tm
olaylar bu varsaym a gre deerlendirilir.
Byle b ir insana gre, iinde yaad dnya tehlikelidir ve
kendini savunm ak iin srekli hazrlkl olm aldr. Olaylara ba
kalarnn gzyle bakm aya alkn olm ad iin insanlar tutarsz
ve gvenilm ez bulur. Paranoid kii srekli tedirgin olduu iin
dier insanlar anlayabilmesi kesin veriler edinm esine baldr.
Bundan tr, baka insanlarn nceden grebildikleri ya da son
radan zerind e pek durm adklar olaylarda kolayca arr, inci
nir ve kk drlm hisseder. Bir baka deyile, dnceleri
srekli kendinden kaynaklanan verilerin (self-reference) etkisindedir.
H er insann dncesi zam an zam an kendinden kaynaklanan
verilerin etkisindedir ve bu etki genellikle hafif olduundan ili
kilerine zarar verici boyutlara ulam az. Paranoid eilim lerini
dengede tutabilen insanlarda ise bu durum srekli yaand hal
de psikoz durum u ortaya km az. Buna karlk, olaand bir
zorlanm ayla karlaldnda self-reference dnceleri belirli
bir konuya odaklar ya da ibirlii grntsnde olan b ir grup
insana yanstlr.
ou paranoid kiide gzlem lenen kendine yeterli tavrlar alt
taki zayfl gizlem ek am acyla gelitirilm i bir grntdr. A s
lnda bakalarnn kendilerine ilikin dndklerine ve hisset
tiklerine olaan insandan daha ok nem verir ve bu konuda ko
lay ikna olmazlar. Kabul edilm e ihtiyalar bir zorlanma sonucu
arttnda teyakkuz durum una geer ve kukularn hakl gste
recek ipular aram aya balarlar. Bu durum un giderek artmas
genel anksiyete dzeyinin ykselm esine ve tem el gvensizliin
kkrtlmasna neden olur.

144

R UH SA LBO ZU K LU K LA R

Paranoid bozukluu balatan en nemli etmen, b ir uyarlma


sonucu dm anca ve erotik drtlerin denetim den km asdr.
Byle bir durum, genellikle, bir doyum kaynann kaybedilm esi
ya da kaybetm e tehdidinin yaanm as sonucu ortaya kar. Bir
baka deyile paranoid patlam a, kiinin farknda olm ad edil
gin isteklerine ve gsz kalma korkularna kar gelitirilm i
abartl bir dengelem e abas olarak yorum lanabilir.
Grnrde baarl olsa bile, paradoksal olarak hem yarma
hem soyutlanm a paranoid potansiyel tayan biri iin bozulma
riski yaratr. Yakn evredeki kiilerle yarm a durum lar an
duyarl bir kiiyi kar saldrganla yneltebilir. K im in egemen
kim in boyun eici olacana ilikin gnlk yarm alar ise kiide
"hom oerotik" uyarlmalara neden olabilir. U zun bir sre ayn
cinsiyetten kiilerle kapal meknlarda soyutlanma> yarma du
rumlar olmasa bile, byle bir insan iin tehdit oluturabilir.
Tek bana soyutlanma durum lar da risk yaratabilir. Gnlk
ilikiler iinde bakalarnn konumalar ve davranlar insan
kendi dlerinin tutsa olm aktan korur. Alg yoksunluu deney
lerinden ve ryalar ve hayaller zerinde yaplan aratrm alardan
edinilen izlenim ler bu gr destekler niteliktedir.
Paranoid eilim li kii, yenilgiye uradnda ya da bakalar
nn gznde kendisini kk dm hissettiinde yaad zor
lanm aya katlanam az. nk i dnyasnda yaanan yetersizlik
duygulanna kar gelitirdii abartl um utlar ve dlerini srd
rebilm esi iin gerekli olan narsisistik destei kaybetm eyi gze
alamaz. Olaan insann gururu zedelendiinde ya da umudu k
rldnda yaadklarndan farkl olarak, byle olaylar, paranoid
eilimli kiinin zor bir denge iinde olan ego btnlne ciddi
bir tehdit olutururlar.
HEZEYANLI BOZUKLUK TPLER

Kovuturulan Tip (Persecutory Type)


lk bakta bu tr paranoid bozukluun balang dnemini
baz alngan insanlarn duygusal yaamndaki dalgalanmalardan
ayrm ak zor olabilir. A ncak bu dnem de kiinin ilgisi giderek

H EZ EYA N LI (PARANOID) BOZUKLUKLAR

145

gerek ilikilerden kopm aya balar ve kendinden kaynaklanan


verilere ynelir. evresiyle yeniden tem as kurabilm ek amacyla
tekrar harekete getiinde ise bunu hezeyanlar dorultusunda
bir yaplandrm ayla gerekletirir. nceleri ne olduunu pek an
layam az. nk her ey aklanm as zor b ir deiiklie uram
grnr. nsanlardan uzaklaarak olaylar incelem eye balar ve
bunlardan gizli anlam lar karm aya alr. Onlarn sradan dav
ranlarn ve szlerini, baklarn, ka atm alarn, glm sem e
lerini ve glm elerini gzetler, zaman zam an sorular sorarak bir
hafiye gibi bunlarn gerisindeki anlam aratrr.
Durumlarda belirsizlik olduundan, sradan insann da anla
yamad durum larda yapt gibi varsaym lar gelitirir. Ancak
b ir bakasnn grne bavuracak gveni duym ad ve yanst
t korkularndan kurtulam ad iin bunlar gereklik snama
sndan geirm ez. Dmanca eilim lerin denetim den kma tehli
kesini, yanstma ve gerilem e m ekanizm alarn kullanarak denet
leme abalar artar. Bylece yeniden oluturulan "gereklik" bu
kez kiinin norm ald drtlerinin, savunm alarnn ve yanl yo
rum lam alarn yansm alarn ve evresinde kabul edebildii ger
ekleri ierir.
Bu aamaya kadar yaanan srete, saptanm b ir odak, yani
belirli bir kaynaktan gelen aka fark edilebilir b ir tehlike sz ko
nusu deildir. Bylece sra, kiinin hedef alnd ve aralarnda
birlem i tehlikeli "bakalarnn" hazrlad kom plonun kavramlatrlm asna gelir ve paranoid kii tarafndan olduka iyi yap
landrlm olan "dzm ece topluluk (pseudo-community)" oluur.
Bu topluluu oluturan hayal rn ya da yanl deerlendiril
mi gerek kiiler, kendisini her eyin m erkezi olarak gren para
noid kii tarafndan, saldrgan eylem lere hazrlanm a am acyla bir
araya gelm i insanlar olarak alglanrlar.
D zm ece topluluk bir kez olutuktan sonra zam an zam an hz
kazanan bir sre balar. Bu sre, gerek olaylar saptrlp yeni
den biim lendirilerek beslenir, henz yeterince belirlenm em i
olaylara erken ve kesin yorum lar getirilir, kart veriler ise dn
mden geirilerek hezeyan sistem ine katlr. ou paranoid kii
hezeyanlarn eylem e geirm ez. Bazlar dzm ece topluluk aa
m asnda ve edilgin bir konum da kronikleerek durum unu srdND 10

146

RUHSAL BOZUKLUKLAR

rr, kimi hezeyanlarnn hi olm azsa bir blm nden vazgeer,


ve bunlarn yerini daha gereki dnceler alr, ok az sayda k i
i ise klasik paranoya belirtileri gelitirir.
ou paranoid kiide eylem e gem e, dnyaya kar som urt
kan, gcenik, kukucu ve dm anca bir tutum iinde olm aktan
teye gitmez. Bu tutumun gerisinde, hakszla uram olma ya
da bin lerin in kendisine ktlk yapmaya hazrlandklar inanc
bulunur. Arada bir itham ve tehdit dnem leri de yaanabilir. A n
cak paranoid kii hakl ve m antkl bulduu saldrganln d
dnyaya aka ynelttiinde yasalarn getirdii snrlarla kar
lar. Byle bir durum, paranoid kii iin, beklem ekte olduu sal
drnn gereklemesi anlam na gelir. D olaysyla sonunda, kendi
sini, hezeyanlarn dorultusunda yeniden yaplandrd bir dn
yann iinde gerekten de bulur.

Kskan Tip
1922 tarihli bir yazsnda Freud, normal kskanln bile m an
tk d bir olay saylm as gerektiini, byle bir duygunun bilin
denetimi altnda olmad gibi, d dnyann herkese paylalan
gereklii iinde yaanan durum larla orantsz olduu grn
aklamt. Sevginin kayb ya da kaybedilme tehlikesi, sevilen ki
iye ve bir rakibe kar duyulan dm anlk ve kendine saygy
actarak azaltan narsisistik darbe kskanlk duygusunu olutu
ran tem el elerdir.
K skanlk duygusu, kovuturulm a hezeyanlarna benzer
zellikler kazandnda, yani yanstm a ve gerilem e m ekanizm ala
r ar oranlarda kullanldnda ve d dnya ile oradaki gerek
ler saptrlarak yeniden bir iliki kurulduunda, hezeyan nitelii
ni alr. Bylece, kskan paranoid kendisini hakl gsterecek ipu
larnn peine der, bakalarnn (ya da kskanlan kiinin) her
trl davranna "gerein zn" kantlayan yanl yorum lar
getirir.

Erotomanik Tip
Arada bir edilgin erkeklerde de grlmekle birlikte, genellikle
bir kadn olan erotom anik hezeyanl kii, bilinm eyen nedenler

HEZEYA N LI (PARANOID) BOZUKLUKLAR

147

den tr akn aklayam ayan, ama ilgisini "b e lli ed en " bir er
kek tarafndan sevildiine ve arzu edildiine inanm tr. Bu sev
gili ou kez, politikada, sahne, sinem a ya da televizyonda, ya da
halkn ilgisini toplayan bir baka alanda sivrilm i biridir. Erotom anik kii, hibir eyden haberi olm ayan bu insan, m ektuplary
la, ziyaretleriyle, her eyin herkese aklanmas talepleriyle ileri
lde rahatsz edebilir, hatta bazen polise ya da m ahkem eye
bavurabilir.
*
Sz konusu "ak" ou kez, kiinin kendine ynelik narsisistik aknn "tayin edilen bir kiiye" yanstlm asndan baka bir
ey deildir. Freud bu tr hezeyanlar, bilind ecinsel isteklere
kar gelitirilm i bir savunm a m anevras olarak aklam tr. Fenichel ise "snrda erotom anik" erkeklerde, dlenen sevgilinin
cinsiyetinin nemli olm adn yazm tr (1945). ou erotom a
nik d rn aklarnn adeta keyfini karrsa da bazlar bunu
"ak tarafndan kovuturulm a" biim inde yaar ve tatsz olaylara
neden olabilirler (Cameron, 1974).

Byklk Tipi (Grardiose Type)


Byklk hezeyanlarna kovuturulm a hezeyanlarndan daha
seyrek rastlanr, ancak daha in at ve kalcdrlar. Byklk heze
yanlar ierik asndan, kiinin kendisini olaanst yetenekli ya
da ekici bulmas gibi basit bir ierikten, peygam ber, b ilim adam
ya da kif olarak bir insanlk devrimi gerekletireceine ilikin
sistemli bir inan gelitirm esine kadar deiebilir. Bu tr heze
yanlar genellikle sreklilik gsterirler ve dnce ynnden ok
iyi rgtlenm ilerdir. Bu nedenle, byle bir insan zam an zaman
gereki bir toplum sal, sanatsal ya da bilim sel bir hareketin iin
de yer alabilir, hatta ender baz durum larda m ritler edinerek
kendine gre bir reform balatp srdrebilir.

Klasik Paranoya
Ender grlen bu trde belirli bir hezeyan en u biim de sistematize edilir ve deim ez bir nitelik kazanr. Birok paranoyak,
karmak ve deim ez hezeyanlarna ramen, dalm akszn ve
toplum iindeki durumlarnda bir deiiklik olm akszn ilerini

148

RUHSAL BOZUKLUKLAR

ve yaam larn srdrrler. Bylesi durum larda hezeyanlar, bir


yabanc madde gibi, kiilik organizasyonunun geri kalanndan
soyutlanr ve byke bir dnce ve eylem alann zgr braka
rak norm al gnlk yaam n srdrlebilm esine im kn salar. D i
er hezeyan bozukluklarnda tanm lanan dnce m ekanizm ala
r paranoya iin de geerlidir, ancak hezeyanlarn ierii tek bir
konuda odaklamtr. Paranoya genelde tedavi edilem ez olarak
kabul edilir.

Folie Deux
Bundan yzyl akn bir sre nce Baillarger, zde hezeyan
larla ayn gn hastaneye yatrlan iki akraba zerine bir yaz ya
ym lamt. Sonradan folie deux terim iyle anlan bu gibi durum
larn, egemen kiinin kendisine edilgin bir biim de bam l olan
d ier kiiyi etkisi altna alarak hezeyanlarn ona alam as sonu
cu yaand anlalmtr. Genellikle ok yakn temas iinde ya
ayan ikili birbirinden ayrldklarnda edilgin kii kolayca norm a
le dner, egem en olanda ise deim e grlmez.
PSKODNAMKDNCELER
Paranoid bozukluklarn psikodinam ik aklam asnn nasl ya
plabilecei ve hangi kaltsal ya da doutan var olan etm enlerin
ve erken ocukluk yaantlarnn bir insan ciddi paranoid dn
celer gelitirmeye hazrlad sorularnn yant kolay verilem eye
bilir. H er eyden nce paranoid dncenin hem en hem en evren
sel olm as ve normal insanlar arasnda geen bozuk bir iletiim
sonucu ortaya kabilm esi, basit bir neden-sonu ilikisinin kuru
labilmesini im knsz klm aktadr. Yeni dom u bebeklerin evre
uyaranlarna kar direnlerinin nem li farkllklar gsterdii bi
linmekle birlikte, nrobiyoloji alanndaki hzl gelimeler parano
id bozulm aya eilim in etiyolojisine katkda bulunabilecek bir
aamaya henz ulaam am tr. stelik birok aratrcnn vurgu
lad gibi, tipik paranoid hezeyanlarn bazen klasik manikdepresif bozukluklarda, izofrenide ve organik beyin hasar sendrom larnda da ortaya kmas konunun aklanabilmesini daha
da gletirmektedir.

AFEKTF BOZUKLUKLAR

149

Freud'un, paranoid eilim lerin, nceden bastrlm ecinsel


isteklerin egonun savunm a glerinin zayflam as sonucu ortaya
kt ynndeki grnde direnm i olm as, son otuz ya da
k rk yld r sregelen gr ayrlklarna ve sonu gelm eyen tart
malara neden olm utur. Freud'un bu grnn aksi kantlanamad gibi, destekleyenlerin says da olduka kabarktr.
1940'larda ecinsellik tem as zerine eitli yazlar yazlm t
ve bunlarn b ir blm kart grler ierm ekteydi. rnein
bunlarn birinde, ecinsel elerin paranoid erkeklerde, stelik
kendileri ak ecinsel olsalar bile daha sk grld, buna kar
lk paranoid kadnlarda en sk karlalan tem ann fahielikle
itham edilm e olduuna ilikin gzlem ler aklanmtr. Knight
(1940) youn ecinsel isteklerle ba edebilm ek iin bu duygulara
ynelik nefret gelitirm e ihtiyacndan, Bak (1946) paranoid kii
nin kendisini hezeyan rn olan m azoizm ine kar savunmaya
altndan sz etmilerdir. K lein ise, bebein norm al sadistlik
dnem inden sz ederken, geliim in bu dnem de taklm as sonu
cu sregelen sperego egem enliinin, paranoid eilim e zemin
hazrlad grndedir (1948).

Afektif Bozukluklar
D SM -III ve D SM -III-R 'ye gre, belirli bir ruhsal ya da beden
sel nedene bal olm akszn ortaya kan ve tam ya da ksm i manik ya da depresif sendrom un elik ettii duygu durumlarna
afektif bozukluklar (ya da duygu durum u bozukluklan) denir.
Duygu durum u (mood), ruhsal yaam n tm ne bir dnem iin
srekli egem en olan duygular tanm lar. Bu duygular genellikle
depresyon ya da nedensiz ve abartl bir neelenm e durum u (ma
ni ya da hipom ani) biim inde yaanrlar.
Bir duygu durum u sendrom u (m anik ya da depresif), belirli
bir zam an dilim inden daha uzun bir sre yaanan bir duygu du
rum u ve buna elik eden b elirtiler grubunu tanm lar. rnein b
yk depresif sendrom, en az iki hafta boyunca yaanan ve kilo kay
b ve dikkat toplama zorluu gibi yan belirtilerin elik ettii dep-

150

RUHSAL BOZUKLUKLAR

resif durumlar ya da kendine ve evreye ilginin yitirilm esini ta


nmlar.
Duygu durum u sendrom lan, bir afektif bozukluun, izoafektif bozukluk gibi aslnda afektif kategoride olm ayan bir bozuklu
un ya da organik beyin bozukluklarnn paras olarak ortaya
kabilirler.
Bir afektif bozukluk dnemi (byk depresif, manik ya da hipomanik), bilinen bir organik nedenden kaynaklanm ayan ya da
afektif olmayan b ir psikotik bozukluun paras olm ayan bir
duygu durumu sendromudur. Bir afektif bozukluk, duygu duru
mu dnem lerinin ortaya k rntleriyle belirlenir. rnein
byk depresyon tans, gem iinde mani ya da hipom ani dne
mi yaamam kiilerde, bir ya da birka kez ortaya km olan
byk depresif dnem ler sz konusu olduunda konulabilir.
DSM -III-R'ye gre, duygu durum u bozukluklar (afektif bo
zukluklar) bipolar bozukluklar ve depresif bozukluklar olarak ikiye
ayrlrlar. Bipolar bozukluklarn temel karakteristii bir ya da b ir
ka m ani ya da hipomani dnem inin yaanm olm asdr (ayrca
yaanm bir ya da birka byk depresif dnem yksyle bir
likte). Depresif bozukluklarn temel karakteristii ise b ir rya da
birka depresif dnem in yaanm olmasdr (mani ya da hipo
m ani dnem leri yks olmakszn).
Bipolar bozukluklar iki farkl rntyle ortaya karlar: Bir ya
da birka m ani dneminin yaanm asyla belirlenen bipolar bozuk
luk (genellikle bir ya da birka byk depresif dnem yksyle
birlikte) ve birka hipomani dnem ini ve depresif belirtilerin ege
men olduu birka dnemi ieren siklotim i (cyclotlmia).
Depresif bozukluklar iki farkl rntyle ortaya karlar: B
yk depresyon terimi, bir ya da birka kez yaanm byk depres
yon dnemlerini tanmlar. Distimi (dysthmia) en az iki yl srm
olan ve belirtileri ilk iki yl sresince byk depresyon ltleri
ne uymayan depresif duygu durum unu tanmlar.
Yaanmakta olan bir byk depresyon dnemi iki trl deer
lendirilir: Melankolik tip, zellikle somatik tedaviye cevap veren
ar bir byk depresyon trdr. Kronik tip, en az iki yldr sr
mekte olan ve aradaki olas dzelm e belirtilerinin iki aydan uzun
srmedii byk depresyon dnemini tanmlar.

AFEKTF BOZUKLUKLAR

151

Mati Dnemi
Bu dnem in temel karakteristii duygu durum unun ya yk
selmesi ve yaylmas ya da kolay uyarlabilir olm asdr. Ayrca
manik sendrom belirtileri de ortaya kar. Bu belirtiler arasnda,
kendine gven duygusunun abartl bir biim de artm as ya da
bazen hezeyan nitelii gsterebilen byklk dnceleri, uyku
ihtiyacnn azalmas, hzl konum a, dnce uum as, dikkatin
kolay dalmas, amaca ynelik etkinliklerde artm a, psikom otor
ajitasyon, ar zevklere dalm a ve bunlarn bazen can skc so
nular dourabileceini fark edem em e saylabilir. Belirtiler genel
likle kiinin i yaamnda ve olaan sosyal ilikilerinde ciddi so
runlar yaratabilecek niteliktedir. Kendine ve bakalarna zararl
olabilecei baz durum larn ortaya km as hastane tedavisini ge
rektirebilir.
Duygu durum unun ykselm esi, fori (euphoria) denilen abar
tl iyim serlik ve neelenm e ile tanm lanr. D urum ou kez dier
insanlar etkisine alrsa da kiiyi yakndan tanyanlar tarafndan
yadrganr. Duygu durum unun yaylm as ise, dier insanlarla ve
evredeki olaylarla, seim yapm akszn ve sonu gelm ez bir biim
de iletiim kurm a ynnde yaanan bir drty tanm lar. Duygu
durumunun ykselm esi m aninin tem el karakteristii olmakla b ir
likte, zellikle kiin in engellendii durum larda ar uyarlm a ve
ani kzmalar n plana geebilir.
Mani dnem inde kii bilgi sahibi olm ad konularda otorite
im iesine konum alar yapabilir ya da nerilerde bulunabilir, ye
tenei olmad halde rom an yazmaya ya da m zik bestelem eye
kalkabilir, hibir pratik deeri olm ayan bir icatta bulunabilir ve
bunun ciddiye alnm asn talep edebilir. Byklk hezeyanlar
nn ieriinde Tanr ya da nl kiilerle zel yaknlk iddialar
olabilir.
Uykuya ihtiya azald iin herkesten erken ve enerjiyle uya
nr. Daha ilerdi durum larda gecelerce uyum ayabilir, yine de yor
gunluk hissetmez.
Mani dnemindeki kii yksek sesle ve hzl konuur, konu
m asn kesm ek m m kn olmaz. eriine aka, espri ve kelim e
lerle oynama egemendir. Bazen teatral tavrlar sergilenir, arklar

152

RUHSAL BOZUKLUKLAR

sylenir. Ar uyarlma durum larnda ise konum a ieriini,


eletirel sylevler, dmanca yorum lar ve fkeli tiratlar olutu
rur.
Manide dncelerin uum as sk grlr. G iderek hzlanan
konum a konudan konuya atlar, ancak aralarndaki balant ge
nellikle kopmaz. leri durum larda ise konum a dank ve ba
lantsz bir duruma gelebilir. lginin, aslnda kii iin anlam ta
mayan d uyaranlarn birinden dierine srekli yn deitirm esi
sonucu, konum a ve eylem lerdeki srekli deim e dikkat da
nklna neden olur.
Amaca ynelik etkinliklerin saysndaki ar art, srekli
planlar yaplm asn ve eitli etkinliklere katlm da beraberinde
getirir. Sosyal ilikilerde canlanm a olur, eski dostluklar yenilem e
abalarna giriilir ya da insanlar gecenin olm adk saatlerinde
aranrlar. Ancak bu abalarn insanlar rahatsz ettii ve onlar
zerinde egem enlik kurulm aya alld fark edilmez. Tem elsiz
iyimserlik, stnlk duygular ve yarglam ann bozulmas sonu
cu, ar alveri, hzl araba srme, sama i yatrm lar ve dei
ik cinsel davranlar grlebilir. Tm bu davranlar dank ol
duklar kadar baz tuhaflklar da ierirler. arpc renkli garip
giysiler, yarm yam alak yaplm abartl makyaj ya da yoldan ge
enlere para datma ya da nerilerde bulunm a gibi olaand
davranlar grlebilir.
K linikte izlenen bir mani olgusunun balang belirtileri aa
daki biim de ortaya kmt:
"Yabanc eliliklerden birinde grevli olan ve o gne kadar uyumlu
ilikiler iinde olduu bilinen Bay J. bir sabah alkn olduu saatten ok
nce ve olaanst bir sevin duygusu iinde uyanm, pencereden da
rya baktnda gzel bir sabahn baladn grm ve bu yaanty
herkesle paylamaya karar vermiti. Bunun zerine nce kent iinde bir
gezi yapm ay tasarlam, ne var ki gnein henz domaya balad bir
saatte arabasn ok ar bir hzla srdnden polisler tarafndan dur
durularak uyarlmt. Ortak bir dil konumalarna karn, Bay J.'nin
davranlarnda bir tuhaflk sezen polisler, onun kimliini ve grevini
saptayarak, o saatte elilik de kapal olduundan, elinin konutuna getir
milerdi. Uykudan uyandrlan eliyi ve eini, "Uyannz ekselans! Bu

AFEKTF BOZUKLUKLAR

153

gzel sabah gelin de birlikte p aylaalm !" szleriyle karladktan sonra,


kendi dillerindeki ak sak bir arky sylemeye balam, sonra bir
den arksn keserek lkelerinin bir dier lkeye sava am as gerei
zerinde bir syleve girimiti. Bay J.'nin bu tr davranlar, o srada
eve almak zere gelen yal bir kadna cinsel iliki nerisinde bulun
m asyla dorua erimi ve bunun zerine eli ve ei bir hekimin yard
mna bavurm ay gerekli grm lerdi."

Baz durum larda m ani dnem i ncesi kiilik yaps hipom anik
zellikler tayabilir. Byle biri dtan bakta genellikle canl, et
kin, candan ve dostadr. N e var ki, yakndan bir gzlem le, bu
davranlarn yzeysel n itelii ve saysz eylem lere snm a aba
snn altndaki doyum suzluk kolayca fark edilebilir. Byle bir k i
i, dikkat toplam a yerin e eylem lere girim eyi gerektiren ilerde
baarl olabilir. Genellikle evresine iyi b ir uyum salayabilirse
de zam an zam an bu durum u srdrm ede glklerle karlaabi
lir. M anik eilim li kii ok sayda dostu olduundan sz ederse
de, grnrde scak ve candan izlenim ini veren ilikileri yzey
seldir ve gerek yaknlktan yoksundur. evresindeki kiilerle a
kalap onlar gldrm esine karlk, isel dnyasna yalnzlk ve
boluk duygular egem endir. Bu tr kiilerin bir dier zellii de,
grevlerine ve ilikilerine olan balldr. Bu ballk duygusu
nun m aninin psikodinam iinde nem li bir yeri vardr. Riesm an'n da dedii gibi (1950), m anik eilim li kii "dier insanlara
ynelik" deil "da ynelik"tir. M anik kii, aslnda, dier insan
lara gerek anlam da ynelm em itir, kendi isel dnyasndan ka
m aktadr. Bu isel dnyada, iletirm i olduu iin kendisine yk
olan dier insanlar bulunur. Bu nedenle derin duygularn yer al
m ad yzeysel gereklik dnyasna kaar. Bu ka hem dier
insanlarla iliki kurabilm esini salar, hem de onlarla gerek bir
beraberliin duygusal yknden korur. Bunda baarl olam ad
zam an yaad duygu knt olur.

Hipomani Dnemi
Belirtiler m ani dnem iyle zde olm akla birlikte ok daha ha
fif seyreder ve hastane tedavisini gerektirm ez, hezeyanlar grl
mez.

154

RUHSAL BOZUKLUKLAR

Byk Depresif Dnem


Bu dnemin temel karakteristii en az iki hafta sreyle yaa
nan depresif duygu durumu ya da hem en hem en her eye ilgisiz
lik ve bunlara elik eden yan belirtiler olarak tanm lanr. Belirtiler
olduka inatdr, gnn byk bir blm nde ve hem en hem en
her gn kiiye egem endirler. Yan belirtiler arasnda, itah bozul
m alar, beden arlnda deiiklikler, uyku bozukluklar, psikom otor ajitasyon ya da yavalam a, enerjinin azalmas, deersizlik
ve abartl sululuk duygulan, dnme ve dikkat toplama g
lkleri, tekrar tekrar gelen lm ve intihar dnceleri ya da giri
im leri saylabilir.
Depresif duygu durumu yaam akta olan kii yaadklarn ge
nellikle knt duygusu, hzn, umutsuzluk ve yreksizlik ola
rak tanmlar. Yz kederli, gzleri ve az aa doru sarkktr.
Baklar bo, om uzlar dktr. Baz durumlarda ise kii dep
resyonda olduunu kabul etm ez ve depresyonun varl bakalanm n gzlem lerine dayanarak tanlanr.
tah bozulmalar olduka sktr ve genellikle itah azalmas
ya da daha ender olarak artm as biim inde grlr. Bu durum la
ra kilo kayb ya da art elik eder.
Uyku glkleri de olduka sktr; daha ok insomnia, bazen
de hipersom nia biim inde grlr. nsomnia, uykuya dalmada
glk, uyanp tekrar uyuyam am a ya da erken uyanm a olarak
yaanabilir. Hipersom nia ise, allm tan uzun sreler uyuma,
gn boyunca uyuklama ya da gn ortasnda uzun uykular bii
minde grlebilir.
Psikomotor ajitasyon, yerinde duramama, srekli dolama, el
ovuturma, salar, deriyi, giysileri ya da dier objeleri ovma ya
da ekitirme biim inde grlr. Psikom otor yavalama belirtile
ri arasnda, konum ann arlamas, cevaplardan nceki srele
rin uzamas, yum uak ve tekdze ses tonu, hareketlerde yavala
m a, konuma ieriinin fakirlem esi ya da konumama saylabi
lir. Genel enerji dzeyi der ve hareketsizlie ram en yorgunluk
yaanr. En basit ileri yapmak bile zor gelir ya da im knszlar.
Deersizlik duygulan, kendini yetersiz hissetmekten, kiinin
kendi deerine ilikin geree hi uymayan olumsuz inanlara

AFEKTF BOZUKLUKLAR

155

kadar deien tonlarda ortaya kabilir. D epresif kii bundan t


r nem siz hatalarn bile abartr ve deersizliini kantlayacak
ipular arar. Gem ite yaanm ya da yaanm akta olan olaylara
ilikin abartl bir sululuk duygusu ve kendini sorum lu grme
eilim i yaanr. Deersizlik ve sululuk duygularnn hezeyan n i
teliine ulat da olur.
Dikkat toplayam ama, dnm ede yavalk ve karar verme
gl sk grlen belirtiler arasndadr. lm le ilgili dnce
ler, kendisinin ve dierlerinin lmle huzura kavuacaklar inan
c, intihar dnceleri ya da giriim leri grlebilir.
D ier yan belirtiler arasnda, alam alar, anksiyete ve panik
nbetleri, hrnlk, beden salna ilikin ar kayglar ve obsesif dnce taklm alar saylabilir.
H ezeyanlar ve sanrlar, eer ortaya karsa, yaanlm akta olan
duygu durum unu yanstan bir ierik tarlar. Yetersizliinden ya
da ahlaki dklnden tr kovuturulm a hezeyanlar sk
grlr. K endisinin ve dnyann yok olacana ilikin nihilistik
hezeyanlar, kanser ve benzeri hastalklara yakalanm olmaya
ilikin som atik hezeyanlar ya da fakir dm olm a hezeyanlar
da ortaya kabilir.
Depresif bozukluun bir yaknn lmn izlem esi olduka
sk grlr. Bunun yan sra, sevilen biri tarafndan terk edilme,
para ve varlk kayb, em eklilik ya da saygn bir konum dan uzak
latrlm a gibi durum lar da grnr neden olarak depresyonu
balatabilir. Yksek bir konum a getirilm e ya da kiinin saygnl
n artran benzer durum lar da bazen bir depresyonun balang
noktasn oluturabilir. Bu bir eliki gibi grnebilirse de ou
psikiyatrisi, kiinin kendisini bu ii yrtecek yetenekte grm e
m esinin depresyonu balatabildii kansndadr.
Depresyonu balatan etm enler konusunda literatrde yazlan
lar olduka ilgi ekicidir. Bunlar arasnda, evin kpeinin pire
lenm esi, kar frtnas nedeniyle bir yere saklanm a, tatile kma,
tatile kamam a, niversiteden m ezun olma, i deitirm e, yeni
bir eve tanm a ve bir torunun dnyaya gelii eitli nedenler sa
ylmtr. Bylesi etm enlerin bir depresyonun gerek nedeni olup
olamayaca ya da depresyona neden olularnn psikodinam ik
aklamalar tabii ki tartlabilir. Ancak baz psikiyatristlerin de

156

RUHSAL BOZUKLUKLAR

gzlemlemi olduu gibi, bu kiilerin hastalk ncesi dnem leri


dikkatle incelendiinde baz depresyon belirtilerinin nceden de
var olduu fark edilebilir.
Depresif bozukluklarda, hekim in yan sra hasta da depresyo
nuna bir aklama getirm e abasndadr ve bu am ala srekli ge
m iteki hatalarn bulm aya alr. N eden aram a srecine ou
kez hastann yaknlar da katlr ve durum a eitli aklam alar ge
tirirler. ou tahm inden teye gitm eyen ve bazen de imgelem
rn olan bu aklam alar gerek nedenlerin anlalabilmesini
daha da gletirir.

Distimi (Dysthmia)ya da Depresif Nevroz


En az iki yldr sregelm ekte olan depresif duygu durumunu
tanmlar. Yan belirtiler arasnda, itah azalm as ya da an yemek
yeme, insomnia ya da hipersom nia, enerji azalm as ve yorgunluk,
kendine saygnn azalmas, yreksizlik, cinsellii de kapsayan gi
riim noksanl, huzursuzluk ve hrnlk, dikkat toplama zor
luklar ya da karar verme gl ve um utsuzluk saylabilir. Ke
der ve karam sarlk gnn sona erdii saatlerde artar. Distimi ta
nsnn konulabilmesi iin kiinin iki yl iinde depresyondan
kabildii dnem lerin iki ay amamas gerekir.
nsanlar yaam lar boyunca karlatklar baarszlk, bir ya
knn lm, sevilen bir kiinin d krkl yaratm as gibi olay
lar karsnda geici bir sre knt yaarlar. D istim ik kiiler
ise benzer zorlanmalar karsnda ar ve daha uzun sreli bir
tepki gsterirler. Bu insanlarn zorlanm aya dayanklklar azdr
ve kolayca su luluk duygularna kaplrlar (Cattell ve Scheirer,
1961).
D epresif nevroz genellikle sarsc b ir olay izler. Eer olay se
vilen birinin lm ise durum daha da karm aklar. Sevilen ki
iye kar yaanan, ancak bask altnda tutulan dmanca eilim
ler, sanki o insann lm ne bu olum suz duygular neden olm u
asna, youn sululuk duygularna dnr.
Distim ik kiiler dram atik bir olay olm akszn da kntye gi
rebilirler. Kuralc vicdanlarnn isteklerini karlam ak ve yetersiz
egolarn dnlem ek amacyla "kusursuz olm ak" ve "herkes tara

A FEK T F BOZUKLUKLAR

157

fndan sevilm ek" abasnda olan bu kiiler, en kk bir yanl


yaptklarnda ya da bakalarnn olaan eletirileriyle karlatk
larnda derhal kntye girer ve "deersiz ve yeten eksiz" ya da
"kim senin sevem eyecei b iri" olduklar duygusuna kaplrlar.
Godfarb, yallarda, toplum iinde ve i yaam nda sahip ol
duklar durum u yitirm ekten kaynaklanan bir depresyon trn
den sz eder. Byle durum larda yaananlar yalanm a belirtileriy
le kart iin, ilk bakta depresif belirtiler fark edilem eyebilir.
Gszlk, abuk yorulm a, itahszlk, uykusuzluk gibi bedensel
belirtilerin yan sra, evredeki insanlarn yanln yzlerine vur
ma ya da onlardan ok ey beklem e, hrnlk ve srekli bedensel
yaknm alar depresyonun tem el belirtilerini m askeleyebilir. Godfarb'a gre bu m askeleyici belirtiler, evrenin ilgisinin ancak ac
ekerek salanabilecei inancndan kaynaklanr.
TARHE
M anik-depresif psikozun varl antik alardan beri bilin
mektedir. Bat tarihinde ilk rastland kaynak H om er yklerin
deki Bellerophon'un m elankolisidir. H ipokrat da yazlarnda m a
ni ve m elankoliden olduka sk sz etm i, ancak bu iki olgu ara
sndaki ilikiyi fark edem em iti. H ipokrat her iki olguyu da, d
zelm e gsterm i olan baz durum lar dnda, k ron ik bozukluklar
olarak kabul etm iti.
A reteus'a gelene kadar geen yzyllar iinde bu konuda h er
hangi bir kaynaa rastlanm yor. A reteus .S. birinci yzyln son
larnda A nadolu'daki Kapadokya krallnda dom utu. O za
m anlar Kapadokya uygulam alarn bu im paratorluun snrlar
iinde srdrm t. A reteus m ani ve m elankolinin belirtilerini
neredeyse gnm zdekiyle zde bir biim de tanm lam akla kal
mam bu iki durum arasndaki balanty da fark etm iti. M an i
n in daha ok gen insanlarda, m elankolinin ise daha ileri yalar
da ortaya ktn, ik i durum un balantl olm asna ram en m a
ninin her zaman m elankolinin bir sonucu olarak grlm eyebileceini gzlemlemiti. K raepelin'in sonraki katklarn on yedi
yzyl nce gerekletirm i olan Areteus, ondan da teye gide
rek, kendiliinden dzelm elerin olabileceini, ama bunun belirti

158

RUHSAL BOZUKLUKLAR

lerin ileride tekrarlamayaca anlamn tam ayacan ve bozuk


luun aralklarla ortaya kabileceini fark etm iti.
A reteus'un retileri bir sre sonra bir kenara itildi ya da
unutuldu. 1851 ylnda Fransz psikiyatristi Falret, bu bozukluu,
aralklarla ortaya kan dngsel karakteriyle yeniden bilim dn
yasna tantt. Falret'nin alm alarndan etkilenen Alman psiki
yatristi Kraepelin yzyln sonlarna doru, izledii ok sayda
hastadan edindii izlenim lerin de katksyla m anik-depresif psi
kozu ve onun dngsel zelliini tek bir sendrom olarak tanm la
d. K raepelin'in m anik-depresif psikoz konusundaki grlerinin
kabul uzun bir zaman alm tr. Yllarca bu konunun zerinde
alt halde "m anik-depresif delilik" terim inin bir yaynda ilk
kez kullanld tarih 1899 olmu, bozukluun ayrntl bir tanm
ise ayn yaynn 1913'teki sekizinci basm nda gerekletirilebil
mitir.
MAN VE DEPRESYONUN PSKODNAM
Afektif bozukluklar, izofrenide olduu gibi, gl biyolojik
eleri ieren bir olgudur. Mani ve depresyonun kuaklar aras
aktarlm akta olmas etiyolojisindeki genetik etm enin varln
aka ortaya koym aktadr. stelik bu bozukluklarda beyin biyo
kimyasnda oluan deiiklikler de bilinm ektedir. Bipolar, bozuk
luklar lithium carbonate ve carbam azepine ile denetim altna al
nabilmekte, unipolar depresyon belirtileri ise, trycyclik antidepresanlar, monoamine oxidase inhibitrleri ya da elektro-konvulsif
terapi ile tedavi edilebilm ektedirler. Bu biyolojik verilere ramen,
yaplan eitli aratrm alardan edinilen izlenim ler, mani ve dep
resyonun tedavisinde ila uygulam alarnn yan sra dinamik psi
kiyatrinin yerinin de nem tadn vurgular niteliktedir (Gabbard, 1990).
M anik-depressif psikozlarn dinamik psikiyatri iindeki yeri
ilgintir. nk bu bozukluklar psikanaliz erevesinde deer
lendiren ilk kii, bir istisna olarak Freud deil, rencisi Abraham olmutur. Abraham 1912 ylnda m elankolik depresyonla
normal yas duygusunun kyaslam asn yapma dncesini geli
tirm i; her iki durumda da kiinin bir kayp yaadn, ancak

AFEK TF BOZUKLUKLAR

159

yasl kii yitirdii kiiyle ilgilendii halde, depresif kiinin sulu


luk duygular iinde kvrandn gzlemlemiti. Abraham , dep
resif duygu durum unu, kaybedilen objeye kar yaanan fkenin
kiinin kendi zerine evrilm esi ve anal-sadistik dneme bir geri
lem e olarak yorum lam tr.
Daha sonraki yllarda (1959) G utheil, depresyonun normal
znt ve elem yaantlarndan ayrc zelliini aada form l
le aklam tr:
D epresyon = Keder + Karamsarlk
Karam sarlk, depresyonu normal zntden ayran en nemli
edir. Kiinin, o anda bana gelenlerin gelecekte de kendisini
bulacana ya da iinde bulunduu durumun deim eyeceine
inanc depresyonun temel zelliidir.
Freud, "M ourning and M elancholia" balkl nl yazsnda
A braham 'n dncelerine katlm , yas yaantsnda objenin
lm sonucu yitirilm esine karlk, kayp obje kendi benliine
mal edilmi olduu iin, depresif kiinin i dnyasnda bir kayp
yaadn aklam tr. Ona gre, kaybedilen objeye ynelik olan
sadizm, depresyonlarda, iletirilm i olan sevgi objesine evrilir.
Bu aklam asnda gelitirdii iletirm e kavram sperego
kavramn gelitirm esinde Freud'a k tutmutur. 1923 ylnda
Freud, byle bir iletirm e m ekanizm asnn egonun bir objeden
vazgeebilm esi iin tek yol olduundan sz etm itir. Ayn yl ya
ymlanan "The Ego and thc d" adl kitabnda ise m elankolik hasta
larn acm asz speregolar olduundan sz etm i ve sevilen kii
lere ynelik saldrgan eilim lerden kaynaklanan sululuk duygu
larnn bu nedenle yaandn aklam tr.
Bu dorultuda dncelerini gelitirm eyi srdren Freud m a
ni olgusuna da eilerek, bu durum u ego ile sperego arasnda bir
fzyon olarak tanm lam tr. Daha nce bu iki kiilik esi ara
snda sregelen atm aya harcanan enerji m anide zevk am acyla
kullanlm aya balanr. Freud ayrca bu fzyonun "biyolojik ola
rak belirlenen dngsel dnem lerd e" gerekletiini de vurgula
mtr.
Abraham ve Freud'dan sonra bu konudaki nem li katklar
arasnda, Rado, Klein, Bibring. A rieti ve baz varoluu psikiyat-

160

RUHSAL BOZUKLUKLAR

ristlerin grleri saylabilir. Rado'ya gre m elankoli "sevgi iin


um utsuz bir yakartr" Ego kendi kendini cezalandrarak ebe
veynin verecei cezadan korunm aya alr. Bunu yaparken ala
gelmi olduu bir riteli yineler: Su-ceza-balanm a. Rado'ya
gre bu, bebein dnyasnda, fkenin belirm esi-alk-anne m e
m esinin grnmesi ve bunu izleyen doyum biim indeki yaant
larn simgesel b ir tekrardr. Rado, Freud ve A braham 'n depres
yondaki iletirm e m ekanizm asna ilikin grlerini daha da ge
litirm itir. Ona gre, iletirilen obje iki blm e ayrlr (splitting):
ocuun kabul edilm ek ve sevilm ek istedii iyi blm speregoda kalr, ocuun sevm edii ve hatta yok etm ek istedii kt b
lm ise egonun bir paras durum una getirilir.
M elanie Klein, m anik-depresif durum lar, bebeklik dnem in
de olumlu nitelikli iletirilm i objeler gelitirem em i olm ann bir
yansm as olarak kabul eder. B ir baka deyile, depresif kiiler
bebeklik dnem inde olaan ve geici olarak yaanan depresif ko
numlarn aamam insanlardr. Bu nedenle, bebeklik dnem in
de kendi ykclklar ve hrslar sonucu yok ettiklerine inanm
olduklar olumlu ve sevilen objelerin yasn srdrrler. Bu yk
clklar sonucu, bir yandan yitirdikleri objenin zlemini yaar
ken, dier yandan geriye kalan iletirilm i olum suz objeler tara
fndan kovuturulm akta olduklarna inanrlar. Bir baka deyile,
depresif kiiler, iletirilm i olum lu ebeveyn im gelerini kendi y
kc drtleri ve dlem leri sonucu kovuturucuya dntrm
olm aktan tr kendilerini deersiz hissederler.
K lein'a gre, m anide grlen om nipotans, yadsm a, km se
me ve idealize etm e gibi savunmalar, yitirilm i olan sevilen obje
lere duyulan zlem in acsna kar gelitirilm i tepkilerdir. Bu
tepkiler ynden kiiye rahatlk salayabilir: (1) Yitirilen sevgi
objelerinin kurtarlm as ve onarlm as, (2) olum suz objelerle ba
larn reddedilm esi, (3) sevgi objelerine ynelik ar bam lln
yadsnmas.
Marlik savunm alar yoluyla dier insanlara ynelik saldrgan
ve ykc eilim lerini yadsm aya alan kiinin, bu abalan sonu
cu yaratt neeli ve mutlu grnt, aslnda yaam ndaki gerek
lerin kartdr. Birilerini idalize etme ya da bir bakalarna kar
kmseyici ve aalayc tutumlar gsterme ise ilikiye olan ih

AFEKTF BOZUKLUKLAR

161

tiyacn reddedilm esini salar. K lein'a gre m anik savunmalar,


ebeveyne kar zafer kazanma ve ebeveyn-ocuk ilikisini tersine
evirm e isteini sim geler. Bu zafer kazanma istei ise sululuk
duygularna ve depresyona yol aar. K lein'a gre, baar ve terfilerden sonra bazen yaanan depresyonun nedeni de budur.
Depresyonu kendine dnk saldrganlkla aklayan grlere
katlm ayan B ibring'e gre, depresyon durum lar idealler ile ger
ekler arasndaki gerilim den kaynaklanr (1953). Bibring, her biri
ok youn yaanan ayr tr narsisistik beklentinin depresif ki
inin davranlarnda lt olarak kullanldndan sz eder: D e
erli ve sevilen biri olm ak, gl ve stn biri olm ak, iyi ve se
ven biri olm ak. A ncak egonu n bu ltlere ulaam ayacann da
farknda olmas, kiinin kendisini gsz ve aresiz hissetm esine
ve depresif durum un egem enliine girm esine neden olur.
Bibring, baz durum larda aresizliin kendine dnk bir sal
drganla ned en olabileceini, ancak bunun yalnzca ikincil bir
durum olarak ortaya kabileceini aklam tr. O na gre, kiinin
kendine olan saygsn sarsan herhangi bir narsisistik engellenm e
ya da zedelenm e klinik depresyonun ortaya km asna neden ola-bilir. Bibring, depresyonun psikodinam ii zerinde alm olan
lar arasnda speregonun rolnden sz etm eyen tek kiidir. Ona
gre gerilim, egoyla bir baka ruhsal blm arasnda deil, ego
nun kendi yaps iinde yaanr. Depresyon, egonun kendine olan
saygsnn, kendi beklentilerini karlayam am as sonucu ksm en
ya da tm den km esine ram en, bu beklentilerin ayn youn
lukta srdrlm ekte olm as sonucu yaanr. Bibring'e gre mani,
depresyona kar dnleyici ikincil bir tepki ya da narsisistik bek
lentilerin d gcyle karlanm a abalarnn bir anlatm dr.
A rieti'ye gre ar depresyon durum lar genellikle nceden
var olan bir ideoloji ile ilintilidir (1977). Byle biri kendisinden
ok, A rieti'nin "egem en kii" dedii bir bakas iin yaar. Bu bir
kurum ya da bir lk de olabilir ve kii yaam n bu egemen
ama ya da ideoloji evresinde rgtler.
G abbard'a gre (1990), A rieti'nin yaklam nn B ibring'in g
rleriyle ortak bir yan vardr. nk her iki yaklam da da dep
resif kii, ulalm as m m kn olm ayan bir am a karsnda are
sizlik yaayan biri olarak deerlendirilir. Bu insanlar ylesi katND 11

162

RUHSAL BOZUKLUKLAR

drlar ki egemen am alarnn dnda bir baka seenei dne


m ez ya da kabul edemezler. Bir bakas iin yaam ann kendileri
iin iyi olmadn grseler bile bu tutum larndan vazgeem ezler.
Egem en kiiden umduklar tepkiyi alam adka ya da im knsz
amalar gereklemedike yaam larnn deeri olam ayacana
inanrlar.
Genetik ve biyokim yasal katklarn rol ne olursa olsun, psi
kolojik ynyle depresyon gem iin bozuk ilikileri tem elinde
yaanan bir kendine sayg sorunudur. ocukluk dnem inde i
letirilen bu ilikiler afektif bozukluun belirm eye balam asyla
birlikte yeniden canlanr ve kiinin o gnk dnyasndaki iliki
lere dlatrlr. Dolaysyla, depresyonlarda, kiinin yaknlaryla
olan iliki biim leri ile kendine olan saygsn srdrebilm esi ara
snda yakn bir iliki vardr.
M ani ve depresyonu birbirinden ayr varolu biim leri olarak
inceleyen varoluu psikiyatri, m aniye depresyondan daha ok
nem tanm ve rnein Binsvvanger, m ani biim indeki varolu
u, ketleme ve basklara kar igdlerin kazand zaferin kut
lanmas olarak yorum lam tr (1933). Ona gre mani, m antn ve
d dnya gereklerinin yadsnd bir iyim serlik dnyasdr.
yimserlik, zgeci bir dnce ve yaam biim idir. Bu yaam bii
m inde kii byr ve evresindeki dnya klr.
Binsvvanger'e gre manide kii, szl dili iletiim arac olarak
kullanmaktan vazgeer ve varolu m utluluunu srdrmek iin
oynad oyunda dilediince kullanlr. O yun mani dnemindeki
kiinin tm yapsn sarmtr, szcklerle oynanan oyun da bu
nun bir parasdr. Bylesi bir gerileme, dtan bakldnda, d
ncelerin uum as biim inde gzlemlenir.
Binsvvanger manide grlen dnce uum asnn drt temel
zelliinden sz etm itir: (1) Dncelere elik eden iyim ser duy
gular; (2) yer ve zam ann bu dnem e zg bir biim de alglanm a
s; (3) dnce ve anlam larn karm akark ve uucu zellii; 4)
dncelere egem en olan yanstm alar. Binsvvanger, izofrenide
gzlemlenen ve sevgi ve nefretin ayn anda duyulmas biim in
deki varoluun afektif bozukluklarda grlm edii ve mani ya da
depresyonda bu duygularn farkl zam anlarda ve ou kez birbi
rini izleyen bir biimde yaand kansndadr.

A FEK T F BOZUKLUKLAR

163

NTHARIN PSKODNAM
ntihar olgusu, psikiyatrik hastalarda grlen lm lerin bata
gelen nedenidir. ntiharn bilim sel ynden incelenm esi olduka
gtr. H er eyden nce, intihar etm i olan kiiler artk yaam a
dklarndan duygusal dnyalarn incelem e im kn ortadan kalk
mtr. Ayrca, aada tartlaca gibi, intihar olgusunun yaps
da olduka karmaktr.
ntihar olgusunun gereklem esinde genellikle etm enin rol
oynad kabul edilir: (1) ntihar kavram na kar toplum un grup
olarak gelitirm i olduu tutum; (2) kiinin kendi dndan gelen
zorlanm alar; ve (3) bu etm enlerin bireyin karakteri ve kiiliiyle
etkileimi.
1) Toplumsal Etmenler:
ntihar oran bir toplum dan dierine deiir. Dnya Salk rgt'nn 1967 yl istatistiklerine gre, Finlandiya, M acaristan ve
Bat A lm anya'da intihar orannn 100.000'de 30 kii olm asna kar
lk Filipinler'de bu oran 100.000'de l'e dm ektedir. nsanbilim
ciler, baz ilkel toplum larn intihar olgusunun varlndan bile
haberdar olm adklarn gzlem lem ilerdir. ntihar orannn baz
toplumlarda olduka dk olm asna karlk bu olgu, baz kl
trlerde benim senm ekle de kalm am , belirli koullar ortaya k
tnda giriilm esi zorunlu bir davran biim i olarak kabul edil
mitir. skandinavya'nn eski cenki insanlar ve antik Yunanllar
intihar etmeyi kutsal bir olay olarak karlam lardr. ntihar g
nm zde bile, baz Gney Pasifik Adalarnda onurlu bir davra
n olarak deerlendirilir. ada toplum lardan Japonya'da inti
har olay baz zel koullarda, rnein bireyi ya da toplumu k
k drc bir durum a tepki olarak ortaya ktnda, toplu
mun onayyla karlanr. Bu nedenle kinci Dnya Sava'nn son
gnlerinde ok sayda Japon kyls, yaklaan dm an glerine
tutsak olmamak iin intihar etm ilerdi. ada dnya toplum larnn ou intihar olaylarn onaylamazlar. H atta baz gruplar in
tihar gnah ya da su olarak nitelendirirler.
ntihar olaylarnn tarihesini incelem i olan Dublin, bu konu
ya eski alarda da byk bir ilgi duyulmu olduunu, ancak on-

164

RUHSAL BOZUKLUKLAR

dokuzuncu yzyln sonlarna kadar bilim sel b ir biim de ele aln


mam olduunu saptam tr (1963). lk kez Fransz toplum bilim
cisi Emile Durkheim 1887'de yaym lam olduu "Le Suicide" adl
nl monografnda, bu sorunu istatistik verilerle ve toplum sal
ynleriyle geni ve ayrntl b ir biim de ele alm tr. D urkheim bu
incelemesinde, toplum a ballk oran fazla olan kiilerde intihar
olaylarnn, grup zdelem esi yapam am kiilere oranla daha
seyrek grldn, intihar orannn evlenem em i ya da boan
m kiilerde evli olanlardan, dindar olm ayanlarda dinine bal
kiilerden daha yksek olduunu aklam tr. A yn incelem ede,
ekonom ik bunalm ya da sava yenilgisi sonras gibi toplum de
erlerinin bozulduu dnem lerde de intihar olaylarnn artt
saptanm tr. Durkheim bu bulgulardan, kiinin zdeletii top
lum grubuyla olan balarnn zayflam asnn ve grubuna yaban
clamasnn (anomie) intihar olaylarnda balca etm en olduu so
nucuna varm tr. nl toplum bilim cinin de gzlem lem i olduu
gibi, yukarda tartlanlarn kart nedenlerle ve kiinin yesi ol
duu toplum grubuna ve deerlerine yakn ball sonucu orta
ya kan intihar olaylar da vardr. Dierlerine oranla ok seyrek
grlen bu tr intihar olaylarnda, kendilerini atee veren Budist
rahipleri rneinde olduu gibi, kii bal olduu grubun am a
lar uruna kendisini feda eder.
Durkheim 'in vard sonular sonraki yllarda yaplan birok
aratrm ada da dorulanm tr. inde yaadm z yzylda da
intihar olaylarnn ekonom ik bunalm lar sresinde artt, lkele
rin gelim e dnem lerinde ya da sava gibi herkesin ortak bir
ama evresinde topland durumlarda azald gzlem lenm i
tir. Londra kentindeki intiharlar inceleyen Sainsbury, toplum dan
kopma duygusunun bu olaylarn oluum unda en nem li etm en
olduu kansna varm tr (1956). Hong Kong kentindeki intihar
olaylann incelem i olan Yap da bu kentteki intihar olgularnn,
zellikle krsal blgelerden g etmi kiiler arasnda en yksek
oranda olduunu saptayarak, toplumsal etm enlerin nem ini bir
kez daha dorulam tr (1958).
Baz aratrclar ise, baz toplum gruplarnda adam ldrme
ve intihar olaylarnn ters orantl olduunu, yani adam ldrme
orannn fazla olduu gruplarda intihar orannn azaldn ya da

AFEKTF BOZUKLUKLAR

165

bunun kart durum lar gzlem lem ilerdir (H avinghurst, 1969).


