T.C.

FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

TURGUT UYARIN RLERNN YAPI VE TEMA

BAKIMINDAN NCELENMES

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN

HAZIRLAYAN

PROF. DR. RAMAZAN KORKMAZ

ELAZI 2007

FARZ YILDIRIM

T.C.
FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

TURGUT UYARIN RLERNN YAPI VE TEMA

BAKIMINDAN NCELENMES
YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN

HAZIRLAYAN

PROF. DR. RAMAZAN KORKMAZ

Bu tez /

FARZ YILDIRIM

tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii/ oy okluu ile kabul

edilmitir.

Danman

ye

ye

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun / . /

. tarih ve . sayl kararyla onaylanmtr.

zet
Yksek Lisans Tezi

Turgut Uyarn iirlerinin Yap ve Tema Bakmndan ncelenmesi

Fariz YILDIRIM

Frat niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal
2007; Sayfa: III+ 280
Turgut Uyar, yaam kl bir iir yazma gayreti iinde olmu, yaamda olup
bitenleri baarl bir ekilde iirin estetik ortamna karmay/ aktarmay baarmtr.
Uygarln/ modernitenin geldii en son hli, insann i ve d uyumunun bozulmasnda
ve doayla olan irtibatnn koparlmasnda yegne etken olarak grr. Bu nedenle
iirinde, mutluluktan ok mutsuzluk getirdiini iddia ettii bilim ve teknoloji
birikimlerinin protestosu ok yaygndr. Buna mukabil tabiat iinde, moderniteden uzak,
neredeyse ilkel bir insan ve toplum d kurar. Aslnda bunu hayalden ok airin
insanla bir nerisi/ kurtulu reetesi olarak deerlendirmek gerekir. nsann kendine
ve nesline acmaszl karsnda tedirgindir, mitsizlikten kaynaklanan bir bunalm
duygusu yaar. nsan davranlarna ve ana sinmi anlamszlk ve sama duygularn,
belli bir dnem iirine anlamszlk penceresini aarak daha etkili anlatmay baarr.
Uyar, iirinin biimini de syledii eye gre ayarlamtr. Yaam ierisinde her
eyin blnml/ dankl gibi iirin ekli de belirsiz/ karmak olmaldr. Bu
nedenle serbest iir onun asl tarzn yanstr. Bu durumda yazdklarnn iirsellik
zelliklerini, bata kelime ve ibare yinelemelerine bavurmak suretiyle ritim ve ahenkle
arttrmaya alr.
Anahtar szckler: Turgut Uyar, kinci Yeni, iir, insan, yaam, kent,
yabanclama.

Abstract

Master Thesis

Examining Turgut Uyars Poems in the aspects of Structure and Thema

Fariz YILDIRIM

University of Frat
The Institute of Social Sciences
Department of Turkish Language and Literature
2007; Page: III+ 280
Turgut Uyar had beeen in an attempt to write life based poems and achieved to
transmit the happenings in the real life to the esthetical environment of poems. He
viewed the last case that the civilization/ modernity had come as the unique factor that
caused distortion of humans internal and external harmony and humans isolation from
nature. Therefore, in his poems, there is a great deal of protests for science and
technology that he claimed it to bring about sadness rather than happiness. However, he
dreamed almost a primitive human and society in nature and far from modernity.
Actually, this view should be evaluated as a prescription of salvation rather than a
fantasy. He was discontented from humans mercilessness towards self and generation;
he was in depression stemming from hopelessness. He thrived to express more
effectively the sensations of meaninglessness and absurd through opening Windows of
meaninglessness to a poetic period.
He adjusted the from of his poems to what he said. According to him, poems
should be ambiguous/ complex as everything in life is divided/ mess. So the free poem
reflects his genuine style. In this case, he attempted to expand the poetic features of his
writings by rhythm and harmony through repeating words and phrases.
Key words: Turgut Uyar, kinci Yeni, poetry, human, life, city, alienation.

NDEKLER
N SZ.......VI
KISALTMALAR....I
TABLOLAR.........III

1. BLM: TURGUT UYARIN HAYATI, EDEB KL VE ESERLER

1. Turgut Uyarn Hayat.......1
2. Edeb Kiilii.4
3. Eserleri...7

2. BLM: RLERNN TEMA BAKIMINDAN NCELENMES

1.Yaam.....9
1. 1. iirine Kaynak Olarak Yaam..........9
1. 2. iirine Yansyan Yaam.11
2. Tabiat ve Kent rgs.21
3. Uyumsuzluk ve Yabanclama....34
4. Sknt, Endie ve Bunalm......40
5. Umut-Umutsuzluk Paradoksu......47
6. Ka ve Snma.....53
7. Kar Koyma/ Direnme....65
8. Ak, Kadn ve Cinsellik...73
8. 1. Ak..76
8. 2. Kadn ve Cinsellik......80
8. 2. 1. Cinsellik ve Snma...86
8. 2. 2. Cinsellik ve atma...86
8. 2. 3. Erotizm........88
9. Dnem/ Gncel ve Toplum.91

II
10. lm....104
11. Yalnzlk..113
12. Din, Dnce ve Felsefe......117
12.1. Din.................117
12. 2. Dnce ve Felsefe.......122
13. Zaman ve Mekn Alglamas...129
13. 1. Mekn Alglamas.129
13. 2. Zaman Alglamas.136
14. Kii Kadrosu, Sorun ve Servenleri....138
14. 1. Kii Kadrosu ve Sorunlar....138
14. 2. Kiilerin Servenleri....141
15. Vatan/ Millet Sevgisi...143
16. Mevsimler....145

3. BLM: RLERNN YAPI BAKIMINDAN NCELENMES

1. Nazm Birimi ve ekli...148
1. 1. Halk Edebiyat Nazm ekilleri.........................150
1. 2. Divan Edebiyat Nazm ekilleri...153
1. 3. Yeni Trk Edebiyat Nazm ekilleri158
1. 3. 1. Sone......158
1. 3. 2. Serbest Dzenli ekiller...159
1. 3. 2. 1. Eit ve Kark Dzenli ekiller...159
1. 3. 2. 2. Serbest Nazm...............161
1. 4. Dzyaz iir............164
1. 5. Dier ekil zellikleri ...........166
1. 5. 1. Altbalk.....166
1. 5. 2. thaf....168

III
1. 5. 3. iir inde iir....169
1. 6. Uzun ve Ksa Boyutlu iirler..169
2. Vezin, Kafiye ve Redif..172
2. 1. Vezin...172
2. 2. Kafiye ve Redif...173

4. BLM: RLERNN DL VE SLP BAKIMINDAN NCELENMES

1. Dil..176
1. 1. Szck Serveti.176
1. 1. 1. Az Hususiyetleri...177
1. 1. 2. z Trkeci Yaklam.178
1. 1. 3. Osmanlca Szck Kullanm..179
1. 1. 4. Bat Kkenli Szck Kullanm...181
1. 2. Cmle Hususiyeti.182
1. 3. iirlerindeki Deimeler..185
2. slp.................186
2. 1. Nesir Dili..186
2. 1. 1. Tahkiye......186
2. 1. 2. Betimleme/ Tasvir.194
2. 1. 3. Dipnot ve Arasz..195
2. 1. 4. Kutsal Kitap slbu..199
2. 1. 5. Dier zellikler.................................201
2. 2. Gnlk Konuma Dili ve Deyim..202
2. 2. 1. Gnlk Konuma Dili....202
2. 2. 2. Halk Syleyii ve Deyim...204
2. 3. Otomatizm ve Anlam........................207
2. 4. stifleme/ oaltma Teknii.213

IV
2. 5. roni, Alay ve Mizah.217
2. 6. Edeb Sanatlar...223
2. 7. Gnderme ve Metinleraras liki.226
2. 7. 1. Gnderme..226
2. 7. 2. Metinleraras liki.....................228
2. 8. Sembol ve mge Dnyas...232
2. 8. 1. Sembol...232
2. 8. 1. 1. Kiisel Semboller.232
2. 8. 1. 2. Geleneksel Semboller......237
2. 8. 2. mge.......................................239
2. 9. sim ve Sfat Tamlamas............................244
2. 10. Yinelemeler.............................247
2. 10. 1. Ses Yinelemeleri/ Aliterasyon ve Asonans.....247
2. 10. 2. Kelime ve bare Yinelemeleri..248
2. 10. 2. 1. nyineleme..248
2. 10. 2. 2. Ardyineleme249
2. 10. 2. 3. Bala ve nlem Yinelemesi......250
2. 10. 2. 4. Blok Yineleme.....................252
2. 10. 2. 5. Dier Yinelemeler...253
2. 11. Sapmalar...........255
2. 11. 1. Yaznsal Sapmalar........256
2. 11. 2. Szcksel Sapmalar......257
2. 11. 3. Sesbilimsel Sapmalar....259
2. 11. 4. Tarihsel Dnem Sapmalar...260
2. 11. 5. Szdizimsel Sapmalar.......261
2. 11. 6. Noktalama ve Sapmalar...........263

V
SONU......265
KAYNAKLAR..............................................................................................................270
ZGEM..280

VI

N SZ

Turgut Uyar, kinci Yeninin nc airlerinden biri olmakla beraber, iiri

tamamyla bu hareketin karakteristik zellikleriyle aklanabilecek durumda deildir.
Poetik serveni kinci Yeni ncesinde balayan airin, bu iir hareketiyle kendini
bulmaya balad aktr. Fakat zaman ierisinde kinci Yeninin, zellikle de aykr
sanat kriterlerini yakalad zgn syleyii ierisinde eritmeyi baarabilmesi, bu iir
hareketiyle irtibatl airlere yneltilen anlamszlk sulamasn, en azndan kendi iiri
iin haksz karmasna olanak verir. Bu durum, iirlerini tematik ynden incelemeye
alan bizi fazlasyla memnun etmitir.
Bu almann asl amac, Turgut Uyarn iirinin yap ve tema ynnden
incelenmesidir. Hayat ve sanat ile ilgili birok veri, daha nce Zbeyde enderinin
Uyarla ilgili tezinde aktarld iin, tekrara dmemek adna bu almann Birinci
Blmnde sz konusu balklarn ierii ksa tutulmutur. Bu blmde, Erhan
Altann airin ikinci ei Tomris Uyarla yapt uzun konumadan faydalanlarak hayat
ile ilgili baz yeni bilgilere yer verilmitir. Ayrca edeb kiilii ile ilgili baz karmlar
yaplm ve airin etkilendii kimi airlerin isimlerine yer verilmitir.
kinci Blmde, iirinin tema bakmndan bir incelemesi yaplm ve sebepsonu ilikileriyle uzayan geni bir konu tasnifi ortaya karlmtr. Bu blmde baz
alntlar birden fazla temayla ilgili olduu iin ilgili temalarda ayn iir alntlarnn
tekrar edilmesi, almada tekdzelik oluturma adna nemli bir sorun tekil etmi ve
bu tr tekrarlar, mmkn olduu kadar azaltlarak sorun giderilmeye allmtr.

VII
nc Blmde, iirlerin yap incelemesine giriilerek, n plana kan ekil
zellikleri belirlenmitir. Bu blmde istatistik tablolaryla, veri aktarmnn daha somut
ve ksa ekilde gerekletirilmesine gayret edilmitir.
Drdnc Blm, dil ve slp incelemesini ierir. Bu blmde de sk olarak
istatistik tablolaryla konunun ksa ve z anlatm salanmaya allmtr.
almann son ksm ise, sonu ve kaynaklara ayrlmtr.
Bu almada, airin YKY tarafndan yaynlanan iirlerinin toplu basm(ubat
2004) referans alnmtr. Toplu basmda airin kitaplarna girmemi, Tomris Uyar ve
Seyyit Nezirin hazrlad Sonsuz ve br adl kitapta yaynlanan son iirleriyle
birlikte, dergilerde kalm baz iirlerine de yer verilmitir. Deerlendirme yaplrken bu
iirler de gz nnde bulundurulmutur.
almada iirlere atfta bulunulurken altbalklar dikkate alnmam, iirlerin
genel adlar tercih edilmitir. Szgelimi tekvin, g, levililer, saylar, tesniye eklinde
be alt bal olan Ahd-i Atik iirinin herhangi bir alt balndan alnt yapld
zaman alt baln ad deil, iirin genel ad verilir.
dizeye kadar olan ksa iir alntlar, genellikle metin ierisinde gsterilmitir.
Bu alntlarda, bazen alntdan nce iir ad ve sayfa numaras verildii iin alntdan
sonra iir ad ve sayfa numaras tekrar edilmemitir. Buna mukabil metin dna
karlan alntlarn tamamna iir ad ve sayfa numaras eklenmitir. te yandan ksa ve
fazla sayda alnt yapld durumlarda, sayfa numarasyla yetinilmitir.
Alntlarda dize aralarnda geen sral noktalar en az iki dize atlandn,
parantez ierisinde verilen sral noktalar ise, tek bir dize atlandn gsterir.
Uyar, iirde ve airde kusursuzlua kar kar, ikisinde de hatay olumlu
karlar. Biz bu almada, byle dnen bir airin iirini, yap ve tema ynnden
incelerken hata yapmamak iin elimizden geleni yaptk. Buna ramen ortaya kan
yanllarmzn, Turgut Uyarn iir ve aire gsterdii hogr benzeri bir karlk
bulmasn mit ederiz.

VIII
Bu almada deerli grlerinden faydalandm danmanm Prof. Dr.
Ramazan Korkmaza, Yrd. Do. Dr. Tark zcana, Dr. Mehmet Ulucana ve ok
deerli vakitlerini saysz yanllarm dzeltmeye harcayan Dr. lk Eliuza teekkr
bir grev kabul ediyorum.

1 Austos 2007
Elaz

Fariz YILDIRIM

IX
KISALTMALAR
a.p..: alt parmakl ucuka
A.S.B..: Atlar Seven Bir ocuk
A.Y.M.K.A.S.M.: Akaburgazl Yektann Mahkeme Kararn Aldnda Syledii
Mezmurdur
A.Y.Y.K.T.T.K.S.M.: Akaburgazl Yektann Yalnzlna Kara Tatan Tapnak
KurduundaSyledii Mezmurdur
B.A.E.V.G.: Bir Akn En Verimsiz Gnlerinde
B.A.S...G.: Bir Anglo-Sakson ls zerine Gzelleme
B.A.V.O.K..A.: Bir Amcann Ve Onun Karsnn lmne At
B.B.D.: Bahar Balangcnda Dnceler
B.B.K.H.: Bilirim Bir Ka Hazrlanmay
b.b.s.f.: bombo bir sayfaya fahriye
B.G.B.Y.: Bir Gn, Bir Yerde
B.G.S.S.: Bir Gn Sabah Sabah
b.g.h.: byyp giden hzne
B.G..D.: Bir Garip lm Diyeler
B..A..S.: Bir ntihar Akam stne Sylenti
B.K.M...: (Bir Kantar Memuru in) ncil
B...R.: Birok lm in Rastlant
B.S.G.T.: Bir Sessiz Geceden Turnam
B.Y.E.S.A.A..: Bir Yln En Souk Akamnda Ak vgs
C: Cilt
ev: eviren
.Y.M.: ada Yeri Mzran
D.E.G.A.: Dnyann En Gzel Arabistan
D.G.D.M.B...: Denize Gidip Dnen Mavilerin Bire ndirgenen l

X
D.S.M.G.: Durmu St Mavi Gecesine
E.B.B.E.: Eski Bahenin Bir Evi
E.K.B.: Eski Krk Bardaklar
G.A.D.: Garip Anadolumun Dalar
G.G.Z.: Gelmi Gelecek Zaman
G.K.O.E.: Gnei Kt O Evler
G.M.K.P.: Gazi Mustafa Kemal Paa
G.P.A.: Gazi Paaya At
Haz.: Hazrlayan
H.G.K.: Hzla Geliecek Kalbimiz
H.H.H.: Hacer Hanmn Hamam
H..A.B.U.(Y.)A.B.G.: Her ki Admda Bir Uygunsuzluunu(Yalnzln) Alglayan
Birisine Gazel
I.T.S.: Islakt Ttnlerle Slnler
i.b.s.: iyimser bir sonua
.D.K.A.Y..A.Y.S.M.: ki Dalga Kat Arasnda Yapacan aran Akaburgazl
Yektann Syledii Mezmurdur
.H.Y.Y.: te Herkes Yz Yze
K.B.K.: Kurtarmak Btn Kayglar
K..D.: Karlkl ekilmiti Duvarlar
K..M.: Kim aryor Maviyi
K.D..: Kayay Delen ncir
k.e.b.s.: kydaki elmaya bir ses
K..B.Y.: Kalmak in Bir Yaz
K.K.D.: Kantar Kpr Destan
K.K.G.: Kantar Kprnn Gecesi
K.K.S.: Kasaba Kk Sonbaharda

