H ..,n ri J.

lae

e11

kalilik

ERKEN
DEVLET

HENRI J.M . CLAESSEN

PETERSKALNK

ERKEN DEVLET
K u ra m la r-V e rile r-Y o ru m la r

H EN R IJ. M. CLAESSEN
PETERSKALNK

ERKEN DEVLET
Kuramlar-Veriler-Yorumlar
eviren; Aleddin enel

im
ge
kitabeyi

Henri J. M. Claessen, Peter Skaltik (Ed.) The Early State (The

Hague, 1987, Mouton Publishers, 689 p.) kimlikli yaptn Birinci
Kesim ve-nc Kesim blmlerinin Aleddin enel tarafndan
evrilmi biimi olup. Erken Devlet (Kuramlar Veriler Yorumlar)
bal altnda 1993 ylnda yaymlanmtr.

Yaptm zgn ngilizce basm, Netherlands Foundation For Pre

Scientific Research tarafndan salanan bala gerekletirilmitir.

imge Kitabevi Ya5anlan: 59

Ocak 1993
mge Kitabevi
Yaymalk Paz. ve Sat. Tic. Ltd. ti.
Konur Sokak No: 3 Kzlay/ANKARA
Tel: 417 01 37 - 41819 42 - 425 52 02
Fax:4256532
Bask: zkan Matbaaclk Ltd. ti.
ISBN 975-533-039-9

G Bu evirinin tm yayn haklan

mge Kitabevi Yaynlan Ltd. ti.'ne aittir.
Kaynaka notu:
Hemi J. M. Claessen ve I^ter SkalnBc (der.).
Erken Devlet (Kuramlar Veriler Ycvumlar) ev. AleddU
Ankara, 1993 tmBe Kt^Mvi Yaynlan 338 1.

EVRENN NSZ
Henri J. M. Claessen, Peter Skalnik (Eds.) The Early State, Lahey,
Paris, New York, 1978, Mouton Publishers, 689 p. kimlikli bilimsel
yapt, 1975'de balatlp 1978'de sonulandrlan bir ortak almann
parlak rndr.
Bu alma HollandalI bilim adam Henri J. M. Claessen ile
ekoslavak meslekta Peter Skalnik'in giriimiyle, 7 ABD'li, 7
SSGB'li, 3 HollandalI, 3 ekoslovakyal, 1 Hintli, 1 Federal
AlmanyalI olmak zere, 22 bilginin katklanyla gereklemitir.
Erken Devlet, ayn konuda birbirinden bamsz makaleler
derlemesi olmayp, bandan sonuna dek egdm iinde yrtlm
uluslararas bir bilimsel alma olarak, trnn ender rneklerinden
biridir. almaya yazlaryla katkda bulunanlarn dnda, birok
bilim adam da eitli biimlerde destek vermitir. Finansmanna
birka bilimsel kurum katlmtu'.
Sonuta, sk (sayfa bana 44) satirli 689 sayfalk dev bir yapt
ortaya kmtr, ngilizce baskda 230 sayfa tutan birinci ve nc
kesimlerin evirisinin Trke baskda 330 sayfa tuttuu gznne
alnu'sa, yaptn tmnn evirisinin 1000 sayfa dolaylarnda bir cilt
oluturm;a anlalacaktr.

Bu apta bir bilimsel,yaptn evirisinin finansmann, ksa

dnemde kr amacn gtmeyen bilimsel kurumlann stlenmesi
beklenir. Oysa iki kesiminin (elinizdeki) evirisi bile, altm
kurum tarafndan geri evrilmitir. eviri bedeli istemeyebileceimi
belirtmeme, yayn programlarnda dergi dnda baka bir yaptn
bulunmadn belirtmelerine karn "kat bedelinin finansman
sorununun zlemedii" gerekesiyle geri evrilmitir, Y ^tm apak
yardmc ders kitab nitelii de bu sonucu nleyememitir.
Bu durumda, yaptn tmnn evirisinin basmn (eitli
formllerle nermisem de) ounun "zarar etmemekten" baka kr
amac tamadm bildiim zel yaynevlerinden beklemek gereki
olmayacakt. zm, kendi iinde bir btnlk oluturabilen 1. ve 3.
kesimlerin Trke'ye kazandmlmasmda bddum.
Gerekten, "Tez" baln tayan Birinci Kesim, devlet
kuramlarnn zetle gzden geirilip, "erken devlet" ad verilen
formasyonun yapsna ilikin balang varsaymlannm ortaya
konduu ve eken devlet almasmn baz sorunlan zerinde durulduu
"kuramsal" blmlerden olumaktadu.
Yaptn en geni kesimini oluturan "Antitez" baln tayan
ikinci Kesim, balang varsaym !^ dorultusunda (Ankor, Ankole.
Aksum, Aztek, in, Msr, Fransa Havai, Grcistan, nka, Jimma,
Kaari, [Kba deil] Kba, Maurya, Moolistan, Norve, Iskitya,
Tahiti, Volta, Yoruba, Zande olarak) 21 erken devlet hakknda, 21
yazarca yazlan, herbiri yaklak 20 sayfa tutan rnekolay ahmalann
iermektedir.
"Sentez" baln tayan nc Kesim, kinci Kesimdeki
rnekolay almalannda elde edilen verilerin 20 izelgeye dklp,
deerlendirildii blmle, verilerin yorunland teki blmlerden
oluur. Bu blmlerde, aynca, eken devletin 51 yapsal karakteristik
zellii ortaya konm^tadr. Eken devlet olgusu, verilere dayanlarak,
"yap" ve "sre" olarak kuramsal dzeyde ortaya karlmaya
allmaktadu.

VI

Ksacas, nc Kesim, kinci Kesimin verilerini derleyip,

toplayp, deerlendirerek, bu kesimin kuramsal ieriini de
iermektedir. Bylece, birinci ve nc kesimler kuramsal dzeyde bir
btnlk oluturduklarndan, tarihsel, somut mekolaylardan oluan
kinci Kesim'in evrilmemi olmas, evirinin kuramsal deerini
sakatlamamaktadr.
Bu dncelerle, iki kesimin Erken Devlet (Kuramlar, Veriler,
Yorumlar) bal altnda evrilip baslmasnda hibir zr grtnedim.
Aynca, kuramsal birinci kesimde, salt rastlant rn olarak, gebe
topluluklar uzman Lavvrence Krader'in, Trkler ve Moollar haickmda
az ok rnekolay ^mas nitelii tayan "Asya Gebeleri Andnda
Erken Devletin Kkeni" adl bir makalesi bulunmaktadr. Bu ve
nc kesimde Yirmiyedinci Blm'de "erken devletlerin dou
koullar"; sonu vb. konularda, ikinci kesimde verilen bilgilerin,
lkeler tek tek ele alnarak zetlenmesi, somut tarihse), gelimeler
kesiminin eviriye alnmamasnn eksikliini bir lde
gidermektedir.
Somut tarihsel gelimelerin monografik rnekolay aimalarin
ieren kinci Kesim'in Trke'ye; kazandrlmas, hereye karn bir
eksiklii tamamlayaca gibi. Erken Devlet (rnekolay almalan)
baln tayabilecek byle bir evirinin kendi bana ayn bir tad ve
deeri de olacaktr. Yaynevlerinin ve evirmenlerin ilgilerini
bekliyorum.
evirinin, 1. kesimden 3. kesime. 4. blmden 25. blme
atlamas, yaptn zgn kesim ve blm numalann deitirmeme
dncesinin ve kinci Kesim'in bir gn mutlaka evrilecei ve araya
sokulup yaptn tek bir cilt olarak yaynlanabilecei umudunun
rndr.
A..

VII

NSZ
Erken devletler hakknda bir kitap retme gibi etin bir giriim,
ikago'da 1973 ylnda yaplan "Antropolojiyle ve Etnolojiyle lgili
fiilimler IX. Uluslararas Kongresi" ertesinde yava yava olumu bir
dncenin rndr. Elinizdeki yaptn derleyicileri olacak kiiler, sz
konusu kongrenin "fiat Afrika'nn Kltrel Dinamikleri" oturumunda,
neredeyse bir rastlant sonucunda tantlar. Otelde yaplan, bazen
kahve bazen bira iilen ksa grmeler srasnda, birbirimizin erken
devletlerle ilgilendiini rendik. Bylece, daha sonraki
haberlemelerimizde, bu konu ile ilgili ada zmlemeleri biraraya
getirecek bir derlemenin yaran zerinde gr birliine vardk.
1974 yl boyunca, kendilerine arda bulunduumuz ok sayda
bilginin katlmasyla gerekletirilecek bir kitabn kaba plan zerinde
aramzda anlamaya ulatk. Sz konusu bilginlerin seiminde
kullandmz ltler, dorusu bir sr kark hesabn bir rnyd.
lkin, corafya bakmndan olduu kadar tarihsel bak asndan da
olabildiince geni bir yelpaze oluturacak rnekolay (case)*
amaladk. Sonra, ileride ibirliinde bulunacamz bilginleri, ok
eitli disiplinlerden ekmeye altk. Bu dnceyle, sz konusu
kimseleri antropologlar, arkeologlar, tarihiler, sosyologlar ve siyaset
bilimcileri arasnda aradk. Ayn zamanda, aslnda hi de kolay
olmayan bir grevle, eitli ideolojik dayanaklara (background) sahip
meslektalar biraraya getirmeye altk. ansmzdan, aldmz
yanklar son derece yreklendirici oldu. Bunun zerine, 1975'in
Nisanmda armz kabul edenlere bir "Genel Bilgilendirme Mektubu''
gnderildi. Bu mektupta, kitabn plannn aynntlannm birou ortaya
konurken, yaplabilecek rnekolay almalarnda (case study)
* Yazariann, yapt boyunca, eitli ^avram ve szcklerin altn izerek (italik dizdierek)
vurgulama yoluna ok sk b avm ^ d an n gznne alarak, sz konusu vugulanalardan
biri olduu izlenimine yolamamak iin, Trke olm ayp Latin alfabesiyle yazlan bu tr
yabanc (ngilizce, Latince vb.) szcklerin altn izerek (fakb karakterle dizdirerek) be
lirtme kuraln bi eviride izlememeyi uygun buldum (.n.).

VIII

tartlmas beklenen sorularn olduka ayrntl bir listesi eklenmi

bulunuyordu. Elde edlecek verilerin birbirleriyle karlatnlabilmeleri
olanana sahip olabilmemiz iin, kitaba makale gndererek katkda
bulunacaklardan bu sorulana arahnlmasna zel bir zen gstermeleri
istendi. Elde edilecek verilere bireimci (sentezci) bir adan
yaklaabilmek amacyla byle bir istekte bulunmutuk.
Yaptta, rnekolay almalan yan sra, son zamanlann kuramlanndan ve yaklamlarndan rneklerin sunulduu birka kuramsal
blmn bulunmasnn gerektiini dndk. Bu tiir blmleri yazma
armz kabul etmeye yatkn olduklarn grdmz Prof. Ronald
Cohen (ABD, Evanston. Northwestern niversitesi) Dr. Anatoli
Hazanov (SSCB, Moskova, Bilimler Akademisi) ve Prof. Lawrence
Krader (Bat Berlin zgr niversitesi) gibi kiileri bulabilecek kadar
ansl olduumuzu gldk.
Hazrlklar srasnda, bata armz kabul etmi olan birka
meslektamz, eitli nedenlerle, projeden ekilmek zmnda kaldlar.
Yazarlar seeken az ok keyfi davranmamz yan sra bu da. ele
aldmz erken devlet rneklerinin sonunda geliigzel denebilecek bir
rnekleme biimini alma.sna yolat.
"Uygulamal Antropoloji Dernei" (Society for Applied
Anthropology) toplantlanndan 1975 Martnda Amsterdam'da yaplan
"34. Yllk Toplant"da, elinizdeki yaptn derleyicileri [H.J.M.
Claessen ve P. Skalnik]* olarak. AZtekler hakkndaki blm yazan
(ABD, Milwaukee, Wisconsin niversitesi'nden) Dr. Donald V. Kurtz
ve Havai hakkndaki blm yazan (ABD, Ohio, Browling Green
Eyalet niversitesi'nden) Dr. S. Lee Seaton ile birlikte, projenin
gelimesinin ne durumda olduunu tartma olana bulduk. Burada
ayn zamanda, derlemeyi dndmz yaptn birok sorununu
tarttmz Prof. Lavvrence Krader ile karlamtk. Kraderin deerli
tlerinden, kendisiyle daha sonraki (Berlinde ve Romada)
karlamalarmzda da yararlanma ansm bulacaktk. Prag'da (Prag,
Charles niversitesi'nden) Dr. Jan Peirka (Prag, Naprstek
Mzesi'nden) Dr. Timoteus Pokora ve Dr. Josef Kandert ile yaptn
* Teni belirtilmedike, keli ayralar evirenindir (.n.).

IX

plann tarttk. leride Dr. Pokora, in zerine; Dr. Kandert. Zande

zerine olan blmleri yazacakt.
Henri* Claessen, 1975 gznde, Leiden niversitesi, Kltrel ve
Toplumsal Aratrmalar Enstits'nde. "Devletin Olumas"
konusunda bir seminer rgtledi. Bu seminere (Leiden niversitesi,
Msr ratrmalan Enstitsnden) Dr. Jac. J. Janssen (Utrecht
niversitesi, Ortaa Tarihi Enstits'nden) Dr. Henri B. Teunis ve
(Lahey Toplumsal Aratumalar Enstits'nden) Dr. Martin Doombos
katld. Bunlardan birisi [Janssen] Msr ile, tekisi [Teunis] Fransa ile
ilgili blmlerle, yapta katkda bulundular. Dr. Doornbos ise, daha
sonraki bir evrede, kitap zerinde yararl bir eletiride bulunacakt.
Derlemeye makaleleriyle katkda bulunan teki yazarlarla ilikimiz,
yalnzca mektuplaarak yrtld. Yaz yoluyla ilikiler genellikle
kiisel grmelerden daha hantal ilerlemekle birlikte, byle
yrttmz ilikilerden bazlar, son derece honutluk verici bir
yolda geliti.
Peter Skalnik ile daha yakn bir ilikiden ve ibirliinden
yararlanmak zere Henri Claessen. 1975 Ocanda ve 1976 Maysnda,
Prag'a birka gn sren iki gezi yapt. Her iki gezisinin giderleri de
Leiden niversitesi, Kltrel ve Toplumsal Aratrmalar Enstits
tarafndan karland.
Bu konukluklar srasnda, ilk planda deiikliklere gidildi; plan,
yaplan nerilerle kazanlan deneyimlere uygun duruma sokuldu.
Projenin gelimesine tekilerin katklarn kmseme gibi bir
dncemiz olmadan [Northwestern niversitesinden] Ronald
Cohenin (ABD, Madison, Wisconsin niversitesi'nden) Prof. Herbcrt
Lewis'in (SSCB, Moskova, Bilimler Akademisi'nden) Dr. Anatoli
Hazanov ile Dr. Natalya Koakova'nn (SSCB, Tiflis, Grcistan
Bilimler Akademisi'nden) Dr. Curam Koranavili'nin ve aramzdaki
dil engeline karn kendisinden yararlanma, karlatmz sorunlar.
zerine ok yararl tartmalar yapma olana bulduumuz Dr. Donald
V. Kurtz gibi kimselerin katklann zellikle anmak istiyoruz.
* ngilizce basksnn d kapanda "Heny" biiminde verilni}; yapt boyunca "Henri"
yazlmna bakarak, onu da "Henri" olarak vermeyi uygun buldum (j.).

976mn ilkbahannda, hemen tm mekolay almalan ve

kuramsal blmler derleyenlere ulam bulunuyordu: bylece
karlatrmal kesimin almalarn balatma olana domu
oluyordu. Karlatrmal alma kesimiyle ilgili blmlerin
derleyenlerce yazlan taslaklar, tamamlandktan sonra, projeye katlan
^tm yazarlara gnderilip, kendilerinden, bu taslaklar hakkndaki
Grlerini bildirmeleri istendi. Onlardan ilgin yorumlar, eklemeler ve
neriler aldmz sylemek yetmez. Yazdmz karlatrmal
alma blmlerinin herhangi bir deeri varsa, bunu projeye katlan
bu kimselerin eletirel, daha nemlisi uyarc yorumlarna borluyuz.
Dncelerimizi besleyenler, yalnzca projeye katlan yazarlarla
snrl kalmad. Onlarn dndaki meslektalanmz da, yorumlarn,
dncelerini, eletirilerini ve dncelerimizi uyaran grlerini
sunmaktan kanmadlar. Bu konuda (ikisi de Leiden niversitesi,
Kltrel ve Toplumsal Aratrmalar Enstits'nden) Martin A. van
Bakel'e ve Piet van de Velde'ye borcumuzu zellikle anmalyz;
kendileri giriimin ta bandan beri bizi sabmla dinleyip, yreklendirip,
eletirel yorumlarda bulunarak, bize destek oldular. Ayn Enstit'den
Prof. Patrick E. de Josselin de Jong, yazdmz blmlerden biri ile
ilgili yorumlarn sundu. Kendisi ayn zamanda HollandalI derleyenin
[(Tlaessen'in] derlemeyle ilgili gezilerinin ve teki harcamalarnn
gerektirdii fonlarn salanmasnda en ok emei geen kimseydi.
ABD, New York. Oswego, SUNY'den* Prof. M. Estellie Smith. bize
ok uyarc mektuplar yazd ve dikkatimizi daha nce bilmediimiz
yazna (literatre) ekti. Lahey niversitesi'nden Dr. Lucien Baeck,
derleyicilerin yazd blmlerin taslaklarnn hepsini byk bir zen
gstererek okudu; kendisinin bu yoldaki etkisini kranla anyoruz.
Prag, Charles niversitesi'nden Dr. Jan Peirka, Dr. Susan
Druker-Brown ve Profesr Mayer Fortes (ikisi de Birleik Krallk,
Cambridge niversitesinden) ekoslovak derleyene [Skalnik'e] daha
nce birok kereler yaptklar gibi bu giriiminde de tlerde
bulunma inceliini gstererek yardmc oldular. Hindistan. Yeni Dehli.
Jawaharlal Nehru niversitesinden Prof. Romila Thapar, bir blm
byk bir isteklilikle okuyup, onun zerine grlerini bildirdi.
* State Univesily r f New York (.n.).

XI

Leiden, Devlet Etnografya Mzesi'nden Dr. Simon Kooijman,

Polinezya ile ilgili blmleri byk bir dikkae okuyup, yorumlarda
bulundu. srail, Tel-Aviv niversitesinden Dr. Myron Aronoff,
dncelerimiz ve yntemlerimiz lakkndaki deerli yorumlarm
sundu.
Kitap, kesime blnmtr; bunlar:
I. Tez bal altmda bir kuramsal kesim olup, sorunun genel bir
sunuluunu, alma varsaymlann ieren [derleyenlerce yazlan]
blmle. Cohen'in, Hazanov'un ye Krader'in yazd blmlerden
olumaktadr.
II.
bab altnda m m \an rnekolay dlnralar kesimi,
yaptn en geni (ana) kesimini oluturmaktadr.^ Burada yirmi bir
mekolay, devletlerin adna gre alfabetik sra ile sunulmutur.^*'
III. Se/ter baln tayan karlatrmal alma kesimi ise,
derleyenlerin, mekolay almalarnda toplanan verilerden genel
sonular karma giriimlerinin rndr. Bu kesimde, nce erken
devletin yapsal karakteristik zellikleri hakknda bir tartma; sonra,
erken devletin iinde bulunduu koullarla ilgili verilerin
ilevsel-sresel bir bireimini sunma giriimi bulunmaktadr. Bir
baka blmde ise, erken devlet, toplumsal biimlerin [toplum
biimlerinin] geliimi genel erevesi findeki yerine oturtulmaktadr.
Yapt, Sentez kesiminde ulalan bellibal sonular zetleyen bir
blmle sona emektedir.
ok eitli lkelerden seilmi yazarlann katklarnn bulunduu
byle bir yaptn, sonunda okunakl bir ngilizce ile sunulabilmesini.
Leiden niversitesi'ndeki, Lengistik ve Antropoloji Krallk
Enstits'nden Bayan Maria van Yperene borluyuz. Kendisi
eiyazmasn, sabrla ve her bir yazarn ne demek istediini alacak bir
kavrayla anlayarak dzeltti.
Derleyicilik almasnn tamamlanabilmesi iin Peter Skalnik'e
yarm yl Hollanda'da kalabilme olanan veren ba (bursu)
Cmerte salayan Hollanda Salt Bilimsel Amal Aratrmalar
* "evirenin nsz"nde belirtilen nedenlerle, bu kesim, ne yazk ki evirtilip Trke
eviriye konulamamtr (.n.).

XII

Vakf'na byk bir kran borluyuz. Bu Vajaf ayn zamanda, basm

giderlerini sbvanse eden bir demeyle, bize kitabn yaynlanma
aamasmda bir destdc verdi.
Henri Claessen'in, giriimle ilgili olarak Prag'a yapt iki gezisini
olanakl klmakla kalmayp, ayn zamanda metnin dil bakmndan
gzden geirilmesi ve elyazmasnn daktiloya ekilmesi olanan da
veren iki Miu yaplmasn kabul eden Leiden niversitesi, Kltrel
ve Toplumsal Aratumalar Enstits Ynetim Kurulu'na en derin
kranlarmz sunanz. Bu balar olmasayd, giriimimizi hi bir
zaman sonulandramayabilirdik. Henri Claessen'in, bu yaptn
derlenebilmesi iin gerekli yanm yllk iznini alabilmesi, bu sre
iinde kendisinin eitsel ve ynetsel grevlerini zerine alan
Antropoloji Blm'ndeki meslektalarnn gnll yardmlaryla
olanak iine girdi.
Elyazmasnn daktilo edilmesi, dzeltmelerin yaplp yeniden
daktilo edilmesi gibi hi de knanlacak nitelikte olmayan bir ii. onu
SOT derece byk bir yeterlilikle ve neesini yitirmeksizin yapan
Bayan Ria Bss-Bakkers stlendi; kendisine bu ite bir sre iin Bayan
Joyce van der Smitte yardm etti. Yaptn sanatsal tasanm (artwork)
Mr. Paul Bijvoet tarafndan yapld.
Son bir teekkr, bu kitabn hazrlan srasnda tam yl
boyunca, kocalarna yaamn her zaman yalnzca bilimden
olumadna inandrmalarndan baka deerli yanlan da bulunan
kanlanmz let Claessen'e ve Dagmar Skalnikova'ya bca-luyuz.
Hollanda, Wa$senaar
Ocak, 1978

Henri J.M. Claessen

PeterSkalnik

XIII

Derlemeye Yazlaryla Katkda Bulunan Yazarlarn Listesi*

Claessen, Henri J M *
Cohen.Ronald^
Gurevkh, Aranla.
Hazariov, Anatoli M*
Janssen, Jac. J.
Kandert.Jsef
Kopianov, Yurt M,
Koakova, Natalya B.
Koranavili, Guram
Krader,Lawrenc(*
Kurtz, Donald,
Lewis, Donald V.
Lewis, Herbert S.
Maretina, Sofya A.
pkora, Tirfioteus
Schaedel, Richard P. '
Seaton, S. Lee
Sedov, Leonid A.
Seneviratne, Sudarsan
Skalnik, Peter*
Steinhart,EdwardI.
Teunis, Henri B.
Vansina, Jan

HoOanda, Leiden n iv ^ te si
ABD, Illinois, Evanston, Northwestem
niversitesi
SSCB, Moskova, Bilimler Akadenoisi
SSCB, Moskova, Bilimler Akademisi
Hollanda, Leiden niva^tesi
ekoslovakya, Prag, Naprstek Mzesi
SSCB. Moskova, Bilimler Akademisi
SSCB, Moskova, Bilimler Akademisi
SSCB, Tiflis, Bilimler Akademisi
Bat Ba'lin, Berlin zgm nivmitesi
ABD. Milwaukee, Wiscoosin niv.
ABD, Milwaukee, Wisconsin niv.
ABD, Nkdison, Wisconsin niv.
SSCB, Leningrad, Bilimler Akademisi
ekoslovakya, Prag
ABD, Austin, Texas niversitesi
ABD, Ohio, Browling Green Eyalet
niversitesi
SSCB, Moskova, Bilimler Akademisi
Hindistan, Yeni Delhi, Jawaharlal, Nehru
niversitesi
ekoslovakya, Bratislava, Comenius
niversitesi eski yesi
ABD, Austin, Texas niversitesi
Hllanda, Utrecht niversitesi
ABD, Madison, Wisconsin niv.

* Yaptn elin2 deki Trke evirisinde, yalnzca (*) iaretiyle belirtilmi yazarlann
yazlan bulunmaktadr.
'

XIV

N D EK LER
evirenin nsz.......................................................... ....... . V
nsz............... ................ .............................. ..........................VIII
Derlemeye Yazlanyla Katkda Bulunan Yazarlarn Listesi...... XIV

BlRNCl k e s i m : TEZ.............. .............................................1

1. Erken Devlet: Kuramlar ve Varsaymlar...................
3
Henri J.M. Claessen ve Peter Skalnik
2. Devletin Kkenleri - Yeniden Deerlendirme.....................43
Ronald Cohen
3. Erken Devlet almasnn Baz Kuramsal Sorunlar........113
Anatoli M. Hazanov
4. Devletin Asya Gebeleri Arasndaki Kkeni........... .......135
Lawrence Krader
NC KESM: SENTEZ..................... ......................... 155
25.* Erken Devlet: Yapsal Bir Yaklam ............................. 156
Henri J.M. Claesset
26. Bir- Sre Olarak Erken Devlet.................... ..........
247
Peter .Skalnik
27. Snrlar: Erken Devletin Balangc ve Sonu.... ;.......... . 277
Henri JM . Claessen v t Peter Skalnik
28. Modellerde ve Gereklikte Erken Devlet.................... 301
Henri J.M. Claessen ve Peter Skalnik
Kaynaka N otlan......................... ......................... ...............321
Ad Dizini................................................................ ................325
Kavram Dizini............... ......................... ............................ 328
Yaptn bu Tke eviriye alnmayan S.-24. blmlerini oluturan "Antitez" balkl
"kinci Kesimi"nde bulunan, yazlar ve yazarlar unlardr: S. Ankor: Tclum ve Elevlet,
Leonid A. Sedov; 6. Ankole: oban Hegemonyas. Edward l. Steinhart; 7. Aksum, Yuri
M. Kobianov; 8. Aztek Devletinin M eroiyeti. Donald V: Kurtz, 9. in. Timoteus
Pokora; 10. Eski Msr'da Elken Dev\et,JacJ.Janssen; 11. Fransa'da Elken D evlet,/fenri
B. Teunis; 12. Eski Grcistan'da Kurulan Erken Devletler, Gurdm Koramjvili; 13.
Havai'deki Elken Devlet, S .X ee Scaton; 14. tnkalann Erken Devleli, Richard P. Schaiedel;
15. Jimma Abba Jifar'm Galla Devleti, Herbert S. Lewis; 16. Kaari Devleti: Kuzeydou
Hindistarim Dalk Blgelerinde Grlen Devlet Benzeri Formasyonlarn Karakterleri,
Sofya A. Maretina; 17. Kba D evleti, Jan Vansita; 18. Maurya D evleti, Sdarsan
Seneviratne; 19. Norve'teki Eken Devlet, Aron la. Gureyich; 20. skitlerde Eken Devlet,
Anatoli Hazanov; 2 1 . Tahiti'deki Erken Devlet, Henri J.M. Claessen; 22. Volta
Havzas'nm Erken Devletleri, Peter Skalnik; 23. Yoraba Kent Devletleri -Ondokuzuncu
Yzyl Bamd- Natalya B, Koakova; 24. Zande./ose/' Kandert.
YV

Birinci Kesim
TEZ
Birinci Kesim okuyucuyu erken devlet almalar ile tantrmak
dncesiyle kaleme alnmtr. zellikle Birinci Blm, derleyiciler
tarafndan bu amac yerine getirmek iin yazlmtr. Derleyicilerin
balang tanmlmalar, bak alar, varsaymlar ve sorunlar, bu
blmde sunulmutur. Bununla birlikte bu blm, bir denemeler
derlemesinin iindeki rnekolay almalarnda dile getirilen
dnceleri zetleyen geleneksel bir sunu biimini tamamaktadr.
Tersine ye kitabn [zel] amalarna uygun olarak. Birinci Blm,
erken devlet ile ilgili birka temel kuram tartmakta ve bu yolla
rnekolay almalar denemelerinin deerlendirilmesine yarayacak
eletirel bir temel hazrlamaktadr. Bu blmn iindeki dnceler,
ikinci Kesim'de ortaya konan verilerin kart gleriyle denetlenmeleri
gereken, balang niteliinde goriller olarak grlmelidir. Bu blm,
rnekolay almalar yazlarnn derleyicilere erimesinden nce
yazlmtr.
Birinci Blm' izleyen kuramsal nitelikteki denemede, konuyla
ilgili tartmalarla kalnmayp, derleyicilerin'varsaymlarna yeni yeni
dnceler eklenmektedir. Birinci blm ile birlikte bu [kuramsal]
blmlerin karsndaki kefeye, kinci Kesimde elde edilen taze veriler
konacaktr. Birinci Kesimdeki kuramsal yaklam, konuyu ikinci
Kesim'de tek tek erken devletlerin incelenmesinden elde edilen verilerin
sunulmasna hazrlamaktadr.

C
S -2
i2 o*

>ooC
c4>
>
. s
a o 2
'S' 3 _
i c S
g < a
U
= Ui
2
^ o

C -g S]
o 5
.& < -
I , t;
c
c c .,
*c9 rt - co
3 E
uo* s C
K ^
3 ,

c4
N
^ .
>
^s
X
3

c s/3 o '

l l
" S ';: '
':
O .
N X i
a
ON
O^ *~1
-;-r B
2i ^H
o J2
E ^ OC
.M
o 00 r-

birinci Blm
ERKEN DEVLET
KURAMLAR VE VARSAYIMLAR
HenriJM . Caessen
Peter Skatnik

Devlet, yeryznde ilk kez birka binyl ncesi gibi ge bir tarihte
grnen toplumsal bir olgudur. Onun^kt^enlerini ve douunu izleyen
gelimesini aklamak amacyla birok kuram gelitirilmi bulunuyor.
Bu bilmeceyi filozoflar, tarihiler, siyaset bilimcileri ve son
zamanlarda ayn zamanda arkeologlar, sosyologlar ve antropologlar
olmak zere, her trl bilgin zmeye alt. Tm bu kimseler
sorunu, kendi [disiplinlerinin] zel bak alarndan bakarak
aydnlatmaya altlar. Bu alanda geni bir yaznn bulunduu gibi,
imdiden ok zengin olan malzeme kmesine her yl yeni yeni
yorumlar eklenmektedir.
Devleti inceleyenleri, konularm salam bir biimde
kavrayabilmekten alkoyan en nemli engeller arasnda unlar
bulunmaktadr
(1)
Bilginler topluluunun tm tarafndan benimsenen herhangi
bir devlet tanm bulunmamaktadr. Bu, ister istemez, hemen her bir
bilginin kendi tanmn gelitirmesi gibi bir duruma yolamaktadr;
sz konusu tanmlann bazlarnn benzer yaklamlann rn olan
"okullar" oluturduklan sylenebilirse dei'her bir tanm, amaz biim
de, daha nceki tanmlardan az ok farkllk gstennektedir. Bu gidile
(2)
Devletin eitli dnemlerde kazand karakter ile ilgili
kuramlar, birok rnekte, yetersiz verilere ya da erken dourtulmu
yorumlara dayanmaktadr. Bu tr kuramlar ileri sren bilginler,
kuramlarnn doruluunu, zerinde altklar rneklerde kantlamay
genellikle baarabilmektedirler; ne var ki bu kuramlar tm dnyay

kapsayan leklerde kullanlmaya kalkldnda, yetersizlikleri h ^ e n

ortaya kmaktadr.
(3) zellikle devletin oluumu (formation) ve erken [evreleruidc^]
Elinizdeki kitap daha ok bu nc sorun ile ilgilenmektedir.
Amac: (1) "erken devlet" zerinde amzn ileri aratrnia
yntemleriyle yaplm baz mekolay deneme yazlarn toplamak ve
(2) devletin kkeni ve erken evrelerindeki gelimesi zerine yeni bak
alarnn dayanabilecei salam bir temel kurabilmek iin, ortalktaki
kuramlardan bazlarn bu mekolay almalarndan elde edilen
verilerin snavmdan geirmektir.
Erken devletin incelenmesi yolunda, elinizdeki kitabn ynn
yntemini saptamada derleyenlere rehberlik e t o temel program ilkeleri
nelerdir derseniz; ilkin, olgusal verilerle kuram arasnda diyalektik bir
ilikinin bulunduuna inanyor ve bu yolda u inanc paylayoruz:
"Olgulann tadklar anlam ortaya karan kuramlardan baunsz
bir olgular dnyasnn bulunduu varsaym tmden bilimddr. Bilim, gnlk gzlemlerin ve saduyunun aldatc apak
lna meydan okuyularla ilerler" (Blackbum, 1972:10)*.
te yandan, ampirik verilerle sk bir balant kurulmadan hehangi bir
kuram da yaratlamaz. Ne olgusalc (pozitivistik) ne de kuramsalc
ular bize ekii gtklinmektedir.
kinci olarak, toplumsal ilikilerin bir rn olan devletin
putlatrlmamas gerektiine inanmaktayz. Radcliffe-Brown'a
katlarak devletin:
"niteliklerinden birinin, bazen "egemenlik" kavramyla dile getirilen
varlkm gibi konuulan, bir toplumu oluturan insan
bireyloinin zerinde ve onlardan stn bir vadk" (1940:xm)
* Bu gndenne sisteminde, srayla a) sz kcmusu yaptn yazanmn blm sonuna ekli
alfabetik sraya konmu "Bavuru Kaynaklan"ndaki soyad; b) yaptnn yayn yh; c)
alntnn ya da gndennenin'yapdd sayfa numaras verilmektedir (j.).

olmad inancndayz. Devlet bir rgttn toplums^ ^enmenin,

bir toplumda toplumsal dzenin zgl bir iminin bulunduunu
gstere zel bir trdr. Devlet:
"birbirlerine karmak bir ilikiler sistemi ile balanm tek
tek ihsanlann biraraya gelmiliidir. Byle bir rgt iinde, faricl
bieylerinfakl rolleri vardr ve bunlardan kimileri zel bir eke,yni
yetkeye (otcdteye) sahqtiler" (Radcife-Brwn, itnd).
Bylece, devlet teriminin, bir toplumda var olan ilikileri ve erkle,
yeeeyle, gle, adaletle, mlkiyetle ve daha baka birok olguyla
ilgili dnceleri dile getirdii sylenebilir.
Devlet, insan rgtlenmesinin zgl, tarihsel bakundan belli bir
zaman kesimi ile snrh bir trdr. Eigels'in, hemen hemen yz yl
nce zl bir biimde belttii gibi:
"Devlet... nszden (ezelden) beri varolagelmi bir ey
deildir. Onsuz yigmbilen, devlet kavrammdan ya da devlet erkin
den habersiz U^lumlar gelip gemitir. Ekonomik gelime
nin, toplumun kanlmaz olarak smflara l^lnmesini de getiren
belli bir aamasm^, devlet, sz konusu blnme yznden bir gereklik olur" ( Engels, 1972:232).
Devlet blnm bir toplumun, yani ekonomi politik toplumunun bir
rn olduu iin, devlet rgtnn, kendisini viar eden koullann
aldnda snp gidecei apaktn.
Devlet, var olageldii zaman kesimi insanln evriminde devletsiz
dnem ile karlatmlamayacak ksalkta olmakla birlikte [imdiden]
gelimesinin birka farkb aamasndan gemi bulunuyor. Burada iki
tr devlet arasmda kaba bir aynma gitmek uygun decek. Bir yanda,
karmak, ada, endstrilemi ve gelimekte olan devletler vardur;
te yanda kapitalizm ncesi dnemin az ok yahn, endstrilememi
devletleri bulunmaktadu*.
Bu kitapta, kapitalizm ncesi endstrilememi devlet trnn
evriminin balang evresinin tipik bir biimi olduunu dnerek
"erken devlet" (early State) adm verdi^miz ey ele almacakr. Yapt,
daha ok (Manc'm terminolojisiyle) "birincil" toplumsal formasyondan
"ikincil" toplumsal formasyona gei sorunu zerinde durac^br, sz

konusu geiin karakteristik zelliklerini eitli retici topluluklar

arasndaki zgl, betzersiz iliki trlerinin gelimesi, toplumun
snflara blnmekte oluu ve erken devletin varl oluturmaktadr.
Bununla birlikte, erken devlet zerinde bu odaklamann, burada
gelitirilen grlerin, devletin ada, endstrilemi trn ya da
genel olarak devlet sorununu anlamaya yaramayaca anlamna
gelmeyecei ak.
Son zamanlarda yaplan karlatrmal almalar (kar.* Krader,
1968; Claessen^ 1970) tarihin herhangi bir dneminde,, dnyann
herhangi bir yerinde grlen tm devletlerin, yaplannn, ileyilerinin
ve evrimlerinin belirgin benzerlikler gsterdiimi ortaya koymu
bulunmaktadr. Bu bulgular, erken devletin ou kimse tarafndan
kabul edilebilecek bir tanmnn yaplabileceine, onun temel
karakteristik zelliklerinden bazlarnn ortaya konabileceine,
inanmamza yolat. Var olduu sanlan byle bir kategorik birliin
bulunup bulunmadn, kukusuz, ancak bu kitabn kinci
Kesim'indeki rnekolay almalannn deneme yazlar ve nc
Kesim'indeki karlatrma blmleri ortaya karabilecek. O noktaya
gelinene dek, erken devletlerin yaplan, ileyileri ve evrimleri arasnda
bulunduu dnlen birlii ve benzerlii, geerlilii ya da.
geersizlii alma sonunda ortaya kacak bir varsaym, bir ahma
varsaym (woking hypothesis) olandc grlecektir.
1. KURAMLAR
Bu blkte** devletin kkeni ve erken evrelerindeki gelimesi
hakknda ileri srlen baz kuramlann. olduka ksa bir incelemesi
sunulacaktr. Bu konu zerinde, uzun yllar boyunca, saysz gr ve
kuram formlletirildi. Service, geenlerde yaymlanan kitabmda
(1975, 2. blmnde) sz konusu kuramlardan bazlanmn ilgin bir
zetini sunarken; Krader (1968,1. blmnde) dTertefelt (1%8'de) ve
Cameiro (1970'de) bu kuramlan ele almaktadrlar. Dolaysyla bu
blk, yalnzca eken devlet ile ilgili olmalarna baklar^ seilmi
bhka ada kuram ile snrl tutulabilir.
*lng. cf.; karjdaUrm ankunma gelen "cmpare" szcnn ksdtlmj dan bu iaret,
bazen de "bakmz anlamnda kuOanlyor (^ .).
**Part "kesim", d u fiter "bdm", section "blk" ile karland (.n.).

>evletin kkeni ve gelimesiyle ilgili kuramlar zerine yaplacak

bir inceleme, Rousseau'nun 1762'de yaymlanan Du contrat social
(Toplum Szlemesi) yaptyla balatlabilir. Bu denemede
formlletirilen dnceler, eitli kuramlann ve tartmalann hareket
noktasn olutumutur. Bununla birlikte Rousseau, birok bakmdan,
ayn zamanda, zel bir dnce dneminin sonunu, kendisinden ok
nce Hobbesun (1642'de) mutlak monarklan savunmak iin yazd
Leviathan ile Locke'un (1690da) buna Two Treatises on Governmem
(Ynetim zerine ki Deneme) adl yaptyla yant vermesiyle
balayan bir dnemin k apann' temsil etmektedir. Bu,
Montesquieu'nun (1721'de) Lettres persanes (Acem Mektuplar) ve
(1748de) De lEsprit des Lois (Yasalarn Ruhu'nu) yazp, Viconun
(1744'te) Principi di una Scienza Nuova (Yeni Bir Bilimin tikeleri)
yaptn yaymlad bir dnemdir. Gene de sz konusu tartmay ilk
balatan kii Hobbes saylmaz; Jean Bodin (bn Haldun'un Mukaddime
adl yaptnda I377'de, kendisinden iki yzyl nce yaptna benzer
biimde) 1583'te yaymlanan Les six livre de la R4pubiique (Devletin
Alt Kitab) adl kitabnda, devletin, bir atmann rn olarak
grd kkenlerini tartm bulunuyordu ve Machiavelli (1532'de)
hkmet etmenin ilkelerini formlletiren II Principe (Prens) adl
yaptn yazmt. Sz konusu ilkeler, ashnda kendisinden nce Fransa
Kral XI. Louis gibi yneticilerce uygulanm bulunuyordu (kar.
Kendall, 1971).
Tm bu dnrlerde ortak olan ndcta, verilerinin son derece snul
olmasyd. Kuramlarn daha ok, kendilerine inandudklan bir gemi
ile, istedikleri bir gelecek zerine dayandrmlard; yani, ancak yarm
yamalak bilinen olgular, byle bir amaca hi bir biimde uygun
olmayan verilerle aklamaya kalkmlard (kar. Fortes ve
Evans-Pritchard, 1940:4).
Devletin kkenlerinin ve erken evrelerindeki gelimesinin ampirik
trde bir zmlemesinin ne zaman yapldm grmek iin gemiin
fazlaca gerilerine bakmak gerekmez, Maine, Comte ve Spencer bu
ktmuyla daha nce bir para ilgilenmilerse de, konunun enine boyuna'
ilk tartld kaynak, almasn tarihsel ve antropolojik verilere,
dayandran Friedrich Engels'in kitabnda bulunmaktadr. 1884'te

yaymlanan Der Ursprung der Familie, des Privateigentunit j ^ des

Slaats (Aiienin,zel Mfilkiyetin ve Devletin Kkeni) adni:t|llyan
yaptnda Engels bir yandan Morgan'n Ancient Society
kitabn zetleyip, te yandan politika ve ekonomi alamnda k(#iinin
teki kaynaklardan yapt alntlar yan sra, daha ok M m 'n
Morgan'n kitabndan yapt alntlara dayanan nemli efc bilgilerle
destekledi (kar. Skalnik, 1973a; Krader, 1972,1973,1975). Bigels'e
gre devlet, gelien zel mlkiyeti koruma gereinin artmas zerine
kurutmutu (Engels, 1964:121). Bu, devletin snf toplutnonu
korumak iin gelitirildii anlamna gelin Kendi szckleriyle
(1972:231):
"Devlet, bir yandan snf ztlklarm (antagonizmleri) denetim
altnda tutmak gereksiniminden doduu, ama te yandan snflacoas
kavgann en youn noktasnda ortaya kt iin, normal olak
en gl snfn, ekonomik bakmdan am basan konumda olan
snfn devletidir ve bu snf, onun kanalyla, ayn zamanda siyasal
' bakmdan da ar basan snf durumuna gelir ve bylece bask
altndaki snf altta tutmaya ve smrmeye yarayan '^"niyeni
aralar ele geirmi olur...
Engels'in kuramnn hareket noktas, daha nce retim aratan zerinde
bir deerlendirmesi iin kar. Firth, 1972: 17vd). Nfus artnn ve
geim yollarnn gittike farkllamasnn ard bir olguyla,
toplumsal iblmnn giderek artmas, retimin durmakszn
artnlmasm bir gereklilik durumuna getirdi. Bu gidiin bir rn,
artk yiyecek retimine katlmayanlann gereksinimlerinin karlanmas
yolunda kullandabilecek bir art (surplus) oldu (Engels, 1964:178vd.).
Engels'e gre bu sorunun bir zm, teki eyler yan sna, kleliin
gelitirilmesinde bulundu. Bu gr Engels'in daha ok optitnum
durum olarak dnd ey zerinde, yani Avrupa'nn tarihsel
gelimesi zerinde younlamasnn bir rnyd (kar. Godelier,
1970:99-100; Ecsedy, 1972; Skalnik, 1973a; Krader 1975:279-280).
Bununla birlikte Engels. daha nceki yapt olan (1877-1878
tarihlerinde yaymlanan) Anti-Dhring adl kitabmda, baka bir yoldan,
bir snf toplumunun ve devletin gelimesine varm olabilecek bir
yoldan sz etmiti. Burada, "ilevsel" erkin, yava yava "smrc"

erke dntn ileri srmt. Snf oluumunun ve de devletin

doup gelimesinin bu zel srecini (eskia klasik dneminin
lkelerini darda bu-akarak) ou Avrupa devletlerini kapsayan daha
evrensel bir yol olarak grd. Krader'in (1975:275'te) yazd gibi:
"topluluun hizmetisi onun efendisi durumuna gelir; kabile
efleri, toplumun ilkel toplum durumundan snf toplumu durumu
na geerek biim deitirmesiyle, yneticilere dnrler. Devletin
en kaba biimi, toplumda, ite ban koruma, dta sava yrtme
ve [topluma] su salama yollarn denetleme ilevlerini gren
dou despotluudur. Toplumsal ilevler bu organ [savunmann
bu organlar-der.] kanalyla toplumdan bamszlanca toplum ze
rinde egemenlik kurma noktasna getiler" (Krader, 1975: 274;
kar. Engels, 1939: 197-199, 201).
Engels'in devletin kkenine ilikin grlerinde, askeri gcn, savam
ve fetihin etkisine nemli bir yer verilmitir; ayn ey kamu
grevlilerinin (functionaries) i yneticilii (menajerlik)rol iin de
sylenebilir (ayn zamanda kar. Godelier, 1970:1(X)-102; Hazanov'
1972:146; Krader, 1973:150). Koranavili tarafndan (1976:39-4Qda)
gsterildii gibi, Engels'in Dou'da devletin douuyla.ilgili kuram,
bir art rnn km, nfusun artn ve tanm topluluktan arasnda
artan ilikileri nemli etmenler olarak grdnden (Antt-DMhr/ng adl
yaptnda dile getirili biimiyle) oknedenli idi. Kamu grevlilerinden
(memurlardan) oluan ince bir katman, bu etmenleri hep birlikte
dzenlediler ve bu yolla, toprak ve teki zenginlik kaynaklan zerinde
zel sahipliin (ownership) varbna dayandmlan toplumda "topluma
yararl ilevleri" yerine getirdiler. Bununla birlikte Der Ursprungda
("K-ken"de) toplumun snflara blnmesinin ba nedeninin
(Anti-Dhring adl yaptmda "ikinci yol" olarak grd) klelik
olduunu vurgulad. Burada ["Kken"de] nfus [Anti Dhring'deki
gibij zgr olan - zgr olmayan ya da yneten - ynetilen ltlerine
gre blnm deildi; smren - smrlen ltlerine asal t o nem
yklenmitik Der Ursprung'da (Kken"de) Germenler rnei, Engels'e
bir kart kant hizmeti grerek, daha nceki yaptnda
[Anti-Dfring'de] kuvvet zerine yapt tartmay anmsatt. Cermen
devleti, dorudan doruya yabanc topraklann fethinden domutu; ki-

bu, egemenlik yollannn klan rgtnce salanmad bir durumdu.

Burada gerekten, devletin eflik yoluyla douu gibi sk sk kar
klan varsaymn, yani Engelsin "askeri demokrasi dedii grn
kkleri yatmaktadr (bak. Hazanov, 1974).'
Engels'in Der Urspnmg'da ("Kken "de) ekonomik tabakalama
srecine ncelik tand aka grlmektedir. nemli'ekonomik
ilevler, belli baz ailelerin [babadan oula geen] kaltsal ii olma
eilimi gsterdiler, Engels tarafndan "tam bir asalak" olarak nitelenen,
yelerinin "retimin kaymam alrken" karlnda ancak ufak tefek
hizmetler verdikleri ve bu yolda kendilerine, toplumda byk etki
kazandran ve retim zerinde gittike artan bir etkiye sahip olabilme
olanaklarn salayan ok byk zenginlikler biriktiren bir tacirler
snf geliti (1964:185vd.).
Engels, Yunan, Roma ve Cermen tarihlerinden salanm verileri
kullanarak, snf oluumunun ve onunla birlikte devlet erkinin
douunun; bunun egemen snfn stnlnn kalc olmasn
gvence altna alacak bir siyasal erk gereini dourduunu, ana
izgileriyle gstermi oldu. Gerekten, bu konuda Engels unlan ileri
srmt:
"toplum zmsz bir elikiye sapland ve kurtulmaya gcnn
yetmeyecei, uzlatrlamaz zt cephelere blnd. Ama bu
ztlklarn (antagonizmlerin) yani birbirlerininkiyle atan
ekonomik karlara sahip snflarn kendilerini ve verimsiz bir
kavgaya Sreklenmi toplumu yiyip bitirmemesi iin, toplumun
zerinde olaa besbelli bir erke, atmay yumualtacak ve onu
"dzen"in snrlan iinde tutacak bir erke gerek dodu ve toplumun
iinden kan, ama kendisini onun stne koyup kendini
toplumdan gittike daha'fazla ayran (yabanclaan) bu erk.
devlettir'^ (1972:229).
Az ok retorik oldui[ sylenebilecek biemi bir yana konursa,
Engels'in burada son derece nemli bir ilikiye, yani zel sahipliin ve
snflarn gelimesiyle, devletin kkeni arasndaki ilikiye deindii
grlmektedir. 1 Fried'in (1976) Godelier'nin (1969.1970) Hazanov'un
(1971, 1972, 1974, 1975) Tetay'm (1975) Eder'in (1976) ve daha
birok kimsenin almalan, bu ilikinin, Engels'in ortaya koyduu

10

gibi ve Semenov (1974) ya da Hindess ve Hirst (1975) gibi daha

ada yazarlann dnr grndkleri gibi, yaln nedensel bir iliki
olmadm gsterdi. Elinizdeki kitabn nc Kesim'indeki
tartmann bu nemli sorunun aydnlatlmasna bir para daha k
tutabileceini sanyoruz.
Bu balamda bir baka nemli sorun, erken devlet kavram ile
Asyatik retim biimi denen eyin birbirleriyle ne derecede ilikili
olduklardr. Kari Marx (ye bir lye dek ayn zamanda Anti-Dhring
iinde Engels) Hint, in, ran'n ve teki slam lkelerinin tarihsel
gelimelerini ele alrken, 1850'lerden balayarak, daha ok AvrupalI
olmayan bu lkelerdeki devletin zel karakteri zerine durdu. Bu
lkelerdeki tarm topluluklar ile devlet rgt arasnda grlen,
sulama sistemleri kurup srdrme gereinin yolat ilikinin atall
(dikotomik) nitelii zerinde zellikle durdu. Marx, ky
topluluklarnda yaayan reticilerin smrlmelerinin toprak zerinde
zel sahiplie deil ou durumda devleti kiiletiren, tannlatnlm
ve despotik bir yneticiye balla (sadakate) dayandn ortaya
kard. Bu, mal, emek, hatta para biiminde dzenli ya da dzensiz bir
hara-vergi* salanmasna yolat, Devlet gelirinin, sulama
sistemlerinin rgtlendirilmesi kadar, ayn zamanda, topluluklarn ve
ticaretin szde ya da gerekte korunmalarmn karl olduu ileri
srld. Marx, devletin-bu trnn, snf toplumunun ilk biimine
karakterini kazandran belirleyici etmen olduunu dnd; gerekten,
bu devlet tr, ona gre ilkel (ve birincil) toplum biimlerinden uygar
(ikincil) toplum biimlerine gei aamasn temsil etmekteydi. Bu
rgtlenme biimi Asyatik retim biimi olarak tanmland (kar.
Marx, 1859, 1953, 1964; Vitkin. 1972; Skalnik, 1975; Krader,
1973:118 vd.). Ona gre, Asyatik retim biimi, toplumun ya da
uygarln ekonomik biimleniinde, ilk "ilerici" dnemi, ekonomi
politik toplumunun (Marx tarafmdan ayn zamanda "sivil toplum"

* Ing. "tribute"; bu szck "hara", "an vergi", "ba" (gei vergisi) "sayg, itaat
belirten armaan", "dZeisiz vergi", hatta "vergi" gibi eitli anlamlara gelm ektedir..
Balam nda hangi anlamda kullanld kesin an lald durumlarda bu eitli
karlklaryla, anlalm ad ya da banlan kapsayan gen el anlamyla kullanld
durumlarda "hara-vergi" ile karladm (.n.).

11

"uygar toplum ya da "siyasal toplum" olarak adlandrlan toplumun)

balangcn temsil etti.
.
Mara'm Mcn'gan'dan, Maine'dan, Phear'dan ve Kovalevsid'den ald
notlar yakn tarihlere dek yaymlanmad (kar-. Gamaiunov, 1968:270,
343-412; Krader, 1972, 1975:196). Bununla birlikte bu notlar,
Marx'm lmnden sonra Engels tarafndan (1884'te) Der Ursprung'a
(Kken"de) bir dereceye kadar kullanld; ne var ki Engels Asyatik
retim biimi kavramn kullanmad (kar. Krader, 1975:271-280;
Baeck, 1976).
Bununla birlikte, devlet rgtleniinin eken biimlerinin. Marx'm
Dou'da bulduklanna benzer baz evrensel zellikler gsterdikleri
dncesi, getiimiz krk elli yl iinde, hem Man'dan yana, hem
Man'a kar dnrler arasmda (rnein Wittfogel, 1957; Skalnik ve
Pokora, 1966; Peirka-Peek, 1967; Tkei, 1969; Godelier, 1969;
Vitkin, 1972; Koranavili, 1976da) canl tartmalara yolat.
Yandalarndan kimileri (zellikle Krader, 1975 tarihli yaptnda)
Manc'n sz konusu dncelerini az ok evrensel uygulanabilirlii
olan bir kurama dek gelitirmeyi baard. B kurama gre, sulama
sistem leri ve despotluk ancak ikincil nemde zellikleri
olutururlarken; topran komnal ileme sistemlerine (communal
land tenure) sahip ky topluluklar ile siyasal, ideolojik ve ekonomik
erke sahip devlet rgt arasndaki temel snf ztl, Asyatik retim
biimi olgusunun zn oluturmaktadr.
Ne var ki, Marx'n ve Engels'in devletin kkeni ve erken bi
imlerinin karakteri hakkmdaki kuramlar, ondokuzuncu yzyln ve
yirminci yzyhn balannn toplum bilimleriyle uraan bilginleri
evresinde pek ilgi ekmedi. Bu durum, bir dereceye dek, Marx'm ve
Engels'in ou kez kalemlerinden kan damlayan hain biemlerinin,
zamann burjuva eilimli yazarlannca pek deerli bulunmay
gereiyle; bir dereceye dek de, evrimci eilimli toplum bilimi
okulunun ondokuzuncu yzyln sonunda hzla snmesi olgusuyla
aklanr. Antropolojide ve teki disiplinlerde, daha ok alan
almasna dayanan yeni dnceler evrimciliin yerini aldlar;
evrimcilik antropolojik ilginin bir odan oluturma konumuna ancak
yirminci yzyhn ikinci yansnda yeniden kavuabildi (kar. Harris,
1968).2

12

Bu, devletin kkeni ve daha sonraki gelime evreleri sorunuyla

artl hi ilgilenihnedii anlamna gelmez. Tersine, 1900 ylmdan az
sonra Gumplowicz'i (onun 1899 tarihli yaptm) izleyen Alman sosyo
log Oppenheimer, nl "fetih kuram" (Ueberlagemngstheorie)
grn sz konusu Soruna yant olarak ileri srmt (O ^nheim er, 1909).* Yapt tarihsel bir zmleme amacyla yazlm olmakla
birlikte, aslnda yaklam bakmndan evrimci bir nitelik tayordu.
Sz konusu yapt. Engelsin grleriyle yakn benzerlikler gsterir.
ik Oppenheimer iin de devlet, t<q)lumsal eitsizlii onaylama
amacyla dnlm bir bask aracyd. Bununla birlikte, O f^nheimer'n grne gre, bu eitsizlik, fetihten ve bir halkm tekisini bo
yunduruk altma almasmdan domutu. Bu bpyunedifme, Oj^enheimer' Engels'in grlerine ok yaklatran bir yorumla, yenilen yanm
ekonomik bakmdan smrlmesinden b a ^ bir ama tamamaktayd
(Oppenheimer, 1932:6vd,). Dolaysyla devletin temelinde fetih yat
maktayd. oban topluluklar, zellikle onlann rgtlenme yetenekleri
ni hareketlilikleriyle ve etkili vurucu gleriyle biraraya getirenleri,
daha hareketsiz tanmclan [ifti topluluklar] yenilgiye uratp boyun
edirebildiler. Tanmalar, yenildikten sonra da eski yerlerinde kalarak,
bamllk konumlann benimseyip, topraklarn fethedip kendilerini
yenenlere hara (tribute) dediler. Byle bir harac elde etme yolunda
gerek duyulan rgt devlet i n (0{qenheimer, 1932:42).

Oppenheimer'n bu grleri iddetli eletirilere urad. 1922

ylmda Lowie, bu g r l kar dncelerini, daha sonra bir kitapta
(Lowie, 1927) toplad birka makalede-ortaya koydu. Sz konusu
kitabnda Lowie, (a) fethin her zaman devletin oluumuna
yolamaduu; (b) baz devletlerin fetihin destei olmakszn doup
gelitiklerinin anlaldn ve (c) C^penheimer'm kurammn fetihi
halklarmm fetihten nce o ya da bu trden Inr tabakalamaya uram
olmalar gerektiini gsterdi. Bu noktalar Lowie'yi, fetihin devletin
olumasmdan sorumlu tek dzenek plamayabilecei scmucuna gtrd.
Kendisi ise "dernekleme" (association) olgusunun, yani gnll
* Franz O f^nheim er, Devlet, ev. A.enet-Y.Sabuncu,
Ankara, 1984, Kaynak Yaynlan, 227 s. kim liiyle Tkeye evrildi ( j .) ..

13

olarak birlikte davranan birka halkn [people, topluluun] devletin

olumasna yolam olabilecei grn ileri srd. Bir tm ek olarak
Plains (Ova) Kzlderililerinin "klp" (demek) rgtlerini gsterdi. Bu
klpler bizon avnn rgtlendirilmesinde nc bir rol oynadlar; av
mevsimi srasnda ellerine byk bir erk geirdikleri grld.
Merkezilemi bir erk bu tr bir derneklemeden domu olabilirdi.
Bununla birlikte Lowie bu grn ileyip gelitirmi deildir.
Geenlerde M.G. Smith "siyasal deime" olaynn yalnzca
"korporasyon" (Corporation) olarak adlandrd, znde Lowie'nin
derneklemesine benzer bir siyasal olgudan doduunu aklamaya
alt (1974:165-2(34).
Yaplan tm eletirilere karn, fetih kuramna birok yazar kadidi.
Thurnwald (1935) daha ok Amerikadan elde edilmi verilere
dayanarak, bu kuram ileyip gelitirdi. Westermann da (1952)
Afrika'da devletin oluumunu aklamada fetih kuramn geni-apta
kulland. Devletin gelimesinin, baz rneklerde, fetihten derin bir
biimde etkilendii grne kar kan yok gibi; ama fetih devletin
douunun genel bir aklamas olarak ele alndnda, bu kuram
doyurucu olmaktan olduka uzaktr, t gelimenin devletin domasna
yolat, ya da birbirine komu halklarn ilikilerinin, devletin
olumasyla sonuliud birok rnek biliyoruz (kar. Lewis, 1966;
Cohen, 1974).
kinci Dnya Sava'ndan sonraki yllarda, evrim kavrapmn
yeniden antropolojinin ilgi odakianndan biri durumuna gelmesiyle,
devletin kkenine ve gelimesine kar duyulan ilgi, bir kez daha ne
kt. Evrimciler arasnda kimileri, zellikle Steward (1955)
topluluklarn avclk ve toplayclk dzeyinden devlet dzeyine
gelimelerinin, evrelerini ortaya karmaya alt. Stevvardn, ayn
kuramsal kalba sokabilmek iin verilerini zaman zaman zorlamak
durumuna dt grlrse de, abalarnn sonularnn olduka
gvenilir grndkleri sylenebilir (kar. Harris, 1968; Cameiro,
1973).
yrmlad evreler unlard: (1) avclk ve toplayclk, (2)
balang tarm, (3) oluma [devletin olumas] dnemi, (4) blgesel
ieklenme, (5) balang fetihleri, (6) karanhk alar ve (7) dngsel
fetihler.

14

Steward daha sonra, kendisinin incelemi olduu devletlerin

tmnn orak ya da yan orak blgelerde bulunduklarm ortaya koyar
(1955:199). Aratrmasnn sonularn, belki de bilinli olarak,
yalnzca bu blgelerle snrl tutmutu. Kendisinden sonra yaplan
arattfmalar kuramnn o|: daha geni bir lee uygulanabileceini
gsterdi. Ama, Cameiro'nun belirttii gibi(1973:94vd.) byle bir yol,
okizgili gelime dncesine eilimli Steward' evrimciliin
ortakizgili bir trne ok yaklatrm olacakt.
Byle dnm olsun olmasn, evrimci srete byk sramalara
olanak veren dzenek, Stevvard'n grnce sulama idi. nk
sulama, rgt, erk ye egdm gerektiriyordu. Byk aplarda insan
younlamas olanann kaplarn at ve sonunda, olaslkla,
devletin oluumuna gtrd. Fetih, Steward'n sz konusu
aamalannn en az ikisinde rol oynamsa da, kendisi ondan nedensel
bir etmen olarak Sz etmi deildi.
Sulamann, belli baz koullarda (Wittfogel, 1957:18) devletin
gelimesine ylat grnn en iddetli savunucusu Wittfogel
(1957) oldu. Wittfogerin grne gre, ok byk miktarlardaki
suyun kullanmnn ynetimi, uygulamada, etkili bir rgtlenmeyi
kanlmaz kld. Byle bir rgt bir kez ortaya knca, iblm,
youn tanm ve geni apl bir ibirlii gibi karakteristik zellikler
tayan ve iinde devletin sonunda menajerlik (i yneticilii) roln
stlenecei bir "hidrolik ekonomi" kamlmaz olarak geliti. Btn
bunlann sylenip, nlemlerin almm olmasna karn, hem Steward'a
hem Wittfogera yle bir eletiri yneltilebilir: sulamann devletin
oluumunun nedeni olduu grnn nomotetik deerde (bilimsel
yasa deerinde) bir nitelik tad kantlanamamtr. Sulama
sistemlerine sahip olmayan bircdv devlet rgt bulunduu gibi,
sulamann hi de devletin gelimesine yolamad rnekler de vardr
(kar. Claessen, 1973).
Bu, sulama sistemlerinin bulunmasnn ve gelitirilmesinin siyasal
rgtlerin byyp gelim'esine herhangi bir etkisinin bulunmad
anlamna gelmez. Sulama sistemlerinin rgtlendirilmesinin ve
denetlenmesinin, genellikle siyasal erk ile sk bir balant iinde
bulunduklar grlrken (Smith, 1969; Downing ve Gibson. 1974)

15

siyasal nderloin sulama sistemlerine kanmalannm da, k sk (daha

nce var olan) despotik ve brokratik eilimlerin, menajerlik
eilimlerinin artmalanna yolatklan sylenebilir (kar. Mitchell,
1973). Ama sulama sistemleri devlet sistemlerinin gelimelerine
etkileri bakmndan deerlendirildiinde, byle bir kuram yeterli
grlmemektedir (kar. Adams, 1966:68,76; Krader, 1975:290).
lerinde Childe ve Adams gibi arkeologlarn da bulunduu kimi
yazarlar, kent toplumu ile devlet rgtnn birlikte gelitiklerini ileri
srdler. Bidc rnekte bu birlikte gelimenin varln gsterebildiler
(Adams, 1966; Childe, 1950;* Redfield, 1953). Bununla birlikte,
kentlerin ykseliinin ne lde, devletin olumasn ve gelimesini
adm adm izleyen, her rnekte grlen bir olgu oluturduu, daha
aratrlm deildir. Buna ek olarak, bir devlet rgtnn gelimesi
iin topluluklann topraa ne lde yerlemi olmalarnn gerektii
sorusu ortada durmaktadu-. Ki bu soru, gebe halklar arasnda devlet
sorunu ile sk ilikilidir, [kar. bu kitapta Krader'in makalesi ve
Hazanov'un (Iskitlerhakkndaki) makalesi].**
. Fried, 1967 yhnda The Evolution o f Political Society (Siyasal
Toplumun Evrimi) adm tayan ahmasm yaymlad. Sz konusu
evrimi aadaki aamalara ayrd: ) eitliki, (2) mertebeli, (3)
tabakalam ve (4) devletli toplum aamalan. zerinde durduumuz
tartma bakmndan, bunlardan zellikle son iki aama nem
tamaktadr. Fried'e gre:
"tabakalam bir toplum, ayn cinsten ve ayn ya grubunun
statsne sahip y e lin in , yaamn srdrlmesini salayan temel
kaynaklara ulamalan yolunda, eitUin bulunmad bir toplumdur"
(1967:186).
Devleti ise yle tanmlamaktadr:
"toplumun erkini akrabaln stnde
kuran kurumlar toplam (1967:229).

bir temel zerine

* Kar. Gordon OUde, Tarihte Neler Oldu, ev. M.Tunay-A.enel,

stanbul, 1982, Alan Yaynclk, "Mezopotamya'da ehir Devrimi bfim (ji.).
K$eli ayra yazann (.n.).

16

Bu tanmlama, kendi grlerinin ana dorultusundan, yani

devletin, gerektiinde g kullanarak, temel kaynaklara ulamada
eitsizlii gelitirip srdrmek iin domu olduu yolundaki
dncesinden biraz uzaklamaktadr. Byle bir erkin gelimedii
yerde, temel kaynaklara ulamada eitsizlik durumu varln
srdremez. Toplumsal rgtleniin, ek boluundan dolay daha
yaln biimlerine geri dnn rnekleri Leach'n (1954) Kain
tplumlanyla ilgili zmlemesinde verilmitir,
Fried'e gre (1967:191) bir toplumda tabakalama, retim aratan
zerindeki ortak mlkiyetin yerini zel sahipliin ald anda
gthrlmektedir. Byle bir formlletirme, Engels'in yukanda anlan
dncelerine olduka yaklamaktadr. Bu geiin en nemli etmeni,
Fried'in grne gre, kaynaklar zerinde artan bir nfus basks
olmutur (1967:204).
Gene de, nfus artnn, toplumsal yapda grlen deiikliklerin
zorunlu ve yakn nedeni olmad sylenebilir. Toprak bol olduu
srec artan nfusun yaylmas en kolay zm'olarak grnmektedir,
dplaysyla toplumsal sistemi deitirme yolunda byk bir
gereksinim duyulmayacaktr (kar. Stauder, 1972; Hamer, 1975).
Ama, lke topraklann geniletme olanaklan tkenince, nfus art
kaynaklar zerinde bir baskya belki yolaabilir. Bunun bir sonucu
olarak, halkn baz gruplar, geim yollan bakmndan tekilerinden
daha elverili bir konuma ulaabilirler ve bu durumu tabakalama
izleyebilir (kar. van Bakel, 1976).
Kottak (1972) Fried'jn kuramlarn, onlar Dou Afrikann
Buganda lkesindeki devletin gelimesine uygulayarak snamay
denedi. Varsaymsal denebilecek kantlamalarla olmakla birlikte, nfus
artnn, geim yollannda grlen deiiklikler ve pazar ekonomisinin
gelimesi gibi etmenlerin, bir mertebe toplumundan tabakal bir
topluma ve sonunda devlete doru gelimesiyle nasl elele gittiini
gsterdi.
leri srd dnceler inandmc grnebilirse de, Friedin
varsaym, ok daha kesin onaylayc kantlarn bulunmasn
gerektirmektedir (kar. Service, 1975:44vd., 90vd., 284vd.). Bu sorun
zerinde ilerde, elinizdeki kitabm nc Kesiminin iinde daha fazla
durulacak. Baka birok bilginin de deindii nfus basks hakkmda
kurald bir durumdan szedilecek. 1956 gibi eken bir tarihte. Gney
Afrika verilerine dayanan Schapera, nfus artnm daha karmak ve

17

daha gl bir siyasal sistemin ortaya kmasna yolatn ileri

srmt (1956:219vd.). Bu dncesi o tarihlerde pek ilgi
grmemiti. 1968 ylnda Stevenson, nfus younluuyla toplumsal
tabakalama derecesi arasnda bir nedensellik ilikisinin bulunduunu
gstermeye alt. Aralarnda ak bir balantnn bulunduunu
gsterebilmise de, bu balantnn bir nedensellik ilikisi dzeyine
ulaacak nitelikte olduunu gsterme giriiminde baanl olamad.
Carneironun (1970a) "A Theory of the Origin of the State"
(Devletin Kkeni Hakknda Bir Kuram) adl yapt zerine bu konuya
daha byifls bir ilgi gsterildi. Sz konusu makalesinde Cameiro-da,
nfus basks olgusunu, devletlie (statehood) doru evrimin ba itici
gc olarak gsterdi. Ne var ki Camerio'nun kuram [tekilerinden]
ok daha incelikliydi. Nfus basksn sava ve fetih ile birlikte ele
ald ve bu etmenlerin devleti, ama ancak belli baz zel (zgl)
koullar altnda yaratabilecek dzenekler olduklarn ileri srd. Sz
konusu koullar ya evresel snrllklar ya da toplumsal snrllklar
idi. Birinci koul, artan nfusa sahip bir topluluun, dalarla, sk
ormanlarla, llerle ya da denizlerle evrilmi snrl bir blgede
yaad durumda gereMemekteydi. Tq)lumsal snu'llklar ise, doal
snrlan bulunmayan bir kabilenin, tdd kabilelerle evrilmi olduu,
bu yzden toprklann geniletme olanann bulunmad bir
durumdu. Bu durumlarda nfus art nfs baskisna varyordu.
Bylee, belli bir sre sonra, kabile topr^lann geniletmenin tek
yolunu, kanlmaz olarak, komu kabilelerle sava anlamna gelen
fetihin oluturaca bir noktaya vanhyordu. Yenilip topraklar
fethedilen tarafn; varln srdrebilmesinin tek ans vard; o da
fatihlere boyun eip, ne kadar hara istenmise onu vermek. Bu
srecin sonunda, smrllklar ortasmdaki topraklann tm, yenilgiye
uratlan halklarn yaamda kalan insanlann uyruk konumuna sokmu
tek bir baat etnik grubun egemenlii altna girmi olacakti^.
Bylece oluan sistemde, savata yitenlerin' boluunun yeni
doanlarla kapatlmasndan sonra, nfus art sorununun nasl
zlecei sorulabilir. Carneiro bu soruyu yantlamaz; boyun
edirilenlerin eskisinden daha fazla yiyecek retmek zorunda
kalacaklarn sylemekle yetinir (1970a:735). Bu olanan bir sre iin
salanabilecei kukusuz.
Geenlerde, arkeolog Webster (197 5) Cameiro'nun tm olarak gz
nne alndnda ok salam grnen kuramnda baz deiiklikler
nerdi. \Vebster hatta sava tehdidi iin bile:

18

"mertebe toplumlannda, byle bir tehdidin bulunmad durumlarda

grlen sosyo ekonomik evrim zerindeki isel smrllklann
bazlann etkisiz klarak, evrimci deimeye elverili ^ t i f bir
evre oluturur (1975:467)
^
szleriyle dile getirdii olguyu vurgular.
Grne gfke bu durum (hi deilse baz (kneklerde) daha istikrarl
bir nderlik yoluna gtrecektir. O efin konumu daha glenecektir.
Sava tehdidinin bir etkisinin de, baz kk toprak paralarnn sz
konusu efliin lkesinin toprakmn iine alnmas yolunda
olabileceine deinir. efin bu tr'fethedilmi topraklar zerindeki
haklar, karlnda stlenmi bulunduu hi bir ykmllkle
smrlanduilm olmayacandan, sz konusu toprakla>ef iin bir tr
kapital kayna oluturacaktr. Bu kaynaklann desteiyle de. ynetici
di tcWcyic7cr;nc (cretli askerlerine, danmanlarna, hizmetilerine)
demede bulunma olanana sahip olabilecektir. Bu ayn zamanda
patron - snt [koruyan - korunan] aras iliki tihrlerinin domasna da
yol aabilecektir (Webster, 1975:468; Mair, 1962). Sz konusu
topluluklarda menajerler grubunun konumunun glendirilmesi,
gerekten, devlet rgtlenmesine varacak gelimelerin tetiini eken
Olay oluturabilir (kar. Bigeivv, 1969).
Cohen de (1974) sava ile devletin kkeni arasndaki ilikiyi enine
boyuna tartmaktadr. Kendi deyiiyle (1974:173) "Sava merkezilemi
devletin yaratlmasna yardmc olur" (ayn zamanda kar Danilova.
1968). Sralayageldiimiz varsaymlar olduka inandu-c grnyor.
Bununla birlikte, bunlarn ve teki akla yakn kuramlarn, kendilerinden
hareketle yasalara vanlabilecek deerde olup olmadklannn (nomotetik
deerlerinin) bu kitabn [ngilizce basksnn] kinci Kesim'indeki
rnekolay almalaryla snavdan getirilmesi gereknektedir ( b ^ .
Service, 1975:44).
Nfus basks sav Polgar tarafintlan da (1975:15vd.) ileri
srlmtr. Polgar, baz bakmlardan Carneir ile ayn grleri
paylarsa da, nfus basksnn ancak tabakalama baladktan sonra
grldne inanmaktihr (1975:8):
"...ekonomik ve siyasal erkin bir odakta toplanmas yolunda
atlan her ^dm, reticileri daha fazla "fazla" yaratma ynnde
etkiledi; reticiler bu zorlamaya, topraktan daha youn

19

yararlanmaya balamalan kadar, ocuklannn saysn artrarak,

yani ailelerinin emek glerini oaltarak yant verdi".
Bu deerlendirmenin deerini gzard etmemekle birlikte, daha ok
sayda ocuun retim alanndaki yararlarnn ancak yllar sonra
grlebilecei, o mutlu an gelene dek anababalann eskisinden daha
sk almak zorunda kalacaklar unutulmamal. Ne var ki, insann
gereksinimi olandan fazla retmeye neredeyse doal olduu
sylenebilecek isteksizlii (kar. Sahlins. 1972) gznne alndnda,
o ya da bn tr siyasal ya da dinsel bir nderlik kurumunun, bir art
retilmesinin gerekli koulunu olturduu dncesi akla yatkn
grnmektedir..
Nfus bykl ile toplumsal ve siyasal rgtlenmenin
karmakl arasnda bir bant (korelasyon) bulunduu yolunda
geni kabul gren dnce doru bir gr olarak benimsenebilirse de,
Polgar'n belirttii gibi, sz konusu bant bir nedensellik ilikisi
deildir. Onun bir nedensellik ilikisi olup olmadn olgularla
kantlayabilmek iin, sz konusu iki olgudan zaman Bakmndan
hangisinin nce geldiine (olu srasna) bakmak yeter. Hi deilse
baz arkeolojik veriler, sosyoekonomik deiikliklerin nfus artndan
Hce grldklerini gstermektedir (Polgar, 1975:10; ayn zamanda
kar. Wright ve Johnson, 1975:276). Bu ise Bayan Be.serup'un f 1965)
nl varsaymnda olduunu syledii durumun tersidir.
Bant ve nedensellik (korelasyon ve kozalite) hakkndaki bu
tartma, baz bakmlardan, Sahlinsin (1958) Sodal Stratification in
Polynesia (Polinezyada Toplumsal Tabakalama) adl yaptyla
km'd ateli tartmalara benzemektedir. Gerekten Sahlins'in ortaya
kard, yalnzca, toplumsal sistemin karmakl ile retilen artnn
bykl arasnda sk bir balantnn varl idi. "Art" (surplus)
szc de iddetli tartmalara yolamsa da (kar. Orans, 1966)
insanlarn, sk sk karlalan bir olguyla, kendilerinin retmedikleri
yiyecei yemeleri gereinin rtbas edilmesi olana yoktur. Sahlins
daha sonraki bir yaptnda, u szleriyle daha nceki grlerini az ok
yeniden formUetirmi oldu:
"antropologlar sk sk ve neredeyse mekanik bir tepkiyle, efliin
kn art retimine vermektedirler. Ne var ki tarihsel sre

20

iinde sz konusu ilikinin hi deilse ift ynl olageldii;

ilkel toplumun ileyiinde ise. onlann dndnn tersine
olduu grlr. nderlik srekli olarak ite tketilen ir art
(domestic surplus) yaratr. Mertebe ve eflik, retici glerin
gelimesiyle birlikte (pari passu) gider" (1972:140).
Siyasal ve ekonomik rgtlenmenin daha karmak trnn ift ynl
bir etkileim durumu ile gelitii dncesi, pragmatik olarak ekici
grnmektedir. Byle bir gr belli ve en nemli bir ilk harekete
geirici aranmasm gereksiz klacaktr.
Materyalist aklamalardan yukardakilerden de fazla uzaklaan
grler, "stat rekabeti" kavramn toplumsal sistemin evriminin
gerisindeki itici gc salayan motor olarak gren Goldman (1970)
tarafndan ileri srlm dUncelede bulunmakladr. Kendilerine stat
yklenmi ya da kendileri stat elde etmi kimseler arasndaki
atmalar. Goldman'a gre, yava yava daha karmak toplum
biimlerinin doup gelimesine yolaarlar. Ne yazk ki kendisi bu
gelimenin gereklik alannda da grldn gsterecek yeterli
kantlar getirebilmi deildir (kar. Claes.sen, 1974).
Geride, tartlacak bir yeni kuram daha kald. Sz konusu kuram.
Service (1915) iaramdan Origins of ihe State and Civilization
(Devletin ve Uygarln Kkenleri) adl yaptnda ne .srld. Sunu
niteliindeki birka blmden sonra Service, birka mckolay
alm as vermekte ye kitabn iki sonu blm ile
sonulandrmaktadr. Sonu niteliindeki blmlerin biri "negatif"
tekisi "pozitif" baln tamaktadr. Dnceleri znde, ekonomik
eitsizliin siyasal erk yaplarnn gelimesinin asal esini
oluturduu yolundaki kuramn zdddr (1975:290). Service, siyasal
nderliin, balangta, -ekonomik farkllklarla deil kiisel
niteliklerle ilikili olduu olgusuna dikkati eker (kar. Ecsedy,
1972:19.5).
'
Bu tr nderlerin ortaya km, genellikle, karlklla dayanan
ve yeniden letirici eylemlerin gelimesi elik eder (Service,
1975:292; Van Baal, 1975). Service daha sonra unlar ekler: "nderin
konumu, iini iyi ve adaletli yapmasyla glenir (vurgulama bizim).
Bununla birlikte bu tr "karizmatik konumlar" nasl olup da

'21

"memurluk makamlar" durumuna dntrlebilmilerdir? sorusunda

asl sorunla kar karya kalrz. Kaltsalln [grevlerin babadan
ogula geme geleneinin] doup gelitii yerde, bu soruna bir zm
bulunmu demektir. nk bu yolla eitsizlik kurumsallatrlm
olur. Sz konusu topluluklann karakterleri grece bar, teokratik bir
ynetim biimi olarak nitelenebilecek duruma gelir gelmez. Senlice
onlarn "eflik" olarak adlandrlabileceklerini sylemektedir. G
kullanarak ya da [kaba] gce bavurma tehdidi ile desteklenen "laik
yaptrmlar" (dinsel olmayan yaptrmlar) gelien yerde, devlet boy
gsterir. Service, sz konusu laik yaptnmlar)n toplumda kendisini ilk
gsterdii alann, lese-majeste (egemene kar ilenen sular) olduunu
ileri srer (1975:295>. arneiro'nun "snrllklar" kuramnda
deiiklik yaparak, gemite belki savatan da nemli olan: eyin
(1975:229): "teki seeneklerden daha ar bast apak anlalan bir
durumla, toplumun bir parasn oluturmann salayaca yararlar"
olduu gereine deinir. Bu, gerekte, iini "iyi ve adaletli" yapan ef
ile ilgili yukarda anlan dncelerin daha bir incelikle ilenmesidir,
Sunulan bu grece bar grnm, Servicein, erken devletlerde aa
kastlarn ar yaam koullannn, madalyonun teki yzn
oluturduunu vurgulamasyla, bir dereceye dek dzeltilmektedir
(1975:301).
Service'in grleri, gerekten, devletin atmadan kt
kuramndan olduka uzaklam grnmektedir. Dolaysyla,
kendisinin bu kurama kar ileri srd grlerinin bazlarn
sralamak ilgin olacak. Service, hereyden nce', bilinen erken
devletlerde ya da ge efliklerde nemli miktarlarda zel alveri
etkinliklerinde bulunan tacirler grubunun bulunup bulunmadn
ortaya koyacak verilerin bulunmadna deinir (1975:283). Daha
sonra, genellikle savunulan bir gr olan "ekonomik tabakalama"
(temel kaynaklara ulamada eitsizlik) kavramn ele alp tartr; en
azndan bir ekonomik eitsizliin bulunmasrolasln kabul etmekle
birlikte, aa durumdaki gnplann smrldklei dncesini iddetle
reddeder. Ne var ki, Terray'n (1975:106-111) yapt gibi, kullanlan
smr kavramna [da] bh olarak soy bama dayal toplumlarda bile
smrnn varln gstermek olan^ddr. atma kuramna mr
ileri srd sn bir kant olarak Service, erken devletlerde snf

22

atmalannn bulunduunu gsteren kantlann bulunmadm

sylemekledir.
zetle: devletlerin kkenleriyle ve erken evrelerindeki
gelimeleriyle ilgili kuramlar, byk lde kkenlerle (douu,
oluumu, ykselii, grn gibi terimlerle belirtilen noktalarla)
ilgilidir, te yandan, devletin elinizdeki kitapta "erken devlet" oliarak
adlandrlan evresinden sonraki gelimesiyle daha az ilgilenilmitir.
Yukarda tartlan kuramlar, ok kaba izgileriyle, iki kategoriye
aynlabilir; bunlar:
(1) devleti "toplumsal eitsizlik" olgusuna dayandran kuramlar ve
(2) devleti, o ya da bu tr bir "toplum szlemesi" olayna
dayandranlardr. Bu kategorilerin mutlaka birbirlerini dlamalan
gerekmemekle birlikte, onlar nitelike farkl kategoriler olarak
grebiliriz.,
Daha ak ve somut belirtmek gerekirse, Engels'in ve Fried'in
grleri, aka, devletin, toplumsal eitsizlik durumunun
srdrlmesine yarayan bir rgt olarak gelitii gr erevesinde
toplanan kategoriye girmekte: bu alanda da, eitsizliin ekonomik
ynne arlk verilmektedir. Fried ve Kottak kadar Engels ve
izleyicileri (rnein Hindess ve Hirst, Terray) kendi bak alarm
desteklemek iin birok kant ileri srm bulunmaktadrlar. tevvard,
VVittfogel, Goldman da bu sava katlan yazarlar iinde saylabilirler.
Ama bu kimselerin grlerinde [ekonomik ynden ok] ekolojik ve
rgtsel zellikler zerinde durulmaktadr.
Engelsden Goldman'a, devlet daha ok isel gelimelerin bir rn
olarak grlmken, gene [devleti eitsizlie dayandran] birinci
kategoriye giren teki yazarlar, devletin d etmenlerden doduunu
kabul eden kuramlar ileri srmlerdir. rnein ppenheimer,
Thurmvald ve daha sonra Carneiro, fetihin ve savan bir hlkn
tekisini boyun edirmesine ve smrmesine yolat; bunun, var
olan eitsizlik durumunu srdrerek devlet iKgtn dourduu savmda
bulunmulardr. Fetihin ve savm ba nedeni olarak Cameiro, nfus
artndan ve kaynaklar zerinde, nfusun bunu izleyen basksmdan sz
etmitir.

23

kinci [devleti szlemeye dayandran] kategoriye giren kuramlar,

zellikle Lowie'nin ve Service'in kuramlaryla temsil edilirler. Bu
yazarlar, eitsizlik ve smr gibi etmenlerin varlm yadsmamakla
birlikte, devletin, ibirliinden ve etkili merkezi ynetimden yararlar
elde eden bir halkn ya da toplumsal grubun oluturduu yararl ya da
kullanh bir demek olarak doup gelitiine inanmaktadu-lar.
Bu aamada, yukarda tartlan kuramlar hakknda kesin bir
deerlendirme amacn tayan yarglarda bulunmak erken olacaktu*.
Sz konusu kuramlarn, bu yaptn (ngilizce basksndaki] ikinci
Kesim'inde biraraya toplanan verilerin snavndan geirilmeleri
gekmektedir.
2. VARSAYIMLAR
En yaln terimlerle her devlet, belli bah tamamlayc paradan:
nce bir miktar insandan, sonra, snrlan belirlenmi belli bir toprak
parkasndan (lkeden) ve belli bir ynetim (hkmet) biiminden
oluan bir rgt olarak grlebilir. Byle bir karakter saptama ilemi
doru grnebilirse de, devletsiz toplumlar da darda bakmakszm
herhangi bir topluluk iin geerli grnd iin, kullanl
olamayacak kadar geni kapsaml bir nitelemedir (kar. Mair, 1962).
Dolaysyla, devleti oluturan etmenlerin bundan daha zgl (spesifik)
olarak belirlenmesi gerekmektedir.
Devletin daha ince ilenmesi gereken ilk tamamlayc paras bir
miktar inan esidir. Devletin varl iin gerekli en az insan says
hakknda kaba bir tahminde bulunmann bile olana yoktur. Birdsell
(1973;337vd.) bir insan grubunun 500 kiiyi aar amaz, yz yze
iliki temeline dayanan bir ynetim olanann artk yrmeyec5eini
ye o ya da bu trden bir rgtn gerekeceini, yoksa topluluun
blnmeye urayacan gstermi bulunmaktadr. Ancak bundan
giderek bir erken devlet iin gerekli en az insan saysn karmak
bugn iin olanakl grnmemektedir (kar. Adams, 1975:252vd.).
lke kavramn tartan Nadel (1942:69) bir devlette yurttaln
"bir toprak paras (lke)* zerinde oturma ya da doutan hak sahibi
olma" durumuna gre belirlendiine iaret eder. Erken devletlerde lke
Ing. "territoy (.n.).

24

kavramnn, oka bulank olduu, hereyden nce ve hereyden

nemli olarak, belli bir in&an topluluu ile onun zerinde yaad
toprak paras arasndaki ilikiyi kapsad anlalyor. Burada, erken
devletlerin ounda, belli bir toprak paras (lke) zerinde ynetimin,
onun zerinde yaayan insanlar zerinde ynetimle yakn ilikili
olduu belirtilebilir (kar. rnein Skinner, 1964:107; Beattie,
1971:166; Trouvvborst, 1973). te yandan, Sahlins'in (1968:5vd.) be
lirttii gibi: "devlet ve onun altblmleri, lkeler olarak, yani kamu
yetkililerinin ynetimleri altnda belli toprak varlklar olarak
rgtlenirler." Bylece "lke" kavramnn, zerinde insanlann yaad
bir toprak parasndan te bir anlama geldii grlmektedir. Do
laysyla, devletin tamamlayc paralanndan lke esine bir eklemede
bulunmak gerekmektedir: erken devletin egemenlik alann, ya sz ko
nusu toprak paras zerinde oturacak bir yeri bulunan, ya da devletin
topramda domu olan kimseler zerine yaydn belirtmek gerek.
Devletin hkmet (ynetim) esi hakknda Nadel, sz konusu
ynetimin, merkezilemi, hukuku ve dzeni srdren ve
yurttalanmn bamsz eylemlerde bulunmalanna olanak tanmayan
bir nitelikte olmas gerektiini syler (1942:69). Kader'in (1968) ve
Claessen'in (1970) zmlemeleri de ayn yndedir; yani, tm
rnekler, egemenden, danmanlanndan, bakanlardan vd. tarafndan
oluan bir ynetsel ekirdein varln gstermektedir. Buna ek
olarak, bu iki yazann inceledikleri devletlerde, en azndan hukukun ve
dzenin srdrld yolunda bir grnt verme durumu vardr. Bu,
hi deilse kuramda, egemenin ya da merkezi ynetimin, kurallar
koyma, yasalar yapma ya da kararnameler karma ve ald kararlar
dayatma erkinin bulunduu; bunlara bir btn olarak lke halk
tarafndan uyulmas gerektii; uymayanlarn (itaatsizliin) ise
cezalandmid anlamna gelir (kar. Radliffe-Brown, 1940; Weber.
1964; Cohen, 1970:489; Service, 1971).
Devlet rgtnn anahtar niteliindeki zelliklerinden ve
ilevlerinden biri olarak hkmet, iki ana eye ayrlabilir: erk
(parti-politikasyla ilgili* 'ynleri) ve kamu ynetimi (kar. M.G.
Smith, 1956, 1960:15-39).
* Ing. "party.-political" (.n.).

25

/
I

Erkten balarsak, bunun, ilkece, bir baka kimsenin davran

seeneklerini kesin bir biimde etkileme gc olduu g^lr. Buna
ahlaksal ikna, tehditler, fizik g, "o ya da bu trden enerji
kaynaklariiidan, enerji biimlerinden biri zerinde" denetim gibi eitli
yollarla ulalabilir (Adams, 1975:12) ya da dorudan doruya teki
kimselere, merkezi yetkenin (otoritenin) isteklerinin veya yasalannn,
o kimsenin yesi olduu toplumun norm ve deerlerine uygun, onlarla
uyum iinde oldukla duygu ve dncesinin verilmesiyle varlabilir.
Bu gre gre erk (power) pek ok yz olan, kaba g
kullanmaktan, erk konumunda (iktidarda) bulunanlann istekleriyle
cokulu, duygusal bir uygunluk yaratmaya d ^ uzanan, geni kapsaml
bir kavramdr. Bu, bir'uta "g" teki uta "yetke" bulunan bir
continuum (dizi) ekli ile gsterilebilir. Swartz ve tekiler
(1966:14vd.) erki, "zorlayc" (coercive) ve uylamsal (consensual)*
tiplere ayrmlardr. Bu terimlerin yerine, yukardaki grte belirtilen
"g" ve "yetke'- de kullanlabilir. Svvartzljn sonraki bir almasnda
(1968:33vd.) gene bir dizi, ama bu kez kutuplar "zorlama" ve
"yasalbk" (meruiyet) kavramlannn oluturduu bir dizi kullanldm
grmek ilgin. Swartz bir hkmetin "yasallk derecesi" dedii eyden
sz etmekten holanr; bununla, her bir hkmetin, yasalann ve
buyruklann kabul edilebilir nitelikte olduklarna, herkesin her zaman
inanmayabilecei gereinden doan soruna, bir yolunu bulup, bir
zm bulmak zorunda olduunu sylemek ister. Gerekten, herkesin
her zaman byle bir inanca sahip olduu durumlar genel deil enderdir
(kar. Wertheim, 1971).
Bu yasallk inanc, genellikle ideolojik inan ve ikna zerine
dayandrlr. Devletin erki genellikle, nfusun ounluu tarafndan
tannp kabullenilirse de, devletin yneticileri ona ideolojik bir destek
salama iini rgtlendirme zorunda kalacaklardr ve'mu [uygulamada]
genellikle kendi amalan ynnde oynayarak kullanacaklardr. yle ki,
bir hkmetin, "yurttalannn" [hkmef iradesinden] bamsz
eylemini" nlemeye alaca ak bir gerdektir. BirJkmetin erkini
srdremez duruma dt zaman ve aynlk eilinlerin cirit atma
* ngilizce metinde, "consensual" deil "conensual" yazlm (.n.).

26

olana bulduu yerde, artk gerek bir merkez/ hiikOmetin. dolaysyla

gerek bir devletin varlndan sz edilemez. Bu bak asnn bir
uzants da, bir devletin hkmetinin ba^ns/r konumda olmasnn
zorunluluu sonucuna varr. Bununla birlikte, baz rneklerde,
bamsz olduklar besbelli baz erken devletlerin, teki devletlerin
egemenlerine, trensel nitelikte bir bamllk >(tribute) gsterdikleri
grlr. Bu ykmllk, sz konusu eken devletin i ya da d
ilerine karlmasna yolamadka, o devletleri tetmsz saymamak
iin ortada bir neden yoktur. Dolaysyla bir devlet "de facto" (fiilen)
bamszsa, bamsz saylacaktr. Bu, devletin ayn zamanda, kendi
birlik ve btnln dtan gelecek tehditlere kar savunmak zorunda
olaca anlamna gelir.
Kamu ynetimi (administration) devlet ilerinin ynetilmesi ile
midir; ya da bir devletin hkmetinin, bu ileri yrten yrtme ayg
tdr. Kamu ynetimi aygt, genellikle; en yksek memurlarn ba
kentte* (ya da [ba kent yoksa] hkmet merkezinde) younlatklar
memurlar hiyerarisi biimini alr. deal durumda bu aygt, karar ahclartamalarma hizmet eder. Bununla birlikte, baz koullarda onun
devlet iinde az ok bamsz bir erk ele geirmesi olana vard.
Devletin karakterinin, ksaca, en az iki ana toplumsal gruba
blnm bir toplumda toplumsal ilikilerin dzenlenmesi apacyla
tasarmlanan bir rgt olarak ortaya konabilecei gerei gznne
alnarak, tophm al tabakalama olgusunun tartlmas bu balam
iine dse gerek (kar. Sahlins. 1968; Maquet, 1961; Fried, 1967;
Holy ve Stuchlik. 1968; Tuden ve Plotnicov, 1970; Plotnicov ve
Tuden, 1970; Claessen, 1970; Smith, 1974; Service, 1974). Genel
olarak Sylendikte, toplumsal tabakalama, belli bir insan
topluluunun, mlkiyete, statye ve erke veya hem statye hem erke,
dayanan, karlkl bir hiyerarik dzen** gsteren, farkl, olduka
geni ve az ok deimeyen (istikrarl) kategorilere blnd
* tng. "Capital"; kent olm as zorunluluu-bulunmakszn, eskilerin "pytaht" dedikleri,
"hkmetin bulunduu yer anlamna gelmektedir, kent olmad dunmlarda "hkmet
merkezi" ile karladm (.n.).
** t-ast arasnda, eitsiz de olsa her iki yann, karlkl haklannn ve grevlerinin
bulunduu bif hiyerarik iliki dzeni (.n,).

27

anlamna gelir (kar. Sahlins, 1968:1-3)3. Smith (1974) tabakal^may

"yansz" dedii bir tutumla "eitli stnlk konumlanna ulamann
(kurumsallam biimde) snrlandrlmas" (s. 151) olarak grr ve
onun "temelde siyasal nitelikli olup sonuta gce dayand" (s.
133'te) grn ileri srerse de, toplumda retim aralarn ele
geirmede "eitsiz frsat" (unequal access) ou bilgine asl
tabakalatrc etmen olarak grnr. Byle gren bilginlerden
kimilerine gre bu yn ylesine byk bir nem tamaktadn ki. bu
kimseler onu devletin ortaya kmasnn belirleyici ngerei sayarlar.
Sz konusu bilginler, Engcls'i (1964:189) izleyerek, devletin daha' ok
bu eitsizliin srdrlmesi iin var olduu savm srdrrler (kar.
Nadel, 1942:69: Fried. 1967:225 vd.). Hindess ve Hirst, geenlerdeki
(1975:28 vd.) bir yaynlarnda (ekonomik eitsizlie dayanan)
karlkl olarak birhirh'rine hasm suuflarm varln savlarnn
mihenk ta yaparak, bu gr srarla yinelemektedirler. yle ki.
devletin karakteristik zelliklerinden birinin ve belki de en
nemlisinin, snflarn varl olduu grne kar kan yok
gibidir. Bununla birlikte her yazar "tabakalam toplum" sznden
ayn eyi anlamamaktadu^
>
"ayn cinsten ve ayn ya grubunun statsne sahip yelerinin,
yaamn srdrlmesini salayan temel kaynaklara ulamalar
yolunda eitliin bulunmad... tabakalam bir toplum" (Fred.
1967:186)

ve
"... zorlayc aygtlarn, bir iiler snf ile ii olmayanlann
oluturduu bir snf arasndaki smrc retim ilikilerinin
srdrlmesi iin rgtlendirilip egdm iine sokulduu"
(Hindess ve Hirst, 1975:34)
bir tabakal toplum kavram arasnda ak bir fark bulunmaktadr.
Yukandaki iki alntda, toplumun evriminde grlen iki farkl ve
birbirinden olduka uzak aamadan sz edilmektedir. Bunlardan
birinden tekisine gei, olduka uzun bir zaman alabilir. Bu geiin
gimlenmesi. elinizdeki kitabn ba amalarndan biridir.

28

Sz konusu farklln nemi, snf aynmnn daha kesin bir biim

almayp "bir snfn- ya da tabakann teki toplumsal tabakalar
zerindeki siyasal erkinin" daha tam olarak yerlemedii bir evreyi
temsil eden rgtler iin "barbar krallklar" terimini dolama sokan
Sovyet ortaacs Neyusikin (1898-1969) tarafndan ak bir biimde
kabul edilmiti (Neyusikin, 1967:80-81; ayn zamanda kar.
1974; 167-209,225-233). Balang evresinde smf tpplumunun devlet,
ile ayn ey olmayp, aralarnda uzun bir evrim dnemi bulunduu giln
Lir gr ise, Hazanov tarafndan dile getirilmitir. Bu bilgin,
balang evresinde snf toplumundan devlete geite, kanlmaz
olarak, devletin kurumlarnn yava yava evrim gsterip olutuu
uzun bir "snf oluumu dnemi" dedii eyin yaanmasnn
gerekeceini enine boyuna tartmaktadr (1971:73 vd. 1972,
1974:141,145; 1975; ayn zamanda kar. Teray, 1975:96-101).
Bu grler, altnda "barbar krallklar", "Afrika krallklan" vb.
kavramlarn toplanabilecei "gosudarstevennoe obrazovanie" yani
"devlete benzer formasyon" (devlet benzeri formasyon) terimini
sunmu olan bir grup Sovyet bilgininin son zamanlardaki yaynlaryla
alttan alta desteklenmi oldu (kar. Tomanovskaya, 1973). Ol'derogge,
Engels'in devleti "snf stnl rgt" olarak tanmlanmasna
dayanarak, devlet teriminin birok A frika rnei iin
kullanlamayacan ileri srd (Ol'derogge, 1970; Tomanov.skaya,
1973:280 ve not 16, s. 283). Ancak "devlet benzeri formasyon"
teriminin de geici br i;m sunduu ortada; ayrca onun fazla
sakntl (ihtiyatl) bir kavramlatrma olduu sylenebilir.
Birok bilginin devlet olan ile devlet olmayan birbirinden aynan
izgiyi ekmekte olduka byk bir glkle karlam olmalarnn
nedeni, sz konusu biim deitirmenin, birdenbire grlen ve
mekanik bir oluum deil; tersine son derece uzun bir sre
oluturduu gereini kavrayamamalannn rndr. Sz koiusu
srecin karakteristik zellii, "erken devlet" (early State), denmesini
nerdiimiz farkl bir sosyopolitik rgtn gelimesidir,.
Erken devletin, zerinde yapacamz inceleme sresinde
kullanlabilecek "geici alma tanm" (voridng definition) olarak yle

29

bir neride bulunulabiUr. "alsen devlet, yneticiler ve ynetildiler olmak

zere iki yeni yetme toplumsal snfa* blnm bir toplumda,
toplumsal ilikileri dzenleyen r^ttr.
Bundan nceki paragrafEarda yaplan tartmalardan, erken devletin
aadaki
ze//iA/m kanlabilir;
(1) Toplumsal kategorilemenin olumasna, tabakalamaya ve
uzmanlamaya elverecek yeterli sayda insan** vardr.
(2) Yurttalk, sz konusu lke iinde oturmayla (ikametle) ya da p
lkede domayla belirlenir.
(3) Hkmet [aygt} merkezilesntir ve hukuku ve dzeni, hem
yetke hem de g ya da gce bavurma tehdidi kullana^c srdrmek
iin gerekli egemen erke sahiptir.
(4) Hi deilse "de facto" (fiilen) bamszdr ve hkmet, aynima
eilimlerini (blnmeyi) engelleyecek yeterli erke ve btnln d
tehditlere kar savunma gcne (kapasitesine) sahiptir.
(5) Verimlilik (retici glerin gelikinlik dzeyi) devlet rgtnn
srdrlmesi iin kullanlan dzenli bir art salayabilecek bir noktaya
ulamtr.
(6) Nfusu, yeni yetme toplumsal snflann (yneticilerin ve
ynetilenlerin) varlklarnn ayrdedilebilmesine olanak verecek
derecede toplumsal tabakalma gsterir.
(7) Ynetici tabakamn (yneticilerin) yasallklann(meruiyetlerini)
dayandutiklan
deo/o/i bulunur.
Bu, yukandaki karakteristik zelliklerin herbirinin, erken devletin
gelimesinde nedensel bir rol oynam bulunmalarnn erektii an
lamna gelmez. Tersine, bunlardan bazlannin devlete doru evrimin
[nedeni deil] sonucu olarak gelimi olmalar hi de olanaksz
deildir.
Artk, bir ynetim biiminin,*** "roller arasnda karlkh ilikiler
takmn etkileyen en geni lekli yetke ilikileri sisteminin
* ng. "emergent so cid classes (4J.).
** ngilizcesinde de "insan" (people) szcnn deil "say" (number) szcnn alt
izilm i (jj.).

* tng. "poty" (.n.).

30

(Cohen, 1970:488) yukarda ana izgUeriyle verilen karakteristik

zelliklere sahip olduunun sylenebildii yerde, erken devlet
aamasna ulalm demektir. Bu nerme, erken devletin, mutlaka,
terime Fried'in (1967:231 vd.) kulland anlamda eski alara ait
(pristine) olmasnn gerekmedii dncesini iinde tar. Bundan ayn
zamanda, bir toplumun ^erken devlet aamasna birka kere
ulaabilecei anlam da karlabilir. Somut devletin gelimesiyle
ilgili zmlemeler, gerekten, baz toplumlarn, bir merkezileme
dnemini bir zlme dneminin izledii dalgalanmalarla, devlet
dzeyine birka kez ulatklarn aka gstermitir (Msr ve in bu
durumun iyi bilinen rnekleridir; ayn zamanda kar. Steward,
1955:185 vd. ve Service. 1975:225-264). Ayrca, bulular, teknoloji,
rgtsel ilerlemeler (yeni dnceler) ile eflik dzeyinden devlet
rgtne doru gelime aranttoki iliki hakknda, daha bir st dzeyde
olmak zere Adams (1975) tarafndan tartlan eski evrimci sorun
vardr. Adams. eflik dzeyinden devlete doru gelime olana kadar,
devletten eflie bunun tersine bir gelime olanann bulunduu
noktas zerinde nemle durur. Bu diyalektik "ileri geri" harekette,
Adams, daha ok yapsal ve saysal (kantitatif) ltleri kulland
iin, ne yazk ki, eflik ile devlet arasnda asal nem tayan niteliksel
(kalitatif) farkllklan gzden karm grnyor.
Bu balamda, efliin de inceleme srasnda kullanlabilecek bir
geici alma tanmnn yaplmasnn yersiz dmeyecei
sylenebilir. Servie'in tanmn (1975:16) hareket noktas alarak,
byle bir tanm yle formlletirilebilir;
"eflikler, merkezi bir hkmetl, aristokratik bir ethos (deerler
takm) ile kaltsal hiyerarik stat dzenlemelerine sahip olan;
ama, gce bavurarak bastuma yolunda resmi, hukuksal aralara
sahip bulunmayan ve blnmeyi nleme yetenei olmayan
sosyo-politik rgtlerdir."
Bu rgtler, hemen her yerde, bir ef-rahip evresinde toplanm dinsel
topluluk biimini alan yetkeye boyun eildii teokratik bir nitelik
tayor grnrler (aristokratik ethos- iin kar. Goldman,
1970:xv-xx). eflikler, "byk adamlar" ya da onlara benzer nderler
tarafndan yrtlen daha yaln siyasal rgt trlerinden ok daha
gelimi dzeydedirler.
-

31

firken devkt dzeyine ulamak baka eydir, devletin olgun biimi,

gelime evresini her bakmdan tamamlam "ergin devlet"* bambaka
bir eydir. Bu iki aama arasnda, onlan birbirinden ayran, ou
zaman uzun sren ve karmak olan bir evrim sreci vardr.
Dolaysyla, erken devlet olqrak snflandnlabilecek eitli toplumlar,
birbirlerinden, karmakln derecesi, lke topraklarnn genilii,
nfusun bykl ve merkezi hkmetin elinde bulunan erkin
derecesi bakmndan nemli farkllklar gsterebilir. Birok bilgin,
yntemsel yaklamlanhdaki farkllklara karn bu noktaya deinmi
bulunuyor (kar. Gluckman. 1965:83 vd; Claessen, 1970:311 vd;
Goldman. 1970:541 vd; Cameiro. 1970b:845). yleyse, gene alma
sras geici varsaymlar olarak, erken devletin tipini aynmlamak
yararl olabilir. Bunlar:
(1) emekleme evresinde (inchoate) erken devlet:
(2) tipik (typical) etken devlet:
(3) gei evresinde (transitional) eken devlettir.
Daha ok elinizdeki yaptn derleyicilerince daha nceki aratrmalarna
(Claessen, 1970: Skalnik, 1973b) dayandrlm bulunan aadaki
ltler, bu tipin birbirinden ayrdedilmesine yardmc olabilir.
Buhlar, yukarda tanmlanan erkert devletin, yukarda verilen yedi
. (varsaymsal) karakteristik zelliinin daha bir belirgin klnmalarnn
rndr.
,
Emekleme evresinde erken devlet, akrabalk, aile ve topluluk
(cemaat) balarnn hl siyasal alandaki ilikilere hkmettikleri; tam
zamanl uzmanlann ender bulunduu; vergilendirme sistemlerinin ilkel
olmaktan teye geemeyip. "ad hoc" [geici amalarla bir kerelik]
vergilendirmelerle sk sk karlald ve toplumsal farkllklarn
karlkllk ilkesinden ve ynetenlerle ynetilenler arasndaki yakn
ilikilerden dolay birbirlerini dengeleyen bir nitelik tadklar yerlerde
bulunur.
Tipik erken devlet, akrabalk balannm karsnda, onu dengeleyen
[o lkede domu olmaktan, onun zerinde yaamaktan kaynaklanan]
*lng. "mature State" (.n.).

32

toprak balannn (teritoryaltolann) bulunduu; makamlam kaltsal

olarak [babadan oula] gemesi ilkesinin, bir greve yarmayla ve
atamayla getirilme yntemleriyle dengelendii; [yneticilere] akraba
olmayan memurlann ve titr sahiplerinin hkmet ynetiminde nemli
bir rol oynamaya baladklar ve yeniden bltrme ve karlkllk
balarnn toplumsal tabakalar aras ilikilerde hl ar bastklan
yerlerde bulunur.
Gei evresinde* erken devlet ise, kamu ynetimi aygtnda
atanm memurlann ar bastklar; hkmette akrabalk kanalyla
yr^lan etkilerin hkmetin ancic nemli olmayan (mrjinal) ynn
oluturduu ve retim aralar zerinde zel mlkiyelin douunun, bir
pazar ekonomksinin ve birbirine aka hasm snflarn ortaya
knn ngereklerinin bulunduu yerlerde grlr. Bu tip, ergin
devletin gelimesinin nkoullann da iinde banndrmaktadr.
Artk elinizdeki kitabn ba amacnn, eken devletlerle ilgili olup
yukarda oraya konan temel varsaymlann snavdan geirilmesi
olduunu syleyebiliriz. Yantlanmas gereken, asal nem tayan
sorular ise unlardr:
I. Erken devletlerin genel karakteristik zellikleri nelerdir? Yukarda
ileri srlen yedi karakteristik zellik ne lde kullanldr?
II. Erken devletin en ksa tanm nedir?
III. Erken devlet hangi tiplere ayrlabilir ve bunlarn ayrdedici
zellikleri nelerdir? Erken devletin, emekleme evresinde, tipik evrede
ve [ergin devlete] gei evresinde erken devletler olarak tipe
ayrlmas, kullanl, yararl bir ayrm mdr?
IV. Devlet oluumunun izledii en olas gelime sreci neydi? ve
bu, yukarda ortaya konan birbirinin zdd iki kavram kategorisinden
hangisine ne lde uygundur?
Kuramlar hakkndaki bu blk (seetion) sresince karmza kan
sorular zetle yle sralanbilir:
<
Ergin devlete gei evresinde (.n.).

33

(1) Devletin evriminde toplumsal snflarn varl ve rol

hakknda neler sylenebilir?
(2) Asyatik retim biiminin karakteristik zelliklerini erken
devletin tmne ya da yalnzca bazlarna ykleme olana var mdr?
(3) Erken devletin douunda ve douunu izleyen gelimelerde
fethin rol ne oldu? (bu soru hem fethedenin hem de fethedilenin daha
nce bir devlet rgtne sahip olmadklar bir durum varsaymna gre
yantlandnlmah).
(4) Erken devletin evriminde savan ve teki dt atma trlerinin
rol ne oldu?
(5) Nfus artnn veya nfus basksnn ya da her iki etmenin
birlikte, erken devletin gelimesi zerindeki etkisi ne oldu?
(6) Ticaretin ve pazarlarn gelimesiyle erken devletin ortaya k
arasnda ne tr bir bant bulunmaktadr ?
(7) Erken devlette i atmalar zmenin yntemleri nelerdi?
(8) Erken devletin gelimesiyle, kentlerin ve kentsel yaamn
ykselii arasnda ne tr bir bant vard?
Bundan so n ^ i, Cohen, Hazanov ve Krader tarafndan kaleme alnan
kuramsal blmler, erken devlet konusu ile ilikili birok gle ve
soruna dikkati ekmek amacn tamaktadr. Sunu niteliindeki bu
blmmzle birlikte o blmler, konumuzun ne kadar" geni ve
eitlilik gsteren bir alma alan olduunu gstermeye
yarayabilirler. Bu giri blmnde ileri srlen varsaymlar yan sua,
kuramsal blmleri yazan yazann ortaya koyduklar yarglar ve
sorular da snavdan geirilecek.