A dam ldrm e .olaylarnn sk grld toplum gruplarnda
dm anlk duygularnn da vurulm asnn, bu duygularn kii
nin kendi zerine ynelm esini engelleyici bir etm en olduu d
nlebilirse de, baz toplum larda intihar ve adam ldrm e olay
larnn ayn oranda yksek ya da dk olm as byle bir yorum u
destekler grnm em ektedir.
2) Zorlanm a Etmenleri:
nsan kendi canna kym ay dndrecek kadar gl zor
lanm alar Coleman (1972) grupta toplar: Kiinin (a) ilikilerin
de ortaya kan bunalm lar, (b) yenilgiye urayarak kendi gzn
de deersizlem esi, (c) yaam nn anlam n ve um udunu yitirm e
si.
zellikle sonuncu etm ene intihar olaylarnn ounda rastla
nr. nsanlar iinde bulunduklar g koullarn gn gelip sona
ereceini ve birok eyin dzeleceini um ut edebildikleri srece
yaam larn srdrm ek iin aba gsterirler. Buna karlk, ld
rc hastala yakalandklar iin gnleri, h atta saatleri sayl
olan baz insanlarn salt kiisel nedenlerle in tih ar ettikleri grl
m tr (Farberow , Schneidm an ve Leonard, 1963).
3) Kiisel Etmenler:
Bir insann karlat zorlanm al durumlara gsterecei tep
ki, kiiliin dayankllk gcne baldr. Birok insan ba edem e
dikleri zorlanm alarla karlatklarnda, "ler daha da ktye gi
derse intihar edip kurtulabilirim !" dncesiyle son bir ka yo
lunun varln kendilerine anm satarak avunurlarsa da bu, onla
rn intihar etm eyi tasarladklar anlam na gelm ez. Buna karlk,
yetersiz bir kiilik yapsna sahip olan biri, stesinden gelem eye
ceine inand bir durumla karlatnda yaam na kyabilir.
Freud nceleri depresyonu ve onu izleyen intihar, iletiril
mi sevgi objesine yneltilm i saldrganlk olarak yorum lam
(1959), ancak sonradan lm igdsnn etkinlik kazanarak ki
inin kendi zerine evrilm esi bim inde aklamtr. Schilder, in
tiharn tek boyutlu bir olgu olm ayp karm ak baz psikolojik m e
kanizm alarn ortak bir rn olduu grndedir (1951). Ona

166

RUHSAL BOZUKLUKLAR

gre intihar, bir dier insana yneltilm ek istenen kzgnln kii


nin kendi zerine evrilm esinin yan sra, sevgisini esirgeyen bu
insan cezalandrma ya da onunla b ir tr bar yapm a isteinin ve
ayn zamanda, ba edilem eyen glklerden kan anlatm dr.
Bem feld ise intihar konusundaki klasik tanm nda yle der: " n
tihar eden kii, gerekte bir baka insan ldrm ek istem ektedir.
ntihar eylem ine geebilm esi iin, bu insan gl bir biim de i
letirmi olmas gerekir. Ancak o zam an kii, kendini ldrm ek
le, nceleri sevdii ve sonradan nefret ettii bu ikinci insan da
ortadan kaldracana inanabilir. Ayrca, ldrm e isteinden t
r duyduu sululuun karln da dem i olur (1933)" o
cukluk dneminde normal sevgi ilikilerinden yoksun kalm ki
ilerin, ileriki yaam larnda da kimse tarafndan sevilm edikleri
ve istenmedikleri duygusunu srdrm eleri intihar olaylarnda
nem li bir etm endir. Yaplan kapsaml aratrm alar, intihar ile
ebeveynden birinin lm yldnm arasnda istatistik ynden
anlaml bir korelasyonun varlna iaret etm ektedir (Bunch ve
Barraclough, 1971). K iinin kendine olan saygs ve benliinin en
tegrasyonu yitirilm i olan objeye bam l kaldnda, intihar ye
niden birlem enin tek yolu olarak grlebilir.
ntihar giriim i annda kiinin iinde bulunduu ruhsal du
rum da byle bir davran biim inin seilm esinde nem li bir rol
oynar. Gvenini ve aba gsterm e gcn yitiren kii, ou kez
iine kapanarak bana gelenleri anlam aya ve bir k yolu ara
maya alr. Ne var ki, ar zorlanmalar karsnda insann m an
tkl dncesi de bozulur. ntiharlarn % 75 il 80'inin ar dep
resyon durumlar sonucu ortaya kt ve depresyonun temel
esinin youn karamsarlk duygusu olduu gz nnde tutul
duunda, kiinin dier k yollarn neden dnem ediini an
lamak g olmaz.
Baz durumlarda kiiye egem en olan m antk d dnceye,
knt yerine kzgnlk, dmanlk ve alma duygular elik
edebilir. Bu tr intihar gds zellikle, kiinin geride brakt
yaknlarn lm nden sorum lu klabilecei durum larda ortaya
kar. Yine ayn nedenlerle, baz intihar olaylar dramatik ve gstermeci bir nitelik tar. K entin en yksek binasndan ya da kule
sinden atlayan, kalabalk bir seyirci kitlesinin karsnda canlan-

A FEK TF BO ZU K LU K LA R

167
W

na kyan kiilerin belki de tm dnyaya olan kzgnlklarn ilan


ettikleri ve o gne dek silik ve nem siz kalm varlklarna, b ir an
iin h erkesin dikkatini ekm eyi um ut etm i olduklar dnlebi
lir.
Tuckm an ve arkadalar 742 intihar olay zerinde yaptklar
bir incelem ede, bu kiilerin % 24' nn veda m ektuplar brakt
n saptam lardr (1959). A ratrclar, yazlan notlarn ieriini
drt grupta toplamlardr:
1) Yaknlarndan zr dileyen, onlara sevgi ve gnl borcunu
aklayan olumlu m ektuplar.
2) evresindekilere duyulan kzgnl dorudan aklayan ya
da kendini lanetlem e biim inde ie yneltilm i olarak d ile getiren
olum suz mektuplar.
3) Duygusal yn olmayan, ou kez polis vb. kamu kurulula
rna hitaben yazlm ya da balksz ntr mektuplar.
4) Olum lu duygularn ve ie yneltilm i dm anlk duygular
nn birlikte akland kark duygulu m ektuplar.
ntihar konusunda yaplan aratrm alarn bir blm de so
nulanm am giriim leri konu alm tr. ou insan, yanda kal
m intihar giriim inde bulunm u kiinin, evresindeki bir dier
insan ya da insanlar istedii b ir durum a getirm ek am acyla bu
eylem e giritii inancndadr. Bu konuda geni bir aratrma ya
pan Stengel ve C ook'un (1958) vardklar sonular aadaki b i
im de zetleyebiliriz:
1) ntihar giriimi, amacna ulam intihardan farkl bir olgu
dur ve ayr bir davran biim i olarak incelenm eyi gerektirir.
2) ntihara girien kii, bu eylem iyle evresindekilere sim gesel
ve bilind bir yalvarta, adeta bir imdat arsnda bulunm ak
tadr. G lklerine baka bir k yolu bulam ad iin bylesi
bir eylem e geerek zm aram aktadr. Bu tr intihar giriim le
rinde kii, ou kez farknda olm akszn, kendisine ulalabilm e
ve yardmna koulabilm e im knlann ak brakr.
3) Gerek bir intihar giriim i kiinin yaam na, zellikle yakn
evresiyle ilikileri ynnden, nem li deiiklikler getirir. Eylem i
sonucu ou kez hastaneye kaldrlan kii orada bir sre kalr ve
evresindeki olaylar eskisinden farkl bir biim de ilem eye ba

168

RUHSAL BOZUKLUKLAR

lar. Bu deiiklikler kii tarafndan kolayca benim senir. nk o


da deimi, speregosunun isteklerine uyarak sularnn karl
n dem ek istemitir. Bu nedenle, lm le oynad kum ar sonu
cu elde ettii eyi, yani yaam n, yrekliliinin karl ve dl
olarak kabul eder ve benim ser.
Aratrm alar, arada bir canlarna kym aktan sz eden kiilerin
genellikle byle bir giriime gem edii biim inde halk arasnda
var olan inancn yanlln ortaya koym u ve intihar eden kiile
rin yardan ounun, dorudan ya da dolayl b ir biim de evrele
rini bu tasarlarndan haberdar ettiklerini gsterm itir. ntihar ta
sarlarndan sz etmek bir imdat arsdr. Byle yapmakla kii,
bir yandan iinde bulunduu durum un gln ve canna k y
ma konusundaki kararszln aklam akta, te yandan yaknla
rn uyararak onlar yardm n aramaktadr. Ne var ki, bu ar
ou kez yaknlan tarafndan deerlendirilem ez ya da ciddiye
alnmaz. ntihar etmeyi tasarlayan kii, um udunu tm den yitir
m ek zere olduundan, bu arsyla yaknlarndan um duu
destek ve anlay bulm ak iin son bir giriim de bulunur; karlk
alamazsa tasarsn gerekletirir.
Birok intihar olgusunun byk afektif bozukluklarla ilintili
olduu bilinm ektedir. Dolaysyla bu tr intiharlarn belirleyici
etm enlerinin psikolojik olduu kadar biyolojik olduu da syle
nebilir. nk depresif hastalarla yaplan psikoterapi alm ala
rnda, intihar eilim inin nem li lde biyokim yasal deiiklikle
re ikincil bir tepki olduu gzlem lenm itir. Bu nedenle, ciddi in ti
har eilim leri gsteren kiilerin ounda psikoterapinin tek ba
na yeterli olam ayaca ve psikoterapinin yan sra somatik teda
vilerin de uygulanm as gerei birok alm ac tarafndan vurgu
lanmtr.

Anksiyete Bozukluklar
Freud 1926 ylnda gelitirdii yapsal m odelde anksiyeteyi
egoya ait bir duygu olarak tanm lam tr. Ego, bilince ulaan yol
lar denetler ve bask m ekanizm asn kullanarak, idden kaynakla

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

169

nan igdsel drtlerin kendisine ulam asn engeller. Buna


ram en yine de baz igdsel istekler ya da drtler klinik b elir
ti (sem ptom ) biim inde anlatm bulabilirler. A ncak klinik belirti
eklini alm adan nce ou kez ya yn deitirir ya da m askele
nirler. Sonuta, kullanlan savunm a m ekanizm asnn trne bal
olarak, obsesif bir dnce, bir fobi ya da kom pulsif bir ritel
eklini alarak ortaya karlar.
A nksiyete bozukluklarnn tanm lam asna gem eden nce Sigm und Freud'un ve Freud sonras psikanalistlerden Karen Horn ey 'in anksiyete kavram larn ve ada yazarlardan G lenn Gabbard 'n gnm zdeki yaklam lara ilikin grlerini aktarm akta
yarar gryoruz.
Sigmund Freud'un A nksiyete Kavram
Freud'a gre insan davranlar tm ynleriyle uyum yapm a
ya ynelik b ir am a tar. H ibir davran rastlantsal deildir ve
organizm ann yapt her ey yaam srdrm e abasnn farkl
biimleridir. Freud'a gre anksiyete, fiziksel ya da toplumsal ev
reden gelen tehlikelere kar bireyi uyarma, gerekli uyum u sala
ma ve yaam srdrm e ilevlerine katkda bulunur. Ne var ki,
anksiyete "nevrotik anksiyete" de olduu gibi mantk d bir n i
telik alrsa, uyum ilevini yitirir ve normald davranlarn orta
ya kmasna neden olur.
H er insan arada bir anksiyete hissederse de Freud, nevrotik
kiilerde bu duygunun daha sk ve daha youn yaandn gz
lemlemiti. N evrotik belirtiler gsteren insanlar tedavi etm e a
balar sonucu giderek anksiyetenin evrensel anlam n da zm
lem eye balam ve bylece, insann normal ve normald ilev
lerinin tem el niteliklerini anlayabilm iti. Freud yaptlarndan bi
rinde bunu yle aklar: "A n ksiyete sorunu birok nemli sorun
larn bir araya topland bir dm noktas ve zm tm ru h
sal varlmza k tutacak bir bulm acadr" (1939).
Freud'a gre, norm al insann duyduu anksiyete, nevrotik
anksiyeteden yalnz younluu ynnden deil, nitelii ynn
den de farkldr. Gnlk yaam da arada b ir herkesin yaad
anksiyete, "gereki" anksiyetedir. D dnyadaki gerek durum
larla ilgili olan bu duygu, "k o rk u " ile eanlam tar. Gereki

170

RUHSAL BOZUKLUKLAR

anksiyete, m antkl ve anlalr olm asyla nevrotik anksiyeteden


ayrlr. Bu tr anksiyete, beklenen ya da yaklaan bir tehlikenin
alglanmas sonucu yaanr. ou kez kam a refleksiyle birlikte
bu tr anksiyete yaam srdrm e ve korunm a igdlerinin bir
belirtisi de saylabilir.
Buna karlk, nedeni belli olm ayan bir ylg tepkisi biim inde
yaanan nevrotik anksiyete her zaman m antk ddr. Kkenini
yetikin yaam dan ok, bebeklik ve ocukluk yaantlarndan
alr. Freud balangta, gereki olm ayan anksiyeteyi, kullanla
mayan ruhsal enerjinin dolayl bir belirtisi olarak yorumlam t.
Baka bir deyile, cinsel igdler dolaysz b ir anlatm yolu bula
mazsa, enerjileri yn deitirir ve anksiyeteye dnr. Tehlikeli
bulunan ve anksiyete yaratabilecek nitelikteki drtlere kar
kullanlan tem el savunm a m ekanizm asna bask (repressior) denir.
Bu mekanizma, anksiyete yaratm a nitelii gsteren ruhsal sre
lerin bilindnda tutulm asn salar. Bask, b ir drtnn dn
ce esinin bilin dzeyine km asn engellerse de, o dnceye
ilikin duygusal enerjiyi ortadan kaldrmaz. Dolaysyla dnce,
duygusal enerji esinden kopmu olur. Biriken enerji ise anksi
yeteye dntrlerek boalm salanr.
O rtodoks psikanalitik kuram a gre, anksiyetenin geliimsel
olarak belirlenen iki dnemi vardr: Birincil anksiyete ve sonraki
anksiyeteler. Birincil anksiyetenin ilk rnei doum olaydr. Freud'un kendi deyiiyle, "anksiyete doum srecinden rneklenir"
Organizma, kapasitesini aan sayda uyaranla karlatnda bir
sarsnt geirir. Doum annda da bebek, yeterli savunmas ol
makszn ok sayda uyaranla karlar ve bu durumun yaratt
anksiyete sonraki yaamdaki anksiyetelere ilk rnek olur. Doum
anma kadar evresini saran, scak, ses geirm ez ve karanlk bir
ortamda yaayan dlt birden kendisini, uyum yapabilm e yete
neini zorlayan, k, grlt, dokunma uyaranlar ve s deiik
likleriyle dolu bir dnyada bulur. Bu ani deiiklie ilk tepki, so
luma, alama, hzl kalp atm vb. belirtilerle yaanr. Gerekten
de bu belirtiler, yetikin yaam daki anksiyete nbetlerinin belirti
leriyle bir benzerlik gsterir.
Baz uyaranlar, anksiyete uyandracak nitelikleri bulunm ama
sna karn, ocukluun ilk yllarna ait can skc uyaranlar a-

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

171

n trdklar iin anksiyete nedeni olurlar. ocuk byrken anksiyeteye kar "savunular" ad da verilen uyum mekanizmalar ge
litirir ki bunlar bir alk nitelii kazanarak, sonraki yaam da
anksiyete yaratan her durum da yeniden ortaya karlar.
Bebeklik yllarnda kullanlan uyum aralar olduka ilkeldir.
Bunlardan biri Freud'un "koruyucu kabuk" adn verm i olduu,
uyarlma eiini ykseltm e yoludur. rnein, uyku ve duyum sa
m azlk durum larnda uyarlm a eii norm alden yksektir. Tehli
keli olabilecek bir uyarana ilgi gsterm em ekle, etkisi de ortadan
kaldrlm olur. Bebeklik yllarnn ilk yaantlar sonraki yllarda
da kullanlabilir. rnein, baz insanlar anksiyete yaratan bir du
rumla karlatklarnda uykuya ekilerek bu duygunun olum suz
etkilerini yadsma yoluna giderler. Grnte kolay bir yol gibi
grnm ekle birlikte, anksiyete sresince uykuya dalna anksiyeteye neden olan sorunu zm ez, geici olarak kanm ay salar.
Birincil anksiyeteden sonraki anksiyetelere gei egonun ol
gunlam asyla ilikilidir. Alglama sistem inin yardm yla ego,
ruhsal srelere dnyayla ilikileri ynnden bir zam an dzenle
mesi getirir. Ayrca, bu sreleri gereklik snam asndan geire
rek, hangi durum lar iin uygun olduklarn saptar. Drt ile ey
lem arasna dnce srecini yerletirerek, igdsel drtlerin
boalm nn gerektiinde ertelenebilm esini salar. Bunlarn sonu
cu giderek gelien ego, igdsel zorlam alara boyun em ektense
onlarla uzlamaya ynelerek zgrleir ve ou kez igdlerin
denetim ini de elinde tutabilir.
Ego srekli olarak ayr tehlike karsndadr: (1) Engellen
m eler ve d dnyadan gelebilecek saldrlar. (2) d'in igdsel
ve gerekd istekleri. (3) Speregonun cezalandrlm as. A nksi
yete, egonun tehlikeden ka yollarnn bir anlatm olduundan,
yukarda tanm lanan tr tehlikeye kar, tr anksiyete geli
tirilir:

1)
Gereklik arksiyetesi "k o rk u " ile eanlam tar. D dnyad
ki tehlikeli b ir durum un alglanm asndan doan can skc b ir
duygudur. Bu da, ihtiya duyulan bir nesnenin evrede bulunm a
mas ya da yaam n srdrlebilm esini tehlikeye sokan bir du
rum dan kaynaklanr. Freud, organizm a iin tehlike yaratan du

172

RUHSAL BOZUKLUKLAR

rum larn alglanmas sonucu yaanan korkunun doutan var


olabileceinden sz etm ise de, baz gereklik anksiyetelerinin
renme srelerinin sonucu edinildiini de kabul etm itir. Freud, birok korkularn oluum unda kaltm ve yaantnn birlikte
rol oynad grndeydi.
2) Sululuk anksiyetesi egoda sululuk ya da utan duygusu ya
ratr. zellikle speregonun vicdan diye bilinen blm tarafn
dan onaylanm ayan durumlarda ortaya kar. A na-baba otoritesi
nin iletirilm i bir esi olan vicdan, kusursuzlua ynelik bek
lentilerine uygun dm eyen dnce ya da eylem lerinden tr
egoyu cezalandrm akla tehdit eder. Sululuk anksiyetesinin k
keninde cezalandrc ana-babayla sim gelenen nesnel bir korku
bulunur. Gereklik anksiyetesine kart olarak, sululuk anksiyetesine neden olan durum dan kaabilm e olana yoktur.
3) N evrotik anksiyete igdlerden gelen tehlikenin alglanm a
syla ortaya kar. Egonun, igdlerin boalm a isteklerini engelleyem ediinde, sonucun ne olabileceine ilikin korkusudur.
Egonun savunm a m ekanizm alar, norm al olarak, toplum a aykr
den ve anksiyete yaratabilecek nitelikteki drtleri bask altn
da tutar. Ne var ki ego, kendini igdsel tehlikelerden koruma
abasnda kiinin uyum unu bozacak nitelikte savunm a nlem le
rine de bavurabilir. Bunun sonucu nevrotik belirtiler ortaya
kar. Bir tedavi sreci olarak psikanaliz, bask altnda tutulan i
gdsel drtlerin bilin dzeyine kabilmesi iin gerekli ortam
salayarak, m antk d ve uyum suz olan nevrotik anksiyeteyi,
mantkl ve uyum lu gereklik anksiyetesine dntrr.
Freud'a gre nevrotik anksiyete biim de ortaya kar:
1) Balantsz anksiyete, o anda ortaya kabilecek herhangi bir
duruma balanm aya hazr, genel bir kayg durum udur. Bu tr
anksiyeteyi yaam akta olan kii srekli kaygl ve karamsardr.
2) Fobik anksiyete, belirli bir nesneye ya da duruma kar duyu
lan youn korkuyla belirlenir. Dardan gzlem leyen biri iin
tepkinin younluu, tehlikeli olduu varsaylan durum la orant
szdr. Birok fobilerin yetikin yaamda olumasna karlk, ka
ranlk, gkgrlts ve baz hayvanlardan korku, genellikle o
cukluktan balayarak sregelen tepkilerdir.

A N K SlY ETE BOZUKLUKLARI

173

3)
N evrotik anksiyetenin nc biim i olan panik ya da an
siyete n betin de, korku yaratan durum la gsterilen tepki arasnda
balant yoktur. Dardan gzlem leyen biri iin anksiyete nedeni
olarak gsterilen durum inandrc olmaktan uzaktr. Anksiyete
nbetinde grlen panik, ego ve speregonun yasaklam asna
kar d'in, h i olmazsa baz isteklerine doyum salayarak geri
lim den kurtulm aya alm asnn sim gesel bir belirtisidir. gd
sel boalm lar ceza ile karlanm ad srece, insann onlardan
korkm as iin bir neden yoktur. Ama bu tr davranlar bana
dert atnda, igdlerinin toplum sal yaam da kendisi iin ne
denli tehlikeli olabileceini de renir.
Salkl bir insan ya da etkin bir ego, anksiyeteyle nasl ba
edileceini renir. Edilgin bir biim de anksiyetenin yaklam as
n bekleyecei yerde, tehlikeyle yzlem eyi gze alr ve kendini
savunm ak iin gerekli nlemleri gelitirir. En hafif kayg duygu
lan belirdiinde bile, yaklam akta olan eyin tehlike yaratacan
sezinler. Byle bir durum da anksiyete yine yaanrsa da, edilgin
bir biim de karlanan anksiyeteden olduka farkldr. nsann
tm varln kaplayan bunalm n yerine hafif bir korku duyulur
ki bu da egoyu yaklam akta olan duruma kar hazrla yneltir.
Bu hazrlk uygun savunm a m ekanizm alarn hareket geirir ve
bylece ego, anksiyetenin zerinde bir denetim salam olur.
Freud n nevrotik anksiyeteyi igdsel kkenli olarak akla
masna karlk, sonraki aratrclar toplum sal ve kltrel etm en
lere daha byk bir nem tanmlardr. Dnya gn getike ank
siyetenin can skc etkilerinin daha ok farkna varm aktadr.
1957 ylnda N ew York kentinin youn b ir yerleim blgesinde
yaayan kiiler zerinde yaplan bir aratrm ada, incelem e konu
su olan nfusun % 75'inde eitli anksiyete belirtileri saptanm
tr (Rennie, Srole, O pler ve Langler). Bu bulgularn deeri kulla
nlan ltlere bal kalm akla birlikte, sorunun bykln
gsterme bakm ndan yine de aydnlatc bir nitelik tamaktadr.
Son yllarda ataraksik felsefelere ve uyuturucu ilalara artan ilgi
de bu istatistikleri desteklem ektedir.
ada dnyada, anksiyete yaratc etm enlerin says ve yo
unluu giderek artarken, anksiyete giderici yollar da etkinliini
yitirmektedir. Toplum lann hzla deimesi, ayn toplum yeleri

174

RUHSAL BOZUKLUKLAR

arasndaki kltrel farkllklar, deerlerin srekliliklerini koruya


m amas ve deiik kltrlerin birbirlerini etkilem esi, gnlk ya
am giderek daha karm aklatrm akta ve insann karlat
zorlanm alar arlatrmaktadr. Aile ve benzeri gruplarla zde
lem enin zayflamas ve yarm aya ynelik ada toplum insa
nn yalnzln artrmtr. ada kltrlerde, n, baar, stn
lk ve kusursuzlua verilen nem sonucu, insann kim lik kavra
m da bu tr beklentileri ne oranda karlayabildiine gre tanm
lanmaktadr. Bir kuak iin geerli olan deerlerin bir sonraki ku
an yararlanabilecei lde dayankl olm amas, insan sorum
luluk ve zgrlyle ilgili eitli sorunlarla kar karya brak
maktadr. Kendisine yol gsterecek bir rehberden yoksun
kalmas bir yana, seimlerini ou kez birbiriyle atan deerlere
gre yapm aya zorlanmaktadr.
Karen Horney'in Anksiyete Kavram
A nksiyete kavramna Freud dnda k tutm u yazar ve ara
trclar arasnda Kierkegaard (1849), Goldstein (1940), Cannon
(1932), Sullivan (1946) ve Horney saylabilir. Kierkegaard, " l
me dek sren hastalk" diye tanmlad anksiyeteyi yaam n ka
nlmaz bir paras olarak grm, nevrotik anksiyetenin ben li
in dalmasndan ve anlam szlktan doduu grleriyle a
da yaklam lara temel hazrlamtr. Goldstein'a gre, anksiyetelerin ortak esi, kiinin yeteneiyle ondan beklenilenler arasn
daki uyum azlktr; bu durum ise insann kendisini gerekletire
bilm esini im knsz klar. Cannon anksiyeteyi, organizm ann i
dengesini bozacak tehlikelere kar bir tepki ya da bozulan den
geyi yeniden dzenleme abalarnn baarszla uram as sonu
cu ortaya kan bir durum olarak yorum lam tr. Sullivan insan
kltrn btnleyici bir paras olarak ele aldndan, anksiyete
nin de kiinin insan ilikilerini tehlikeye sokan durum lardan kay
nakland grn savunmutur. Varoluular ise anksiyeteyi,
insann kendi varolu sorum luluunu stlenm ede karlat
glklerle aklam lardr.
Anksiyete olgusunun anlalabilmesinde en nemli katklar
dan biri de Karen H orney'den gelmitir. H orney yazlarnda, kor
kuyla anksiyeteyi sk sk eanlam da kullanarak, iki kavram ara

AN K SYETE BOZUKLUKLARI

175

sndaki yaknl belirtm itir. Aslnda, her ikisi de tehlikeye kar


gelitirilm i duygusal tepkilerdir. Her iki duygu da, titrem e, ter
leme, lm korkusu yaratabilecek hzda kalp atlar gibi beden
sel belirtilerle birlikte yaanr. Ancak aralarnda nemli bir fark
bulunur.
Bir anne sivilce karan ya da nezle olan ocuunun lecei
korkusuna kaplrsa bu duygu anksiyetedir; buna karlk, ocuk
nem li b ir hastalk geirm ekte ise annenin tepkisi gerek b ir kor
kudur. Bir insan yksek b ir yerden bakarken ya da ok iyi bildii
b ir konuyu tartrken korku duyarsa bu tepki anksiyete olarak
nitelendirilir; te yandan, kar frtnasnda yolunu yitiren b ir insa
nn duygusu korkudur. Dolaysyla bu iki duygu arasnda yaln
ve kesin bir ayrm yaplabilir. K orku, bir insann karlat teh li
keyle orantl bir duygudur; oysa anksiyetede, durum la orantsz,
hatta ou kez im gesel bir tehlikeye kar gelitirilen bir tepki sz
konusudur.
Byle bir ayrm n yine de eksik bir yn kalr. nk, gsteri
len tepkinin iinde bulunulan durum la orantl olup olmad, o
kltrde geerli olan bilgilere ve inanlara da baldr. Ne var ki,
bu bilgiler ve inanlar yaanan anksiyetenin tem elden yoksun ol
duunu aka ortaya koysa bile, nevrotik insan yine de yaadk
larn hakl gsterecek bir gereke bulm akta glk ekmez. Anksiyetesini kalp ve gs blgesindeki skm a duygusu ve soluk
alma glyle yaayan b ir insana, bu belirtilerin ruhsal kkenli
olduu ve gerekten korkulacak bir ynn olmad anlatldn
da, derhal ben zer belirtilerle balayan bir kalp krizinin b ir dostu
nun beklenm edik lm yle sonulanm asn rnek gsterebilir. l
kel insana da korkularnn gerek bir tehlikeyle ilgili olm ad
gsterildiinde ben zer b ir d iren gsterir. rnein, yenm esi ya
saklanm bir hayvann etini yanllkla yiyen ilkel bir insan, bu
nun farkna vardnda byk b ir panie kaplabilir. Dardan
gzlem leyen biri bu insann tepkisini gereksiz bulabilir. Ancak
kiinin iinde yaad toplum un bu konudaki inanlar bilinirse
tepkisi de o denli yadrganm az.
leri kltrde grlen nevrotik anksiyete ise genellikle toplu
mun benim sedii norm lara uym az. Buna karlk, her iki kltr
ortamnda da, anksiyetenin anlam anlaldnda gsterilen

176

RUHSAL BOZUKLUKLAR

orantsz tepki ortadan kalkar. rnein, kim i insanda srekli


lm anksiyetesi vardr. Gerekte bu insanda, ektii skntlar
dan tr kendisinde farknda olm ad bir lm e istei olum u
tur. lm den korku bazen lm isteiyle kararak bilinm edik
bir tehlikeye kar duyulan bir kaygya dnr. Bunun b ir rne
i, yksek yerdeki bir pencereye ya da balkon parm aklna yak
latklarnda panie kaplan kiilerdir. Buradaki korku tepkisi de
dardan gzlem leyen birine yersiz grnr. Gerekte byle bir
korkunun kkeninde, yaam a istei ile yksek yerden kendini
lme brakverm e drts arasndaki atma bulunur ve bu a
tma anksiyeteyi oluturur.
Dolaysyla, yukardaki tanmlarda bir deiiklik daha yap
mak gerei ortaya kar. Korku ve anksiyete duygularnn her iki
si de var olan bir tehlikeyle orantldr. Ne var ki, korkuyu yara
tan tehlikenin ak ve nesnel olmasna karlk, anksiyeteyi yara
tan tehlike gizli ve zneldir.
Ortalama insan, anksiyetenin yaam ndaki nem inin pek az
farkndadr. Bu konuda daha ok, baz ocukluk anksiyetelerini,
anksiyeteli ryalarn ya da gnlk yaamnn dnda kalan, r
nein nemli bir kiiyle yapaca grmeden ya da snavlardan
nceki duygularn artrabilir. N evrotik insanlarn ou anksiyetelerinin farkndadr. Ancak, belirtileri bir kiiden dierine ol
duka deiir. Anksiyete yaygn olabilir ya da nbetler biim inde
ortaya kabilir, yksek yerler ya da bir topluluk karsnda ko
numa gibi belirli durumlara ilikin olabilir. Kimi insan arada s
rada beliren anksiyete duygularnn farkndadr, ancak buna faz
la nem vermez. Baz nevrotik insanlar ise, knt ve yetersizlik
duygularnn ya da cinsel yaamlarnda aksaklklarn farknda ol
m alarna karn, anksiyeteyi dorudan yaam azlar. Ama yakn
dan aratrldnda, bu belirtilerin altndaki anksiyetenin varl
kolayca ortaya karlabilir.
Daha nce de belirtildii gibi, birok insan anksiyetesinin far
knda bile deildir. stek, kzgnlk, kuku gibi birok duygu ou
kez o denli hzl gelip geer ki, insann bilin dzeyine bile ka
maz ya da unutulurlar. Ne var ki, bu duygularn bazlarnn geri
sinde, farknda olm adm z byk dinamik gler bulunur. Bir
duygunun farknda olma oran, o duygunun gllk ya da

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

177

nem derecesini yanstm az. Dolaysyla, insann bilinci dnda


da anksiyetesi olabilir ve davranlarnn en nem li belirleyicile
rinden biri olarak srekli bir rol oynayabilir.
nsan anksiyeteden kanabilm ek iin h er trl yola bavurur.
Bunun balca nedeni, anksiyetenin insann yaayabilecei en kat
lanlm az duygulardan biri olmasdr. Youn anksiyete nbeti ge
iren in sanlar, ou kez lm bile byle bir yaantya yeleyebileceklerinden sz ederler. A yrca, anksiyetenin ieriinde kii iin
dayanlmas gerekten g baz eler de bulunabilir. Bunlarn
en nem lilerinden biri, aresizlik duygusudur. Byk b ir tehlike
karsnda insan etkin ve yrekli olabilir. A nksiyeteli insan ise a
resizlik duygusuna kaplm tr ve gerekten de yledir. zellikle,
gllk, ykselm e ve durum a egem en olma kavram larna nem
veren kiilerde bu duygu daha da youndur. Anksiyetenin varl
da byle insanlar iin yetersizlik ve y reksizlik olarak yoru m
landndan, anksiyeteye kar ikin cil bir kzgnlk duygusu da
yaanr.
Anksiyetenin bir dier zellii de, m antk d oluudur. M an
tk d etkenlerin denetim i altna girm ek katlanlm as g bir du
rumdur. zellikle, m antk d glere yenilm ekten ok rken ve
srekli olarak kendilerini aklc b ir denetim altnda tutan kiiler
iin bu durum daha da can skc olur. Ayrca, m antkl dnce
ve davranla nem veren toplum larda m antk d tepkiler onay
lanm az ve aalanr. Bunun sonucu olarak insan, um utsuzluk
iinde, korkularnn ve savunm a m ekanizm alarnn tutsa duru
m una gelir; davranlarnn yerinde olduuna inanm aya ala
rak, kendisinde bir bozukluk olduu ve deim esi gerektii g
rlerini tm den reddeder.
Freud, anksiyetenin insann igdsel drtlerinden kaynak
landn belirtm iti. H om ey ise, cinsel drtlerin anksiyete yara
tan dinam ik bir g olarak byk bir nem tam ad kansn
dadr. ou nevrotik insann cinsellie ilikin anksiyetesi olduu
ya da anksiyete sonucu bu alanda kendisini ketledii gzlem le
nir. Ancak bylesi durum lar derinliine aratrldnda, rnein
cinsel ilikide bulunulan kiiyi incitm ek ya da kk drmek
gibi dmanca drtlerin cinsel davranlar etkisi altna ald
fark edilebilir.
ND 12

178

RUHSAL BOZUKLUKLAR

H orney'e gre, dmanca drtler nevrotik anksiyetenin oluu


m una yol aan temel nedendir. Bu anlatm , dm anca duygularla
anksiyete arasnda dorudan bir iliki bulunan durum lar da
aan bir anlam tar. Baz durum larda dm anca drtlerin do
rudan bir anksiyete nedeni olabildiinin aka grldn an
latan Horney, bunu bir rnekle aklam tr. Gen bir adam, ok
sevdii kz arkadayla dalarda dolam aya kar. A ncak kz ar
kadann bir sredir gsterdii baz davranlar gen adamda
sevgisinin yan sra kskanlk ve kzgnlk da yaratm tr. Gezinti
srasnda bir yan uurum olan bir keiyoluna geldiklerinde, kz
arkadan bu uuruma itiverm ek iin bilindndan gelen gl
drt, gen adamda hzl kalp atlar ve soluk alm a glyle
birlikte bir anksiyete nbetine dnr. Bu tr anksiyetelerin ya
ps cinsel kkenli anksiyeteyle zdetir. Her ikisinde de bilindndan gelen drtnn bilince ulam as benlie zarar verebilir.
nsanlarn ounda, dm anlk duygular ile anksiyete arasn
daki iliki bu rnekte grld gibi ak deildir. Bu ilikiyi da
ha iyi anlayabilm ek iin, dm anlk duygularnn bask altna
alnm asnn baz sonularn incelem ek gerekir. Dm anlk duy
gularn baskya alm ak, savam am z gerekirken ya da savamay
isteyeceimiz yerde, bundan kanarak sanki her ey yolunda gidiyorm uasna davranm ak anlam na gelir. Byle bir basknn
kanlm az bir sonucu, insanda savunm aszlk duygular olutur
mas ya da esasen var olan bylesi duygular pekitirm esidir. n
san, karlar inenm ek istendiinde oluan kzgnlk duygula
rndan korkarsa, kzgnln bilinli bir denetim altna da alabi
lir.
Ancak, bir insann dm anlk duygularn bilinsiz olarak bas
kya almas ya da bilinli bir d enetim altnda tutm as kendi sei
m iyle olmaz. Bask, refleks biim inde bir sretir. zellikle, d
manlk duygularnn insan ok tedirgin ettii durumlarda olu
ur. Bu tedirginlik, bir insann dm anlk duyduu kiinin ilgisi
ne ve desteine gerek duym as, dm anla neden olan kskan
lk ve im renm e duygularn grm ezlikten gelmeye almas ya
da dm anlk duygularn kendine yaktramamas gibi neden
lerden oluur. Bu koullarda bask, insana en ksa ve abuk yol
dan bir gvence salar. Bask araclyla dmanca duygular bi

AN K SYETE BOZUKLUKLARI

179

lin dzeyinden uzaklatrlr ya da bilince km alar nlenir. Ne


var ki, bu m ekanizm a dm anlk duygusunu ortadan kaldra
maz. Bu tr duygular insann bilincinden ve denetim inden uzak
ta, patlamaya her an hazr bir g olarak kalr ve ancak dlerde
canllk bulabilir. te yandan, az nce de belirtildii gibi, kzgn
lk duygularnn baskya alnm as nceden var olan savunm asz
l pekitirir. Bir grevli, stnn kendisine bildirm e gereini
duymadan bir karar alm asndan tr kzgnlk duyabilir. Eer
bu olaya duyduu kzgnl aklayam azsa, st de onu klt
c davranlarn srdrm ekte bir saknca grm eyebilir. Bylece,
nceden var olan kzgnlk duygularna srekli olarak yenileri ek
lenir.
Dm anca duygularn bastrlm asndan kaynaklanan anksiyete deiik biim ler alabilir. H orney daha iyi anlalabilm esi am a
cyla bunlar bir ema halind e toplam tr (1937):
A ) Tehlikenin insann kendi drtlerinde duyulmas.
B ) Tehlikenin insann dnda duyulmas.
A grubunun bask m ekanizm asnn dorudan bir sonucu ol
masna karlk, B grubu isel tepkilerin darya yanstlm asn
dan oluur. A ve B gruplarnn ikisi de aadaki alt gruplara ay
rlabilir:
I
II

Kii tehlikeyi dorudan kendine ynelmi olarak yaar.


Tehlike baka insanlara ynelm iesine alglanr.

D olaysyla, drt grup anksiyete sz konusu olur:


A.I

Tehlikenin insann kendi drtlerinde ve kendine y


nelm i olarak yaanm as. Bunun sonucu, dmanca
duygular insann kendi zerine evrilir.
(rnek: Yksek yerlerden kendini atma korkusu.)

A.II

Tehlikenin insann kendi drtlerinde v e bakalarna


ynelm i olarak yaanmas.
( rnek: D ier insanlar bakla yaralam a korkusu.)

B.I

Tehlikenin insann dnda ve kendine ynelik olarak


yaanm as.
(rnek: H astalk kapm a korkusu.)

180

B.II

RU H SA LBO ZU K LU K LA R

Tehlikenin insann dnda ve bakalarna ynelik ola


rak alglanmas. Bu durum da dm anca duygular d
dnyaya yanstlr ve bu duygularn gerekten yneldi
i nesne grm ezlikten gelinir.
(rnek: Ar koruyucu b ir annenin ocuklarn gerek
d tehlikelerden korum a abas.)

H orney'in anksiyeteye ilikin grlerinde Freu d 'dan ayrld


baz noktalar vardr. rnein H orney, anksiyetenin, igdsel
drtlerim izin varlna kar gelitirilen korkudan ok, bask al
tnda tutulan drtlerim ize kar duyulan korku sonucu olutu
una inanr. kinci nokta ise, cinselliin kendi bana bir anksiye
te kayna olmad grdr. H om ey anksiyetenin, darya
boaldnda kii iin tehlike yaratacak drtlerden kaynakland
n kabul eder. Ancak, cinsel drtlerin tehlikeli saylmas, kii
nin iinde yaad kltrn deer yarglarna gre deiir ve bu
drtler ancak toplumun yasaklad yerde tehlike olarak algla
nabilir. nc bir gr ayrl da, Freud'un yetikin insan
anksiyetesinin ocukluk anksiyetesinin yinelenm esi olduu bii
mindeki grne H orney'in katlm aydr. H orney, ocukluk
yllarnn anksiyetelerinin sonraki anksiyeteler zincirine bir temel
oluturduunu kabul etm ekle birlikte, anksiyetenin, tm yle o
cukluk yllarna ait bir tepki olduu grnde deildir.
Horney yazlarnda, ocuun salkl bir kiilik gelitirebilm e
si iin temel koulun ona sevgi, destek ve anlay salayabilen bir
ortam n varl olduu grn sklkla belirtmitir. H orney'e
gre, ocuk ancak byle bir ortam da, am as gereken evreleri ya
ayacak kendi kim liini gelitirir ve gereken dnem de anababasndan koprrak aile tesindeki geni toplum grubunda yeri
ni alr. H orney, Freud'a kart olarak, anksiyetenin ocukta O edipus kompleksinin zm lenem em esi sonucu olutuu kansnda
deildir. H orney'e gre, ocuun kendi kiiliini bulabilm esi iin
gerekli olan doal geliim inin nlenm esi anksiyeteyle sonulanr.
Eer ocuk ak ya da gizli bir biim de itilm ekte ve ancak kat
beklentilere uyduunda onaylanmakta ise ya da belirli beklentile
ri gerekletirebildiinde sevgi bulabiliyorsa, byklerin tutarsz
tutumlaryla sk karlayorsa, yetenekleri km seniyor ve da

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

181

ha baarl olm as bekleniyorsa, ar korunarak bam lla zorla


nyorsa, bakaldrm ann kesinlikle engellendii b ir ortamda ye
tim ekteyse, kendini gerekletirm eye giden yol kapanm de
m ektir. Bylece ocuk, ileriki yaam ndaki nevrotik atm alar
nn ekirdei olan, boyun em e ve kar gelm e atm asnn olu
turduu bir rnt gelitirir. H orney'e gre, bu iki kart olgu te
mel arksiyeteyi ve yaam boyu srecek bir gvensizlik duygusunu
oluturur.
A na-baba tutum larnn yaratt nevrotik ortam n zellikleri,
ocuun kendi gvenliini salam ak iin, boyun em e, saldr
ganlk ya da ie kapanm a yollarndan hangisini seeceini b elir
ler. Ar korunan ocuklar sevgiyi, ancak ana-babalarna koul
suz b ir ballk gsterdiklerinde bulabilirler. stenm eyen ocukla
rn kart, bu ocuklar ana-baba sevgisini ve onayn elde etme
konusunda umutsuz deildirler. Ne var ki, karln kendi k ii
lik haklarndan vazgeerek derler. Yetikinlik dnem inde bu ki
iler, sevilm e, korunm a ve kayrlm a ihtiyalarn karlayabil
m ek am acyla insanlarla her trl srtm e ve atm adan ka
narak, onlar ho tutm aya abalarlar. Bylece, saldrgan drtle
rini bask altnda tutan bam l kiilik yapsnn tem elleri atlm
olur. Burada bir kez daha belirtm ek gerekir ki, anksiyeteden kay
naklanan koulsuz ve srekli boyun em e tutumu, ocuun geli
imi iin gerekli olan, ancak ocuk bydke giderek azalan do
al bam llndan farkldr. Maslovv'un deyiiyle, "e er benlii
srdrebilm ek iin tek yol dier insanlar yitirm ek olursa, ocuk
kendi benliinden vazgem eyi seer." Bylece, gvenlik salama
yaam n bata gelen ilkesi olarak benim senir.
N evrotik anksiyetenin m erkezi olan youn aresizlik duygula
r insan, dman bulduu dnyaya kar kendini korum ak am a
cyla saldrgan davranlar gelitirm eye yneltebilir. Byle bir in
sann davranlarna, dier insanlarla srtm e ve yarm a ei
limleri egemendir. Yum uak duygular bask altna alnr; sert, ka
rarl ve gereki tutum lar gelitirilir. D ier insanlar denetim ve
egem enlik altna alma, onlar kendi karlar iin sm rm e ya da
geride brakarak kk drm e, yaam n balca am ac olur.
A nksiyeteyi ynetm enin nc bir yolu, insanlardan kopma
biim inde olur ve kii, dier insanlardan duygusal bir uzaklk ve

182

RUHSAL BOZUKLUKLAR

soyutlanm a iinde, bam sz ve kendine yeterli olm aya alarak


korunur.
nsanlara doru, insanlara kar ya da onlardan kopuk tutum
lardan yalnz biri insann temel yaam biimi olarak benim senir
se, ortaya yapay bir kiilik kar ve insan gerek benliine yaban
clar. Gerek benlik ile lkletirilm i benlik arasndaki kopuk
luk arttka anksiyete de bydnden, benim senm i olan nevrotik tutum daha da pekitirilir. Bu durum yabanclam ay, dola
ysyla anksiyeteyi yeniden artrdndan zm c olm ayan bir
ksrdng yaam boyu srm ek zere kiilie yerlem i olur.
Gabbard'n Grleri
G abbard'a gre (1990), D SM -III-R'nin hazrlannda kuram
lardan bamsz olma ynnde zel abalar gsterilmesi, klasik
nevrotik tanm lam alarn ve bunlarn ieriindeki sem ptomlarn
oluumunu aklayan psikodinam ik m odellerin tm yle bir yana
itilmesi ile sonulanmtr. Yeni dzenlem ede klasik nevrozlarn
yerine ayr kategori getirilm itir: A nksiyete bozukluklan, so
matoform bozukluklar ve disosiyatif bozukluklar. Bu kategorile
rin ilki olan anksiyete bozukluklar be alt-gruba ayrlm: Panik
bozukluu, fobiler, obsesif-kom pulsif bozukluk, post-travm atik
stres bozukluu ve yaygn anksiyete bozukluu.
Byle bir klasifikasyon, beyin biyolojisi alannda yaplan ara
trm alarda edinilen verilerle uyum halinde grnm ekle birlikte,
anksiyeteyi bilind atmalarn sonucu ortaya kan b ir sem p
tom olm aktan ok, bam sz bir bozukluk ya da "h astalk " ola
rak deerlendirm ektedir. O ysa anksiyete yaayan insanlarn ou
bu yaantlarnn kkenindeki nedenlerden haberdar bile deil
dir.
Gabbard, anksiyete trlerini geliim sel hiyerariye gre aa
daki biim de sralamtr:
Sperego anksiyetesi
Kastrasyon anksiyetesi
Sevgiyi yitirme korkusu
Obje yitirm e korkusu (ayrlk anksiyetesi)

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

183

Kovuturulm a anksiyetesi
Dalm a korkusu
En gelimi dzeyde anksiyete speregodan kaynaklanr.
letirilmi ahlak ve vicdan standartlarna uygun davranlm adnda yaanan sululuk duygularyla belirlenir. zm lenem emi oedipal atm alardan kaynaklanan kastrasyon anksiyetesi
nin ileriki yaamdaki belirtileri, bir beden blgesini yitirm e ya da
bedensel hasar grm e korkusu biim inde yaanabilir. Bir basa
m ak inildiinde, kii anksiyetesini kendisi iin nem li olan insa
nn sevgi ve onayn yitirm e kaygs olarak yaar. Daha da aa
da bu durum , balanlan objenin yalnzca sevgisini deil, kendi
sini yitirm e biim inde yaanr. K ovuturulm a anksiyetesi ve da
lma anksiyetesi, anksiyetenin en ilkel biim leridir. K ovuturul
ma anksiyetesinde kii, dtan kovuturan objelerin igaline ura
yarak kendi iinde yok edilecei kayglarn yaar. Dalm a ank
siyetesi ise iki ayr biim de yaanabilir: Bir baka objeye
geierek kendi benlik snrlarn yitirm e, ya da evresinden mir
roring tepkileri gelmemesi ya da idealize etm e ihtiyacnn karla
nam am as sonucu btnln y itirip dalm a korkular bii
m inde yaanr.
Gabbard'a gre, dinam ik psikiyatri alannda alan bir psikiyatristin, tedavisini stlendii kiinin yaamakta olduu anksiye
tenin bu aam alarn hangisinden kaynaklandn anlamaya al
mas tedavi stratejisi ynnden nem tar. A yrca, anksiyete te
davisinde, beyin biyolojisine ilikin bir dier kategorik deerlen
dirilm enin de gz nnde bulundurulm as gerekir.
B iyolojik Yaklamlar
N robiyoloji alanndaki son aratrm alar esas olarak iki ayr
tr anksiyetenin varlna iaret eder niteliktedir: Psikolojik ne
denlerle ortaya kan anksiyete ve psikolojik etm enlerden bam
sz olarak biyolojik nedenlerden kaynaklanan anksiyete. Bu soncun, Freud'un anksiyete konusunda vaktiyle ortaya koym u ol
duu grlerle zde olm as olduka ilgintir. Panik nbetleri
nin im ipram ine ve m onoam ine oxidase gibi ilalara cevap verm e
sine karlk, ayn maddelerin kayg trnde anksiyetelerde etkili

184

RUHSAL BOZUKLUKLAR

olmad gnmzde kesinlikle saptanm durum dadr (Cooper,


1985). Yine C ooper'in alm alarnda, panik nbetlerinin kan yo
luyla verilen lactate sonucu deneysel olarak yaratlabildii gz
lem lenm i ve panik bozukluklarnda psikolojik etm enlerin nem
li bir etiyolojik etm en oluturm ad izlenim i edinilm itir.
Nrobiyoloji alannda yaplan alm alar "locus ceruleus" adl beyin
blgesinin biyolojik kkenli anksiyetelerin oluumunda rol oynad an
lalmtr. Locus ceruleus beyindeki norepinephrine'in yaklak drtte
n salglar (Redmond, 1987). Beynin her yanndan gelen nral ba
lantlar bu ekirdee ularlar ve buradan kan efferent sinirler panik
nbetlerinde rol oynayan beyin blgelerine giderler. Locus cereleus, in
hibitor nronlar aktive ya da deaktive ederek, organizmann anksiyete
dzeyini dzenler, inhibitor nronlar gam m a-am inobutyric acid (GABA) yoluyla aktive edilirler. Benzodiazepine grubu ilalar da GABA g i
bi locus cereleusdaki inhibitor nronlar aktive ederler. Buna karlk,
piperoxane ve yohimbine verilerek GABA etkisindeki nronlar deaktive
edildiinde insanda deneysel olarak panik duygusu yaratlabilecei gz
lemlenmitir (Redmond, 1987).
Cooper'e gre, baz insanlar ayrlk anksiyetesi ynnden ar
duyarldr ve bunun sonucu yaadklar panik nbetlerinde psiko
lojik etmenlerin rol yoktur. Bu nedenle anksiyetelerinden tr
sorumlu olam azlar; dolaysyla psikoterapiden yararlanm alar da
beklenemez. Gabbard ise tm panik nbetlerinin psikolojik et
menlerden bamsz olduu grne katlmam aktadr. nk
baz panik nbetlerinin spesifik evresel olaylar ve psikolojik nite
likli kkrtc etm enler sonucu yaanabildii de bilinm ektedir ve
bylesi durumlarda, zaten var olan biyolojik eilim in, psikolojik
bir uyaran sonucu bir panik nbetine dnt dnlebilir.
N emiah'ya gre (1981), biyolojik ynden eilimli olan kiiler
de hazrlayc psikolojik etm enler sonucu panik nbeti ortaya k
t halde, byle bir eilim tam ayan insanlarda benzer etmenler
anksiyetenin daha hafif bir tr olan yaygn anksiyete yaanma
sna neden olur. Dolaysyla nral bir m ekanizm ann devrede ol
mas psikoterapi tekniklerinin yararl olam amas sonucunu do
urmaz. Kanden (1983), etkili bir psikoterapi srecinin byk bir
olaslkla beyinde uzun sreli yapsal ve ilevsel deiikliklere