XI
K.K.S.: Ktan Kalan Soukluk
K.K.Y.: Kantar Kprnn Yalnzl
K.M..U.B.: Kanada Menekeli yi Uzun Balkon
K.V.G.D.: Kadere Ve Gnlme Dair
K.Y.B.: Kuun Yeri Beklemek
K.Y.Y.: Kaak Yaama Yergisi
M.A..B.K.: Malatyal Abdo in Bir Konuma
M.S.V.: Meymenet Sokana Vardm
N.S.B..: Nedir Sonsuzdan Bir nce
O.K.Y.K.R.: O Ky Kendi Ryasndadr
O.Z.A.B.: O Zaman Av Bitti
.B.O.: teyi Beriyi Omuzluyorum
.D.K.2: lme Dair Konumalar 2
.Y.H..: lml Yaamaya Hergnk ar
s.: Sayfa
S: Say
s.n.s.h.: salihat- nisvandan saffet hanmefendiye
.b.h.: urdan buradan hazrlanmaya
.B..G.: imdi Bir Rzgar Geer
T.B.A.D.P: Turnam Bir Ay Doar Pasndan
T.B.G.B.: Turnam, Bir Gn Brakmayacam
T.C.K.B.S..: Tel Cambaznn Kendi Bana Syledii iirdir
T.C.T..D.A..: Tel Cambaznn Tel stndeki Durumunu Anlatr iirdir
T..H.: Toprak mlek Hikyesi
T..L.O.: Telefonda yi Lo Oda
t.u.i.b..k..: tomris uyar iin bir iir kurma almas
V.S.N.70: Vaiz Soka Numara 70

XII
Yay.: Yaynlar
Y.B.K.: Yeil Badanada Kurtulmak
Y.O.E.: Yavaa Oluyor Ellerime
Y.O.S.B.H.G.: Yaral Olduunu Sanan Birisinin Hznne Gazel

XIII
TABLOLAR
Sayfa No
Tablo: 1- iirlerinde Geen Yer Adlar

130

Tablo: 2- iirlerinde Geen Kii Adlar

139

Tablo: 3- Bentlerin Dize Dalm

149

Tablo: 4- Nazm ekilleri

150

Tablo: 5- Eit ve Kark Dzenli Nazm ekilleri

160

Tablo: 6- Dizelerin Szck Saylar

162

Tablo: 7- Altbalkl iirler

167

Tablo: 8- thafl iirler

168

Tablo: 9- Baz Uzun iirlerin Dize Says

170

Tablo: 10- Baz Ksa iirlerin Dize Says

171

Tablo: 11- Hece Vezniyle Yazlan iirler

172

Tablo: 12- Szck Tr

176

Tablo: 13- Eski Trke Kelime Kullanm

179

Tablo: 14- Osmanlca(Arapa-Farsa) Kelime Kullanm

180

Tablo: 15- Bat Kkenli Szck Kullanm

181

Tablo: 16- Cmle Tr

185

Tablo: 17- Noktalama aretlerinin Kullanlmad iirler

263

1. BLM: TURGUT UYARIN HAYATI, EDEB KL VE ESERLER

1. Turgut Uyarn Hayat

Tam ad Ahmet Turgut Uyar olan air, 4 Austos 1927 ylnda, Ankarada
dnyaya gelir. Annesi Fatma Hanm, babas ise Osmanl dneminde kolaas rtbesine
kadar km bir harita subay olan Hayri Beydir. Tomris Uyar, Hayri Beyin Giritli
olduunu syler. Turgut Uyar, alt ocuklu bu ailenin beinci ocuudur.
Hayri Bey igaller dneminde, Milli Mcadele ordusu iinde yer almad iin,
cumhuriyetten sonra orduya dnmesine ramen terfi alamaz ve hep binba rtbesinde
kalr. Ayrca grevi nedeniyle yln byk zamann ailesinden uzakta geirmekte,
Turgut Uyar bundan ok etkilenmekte ve srekli babasn zlemektedir(Altan 2005:
165). Tomris Uyar, airin annesini ise; akll, giriken, gzel ve uh bir kadn olarak
tarif eder.
Uyar ailesi, baba Hayri Beyin 1931de orduda emekliye ayrlmasndan sonra
Ankaradan stanbula tanr. alkan bir yapda olan Hayri Bey, emeklilik dneminin
bu ilk yllarnda da almaktan geri durmaz. Bir ara arabaclar khyas olarak alr.
air, babasnn bu gayretli ve alkan kiiliine dikkat ekerek lmnden on-on be
gn ncesine kadar alt.(Uyar 1985: 123) der.
Ankaradaki yllar pek hatrlamayan airin ocukluk dnemi anmsamalar,
stanbul dnemine denk gelir. stanbulda Mola Aki Mahallesi, Altay ve Edirnekap
semtlerinde kalrlar. Bu yllarla ilgili konuurken Edirnekap semtinde oturduklar Vaiz
Soka, ayrntsyla hatrlar. Kapdan girince, ilk sokak kale boyu, onun bir alt Vaiz
Soka. Kiliseyle balard Vaiz Soka. Kmrc Eda Hanmn dkkanyla biterdi.
evrenin parke deli tek soka. Kariye Camiine giden tek yoldu nk. O zaman
seyyah olan turistler gelirdi Kariye Camiine mozayikleri iin.(Uyar 1985: 119).
Turgut Uyarn hayatyla ilgili bilgiler iin, arlkl olarak Erhan Altann airin ikinci ei Tomris
Uyarla yapt geni rportaj, airin kendi aklamalar ve Zbeyde enderinin tezinden
faydalanlmtr.

2
Vaiz Sokanda oturduklar evin adresi, kap numarasna kadar hatrndadr. Daha
sonra yazaca bir iirin ad tam olarak bunu verir: Vaiz Soka Numara 70.
Uyar, hassas bir kiilik yapsna sahiptir. ocukluk dneminden itibaren etkisini
gstermeye balayan bu ar alngan yapnn tesiri altnda kalr: Hznl bir
ocuktum. Nedense hep alamaya hazr. Aabeyim bana satatka annem Yapma
olum derdi ona o ili bir ocuk(Uyar 1985: 124). air, Necip Cell Antelin
tangolarnn, bu dnemde kendisinde garip bir duygululuk uyandrdn syler. lk
iirini de bu dnemde mutlu ve hznl diye tanmlad ilk akna yazar. Bunlar,
sanat kiiliinin ilk ipular gibidir.
air, lkokula, Edirnekap semtindeki Hrka-i erif lkokulu(19. lk Mektep)
nda

balam,

Molla

Ak

mahallesindeki

Beinci

lkokulda

ilkrenimini

tamamlamtr(enderin 2004: 9). Orta renimini ekonomik nedenlerle askeri

okullarda devam ettirir, ilk gurbetini Konyada, askeri okula giderken yaar. Bursa
Iklar Askeri Lisesinden sonra iki yl da Askeri Memurlar Okuluna gittikten sonra
1947 ylnda renimini tamamlar.
airin meslek hayat, 1948 ylnda askeri memur olarak Karsn Posof ilesinde,
askerlik ubesine atanmasyla balar. 194852 yllar arasnda burada grev yapar. 1952
ylnda Samsunun Terme ilesine tayin olur. ki yl da burada grev yaptktan sonra,
1954te doum yeri olan Ankaraya gelir. 1958 ylnda severek yapmadn syledii
askerlik mesleinden ayrlr. Ayn yl SEKAnn Ankara brosunda almaya balar.
1967 ylnda bu grevinden emekliye ayrlr ve stanbula tanr. mrnn geri
kalann burada geirir.
airin aile hayatna baktmz zaman, ikinci ei Tomris Uyarn aktardklarna
gre ilk ei Yezdan ener, komularnn kzdr ve evliliklerinde airin annesinin tesiri
olmutur: Evlenmesi de aile yznden oluyor. Annesi mahalledeki komu iki kzdan
birini aabeyine alyor, birini Turguta, yle evleniyor.(Altan 2005: 183). airin
rencilik hayatnn sonlarnda, gen yata saylabilecek bu evliliinden, srasyla

3
Semiramis, eyda ve Tunga adlarnda ocuu olur. Uyar, 1966 ylnda Yezdan
enerden ayrlp bir yl sonra ykc Tomris Uyarla evlenir. Tomris Uyar, airle
Ankarada

Sanatseverler

Derneinde

tantn(1962),

asl

tanma

ve

yaknlamalarnn ise, airin ilk einden ayrld, kendisinin de Cemal Sreyadan

ayrlmak zere olduu dnemde(1966) olduunu syler. 1966 ylnda ben zaten Cemal
Sreyadan ayrlmak zereydim. O da einden ayrlmt. stanbula gelmiti
ocuklaryla. Burada tantk. Asl tanmamz herhalde o, nk o zaman daha yakn
oturup konuma frsatn bulduk ve mektuplamaya baladk(Altan 2005: 13). airin
Tomris Uyarla olan bu ikinci evliliinden ise, Hayri Turgut adnda bir olu dnyaya
gelir.
Turgut Uyar, mrnn son dneminde evine kapanmak suretiyle, bir nevi
inzivaya ekilir. Bu dnemde vcudunun eitli yerlerinde krklarn meydana gelmesi,
airi moral ynnden iyice bozar. Bir sre sonra iki alkanl nedeniyle siroz
hastalna yakalanr. Tomris Uyar, airin siroz hastaln bir yl ncesinden tahmin
etmesine ramen doktora gitmediine dikkat ekerek, hastalkla geen ve lmle
sonulanan son dnemini u ekilde zetler: bir ey yapmaya niyetli olmad iin
doktora gitmedi, sonuna kadar direndi. Ve gittike zayflad tabii, artk vcut hibir ey
kabul etmiyordu. Sonunda artk srarlarma dayanamayp gitti tabii, ama biliyordu
gittiinde bu tehisin [siroz] konulacan ve bir sr eyin elinden alnacan.
Hastaneyi hi sevmedi; ok hastanede kalm genliinde de, birok ameliyat geirmi
bir insan; hastaneleri hi sevmezdi. Ama yle bir durum oldu: kesinlikle hastaneye
yatmas gerekti. ok ilgin bir ey bu; dalak, check-upta pek kontrolden gemesi akla
gelen bir organ deil. Turgutun dala iflas etmemi olsayd, karacierle ba etmek
mmkn olabilecek gibiydi. Ama dalak da gidince, yiyecei hibir ey, serum dnda
besin olarak alabilecei hibir ey kalmad. uur bir gidip bir gelmeye balad, zaten
eve kartt doktor. Yani yaplacak bir ey yoktu fazla, evde ld. Kendine geldii
zaman, krk ylda bir, o komada olan insanlara zg hatrlama, kendine gelme oluyordu
ama tabii ac ekip ekmediini hi bilemeyeceim. Ben yanndaydm her zaman- yani
lme alk gibi- beklemedii hibir eyi yaamad sanyorum. Btn bunlar
biliyormu gibi yaad. Biraz uzun bir lmd gerekten. lm ok nceden hissettii

4
gibi bir izlenim uyandrd bende, kendini brakt nk. Uzun zamand brakmt, bu
brakma da zaten siroza dnmt. Ben insanlarn ikiden veya sigaradan ok byle bir
karar sonucu kendilerini braktklarna inanyorum(Altan 2005: 241). Olu Tunga
Uyar, babasnn lmne sebep olan iki alkanl iin unlar syler: Sevmek-imek.
kisini de sonuna dek kulland. Ama, sevdii iin deil, itii iin ld(Kartolu 1985:
54). Turgut Uyar, 22 Austos 1985 ylnda, evinde hayata gzlerini kapar. Cenazesi
Tevikiye Camiinden kaldrlr ve Aiyan Mezarlna defnedilir.

2. Edeb Kiilii
Turgut Uyar, fertlerinin ounun mzikle urat bir aile ortamnda byr.
Babas ut, ablalarndan biri keman, bir dieri her trl saz alar(Uyar 1985: 124). Ayn
dnemde Necip Celal Antelin tangolarnn kendisinde anlam veremedii bir
duygululuk hli uyandrdn syler. Mzikle olan bu ilikisinin, onun ilk sanat
ilhamn oluturmas muhtemeldir.
lk iirini, ocukluk dneminde k olduunu syledii kza yazar:
Gzeldir sevgilim her dakika her an
Gzeldir szleri ka gzleri
Getii her kar snk topraktan
O anda fkrr nee zleri (Uyar 1985: 126)
Bu iiri aabeyine okuduunu ve Bunun vezni bozuk karl aldn, tabii o
dnemde veznin ne olduunu bilmediini syler. Sonraki iir yazma giriimleri ve
ynelileri hakknda unlar belirtir: Daha ilkokulda vezin ve kafiyeden haberim
olmad alarda manzumeler yazardm. Sonra ortaokul ve lise devresinde boyuna
yazdm. Gnde be iir, haftada on be, gnde bir roman yazyordum. Ama ne iirler,
ama ne romanlar. Liseyi bitireceim yl, Hayyam, Nedim, Yahya Kemal, Tevfik
Fikret, Hamit ve Haim beni kskvrak tutmulard. Taklit ettiimi bile bile onlara
Tomris Uyar, Anma/Anlma adl yazsnda airin anma/anlma ynnden talihsiz bir gnde
ldn syler. Bu talihsizlii yle aklar: ille bir yldnm gerekiyorsa Uyarn doum gn olan
4 Austosta anlmasn yelerim() lm tarihini asla semezdim. nk o gn Celal Bayarn da lm
gn. Onca yl yaam bu kurnaz ihtiyarn hi deilse geceyarsndan sonra lmesini dilemi ama
baaramamtm(Uyar 1997: 30)

5
zenerek, bildiim ve becerdiim kadar terkipli filan gazeller mazeller yazardm. Hatta
Makbere Mezar adyla bir nazire bile yazmtm.() Sonra gnmzn airlerini
okudum da sevindim oh dnya varm dedim. Yl 1946 idi.(enderin 2003: 2425).
ocukluk ve ilk genlik dneminin abalar, 22 Haziran 1947de ilk meyvesini verir ve
airin Yd adl ilk iiri, Yedign dergisinde yaynlanr. 1948 ylnda Arz- Hal iiri
Kaynak dergisinin at yarmada Nurullah Atan da abalaryla ikincilik
kazannca, iir yazmaya daha da motive olur. lk iirleri, 1949 ylnda ayn yarmada
nc olan etin Tezcanla birlikte yaynladklar Arz- Hal ve Akam zeri
Trksnde kitaplar ve dokuz kitapla sonulanacak olan iirle dolu uzun serveni
balar.
Uyarn, iir ve airle ilgili grlerine gemeden, iirinde ne gibi tesirlerin
grldne deinelim. Gsteri dergisinin bir soruturmasna verdii yant, bu
konuya bir aklama getirir: Beni etkileyen pek ok kitap ve yazar var. Szgelimi,
Aiskhhylosun Agamemnonu, rene Nemirovskyden ehovun Hayat, Eliotun
Sweeney Agonistesi, Dostoyevskynin Karamazov Kardeleri ve Kutsal Kitaplar, bu
arada ehovun kendini (paradoks yaptm sanlmasn kesinlikle) Michel Zevaco,
Yunus Emre, Lorca, Fournier, Nazm ve Yahya Kemal.(Uyar 1981: 80). Tomris Uyar,
Nil Meteolu ile konumasnda, Uyarn Cahit Klebi iirini de sevdiini
syler(Meteolu 1969: 5).
Arz- Hal ve Trkiyem kitaplarnda Garip iiri ve Orhan Veli tesiri aktr.
Halk syleyiine ynelmesinde ve Atatrk konulu iirlerde Cahit Klebi tesiri vardr.
D.E.G.A. ve Ttnler Islak kitaplarnda gerekstcln aykr sanat kriterleri
n plandadr. Yine bu dnemden itibaren varolu felsefesinin etkisinden de sz
edilebilir.

Ata, airi sonraki dneminde de takip edecek ve Trkiyem kitabna bir nsz yazacaktr. Bu nszn
bir yerinde onun iin unlar syler: Bilmem yanlyor muyum Turgut Uyar iyi bir air saymakla? Hi
sanmyorum. Ne olursa olsun, onun iin atyorum zarm.(Ata 1952: 4)

Fsun Akatl, Trkiyem kitabnda Cahit Klebi dnda A. Muhip Dranas tesirinin de olduunu
syler(Akatl 1994: 13).

Bunun gibi bu blmde deindiimiz kimi tesirler, kendi karmlarmz olup bir kesinlik tamaz.

6
Nazm Hikmetin yaam kl iiri Uyarda etki uyandrr. O da srekli
iirinde yaam ve gnceli yakalamak ister. Ayrca Nazm Hikmetin F.G.Lorca ile
birlikte, airin, toplumcu/devrimci anlay zerinde de etkili olduu kansndayz. Her
Pazartesi kitabndan sonra byle bir ynelii sz konusudur. Baz dnemlerde iirinin
politik katman ok daha belirgindir.
Byk Gurbeti iirinde konu ald Yahya Kemal, mevsimler(zellikle
yaz) konusunda aire ilham kayna olur. Ayn zamanda Yahya Kemalin Eski
iirin Rzgryle de yapt gibi o da Divan da eski iirin havasn dener. te
yandan baz poetik grleri Ahmet Haimle ayndr. Uyar iirindeki baz imge
yaplar, Eliotla benzerlik gsterir. Krk, ykk, dkk vs. gibi isimleri noksan ekilde
gsteren sfatlarn sk kullanlmas, bu tesirle aklanabilir. iirinin nemli
kaynaklarndan biri kutsal kitaplardr. Arlkl olarak Tevrat esinlenmelerinden sz
edilebilir.
Turgut Uyar, poetik yazlarnda, iirin tanmn yapmaktan zellikle kanr.
Bilimsel bir veri deildir iir, anlalp anlatlmaz. Kabaca birtakm bilgiler dnda,
kurallar yoktur. Her iyi iir kendi kuraln, kendi gerekirliini iinde tar. Bu yzden,
byk lde, iir baz bilgilerle deil, sezgilerle, duygularla ayrt edilir nce.(Uyar
1967: 596). Baka bir yerde bir iirin neden yahut nelerle gzel olabileceinin
saptanacan, llp belirtilebileceini hi sanmyorum. Bu herzaman bir l deil
bir sezgi iidir. Bir iir gzeldir ama gzelliinin nedenleri aklanamaz. Gzellii,
ululuu bilinir sezilir ama lleri bulunamaz.(Uyar 1985: 147). iirin bir tanmn
yapmamas, iir stne sylenen szlerin sonunda parlaka sylenmi edebiyata
szlere dnt ekincesine dayanr(Uyar 1958: 11). Uyar, daha ok airin kim
olduu ve iir karsndaki tutumunun nasl olmas gerektii zerinde durur. airi, ilkin,

Bir iirden adl eserinde, Nazm Hikmetin yaamda olup bitenleri iirinde yanstmasn ok yerinde
bir giriim olarak deerlendirir.