BRNC BLMN NOTLARI

'

t Toplum zerine yazlm en eski Budist kitaplarda, toprak zerinde zel sa

hipliin, topLumsal eitsizlie ve hukuku ve dzeni srdrecek bir
rgtlenme gereine yolatgma deinildiini grmek ilgin (Rhys
Davids, 1965, IV:77-94). Ayn ey ilk slam yazlar iin de
sylenebilir.

34

2 Lenin'in bir devlet kuram gelitirmek (1917) yolundaki' devrimci

giriimi, byk lde Engels'in Der Ursprung ("Kken") adl yapbna
[Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl yapta] ve Mant'n
baz yaptlarna dayandmlmtr.
3 Fallers (1973:3-29) "toplumsal tabakalama" teriminin tmyle bir yana
braklp yerine ok ynl "eitsizlik" kavramnn alnmasm nerU;
bylece "tabaka" ve "snf indirgemelerinden kanlabileceini ileri
srd.

BRNC BLMN BAVUR KAYNAKLARI

Adams, Richard N. (1975), Energy and sirclure: a Iheory ( f social power.
Austin: University of Texas Press.
Adams, Robert McC. (1966), The evolution o f urban society. Chicago:
Aidine.
Baal, J. van (1975), Reciprocity and the position o f women. Assen: Van
Gocm.
Bck, Lucien (1976), Zam Enlstehen einer KlassengeseUschafi. Textkriscle
Untersuchung zu ethnologischen Studien in den Werken von Kari Marx
und Friedricl Engels. Berlin: Baslmam tez elyazmas.
Bakel, M. A. van (1976), Bevolkingsdruk en culturele evolutie [Nfus basks
ve kltrel evrim]. Elyazmas, Leiden.
Beattie, John (1971), The liyoro State. Oxford: Clarendon.
Bigelow, R. (1969), The dawn warriors. Boston: Littie, Brown.
Birdsell, Joseph B. (1973), 'A basic demographic unit', Current Antltropology
14 s. 337-356.
Blackburn, R., ed, (1972), Ideology in social Science: Readings in social
theory. London: Fontana Books.
Boserup, Ester (1965), The conditions of agricultural growth. Chicago:
Aidine.
Cameiro. Robert L. ( 1970a), A theory of the origin of the State', Science 169:
733-738. (1970b) , Scale analysis, evolutionary sequences, and the rating of
cultures', A handhook o f method in cultural antliropology, ed. R, Naroll ve
Ronald Cohen iinde, s. 834-871. New York: NatUral History Press.

35

 (1973), 'The four faces of evolution', Handbook o f social and cuUural

anthropology, ed. J. J. Honignann iinde, S. 89-110. Chicago: Rand
McNally.
ehilde, V. Gordon (1950), The urban revolution', Town Plaming Review 21:
s. 3-17.
Claessen, Henri J.M. (1970), Van vorsten en volken. [Prensler ve halklar
hakknda]. Amsterdam: Joko.
(1973), 'Despotism and mgaovi, Bijdragen tot de Taal-, Land- en
Volkenkunde 129 iinde, s. 70-85.
(1974), 'Reviev of: f. Goldman, Ancieni Polynesian society, Bijdragen lot
de Taal-, Land- en Volkenkunde 130 iinde 180-184.
Cohen, Ronald (1970). 'The political system', A handbook o f melhod in
cullural anthropology, ed. Raul Naroll ve Ronald Cohen iinde.
s.484-499. New York: Natural History Press.
(1974). The evolution of hierarchical institutions: a case study from Biu.
Nigeria', Savanna 3 s. 153-174.
Danilova, Ludmila V. (1968). 'Diskussionnye probleny terii
, dokapitalisticheskikh obshchestv' [Prekapitalist toplumlar kuramnda
tartlan sorunlar] Prohiemy istorii dokapiialiticheskh hshclesiv ed. L.
V. Danilova. eilt I. Moskova: Nauka. Ayn zamanda Controvesial
problems f tle theory of precapitalist societies, 5ov/ef Anthropology and
A/-c/<wotog.V 9 iinde yaymland, s. 269-328(1972).
Downing, Tli. E. ve Gibson, McGuire, ed. (1974), Irrigation's impaci on
society. Tucson: University of Arizona Press.
Ecsedy, Cs. (1972). 'Some questions on the political evolution of the
traditional State in Africa, south of e Sahara'. Neprajzi Ertesit 54 iinde,
s.189-215.
'
Eder. Klaus (1976). Die Entstehung slaatlich organisierter Gesellschaften. Ein
Beitrag zu einer Theorie sozialer Evolution. Frankfurt/Main: Suhrkamp.
Engels. Friedrich (1877/78). Herrn Eugen Dhrings Unmlzung der
Wissenschaft. (Anti-Dhring). Marx-Engels Werke 20, s. 5-303.
(1939), Herr Eugen Dhrings revolution in science (Anti-Duhring). Ne w
York: International Puplishers.
(1964), Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staats.
Bderei des ManiismuS'Leninismus, Band 11. Berlin; Dietz.

36

 <1972), The orign o f thefamily, privateproperty and Ihe Sta te. Bir "Sunu
yazsyla birlikte ev. Eleanor Burke Leacock. Londn: Lawrene and
Wishart.
Falles, Lloyd (1973), inequality. Soctal stratification reconsidered. Chicago.
London: University of Chicago Press.
Firth, Raymond (1972), The sceptical anthropologist? Social anthropology
and Marzist views onjsocieiy', RadcIiffe-Brovtm Lecture 1. London: Oxford
University Press. Mar.vist Analysis and Social anthropology, ed, M.
Bloch. London: Malaby Press (IS^S) iinde yeniden basld.
Fortes, Meyer ve Evans-Pritchard, E.E., Cd. (1940), AJrican politicaisystens.
International African Institute. London: Oxford University Press.
Fried, Morton H. (1967), Tlte evolutton o f political society. Nevv York;
Random House.
Gamaiunov, L.S. (.1968), 'O vypiskakh Karla Marksa iz rabot po Vostoku'
[Kari Marz'n Dou ile ilgili yaptlardan alntlar stne]. Narody Azii i
A^A- 2. s. 137-147. /
Glucknian, Max (1965), PoUtics, lavv and ritual in tribal society. 0\io rd :
Blackvvell.
Godelier, Maurioe (1969), 'La notion de"mode de produetion asiatique" et les
sehdmas Marxistes d6volution des soci6t6s'. Sur le 'jpode de produetion
asiatique', ed. Roger Garaudy iinde s. 47-100. Paris; Editions Sociales.
-:-(1970), Prdface, Sr les societispricapitaliste, ed- Maurice Godelier iinde
s. 13-142. Paris: Editions Sociales.
Goldman, Irving (1970), Ancient Polynesian society. Chicago; Chicago
University Press.
Gumplovicz, L. (1899), The oullines o f sociology. Philedelphia: American
Academy of Political and Social Science.
Harner, M.L (1975), 'Scarcity, the factors of produetion, and social evolution',
Population, ecology and social e\>olution, ed. Steven Polgar iinde,
S. 123-138. Lahey: Mouton.
^
Harris, Matvin (1968X The rise o f anthropological theory. London: Routledge
and Kegan Paul.
d'Hertefelt, M. (1968), A concept of govermhent. CrtA/ers Economiques *t
Sociaux 4, s. 329-345.
/"

Hindess, B. ve Hirstj, P. Q. (1975), Pre-capitalist modes o f production.

London: Rouedge and Kegan Paul.
Holy, L. ve Stuchlfk, M. (1968), 'i^alysis of social stratificatin', Social
siratification in tribal Afria, ed. L. Holy iinde s. 7-65. Prag: Academia.,
Kendall, P.M, (1971), Louis XI. London; Ailen and nwin.
Iazanov, Anatolii M. (1971), 'Les grandes lignes de la formation des classes
daas la soci6t6 primitive', Problimes thioriques de l'ethnographie iinde
s. 66-75. Moskova: Bilimler Akademisi.
(1972), T. Engels i nekotorye problemy klassoobrazovania' [F. Engels ve
smf oluumuna ilikin baz sorunlar], Problemy etnografii i anthropologii
V svete nauchnogo nasledia F. Engel'sa, ed. lu. V. Bromley, A.I. Pershits
ve S.A. Tokarev iinde s. 134-161. Moskova: Nauka.
(1974), 'Military democracy' and the epoch of class formaton', Soviel
ethnology and anthropology today, ed. Yu. Bromley iinde, s. 133-146.
Lahey: Mouton.
(1975), Razlozhenie pervobytnoobshchinnogo stroya i vozniknovenie
klassovogo obshchestva' [ilkel komilnal dzenin zlmesi ve snf
toplumunun douu] Pervobylnoe obshchestva, ed. A. I. Pershits iinde,
s. 88-139. Moskova: Nauka.
Kbben, A. J. F. (1970), Cause and intention, A Handbook o f method in
cultural anthropology, ed. R; Naroll ve Ronald Cohen iinde, s. 89-99.
New Yoric: Natura! History Press.
Koranashvili, Guram V. (1976), Problem a dokapitalisticheskikh
obshchestvennoekonomichekikh formatsii v istoricheskom malerializne
[Tarihsel materyalizm kuramnda prekapitalist sosyoekonomik formasyon
sorunu]. Tiflis, Tiflis niversitesi Basmevi.
. Kottak, C. P. (1972), 'Ecological variables in the origin and evolution of
African States', Comparative Studies in Society and History 14,
S.35L380.
Krader, Lawrence (1968), Formation o f the State. Englewood Cliffs: Prentice
Hail.
(1972), The etlmological notebooksofKarl Manc. Assen: Van Gorcum.
(1973), Ethnologie und Anthropologie bei Marx. Mnchen: Hanser.

38

 (1975), The Asiaticmode o f production. Pieni y&nGotcvm.

(1976), 'Social evolution and socal reyolution'. Dialeclical Anihropology 1,
s. 109-120.
Leach, E. (1954), Political systems ^ highlapd Burma. London: Athlone.
Lenin, V. I. (1917), GosuBarstvo i revoliutsiia. Uchenie marksizma o
gosudarstve i zadachi proletariata v revoliutsii, [Devlet ve devrim.
Marksizmin devlet ve proletaryann devrimdeki grevleri hakkndaki
retileri]. Polnoe sobranie sochineni, cilt 33.
Lewis, Herbet S. (1966), The oigins of Afrioan Kingdons', Cahiers d'iludes
Afiricanies 23, . 402-407.
Lo\yie, RobertH. (1927), The origin c f he slaie. New York; Harcourt Brace.
Mair. Lucy (1962), Primilive governmenl. London: Pclican Books.
Maquet, J. J. (1961), The premise o f inequality in Puanda. London: Oxford
University Press.
Marx, Kari (1859), Vorwort Zur Kritik der poUlischen Oekonomie.
Max-Engels Werke 13 iinde.
(1953), Grundrisse der Kritik der poUlischen Oekortomie, (Rohentwurf
1857-1858). Yeni basks u:
(1964), Pre-Capilalisl economic formations. Eric Hobsbawm'n bir "sunu"
yazsyla. London; Lawrence and Wislart.
Mitchell, W. P. (1973), 'The hydraulic hypothesis. A reappraisal; Current
Anihropology 14, s. 532-535.
Morgan, Lewis H. (1877), Ancient socieiy. Clevel^nd: WorId Publishing
Company.
Nadel, S. F. (1942), A black Byzaniium. The kingdom o f Nitpe in Nigeria.
London: Oxford University Press.
Neusykhin, A. I. (1967), Dofeodal'nyi period kak perekhodnaia stadiia razvitia
ot rodo-plemennogo stroia k rannefeodal, nomu (na materiale istorii
Zapadnoi levropy rannego srednevekovia) [Klan-kabile dzeninden erken
feodal dzene varan gelimede bir gei aamas olarak prefeodal dnem]
(Ortaa balarnda Bat Avrupa tarihi ile ilgili malzemeye
dayandrlmtr), Vcprosy/s/oni 1: .s. 75-87.
(1974), Problemy ievropeiskogo feodalizma [Avrupa feodalizmi sorunu].
Moskova: Nauka.
'

39

O r^rogge, D. A. (1970), V. I. Lenin i probleny vozniknoveniia gosudarstva'

[V. t. Lenin ve devletin douu sorunlar]. Kraikoe soderzhanie dokladov
godiclnoi naiKmoi sessii Insliluta etnograft AN SSSR iinde, s. 5-7,
Leningrad.
'
O j^n h eim er, Franz (1909), Der S/of. Fraikfurt am mainrMohr.
(19i32),DeS/flf. Utrecht: Bijleveld.

Orans. Martin (1966),'Surplus^//man Orgiwza/(on 25, s. 24-32. '

Pecrka, J. ve Pesek, J. ed. (1967), Rane formy dvilizace [Uygarln erken
biimleri]. Prag: Svoboda.
Plotnicpv, L. ve Tuden, A., ed. (1970), Essays in comparative social
stratifcation. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
Polgar, Steven (1975), Population, evolution, and theoretical paradigns',
Population, ecology and social evolution, ed. Steven Polgar i^nde,
s. 1-25. Lahey: Mouton.
Radcliffe-Brown, A. R. (1940). Preface'. African political systems. ed. M.
Fortes ve E. E. Evans-Pritchard, iinde, s. ix-xxiii. London: Oxford
University Press.
Redfeld, Robert (1953), The pirimitiveyvorld and Us transformations. Pe^guin
Books (1968).
Rlys Davids, T. W., ed. (1965), Sacred hooks o f the Buddhists: iV. London:
Pflii Text Society.
Sahlins, Marshal D. (1958), Social stratification in Po/ynes/a. Seattie:
University of Washington Press.
(1968), rnbesmen. Englewood Cliffs: Prentie Hail.
(1972), Stone age economics. Chicago; Aidine.
Schapera, Isaac (1956), Government and politics in tribal society. London;
Watts.
Semenov, lu. I. (1974), 'On Northwest Coast society', Current Anthropology 15, s. 400.
Service, Elman R. (1971), Primitive social organization, 2. Bask, New York;
Random House.
(1975), Origins o f the State and civilization. New York; Norton.

40

Skalnk, Peter (1973a), 'Engels ber die vorkapitalistichen Gesellschaften ud

die Ergebnisse der modernen Ethnplgie', Philosophica. Zbornik
Filozofickej Fakulty Univerzity Konensk^lo 12-13, 405-414,

V*

(1973b), The dynamics ofearly State development in the Volfaic area (West
Africa). Yaynlanmam tez, Charles University, Prag. Bu yapttan bir
para. Political Anthropology and the State of the art, ed. Lee Seaton ve
Henri J. M. Claessen. Lahey: Mouton iinde yaynlanacaktr.
(1975) M. A. Vitkin'in kitap incelemesi; Vostok v filososofskoistoricheskoi konceptsii K. Marksa I. Engels'a, Political Anthropology 1, s. 88-90.
Skalnfk, Peter ve Pokora, Timoteus (1966), Beginning of the discussion
about the Asiatic mode of production in the USSR and the People's
Rebuplic of China', EVe/c 5:, s. 179-187.
Skinner, E. P. (1964) , The Mossi o f Upper Volta. Stanford: Stanford
University Press.
Smith, M. Estellie (1969), 'Technology and social control '. American
Anthropological Association (AAA) 68. New Orleans toplantsnda
okunmu bildiri.
Smith, Michael G, (1956), 'On segmentary lineage systems', Journal cfth e
Royal Anthropological Irtstutite 86, s. 39-80.
(1960), Government in Zazzau. London International African Institte.
{1974), Corporation aitd ociety. London: Dnckvmth.
Sothall, Aidat (1965), 'Critique of the typology of States and political
systems', Political systems and the dislribution o f power, ed. Michael
Banton, s. 113-138. ASA monografileri, 2. London: Tavistock.
Stauder, Jack (1972), 'Anarchy and ecology: political society among the
Ma}mga',SouthwesternJournalof Anthropology 2S, s. 153-168.
Stevenson, Robert F. (1968), Populalion and political systents in tropical
Ayrca. New York: Columbia University Press.
Stevard, Julian. H. (1955), Theory o f culture change. Urbana: Universiy of
Illinois Press.
Swartz, Marc j., ed. (1968), Local-level politics, Chicago: Aidine
Swartz, Marc J., Trner, V. ve Tuden, A., ed. (1966), Political anthropology.
Chicago: Aidine.

41'

Terray, Emmanuel (1975). 'Classes and class consciouness in the Abron

kingdom of Gyaman', Marxist am lysis and social dnthropology, ed.
Maurice Bloch, s. 85-135. ASA almalar, 2. London: Malaby.
Thurnwald. Richard (1935), Die menschliche Geselschaft in ilren
ethnosoziologischen Grundlalagen. Cilt 4. Berlin: De Gruyter.
Tkei, Perene (1969), Zur Frage der asiatisehen Produktionsweise. Neuvied ve
Berlin; Luchterhand.
Tomanovskaia, O. S. (1973), "Izuchenie probleny genezisa gosudarstva na
affikanskom nateriale' [Devletin oluumu sorunu zerine inceleme, Afrika
malzemesine dayandnlmtu-]. Osnovnyeprohlemy afrikanistiki, ed. lu. V.
Broinley iinde, s. 273-283. Moskova: Nauka.
Tromvborst, A. A. (1973). La base territoriale de l'etat du Burundi ancien.
Revue (Jrversitaire du Burundi \, s. 2\5-25A.
Tuden, A. Ve Plotnicov. L.. ed. (1970). Social stratification in \frica. New
York: Free Press.
Vitkin. M. A. (1972). Vostok v flosofsko-istoriclieskpi konceptsii K. Marksa
i F. Fngel'sa [Kati Marx'n ve F. Engels'in felsefi-tarih.sel anlaynda
Dou]. Moskova: Naka.
Weber, Max (19M). Winschafi nd Gesellsclufi^ Studienausgabe. Kln/Berlin:
Ki^penheuer und Witsch.
'
Webster, David, (1975); AVarfare and the evolution of the state: a
reconsideration. American An/if//y 40, s. 464^70.
Wertheim. W. F. (1971). Evolulie en revolutie. De Golfslag der emancipatie
[Evrim ve devrim). Amsterdam: Van Gennep.
Westennann, D. (1952), Geschichte Afrikas. Slaatenbildmg sdlich der Saltara.
Kln; Greven Verlag.
Wittfogel, Kari A. (1957), Oriental despolism. A comparative study oftotal
poMr. New Haven: Yale University Pfess.
IVright. Henry T. ve Johnson, Gregory (1975), Population. exchange, and
, early State formation in squthwestern Iran', Anterican Anthropologist 77:
s. 267-289.

42

kinci Blm
DEVLETN KKENLER
YENDEN DEERLEND RM E'
Ronald Cohen

1. SUNU

'

Birka okuluslu irket hesaba katlsn katlmasn, devlet, tarihte

benzeri rgtlerin .en gl, her zaman iin en buyurgan ve en
kapsayc olandr. Kk ve zayf saylabilecek bir devletin bile,
dilerse, dnyann en byk ve en gl okuluslu irketlerinin
mlklerini kamusallatrabilecei (milliletireNlecegi) herkese kabul
edilen bir haktrr. Kukusuz, evrim yerinde saymamaktadr;
emperyalizm, gruplam uluslar ve gerek federasyonlar, bu yolda,
dnya apnda siyasal ve toplumsal bir rgte varabilirler (Naroll,
1967). Ne var ki, bugn iin ve yakn gelecek iin grlen odur ki,
gerek egemenliin snu-lan ulusal devletin snrlann amamaktadr ve
ulusal devlet birimleri, toplumsal varlklar olarak, dnya sahnesinde
her zaman eylem gsteren ve eylemlere tepki gsteren en geni apl
siyasal ckgtler olma durumlanra srdrmektedirler.
Bylesine gl ve varln her yerde duyuran yaplarn nasl ve
hangi koullarda gelitikleri, teden beri bilginlerin ilgisini,
bylercesine ekmektedir. Bununla birlikte, byk kuramlarn
birou, temelde, devletin ne olduu, nasl iledii, niin ve nasl
gelitii ve eer varsa, yelerine salad yararlann neler olduu
konulannda bir uzlamaya ulam olmaktan uzak bulunm^tadrlar.
Bu durum ise. bilindii gibi, birbirinden farkl gelenekleri izleyen
aratumaclarn, birbirlerini, zel grloine "sofuca bir ballk" ile
sulamada ve kendi ideolojik ikna yollarn izlemede yanaklan bir
Bu yazda, bu tr polemikler ve ballklar almaya allp,
devletin kuruluu ile balantlan apak olan etmenler incelenmeye

43

giriilmektedir. Hedefim, yangna krkle gidip, taraflann birbirlerine

kar dmanlklann krklemekten, ya da daha nce kutsallk
dzeyine kanim tutumlar ve atmalar kkrtmaktan k, var
olan grler arasnda bir bireim (sentez) salayacak baz
alakgnll genellemeler ortaya koymaktr.
Aada, nce tanmlama sorunu tartlacak ve sonra, erken
devletlerin douuyla ilgili etmenleri, srasyla, ekolojik ve
demografik etmenleri, dla ilikileri, ite rgtlenmeyi inceleyecek ve
son olarak, kltrel etmenler zerinde duracam. Bana yle geliyor ki,
erken devletin oluumu, sistemsel oknedenli bir sretir. Sz konusu
etmenler takmnn her biri, ya da herhangi bir tekil etmen, bir kez
doup geliince, teki etmenleri harekete geirip, onlara geri
beslemede bulunul" onlar da, sulan geldikte, devletin genel izgisinde
deiikliklere yolaarlar. Bir toplum ya da toplumlar grubu, farkl
kkenlerden gelmi olsalar da, erken devtetlie doru harekete
getiinde, sz konusu gelime nerede grlm olursa olsun, gze
arpacak derecede benzet bir sonuca ulamaktadr. Srelerin niin
byle birbirlerine yaklaacak yolda gelitiini ve bunun devlet
oluumunun niin asal bir esini oluturduunu aklamak, bu
yaznn ba hedefidir.
1.1. Devletin Tanm
zin verirseniz, devletin ne olduu konuuna ne olmadn
syleyerek gireyim. B bize baz "klasik" yaklamlara bir gzatp,
onlar birbirleriyle karlatrma olana verecek. "Devlet" ile
"toplum" anlamda szckler deildir. O ya da bu tr "kolektif irade"
sezinlemenin veya siyasal etkinliin ve toplumsal denetimin herhangi
bir derecesiyle karlamann devletliin bir belirtisi olduu su
gtrr. Kppers'in (1963) tutumu behimsenirse, bir toprak parasn
denetleyen ya da onun zerinde oturan her trl insan grubunun, ister
bir avc kabile ister bir imparatorluk olsun, devlet olarak grlmesi
gerekir. Byle bir tutum, merkezilemi ierken hkmetler [devletler]
sorusunu yantsz brakmak, daha dorusu byle bir soruyu akla bile
getirmemek olur. Sosyopolitik karmakln eitli derecelerinin
nitelikleriyle ilgili scaun, birbirlerinden olduka farkl rgt biimleri

44

iin benzer terimlerin kullanlmasyla zlemez. Devleti herhangi bir

siyasal rgtle ya da her trl siyasal rgtle bir tutmann [tek] yaran,
insanlarn, yaamlarn, eitli ek, yetke sistemlerini ieren ve baz
etkinliklerin yaplmasn bazlannn yaplmamasn buyuran deer
sistemlerini barindiran o ya da bu trden toplumsal bir dzen iinde
srdrmeye altklarn gstermesidir. Ama. tm toplumlann
toplumsal ve siyasal davranlar rgtlendirmi bulunmalar, bu
rgtlerin benzer biimler iinde yer aldklan anlamna gelmez.
Devletin, mutlaka, bir etnik grubun tekiler zerinde egemenlik
kurduu ok etnik gruplu tabakalam bir topluluk ya da toplum
olmas gerekmez. Thumwald (193.5) etnik tabakalamay ve onunla
balantl sosyopolitik ve ekonomik rgtlenmeyi, devletin temel
esi olarak grd.2 Afrika'da, 19. yzykncesinin Hausa devleti,
eitli Yoruba devletleri, Pabir ve Zulu: Pasifik Adalarnda
Havaililer,* Fijililer ve Tongallar, etnik tabakalamann, devletin ve
devletin kkenlerinin varln gsteren zellii oluturmadn
kantlama yolunda, hemen akla geliveren birka rnektir. Ynetici
konumunda olmayan etnik gruplarn yelerinin, siyasal sistem iinde
heni yukar hem aa makamlarda grldkleri erken devletler pek
oktur. Dahas, tam da Saksonlarn sonunda ngiltere'nin Norman
fatihleri ile karmalar rneinde olduu gibi, erken devletlerde de,
ou kez, etnik bakmdan tabakalam gruplarn, devletin domakta
olan kltrn dile getiren yeni bir etniklik iinde birletikleri
grlmtr.3
, Bununla birlikte, soruna daha genel bir adan yaklaldkta,
toplumsal tabakalamann devletlerle birlikte grlen evrensel bir
zellik olduu a^lalr. Rousseau'dan Marx'a ve Engels'e; onlardan
Fried (1967) gibi ada yazarlara dek, erken devletler, iinde, devleti,
toplumdaki boyun edirilmi gruplar zerindeki erklerini srdrmek
iin yaratp kullanan ynetici gruplarn bulunduu ynetsel denetim
sistemleri olarak tanmlanmtr. 'Eitsizlik zerine Sylev adl
yaptnda Rousseau. devletin ("sivil toplum"un) balangta,
* Hawai yerine "Havai biimini yelemem gibi birka szck dnda, yer ve halk
adlarnda (bulabildiim durumlarda) Goffrey Barraclough (haz.) Times Dnya Tarihi
Atlas, ev. Zeki Okar, stanbul, 197S, Karacan Yaynlan kaynann dizinindeki yazl;
biimlerini kullandm (.n.).
,
'

45

zenginlerce, kendilerini bulunduklar konumdan alaa etmek iin

saldrabilecek kimselere kar korumak iin dnldn ileri
srmektedir. Devletin bu nedenle, zgrl yok edip, deimez
mlkiyet yasalar yoluyla, zenginlerle yoksullar arasndaki eitsizlii
desteklediini ve bu yolla sradan yurtta "srekli bir sknt, klelik
ve yknt" iine ittiini sylemektedir (Harmon, 1964; 302), Marx ve
Engel, zellikle de Engels (1891) devleti karlatrmal zmleme
yoluyla aratrrlar. Rousseau gibi Marx ve Engels de, devleti, iinde
retim aralannn yukar snftan olan sahiplerinin, ayncalkl olan
snfn karlarn koruyacak bir Sistem gelitirmek yolunda birbirlerini
etkiledikleri bir snf formasyonunun (tabakalamann) bir uzants
olarak grrler (Krader. 1968:25). Fried devleti, yani "merkezi
ynetim" dedii eyi, iinde, sz konusu toplumun yelerinin,
yaamn srmesini salayp yaam zenginletiren kaynaklara
ulamada eit ansa sahip olmadklar toplumsal tabakalamadan, yani
kurumsallam eitsizlikten kanlmaz olarak doduu yolunda bir
kuramla aklarken, ayn tutumu taknmaktadr (Fried, 1967: 186)
Sz konusu ilevsel niteliin (yani ynetici grubun devleti
kullanarak egemenlik kurmasnn) erken devletlerin evrensel bir
zelliini oluturmas nedeniyle; bu tutuma kar kp, onunla baa
kabilmek kolay deildir. Ne var ki bu gr, nedensellik ilikisi
kurmaya kalkan bir kuramdan salamas beklenen onay evrensel
denebilecek apta'alabilmi deildir. Kimi kuramclar (rnein Service,
1975) ayn kant tmyle faikl terimlerle aklamaktalar. Gerekten
bu kimseler, tabakalamay, erken devletlerin bir nedeni deil, bir
sonucu olarak grrlerken, asl nedenin, yurttalann devlet erkiyle
tanmalar zerine ondan saIMklan ilevsel yararlann iinde yatt
dncesindedirler. Bu gre gre, devletin olumasnn asal yn,
ynetici snfn zorlama gc deil, onun yasall (meruiyeti)
dncesinin geni bir destek grmesidir; bu, devletin sahip olduu
sosyoekonomik sistemin ynetici snfn smrsn de ierdii
durumda bile byledir.
teki devlet tanmlamalan, devletle birlikte grlen olabildiince
ok sayda olguyu sayma eilimi gstererek, erken devlet tanmn,
siyasal sistemin belli bir biiminin genelletirilmi modeline

46

dntrrler. Afrika "despotluk" dzenlerinin tantc on sekiz

zelliinden sz eden Murdockun (1959:37) amac bu olsa gerek; ki
Lensid de (1966: 157) bunlann teki etken devletlerin ounda grlen
zellikler takmn oluturduklarn sylerken. Murdock'u
onaylarcasma bir tulum iindedir. Krader de (1968: 27-28) herbiri
sosyopolitik sistemin karmak bir tipi hakknda betimleyici
genellemelerden baka bir ey olmayan uzun bir zellikler listesi
vererek, znde ayn eyi yapm olmaktadn. Sz konusu ayrntl
nermelerin herhangi birine kar klabilir. rnein insan kurban,
erken devletlerin evrensel bir zelliini oluturmad gibi (Murdock,
1959:38) ne de erken devletler, yelerinden mutlaka, ya devlet
egemenliini benimsemelerini ya da reddetmelerini isteyip, bu ikisi
arasnda bir seenei seme olana brakmamak gibi bir tutuma
girmilerdir (Krader, 1968:27).
Dahas, byle tanmlar kkenlerle ilgili antrmay bulandrma
eilimi tarlar. Murdock'n on sekiz zellii de, Kraderin uzun
zellikler listesi de, bu tr karmak sistemlerin nasl gelimi
olabilecei konusunda li bir ipcu vermez. Marksist tutum bu
noktada daha doyurucu grnm vermektedir. Devlet ile eitsizliin
korunup srdrlmesi, kuramsal dzeyde, tarihi despotik bir merkezi
denetime doru itip ynetecek biimde, birbirleri iinde rlrler.
Ancak, eitsizliin, devletten nce niin bylesine benimsenmi
olmasnn gerektii ve devletin niin eitsizliin benimsendiinde
ortaya kt gerekten pek ak olmad gibi, bu tr kuramlatrma
abalarnda aklanan bir durum deildir; byle bir aklama yerine,
tarihin ayrntlar, kanlmaz olarak devletin douuna gtren ''snf
savaim" koullaryla sunulmaya allr.
Hobhouse ve ayn yaptta yazlan bulunan teki dnrler (1915)
devleti, iindeki yerel toplumsal birliklerin zerkliklerini yitirip,
balanndaki kimselerin merkeze balanp uyduklar hiyerarik ve
merkezi bir yetke (otorite) sistemi olarak tanmlayan ilk ada
yazarlard. Nadel (1942: 69-70) bu gr zellikle duru bir biimde
sunarak, devletlii {statehood=devlet olma durumunu] yle: (1)
merkezilemi bir hkmet (2) lke zerinde egemenlik ve (3)
tekilerden ayn bir eitimden geirilen, yeleri ayn bir ilemle alnan.

47

onlara tekilerdeTayn bir konum (stat) sunulan bir ynetibi grup

olarak grmektedir. Birka dzeltici eklemeyle, ayn tanmlama, Afrika
siyasal dzenlerini devlet olan ve olmayan sistemler olarak ikiye
ayran klasik snflandrmalarnda Fortes ve Evans-Pritchard (1940)
tarafndan ve onlardan az sonra, kltrel gelimenin ve devletin
oluumunun dnyann yar orak blgelerindeki evrensel biimlerini
grme giriiminde Julian Stewad (1949) tarafndan kullanld. Service,
geenlerde yaynlanan (1975) yaptnda ayn tutuma katlp, o da Fried
(1967) gibi,l)una, gce bavurmaran bir biimi olarak g kullanma
tehdidini tekeline almay eklemektedir.
'
Bu yaklamla baz benzerlikleri bulunmakla birlikte, ondan farkl
bir yaklam da,^ V/right ve Johnson tarafndan (1975: 267)
Mczoptamya'da devletin kkenleriyle ilgili almalannda kullanlan
"enformasyon sistemleri tanm rdr. Bir blgede, birbirinden
farkllam yerleme yerleri arasndaki alveri kaytlar zerinde
alarak bu yazarlar, devleti, iinde uzmanlam ynetici merkezlerin
aa dzeylerdeki yerleme yerlerindeki insanlarn eylemlerini ve
etkinliklerini etkileyen kararlar aldklar total bir karar alma rgt
olarak grrler, Bir [toplumsal] rgtn [devlet saylabilmCsi] devlet
rgt gibi ileyebilmesi iin, hiyerarinin en az basamann
bulunmas gerekir; ki byle bir hiyerari iinde, st basaman
elindeki haber ve bilgiler (enformasyon) hiyerarinin alt
basamaklarnda bulunanlarn davranlarn etkileyecek biimde
toplanp, biriktirilip, ilemden geirilip, zetlenip, teki basamaklara
geirilir.
Ne var ki inceledikleri enframasyon alverilerinin tm, blgenin
ekonomik sektr iinde yaplan alverilerden alnmtr.
Dolaysyla, bu aratrmaclar, farkl byklkteki yerleim yerleri
hiyerarisi iindeki ekonomik' etkinliklerin egdmlenmesinde
grlen art, toplumun ynetsel sektrnde benzeri gelimelerin bir
iareti olarak aldlar. Ne yazk ki. ekonomik rgtleniin gelimesiyle
siyasal rgtleniin gelimesi arasnda kesin bir koutluun varl,
yaptlarnda aka ortaya konabilmi deildir.
,
Grdmz, devletin rgtsel niteliklerini vurgulayan tm bu
yapsal tanmlamalarda ak olan tek nokta, izlenen, aratrma
48

stratejisidir. Gerekten tm bu yaklamlar, yerel-st yetkeyi ve

merkezi denetimi yaratan eyin, ayn zamanda erken devletleri yaratan
ey olduu noktasnda birlemektedir. Serviee'in( 1975:272) belirttii
gibi, bu yaklam, eflik ile devletlii kartrd, yani daha karmak
olan merkezilemi siyasal sistemlerle, daha az karmak merkezi
siyasal sistemleri birbirlerinden aklkla ayrdedemedii iin, geride
gene zlmedik bir sorun brakmaktadr.4 Devletlerin merkezi rgtl
hiyerariler olmalarna karn, bu snflandrma, genellikle devlet
ncesi sistemler saylan ynetim biimlerini de onlarn iine
almaktadr.
Benim grme gre, eflikler, ayr bir snf oluturmay
hakedccek derecede devletlerden farkldr. Bu yolda sorunu zecek
anahtm* niteliindeki zellik, "blnme" olsa" gerek. Erken devletin
grnd zamana dek tm siyasal sistemler, nOTmal siyasal ve
demografik srelerinin bir paras olarak kopma ve bulunduklar
blgenin her yerinde benzer birimler oluturma ynnde, ilerinde
sakl bir eilim tarlar. Bames (1967) buna, yerinde bir adlandrmayla
"" etkisi* der; etkisi. siya.sal sistemin kritik bir noktaya dek
byyp, bu noktadan sonra, erk konumuna kimin kacayla
(varislikle) ilgili kavgalarla, toprak ktl nedeniyle, teki nedenlerle,
kk birimlere blnmesidir; bu birimlerin de zamanla, kendi
blnme eiini oluturacak noktaya dek bkme gstermeleridir.
Devlet, bu tr "blnerek oalma" eilimlerini aabilen bir
sistemdir.5 Bu yetenek, tmyle yeni bir toplum tr yaratr. Bu yle
bir toplumdur ki, genileyip teki etnik gruplar iine alabilir;
byklnn ve gcnn bir st snrnn bulunmas zorunluluu
olmakszn, daha kalabalk nfuslu ve daha gl durumlara
ykselebilir. nsanln bilinen tm siyasal sistemleri inde
bykln ve gcn bylesine artrablen tek siyasal sistem,
devlettir.
Erken devletler, retim biimleri "endstri ncesi olan merkezi
siyasal sistemlerin ilk admlarn temsil ederler. Endstri ncesi ve
* Ing. "snowbair effect (.n.).

49

endstri sonras devletlerin zelliklerinin ou birbirine benzejr.

rnein ikisi de rejim deiiklii sorunlann zmek zorundadr ve
ikisinin de merkez - evre ilikilerini, egdm iinde yrtmeleri
gerekir. Bununla birlikte, endstrileme, nfusta ve toplumsal
rgtlenmede, teki birok deiiklik ,yan sra, byk apl kent
kitlelerinin olumas, sendikalar, ekonomik etkinliklerin
dzenlenmesi, yaamn srdrlmesini salayan kaynaklara maalar
yoluyla ulama gibi ylesine byk deiiklikler gerektirir ki; bunlar,
endstrilemi devletlerin, kendilerine zg farkl siyasal sorunlan ve
onlara uygun [farkl] zmleri bulunan farkl bir toplum biimi
olarak grlmelerini gerektirecek eylerdir.
Erken devlette sz konusu sreklilii yrtmeyi balca grevi
olarak gren kurum, brokrasidir. Brokrasiden amacm, devlet
hiyerarisinin kamu ynetimi makinesini yrten memurlar,-din
adamlar, soylular, kleler, hadmlar takm ile, onlara bal
alt-rgtlerdir. Bu kimseler, kralln kime geecei sorunu gibi
genellikle uygar dzeni tehdit eden bir sorun zerinde sz sahibidirler
ve devletin evresindeki blmleri ile merkezindeki krallk merkezi
(bakent) arasndaki ilikileri srdrp dayatan bir memurlar snf ve
genellikle ayrcalkl bir snf olarak hizmet grrler.
efliklerde de, memurluk makamlarn dolduran, hkmet etme
ilerini yrtmesinde efe yardmc olan kimseler bulunur. Ama
'siyasal gelimenin eflik aamasnda, siyasal sistemin yaps iindeki
her bir odak noktas, merkezdekinin kesin bir benzeridir. Piramitsel
yap, basklarla karlatnda ve basklar onu paralayacak apa
ulatnda, her bir parann, daha nce bal bulunduu merkezi
siyasal yap hangi femurlar takmna sahipse, ayn memurlar
takmyla donanm olduu grlr. Erken devlette ise, merkezdeki
makam sahibi memurlann birou [evredeki] baka hi bir kimsenin
grmedii trden grevleri yerine getirir, Genellikle, daha ok krallk
sarayna ve onun grevlilerine seslenen bir devlet dini bulunur. Yerel
blmlerin nderlerinin de kendi memurlariolabilir; ama bunlar
incelikli ve karmak grevleri yrten kimseler olmadklar gibi,
bakentte uygulanan saray srelerini de izlemezle.

,50

yleyse, zetle, erken devletin, merkezi erkin, toplum iindeki

zorlayc gcn en byk blm zerinde denetime ^ h ip bulunduu
merkezilemi ve hiyerarik biimde rgtlenmi bir siyasal sistem
olduu sylenebilir. Alt birinler, bir yneticiye, yani devletin monark
niteliindeki bana kar sorumludurlar ve bu kimse tarafndan atanan
memurlarla olan ilikileri kanalyla, hiyerariye balanmlardr. Bu
memurlar, sistemin kamu ynetimi yapsn yrtrler ve aralannda
yeni yneticiyi seebilen ya da onu yasal (meru) klabilen veya her
ikisini yapabilen seiciler (elektrler) takmna sahip olarak, sistemin
srekliliini gvence altna almaya alrlar. Bu yaznn bundan
sonraki satrlarnda, "devlet" terimi, kolaylk olsun diye, "erken
devlet", yani "endstri devleti"nin kart olan devlet anlamnda
kullanlacaktr.^
1,2 . Bant ve Nedensellik ilikileri
Yukarda verilen tanm yapsaldr. Devleti, gelime nitelii
tamakla birlikte, erkin eitsiz datmnn benimsendii ye
gelenekselletii bir sistem evresinde dnen hiyerarik ilikiler takm
olarak grp, onu teki siyasal sistemlerden ayrdetmektedir. Bir baka
kaynakta (Cohen, 1973:871) daha nce belirttiim gibi, siyasal
yaplan snflandrmaya kalkma, siyasal antropologlann karsna
temel bir sorun karr. Snflandrma, tek bana fazla bir y
aklamaz. Bununla birlikte, bizi, siyasal ypdr arasnda grlen
farkllklarn nasl doduklann ve bu farkllklarn onlarn iinde
yaayan insanlar zerinde ne tr etkilerde bulunduklann scamaya iter.
Gerekten, tanm, bir oluumu (entity) yaltlyarak aynr; kkenini
arabracamz ey de>bu oluum, bu varolutur.
Devlet ile bantl eler (correlates) herkese bilinmektedir. Bir
monark ve yannda, zenginliklerinin ounu kendilerinden edindikleri
halkn geri kalan blmne gre ayncalkl ve varlkl kimselerden
oluan bir ynetici snf, her erken devlette karlalan bir zelliktir.
Ynetici snfla birlikte, kent oluturmayla (urbanism) snf
farkllklanmn mimarla yansm biimleriyle karlalr ve yukan
snfn, kkleri zerk siyasal yaplar olarak devlet ncesi
gemilerindeki koullara uyarlanmalarna dayanan yerel kltrel
gelenekleri srdren kesimleriyle, onlardan farkl bir kltre sahip

51

kesim; genellikle bir kent kltrne sahip kesim olmak zere [kendi
iinde] bir lde farkllat grlr. Toplum ayn zamanda, i ve
meslek gruplan, etnik gruplar oluturma ve krsal ya da kentsel
yerlerde oturma bakmndan da, kyller, zanaatlar, satclar, din
adamlan, gebeler, kahinler, elendiriciler ve benzeri birok gruplar
olarak farkllamaya uramtr. Bu. karmak bir alveri ve pazarlar
sistemini ve devletin kendini ve silahl glerini besleyip
srdrebilmesi iin nakit para ya da mal biimindeki gelirlerini elde
ettii bir gelir sistemini gerektirir. Yukar snf ayn zamanda, iyi
gelitirilmi bir uzak ticaret sistemiyle devlete getirilen lks mallardan
da yararlanr. Siyasal yapnn bir yarg hiyerarisi ve bavuru (temyiz)
sistemi olarak kullanlmasyla, nfusun eitli eleri arasnda kan
tartmalarda araclk yapmak zere, karmak bir hukuksal-yargcsal
sreler takm geliir. Eer sz konusu devlet, bir blgedeki devletler
takm iinde eh gls i.se, evresinde bulunan, genellikle hara
dettirilen siyasal birliklerle d ilikiler srdrlr. Dolaysyla
[erken] devletlerin bir, zerinde, yasalarn kendilerine uyguladklar
"yurttalar" saylan insanlarn yaadklar egemenlik alanlarnn
uzand "lke" topraklan; bir de. zerinde daha az erk kullanabildikleri
"etki blgeleri" bulunur, Eer byle bir etki alanlan varsa, ona. devlet
iinde kullanlan erk olan "egemenlik (sovereignty) kavramndan
farkl olarak "hegemonya" (hegemony) diyeceiz. Hegemonya,
egemenlikten u bakmdan aynlu: bir devletin egemenlik alan iine
den tm yurttalar zerinde her alanda (total) bir yetkeye sahip
Olmasna karlk, hegemonya alanndaki gruplarn yelerinin
lmelerine ya da kalmalarna yolaabilecek sonul yaptmm. sz konusu
gruplanl (yerel) yneticilerine braklmtr. Devlet gelirlerinin
toplanmas, alveri, askerlik hizmeti, hukuk ve iletiimin genellikle
artan bir biimde kullanlmas gibi elerin, tm, kayt tutmanm
doru biimlerinin benimsenmesihden yana ileyen etmenleri
oluturur. Dolaysyla, kayt tutmann, erken devletin oluumuna
kout (paralel) bir gelime gstermesinde alacak bir ey yoktur.
Tm bu gelimelerin tek tek (zgl) nedenlerini aratumak, bence,
yararsz, hatta yapay bir sorundur (kar. Adams, 1975:243). Bu
zelliklerin herbiri ve teki birok zellik, tekisine doabilme
gcn salar ve olanakl tm zmler arasnda devletin merkezi

52

rgtl yapsnn seilmesine yolaar. Szlonusu yap kendisi ile bir

likte grnen bu olgularn varlm gerektirir ve yap ile balantl bu
eler, yapya kendisini sdrebilme gcn, ya da
gcn ka
zandrrlar. Sz konusu sre sistemsel ve kendi kendinin snrlarn
belirleyici bir nitelik tar.'^ Nerede ve nasl balam olursa olsun,
ilevsel gereklilikler, yukarda saylan, devletle birlikte grlen olgu
lar gelimeye zorlar. Erken devletler kendi kendilerini snrlayc ol
malar bakmndan teki siyasal yaplardan ayrlrlar. Erken devletlerin
nkoullarn ve kendilerinden nceki merkezi sistemlerden kp
gelimelerinde izledikleri yollar daha ycndan incelediimizde, bunun
neden byle olmasnn gerektiini daha ak bir biimde greceiz.
2. ERKEN d e v l e t l e r in DOUUNU ETKLEYEN ETMENLER
2.1. Corafi konum
Akdeniz tarihi hakknda kaln kitabnda Braudel (1972) zerinde bu
lunan kendisine baml demografik ve sosyokltrel gler kadm, fi
zik evrenin kendisinin de, sz konusu blgenin zgl tarihsel
gelimesinin terhellerini oluturduunu ileri srmektedir. Ama, genel
lemeye gidip, bulunduklar yer ve corafya ile ilgili etmenlerin erken
devletlerde "per se" (kendi bana) o ya da bu trden sistemli bir iliki
iinde bulunup bulunmadklarn sorarsak, sorun saydamln yitirir.
evrenin hangi zgl niteliklerine bakmamz gerekir? Braudel. yiyecek
kaynaklarna, teki kaynaklara ve yerel konuma, bunlarn hepsine de
bakmamz gerektiini ileri srmtr. Yiyecek kaynaklar genellikle,
tama kapasitesine gre deerlendirilir ve tama kapasitesi, bir
blgede oturanlarn kltrel dzeylerine uygun bir geim olanan
srekli olarak salayabilecek maksimum biiminde tanmlanr (Allan,
1949; Cook, 1972;2.5). Hayden'n (197.5) ve baka yazarlarn (Street.
1969:105) da belirttikleri gibi, evrenin bu zelliini doru olarak
lmek kolay deildir; nk, (1) blgenin yiyecek potansiyelini he
saplamak neredeyse olanakszdn (2) o isradaki teknolojik potansiyelin
farkl kltrler bakmndan ne olduu bilinemez ve (3) herhangi bir
yerde, evrenin kaynaklar bakmndan durumu, zaman iinde nemli
deiiklikler gsterir.

53

Hayden'i (1975) yiyecek eksikliinin neden olduu lm oran

nn, evresel basknn eiine gelindiini gsteren l olarak kulla-
nlmas nerisi, dnceyi kkrtc olmakla birlikte, karmza al
mas g baz sohnlar karmaktadm. Smer lkesinin, eski in'in, ya
da son bin yl iinde Ba Sudann lm oranlarn nasl elde edeceiz?
Erken devletler hakkinda byle bir bilgi elde edebilseydik, gerekten,
Toynbee'ci meydan okumanm* derecesini lme ve dnemsel yiyecek
ktliklannn, kendilerini izleyen sosyopolitik gelimeleri etkileyip et
kilemediklerini, hi deilse, kendilerini bu tr deiikliklerin izleyip
izlemediini saptama olana bulunabilirdi. Ama bu noktada, bildiim
hi bir almada, srekli yiyecek ktl iinde bulunan ya da bulun
mayan blgeler arasnda, zgl ve llebilir gstergeler kullanlarak,
tama yeteneinin devlet oluumu zerindeki etkilerinin yaltlanp
karlatrldn grmediimi belirtmek yeter.
Bununla birlikte, bulunulan yer-evre etmeni sav varln
srdrmektedir. Lenski (1966:161) koloni Afrikasnda devlet oluumu
le evre esi arasnda bant kurmu bulunuyor. Verileri, 38
devlettik bir rneklemede, "kk, byk" tm devletlerin, yzde
doksan ikisinin yamur ormanlar dndaki blgelerde
konulandklarn gstermektedir. Bunun, bu tr toplumlarn
karlatklan ulam ve tama sorunlarn yanstt sonucuna
varmaktadr (1966:162). Orman, merkezi hkmetin lke boyunca bir
yerden bir yere insan ve mal gnderme yeteneklerini snu-lar. Bir baka
deyile, orman, yerel zerkliin srmesinden yana iledii gibi, devlet
rgthn nnde byk bir engel oluturmakta. Lenski, Afrika
malzemesi bakmndan hakl olabilir; ama gerektiinde bu tr engeller
teknolojiyle alabilmekte. Bunun ak bir rnei. nkalann,
bakentlerini, devletin evre blgeleriyle balayabilmek iin
gelitirdikleri, ok byk ve zenle koruma altnda tutulan
kprleridir. Kukusuz Beals ve Kelsonun (1975:572) yaptklar gibi
kolonicilik ncesi dnemin devletlerinin gelime durumunun bir
A'moU Toynbee, A Stuly of History (1 9 3 9 -1 9 5 0 ) adl ok ciltli yaptnda.
Uygarlklarn, bir toplumun, kar karya kald ve alamayacak kadar etin olmayan
(takn vb.) corafi, ya da (nfiu art, saldn vb.) toplumsal bir "meydan okumaya
baarl bir iradi tepki gsterebilm esi durumunda, bir st teknolojik d zeye
ykselmesiyle yarotlabildiini ileri srd bir tarih felsefesi gelitirmitir (.n.).

54

haritasn karrsak, iklim koullan bakmndan u blgeler dndaki

ve genel olarak Kuzey Amerika dndaki blgelerde, evresel
zelliklerle devlet oluumu arasnda ok kk bir bantdan te bir
ilikinin bulunmad grlecektir. Dalmlar, devlet gelimesinin
birbirinden faikl alt blgesinin bulunduundu gsterir gibidir: Bunlar,
(1) Avrupa. Kuzey Afrika ve Nil vadisinden balayp, Hindistan',
in'i ve Japonya'y da darda buakmakszn. Uzak Dou'ya ve Gney
Asya'ya dek uzanan srekli-bir erit oluturan blge (2) Meksika'y ve
Yucatan' da ieren bir Orta Amerika gelime blgesi (3) And
Dalar'nn yksek yerlerinde bulunan bir Gney Amerika gelime
blgesi (4) bir Bat Afrika blgesi, (5) Gller Blgesi'nde ve Elyopya
yaylarnda bulunan bir Dou Afrika blgesi ve (6) Bir Polinezya
blgesidir. Bu blgeler iindeki devletler birbirlerinin etkisinden
bamsz olarak gelimi olabilirler ve ola.slkla byle gelimi
devletler vardr; ama bu blgeler iinde toplumlanh birbirleriyle
karlamalar ve yaylmalar olgular da, iyi belgelendirilmi
durumdadr. Bylesine geni blgelerin, corafya bakmndan, devlet
oluum unu itelem i olabilecek ortak niteliklere sahip
bulunabileedderini dnmek g. /
te yandan (u enlem blgeleri dnda) toprak ya da iklim tr ne
olursa olsun, "devlet oluan" bir blgede bulunma, bu tr zelliklerin
gelimesinin ba etmenini oluturmu grnmektedir. Bu anlamda,
evrenin fiziksel koullan deil de salt bulunduu yer. devletin
oluabileceini gsteren nemli bir gsterge saylabilir. Buralardaki
toplumlar, devletliin etkisini teki yerlerdekinden nce zerlerinde
duymulardr. Bununla birlikte, eninde sonunda tm topraklar [daha
nce kurulmu] devletler iine alnmlar, ya da kendileri merkezi
rgtler altnda toplanmlardu- (ve tekilerini yutmaya balamlardu-).
Son olarak, ticaret esinde corafi etmen zerinde durulabilir.
Ticaret limanlarnn ve ticaret yollarnn ularndaki' konak
noktalanma eken devletin gelimesiyle l^agml iinde olduklan apak
grnmektedir. Elimizde, Benin, Dahomay gibi rneklerde ve
Akdeniz'in kent devletlerinde, ticaretle uraan topluluklann, insanlan
kendine ekerek nfuslann artrdklann ye hinterlandlanndaki birok
blgeden nce merkezilemi siyasal sistem oluturduklarn gsteren

55

belgelendirilmi kantlar var. iyi limanlarn, rmak azlarndaki

yerleim blgelerinin, ya da ok kullanlm eski ticaret yollarnn
kavak yerlerinin ve mola noktalarnn, insanlar kendine ekip, erken
devletlerin oluumuna katkda bulunduklarna kuku yok. Afrika
malzemesini inceleyerek Gluckman (1965:143-144) eflerin erklerinin
yalnzca tuz ve yeim ocaklarnda-ve byk ticaret yollan boyunca
daha kalc bir nitelik gsterebildikleri sonucuna varmtr. Bu,
Braude'in (1972) savnn da en gl noktasn oluturmaktadr.
Braudel.alarn, ovalarn. Jlgeyc egemen rzgi'larm etkilerini de
gznne almakta duyarl davranmakla birlikte, Akdeniz tarihinin en
derin noktalarna ileyici' bir bak salayan ey ldn sezdii
kentlerin (kasabalarn) douunu destekleyen zelliklerin corafi
nitelikler (ve teki baz nitelikler) olduu grndedir. Ama burada
da. corafyann yknn tmnn kavranmasna yetmediini, hatta
onun en nemli blmlerini aydnlatmaktan uzak kaldn
sylemeliyiz. Bir ticaret yolu, ya da bir kent ve onun rotalar,
genellikle bir baka yol ve baka kent ile yarmaya girip ona stn
kar (Braudel. 1972:278). Oluumunun aydnlanmasnda bize yardmc
olabilirlerse de, devletlerin oluumu hakknda bir anlaya, yalnzca
rzgrlardan, yamurdan ve corafi konumdan gidilerek vanlamaz.
3. NFUS ES
Sava gibi olas bir neden dnda, nfus basks, ya da nfus
younluunda grlen bir art, devlet oluumunun en ok ayrmna
varlan zelliklerinden biridir. Bununla ilgili dnceler en azndan
Spencer'e (1897) kadar dayanr ve V. Gordon Childe'n (1936)*
almasnn odan oluturmutur. Daha yakn bir tarihte ise,
Boserup (1965) nfus artnn Avrupa'nn .siyasal rgtlenii
zerindeki etkilerini ve onun teknolojide grlen, nfus artn
izleyen, nadasa brakma dnemlerinin ksalmasna yolaan ve
verimlilikte grlen daha ok sayda insan besleyen artlar zerindeki
etkisini izledi. Lenski (1966: 145-146) devlet ncesi topluluklarn
hibirisinde, yerleim bana den nfusun 1500 kiinin zerine
kmad gibi, eken devletlerin kilometre kare bana den ok daha
* V.Gordon-ehilde. Kendim Yaratan nsan, ev. Filiz (Karabey) Ollilu,
laanbul. 1978, Vaitk Yaynlan, 236 s.

56

youn nfuslara sahip olmalar yan sra, devlet ncesi topluluklann

nfuslarnn, rnein iki yz kat kadar fazla sayda insan
kapsadklann yazar.
Nfus arth etkileyen nedensel dzenekler, doum oranlarnda
ykselme ve snrlar belli bir toprak paras zerinde nfusun
ulaabilecei st snu- olmak zere, ikidir. Harris (1971:223) yiyecek
retiminden nce ve yiyecek retiminin yaylmasndan sonra olmak
zere, dnyann toplam nfusunu hesaplamaya alt. Neolitik
ncesinde, dnya apnda olmak zere, nfusun ylda olaslkla 5 kii
artarken, neolitiin balamasndan sonra bu saynn 625'e ykseldiini
ileri srmektedir. Bundan da inandrc bir kant Lee'den (1972)
gelmektedir; onun verileri, daha az gezici olup, kk ocuklarn bir
yerden bir yere daha az tayarak, Buman kadnlarnn, gebelik
dnemleri arasndaki yapay olarak uzatlm sreleri, pek az bir
abayla, ya da hi bir aba gstermeksizin azalttklar dncesini
desteklemektedir:
"Tekbama yerleik bir yaama gemek bile, kadnlarn, ken
dilerine d.en almada herhangi bir arta gerek kalmadan ve
ocuklarndan herbirine yiyecek salama yeteneklerinde bh azalma
grlmeksizin, daha sk (x:uk sahibi olabilmelerini salad iin,
nfus artnn tetiini eken olay olu.turabilir" (Lee. 1972, 342).
Kamerun'daki Pigme gruplan zerinde alan Althabe (1965) de.
yerlec yaama geiin daha byk ailelerin ortaya kyla birlikte
grldn belirtmitir, Arkeolojik kantlar (Struever. 1968; Smith
ve Young. 1972) avcln ve toplaycln yerini neolitiin ald
blgelerin, avc ve toplayc topluluklarnkine yakn byklkte, ok
daha fazla nfuslu, ok daha fazla sayda yerleim yerine sahip
olduklarn gstermektedir.
nsanlk bir kez yiyecek retimine baladktan sonra, nfusun
artmaya baladmr gsmz gere gere syleyebiliriz. Ama bu
artn nasl olup h devlete yolatn sylemek kolay deildir.
nk, neolitiin balamasyla devletin olumaya balamas arasnda
ok uzun ve nemli bir zaman aral vardr. Gerekten, yiyecek
reticisi birok grup, ada devletlerin kUrulduu tarihlere dek,
varlklann, zerk yerleim birimleri ya da gebe topluluklar olarak

57

srdrmlerdir. Cameiro (1970) nfusun normal artnn, corafya

nedenleriyle, ya da belki teki glerce snrlandnid durumlarda,
kaynaklar zerinde artan baskyla ilikili srtmelerin ve
atmalarn, deerli grlen mallara ulama yollarnn farkllamasn
ve topluluun merkezi denetimi ile inshnlarn egdmlenmesi
eilimlerini yarattn kuramlatrmtr. Bu kurama gre, bozkra
snr Peru vadisinin, Nil gibi llerle evrilmi rmaklarn, ya da bir
halkn oturduu, sahip olduklar zgl teknoloji bakmndan zengin
kaynaklara yakn yerlerin blgeden da g snrlayaca
sylenebilir. Bu, nfus younluunu artrp nderlerin daha byk bir
erke sahip olmalarna yolaar.
Bu kuramlar, ampirik alanda, Nettingin (1972) Nijerya'daki Jos
yaylas Kofyarlar' arasnda yapt gzlemlerle uygunluk iindedir. Bu
yazar (Netting, 1969, 1972) ya nfus younluunun artnn ya da el
altnda bulunan, iftlik yaplabilecek topraklarn azalmasnn bir
sonucu olarak toprak zerinde grlen basknn, bireylerce sahip
olunan toprak mlkleri saysnda bir arta ve daha youn (entansiO bir
tanma yolatnt grd. Bunlar ise, daha sonra, topran deerinde
artla, sinirlarn daha kesin izgilerle birbirlerinden ayrdedilmesi
olgusuyla, sahiplikle ve mirasla ilgili daha incelikli kurallarla, kiiler
aras atmalarda artla ve mlkiyetle ilgili kavgalarla birlikte
grlen bir olgu durumuna gelir:
"inde, bir stnlk duygusunun kendisine bah kylerin saysyla
birlikte grld en byk Kofyar eflikleri, nfus younluunun
en yksek olduu ve ekilip biilebilen topraklan elde etme yannn
en etin getii ovalarda grlr (Netting. 1972: 235).
Netting daha sonra bu bulguyu, baka yerlerdeki (tbo, Tiv, Jukun ve
Alur'daki) bir dizi rnee de genellemeye alr. Ne yazk ki bu
topluluklarda nfus basks ile merkezileme arasnda bir bantnn
bulunduunu gsteren herhangi bir bilgi bulunmamaktadn; yle ki,
kuramn, verilerin genellemesini destekledii tek rnek (Kofyar) ile
ayakta tutmaya almaktadr. Bu nokta ok nemlidir. nk,
kendisi, sz konusu Afrika topluluklarnn, teki baz topluluklar iin
de yapt gibi (Horton, 1971; Cohen. 1974) kendilerinden nceki
zerk yerleim yerleri zerinde merkeziletirici eilimleri
yerletirebildiklerini gsterebilmekle birlikte, kuramn gerektirdii

58

eyi yapamayp, sz konusu benzeri gelimelerin nedenini, nfusta bir

genilemeye ya da nfus basksna ykleyememektedir.
Dolaysyla, nfus basksnn devletlerin oluumuna katkda
bulunduu kuram, insann bir kez topraa yerleip yiyecek reticisi
olduktan sonra, bir blgeye den yerleme says kadar, yerleme yeri
bana den nfus miktarnn ve younluunun artt yolundaki
geni apta belgelendirilmi bir gzleme dayanmaktadr. Bu tr nfus
artlan yan sra, kaynaklar zerinde artan basknn bir sonucu olande
ktlklarn artmas, nderleri, yesi olduklar toplumsal rgtler
zerindeki denetimlerini artrmaya iter (Adams. 1975:149). Grnd
kadaryla bu kuram akla yakn durmaktadr ve pek de artc deildir.
Gerekten, uzun dnemli eilimler nfus artlaryla yetkenin
merkezilemesi arasnda deimez, belirli ilikiler gstermektedir.
Bununla birlikte, verilerin daha yakndan incelenmesi ve sz konu
su iliinin doruluunu snayacak iyi dnlm giriimler, onun
geerlilii hakknda kukular yaratmaya balar. Dumont (1965: 230231) Meksika vadisi ile Mezopotamyadaki siyasal gelimeli arasnda
yapt aynntl bir karlatrmada,nfus basksnn devlet oluumu
nun gerekli koulunu oluturmakla birlikte yeterli koulunu.olutur
mad sonucuna vurmaktadr. Verileri, "nveleme"" (yani birbirinden
farkllaan yerleme yerleri arasnda artan bir rgtsel karmaklk ve
egdm) olgusunun, kaynaklar zerindeki kendisinden nceki ya da
kendisiyle birlikte grlen basklara bir tepki olarak gelitii dn
cesini desteklemektedir. Kuram gzden geirerek, gerekli deiiklikleri
yapp, devlet oluumunun baz bamsz rneklerine baktktan sonra
Service, devletlie giden yollar ve itileri salayan etmenin, nfus bas
ks deil rgtlenme olduu duygusuna varmaktadr (1975:276-278).
Ona gre, nfus art ve yiyecek ktlklar, toplumsal karmakln
nedenleri deil "destekleyicileridir".*** Service, nfus basksnn kar
maklamayla deil, verimlilikte herhangi bir llebilir arttan ok
vergilerin alnmaya balanmasnn yolam olabilecei "ekonomik ar
t" olgusunu vurgulamak iin karlatrmalarda bulunur. Bir bakade* Ing. "nuclealion"; ekirdek balama, bir ekirdek evresinde toplanma (.n.).
Ing. "enablers: "olanak salayclar ya da "muktedir klclan " cdarak da evrilebilir
(n .).

59

yile, toplumu yeniden rgtlendiren, kaynaklar zerindeki bask deil

[kaynaklara olan] "talepte grlen younlamadr" (Cowgill. 1975:513);
bu talebi, toplumu yeniden rgtlendiren gittike daha ok hiyerarik bir
yap kazanduan yetke sistemleri, toplumun daha byk bir birlik olduu
grnmn vererek, ya da daha youn ntslu yerleme yerlerinin daha
da gelimesinin koullann hazrlayarak yaratmaktalar.
Nfus basks kuramnn doruluunun byk bir incelikle
planlanm belki en iyi testi. Wright Ve Johnson (1975) tarafndan
hazrlanmtr. Bu aratrmaclar. Gneybat ran'n blgesinde, her
dnem iin yerleme yerlerinin byklk derecelerini kullanarak ve
buralarda grlen rgtsel gelimeleri birbirleriyle karlatrarak, sz
konusu blgelerde devlet oluumunun hemen ncesinde hep nfus
azalmas ynnde bir eilimin varln gstermi bulunuyorlar.
Nfusta bu tr dlerin, olaslkla, yerlememilik koullan, atma,
sava ve belki de blgeye gebelerin aknyla balantl olabileceini
kuramlatrmakla birlikte, nfusun bu nedenlerden dolay dtn
daha gsterebilmi deiller. Nfus art kuramna kar .seenek olan bu
varsaymn ileride geirecei snavlan beklemesi gerekirken: nfus
kuram, olgularin elinden iddetli bir tokat yemi grnmektedir.
B temellere dayanarak bir senteze ula.abiliriz. nsanlk
depolanabilir ve yenilenebilir yiyecek kaynaklarna dayanmaya
balaynca, insanlar topraa yerle.iklie geerler ve daha incesinden
oic daha byk bir hzla oalmaya balarlar, Bu. devletlikten olduka
nce grlr ve devjetler olutuktan sonra da srer. Byle bir nfus
artnn devletin oluumuyla ilikisini aklkla ortaya koyacak veriler
yok elimizde. Ancak yaplan baz aratrntalar. nfusun efliin
grnmesinin
(Harner, 1970) ve devletlerin ortaya
kmalarndan sonra (Wright ve Johnson. 1975) artt grn
destekler yndedir. Demek ki nfus art, birbirinden bamsz
yerleme yerleri arasnda o ya da bu trden bir rekabet yaratmaktadr ve
Netting'in (1972) verilerinin gsterdii gibi, efliin gelimesinin
temellerini hazrlam olabilir. Devletlik [yolundaki gelimeler] ise,
baka etmenlere bamldr; ok saylarda yerleme yeri ya da gebe
topluluk zerinde egdm olana veren ey, rgtlenme
kapasitesidir. Dolaysyla, devlet, daha byk boyutlarda toplumsal
birimlerin domasnn koullarm yaratr; ama kendisinin ortaya

60

kabilmesi yalnzca byle bir arta baml olmad gibi, byle bir
artn rn de deildir.
Burada metodolojik nitelik tayan bir nokta byk bir nem
tamaktadr. Nfus bykl ile siya.sal karmaklk derecesi
arasnda bir bant kurarsak, baz sonulara varuz. Bununla birlikte,
siyasal birimler topluluklar gittike artan oranda ilerine alma
eiliminde olduklanna gre, blge bana den nfusu ya da blge
bana yerleme yerlerinin saysn (yani ileride bir devletin
grlecei alanla snrl blgenin toplam nfus younluunu)
kullanmak nemlidir. Artan bir toplumsal karmaklk pekl, ksa
dnemde, nfusun toplamnda pek az bir deimeye yolaarak ya da
hi bir genel deimeye yolamakszn, insanlarn eitli
boyutlardaki yerleme yerlerine yeniden dalmas olgusunu ierebilir.
rnein, blgenin nfusunun bykl deimeden, kent
merkezleri; yaknlarndaki k u ^ l blgelerin nfusunu ekebilirler.
Toplumsal birimlerin byklkleri hakknda, konumuzla ilgili
yn ender olarak ayrmna varlan etnografik bir zellik vardr.
Yerleik yaama gei, akraba gruplan, yerleme birimleri ve aile
birimleri arasnda daha ok sayda kiiye sahip olma istei ile
birlikte grlen bir olgudur. Althabe'nin (196.^) avclk ve
toplayclktan tarma geile geirilen deiikliklerle ilgili mekolay
almas, bu gei yan sra polijenide (okkarllkta) byk
ailelerde ve ergin erkeklere tannan yetkede bir artn olduunu
gstermektedir. Althabe ayn zamanda, e elde etmenin yolu olarak,
kzkardelerin alnp verilmesinden balk demeye doru bir geiin
olduunu da yazmaktadr. Bir avc kampnda, fazladan insanlar bir
yk oluturabilirler; ama yerel, zerk bir yiyecek reticileri
topluluunda, bu kimseler, daha byk bir saygnlk, daha byk bir
erk kadar, daha fazla emek ve daha fazla izleyici ve destekleyici
anlamna gelecektir. Topraa yerlemilik, ocuklar, eler (karlar)
hakknda ve hatta yerel gruplarn byklklerini artrabilecek
herhangi bir yol ya da her tr| yol hakknda, yeni bir deerler
sistemi yarata. rnein, neolitikten balayarak, toplumsal birimlerin
"adam kazanmas" toplumsal yaamn nemli bir zellii durumuna
gelmitir. Bu. doum oranlarnda arta, evlat edinmeye, polijeniye.

61

balk greneine, snmaha, beslemelie ve hatta, yerel gruplann

byklnn ve gcnn artrlmas yolunda kullanlmak ^ere,
zorla adam yakalamaya ve yabanclann kle klnmalarna ylaar.
Yerel gruplann nfuslarnn ap, devletlerin ya da efliklerin
ortaya'ikfnalarndan nce, yerel rgtleniin bir trevi olarak ele
alnabilir.Uygulamada grlen, topraa yerleme ile harekete geen
sre, yalnzca bir doum oranlar sorunu deildir. Tersine, iinde,
yerel gruplarn, insanlar kendilerine ekerek ya da yakalayp getirerek
geliip bydkleri daha geni bir nfus sistemi ortaya kmaya
balar. Topraa yerleme, inanlarm sz konusu toprak paras zerine
eit olarak daldklar anlamna gelmez; artk toplumsal, siyasal,
ekonomik ve ekolojik gler, byklkleri banlann gsterse de, tek
beden oluturacak biimde ilemeye balayan gruplar yaratmaya balar.
yleyse, nfus ve devlet oluumu, birbirleriyle bantl olmakla
birlikte, bu bant, kuramda ileri srld gibi demografik bakmnidan
deildir. Tersine, aralarnda, grubun daha fazla ye gereksinimiyle ve
yerel topluluklarn, toplumsal ve ekonomik birim bana den daha
ok sayda insan egdmleyebilmek gereksinimiyle bant, oluur.
Yiyecek retiminin balay ile birlikte rgtlenmede grlen
deiiklikler de. slaleler, kyler, ya gruplan sistemleri, ya da byk
adamlar sistemi gibi kurumlar yaratp, bu kurumlarda hiyerari ve grup
bana d.en insan says, grup yaamnn benimsenen ve deerli
grlen ynlerini oluturur.
4. D LKLER
Devlet ncesi siyasal kurulular (polities) arasndaki ilikiler,
evrimsel gelimenin bu dzeyinde bulunan toplumsal ve ekonomik
rgtlerce bir dzene balanp, bunlarda istikrar salanm bulunabilir,
bu ilikiler, en azndan gereince kotanlm olabilir. te yandan [bu
tr] siyasal kurulular ,arasndaki ilikilerde grlen deiiklikler,
kendisine, daha ok merkezilemi rgtsel hiyerarilerin
gelitirilmesiyle yant verilen baz belli bal basklar yaratabilir.
Birbirlerine uzak blgelerdeki siyasal kurulular aras alveri, sava
ve bar ittifaklar ve hegemonya kurmalar ile farkl ekolojik
uyarlanma biimlerine sahip gruplararas ortakyaamsal (symbiotic)
ilikiler; bunlann hepsi, merkezilemi siyasal kurululann ortaya

62-

kmalarna katkda bulunurlar. Bununla birlikte, bilgimizin bugnk

amasnda, bu etmenlerin farkir koullar iinde nasl iledikleri
aklkla grlememektedir. Sz konusu etmenlerden herbirine ksa
ksa deineceim.
4.1. Siyasa! Kurulular Aras Alveri
Daha nce de belirtildii gibi, Polanyi (1957) Gluckman(1965) ve
Braudel (1972) gibi yazarlar, ticaret, zellikle de uzak blgeler aras
ticaret ile erken devletlerin douu arasnda ne gibi ilikilerin
bulunabileceini anlatmlardr. Uzak ticaret, mallarn bir blgeden bir
baka blgeye tanmas srasnda tacir-ultmnaclarn, farkl siyasal
kurulularn bulunduu blgelerden ban iinde gemelerini gerektirir.
Bat Afrikada Whydah liman, bir yandan denize bir yandan savanaya
alan konumuyla, gl bir ticaret merkezi olarak gelimitir.
Bununla elele giden bir baka gelimeyle, siyasal bakmdan gl bir
devlet olarak ortaya knn, zellikle kle ticareti srasnda olmak
zere, AvrupalIlarla Afrikallar aras bir ticaret antreposu ilevi
grmesiyle balantl olduu son derece ak (Polanyi, 1966). Onun
daha dousunda. Nijerya deltasnda kle ticaretinin denetimini ele
geirme giriimlerinin, bu blgede daha merkezi bir iyasal rgtlenie
yolatn Dike (1956) gstermi bulunuyor. Dou Afrikadaki
hinterlanddaki gruplarla kydaki Araplar arasndaki ticareti
denetleyebilmek iin erklerini artran Nyamwezi efleri arasnda benzeri
bir srecin ilediini Abrahams (1967) gsterdi'. Hickersn (1962)
szn ettii Wisconsin Chippewalar arasnda gelitii grlen daha
karmak rgtleri, bu topluluklann doudaki AvrupalIlarla batdaki
Siouxlar aras ticareti ellerine geirme tutkularna vermektedir.
Kuzeybat Nijeryadaki kolonicilik dnemi ncesi krallklarla ilgili
kendi 'aratrmam, uzak blgeler aras ticaretin birok kaleminin
datmnn blgenin monarklarnca yapldn ve bu monarklarn
kendilerini sz konusu ticarete iyice kaptrdklarn gstermektedir.
Ancak, uzak ticaretin erken devletin oluumuyla nedensel ilikisi
sorunu, grnd kadar yaln deildir. Mezopotamyada blgeler aras
ticaretin miktarn zenle hesapladktan sonra Wright ve Johnson
(1975) bu ticaretin sasnn (hacminin) devletin kurulmasndan ok
sonraki tarihlere dek [pek] artmad sonucuna yardlai'. Bunun tersine,

63

Bat Afrika'nn ky blgesinden elde edilen malzemenin gsterdii

gibi, (Dike, 1956; Polanyi, 1966; Hortn; 1969) bir azalma
grlmtr. Sorunun yant, birbirleri iine girmi bir dizi etmenin
varlnda yatmaktada. Devlet ncesi bir siyasal kurulu, ya da bu tr
bir kurulular grubu, gittike artan bir uzak ticaret ann kavak
noktas zerindeyse ya da kysndaysa, bu evresel zellik, yerel
nderlik zerinde, onlarn erklerini artrp, ticaret zerindeki
denetimlerine kararllk kazandrmalar ynnde bir baskda
bulunmaktadr. Byle bir eyi gerekletirebiimeleri iin, daha byk
bir askeri kapasiteye ve ticaretle ilgili i ynetimi (menajerlik)
ilevlerinde grlen art egdmleyecek tam zamanl memurlara ge
reksinimleri olur (kar. Wright ve Johnson, 1975;277). Byle gelien
bir rgtleniin sonular, iinde ticaretin ve hkmetin birbirlerine
sk bir biimde balandklar nl ticaret devletleri ve ticaret limanlai'idr. Bu durumun tersine, birok Bat Sudan devletinde grld
gibi, devlet ncesi bir siyasal kurulu, gelien bir ticaret rotasnn
nemli bir kavak noktas zerinde deilse, uzak ticaretin [eken] dev
letlerin douuna nden olmas bakmndan nemi, ya pek azdr ya da
hi yoktur. Erken Mezopotamya'da ticaret, zaman iinde bir. art
gstermi olmakla birlikte, sz konusu art ancak devletin kuru
luundan sonra grlmtr (Wright ve Johnson, 1975;279). yleyse
uzak ticaretin, ticaretin dndaki etmenlere [de] bal olarak, devlet
oluumunun hem bir.-nedeni hem bir sonucu olduu sylenebilir.
Bir blge iinde yrtlen yerel ticaret ise, neredeyse tanm gerei,
devletlerin kuruluuyla smsk balantldr. Toplumda grlen
farkllama ve merkezi erklerin "yerel st" alan egdmleme
gleri, devlet topraklar boyunca mallarn ve iisanlann. zellikle,
evreden bakente ve bakentten evreye olmak zere, her yere aknm
artffir. Bu ise, bir merkezi erkin kendini besleme yeteneini ve hatta
gelecekte grlebilecek kitlklara kar yiyecek maddeleini depolarda,
evlerde biriktirme gcn yanstt gibi, bu gc artran bir etmen
olarak grlr.
4.2. Sava
Savan devletliin bir nedenini oluturduu ve onun bir''sonucu
olduu sylenir. Spencer (1897) savan gerektirdii rgtlenme

64

olanaklarnn ve yeteneklerinin, onun hiyerarik yapsnn ve bir

merkezden buyurma biiminin, ordudan topluma yayldn ileri srer.
Savalar kral olur ve askeri disiplini, hkmete de tau-lar. Mool
imparatorluunun asker kkenli nderlerin ynetimi altnda douu ve
ykselii bu srecin iyi bir rneini oluturur, Gearing (1962)
Amerika kolonicilerinin blgelerine szmaya almalaryla savalann
artnn, Cherokee'lerin siyasal merkezileme eilimlerini artu'dn
anlatmaktadr. Normanlarn ngiltere tarihinin erken dneminde
yaptklar ya da Kanuri'lcrin onbeinci yzyl Bomu'^nda baardklan
gibi, bir halk grubunun teki halklar yenip topraklarn fethettii
durumlarda (Cohen, 1975) fatihlerin o blge zerindeki ynetimlerini
egdm iinde yrtebilmeleri iin bir kamu ynetimi sistemi
gelitirmeleri gerekmektedir.
Daha yakn bir tarihte Otterbein (1970) bu dnceyi snavdan
geirmeyi denedi. Otterbein (1970:23-28) baarl bir savan yksek
dzeyde bir itaat Hikisini. yani nderlere boyun emeyi gerektirdiini
ileri srer. taatin, merkezilememi toplumlarh askeri rgtlerinde
yaygn olduunu grr. Merkezilemi toplumlardaysa, hem askeri
dzeyde hem ynetsel dzeyde olmak zere, neredey^ evrensel nitelik
gsteren bir davrantr. Dolaysyla "ordu iinde itaat, siyasal t^luluk
iinde itaate gtrmektedir"; bu ise, askeri topluluun daha da
geline.sine destek olmaktadr (Otterbein. 1970:28).
Bu veriler baz ipular vermekle birlikte, aratrmann tasarm,
amaladn kantlamaya yetecek gte deildir. taat, merkezileme
mi toplumun toplumsal ve siyasal yaamnn birok kesiminde, avda,
dinsel trenlerde, aile yaamnda, gei trenlerinde* vb. karlalan
bir davrantr. Bu durumda ynetim alannda itaatte grlen art,
devlet ncesi dzeyin tek bir kurumuna balamak ve teki zellikleri
hesaba katmadan yalnzca o zelliin etkisini aratrmak iin ortada
akla yakn ne gibi bir neden bulunmaktadr ki? Dahas, merkezileme
tam da teki zellikleri iermektedir; yani, askeri yaam da darda
brakmakszn, toplumsal yaamn tm ynlerinin daha btnlemi
* Rites de passage: Bclmbilim Terimleri SzliiTne gre (l'K D. 1973) "gei trenleri:
insan yaamnn doum, erginlik, evlenme, lm gibi nemli gei dnemleri .srasnda
yaplan dinsel, byse), trensel ilemler" (.n.).

65

bir denetime ve itaate st^ulmasdr. Aklanmas gereken, hem merke

zilemenin gelimesinden nce, hem sonra grlen itaat deil, toplum
sal birimlerin btnlemesidir (entegrasyonudur).
Baka bir grup bilgin (Bagehot, 1872; Andrezejewski, 1954; Fried,
1967; Vayda, 1968; Service, 1975) tq>lumsal (societal) evrimin nde
geldiini ve onun savan daha geni aplarda, daha sklkla ve daha
baarl yrtlmesinin temellerini hazvladn ileri srmektedir. Baz
zgn rneklerden sz edecek bu bilginler, daha disiplinli, daha rgtl
siyasal yaplana, daha byk ordular, sava komulara kar daha iyi
savunma sistemleri yarattn ve savan toplumsal birimler aras
(inter-societal) ilikilerin bir biimi olarak kullanlmas yolunda bir iti
oluturduunu belirtmektedirler. Daha zgl olarak belirtmek
gerekirse, abulcu gebelerle ve d yamaclarla sava. Lattimore'un
Kuzeybat in hakkndaki (1940) yaptnda anlatld (Service.
I975'de aktarld) gibi, tehdit altnda bulunan daha yerleik halklarn
savunma sistemlerinin glendirilmesine ve daha merkezilemi bir
siyasal kurumun ortaya kmasna yolamaktadr. Son olarak,
birbirlerine kabaca denk komular arasndaki savan, insanlarn
merkezilemi bir nderliin' sunabilecei korumann deerini
kavramalann salayaca sylenebilir (Service, 1975:299). Gerekten,
Service, insanlarn, d tehditler karsnda salayabilecei yararlar
yznden, daha merkezilemi siyasal kurulular kabul ettikleri
sonucuna varn.
Bizim buradaki yaklammz ise, daha bireimci ve daha sistemci
olacak. Bu beni, yetkenin daha merkezilemi biimine ve hiyerarik
denetim yoluyla yerel st egdme gtren herhangi bir olayn, ya
da bu tr olaylarn tmnn devlet ncesi bir sistemi daha ileri bir
merkezilemeye yneltme ynnde zorladklar dncesine
gtrmektedir. Sava ile devletin oluumu arasndaki nedensel
balantlar daha karmak olmakla birlikte, savan byle bir etmen
olduuna inanmaktaym. Sa'va ile devletin oluumu arasndaki
nedensel balantlar karmaktr; nk belli baz koullarda sava,
devletin domasna yolaarken, baz koullarda yolamamaktadr ve
daha baka koullarda sava, devlet oluumuna olanak hazrlayan bir.
etmen ya da devletin bir sonucu olarak ortaya kmaktadr.

66

Bunu, kendi aratutnamdan vereceim baz rneklerle ksaca

aklayaym. Ondrdnc ve onbeinci yzyllarn ad l
yresinde, yrenin ndegelen klan olan Mag'umi, gln
kuzeydousundaki Kanem blgesini brakmaya zorland. Gln
batsndaki Bomu ovasnda uzun bir sre oradan oraya dolatktan
sonrai Magumi klan ve onun ardna taklan izleyicileri, kendilerini l
apulcularna kar koruyan bir rman gney kylanna yerletiler.
Daha nce ayn biimde rgtlenmi teki klanlar arasnda yan yarya
slmlam, bir ef slalesine sahip, yan gebe bir klan olarak
yaam grnrler, tlerindeki klanlar ve slaleler ayn mertebede
grnmemekle birlikte, pek az merkezilemi bir brokrasiye sahip
olmu, srekli bir bakente sahip olamam grnrler ve kamu
ynetimiyle ilgili dnceleri pek karmak grnmez.
Sonunda, belli yerlere yerlemi zerk kyler iinde yayor
grnen ycrel halklara kar kendilerini korumak iin, Bomu ovasnda
bir surlu kent kurdular. Bu surlu kentin halk, yani arlmaya
baladklar yeni adlaryla Kanuriler, stn svarilik yeteneklerini ve
askeri strateji bilgilerini kullanarak, iamanla ova halldann birbiri ard
sra boyun edirdiler. O n l ^ boyun emeyi kabul etmeyenler ya
katlar ya ldrldler ya da kle alndlar. Ayn tarihte (onbeinci
yzylda) bu kentin halk, yar uyruk durumuna drlm sz
konusu halklar ynetme yollarn ve yntemlerini gelitirmeye
balad. Magumi efi gerek bir despotik monarka dnrken, belli
kyler gvenilir akrabalarn ve krallk saraynn memurlarnn eline
verildi: ya da bu kimseler bu kylerin tek tek sorumluluklarn
stlenmi olarak, sz konusu kyler zerinde hak sahibi oldular.
Onaltnc yzyln sonundan talayarak Bomu ovas, Bimi Gazargamo
adn tayan krallk bakentinin ynetimindeki gl bir kralln
douuna tank oldu. Bakentin dnda, dvalarda yerel kltrler
ieklenmelerini srdrmekle birlikte, blgede kalan halkn gittike
daha byk bir blm, daha byk bir devletin bir paras Olarak
grlmeye ve kendilerini byle grmeye baladlar. Baz blgelerde bu
ba yzeysel kald; ama bazlannda ova halkn ve onlann soylarn,
Sudan'n bu yeni domu slam krallna balayan yeni'bir kimlik
oluturdu.

lk Kanem efliinin ykl nedeni tam olarak belli deil. Szl

gelenekler, eflik makamna gemek iin giriilen, ard arkas
kesilmeyen kaygalardan ve nde gelen slale ve bu slalenin klan
(Magumi) ile, onun kendisinden daha nce aynlm paralarndan biri
(Bulala) ansnda grlen kavgalan neden olarak gstermektedir. Bu iki
slale arasndaki atma, nderlik rekabetinin, kaynaklar zerindeki
nfus basksnn, Akdeniz'e ulaan ticaret rotalarnn denetimini ele
geirme isteinin rnyd ya da tm bu etmenirin eitli arlklarda
stsle binmesinden lesleniyordu- Doan sonuta hangisinin kesin rol
Oynad aklkla bilinmemekle birlikte, sonu olduka aktr.
atmay yitiren, daha nce ar basan ya da "sahip" durumundaki
klan, bir yenilgi zerine, sonunda Kanem'den ayrlp Bornu ovalarnda
oradan oraya dolatktan sonra, bu ovaya yerlemitir (Cohen. 1967;
Smith. 1971).
yleyse bu rnekte, savan baat bir rol oynad bir olaylar
dizisinden sz edilebilir. Bir eflik sistemi, olaand saylamayacak
bir olayla krtektedir. Onun paralarndan biri, yeni bir yurt bulrnak
zere ayrlmaktr. Ayrlnca da. kendisini, askeri bakmdan kendisi
kadar iyi donanml olmayan bir halkn arasnda bulmaktadr. Bu
ra.stlant ve buna ck olarak, kendilerinin kltrel ve din.sel bakmdan
stn olduklar duygu ve dncesi, hzla gelien nemli olaylar
dizisinin tetiini ekmi olmaktadr. Bir yzyl iinde. ba.ka
lkelerden, alp benimsedikleri karmak mimarlk tekniklerini
kullanarak, surlarla evrilecek byk bir kenti ve slam dnyasnn
teki byk merkezleriyle kesintisiz bir ticaret ve dinsel balantlar
an kurmaya balamlardr. Hatt dardan yeni yeni askeri teknikler
ve silahlar getirip bunlar gelitirmiler ve hepsinden nemlisi,
gittike daha fazla uyruk konumuna drlen ve sonunda birok etnik
gruptan oluan hiyerarik rgtl ve tabakal bir yurttalar takmn
ynetmek iin yeni teknikler denemeye, gelitirmeye ve dtan
getirmeye balamlardr.
Kukusuz sav yknn tmn oluturmamaktadu. Ama gevek
rgtl, olaslkla yar gebe bir halkn, merkezilemi, pluralist
[birden ok etnik eli] monarik bir devlete dnmesinde nemli bir
rol.oynamtr. Gerekten ve Service'in (1975:270)-ulat sonucun
tersine, bu, fetihin, belli zel koullarda bir gerek devletin

68

-s

kurulmasna varan gelimeleri harekete geirebileceinin antropolojik

bir kant olarak grnmektedir^ Bunun tersi de dorudur.. Bat
Afrika'da, iinde daha nce merkezilemi bir ynetsel rejimin bir
-baka yere g'edip, bir blgeyi fethedip, sonra bu yeni blgeyi,
zerinde egemenlik kurduu kendi lkesi olarak kulland "ardl"
(halef) birok devletten sz edildii aklamalar da vardu (Forde ve
Kaberry, 1967). Bylece. sava ve fetih, Service'in belirttii gibi
(1975:270) devletin olumasndan soma grlmektedir. Bununla
birlikte, baz zel durumlarda bunun tersi [sava vc fetihi devletin
kurulmasnn imledii] de dorudur.
Bir blgedeki atmalarda, savata ya da apul aknlunnda grlen
artlar da. merkezi ynetim ynnde eilimler yaratmaktadr. Ama bu
rada da, deimenin yaln bir yol tutturduu grlmez. Service
(1975:259, 271) kuzeybat in'de ve Mezopotamyada apulcu gebe
lerin aknlarna kar alman savunma nlemlerinin, surlu kasabalann
geliibesi, youn tarm ve gl mefkezi ynetim sistemlerinin dog
mas ynnde itiler saladnryazmaktadr. Dolaysyla, gebe akmclann. Ibn Haldun'un ileri srd gibi, mutlaka yerleik tarmclar
dan bireyler almakla kalmadklar, ama onlarda siyasal gelimeleri de
harekete geirebildikleri sylenebilir. Yukarda sz edilen Kanuri r
neinde, kle salama, yama ve Bomu ovalar halklarn boyun edir
me amal aknlar, herbirine daha sonra bavurulmu olan farkl
tepkiyle yantlandnlabilirdi. Gsterilebilecek tepkilerden biri olarak,
insanlar kap, ulalamayacak bir baka yerde, genellikle svarilerin
pek etkili olamayacaklar daha ormanlk tepelerde, kyler kurabilirler
di. kinci tepki biiminde, surlu, daha youn nfuslu kasabalar gibi
yeni savunma teknikleri ve bir svari saldtrs karsnda, svariler
zerine n kpvanlan fulatmak ya da dar vadi tabanlanndan geii kapa
tan ta duvarlar yapmak gibi yeni askeri taktikler gelitirebilirlerdi. Ya
da, nc bir tepki biimi olarak, ovalarda kalabilir ve Bomu devleti
nin byyen gcnn bir parasn oluturabilirlerdi.
Bu tepkilerin tm de grld. Sonunda Bornu, kendi devlet
oluununa ve komu, zellikle de Mslman olmayan halklara kar
giritii apul aknlarna kar gsterilen ikincil bir tepki olarak,
snrlar evresinde kk devletikler emberinin olumasna yolatJ,
Bu rnek de, savan ve artan savalara kar gelitirilen savunma

69

sistemlerinin daha nce merkezilememi zerk kylerin, daha byk,

tabakal ve m erkezi rgtl siyasal kurululara doru gidii
iteleyebildiini gstermektedir (Cohen, 1974: ayn yer).

yk bu kadarla bitmez. Yerleik tarmclarla siten gebe

oban halklar, bir blgeyi ele geirebilir ve yeni bir devlet
yaratabilirler. Nijerya'nn Sokoto blgesinde ve Hausa lkesindeki
teki blgelerde, Fulani gebeleri, topraa yerlemi halklarn
merkezi hkmetleriyle itiip kakmaktaydlar. Dinsel reform, su ve
toprak iin yarmann art ve Hausa egemenliine kar dmanlk
gibi nedenlerle, obanlk yapan Fulani klanlar, bir dinsel nderin
ynteminde teker teker rgtlendiler ve Hausa devletlerine "kutsal
sava" (cHad) auak, onlar devirdiler. Devletlik [yaps] blgede daha
nce gelimi bulunuyordu. Ancak Fulaniler. kendilerininkinden daha
merkezilemi rgtlenme biimini a.skeri ve dinsel nedenlerle alp
kullanm olan devletsiz bir halktlar. Bu geni hareket alannn
500-600 mil (800-950 km) kadar dous^na den uzak noktalarnda
Fulani gebe slaleleri ve klanlar, otlaklara girip onlardan
yararlanabilme, artan haralar ve Benue Vadisi'nde bir yabanc gibi
grnme konularinda, devlet olarak rgtlenmemi yerel tarmclarla
atmaya girdiler (Abubakar, 1972). Ondokuzuncu yzyln
balarndan ortalanna dek bu Adamava Fulanileri. bir nderin ynetimi
altnda rgtlendiler. Yola'daki Fombina emirliini kurdular ve daha
ncenin para para, yerel zerk gebe klanlar rgtnden, hiyerarik
bir kamu ynetimi rgt yarattlar. Bu yeni devlet, teki devletlerle
ittifak kurmu olmakla birlikte, Sokoto Halifelii iindeki zerk bir
merkezi ynetim birikimi olarak grnd.
Bu rneklerde grlen ortak etmen, gebe obanlarla tarmclar
[ifitiler] aras rekabettir, sava bir "cihad (yani kutsal sava) olarak
tida uydurup hakl gstermeye alan (myonalize eden) gebelerin
kltrel ve dinsel stnlk duygusudur. O zamana dek birbirlerinden
kopuk yaayan gebe toplulddan, birinci rnekte byk yerel zerk
kylere kar; ikinci (hmekte kent temeli zerine kurulmu devletlere
ka^ olmak zere, geni apl sava birlikler biiminde birletiren
etmen "etnik dayanma" idi. Gebelerle tarmclar arasndaki
[kaynaklar zerinde] yarmay iddetlendiren kuraklk koullan da
Sokoto blgesinde griiln ilk atmalan hzlandran bir etmen olarak
hizmet etmi olabilir.

70

Bu tarbmalar, Otterbein'in (1970) askeri baanlanu siyasal

kanbaklk derecesiyle bant (korelasyon) gsterm^ikleri yolundaki
bulgulan kadar, daha yakn bir tarihte ve daha incelikli bir biimde
olmak zere, ayn sonulara varan Naroll ve Divale'nin (1976)
bulgularna da aydnlk getirmektedir. Kltrel, toplumsal ve siyasal
karmaklk, askeri yetenek du%nnu (capability) ile ilikilidir ve bu
etmenlerden hi birisinin, bu yazarlarn sava [savan etkilerini]
lmek iin kullanmaya kalktklar lke topraklarnda deiiklikler ile
"zorunlu" bir ilikisi yoktur [Naroll ve Divale'nin (1976:180)
rneklemelerine aldklar rneklerin yzde doksannda lke
topraklarnda grlen deiiklikler savan sonucu idi].'* te yandan,
askeri yetenek durumu, rgtlenmeye baml bir deikendir.
Dolaysyla, ordu ilerinde rgtlenme alanlarndaki baarlarda grlen
artlarn, siyasal alandaki ayn yetenek durumu ile bantl olduu
biimindeki bu kuramlatrma, nemsiz, olaslkla da totolojik** bir
giriimdir. Yukarda verilen iki mekoayla ilgili tartma, nemli'
deikenin, kendi bana askerlik olmadn; ama kendini siyasal
kurulular aras ilikilerde saldrgan iddete bavurmada artta ortaya
koyan siyasal kurulular aras atmalarda nemli artlar Olduunu
gsteriyor gibidir. Tepkiyi ann, dorudan doruya sava deil,
deimedir. Sava, devlet oluumunun hem bir itici gc ve hem de
devletin olumasnn bir sonucu olabildiine gre, sava ile devlet
oluumu arasnda bulunduu ileri srlen bant, herhangi bir zgl
neden ya da sonu ilikisi biimini almaz.
4.3. Ekolojik Koullar
Pek sk deinilmemekle birlikte, ekolojik koullarda grlen dei
iklikler, gruplar aras ilikilerde gerginliklere, srtmelere, atma
lara varacak ynde kkl deiikliklere ve daha fazla rgtlenme
eilimi ynnde kkl'degiikliklere yolaar. rnein Abubakar'm
(1972) anlatt mejcolayda, Benue Vadisi'nin gneylerine inen Fulaniler. daha yoksul topraklardan daha iyi toprak koullarnn bulunduu
ve sa srlerinin rnlerinin daha az aranr olduu blgelere gelmi
bulundular. Dolaysyla srlarn alverite kullanmak, onlar
; * Keli ayralar yazann (.n.).
*
**Bir sav kantlamadan, banda syledii eyi yineleyen (.n.).

71

trenlerde hara olarak vermek ve kadnlarn otlaklk blgelere sahip

olanlarn cinsel ulamalarna amak zorunda kalmlard. Bu durum
dyduklan dmanl artrd ve Fulanilerin tarmc topluluklara kar
birlemelerine yardmc oldu. teki deikenler de ilemekteydi. Bu
nokta hakknda kendisi ile yaptmz kiisel yazmada Robert M.
Netting, E)erek Stenning'in kendisininkinden nceki bir yaptndan sz
edip, dha iyi otlak blgelerine g eden gebe obanlarn, buralarda
yl boyu kalabilecekleri otlaklar bulabildikleri iin, topraa yerleme
eilimi gsterdiklerini aktarmaktadr. Ne var ki bu tr topluluklarn
sir srleri hzla artmakla ve bu. yerli halklarla, topran kullanm
zerinde kan atmalara yolamaktadr. Bu ise, gebeleri, savunulabilen bir toprak ss edinip onu berkitmek (tahkim etmek) ve sahip
olduklar mlklerin bir blmnn kullanmn tarm ynnde
farkllatrmak yoluna zorlamaktadr (Netting ile kiisel yazmam).
Farkl mallar reten gruplar arasnda, dengeli ortakyaamsal
ilikiler, tarallardan birinin zararna gelien deiikliklere yolaabilir.
Bu durum dengenin yeniden kurulmasna olanak vermeden srerse,
atmaya varp, koullarn deimesinden zararl km olanlarn
birlemelerine yardmc olabilir (Cohen ayn yer).
4.4. Bal ya da Snt Devlet* Oluumu
Bir devletin evresindeki topraklarda bulunan, devlet olmayan siya
sal kurulularn yerel nderlikleri, gl komularna kar halklarnn
temsilcileri durumuna gelerek, erklerini ve yetkelerini artrabilirler.
Erken devletler, genellikle, komularndan yllk hara,** ya da ticari
ve askeri seferleri iin bu lkelerin topraklanndan gvenli gei ola
na isterler. Bu tr istekleri yerine getirme grevini stlenen nderler,
erklerini artrrlar. Daha nce de belirtildii gibi, byk bir devlete
kar savunma yolunda gsterilen tepkiler, sz konusu devletin
evresinde daha sk, genellikle surlarla evrili birok yerleme yeri ya
ratabilir. Savurana ve daha byk bir nfus, daha fazla tartmaya, o
da, nderliin grevlerini, onlar tam zamanl arabulucu-karar alc
kimseler durumuna dntrecek sonuca varabilir. Bu durumda dosta
* n g . "Tributaryor Client State (.n.).
** Ing. "pay tribute: sadakat gsterme, ballk, bagmlltk belirtisi ya da korunma
karlt anlamnda demede bulunma (.n.),

72

ilikiler iindeki komu devletler, genellikle, ayn anda birden ok ,

siyasal kurulua [onlara sadakatlannn bir gstergesi ya da onlarca korunmalannm bir km'l olarak] hara derler (Cphen, 1971); Byle
bah devletlerde taht zerinde sav sahibi olanlar, evrelerindeki byk
devletlerin desteini salamaya alabilirler, bylece, i abmalann
byk devletimn desteini tma ynnde [d] uzantlan olabilir (Cohen, 1971). Ayn zamanda, zellikle hara verenin bamll byk
devletin karlan bakmndan yaamsal nemdeyse, o siyasal kurulua,
olanlan dorudan doruya gl komuya r ^ r eden bir konsl (kon
solos) yerletirilebilir. Byle konsl yerletirilmi bal (tributay) bir
siyasal kurulu, yar bamsz bir konuma sahip olup, dorudan
doruya devletin i blmlerinin [blgelerinin] sahip bulunduu'
zgrlk derecelerinden ok daha fazla zgrle sahipr.
Byk devletin zayflamas, hara deyen bal bir devletin
glenmesi, ve daha gl komularyla yapt ittifaklar, yerel
nderlerin tkul tutumlar, ya da kendi kralln kurma yolunu iz
leyen bir konsln frsatl nedenleriyle, bu tr hara deyen
batmh siyasal kurulular, bamszhklarna kavuabilirler; bir b a ^
yere balanabilirler, ya da daha nce egemenlii altnda bulunduklan
komulannn bir yenilgisi zerine, bakaldrabilirlen Bylece devletlik
durumu, bir blgedeki tm devletler ve topluluklar arasndaki
eitsizliklerin zaman iinde deimeden ylece sremeyecei
gereinden dolay yaplannm iinde kararszlk bulunan komu devlet
ler ve toplumlar arasnda bir hiyerari yaratabilir.
zetle: bir blgede siyasal kuruluun tekileriyle olan d
ilikileri, erken d e v le tlin domasna yardmc olan etkili bir gtr.
Sava, fetih, ticaret, bir blgede egemenlik kurmak iin giriilen etnik
ve ekolojik nitelikli yanma, askerlik teknolojisinde stnlk, apul
akrnlanna karr gst^len savunma tepkileri, hara deyen b a p dev
letimin ayrlma istekleri, bunlarn hepsi de daha ileri derecede merkezi
glerin (devletlerin) domasna ve hiyerarik yapl erken devletlerin
gelimesine katkda bulunurlar.
5. SEL ETMENLER
Olduka yakn tarihlere dek, toplumda grlen, erken devletlerin
oluumuna gtren isel deiiklilderi kavramada en yaygn olarak

73

kullanlan paradigma, marksist bir yaklamn o ya da bu tr olagel

miti. Bu paradigmann Childe'n (1936) yapt ile arkeolojik kullanfa daha belirgin olmakla birlikte Friedin (1967) konumu, tam da
marksist kuram zerine oturan bir nitelik tamaktadr. Devletlii, top
lumsal tabakalamay srdrmeye yarayan uzmanlam kurumlar sis
temi o la r^ tanmlaiken Fried (1967:235) doalanndaki deimeler ta
bakalamann gelimesiyle elele giden bir dizi yeni bamsz deikeni
de hesaba katm olsa da, temelde, erken devletlerin snfsal bir ta b ^ a
oturduunu kabul etmektedir. Service (1975:284-285) ise, dnyann
her yakasndan salanan mekolay malzemelerini zenle incelemeden
geirdikten sonra, erken devletlerin, toplum iindeki gl gruplarn
kaynaklar zerindeki mlksel (proprietary) haklarn ve eitsiz
arlktaki haklann korumak iin zorlayc g kullanarak ya da gce
bavurma tehdidiyle gsterdikleri abalarn rn olarak doduklan
dncesini destekleyen pek az kant grebildiini ya da hi bir kamt
gremediini belirtmektedir. Sosyoekoncmik rgtleniin gelimi bir
biimi olarak doar domaz, erken devlet, aka tabakalamt bir
yapya sahip olarak grnr ve her rnekte, bir ynetici snfn, zorla
ma gcne ve zenginlie teki snflardan daha fazla sahip durumda
olduu grlr. Dolaysyla marksist kuram, devlet oluumunun ne
denlerinden ok sonularm betimler grnecektir.
Sorun, neden ile sonucun kantnimasndan kaynaklanm^tadr.
Marksist kuram gerekten nedensel bir zmleme durumuna sokmak
iin, tarihin iinde, erken devletin yaratlmasn planlayan ya da onu
yaratmaya alan gelecein st snfnn bulunduu bir "nifak kuram"
varsaymmda bulunmamz gerekir. Service bu bakmdan hakldr. Snf
atmas kavramm, toplumun herhangi bir dzeyinde ya da tm
dzeylerinde, o ya da bu gruplar arasnda]^, herhangi bir olas atma
y ya da tm olas atmalan ierecek biimde geniletme yoluna git
medike, erken devletlerin ender olarak snf atmasndan doduklan
sylenebilir: kavram byle geniletmek ise, bulanklk yaratr. Daha
s, erken devletlerin tmnde, tmnde deilse ounda, yatay olduu
sylenen snf aynmlann diklemesine kesen gruplamalar grlr;
bunlar, etnik gruplar arasuidaki, snma ilikisindeki, ticaretteki ve
akrabalk alanlanndaki balar olup, ou kez birbirleriyle atmayan,
bylece gruplan ve siyasal gruplamalan (frkalan) tepede, nfusun

74

daha geni kesimlerine balayan balardr. Dolaysyla, Manc'n

sonulann snf temeline dayal devletlik iine soktuu nedenleri, top
lumun hem iinde hem dnda'olmak zere, baka yerlerde aramalyz.
Burada, kendilerini daha nce daha karmak sistemlere gelime
yolunda uyarlam bulunan devlet /ncesi toplumlarn sz konusu
zelliklerine gz atarken, Krader'i (1968) Horton'u (1971) ve Service'!
(1973) izlemekteyim. Bana gre, kaynaklara eitsiz ulama ynndeki
daha sonraki gelimenin temellerini deyen en nemli zellik,
mlkiyettir. Avclk ve toplayclkla karlatrldnda, yiyecek
reticiliinin, tarm rnleri ve srler gibi yenilenebilir kaynaklar ile
sreklilik (bireyin yaam sresini aan bir sreklilik) gsteren ilikilere
dayand sylenebilir [Bu tr mlkiyet ilikileri, bir grubun geleneksel
olarak kabul edilmi, yasal klnm ve savunulabilir haklan olarak
tanmlanrlar]. Bu tanmlama ile Fried'in tabakalama (kaynaklara
ulamada eitsizlik) kavram arasndaki benzerlik gzden kanimamal.
Neolitik toplumun iinde sakl bir nitelik olan mlkiyet, tabakalamay
kanlmaz klar. Avclar ve toplayclar arasnda, toprak paras, su
ukurlar, kiisel aralar, alar vb. eyler hakknda baz gevek geerli
dnceler bulunursa da. mlkiyet gibi yeni bir dnce, daha ok, bir
grupla onun geimini salama yollar arasndaki srekli ilik le r alanna
ilikindir. Bu niteliiyle, yeni bir toplumun ve siyasal kuruluun
temelini oluturur.
Sz konusu yeni toplum^ gruplarla onlann dayandklar kaynaklar
arasndaki ilikilerin srekliliine nem verir. Ayn zamanda, mlk
sahibi gruplan yerel bakmdan zerk siyasal gruplar iinde birletirir
ve onlar birlik iinde tutar; onlarn, isel atmalar ve kaynaklar
zerindeki basklar, grubu blp, bylece oluan alt gruplarn
yaknndaki, daha az kalabalk cvrclerdep yararlanmak zere
dalmalarna dek blnmelerini nler. Sz konusu siyasal kurulu,
gen kuaklann oluturduu gruplara ve aile gruplarna, ya da bu
birimlerden oluan bir blgenin, kyn, klann vb. kurulularn
yeleri olarak aralarnda o ya da bu trden balar bulunan gruplara
ayrlmtr. Burada nemli nokta. Althabe'nin (1965) avc ve
toplayclarn yerleik yaama gemeleriyle lgili almasnda
grld gibi, gruplarn dndaki kiilerin deerli duruma
gelmeleridir. Karlkl kz, olan alp vermeler yerine, polijeni [ok]

75

ocuklar, gelin iin balk denmesi, ok daha yaygn grenekler

olurlar ve bunlann tm, hane bana ve aile bama daha fazla insan
sahibi olma yolundaki bir istei yanstr. nsanlar bir kez yiyecek
retici topluluklar olarak yerleik yaama getikten sonra, hane bana
den kii says, onun bir retici birim ve yerel dzeyde zerk siyasal
kuruluun iinde bir siyasal alt grup olarak baarsnn habercisi ve
ayn zamanda gstergesi olur. Dolaysyla, daha nce grdmz
gibi, devletten olduka aalarda bulunan bu dzeyde insanlar, snt
kabul etme, besleme tutma, vey evlat edinme, kendini [borcu
kalnda] rehin olarak sunan birini altrma ve klelik gibi "kii
salamaya yarayan" kurumlan gelitirmilerdir. Yiyecek retimi,
kaynaklardan tek tek insanlarn yaam srelerini aan sreler boyunca
yararlanma temeline dayanmasndan dolay ve bununla elelc giden
balantl bir olguyla, daha'byk yerel mlk sahibi gruplarn yararna
iledii' iil), insan trn mlkiyet ilikilerini kabule zorlar. Evrim
asndan deerlendirecek olursak, yiyecek retimiyle balantl bu
temeller, siyasal kurulular iinde ve arasnda eitsizliin
dayandrlaca salam bir dayanak olutururlar. Dolaysyla,
kaynaklara eitsiz ulama insanln, yiyecek retimine zellikle
tarma uyarlanmasna elik eden deitirilemez ve kanlamaz
yoldadr.
Fried'in (1967) ve teki yazarlarn da belirttikleri gibi, mertebe
farklar, devlet ncesi topluluklar arasnda yaygndr. Yerel bakanlk
(muhtarlk) bir slalenin en yals olma, blge halk bakanl, siya
sal oluum (frka) nderlii, yani "Byk Adamlar" ile ilgili
grevlerin sreklilik gstermesi bu tr toplumlarm hepsinde grlen
(evrensel) zelliklerdir. Gereklen, ortada bir blgeye yerlemi bir
hiyerari yaratan geici olmayan bir yetke yaps vardr. Bir makama
adam g^irm e yntemi, belli bir slale grubu iinde olduka keyfi bir
saptamayla, en byk olun hakk (primogeniture) kuralnn izlenmesi
yolundan. Yeni Gine'de grlen son derece ak bir yarma yoluna
dek, byk deiiklikler gsterebilir. Sz konusu toplumlarda, genel
likle herbin makamlarn gsteren zel titrler tayan sunak rahipleri,
av nderleri, bakanlarn danmanlar, genliin nderleri ve geici
sava seferi nderleri gibi kimseler bulunur.