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

185

neden olduu grndedir. stelik, youn ayrlk anksiyetesi


olan kiilerin telefonda terapistlerinin yalnzca sesini duyar duy
maz, en etkili ilalar kadar ksa bir srede panik nbetlerinin so
na ermesi de zerinde durulmas gereken hususlardan biridir
(Gabbard, 1990).
Anksiyete kavram zerinde yaplan bu genel tartm adan
sonra, klinik ynden farkllk gsteren anksiyete trlerini ayr ay
r inceleyebiliriz.
PANK NBETLER
P anik nbetlerinin s resi dakikalarla snrlanrsa da kiide
katlanlm as zor bir rkntnn yaanm asna neden olur. Birden
ve tm younluuyla ortaya kan bu nbetlerde, arpnt, soluk
alma gl, ar terlem e, baylm a duygusu ve ba dnm esi,
yz ve ellerde solukluk ve soum a, gs ve mide blgelerinde
youn bir arlk duyusu ve lm e yaklalyorm uasna korku
tucu bir duygu yaanr. Bu rktc duygular kiide ylesi bir
panik yaratr ki, ou kez bir doktor arlr ya da bir hastanenin
acil servisine gidilir ve ancak gerekli ilalar verilip, gven sala
yc birka sz sylendikten sonra nbet geiren kiide b ir rah at
lama olur. N betlerin skl gnde birka kereden, birka ayda
b ire kadar deiebilir. G enellikle gndz gelirlerse de bazen kii
yi uykusundan uyandrabildikleri de olur. H afif derecede ve ba
lantsz anksiyete ve gerilim genellikle nbetler arasnda da yaa
nr.
Panik nbeti olan insanlarn ounda agorafobi de bulunur.
A gorafobi, terk edilm esi ya da kalm as zor ya da utan verici
olabilecek bir yer ya da bir durumda kapana kslm asna yaa
nan bir panii tanmlar. P anik nbetlerinin tekrarlayc nitelii,
bir sonraki nbetin nerede ve ne zam an tekrar gelecei konusun
da bir beklenti anksiyetesinin srekli yaanmasna da neden olur.
Bu nedenle, agorafobik kiiler yaam larn panik nbeti yaadk
larnda kaam ayacaklar yerlerd e ve durum larda bulunm ayacak
biim de kstlarlar.
Panik nbetlerinde anksiyetenin ierii yoktur. N betler gr
n r bir neden olm akszn ortaya karlar. Bununla birlikte, azm

186

RUHSAL BOZUKLUKLAR

sanmayacak sayda kiide, panik nbetleri ile psikolojik etm enler


arasnda bir ilinti olduu ve bu insanlarn psikolojik tedaviye ce
vap verebildikleri gzlem lenm itir (Nemiah, 1984). Yaplan ara
trm alar ayrlk anksiyetesi ile panik nbetleri arasnda yakn ili
ki olduunu gsterir niteliktedir. K linik alm alardan edinilen
izlenimlere gre, bu kiiler obje ilikilerinde sreklilik salaya
maz ve rnein skntl bir durum yaadklarnda terapistlerinin
iletirilm i im gesi yardmyla anksiyetelerini yattram azlar.
Uzun sreli ayrlklarda ya da terapistin tatile gittii zamanlarda
onu tekrar grem eyecekleri paniini yaarlar. Byle bir durumda
iken telefonda terapistin sesini duym ak, yaanan paniin birka
saniye iinde sona erm esini salar. Dolaysyla, terapistin ileti
rilmi imgesinin oluumunu ve srekliliini salamaya ynelik
uzun sreli destekleyici psikoterapi, ayrlk anksiyetesinin ve pa
n ik nbetlerinin nemli lde rahatlatlm asna katkda buluna
bilir.
FOBLER
Normal insanlar tarafndan tehlikeli saylmayan obje ya da
durumlar karsnda duyulan olaand gl bir korku olarak
tanmlayabileceim iz fobi, olduka sk grlen bir anksiyete bo
zukluu trdr. Fobi terim i Yunancada ka, panik, korku,
dehet anlamlarna gelebilen phobos szcnden tretilmitir.
Fobilerin tanm lanm as ilk kez 1700 ylnda Locke tarafndan ya
plm, daha sonra VVestphal 1871'de yaym lad bir alm asn
da, geni alanlara ve sokaklara kar gelitirilen korkular tanm
lamak amacyla "agorafobi" terim ini kullanmtr. Sonraki yllar
da da birok aratrc konunun zerine eilm i, ancak fobilerin
psikodinamiini ilk kez aklayan kii, 1909 ylnda yaym lanan
"Be Yandaki Bir ocuun Fobisinin Analizi" adl klinik alma
syla Freud olmutur.
Fobi niteliindeki korkular, gerek bir tehlike karsnda du
yulan korkudan ve baz durum larn tehlikeli olabilecei konu
sundaki bilgilere dayanan kayglardan ayrm ak gerekir. rnein
uak kazalarnn sk grld bir dnemde bir insann uaa
binme konusunda bir rknt duymas, baka bir konuya ilikin

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

187

anksiyetenin yn deitirm esi sonucu oluan gerek bir uak fo


bisinden anlam bakm ndan farkldr. Ayrca gerek fobilerle, panofobi denen bir tepki tr arasnda da bir ayrm yapm ak gere
kir. Yalanc fobiler de denilen panofobilerde kii pek ok nesne
ve durumdan, genellikle herhangi bir deiiklikten korkar. Oysa
gerek fobilerde korku, hayvan fobisi, kalabalk karsnda yz
^zarm as fobisi ve sokaa kma fobisi gibi spesifik durumlara
yneltilm itir.
Freud, fobik tepkileri iki grupta toplamt (1895): (1) Gece,
yalnzlk, lm, hastalk, fare, ylan gibi, bir oranda herkesi rktebilen durum ya da objelere kar gelitirilen abartlm tepkileri
kapsayan evrensel fobiler ve (2) ak alanlar ve sokak gibi norm al
insanda hibir tepki oluturm ayan durum lara kar gelitirilen
spesifik fobiler. Birinci grup tepkiler, tm insanlarda var olan b a
z korkularn baz insanda younlaarak nevrotik b ir nitelik k a
zanm as sonucu oluur; ikinci gruptakiler ise dardan gzlem le
yen birine m antk d grnr.
"Freu d 'u n "B e Y andaki B ir ocuun Fob isinin A n alizi" adl a
lmasnda incelenen "K k H an s", bir atn kendisini sraca korku
suyla sokaa kamamaktayd. ocuun psikanalizi, igdsel istekleri
ile speregosu arasnda bir atmann varln ortaya koymutu. Kk
Hans, Oedipus kompleksinden tr babasna kar dmanlk duygula
r gelitirmiti ve bu nedenle onun kendisini cezalandracandan korku
yordu. Bu korku yn deitirerek bir at tarafndan srlma korkusuna
dnmt. Baka bir deyile, at, babasnn yerine gemi, isel tehlike
kanlmas daha kolay olan d bir tehlikeyle yer deitirmiti. Oedipus
kompleksi ve cezalandrm a korkusu sonucu Kk Hans, babasnn l
mn de dlemekteydi. Bu nedenle, babasna kar duyduu sevgiyle
atan bu tehlikeli duygusunu bask altna alm ve srlma korkusuna,
bir atn bir engele arparak decei korkusu da eklenmiti. Korku obje
si olarak atn seilmesinde trl etmenlerin rol oynad ve bu arada K
k Hans'n bir sre nce bir atn dne tank olduu saptanmt.
Fobi ortaya kmadan nce Hans, atlarla ok ilgilenmekteydi ve bu h ay
vanlarn byk penisleri olduunu gzlemlemiti. Bu gzlem ocukta,
babasnda da bu byklkte bir organn var olduu kansn ve byd
nde kendisinin de byle bir organa sahip olabilecei dncesini
uyandrmt.

188

RUHSAL BOZUKLUKLAR

Fobinin ortaya kyla birlikte Kk Hans'n bu anlarn bastra


rak tmden unutmu olmas, atn korku objesi olarak seilmesinin bir
rastlant olmadn kantlamaktayd. Nitekim ocu un fobileri bu aa
mada da kalmam ve giderek, bir at drebilecek nitelikteki eyalar
dan korkma ve bir atn evin iine girerek kendisini sraca korkusunu
da kapsamna almt. Korkularnn anlamn bilmediinden, yn dei
tirme mekanizmas Kk H ans'a iki ynl bir kazan salamaktayd:
(1) Korkusunu daha kolay kanabilecei bir nesne zerinde odaklatr
mak ve (2) bylece, babasna duyduu sevgiyi srdrebilmek."

ou insan arada bir geici ve m antk d korkulara kaplabi


lir. Ancak fobide, korku duygusu o denli youndur ki, kiinin
gnlk yaam n engelleyebilir. rnein, kapal yerlere kar fobi
gelitirmi olan kii, odalara girmemek ya da dar koridorlardan
gem em ek iin trl nlem ler alr ya da her an darya kabil
mesine olanak salayacak biimde ve kapya yakn olmadka,
kapal bir yerde oturamaz. Eer k yollan kapalysa ya da ev
reyi rahatsz etm eden danya kabilecei bir durum yoksa, yo
un bir panik yaayabilir. Bu kiiler sinem aya gittiklerinde, sra
kenarnda ve k kapsna yakn bir koltua otururlar; istedikle
ri anda oradan kabileceklerini bilm ek, anksiyetenin ortaya k
masn engeller. Gerekte kiinin kaabilmek istedii durum, isel
drtlerin denetim inden kmas durumunda karlaaca anksiyetedir. Ancak, yn deitirm e m ekanizm as bilinli dzeyde
ilemediinden, kiiye neden byle davrand sorulduunda
ak bir yant verem ez, korkularnn yersiz olduunu kabul et
mekle birlikte, tepkisini engellem enin elinde olmadn, ald
nlemlerin kendisine nedenini bilm edii bir gven saladn
aklamakla yetinir.
"Klinie, evinden uzak bir yere gitme fobisiyle bavuran bir gen k
zn bu korkusu, bir yandan ar baml olduu, te yandan dmanlk
duygulan gelitirdii annesinden ayrlma anksiyetesini simgeliyordu.
Gen kz bir keresinde Bykada'da yaayan bir akrabasn birka gn
lne ziyaret etmek istemi, ancak bunu tasarlamak bile onda panik ya
ratmt. Eer Bykada'ya giderse, bir sabah uyandnda adann yerin
den ayrlarak ak denizlere srklenmi olacandan ve karaya ulama
olanaklarnn ortadan kalkacandan korkuyordu. Annesinden koparak

AN K SYETE BOZUKLUKLARI

189

zgrlemek isteini de simgeleyen bu korkusunu anlatrken, tepkisinin


ne denli mantk d olduuna kendisi de glm, ancak bu yolculuu
gze alamamt."
V erdiim iz rneklerde de grld gibi fobiler, (1) anksiyetenin daha kolayca sakm labilecek obje ya da durum lara doru
yn deitirm esini ve (2) tehlikeli drtlere kar savunma n iteli
inde bir engel oluturulm asn salarlar. Fobik tepkilerle dene
tim altnda tutulm aya alan drtler, genellikle saldrgan ya da
cinsel niteliktedir. Fobik tepkilerin, kabul edilm esi g nitelikte
cinsel drtlere kar gelitirilm esini iki rnekle gsterebiliriz:
"Otuz yalannda evli bir kadn olan Bayan R., klinie, sokaa kma
fobisinden yaknarak bavurmutu. Bir tara kentinde yaayan gen ka
dn, bazen ara sokaklarda dolaabiliyorsa da zellikle ana caddeye ka
maz olmutu. Bayan R. ile yaplan grmelerden aadaki bilgiler edi
nilmiti: (1) gen kadn cinsel konularn ayp sayld kapal bir ortam
dan gelmiti; (2) evliliklerinin ilk ylndan sonra Bay R.'nin cinsel etkinli
inde giderek bir yavalama olmu ve yldan bu yana eine yaklama
mt; (3) yaad tara kentinin ana caddesinde genellikle ounluunu
erkeklerin oluturduu bir kalabalk vard. Edinilen bu bilgilerden de
aka anlalabilecei gibi, Bayan R., kocasnn cinsel gszl kar
snda doyum bulmayan isteklerini baskya alm, istek birikimi sonucu
glenen cinsel drtlerini da vurma tehlikesi yznden erkeklerle
karlama olasl bulunan yerlere kar fobik bir tepki gelitirmiti."
"Otuz be yalarnda evli bir kadn olan Bayan V., taksi ve dolmula
ra kar gelitirmi olduu fobiden yaknarak klinie bavurmutu. lk
grmede, Bayan V 'nin kocasyla cinsel birlemelerine isteksiz katld
ve orgazma ulamad saptanmt. Sonraki grmeler, gen kadnn
oedipal dneme ait alamam baz sorunlar nedeniyle kocasma bir ba
ba gibi tutunmu olduunu, evlilii dna ynelme tehlikesi gsteren
cinsel drtlerini denetim altnda tutabilmek amacyla bu ynn tm
den kapatm olduunu ortaya koydu. Bayan V.'nin otomobil fobisi ile
denetiminde glk ektii cinsel drtleri arasnda bir iliki olaslnn
belirmesine karn, otomobilin neyi simgeledii gen kadnn bastrlm
bir ansna inebilmesi sonucu anlald. Fobik tepkilerinin ortaya kma
sndan bir sre nce Bayan V., bindii bir dolmuta otururken dikiz ay

190

RUHSAL BOZUKLUKLAR

nasna ilien gzleri birden ofrn gzleriyle karlam ve daha nce


hi yaamad bir duyguyla rpermiti.
Yaam boyunca kocas dahil tm erkekleri, kendi deyimiyle, "karde
gibi" grm olduunu ve bununla gurur duyduunu anlatan Bayan V.
kendisinde sululuk yaratan bu olay tm den unutm u ve bir daha hi
anmsamamt. Drtlerinin bir an iin bilin dzeylbe ulamas kar
snda gelitirdii fobi, gen kadm da, Kk Hans rneinde olduu gi
bi, iki ayr amaca hizm et etmekteydi: (1) Cinsel isteklerinin yaratt anksiyete, erkekler yerine, kanlmas daha kolay olan otomobillere ynel
miti (2) ve bylece, erkeklerle alageldii kardee ilikileri rahatsz ol
makszn srdrebilmekteydi."

Baz fobik tepkiler, VVatson'un kk A lbert'le yapt nl


deneyde olduu gibi koullanm a sonucu oluurlar. Bir beyaz fa
reye her yaklatnda arkasndan rktc bir grlt karl
mas sonucu, kk ocukta tyl hayvanlara kar bir fobi olu
mutu. Sarsc yaantlar ya da renm e sonucu gelitirilen bu tr
fobiler, yn deitirme m ekanizm as sonucu oluan fobilere oran
la daha hafif tepkilerdir. Azgn bir kpein saldrsna uram
olan insan, kpeklerin bulunduu yerlerde tedirgin olabilir; o
cukluk yllanndaki giriim leri ana-babas tarafndan eletirilm i
ya da kmsenmi bir dieri, ileriki yaam nda yeni durumlara
atlm yapmaya kar bir korku gelitirebilir.
nceki rneklerde de grld gibi, fobilerde anksiyetenin
yneldii objenin seimi bir rastlant deildir ve anksiyetenin ie
riine ilikin zel bir anlam tamaktadr. Fobi nevrozlarndaki
bu sim geletirm e pek ok aratrcnn ilgisini ekmi, baz anksiyete trleri ile fobik tepkinin yneldii durum lar arasndaki iliki
incelenmitir. Bu aratrm alar sonucu, ak yerlere kar gelitiri
len fobilerin cinsel bir serven yaama isteklerine, diri gmlme
fobilerinin ise anne dlyatana dnme isteklerine ilikin olduk
lar gibi grler ortaya atlmsa da (Fenichel, 1944; Ferenczi,
1952) bylesi kalplatrm alarn ne denli yerinde olduu tartla
bilir.
Gem i yllarda fobik tepkilere, yneldikleri durum lara gre
verilmi olan zel adlar gnm zde artk pek kullanlm az ol
musa da bunlarn baz rnekleri aada verilmitir:

AN KSYETE BOZUKLUKLARI

Fobik Tepki

Korkulan Obje ya da Durum

Akrofobi

yksek yerler

Agorafobi

sokak ya da uzak yerler

Astrofobi

gkgrlts ve imek

Eritnofobi

insanlarn karsnda yz kzarmas

Hematofobi

kan

Klostrofobi

kapal yerler

Monofobi

yalnz kalma

Nikrofobi

karanlk

Patofobi

hastalk

Zoofobi

hayvanlar ya da belirli bir hayvan

191

Fobi nevrozlarndaki kanm a tepkilerinin kiiye salad baz


ikincil kazanlar da vardr. Byle bir kii korkular nedeniyle ev
renin ilgisini zerinde toplar, onlar tarafndan korunur ve hatta
yaknlarnn davranlarn da ynetim i altna alabilir. rnein so
kaa km a korkusu olan bir ev kadn, alveri ya da ocuklarn
okula gtrm ek gibi ev d sorum luluklardan kurtulm u olur.
Y alnz kalma fobisi olan bir dieri, ev halknn yaam larn kendi
sine gre ayarlam alarn salam olur. Ne var ki, bu gibi tutum
lar bir sre sonra evredeki insanlarda bkknlk yarattndan,
fobi nevrozlu kiinin dm anlk duygularna yenileri eklenir.
D SM -III-R'de fobiler kategoriye ayrlmtr: (1) agorafobi
(panik nbeti olm aszn), (2) sosyal fobi, ve (3) basit fobi. Sosyal
fobi, utandrc ya da kk drc bir durum a derek baka
larnn onayn yitirm e ya da onlar tarafndan eletirilm e senaryo
larn ieren eitli korkular tanm lar. Daha ok perform ans anksiyetesi niteliinde olan bu fobi, rnein bakalarnn nnde ko
numa yapm ak ya da kalabalk topluluklarda bakalaryla konu
mak gibi durum lar ierir. Basit fobide korku, ykseklik, uak ya
da kpekler gibi belirlenm i bir durumla snrlanm tr.
Fobilerin psikodinam ii konusunda N em iah'nn getirdii
aklam aya gre (1981), yasaklanm cinsel ve saldrgan drtler
bilindndan km a eilim i gsterdiinde belirm eye balayan
anksiyete duygusuna kar ego tr savunm a m ekanizm asn
(yn deitirm e, yanstm a ve kanm a) birlikte harekete geirir.
Bu m ekanizm alar anksiyetenin dorudan yaanm asn engellerse

192

RUHSAL BOZUKLUKLAR

de yasaklanm drtler yine bastrlm olur ve anksiyetenin de


netim altnda tutulm asnn bedeli f obik nevrozla denir.
OBSESF-KOMPULSF BO Z U LU R LA R
Gnmzde de obsesyonlar, ego-distonik dnceler, kom pulsiyonlar ise anksiyeteyi rahatlatm ak am acyla yaplm as zo
runlu olan ayinletirilm i eylem ler olarak tanm lanrlar. Baer ve
Jenike'ye gre (1986), obsesif-kom pulsif bozukluk yaayan kiile
rin yaknm alar be temel kategoride toplanabilir: (1) kontrol et
me ritelleri, (2) tem izlikle ilgili riteller, (3) kom pulsiyonlarn
elik etm edii obsesif dnceler, (4) obsesif yavalk, ve (5) kar
ma kompulsiyonlar. Tem izlik ritelleri yapan ya da m ikrop ve
hastalk bulam as trnde obsesyonlar olan kiiler fobik kiiler
le benzerlik gsterirler. Obsesif-kom pulsif nevroz kiinin alma
ve toplumsal yaam n nem li lde bozduu iin durum dan k i
inin ailesi ve alma arkadalar da etkilenirler. Bu nevroza ba
zen elik eden depresyon, durum u daha da karm aklatrabilir.
Freud, obsesif-kom pulsif davranlarn klinik belirtilerini aa
daki biim de aklamt (1935):
"Hastann zihni gerekte kendisini hi ilgilendirmeyen dncelerle
doludur ve kendisine yabanc gelen drtler hissetm ektedir; arada bir,
kar duramad baz eylemlere gemek zorunda kalr. Zihnine taklan
bu dnceler (obsesyonlar) hasta iin hibir anlam tamad iin, ou
kez kendisine de sama gelir. Kar koymay bir trl baaramad bu
dnceler onu bitkin drene dek oyalar ve bir lm-kalm sorunuyla
karlamasna kayglandrrlar. ou sama ve ocuksu olan bu d
nceler bazen rktc de olabilirler. rnein, adam ldrme istei gi
bi dnceler, hastaya yabanc geldii gibi, onu dehet iinde de brakr
ve sanki bunlar gerekleecekmiesine nlemler almasna neden olur
lar. Bu dnceler aslnda hibir zam an eyleme dnmezse de, hasta
nn kendisine bu dnceleri anmsatan durum lardan srekli kamasna
neden olurlar. Hastann kendi istemi dnda yapt davranlar, gnlk
yaamn olaan ekinlikleri olan, yataa girm e, ykanma, yrye kma
gibi eylemlerin abartlm ve trensel biimlerinden teye gitmez; ne var
ki, obsesif eylem ya da kom plsiyon denilen bu zararsz davranlar ki
inin istemi dnda yaplrlar.

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

193

bir obsesif dncenin yerine bir dier dnce, bir trensel eyle
min yerine bir dieri gelitirilebilir; ancak hasta bunlardan hibir zam an
kurtulamaz. Belirtilerin bir konudan dierine, bir davrantan dierine
deimesi hastaln temel zelliidir, bir dier ilgi ekici zellik de, has
tann zihnine taklan dncelerin, gerek deerlerinin tam kart (ku
tup deerler) oluudur. Tm bu belirtilere, giderek artan ve kesinlikle
belirlenmi durumlarda bile yaanan kararszlk, enerji tketim i, zgr
ln kstlanmas da eklenir. te yandan, obsesif nevrozlu kiiler genel
likle, etkin, ortalama dzeyin stnde aydn, yksek deer ltleri
olan, ar vicdanl ve drst kiilerdir."

O bsesif-kom pulsif bozukluun psikodinam iine girm eden n


ce, Freud'un yukardaki klasik tanm lam asn daha iyi anlayabil
m em izi salayacak iki rnek verelim :
"Elli yalarnda bir yksek brokrat olan Bay D., kendisini ok rah at
sz eden, ancak bir trl denetimi altna alam ad dncelerden yak
narak klinie bavurm utu. Anlattna gre, Bay D. kalabalk ve babaerkil dzende yaayan bir ailenin en kk erkek ocuuydu. Baba ve kar
deler arasnda, yaa byk olann kendinden k ezmesi zerine
kurulmu bir dzen sonucu, Bay D. herkes tarafndan itilmi, aabeyle
rinden sk sk dayak yemi ve vey annesi tarafndan karanlk yklkle
re kapatlmt. ocukken kimsenin kendisini okamadn ve tatl bir
sz sylemediini anlatan Bay D., yetikinlik dnem inde, yardm sever
ve uysal davranlar, disiplinli ve drst tutum lar nedeniyle evresinde
sayg uyandrm ve giderek mesleinde ykselmiti. D evresine ne
denli uysal davranmsa ocuklarna o denli sert ve kat bir disiplin uy
gulam, onlara kendi ocukluunu yaatm t.
Kendini bildiinden beri vesveseli, rkek ve kararsz bir kii olduu
nu, ancak evresindekilere bunun tam kart bir izlenim verm i olduu
nu anlatan Bay D.'nin yaknmalarnn balangc ok eski tarihlere git
mekteydi. Yaklak on yl nce katld bir i toplantsnda, birden aya
a kalkp "H alim eyi samanlkta bastlar!" arksn sylemek iin d aya
nlmaz bir istek duyduunu, daha dorusu byle bir davrana gemek
ten rktn anlatan Bay D., bu uygunsuz arky bir yerde duym u
olabileceini, ancak nasl olup da zihnine taklm olduunu anlayam a
dn, arky ya sylersem korkusu iinde toplanty terk etmek zorun
da kaldn aklad. Bu olaylar ksa bir sre sonra bir gn dostlaryla
bir lokalde otururken Bay D. yine ayaa kalkp, bu kez "H eil H itler!" diND 13

194

RUHSAL BOZUKLUKLAR

ye bararak Nazi selam verecei kaygsna kapldn, bir baka gn


sayg duyduu biriyle konuurken "git git gdak!" sesleri-karm am ak
iin kendisini zor engellediini, o gnlerden bu yana benzer dncele
rin sk sk zihnine takldn anlatarak, bu dncelerin eyleme dn
mesinden ve bu yzden herkesin karsnda kk dm ekten ok kork
tuunu anlatt. Bay D. son yllarda kendisini bir dier kayg konusuna
kaptrmt. Birka yl nce televizyonda bir sulunun idam edileceini
duym utu. O gnden beri, radyo dinlerken ya da televizyon izlerken ko
numacnn szlerini herhangi bir nedenle iyi duyam azsa, kendisinin
idam edileceini bildiren bir haber verilmi olabilecei kaygsna kapl
yordu. Bu nedenle radyo ve televizyon bulunan yerlere gidemez olmu
tu."

Bay D .nin obsesif dnceleri ile yaam yks arasndaki


iliki yle aklanabilir: Bay D., (1) ocukluk yllarn srekli ce
za tehditleri iinde yaam, bu nedenle dm anlk duygularn
ve bakaldrm a isteklerini bask altnda tutarak uysal ve sevecen
tepkiler gelitirmi ve kiiliini bu ynde oluturm utu; (2) gele
bilecek tehlikelere kar davranlann srekli olarak nce byk
lerinin, sonra da toplum un isteklerine gre ayarladndan zerk
bir kiilik gelitirem em iti; (3) i toplantlar gibi kat kalplarn
daha da ok pekitirm ek zorunda kald durumlarda artan ba
kaldrma ve zgrlk drtleri, ak sak bir ark sylem ek ya
da tavuk sesi karma gibi tehdit edici dncelerle bastrlm ak
tayd; iinden geldii gibi davranma ya da gereinde bakaldr
ma istekleri, yasalara kar gelm ekle eanlam tam akta ve buna
kar gelitirilen tehdit, "idam edilerek cezalandrlm akta" imge
lenmekteydi; (4) saldrgan drtlerine kar ald, radyo ya da
televizyon bulunan yerlere gitmekten kanmak gibi nlemler,
yaam alannn giderek daralm asna ve etkinlik dzeyinin d
mesine neden olmutu.
Bilince taklarak korku yaratan ve kiinin abalarna karn
kurtulam ad dnce olarak tanm lanan obsesyon, baz insan
da kompulsif eylem ler biim ine dnr. Kom pulsiyon, kiinin
eilim lerine ve isteklerine uym ayan ilere ve davranlara zorlan
mas olarak tanm lanr. Kom pulsif davranlar daha iyi inceleye
bilm ek iin bir rnek verelim :

ANKSlYETE BOZUKLUKLARI

195

"O tuz yalarnda evlenmemi bir sekreter olan Bayan V., ellerini ve
bedenini art arda ykamaktan yaknarak klinie bavurdu. lk bakta,
gen kadnn pembelemi ve yer y er yzlm derisi ilgi ekmekteydi.
Sonradan akladna gre, klinie geldii gnn sabah ok erken saat
lerde kalkarak ykanmaya balam ve dokuz saat banyoda kalmt. Ba
yan V. iki kz kardein k idi. Babasn ok kk yalannda iken
yitirmi, ablas da evlenip evden ayrld iin annesiyle birlikte otur
makta idi. Gen yata dul kalm olan annesini, kendisine ar dkn,
her iine karan, sulayc ve zellikle kadn-erkek ilikileri konusunda
ok tutucu bir kadn olarak tanm layan Bayan V. kendisini ok etkilemi
olan bir ocukluk ansn sk sk anmsyordu. Be yanda iken bir gn,
komunun ayn yalardaki oluyla cinsel bir oyuna girimilerdi. Bek
lenmedik bir anda eve dnen ve durum u gren annesi, Bayan V .'yi.ar
bir biimde cezalandrd gibi, olay unutm ayarak, sulamasn yllarca
srdrm ve kznn sonunun mutlaka kt olacan syleyip durm u
tu.
Gen kadn ilk det grd gn de acyla anmsamakta idi. Annesi
ona bu konuda yardmc olm ad gibi, durum u, yaklamakta olan kt
olaylarn habercisi olarak nitelemiti. Bu basklara karn Bayan V. iki
kez erkeklerle arkadalk kurm ay denemiti. lkini annesine bildirmi,
ondan ald tepki zerine kincisini gizli tutm usa da durum yine fark
edilmiti. H er iki giriiminde de annesinin fkesiyle karlaan Bayan
V.'nin bu ilikileri engellenmi, sonunda bir fahie olduu ilan edilmiti.
Yaklak on yl nce geen bu olaylardan beri gen kadn, annesiyle ya
pk ve sadom azoist ierikli bir iliki srdrmekteydi. nceki rnekte
incelediimz Bay D.'den farkl olarak Bayan V., annesinden zgrleme
isteklerinin ve cinsel drtlerinin farkndayd. Ne v ar ki, evi ile iyeri
arasnda gidip gelmekten teye gidemeyen yaam na hibir yenilik geti
rememiti ve erkeklerin yzne bakmaktan ekiniyordu. Son yllarda,
arada bir odasna ekilerek saatlerce m astrbasyon yapmaktayd. Ayn
dnemde el ve beden ykamalannn da giderek sklatn ve bunun ne
denini anlayamadn anlatan Bayan V., kendisini bir trl temizlenmi
hissedemedii iin, bazen saatlerce banyodan kamadndan ya da e
me bandan ayrlamadndan yaknmakta idi."

Bayan V .'nin kom pulsif ykanm a eylem lerinin gerisindeki psikodinam ik etm enler u biim d e zetlenebilir: (1) Bayan V .'n in o
cukluk yllan annesinin dul ve yalnz kald dnem e rastlamt.
Bu nedenle annesi, sorum luluunu tek bana stlenm ek zorun

196

RUHSAL BOZUKLUKLAR

da olduu Bayan V .'ye, bir yandan itici davranlarda bulunur


ken, te yandan yalnzl nedeniyle ona balanm , dolaysyla
anne-kz arasnda bir "nefret ve bam llk" ilikisi olum utu;
(2) Bayan V .'nin annesi, yetim e biim i ya da dul kalm olma so
nucu, kendi cinsel drtlerine kar gelitirdii kart-tepkiyi k
zna da alamaya alm t; (3) Bayan V. bu nedenle, cinsel dr
tlerinden tr duyduu sululuktan art arda ykanarak arn
maya alyor, drtlerinin denetim i gletike banyoda geir
dii saatler de uzuyordu; m astrbasyon sululuuna kar art ar
da el ykam a tepkileri gelitirm iti; (4) isel drtlerinin ksm en
bilincinde olm asna karn, bu istekleriyle kom pulsif eylem leri
nin arasndaki ilikinin farknda deildi.
Genel bir deyimle, "obsesif davran" adyla da bilinen obsesif
dnceler ve kom pulsif eylem leri, ortaya km biim leri y
nnden grupta inceleyebiliriz: (1) Kararszlkla birlikte gelen
dnce karkl nbetleri; (2) art arda yaplan trensel eylem
ler; (3) dehet verici eylem lere gem e dncesiyle birlikte gelen
rktc nbetler. N betler ayn insanda, yukarda tanm lanan
biim lerin birinden dierine deiebilir; bazen hafif geitirilir,
bazen kiiyi bunaltrlar; seyrek olarak ortaya ktklar gibi, gn
de birka kez de gelebilirler.
Kararszlk ve duraksam ayla beliren dnce ve karkln
da, kiinin dnceleri iki seenek arasnda bir trl karara ula
am adan pek ok kez gider gelirler. Bunlar gerek anlam da d
nceler olmayp, amal dnceyi ortadan kaldran dnce et
kinlikleridir. Kararszlk konusu, bir inan, bir neri, b ir gzlem
ya da bir an olabilir; bazen bir konudan dierine atlam alar olur.
K uku ve kararszlk ylesi youndur ki kii, ne belleine, ne de
gzleriyle tank olduu durum larn gerekliine gvenebilir.
Evinden ayrldktan sonra duraksar, havagaz m usluunu ya da
kapy kapatp kapatmad konusunda kararszla der, bu
duygusunu giderm ek iin geri dner, dar ktnda yine ka
rarszla kaplr ve "em in olabilm ek" iin bu eylem leri birka
kez yineler. Bir dieri, zarf kapattktan sonra iine m ektubu ko
yup koymad konusunda kukuya kaplr, zarf aar, kapatr,
yine kukuya kaplr ve bu eylem i pek ok kez yineler. Klinikte
izlediim iz bir gen adam, her sabah evinden karken d kap

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

197

n n nnde dakikalarca bekleyerek iyerine giden ik i yoldan han


gisini seeceine karar verm eye almakta idi.
Tren yapm a nbetlerinde ise b ir dizi eylem art arda yinele
nir. Bu eylem lerin ou, yataktan kalkma, banyo yapma, giyinme
ve soyunm a gibi gnlk olaan davranlarn abartlm biim leri
olm akla birlikte, bazen allm am ve sam a nitelikte de olabilir.
Dinsel ayinleri and ran bu eylem ler arasnda, art arda el ykam a,
gnlk giysileri ya da d ier eyalar zerine bir ey bulam asna ykam a, say saym a (arabalarn plaka num aralar), dokunma
(sokaktaki elektrik direkleri) ya da tam kart, dokunm aktan ka
nm a (kaldrm daki atlaklar) saylabilir. Bu eylem ler ou kez
kiiyi bitkin drene dek srer.
Dehet verici bir eylem e gem e dncesiyle belirlenen n b et
lerde, kii birden bir insan, ou kez sevdii bir yaknn ldr
me dncesine kaplr. Gerekte bu b ir istekten ok, "ya deneti
mimi yitirir de byle bir davrana geersem !" panii biim inde
ortaya kar. Klinikte izlediim iz bir gen kadn arada bir, ocuk
larn balkondan atma dncelerine kaplm akta idi; bir dierinin
zihnine sk sk eini boazlam a dnceleri taklm akta idi; bir
gen adam vaktiyle sokaa frlatm olduu bir portakal kabuu
na birisinin basp derek lm olabilecei dncesinden kurtulamyordu. Bu rktc dnceler bazen cinsel ierikli de ola
bilir. K lin ikte izlediim iz bir gen kz arada bir, birden yolunu
deitirip bir geneleve giderek orada alm ak iin bavuraca
korkularna kaplm akta idi; b ir dier gen kz, bir dkknn
nnde oturan b ir grup erkein yanndan gem ek zereyken b ir
den, o srada ak bir pencereden gelen keke m ziine uyarak
soyunup dans edecei korkusuna kaplm t.
Rado obsesif-kom pulsif durum lar ar tepki trnde b ir bo
zukluk olarak yorum lar (1959). A r tepkiler organizm ann kendi
olanaklannm , tehlikeli bir durum un stesinden gelebilmede y e
tersiz kald durumlarda gelitirilir. Byle bir durumda oluan
'duygular da vurularak gerilim i azaltaca yerde, organizm aya
zarar verebilecek bir nitelik kazanr ve zaten var olan glklere
yenilerini eklerler. Ar tepki biim indeki denetim bozukluklar,
ocukluk yllarnda ana-babann kstlayc nlemleri ve cezalan
drm alaryla ya da cezalandrm a tehditleriyle balar. Bu etm enin

198

RUHSAL BOZUKLUKLAR

obsesif-kompulsif bozukluun oluum undaki rol, nce de b e


lirttiim iz gibi Freud tarafndan aklanmtr.
Freud tm nevrozlarn, yaam n ilk yllarndaki ana-baba ve
ocuk arasndaki atm alardan kaynakland grndedir.
Ana-babasnn sevgisine ve bakm na bam l olan ocuk, ayn
zamanda onlarn dncelerine de uymak zorundadr. Bu duru
mun yaratt atm alar zm lenem ediinde bask altnda tutu
lursa da, kiinin geliim inde aksaklk yaratr ve nevrozun oluu
m una yol aarlar. Freud, obsesif nevrozun nedenlerini, belirli bir
geliim dneminde (anal dnem ) saplanm a ya da bu dnem e bir
gerileme olarak aklamtr.
Dklama eitim i srasnda, ocuun boaltm ilevlerinin is
temli denetimini kazanm asna yardm c olunm aldr. ocuun bu
denetimi salayabilmesi iin, nce sinir-kas sistem lerinin belirli
bir fizyolojik olgunlua erim i olm as gerekir. N e var ki, eer
anne bilgisiz ya da sabrsz b ir kii ise ocuktan, gerekli fizyolojik
geliimini tam am lam adan nce boaltm ilevini denetlem esini
isteyebilir ve byle bir durum da anne-ocuk arasndaki sava
balatr. O vakte dein annesinden sevgi ve anlay grm olan
ocuk, kendisine gsterilen bu hakszla kzgnlkla kar koyar
(dksn boaltarak protesto eder) ya da annesinin cezalandr
masna kar korkuyla boyun eer (dksn boaltm aktan ka
nr). A nne ile ocuk arasndaki sava bir tahterevalli rnts iz
ler: Zafer bazen annenin, bazen ocuundur. Eer anne ok kesin
bir tutum taknarak ocuu srekli sular, cezalandrr ve zr
dilemesini isterse, ocuktaki cezalandrlm a korkusu sululuk
duygusuna dnr. ocuk, "sululuk korkusu" ile "fke ve kar
koyma istei" arasnda bocalam aya balar ve ite bu atm a
nn arlk derecesi obsesif davranlarn belirleyicisi olur.
Freud, obsesif nevrozu, "sadist sperego" ve "m azoist ego"
ilikisi olarak tanmlar. Ancak, korku duygusunun bakaldrma
isteine kar zaferini sim geleyen bu ilikiyi srdrmek pek ko
lay olmaz ve bastrlan fkenin her an denetim den kma olasl
na kar yeni nlem ler (tepkiler) gelitirmeyi gerektirir. imdi
de ayr blm e ayrarak tanm ladm z obsesif-kom pulsif
davranlardaki dinam ik m ekanizm alarn nasl ilediini gzden
geirelim:

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

199

1) Trensel davranlarda kii, biriken gerilimi art arda yap


lan iki ayr eylem le ve sonra da bu iki blm l eylem i yineleye
rek boaltr. rnein, yatm adan nce terliklerini aralarnda bir
a oluturacak biim de yerletirir, sonra da onlar birbirine para
lel bir durum a getirir; sonra yin e apraz koyar, yin e paralel duru
ma getirir ve bu eylem ler pek ok kez ayn biim de yinelenir. P si
kolojik zm lem e, h er iki eylem in de sim gesel bir anlam tad
n ortaya koyar. lki (terliklerin apraz konm as) kzgnlk duy
gularn ve yasaklanan istekleri da vurm ann anlatm dr, dieri
(terliklerin paralel durum a getirilm esi) su luluk korkusuna boy u n e m ey i sim geler (Rado, 1951). Bu eylem ler, gerilim biraz azalncaya ve bazen kii bitkin d ene dek srdrlr. Baz kom pulsif ayinlerde, iki kart gerilim, b ir tek eylem i yineleyerek ya da
daha karm ak eylem ler dizisiyle boaltlr. H epsinde geerli olan
ilk e ayndr.
2) Kararszlkla belirlenen dnce karklklar da yukarda
ki m ekanizm ayla oluurlar. A ncak burada eylem lerin yerini, bir
kutuptan dierine gidip gelen dnceler alr.
3) D ehet verici b ir eylem e girim e dnceleri, baskya aln
m kzgnl sim geler. Bu dncelerin yaratt dehet ve pa
nik, suuluk duygularnn da boalm n salar. Ne var ki, gurur
duyduu saygn varl sarsldndan, kii bu dnceler zih n in
den uzaklatktan sonra bazen saatlerce kendine gelemez.
O bsesif-kom pulsif nevrozlarda baskya alnm kzgnlk h i
bir zam an darya vurulmaz, kiinin iinde kalarak ona eziyet
eder. Oysa duygularn da vurabilm i olm as, bu eziyetten kur
tulm asn salayabilirdi. Bu gerek aslnda, kiinin, "ya bu gece
karm boazlarsam !" gibi dehet uyandran dncesinde gizli
bir m esaj olarak sakl kalr: "K eke bir sulu olsaydm !" O bsesif
nevrozda korku kzgnla h er zam an egem en olduundan, byle
bir istek da vurulacana kiinin kendisine kar sadiste kulla
nlr. Bunun kkeninde obsesii kiinin ana-babasnn tutum unda
ki kartln byk pay bulunur. Bu ana-babalar, bir yandan o
cuklarna ar dknlk gsterirken, te yandan onlar kat bir
disiplinle yetitirirler. ok kat disiplin ocuu krar ve engeller;
ar dknlk ise silahsz brakr: "A nnem ve babam bana kar

200

RUHSAL BOZUKLUKLAR

o kadar iyiler ki, onlara kzm akta hakl bile olsam bu duygum u
da vurm am alym !" Klinikte izlediim iz olgularda, bu tr anababalarn ocuklarna srekli olarak "dnyann en iyi ana-babas
olduklarn" ve "h er eyi kendilerine borlu olduklarn" alaya
rak bu duyguyu pekitirdikleri gzlem lenm itir.
Dehet uyandran istekler bazen bir "obsesif itiraf" biim inde
ortaya kabilir (Reik, 1925). Gazetede bir cinayet haberini oku
yan kii birden bu suu kendisinin ilem i olabilecei kukusuna
kaplr. Genellikle sululuk korkusunu ok youn bir biim de ya
ayan kiilerde grlen bu durum , D ostoyevski'nin "Su ve Ceza"
romannda olduu gibi, hak edilen cezann denm esi ve balanabilme umutlarn yanstr. Bu nedenle kii, polise bavurarak
ilemedii bir suu "itira f" eder.
Fenichel, obsesif-kom pulsif nevrozlardaki savunm a m ekaniz
masnda, baskya alm an yaantlarn duygu esinin, bu yaant
lara ilikin anlardan soyutlanarak bilindnn derinliklerine itil
diini ve bu duygularn yaratt gerilim in obsesif dnce ya da
kompulsif eylem gibi duygusal olm ayan ve zararsz yollardan
boalm bulduunu aklam tr (1945). Duygusal tepkilerin d
nce ve eylem lerden kopukluu obsesif-kom pulsif nevrozun te
mel zelliidir.
O bsesif-kom pulsif nevrozun temel dinam iini oluturan sa
vunma amal regresyonun klasik form ulasyonu Nemiah tarafn
dan yle zetlenm itir (1988): Oedipal dnem in anksiyeteye yol
aabilecek uyaranlar karsnda bu drtleri bastrp enerjisini
de histeride olduu gibi somatik semptomlara dntrmek ya
da fobik nevrozda olduu gibi ynn deitirm ek ve yanstm ak
yerine, obsesif-kom pulsif kii oedipal durum undan psikoseksel
geliim in bir nceki basam a olan anal dneme geriler. Bu geri
leme, kiinin anal dnem den geerken yaam olduu baz zor
luklar sonucu zaten olum u bir fiksasyon temeli tarafndan da
desteklenir.
Oedipal dnemin en nemli karakteristii cinsel ve saldrgan
drtlerin birbirine geim esiyle oluan fzyondur ve anal dne
me gerilem e bu fzyonun zlm esine neden olur. Bu zlm ey
le sevgi ve nefret artk birbirine geiem ediinden obsesifkom pulsif kii srekli ve youn bir am bivalans yaar. Bir baka

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

201

deyile, sevgi ve nefret ieren duygularn ezam anl yaanm as


sonucu obsesif-kom pulsif kii ne ynde hareket edeceini bilem e
m enin "kararszlyla paralize olur (Gabbard, 1990). Obsesifkompulsif nevrozlu kii, ilkel nitelikteki cinsel ve saldrgan dr
tlerini denetleyebilm ek am acyla, soyutlanma (isolation), tepki
oluturma (reaction form ation), entelektualizasyon ve yapmabozm a (undoing) m ekanizm alarn birlikte kullanr.
Son yllarda yaplan baz aratrmalardan edinilen izlenimler,
obsesif-kom pulsif bozukluklarn biyolojik kkenli olabileceine
ilikin grler gelitirilm esine yola am tr. O bsesif-kom pulsif bo
zukluklarn tek yum urta ikizlerinin her ikisinde birden ortaya kma
olaslnn ift yum urta ikizlerine oranla daha yksek olm as, baz has
talarn psikoirurjiyle dram atik bir dzelm e gsterm esi ve komputerize
tomografiyle yaplan kan titatif incelemelerde, bu tr hastalarn caudate
nucleus hacminin normal kiilere oranla daha kk olduunun saptan
mas bu grlere temel oluturan bulgular arasnda saylabilir (Lieberman, 1984; Turner ve arkadalar, 1985; Luxenberg ve arkadalar,
1988).
Clom ipram ine ve fluvoxam ine gibi ilalarn baz hastalar ze
rinde etkili olm asna karlk (W hite ve Cole, 1988), bozukluk b e
lirtilerinin psikanalitik kkenli tedavilere ou kez d iren gster
mesi ya da sonradan tekrar ortaya kmas (N em iah, 1988) yuka
rdaki grleri destekler nitelikte. Barlow ve Beck'e gre (1984),
ben zer durum lar davran tedaviler sonrasnda da gzlem len
mekte. Gnm zdeki genel kan, obsesif-kom pulsif nevrozun bi
yolojik b ir eilim zerine eklenen psikolojik ve evresel etm enler
sonucu ortaya kt ynndedir (Rachman ve Hodgson, 1980).
O bsesif-kom pulsif nevroz belirtileri, hastalarn yaklak yzde
krknda, tedavi edilm em i de olsa, geici ya da bazen srekli ola
rak hafifleyebilir, hatta tm den kaybolabilir. Ancak pek ok has
tada belirtiler tedaviye diren gsterirler. Bu belirtiler baz hasta
lar psikotik bir dalm aya kar koruduundan psikolojik hom eostazn korunm as asndan yarar da salayabilir. Bu nedenle,
zellikle psikodinam ik psikoterapiye karar verilm eden nce, be
lirtilerin ego organizasyonunun hangi dzeyinden kaynakland
nn dikkatlice deerlendirm i olmas byk nem tar.

202

RUHSAL BOZUKLUKLAR

YAYGIN ANKSYETE
DSM -III-R klasifikasyonunda, panik, fobi, obsesif-kom pulsif
bozukluk ve posttravm atik stres bozukluklar dnda kalan tm
abartl kayg yaantlar yaygn anksiyete bal altnda toplan
mtr. Yaygn anksiyeteli insanlar, geleceklerine, yaamakta ol
duklar ana, parasal durum larna, yaknlarnn balarna gelebile
cek olas felaketlere ve yaamn dier ynlerine ilikin srekli
kayglar yaarlar. Zam an zaman ve birden younlaan kayg
duygularyla belirlenen yaygn anksiyete, belirli bir tehlike kay
nana bal olm adndan, "balantsz" anksiyete olarak nite
lendirilir. A nksiyete kayna olarak gsterilen durum un ou
kez belirsiz, rtl ve karm ak bir nitelik tam asna karn, bu
duygu kiiliin tm n egem enlii altna alabilir. Balantsz
anksiyeteye genellikle elik eden dier belirtiler arasnda, dikkati
toplayam ama, karar verm e gl, ar duyarlk, umutsuzluk,
uyku bozukluklar, ar terleme ve srekli kas gerilimi saylabi
lir.
Balantsz anksiyete kiin in srekli olarak gerilim, znt ve
tedirginlik yaam asna neden olur. A nksiyeteli insan, ilikilerin
de ar duyarldr, kendini yetersiz bulur ve kolayca zntye
girer; dikkatini toplayam ad ve yanl yapm aktan ok korktuu
iin, karar verm ek ona g gelir. zellikle boyun ve omuz blge
lerinde daha ok duyulan kas geriliminden, sk idrar yapmadan,
uyku glnden ve kt ryalardan yaknr; sk terler, avu i
leri slak ve souktur; grnr bir neden olm akszn kan basnc
ve nabz hz artabilir, kalp arpntlar olabilir.
Yaygn anksiyeteli kii, ileri yolunda gitse de kaygldr. Be
lirsiz kayglar ve genel duyarlk, srekli skntl ve tedirgin ol
m asna, umudunu kolayca yitirm esine yol aar. Byk glkle
bir karar verebilse bile, bu kararn sonular, yapm olabilecei
yanllar ve bunlarn douraca olum suz etkiler zerinde ar
bir kayg srdrlr. Bu insanlarn znt konusu yaratmadaki
hayal gleri sonsuzdur; bir znt konusu ortadan kalkt an,
yeni bir sorun bulunur ve sonunda evresindeki kiiler de sabr
larn yitirirler. zntler gece yataa girdikten sonra da bitmez.
Gnlk olaylarla ilgili kayglara, gem ite yaplm yanllar ve

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

203

gelecekte ortaya kabilecek glkler eklenir. Bu dnceler so


na erip de uykuya dalndnda, silahl adam lar tarafndan kova
lanm a, yksek yerlerden dm e, dm anlardan kaarken b acak
larn yava hareket etmesi gibi anksiyete ryalar grlr. Eer
kii bu duygulardan kurtulabilm ek am acyla ar lde uyku
ilac ya da alkol kullanyorsa durum daha da karmaklar.
D SM -III-R 'nin kat kategorik yaklam, olduka nemli b ir
klinik olgunun grm ezlikten gelinm esine neden olm utur. K linik
yaantlarm zda anksiyetenin yan sra gl bir depresif enin
varl olduka sk rastlanan b ir durum dur. Baz kilinisyenlerin
d ep resif anksiyete balyla tanm ladklar ve daha ok narsisistik
b ir alt-yap zerinde ortaya kan bu olgu, yaanan yaygn anksiyeteye elik eden isteksizlik, karam sarlk, kolay zedelenebilirlik
ve kolayca kntye girm e gibi belirtileri ierir.
Kusurlu ana-baba tutumlar yaygn anksiyetenin oluum undaki
nem li nedenlerden biridir. Kaygl ve gergin bir anne, bu duy
gularn ocuuna yaam nn ilk gnlerinde bile geirebilir. Yap
lan bir aratrma, anksiyeteli ocuklarn annelerinin de kaygl in
sanlar olduklarn ortaya koym utur (Jerkins, 1966). Ayn aratr
mada, anksiyeteli kiilerin ana-babalannn ounlukla, ocukla
rndan ok eyler bekleyen ve onlara sevgi ve destei, ancak bu
beklentileri karlandnda salayan kiiler olduu gzlem len
mitir. Byle bir ortam da yetitirilen kii, doal olarak kendisine
gerekd am alar seer, srekli zeletiri yapar ve kendisinde
um duklarn gerekletirem ediinde anksiyete yaar.
ocuklarda grlen anksiyetelerin ou, oku l alm alarnda
ana-babann ieriklem i yksek beklentilerine uygun b ir baar
ya ulaam am a kaygsndan kaynaklanr. Bu tr kiiler genellikle
hrsl, ar vicdan ltleriyle davranan, kendine gveni olm a
yan ve baarl olm ak iin srekli abalayan insanlardr. Gven
ve yeterlik duygular gelim em i olduundan, en kk bir y e
nilgi olaslnda gerek durum la orantsz bir kayg gsterirler.
Bu durum yaam rntlerini d ah a da ok bozar ve karlatkla
r zorlanm alarn arlam asna neden olur.
Yaygn anksiyetenin oluum undaki bir baka neden de, gn
lk yaam srdrebilm ek iin gerekli yeteneklerin gelitirilememi
o/masdr. Bu durum, ana-babanm ar koruyuculuu ya da itici

204

RUHSAL BOZUKLUKLAR

lii sonucu benlik yapsnn yetersiz gelim esinden kaynaklanr.