Uyarn iir stne btn zmlemeler btn kurallar hep ama hep ortalama airler iin[dir](Uyar
1983: 6) sz, Ahmet Haimin, Bil mbalaa denilebilir ki herkesin anlayabilecei iir, mnhasran
dn airlerin iidir.(Haim 2001: 73) szyle rtr.

7
iir ortaya koyan olarak grr. Eer kuram da ortaya atyorsa, bu defa onu ilkin kuramc
sayar. Fakat airin kuramc ynnn iire bir ey kazandrmayacan dnr. O, iirin
kuramla deil hayatla aklanabilecei iddiasndadr(Uyar 1958: 11). Bu dncesinin
pratiini kendi iirinde ortaya koyar.
Uyar, airin belli bir yeterlilie ulamas iin, mutlaka bir olgunlama sreci
geirmesi gerektii fikrindedir. Ona gre iirin okulu yoksa da, iir yine de geliigzel
yazlamaz (Uyar 1985: 159). iirsel olgunluk ve yeterlilik iin teki airlerin iirlerini
en iyi retici sayarken, bunu daha ok iirin iilii iin gerekli grr. Yine iire, iir
d okumalarn da katk salayabilecei kansndadr.
Uyar, airin iire younlamas gerektiini syler: bir ozann ii ilkin iir
yazmaktr.(Uyar 1958: 6). Baka bir yazsnda ise unlar belirtir: eer iiri gn
gnne izlemiyorsa, eer iire gerekten saygs yoksa, eer ara sra yazyorsa,
yazdklarnn hi deilse iir olmadn kabullenmelidir kii. (Uyar 1957: 21). Ona
gre airin btn iir d fonksiyonlar, airlik grevinin iinde kalmal ve ona
kaynaklk etmelidir.
Uyar, airi toplum karsnda sorumlu grr. Bu nedenle airin iinin kutsallk
katna vardn syler. Ozann ii bandan beri, kiioluna, ana uygun bir
kurtulu bulmaktr. Bunu hazrlamaktr belki. i bu yzden kutsallk katna
varr.(Uyar 1958: 6). Sonu olarak iirin tanmlanmamas ve airin iire ve topluma
hep sadk kalmas gerektii fikirlerini savunur.

3. Eserleri
Turgut Uyar, sanat hayatnn tamamna yaknn iire ayrr. airin, sonuncusu
iirlerinin toplu basmyla birlikte yaynlanan, toplam dokuz iir kitab vardr. Adlar, ilk
bask yeri ve tarihleri yledir: 1. Arz- Hal (Ankara,1949), 2. Trkiyem (stanbul,
1952), 3. Dnyann En Gzel Arabistan (Ankara, 1959), 4. Ttnler Islak (Ankara,
airin bu kitab, etin Tezcanla birlikte yazd Arz- Hal ve Akam zeri Trks kitab ierisinde
yer alr.

8
1962), 5. Her Pazartesi (6267 Notlar) (stanbul, 1968), 6. Divan (Ankara, 1970), 7.
Toplandlar (7073 Notlar) (stanbul, 1974), 8. Kayay Delen ncir (stanbul, 1982), 9.
Dn Yok Mu (stanbul, 1984). airin salnda, 1981 ve 1984 yllarnda, ikincisi
Byk Saat adyla ve daha kapsaml olmak zere, iki defa iirlerinin toplu basm
yaplr.
airin, iir kitaplar dnda Bir iirden (stanbul, 1983) adl bir inceleme eseri
vardr. Tanzimattan yakn dneme kadar gndeme gelmi yirmi bir airi, birer iirinden
hareketle deerlendirmeye tabi tutar. Son olarak bir eviri almasndan sz edilebilir.
Ei Tomris Uyarla birlikte Ttus Carus Lucretius (M.. 95-55)un Evrenin Yaps
(stanbul, 1974) adl yaptn Trkeye aktarrlar.
airin kazanm olduu dller unlardr: Arz- Hal adl iirle Kaynak
Dergisi iir Yarmas(ikincilik); Ttnler Islak ile 1963 Yeditepe iir Armaan;
Evrenin Yaps ile 1975 TDK eviri dl(Tomris Uyar ile); Kayay Delen ncir ile
1982 Behet Necatigil iir dl; Byk Saat ile 1984 Sedat Simavi Vakf Edebiyat
dl (Tanzimattan Bu Gne Edebiyatlar Ansiklopedisi 2001: 868).

Bu kitab ayn tarihli Byk Saat toplu basm ierisinde yer alr.
Turgut Uyar, sz konusu kitapta iir anlay ve dnya gr olarak hem kendisinden hem de
birbirlerinden ok uzak den airleri deerlendirmekten kanmamtr. Ferit Edg, bu duruma dikkat
ekerek unlar syler: Nazmn yannda Kemalettin Kamu; Ahmet Muhipin yannda Faruk Nafiz;
Yahya Kemalin yannda Mehmet Emin; Oktay Rfatn yannda Mmtaz Zekivb. Sanrm bu airlerden
birou, bir akam yemeinde bir araya gelmek istemezlerdi.(Edg 1997: 88).

2. BLM: RLERNN TEMA BAKIMINDAN NCELENMES

1. Yaam

1. 1. iire Kaynak Olarak Yaam

Turgut Uyarn iirinde merkez olmaktan hi kmam zellik, iirine kaynak

olarak belirledii yaam, iinde bulunduu koullar ve yaad andr. Yaplan birok
incelemede varlan sonu, Uyarn tek bir iir yazd eklindedir. Tuncer Uarol,
Hseyin Cntrkn tek iirli air, Cemal Sreyann byk bir iirin ortasn
yazyor, Refik Durban tek tek iirler deil de, bir byk iirin ayrntlarn yazd
grlerinden hareketle u tespiti yapar: Turgut Uyarn tek iiri yaamdr. Onun
terimi ile dirimdir. nsani durumlardr (Uarol 1985: 13). Uyarn iirlerinin toplu
basmna ad olarak setii Byk Saat adn da bu dorultu da tek iire iaret eden
bir kullanm olarak grr. Tomris Uyar, Turgut Uyarn yaam kl tek, uzun bir iir
yazdn syler. nsan, daha doru bir deyile belli bir ada, belli bir toplumda
yaayan insan her durumda- hatasyla sevabyla- aklamaya; yarglamaya deil, hakl
karmaya adanm bir iir yazacaktr, belki bir tek uzun iir. (Uyar 1985: 102). Refik
Durba, Uyarn Olaanstnn deil, olaan durumlarn iirini yazd (Durba
1999: 112) kansndadr. Ahmet Oktay, Uyar iirinde her eyi bir eliki iinde bulur ve
Turgut Uyarn tek bir iir yazd ya da iirlerinin tamamnn tek bir iirin paralar grnmnde
olduu fikri ok yaygndr. ncelikle tabiat-uygarlk atmas konusunu ok sk ilemesi, iirlerini
anlamsal ynden bir birinin devam ya da tamamlaycs durumuna drr. Bunun gibi birok temay bir
iki iiriyle geitirmeyip dallandrarak genele yaymas, bu durum zerinde etkili olur. Onun iin Uyarn
en aklayc ya da Eser Grsonun deyimiyle en iyi iiri, iirlerinin toplamdr(Grson 1967: 29).
Btn iirleri bir pazln paralar gibi btn tamamlar.

10
bunu yaamn rastlansallna balar: Her ey birbirinin karsna kmakta, birbiriyle
elimektedir sanki. Rastlansaldr olup bitenler, () Tpk yaam gibi (Oktay 1999:
134). Oktay, Uyarda kavramlarn gelip yaamla/deiimle bulutuunu, bu balamda
onun yaamn ak gibi hibir eye takl kalmadn belirtir. nk onun iiri yaayan,
devinen insan n grr. Mehmet C. Doan, Uyarda iirin yaamla ilgilisine dair
dnen ve duyan iir tabirini kullanr: dnen ve duyan iir, Turgut Uyar iin
hayatla yani insanla ba kopmam bir iirdir (Doan 1997: 99). Uyar iiri, yaamla
sk bir mnasebet ierisinde grlmektedir.
Uyarn yazlarnda ve Bir iirden inceleme eserinde zerinde en ok durduu
konu iiryaam ilikisidir. Bir iirden de deerlendirmeye tabi tuttuu airlerin
beendii ynleri arasnda en ok n plana kan yanlar, iirlerinin yaamla olan
balantlardr. Sz gelimi Nazm Hikmet iirinin vgye deer zelliklerine unlar
rnek gsterir: Hayatnda ne varsa iirinde de vardr. Aklar, ileri, kavgalar. Hibir
zentiye kaplmadan somutluklarn yaar ve yazar. Kitaplarnn adnda bile: Pirayeye
Yazlm: Saat 21-22 iirleri (Uyar 1983:67). Manzum hikye tarzyla n plana kan
Akifi, yine benzeri bir durumdan tr deerli sayar. iir ve air deerlendirmelerinde
dolayl olarak gr belirtirken poetik yazlarnda bu konudaki yaklam daha aktr.
Bir yerde yle der: iir gnlk olmak zorundadr. Gnnde olmaldr. Daha ileri
gideceim inanr msnz, bazen bir iir yazyorum. Eer hemen yaynlamazsam, aradan
bir iki ay geerse yaymlamak gelmiyor iimden. Hi deilse benim iin eskimi
sayyorum. (Uyar 1983:155). Baka bir yerde gn geldiinde lmeyen iir anda
da zaten pek yaamamtr. (Uyar 1985:150) sz ile iirini deiimin, dolaysyla
yaamn kucana verir. Anlald kadaryla, iiri btn nitelikleriyle hayatn
deimesi gibi alglamakta ve deerini nefes ald zaman diliminin farknda ve
idrakinde olmasna balamaktadr. Muhtemelen yaamla oluturulacak bir paralellik
sonucunda deiimin yaam iin salad yeni imknlar iire de sirayet edecek, yaam
yeniledii, zenginletirdii gibi iiri de yenileyip zenginletirecektir. Bylece Uyarn
en ok yaknd durumlardan biri olan airaneliin, baka bir ifadeyle iirin yerinde

11
saymasnn da nne geilecektir. Bu anlay, iiri moda anlamnda bir tanma
yaklatrr. Fakat o gnceli, iirin yeri ve zamann belirledii, insani olan yansttna
inand iin deerli bulur ve iirde gerekli grr. Hayatta olup biten her eyin iire
girmesi, ona bir destan havas verecektir. iirinde, zellikle D.E.G.A. kitabndan
sonra baarmaya altnn da bu olduu kansndayz.
Turgut Uyar, Sonsuz Giriim (s.523) iirinde yle bir ifade kullanr: Herkes
nasl durmusa yle syler / bende nasl durdumsa yle syledim. Bunlar bir iirin
dizeleri olmakla beraber, olduka aklayc ifadelerdir. iirin yaamla ne kadar ilikili
grldnn bir izahn verir. Dizeleri u ekilde sylemek de yanl olmaz: Herkes
nasl yaarsa yle yazar, bende nasl yaadmsa yle yazdm. Baka bir yerde bir gn
bir yerde iiri grdmde / hayat da birlikte (B.G.B.Y., s.594) der. Yaam ve iiri
birbiriyle uyumlu ya da uyumlu olmas gereken iki unsur sayd aktr.
23.10.1961 tarihli gnlk notunda, yaamn kesintisiz ak karsnda hayranlk
duygusuna kapldn ifade eder: Kyamet kopsa elinde bir hurma fidan bulunuyorsa,
hemen dik. Bu hadisi her ne olursa olsun bir aa dik anlamnda deil, her ne olursa
olsun hayat srdr anlamnda buluyorum ve gzellii beni rpertiyor. (Uyar 1962:
169). Dini bir kaynaktan yaamn kutsall iin referans alan air, onun kesintisiz ak
karsndaki basit hayranlk duygusundan daha te bir etkilenmilik sahasna geer ve
Bazilika (s.436) iirinde bir cezbe hali iinde yaam Tanr ilan ediverir: Ey dirim ey
dirim tek tanr sensin / tanr sendin her defa. Gnei Bol lke (s.283) iirinde ise,
yaam ve onun temel deerlerine bir din gibi inanlmas ve gvenilmesine tesadf
ederiz. Kadn ve cinsellik n plana karlr. Kadn yaamn devamn salayan
dourganlk zellii nedeniyle kutsanr. Bu gerein farknda olup ona inanmak, bir
dinin huzurlu ruh iklimine girmek gibidir.

1. 2. iirine Yansyan Yaam

zgn bir syleyiinin olmad ilk iki kitabnda (Arz- Hal ve Trkiyem)
Anadolu corafyasna ynelik izlenimler, iirinin n planndadr. Bu dnemde, air,

12
grevi sebebiyle taradadr. Onun iin iire yansyan yaam unsurlar ve nitelikleri daha
ok taraya zgdr. Doa koullarnn zorlatrd kr hayat iinde kyllerin
sorunlaryla karlarz. Ayn koullar iinde airin bazen gzellik duygusuna kaplmas,
evreden farkl bir ilham almas, yanstlan gerekliin nitelii zerinde etkili olur. Kii
kadrolar, yer yer onlarn servenleri idealize edilmi bir dekor iinde verilir. Bu yzden
pek gereki grnmez.
D.E.G.A kitabyla balayan yeni dneminde, iire kaynak seilen yaama
bak as deiir. Her eyden nce kr hayat, yerini kent hayatna brakr. Kent yaam
idealize edilmeden, airdeki ilk izlenimleriyle verilmeye balanr. Bu, ilk dnem iirinde
yanstlan yaam unsurlarndan daha gerekidir.
Uyar, kent yaam iindeki insan; muhtemel durumlar, duygular, dnceleri
ve hareketleriyle yakalama abas iindedir. Bu ama iin serven, anahtar bir rol
oynar. ou zaman iire izlek olarak kiiler ve onlarn hikyeleri seilir. Bu hikyeleri,
bazen air anlatc (bu romandaki Tanrsal anlatc gibidir), bazen bizzat yaayan kiinin
azndan dinleriz. Bu sayede kiilerin yaam ierisinde geree yakn konumlar,
yaamn ve ilikilerin nitelii hakknda izlenimlerimiz olur.
D.E.G.A kitabnda Akaburgazl Yektann serveni birok iire konu olur:
A.Y.M.K.A.S.M (s.134), .D.K.A.Y..A.Y.S.M (s.141), B.K.M.. (s.143),
T..H. (s.153) vs., hep Yekta ve onun hikayesiyle ilgili hikayelerin anlatld
iirlerdir. Yekta; seven-sevilen, aldatan-aldatlan zellikleriyle yaamn olaan ak
ierisinden seip karlm bir kiidir. Bazen aldatt iin vicdan azab eker, bazen
hakszla urad iin ikyet eder. Yektann kiiliinde iyi-kt bilinli olarak yan
yana getirilmi iki zelliktir. Aldatan Yekta, bazen drstlkten dem vurur, ahlaki
deerlere saygl olmaya alr. Her insan gibi elikiye der, piman olur, vicdan
azab eker, tutum ve davranlarnda deimeler olur. Yektann tutum ve
davranlarn, yaam ierisinde maruz kaldklarn bir ema halinde u ekilde
gsterebiliriz:

13

Yektann yaptklar

Yektaya yaplanlar

nce

Sonra

sever, aldatr, nasihat sevilir, aldatlr

aldatr

aldatlr = ettiini bulma

eder, inatdr, saygl knanr

aldatr

drsttr =elikiye dme

dr, ngrldr,

inatdr

ngrldr = deime

drsttr

Yekta karakteri, birok insan vasf bnyesinde toplam ve yaamn olaan ak

ierisinde her insann maruz kalabilecei durumlarla karlamtr. Bylece yaam
birok realitesiyle iirde temsil edilmi olur.
Tomris Uyar; ark szleri, teknolojik bulgular, an hastalklar, savalar vs.
yi, Uyar iirinin yaamla yakn mnasebetinin rnleri sayar. Ona gre Duyargalarn
alabildiine aarak gnde dnyay, a, btn alkantsyla koyar iirine(Uyar
1985: 7). Uyar iirinde Tomris Uyarn bahsini ettii gndermeler katman belirgindir.
Birok yerde gncel olana deinirken, tarihi olana da ilgisiz kalmaz. Yerel olana olduu
gibi evrensel olanla da ilgilidir. Hayata katlmak, insanln macerasna katlmak onun
iin nemlidir. Bu sayede geni bir corafyadaki insann macerasna tanklk eder:
Venezuela bakaldrmasnda 400 kii ldrld (l Ykayclar, s.267),
durmadan kurban, durmadan sunu/ tkenmeyen alna dzenin / dmeyi ve kan
hazrlyor (Sunak, s.433). kinci iirde hem yerel hem evrensel bir serzeni ihtimal
dhilindedir. Bu dizelerde Tarih iinde ve modern ada hrs, ihtiras, menfaat iin
yaplan byk savalara olabilecei gibi; airin yaad, idrak ettii dnem ierisinde,
Trkiyede meydana gelmi i karklklara da gnderme yaplyor olabilir. Zira II.
Dnya Sava dneminin yoksulluk yllar Trkiyesine, yine bu lkenin 1960tan
1980e uzanan darbeler ncesi ve sonras toplumsal ve siyasi alkantsna tanklk etmi
airin, birok iirinde bu durumlara gndermeler vardr: imdi uzakta bir haftalk