76

Yerel bakmdan zerk bir siyasal kuruluun, yalmzca o topluluun

kurucu grubunun soylarndan olumas, ender karlalan bir
durumdur. Yabanclar tek tek ya da grup olarak olanlara katlp (Bat
Afrika'daki gibi) "lkenin sahipleri" denen gruptan faikl olaiak. bir
"sonradan gelenler" grubunu olutururlar. Ya da. topluluk iindeki
ruplar (Pasifik adalarnda olduu gibi) bir kurucu atann soyundan
gelmi olma yolunda bu ataya herkese kabul edilen yaknlk
derecelerine gre mertebelendirilirler. Bylece. topluluk apndaki
farkllklar, byk olmasalar da, sz konusu toplumun belli bir
kesiminden domu olmaya bal olarak, birliklerinde, yukar ya da
aa konumlu olma kavramn getirip yerletirirler. Ayn zamanda,
yatlar, yallar kurulu, dinsel kltler (tapnlar) gizli dernekler, ya
da komnal alma gruplar gibi topluluu dikine kesen kurumlar
oluup, yerel siyasal kuruluun eitli kesimlerini birbirine balar.
Service (1973:76-77) bir blge iinde ky gruplar gibi gruplarn,
ilerinden iin banda onlardan farkl olmayan birinin sonunda o
blgeye egemen olduu noktaya varlana dek. nasl toplumsal ve
ekonomik alanlarda birbirleriyle etkileime girdiklerini anlatr. te
yandan, ok yakn tarihlere dek, kk yerel dzeyde zerk gruplarn
h|l en yaygn rgt trn oluturduu blgelerin, rnein Bat
Afrika, Yeni Gine ya da Amazon Vadisi gibi yerlerde bulunabildii
gerei, bu tr yerel siyasal kurulular arasndaki tabakalamann ve
"yerel st" yetke yaplarnn, sz konusu topluluklarn blgesel
koullara uyarlanmalarnn kanlmaz sonular oirnadn
gstermektedir.*
Bu tr gruplarda, siyasal kuruluta grlen blnmeler, toplumsal
yaamn nakarat gibi yinelenen ana zelliini (leitmotiO oluturur.
Yerel topluluun boyutlar, yerel topraklarn yetmeyecei dereceye dek
byr. nsanlar tarlalarna varabilmek iin gittike daha uzaklara
gitmek zorunda kalrlar; bunun zerine, kovandan uzaklaan "oul"
arar gibi, o yerden aynhp, bir baka yerde yeni bir topluluk kurarlar.
Ya da, fazla nfusun bir blm, yaknlarndaki merkezlere getme
yoluyla ekilmi olur. Genellikle siya.sal makam edinme, toprak ele
geirip onu elde tutma gibi konularda i atmalarn kmas, ya da
belli bir grupta hastalk, lm, ya da rnn bir ykmda yitirilmesi
gibi olaylarn grlmesi zerine, sz konusu grup, baka bir yerde

77

kendi siyasal kuruluunu kurmak iin ayrlu. Tarmclar iin daha

ender, oban halklar iin olaslkla ^ h a sk olmak zere, her ynde
ak, yararlanlabilecek toprak paralan bulunur. Byle bir durumda,
biyolojik oalma, soyaalan dallanp budaklandka, sz konusu
grubun blge zerinde her yere yaylmasna olanak verir. zgl
nedenleri hangisi olursa olsun, yerel zerk kurulularn
rgtlenilerinde sakl hiyerarik, eitsizliki eilimler, toprak
ktlklanhda ve i atmalarda en dc tevunlan zm olan srekli
blnmelerle, belli bir derecede tutulur. Bu. her bir siyasal kuruluu,
hiyerarinin grece dk bir dzeyinde tutar ve blnmelerini,
sosyopolitik uyarlanmasnn en nemli zellii klar. Strathem (1972)
Yeni Gine'de grlen byle bir sreci yle betimlemekte:
"Byyen gruplarda yeni "byk adamlar"n ortaya kp,
izleyiciler edinip, glerini artrp, grubun ^yeni blmlerini
oluturmalar olana doar. Ayn zamanda teki gruplarn geri
leyip, kp, sonunda yelerinin dald ya da daha gl
"ordular" veya komular tarafndan yutulduklan grlr. Ama,
byk adamlar aras yanmalardan. ya da teki nedenlerden
doan, her iki yan da ypratc ksr kavgalar, baarl
gruplarn yeniden blnmelerine, bylece gruplarn byk
lklerinin yeniden daha nceki dzeylerine dt bir duruma
yolaar ve bundan sonra gruplann apn bytc besleme
sreleri yeniden ilemeye balayabilir" (1972:230).
Orasnda burasnda yaplacak birka deiiklikle, slalelerin ve
bakanlarnn.da aklamaya ahnmasyla, bu para, benim Nijerya'daki
geleneksel zerkliini srdren Bura kylerinin gelimeleriyle ilgili
gzlemlerimi betimlercesine bir nitelik tamaktadr; u farkla ki,
slalelerin "yutulmalar" ya da mertebece ykselmeleri, iyi bilinen bir
dizi etmene bal olarak deimektedir (Middleton ve Tait. 1958;
Morton, 1971).
Bununla birlikte homeostatik [denge salayc] ilikiler, birka
kalemlik belirleyici koullar dizisi ile dar bir alana sktnim
durumdadu*. Denge durumu iin bir topluluun (poplasyonun) iinde
yaylabilecei yeterli topran bulunmas gerekir; yoksa, topluluun
bykln korumas veya klyor olmas gerekir. Daha genel

78

olarak da, topluluun dayand kaynaklarn byle artan bir nfusu

besleyebilmeyi srdrecek apta olmas gerekir. Suyun ya da gelien
bir ticaret ann kavak noktalar gibi zel bir kaynan denetim
altna alnmas yannda ak bir gereksinimin duyulmas gerekir.
Fetihlere kar, hatta sava bir blgeyi kullanmak iin siyasal
denetimi ele geirme, ya da sz konusu grubu byyen bir devlet iine
alma amalan iin bir ara olarak kullanan komularn kendilerini
tmyle ortadan kaldrma giriimlerine kar, yerel zerklii koruma
gibi bir gereksinimle kar karya katnmas gerekif. Bu koullardan
herhangi biri olmazsa evrirrici [dengeyi bozarak yeni gelimelere yol
aan] eilimler herrien yeniden ilemeye balar.
Corafya, demografya (nfus) ve siyasal kurulular aras ilikiler
alanlarnda bu tr "normal" ilikiler veri alndnda,
[toplumsal] evrimin artc zellii, erken devletlerin oluumu deil,
toplumu bu tr kurumlan gelitirmekten geri tutan grnte
homeostatik durumlarn grlebilmesidir. Bu durumu aklamak iin,
bir sr kar etkinin, erken devletin oluma srecini yavalatt
varsaymnda bulunacam. Bunlardan birincisi, bir topluluun
nfusunun artarak bymesinin, hastalklar, gler, ya da doumlarda
grlen yaygn bir azalma ile, yapay olarak (normal olmayan bir
srele] dk ttulmasdr. rnein Bat Afrika'da yeni domu
[bebek] lmleri oran, yzde ellilere ve telerine dek ul^r ve lkede,
ok geni alanlara yaylm baz blgelerde, kadnlarda ksrlkla
karlalmas, iyi bilinen bir durumdur (Adadevoh, 1974). ikinci
olarak, topluluklarn avclk ve toplayclktan yiyecek retici bir
yaam biimine daha yenilerde gemi olmalar olasl
bulunmaktadr. Dolaysyla, b yerel sosyopolitik si.stemler arasnda
devletin kuruluuna varacak si konusu evrimci srecin kendini
gstermesine olanak verecek kadar zaman gememi olabilir.
Braggington (1975) Yeni Gine Dalk Blgelerinin birok grubunda,
durumun byle olduunu belirtmektedir. nc olarak, yerel zerk
kurulularn, dnya apnda ele alndklarnda, devlet odaklarnn
periferilerinde grldklerini ileri sreceim. Buralarda kurduklar yerel
zerklie, avc takmlannn yerleik yaama gemeleri (Althabe, 1965)
ya da ulalmas g orman, da ve llere srlmeleri yoluyla
varmlardr (Lathrop. 1968). Yerel zerk topluluklarn siyasal

79

evrimlerinin homeostatik grnleri, etnografik raporlarn yaratt

masaldan te bir ey deildir. Onlarda evrim gsterme ve yerel
koullara uyarlanma, bugn grld gibi gemite de her zaman
grlen bir olgu olmutur. Bugn bu topluluklar ulus devletlerin
blmlerini oluturmaktadnlar ve merkezi ynetimlerin onlar yaplar
iine almay amalayan planlan, onlarn ekonomik ve toplumsal
gelimelerine umut balam durumdadr. Deylct olu, anlk deil,
srp giden bir sretir.
Devlet olmayan sistemlerin varlklarn srdrmeleri olarak
adlandrlan olgunun bu aklamas ve aklda tutulamayacak kadar ok
sayda yiyecek retici topluluun avc ve toplayc yaam biimine
geri dnmek zorunda kalm olmalar gerei** karsnda, devlet
olmayan topluluklardan merkezi rgtlenmi karmak siyasal
birimlerin yaratlmasna ve onlarn byle birimlere uyarlanmalarna,
yardmc olan etmenler nelerdir'? diye sormalyz.
eflie gidii salayan adm atmak g deildir. eflikler, kk
siyasal kurulular grubu iinde kendilerinden birinin yksek yetkesini
kabul etme noktasna gelmi olan zerk yerel kurululardan baka
eyler deildir. Grup, dzenli olarak blnmelere uramay srdrr ve
efini yalnzca, baz yarglama, tren ilerinde ve yabanclarla ilikili
ilevlerde kullanabilir. Bunun dnda grubu oluturan her bir siyasal
kurulu, kendi ilerini ynelmeyi srdrr. eflii oluturan
blmlerin herbiri, ayn ayr, tm gerekli memurluklara sahiptir ve
kendisini aynlabilmesine yetecek kadar gl duyduunda, bamsz
bir birim olarak yaamasn salayacak her trl ilevi yerine
getirmektedir. Brokratik makamlar genellikle efin akrabalarnn
elindedir. Byle olmayan durumlarda, yerel nderlere yllk hara
dettirilir, sava ve savunma amalaryla merkezdeki efi
desteklemeleri salanr. Vansina (1966:247) brokratik makamlarn
.efin akrabalannn elinde olmas durumunda da. olmamas durumunda
da. .sz konusu alt gruplarn, zellikle merkezdeki efliin bana
kimin geecei konusundaki savamlarda zayflad durumlarda,
bamsz siyasal kurulular olmak zere kopup ayrlabilirler ve
gerekte de ayrlmaktadrlar diye yazmaktadm*^
* ngilizce metinde de 8. notun numaras iki yere konmu (.n.).

80

Sz konusu her iki yap tr [brokratik makamlarn efin

akrabalanmn elinde bulunduu ya da bulunmad yaplar] sorunlar
yaratr. Yerel blmlerin nderleri eflik slalesinden alnmaktaysa,
eflik makam kaltsallar; yok eer yerel efler yerli nderle
arasndan seilip atanyorsa, bu durumda da ilgileri zamanla merkez
erkin desteklenmesinin zaranna olarak, yerel karlara ynelecektir. Al
eflere boyun edirmenin, gce bavurma dnda bir yolu yoktur
eflik, bir sistem olarak srekli tomurcuklanarak blnme eiliminde
olmasna karn, elinde olanlar zerindeki denetimini srdrecek pel
fazla ara bulunmayan bir sistemdir. Ayn zamanda, g, erk, yaamda
merkezi yetkenin elinden d.anya doru kama eilimindedir. Bu t
sistemlerin "merkezka" nitelikleri [ancak] her bir yeni ef kua
ikincil nemde ve kendine bal grevlileri, kendisine daha yak
akrabalarla doldurma hakkna sahipse ve byle bir hakk kultand
zaman dizgin altnda tutulabilir. eitli zamanlarda grlen bu t
sistemler zerine yapt almalarnda Vansina (1970:177) efin
merkezi b]r denetim yoluna admn bir kez atnca, iki yapsal
sonutan birinin doaca sonucuna varmaktadr: efler, ya, daha sk
bir merkezileme giriimlerinde baarszla urayp efliin
paralanmasna yol aarlar; ya da bu yolda baarl olurlar, makamlara
yakn akrabalarn geirilmesi yerini, bakanlk ailesinden olmayan
akrabalarn, hatta akraba olmayanlarn geirilmesine brakr. Bu ise.
merkezden atanm brokratlardan oluan bir brokrasiye geirir;
brokrasi iin byle bir sistemde baarl olmann ve makam elde
etmenin tek yolu, yelerinin (brokratlarn) merkezdeki yneticiye
ballk gsterip boyun emeleridir. Akrabalar, ileride eflik erkini ele
geirebilecek rakipler olduklar iin, hi bir zaman tmyle boyun
emezler. Gerekli siyasal yeteneklere sahip efler daha yksek
derecelerde rgtlenmeyi gerektiren koullarda, makamlara adam atama*
kurallarn deitirmeyi baardklarnda, sistem deyletlie doru
gelimeye balar.
'
Byle bir isel deimeden yana ileyen koullar daha nce ele
aldmz, sava [ekolpjikr snrllklar, savunma tepkileri vb. belli
baz basklardr. Bu tr bir bask ile karlaan bir siyasal kurulu,
zerk bir birim olarak yaayacaksa, daha rgtl bir hiyerari sistemi
gelitirmek zorundadu. Yoksa komu bir siyasal kuruluun iine
81

alnacak; [halk] az ok birbirinden kopmu paralara blnerek

kamak zorunda kalacak, ya da silinip gidecektir.
Bu tr basklann gnlk yaamdaki yansmas, daha geni apl
veya daha sk atmalar biiminde, ya da her ikisi birlikte giMlilen
olaylardr. Ekolojik snrllklar ya da dtan gelen apul aknlanna
kar surlu kasabalarn iine girerek savunma zprunluluu, kanlmaz
olarak, daha youn tarm etkinliklerine yplaar; ki bu da toprak
kullanm ve sahiplii konularmda daha fazla atma anlamna
gelecektir (Netting, 1972). atmalar bazen, Alurlarda grld
gibi, komularca uygulanan daha merkezilemi bir nderliin,
ulalmak istenen olumlu bir hedef olarak grlp benimsenmesine
yolaar (Southall, 1956). zenilecek byle komularn bulunmad
durumlarda bile, yerel topluluklar arasnda atmalarda grlen art,
yerleme yerlerinin dayanmasn ve byklklerini artuna yan sra,
yerel nderlerin glerini de artuacaktu-. Bu konuda, son derece retici
olan Harrisin (1965) verilerini ksaca zetlemekte yarar var. Bayan
Harris (1965: 188-189) siyasal kurulular aras atmann ve
yarmann derecesinin Nbembe kylerinin birbirlerinden farkl
takm arasnda, eflik erkinin artrlmas ile dorudan balantl
olduunu yazmaktadr. Kyler aras atmalar az olan, Ibo
saldrganlarla almalar ise fazla olmayan A takm (Osopong
kyleri) kyler aras evlilik oranlarnn yksek, yerel eflerin
yetkelerinin dk ve nfus younluk dereceleri yksek (mil kareye
250 kii) olan grubu olutururlar. B takm (Okum kyleri) dardaki
gruplarn saysz saldnsna urayp, daha byk ve derli toplu
kylerde yaarlar; kyler aras evliliklerin [Osopong kylerinkinden],
ok daha az sayda olduu grlr; genel nfus younluklar dktr
(mil kareye 77 kii) ve yerleme yerlerini zek yerleme yerlerine kar
temsil eden eflerin yetkeleri ok daha fazladr. C takm (Adum
kyleri) genite uzun sre dtan gelen saldmlara uram olmallar;
kyler aras daha fazla dmanlklar yaam, kt kaynaklardan daha
fazla yararlanmak iin birbirleriyle yarmlardr; gruplarn temsil
eden ve sz konusu kyler takmn ortak savunma yolunda egdm
iine sokan eflere sahip olmulardr. imdiye kadar gereklememise
de, C takmr bana, odaktaki bir byk efin ynetimi evresinde
birlemenin eiinde, ya da blnmenin kysnda grnmekte.

82

atma, nderlie daha sk bavurulmas yoluyla, hiyerarik

denetimi artrma eilimi yarato. Bununla birlikte, devletiik ncesi
zerk kurulular ve eflikler, blnp paralanmalann, ya da yeni
btnleyici kurumlar gelitirmelerini gerektiren noktaya varana dek,
ancak belli, gene de dizginlerine kolaylkla egemen olunamayacak bir
atma dzeyine ancak dayanabilirler. atma bir kez, siyasal
kuruluun yerel nderin yetkesini tammay kabul etmeyen byk bir
blmn iine ekince, blnme kanlmaz olur. Bu konuyla ilgili
veriler, bugn artk ak ve ayn yndedir. Devlet ncesi siyasal
kurulular, normal siyasal srelerinin bir paras olarak blnmelere
urarken; devletler [byle] blnmelere uramazlar.
Dolaysyla [erken] devletlerin, blnp kopma olanann
bulunmad, ya da blnmenin kabul edilebilir olmad durumlarda
doduklar sylenebilir. Neden ne olursa olsun, bir blnme
olanann bulunmamasyla geleneksel yetke odaklarnn siyasal
etkinlii bir miktar artrma iini balatmalan beklenecektir. Bu
odaklar, daha ok sayda anlamazla hakemlik ederek, daha ok sayda
komnal etkinlik rgtleyerek, kendilerine daha ok vesilede
danlarak, siyasal kuruluu teki siyasal krululara kar daha sk
temsil etme durumunda kalarak; uzak ticaretin meyvelerini ele geirip
bunlann yeniden datmn yaparak; kamu yaran iin gittike daha
incelikli trenler yrterek, nderliin, siyasal ve kamuynetsel
grevlerini yerine getirmek iin gittike daha fazla zaman ayumalar
gerekecektir. Daha ok genileyen ama blnmelere uramayan bir
siyasal kuruluta, bu tr ilevleri daha ok saydaki gruplar iin yerine
getirerek, geleneksel yetke odaklan, byk davalann zaman zaman
grlen blnmelerle zld zamanlarda grlenden daha fazla erke
ve yetkeye "ipso facto" (fiilen) sahip olacaklardr.
Ama durui^ aslnda neler olduuna bir bakalm. Siyasah kurulu,
nderliin kamu ynetimi alannda artan igc ykne bir yant
olarak merkezileir. e, snf atmas, ynetilenlerin ynetenlerce
Smrlmesi karm deildir. Gereklik alannda, devlete ve
merkezilemi denetimlere geiin nedeni, bunlarn deil, halkn
nderlerce daha nce de yerine getirilmekte olan ilevlere duyduu
gereksinimin artmasnn sonucudur (kar. Service, 1975). Bylece

83

artm etkinlikler ve ilevler bir kez rutinletikten ve bunlarn

kazand yeni g, simgesel ve kltrel dile dkl (ifade)
biimlerine bir kez ulatktan sonra, ama ancak o zaman, kaynaklara
eitsiz ulama otanaklanna sahip daha yksek bir tabaka oluturan bir
ynetici snftan sz edebiliriz.
Devlet oluumuna yolaan tabakalama ve snflar ara savam,
daha ok bn Haldun'un klasik kuramna uymaktadr. Gebe
obanlarla tarmclar [iftiler] zaman iinde etkilemeye
baladklarnda, su kaynaklan zerinde ve teki kaynaklar zerinde
giriilen yanma, iin banda etnik farkllklara dayanan temeller
zerinde ykselen devlet kuruluuna yolaar. Sz konusu gruplar bir
birlerini etkilemeye baladdtlannda, gebelerle tanmc topluluklann
tek tek yeleri arasnda grlen, iki farkl ekolojiye sahip topluluklar
arasmda ortakyaamsal ilikilerin kurulmasna yardunc olan aka yol
lu ilikilerle, gruplann birbirleriyle atmasndan kanlr. Ama so
nunda, atmalar, gebelerin "konuk - yabanc ak" biimindeki
aa konumlanyla srdrdkleri ilikinin saladklan yararlan aacak
apa ular. O zaman klanlklar izgisinde rgtlenmi gebeler ve
onlardan kopmu blmler, ok sayda sava grubu rgtlendirip, or
tak yabanc dmana kar birleirler (Cohen, 197S).
Gebelerde nderlik, eidi kaynaklardan gelebilir. Aralanndaki
klan gruplan ve slaleler, devlet ncesi toplumda yle bir mertebe srasma konmu olabilir ki, ef niteliinde, gerekli siyasal becerilere sa
hip bir kimse, doan bir durumdan yararlanp, kendisi, ailesi ve soyu
iin daha byk bir erk elde etme yolunda ileleyebilir. slam dnyasuun her y ^n d e, din nderlenne ya da bilgin din adamlana [ulemaya]
arabulucu olarak danlmas ve daha nce bir birlik oluturmayan
gruplann evresinde toplanacaklan bir odak olarak bavurulmas
eilimi sregelmitir (Evans-Pritchard, 1949, Abubakar, 1972), Bu
kimselerin sr srleriyle ilgili pek az sorumluluklan bulunduu ya
da hi bir sorumluluklan bulunmad iin, yerleik tarunclarlu
ilikilerinin gittike glemesine kar bir zm olarak sunduklar
birlii ve sava vaaz ederek, bir gebe giabundan tekisine gitmdcte
bakalanndan daha s^best durumdadurlar (Cden, 1975).
84

Gebe klanlar sava yolunda bir kez birleip egdm

tutturduklannda, genellikle, say, silah ve savakanlk bakmndan
yerleik tarmclardan daha stn duruma geerler. Birok yerde,
rnein Belucistan'da (Salzman, 1971) ya da Bat Sudan'da (Abubakar,
1970) sava kazanan, ou rnekte yan gebe konumunda bulunan
obanlar, daha nce gebeleri, tanmclann zerk yerel topluluklan y
da kk efliklerini denetlemede seferber edilelen bir g olarak
kullanmlardr. Bu gebe gruplardan gelen yeni nderler ve onlann
izleyicileri, geici olmayan bir s, genellikle surlarla evrili olan bir
kasaba kurarlar. Bunlar, bir snf olarak, gebe oban yaamlann hl
srdrmekte olan topluluklarla, o yerin yerlisi tanmclar zerinde bir
ynetici elit olutururlar. Odak konumundaki bu (merkezi) kasaba,
zerinde bir devletin biimlenip ykselmeye balad bir ikale
durumuna gelir. pooner (1969:148-149) bunun Belucistan'da nasl
byle olduunu tartrken, gebe fetihilerin,'ok gemeden,
yneticiler, davalarda hakbmler ve tarmc topluluklardan hara
salayarak gebe haklarn gvence altna alan kimseler olarak yeni
gelir kaynaklan yarattklann yazmaktadr. Gebe topluluklar daha
ok askeri g kayna olarak ve nemi bakmmdan ancak ondan sonra
gebe oban yaam biiminin salayaca rnlerin kayna olarak
hizmet grmlerdir. Balangta nderler, gebe topluluklannm
karlann temsil eden kimseler olarak grlrler, ama Spooner (1969)
bn Haldun'u izleyerek, onlann sonunda daha yerleik bir yaama
geerlerken, taraf deitirip, tanmclann karlann stlendiklerini
yazmaktadr. Hanedan ailesi [banda bulunduu] gebe-topluluun
otlaklar ve su kaynaklan zerindeki haklann gvence altna almak
iin savam ve g^beloi bu yne yneltmitir. Ama yerleik yaam
srdrdlderi ve nderlik ettikleri, bir dnem yaaddoan sonra, ilgileri
ve karlan topraklara, rnlere ve kylere ynelmeye balar. Bu
durum, Belucistan'da ve Bat Sudan'da, surlarla evrili bir dizi
kasabamn (ktmasma yolamr:
" I^ e d a n ailesinin gerek bir yerleik yaama gemesi zaman alu~,
amakalelerbu ii snf (yerlemi gebder, tarmclar ve obanlar)
iin, hanedan ailesiyle a ^ a yerlemi topluluklar arasnda gittike
glenen balann grnr simgeleridir" (Sporaer, 1969:148-149).

85

Merkezi denetim kurmak, her-zaman yolunda giden kolay bir i

(teildir. Abubakar yaptnda (1970:215 vd.) ondokuzuncu yzyl
Fumbia Emirlii devletinin Fulani gebelerinin, o yrenin yerli
iftileri zerinde egem ^liklerini kurunca, hareketin birliinin,
klanlk ve slale gibi tipik blnme izgileri boyunca paralanmaya
baladn yazar. Ancak gce bavurulmasyla ve Fumbia
Emirlii'nin bakenti olan Yola'da merkezi bir srekli memurlar
takmnn yaratlmasyladr ki, Fumbia bakenti Sokota'daki
halifeliin moral ve dinsel yaptnmlan yan sra, yeni domu
emirlii birlik iinde tutabilecek nder ve kurucu duruma gelebildi.
Sonunda, yerel slam nderler, Fulani klannn evre blgelerdeki
blmleri arasndan kt. Emir, merkezde, akrabas olmayan
kimselerden oluan bir kamu yneticileri takm kurarken, yerli
tanmckr, kendi ky muhtarlan ile ynetici grubun emir adna hareket
eden Fulani yeleri aras ilikiler kanalyla devlete eklemlenen slam
olmayan bir alt snf oluturdular (Cohen, 1975).
Daha genel kuramsal terimlerle belirtmek gerekirse, devlet ister
atmadan; ister, gittike daha fazla snrllklaf iine den
tanmclardan; ister d dmanlara kar savunma te ^ ^ d e n domu
olsun, her u durumda ulalan sonular hatn saylr derecede birbirine
benzerdir. Blnme olgusunun siyasal yaamn znde sakl bir nitelik
oluturmas eiliminin yenilmesi ve tek bir erk yapsnn
srekliliinin salanmas gerekir. Bu yolda yetke sahipleri, toplumun
savalarnn biraraya gelmeleri olduka byk bir insangc
oluturacak kesimlerini birletirerek, askeri olanaklarn ve
yeteneklerini byk lde artmrlar. Ayn zamanda, yeni doan,
sreklilik kazanm o ya da bu tr bir iynetimi-brokrasi ilevleri,
daha da uzmanlam bir nitelik kazanr. Daha nce de belirttiimiz
gibi, uygulamada, daha fazla uzmanlama yolunda atlacak her ^m,
siyasal ve ekonomik etkinliklerin daha fazla egdmlenmesi anlamna
geldii gibi, nderlerin yarg makam olarak grdkleri ilevlerden ve
benzeri teki ilevlerden daha fazla yararlanlmaya balanlmasyla,
kamuynetsel-yargsal ilevlerin yerine getirilmesi yolunda daha ok
zaman harcanaca anlamna gelmektedir.

86

Erken devletin gelimesi, da doru bir yaylma biiminde olur.

Ama bu konuma, fatihler, ndegelen klann slal>' bakanlar.
ndegelen bir kyn bakanlar, bir ticaret kenti ya da ynetim
merkezi veya benzeri bir merkez olutururlarken, ndegelen ailenin ve
onun iinde kral konumundaki kiinin, sistemin odak noktasn
[milini] oluturmasyla ulalr. Monarkn ve krallk ailesi
akrabalarnn evresinde, danmanlar, kamu yneticileri, sava
nderleri, arabulucu hakemler ve lkenin kaytlarn, tutan kimseler
olarak hizmet veren bir evre, yani, soylulardan, din adamlarndan,
klelerden (kullardan) ve yabanc lkelerin temsilcilerinden oluan bir
saray evresi geliir. Nfusun, yaptklar iler bakmndan farkllam
eitli kesimleri de bu evrede temsil ediliyor olabilirjer. Bu gruplar,
ou durumda ayn zamanda, ayn yerde yaama, ya da aynca ayn
soydan gelme temeline dayanmadklarndan, bu tr grup temsil
amalaryla, daha yaygn temsil ilkeleri kullanlabilir. Grdmz
gibi, sz konusu memurlar, deviel ncesi sistem iindeki eitli
konumlardan gelebilirler. Kkenleri ne olursa olsun, devlet bu
grevlilerin sreklilik temeline gre hizmet vermelerini ister. Onlarn
bulunmadklar, ya da ok az yetkileri bulunarak ok az sayda
bulunduklar durumda, devlet ilk glkle karlar karlamaz, i /
hasmlklar ya da tahta geme kavgalar zerine ker; olaslkla da
paralanr. Saray evresinin, kamu ynetimi grevlilerini, halkla ve bu
grevlilerin denetledikleri lkeyle eklemlendirmesi gerekir. Ama alt
gruplar ve lkenin blm'eri, ister birletirilmi, ister onlar yneten^
merkez memurlarnn ynetimine verilip datlm olsunlar; gebe
gruplar ister dorudan doruya tahta, ister evre topraklarn yerel
beylerine balanm olsunlar, merkezle alt gruplara ya da lkenin
blmlerine gre tanmlanmi halk kitleleri arasnda o ya da bu trden
br balant sisteminin ortaya kmas gerekir. Bu, bir st yarg
(temyiz) mahkemesi sistemi, bir gelirleri toplama sistemi ve bir
sava yetitirme sistemi salar; daha genel terimlerle belirtmek,
gerekirse, devlet egemenliinin temelini oluturan bir bilgilenme
(enformasyon) sistemini salar. 10
Erken devlet dounca, halk merkezden rgtlendirilen bir
hiyerarinin gelimesini ya da dayatlmasn kabul ederse, ya da ona
baanl bir kar koyma gsteremezse, o zaman daha genel ve yaylm

87

bir erk yapsndan, bir ynetim biiminin erk yapsnn farkllaarak

gelitii grlr. Artk sradan bir kimseyi, bir soyluyu, bir kleyi, ya
da hefhangi bir baka kimseyi, bir uyruk, ya da daha genel bir
kavramla bir "yurtta" olarak devlete balama olana domutur.
Devletten nce, bir siyasal kurulu tarafndan zmlenme, ayn
zamanda kltrel olarak da zmlenme anlamna geliyordu. Kltrel
zmlenme gerei, ayn siyasal kurulua yeliin uygulamada
birbiriyle sk ilikili yerel gruplarn yeliini kabul etmek anlamna
gelmesinden kaynaklanmaktaydi. Hiyerari bu sorunu, yurttal, yani
ortak yelii icad edip getirerek ve onu faikl kltrel gruplar arasnda
araclk yapan bir merkezi hkmete balayarak zer. Ynetsel
yaplar, belli tam zamanl meslekler olarak uzmanlanca, herkesin
toplumsal yapnn bu farklla.m grnmnde [belli] bir rol olur.
yleyse, devletlik durumu, yalnzca uzman yneticiler anlamna
gelmeyip, ayn zamanda hkmetle etkileimleri, insanlk tarihinde,
bu noktadan balayarak, kendi bana [toplumsal] evrimin bir
konusunu oluturan "uzman yurtta-uyruklar" demeye gelir.
Bununla birlikte, yukarda izilen taslan szc szcne
gereklii yanstaca dnlmemeli. Erken devletlerin istikrarllk
zellikleri grece bir eydir. Yerel zerk topluluklarla veya efliklerle
karlatrldklarnda. Onlardan olduka fazla istikrarl olduklar
.sylenebilir. Ancak, gl komu devletlerin douu ve birok isel
tartma kaynann olumas, onlarn zayflamalaryla ve
blnmeleriyle sonulanabilir. Taht iin, yandalar olan memurlarca
ve adayn tahta gemesiyle ileride memur olacak kimselerce
desteklenen krallk adaylar arasndaki ekimeler, bir fetret
(yneticinin, hkmetin belirsizlii) dnemini, bu tr savamlar,
iyice sertletiren bir i savaa gtrebilir (Goody, 1966). Bu durumda,
ya gl bir taraf ve onun aday kazanr; ya da devlet blnr,
snrlarndaki topraklar yitirir; veya, genellikle iteki adaylardan biri
ya da teki tarafndan desteklenen bir d g [yabanerdeylet] taafndan
boyun edirilir. Balangta ticaret merkezini denetleme amacyla
kurulmu bir devlet durumunda, ticaret yollar, bu devletin
zenginliinin temel kaynan elinden alacak biimde, deiebilir. Ar
ve d sorunlarla karlaan zayif bir ynetim, komu devletlerin ve
i basmlarn eljne bir frsat vermi olur. Devletlik, i bar mutlaka
88

gvence altna alan bir durum deildir. Baard ey, daha nceki
istikrarszl, siyasal srecin [normal] bir paras olarak grlen
blnmeyi iermeyen yeni.bir rgtleni biimiyle amasdr.
6. KLTREL ETMENLER
6.1. Teknoloji
Erken devlet sistemlerinin, amaz bir biimde ileri teknolojideki
gelimenin ardndan grndklerini gsteren kant yok. leri
teknolojilerin merkezi devletle birlikte ktklar ya da genellikle
onunla balantl olarak doduklar grlmekle birlikte, sz konusu
teknolojilerden olsa olsa pek az gerekten erken devletlerin
doularnn habercileri, onlara gerekleme gc kazandrclar ya da
onlarn dou srecini balatan olaylarn tetiini ekicileri olarak
grnrler, ileri teknoloji ile. hedeflere, in.san bana [daha
ncesinden] daha az abay gerektiren yollarla ve aralarla ulalmasn
amalyorum. Bu tr gelimeler, retim, ulatrma, haber-bilgi
ileyip deerlendirme.* mimarlk ve bilimsel bilgi gibi alanlarda
devletlik [durumu] ile birlikte grlrler. Ancak, ava yetenek ve
olanaklar gibi bir ola.slk dnda, sz konusu gelimelerin ou
[erken] devletlerin kuruluundan hemen nce grlen eyler deildir
(kar. Goody. 1971).
Tanmda ve zanaat ilerinde kullanlan temel i aralarnda, devletin
oluumundan nce ve hemen sonra sistemli - bir gelime
grlmemitii'. Ne sabann ne de makine trnden teki aralarn, her
yerde, mutlaka, ya devletin oluumundan hemen nce ya oluumunu
izleyen talihlerde ortaya ktklar! sylenebilir. te yandan, devletin
oluumuyla, zellikle kent merkezlerinde olmak zere balayan
uzmanlama, zel amalara hizmet eden aralarn kullanlmasnda bir
younlamaya yolaar. Ara kullanmada grlen, herkesin benzeri
aralar kullanmas gibi bir durumu ortadan kaldran bu younlama,
teknolojik gelime olanan yaratan toplumsal temelleri atar. Ancak,
daha nce, toplumun, ekonomik ve siyasal bakmdan, bu tr
uzmanlarn yreklendirilip desteklenmesini salayabilecek biimde
rgtlendirilmi olmas gerekir.
* Ing. "infonation procession" (.n.).

89

Aym genelleme teki [yksek, ileri olmayan] teknoloji trleri

iin de geerlidir. Daha nce grdmz gibi, karmak lme sis
temleri kadar, ileri ulatrma tekniklerine sahip bir uzak ticaret, kayt
tutma ve yaz, karmak mimarlk biimleri yaratma yetenei, ancak
toplum farkllap, egdmleyici-i yneticisi-brokratik makamlar
gelitirdiinde grlr. "Uygarlk" denen eyin tm bu gstergeleri,
erken devletin oluumunun rnleridir. Bunlar bir kez gelitiklerinde,
devletin, gereksinim duyduu eyleri elde etme ve yetkesine
kararllk kazandrma yeteneini artrrlar. Ne var ki, daha sonraki
teknolojik gelimelere neden olan asl etmenler [yaratclar] yetke
sistemi ve onun brokratik memurlar takmdr. Antlar, yollar,
kprler ve kanallar kurmak, ok byk emeki kitleleri zerinde
denetimi gerektirir. te bu sorunu ele alrken Adams (1975:287)
yle yazmaktadr:
"merkezilemi birimlerin, saylarnn artmas yoluyla gzler
nne serilen sre, egdml bir sre olmakla birlikte;
teknolojinin trnde herhangi bir byk deimeyi gsteren
se deildir."
Adams, erken devletin olumas boyunca, teknolojik olanaklara sahip
olmada niceliksel bir artn grlmekle birlikte, gerekten byk
niteliksel yeniliklerin grnmediini, ama grnse bile bunlarn ok
fazla olmadn sylerken Carneiro'ya gndermede bulunmaktadr.
Ancak devletler geliip, rollerde uzmanlamay kaynaklar zerindeki
de^timlerini a trma yolunda kullanmaya baladklarnda, ama ancak o
zaman, teknoloji "uua geebilir.
Bunun tek olas kurald rnei, .savattr. Kukusuz devletlerin
sahnede grlmesiyle birlikte savan da gelitii grlr. Tm erken
devletler, zaman zaman kendilerini savunmak, kendilerine hara deyen
bal (tributary, baml) 'siya.sal kurulularn ayaklanmalarn
bastrmak, ya da hasm devletleri yok etmek zorunda kalrlar. Svariler,
arbaletlcr (cross-bow=tatar yaylan) atl sava arabalan. barut ve bir sr
teki teknik ara gere, devletlerin kndan sonra hzla gelien
eylerdir. Monarkn sava alanna byk ordular srebilme olanana

90

i.

kavumas zerine, son derece nemli bir uzmanlama alan duruiruna

gelen askeri strateji de yle. Dolaysyla, teki teknoloji trleri gibi
savan da devletlik durumu ile canlandnid sylenebilir. Bununla
birlikte, gebelerle tarmclar olarak, devlet olmayan iki siyasal
kuruluun yerel denetimi ele geirme yolunda birbirleriyle
uramalannn devletin kurulma srecine yolat durumlarda, stn
askeri teknoloji, zaferin o ya da bu tarafa gemesinde yaamsal rol
oynayan bir konuma geer. Bu durumda fetih devleti doar ve bu devlet,
hi deilse bir dereceye dek, yenenlerin askeri teknolojilerinin
stnlne dayanr. Otterbein (1970:44-48) bu yolda, silah donanm
ile. orduda profesyonelleme derecesinin kolaylatrd siyasal
merkezileme arasnda bir bantnn (korelasyonun) bulunduunu
gsterecek kadar ileri gider (1970:48). Ancak, profesyonel askerlik
olgusu genellikle siyasal merkezilemenin bir rn olduuna gre,
askeri teknolojinin devlet oluumunu etkilemesi kadar, gelimenin
yaratt bir gerihesleme sreciyle, ondan etkilendii sylenebilir.
Sulama, zel bir sorundur. Wittfogein (1957) geni apl sulama
. sistemlerinih ister istemez devletlie yolatn ileri sren zgn
varsaymnn gzden dt birok kereler sylendi (Woodbury, 1961:
Adams, 1966; Clae.ssen. 1975). Gene de bu varsaymn deitirilmi ba
biiminin bugn yeniden canlanduilmasyla, sulamann, merkezileme
yolundaki gelimelerin younlamasna yarad ya da sz konusu
gelimeyi destekledii ileri srlmektedir (Claessen, 1975:56). Sz
konusu dzenei sanrm daha nce tartmtk. Hunt ve Hunt'un
(1974:154) belirttikleri gibi su [kaynaklarnn] ktl, sulama sistemleri
ve bir siyasal hiyerari (a) daha fazla atma (b) "atma zc"
kuramlarn daha ok kullanlmas sonularn yaratacak yolda,
birbirlerini etkilemektedirler. Toprak ktlklarnda ya da savunma
surlarnn gerisinde skp kalma dunmlannda, kavgalarda grlen art
da, yargsal ilerde ve iynetimine ilikin ilevlerde art yoluyla,
siyasal hiyerarinin erkinin artmasna gtriir. Bylece $ulama.yannda
(su ktl, tartma saysnda art ve atmalar zp yattrmakla
sorumlu bir siyasal hiyerari gibi) teki etmenlerin de bulunma.s
durumunda, daha youn bir mekezilemeye yolaabilir. Bu nedenle baz
bilginler, sulamann etkisine duyulan ilgiyi yeniden canlandrmaya
baladlar (Dovvning ve Gibson, 1,974; Claessen. 1975).

91

6.2. Bir Devlet Dininin Oluup Geliptesi

Devlet ncesi toj^umlarda. erk sistemi, dinsel inan ve eylemlerle
sk bir balant iintedir. Sk rastlanan bir durumla, bir yerel baka
nn ya da yerel ydllar kurulunun, toplumun mutluluunu artrmak
iin, dirilerle ller arasnda araclk ettikleri grlr. Bakan, genel
likle, halkn byc kanlara, hastalklara, ocuk lmlerine ve teki
belalara kar korur. Arabuluculuk yapp yarg verme gletiinde,
[sanklan] yargnn tinsel gler tarafmdan verildii [dnlen] ordali* snvndan geirmeye balayabilir, ya da kendisine kararlarnda
yardmc olan uzman kahin-danmanlara dayanabilir. Dolaysyla bir
yerel bakann etkinin ve yetkesinin arttnda kendisine bir grup yerel
siya.sal kurulua, grubun efi olarak danld ve bu grubun kamusal
ilerini yrtt zaman, doa.st glerinin ve bu glerin kul
lanlmas gereksiniininin de, iasanlar ve nesneler zerindeki denetimi
nin apm ve derecesini ayn oranda arttnasnda alacak bir yan yok.
efler ve monarklar, dinsel trenlerde, daha az hiyerarik sistem
lerden ok daha incelikli ritellere bavururlar. Bloch (1974) dayrarllannn ritelletirilmesindeki artlarn, aslnda yetkenin incelik
derecesindeki art olduuna deinmektedir. Ritel. kolektif durumlar
yineleme zelliinden dolay, davran kurailarmn vurgulanmas, daha
dorusu .sert bir biimde dayatlmas demektir; yle ki tm topluluk
sz konusu ritel uygulamasn yrtmekle grevli kimselerin buyur
duunu yapp, onlarn erkini kabul ettiini, eylemleriyle gsterir. Bu
anlamda der Bloch, ritel, kltr biimine sokulmu ve sim
geletirilmi yetkedir. Bu niteliiyle yetkeyi desteklemektedir. Do
laysyla, bir yerel bakanlk makamna balanm ritellerdeki art, o
bakann yetkesinde bir art demektir, ya da byle bir art
kantlamaktadr.
Ve gerekte de olan budur. Netting (1972) Kofyar eflerinin
kendilerine komu topluluklar zerindeki yetkelerini, topraklarn
yetersiz kalmas, toprak sahipliini dzenleyen kurallarn
inceliklerinin arlnlmas, artan atmalarn bir sonucu olarak en
* Bir kimsenin sulu olup olmadn saptamak iin, eli kaynar suyun iine batnlp
iip im ediine bakmak gib i, sonucu rastlantlarn, dayanmann ve hiylelerin
belirledii etin fizik snavlardan geirme grenei (.n.).

92

yetenekli hakemlere daha fazla yk yklenmesi sonucunda

artrdklarna deinmiti. Bunlar olurken, bakanlk makamna
balanm ritellerin artmas yan sra, bakanln doast
glerinin artt da grlr. Bu etmenlerden herbiri tekisini
destekleyerek, halkn hizmetlerine daha fazla bavurmak zorunda
kald efin erkindeki arta yasallk (meruiyet) kazandrr.
Daha nce de belirttiimiz gibi, bir siyasal makamn ilevlerindeki
art, ona daha byk miktarlarda erk ve yetke salar. Bu
gerekleince, yeni doan makama yklenen ritellerin ve doast
glerin de artt grlr. Burada nemli olan nokta, byle doast
glerle desteklenen erklerin, devlet ncesi siyasal kurulularn
nderlik biimlerinin asal zelliklerinin uzantlar olmalardr. Devlet
oluumunun ve efliin yapt ey yalnzca, bu kltrel zellikleri,
bakanlk rolnn siyasal ynlerindeki gelimeler boyunca, daha ince
ilenmi biimlere sokmaktr.
Bu tr ritellerin ve yetkilerin belli baz biimleri ok geni
alanjara yaylmsa da. kesin biimleri [blgeden blgeye] eitlilik
gsterir. Bir yerel efe duyulan saygdan (respcct) ef olan kimseler
iin duyulan yceltici sayg (reverence) ve ilk monatklar, karsnda
duyulan korkulu sayg (awe) geliir. Monark. grevi bana geer
gemez, bedeni, kiilii, egdm iine sokulmu siyasal kuruluun
tmnn gcyle zdeletirilir. Sradan kimselerin kendisine, ondan
aalklarn gsteren simgesel jestler kullanarak, dikkatle
yaklamalar gerekir. Bilgeliin makam olarak grlen bana
dokunmak, birok yerde tabu saylmtr. Kendisine yaklamak iin
zel riteller gelitirilir. Bat Sudan'da kendisi bir perde arkasnda,
hatta bir kafes iinde saklanr ki, hi kimse krallk huzuna gereinden
fazla yaklamasn. Biok yerde belli aralarla topra yeniden bereketli
klar ve atalarnn, yalnz kendi soyunun ve kynn deil, artk tm
lkenin atalar saylan kralln atalarnn, mezarlarna kurbanlar Sunar.
Hakemlik, ve yarg verme ile sava eylemleri, hi deilse szl
geleneklerde, genellikle, efin doast glere sahip olduu yolundaki
baz inanlar pekitirir. Kendisinin en g davalar mucize
yaratrcasma zd dnlr. Ve savalarda, kuatmalarda, dman
gruplara kar aknlarda, ordularnn kazanmasnda etkisi olan [etkisi

93

olduu dnlen] sihirsel yntemleri vardr. Tannlar. atalar ve ruhlar

kentsini. insanlarla evreni denetleyen gizemli gler arasnda bir arac
konumuna getirecek ynde desteklemektedirler.
Sz konusu [toplumsal] evrim ynndeki olaylar dizisiyle
. balantl bir baka olgu, incelikli tahta k ve cenaze ritelleri yan
sra, krallk giysi ve alametlerinde grlen gelimedir. Makamma
kutsal simgelerinden olan bir davul, bir denek (asa) tahtn nne
konan bir ayak dayana (stool) ve bir boyun, dayana ile, kutsal, gizli
baz nesneler gibi, bakanln donanmlarn oluturan eyler, eflik
ve krallk makamlarnn douuyla hzla daha incelikli biimler alirlar.
Bu nesneler, devletin, herhangi bir temsilcisinin zerinde ve onun
yaamyla snrl olmayan bir yaama (sreklilie) sahip olduunu
gstermeleri kadar, merkezi yneticinin yetkesinin de simgeleridir.
Tahta gei, bu nesnelerin koruyuculuunu (emanetiliini) stlenen
ya da onlarn zilyedliini elinde tutan bir Ana Kralie gibi kimsenin
(Cohen, ayn yer) onlar yeni yasal yneticiye yasallk (meruiyet)
kazandrmak iin kullanmasn da ierir.
Tahta gei ve krallk trenleriyle gmlme, yerel nderlerin baa
gei ve lmlerindeki trenlerden kp gelimi zel olaylar olmakla
birlikte, bunlar ylesine ilenip gelitirilmilerdir ki, tahta k
treninden geirilen kimseyi, krallk ailesinin teki yelerinin
dzeyinden alp, devletin nderliine ykseltir. lm ise. nderin,
krallk hanedannn atalarr arasna yerletirilmesi demek olup,
kendisinden sonraki monarklar. bu konumundan dolay kendisine
bavurabilier ve kendisi onlar iin araclk edebilir.
Kimi yazarlar (Service, 1975; Adams, 1975) bu gelimelerde, etken
devletlik durumu ile "teokrasi ya da "tann krallk" durumunun
akmasn grrler. Kukusuz, tm erken devletlerin, doast
glere sahip olduuna, krallk atalarna yaknlna ve halk iin
insanlarla tanrlar arasnda araclk yaptna kesin kes inanlan
yneticileri vardr. Bununla birlikte, unutulmamas gereken ey, bu
zelliklerin, devlet ncesi sistemlerde yerel nderlerin grdkleri dinsel
ilevlerin ilenip gelitirilmesinden baka eyler olmadklar
gereidir. Tanr krallk, her yerde, bylesine ilenen doast
konumun zel bir biimidir ve bu durumda ynetici, eski Msn'da

94-

-olduu gibi, baka nedenle deil salt ynetici olma sfatyla, bir
tanridr. Yaygn bir uygulama olmasa da, tanr kralln, erken
devletlerce ok daha evrensel apta uygulanan devlet dininin belli bir
uzants olduu sylenebilir.
Daha genel geer terimlerle belirtmek gerekirse, devlet, kendi
yetke sistemini, gc hereye yeten ve doast bir varlk biiminde
sunup, ona bir yasallk kazandrarak, yetke ^istemini destekleyecek bir
teoloji gelitirir. Halknn makamndan beklentilerinin artmas,
nderin erkini ve yetkesini artrd gibi, nderin toplumun iindeki ve
dndaki kimselere kar erkini destekleyip aklayan dinsel ve
simgesel anlamlar ve inanlar da onun erkini ve yetkesini anrr. Daha
nce lkenin ve halknn bereketi ile ilgili olan inanlar takm, ya da
halka, atalarca ve o yerin ruhlannca onaylanp savunulan dorulukla
ilgili kurallar, imdi, ak amac yneticinin yasallna. halka kar
grevlerine ve halkn ona kar grevlerine ve halk yararna doast
glerle iliki kurup araclk yapma yetkilerine yaptrm salamak
olan devlet dini biimine girer.
6.3. Yeni Bir Etniklik Olarak Devlet
, Devlet ncesi eflikler ve yerel zerk siyasal kurulular, kltrel
bakmdan trde bir yap gsterirler. Bunlarda halk baka bir yerden
gelmi olabilir; yerel gruplar onlarn iinde eritilmi bulunabilir; sz
konusu siyasal kuruluun yaam dokusunda farkl kltrel renkler
grlebilir; gerekte de byle farkl refiklerin grld bilinmektedir.
Bununla birlikte, herhangi bir belli zamanda, dilde, kltrde,
deerlerde, ekolojide, kurulularda, teknolojide, aile yaamnda, dinde
ve toplumsallama biiminde, yaygn ortak zellikler bulunur.
Toplumun birimleri birbirinden kopup lke iinde eitli yerlere
yayldka, farkllamalar doar. Genel olarak ortak etniklik [etnik
alandaki birlik] siyasal birlikten daha geni apl ve daha kapsamldr.
Ama devlet dounca, ok etniklilik olanak iine girer; hatta kanlmaz
olur. Bir devletin iinde, etnik gruplar [ondan] yar yarya ayr
varlklarn srdrebilirler ve kendilerini eitli yollarla merkezi
ynetsel yapya (merkezi devlet yapsna) balarlar. Etnik grubun
kendisi ise, belli bir yerel blgeyle, ya da bir veya daha fazla ile,
meslekle zdelemi olabilir veya yaylm olup, kendini bal
bulunduu btne eitli yollarla uyarlayabilir. uras apaktr ki.

95

etnik grubun toplumsal, siyasal ve ekonomik bakmlardan

.smrlandrlmlk derecesi, onun varlm devlet iinde faikllam
bir kesim oiartd; srdrebilme derecesini gsterecektir. Burada nemli
olan nokta, devletin etnik gruplar yetke yapsna balayacak ayn ayn
yollar yntemler yerletirerek zmleme yeteneidir. Daha nce
grdmz gibi, devletlik. yalnzca uyruk olan kimseleri deil.
yurita olanlar da. yani, devletin iindeki ve dndaki kimselerle
kltrel, ekonomik ve toplumsal ilikileri ne olursa olsun, karmak
bir ynetsel aygta kar kaytl artl haklara ve grevlere sahip olan
kimseleri de ierir.
Bu, yurttaln tek bir biiminin ve deimez bir konumunun bu
lunduu anlamna gelmez. Erken devletler, yeni gruplan ilerine almak
ve siyasal kuruluun belli kimseleri ile kurduklm esnek ilikilerini
srdrmek iin,vbir dizi teknik gelitirirler. Gebeler, genellikle etnik
balarla ya da klan balar ile birbirlerine balanmlarken, yerleik
yaama gemi gruplar, zerinde yaadklar topran snrlaryla belir
lenmi birimler kullanabilirler (Cohen. 1971). tnkalar, genellikle, yen
dikleri halkn bir blmn veya byk bir blmn alp, onlar
ba.ka yerlere datu-larken. krallk blgesindeki kyleri ahp, yeni feth
edilen blgelere yerletirdiler (Moore. 1958:103). Dahas, erk.
zellikle merkezi hkmetin kamu ynetimi grevlilerinin erki, ou
kez yeleri ayn etnik kkene sahip olan bir siyasal snfn tekelinde
tutulur; erk sahibi siyasal snfa belki bir de kleler,* hadmlar ve
kralln sntlar gibi elifin alt kltrne sahip kimseler eklenebilir.
Devlet, merkez ve evre gruplarnn bir rgt olarak dounca,
dorudan doruya onun yesi olmak bile, ortak bir etniklik yaratma
yolunda ileyen seici bir bask oluturur. Ortak bir siyasal hiyerariye
yelik, askerlikle ilgili ykmllkler, devlet iindeki ekonomik
balar ve etnik gruplar aras ilikileri artran teki bir sr etmen,
bunlarn tm, tm etnik gruplan kaplayan (pan-etnik) kltrel balar
oluturma eilimi gsterir. Ticaret iin bir "lingua franca"** [Frenk
dili, etnik gruplar aras ortak dil] geliir; yerel dinlerin varlklann
* Kullar, kapkdlan t.n.).
**Akdeniz kytannda konuulan. Roma dilinden' bozma ortak ticaret dili (.n.).

srdrmesine izin verilmi olsa bile, devlet dini ar basar. Devlete,

ayn yerel grenekleri olan gruplar arasnda ^aclk yapma olanan
sunan yasalalar, "lkenin yasalar" durumuna gelir. Ortak yurttalk,
oluup gelien bir devlet kltrnn zerinde ykselecei temelleri
der. Dolaysyla [etken devletin douu ynndeki] evrimin, yalnzca
trdelikten uzaklaan (hetorejenlik ynnde) bir eilim olmad
sylenebilir. Gerekten, Carneiro'nun (1975) da belirttii gibi. z.aman
iinde devletlerin saysnda azalma olur.
Yeni doan ulusal kltrn alaca biim "byk gelenek ve
"kk gelenekler" denen etmenlerce belirlenir. Byk gelenek,
bakentin ve onun ynetici konumunda bulunan grubun geleneidir.
Kk gelenekler, yerel halklarn gelenekleridir. "Byk gelenek", erk,
zenginlik ve kent yaam ile balantldr. Bu gelenek, yerel kltrlerle
kararak ve yava yava merkezden evreye doru yaylarak, sonunda
ulusal kimlii yaratr. Ancak, ekolojideki farkllklar, rnein
gebelik, derinlere inen .salam kklerin varl, dtan ie g ve
yeni kltrel gruplarn toplumun iine alnmalar, trdelie baz
snrllklar getirir. Yabanclar, devlete yurttalar olarak katlrlarken,
kendi kltrlerinin nemli elerini alkoyarak, bnlan durmakszn
ulusal kltre szdrm olurlar. Elit kltrden etkilenen ulusal
kltrler byle doar. te yandan farkllatnc gler varlklarn
srdrrler; yle ki. yurttalk hi bir zaman yalnzca kltre
dayanmadndan, trdelie hi bir zaman ulalamaz. ngiltere'de bir
tngilizliin gelimesi, yzyllar almtr. Tam tngilizleme sreci
baarya ulayor gibi grnd srada, imparatorluk km ve
ngiliz olmayan halklar Ingiltere'ye ge balayp. Ingiliz yurtta
olmulardr. Bu. siyasal kuralu iinde yeni eitlemeler ve .sonunda
ngiliz ulusu iin yeni ve farkl bir ulu.sal kltr oluturma yolunda
geliecek yeni eilimler yaratmtr.
Erken devletlerin en fazla evrensellik gsteren kltrel zellikleri,
yneten ve ynetilen olmak zere iki snfl bir .sistemin ortaya
kmasdr. Siyasal erki nasl ele geirmi olursa lsn, ynetici grup,
kendi iinde kltrel bakmdan farkllar. Hindistan ya da Rwanda
[erken devleti] gibi kast dzeni bulunan yerlerde, ynetici grubun alt
gruplar oluabilir. Gene de ynetici grup, snrlar ak olarak

97

izilmi, kltrel bakmdan farkl bir birlik oluturur. Daha yakndan

incelendiinde, ynetici gruplar, krallk ailesi yeleri, bkokrat kullar
(kapkullar) fief sahipleri, ordu, din adamlar vb. kesimlere blnm
olduklar grlebilir. Ama bir ulusal kltr asndan bakldnda, bir
kimse ya yneten ya da ynetilen konumundadr./Sonra kltr,
uyruk-yurtta konumundaki insanlar arasndaki etnik gruplar, "avam
halk" denen tek bir byk rup oluturacak biimde ve btnn teki
tamamlayc paras olaiak devlet grevlilerini yani "soylular" denen
kimselerden oluan bir ynetici grubu oluturacak biimde hamur edip
birletiren bir snf sistemi yaratr.
nsan etkinliklerini, etniklik tesinde kalc bir temel zerinde
pekitirip. rgtleyip, egdmleme olanak ve yeteneine sahip
olmak, devletlerin kurulmasnda hedefe doru atlm, nemi son
derece byk bir adm, bir sramadr. Bir devlet kltr oluturma
ynnde baz eilimler doar; ama bunun tersine. farklla.ma yaratc
eilimler, devletlik tarafndan denetlenmez. Ve insanl kltrn
yaratt yerel ballklar tesinde, farkllama srecinin ve gemi
tarihin tesinde bir bala balama olanak ve yetenei, uzantlarndan
ve sunduu olanaklardan, ivsan trnn daha tam olarak
yararlanamad bii' dncedir.
6.4. Siyasal Kltr ve Devletlik
Hiyerari. nderlere duyulan sayg, erk ve yetke alannda grlen
hakszlklarla uralmasn isteyen deerler, devlet ncesi sistemlerde,
zellikle eflik sistemlerinde gittike artarak grlen zelliklerdir. An
cak. devlet ncesi sistemlerde ayn zamanda, tuttuunu koparma,
kiisel siyasal beceri ve baarl olma gibi niteliklere sahip olan hrsl
bir insann arkasna birok izleyicilerin taklmas olasl da
yksektir. Bu tr siyasal sistemlerde "byk adamlar" ya da "nfuzlu
kiiler" iin yerel kamu grevi makamlannda ya da eflik kamu grevi
makamlannda genellikle o ya da bu trden bir grev bulunur. Bu tr
toplumlarda eitlikilik, toplumun dokusunun derinliklerinden rlp
gelmi olan bir teldir. Birok kimse baan kazanmaya alabilir;
baar kazanabilir ve baarsndan dolay hayranlk toplayabilir. Ama
bu her zaman belirli snrlar iinde olur. Belli bir snrn tesinde
baar ya da ardarda baarszlk, baz kt glerin rn olarak
98

grlebilir; byle ktlk glerinin, bahtszlarn bana olduu kadar,

gereinden fazla batffih olmu bir azln bana da bela getirdiine
inanlr. Siyasal dzeyde bir nderin herkese hakettiini vermesi gere
kir. Yetkenin (otoritenin) hakl nedenlere dayanlmakszn kullanlma. s. destein, dolaysyla erkin azalmasna yolaar. Devlet ncesi toplu
luklarda her adamn ileride bir ef olma olasl vardr (LeVine, 1966).
Ama erken devlet grnnce, eitlikilik ahlaknda hzl bir
zayflama eilimi grlr. Avclk ve toplayclkta eitlikilik ar
basar; devlet ncesi yiyecek reticilerinde, hiyerari ve eitlikilik
anlaylan (kavramlan) birbirleriyle ekile iindedirler. Devletlerde
ise hiyerari, toplumda baat ve belirgin bir konuma ykselmitir.
Merkezi ynetim sistemlerinin uzun yaaml olmalar, eits^izlii
toplumun temeline yerletirir ve eitsizlik, siyasal kltrn en gze
arpan esini oluturacak bir neme kavuur. Bat Sudan'da bir
onaltmc yzyl saray yazman, kt birmonarka sahip olan halklarn,
li bir monarka sahip olmayan halklardan bin kat daha iyi durumda
olacaklarn yazd zaman, devletin enisini yakalam bulunuyordu
(Fartua. 1928).
Siyasal kltrn ayrntlar, ast - st ilikisinin deeri odanda
toplanr. Erken devletlerde baarya, bireylerin soyut bir yetkinlik
ltne ulamak iin gsterdii kiisel ak abalan yoluyla
ulalmaz (McClelland. 1961). Tersine, saygnn ve uymann
(deference) erdemlerinin her zaman vurguland grlr. Hanehalk
balar, yerel nderler ve hepsinden nemlisi dorudan doruya
ynetici, ekonorhik. toplumsal ve siyasal yaamn gerekliliklerinin
artt bft toplumda, gvenlik ve makam (pozisyon) salayan,
bakalarnn iyiliini isleyen (hayurhah) babaca koruyucular olarak
grlrler. Hiyerarinin, kiiler aras ast - st ilikisinin tad
byk nem. Ibn Haldun'un yazlarnda ve endstri ncesi devlet
sistemleri betimlemi olan hemen tm teki yazarlarn yaptlarnda
yansmtr (Nadel. 1942; Smith, 1960; Gohen, 1967).
Fallers (1973:170) ast - st ilikilerinin Baanda krallnda
tad nemi ok iyi ortaya koymaktadr
"yalnzca mertebe farklhklarndan (*, bireyler arasndaki ast-st
ban nemli klan koullar, gnmzde... ada ekonomik
99

ve siyasal ilikiler alannda olduu kadar< daha geleneksel

balamlarda da olmak zere, hemen her yerde kullanlmaktadu*...
Baanda insan, bir kimsenin dnyada patron-snt ba
doasndaki trden balar kanalyla ilerleyeceine inanr. Popler
bir atasznde... "itaatli bir hizmeti efendisinin tacn sava
alanna tar" denmektedir. Sadakatla gsterilen hizmet zenginlie
ve grkeme ulama frsat tannmasyla dllendirilir. Bir efendi
hizmetisinde... sadakat ve itaat arar. Buna karlk bir hizmeti
kibar ve, "stlerinin gzne girmi" bir efendi ister."
Erken devlet betimlemelerinde sk sk karlalan bu tr bir aklama,
siyasal kltrn zn, bir siyasal kurul iinde uygun davran
yolunun ne olduunu gsteren deerler ve simgeler takmn ortaya
koymaktadr. Brokraside hizmetin ounun karl maala denmez;
stlere sadakat ve itaat astn erk ve yetke sistemine daha fazla
katlmasna izin verilerek dllendirilir. Hiyerarik ebeke sistemi,
sadakate, itaate byk nem veren bir kjtrel .sistemle ve ondan elde
edilecek dllerle desteklenir. Kukusuz, bununla birlikte ileyen bir
srele, siyasal kltrn ayn zamanda, kibarlk erdemine, eliakla
ve astlarn stlerce korunmasna nem verdii grlr. Umursamaz,
kstah, pinti stler, kendilerine bal olan astlarn ellerinden
karrlar; dolaysyla ou kez .sahip olduklar astlarn says orannda
yaama geirilebilecek erki ve yetkeyi yitirirler. yi bir nder "halkna
akan rmaktr" ve byle davrandnda, halk onun sanca altnda
toplanacaktr.
Byle bir kltrel vurgu, bir hiyerarinin yaratlmas gereksinimi
zerine ve bir hiyerarinin yaratlmas zerine ortaya k*ar. Yeni
ilikileri temsil etme yolunda, nce, yeni yollarla da olsa, elaltnda
bulunan [eski] kltrel malzeme kullanlr. nderler, sradan halka
gre sahip olduklar yeni Ve ulu konumu simgesel olarak belirtmek
zere "aslan" ya da "fil" olarak nitelenmeleri yan sra "hepimizin
atas* gibi szlerle dile getirilen kimseler olarak grlrler. Bir
blge, slale ya da ky bakanma [srnn, tarlann ilk rnleri
olarak] verilen ilk meyveler, bir efe ve sonradan kral olan bir ndere
"Atatrk" sifattn an jtn yor, Trkiye Cumhuriyeti'nin douunda erken devlet
elerinin ne lde grldnn aratntnas ilgin olurdu (.ni).

100

denen yfik hm:a ve vergilere dnme yolunda geliir. Nyakusa'da,

yeni bir efin sadlan [yatlan] kendisine alaca ild ana kralienin,
gelecek kuan eflerini dorack kimselerin balk bedelini'derler.
Bu kimseler, baln ilenmesine katkda bulunrnalan bir grenein
gerei olan efin kendi soyunun yatlar deildir. Tersine balk
bedelini, efle olan dayanmalarnn bir simgesi olarak
kullanm^tadnlar. Kralln ykmllklerinin ndegelen bir biimi,
simgesel olarak, nderlerin ve uyruklarnn nasl birbirlerinin
yazgsyla karlkH olarak bair bulunduklann gsterecek ynde
geniletilmitir. Devletin gelimesinin daha sonraki aamalannda,
stlere yaplan bu tr demeler, yurttalardan toplanacak gelirleri ve
siyasal hiyerariye denecek ykmllkleri temsil eder.
Erken devlet toplumuna ynelen toplumsallama, zerklik
eitimine, uzmanlam olmayan sistemlerden ok daha az nem
ykler (Barry ve Paxson, 1971). ocuklara, uymann, stlere
(byklere) sayg gstermenin deeri ve boyun eme davranndan
hakettiklei yeri elde edebilmelerinde kullanlacak bir tr para olarak
yararlanmann gerektii retilir. Ama bu, tarm ile birlikte gelien,
daha byk ve daha egdml toplumsal birimlere duyulan
gereksinime dek dayanr. Yetke ve disiplin, yiyecek retici toplumun
nemli zellikleridir. Daha ok sayda insan elde tutma, <Ma ok
yetkeyi ve bir ste balanp boyun emeye daha byk nem
verilmesini getirir. Bir baka deyile, kiisel zekUk, devlet ncesi,
avclk takmlan sonras dzeylerde de bulunan ve nem verilen bir
davran iken, ste balanp boyun eme ye bu davrana nem
verilmesi ise, byk ve hiyerarik rgtl handerin toplumun temel
birimini oluturduklan topraa yerlemi ve yiyecek reticisi
topluluklarn gelimesiyle iyice yerlemitir. Bylece, boyun
emenin, disiplinin, sadakatin olumlu; zerk davramlann olumsuz
davramlar olarak deerlendirilmelerinin, siyasal karmaklkla orad
artan bir bant iinde bulunduklar sylenebilir. sel ve dsal
deime gleri ortaya kar kriaz, neolitik sonras toplumdan beri
var olan boyun emeye ilikin deerler, hiyerarinin, ocuk eitimi
yoluyla kopya edilerdc odtlacak bir deer olarak gittike daha fazla
dUodirilmesiyle, sz konusu deiiklikleri desteklerlo-. Hiyerarik
denetim, hiyerarinin yasalln artran ve salayaca yararlann

101

nmini vurgulayan bir siyasal kltre gereksinim yaratr. B nedenle,

erken devletlerin, amaz biimde byle bir ideblojik sistem
yaratmalanna amam^dc gerekir.
7. SONU
Devlet, siyasal sistemlerin, tekilerinden merkezi brokrasiyle ve
toplumun kendisine baml kesimleri zerindeki bir merkezi erk
kanalyla g kullanma zerinde kurduu baat denetimiyle
ayrdedilebilen, bylece zgll gsterilebilen bir trdr. teki
tanmlarla karlatmldnda, bu tanmn, devleti, birbirlerine gre
durumlan, insanln siyasal evriminin bir betimlemesini veren tm
siyasal yaplar listesi iinde bir yere oturtan, heuristik (kavramay
kolaylatmc) bir deer tad grlecektir. Bu tanm: (a) yetkenin
yapsnn, siyasal etkinlii ve bu etkinliin iinde yrtld rgt
byk lde belirleyici etmen oluturduu ve (b) yetke ypsmdaki
deiikliklerin neer olacan seen [belirleyen] glerin, siyasal
evrimin temelinde yatan nedenleri oluturduu varsaymlarna
dayanmaktadr. Daha ayrntl bir dzeyde ele alndmda, bu, devlet
saylan siyasal sistemlerin ortaya k nedenlerinin, merkezilemi
siyasal kurululann iki byk smf arasndaki, yani eflikler ve devlet
arasndaki farklann neler olduunu sorarak yant bulunabilecei
anlamna gelmektedir. Burada [daha nce] tartlan sz konusu
farkllk, devlet saylan yaplarn, sisteme, o zamana kadar
desteklenemeyen bir olgu oluturan blnebilen siyasal gleri
aabilme olana vermesi olarak gzlemlenmi bir olguya
dayanmaktadr; yle ki, siyasal yaplarn blnp paralanmalar,
devlet ncesi siyasal yaamn istatistiksel olarak "normal"
saylabilecek bir zelliini oluturmaktayd.
Devlet yaplarnn ortaya k hakknda [bu yazda] onu nfus
basklar, uzak ticaret, corafi konum, sava, fetih, savunma, i
savamlar ya da merkezilemi denetimin daha srekli biimlerinin
salayaca yararlar ile aklamaya alan kuramlar ileri srlmtr.
Hem kuramn hem verilerin daha yakndan incelenmesi, bu
etmenlerden hi birisinin devletin oluumu iin yeterli olmadn ve
hatta onlarn devlet oluumunun hemen ncesinde grlen olgular
olmadklarn gsterecektir. Devletin nedeni olduklar ileri srlen

102

etmenlerin biroku, szgelimi ynetici smifn kt kaynaklara ulama

yollan zerinde denetim kurma zellii, devlete d o ^ evrim gsteren
olgular dizisinde, bu olgulardan hemen nce grlen [nedensel
etmenler] olmaktan ok onlarn sonucu olduu grlmtr.
Dolaysyla, sz konusu sreci, bir btn olarak ileyen bir sistem
olarak alglayan Wright ve Johnson (1975) gibi yazarlara katlyoruz.
Siyasal, toplumsal, ekonomik ve kltrel yaamn teki niteliklerini
deitiren eilimler dizisini balatan neden ne olursa olsun, bylece
eitli hareket noktalanndan hangisinden klm olunursa olunsun,
birbirlerine ok yakn sonulara ulalmaktadu'.
Siyasal evrimin niin byle bir buluma noktasna ulat ilgin
bir soru olup, an genelletirmeleriyle ve olaylara dayanan neden sonu ilikileriyle aklama eilimi tayan kuramlanyla, sorunu
bulandmna eilimi gsteren arabrmaclarca pek sk deinilmeyen bir
sorudur. Burada taknlan tutum, bir toplumun^ yece yapsn, onun
daha kalc ve istikrarl yerel st hiyeiariler ynnde deitirmeye
baladmda, dorudan doruya siyasal olann, sistemin ekonomik,
toplumsal ve kltrel boyutlannda gittike daha gl bir deitirme
etmeni (belirleyicisi) durumuna geldii sonucuna gtrmektedir. Tm
sre, iinde, ekoloji, ekonomi, toplum ve topluluklar aras evre
alanlanda olas birok nedenler takm iinden birinin tek bana ya da
hepsinin birlikte, siyasal denetinii salayan daha kalc merkezi
hiyerarileri trettii geni apl bir geribesleme [karlkl etkileim]
sistemidir. Balangtaki bu itiyi aldktan sonra, hiyerarik sistemin
kendisi, tm toplumsal etmenleri, onlan yetke yapsn destekleyen bir
genel sistem i^nde birbirlerine daha sk balamak zere,
geribeslemede bulunmaya balar. nka Peru'su, eski in, Mis, erken
dnem Avrupa's ya da kolonicilik ncesinin Bat Afrika's gibi
birbirlerinden bylesihe uzak erken devletlerin rgtlenilerinde,
kltrlerinde ve toplumlarnda, bylesine arbc benzerliklerin
bulunmasmn nedeni budur. Devletin biimi, doar domaz, insan
toplumunun evriminde yeni bir seici g durumuna gelir.
Gerdcsinimleri Ve yarln srdrmesi yle basklar yaratr ki, bunlar
ancak, toplumun teki alanlarnn, dinin, deerlerin, yerel rgtn,
etnik kimli& ve toplumsallamann, devlet yapma uyarlanmalanyla
karlanabilir.
-

103

KNC BLMM NOTLARI

1 Elinizdeki yaz, Kuzeydou Nijerya'daki alan almas kadar, daha nce
yazna gemi rnekolaylarn geni bir biimde gzden geirilmesini
-ieren uzun erimli (vadeli) bir projenin bir parasn oluturmaktadr.
Yazan, almaya yaptklar parasal desteklerden dolay National
Science Foundation ve National Endowment for the Humanities
kurumlarna minnet borludur. Profesr GeOrge Daltn- ve
Profesr Chris Boehm, bu yaznn nceki taslaklarn okuyup, birok
yararl eletirilerde bulundular.
2 Thumwald'in (1935) tanm, devletin kkenlerini fetih kuram temeline
dayandrmaktadr; kendisi ve biroklan, fetihi, erken devletlerin
etnik bakmdan tabakalam doalarnn temelinde yatan nedeni
oluttrai tarihsel sre olarak grmektedir.
3 Aaya baknz. Tarihte toplumsal ve etnik tabakalamann iyice
gelitii yerler plan Hindistan'da, ABD'de ve gnmzde varln hl
koruiduu srail'de ve Gney Afrika'da, ileride devlet apnda bir etniklik
gelimedike, bu devletlerin uzlatrlamayacak atmalar iinde
yzmeleri kanlmaz.
4 Wright ve Johnson (1975) iki dzeyh bir hiyerarinin bir eflik ohnas
daha olasyken, dzeyli bir hiyerarinin devletlerin varlna iaret
olacana deinmektedirler. Ama bunun niin byle olmas gerekti
i, yaptlarnda daha net olarak ortaya konmu olmad gibi, Azande
gibi karmak yapl Afrika efliklerine uyabilecek bir gr de
deildir.
5 Wright ve Johnson bu nitelii kabul etmekle birlikte, onu tanmlarnn
odandaki bir zellik yapm deillerdir. Bir " denetim hiyerarisinin'
ok miktarda bilgilenmeyi (enformasyonu) ileyip deerlendirmesi
astlarn bamszlklarn baltalar" diye yazmaktadrlar [ngilizce
metinde bu notun konmas unutulan numarasn, konunun
gelimesine bakarak eviren yerletirdi-.n.].
6 Ayrm, olmas gerektii kadar net deil. Gnmzde devlet olan birok
. siyasal kuruluun endstrilemi olduklan kolay kolay sylenemezse
de bunlar, bu tr siyasal kurulularn [endstri devletlerinin] ynetim
biimlerinin dsal grnmlerini benimseyip alrmlardr. Bana gre,
[endstri] retim biimini gerekletirmeye ahtklan ve toplumda
onunla birlikte grlecek yapsal deiiklikleri benimsedikleri iin,
onlar gene de "endstriyel" [devlet] olarak snflandrlabilirler.
7 Kar. AVright ve Johnson (1975:284) bu yazarlar devlet oluumunun tek
deikenlerle ilikilerini [devletin oluumunu tek bir nedene balayan

104

grleri] snavdan geirmi ve bu tr varsaymlarn tmn reddet

milerdir. Bu kendilerini "okeli" sistemik yntemler (multi-variete
systemicmethods) nermeye ve ilerde daha fazla arabrma yaplmasnn
geektii kuramna gtrmtr.
8 Lathrop (1968:26) rman yukar kavaklarnn Amazon bah
e tanmclarmn (hortikltfcUlerin) daha sonra gelen^ askerlikte kendi
lerinden stn olanlarca, rman yaknndaki, iyi toprak blgelerinden,
sk aal, topraklar daha az verimli ormanlara srldklerini ileri
sUnnektedir. Buralara gnce, eski bahe kltr evrelerinin birok izini
de alkoyarak, avclk ve toplaycla uyarlanmlardu.'
9 Vansina (1966) bu topluluklar "krallklar olarak nitelendirirken, buraya
dek kullanlm olan snflandrma sistemine gre onlarn "eflikler"
saylmas gerekir.
10 Devletin ayn zamanda bir ekonomik sistemin egdmlenmesinin temelini de atp atmad belli deildir. Kukusuz bakent olan kent,
evreden (periferi blgelerinden) gelen mallarm bir pazar yeri olarak
grlebilir. Ama ticaretin mutlaka siyasal hiyerari izgileri boyunca
aaya ve yukarya akmas zorunluluu yoktur. Sudan devletlerinde
evre 'kyleri, teki kylerle, kendi devletlerinin bakentiyle ve teki
devletlerin insanlaryla alveri ettiler. Hara ve vergiler kukusuz siya
sal hiyerari izgisini izlemitir; ama bunun [ticaretten ok] devlet
gelirlerinin, yani vergilerin ak olarak grlmesi gerekir.

ik in c i

BLMN BAVURU KAYNAKLARI

Abrahans, R.G. (1967), The political organization o f Umyamwezi.

Cambridgc: Cambridge University Press.
Abubakar, Sa'ad (1970), The Fomhina emirate 1809-1903, Yaynlanmam
doktora tezi, Ahinadu Bello niversitesi, Zaula, Nijerya.
- (1972), 'The establishment of authority in the upper Beie basin', Savanna
1, 1 iinde s. 67-80,
Adadevoh, K. B., ed. (1974), Suh-fertility and infertility in Africa. Ibadan:
Cakton Press.
Adans, Robert McC. (1966), The evolution o f urhdn socetv. Chicago:
Aidine.

Adams, Richard N. (1975), Energy and strueture: a theory o f social power.

Austin: University of Texas,

105

Allan, William (1949), 'Studies in African land use in northem Rhodesia.

Rhodes Livingstone Papers 15 iinde.
Athabe, G. (1965), Changenents sociaux chez les Pygmees Baka de l'Est
Cameroun', Cahiers d'Eludes Africaines, cilt 5, no. 4 iinde.
Andrezejewski, S. L. (1954), M ilitary organialion and society. London:
Routledge and Kegan Paul.
Bagehot. AValter (1872), Plysics and politics: Thoughts on the appUcation o f
the principles o f 'natural selection' and "mheritance o f political society'.

1956 tpkbasm. Boston; Beacon Press.

Barnes, J. A'(l967), Politics in a clanging society: a political history o f the
Fort .faneson Ngoni. 2. bask. Manchester: Manchester University Press.
Barry, Herbert, III ve Paxson. L. M. (1971), lnfancy and early childhood;
cross-cultural codes'. Ethnology 10 iinde s. 466-508.
Beals, Kenneth L. ve Kelso, A. J. (1975), 'Gene.tic variation and cultural
evolution', American Antlropologist 11 iinde s. 566-579.
Bloch, Maurice (1974), Symbols, song, dance and features of articulation: is
religion an extreme form of traditional authority?', Eropean Journal o f
5<>f(o/o^y 15, no, 1 iinde, s. 55-81.
Boserp, Ester (1965), The conditions o f agricultural grcnvth. Chicago: Aidine.
Bragginton, Joan (1975), Patterns o f inleraction in the Beha valley: a study o f
so c ia l organ izatio n in the eastern h igh lan ds o f N ew G uinea.

Yaynlanmam doktora tezi, Northwestern niversitesi (Antropoloji),

Braudel, Ferdinand (1972), The Mediterranean and the Mediterranean world in
the age o f Philip II. 2 cilt, ev. Sin Reynolds,. New York: Harper and
Row (ilkin Fransa'da 1966'da yaymland).
arneiro, Robert L. (1969), 'The measurement of cultural development in the
Near East and Anglo-Saxon England', Transactions o f the New York
Academy o f Sciences, 2. dizi 31 (8) s. 1013-1023.
(1970). 'A theory of the origin of the State', Science 169 (3947) iinde,
s. 733-738.
(1975), 'The principle of mutual exclusi in the evolution of States'.
American Anthropological Association toplantlarnda sunulan bildiri, San
Francisco. (December).

106

:4

Ctlilde. V. Gordon (1936), Man laA'es /HTOse^. London: Watts.

Claessen. Henri J. M. (1975), Despotism and irigation', C urrent
anthropology in tle Netherlands, ed. Peter Kloos ve Henri J. M. Claessen
iinde s. 4S-62. Leiden.
Cohen, Ronald (1967), The K anm o f Bornu. New York: Hol Rinehart &
Winston.
(1971), lncorporation in Bornu', From Irihe to nation in Africa, ed. R.
Cohen ve J. Middleton iinde. Scranton (Chandler).
(1973), Political anthropology. //anrffeoo/: o f so c ia l an d cltural
anthropology. ed. J. J. Honignann. Chicago: Rand MacNaliy iinde.
(1974), 'The evolution of hierarchical institutions: [Biu'dan bir rnekolay
ahjmasi], Nijerya, Savanna 3, 2, iinde s. .153-174.
(1975), Origins of the State: a Controlled conparison. American
Anthropological Association tplanttlannda okunan bildiri metni. San
Francisco. (December).
Oedipus. rex, and regina: the Queel Mother in Africa', A/r/ca iinde.
Cook, Sherburne (1972), 'Prehistoric demography. Addison-W esley M odalar
Publication 16.

Cowgill, George L. (1975), 'On causes and consequence$ of ancient and mod
ern population changes', American Anthropologist n iinde s. 505-525.
Dike, Kenneth O. (1956), Trade and potitics in the N iger D elta I830-J8S5.
Oxford: Clarendon Press.
Dovvning, Th. E. ve Gibson, McGuire, ed. (1974), Irrigalion's impact on
society. Anthropological Papers of the University of Arizona, no. 25.
Tucson: University of Arizona Press.

'
Dumont,Louis (1965), 'Population growth andcultural chatge'.SothWestern
Journalof Anthropology 21 (4) iinde s. 302-324.

Engels, F. (189), The origin o f the fam ily, private property and the State.
1972 basks, New York: International Pubishers.
Evans-Pritchard, E. E.. (1949), The Sanusi o f Cyrenaica. London; Oxford
University Press.
Fallers, lA o yd {i9 1 3 ), !riequality: socialstratification reconsidered. Chicago:
University of Chicago Press.
107

Fartua, Alned Ibn (1928), The Kanem v a r s o f M ai Idris Alooma. ev. H. R.

Palmer. Sudanese menoirs, cilt I, Lagos iinde. Government Printer.
(London; Cass 1967).
Forde, D. C. ve Kaberry, P. M., ed. (1967). West A f rican kihgdoms in the
nineteenth ceninry. London: Oxfod University Press,
Fortes, M. ve Evans-Pritchard. E. E., ed. {1940), African polilica l systems.
London: Oxford University Press.,
Fried. Morton H. (1967) The evolution o f p o lilica l society. New York:
Random Housc.
Gearing, F. , (1962) Priest and. warriors'. American A n ih ro p o lo g ica l
Associalin Menoir No. 93 iinde.
Gluckman, Max (1965), P olilics, law and rital in tribal society. Oxford:
Blackwell.
Goody, Jack R.. ed. (1966), uccession to high office, Cambridge papet's in
ahthrppology no. 4 iinde. Cambridge; Cambridge University Press.
,(1971), Technology, tradilion, and the State in Africa. London; Oxford
University Press.
Harmon, M. Judd (1964). Polilical thoughl fron Plato to the presen! . New
York: McGraw Hill.
Harner, M. J. (1970), Population pressure and the scial'evolution of
agriculturalists, Sotlnveslern Journal pf.Anthropology 26 iinde s. 67-86.
Harris, Marvin (1971), Cltre. man and nalre. New York: Crowell,
Harris, Rosemary (1965), The polilical organization o f the
London: HMSO.

Nijerya.

Hayden, Brian (1975), 'The carrying capacity dilemma: an alternative

approach', Population studies in archaeology and biological antlropology:
sempozyum, ed. Alan C. Swedlund, American Antiquity, cilt 40, no. 2,
bl. 2. bildiri 30, s. H-21.
Hickerson. H. (1962), The southwestem Chippewa: an ethnohistorical study',
American Anihropological Associalian Memoir 92 iinde.
Hobhouse, L. T.. Wheeler, G. ve Ginsberg, M. (1915), The m aierial cltre
and social instittions o f the simpler peoples. London: Chapman and Hail.
Horton, Robin (1969), 'From village to city-state'. M an in Africa, ed. M.
Dduglas ve P. Kaberry iinde. London: Oxford University Press.

108

 (1971), Stateless societies in the history of West Africa', History o fW esl

, Africa, ed. J. F. A. Ajayi ve M. Crowder, cilt. I. London: Longmans
iinde, 78-119.
Hunt, Eva ve Hunt, Robert C. (1974), 'Irrigation, conflict and politics: a
Mexican case.' Anthropological papers o f the University o f Arizona,
no. 25: Irrigation's impact on society, ed. T. E. Dbwning ve M. Gibson,
s. 129-157. Tucson: University of Arizona Press.
Kopp>ers,* W. (1963), L'Origine de Tetat. VI Internationa! C on gress o f
Anthropological and Elltnological Sicences 1970. (Paris 1%3) cilt 2.
s. 159-168.
Krader^ Lawrence (1968), Formation of the State, Englewood Clifs: Prentice
Hail.
Lathrop, Donald N. (1968), 'The "Hunting" economics of the tropical forest
zone of South America:,an attempt at historical perspective', M/ ///e
/nter. ed. Richad B. Lee ve Irvin DeVore. Chicago: Aidine.
Laltunore^ Owen (1940), Inner Asian frontiers o f Chind. 1962 basks. Boston:
Beaconftess.
Lee, Richard B. (1972), Population growth and the beginnings of sedentary
life anong the Kulg Bushncn', Popnlalion grow tli: anthropological
implications, ed. B. Spooner. Cambridge: MIT Press.
Lens'ki, G. (1966), Power and privilege: a theory o f social stratifcation. New
York: McGnw Hill. .
LeVine, R. F. (1966), Drcams and deeds. Chicago: Akline.
Lowie, Robert (1927), The origin o f the State. New York: Harcourt, Brace and
World.
McClelland, David C. (1961), The achieving society. Princeton, N. J.: Van
Nostrand.
Middleton, J. ve D. Tait. (1958), Tribes without rlers. London: Rotledge
and Kcgan Paul.
Moore, Sally Faik (1958), P ow er and property in Inca Peru. Westporl, Conn.:
Greenwood Press.
Murdock, G. P. (1959). Africa: its peoples and their cultre history. New
York: McGraw-Hill.

109

Nadel. S. F. (1942), A black Byzantium . London: O xford U niversity Press.

Naroll, Raoul (1%7), Imperial cycles and world order, Papers, Peace Research
Society International, cilt V.
,
Netting, RoberfMcC. (1969), Ecosystems in process; A comparative s tu ^ of
change in two West African societies', Ecological essays, ed. David
Dainas, Natural Mseum of Canada Bulletin 230 iinde. Ouowa: Natural
Museum of Canada.
'
.
(1972)r'Sacred power and centralization: aspects of political adaptation in
Africa', Population groull: anthropological implications iinde s. 214.^244,
ed. Brian Spooner. Cambridge: MT Press.
Otterbein, Keith (1970), The evolulion ofw arfare. New Haven; HRAF Press.
Polanyi, Kari (1957), Trade and markets in the early empires. Glencoe III.: Free
Press.
Dahomey and Ihe slave trade. Seatlle: University of Washington

Press.
'

Salzman, P. C. (1971), 'Adaptation and political organization in Iranian

Baluchistan', fi/mo/ogv 10,4 iinde s. 433-444.
Service, Elman R. (1975), Origins of llu> State and civilisaon: New York:
Norton.
Smith. Ff. F. C. (1971). 'The early States of the Central Sudan', H islory o f
West Africa. ed. J. F. A. Ajayi ve M. Crovvder. cilt I iinde s. 78-119.
Smith, M. G. (1960). Government in Za::an. London: Oxford University
Press.
Smith, Philip E. L. ve Young, T. Cyler (1972). 'The evolution of early
agriculture in greater Mesopotamia: a trial formulation', P o pu lation
groyvth: anthropological implications iinde. Cambridge : MIT Press.
Soithall, Aidan (1956), Alur society. Cambridge: Heffer.
Spencef,^ Herbert (1897), P rin c ip le s o f so c io lo g y . Ne w
Appletn-Century-Croft.

York:

Spooner, Brian (1969), 'Politics, kinship and ecology in southeast Persia',

Ethnology 8. 2 iinde s. 139-15.
Stevvard, Julian (1949), 'Cultural causality and law: a trial formulation of the
development of early civilizations', Arierican Anthropologist 51(1) iinde
s. 1-27.

110

Strathem, Andrevv (1972), O nefather, one blood: desceru and grotp structure
among the M elpa people. lx>ndon: Tavistock.
Street, John (1969), 'An evaluation of the concept of carrying capacity',
Professional Geographer 21 iinde s, 1-4.
Struever, Stuart (1968), 'Woodland subsistence-settlement systems in the
]ow tllU n oisva\\a y\N e perspeclives inarciaeology. ed. S. Binfordve
L. Binford. Chicago: Aidine iinde.
Thunvvald, Richard (1935), D ic menscllicltc Gesellschaft. cilt. 4 (Devlet).
Berlin-Leipzig: De Gruyler.
Vansina, Jan M. (1966), Kingdoms o f the savanrial. Madison: Utivcrsity of
Wisconsiri Press.
(1970), 'Cltures through time'. A handbook o f m ethod in a tllra l
anllropology.ed. R. Naroll ve R. Cohen. New York: Natura! History,
Press iinde s. 165-182.
Vayda, A.-P. (1968),.'Hypotheses about function'of war'. W ar: the
anthrojyology o fa r m e d conflict, ed. M. H. Fried. Marvin Harris ve F. R.
Murphy. New York; Natural History Press iinde s. 85-91.
Wittfogel, Kari A. (1957), Oriental despotism. New Haven: Yalc University
Press.
NVoodbury, R. B. (1961), A reappraisal of Hohokan irrigation'. Am erican
Anllropologisi 63, 3 iinde s. 550-560. .
Wright, Henry T. ve Johnson, Gregory (1975), 'Poplation, exchange, and
early State fornation in southwestern Iran', American Anlropologist 11
iinde s. 267-289.

111

 n c Blm
ERKEN DEVLET KONUSUNDA ALIMANIN
BAZI KURAMSAL SORUNLARI

Anatoli M. Hazanov
Erken devlet kavram ve onun toplumsal .alandaki kart olan
"erken snfl toplum tipi" kavram, son zamanlarda olduka yaygn
biimde kullanlmaya baland. Ama bugne [1970'lerin snlanna] dek
erken devletin ne olduu doru drst anlalabilmi olmad gibi,
erken devlet sorununun bugne dek hl aydnlatlamam birok
bulank noktas ve kesinlie kavuturulamam birok yn
bulunmaktadr. Bir makalede sahip olunabilecek son derece snrl
sayfa gzhne alnarak, bu yaznn ana amac, erken devletin
karlatrmal kuramsal almasyla ilgili en nemli sorunlardan
bazlarn ortaya koymakla snrl tutuldu. Aynca, sz konusu
sorunlardan ancak bazlarna verilebilecek bir yant nem eye
alacam. teki birok nemli sorunu ortaya koymaya bile
kalkmayacam.
1. E R ^ N DEVLET NEDR?*
Kukusuz, herhangi bir "endstri ncesi devlet"** ada
devletlerle karlatnidnda "erken" devlet olarak nitelenebilir.
Dolaysyla, bana gre, bu terimin daha sk ve daha snrl bir tanm
gerekmektedir. Bu durumda, daha doru bir tanmla, erken devletin;
devletin, ilkel toplumun zlnn hemen ardndan gelen en eski ve
gerekten "ilksel" (pristine) biimi olduu sylenebilir.J Erken
devletler, insanln tarihsel gelimesinde yeni bir.aamay gsterirler
ve o ya da bu blgede devletlik durumunun (statehood) ksa ya da uzun
* Kar. Cem Eroul, D e v le t N e d ir ? Ankara, 1989, imge Kitabevi Yaynlan, 154 s. ve
mit Hassan, "tik Devlet'Neye Yarar", Yapl, 49/4, (1984), s. 84-98. (.n.)
** ngilizce metinde "endstriyel devlet" (industrial State) ncesi devlet anlamnda "preindtstriel State" deniyor (.n.).

113

bir gemiinin ilk halkasn olutururlar. Bu bakmdan erken

devletleri, yalnzca ada devletlerden deil, ayn zamanda antik
devletlo'den, yani, e ^ a m devletin gelimesinin bir sonraki ve daha
yksek aamasn temsil eden devletlerinden (rnein greko-romen
devletlerinden) de faikl kurulular sayabiliriz.
Ne var ki erken devletin balad nokta (Amutta deil kuramda
bile olsa) grece kolaylkla saptanabilirken, onun bittii noktann
tanmlanabilmesi ok daha g bir itir. Bu gl amaun olanakl
tek yolu, erken devletin baz zel nitelikleriyle ve ayrdedici
zellikleriyle, eken devletle bMikte grlen baz sreleri yaldayarak
ortaya koymaktr; sz konusu devletler, bu zelliklerinin ve bu
srelerinin [zaman iinde] atld oranda, daha gelimi devlet
durumuna gemekte, yani "erken devlet olmaktan kmaktadrlar. Bu
zelliklerin ve bu srelerin neler olduunu saptayabilmek iin, erken
devletlerin tam da doduklan ana yle bir gzatmak gerekecek. Sz
konus zel ve tekil anda, erken devletler, pek gelimemi bir siyasal
kurulu yap tamaktadrlar; ilerindeki, daha nceki gelime
evrelerinden getirdikleri birok karakteristik zellii banndrm^ta;
karmak ve istikrarsz bir toplumsal y ^ y a sahip bulunmaktadrlar;
ve de gelien bir uygarlk dnda, hi biri tekinin zerinde kesin ve
geri dnlmez bir stnlk kurmu olmayan eitli, "bamllk
ilikileri" iinde bulunmaktadrlar.
Bunlar, eken devletlerin belki en sk karlalan ve hatta olaslkla
tm erken devletlerde grtilen (evrensel) karakteristik zellikleridir. Ve
byle devletlerin gelimesiyle birlikte grlen bir olguyla, temel
eilimlerinin, toplumsal ve iyasd yaplarnda tadklar ilkel mirasm
atlmas, yaplarnn glendirilip kurumsallanlmas, toplumun
toplumsal kompozisyonuna istikrar kazandrlmas sonunda
yolgsterici olarak ne kabilecek belli baz bamllk trlerinin
durulua kavuturularak ortaya konmas ve onun uygarln gelimesi
ynnde bir iti oluturabilecek ynde kristallemesi olduu ortada.
Ancak bu srelerin kendilerini tamamlamalanndan sonradr ki, sz
konusu devletler "erken devlet olmaktan karlar. Erken devletle
"erken olmayan devleti" belli bir dnem ya da yer olarak ayu-deden
gerek a 5nim izgisinin ekilmesi ise, bu tr devletlerin somut
ineklerini inceleyen aratncmn grevidir.
114

2, ERKEN DEVLET EVRENSEL MDR?

Buradaki son,,her yeni gelien de\detin her zaman erken devlet
biimini alp almayacadr. Erken devlet deyiinin devletin ilk
dnemlerini niteledii dnlerek, erken devletin evrensellii, onun
bu niteliinin [mant] gtrecei zorunlu sonu olarak
grneceinden, byle bir soru ilk bakta yersiz grnebilir.
Gerekten. Msr'dav eski Mezopotamya'da ya da in'de erken devlet
evresinin ne zaman sona erdii tartlabilirken. bT blgede ortaya
kan ilk devletlerin tartmaya gerek bikakmayan bir aklkla erken
devlet saylacaklar ileri srlebilir.
'
i
Bununla bitlikte, devletin kuruluuna bir gzatarak. onun ald
biimleri birbirinden nyrmlamak, abasna deer; nk sz konusu
eitliliklerin, kendilerini, yalnzca i gelimede deil, fakat ayn
zamanda ou kez bu devletlerin kar karya kaldklar d etkiler
alannda da gsterdikleri grlr. Bu balamda "ilksel" (pristine) ve '
"kincir^ (secondary) devletleri birbirinden ayu'detmek gerekmektedir.
Yeryznde grlen erken devletler "ilksel devletler" ile snrl
deildi; daha nce var olan devletlerin etkisiyle, onlarn meydan
okumasna bir yant olarak yaratlan ve zellikle kendi eski
karakteristiklerini alkoyan devletler de ekei devlet idiler. rnein
eski (antik) Dou'nun o ya da bu blgesinde [bir] devletin olumas
zaman ile onun daha nce domu olan devletlere yaknl arasnda
ak ve dorudan bir balantnn bulunduu kolaylkla
gzlemlenebilir. Ama. birbiri ard sra oluan, Akad, Elam, Mari,
Asur, Mana, Urartu. Med, Pers vb. devletlerin herbiri, ya ykllarma
dek, ya da baz duruml^da, d etkilerle hzlandnlan kendi i gelime
srelerinin yeterince ortaya dklmesine dek. ayn zamanda birer
eken devlet idiler.
le yandan barbarlann (yani devlet ncesi dzeyde bulunan
kabilelerin ve halklarn; adlaryla belirtmek gerekirse efliklerin ya da
tabakalam toplumlarn) daha nce varolan devletleri, hatta Roma
imparatorluu ve in gibi iyice gelimi devletleri fethetmelerinin bir
sonucu olarak da erken devletlerin doduu tartma gtrmez bir
gerektir. Byle bir bireim tmyle yeni bir tipin domasyla
sonulanmsa, byle bir sonucun doabilmesi iin barbarlarn

115

sosyoekonomik yaplann yeniden rgtlendirmelerini ya da iki

sistemin bireimi (sentezi) iin gerekli zamann gedmesini beklemek
gerekmi olmal.
Erken devletin dou biimlerinin bir baka rnei, (daha) gelimi
bir devletin bir erken devlet tarafndan fethi ve bunu izleyen dnemde,
herbirinin sosyoekonomik yaplarm) birbirleriyle btnlemesidir
(rnein, ilk halifeler dnemindeki Arap fetihlerinde ya da rann
Moolistan tarafndan fetltiride doan durum budur). Bu zel dunmda
erken devlet "erken" olma niteliini, fetihi yaplarnn tmden biim
deitirecei noktaya dek olmak zere ancak ksa bir sre iin korur.
Saydmz bu son tip ikincil erken devlet olarak adlandrlabilir.
te yandan (daha) gelimi devletlerin yaylmalarnn ya da
izledikleri kolonicilik politikalarnn bir sortucu olarak kurulan
(dolaysyla "gelimi ikincil devlet" diyebileceimiz bir tr temsil
eden) devletler, hatta tam doduklar tarihte bile, kesinlikle erken
devlet deillerdi (rnein ortaada Livonya. ya da kurulduu srada
ABD erken devlet deildi). Ne de kolonicilik dneminin ertesinde
yaratlanlar erken devlet idiler. Bu devletlerin toplumlar (rnein
Nauru hatta Yeni Gine'deki Papua, kolonicilik dneminin hemen
ncesinin geleneksel yaplarnn dalina tank olmulard; ya da
(rnein Mauritius ve Guytfna gibi) tmyle koloniciliin
rnydler.
Bu,nedenlerden dolay, gn yzne kan her bir devletin mutlaka
erken devlet biimini alaca sylenemez; erken deylet biimini almas
[ya da almamas] onun hangi yollardan doup hangi yollardan
gelieceine baldr.
Ayrca her bir devletin zgl niteliklerinin ve karakteristik
zelliklerinin birounun, yalnzca belli i koullar tarafndan deil,
ayn zamanda onun douuliun iinde olutuu d koullar tarafndan
da belirlenecei dnlebilir. Ama bu sorun, hatta blgesel apta
bile, yeterince aratmlm deildir.
3. EKONOMK VE TEKNOLOJK GELME DZEY
Yeni doan bir devletin kesinlikle erken devlet biimini alaca
sylenemezse de, erken devletin gene de, Cameiro'nun (1973: 97-l(X))

116

dnd anlamda bir evrensel gelimenin zorunlu admn temsil

ettiini dnebiliriz. Ekonomik ve teknolojik evrimin devletin bu
tipinin iareti olan tek, ayrdedici bir dzeyinin bulunup
bulunmadn araturnak iin gstereceimiz abann nedeni budur.
Bir retici ekonominin varl, kukusuz, her zaman erken devletin
en nemli nkoulu olmutur. Avclar, balklar ve yiyecek
toplayclar hi bir zaman ve hi bir yerde kendi devletlerini
kuramamlardr. Avc, balk ve yiyecek toplayclar arasnda. Kuzey
Amerika'nn Kuzeybat kylarnn Kzlderilileri gibi tabakalam
topluluklarla bile ender olarak karlalr. .
retici bir ekonomi erevesi iinde ise [etken devlet iin] herhangi bir
baka snrlamann bulunmad apaktr. Okyanusya'nn erken dev-'
letleri, toplumlun znde hltaa aamasndayken [neolitikteyken]
eski Yakndou'nun devletleri, kalkolitik dnemde; Balkan
Yarmadas'mnkiler tunainda; Avrupa'nn geri kalan blmlennin
ve Sahra alt Afrika'snn erken devletleri ise, demir anda ortaya
kmlard. Erken devletlerde grlen retim sistemleri [retim
biimleri] de. geici tarla ama tarmndan (swidden agriculture)*
gebe obanla dek uzanan, byk bir eitlilik gsterirler.
Sulamann ilksel erken devletin douunun ba koulunu oluturduu
gr, Orta Amerika'dan, in'den ve teki blgelerden elde edilen
arkeolojik kantlala rtlmtr.
Erken devletlerin ekonomik ve teknolojik dzeylerinin ne olduu
sorununa [yukardakilerin dndaki] bir baka adan yaklamak daha
verimli sonular verebilir. Bu dzeyin, emein toplumsal apta bir
ibtMm iin gerekli olan enaz (minimum) art (surplus) elde etmeye
ve devletin domas ile balantl teki olgulara olanak salamaya
yeterli olmas gerekiyordu. Byle bir enaz artya ve teknolojik
gelimeye ulalmas, yerel koullara bal da olsa, eitli retim
sistemleriyle salanabilecek bir durumdu. '
Erken devletin yerini devletin daha gelimi bir trne kanlmaz
olarak brakmasna yolaacak birrnek bir ekonomik ve teknolojik
dzeyin karsnda daha az sorun vard. Ekonomik ve teknolojik
* Bitki rtsnn kesilip yaklmasyla salanan toprak paras zerinde geici tam. (.n.).

117

gelime ile sosyopolitik yaplar arasnda, hi deilse endstri

ncesinde, byk bir olaslkla sk bir balant .bulunmuyordu.
Antikan olduka gelimi devletleri, yerlerini, ortaa Avrupa'snn
erken dnemlerinin erken devletlerine braktlar. Bu olguyu aklama
yolunda, antika devletleriyle erken dnem ortaa Avrupa'snn erken
devletleri arasnda herhangi bir nemli ekonomik ve teknolojik
farklln bulunduunu gsterme abalarnn tm baarszla urad
(Gurevich, 1971:159).
Erken devletlerin ne trde ve hangi derecede ekonomik gelimeler
geirdiklerini aratrmak, bundan da ilgintir. Elzanaatlar retiminde,
tanmda ya da hayvan besleyiciliinde gsterdiklerinden daha hzl
teknolojik gelimeler gstermi grnrler: Gerekten, erken devlet
doduktan sonra toplam ktnn nemli bir miktarda art gsterdiini
kimse gsn gere gere syleyemeyecei gibi, kii bana ktda
byk bir artn grld hi sylenemez. Dahas, eer byle bir
art gereklemi olsa bile. bu. teknolojik gelimelerin (rnein tanm
aralarnn gelimesinin) bir .sonucu olmaktan ok, dorudan doruya
retimin genilemesinin bir sonucu olarak domu olabilir; yani sz
konusu arta (rnein sulama alannda) daha byk bir ibirlii veya
daha iyi rgtlenme yoluyla, ya da her iki alandaki art yoluyla
ulalm olabilecei de hesaba katlmal (Childe. 1952:10; Stevvard.
1955:200, 207). Ancak, bu yorumun, yalnzca erken deyletler iin
deil, ayn zamanda devletin amza dek grlen teki birok tr
iin de az ok gerli olduu Sylenebilir.
I bununla da bitmez; karmza, erken devletin, onu devletin
gelimesinin daha ileri noktalarna gtrmede tekilerden daha
ynlendirici olan herhangi bir evresel etmenin ve retici sistemin (ya
da ekonomik sistemin) bulunup bulunmad sorusu kar. Bu soruya
"bulunduu" biiminde olumlu bir yantn verilebilecei aka
grlmektedir. rnein, saban tarmna dayananlardan farkl olarak,
gebe obanla dayanan tq}lumlann, erken devlet dzeyinin tesinde
bir gelime gsterebilmeleri olas grnmez (Haznov, 1975: 251
vd.). Gznne alnmaya deer bir baka olabilirlik, sulamann, baz
erken devletlerde, yalnzca gelimeyi iteleyen bir etmen deil, baz
bakmlardan duraanln etmenlerinden birini oluturabilmesidir.

118

Baka trl sylendikte, herhangi bir topluluun tek ve ayn retici

sistem erevesi iinde gelimesinin smrlari vardr. Bu snrlara
ulaldnda, daha ileri noktalara gelime olabilirlikleri, evresel
etmenlere bamllk derecesiyle ters orantb olarak azalr.
4. ERK^ DEVLETLERN OLUUMUNA iLKiN SORULAR
Sz konusu sorular, devletin douunu aklayacak bir genel
kuramn bir blmn olutururlar. Bunlarn yalnzca, erken
devletlerle ilikili olup ok daha fazla zen gsterilmesi gereken belli
baz ynlerine deinmek isliyorum.
Devletin oluumu ilkel toplumlarn [ilkel topluluklarn]
zlmeleri srasnda grlen smnarm douu olgusuyla ayrlmaz bir
biimde balantldr. Bu srelerin ba zellii ya da en nemli
sonucu, sz konu.su toplumda retimi ve datm dzeneklerini
denetim altna alan bir ynetici tabakann yava yava douudur.
Ynetici tabakann domasnn "sine qua non" (olmazsa olmaz)
koullar, dzenli bir "art" Ureliminin gelimesi ve emein toplumsal
iblm ve (karlkll ve yeniden bltrmeyi darda
brakmakszn) cn geni anlamda deiim yoluyla art retiminin
gerekletirilmesi ve artnn datlmas dzeneinin gelitirilmesi idi.
Ender karlalan kurald durumlar bir yana braklrsa, dzenli
bir art neolitik devrimin bir yan rn olarak doup gelitL Ama
burada zerinde durulmas gereken nemli nokta, yalnzca ekonomik
ve toplumsal gelimenin hz deil, ayn zamanda, farkl toplamlarda
toplumsal farkllamann o toplamlara zg karakteristik
zelliklerinin, ilerinde toplumsal, tarihsel, evresel, ekonomik,
teknolojik,,demografik etmenlerin ve teki koullarn da bulunduu
tm bir farkl etmenler takmnn birlikte ileyilerince belirlenmeleri
olgusudur. Tarihte bir toplumun retici gc ile toplumsal farkllama
yolunda bulunduu nokta arasnda bile', ak ve dolaysz bir
balantnn bulunmamasnn nedeni budur.
Carrteiro (1970) devletin kkeninin "otomatik kuram" olarak
niteledii sav, tarmn gelimesinin otomatik olarak bir yiyecek
fazlas yaratt ve baz ara aamalardan sonra, sonunda, dorudan
doruya devletin douuna yolat grn eletirmekte haklyd.