Byle bir kii, eitim ya da alma alanlarndaki yarmalarda ve
yetikin yaam n sorum luluunu stlenm ede, bakalarna oranla
yetersiz kalr. Yaam sorunlaryla ba edebilm ek iin gerekli b e
cerileri gelitirm i bir insan iin, norm al koullar altnda, tehlikeli
saylabilecek ve anksiyete yaratabilecek durum larn says fazla
olmaz. Ama bu yeteneklerden yoksun bir insan, hazrlkl olm a
d yar b ir dnya iinde kendisini yetersiz ve gvensiz h isse
der. Zaten var olan hafif ve srekli anksiyete, gnlk yaamda
ortaya kabilecek yeni durum larn yaratt zorlanm alar kar
snda younlar. Yetersizliklerine karn yaam n belirli snrlar
iinde srdrebilm ekte olan kii, baka bir insana olaan gelebi
lecek ve zellikle kiiliini ortaya koym asn gerektiren yeni du
rumlarla karlatnda anksiyete dzeyi ykselir. Kii ou kez,
anksiyetenin art ile bu olay arasndaki ilikinin farknda deil
dir. stelik byle bir durum , yazarn klinikte izlem i olduu aa
daki rnekteki gibi gerek bir yenilgiyle sonulanrsa yarataca
sarsnt daha da byk olur:
"Krk yalarnda bir mem ur olan Bay A. ergenlik dnem inden bu y a
na, bazen nbetler biiminde de ortaya kabilen, srekli anksiyeteden
yaknarak klinie bavurmutu. Yaamnn ou alannda kendini gste
ren yetersizliine karn i yaam nda, stlerinin onayn kazanabilmek
amacyla gsterdii aba sonucu baarl olmu ve bakalarnn denetimi
altnda alt srece almalar beeniyle karlanmt. Nitekim, Bay
A.'y dllendirmek isteyen stleri, gnn birinde onu alt kurum
daki bir blmn bana geirerek daha geni sorumluluklar verdiler. Bu
olay sonucu ortaya kan atma, Bay A.'nn srekli ve youn anksiyete
yaamasna neden oldu. Bir yanda bu yeni grevin getirdii saygnln
ekicilii, dier yanda karar ve emir verme zorunluu vard. Nitekim,
yaklak bir hafta sonra Bay A., stlerine bavurup bu grevden alnarak
eski grevine verilmesi isteminde bulundu. Byle bir istemi hayretle kar
layan stleri, bir sre bekledikten sonra Bay A.'y eski grevine verdi
ler. Ne var ki, byle bir ka anksiyetenin younluunu azaltmad. Bay
A. bu yenilgiyi bir trl kendine yediremedi ve varlndan her zaman
kuku duyduu deersizliinin bir kant olarak grd. Bu yzden, yo
un anksiyeteleri olayn etkisi hafifleyene kadar ve haftalar boyu s r
d."

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

205

Tehlikeli drtleri denetim altnda tutma gl anksiyete olu


turan balca nedenlerdendir. N evrotik insan b en lik im gesini de
erden drebilecek ya da dier insanlarla ilikilerini bozabile
cek durum larda her zam an anksiyete yaar. rnein, onay, sevgi
ve gvenlik salayabilm ek iin srekli uysal davranan ve kendi
sini ortadan silip davranlarn bakalarna gre dzenleyen in
san, dmanlk duygularn denetim altnda tutabilm ek iin b
yk aba gsterir ve bund an g lk eker. D ier insanlar arasn
da bir varlk olm a isteinin engellenm esi, bilindnda youn
dm anlk duygularnn birikim iyle sonulanr. m gesini koruya
bilm ek ve bakalar taraindan itilm e olaslndan kanm ak iin,
karl ne olursa olsun, bu olumsuz duygular bask altnda tu
tar. Bask altnda tutulan dm anlk duygulan, bazen dier in
sanlarn, hatta en ok sevildii sanlan insann lm ya da yara
lanm asyla ilgili dlerde boalm bulur.
Benzer bir biim de bask altnda olan cinsel istekler de savun
ma engellerini ykarak bilin dzeyine kma tehlikesi yaratabilir
ve byle bir durum da youn anksiyete yaanm asna neden ola
bilir. rnein, evli bir kadn ahlak d bulduu ve benlik im ge
siyle uyum ayan bilind cinsel drtlerini bask altnda tutm a
ya alr ve bir sre iin bask m ekanizm asyla korunabilirse de,
byle bir drtnn tm yle bask altnda tutulmas g olduun
dan anksiyete arada bir alevlenir. Bylesi durumlarda kii, anksiyeteye neden olan gerek duygularnn farknda deildir. rne
in, byle bir kadnn cinsel drtleri, kendisine ekici gelen er
keklerin bulunduu topluluklarda daha da younlaabilir ve bu
durum savunm a sistem i iin tehlike yarattndan youn an ksi
yete yaanr. Bunu, klinikte izlem i olduum uz bir baka rnekte
grebiliriz:
"O rta yal bir ev kadn olan Bayan C., dzensiz ve m utsuz geen o
cukluk ve ergenlik dnemlerinden sonra arad gvenlii evliliinde
bulmutu. Ne var ki, her isteini yerine getirerek ona adeta bir baba gibi
davranm olan kocas, cinsel ynden olduka ilgisiz kalm ve ok sey
rek olan birlemelerinde de beceriksiz davranm t. Kark gemi olan
ocukluunun olumsuz etkileri B ayan C.'nin, nbetler biim ine de dn
en srekli bir anksiyete yaam asna neden olmu ve bundan tr he

206

RUHSAL BOZUKLUKLAR

kimlerden ve dostlarndan sk sk yardm aramt. Son zam anlarda y ar


dmna sklkla bavurduu ve dncelerine deer verdii bir yakn,
ona srekli olarak yaknmalarnn gerek nedeninin cinsel doyum suzluktan geldiini aklyor ve eer bunlardan kurtulm ak istiyorsa, henz
olanak varken evredeki erkeklerle daha ok ilgilenmesini tlyordu.
Bu konumalar, menopoz dneminin belirtilerini de yaam akta olan Ba
yan C.'yi, yllardr bask altnda tuttuu cinsel isteklerini denetleyemez
duruma sokmutu. atma ve onun yaratt anksiyete bykt; bir
yanda yllarca toplumda srdrd saygdeer ev kadnl ve yakn
bir zamanda buna eklenen bykannelik rolleri, dier yanda, filmlerde
grd ve romanlarda okuduu ak yklerinin zlemi vard. Bayan
C., ancak uzun sreli bir tedavi sonucu, kkrtlm olan drtlerini y e
niden denetim altna alabildi ve anksiyetesi azald."

Gemite yaanm sarsc bir olayn yeniden canlanmas anksiyete


yaratabilir. zellikle ocukluk yllarnda geirilm i olan can skc
olaylara benzerlik gsteren durum lar, aadaki rnekteki gibi,
gvensiz bir kiide o olaylara ilikin anksiyetenin yeniden yaan
masna neden olabilir:
"Elli yalarnda bir ev kadn olan Bayan B., kk bir ocukken anne
ve babas ayrlmlard. Bayan B., ayrlm adan nceki yllarda onlarn tar
tmalarna tank olmu ve tedavi srasnda anlarndan sz ederken bu
olaylara ilikin anksiyetesini zam an zaman yeniden yaamt. Bayan
B.'nin baka bir kentte oturan kz ve damad, gnn birinde Bayan
B.'nin oturduu kente dndler ve ayn apartm anda yaamaya balad
lar. O zam ana dein Bayan B., kznn mutlu bir evlilik yapm olduu
inanandayd. Ancak, ayn evde oturm aya baladktan sonra kz ve d a
madnn sk sk tartarak birbirlerini boanmakla tehdit ettiklerine tank
oldu. Gerekte, bu tartmalar gen iftin ilikilerinin dengeleyici bir par
asyd ve bunun dnda nemli grnen sorunlar da yoktu. Ne var ki,
Bayan B., her tartmadan sonra uzun sren ve youn bir anksiyete ya
yor ve ocukluk yllarnda olduu gibi, yeniden bir tartma kma olas
lnn kaygsn yayordu. Bayan B., kznn ve damadnn kiiliklerin
de kendi ana-babasnn yeniden canlandn ve anksiyetesinin gemi
yllardan kaynaklandn grebildikten, ayrca kz ve damad, kentin
daha uzak bir semtine tandktan sonra anksiyetesi hafifledi. Olaylar,
onun gemiten kalma duyarl bir noktasna dokunmu ve o yllara ili
kin anksiyetesini canlandrmt."

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

'2 0 7

Yaygn anksiyeteli kiilerin sk yaad durum lardan biri de,


karar verm e gl dr. Yetikin yaamn sorum luluklar insan
srekli hzl kararlar verm eye zorladndan, benlik yaplan ye
tersiz olan kiiler gnlk yaam larnda olduka sk anksiyete ya
arlar:
"Krk yalarnda bir ev kadn olan Bayan D., olum suz gem i ocuk
luundan kaynaklanan gszl nedeniyle gnlk yaamnda ok sk
panie kaplyor, en nemsiz konulardaki kararlarn bile ailenin dier
yeleri tarafndan verilmesini bekliyordu. rnein, ev halkna her sabah
o gn ne yemek piirmesi gerektiini soruyor, eer onlardan bir yant
alamaz ve karar kendine kalrsa anksiyete yaamaya balyordu. Bir gn
ev halk, toplu olarak tiyatroya gitmeyi tasarlar ve biletleri alma grevi
Bayan D .'ye verilir. Bayan D., tiyatro giesine gittiinde istenilen akam
iin henz hibir bilet satlm am olduunu ve istedii yeri seme karar
nn kendine kaldn dehetle grr. Salonun sa ya da sol ynnden
mi, birinci ya da ikinci sradan m bilet alrsa yanl bir i yapmam ola
cana bir trl karar verem eyen Bayan D., giedeki grevliden de um
duu yardm gremeyince, giderek younlaan bir anksiyete yaamaya
balar ve biletleri alm adan kaarcasna oradan ayrlr."

Yaygn anksiyete yaayan kii, yetersizlii, ar duyarl ve


zorlanma dayankllnn dklne karn, gerek olaylar
karsnda nevrotik savunma m ekanizm alar kullanan kiilere
oranla daha yrekli davranabilir. rnein, yaygn anksiyeteli ki
ilerin sava alan gibi kesin eylem gerektiren tehlikeli durum lar
da olduka etkin davranlar gsterdikleri gzlem lenm itir (Cattell ve Scheier, 1961).
Anti-anksiyete ilalar yaygn anksiyeteyi hafifletebilir, hatta
denetim altna alabilirse de gereki bir sonucu ulam ak yine de
m m kn olmaz. Bu konudaki en nemli sorun bu ilalarn etkisi
nin genellikle alndklar sreyle snrlanm asdr. Rickels ve arka
dalarnn 1980 ve 1986'da yaptklar almalarda ilalarn kesil
m esinden sonra belirtilerin yeniden ortaya km a oran yzde 6181 olarak saptanm tr. Bu ilalarn anksiyeteye neden olan et
m enleri hedef alm adklar gz nnde bulundurulduunda, by
le bir sonucun doal karlanm as gerekir. Konuya ilikin bir di
er sorun da bu ilalarn bam llk yaratmalardr. N oyes ve arka

208

RUHSAL BOZUKLUKLAR

dalarnn 1985'te yapt bir almaya gre, benzodiazepine grubu


ilalar bir yl akn bir sre kullanan kiilerin yarsnda ila kesildik
ten sonra yoksunluk belirtileri grlm ektedir. Benzodiazepine grubu
nun yerini alabilecek nitelikte olduu varsaylan baz dier ilalar da
beklenilen sonular vermemitir. Noyes, propranonol zerinde yapt
bir almada, beta blokerlerin plasebo etkisinden fa rk l olm ad izleni
mini edinmitir (1985).
Yukarda saylan nedenlerden tr, yaygn anksiyetenin te
davisinde psikoterapinin yeri nem ini korum aktadr. A ncak by
le bir uygulamada terapist, hastasnn korkularnn tem elindeki
nedenleri ok iyi tanm lam ak ve anksiyetenin kiilik organizasyo
nunun hangi dzeyinden kaynaklandn belirlem ek durum un
dadr. nk, rnein, anksiyetenin bebeklik dnem inde oluan
iletirilm i obje ilikilerinin doasndan ya da hastann dalma
korkularndan kaynaklanm olm asnn farkll tedavinin sresi
ve stratejisi asndan byk nem tar.
POST-TRAVMATK STRES BOZUKLUKLARI
Trafik kazalar, yangnlar, deprem ler, sel basknlar ve bir ba
ka insann bedensel ya da cin sel saldrsna uram a gibi olaylar
ok tepkisi de denilen geici kiilik bozukluklarna yol aarlar. A n
cak baz insanlarda byle b ir olayn izleri kalc ve srekli ruhsal
durum bozukluklarna neden olabilir. ok tepkisi belirtileri, ola
yn iddetine, trne, beklenm edik bir anda ortaya kmasna ya
da nceden hazrlkl olunm asna ve olay yaayan bireyin kiilik
yapsna bal olarak deiebilir.
nsanlar bylesi olaylarla karlatklarnda genellikle aada
ki dnemleri yaarlar (Raker, W allace ve Raym er, 1956):

1)
Kazay izleyen ilk dakikalarda kii ok dn em in dedir; don
kalm, akn ve sersem lem i grnr. ou kez yaralarnn de
recesinin farknda deildir, kaza yerinde amaszca dolar, ken
dine ya da dier kaza kurbanlarna yardmc olm ak iin en kk
b ir abay bile gsterem eyecek durumdadr. Zam an, yer ve kii
yneliminde bozukluklar, alglamada sapmalar, olaya ilikin bel
lek kayb ve kendinden gem e gibi durum lar da grlebilir. Ola

ANKSYETE BOZUKLUKLARI

209

yn yaratt youn anksiyetenin etkisiyle kiiliin ilevlerini ge


reince srdrem em esi sonucu oluan ok dnem i, doal bir sa
vunma m ekanizm as olarak kiiyi olaya yabanclatrr ve anksi
yetenin tm younluuyla yaanm asn engeller.
McDavid ve Harari (1968), kazaya urayan kiilerde panik
tepkilerinin sanldndan daha az grldn ve ancak aa
daki koullarda ortaya ktn saptam lardr: (a) bir grup insan,
rnein bir yangn balangcnda olduu gibi, ayn anda ve do
rudan tehlikeyle karlarsa; (b) kii o anda kaabilirse tehlike
den kurtulabileceini, birka dakika gecikm enin ok ge olabile
ceini ve de orada bulunanlarn tm iin kurtulu olanann
bulunm adn grrse ve (c) grup, tehlikeyle hibir uyar olm ak
szn e anszn karlam sa.
2) ok belirtilerini izleyen dnem de kazaya urayan kii, edil
gin ve telkine aktn, kurtarc ekibin ve yardm a gelenlerin neri
lerini izler. Kendi dndaki kaza kurbanlarnn durumuyla ilgi
lenm ek isterse de davranlar, en basit ilem leri bile yapam aya
cak derecede yetersiz ve beceriksizdir.
Bu dnem de savunm a m ekanizm as, ocukluun edilginbam l yllarna bir gerilem e niteliindedir. inde bulunduu
durumla ba edem em enin aresizliiyle kii, kendisine sylenen
leri edilgin bir biim de izler ve yaplan yardm lar m innetle kar
lar.
3) Psikolojik dengesini kazanm aya balad toparlanma dne
m in d e kii, srekli kazadan sz eder, kurtarma ilem lerinin yeter
sizliinden yaknr ve genel anksiyete belirtileri gsterir. ou
kez gergin ve rkektir, dikkatini toplam akta ve uyum akta glk
eker, bandan geen olay anmsatan kbuslar grr ve abuk
yorulur. Bu belirtiler normal bir insanda ksa bir sre sonra orta
dan kalkar. Kazadan srekli sz etme, sk sk dlerinde canlan
drma ya da benzer konulu kbuslar grme, kazann etkisini yu
m uatm ak ve olaya uyum salayabilm ek iin doal olarak ile
yen bir onarm mekanizm asdr.
K azay atlatan kii bu olayda sevdiklerini yitirm ise, bu b elir
tilere yas ve knt de eklenir. Kazadan kendini sorum lu tutma
eilim i ve yaknlarn kurtaram am olm aktan tr yaanan suN D 14

210

RUHSAL BOZUKLUKLAR

luluk duygulan olduka sk grlr. Bu tr olaylar yaayanlarda


bazen kazann ilk etkisi getikten sonra da baz belirtiler ortaya
kabilir. Posttravmatik Stres Bozukluklar da denilen bu durum,
haftalar, aylar ve bazen yllar boyu srebilir ve aadaki belirti
leri ierir: (1) geirilen sarsntnn istem d gelen dncelerde
ve ryalarda tekrar tekrar yeniden yaanm as, (2) insanlara yak
lam aktan kanm a ya da olara kar tepkisiz kalm a ve cinsel is
tek azalmas (3) uyku glkleri ya da grlt vb. uyaranlara
kar srama gibi abartl tepkiler verm e eilim i. Bu konuda yl
larca alm bir aratrm ac olan Krystal, ar zorlanma yaam
kiilerde zamanla psikosom atik belirtilerin ortaya kma olasl
nn olduka y ksek olduundan ve ou psikosom atik hastalar
da olduu gibi bu kiilerin, duygu durum larn alglam akta ve di
le getirmede glk ektiklerinden sz eder. Alexithmia denilen
bu olgu, duygularn haberlem e arac olarak kullanlam am asn
tanmlar. Tm bu belirtilerin post-travm atik stres bozukluu ola
rak deerlendirilebilm esi iin, sarsnt yaratan olaydan en az alt
ay sonra ortaya km as ve en az bir aydr srm ekte olm as gere
kir. A ncak kesin tan koyabilm ek ou kez var olan dier psiki
yatrik belirtiler nedeniyle yine de kolay olmayabilir.
Tan koymaktaki bir dier glk de yaanan sarsntnn do
asyla ilgilidir. A yn olaya gsterilen tepkiler bir insandan die
rine nem li farkllklar gsterir. Baz kiilerde kk zorlanmalar
bile ciddi sorunlara neden olabilir. Snrda bir uyum gsteren ki
ilerde sarsc olay, zaten var olan yetersizlik duygularn yzeye
kararak ar kiilik bozukluklanna ve ila bamllna neden
olabilir. te yandan, Rundel ve arkadalar (1989) zorlanmann
arl ile belirtilerin arl arasnda da dorudan bir iliki ol
duunu saptamlardr. Bu nedenle, kesin tan koym ak ok ynl
bir aratrmay gerektirebilir.
R. J. Liftron, H iroim a'da sa kalanlar zerine yazd Yaam
inde lm" (1967) adl kitabnda, lmn ok yaknna geldik
ten sonra sa kalm olmann, sonraki yaam da kalc bir etki
oluturduundan sz eder. 1972 yl sonunda Florida'da den
bir uaktan sa kalanlar zerinde yaplan bir incelem e sonucu
edinilen bulgular, H iroim a'dan sa kalanlannkine olduka ben
zem ektedir (Time, Jan. 15, 1973). Kazadan kurtulanlann ou,

AN KSYETE BOZUKLUKLARI

211

uzun sre psikolojik b ir kapanm a durumu yaadklarn bildir


m ilerdir. Yanm akta olan uaktan kurtulanlar, kurtarm a ekipleri
gelm eden nce bir arada oturup, hangi ilerde altklarn bir
birlerine anlatm lar ve bir ara hostesin ynetim inde arklar sy
lem ilerdi.
Bu gibi olaylarda yaanan duygusal kntlk, insanlarn ger
ek duygularn yadsyabilm elerini salamak am acyla olaand
davranlara da dnebilir. 1972 ylnda And dalarna den
bir uan yknts gnlerce bulunam adnda, karla kapl dan
tepesinde sa kalan yolcular len yolcularn etini yem ek zorunda
kalm lard (Time, Ocak 8, 1973). G nler sonra kurtarm a ekipleri
kendilerine ulatnda, len 29 yolcunun kim likleri saptanrken
yolculardan biri delinmi bir kafatasn dierine uzatp, "Bu ada
m n kim olduunu b ilm en gerekir, beynini sen y ed in !" diyerek
akalam tr. Bu gibi kazalarda sa kalanlarn ou, aylarca,
byle bir olay gerekten yaam olduklarnn bilincine varama
maktadr. 1972'de Chicago havaalannda den baka b ir uan
sa kalan 8 yolcusu zerinde kazadan bir hafta sonra yaplan
gzlem de, bu kiilerin ak bir anksiyete yaam adklar, ama bu
na karlk her gece kt ryalar grdkleri ve olaya ilikin bir
yadsm a iinde olduklar saptanm tr (Time, Ocak 15,1973).
Sa kalanlar iin genellikle en byk glk, sa k a lm a sululu
u denilen ve, kazada yaam larn yitirenlerin lm nden kendi
lerini sorumlu tutma biim inde yaanan m antk d duygudur.
Florida'da den uaktan kurtulan bir hostes, kazadan sonra
duygularn, "H ep sa kalabilmi olduum u dndm ve Tann 'y a krettim . te yandan neden sa kalmak iin seildiimi
kendim e sorm aktaydm . Bunun hakszlk olduu duygusu ve Neden ben deil de dierleri ldler? - sorusu benliime ege
m endi" biim inde dile getirm itir (Time, Jan. 15,1973).
lm den dnen bu kiilerin kim i, adeta sihirli bir yenilm ezli
e sahip olduklarndan tr sa kaldklar biim inde bilind
bir inan gelitirirler. Onlara gre sa kalmak, zafer ya da lme
egemen olma anlam n tar. G erekten de bu kiilerin, bir yenil
mezlik duygusu iinde, sonradan karlatklar dier baz tehli
keli durum larn ortasna kendilerini bir valye gibi attklar gz
lemlenmitir. L ifton 'a gre, bu tr kazalardan kurtulanlarda sk

212

RUHSAL BOZUKLUKLAR

grlen kalc nitelikteki bir dier belirti, kendi lm lyle yz


yze gelm i olma ve zellikle "zam ansz ve yaam n tadn a yete
rince varm adan lme olasl" ile karlam olma sonucu s
rekli yaanan lm konulu duygu ve dncelerdir. Kim inde bu
duygu, lm ve ykclk sahnelerine kar byk b ir ilgi ve y a
knlk duyma, kim inde ise "lm tatm " olm ann yaratt bir
yas duygusu biim inde ortaya kar.
nsanda sarsnt yaratan bir dier durum da, duyu ya da hare
ket organlarndan birinin yitirilm esidir. Grm e duyusunu yitir
m enin insanlar zerindeki etkisi Cholden (1954) tarafndan ince
lenmi ve ortaya kan bu yeni duruma baarl bir uyum sala
yabilmek iin aadaki dnem lerden gem enin gerekli olduu
gzlem lenm itir: (1) Kii ilk anda duygusal bir ok ve kntlk
iindedir, donakalmtr, dnme yetenei azalm tr ve bazen
bedensel ac bile duymayabilir. Egonun birden dalmasna kar
n bir tr bzlm e biim inde ortaya kan bu savunm a m ekaniz
mas genellikle ksa srer, uzam as kiinin yeni durum una uyum
yapm asn gletirir. (2) Olayn ok etkisi getikten sonra yerini
ar bir depresyon alr; kendine acma, dier insanlardan ayrma
ve um utsuzluk duygular egemendir. Kaybnn bilincine varma
ya balayan kii bir yas dnemine girer. Bu dnem kiiliin yeni
den dzenlenmesi iin gereklidir ve adeta, kr bir insan olarak
yeniden doabilm ek iin, nceden grm ekte olan eski kiinin yok
edilm esi gerekmektedir. Bu nedenle, yas dnem inin yaanm as
nn evredekiler tarafndan engellenm em esi gerekir. (3) K ii artk
baka bir insan olma yolundadr. Yetenekleri, toplum sal yeri, ilgi
leri ve beklentileri farkldr. Bu yeni durum u benim sem edike
uyum yapm as gleir. Bundan tr, evresinin byle bir kiiyi
gerekd um utlarla avutmaya alm ak yerine, onun bu yeni
durum u kabul etm esine yardmc olm alar gerekir.
Bedensel sakatlk ya da bir organ kaybyla sonulanan kaza
larda, bazen ok sonradan ortaya kan post-travm atik stres bo
zukluklar da grlebilir. zellikle bu sakatlk geici ya da srek
li olarak iten ayrlmay gerektiriyorsa ve bir tazm inat sz konu
su ise, anksiyeteden baka histerik, fobik tepkiler, bazen de dep
resyon grlebilir. Byk m iktarda para denm esi sz konusu
olan durumlarda belirtilen dava sresince, bazen yllarca srebi

SOMATOFORM BOZUKLUKLAR

213

lir. Ayrca, kazann neden olduu durum o insana istem edii so


rum luluklardan uzaklam a ya da alm am a olanaklar salyor
sa, dzelm e sresi daha da uzayabilir. statistikler, tazm inat ya da
iten uzaklam a gibi etm enlerin sz konusu olm ad durum lar
da, ok tepkisi geiren kiilerin ounun birka gn ya da birka
hafta iinde norm al yaam larna dnebildiklerini gsterm ektedir.
ok yaratan olaylarn yan sra in san yaam ndaki baka tr
olaylar da ben zer geici tepkilere yol aabilirler. ok sevilen bir
yaknn yitirilm esi, boanm a, sevilen bir insan tarafndan aldatl
ma, kurtulunm as g bir hastalk, i yaam nda gzden dme,
byk m iktarda para kayb gibi olaylar da arlk derecesine ve
kii iin tad nem e gre eitli psikolojik sarsntlar yaratr
lar. Ancak bu konularda yaplm sistem li aratrm alar henz ok
az saydadr.

Somatoform Bozukluklar
KONVERSYON BOZUKLUU
(Konversiyon Tip Histen Nevrozu)
Dnm e (conversion), anksiyete yaratabilecek bilind duy
gularn bilin dzeyine ulamasn engelleyebilm ek ya da zorlan
ma yaratan evresel durumlardan kaabilm ek amacna ynelik
ve gerek bir organik nedeni olm ayan bedensel hastalk belirtileri
biim inde ortaya kan, nevrotik dzeyde b ir savunm a m ekaniz
masdr. Bu savunm a m ekanizm asnn oluturduu nevrotik b e
lirtilere de "histeri nevrozu" denir.
"H isteri" szc Yunancada uterusun (hysteron) dolamas
anlamna gelir. Bu tr davran bozukluklar ile cinsel doyum suzluk arasndaki ilikiyi ilk kez tanm lam olan Perikles zam ann
da kullanlmtr. Platon "Timaeus" adl yaptnda yle der:
"Erkekte reme organ ehvetle kamlanm ve mantk dinlemez bir
hayvan gibibakaldnc ve atlgan bir durum a gelebilir. Ayn d urum ka
dnn dlyata iin de sz konusudur; iindeki h ay v an ocuk dnyaya
getirme isteindedir ve meyvesini verm e zamann ok fazla geirirse,

214

RUHSAL BOZUKLUKLAR

duruma tepki gstererek kzgnlkla bedenin her ynne doru dolam a


ya balar, sonunda solunum yollarn kapatarak trl hastalk belirtileri
ne yol aar."

Hipokrat da rpnmalarla ortaya kan hastalklarn b ir bl


mnn gerek epilepsi olm ayp histeri olgular olduundan ve
bu iki tr birbirinden ayrt etm enin glnden sz etm itir
(Abse, 1959).
O rtaa'da eski Yunanllarn doac grleri terk edilm i ve
histeri belirtileri eytann etkisiyle aklanm t. O dnem de A v
rupa'da sam a inan salgnlar biim inde grlen histeri olgular
geni kitleleri etkilemi ve bunlara kaplanlar cezalandrlm t.
Ortaa demonolojisini izleyen on dokuzuncu yzylda ise histe
ri, organik bir hastalk olarak kabul edilmiti. Sonralar, N ancy ve
Paris'teki Fransz hekim lerinin alm alar sonucu, histeri belirti
lerinin hipnoz altnda yaplan telkinle ortadan kaldrlabilecei
gzlem lenm i ve bu tr belirtilerin oluum unda duygusal at
m alarn etkisi anlalabilmitir.
1893'te Joseph Breuer ve Sigm und Freud "Histerik Olgunun
Ruhsal M ekanizmas" adl yaptlarnda, histeri belirtileri gsteren
kiilerin hipnoz altnda, bastrlm anlann artrarak bu
olaylara ilikin duygularn aka yaayabildiklerinde belirtilerin
ortadan kalktn anlatm lard. Ayn yazarlar 1895'te yaym la
dklar "Histeri zerine almalar" adl yaptlarnda histeri belirti
lerinin, cinsellie ilikin atmalarn bilin dzeyine kmasn
engellem ek amacyla gelitirilen savunm a m ekanizm alar olduu
nu akladlar. Freud, bu belirtilerin bask altnda tutulan ve y
nnden sapm cinsel enerji olduunu anlatabilm ek amacyla "d
nm e histerisi" (conversion hysteria) terim ini kullanm ve bylece, ruhsal-cinsel nitelikteki atmalarn bedensel belirtilere dn
ebildiim anlatmak istemitir. rnein m astrbasyona ilikin
sululuk duygulannn yaratt atm a, bir elin fel olmasyla so
nulanabilir. Byle bir dnm bilinli olmadndan, kii ortaya
kan bozukluun kkeninden ve anlam ndan haberdar olmaz.
Gnmzde histeri nevrozlar, Freud'un aklam olduu gi
bi cinsel ya da bir baka trdeki ruhsal atm alarn bedensel b e
lirtilere dnm esinden ok, zorlanma yaratan durumlardan ka

SOMATOFORM BOZUKLUKLAR

215

m ak iin kullanlan b ir savunm a m ekanizm as olarak yorum lanr.


Yorum daki bu deim eye kar dnm e (konversiyon) terim i li
teratrde olduu gibi kalmtr.
H isteri nevrozu, bazlar organik bir hastalk belirtileriyle ko
layca kartrlabilen, eitli biim lerde ortaya kabilir. kisi ara
sndaki ayrm yapabilm ek iin organik hastalklarn belirtilerini
olduka iyi bilm ek gerekir. Yaadm z a artk, bir neden ol
m akszn anszn kr olan ya da dram atik b ir biim de fel olan ki
ileri ciddiye alm am aktadr. A ncak histerik kiilik ylesi takliti
d ir ki gnm zde rastlanm akta olan baz histeri belirtilerini ger
ek hastalklardan ayrt etm ekte yine de glk ekilebilm ektedir.
H isteri nevrozlarnn belirtileri aadaki ortak zellikleri ta
r:
1) H isteri nevrozlarnda, ortaya kan bedensel belirtilere ne
den olabilecek yapsal bir bozukluk saptanam az. rnein histerik
kkenli fellerde, belirtiler sinirlerin anatom ik dalm na uym az;
uzun sre felli durumda kalan kol ya da bacakta b ir incelm e g
rlmez.
2) H isteri belirtileri gsteren kii, grnte ciddi saylabile
cek durumuna kar duygusal bir ilgisizlik iindedir. nl Fran
sz hekim i Jan et'n in Tatl Kaygszlk (La belle indifference) adn
vermi olduu bu durum , histeri belirtilerinin, kiiyi iinde bu
lunduu zorlanmal durum a ilikin anksiyeteye kar korum akta
olm asnn anlatmdr. H isteri belirtilerinin bilindndaki anksiyeteyi denetim altnda tutmada yeterli olam ad durum larda bu
belirtilere fobik tepkiler de katlabilir ya da Freud'un anksiyete
histerisi olarak adlandrd durum ortaya kabilir. Anksiyete
histerisi gerekte, daha nceki bir blmde anksiyete nbetleri
olarak tanm lam olduumuz durum lardr. Kt bir olayn yak
lamakta olduu duygusu, lm, kalp krizi ya da ldrma korku
lar ile birlikte terlem e, arpnt ve ellerin titrem esi histeri nevro
zu belirtilerine eklenebilir.
3) Histeri belirtileri gsteren kiiler telkine ok yatkndrlar.
Gelitirdikleri belirtiler, ou kez, okum u ya da gzlem lem i ol
duklar baz olaylardan esinlenir. H isteri eilim li kii b ir zorlan

216

RUHSAL BOZUKLUKLAR

ma durum uyla karlatnda, eer dier insanlarn bu gibi du


rumlardan hastalk nedeniyle kanabildiklerini daha nce fark
etmise, bilind bir m ekanizm ayla baz b elirtiler oluturarak,
iinde bulunduu tatsz durum dan bir ka yolu salamaya al
abilir. Bu gibi durum lar Birinci ve kinci Dnya Savalarna ka
tlm olan askerlerde sklkla gzlem lenm itir. H isteri belirtileri,
kiiye hipnoz ya da narkoz altnda yaplan telkinle ortadan kald
rlabilir, baka b ir belirtiye dntrlebilir ya da yeni belirtile
rin ortaya km as salanabilir. Ayn biim de, bacaklar histerik
kkenli b ir felce uram olan kii anszn uykudan uyandrldnda bacaklarn hareket ettirdii grlebilir. lkem izin krsal
blgelerinde sk grlen histeri nevrozlarnn baz hoca ya da
frkler tarafndan tedavi edilebilm elerinin nedeni, bu kiile
rin telkine ok ak olmalardr. N e var ki, bu tr tedaviler ya da
kutsal yerlere yaplan ziyaretler sonucu elde edilen m ucizevi so
nular srekli olamamakta ve bilindndaki atm alar aradan
bir sre getikten sonra bir dier histeri belirtisine dnm ekte
dir.

4)
H isteri belirtisi kiinin belirli bir zorlanm a durum undan k
abilm esini saladndan "seici bir n itelik" gsterir. rnein
alma yaam nda glklerle karlaan bir memur, sa elinde
"yazc kram p" denilen bir histeri belirtisi gelitirerek iinde bu
lunduu can skc durum dan kamay salayabilir; ancak ayn
kii bir iskambil oyununda kartlar kartrrken glk ekmez.
Belden aas fel olmu bir dieri, yrm ek iin kullanamad
bacaklarn yatakta kolayca hareket ettirebilir.
ok eitli biim de ortaya kabildikleri iin tm rneklerini
buraya alabilm e olanan bulam adm z histeri nevrozu belirti
lerini drt blmde toplayabiliriz:

1)
Duyu organ belirtileri'n in en sk grleni, bazen yldrc n
telikte olabilen ve bedenin belirli bir blgesinde duyulan srekli
arlardr. Ba derisinde iddetli ar ve duyarlk, ban iki yann
da ivi aklyormuajiina alglanan duyular (clavus) ve srt ar
lar olduka sk grlen histeri belirtileridir. Srt arlarnda b a
zen kas kram plar ve om urgann ne doru eilmesi de grlebi
lir (Abse, 1959).

SOMATOFORM BOZUKLUKLAR

217

Belirli beden blgelerindeki histerik duyarln sklkla grl


mesi, "histerojenik blgeler" kavram nn gelim esine neden ol
mutur. Bu duyarl blgeler zellikle, gsler, yum urtalklarn
bulunduu alt karn blgeleri, ba ve omurgadr. Deride ar ve
dokunm a duyularyla ilgili balca belirtiler unlardr: anestezi
- duyarln yitirilm esi; hipestezi - duyarln ksm en yitirilm esi;
hiperestezi - ar duyarlk; analjezi - ar duyarlnn yitirilm e
si; parestezi - karncalanm a gibi olaand duyular. Bu belirtiler
genellikle sinirlerin norm al anatom ik dalm na uymaz. rnein
kol ve bacaktaki anesteziler, eldiven ya da orap gibi kesin bir s
nrla sonlanrlar. "Allochiria" denilen histeri trnde ise bedenin
bir yarsna yaplan bir uyarm , dier beden yarsndaki sim etrik
blgede alglanr. Olduka sk grlen bir histeri belirtisi de bo
azda srekli bir tkanklk duygusuyla belirlenen "globus histericus" tur.
Grm e ilevine ilikin histeri belirtileri arasnda, tam krlk,
gece krl, gndz krl, k fobisi, bulank grm e, grme
alannn daralmas, renk krl, bir yazy okurken baz harfle
rin ya da szcklerin grlm em esi, objelerin olduundan daha
byk (macropsia) ya da daha kk (m icropsia) grlm esi, ift
grme ve hatta grm e saylabilir (Ironside ve Barchelor, 1945,
Halpern, 1944). H isterik sarlk, grm e belirtilerine oranla daha
seyrek grlr.

2)
Devinim organ belirtileri ok eitli biim lerde ortaya kab
lirler. H isterik feller genellikle tek bir bacak, kol ya da elde gr
lrler. "Astasia-Abasia" denilen histeri trnde, kii yryem edii halde oturur ya da yatar durum dayken bacaklarn h er yne
hareket ettirebilir (Ham m er, 1967). H isterik kkenli titrem eler ya
da tik gibi istem d davranlar sk grlen belirtilerdendir.
Ses telleri felci biim inde ortaya kan histeri belirtilerine de
olduka sk rastlanr. rnein, "afo n i" denilen durumda kii an
cak fslt halinde konuabilir, m utizm 'de ise ses tm den yitirilir.
Gerekte ses tellerinin organik felcine elik eden ksrk reflek
sinin yitirilm esi bu durum larda grlmez. A foni, genellikle duy
gusal bir ok olayndan sonra birden ortaya kar (Coleman,
1972).

218

RUHSAL BOZUKLUKLAR

3) H isteri krizleri baylm a ya da epilepsiyi andran nbetler b i


iminde grlrler. N bet srasnda kii bilincini tm den yitir
mez ve ou kez tehlikeli olm ayan b ir yere, rnein yum uak bir
divann zerine der; gz refleksleri ve epilepsi nbeti srasnda
dier reflekslerde grlen deiiklikler ya da dil srma ve idrar
karma gibi belirtiler grlmez. N bet genellikle evrede baka
larnn da bulunduu bir srada ortaya kar. Yz, baylm a ya da
epilepsi nbetlerinde grld gibi soluk ya da m avim trak de
il, krmzdr.
4) organsal belirtiler ada insann daha sk kulland histe
ri trleridir. nsanlarn tp alanndaki bilgileri arttka, histeri be
lirtileri de gerek hastalklardan ayrt edilm esi daha g ve kar
mak bir biim de ortaya km aktadr. rnein, akut apandisit
nbetinin tm belirtileriyle hastaneye getirilerek am eliyat edilen
baz kiilerin bu organlarnn norm al bulunduu durum lara rastlanabilmektedir. Literatrde, tberkloz belirtilerini ve stma n
betlerini olduka baarl bir biim de taklit eden histeri olgular
na rastlanm tr (Gze, 1967).
O rtaa'da grlenlere benzer grup histerileri, bir okulun tm
rencilerini ya da bir ky halkn kapsayabilecek lde, gn
mzde de seyrek olarak grlm ektedir. Son yllarda gelim i toplumlarda oluan varolu anksiyetesine kar trl akm lar arasn
da, demonolojik inanlar canlandrm ay am alayan gruplarn
varl da gzlemlenmektedir. te yandan, nceki yzyllardaki
kitle histerilerinin yerlerini gruplar tarafndan giriilen iddet ey
lemlerine brakm olduu da dnlebilir. rnein 1960'larda
Nantes niversitesi'nde balayan renci eylem lerinin, ksa sre
de dnyann birok lkesine salgn biim de yayld grlm
tr.
Freud'un Viyana'da yaam olduu gnlerden bu yana, insan
davranlarnn psikodinam iinin zellikle halkn aydn kesimi
tarafndan renilmesi sonucu, histeri nevrozlarna daha seyrek
rastlanr olmutur. Eski Yunanllarn inanlarnn kart olarak
yalnz kadnlarda deil, erkeklerde de grlebilen histeri nevro
zuna gnmzde daha ok toplum un alt sosyo-ekonomik kesim
lerinde rastlanmaktadr.

SOMATOFORM BOZUKLUKLAR

219

HPOKONDR
ounluu kadn olan hipokondrik kiiler, srekli olarak ken
di salk durum uyla ilgilenir ya da trl bedensel hastalk belirti
lerinden yaknrlar. Bu yaknm alar bedenin bir blgesinden die
rine deiebilir ve ou kez hastalk belirtilerinin tanm lanm asn
da glk ekilir.
H ipokondrik kii ciddi b ir hastal olduuna kesin inan ge
litirm itir ve iyilem e umudu yoktur. N e var ki, histeri nevro
zunda olduu gibi, bu yaknm alarna karn gerekten nem li bir
hastal olan insann anksiyetesini yaam az. ou hipokondrik,
hastalklara ve tedavilerine ilikin gazete haberlerini ilgiyle izler
ve en son kan ilalardan haberdardr. Bazlar srekli olarak bir
hekim den dierine dolar. H ipokondrik kiiler ou kez kendi
hastalklarn tanlam olarak hekim e bavururlar; tp bilgileri
noksan olduundan vardklar sonular da genellikle m antk d
olur. Ancak hipokondrik kiinin organlarna ilikin gelitirdii
varsaymlar, psikotiklerde grlen hastalk hezeyanlar m antk
d deildir.
H ipokondrinin psikiyatrik klasifikasyondaki yeri yzyln
balarndan bu yana tartm a konusu olm u, baz aratrclar bu
belirti grubunun bam sz bir tan grubu olm ayp, birok p siki
yatrik bozuklukta grlebilen b ir belirti olarak deerlendirilm esi
grn savunm ulardr. Freud balangta (1894), nevrasteni,
anksiyete nevrozu ve hipokondriyi, "gerek nevroz" adyla tek
bir blm altnda toplam ve o dnem de, hipokondrik belirtile
rin ruhsal atm alardan kaynaklanm adna ve biriken cinsel
enerjinin yaratt zararl etkilerin bir sonucu olarak ortaya ktk
larna inanm t. Daha sonralar balangtaki organik yaklam
n terk eden Freud, hipokondriye ilikin psikanalitik form lasyonunu gelitirm i ve bu durum u, libido ve ilginin d dnyadaki
nesnelerden ekilip bedene yneltilm esi biim inde yorum lam tr
(1938). Daha sonralar Fenichel hipokondriyi, histeri nevrozlar
ile hezeyanl psikozlar arasnda b ir gei durum u olarak tanm la
mtr.
Sonraki yllarda bu konu evresinde gelitirilen yorum lar
farkllk gsterm itir. rnein Kolb (1973) hipokondriyi, zaman

220

RUHSAL BOZUKLUKLAR

zaman kom pulsif davranlarn da elik ettii b ir obsesyon tr


olarak ele almtr. Tm bu grlere karn, Freud'un libidonun
d dnyadan i organlara ynelm esi biim indeki yorum u yllar
ca geerliini korumutur. G erekten de, zellikle orta yalarda
grlen bir hipokondri tr F reu d 'u n yorum lam asna olduka
uym aktadr. Daha ok krk ya da elli yalarda grlen bu tr tep
kilerde kii, o gne dein dlerini ve beklentilerini gerekletire
memi olduu ve gelecek iin de bir umudu olam ayaca dn
cesine kaplr, d dnyadan duygusal bir kopma olur ve hipo
kondri belirtileri ortaya kar.
Gnmzde hipokondriyi, histeri nevrozu gibi yetikin yaa
mn zorlanmal durum larndan b ir ka tepkisi olarak yorum la
ma eilim i olduka egem endir (Kenyon, 1966). H isteri ve nevras
teni nevrozlarn tantrken de belirttiim iz gibi, toplum un "hasta
rol"ne kar tutumu hipkondrik kiinin gnlk yaam n sorumluluklann stlenm ekten kanabilm esini pekitirici niteliktedir.
Ayrca evrenin gsterdii ilginin getirdii ikincil kazan da hi
pokondri belirtilerinin yerlem esinde ve abartlm asnda nem li
bir rol oynar.
Hipokondrik kiiler zerinde yaplan psikanalitik incelem eler,
bu kiilerin ana-babalarnn hastalk olaslna kar trl nlem
ler alan ya da hastalk belirtileri karsnda anksiyeteye kaplan,
an koruyucu ve kaygl kiiler olduklarn gsterm itir (Coleman, 1972).

Disosiyatif Bozukluklar
(DisosiyatifTip Histeri Nevrozu)
Kendi aralarnda birlik oluturan b ir ruhsal etkinlik grubunun,
kiiliin geri kalan blm yle balarn kopararak, bam sz bir
biim de etkinlik gsterm esi durum una disosiyasyon (dissociati
on) denir. Anksiyetenin ok youn olduu durum larda kiilik d
zeni o denli bozulabilir ki, savunm a m ekanizm alar, bilinci, belle
i ve hatta bazen kiiliin tm n egem enlikleri altna alr ve psi
kozu andran dram atik belirtilerin ortaya km asna neden olur.

DSOSYATF BOZUKLUKLAR

221

Eskiden histeri nevrozunun b ir tr saylan disosiyatif tepki


ler, bilin bozukluklaryla karakterize olan ruhsal belirtilere yol
aarlar. Bu belirtiler, bazen b ilin kararm as, bazen ise hezeyanl
bozukluklar andrrlar. Geici tepkiler olduklar iin nevroz ola
rak nitelendirilen bu durum larda kii, bir d dnyas iindey
miesine an duygusal tepkiler gsterir, akndr ve dram atik
davranlarda bulunur, sama ve balantsz bir biim de durm ak
szn konuur. Bu tr disosiyatif tepkiler, kiinin baz isteklerini
b ir d dnyasnda gerekletirm e abasnn ya da gemiteki
sarsc bir yaantnn yeniden canlandrlm asnn anlatm dr. Ba
zen, kiinin duygusal doyum dan yoksun yaam na duygusal bir
e katm ak abas olarak da ortaya kabilirler; byle durum lar
da kii genellikle kendisine ilikin rom antik ve dram atik nitelik
te, olaand ykler yaratr ve anlatr (M asserm an, 1961). Geici
olarak ortaya kan bu durum lar kiiliin geri kalanndan bam
sz olduundan kii, disosiyasyon sresince yaptklarn ya da
anlattklarn sonradan hatrlayam az.
D ier baz disosiyatif bozukluklar aada zetlenm itir:
PSKO JEN K AMNEZ
D isosiyasyonun en yaln rneklerinden biri olan amnezi du
rum larnda kii, gemi yaam nn snrl bir dnem ine ilikin ve
youn anksiyetenin elik ettii bir dizi yaantsn tm den unu
tur ve bir daha belleine artram az. Ancak unutulan olaylar
bilinaltnda gizli olarak varlklarn srdrdnden, hipnoz ya
da narkoz altnda yaplan grm eler sonunda yenid en bellee
kazandrlabilirler.
A m nezi durum larnn sava alannda ya da sivil yaamda kar
lalan ve "o k " etkisi yaratan durumlara kar bir savunm a m e
kanizmas olarak yaanmasna olduka sk rastlanr. Nevrotik
amnezi tepkileri ise dier insanlar iin olaan saylabilecek zor
lanma durum larnda ortaya kar. Byle bir durum da kii ismini
hatrlayamaz, nerede oturduunu ve ne i yaptn unutmutur.
Kim lii ve gem iine ilikin bellek kaybna ram en o gne dein
gelitirmi olduu yeteneklerini kullanabilir. Am nezi, zellikle
sululuk duygusu yaratan olaylardan sonra grlr. Bazen, be

222

RUHSAL BOZUKLUKLAR

yin dokusunun hasar grd bedensel hastalklardan ve yara


lanm alardan sonra da grlebilir. Ruhsal kkenli am nezilerin ge
ici durum lar olmasna karlk organik am neziler genellikle kal
cdr.
PSKO]ENK FG (FUGUE)
Bazen kii iinde bulunduu zorlanmal durum lardan, bulun
duu yerden uzaklaarak kam aya alabilir. A m neziyle birlikte
grlen bu durum larda kii birden kendisini yabanc b ir yerde
bulur, son anm sad andan bu yana gnler, aylar ve hatta yl
lar gemi olabilir. Aradaki dnem e ilikin am neziden tr bu
srede kiilerin, arada geen zam ann uzunluuna gre, sokak
larda dolamak, art arda sinem alara gitm ek ya da yeni bir kente
deiik bir adla yerleerek yeni bir yaam biimini srdrmek
gibi eitli davranlarda bulunduklar saptanm tr (Coleman,
1972).
Amnezi ve fg, histeri nevrozlarnda olduu gibi, anksiyete
yaratan durum lardan bir kan anlatm dr. Am nezi seici bir
nitelik gsterir ve yalnzca katlanlm as g ya da tehdit edici du
rumlar kapsar. Fg ise, rnein yeni koullarna uyum yapm ada
glk gsteren askerlerde grlebilir; bazen de, yeni bir kim lik
altnda yaanan durumlarda olduu gibi, kiinin kendisinde su
luluk yaratan bir olaydan, "suu ileyen kii ben olamam, nk
ben baka bir kiiyim" biim inde ileyen bir savunma tepkisiyle
uzaklam asnn anlatmdr.
OUL KLK
Bu tr disosiyasyonda kii, anksiyete duygularna kar, iki ya
da daha fazla sayda bam sz kiilik sistemi gelitirebilir. Her bir
sistem, kendine zg, tutarl ve kesin bir biimde belirlenm i
duygu ve dnce srelerinden oluur. Zaman zaman bu kii
liklerin birinden dierine geileri grlr. H er bir dnem birka
dakikadan birka yla kadar srebilir. K iilikler birbirinden dra
m atik bir biim de ayrlr: Biri neeli, um ursam az ve elence d
kn; dieri sakin, alkan ve arbaldr. Genellikle bir kiilik,

DSOSYATF BOZUKLUKLAR

223

dier kiiliin varlndan haberdar olm az ve dier kiilii be


nim sem i olduu sre iinde neler yapm olduunu hatrlayam az (Colem an, 1972).
Edebiyat dnyasnda Stevenson'un "Dr. Jekyl ve M r. Hyde" (ki
Yzl Adam ) adl yapt bu tr b ir disosiyasyonun klasik rnei
saylabilir. Tp literatrnde oul kiilik ilk kez Price (1905) tara
fndan tanmlanmtr. Price'n izlemi olduu Bayan Beauchamp, deiik zam anlarda ayr kiilik zellii gsterm ekte idi.
Bu kadn bazen trelere ar bal, sakin ve m azoist b ir kiiyi;
bazen ise hrsl, saldrgan ve bildiini okuyan bir dier kiiyi ya
amakta idi. Price, Bayan Beaucham p' hipnoz altnda tedavi et
miti. Tedavi sresinde kendisine "Sally " adn veren bir nc
kiilik blm de belirm eye balam t. Sally'nin Bayan Beaucham p'n varlndan haberdar olm asna karlk, Bayan Beaucham p'n iki kiilii de Sally'nin varlndan habersizdi. Price, alt
yl sren alm alar sonucu, bu kadnn ayr kiiliinin tek bir
b tn durum una gelebilm esini salam tr.
oul kiilik gelitirm enin kkeninde, trelere uym a zorunluu ile trelere kar kma isteinin yaratt atmal durum ve
sululuk duygularna ilikin anksiyete bulunur. Kii kendisini
birbirinden habersiz ve balantsz iki ayr kiilie blm ekle bu
atmaya bir zm getirmi olur.

DEPERSONALZAS YON
"D epersonalizasyon" terimi ilk kez 1898'de Dugas tarafndan
kullanlm ve ayn aratrc, bu tarihi izleyen otuz be yl sre
since konuya ilikin ok sayda yaz yazm tr. Yz yla yakn bir
sredir incelem e konusu olm u ve sanldndan ok daha sk
rastlanan bu olguya, belirtilerinin olaand nitelii ve zellikle
kiilerin bu belirtileri dile getirm ede glk ekm elerinden tr
kesin bir aklam a getirilem em itir. M ayer ve Gross, "depersona
lizasyon" terim inin kiinin kendi benliinde oluan deiiklikler
iin snrlanm asn, kiinin d dnyasndan alglad deiiklik
ler iin ise "d erealizasyon" terim inin kullanlm asn nerm itir
(1935).