14
ller/ ve mermiler sandk sandk/ mays bizim lkemizde bir kutur (Anlat, s.430).
Terr ve kaos ortam belirgindir.
Turgut Uyarn bavurduu baz anlatm teknikleri, iirinin yaamla iliki
kurmasn salama amaldr. Bu yntemlerden biri ithaf tr. Birok iirini birilerine
ithaf etmitir.
Uyar, Bir iirden adl inceleme eserinde, Nazm Hikmet deerlendirmesinde,
ithaf iirde yaamla kurulan bir ilikinin rn gibi algladn sezdirir: Hibir
zentiye kaplmadan somutluklar yaar ve yazar. Kitaplarnn adnda bile: Pirayeye
Yazlm: Saat 21-22 iirleri (Uyar 1983:67). iirinde bahsini ettii somutluklara
ulama abalarndan biri de oaltma tekniidir. Birok iirinde isimleri sralar, bazen
arya kaarak bunlardan ynlar oluturur:
Dokuz metre, yedi arn, yirmibir verst be yarda
Doksan kilo, krkbir inik, altm pud, bir okka
onbe kapik, krkbir iling, otuzbe sent, yz para

(K..D., s.438)

airin, iir unsurlarndan biri olan anlam zerindeki tasarrufu da yaamla ilgilidir. O;
yaad dneme,

modern aa, anlamszl yaktrrken bunun iirde de temsil

edilmesi/ yanstlmas gerektiini savunur. Bu sayede modern hayat eklini benimsemi

ve znden uzaklam insanlarn, iinde bulunduu karmaa ve trajediye de dikkat
ekilmi olur. Anlamszlk onun iirinde hkim bir zellik olmasa da, yer yer sylemini
karmaklatrmas, allmadk badatrmalarda anlam daraltmas bu kaygs
nedeniyledir.
airin anlaynda yaam, iyi ve ktnn bilekesinden ibarettir ve bu terkip
iinde ou zaman ktlk daha baskndr. Byle bir dnya ierisinde varln onaylar,
duruma almak iin aba sarf eder. Bu dorultuda Hseyin Cntrk, Uyarn yaamda
olduu gibi iirde de iyi ve kty yan yana dndn syler: Yaamda() eyinin
yan banda ktnn de bulunuunun tabii saylmas gerektii dncesine varmak g
olmuyor. Bu dnce ile realiteyi iyiler ve ktler bileimi olarak kabul eder oluyoruz.

Yap konusunda ithafl iirler bir tablo halinde gsterilecektir.

15
Uyarda en ok sunulan durum da denilebilir ki budur(Cntrk 1961: 16). Onun iirde
kusursuzluu eletirmesi, hatay ho karlamas, Cntrkn de vurgulad bu
anlaynn bir rndr: Kusursuzluk, zellikle gen ozanlarda her zaman kukuya
gtrr beni. nk kiiyi kii yapan, sadece erdemleri deil, kusurlardr da diye
dnrm(Uyar 1985: 100). Uyar hatay, yanl, kty insana, insan olan aire,
ikisinin yaad yaama ve oluturduu iire zg bulur. air insandr; insan hata
yapyorsa air de yapar. iir yaantnn rndr; yaamda yanl yapma, kusur ileme
varsa iirde de vardr.
Bazen hayatta iyi ve kty aramann yersizliinden dem vurur. nk ikisi de
insann tabiatnn bir gereidir, insanlar bunu bilmeli, buna almal, birini dierinin
nne geirmemelidir:
imdi kimi acyor kimi knyor beni hangileri hakl
hangileri iyi ama iyiyi hakly aramak her zaman gerekli mi,
ya benim yaamam

(T..H., s.167)

Durumdan ikyet eden kii, iyi ve ktnn greceli bir kavram olduunu, bazsna kt
grnenin bazsna iyi gelebileceini vurgulamak ister. Hal byleyken en doru yol
buna karar vermemek, hem iyi hem ktnn insann iki tabii durumu olduunu kabul
edip ikisine kar da tavr almamaktr.
airin, sklkla ktln daha baskn olduu savn dillendirdiine ahit oluruz.
nsann ktle youn meylini krle ktle kutsal tutsaklm (T..H.,
s.152) ifadesiyle ortaya koyar. nsann ebedi zaaf iinde, dnyasnn istedii gibi
oluuna engel yine kendisidir. Her eyin insana bal olduunun, iin onda biteceinin
farkndadr. A.Y.M.K.A.S.M (s.134) iirinde Yekta kendisi iin yanlgan insanlm
ifadesini kullanr. Kendisini sua itenin, bakasnn karsyla yasak ilikiye girmek gibi
bir yanla srkleyenin, hataya yatkn yan olduunu syler: Sonra yanlgan

Diki Pay adl yazsnda da iirde mkemmeliyeti bir yetkinlik olarak grmez. Drt ba dikili,
kusursuz iirler yazanlardan yana deilim. Yanlmayan ozan iyi ozan bellemiyorum.() Ozan bu
iteleyici kukuyu hep duymal iinde. Acaba bir yeri mi eksikti, kukusunu. Yanlabilmeyi
vyorum.(Uyar 1958: 11).

16
insanlm balad/()/ gece drt gndz Sinann yatanda kaldm. Baka bir
yerde bu defa iyimser bir bak asyla, ktnn de insan iin gerekli olduu sonucuna
ular: Davutsuzduk. Umutsuzduk. Umutsuz kalmak iyiydi/iyiydi dinlendiriyordu.
Dnendiriyordu (A.Y.Y.K.T.T.K.S.M., s.171). Onu bu dnceye gtren sebep,
ktnn iyiye nazaran harekete getirici, olumluya ulamaya tevik edici bir zelliinin
olduuna olan inancdr. Buna iir d sylemlerinde de rastlarz: Niin umutlu olaym.
nk umutsuzluun, insan Umuttan daha gl bir iten, bir eyler yapmaya zorlayan
bir duygu olduuna inanyorum. En azndan kendi adma denedim, bildim(Sezer
1985:112). Artk yaamda acnn daha youn olduunun yannda, bunun gereksiz
olmad ihtimali de gz nnde bulundurulmaya balanr. Yaam ierisinde imknlar
kimsenin lehine deildir: saatler bir ak deniz gibi kimseden yana deil/ her zaman
ssl psl her zaman olduka geri (ieri girene, s.352). Hal byleyken duruma
almann, hatta olumsuzluktan olumlu bir netice karmann hesaplarn yapmaya
balar: bana hzn ver beni kucakla beni hep tazele/ ey zn artk naslsa bir seni
almlar ieri(ieri girene, s.352). Bir nevi acdan zevk almay nerir.
nsann dnya zerinde var olu sebebi, bu var oluun nasl bir ortamda
gerekletii konusunda Uyar iirinde eitli gzlemler yapmak mmkndr. yi ve
ktnn yaam birlikte parsellediinin, ancak ktnn daha youn yaandnn
farknda ve inancndadr. Yaam iinde kiinin zgr olmadn bilir. nsann
yakasnda bir el (T.C.K.B.S.., s.118) olduunu dnr. nsann bu dnyadaki
konumuna ise ilkin mistiklerinkine benzer bir bak asyla yaklar. nsann z yurdu,
asl dzeni(beka lemi) nin dnda olduunu, dnyaya bir gebe bir misafir statsnde
uradn dnr: ey Maribi, ey deerini/ ve sonsuz dzenini bulmam gebe
(vg, lye, s.221). Bu kullanmda sonsuz dzen beka lemine; gebe, dnya
snrl yaantsna gnderme yapar.
Daha sonraki bak alar dnya grn; insann dnyaya atlmln, sknt
ve bunalmlar ierisinde terkedilmiliini savunan varoluu felsefeye yaklatrr.

17
Yaamn kanl oyun (Kanl Oyun, s.185) sembolyle verilmesi, bu dorultudadr.
Burada yaamn eretilii, asl olandan uzak oluu oyun szcyle; trajik ve acl
oluu da kan szcyle vurgulanr. Ayn iirde geen u dizeler de yakn bir anlam
verir: Sonunda o en diri anlamna varrm/ Sonunda lmn yaamann gelip
gemenin/ Sonunda yaban denizlerin srek avlarn (s.185). Yaban denizleri, srek
avlar kullanmlar, mesaj zerinde tayan unsurlar olarak dikkat eker. nsan
avlanmak iin sakland yerden akla, kolay avlanabilecek bir ortama srklenmi
bir hayvan gibi dnlmtr. iirde alglanan gerekliin sk sk noksan sfatlarla
tasvir edilii, sanki insana Tanr tarafndan salanm ortamn elverisizliine bir
vurgudur. Noksan sfatlarla tamamlanm isimlerin bulunduu u kinayeli syleyi buna
gzel bir rnek tekil eder:
Ey en gerekli yaps tanrlarn, Ben!
Nem varsa sanadr!...yklm birlikler krlm bardaklar
len kadnlar
kan

(Ay lr Ylgnlktan, s.217).

Tanrnn en gerekli yaps ifadesiyle insann eref-i mahlkat olduu ilah sylemine
gndermeyle balayan blmden sonra gelen yklm birlikler, krlm bardaklar, len
kadnlar ifadeleri, eksik alglanm/grlen bir gereklie iaret eden, noksan sfatlarla
nitelenmi tamlamalardr. nsann kendisi, Tanrnn katnda deerliyken, layk
grldklerinin deersizlii elikiye sebep olmaktadr. Bu eliki, airin kinayeli
syleyiiyle duruma eletiri getirir. nsann hakll savunulur, ona maduriyet atfedilir.
Hal byleyken yer yer bu mazlumiyetin tesirinde serzenilerde bulunur. lm
Ykanmas (s.456) iirinde, lm Tanrnn insana boyun edirmesi, insan da
nallanmaya hazrlanan at gibi tasvir etmesi bu dorultudadr.
Byk Kavrulmu (s.152) iirinde, en bandan balayp srekli devam eden
didime, sava ve krmlara ramen ayakta kalmay baarm yaamn, zor koullar
iinde devamlln salamasn, bir zafer olarak niteler. Zaferin bykl
engellemenin bykl kadardr. Bu nedenle yaam vgy fazlasyla hak eder: ey

18
bir iimi gen ormanlar yzylla byten / diri su (Byk Kavrulmu, s.152), ey
dirim ey dirim tek tanr sensin / tanr sendin her defa (Bazilika, s.437). Bu byk
mcadelenin iinde yer etmi insan ise, yaad byk skntnn tesiriyle byk
kavrulmu olur. Hl byleyken mcadelenin yapld yeryz, acnn corafyas
(Acnn Corafyas, s.425) ndan baka bir ey deildir. stelik iyi; modern ala
beraber hi olmayacak derecede kt tarafndan kuatlm, acnn limiti tavan
yapmtr. Uyarn trl vesilelerle kendine ve ana en zg durum olarak bunalm
gstermesi bundandr. Sunak (s.432) iirinde dnya bir sunaktr ifadesi, varolusal
safhann nasl alglandna aklk getirecek baka bir kullanmdr. Sunak,
tapnaklarda zerinde kurban kesilen, ayin yaplan masann addr. air, Byk Saat
(s.288) iirinde, bu mutsuz dzen iinde pes etmitik, tkenmitik emareleri gstererek
imdi tarihte saat ka? diye sorar. Sona doru bir geri saymn farkndadr: Souk
denizlerde balina avlarn ve byk krmlar / imdi saat ka?. Sanki iin bir an nce
bitmesini, ne olacaksa olmasn istemektedir.
air, tm olumsuzluklara ramen, insana Tanr tarafndan verilmi yaam iyi bir
ans olarak grr, bu hakkn iyi, verimli bir ekilde kullanlmas gerektiini dnr.
artlarn/imknlarn elverisizlii sz konusuysa da insan buna taklp kalmamaldr. Bu
dorultuda, Gecelerde iirinde daha youn bir yaam amac gdlmekte, mrn
ksal karsnda zamann iyi deerlendirilmesi gerektii vurgulanmaktadr:
Sabah dalarda grdm greli
rkerim akam ezanlarndan
Ne arap, ne sevda, ne yr ad
Daha tatl kelime yok yarn dan.

(Gecelerde, s.63)

Burada daha youn bir yaamn karsnda gece, israf gibi dnlmtr. Ayn iirde
yaamn, bir avu suyun parmaklarn arsndan akp gitmesi imaj ile verilmesi, onu
daha dolu yaamak gerektiinin bir nerisidir. Gndz geceden daha nemli grlmeli,
TDK szlnde sunak kelimesi, Tapnaklarda, zerinde kurban kesilen, gnlk yaklan, dini tren
yaplan ta masa eklinde tanmlanr.

19
gecenin canllarn stne bir arlk gibi k akn srekliliini engellememelidir.
Kesintisiz ve cokulu bir yaamsal devinim hedeflenirken, insann kendisinden
kaynaklanan ve srecin baarsn zorlatran engeller de yok deildir. rnein
alkanlk, yaamdan verimselliin nnde bir engel, tatszln ve sradanln
kayna olarak sunulur. k yeri ise en bata insanlarn kolaylk adna oluturduu
dzenlerdir: zamann bir sistem eklinde somutlandrl, haftann yedi gne blnmesi
vs. gibi. Bunlar ayn zamanda insan elinden kma, onun tabiatna aykr ve bir tr
kuatlml ve smry salayan yapay dzenlerdir.
nsann mutsuzluuna etki eden bir ynlendirmenin yine insan elinden kna
yle dikkat eker: Yaplan bir eydi gndzmz ve/ gecemiz istediimizce
kullanlmazken (Aklamalar, s.287). Gndzn yaplan bir ey, gecenin istendii
gibi kullanlmay, dardan olumsuz bir etkiye iaret eder. te yandan haftann
gnlerini deerlendirmeye tabi tuttuu bir iirinin adnn Yenilgi Gnl (s.272)
olmas, anlamldr. Gnler insann yaantda kolaylk salama amacnn bir arac olarak
zamanla alkanlk yaratmann tesinde bir smrye de hizmet etmeye balamtr, en
ok da iinde bulunulan ada. nsanlar haftann be gn alp iki gnn istirahata
ayrmtr. Haftann ilk gn pazartesi hazr bir biimlenmeyi alp gelmekte
yenilmenin tohumunu tamaktadr. Bu ilk gn, insann kendi eliyle tekil ettii
mutsuz ortama mecbur itirak ediinin balangcdr. nsan bata durumu kabullendii
iin sonrasn da peinen kabul etmi saylr. Bu nedenle pazartesi, yenilginin
tohumunu tar. airin bu ekilde yapay dzenlere olumsuz yaklam, insan rahat
hareket edebilecei, geni bir zgrlk alannda grmek istemesinin bir sonucudur.
Tasavvur ettii insan, btn yapaylklardan arnm, tabiatyla yzleen ilkel bir insan
grnmndedir. nk ilkellik iinde, insan tabiat ok az risk altndadr ve aslna en
yakndr. Alkanlklara en uzak olduu dnem de bu dnemdir.
iirde alkanlkla ilgili yaknlan durumlardan biri alg krlemesi dir. Alg
krlemesi eyann alkanlklar nedeniyle gerek nitelikleriyle alglanamaz oluudur.