119

Kendisi tanmn her zaman mutlaka bir art retmedii gereini'

vurgulad. Ayrca, bir artnn da, her zaman ve otomatik olarak,
devletin olumasna gtrmesi gerekmez. rnein bir toplum, eflik
dzeyinde ve hatta daha dk bir dzeyde pinekleyebilir.
Toplumsal snflann olumasna varan srelerde hi bir zaman
mutlak bir determinizm grlmedi. Bu sreler, farkl isel ve dsal
etmenlere ya da bu iki etmen takmndan birine bal olarak, bir omnda
tersine dnebilirlik gsterdi. eitli yerel koullarn etkisiyle
hzlanabildiler, yavalayabildiler ya da kesintiye urayabildiler; duraan
kalabildiler veya hatta ortadan kalkabildiler; ve yeniden canlanabildiler.
Toplumsal snllarn doabilmesinin n koullar [d etmenlerin
zoruyla deili kendiliinden gelien tm toplamlarda aynyd; ama
onlarn ileyilerinin somut dzenekleri deiiklikler gsterdi.
Balangta ilkel, yeterli olmayan derecede fakllam biimleriyle
grlen toplumsal ve ekonomik eitsizlik ve smr koullan, temel
gereksinim maddeleri ve "arti" olarak iki paraya aynlabilecek bir kt
olanann domasndan sonra artt. Ayn zamanda i ynetimi
(managerial) ilevi ile kamu ynetimi (administrative) ilevlerinin
retici glerden farkllap kopmas iin gerekli koullar olutu.
Emein, toplumsal yaplarn ve retici glerin gittike artan
karmaklamasnda yansyan toplurnsal iblmnn en nemli
sonulanndan biri bu oldu.
Birok bilim adam bugn, ilkel toplumlarn zlme srecinin,
mei tel'ie toplumlar ile tabakalam toplumlarn doularnda temsil
edilen iki aamadan getiini kabul etmektedir (Fried, 1960:716-722).
Byle bir yaklam ynetici tabakann douunun yava yava
gerekletii olgusunun gzard edilmemesine yardmc olmaktadr.
Peki, sz konusu sreci her zaman iki aamaya blmemiz gerekir mi?
yoksa bu sre daha az ya da daha ok a.amadan gemi olabilir mi?
Ve dahas, bu iki aamaya evrensel apta bir nem ykleyecek [onlar
her fnekte gerekleen olgular olarak grecek] miyiz? Grebildiim
kadar bu sorunun yant daha verilebilmi, soru zlebilmi deil.
Snf oluumu srecinde genel olarak iki eilimin varl
grlebilir. Bunlardan birincisi, siyasal ve ekonomik etkinliklerin
ynetici tabaka tarafndan denetlenip egdmlenmesiyle ili,kili olup,

120

teki etkileri yan sra, daha sonra grlen, art rnn toplamnda bir
art, ve bu artya reticilerden hnp elkonmas sonularn dourdu.
Bu sonulardan kincisi (artya elkonmas) kendileri o ya da bu oranda
retim aralarndan yoksun edilmi reticilerin (zellikle klelerin)
dolaysz smrlmesiyle salanan bir artnn ele geirilmesine
balyd.
Yakndou'dan, Amerika'dan, Afrika'dan ve Okyanusya'dan
salanan kantlara baklrsa,'sz konusu eilimlerin birincisinin erken
devletlerin olumasna gtren anayolu dedii yargsna varlabilir.
Daha sonra, ikinci eilimin ne zaman kesin kes ar basan eilim
durumuna geldiini aratracaz. Bu ikinci eilim, kendisini
birincisinden daha sonra ortaya koymu olabilir. rnein bugn
biliyoruz ki, antikitenin geni apl kle sahiplii ile tekilerden
farkllk gstermi olan Akdeniz devletlerinin hi biri, blgenin gerek
ilksel devleti deildi. Bu devletlerin gerisinde, farkl bamllk ve
siknr sistemlerine dayah erken devletler bulunmaktayd.
Son yllarda, bir ynetici tabakanm douundan ve devletin ortaya
kndan yana ileyen evresel ve ekolojik koullann neler olduu
zerinde ok duruldu. zel olarak belirtmek gerekirse, ilgilerini bu
sorun zerinde younlatran kimi bilginler, gerekten. "ilksel"
(pristine) olan tm devletlerin, yani [baka devletlerin etkisiyle deil]
kendiliklerinden gelimi devletlerin douunda, sulamann ve takn
denetiminin belirleyici etmenleri oluturduklar grndedirler. Bu
tutumu savunanlar, sulamann, devlet oluumunun, retimle
ekonomiyle ilgili bir nkoulu deil, rgtsel ve siyasal nkoulu
olduunu ileri srdler.
Ancak, byle bir taslak olduka abartl grnyor. En erken [ilk]
devletlerin sulama blgelerinde ortaya ktklar dorudur; ne var ki
sulama sistemlerinin gemii buralarda devletten, devletin douundan
eskilere dayanr. teki blgelerde [se] erken devletlerin, ilksef
devletleri de darda brakmakszn her rnekte, tanmn bu tr ile
balantl olduklan hi bir biimde sylenemez.
Tm trleriyle ve deiikliklerden geirilmi tm biimleriyle
devletin kkeninin fetih kuram da, inandncr olmaktan uzak
grnmektedir. Fetih, erken devletin douunun bir belirtisi olabilir;

121

bu douu itelemi olabilir ve de devletin yerden yere gsterdii

eitlilikleri belirlemi olabilir. Ama bunun iin [fetijh etkisiyle
devletin oluabilmesi iin] geekli i ortamn bulunmas koulu, yani
hem fethedenlerin hem fethedilenlerin yeterli bir gelime dzeyine
ulam olmalar da graekmektedir.
Siyasal rgtlenmenin zgl biimlerinin belirleyicisini nerede
aramak gerek? onu, daha sonra sz konusu devleti oluturan az ok
yapsal deiikliklere urayp kendine yeni yeni kurumlann eklendii
"devlet nce" toplumda aramak gerek. Oluma dneminde bu tr bir
rgtleniin [devletin] zgl biiminin oluumunu belirleyen nedir?
Kjukusuz onun her zaman, ok farkl .ve ok eitli etmenlerin, yerel
kc^ullara gre deien bilekelerle (kombinasyonlarla) birlikte ileyii
olduu grlecektir. Ama bunlann kapsaml olarak zmlenmesi ii,
gelecein bilginlerinin ele almalar gereken bir grev olarak imdilik
bir yana konmahdr.
rnein menajerlik-brokratlk etkinliini [i ynetimi - kamu
ynetimi ilevlerini] stlenmi bir ynetici tabakann yava yava
ortaya kyla, ynetsel yapda grlen bir farkhlamamn ve ynetsel
yapnn birok alt birim yaplanna* blnmesinin elele gittiini
belirtrnek yerinde olur. Sz k<|nusu alt birim yaplarnn babcalan,
kamuynetsel-iynetsel, dinsel-ideolojik ve askeri ait birimler idi.
Byle bir blnme bazen ilevlerde grnd kadar kiilerde
grlmeyebilirse de [ayn kimseler farkl ilevleri grebilirlerse de]
devlet olumas dzeyindeki birok toplumda, ynetici tabakanm
birbirinden az k aynim meslek grubunun, yani "menajerler",
"din adamlan" ve "ordu derleri" gnplannn varl aynmlanahilir.**
Bu gruplarin sz konusu gei sreci uasndaki etkileri ve yetkeleri,
toplumdan topluma deimitir; ve belki de, onlarn uzants olmak
ortaya kacak devletlerin alaca biim de toplumdan topluma
deimiti.
Her ne olursa olsun, bir devlet toplumuna gei dnemi suasmda
kamu yetkilileri, avam halktan gittike daha bamsz duruma
* Ing. "sub-stuctues" (altyapdata); altyap-Ostyap aynmndaki altyap ile kanjtnlmamas iin byle evirdim (.n.).
** Kalemiye, sefye, ilmiye aynmm antryor (u.).

122

gelmekteydiler. Ynetici tabaka, toplumun geri kalan blmlerinden

alnm erki, gittike daha fazla kendi elinde toplamaktayd. Ve bu
gidi sonunda devletin douuna vard.
5. DEVLET n c e s i TOPLUM iLE KESNTSZ BALANTI
Doalar sz konusu olduunda. iILsel (pristine) erken devletlerin
"devlet ncesi" evreden getirdikleri birok zellik tadklar grlr.
Bu kesintisizlik, bu sreklilik, sz konusu toplunilann toplumsal
bireimlerinde, bamllk vc smr ilikilerinin tekilerinden
farkllnda, toplumsal yaamda akrabalk balarnn neminii
srmesinde, yerel yapnn ve kurumun tipinde olduu kadar, yerel
kurumun ileyiinde vb. yerlerde izlenebilir. Genel bir kural olarak,
birok geleneksel sistemin, erken devletin kuruluundan sonra,
kmekten ya da kaldrlmaktan ok, yeni koullara gre belli baz
deiikliklerden geerek varlklarn srdrdklerini ileri srmek,
gereklie aykr dmeyebilir.
Burada, srekliliin iki farkl trn ayrdetmek gerekir. Bunlardan
birincisi, yerel ve blgesel nitelikte olup, sz konusu toplumlarn
zgl karakteristik zellikleriyle ilikilidir. Srekliliin ikinci tr,
tarihsel gelimenin daha genel eilimlerini iine alr. Ynetsel
yaplarda grlen iblmnn zgl bir biimi; o topluma zg aile
ve topluluk tipleri; toplumsal ve ynetsel yaplarda akrabalk bana,
verilen farkl nemler, ya da art rnlere dorudan elkoymada devletin
kendisinin daha az ya da daha ok aktif bir rol almas, tarihte grlen
erken devletlerin gelimelerinde gzlenebilen, yerel etmenlerce
hazrlanm sreklilik trnn rnekleridir. Ama dorudan doruya sz
konusu toplumun varl, akrabalk balarnn neminin srdrlmesi,
ya da. erken devletlerin tmnde deilse bile ounda gzlemlenen bir
olguyla, zgr bir avam tabakann varl, ikinci tr srekliliin
[tarihsel gelimenin genel eiliminin] nemli rneklerini olutururlar,
ileride yaplacak aratrmalar yrtecek kimselerin nnde, duran
grev, srekliliin bu iki trnn somut smrlannn saptanabilmesi
v onlann koullann haznlayan etmenlerin yaltlanp anlalabilmesi
iin, bu iki tr ayrntl olarak tanmlamak olmabdr.

123

6. ERKEN d e v l e t in TCM>LUMSAL YAPISI

Yerel eitlenmeleri bir yana braklrsa, erken devletlerin toplum
sal yapsnn karakteristiini oluturan iki ana zellik vardr; bunlar;
birden fazla toplumsal tabakann bulunmas ve hem dikey hem yatay
dzlemlerde grlen hareketliliktir. Bu zellikler toplumsal yapnn
tm dzeylerinde grlebilir. Bununla birlikte, her toplum sz konu.su
zelliklere ayn derecede sahip deildir, kimi az kimi ok sahiptir; do
laysyla erken devlet ile teki "endstri ncesi" devlet trleri arasnda
herhangi bir belirgin farklln bulunup bulunmad sorun.sal
zlm olmamaktadr. Ama erken devletin bu zellii yan sra,
onda snf oluumunun daha tamamlanmad, snf yaplarnn daha
kararllk kazanmad, toplumsal, ekonomik, hukuk.sal ve teki bo
yutlarn birbirlerine denk decek gelikinlik derecelerinde bulun
madklar gibi zellikler tamasn da gzden karmamalyz. Kaltsal
stlenme ile atamayla grevlendirilmenin yanyana kullanlmas gibi
erken devletlerin karakteristik bir zelliini oluturan elikili bir du
rumla, devletin daha sonraki birok trlerinde de karlal u.
rnein, ynetici snfn bireimi iinde "menajerler", "din
adamlar" ve "ordu nderleri"'gibi meslek gruplarnn varl
aynmlanabilir. Menajerler de bir sre iin "aristokrasi" ve bir
"brokasi" olarak ikiye blnm olabilirler. Byle bir ilev blm,
(functional divi.sion) erken devletin tek zellii olmad gibi, ne de
yalnzca erken devlette, onun tekelinde olan bir zelliktir. Gene de
kesin olaak "erken devlet" saylmas gereken bir devletin toplumsal
yapsnn son derece heterojen olduu ve de ynetici .snfn eitli
gruplarnn birbirlerinden iyice yaltlanm durumda bulunduu ve
bunun bir sonucu olarak, aralarnda siyasal erk iin giriilen
savamlarn hi de eksik olmad grlecektir. Ancak erken devlette
grlen byle bir ilev blm genellikle, ethiklige, akrabalk
temeline dayanan blnmelerin ve blnmenin teki biimlerinin
eklendii gzden kamimamal.
Ayrca, erken devletlerde [ynetici sinf ve onun gruplar yan sra]
kii zgrlnden yararlanan [kle ve seff olmayan] ve daha nceki
zamanlarn bir kalnts saylabilecek olan, ekonomik, bakmdan daha
bamszln yitirmemi halktan (avam) kim.selerin oluturduu daha
124

kalabalk bir snf (ya da snflar) bulunmaktayd. Ne var ki' bu tabaka,

stten ve alttan, zellikle alttan kemirilerek kld ve avam halkn
haklannm alan, yava yava smu'landu'ilp saylar azaltld. Avamdan
kimi kimseler; ynetici snfa katlmak zere yukar trmandlar; ama
ou baml tabakaya dt; ve belki de avam tabaka tm olarak
gittike daha baml bir tabaka durumuna dt. Baml halkn,
zgrlkleri eitli derecelerde snrlandrlm kategorileri ya da
tabakalar, erken devletin toplumsal yapsnn tabann oluturdu.
Dahas, yenilgiye uratlan, topraklan fethedilen gruplarn, yenen
toplumun iine alnp eritilmeleriyle, bu [bal avam] tabakann
bileimi, ou rnekte giderek daha karmak duruma geldi. Erken
devlette baml snfn ya da baml snflarh oluumu da [ynetici
.snfn oluumunda olduu gibi] daha tamamlanm durumda deildi.
zel bir zenle ele alnmay hakeden bir som daha var. Erken dev
letlerde grlen belli bal tabakalarn, snflarn ak karakterinden (ya
da kapal karakterinden) .sz edebilir miyiz? Endstri ncesi dnemin
daha gelimi devletleriyle erken devletler arasnda, dikey toplumsal
hareketlilik bakmndan herhangi bir nemli farkllk var myd? Dev
let rgt ne kadar gelimi olursa, toplumsal karmaklk derecesinin
o kadar byk, dikey toplumsal hareketliliinin o kadar fazla olaca
yolunda Claessen (1975;46) tarafndan ileri srlm ilgin bir var
saym vardr. Ama bu sorunu incelerken, ayn zamanda, savalan ve
fetihlerin rol; sz konusu toplumun ileyiinde soyizgisel ilkenin
[soyun sopun] nemi; toplumsal yapnn zgl karakteristik zellik
leri (rnein dikey hareketliliin nne, hatta gnmz Hindistan'nda
bile engeller ktran kastlarn varl) gibi teki deikenlere de bakl
mas gerekebilir, Bu balamda, toplumun birliini salayan yatay .ba
lar bana zellikle nemli grnyor. Sz konusu balarn olduka ge
litii ortaa Bat Avrupa toplumlarnda bile, dikey hareketlilik ora
nnn, Blochun (1936) ye teki bilginlerin (rnein Perroy'urt, 1961)
yaptlannda gstermi olduklar gibi, kmsenemeyecek derecelerde
bulunduu dorudur. Ama bu balann zayf olduu Bizans'da dikey
hareketlilik oran onlardan daha yksekti (.Kazhdan, 1968:49 vd.).
Ancak, erken devlette, dikey hareketlilie kar ileyen bir baka
eilim izgisi vard; bu, toplumun belli bal tabakalarnn ve snfla-

125

nnn bileiminde bir kararlln kurulmas ynnde grlen, gzleiIcnebilen bir eilimdi. Bu, yatay hareketlilikle, yani toplumsal merte
beler merdiveninde birbirlerine yakn konulanm farkl grup ve taba
kalar arasndaki aynmiann yava yava braklmas olgusuyla balan
tl bir eilimdi. Ne var ki bu eilimin erken devlette sonuna dek ile
yip ilemedii daha zlememi bir sorun olarak ortada durmaktadu-.
7. BAIMLILIK VE SMR BMLER
. Kendisine bugnden gemie dnk (rnospektiO bir adan deil,
olduka statik bir adan bakldnda, hi bir erken devleti, "erken
kleci", "elken teodal ya da bunlara benzer hehangi bir deyile kolay
da adlandrverme olana yoktur. Farkl bamllk ve smr
biimlerinin, bunlardan herhangi birinin tekilerine, belirgin ve her za
man srecek biimde ar basmas durumu sz konusu olmakszn,
erken devletin ta kendisinde varlklarn yanyana srdrdkleri grlr.
lerinde, klelik, sertlik, sntlk, hara deme, angarya, vergilendir
menin eitli trleri gibi iliki tipleri ve kurumlan bulunabilir. An
cak, erken devletlerde, bamllk ve smr biimlerinin, tmnn
deilse de ounun gemii, daha nceki dnemlere, devlet ncesi ev
reye dayanr. Ayrca, bunlann bazlarnn, rnein Hara-vergi (tribute)
ilikisinin, smrnn eitli olanaklarnn bulunduunu gsterecek
biimde, yeterince farkllamam bir nitelik tad dnlebilir.
Ancak, erken devletlerin, bilinen tmnn deilse bile ounun bir
karakteristik zellii vardr ki, onlan teki devlet trlerinden ayrdeden
zelliklerden birine dnebilecei iin, zel bir ilgiyle ele alnmay
liaketmektedir. Szn edeceim zellik, erken devletin dorudan
doruya kendisinin, vergilendirme, angarya ve teki ykmllkler
yoluyla, reticilerin dorudan .smlmesinde oynad nemli roldr.
Bu karakteristik zellik, on kimse tarafndan "Asyatik toplumlar"
denen toplamlara zg grld. Ne var ki, erken devletlerin hepsi,
kendilerini "Asyatik toplum" ile ilikilendiren hi deilse birka karak
teristik zellie sahiptir. Eken devletler, birok bakmdan, kendilerin
den dorudan doruya gel^mi olan Asyatik toplumlann ncelleriydi;
onlardan farklar, yalnzca, onlann azgelimi biimleri olmalanyd.
Erken devletlerin gelimeleri snasnda, baunlln ve smrnn bir

126

zel biiminin, genellikle au- bast grld. Buna uygun olarak,

toplum bir erken smf toplumu olmaktan .kt ve devlet, daha
gelierek, bir "erken devlet" olmaktan kurtuldu. Bir baka deyile,
Fransa, C ^ t k r ynetimi zamannda [artk] erken devlet deil feodal
bir devletti. Ama Clovis krall, zellikle sahip olduu feodal
elerinin, iloide gelime gsterebilecek birok eiliminden yalmzca
biri olmasndan dolay [feodal devletten baka'biimlade geliebilme
olanaklanm iinde tayor olmasmdan dolay] bir erken devletti.
8. SYASAL RGTLENN BMLER
Olduka yaygn bir inanca gre, despotizm, erken devletlide gr
len en yaygm siyasal rgtleni biimiydi (Wittfogel, 1957). Bu gr
sunanlann ou tarafndan despotizm, en azndan kuramda, mutlak
ve smu'landmlmam siyasal i k olarak,anlalycHdu. Erken deyleerde, insan kaynaklarn da darda brakmakszn, kamu kaynaklarna elkonmas yolunda devletin snrsz bir hakka sahip olduu ve retim
srelerini dorudan doruya kendi denetimi altmda tuttuu belki
sylenebilir.
Ama olgular dzeyinde, sorunun zmnn bu kadar kolay ol
mad grlecektir. Tarihte, ynetimlerinin despotflc olduu sylene
meyecek birok erken devlet vard. rnein, gebe obanlarca kurulan
devletler, erken devletlerin tm karakteristik zelliklerine sahiptirler.
Ama byle gebe devletlerin hkmetleri, retime dorudan katlmadklan gibi, en yksek erk ynetim klann tmnn sayld. Bu ol
gudan timar ("appanage") ya da Tk ve Mool terimini kullanacak
olursak "ulus" kurumu dodu; yani onunla ynetici klamn her bir
yesinin, belli bir gebe grubu olduu kadar fethedilen tarm
blgesinin bir blmn de ynetme yetkisi verilen- "erke ortakhk"
(power-sharing) ilkesi dodu. Bnun bir baka rneini, gene despotiz
min grlmedii, erken dnem ortaa Bat Avrupa's sundu. Baz
bakmlardan despotizmin klasik rneini temsil ediyor grnen eski
Mezopotamyada bile, kraln mutlak bir erke sahip olmas durumu an
cak Akad Hanedan zamannda kp, tam gelimi biimine, Ur'un
nc Hanedan' zamannda ulat. Daha nceki kent devletlerinin uz
manlarca, baz kaytlamalarla, monari olarak tanmlandn
gryoruz (Diyakonof, 1959:145-147).

127

Despotizmin, devliet erkinin ilk ve en eski biimi olduu varsaymmn sz gtrr olmasnn nedeni ite budur. Dahas, despotiz, min balanglannin, baz rneklerde, erken devletleri daha gelimi
devletlerden ayrdeden smr izgisi olarak grld bile sylenebilir.
Daha nemlisi, erken devletlerle despotizm arasnda dolaysz bir
balantnn bulunmadn belirtmek isterim. Despotizme doru
gelime erken devletler arasnda grlen en yaygn eilimi oluturmu
olabilir; ama tek eilimi oluturmu olamaz. Bence, hem antika
hem ortaa ile Avrupa tarihi, bunu genelde aka gstermektedir.
Despotizmin douunu hzlandran etmenlerin saptanmas ok daha
nemlidir. Bu etmenler daha zerine gidilerek aklkla anlalabilmi
deildir.
Bayndrlk ilerinin, zel olarak sulamann ve genel olarak geni
anlamyla bayndrlk ilerinin, despotizmin tek aklamasn
sunamayacaklar besbellidir. Ben despotizmin douunun, belli somut
toplumsal ve siyasal yaplann belli baz zellikleri ve ayn zamanda
erken devletin olumasnn kendine zg sreleri ile birlikte, bir
toplumsal btnlenmenin gerekleri ve glkleri^ ile ilikili daha
derin ve daha geni apl srelerle hazrland varsaymn ileri
srecdim.
Hem erken devletlere hem de devlet ncesi siyasal kurulularn
siyasal rgtlenilerine zg biimler, birok bakmlardan ayn
zamanda^ ynetici tabakann eitli gruplannm hkmete katlmalanna
ve bu gruplarn tarihsel gemilerine balyd. Bu konuda birka eidi
rnek olarak grelim:
bir farkllamann bulunmamasnn oluturduu sylenebilir. Byk
ef, daha sonra kral olan kii, genellikle ayn zamanda barahip ve
askeri nder idi. Bu ilevlerin herbirinin ya da bir blmnn, aa
basamaklarda farkllam olduu grlr. Din adamlar kesimi
genellikle hiyerarik, kapal, btnlemi bir grup deildi. Ne de
nfusun byk, kesiminden yaltlm ayr bir askerler grubu
bulunuyordu. Savan baz kiilerin toplumsal konumlarnn
ykselmesinden yana ve bu kimselerin ynetici tabakaya veya snfa
katlmalan ynndeki gelimelerden yana alabilecei dorudun Ama

128

bence Carneiro (1970) yneticinin ve akrabalarnn yan sra,

s'avalann da, her zaman, tm ynetici snflarn ekirdeini
oluturduklarn sylerken, durumu abartmaktadr.
Geleneksel akrabalk sisteminin nde gelmesi ve onun menajerlikle
ilgili hkmet ilevlerinin yerine gelirilebilmesine etkisi, incelemekte
olduumuz tipik eitlerden kincisini oluturur. Birok Afrika,
zellikle Polinezya toplumu, bunun somut rnekleri olarak
gsterilebilir.
kinci eidin karakteristik zellii, hiyerarik bir meslek
korpora.syonu [loncalar] iinde rgtlenmi ve teki ynetici
gruplardan net bir biimde ayrlm dinadamlgnn zellikle gl
konumunda yansr. Ama burada da st dzeydeki hkmet (ynetim)
ilevleri tam olarak farkllam deildi. Toplum bir byk ef-rahip,
daha snra kral-rahip tarafndan ynetildi; bunlaida, rahiplik nitelimin
kutsal hatta tanrsarkaynann nemi daha bykt. Bazen rahiplerin
yce erkin sahibi olduklarn ileri .srdkleri durumlarla karlalmsa
da. teokratik ynetim biimleriyle pek sk karlalmazd.
Oinadamh kesimi, retim emberini [tarm mevsimini]
dzenlemeye balar balamaz, ve de dnyevi aristca-asinin halk birlik
iinde tutamad durumlarda temel komnal kaynaklan denetlemeye
balar balamaz, gl ve etkili bir konuma ykseldi.
nc eit, geleneksel aristokrasiyi erk konumundan .srp
karm olan bir askeri aristokrasinin yava yava douuyla temsil
edilir. Bu tr askeri gruplann etkilerini artrmalarndan yana ileyen
etmenler olduka aktr. Bunlar, hereyden nce, .savan toplum
yaamndaki neminin artmas, ve buna bal olarak, askeri
rgtleniin neminin artmasdr. Bu gelimelerin bir sonucu olarak
askerlik ii. askerlik mesleine dnt ve askerler loncas (muhafz
alay) gibi yeni bir kurum ortaya kt. Bui geleneksel kurumlarn
elinden alnan erkin askeri nderlerin elinde toplanmasna katkda
bulundu. Ve bylece, askeri nderlerin soylarnn gerek monarklara
dnmeleri yolunda grlen gelime, byk eflerin soylarnn
monarka dnmesi olay kadar sk karlalmam olsa bile, hi de
seyrek karlalan bir olgu deildi. Bylece. erken devletin siyasal
rgtlenii, farkl izgiler boyunca geliebilip, farkl biimler alabildi.

129

9. ERKEN DEVLETLER VE UYGARLIK

Onsekizinci yzyln bandan balayarak birok bilgin, devleti
zgl bir uygarlk biimiyle zdeletirdi. Ama doruyu sylemek ge
rekirse, bu zdeletirme pek de doru deildi. Uygarlk devletten daha
geni bir kavramdr. Uygarlk, devlet yan sua ayn zamanda bir dilin
"insan deneyiminin bilgi birikiminin aictanimasna yarayan yeni ara"
(Childe, 1957:37) olan bir yazl dilin ve ka,sabalarn "iinde art ile
ya^yan profesyonel yneticilerin, memurlarn, din adamlarnn, za
naatlarn hatr saylr bir orana ulaan kesimini barndran bir toplu
luk" (Childe. ayn yer) bulunan kasabalarn varln da kap.sar. Gemi
in az ya da ok gelimi herhangi bir devleti gibi, ada devletin de
bir uygarln varln gerektirdii apak bir gerektir. Aristotelesin
"zoon politikon* sz, hereydcn nce ve hereyden nemlisi, bir
Yunan kentinde, yani kent devletinde yaayan kii iin sylenmitir.
Peki ama, tarihte tm erken devletler uygarlk dzeyine ulam
mdr? Bu sorunun yant, kimilerin sanabilecei gibi sorunun iinde
apak yatyor deildir; mutlaka tartmay gerektirir.
Mezopotamya'nn en eski devletlerinin doular srasnda bir pazl
dile ve kasabalara sahip olduklar dorudur. Ama Afrika'nn ve
Okyanusya'nn, ya da Avrasya bozkrlannm gebelerinin birok erken
devleti, doduklar srada bir yazl dile sahip deildi. Ve
yneticilerinin karargahlarn kasaba sayma yoluna gitmedike,
bunlardan birounda kasabalarn bulunmadn syleyebiliyoruz.
lkel (primitive) ya da erken (early) devlet, yazl bir dili ve kasabalar
olmakszn ilkece dnlemeyecek bir ey deildir.
Dolaysyla, uygarlklarn gelimelerinin erken devletler iinde
gerekletiini, ya da daha dorusu, uygarlklann tam da erken
devletlerin iinde geliip, gelimelerini onun iinde tamamladklarn
ileri srmek, hi de yanl olmaz.
Bu gerek, artc deildir. Yukarda, erken devletlerdeki ynetsel
yaplarda eitlenme ve, farkllama grldn beUrtmitim. Ayn
ey onlann yerleim sistemleri ve iletiimleri (yazl dil) iin de
sylenebilir.
* ngilizce metinde Eski Yunanca harfleriyle, italik verilmi; "toplumsal-siyasal hayvan"
anlamna geliyor (.n.).

130

10. ERKEN DEVLET lPOLOrtS

Tek bana alndnda bir tipoloji yaratm ^, tipoloji yapm
olmak iin tipoloji yipnaya kalkmak, fazlaca anlaml bir i deildir,
tipoloji yqmak iin soruna yaklarken kullamlan bak as, ondan
dc daha nemlidir.
Erken devletlerin snflandrlmalan, zerinde kurulduklar
topraklan lt alma (teritoryal ilke); antik devletler, ortaa etken
devletleri snflandrmasnda olduu gibi, grndkleri zaman kesimini
lt alma (temporal ilke); ezamanllk ilkesi (synchronous ilke); bu
yaptn derleyicilerince nerilen, emekleme evresinde (inchoate) tipik
(typical) ve gei evresinde (transitional) erken devletler aynm
rneklerinde grlecei gibi, diakronik ilke (iki zaman kesimi
arasndaki deimeyi, lt alan ilke); hatta hangi gelime
gizilglerinin daha sonra ortaya dkldne bakan (bugnden
gemie bakan) retrospektif ilke gibi snflandrma ltlerinin
kullanlmasna bal olarak, ok byk bir eitlilik gsterebilir.
Bunlardan sonuncusu [diakronik ilke] antropolojinin kabul edebilecei
bir snflandrma olamaz; nk bu bilimde didcronistik yaklam pek
kullanlmad gibi, bu disiplin tarafndan incelenen toplumlann
kendiliklerinden gelimesi [gizilglerini tmyle ortaya dkmelerine
olanak burakmayan bir olgu ile] amzda kesintiye uratlmlardr.
Bu snflandrma ilkesi, tarihyazcl alanna son derece uygun
grnmektedir.
Ezamansal (synchronous) snflandmnalar da, teknoloji ve retim
sistemlerindeki benzerliklere ya da fmkllklara, ynetsel yaplara vb.
bah olarak, aynca eitlilclo' gsterebilir.
11. ERKEN DEVLETLERN GELME ZGS
Bylece, tm devletlerde ortak baz karakteristik zelliklerin
bulunduu sylenebilir. Bunlar, heeyden uce ve hereyden nemlisi,
iinde bulunduklarr gelime aamas ile gelimenin daha nceki
evrelerinden aldklan kaht ile ilikili zelliklerdir. te yandan, bugn,
erken devletlerin aralannda herhangi bir tipolojik ortaklk grlmedii
gibi, gemite de hi bir zaman grlm olmad sylenebilir.

131

Tarihte erken devletler ne kadar gelimilerse, bu onlarn

bifbirlerinden o kadar aynlacaklan anlamna gelmiti. Birbirlerine,
zgl bamllk ve smr biimleriyle karlkl olarak balanm
snflar ve tabakalar kendi ereveleri iinde biimlendi. Buna bal
olarak erken devletlerin, "asyatik", kleci, feodal ve baka biimleri
aldklan grld; ayn biimde, despotik biiminden, anayasal ve
mutlak monarik biimlerine; tiranlk ve oligari biiminden
demokratik ynetime dek uzanan farkl siyasal rgtlenilere sahip
oldular. te yandan, hi bir gelimi devletin, hi bir zaman rnein
Malinowski ve Krader tarafndan "kabile devleti" ve "kabile kandal
devleti"* olarak tanmlanan trden bir biim ald grlmedi (Krader,
1968:4).
Ancak, erken devletlerin somut gelimeleri srasnda izledikleri
yolu belirleyen etmenler; dahas, herbirinin bu sre srasnda ald
zgl biim, neredeyse hi aratrlmam durumdadr. Az ok kesin
grnen tek gerek, hepsini kapsayacak (evrensel) bir aklama
olanann bulunmamasdr. Hem isel hem dsal belirleyici etmenler
takmnn bir btn olarak ortak ileyiinin her zaman gznnde^
tutulmasnn gerektii kesin. Bu etmenlerden bazlanmn tekilerinden
daha nemli olabilecei ise, sorunun [yukardaki yaklam brakmay
gerektirmeyen] tmyle baka bir ynn oluturur.
* Ing. "tribal consangunial State" (.n.).

UUNCU BOLUMUN NOTLARI

1 Devlet ncesi dzeyin tm toplumlan, bu satrlarn yazan tarafndan geici
olarak, "ilksel toplum" biiminde tanmlanm iseler de, sz konusu
toplumlarm karmaklk ve gelime dereceleri bakmndan belirgin
biimde eitlUik gsterdikleri unutulmamal.
2 Marx, bir despotun, toplumsal birlii kiiliinde tems ettii grn
ileri srmt.

132

NC BLMN BAVURU KAYNAKLARI

Bloch. Maurice (1936). 'Sur le passe de la noblesse francaise', A n n a les
d'H isloireeconom igueel sociale, no. 40 iinde,

Carneiro, Robert L. (1970), 'A theory of the origin of the State', Science, 169.
(1973), 'The four faces of evolution', Handbook o f social and cltural
anllropology, ed. John J. ttonigmann, Chicago: Rand McNally iinde.
ehilde, V. Gordon (1952), 'The birth of civilization', Rts and preseni, no 1
iinde.
. (1957), 'Civilization, cities and towns'. Aniqnity no. 121 iinde.
Claessen,- Henri J. M. (1975). 'From rags to riches and the tevem e'.Rde and
reality. Essays in Honotr o f And e J, F, Kbben, ed. Peter Kloos ve Klaas W. van der Veen iinde. Ansterdan: A. S. C.
D'iakonov, I. M. (1959), Ohschesivennyi i gosudarstvennyi stroi drevnego
D vurcch'ia [Antika Mezopotamya'snn toplumsal ve ynetsel
rgtlenii]. Moskova: Natka.
Fried, Morton H, (1960). 'On the evolution of social stratification and the
State', Culture in liislory. Essays in Honor of Paul Radin, ed. Stanley
-Diamond iinde^ New York: Columbia University Press.
Gurevich. A. J. (1971). Genezis feodalizma v Zapadnoi Evrope. [Feodalizmin
Bat Avrupa'daki Olu-umu], Moskova: Nauka.
Kazhdan,. A. P. (1968), Vhantiiskaia kd'lra (X-XII V). [10.-12. Yzyllarda
. Bizans Kltr]. Moskova: Nauka.
Khazanov, A. M. (1975). SlsiaVnaia islorija skifov. Osnovnyea problem ii
razvitiia drevnikh kockevnikov evraziiskikh stepei. [Iskitlerin Toplumsal
Tarihi. Avrasya bozkrlarnn antika gebe oban halklarnn
gelimeleriyle ilgili balca sorunlar]. Moskova: Nauka.
Krader. Lawrence (1968). Formation o f the State. Englewood Cliffs: Prentice
HaU.
*
Perroy, E. (1961), 'Social mobility among the Frenh noblesse in the later
Middle Ages'. Post and preseni no. 21 iinde.
Stevvard, Julian (1955), T/eory o f culture change. Urbana: University of
Illinois Press.
Wittfogel, Kari A. (1951). Oriental despotism. New Hven: Yale University
Press.

133

Drdnc Blm
DEVLETN ASYA GEBELER
ARASINDAK

KKEN

imrence Kradei
1. GENEL OLARAK DEVLETN KURAMI
I .l.
Devlet iki snf halka, biri toplumsal retimle dorudan
uraan kimselerden, tekisi onunla byle dorudan uramayan
kimselerden olmak zere iki snfa blnm bir toplumun rndr.
Toplumsal retim de. buna uygun olarak iki paraya: dorudan
reticilerin bir snf olarak yenden retilmeleri iin kullanlan bir
para ile; retimle ilikisi dohdan olmayan yollarla yrtlen snfn
varln srdrmesi iin elkonulan bir artya blnr. Toplumda
dorudan reticiler, hem kendileri iin hem de toplunfsal retimle
dolayl ilikileri bulunan ya da hi bir ilikileri bulunmayan kimseler
iiu alr, abalar, ter dkerler; toplumsal art ise ter dkmeyen o
kimselere gider. Devlet, toplumun, toplumsal snflar iindeki ve
snflar arasndaki ilikilerin dzenlenmesine yarayan rgtdr.
Bununla birlikte sz konusu iki snfn devletle Uikileri ayn deildir;
devletin adamlar ve kurumlan (yani devletin ajanlan) toplumda
retilen toplumsal artya elkoyan snfn kan iin alrlar. Snflara
blnm toplum tr, toplumsal artya elkoyan yneticilerle,
toplumda dorudan retici konumunda bulunan ynetilenlerden
oluur.
,1.2. Dorudan reticilerden oluan toplumsal snfn devletin olu
masnda yakn kar yoktur. Tersine, ileride greceimiz gibi, bu top
lumsal snf, devletin kurulmasndan ok nce gelimi birok eski
(arkaik) kolektif kurumu alkoymutur: soy, sop, klan, akrabalardan
oluan kyler gibi kurumlar, ynetilenler arasnda toplumda her eyi
kuatan bir erk olarak devletin biimleniinden ok sonralara dek
varlklarm srdrrler. Tc^lmsal varln (kolektivitenin) bu kurum-

135

lar. hem klanlar, kyler ve benzeri birimler iinde, hem de bunlar ara
snda olmak zere, bar srdrme, atmalar zme, savata saldr
ma ve savunma ilevlerini ok eskilerden beri yerine getirmekte olduk
lar gibi, devletin olumasndan sonra da bu grevleri yerine getirmeyi
srdrmlerdir. Devletin ajanlar (adamlar ve kurumlan) ortaya
knca, bunlar, adalet datm-ynetimi. savan ve diplomasinin
yrtlmesi gibi daha nce kolektivitenin kurumlarnca grlen ayn
ilevleri zerlerine aldlar; ite bu noktada toplumsal snflann karlar
birbirinden ayrld. Eski kolektif kurumlar, daha nce atmalar
zme iini, bir btn olarak toplumun yararna, o dnem iin
sylersek, klan ya da kabile olarak tm topluluun yararna olacak
biimde yapmlard. Devletin ajanlar, artk'hem devletin hem de tm
olarak toplumun karlarn savunup, bu karlar iin savatlar. Bu.
kendi iinde elikili, ikili bir kardr; bir yandan, toplumsal [bir]
snfn temsilcisi olan ve iinde bu snfn karlannn rgtlendirildii
devletin karlan vardr, te yandan toplumsal btnn karlar.
1.3.
Devlet, toplumdaki snflarn birbirleriyle ve bir btn olarak
toplumla ilikilerinden doup, bu snflarca kurulur: toplumun bl
np ite kutuplamaya uramas zerine kurulur. Devlet ynetici snf
tarafndan kurulmu deildir; neden derseniz, bu nfn ynetme i
levini yerine getirebilmesi iin, [daha] nce toplumsal blnmeyle
kurulmu olmas gerekmektedir. Ynetici snfn karlarn, devletin
kendisinin oluma srecini salayan etmen olarak grmek yanl olur;
nk,bu snf devleti kendi karlar iin kurmu deildir. Tersine,
ynetici snfn kar, ynetici snfn kurulmasndan [dolay]
domutur, ikisi birbirlerini karlkl olarak destekleyip pekitirmekle
birlikte, ayn ey, yani birbirlerinin zdei deildir. Ynetici snfn
devleti kendi karna kurduunu dnmek, teleolojik (ereksel) bir
tarih yorumu olur.
1.4.
Bazen devletin, iinde kurulduu toplumla zde olduu, yani
devletini dorudan doruya halktan olutuu ileri srlr. Byle bir
yol, gereksiz yere terimleri oaltmaktan baka bir ie yaramaz.
Devlet, ne genel olarak insan toplumu ile ne de herhangi belli bir
toplumla zdetir. O, snflara blnm toplumla (snfl toplumla)
da zde deildir. Devlet, zelliini snflara blnmln

136

oluturduu belli bir toplum trnn rndr. Devlet, soyut

anlamyla, bu [snfl] toplumun rgtlenme, ilkesidir; somut
anlamyla [ise] dorudan doruya bu rgtn kendisidir. Onun daha
somut ifadesini aada greceiz.
1.4.1. insan toplumlan, zerinde yaadklar yere, burasnn tropik
blge, l, lman kuak ya da kutup olmasna gre snflandmimtr;
mitolojilerine, mitolojilerini aya ya da gnee dayandnlarma gre
snflandrlmtr; ayrca anaerkil ya da ataerkil olularna gre
snflandrlmtr. Elinizdeki bu yazda ise, insan toplumlarln
snflandnlmasda tek bir ilke uygulanacak: insan toplumlan. bir
yanda, blnmerhi, farkllamaya uramam bir btn olnturan
toplumlar, te yanda, toplurnun yelerinin, toplumsal retime gre,
toplumun iinde yaad doaya ve toplumun kulland teknolojiye
gre blndkleri sinini toplumlar olmak zere, iki trdr.
Blnmemi, farkllamaya uramam toplum, "ilkel toplum";
blnm toplum, uygar toplum ya da sivil toplum denen toplumdur;
o "devletli toplum" ya da siyasal toplum denen toplumdur.
lkel toplum, ilkel ekonomiye, doa ile ilkel ilikiye ve retim
birirnmin tketim birimi ile akmas ilkesine dayanan bir teknoloji
zerine kuruludur; retim ilikileri, her bir kimsenin tekileri iin
alt, teki insanlann bunun karlnda kendisi iin altklar i
ilikileri frndendir. Sivil toplum ise; snflar arasnda blnme ve
ztlk zerine kuruludur; yle ki bu snflardan biri, ,sivil toplum
kanalyla, toplum ve toplumu kuatan doal ereve iinde, hem kendi
geimini salamak, hem de bir snf olarak kendisini yeniden retmek
iin alr abalar; ama bu almasnn ve ektii skntlarn
karl, teki snfa benzeri bir ahp abalama ile verilmez. Bu bir
"karlkszlk" ilkesidir; ilkel ekonominin tersine, siyasal ilkedir; bu, devletin zerine kurulduu ilkedir ve devletten nce domu olmas
gereken bir ilkedir.
1.4.2. Devletli toplum, insan trnn kurduju toplumlarm ancak
kk bir blmn oluturur ve tm insanlk tarihinin son derece
kk bir zaman kesimini kaplar. Devletli toplum, insanlk tarihinin
olaslkla 5.000 yldan eski olmayan ok ksa bir gemiini oluturan
yakn bir olgusudur; ama ortaya kn izleyen birka binyl iinde.

137

insanln neredeyse tmn iine ekmitir. Yeryznde onunkisiyle

karlatnlabilecek baka hi bir g bulunmadndan, insanlk
tarihine hkmetmeye balamtu*. Devleti tm olarak insanlk tarihiyle
bir tutan kimseler grlmtr; gemite Eduad Meyer ya da Wilhelm
Koppers gibi, gnmzde E.A. Hoebel gibi yazarlar kmtr.2 Byle
bir tutum, bundan nceki durumda olduu gibi, terimleri gereksiz yere
oaltmakla kalmayp, devletin yan sra bir de hkmetin
(government, ynetimin, ynetsel organn) varl olgusunu da
bulandrmtadr. Kendi kendini ynetme esi, sz konusu ynetim
informel de olsa (resmi bir biim alm olmasa da) herhangi bir insan
toplumunda grlebilir. Eskimolarn, Pigmelerin, Andaman
Adallarn^ Tierra del Fuegiallarn ynetim biimleri (mode of
government) informel, sreksiz, varl glkle anlalabilen ve ender
olarak ayrcalk durumu alm rgtlerdir; ama bunlar da ynetimdir
(government) ve bu hitelikleriyle, athalann zme balanmasyla,
toplumun i ve d barn srdrmekle ve sava ynetmekle
ilgilenirler .3
,
1.5.
Devletli toplumda yetke (otorite) ile [siyasal] erk (power)
aynm yaplr. Erk, toplumun isel dzenleme ve denetim aralarn
merkeziletirmi olan toplum rgtnn elindedir; yetke ise, bir btn
olarak halktadr (bu ayrm eski Roma'da Cicero tarafndan kabul
edilmiti). Erkin merkeziletiresi ise sivil toplumda yadsnr. Sivil
toplumda erkin merkezilemesi, bir yandan, toplumu oluturan
snflann blnp ztlamasyla dtan yadsnu*; te yandan, ynetici
snf oluturan bireylerin birbirlerine kart karlan tarafndan iten
yadsnr. Ynetici snfn yeleri, bir snf oluturduklan lde ortak
zel karima sahiptirler; ki bu [ayn zJnanda] onlarin smf kandr ve
bireyler bir snfn bireyleridir. Bu snfn karlan birbirleriyle atdr.
Devletin elindeki toplumsal dzenleme aralan, toplumsal snflar
arasnda ztldan (muhalefetleri) amaya olduu kadar, ynetici snf
iindeki bireysel karlar aras'ztlklan da amaya yneliktir. Snfl
toplum rneinde toplumsal rgt bylece, toplumun siyasal dzen
lenmesi ve denetimi iin kullanlr; sz konusu olan, hereyden nce
ekonomi politik yoluyla yaplan bir dzenleme ve denetimdir. Siyasal
dzenlemenin ve denetimin konusu, ekonomi politik toplumunu
oluturan smflann aralarndaki ve ilerindeki zt (atan) karkudr.

138

1.6.
Devlet, ekonomi politik toplumunun formel (resmi)
rgtdr; insanlm ve insan toplumunun rgtnn informel (gayri
resmi) eleri, devletin alan dnda kalr. Birey olarak insan, devletle
olan ilikisinde, yalnzca resmi bir varlk olarak grnr: birey insan
devletlerin gerektirdii ilikiye ve devlet ile olan ilikisine uyabilmek
iin, hukuk znesi kii (legal person, hukuki ahsiyet) yurtta kii
(civil person) "persona civilis" ya da "persona m orlis,
"Rechtsperson"* vb. olarak formel varlndan soyunur. nsan
toplumu [ise] birey insan varlnn hukuksal ya da yurttasal
kiiliini tanmlayp, bireyi ona [hukuk ve yurtta kiiliine]
balamak iin, devlet olarak rgtleniin formel ynn dlar.
1.6.1. Devlet, snflardan oluan ve iinde biibirine kart [karh]
snflarn bulunduu insan toplumunun tom el rgtdr. Devlet,
grdmz gibi, ister Asyatik retim biiminin tq)lumu, ister kleci
ya da s6rfli retim biimi olsun, bir yandan formel rgtleniin soyut
ilkesidir; te yandan, antik an ve ammn tek tek devletlerinde
somutlam bir olgudur.
2. GEBE TOPLUMDA DEVLET
2.1. Merkezi ve orta Asya'nn** gebe toplumlun, bin yl
aan tarihlerimin ak iinde, devleti, hem soyut hem somut
biimleriyle kurup gelitirdiler. Bu gebelerin devletleri, ilk kez
podem adan*** nceki binyl iinde, in, Hindistan, ran gibi
tanmc halklann lkelerinin snrlarnda grld. Zaman zaman
Tklerin, Moollann Ve Asyann ieri blgelerinin tdd gebelerinin
devlet kurmadklar sylenir.**** Ne var ki devletlerini tarmc
halklann devletlerinden bin, bin be yz yl kadar sonra kurduklan
kesindir; ama devleti tarmc halklarn devlet formasyonlarnn
etkisiyle mi, ona tepki olarak m kurduklan pek belli deildir. Ne var
ki bu, gebelerin hi bir devlet kurmadklann sylemekle ayn ey
deildir. Gerekten, bu tq)luluklar, nce Avrasyada ve Afrikada
* Srayla "yurtta kii", "ahlak kibi", "hukuk kiisi" gibi anlamlara gelmektedir. (.n.)
** Ing. "Central and middlesia" (j.).
lig, "modem em; I.S. dnemi amalamyor (j.),
*** Bu satlann evireni de, yazann bu makalesini sonuna dek okuduktan sonra bilev
gebelerin kurduklan siyasal rgfitlerin devlet olmad grnde hi bir deiiklik
obnakszm, kendini byle s^leyenler arasnda saymaktadr (.n.). .

139

devleti marjinal ve yeni bir tarihsel olgu olarak kurmu, ve sonra onu,
dnyann bu blgelerinin tarihinin tam gelikinlik dzeyine ulam
bir esi ndctasna dek gelitirmilerdir.
2.2. Gebelerin dnya tarihi iindeki yerlerini kavrayabilmek iin,
nce toplumda, gebelerle tanmc halklar [iftiler] arasnda grlen
iblmn kavramak gerekir: ki bu i burada dou ve orta Asya tarihi
altnda kotanlacaktr. Orta Asy gebeleri, trih sahnesine,
Hsien Pi konfederasyonu iinde, modem adan nceki birinci binyln
ikinci yars srasnda, erken Ch'in Hanedan inlileriyle
atmalarnda ktlar. Bu erken in hanedannn annallarndaki
kaytlarda, gebelerle olan ilikilere ksaca deinilmektedir. t.S.
birinci binyln daha sonraki bir tarihinde, inliler ile Trkler,
Moollar, Manular arasndaki ilikiler salamlatrlp, derinletirilip,
geniletildi.4 Bunun bir sonucu olarak Trkler, Moollar ve Manular
arasnda yaznn gelimesiyle, haklannda yalnzca in ynetici
snfnn bak asn deil, bu gebelerin [kendi kendilerine ve
komulanna] bak alann da renme olana buluyoruz.
2.3. Mool bozkrlannn sakinleri, getiimiz iki binyl iinde,,
bazen Trler bazen Moollar olmutur. kisinin de dayand
ekonomik temel, gebe obanlk olagelmitir. Kimi yazarlarca, ayn
zamanda tnm yaptklan ileri srlr. Bunu yadsmak kolay deil;
ama nemli olan nokta bu deil. Moolistan sakinleri, daha nce de
belirtildii gibi, daha ok obanlkla urayorlard ve geimlerini,
buna ek olarak yaptklai bir para tarmla ve obanlktan (ayn
zamanda avclktan ve toplayclktan) saladklar rnleri tarmc
komulannn rnleriyle deierek destekliyorlard. Hem i hem d
gler Tatarlar* asl ekonomik etkinlikleri olan obanlkta
tutmaktayd. teki g, gelenein ya da grenein ar basmasyd;
dtaki g, tarmc komulannn retim gc ve onlarla, yaplan
maldeiimi idi. Kta apnda bir maldegiimi a, her iki yann
uralarm deitirmelerini engelliyordu.
2.4. Bu maldeiimi ann gerisinde ve temelinde, Asya
tq)lumunda grlen ok geni bir iblm sistemi yatmaktayd; yle
* Gebe Tric ve Mool halklanmn ortak ad bak. s.l53n (.n.).

140

ki, bu iblm, nitel ve nicel bakmlardan^ Avrupa'nn tarihsel

deneyiminin ve tarih kategorileriran tesine geen ok geni bir apa
ulam bulunuyordu. Asya gebeleri, belki bir yerleim yerleri
olmadan adrlarda oturdular; balcalan koyun, kei, sr (bykba)
at, deve srleri olan evcil hayvan srleri beslediler ve onlarla,
mevsimine gre, bir otlaktan iekine gerek yaaddar; yle ki, bugn
de byle yaamsdctalar. Gebe yaamlarndan saladklan rnlerin
fazlasm, tanmsal halklann rn fazlasyla takas ettiler; bir taraf, canh
hayvan ve ayn zamanda onlardan salanm yn, post, deri, kee;
teki taraf, tanm rnlerini verdi. inliler, gebe komularnn
gereksinimlerini karlamak iin, pirin, ay, pamuk gibi rnlerim
[gebelerin rnleriyle] takas ettiler. Gebeler ise, inlilerin
gereksinimlerini, onlarn, sofralarna koyun eti, ordularna svari,
posta atlan, tren kheylmlan, yk develeri sunarak karladdar.
2.4.1. Avrasyann teki blmlerinde ky iinde, ya da, ister bir
krsal blge, ister bir eyalet, isterse bir btn olarak ulus olsun, sz
konusu retim birimi iinde bir iblm vardr; sr rnlerinin
tarm rnleriyle deiimi bu iblm yoluyla yrtlr. Ama.
Kuzey in'de ve komu blge orta Asyada in Seddinin bu iki
yannn toplumsal retiminde byk bir uzmanlama grld; bu
uzmanlamada, Trkler ve Moollar sr beslemeyle ok fazla, tanmla
ok az ilgilenirlerken; tarmsal etkinliklerinin ar bast inliler
toplumsal emeklerinin ve topraklarnn ancak kk bir blmn
sr, deve, koyun ya da at yetitirmeye ayrdlar. Her iki taraf yerli
rnlerini tekisinin rnleriyle takas etmeye bu derece balyd.
2.4.2. Tarm youn (entansif), obanlk yaygn (ekstanstif)
retimdir. Gebelerin srleri ok geni topraklar zerinde
yaylrlarken, tanm sal retim -ona oranla belli noktalarda
ypunlamtr. Bunun bir sonucu olarak, belli sayda insann
obanlk retimiyle yaayabilmesi iin gerekli toprak paras, ayn
sayda tarmcnn yaayabilmesi iin gerekenin yz kat kadar fazladr.
Orta ve bat Asya topraklar zerindeki Trkistann gebe halklan, ne
Moolistan gebelii kadar an uzmanlami, ne de Avrupa gibi
eitlenmi olan bir retim biimine sahiptirler. Geleneksel
Avrupa'nn berya Yanmadasndan Alplere ve Rusyaya kadar uzanan
topraklannda yrtlen krsal ekonomi tarm ve hayvan besleyicilii

141

uy^lam alarnn genellikle, ky iinde [birlikte] yrtlmesiyle

srdrld. Orta Asyamn Kazaklan ve Ozbekleri, geleneksel olarak
obanlk yapp, klk konaklama yerlerinde ve otlaklannda, snrb da
olsa nemsiz olmayan bir oranda tanmla uratlar. Bu halklar ve
komulan Olan Ku-g^ ve Tricmen halklan, tarih boyunca MooUann
da yaptklan gibi, obanlk rnlerini tarmc komulannn rnleriyle
deitirdiler. Dolaysyla, geleneksel Avrupa'nn yaamnda toplumsal
iblm etnik grup iinde kalmken; bat Asya'da emein toplumsal
iblm, etnik gruplar arasmda yrtld; dou Asya'da ise, "etnik"
gruplar arasndaki iblm, bat Asya'da grlenden ok daha an
noktalara ulat.
2.5. Asya'da grlen bu byk, kta apnda deiim sisteminin
hep kesintilere uramas; onun balca zrn oluturuyordu.
Maldeiimine girmi kurumlar, kapital retimi amzn dnya
apnda petrol, kmr, elik, pamuk, pirin, et, yn pazarlannn
tersine, iyi gelimi ya da etkili deillerdi. Byk maldeiimi
hareketlerinin kesintiye uramas, yama aknlanna ve savalara
yolat; gerekten b kesintiler, bir tarafn teki taraf yenilgiye
uratp fethetmesine; bu yoUa da in tarihinde her zaman grlen
[trden] fetih hanedanlanna (fatih hanedanlara) yolat; T'o-pa Wei,
in*, Liao, Yuan (Mool) ve 'in (Manu) hanedanlar byle
kurulmulard. lgiler gereinden fazla, gebe Tatarlar ile inliler
arasndaki fetih savalarna ekildi. Oysa bu her zaman
karlalmayan, normal olmayan bir durumdu. Geleneksel durum,
inilerin ve gebe Tatarlarn rn fazlalarn birbirleriyle
deitirmeleriydi; ve bu gelenekleri binlerce yl byle srd.
2.6. Trider ve Moollar, ilgilendiimiz dnem srasnda snflara
blnm bir topluma sahipti. Dorudan retimi gerekletiren
snfn, yani obanlarn ve onlarn aile yelerinin alp
abalamalannn bir blm kendi geim olanaklannn, bir blm bir
artmn retimi iindi. Bu artnn bir blm maldeiimi amacyla
ekiliyordu. Sz konusu dorudan reticilerin (Moolca "arat) rettii
artran bir blm ise, geleneksel toplumlun zamanmda, "Han"ladan,
askeri nderlerden, bakanlardan, saray h a lk n ^ ve prenslerin, yani
* Genel antamyla in deil. in'in hanedanlanndan biri (.n.).

142

hanlarn evresindeki kimselerden (maiyetinden) oluan ynetici

snflarn geimi iin kullamid. Eski Tatar tc^lumlan da, ada Tatar
topitimu da ayn biimde iki snfa blnmlerdir; bunlar, toplumda
dorudan reticiler konumunda olan obanlar snf ve kendileri iin bir
toplumsal art retilen aristokrasi, yani soylular snf idi. Toplumsal
artmin. biri komu tanmc lkelere, tekisi Tatarlarn ynetici snfna
olmak zere, iki ynde dolauna sokulduunu grmtk. Tarmclarla
yaplan deiimlerden gelen rnn ise. bir blm avam halka, bir
blm ipekliler, mcevherler ve teki lks maddeler, ynetici snfa
gitti. Eski geleneksel Tatar siyasal kuruluunda kleler de
bulunuyordu; ama fazla bir ekonomik nemleri yoktu.
2.7.
Eski Hsien Pi [gebe konfederasyonul prenslerden yani
aristokratlardan oluan bir ynetici tabakaya sahipti. Bunlarn
gerekten bir toplumsal snf oluturup oluturmadklarn, ancak in
tarafndan zamanmza kalan yazl l6yUlara bakarak sylemek kolay
deil. Hsien Pi efleri, konfederasyonu oluturan kabilelerin nderleri
olabilecekleri gibi, gerek bir ynetici snf da olabilirler. Eer kabile
nderleri idiyseler, domakta olan bir devletle, dou durumunda
("stat nascendi") bir devletle kar karyayz demektir. Yok eer
bunlar gerek bir ynetici snf oluturmu kimseler idiyse, devlet daha
nce domu demektir. Tatar siyasal sisteminin erken biiminin ne
olduu sorusunu fazla kurcalamadan, devletin, bu halklar arasnda,
tarihsel gelimesinin aamalarndan getiini syleyebiliriz. Onlarn
devletinin douunun balarndan, ortaya kmasndan balayarak,
balangta tekilerden farkl trde gebeler olan Trkler, Tatarlar ve
Manular elinde geirdii iki binyl boyunca, tarihsel gelimesinin
tm evrelerinden geiinin izlenebileceini grmek ilgin olsa gerek.
2.7.1.
Gk (Kk)Tklerin, rhon ve Yenisey Trklerinin, Moollann ve Manulann tarih kaytlannda, gebe halklar arasnda kurul-.
mu olan devletlerin oluumlar hakknda olduka iyi bilgiler bulun
maktadr. Bu devletlerden Avrupa kaynaklarnda en iyi tannan,
onikinci-onnc yzyllann Mool imparatorluudur. Bu dnemin
banda, onikinci yzylda Moollar, kaltsal snflara blnm bir
toplum durumunu alm bulunuyorlard. Cengiz Han'n babas Yes-

143

gey Bahadr, soyluluun aa katmanlanndand. Mool toplumu, var

sllar ve yoksullar olmak zere iki snfa blnmt ve Cengiz
Han'n kendisi, yaam srasnda, ar yoksulluktan varslla geti.
Bu dnemde. Mool toplumunun snflar kararllk kazand ve ara
larndaki ztlklar, aada belirtilecek baz farkllklar dnda, ilkece
ayn biimde olmak zere, yirminci yzyln balarna dek. daha ileri
noktalara doru geliti.
2.7.2.
Mool impuatorlgu o dnemde, Mool devletinin, komu
dou, gney ve bat Asya blgeleriyle dou Avrupa'y e'tfcileyen
fetihleri zerine kuruldu. Bu devlet, snllara. retim arakayla
birbiflerininkiniri tersi bir iliki iindeki snflara, blnm bir
toplumun rnyd. .Sz konusu zt ilikilerde, bir yanda toplumdaki
dorudan reticiler, obanlar ve aileleri vard; ve bu kimseler
anmsanamayacak kadar eski tarihlerden beri akrabalk kyleri,
slaleler ve klanlar iinde rgtlenmilerdi.* Onnc yzylda
derlenmi bir belge olan Moollarn Gizli Tarihi, imparator Cengiz
Han'n soyaacm, yirmi drt kuak gerilere dek izlemektedir. Sz
konusu Gizli Tarih, mitostan tarihe gei dnemine ve Moollarn, bu
noktadan devletin oluma.s ncesine geilerine dek izlemektedir.
nsanlk tarihinin be yzyllk bir kesimini kap.sayabilecek olan yumi
drt kuaklk soyaac, her szcyle gerei yanstan bir belge
olarak alnmamal; ama bu belge. Moollarn, ilkel bir orman halk
durumundan, bozkrlarn ekonomi politik ve devlet sahibi bir oban
topiumuna getiklerini gstermektedir. Ayn zamanda akrabalar ky
(kanda ky) klanlar ve klan federasyonlar biimindeki toplumsal
rgtleniin, tarihncesi dnemden Cengiz Han'n imparatorluk
dneminin ilerine dek srdrld. Gizli Tarih'te belirtilmitir; hatta
bir rgtleni, daha sonralar ok bozulmusa da, varlm yirminci
yzyla dek srdrmtr. Gizli Tarih'in "halk tarihi"** zellii hem
uzak hem yakn tarihlerinde kendini gstermektedir.
2.8.
Mool oban aileleri toplumsal snf, geleneksel komnal
akrabalk rgtleniini, Moollar arasnda, devletin oluma dnemine,
"te yanda" sz ile balamas beklenen aklama, atlanm deildir: araya giren,
ynetilenler snf ile ilgili cmlelerden sonra. "2.9"da yaplacaktr (.h.).
** Ing. "folk-hislory Moollarn Gizli Tarihi, ev. Ahmet Temir, Ankara, 1948. TTK
Yaynlan, 300 s.l.n.).

144

hatta devletin, ilk grnmesinden ok sonraki tarihlerde toplumsal

snflar aras ilikilerin kararllk kazanmasndan sonraki yllara, ve
hatta geleneksel ekonominin ve toplumun, yirminci yzyln bamda
bozulmasna dek srdrmtr. Kolektif yaam kurumlan, oban
klanlan arasmda bugne dek gelebilmitir. Bireycilik kurumu, bu snf
iinde, ancak ok nemsiz bir gelime gsterebilmitir.
2.9. Geleneksel Mool toplumunun ynetici snf ise. bunun ter
sine, erken tarihlerden balayarak, bireycilik dorultusunda kurul
mutur: bu forma.syonun* odanda, devleti kiiletiren Han bulunu
yordu. Cengiz Han. onikinci yzyln son onyrilaryla onnc
yzyln balarnda akrabalar kynden kopanlp alnm, obanlk
iirfi brakm savalan evresinde toplad. Bu kimseler Han'a ba
llk yemini ettiler; ona asker, danman, bakan olarak hizmet ettiler
ve Cengiz Han ile nkst", yani "arkada" ilikisi olarak resmi biim
kazandnlm bir kiisel ili^ i iinde pldular. mparatorun "nkst"
yandalan (maiyeti) hakkmda cdk ey yazld. Hatta oilsum feodal bey
ler olduklo dnld. Elbette deildiler. Yeminlerini, Han'n izleyi
cileri olarak yaptlar; ve imparatorun kendisine bal bir konumday
dlar. mparatorla, onun yakn^dostlar olarak zel iliki iindeydiler;
iki yan da birbirinin gl ve zayf yanlarn biliyordu. likilerin z
nel yn budur. Nesnel ynyle ise ilikileri fmnel (resmi) bir nitelik
tayordu: bu, Han'da kiilemi devlet ile ilikiliydi; ballk yemini
Han'da kiiletirilmi devlete veriliyordu. Devlet, toplumun formel
ilikilerinin toplam olduu gibi, birey insanlarn formel ilikilerinin
de toplamdu. mparatorun yakm evresi (yandalan) devlete yaptktan
hizmet karlnda byk dllei ald: ama savsaklama, yolsuzluk,
grevi ktye kullanma ya da grevi yerine getirmeme gibi hizmet
kusurlannda, ayn derecede ar ceza grd. Bu evre, khmu karyeri
nedeniyledir ki, doutan sahip olduktan haklardan resmen yoksun
edilmi kimselerdi.*" Bir yandan haklarndan edilmi, te yandan
kylerinden kopanim kimselerdi.
2.10. Bu yandalar, birey olan kimselerdi; bireyliklerini onnc
yzyl Mool toplumu ve devleti erevesi iinde dile getirdiler. Gizli
Toplumsal fom asyon. "retim biimi". "smC vb. genel ve soyut kavramlann somut
tarihsel kardann anlatmada loUamlan bir kavramdr (.n.).
,** Ing. "broken men" (.n.).

145

Tarih iindeki ksa deinilerle, adlarndan, yrekli ya da kurnaz

olmalar gibi karakteristik zelliklerinden ve Han ile ilikilerinin,
kskanlk, alaklk, abal hizmet, korku ya da gurur gibi nitelikler
tadndan sz edilir. G i^i Tarih devlet hizmetinde kimlerin neler
yaptnn tarihidir ve bireycilik, devlet hizmetinde alan ve kendi
karlarna alan bir ynetici snfn bireyciliidir. Bu eliki,
devletin Moollarda ald biiminin tarihinde, onsekizinci. yzyl
Avrupa kapitalizminde ald biiminin tarihinde olduundan daha fazla
alamad. Onsekizinci yzyl Avrupa kapitalizmi zamannda,
bireycilik ideolojisi, felsefe, serven.roman, iir, ark alanlarnda en
yksek dile getirili biimlerine ulamt ve bir imparatorun
kiiliinde odaklamt (Napoleon ve Napolyonculuk!). Bununla
birlikte devletin ilevlerinden biri, bireysel karlarn an biimlerini,
bunlar ynetici snf iinde birbirleriyle attkta, dizginlemektir.
2.11. Dolaysyla, devletin Mool tarihinde olumas Avrupa'nn.
Afrika'nn ve Asya'nn teki blgelerinin tarihlerinde olduu gibi,
simetrik olmaktan uzakt. Bir yandan, srler arasnda alp
abalayan obanlarn karakteristik zelliini oluturan kolektivite
gelenei Mool kylerinin ve klanlarnn komnal rgtlerinde daha
ileri noktalara tand; te yandan, bireyciliin, soylular ve dorudan
doruya prensler arasnda olduu kadar savalar, byk adamlar,
prensin hizmetindeki bakanlar arasnda da gelitii grld.
2.12. Mool snf yapsnda baz deiikliklerin grldn
sylemitik. Onaltnc yzyln sonlarna doru Budizme geiin
ardndan, birok oten, oralarda kei ya da mez olarak hizmet etmek
iin deil, gene oban olaral^ almak zere, Budist manastrlarn
hizmetine girdi. Bu oban aileler artk eski prenslere ve eflere hizmet
etmeye son verip, koruyuculuk yaparak, sr gderek, st saarak,
yn krparak, tereya kartarak ya da kmz vb. yaparak manastularda
altlar. Bylece kurduktan ilikilerin hem yeni hem de geleneksel
yanlar vard. Lama manastulan, retilen aitdan yararlandlar, bunu
oban topluluklara sattlar ya da onlarn rnleriyle takas ettiler.
obanlar Lama manastularna bir ondalk (r) ya da hara dediler;
ama bylece dinsel olmayan yetkililere olan ykmllklerinden
kurtulmu oldular. Geleneksel oban ailelerin prenslere hizmetle
baml ("noyot", kul) olmalarna benzer biimde, onlar da

146

manastrlara hizmet etmekle bamlydlar. Mool toplumunda bu iki

alma biimi de zgr emek deildi.
2.13.
"Arat"* denen Mooilann, feodal serfler oldukIrp yolunda bir
kuram dolama sokulmutur. Bu, doru olabilir, ama eer doruysa,
feodalizme bylece farkl anlam ve yorum veriliyor demektir. Ortaa
n Avrupa modeli feodalizmi Mool topiumuyla birok karakteristik
zellii paylar. Her iki toplum da snflara blnmt ve her
ikisinin de devleti vard. Bir yneticide ya da stbeyde kiilemi olan
devlet egemenliine her ikisinde de boyun eildi. Her iki toplumda,
toplumsal emek zgr deildi. Her iki toplumda da emeki snf
ynetici snfa elkonan art retti; bu art, art emek ya da mal olarak
(ayni) ekilen bir art rn biimindeydi: her iki rnekte de paninn
neredeyse hi nemi yoktu. Moolistan'da da ynetici snf. Avrupa
feodalizminde olduu gibi bir aristokrasiydi: stbey. her iki toplumda,
ou kez kul kilinmi bir maiyet (hroken men) tarafndan seilen bir
prens, kral ya da imparatordu. A'inpa toplumunda stbey vasallanyla
kiisel iliki iindeydi; maiyetle iliki sz konusu oldukta, bu iliki
her iki toplumda kiiseldi. Bu kimseler, stbeyle ilikilerinde, bir
anlamda sntnn patronla* * ilikisine benzer bir konumdayAlar.
2.13.1.
Geleneksel Mool ve Avrupa feodal toplumlan ve devletle
ri arasndaki farkllklar da, benzerlikler kadar byktr. Avam olsun
soylu olsun tm Moollar ortak bir soydandlar. Bir soylu aileye avam
kannn karmasnn ar bir aalanma sayld Avrupa feoda
lizminde durum byle deildi. Avrupa feodalizminde bulunan, kent
endstrisi rnleriyle topran rnleri arasmdaki ztlk kadar kent-kr
ztl da: geleneksel Mool ekonomisinde yoktu. Hem geleneksel
Mool ekonomisinde hem Avrupa feodalizminde, grdmz gibi,
dorudan reticilerden bir tq>lumsal art ekildi. Bu artya, feodal Av
rupa'da, hem toprak sahibilem toprakbeyi olarak davranan yhetici s
nf yelerince, emek ya da mal biimiyle elkondu. Bu kimseler, toprak
sahipleri olarak, zel hukukun verdii yetkiyle (zel kii konum* Erat (?j (.n.)^
** Roma hukukunda yUitta; olmayp zgr olan kimseler, haklarm, mahkeme vb.
yerlerde, kendilerini.kbramasna alan "patronus" denen kimselerce temsil edilerek
savunabiliyolatdr, kendilerine de "snan" anlamnda "clientes" deniyordu (.h.).

147

lanyla) toprak rant karl olarak, emek ya da mal biiminde bir arb
ektiler; toprakbeyi sfatyla ise, kamu hukukunun verdii yetkiyle
(kamu yetkilileri oland) vegi yerine gemek zere art emek ya da art
iirun ektiler: Feodal Avrupa'cb ortaada, rant ve vergi, toprak sahibi
ve toprakbeyi rolleri iieydi; kamusal alan zel alan farkllamas
yoktu. Geleneksel Moolistan'da da zel ve kamusal alanlar, ncleri
farkllam deildi; rant ve vergi iiey^; toprak sahibi ve toprakbeyi
ayn kimseydi. Ne var ki ondokuzuncu ve yirminci yzyllarda
Moollarn geleneksel oban ekonomisinde grlen nemli bir
farkllk gzden karlmamal. Devlet hzinesine ait olan srler
karsnda, dinsel olmayan (laik) prenslerin sahip olduklan zcLsrler
belirdi; avam oban ailelerin bunlardan birincisiyle ilikisi, kincisiyle
olan ilikisinden farkllk gsterdi. Mool obanlarn zel hukuk
kiileri, ksamjilga" kimliiyle prensin hizmetinde alrken
oluturduklar toplumsal emek, ne ayrdedilebilecek biimde kamusal
nitelikteydi, ne de zel hukuk alannda bulunan "arat" denen kimselerin
toplumsal emeinden farklyd. Ama. ne "ksamjilga" ne de "arat"
zgr emek olmayp, baml ("bond", serf) emek idi.
2.13.2.
Daha yakndan incelendiinde, geleneksel biimiyle Mool
toplumu ile Avrupa feodal toplumu arasnda grlen ortak nitelikler
hi bir biimde yalnzca ikisi arasnda bulunmayan, antik Roma
toplumunda da, Afrika'daki geleneksel sivil toplumda ve devlette de
bulunan zelliklerdir. Feodalizm kavram ortaa Mool toplumu iin
de ktdlamlacaksa, nce [ortak noktalarla ilgili] btn bu sorunlann
zlmesi gerekir.
2,14.
Geleneksel Mool gebe toplumu, bir ekonomi politik bi
imine, bir sivil topluma, bir devlete sahip toplumdu. Bu ekonomi,
zellikle toplunfda elde edilen artya elkcmu ve onun blm b a - '
kmndan. bir i eyrimden geti, nceleri, nitelii zel mi kamusal m
belli olmayan art, daha sonra, ekonominin bir kesiminde, bir yanda
zel te yanda kamiisl hitelikli art olarak faikllauken, Mool eko
nomisinin bir baka kesiminde, bu iki yanm belirsizlii durumu ken
dini srdrd. Zaman zaman ekonomi politik ve toplum iinde retilen
artnn, ilkel ekonomi ve toplum ii^e retilenden farkl olmad
ileri srlr. lkel ekonomi ve toplum iinde retilen artnn da iinde

148

"bir koni)k ya da len iin ayrlan" bir blmn bulunuu, atnm

hem ilkel ekonomide hem ekonomi politik toplumunda bulunduunun
kant olarak ileri srlr. Bunun bizim konumuz bakmndan bir ne
mi yok; nk, ilkel ekonomide, aile iinde ve toplumda iblmnn bulunmayna benzer biimde, aile iinde retimle toplum iinde
retim farkllamas diye bir ey de yoktu. Bunun tersine, ekonomi
politik iinde, aile rettiinin bir blmn bir konuk ya da len iin
ayrabilirse de, bu art toplum iinde retilen art emek ya da art rn
biimindeki art deerden farkldr. Geleneksel Mool toplumunda. aile
iinde iblmnn toplum iindeki iblmnden farkllna benzer
biimde, artnn iki biimi arasndaki farkllk da varln srdrd.
Bu farkllamalar, varlklarn Mool imparatorluu dneminden
yirminci yzyln balarna kadar yanyana srdren geleneksel Mool
ekonomi politii ve gelenekserMooI toplumu iinde srd gitti.
2.15.
Gebe toplumlar iinde kurulan devlet [de] isel evrimler
geirdi. Bunu grmek iin, iinde bulunduumuz tarih dneminden
nceki binylda (I.. birinci binylda) Asya gebeleri arasnda
devletin balanglanna bakalm: Bu tarihlerde onun varlndan
glkle sz edilebilir. Devletin varlyla ilgili kaytlar fazla deildir;
gebelerin kendilerinin bir yazs yoktu; devletleri ksa yaamlyd ve
ok gemeden ortalktan yok oldu. Daha sonraki tarihlerin
gebelerinde devlet daha bir yerlemilik gsterdi ve I.S. birinci
binylm balarndan balayarak, hemen hemen hi yok olmadan
varln kesintisiz olarak srdrd. Devletin gebe toplumlariindeki tarihi, onlarn kendi yzl kaytlarnn tarihi ve yazlannn
tarihi iinde zetlenmi bulunmaktadr. (Devletin olumas ile,
yaznn, yazl belgelerin gelimesi arasndaki iliki rastlantsal bir
bant (korelasyon) olmayp, devlet hizmetlerinde kullanlrken
birbirlerini karlkl etkileyen sonularyla, devletle yaz arasndaki bir
egdm olgusudur.) Eski Uygurlann yazlan ve kaytlan, Orhon ve
Yenisey Trklerinin "acayip"* yazlar, Moollann Hint-Tibet
yazlanndan (Phagspadan, nds yazs Devanagariden) ve Uygur
yazsidm alnma kmakterlerle yazlm yazlan ve Uygur yazsndan
* tng. "nnc; eski Cemenlerin, Latin alfabesini benimsemijlerce garip ekilli bulunan
harfleri gibi (j.).

149

alnma bir yazyla yazlm Manu kaytlan; tm bu yazlar, birlikte,

gebe devletin t.S. birinci ve ikinci binylda gsterdii etkinliklerle,
ilgili bir hazine oluturmaktadr. Gebeler devletlerini,, tarmc
komulannn devletlerinden, onlann daha bir kararllk ve daha bir
sreklilik gsteren daha gelimi, gemii daha eskilere dayanan ve
daha "uygar" devletlerinden etkilenerek kurup gelitirdiler. Gemite
iki taraf [gebe ve tarmc topluluklar] birlikte, byk, az ok
btnlemi, tam olmayan bir ekonomik ve toplumsal birlik
oluturdular; ki bu birlik, uzmanlam ifti ve oban halklarn
ekonomik, siyasal ve sava ilikilerinin arap sana dnm andan
oluuyordu. Sz konusu a, dou Asya'nn, bat' Asya'nn ve gney
Asya'nn byk blmne yaylmt; bu blgelerin birok yerlerine,
hem bir soyutlama olarak devletin ve hem tarmclarda hemgebelerde olmak zere belli halklann tarihinde bir somutlama olarak
devletin oluumunu belirlemiti.5
2.16.
Tarihte, merkezi ve orta Asya gebeleri, gidip devleti kendi
balarna bulmu (kefetmi) olmadklan gibi, devlet hi yoktan onlar
tarafndan bulunmu, icat edilmi de deildir; [nk] devlet hi
kimseni!) buluu ya da icad deildir. Devlet, toplumu [karlar] zt
toplumsal snflara blen, onlarn ortasnda bir siyasal erk organizmas
yaratan belli somut koullarn Vndr; devlet, .soyut kavramyla,
tm toplumu rten br varlktr. Somut, tarihsel kavramyla
(anlalyla) ise devlet, belli baz adamlar ye kurumlan (ajanlan)
kanalyla toplumsal snflar iindeki ve toplumsal snflar arasndaki
ilikileri denetler ve dzenler. Devlet byle bir denetim ve dzenleme
iin [kurulmu] deildir: byle bir ey sylemek, doru olmayan bir
nerme, bir teleolojidir.* Devlet, sz konusu merkezi denetimin ve
dzenlemenin soyut giknmdr (mcerret ifadesidir). Bu denetimi ve
dzenlemeyi salamann yollar, yntemleri, toplumda art emein ve
ait rnn dorudan reticilerinin elinden alnp ekilmesi, bu artnn
datm, rantlarn ve vergilerin toplanmas, yarg ilerinin
yrtlmesi, askeri ve polise ilikin eylemler, kaytlarn tutulup
arivlerin oluturulmas, lke iinde ve dnda posta ve iletiim gibi
ilerin yrtlmesini salayan somut toplumsal ajanlarn
* Bilinsiz rgtlere ereksel, belli amalam ynelik davranma nitelii yklemektir (.n.).

150

oluturulmasdr. Devlet somut tarihsel biimiyle. Eski Dnya'nn ve

YeniDnya'nn tanmsal hdklan arasnda ve Avrasya'nn ve Afrika'nn
gebe halklan arasnda kurulup gelitirildi. Devlet, eski Msr'n,in'in ya da ran'n belli baz tanmsal halklan arasnda, gebe halklar
arasnda grldnden daha eski, daha istikrarl, daha karmak bir
gelime geirmi ve daha karmak grevler stlenmi durumuyla
grnr. Gene de, gebe halklardaki devleti, tanmsal halklarn sz
konusu devletinin bir yanss olarak grmek, ya da devletin yalnzca
tanmsal blgeleri kaplayan topraklar zerinde bulunduunu dnmek
doru olmaz. Tersine devlet, isel doas, biimi, ierii ve ilevi
gerei, dsal biimlerinin urad eitli somut, tarihsel deimeler
boyunca, ayn soyut varlk olma niteliini srdrmtr.
3. DEVLETN GEBELER ARASINDAK KKEN HAKKINDA
z l e n e n k u r a m v e y n t e m z e r in e d n c e l e r
Asya'nn gebe toplumlan arasnda gebeliin ve devletin
gsterdii gelimelerin tarihi karmaktr; nk birole gebe toplum
olduu gibi, onlarn birbirleriyle ve komu tanmsal ve avc
toplumlarla etkileim iinde bulunan birok tarihleri vardr. Devletin
dou ve biimlenme srecini aydnlatabilmek iin, hareket noktas
olarak, tarihlerinde devletin i momentlerle kurulmad, ya da rdein
Tuviniyanlar arasnda olduu gibi, kuruluunun yetersiz dzeyde
bulunduu topluluklar alnabilir: veya rnein Kk Trkler'de, Orhn
Trklerinde ve Yenisey Trklerinde, Moollarda grld gibi,
devletin tarihlerinin i momentleriyle kurulduu toplumlardai
balanabilir. Elinizdeki yazda yaplan zmlemede hareket noktas
olarak bu ikinci rnein tarihi alnmtr. Devletin biimlenii, tarih
indeki temellerince, yani gebe toplamlarda zt tc^lumsal snflann
olumasnca ynlendirilmitir. Daha yaln, bir deyile, bir kimse
devletin oluumunun tarihini yazmay dnyorsa, ilerinde devletin
daha gelimedii gebe toplamlarn tarihi ile balamaz; snfsz
toplumlar zmlemjeye, devletin tarihini yazmak iin deil,
aratrlmakta olunan olgunun [devletin] domasnn gerekli tarihsel
koullarnn bulunup bulunmadm gstermek amacyla alnn.
Sonra, arada srada, gebe toplumlar arasnda etevlet kurulmu olsa
bile ancak devletin tanmsal topluluklar arasnda olumasyla birlikte

151

kurulmu olabilecei yolunda bir varsaym ileri srlr. Byle bir

varsaym, devlet kuram ile ilgili tartmann bugn ulam
bulunduu aamaya sunabilecei pek az eyi bulunan yaylmaclk
(difzyonizm)* kuramna dayanmaktadr. Devlet, ilk olarak Asyada ve
byk bir olaslkla nce tarmsal halklar arasnda kuruldu. Gebe
topluluklar devletin bu erken oluumu olgusuyla hem dolaysz hem
dolayl iliki konumundadr. Bununla birlikte, tartmay bu tarihsel
olgularla snrlandrmak, ilgiyi asl konusu olan devletin
kuruluundan, temeldeki olgudan uzaklatrp yalnzca yzeysel
dzeyde odaklatrmak olur. Gebe Tiklcr ve Moollar arasnda,
eskiada ve mtaada smiflara blnm toplumun varl tarihe
kantlanmtr; ve bu toplumlar devleti kendileri kurmulardr.
Bunlarn iinde devletin kurulduu tarih momentleri, buralarda
toplumsal smHann oluma.s ve bir yanda oban aileler ile, te yanda
soyluluk olarak birbirlerinin karlarna kmalar (kutuplamalar)
olgusundan kaynaklanan nedenlerle, devletin, tanmsal in, Iran ve
Hindistan halklar arasndaki douunun tarihsel momentlerinden
(anlarndan) farkldr. Dolaysyla, sylenmesi gereken ey, gebe
toplamlarda devletin, tarmsal halklarda grldnden farkl bir
tarihsel dou ve gelime izgisine sahip olduudur. kinci olarak, sz
konusu her iki olgunun, eitli biimleri birbirleriyle ve tm olarak
btnle [devlet evrensel olgusuyla] etkileim iinde bulunan tek bir
kurumun eitlenmeleri olduktan sylenebilir.
Genel olarak devletin kkeni (douu) ve doas kuram,
ondokuzuncu ve yirminci yzyllarda iyice gelitirilmitir, zel olarak .
devlet oluumunun (devlet formasyonunun) orta ve i Asya gebeleri
arasndaki tarihsel sreci, ayn tarihlerde, dou bilginleri
(oryantalistler) ve etnologlar tarafndan ortaya konmutur. Bu yazda
ise, genel kuram ile somut tarihsel sre biraraya getirilmitir.

* Difiizyonizm, antropolojide, belli ara, kurum Ve dncelerin nce bir odaktan kp,
dnyaya oradan yayldklan grn benimseyen bak as ve cdculdur. (.n.).

152

DRDNC BLMN NOTLARI

1 Snf kannn ve snf ztlklanmn doas, bir baka balamda araUnlnas
gereken bir konudur. Aadaki sayfalarda ise, ynetici sifn bireylerinin,
bu toplumsal snfn kar ve devlet karsndaki durumu ele alnacak.
2 Devlet kavramn, bu terimi hi kullanmayarak bastrrUak isteyen David
Baston, A.R. Radcliffe-Brown gibi kimseler var. Bu tutumlarnn ba
nedeni, devlet teriminin ok kannak bir kavram olduunun anlalmas
olsa gerek. Byle bir yaklam, terimlerin gereksiz yere fazlalatnlmasmn
tersi bir an tutumdur; ilgili terimlerin byle azaltlmas da, snrl
tutulmas da, ayn derecede gereksizdir. Sorun, bir terimin kt
kullanlmasndan kaynaklanmaktadr; yoksa onun temsil ettii eyin ok
karmak olmas, terimin braklmasn gerektirmez.
3 Ynetim (goyernment, hkmet etme) devletin ilevlerinden bitkisidir.
Bununla birlikte hkmet ile devlet arasnda bir eliki de vardr: nk
adalet hkmeti ilgilendirir, devletin somut olarak ilgilendii bir ey
deildir. Bir ynetsel kuruluun (hkmet kunluunun) snu'lar iinde
evrensel nitelik gsteren hukuk yntemi (rulex3flaw) evrensel hukuk
ynetimini (hukuk devleti anlayn) ancak belli somut bir devletin
ajanlarnn (adamlarmn ve kurumlarntn) karma olduu zaman bu
snrlar iinde gerekletirmeye alan devletin ilgi ve karlaryla,
elikilidir.
^
4 Bu Tatarlar, Altay dilleri konuan topluluu ieren toplumsal gruplardr.
Aralarnda Uygurlar, Kk Trkler (Gktrkler) Orhon ve Yenisey Trkleri,
T'o Pa, T u eh, Yehh,-Krgz, JoU Jan (ya'da belki Yuan Yuan ?) dar
anlamyla Mool, Naiman, Kereit, Kara Kitan, Pohai, in Liao, ve
Manu topluluklar bulunmaktadr. Hepsine, kii ve topluluk olarak ortak
bir adla "Tatar" denir. Hsien Pi, olaslkla, soylan Sibirya'da yaam
ya da yaamakta olan Altay dilleri konumayan halklarla birlikte, bu
halklardan bazlannn atalarndan oluan bir konfederasyondur.
5 Bu a, balangta uzmanlam ifti ye oban retim birimlerinin bir
maldeiimi sistemiydi. Aralarndaki toplumsal iblm, tm kta
zerine yaylan bir byk pazar ve hara sistemiyle btnletirilmiti.
Dnya zerindeki pazar sisteminin bu evrimi, bugnk kapital pazarn m
ulat noktaya dek izlenebilir, Asya'daki dinsel, siyasal vd. sistemler bu
aksak maldeiimi sistemini destekleyip pekitirdiler.

153

I^^RDNC BLMN BAVURU KAYNAKLARI

Devlet kuratnnn gelime izgisinin yn G.WJF, Hegel'den Marxa doru
uzanmaktadr.
Yukarda ortaya konan tutumlarla ilgili kaynak niteliinde malzemeler ve
bavuru kaynaklan bu makalenin yazarnn (Krader'inj aadaki eitli
yaynlar arasnda bulunmaktadr.
Krader, Lavrence,
I. Genel Olarak Devlet Kuram Hakkmda.
(19.68), Formation of tle State. Englewood Clifts: Prenticc Hail.
(1974), The ctlmological notebooks o f 'KarI Mar.v. Assen: Van Gorcum, 2.
bask.
{l^^SfTheAsiaticmodeofprodiCtion. Assen: WanGotcum.
II. Gebe Toplumda Devlet Hakknda.

(1952), The cultural and historical position of the Mongols', Asia Majr 3
iinde . 169-183.
(1955), Qan-Qagan and the Beginnings of Mongol Kingship', Central
Asian Journal 1 iinde s. 17-35. '
(1972), Peoples o f Central Asia. filoominglon ve Lahey, 3. bask.
(1963). Soda/ organization o f Mongol-Turkic Nonads. Bloomington ve
Lahey.
(1955), 'Feudalism and the Tatar Polity', Cdmpardtive studies in society and
history 1 iinde s. 76-99.
Bu kaynakta gebeler arasnda devlete "elkoyma" (gasp) yoluyla [ele
geirilerek] ship olunduu yolunda, Wilhelm Radloff, Aus Sibirien. 2, bask,
Leipzig, 1893de ileri srUlen kuram ile, Moollar arasnda feodalizm hakknda,
B.J. y\ndimix\sa\, Stsial'nyi Stroi Mongolov, Leningrad, 1934'de ileri
srlen kuram ncelenmektedir, Cengiz Hann kiilii hakknda bak. V.V.
Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion. London, 1928, 4. Blm.
Oryantalist Radloff ve Barthold'un bu konudaki almalar hakknda The
International Eneyelopaedia o f the Social Sciences, New, York, 1968'deki ilgili
maddelere baknz.

154

nc Kesim
SENTEZ
Kitabn bu nc Kesim'inde nce kinci Kesim'de bulunan
verilerin incelenip bir senteze ulailmasna; sonra, bylece varlan
bulgularn Birinci Kesim'de ileri srlen dncelerle ve varsaymlarla
ve de bunlarn dayanaklaryla karlatrlmasna allmaktadr.
Ortaya atlan sorular farkl yaklamla yantlandrma yoluna
gidilmitir. nce, Yirmibesinci Blm'de izlenen yapsal
zmlemeyle, erken devletlerde ne gibi ortak zelliklerin bulunduunu,
bu devletlerin karakteristik zelliklerinin neler olduunu grme
olana sunulmaktadr. Yirmialtnc Blm'de, okuyucuya, erken
devletin gelimesinde dzenli olarak grlen dinamiklerin neler
olduunun kavranmasna yarayacak bir "sresel yntem"
sunulmaktadr. Bu blm, Marx'n dncelerinden ve devletin
karakteri hakknda son zamanlarda yaplan tartmalarda ileri srlen
dncelerden esinlenmektedir. Yirmiyedinci Blm'de, erken devletin
evrim sreci iinde, onun balang ve biti izgileri saptanmaya
alslmaldadr. Bu blmde ayn zamanda, erken devletin, teki devlet
biimlerinden farkl bir toplumsal rgtleni olarak tad
snrllklara deinilerek, bir tanmnn yaplmas yolunda aba
gsterilmektedir' Ve sonu blmnde [Yirmisekizinci Blm'de] ise,
kitapta ulalan bulgular ve sonular zetlenmektedir. Bu blmn
amac, Sfzgmaz dorularn ortaya konmas deil, eVkeu devlet
konusunda yaplacak almalarn ve tartmalarla zerine
dayandrdabilecei bir teme] hazrlamaktr.

i.

155

Yirm ibeinci Blm

ERKEN DEVLETE
YAPISAL BR YAKLAIM
Henri JM . Claessen
1. YNTEME LKIN NOKTALAR
Elinizdeki kitabn Birinci Kesim'i, kuramlar ve almada izlenecek
balang varsaymlan hakknda (Cohen, Hazanov ve Krader tarafndan
kaleme alnan) kuramsal blm ile, yaptn ilerideki blmlerinde
ele alnacak sorunlara genel bir bak nitelii tayan bir blmden
olumaktayd. kinci Kesim'de ise, yirmi bir mekolay almas^
sunuldu.* Bu denemelerin yazarlannn hepsi de bizi olabildiince
zgl bilgilerle donatmaya altlar.
nc Kesim'in bu birinci blmnde, sz konusu yirmi bir
mekolay incelemesinde grlen farkllklar ve benzerlikler
aratrlacak. Karlatrmal yaklammza uygun olarak, benzerlikler
zerinde, farkblkladan daha ok durulacak. K um suz bu blmde
tm benzerliklere ve fak llk l^ Einme olana bulunmamaktadff.
Elimizdeki veriler ylesine genitir ki, iindeki nemli noktalanh bile
ancak bir blmne deinebileceiz. Dolaysyla, sz konusu bulgular
arasnda, erken devletlerin yaplan haidknda bir kavraya
ulalmasnda (hi deilse bizce) nemli olanlan semek durumunda
kaldk.
Yeda kmadan nce bir sorunu aydmha kavuturmaya ^acaz:
yirmi bir mekolay incelemesini derleyip baraya getirdik; ama acaba
bu mekolaylar olgunun btnn temsil edici midir? Bunlar, imdiye
* B.tt kesimin Ttke eviriye almmadm daha nce belirtmitik bak. evirenin nsz

156

lt

0002 S I

M
OOSl S'l

0001 SI

i
CV*

Ii

OOS S I

r*

iO)

*
*

OOS :q i

0001 Ol

Ol

i
E

c
!0
o

1
s

0002 O l

OOSl.

I
= Q)
oE
CV
CO.
00S2OI o c
8 b
S ?

t_ l
oooe O l | i
S |

^1

b -i ^
c
N CJ o
E
< < < < > fc o x ^ = li?

II.

- cg (O

) ^ ' 0 0 o > o - c ^ c o ^ ^ u 5 ^ o ^ ' 000 > 8

u> ^
w

dek grlen tm etken devletler hakknda onlara hakszlk etmeyen bir

rnekleme olarak alnabilir mi? Aslna bakarsanz, bu soruya yant
verebilecek durumda deiliz. Dnya tarihinde ka erken devletin
grldn bilmiyoruz ki neklemenin uygun olujp olmadn
syleyebilelim. Bu konuda hatta, dnyann belli bal blgelerinin
konumuzla ilgili nemleriyle oranl olarak temsil edilip
edilmediklerini bile bilmiyoruz. Kitabmzda, ikisi Amerika'dain, ikisi
Okyanusya'dan, sekizi <ok geni bir zaman kesimine yaylm olan
rneklerden olumak zere) Afrika'dan, (gefekten ok az grnen
bir say ile) Avrupa'dan ve alts (gene ok uzun bir zaman kesimine
yaylm rneklerden oluarak) Asya'dan olmak zere, dnyann ok
eitli blgelerinden mekolaylar bulunmaktadr.
Tarihsel sra bakmndan ele alndkta, rneklememizdeki mek
olaylar, Msr'n [I.. 3000 dolaylarndaki-.n.] Eski Krallk'ndan,
1830'larda ortaya kan Jimma'ya dek uzanmaktadn. Kesin olarak bil
diimiz tek ey, bu devletler arasnda dorudan balantlarn bulun
maddr. rneklememiz. Tuden ve Marshall'm (1972) rnekleme
sinden birok bakmdan farkllk gstermektedir. Onlarn rneklemesi
farkl bir lte gre hazrlanm olan Murdock ve White'n "standart
dnya rneklemesi" nerisipe dayanmaktadr (Tuden ve Marshall,
1972:436) dolaysyla amac, dnya kltrlerini temsil etmektir.
Aslnda ayn ey, Naroll'un "Permanent ethnographic probability sample universe" (1970:921 vd.) iin de sylenebilir. Dolaysyla kendimi
zi Nadel'in incelenen bir sorun hakknda uygun verileri salayabilmeye
yetecek sayda mekolaym zenle seilmesinin ve zenle incelenmesi
nin, sorun iin genel olarak yeterli olaca yolundaki (eski)
dncesine (Nadel, 1969:113 vd. 248 vd.) dnmek zomnda grdk.
Yukardaki dncelerle, incelediimiz konuda karmak hesaplara
girimenin, zaman ve g yitirmekten baka bir sonuca gtrmeyecei
inancna yardk: rneklememizin temsilcilik niteliini bilmediimiz
gibi, zmlememizde [birbirleriyle karlatrlmalan kolay olmayan]
ok eitli verileri yanyana getireceiz; birbirinden son derece farkl
kaynaklardan, yani k eitli kltrel arkaplanlar olan ve ok uzun
zaiman kesimlerine ve birbirlerinden ok uzak blgelere dalm
bulunan devletlerin kurumlan ve ileyileri baklandaki verileri biraraya
toplayacaz.

158 ^

Yaplacak karlatrmalrda kullanlacak verilerin seilmesinde

ister istemez bir znellik pay bulunacaksa da, konuyla ilgili uygun
verilerin doyurucu denebilecek bir seimini yapmay baardmz
sanyoruz. Sz konusu seim:
- ayn konuda daha nce yaplm almalarda (zellikle Claessen,
1970) ediniltni deneyimlere:
- rnekolay almalarmzda, geerlilii, uygunluu anlalan
verilere:
-olduka genel nitelikli sorulara yantlar nerebilme ve Birinci
Bliim'de ne srlen varsaymlar dorulama gereksinimine:
- Birinci Kesim'in kuramsal blmlerinde ortaya atlan sorulara ve
sorunlara gre yapld.
Devlet, hereyden nce bir "rgt" olduuna gre, bu rgtn sistcnscl ynleriyle ilgilendik. Devletin yeleri arasndaki ilikiler, dur
madan yinelenen kalplam davranlarca biimlendirilmi grnr:
yle ki, bu kalplar, sz konusu ilikide, onlarn ilk uygulayclar
oktan yok olup gittikten sonra bile varlklarn srdrrler. Bu bak
as aslnda Radcliffe-Brown'n ( 19.52) "toplumsal yap" kavramna,
dyanmaktadn. Dolaysyla bu Yirmibeinci Blmde daha ok [etken
devlet) neye benziyor? Kuuyla: yani onun rgtsel ynleriyle ve kurumlaryla ilgilenilecektir. Bununla birlikte, ayn zamanda grnrdeki
yaplarn "gerisinde" gizlenmi bulunan ve sistemi bilincinde olarak ya
da:bilincinde olmakszn bir btn olarak iler klan ilkelerin yatmas
olaslna da inanmaktayz (ve bu sorular nedeniyle yapsalclk
alanna da girmi bulunuyoruz (kar. De Josselin de Jong. 1975).
Yapsal gzlemlerimizi, dncelerimizi olgusal bir temele oturt
mak iin, rnekolay almalarmzn verilerini birbirleriyle kar
latracaz. Gerekten, "karlatuma" iki ya da kiden fazla olgunun,
aralann^ki farkllklan, benzerlikleri, ya da hem farkllklar hem ben
zerlikleri bulabilmek iin, birbirlerine gre durumlarnn incelenmesi
dir" (Knijer, 1959:94). Birbirleriyle karlatnlacak veriler, bizim
konumuzda olduu gibi farkl kltrel balam larn alnmsa, kar
latrma g ve karmak bir i durumuna dnr (kar. Kbben,
1961.1970: Nadel, 1969: Vermeulen ve De Ruijter 1975). Her eyden
nce, her trl karlatrma, bulank olmayan, ak tanmlamalar ya-

159

plmasn gerektirir. Ancak kullanlacak kategorilerin olabildiince

ak tanmlanmasyladr ki, farkl lgulann doru olmayan bir biimde
biraraya getirilmesi tehlike, kabul edilebilir bir (enalt) dzeye indiri
lebilir. Bununla birlikte, ak tanmlamalar kullanma yolunda gs
terilen abalar da, yanlgya dme tehlikesinden tmyle kurtulma g
vencesi vermez. zellikle riekolay alr.mas yazlarndaki verilerin
bulank olduu ve yetersiz kald durumlarda, kategoriletirmeye bir
keyfilik esinin de kanlmaz olarak katld grlecektir. Ayn ey
ikinci sorun, yani incelenen lgulann ne lde zde nitelikte olduk
lar noktas iin de sylenebilir. Burada da eitli kltrlerden rnekleri
ieren (cross-cultural) alihalarda ele alnan lgulann, ender olarak
ayn trden (zde) olduklarn kabul etmek zorundayz. Aslnda, top
lum bilimlerinde yaplan karlatrmalar, her zaman olduka farkl ol
gular biraraya getirir. Buna "tek yzl yzeysel karlatrma" (facet
comparison)* ile bir zm elirilebilir; bu yntemle, tm kurumlan
deil, onlann yalnzca belli ynlerini karlatrabiliriz. Bu yolla, her
zaman ortak yanlar bulunabilen birbirinden farkl kurumlarn, belli
ynleri arasnda geerli karlatrmalar yapma olanana sahip oluna
bilir. (Her zaman o ya d bu noktasnda ortak zellik gsterebilen
farkl objelerin karlatnimas konusunda bak. Popper'm j1968:420
vd.] dnceleri).**
Kukusuz bu yntem, hangi ynlerin karltnlacann aklkla
, belirtilmesini gerektirir. Verilerimizin sk k kaypak'bir nitelie br
nn gznne alarak, birok kereler y/evse/ edeerlilik (functional-equivalents) denen eye bavurmak zmnda kalacaz. levsel-edeer^ylan eyler, biimleri faikl da olsa oy^ ileii grenlerdir (kar.
Claessen, 1975a) yle ki, kendilerine daha yksek bir soyutlama
dzeyinden bakldkta, birbirleriyle karlatnlabilir bir grnm kazanalan
^
Sorunlar yumann ncs younluk ve sklk dereceleriyle
ilgilidir. Baz lgulann baden ok devlette bulunduu grlebilir; ama
herbirinde grndkleri zamanlarn says ya da yaptklan etkinin
derecesi byk faridlkhir gsterebilir. Ne var ki bu etmenleri lecek
*Yani kardajtraay sz konusu iki "objenin yalnzca karjlatntmak istenen
nitelikleriyle sud tutmak; teki y t ^ e yayarak derine indinnemek (.n.),
** Keli ayra yazann (jt.).

160

ltler bulmak kolay deildir, mekolay yazlannda bu deikenler

hakknda saysal voilerin verilmedii gznUne almrsa. b iin daha
da zor olaca anlalacaktr. Dolaysyla, karlatrmalanmz^ sklk
ve younluk etmenlerini ancak rastladmz durumlarda hesaba
katabileceiz. Toplanan veriler baz bakunlardan snflandmim olarak
izelgelerde biraraya getirilecektir. ou durumda, hakknda bilgi isteno
bir olguyla ilgili karakteristik zelliklerin neler olabileceinin
saptanabildiim gldk. Bu durumlarda sz konusu zelliin varl (x)
ya da bir baka harf iaretiyle belirtilecektir. Herhangi bir belli zellikle
ilgili verilerin bulunmad durumlarda sfr (0) iareti kullanlacak. Elde
edilen verilerde belli bir olgunun incelenen bir (ya da birden ok) devlette
bulunmad durumlarda, bu durum bir tire (-) iaretiyle belirtilecek.
Siyasal olgularn bir sre olduunun ayrmndayz (kar. Swartz
ve bakalan, 1966; Swartz, 1968). Bununla birlikte onlarn daha ok
rgtsel ynleriyle ilgilendik. Dolaysyla bu yazda srelerle ancak
ikinci derecede ilgilenebileceiz. Elde ettiimiz verilerin yapsal
zmlemesi aadaki plana gre yaplacaktr; mekolay al
malarnda elde edilen veriler bir dizi anahtar neminde kavram (yani
lke, egemenlik, tabakalama vb. kavramlar) evresinde gruplandnlacaktr. Bu kmelerin herbiri iinde, baz ynler (aspects) aynmlanacak;
bu ynlerle ilgili olarak bulabildiimiz kadar fazla karakteristik zellik
ortaya karlp izelgelere alnacaktr. Baz durumlarda sz konusu
ynler ve karakteristik zellikler son derece belirgindir. Baz durum
larda ise (her zaman olgularla ilgili malzemeyle sk bir balant kurul
maya allmakla birlikte) keyfi olarak seilmi (saptanm) ynler ve
karakteristiklerdir, nemli saylabilecek baz karakteristik zellikler
ise. verilerin yetersizliinden dolay izelgelere ahnamamtr.
Eksik baz verileri, rastlantlardan yararlanarak, teki kaynaklardan
salayp ekleyebildik. Bunu yaptmz yerlerde yararlanlan kaynak
ak olarak belirtildi. izelgelerde devletler alfabetik sraya gre
dizildi.* Buralardaki "in" sznn, Pokora'nn ilgili mekolay
almasnn verildii blmde olduu gibi, in'in erken devletini
anlatt ortada.
szc, Eski Krallk' anlatmaktadr. /he/7 a
szc, Koranavili'nin Onikinci Blm'de de belirttii gibi,
* izelgelerin altiist olmas olasl d|nlerek, Trke yazl;lannn alfabetik
sralamasndan vazgeilip, ngilizce metindeki alfabetik sra alkondu (.n.).

161

Grcistan* devletleri iin kullanlmaktadr; ve "Moolistan" Kadetin

Drdnc Blm'de ele ald gebe devletler iin. Aynca "Tahiti",
Tahiti'de kurulan devletleri, "Volta". Volta devletlerini ksa szcklerle
belirtmek iin kullanlmtr." "Yoruba" ise, Oyo devletinin byk
blmn belirtmek iin kullanlmtr.**
Olanak bulunan yerlerde belli yapsal karakteristik zellikler
formlletirmeye alacaz. Bir niteliin byle nitelenebilmesi iin,
.sz konusu zelliin, en az on alt rnekte bulunmas ve bulunmad
durumlarn ikiden fazla rnei amamas koulunun yerine getirilmi
olmas gerekmektedir; geride kalan rnek ise, "veri salanamad"
bal altna girebilecektir; ama onlarda da, hi deilse sz konusu
devletin genel konumu gznle alndkta, bulunmas olaslnn
varl aranacaktr.!
2. YAPISAL KARILATIRMALAR
2.1. lke
Birinci Blm'de, belli bir toprak parasnn (territory, lkenin)
varlnn devletin belli bal karakteristik zelliklerinden birini
oluturduunu sylemitik. Bundan te birka nitelemede bulunmadka,
her devletin bir lkesinin bulunduunu belirtmekle yeni bir ey sylemi
olmayz. Aslnda, birlik oluturmu (korporatiO her toplumsal grubun
bir toprak paras vardr (kar. Sehapera, 1956). Ancak, incelemekte
olduumuz erken devlette, sz konusu toprak pafasnda. onun snrlarna
dek uzanan o ya da bu trden bir siyasal birliin varln kabul etmi
farkl klanlann ya da aile gruplanma yerlemi olduu grlr.
Aynca, sz konusu siyaal rgtn, balannda blgesel ya da yerel
grevlilerin bulunduu corafi paralara (territorial segments) blnm
olduu grlr (bunun iin Blk 2.12'ye ve 44 ve 45 numaral yapsal
karakteristik zellikler (YK)*** nelerdir baknz).
* spanya Yanmadas'na da tbrya denmesine ve Iberya denince daha ok burann akla
gelmesine dayanarak, izelgelerde ve metinde "Iberya" szc yerine "Grcistan
szcn kullandm (.n.).
** lke adlanm, bu meklettie olduu gibi, bulunduu durumlarda, Geoffcy Barraclough
(haz.) T im e s D n y a A tla s , ev. Zeki Okar, stanbul, 1980, Karacan Yaynlan kimlikli
yaptn dizininden izledim (.n.).
*** ng. "Stractural Characteristics" (SC) (.n.).

162

rneklememizdeki ou rnekte, sz konusu tq>rak parasnn

(lkenin) snvlun belirleyen doal snvlar bulunmaktayd {Aztek ve
Norve iin bu konuda veri sunulmu deildir). Aksm iin, merkez ve
evre (periferi) topraklan aynmma gidilebilir; nk Aksum beyinin
evre to{aklan zerindeki ynetimi szde kalmaktadr.
rneklememize giren rneklerle ilgili yazlardan hibirinde, resmi
bir yurttaln o ya da bu trnden sz edilmi deildir. nsanlar, bir
devlete, onun lkesinde domu ya da srekli oturuyor olmalar gibi
apak bir gerekten dolay ait grnrler (kar. Trouwborst, 1973).
izelge 1. Genel Veriler.
Erken
Devletler

lkesel Bam
snrlar szlk

Nfus
Bakent Kent Mekez Altyap
younluu
tl
tr leme tr

0
Bc
Mk
Anki
X
bfe
k
Ay
X
Ankole
Ny.Kb
Mg
sa
Ym
Ni
sa
X,
Bc
Mk
Aksum '
k
M
Ny.Nb
Mk
Aztek
X
Bc
0
k
Ay
Sd
X
Ny,Nb
Bc
Mk
Ay
in
k
Bc
Sd
0
Mk
Ay
Msr
X
Mk
Ny.Nb
Bc
Fransa
Sb
X
k
Ay
Sd
Ym
Havai
bfe
0
X
%
X
Ny
Bc
Mk
Sd
k
Grcistan
0
X
Bc
Mk
Si
Ny
Ck
Ay
tnka
X
Bc
Mk
Sd
bfe
Ay
Jimma
Bc
X
bk
Mk
Sb
k
Kaai
Bc
X
Nk
Mg
Si
Kba
Ay
Ny.Nb
Bc
Sd
X
Mk
Ck
Ay Mauya
Bc
- .
X
bfe
Mk
0
Moolistan Sb
Ym
X
Ny,Nb
Mg
0
Nve
Si
Ck
0
Bc
Sb
X
Mk
Ck
Iskitya
-
Ym
Sd
X
Mk
Tahiti
Ny
Ym,Bk -
Sb
X
bb
Mk,Mg Volta
,bb
Bc
Mk
Sb
X
Ck
Ay
Yoruba
bfe
Mg
X
Ym
M
Sd
Zande
Ksaltmalar 0=veri yok; Sd=Snrlar doal; Sb=Snrlar belirsiz; Nb= Nfus
basks; Ns=Nfusun seyreklii; Ny=Nfusun, younluu; Ym=Ynetsel
merkezi (kent deil); Bk=Bakent; O k ^ td d kentler kasabal var, Mk=Merkez
kalc; Mg=Merkez gc; Ay=Altyap yaygn; As=Altyap snrl; X=var
(-)=y(i.

163

Aynmlar iin I. izelgeye baknz. Bu konuda formlletirebileceginiz

yapsal karakteristik zellik u:
(1) rneklememizdeki erken devletler, birbirlerinden genellikle
kesin olmayan izgilerle ayrlm corafi blmlere blnm belli
bir toprak parasna (lkeye) sahiptirler. Bu toprak paras zerinde,
geici olmakszn (srekli) oturan insanlar (birka kurald rnek
dnda) sz konusu devletlerin uyruklar ya da yurttalar saylyorlard
(anlamllk derecesi % 99).*
2.2. Bamszlk
mekolay almalannn verileri, yirmi bir rnein tmUntin de.
en azndan varlklannn byk blmnde, bamszla sahip olduklann gsteriyor. "Bamszlk" (independence) ile. onlann, teki dev
letlere ya da yneticilere hesap vermek zcmnda olmadklanm, ya da
onlara baka herhangi bir biimde bal bulunmadklann amalyoruz.
Ankole iki kez savata yenildi ve bunun bir sonucu olarak ksa
sreler iin igal altnda kald. Bununla birlikte, daha sonralan
bamszln yeniden kazand. Yorub'a, bu lkedeki kent devletleri
nin ounun sonunda Oyo kent devletinin boyunduruu altnf
alnmalarndan kaynaklanan aprak bir durum gsterir. Ama hi
deilse OyO devletinin bamszhn ok uzun bir sre koruduunu
biliyoruz. Yoruba devleti ile yalnzca Oyo amalanrsa, bu rnein
de bamszlk bakmndan pozitif bir karakter gsterdii tyani
bamszlk niteliine sahip olduu] kabul edilebilir. Jim m a
tmyle zerk olduu elli yh akn bir dnemden sonra, Etyopya'ya
vergi (hara) demeye balad. Ama bu hi bir biimde onun ite
zerkliini etkilemedi. Ayn ey Volta devletlerinden biri olan,
Aanti'ye hara deyen Dagbong iin de sylenebilir. Dolaysyla,
kendimizi, yapsal karakteristik zelliklerden biri hakknda yle bir
formlletirmeye gitmekte haikl grebiliriz:
(2) Erken devlet, bamsz bir rgttr (anlamllk derecesi % 99).
1.1). Nfus [Halk]
Giri niteliindeki Birinci Blm'de "yeterli bir nfus" tm
devletlerde bulunur demitik. Bu, duru olmaktan olduka uzak bir
Ing. "significant at the 99 % level (.n.).