224

RUHSAL BOZUKLUKLAR

"Yirmi iki yandaki Bayan E klinie eitli obsesif dncelerden ve


fobilerden yaknarak bavurmutu. Annesiyle birlikte gittii bir Avrupa
kentinde geirdii olaand bir yaantdan sonra bir hekimden yardm
istemeye karar vermiti. G en kzn srekli olarak "kaybolduum g n"
diye nitelendirdii bu yaantsn kendi dilinden aktaralm:
"O gn annemi otelde yalnz brakp ok iyi tandm bu kentte bir
bama dolamaya kmtm. Birden kendim i o ana kadar hi bilmedi
im bir duygu iinde buldum; ben kendim deildim, evrem de sanki
kimse yoktu ya da benim onlara ulaabilmem imknszd. Youn bir sis
le rtlm gibi evremdeki soka, binalar grebiliyordum, ama hepsi
donakalm bir dnya gibiydi, sanki bu dnyadan baka bir yere gitm i
tim. Bir yandan bir d gryor gibiydim, te yandan bu ok tuhaf d uy
gu beraberinde korku ve panik de yaatyordu. Bunlar szle anlatm am
o kadar g ki..."
B ayan E. bu duygunun sresini saptayamam t. Hatrlad tek ey,
bu garip duygularla bir sre sokaklarda dolam olduu idi. Sonra bir
den kiiliinin denetimini kazanm ve oteline dnm t."

Ackner, depersonalize olan kiilerde drt ayr olgunun varl


n saptam tr (1954):
1) Bu kiiler kendilerini ya da d dnyay gerekd b ir b i
im de alglam aktan yaknrlar. Gerekd terim i her zam an bu
kiilerin kendileri tarafndan kullanlan bir szc k deildir, akta
rlanlarn szl dilde anlatlabilecei en uygun terim olduu iin
kullanlr. Bu kiilerin yaad duygular ylesine gariptir ki ou
kez geirm i olduklar durum u dile getirm ede byk glk e
kerler. En ok kullanlan tanmlama, "kendim i paralara blnyormu gibi hissettim " biim indedir.
2) Gerekd olma duygular kii iin son derecede can skc
dr. zellikle, "ldrm a" ya da "l m " korkular olan kiilere bu
duygular daha da rktc gelir, dier kiilerde ise yadrgama
duygusu yaanr.
3) Bu duygular hezeyan niteliinde olmayp, obsesyon ve fobi
lerde olduu gibi benlie yabancdr. Kii bu deiik, tuhaf ve
gerekd duygulann "bana yle geliyor" dncesiyle karlar
ve alglanan durum larn gerekle ilgisi olm adnn kesinlikle far
kndadr. Depersonalizasyonda gereklik alglam asnn bozulm a
sna karn gereklik snam as deiiklie uramaz.

DSOSYATF BOZUKLUKLAR

225

4)
D epersonalize olan kiide duygusal tepkiler yitirilir. Ki
hibir ey hissedem ez, hibir eyden zevk alam az ve o dnemde,
sevdii kiilere kar da duygusuzdur. Sevdii kiileri, aile yele
rini ya da gem iteki ho anlarn gznde canlandram az. Buna
karlk, hibir ey hissetmem e ve hibir eyle ilgilenm em e duru
mundan tr anksiyete yaanr.
D epersonalizasyon olgusunun her tr insanda ortaya kabil
mesi, anlalabilm esini daha da gletirm ektedir. Bu durum nor
m al saylabilecek kiilerde ve ortada belirli b ir neden olm akszn
grlebildii gibi, eitli duygusal ve bedensel zorlanm alar sonu
cu da ortaya kabilm ektedir. am zdaki jet hz, insanlar alk
olduklar durum lara yabanclatrabilm ektedir. Ktalararas uak
yolculuklar baz kiilerde h afif derecede depersonalizasyon y a
ratmaktadr. Saatlerin deim esiyle birlikte, yem ek ve uyku d
zeni, gece gndz dngleri de bozulur ve kii kendine ve evre
ye yabanclam a duygularyla birlikte, iine girdii bu yeni duru
ma uyum gl gsterir (Cattell, 1967).
Depersonalizasyon olgusu, alglam a ve b ili deiiklikleri ya
ratan durum larda da grlm ektedir: A lg yoksunluu deneyleri,
lde ya da kutuplarda yolculuk, okyanus ortasnda bir sandalda
tek bana kalm a gibi soyutlanm a durum lar ve "b ey az grlt "ye (elale) uzun sre bakm ak bunlar arasnda saylabilir (Cappon, 1961). Uyku yoksunluu da, alglama ve bili bozukluklar
yaratt iin, gerekd yaantlara yol aabilir (Bliss, Clarck ve
W est, 1959). Fizyolojik dengenin bozulduu ateli hastalklar,
kan ekerinin ya da kan basncnn dm esi, i salgsal dzenin
deitii erinlik, det grm e ncesi, lohusalk vb. durum larnda
da bu olgunun ortaya kabildii gzlem lenm itir (Cattell, 1966).
Birok ila y an etki olarak depersonalizasyon yaratabilir. Baz
ilalar ise bu amala kullanlrlar; hallusinojen ilalardan m escali
ne ve lysergic acid diethylam id (LSD) bunlar arasnda saylabilir.
Gerekd olma duy gulan ile ego durum lar arasndaki iliki
teden beri incelem e konusu olm utur. Freud rya gren kiinin,
ryasnn gerekd olduunu bildiinden ve ou kez "bu yal
nzca bir r ya" diyerek kendisini rahatlattndan sz etm itir
(1900). Bir kiinin bazen iinde bulunduu bir durum u, sanki da
ha nce yaam gibi alglam asn tanm layan dj vu olgusu da
ND 15

226

RUHSAL BOZUKLUKLAR

bir depersonalizasyon tr olarak yorum lanm aktadr (Arlow,


1959). Bir savunm a m ekanizm as olarak "dj vu" kiiyi, tehlike
olm adna, daha nce bu tehdit edici durumlarla karlam ve
bunlar atlatm olduuna inandrr. Ne var ki, Spiegel'in akla
d gibi (1959), depersonalizasyon trndeki savunm a m ekaniz
m alarnn baars tam deildir ve anksiyete bir oranda dorudan
yaanr. Freud 1938'de O bendorf'a yazd b ir m ektupta, bu olgu
yu egonun ikiye ayrlm as olarak aklam tr (Obendorf, 1939).
Depersonalize olan kiide ruhsal yapnn blnm esi (intrapsyhic
splitting), egonun duruma katlm da bulunan paras ve gzlemci
para olarak ikiye blnm esi biim inde aklanm tr (Arlow,
1959). Tehlikeyle karlaldnda, bu durum la ba etmeye al
an ego paras, egonun geri kalanndan kopar ve iinde bulunu
lan duruma bir yabanclam a hissedilir: "B u gerek olamaz! Ba
ma gelenler gerekten var olam az!" biim indeki im gesel dnce
gerekm iesine yaanr.

Parafililer
(Cinsel Davran Sapmalar)
Hangi cinsel davranlarn norm alden sapm a olarak nitelendi
rilebilecei, yirminci yzyln ikinci yarsnda psikiyatrinin
nemli etik konularndan biri olm utur. Freud 1905 ylnda ya
ym lanan bir makalesinde, sapkn cinsel davranlar konusunda
kullanlabilecek ltleri yle aklam t: (1) bedenin cinsel ol
mayan blgelerine ynelm e; (2) kar cinsten kiilerle cinsel or
ganlar araclyla yaanan ilikilerin yan sra arada bir grl
m ekten te, saysal olarak bu ilikileri ama ya da tm den bunla
rn yerini alma; (3) kiinin tem el cinsel davran seimi durum u
na gelmi olma. Freud ayrca, bilind dnyalar psikanaliz yo
luyla incelenen her insanda sapknlk eilim lerinin izlerine rastla
nabileceinden sz etm itir. Cinsel davran sapm alarnn tanm
nn tarihsel geliimi incelendiinde, getirilen tanm larn, iinden
kt toplumu ve yaanmakta olan dnemi yanstt grlr.
Dolaysyla Freud'un tanm lam alarnn da, norm al cinsellii ol

PARAFLLER

227

duka dar erevede tutan bir kltr yanstt sylenebilir


(Gabbard, 1990).
Freud, "igdsel drt ku ram " erevesiyle snrlanan kla
sik yaklam l bu m akalesinde, cinsel davran sapm alann "cin
sel drtlerin, balangta ait olm as beklenen objeden bam sz
olarak ortaya k"n n b ir kant olarak grm tr. Yine bu m a
kalede aklad gibi, nevrotik belirtiler bastrlm sapkn cinsel
isteklerin biim deitirm i anlatmlardr. Cinsel davran sap
m alarnda bu eilim ler bilince ulaarak ego-sintonik (egoyla
uyum durum unda) haz veren eylem lere dnrler. Dolaysyla
Freud, nevrozlar sapkn cinsel davranlarn kart olarak gr
m, nevrotik belirtileri de cinsellikten arndrlm sapknlk ei
limleri olarak nitelendirm itir. Klasik psikanalize gre, cinsel
davran sapm alar erken ocukluk yllarndaki cinselliin yeti
kin yaamda srdrlm ekte olduunun anlatm dr. Bu dnem
lerde karlanam am duygusal ihtiyalar sonucu oluan bir sap
lanma (fixation) ya da yetikin yaam n dnyasyla ba edebilecek
duygusal olgunluktan yoksun braklm olma sonucu yaanan
bir gerilem e (regression) sonucu ortaya karlar. Klasik psikanalitik yaklam a gre, olaan yollardan cinsel orgazm a ulalmasn
engelleyen belirleyici etm en kastrasyon korkusudur ve olaan
cinsel davranlardan sapm a kastrasyon tehdidinin yadsnabil
m esini salar (Fenichel, 1945).
Freud'dan sonra gelen birok klinisyen, psikanalitik alm ala
r srasnda, Freud'un bu gzlem ini dorulayan bulgularla kar
latklarn dile getirm ilerdir. Yakn yllarn psikanalistleri ise
konuya daha farkl alardan yaklaarak, cinsel davran sapma
larnn yalnzca igdsel drt kuram yla aklanm asnn yeterli
olm adn ve bu olgunun ilikiler boyutunun da nemli oldu
undan sz ederler.
rnein Stoller (1985), cinsel davran sapm alarn dmanca
eilim lerin erotik bir ekle dnm esi olarak tanm lamtr. Ona
gre, cinsel ierikli bir beraberlik yaad kiiye ve kendine ac
verme ya da onu ve kendini aalam a istei, bir davrann sap
kn olup olmadn belirler. Stoller norm al cinsel uyarlmada da
snrl oranda fke ve kk drm e eilim lerinin olabildiini
gzlem lem i ve "duygusal yaknlk kurabilm e" kapasitesini bir

228

RUHSAL BOZUKLUKLAR

dier belirleyici etmen olarak tanm lam tr. Ona gre, erotik ey
lemlerin, bir dier insanla duygusal yaknln yaand ve s
reklilii olan ilikilerden kanm a amacyla kullanlm akta olmas,
bir insann sapkn olarak nitelendirilebilm esini belirleyen en
nemli etm endir. Stoller'in anlatm yla, cinsel davran sapm ala
rnn znde ocukluk travm asnn yetikin zaferine dnm esi
bulunur. Cinsel eylem lerinde ya da dlerinde ilikide bulunduk
lar kiiyi kk drerek ve aalayarak, vaktiyle ebeveynleri
tarafndan kendilerine yaplm olanlarn c alnmak istenir.
M itchell'e gre de cinsel davran sapm alar obje ilikilerinden
kan anlatm olabilirler (1988). Parafilik eilim gsteren insan
larn ou, annelerinin intrapsiik im gelerinden yeterince kopam am ve bireylem elerini tam am layam am kiilerdir. D olay
syla, dier objelerle beraberliklerinde eriyip yok olma ve ayr bir
varlk olarak kim liklerini srdrem em e tehdidini srekli olarak
yaarlar. Sapkn nitelikte cinsel eylem ler, ou kez, bam szlkla
rn ortaya koyarak belirm e ihtiyacn karlam ak iin seilm i
yollardan biri olabilir. M itchell'in de klinik alm alarnda gz
lemledii gibi, parafilik kiilerin cinsel isteklerini eylem e dn
trdkten sonra yaadklar rahatlam a, ilerindeki denetleyici an
ne im gesine kar kazanlan zaferi simgeler.
Kohut'a gre ise parafilik eylem ler, dier insanlarn yakn selfobje tepkilerinden yoksun kalma sonucu bozulan benlik btnl
n onarabilm ek amacna ynelik abalarn anlatm dr. Bu tr
cinsel eylemler ya da dler, ayr kalma ya da terk edilme tehdidi
yaayan kiinin kendisini var hissedebilm esine yardm c olur
(1977).
Mc Dougall da ou sapkn davrann znde, kimliini ya
da ben lik duyusunu yitirm eye ilikin youn b ir korkunun varl
ndan sz eder (1986). Belirli cinsel eylem ler ya da objeler, kii
nin i olgunluuna ve benliinin dalmas korkularna iyi gelen
bir ila gibi kullanlr. M c Dougall ayrca, ou insann zam an za
m an parafilik dler kurabildiini, ancak kom pulsif b ir nitelik
kazanm adka bunlarn sorun olarak nitelendirilem eyecei gr
ndedir. Ona gre, ou kez yenilik araylarndan kaynaklanan
bu dler, kiinin karlanam ayan baz duygusal ihtiyalarnn
dengelenm esine yardmc olurlar.

PARAFLLER

229

Genel b ir deerlendirm eyle, (1) bir insann neden belirli bir


parafilik eylem ya da d yerine dierini setii anlalabilm i
deildir; (2) b ir insan birden fazla trde parafilik eylem lerde bu
lunabilir; (3) parafilik eylem ler eitli dier psikiyatrik durum lar
ve kiilik organizasyon dzeyleri ile birlikte grlebilirler.
Psikiyatri ve zellikle ada A m erikan psikiyatrisi, cinsel
davran seim lerinin yarglaycs olm am ak iin ciddi abalar
gsterm itir. Bunun sonucu A m erican Psychiatric A ssociation'n
tan ve belirtiler listesini ieren son alm as olan D SM -III-R'de
"paraphilias" terim i kullanlm tr. Y in e ayn abalar sonucu parafili terim inin kullanm (1) insan olm ayan objelerin kullanld,
(2) kiinin cinsel partnerine ya da kendisine gerek anlamda ac
verdii, (3) partnerini ya da kendisini aalayc davranlarda
bulunduu, (4) cinsel davranlarn ocuklara ya da rzas olm a
yan yetikinlere yneltildii durum larla snrlanm tr.
GSTERMECLK(EXHBTONSM)
Sk rastlanan bir paraf ili tr olan gsterm ecilik ilk kez 1877'
de Fransz nrologu Laseque tarafndan tanm lanm tr. Laseque
gsterm ecilii, ani ve kom pulsif bir biimde ortaya kan ve cin
sel organlar evreye gsterme drtlerinin denetlenem em esiyle
belirlenen bir durum olarak tanm lanm tr. Bu tanm 1900 yln
da Garnir'in gsterm eci eylem ler iin seilen zam an ve yerin an
lamna ilikin gelitirdii grlerle btnlk kazanm tr.
Gsterm ecilik de fetiizm gibi kadnlarda pek grlmez. Er
kek gsterm ecilerin ounda cinsel gszlk sorunlar ya da
norm al cinsel ilikiye ilgisizlik saptanm tr (Friedman, 1959).
Gstermeci eylem lere genellikle yabanclarn bulunduu yerlerde
geilir. ou kez kiinin ailesi ve yaknlan onun byle bir sorunu
olduunu bilmez. Gsterm ecilikte, cinsel organ b ir kadna onun
istei olm adan gsterildiinden, eylem saldrgan bir nitelik de ta
r. Olay daha ok, halka ak bir yerin tenha bir kesinde, lk
ilkbahar gnlerinde ya da yaz aylannda, genellikle ayn yerde ve
gnn ayn saatinde yer alr (W itzig, 1959).
Bu konuda kapsam l aratrm alar yapm C hristoffel'e gre
(1956) gsterm ecilikte, kar tarafn da kendi cinsel organn gs

230

RUHSAL BOZUKLUKLAR

termesine ilikin ve "o da ayn eyi yapsa!" ynnde bilind


b ir istek bulunur. ou gsterm eci, youn sululuk duygular
iinde ve cezalandrlm a beklentisiyle, eylem de bulunduklar ye
re geri dnerler.
Gstermeci eilimler, st kapal bir biimde, konum alar s
rasnda erotik konulardan sz etm e yoluyla da boalm bulur
(Freud, 1919; Ferenczi, 1950; Jon es, 1920). ounluu erkek olan
bu insanlardan bazlar, erotik konum alardan ya da pornografik
yaynlardan orgazma varabilen oranlarda doyum bulurlar. Fenichel'e gre (1936) pornografik yaynlarla m astrbasyon yapmak,
gerek cinsel ilikiye, yaln m astrbasyondan daha yakn bir dav
rantr. Bu tr davranlarn, hapishane ya da askerlik hizmeti
gibi evrede kadnlarn bulunm ad koullarda ortaya kmas
ise olaan saylabilir.
Gnmzde sk rastlanan ve biim deitirm i bir gsterm eci
lik tr de, kar cinsten birine telefon ederek onu erotik bir ko
num ay dinlem eye zorlam as biim inde grlr. Bu konuda
kapsaml aratrm alar yapm olan Nadler (1968), bu davranla
rn kkeninde gstermeci davranlarla zde psikodinam ik ne
denler bulunduu izlenimini edinm itir. Aradaki fark, telefon
eden kiinin dier kiiden uzakta olmas ve daha saldrgan dav
ranmasdr. Bu tr telefonlar edenler, gsterm ecilikte olduu gi
bi, gvensiz ve cinsel kim likleri yeterince gelim em i kiilerdir.
Kar cinse ynelik yaanan anksiyete ve dm anlk gsterm eci
likte olduundan daha youndur.
Klasik psikanalitik yaklama gre, cinsel organlarn tanma
d kadnlara ve kzlara gsterm e eylem i, kiinin kastre olmad
konusunda kendisini ikna etm e abalarnn anlatm dr (Freud,
1905; Fenichel, 1945). Eylem inin yaratt ok tepkisi kastrasyon
anksiyetesini rahatlatr ve kar cins zerinde g kurabilmi olina duygusu yaatr. Stoller (1985), gsterm eci eylemin kiinin
kendisini, genellikle bir kadn tarafndan aalanm hissetii bir
durumu izlediini gzlem lem itir. Bu nedenle, gstermeci kii ta
nmad bir kadnda ok etkisi yaratarak, aalanm olmasnn
cn de alm olur. Gsterm eci kii clz erkeklik kim liine kar
erkeklik organlarn gstererek deerini ve erkeklik kim liini y
celtmeye alr. Stoller, kastrasyon anksiyetesinin gstermecili

PARAFLLER

231

in psikodinam iini aklam aya yeterli olam ayaca, konuya bir


kim lik sorunu olarak da baklm as gerektii grndedir. G er
ekten de gsterm eci eylem lerde bulunan kiilerin ou, aile ye
lerinde hibir zerinde etki yaratam adklar duygusu iindedirler
ve fark edilebilm ek iin olaand eylem lerde bulunurlar (M itchell, 1988).
GZETLEMECLK (VOYEURSM)
G zetlem ecilik ve gsterm ecilik bir parann iki yz gibidir.
H alk arasnda "rntgencilik" de denilen gzetlem ecilik dierine
oranla daha edilgin bir eylemdir. Soyunan ya da cinsel ilikide
bulunan insanlar gzetleyerek cinsel doyum a ulam a olarak ta
nm lanan bu davranlar, b ir kadnn giysisinin altndan ya da d
ndan grnen beden blgelerine bakm aktan, baka insanlarn
cinsel ilikilerini seyretm ek iin randevu evlerine gitm e durum la
rna kadar deiebilir. M astrbasyon genellikle bu duruma elik
eder.
ocukluk yllarndan tayageldii sorunlar nedeniyle, bir er
kek bir kadna yaklam akta glk ekm ekteyse, yenilgiye ura
ma ya da reddedilerek deerini yitirm e korkularna kar onu
uzaktan gzetlem e yolunu seebilir. Gzetlem e eylem i kiiye
dnleyici bir g ve gzetlenen kiiye kar stnlk duygusu
salar. Ayrca, gzetleme durum larnn genellikle tehlikeli olan
koullar da kiinin uyarlm a dzeyini ykseltir ve cinsel duygu
larn pekitirilm esinde rol oynayabilir. Gzetlem ecilik eylem i, ki
ide genellikle var olan sadist eilim lerin yum uatlm asn salar.
rnein bakalarnn cinsel ilikilerini gzetlem e eylem ine, "o ii
yapan ben deilim , ben yalnzca bakalarnn yaptklarn gzle
dim!" duygusu egem endir (Friedm an, 1959). F en ich el'e gre
(1945), gzetlem e yoluyla sadist eilim lere doyum arama kadn
larda da grlr: "B az kadnlarda, afet olaylarn, kazalar, sava
sahnelerini, cerrahi am eliyatlar, hastaneleri ve benzeri durumlar
seyretm eye kar duyulan ilgi, ou kez, sadist nitelikli kastre et
me eilim lerinin eylem den gzlem e dnm biim leridir."
Fenichel (1945) gzetlem eci eilim leri, ocuun ebeveyninin
cinsel ilikisini ilk kez grd ya da duyduu ve ocukluun b i

232

RUHSAL BOZUKLUKLAR

rincil sahnesi (primal scene) de denilen yaantda saplanm a ile


aklar. ocukluk dneminde yaanan bu travm atik olayn zaten
var olan kastrasyon korkularn daha da younlatrm as sonucu,
yetikin yaam a ulatnda kii, vaktiyle edilgin bir konum da
yaam olduu travmatik olay zerinde bu kez etkin b ir ege
m enlik kurabilmeyi amacyla bu sahneyi tekrar tekrar canlandr
maya alr. Fenichel gzetlem e eylem inde saldrgan b ir enin
varln da fark etm i ve bunu, kadnlara dnk ykc isteklerin
daha az sululuk yaratan bir biim e dntrlm esi olarak yo
rumlamtr. M itchell'e gre (1988), gzetlem ecilik ve gsterm eci
lik btn dier parafilik eylem lerde var olan bir olgunun belir
ginletii rneklerdir: "yzeyle derinlik, grnenle gizli olan, or
tada olan ile zgr braklm ayan arasnda bir diyalektik"
FETZM
Cinsel ilginin bir beden blgesiyle snrlanm as ya da belirli
bir giyim eyas gibi cansz bir objeye ynelm esi durum larn ta
nmlar. Erkeklerde daha sk grlen bu durum da seilen beden
blgesi ya da nesne, sa, kulak ve ellerden, i am ar, parfm ve
ayakkab gibi kar cinse ait eyalara kadar deiebilir. Bu eyala
rn cinsel haz ya da doyum am acyla kullanllar, eyay pme,
okama, tutma, koklam a ve bazen de onunla m astrbasyon yap
ma biim inde olabilir. En sk kullanlan eya kadn am ardr ve
bu amaca ulamak, bir kadnn evine gizlice girm eyi ya da bir
dkkndan hrszlk yapm ay gerektirebilir.
Bir tr fetiizm de cinsel haz, bir eylem de bulunm a sonucu ya
anr. ou kez su niteliinde olan bu eylem lerin yaratt heye
can cinsel uyarlma dzeyini ykseltir. Coleman (1972), tanm ad
insanlarn evine girerken cinsel haz yaayan bir genten sz
eder. Bu ocuk, bu evlerden para ya da m cevher aldnda or
gazma ulam aktayd.
ou fetiizm olgusunda seilen obje ile cinsel haz arasndaki
simgesel iliki ortaya karlabilirse de bu ilikiyi anlayabilmenin
ok zor olduu durum lar da vardr. rnein Berger (1947), oto
m obillerin egzos borusundan kan gazlar seyrederek cinsel do
yum a ulaan birisinden sz etm itir. Bu adam n tm cinsel yaa

PARAFLLER

233

m bu olaya odaklam t ve ona gre egzos borular, bir kadnla


ilikide bulunm aya yelenen bir durumdu.
Cinsel doyum a ulam ada insan yerine cansz bir objenin seil
m esindeki sim gesel balantdan sz ederken Freud (1905), ayak
kab ya da terliin kadn cinsel organn sim gelediini, bu sim ge
nin eski alardan beri var olduunu ve rnein m itolojide yazl
m olduunu anlatr. Sim gesel balantlarn nasl kurulduu ko
nusundaki ilk psikanalitik grlerin ou, seilen objelerin kar
cins organn sim geledii ynndeydi (Freud, 1927; Abraham ,
1955). Freud, feti olarak seilen objenin "kadn penisi"ni sim ge
lediini ve bunun fetiist kiinin kastrasyon anksiyetesinin ste
sinden gelm esine yardmc olduu grndeydi. Ona gre, ka
dn cinsel organnn grnts kastrasyon anksiyetesi olan kiide
kendi organlarn yitirererek bir kadna dnecei korkular ya
rattndan, fetiist kiinin zihninde birbiriyle elikili iki dn
ce vardr: yadsnm as ve kastrasyonun dorulanm as. Feti bun
larn ikisini de temsil eder. Lorand (1952) da fetiizm in, erkek e
cinsellii gibi, kastrasyon anksiyetesine kar gelitirilen bir sa
vunm a m ekanizm as olduu grndedir. O na gre, fetiist ol
m akla kii hem ecinsel olm aktan, hem de kastrasyon tehlikesi
yaratan norm allikten kurtulm u olur.
Sonraki aratrm aclar ise, fetiizm le ilgili ilk kuram gelitiren
Binet'nin (1888) bu balantlarn ocukluk dnem indeki baz rast
lantlar sonucu olutuu grn benim sem ilerdir. Greenacre
(1979) fetiistlerin, ocukluk yllarnda baz objelere sihirli b ir an
lam atfetm i olduklarndan sz eder. G reenacre, kastrasyon anksiyetesini fetiizm olgusunun m erkezi olarak kabul etm ekle bir
likte, kkenini oedipal dnem den deil, pregenital dnem den ve
zellikle yaam n ilk aylarndaki travmatik ilikilerden ald g
rndedir. A nnesiyle ilikilerindeki ar sorunlar nedeniyle ken
disini dayanaksz hisseden bebek, bu ihtiyacn, kendisinden
uzaklam ayan, rahata dokunabilecei, deim ez biimli ve da
yankl bir fetile karlam aya alr. Bebeklik yllarnn bu ya
antlar, erkek ocuk ya da yetikin olarak cinsel kim lii aray
sreci iinde yenid en canlanrlar. Kohut da (1977) fetiizm i ayn
biimde, ancak self psikolojisi term inolojisiyle aklar ve annesiy
le ilikilerinde yaad aresizlik srasnda bebein, zerinde de

234

RUHSAL BOZUKLUKLAR

netim kurabilecei ve insan olm ayan objeyi, bulam ad selfobje


(anne) yerine setiini anlatr. A yn dorultuda M itchell de
(1988), feti objesi iin youn cinsel istek gibi grnen yaantnn,
aslnda, kiinin kendi benlik duyusunu yitirme tehlikesinin yarat
t anksiyeteyi yanstt grndedir.
PEDOFL
Pedofili cinsel isteklerin ocua ynlenm esini tanm layan bir
terimdir. Pedofiller, kar cinsten olduu gibi, kendi cinslerinden
ocuklar da seebilirler. Pedofil erkeklerin bir blm nde cinsel
gszlk de sz konusudur ve byle durumlarda, gerek bir cin
sel eylem den ok, m astrbasyonun elik ettii gsterm eci davra
nlarda bulunulur. H angi biim de olursa olsun, pedofil eylem le
re maruz kalan ocuklar, onarlm as g bir hasarn yaam boyu
srebilen izlerini tama durum unda kalrlar. Karpm an'n izledii
b ir olguda (1950), yedi yandayken yetikin bir kadn tarafndan
cinsel olarak uyarlm bir erkek, cinsel blgesi tyl kadnlara
kar bir korku gelitirdiinden kk kzlara ilgi duymaktayd.
Cohen ve Seghorn (1969), pedofiller zerinde yaptklar bir
aratrmada rnt tr saptam lardr:
1) Ruhsal v e cinsel ynden olgunlam am olduklar iin yal
nzca ocuklara yaklaabilen kiiler.
2) N ormal saylabilecek bir geliim srdrdkten sonra, sevdi
i kadn tarafndan terk edilm e gibi d krkl yaratan bir olay
sonucu, nceki geliim dnem lerine gerileyen kiiler.
3) Saldrgan eilim li ve cinsel obje konusunda ayrm yapm a
yan psikopat kiiler.
Pedofillerde kadnlara ynelik bir korkuya hem en her zaman
rastlanr. Ancak, yetikin cinsel objelere kar yaanan korkunun
yan sra, narsisistik eilim lerin ve zdelem enin de pedofilinin
oluumunda nemli bir rol vardr. Klasik psikanalitik yaklam
pedofiliyi narsisistik obje seimi olarak yorum lar. Bir dier deyi
le, pedofil kendi ocukluk im gesini yanstan ocuklar seer (Freud, 1905; Fenichel, 1945). Pedofiller, cinsel gszlkleri ve clz
benlik yaplarndan tr, yetikinlerden daha dirensiz olan ve

PARAFLLER

235

daha az anksiyete yaratan ocuklar cinsel obje olarak seerek


kastrasyon anksiyetesinden de kurtulm aya alrlar.
K linik alm alarda karlalan pedofillerin ounda narsisistik kiilik bozukluklar ve zellikle psikopatik eleri gl narsisistik karakter bozukluklarnn varl gzlem lenm itir. Bylesi
durumlar, nem li lde sadist eleri de ierir ve ocua cinsel
olarak sahip olm ak intikam arac olarak kullanlr. Daha ok kar
cinsten ocuklara ynelik bu eylem lerde, kadnlardan korkan ve
onlara ynelik youn dm anlk yaayan kiiler, kadn cinsine
kar penislerini silah olarak kullanarak onlara kar bir g ka
zanma eilim indedirler. Bu kiiler arasnda, youn fke yaam a
sonucu ereksiyon olanlara bile rastlanm tr.
ocuklara ynelik cinsel eylem lerin, pedofilik kiinin kendine
olan yetersiz gvenini onarc bir elevi de vardr. Bu ilev, byle
eilim leri olan kiilerin ocuklarla ilgili ileri sem elerine neden
olur ve ocuklardan gelen idealize etme tepkileri kendilerini da
ha deerli bulm alarn salayabilir. Buna karlk ve zellikle ken
di cinsine ynelen pedofiller de bu ocuklar idealize ederler. Do
laysyla, bu ocuklarla yaanan cinsellik, bilindnda srdr
len, ideal obje ile ya da idealize edilm i benliin gen im gesiyle
btnlem e dlerinin gerekletirilm esini sim geler. Baz durum
larda ise yalanm a ve lm le ilgili kayglar, Thom as M ann'n
"V enedik'te lm " adl kitabnda anlatt gibi, pedofilik dler
le yattrlm aya allr.
TRANSVESTZM
Transvestizm, bir erkein cinsel uyarlma am acyla kadn elbi
sesi giym esini tanmlar. Bu eylem i genellikle kar cinsle iliki ya
da mastrbasyon izler. Byle bir kii dier zam anlarda olaan er
kek davranlar gsterdii halde, transvestizm eylem i sresince
kendini bir kadn gibi hisseder ve yle davranr. Transvestizm
eilimi baz ecinsellerde de grldnden, H irschfield'in 1914'
te yapt tanm lam aya kadar bu durum ecinselliin bir belirtisi
sanlrd. H irschfield aratrm alar sonucu, transvestizm in kendi
ne zg bir parafili tr olduunu ve transvestizm eilim li kiile
rin ounun kar cinse ilgi duyduunu ilk kez ortaya koymutur.

236

RUHSAL BOZUKLUKLAR

ou parafilik eylem de olduu gibi transvestizm de de kastrasyon anksiyetesine kar gvence arama sz konusudur. Klasik
psikanalitik aklamalara gre (Fenichel, 1945), kastrasyon anksiyetesinin tem elinde, kadnlann kastre edilerek penislerini yitir
mi olduklar biim inde ve ocukluk dnem inden kalma bilind bir inan bulunur. Y etikin yaam nda kastrasyon anksiyetesi
yaayan kiinin bilindnda, ayn durum un kendi bana da ge
lebilecei kayglan srdrlr. Transvestizm eylem i srasnda k i
i, b ir yandan kadn giysisi tarken, b ir yandan da penisinin var
ln hissetm ektedir. Bu elikiyi alglam akta olm ak, kadnlarn
da giysilerinin altnda penise sahip olduklar biim inde "bilind b ir in an " gelitirilebilm esini ve kastrasyon korkularnn yattrlm asn salar. Bu durumda yaratlan penisli kadn im gesi,
hem bir zdelem e objesi, hem sevgi objesi (anne im gesi) olarak
kullanlr.
Diilikle zdeleen baz transvestitlerde m azoist davranlar
duruma elik eder (Schechter, 1957). Bu durum larda kii, kadn
elbisesi giydikten sonra, kendine ac veren uyaranlar uygular.
Schester, ergenlik dnemindeki erkek ocuklarda grlen ve
transvestizm durumunda iken giriilen intihar eylem lerinin,
"gl baba imgesine boyun em e"yi sim geledii grndedir.
Person'a gre (1988), transvestizm daha pirim itif dnem ler
den de kaynaklanabilir. Anneyle arasndaki cinsel farklln alg
lanmas farkl bireyler olduklar gereini de beraberinde getirdi
inden, preoedipal dnem deki erkek ocuk annesiyle zdelee
rek ayrlk anksiyetesinin stesinden gelm eye alabilir. Klinik
almalarda edinilen izlenim ler de, transvestizm eylemi srasn
da, iletirilm i anne im gesiyle belirli oranlarda bir btnlem e
nin de yaandn dorular niteliktedir. H eteroseksel olan, an
cak cinsellikleri nemli lde ketlenm i bu erkekler iin trans
vestizm eylemi, ilerindeki rahatlatc anne im gesini yitirm e tehli
kesine kar alnan bir nlem niteliindedir.
SADZM VE MAZOZM
Sadizm ve m azoizm terim leri ilk kez 1882'de Richard von
Krafft-Ebing tarafndan, kuram sal aklam alaryla birlikte kulla

PARAFLLER

237

nlmtr. Krafft-Ebing sadizm terim ini dnemin Fransz yazarla


rndan alm tr. Y azarlar bu terim i, rom anlarnda cinsellik ve ac
verm eyi birlikte ileyen M arquis de Sade'a (1740-1814) atfen kul
lanm lardr. M azoizm terim i ise, cinsellik ve ac ekm e ilikisini
rom anlarna konu etm i olan A vusturyalI yazar SacherM asoch'un (1836-1895) adndan tretilm itir.
K rafft-Ebing'in "Psychopatia Sexualis" adl kitabnda (1937) sa
dizm iki ynden ele alnm tr:
"Cinsel birlemede etkin ya da saldrgan davran erkekten gelir; k a
dn ise edilgindir ve savunma durum undadr. Kadn elde etm enin erke
e verdii youn zevke karlk, kadn da savunm a konum undan vazge
ip kendini brakvermi olmann hazzn yaar. Erkein doasnda var
olan, engelleri ama eilim i davranlarna saldrgan bir boyut katar.
Ne var ki, baz normald durum larda bu boyut ar oranda geliebilir
ve koullar ne olursa olsun, arzulanan kadn elde etmek, nne geil
mez bir drtye, hatta ona zarar verme ya da yok etme eylem lerine d
nebilir. te yandan, baka koullarda normal davranan baz insanla
rn, cinsel isteklerinin en youn olduu anlarda cokuya kaplarak, as
lnda kzgnln anlatm olan srm a ve trmalama eylem lerine geebil
dikleri bilinen bir olgudur. "
K rafft-Ebing'e gre, cinsellikle ac verm e arasnda bir kez ba
kurulduktan sonra, b iri dierini harekete geirebilir. C insel duy
gular ac verm e isteine yol aabildii gibi, eziyet etm e eylemi ya
da dncesi de cinsel haz yaratabilir. Krafft-Ebing, aklam ala
rnda sadist davranlara neden olabilen kiilik zelliklerine yete
rince eilm em i olm akla birlikte, intikam ve gl olma istei gi
bi drtlerin bu tr davranlarn oluum unda nem li rol oyna
dndan sz etmitir.
K rafft-Ebing'e gre, m azoizm sadizm in kartdr; ac ekm e
ya da zorbala m aruz kalm a istekleriyle belirlenir. M azoist kii
bu isteini, korunm a igds nedeniyle, ou kez belirli bir s
nrda tutar. M azoizm deki bu snrlam aya karlk, sadist eilim
ler adam ldrm eye kadar varabilir. Krafft-Ebing, insanlarn bu
kadar ar bir davrann edeeri saylabilecek oranda edilgin
tutum lar gsterm ediklerine inanm t. Gnm zde birok arat
rc, bu inancn doru olm ad ve baz adam lrm e ya da yara

238

RUHSAL BOZUKLUKLAR

lama olaylarnda, saldrya urayan kiilerin bu durum u hazrla


yc davranlarda bulunduklar kansndadr.
Krafft-Ebing, m azoizm in dinam iinde tem el e bulundu
unu anlatr:
1) M azoizm in tem elinde zulm ve zorbala m aruz kalma is
tei bulunur. Uysallk ve boyun em e ise, sevginin ve cinsel hazzn srekliliini gvence altna alma amacyla ve ar bam llk
sonucu gelitirilen bir tutumdur.
2) Ac ekme sevilen kiiye ynelik dier duygularla birlikte
uzun sre yaandnda, cinsel istek de giderek ac ekm e duygu
suna aktarlr ve cinsel davran sapm asna dnm b ylece ta
mamlanm olur.
3) Baz insanlar olaanst younlukta cinsel istek gsterir ya
da birleme srasnda cinsel isteklerini ac veren uyaranlarla pe
kitirme gereini duyarlar. Krafft-Ebing'in "hyperesthesis sexualis"
adn verdii bu durumun, daha ok nem fom anik kadnlarda ve
fahielerde rastlanan ve cinsel ketlenm eyi krabilm ek iin gsteri
len abalarn ar cinsellik grnm nde ortaya kmasyla z
de olduu dnlebilir.
Freud da (1905, 1915, 1924) sadizm i, K rafft-Ebing'inkine ben
zer bir biimde, erkek cinsel igdsnde zaten var olan saldr
gan enin abartlm as olarak yorum lam , ayrca, sadist enin
davranlarn geri kalanndan bam szlaarak n plana geebile
ceinden sz etmitir. nceleri m azoizm i sadizm in biim ve yn
deitirm esi olarak yorumlayan Freud, sonradan bu grnden
vazgeerek, sadist davranlarn kkenini m azoist eilim lerden
ald inancn gelitirm itir. Ona gre, sadist davranlardan sa
lanan doyum , hasara urayan kiiyle zdelem e sonucu yaanr
ve sadizm, mazoist eilim lerin bir baka kiiye yanstlm asn
simgeler. Gerek sadizm ve gerek m azoizm de haz duygusunu
yaratan, acnn kendisi deil, ac duygusuna elik eden uyarlma
dr.
Freud tr m azoizm tanm lam ve hepsinin kkeninde, ya
saklanm isteklere ilikin sululuk duygularna kar gelitiril
mi cezalandrlm a eilim lerinin bulunduu grn savun
mutur:

PARAFLLER

239

1) Erotik mazoizm , lm igdsnn libidolam blm


dr. Bir baka deyile, ykc igdnn bir blm libidoya dr
nm tr.
2) Diilik m azoizm inde, etkin oedipal isteklerin rktcl
karsnda gerilem e olur. E tkin istekler edilgin eilimlere d
ntrlerek diilie zg tutum lar benim senir.
3) Salt psikolojik m azoizm de bedensel acdan ok, znt
duyma istei vardr. Bu tr m azoizm cinsellikle ilikili grn
m em ekle birlikte, Freud bu tr eilim lerin altnda da bastrlm
oedipal isteklerin yaratt sululuk duygulan olduu grn
dedir.
M azoizm konusunun anlalm asna nem li katklardan biri
de Karen H orney'd en gelm itir (1937). H orney, m azoist duygu
larn kkeninde nevrotik atm alarn bulunduu grn sa
vunm utur. Ona gre, bir savunm a m ekapizm as olarak m azo
izm nevrotik kiiyi olas tehlikelerden korur. N evrotik insan
kendisini bakalanndan ayrarak, eletirilerden kanm aya ve
evresiyle ilgisiz grnerek reddedilm e olasln azaltmaya al
r, kendini nceden klterek yarm a durum larnda kk
dme olasln engeller. Bylece, d krklklarnn, yetersizli
inin ve yalnzlk duygulannn gcn azaltarak benliini silm e
ye ve varoluunun yknden kurtulm aya alr.
Clara Thom pson da (1959), H om ey'inkine benzer b ir yakla
mla, m azoist kiinin bu zelliini evreyi kendi istekleri do
rultusunda ynetebilm ek iin b ir ara olarak kullandndan sz
eder. Mazoist davranlaryla, ocukluunda bulamam olduu
ilgi, sevgi ve bam llk ihtiyalarn karlam aya alar. Gerek
te, edilgin-bam l tutum unun ardnda gizli saldrgan eilim ler
bulunur. Acs ve zntsyle evresinde sululuk duygulan ya
ratan mazoist, bylece kendisinden fazla bir ey beklenilm em e
sini ya da sorum luluunun bakalar tarafndan stlenilm esini
salam olur. Sadizm ve m azoizm konusuna pek ok yazar ve
aratrcnn katks olmutur. M azoizm zerine yazlanlar sa
dizm zerine yazlanlardan daha ok saydadr. Srekli ac ek
me ve zedelenm e isteinin, dier insanlara zor kullanma eilim
lerine oranla daha g anlalr olmas buna neden olsa gerek.

240

RUHSAL BOZUKLUKLAR

Aratrm aclar sadizm konusunda ilgilerini daha ok cinsel dav


ran sapm alanna yneltm iler, buna karlk m azoizm in cinsel
olm ayan ynlerini incelem ilerdir.
Bir savunma m ekanizm as olarak m azoizm i tartrken, bu
eilim in intihar eylem inden farkllna da d einm ek gerekebilir.
ntihar drts am aca yneliktir. Am ac haz deil lm dr. nti
har eylemindeki acdan ve eziyetten kurtulm a umudu, m azo
izm deki haz duygusunun edeeri olam ayaca gibi, m azoizm
deki haz da acdan kurtulm a isteinden ok farkldr.
Fenichel'e gre (1945), m azoist kiiler kastrasyon yerin e ken
dilerine ac vererek "d ah a az tehlikeli olan" seerler. stelik, m a
zoizmleriyle atma da yaratan gizil sadist eilim lerinden tr
cezalandrlm alar gerektii inancn yaarlar. Baz m azoistler,
hrpalanm alarna izin vererek kendilerini ayrlk anksiyetesine
kar korum u olurlar. ou kez, sadom azoizm in tek obje iliki
si olduu inancndadrlar ve kendilerini aalayan bir ilikiyi
ilikisizlie yelerler.
Gabbard'a gre ise (1990), cinsel doyuma ulaabilm ek iin sa
dist dler kuran ya da eylem lerde bulunan insanlarn "bilindnda", ocukluklarnda kendilerine yaplm cinsel ya da beden
sel saldrlardaki rolleri tersine evirerek yaam a istei vardr.
ocukken kendilerine yaplm olan bu kez bakalarna ynelt
mekle o gnlerin c alnrken, bir yandan da gemiteki travmatik olaylar zerinde denetim kurulm uasna b ir duygu yaanr.
Gabbard, cinsel doyuma ulaabilmek iin aalanm aya ve b e
densel acya ihtiya duyan insanlarn ise, ocukluklarndaki ben
zer yaantlarn yeniden canlandrma ynnde bilind bir is
tek srdrd grndedir.
Person'un hatrlatt gibi (1986), her iki cinsiyette de srekli
lik gstererek yaanan tek parafili tr olmas nedeniyle, sadizm
ve m azoizm in cinsel davran sapmalar arasnda kendine zg
bir konumu vardr. M azoizm in daha ok kadnlara zg bir ei
lim olduu biim indeki genel kanya karlk, fahielerden edinil
mi olan bilgiler bu durum un erkeklerde daha da yaygn olabile
cei izlenim ini verm ektedir. K endine dnk ykc grnmne
ramen mazoizm, hayatiyetin ve kiilik btnlnn onarmn amalar. nk bedensel ac ruhsal yok olutan daha kolaydr.

CN SEL LEV BOZUKLUKLARI

241

Cinsel lev Bozukluklar


C insel ilev bozukluklar, istek, uyarlm a ya da orgazm ile il
gili bozukluklar olarak grupta toplanabilir (Gabbard, 1990).
Ciddi b ir psikopatolojiden kaynaklanm ayan orgazm glkleri
nin, baz lkelerde uygulanan ksa sreli "sex therapy" yntem le
riyle giderilebildii bilinm ektedir. Ancak, istek ve uyarlma g
lklerinde genellikle daha derinlem esine tedavilere ihtiya duyu
lur (Reid, 1989). Eer hasta yakn bir iliki srdrm ekte ise, tu
tukluun yalnzca bu kiiyle m i snrland dikkatlice aratrl
maldr.
Seks terapileri ve evli iftlerin tedavileri srasndaki gzlemler,
evlilik d bir iliki gibi d etm enler sz konusu olmadnda,
cinsel istek ketlenm esinin, partnerlerden birinin dierini kar
cinsten ebeveyni yerine koym asndan kaynaklandn gster
mektedir. Bu durum a, zellikle karlkl bam lln youn ol
duu ilikilerde daha sk rastlanr ve ocukluk dnem inden ta
nm olan bam l-dm an eilim ler yetikin ilikilere aktarla
rak yaanr.
Scharff'a gre (1988), cinsel istek ve uyarlm a kapasitem iz i
letirilm i obje ilikilerim izle yakndan ilikilidir. N orm al koul
larda oluan karlkl yanstm al zdelem e sayesinde, her bir
taraf dierini heyecan verici obje olarak alglar, idealize edilm i
bir obje ile "a k " ilikisini srdrebilm ek iin, vaktiyle iletiril
mi olan olum suz ve reddedici obje im gesinin bastrlm olmas
gerekir. A ncak iliki eskidike ve zellikle ihtiyalarn karlan
masnda engellerle karlaldnda, bastrlm olan bu obje im
gesi yzeye doru hareket etm eye balar. Belirli bir noktadan
sonra iletirilmi objenin kar tarafa yanstlmas, bu kiinin
itici ve reddedici bir obje olarak alglanm asna ve kii iin cinsel
ekiciliini yitirm esine neden olur. Bylesi durum larn dnda
kalan cinsel ilev bozukluklar ise ou kez, b ir baka psikiyat
rik bozuklua elik eden belirtilerden biri olarak ortaya kabi
lir.

ND 16

242

RUH SAL BOZUKLUKLAR

Psikoaktif Madde
Bamllklar
D SM -III-R'ye gre (1986), aadaki durum lardan nn bir
likte grlm esi psikoaktif madde bam ll tansnn konulm as
iin yeterlidir:
M addenin kiinin am alam olduundan daha yksek
dozlarda ya da daha uzun sreden beri alnmakta olmas.
M addeyi alm ak iin youn bir istek duym ak, ya da m adde
yi almamay ya da azaltmay bir ya da birden fazla kez denemek
ve baaramamak.
Maddeyi elde edebilm ek (hrszlk), kullanm ak (zincirlem e
sigara imek) ya da etkilerinden kurtulabilm ek iin uzun zaman
harcamak.
M addenin yaratt zehirlenm e ya da yoksunluk belirtileri
nin, alma yaam ndaki, okuldaki, ya da evdeki sorum lulukla
rn srdrlm ekte olduu srada, ya da fiziksel tehlikelere neden
olabilecei durum larda da yaanm as.
Madde kullanm sonucu, ile ilgili, toplum sal ya da ho va
kit geirmeye ynelik etkinliklerin azaltlm as ya da bunlardan
vazgeilmesi.
M addenin kullanmnn, baz toplum sal, psikolojik ya da
bedensel sorunlarn artt ya da dorudan ned en olduunun bi
linmesine ram en srdrlmesi.
M addeye bedensel toleransn artm as ve srekli ayn m ik
tarda alndnda giderek daha az etkili olmas. stenilen etkiyi
salayabilm ek amacyla alnan m iktarn giderek artrlmas.
ALKOL BAIMLILII
nsanlarn bilin durum larn deitirm ek amacyla alkol kul
landklar, tarihin ilk gnlerinden beri bilinm ektedir. Alkoll i
kinin ilk kez Nuh Peygam ber tarafndan kullanlm olduu sy
lenir. Amerika Birleik D evletleri'ndeki "N ational Institute on Al-

PSKOAKTF M AD D E BAIMLILIKLARI

243

cohol Abuse and Alcoholism " adl kurum un hazrlad bir ra


porda (1972), bu lkede srekli iki ienlerin saysnn 95 m ilyo
nu bulduu ve bunlarn yaklak dokuz m ilyonun gerek alkolik
olduu aklanm tr. Bu rapora gre, yaratt ikincil psikolojik
sorunlar ve i organlarda neden olduu doku ypranm as nede
niyle alkol, insanlarn yaam sresini ksaltm aktadr. A yn kuru
m un istatistiklerine gre, trafik kazalarnda lenlerin yarsnn
(1970 ylnda A BD 'de 35.000 kii), adam ldrm e olaylar kurban
larnn ise te birinin kanlarnda yksek oranlarda alkol bulun
duu, alkolizm in Amerika Birleik Devletleri'ne ylda 15 m ilyar
dolar zarara yol at saptanm tr. Kurum un direktr olan
C hafetz, Am erikan halkn alkoliklere glp gem ekle knam ak
ta, srail ve in gibi alkol tutkusunun halk tarafndan hogryle
karlanm ad lkelerde alkolizm orannn dklne dikkati
ekm ektedir (Time, ubat 28,1972).
O n altnc yzylda yaam olan Sebastian Franck "Sarh olu
un rktc Etkileri zerine" adl yazsnda "kadehte boulan
larn saysnn denizde boulanlardan daha fazla" olduundan
sz etm itir (Zw erling ve Rosenbaum , 1959). Gerekten de alkol
tutkusunun getirdii sorunlar ok ynldr. ou insann sans
na kart olarak alkol, b ir uyarc deil, yksek beyin m erkezleri
ni etkisi altna alan bir uyuturucudur. Alkol etkisi altnda bu
m erkezlerin ketleyici denetim i azaldndan, davranlarn z
grlk kazanm asyla birlikte baz ilkel tepkiler grlr ve bu ara
da denetim altnda tutulan drtler de da vurulabilir. Alkol
alan kii b ir sre sonra evresindeki kiileri kendisine ok yakn
bulur ya da onlara kar scak duygular gelitirir, kendine gven
duygusu artar, kayglarn geride brakarak gerek d ve keyifli
bir dnyaya girer. Ancak, bu duygusal uyarlmaya karlk zihin
sel ve devinsel ilevleri bozulur. Kandaki alkol m iktar % 0.1'e
ulatnda, konum a, grm e ve devinsel uyum bozulur, bu m ik
tar % 0.5'e ulatnda ise kii kendinden geer. Kandaki alkoln
% 0.55in zerine kt durum lar genellikle lm le sonlanr (Jellinek, 1971).
Gem ite birok aratrc alkol, insan yavaa zehirleyen bir
m adde olarak tanm lam lard. O ysa az m iktarlarda alndnda,
alkol yksek kalorili bir besin m addesidir; % 5-10u solunum yol

244

RUHSAL BOZUKLUKLAR

lan idrar ve terle atlr, kalan dokular tarafndan kullanlr. Orta


miktarda alkoln uzun sre kullanlm as ise mide lseri, kalp ve
karacier dokularnda ypranm a gibi durum lara yol aabilir. On
alkolikten birinde karacier sirozu grlr (Colem an, 1972).
Uzun sreli ve ar m iktarda kullanlan alkol beyin dokusunda
hasar yaratabilir ve bu organda ilev bozukluklarna yol aabilir
(Cleason ve Carlson, 1971).
Anksiyete duygularn ve yaam n srekli zorlanm alarn a l
kol yardmyla geitirm e abalar kiilik dzeninin giderek b o
zulmasna neden olur, ahlaki deerlerde ve zihinsel ilevlerde bir
d grlr. D ikkat toplama, bellek ve yarglam a yeteneklerin
de bozulm alar olur (Garter ve Parsona, 1971). Alkole baml kii
giderek sorum luluklardan kaar, ailesiyle ilgilenm ez, grnm
ne zen gsterm ez, onurunu yitirici davranlarda bulunabilir, i
yaam n srdrmekte glk eker ve bu tutkusu eletirildiin
de hrnlar. Dolaysyla alkol bam ll bireysel bir sorun ol
maktan te, toplumsal bir sorun durum una gelir.
Jellinek (1952) alkolik kiiler zerinde yaplan psikiyatrik
gzlemleri derleyerek ounda ortak olan be zellik saptam
tr:
1) Alkol bam ls kiilerde, dier insanlarla gerek duygusal
iliki kurma gl, benm erkezcilik, olgunlam am ve ieynelik dnce biimleri gzlem lenir. Bu kiilerin ou yzeyde in
sanlara dnk ve dost bir grnm de olurlarsa da, dikkatli bir
gzlemle, insanlardan ne denli kopuk olduklar kolayca anlala
bilir. ou, yaknlarnn davranlarna kar bile alngan ve ku
kucudur.
2) Alkol tutkulu kiiler srekli depresyondadr; temelde yaa
nan umutsuzluk, yalnzlk, deersizlik ve keder duygularn y
zeysel bir neeyle yadsm aya alrlar.
3) Alkol bam l kiiler evrelerine de ar bam ldr. Ancak,
gerek anlamda duygusal balar kuram azlar ve ilikileri, bam
llk eilim lerinin yaratt zorunluluktan geliir. Tem elde edilgin
bir kiilik yapsna sahip olan bu kiilerden bazlar, yz yze ge
lindiinde canl, etkin ve saldrgan davranlar gstererek edilgin
ynlerini dnlem eye alrlar.