20
Bu, yaam ierisinde eyann gereksiz olmayan, ou zaman yaantya olumlu ekilde
mdahil olma ihtimalini ortadan kaldran bir durumdur:
Bir altm oda var pencereli, bir arka yol bir gkyz
gre gre nceleri sevdiim sonra altm sonra ezberlediim artk kurtulduum ar aksak gkyz her gn her
sabah bir u kadar kuun, adamn, uan, yamurun yunup arnd gkyz

(K.Y.Y., s.124)

rnekte, nce insann d gereklie almas vurgulanyor. Alkanlk bataki sevgi

duygusunu yok ediyor, alglanan nesneyi anlamsz ve deersiz klyor. Sonra bu
olumsuzluktan kurtulmann bir yolu bulunuyor ve anlamsz alglanan varla baka bir
adan baklmak suretiyle, onun fark edilmemi bir yn/zellii tespit ediliyor. te bu
yeni perspektif, varl, duyarsz kalnan kr alg alanndan tekrar aktif alana, bilin
dzeyine karyor. Yaptmz izah u ekilde ematize etmek mmkndr:

Alglanan varlk

Alglanan zellik

Bata

gkyz

doal grnm

Ortada

gkyz

Sonda

gkyz

yok
kularn, uaklarn

Deerlendirme
gzel
yok
gzel

adamlarn ykanmas

Bataki bak asyla, air, gkyzn doal grnmnden dolay alglar ve gzel
bulur. Sonra duruma alt iin ve yeni bir bak as olmad iin gkyzne kar
tepkisiz kalr. Sonda ise gkyzn kularn uaklarn ve adamlarn ykand bir yer
olarak ilkinden farkl bir bak asyla kavrar ve onu tekrar alg dzeyine karr.
Sonu olarak airin, iirinde yaam yanstmak iin u giriimlerde bulunduu
sylenebilir: 1- yklemeye bavurmak (Bu yntemle insan yaam ierisinde trl
halleriyle yakalamaya/yanstmaya alr.), 2- thaf ve oaltma tekniiyle iirine
somutluk kazandrmak (nk yaam, duyularla alglanan somut bir sistemdir ve iir

21
yaam yanstacaksa, somut olmak zorundadr.), 3- Gncel olan iire tamak, 4Yaam anlamsz alglad iin iirine anlamszlk yklemek, 5- Yaamda olduu gibi
iyi ve ktye iirinde birlikte yer vermek, 6- Ktl daha baskn grmek (Yaamda
byle olduuna inand iin.). Bu dncesi dorultusunda tasvir ettii hayat ise,
varolu felsefesinin iaret ettii gibi bunalm ve mutsuzluktan ibarettir.

2. Tabiat ve Kent rgs

Kent, insann kendi nesline daha iyi bir yaam standard sunmak iin yapm
olduu teknolojik bir hamle, retmi olduu bir mamuldr. Bu rn ile birlikte sunulan
modern yaam tarzdr ve planland gibi tamamyla insann lehine olmaz. En bata onu
z vatanndan, doup byd yerden, tabiattan koparr. Bununla da yetinmeyip,
insann trl deer ve kazanmlaryla atp kendi otoritesini kurmaya balar. Bir
zaman sonra insan, modernitenin dekore ettii bu dzen iinde, kentte, rahatln
demir kafesi(Aslanolu 2000: 106) ne kendi kendisini hapsetmi trajik bir varlk haline
gelir. Yaam byl olma zelliini yitirir; [onun iin] doann artk gizemleri deil,
sadece sorunlar vardr.(Pappenheim 2002: 32). Uyar iirinde belli bir dnemden
sonra iirin arlk noktasn, bu ekilde bir durum tespiti ve protestosu tekil eder. Bu
younluun kinci Yeni iir tarzyla mnasebetinin ilk rn olan nc iir kitab
D.E.G.A. ile baladn ve iirinin sonuna kadar devam ettiini syleyebiliriz. Bu
arada D.E.G.A. ncesi ilk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem de, kr yaam
kent yaam ncesi bir yaant ve airin sanatsal retimini salayan uyarclar alan
olarak n plana kar. Bu dnem, airin asker memurluk meslei dolaysyla tarada
olduu dnemdir. lk grev yeri, Karsn Posof ilesidir. Sonrasnda Samsunun Terme
ilesinde de grev yapar. 1948-1954 yllar arasndaki bu tara maceras, iirine kr
yaamn sokar. Corafyann trl zellikleriyle aire ilham olduu bu dnemin
rnleri, Arz- Hal ve Trkiyem kitaplarnda okuyucuya takdim edilir. Temel izlek,
ou zaman karsndakinde gzellik ve hayranlk duygusu uyandran tabiat

22
manzaralardr. Sk sk doa betimlemelerine giriir. Yer yer bir seyyah gibi
izlenimlerini anlatr:
Sonra Erzuruma kadar yol boyunca
Mahzun, sevdal, sakin kylerim.
Kayalarn stnde, yol kenarnda
Bazen elimi akama koyunca;
Hepsi o Geyvedeki ky gibi olsa derim.
Sivastan, Erzurumdan te artk
Bir hain akam balar dalarda

(BBD, s.38)

G.A.D., Bir Anadolu Vardr, Trkiyem, B.B.D., O.K.K.R., T.B.A.D.P.,

K.K.D., K.K.S., Bahar Hastal vs., daha bata tabiatn konu seildiine iaret
eden iir adlardr. iirlerde ad geen, ya da serveninden bahsedilen kiilerin byk
ksm, kr yaamnn aktrleridir. Bazen romantik bak asyla kiilerin sorunlarna
deinir. Bir Anadolu Vardr iirinde Narhanmck ve Mihrali, doayla mcadelede
fakir dm bir evrenin insanlar olarak tasvir edilir:
Gelgelelim yamursuz yazlar gelince
Bir dert herkesi dilsiz eder
Narhanmck alar
K da kt bast myd stne
Alktan srlar bile lr gider.

(Bir Anadolu Vardr, s.3031)

lk dnem iirlerinde n plana kan az hususiyetleri, yer ve kii adlar da kr

yaantsnn iirinde ne kadar yer ettiinin bir ipucunu verir:
Az Hususiyetleri: Koma beni, alav alav, sabanan, yayan yapldk, yavri ceylan,
scack, emmim kz, gelmileyin, rzgar, gari vs.
Kii Adlar: Bekta, Narhanmck, Mihrali, Memi, Satlm, oban Ahmet, Glebertli
Mustafa, Bekir Efendinin kz, Benli Dne vs.
Yer Adlar: Sbhan, Nemrut, Cin dalar, Gergisuban ky, Srmene, Kohisar,
Palandken, Geyve Boaz, Arsiyan dalar, Banarhev ky, Dadeviren, Kantar
Kpr, Terme vs.

23
Yer ve kii adlar taraya zgdr. Kii adlarnn nndeki lakaplar, ky hayatnda sk
rastlanan bir durumdur. air, kyllerin konumalarn da taklit edilerek tam bir tara
panoramas izer.
Uyarn ilk iirlerinde taray merkez alan anlayna, Yaar Nabi idaresindeki
Varlk Dergisinin tutumu da k tutar. Muzaffer lhan Erdost ilk dneminde Uyarn
ky ve kyl sorunlarna eilen iirinin Varlkn o dnemki anlayna uyduu iin
yaynlandn; fakat D.E.G.A yla balayan yeni iir dnemi rnlerinin bu anlaya
ters dt iin yaynlanmadn syler. Ona gre Varlk, Turgut Uyarn iirlerini,
balangta yaymlarken yalnzca iirlerindeki [bu] deimeden tr yaymlamaz
olmutu. (Erdost 1977: 531). Bahsi edilen deimeyse iirine malzeme seiminde artk
taray deil, kenti tercih etmesidir.
Uyarn ilk iirlerinde, kr yaantsnn yan sra daha sonra n plana kacak
olan kent yaantsnn izleri de grlr. Tayini nedeniyle taraya yeni gelmi, buna
karn ehirde doup bym biri olarak, yaamnn o ana kadarki blmnn getii
kenti anmsamaktan geri durmaz. Anmsamalarnn ou, ocukluk ve ilk genlik
yllarnn byk ksmnn getii stanbula ilikindir. Gnderme yapt yer adlar,
muhtemelen hatralarnn olduu yerlerdir. Arz- Hal ve Trkiyem kitaplarnda
stanbula ilikin gnderme yapt yer adlar unlardr: Hali, Haydarpaa, Sultan
Selim, Florya, Adalar, Glhane Park, Merkez Efendi, Kandilli, Yeni kap, Kapal ar,
Mahmut Paa, Feriky, Eyp.
Gurbette oluu nedeniyle, anmsamalarn, ou zaman zlem duygusu tetikler;
fakat Uyarn iirine akseden kent yaamna, bu sla olma zellii dnda pek olumlu
yaklamadn syleyebiliriz. lk olumsuz yaklam, ehitler iirinde grlr:
Bir ehir ocuuymusun
Dev makinalarn gdas olmu kann
Bymemisin
Bu almada iirlerden verilen rneklerin tamamnda, airin imla tasarrufuna sadk kalnm, imla
kaidelerine aykr kullanmlar dzeltilmemitir.

24
Sevememisin

(ehitler, s.27)

Bahsi edilen iirde; kyde, sahil kasabasnda ve kentte yetimi insan tipine deinilir,
ilk ikisinin aksine kentte yetimi olann yaam alan niteliksiz grlr.
Karpit Lmbas (s.27) iirinde Bu vitrinler, asfaltlar, mazot kokular
diyerek modern an gnlk yaama ekledii yeni unsurlara deinir; bunlarn yaam
dnld gibi gzelletirmediine ise, Uzak Kaderler in iirinde dikkat eker.
Teknoan getirilerine ciddi bir kar tavr alr. Teknolojik imknlar ilevsiz bulur:
Asr yirminci asrdr, menna
Bir yanmda sevgilerim, bir yanmda sancm
Neon lambalar bsbtn karatr gecemizi/ ()/
Smscak sevgilere muhtacm.

(Uzak Kaderler in, s.69)

nsan mutlu klmak iin gelitirilen imknlarn ters teptii, insann aleyhine dnd
fikrindedir. Neon lambalarnn geceyi bsbtn karatmas buna iaret eden mecaz
bir kullanmdr. Smscak sevgilere muhtacm ifadesi ve ayn iirde alp bam
gideceim uyarsnn tekrar edilmesi, imknlarn elverisizlii karsnda bir ka ve
snma temaylne iaret eder.
airin ocukluk ve ilk genlik yllar(19271948) ehirde gemitir. 19481954
yllar arasnda alt yllk bir tara macerasndan sonra, tekrar ehre(Ankara) dner. Bu
dnte karlat kent grnts, giderken braktndan ok farkldr. Uyar, iir
tarzndaki deiime sebep olarak da bu srprizi gsterir: Birdenbire kentleen dnya,
birdenbire karlatm neon lambalar, byk oteller, birtakm yeni gelimeleri haber
veren durumlar beni artk Orhan Veli iiri yazmakla kurtaramyordu. (zgven 1985:
107). Kentle bu ikinci ve artc bulumadan sonra, baka bir ayrlk olmaz. 1968e
kadar Ankarada yaayan air, bu tarihten sonra stanbula tanr ve mrnn sonuna
kadar orda kalr(1985). Grld zere 1927 doumlu airin, elli sekiz yllk mrnn
alt yl hari elli iki yl ehirde gemitir. zellikle ocukluun bu ortamda gemesi,

25
davranlarna bir kentlilik terbiyesi getirir. Denilebilir ki Turgut Uyar kentli bir
ozandr. (Uarol 1985: 13). Bu durumun iyice belirginlemesiyse, D.E.G.A kitab
ya da kinci Yeni tarzna gemesiyledir. Bu kitapla, kent yaantsn yarglama, haksz
karma maksatl bir tahlile giriir ve bunu iirinin n planna koyar. Kent yaamn
sevimsiz ehresi, Uyar iirinde bundan sonra sonuna kadar takip edilebilecek temel
izleklerden biri olur. air, yaamn o dnem iin kent karmaasna saplanp kald
fikrindedir ve onu kent sahasndaki bu grntsyle poetik ortama tamak ister.
Uyar, kent yaamnn artlarn bir gerei olduunu, ocukluunun getii
Edirnekapnn

deimesinden

hareketle

ortaya

koyar.

Edirnekapy

asal

gereksinimlere uydurmak amacyla paraladlar, bldler, genilettiler, oradaki sekizon blm bir alana indirgediler. Evler ykld, yenileri yapld. yi de ettiler. Dnyaya
her gn bir takm yeni insanlar gelmekte. Yer gerek hepsine. Dnyann, sivil yaps
korunacak bir mekn olmad anlalmaldr artk (Uyar 1985: 122). Yaamda
deiimi ve imknlarn yenilenmesini olumlu karlarken kar tavrn, insan
mutsuzlatrdna dair tepkisini, sakl tutar. Hseyin Cntrk, airin bu tepkisini
abluka edilmek ifadesiyle zetler. Uyar ehirlerin () isteimizle kurulmasna
ramen sonunda bizim olmaylarn, hatta bize kar klarn abluka edilmek
sembol ile canlandryor. ehirleri, mutluluun iin kuruyorsun, ama onlar sonunda
mutluluun kuyusunu kazyor, seni abluka ediyor. Besle kargay oysun gzn gibi bir
ey oluyor. (Cntrk 1961: 14). Cntrkn de vurgulad bu kuatlmlk ve
dlanmlk tezinin bildirisi, bu amac benimsemi yeni iir tarznn ilk kitabnn ilk
iirinin ilk dizelerinden itibaren grlmeye balanr. Geyikli Gece iirinin ilk dizeleri,
kent yaam, modern zaman imknlarna kar tavr aln bildirisini tar. Toplu
kymlar ve yapaylk eletirilen iki unsurdur:
Hlbuki korkulacak hibir ey yoktu ortalkta
Her ey naylondand o kadar
Ve lnce be on bin birden lyorduk gnee kar (Geyikli Gece, s.111)

Bundan, ehre olumlu bakt sonucunu karmamak gerekir.

26
Naylon tabiri ve ncesindeki Hlbuki korkulacak hibir ey yoktu dizesi, muhatap
alnan eyi, kent yaamn, deersiz klmaya yneliktir. nc dizede bu defa
kmsedii durumun sebep olduu trajediye deinerek ironik bir sylem gerekletirir.
nsanlarn be on bin birden lmesi ve bunu korkulacak bir ey olmad ifadeleri, bu
ironiyi salar. te yandan lmn gnee kar be on bin eklinde gereklemesinde
gne k ilgisi nedeniyle atom bombasn artrmaktadr. Kymn toplu olmas da
arm destekler niteliktedir.
G.K.O.E. iirinde modern yaamn yapay yz, sembolik bir anlatmla
vurgulanr. ve d maskelenmi ve bir perdenin arkasna gizlenmitir:
Perdenin arakalarndaki oydu bir ksam karlaacaktm oydu
vurulurdum ksam
O benim bildiim sevdiim gne diye bellediim gne
deildi odann iindeki
Bu gnei deitiren evlerde terzilik yaplr giyimler prova
edilir.

(G.K.O.E., s.130)

Modern a insannn i ve d leminin eretilii belirgindir. Aranan perdenin

arkasndadr. Terzilik ve giyimlerin prova edilmesi, asl gerekliin maskeleme
davran gibi dnlr. Terzilik, farkl bir grnm kazandrma ilikisi nedeniyle
sembol olarak seilir.
E.K.B. (s.132) iirinde, mkemmeliyetilik nedeniyle insann dt
yapaylk ve znden uzaklamlk durumuna iaret ederek, noksann tarafn tuttuunu
sezdirir. nemli olan insan tabiatnn bir gerei olan noksan la yaayabilmektir. O
gemiler ipleri yelkenleri dmenleri dkk/Unuttuum krlang kular krk bardaklar.
Burada krk ve dkk, mkemmeliyetin karsna bilinli olarak konulan iki
noksan durumdur. Krk bardaklarn plklerde olmasn; akn, iirin ve lmn en
kolayna gitmek eklinde alglamas bu nedenledir. Bahsi edilen iirde bu kolaylktan
skldn, buna ramen kurtulamadn itiraf etmesiyse aresizliin bildirisidir. Baka
bir yerde yapayln eletirisi, modern insann tavus kuu gibi, olduundan farkl

27
grnebilen bir hayvana benzetilmesiyle salanr: benim adm tavus kuu ne yaz
bilirim ne k/ sa pazmda kolera, solumda iek as (rkek rmaklara, s.363).
kinci dizede geen, hastalk adlar benzetilen kiinin zaman ierisindeki yerini
belirlemek iindir. O da, kendi zamanndan/modern adan bakas deildir.
Kent; dzenin vitrini, ehresindeki btn irkinlikleri yanstan bir ayna gibidir.
Dzen, btn olumsuzluklaryla kendini bu meknda tehir eder. in trajik yan bu
dzenin insan elinden kmasdr. insanlarla ak yapan vinler (krlara gitmeye,
s.367) kullanm, modern insann ihtiras uruna inaa ettii, kompleks ve huzursuz bir
ortama/dzene gndermedir. O, insan ruhunda bir gzellik olarak bulunan, ruh beden
btnlemesini salayan hissiyatn gerei gibi kullanlmayndan, onlarn hak ettikleri
deerlerle rttrlmemesinden ikyetidir. Sevgi gibi, insann sosyal bir varlk
olmasndan gelen nemli bir iletiim arac, ihtiras gibi sosyal ritmini bozan bir
bencilliin emrine verilmitir. Sevgi ve sayg artk meru-gayrimeru, sadece kiiye
maddi kazanlar salayan metaya gsterilir. Bylece insan kendi tabiatnn dna kar,
ruhunda mutasyona uram bir varla dnr. Bu dnm iindeki insann durumu,
insanlarla ak yapan vinler ifadesinde son derece belirgindir. air bu durumun
basks altnda zdrap duyar; Kentler, kentlerde oturmak skar onu (Uyguner 1963:
289). Ve ka davranna giriir: ey ne olur aln beni aln buralardan gtrn . Hrs
ve ihtirasn dllendirilme aralarn reddeder: atarm sava art madalyalar
giderim. Gittii yerin niteliiyse, iirin adnda bellidir: Krlara gitme ye (s.367).
Aslnda ka temayl iindeki insann durumunu fark etmi dzen, onu elinden
karmann yntemini de bulmu ve ona sunmutur. Modern yaamn insan
duyarszlatran, uyutan, dnp gerei/doruyu bulmasna

frsat vermeyen

alkanlklar(zevk ve elence) bu trden bir yntemdir:

altrdlar bir kere
sigara alkol afyon tarih esrar marihuana
eroin tarih kokain morfin seks
onalt silindir hz deniz kaya da