164

deyitir. Byle bir nerm eye'daha zgl (spesifik) bir ierik

^kazandrma olana var mdr? nermede y^labilecek bir deiiklik,
onu,, "nfus younluu" biimine sokmaktjr. African Political
Systems (1940) adl yaptn yaynlanmasndan bu yana, devletlerde
nfus younluu sorunu zerinde sk sk tartlmtr. Stevenson
(1968) devlet oltm toplumsal rgtlenilerin nfus younluunun.
nfus younluunun [devletl^ddri] derecesi konusunda herhangi bir
kesin rakam vermemitir. Aslna bakarsanz biz de veremedik.
Kimi yazarlar, devletin her zaman byk bir nfusa sahip
olduunu.; ve hatta nfusta, nfus basksna yolaan herhangi bir
artn, devletih doup gelimesinde kesdn bir rol oynadn (kar.
Cameiro, 1970) ileri smektelm:. Ne var ki Wright ve Jdnson (1975)
inceledikleri rnekte, devletin oluumunun hemen ncesinde hfista
bir d olduunu gstermi bulunuyorlar Olcar. bu k t^ t C^henin
yazsyla): Devletin oluumunda nfus basksmm rol Yirmiyednci
Blm'de tmiilacak. Burada kendimiri nfus bykl ya da nfus
basks zerinde genel bir gr ile smulayact^z. Griimz odur ki,
nfusun bykl h a k k m d ^ tm verilern, geim kaynaklan ile
ilikilerine baklarak deerlendirilmeleri gerekir. Bu, nfus
younluunun "yksek" ya. da "dk" olmasnn [kendi bana} hi
bir zaman mutlak bir nitelik [mutlak bir etmei] oluturinad
anlunma gelir. Dolaysyla, bu kitapta "dk" younluk (Nfusun
seyrekligi=Ns) deyii, sz konusu devletin toptaklarinm kolaylkla
daha byk bir nfusu besleyebilecei anlam m ^ kullanlmtu..Ekilir
biilir tm topraklarn kullanlmadndan ya da el altndaki
topraklarda alacak insan eksikliinden sz edilmesi, byle bir
durumun varlmn belirtisi olarak almacaktu'. El altndaki topraklann
kullanlmakta olduu, yiyecek alm yapma zorunluluunun
bulunduu, ya da yiyecek retiminin artrlmas iin byk apl
teknik projelere gereksinim duyuluu yerlerde, nfusun yot^ olduu
[Ny] belirtilecektir. Bu konuda yaplan zel incelemenin sonulan, I.
izelge'de gsterilmitir. Sz konsu stunda iki rnek im elimizde
herhangi bir veri bulunmamaktadr. Stunda, geride kalan
rneklerimizden on tanesi, grece dk younluk, dokuzu yksek
younluk gstermektedir. Yksek younluk gsteren erken devletle

165

grubunun alts (Ankole, Aztek; in, Fransa, Maurya, ve Norve)

hakknda, ya geici bir sre iin grlen ya da sreklilik gsteren bir
nfus basksnn bulunduu Cilgi yazlarda] belirtilmitir. Nfus
basks, Norve taeginde ise, da ge yolamtr. Aztek, in ve
Maurya rneklerinde nlan fetihlere girimeye itmi iken, Ankole
rneinde zaman zaman ktlklara ve aclara neden olup, fransa'da,
daha youn bir tarma ynelinmesi sonucunu dourmutur. Nfus
konusunda hehangi bir yapsal karakteristik zellik formlletirme
olana bulunamamtr.
2,4. Kentleme
Geiellikle her devletin bir bakente,'" hi deilse bir hkmet
merkezine sahip olmas gerektii dnlr. Bu konuyu tartabilmek
iin nce "bakent" kavramn tanmlamamz gerekin Burada kar
latmz sorun, mekolay almalann veren yazlanmzm hi bi
risinde yeterince zgl bilgilerin verilmi olmamasdu:. ou rnekte
yalnzca tr bakentin l;>ulnduundan ya da bulunmadndan sz edil
mitir. u andaki amalarmz iin, bakenti, "iinde yneticinin ko
nutunun bulunduu ve aym zamanda hkmetle ya da sarayla dorudan
ilikili bulunmayan bir halkm, tarmn babca ilerini oluturmad
bir halkn yaad, bylece bir kent oluturan ynetsel merkez"
biiminde tanmlayacaz. Sz konusu halkn nitelii hakknda, kafa
mzda, zanaatlar, tachlar, llginler vb. kimseler var. I. izelge'de eli
mizdeki verileri u bakmlardan smflandrm bulunuyoraz;
- yalnzca o ya da bu trden bir ythetsel merkezin [kent olmayan bir
ynetsel mericezin] vari(Ym);
- kent d a n bir bakentin varl (Bk);
- onun dmda teki kasiibalann ya da kentlerin varh (Ok);
. - ythCtsel m elezin (hkmet merkezinin) yerleiklii, kalch
(Mk) ya da yo* deitnici, gc olmas (Mg).
Moolistan hakknda bu lomuddd veri, ilgili mdolay yazsmdan
b a ^ bir kaynaktan (Haenisch, 1948:139) saland.
Bu konuda yaptmz karlatrmalar sonucunda ulatmz
sonular yle; On be dnekte, yeeik, kalc bir bakent grld;
* Ing. "ci4>iur (j.).

166

bunlardan onbirinde ayn zamanda baka kentler de bulunulcen, drt

rnekte bakent dnda baka kent bulunmamaktayd. K ba
rneinin* "gerek" bir bakenti vard, ama bakentliin dzeili olarak
bir kentten tekine geirildii grld. Yirmi bir rnekten geride kalan
altsnda genellikle belli, tek bir yerle snrl olmayan, yeri srekli
deien o ya da bu trden bir ynetsel merkez** vard. Volta
rneinde, bu merkezler zamanla deimez, yerleik bakentlere
dnmlerdir. Kentleme konusunda yapsal karakteristik zellik
olarak ancak u formlletirmede bulunulabilir:
(3) Erken devlet gelimesinin belli bir aamasnda yalnzca, bir
ynetsel merkeze (hkmet merkezine) sahipti [bunun kent olmas
gerekmezdi] (anlamllk derecesi % 99).
Ulatmz yukardaki sonular, kentlemenin, rnein Gordon
ehilde (1950) ve Adams (1966) tarafndan ileri srld gibi, erken
devletin karakteristik bir zelliini olnturmadn gsteinektedir.
te yandan, Hazanov'un da (bu kitabn nc Blm'nn 9.
blnde) ileri srd gibi, eicen devlet geliirken, kentlemenin
gittike nem kazand grlr. Bununla birlikte, devletin varl,
kentlemeye bal deildir (kar. Crumley, 1976).
' 2.5. Altyap
Bu terimle^ bir devlet iinde "ulam ve iletiim" (komnikasyon)
etkinliklerini kolaylatran yollar, kprler, suyolu ulatrmacl vb.
sistemleri anlatmak istiyoruz. Altyap konusundaki veriler, birok
rnekte ok yetersiz iken, bazlarnda hi bir verinin blunmad
grlmektedir. Ankole ve Volta iin hi bir altyapnn bulunmad
bildirilmitir. teki baz [erken] devletler ise, yalnzca birka
keiyoluna veya kervan yoluna sahiptiler. I. izelge, bunlar yan sra,
bu konudaki verileri u kategorilere ayrm bulunmakta:
- altyapnn yaygn olarak varh (Ay);
- altyapnn snrl varl (As).
yle grlyor ki, on rnekte yaygn altyapnn, be rnekteyse,
.snfl bir altyapnn varl sz konusudur, tki rnekte hi bir altyap
* Gney Afrika'daki bu erken devlet, "Kba" devleti, "Kba ile kanstrmamal (.n.).
* Ing. "govemment enter" (.n.).

167

bulunnazken, drt rnekte bu konuda hi bir veri bulunmamaktadu*.

Altyap konusunda herhangi bir yapsal karakteristik zellik
fomlletirilememitir.
2.6.Ticaret ve Pazarlar
Ticareti, mallann takas ya da sat yoluyla deitokuu; pazarlan
ise, satclarn ve alclarn birbirleriyle bulutuklar yerler olarak
tanmlayacaz. Ticarette (local) yerel ticaret ve uzak ticaret (longdistance trade) aynm yaplabilir. Ticaretin devletin uurlarn at
durumlarda uzak ticaretten sz ediyor olacaz. Ayn zamanda,
profesyonel tacirler grubunun bulunup bulunmadn da aratracaz:
ki bu kimselerin varl, baz rneklerde aka belirtilmi
bulunmaktadu. Yalnzca birka rnekte (Maitrya, Iskitya) ticaretin ve
pazarlann yarl teki verilerden karsamayla anlalabdi.
Ticaretle ve pazarlarla dorudan ilikili bir olgu da, dolauna sokul
mu nakit parann (currency) kullanmdr. Bu dolam (tedavl) arac
bzen metal paralardan (sikkelerden) ve kat paradan, bazen de (Kaari,
Kba, Volta, Yoruba rneklerinde olduu gibi) deniz salyangozu" ka
buklarndan (Iskitya rneinde olduu gibi) okbalanndan, ya da
(Zonde rneinde grld gibi) baklardan olumaktadu.
Hkmetin alyerile ve ticaretle ilgilenmesi olaslnn
bulunduu, ticaretin en azndan nemli bir blmnn devletin
ajanlarnca rgtlendirildii durumlarda, "hkmete yrtlen" ticaret
terimini kullanacaz. Hkmetin yalnzca ticaretin zerine vergiler
ykleyip, pazar yerleri iin gerekli nlemleri alp, ticaret ve pazar ile*
ilg^lji kurallar ve dzenlemeler getirdii durumlardaysa "hkmet
denedi" ticaret, terinlini kullanacaz.
Ticaet ve paarlaidA UgUi verileri, niteliklerine g(ke smflanduarak,
aaiikki n. Szege*de topladk:
- ticaretin snrl oldugi durumlar (Ts) ticaretin az ok nemli bir yer
tuttuu durumlar (T);
- profesyonel (meslekten) tacirlerin varl {(0)*veri yok; (X)= tacir
var, (-)= tacir yok];
Ing. "cowry, Latince bilimsel ad C^praea (.n.).

168

- pazarlann ancak snrb apta varl, ya da ancak yerel bakmdan

nemli pazarlann varl (Ps) ile, pazarlann nemli bir apta varl
(P);
- hkmet denetli bir ticaretin (HdT) mi, yoksa hkmete yrtlen
bir ticaretin (HyT) mi bulunduu*
II. izelgedeki veriler ticaretin rneklememize alman hemen tm
[erken] devletlerde belli bir rolnn bulunduunu gsteriyor. On
rnekte byk nem tad; sekiz rnekte byk nem tamad
grlyor, iki Polinezya devleti [Havai
Tahiti] rneklememize
alnan devletlerin ticaret bakmndan en az gelimileri olarak
grnyorlar. Ticaret konusunda baka hi bir karakteristik zellikle
karlalmad. Grcistan ve Msr hakknda elimizin altnda veri yok.
Bununla birlikte, bu lkelerde, zellikle Msr'a. ticaretin, pazarlarn
ve bunlann zerinde hkmetin etkisinin bulunmad dnlemez.
Ne var ki bu konuda elimizdeki kaynaklar, bu lkedeki ticaret ve
pazarlar hakknda bundan te eyler sylemeye elverili grnmyor
(kar.Janssen, 1975:161 vd.).
On yedi rnekte uzak ticaretten, dokuz rnekte, meslekten tacirlerin
varlndan sz edilmitir. k aar/'de, /5)l:/ry<'da ve Afaurya'da da
meslekten tacirler bulunmu olabilir; ama elimizin altndaki bilgiler
bunu bir veri kabul etmemize olanak v ^ c e k nitelikte deil.
Pazarlarn varl on yedi rnekte grlrken, bu rneklerin
tmnde hkmetin ticaret ve pazarlar zerindeki etkisinden sz
edilmi. Ama yalnzca Aksum'6&, hka lkesinde ve Yo ruba
devletlerinde ticaret dorudan doruya hkmet ajanlarnca
yrtlmekteydi. Bu verilere dayanlarak, ticaret ve pazarlar hakkindaki
yapsal karakteristik zellikler yle formlletirilebilir:
, (4) Tm erken devletlerde ticaretle uralmtr (anlamllk derecesi
% 99).
(5) Erken devletlerde genellikle pazarlar bulunur (anlamllk
derecesi %99).
Ve baz rneklerde elimizde sz konusu nitelie, ilikin veri
bulunmad belirtilerek, denebilir ki:
(6) Erken devletlerde genellikle uzak ticaret ile urald grlr
(anlamllk derecesi % 99) (kar. Adams, 1974).

169

Meslekten tacirler grubunun varl, erken devletlerin ortak bir

ka^teistik zellii olarak grnmedi. Kentlemeye gelince, onun
devletin ortaya kmasndan sonra gelien bir olgu olduu anlalyor.
Ayn ey parann kullanlmasyla ilgili olarak da sylenebilir (kar.
Kurtz. 1974).
ou erken devletin yneticisi, ticaretin iyi bir gelir kayna
salayabileceinin bilincindeydi. On alt rnekte bu bilincin etkisi
grnr durumdayken, Msr'da da yneticilerin ticaret zerinde etkili
olmu bulunmalan ok olasdr. Yalnzca Havai ve Tahiti rneklerinde
hkmetin ticaretle ve pazarlarla ilgilenmedii anlalyor. Dolaysyla
ticaret ve pazarlarla ilgili bir baka yapsal karakteristik zellik adna
yle bir formlletinneye gidilebilir;
(7)
Ticaret ve pazarlar, erken devletin yneticisi konumundaki
hiyerarik katman iin hir gelir kayna oluturur (anlamllk derecesi
%99).
2.7. iblm
Uzmanlar, belli baz grevler alannda zel bir bilgiye ya d zel
becerilere sahip olan kim.selerdir. rneklememize alnan hemen tm
erken devletlede uzmanlarn bulunduu belirtilmitir. Bu saptamann
dnda kalan rnekler yalnzca Grcistan ve Norve'in', Grcistan ile
ilgili olarak herhangi bir veri sunulmamtr; Norve'te ise
uzmanlama srmraki tarih leri balam grnyor. Ancak bu saptama
olaslkla yalnzca tam zamanl uzmanlar, yani profesyoneller iin sz
konusu olsa' gerek. II. izelge'de, teki nitelikler yan sra,
uzmanlama konusundaki veriler de sunulmaktadr. Moolistan
hakknda bu konudaki bilgi Dawson'dan, (1966) aktarlmtr^
Sekiz rnekte "tam zamanl uzmanlar" kategoisinden sz
edilmitir, teki rneklerde sz konuu uzmanln tam zamanl
uzmanlar olup olmadklarn saptayabilmemizi salayacak bilgiler
bulunm ^aktadr. Uzmanlarn rgtlenme durumlaryla ilgili_olarak
sunulan bilgiler daha da azdr. (knekte {Ankole, Kba, Tahiti etken
devletlerinde) bu tr bir tkgtn bulunmad belirtilmitir. Bununla
birlikte Kuba'mn toplumsal kc^uUan, bu konuda o ya da bu trden bir
rgtlenmeyi olasld d brakmayacak niteliktedir. AJb (knekte ilgili

170

1 X o X . X X X X X X X X X X X X X X X X
<9
1

yi

X 'X X X o 'X oX

X 'X 'O O

. > .

tO o 0&5 o O t/5 o Oz X to OOt/5 ' o V5 O'V'UU'

1 1 1
l P
M
19 lS
EP S
O

i l \
1

X 'X X oX X X oX X X

'X o o o

'X X o

X0XXXXXX0XXXXX0XXXXXX

U5
tA
S 0

a> S
' 3 S

S
3
a > ' I
3 Ss
l |
i l
t- '1-2
33 rt w
~ "g
sog,
Ji II
|( > s

||s

l 'f f
P

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

> 2 ^

1s o
o s

S
sa
.| 1.
g
S
1 X 'X X X

li
ir "
0

'0

>XoXXoX 'X oX

'v
1
| i

&&&&&<>& o i g c j i i ( 2 ' &

o 'X X o X 'O X X X X X X X X 'XXX

X X X X X 0 X 0 0 X 0 X 0 0 X

I
a
-

>xx '

J l
^ e23t2 {2 f2

f3 fS (2

(S f2 f2 f2 (2 f23^

e2

(2 e2

S
i l

l l ^

l s l l i l J l i M

f l l I

Mt

5 s ^

ili

:0^
^vL 23.
13iT w
.a S
*2i ^<J3
2 t-|
hJ^
as ia' ju
A) ^ Q>
1 a
o
t3 ^."3
a

V
as 2
t:#
? -c
3^>Ml
2 *T 25.
u: 2

veri bulunmamaktadr. On iki rnekte uzmanlann o ya da bu trden

rgtlenmelerinden sz edilmektedir. Hem tam zamanl uzmanlann
hem rgtlerinin [loncalarn, odalarn vb.] birlikte bulunma durumu
ancak daha gelimi [erken] devletlerde gereklemi grnmektedir.
Tm bu nedenlerden dolay, iblmyle ilgili yi^sal karakteristik
zellik konusunda u sylenebilir:
(8) Erken devletlerde genellikle tam zamanl uzmanlar bulunur
(anlamhik derecesi % 99). ,
2.8. Geim Bihferi
Moolistan ve tsldtya dnda, rneklememize alnan erken
devletlerin nde gelen geim biimleri tarm idi. Bu nermeye, baz
rnekler iin bir miktar daha zgl bilgiler eklenebilir. rnein
Ankole \e T ahitide tarm yalnzca kk toprak paralarnda
yrtld; dolaysyla onlar iin "bahe tarm" (hortikltr) terimi
daha uygun debilir. Yoruba'a ise, "tarla deitirme tarm" (shifting
cultivatin)* uyguland. .
/jto /e r rneinde tarm, s^r gtme iinden sohra ve nemce
ancak ikinci sray alyordu. Buna karlk Moollar, tarmla neredeyse
hi uramadlar. Tarm rnlerini daha ok hayvan rnleri vererek
yaptklar diimle ve bu alverii sk sk hara ve ganimet
yntemleriyle destekleyerek saladlar. 11. izelge'de yalnzca tarmla
ilgili veriler deil, ayn zamanda tarm yan sra bavurulan ek geim
yollar da belirtilniitir. Bu veriler bize, yapsal karakteristik zellik
olarak, yle bir forinlletirmede bulunma olana vermektedir:
(9) Tarm erken devletlerde en ar basan geim biimidir (anlamllk
derecesi % 99).
Geim biimi konusundaki bilgilerin derlenmesinde Ankole iin
(Doornbos. 1975:18'den) ve Fransa iin (Slicher van Bath, 1960:74
vd'dan elde edilen) ek veriler kullanld.
Birinci Blm'de art (surplus) teriminin kullanlmasnn ateli
tartmalara yol atn belirtmitik. Dolaysyla arty, (tarmsal)
* "Tarla deitirme tarm" ya da "tarla ama tanm"; ormanlk ya da allk bir toprak
paras yaklp tatla aldktan sonra, eim li topraktaki toprak anmas (erozyon)
nedeniyle bu toprak kralanca yeni bir tarla alarak srdrlen tanndr (j.).

: 172

retimin, en geni anlamyla fili retimde rol almayan kimselere

(gnll olarak ya da zorlama yoluyla) ayrlan blm biiminde
tanmladk. Bu anlamda bir artdan rneklerimizin on sekizinde sz
ediliyor, iki rnekte ise herhangi bir art retilmi grnmyor.
Norve ile ilgili olarak [onun mekolay almasn yazan] Gurevich
[mallarda] ekilen ktlklar ve yokluklar nedeniyle bu erken devletin
halknn bir yerden bir yere g etme yoluna ya da ticaret veya yama
amalanyla, uzak deniz yolculuklanna bavurduunu sylemektedir.
ekilen ktlklar bu gezilo^de salananlarla bir dereceye dek giderilmi
grnyor. Aztek rneinde, ticaret ya da hara yollaryla elde edilen
yiyecek dalmlar, gereksinimlerini karlad. Bu iki rnekte
[Norve'it ve Aztek'&\ devletin snrlar dnda retilen trden bir
artmn ekildii dnlebilir. Dolaysyla erken devletin bir baka
karakteristik zellii olarak unun sylenebileceine inamyoruz:
(10)
Bir artnn retilmesi, erken devletlerin ekonomilerinin karak
teristik zelliklerinden birini oluturur (anlamllk derecesi % 99).
Sulamann yalnzca sekiz rneimizde uyguland, ya da en
azndan suya ilikin o ya da bu trden bayndrlk ilerinin (hidrolik
sistemlerin) bulunduu biliniyor. Drt rnekte bu konu ile ilgili bir
veri bulunmamaktadr. Dolaysyla, sulamay ya da hidrolik sistemleri
erken devletlerin genel [ortak] karakteristik zelliklefi grubu iinU
almak iin ortada bir neden bulunmamaktadu'. Ayn ey saban kullanm
iin de sylenebilir. Bu balamda ilgin bir not olarak, saban
kullanlmasyla hidrolik sistemlerin varl arasnda bir bantnn
(korelasyonun) bulunmad sylenebilir. Yalnzca iki rnekte (bak. II.
izelge'de Aksum ve Maurya) saban kullanmyla hidrolik sistemler
birlikte grlmtr, teki rneklerde de ilgili veriler sunulmu
olsayd, bu grnt farkl olabilirdi.

&

2.9. Toplumsal Tabakalama

Bu, ylesine karmak bir konudur ki, ilgili lgunun durumunun
(kyurucu bir biimde izilebilmesi, birok karlarmalann yaplmasn
gerektirir. Burada nce toplumsal tabakalamann bulunup bulunmad
n aratrp, sonra bunun kendini nasl ortaya koyduunu
inceleyeceiz.

173

xxxxx><>o<xxxxxxxxxxxxx:
.X oX X

' 'XXXX 'XXXXXXX

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
'X X X 0 X 0 K 0 X X X X X X X X 'XX
XXoX '

0X

X X X X X X X X 0XXX ' s
V3

X ' o X o x ' ' ' XXXXX ' ' ' x x x x

>CM
)
Q
<
II
<

' ' X X ..............o Xo XXo J S; ' XX '

XX0XXXXX0XXXXXXXXXXXX

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

I
M)
8
>

o XXX ' O 'X ' O 'X 'X Xo 'X

X 0 0 X X XXXX ' X ' X xXXX*<

3
s

>x x x x x x x x x x x x II
>
H
X X X X ' x x x x x x x x x x x A
c
:0
o
.u
XX
0 X X X
X '
X)-

XXoXXXX

MS

^f9*-

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

.2
2A 'T!
B

o*
to

li-

M
S- >
9V
JS

II Ai

Xs

2.9.1. Toplumsal Tabakalamann Varl. Herbiri bir erken devleti

anl^an blmlere yle bir gzatlmas bile, nfusun "hiyerarik bir
dzen gsteren ve mlkiyet, stat ve erk bakmndan veya bu
bakmmdan olduka geni, az ok kararllk kazanm kategorilere
blnml" (Birinci ^ l m ) durumunun hepsinde bulunduunu
aklkla gsterecektir. Ayrca, mekolay almalarnda bu nitelikle
ilgili verilerin zenginlii, bu konuda bundan daha zgl-szler
syleme olanan vermektedir. Sz konusu verileri kullanarak,
aada aklanan en az on iki toplumsal kategoriyi inceleme olana
bulunmaktadm
Bunlar: l. Egemen ve akrabalar (egemen yan sra "ynetici"
szcn de kullanacaz) 2. aristokrasi (ayn zamanda soyluluk,
prensler, ileri gelenler szckleriyle de anlatlmtr) 3. din adamlar
, (ya da din uzmanlan, khinler vd.) 4. askeri nderler (ayn bir
toplumsal kategori oluturmalar durumunda) S. kapkullar
("ministerials" Avrupa ortaa tarihinden aldmz bu terimle, zgr
olmamakla birlikte yksek kamu grevlerine atanm kimseleri
anlatmak istiyoruz; bak. Bloch, 1967:337 vd. zellikle 343) 6. gentry
(yani az ok stat sahibi baz toprak sahiplerinden, kk eflerden,
klan bakanlarndan vb. oluan bir tr kk aristokrasi oluturan
kimseler; ki bu kategori iine genellikle ayn zamanda devlet ncesi
dnemin geleneksel eraf yani [Ing. "dignitaries] ileri gelenleri de
girmektedir) 7. kk mlk sahipleri* (yani kendi topranda ya da bir
klan veya SOyun yelerince ortak Sahip olunan toprakta alan
. kimseler. Bu ikinci durumda [topluluun ortak topraklannda alma
durumunda] bulunan kimseler de, toprak zerinde bakalarna
devredilemeyen bir hakka sahip olduklar iin bu kategori iine
alnmlardr. Gebe oban topluluklar sz konusu oldukta "kk
mlk sahipleri" terimini sr sahiplerini ya da slalenin sahip olduu
srden yararlanma hakkna sahip olanlar anlatmada kullandk) 8.
kiraclar (yani ne kendi mlkleri bulunan; ne de klan ya da slale
topraklan veya srs zerinde szde kalmayan savlan bulunan, ama
* Ing. "smallholders"; yaplan aklamadan da anlatlaca gibi, topram "mlkiyelinin
sahibi <4mak gerekmeksizin kk toprak paralanm ellerinde tutup, ekip bierek ve bir
rant demeden ondan yaalaum, toprakla eitli sahiplik ve kullanm ilijkisi iinde olan
kimseleri ieriyor grnyor (.n.).

175

yapacaklar baz demeler ve hizmetler karlnda, bir toprak

parasndan yararlanmalarna izin verilen kimseler) 9. tacirler (ayn bir
kategori oluturduklannn belirtildii durumlarda; ki bu durumlarda
genellikle meslekten tacirler sz konusu olmaktadr) 10. zanaatlar
(gene ancak ayn bir kategori oluturduktan belirtildii durumlarda) 1i .
hizmetiler (ayn koulla; bunlar ou kez boyun edirilmi
kabilelerin yeleri ya da sava tutsaktandr) 12. kleler (kle szc
ou kez sz konusu kimselerin konumu hakknda herhangi bir kesin
kant verilmeden kullanldndan, her zaman snrlarnn izilmesi g
bir kategori oluturur. Bu konuda Nieboer'in (1910:9) tanm yararl
bir ara olma durumunu bugn bile srdrmektedir: "kle, bir baka
kimsenin mlk olan kiidir" yani alnp satlabilen kimsedir. Bu
alanda sunulan veriler, doruluk dereceleri pek denetlenebilecek
nitelikte olmadndan, baz kaytlarla da olsa onlar grnm
deerleriyle benimsemek durumunda kalacaz).
mekolay yazlarnda sunulan ilgili verileri yukanda ana izgileri
verilen kategorilere gre III. izelgeye geirdik. Bu izelgede ilk
bakt, "egemen ve akrabalar ve "aristokrasi" kategorilerinin tm
rneklerde bulunduu grlecektir. lgin bir nokta "kk mlk
sahipleri" kategorisinin on sekiz rnekte bulunmas; yalnzca iki
rnekte {Havai ve Zande) bulunmamasdr. Aksum hakknda ise
yalnzca halkn ounluunun "kii zgrl" olanandan
yararland belirtilmiti. Bununla kesin olarak neyin anlatlmak
istendii belli deil. Toplumsal tabakalamayla ilgili veriler, aadaki
yapsal karakteristik zellikleri formlletirme olaRa verdi:
{W) Tm erken devletlerde bir egemen ile akrabalar ve bir
aristokrasi bulunur (anlamllk derecesi, % 100).
(12) Erken devletlerde kk mlk saMplerinin varl, genellikle
gr/en WrcfrMmr/M/-(anlamllik derecesi, % 99):
Kiraclarn da on dokuz rnekte varlklar kesin olarak belirlendi;
iki rnekte {Aksum ve Grcistan) elimizdeki veriler bu konuda bir ey
sylemeye elverili deildir. Dolaysyla yapsal karakteristik bir
zellik olarak yle bir formlletirmeye gidebiliriz:
(13) Erken devletlerde genellikle "toprak kiraclar" (tenants)
bulunul- (anlamllk derecesi % 100).

176

Klelerin, on be rnekte varl, iki rnekte (Ankole ve Volta)

yokluu ak olarak bildirilirken, drt rnekteki bilgiler bu konuda bir
sonuca varmaya yeterli deildi. Ne kleler konusunda ne de geride
kalan teki toplumsal kategorilerden herhangi biri hakknda, onlarn
erken devletin genel bir karakteristik zelliini oluturduu
gsterilemez. "Askeri nderlerdin yalnzca sekiz rnekte ayr bir
toplumsal kategori oluturduklann grmek ilgin olsa gerek. Askeri
nderler ou rnekte aristokrasi iinde saylmlardr.
eitli kategorileri snrl sayda daha geni kapsaml toplumsal
tabakalar iinde toplamaya alnca, bu tr tabakay, yukar, orta
ve
tabakalar ayrmlayabildik. Yneticileri, aristokrasiyi, din
adamlarn ve askeri nderleri yukan tabakadan; kapkullann ve
gentryyi orta tabakadan; geride kalanlar ise aa tabakadan saydk.
Yukac ve aa tabakalarn tanmlanmasnda herhangi bir sorunla
karlamadk. Ancak orta tabakanm tanmiannias o kadar kolay
olmad. Bunun zerine, rnekolay yazlarm kaleme alan yazarlann
gtklileriyle, kardmz verileri, biraraya getirdik.
rneinde
slale bakanlar ve ni efleri, orta statden kimselerin niteliklerine
sahipmi gibi grndler. Aztek tkneinde de toprak soyluluu yeleri
bir tr [orta tabakadan saydmz] gentry oluturuyorlard. in
rneinde "ih'leri orta tabakada saydk. Fransa rneinde ise, aa
soylulann ve kamu grevlilerinin baz kategorilerinin, hi deilse
erken devletin ge bir dnemi iin, orta tabakaya gireceklerini
dndk. Inka devletlerinde "curaca"lann bir orta tabaka saylmalan
gerekiyordu. Jimma erken devletine gelince, okuyucuya H.S. Lewis'in
bu konudaki szlerini, bu lke insanlan arasn ^ "bitip tkenmeyen
ayrmlar"* grld deerlendirmesini aktaracaz. Kba iinse,
makam sahibi eitli gruplan bu kategori [orta tabaka] iinde
snflandrma olana vard. Moollarda klan ve slale bakanlan
Kradere gre (1968:88) orta tabakay oluturmulard; ayn ey Kaari
erken devletinin yeni olumu klanlannn bakailan iin sylenebilir.
Iskitler'in karmak toplumsal yaplan da, bu tiMen bir grubun (yani,
baml klnm kabilelerin ba^anlannm , hkmet memurlannn)
bulunduunu gsterir yndedir. Tahiti'is "rmtira'lar"; Volta'da ky
* Her bir tabaka iindeki her bir kategorinin de iinde aynnlar bolund^ (-n.).

177

efleri, din adam efler ve hatta toprak klt din adamlar* ve

Yoruba'ia "baleler, orta tabaka olarak smflandmlmlarken, Zande
rneinde Yongara klamnn aa konumlu yeleri k a ( ^ avam halk
eflerini ve ef yardmclann da byle bir [orta] tabaka oluturan
gruplar saydk. Tm bu saptamalarn sonucu, on be rnekte,
toplumsal tabakalamann en azndan tabakadan olutuunu
grmemiz oldu. Bu nitelii gstermeyen te rnek ile, bu konuda
herhangi bir veri bulunmayan bir rnek gznne alndkta,
toplumsal tabakaya blnmeyi, erken devletlerin yapsal bir
karakteristik zellii sayamadk. Ancak yle daha yumuak bir
formlletirmeye gidebildik:
(14)
Erken devletlerin toplumsal tabakalamas her zaman en
azndan iki tabakay kapsar (anlamllk derecesi % 100).
2.9.2.
Toplumsal Tabakalamann Ald Biimler. Toplumsal
tabakalamanm kendisini hangi biimlo^de ortaya koyduunu gsteren
veriler IV, izelge'de biraraya derlendi. Yukanda aynmlanan on iki
toplumsal kategorinin retim biimleriyle balantlar burada
kurulacak. Ne yazk ki, mekolay yazlarndan bazlarnda bu konuda
kesin bir deerlendirmeye olanak yerecek aklk bulunmamaktayd.
zellikle, din adamlan, askeri nderler, kapkullan, zanaatlar ve
kleler iin durum byleydi. Din adamlan ve askeri nderler, gerekte
yaptklan ile ilgili konumlar hakknda zgl [bilgiler verilnveksizin,
ou rnekte aristokrasiden saylmlard. IV. izelge'de aynmlanan
^onom ik kategcnler unlardr.

(a)
Toprak sahiplii. Bu konuda aadaki olaslklar saptadk:
Kuramsal (teorik) sahiplik (T)^* ki genellikle egemen ile baglanth
olan bu nitelii, egemenin tm topraklann ya da srlerin (nominal,
szde) sahibi olduunun sylendii durumlarda bulunduunu
dndk. Komnal toprak sahiplii (C) ki, topragm, (ya da srnn)
klana, slaleye, tapmak topluluuna ya da tm olarak kye ait olduu
durumlarda sz konusudur. Byle bir topluluun yesi olmak, o
kimseye topraktan yararlanma hakkn verir. Kiisel sahiplik (P)
kaynaklarda, sahipliin herhangi bir zgl ilev (grev) sahibi olmaya,
* Ing. "eathpriests" (.n.).
** IV. izelgenin altndaki notuna baknz (.n.)-

178

ya da belli bir grubun yesi bulunmaya deil, kiisel bir hak

sahipliine dayand belirtildii durumlarda var olduu kabul
edil^. Feodal sahiplik (F) topran belli bir yetki sahiplii ile birlikte
verilen hizmetler l^ l n d a ihsan edildii durumlarda sz konusudur
(kar. feodal mlkn eitli biimlerini ayrmlayan Wolf, 1966:50).
Ttak sahibi olmayanlar (N) harfiyte belirtildi.
(b) retici etkinlikler. Sdz konusu etkinlikler, "dorudan" (D) ve
"dolayl" (I) olmak zere ikiye blnebilir.
(c) Yiyecek retimiyle hara-vergi (tribute) yoluyla ancak dolayl bir
balaritm bulunanlarn gelirlerinin ana blmlerinin kayna (tr). Bu
konuda eitli kaynaklar, ama ancak ok genel szlerle verilmi
bulunuyor. Sz konusu eitli kaynaklann iine vergiler, toprak rant,
ganimet vb. girebilir. Genel olarak belirtmek gerekirse, bu kategori,
dorudan reticilerin rnlerinin bir blmn teslim etmek zcsunda
bulunduklar tm durumlar kapsar.
Satclann ya da zanaatlani teki kimselere yiyeceklerle ve baz
mallarla deierek, belli mallan verdikleri durumlarda takas (b) sz
konusudur, dllendirme (r) hizmetlerin mal ya da para dlyle
denmesi durumudur. Armaanlar (g) insanlarm karl^nda hemo hi
bir hizmette bulunmakszn aldklan yiyecek ve para iindir.
(d) Ykmllkler. Ykmllkler, vergiler, rantlar ya da haralar
ve armaanlar (A) ile hizmetler, (S) olarak ikiye blnmtr. Bu
madde. Um gelenlerin topaklannda zorunlu almadan (angaryadan)
tutun, onlarn evlerinin ya da saraylannm yapm ve onanmndan,
sarayda ya da hkmet rgtnde baz ilevlerin grlmesine dek, her
trl zorunlu hizmeti ierir.
Yukanda sz edilen nitelUderle ilgUi veriler, V. izelge'ye
toplanmtr. izelge'den, yiyecek retimiyle dolayl ilikisi bulunan
kimselerin u kategoriler olduu anlalmaktadr, ynetic^i, aristokrasi,
din adamlan, askoi nderler, gentry, k^kullan, taciller, zanaatlar.
Yiyecek retimiyle dolaysz ilikUi olan kategorilerin ise, kk
[toprak) mlk sahipleri, kirac iftUm hizmetUer ve kleler olduklan
anlalmaktadn:. Bu konudaki yapsal karakteristik zeUik ise yle
grnmededir

179

g.-

1
uz. 8

^Ja
Z

5.h
6

11 o

I I

<U
O

' ta

| | |

Q
O.

=> ^ S 1 11 11 1
^
oojs
rr
^ j 1
Z'

.
2T

I!xi
a 'I

o O 'o o
Z

sg

o o Q Q

^ ^
s
S ss^ I e
o S S l a

E U O . U

0. O

O.

o.

,|

Da

60

co <
I ^Cu

l i l

"S'

I o

I o

E
? SJ co M
b ^ M)j3 b
E^

os b o o

eo
< 2
<^

M b b bb
-.bb

co co co ,

b b b

< < < 8 i-

co

<

tt.b . o E o T ^ E

E E ,

cn
o

b b

il ti U ti h

E o

H ' Ci- H o

c c ^
< < <

<

P H H O

S 5
E I i s .-s
u- s E s ^ .1

>3

M
s .
CC
cQX3)
g -
s

A
z

. z

S2
Q V.
z

b ^
O
.& * B"
w > i

^"
1
1=5.

2;

fi

u
C9
h
k

"H T

i
z

lII II

i
z

<
J
z

C3 . - t s r

r- U

S I

o *0 S2 | r

II I s. 5 S3

i l cu00 .*s ^C
3

co

ti

co
<

co
<
ti.

ti ti

i ^.2

II

co
<

co

co

* >
s ^ U
4>

co
A
Q

S
Q

ti

:3
6
a
>00 C
'.e 00 :3
... >

SS

a
z

i
L fe

II

II >oA >of)

0
|2
z

*o *W

a> i
3 -o r
3
C .* 4)

,4)

u
S

co
s
z

<
1

co
1

1
1

.H:

S =E
g 1

ss

co
<
j . JS

ti

<s

0
0

-l S-

co
ti

b
cTo

cu
.ti

-*m

0
0

co
<
ti

*
u

<

i
u
00
'u

co

- v ;

<

~eu^

<

.->

"u

co
ti

ti

sa
" U o
cu
JS
t i 00

0
0

ti

'00 i :

ti
u

cO
R}
s
s

0
0

>> J>4 >O

00

co
t i .& Q

s I s =. -C
o ^

ti
c

'5 ^
b- ^
P

'S ^ t i
tiu p

1 - i
2

1
z

t: *^
.0 C
_ > w

^t; 1"O -_
s-

II

s

K 3 4>

-C
eu
w
>00

-s

" t

x>

1 V5 o .5s 2
o >
3.
U =K3 >
00rs jj
*g 3 6
3 >.
I U p a i c
o 'O ^
5 c
o H '3
>
u

ti

|2
P r4)- c

r !3 "O

co
0M

co
<
ti

00 c:

co

0
0

-O

Sa J5 :3

ti

"s

^ l l
3 e 00

0
0

&
co
<
ti

co

ti

0
0

CO

.2

J iM

co
<

g ^

es
3

1
H

"o
>

i
>

s g c
" -3 .
2 u ^

.C *0 M
o S) S " .

^
o-
H

S. a 3 1o S OA

(15) [Erken devletlerde] yiyecek retimine dolaysz katlma (ou,

toplumsal statler skalamzn alt basam aklnda sralanm bulunan)
belli baz toplumsal kategorilerle snrldr. teki tm kategoriler,ise,
yiyecek retimiyle yalnzca dolayl ilikiler iindedirler (anlamllk
derecesi % 99).
Bir baka yapsal karakteristik zellik, satclar [tacirler] dnda,
tm toplumsal kategorilerin, devlete, o ya da bu trden bir hizmette
bulunmakla zorunlu tutulmas Olsa gerek. Bunlardan aristokrasi iin
yalnzca Grcistan verileri bir yargda bulunmaya yetersizdir.
Yneticinin grevleri drdnc blkte**ele alnacak. Bu konuyla
ilgili yapsal karakteristik zellik ise yledir:
(16) Satclar [tacirler] dnda tm toplumsal kategoriler [erken]
devlete [baz] hizmetlerde bulunmak zorunluluu altndadrlar
(anlamllk derecesi % 99).
izelge V. Vfcrgilendirme**
Toplumsal
kategoriler
Aristokrasi
Din adamlar
Gentry
Kk m.sahipleri
Kiraclar
Satclar
Zanaatlar
Hizmetiler

rnek
says

Var

21
14
15
19
19
8
11
15

15
4
10
18
19
8
8
14

Yok
3
5
2
1

Veri yok
3
5
3
-

2
1

1
-

V.
izelge'de vergi deme ykmllne ilikin veriler
karlabnlm bulunmaktadr, tik bakta, o ya da bu trden bir
vergilendirmenin tm [erken] devletlerde bulunduu aka
grlmektedir, ilgin olan nokta, bu ykmlln hi bir biimde
aa ve orta tabaka kategorileriyle snrl tutulmu olmamasdu*.
* Pat "kesim", chapter "blm", section "bSk" ile karland (j.).
** Haklannda elimizde ok snrl veriler bulunan toplumsal kateg'oriler bu izelgeye
alumamtr.

182

Yirmi bir rnekten en az onbeimje, aristokrasi de' vergi demek

zorunda kalmken, gentry tabakasnn bulunduu bildirilen on be
rnekten on tanesinde gentry'ye de vergi detilmitir. "YapsaJ
karakteristik zellik" bakmmdan koyduumuz snrlamdan gznne
alarak, bu konudaki zellii de yle formlletirebiliriz:
(17) Tm erken devletlerde vergi deme ykmll bulunur; ve
ou rnekte aristokrasi de bu ykmll yerine getirmekle zorunlu
(anlamllk derecesi % 99).
IV.
izelge'de bulunan, toprak sahipliiyle ilgili veriler, VI.
izelge'de biraraya getirilip gruplandnimtr. ki zellik son derece
ak olarak gze arpmaktadr: (1) erken devletlerde, sz konusu edilen
tm [toplumsal] kategorilerde, topraa sahip olma biimlerinin byk
ounluu, hl komnal haklar zerine dayanmaktadr; ve (2)
ilerinde, kirac iftiler, satclar, zanaatlar, hizmetiler ve kleler
gibi hi bir haklan bulunmayan, ya da neredeyse hi bir haklannn
bulunmad belirtilen birok kategori grlmektedir. Ulatmz bu
sonular, bizi u yapsal karakteristik zellii formlletirmeye
itmektedir;
(18) Erken devletlerde retim aralarna, yani topraa ulagma
yollan herkese eit olarak ak deildir (anlamllk daecesi 99).
Birinci Blm'de, tabakalamann tam "komnal mlkiyetin"
yerini "zel mlkiyet kurumunun ald zaman grldn ileri
sren Friedden (1967:191) alntda bulunmutuk^ Bununla birlikte,
IV. ve VI. izelgeler, erken devletlerde komnal sahipliin hl toprak
zerinde en yaygm denetim biimi olarak srdn gstermektedir.
Dolaysyla, zel mlkiyetin, tabakalamann sorumlusu tek etmen
olarak grlmemesi gerektiine inanyoruz. Feodal sahiplik de nemli
bir tr olarak grnrken, kiisel sahipliin pek gelimedii
anlalmaktadm. Dolaysyla kaynaklara ulamada eitsizlik, retim
aralarnn denetimindeki farkllklara deil, erken devletin
sosyoplitik rgt iinde klanlarn ve slalelerin farkllam
konumlanna dayanm grnyor. Bu soruna Blk 2.11.'de yeniden
dneceiz.

183

izelge VI. Toprak Sahiplii

rnek Kuramsal Komiinal Feodal Kiisel Yok Vei
says sahiplik sahiplik s a h ^ sahiplik
ydc
Ynetici*

21

Aristokrasi**

21

Din adamlan

14

Gentry.

15

Kkm.s^q^i

19

- '

12

Ksaltmaliu:: (*) Volta yneticisinin toprakta hem nominal hem komnal

sahiplii vardm,
in, Jnka, Maurya ve Aft>|fo/ijtan rneklerinde
toprak sahipliinin e|idi biimlerinin bir kanm grld. Maurya'd& toprak
sahipliinin iki tr de vard. Aztek ve in rneklerinde iki tr de vardr.

IV. izelge verilerine dnersek, yneticinin ba gelir kaynann

hara-vergi (tribute) olduu grlr. Bu, yalnzca Norve, Volta
Yoruba rneklerinde 'belli baz armaan trleriyle (bamllk
armaanlaryla) desteklenmitir. Ari'stok^inin geljr kayna iin de
ayn ey sylenebilir. Onlarn temel gelir kayna, yedi rnekte
dzenli dllendimeler (remuneration) ve armaanlard. Dolaysyla bu
konudaki yapsal karakteristik zelliin formlletirilmesi yle
olacaktr:
(19)
Hara-vergi (tribute)* [erken devletlerde} egemenin ve
aristokrasinin bas gelir kaynadr (anlamllk derecesi % 1(X)).
Bu balamda, en az on be rnekte, aristokrasinin kendisinin de o
ya da bu trden vergi demek zorunluluu altnda bulunduunu
grmek ilgintir. Kk mlk sahipleri** ve kirac iftiler
kategorilerinin gelir kaynaklar hakknda olmak zere, bir baka
karakteristik zelliin formlletirilmesine gidilebilir. Bunlann ana
gelir kayna drudan yiyecek retimi olup, rettiklerinin bir
blmn teki mallar iin sat ya da onlarla takas olanan da
iinde banndrmaktadr:
Bak. s. 1n. (.n.).
** Bak. s. 175n. (.n.).

184

, (20) [Erken devletlerde] kk mlk sahiplerinin (smallholders) ve

kirac iftilerin .(tenants) ba gelir kaynaklan birincil (primary)
re/imdir (anlamllk delicesi % 1(X)).
Toprak sahiplii, vergi deme ve hizmette bulunma
ykmllkleri ile ba gelir kayna arasndaki iliki VII. izelge'de
grlebilir. Bu izelgede toprak sahipliim bir de VI. izelge'deki gibi
alttrlerine ayrmadk. Bunun nedeni, baz rneklerde, eitli gelir
kaynaklarnn ya da eitli ykmllklerin, bazen yzde yzn
zerinde bir toplama varabilen yzdelerle gsterilmi olmasdr. Bu
izelge, faikl toplumsal kategorileri bimek bir gelir kaynaklan, ya
da bimek ykmllkler listesi iine sokma olanann bulunmadn
son derece inandmc biimde ortaya koymaktadr.
2.10. Egemene Yasallk Kazandrlmas
Buraya dek yneticinin konumu ou karlatrmada gznne
alnmamt. Yalnzca toprak zerindeki savlanna ve ba gelir
kaynann hara-vergi (tribute) olduu gereine deinmitik. Bu
izelge VII. Haklar ve Ykmllkler
Tqrak
sahiplii*

Vergideme
ykmll

rnek
m
voi
says var yek ydc va* yek yok
Aristckaa*
Oinadanlan
Gendy
Kk m. sa.
KiRnkr SatKiiar
Zantc^dar

M
M
15
19
19
8
11

' !?
10
12
18
2
2
2

1
1
17
6
9

5
4
2
1
-

5
4
10
18
19
8
8

i
5
2
1
2

Hizmet etme
ykmll

Gelir kayna

wri 0a kendi b- dvar yok yok vegi Ctei k laidinne

i 19 5
13 3
14 18 19 2 1
1
10 -

2 i)
1 8
1 11
1 . 5
1 -

i .- 1
1 - 6
1 1 3
19 19 - , 1 8
1 .4
7

Ksaltmalar: (*) veri yok sz burada sz konusu sahipliin tr hakknda

bilgisizliimizi gsterir. Moolistan iin sahipliin bilinen tek tr olan
konna sahiplik almd.

balk altnda yneticinin haklarn ve grevlerini daha aynntl olarak

ele almakla kalmayacak, aym zananda toplumun teki yelerinin
stndeki konumunun neye dayandn ve bu konumun nasl
185

yasallannidm (meruiyetinin nasl salandn) inceleyeceiz,

(yasallk kavramnn tartmas iin Birinci Blm'e bak.). Bu
kavramn (yasalln) bir zmlemesinin yaplmas yalnzca
yneticinin konumunun incelenmesi bakmmdan deil, teki ynetici
. (tabaka ve) kategorilerine yasallk kazandmimas (onlarn meruiyeti)
bakmmdan da nem tamaktadr, gerekten; erken devletin toplumsal
yapm rp birarada tutan tm bir haklar, grevler, ykmllkler
vfc ballklar sistemini derinliklerine dek kavrayabilmek iin, byle
bir zmleme asal bir nem tamaktadr; nk tm bu haklar,
grevler ve balar, tek bir temel ilikiden, yani ynetici(ler) ile
ynetilenler a ra sn d a ilikiden kaynaklanmaktadu.
Yasallk kazandrma (le'gitimation) Kurtz'un Aziek zerindeki
blmnde son derece inandnc bir biimde gsterdii gibi (ve bundan
sonraki blmdeki tartmada gsterilecei gibi) bir sre olmakla
birlikte, onu buradaki balamnda, tam anlamyla yapsal ynlerine
ynelik bir bak asmdan zmleyeceiz.
rneklememize alman erken devletlerin tmnde, egemen, birok.
bakmdan halknn zerine ykselmi grnr. Bu yksek konumu
kadar, byle bir konumun rnleri, erken devlette herkese, hi
deilse, yurttalarn ou tarafndan benimsenmi grnr. Aada,
sz konusu konumu salayan [yneten-ynetilen aras] ilikinin nasl
yaplandn, ayn zamanda hangi yollardan halk tarafndan
benimsendiini aratracaz. Sz konusu ilikinin karmak bir
nitelik tadn ok iyi bilmekle birlikte, zmleme kolayl
amalaryla, yneticinin konumunun zellikle aadaki drt ynn,
yani, ideolojik temelini, hukuksal ynlerini, koruyucu olarak ynetici
ynn ve "iyilik yapan efendi" egemen ynn (kar. Claessen.
1970;220-223) ayrmlayacaz,
2.10.1. ideolojik Temel: Kutsallk ve Ritel. Burada, hareket
noktas olarak egemen ile halk arasndaki temel ilikiyi aklamada
kullanlan mitossal ant (mythical cbarter) trlerinden herhangi birini
ele almak durumunda kalacaz. Bu tr antlar (charters) genellikle,
iiide yneten - ynetilen ilikisinin ideolojik temellerini ieren
mitoslar biimini alrlar. Sonra, ayn zamanda yneticiye yklenmi
doast konumun sislerini datp, dayanaklarm gstermek zorunda
kalacaz. Ynetici bir tann (T) m saylmaktadr? yoksa (yalnzca)
186

kutsal bir kiilik (K) olarak m grlmektedir? Bir baka deyile,

(rnein "mana", "mahano" vd. kar. Evats-Pritchard, 1948; Claessen,
1974:67 vd; Beattie, 1971:18 vd., 239 gibi) herhangi bir doast
nitelie ya da gizemli gce sahip grnmekte midir? yoksa yalnzca
bir "insan" ynetici (1) m saylmaktadr? Burada nemli bir soru,
yneticinin sonuta doast glerle nasl ilikilendirildiidir. Bu
zel iliki genellikle soyaalan yoluyla aklandndan, biz de
soyaalanna bakacaz. Son olarak yneticinin kutsal kii olma nite
liiyle halkna ne gibi hizmetlerde bulunduunu aratracaz. Frazer'in
(1911) ou kez dnd gibi, topran ve insanlann dourganl
ile yneticinin yaptklar arasnda dolaysz (D) bir balant var-mdr?
Ynetici, doast glerle olan ilikisinin bir sonucu olarak bu
glerle halk arasnda arac (A) rol m oynamaktadr? Yoksa
ynetiminin doast glerle herhangi bir alverii yok mudur? VIII.
izelge onun bu ynleriyle ilgili verileri ortaya dkmektedir.
Bir milossal ant ile on yedi rnekte karlalrken, rnekteki
veriler bu konuda bir sonuca varmaya yetersizdi. Yalnzca /immo
rneinde byle bir antn bulunmad grld. lgin olan nokta, sz
konusu antn, birok rnekte devletin douundan sonra gelitirilmi
grnmesidir. Ankoe Oaa. Doornbos 1975:17) Ankor, Yoruba ve
Volta rneklerinde bunun, olaslktan te, kesinlikle byle Olduu
grlr. Fransa, antn birok ayrntsnn, mitossal deil tarihsel
gerekleri yanstmas bakmndan, mitossal bir anta sahip olup ol
madna karar vermeyi gletiren bir durum gstermektedir. Bununla
birlikte, sz konusu gelenein rol [etkisi] bakmndan, Fransa erken
devletinin mutlaka bir mitossal anta sahip rnekler dnda tutulmas
gerektii grnde deiliz. Moolistan iin bu konudaki veriler [ilgili
blmn yazannca deil] Krader'den (1968:91) hka iin ise, Claes
sen'den (1970; 144 vd.) saland. Tm bu bilgiler bizi aadaki yapsal
karakteristik zellik formlletirmesine gtrmektedir:
(21)
Erken devletlerde genellikle, egemen ile (ya da ynetici grup
ile) uyruklar arasndaki ilikinin dayandrld bir mitossal ant
bK/iffiKr (anlamllk derecesi. % 99).
Yneticinin tanrsall ou rnekte kutsal* kii biiminde
grld. Yalnzca Jinmjia iit^yneticihin kutsal bir karaktere sahip ol* Ing. "sacral (j.)

187

madii belirtildi. Grcistan ve Zande iin, elimizdeki veriler bu konuda

bir sonuca varmaya yetersiz. lgili kavramlarn [yneticilerin tannlmn, kutsallmn] pek ak olmad baz devletlerle, (knein Ankole
ile, yneticinin kutsallk konumunun ileri derecede ilendii Ankor
arasnda grld gibi, erken devletler arasnda bu bakmdan byk
farkllklar bulunacaktu'. Fransa'nm Hristiyan yneticisi ylesine ok
sayda kutsal nitelik gstermitir ki (kar. ayn zamanda Schramm,
1966:22 vd.) kendisini de "kutsal kii" olarak snflandrmamz zor ol
maz. Moollar iin bu konudaki veri Haenisch'den (1948) ve Krader'den
(1%8) Aztek iinse, Soustelle'den <1958:109) alnaak eklendi. Bu konu
da formlletirebileceimiz yapsal karakteristik:
(22) [Erken devletlerde] egemenin temel karakteristik zellii, onun
kutsallk konumunda bulunmasdr (anlamllk derecesi % 99).
On yedi rnekte soyaalar (ecereler) olduka byk bir rol
oynam. Sz konusu rneklerin ounda, soyaacndan, yalnzca
yneticinin tanr soyundan geldiinin dnld anlalrken, yn
zamanda, egemen aristokrasi, avam arasmdaki iliki biimlerinin neler
olacan bildiren kaynak; yani var olan toplumsal ilikilerin akla
yatkn gsterilmesini (rasyonalizasyonunu) yapan normal bir belge
olarak da sz gemitir. Soyaalarnn hi bir rolnn olmad
yalnzca iki rnekte (Ankole veJimma iin) bildirilmitir. Grcistan
ve Kaar iin bu konuda herhangi bir veri sunulmu deildir, tnka t
ilgili veri ise, bir baka kaynaktan (Claessen. 1970:145 vd.)
salanmtr. Tm-bu verilerden, yapsal karakteristik zellik olarak
u sonu szlp karlabilir;
(23) [Erken devletlerde] egemenin, halkn stne ykseltilmi
durumu, soyaac iindeki konumu ile aklanr. Aristokrasi ise
ayrcalkl durumunu enellikl^gemenin soyu ile olan balantlarna
dayandrr (anlamllk derecesi % 99).
Yneticinin
glerle ilikisi on drt rnekte o ya da bu
trden bir arac rol olarak grlmektedir. Jimma'da ynetici, "imann
koruyucusu" olarak grlyordu. Zande iinse, ynetici ile doast
gler arasnda herhangi bir ilikiden sz edilmi deildir.. Be rnekte
elimizde ilgili veriler bulunmamaktadr. Ankole rneinde (Doombos,
1975:32'den) Aztek iin (Soustelle, 1958;lll'den) ve tnka rneinde
(Claessen, 1970:173'ten olmak zere) ilgili veriler mekolay inceleme
yazlan dndaki kaynaklardan salanmtr.

188

>5) s i

X oX X X X X X o>0<oX ooooX oX o

os aS oS co i P5 S os oa os aS, eo o o M 05 os o p3 5

^^ sl |
3 -
Cl
4) .g*
^ -s2
o.^ rta
vx
o W
5Q
5 C
^ *d 5

oooxX X

'X ox

' X X '<=> ' X X ' X O

S E
r p s
c
C :S

S
s X

^ S ' > hO >" X X

>>0 0 X 0 o O o o X X O O X X

"u* y '?
60 o B
>3b = ..

yo o u-t>U'(_>'H o u- ' o ,o u .o _ o o X o O t >

|.i i
3 8 -3

2 la
> 2 < < < : < < ;o < < o < 'o < -< o - < o < :< -< '

4> o K
tl-5
G ia
4-H
o e>%
C

X 'XXXXXXoX 'OXXXXXXXXX

<Q II

^2 S'l CQ
o s
ur c

2 <cQ
(/3

S >>

5 o

2 X X X X X X X X o X * -'X X X X X X X X X o

C -r!

I I - 1
XXXXXXXXox 'OXXXoxXXXX

tf i|
11 2 s

f
s

s
1 JS'S
^
'S
' n S b

' ' ^=5 ^^

s n H ' ri J3 ra
< < < u s l: g J M M i l S l .

fil
lil
75

II

t2

189

Egemenin kutsal ynleri ylesine byk bir nem tam

grnyor ve ylesine eitli uzantlar bulunuyor ki; sz konusu
kutsalln ortaya konmasnn hi bir kukuya yer brakmayacak
derecede hakl grlmesini salayan yollar daha ayrntl olarak
incelememizi gerektirmektedir. Yer yetmezlii nedeniyle incelememiz
yalnzca birka zellikle snrl kalacaktr. Dolaysyla VIII.
izelge'de, teki veriler arasnda, aadaki zellikleri de derleyip
biraraya getirmi bulunuyoruz:
- Kutsallk konumunun yeni egemene geme biimini; burada a. ardhn tahta gemeden nce de kutsal olduu (T) ve b. kutsalhm ken
disine tahta k srasnda yaplan o ya da bu trden bir trenle
sunulduu () biiminde iki olasl aynmladk.
- Egemen lr lmez uygulanan grenekler konusunda da iki olaslk
sz konusudur, a. genel yas (Y), b. ttH^ensel bir anari [temsili] (A).
- Egemen ile ilgili dinsel trenlerde insan kuban grenei.
- Yneticinin ritel grevleri; burada u olaslklan ortaya kardk:
a. yneticinin barahip ya da ona denk bir kimse olduunun bildiril
dii durumlar (B) ve b. bir din adam konumunda olmakszn, din
sel trenlerde rol alp bu trenleri ynettii durumlar (R).
- Egemen ile ilikili herhangi bir tabunun bulunup bulunmad.
Bu konuda, Ankole iin (Doornbos, 1975:32'den) Fransa iin
(Schramm. 1966:27 vd'dan) Havai iin (Davenport, 1969'dan) tnka iin
(Claessen, 1970:146'dan) ve Jimma iin (Prof. H.S. Lewis'den kiisel
grme yoluyla olmak zere) mekolay inceleme yazlar dndaki
kaynaklu'dan salanan verilerden yararlanld.
VlII.
izelge'deki veriler, on iki rnekte, yneticinin kutsal
konumunun kendisine, tahta k trenlerindeki bir dinsel tren ile
verildiini gstermektedir. Yalnzca iki mekolayda (Tahiti ve Havai
rneklerinde) ardl, tahta kndan nce de kutsald.
Yas tutma, yneticinin lmnde gsterilen normal bir tepki
olarak grlmektedir (on bir rnekte). Be rnekte trensel bir anari
[temsili] grld. Baz rneklerde egemenin lmn bir siyasal
anarinin izledii; bunun genellikle birbirleriyle yanan firaksiyonlann

190

kendi adaylan iin destek kazanmaya altklar o ya da bu trden bir

fetret dnemi biiminde olduu (Aksum, Vo/t, Zdde rneklerinde)
grld.

On rnekte insan kurbanndan shz ediliyor. in iin bu grenek

yalnzca kimi 'ang yneticilerine ilikin olarak anlm. n iki
rnekte tabulardan sz edilmi. Hu konuda en az dokuz [eken] devleti
"veri yok" bal altnda snflandrmak zorunda kaldk.
On sekiz rnekte yneticilerin baz ayinler (rites) uyguladklar
grlyor. Geride kalan rnekte ise, bu konuda herhangi bir sonuca
yarmamza elverecek yeterlilikte verilere sahip deiliz. Be rnekte
ynetici, sz konusu dinsel trenleri rahip ya da barahip niteliiyle
yrtm. Bu konudaki yapsal karakteristik zellik u:
(24)
[Erken devletlerde] eenin dinsel trenler yrtr (anlamllk
derecesi % 1(X)).
2.10.2.
Hukuksal Dzenlemeler* ve Yasalar. Bu blkte, yasalar
ve dzenlemeler karmann rgtsel ynleri tartlacak. Burada hem
"yasa" (lavv) hem "hukuksal dzenleme" (regulation) terimini kullan
mamzn nedeni, bir egemenin kard kararnamelerin (decrees) bir
yasa gcnde olup olmadnn her zaman aka belli olmamasdr.
Yasa tanmlamalan ok byk farkllklar gsterebilmektedir (kar.
Hoebel, 1964:28; Gluckman, 1965:178 vd; Kbbeh, 1966, 118 vd.)
ayrca, mekolay incelemelerinde sunulan veriler, sz konusu kararna
melerin etkileri hakknda kesin sonulara ulamamza olanak verecek
nitelikte deil.
Kuramda, egemen, yasalar koyan ve hukuku ve dzeni srdren
kiidir. Yaamda ise, yasa koyma ve yasalarn uygulanmas; oka
karmak bir sretir. Bu sreleri zmleyebilmek iin IX.
izelge'de aadaki .sorulara yant olacak verileri (terledik:
Yeni yasalar nasl duyurulur (iln edilir)? Halka ak (Ha) olarak m
duyurulur yoksa yalnzca seilmi bir azla (Sa) m bildirilir?
* Ing. "regulations; tzkler, ynetmelikler anlamna gelen bu szc, eitli
lkelerdeki niteliinin ve kapsamnn farkl olabileceini gznne alarak, byle zgl
terimlerle deil, "hukuksal dzenlemeler" gibi daha geni kapsamh bir terimle
karlamay uygun buldum (in.).

191

- Egemen (resmen] yasakoyucu saylmakta mdr? Bu soruda durma

dan yeni yeni yasalarn kanladuraca dncesi yatmamaktadr.
nk ou durumda var olan yasalann ve dzenlemelerin yeniden
formlletirilmesi. ya da bir kurulun uzun grmelerden sonra
ald kararlarn formlletirilmesi sz konusudur.
- Yasakoyucu zerinde, (nein kurullann (K) ya da bakanlarn (B) et
kilerinde olduu gibi, hangi kurumlam organlarn etkileri vardr;
egemen yasakoyucu organn yesinden baka bir ey deil midir (Y)?
- Yasakoyma eylemine, ynetici ailenin yeleri (A) danmanlar (D)
bakanlar (B) gibi kimselerin resmi olmayan etkileri bulunmakta
mdu?
Az ok btnlk gsteren birbirleriyle tutarl yasalarn varlndan,
ya da hatta bir yasalar derlemesinden (yasa kodundan) sz edilebilir mi
(T)? yoksa yasama ilemi greneklere, "ad hoc" (yeri gelince alnan
tek tek zel) kararlara, gerekli grldnde karlan kararnamelere
bal rastlantsal bir ilem, (R) midir?
Profesyonel yarglar (meslekten hakimler) (H) var mdr? yoksa,
adalet datm-ynetimi daha genel nitelikte grevlilerin (G) so
rumluluuna verilmi bir i midir? ya da bu ikisi kanm bir du
rum mu sz konusudur?
' Bir karara kar bir st makama bavuru (temyiz) olana bulunmak
ta mdr? Herhangi bir styarg (temyiz) mahkemesi var mdr?
Ynetici [ayn zamanda] yce yarg iark gclmekte midir?
Bir ceza yasas (C) vm* mdr? yoksa cezalanduma keyfi kararlara
gre mi yaplmaktadr?
- Kurallar ve yasalan uygulayanlar hangi tr insanlardur; bir polis
gc (Pg) mdr? yoksa muhafz alay (Ma) yani koruma birlii
midir?
- Toplumsal eitsizlik kendini adalet ynetimi alannda da gster
mekte midir? Aristokrasi yeleri (soylular) daha sert cezalandnlmakta (Sc) mdr? yoksa avam halktan kimseleri mi daha
sert cezalandrma (Ac) durumu vardn?

192

Bu kouda veril, Anto/e iin (Doombos, 1975:33 vd'dan) Havai

iin (Davenport. 1969:9'dat) /n ia iin (Claessen, 1970:159 vd., 169
vd.'dan) Jinrnta iin (kiisel grmeler yoluyla) Mautya iin (Thapar,
1975:82 vd'dan) ve Afo^o/Zs/an iin (Krader, 1968:90 vd.'dan, olmak
zere) mekoay incelemeleri yazlar dndaki kaynaklardan
derlenmitir.
IX.
izelgedeki veriler, bu konuda yapsal karakteristik zellik
olarak formlletirilebilecek ancak ynn bulunduunu
gstermektedir:
(25) Egemen, erken devletlerin resmi yasakoyacustdur (anlamllk
derecesi % 99).
On sekiz rnekte durumun byle olduu grlmtr. ki kurald
durumu ise, yasalarn, iinde yneticinin de sz .sahibi olduu
kurullarca yapld Kba ile Norve oluturmaktadr.
/ iin bu
konuda herhangi bir veri yok.
(26) Egemen, erken devletlerde bayarg konumundadr (anlamllk
derecesi,% 99).
Bu zelliin de on sekiz rnee uyduu grlmtr. in, Non-e
\e Aksum bakkaldaki elimimdeki veriler bu bakmdan bir sonuca
varmaya yetecek nitelikte deil.
Tm rneklerde yasa koyma iine resmi olmayan etkilerde
bulunulduu grld. yleyse:
(27) Erken devletlerde yasa koyma iine her zaman resmi olmayan
etkilerin kart grlr (anlamllk derecesi % 100).
teki zellikler konusunda elde edilen sonular byk farkllklar
gstermektedir. Tipik bir durumla, yarg sistemi baz [erken]
devletlerde tekilerden fazla gelimiti. En ok gelimi sistemlerin
(hi deilse yirminci yzyl istandartlaryla deerlendirildiklerinde)
Ankor, Aztek, in, Fransa, hka, Jinma, Kba, Mautya ve Yoruba
erken devletlerinde bulunduu sylenebilir. Bu devletlerde yarglarn,
bir yasa kodunun, bir ceza sisteminin Ve temyiz mahkemesinin
bulunmas, yargnn gelimi durumunun karakteristik zelliklerini
oluturmaktadr. Buna ek olarak, sz konusu lkelerde, yasa koyma
zerine kurumlam etkilerde bulunulduu grlmtr.

193

< O O ^ O ^ ^ 4j O O O cSj O O O O ^

Th is
O

O *

MI

OOO^O^^O >0(ooo^JP - (g*o

e<.
o

o CJ o

o o o U O U o o o O O ' O

>5

XXoXoXXXXXXXXXX . x x x x x
w.
e i

e2

XX>0<ooX ' o X X o X X o o X

XXX

1
K O K O O go O - gg tC aS O O O O g O

s>

Qij is

-I

h eioii^<noifr'eAp6t^^ot^t^PiBicieAoioioi
H
w
i

<<C)ou<<:Q qgoo<p<<Q <<

Q <

< Q Q

< < ^ ^ Q

O ,

i
S

oXomXoS^ooXXoX'cdXOX 'Ofoui
^
U
X X X X X X X X X X X o . X X - X X X x X

oO^O

CC

St/i V)

oo-gJJ5;gO<5n g O

C6S StC ScoMM M

X
a
c>

'^ ^ i'S'S Bi i. S

i^-1^ I

Bir polis gcnn varlm gsteren verilerle ender

karlalmaktadr. Yalnzca drt rnekte byle bir gten sz
edilmitir. Be rnekte kamu dzeni kmln hizmetilerince ya da
koruyucularnca salanm, hka rneinde polise gereksinim
bulunmad sylenmi. n bir rnekte ise bu konuda herhangi bir
veri verilmemitir. Ayn belirsizlik, eitsizlik konusunda da kendini
gstermektedir; sekiz rnekte avamdan kimseler, aristokratlardan daha
sert cezalandrlmken, rnekte (Azfek, Kaari JZande rneklerinde)
ama yalnzca baz durumlar iin, bunun tersi grlmtr.

izelge X. Askerlik Durumlar

Erken
Devletler

Egenlen
bakomutan

savaa
gerekten
katl

Koruma
birlii

Srekli
ordu

AsRer
nder
tUr

X
0
X
X
G
Ankor
' X'.
0
Ankole
X
X
G
X
0
Aksum.
X
X
U
X
Aztek
X
G
X
X
0
0
in
X
X
U
0
0
Msr
0
u
X
X
X
Fransa
X
X
G
X
Havai
X
X
G
0
X
0
Grcistan
X
U
nka.
X
X
X
X
G
X
X
Jimma
X
X
U
0
Kaai
0
X
X
u
0
Kba
X
X
u
X
X
Mautya
X
X
. u
X
X
Moolistan
0
G
. X
X
X
X
Norve
X
u
X
0
Iskitya
X
X
G
V-
X
Tahiti
X
X
U
X
X
X
Volta
0
Yomba
X
0
G
X

Zande
X
X
U
Ksaltmalar: G=Genel kamu grevlisi; UsUzman asker; (X)=var; (-)=yok;
(0)=veri yok.

195

2.10.3.
Koruyucu Olarak Egemen. Genellikle egemen ile askeri
aygt arasnda sk bir balantnn bulunduu dnlr. Bu konudaki
veriler X. izelge'de derlenmi bulunmaktadr. Burada
zmleyeceimiz sorun udur: egemen bakomutan olarak
grlmekte midir"? Bu soruya alnacak "evet" yant, bu ilevin uygula
mada mutlaka yerine getirilecei .anlamna gelmez. Dolaysyla, ayn
zamanda gerek askeri nderlii kimin yaptn ortaya koyacak verile
ri de clerleyecegiz.

Askeri aygtn etkililik derecesini saptayabilmek iin, bir koruma

birlii kuruluunun (muhafz alaynn) bir srekli ordu kuruluunun
bulunup bulunmadn ve askeri nderler grubunun niteliklerini
aratracaz. Bu kimseler hereyden nce birer askerlik uzman (U)
mdu"lar? yoksa komutanl daha genel bir grevin (G) bir gerei
olarak m yapmaktadrlar?
X.
izelge'deki veriler, on sekiz rnekte yneticinin bakomutan
olarak grldn aka ortaya koymaktadr. Msr ve Kaan iin
ilgili veriler yetersizdir. Yoruba rneinde, bakomutann, kralnkine
benzer giysi ve taklar kullanan, konuunca ynetici adna konuan ve
kendisine krala verilen onurlara benzer her trl onur sfat verilmi
bulunan bir hadm olduu belirtilmitir. Kraln bu tr temsili,
egemenin savala ilgili trensel sorumluluklarn subaylanna brakt
teki Afrika lkelerinde de grlen bir durumdur (kar. Claessen.
1970:264). Bu konuda yapsal karakteristik zellik udur:
(28) Erken devletlerde egemen bakomutan olarak grlr
(anlamllk derecesi % 99).
Yneticinin savaa etkin (aktif) olarak katld, on rnekte
belirtilmitir. On dokuz rnekte bir"koruma birlii"nin varlndan
sz edilmitir. in ve Msr hakknda bu konuda bir veri
bulunmamakladr. A:o/ ve Mau ya rneklerinde bu koruma birliinin
kadnlardan oluturulmu bulunmas son derece ilgin bir olgudur. Bu
konuyla ilgili yapsal karakteristik zellik:
(29) Erken devletlerde egemenin genellikle bir koruma birlii vardr
(anlamllk derecesi % 100).
On be rnekte srekli ordudan sz edilmitir: nde (Havai,
Tahiti ve Volta rneklerinde) srekli ordunun bulunmad
196

belirtilmitir. On bir rnekte uzman askerler bulunurken, dokuz

rnekte a ^ e ri komuta grevinin daha genel bir greve bal olarak
kullanld yazhdr. (Vo/iu iinse verimiz yok).
2.10.4.
"yilik Eden Efendi" Kavranl. Bir yandan byk
miktarlarda yiyecek maddderi ve teki mallar egemen iin toplana ve
ok sayda insan onun iin almaya zorlanr; te yandan egemen,
baka bir neden bulunmasa bile, yiyeceklerin srgit, elde,
tutulahayaca iin ve teki mailar da ayn biimde zamanla ryp
yokolaca iin hemen ayn miktarda mah harcar ya da elden k^a.
Egemen, insanlar armaanlar yoluyla, kendisine balayabilmdded';
sz konusu armaanlar kendisine verilenlen yalnzca kk bir
blmn olutursa bile, bu yolla insanlan kendisine bal tutabilir.
Bir ynetici tarafndan verilen bir armaann, onu alann ynetici iin
yapt her eyi dengeleyen zel bir karlk oluturaca aktr. Bu
gerek, 1860'da Buganda yneticisinin saraynda kald W srada
unlan-jot eden Speke tarafmdan inandnc bir biimde kantlanm
bulunuyor:
Kraln yapt her eyin yararl olduu, karlnda kendisine
teekkr edilmesi gereken bir eylem oluturduu dnlr; ayn;
biimde, uyruklar iin yapt her ey, bu krbalama ya da para
cezas biimini alsa bile, verilmi bir armaan gibi benimsenir"
(1863:255).
Bu yargnn gerek deerini kavrayabilmek iip, Speke'nin bu yargy,
Buganda'da kald srada halkn ektiine tank olduu byk aclan
ve korkuyu anlatrken verdiini bilmekte yarar var (kar. ayn zamanda
Claessen, 1970:96-134 ve Buganda ile ilgili zmlemeler yapan
Rusch, 1975 ile). te yandan teki Afrika lkelerinde, egemenin
verdii, hatta vr zvr trnden armaanlnn bile, her zaman byk
bir sevin yaratp; karlnda derin bir kran duyulduu
bilinmektedir (kar. Forbes, 1851:11,44 vd.'daki Dahomey hakkmdaki
yorumlanyla). Blk 2.10.5de bu karmak soruna yeniden dneceiz.
Burada kendimizi, mekolay incelepelerinde elde edilen verilerin
smflandnimasyla snrlandracaz.
ou rnektei devlet harcamalaryla yneticinin evhalkmn
harcamalar arasnda herhangi bir ayrm yaplm deildir. Alttan ste

197

bir yiyecek, mal ve hizmet ak ve stten alta bir armaan, dl ve

deme akm varchr. Yneticinin harcamalann kategori altnda top
lamakta yarar olabilir; bunlar, dolaysz harcamal^, dolayl harcamalar
ve (Veblen, 1899'dan alnan bir terimle) "gsterii harcamalar"dr.
Dolaysz Aarc/na/an, dllendirmeler (ikramiyeler), maalar,
armaanlar, gzde adamlanna. hizmetilere, grevlilere verilen ya da
taunlara sunulan adaklar olarak yaplan'harcamalar oluturur. Bu do
laysz, dorudan harcamalu', yzyUze ilikilerin varlna iaret olarak,
armaanla-,^geekli grldnde zaman zaman yaplan [dzenli olmayp] balamalardr; ya da dllendirmeler (rcmunerations) o ya da
bu trden bir hizmet karlnda verilen dzensiz armaanlar biimin
dedir. A/do; szc, hizmetler karhnda yaplan dzenli demeleri
anlatmada kullanlacaktr. Tanrlara, din adamlanna ya da tapmaklara
verilen "her trl" armaan iin ise, ada/: szc kullanlacak. ^
Dolayl harcamalar, halkn ve genel olarak devletin yaranna
yaplan harcamalardr. Bunlar: (a) sulama sistemleri, yollar gibi
varlklarn bu tr harcamalann bir gstergesi olarak alacamz
bayndrlk ilerinin kurulmas ve srdrlmesi; ve (b) brokratik
hiyerarinin aa basamaktaki adamlanna yaplan her trl deme;
yani, yksek basamak grevlilerince (memurluk dairelerine yaplan
demelerden ya da aldklan hara-vergUerden) memurlara, askerlere vb.
yaplan, (knein maalar, dllendirmeler gibi her trl demelerdir.
Gsterii tketim harcamalar, saraylarn, mezarlarn vb.
yaplmasndan ya da bir sarayn vb. yaplarn bakm giderlerinden
doan harcanal^ ki^sar. Saraylarn [amt] mezalann ya da byk saloniarm varhn, bu tr harcamalann kant olarak alacaz, kiba va
(Vansina, 1964den) Maurya iin (Thapar, 1975'den) ve Moolistan
iin (Haenii, 1948'den) ek veri saland.
XI,
izelge'de bu konularla ilgili tm veriler biraaya toplanm
bulunmaktadu. Bu izelgeden, eken devletleria hm^amalamm belirgin
bir b^zerlik gsterdii aka grlmektedir. Bu alanda en az be
(30)
Erken devletlerde egemenler, halka armaanlar datr
(anlamllk derecesi % 1(X)).
Bu olgu, rneklerde m yedi kez g e li tir. Dtkt rnekte bu konuda
herhangi bir zgl veri bulunmamakta ise de, izilen grnmden bu

198

tr harcamalann onlarda da yaplm olmasmm byk bir olask

oluturduu sonucuna varlabilir. Bununla birlikte, Zande iin,
egemenin armaanlanndan ancak son derece sekin [kk] bir grubun
yararland vurgulanmtr; ayn ey, yalnzca savalara ylk bir
lenin verildii 7ik/ya iin de geerlidir. Yirmi rnekte
dUendimelerin bulunduu grld {Kaan iinse veri yok).
(31) Erken le tle r d e egemen, yaptklar hizmetler iin halkna
bu/uRur (anlamllk derece% 100).
izelge XI. Harcamalar
Dolayl

Dolaysz

Gsterii

Bayndrlk ^ta Saray- Mezar- atonElken

Ama- dllen
1ar
Devleer anla dme Maalar Adaklar len deme 1ar
1ar
Ankcr
Ankofe
Aksum
Azlek
in
Msr
Ransa
Hava
GRisla
ka
Jimma
Ka^
Kba
Mana
MoMsla
Nave
tt)
Tabin
yaka
Yonba
Zands

X
X
X
X
X
X
X
X
0 . X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
0
0
X
X

X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
0
X

0
X
0
0
X
- ,
0
X
X
0
X
X
0
0
X
-

X
0
0
X
X
X
X
X
X
X
X
0
X
X
X
X
0
X
X
X
X

X
X
X
X
X
-
X
X
X
X
X
X
X

X
X
X
X

X
X
X
X
X
X
0'
X
X
X
X
-
X
X
X
X
X
X
X
X

X
0
X
X
X
X
X
X
X
0
X
X
0
X ,
X
X
X
X X
r
0
X
0
0
X
x;
X
X
- . X
X
X
0
X
X
0
X
X
0
X
0
X
0
0
X
0
X
X
X
- . 0
0
X
X
0
X
X
X

Ksltmalar: (X)=var; (-)=yok; (0)=sveriyok.

199

Yukanda sz edilen geni anlamyla adak sunma, on yedi rnekte

bulunurken, geride kalan {Aksum, Ankole, Kaari ve Iskitya olarak)
drt rnekte bu konuda herhangi bir ak veri salanm bulunmamak
tadr.
Erken devletlerde egemen genellikle adaklar sunar {mlmAiik
derecesi % 100).
; Hakknda herhangi bir veri bulunmayan in ve Kaari dnda,
aa basamak grevlilerine her yerde demede bulunulduu gdild.
Ayna in'de de bulunulmu olmas ok olas.
(33) Hkmet hiyerarisinin aa bosamaklarndakilere de maa ve
dllendirme demelerinde bulunulms ve adaklar sunulup armaanlar
verilmesi [erken devletlerde] genel bir uygulama olarak grnmektedir
(anlamhik derecesi, % 100).
(34) Tm erken devletlerde bir krallk saray meclisi (royal court)
bulunur (anlamll derecesi % 100).
Yalnzca yedi rnek (Aztek, Fransa, tnka, Jimma, Kba, Maurya
ve Yorba) iin unulan verilerde, "maal" kamu grevlilerinin varl
ynnde az ok ipucu bulunmaktadr. Yedi rnekteyse bu konuda
hibir veri sunulmu bulunmamaktadr; ve yedisinde byle bir maal
gth'evliler takmmn bulunmad belirtilmitir.
On be rnekte byk .bayndrlk ilerinin rgtlendirildii
grlmtr. Bunlardan ikisi. Havai ve Kba iin sz konusu
bayndrlk ilerinin pek nemli olmadklan [snrl ^ ta olduklar]
bilgisi eklenmelidir. in iin ise Pokora tararindan byk bayndrlk
ilerinde buralarda ahanlara zel bir dllendirmede bulunulmad
(ikramiye verilmedii) telirtilmitir; buralarda ala' kendi karlar
iin alnaktaydlar. Yneticinin saray Ue ilgili veriler ok ender,
ants^ m ^arla ilgili verilerse, son da'ece yetersiz; bu iki durumda da
yetersizliin bahca nedeni bilgilenmemizdeki eksiklik.
2.10,5.
Egemenin Yasalh Sorunlar. Birinci Blmde erken
devletlerin varlklann nasl srdrdklerinin kavranmas bakmndan
bu kavramn (yasallm, memiyetin) tad nem zerinde
durulmutu. Burada daha ok sz konusu kavramn yapsal ynleri
zerinde duracaz. Swartz ve bakalan'nn (1966:10) grne gre
yasallk:

200

"G kullanmaktan ya da gce bavuma tehdidinden deil,

bireylerin sahip olduktan siyasal amalan formlletiren, etki
leyen ve bu siyasal ^ a la rd a n etkilenen deerlerden (italikler
Claessen'in) kaynaklanan
destek trdr."
Svvartz, daha sonraki bir almasnda, buna bir de "yasalln derecesi"
dncesini ekler (1968:32 vd.). Bununla, gereklik alannda ne
yalnzca zorlamaya ne de yalnzca uylama (konsenss) dayanan bir
siyasal sistemin hi bir yerde bulunamayacan anlatmak ister. Her
zaman bu iki enin eitli derecelerde bir karmyla, her iki enin
grece oranlan temsil eden bir yasallk derecesiyle kalalacaktr.
Bundan nceki yaptlarmdan birinde ben [Claessen] de u sonuca
ulamtm:
"...ancak nfusun ounluunun yneticinin erkini kabul ettii ve
onun yadlarn ve hukuksal dzehlemelerini kabul edilebilir bul
duu yerlerde (sz konusu yasalara ve hukuksal dzenlemelere)
yeterli derecede uyulduu grlecektir" (Claessen, 1970:320),
Herkesin grnn, her zaman, toplumun her kuralyla, her yasasyla
ya da her nOTmu ile uygunluk iinde olmas beklenemez (kar. Wertheim, 1971). Dolaysyla bir miktar zorlama esiyle her zaman
karlalacaktr.
Tm bunlar, her trl ynetimin (ister kabile ynetimi trnde, is
ter daha ileri bir trden olsun, her trl ynetim biiminin) gerisinde,
nfusun, hepsi deilse bile ounluu tarafndan benimsenen baz
normlann ve dncelerin bulunaca varsaymna gtrr. Bu norm
lar, deerler ve dnceler ve kavramlar karmaasna (kompleksine)
ideoloji diyeceiz; ya da Mciverin szleriyle (1965:13,58,88) "toplu
mun mitosu" adn vereceiz. Bylece, toplumunun mitosuna gre
yneten yasal (meru) bir ynetici saydabir (kar. Weber, 1964:739
vd.), yle ki siyasal nderlerin genellikle bu olgularin bilincinde olduklan ve byle bir ideolojiyi olabildiince gelitirmeye alacaklan
sylenebilir (kar. Claessen, 1974:72 vd.). Bu bizi erken devletlerde
ideoloji ve yasallk kazandrma (lejitimasyon) sorununa getirir. Kutz,
Azfek ile ilgili blmnde, devlete yasallk kazandmlmasnn, devletin
gelime sreci boyunca nasl gelitirilip ince ince ilendiini inandn
biimde gstermektedir. teki mekolay denemel^inde de yasallk ka-

201

zandrm hakknda birok veri sunulmu bulunmaktadr. Sz konusu

veriler daha ok egemen odann evresinde toparlanm grnmek
tedir; t(q)lumdaki teki ynetici gruplarn yasallklannin genellikle
yneticinin konumundan beslendii grlr. Grlen yapsal karakte
ristik zelliklerin birounun bu ynde olduu yani egemenin konu
munun mitossal bir karaktere dayand (YKO*. 21) yneticinin kutsal
sayld (YK. 22) sz konusu kutsalln en nemli ortaya dkl
biimini, yneticinin halk ile doast gler arasnda bir arac
rolnde gsterdii; yneticinin dinsel trenler yrtt (YK. 24) ve
baz rneklerde hatta barahip olduu; adaklan ile doast gleri ya
ttrd (YK. 32) grlm^tedir. Ynetici ayn zamanda yasakoyucu
(YK. 25) ve bayargtr (YK. 2|6). Silahl kuvvetlerin bakomu
tan olarak (YK. 28) kendisine halkn kotuma grevi yklenmitir.
yilik edicilii (hayuhahl) verdii armaanlarda (YI^. 30) ve dl
lendirmelerinde yapt demelerde (YK. 31) dile getirilmektedir.
Tm bu karakteristik zelliklerin asl amac koruma iidir; doast
glere, dnyevi glere, yoksullua, anariye kar koruma. Nerede
' bir ynetici varsa, orada gvenliin, dzenin ve gnencin bulunacama
inanlr. Dolaysyla egemen ile halk arasndaki iliki, ilkece, bir
ilikisi ohuak grlebilir: halk [yneticiye] yiyecek, mal
ve hizmet salar; ynetici [halka] korunma. Byk lde ideolojik
nitelik tayan bu gr, mekolay deneme yazlanmzn bazlarinda
ak olarak, bazlarnda ise satrlann arasnda dile getirilmi bulunmak
tadr; Burada ortaya konan bak as, Van Baalin (1975:65-69)
karlkllk zmlemesinin ulat sonulara yakndr. yle ki, Van
Baal'n ulat sonulardan bazdan, bizim varsaymlanmz gerekten
onaylar niteliktedir. rnein Van Baal'in "kardkllk" iin: "toplumsal dayanmann gl olduu ve toplumsal farkllklann
benimsendii yerlerde grlen dengeli bir durumdan, dengesiz ya
da kank bir dmma dek, herhangi bir durum olabilir" (1975:67).
dedii noktada, yani "genel bir karlkllk" ilkesinin yerini "alveri"
ilkesinin ald yerde, eitsizliin, kendisiyle var gle savalmas
gereken bir ktlk durumuna geldii yeni bir toplum trnn
gelitiini aklarken, bizim varsi^mlanmza kout bir tutum iinde
bulunduu giklr.
* YK= Ypsal Karakteristik OzeOik (u).

202

Bu tr dununlar, emein yava yava "mal'' denen eye dntO

ve sk bir pazarlk nesnesi durumuna geldii ortam, yani bir smf
savamnn domas iin gerekli ortmn yaratu. Ekonomik eitlik
d asndan bakldnda, doan sonu, byk bir ekonomik
eitsizliktir (kar. aym zamanda Yan Baal, 1974). Bu tr bir toplumda
grlen devlet, m ^olay ^m alanm zda betimlenen erken devletten
ok, Krader'in karlkllk ilkesine dayanmaz grd "devlet" kav
ramna (elinizdeki kitabn 4, ve 28. blmlerine bakmz) uygun
grlmektedir. Bu, bir baka ideoloji trne dayanan bir [ergin] devlet
tir. Karlkllk temeline dayanan ideolojinin sona ermesiyle, erken
devlet de sona erer.
2.11. Eitsizlik:
tik bakta bu konu olduka yaln grnr. Daha nceki bir
zmlememizde, erken devletlerin halknn birka temel t<q>lunsal
kategoriye, yani egemen, alistokrasi, kk mlk sahipleri ve kirac
iftiler kategorilerine blnmken (YK. 11, 12, 13) bunlarla
balantl olan din admlrt, zanaatlar, hizmetiler ve kleler gibi
baz kategorilerin de hayli yaygn olduu sonucuna varmtk. Aym
zamanda, tm erken devletlerde nfusun, bi yukar tabtca ve bir de
aa tabaka olmak zere iki tabakaya blnd olgusunu ortaya koy
mutuk (YK. 14). Baz tq[>lumsal kategorilerin (egemen, aristdkrasi,
in adamlar, gentry, satclar ve zanaatlar kategoriloinin) yiyecek
retimiyle iliidlai dolayl iken, bazlannm (kidr mlk sahiplerinin,
kirac iftilmin, hiznetilerin ve klelerin) yiyecek retimiyle
ilikilm dolaysz idi (kar. YK. 15,20). Temel kaynaklardan yarar
lanabilme olanaklan da fakllamt. Tm bunlar gznne ahndkta.
camalan smnltuna yasalanyla'*' desteldenen belirgin derecede bir top
lumsal eitsizliin bulunduu g^lecddir.
Ne yar ki, daha yakmdan yklacak Inr incelemede, durumun sanl
dndan cd daha kanhak olduu gthlecektir. retim aralaruun de
netimi ncddasnda yukan ve a ^ tabakalm birbirinden ayran kesin
bir izgi yoktu^: Ykan tabakanm bi^ yesi, kendi tarialarm^ al
arak yiyecdc retiminde bulunduklar gibi, kk mlk sahiplerinden
salaimh hara-vergilerie yaama gibi bir durumda grnmezla*. te
Ing. sam{itay lavrs (ji.).

203

yandan tm aa tabaka kategorileri kendi yiyeceklerini retiyor de

ildir. Daha soma, ama nemce daha ncekilerden hi de daha sonra
gelmeyen bir durumla, tm [toplumsal] kategoriler egemene vergi
deyip, ona baz hizmetlerde bulunurlar (YK. 16). Eitsizliin
yalnzca toplumsal kategoriler arasnda deil, ayn zamanda her bir tq>lumsal kategrai iinde (te bulunduu grly(r (kar. eUnizddd kitabn
HazanOv tarafndan yazlan nc Blm' ile). Dolaysyla bu du
rum bizi, toplumsal eitsizlii daha bir aynntlanyla incelemeye zorla
maktadr. Bu yoldaki incelememizi, yukan tabakay temsil eden kat
manlar Olarak aristokrasi ve din adamlar ile, aa tabakay temsil
eden katmanlar olarak kk toprak sahipleri, kirac iftiler ve
zanaatlar kategorileriyle snrh tutacaz.
2.11.1.
Yukar Tabakada Eitsizlik, XII. 'tze\$e'e aristokrasi
kategorisini oluturan gruplarla ilgili veriler biraraya toplanm
bulunuyor. Bu verilerin yardmyla, bu toplumsal kateg(iyi oluturan
eler (tabakann kompozisyonu) ve yaps kadar, aristokratlann
hakettiklerini ileri srdkleri konumlan hakknda, az ok derine
ileyen bir kavraya ulalabilir.
Norve rnei dnda (ki ilgiU verileri yet^li eildir) egemenin
akrabalarnn amaz biimde aristokrasiden sayldklar grlr.
yleyse [bu konudaki] birinci yapsal karakteristik zellik yle:
(35) Erken devletlerde egemenin akrabalar aristokrasi kategorisine
grcrtef famamhlk daecesi % 100).
Bunun yan sra, yksek bir makamda bulunma da, insanlann aris
tokrasinin bir yesi ^ylm alann salar, rneklerimizin tmnde
byle bir duriimun varl anlalmtr. Kukusuz byle bir durum,
bir dereceye dek, birok rnekte bu tr [yksek] makamlann ancak
yksdc tabakadan domu kimselere uygun grlmesinden kaynaklan
maktadr. Bununla birlikte, bunun tersi durunlann bulunduu mda
grlr. Durumun karmakl daha ileri ayrmlamalara olanak vere
cek nitelikte deUdir.
(36) [Erken devletlerde] yksek makamda bulunma, bir kimsenin
aristokrasiden saylmasn salar (anlamllk derecesi % 100).
On sekiz rnekte, hi deilse, baz klanlann (ya da slalelerin veya
benzeri teki gruplann) balannm, bakanlaruun aristokrasiden sayldklan grld. Bunlarn ounda, klamn (degelenleri, evlilik bala-

nyla yneticinin ailesine balanm bulunuyorlard; hatta bu soy aa

cnn gen dallanndan gelmi bulunuyorlard. Burada da yksek konum
ile bir balantnn bulunduu grld (ki bu zellik XII. izelge'de
ayrca gsterilmi deildir), iki rnekte {Msr, Grcistan) bu bakm
dan yeterli olmayan sonular bulunmaktadr. Jimma rneinde ise,
byle bir zelliin bulunmad (I^of. H.S. Lewis ile yaplan kiisel
iletiim sonucunda) anlald. Bu durumda ilgili yapsal karakteristik
zellik:
{'il) Erken devletlerde baz klanlarn bakanlar aristokrasi
kategorisi iine girerler {anlamhhkdGtQCGSi% 99).
izelge XII. Aristokrasi yelii
Etken
Devleer
Ankor
Ankole
Aksun!
Aztek
in
Msr
lYansa
Havai
Grcistan
hka
Jimma
Kari
Kte
Mavnya
Moolistan
Nrave
Iskitya
Tahiti
Volta
Yoruba
Zande

Egemenin
hsm
akrates

Klan
slale
bakanlan

Yksek
makam
sahipleri

Toprak
(mlk)
sahipleri

Tabaka
ip
labcak^

X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
0
X
X
X
X
X

X
X
X
X
X
0
X
X
0
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X

X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X

X
X
X
X
X
0
X
X
0
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X

0
0
0
0
-

X
0
X
X
0
_

.
-

Ksaltmalar: (X)=var; (-)=Yok; (0)=veri yok.

205

Birka rnekte {nka, Zande) baz klanlann tm yeleri

aristokrasiden saylnulrdr. Ama bu rneklerde aristokrasi iinde
byk konum (stat) farkllklanmn bulunduu grlr.
^
Yalnzca drt rnekte, tek bana toprak sahiplii niteliinin
aristokrasi iinde saylmaya yeterli koulu oluturduu grlr. En az
on rnekte ise, yalnzca toprak sahiplii pek nemli grlmemi
olmal. Alt [erken] devletle ilgili yazda bu konudaki veriler
yetersizdi. Dolaysyla, bu bulgulaidan giderek, aristokrasiye yeliin,
mlkiyetten ok soy, h k yksek makamda bulunma temeline ya da her
^iki kolun -birlikte bulunmasna dayand sonucunu karabiliriz.
Ankole, Moolistan ve /skitya rneklerinde, sr sahibi olma toprak
sdiibi olmamn ilevsel eiti* nitelik olarak alnd.
Aristokrasinin de, kendi iinde, isel tabakalama durumu gs
terdii on dokuz rnek vard. Bunlarda genellikle, egemeninkine yakn
bir konumda bulunan kitnseler kategorisinden tutun, aristokrasi
yeliinin marjinal bir nitelik gsterdii kimselere dek uzanan, tm
hiyerari basamaktan bulunmaktayd. Bir kimsenin hiyerari iindeki
konumunu belirleyen lt, ou durumda, doutan getirdii mertebe
ve yapt iin tr idi. Baz rneklerde (Tahiti ve Volta) aristokratik
bir soydan gelen insanlann bile, bu etmenlerin bir sonucu olarak, aris
tokratik konumlann zamanla, yava yava yitirebilecekleri aka be
lirtilmi bulunmaktadr. Byle bir durum* Fransa \ e Kaari
rneklerinde de grlm olabilir. Yapsal karakteristik zellik
alannda, bu konuda unu syleyebiliriz:
(38)
Erken devletlerde aristokrasi, mertebe dzenine ve grlen ie
gre isel bir tabakalamaya uramtr (anlamhik derecesi % 100).
Kaltmla bir greve, bir makama gelme ve yerine atamayla
getirilme 2.12. blkte ele abnp incelenecek.
Bir baka st basamak grubunu din adamlar (rahipler) oluturur.
Aristokrasinin belirgin olmaktan olduka uzak bir stat temeline da
yanmasna karlk, din adaml, belli bir takm nitelikleri gerektiren
son derece zgl bir konuma sahiptir. Hatta Van Baaren (1960:153)
din adamlnn bir "profesyonel nitelik" (kendi deyiiyle ambtelijik
karakter) tadndan sz etmektedir (lr. Keesing, 1958:338).
mekolay almalanmzdaki din adamlaryla ilgili verilerimiz, ne
ya^k ki, kapsam bakthndan olduu kadar derinlii bakmndan da
smulyken, Ankole ye Moolistan stne yazlm blmlerde bu ko* Bak. s. 160 (.n.).

206

nuda nere^yse hi bir bilgi bulunmamaktadr (ve bunun kusuru, yazar

lardan incelemelerinde din adamlanyla ilgili zel bilgiler istemeyen
edittklede aanmahdu'). Dolaysyla, bizim burada din adamlanyla ilgi
li olarak ykacamz karlatrmalar, yirmi tm* mekolay inceleme
sine dayanlarak deil, on dokuz mekolay zerinde allarak
yrtlecektir. Norve rneinde yalnzca eski dnemi ele alnacaktr.
Havai iinse, ilgili veriler bir baka kaynaktan (Davenport, 1969:7
vd.) salanmtr. Vt/ta verileri toprak klt din adamlar (earthpriests)* dnyevi toprak sahibi ile snrldn:. Tm veriler XIII.
izelge'de zetlenmi bulunmaktadr.
izelge Xin. Din Adamlar
Edn
Derieder

Eganenin Egemen
akrabas
hnhip yriitt

Ankor
Ankole
Aksum
Aztek
;
in
Msn
.
Fransa
Havai
Grcistan
trika
Jimma
Kaan
Kiba
Mamya
Moolistan
(Edd) Norve
tskilya
Tahiti
Volta
Yorub

Zaide

Avamm Toplumun
dinadam mitosunu
destek
Erini olabiknesi

I^aark
^gnt

OnemM
syasal
gSRvlier

0
X

X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
0

X
X
X
X
X
X
X
X

0
0
0
0
0
0

0
0

0
X
0
0
X
X
0
X
X
X
0
X

X
X
X
X
X
X
X
X
0
0
X
X

0
X
X
0
X
X
0
X
X
X
X
X

X
-

X
X
-

X
X
X

X
X
X
0
X
X,

0
X
X

0
X
0
0
X

X
X
0
0
0
-

X
X
0
0

0
X
X
X
X
X

0
X
X
X
X

Ksaltmalar (X)=var; (-)=yok; (0)=veri yok.

' Volta devletlerinde toprak klfSlnn etkili din adamlar takm (.n.).

207

Bu olduka snrl veriler egemen ile din adamlar (klerje) arasnda

yakn ilikiler bulunduunu gstermektedir. On yedi rnekte egemenin
kendisi dinsel tren yapmtr. (Gerekten bu izelge dnda braklp
olan Ankole'e, de egemen ayn zamanda dinsel trenleri yrten kimse
olmutur; kar. YK. 24). Sekiz rnekte ya kendisi ya da yakn
akrabas, barahip durumundadr.
Dinadamlmn (din adamlan kategorisinin) ideolojik temeli ya da
mitossal ant denen eyi destekledii pn yedi rnekte grlmtr; din
adamlarnn bu konuda destek vermedikleri yolunda hi bir rnekte hi
bir kayt bulunmamaktadr. Bu, aadaki yapsal karakteristik
zelliin formlletirilmesini olanakl klmaktadr:
(39)
Erken devletlerde dinadamlt* ideolojik temeli destekler
(anliamhik derecesi % 1(X>).
On rnekte, yzde yetmi iki orannda, din adamlan ayn
zamanda nemli siyasal grevlerde bulunmulardr. te yandan,
yalnzca drt rnekte avamdan kimselerin rahip olabilme o la n a n d an
sz edilmi bulunulmaktadr. Ama, bu yargy deerlendirirkens en az
oh rnekte bu konuda herhangi bir veri sunulmadm akhmztbn
kamamalyz. Dinadamlmn profesyonel bir nitelik tad, on
rnekte zel olarak eitilmeleriyle kantlanan durumdur. On devlette
din adamlnn hiyerarik bir rgtleni iinde bulunduu
belirtilmitir. Bu son olgu, rahiplik iinde de bir stat eitsizliinin
bulunduunu gstermektedir.
' Blk 2.9.2'de, aristokrasinin ve dinadamlmn retim aralaryla
ilikilerini incelemi bulunmaktayz. Her iki [toplumsal] kategori de
yiyecek retimine ancak dolayl olarak girmektecjir. Hangi biimiyle
olursa olsun hara-vergi aristokrasinin ba gelir kayna olarak
grnrken (YK. 19) hara-verginin on drt rnekten sekizinde
dinadamlmn gelir kaynaklarnn hi deilse bir parasn
oluturduu grlmtr; dinadamlmn gelir kaynaklarnn bir
paras iin de armaanlara ve dllendirmelere baml olduu on drt
rnekten altsnda karlalan bir durumdu (VIII; izelge).
2.11.2.
Aa Tabaka. Yukar tabaka gibi aa tabaka da belirgin
derecede i farkllklar gsterir. Kk mlk sahipleri ve kirac iftiler
* Ing. "priesthood" (.n.).

208

bu tabakada dorudan yiyecek reticileri olarak grnrken (VIII.

izelge) zanaatlar rn retimiyle ancak dolayl olarak ilikilidirler,
bununla birlikte madde [mal] retimine katlmaktadrlar. te yandan,
kk toprak sahiplerinin toprak zerinde belli baz haklar bulunur
ken, kirac iftiler ile zanaatlar ender olarak kendi topraklanna sahip
bulunmaktadrlar. Ayn zamanda ya, bireysel yetenekler, soyaac
iindeki konum gibi etmenlerin aa tabaka iinde konum
farkllklarna yolatgn gsteren birok belirti bulunmaktadr.
XIV. izelge, avamdan kimselerin haklan ve grevleri ile ilgili
verileri dkmektedir, ilgili verilerin eksiklii, bu yolda daha derin
ayrntlara inilmesine olanak vermemektedir. Bu, o konuda hi bir
bilgimizin bulunmad biiminde anlalmamaldu; Van vorsten en
volken'&t (Claessen, 1970:282-307) gsterildii gibi, dikkatli bir
inceleme birok ayrnty gnna karabilir. Bununla birlikte,
dinadaml konusunda olduu gibi, bu konuda da veri eksikliinin
kusuru nce, daha zgl sorular yneltmeyi savsaklam bulunan
editrlerde aranmaldr.
Bu balamda elimizdeki verileri u zelliklere gre smflandrdk:
- avamdan kimselerin hkmete etkisi; burada, dolaysz, dolayh, ya
da kurumlam etki vb. ayrmlarna gitmeyip, yalnzca byle
bir etkinin bulunup bulunmarm belirttik;
- terhyiz olana', bir st yarg mahkemesinin var olup olmad,
hukuksal konularda temyiz olanann bulunup bulunmadnn
kant olarak alnd;
- dllendirilme hakk; devlet iin, devletin grevlileri [memurlan]
iin ve aristokrasi iin yaplan iler karlnda bir ikrhmiye
hakh;
- korunma hakk; g durumlarda (rnein yiyecek ktlnda, savata
vb.) o ya da bu trden bir korunma hakk;
Avamdan kimselerin ykmllkleri konusunda ise, elimizin
altnda [avamn haklanndanj daha fazla veri bulunmaktadr. yle ki
aadaki konularla ilgili verileri bulabildik:
- vergi deme ykmll: onunla birlikte, ya da tek balarna ha
ra, kira [toprak kiras] deme ya da balarda bulunma
ykmllkleri:
- byk bayndrlk ileri yapmnda yardm etme ykmll;

209

- kol hizmetleri; rnein eflerin, ileri gelenlerin ya da kamu

grevlilerinin topraklarnda alma, evlerihin, itlerinin vb.
onanmmd yardmc olma gibi iler yapmak ykmll;
- cinsel talepleri karlama; rnein [avamdan kimselerin]haremlere
kz salama, "Jus primae noctis"* greneine uyma vb.
biimlfifde deyecekleri ykmllkleri;
- askerlik hizmeti grme ykmll.
Bu konulardaki veriler, Jimma iin (prof. H.S. Lewis ile kiisel
iletiimle) Moolistan iin, (Krader, 1968:88 vd.'dan olmak zere)
teki kayaklardan salanp eldendi. Bu ykmllklerin bulunduunu
gsteren iaretler, tm aVam kiilerin sz konusu grevleri.her zaman
grmek zorunda olduklar gibi anlalmamal; iaretler yalnzca
avamdan [baz] kimselerin [bazen] bu tr grevleri yerine getirdiklerini
gstermektedir. Bu grevlerin ne sklkta yerine'getirildiini ise
incelemedik.
XIV. izelgedeki veriler olduka snrl. ok sk karlalan tek
hak, yapilan hizmetler karlnda bir demede bulunulmasn
bekleme hakk olup, varl on be rnekte belirtilmiken, alt rnekte
bu konuda herhangi bir veri ilenmi bulunmamaktadr. teki
haklardan bundan da seyrek sz edilmektedir; hkmet zerine
[avamdan kimselerin yapt] etkinin varl yalnzca yedi rnekte,
yokluu alt rnekte belirtilmiken; temyiz hakknn on rnekte,
bulunduu, iki rnekte bulunmad yazldr. Korunma hakkna
gelince; alt rnekte olumlu [bulunduu yolunda] yant bulunurken, on
drt rnekte bu konuda bir veri bulunmamaktadu-,
Yknllklerle ilgili verilerin ok daha fazla olduunu belirt
mitik. Gerekten, vergi deme ykmllyle tm rneklerde kalalmtu:
(40)
Tm erken devletlerde avamdan kimselerin vergi, hara deme
ya da benzeri zorunlu demelerde bulunma ykmll vardr
(anlamllk derecesi % 1(X)).

* Efendinin gelin olan Uyruundan isteyebilecei "ilk gece hakk" (.n.).

210

izelge XIV. A ^m m Haklan Grevleri

Hkmet
polilicaHzmetin
Vogi Baymdr.
an Ten^ ka Kcnaana ykm- ikine alma Cnsri- Akai
Edem
Devkder eddkme hdik denmesi haida Kiki^ emek gevleri hizmet hizmet
X
0
X
Ankor , 0
X
X
X
X
X
X
X
Ankole
0
X
0
X
X
X
0
0
, 0
X
X
0
Aksum
,
X
0 . X
X
X
Aztdc
X
X
X
0
X
0
X
X
0
in
X
X
X
X
0
0
X
X
Msr
X
X
0
X
0
X
X
0
0
Fransa
X
X
X
X
X
Havai
X
X
X
0
X
0
0
X
0
0
X
HkX
Giicistan
X
0
X
-
X
X
Inka
X
X
X X
X
X
Jimna
X X
X
X " X
X
0
X
X
0
0
0
Kaati
0
X
X
X
X
X
X
Kba
X
0
X
X
HkX
X
p
KkPkx
0
X . X ' 0
Mauiya
X
X
X
0
X
Moobslar1 0
X
0
X
X ,
0 ' 0
0
X
0
Norve
X
X ,. KkX ,0
X
X
X
0
XSe
0
tskitya' 0
HkX
X
rX
X
Tahiti
0 .. X
X
X
0
X
X
X
Volta
X
0
HkX XHk HkX
X
X
X
Yoriba
0
X
X
XHk
0
X
X
Zande
0
0
X
X
X
0
X
Ksaltmalar; Hk=Hizmetilerce ya da to y u n edirilmi kyllerce yerine getiri
len kol ileri; Kk=Klelerce grlen k,ol ileri; Gk=nlllerce grlen kol
ileri; (X)=var; (-)=ypk; (0 )= v a i yok.
.