PSKOAKTF M ADDE BAIMLILIKLARI

245

4)
A lkol bam ls kiiler cinsel ynden olgunlam am insa
lardr ve zellikle erkeklik rolyle zdeim lerinde ciddi bir eksik
lik sz konusudur. Birou edilgin-dii rolyle zdelem eye
kar tepki gelitirirse de baarl olam az ve kar cinse ilginin
azalmasndan ecinsellie kadar deiebilen davranlar gsterir
ler.
C olem an'a gre, yerlem ek zere olan alkolizm in ilk uyarc
belirtileri aadaki biim de zetlenebilir (1972):
1) H er g n alm an alkol m iktarnn aylar boyunca giderek art
mas.
2) A lkol etkisi altnda takn davranlar gsterm e ve ertesi sa
bah duyulan sululuk.
3) Alkol amnezisi: Bir gece nce alkol etkisi altnda neler yap
m olduunu hatrlayam am a.
4) Sabahlar da alkol alma.
Alkol tutkusunun psikodinam ii konusunda da trl grler
gelitirilm itir. Rado, alkolizm in nedenlerini aadaki biim de
aklam tr (1933):
nem li olan uyuturucu madde deil, onu kullanm ak iin gelien
drtdr. Bundan tr her trl ila tutkusunu, tek bir hastaln
(pharm acothym ia) trleri olarak ele alm ak gerekir... baz insanlarn ac
veren gerilim lere dayankll azdr ve zorlanm a karsnda kolayca
depresyona girerler. Oysa bu olumsuz duygu alkol yardm yla derhal
ortadan kalkar ve yerini artan bir gven duygusuna ve neeye brakr.
Bir el hareketiyle bu sihirli m addeye ulaldnda ac ve keder biter, ye
rini tm benlii kaplayan bir zevk duygusu alr. A ncak bir sre sonra
depresyon kanlm az bir biim de g eri dner ve neeye duyulan istei
yeniler... bylece ego, gvenini ve varln yapay bir yoldan salama
alkanln kazanr."
Knigt, yapt incelem elerde, alkoliklerin ocukluk yaantla
rnda, ar istekleri ana-baba tarafndan hogryle karlanm
kiiler olduu izlenim ini edinm itir (1937). Ona gre byle bir or
tamda yetien kii, sonraki yaam ndaki engellere kar d krk
l ve fke gelitirir. Kzgnlk drtlerinin yaratt sululuk

246

RUHSAL BOZUKLUKLAR

duygusu ve evredekilerin sevgisini srdrebilm e zorunluu, bu


drtlerin kiinin kendi zerine m azoist bir biim de evrilm esi
ne neden olur. Bu durum , duygularn da vurulm asn yine en
gellediinden, ayn dng yinelenir ve bu bylece srer gider.
Srekli olarak biriken fke ve d krkl duygular ise alkol
yardmyla bastrlr ve yum uatlr.
Davran psikoloji ekolne gre alkol tutkusu koullanm a
sonucu oluur. A nksiyete alkol anksiyetenin giderilmesi
rnts tekrarl uygulam alar sonucu renilir. Alkol yoluyla
uyuturma, anksiyeteye kar kullanlan dier uyum m ekanizm a
larna oranla daha kolay yerleir. renm e ilkeleri asndan, ii
len her bardak iki anksiyeteyi biraz daha azalttndan alkole
ynelen davranlar pekitirir. Bylece kii alkole kar bedensel
bir bam llk gelitirdikten sonra, alkol alnm am as durumunda
ortaya kan bedensel belirtileri hafifletm ek amacyla daha fazla
miktarda alkol almak zorunda kalr (Bandura, 1969). Sonunda al
kole ynelik bir ihtiya ve bu ihtiyacn giderilmesi biim inde bir
dng yerlem i olur.
Uyum gl olan insanlarn ounun yaadklar anksiyete
ye kar neden alkole bavurm adklar sorusunun yant yllar bo
yunca pek ok kii tarafndan aratrlm tr. Baz aratrclar "a l
kolik kiilik" trnde bir karakter yapsndan, dierleri genetik
bir eilimden sz etm ilerdir. A lkolizm olgularnn ayn aile iin
de daha sk grld bir gerektir. Irwin, inceledii bir alkolik
grubunun ana-babalarnn yarsnn alkolik olduunu saptamtr
(1968). 259 alkolik zerinde yaplan bir dier aratrmada bu kii
lerin ana-babalarnn % 4 0 'inin alkolik olduu gzlemlenmitir
(W inokur, Reich, Rim m er ve Pitts, 1970). Ne var ki, bu aratrm a
lar ve benzerlerinin hibiri alkolizm in oluum unda kaltsal bir et
menin varln dorulayam am olduundan, bu dnemdeki
aratrclarn ou elde edilen bulgular toplumsal bir kaltmn,
yani alkolik bir ortam iinde yetmi olmann bir sonucu olarak
yorumlamlardr.
Alkol bamllnda toplum sal ve kltrel etm enlerin rol de
aratrma konusu olm utur. Bales, bir toplumda alkol kullanma
orann belirledii sanlan kltrel etm enden sz etmitir
(1946):

PSKOAKTlF M ADDE BAIMLILIKLARI

247

1) K ltrn yaratt bir zorlanm a ve isel gerilim lerin oran,


2) K ltrn alkol kullanlm asna kar gelitirdii tutum,
3) Kltrn anksiyete ile ba edebilmek iin ne gibi yntem ler
nerdii.
G nm zde alkolizm in nem li bir salk sorunu durumuna
geldii toplum larn banda Amerika Birleik Devletleri ve Rusya
gelm ektedir.
M oore, inceledii 508 adam ldrm e olgusunun % 64'nde,
iki taraftan birinin alkol alm olduunu saptam tr (1966). Alkol
etkisi altnda intihara girim e olaylarna d a olduka sk rastlanr.
U zun sreli alkol kullanm a sonucunda, bu m addeye dayankllk
eiinin dm esi ya da beyin dokusunda oluan ypranmalar so
nucu baz psikotik ya da dem ansiyel durum lar ortaya kabilir.
U zun sre alkol kullanan bir kiinin alkolden kesilm esi bazen
delirium tremens denilen bir durum un yaanm asna neden olabi
lir. Epilepsi nbetleri, norm ald EEG bulgular ve baz m etabo
lizma bozukluklar, ou kez, delirium terem ens (DT) sresince
grlen ruhsal belirtilere elik eder.
DT belirtileri, genellikle ksa s reli bir tedirginlik ve uykusuz
luk dneminden sonra ortaya kar. D elirium srasnda kii, za
man ynelim inde, yerleri ve insanlar deerlendirm ede ve tan
mada glk eker; hastaneyi otel zannedebilir, doktorlar eski
dostlaryla kartrabilir. evresinde hafif bir grlt ya da hare
ket, rkntye kaplm asna neden olabilir. D T'nin en karakteris
tik belirtisi, hzla hareket eden fare, ylan ya da bcekler biim in
de beliren ve kiiyi dehete dren grm e sanrlardr. D T duru
m undaki kii telkine ok yatkn olduundan, bu hayvanlarn t
r, biim i ve bykl sorulan sorulara gre deiebilir. Dilde,
dudaklarda ve ellerde titrem eler, terlem e, ate, hzl ve zayf kalp
atlar, dilde paslanm a, dier belirtilere elik eder. DT genellikle
be ya da alt gn srer ve bu srenin sonunda kii derin bir uy
kuya dalar.
Gizli kalm bir psikoza eilim i olan bir kii uzun sre alkol
kullandnda bu eilim etkinlik kazanr ve balca belirtisi iitme
sanrlar olan akut alkol hallusinozu yaanabilir. Kii nceleri belirli
b ir insann olaan nitelikteki konum alarn duyar, giderek sesle

248

R UH SAL BOZUKLUKLAR

rin says artar ve konum alar kiiyi sulayc ve lanetleyici bir n i


telik alr. Sulam alar daha ok cinsel ieriklidir ve kii, bundan
tr kendisini cezalandrm aya hazrlanan kiilerin aralannda
yaptklar tartm alar, bak ve tabanca seslerini ya da kendisine
yaklaan ayak seslerini duyar. Bu sanrlar kiiyi o kadar korkutur
ki ou kez panie kaplarak evresinden im dat ister. Akut alkol
hallusinozunda kiilik, sanrlar dnda, btnln korur.
lk kez Rus hekimi K orsakoff tarafndan 1887'de tanm lanm
olan alkolik demans ise, alkoliklerde sk grlen B vitam ini nok
sanl ve beslenm e yetersizlii sonucu sinir sistem inde oluan
doku yozlam asndan kaynaklanr. Balca belirtisi, zellikle ya
kn gemiteki olaylara ilikin bellek bozukluudur. Kii, az nce
grm olduu yerleri, eyalar ve insanlar tanmada glk e
ker. Belleindeki boluu uydurduu yklerle kapatmaya al
tndan, ilk bakta hezeyan yaad izlenim ini verebilir. Bellek
bozukluu, beyinde yeni bellek m olekllerinin oluam am asndan
kaynaklanr. Alkolik dem ansl kiilerin kol ve bacak sinirlerinde
de doku yozlamas grlr. Bu belirtiler yeterli beslenm e ve vi
tam in tedavisi sonucu dzeltilebilirse de, bellek bozukluu ve zi
hinsel yeteneklerdeki kntlem e genellikle kalcdr.
Alkolik kskanl (alkol paranoyas), bilindnda tutulm ak
ta olan ecinsel drtlerin, uzun sre alkol kullanlm as nedeniy
le denetim den kma eilim i gsterm esi sonucu grlr. Bu psi
kozun balca belirtisi kskanlk ve aldatlm a hezeyanlardr. Psi
kozun balangcnda kii hrn ve kukucudur, srekli olarak
evresindeki insanlarn yanllarn aratrr. Bu b elirtiler giderek,
karsnn kendisini aldatmakta olduu inancna ve sulam alarna
dnr. Klasik psikanalitik aklam alara gre, aslnda kendi e
cinsel isteklerini karsna yanstm as sonucu oluan bu hezeyanla
rn etkisiyle kii, karsn sevgilisiyle birlikte yakalayabilm ek
amacyla eitli dzenler kurar. rnein klk deitirerek kars
n izleyebilir ya da gndz gizlice eve girer ve saatlerce yatan
altnda saklanarak kukularn kantlayacak olay bekler.
Gnm zn psikodinam ik psikiyatristleri alkolizmin tedavi
sinde genellikle baanl olam adklarndan, bu tr hastalarla al
m aktan kanrlar. Dzelm e salansa bile, bu uzun sreli olmaz
ve bilind srelerin yorum lanm as ikiye ynelik ilgiyi azalt

PSKOAKTF M ADDE BAIMLILIKLARI

249

m az. Bu nedenle, son yllarda alkolizm le ilgili psikodinam ik g


rlere gerek ruh sal alannda alanlar gerekse halk arasn
da rabet edilm ez olm utur (Gabbard, 1990).
Psikodinam ik psikiyatrinin dnda kalan m odellerden zellik
le ikisi son yllarda daha ok yanda bulm aktadr: ahlaki model
ve hastalk m odeli (Cooper, 1987). Ahlaki m odel alkolikleri du
rumlarndan sorum lu tutar. Bu bak asna gre, alkolikler ba
kalarn dnm eyen, yalnzca kendi zevklerine dkn hedonist
kiilerdir. kiden vazgem ek, kiinin zayf iradesine hkim ola
rak kendisini toparlam aya almasyla gerekletirilebilir.
Hastalk m odeline gre, birok bedensel hastalkta olduu gi
bi, alkoliklerin bam lla kar eilim leri doutan vardr ve bu
durum un psikolojik etm enlerle ilgisi yoktur. Balangta bu m o
del, alkoliklere kar genellikle gsterilen ve pek de insanca olm a
yan tutumlara tepki amacyla gelitirilm iti. A ncak sonradan, al
koliklerin ocuklaryla yaplan baz genetik aratrm alar tarafn
dan da bilim sel destek buldu. Bu alm alarda, ebeveynlerinden
ayr da yetitirilseler, alkoliklerin ocuklarnn yetikinlie ula
tklarnda alkolik olma riski normal nfusa oranla daha yksek
bulunm utur (Goodvvin, 1979). V aillant'n (1989) bir grup erkek
alkolii, yetikin yaam dngleri boyunca izleyerek yapt
aratrma da bu modeli destekler niteliktedir. Bu almaya gre,
insanlarn alkolik olma potansiyellerini, ocukluk dnem lerinde
ki olum suz yaantlarndan ya da yetikin yaam larndaki psiko
lojik profillerinden hareket ederek kestirebilm ek m m kn deil
dir. Alkolizm e zem in hazrlad dnlebilecek tek durumun
antisosyal davranlar olduunu belirten V aillant, alkolizm ile
birlikte grlen depresyon, anksiyete ve dier psikolojik durum
larn, neden oluturm aktan ok, sonu olduklar kansndadr. Bu
nedenlerden tr, alkolizm in tedavisinde psikoterapinin tek ba
na bir ara olam ayaca, isim siz alkolikler (A) gruplarnn da
ha baarl olabilecei grndedir. Gnm zde konuyla ilgili
uzm anlar, ahlaki m odelin uyuturucu bam ll iin geerli ol
duu, alkolizm in ise hastalk m odeli erevesinde ele alnm as
gerektii grndedirler. A ncak, uyuturucu bam llnn o
u kez su eylem leriyle birlikte grlm esinin byle bir ayrma
yol at da dnlebilir.

250

RUHSAL BOZUKLUKLAR

Hastalk modeli alkolizmin depsikolojize edilm esine neden ol


mutur (Gabbard, 1990). V aillant'n bulgular, yaplm olan baz
d ier boylam sal almalarla elikili durum dadr. Bu alm alar,
kiilik yapsnn alkolizmin ortaya km asnda nem li bir etm en
oluturduu izlenim ini verm ektedir (Dodes, 1988). Bunda Vaillant'n kulland deerlendirm e aralarnn, alkolizm in kritik bir
zellii olan deersizlik duygularn gz ard etm esinden kay
nakland dnlmektedir. M ack'a gre ise (1981), alkol bam
llna eilim li insanlar, ocukluklar olum lu yaantlarla gem i
de olsa, kolayca regresyona girm e eilim indedirler.
Genelde alkolizm le belirli kiilik zellikleri arasnda ilinti ku
rulmas pek m mkn olam am tr ama, psikanalitik psikiyatri
alannda alanlar sk sk, ego zayfl ve kendine saygy srd
rebilm ede glk ekme gibi yapsal bozukluklardan sz etm i
lerdir (Donovan, 1986). K ohut (1971) alkoln eksik kiilik blm
lerinin yerine getii, dolaysyla k iin in kendine saygsn ve i
uyumunu ksm en olsun onard grndedir. Kernberg (1975)
ise alkole bam l kiilerle borderline hastalarn intrapsiik yaps
arasnda paralellik olduu grndedir. N eden-sonu asndan
alkolizm ve depresyon ilikisi b ir ok aratrcnn ilgisini ekm i
tir. A lkoln etkisinden ayldktan sonra geriye bakp neden oldu
u hasar grdnde kii genellikle depresyona girer. Bu aa
mada antidepresif ilalar kadar psikoterapi de kiinin yaad
znty hafifletm ede yardm c olabilir.
Genel gzlemler, her bir kiinin farkl tedavi aracn setiini
ya da kabul ettiini gsterm ektedir. Dodes'a gre (1988), baz
hastalar yalnz psikoterapiyi kullanabilirken bazlar yalnz A 'y
kullanr, kim inde ise ikisinin birlikte kullanlm as iyi sonu v e
rir.
A'nn alkolizme yaklam hastalk m odeli erevesinde ol
makla birlikte, bu grup alm alar kiilerin baz psikolojik ihti
yalarn da karlamakta ve sreklilik kazanan baz kiilik dei
imlerine yol aabilm ektedir (Mack, 1981). A yoluyla alkolden
vazgeme, onun ideallerine balanm a ve toplantlara dzenli ka
tlm a yoluyla gerekletirilebilir. Bu nedenle, A her alkolik iin
uygun bir tedavi arac deildir. A 'dan yararlananlar genellikle,
ikiyi kendi bana denetlem esinin olanakszln kabul edip da

PSKOAKTF M ADDE BAIMLILIKLARI

251

ha st bir otoriteye teslim olm ay isteyenler ve dier psikiyatrik


bozukluklar gsterm eyen kiilerdir. D odes'a gre (1988) alkolik
hastalar, self psikolojisi term inolojisiyle, A ile idealize etm e ya
da m irroring trnde bir transferans gelitirirler. A 'y kendilerini
destekleyen ve ilgilenen, bir idealize edilm i obje olarak yaarlar.
Rosen de (1981), alkoliklerde gzlem lenen ayrlm a-bireylem e a
m azn gz nnde bulundurarak, alkoliklerin A 'ya ynelik simbiyotik bam lln azaltm ada psikoterapinin yararl olduu g
rndedir. Ancak byle b ir uygulam a, A ile iliki sreci iinde
ikiden vazgeildikten sonra sz konusu olabilir.
Bam llk oluturan m addeler etkilerinin nitelii ynnden
ayr kategoride deerlendirilirler: (1) uyuturucu m addeler
(alkol, eroin, m orfin, barbitrat); (2) uyarc m addeler (kokain,
am fetam in); (3) hallusinojenler (LSD). Bu m addelerin bir blm
nn organizm ada fizyolojik bir bam llk yaratt (opioid, bar
bitrat), bazlarnn ise daha ok psikolojik nitelikte bir bam ll
a neden olduu dnlm ektedir (kokain, am fetam in, m arijuana, LSD). Birazdan izleyeceiniz satrlarda, alkol dndaki m ad
de bam llklar karlnda, ksaca "m adde bam ll" terimi
kullanlacaktr.
Madde bam ll tedavi program larnn b ir blm nn has
talk m odeline gre ayarlanm olm asna ram en, m adde bam
ll olgusuna ynelik psikodinam ik yaklam lar, alkolizm in te
davisinde olduundan daha yaygn bir kabule ve uygulam a ala
nna sahiptir (Gabbard, 1990). rnein V alliant (1988), birden
fazla trde m adde kullananlarn, alkoliklere kyasla, m utsuz bir
ocukluk yaam olm a, bu m addeleri psikiyatrik belirtilerine
kar "kendi kendine tedavi" am acyla kullanmaya balam ol
ma ve alttaki karakter patolojisine ynelik psikoterapotik aba
lardan yararlanm a olaslklarnn daha yksek olduu grn
dedir.
lk psikanalitik grler, her trde m adde bam lln psikoseksel geliim in oral dnem ine bir gerilem e olarak yorum lam a
eilim indeydi. Gnm zde ise m adde bam llnn, b ir gerile
me olgusu olm aktan ok, savunm aya ve uyum a ynelik durum
lar yansttna inanlm aktadr (Khantzian, 1986). Bu grlere
gre madde kullanm , aslnda, gerilem i (regresif) durum u tersi

252

RUHSAL BOZUKLUKLAR

ne evirerek, fke, utan ve depresyon gibi gl duygulara kar


bozuk ve yetersiz baz ego savunm alarnn harekete geirilm esini
pekitirir. lk psikanalitik grler, m adde bam llarn, kendine
dnk ykc noktalara doru hareket eden hedonist insanlar ola
rak yorumlama eilim inde idi. Gnm zdeki grler ise m adde
bamlln, kendine dnk ykclktan ok, kiinin kendi bak
m n stlenem em esine neden olan bir kiilik eksikliinin yans
mas olarak nitelendirm ekteler (Khantzian, 1986).
Madde bam llarnda gzlem lenen b ir baka y n de duygula
rn, drt denetim inin ve kendine gvenin, yaam a dzen sala
yan ilevlerinin bozulm asdr. Bu bozulm alar nedeniyle ortaya
kan eksiklikler ve yetersizlikler obje ilikilerinde sorunlar yaan
masna neden olurlar. eitli m addeleri bir arada ve ar dozda
kullanan kiilerde, yakn ilikilere tolerans azalr ve b un lar d
zenleme zorluklar yaanr (Treece, 1984). Bu insanlar, yaknln
getirdii zedelenm e risklerine katlanam az ve byle bir iliki iin
de duygularyla ne yapacaklarn bilem ezler. Byle durum larda,
madde kullanm hi olmazsa bir sre iin ilikilerle ba edebilme
kapasitesini artrr ve m evcut durum un srdrlm esini salar.
Yaam akta olduklar deersizlik, sululuk, u tan ve kendine d
nk eletirel duygular, d ier insanlara yaknlam aya altkla
rnda daha da artar. Buna katlanam adklar noktada kendilerini
d dnyadan ekerek eroin ya da bir baka uyuturucunun etki
lerine teslim ederler.
DER MADDE BAIMLILIKLARI
Afyon ve Trevlerine Kar Gelitirilen Bamllk
Tarihin ilk gnlerinden bu yana kullanlm olan afyon, alkoloidler denilen on sekiz ayr kim yasal m addenin karm ndan
oluur. 1805 ylnda afyondan elde edilen bir tozun ar dindirici
bir ila olarak kullanlabilecei fark edilmi ve maddeye Yunan
m itolojisindeki uyku tanrs M orfeus'un ardndan morfin denm i
ti. Yirminci yzyln balarnda ise, m orfinin kimyasal bir madde
olan acetic anhride'le kartrlm asyla bir dier ar kesici ila
olan eroin kefedildi. Ancak eroninin m orfinden daha abuk ve
daha youn b ir etki yapt fark edildiinden, bir sre sonra bu

PSKOAKTF M ADDE BAIMLILIKLARI

253

madde ila yapm nda kullanlm az oldu. Gnm zde zellikle


Batl lkelerde eroin bam ll en nem li salk sorunlarndan
biri durumuna gelmitir.
Eroin bam llnda toplum sal ve kltrel etm enlerin rol
sz konusudur. rnein Am erika Birleik D evletleri'nin kendine
zg toplum sal sorunlar sonucu oluan alt-kltrlerden biri de
uyuturucu m adde kltrdr (drug culture). Bu kltre katlanlarn yaamlar giderek, ok pahal olan uyuturucu maddeyi el
de edebilme abalarna odaklar. D ostlarndan ve evrelerinden
koparlar, cinsel yaam lar yavalar ve inanlarn ve deerlerini
yitirirler.
G em i yllarda m orfin ve eroin bam ll bu m addeleri ol
duka kolay edinebilen doktor ve hem ire gibi meslek sahipleri
tarafndan da, ar zorlanm alara kar ya da bazen m erak gider
mek am acyla sklkla kullanlrd. U yuturucu m addelerin zarar
larnn daha iyi anlalm olm as ve son yllarda anksiyeteyi ya
ttrc eitli zararsz ilalarn gelitirilm i olmas sonucu bu tr
olaylara pek rastlanm am aktadr.
Eroin ve morfin, sigara biim inde iilerek, koklanarak, az
yolu ile ya da deri altna rnga edilerek alnr. Eroin alndktan
yaklak 60 saniye sonra btn beden youn bir haz duygusuyla
kaslr. Bundan sonra, drt ya da alt saatlik bir sre boyunca ne
e ve tatl bir geveme durumu benlie egemendir; d dnyadan
b ir kopukluk olur, besin m addelerine ihtiya duyulm az ve cinsel
isteklerde bir azalma olur. Ne var ki, eroin ya da m orfine bam
llk gelitirm i kiilerde bu srenin sonunda, yani ilacn ilk alm
ndan sekiz saat sonra yeniden uyuturucu madde almak iin
dayanlm az bir istek duyulur ve eer bulunam azsa yoksunluk be
lirtileri ortaya kar. Bir insann eroin ya da m orfine bam llk ge
litirebilm esi iin, bu maddelerin srekli olarak en az otuz gn
alnmas yeterli olm aktadr (Nyswander, 1959).
ekilm e belirtileri genellikle, gz yaarm as, burun aknts,
terlem e ve hzl soluk alma ile balar; 48 saat sonra, kusm a, ishal,
sindirim borusu kram plar, ba ars, titrem eler ve uykusuzluk
nceki belirtilere eklenir. Yem ekten kesilm e ve su eksilm esi sonu
cu beden arl azalr, dolam sistem inin grevini yapam ad
baz durum lar lm le sonulanabilir. 1969 ylnda N ew York

254

RUHSAL BO ZUKLUKLAR

kentinde 900 kiinin bu nedenle ld saptanm tr (Abelson,


1970). N ormal koullarda, ekilm e belirtileri bir hafta iinde orta
dan kalkar.
Barbitrat Bamll
Uyku ilalarnn yapm nda kullanlan kim yasal bir madde
olan barbitrat, eroin ve m orfin gibi bedensel bam lla neden
olabilir. Gecede ya da daha fazla sayda barbitratl uyku ilac
alan kii genellikle bu ilaca bam llk g elitirir (N yswander,
1959). Birok insan uyuyabilm ek am acyla her akam ve uzun s
re barbitratl ila ald halde bam llk gelitirm ez. Baz kiiler
de ise ilacn etkisine karn gelitirilen diren, alnan m iktarn ar
trlmasna neden olur.
Barbitratlara bam llk gelitirm i kiilerde grlen balca
belirtiler arasnda, dalgnlk, dikkat toplayam am a, yarglam a bo
zukluklar saylabilir. Barbitrat uzun sre ve ar m iktarda aln
dnda beyin dokusuna zarar verebilir. ok m iktarda barbitratn bir defada alnmas lm le sonulandndan, baz insanlar
intihar etm ek iin bu maddeyi kullanr.
Barbitrattan ekilme, uykusuzluk, titreme, bulant, kusm a,
karn blgesinde kram plar, hzl kalp atlar ve kan basnc yk
selmesi gibi yoksun belirtilerine yol aabilir; ou kez epilepsi
nbetleri, psikotik davranlar ve hezeyanlar da belirtilere elik
eder. Barbitratlardan ekilm e belirtileri eroin ve m orfine oranla
daha uzun srer ve yaam tehlikeye sokan durum lar yaratabilir
(Osnos, 1963).
Kokain Bamll
Psikolojik bam llk yapt dnlen ve koka adl bir bitki
nin yapraklarndan elde edilen kokain maddesi bedensel bir b a
mllk oluturmaz. Kokain, afyon gibi, buruna ekilerek, az
yoluyla ya da deri altna rnga edilerek alnr. Bu m addenin de
ar dindirici zellii olmakla birlikte, uyuturucu bir madde
olan afyondan farkl olarak beyin kabuunu uyarc bir etki ya
par. Bu nedenle, kokain alan kiide uyku isteinin ortadan kalk
m asyla birlikte canllk ve cinsel uyarlma durum u grlr. Ko
kainin verdii keyif dnemi yaklak sekiz saat srer. Bu srenin

PSKOAKTF M ADDE BAIM LILIKLARI

255

sonunda, ba ars, ba dnm esi ve tedirginlik gibi belirtiler or


taya kabilir. Psikoza eilim i olan baz kiilerde ok sayda b
cekler yryorm uasna hissedilen dokunma sanrlar da dier
belirtilere eklenebilir (kokain bcei).
A m phetam ine Bamll
1930'lardan bu yana tababette, im anla kar itah kesmek,
yorgunluk ve depresyon durumlarna kar canllk salayabil
m ek am acyla kullanlm olan am phetam ine sulphate, dextro
am phetam ine, m etham phetam ine hydrochloride gibi ilalar, sna
va hazrlanan renciler, "d op in g " yapan sporcular ve zellikle
baz bat lkelerinin genleri tarafndan, etkinlik dzeyini artra
bilm ek am acyla (to get high) kullanlm tr.
Etki srelerinin ksalna ve fizyolojik bam llk yapm am ala
rna karn, bedenin ksa srede diren gelitirm esinden tr,
amphetamine tr ilalar giderek artan m iktarlarda alnrlar. Bu
m iktar belirli b ir dzeyi atnda, gzbebeklerinin genilem esi,
youn terlem e, kan basncnn ykselm esi, itah azalmas, hzl
konuma, aknlk ve uykusuzluk gibi belirtiler ortaya kar. la
cn uzun sre kullanld baz durum larda ise bu belirtilerin ya
n sra, denetim in yitirilm esi nedeniyle, su niteliinde davran
lar ve intihar giriim leri, bazen de belirtileri paranoid izofreniyi
andran am phetam ine psikozu grlebilir.
LSD (Lysergic A cid Diethylamide) Bamll
Sanrlara yol aan (hallucinogen) bir kim yasal m adde olan LSD
ilk kez 1938'de svire'de Sandoz laboratuvarlarnda kim yager
H offm an tarafndan bireim sel olarak elde edilmitir. LSD 'ye
benzer etkiler oluturan bir madde olan ve peyote kakts deni
len bir bitkiden karlan m escaline, Orta ve Gney Amerika yer
lileri tarafndan eski alardan beri dinsel trenlerde kullanlm,
ancak elli yl ncesine kadar uygar dnya byle bir m addenin
varlndan haberdar olmamt. LSD etkisi altnda ortaya kan
sannlar, baz izofreni trlerinde yaanan sanrlar andrrlar. Bu
nedenle 1950'lerde, izofrenideki olas biyokim yasal deiiklikle
ri incelem ek amacyla deneklere LSD verilerek "m odel psikoz
lar" yaratlmtr. Ayn yllarda LSD izofreni tedavisi amacyla

256

RUHSAL BOZUKLUKLAR

da denenm i, ancak olumlu sonu alnam am tr. LSD deneyleri


nin ykleri Amerikan halk tarafndan da duyulm aya baladk
tan sonra, 1960'larda nce bu lked e, daha sonra baz Avrupa
lkelerinde zihne aklk veren sihirli bir m adde olarak ku llanl
m ve "trip = gezi" ad verilen LSD yaantlar, zellikle renci
ler ve gen yetikinler arasnda olduka yaygn b ir durum a gel
miti.
LSD alndnda yaklak sekiz saat sreyle, alglam a deiik
likleri, duygusal tepkilerde oynaklk, depersonalizasyon duygu
lar ve d dnyadan kopukluk biim inde b ir yaantya girilir.
Kalp atlarnn hzlanm as, kan basncnn ykselm esi, hzl so
luk alma gibi bedensel belirtiler de ruhsal tepkilere elik eder.
LSD yaantsnn en nemli belirtisi, duyu organlar araclyla
alglam ann younlam asdr; objeler olduklarndan daha net,
keskin ve parlak bir nitelik alr; o zamana dein hi alglanm am
boyutlar ve renkler grlr, olaand sesler duyulur. LSD etkisi
altnda kan ilgin bir olgu da "in san lkla zdelem e"dir. Bu,
tm insanln sevgi, yalnzlk ve keder gibi duygularn payla
may ve yaam ay ierir (Coleman, 1972).
LSD trl amalarla kullanlr. Kimi insan bu m addeyi gnlk
yaamn tekdzeliine eni katm ak, kim i ise merak gidermek ya
da gereklerden bir sre olsun uzaklaabilm ek am acyla kullanr.
LSD 'nin yaratcla katkda bulunduu biim indeki inanlar, bir
ok yazar, ressam ve bestecinin bu m addeyi denem esine neden
olm utur (Rinkel, 1966). "L SD gezileri" her zam an olumlu sonu
lar vermez. zellikle uyum suz kiiler bu maddeyi aldnda, o
gne dein denetim altnda bulundurduklar drtleri da vu
rulduundan, tehlikeli davranlar gsterebilirler. LSD etkisi al
tnda yksek yerlerden atlayarak, kendini atee vererek ya da l
gnca araba srerek lenlerin says olduka fazladr (Rovnik,
1970).
M arijuana Bamll
Psikolojik bam llk yapabildii dnlen marijuana, cannabis ad verilen bir bitkiden elde edilir. Kurutulmu yapraklardan
sigara yaplarak, scak suya katlp iilerek ya da inenerek al
nr. M arijuanann etkileri, hazrlanan m addenin niteliine ve

Y E M E BOZUKLUKLARI

257

m iktarna, alan kiinin ruhsal zelliklerine ve ald andaki duy


gusal durum una gre deiebilir. Alndktan ksa bir sonra kana
karan m arijuanann etkisi iki ya da saat srer. Bu sre iinde
kii genel bir haz duygusu ve gevem e iindedir. Alglama yo
unlar; renkler canlanr, sesler yaknlar ve yem eklerin tad da
ha lezzetli alnr. Tm evre daha derin bir anlam kazanr; zaman
daha uzun b ir sreym iesine, yerekim inin etkisi ise azalmasna alglanrlar. Ksa sreli bellek etkilendiinden, kii bazen az
nce ne yapm olduunu hatrlayam az.
M arijuana genellikle m erak giderm ek, keyiflenm ek, kiin in i
dnyasn daha iyi tanm ak istem esi gibi am alarla ve bazen de
anksiyeteye kar kullanlr. A ncak m arijuana, kii m utsuz ve
knt iindeyken ya da anksiyete yaarken alnrsa, bu duygular
daha youn bir biim de alglandndan olum suz tepkiler ortaya
kabilir (Harris, 1971). Dnyada m arijuana kullananlarn says
nn giderek artm as bu m addenin etkilerinin geni lde arat
rlm asna yol am tr. Fizyolojik bam llk yaratm ayan m arijuanann uzun sre kullanlm asnn bedene zararl b ir etkisi olabile
cei bugne dein kantlanm am tr. N e var ki, alkol gibi marijuanann da toplum d davranlara yol at ve ruhsal durumu
zaten bozuk olan kiilerin sorunlarn younlatrd birok ara
trc tarafndan gzlem lenm itir (Yolles, 1969).

Yeme Bozukluktan
ANOREXiA NERVOSA
Anorexia nervosa terim i aslnda adlandrd sorunun niteliini
yanstm am aktadr. nk, ergenlik ya da gen yetikinlik dne
m indeki kzlarda grlen anorexia nervosann tem el belirtisi i
tahszlk deil, im anlam aktan an korkma sonucu zayflam ak
iin srekli aba gsterm ektir. Bir insann beden arln kendi
isteiyle, ya ve boyu iin norm al olan asgari arln yzde
85'inin altna indirm esi tan koym ak iin yeterlidir.
Son yirmi yl iinde Hilde Bruch'un yapt alm alar konu
nun anlalm asna ciddi katklarda bulunm utur (1973, 1978,
ND 17

258

RUHSAL BOZUKLUKLAR

1987). Bruch'a gre, zihnin yiyeceklerle ve beden arlyla s


rekli megul tutulmas, aslnda derinlerde sakl kalm bir benlik
kavram bozukluunun gecikm i b ir iaretidir. A noreksik kiile
rin ou, gsz ve etkisiz olduklarna ilikin kesin bir inan ta
rlar. Derindeki deersizlik duygularna kar, kusursuz kk
kz im gesiyle kendilerini korum aya alrlar. Beden, benlikten
ayr ve ebeveyne ait bir para gibi yaanr. Bu insanlann zerklik
duyusu ylesi gelim em itir ki bedensel ilevlerinin denetimi
kendilerinde deilmiesine yaarlar. Anorexia nervosa, genellik
le ebeveynini srekli honut etm eye alan "iyi" kz ocuklar
nn, ergenlik dnemine geldiklerinde birden inat ve olum suz ta
vrlar edinm eleriyle balar. Belirtilerin ortaya km as, Bruch'un
dedii gibi, kendini tedavi etm eye ve bedeniyle yaad kopuk
luktan kurtularak onun denetim ini ele geirm eye ynelik bir giri
imdir. Bylece, anksiyetelerini beden arlnn ve yiyecekleri
nin denetimine dntrm olurlar.
Bruch'a gre anorexia nervosa, bozuk ana-kz ilikilerinden ve
spesifik olarak, bu ilikide, ocuunkinden ok, annenin kendi ih
tiyalarnn n planda olmasndan kaynaklanr. ocuk, anneden
kendisine deer veren ve kendi varln hissedebilecei karlk
lar alamadnda salkl bir benlik duyusu gelitiremez. Kendi
sini annesinin uzants olarak alglar.
Anorexia nervosaya ilikin alm alarn ou ana-kz ilikisi
zerinde odaklam tr ama, Bemporad ve Ratey (1985) baz ano
reksik durumlarn baba-kz ilikisindeki aksaklklardan kaynak
lanabildiim gzlemlemilerdir. Anoreksik kzlarn babalar, y
zeyde ilgili ve destekleyici grnm ekle birlikte, kzlar kendileri
ne gerekten ihtiya duyduunda onlar duygusal ynden yalnz
brakrlar. stelik kendi verm ediklerini kzlarndan bekleme ei
lim indedirler. ounlukla m utsuz bir beraberlik yaam akta olan
anne ve baba, birbirlerinde bulam adklarn kzlarndan beklerler.
Gabbard (1990) bu durum u, self psikolojisi term inolojisiyle ak
layarak, anne ve babann, kzlarn kendi m irroring ihtiyalarn
salayacak bir selfobje yerine koymalar sonucu ocua kendisi
olabilme ansn tanyam adklarn dile getirir.
Gabbard (1990) anorexia nervosann psikodinam iini aada
ki biim de aklar: (1) Farkl ve tek olabilm ek iin um utsuzca a

Y EM E BOZUKLUKLARI

259

balam ak; (2) ebeveynin beklentileri sonucu oluan yapay benlik


duyusunu reddetm eye alm ak; (3) gerek benliin belirm eye
balam as; (4) bedende som utlaan iletirilm i dman anne im
gesinin reddedilm esi; (5) ar isteklere kar savunm a gelitirrte;
(6) kendisinin yerine dierlerini aresiz durumda brakma.
BULMA NERVOSA
Bulimia nervosa, yem e krizleri ve bunu izleyen mideyi boalt
ma abalaryla belirlenir. Beden arl ou kez norm ale yakn
dr, ama ar kilo kayb olan hastalara da rastlanr. Bruch (1987),
anorexia ve bulim iann birbirinden farkl durum lar olduu gr
ndedir. Ona gre, anoreksik kiilerin kat ve disiplinli olm alar
na karlk bulim ik kiilerin davranlar, im pulsif, sorum suz ve
disiplinsizdir. Bruch'un bu gr birok dier aratrm ac tara
fndan paylalm am aktadr (Garfinkel ve arkadalar, 1980; Hail
ve arkadalar, 1984). O nlarn bulgularna gre, anoreksik hasta
larn en azndan yzde 40-50'sinde bulim ia da grlm ekte ve bir
ok kiin in yaam boyunca bu ik i durum birbirinin yerini alabil
mektedir. Bu nedenle, bulim aerexia terim ini kullananlar bile var
dr.
Konunun psikodinam ik ynlerini inceleyenlerin ou, hem o
cukta hem de ebeveynde ayrlm a ile ilgili youn glkler yaan
dn saptam lardr. A noreksiklerde olduu gibi, bulim iklerin
anneleri de ocuklarn kendi uzantlar olarak yaayan kiilerdir
(Humphrey ve Stern, 1988). ounun geliim yksnde ortak
olan yn, ocuun annesinden kopmasna yardm c olacak, em
zik ya da battaniye gibi geici objelerden ypkun kalm olm asdr
(Goodshit, 1983). Baz aratrm aclar, bu yoksunluk sonucu ocu
un kendi bedenini ayrla kar bir gei objesi olarak kulland
grndedirler (Sugarm an ve Kurash, 1982). Besin m addesi
nin alnm as anneyle sim biyotik bulum ay, dar atlm as ise on
dan kopm ay sim gelem ektedir. Bir baka deyile, bulim iklerin
obje ilikileri, iletirm e (introjectior) ve yanstm a (projection) m e
kanizmalarnda som utlam tr. Besin maddesini alma ve atma,
vaktiyle iletirilm i kt ya da saldrgan obje im gesinin, nce i
letirilip, sonra darya yanstlm asn simgeler.

260

RUH SAL BOZUKLUKLAR

Kiilik Bozukluktan
Kiilik bozukluklar, kiilik zelliklerinin esneklikten yoksun
bir nitelik kazanarak, kiinin evresiyle ilikilerinde zorlanm asn
ya da kendi iinde skntlara neden olacak boyutlarda yaanm ak
ta olmasn tanmlar. Kendisini ve evresini alglam asnda ve ili
kisinde kat b ir deim ezlik gsteren bu zellikler nedeniyle kii,
yaad durumlara uygun tepkiler verm ek yerin e, h er trl du
ruma birbirinin benzeri tepkiler verir. Bu zellikler, ou kez er
genlik dneminde, bazen de yetikinliin ilk yllarnda ortaya
kar ve giderek belirginleir.
Kiilik bozukluu gsteren insanlar genellikle bu zelliklerini
dorudan ikyet konusu etm ezlerse de yaam larnda etkin ola
mam aktan ya da ilikilerindeki aksaklklardan tr rahatszdr
lar.
DSM -III Kiilik Bozukluklarn km ede toplam tr:
(A) kmesinde bakalarnca yadrganabilecek ve allm n
dnda davranlarla belirlenen, Paranoid, izoid ve izotip K ii
lik Bozukluklar bulunur. Dram atik, duygusal ya da ini kl
davranlarla belirlenen (B) km esinde A ntisosyal, Borderline,
H istrionik ve N arsisistik Kiilik Bozukluklar bulunur. (C) km e
sini ise anksiyete ve korkularla belirlenen, Kanan, Baml, Obsesif-Kom pulsif ve Pasif-Saldrgan Kiilik Bozukluklar olutu
rur.
PARANOD KLK
DSM -III-R'nin tanm lam asna gre, paranoid kii, ilk yetikin
lik yllarndan balayarak, evresindeki insanlarn kastl olarak
kendisini k k drc ya da tehdit edici davranlarda bu
lunduuna inanr. nsanlar, hatta toplum gruplar, iinde bulun
duklar koullardan tr geici b ir sre iin benzer yaantlar
dan geebilirler. Ancak paranoid kiilik bozukluunda, kltrel
etmenlerden ya da grup dinam iklerinden bam sz ve deimez
bir dnce, duygu ve iliki tarz olaanst kat bir biimde sr
drlr. D ier kiilik bozukluklarnda da olduu gibi, paranoid

KLK BOZUKLUKLARI

261

kiiliin balca zellikleri ego-sintoniktir. Paranoid kiiler genel


likle, yanl yorum lam alarndan ve itham larndan bkan aile ye
leri ya da alm a arkadalar tarafndan yneltilen, boanm a, i
ten karm a vb. tehditlerle psikiyatriste getirilirler (Gabbard,
1990). Tedaviyi kabul etseler bile, kendilerinde psikiyatrik bir bo
zukluk olduuna inanm azlar ve tedavi ortam nda srekli olarak,
hakszla ya da ihanete uradklarndan yaknrlar.
Paranoid kii, yeterli b ir dayana olm akszn, bakalar tara
fndan sm rlecei ya da kendisine zarar verilecei inanc iin
dedir. O rtada b ir neden olmad halde, arkadalarnn sadakati
n i ve gvenilirliini srekli soruturur. Sradan konum alar ve
olaylardan kendisini kltc ya da tehdit edici anlam lar ka
rr. Kendisine ynelik bir olay gerekten olduunda derhal ve
saldryla karlk verir, sonra da bunu asla affetm ez. Bakalarna
anlatlacandan korktuu iin, kendisiyle ilgili konular kim sey
le paylam az. H ibir gereke olm ad halde, einin ya da kar
cins arkadann sadakatinden kuku duyabilir, ^
Paranoid kiinin insanlarla ilikilerinde sreklilik yoktur. Yal
nzca yaanlan an alglanr. H er ilikiye, ku ku lannn gereklee
cei beklentisiyle yaklar. D nyann gvenilm ez ve ne yapaca
belli olm ayan yabanclarla dolu olduuna inancndan kaynakla
nan srekli bir anksiyete yaar (Ogden, 1986).
Paranoid kiinin yaantlar "splitting" zerine kurulm u bir
savunma sistem i tarafndan ynlendirilir. Bebeklik dnem inde
sevgi ve kzgnln ayn objede yaanabileceini renem eyip
paranoid-izoid durum iinde kilitlenmitir. Bu iki duyguyu ayn
insanda birletirm eye altnda, nefretin egem en olarak sevgi
yi yok edecei korkusu, katlanlm as g bir anksiyete yaam as
na neden olur. Bunun stesinden gelebilm ek iin, splitting yoluy
la tm ktlkleri d dnyadaki insanlara yneltir. Bylece, i
dnyasndaki "saldrgan ve onun kurban" im geleri dtaki ger
ek dnyaya yanstlarak yaanr. D dnyada som utlatrd
saldrganlarn kurban etm ek istedikleri kii olduuna ve kendini
srekli savunm as gerektiine inanarak yaar. Dnyay byle al
glayarak yaam akta olm as, paranoid kiinin iletirilm i im gele
ri arasndaki gerilim in rahatlam asn salar. Artk gerilim kendi
siyle d dnya arasnda yaanm aktadr.