(Altrdlar Bir Kere, s.520)

28
air durumun farkndadr; dayatmadan yaknr.
B.K.M...

iirinde

Akaburgazl

Yekta,

modern

yaamn

insan

yabanclamaya gtren yann vurgularken, gerek manevi gerek fiziki ykma bilimsel
bir yaklam getirir gibidir:
Kty iyi yapan eyler yitti, her eyleri st ste kodular, su
yollar yaptlar, emeleri akttlar, bakkal dkknlar atlar()
mahkeme yaptlar, yasalar kodular, bir eyin bu kadar ey
iinde gitgide kldn yittiini sezinliyorlard ama bulamyorlard onsuz olunur
diyorlard, yerine baka eyler koyuyorlard ama yle bir ey ki
yittike nemi azaldka dzeni etkileyen, belirsizlii artran, evleri
oturulmaz, sokaklar dolalmaz hale koyan (B.K.M..., s.149)
iirin dipnot ksmndan alntladmz bu ifadelerde Yekta, teknoloji ve yaam
imknlarnn gelimesiyle beraber baz deerlerin de deimesine dikkat eker.
Akaburgaz kentine bakarak baz gzlemler yapar. Ortaya koyduklar an koullarna
bilimsel bir yaklam, soruna bir tehis gibidir. nsanolu hayat standartlarn ykselten
atlmlar su yollar amak, bakkal, terzi, nalbant, tamirci dkknlar amak, mahkeme
yapmak, yasa koymak vs. gerekletirip kendi neslini rahata altrrken, onlarn
znden, insani deerlerinden kaybetmesine de neden olur. Onun iin Yektann dedii
gibi, bir eyin klp yittiini sezinliyor, fakat ne olduunu bulamyorlar. Yiten, insani
deerler ve insann tabiatndan baka bir ey deildir. Mehmet C. Doan, Uyarn
Ttnler Islak kitabnda mekn olarak ehri semesini, orada insani deerlerin yok
oluuna vurgu yapma amacna balar: () meknn ehir olarak belirlenmesi, insan
ilikilerinin karmaklat, doalln yitirdii bir ortamda insan kalmann zorluunu
vermek kaygsndadr.(Doan 1997: 96). Ayn iirde- B.K.M...- kent dzeninin
fiziki evre zerindeki tahribatna da deinilir. Yektann sk ve yksek binalar ykmak
istemesinin nedeni budur: lkin bu evleri, bu kt, stste evleri ykn, bu sokaklar,
bu/ eski harap klalar, bu dkknlar bu duvarlar; bu gkyzlerini/ kurtaralm.
Kent yaam insann i dnyasn tahrip ettii gibi d dnyasn, evresini de tahrip

29
eder. Binalarn skl ve ykseklii insann doal evresiyle irtibatn koparr.
Duvarlarn arkasnda ve binalarn arasnda, gkyz bile grnmemektedir. Yekta ykp
yeniden inaa etme giriiminde bulunur.
Kuatlmlk, Byk Ev Ablukada (s.186) daha belirgin olarak ortaya konur.
Kent yaamnn insan yaamna ekledii olumsuzluktan bahsedilir:
Bizi tutkulara ard, otobse sosise buzdolabna
Telefona sinemalara radyolara bir sr kanck sevdalara
Sr sr mutsuz alkanlklara
Yalan dolana itliklere keten elbiselere (Byk Ev Ablukada, s.186)
Burada olumsuzlanan unsurlarn en belirgin zellii, insan alkanlklara duar
etmesidir. Bamllk yarardan ok zarar veren bir durumdur. iir adnda geen
abluka szc, bu dorultuda sembolik bir kullanm olup hat safhadaki yadrgamalar
ve alkanlklar ynna gnderme yapar. Aslnda kar klan, istenmeyen bu hayat
tarznn getirdii gayri tabiiliktir. Bu, yerleik olan kendi varlnn dna koymasna,
kendi ve teki diye bir ikililik oluturmasna sebep olur. Yoksa air ktln de
iyilikle beraber olaan varlnn bilincindedir. Onun iin kent yaamna olumsuz
yaklasa da arzulad ya da bekledii ortam ktlkten soyutlanm bir masal lkesi
deildir.
Uyar, modern yaamn insan bir tekdzelie mahkm ettiini dnr. Bu
durumu ifade etmek iin kalp szcn kullanr. Her ey; sradan, tekdze ve
sahtedir: kalp duruyoruz/ yle kalp gibi duruyoruz ve ikence/ bir naylon havan
kalb gibi (Kalp Duruyoruz, s.599). Kalp tekdzelii; naylon yapmackl,
sahtelii vurgular. Bir baka yerde bu kalp insann, ruhsuz olarak tasviriyle karlarz.
adres var, l deil, ama yok olan (Gzel Bir Akam, s.603).
Uyar, Gazete I (s.477), Gazete II (s.483) ve Gazete III (s.487)
iirlerinde, gazete slubunu taklit ederek dolayl ekilde kent yaamnn karmaasn ve
tekdzeliini vurgulamaya alr. Karmak, zor anlalr bir iir dzeni ve anlatmna
bavurarak, gazeteye yansyan kent ahvalini canlandrr. Bu iirlerdeki gibi, iirinde n

30
plana kan imaj yamuru ve bunlar arasndaki uygunsuzluk, yaanan hayatnn bir
gereidir. ()hayatta Uyarn iirinde olduu gibi, bir izlenim bombardman
altndayz. Her eyi birden sezmek zorunluluundayz. Bu arada sunulan grntlerde
bir

uygunsuzluk

olmas,

bugnk

dzene

uygundur,

yle

yaamaktayz

zaten.(Menemenciolu 1999: 57). te yandan Uyar iirinde sklkla karlalan isim

sralama, szck ynlar oluturma anlayn da kent yaamnn karmaasnn bir
temsili sayabiliriz. ali kk yakup ahmet selim/ suphi taci hilmi ibrahim/ battal deniz
hseyin (hbar, s.567). Nesnelerin, insan adlarnn, mesleklerin vb. sayp
dklmesinin amac, okuru almlayc iinde bulunduu dnyann snrll,
zmleyicilii konusunda uyarmaktr aslnda. Rayndan, km kaotik bir dnya imi
izer burada dil ve onun kabullenilmemesi yolunda imada bulunur. (Oktay 1999: 132).
O; ehirlerle, ehir yaamnn bir gerei olan kalabalklarla(insan ve eya) uyumaz.
Uyar iirinin genelinde, tek tek iirlerinde ve dizelerinde hep iki farkl yaamn
izlerini tayan kullanmlara rastlanr: kr ve kent. Bu ikisi srekli birlikte gider. kisinin
de envanterini karmak mmkndr. Birok iirinde bu iki farkl yaam sembolize
eden kullanmlar bir aradadr. lk iki kitabnda, kr yaam mutlu bir izlek olarak daha
youn bir anlatma sahiptir. D.E.G.A kitabndan, kentin btn sevimsizliiyle iirine
girmesinden sonra; doal yaam, kr hayat, iek, doa vs. mutlu bir izlek olarak
iirinde yer etmekten ok, bunalt annda aranan, zlemi ekilen bir durum haline gelir.
inde yaad ortamdan honutsuzluk, buna karn doal olann byk, ezici ve
davetkr gc, onu kendine eker. Bu ekimin tesirinden bir trl kurtulamayan air,
byk ounlukla/kalabalkla kalrken, doaya intibak edememenin zlemiyle
trajedisini bytr. Bu dnem-D.E.G.A kitab ve sonrasndaki alt kitap- iirlerinde
bir istatistik almasna girierek kent ve kr yaantsna/tabiata arm yapan
kullanmlar tespit etmeye altk. Bu sayede bu iki dnyaya zg malzemenin iirde
hangi younlukta bahse konu edildiini renme imknmz olur:

31
Modern Yaama/Kent Yaamna arm
Yapan Kullanmlar

Tabiata/Kr Yaamna arm Yapan

Kullanmlar

dili, neon lambas, bono, banka, otobs, polis,

cadde, kaldrm, otel, gmrk, gazoz,
havagaz, abone, kravat, garson, sandvi,
telefon, sosis, buzdolab, sinema, radyo, asfalt,
dondurma, zmba, yaz makinesi, bando, torna,
otobs dura, hazr elbiseci, tl pantolon,
kulp, vagon, faiz, karantina, tabela, cvata,
balata, tren, tramvay, piyangocu, patron,
ekspres, gar, vatka pamuklar, verevine
eritler, kartvizit, lastik, benzin, grev,
kovuturma, pasaport, uak, motor, manken,
petrol, benzin istasyonu, model, fatura, bozuk
para, banka, parti, tiyatro, demode, arliston,
sendika, mazot, barem, sicil numaras,
kafeterya, men, evrak antas, taksitle sat,
ii tulumu, bando, siren, beton, elik, nfus
saym, nfus kd, vido, parmak izi,
niforma, fayton, banka ba, faklte
hastanesi, adliye saray, basmevi, magazin,
apartman kapclar, gazoca ineleri, mazgal,
vin, rhtm, tramvay, metropol, uranyum,
borsa, hipodrom, meydan saati, fren, kamyon,
bomba, seim, ak filmi, rntgen filmi, onuncu
kat, sinema bileti, matine, suare, trafik
lambas, tutanak, semen ktkleri, statik,
indirimli fiyatlar, mevsim sonu ucuz satlar,
yry, grev, lokavt, hurda otobs, orman
kanunu, oy pusulalar, demiryolu makass,
yksek graviteli petrol, naylon torba, transistor
onalt silindir deniz kaya, kl reklamlar,
metropol,
poliyester,
plastik,
amar
makinesi, gkdelen, asfalt, beton, atom santrali

gl, meneke, bademler, da glgesi, odun,

ormanlar, yal topraklar, iek, stleen,
kstmotu, kakts, salkmst, yaban rdei,
erguvan, begonya, elma, kurt, balk,
adabarbunyas, denizaygr, kedi, ay, geyik,
ide, oban antas, akasya, melisa, kekik,
nane, ayva, erik, dut, papatya, domates, imir,
palmiye, yenge, krlang, smblteber,
atkestanesi, sere, kumru, hlamur, sardunya,
buday, baak, harman, ky, tmsek, da, gl,
incir, sarmsak, ceviz, akayk, karabatak,
leylak, erik, rmcek, hlamur, fndk, enginar,
bldrcn, fesleen, kiraz, suna, ay, nar

D.E.G.A, Ttnler Islak, Her Pazartesi, Divan, Toplandlar, K.D.. ve

Dn Yok Mu kitaplarndan derlediimiz bu istatistik almasnda, kentsel
malzemenin fazlal belirgindir. Tabiata zg malzeme daha az hatrlanmakla beraber,
bu iki grup iirin terkibine beraber serpitirilir. K..M. (s. 406) irinde u iki dize
buna gzel bir rnek tekil eder: dkknlarn, bankalarn, borsalarn ad ne/ yeilin

32
tad hani, gln sevinci nerde. lk dizede dkkn, banka, borsa kent yaantsna,
ikinci dizede yeil, gl, sevin doal alana arm yapar. u dizelerde de benzeri bir
durum sz konusudur: Hurda bir otobs onarmak/ Bir iei sulamak iin durdum
(Yank Tarlalara, s.447). Otobs onarmak ve iek sulamak iki farkl yaam
gstergeleri olarak yan yanadr. K.D.. kitabnda, bu iki yaam formundan doal
olann daha ok hatrlanarak dierinin nne geirildiini syleyebiliriz. Sklkla
hayvan, bitki, iek, mevsim ve ay adlar sralanr ve bunlara vgler dizilir. Buna
karn kent sevimsizliiyle anlmaya devam edilir.
baharat yolu (s.377) iirinde; eskiyi, bozulmaml vp ycelttiini ve
onun kent yaantsna stnln dile getirdiini grmekteyiz. Kyaslar yaparak bu
ikisi arasndaki tercihini en ak ekilde ortaya koyar. Eski dnemlerden ilham alarak
tabiilii, el dememilii hatrlar ve onu modern an getirdikleriyle kyaslar. Yaam
serveninin ucu gelip kendi zamanna, modern aa dayandnda vard sonu,
deiimin gzel olan gtrd eklindedir: Neyin varsa gitti gidecek kadirbilmez
metropollere/ imdi ananasa, bibere, daha sonra petrole. Kervanlarn yerini ordular,
irketler almtr. Eskiden kprsz geilen rmaklarn iki yakas artk bir aradadr.
Yaam tarz yeni eyleri n plana karr. ncelik ve zencefil ve firengi, petrol ve bakr/
nce Akdeniz yresini ve sonra her yeri sard. Mesafelerin ksalmas, iin zahmetiyle
beraber zevkini de bitirir. Zenginlik kaynann kolay ulalrl, onu tkenmenin
eiine getirir. Papazlar, krallar ve Avrupann btn kopuklar/ gkleri sevmenin ve
glleri sevmenin lkesi ni smrr. Artk bir okama deildi(r) koca gzl Akdenizin
rzgr. Ve sonu udur: Baharat Yolu korsanlarla uzad, kanallarla ksald/ sonunda
ne kald, bahar grmemi llerden baka, ne kald. Yeni dzen ierisindeki insan tipi,
bahar grmemi ller olarak tanmlanr.
Yank Tarlalara iirinde, kr yaantsndan kent yaantsna geite
karlalan durumun bir tasviri yaplr:

33
Dalardan geldiler
()
Garlar, otobs duraklarn, otelleri
Pazarlar, bankalar, caddeleri
Ve zoraki karmakln grdler
Kan dkmenin ve ucuza gitmenin.

(Yank Tarlalara, s.448)

iirinin ayr yerlerinden kardmz u dizelerde de kent yaantsnn olumsuzlanp kr

yaantsnn vldn syleyebiliriz: Olmamak gibi ehirlerden olmak gibi
dalardan/ / ehir bir ihanet gibi karmda (Yank Tarlalara, s.447, 448),
byk kentleri dnse de rahatlasa/ ite her ey nasl haince kartrlm (lgnHznl, s.466), kentler byyp gidiyor ya aldrma/ baka bir yaama tutturmal
diyorum (Kalbindir, s.498). aire gre ehrin her eyi haince kartrmas ve bir
ihanet gibi insann karsnda belirmesi sz konusudur. Bu nedenle baka bir yaam
biimi aranmaldr.
Turgut Uyarn kent ve kr yaamna baknda ve iirinde ileyiinde u
sonular karmak mmkndr: lk iirlerinde kr yaants hkimdir. Kii ve yer adlar
taraya zgdr, kyllerin konumalar da taklit edilerek yanstlmak istenen tablo, tam
olarak baarlr. Bu iirlerinde kent ilk ve son defa, o da sla olduu iin zlenir ya da
sevimli grlr. D.E.G.A. kitabndan sonra kent, btn sevimsizliiyle iire buyur
edilir. Modernitenin/teknolojinin destekledii bu yaam formunda, kolaylk/rahatlk
adna insan yaamna bir eya denizi ylr. Bu, yaam mutluluk veren bir sadelikten
uzaklatrp, mutsuzluk veren bir karmakla srkler. te yandan insan, ynla
alkanlklara mptela edilerek, ekonomik olarak smrlmeye msait hale getirilir.
airin baarmak istedii ise, insanlara, iinde bulunduu yaamn yozlatn ve
anlamszlatn gstermek ve smry deifre etmektir. Bunun iin tavrn bazen
direkt olarak, bazen eyann adn sayp dkerek ve onlardan ynlar oluturarak,
dolayl ekilde ortaya koyar. Tm bunlar yaparken kent ve kr yaamna zg
malzemenin her zaman gz nnde bulunmasn ister. Bunu iin iki yaam formu,

34
eitli kullanmlarla iirde srekli birlikte temsil edilir. Bu birlikte airin eline geen
frsat ise bu iki yaam formunu srekli kyaslayabilmektir. Nitekim frsat bulduka kenti
olumsuzlar, tabiat yceltir.

3. Uyumsuzluk ve Yabanclama
Turgut Uyar, tedirgin, uyumsuz bir ruh haline sahiptir. Dirliksiz(huzursuz) bir
insandr. nsann tedirgin yanyla dopdolu bir grnm tar.(Uarol 1985: 11). te
yandan her insan bir uyumsuzluktur l olmadka sz, bu dorultuda Uyarn insann
ve dolaysyla kendisinin var oluuna bak asn gsterir. Hasan Blent Kahramann
bu konudaki gr ise Uyarla beraber dier kinci Yeni airlerini de kapsar. Ona gre
kinci Yeni airleri d dnyann zerlerine kapandn hissettiklerinden ona kar
cephe alrlar(Kahraman 2000: 124).
lk iirlerine baktmz zaman Uyarn iki eyin skntsn ektiini grrz:
Biri grevi sebebiyle bulunduu ortamn(tarann) yabanclk ve yalnzlk duygusu,
dieri geim derdi ve kt ekonomik durumdur. ikyet ve yaknmalarn byk
ounluu bu iki durum etrafnda oluur:
Alamak istersin, alyamazsn
Glmek, glemezsin
Kasaba kk, bir karanlk gn sonbaharda
kararm gnln eyliyemezsin
ne kt, ne kalem, ne kitap

(K.K.S., s.78)

ehirden uzaklk, yaanlan meknn imknlar bakmndan mahrumiyeti, kararsz ve

bkkn bir ruh haline sebep olur. Doaya yakn olmak, yer yer gzel tabiat manzaralar
bu dnem iirinde teselli unsurlar olarak gze arpar. Bu teselli, ortama ve mekna
kar yabanclk ekme duygusunu biraz yattrsa da tam olarak bastramaz: Hibir
ey tutamaz beni artk/ Bu bahar, bu aalar, bu rzgr (Bahar Hastal, s.87).
Gzel grntsne ramen bulunduu mekn terk etme kararllndadr.