Askeri hizmet grme ykmll yalnzca bir rnekte (Fransa

rneinde) yoktu; Msr iinse, veriler bir sonuca varmaya yeterli
deildi. Bu konuda yt^sal karakteristik zellik:
(4 1 )
Erken devletlerde avamdan kimseler g e n lik le askerlik grevi
grnze ykmll altndadrlar (ajm]&Kcesi% 99).
211

Koii grevleri yirmi rnekte zorunluydu; Aksum iinse herhangi

bir veri sunulmu deildi. yleyse:
(42)
Erken devletlerde avamdan kimselerin, devlet, aristokrasi ve
kamu grevlileri iin kol hizmetlerinde bulunma ykmllkleri
vflrdtr (anlamllk derecesi,% 100).
,
Yollarn, sulanta istenleritin ya da saraylarn yapmnda ve
onanmnda alma ykmll daha az yaygnd. On alt rnekte bu
ykmlln bulunduu, be rnekteyse bulunmad yazhyd.
Cinsel nitelikteki hizmetlerde bulunma ykmllyle yalnzca drt
yerde (Ankor, Inka, Kaati ve Volta rneklerinde) karlald. Buna
karlk, yalnzca n iin byle bir ykmlln bulunmad
alma belirtilmitir.
XIV.
izelgedeki veriler, avam halki (yani aa tabaka
yelerinin) genel olarak belirtmek gerekirse, pek az haklarnn
bulunduunu; buna karlk pek ok ykmllklerinin grldn,
olduka inan^C i bir biimde ortaya sermektedir.
2.11.3.
Aa Tabakaya Kar Yukar Tabaka. Bu blkte, yukan
tabakayla aa tabaka arasndaki genel farkhhklan ele alacaz. Hangi
bakmlardan birbirlerinden farkhik gstermektedirler? ve varsa, ortak
olduklan noktalar nelerdir? Bu son soru ancak, her iki tabaka da ayn
siyasal varln paralandr; ya da her iki tabakann da ayn temel
idetpjiyi destekledii dnlmektedir gibi son derece genel deyilerle
yantlanduilabilir. Daha zgl nitelikte birka ortak zellikten biri,
satclar dmda tm [toplumsal] kategorilerin devlete hizmet etme
yfUcmll altnda bulnhalandr (IX. izelge, YK. 16). Bunlara
' Temelde yatan, zerine yukar ve aa tabakalar arasndaki
faklklarm dayanduilabilecei bir dnce, bir genel ilke bulmak ko
lay deil. Yukan tabakay aa tabakadan ayran, erk, tq>rak sahiplii
ya da yksek stat gibi karakteristik zelliklerin bulunduu apak bir
gerekmi gibi grnr ve bu tr. zellikler [baz yazariarca] sk sk
ileri srlntr, ne var ki, bu niteliklerin birer sonu olarak, ya da
sz konusu karakteristik zelliklerin gerisinde yatan etmenlerin
riinloi o la r^ grlmeleri gerekir: Eriten devletin tabakalan iin [ise]

212

en nde gelen ayredici ilke olarak egemenin soyuna yaknlk ileri

srtebilir. Soy temeli yan sra ikinci a y rd ^ c i ilke olarak, gerekte
elde tutulan grev makam nerilebilir. Bu tr kamu gtkevlileri genel-^
likle, sarayllar, danmanlff ya da kamu ynetiminde zel bir bilgiye
sahip olmayi'gerdoiren makahlarda bulunanlar arashdadu*lar. Sahlins
(1958, ayn yer) ve K rad^ (1%8:87) gibi teki baz yazarlar ise, bun
lardan birincisinin tabakalar ayrdedici bir ilke olarak'grlebilecei
yolunda grler ne srmlerdir. meklay almalanmz iinde
bazln, zellikle Kaari ve Tahiti byle bir durumun varln
gsteren ak rnekler oluturmaktadr. Aadaki gzlemleri, varsaymlanhz destekleyen dnceler olank grmekteyiz.
Aristokrasi ele alndkta, yneticinin ailesinin bu tabakann ana
elerinden birini oluturduu grlmtr (YK. 35). Bunun yan
sra baz klanlann veya slalelerin bakanlan ile onlann en- yakn ak
rabalar da aristokrasinden saylm la^ (YK. 37). Bu kimseler, soy
ya da evlilik yoluyla egemenin ailesiyle balantl durumdadrlar. Bu
balamda, aristokrasi iindeki tabakalamann (YK. 38) genellikle,
klanm kurucularnn soyuna yaknla ya da doua gre sahip olunan
mertebeye bal buluhmari da, nemli bir olgu olarak grnmektedir,
yle ki baz rneklerde, slalenin yeni dallannin ge^ oullan, eski
slaleye olan toplumsal yaknlklarnn iyice azalmasyla, aristokrasi
iindeki konuhlanhm yava yava gerilemesi sonunda, tmyle aris
tokrasi dna bile debilmektedirler. Bazen, yksek makamlara getiri
len kleler de (Yoruba rneinde grld gibi) bir tr aristokrasi
oluturabilmektedirler.
Askerler grubu, her zaman aristokrasinin yelerinden olutuu
gibi, pu durumda tmyle ayr bir [toplumsal] kategori
oluturabilmektedirler (kar. IV. izelge), Dinadamh kategorisi de^
ou rnekte, yneticiyle yakn akrabalk ilikileri iinde grld
(YK. 24). Bu gerek a v a m ^ kimselere yalnzca drt rnekte din
adam olabilme olanann tannm bulunmas olgusuyla vurgu
lanm bulunuyor (XIII. izelge). Avam halk oluturan kategorilerle
yneticinin ailesi arasnda "hi bir"daabalk ilikisi grlmedi. Byle
bir aynm, tm rneklerde ylesine belingindir ki, yapsal bir karakte-

213

(43)
Erken devletlerde bir yanda egemen ve ailesi, te yanda avam
halk bulunup, aralarnda akrabalk ilikisi bulunmaz (aolamllk
dCTcesi % 100)i .
Baz rneklerde yneticilerin ve ynetilenlerin birlikte tek ve ok
byk bir klana ya da soyaacna ait olduklar yolunda bulank bir
dncenin {Tahiti rneinde grld gibi) bulunmasnn hi bir
(atik eflcisi, sonucu grlmemitir.
Dolayayla, bu ilke asndan bakldnda, yukan tabakann aa
tabakadan stn konumu, kendini u noktalarda ortaya koymaktadr: .
- yksek bir kamuynetsel ve ideolojik konum;
' vergi-hara ve dllendirmelere dayanan bir gelir kayna;
- yksek bir toplumsal stat,
ki bunlar, ou durumda, yneticinin soyuna yaknlkla birlikte
g&lilen olgulardr. Bu soyla herhangi bir balants bulunmayan avam
halk, kendini u noktalarda ortaya koyan aa konumuna katlanmak
zorundadr
- hkmet kararlan zerinde ancak snu-b bir etkide bulunabilme:
- iderdojik temellere dayanan gtkevlere ancak smrh bir giri olana;
- vergiler ve haralar deme, enniek hizmeti sunma, askeri hizmette bulunna ykmllkleri.
Yukn talraka sz konusu olduunda 2.10.5. blkte ana izgileri
voilen karlkllk ilkesi, egemene ve devlete byk sorumluluk gerdctiren makamlarda yrtklan hizmetler karlmda [alt tabakadan]
daha fazla ve daha iyi eyler almalann ierir. Avam halktan kimselerin
verdikleri hizmetler ve yaptklar demeler karhnda, karlkllk il
kesi uyannca atdklan maddi mallardan c. tinsel yarmlar, korunma
(ya da korunma umudu) ve armaanlar trnden eylerdir (kar. Kandert'in Zdnde'let arasnda byle bir durumun varlyla ilgili yorum
lan).
Byle bir [ka^hkllk] sistem [i] ta bandan beri, kendini yokedecek tohumlan iinde tar. Daha sonra giHlen gelimelerle, sahip olun
mak istenen, daha nce bulunan maddi nesnelere karigittike artan bir
istein basksn artrmasyla, retim aralan zerinde kamusal sahip-

2:14

\ ,

liii) yerini zel mlkiyetin almasyla ve (ister gerekte ister szde ol

sun) karlkl ykmllk duygusunun zayflamasyla; elken devletin
dayand karlklbk ilkesi gcn yitirecektir. Bunun zerine, iinde
snflar arasndaki ztlklmn, onunla birlikte toplumsal snflann tam
anlamyla gelimiliinin aytidedici zelliini oluturduu yeni bir
devlet tr, yan "ergin devlet" tr geliecektin Krader'in elinizdeki
yaptta ana izgilerini belirttii biimiyle "devlet" (kar. ayn zamanda
Van BaaTin 1973:67 vd.'daki zmlemesindeki devlet) bu yaptta
iiKelenen erken devletten dc ergin devlete benzemektedir.
2.12. Kamu Ynetimi Aygtnn Yaps
Bir devletin aksamakszn yrmiesini salayacak kamu ynetimi
aygt, ister istemez karmak bir yapya sahip olacaktr. Yerine
getirilmesi gereken pek k grv bulunduu gibi, bunlarla ilgili
etkinlikler genellikle* birbirlermin alanna giren ya da birbirleriyle
elien nitelik tarlar. Trt devletlerde, zamanla, her birinin zgl
durumuna uyarlanm bir sistem geliir. Bu, rneklememize aldmz
[erkenj devletler arasndaki benzerliin olduka dk dzeyde
grnmesine yolaan bir etmendir. Bununla birlikte, sz konusu
eitli kurumlara genel bir bak, onlarn gerisinde genel {ortak]
biimlerin bulunduunu gsterebir. Benzerliklerin, ilevsel edeer
kufumlann yani, birindeki kuruma denk den tekinde grlen
(karlk) kurumlann varl, zlmesi zorunluluu ile karlalan
sorunlann, yani aadaki sorunlarn, neredeyse her zaman [hCT erkgu
devlette] ayn scH'unlar olmasmdan kaynaklanmadadr.
- zel somut yasalarn, hukuksal dzenlemelerin nasl kanlaca;
- halkn bu yasa ve dzenlemelere saygl olmasmn nasl salanma;
- kararnamelerin ne tr yaptmmlarla desteklenecei;
- gerektiinde, halkn baz eyleri yapmaya nasl zorlanaca;
- devletin, d tehditlere kar nasl konnadai;
Erken devlete bal insanlarn saysnn okluu ve devletin
topraklannn genilii, rev/e/ in ve yetkilerin dev/ //' (delagasyonu)

' 213'

kanlmaz klar. mekolay almalannn yle bir incelenivenlesi

bile, bunun tm erken^devletlerin yapsal karakteristik zelliini
oluturduunu aka ortaya koyacaktr. yleyse:

(44)
Tm erken devletlerde, grevlerin ve yetkilerin devri, siyasal
rgtleniin ilkelerinden birini oluturur (anlamhik derecesi % 100).
rgtsel yapy nitelemek iin "brokrasi" ya da "siyasal makine
gibi terimleri kullanvermek ekici grnmektedir. Ama Weber'in
(1964:703 vd.) brokrasinin k a ^ m stik zellikleriyle ilgili taslam
incelediimizde, erken devletlerin rgtleniinde, bizi brokrasi
terimini kullanmada duraksamaca uratacak kadar fzla zelliin deik
olduunu grrz. Ayn ey, Bax'm (1975:7 vd.) siyasal makine
(political machine) ka\rom iin de sylenebir. Dolaysyla, daha
genel bir terimi dile getiren "aygt" (apparatus) szcn kullanmay
setik.
'
Hkmet aygtnn yardmyla ynetici, yukarda sz edilen
birok grevi yerine getirebilecektir. Bu aygt gelitii lde ona
egemen olabilme sorununun iddetlenecei grlr. Sz konusu
aygtn egemenin tm ilevlerini devralabilmesini nlemek iin neler
yaplmas gerekir? Aadaki pasajlarda ynetsel aygtn yaps
tartlacak, bir sonrald blmde ise, erkin devri ve erkin elde
tutulabilmesi smnnlan zerinde'durulacde.
2.12.1.
Kamu Grevlileri Trleri ve Kamu Grevleri Basamaklar.
olduka geni bir genellem eyle [ynetsel] aygt oluturan
grevlilerin* u gruplara aynlabilecei sylenebilin
(A) Yasalarn ve hukuksa) dzenlemelerin hazrlanmasyla ve
uygulanmasyla yakn ilikili kimseler; ynetsel aygt oluturan bu
kimseler de u kategorilere ayrlabilir
(a) genel grevliler; ki herbirinin, ynetsel ilevlerden birkam ya da
birounu birden yCTine getirdii grlr;
(b) zel grevliler; ki herbirinin ynetsel ilevlerle ilgili etkinlii,
devletin kamu ynetiminin yalnzca bir ynyle snrldr;
* Ing "fijnctionaries" (.n.).

216

\
(c) zel bir konuma ya da duruma sahip olmalan nedeniyle, ynetsel
kararlar zerinde bir edtide bulunabilmekle birlikte, asl ileri
ynetimle dorudan balantb olmayan (din adamlar, saray evresi,
askerler gibi) kimseler.
(B) Konseylerin, kurullann ya da komitelerin yeleri olup, b
nitelikleriyle az dk anonim olan [adlanyla tanmmayan) kimseler;
(C) penetleme kurum ve kurululannda makam sahibi kimseler.
Aka anlalaca zere, byle bir snflandrma, azmsanamayacak bir rtmeyi nleymneyecei gibi, baz grevlilerin yuka
rdaki kategorilerin bi^en c^unda yer aldklan grlecektir.
nce, "genel grevliler" ve "uzmanlar" kategoisi, bir bakadeyile
ok az "g2e grnr" grevliler incelenecek; daha sonra konsey
yelerinin ve [makam sahibi olmayan] yalnzca bir "etkide" bulunabi
lenlerin oluturduu kategora:, yani her ikisi de az ok "gze grn
mez "2 diyebileceimiz kimselerin oluturduklar kategoriler ele
ahnacak.
XV.
izelge'de genel grevlilerle ilgili verileri biraraya topladk.
Burada !^z konusu kategoriyi aadaki zelliklere gre smflandracaz:
- ahbklan dzey: yani ulusal (U) blgesel (B) yerel (Y) dzeylerden
hangisinde bulumhklan;
,
- greve getirili biimleri; yani kaltm <K) atama (A) ya da seim
(S) yollanndan hangisiyle gtkeve getirildikleri;
- stat gelirinin tr: yani grevlinin yerine getirdii grevle "dondan" ili^d olarak grd dllendirme (W ete, 1964:698);

- bamsz, kendi bama h a r f t e geebilme yetkisi; .

- bir st basamaktaki gthevliter tarafndan denetim uygulanmas;
- adalet ilarinin yfirtbnesine kabtma;
- vergiler ya da haralar hmlam^t ykmllm
-bir silahl birliin komutanlndan, askeri birlie katlma angar
yasna ddc uzanan a ^ eri ykmllkler.

217

Birka mejcte "nemi fazla deil, snrl anlamnda (s) iaretini

kullandk. Aynca u ndctalar da akldan karlmamal:
Af/isj/- rneinde "nome"* yneticilerini [nomarklan] blgesel
grevliler saydk. Djoserin Firavunluu zamannda Ortaya kan
"vezir" m^amn dolduranlan ulusal dzeyde bir genel gtkevli saydk.
Fransa rneine gelince, devletin [kamu grevlisi] uzmanlarla
birlikte rtaya kt anlalyor. "Bailiff. "pr^vot" ve "vicarii"**
gibi daha genel grevli trleri daha sonra nem kazanm; daha ,
dorusu daha sonra yeniden canlandrlm nikamlar olaik grnyra'.
Af^o/isron rneinde, bu konuda herhangi bir veri sunulmu
bulunmamakta. Dolaysyla bu rnek deerlendirme dnda
tutulurken, Aorvc ite ilgili zmlememizi yalnzca eski dnemiyle
[eski Norve ile] snrl tuttuk. Tahili ile ilgili baz venler[dandan]
Claessen( 1970:15 vd.dan) saland.
Ele aldmz on dokuz rnekten, onbeinde ulusal dzey grev
lilerinden. onsekizinde blgesel dzey grevlilerinden ve onaltsida
yerel dzey grevlilerinden sz edildiini, grdk. Ankor rneinde
ulusal dzey grevlilerinin. Volta rneinde blgesel kamu grev
lilerinin ve Tahiti rneinde yerel kamu grevlilerinin bulunmad
mekolay almas yazlannda bildirilmi bulunuyor. Ulusal dzeyde
genel kamu grevlilerinin bulunmay, aslnda kendileri birer gael
grevli olan enejik yneticilerin varlyla kolaylkla aklanabilir.
Bu konuda yapsal karakteristik zellikler olarak unlar tkierilebilin
(45) Erken devletlerde genellikle [yerel, blgesel, ulusal dzeylerde
olmak zere] basamakl bir kamu ynetimi aygt bulunur
(anlamllk derecesi % 99).
(46) Erken devletlerde genel grevlilerle daha ok blgesel
dzeylerde karlalrken, bu tr grevlilerle, ondan daha az sklkta,
ulusal veya yere! dzeylerde karlalr (anlamllk derecesi % 99).
* Firavunlar dneminin, il apnda ynetsel birimleri (.n.).
*'* Bailiff, kral ya da senyr adna adalet uygulaycsdr, prevof, ynetsel ya da yargsal
yetkilere sahip eitli grevlilere verilen addr, vicarii. gfenel olarak "vekil anlamna
gelmektedir (.n.).

218

0X0

X X o 'O

I 2
^

X XXo
X ' :XX

i,XXX5?ooo

' O x X 5? X o o

00X 00

.X oX .ooX oX X X X X

o . XXX

cA ' X X X ' O X X X X X X X

X X X X

o X o X o X X o

XXX ' o

>H i X o x X o o o X o X X o o

X 'X X X

o o o

> |^

'O 'X o X 5 ? o o o

o o

Xo

1 pq o b x X o X o X o X X < = > X
.s?
D X o o < = > X X o o x X o o o

' o O X < = > X X X o X X o X o

o5;?X P P

> '| X X X o o o o o o X 5 ^ o X o

o 'XXX

m X X o X o o X o x ? ? o ^ o
I o o o o o X ' X < = > X X o o o

X X X X
oX ooo

:> -lo o o X o o X X o o X o p o

o X X o

o X X o X X o x X o X o

m o o o x

s
iS Jo

o X Xo o

o o X o x X X X X o x o

^ O
:0
II S

rC P >;
2 9
X X X X
t'

'

1 2 -a
iO 1 ' ' I
O
M

r<P>-<OS<;

XXXXX0XXXXXXXX
co|x'xXXXXXXXXXXXX

X X vXX M
9 .
X5?XXP, S I

5^o x p S ? X X X X 5 ? X X X

S
O-

M
tsj
o x ' X o 3
:3

' X X X X X X o x o

c
w*

o
>
X
uM)

'O

m o o X X X X X X o X X O X o

C/5

XX

.a
C
o ' XXX
X R . X X CII/5

>h X

o x

Ji

'S
a-8

ISIIJ^

vS

|Z
^ sl

a l
^X
kX S
-a ^ s

5
.

t2oo219

Oh rnekte greve getirilme, atama yolu ile babadan oula

gemenin (katlm yolunun) birlikte kullanld "karma" bir nitelik
gsterdi. Bu, ou durumda, belli bir grevin, belli bir klana ya da
slaleye miras kald, ama baarlarn, kiisel yeteneklerin ve
yarmann da (Vo/w rneinde olduu gibi) sz konusu klan ya da
slale iinde kimlerin o greve getiil^eini etkilemesi anlamna ge
liyordu. teki rneklerde yalnzca atamayla ya da yalnzca katlmla
greve getirilme yollan, varlklarn yanyana srdryorlard. Genel
likle, egemen kamu grevlilini aunayla belirleme yolunu daha fazla
kullanmaya akrken; taunu gtevlileri, makamlanm kendi ailelerinin
kaltsal haklar yapmaya altlar. Yalnzca//im a
Yoruba
mekierinteatama belirgin biiminde ar basan yoldu. Havai veTahiH rneklerinde ise, bir grevin el deitirmesi daha ok kaltm yoluy
la oluyordu.
Gelir kaynaklar ile yollan grev arasndaki balant, salt elimi
zin altndaki verilerin eksikliinden dolay, belirgin olmaktan olduka
uzak bir durum gstermdrtedir; bu konuda:
- ulusal dzeyde olmak zere, dcuz rnekte, grev ile gelir kaynak
lan arasnda bir balantnn bulunduu beltilmiken, sekiz rnekte
veri yok;
- yerel dzeyde ["blgesel dzeyde" olmal .n.l kamu grevlileri ile
ilgili olarak, alt rnekte byle^bir balantnn bulunduu belirtil
miken, alt rnekte veri yok;
- gelir kaynaklan ile grev arasmdaki balantnn, yerel dzey kamu
grevlileri ile ilgili Olarak alt rnekte bulunduu belirtilmiken, on
bir rnekte bu konuda herhangi bir veri bulunmamakta.*
Ayn belirsizlik kendini "bamsz harekete geme serbestlii" ve
"st grevlilerce denetlenme" konularnda da gstennektedir. Ancak
birka rnekteki veriler bu durumlartn bulunup bulunmadklarn ak
bir biimde ortaya koyacak niteliktedir. Bunlardan karabiltneye
hakkmz olan tek sonu, blgesel dzeydeki kamu grevlileri ellerihde
en fazla yetki bulunan kimseler iken, bu kimselerin ayn zamanda en
ok denetlenen kamu grevlileri kategorisini oluturduktan biimde
grlmektedir.
* Grlecei gibi, bu dkni'XV. izelge'ye uymamaktadr (.n.).
220

eii grevler iinde en nemlileri, vergilerin (dzenli vergi ya da

hara iiminde) toplanhas olarak grnrken adaletle ve askerlikle
ilgili grevlerin daha ok uzman kamu gjirevlilerine aynidklan
sylenebilir.
XVI.
izelge'de "uzmanlar'' ile ilgili verilerin dkm
yaplmaktar. Bu izelgede "genel kamu grevlileri" alanmda kendimi
zi, onun baz nitelikleriyle snrladk. Byle bir smrlamamn bir sonu
cu olarak baz ilgin v e r i l i izelgeye alamama durumunda kaldk. Do
laysyla ilan imdi burada tartacaz.
- Grcistan, hka ve Maurya rneklerinde st dzey uzmanlanna (sula
ma sistemleri, yollar gibi) byk apl kamu baymdulk
ilerinin denetlenmesi ii verilmitir.
- Aztek, in, Msr ve Fransa rnekleri iin yksek dzey kamu g
revlilerine !'kral evhalk"na ya da "ekonomiye" bakma iinin veril
dii belirtilmitir.
Veri boluundan dolay, Grcistan, Moolistan vc tskitya
rneklerini izelge dnda brakmak zorunda kaldk. Aztek rnei
iinse, bir miktar veri [mekolay almas yazsnn dndan] Soustelle'den (1958) alnarak eklendi.
[XVI.] izelge'de "yksek" (Y) ve "orta" (O) olmak zere iki dzey
aynmlanm bulunuyor. Yksek dzey, bakanlardan ve benzeri ulusal
dzey kamu grevlilerinden olumaktadu-, Orta dzey k ^ u grevlileri
ise, statleri bakmndan XV. izelge'deki blgesel genel kamu
grevlilerinkine benzeri bir konumdadr.
Birbirleri; le karlatrlan on sekiz rnekten en az onyediinin
yksek dzey [kamu grevlisi] uzmanlara sahip olduu grld. Do
laysyla bu durum bile, yapsal bir karakteristik zelliin varln
gstermeye yetmektedir;
(41) Erken devletlerde uzman kamu grevlileri genellikle kamu
ynetimi aygtnn st basamaklarnda gd/ /i/7er (anlamhik derecesi
%99).

221

X??ooo

os

e.

0 X 0 0 0 0 0 0

>H

o oX oX o'xX

XXoXo

Xo o Xo o o o

XX0 0 X

. 1p 0

>-

X X X 0 X 0 XX

XX0XX

0 X 0

S'
S
A

'X 0 0 0 X 0 0 0

X5?ooo

1,00

<3

>-'

o o o p o o o o

XXXX

i0 X0

0 0 0 X0 0 0 0

XXopo

*
S
t:V
O
0 '0 0

H 0 0 0 0 0 0 0

XXooo

0 0 X0

0 0 p 0 0 OOP

o o o p o

X '0 0

>H

P o o P o o o o

0 0 0 0 0

X00 P

X ooX oooo

XXooo

0 '0 0

Xoo,X XXo

X X0 X0

0 ' PXXo

^ o o < p o p o

^<000

M
3
g

4>

ox

'C

46>
G
X o ' x o 4>
?:
Vm
O
6G

II

J '
C

sI
I
E
N
p
H-
>
X
4M
>
3
.a
o

la

A .M

XX^^'^-<-<o

,^< o < ^

,X^Co

XX' =>XX<=>X

XXooX

X ' oX

>-

XXXXXXXX

xxxxx

XXX '

p fi

e l

<5 ' 5

o^ M
*^
V
5'w
. ^'

= ;i
h K
I? .

o .
-g
C

>H

^3 E

3 I

J S
S>^
S3 II

Orta dzey [uzman] kamu grevlileriyle ilgili veriler [st dzey

grevlileriyle ilgili verilerden] daha belirsizdir. Yalmzca on bir rnekte
orta dzey [uzman] grevlilerin bulunduu bildirilmitir. Bunlarda
greve getirili biimi, genel kamu grevlileri durumunda olduu gibi,
atama ve kaltmn birlikte kullanld karma bir sistemdir. Bununla
birlikte, orta dzey [uzman] kamu grevlileri iin atamann "genel
kamu grevlileri" arasnda olduundan biraz daha ar bast
sylenebilir. st dzey lizman kamil grevlileri iin be rnekte ata
mann, yedi rnekte atama-kaltsal karma sistemin ve iki rnekte ise
kahtsal grevlendirmenin bulunduu grld; drt rnek iin bu konu
da veri bulunmamaktayd. Orta dzey uzman kamu grevlileri
alannda, iki rnekte atama vard; kaltsal yol hi birinde bulunmaz
ken, drt rnekte atama-kaltsal karma sistem grld; on iki rnekte
i$e bu konuda herhangi bir verinin sunulmadn grdk.
.
Byle bir durum olaslkla, bu trden grevler iin uzmanlk bilgi
sine ya da kiisel niteliklere sahip olunmas gereiyle az ok
ilikiliydi (kar, Claessen, 1975b:46).
Bir statnn salayaca gelirlerden yararlanma, hareket serbestlii,
stlerin denetimi konularndaki veriler, bu konularda ak seik bir
gre ulalmasna elvermeyecek derecede snrlyd. Ayrca adalet
datm-ynetimi yalnzca birka rnekte bir uzman grevi olarak
grld; 2.12.2. blkte bu konuya yeniden dneceiz. Vergi toplama,
adalet ynetiminden ok daha sklkla bir uzmanlk sorumluluu idi.
st dzey iin on rnekte durum buydu; ve orta dzeyde alt rnekte
bu durumla karlatk. Aynca askeri sorumluluklarn uzman kamu
ytheticilerine verilmesi bir dzenlilik gsteriyordu; yle ki st dzey
iin pn rnekte, ve orta dzey iin alt rnekte durum byleydi..
2.12.2. Anonim Kamu Grevlileri. Bu kategorideki grevliler
(functionaries) kolaylkla snflandnlabilecek kimseler deildir. Ya din
adamlan, askeri nderler ya da saray grevlileri (ourtiers) gibi uz
manl gerektiren iler gren ve bu nedenle sahip olduklar, konum
larn hkmetin izledii politikalar etkilemede kullanan kiilerdir; ya
da konseyler, kurullar, komiteler.gibi kolektif kurulularn (bodies)
yeleri olarak, kolektif organlar iinde yitmi kimselerdir. Bununla
birlikte, erken devletin ynetiminde gerekten etkileri bulunan
grevlilerdir. Dolaysyla, bu kmda derlediimiz snrl bilgileri de

223

ayn biimde biraray^ toplayacaz. Kolektif organlann yeleri genel

likle kendilerinden sz edilen kimseler deildir, Onlarn varbklan an
cak sz'konusu organlarn varlndan anlalr. Bu yzden biz de
yalnzca bu kolektif kurum ve kurululann (kolektif organlarn) etkile
rini tartacaz.
Bu konuyla ilgili veriler XVlI. izelge'de toplanm bulunmak
tadr. Birinci stundaki (x) iaretlerinin says, o rnekte bulunan
kolektif organlann saysn gstermektedir. Sz konusu grevler;
danmanlk, adalet datm-ynetimi, yasalarn hazrlanmas ve
"byk kararlar" alnmas ile ilgili grevler olarak smflandnlmtr.
Bu sonuncusu (rnein sava iln gibi) nemi byk olup bir
konseye braklm kararlar ierir.
XVII.
izelgede in ve Zmde rneklerinde hkmet rgt iinde,
anlalan, herhangi bir kolektif organn bulunmad grlmektedir.
Aksum, Msr, Grcistan
Kaari hakknda bu konuda v^ri
bulunmad. Geride kalan on be rnekte, danmanlk grevlerinift,
ilerinde en gze arpan grevler olduu grld; yle ki, on drt
rnekte durum byleydi. On rnekte adalet datm-ynetiminin
konseyin grevlerinden biri olduu grld. Yasama zerinde
etkilerden be rnekte sz edilmi. Erken devletlerimizden yalnzca
ikisinde byk kararlar bir konseye braklm durumda. "Danmanlk
gtevi" gerisinde, almcak byk kararlan edlemegc sakl olmal.
Ama byle bir durumun varlndan ancak iki rnekte sz edilmi.
Bu unmada, adalet datm-ynetimi hakknda daha fazla ey
syleme olana var. IX. izelge'de Ankor, Aztek, Fransa, tnka,
Jimtna, Kaari, Kba ve Maurya rneklerinde resmi yarglarn
bulunduu belirtilmitir. Ne "var ki, XVI. izelgede tmyle farkh bir
grnm sunularak, A^tek, Frchsa ve Kba rnekleri iin, hukuk
ilerinde herhangi bir uzman grevlinin bulunmad belirtilirken [IX.
izelgede resmi yarglann bulunmad belirtilmi olan] in iin,
XVI.-izelgede uzman yarglarn bulunduu gsterilmi. XVII.
izelgede bulunan verilerin yardmyla, grnrdeki bu elikileri
zebilecek dimmdayz. Sorun, yarglann, A^tek rneinde (ksmen)
ve Fransa ve Kba rneklerinde [tmden] kolektif organlar iinde
"gizlenmi" durumdayken; XVI. izelgede gsterilen in adalet
uzmanlanma grevlerinin [kararlanma] danmanlk niteliinden te
gitmemesi'gereinden kaynaklanmaktadr.

224

izelge xyiL K urdlar

G
Edan
Devletler
Ankr
Animle
Aksum
Aztd
in
Msr
Fransa
Havai
Grcistan
lika
Jimma
Kaai
Kba
Manya
Moolistan
Norve
^ ^ a
Tahiti
Volta
Yonjba
Zaide

e v i

Yasamaya
ilikin

Byk
karariar

X
X

X
X

Kurul vb.
says

Dan
manlk

Yargya
ilikin

XX
X
0
XX
0
XX
X
0
XX
X

X
X

X
X

XX

X
X

XXXX
XX
X
X
X
X
X

X
X
X
X
X
X
X
X

xxX

e r

Ksaltmalan(X)=var (ka tane ise o kadar var); ('>=yok: (0)=vm yok.

imdi de "resmi olmayan" etki sahibi kimseleri ele alato. Burttda

karlaacamz bir sorun, az ok nemli kimselerin geneUikle o ya
da bu konseyin yesi btlunmalar ve bu nedenle hfikmetin izledii
politikalar zerinde resmi, kurumlam etkilerinin [de] bulunmasdr.
Kolektif organlarm kimlerden olutuu belli olmad-iin ve bunlarn
iindeki i evrelerin, ki^sel dostluk gruplarnn ve saray grevlileri
vb. gruplarn "resmi olmayan" etkilerinin ou rnekolay almasnda
karlalan iyice yerlemi bir olgu olmasndan dolay, bu konulara da
gzatmak gereini duyduk. XVIII, izelge'de sz konusu verileri bu
bakmdan snflandrdk;

225

 saay meclisi (court); bu tr meclislerin bulunup bulunmadna ve

politika zerinde etkilerinin bulunup bulunmadna gre
smflandmid;
- egemenin akrabalar; ki bu kategoriyi de yneticinin [resmi] einin,
teki elerinin (hareminin) ardlnm ya ^ erkek kardelerinin, ku
zenlerin vb. kimselerinin e t k i l i ile, mekolay almalarn
daki verilerin yukandaki kategorilerden herhangi birine sokul
masna elverili olmayanlarn sokulduu genel etkiler.aynmlan
yaiMd;
- dinadaml [din adamlar kategorisi anlammda}; burada da belli ka
musal gtkevlerdeki (din adam Olan) kimselerin etkileriyle, din adamlanmn "genel etkileri a ^ m yapld;
- askeri nderler, d nda da aynraynm yaptk.
Aztek rnei ile ilgili olarak (Soustelle, 1958:108 vd.'dan) tnka ile
ilgili olarak (Claessen, 1970:15 vd.dan) ve TaMti ile ilgili olarak
(Claessen, 1970:14 vd.'dan olmak zere) dandan salanan bilgiler
.eklendi.
Her yerde bir saray meclisinin (court) bulunduu grld (kar.
YK. 34). Bu meclisin politika zerindb etkili olduu on sekiz kez
[on sekiz rnekte] belirtildi. Dolaysyla, bu, yapsal bir karakteristik
zelliktir:
(48) Erken devletlerde saray meclisi yeleri (courtiers) geneliikle
siyasal olaylar zerinde etkili olmaktadrJar (anlamllk derecesi %

100).
Yneticinin ailesinin genel nitelikte etkisinden en az yirmi |cez
[yimi ridcte] sz edilmi (Kaari iinse veri yok).
(49) Egemenin ailesinin yeleri, tm erken devletlerde, siyasal
Kzerinrfe e/jfej/ o/r/flr (anlamllk derecesi % 100).
Yneticinin einin rn olan zgl etkiden, on rnekte sz edildi
ve haremin etkisinden sekiz rn^te; ouUannn, erkek kardelerinin
vb. yakm ^crabalanmn eddlerinden on dtht kez. Yneticinin ardlnm
(halefinin) siyasal karar almada oynad rolden yalnzca be kez sz
edUmifcen, en az alt tknekte ha'hangi bir etkisinin bulunmad belir
tilmi. Bu sonu, yneticinin oullarndan hangisinin kendisinin adh
olacamm ou kez nceden bilinmemesi olgusunun bir iKndr.

226

C
V
60 XXXXX.XOXXOOOXXXOXXXO t
i Xoooo XXoooooo'ooXo X I
1 X0XXXXXXXXX0XXX'XXXX !
1 ooooXoXXoXXXXXo >6XXXX i3
(! 1
XXXXXXXXXXXoXXXXXXXXX p
l
II
=i
X^XoXXXXoXXXc>ooXPXXoXX A
g ^
1
s
|1
1 ' 'XoXoxXoXoo III >)
1
'1
- ?
.
X
o
o
o
x
o
.x
o
o
x
o
X
X
o
o
o
X
X
'
a
8
^
itM
^ &
]
^M.e9
S3
X
X
X
o
X
X
X
X
o
X
X
x
I
Ji
i-S

^ -S
XXoXXoXXXXXoX!><XXXXXXX i .
.sr o
I 1s1
:i|
V5 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx s
Is
B
t
>
X
E lll& ljlM lliil |2 i
M
1
<

00

000

000

00

227

Din adanarmm [siyasal] karar alma zerinde "ge>el" etkisinden on

yedi iknekte sz edilmiken, iki rnekte {Ankole ve Kaan) herhangi
bir verinin bulunmad grlmtr. Norve (eski dnemi) ve Zande
rneklerinde ise, kendilerinin siyasal karar alma zerinde bir etkilerinin
bulunmad belirtilmitir.
vq Zande rneklerinde belli din
adamlannn kesin bir "rol" oynadktan grldne gtke, kendimizi
yle bir, yysal karakteristik zellik frmlletirmede hakl
buluyoruz:
(50) Din adamlan, erken devletlerde karar alma zerine bir etkiye
(anlamhhk derecesi % 99).
Askeri d/tderierin etkisi, resmim olmayan ynde bile, olduka
hayftr. On drt rnekte onlarn genel etkisinden, be rnekte ise belli
Inr [arteri] gikevlinin ikisinden sz edilmi. K
2.12.3.
Gzetleme Aygt. Denetim sorununa daha nceki blm
lerde yle bir deinmitik. Merkezi hkmet, karamamelmni, hukiksal dzenlemelerini ve yasalanm nasl dayatr? Ve kamu ynetimi aygtmn kendisi nasl gzetleme altmda tutulur? mekolay almalanmzdaki veriler, bu soruna eitli zmlerin bulunduunu gsteriyc; Bunlar
(a) Egemenin devletin her blgesine yapt uzun geziler. Bu, ken
disine, blgesel ya da yerel ynetim ilerine gerekli olduu durumlarda
ancak rastlamsa, dorudan katlmak gerektiinde ie karmak
(mdahale etmek) ve [buradaki] temsilcilerine "her yerde hazu ve nazr"
olatbiUii dncesini vermdc tirsatmrsaglar. Bu tr karmalar, ancak
bu tr "denetleme turian" olan yerlerde ho karlanabilir. Egemrain
ancal snrl apta geziler y a t yerlerde, onun kanmalanna byle
bir h^^> gsterilmesini beklemek iin ortada bir neden yoktur
(XIXJ izelge'de (E) enine boyuna gezileri (S) ise smrl gezileri
gstermektedir). Sz konusu geziler srasnda egemen ve onunla bir
likte |e^eh h d ^ lari,blunduldah yerde mal biiminde, depo edemez
tUrdel bir vergi-hara ykleme olanam da bulmu olurlar.
(b) Merkezi hkmete, yerel ya da blgesel politikalar zerinde
dorudan etkili olma frsat veren zel habercilerin, (messengers) zel
greyle .gnderilen elilerin (envoys) tam yetkili elilerin

(pten^ihMli^
'

228,

(c) Kendileri k ra ly la merkezi hkmetin

blgelerinde
gerekte nelerin olup bittiini rendii ye uzak blgelerdeki bidc
kamu grevlisinin davramlan ludrknda haber ve bilgi salad
casuslarn, kuryelerin ya da habercilerin kullanlmas. Bu tr
grevla-le bir nceki kategorideki grevlilerin yaptklan ilo* arasn^
olduka byk bir rtne vardr.
(d) Merkezi hkmetin kamu grevlilerini kendine bal (sadk)
kalmaya zorlayan bir uygulamasyla, blgesel ve de yerel kamu
grevlilerinin bakentte arlanmalar ve kendilerinin bakente, belli
zamanlarda, ballk gst^me ziyaretlerinde bulunmalan kural.
Bu konularla ilgili veriler XIX. izelgede biraraya toplanmttr.
Yalnzca Yoruba yneticileri lkede turlara kmadlar. Grcistan,
Kaarive Zande iin bU konuda elimizin altnda herhangi bir veri yok.
Yneticinin enine boyuna gezilerde bulunduu, on thnekte bildiril
mi. Vd/ra rneinde bu uzun boylu geziler, zamanla, snrh gezile
dnm. Yalnzca drt rnekte (Jinima, Kba, Ankole ve Azief)
snrl gezilerden sz ediliyor. Bu lkelerde doefim,'byk lttd|e, habercilerce ve casuslarca yrtlm grnyor (Ankole iin bir veri
sunulmam). On rnekte eitli trden habercilerin varlndan sz
edilmi; ve on rnekte o y da bu trden bir gizli haber alma (casus
luk) rgtnn varlndan. zetle, ortada, erken devletlerde iyi
gelimi bir gzetleme aygtnn bulunduunu kabul etmemizi gerek
tirecek nedenler ydk. Yalnzca drt rnekte rehine tutmak uygula
masndan sz edilmi. ki rnekte (in ve Zande) blgesel ve yerel
kamu grevlilerinin belli tarihlerde sarayda grnmek zorunda olduk
lar grld. Bu konuda formlletirebileceimiz tek yapsal karakte
ristik zellik u;
(51)
Erken devlette egemen, kendine bamllk ve vergi-hard sa
lamak iin, tm lkesine gezilerde bulunur (anlamllk derecesi % 99).

229

izelge XIX. Denetim Uygulama Yollan

Erken
Devletler
Aoar
Ankole
Aksum
Azidk
in
MSr

Fransa
Havai
Grcistan
nka
Jimrna
Kaari
Kba
Mauya
Moolistan
Nmve
Iskitya
Tahiti
Volta
YtHiiba
Zandb

Egemenin
turlan
E
S
E
S
E
, E /
E
E
0
E
S
0
S
E
E
E
E
E
E/S
-

' Habercilerle
denetleme

Casus
kullanma

Egemenin
yannda
tutma

X
0
0
X
0
0

X
0
0
X0
0

R
0
0

0
0
X
X
X
X

0
0
X

0
X

0
0
0
0

X
X
0

0
0
0

X
X,
X
0
0

X
X

X
X

0
-

Ksaltmalar: E=Enine boyuna geziler; S=Snrh geziler; R=Rapor verme

ykmll; (x)=var; (-)=yok; (0)=veri yok.

2.13. Erken Devletin Karakteristik zellikleri zerine Dnceler

Bundan nceki blklerde, mekolay yaztIannca salanan yenlere
dayanan pek ok sayda krlatrmanm sonulanm biraraya topladk.
Gerekli ya da yararl grdmzde, arada srada [mekolay yazlan
dndaki] teki kaynaklardan saladmz verileri ekledik. Tm bu

verileri on dokuz izelgede biraraya toplayp slflandu'dk ve elli bir

yapsal karakteristik zellii ortaya karabildik. imdi ise, bu
verilerin yardmyla ve yukandaki yapsal zmlemelerin snrlar
iinde kalarak. Birinci Blm'de ileri srlen varsymlardan
bazlannn domluk derecelerini s in a v ^ geirmeye alacaz.
2.13.1.
Yedi lt. Birinci Blm'de, erken devletin yedi ltn
gelitirmitik, Onlarn genel olarak geerli varsaymlar olduklarn
dndmzden, onlar yalnzca yapsal karakteristik zellikler
asndan testten geireceiz.
(1) Toplumsal kategorilerin olumasna, tabakalamaya ve Uzman
lamaya elverecek bir nfus. Bu, net olmaktan olduka zak bir lt
olarak grnd. Onun yerine, "nfus younluu" ltn koyduk. Bu
bakmdan yaptmz zmleme (I. izelge'de) yksek bir nfus
younluu (grece deil mutlak anlamda yksek younluk) ile on do
kuz rnekte karlaldn gstermektedir. Benzeri corafya ve evre.
koullannda devletlerin devlet olmayan toplumsal kunllardan [mut
laka] daha yksek bir nfus younluuna sahip olacaklarn
dnmemizi gerektirecek nedenler var. Bununla birlikte, byle bir
nerme de olduka bulank. Birdsellin (1973) "temel demografik bi
rim" kavram zerine almas, yzyze ilikilerin ancak en fazla 500
kiiden oluan gruplarla olanakl bulunduunu ortaya koymaktadr..
N^usta [bunun zerine] bir art grlr grlmez, ortada blnmeden
ya da karmak bir toplumsal rgtn gelimesinden baka seenek
gtknmemektedir. ncelediimiz devletlerin olduka karmak toplum
sal yaplan gznne alndnda, nfuslannn mutlaka S()0 zerinde
olmasmn gerekecei besbellidir; ama bu saptama da yeterince ak ola
bilmekten hl uzaktr.
(2) Devlete olan yurttalk ban, onun lkesinde Oturmak ya da
domu olmak olgusu belirler. Bir devletin belli snrlarla saptanm
lkesinde geici olmakszm yaayan herkesin o devletin yurtta ya da
uyruu sayldn grdk (YK. 1). Bu konuni kendisini genellikle,
devlete kar baz ykmllkler ve grevler biiminde ortaya
koymaktayd.
(5) Hkmet merkezilentir ve hkku, dzeni, hem yetke hem
^g ya da gce bavurma tehdidi kullanarak srdrmek iin gerekli

231

erke* sahiptir, tncelenen mekieain tmnde, egemenin ylm byk

blmnde yaad ve samjnn yer ald bir hkmet mekezi (YK.
3) bulunduunu grdk. Yasalar ve hukuksal dzenlemeler egemen
taa&ndan, bu m okezd^ kanlmaktiayd (YK; 2S) ve bunlar zerinde
baz gruplann ve bireylerin abalarnn resmi plan ve olmayan
yollardan etkili olduklan grld (YK. 27, 48, 49, 50). Egemen,
belli baz grevleri Ve yetkileri devrettii (YK. 44,45) ve her zaman
blgesel ve ou durumda aym zamanda ulusal ve yerel dzey kamu
grevlilerinden (YK. 46) oluan basaUakh karmak bir kamu
ynetimi aygtmn ba idi. st dzey uzmanlan h zaman merkezde
bulnmaktaydlar (YK. 47). Denetleyici ajanlar her yerde [her
dzeyde] bulunmakla birlikte,^ gsterdUderi zellikler, bu konuda
birden fazla yapsal karakteristik zellik formlletirmemize
elvermeyecek kadar birbirlerinden farklyd (YK. 51).
Yasa kitaplarna dklm ya da derlennai (kodlara geirilmi)
yasalarla yalnzca sekiz rnekte karlald. On iki rnekte ise, bu
denli derli toplu olmayan hukuk sistemleri bulurunaktayd (IX.
izelge). Hukukun ve dzenin srdrlmesi byk lde yetkeye,
ondan ok daha kk oranda olmak zere, gce dayandrlm
grnyor. Yalnzca sekiz rnekte o ya da bu trden bir polis gc
grlrken (IX. izelge) denetleme aygt, daha nce de belirtildii
gibi, pek gelimi durumda deildi. Adalet dagtm-ynetimi yalnzca
dokuz rnekte resmi yarglarn eline braklmt. teki rneklerde o
ya da bu trden teki kamu gtkevlilerinin bir yan iiydi.
(4)
Devlet hi deilse "de facto" olarak bamszdr ve hkmetin
kendisini d tehditlere kar savunma yetenei kadar, ayrlmalar
nlemye yetecek gc vardr. Devletin bamszl genel bir
karakteristik zelliktir (YK. 2). Ele aldmz tm devletlerin,
varlklann olduka uzun srelca* srdrm olmalan gerei, yeterli
savunma dzeneklerine sahip olduklann kantlamaya yeter. Bununla
birlikte, askeri zellikler, genel karakteristik zellikler listesinde pek
gze arpacak bir konumda grlmemektedir. . Sz konusu askeri
zelliklerden; egemenin ba^omutm olmasn (YK. 28) bir koruma
birliinin-bulunmasn (YK. 29) ve avam halktm kimselerin
* Birinci B^m'de (Ing. s. Zl'de) buraddci gibi "power" de|il,"soveRign power" (eigemen
erk) denmi;; tnc. i. 30 (fj).).

232

askerlik hizmetinde bulunma zorunluluunu (YK. 41) sayabiliriz.

Devletin izledii politikalar zerinde aka kurumlam etkilere sahip
olan askeri gruplar olgusu, yapsal bir karakteristik zellik oluturacak
apta grlmedi. Askeri grevlerin, genellikle, genel kamu
grevlilerinin ya da aristokrasi yelerinin yan grevleri olduklan
grld (XV. izelge). irica rnekte zel kamu grevlilerinin askeri
ileri stlendikleri grld (XVI. izelge). Bir grup olarak askeri
nderler, ancak birka rnekte [ynetsel alanda] aka kabullenilmi
bir rol oynamaktaydlar (IV. izelge). On be rnekte srekli bir
ordunun bulunduu grld (X. izelge). On alt rnekte [askerlerin]
hkmet zerinde o ya da bu trden resmi olmayan etkilerde
bulunduktan grld (XVIII. izelge). Aynima ve blnme sorunlan
bundan somaki blklerde (altblldar altmda) ele almacak.
(5)* Nfus, yeni yetme toplumsal snflarn (yneticilerin ve
ynetilenlerin) varltklartnn ayrdedilebilmesine yetecek derecede
tabakalama gsterir. Verilerimiz, erken devletlerde toplumsal
tabakalamann olduka karmak bir sorun oluturduunu gsterdi.
M ad^ kaynaklara ve teki kaynaklara farkl derecelerde ulama
olanaklanna sahip birka toplumsal kategorinin bulunduu grld.
Bir st bir alt tabaka olmak zere, iki toplumsal tabakann varln
aynmladk; ayrca rneklerin ounluunda bir de orta tabakann
bulunduunu kefettik (IV. izelge). st tabakann egemenden, iinde
egemenin akrabalannm da bulunduu (YK. 35) aristokrasiden (YK.
11) yksek makam sahiplerinden (YK. 36) klan ve slale
bakanlarndan (YK. 37) ve dinadainlndan olutuunu grdk.
Orta tabaka, kapkullan ve gentry gibi kategorilerden olumutu (IV.
izelge). Alt tabakaya kk mlk sahipleri** (YK. 12) ve kirac
iftiler (YK. 13) ok daha az sklkla olmaik zere, zanaatlar,
hizmetiler, satclar ve kleler gibi kategoriler girmekteydi. st
tabakann yeleri yiyecek retimiyle ancak dolayl bir iliki
iindeydiler (YK. 15). Alt basamaklarda yalnzca kk mlk
sahiplerinin ve kirac iftilerin yiyecek retimiyle dorudan iliki
iinde bulunduklar belirtilmiti <YK. 20). Bir yanl anlalmaya
Birinci Blm'de 5. deil 6. <9t (.n.).
** Kflflk ittlk sahipleri iin bak. s. 17Sn; aynca, bu terimin gebe loplumlarda "siti
sahibi" anlamma gelmesi hakknda bak. s. 175 (.a).

233

neden olmamak iin, kleler ye hizmetiler kategorilerini yaptmz

bu karlatrmalara katmadmz anmsatmalyz. Egemenin ve aris
tokrasinin geliri, o ya da bu biimde bir hara-vergiye dayanyordu
(YK. 19). Avam halktan kimseler vergi demek zorundaydlar;
gerekte vergi deme ou kategori iin de bir zorunluluk olarak
grlyordu (YK. 17) ve avam bir de kol hizmetlerinde bulunmak
zorundayd (YK 42). Hizmetlerde bulunma ykmll de tm tc ^
lumsal kategcHler iin geerliydi (YK. 16). Verilerimiz, "aristokrasi
teriminin, kendi aralarnda eitlerden oluan bir kategoriyi
gstermediini ortaya koydu. Tersine her yerde [her rnekte] arist(4crasi
iinde byk konum ve durum (stat ve pozisyon) fakllklannn bu
lunduu grld (YK 38). Aynmladmz bu tabakalarn "toplumsal
snflar" olarak nitelenip nitelenmemesi, "snf" tanmlamasna
baldu-. st ve alt toplumsal tabakalar, "domakta olan snflar" [yeni
yetme snflar]* olarak grlebilirler. Bununla birlikte, ergin devlet
rgtnn tipik zelliini oluturduu dnlen bir nitelik ile, yani
retim aralannn denetimine dayanan herhangi bir snfla karlal
mad. Snf savam, hatta smflar aras ak bir ztlk (antagonizm)
erken devletlerin karakteristik zelliklerinden biri olarak grlmedi.
(6)
** Verimlilik, devlet rgtnn beslenmesi iin kullanlacak
dzenli bir artnn bulunaca kadar yksektir. Tm rneklerde,,
ynetici gruplara vergiler, haralar ve haia niteliinde armaanlar
(YK. 17, 19) biiminde-ulaan bir artnn bulunduu (YK.-10)
grld. Bu artnn byk blm, kamu ynetimi aygtnn
beslenmesi iin harcand: bn yolda ynetici armaanlar verip (YK.
30) dllend^elerfe bulunup (YK. 31)adaklar sunarken (YK. 32)
bu tr harcamalarn [kamu gtkevlilerince] daha alt basamaklarda da
yapld grld (YK. 33).
(7) Ynetici tabakann dayand bir ideoloji vardr. B u
karakteristik zelliin, tm rneklerimizde, olduka ince ilenmi
biimleriyle bulunduu grld. Bunlarn, amaz biimde mitossal
bir nitelik tadklan (YK. 21) ve yneticinin [yneticilik]
konumunu tanr soylulukla nasl yasal gsterdii (YK.* 22, 23)
* Ing. "emergent social classes" (.n.).
** Birinci BiSfim'de 5. lt olarak gemekte ve "verimlilik", ayra iinde "retici
glerin gelikinlik dzeyi" <4arak aklaunakta (.n.). '

234

grld; ki etkinliklerinin birou bu tann soyundan gelmiliiyle

ilikiliydi; bu niteliiyle dinsel tOTcnler yrtt (YK 24) hukuku ve
dzeni salad (YK. 25, 26) bakomutan olarak halknn
koruyuculuunu. yapt (YK. 28) ve arm aanlar verip,
"hizmetilerine" dllendirmelerde bulundu (YK. 30, 3i) ye de
doast glere adaklar sundu (YK. 32). Dolaysyla, erken devletin
karlkllk diye bir temel ideolojisinin bulunduu (kar. 2.10.5)
sylenebilir. Bu yasallk kazandrma (meruiyet) biimine uygun
olarak, toplumsal stat, yneticinin slalesine olan yabnlkla (2.11.
blk; kar. YK. 35. 43) ve sahip olunan makamla balantlyd.
Devlet ideolojisinin her yerde [her rnekte] dinadaml tarafndan
desteklendii gikld (YK. 39.50).
Yaptmz bu incelemenin de gsterdii gibi, yapsal veriler,
erken devletlerin. Birinci Blm'de ileri srlen karakteristik
zelliklerini salam bir biimde desteklemektedirler. Tartmasn
bundan sonraki blmlere brakmak zorunda kaldnz zellikle.
yalnzca blnme ve gce bavurma oldu.
2.1'3.2. Erken Devletin Tipi. nmze koyduumuz bir baka
grev, erken devletin tipe, yani emekleme evresinde (inchoate)
eftcen devlet, tipik (typical) erken devlet, [ergin devlete] gei evresinde
(transitinal) erken devlet tiplerine ayrmann geerlilik derecesinin
smanmasyd.
"Emekleme evresindeki erken devlet," adn, politika alannda
akrabalk, aile ve topluluk balannm au- bast; tam zamanl alan
uzmanlann snrl sayda bulunduu; belirsiz ve "ad hoc" [dzensiz]
vergilendirme biimlerinin olduu; karlkllk ilkesiyle ve yneten
ile ynetilen arasnda dorudan ilikilerle dengelendirilmi
[yumuatlm] toplumsal ztlklann bulunduu devlete verdik.
"Tipik erken devlet" tipini ise, akrabalk [kan] balarnn yer
balaryla dengelendirildii; kaltsal [babadan oula ge^en]
grevlendirme ilkesinin yan sra yarmann ve atamann uyguland;
akraba olmayan memurlann ve titr sahiplerinin, ynetim ilerinde
nde gelen bir rol oynadklan; ve toplumsal tabakalar aras ilikilerde
yeniden bltrme Ve karlkllk ilkelerinin air bast devlet tipi
saydk.

235.

"Gei evresindeki erken devlet" tipine gelince, onu, iinde, kamu

ynetimi aygtnda atamayla ibana getirilmi memurlann egemen
konumda bulunduklar; akrabaln ancak ynetimin belli baz
marjinal [nemsiz] ynlerinde etkili olduklan; ve artk, retim aralar
zerinde zel sahipgin, bir pazar ekonomisinin, bibirlerine aka zt
snflarn ortaya kmas iin gerekli nkoullarn bulunduu erken
devlet saydk.
Yukanda ana izgileriyle ortaya konmu olan snflandnna, ilk
bakta, olduka a l ^ yakm grnmektedir. Dolaysyla burada, rnek
olarak inelediimiz devletlerin bu izgiler boyunca smflandrlp
snflandrilamayacaim ve ileri srlen ltn uygulamada elverili
olup olmadm anlamaya alacaz. Birreriyle ok fazla rten
ya da testten geirilmeye elverili olmayan ltler bir yana
braklacak; buna karlk, baka ltlerin de gelitirilip
gelitirilemey^ei aratmlacak.
Bu ltlerden bazlannm, tiplerden birine ya da tekisine zel
olarak uygun dmeyecei ortada. Kaltsal grevlendirme ve atama
arasnda, akrabalk baglanmri ar bast dereceden, atamamn aur
basaca derecelere dek, bir dizi ara derece bulunmaktadu", te yandan,
tm rnekleriniizde, hem kaltsal grevlendirme hem atama rol
oynamtr. Ayn ey, az ok, tam zamanl uzmanlarn ve
vergilendirme sistemlerinin varl; karlkllk ilkesinin etkisinin
bulunup bulunmad sorunlar iin de sylenebilir. Gerekten,
ayrdedici nitelikteki lerin yalnzca, gei evresinde ak en devlet
tipi iinde gtklen bir pazar ekommisinin, toprak ya da sr zerinde
zel sahipliin Ve ak, bir toplumsal ztlm (antagonizmin) varh
olduu anlalmaktadu*. Bu ltle verilerimize uygulandmda, yle
bir grnmle karlarz: zmlememiz, pazarlann bulunmad iki
rnek {Tahiti ve Havai) dnda, pazarlarn varlnn genel bir
karakteristik zellik olutuduunu {YK. 5) gsterirken, Ankole,
Kaan, Norve, Volta ve Zande rneklerinde pazarlar yalnzca smrh
bir neme sahiptirler, Aynca, -bu konuda Msr ve Grcistan iin hi
bir veri yoktu, ilerini meslek edinmi (profesyonel) satclarn
varlna bakarak, pazarlarn vaigtit onaylayan baz destekleyici
kantlar salanabilir. Ankole, Havai,. Tahiti ve Zande rneklerinde.

236

profesyonel satclarn bulunmadldan gOrflId. Norve ve Volta

rneklerinde, ama geb o ael^ in ancak ge bir evresinde olmak zere,
{Mofesyonel satclar [tacirler] grlmt. Gene bu konuda, Msr,
Grcistan voKaari iin, emiztte veriler y c ^ kalanm teki ucunda
ise, nemli pazarlann ve meslekten satclann var Olduu rneklerin
bulunduunu dnmekteyiz, Yalnzca tnka tn alanda pek fazla
gelimemi bir sisteme sahipti. Bu saptamalar bize, rneklememize
aldunz erken devletleri, balang niteliindeki bir smflandrmayla
yukarda sz edilen tip iine yekletirme olana vmektedir:
Emekleme evresindeki etken devletten

Ankole, Havai, Norve,

Tahiti, Volta, Zande.

Tipik erken devletlen

Grcistan, tnia, Kaari.

Gei evresindeki erken devletler;

Aksum, Ankor, Aztek.

in, Fransa, tskitya,
Jimma, Kvjoa, Murya,
Msr, Moolistan, Yoruba.

Bu geici snflandrmada, tam zamanl uzmanlarn bulunup

bulunmamas ltnn yardmyla deiildiklerde bulunma olana
yoktur; nk tam zamanl uzmanlarn, hemen tm rneklerde
bulunduunu (YK. 8) gryoruz. Dolaysyla; bu lt
kullanmayp, bir yana brakmak zorunda kalacaz.
yi gelimi bir vergilendirme sisteminin yarl, yapsal bir lt
olarak fazla yararl grlmemektedir. Vergi ykleme, genel bir
karakteristik zellik olarak karmza kmaktadr (YK. 17). Vergi
toplayclan olarak st ve orta dzey uzmanlarnn (XVI, izelge)
Ankor, tnka, Jimma, Maurya ve Norve rneklerinde bulunduu
grld. Yalnzca Tahiti'de bulunmad belirtilmi bulunuyor.
Vergilerin, daha ok ulusal ve blgesel dzeylerdeki "genel" kamu
grevlileri kanalyla toplanmas yolu, Fransa, tnka, tskitya, Kaari,
Kba ve Tahiti rneklerinde vard. Bunlann tm de, olduka kruik
sonular verdi. Ayrca, belli baz kamu grevlilerinin varl, tek

237

bana, vergi toplama iinin nasl yrtld konusunda pek fazla

bilgi vermez. Dolaysyla, bu karakteristik zelliin testten
geirilmesini bir sonraki blme brakacaz.
Kaltsal lte [grevin babadan oula gemesine] kar akrabalk
ltnn uygulanmas unlan gsterin Genel kamu grevlileri iin:
kaltsallk ilkesi (klan, slale ya da aile iinde olmak zere) Ankle,
Havai, fskiya ve Tahiti rneklerinde az ok ar basan yol
drttifdayd. Kaan, Moolistan ve Norve iin, elimizde veri
yoktu. zel kamu grevlileri iin: kaltsallk ilkesi Ankoie ve Tahiti
rneklerinde ar basmaktayd. Havai, Grcistan, tskitya, Kari,
Moolistan ve Norve iin veri sunulmamb.
Genel nitelikli' kamu grevlilerinin ibana getirilmeleriyle
atamann, az ya da ok au* bast ftnekler
Grcistan, Jimnv,
Maurya, Yoruba ve zel kamu grevlilerinde durumun byle olduu
rnekler, Aztek, Fransa, Jinma, Msr, Kba ve Yoruba idi.
teki rneklerde iki sistemin karm bir yolun kullanld
grld. Bu bulgulan' gzinde bulundurarak, balangtaiki
snflandrmamz yle tnr deiiklikten geirelibilir:

Emekleme evresindeki erken devletler.

Ankole, Havai, Norve,

Tahiti, Volta, Zande.

Tipik elken devletler:

Aksum, Ankor, in, Fransa,

Grcistan, Inka, tskitya,
kaari, Mm, Moolistan.

Gei evresindeki erken devletler;

Aztek, Jimma,
Maurya, Yoruba.

Kba,

Toprak zerinde kiisel sahipliin olduka karmak bir sorun

olduu anlald. IV, izelge'deki verilerin gsterdii gibi, toprak (ya
da su-) zerinde kiisel sahipliin: Aztek (bir ara olmak zere) in,
Jimma, Kba, Maurya ve Vo/m aristokrasilerinin yeleri arasnda var
olduu; kk mlk sahipleri arasnda olmak zere: Azmk, in,

238

Fransa, Grcistan, Jimma, Maurya ve Vo/fa rneklerinde bulunduu

grld. teki rneklerde kolektif sahipliin eitli biimleri ar
basmt. retim aralar zerinde kiisel, ve daha sonra zel
sahipliin gelimesi, neden olmasn, birbirlerine karlkl olarak ters
den (antagonistik) snflarn domasn kkrtm olabilir. Ne var
ki, bu kitapta incelenen erken devletlerde, byle bir durumun, sz
konusu snflarn douu srasnda bulunduunu gstejren veriler
bulunmamakta.
Yukardaki snflandrmalarmzn keyfilii gznnde alndnda,
zmlemeye ek ltlerin sokulmasnn yararl olaca aka
anlalmaktadr. Bu konuda u ltleri ele alacaz:
(a)
hizmetleri dllendirmelerle karlanan kamu grevlilerinin
karsnda maala denen grevlilerin varl; (b), hukuk sisteminin ve
adalet datm-ynetiminin gelikinlik derecesi.
XI. izelgede kamu grevlilerinin nasl dllendirildiklerini
gsteren verilerin bir dkm yapilmaktadr. Yalnzca Aztek, Fransa,
Inica, Jimma, Kba, Maurya ve Yo/ Mba rneklerinde maal kamu
grevlileri bulunmaktayd. Ankor, Ankole, Havai, Moolistan, Tahiti,
Volta ve Zande rneklerinde bu ir grevlilerin bulunmad
belirtilmi bulunuyor. Bu skalann (yelpazenin) her, iki ucundaki
[erken] devletler, yukarda daha nce yaplan snflandrmayla sk bir
balant gstermektedirler.
Hukuk sistemlerinin ve adalet datm-ynetiminin gelikinlik
derecesiyle ilgili bir inceleme iin u zelliklere (IX. izelge)
baklacak: kodlara geirilmi yasalarn varl, resmi yarglarn
bulunmas ve cezalarn (yazl) yasalarda belirtilen kurallar uyannca
verilmesi.
^
Kodlara geirilmi (yazl) yasalann Ankor, Aztek, in, Fransa,
hka, Jimma, Kuba ve Maurya rneklerinde bulunduu grld. Kaan
iin bu konuda herhangi bir veri salanm deil. Resmi [grevli!
yarglarn varlyla Ankdr, Aztek, Fransa, hka, Jimma, Kaari,
Kba, Maurya ve Yoruba rneklerinde karlald. Yazl yasalara gre
cezalandrmadan Aztek,-in, Fransa, hka, Kaari, Kba, Maurya,
Yonba ve Zonr/e meklerinde sz edilmi.

239

O
%U
<

X ! X Q X

-3

. X

' X

X 'o

<

,l

X X

o Io

' X

' X

'

o ' 0 X X 0 X ' o X X X > < ! X ! o o o o><;><!

Sx 'X ' 'X 'x x x x x

^ O

t 'S
X

'

X X

' X

' X X 0 X X

I'

3 l
, t

o X o o X

' 0 X X 0 X X

' O O

'

' X

l:
3

i
*0 Q
' g ; | ^ X X < X < < o o X < o < X o o ' p fQX < X

|x

X < X X X a < X < o X < o p P Q X > < X

oS

S
^ M
O) ^
a S
s
X

O g

l
X

O
00
.
o

' X X X o x

.aX - . X X X o X
I

' O O X o X X X - X

- X

il
a a
:o
V

. o X X - X X X ' - X '--X'

1^1

ii: !(St;*

C/5
Cli/5

I i
ili'.llal I

XX. izelge'de yukandaki zmlememizin ulat sonulan

biraraya toplam bulunuyoruz. Bunlardan vanlacak ana sonu, yapsal
ltlerin uygulanmasyla incelediimiz erken devletlerin bize gre,
aadaki tipler iinde snflandnlabilecei olsa gerek:
Emeklemeevieandeki eEndevletler:
Ankole, Havai, Norve (eskisi),
Tahiti, Volta, Zatide.
Tipik erken devletler:

Gei evresindeki erken devletler:

Aksum, Ankor, Grcistan,

hka, skitya, Kaari,
Msr, Moolistan, Yorba.
Aztek, in, f < nsa,
Jimma, Kba, Maurya.

Erken devletlerin [byle] tip iinde yapsal bir smfiandnimast

ilemini kullanl ve yararl bulduk. Bununia birlikte. Birinci
Blm'de nerdiimiz ltlerin, baz deiikliklerden geirilmesinin
gerektii anlald. Sz konusu ltlerden, tam zamanl alan
uzmanlarn varl ltnden vazgetik; vergilendirme sistemlerinin
tartmasn, bundan sonraki blme braktk ve hukuk sisteminin
g eli^nlik derecesi ve maal kamu, grevlilerinin varl ltlerini
ekledik. Byle bir snflandumanm, devletin evrimi ile ilgili nceleme
bakmndan anlam Yirmiyedinci Blm'de tartlacak.
YRMBENC BLMN NOTLARI
1 Y^sa karakteristik zelliklerin fonnttileurilnesi yolunda kullanlan ve
rilerin deerlendirilmelerindeki gvenirlilik derecesi, her bir karakteris
tik zellik iin rneklemenin oram (byklk dccesi) ve har tr zel
liin her bir rnekte bulunup bulunmad konusunda ak varg-larm
toplam saysna baklarak, ifte denetimden geirildi. Bp denetimin uy
gulanmas, meslektamz Piet van de Yelde tarahhdan gerekletiril^.
2 Weber (1964:700) ok ncela. hkmet etkinlderinden birounun giz
li yanlannn bulunduunu ve hatta byle bir uygulamann hkmetin
grevlerini etkili bir biimde yaine getirebilmesi bakmndan asal bir
nem tadn belirtmiti.
3 Bizim kendi ltlerimize gre "emekleme evresinde" (erken devlet) eti
ketini taktmz siyasal rgtlerden bazlar, kendilerini az ok farkl
lUtlae dayayan t^yazarlarca "eflikler" olarak snflandumlardr
(kar. Service, 1971:144 vd., 1975:150 vd.).

241

YtRMlBElNC BLMDE YARARLANILAN KAYNAKLAR

Adatns, Robert McC. (1966), The evolution o f urban society. C hicago:
Aidine..
(1974), 'Anthropological perspectives on anient trade, C u rre n t
Anihropology 15 iinde s. 239-258.
Baal, J. van (1974), D e agressie der gelijken [Eitlerin saldms]. Assen: Van
Gorcum.
{1915), Reciprcity and theposition o f women. Assen: \ a n CoTcum.

Baaren, Th. P. van (1960), W/' mensen. R eligie en weretdbeschouwing bij

sehriftloze yolken [Din ve ilkel halklarn yaam felsefesi]. Utrecht;
Bijleveld.
Bax, Mart (1975), 'The piolitical machine and its importance for the Irish
tepnhhd, PoUtical Anthropology i icpnde s. k-20.

Beattie, J.H. M. (197), The Nyoro State. OrdorA: Clarendon.

Birdsell, J. (1973), 'A basic demographic unit'. Current Anthropology 14
iinde s. 337-356.
Bloch, M. (1967), Fenrfa/society. London: Routledge.
Cameiro, Robert L. (1970), 'A theory of the origin o f the State', Science 169
iinde s. 733-738.

ehilde, V. Gordon '(1950), 'The urban revolution', Town Pkoming Review 21

iinde s. 3-17.
Claessen, Henri J. M. (1970), Van vorsten en vo/Aen [Prensler ve halklar
hakknda]. Amstardan: Joko.
(1974), Po/7eAe ontropo/oge. Assen: Van Gorcum.
^ (1975a),'Coniment'. CHirentAnf/ropo/ogy 16 iinde s. 38.
(1975b), From rags to riches - and the ireverse', Rle and reality. Essays in
honor o f Vere J. F. Kbben, ed. Peter Kloos ve Klaas W. van der Veen,
iinde s. 29-49. Amsterdani; University of Amsterdam Press.

'242

Crumley, Carole L. (1976), 'Toward a locational definition of State Systems of

settlement', i4meWca Ant/jTpo/og/s/78 iinde s. 59-74.
Davenport, W. (1969), 'The Hawaiian cultural revolution', Am erican
Ant/ropo/og/st 71 iinde s. 1-20.
Dawson, Christopher, ed., (1966), Mission to Asta. New York: Harper and
Row.
Doombos, Martin R. (1975), Regalia galore. The decline and edipse ofAnkole
Nairobi, East Aftican Literatre Bureau.
Evans-Pritchard, E. E. (1948), The divine kingship o f the Shilluk o f ihe
Nildic Sudan. Cambidge: Cambridge University Press.
Forbes, F. E. (1851), Dahomey and theDahomans. London: Longman, Brown,
Green and Longmans.
Fortes, M. ye Evans-Pritchard, E. E. ed. (1940), African political systems.
Oxford: International Afirica Institute.
'
Frazer, Sir James (1911), The golden botgh. London: MacnjiUan.
Fried, Morton H. (1967), The evolution o f political society. New York:
RandomHduse.
Gluckman, Mltx, (1965), Politics, law and ritual in tribal society. Oxford:
Blackwell.
Haenisch, Erich, ed. (1948), Die Geheime Geschichte der Mongolen. Leipzig:
Harallwitz.
Hoebel, E. A. (1964), The law ofprimitive man. 3. baslu. Cambridge Mass:
Harvad University Press.
Janssen, Jac. J. (1975), 'Prolegomena to the study of Egypt's economic histoy
during the New Kingdom^ Studien zur altgyptischen Kltr 3 iinde
s. 127-185.
'

Jbsselin de Jong, P. E. de 0975), Structuralism in cultural anthropology';

Current anthropology in the N'etherlands, ed. Peter Kloos ve Henri J. M.
Claessen iinde s. 114-131. Lahey: Staatsuitgeverij.
Keesing, p. M. (1985), Cultural anthropology. New York: Holt, Rinehart and
Winston.

Kbben, A. J. F. (1966), "Lavv at the village level', Lavv, culture and society,
ed. Laura NadeJ iinde s. 117-140. Chicago: Aidine.
- (1967), 'Why exceptions? The logic of cross-cultural analysis', Currrent
Anf/jrop/ogy 8 iinde s. 3-28.
(1970), 'Comparativists and non-comparativists in anthropology', A Handbook ofmethod in cultural anthropology, ed. R. Naroll ve Ronald Cohen
iinde s. 581-596. New York: Free Press.
Krader, Lawrence (1%8), Formation o f the s/ate. Englewood Cliffs: Prentice
Hail.
Kcuijer, G.'J. (1959), Observeren en redeneren [Gzlem ve akl yrtme].
MeppeirBoom.
Kurtz, Donald V. (1974), Peripheral and transitional markets: The Aztec
Case', American Ethnologist 1 iinde s. 685-706.
Maciver, R. M. (1965), The web o f government. Gzden geirilmi bask.
New York: Free Press.
Nadel, S. F. (1969), The foundations o f social anthropology. 5. bask.
London; Cohen and West.
Naroll, Raoul (1970), 'Cross-cultural sampling', A Handbook o f method in
cultural anthropology, ed. R. Naroll ve Ronald Cohen iinde s. 889-926.
New York: Free Press.
Nieboer, H. N. (1910), 5/very as an industrial system. 2. bask. Lahey:
N ^off.
Po^er, Kari R. (1968), The hgic ofscientific discovery. 5. bask. London:
Hutchinon.
Rdclie-Brown, A. R. (1952), Structure and funciion in primitive society.
London: Qxford Universily Press.
Rusch, Walter (1975), Klassen und Saat in Bugvea vor der Kolonialzeit.
Borlin: Akademie Verlag.
Sahlins, M. D. (1958), Social stratification in Ppiynesia. Seattie: University
of Washington Press.
Schapera, I. (1956), Government andpolitics in tribal society. London: Watts.
Schramm, P. E. (966), 'Mythos des Knigmms', De Monarchie, iinde s.
21-36. Amsterdam: Polak en Van Gennep.

244

Service, Elman R. (1971), Primitive social organisation. 2. bask. New York:

RandomHouse.
(1975), Origins f Ihe State and civilizalion. New York; Norton.
Slicher van Bath, B. H. (1960), De agrarische geschiedenis vwt West Europa
(500-1800) [Bat Avrupa'nn tarmsal tarihi (.S. 500-1800)]. Utrecht:
Aula. Soustelle, Jaques (1958) Zo leefden de Azteken bij the invasie van de
conquistadores. [Konkistatrlerin geliinden nce Azteklerin gnlk
yaam], Baan: Hollanda.
'
Speke, J. H. (1863), Journal o f the discovery o f the source o f the Nile.
Edingburgh: Blackvood.
Stevenson, Robert F. (1968), Populttiion and polUical systems in tropical
New York: Columbia University Press.
Swartz, Marc J., ed. (1968), Local-level politics. Chicago: Aidine.
Swartz, Marc. J Tumer, V. ve Tuden, A., ed. (1966), PoUtical anthropology.
Chicago: Aidine.
Thapar. Romila (1975), Ancient history oflndia. Harmondsworth Middlesex:
Penguin Books.
Trouwborst, A, A. ^1973), 'La base territoriale de l'^tat du Burundi ancien',
Revue miversitaire du Burundi 1 iinde s. 245-254.
Tuden, A. ve Marshall. Catherine (1972), 'Political organization: cross-cultural
codes', Ct/mo/ogy 11 iinde s. 436-464.
Vansiia. Jan, (1964), 'Le royaume Kba', Annales, serle in 8 Sciences
humaines, no. 49. Tervuren: Muse royal de l'Afrique Centrale.'
Veblen, Th. (1899),T/eorv o/tlc

c/oss. New York.

Vermeulen, C. J. J. ve de Ruijtcr, A. (1975), 'Dominant epistemological

presuppositions in the use of the cross-cultural survey method', Current
Anthropology 16 iinde s. 29-52.

245

Yim rialtm c Blm

BR SRE OLARAK
ERKEN DEVLET
Peter Skalnik

1. m e t o d o l o jik GR
Erken devletin yapsyla, ileyiiyle ve gelime sreciyle ilgili
boyutlarn, birbirlerinden ayr, tek tek ele alnmalar, kesinlikle
zmleme amalar dna talmakszn yaplm olsa bile,
glklerle dolu bir yntem olarak grnmektedir. Bu blmn amac,
bu boyutun birbirlerinden tam anlamyla yaltlanarak ele
alnmalannn zmleme ufkumuza getirecei snrllklar amaktu".
Bu, gelime dinamikleri iinde baz evrensel zellikleri ieren bir sre
olup, erken devlet tartmasnn zerinde ykselecei tarihsel
yaklamn benimsenmesine uygun olarak, erken devletin her bir
somut rneinde grlen baz ortak karakteristik zelliklerinde
yansmtr. Bu yazda tartma daha ok rneklememize alnan yirmi
bir rnekolaydan salanan verilerle gelitirilen "bir sre olarak erken
devlet" modeli odann evresinde dnecektir. Konuyla gili olarak
rnekolay yazlan dndaki yerlenden salanarak karlatrmalarda
kullanlacak malzemelerden, ancak ikincil bir kaynak olarak
yararlanlacaktr. Dolaysyla, nmzdeki grev bellidir. Bu, erken
devletin dinamik ynlerinin karakteristik zelliklerinin bir sentezinin
sunulmasdu.
Tartmaya girimeden nce, balang niteliinde olup, sunu
blmnde (Birinci Blmde) ana izgileri ortaya konan varsaymlar
ksaca ammsamalyz. Sz konusu blmde, her bir [erken] devlet;
"Ynetenler ve ynetilenler olmak zere iki yeni yetme snfa
blnm bir toplumda, toplumsal ilikilerin dzenlenmesi iin
olumu bir rgttr"

247

dncesini ilo:i srmtk. Ayn zamanda devletin ileyiinin erk

kullanmakla sk bir ilikisinin bulunduunu ve erkin kullanlmasnn
da, devleti destekleyen bir ilevinin olduunu belirtmitik. Kendisine
erk kullanma yetkisi verilen bir ynetirnin, toplumun tabakalara
blnp yeni doan (yeni yetme) toplumsal snflara ayrlmasn
denetim altnda tutaca ve devletin iten gelecek ayrlmac eilimlere,
dtan gelecek saldrlara kar birlik ve btnln salayaca
dnlmt. Birinci Blm'de dile getirdiimiz gr ksaca buydu.
Siyasal erk, ekonomik ve ideolojik erkle ve akrabalk ilikileriyle
ibirlii iinde etkinlik gsterir ve onlarla smsk balant iindedir.
Siyasal erkin belli bir toplumda maddi mallarn retilmesiyle nasl bir
iliki iinde bulunduunu kavramak,"erken devlet oaak adlandrdftiz eyin karakterinin kavranmasnda yaamsal nem tayan bir
nokta olarak grnmektedir. Bu noktadan hareketle, hem devlet ncesi
toplum ile erken devlet toplumu, hem de erken devlet toplumuyla
onun ardl olan toplum arasnda yararl karlatrmalar yaplabilir.
Benim grme gre, erken devlet, en iyi biimde, duraan bir olgu
dan ok, birbirlerini etkileyen toplumsal srelenn oluturduu kar
mak bir btn olarak ele alnabilir. Dolaysyla, bu blmdeki tartnaada daha ok, erken devletin, iki farkl perspektiften olmak zere, sresel ynleri (kar. Vansina, 1964) zerinde durulacak. nce, mekolay almalarmzn verilerinden hareketle, bir sornut ileyi modeli
nin belli bal zelliklerinin neler olduu gsterilmeye allacak.
Sonra da, daha nce yaplan zmlemeye dayanlaak, bunlara denk d^ n soyut dinamikler olarak, ileyi ilkelerinin* formlletirilmesine
giriilecek. Bunlan, kitabn sonunda [Claessen ile birlikte] erken dev
letin genel anlam hakknda gelitirdiimiz grlerimiz izleyecek.
2. LEY MODEL
Taslak dzeyinde be ilev alan bulunduunu onaya koyabiliriz;
bunlar; kamuynet.sel alan, ekonomik alan, ideolojik alan, askeri alan
ve siyasal alandr. levsel alan byle blmlere aynna, pek kendi
bana bir ama olmayp, bize, zmleme amalarmzda yararl
olacak [bir ara oluak] grnmekted-.
* Ing. "hnctional principles"; balanmdan, "ilevsel ilkeler" anlamndan ok "ileyi il
keleri" anlamnda kullanld anlalyor (.n.).

248

2.1. Kamynetsel ilev Alau*

rneklememizden elde edilen .veriler, incelenen tm erken devlet
lerde bir kamu ynetimi aygt bulunduunu gstermitir; ki bu aygt
aslnda hkmetin yrtme organdr (kar. Smith, 1960:15-20).
Ynetim biimleri hi de devletler ile snrl olmamakla birlikte (Mair,
1962) eitli biimleriyle kamu ynetimi aygtlar, balangta yal
nzca erken devletlerde gelimilerdir. Erken devletin ortaya k, masndan nce kamu ynetimi aygtlanmh hemen hemen bulunmad
sylenebilir. Daha kesin olarak, o ya da bu biimiyle kamu ynelim
lerinin ancak devletin douundan sonra gelimeye baladklarn sy
leyebiliriz. Kuramsal olarak, kamu ynetimi aygtlar ncesi kamu
grevlilerini, baz rneklerde, devletin douundan olduka lmeleri or
taya km olan uzman din adamlarnn oluturduu ileri srlebilir.
Bu kimselerin uzman lklan elbette kamu ynetimi alannda deildi;
ama efliklerin dinsel-siyasal trlerinde fEvans-Pritchard. 1962;66-68)
bu kimseler, asl grevleri yan sra baz kamu ynetimi hizmetlerini
grm olabilirler. Dahas, y^rel topluluk bakanlarna. ya da dinselsiyasal eflere ahsen bal olan bu tr kimselerden^ kk bir blm
"kamu ynetimi grevlilerinin habercileri"** olarak grlebilirler
(Volta, Yoruba ve Zande rneklerinin devlet ncesi dnemlerinde).
Erken devletin bebeklik evresinden yeni yeni ayrld emekleme dze
yinde. egemenlerin, izleyicileri arasndan kamu ynetimi grevlerini
yerine getirmeleri iin ancak ok az sayda insan seip elaltnda tut
tuklarn kefettik (Havai, Iskitya, Tabili). o^a rnekte belli bir yere
kurulmu egemen konutlar (saraylar) bulunmamaktayd ve uyruklar
nn ballklarm salamak iin egemenin kendisi, devletin her yerini
dolamak zorunda kalyordu. Bu gezici ynetsel organ, zellikle belli
bir yerleme yerine ya da bakente sahip olmadan nce, varln, mad
di bakrndan, ya "ganimet retimi" (Goody, 1971) yoluyla, ya da ege
mene ve izleyicilerine gittikleri yerlerde sunulan hara veya hara nite
liindeki armaanlarla, bunlarn hemen orada tketilmesi yoluyla
srdrd.
Vergi-hara toplamakla ilikili kamuynetscl iler, bu yollarn
hemen ardndan denebilecek bir sre iinde dodu. Yerel yallarn,
* k g . "Adiiinislralive Functional Sphere" (.n.).
** k g , "proto-administrative functionaries" (j.).

249

eflerin ya da devlet ncesi toplum tiplerinin teki ileri gelenlerinin,

ynetici hiyerarinin yaratt kamuynetsel ilevleri stlenen
kimseler durumuna gelmelerinin ancak ender birka rnei ile
karlayoruz. Gerekten, kendi ky topluluklar iindeki
ykmllklerden zgr ve merkezi erke tam bir ballkla bal
"yeni" bir insan grubu trnn varln iyice yerletirmesine dek,
etkili bir merkezi kamu ynetimi aygtnn yaratlmasnn olana
yoktu.
Gurevich'in /Vdn'Cf'teki durumla ilgili olarak (Ingiirzce bask s.
408'de balayan blmnde) yapt karakter saptamas, genel olarak,
erken devletlerin gelimelerinin b evrelerinin olduka tipik bir
durumunu yanstmaktadu*. Gurevich bu konuda unlan sylemektedir:
"Norvete dokuzuncu ve onuncu yzyllarda krallk erkinin pek
fazla etkili olmad ve lkenin iilerine hi de damgasn basa
bilecek durumda bulunmad besbellidir. Kraln elinin altmda bir
kamu ynetimi aygt bulunmamaktayd. Genel nitelikte olmayan
her trl (zel) grev, krallk mlklerinin hizmetle grevli adam
lar* ya da khyalar tarafndan grlmekteydi. Kral daha kendi
erk makinesini rgtlendirebilecek gte deildi; dolaysyla
skandinav efsanelerinde (saa) byle bir brokrasiye yaplan
deinmelerin tm, anakronistik bir nitelik tamaktadr."
Olgulara ilikin balam iinde tad deerden ayr olarak, bu alnt,
ayrt zamanda, erken devletin sresel ve tarihsel boyutlarn gzler
nne sermesi bakmndan da geerlidii". Erken devletin ileyiinin ve
deYetin oluutnunun ilkel dnemlerindeki gelime srecinde sahip
olduu adjarnlann ve kurumlanl (ajanlan) ileyilerinin derinlemesine
kavranmasna yardmc olmaktadr.
Erken devletlerin kamu ynetiminde ne tr insanlar almaktayd?
Bu kimseler, egemen tarafndan ya da blgesel siyasal kamu grevlileri
tarafndan alman eitli kararlar uygulamaya geiren ynetici
tabakann (yeni yetme ynetici snfn) yeleriydiler. Gerekten bu
kimseler, yrtme ilerini yapan bir kamu grevlileri kuruluu
oluturmulard. Bu kimselerle siyasal karar alma makammdaki kim
seler arasnda, ou durumda, hi bir trden akrabalk ilikisi blunma-

* ng. "retainers" (..).

250

maktayd. Kendileri, yksek makam sahiplerine balanm (tabi) olan

ve bir siyasal hasmlk ve yanma durumunda ie alnm bulunan
eitli rtbe ve mertebelerde kimselerdi. Bu. durum, erken devletlerde
aygtn, genellikle, o ya da bu trden "politik gruplar"* aras
yanmayl balantl bulunmadn gstermektedir. eitli kamu
ynetimi kurumlannn (ajanlarnn) her bir yesi, egemene ya da on
dan daha aadaki siyasal nitelikli bir kamu grevi sahibine kiisel
bala balyd ve genellikle o kimseye hizmet etmesi iin atanm bu
lunuyordu. kendisi ayn zamanda, kamu ynetimi hiyerarisinin
yksek basamaklarndaki bir yesine baml ve dorudan o kimseye
hesap verme durumunda olalnliyordu. Belli baz kamu grevlerine geti
rilme. genellikle, belli baz ailelerin yelerine sunulan yerleik bir
grenek oluturuyordu. Benim incelediim rnekolayda [Volta havzas
erken devletlerinde] kamu ynetimi grevleri genellikle siyasal ma
kamlarda akrabala dayanan heriangi bir hak ileri srebilecek durumda
olmayanlara verilmekteydi. Bylece kamu ynetimi aygt, soylu
luun, siyasal makamlan ellerinde tutan yeleriyle byle bir makama
sahip olmayan yeleri, yani yksek grevlere gelmek isteyen (aaya
bak.) yeleri arasndaki erk dengesinin srmesinde anahtar niteliinde
nemli bir rol oynayabildi. Sz konusu [siyasal makamlaa sahip ol
mayp yksek kamuynetsel makamlara zenen] kimselere, en iyi du
rumda, egemenin dorudan denetimi altnda bulunan birka kyn "ka
mu ynetimi" braklabildi. Ne var ki bu kimselerin (Volia'da) ky e
finin sahip olduuna benzer siyasal sfat tama gibi bir haklar yoktu.
nemli bir nokta, bir etkinlikler takm olarak kamu ynetiminin
tr ne olursa olsun, hi bir zaman, belli bir lke ile, toprak ya da
nesne ile. en ok deer verilen ey olarak halk ile ilgilendii kadar ilgi
lenmi olmamasdn. O. hereyden nce ve hereyden nemlisi, sz ko
nusu erken devlette bulunan halkn (etnik duruma ya d meslek
farkllamas durumuna gre olumu belli sayda ya da belli katego
ride insanlarn) kamu ynetimiydi. Bu anlamyla kamu ynetimleri,
siyasal alanda grlen rnei, yani "erkin" ayn zamanda halkn
zerinde erk anlamna gelmesi rneini izlediler. Kamu ynetiminde;
topran (rn veren topran) nesnelerin ya da maddi servetin teki
* Ing. "party-political" (.n.).

251

cansz kaynaklarnn yneliminin n plana gemesi srecinin, ancak

sz konusu erken devlelin karmaklnn yava yava artmasyla
baladn gzlemleyebiliyoruz, Bu sre genellikle, hkmetin mer
kezi bir yerleme yerinin kurulmasyla, yani belli bir yere yerlemi
payitahtn* olumasyla o ya da bu yoldan balantl bir olguydu.
Tipik erken devletlerin bazlarnda ve gei evresinde erken
devletlerin tmnde, payitahtn bir kent biiminde olmasna karn, bir
nceki blmde belirtildii gibi, erken devletin siyasal merkezinin ya
da kamu ynelimi merkezinin mutlaka kent merkezi olmasnn
gerekmediini gryoi'uz. Yerleme biimi ne trden olursa olsun,
payitaht iinde mutlaka bir saray** bulunmaktayd. Blgelerdeki
siyasal temsilcilerin de. ilerinden yerel kamu ynelimini yrttkleri,
merkezdeki saray modeline benzer olarak kurulmu daha kk
saraylar bulunmaktayd. Yukarda yle bir deinip getiimiz gibi,
erken devlette, kamu ynetiminin [aygtnn] genilemesi ynndeki
ve daha zgl olarak br broki'asinin olumas yolundaki eilimler,
merkezilemeyle sk skya ilikilidirler. Bu, egemenin, siyasal erk
zerinde hanedanla (akrabala) dayanan hak sahiplii ileri
srebilecek kimselere kar erkini pekitirmesinin bir sonucuydu.
Bylece kamu ynetimi aygt, olas gasplara kar koruyucu bir ara
hizmeti grd.
Bu durum, ister istemez, kamu ynetimi grevlilerinin siyasal
karar alma srecine katlmalarna yolat. Gerekten, brokrasi
oluumu*** siyasal erkin bir blmnn kamu ynelimi grevlilerine
delagasyonunu (deyrini) gerektirdi. rneklememize alnan devletlerin
tmnde de duruin buydu. Yksek makamn, danmanlarca ya da
kamu ynetiminin (veya ordunun) yelerince gamedilmesi, yalnzca,
siyasal erk alannda grlen yeni frsatlahn smrlmesinin rn
olan ender olaylard. Siyasal erki gaspeden kimseler genellikle,
sessizce hanedan soyaalar iine alndlar (Volta, Yoruba). Kamu
ynetimi kurumlarmn. daha nce resmen tutsak, "kle", avam
konumunda bulunan ve hatta yabanc,kkenli olan yeleri, devlette
* Kent oLnayabitin ajadaki satrlara bakmz (.n.).
Yalnzca yap anlamnda "saray" (palace) deil, ayn zamanda iinde merkezi ynetsel
ilevlerin y r t l d yer (co u t) anlamnda saray (ji.).

* **lng. "bureaucratization (.n).

252

olduka yksek makamlara ve hatta egemenin sarayndaki [merkezi]

ynetim makmlanna ulaabildiler. Baz devletlerde bu kimseler devkt
kurulu (dantay) kuruluunu oluturdular ve yksek siyasal
makamlarla kamu ynetiminin yksek makamlan arasnda fazla bir
ayrm yaplmamaktayd. Gerekten, hkmet, siyasal alanlarla kamu
ynetimi alanmn birbirleriyle kart noktada bulunup, bu durum,
politika ile kamu ynetimini farkl ilev alanlan olarak ayrmamzn
yararlannm smuilgm gstermemize yardmc olmaktadm
rnekolay deneme yazlanmzdaki somut verilerin de gsterdii
gibi, erken devlette, "devlet yaam" ile "siyasal k\iltr" alanlarnn
yalnzca yneticiler, yani devlet hiyerarisinin yeleri iin sz konusu
olmas tipik bir olgudur. Devlet hiyerarisinin yeleri, siyasal makam
lar iin yanmaya giriecek, saray greneklerinin gelitirilmesine
alacak, ya da kendilerini dinsel trenlere veya elencelere verecekler
dir. Savalar, devlet hiyerarileri arasihda kopmutur. Farkl devletlerin
kylep arasmdaki kapmalar, devletler, hatta blgeler arasnda sava
durumlanna yolamamtu.
, Bununla birlikte, ve rneklememizin verilerince her rnekte ayn
derecede desteklendii gibi, reticilerin, tm m ^l topluluklarn ye
lerinin maddi (ekonomik) ve ideolojik desteini salayabilmilerdir.
Sz konusu topluluklar, zamanlanma bir blmnde olmak zere, za
naatlarla ve satclkla da uraarak, geimlerini daha ok tanmdan
salayan kimselerden oluan, az (d^ kendine yeterli birimlerdi. Bunlar,
ynetici devlet hiyerarisi [devletin st ynetim makamlan] ile kamu
ynetimi aygt yluyla balant iindeydiler. Hara ve vergi toplama,
bu topluluklarla yneticiler arasndaki az ok dzenli olduu sylene
bilecek iliki noktasn oluturup, baka durumlarda paralara blnebilecek bir toplumu birlikte tutan temel ba salad, ileyen bir rgt
olarak devlet, birincil reticilerin ve topluluklarn yelerinin maddi des
tekleri sayesinde varln srdebiliyordu. Bu noktaya daha sonra,
yani erken devletlerin ileyiinin ekonomik alanlarn tartrken
dneceiz.
Kari Marx ve ondan sonraki eitli grlerden birok yazar,
devletin, daha nce dorudan doruya bamsz topluluklarca yerine
getirilen grevlerin nemli bir blmn, onlardan ahp stlendiini
belirttiler.
'

253

rneklememizden salanan veriler, erken devletin, elinizdeki

kitapta (s. 136'da) Krader'in kaleme ald yazda, aadaki biimde
dile getirdii ikili niteliini desteklemdktedin
"Devletin ajanlan ortaya knca, bunlar, [hepsi de daha nce toplu
luklar iintle yrtlen-p.s;]* adalet datm-ynetimi, savan ve
diplomasinin yrtlmesi gibi ayn grevleri zerlerine aldlar.
Devletin kurumlan ve adamlan (ajanlan) artk hem devletin hem
de tm olarak toplumup karlanm savunup, bu karlar iin savat
lar. Bu, kendi iinde elikili ikili bir kardr: bir yanda toplumsal
snfn temsilcisi olan ve iinde bu snfn karlanmn rgtlendirildii devletin karlan vardr, te yanda, toplumsal btnn karlan."
imdi de en geni anlamyla yt^etimin (hkmetin) bir esi olarak
ele alacamz "adalet datm-ynetimi"** alannda nelerin olduuna
bakalm. Yirmi bir devletten oluan rneklememizin salad verile
rin de gsterdii gibi yneticilerin yarglamaya ilikin olarak
yaptklar iler, ne kapsaml ne de ok sk karlatklar ilerdi. Ancak
egemenin varln tehlikeye sokan (rnein "lee majesty"*** gibi)
durumlar, ya da devletin temellerini tehdit eden (rnein ihanet gibi)
olaylar, kanlmaz olarak, devletin yarg grevlilerince karara
balanmay gerektiriyodu. Bu durumda egemen ya da hldimet lerini
giyen teki kimseler, yarg olarak davrandlar. Resmen uzmanlam,
yarg ilerini gren grevliler, yalnzca Az/ek, tnka, Kba \e Maurya
devletlerinde bulunuyordu (bir nceki blmde IX. izelge'ye bakmz).
rneklememize alnan teki erken devletlerde, adalet datmynetimi, ya yalmzca genel kamu grevlilerince, ya da onlar yan sra
o ya da bu trden resmi yarglarca yrtld.
,
Karakteristik bir durumla, devlette kamu ynetimi aygtnn
gelimesi ve onu izleyen bir eilimle brokrasinin olumas,
egemenin asker izleyicilerine ve genel olarak askeri gcne balyd
(kar. Danilova, 1968). inde doup yetitikleri kendi
topluluklanndan, ilk nce (Marsn "Losreissung" dedii ilemle)
* Keli i^fia yazar Peter Skalnik'in (jB.).
** Ing. "adminstration o f Jutice" (j.).
*** Egonene kar ilenen sular (.n.).

254

koparlp alnan koruma birlii yeleri ve baz rneklerde onlar yan

sra sava tutsaklar, ayncalkl "kleler vb. kimselerdi. Bu kimseler
egemene ahsen balydlar ve bu nitelikleriyle, tmyle egemene
hizmete adanmlard. Uygulamada kamu ynetimi ileri, egemenin
siyasal ve askeri gcyle yakndan ilikiliydi (Iskiiya). Gerekten,
kamu ynetimi grevlilerinin yrtme erkiyle ilikili yetkilerinin
kayna siyasal alandan beslenmekteydi. Bununla birlikle, kamu
ynetimi ajanlar yava yava, aktif siyasal (ve askeri) gler olma
eilimine girmilerdi ve bu gelimeler, erken devletlerde erkin yava
yava merkezilemesiyle atba gitmiti. Bu olgunun kkleri,
brokrasinin olumas srecinde yatp, tek tek erken devletlerin
gelikinlik dzeylerinin nemli bir gstergesiydi.
2.2. Ekonomik ilev Alan

'

Erken devletin (yeni yetme snftan) yneticilerde kiilemi

grnm alp bir hiyerari oluturarak ortaya kmas olananm. yi
yecek reticileri ve teki tketim mallar reticileri ile bu hiyerarinin
ilikisiyle doduu, ve biiminin neredeyse bu iliki tarafndan belir
lendii sylenebilir. Bu iliki, yneticilerin varlklarn srdrmelerini
salayacak maddi kaynaklar sunarak, devlete bir rgt olarak varlm
srdnne gcn verdi. Sz konusu olan eitsiz bir ilikiydi; nk,
retici etkinliklere katlmamakla birlikte, topluluklarn art rnnn
(ya da art emeinin) nemli bir blmn devletin lkesi snu-lan
iinde koruma ve genel bir bar ve dzeni salama gvencesi
karl olarak alan, tepesinde egemenin bulunduu bir hiyeraiinin
varln iermekteydi. Bu ilikinin somut dzenei ise genellikle
yleydi: topluluklar, ar ninlerini dzenli olarak ya da arada srada
verilen hara niteliinde armaanlar, hara veya vergi yollaryla, devlet
hiyerarisine geirilmek zere, devletin kamu ynetimi kurum ve
adamlarna teslim ettiler; bu yolda her bir [yerel] saray evresi artnn
bir blmn kendine- ayryordu, kalan (genellikle daha byk
blm) egemenin saray evresine gidiyordu.
Bunun yan spra devlet, rgt, farkl bayndrlk iinin kurul
masn rgtlendirdi; bunlar, sulama sistemleri, altyaplar, piramitler
ve tapnaklar gibi ideolojik nitelikli antlard. Ancak, bu tr ilerin
sistemli ve etkili bir biimde rgtlendirildiini yalnzca birka erken

255

devlette (Anko\ Aztek, in, Msr ve Mam ya rneklerinde: bak. bun

dan nceki blmde II. izelge'ye) grebiliyoruz. rneklememizdeki
tm teki erken devletlerde,, bu tr bayndvlk ilerinin ancak ufak
aplarda gerekletirildiini glvdmz gibi, sz konusu trlerden an
cak biriyle ya da tekisiyle karlayoruz. Az saydaki erken devlette, yani Volta havzas, Zande ve
gibi emekleme evresindeki erken
devletlerde ise, hi bir bayndrlk iiyle karlamyoruz.
Devletin, lks nesnelere ve yabanc mallara olan talep ile Orantl,
olarak gelien blgeleraras ticaretten elde edilecek kazanlarda,
dorudan karlar vard, Sabclann ve tacirlerin vergilendirilmeleri,
devlet hiyerarisine byk saylabilecek gelir kaynaklar salad.
Bununla birlikte, blgeleraras ticaretin douu ve zellikle onun
gvenlik iinde yrtlebilmesi iin gerekli koullann yaratlmasyla,
baka szlerle sylendikte, ticaretin ve pazarlarn denetim altna
alnmasyla, erken devletin douu arasnda, herhangi bir nedensellik
ilikisinin bulunduu kukuludur.
Elbette bu eitsiz siyasal-ekonomik ilikinin hakl gsterilmesi
yolunda, erken devletin ideolojik ileyi alannda, aada
tartacamz pek ok dnce retilmiti. Erken devletlerle ilgili
(bizim) rneklememizdeki rneklerde grlen ekonomik eitsizlik
ilikilerinin derecesi, devletten devlete byk deiiklikler
gsteriyordu. Bu derece farklar, erken devletin farkl gelime
dzeylerini temsil etmekle birlikte, erken devlet trnn [her
evresinde, her rneinde karladan] evrensel bir zellii olarak
grnmektedir.
Eitsizliin gelimesi, hara niteliinde "gnll" armaanlarn
sunulmas ve egemen iin ya da devletin yerel kamu grevlileri iin
arada srada yaplan almalar [angaryalar] biiminde olduu kadar,
rnleri dzenli aralarla akmad gibi, nitelik ve nicelikleri kesin
olarak belli' olmayan (apul ya da "ganimet retimi" gibi) basit
elkoyma biimleriyle balad. Sz konsu gelimelerin ortalarn
temsil eden bir evrede, devlet yararna, zorunlu ve dzenli
hara-vergiler (tribute) getirildi ve bunlara (rnein Koakova'nn
Yoruba baklandaki [b kitabn ngilizce basksndaki] denemesinde bir
bir sayld gibi) eitli, trleriyle angaryalar, resimler, ganimetler.

256

elkoymalar eklendi. Devlet iinde gelien eitsizliki ilikinin son

evresi, hi de seyrek olmayan bir eylemle, fizik (askeri) g kullanma
tehdidiyle ya da gerekten g kuanma eylemiyle gcn artran bir
maliye ve vergi toplama makinesinin destei sayesinde az ok neler
olduu nceden tanmlanp belirlenmi ve aka smrc bir nitelik
tayan devlet gelirlerinii belli ellerde toplanmasnda grlr (in,
MaiyaBindistan'uAztek, Fransa, Jimma, Kba).
Balanma ilikileri* erken devlette bamllk ilikisinin en tipik
biimi olarak dodu. Sz konusu ilikiler, erken devletin yeni doan
(yeni yetme) iki ana snf arasnda, yaii ynetenler ile ynetilenler
arasnda eitsiz bir ilikinin bulunduu anlamna gelir (bu. Hazanov'un
bamllk biimleriyle ilgili bak. s. 126'daki tartmasna denk den
ve onu destekleyen bir deerlendirmedir).
Ynetenlerin ynetilenleri smrme yolu, ou durumda, ekono
mik nitelikte olmayan bir zorlama idi. Ynetici hiyerarinin ta
hakkm (dominance) ekonomik olmaktan ok siyasal ve ideolojik
nitelikteydi. Dorudan retici topluluklar, toprak zerindeki haklarn
ilkece yitirmediler. Yalnzca Zatide rnei iin Kandert, "temel retim
arac [toprak] ile ilikilerde grlen fakllama" olgusuna dayanan bjr
snf ayrmnn bulunduunu ileri srmektedir. Ama Kandert ayn za
manda. egemenin lke topraklar zerindeki haklarnn "szde"
kaldn da kabul etmektedir. Bu, bence. Zatide devletinde toprak
zerinde zel sahipliin bulunduu grne ancak kukulu bir destek
anlamna gelmektedir. ou yerde, topluluklarn, topran byk
blm zerinde "srekli" bir kullanma haklan (tenure) bulunmak
tayd. Bununla birlikte, buna kart bir g olarak, ekilip biilmeyen
topraklann, egemenin akrabalanna ait topraklann iine katlp eritil^
me.sinden devlet mprak/ann/n doduu grld. Bu topraklar egemene
baml kimselerce, onun snhlannca ve devletin teki giM^vlilerince
ilendi. Uzun sren bir belirsizlik, bulankldc ve onun durulmas (kristalizasyon) srecinden sonra, deylet topraklan, egemenin, akrabalarnn
ve de devletin teki yksek grevlilerinin zel sahipliine geebildiler.
Erken devletin emekleme evresindeki tipinde, tm b yneticiler
tabakas ile birlikte egemen de, kendilerine ait olan baz toprak
paralarn kullanmakla ve topluluklar iinde yaayp toprak zerinde
* Ing. "tribulary relations (.n.).

257

satp olduklar kendi haklanndan yararlanan bir halktan salanan o ya

da bu tlden bir hara - va-gi ile yetinmek zorundayd. ] ^ e n devletin
"tipik ve [ergin, devlete] "gei evresindeki" trlerinde, egemen, ou
durumda, gittike daha geni topraklar zerinde, bir dereceye dek saray
adamlan zerindeki denetimi yoluyla ve daha ok herhangi bir nedenle
topluluklarndan ayrlan ve egemenden ya da siyasal nitelikteki bir
baka yksek grevliden koruma isteyen (kiraclar, sava tutsaklan,
"kleler'^ hizmetiler, smtlar gibi) kendisine baml kiiler yoluy
la denetim kurabildi. Bu, toprak zerinde devlet "sahipliine"* varacak
yollan dedi; o da zamanla topraa zel kullanm iin elkonulmasmn
dayand bir temel oluturdu. te yandan, dorutton doruya, bir kamu
grevi makam mi elde tutmak da. tek bana bir kimsenin toprak
zerinde koulsuz ve eksiksiz zel sahipliini yayma frsatn yakala
masna yardmc olabildi. Gene de. erken devlet rneklemesine alnan
elimizdeki rnekler iinde kalarak, retim aralar zerinde, belirgin,
tam anlamyla gelimi, etkili bir zel mlk sahipleri kesiminin
varlndan sz etmek erken olacaktr. Ekonomik eitsizliin,
mlkiyet ilikilerinin ve retim aralar zerinde zel sahipliin rn
olduu gn, rnek alnan erken devletler evevesi iinde kalarak
ileri srmek, bundan daha savunmasz bir dnce olacaktr.
Snf olumas sreci ancak, erken devletin gelime olanaklarnn
tmyle tketilip, yerini ergin devletin** ald yerlerde trmanma
noktasna yaklam grnr. Ergin devlette toplumun snflara
blnmesi, snflar aras ztlklar biiminde son derece ak olarak dile
getirilir ve zel sahiplik, eitsizlik biimlerinin gelimesinde zel bir
rol oynar, zellikle Avrupa iinde olmak zere, Fransa rnei, feodal
dnemin bu ergin devlet evresine geirilmesini temsil etmekledir.
Sonu o la r^ , erken devletin, tamamlann bir snflara blnme
sreci zerine dayand grn savunma olanann pek bulun''mad grlyor. Toplumsal blnme ci temel tt^lumsal tabakann,
retim ile ilikileri birbirlerininkinden farkllam bulunup, bu neden
le "yeni yetme snflar" olarak adlandu'ilabilecek bir atlamann sonucu
doduu, ama tam anlamyla gelimi snf toplumunn karakteristik
zelliini oluturan [snflar aras] antagonizmin ancak yava yava
* Ing. ownership' (.n.).
** Ing. "mature State" (.n.).

258

g e l i n i yerde gdrtilecektir. Ergin devletle, yukarda akland gibi,

smrnn dayand ana eksenlerden birini oluturan bir olguyla
"topluma kar devlet" biimindeki asal ilikinin yerini, birok
eitsizliki iliki alm olup, devlet yalnzca smflararas yarmann
hereyi kapsayan kamu kesimi ^^siyesi olarak ilev gsterir. Bir
luluk st bir dzeyde snrsz, koulsuz ve rddpsiz (esiz) yetkilere
sahip durumdayken, bu noktada [ergin devlete gei evresinde]
eitsizlik, baunblk ve hatta erk ilikilerinin tkdegelen iliki trn
oluturduu snrn kysnda grlebilir. Gerekte o uralarda, erken
devletten baka topluluk st bir rgt yoktu.
Norve kyllnn nemli bir blmnn, onikinci yzylda,
topraksz kimseler olarak grnmesi ve bunun bir rn olarak, daha
sonra egemenin zel mlklerinin kiraclar durumuna gelmeleri,
devletin (gz yummas ile birlikte) sahip olduu gcn bir rn
olarak deil, daha ok kilisenin ve zl toprakbeyterinin glerinin r
rn olarak doan sonutu (ayn zamanda kar. Wblf, 1966:70 vd.).
Bu kadar keskin bir biimde olmamakla birlikte benzeri gelimeler,
AvrupalI olmayan, teki [ergin devlete] gei evresindeki erken devlet
rneklerinde de grld. Sz konusu gelimeler, erken devletin sona
erdiini gsterir. Bu noktada, yakn zamanlara dek varlklarn
srdrm olan erken devletlerin byk ounluunun gelimesine
son veren etmenin Avrupa fetilderi ya da onlara sc^ulan "adalama"
(moderniza^n) donu olduunu anmsatmakta yarar var.
Tartmamzm bu blmn bir sonuca balarken, ynetii hiye
rari yelerince ya da yeni yeune yneticiler snf yelerioce kiiletirilmi grnm alan erken devletin, ekonomik bsd^mdan, 'tanmc
topluluklannu stknrUlmesine baml olduunu [dayandm] bunun
yan sra tm ileyii gznne alndnda, daha ok ekonomik konu
larla ugratm bir kez daha vurgulamak isteriz. Gerekten, erken dev
letin ekoncmik temeli, devletin "al" znel stratejilerinin, yani politikalannm yerietirihnesinin bir koulu gt^vi grd, ^ o m a n i gibi
ideoloji de, bir btn olaralc tcq>lul^ ile dorudan d r ^ y a yneticiler
arasnda gtkiilen bir toplumsal blnnmyi hem olamd klp hem

259

hakl gstererek, siyasal etkinliklerin gsterilebilmesinin gerekli

koullann yaratt.
2.3. ideolojik tslev Atan
Elken devlette, topluluklann inan sistemleri ve kabilelerin inan
sistemleri ("pagan" dinler) domakta olan bir devlet ideolojisiyle
birlikte vaflklann srdrdler. zellikle topluluklar iinde olmak
zefe "devlet ncesi" ideolojinin etkisi glyd. Dolaysyla, erken
devletlerde, devlet ekonomisi rneinde olduu gibi, devlet ideolojisi
de toplumun ideolojik yaamnn ancak bir blmn temsil etti.
deolojinin, topluluklann deil, devlet hiyerarisinin sorumluluunu
stlen^i paras buydu; ve devlet hiyerarisi rau [devlet ideolojisini]
hem kendi amalar iin hem de topluluklann amalan iin, ve sonuta
(gerekte olmaktan ok grnte de olsa) tm toplum iin
gelitirmiti. rnekleme verilerimizin de gsterdii gibi, devlet
ideolojilerinin, erken devletin hakl gsterilmesi ve toplumun iki ana
tabakaya, yani domakta olan (yeni yetme) iki ana smfa blnmesi
biimindeki temel blnmenin hkh gsterilmesi ve srdrlmesi iin
biimlendirildii kukusuz. Bunun iinde ereksel (teleolojik) eler
yoktu. Erken devletin teki zellikleri yan sra, onlarla birlikte bir
mitossa! antn egemenin doast ntelikleie sahip olduu inancnn
ve incddi devlet trenlerinin gelitii de grlr.
Erken devletin yasal gsterilmesi (lejitimasyonu, meruiyet ka/-zandnlmas) daha ok dinsel alanda izlenen karmak bir sre idi. Ba
zen devlet ortaya ktktan sonra, onun gelime izgisi boyunca
"gelitirilen" krallk evinin (krallk hanedannn) kkeni hakknda bir
mitosun yaratlmasyla, devlet apmda bir dinin temelleri atlm oldu.
Oiandan ahnan gl din sistemleri, Avrupa Hristiyanl rneinde
iNorveiPransa). olduu gibi, bu eilimleri [krallk evi mitoslarn]
bir devlet dinine varacak ynde glendirdiler, bunun yan sra, sonun
da erken devletlerin toplumsal yaplarnda doacak kkl deiiklikleri
desteklemi oldular. Bununla birlikte, sonunda devletin toplum
zerindeki tahakkmnn temellerim oyan bamsz, gl bir din
adam uzmanlar grubunun (rahiplerin, klejcnin) gelimesinden, ancak
bika devlet (<knein7^ra5a \e Noiyeg) rneinde sz edebiliriz. Bu,
sz konusu erken devletlerin gelimelerinin sonul evrelerine, yani "er
gin devlete gei evresinde eken devlefe laldimm iareti oldu.