262

RUHSAL BOZUKLUKLAR

Paranoid-izoid durumda kilitlenen kiide benlik, gelim esini


tamamlayamamtr. Bu nedenle, sim ge ve sim geleyenin ayrm
yaplamaz. Dolaysyla, "H akkm da iyi dnm ediini sanyorum !"un yerini "H akkm da iyi dnm ediini biliyorum !" alr.
Yanstma ve yanstm al zdelem e (projective identification) pa
ranoid kiiliin temel savunm a m ekanizm alardr. Paranoid kii,
kendi iinde yaamakta olduu tehdidi, d dnyadan kendisine
yneltiliyorm uasna yanstm akla da yetinm eyerek, d dnya
sndaki insanlar denetim i altna alr. Yanstm al zdelem e m e
kanizmas, paranoid kiinin dtaki bu insanlar, patolojik b ir bi
imde, yazgs olarak yaam asna neden olur. Dier insanlar de
netimi altnda tutm a ihtiyac, paranoid kiinin kendine olan say
gsnn olaanst dk olm asndan kaynaklanr.-Kiiliinin de
rinlerinde, kendisini aa, zayf ve etkisiz bir varlk olarak algla
dndan, d dnyann kendisini karsna alm olduuna inan
mak, zel bir insan olduu duygusunu yaam asn salayarak
aalk duygularn dnler (Meissner, 1986). Boyun em ekten
ok korktuu iin, bir insann kendisine yaklamas, zerinde
egemenlik kurulaca korkularnn yaanm asna neden olur. Bu
durum bazen, vaktiyle Freud'un da iaret ettii gibi, edilgin e
cinsel olma korkular biim inde yaanabilir. Baarl sonu veren
tedavi srelerinde, yanstm a m ekanizm asnn altnda yaanan
depresyonun kolayca fark edilebildii birok klinisyen tarafndan
gzlemlenmitir.
ZOD KLK
D SM -III-R'ye gre izoid kiilik, yetikinliin ilk dnem lerin
de balayarak yaplaan ve insanlara ilgisizlik ve duygusal yaan
tlarda kntlkle belirlenen b ir kiilik bozukluudur. Genellikle
tek bana olmay yeleyen izoid kii, insanlarla birlikte olma is
tei duymaz, birlikte olmaktan da zevk almaz. Cinsel istek ya
yoktur ya da ok ender belirir. Kzgnlk ya da neelenme gibi
gl duygusal yaantlar yokmu izlenim ini verir. Bakalarnn
vg ya da eletirilerine kar duyarszdr. Yz ifadesi donuktur,
mimik ve el-kol hareketleri ender gzlenir.
Baz aratrmaclara gre (Akhtar, 1987; Kernberg, 1984), izo-

KLK BOZUKLUKLARI

263

id kii insanlarla yaknlk kurabilm ek iin gizli bir istek yaar, an


cak korkular nedeniyle savunm a durumunda kalr. M c Glashan
tarafndan yaplan ve uzun bir sreyi kapsayan bir aratrmada
(1983), izoid kiilik bozukluu ile izofreninin aslnda birbiriyle
ilintili durum lar olduunu, buna karlk borderline kiiliin daha
ok afektif bozukluklarla yaknlk gsterdii izlenim i edinilm itir.
izoid kiinin dtan verdii izlenim ile i dnyas birbirinden
olduka farkldr. A khtar'a gre (1987) izoid kii grnrde
dnyadan kopuk, kendiyle yetinen, cinsellie kar ilgisiz ve ah
lak kurallarna nem veren biri izlenimini verdii halde, i dn
yasnda ar duyarl, duygusal beklentileri youn, ok dikkatli,
yaratc, ou kez sapkn ve drst olm ayabilen biridir. Bu ku
tuplama, bilin ve bilind kiilik zelliklerinin deil, benliin
iki paraya ayrlm olarak ve btnleem eden yaanm akta olma
snn yansm alardr. Bu nedenle, izoid kiiler, kim olduklarn
hibir zam an tam alglayam adan ve birbiriyle son derecede eli
kili duygular, istekler dnceler ve drtler arasnda srekli bo
calarlar.
Obje ilikileri kuram clarndan Balint (1968), izoid hastalarda,
iliki kurm a konusunda yaplam bir yoksunluktan sz etm i
tir. Bu durum, kiinin bebeklik dnem inde yetersiz b ir anneyle
geirdii yaantlarla ilintili olan "tem el hata"dan kaynaklanr.
Ona gre, izoid hastann glkleri, nevrotik kiilerde olduu
gibi isel bir atm ayla deil, kiiliin tem elindeki yetersizlikle
aklanabilir. A ppel'e gre (1974), izoid kiiler srekli olarak
terk edilm e ve dalm a korkular yaarlar. Birinden bir eyler ka
bul etm ek, denetim altnda tutulan bam llk eilim lerinin ve bir
beraberlik iinde erim e korkularnn etkinlik kazanm as riskini
de beraberinde getirir. Sevgi, bir baka insanla iie geierek
kendi kim liini yitirm e ve dier insan da yok etm e anlam n ta
r. VVinnicott'a gre ise (1963), izoid kiinin kendini soyutlam a
s, bakalaryla srdrlecek yzeysel ilikiler sonucu "yapay
benliin" yaanm asna izin vererek otantik varoluundan vazgemektense, "gerek ben liiyle" iliki srdrm e abalarn yanstr.
VVinnicott, hepim izde iletiim istem eyen bir yan olduunu ve i
zoid kiinin iletiim sizlik ihtiyacna ve hakkna sayg gsterm ek
gerektii grndedir. Eigen de (1973) izoid kiilerin ar so

264

RUHSAL BOZUKLUKLAR

yutlanma ve kanma abalannn, "kapal tuttuklar benlikleriy


le " temas kurabilm elerini saladn anlatr. izoid kii, bu benli
inin dier benlik im geleriyle btnlem esini ancak bu yoldan
gerekletirebilir.
ZOTP KLK
DSM -III-R'nin tanmna gre izotip kiilik, ilk yetikinlik d
nem inden balayarak yaanan ve insan ilikilerinde aksaklklar
ve dncelerde, grnm de ve davranlarda garipliklerle belir
lenen b ir kiilik bozukluudur. izotip kiinin yakn dostlar yok
tur. zellikle tanm ad kiilerin de bulunduu topluluklarda
ar tedirgin olur. Sosyal anksiyete bazen, konu edildii d n
celerinin de yaanm asna neden olur, ancak bu durum hibir za
man konu edilme hezeyanlarna dnm ez. Gelecei grm e, tele
pati, altnc his gibi doast glerle ar ilgilidir. O m eknda
m evcut olm ayan bir insann ya da bir gcn varln alglayabi
lir. Yanlsam alar yaayabilir. D grnm gariptir, allm adk
el kol hareketleri yapabilir ya da kendi kendine konuabilir. Ko
num alarnn ierii fakir, belirsiz ve ar soyuttur, ancak ba
lantsz deildir. D uygusal tepkileri tuhaf, hatta bazen aptalcadr,
ba sallama ya da glmseme gibi karlk verm e tepkileri ender
gzlem lenir. Bazlarnda kukuculuk ve paranoid dnceler de
grlebilir.
Gunderson'un da belirttii gibi (1983), izotip ve izoid kiilik
ler arasnda pek ok ortak yn bulunur. Aslnda her iki kiilik bo
zukluu da ayn spektrum iinde yer alrlar. A ncak baz durum
larda, belirtilerin bu spektrum iindeki yeri, bu iki kiilik arasn
daki izginin belirlenm esini gerektirebilir. nk izoid kiilik
bozukluu da, ayrca, izofreni ile ayn spektrum iinde deerlen
dirilebilir. izofreni izgisine daha yakn olan izotip kiilerde ba
zen ksa sreli psikotik dnem ler grlebilir.
BORDERLNE KLK
1940'l yllar boyunca klinik alm aclar, izofrenik olarak ni
telendirilecek kadar hasta olmayan, ancak klasik psikanalitik te
davi iin uygun olam ayacak oranda bozukluk gsteren hastalar

KLK BOZUKLUKLARI

265

tanm lam aya balam lard. nceleri, belirtileri "panneurosis",


"pananxiety" ve "pansexuality" olarak tanm lanan bu grup bozuk
luklara "pseudoneurotic schizophrenia" denm iti. "Borderline" teri
m ini ilk kez 1938'de kullanan Stern, bu bozukluun narsisizim te
melinden kaynakland grn savunm utu. 1954 ylnda Ro
bert Knight, alm alarn ego ilevlerindeki bozukluklara odaklatrarak bu grubun karakteristiklerine aklk getirm eye al
m ve bu bozukluklar, gereki planlar yapam am a, ilkel drt
lere kar savunm a gelitirem em e ve prim er dnce srelerinin
sekonder dnce srelerine egem enlii olarak tanm lam t.
R obert K night'dan yaklak on yl sonra, G rinker ve arkada
lar, bir grup hasta zerinde yaptklar klinik gzlem ler ve bunla
rn istatistik analizleri sonucu, bu hastalar nevroz snrndan psi
koz snrna yaylan bir spektrum iinde drt alt-gruba ayrm
lard (1968):
Birinci Tip. Psikotik S n r Grubu: Olaand uyum suz davra
nlar; gereklik snam asnda bozulm alar; gelim em i kim lik du
yusu; olum suz tepkiler verm e eilim i ve ak yaanan fke.
kinci Tip. M erkez Borderline Sendromu: O lum suz duygularn
egem enlii; ilikilerde zigzag rnts izleyen tutarszlklar; ak
yaanan kzgnlk; deiken kim lik duyusu.
nc Tip. Borderline Tipi Grup: nceki gruplardan daha
uyumlu davranlar; dier insanlarn kim liini taklit etm e eili
mi; duygusal tonlarn kaybolm as; itenlik ve doallktan yoksun
ilikiler.
Drdnc Tip. N evrotik Snr Grubu: A nksiyete ve depresyon;
nevrotik ve narsisistik kiilik zellikleri.
G rinker ve arkadalar, hangi alt-grupta olursa olsun borderli
ne sendrom u belirtilerinin ortak zelliklerini aadaki biim de
belirlem ilerdir: (1) K zgnln tek duygusal tepki olm as. (2) Bo
zuk insan ilikileri. (3) Tutarl b ir kim lik duyusunu srdrem eme. (4) Depresyon.
C hessick'in 60'l yllarda yaplan dier alm alardan derledi
i baz bilgilere gre, borderline belirtileri, nevrotik, psikotik, psikosom atik ya da sosyopatik belirtilerin her eidinin herhangi bir
karm olarak ortaya kabilirler. Duygusal ilikilerdeki fakirli

266

RUHSAL BOZUKLUKLAR

in, grnrde yum uak saylabilecek, hatta sosyal ynden baa


rl tutumlarla ustaca m askelenm i olduu dikkatli b ir gzlemle
fark edilebilir. Borderline kiiler ya frtnal ve geici ya da yzey
sel ama sreklilik gsteren ilikiler yaarlar. Bazlar zam an za
man psikoza girebilirse de bu durum lar genellikle geici ve ksa
srelidir (1974).
Betim sel (deskriptif) yndeki bu abalara karlk O tto K em berg, ilgisini borderline hastalarn psikanalitik adan deerlendi
rilm esine odaklatrm tr (1 9 6 7 ,1 9 7 5 ,1 9 8 4 ). Ego psikolojisinin ve
obje ilikileri kuram nn yaklam larn birletirerek, ego yetersiz
lii, ilkel savunm a yntem leri ve sorunlu insan ilikileri ile belir
lenen bir grup hastay tanm lam ak amacyla borderline kiilik orga
nizasyonu terim ini kullanm tr. Kernberg bu hastalarn ok eitli
belirtiler gsterebildiinden sz etm i ve bunlar arasnda, yaygn
anksiyete, obsesif-kompulsif belirtiler, ayn dnemde yaanan e
itli fobiler, disosiyatif bozukluklar, hipokondrik takntlar, konversiyon belirtileri, paranoid eilimler, eitli cinsel davran sap
malarnn birlikte yaanm as ve madde bam llklarn saymtr.
Yalnzca belirtilerden hareket ederek borderline tans konulam a
yaca konusunda uyar getiren Kernberg, bunun ancak titizlikle
uygulanacak yapsal bir analizle gerekletirilebilecei grn
savunmutur.
O tto K ernberg'in borderline kiilik organizasyonunu tansn
da kulland ltler aada zetlenmitir:
1. Ego yetersizliinin spesifik olmayan gstergeleri. Borderline
hastalar, doutan var olan yapsal bir eksiklik nedeniyle, gerilim
boaltm n erteleyem ez ve anksiyete gibi duygusal durumlar
denetleyemezler. Bunun yan sra, gl igdsel drtlerini
yceltme mekanizm asyla ntrletirem ez ve davranlarn yn
lendirmede vicdan esinden yararlanam azlar.
2. Birincil sre rn dnce biimlerine kaym a eilimi. Yapsal
yetersizlik sonucu ya da gl duygularn basks altnda, psiko
zu andran dnce biim lerine gerilem e eilimi gsterirler. A n
cak bu kaym alar srasnda bile gereklik snamas bozulmaz.
3. Spesifik savunm a operasyonlar. Bu savunm alarn en sk kulla
nlan splitting tr operasyonlardr. Kernberg bu operasyonlarn

KLK BOZUKLUKLARI

267

klinik belirtilerini kategoride toplam tr: (a) Birbirine kart


nitelikte davran ve tutum larn srekli yer deitirm esi ve hasta
nn bu durum a kar aldrm azl ve yadsm a eilimi, (b) evre
deki insanlarn "tm yle iyi" ve "tm yle kt" blm elere yer
letirilm esi ve ayn insan, bu blm elerden bazen birinde bazen
dierinde grm e eilim i, (c) K endisine ilikin im gelerin ve gr
lerin birbiriyle elikili olmas ve b ir gnden ya da bir andan di
erine deiebilm esi.
K ernberge'e gre, self ya da obje im gelerinin splitting ilem in
den geirilm esi ve sonra da denetlem e amacyla dier insanlara
yanstlm asn tanm layan yanstm al zdelem e borderline kii
lik organizasyonunda sk kullanlan ilkel savunm alardan biridir.
letirilm i patolojik obje ilikileri. Bordeline organizasyonu gs
teren kii dier insanlar olum lu ve olum suz niteliklerin karm
olan varlklar olarak gremez. nsanlar m utlak bir biim de bir ya
da dier kutupta deerlendirdiinden, onlarn i dnyalarndaki
yaantlar hissedebilm esi de nem li lde engellenm i olur.
A yn insann bir gnden dierine abartarak yceltilm esi ya da t
m yle deerden drlm esi, byle biriyle ilikisi olan kiiler
iin olduka zor durum lar yaratr.
K ernberg'in kiilik bozukluklarna bak as klasik betim le
melerden nem li bir farkllk gsterir. Ona gre, birok kiilik bo
zukluu tr birbirine geim i olarak yaanr. rnein, narsisistik, antisosyal, izoid, paranoid ve siklotim ik kiilik bozukluklar
nn tm nn alt-yapsn borderline kiilik organizasyonu olu
turur.
K ernberg borderline kiilik organizasyonunun psikodinamiini aklarken M argaret M ahler'in geliim kuram ndan yararlan
mtr. K ernberg'e gre borderline kiiler, M ahler'in tanmlad
ortak-yaam evresini am olduklarndan, self ve objeyi net bir
biim de ayrabilirler. Ancak, bunu izleyen ve on altnc ve otu
zuncu aylar arasnda yaanan ayrlm a-bireylem e evresinde takl
m olduklar iin, yalnz kalm aya katlanam az ve yaamlarnda
nem tayan insanlar tarafndan terk edilm e korkular yaarlar.
Kernberg bunun nedenini, annenin bu dnem de gerekli duygu
sal destei verem em i ya da ocukta yapsal olarak var olan an
saldrganlkla ba edememi olmasyla aklar.

268

RUHSAL BOZUKLUKLAR

N ormal olarak aynlm a-bireylem e evresinde ocuk, annesinin


ve kendisinin iyi ve kt ynlerini tek bir btne dntrebilir.
Bylece, iletirilm i anne im gesini kendisini rahatlatan bir b i
im de yaar ve annenin evrede bulunm ad zam anlarda da
kendisini gvenlikte hisseder. Buna karlk borderline kii bu ev
rede, kendisi ve annesine ilikin, tutarll ve sreklilii olan im
geler gelitirem ez. Self ve an n e im geleri ya tam kt ya da tam
iyidir ve bu iki kutup yaant srekli yer deitirirler. K ernberg'e
gre, byle b ir taklna yetikin yaam da olumsuz imgelerin ege
menliiyle sonulanr. Borderline kii olum suz im geleri ya d
dnyaya yanstr ve kendisine kt l k edebilecek insanlarla ev
rili olduuna inanr ya da kendine m al ederek deersizlik duygu
lar yaar.
Kernberg, Adler, M asterson ve Rinsley ve baz dier aratrc
larn gelitirdii psikanalitik m odeller, merkezi sinir sistem indeki
genetik-yapsal kusurlarn borderline etiyolojisindeki roln ge
reince vurgulam adklar iin eletirilm ilerdir. rnein Grotstein, borderline'da neurocognitive (biyolojik kkenli bilisel) bir
kusurun benlik dzenlem esinde bozukluklara neden olduu g
rndedir.
eitli aratrmalarda, afektif bozukluklarla borderline arasn
da yakn iliki bulunduu ynnde izlenim ler edinilm itir. Baz
almaclar, borderline hastalarn, anlam szlk, yalnzlk ya da
b olu k olarak d ile getirdii yaknm alarn aslnda depresyon b e
lirtileri olduu grndedirler. Onlara gre borderline depres
yonunun endojen depresyondan fark, saldrganln bilin dze
yinde yaanm asndan kaynaklanr (Gunderson ve Zanarini,
1987).
NARSSSTKKLK
Narkisos (Narcissus) su perilerinin gzdesi kusursuz gzellikle bir
gen adamd, ama o perilere hi ilgi gstermedi. Ona ok tutkun olan
Eko isim li bir su perisi bir gn ona yaklar ve sert bir ekilde reddedi
lir. Olayn ardndan utancndan ve kederinden yklan Eko geride yal
nzca yanklanan sesini brakarak yok olup gider. Ekonun intikamnn
alnmasn isteyen su perilerinin bu talebi karsnda tanrlar Narkiso-

KLK BOZUKLUKLARI

269

sun da karlksz bir ak yaayarak cezalandrlmasna karar verirler.


Bir gn dadaki berrak bir su birikintisine bakan Narkisos orada kendi
yansm asn grr ve suda yaayan ok gzel bir ruhla karlat san
syla annda ona k olur. Suyun zerinde kendisine bakan, ama hibir
karlk verm eyen ve onu kucaklam ak iin suya her dokunuunda kaybo
lan bu imgeden kendisini ayram az. Sonunda suya derek boulur ve
lr.
N urnberg'in de belirttii gibi (1979), narsisizm le ilgili zellik
lerin ou bu ykde m evcuttur: Kendini beenm ilik, ben-m erkezcilik, bakalarnn yaadklarna ve onlara yaattklarna du
yarszlk, belirsiz beden im gesi, yeterince olum am self ve obje
snrlar, objelerle iliki srekliliinin olm am as ve psikolojik do
kudan yoksunluk. G erekten de narsisizm terimi, etim olojik ola
rak, Yunancada kntlk ya da duyarszlk anlam na gelen narke
szc ile ilintilidir.
Psikiyatri uygulam alarnda norm al narsisizm ile patolojik nar
sisizm arasnda ayrm yapabilm ek her zam an kolay olmaz. nsa
nn kendini sevm esi ve deerli bulm as norm al, hatta gerekli bir
duygudur. A ncak bu duygularn hangi aamada abartlarak k ii
lik bozukluuna dntn belirleyen ltleri tanm lam ak
pek m m kn deildir.
Freud, narsisizm terim ini H avelock E llis'ten alnt olarak ku l
lanm tr. H ellis bu szc kendi bedenini cinsel obje olarak se
en kiileri tanm lam a am acyla kullanm tr. "N arsisizm zeri
n e" balkl m akalesinde Freud (1914), narsisistik kiinin sevgi
objelerini aadaki ltlere gre setiini anlatm tr:
(a) Kendisinin ne olduu,
(b) K endisinin vaktiyle ne olduu,
(c) Kendisi ne olmak isterdi,
(d) Vaktiyle kendisinin paras olan biri.
Freud iki tr narsisizm tanm lam tr. "Birincil narsisizm "de
libidinal enerji balangtan itibaren self'te tutulur ve objelere y
nelemez. Bu durumu, gl ve kusursuz olma duygularnn elik
ettii benlik im esi izler. "k in cil narsisizm " ise, obje ilikilerin
de yaanan engellenm eler ve d krklklar sonucu, libidonun
objelerden ekilerek yeniden egoya dnmesi sonucu oluur.

270

RUHSAL BOZUKLUKLAR

Freud sonras psikanalistlerden Homey ise (1939), benlik i


mesinin hem en her zam an ocukluk dnem indeki bozuk ilikiler
den kaynakland grndedir. zellikle, ocuun dier insan
lara yabanclam as korku ve zntlerle pekitirilm ise. Narsisistik kiinin dier insanlarla duygusal balar ok zayftr ve
sevme kapasitesini yitirm i olm ann boluunu yaar. Bu tr ben
lik imesi, yok olma tehlikesinin sregeldii koullarda yaaya
bilm ek iin gerekli oranda kendine saygy srdrm e ve sevginin
olmad yerde, hi olmazsa beeni toplayarak bu boluu dnlemeye alma abalarnn anlatm dr. D olaysyla, narsisizm
kendini sevm eyi deil, kendine yabanclam ay sim geler.
Horney, narsisistik benlik im esinin patolojik sonucundan
sz eder: (1) almann kendisi bir doyum arac olarak yaanm a
d iin retkenliin azalmas; (2) kendi ynnden hibir aba
gsterm eksizin dnyadan ok ey beklem ek; (3) srekli aclar ve
dmanca tutum lar sonucu insan ilikilerinin giderek bozulm as.
Narsisistik kii, benliinin gereklikten uzaklam ve fantastik b i
imlerde iirilm i versiyonlarnn giderek artm as sonucu insan
ilikilerinde daha ok hrpalanr. Bu durum benliin daha da ok
deforme olm asna yol aar ve byle oluan ksrdng srer gider.
Narsisizm konusuna sonraki yllardaki en nem li katklardan
birini yapm olan VVinnicott (1965), Gerek Benlii, geliim sre
ci iinde doal olarak beliren biyolojik rahatlk ve yaama hevesi
olarak tanmlar. Gerek Benlik beden dokularndaki ve ilevlerin
deki hayatiyetten kaynaklanr ve balangc, d uyaranlara yne
lik tepkiler olarak deil, organizm ann kendinden kaynaklanr.
Yayor olmann doal sonucu olarak beliren Gerek Benlik, as
lnda, Yapay Benliin tanm lanabilm esi asndan kuram sal bir
anlam tar.
Gerek Benlik, bebein om nipotans denem elerine annenin
verdii destekle bebein clz egosunun glenm eye balam asyla
hayatiyet bulur. ocuun tepkilerini deerlendirem eyen yetersiz
anne ise, ocuun tepkilerine karlk verm esi gereken yerlerde
kendi ihtiyacndan kaynaklanan tepkiler verir. ocuun kendi
tepkilerinden vazgeerek, kendisini annenin kendi ihtiyacndan
kaynaklanan tepkilerine gre yaamaya balam as ile Yapay Ben
liin ilk belirtileri ortaya kmaya balar.

KLK BOZUKLUKLARI

271

nsanlar eitli oranlarda gelitirdikleri Yapay Benlikle gizle


dikleri G erek Benlii korum aya alrlar. Bylece, evrenin b ek
lentilerine boyun eilm esi gereken durum larda Yapay Benlikle
ortaya karlar. Yapay Benliin an oranlarda gelitirildii du
rum lar Gerek Benlii tm den kaybetm e olasln yaratr. K li
nik alm alarda bu iki benlii ayrt edebilm e byk nem tar.
Tedavi srecinde G erek Benlik fark edilm eden yalnzca Yapay
Benlikle iliki kurulm as, hibir yere ulalm adan yllar sren psi
koterapi seanslarnn balca nedenidir. Balangta terapist, G er
ek B enlikle iletiim ini Yapay Benlik araclyla srdrebilir. T e
rapist, Gerek Benlik ortaya km aya balandnda kendisine
ar bam llk yneltilm esine hazrlkl olmaldr. H astann bu
ihtiyac karlanam adnda, G erek Benliin belirm esi, vaktiyle
anne ile olan ilikide yaand biim iyle, engellenm i olur.
D SM -III-R'de narsisistik kiilik bozukluu bal altnda ta
nm lananlar yalnzca b ir tr narsisistik kiilii tanm lam aktadr.
Bu tanm a gre, narsisistik kiilik bozukluu gsteren insan ele
tiriye katlanam az ve byle bir durum u fkeyle karlar ya da ken
disini aalanm hisseder ve utan duyar. Bakalarn kendi
amalar dorultusunda kullanr. Kendisinin ok nemli olduu
na inanr ve yeteneklerini ve baarlarn abartr, hak edecek bir
eyler yapm ad halde kend isine zel biriym iesine davranlmasn bekler. Snrsz baar, g, gzellik ya da ideal ak dleri
kurar. D ier insanlarn neler yaadn ya da onlara neler yaat
tn fark edem ez. Srekli olarak bakalarna ve onlarn yaam la
rna imrenir.
Byle b ir tanm, utanga, eletiriye kar ar duyarl, sessizce
ve iin iin herkesten farkl ve ok nemli olduuna inanan, ama
bunu belli etm eyen, ar d uyarll nedeniyle ilgi toplam aktan
kanan bir baka narsisistik kiilii kapsam na almam aktadr
(Cooper ve M ichels, 1988).
Gabbard'a gre (1990), birinci kategorideki narsisistik kiiler
dier insanlar zerinde yarattklar etkinin h i farknda olm azlar.
Partilerde ve benzeri sosyal topluluklarda srekli hareket halin
dedirler. Bir toplulua sylev veriyorm uasna konuurlar, n ad i
ren insanlarla gz tem as k u rarlar ve evresindekilere tepeden
bakarlar. nsanlarla deil insanlara konuurlar. G enellikle skc

272

RUHSAL BOZUKLUKLAR

olduklarndan insanlar onlarla konum alarn keserek bakalar


na ynelirler. Konumalarnn ierii kendi yaptklaryla ilgilidir
ve ilgi merkezi olma istekleri ok bellidir. D ierlerinin ihtiyalar
na duyarszlklar onlann konum asna frsat tanm am a boyutla
rna varabilir. Genellikle "alcs olm ayan bir verici" olarak algla
nrlar.
kinci kategorideki kiiler ise bakalarnn kendilerine ynelik
davranlarna kar ar duyarldrlar. Bu nedenle ilgileri srekli
bakalarna yneliktir. Paranoidler gibi, bakalarnn olas eleti
rilerini yakalayabilm ek iin dikkat kesilir ve ok kolay alnrlar.
Kendilerini ortam dan silecek kadar m ahup ve tutukturlar. R ed
dedilm e ve aalanma korkularndan tr olaylarn merkezi
durum una gelm ekten zenle kanrlar. dnyalannn derinlik
lerinde, kendilerini iddial bir biim de tehir etme isteinden
kaynaklanan bir utan yaarlar.
H er iki tipte de ortak olan yn, kiilik btnlklerini koruya
bilm e abalardr. A ncak, bu aba iin seilen yollar farkldr. Bi
rinci tip kiiler, bir yandan yaptklar ilerle bakalarn etkilem e
ye alrken, bir yandan da d ier insanlarn tepkilerini alglam a
yarak narsisistik zedelenm elere kar kendilerini korum u olur
lar. ik in ci tip kiiler ise, riskli grdkleri iliki durum larndan ka
nmaya alarak ve bakalarn dikkatle gzlem leyip "nasl dav
ranm alar gerektii"ne ilikin ipularn kollayarak kiilik btn
lklerini korum aya ve srdrmeye alrlar. Bu iki tip kiilik
yaln biim leriyle grlebildii gibi, ounlukla karlalan, iki
tipin karm olan olgulardr.
N arsisizm in psikodinam ii zerine son yirm i yl iinde yaz
lanlar ve bu konudaki gr farkllklar, zellikle K ernberg ve
K ohut'un alm alarnda som utlam tr:
Kohut'a gre (1970, 1977), narsisistik kiilik bozukluu gste
ren insanlar, ocukluklannda, kiilik btnlnn oluturabil
mesi ve korunabilm esi iin evreden belirli tepkiler alnmasna
ihtiya duyulan geliim dnem inde taklm kiilerdir. Bu tepki
leri bulam adklar zam an kiiliklerinde dalma eilimi grlr.
Geliim inin bir dneminde, ocuun o dnem iin normal ihtiya
c olan, kendini annesine fark ettirm e abalan ve bunun karl
nda bekledii onay ve beeni tepkisiz brakldnda, ocuk

KLK BOZUKLUKLARI

273

hem kendini paylam ay renem ez, hem de idealize etm e ihtiya


cnda olduu anne im gesinden yoksun kalr. Kohut her insann,
belirli dzeylerde, dier insanlar ayr varlklar olm aktan ok
benliine doyum salayacak kaynaklar olarak yaadn anlatr
ve tedavide am acn, kiinin arkaik selfobjelerden uzaklaarak da
ha olgun selfobjelere doru ynelm esini salam ak olduunu vur
gular.
Kernberg'in grleri ise, K ohut'unkinden ok farkl olarak,
narsisistik kiilii borderline kiilik bozukluunun bir alt katego
risi gibi aklar. Ona gre, ou narsisistik kii ego ilevlerini b or
derline kiilerinkinden daha iyi srdrebilirken, bazlarnn ego
ilevleri ak b ir biim de bord erline dzeyindedir. K ohut'a gre,
narsisistik kiinin benlii, geliim in bir dnem inde donakalm ,
arkaik-norm al benliktir. Dolaysyla narsisistik yapnn doas sa
vunm aya ynelik deildir K ernberg'e gre ise, narsisistik kiinin
patolojik oranlarda im i benlii, bakalarna bam l olmaya
kar gelitirilm i bir savunm ann anlatmdr. Benlik (self) yaps
ise, ideal benliin, ideal objenin ve gerek benliin birbirine ge
imesinden oluan olduka patolojik bir karm aadr. Kohut, nar
sisistik kiilerde grlen saldrganl ikincil bir fenom en olarak
deerlendirir ve idealize etm e ve m irroring ihtiyalarnn kar
lanm am olmasna bir tepki olarak yorum lar. Kernberg ise sal
drganl birincil bir etm en olarak grr. nk n arsisistik k ii
n in saldrganl bakalarna kar ykc davranlara da dne
bilir. stelik bu saldrganlk, evredeki insanlarn beklenileni ve
rem em esine bir tepki olm aktan ok, kiinin kendinden kaynakla
nr. K ernberg'e gre, saldrganln kayna evresel koullanm a
lar sonucu oluabildii gibi yapsal da olabilir. N arsisistik kiinin
bir zellii de kronik ve youn haset duygusudur. Bu duygu,
narsisistik kiinin bakalarnn iyi ynlerini bozm a ve yok etme
isteklerini de ierir. Kohut, bu duygunun narsisistik kiilerde
merkezi bir rol oynad kansnda deildir. Buna karlk Kern
berg, narsisistik kiilerin kendilerini srekli olarak bakalaryla
kyasladklarn, bunun sonucu olarak aalk d uygulan iinde
kvrandklarn ve bakalarnn sahip olduklarna sahip olabil
m ek iin srekli ve youn bir istek yaadklarn anlatr. Kern
berg'in tanm lad narsisistik hastalar, olaanst yzeysel obje
ND 18

274

RUHSAL BOZUKLUKLAR

ilikilerinden baka hibir eyi olm ayan varlklar izlenim ini v e


rirler.
Genel kan, Kohut ile K ernberg arasndaki farkn hasta seim
lerinden kaynakland ynndedir. K ohut'un grleri, yaam
larn olduka iyi srdrebilen, ancak kendilerine olan sayglarn
dtan gelen tepkiler karsnda kolay yitiren, kolay krlabilir ve
psikanalitik tedaviye gelebilme im knlarna sahip kiilerle yap
lan zel ofis alm alarndan edinilm itir. K ernberg ise zel has
talarnn yan sra hastanede kalan hastalarla da alm tr. Bu
insanlar genellikle, ilkel, saldrgan, kendini beenm i ve utangalklannn yan sra kendilerini byk ve nemli gren kiilerdi.
N arsisistik kiilik bozukluunun tanm ve psikodinam ii ko
nusunda ortaya kan grnr farkllklar, aslnda, psikiyatrik ta
nm lan ar oranlarda kategorize etm e abalarnn bir yansmas
olarak deerlendirilebilir. N orm al ya da norm ald, insan davra
nlarnn sre niteliinin gz ard edilm esi, bir tan kategorisi
nin nerede bitip bir dierinin nerede baladn ayrt edebilm eyi
de gletirebilir. Bu nedenle, narsisistik, borderline ve antisosyal
kiilik bozukluklarna, geni bir spektrum un birbirine geiebilen
paralar olarak bakabilm ek, bu olgularn daha kolay anlalm as
n salayabilir.
Bat kltr etkisi altndaki gnm z yaam biimleri, tketi
me ynelik tutumlar sonucu doallktan kopmu durumdadr.
Bir btn olarak ailenin m utluluunu bir yana brakarak ocu
un m utluluunu m erkez alan tutum lar, benm erkezci bireylerin
artm asna neden olmaktadr. Bunlara elik eden yabanclam a ve
umutsuzluk duygulann yattrm a am acyla yaratlan grkem ve
prltlarn peinden gitm e sonucu yaanan fke ve ie yaram az
lk, insanlarn bir trl kurtulam adklar bir ksrdng iinde s
rklenm eleriyle sonulanm aktadr. Bu durum un beraberinde ge
tirdii bir baka olgu da ileride yaanabilecek holuklar yok farz
ederek, btn zevkleri imdi ve hem en tatma ynnde gl bir
drtnn yaanmas. C hristopher Lasch'in The Culture o f N arcis
sism adl kitabnda (1978) belirttii gibi, sregelen kltr, insanlan n giderek daha benm erkezci olm alanna, bakalanna zveride
bulunmay dnem em elerine, narsisistik bir biim de srekli
kendileriyle ilgilenm elerine, derinlikten yoksun norm lar ve de

KLK BOZUKLUKLARI

275

erlere balanm alarna ve yalnzca s transferans ilikileri kura


bilm elerine neden olmakta. Sonu, giderek artan bir yabancla
ma, can sknts ve gven yaratm ayan ilikiler.
ANTSOSYAL KLK (PSKOPAT KLK)
Baz insanlar zam an zam an toplum inanlanna ve deerlerine
ters den davranlarda bulunurlar. Bu davranlarn nemli bir
blm, bireylerin isel atm alanndan ya da biyolojik zeminli
ruhsal bozuluklanndan kaynaklanan ikincil klinik belirtiler ola
bildii gibi, politik ya da ekonom ik nedenlere bal olarak ortaya
kan ve klinik psikiyatrinin kapsam dnda kalan olgulardr.
Bir blm ise, gnm zde "antisosyal kiilik bozukluu" bal
altnda incelenen ve on dokuzuncu yzyln balarndan bu ya
na psikiyatrinin ilgi konusu olm u olan bireyleri ierir.
Gem ite, "psikopat", "sosyopat" ve "karakter bozukluu" ola
rak da adlandrlm olan bu durum geleneksel olarak tedavi edi
lemez olarak kabul edilmitir. Tedavi ortamnda bile yalan syle
dikleri, hrszlk yaptklar, tehdit ettikleri ve sorum suz davran
larda bulunduklar iin psikiyatristlerin genellikle izlem ek iste
medikleri bu grup, yine de kiilik bozukluklar iinde en kapsam
l bir biim de incelenm i olandr. Baz psikiyatristler, bu hastala
rn "krim inel" olarak nitelendirilerek psikiyatrinin kapsam d
nda braklm asn bile nerm ilerdir. K linik gzlem ler, diagnostik kategori olarak antisosyal kiiliin geni b ir spektrum olutur
duu ve bunun iinde, gerekten tedavisi m m kn olam ayanla
rn yan sra, baz koullarda tedavi edilebilir olanlarn da varl
n kantlar nitelikledir.
lk kez Hervey Cleckley'in The M ask o f Sanity adl, 1941'de ya
ymlanan ve sonradan klasikleen alm asnda bu kiilik bozuk
luunda grlen klinik belirtilerin aynntl bir tanm yaplmtr.
Bu alm asnda Cleckley psikopat kiiyi, ilk bakta psikotik ol
m ayan, ancak davranlar, grnen yzn altnda psikoz oldu
unu dndrecek kadar, toplum beklentilerine ve gereklie
uym ayan bir kargaay yanstan kii olarak tanm lam tr. Cleckley'e gre, psikopatlar insanlarla ilikiler kurar grnrler ama,
aslnda son derecede yzeysel olan bu ilikiler iinde tm den so

276

RUHSAL BOZUKLUKLAR

rumsuz davranr, dier insanlarn duygularna ya da durum lar


na duyarsz kalrlar. C leckley'e gre, insan olm ann tem el nitelik
lerinden yoksun olan bu insanlar, yaadklarndan ve yaattkla
rndan ders alamazlar. Sorum suzluklar ve evreyi istism ar eden
davranlar ile ailelerini ve arkadalarn m kl durum da bra
krlar.
Sonraki yllarda psikopat terim i giderek terk edilm i ve onun
yerine, bu durumun kkeninin psikolojik olm aktan ok toplum
sal olduu varsaym ndan esinlenerek sosyopat terim i kullanlr
olm utur. Daha sonra A m erican Psychiatric Association 1968'de
yaym lanan DSM -II'de antisosyal kiilik terim ini kulland ve bu,
1980'de yaym lanan D SM -III'de antisosyal kiilik bozukluu terim i
ne dntrld. Son yllarda psikiyatrik literatrde psikopat te
rim ine yeniden rastlanr oldu. D SM -III-R'de antisosyal kiilik b o
zukluu bal altnda saylan belirtilerin, psikopat terim iyle ge
nelde anlalan psikodinam ik ve olas biyolojik zellikleri yanstamam olmas, bunun balca neden olarak gsterilm ekte (Meloy, 1988; Person, 1986).
M eloy'a gre (1988) psikopat denildiinde, bakalaryla empati yapm aktan tm den yoksun, insan ilikilerini duygusal ba ye
rine iktidar salam aya ynelik ve sadomazoist b ir tutum iinde
srdren insanlar anlalm aktadr. Person ise (1986) psikopatiyi,
anksiyete geriliminin annda boaltlm asna ynelik eylem lerin,
bu eylem lerin sonradan getirecei sorunlar hesaba katlmadan
yaand im pulsif b ir bozukluk olarak tanmlar. Bu tanm lara
bakldnda, b ir insan D SM -III-R'nin antisosyal kiilik bozuklu
u tanm na girdii halde psikopat olm ayabilir (Gabbard, 1990).
Baz aratrclara gre (M eloy, 1988; K em berg, 1984), antisos
yal hasta narsisistik kiilik bozukluunun bir alt kategorisi olarak
da deerlendirilebilir. Byle bakldnda, gerekten de en ilkel
psikopattan narsisistik kiilik bozukluunun en ar biim lerine
doru hareket eden bir srekliliin varl grlebilir.
DSM -III-R'ye gre antisosyal kiilik bozukluu ise, zaman za
m an evden kam a ve bazen geceyi darda geirme, bedensel
kavgalara karan ve ou kez bunlar balatan, bazen silah kulla
nabilen, bakalarn cinsel ilikiye zorlayan, insanlara ve hayvan
lara zalimce davranabilen, bakalarnn malna kastl olarak za

KLK BOZUKLUKLARI

277

rar verebilen ya da yangn karan, sk yalan syleyen, hrszlk


yapabilen, bir ite srekli alam ayan ya da m akul m azeret gs
terem eden zam an zam an iine gelm eyen, parasal sorum luluklar
n stlenem eyen, borlarn dem eyen, ailesinin geim ini dzenli
olarak salam ayan, kansna ve ocuklarna saldrabilen, bazen
belirli bir adresi olm ayan ve b ir yerden dierine, b ir iten dieri
ne, hibir yerde tutunam adan dolaabilen, kendisinin ya da ba
kalarnn gvenliini h ie sayarcasna davranan, rnein ar
sarho ya da ok h zl araba kullanan, pim anlk ya da sululuk
duyam ayan, bakalarn incitm e ya da sm rm esine daima hakl
gerekeler bulan, on sekiz yan zerinde kiileri tanmlar.
Konuya ilikin olarak son yllarda oluan kavram karkl
gz nnde bulundurularak, bu kitapta antisosyal ve psikopat te
rimleri, birbirinin yerine deil, tanm lanna gre tadklar farkl
anlam laryla kullanlacaktr.
dnm z psikiyatrisi, biyolojik etm enlerin bu bozukluun
etiyolojisindeki roln kabul etm ektedir. rnein, ikizlerle yap
lan alm alar genetik etm enlerin psikopatinin ortaya kmasna
katkda bulunduunu dorular niteliktedir (Cadoret, 1986). Baz
dier alm alar ise antisosyal kiilerin, yapsal bir bozukluk so
nucu, deneyim lerinden sonu kararak renm e yeteneinden
yoksun olduklar izlenim ini verm ektedir (Meloy, 1988).
Biyolojik etm enlerin yaam n ilk yllarndaki bebek-anne ili
kilerini de etkiledii sanlm aktadr. Yaplan aratrm alar, antisos
yal hastalarn ocukluklarnda ebeveyn figrleri tarafndan ihm al
edilm i ya da onlarn kt davranlarna m aruz kalm olduu
nu gsterm ektedir. Bazlarna gre (Meloy, 1988), yapsal etm en
ler nedeniyle bu insanlarn bebekken sakinletirilm elerinin zor
olmas, ebeveynleri ile karlkl bir ban oluum unu engelle
mektedir. Sorum luluun anneye ya da bebee ait olduu sorusu
bir yana, kesin olan, bu insanlarn geliim sreleri iinde obje
ilikisi srekliliini renem em i olm alandr,(M ahler ve arkada
lar, 1975). N arsisistik kiilik bozukluunda olduu gibi, bu in
sanlar da rahatlatc annenin iletirilm i im gesinden yoksundur
lar. Bu nedenle onlar da narsisistik kiiler gibi iddial ve im i
bir ben lik gelitirm ilerdir. Ancak, narsisistik kiilerden ok
nemli b ir farkllk gsterirler. K ernberg (1975), narsisistik kiiler

278

RUHSAL BOZUKLUKLAR

deki imi benliin, gerek benlik, ideal benlik ve iletirilm i


ideal objenin birbirine geim esinden olutuunu anlatr. Psiko
pat kiide iletirilen ideal obje, saldrgan ve yabanc bir selfobjedir (Meloy, 1988). Bir baka deyile, psikopatide iletirilen obje,
yabanc, dolaysyla gvenilm ez ve bebee ktlk yapabilecek
bir ebeveyn ile yaanm olanlar yanstr. Byk b ir olaslkla,
bebein kendi yaantlarnn izlerini tar.
Temel gvenin yan sra anne sevgisini de hi yaayam am
olma, psikopat kiinin sonraki geliim indeki ar sonular bera
berinde getirir. letirm e srecindeki bu nem li aksaklk sperego geliim ini de nem li lde engelleyeceinden, insanln te
mel niteliklerinden yoksun ve tek deer sistem i saldrgan g
gsterileriyle snrlanan bir varln ortaya km asna neden olur.
HSTRONKKLK
H istrionik kiilik, yetikin yaam dan itibaren sreklilik gste
ren ar duyarllk ve ilgi ekm e abalaryla belirlenir. H istrionik
kii iin ekici grnm ek ok nem lidir. Grnm ve davran
lar abartl bir biim de batan karcdr. evresinden srekli
olarak gvence, ilgi ve vg bekler ya da talep eder. D uygusall
abartl ini klar gsterir. rnein, az tand kiileri gr
dnde onlar sevgi gsterilerine boabilir, sradan duygusal
bir olay karsnda alamasn durduramayabilir, zam an zaman
fke nbetleri yaayabilir. lgi merkezi olmad durumlarda te
dirgin olur. Benm erkezcidir ve istedii bir eyin annda yaplm a
sn ister. Konum alarnn ierii izlenim ci ve ayrntdan yoksun
dur.
Gemite yllarca kullanlm olan "histerik kiilik bozukluu"
tan kategorisinin DSM klasifikasyonuna katlm am ve yalnzca,
"konversiyon tipi histerik nevroz" balyla yetinilm i olmas,
kavram karklna ve gr ayrlklarna yol amtr. Gem i
te, vaktiyle Freud'un tanm lam olduu konversiyon tipi histerik
nevroz belirtilerinin histerik kiilik zemini zerinde ortaya kt
varsaydrd. Gnm z psikiyatrisi ise, bu iki olgunun ne klinik
belirtileriyle ne de psikodinam ik ynden ilikili olmad gr
ndedir (Chodoff, 1974).

KLK BOZUKLUKLARI

279

te yandan, D SM -III-R'de histerik kiilik tansnn histrionik


kiilik tan kategorisi iinde eritilm i olm asna kar kan ve bu
iki grubun birbirinden ayr deerlendirilm esi gerektii grn
savunanlarn says da olduka fazladr (Gabbard, 1990; Kernberg, 1975; Sugarman, 1979). Bu grlere gre histerik kiilerin
duygusallklar histrionik kiilere oranla daha kontroll ve snr
ldr. C insel tonlar n planda bir gsterm ecilik ve sevilm e istei
srekli yaanr, buna karlk drtler olduka iyi denetlenir ve
batan karc tavrlar daram atik ama st kapal bir biim de
sergilenir. H istrionik kiiler ise srekli ini klar gsteren bir
duygusallk sergilerler, davranlar im pulsiftir ve batan karc
tavrlar ok dorudan ve estetikten yoksundur. Bu nedenle ou
kez kar cinsten kiilerin kendilerinden kam asna neden olur
lar. lgi ekm e abalar da kabaca sergilendiinden amalarna
ulam azlar. Psikoterapi srelerinde histerik kiiler giderek cin
sel ierikli bir transferans gelitirirler. A ncak bunun oluum u ol
duka uzun bir zam an alr ve genellikle kendileri de bu duygula
rnn gereklii yanstm adnn farkndadrlar. Buna karlk,
histrionik kiiler derhal youn bir erotik transferans gelitirir ve
bu isteklerini gerek bir beklenti olarak yaarlar. stekleri kar
lanm adnda ise terapiste ynelik youn bir fke yaarlar.
H isterik k iiler am a gelitirebilirler, yarm al durumlara
aktrlar ve ilerinde olduka baarl olurlar. Buna karlk, his
trionik kiiler am atan yoksun, aresiz ve bam l tutum lar so
nucu olaylar ynlendirm eyi baaram azlar. H isterik kiiler yeti
kin obje ilikilerini srdrebilir ve sevgi ihtiyalarn bilinen oedipal gen iinde yaarlar. H istrionik kiiler ise obje ilikilerini
daha ilkel b ir dzeyde ve ou kez, talepkr, m azoist ve parano
id ierikle srdrrler (Gabbard, 1990).
Sevgi objelerinden ayrlk durum larna katlanabilm e, kat bir
speregonun ve hatta obsesif nitelikte savunm alarn varl, his
terik kiilii histrionik kiilikten farkl klan dier zellikler ara
sndadr. Buna karlk histrionik kiiler sevgi objelerinden ayr
kaldklarnda ok youn bir anksiyete yaarlar. Bu ynden, bor
derline kiilerle benzerlik gsterirler. Bununla birlikte, histerik k i
iler de sevgi ya da cinsel objeleriyle sonu gelm ez sorunlar yaar
lar.

280

RUHSAL BOZUKLUKLAR

Chodoff ve Lyons'un belirttii gibi (1958), histrionik kiiler k a


dnln bir karikatrn sergilerler. Gerekten de histrionik ve
histerik kiilik bozukluu tanlar daha ok kadnlar iin kullan
lr. Bunun nedeninin psikodinam ik etm enlerden ok toplum daki
cinsiyet rollerinden kaynakland dnlm ektedir. H alleck'e
gre (1967) sregelen kltrde, duygusal yoksunluk yaayan er
kekler, bam llk ihtiyalarn yadsm a ve kendilerini reddeden
kiilere kar saldrgan davranm a eilim indedirler. Buna karlk,
kadnlarn bam llk ihtiyalarn yadsm alar beklenm ez, ama
saldrganlklarn dorudan yaam a anslar da ok snrldr. B u
na ramen, erkekler arasnda da histerik kiilie olduka sk rast
lanr. Bu kiiler genellikle, abartl erkeksi ya da pasif-kadns ola
rak iki alt kategoride tanm lanrlar (Blacker ve Tu pin, 1977). Bir
baka deyile, histerik kiilik zellikleri gsteren erkekler de er
kekliin karikatr olarak nitelendirilebilirler.
Blacker ve Tupin'e gre (1977), histrionik ve histerik kiilik
bozukluu gsteren kadnlar psikoseksel geliim in iki dnem in
de zorlanm kiilerdir. Oral dnemde yeterli anne sevgisinden
yoksun kalrlar ve oedipal dnem i gereince aam adklar iin
cinsel kimlikleri clz geliir.
Histrionik kadn ocukluk dnem inde, annenin sevgisinden
um udunu yitirip beklentilerini babasna yneltir. Babasnn ilgisi
ni ekebilm ek iin dram atik b ir tehircilik ve flrt davranlar
gelitirmeye balar. Y etikin yaama ulatnda ise babasnn k
k kz olarak kalabilm ek iin gnital cinselliini bastrm ak zo
runda kalr. Batan karc davranlarnn amac, an n e memesi
yerine penisi koym u olm asndan kaynaklanr. Ancak aslnda is
tedii ulaam am olduu an n e mem esi olduundan, batan ka
rc tutumlar sonucu ulatklar yer uzun vadede d krklyla
sonlanr.
H isterik kiilik bozukluu gsteren kadnlar ise oral dnemi
daha az hasarla aabilirler. O nlar da anneleriyle d krklna
urarlar, ancak bu daha sonraki bir dnemde yaanr. Fallik d
nem de annesine babas kadar yakn olam ayacan kabul etmek
zorunda kalan kk kz, aslnda annesine ynelik olan libidinal
enerjiyi babasna yneltir. Bu durum , ileriki yaam ndaki cinsel
kim lik sorunlarnn tem elini oluturur, Bunun sonucu olarak, his

KLK BOZUKLUKLARI

281

terik kiilikli kadn, dzcinsel b ir yaam srdrm esine ramen,


bilindndaki sevgi objesi yine annesi olarak kalr (ecinsel sev
gi objesi). Erkeklerle ilikide olm asna ram en onlara gerek bir
duygusal yatrm da bulunam az.
BAIMLI KLK
H er insanda farkl oranlarda bam llk eilim i vardr. Baka
nedenlerle psikiyatrik tedavi iin bavuran kiilerin ounda ba
m llk eilim lerine ilikin atm alar her zam an gzlemlenir.
zgr ve bam sz insan tem asna arlk veren ada Bat kl
trnn zam an zam an abartl yorumlamalara doru ekilm esi
de bu atm alarn srekli gndem de kalm asna katkda bulun
m aktadr. Oysa tm den bam sz olma aslnda pek de arzu edile
bilecek bir durum deildir, zaten gerekletirilm esi de m m kn
deildir. Bakalarnn yaknl, destei ve beenisi insann varo
luuna anlam veren nem li yaam destei kaynaklardr. Ancak
her insanda doal olarak var olan bu ihtiyalar baz kiilerde ar
oranlarda yaanarak patolojik bir nitelik kazanr. Klasik psikanalitik term inolojide byle durum lar "oral karakter" olarak adlan
drlrd.
Bam l kii, olaan gnlk kararlarn bile bakalarnn tavsi
yesi ve destei olmadan verem ez. H angi ite alaca ya da n e
rede yaayaca gibi konularda ise kararlar tm den bakalarna
brakr. Bakalarnn grlerine iinden katlmad durumlarda
kendi grn aklam az ve onlarn dncelerine katlr. K en
diyle ilgili ilere balam akta glk ektii halde, bakalarna
kendini sevdirm ek iin, holanm asa bile, onlarn ilerine koar.
Yalnzlktan ok korkar ve yalnz kalm am ak iin her eye katla
nr. Srekli olarak terk edilm e korkular iindedir. Eletirildiin
de kolayca yklr.
Baml kiiler genellikle, bam szln kt sonular verece
ini savunan ebeveynin ve zellikle, ocuklarnn yaam na fazla
giren annelerin rndrler. Borderline kiiler de ayrlk anksiyetesine katlanam az, byle durum larda youn bir panik yaaya
rak kendine dnk yk c davranlar gsterirler. Bam l kii ise
byle durum larda genellikle oturup alar. Klasik psikanalizin

282

RUHSAL BOZUKLUKLAR

vaktiyle aklad ve bam ln, psikoseksel geliim in oral d


nemindeki bozuk anne-ocuk ilikilerinden kaynakland b ii
mindeki grler gnmzde fazla yanda bulm az olm utur.
Gnmzdeki yazarlar (Gabbard, 1990; Gunderson, 1988) bam
llk eiliminin, geliimin her aam asnda anne tarafndan pekitirilm esinin bu kiilik bozukluuna zem in oluturduu grn
dedirler.
OBSESF-KOMPULSF KLK
O bsesif-kom pulsif nevroz ile obsesif-kom pulsif kiilik bozuk
luu arasndaki fark, ilkinin spesifik baz klinik belirtileri, dieri
nin sreklilik gsteren karakter zelliklerini yanstm asdr. Obsesif- kom pulsif nevrozlu kiiler, ho olm ayan ve ou kez rkt
c nitelikte dncelerin kendi istenleri dnda zihinlerini igal
etmesinden yaknrlar ya da kendilerini ayn benzeri davranlar
da bulunmaya zorlayan, engelleyem edikleri drtlere boyun
eerler. Bu belirtiler ego-distoniktir, nk kii bunlar bir sorun
olarak grr ve kurtulmak ister. O bsesif-kom pulsif kiilik bozuk
luu gsteren kiilerde ise ego-sintotik ve yaam boyu sregelen
bir davran rnts sz konusudur. stelik bu davranlar, b a
z ynlerden, toplumca onaylanan sonular da getirebilir. rne
in, byle bir kiilie sahip kiiler ilerine ok baldrlar ve bu
durum i yaamlarnda baar kazanm alarna neden olabilir. Ne
var ki, genellikle bunun bedelini demek zorunda da kalrlar. Bir
likte yaanm as zor insanlar olduklarndan, zam an zam an yakn
evreleri tarafndan, psikiyatrik tedavi grme konusunda iknaya
allrlar.
DSM -III-R'ye gre obsesif-kom pulsif kiilik bozukluu, erken
yetikinlikten itibaren sreklilik gsteren, kat ve kusursuzlua
ynelik bir davran rntsdr. Kusursuzluk abas kiiyi o
denli etkisi altna alabilir ki gelitirilen kat standartlara ve bek
lenti dzeyine bir trl ulalam ad iin yaplm akta olan i de
bitirilemez. Obsesif-kom pulsif kii, kurallara, listelere, dzenlili
e, organizasyona ya da zam ann programlanmas gibi konular
iinde ylesi kaybolur ki yaplan iin am acndan saplr, ayrnt
lar iinde boularak asl sorunlar gremez.