35
Tara gnlerinde skntsn yaad durumlardan biri, geim derdi ve kt
ekonomik vaziyettir. Bu, daha sonraki dnemlerinde de varsa da durumdan ikyet
ettii dnem, bu dnemdir. 1948 ylnda alma hayatna atlan air, ailesinin geim
yk altnda zorlanr. Karsna ithaf ettii Memur Kars (s.23) iirinde bu durum
belirgindir: Ayanda ipein en kts/ Sen onuncu derecede memur kars/ ileli
vefakr kadn, kalbimin yars.
Bir kentli birey olarak ise, uyumsuzluk gsterdii durumlarn banda ablukaya
alnm yaam gelir. Asl olandan uzaklama ve yapaylk, dolaysyla da yabanclama
yaknlan durumdur. Makinenin gcn snrsz bir zenginlik kayna olarak gren
modern insan, sahiplenme ve bencillik eilimlerini yceltirken, sosyal fonksiyonunu
ihmal etmitir. Baz duygularn dierlerinin nne geirilmesi, bazlarnn dierlerinin
tatminine hizmet etmesi insann aleyhine olmutur. Belli bir sre sonunda kendi
Tuncar Tucu, Yabanclama Problemi adl kitabnda, yabanclama kavramnn tarihten gnmze
kullanm ve anlamsal deerinin geni bir almn yapar. Bu kavram Hristiyanln eski kaynaklarna
dayandrr. Mesela Gnostisizm(.S. II yy.)de Tanr ile ayn tzden olan insan, Tanrnn buyruuna kar
kt iin, Tanrnn yanndan, cennetten kovulmutur. Tanr ile ayn tzden olmayan, yalnzca
maddeden(hyle) oluan bu dnyada, kendisi Tanrsal tz tad iin bir yabancdr. Plotinos
ontolojisinde, ruh kendine yabanclat iin alglanabilen evren var olmutur. Tucu, Plotinos
dncesiyle kendine yabanclama nn ilk defa felsefi bir bilgi sisteminin ve yz yllk Avrupa
yaam biiminin temel belirleyeni olduunu syler. Hristiyan inancnda ise yabanclama durumu u
ekilde tarif edilir: nsan, Tanrnn yalnzca kendisine sunulan kayrasna hayr demitir; eytan
dinlemitir, kibre kaplmtr ve kovulmutur. Bylece insan kendisine sunulan kayray tepmekle,
kendisine benzer biimde yaratld Tanrya, Oula(logos), Kutsal Ruha ve kendisiyle onlar arasndaki
kutsal uyuma yabanclamtr. Hegelin yabanclama kuram daha farkldr. Geist(Tanr) kendini bilmek
ister, kendini arar. Bu aray ancak kendini da vurmak, kendine bir ayrma ile olanakldr. Bu ayrma
bu da vurma, Geistin kendinden baka bir ey olmas, kendi kendi kendine yabanclamasdr.
K.Marxn yabanclama teoremi meta iin retime dayanr. Ona gre insann yabanclamas emein,
mlkiyetin kapitalist aznln elinde toplanmasyla olumu ve mlkiyet asl sahiplerine, genele yayld
zaman sona erecektir. zetle Gnostisizm, Plotinos, Hristiyanlk ve Marx yabanclamay insann, Hegel
ise Tanrnn znde gereklemi bir durum olarak grm/kabul etmitir. Yine Gnostisizm, Plotinos ve
Hristiyanlk yabanclamay insann cennetten dnyaya atlmlnn, Hegel Tanrnn kendini bilmek
istemesinin, Marx ise ekonomik ilikilerin bir sonucu sayar. Tuncar Tucunun yabanclama yorumu
ise gerekte byle bir durumun(yabanclamann) olmad eklindedir. Gerek Hristiyanln gerek
Marxn yabanclama teorilerini insann kleletirilme abasnn bir sonucu sayar. Ona gre insan
kendisine yabanclaamaz, sadece yazgs gerei trajik olguyu gerekletirir. Tucunun dikkat ektii
yabanclama tanmlamalarnn hibiri Uyar iirinde dile getirilen yabanclama durumunu karlamaz.
Uyarn dile getirdii yabanclama makinenin insan hayatna egemenliinin, insann doal ahenginin
makinenin ahengine uydurulmas sonucu dourduu, bylece insann kendi dzeninden kp yabanc bir
aray dzenine mecbur edildii (zel 2002: 88) eklinde bir iddiaya dayanr.

36
tabiatna ve tekine kar yeni davran biimleri gelitirerek ikisinden de uzaklamtr.
Bu nedenle artk birok ey allm niteliinden uzaktr: Ellerim nasl olsa yklm
gitmi para saymaktan/ cvatadan, balatadan, remesiz kadn okamaktan (vg
lye, s.219). ncelikle varlklar asl niteliklerinden uzaklamlardr. Kadnn asl
zellii remeden yoksun oluu, bunun vurgusudur. Niteliini kaybetmi kadn, dier
mekanik unsurlar gibi olmutur. Sanayi toplumu unsurlar para saymak, cvata, balata;
kadn da ruhsuz dzenine ekleyerek eller in trajedisine, yklp gitmesine sebep
olmutur. ehir ve sanayi dzeninin insan zerindeki tahakkm belirgindir. Alaattin
Karaca, Uyarn bu durum karsnda kentleme, sanayileme protestosuna giritiini
syler. kentleme, sanayileme ve kapitalistlemeyle bunalan insann yazgsna ve
kirlenen dnyaya iten ie, sessiz bir protesto duyulur.(Karaca 2005: 283). Fakat bu
protesto Karacann dedii gibi sessiz deil, aleni ve avaz kt kadaryladr. yle bir
durum tespiti yapar: Dev makinelerin gdas olmu kann (ehitler, s.27). ma
edilen bir smr dzenidir. Fakat trajediyi byten duruma insann da gnll
olmasdr: rhtmlarda insanlarla ak yapan vinler (krlara gitmeye, s.367) ifadesi
insann yanllktaki byk payna bir gndermedir. Gerekten de insan, btn yaratc
zellikleri kadar, kendisini tahrip edecek olan z de iinde tamaktadr(Korkmaz
2004: 52).
airin, sk sk insann kendi eliyle ina ettii suni dzenin tasvirine giritii
grlr: Hlbuki korkulacak hibir ey yoktu ortalkta/ Her ey naylondand o kadar
(Geyikli Gece, s.111). Naylon gibi yapay ve sahte dzen iinde insann gerek
grntsne kara vermek de son derece zordur. Modern insann adna gerei itiraf
etmek aire kalr: benim adm tavuskuu (rkek rmaklara, s.363). Vurgulanmak
istenen asl kiiliinden uzak, gerektiinde menfaat iin trl klklara kiiliklere
brnebilen modern insann byk elikisidir. Bu yaman sahnenin dekoru iinde insan,
kendine ve tekine kar drst olmayan yabanc bir kiilik rolne soyunur. Bununla
beraber Yabanclama duygusu, yalnzlk hissini de beraberinde getirir. Bu duygunun

37
dile geldii iirlerde ben anlatc siz veya onlar la belirlenen, dardaki bir
kimlie hitap eder. Bu ie kapal bir kiiliin, rkerek bakt bir dnyaya ynelik
gzlemlerinin dile gelmesidir.(enderin 2003: 155). T.C.T..D.A.. (s.119) iirinde,
kendisini tekinin dnda gren bir kii psikolojisiyle karlarz: Sizin alnz al
inandm/ Morunuz mor inandm. Bu iirde tel cambaznn benim dengemi bozmayn
eklinde tehlikeli konumuyla uyuur nitelikteki gergin ruh hali, sembolik bir
durumdur. Uyumsuz psikolojinin bir tarafa intibak edememesinin tehlikeli duruudur.
te yandan ilk iirlerinde alglanan dnya D.E.G.A. kitabyla deiince, bu dnya
benle uyumlu ilikisini oya brakmaya balar. Gven Turan, Nereye gitsek o yknt
bizimle artk dizesinde, Uyarn bir yabanclama iirini haber verdiini syler.
Dnyann En Gzel Arabistan ile balayarak dnya ile Turgut Uyarn iirlerindeki
benin dnyas almaya balamtr. Bu kitabn iinde garip bir aykrlkla duran
Akaburgazl Yektann Mahkeme Kararn Aldnda Syledii Mezmurdur ()
iirindeki Nereye gitsek o yknt bizimle artk dizesi, tm kitabn ve onu izleyen
iirlerin anahtar oluyor.(Turan 1985: 6). Turan bu dorultuda K.B.K. iirinde
mutlak zamanszl ki bu iirde hi ekimli fiil kullanlmamtr, tamamyla
yabanclam bireyin davran olarak grr.
Aslnda insann olumsuz netice veren modernleme giriimi, mutsuz bir sonu
vermesi iin bilinli olarak planlanm, tasarlanm deildir. nsana daha iyi yaam
imknlar sunmak, kolaylk salamak amacyla yaplan teknolojik atlm ters tepmitir:
Neon lambalar bsbtn karatr gecemizi (Uzak Kaderler in, s.69) dizesinde
neon lambalarnn geceyi aydnlataca yerde karartmas, bu duruma iaret eden
sembolik bir kullanmdr. Yine te bu ellerimle yalnzm bu inanmazsan bak/ Bu
salarmla bu iyi giyimlerimle paralarmla (E.K.B., s.132) ifadelerinde, insann
dardan imrenilecek bir grntye kavumasna ramen yalnz olmas, bir eylerin
yanl ya da eksik yapldnn ispatdr. Eksik olan, insann biyolojik gereksinimlerini
karlamaya aba harcarken ruhsal ynn ihmal etmesi ve ou zaman yaam
kendisine ii boaltlm bir banka gibi sunmasdr. Byk Ev Ablukada (s.186), bu

38
tutumun eletirisini yapar: Bizi tutkulara ard otobse sosise buzdolabna/ Telefona
sinemalara radyolara bir sr kanck sevdalara. Burada anlatlan durumu u ekilde
de gstermek mmkndr:

Teknolojik mknlar

airin Yorumu

Otobs, sosis, buzdolab, telefon, sinema, Kanck sevdalar.

radyo.

amzda modernlik istismar edilerek birok eyin deiimden geirilmesi ve

insan hayatna anlam veren birok eyin hkmnn kaldrlmas sz konusudur. Bu
durumda insan srekli kendi deerlerinden ve kimliinden istikameti mehul bir
uzaklama(Sezen 2002: 28) iinde olur. Uyar iirindeki yabanclama olgusunun
mahiyeti bu ekilde tanmlanabilir.
Uyarn uyumsuzluk gsterdii durumlardan biri, yaamn insan mdahalesi
dnda kalan ve insana muhalif grd yandr. Bu atmada muhatap alnan
Tanrdr. Her ne kadar bazen acnn ve ktnn de insan iin gerekli durumlar
olduunu sylese de yer yer noksan yaratlnn zaaflarnn neticelerinden yaknr.
A.Y.M.K.A.S.M. (s.134) iirinde Yekta, kendisini ihanete srkleyenin, yanlgan
insanl olduunu syler: Sonra yanlgan insanlm balad./ () / gece drt
gndz, Sinann yatanda kaldm. Byk Kavrulmu (s.152) iirinde, kendi bak
asyla insann ftratn zetler: krle ktle kutsal tutsaklm. e kutsiyet
atfetmesinin sebebi, iin iindeki Tanrsal mdahaleye iaret etmek iindir. te yandan
yaam iin kulland sonsuz eksi bir (N.S.B.., s.560) benzetmesi de aslnda
noksan duruma iaret eden bir ifadedir. nk yaam sonsuz olandan bir adm
geridedir. Bu benzetmeye gre yaam, yaam ncesinden bir say eksiktir.
nsan ve dier varlklarn yaratlnn nitelii konusunda Tanr ile bir mutabakat
iinde bulunmayan air, lm konusunda da baz uyumazlklar yaar. lm

39
Ykanmas (s.456) iirinde, lme bir dayatma nazaryla bakar ve bedenin bir g
gsterisine alet edildiinden yaknr. Sz konusu iirde insann bu durumuna
nallanmaya hazrlanan at ifadesiyle dikkat eker. lm temasyla ilgili
deerlendirmede, kaybetmeyi gze ald ok az eyin olmasnn, bu realitenin korkusu
karsnda aire cesaret verdii sylenmiti. lm kabullenmenin tesinde yer yer
sevimli bir durum gibi bile grlr. Yani ounluk, airin bu realiteyle pek fazla sorunu
yoktur.
Uyar irinde atma tablolarndan biri gelenekler ve ahlaki normlarla ilgilidir.
air; insann, geni bir zgrlk alann hak ettiini savunur. Bu uurda, gerek zayf
yaratl gerek lmle ilgili Tanrya serzenite bulunan biri, insan elinden kma
denetim mekanizmalarna da pek ala kar kar. A.Y.M.K.A.S.M. (s.134),
B.K.M... (s.143), T..H. (s.153), bu bakaldrnn izlerinin grld iirlerdir.
iir karakterlerinden Yektaya gre hata ve yanln da gzel ve doru kadar gayet
insan olduu dnlr, tre ya da kanunlarla yaptrma maruz braklmaz ve daha
esnek davranlrsa, bu insann ruhsal ve bedensel sal ve mutluluu iin daha iyidir.
Bu yaklam Jungun demokrat toplum anlayna benzer. Junga gre Gerek
demokrasi insann doasn olduu gibi kabul eden bu yzden kendi ulusal erevesi
iinde elimelerin gerekliliini uygun gren yksek bir psikolojik rgtlenmedir. Baka
bir ifadeyle insan doas deimedike ne tam bir anari ne de tam bir dzen
mmkndr. Tek salkl ynetim biraz eliki ve kargaaya izin veren ve ayn zamanda
biraz da dzen ve disiplin getirendir.(Fordham 1997: 156157). Yektann ne kadar
dzen ve disiplin istedii bilinmez, ama baz durumlara aykr da olsa insan doasna
kar tolerans ve msamaha arad aktr.
air, Ellem (s.90) iirinde cinselliin serbeste yaanmas hususunda,
toplumla

kendi

arasndaki

mantalite

farkn

ortaya

koyar.

Arzularn

gerekletirebilecei bir ortamda kendisini u ekilde tarif eder: En uzak en yakn ikisi
ortas yldzlarda/ Beyler paalar gibi kadnl kzl/ pe sapa gelmez hayaller

40
kuracam. air, serbestiyet ierisinde olmama durumu karsnda terk etme temayl
gsterir.
Uyar iirinde uyumsuzluk ve yabanclama bildirisinden bahsettikten sonra, son
olarak tm bu bildiriyi nasl bir anlatmla gerekletirdiine deinelim. Burada iir
retiminde verimliliini arttran ve dolaysyla iirinin soluunu uzatan bilinak
teknii nemli bir grev stlenir. nk bu teknikte, kendi varl ile d dnya
arasna, hatta kendi bilinci ile kendi yaam arasna mesafe koyma ansna sahip
olmaktadr.(enderin 2003: 155). Zira birok iirinde bu teknikle uzunca, hem kendini
hem tekini, duraksamaya uratlmam otomatizme yaklaan bir yaklamla
okuyucunun nne koyar. Bu, okuyucuya iyi bir gzlem, iyi bir mukayese ve salkl
bir karm yapmak iin geni bir veri taban sunar. Bu sayede birok durum gibi
uyumsuzluunun da profilini karma imknmz olur.
air, uyumsuz kiilik yapsnn tesirinde birok durumla atmtr; en ok da
gelimilik dzeyinin artmasyla kurulmu olan modern yaam ekline adapte
olamamtr. Yani Uyar iirinde asl yabanclama, tabiattan kente geilirken yaam
alannda meydana gelir. nsan bu geii benimsedii zaman ise o zamana kadarki btn
kazanmlarna/deerlerine yabanclar; yapmack, iki yzllk, menfaatilik, ihtiras ve
mutsuzluk bu insana hibir dnemde olmad kadar uyan/yakan vasflar olur.