260

Devlete yasallk kazandnimas ve sonunda bir devlet ideolojisinin

kurulmas iinin en nemli esi, egemenin doast niteliklere sahip
olduuna inan idi. Kitleler, egemenin doast glere sahip
olduuna ve bylece bir btn oliurak toplumun ileyiinin egemene
bal bulunduuna inandlar ve bu inan din uzmanlarnca daha da
pekitirildi. Dnemin doal koullarna uygun olarak, soyul bir krallk
dncesi, belli bir kii olarak monark dncesi kadai' byk nem
tamyordu (bu kitapta [ngilizce basksnda] Gurevich, s. 408).
Erken devletlerle ilgili mekolay yazlarmzda grld gibi,
egemenin tannsal glere sahip olduu inanc, incelenen erken
devletlerde, o ya da bu tann ile zdeletirilmesinden daha fazla s(nn
yaratmakla birlikte, daha geerli tipik bir davrant (Yirmibeinci
Blm, YK. 21, 25).
Erken devletlerde yasallk kazandrma sorunuyla sk ilikisi
bulunan ideolojik nitelikli bir sre de, etnik btnlemenin
salanmasyd._ Birok rnekte (kar. Aksum, Ankole, Aztek, in,
tnka, tskitya, Volta) devlet rgt iki ya da daha fazla etnik grubu
kapsayan bir emsiye gibi grnrken, baz durumlarda toplumsal*
blnmenin etnik blnme izgilerini izledii grld. Etnik
btnleme srecinin ancak bir blm erken devlet evresinde
tamamlanabilmiti; ve erken devlet rneklememize aldmz
devletlerin oun^, birok farkl etnik grubu birarada tutan g. devlet
rgtnn gcnden baka bir ey deildi. Devlet hiyerarisinin
genellikle girdii eilim, toplumun btn iinde grlen herhangi bir
etnik fakllkla urap onu yenilgiye uratmakt.
Ortak bir dilin douu ancak, devletin ayn zamanda eitim ve
iletiim sistemlerini denetledii yerlerde olanak iine girebildi.
Yaahauasi rneinde, yani nkalann olan okullarnda ve zteklerin
(hem aristokrasinin hem de avamn yelerini kapsayan) eitim
sisteminin bulunduu rneklerde grld gibi^ devlet hizmeti iin
eitim, devletin bir yaz sisteminin varlnn ve oran yksek olmasa
da okuryazarln stnlklerinden yararlanabildii yerlerde grld.
Burada (rnein Aksum, Ankor, in, Mauya, Hindistan', Msr
lkelerinde) yasallk kazandrma srecinin daha etkili yrtlebilmesi
olana dodu. Bununla birlikte, belki
rnei dnda.

261

rneklemenize alnan herhangi bir erken devlette, devlet apnda

rgtl bir toplumsallatrma ileminin ya da yurttalk eitiminin
rneiyle karlamadk. Devlet propagandasnn yaylmas ve avam
insanlar arasnda devlete ve egemenine kar bir ballk duygusunun
atenmas iini, yalnzca din grd.
Yneten \e ynetilen gruplar arasnda varolagelen en yaygn iliki
biimi olarak, bamllk ilikisinin ardndan, ideolojik iliki
geliyordu. Gerekten, bu iliki smrnn ykledii ekonomik
ykleri karlayp dengelemenin en nemli yolunu oluturdu. Baz
erken devletlerde yrrlkte olan devlet ncesi dinsel inanlara (Bat
Afrika'nn topraa tapn kltnde yapld gibi) sayg gsterildi.
Onlann ynetici hiyer^ileri, bu tr jnanlan benimsediler ve bylece,
boyun edirilen topluluklann din uzmanlanyia yneticiler arasnda bir
siyasal-dinsel dalizm, bir "ritel pakt" dodu. Yneticiler daha sonra
bu inanlar ile atalannn siyasal erkle ilikili kltlerinin kanmndan
oluan bir devlet dini gelitirdiler (Kba, Volta, Yoruba, Zande).
lerinde dorudan doruya egemenin de bulunduu ynetici
hiyerarilerin yeleri gibi, topluluklarn yeleri de, egemenin tanrsal
glere sahip olduuna inanma yolunda eitildiler.
2.4. Askeri ilev Alan
rneklememizde temsil edililerine gre, erken devletin ayrdedici
zelliklerinden biri de, fizik gcn yasal kullanmn tekeline alm ol
masdr. Gcn askeri nitelik tayan bu kullanm, sz konusu erken
devletlerin uzmanlam ajanlar olarak pek gl.olmayan gruplarnca
uygulanr. Bununla birlikte, erken devlet hiyerarisi, egemence ya da
egemenin dorudan kendine bal adamlannca yetki verilenler dnda
herhangi bir kimsenin ya da grubun, kendi amalarna ulama yolunda
fizik gce bavurmaya kalkmasn gvenlikle nleyebilmitir. Erken
devlette, ister kamu karlar ister zel karlar iin bavurulmu ol
sun, tm askeri g, ynetici adna, dolaysyla sonuta devlet adna
kullanld. D ya da i saldrganlara kar askeri koruma, ou durum
da. birincil reticilerin art rnleriyle "deime" karlnda
geniletildi. te yandan bu askeri gcn aka zel karlar yolunda
kullanlmas da, g bir i deildi. Ama bu tr bir ktye kullanma
yaygn bir uygulama deildi; hi deilse (rnein Volta devletlerinde

262

aristokrat genlrin, devlet bakamnn ve onun yakn adamlarnn gz

yummas altnda [devletin snrlar iindeki] topluluklar arasnda
yaptklar bir yana braklrsa) yama ve talan eylemlerinde bulunabil
diklerini ileri srmeye yeterli kantlarn elimizde bulunmad
sylenebilir. Volta erken devletindeki sz konusu eylemler de. bu tr
yamalarn, hiyerarinin st basamaklannn gszln gsterdii
gibi bir dnceye hi bir biimde yolamad iin hogryle
karlamyOTdu [yoksa karlanmazd].
Devletin erken evresindeki ikili karakteri, kendini askeri alanda
[aka] ortaya koydu. Bir yandan yneticilerin.- teki devletler
karsnda ya da herhangi bir yabanc g karsnda barn ve
gvenliin gerekli koullarn yerine getirdikleri dnld; gerekte
de genellikle bu yolda davrandklan grld; ama-te yandan, askeri
gcn ynetici hiyerarinin belli baz kimselerin karna kullanlmas
da srd gitti. Bunlar, gnlk uygulamalar olarak grnmemekle
birlikte, rneklememize alnan erken devletlerin ^zlannda zaman
zaman karlalan davranlard; yle ki byle bir durum, erken
devletin karlklla dayanmayan baz ynlerinin varlnn bir
gstergesi olarak alnabilir. Aynca, devlet rgt tarafndan yaratlan
byle bir i gvenlik durumu, art rnn ynetici hiyerari yararna
olarak eitsiz blmnn aksamadan srmesinin nemli bir
nkoulunu oluturdu.
Genel olarak belirtmek gerekirse, erken devletlerin askeri gcnn
pek byk olmad sylenebilir, Dtan byk bir tehlike
gelmedike, ite toplumsal dzen olduka byk bir kararllk gsterdi,
ideoloji, zenginliklerin ynetenler ile ynetilenler arasnda (eitsiz)
blmnn srmesini gvenceye alabilecek derecede glyd.
Askeri gleri dta savalara giriebilmelerine olanak verecek derecede
byk olan erken devletlerde, bu gcn tek yanl ya da zel amal^,
yolunda olduu kadar, eitsizliin artrlmas yolunda kullanlmas da,
gereklie olduka yakn bir olaslkt (Ankor, Aztek, in, Fransa,
hka, fskitya, Maurya, Moolistan, Norve, Yoruba).
Bununla birlikte, gerek durum bu kadar ydn deildi. Erken dev
letlerin birlik ve bttolne ynelik d tehlikeler yan sra, blnme
yolunda i tehditler, egemenleri ve ordularn srekli uyank tuttu. te

263

grlen bu tr zayflklar, amaz biimde altyapnn gelimemi'

liginin, daha ok da, erk mekezi ile erkin blgesel kaynaklar ara
sndaki [corafi] uzaklm bir sonucu idi. Blge ynetiminin subaylan
ve kamu grevlileri "de facto (fiili) zerklik konumlanndan yararla
nabilir ve kiisel koruma birliklerini ya da ordularn, bamszlklann kazanma yolunda kullanp, kendi devletlerini kurabilirlerdi (zellikle
VoltOi Zailde). Dolaysyla, merkezi hkmetin en nemli grevlerin
den biri, blnp ayrlmay nlemek ve tm ayrlma giriimlerini ez
mekti. Aynca. blnmelerden kanmak iin yerel eflerin ya da devlet
ncesi [olumu] aristokrasinin, merkezi iktidar tarafndan ya ortadan
kaldu-lma ya da toplumun btnleyici bir paras durumuna-sokul
mas (topluma entegre edilmesi) zorunluluu vard. Bu durumlarda
rnein Norve erken devletinde olduu gibi,eitli gruplar ya da
eitli g odaklar arasndaki atmalar bir i savata doruuna
ulaabilir; i sava da birliinde, temelden bir yapsal deiiklii, yani
elken devletin sonunu getirebilirdi (kar. Claessen. 1975a)
Devlet oluumunun askeri boyutu, erken devletlerde, benzer zel
likler gsteren etkili bir nitelikte grnmse de. rneklememize al
nan erken devletlerden ancak ok kk bir blmnn srekli ordulara
sahip olduklar da bir gerektir. Egemen, bir askeri nder olarak alt,
ya da kurulun kendisine yakn yelerinden birini ordunun nderliine
atad. Devletin odan oluturan e olarak egemen, bir koruma birli
i tarafndan korunuyordu; ama kendi kiisel gvenlii iin bir "ordu
ya" gereksinimi yoktu.Ordu balangta geici grevler (ad hoc) yo
luyla kurulmutu. Msr gibi dt dnyadan olduka yaltlanm ko
numda olan erken devletlerde ise; gerekten, ordu diye bir ey yoktu.
rneklememizdeki erken devletlerin ounda, askeri eylemler, devlet
etkinliinin teki [eitli] alanlarnda da karar alma srecine katlan
kimselerce ynetildi. Askeri alan teki alanlarla sk balantlar
iindeydi.
2.5. Siyasal ilev Alan
Erken devletler rneklememizden elde edilen verilerde, politika,
devletin, yani bir kavram olduu kadar toplumsal bir gereklik olarak
erken devletin tm karakterlerini belirleyecek derecede byk nem
tayan bir esi olarak grnd. Erken devlet hereyden nce ve
hereyden ok varl ekonomi politiin varlyla belirlenen siyasal

264

toplumun, yeni yetme bir siyasal toplumun bir rgt olarak ilev
gsterdi. Yeni yetme "yneticiler snfmn yelerinin ba amalannm
siyasal erki ele geirmek olduu aka anlalyor. Egemen ve siyasal
erke sahip olan teki kimseler, kamu ynetiminin, ekonomik, askeri
ve ideolojik ilerin ve olaylann ynetilip ynlendirilmesinde kesin sz
sahibi oldular. Ayn zamanda genel olarak toplum iinde grlen dikey
[toplumsal] hareketlilii byk apta etkilediler. Dolaysyla, siyasal
makam elde etme yolunda giriilen yanma, erken devletlerin anahtar
niteliinde bir siyasal zelliiydi.
Bununla birlikte, yksek bir makama getirilme, ok gemeden,
ynetici hiyerari iindeki akrabahk gruplanndah yalnzca birinin ya da
birkann yelerine ak bir olanak olarak snrlanduld. te yaidan.
erken devletlerin ounda, yneticilie getirilme kurallar hi de
gereince tanmlanm durumda deildi. Genellikle, belli bir klann,
slalenin ya da ailenin (rnein krall^ klannn) yeleri gibi bir avu
insan arasnda geen yarmaya akt. Bu ilkeyle, ayn zamanda, daha
alt dzeydeki siyasal makamlara, blgesel eflik, yerel eflik makam
lar gibi makamlara getirilmede de karlalu. Siyasal nitelikli bu
kamu grevleri, ou rnekte, ya dorudan doruya egemen tarafndan
ya da onun oluru alnarak atanddcIan iin, birden ok adayn bulunduu
durumda, bunlarn egemenin gzne girmek iin birbirleriyle
yarmalar her zaman grlen bir olguydu. Genel izlenim, erken dev
lette siyasal etkinliklerin yalnzca ynetici hiyerariye ak tutulduu
yolundadr. Siyasal alanda, devlet ile topluluk, yneten ile ynetilen
blnmesi sikeci tamamlanm bulunuyordu. Bu durum [snflar aras]
ztbn ynetenler yannn "tekyanllk" eilimine yolaan tamam
layc bir tryd.
Despotluk nitelii, yaanan gerekten ok ideolojik alanda geliti;
bununla birlikte, zellikle baz gei evresinde erken devlet
rneklerinde (Azfck, Jimma, Maurya) olmak zere (ama yn zamanda
Ankor, Inka \e Moolistan rneklerinde; kar. Krader, 1975:290-291)
gereklik alannda da ok belirgin bir biim alabildi.
Dorudan reticilerden ekilen ekonomik ait, ynetici hiyerari
tarafndan, salt tketimden ok siyasal amalar yolunda kullanld.
Yneticilerin ve siyasal makam sahiplerinin kullanm alanlarn

265

genilettikleri konukseverlik, izleyici kazanmann yollanndan birini

oluturdu; bylece, izleyicilerden, grevliyi desteklemeleri ya da ona
daha yksek bir makama ulamasnda yardmc olmalar beklendi.
Gerekten zenginliin [yeniden] datmnn gsterii bir biimi
olarak bu savurganlk, zgr konumundaki halkn ynetici grubu
destekleyen yelerinin dllendirilmesine yarayan bir dzenek tr
hizmeti grd.
Byle bir durumun iinde ak bir karlkllk esi barnmak
tayd: verilen her trl yardm ve destek dllendirildi ve [bu ilikide]
her iki yann birbirlerine kar ykmllkleri vard. Yneticinin erk
konumu, onua zellikle zorlayc yn, bu yolla daha belirgin bir
grnm ald. Siyasal makam sahipleri bu yolla, szcn en geni
anlamyla "yeniden datm" yoluyla, erklerini artrdlar. Bununla bir
likte. karlkllk ilkesi, dengeyi gzeten bir nitelik tamyordu; ve
dahas, verilerimiz, karlkllk eilimlerinin erken devletin
gelimesinin daha sonraki izgisi srasnda yava yava silikletiini
gstermektedir. Ama "karlkszlk" durumuna ancak ergin devlet ev
resinde ulald (bak. bu.kitapta [Birinci Blm'deki] Krader'in yazs).
rneklememize alnm olan her erken devlette, merkezi
hkmetin, yneticinin ve onun en yksek grevlilerinin, siyasal erk
makam zerinde hak sahibi olduklarn ileri sren te]ci kimselerin
kendilerini devirrne giriimlerine kar, ou durumda zel bir koruma
birlii tarafndan korunarak, kamu ynetimi aygtnca desteklendikleri
grlecektir. Bylece oluan bir tr gler dengesi, erken devletin ol
duka tipik bir zelliini oluturmu grnmektedir. Bir gler denge
sine ulama ve bunu srdrme politikas, zamanla olduka byk bir
gelime gstermitir (kar. 'Claessen. 1978). Jimma ile ilgili
blmnde H.S. Lewis, bu rnekte gerek bir gler dengesinin bu
lunmadn belirtmektedir; ama bu, neden olmasn, bir kurald duru
mu yanstyor olabilin Ayrca, Jimma'a grlen bir olguya dikkat
ekebiliriz; sz korisu olgu, bu erken devletin yneticisinin ayn za
manda nasl bleceini ve bylece (koruma birliini ve kendi grev
blgelerinde az ok yabanc durumunda bulunan blgesel kamu
yneticilerini) nasl yneteceini de bildiini gstermektedir. teki
rneklerde, yukarda Sz edilen politikann ["bl ve ynet" politi
kasnn, "gler dengesi" politikasnn] izlendii, ou durumda daha

266

ak olarak bildirilmitir (kar. Ankor, Kba, Tahiti). Bu devletlerin

yneticileri, atanm kamu grevlilerini; greve kaltsal hakla getiri
lenlere kar kullanmay; akrabalarm [kamu grevlilerinin
oluturduu] memurlar aygtna; askeri grevlileri saray adamlanna ya
da din uzmanlarna kar kullanmaya almlardr. Byle bir durumun
varlnn aka belirtilmedii devletlerde bile, veriler, bu tr politikalann malarda da izlendiini gstermektedir.
Ne var ki baz erken devletlerde, sonunda, byle bir denge politi
kas iinde tutulamayan baz gler geliti; bu glerden birisi zel sa
hipliin neminin artmasyd. Byle bir zel sahipliin, bir dereceye
dek, dorudan doruya devlet rgt tarafndan n plana karld
sylenebilir. Ekonomc (ve siyasal) makamlarn yneticinin izleyicile
ri arasnda datlmas uygulamas, uzun erimde (uzun vadede) temel
retim arac olarak tc^rak zerinde zel sahipliin gelimesine yolat.
Toprakbeyleri ve "devlet dini rgtleri" b yolla, byk mlkler edin
diler ve devletten bamsz bir konuma getiler. Bu gelime, rken
devlet evresinin sona erdiini, ak Inr biimde gstermektedir.
Siyasal erk yolundaki yarmann genellikle, grece az sayda kim
seden oluan, yukarya trmanan bir "st soyluluk" ile; alt basamaklara
doru den daha kalabalk bir "alt soyluluk" grubunun olumas so
nucunu dourduu sylenebilir. Bu. ayrcalkl konumunun
balangta soyizgisinin yneticiyle olan yaknlna gre saptand
aristokrasilerin durumunda aka grlen bir olguydu. Yneticinin
soyizgisiyle kendi soyizgileri arasndaki uzaklk arttka, torunlann
torunlar aristokratlk konmlann yitirip, sonunda avamdan kimseler
durumuna dtler. ou rnekte {Fransa, Tahiti, tnka) bu d, gze
batmayan k yava bir srele gerekleti. Yalnzca Aztek rneinde,
egemenin, yenilerde yaratlm baz soylulann mertebelerini indirdii
grld (Kurtz). Ama m'istokrasinin toruhlarnn avamlamas
sreciyle [hemen] tm rneklerde karlald. Bunun tersine bir
srele, baka kimseler ise, toplumsal hiyerarinin tepesine
trmimabililer; kamu grevlilerini atamayla belirleme olanann bu
lunduu yerlerde, avam kkenli yetenddi kimseler, bazen en st makmnlara; Msr'da "mhrdar" ve "vezir"; Nove'te "hldar" ya da veizleman"; Fransa'a "bailiff' veya "vicarius"; Zande devletlerinde blge
eflii; veya//airi'de "kalaimoku" gibi makamlara ykselme frsatm

267

bulabildiler. Hatta kleler ve hadmlar bile en yksek makamlara

ykselebildiler
tnka'mn "yonacona"lan, 7/ww7r/, Volta, Yoruba). Bazen bir grubun tm olarak daha yksek bir mertebeye
ykseldii grld. Ankor'm baz klanlar kadar, ayrcalk tannarak
"nka"* yaplm kimseler, bunun rnekleri. Peter Lloyd, kaltsal hak
sahiplii karsnda atama yolunun, birbirleriyle etkileimini, erken
devletlerin yaplarnda grlen deimelerin ba etmenlefnden biri ola
rak grmektedir (kar, Lloyd, 1965; Claessen. 1975b).
Marx'n belirttii gibi, ynetici grubun yelerinin ky
topluluklarndan koparlmas ("Losreissung") yani yabanclama,
bylee, teki ynde grlen hareketi, yam daha nce aristokrat
konumunda olanlann topluluk [avam halk] iine dnmeleri yolundaki
eilimi dengelemi grnmektedir. Yneticilerle avam halk kitlesi
arasndaki uurumun derinlemesi, ayn zamanda, akrabalk
ilikilerinde^ bu iki grup arasnda kprlerin kurulmasn engelleyecek
kadar byk bir uurumun olumasnda da kendini gstermitir. Bu
uurum, gerekten, erken devlette avamdan kimseleri, siyasal erk iin
yaplan-yarmann dnda brakmtr. Bu yoldaki engeller, ancak,
yeni bir ideoloji gelitii zaman ortadan kalkacaktr.
Ynetici grubun despotluk zellikleri, en geni anlamyla ynetici
hiyerari zerinde snrl grnr. Verilerimiz, geni anlamyla avam
halktan kimselerin yaamlarnn, belki saraya yakn blgelerde
yaayanlarnkinin dnda, yneticilerden pek etkilenmi olmad
grn desteklemektedir (kar. Kandert'in yorumlanyla). Egemen,
lkenin eitli blgelerini gezmi ve bu yolla uyruklannn birouna
ahsen ulamtr (kar. Kendall, 1971). Bununla birlikte, kral ve
evresindekiler,^ oradan aynlr ayrlmaz, yaam yeniden "normal"
rutinine dnmtr. Tm bunlar, Kraderin Asyatik retim biiminin
egemen olduu toplum trnn karakteristik Mliklerini saptad
aadaki parada ulalan sonulan destekler grnmektedir
"Monark. saray adatlan, sntlar, kendilerine verdii toprak
karlmda kendisine hizmet eden izleyicileri (retainers) ve kleleri
arasnda mutlak bir erke sahip olan bir despottur: bu kimseleri
* tnka, aslnda devletin deil, yn ^ ici tabakann, ynetici hanedann ve yneticinin addr
(n .).

268

mal gibi g(^1ir, kralln lkesinin tm mlkn avucunda tutarak,

istediini zenginletirir, istediinin mahna mlkne elkoyar. Ne
Var ki, gc pek fazla uzaa erimez, ve, tarihte kyller kendi
yaamlarn srdrm gnrter. Vergiler kendilerinden bir kez
toplandktan sonra kyller, sarayda olup bitenlerden (gestes)
savalara, hanedan (feiikliklerine dek, hi bir eyi umursamazlar,
ve bunun karl olarak, egemen de onkort umursamaz (Krader,
1976:114; italikler Skalnikin).
Erken devletlerde siyasal yaam, byk lde, kendisini dorudan
doruya devletle bir gren ynetici hiyerarinin ilgilenecei bir ey
olarak grnr. Bir rgt anlamnda erken devlet, erk ve grkem,
yalnzca ynetici hiyerari iin ve ynetici hiyer^inin yararna
varolmu gibidir. Erken devletin tm toplumu etkileyen olaylan,
yalnzca vergi-hara demeleri ye zaman z^tman da askeri eylemler
oldu. Ne var ki bu, ancak gerekliin bir yzn yanstmaktadr.
Devletin varln srdrme gerei ve d istilaclara kar korunma
gereksinimi ile, artan nfusun yaratt kanlmaz rgtlenme
zorunluluklan, sz konusu grnmn iinde verilmeyen elerdir.
Bir ideoloji ile bir kamu ynetimi, ve daha kk apta olmak zere,
ayn zamanda o ya da bu trden bir askeri korunma, yasalln
salanmasnn ve bunun yan sra "karlkllk nitelii tayan bir
smrnn"'*' aralanyd. Ynetici grup varlnn haklln, bu
yalnzca kendi gzne byle grnm olsa bile, bunda grd; kald
ki, byk bir olaslkla, halkn gzne de byle grnmt.
Ynetilenler kadar yneticileri de kapsayan anlamyla tm toplum,
erken devlet rgtnn, kurulabilecek tek olanakl rgt biimini
temsil ettiine inanm grnyor. Erken devlet toplumu bir oylam
(konsenss) toplumuydu; bu oylamm, onun ideolojisini tayanlarn
byk abalanyla sapanm olmas, sonucu deitirmez.
zel sahipliin gelimesi, siyasal alann gemlemesi, bamsz bir
devlet dini rgtnn glenmesi, ve benzeri gelimeler, zamanla,
devletin, topluluklar dzeyi zerindeki tm alanlarda ar basan
konumunu sdrmesi olanann ortadan kalkt bir duruma gtrd.
Bu ise, erken devletm sonunun belirtisi, daha dorusu, "ergin devlet"
olarak nitelenebilecek yeni lr devlet tipinin balangcnn iareti oldu.
* Ing. eci{i(calexploittion''(.n.).

269

3. LEY LKELER
Erken devletin ileyiine ilikin yukanda sunulan modeli unlar:
ortaya koymu bulunuyor:
(1) erken devletin kurumlanna ve adamlarna (ajanlarna) tarihsel,
sresel bir adan bakmam gerektii (kar. Swartz ve tekileri,
1966: Swartz, 1968; Lloyd, 1965:73 vd. ve 1968) ve,
(2) bu yazda zmleme amalanyla ayrmlanan be ilev alannn
aslnda birbirine, birbirleri iine girecek derecede birleik olduklar;
yle ki, erken devletin dar anlaiiyla "ekonomik" ya da "siyasal"
ilevlerinden sz etme olanann pek bulunmad saptand.
imdi bu bulgulara dayanarak, baz genel ileyi ilkeleri
formlletirmeye ahacam. Ve bylece daha nce ayn ayn ele alm
olduumuz sreleri, daha yksek bir dzeyde yeniden eski
btnlne kavuturacam.
3.1. Senkretizm* ileyi tikesi
Genel olarak, erken devletin temsilcileri kadar kurumlannn da, bu
alanlarda uzmanlann grlmesine pek olanak vermeyecek derecede b ir-.
birlerine baml olduklan ve Birbirlerinin alanyla ok fazla rtme
gsterdikleri sylenebilir. Erken devlet rgtnn ancak yksek
dzeylerinde, baz uzmanlann bulunduu grlr. Ama asl yaygn
olan kamu grevlisi tipi, eitli iler gren, eitli rolleri oynayan
"genel" kamu grevlisidir. Sz konusu rollerin hepsihin resmi nite
likte olmalan gerekmez. Gerekten, rnein din uzmanlannm siyasal
kararlar zerinde resini olmayan yollardan etkilerde bulunduklan
grld. Aynca, eitli ilev alanlan birbirleriyle rtrler; rnein
ideoloji politikaya destek olur, politika ekonomiye vb. Ynetici taba
kay da kapsayan anlamyla erken devletin yurttalarnn, bu alanlar
arasnda herhangi bir ayrmn varlm grmedikleri ortada. Onlara
senkretik bir toplum gr egemen olmutur.
Bununla birlikte, uzmanlama artt, maa denen kamu
grevlilerinin kullanlmas eilimi hzland, brokrasi aygnn n
plana kt ve K^rak zerinde zel sahipliin gelitii oranda, erken
devletin karakteristik zelliklerinin ortadan kalkt grld.
* Senkretizm iin bak. I. 303 (.n.).

270

Devletin yan sra [ondan] bamsz snf ajanlannifi ortaya kt

yerde, yeni bir devlet tipi geliti. Bu, retim aralarn denetleyen
kimseler snfnn karlkllk ilkesine dayanmayan bir arac olan
devlet idi.
3.2. Yenidendatc Smr tleyi lkesi
Erken devlet, varln kapsayan dnem boyunca, karlktk ilkesi
ni izleyen karakterini az ok korudu. B. daha ok. belli baz ideolojik
inanlar kadar, hkmet aygtnn grd belli baz siyasal ya-da
askeri veya hem siyasal hem askeri hizmetlerin avam halk da kapsaya
cak apta geniletilmesine dayanmt; ve avam halk bu hizmetler
karlnda eitli trden hara-vergiler. asker ve para gnderme,
alma vb. biimlerinde demelerde bulunmutu. Bu katklarnn
byk bir blm, byk bayndrlk ileri, devlet ilerinin
yrtlmesi gibi, toplumun "ortak yaran" yolunda kullanld. Ynetici
hiyerarinin yelerinin byk bir blm gelirlerini bu'kaynaktan
salad; sz konusu kaynaklar, bir dereceye dek, ynetici hiyerari
yelerinin topraklarndan elde edilen art ile desteklendi. Aslnda
smr dzenei, dengesiz bir karlkhik sistemi biimindeydi. Bu
dzenek, ekonomi dii bir siyasal-ideolojik zorlamann salad bir
sonula, olduka srtmesiz alan bir makine idi. Byle bir smr
biimi, ynetici tabakaya fazla bir gelir salamad; yani, ynetici taba
kann yaam ltleri (hayat standartlan) avam halkn ltlerinden
pek farkl deildi. Byle bir smr dzenei, smrlen ounluun
byk protestolarna yolam deildi. Erken devlette o ya da bu trden
bir snf savandan sz etme olanann bulunmamasnn nedeni budur. Birbirlerine karlkl olarak ters den (antagonistik) toplumsal
snflar, daha tam anlamyla gelimi durumda deildi. Dolaysyla an
cak "yeni yelme" toplumsal snflardan sz edilebilir. Smr, alttan
alta yrtlyordu ve [etkisi] karlkllk ve karlkl yardmlama
ortak ideolojisiyle dengelendirilmi durumdayd. Bununla birlikte, er
ken devletin toplumu, daha o srada, vergi-hara olarak denen eyleri
retenler ve onlar alanlarttketenler] gruplanna blnm durum
dayd. Toplumsal eitsizlik dinamikleri tam anlamyla ilemekteydi;
ama bu sre sonunda tam anlamyla gelimi [ergin] devletin "snf
devleti" karakterine brnmesi, yzyllarn gemesini gerektirebilirdi
ve genellikle de yzyllann gemesini gerektirmitir.

271

3:3. Merkezileme leyi ilkesi

Erken devlette, genellikle, istikrarn salanmas yolunda bir
savamn verildii gzlemlenir (kar. Claessen,. 1978). Ama merkezi
hkmet ile merkezka gler arasmda bir gler dengesinin kurulup
gelimesiyle, olduka istikrarl bir yapnn, olduka uzun dnemler
boyunca srdrlmesi olanak iine girmiti. Bu, kendini zellikle,
devletin blnmeleri nleme yeteneinde ortaya koyan bir gerekti
(kar. Cohenin kitapta [Birinci Kesim'de] bulunan yazsyla). Erken
devlet daha ^ k bu niteliiyle kendinin devlet ncesi eflikten farkn
ortaya koymu oldu.
Erken devlet merkezilemi ve ayn zamanda yalnzca tek bir
merkeze sahip hkmetti. Merkezi hkmet (rnein Aztek, hka.
Jimma'da) ekonomik, ideolojik alanlarn ve hatta akrabalk alan
iindeki tm nemli toplumsal etkinliklerin merkeziletirilmesini
salayabilmek iin, durmakszn abalad: ve bu abalaryla kendi
konumunu byk lde glendirdi. Erken devletin "emekleme
evresinde" birok iliki, daha ok akrabalk ilkesine dayanmaktayd
Ankole, Hami, Norve, Tahiti, Volta, 7.ande) ki bu durum, onun
yapsnn neden az k blnm olduunu ve neden kabile niteliini
gsterdiini aklamaktadr (kar. Southall, 1956). Sz konusu
evrenin, merkezi erkin glenmesiyle ve atanm kamu grevlilerinin
saysnda grlen artlarla yava yava almasyla, kabile ve
akrabalk etmenleri silikleip, zerinde yaanan topraa ve devlete,
bilein il) hakkyla elde ettii bir konumla bir ballk oda olarak
glenen devlete duyulan ballklarn artmasndan yana ileyen
gelimelerle, nemlerini yitirmeye baladlar. Yava yava kurulup
gelien bir brokrasi sreci (belki in dnda) tm erken devletlerin
karakteristik zelliidir; bununla birlikte, hkmet aygtnn
nitelikleri, bu noktada, hl Max Weber'in (1964) tanmlad
[brokratik devlete] uygun ballklara ulam olmaktan uzaktr.
3.4. Yasallk Kazandrma ileyi lkesi
Erken devlete yasallk kazandrlmasnda, daha ok ideolojik ikna
yolunun ar bast grlr. Devletin, hem topluluklarn yelerine
hakl gsterilmesi gerekir; hem de gruplannn devlet iine alnmalar
(ilhaklar) sonucunda bamszlk konumlarn' yitiren devlet ncesi
[kkenli] aristokrasilere hakh gsterilmesi gereklidir. Bu gtuba hakl

272

gsterilmesi sreci, [eski aristokrsierin] devlet rgtyle, meslekleri

bakmndan btnlemeleri kadar, etnik olarak btnlemelerini de
ierir. Ayn zamanda, ar basan dinin, yani ynetici tabakann dininin
etkisinin her yere iledii grlr. rneklememize alnm erken dev
letlerin bazlarnda bu "yasallk kazandrma" (yasal gsterme, lejitimasyon) olgusuna, bir resmi dilin gelimesi yan sra, hi deilse
eski yerel arislokrasinin oullarna yeni deerlerin sunulduu resmi bir
eitim elik etmitir. B, sarayda "zorunlu iconuk edilmek" uygula
masndan yararlanma (Aztek, tnka, Jimrna, Yoruha) biimini alabi
lecei gibi, bir okul sisteminin desteiyle de salanm olabilir. Aztek
rneinde sz konusu resmi eitim, avamdan kimselerin ocuklarna
da verildi (Kurtz).
Devlete ayn zamanda, devletin korunmasnn onsuz edilemez bir
.ey olduunun gsterilmesi amacna hizmet eden sonularyla, askeri
nitelikteki eylemlerin yinelenmesiyle de yasallk kazandrlabilir.
Sulama sistemlerinin rgtlendirilmesi gibi ekonomik etkinlikler,
yasallk (meruiyet) dncesini desteklemitir (Aksum, Ankor,
Aztek, in, Havai, hka, Maurya).
^
3.5. Kutsal Nitelikte Egemen Kavram ileyi lkesi
Egemen, erken devletin ana mili konumunda idi. Kendisi hatta ba
zen, devletle zdeletirilip . devlet ile ayn ey olarak grld. Genel
likle kutsal biri sayld. Doast glklerle ilikileri hakkndaki
dncelerle desteklenen bu inan, egemenin nderliinin en nemli
zelliiydi. Egemen erken devlette, en nemli davalar hakkndaki ka
rarlan gerekte de alan kimseydi; ya da hi deilse, dannanl^ kurulu
nun karar alma sreci zerinde kesin etkisi olan kimseydi. Bylece,
erken devletlerin, az ok mutlak olduklan gnilen ve hatta bazen elle
rinde geni yrtme yetkileri bulunan olduka despotik egemenlerin
ynetimindeki monariler olduklan sylenebilir. Bununla birlikte, sz
konusu mutlakln daha ok ynetici hiyerariye kar iledii; hi
deilse avam hajktan ok ynetici hiyerariyi etkiledii unutulmamal.
rneklememizde erken devletlerin demokratik. Cumhuriyeti trnn
bir rnei bulunmamakla birlikte, bu durum, bu tr erken devletlerin
bulunabilecei olasln dlamak anlamna gelmez (rnein Gney
Afrika'nn Tswana kent devletleri thonari deillerdi).
'

273

3.6. Basna Buyruk Siyasal Slrateji lleyi ilkesi

Erken devletin ynetici tabakas, kendini tmyle kendi i politika
yaamna vermi grnr. Bu, siyasal erkin ardnda koma olanann
daha ok ynetici gruba tamnan bir frsat olduu anlamna gelir. Bu
i, erken devletin iinde gelitii geni anlamyla toplum iin herhangi
bir nem tah grnmez.
Geni anlamyla toplum, siyasal erk iin yarmadan etkilenmi
olmad, uygulamada da byk bir blm byle bir yarmann
dnda brakld gibi, bu erkin kullanlmasndan da etkilenmi
deildi. Maddi retimle uraan avam halkn yaam, dar anlamda
devlet yaamndan u z ^ ta yaand. Bu kimseler [devletle ilgili olarak]
yalnzca ona eneji (yiyecek ve emek) salayarak, deylet rgtn
ayakta tutmaktan baka bir ey yapmadlar. Dikey toplumsal
geikenlik (mobilite, toplumsal hareketlilik) snrlyd; bununla
birlikte zamanla, kamu ynetimi aygtnn dorudan doruya'siyasal
erk sahibi kimselere kiisel olarak bal bulunan yeler] "de fact"
(fiilen) erk kullanma konumuna geldiler ve kendilerini aktif yeler
durumuna getiren mertebelere ulatlar.
3.7. Devlet ncesi Kalplarn Bastrlmas ve Biimlerinin
Deitirilmesi ileyi ilkesi
Erken devletin tm kurumlan (ajanlar) toplumsal gelimenin daha
nceki dzeylerinden gelmi kurumlar kai'snda, dayankllklarn ve
geerliliklerini kantlama snavndan gemek zorunda kaldlar.
Akrabala dayanan ballklar, erken devlet dnemi boyunca bath
. sona rol oyn,am bulunmakla birlikte, nemlerini yava yava
yitirdiler; devletin ajanlannca yava yava devletle btnletirildiler ve
onlar tarafndan kullanldlar. Ayn ey devlet ncesi kltler, derler,
inanlar ve ekonomik kurumlar iin de sylenebilir.
Bylece erken devlet rgt, var olan kurumlan kendi amalar iin
kullanabilecei ajanlara dntrme gcn gelitirdi. Bu gcl siya
sal stratejilerinin yetkinlik derecelerinde gililen artlarla ve ideolojik, ,
askeri niteliklerin ince ince ilenip gelitirilmesiyle daha da artt. Ayn
nedenle devlet ncesi ilkel toplumlann karakteristik zelliini
oluturan komnal ilke, ona yapk kurumlarla birlikte bastrld.

274

YRMAIJITNCI BLMN NOTU

1 Erken devletin "nemi" ile, onun toplumda ve tarihte oynad nesnel rol
anlatmak istedim. Elimizin altndaki veriler, erken devletin kkeni
hakkmda ileri sriUen tm "tertip" (nifak) varsaymlanm reddetmemi
zi gerektiren nedenleri vennekte, te yandan, elimize, insanlm evri
minde, tekilerinden ayr bir sosyopolitik rgtleni tr olarak erken
devletin olabildiince genel nitelikte karakteristik zelliklerini
formlletirme olana sunmaktadu.

YRMlALTINa BLMDE YARARLANILAN KAYNAKLAR

Claessen, Henri J. M. (1975a), ircumstances under which civil war comes
into existence', War its causes and correlates, ed. M. A. Nettieship, R. D.
Givens ye A. Nettieship iinde s. 559-571. Lahey: Mouton.
(1975b), 'From rags to riches - and the reverse', / ? h / c and reality, essays in
honor o f A ndriJ. F. Kbden, ed. Peter Kloos ve Klaas W. van der Veen,
iinde s. 29-49. Amsterdam: University of Amsterdam Press.
(1978), The balance of power in prim itive States', Political anthropology
and the State o f the art, ed. S. Lee Seaton ve H. J. M. Claessen. Lahey:
Mouton.
Danilova, L. V. (1968), Diskussionnye problemy teorii dokapitalisticheskikh obschestv, Problemy istorii dokapitalisticheskikh obschestv 1. Moskova:
Nauka.
Evans-Pritchard, E. E. (1962), 'The divine kingship of the Shilluk of the
Nilotic Sudai' (1948), Essays in social anthropology idinde s. 66-86.
Londcm: Faber & Faber.
Goody, Jack (1971), Technology,
OzfordUniveisity Press.

tr a d itio n ,

and the S ta te

in

Africa, London:

Kendall, P. M. (1971), LosX/. London: Ailen & Unwin.

275

Krader, Lawrence (1975), The Asiatic mode of. production^ Assen: 'Van
Gorcutri.
(1976), Social evdution and social Kvoluon', DialecticalAnthropology I
iinde s., 109-120;
Lloyd, Peter (1965), 'The political structure of African Kingdoms', Political
Systems and the distribution o f power, ed. M. Banton iinde s. 63-109.
ASA monografileri 2. London: Tavistock.
(19'68), Conflict theory and Yoruba kingdoms', History and social
anthropology, ed. I. M. Lewis iinde s. 25-62. ASA monografileri 7.
London: Tavistock. 1
Mair, Lucy P. (1962), Prirnitivd government. Harjnondsworth: Pelican books.
Smith, M. G. (1960), Government in Taz^tu. London: Oxford University
Press.
Southall, A. W. (1956), A/r sodc/y. Cambridge: Heffer.
Swarfz, Marc J., ed. (1968), Local-levelpolitics. Chicago: Aidine.
Swartz, Marc J., Turner, V. ve Tuden, A., ed. (1966), Political anthropology.
Chicago: Aidine.

276

Yirm iyedinci Blm

S IN IR L A R

Erken Devletin Balad

ve Sona Erdii Noktalar
Hem i J.M . Claessen
Peter Skalnik

Bundan nceki iki blmde, karlatrmal inceleme temeline da

yanarak, erken devletin yapsal ve sresel ynlerini tarttk. Burada
ise, erken devletin ortaya kt koullar hakknda baz genel gz
lemlerde bulunacaz. Bundan nceki blmlerde oFdugu gibi, bu b
lmde de, mekolay almalanrhzdan elde edilen verilere dayanacaz.
Burada baz genellemelerde bulunmaya kalkm olmamza karn,
tarihin,, her bir tekil rnekte esiz bir sre biiminde ilediinin
tmyle bilincindeyiz. u anlamda esizdir ki. ele alnan- bir toplu
mun, belli bir alanda iinde eylem gsterdii koullann baka hi bir
yerde [olduu gibi] yinelendii grlmez.
Bununla birlikte, tartma daha yksek bir soyutlama dzeyine
ahndnda, toplumsal sreler yelpazesi iinde, birka genel kalbn
ya da "dzenliliin" izlendiini grebilme olana doabilir. Bu bize,
erken devletin insan toplumunun gelimesinin genel erevesi iindeki
yerini daha kesin olarak saptama gcn verecektir. Yukanda sz
edilen "dzenlilikler"in neler olduklarn, onlarn karakteristik
zelliklerini saptadktan sonra, bu konuda, daha nce formlletirilen
sorulan, Yirmisekizinci Blmde yaratlamaya alacaz.
1. ERKEN DEVLETN KKENLER SORUNUNUN BOYUTLARI
mekolay almalarmzn kkenler hakknda salad her trl
veri gzhne alndnda, genel grnm, erken devletlerin daha nce
var olan rgt biimlerinden yava yava gelitikleri ynndedir.
Erken devlet elbette "herhangi bir kimse tarafndan icat edilmi ya da

277

kefedilmi" deildir (Krader. bu kitapta s. 150). Bu bakmdan yalnzca

iki rnek, yani Msr ve Jimma rnekleri daha ayrntl olarak
tartmay gerektiren bir nitelik tamaktadr.
Msr sz konusu oldukta, Janssen, onun devlet ncesi durumu
hakknda hemen hi bir eyin bilinmediini belirtmektedir. Hatta
Msr hakknda, "anababasiz buluntu bir bebek" deyimini
kullanmaktadr. Eer dtan, rnein Mezopotamya'dan etkilenmise,
bu etkiler son derece snrl kalm olsa gerek ve devletin oluumu
zerinde gzle grlr herhangi bir etkide bulunmu olmasa gerek.*
Aslnda, kesin larak bilinen tek ey. Yukan Msr ile Aa Msr'n
birlemesinin, iinde savan da rol oynam ''olabilecei'' olduka au
bir srele gereklemesidir. Elimizdeki veriler, bundan daha kesin
sonulara varmamza izin vermeyecek derecede kttr. Devlet ncesi
Msr lkesindeki koullar, bugn iin, zlememi bii bilmece olma
niteliini korumaktadu-.
Buna karlk, Jimma hakkndaki veriler bol. Lewis,'Jimma Abba
Jifr devleti iin ondokuzuncu yzyln birinci yarsnda kurulduunu
syleyip, "siyasal yap ve kltr bakmndan teki devletlerden
farkllk gsteren kendi karakterini hzla gelitirdi" deerlendirmesinde
bulunmaktadr (Lewis. bu kitabn ngilizce 1978 basks, s. ,^21). Sz
konusu gelime, devlet biimindeki rgtlerin daha nce birok kereler
douuna tank olunmu bir ada grld. Ayrca. Jim m a
yneticileri, daha nce, erken bir aamada, dtan getirdikleri
danmanlarn Ve politika uzmanlarnn yardmndan yararlanm
bulunuyorlard. Bu koullarn Jimma'mn hzla "ergin devlete gei
evresi"ne doru gelimesinin nedenlerini aklamaya yettiini
dnyoruz. Bundan baka "gei evresi"nin birok karakteristik
zellii, daha devlet ncesi durumunda hazr bulunmaktayd: bunlar,
iinde, lke, komuluk, dostluk ve grup etkinliklerinin dayand,
gnll dernekleme ilkelerine yaslanan, akrabala dayanmayan bir
toplumsal rgtlenme biimi ile, topran belli soydan gelen graplairca
sahip "olunmamas" gibi zellikler vardr.
* Msr uygarl| zerinde genel olarak Mezopotamya etkisi iin bak.
H. Frankfort, f/yg</r/S Dogy,/(M ezopotam ya ve Msr) ev. A. enel.
Ankara, 1989, Verso ve mge yayn, kitabm "Ek blm (.n.).

278

Fried'i (1%7) izleyerek devletin ilksel (pristine) ve ikincil (secondary) trleri aynmn (bu kitabn nc Blm'nde) yapan Hazanov'a katlyoruz. Gerekten Msr. Tahiti olaslkla a Ankole, Havai
ve in, ilksel eken devletlerin rnekleriydi. teki mekteriniz,
byk bir olaslkla, ikincil trden erken devletlerdi; ki bu, onlann
kendilerinden nce kurulmu olan ya da ayn blgede bulunan benzeri
toplumsal yaplarn etkisi altnda gelitikloi anlamna gelmektedir. Bu
da onlann maddi koullarnn, ilksel erken devletlerin koullanndan
farkl olacamn iaretidir (ikincil devletler hakkmda kar. ayn zamam
da Lewis, 1966:402 Hazanov, bu kitap, s.l 15). Koullan yle de by
le de olmu o l^ . Kem ilksel hem ikincil aken devletler, hzl olmayan
bir gelime gstermitir ve devlet ncdsi dnemin birok kurumu, erk
en devlet iinde varln srdrmtr. Bu olgunun kabul edilmesi,
devletin doduu zamann kesin bir tarih olarak verilnfesi olanann
bulunmadnn da teslim edilmesi demektir. Her bir tekil erken devlet
thueinde (hehangi bir kesin admdan sz etmek yanl deilse) ^ v le te varan kesin adhm ne zaman ve nerede atldm gerekten bilmiyo
ruz. Yava yava gelime kavram, bize, belirgin olmaktan olduka
uzak sreleri gznne alarak dnmemizi gerektiren nedenleri
artnr. Sz konusu gelime, antrc^loun ya da tarihinin, daha sonra
ki tarihlerden geriye bak (retro^ktif) yoluyla gken devletin karakter
ristik zelliklerini oluturan belli baz kurumlann varlyla birdenbire
karlaaca noktaya dek, ok ar ve sezilmeyen bir sre izledi (kar.
Smith, 1977:13). Bunlarn kesin olarak ne zaman doduklanm kimse
bilmiyor; ama baz rneklerde, o an nderleri, yeni bir durumun
gelimi olduunu ya da yeni bir kurum yaratma zamannn geldiini
anlam, veya zamann, var olan kurumlan yeniden rgtlendirthek
iin uygun olduunu kavram olmallar.' Yeni yasalar, yeni
rgtlenme biimleri, ya da yeni mitossal antlar? getirerek bunu
(szde ya da gerekte) yaptddannda, tarihte, sz kcausu devletin kuru
cu atalan olarak sunulurlar; aslnda yaptklan, byk bir olaslkla,
daha nce zaten var olan eilimleri "ortaya karma" iinden baka bir
ey deildir, ama byle bir saptamada bulunmak da, onlann nemlerini
ya da dehalann yadsma anlamna gelmez. Ankole erken devletinin
yneticisi IV. Ntare, in erken devletinin o hanedannn byk ege* Bak. s. 187 (.n.).

279

meni WauWang, A zle k lm n byk yasakoyucusu I. Montezuma,

Ankor erken devletinde devlet dininin rgtlendiricisi II. Jayavarman,
tm bir ktaya boyun edirmeye kalkm olan Mool yneticisi Cen
giz Han, V'o/fa devletlerinden Moogo'nun Varga, Yatenga'nm Kango
adl yneticileri, Maurya devletinin rgtleyici kral Asoka, Byk
fnka Paacutek ve Havai erken devletinin yneticisi Kamehameha, hep
var olan belli eilimleri aa karan ya da baz ivedi sorunlara
zmler bulan kiilerdir. Ve bu eylemleriyle "kum saatinde ayak izle
rini"* brakmlardr.
Trihin genel eilimleri mi "Byk Adamlar" m sorunu, saysz
tartmalarn ve polemiklerin konusunu oluturmutur (kar. White,
1949:233-281; Claessen, 1970:198 ve 1104., 1105. notlan; Harris,
1968:328). nsanln evriminde "Byk Adam" iin ayu-dmz bu yerin sz konusu tartmay sona erdireceini dnmyoruz. Bununla
birlikte, tarihin gidiinde yadsnamaz bir etkisinin bulunduunu
belirtip, ama etkisini ancak zellikle elverili koullar altnda
gsterebildiini syleyerek, evrimin olduu kadar "Byk Adam"
olgusunun hakkn verdiimizi sanyoruz.
Erken devletin gelimesinde gze grnr bir sreklilik [kesintisiz
lik] vardr. eflikte karmak bir toplumsal yap hazr bulunmaktayd;
ayn biimde, efin konumunu glendiren bir olguyla, kendisine ya
sallk kazandmna yollan da hazrd. Merkezileme eilimleri, devletin
douundan ok ncelerinden beri grlrken; [toplumsal] eitsizlik,
toplumsal gelimenin devletten nceki evreleri iin de karakteristik bir
zellik nitelii tamaktayd. Fried'in (1967) Service'in (1971, 1975)
Goldrnan'n (1970) ve Cameiro'nun (1970b) yaptlan, bunlann hepsi,
sz konusu eilimlerin erken devletin domasndan ok nceleri
grldklerini, inandrc biimde gstermektedir. Bunlara burada
(rnein toprak zerinde komnal sahiplik, aile ya da klan
bakanlarma ballk gibi) erken devlet ncesi evrelerin karakteristik
zelliklerini oluturan eilimlerin'birounun, devletin oluumundan
sonra yok olmadklarn eklemeliyiz. Bu durumu anlatrken Natalya
Koakova, Yoruba ile ilgili blmnde, eken devletin "ikili karakteri"
dedii eyden sz ederek, onda hem bir kabile hem bir snif toplumu** "Tarihte iz brakmlardr" anlamnda bir deyimle Ing. "footprints in the sand of the
time" (.n.).

280

nun zelliklerinin bulunduuna iaet etmektedir. Grcistan erken dev

letleri hakknda Korahavili, aym eyi sylerken, Gurevich Norve ile
ilgili zmlemesinde, bir nceki evrenin kurumlannn bir sonrakinde
ortadan kalkmamas olgusunun gznne alndnda, hakl olarak
[devleti] tiplere ya da evrelere ayrmann neredeyse olanaksz olduuna
deinmektedir. Estellie Smith ayn gr dile getirmekte, ama "sos
yokltrel rgtlenmenin basit biimleri silinip yokolmam. ya da
ancak fosillemi bir biimde varlklann srdrm olmakla birlikte,
daha geni bir ortakbiimleniin (konfgrasyonun) uzmanlam
paralar durumuna gelecek biihde uyarlanmlardr" (a.y; 12* italik
ler Claessen ve Skalnik'in) deerlendirmesini eklemektedir. Devlet
ncesi dzey ile devlet dzeyinin aasnd kesin bir ayrm yapacak
izginin ekiUnesinde bu formlletirmeden yararlanlabilir.
2. ERKEN DEVLETN DOUUNDAN SORUMLU ETMENLER
Birinci Blm'de devletin kkeni hakkndaki baz kuramlar enine
boyuna tarttk. Burada, erken devletin kkenlerini geni bir
genelleme iinde inceledikten sonra, bu konuda daha zgl eyler
sylemeye alacaz. Tartmamza olgulara dayanan bir temel
salamak; iin, oluumlarnn ayrntlar rnekplay deneme yazlannda
sunulmu olan devletlerin konumuzla ilgili "tarihelerinin"** ana
izgilerini ortaya koyacaz.
Ankor rneinde, Hindistan'dan gelen yeni dncelerin ve
tekniklerin, bu lkede daha gelimi tanmsal retim biimlerinin ve
ticaret, sava, apul akutlar yntemlerinin sunulmasna yolaan itileri
saladklar grlr. Bu yeni yntemler de, daha sk ve etkili bir
ynetsel rgtn olumasnda itici rol oynarlarken, II. Jayavarman bu
ynetime etkili yasalar kazandmntu-.
Ankoie rneinde [gebe] oban Hima gruplarnn, onbeinci
yzylda bataklklar blgesinin belli bir yerine yerletirdikleri grlr.
Bu blge pek az insann yaad bir yerdi. Buralarda ancak, oraya
buraya dalm az sayda tarmc.[topluluk] yaamaktayd. Onlarla
Hima topluluklar arasnda neredeyse hi bir ili.ki yoktu. Onsekizinci
yzylda karlalan kuraklklar ve alklar [aralarnda] bir dizi
* M. EMellie Smilh. Questions of Urban /t/ta/ysM, (1978de baskdaki kitab-.n.);
** Ing. "case-histories" (.n.).

281

kapmay ve sava balatan tetii ekti. Savata yenilgiye gt'ama ve

yeni sava korkular, bir savunma aygtnn rgtlendirilmesine
yolat. Yabanc jodnlarla evlenme, yneticiyi aritokrasidet kopard.
Dtan "davul klt alnd. Ktlklar ve savalar, iinde [oban] Hima
topluluklaryla armc Bairu topluluklar aras ilikilerin yava yava
daha gelikin biimler ald Ankole toplumunu biimlendiren
etkilerini srdrdler.
rneinde, Azteklerin topluluklarnn, gittike artan nfus
basks krununa. evrelerindeki topluluklara, mal biiminde aldklar
haralar ykleyerek zm bulmayaaltklar grld. Bu zm
savalara ve fetihlere: savalar ve fetihler de. daha byk bir rgt,
daha fazla vergilendirme ve daha etkili bir yasalhk kazanduma gereini
yaratt.
Fransa rneinde de, artan nfus basks, tarm alanlarnn
geniletilmesi, toprak kiralama-kullanma (tenure) uygulamalarnda
deiikliklere gidilmesi, daha byk bir art retme gereinin
duyulmas, siyasal erkin, zellikle aristokrasinin vergilerden ve
haralardan daha byk gelirler salamas temeline dayandrlarak
artulmas gibi birok gelimeyi harekete geirmi grnyor; Sava
da daha fazla ve daha iyi rgtlenme gereksinimini artrd. Bunlara ek
olarak, daha nceki devlet yaplarnn kalntlarnn da taltmz
devletin [Fransa erken devletinin] olumasmda rol oldu.
Havai devletleri ancak byk efler arasnda yaplan bir tr ant
lamann gerekletirilmesinden sonra doabildi; nk bu antlama
kimi eflerin, ard arkas kesilmeyen savalar, daha istikrarl bir
rgtlenme gelitirebilmelerine yetecek kadar uzun bir sre dizginleyebilme olanami yaratabilmiti; sz konusu daha istikrarl rgtler ise.
dmanlklarn yeniden balamasyla, genileme hareketlerini
kkrtmtr. Bu lkede, bir dizi fetih ve fethedilen topraklarn geri
alnmas, erken devlet dneminin karakteristik zelliini oluturdu.
Gm/ c/s// devletleri, yabanc istilaclara kar savunma gereksini
minin bir rn olarak domu grnrler. Bu yolda, nderler arasnda
ittifaklar oluturulmu ve nderler daha byk erk konumlarna
ykselmilerdi. Ayrca, nfus art daha karmak bir rgtlenmeye
gidilmesini gerektirmitir.
282

/nita yneticiler, uzunca bir sre iin. And Dalan blgesinin

birok efliklerindeh yalnzca birisinin yneticisiydiler. Ancak en
byk rakiplerinden biriyle giriilen savata elde edilen bir zafer,
devletlie (statehood) varacak yolu amtr. Toprak ilhak Ve hkmet
aygtnn basksyla harekete geirilen retim art, daha geni ve daha
karmak bir rgtlenme biimine, o da savalara ve fetihlere
yolamtr.
Jinmm rneinde, blgede daha nce oturanlan byk lde srp
yerlerini aldklar anlalan Galla gruplar, yeni lkelerine
yerletiklerinde karma tanm yapan iftilerdi. evreleri daha nce
kurulmu devletlerle kuatlm olarak, birbirleriyle olduu kadar bu
devletlerle savamlar; topraklann, ticaret yollarnn ve pazarlarn
denetimini ellerine geirmek iin yanmlardr. Devlet, birbirini
izleyep yerel fetihlerin bir sonucu olarak, bir Galla grubunun tekileri
yenip ynetimini tekilere dayatmaya balamasyla domutur (H.S.
Lewis'den kiisel grme yoluyla salanan bilgi).
Kaari devleti, Hindistan altktasmn kuzeydousundaki dalk
blgelerde domutur. Devletin domasndan nce bile, klan siste
minde bir zlme grlmt. Soyaac evresinde toplanm grup
larn yerini yava yava, toplumsal ve mesleksel konuma gre oluan
gruplar almtr; ki bu da toplumsal eitsizliin artmasna yolamtr.
Nfusun oalmasyla birlikte, bu gruplarn says da artmtr. Aidi
arkas kesilmeyen savalar, toplumun ileri gelenlerinin konumlarn
salamlatrmtr. Askeri nderlerin byk bir etkiye sahip olduklar
grlmtr. Sosyopolitik kavramlar kadar teknik kavramlar da,
evrelerindeki devletlerden almlarda" ve bu kavramlann Kaari devle
tinin oluumu zerinde byk bir etkisi olmutur. .

1/

Kba devleti rnei, eflerin basksmn iteledii bir toplumsal art

retiminin, dahj karmak bir ynetsel aygta nasl olanak verdiini
gstermektedir. Toplumsal art retimi, bunun yan sra, sadk
hizmetilerin dllendirilmesinde kullanlan lks mallarn retilmesi
olanan da yaratmtr."Vansina, bu srecin diyalektik niteliine
dikkati ekmektedir: brokrasi ve retim, karlkl olarak birbirlerinin
gelimesini itelemiler ve ikisi birlikte, daha karmak bir ideolojinin
gelimesini besleyen etmenleri oluturmulardr.

283

Maurya iin de ayn ey sylenebilir: bir.arlnn retimi, devlet

rgtnn gelirnesini Oanakir klm, devlet rgt de art
retiminin artmasn desteklemi; bunun yan sra ve bunun bir rn
olarak, ticaretin ve pazarlarn gelimesini beslemitir. Bu ise, hukukun
ve dzenin kurulmas gereksinimini yaratp, yeni toplumsal
kategorilerin [yeni tabaka ve snflarn] domasna yolamr.
No-ve rneindeki.gelimelerin tetii, geni ailenin zlmesiyle
ekilmi grnmektedir. Geni ailenin zlmesi, bu lkedeki
kaynaklann ktlnn bir sonucu olarak grlm olabilir (kar. Wolf.
1966:72). Sz konusu zlme "bnder"in etkisinin azalmasna
yolam. o da zamanla, birka blgeyi boyun edirmeyi baaran belli
bir ynetici ailenin yava yava siyasal erk konumuna ykselmesine
olanak venitir.
Iskilya rneinde, gebe skitler ile birka tarmc kabile
arasndaki ilikiler, devlet oluumunun harekete geirildii balang
noktasn oluturmutur. Gebelerin tarmclar zerinde kurduklar
tahakkm, o ya da bu trden bir rgtn kurulmasn gerektirmi
[ondan] yava yava devlet sistemi gelimitir (kar. ayn zamanda
Hazanov, 1975:340). Gerekten, Iskitya, Oppenheimerin "fetih
kuram" iin biilmi kaftan, klasik bir rnektir.
Tahiti, nfus artnn, bir soyaacnn eski ve yeni dallarnn
yeleri arasndaki toplumsal akl nasl alUidn gstermektedir.
Sz konu.su aklk ylesine artmtr ki. her iki grup da endogam
(iten evlenen) topluluklar [birbirlerinin yeleriyle evlenmeyen
topluluklar] durumuna gelmilerdir. Topraa .sahiplik ve toplumsal
konum, soyaac sisteminde sahip olunan yere balyd; topluluun
bir yneticiler grubu ve bir de ynetilenler grubu olaak blnmeye
uamas, bunun sonucu olarak doan bir olnumdu.
Volta blgesinde, srekli saldrya ve yamaya urama tehlikesinin
varl, insanlar daha eddli bir korunma ve [daha yetkili bir] nderlik
aramaya yneltmi grnr. Siyasal birlikte grlen, bu koullarn
rn olan gelimeye, ky topluluu apn aan bir ideoloji elik
etmitir. Bu, zamanla ve byk lde d (siyasal) basklarn
srmesinin de etkisiyle, i ilikilerin bir kararllk kazanmasna
yolamtr.
284

rneklememize aldmz devletlerin bu younlatrlm ta

riheleri, onlarda grlen belli baz kalplan ya da dzenlilikleri ortaya
karma iini kolaylatrmaktacbr. Bize gre, bahca genel karakteristik
zellik, devletlie ynelen gelimenin tetiinin, tm rneklerde, ok
zaman nce balam bir eylem ya da olay tarafmdan ekildii, ve sz
konusu eylemin ya da olayn "zellikle bu hedefe" [devletlie
ulamaya] ynelik olmad gereidir. Deyletlie uzanan gelimenin
teki apak karakteristii, her zaman bir etkisi gstermesidir; bir
kez harekete geince, gittike byyp hzlanmasdr. Bu, incelenen
tm gelime srelerinde giklen bir durumla, olgularla yarattklar et
kiler arasnda Mrbirlerini "karlkl destekleme" biimindeki ilikinin
bir sonucudur. Bylece bir "pozitif geribesleme" olgusundan sz ede
biliriz. B da Sahlins'in (1972:140) ekonomi ile politikann birlikte
gelitikleri yolundaki grn destekler niteliktedir. Ayn biimde
verilerimiz, Cohen'in (elinizdeki kitabn kinci Blm'nde s. 44'de)
ileri srd u gzlemiyle uyumaktadu;
"[Sz konusu] Etmenler takmnm her biri, ya da herhangi bir tekil
etmen bir kez doup^geliince, teki etmenleri harekete geirip,
onlara geribeslemede bulunur; onlar da sralan geldikte, devletin
genel izgisinde deiiklie yolaarlar. Bir toplum ya da toplumlar
grubu, farkl kkenlerden gelmi olsalar da, devletlie doru
harekete getiinde, sz konusu gelime nerede grlm olursa
olsun, gze arpacak derecede benzer bir sonuca ulamaktadu-."
Tarihsel ilefleme yan sra, baz rneklerde karlkl olarak birbirlerine
denk den etmenler takunnn etkili olduklan anlalyor. Sz konusu
etmenler bir bir ortaya konup, herbirinin nemi tek tek afatlnlabilir.
Bunu yaparken gerek tarihsel srete smalannm deitiinin grld
n, te yandan her zaman tmnn mutlaka grlmesi zorunluluu
nun bulunmadn belirtmemiz gerekir. Sz konusu etmenler
unlarchr:
(1) Nfus art ve nfus basks;
(2) Sava, sava tehlikesi ya da fethedilme tehdidi, apul aknlan;
(3) Fetih;
(4) retimde art ve toplumsal artda, hara-vergide, gnente artlar;
(5) deoloji ve yasallk kazanduma;
(6) Daha nce kurulmu devletlerin etkisi.

285

(1) Nfis Basks etmeni - Nfus art ile yaratlan nfus basks,
yiyecek elde etme amacn tayan aknlan harekete geirebilir; ya da
sz konusu lke iindeki retim eksikliini kapatmak iin lke dnda
yaayan bir
grubununJiaraca balanmasna yolaabilir (Ankole,
Aztek). Bu, sava ya da sava tehdidini; bunlar is, daha gl
ntterimn ve daha iyi bir rgtlenmenin ortaya danasn anr; sz
konusu nderler ve rgtlenmeyse, fetihler yaplabilmesi olanam
y&Tir {Ijka.tskitya}.
Nfus basks, bunlar yerine, retimin artmasn kkrtabilir;
retim art (Fransa ve Kba rneklerinde grld gibi) onuta
bollua yolaabilir; bolluk, karmak bir devlet aygtnn gelimesi
olahaklarm salar; byle bir aygt ise, yeniden, retimde art
iteleyebilecektir. Nfus basks, geni aile kurumunun zlmesini
getirebilir (Norve) bu da yneticiye merkezi bir ynetim kurma
olanan vrebilir (kar. Wolf, 1966:70 vd.). Bunun tersine olarak,
nfus art bu tr [geni] ailelerin bymesi yolunda etkide
bulunabilir, bu durumda da, sz konusu aileler iinde soyaacmh eski
ve yeni dallan arasndaki aklk, birletirilmeyecek kadar artabilir
(Kaari, Tahiti).
Nfus art, etkileri yalnzca lke topluluu iinde deil, ayn
zamanda evre halklar zerinde de grlen bir i gelimedir.
Verilerimiz, Carneironun (1970a) nfus artnn evresel ve
toplumsal koullar zerine snrlayc etkisine ilikin dncelerini
destekler grnmektedir. Webster'in (1975) savan ya da sava
tehlikesinin, daha gl nderlerin ve daha iyi bir rgtlenmenin
domasn ari varsaym da, derlediimiz verilerce onaylanmakta.
Dahas, Fried'in (1967) ve Kottak'n (1972) nfus artnn ya da nfus
basksnn rol hakkndaki grleri de bulgularm zca
desteklenmektedif.
Ama bu sonular, Wright ve Johnson'un ran verileri zerine
yaptklan zmlemelere (1975) dayanarak ulatklar bulgularla nasl
uzlatmlabilir? Sz konusu bulgular "devletin oluumunun hemen
ncesinde nfusta azalmann grld bir dnem" bulunduunu
gstermektedir (1975:276). Bunun olas bir aklamas, toplumun
sosyoekonomik yaps ile lkenin gizilgleri arasndaki veya sz

286

konusu sosyoekonomik yap ile lkenin hem gizilgleri hem kltrel

konumu arasndaki dengenin bozulmas olabilir (kar. Van Bakel,
1976:22 vd.). Yani yaam koullarn yaratmak iin yeni bir
toplumsal rgtlenme tline gereksinim duyulmutur. Byle yeni bir
toplum.sal rgtleni biimi etkili olmadka, halk ya da getme
eilimi gsterecek, ya da atmalarn yiyecek darlklarnn vb. acsn
ekecektir. Yeni bir rgtlenme biiminin gelimesini zorlayan
toplumsal gler, nfusta grlen bir azalmaya karn etkilerini
srdryor olabilirler. Ama yeni yap bir kez durulunca, nfus, artma
ynnde yeni bir iti kazanacaktr. Byle bir varsaym, Polgarn.
sosyoplitik deiikliklerin, nfus artnn balamasndan [az] nce
ortaya kt yolundaki grnde (1975:10) az ok destek
bulmaktadr.
(2) Sava ya da Sava Tehlikesi ve Aknlar Etmeni - Sava, saya
tehlikesi, apul aknlar; ya da aknlara girime, haralar toplama
gereksiniminin duyulmas, dayandklar dnceler ya da nedenler ne
olursa olsun, hepsi de ayn sonular, yani ister savunma, ister saldn
amalaryla olsun, daha gl nderlerin grnmesini ve daha iyi veya
daha gl rgtlerin ortaya kmasn dourur (Ankole, Aztek,
Grcistan, Havai,hka, Jinvna, Kdari, Volta). Bu tr rgtler, silahl
birliklerin beslenmesi, savalarn dllendirilmesi, ve yollar,
tekneler, casuslar, haberciler gibi kimseler ve aralar kanalyla daha iyi
bir iletiim sisteminin kurulmas iin yiyecek maddelerinin ve teki
mallarn dzenli olarak salanmasn gerektirir. Byle bir durumda,
amaz biimde, art reten reticiler zerinde bask kadar, hara alma
uygulamalaryla karlalu-. Bu konuda da, yuknda verdiimiz birka
satra sktnim tariheler, Webster'in [savan etkilerine ilikin]
yakandaki varsaymm desteklemektedir. Sava, devlet olu.umuna
"yolam deildir; ancak, sava, ya da sava tehlikesi, ve de
toplumsal bask, devlet oluumunun "ileri noktalara" ulamasnda
byk lde etkili olmutur (kar. Nettieship, 1975:82 vd; Corning,
1975:;^75 vd.). Bu varsaym aynca Service'in (1975:299) "toplumun
bir paras olmann yararlarnn teki seenein [toplumun dnda
kalmann] yaarlanna ar basaca apaktr" biimindeki grn de
onaylamaktadr. Sz konusu koullar altnda korunma gereksiniminin
duyulaca ortada; bu gereksinimin bir sonucu olarak, bir devletin

287

yesi olmak, onun yesi olmamaklan daha iyi bir durum olarak
grlmtr. Ayrca Lowie'nin "gnll derneklemenin" devlet
oluumunun kaynaklarndan "birini"* oluturduu dncesinin,
rnekolay almalarmzdan elde edilen verilerin bazlarnca
onaylandna da inanmaktayz.
(3)
Fetih Etmeni - rneklememize aldmz birok devletin
douu zerinde fetihlerin kesin bir etkisinin bulunduu grlmtr.
Bununla birlikte, yalnzca Moolistan \e. hkitya devletleri ve belki de
Volta devletleri ve Zande, devlet rgtleri oluumlann. Oppenheimer'n verdii anlamda "fetihe" borlu grnrler. Gebe obanlarn
tarmc halklar zerinde tahakkm (domination) kurmas durumuyla
[rneklememiz arasnda] yalnzca /sldtya ve Moolistan'da karlald.
Ankole erken devleti balangta tanmc halklar kmesine boyun
edirme olgusuna "dayanmyordu". Bu, ok sonraki bir dnemde
gerekleti ve o zaman bile geni apl bir olgu deildi. Ayn blgede
yaayan obanlarla tarmclar [iftiler] arasndaki ilikiler, bu devlette,
sonuna dek nemsiz apta kald. Ne var ki, Cohen'in salad (eliniz
deki kitapta ve ayn zamanda Cohen, 1974, 1977'de sunduu) veriler,
oban topluluklarn tarmclar zerindeki tahakkmnn devletin
oluumuna yolat baka rneklerin bulunduunu gstermektedir.
Erken devletin oluumunun bir etmeni olarak fetihten sz edilen
teki rneklerde (Ankor, Aztek, Havai, hka, Jimma, Maurya) sz
konusu fetihin ayn geim biimine sahip halklar arasnda
gerekletii grlr.
Fetihin erken devletin oluumuna m yolat; yoksa tersine,
erken devletin olumasnn fetihe mi yolat belli deil. Fetih,
topran igal edilmesi ve halklarn sz konusu (yabanc) bir siyasal
rgt iine alnp onunla btnletirilmesi olarak yorumlanrsa, o
zaman, bunu [btnlemeyi] gerekletirecek gerekli kurumlarn,
ancak devlet dzeyinde karlalabilecek eyler olduunu ileri
sreceiz. Ama eer fetih, bir grubun tekisi zerinde tahakkm
kurmasni kktrtan bir siyasal yapnn gelimesi sonucunda, farkl
* Bu, bndan nceki, bundan somaki benzeri durumlarda, ngilizce baskda italikle
verilen, ancak kavram deerinde olmayan vurgulamalan, ift trnak iine alarak vermeyi,
italik vrgulamalann bolluuna bir zm olarak grdm (.n.).

288

(ya da bazen ayn) geim biimlerine sahip iki grubun, bu yap iinde
birbirleriyle karp birbirleri iinde arimeleri anlamna alnyorsa, o
zaman fetih eyleminin [erken devletin dogmasndan] ok daha nceki
bir evrede balam olabilecei apaktr. Hangi anlamyla alnrsa
alnsn, rneklememizdeki ancak birka rnek, Gumploviczin ve
Oppenheimer'n "Ueberlagerungs" [fetih] kuramlarn destekler
niteliktedir.
(4)
Bir Art retme Etmeni - Toplumsal art etmeni olduka kar
mak bir sorun olarak grnmektedir. Arlnn devletin varlnn ge
rekli bir koulunu oluturduuna hi kuku yok. Bununla birlikte, bir
art retihiyle, eflik evresinde, hatta olaslkla daha ncesinde bile
karlalr. Gene de, bir artnn retilmesi ile sosyopolitik rgtn
[eflikten] daha karmak bir biiminin gelimesi arasnda sk bir
balant vardu*. Bu olgu, rnekolaylanmzla ilgili yukandaki "ta
riheler" dizisinin tmnde aka g^erilmi bulunmaktadr. Byyen
bir ynetim (hkmet) aygt, o ya da bu trden bir askeri gce, sa
vunma amalan iin olabilecei kadar saldrma amalanyia da duyulabilen gereksinim, gelien bir devlet dini, tm bu gelimeler, retimin
artmasn gerektirir; retimde art ise, bu kuramlarda daha ileri
gelimeleri olanakl klar. Bu ayn zamanda (daha nce var olan) ticare
tin ve pazarlarn gelimesini kkrtp hzlandrmaya son derece elve
rili bir durumdur {Aksum, Aztek, Fransa, Kba, Maurya, Yoruba).
Byyen bir art, bir yandan, gnence (refaha) ve gsterii
tketime, bunun yan sra, insan saysnda yiyecek retimiyle ancak
"dolayl" bir iliki iinde bulunan (aristokratlardan tutun zanaatlara
dek uzanan) kimselerden oluan bir arta yolaarken; te yandan,
gittike artan sayda insanm rettiklerinin gittike artan bir blmn
teslim etme ykmll Ue,.yalnzca yiyecek retimiyle uramaya
baml klnmalarna neden olur. Toplumsal konumlar (statler)
gittike daha kat br biimde yaplandrlr. Ekonomik eitsizlik,
zamanla toplumsal rgtn kurumlannn kalc bir zellii durumuna
gelir. Erken devlette grlen bu gelimelerin sonucu, nfusun
uygulamada birbirlerine daha ok vergilendinne sistemiyle balanan
toplumsal kategorilere, bir "ynetenler" bir de "ynetilenler" olmak
zere iki kategoriye kesin bir biimde blnmesine vanr.

289

Erken devletin oluumunda, bir artimn retilmesi, diyalektik bir

srele, toplumsal eitsizlii kurumsallatrmak kadar, bir ynetim
aygtnn gelitirilmesi gcn de kazandran ok nemli bir etmendir
(kar.Sahlins. 19.58; 1972:140).
. Buraya kadarki tartmalar, toplumsal eitsizliin, o ya da bu
biimiyle, devletin oluumundan nce de bulunduu (kar. bu kitabn
ngilizce basksnn kinci Kesim'inde Maretina'nn yazsyla) dahas,
onun inceden inceye gelitirilmesinin, devlet oluumunun bir nedenini
oluturmaktan ok. onun bir rn olarak ortaya kt sonucuna
gtreektir. Toplum sal, eitsizlik, gerekten devletin
karakteristiklerinden birini oluturmakla birlikte, onun douunda
nemli bir rol oynami grnmez.
Kottak'm (1972) varsaymsal erevesi, bu grle kolaylkla
uzlatnlabilir. te yandan ulatmz sonulai', toplumsal eitsizlii
kantlarnn ke ta olarak kullanan Fried'in (1967) kuramlarndan
byk lde ayrlm grnmektedir. Fried bize, aslnda, birinci
planda toplumsal eitsizliin kkenlerini aratrm, siyasal rgtn
evriminin aratrlmasna ancak ikinci planda yer vermi grnyor.
(5) ideoloji Eimeninin Rol - Bir toplumda ideoloji etmeninin ya
da "toplum mitosu" denen eyin, veya yasallk kazandrmann
(meruiyetin) rolne, birbirleriyle sk iliki iindeki bu kavramlar
oluturan tm etmenlerin rolne, rnekolaylarmzla ilgili
"tariheler"in hemen hepsinde deinilmitir. Her rnekte, sz konusu
toplumun nderinin, efinin ya da egemenin konumunu yasal
gstermeye alan bir temel toplum mitosu (bak, YK. 21) ile
karlald. Erken devlete varacak gelimelerin tetiinin ekildii
noktadat bu mitosun, lke topraklarn savunma gereinin, ya da
komu haklarn topraklarna akmlarda bulunma yce grevinin
nedenlerini aklama veya bunlar hakl gsterme amalarna
uyarlanmas gereksinimi duyulabilir. Bu, genel olarak belirtmek
gerekir.se, devlet ideolojisinin, yasallk kazandrma, aklama ya da
hakl gsterme roln oynadn gstermiyor mu? Bu tr bir etkinlik
[eski mitosun' yeni koullara uyarlanmas ii] var olan kurumla n daha
bir incelikle gelitirilmelerine, ya da daha nce (hazr) bulunan
eilimlerin ortaya karlmasna yolaabilir. Bununla birlikte biz,

290

ideolojik etkinliklerin, erken devletin oluumu zerinde ikincil nemde

bir etkide bulunmalarndan te bir rolnn bulunmadna inanma
eilmindeyiz; gene de, devletin daha sonraki gelimeleri, onun
etkisiyle gereklemi olabilir.
(6)
baha nce Domu Devlet Sistemlerinin Etkisi Etmeni - Bu
etmenden Ankor, Jimma. Kaari v Maaya rneklerinde sz edildi.
Fransa rneinde yalnzca lkenin evresindeki devlet sistemleri
hakkmda deil, ayn zamanda devlet oluumunun daha nceki evreleri
hakknda da geni bir bilgi birikimi bulunmaktayd. Olaslkla
Grcistan rneindeki ve belki ayni zamanda /sk/tya rneindeki
durum da byleydi. Paha nce kurulmu olan devletlerin etkisi,
rnekten rnee deimekledir. Bununla birlikte, sz konusu etkilerin,
tm rneklerde ileride grlecei gelimeler iin en azndan bir tr
ereve salad sylenebilir. Gerekten, ou ikiiKil [erken] devlet
zerindeki etkileri bu ynde oldu.
Yukarda anlatlanlar zetlersek, bir artnn varl kadar bir
ideolojinin varl da, devlet oluumunun gerekli koullar olarak
grlyor. Toplumsal eitsizliin incelikli bir biim .alacak ynde
gelitirilmesi, byle bir oluumun nedenlerinden ok bir sonucu olarak
grld. Bylece, devletin oluumunda en nemli etkilerde bulunmu
etmenler olarak, elimizde kala kala, nfus art ya da nfus basks,
sava ya da sv tehllkea ile, kmlaf, hara, fetih ve ditdn alnp
benimsenen dnceler gibi efmehlef kalr.; Bu etmenlerin nasl
ilediklerini, birbirlerini nasil etkilediklerin^ ve her fnekte
ideolojinin, artnn, ticaretin ve tplinsareitsiziiin varlyla nasl
bir karlkl balant iinde bulunduklarn, yalnzca genellemelere
dayanarak anlatma olana yoktur. Sz konusu etmenlerin, her bir
rnekte ortaya k sralan ne olursa olsun, tm rneklerimizde
yarattklar sonu ayn oldu; yani sonuta erken devlet domu oldu.
Bu sonuta, biz [Claessen ve Skalnik] kOndrnizi, Cohen ve
Hazanov'un, elinizdelu citabn kuramsal [Birifci] kesiminde (bk. ayni
zamanda Cohen,1977'de) dile getirilemd^'nceleriyle temelde uzlama
iinde bulduk. te yandan, Mzim' ierirtiizie Krade^'inkiler atasnda
baz asal farkllklar bulhmdkfatOT".''fl'tth nedeni, biz gre,
ueas, .Krader'in, erkeh' devletin b^rj^dlarhdan ok ergin
devletin karakteristik zellikleri zerinde durmasdr.

291

3. EMEKLEME EVRESNDE ERKEN DEVLET

Buraya kadar yaplan btn tartmalar,- etken devletin daha nceki
[toplumsal] biimleden, zellikle eflikten nasl ayudedilecei sorusu
nu dourmutur. Birinci Blm'de [erken] devletin sahip^oldugunu
dndmz birok karakteristik zelliini ne srp, bunlarn
doruluk derecderini Yirmibeinci ve Yirmialtmc blmlerde ara. trdk. Bununla birlikte, sz konusu karakteristik zelliklerden biro
uyla, o ya da bu biimiyle, gelimenin [devletten] nceki aam^annda karlald iin, bunlarn devletle devlet ncesi biimler ara
snda bir "snr izgisi" ekilmesine fazlaca yardmc olmadklan g
rld. "Daha fazla", "daha iyi" ya da "daha karmak" gibi nitelemeler,
baz gelimeleri belirtmede yararl olabilirse de, yeni bir sistemin duru
bir biimde ortaya kmas (kristallemesi) ancak, stste birikmi et
kiler srecinin kenctisini belli baz zelliklerin, yani efliklerde "bulun
mayan" ve hatta belli baz niteliksel faikllklardan dolay onlarda [dev
letlerde] bile hi bir zaman "bulunamayabilecek" olan zelliklerin
doduklar yerie^ gsterebilir. Estellie Smith'den bir ahnt daha yapa
rak belirtelim: "Ama, byle bir dzeye, birbiri zerine eklenen kk
kk deiikliklerin [toplam] arlnn tm sistemde kolaylklar ge
tirici bir dzeltmeye yolatg zaman ulalm grnr" (a.y. s. 13).*
Niteliksel deimelerin, yeni yeni zelliklerin geli^nesinin, yasal
lk kazandrlm (meru) erkin, (a) ister oylama (kcmsensusa) ister
zhlamaya dayanarak olsun, merkezi hkmetin kararlarn dayatabile
cek
(b) ister oylama ister zorlamaya dayanarak olsun, blnmeyi
nleyecek erk, biiminde ortaya konmasna varan gelimede grne
ceine inanymnz. Bu iki erk tr elbette bir buzdann grnen bl
mnden baka bir ey deildir. Bunlar, karmak bir sosyopolitik rg
tn varlnn, mekezi hkmetin, toplumsal eitsizliin, gler den
gesinin, yeterli bir yasallk (meruiyet) durumunun, yeterli devlet (ge
lir) kaynaklannn vb. elerin varlklarnn gelimi olduunun "gs
tergeleridir". Yasallk kazandrma yn zerinde yukanda fazlaca durmamzm nedeni, zmlememizin, erkin oylama dayanan trnn,
zorlamaya dayanan trnden daha yksek dzeyde bir gelimilii or
taya koymas yzndendir (bu konuda efliklerdeki durum iin kar.
* Bak. . 281n (.n.).

292

Service, 1971:150; devletteki durum iin bak ayn kaynak s. 167).

Merkezi hkmetin ald kmmian uygulama gcyle ilgili ek kendi
ni zellikle, yasalahn ve hukuksal dzenlemelerin karlp uygula
masnda ortaya koyar. Erken devletlerin "tipik" ve [ergin devlete]
"gei" trlerinde bu sorun k ^ in bir zme balanm grndne
gre, buradaki zmlememizi "emekleme evresinde" erken devlet
dzeyiyle snrl tutacaz.
Ankole rneinden sz edilirken, egemenin ve saray adamlarnn
nemli kararlar aldklar belirtilmiti. Bununla birlikte, yerel dzeyde,
geni bir kendi kendini ynetme alan bulunmaktayd. Birok rnekte
ar sular ynetici ve saray adamlar tarafndan yargland. Kararlann
uygulanmasm salamak iin, sarayda bir miktar silahl hizmeti bu
lunduruldu. Bairu'lar kendi yaamlann srm ve Hma'lardan ancak
baz konularda etkilenmi grnrler. Devletin tm yurttalarnn ver
gi deme, ve askerlik hizmeti grme ykmllkleri altnda bulunduk
lar belirtilmitir. Havai devletinde, tm nemli yasalar egemen
karp, tm nemli kararlan egemen aidi. Sarayda bir silahl hizmet
liler grubu bulundu. Halk angarya ilerinde almaya anlabildi ye
mal biiminde (ayni) vergiler demek zorunda kald. Ayrca, tm er
kekler askerlik hizmeti grme zorundaydlar. Vergi deme ve askeri
hizmetlerde bulunma ykmllkleri avam halk dorudan etkiledi.
Egenen ve saray adamlan, bir dereceye dek ekonomik nedenlerle, bir
dereceye dek de siyasal nedenlerle, devlet iinde oray buray gezdiler.
Yneticinin yarg grevleri, hereyi kapsayc bir k/n< sisteminin
Srdrlmesi zerinde younlamt.

Gurevich, rnekolayn ilerken kendisini erken devletin tek bir

dnemi ile snrlamayp, "emekleme evresinde" erken devletten [ergin
devlete] "gei evresinde" erken devlete dek, erken devletin tm
gelimesini anlatt iin, Norve son derece ilgin bir rnek
oluturur. "Emekleme" aamasnda, egemenin ya da merkezi
hkmetin rol pek fazla artm deildi. Egemen egemenlik
konumunu yerel "tink"lere kabul ettirebilmek iin, her yere geziler
yapmak zorundayd. Kendisine genellikle silahl bir yandalar
grubunun elik etmesi olgusu, gezilerinin bu etkisini azaltm olmal.
"Bnder"ler egemene askeri hizmetlerde bulunmak kadar, ona bireyler
"vermek" ykmlln de kabul etmilerdi. Ynetici, adalet
datm-ynetimi zerinde bir miktar etkide bulundu. Siyasal rgt

293

dalmadan tutan, onun kiiliiydi. Devletin yasad ^ y u t dncesi,

ancak gelimenin balang aama.smda ortaya kabildi. Yerel
topluluun erki gittike azalnken, yneticinin etkisinin yava yava
artt grld.
Tahi rneinde, egemenin tellallarca duyurulan yasalar ve dzen
lemeler karma hakkna .sahip olduu grld. Gerekli denetimler uz
man kamu grevlilerince [denetilerce] yapld; ve gerektii yerde, on
larn buyruklar yneticinin koruma birliince uygulatld. Egemenin
ancak geliigzel durumlarda bayarg olarak davrand grld.
Volta devletleri, merkezi hkmet ile ky efleri arasnda bir tr
denge durumu gsterdi. Yarg sistemi az ok merkezilemiti: lm
cezalar verme, egemene ait bir hakti. Saray evresi, ky efleri
zerindeki denetimi srdrmek iin sk sk bir yerden bir yere tand.
Yneticinin silahl izleyiciler takm, yneticinin kararlarn uygulama
yetkisine sahipti. Halk, vergi demek, askeri hizmetler grmek ve
teki hizmetlerde bulunmak zorundayd.
Zande devletlerinde, merkezle halk arasndaki ilikiler dolaylyd:
egemenin kararnameleri halka habeiniler kanalyla duyuruluyordu. Ege
men nemli davalarda bayarg konumundyd; davallar alt kamu
grevlilerinin kararlarn temyiz ettirmek zere, yneticiye
bavurabilirlerdi. Angaryada alma, a.skeri hizmetlerde bulunma ve
vergi deme ykmll, burada da vard. Yneticinin elinin altnda
bir silahl koruma birlii bulunmaktayd.
Bize gre, In veriler, devletin "emekleme evresindeki" biimlerin
de, egemenin, ya da merkezi hkmetin, kararlar alp bunlar uygulata
bilecek gerekli erke sahip olduunu rahat rahat gsterecek niteliktedir.
Kar klar (muhalefeti) nlemek iin kullanlm olan silahl yandalarin varlndan, her rnekte sz edilmitir. Fizik gcn, bahl
salamak iin gerekten kullanld durumlar ise. snrl saydayd.
Belki /Vorve dnda, egemen, yarg aygtnn tepesinde
oturuyordu; bununla birlikte, baz davalarda egemenin bu alandaki
etkinlikleri snrlyd.
Avamdan kimselerin, tm toeklerde. vergiler deyip almada ve
askri hizmetlerde bulunmas olgusu, merkezi hkmetin konumunun
kendisine uyulmasn dayatmaya yetecek kadar gl olduunu aka
gstermektedir.

294

Yukadaki verilerin bir deerlendTnesi yapldnda, "emekleme

evresinde erken devletin karakteristik zellikleri aka grlecektir.
Sz konusu devletler, daha gelimelerinin balang evresindedirler.
Kamu ynetimi aygtlar baz eksiklikler gsterir ve e.itli grevleri
yerine getirmede glklerle karlamaktadr. Halkn, eflik evresi
srasnda gelimi olan bir karlkllk ideolojisine dayanan beklentileri.ynetici ile arasndaki byk uzaklk, dengesiz bir karlkllk
biimi ve ar vergilendirme (kar. Sahlins, 1972:140-148) gibi
yaanan olgulara ters dmektedir. Hkmet agnii. gelimemilii,
ilkesel nitelik tamayan, tek tek olaylar iin verilen (ad hoc) karaian
kanlmaz kjmttr ve halk karsnda [kamu ynetimi aygtndan
ok] dorudan doruya egemenin kendisini bulmaktadr. Bazen ikna
yollarn desteklemede, bazen de rgtn yetersizliklerini kapamada
g kullanma ve daha sk karlalan bir durumla, g kullanmak teh
didine bavurulmak zorunda kalnmtr (kar. Service. 1975:295).
leri srdmz teki yeni zellik, blnmeyi nleme gc idi.
Cohen (elinizdeki kitaijn ikinci Blm'nde ve Coheri, 1977'de) bu
konu zerinde nemle durmutur. Onun grne gre bu zellik,
hatta, erken devleti eflikten ayrdeden tek lt oluturmaktadr. Bu
gcn ok byk bir nem tad noktasnda onunla tam bir gr
birlii iinde bulunmakla birlikte, merkezi hkmetin kararlarn
uygulama gcn ayn derecede nemli grmekteyiz. "Blnmeyi
nleme yetenei" szne "olduka uzun bir zaman iin" hi deilse,
eski yneticinin yerine yeni yneticinin gemesinin yaratt sradan
sorunlar dnemini aacak uzunlukta bir zaman iin koulunu
ekleyeceiz. nk, ksa bir sre sonra toplumu birlik iinde tutma
gcn yitirip dalan birok erken devletle karlalmtr. Bu koul
aklda tutularak, tarafmzdan incelenen rnek erken devletlerin
varlklann belirli bir zaman sresi iin srdrp, bu zaman sresi
iinde genellikle nemli gelimeler gstermi olmalarnn bile, tek
bama, aynlmac eilimleri ^bildiklerini gsterdiini ileri sreceiz
(nk, her bir erken devlet aslnda, daha nce yaplanm bulunan,
devletin hereyi kapsayan emsiyesi altnda "olmasalar" da varlklann
kolaylkla srdrebilecek yetenekte olan kyler, eflikler vb.
kurululardan oluur). Bununla birlikte, Kandert. Zande rneinde bir
blnmenin bulunduunu ileri srmektedir.

295

Blnmeyi nlemenin iki yn vardr. Birincisi, gce ya da g

kullanma tehdidine bavurma yoluyla paralan birarada tutma ye
teneiyle ilgilidir. tekisi, belli bir devlete ait olmann, birok kimse
iin, bir devlete ait olmamaktan daha yararl olmas gereiyle ilgilidir
(kar. Service, 1975:299, 301). Bu ynlerin her ikisi de, bazen hatta
ayn zamanda olmak zere, rneklerimizde gzlemlenebilecek durum
dayd. kinci durumun [iki yolun birlikte kullanlmasnn] bir
rneini, Cuzco yaknlarnda yaayan halklar, tannan "ayncalk yo
luyla nka" konumuna ykseltilip, Inka devletine ait olmalarndan
byk apta yararlanrlarken, te yandan, iyi rgtl nka odulannn
teki birok grubu boyunduruk altna alp, onlar ancak gce bavurma
ya da gce bavurma tehdidiyle devletin snnlan iinde tutabildikleri
tnka erken devleti sunmaktadr. Ayn durum, byk bir olaslkla, Astek, tskitya, Jimnu, Kaan, Kba, Maurya, Moolistan, Volta, Yoruba-Oyo ve Tjtncle gibi boyun edirilen gruplanl balangtaki ekirdei
oluturan halka katldktan devletlerde de domutu.
Erken devletlerin varlklann daha uzun bir sre iin srdrebilme
lerinin, daha ok, fizik g ya da askeri rgt kullanlmasna bal ol
duu gr doru grnyor. Bunlardan ok oylam (konsenss)
temeline dayanan "yasallk" ve bir "gler dengesi" politikasnn izlen
mesi gibi etmenlerin, bu ynde kesin rol olmu grnmektedir. Bir
liin byle srdrlmesi kendini, yalnzca eitsizliin srdrlmesin
de, hukuksal dzenlemelerin ve yasalann yceltilmesinde deil, ayn
zamanda devletin eitli paralan arasmdaki tutunumda gsterdi.
4. ERJCEN DEVLETN SONU
Erken devletin yaps, ilkece, karlkllk ve egemenin soyaacna
yaknlk kavramlanna dayanm grnr. Bununla birlikte, erken dev
let ne kadar geliirse, bu ideolojik'enin rol o kadar azalmn. Dev
letin i ynetimine ilikin eleri ye yeniden bltrc ynleri git
tike daha fazla baat konuma gemitir. Bir sre sonra gelien etkili
bir hkmet aygt, devlet rgtnn varln, yneticinin doast
gleri inancna ba.vurulmasn gerektirmeksizin, ya da karlkllk
ilkesine dayanan ykmllkleri yerine getirme gereksinimi duyulmakszn srdrebilme yeteneinde olduunu gsterdi. Dolaysyla,
devletin ideolojik temelleri, artk "bu" kavramlara dayanmaktan kurtu-

296

lur kurtulmaz, erken devlet dneminin sona erdiini dnyoruz. Er

iten devletin [ergin devlete] "gei evresi" trne giren rneklerimizden
birounda, bu eski kavramlarn izleri hl grlmekle birlikte,
birounun yava yava ortadan kalkmakta olduu sylenebilir.
Aztek devletinde, yneticinin yksek konumu onun kutsallna
dayandrlarak yasallk kazandrmann, meru gstermenin yerini,
yava yava "legalistik" [hukuka dayandrma yoluyla] yasallk ald;
bunun zerine egemen, kutsal ykmllklerinden ounu brakt ve
karlkllk [ilkesi] ancak bir formalite durumuna dt. Bu devlette
gelimi bir brokrasi rgt, kendine [nemli] bir yer elde etti ve
tm ilgiler ve etkinlikler devlet odann evresinde topland.
in rneinde de byle bir gelimeyle karlalr. Burada, belli bir
aamada legalistik zellikler grnr duruma geldiler; kiisel sahiplik
ve zel sahiplik* de toplumdaki roln oynamaya balat; Egemenin
ilevi genel i yneticiliine (menajerlie) ynelecek biimde deiti
ve egemenin soyaacna yaknlk ve karlkllk gibi zellikler,
nemlerini ancak kuramda srdrdler.
Fransa rneinde de, erken devletin sonunun balangcn grme
olana vardu. Elinizdeki kitapta [ngilizce basksnda] tartlan,
dnemden az sonra, egemenin konumunda, ritel temellere dayanmak
tan kp hukuksal temellere dayanma ynnde, kesin bir deime
grld (bu gelimeler iin kar. Teunis, 1973).
Jimma rneinde, "ergin devlete gei" aamasma hzla ulald. Ege
men, konumunu gce dayandrd. Egemenin soyaacna yaknlk bu l
kede neredeyse t bir zaman nemli olmamt. Batan beri legalisrik
yasallk yolu nemini korudu; ve retim aralan zerinde kiisel sa
hiplik daha nce byk lde gelimi bulunuyordu. Egemenliin
dayandnldg temellerde neredeyse hi bir kutsal nitelik bulunmamaktayd.
tHTiei iin, ayn eyler denebilir; ayn eyler, Vansina'nn
betimlendii dnemde gnlk yaamm ritel yanlarnn alan pek
snuhyken, ticaretin ve pazarlarm ar bast ve karmak bir gler
dengesinin devlet sistemine hukuksal bir temel salad bu erken dev
let iin de sylenebilir. Egemenle akrabaln derecesi fazla bir nem
tamuyordu ve tqpndcta kiisel sahiplik ndeydi.
* Ing, srasyla "persoaal ovvnersh^" ve "private ownenhip" (j.).

297

M auna da ayn grnm sunar. Burada karrnak bir ynetsel ay

gt (hkmet aygt) bir gler dengesi politikas, iyi gelimi bir yar
g sistemi, yeni ideolojik birletirici gler yaratma yolundaki abalar,
toprakta tam gelimi bir zel sahiplik, ve yeni hukuk kavramlar edin
me yolundaki aray^ erken devletin sonunun yaklatn gsteren be
lirtilerdi. Bununla birlikte, bu devlette egemen, sonuna dek, sahip oldu
u byk kiisel etkiyi kullanmay srdrd ve Maurya erken devleti
ancak, son egemenlerinin, kendilerinden gerekletirmeleri istenen bir
ok istei artk yerine getiremeyecek dunma dmelerinden sonra
ykld.
Erken devlet denince akla "karlkllk" ve "egemenin soyaacma
yaknlk" kavramlarnn gelmesi, bize erken devletin sonunu gsterme
olanan vermektedir. Bylece, Mazanov'un, erken devletin sona erdii
noktay gsteren izginin nasl ekilebilecei sorusuna bir zm sun
ma frsat doabilir. Temel ideolojik kavramlar artk bo, anlamsz
gelmeye balad zaman, son yakndr. Etkili bir ynetsel aygt, bu
gerei daha bir sre gizleyebilir; ama yeni kavramlara, yeni rasyonalizasyonlara, yani yeni bir toplum mitosuna duyulan gefeksinim, giz
lenemeyecek bir durum alr. Bu bakmdan dlmesi gereken nemli
bir not, devlet hiyerarisinin gittike daha ok mlkiyete doru
ynelmesidir. Temel retim arac olarak toprak, bir zel mlk nesnesi
olur ve devlet rgt, retim aralan zerinde tekelci denetim kurmu
olmalan ile tanmlanan toplumsal snfn yelerinin elinde bir ara du
rumuna der. Bylece "erken devlet" yerini "ergin devlet" rgtne
brakm olur. Bunun zerine, yeniden rgtlenme, erken devlet
trnn legalistik bir devlete dnt Fransa rneinde grld
gibi, yeni ideolojik temellerin kendilerini rtaya koyma gcn vere
cektir, ya da, erken devlet dneminin sonuyla yeni bir tipin balad
noktay bir kaos ve anai dneminin ald in ve Msr rneklerinde
olduu gibiv blnmeyi nleme olana artk bulunmayacaktr. Baz
erken devletler, Aztek kadar tnka d^letinin bana gelene benzer bir
yazgyla, teki devletlerce ortadan kaldrldklar ya da boyun
edmidikleri iin, bir sonraki aamaya [ergin devlet aamasna] hi bir
zaman ulaamamlardr. teki baz erken devletlerin, birkann adn
vermek gerekirse Kba, Tahiti ve Zande devletlerinin gelimesi ise,
kolonicilikle durdurulmutur.

298

YRMYEDINC BLMDE YARARLANILAN KAYNAKLAR

Bakel, M. A. van (1976), Bevotkingsdruk en cultrel e^ollie [Nfus basks

ve kltrel evrim]. Elyazmas, Leiden.
Cam eiro, R obert L. (1970a), A theory o f the origin o f the State, Science: 169
iinde s. 733-13S.
(1970b), Scale analysis, evolutionary seqeces, and the rating o f cultures',
A landbook ofmethod in culiural anthropology, ed. R. Naroll ve Ronald
Cohen iinde s. 834-871. New York: Natural History Press.
Claessen, H. J. M. (1970), Van vorsien en rolken [P rensler ve halklar
hakknda]. Amsterdam: Joko.
Cohen, R onald (1974), 'The evolution o f hierarchical institutions: a case study
from Biu', Nijerya, 5avona 3 iinde s. 153-174.
(1977), 'State fouiidations: acntrolled com parison'. Origin of the State: a
symposiun, ed. Ronald Cbhen ve Elman R. Service. Philadelphia: ISHI.
Corning, Peter A, (1975), 'An evolutionary paradigm for the study o f huma
aggression', War,'its causes and correlates, ed. M artin A. Nettieship, R. D.
Givens ve A. Nettieship, iinde s. 359-387. Lahey: Mouton.
Fried, M orton H. (1967), The evolution o f political soiety. N ew York:
Random H ouse.
G oldm an, Irving (1970), Ancient Polynesian society. C hicago: C hicago
Uniyersity Press.
Harris, M arvin (1968), The rise o f anthropolgical theory. London: Routledge
and Kegan Paul.
K hazanov, A natolii M. (1975), Sotsialnaia istoriia skifoy. Osnovnye
problemy razyitiia drevnikh kocknevnikov evraziiskikh stepei [ Iskitlerin
to p lu m sal -tarihi. A v rasy a b o z k rla rn n an tik a g e b elerin in
gelimelerinin balca sorunlar]. Moskova: Nauka.
Kottak, C. P. (1972), 'Ecological variables in the origin and evolution f
African States. Comparative studies in society and history 14 iinde s.
351-380.
Lewis, H erbert S. (1966), 'The origins o f African kingdoms', Cahiers d'etudes
(tfricaines 6 iinde s. 402-407.

299

Nettieship, Martin A. (1975), 'Definitions', W ar, ils causes and correlates, ed.:
M . A. N ettieship, R. D . G ivens ve A. N ettieship, s. 73-93. Lahey:
M outon.
P o lg ar, S. (1975), P o p u latio n , ev o lu tio n an d th e o re tic al p aradigm s,'
P o p u la lio n , e c p lo g y a n d s o c ia l evo lu tio n , ed. S. Polgar iinde s. 1-25
Lahey: Mouton.
Sahlins, M arshall D. (1958), S o c ia l stra tifc a tio n in P o lyn esia . S eattle :
University o f W ashington Press.
(1972), Stone ageconom ics. Chicago: Aidine.
Service, Elman R. (1971), P rim itive so c ia l or^anization. 2. bask. New York:
Random Ifouse.
.
(1975), O rigin s o f t h e S ta te a n d c/Vifeat/n. N ew York: Norton.
Smith, M . Estellie, Q uetions o f urban im alysis. faks kopya. Baskda.
Teunis, H. B. (973), C risis. Stdie v e r een stru ctu r en norm verandering in
h et F ran krijk van 1150 - 1 2 5 0 [B unalm . F ran sa'd a 1150-1250
dolaylarnda toplumsal yapda ve norm larda grlen deiiklikler zerine
bir alma], Groniigen: Tjeenk W ilink.
W ebster, D avid (1975), 'W arfare and the evolution o f the State: a
reoonsideration', AmenccOTTn/i'Hity 40 iinde s. 464-470.
W hite, Leslie A. Q949), The Science o fcu ltu re. New York: Grove Press.
W olf, Eric (1966), Peosants. Englevvood Cliffs: Prentice Hail.
W right, H enry T. ve Johnson, G regory (1975), Population, exchange and
early State formation in southvestem Iran', A m erican A nthropologist 77
iinde s. 267-289.

300

Yirmisekizinci Blm
MODELLERDE VE GEREKLKTE
ERKEN DEVLET
Henri J.M. Claessen
PeterSkalnik

1. ULAILAN SONULAR
Elinizdeki kitapta [Trke eviriye alnmayan kinci Kesim'de]
yirmi bir mekolay erken devlet almasn, Birinci Blmde
formlletirilen sorulara yant bulmak amacyla biraraya getirdik.
Yaptn sonlanna doru, nce Claessen, Yirmibeinci Blm'de erken
devletin yapsnn zenli bir zmlemesini yapt. Yirmi izelgede
b ir a y a toplanm ok sayda karlatrmann desteiyle, hepsi de [en
az] % 99 anlamidk derecesinde, elli bir "yapsal karakteristik zellik"
(YK) ayrmlanp ortaya karlabildi. Bunlar, Nrlikte, erken devletin
bir tr yapsal modelini oluturacaklardr.
I .l. Yapsal Model
Erken devlet, snrlan belirlenmi bir toprak paras ve bir
hkmet mekezi ile bamsz bir sosyopolitik rgttr, Ekonomisi,
ticaret ve pazar sistemiyle ve tam zamanl uzmanlarn varlyla des*
teklenmi, tarmsal (baz rneklerde gebe oban ya da karma ekono
mi biiminde) bir karakter tamaktadr. Tanmdan elde edilen art, ti
caretten ve pazariardan alnan vergilerle birlikte, maddi retime katlma
yknden balanm tam zamanl alan kamu grevlilerince temsil
edilen hkmet iin nemli bir gelir kayna oluturmaktadr.
Nfus, egemenden, akrabalanndan ve aristokrasiden oluan bir st
tabaka le; iinde teki kimseler yan sra, kk topluluklar iinde
yaayan kk mlk sahiplerinin (smallholders) ve kirac iftilerin
(tenants) bulunduu bir alt tabaka olmak zere, en az iki tabakaya
blnm durumdadr.

301

Asl yiyecek retiminde bulunanlai", ancak nfusun iindeki belli

baz toplumsal gruplardr ve [eitli tabaka, snf ve gruplarn] maddi
kaynaklara ulama olanaklar eitsizdir. st tabakann ana gelir
kayna genellikle, kendinedbnen vergi-haralardn (tribute). Bununla
birlikte, denen verginin nitelik ve nicelii bir [toplumsal] kategoriden
tekine deise de. tm kategoriler vergi (tax) demektedirler.
Egemen [yksek] konumunu mitossal bir anta ve kendisine
doast glerle akrabalk ba salayan bir soyaacna
dayandrmtr. Kendisi ayn zamanda iyiliksever bir kiilik, yani,
armaanlar datan, dllendirmelerde bulunan ve adaklar sunan bir
kimse olarak dnlr. evresinde bir koruyucular birlii
(body-guard) kadar bir saray kurulu (court) da bulunmaktadr.
Aristokrasi, egemenin ailesinin yelerinden, klan ya da slale
balarndan, t^akanlanndan ve yksek makam sahiplerinden oluur.
Toprakta zel sahiplik ender karlalan bir durumdur ve erken devlette
yksek bir konum (stat) elde etmekte nemli bir rol oynam
gzkmez.
Erken devletin ideolojisi "karlkllk" icavramna dayanm
goinr: uyruk durumunda olan tm [toplum.sal] kategoriler, egemene
mal ve hizmet (dzenli ve dzensiz vergi)* sunaiiaken; egemen de uy
ruklarn korumakla, hukuku ve dzeni salamakla ve iyiliksever
liinin gereklerini-gstermekle ykmldr. Rahipler (dinadaml)
devlet ideolojisini destekler.
Toplumsal eitsizlik, hereyden nce ve hereyden ok. doua
(kallma) dayanm grnr; onun yam sra yneticinin soyuna
yaknlk derecesi de, nimetlerin bltrlmesinde izlenen bir ilke
oluturur. Egemen ile avam halk arasnda herhangi bir dorudan
akrabalk ilikisi bulunmamaktadr.
Erken devlet hkmetine gelince, grevlerin ve yetkilerin
delagasyonu (devredilmesi) sistemi getirilip gelitirilmitir. Ynetsel
aygtn grevlerini yerine getiren ok sayda kamu grevlisi bulunur.
"Genel kamu grevlileri" ile zellikle blgesel ve yerel dzeylerde
karlalrken, "uzman kamu grevlileri" daha ok ulusal dzeyde
* Bak. s. Un. (.n.).
302

bulunurlar. deal durumda, yasalar ve kararnameler karma hakk

egemene ait grnmekle birlikte, teki birok kiinin kamusal olaylar
ve gelimeler zerinde, resmi olan ve olmayan etkilerde bulunduklar
grlr.
Yapsal zmleme yan sra Skalnik (Yirmialtnc Blm'de)
erken devletin ileyii hakknda, hereyi kapsayc olmayan (ksmi) bir
bireim (sentez) hazrlamtr. Erken devlete tmyle farkl bir adan
yaklalan bu blm, onu bir sre olarak, iinde belli baz gelime
dinamikleri sakl bir deien ilikiler karmaas (kompleksi) olarak
yanstmaktadr. Sz konusu blmdeki alma sonucunda szlp
karlan yedi "ileyi ilkesi" yle zetlenebilir.
1.2. ilevsel Model

'

Erken devlet rgt "senkretik"*,bir ileyi eilimi gsterir;, ki bu

kamu grevlilerinin ounun birden ok grevi yerine getirdikleri
anlamna gelmektedir. Devlet aygtnda "genel grevliler" (generalis),
ar basmaktadr. ou devlet etkinlii, oklu ama tayan eylemler
olarak grnr.
Erken devletin temelinde "karlkllk" ilkesi yatmaktaysa da, sz
konusu karlkllk, dengeli bir nitelikte "deildir": mal ve emek ak
ou durumda yalnzca ideolojik dzeyde [szde] karlkhik gsterir;
gereklik alannda se bir tr yeniden datc smr geerlidir.
Ynetim, merkezile.meye ve merkezi bir erkin yerletirilmesine
yneliktir; bu durumu karakterize eden olgular, ou zaman, bir "gler
dengesi" politikasnn izlenmesi ve nemli kamu makamlar iin
yaplan yarmalardr. "Merkezgelci (centripetal) glerin, blnme ve
ayrlma yolundaki eilimlere ar basm olduklar glilr. Merkezi
hkmetin etkisi, yaamn tm alanlarnda kesin bir etmen nitelii
gstermektedir. Ayrca, hkmet, ilgisinin byk bir blmn
kendine yasallk kazandrma (lejitimasyon, meruiyet) kendini yasal
gsterme sorununa adamtr. Yaptklarinn birou bu amaca
yneliktir; bunun yan sna, etnik, mesleksel ve kltrel btnlemeye
ve bir devlet ideolojisinin gelitirilmesine de yneliktir.
* Bak. 270 (.n.).