KLK BOZUKLUKLARI

283

Bakalannn ona uyarak, her eyi kendi yapt gibi yapm alar
konusunda m antk d bir inat ya da doru yapam ayacaklar
inancyla yapm alarna izin verm em ek, obsesif-kom pulsif kiilerin
bir baka zelliidir. Dinlenm e ihtiyacndan ve dostlarndan yok
sun kalma pahasna, kendilerini almaya ve retim e adarlar.
Karar verm ede ok zorlanrlar. Karar verm ekten kanr ya da s
rekli ertelerler. Bazen de dnceleri iki seenek arasnda gider
gelir ve b ir trl balayc b ir sonuca ulaamazlar. evrelerinde
ki deiikliklerden rahatszlk duyarlar.
O bsesif-kom pulsif kiiler kend ine zg bir biim de ar vic
danldr, ahlaki konular ve toplum deerlerini kat b ir biim de
yorumlarlar. Duygusal yaknlklann gsterem ezler. Kiisel kar
larnn sz konusu olduu durum lar dnda, zam an, para ya da
hediye verm e konusunda cm ert davranm azlar. Eskimi ya da
ise yaram az eyalar atamazlar.
O bsesif-kom pulsif ebeveynin ocuu ve gelecein obsesifkom pulsif yetikini, dnyay evinin penceresinden izler. Dar
daki insanlarn dnyas ona tehlikeli bir yer olarak tantlm tr;
en gvenilir yer anne ya da babann yandr. ou obsesifkom pulsif ebeveyn "eer ben olm asaydm ..." tutumlaryla ocu
un kendilerine borlu olduu m esajn srekli verirler ve baz
durumlarda ocuun kendilerine koulsuz bir ballk, hatta hay
ranlk gelitirm esini salarlar. Freud (1935) ve Ferenczi (1952),
obsesif-kom pulsif kiilerin "in fan tile om nipotence" yaadndan
sz eder (Infantile om nipotence, geliim inin erken dnem lerinde
kk ocuun, kendisini dnyann m erkeziym iesine alglama
sn ve tm isteklerinin karlanm asn beklem eye hakk olduu
sansn tanm layan b ir terim dir). Bu nedenle, her eyi en iyi b il
diklerini savunur ve kendi grlerine ters gelen dnceleri ac
maszca eletirirler. N e var ki, inanlarnn ve kurallarnn ou
gerek dayanaktan yoksundur.
Obsesif-kom pulsif kiinin benm erkezcilii, ebeveyn-ocuk rol
lerinin yer deitirm esine neden olur ve ocuk, ebeveyninin kap
rislerini karlam a, yani kendi ocukluundan vazgem e duru
m unda kalr. Bask altnda byyen ocuk, sonraki yaam nda da
kendisini ynetecek basklar arar, bulam azsa kendi iinde yara
tr ve yaatr. Bu nedenle tek bana karar verem ez, kendisiyle ne

284

R U H SA LBO ZU K LU K LA R

yapacan bilemez, yaama sevincinden yoksundur. O bsesifkom pulsif kii yaama gerek anlam da katlm az, yaayanlar d
ardan, ou kez eletirerek gzler. Yaayam adklarnn bakala
r tarafndan yaanmas, bask altnda tuttuu zgrlk istekleri
ni kkrttndan, panie urayarak evresini de bask altnda
tutm aya alr.
O yun yetikin yaam n hazrldr. ocuu ileriki yllarn ya
ratclna, hayal gcne, retkenliine ve kendini gerekletir
meye hazrlar. Ona, ocukluun yaratc etkinlikleri yerine yeti
kinlere ait olmas gereken trde grevler yklenirse ortaya, yaa
m n yerine getirilmesi gereken grevler dizisi biim inde srd
ren bir insan kar. Byle biri iin nem li olan yaam ak deil, ba
z grevleri tamamlamaktr. B ir ii bitirdikten sonra beliren bo
luk ve anlamszlk duygulanna kar yeni grevler yaratarak anksiyetesiyle yzlem em eye alr. Bu nedenle byle kiiler tatil
gnlerinde huzursuz olurlar. O nlar iin yaam n anlam , yaam a
grevini tam am layp lm ektir. Yani yaam , am ac lm olan bir
yartr.
Obsesif-kompulsif kii, seim yapm asn bilem edii ve hayal
gc snrl olduu iin, yaam na yenilikler getirem edii gibi o
u kez evresinde olagelen deiikliklerden korkar ve bunlara
kar tavr alr. evresini deitirm e gc yoktur, olanlar kabul
eder ya da kar kar, neride bulunam az. O bsesif-kom pulsif ki
iye dtan bakldnda, pek ok konuda kesin dnceleri olan
mantkl zeksndan tr gurur duyan, gerekleri deerlendirebilen, deim ez bir btnl olan bir insan izlenim ini verir. B a
z ynlerden drst ve gvenilir b iri olmasna ramen, evreye
vermek istedii izlenimde olduka ikiyzldr. B ir yandan in
sanlar incitm eye kar an duyarlk gsterir, dier yandan ev
resini kyasya eletirebilir, kin besleyebilir ya da hogrszce
cezalandrabilir (Rado, 1959).
Obsesif-kom pulsif kii d i er insanlann esnekliklerini km
seyerek karlar, onlar d dnyalarnn sam alklaryla ura
m akla sular, kendisini saduyu sahibi ve gereki bir insan ola
rak grr. M eslek d uralar yoktur, olan da gsteri niteli
inden te bir anlam tam az. Bilim , kltr ve sanatla ilikileri,
depolama amacyla bilgi edinm ekle snrlanm tr ve bu bilgileri

KLK BOZUKLUKLARI

285

ya tm den kendilerine saklar ya da logore halindeki m onologlar


iinde srekli darya kusarlar. O kunan kitaplar ya da grlen
film ler, duygusal slklarndan kaynaklanan boluk ve gvensiz
lie kar gelitirilen istifilikten te bir anlam tamaz ve kiili
in geri kalan tarafndan zm senm eksizin depolanrlar. Obsesif-kom pulsif kii cezalandrm a yetkisi olan otoriteye sayg (kor
ku) duyar, uysal ya da kendine bam l kiileri ezer. O nun iin
insanlar, korktuu ve korkutabildikleri olarak ikiye ayrlr. Birin
ci gruptakilere kar mazoist, ikinci gruptakilere kar sadist bir
tutum iindedir. Eitlii hibir zam an yaayam az. zetle, obsesifkom pulsif kii, gelitirdii onca koruyucu tepkilere ram en, ger
ginlik ve tedirginlikten hibir zaman kurtulam az.
Psikanalizin ilk dnem inde obsesif-kom pulsif kiilik bozuklu
unun, zellikle ar dzenlilik, inatlk ve cim rilik gibi baz ka
rakter zellikleri psikoseksel geliim in anal dnem iyle aklan
m t (Abraham, 1921; Freud, 1908; Jones, 1948). Bu gre gre,
oedipal dnemde yaanan kastrasyon anksiyetesi sonucu baz in
sanlarda, biraz daha gvenli olan anal dneme bir gerilem e yaa
nr. rnein obsesif-kom pulsif kiilerin kzgnlklarn dile getir
mede glk ekm eleri ya da inatlklar, vaktiyle tuvalet eitimi
srasnda hogrsz bir anneyle yaanm olan ekim elerin
sonraki yaam daki izleri olarak deerlendirilm itir. Cezalandrl
ma tehdidinin egem en olduu ortamlarda yetien ve dolaysyla
zerklii gereince edinem em i olan bu insanlarda ar gelien
cezalandrc speregonun varl, duygularn soyutlanm as, ar
entelektualizasyon, kart-tepki oluturm a, yapm a-bozm a gibi
ego savunma sistem lerinin kat bir biim de yerlem esine neden
olur. rnein obsesif dzenlilikleri, dky dilediince boaltma
(fkeyi ylece yaayverm e) ynnde ve bilinaltna bastrlm
istekleri denetim altnda tutabilm ek iin gelitirilm i kart-tepki
olarak yorum lanr.
Daha sonraki yllarda ortaya kan daha farkl grler sonu
cu, konunun, anal dnemde yaanan sorunlardan te ve kendine
deer verm e, bam llk eilim leri ve kzgnln denetimi arasn
daki ilikiler, i ilikileriyle duygusal ilikiler arasndaki dengeler
gibi, daha ok iliki arlkl ynlerine arlk tannm tr (Gabbard, 1985; Gabbard, 1990; Horovvitz, 1988). Bu grlere gre,

286

RUHSAL BOZUKLUKLAR

obsesif-kompulsif kiiler benlikleriyle ilgili bir belirsizlik yaar


lar. ocukluklarnda ebeveyn onay ve sevgisine duym u olduk
lar ihtiya yeterince karlanm am tr. Bu durum, ebeveynin so
uk ve uzak kiiler olm asndan ya da ocuun olaan yatlarna
oranla daha fazla sevgi ve onay bekleyen bir yapya sahip olma
sndan kaynaklanabilir. Psikoterapi esnasnda bu hastalar, karl
n bulamam olduklar youn bam llk eilim leri ve kendile
rini duygusal yaknlktan yoksun brakm olan ebeveynlerine
ynelik ykl bir fke birikim i sergilerler. Obsesif-kom pulsif ki
iler bam llk eilim lerini ve fke birikim lerini bilin dzeyinde
de fark edebildiklerinden, savunm a sistem lerini de kim seye m uh
ta olmama ve kzgnlklarn kat bir denetim altnda tutarak n
lem alma ynnde olutururlar.
Gabbard'n anlatt gibi (1990), obsesif-kom pulsif kiiler di
er insanlarla yaknlk kurm aktan rkerler. nk byle bir sre
ci balatm ak, birine yaslanm a ynnde gl bir ekilde var olan
ama bastrlan isteklerin canlanm asna neden olabilir. Bunun so
nucu yaanacak yaknlam ay izleyebilecek d krkl ise, fke
ve pim anlk duygulanna ve ardndan gelen alma isteklerine
yol aabilir. Yaknla izin vermek, vaktiyle gelitirdikleri yakn
lama beklentileri sonucu yaadklar d krklklar ve zedelen
melere kar gelitirdikleri savunm a sistem inin km esine ve her
eyin "denetim den km asna" neden olabilir. ou kez bu insan
larn yakn evresindeki kiiler de, onun fazla denetleyici olma
sndan yaknrlar. leri kendisinden baka kim senin iyi yapabile
ceine inanm ad iin, ilikilerinde sk sk kilitlenm eler ve kesin
tiler olur. D ier insanlar bu denli denetlem e eilim i, evresinde
ki destein salam llna ve srekliliine inanmamasndan kay
naklanr. Bu gvensizlik, ocukluk yllarnn travmatik izlerinden
olduu kadar, obsesif-kom pulsif kiinin denetim altnda tuttuu
saldrgan eilimler ve youn ykc isteklerden de kaynaklanr.
Bu insanlar, ykc eilim lerinden tr, bakalar tarafndan terk
edilme ya da bu eilim lerini yanstarak, onlarn ykc davranla
rna maruz kalma korkusu yaarlar. Duygularn denetimden
kabilecei kaygs her eyi "m antk" yoluyla zmlemeye al
malarna neden olur. Yaplan karsam alar ve varlan sonular
gerekliklere uymasa bile.

KLK BOZUKLUKLARI

287

O bsesif-kom pulsif kiiler kusursuz olabilm ek iin srekli aba


gsterirler. ocukken "yeterince aba gsterm edikleri" iin kabul
edilm ediklerine inandrlm olduklar iin, vaktiyle kendilerine
verilmemi olan deeri ancak bu yoldan kazanabileceklerine ili
kin gizli bir in an srdrrler. N e var ki, olaanst baarlar ka
zansalar bile bunlarla yetinem ez, speregolannn eziyetinden bir
soluk bile alam adan yaam sevincinden yoksun kalrlar.
O bsesif-kom pulsif kiiler, b ir ii yaparken esneklikten yoksun
durlar ve tm dikkatlerini ayrntlara odaklatrdklarm dan bt
n gremezler. Olas esneklikleri "m antksz" bularak batan red
dederler. Bu nedenle, yaptklar her ite kat standartlarn srd
rebilm ek iin fazladan enerji kullanrlar. Yaptklar her ey eziyet
li olur; tatilleri bile. ou nem li iler baarrlar, ama bazlar ya
rattklar seferberlik durum unun ilerindeki baarlarn snrlad
nn farkndadr. ou olduka iyi konum ac olduu halde,
yazma konusunda rahat deildirler. Kusursuzluk beklentisi ketlenm elerine ve sonucu bir trl ortaya koyam am alarna neden
olur. Olmakta olan yaam ak yerine olmas gerekene taklp kal
dklar iin yaam olaylarna gnlden katlam azlar. K endilerin
den beklentilerinde uzun sre d krkl yaayanlarda ise depresif belirtiler balayabilir. O bsesif-kom pulsif kiilikle birlikte g
rlen depresyon klinisyenlerin yllardr farknda olduu bir du
rumdur. zellikle orta yalarda, genlik yllarnn idealist dle
rini gerekletirm ek iin artk ok ge olduunu fark etm ek, bu
insanlarn yaad depresyonun balca nedenidir.
PASF-SALDIRGAN KLK
Pasif-saldrgan kii, olaan sosyal ve mesleki durum larda ye
rine getirilmesi gerekenlere kar srekli bir pasif direni gsterir,
yapacaklarn srekli ertelediinden ilerini zam annda bitire
mez. stemedii ileri yapmas gerektiinde surat asar ya da olay
karr. Bazen de kastl olarak ilerini kt yapar ya da ii yava
latr. Bu arada, ou kez bakalarnn da ilerini engellem i olur.
Unuttuunu ileri s rerek sorum luluklarn yerine getirm ez. K en
disinden ok ey beklendii gerekesiyle evresini haksz yere
sular. lerini bakalarnn sandndan daha iyi yaptna ina

288

RUHSAL BOZUKLUKLAR

nr. Otorite konum undaki insanlar hakszca eletirir ya da k


mser.
Pasif-saldrgan kiilik zellikleri genellikle ego-sintoniktir. Bu
kiiler benliklerini saldrgan bir ierikle ortaya koym ay kabul
edemezler. Dolaysyla benliklerinin bu ynn tm den yadsya
rak, evrelerine yansttklar saldrgan ierii onlara kar direne
rek boaltm olurlar. Bu m ekanizm a bilindnda olutuundan,
pasif-saldrgan kiiler, hi kzgnlk yaam adklarna inanr ve
haksz yere kendileriyle uraldndan yaknrlar. K lasik psikanalitik gr ise pasif-saldrgan kiilii, anal dnem de otoriteyle
yaanan ekim elerin ve karlkl g gsterilerinin kalnts ola
rak yorumlar.
KAINAN KLK
Kaman kiilikli insanlar, aslnda ok istedikleri halde bakala
ryla yaknlk kurm aktan korkarlar. Yenilginin getirecei kk
dm e ve reddedilm enin acsn yaam a korkusu, yakn ilikiler
den ve topluluklardan uzak durm alarna neden olur. Sosyal tem a
sn artmasna neden olaca dncesiyle, ilerinde terfi ettikle
rinde tedirginlik yaar, hatta verilen yeni grevi reddedebilirler.
U tanga ve silik grnm leri nedeniyle insanlara yaklam a istek
lerini ilk bakta anlam ak m m kn olmaz. Birinci dereceden akra
balar dnda yakn arkadalar yoktur. nsanlara ancak kendile
rinden holanld belli edildiinde yaklaabilirler. Aptalca bir
ey syleme ya da sorulanlara cevap verem em e korkusuyla toplu
luklarda suskun kalm ay yelerler. Bakalarnn nnde yzleri
nin kzaracandan, alayacaklarndan ya da benzer anksiyete be
lirtilerini yaayacaklarndan korkarlar. Sradan bile olsa, allageldikleri rutininin dnda kalan olaylar onlara rktc gelir.
Kanan kiilii izoid kiilikten ayran tem el zellik, ikinci
tipteki kiilerin iliki ya da ailelerinin bir paras olma istei de
duym amalar ve insan yaknlndan zevk almamalardr. izoid
kii yalnzl seer, sevin ya da kzgnlk gibi gl duygular
ender yaar, vg ya da eletiriye kaytszdr, cinsel beraberlik is
tei ya ok zayftr ya da yoktur. Baklar donuk, yz ifadesiz
dir; m im ikler ve el-kol hareketleri ender grlr.

KLK BOZUKLUKLARI

289

Tan kategorisi olarak "kanan kiilik", yeterli kuram sal te


m elden yoksun olduu ve izoid kiilik tansyla ayrm nn ok
iyi yaplam am as gibi gerekelerle eletiriye uram tr (Gunderson, 1983; Livesley ve arkadalar, 1985). Bununla birlikte yaplan
baz dier aratrm alarda, bu iki kategori arasnda dk bir ko
relasyon olduu ve kam an kiilik belirtilerinin, daha ok bam
l kiilik belirtileriyle benzerlikler gsterdii izlenim i edinilm itir
(Trull ve arkadalar, 1987). Bazlarna gre, kanan kiilik bal
altnda tanm lananlar, psikanalitik bir kavram olan "fo b ik ka
rakter" ile zde belirtileri ierm ektedir (VViddiger ve arkadala
r, 1988). G abbard'a gre ise (1990), bu kiiliin zellikleri narsisistik kiiliin utanga tipiyle baz ortak zellikler gsterm ekte
dir. Ancak, onlarda grlen ve sessizce yaanan byklk iddia
lar kanan kiilerd e yoktur. K anan kiiliklere toplum iinde
her zam an rastlanr, ama psikiyatri uygulam alar iinde tek ba
na n plana alnm as olaan deildir.
Baz insanlarn sorum luluktan kam aya yapsal bir eilimle
doduklar ve bunun, baz kiilerde kiiliin tm n kapsayan
b ir tarza dnebildii dnlm ektedir. Kaan ve arkadalar
nn yaptklar alm alardan edindikleri izlenim e gre (1988), bir
karakter zellii olarak utangalk, genetik-yapsal b ir zem in ze
rinde belirli evresel etm enlerin etkisi sonucu oluur.
Bu bulgulara karn, utangalk ve kanm a, anksiyeteyle ilgili
her durum da olduu gibi, her birey iin tek bana ele alnarak
incelenmesi gereken b ir olgudur (Gabbard, 1990). nk kan
ma ve utangalk, kiiyi kk dm ekten, aalanm aktan, red
dedilm ekten ve yenilgiden korur. Utangalk, benliin tm p
laklyla herkes tarafndan grlecei korkusunu ierir. Bir ba
ka deyile, baz insanlar benliklerinin bir blm n bakalarn
dan sakl tutma ihtiyacndadrlar. Bu ynlerinin fark edilmesi on
lar savunm asz brakacandan, buna neden olabilecek durum
lardan kanmay yelerler. Utanma, speregonun yaratt su
luluk duygular sonucu yaananlardan farkl ve dorudan egoya
ait b ir duygudur.

ND 19

Kaynaka
TEM EL KAVRAMLAR
BERTALANFFY, L. VON. General System Theory and Psychiatry, S. Arieti
(Ed.). American Handbook of Psychiatry, Vol. Ill, (s. 705-722). New
York: Basic Books, 1966.
COLEMAN, J. C. Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview Illino
is, Scott, Foresman and Company, Glenview, 1972.
COX, R. D. The Concept of Psychological Maturity. American Handbook of
Psychiatry I (Ed. Arieti, S.) Basic Books, N. Y. 1974.
HEATH, D. H. Exploration of Maturity. Appleton-Century-Croffts, N. Y.
1965.
MENINGER, K. A. The Vital Balance, Viking, N. Y. 1963.
OFFER, D. ve SABSHIN, D. The Concept of Normality. American Handbook
of Psychiatry I (Ed. Arieti, S.) Basic Books, N. Y. 1974.
SARANSON, I. G. Abnormal Psychology (The Problem of Maladaptive Be
havior). New York: Meredith Corporation, 1972.
SELYE, H. The Stress of Life, Me Graw-Hill, N. Y. 1956.
WHITWELL, J. R. Historical Notes on Psychiatry. London: H. K. Lewis,
1936.
ZILBOORG, G. ve HENRY, G. W. A History of Medical Psychology. New
York: Norton, 1941.

Birinci Kitap
PSKODtNAMlK PSKYATR
BALINT, M. The Basic Fault: The Therapeutic Aspects of Regression. Lon
don, Tavistock, 1968.
BION, W. R. Learning from Experience. New York, Basic Books, 1962.
ERIKSON, E. H. Childhood and Society. New York, Norton, 1952.
FAIRBAIRN, W. R. D. Psychoanalytic Studies of Personality. London, Routledge & Kegan Paul, 1952.
FREUD, A. The Ego and the Mechanisms of Defense (1939). New York, In
ternational Universities Press, 1946.
FREUD, S. On Narcisissism: An Introduction. The Standard Edition of the
Complete Psychological Works of Sigmund Freud, c. 14. London, Ho
garth Press, 1963, s. 67-102.
FREUD, S. The Ego and the Id (1923), The Standard Edition of the Complete
Psychological Works of Sigmund Freud, c. 19. London, Hogarth Press,
1961, s. 1-66.
N D 19

292

KAYNAKA

FREUD, S. Inhibitions, Symptoms and Anxiety (1926), The Standard Edition


of the Complete Works of Sigmund Freud, c. 20. London, Hogart Press,
1959, s. 75-175.
FREUD, S. Splitting of the Ego im the Process of Defense (1940), The Stan
dard Edition of the Complete Works of Sigmund Freud, c. 23. London,
Hogart Press, 1964, s. 271-278.
GABBARD, G. O. Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice. Washing
ton D. C., American Psychiatric Press, Inc., 1990.
GROTSTEIN, J. S. Splitting and Projective Identification. New York, Jason
Aranson, 1981.
HARTMANN, H. Ego Psychology and the Problem o f Adaptation (1939).
New York, International Press, 1958.
JACOBSON, E. The Self and the Object World. New York, International
Universities Press, 1964.
JANEICKE, C. Kohut's Concept of cure. Psychoanalyitic Review 74,1987.
KERNBERG, O. F. Borderline Conditions and Pathological Narcisissism,
New York, Jason Aranson, 1975.
KERNBERG, O. F. Projection and Projective Identification: Developmental
and Clinical Aspects; Projection, Identification, Projective Identificati
on. International Universities Press, 1987, s. 93-115.
KLEIN, M. Envy and Gratititude and Other Works. New York, Free Press,
1975.
KOHUT, H. The Analysis of the Self: A Systematic Approach to the
Psychoanalytic Treatment of Narsisistic Personality Disorders. New
York, International Universities Press, 1971.
KOHUT, H. How Does Analysis Cure? Chicago, University of Chicago
Press, 1984.
MAHLER, M. S., PINE, F., BERGMAN, A. The Psychological Birth of Hu
man Infant: Symbiosis and Indivudiation. New York, Basic Books, 1975.
MEISSNER, W. W. Internalization in Psychoanalysis. New York, Internatio
nal Universities Press, 1981.
OGDEN, T. H. The Concept of Internal Object Relations. Int J Psychoanaly
sis: 64,1983.
OGDEN, T. H. The Matrix of the M ind: Object Relations and the Psychoa
nalytic Dialogue. Northvale N. J., Jason Aranson, 1986.
RAPAPORT, D. Organization and'Pathology of Thought: Selected Sources.
New York, Columbia University Press, 1951.
SANDLER, J. Projection, Identification, Projective Identification. Madison,
CT., International Universities Press, 1987.
SCHAFER, R. Aspects of Internalization. New York, International Press,
1968.
VAILLANT, G. E. Adaptation to Life. Boston, Little, Brown, 1977.
WINNICOTT, D. W. The Maturational Process and the Facilitating Envi
ronment: Studies in the Theory of Emotional Developement. London,
Hogarth Press, 1965.

KAYN AKA

293

WINNICOTT, D. W. Transitional Objects and Transitional Phenomena: A


Study of the First not-me Possesion. Playing and Reality. New York, Ba
sic Books, 1971, s. 1-25.

kinci Kitap
RUHSAL BOZUKLUKLAR

izofreni
AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION, Diagnostic and Statistical M a
nual of Mental Disorders, 3rd Edition, Revised. Washington D.C., Ame
rican Psychiatric Association, 1987.
ANDREADSEN, N. C., OLSEN, S. A., DENNERT, J. V.: Ventricular Enlarge
ment in Schizophrenia: Relationship to Positive and Negative Symptoms.
Am J Psychiatry: 139, 1982.
ARIETI, S. Schizophrenia: The Manifest Symptomatology, the Psychodyna
mic and Formal Mechanisms. American Handbook of Psychiatry C. I.: s.
419-454, New Ycprk, Basic Books, 1959.
ARIETI, S. Interpretation of Schizophrenia. N. Y. Brunner, 1959.
BENDER, L. The Concept of Plasticity in Childhood Schizophrenia. Psycho
pathology of Schizophrenia. New York, Grune & Stratton, 1966.
BION, W. R. Attaes on Linking, Second Thoughts: Selected Papers in
Psycho-Analysis. New York, Jason Aranson, 1967, s. 93-109.
BLEULER, E. Dementia Praecox, On the Group of Schizophrenias. Interna
tional University Press, N. Y. 1959.
CANTRIL, H. Tht: Invasion from M ars., Princeton, N. J. Princeton, 1940.
COLEMAN, J. C. Abnormal Psychology and Modern Life. Scott, Foresman.
Glenview, III, 1972.
FEDERN, P. Ego Psychology and Psychoses. New York, Basic Books, 1952.
FREUD, S. The Unconcious (1915), The Standard Edition of the Complete
Psychological Works of Sigmund Freud, C. 14. London, Hogarth Press,
1963, s. 159-215.
FREUD, S. Neurosis and Psychosis (1924), The Standard Edition of the
Complete Psychological Works of Sigmund Freud, C. 19. London, Ho
garth Press, 1961, s. 147-153.
FREUD, S. The Loss of Reality in Neurosis and Psychosis (1924), The Stan
dard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud,
C. 19. London, Hogarth Press, 1961, s. 181-187.
FROMM REICHMANN, F. Principles of Intensive Psychotherapy. Chicago,
University of Chicago Press, 1950.
GABBARD, G. O. Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice. Washing
ton D.C., American Psychiatric Press, Inc., 1990.
GARFIELD, D. Self-Critisism in Psychosis: Enabling Statements Psychothe
rapy. Dynamic Psychotherapy 3:1985.

294

KA YN A K A

GOLDBERG, E. M. ve MORRISON, S. L. Schizophrenia and Social Class. Br J


Psychiatry, 109: 785,1963.
GOLDSTEIN, K. The Significance of Psychological Research in Schizophrenia. J Nerv Ment. Diseases, 97,1943.
HEATH, R. G. A Biochemical Hypothesis on the Etiology of Schizophrenia.
HESTON, L. L. The Genetics of Schizophrenic Disease, Science, 1970, 167, (s.
249-156).
HIMWICH, H. E. Study Backs Biochemical Etiology in Schizophrenia.
v
Psychiatric News, 1970, 5, (s. 15).
KALLMANN, F. J. Heredity in Health and Mental Disorders. New York,
Norton, 1953.
KENDLER, K. S. The Genetics of Schizophrenia: A Current Perspective,
Psychopharmacology: The Third Generation of Progress. New York, Ra
ven Press, 1987, s. 705-713.
KLAF, F. S. ve DAVIS, C. Homosexuality and Paranoid Schizophrenia. Am J
Psychiatry, 1960, 116, (s. 1070-1075).
KETY, S. S. Biochemistry of Major Psychoses, Comprehensive Textbook of
Psychiatry I, Baltimore, The Williams & Wilkins Co., 1975.
LAING, R. D. The Politics of Experience. New York, Pantheon, 1967.
LAING, R. D. The Divided Self. New York, Pantheon, 1969.
LONDON, N. J. An Essay on Psychoanalytical Theory: Two Theories of Schi
zophrenia, Part I & II. Int J Psychoanal 54: s. 169-178 & 179-193,1973.
MAHLER, M. On Child Psychosis and Schizophrenia: Autistic and Symbiotic
Infantile Psychoses. Psychoanal Study of Child 7: s. 296-305, 1952.
Me GLASHAN, T. H. Intensive Individual Psychotherapy of Schizophrenia:
A Review of Techniques. Arch Gen Psychiatry 40: 909-920,1983.
MINKOWSKI, E. La Schizophrenia. Paris, Desclee de Browfer, 1953.
ROSENTHAL, D. The Genetics of Psychopathology. New York, Me GrawHill, 1971.
SULLIVAN, H. S. Schizophrenia as a Human Process. New York, W. W.
Norton, 1962.

H ezeyanli Bozukluklar
ARIETI, S., The Intrapsychic Self: Feeling, Cognition and Creativity in He
alth and Mental Illness. New York, Basic Books, 1967.
BAK, R., Masochism in Paranoia, Psychoanalytic Quarterly, 15.1946.
CAMERON, N. A., Paranoid Conditions and Paranoia. American Handbook
of Psychiatry C. Ill, s. 676-694. New York, Basic Books, 1974.
FENICHEL, O., The Psychoanalytical Theory of Neurosis. New York, W. W.
Norton, 1945.
FRUD S., Some Neurotic Mechanisms in Jealousy, Paranoia and Homosexu
ality (1922). Standard Edition C. 18. London, Hogarth Press, 1955.
KLEIN, M., Contributions to Psycho-Analysis. London, Hogarth Press, 1948.

KAYN AK A

295

KNIGHT, R., The Relationship of Latent Homosexuality to the Mechanisms


of Paranoid Delusions, Bulletin of Meninger Clinic, 4.1940.
KOLB, L. Noyes' Modern Clinical Psychiatry, 7. Ed., Philadelphia, Saun
ders, 1968.
MILLER, C , "The Paranoid Syndrome", Archieves of Neurology and
Psychiatry, 49.1941.

A fektif Bozukluklar
AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION. Diagnostic and Statistical Ma
nual of Mental Disorders, 3rd Edition, Revised. Washington D.C., Ame
rican Psychiatric Association, 1987.
ARIETI, S., Affective Disorders: Manic-Depressive Psychosis and Psychotic
Depression. American Handbook of Psychiatry C. 3, s. 449-491. New
York, Basic Books, 1974.
ARIETI, S., Psychotherapy of Severe Depression. Am J Psychiatry 134: 864868,1977.
BIBRING, E., The Mechanism of Depression. Affective Disorders: Psychoa
nalytic Contributions to Their Study. New York, International Universi
ties Press, 1953, s. 13-48.
BINSWANGER, L., Ueber Ideenflucht, Zurich, Orel-Fussli, 1933, (American
Handbook of Psychiatry C. l'den alnmtr).
BUNCH, J BARRACLOUGH, B., The Influence of Parental Death and Anni
versaries Upon Suicide Dates. Br J Psychiatry 118: 621-626, 1971.
COLEMAN, J. G, Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview, Illino
is, Scott, Foresman, 1972.
DUBLIN, L. I., Suicide. New York, Ronald, 1963.
DURKHEIM, E., Le Suicide. Glencoe, Illinois, Free Press, 1950.
FARBEROW, N. L., SHNEIDMAN, E. S., LEONARD, C., Suicide Among Ge
neral Medical and Surgical Patients with Malignant Neoplasms. Medical
Bulletin. Veterans Administration, Feb. 25, 1963.
FREUD, S., Mourning and Melancholia (1971), The Standard Edition of the
Complete Psychological Words o f Sigmund Freud, C. 14. London, Ho
garth Press, 1963, s. 237-260.
GABBARD, G. O., Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice, Washing
ton D.C., American Psychiatric Press Inc., 1990.
GODFARB, A. I., Masked Depressions in the Old. Am J Psychotherapy 21,
791,1967.
GUTHEIL, E., Reactive Depressions. American Handbook of Psychiatry C.
1, New York, Basic Books, 1959.
HAVINGHURST, R. J., Suicide and Education. On the Nature of Suicide.
San Francisco, Joseyy-Bass, 1969, s. 53-67.
KLEIN, M., Mourning and its Relation to Manic-Depressive States (1940), Lo
ve, Guilt and Reparation and Other Works 1921-1945. New York, Free
Press, 1975, s. 344-369.

296

K A YN AK A

RADO, S., Psychoanalysis of Behavior: Collected Papers. New York, Grune,


1956.
RIESMAN, D., The Lonely Crowd. Yale, Connecticut, 1950.
SCHILDER, P., Psychotherapy. New York, Norton, 1951.
TUCKMAN, J. KLEINER, R., LAVELL, M., Emotional Content of Suicide No
tes. Am J Psychiatry 116, s. 59-63, 1959.
YAP, P. M., Suicide in Hong-Kong. London, Oxford University Press, 1958.

A nksiyete Bozukluklar
AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION, Diagnostic and Statistical Ma
nual of Mental Disorders, 3rd Edition. Revised. Washington D.C., Ame
rican Psychiatric Association, 1987.
BAER, L., JENIKE M. A. Introduction, Obssesive-Compulsive Disorders:
Theory and Management, s. 1-9. Littleton Ma., PSG Publishing Co., 1986.
BARLOW, D. H., BECK, J. G. The Psychosocial Treatment of Anxiety Disor
ders: Current Status, Future Directions. Psycotherapy Research: Where
are we and Where Should We Go? s. 29-69. New York, Guildford Press,
1984.
COLEMAN, J. C. Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview, III.,
Scott, Foresman and Co., 1972.
COOPER, A. M. Will Neurobiology Influence Psychoanalysis? Am J Psychi
atry 142: s. 1395-1402, 1985.
FREUD, A. The Ego and The Mechanisms of Defence (1936). New York, In
ternational University Press, 1946.
FREUD, S. The Problem of Anxiety. New York, Norton, 1936.
FREUD, S. Further Remarks on the Defense Neuro-Psychoses (1896). Collec
ted Papers C. I., s. 155-182, New York, Basic Books, 1959.
FREUD, S. Instincts and Vicissitudes. Collected Papers C. IV ., London, Ho
garth Press, 1924.
FREUD, S. Analysis of a Phobia in a Six Years Old Boy (1909). Collected Pa
pers C. III., s. 149-289, New York, Basic Books, 1959.
FREUD, S. Obsessions and Phobias: Their Psychic Mechanisms and Their Ae
tiology. Collected Papers C. III., s. 128-137, New York, Basic Books, 1959.
FREUD, S. Inhibitions, Symptoms and Anxiety (1926). The Standard Edition
of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud C. 20, s. 75175, London, Hogarth Press, 1959.
GABBARD, G. O. Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice. Washing
ton D.C., American Psychiatric Press Inc., 1990.
HORNEY, K. New Ways in Psychoanalysis. New York, Norton, 1936.
HORNEY, K. Our Inner Conflicts, New York, Norton, 1945.
HORNEY, K. Neurosis and Human Growth. New York, Norton, 1950.
HOROWITZ, M. J. Stress Response Syndromes. New York, Jason Aranson,
1976.

KAYN AKA

297

JENIKE, M. A., BAER, L., MINICHIELLO, W. E. Obsessive-Compulsive Di


sorders: Theory and Management. Littleton, Ma., PSG Publishing Co.,
1986.
KANDEL, E. R. From Metapsychology to Molecular Biology: Explorations
unto the Nature of Anxiety: Am J Psychiatry 140: s. 1277-1293,1983.
KIRKEGAARD, S. Sickness unto Death (1849). Princeton, N. J., Princeton,
1941.
KLEIN, D. F. Delineation of two Drug-Responsive Anxiety Syndromes.
Psypharmocologia 5: s. 397-408,1964.
KRYSTAL, H. Integration and Self-Healing: Affect, Trauma, Alexithymia.
Hillside, N. J., Analytic Press, 1986.
LIEBERMAN, J. Evidence for a Biological Hypothesis of ObsessiveCompulsive Disorder. Neuropsychobiology 11: s. 14-21, 1984.
LUXENBERG, J. S., SWEDO, S. E., FLAMENT, M. F. Neuroanatomical Ab
normalities in Obsessive Compulsive Disorder Detected Quantitative XRay Computed Tomography. Am J Psychiatry 145: s. 1089-1093, 1988.
MILLER, R. W. Delayed Radiation Effects in Atomic Bomb Survivers. Scien
ce 166: s. 559-565, 1969.
NEMIAH, J. C. The Psychodynamic view of Anxiety. Diagnosis and Treat
ment of Anxiety Disorders, s. 165-137. Washington D.C., American
Psychiatric Press, 1988.
NEMIAH, J. C. Psychoneurotic Disorders. The New Harvard Guide to
Psychiatry. Cambridge, Ma., 1988.
NOYES, R. Jr. Beta-Adrenergic Blocking Drugs in Anxiety and Stress. Psychiat Clin North Am. 8: s. 119-132, 1985.
NOYES, R., GARVEY, M. J., COOK, B.L. Benzodiazepine Withdrawal: A Re
view of the Evidence. J Clin Psychiatry 49: s. 382-389,1988.
RACHMAN, S., HODGSON, R. Obsessions and Compulsions. Englewood
Cliffs, N. J., Prentice Hall, 1980.
RADO, S. Obsessive Behavior. American Handbook of Psychiatry C. I. s.
324-344, New York, Basic Books, 1959.
REDMOND, D. E. Jr. Studies of the Nucleus Coeruleus in Monkeys and
Hypotheses for Neuropsychopharmacology. Psychopharmacology: The
Third Generation of Progress, s. 967-983. New York, Raven Press, 1987.
RICKELS, K., CASE, W. G., DOWNING, W. R. One-Year-Follow-up of Anxi
ous Patients Treated with Diazepam. J. Clin Psychopharmacol 6: s. 32-36,
1986.
RICKELS, K., SCHWEIZER, E., CSANALOSI, I. Long-Term Treatment of An
xiety and Risk of Withdrawal: Prospective Comparison of Clorazepate
and Buspirone. Arch Gen Psychiatry 45: s. 444-450,1988.
RUNDELL, J. R., URSANO, R. J., HOLLOWAY, H. C. Psychiatric Pesponses
to Trauma. Hospital Community Psychiatry 40: s. 68-74,1989.
SELYE, H. The Stress of Life. New York, Me Graw-Hill, 1956.
TIME, Oct. 9,1972.
TIME, Jan. 8,1973.

298

KAYN AKA

TIME, Jan. 15,1973.


WHITEW, K., COLE J. O. Is there a Drug Treatment for ObsessiveCompulsive Disorder? Harvard Medical School Mental Health Letter 5;
s. 8, Sept. 1988.

Somatoform Bozukluklar
ABSE, D. W. Hysteria, American Handbook of Psychiatry C. I., s. 272-292.
New York, Basic Books, 1959.
ACKNER, B. Aetiology and Phenomenology, J M ental Science 100: s. 838853,1954.
CAPPON, D. BANKS, Orientational Perception, Arc Gen Psychiatry 5: s.
380-392,1961.
CATTEL, R. B. The Nature and Measurement of Anxiety, Scientif A m er208:
s. 96-104,1963.
CHRZANOWSKI, G. Neurastenia and Hypochondriasis, American Handbo
ok of Psychiatry C. I., s. 258-271, New York, Basic Books, 1959.
COLEMAN, J. C. Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview, III.,
Scott, Foresman, 1972.
GUZE, S. The Diagnosis of Hysteria, Am J Psychiatry 124: s. 491-498,1967.
HAMMER, H. Astasia-Abasia: A Report of Two Cases at West Point, Am J
Psychiatry 124: s. 671-674, 1967.
IRONSIDE, R., BATCHELOR, J. C. The Ocular Relation to Flying, British J
Ophtalmology 29: s. 89-98,1945.
KENYON, F. E. Hypochondriasis, Intern J Psychiatry 2: s. 308-325,1966.
KOLB, L. C. Modern Clinical Psychiatry. Philadelphia PA, W. B. Saunders,
1973.
MASSERMAN, J. H. Principles of Dynamic Psychiatry. Philadelphia PA, W.
B. Saunders, 1961.
MAYER-GROSS, W. On Depersonalization, British J Medical Psychology 15:
s. 103,1935.
OBENDORF, C. P. Depersonalization in Relation to Erotization of Thought,
Int J Psychoanal 15: s. 271,1939.
PRICE, M. The Dissociation of Personality. New York, Longmans, 1905.

Parafililer
ABRAHAM, K. Remarks on the Psychoanalysis of a Case of Foot and Corset
Fetishism. Selected Papers on Psychoanalysis, s. 125-136. New York, Ba
sic Books, 1955.
AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION: Diagnostic and Statistical Ma
nual of Mental Disorders, 3rd Edition, Revised. Washington D.C., Ame
rican Psychiatric Association, 1987.
BERGLER, E. Differential Diagnosis Between Spurious Homosexuality and
Perversion Homosexuality. Psychiatric Quarterly, 21.1947.

K A YN A K A

299

COLEMAN, J. C. Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview, III.,


Scptt, Foresman, 1972.
FENICHEL, O. The Psychoanalytical Theory of Neurosis. New York, H. H.
Norton, 1945.
FREUD, S. Three Essays on the Theory of Sexuality, Standard Edition. C. 7.
London, Hogarth Press, 1953, s. 123-245.
FREUD, S. Splitting of the Ego Inthe Process of Defence, Standard Edition.
C. 23. Hogarth Press, 1964, s. 271-278.
FREUD, S. Fetishism (1927), Collected Papers C. 5, s. 198-204. New York, Ba
sic Books, 1959.
GABBARD, G. O. Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice, Washing
ton D.C., American Psychiatric Press Inc., 1990.
GREENACRE, P. Fetishism, Sexual Deviation, 2nd Edition. Oxford, Oxford
University Press, 1979, s. 79-108.
HORNEY, K. Neurotic Personality of Our Time. New York, Norton, 1937.
KARPMAN, B. A Case of Pedephilia Cured by Psychoanalysis, Psychoanaly
tic Review, 37,1950.
KOHUT, H. The Restoration of the Self. New York, International University
Press, 1977.
MC DOUGALL, J. Plea for a Measure of Abnormality. New York, Internati
onal University Press, 1980.
PERSON, E. S. Paraphilias and Gender Identity Disorders, Psychiatry, Revi
sed Edition C. 1. Philadelphia, J. B. Lippincott, 1986, s. 447-465.
STOLLER, R. J. Observing Erotic Imagination. New Haven, Yale University
Press, 1985.

Cinsel lev Bozukluklar


GABBARD, G. O. Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice. Washing
ton D.C., American Psychiatric Press Inc., 1990.
LEVINE, S. B. Intrapsychic and Individual Aspects of Sexual Life, Sexual De
sire Disorders, s. 21-44. New York, Guilford Press, 1988.
REID, W. H. Treatment for the Psychiatric Disorders: Revised for the DSM
III-R, New York, Brunner/Mazel, 1989.
SCHARFF, D. E. An Object Relations Approach to Inhibited Sexual Desire,
Sexual Desire Disorders, s. 45-74. 1988.

Yem e Bozukluklar
BEMPORAD, J. R., BATEY, R. Intensive Psychotherapy of Former Anorexic
Individuals, Am J Psychother 39: s. 454-466,1985.
BRUCH, H. Eating Disorders: Obesity, Anorexia Nervosa and the Person
W ithin. New York, Basic Books, 1973.
BRUCH, H. The Golden Cage: The Enigma of Anorexia Nervosa. Cambrid
ge MA, Harvard University Press, 1978.

300

KA YN A K A

GABBARD, G. O. Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice, Washing


ton D.C., American Psychiatric Press Inc., 1990.
GARFINKEL, P. E., MOLDOFSKY, H GARNER, D. M. The Heterogeneity of
Anorexia Nervosa: Bulumia as a Distinct Subgroup. Arch Gen Psychiatry
37: s. 1036-1040. 1980.
GOODSITT, A. Self-Regulatory Disturbances in Eating Disorders, Int J Ea
ting disorders 2 (3): s. 51-60. 1983.
HALL, A., SLIM, E., HAWKER, F. Anorexia Nervosa: Long-Term Outcome
in 50 Female Patients, Br J Psychiatry 37: s. 1041-1046. 1984.
HUMPHREY, L. L., STERN, S. Object Relations and the Family System in Bu
lumia: a the Oretical Integration, J M arital and Family Therapy 14: s.
337-350,1988.
SUGARMAN, A., KURASH, C. The Body as a Transient Object in Bulumia,
Int J Eating Disorders 1 (4): s. 57-67.1982.

P sikoaktif M adde Bagim lihklan


ABELSON, P. H. Death from Herom, Science 168:1970.
BALES, R. R. Cultural Differences in Rates of Alcoholism, Quart J Stud Alco
hol 6: s. 480,1946.
CLEASON, E., CARLSONN, C. Swedish Scientists Link Alcohol to Brain Di
sorder, Psychiatric News 6: s. 20, 1971.
COLEMAN, J. C. Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview, III.,
Scott, Foresman, 1972.
COOPER, D. E. The Role of Group Psychotherapy in the Treatment of Subs
tance Abusers, Am J Psychother 41: s. 55-67, 1987.
DODES, L. M. The Psychology of Combining Dynamic Psychotherapy with
Alcoholic Anonymous, Bull M eninger Clin 52: s. 283-293,1988.
DONOVAN, ]. M. An Etiologic Model of Alcoholism, Am J Psychiatry 143: s.
1-11,1986.
GABBARD, G. O. Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice, Wachington D.C., American Psychiatric Press Inc., 1990.
HARRIS, E. M. "Pot" Users Said More Alienated than Non-users, Psychiatric
News 6:1971.
IRWIN, T. Attacking Alcohol as a Disease, Today's Health 46:1968.
JELLINEK, E. M. Phases of Alcohol Addiction, Quart J Alcohol 13:1952.
JELLINEK, E. M. Phases of Alcohol Addiction, Studies in Abnormal Behavi
or, s. 86-98. Chicago, Rant Me Nally, 1971.
KERNBERG, F. O. Borderline Conditions and Pathological Narcissism.
New York, fason Aranson, 1975.
KHANTZIAN, E. J. A Contemporary Psychodynamic Approach to Drug
Abuse Treatment, Am J Drug Alcohol Abuse 12: s. 213-222, 1986.
KNIGHT, R. P. The Psychodynamics of Chronic Alcoholism, J Nervous and
Mental Dis 86: s. 538, 1937.

KA YN A K A

301

KOHUT, H. The Analysis of the Self: A Psychoanalytic Approach to the


Treatment of Narcissistic Personality Disorder. New York, International
University Press, 1971.
MACK, J. E. Alcoholism, AA, and the Governance os the Self, Dynamic App
roaches to the Understanding and Treatment of Alcoholism, s. 128-162.
New York, Free Press, 1981.
MOORE, R. A. Legal Responsibity and Chronic Alcoholism, American J
Psychiatry 122: s. 748-756,1966.
OSNOS, R. ]. The Treatment of Narcotic Addiction, NY J of Medicine 63: s.
1182-1188,1963.
RINKEL, M. Psychodelic Drugs, Am ) Psychiatry 122: s. 1415-1416,1966.
ROSEN, A. Psychotherapy and Alcoholics Anonymous: can they be Coordi
nated? Bull Meninger Clin 45: s. 229-246, 1981.
TREECE, Assessment of Ego Functioning in Studies of Narcotic Addiction,
The Broad Scope of Ego Function Assessment, s. 268-290. New York,
John Wiley, 1984.
VALLIANT, G. E. The Natural History of Alcoholism. Cambridge MA, Har
vard University Press, 1983.
VALLIANT, G. E. The Alcohol Dependent and Drug Dependent Person, The
New Harvard Guide to Psychiatry, Cambridge MA, Belknap Press of
Harvard University Press, 1988.
WINOKUR, G REICH, T., RIMMER, J PITTS, F. N. Alcoholism III: Diagno
sis and Familial Psychiatric Iliness in 259 Probands, Arch General
Psychiatry 23: s. 104-111, 1970.
YOLLES, S. Pop Drugs: The High as a Way of Life, Time, Sept.
ZWERLING, I., ROSENBAUM, M. Alcohol Addiction and Personality, Ame
rican Handbook of Psychiatry C. I., s. 623-644, New York, Basic Books,
1959.

Kiilik Bozukluklar
ABRAHAM, K. Contributions to the Theory of Anal Character (1921), Selec
ted Papers of Carl Abraham, s. 370-382. London, Hogarth Press, 1942.
AKHTAR, S. Schizoid Personality Disorder: A Synthesis of Developmental,
Dynamic, and Descriptive Features: Am J Psychother 61: s. 499-518,1987.
AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION: Diagnostic and Statistical Ma
nual of Mental Disorders, 2nd Edition. Washington D.C., American
Psychiatric Association, 1968.
AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION: Diagnostic and Statistical Ma
nual of Mental Disorders, 3rd Edition. Revised. Washington D.C., Ame
rican Psychiatric Association, 1986.
APPEL, G. An Approach to the Treatment of Schizoid Phenomena, Psychoan alR ev 61: s. 99-113,1974.
BALINT, M. The Basic Fault: Therapeutic Aspects of Regression. New
York, Brunner/Mazel, 1968.

302

KAYNAKA

BLACKER, K. H., TUPIN, J. P. Hysteria and Hysterical Structures: Develop


mental and Social Theories, Hysterical Personality, s. 95-141. New York,
Jason Aranson, 1977.
CADORET. R. J. Epidemiology of Antisocial Personality, Unmasking the
Psychopath: Antisocial Personality and Related Syndrome, s. 28-44,
New York, W. W. Norton, 1986.
CHESSICK, R. D. The Borderline Patient. American Handbook of Psychiatry
C. Ill, s. 808-820, New York, Basic Books Inc., 1974
CHODOFF, P. The Diagnosis of Hysteria: An Overview, Am J Psychiatry
131: s. 1073-1078,1974.
COOPER, A. M., MICHELS, R. Book Review of Diagnostical and Statistical
Manual of Mental Disorders, 3rd Edition, Am J Psychiatry 145. s. 13001301,1988.
CLECKLEY, H. M. The Mask of Sanity: An Attempt to Clarify Some Issues
About the So-Called Psychopathic Personality (1941), 5th Edition. St.
Louis, C. V. Mosby, 1976.
EIGEN, M. Abstinence and the Schizoid Ego, Int J Psychoanal 54: s. 493-498,
1973.
FENICHEL, O. The Psychoanalytic Theory of Neurosis. New York, Norton,
1945.
FREUD, S. On Narcissisim: An Introduction (1914), Standard Edition, C. 14.
s. 69-102. London, Hogarth Press, 1957.
FREUD, S. Character and Anal Erotism (1908), The Standard Edition C. 9, s.
167-175. London, Horgarth Press, 1959.
GABBARD, G. O. The Role of Compulsiveness in the Normal Physician, JA
MA 254,1985.
GABBARD, G. O. The Treatment of a "Special" Patient in a Psychoanalytic
Hospital. Int Review of Psychoanalysis 13: 333-347,1986.
GABBARD, G. O., HOROWITZ, L., FRESWYK, S. The Effect of Therapist In
terventions on the Therapeutic Alliance with Borderline Patients. J Am
Pschoanal Assoc 36: 697-727,1988.
GABBARD, G. O. Two Subtypes of Narcissistic Personality Disorder, Bull
Meninger Clin 53, s. 527-532,1989.
GLASSMAN, M. Kernberg and Kohut: A Test of Competing Psychoanalytic
Models of Narcissism, J Am Psychoanal Assoc 36. 597-625,1988.
GRINKER JR, R. R., WERBLE, B., DRYE, R. C. The Borderline Syndrome: A
Behavioral Study of Ego Functions. New York, Basic Books, 1968.
GROTSTEIN, J. S. The Borderline As a Disorder of Self-Regulation, The Bor
derline Patient: Emerging Concepts in Diagnosis, Psychodynamics and
Treatment, C. 1. Hillsdale N.J., Analytic Press, 1987, s. 347-383.
GUNDERSON, J. G. DSM III Diagnoses of Personality Disorders, Current
Perspectives on Personality Disorders, s. 20-39. Washington D.C., Ame
rican Psychiatric Press Inc., 1983.
GUNDERSON, J. G., ZANARINI, M. C. Current Overview of the Borderline
Diagnosis. J Clin Psychiatry 48: 5-14,1987.

KAYNAKA

303

GUNDERSON, J. Gv Personality Disorders, The New Harvard Guide to


Psychiatry, s. 337-357. Cambridge M.A., Belknap Press of Harvard Uni
versity Press, 1988.
HALLECK, S. L. Hysterical Personality Traits: Psychological, Social, and Iat
rogenic Determinants. Arch Gen Psychiatry 16: s. 750-757,1967.
HORNEY, K. New W ays in Psychoanalysis. New York, Norton, 1939.
HOROWITZ, M. J. Introduction to Psychodynamics: A New Synthesis. New
York, Basic Books, 1988.
JONES, E. Anal-Erotic Character Traits, Papers on Psychoanalysis, 5th Editi
on, s. 413-437. Baltimore, Williams & Wilkins, 1948.
KAGAN, J., REZNICK, J. S., SNIDMAN, N. Biological Bases of Childhood
Shyness, Science 240: s. 167-171,1988.
KERNBERG, O. F. Borderline Personality Organization. J Am Psychoanal
Assoc 15:641-685,1967.
KERNBERG, O. F. Further Contributions to the Treatment or Narcissistic Per
sonalities, Int J Psychoanal 55. s. 215-240, 1974.
KERNBERG, O. F. Borderline Conditions and Pathological Narcisisism.
New York, Jason Aranson, 1975.
KERNBERG, O. F. Severe Personality Disorders: Psychotherapeutic Strate
gies. New CT, Yale University Press, 1984.
KOHUT, H. The Analysis of the Self: A Systematic Approach to the
Psychoanalytic Treatment of Narcissistic Personality Disorders. New
York, International Universities Press, 1971.
KOHUT, H. The Restoration of the Self. New York, International Universiti
es Press, 1977.
LASCH, C. The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Dimi
nishing Expectations. New York, Norton, 1978.
L1VESLEY, W. J., WEST, M., TANNEY, A. Historical Comment on DSM III
Schizoid and Avoidant Personality Disorders, Am J Psychiatry 142: s.
1344-1347,1985.
MAHLER, M. S., PINE, F., BERGMAN, A. The Psychological Birth of the Hu
man Infant: Symbiosis and Indivudiation. New YorJ<, Basic Books, 1975.
Me GLASHAN, T. The Borderline Syndrome, II: Is it a Variant of Schizophre
nia or Affective Disorder? Arch Gen Psychiatry 40: s. 1319-1323,1983.
MEISSNER, W. W. Psychotherapy and the Paranoid Process. Northvale N.J.,
Jason Aranson, 1986.
MELOY, J. R. The Psychopathic Mind: Origins, Dynamics and Treatment.
Nothvale N.J., Jason Aranson, 1988.
NRNBERG, H. G. Narcissistic Personality Disorder: Diagnosis, Weekly
Psychiatry Update Series: 3,1979.
OGDEN, T. H. The Matrix of the Mind: Object Relations and the Psychoa
nalytic Dialogue. Northvale N. J., Jason Aranson, 1986.
PERSON, E. Manipulativeness in Entrepreneurs and Psychopaths, Unmas
king the Psychopath: Antisocial Personality and Related Syndromes, s.
256-273. New York, W. W. Norton, 1986.

304

KAYN AKA

RADO, S. Psychoanalysis of Behavior: Collected Papers. New York, Grune,


1956.
RAPPAPORT, J. R. Antisocial Behavior, American Handbook of Psychiatry,
C. 111. New York, Basic Books Inc., 1974.
RINSLEY, D. B. Developmental Psychodynamics of Borderline and Narcisistic Personalities. Northvale N. ]., Jason Aranson, 1989.
SALZMAN, L. Other Character-Personality Syndromes: Schizoid, Inadequa
te, Passive-Aggressive, Paranoid, Dependent. American Handbook of
Psychiatry, C. III. s. 224-237. New York, Basic Books, 1974.
SUGARMAN, A. The Infantile Personality: Orality in the Hysteric Revisited,
Int J Psychoanal 60: s. 501-513,1979.
TRULL, T. ]., WIDIGER, T. A., FRANCES, A. Covariation of Criteria Sets for
Avoidant, Schizoid and Dependent Personality Disorders, Am J Psychi
atry 144: s. 767-771,1987.
WALLERSTEIN, R. S. Diagnosis Revisited (and Revisited): The Case of
Hysteria and the Hysterical Personality, International Journal of Psycho
analysis and Psychotherapy 8: s. 533-547,1980-81.
WINNICOTT, D . W. Communicating and Noncommunicating Leading to a
Study of Certain Opposites (1963), Maturational Processes and the FasciIitating Environment, s. 179-192. New York, International Universities
Press, 1965.

REMZ

KTABEY

P sikod in am ik Psikiyatri

................ ve

NORMALDISI
DAVRANILAR
"Psikodinamik Psikiyatri ve Normald
Davranlar" daha nce sekiz basm
gerekletirilmi olan "ada Yaam ve
Normald Davranlar" adl kitabn yeniden
dzenlenmesi ve byk lde yeniden
yazlmas sonucu olumutur. Psikodinamik
psikiyatri ynelimli bir ierii olan bu kitap,
ada psikodinamik psikiyatri alanndaki
almalarn bir blmnn derlemesini,
kendisi de bir klinisyen olan yazarn bugnk
anlay erevesinde sunmay
amalamaktadr.

9789751403896

You might also like