303

Yneticinin [yksek] konumunun kutsal nitelii, nderliinin en

nemli esini oluturur. Kendisi, devletin gnencinin, iyiliinin
gvencesi olarak grlr. Bunun bir sonucu olarak ynetici, tam da
devletin temel ta durumundadr.
Bununla balantl bir olguyla, yeni yetme yneticiler smfmn ya
da ynetici tabalm diyebileceimiz grubun, az ok, devletin teki
yurttalanndan ayn yaama eilimi gsterdii grlr. D ar anlamyla
devlet ile ilgilenen tek grup olarak grnrler. Avamdan kimselet iin
devlet, vergi demeleri istendii zamanlar dmda, fazlaca bir anlam
tamayackk derecede uzaktr.
Erken devletin varlnn srdrlmesini salama yolunda, devlet
ncesi kurulu biimlerinin ya bastrlmas ya da erken devletin
kurumlanna dntrlmeleri gerekecektir.
Bylece erken devlet, yeni yetme yneticiler ve yeni yetme
ynetilenler toplumsal snflan arasndaki ilikilerin dzenlenmeye
alld kesintisiz bir tqlumsal sre grnm vermektedir.
1.3. Birinci Blm'n Sorularna Verilebilecek Yantlar
(1)
Erken devletin, tanmladgtmtz "yedi karakteristii".
Yinnibeinci Blm'de enine boyuna tartlmt. Burada kendimizi, o
tartmann sonularnn yalnzca ksa bir zetini sunmakla
smffIayacaz.
(a) Bir miktar insann bulunmas karakteristik zelliini, fazla bulank
olduu in ikarmtk.
(b) Elken devlette yurttabm, douma ya da devletin lkesinde srekli
oturuyor olmaya bal olduu onaylanmt.
(c) Hkmetin, merkeziletii ve zor kullanma ya da zora bavurma
tehdidi yollanyia, hukuku ve dzeni srdrme gcnn bulunduu
biim inde fotnlletirilen karakteristik zellie sahip olduu da
dorulanmt.

(d) Elken devletin, hi deilse "de facto" dzeyde bamsz olmas;

hkmetin blnmeyi nleyecek ve kendisini d saldrlara kar
savunacak gce sahip bulunmas karakteristik zelliinin de (savunma
gcnn etkisi bazen olduka snrl grnmekle birlikte) genel olarak
geerli olduu gsterilmiti.

304

(e) Nfusun (halkn) karakteristik zelliini karmak bir toplumsal

tabakalamann oluturduu forml, bir yneticiler ve bir de
ynetilenler dzeyi olmak zerC; nfusun temel bir blnmeye
urad biiminde daha yaln olarak dile getirilebilen bir nitelikte
olup; sz konusu blc ilkeyi, rneklerin ounluunda, yneticinin
soyuna olan yaknln oluturduu belirtilerek, bu iki dzeyin yeni
yetme toplumsal snflar olarak grlebilecei sylenerek, eski
formlletirme yerine, burada onun biraz deiiklie uratlm biimi,
konmutur.
(f) Devlet rgtnn srdrlmesinde kullanlan dzenli bir toplumsal
artnn retilmesi yolundaki karakteristik zelliin de doru ld
gsterilmiti.
(g) Toplumsal yapya yasallk kazandrlp onu yasal (meru)
gstermek iin kullanlan ve dayand temeli, merkezdeki ynetim
ile, onun byk blm tanmla uraan topluluklar iinde yaayan
uyruklan arasndaki karlkllk, ve ayn zamanda ynetici ile st
tabakann teki yeleri arasndaki "karlkllk" ilkesinin oluturduu
bir ortak ideolojinin varl, kece doru bulunmakla birlikte, burada
biraz daha ilenip yeniden forinlletirilmiti.
(2)
Erken Devletin Tammlanmast. Yukarda gelitffilen yapsal ve
ilevsel modeller asndan bakldkta, erken devletin. Birinci Blm'de
nerdiimiz n tanmnn ilkece doru grndn sylemenin
haksz olmayacan sanyoruz. Gene de, onun biraz daha ilenmesi
gerekmektedir. Dolaysyla tanmlamamz aadaki biimiyle yeniden
fOTmlletirmeliyiz;
"Ericen devlet, karmak ve en az iki temel tabakaya ya da yeni yetme
iki toplumsal snfa blnm toplumda, aralarndaki ilileri,
birisinin siyasal tahakkmnn, tekisinin vergi- hara ykml
lklerinin titeledii, temelde karfakllk ilkesine dayanan bir or
tak ideoloji ile yasallk kazandmlan bir ynetenler birde
ynetilenler snfna blnm tabakal bir toplumda, toplum
sal ilikilerin dzenlenmesi iin olumu merkezilemi bir sosyopolitik rgttr."

305

(3)
E rken D evletin Tipi. Y n m ib e in c i ve yirmialtnc
blmlerde, erken devletin, "emekleme evresinde" erken devlet, "tipik"
erken devlet ve [ergin devlete] "gei evresinde" erken devlet pk^ak
tipe ayrlmas yolundaki nerinin, geerli, kullanl olup olmadn
aratrdk. Byle bir snflandu-may geerli bulduk; ama te yandan,
bu tr bir snflandrma iin kullanmak istediimiz baz ltlerin
oka bulank olduunu anladk. Bunun zerine, sz konusu [bulank]
ltleri karp attk ve. rneklememize aldmz devletleri bu tipler
iinde .snflandrmak iin yeni baz ltler gelitirdik. Sonuta
aadaki ltleri kullanm olduk:
- ticaretin ve pazarlarn gelikinlik deeGesi;
- nemli grevlere getirilme biimi;
- toprak zerinde zel sahipliin grnme derecesi;
- kamu grevlilerinin dllendirilmesi yntemi;
- yarg sisteminin gelikinlik derecesi;
- vergi sisteminin gelikinlik derecesi.
Bir erken devlet u zellikleri gstermise emekleme evresindeki
erken devlet sayld:
- ticaret ve pazarlar ancak snrl (yerel) neme'sahipseler,
- "genel" kamu grevlileri kadar "uzman" grevlilerin yksek bir
makama getirilmeleri, byk lde kaltma gre ise;
- toprak (ya da iftlik, sr hayvanlar) zerinde zel sahiplik g
rnmekle birlikte, bu srad bir durum iken, komnal sahiplik, ya
d komrial zilyedlik ar basyorsa;
- kamu grevlileri [maa deil] yalnzca (ve ou kez mal olarak)
dllendirmelerde verilen karlklar alyorlarsa;
- yarg sisteminde yasalarn ve cezalarn yazya dklp yasa kitap
larna geirilmesi yntemi bulunmuyorsa ve asl grevleri yarglk
yapmak olan resmi yarglar yoksa;
- vergiler, daha ok gnll, .bamllk arenaanlarndan oluuyorsa*
ve aracja srada devlet iin alma hizmeti biiminde olup, b yol
lanl hi birisi, dzenli olarak bavurulan ve dosdoru tanmlanm
yollar deilse.
* Ing." tribute" (.n.).

306

Bir etken , devlet u zellikleri gstermise tipik erken devlet sayld:

: , ^
- yerel ticaretin ve yerel pazarlann zerinde bir ticaret ve pazarlar
[sistemi] gelimise;
- greve getirilmede bir ilke o la r^ kabtunn karsna atama da geti
rilerde bir denge kurulmusa;
- toprak zerinde zel sahiplik (^ snrl olmas durumunu srdrr
ken, devlet sdtiplii giderek nem kazanmaktaysa;
- hizmetleri dllendirmelerle karlanan kamu gthevUleri yan sra, naalg&evlilerlede kaBilahyaa; ya da bir (ve ayn) l ^ u grevlisi
dllendirmelerde ald eyler yan sua bir maa da ahyorsa;
- ynsalann ve cezalann yazya dklp yasa kitaplannda toplanmas
Qcdifikasyon) hareketine ynelik bir balang yaplmsa;
- ksmen jnal ksmen hiznet!M biiminde dzenli bir vo'gi* aln
yorsa ve devlet grevlilerince rgtlenen bir zorunlu alna (anguya) ile desteklenen byk ilere giriihnise.
u zelliklerin bulunduu yerlerdeki erken devletin [ergin deyletej
gei evresindeki erken rfev/eildu^ sonucuna varld:
- ticaret ve pazarjar byk bir nem kazanmsa;
- kamu grevlilerinin ibana getirilniesinde atama ar basyorsa;
- toprakta zel sahiplik, aristokraye olduu kadar avam halka da tanihim bir hak olarak gittike artian bir nem kazauyorsa;
Tkamu grevlileri arasnda maahlar ounluktaysa ve ynetsel aygt
giderek az ok bamsz bir siyasal g durumuna geliyorsa;
- ysalann ve eziarin yazya geirilip yasa Mtplahnda 'ioplanmsisi
(kodifikasyort) hareketi tamamlanmsa ve adalet dathl-ynetimi
byk lde resmi yarglarn elindeyse;
- vergilendirme vergilerin dzenli, a k ^ , salayacak-karmak
aygta sahip iyi gelimi bir sistem dmumuna.gelmise.
Bak. tin. (.n.).

Bu ltleri uygulayarak, rneklememize aldmz yirmi bir

(MTiegi yle snfMidrdk:

Emeldene evresinde etten devleden

Ankole, Havai, Norve (eskisi),

Tahiti, Volta, Zande.'

Tipik Erken devletler:

Gei evresinde erken devletler:

Aksum, Ankor, Grcistan,

lnka,lskitya,Kaari,
Msr, Moolistan, Yoruba.
Aztek, in, Fransa,
Jimmd, Kba, Maurya.

(4) Deyletlie Varan Yol. Yirmiyedinci Blm'de, devletlige giden

genel bir yol tanmlayamamtk. Bununla birlikte, devletin
oluumunda, bir dereceye dek dorudan denebilecek etkilerinin
bulunduunu syleyebileceimiz baz etmenleri gsterme olana
bulmutuk. Sz konusu etmenler unlard:
(A) Nfus art, nfis b a ^ , ya da bu iki etmenin ortak etkisi;
(B) Sava, sava yada fetih tehdidi ve aknlar,
(C) Fetih;

(D) Daha nce kurulmu devletkdn etkisi.

Bu etmenlerin tarihte, gerekte nasl bir nem sras iinde
bulunduktan, ok nemli grlmedi. Aynca, ou rnekte, bu
etmenlerin hepsinin iledikleri grld. Geree devlete varan
gelimeleri balatan tetii bu etmenlerden hangisi ekmi olursa
olsun? sonuta vlan nokta, Inrbirlerine ok benzer bir olguyla, her
zaman erken devletin dogmas oldu. Yukanda saylan, devletlerin
douunu salayan drt etmenin, devletin douunun, bir art
retebilen retici bir ekonomi ile, bunun sonucu olarak doan
toplumsal eitsizlik ve tc^lumsal tabakalamann balamas gibi,
(Milar bulunmadan eken devletin bulunduundan sz edilemeyecek
koullaryla ayn Cy, onlann yerine konabilecek eyler olduu
sanlmamab.

308

Son olarak. Birinci Blm'deki kuramlarla ilgili blmde ortaya

konan zgl sorulara yantlar formlletirmeye alacaz.
(1) Erken Devletin Oluumunda Toplumsal Suuflann Varl ve
Rolleri. Bulgularmz, bu bakmdan yle zetlenebilir:
Kendini, maddi kaynaklara ulama yolunda farkllam olanaklarda
ve mal ve hizmetler biiminde,, ama kesin tanmlanmam baz vergihara deme ykmllklerinin varlnda gsteren toplumsal
eitsizlik, erken devletin ortaya kmasndan ok ncelerinden beri
vard. Erken devlet dneminde bu toplumsal eitsizlik, ok daha
geliip resmi biimler ald. Vergi deme ykmll daha ok
halkn sutna yklenmi olmakla birlikte, yukar tabakadaki kategori
lerin de baz hizmetlerde bulunma ykmll altnda olduklarn
kefetmemiz gibi, ou mekolayda,' o ya da bu trden bir vergi
deme ykmllnn onlar da balayc nitelik tad grld
(Yirmibeinci Blm:YK. 16. ve VII. izelge). Snf kavramn kul
lanrken. onu "fr sich" (kendisi iin) snf anlamnda deil, "an sich
(kendi bana) snf anlamnda alyoruz; yani smf bilinliliinih daha
gelimi bulunmad yeni yetme (emergent) toplumsal snflardan sz
ediyoruz.
Eitsizliin srdrlmesi, bize, erken devletin ne ak ne de gizli
amac olarak grnd. Ne de toplumsal eitsizliin bir devlet
rgtnn gelimesinin tek ngerei olduu sylenebilirdi. Elken dev
let [eitsizlik yan su*a] teki etmenlerin de (bak. yukardaki 4. not'a)
bulunduu koullarda dodu. Bir devlet rgt ancak bu koullardan
bazlarnn biraraya gelmesinin bir sonucu olarak ortaya kabildi.
Erken devletin "gei" trnde grlen incelikli eitsizlik
sisteminin katl, bir dereceye dek. kamu grevlilerini atama
eiliminin, artnn ve artan toplumsal hareketlilik ile yumuatld
(Yirmibeinci Blm, XX. izelge).
(2) Asya Tipi retim Tan. Marx tarafndan ortaya atlp, zellikle
Krader (1972. 1975) tarafndan olmak zere, daha da gelitirilen bir
kavram olarak Asya Tipi retim Tarz (ATT)* sorununu Birinci
Blm'de tartmtk. Bu retim biiminin karakteristik zelliini.
* Ing. (A.M.P.) '"rtje Asiatic Mode of Prpdction" (.n.).

bir yanda siyasal, ekonomik ve ideolojik erki elinde tutan devlet

rgt ile, te yanda, tek; hereyi kaipsayn bir devlet sisteminin
kuatmas altnda tutulan tarmc ya da oban ky topluluklarnn
arasndaki temel ikilemin (dikotominin) oluturduunu kabul etmitik.
Bununla birlikte, vergi deme ve hizmet etme ykmll bir yana
braklrsa, ky topluluklar yaamlarn istedikleri gibi zgr
srdiirebiliyorlard. Bu retim biiminin egemen olduu yerde, toprak
zerinde zel sahiplik, neredeyse hi yoktu. Avam halka vergi
yldeme, byk lde onlann kutsal saylan yneticiye ballklarna
dayandrld ve karlkllk ilkesinin baz kalnilanna dayandrlarak,
hakl imi gibi] gsterildi.
Byle bir retim biiminin, erken devletin, onun zellikle
"emekleme evresinde" ve "tipik" biimlerinin sosyoplitik ortamnda
genellikte,karlalan bir zellii olduu sylenebilir. Brken devletin
gelimesinde yalnzca "gei. evresi" t til ATT' aan ve rnein
feodal toplum tipi gibi, ergin bir snf toplumunun gelmesihe
ynelen baz karakteristik zellikler gsterin Bu, Fransa ve ge bir
evresinde N orve erken devletlerinin gelimesinde; zel mlkiyete
dayal Jimma devletinde ve daha silik (arak, in, Kuba, M aurya %Toi
erken devletlerde gzlemlenebilecek bir olgudur. Buna ek olarak, Astek
devleti de, bir dereceye dek ATT snrlan iine girmi grnyor
(kar. Yimibeinci Blm, XX. izelge).
Yukarda ulalan sonulan hi bir biimde nc niteliindeki
grlerden te eyler olarak grlmemelidir. Bize yle geliyor ki,
iipde ATtjT'nn da bulunduu tm siyasal-ekonomik biimler
takmnm, zellikle retici topluluktan perspektifinden yaplacak daha
ileri zmlemelerinde, erken deylel.kavramlannn kullanlmas ilgin
sonular verebilir, B ir retim biiminin karakterine ilikin rulara
ancak o zaman daha eksiksiz yantlar verilebilecektir. Elinizdeki
kitapta Onun yalnzca bir yik, yani devlet rgt zerinde duruldu.
(3) Erken Devletin O luumunda Fetihin Rol. Verilerimize gre,
devlet oluumunda fetihin snrl bir, rol olmutu. Yalnzca
Moolistan v, tskitya meklerind|e, ve de bir dereceye dek Volta dev
letleri ilQ Zande erken devletlerinde, fetih etmeni eken devletin
douunu dorudan etkilemi grnyor (kar. ayn zamanda, bu kitap
taki yazsyla Cohen. Cohen, 1971,1977; Lewis, 1966).

310

(4) Erken Devletler ve Komular Aras ilikiler. Bulgulanmza g

re, sz konusu ilikilerde ou durumda "sava", apul aknlsn yada
fetih giriimleri ar bast. $avam ve ona benzer eylemlerin spnulannm, tim rneklerimizde, i ynteminin ve ynetsel kurumlann
gelimesinin zerinde olumlu bir etkisinin grld sylenebilir.
(5) Nfus Aritnm, Ni^us Basksnn ve ikisinin Ortak Etkileri.
Bu etkilerin (g etme oynann bulunamam olmas kouluyla)
karmak siyasal rgtletin gelimesinde dorudan etkisinin bulunduu
grld. Wright ve Johnsonun g.sterdigi, nfusta devletin
douundan [hemen] "nce" bir d grlmesi bulgusu, bizce, bu
genel sonucu deitirmez. Byle bir d olgusunun aklamasn, ar
tan nfusun artan gereksinimleriyle, iinde bulunulan blgenin [kaynaklannn] snrblklan arasndaki gerilimin [uyumsuzluun] giderek
artmasnda bulduk. Byle bir durum nfusta geici gerilemeye yol
aabilin ama bu gerileme, yeni toplumsal yaplarn gelimesinden he
men sonra onarlacaktr.
{6) Alveri ve Ticaret. Ahveri ve ticaretin tm eken devletlerde
bulunduu saplanmsa da (Yirmibeinci Blm: YK. 4,5,6) etkileri
nin yalnzca "tipik" ve "gei evresindeki" erken devlet tiplerinde
nemli saylabilecek bir derecede olduu grld. Dolaysyla,
alverii ve' ticareti, oluturucu etmenler arasna almayacaz.
(7) Byk i atmalar. Erken devletlerde, byk i almalara
genellikle devletin yarg aygtnn yardmyla zm getirildii
grld (Yirmibeinci Blm: YK, 25, 26, 27). Bu yolda, gerek
tiinde, kararlan g kullanlarak desteklenebiliyordu (Yirmibeinci
Blm: YK; 28, 29).
(8) Kentleme. Erken devletin oluumunda kentle.menin kesin bir
rol oynadnn sylenemeyeceini grdk. Baz erken devletler, hi
bir_kasaba ya da kent bulunmakszn ortaya ktlar; tekilerde kent
merkezlerinin rol ancak, devletin ortaya kmasndan ok sonraki
tarihlerde nemli noktalara ulat (kar. Service, 1975;xii).
Birinci Blmde deyletiri kkeni ve gelimesi zerine ileri srlen
ok sayda kuram iki ana kategoriye ayudk; bunlar
- toplumsal eitsizliin, toplumu deyletlie giden yolda etkileyen en
nemli itici etm ^ i olutuduu dncesine dayanan kuramlar;
- 6 ya da b trden bir toplumsal szlemenin yaratt sonucun erken
devletin douuna yolab dncesine dayanan kuramlard.

311

Bu durumda, etmenler takm iinden ayrdedebildiimiz lde,

gerek "itici" etmenlerin, bu snflandrmann az ok dnda kaldklan
sonucuna vardk. te yandan, erken devletin "gelimesinin" toplumsal
eitsizliin iyice gelitirilip ilenmesiyle balantl olduunu grdk;
byle bir eitsizlik, bulunduu toplumu, en azndan iki toplumsal
kategoriye (yeni yetme toplumsal snflara, styapya) blnmesine
yolayordu; ve byle bir blnme, te yandan, en nemli zelliini
"karlkllk" dncesinin oluturduu bir "toplum .szlemesi"
ideolojisinin kavramlan gerisinde gizlenmekteydi, toplum sal
blnmenin gittike artmasnn kard sorunlan ama abalar, belli
baz (zgl) koullarda, erken devletin sosyopolitik rgtnn
gelimesi sonucuna vard.
Her bir somut, zgl devlet zgl (ayr) koullar takm iinde
dodu; ki bu olgu eitli erken devletlerin birbirlerinden bylesine
farkllk gstermesinin nedenini aklamaktadr. Bununla birlikte,
insanln toplumsal evriminde, tekilerinden ayr temel bir kategori
okuak bir erken devletin [erken devlet evresinin] varln ayrmlama
olanann bulunduuna inanmaktayz.
V2. KURAMSAL BLMLERLE LGL BAZI'YORUMLAR
Erken devlet hakknda ulatmz sonular ortaya koyduktan
sonra, elinizdeki kitabn Birinci Kesim'inde. Coheh. Hazanov ve Krader
tarafndan yazlan, kuramsal blmlerde ileri srlen birok konu
hakknda baz yorumlarda bulunacak bir konuma geldiimize inanyoruz.
Sz konusu blmlerde ileri srlen her konuyu, her varsaym
tartmak gibi bir niyetimiz yok. Bunlardan yalnzca bulgulanmzn bize
tartma frsat verdikleri zerinde yorumlara kalkacaz.
Co/e/, yazd blmde olduka ok sayda .sorun, varsaym ve soru
ileri smektedir; ve [kendi] yorumlarmza balamadan nce, sorunlarn
ounda, bulgularmzn cmun grlerini desteklediine, hi deilse ayn
yn gsterdiine inandmz belirtmek isteriz. Burada, onun
tartmasnn at, birok noktaya deinilen ana kanal izlerken, her
noktasnda kendi bulgutotizn ne olduunu syleyeceiz.
Gohen, blnmeyi nleme yeteneini, devletin karakteristiklerin
den biri olarak grmektedir. Gerekten, biz de onu yle grdk
(Yirmiteinci Blm, 2.13.1. blk; Yirmialtnc Blm, 2.4. blk;
Yirmiyedinci Blm, 3. blk).

312

"Kiisel elde etme"* etmeni, bize. Cohen'in dnd gibi genel

bir karakteristik zellik olarak grnmedi. rneklemelerimizden
birounda, nfus basks sznn edilmi olmas, kiisel elde etme
olgusunu olduka bollatrm olduunu gsteriyor (kar. Yirmibe*
inci Blm, 2.3. blk).
Chen. uzak ticaretten, devlet oluumunun hem bir nedeni hem de
bir rn olarak sz etmektedii". Bize gre, bulgularmz bu gre ters
dmemektedir (kai. Yirmibeinci Blm. YK. 4,5,6 ve 7) bununla
birlikte, biimlendirici bir etmen olarak, onu. Cohen'in grdnden
de nemli grme eilimindeyiz (kar, Yirmiyedinci Blm, 2.
blkteki tartmamz),
Devletin oluumunda. Cohen'in savaa ykledii rol, bizim de ona
bitiimiz role uygun; yani savan devlet oluumunun hem bir nedeni
hem de bir sonucu olduu gfmze denk dmektedir (kar.
Yirmiyedinci Blm, 2. blk).
Mlkiyet (property) ya da sahiplik (ownership) kavramna gelince,
burgda Cohen'in grleriyle bizim grlerimizin belki biaz ayrld
sylenebilir. Aynlp ayrlmad, "mlkiyet kavramna baldr.
Temel bir retim arac olarak toprakta zel sahiplii, erken devletlerin
genel karakteri.stik zelliklerinden biri olarak bulmadk. rneklerin
ounluunda, toprak, eitli trden o ya da bu topluluka
sahiplenilmi ya da onlarn elinde tutulan (zilyedlikleri altnda
bulunan) durumdayd (kar. Yirmibeinci Blm, IV. ve VI.
izelgeler) bireyler ise aslnda yalnzca kullanma (tenure) yani
topraktan geici olarak yararlanma haklarna sahiptiler. Yukar
tabakann genellikle dzensiz ya da dzenli vergi-hara alma gibi belli
haklara sahip olduu grlmekle birlikle, bu haklar ancak ender olarak
toprak "sahipliinden" kayuklanmaktadr. Sz konusu haklar, ou
rnekte, belli baz "ekonomi d" ilikilerin bir sonucu olarak
domulard (Yirmibeinci Blm: YK. 17. 18. 19, 2) ve byle bir
durumda tgereklerden ok] ideolojik temellere dayandrlan bir
"karlkllk kavram odaksal bir rol oynam grnr (kar.
Yirmibeinci Blm, 2.10.5. blk; ve Yirmialtnc Blm, 2.
* S z konusu olan daha ok topra (oban topluluklarda da sn ) elde etme, ele
geinne: tng. "personal acquisition" (.n.).

313

blk). Erken devletin ejnekleme evresindeki tipinden tipik erken

devlet tipine doru evrimi boyunca, retim aralarnda zel sahipliin
artt grld.
Cohen'in,' devletlie gtren birden ok yolun bulunduu ve erken
devletin oluumunun, a.slnda, sistemsel bir sre gsterdii gr,
erken deYetin gelimesine yolaan etmenler zmlememizde
ulatmz sonularca bol bol onaylanmaktadu: (27. Blm, 2. blk).
Ayrca [Coheftin] erken devletin (ak bir) snf atmasna ya da
apak bir smrye dayanmad yolundaki gr de. baz
verilerimizle ayn yndedir. Bununla birlikte; byle bir grnn,
aslnda [ergin devlete] gei evresindeki trnden ok "emekleme
evresindeki erken devlet trndeki toplumsal iliki biimine uygun
dtn dnme eilimindeyiz. Gerekten karlklk ideolojisinin
yerini karlklla dayanmayan" b sistem ve snf ztlklarn
yanstan bir ideoloji ald zaman, erken devlet sona erer. Ama bu
yerini alma da, byk bir olaslkla, azar azar gelien (tedrici) bir
sretir (kai. Yirmialtnc Blm).
ohen'in devlet dininin, yneticinin yasall, halkna kar
grevleri ve hafkn ona kar grevleri dncesini ve onun halknn
yararna doast gleri denetleme ve halkyla onlar arasnda araclk
yapma yeteneine inancn koruyan yaptrmlar salad yolunda
ulat sonu da, bulgulanmz tarafndan lam anlamyla desteklen
mektedir (Yirmibeinci Blm, 2.10.5. blk; Yirmialtnc Blm).
rnekolay almalarmzdan elde edilen verilerimiz, bize,
yuttalk konusunda fazla b bilgi'toplama olana vermemitir. yle
ki, bir devletin birok etnik gruptan oluan bir nfusa sahip
olabilecei doru bir gr gibi grnmekteyse de. evrensel geerlilii
bulunan bjcr sav deildir. Cohenin erken devletin nfusunu iki
tabakaya, yui ynetenler tabakas ile ynetilenler tabakasna blmesi.
Verilerimizde eksiksiz bir destek bulmaktadu*.
Son olarak Cohen'in yazd [ikinci] blmn sonunda yapt
devlet tanmnn, bizce, bir zayf noktasnn bulunduunu
belirtmeliyiz: bu tanmda, erken devletle eflii birbirinden ayran
bulank olmayan (net) bir .sn: izgisi ekilmekle birlikte; erken devlet
ile devletin teki trlerini ayracak, daha ak sylemek gerekirse erken
devlet ile ergin devleti ayuacak byle bir izgi ekilrhemektedir.

314

Hazanv tarafndan yazlan kuramsal blmn ele alnmasna bu

konu kanalyla geebiliriz. lgili yorumlarmza balamadan rtce.
Hazanov'un blm hakknda, ileri srd birok noktada, temelde
Hzanov ile gr birlii iinde blUnduumuz sylemeliyiz.
Cohenin blm iin yaptmz gibi, burada da. tartmalarmz
daha ok bulgulanmzn hakknda yorumda bulunma olarta verdii
noktalarla snrlayacaz.
Hazanov yazsna, her erkn devletin "erken" devlet olmaktan ne
zaman kaca sorusuyla baamaktadr, Bu soruya yle bir yant
getirmektedir: ilkel kaltm (rnirasn) att zaman. Bunun, ynetsel
yaplarn yava yava glenmesiyle, toplumsal rgtn kararllk
(istikrar) kazanmasyla, yeni bakmllk biimlerinin gelimesiyle
gerekleeceini ileri srer. Yirmiyedinci Blm'de snuian
verilerimiz, bu gr onaylar grnmektedir. Bununla birlikte,
yukarda sz edilen deiiklikler, aslnda niceliksel deiikliklerden
te eyler deilken, erken devletten ergin devlete gei, niteliksel bir
deirhedir. Grmze bu, ancak, ideolojik dayanakta deimeler
gerekletii zaman grnr (kar. Cohen haickndaki yufcandaki
yorumumuzla), Farkl bir ideoloji geliir gelimez, devleikte, bir
baka evreye kesin olarak, ulirn demektir. Bir ideolojinin deime
belirtileri, temel retim aralar zerinde zel sahiplik ynnde
byyen bir eilimin ve para ekonomisinin trlerinden birinin
giriinin etkileri altnda grleri deime belirtileri, erken devletin
[ergin devlete] "gei evresindeki' tipinde bile grnr bir biim alm
dhmdadu'. Bu noktdda karlkllk kavram, yava yava anlamndan
soyunmaya balar (kar. Yirmiyedinci Blm).
Hazanov'un erken devletin ekonomik y teknolojik gebmesinin
dzeyi ile ilgili grleri, verilerimizce bol bl onaylanmaktadr (kar.
Yinnibeini Blm: YK,. 8.9,10 ve Yirmibeinci Blm, 2.8. b
lkteki yorumiarmrz). Ama bu dzeyin [elken devlette] daha ileri nok
talara, ynelmi gelinaeleje snu'lar getirmi olabilecei dncesi, da
ha fazla aratrmada mlunmay gerektirmektedir (kar. Goody, 1971).
Devletin kkenleri sz konusu olur olmaz (nc Blm. 4.1
blk) kendim izi yeniden H azanov'un zenle yaplm
f<MTOUetinneleriyle, gr birligi'iinde buluruz. Bununla birlikte.

315

onun tersine, asker nderlerin, genel olarak ayn bir etkili grup
oluturduklarna inanma durumunda deiliz (kar. Yirmibeini,
Blm, IV., X., XVI. ve XVII. izelgeler; Yirmialtnc Blm).
Birok rnekte askeri sorunlar, ya uzman ya da genel kamu grevlisi
olan tannm bir kiinin sorumluluu altndayd; birok nekte ise,
askeri grevler, krallk makamnn ona sk skya bal eleriydi
(kar. ayn zamanda Hazartovun nc Blm. 8. blkteki gr
ile). Byle bir konuma, askerlerden daha uygun rnek olarak, ou du
rumda ayii bir grup oluturduklar gflen (Yirmibeini Blm, IV.
ulge) ve siyasal yaam zerindeki etkileri her yerde kabul edilmi
bulunan (kar. Yirmibeini Blm. XIII. izelge, ve YK. 39. 50;
Yirmialtiic Blm) "din adamlar" aday gsterilebilir.
Erken devletin birok kurumunun. o ya da bu biimiyle, deylet n
cesi evrede de bulunduklar (nc Blm. 4.. 5. blkler) ve erken
devletin ancak yava yava ortaya kt grleri, bizimkilerle tam
bir uyuma iindedir (Yirmiyedinci Blm. 1. blk). Hazanov'un sz
konusu kurumlarn yava yava deitikleri ve kendilerini yeni duruma
yava yava uyarladklar gryle de uyutuumuzu grdk (kar.
Yirmialtnc Blk). Burada aamalardan, evrelerden ve dzeylerden sz
edebilirsek de. uras bir gerektir ki. tarihsel gereklik her zaman [ke
sintisiz] bir sre nitelii gsterir; yle ki, bir aratrpacnn ektii
her snr izgisinde, yapay ya da keyfi eler bulunur.
Asya tipi retim biimi hakknda Hazanov'un yorumlaryla
bizimkiler arasnda b ^ farkllklarn bulunduu da grlyor. Klasik
(kleci) ortaa feodal (serfli) toplum biimlerinin tipik ilikilerini
oluturan retim ilikilerini erken devlet karakter taslamzn bilerek
dnda braktk. Erken devleti siyasal rgtn tekilerinden farkl bir
tr olarak grmek doruysa; olas tm bamllk ilikilerinin ve
smr trlerinin bir karmnn erken devlette bulunmas olanann
varln dnemeyiz. Bunun tersine, rnekolay almalarnn
incelenmesinin gsterdii gibi, erken devlette, bamllk ilikilerinin
tekilerinden farkl bir tr ar basmt; bu bamllk biiminin
taraflar, devlet hiyerarisi (yani yeni yetme yneticiler snf) ile
birincil reticilerin topluluklar (yeni yetme ynetilenler snf) idi.
Byle bir toplumsal durumun kesinlikle ayns. ATT toplumlannn
da karakteristik zelliini oluturur (kar. Krader, 1972, 1975). Bu

316

bakmdan erken devlet, bu toplum trnn [ATTn] siyasal rgt

olarak gjlinr. Ericen devlet, Hazanv'un dnyor olabilecei gibi,
ATTn nceli deildir, ama tersine, baz rneklerde, daha ok onun
ardl olarak grnr, zellikle erken devletin [ergin devlete] "gei
evresi" tipi ATT toplumlanmn karakteristii olan s iy a s i rgt
biimlerini oluturmaktan kmtr. Onlar, ortaa ya da klasik [a]
retim biimlerinin damgasn vuiduu toplumlann eiindedirler.
Hazariovn erken devlette egemenin karakterinin despota nite
liine ilikin olarak ileri srd dnceleri son derece ilgintir.
Kimi egemenleri despota olan, kimilerini ise kesinlikle despota ol
mayan kimseler olarak tmnmlamtr. Bizim, erken devletin ynetsel
aygtinn "yaps" hakkmdaki zmlememiz, erken devlette
yneticinin erkini dizginleyen ko,neyler, bakanlar, din adamlan, saray
evresi ve karar alma srecine resmi olan ya da olmayan etkilerde bulu
nan teki birok kurumlam grup biiminde engellerin bulunduunu
gstermektedir. Ama te yandan, erken devletin "ifeyiini" inceleyen
zmleme, egemen konumundaki kiinin elinde toplanm olan erkin
gerekte ok byk olduunu gstermektedir. Bu, birbirinin zdd
ynde iki eilimin varlna, yani ok byk bir erk elde etme eilimi
ile erkin ktye kullanlman dizginleyecek kurumlar yaratma
eiliminin bulunduuna iarettir. Bu noktada tek tek yneticilerin
kiiliklerinin ve evrelerinin niteliinin kesin bir rol oynadna
inanyonB. Ynetici kamu grevlilerini, o ya da bu trden bir gler
dengesi politikas ("divide et imperai")* izleyerek denetim altnda tutabilmise, despota ynetebilmitir. Buna karlk eer kendisi, krmu
grevlilerince kar bir denetim altnda tutulabilmise, ynetiminin
lml ynetim olmasmdan baka bir ey beklenemezdi. Bu zel soru
nu zel olarak zmlemeye km olmadmzdan, bu aklamay
y^mzca varsaymlaryrtme yoluyte ortaya koymu bulunuyoruz.
Hazanv'un tanmlad biimi ile "uygarln" erken devlet
kavramndan farkl ve asimda ondan ok daha geni kapsaml olduu,
doru bir sav olarak grnmekte. Uygarlk szc, hereyden nce,
bir toplumun genel gelikinlik dzeyini anlatm. Hazanv'un tanmn
kabul edersek, rneklememize aldmz devletlerden bazlarnn
uygarlk dzeyine ulam olmadklarnn sylenmesi gerekir (kar.
* Latince, "bl ve ynet" anlamnda bir deyi (.n.).

317

Yimibeinci Blm, 2.4. ye 2,5. blkler; ayn zamanda kar.

grleri Haznnov'unkilere benzeyen Seryie, 1975), Ama eer
Marx'n uygarlk anlaym, yani "ikincil toplumsal formasyon"
rnnmn benimsersek, erken devlet, uygarln balan damasniri
tipik bir siyasal rgtleni biimi olark grnecektir. Bu soninun
daha fazlia incelenmesinin gerektii ortada.
Salt tipoloji kurmak hatrna tipolojiler kinnanm anlamsz bir i
(Leachn, [bl'deki deyimini kullanrsak antropoloji alannda bir
"kelebek kollekiyonuluu:") olduu dncesi, yrekten onaylad|m z bir grtr. Yukardaki sayfalarda gelitirdiimiz
("emeklehe eyreihde", "tipik" ve "gei evresinde" erken devletler
biimihdeki) tipoloji se, erken devlet zmlemesinde yararl
olduunu imdiden kanitlami bulunuyor; Dolaysyla, Hazanov'n
gzyle baklsa bile, tek bana byle bir tipljinin kurulmasnn da
anlamsz bir i olmadna inanyoruz.
Krader, gebe bir toplum trnde devlet hakkndaki, sunu
yazsna koyduu ksa kuramsal girii, 1975 tarihli byk yaptn
yayma hazr duruma getirdii bir tarihte yazmt. Krader'in devletin
doas hakkndaki temel nermelerine katlmamamz ^ z konusu deil.
Devletin genel bir grnmn verirle giriiminin, kendisinin erken
devletin benzersiz karakterini kavramasm gletirdiini dnymz;
kendi aratrma etkinlikleri her zaman erken devlet zerinde
younlam olmasna karn, yazsnn yazl tarihinin byle bir
sonu dourduunu sanyoruz. Gerek ya da szde kalan karlkllk
ilikilerinin belli baz dnemlerde am basm olabileceini ve
"bmhirk" likilerini
(erken) dnemlerin karakteristik
zelliini oluturduunu belirtmeyi savsaklamasnm nedeni foudur.
Erken devlet toplmunun ynetenler ve ynetilenler olarak iki katego
riye blnd noktasnda kendisine katlyoruz; ama bununla kal
mayp bu "yeni yetme" snflara blunmin ydnzca erken devletin
ve Asya tipi retim tarz'toplmunun kardcteriktik zelliini
oluturduunu dnyoruz. A luT den daha gelimi retini biim
lerine sahip toplumlar kadar ergin devlet de farkl y ^ y a sahiptir; '
rnekolay almalarnn verileri, Krader'in "topluluk" biriminin
erken devletteki rolyle ilgili deerlendirmesini desteklemektedir; y ^ 1er a}/!!! zamanda kendisinin devlet h a m d a k i grn de destekle
mektedir:'
'
'
.

318

"[Devleti t(q)lumun blnp, iten kutuplamaya uramasyla"

ynetici smf tarafindan kurulmaz; nk bu snfn, ynetme ile
vini yerine getirebilmesi iin, daha nce tq>lumsal blnme sreci
tarafndan kurulmu olmas gerekir. Ynetici smfn karlann
dorudan doruya ^vletin olumas sreci yerine koymak bir hata
olacaktr" (elinizdeki kitap, s. 136).
Verilerimiz, [Kraderin] devlet kurumlannm, iki farkl ilgisinin bulun
duunu, yani bir yandan ynetenlerin karlarm artumak, te yandan
bir btn olarak toplumun karlann artrmak amacn tadklann
vurgulamasnn ne kadar doru olduunu ortaya koymaktadr.
Krader'in aka belirttiine gre, bir devletin yarl, toplumsal
snflar aras uurumu kapatacak kpr niteliinde toplumsal
dzeneklerin varlna iarettir. Erken devlette bu uurumun, yasallk
kazanduma, yasal gsterme abanm ve daha zgl olarak devletlerin
ideolojik ynlerinin dayand "karlkllk ilikileri" aralaryla
stesinden gelinir (Yirmibeinci Blm, 10.5. blk).
Bu kitabn "Sentez baln tayan kesiminde sunulan devlet
kavram ile, Krader'in devlet kavram hakkmdaki nermesinden kan
devlet kavram arasndaki faiklar: (1) Krader'in EKkdnc Blm'de dev
letin gllne ve evrenselliine verdii vurgunun, ve (2) gebeler
arasnda, zellikle Mogollar arasnda erken devlet gerekliini ele al
biiminin aynmma vanlr vanimaz, farkl bir k altnda grlecektir.
ok genel olarak belirtmek gerekirse, Cohen'in, Hazanov'un ve
Kraderin kuramsal nclleri (hareket noktalan olan dnceleri) eliniz
deki kitabn nc Kesimindeki (bizim) bulgularmzla uyuur
grnd. Bu ncller ayn zamanda, iinde editrlerin (derleyicilerin)
erken devlet kuram ile ilgili savlannn ve varsaymlarnn ortaya kon
duu Birinci Blm'e yaplabilecek son derece yararl eklemeleri
oluturdular. rnekolay almalanndan elde edilip Antitezi [Antitez
balkl kinci Kesim'i] oluturan veriler, birok bakmdan hatn
s a ^ r yeniden formlletirmeleri gerektirmilerse de, sz konusu varsaymlan bir dereceye dek <festekledikleri sylenebilir. Kukusuz, kul
lanlmakta olan kuramsal aralar, tarihte yaanm etken devletler
hakkmda genelletirilmi verilaie kaptrma yoluyla daha rafine duru
ma getirmeye kalkan [bu yaptta somutlaan] giriimlerimizin genel
amac da byle yeniden formlletirmelere ulamakt.

319

VRMISEKZNC BLMDE YARARLANILAN KAYNAKLAR

Cohen, Ronald (1974), 'The evolution of hierarchical institutions: a case study
from Biu', Nijerya. Savarm 3 iinde s. 153-174.
(1977), 'State foundations, a controlled comparison', Origin o f t l e S t a t e : a
sympositn, ed. Ronald Cohen ve Elman R. Service. Philadelphia: ISHI.
Goody, Jtcit (971), Technology, tradition and the
Oxford University Press.

S ta te

in Africa. London:

Krader, Lawrence (1972), The ethnological notebooks o f Kari Marx. Assen:

VanGorcum.
(1975), The Asiatic mode o f production. Assen: Van Grenin.
Leach, E. (1961), Rethinking anthropology. London:. Athlone Press.
Lewis, Herbert S. (1966), Tle rigins of Affkat'kingdoms', Cahiers d'tudes
(^icaines 6 iinde s. 402-407.
Service, Elman R. (1975), Origins o f t h e
Norton.

320

S ta te

and civilization. New York:

KAYNAKA NOTLARI
CLAESSEN, HENRI J. M. (1930). Dr. (Amsterdam niversitesinden)
Hollanda Leiden niversitesi Kltrel Antropoloji Doenti.
1970 Van vorsten en volken [P r s^ ve halklar hakknda].
1973 Despotism and irrigation. Bij^ragen tot de Taal-, Land- en
Vottenknnde 129 iinde s. 70-85.
1974 PoUtieke antropologie [Siyasal antropolojiye giri]. Assen: Van
G(cum.
1975 PnMi)
to riches-and the reverse, Rule and realily, ed. Peter KloOs
ve Klaas van der Veen iinde s. 29^49. University of Ansterdam

Ptesa.^
1978 (S, Lee Seaton ile birlikte ed.) PoUtical anthropology and the State of
t/e ar/. Lahey: Moutoh.
COHEN, RONALD (1930). ABD, Illinois, Eyanston, Northwestern
niversitesi Antropoloji ve Siyaset Bilini profesr. Yaymlanan birok
makale ve kitaplarndah babcalan;
1967 The K m uri o f Bornu. tiev/ Tork: Holt, Rinehart and Winston.
1969 Modermzation in Africa. M. J. Herskovits Memorial Lecture.
1971 Dominance and defance; Marital stability among the Kanuri.
1967

Washinton D.C.: American Ahthropological Assocatii.

J. Middleto ile birlikte: Contparative poiitkal systems. New York:

. Natural History Press.

1970 Raoul Naroll ile birlikte: A handbook o f method ih cultural
d//rpo/ogy. New Yk: Natural HistmY Press.
Political an\xopo\ogy', Handbook o f social and cultural
anthropology, ed. J. J. Honingman. Chicago: Rand McNally.
1973 The poUlics o f a pmertyhabitat .ie'f/York: Ballinge.
1973 The rotating credit association, Humm Organization 32.
1974 Peripheral and transitional markets: the Aztec case, American
Ethnologist 1.
1973

321

LEWIS, HERBERT S. (1934). Dr. (Columbia niversitesi). ABD, Madison,

Wisonsin nwersitesi Antropoloji profesr. Balca yaynlan:
A Galla monarchy: Jimma Abba Jiffar, Ethiopia. 1830-1932.
Madison: University of Wisconsin Press.
1966 The origins of African kingdons. Cahiers d'^tudes c^icaines.
1970 Wealth, influence and prestige among the Shoa Galla, Social
stratifcation in Africa, ed. A. Tuden ve L; Plotnicoy. New York:
lYee Press.
1974 Leaders andfollowers, Addison-Wesley Modle in Anthropology 50.
1965

MARETINA, SOFIA A. (1929). SSCB Leningrad Bilimler Akademisi SSCB

Etnografyas Enstits kdemli aratrma grevlisi. Daha ok Hintli
kabilelerin to|)lumsal yaplan konusunda birok makalesi yaymland.
Conversion of Indian Vamas in Bali', The countries and peoples of
the Easli ed. Vu. V. Maretin ve B. A. Valskaya. Moskova: Nauka.
1975 (ed.) Sotsialnaia organizatsia narodov Azii i Afl-iki. [Asya ve A ^ ka
1974

halklarmn toplumsal rgtlenileri]. Moskova: Nauka.

POKORA, TIMOTEUS (192S). Dr. Bruno, Prag ve Pekin'de alt. Prag'da

yayor. Balca yaynlan:
1967
1971
1975

imparator Chin-Shih-huang-ti. (eke). Prag: OtIms.

Wng Chg's critical disquisitions. Prag: Academia.
Hsin-lun (New Treatise), and other writings by Huan Tn, (43 B.C.
28 A.D.). Ann Arbor: University of Michigan Press.

SCHAEDEL, RICHARD P. (1920). Dr. (Yae niversitesi) ABD, Austin,

Texas niversitesi Antropoloji profesr,
Bahca yaynlar:
1966
1967
1970

322

TTe Huaca el Dragon, Journal de la Societi des Amricanistes 55.

Etde comparative du milieu paysan en Amdrique Latine. Paris:
O nte National de la Recherche Scientifique.
The City and the orgins of the State in America, Proceedings of the
39th Congres ofAmericanists, Lima.

SEATON, S.' IJEE (1943). Dr. (Havai niversitesi) Son olahk ABDs Ohi,Browli^ Geen S t ^ niversitesinde yardmc profesrd.
Balca yaynlan:
1974 TheHawaiianfajpKabolitionof 1819,Aw ncan<feotoy/s/1.
1978 (H.'J. M. ClaeSsen ile birlikte ed.) Political anthropology and the
State o f the art. Lahey: Mouton.
SEDOV, LEONID. SSCB, Moskova Bilinder Akademisi Dou Aratmalan
Enstits kdemli aratrma grevlisi.
Balca yaynlan:
1967 Ankorskaia imperia [Ankor Imparatorlugu}. Moskova: Nauka.
1969 *La soci6t6 angkorienne et le mode de production asiatique', Sur le
'Mode de production asiatique', ed. R. Garaudy. Paris: Editions

SENEVIRATOB, SUDAKSAN D. S- (1949)^ Antikag tarihi alannda master

sahibi (Hindistan, Yeni Delhi, Nehru niversitesi) Gney Hindistan'da ve
Sri Lanka'da eken devlet sistemleri hakknda doktorasm hazrl^akta.
SKALNIK, PETEK (1945). Master (Leningrad Devlet nivefsitesi'nden)
Doktora (Prag Charles niversitesinden) Hollanda, Leiden niversitesi,
Kltrel ve ToplumsalAratrmalar Enstits kdemli retim yesi.

Bahca yaynlan:
1966

Beginning f the discusskm about the Asiatic mode of production in

the U.S,SJ(. and the People's Republic of Clna, E(>ene V: 179-187
(T. Pokara ile birlikte).

1973

Engels uber die votkapitalistischen Gesellschaften und die Ergebnisse

der modetneh' Ethnologie, Philosophka. Zbornik Filozofickej fakulty

1975

M o n a rc h ie s w ith in re p u b lics: e a rly V o lta ic S ta te s'in the tw entieth

Univerzity Komenskdho')Q\-XOl,s.A05-4\4.
centry, Asian and A f rican Studks XI, s. 177-193.
1976

'Marx's excerpts n fetishism ftom 184Z (Mars'n elyazmalannn

Slovaka basks) K. Marx - F. Engels O ateizme, nbozenstve a
cirkv). BratislavaPravda, s. 394-413.

1978

'Dynamics of early State development in the Voltaic area' Political

anthropology and the State o f tie art, e. S .h e e S e z o tiv e ll.l.lA .
Claessen, Lahey: Mouton..

323

STEINHART, EDWABD I. (1942). Dr. (Northwestem Ouversitesi) ABD,

Austin, Texas niversitesi tarih doenti.' 1975-1976'da, Jamatica, Kingston
niversitesi konuk okutmam.
Balca yaymlarr.,
1967 Vassal and tief in three Lacustrine kingdoms. ahiers d'itudes

^ncaines.'
1973

Royal clientage and the beginning o f colonial modemization in Toto,

1977

InterhdlionaJoumatof^tcanHisloricalStudiesl.
Conflict and collaboration: the kingdoms o f Western Uganda
7890-7907. Princeton: Princeton University Press:

TCUNIS, H^NRI B. (l94)., Dr. (trecht niversitesi) Hollanda, Utrecht

niversitesi tarih doenti.
1973 Crisis. Studie ver een structuur - en normverandering in het
Frankrijk van 7750-7250. [Bunalm. Fransa'nn 1150-1250
dolaylarnda tq>lumsal ypstnda ve nomlannda gM len deiiklikler
zerine bir alma]. Groningen: Tjeenk Willink.

YANSINA, JAN (1929). Dr-(Louvia,LouVer niversitesi) ABD, Madison,

Wisconsin niversitesi antropoloji profesr.
Balca yaymlan;
1963 , Geschiedenis van de Kd>a [Kba Tarihi], Tervuren; Musee royale de
rAfriqe Centrale.
1964 Le royaume Kba [Kba Krall]. Tervuren: Mus4e royale de
l'Afrique Centrale.
1965 Ora/trod/tion. London: Routledge and K ^a Paul.
1966 Kingdoms o f the Savarna. Madison: niversity of Wisconsin Press.
1973 The Tio kingdorn o f the Middle Congo\ 1880-1892. London: Oxford
TJniversity Press.

324

AD VE KAVRAM DtZlNt

Ad Dizini
Abrahans, R.G., 63,105.
Abubakar, Sa'ad, 70,71, H 85,86,105.
Adavedoh,K.B.,79,105.
Adams, Richad N., 24, 25, 31, 35, 52,
59,89,94,105.
Adams, Robet McC., 16, 35, 91, 105,
167.169.242.
Ajayi, J.P.A., 109,110.
Allan, WUiam, 53,106.
Althabe, G., 58,61,75,79,106.
Andrezejewski, S.L., 66,106.
Aristoleles, 130.
Asoka, Mauya Kral, 280.
J: van, 21,35,202,203,215,242.
Baaren, Th. P. van, 206, 242.
Baeck, Lucien, X , 12, 35.
Bagehot, Walter, 66,106.
B ^ l. N&rtinA. van, x, 17,35,287,299.
Banton, Michael, 41, 276.
Barnes, J.A., 49,106.
Barraclough, GoBrey, 45n, 162n.
Barry, Herbeit III., 101, 106.
Bathold, V.V., 154.
Bax, Mart, 216, 24
Beals, K&nneth L., 54,106.
Beattie, John H.M., 25, 35,187, 242.
Bigelov, R., 19,35.
Binford,L 111.
Birdsell, Joseph B-. 24, 35, 231,242.
Blackbum, R., 3,35.
Bloch, Mauice, 37, 42, 92, 106, 125,
133.175.242.
Bodin, 7.
'
Boehm,Chri$, 104.
Boserup, Ester, 20, 35, 56,63,106.
Bragginton, Joan, 79,106.
Braudel, Ferdinand, 53,56,63,106.
Bromley, l. V., 38,42.
Cameiro, Robert L, 6,14,18, 22, .32,58,97,
106,116,119,129,133,16.5,242,280, 299.
Cengiz Han, 143,144,154, 280.
ehilde, V. Gordon, 16, 16n, 36, 56, 56n,
74.107.118.130.133.167.242.
icero, 138.

Claessen, Henri J.M., vm, x, xn, x, xn, xm,

xy, xwn, 3,6,15,21,25* 27,31,32,36,41,
91.107.125.133.156.159.160.186.187,
188, 190, 193, 196, 197, 201, 209, 218,
223, 226, 2 4 i 243, 348, 264. 260 268,
2 ^ 275,277,280,299,301,321,323.
Gohen, Ronald, vm, x, x, xm, xv, 14,
19,25,34,35,36,38,43,51,58,65,68,
70,72,73,84,86,94,96,99,107,111,
1S6, 244, 272,285,288,291, 295,299,
310,312,313,314,315,319,320,321.
Comie, 7
Cook, Sherbume, 53,107.
Corning, Peter A., 287,299.
Cowgl, Geoge L., 60,107.
Cijowder, M., 109,110.
Cromley, Carole L., 167,242.
Daimond, Stanley, 133.
Dalton, George, 104.
Danas, David, 110.
Danilova, Ludmina V., 19,36,254,275.
Devenport, W 190,193, 207, 243.
Dawson, Christopher, 170, 243.
'
DeVore, Irvin, 109.
d'Hertefelt,M.,6,37.
'
Djoser, Firavun, 218.
Dike, Kenneth O., 63, 64,107.
Divale, W.T., 71,
Diyakonof, I.M., 127, 133.
Doornbos, Mmtin R., x, 172, 187, 188,
190,193, 243. Douglas, M., 108.
Downing, Th. E., 15, 36,91,107,19.
Dumont, Louis, 59,107.

Easton, David, 153.

Ecsedy, Cs., 8, 21,36.
Fjgels, Pnedrich, 5, 7, 8,9,10,11,12,13,
17,23,28,29,35,36,38,45,46,107,
Eroul, Cem, 113n.
Evans-Pritehard E. E., 7, 37, 48, 84,
107.108.165.187,
243, 249, 275
Fallers,Lloyd,35,37.99, 107.
Fartua, Ahmed bn, 99,108.

325

H rth, Raym ond, 8, 37.

F 6rb e s ,F .E ., 197, 243.
Fodci D.C., 69, 108.
v
Raites, Mayer, *, 7, 37, 48,108, 165, 243..

Pnmkfot, Henri, 287t.

R azer, Jam es, 187, 243.
Fried, MortMi H., 10, 16, 17, 23, 27, 28,
31, 37, 45, 46, 48, 66, 74, 76, 108, 111,
120. 133. 183. 243. 280. 286. 290. 299.
Gamainnov L.S., 12, 37.
Garady, Roger, 37, 323.
Geariqg, F.O., 65, 108.
Gib9on,M cGnie, 15, 36, 91, 107, 109.
CKnsberg,M ., 47, 107.
Givens, R.D., 275.
auckm a, Nfen,32 37, 56^63, 102191, 243.
Godelier, M auice, 8, 9, 10, 12, 37.
Goldman, Irving, 21, 23, 31, 32, 36, 37,
280. 299.
Gobdy, Jack R ., 88, 89, 108, 249, 275,
315, 320.
Gumplowicz, L., 13, 37, 289.
Gurevich, A ron la., xu, xvn, 118, 133,
173, 250, 261, 281, 293.
Haenisch, Erich, 166, 188, 198, 243.
Harmon, M. Judd, 46, 108.
Harner, M.J., 17, 37, 60,102
Harris, Marvin, 12, 14, 37, 57, 108,
111. 280. 299.
Harris, Rosem ay, 81, 108.
Hassan, mit, 113n.
Hayden, Brian, 33, 54, 108.
Hamnov, Analci M., vu, k , x, xvn, 9, 16,
29, 34, 38, 113,112 133, 156, 167, 204,
257, 284,292 312, 315. 316, 317, 319.
Hegel, G.W .F.. 154.
H i^ e rso n , H., 63, 108.
H indess,B ., 11, 23, 27, 38.
H i i s t ,P .Q .,l l , 23, 27, 39.
Hobbe, 1.
'
H ol 4ouse, L.T., 47, 108.
B oebel,E .A ., 138, 191, 243.
H o ly ,L ., 27, 38.
Ifonigmann, Jo h n J., 36, 107^133, 321.
Horton,Robin, 58, 64, 75, 78,102 109.
H u n l,E v a , 91, 109.
Hunt, R obet C., 91, 109.

326

Ibn Haldun, 7,69,84,85,99.

lansse, Jac J., x, xm, nvn, 169,243,^2
Jayavannan, tl., 280, 281.
Johnson, Gegmy, 20,42,42 60,63, 64,
103,104,111,165,286,300,311.
Jossdin de Jong, P.E. de, x, 159,243.
Kabbetry, P.M., 69,108.
Kamehameha, Havai yneticisi, 280.
Kandert, Josef, vu, x, xu, xvn, 214,
257,268,295.
Kango, Yatenga yneticisi, 280.
Kazhdan,A.P.,125,133.
Keesing, F.M., 206,243:
Kelso, A.J., 54,106.
Kendall, P.M., 7,38, 268, 275.
IOoos,Pe4w, 107,133,242,243,275,321.
Kopl^a, Naudya, x, xm, xvn, 256,280.
Kc^ianov, Ynri M , xi, xvn.
Koppes, W., 44,109,138.
Koranavili. Goram, ix, xm, xvn, 9,
12,38,161,281.
Kottak, CP., 17,23,32 286,290,299.
Kovalevski, 12.
Kbben,AJP.,32133,159,191,244,275.
Krader, Lawrerice, vu, ix,'xm, xv, 6, 8,
9,11,12,16,25, 34, 38,39, 46, 47, 5,
109,132, 133, 135,154, 156, 162,187,
188,193, 203, 210,213, 215, 244,254,
265, 266, 268, 269, 276, 278, 291, 309,
312,316,318,319,320.
Knijer, G.J., 159, 244,
Kutz, Donald V., vu, x, xu, xvn,
170,186,201,244,267,273.
Lathrop, Donald N., 79,105,109.
Lattimcse, Owen, 66,109.
Leach,E 17,39, 318,320.
Leacock, Eleanor Butke, 37.
Lee, Richard B.* 57,109.
Lenin,V.l.,35,39.
Lenski, G., 47,54, 56,109.
LeVine, R.F., 99,109.
Lewis, Herbert S., x, xvn, 14, 39,177,
190, 205, 210, 266, 278, 279, 283,
299,310,320,322.
Lewis, I.M., 276.
Lloyd,Peter,268,270,276.
Locke, 7.

Louis, XI., 7.
Lowie,Robe R , 13,14,24,39,109,288.
MacMvelli, 7.
Maine, 7,12.
Mair, Lucy R , 19,24,39,249, 276.
MaiinowsJd, 132.
Maquet, J.J., 27,39.
Maretin, Yu V., 322.
Mai|etina,'Sofiya A., xu, xvn, 2 ^ , 322
Marshall, Catherine, 1S8,245.
Marx, 5,8,11,35,37,38,45,46,75,132n,
154,155,253,268,309,318.320,323.
McClelland, David C;, 99,109.
M cIver,R.M .,201,244.
Meyer, Ednatd, 138.
Middleton, J., 78,107,109,321.
MitcbeU, WJ>., 16,39.
Montesqttieu, 7.
Montezuma, Binci, 280.
Mooe, Sally Faik, 97,109.
Morgan, L ew isR , 8,12,39.
Mmdock, G .R, 47,109,158.
Murphy.F.R., 111.

Polahyi, K ati, 63, 64, 110.

Polgar, Steven, 19, 20, 40, 287, 300.
Pokora, H m oteus, vm , x, xm , xivn,
41, 16^ 200, 322, 323.
Pbpper, Kari R., 160, 244.

12,

Raddiffe-ftovm, A R , 4, 25, 40, 153, 159, 244.

Radin, Paul, 133.
Radloff, Wilhelm, 154.
Redfield, Robert, 16, 40.
R h y sD a v id s,T .W ., 34, 40.
Rousseau, 7, 45, 46.
Ruijter, A., 159, 245.
R useh, W alter, 197, 244.

Sahlins, Marshall D., 20, 25, 27, 28, 40,

244, 285, 290, 295, 300.
Salzm an, P.C., 85, 110.
Schaedel, Richard R , x u, xvn, 322.
Sehapera, Isaac, l 7, 18, 40, 162, 244.
Schm m , P.E., 188, 1W , 244.
Seaton, S. Lee, vu, v n , 41, 275, 321, 323.
S edov,L eonid A., xu, xivn, 323.
Semenov, lu., I., 11, 40.
Seneviratne, Sudarsan,-xu, xvn, 323.
Nadd, S.F., 34,27,39,47,99,110,1.58,244.
Service, B m an R., 6, 17, 19, 21,22 24, 25,
Nader, Laura, 244.
27, 31, 40, 46, 48, 49, 59, 66, 68, 69, 74,
Napoldon, 146.
' 75, 77, 83, 94, 110, 241, 245, 280, 287,
Naroll. Raoul, 35, .36, 38, 43, 71, 110,
292, 295, 296, 299, 300, 311,
.317, 320.
111.158,244.299,321.
Skalnik, Peter, vm, x, x, xu, xv, xvn, 3, 8,
Netting Robert McC., 58,72,82,92,110.
, 11, 12, 32, 41, 247, 277, 301, 303, 323.
Nettieship, A., 275.
Sldnner, E .R , 25. 41.
Nettieship, Martin A., 275,287,300,
Slicher van Bath, B.H., 172, 245.
NeyusUdn, A.I., 29,39.
Smith, M . Estellie, x. 15, 41, 279, 281,
Nieboer, R N ,, 176, 244.
281n. 292. 300.

Ntare, IV., Ankole yneticisi, 279.

Smith, Michael G., 14, 25, 27, 28, 41,
99, 110, 249, 276.
Okar, Zeki, 45n, 162n.
Smith, Philip E.L., 57, 110.
Oldeogge, D.A., 29, 40.
Soustelle. Jacqucs, 188, 221, 226, 245.
Ofpenhdmer, Franz, 13,23,40.283.288,289.
Southan. Aidan W., 41, 82, 110,272 276.
raris, Martin, 20,40.
Speke, H.J., 197, 245.
Otterbein, Keith, 65, 71,91,110.
Spencer, Herbert, 7, 56, 64, 110.
Spooner, Brian, 85, 109, 110,
Paacutek, lika imparatoru. 280.
Stauder, Jack, 17, 41.
Paxspn, L. M. 101,106.
Steinhart, Edwad I., xu, xvn, 324.
Peirka, Jan, vu, x, 12,40.
Stenning, Derek, 72.
Petoy,E., 125,133. .
Stevenson, Robert F., 18, 41, 165, 245.!
Pershits, A.I., 38.
.Stcward. Julian, 14, 15, 23, 3, 41, 48.
Peek, J., 12,40.
110, 118, 133.
Phear, 12.
Strathem , Andrew, 78, 111.
Plotnicov, L., 27,40, 42, 322. <

327

Kavram Dizini
Street, John, 53,111.
Struever, Stuart, 57,111.
Stuchlik,M.,27,38,

Swartz, Marc J., 26, 41, 161, 200, 201,

245,270,276.
Swedlund, Alan C., 108,
Tait, p.,'78,109.,
Tetray, Emmanuel, 10i 22,23, 29,42.
Teunis, Henri B x, xVn, 297,300,324. !
Thapar, Romila,x, 193,198,245.
Thumwi)kt,Richatl, 14*23,42,45,104, M.'
Tokaev* S.A., 38.
Tomanovskaya, O.S., 29,42.
Toynbee, Amold54, ,54n.
Tkei, Perene, 12, 42.
Trouwborst, A.A., 25, 42,163, 245.
Tuden, A., 27, 41, 42, 158, 161, 200,
245, 276,322.
Tumerrv.! 26741,161, 200, 276.
Valskaya, B.A., 322.
Vansina, Jan M., xm, xvn, 80, 81,, 105,
111,198,245,248, 283,297, 324.
Varga, Moogo devleti yneticisi, 280.
Vayda, A.P., 66, U 1.
Veblen, Th 198, 245.
Veen, IQaasW. vander, 133,242,275,321.
Vcide, Piet van de, x, 241 n.
Vemieulen, C.J, J.. 159, 245.
Vico,7.
Vitkin,M.E.,ll,12,41,42.
Vladimirtsov, B.j 154.
'
WauWahg (in egemeni), 280.
Weba:,Max, a 42,201,216,217,24in, 27Z
Webster, David, 18,19,42,286,287,300.
Wertheim, W.F., 26,42, 201.
Westennann, D., 14,42.
White, Leslie A., 280, 300.
Wittfogel, Kari A., 2, 1.5, 23, 42, 91,
104,111,127,133.
\Vheeler, G., 47, 107.
Wolf, Ene, 179,284, 286,300.
NVoodbury, R.., 91,111.
Wright, Henry T., 20, 42, 48, 60, 63,
64,103,111,165,286,300,311.
YeSUgey Bahadr, 144.
Young,T.Cuyler,57,110.
328

Adaklar, 198,199,200.
adalet, l36,217,219,222,223,224,239,254.
adam kazanma, 61,62,76.
Adum kyleri, 82.
Afrika despotluldan, 47.
aile (balan), 32,280,284,286.
aknlar, 291, bak. apul aknlan.'
akrabahk (b e ^ ) i l i k i 32, 74 80. 123,
129,144,235, 248,250, 252,265,268,274.
altyap, 163,167-168,255.
AlurIar, 82.
Amazon topluluklan, 77.
anari, 190,202.
angarya, 179, 256, 293.
aratlar, 255.
antsal mezarlar, 199,255.
Ankole, 281,293, bak. italikler, izelgeler.
Ankor, 281, bak. italikler, izelgeler. .
arat, 142,147, 148.
aristokrasi, 174, 175, 177, 180-181,
182,183, 1-84, 263, 272:
- ayncalkl konumu, 188, 263;
- cezalandrlmasnda eitsizlik, 194;
- oban topluluklarda, 143, 147; .
- dnyevi kesimi, 129;;
- gelir kaynaklan, 184, 208;
-haklan, 185,240;
- menajerlikle ilikisi, 124;
- soyaac, 188;
- tabakalan, 204, 205, 206, 213;
- yelik koullan, 205, 206, 213;
-ykmllkleri, 183, 185.
aristokrathi yitirme, 206,213,267,268.
armaanlar, 100, 179, 180-181, 184,
197,198,199,200,256.
art, 8,20,142, 143:
- devletin lkeniyle ilikisi, 248,289,308;
- din adamlannca kullanlmas, 146;
- iblUmUylc ilikisi, 117;
- lrmaklamavla ilikisi, 20,130;
- siyasal amal kuUamm, 265;
' - vergilendinneyle ilikisi, 59;
- ynetici tabakayla ilikisi, 119.
art deer, 149.
art emek. 148.149,255.
art rn, 147,148,149,255,262.
art tartmas, 20,172, 173.
artran siyasal kuUammi, 265.
artya d ltimas, 121,135,147,148,150.
askerler, 213, 217, 233, 316.
askeri demokrasi, 10.

askeri g, 71,262,263,295.
askeri ilev alan, 262-264.
askeri nderier, 122, 134, 128, 174, 175,
177,180,181,196,226,227,m283askeri teknoloji, 90,91.
askeri wkmlUllder, 217,219. .
askelik durumu, 195.
Asya gebeleri, 135-154. '
Asyatk toplum, 126Asya tipi retim biimi, l l , 12, 268,
309-310,316,318.
aa tabaka, 177,204,208-215,^
Aanti, 164.
atamajia greve getirilme, 33,81,217,219.
avam halk, 98,124, 294:
- askerlik grevi, 129, 211, 212;
- cinsel grevleri, 210,211, 212:
- alma grevi, 210,211,312;
-haklan, 208,210,211,240; '
- hkmete etkisi, 209, 210, 211,214;
- hkmetten etldlenmeyii, 268;
- korunma hakk, 210,211, 2H:
-zgrl, 123,124,125;
- siyasetd kal, 268;
- yneticiyle ilisi, 213, 214;'
- ykmllkleri, 208,209,210,211.
avam - aristokrat ilikisi, 88,207,271.
avam - soylu farkllamas, 98.
avclk ve toplayclk, 14, 57, 75, 80,
99,105,117,140.
ayrlk eilimler, 26, bak. blnme.
Aztek, 282,297, bak ittikler, izelger.
Baanda kraH, 99.
ba&mlltk armaanlan, 184.
bamllk biimleri, 126,127,132.
bamllk ilikisi, 27, 114,132, 262.
bamsz eylem, 25,26.
bamsz girdim yetisi, 27,163,164,257.
bant - nedenseUik fark, 20,50- 53.
balanma ilikileri, 257.
baUiff, 218, 267.
Bairu'lar,-293.
bubar krallklan, 29.
bar dzeni s^lama, 255.
hasla arac, 13.
bakanlar, 177,204,205,213.
bakt,27,27n,97,105,163,166,167.
bakentte arlama, 229,
bakomutan, 195,196.
balk grenei, 61,62,101.
barahiJiklS, 189,190,191,207,208.
bayndrlk ileri, 128,198,221,255, 256.

Belucistan topMukan, 185.

bi'pnler, 166.
biun kavram, 4.
bireycilik, 145,146.
bireysel zerktik e ^ m i, 101.
birincil toplumsal formasyon, 5,11.
birlik ve btnl koruma, 27.
Bomu devleti, 68,69.
bpyuneme (itaat), 65,81,99,101.
blgeleraras ticaret, 256.
blnme eilimi, 49, 77, 78, 80, 83,88,
102, 232,261, 263, 272.
blnmeyi nleme gc, 30, 49, 83, 86, 88
89,102,232,261,264,272,292,295,296.
bl Ve ynet, 266, 317.
bnder,293.
Budist kitaplarda mlkiyet, 34.
Budist manastrlar, 146.
Buganda, 17,197.
Bumanlar, 57.
brokrasi, 16, 50, 80, 81, 90, 100, 122,
124,216,250,252,297.
btnleme, 66,128,150.
byk admrar, 31,62,76,98,146,279,280.
byk devlet, 74.
byk kararlar, 224,225.
Casuslar, 229, 230.
Cemenler, 9,10.
cezalandmada eitsizlik 192,194,195.
ceza yasas, 192,194.
Cherokeeler, 65.
Chippewalar, 63.
cihad, 70.
corafya - devlet ilikisi, 53-56.
Cohen eletirisi, 312-34.
Curaca, 177.
apa, 171.
apul aknlan, 66,69, 256, 287.
evresel koullar, 15,18,53,71-72.
etkisi, 49,285.
ifti - oban etkileimi, 150,151, 282. ,
ifti - oban ilikisi, 13, 69, 70, 72, 84,
85,8^ 91,288.
^ i - oban ib^m, 140,146,150,153.
in, 69, 151, 161, 297, hak. italikler,
izelgeler.
inin gebelerle ilikisi, 140.
inliler, 140,141,142.
obanlar (obanlk), 141, 146,172.
oban topluluklar, 13,115.
ocuk eitimi, 101.

329

oketnildilik, 68, 95,314.

okizgili evrimci yaklam, 15.
oknedenlilik, 44.
Dangbong, 164.
daumamk, 224,225.
damtay, 253^ bak. devlet kurulu,
delegasyon, 215,216,253,302.
demografik tnrim, 231.
dernekleme, 14, 278,287.
despotluk,'9, 11, 12, 16, 47, 67, 27,
128,132n, 265, 268, 273,317.
Devangenari, ndUs yazs, 149.
Devlet:
'
- ajanlan, 254;
- ampirik zmlemesi, 7;
- bask arac olmas, 13;
- birlik ve btnl, 248;
- ikarlan, 136, 2 ^ ;
- oknedenli kuram, 9;
-douu, 3,119,277;
- erken biimleri, 12;
- erken devletten farb, 203;
- eitsizlikle ilikisi, 17, 28;
- geicilii, 5;
- geHr kayrcklan, 52, 87,170,257,265;
- gelimesi, 5,6, 7,13,14, 55;
- gizillik ilkesi, 240;
- hacamalan, 197;
idedojisi, 253, 260, 261,296;
-ilkesi, 137;
- ilevleri, 146,152,259;
- insan &si, 24;
-karakt^3,ll,24,27,28,161,162;
- kavammn braklmas, 153;
- kaslkszlk ilkesi, 271;
- kifletirilmesi, 11,145,259;
-koramailevi, l;
-kkeni,6,10,1-3,14,43-103,119, 316
- kuramlan, 5,6-24,35,135-39.
- nedenleri - sonulan tartmas, 30,
46,64,68,74,102,103,288,290;
- zel mlkiyetle ilikisi, 8,10,
. - nfus esi, 164-166
- putlatnimas, 4;
- savala ilikisi; 18,90;
- smllandrmalan, 5;
- snflamayla ilikisi, 8,10, 271;
- sistemsel ynlen, 159;
- somut - soyut anlamlan, 137,150;
- smryle ilikisi, 8;
- sulamayla ili^ si, 11,12;
- eflikten fark, 31,50,1(K, 272,314;
330

- tanm, 10,13,16, 44-51,102,135,

137,139,150,314;
- toplumdan farh, 44,136;
- toprak esi, 24,25;
- trenleri, 260;
- uygarlkla ilikisi, 130;
- yasallk kazandrlmas, 261;
- yazyla ilikisi, 149.
devlet ideolojisi, 290.
devlet kuramlan, 6-24:
- iUma kuram, 7, 22,74;
-oknedenli kuram, 105;
- dernekleme kuram, 14;
'
- d etmenler kuram, 23;
- fetih kuram, 9,13,68,121,284,289;
- i gelime kuram, 14,23;
- kentleme kuram, 16;
- Marksist devlet kuram, 47;
- rgt kuram, 23,59,137,159;
- sraf kal kuram, 136, 319;
- smf egemenlii kuram, 29;
- sulama kuram, 7, 23,24;
- teknedenli kuramlan, 104;
- toplumsal eitsizlik kuram, 23;
- yarar kuram, 22,46, 83,287, 296.
- bak. eriten devlet kuramlan.
devlet benzeri formasyon, 29.
devlet dini, 50,02,97,260,263,267,314.
devlet kumlu, 253.
devlet (mlkiyeti) sahiplii, 258.
devlet olan - dmayan ayrm, 29,48,165."
devlet ncesi ideoloji, 260.
devlet ncesi (sistem) toplum, 56, 62,
75, 76, 92, 98, 112, 123. 126, 128,
132n, 248,253,277, 278,279,281.
devlet propagandas, 262.
devlet - toplum farkllamas, 265.
devlet topraklan, 257.
devlete irllk, 262.
devletli toplum, 137.
devlettik (durumu), 18,47,73,81,88,113.
devletlie yneli, 44,285,308, >14.
devletsiz lo{dumlar, 24.
da kar savunma, 27.
ch etmenler, devlet olumasnda, 62,116.
difzyonizm, 152.
dikey farkllama, 71,77.
dikey toplumsal hareketlilik, 124, 125,
144, 252, 265, 274.
dil birlii, 261,27.3.
din, 92-95, 260, 261, 273.

. din adamlan, 128,174,175,213:

- ayamdan tt>e alnudan,207,208,213;
-gelir kaynaklan, 208;
^
-haklan, 185;
- hiyea^ gUtle^en, 207,208;
- idedojyi desteklemelei, 27,261;
- profesyonellikleri, 206,208,209;
- siyasal gev stlenmeleri, 207,217,22^
- topaldian, 178,184;
.
- uzmanlklan, 249,2^.
. - retimle ilildleri, 18, 181;
- ynetid tabaka dturnalar, 122, 124;
- ynetime dkilei, 226,227, Z28,316;
- ykmllkleri, 182,185.
dinadaml, 129.
dinsel nderlik, 20,70,84, 86.
dinsel stnlk doygumu, 68,70.
disiplin, 65,101.
doal snrlar, 163.
dolmakta olan smilar, ^ 4 . \
dolma lt, yurttalkta, 24,231.
dorudan t t ^ e r , 135,142179,180,2ft
dou despotluu, 9.
dnce ithali, 291.
dU^nli art, 30, 234.
dzensiz vergilendirme, 235.
Ealy tate, S.
egemen (ynetici), 180-181, 255:
-aesi,226,227;
- akrabalan, 174,175,176,194,204,
205,207,208,213,226,227,257; '
' -ardl,226,227;
-.ba^omutanh, 195, 196;
- barahiplii, 189,190,191, 207;
- bayarg^, 93,192 193,194,294;
- denetleme turlai, 228, 229, 230;
- doalist gderle arac, 92,93,,
94,187,188,189;
- d ^ t nitdilderi, 186,187,261,296;
- ger kaynaklan, 184;
- gezileri, 228, 229,230, 293;
- gnendn gveneri saylmas, 304; .
- gihevleri, 93,186-188,90,207,208;
- M ^ y i k iri, 186198,202 213,214;
- harcamalan, 198; 199, 200;
- hukuku dzeni srdrmesi, 191;
- ideolojik temeli, 186,189;
- insan kurbara, 189,190,191;
- iyiliksever efendi saylmas, 197;
-koruyuculuu, 196, 202;
- kutsall, m -1 8 8 ,189,273:
- mitossu karakteri, 189;

- soyaac, 187,188, J89,205;

-tabdaia korunmas, 93,189,190,191;
- tahta b treni, 94,190;
- tannsaU, 187,188,189,261 ;
- tann soyluluu, 188;
- toprak sahipli^, 184,257;
- trenle gmlmesi, 94,189:
- yasa karma yetkisi, 19-1^, 194;
- yasalh, 94,185,186, 200-203.
egemene balanma, l97,258.
egemene k ^ suim, 22, 254.
egemenin soyuna yakidk, 213,296,297.
egemenlik, 4,43,47.
egemenlik - hegemonya fark, 52.
eitim sistemi, 101,261, 273.
ekonomik.dzey, 116.
ekonomik erk, 248,310.
ekonomik eitsizlik, 256,258, 289.
ekonomik ilev atam, 255-260.
ekonomik yap - ttmiumsal yap ilikisi,
118,119.
domomipditik toplumu. M,138,139,264.
eliler, 228.
elit kitr, 97.
emein mallamast, 203.
emein toplumsal iblm, 129..
emeki kitleler, 90.
emddete evresinde erken devlet, 32, 131,
240,256,272,292,296,306,308. .
endogami, 284.
endstrilememi devlet, 5,49,99,104.
endstrilemi devlet, 5, 5, 104.
enformasyon sistemleri, 48, 87,104.
ergin devlet, 32, i 14,203,21.5,258,298.
ek, 12,24,51,83,92,175; 232,265,292.
ekdevri,2l5,216,252.
erk-yetke aynn, 138.
erke ortaklk, 127.
erken devlet;
- art retmesi, 308;
- askeri zellikleri, 232, 233;
- att ile ilikisi, 126, 310;
- bamsizlk lt, 232;
- bana buyruk^
ilkesi, 274;
- despotlukla likisi, 274; '
- devlet nceri kimnla'ilil^ 274;
' - devletten fark, 203 ;

- douu, 114, 277, 279, 281, 291;

- ekonomik gelimi i, 118, 301;
- emekleme evresindeki tipi, 32, 235,
237,238,240,292-2%, 306, 308;
- fetiMe ilikisi, 310.

331

evresindeki tipi, 32, 235,237,

feis
8,240,292-296,306,308;
- geli^kink derecesi, 240;
- gelime izgisi, 131,132;
- ideolojisinin lt, 234, 235;
- ildli karakteri, 263, 280;
- ilksel ve ikincil isimlei, 127,128:
- ilevsel modeli, 303, 304;
- ileyi ilkeleri, 270-274,303;
- ileyi modeli, 248-270;
:
- karakteristik zellikleri, 230-241,
247, 263, 270, 295, 304;
- kak^tmlmal incelenmesi, 156,162;
- kararlkllk (idelojisi) ilked, 215,
235,263,296,298;
- kavram, 5, 23, 31;
- komulanyla ilikisi, 311;
- kkeni, 135;
- kutsal egemen ileyi ilkesi, 273;
- merkezileme i^eyi ilkesi, 272;
- ltleri, 231, 235;
- rnekletin alnd blgeler, 157,158;
- senkretizm ileyi ilkesi, 270, 303;
- snflandrma sorunu, 236, 241;
- snflan, 125;
- snflarla ilikisi, 309;
- siyasal yaam, 269;
- sona erii, 114,117,127,259,264,
267, 269,270,277,296,298,315;
- sulamayla ilikisi, 117,118;
- sresel zmlenmesi, 247,298;
- eflikten faiklan, 292, 295;
- tabakalama lt, 233;
- tamn, 6,29,113,247,248,301,305;
- tipik tini, 32,235,237,240,307,308;
- tipleri, 32,235-238,306-308;
- tipolojisi, 131-132;
- verimlilikte art retebilmesi, 234;
- y^sal zriknmesi, 156^246,247;
- yapsal modeli, 301,303;
- yasaU, 260;
- yasaiUk kazandrma ilkesi, 272-273;
- yeniden datc smr ilkesi, 271;
- yeterli nfus lt, 231;
- ynelimin merkezilemesi, 231,232;
- yneten-ynetilen falams, 233;
- yurttalk ba, 231,
erken.devlet - egin devlet ayrm, 314.
erken devletler aras farklL^ar, 312.
erken snfl toplum, 113,127.,
egdm, 15.
eitlik, 203.
eitlikilik, 98,99.
332

eitsiz iliki, 255,256,259.

eitsizlik, 13, 15, 22, 36, 47, 53, 76,
183,202,203-215,263,27l, 280.
eitsidikilik, 99.
eitsizlik- devlet ilikisi, 17, 28.
etki blgesi, 52.
etkili kiiler, 225..
etnik br, 96..
etnik blnme, 261.
etnik btnleme, 261,273,288.
etnik dayanma, 70.
etnik gruplar, 18,49.
etnik gruplar aras iblm, 142.
etnildin almas, 98.
etniklik, 45,95,124.
etnik tabakalama, 45,84, 102.
evrimd yaklam, 12,14,15,31,103.
Farkllama, 52,128.
feodal (tevlet, 127,147.
feodalizm tartmas, 147,148.
feodal sahiplik, topra^, 79,180,183, l84.
feodal toplum, 147,258,310.
fetih devleti, 91.
fitihkuara,9,13,68,104,284,288,289.
fetih olgusu, 14, 65, 69, 115, 116, l42,
166,282,283,288,291.
frsat eitli|i, 28.
Fujililer, 45.
Fombia emirlii, 70, 86.
Fransa, 282,297, bak. italikler, zelgeler.
Fulaniler, 70,71, 72, 86.
Gallalar, 283.
ganimet, 172,256.
.ganimet retimi, 249,256.
geim biimleri, 172-173.
geim kajmaklan, T65.
g e ^ eveside erten devlet, 32 33, 131,
m , 240,252,258,278,307,308.
gelir kaynaklan, 185,220..
gelimi ikmcil devlet, 1,16.
getd kamu gevlflei, 1 ^ , 216,217,219.
genty, 174,177,180,181,183,184,185.
geribesleme (sistemi) olgusu, 03,285.
gizli haber alma rgt, 229,
gebe obanlk, 140, b ^ , obanlar,
gebe devleti sorunu, 16, 127, 130,
139, 149,152,318.
gebe - yerleik toplum likisi, 66,
284, 288, bak. ifti - oban,
gebelerde nderlik, 84,85,
gebelede snflar, 142,143,145,146,318.

Ck&Tfkler, 143,153.
dendikne, 288, bak.'demd^ne.
gte atamayla getirilme, 217, 219,
222.223.235.236.238.240.
greve getirilmede karma sistem, 220;

Hsien Pi konfederasyonu, 140,143.

ht&mele denetlenen tkaet, 168,170,171.
hkmete yitotlen ticaret, 168,170.

tbeya, 161,162,162n.
i bat, 88,89.
greve gelite yarma, 220,235,265.
i (atma) sava, 73, 82,264,311.
greve getirme yollan, 22,23, 240.
............................. si, 73,78,116.
greve seimle getirilme, 217,219.
ideoloji, vm, 102, 186, 188, 265, 269,
greve kuUmla, gelme, getirilme, 219,
270,271,272,283,284,291,296:
222.223.235.236.238.240.
-ilevi, 259,263,290,298;
gsterii harcamalar, 198,200,266,2^.
- smilararas nitelii, 30,234;
gzetleme aygt, 228-230.
- snfsal nitelii, 214,234.
gttce bavurma tehdidi, 30,48, 74, 201, ideolojik amtlar, 255.
257,295,296.
ideolojik anma, 298.
g kuaanmft26,74,201,257,295,296. ideolojik erk, 310.
g kullanma tekeli, 102.
ideolojik iliki, 262.
gCT dengrai, 266,296,297,298.
ideolog ilev alam, 256,260-262,265.
Gilmtan, ^ b B c it!ililder, izdg^.
ideolojik kpr, 319.
gveriikj 20i
je o lo ji - yasallk ilikisi, 26,201,202.
ideolc^k hegemonya, 257,271.
Habereiler, 228,229 230,294.
ikincil erken vlet, 115,116,279,291.
hadmlar, 1%, 268.
ikincil toplumsal formasyon, 5,11.
halk, 164,166* 202,251, bak. avam halk.
iklhn koullan, 15.
halklar, 185, 209-212.
ikna, 26,201,272,295.
halklar aras iblm, 141.
ikramiye, 200, bak, dllendirme,
han, 145,146.
iletiim, 167.261.
hanedan mitosu, 260.
ilkel toplum, 9,120,132, 137.
hara, 18, .52,72,73,80,101,146,15.3,172. ilkel toplumun zl, 119.
173,179,180-181,28i 287,291.
ilksel erken devlet, 113,115,121,279.
hara - vergi, 11,1.1 n, 13,184,228.
tnkalar, 54.
hacamalan smrlama yasas, 203.
inka, 283, bak. italikler, izelgeler,
Hausa devleti, 45.
insan kurban, 47,189, 190,191.
Havai, 282,283, bak. italikler, izelgeler,
insan i^esi, devletin, 24.
hayvanclk, 171, bak. obaniric.
Iran, 151.
Hazanov eletirisi, 315-318.
Iru efleri, 177.
hegemonya-egemenlik fark, 52.
tskiiya, 284, bak. italikler, izelgeler.
himolik (ekcmomi) sistem, 15,173. .
I.slam topMufclan, 67,69.84.
Hima'lar, 281,293.
slam yazlannda mlkiyet, 34.
hiyerari, 175, 206,255.
istikrar esi, 88..
hiyerarik basamak says, 48,104,218.
iblm; 8,117, 149, 170-172.
hiyerarik dzen, 27, 27n, 81,99.
ilev alan, 248.
hiyerarik iliki, 51.
ilev blm, 124.
hizmet^ler, 174,176,182,183.
ilevsel erk, 8.
hizmetleri deme biimi, 239.
ilevsel edeerlilik, 160, 206, 215.
hizmet ykUndtU^ 179,180,182,185.
ileyi ilteleri, 270.
homeostatik iliimcr, 78,79, 80.
ileyi modeli, 481
hldar,:267r
iyiliksever ynetici kavram, 99,197.
hukuk (dzeni) devleti, 153.
izleyici kazanma, 266.
hukuki ahsiyet, 139.
hukuksal dzenlemeler, 191,194.
Jimma, 283,297, bak. itaMef, ^zslgeler.
hukuk sisteminin varl^, 239,240.
hukuku, dzeni srdrme, 25,191,232. jus primae noctis, 210, 211.

223,m240.

333

Katlectevleti, 132.
kabile toplumu, 280.
Kaan, 283, bak. italikler, izelgeler,
kadnlaidan oluan kotuma lli, 196.
Kain'ler, 17.
kalaimolm, 267.
kaltmsallk ilkesi, 22, .33, 81.
. kama dzeni, 195,
kamu grevlileri, 200, 216, 228, 240:
- ad&t ileri, 222, 223, 224;
- anonim kamu revlileri, 223,224;
- askeriik grevleri, 221;'
- bamsz giriim y^eri, 220,222;
- blgesel (toey gi^likri, 2I7,218, 2 ^,
- genel kamu grevlileri, 216, 219,
223,227,238,240,270;
- kaltsallk eilimleri, 2 ^ ;
- orta dzey giSevlUas, 221,222,223;
- zel kamugevlilai, 216,238,219;
- stat gelirleri, 222;
-ulusal dzey grevlileri,217, 220,240;
- st dzey grevlileri, 221', 222;
- vergi toplama grevleri, 221,222;
- yerd dzey grevlilai, 217,219,229.
kamusal - m alan farkllamas, 148.
kamu ynetimi, 27,120.
kamu ynetimi basamaklan, 218.
kam u^ (idari) ilev alan, 219-255.
kan ba, 23.5, bak. akrabdik bai.
Kanem eflii, 68.
Kanriler, 65,67, 69.
kapkullan, 174, 175, 177, 180-181.
kapsayia devlet kavram; 310="kapu sistemi, 293:
kanzmatik konum, 21.
kamaklama, 20,6l, 101,120,215,280.
karlatrmab devlet almas, 6.
karllk ideolojisi. 295. '
kaadkhlk ilkesi, 21,32,33,202,203,24,
215,23.5,266,271,295,296,298.
karlkszbk ilkesi, 137, 266, 271.
kasabalar, 130, bak. kentler,
kast dzeni, 97,125. .
kayt tutma, .52,90, 149.
kaynaklara ulamada eitsizlik, 16, 17,
22,28,46,76,103,183.
kaynaklar zerinde bask, 58,59.
Kazaklar, 142.
kazma sopas (digging stick), 171.
kent - devlet ilikisi, 16,50,56,
kent devletleri, 164, 273.
kent - kr ztl, 147.
kent kkt - yerel khr aynm, 52,97.

334

kentler, 166.
kentleme, 16,51,130,163,166,170.
kentleme - e ^ n devlet ilikisi, 311.
keyfi cezalandrma, 192,194.
kr - kent ztl, 147.
ktasal apta md^iimL 140,141,142.
ktlk, 166,173, 282.
Krgzlr, 142.
Kzlderililer, 114,115.
kifise, 259.
kiraciftiler, 174, 175; 176, 180-181,
182,183,184,185,208,209,259.
kiisel balkk, 251, 254.
kiisel el& etme etmeni, 313.
kiisel sahiplik, topraa, srye, 178,
180-181,184, bak. zel mlkiyet.
Kofyar'lar, 59,92.
kolektif irade, 44..
kolektif kurumlar, 135,136,145,146.
komnal ilke, 274.
4comnal sahiplik, topraa, srye, 178,
180-181,183-184,181 '
konsenss, 26, bak. uylam,
konsolos, 73.
korelasyon, 20, bak. bant,
korporas^on - yasal deime likisi, 14.
koruma birlii, 192,194,196, 2 ^ .
koruma - korunma ilikisi. 11, 19, 196,
202,255,263.281.
klelff, 174,176,180-181,183,213,255.
kleUk, 8,9,62,69,79, 121, 143.
kle ticareti, 63.
ky topluluktan, 12, 269.
Krader eletirisi, 318,
kralie, 227.
kralhk simgeleri, 94.
ksamjilga, 148.
Kba, 283,297, bak. italikler, izelgeler, j
kul, 146.
kuram - olgu ilikisi, 4.
kuramsal sahiplik, topraa, srye, 178,
180-181,184.
kurucu atllar. 279, 317.
kurullar, 217, 223, 224, 225.
kk (toprak) mlk sahi{4eri. 175, 175n,
176,180-181,182,185.208,209,
kltrde byk - kk gelenek, 97.
kltrel btnleme, 303.
kltrel etmenler, 52,89-101.
kltrel zmleme, 88.
kltrel yap, 95,

Laik yTOtmmlar. 22.

legalistik yasallk. 297. 29S
lese-majeste, 22; 254.
lingua franca, 96.
loseissung, 254, 268.
lks tkeflm, 52,143', 256,283.
Maala deme, 50,100,198,200,239, 240.
Magumiler, 67.
mahano, 187.
mana, 187.
Manu'lar, 140,142,143,150,153.
Marksist devlet kuranu, 47.
Manya, 284,298, bak. italikfer, ize^eler.
Meksik vadisi, 59.
memurlar, 22,27,33,50,64,80,87.
menajeler, 16,19,64,120,122,296,297.
merkez - evre ilikisi, .50.
merkezgelci gler, 303.
MerkeziAsya, 139.
makelerae, 58,81,83,91,138,252,280.
merkezileme, ileyi ilkesi, 272.
merkezilemi ynetim, 25,27,46,47.
merkezka eilimi, 81, 272.
mertebe (dzeni) 206, 213,268.
mertebe toplumu, 17,19,26, 77,99,120.
meslek ogtlei, 170, bak rgtl uzmanlar,
meslekten yadlar, 194,
yarglar,
meruiyet, 26, bak. yasallk,
metodolojik sorunlar, 247, 248.
meydan okuyucu koullar, 54,54n.
mezarlar, 199, bak. antsal mezarlar.
\fezci)otamya,48,59,63,69,127,130,278.
Msr, 95,151,161,278.
mimarlk, 51,90.
mitoslar, 186, 260, 290.
mitossal ant, 186, 187, 207.
Moolistan, 140,162.
Kfoollar,55,127,139,141,143,146,152.
Mogollann Gizli Tarihi, 144,146.
Mool imparatorluu, 143,144.
muMefet, 294.
muhtarlk, 76, 86, bak. bakanlar,
mlkiyet, 58,175.
mlkiyet ilikileri, 76.
mlkiyet kavram, 313.,
mlk sahipleri, 205.
mlfcszler, 180-181.
Nbembe kyleri, 82.
nednsel etmen, 15,20.
nedensellik - korelasyon aynm, 20.
neolitik devrim, 119.

neolitik toplunr, 57, 275.

9;i--v.. 104,

nouc, 218.
ncmtotetikaklama, 15,19.
Nort^, 284,293, bak. itdilder, izdgder.
noyot, 146.
nkst, 145.
nfus art, 17,18,291.
nfus azalmas, 60, 79,286.
'
nfis basks, 17,19,20,165,282,286,291.
nfus bykl, 20.
nfus - devlet Uikisi, 56-62.
nfus lt, erken devletin, 231.
nfus seyreldii, 163.
nfus younl^u, 18,163,165,231.
nveleme, 59.
Okum kyleri, 82.
Okyanusya topluluklan, 117.
okd sistemi, 273.
okuryazarlk, 261.
ordu, 195,1%, 263, 264.
orman - devlet ilikisi, 54,55, 69.
ttaAsya, 139,140,142.
ortak ideoloji, 30, 271.
ortakyaamsd ilikiler, 62,72, 84.
orta tabaka, 177,178.
Osopong kyleri, 82.
oturma ilkesi, yurttalkta, 24, 231.
oylam, 269,292^
Oyo kent devleti, 162, 164.
dllendirme, hizmetleri demede, 179,
180-181,184,199, 239.
lek sorunu,.4,15.
lm oranlan, 79.
nderlik (nderler) 19,20,21,66.70,72,83,
84, 86,94,100,201,279,282,284,286.
rgt, , .1.5, 23, 24.
rgtlenme - devlet ilikisi, 45i 59, 71. '
rgtlenrhi uzmanlar, 170,171, 172,
rgtsel zmleme, 161.
rgtsel yap, 216.
rnekleme sorunu, vn, v, 1.56,158,240.
zbekler,.142.
zel kar- snfkan ilikisi, 1.38,153.
zel (mlkiyet) sahiplik, 9. 46, 75.
180-181,184,267,297.
zel mlkiyet - devlet ilikisi, 8, 10.
zgr (avam) yurttaliff, 98,124,176.
zgr emek, 147.

335

Para, 147,168,170,171,315.
para yerine kullanlan mallar, 68.
payitaht, 252.
pazar ekonomisi, 33,236.
pazarlar, 52, 105, 153, 168-170, 171,
236,237,240,256,284.
Phagspa, Tibet yazs, 149.
Pigmeler, 57.
Polinezya toplululdan, 129,169.
polis gc, 192, T94,195.
politi&nin nemi, 264.
primogehiture, 76.
profesyonel onlu, 91.
nprevot,
r ^ v n t 1218.
1 R
propaganda, 262.
Raatir'ar, 177.' ,
rantlar, 179.
rasyonalizasyon, 298.
lehine tutma, 229,230.
lepi deirikliti sorunu, 50.
ritpl - yetke ilikisi, 97.
Rwanda, 97.
Sahaji89,118,171,173.
sadakat, lOp, bak. ballk,
saray evresi, 87,217,255.
saraylar, 199,249,252.
saray meclisi, 200,226,227.
siicdar, 182,183,185,21X236,240,^%.
sava, 253,278,282,283,286,291.
sava - devlet oluumu ilikisi, 18.
64,70,128,129,278,287.
sava tehdinin etkisi, 286,287,291.
savunma - devlet oluumu ili^isi, 66,
69,232,282.
say, 101.
senbetizm ileyi ilkesi, 270, 271.
sertler, 147,148, 174.
snma ilikisi, 19, 74, 76, 100,147.
smU-devlet,.72-73.
sntlar. 257.
snf, 119, 120,309.
snf bilinlilii, .309.
snf atmas, 23, 74, 83.
snf kan, 1.35,1.36,153.
snf kan - zel kar ayrm, 138.
snf devleti, 271.
snf ilikileri, 1.35.
snf kavgas. 8.
snflama, 5,9.33.
snf - devlet ilikisi, 8,10, 74,135.
snf oluumu, 29,120, 258.

336

snf sava, 271.

s raf savam, 47, 203, 234.
snf tamm sorunu, 234,309.
smf toplumu, 9 ,11,29,137,138,310.
smf zthklan, 10,28,137,153,215,239.
sraflandrma sorunu, 51,239,281,316.
snrlar, 231,
Sioux1ar, 63.
sivilioplum, l, 45, 137,138,148.
siya.sal alan, 253.
siyasal deime, 14.
siyasal erk, 15, 26, 248, 267, 310,
siya,sal etkinlik tekeli, 265.
siyasal ifev alan, 264-269,
siyasal kltr, 98-101,
siyasal makine, 216.
siyasal tahakkm, 305.
siyasal toplum, 12, 137.
soyaac, 144,187,205,3)9,252,283,284.
soy bafa, 22.
soy trlii, 147.
soy ilkesi, aristokraside, 206, 213.
soylu - avam farkllamas, 98.
soyluluk, 267, bak. aristokrasi.
smiM, 11,22,46,8.3,120,257,262,271.
smr biimleri, 126, 127,132.
smr - devlet duumu likid, 8,9,11.
smrc erk, 21.
smrc retim ilikileri, 28.
szleme kuram, 7,23, 24.
standt dnya rneklemesi. 158,
stat, 21,174,17.5.219.
sulama - devlet oluumu ilikisi, 11, IX 15.
16,91,114,118,121,128, l7l, 173,255.
surlar, 67,68,69,82, 85.
sUiBsel zriileme, 161,247,248,270.
srekliUk esi, 123, 278, 279, 280.
srekli ordu, 195, 264.
sr sahiplii, 21%, 238.
efler, 9. 82,92,99,178. 2.50. 282. .
eflikOer). 10. 19, 20, 21, 22, 60, 80, 9.5,
98 115,240,249,265,280,289,294.
eflik - din ilikisi, 129.
eflik - devlet fark, 31,49,102,272,314.
eflik - erken devlet ayrm, 292.295.
ih'ler, 177.,
Tabakalm-ii farkllama 204,205,209.
tabakalama, 10, 13. 16. 7, 18, 20. 2X 27,
28,35,45,74,75,120,173-185,233.
tabakal toplum. 17,28.
tabu, 93.

tadrier, 168,170,171,174,180,182,256.
toplumun mitosu, 201, 290, 298.
tahakkm, 257.
topran komnal ilenmesi, 12.
Tahiti, 284,294, bak. italikler, izelgeler,
toprak ba, 33,96.
tahta k trenlei, 94.
toprakbeyi, 147,148.
takas, 142,149,180-81. ,
toprak klt, 178, 207, 262.
xtalep art, 60.
toprak paras esi, devletin, 24.
tam zamanl uzmanlar, 235,236,240.
toprak sahiplii, 147, 148, 178, 179, 183,
tammlama sorun, 159,160.
184,185,205, 212,238,240,257,267.
tam krallk, 94.
trensel anari, 190.
tanm,58,82,120,171,172.
"tribute", 11, Iln.
tanm ara gereleri, 171.
Tswana kent devletleri, 273.
tanmc halklar, 139,141,152.
Tuviniyanlar, 151.
tanm toplumu, 259;
Trkistan, 141.
tama mpasitesi, topran, 53.
Tlkgebder, 127,139,141,143,149,151
tarih kavram, 277.
Trtaenler, 142.
Tatarlar, 140,140n, 143,144.
teknoloji, 56, 89-91,116-118,315,
Ueberlagerungstheorie, 13, 289.
temy hakk, 52,87,192, 1?3, 194.
ulam, 167.
teoloji, 95,
"ulus", 127.
teokrasi, 94,129.
ulusal devlet, 43.
caret, 11, 55, 63, 96. 105, 140, 168, ulusal kimlik, 97.
170,173,256,312.
ulusal kltr, 97.
ticaret telan, 74.
uygarlk,90,130,150,317.
ticaret devletleri, 64.
uygar toplum, 1.2, 137.
ticaret yoUannm denetimi, 68,.88,283.
uylam, 201.
Umar, 127.
uylamsal erk, 26.
tinkler, 293.
(uyrukluk), 96,164;
tipik erken devlet, 32, 131, 240, 252, uyruidar
uzak ticaret, .52,63,64, 90,168^ 171,313.
258,307,308.
, ,
uzman askerler, 195,1%, 197.
tipoloji sorunu, 131,318.
uzman kamu grevlileri, 221., .
Tongallar, 54.
uzmanlar, 32,170,171,172,235,236.
topluluk balan, 32.
Uyguriar, 149. .
topluluklararas ilikiler, 62, 73.
toplum biimleri, 16, 137, 202.
lke, 24,25, 162, 164.
toplum- devlet farkllamas, 44,136,265.
lke snrlan, 163.
toplumsal art, 143, bak. art,
toplumsal btnleme, 66, bak, btnleme, etid ekonomi - erken devlet ilikisi, 115.
toplumsal kar - snf kan ilikisi, relicK'tkinlik biimleri, 179.
etid glerin gelikinlik dzeyi, 30.
136,319.
retim, 248, bak. yiyecek Uretidlii.
toplumsal formasyon, 145.
toplumsal hareketlilik, 124, bak. (yatay, retim aralan, 183.
retim aralannda kolektif mlkiyet, 8, 17,
dikey).
178.180- 181,183-184,214,239.
toplumsal kategoriler, 175,178,203,204.
retim aralannda zel mlkiyet, 17, 33,46,
toplumsallama, 262.
178.1801,81.183-184,214,239.
toplumsal smflar, 215,234, bak. sraflar.
retim aralanmn denetimi, 203,234.
toplumsal smrblklar, 18.
retim art, 286.
toplumsal stat, 214.
toplumsal srelerin dzenlilii, 277, retim biimleri, 117,178, 310.
retim - tketim birimi akmas, 137.
285,3 6.;
retim ilikileri, 137.
toplumsal tabakalar, 177-178,203.
retme isteksizlii, 20.
toplumsal yap, 124, 159.
rn fazlas, 141.
toplumsal retim, 135.
stlerce denetlenme, 217, 219.
toplum szlemesi, 7, 311, 312.

337

Vergi, 101,179.
vergilendirme, 235, 256, 257.
vergendirme sistemi, 32, 237,257.
vegi toplama, 217,219,221,223 257.
vergi toplayclar, 237,238,
verimlilik, 56, 59.
vezir, 218,267.
vicarii, 218, 267.
Volta, 284,294, bak, italikler, izelgeler.
Yabahcl^ma, 10,254,268.
Yaahuasi, 261.
yr^ma, 173, 263.
yapsalclk, 159.
yajnsal ^zmleme, 161.
yapsal karakteistik zellikler, 162 240.
yarglar, 193,194,224,239,240,254
yarg grevi, 225,254.
yarg sistemi, 193.
yarma, greve getirilmede, 33, 76.
yasakoyucu, 193,194.
yasalar, 97,194.
yasalara gre cezalandrma, 194,210.
yasalann ilm, 194.
yasal g kullanma tekeli, 262.
yasallk, 26,46,93,94.
yasama, 194,224,225.
yasamaya etkiler, 192,193, 194, 224.
yallar, 249.
yatay toplumsal hareketlilik, 124,126.
yaz; 130, 149.
yaz - devletin kkeni ilikisi, 90, 49.
yazl yasalar, 194, 239.
yeniden datm, 235, 266, 296.
yemden datc smr ilevi, 271,303.
yeniden Uletiricilik ilevi, 21.
Yeni Gine topluluklan,,77, 78,79.
yeni yetme sraflar, 30,30n, 234, 250.
yer ba, yurttalkta, 235.
yerel bakanlar, 92.
yerel zerk topluluklar, 95.
yerel saraylar, 255.
yerel ticaret, 68.
yerel st yetke, 49.
yerieik yaama gei, 16,57,61,72,85.

yetke, 26,101, 102.

yetke - erk aynm, 138.
yetke sistemi, 95.
yetki devri, 215,216.
yiyecek reticileri, 61.
yiyecek reticilii, 75,76,79,99,101.
yiyecek retimi, 171,179.
yiyecek retimiyle dolayl ilikiler, 179,
180,181-182,209,289.
yiyecek retimiyle dolaysa ilikiler, 179,
180,182,209, bak. dorudan reticiler,
youn tanm, 82,166.
yoksul - varsl farkllamas, 144.
yollar, kprler, 54,. 167.
Yohaco, 268.
Yoruba erken, devleti, 97, 135, bak.
italikler, izelgeler,
yneten - ynetilen faridlamas, 97,135.
yneten - ynetilen ilikisi, 186, 187,
188,214,257,262,265,289.
ynetici, 216, bak. egemen,
ynetici ^ p , 48,97,98,202.
yneticinin soyuna yaknlk, 214.
ynetici (tabaka) smf, 51, M, 119, 120,
122,123,136,138,143,146,186,250.
ynetimi biimleri, 138.
.
ynetim - devlet fark, 153.
ynetim (hkmet) esi, 24, 25.
ynetimi etkileme, 223.
ynetsel aygt, 216, 290.
ynetsel elardek, 25.
ynetsel merkez, 163,166,167.
yukan tabaka, 177, 203,212, 215.
yurttalk, 24,52.88,96,163,164,231.
yurttahk eitimi, 262.
yksek m ak^ sahijjei, 204,206,217,265.
yksek stat, 212.
ykmllkler, 179,185.
yrtme orgam, 249;
yzyze iliki, 24,198, 231.
Zanaatar, 174,176,180,182,185,209.
zorlayc erk, 26. 28.
zorlama, 201, 257, 271, 292.,
zorunlu konukluk, 273. *
*Dizin: A. enel.

338

ERKE
e iren:

DEVLET
hleddin enel

Devletin cvrenseUemesinin blnmeye, anari ye ve kaosa ola

bilen "mcrkezkal gler" i engelleme gb, eflikterin 7..emed ya

amsal bir soruna kurum al zmler gelione ne dayand onucuna
ulalan The Early State, kolektif bilimsel atmann cndcr kar
lalan baant rneklerinden bri olarak, Lahey'de. Paris'te ve New
York'ta ayn anda yaymlanmtr.
Devletin kurumlarnn douunun. yap nn ve ileyiinin or.aya
karlabilmesi iin, t.. 3000'den t.s. 1850')e kadar uzanan bir za
man djJmi iode. dnyann r;eth blgelernden ser;len Ankor. An
kole, Aksum, Aztek, in, Mstt, Fr:nsa, Havai, Gtcistan, Jnk:., Jim
ma. Kaari, lKilba de.l] Kuba. Maurya. Moals.an, No rve. lskitya.

Tahiti, Volta, Yoru :, Zande olarak. 21 erken devi t konulannn uman,

7 ABD'li, 7 SSCB'I, 3 Hollandah. 3 ekoslavak, 1 Hintli, 1 Federal
Alman olmak uzcrc. 22 ya.ar arnfndan ncelenmitir.
Elde edilen verilerin 20 tz.elgeyc dklp deerlendirilmesiylc,
erken devletin tanm, dayand ilkeler. eitleri yan sra. S yapsul
karakteristik zellii saptanabilmitir.
Yapt, "erken devlet" denen formasyonun anlalmasndan baka,
devlet kuramlarnn ampirik verilerin navndan ge i rild blilmle
riyle ve "ergin devlet" aamasnda alm gsterecek kuruml:rn dou
unun betimlendii ayfalaryla. "ada devlet" olgusunun daha doru
br kavramna ulalmasna da yardmc olmaktadr.
Avrosya gebeten uzman Lawrancc Kra.der'in "A. ya Gebeleri
Arasnda Devletin Kkeni" adl bir blmle katkda bulunmu olm:.s,
yap u Tilrk okuru iin daha bir nemli klmakadlr.