4. Sknt, Endie ve Bunalm

nsan arzu ve istekleri geni fakat imknlar snrl bir varlktr. artlarn
tamamyla ne kimsenin lehine ne de aleyhine olduu dnldnde, insann her
giriimde baar beklentisi ve bunun imknszl bir uyumsuzluk ve atma ortam
dourur. Bylece znt, sknt ve bunalm insan bir akbet gibi bekler. Bu, yaamn
olaan ak iinde her dnemde her insan iin muhtemel durumlardan biridir; fakat
insan ve evrenin doal dengesinin zorland, yer yer tahrip edildii amzda, bu
ihtimal daha da artar. nsan ilgisini byk oranda metaya ayrarak kendini birok

41
ynden ihmal eder. ncelikle lm gibi srekli yaklaan ve tehdit eden bir son
karsnda fazlasyla savunmaszdr. Bir anda kendisini byk beton bloklarnn
arasnda bulunca, ruhunu besleyen tabii dzenin desteini de kaybeder. Hayat bir sr
alkanlklara teslim etmesi zmszl/sorunu daha da bytr. Ksaca hi olmad
kadar sknt ve endieye aktr. Turgut Uyarn yaamn bu realiteleri konusundaki
dncelerine baktmz zaman, yaamda iyi ve ktnn olaan birlikteliine
inandn, kty daha baskn bir durum olarak kabul ettiini grmekteyiz. Asl olan
mutsuzluktur. nsann mutsuzluunu sylemeyen btn airleri, btn yazarlar silmeli
(Uyar 1985: 130). Bu, hayatn olaan ak karsnda, varoluu felsefeyle benzerlik
gsteren tavrdr. Sknt, endie ve karamsarl her dneme zg bulur. Ona gre bunu
inkr etmek yersiz ve yanl bir davrantr, doru olan bunu yanstmak olmaldr. Bu
dorultuda aire sorumluluk ykler ve ona kurtarc nazaryla bakar. Ozann tpk
yalvalar gibi sorunlara zm bulmas gerektiini dnr. Ona gre ozann ii,
bandan beri kiioluna, ana uygun bir kurtulu bulmaktr; bunu hazrlamaktr belki.
i bu yzden kutsallk katna varr. Bizim kuan derdi() yaamn karmaasn iire
tamakt(Uyar 1999: 290) derken kendisinin de bu sorumluluk bilinciyle hareket
ettiini belli eder.
Uyar, kendi dnemi iin daha farkl bir bunalm tarifi yapar: Bunalt amza
ok uygun bir duygu. Belki btn koullar dnlrse amza en yakan
duygu(Turgut 1963: 22). ubat 1969 tarihli bir notunda o gne kadarki yaantsnda
kendisini tesir altnda tutmu duygularn istatistiini karmaya alr. Hkim olan
boluk ve samalktr: Samasapanlk, boluk duygusunu ok yaadm galiba. Hatta
yaammn bir blm dnda baka duygu yaamadm gibi geliyor bana(Uyar 1985:
133). Baka bir yerde insanda bunalm duygusunu yaamdaki sradanlk ve tekdzeliin
oluturduunu, insann bunu bytp kendi cehennemini yarattn syler: Galiba
btn sorun, alelade, ok yaygn ve geerli yarglarn insan hayatna egemen olduunu
varsaymakla balyor. Birtakm duygular, olaan duygular kendimiz cehennem

42
haline dntryoruz.(Uyar 1985: 138). Bir noktadan sonra, insan kendi kaderinin
belirleyicisi olarak kabul ettii aktr.
Uyar, yaratl olarak ie dnk bir insan tipidir. Mizac kalabala yatkn
deildir. Bu nedenle yaamnda ok az dostu ve arkada olur. Emekliliinden sonra
vaktinin ounu evine kapanarak geirir. Mizac ve mizacnn tetikledii bu eve
kapanma hali, yaamnda yalnzlkla beraber sknt ve bunalm da arttrr. Sknty
kendine en yarar durum olarak grmesi ve baz ifadelerinde depresyon durumuna
iaret etmesi, bu duruma yatkn yaratl ve iinde bulunduu yalnzlk haliyle ilgilidir.
Ben skntlym. Yani bir adamn can sklr, o benim. nk bana en yaraan
durumdur skntl olmak(Uyar 1997: 29). Bu karamsar psikoloji, ona lm karsnda
byk bir cesaret verir. Bu, kaybedecek eyi olmamasnn verdii bir cesaret gibidir.
Uyar, yaam ksmen anlamsz bulduunu syler. Ona gre () anlamsz olan
dirimin kendisi deil, yaam iinde, yaam belirleyen yaama paralardr(Uarol
1985: 14). Buna ramen anlam evrenin tesine tayamamas(lm sonras mutlu bir
dnya tasavvuru iinde olmamas), ona bunalt karsnda, gidip gelen bir ruh halinin
karmaas yznden salam bir duru kazandrmaz. Bu kararsz ruh hali ierisinde
ilgin aratrmalara giriir. Mutsuzluun var olu gayesini, insan bu kadar kuatmasnn
sebebini, merak eder. Vard sonu olumsuzun, insan zerinde olumluya nazaran daha
mspet bir sonu dourduudur. Niin umutlu olaym! nk umutsuzluun insan
Umuttan daha gl bir iten, bir eyler yapmaya zorlayan bir duygu olduuna
inanyorum(Sezer 1985: 112). Bu dncesi dorultusunda bir kullanmla, ieri
girene (s.352) iirinde karlarz. Burada acnn, mutsuzluun mutlulua nazaran
daha youn olduu gereinin farknda olarak, buna ayak uydurmaya ve gerilimin
motive edici zelliinden yararlanmaya alr: bana hzn ver beni kucakla beni hep
tazele/ ey zn artk naslsa bir seni almlar ieri. Hzn, kucaklamak, tazelemek
eklindeki sebep sonu silsilesi, dncesiyle doru orantldr.

43
Yukarda Uyarn sknty onayladna dair, Ben skntlym () bana en
yaraan durumdur skntl olmak(Uyar 1997: 129) eklindeki szlerine yer verdik.
Aslnda bu tutumuyla daha batan olumsuzun iirini kuatmasn kabul ettiini, ona
imkn tandn syleyebiliriz. Olumsuzluklarn altyapsn, uyumsuzluk gsterdii,
atma yaad durumlar oluturur. ncelikle kent yaantsndan, modernitenin insana
sunduu yeni imknlardan honut deildir. En byk gerilimi de bunun karsnda
yaar: Neyin varsa gitti gidecek kadirbilmez metropollere (baharat yolu, s.379),
te bu ellerimle yalnzm bu inanmazsan bak/ Bu salarmla bu iyi giyimlerimle
paralarmla (E.K.B., s.132), Hasan Mutluluu iirinde mevcut yaam koullarnn
en ok mutsuzluu salad bir ortamda mutlu olduunu sanan Hasan hain ilan eder:
Sen hainsin hasan, hasan sen
ller evlerden morga
morgtan mezarlara giderken
()
kendini mavi sanp
()
byk grltnn tam ortasnda
()
alarn kan pompalarla ekilirken
(Hasan Mutluluu, s.494)
Mevcut yaam eklinde gerek manada mutluluun olmayaca, nk hayat eklinin en
doal sonucunun mutsuzluk olduu iddiasndadr. Bu nedenle mutsuzluu yapay
grmekte ve Hasan sahtekrlkla sulamaktadr.
airin lm karsndaki korkusu pek azdr; fakat insann noksan yaratl,
dnyada kendi byk ktlyle ba baa braklmas, onun iin nemli sorunlardan
biridir.
Yer yer insan zgrlne engel olarak grd ahlak normlar ve yasalarla
att grlr. Yekta karakteri D.E.G.A. kitabndaki uzun iirlerde airin bu
konuda szclne soyunmu gibidir. A.Y.M.K.A.S.M. (S.134) iirinde Yekta,

44
Glbeyazla yaad yasak akn toplum ve yasalar nnde su saylmasndan
ikayetidir.
Siyasi ve toplumsal alkant izleri de iirinde belirgindir. Terr olaylar ve siyasi
kovuturmalar, iddet ve acyla birlikte hatrlanan unsurlardr. Geim sknts, gurbet
vs. gzlemlediimiz dier gerilim ve znt kaynaklardr. Tomris Uyar, Erhan Altanla
konumasnda, emeklilik yllarnda Uyarn yaad ekonomik zorlua yle iaret
eder: Bir ara takvim gibi sama sapan bir i verdiler. Yapard verilen ii yapard.
Fakat ne yazk ki, ona i vermek ok g geliyordu insanlara. Buradan ok kaybettiini
sylerdi. Onu Turgut Uyar diye dndkleri iin () oysa onun o srada ihtiyac vard,
onu yapard verselerdi ama imdi Turgut Uyara bu teklif edilmez diye bir alkanlk
ve anlay vard. O yzden de tabii i bulamad pek() sonra belki ikiye ve kabuuna
ekilmesi de bunun bir sonucu olarak olmutur(Altan 2005: 37). Yalnzlk da bahsi
edilmesi gereken nemli bir bunalm tetikleyicisidir. Uyarn ocukluk dneminde yatl
okul evresi ve sonrasnda grevi sebebiyle kt tara, onda, yabanclk ve gurbet
duygusuna sebep olur. Yatl okul dneminde yaz aylarnda evde olduu dnemlerde
bile baba efkatinin yokluunu hisseder. nk harita subay olan babas da, grevi
nedeniyle yln byk ksmn darda geirmektedir. Ei Tomris Uyar, bu dnemine
ilikin unlar aktarr: Turgut, babasn ok seviyor, babay ok az gryor, bir de ()
baba hi evde deil, krk ylda bir geliyor gidiyor(Altan 2005: 165). Baka bir yerde
ise unlar syler: iine kapal bir ocuk sanyorum, evde hep baba eksiklii duyan bir
ocuk. Babay ok zleyen bir ocuk Turgut(Altan 2005: 173). Miza olarak ie dnk
karakteri ve bahsini ettiimiz bu gurbet yllar, zamanla yalnzl yaamnn bir realitesi
ve sorunu haline getirir. Bundan kurtulmak istese bile yalnzl bir alkanlk haline
getirmi kiilii, buna msaade etmez. Bunun en belirgin yansmas dost evresinde
grlr. Hayat boyunca ok az dostu olur. Tomris Uyar bunu, seici ve sonuna kadar
dost oluuna balar ve Edip Canseveri yaam boyunca en nemli dostu olarak gsterir.
Emekliliinden sonra evine kapand dnemle ilgili ise unlar nakleder: Rica minnet
sokaa kard, ancak ite Edip rica edecek, araba tutacak, gelecek, zorlayacak

45
falan(Altan 2005: 57). airin, bu son dneminde yalnzlk duygusunu oka yaad
sylenebilir.
Yaamnn sarsc realitelerine ramen, iirinde pek fazla knt ve karamsarlk
tablolaryla karlalmaz. Uyumsuzluu fazladr, belki bunlar karsnda znts de
yle; fakat knt iinde bir pasiflie dmez. Hseyin Cntrk de buna dikkat
ekerek, olumlu-olumsuz her ey karsnda mutsuz olan Uyarn isyan duygusuna
ynelmediini, durumu dnya hayatnn doal bir sonucu olarak aklyla algladn
syler(Cntrk 1961: 11). Olumsuzlua zm anlamnda hep bir tezi vardr. Bu aka
beyan edilmese de olumsuzluu dile getirme eklinde, yaknan ikyet eden, eletiren
slbundan, dolayl da olsa bu durum anlalr. Hatta bir pes etmilik emaresi olan ka
ve snmay da soruna bir eit zm bulma davran sayabiliriz. Sonu itibariyle
oturduu yerde trajedisine at yakp, onun acsna teslim olmaz. Hayale, cinsellie,
doalla snma gibi zmler de bir eit kar koyma, mcadele davranlardr.
Kimbilir iirinde sylediimiz trden perianlk hali ve buna kar bir aka snma
davran iindedir:
Nasl da iiyorum, lrcesine
Sahnede bir bezgin kadn,
()
O niin ark sylyor imdi,
Ben neye alyorum?
()
Bu eit yaamak, zor.
Kimbilir Tanrm, Kimbilir
Hangi gzel yerde beni,
Hangi lesiye sevda bekliyor? (Kimbilir, s.76)
Uyar iirinde, bir baka mutsuzluk tablosunun temelinde i faktr yatar. Hseyin
Cntrk, airi kuatan, dnyadan gnenmesini nliyen tek nesne her eyden nce,
iidir(Cntrk 1961: 12), der. Uyarn yaamnda srekli yapt, iki dzenli ii
olmutur. Biri 194856 yllar arasnda yapt asker memurluk vazifesi, dieri

46
1956dan 1966ya, emekliliine kadar SEKAdaki grevidir. Askerlik mesleinden
ayrlmasnn sebebi bu ii sevmemesidir. Ben asker olmak istemiyordum. ok baarl
bir renciydim. O zaman olgunluk snav vard. Bu snav verenler istedikleri okullara
girerlerdi. Ben bilerek bu snav vermek istemedim. Ama yine de subay oldum(Durba
1985: 623). M.S.V. (s.125) iirindeki baz ifadeleri, iiyle ilgili skntsn ortaya
koyar: Meymenet sokann tadn hep bilirim ama gidemem/ Oturur dosya dzenlerim
akama kadar/ / Daha ellialt dosya var dzenliyeceim.
Uyar iirinin olumsuzluk-mutsuzluk tablolarnn baz yansmalarna baktmz
zaman ise, u grlerle karlarz: Talat Sait Hamlan, Uyar iirinde evrensellie varan
bir karamsarlk havas gzlemlediini syler. Geen on yl boyunca Uyarn
yazdklarnn ounda insanla kar tiksinti deilse bile honutsuzluk ve tedirginlik
seziliyor. Kiinin doutan kt olduuna kuvvetle inanan ozan insanlk tarihinin
utandrc olaylaryla amz insannn trajik durumundan ahlak bir grle deil de
daha ok iir yoluyla bu doal ktl sorumlu tutuyor. iirlerindeki temel felsefeye
gre, insanlk kendini ykp yok etmek yolundadr.(Halman 1965: 5). Ahmet Oktay,
Uyar eitli tesirler altnda ktmserlik iinde bulur; fakat umudun izlerine de
rastlar.(Oktay 1999: 1345). Tomris Uyar, Uyar iirinde kendisine ve hayata dair bir
hayal krklnn sezinlendiini syler. Bunu istedii manada bir aksiyon, militan
kiilik olamamasna balar.(Altan 2005: 61). Ona gre Uyar; militan, solcu bir gerilla
hareketinin iinde olarak smrye, insan mutluluuna engel her eyle savama istei
duymutur. Yer yer iirinin siyasi yn varsa da, iiri byle bir kiiliin uygulama alan
olarak yeterli grmemitir.
Uyar, dnce olarak ktnn/acnn yaamda iyi/gzelden daha baskn
olduunu dnd iin, insan ele ald iirinde otomatikman ac ve mutsuzluu
daha youn gzlemlemi ve ilemitir. Bizim kuan derdi() yaamn karmaasn
iire tamakt(Uyar 1999: 290) derken bunu kendisi de onaylar. Yani dnyay kara
yorumlay, perian ya da i burkan grnt, airin onu yle alglamas, onun yle
olduunu dnmesi nedeniyledir. te yandan iirinde, toplumun stne reklenmi,

47
eitli durumlardan(bata siyasi ve ekonomik) kaynaklanan hzn de gzlenir. Terr ve
karmaalara gnderme yapan sahnelerde hep bu vardr. Kiilik olarak Uyar,
kalabalktan rken, sevmemesine ramen yalnzla yatkn biridir. Bu iki olumsuzluk
arasndan yalnzl seer ve onun bunalmyla kendisini ba baa brakr. Sanki
yalnzlk, dolaysyla ac ve zntye kendisini mecbur hissediyor gibidir.
Uyar, bunalm her dneme, en ok da kendi dnemine zg bulmu, insann
bunalmn artmasnda nemli bir paynn olduuna inanmtr. Bu bakmdan aire
bilinlendirme sorumluluunu ykler. Bu konumunu yalvalarla bir grr. Buna ramen
hayatnda en ok samal yaadn syler. Mizac bu durum zerinde etkilidir. Kent
hayatna alamaz. lm karsnda teskindir; fakat insann dnyaya atlmlna
ierler. Terr olaylar, siyasi kovuturmalar, geim sknts ve gurbet, iirinde
gzlemlenen dier mutsuzluk kaynaklardr.

5. Umut- Umutsuzluk Paradoksu

Umut yaam ierisinde motivasyonu salayan ok nemli bir unsurdur. Umudun
varl yaamn varl anlamna gelirken, bir beklentisi olmamak kopuun ana
sebebidir. Yaama ansn uygun donanmlarla elde etmi insan, zamanla kendi
dengelerine mdahale ederek hayatnda znt ve mutsuzluu oaltabilir. Youn tesir
altnda ruh dengesi ypranrken, bazen yeni bir bunalmn tazyiki altnda bocalar ve
hayatnda yeni bir adm atacak gc ya da istei kendinde bulamaz. Yaam ierisinde
pes etmilik de diyebileceimiz bu durumun ad ise umutsuzluktur.
Bir insan olarak Turgut Uyar, phesiz yaam ierisinde birok durumla birlikte
yeri gelir umut ve umutsuzluu da stlenir. Fakat deneyimleri sonucu umutsuzluu,
umuda tercih ettiini sylemesi artcdr. Paradoksa varan bu dncesine u ekilde
bir izah getirir: Niin umutlu olaym! nk umutsuzluun, insan Umuttan daha
gl bir iten, bir eyler yapmaya zorlayan bir duygu olduuna inanyorum. En azndan
kendi adma denedim, bildim(Sezer 1985: 112). Anlald kadaryla air, olumsuzun

48
daha motive edici olduunu, olumlunun rahatlamayla beraber pasiflii getirecei
kansndadr. Yani allmn aksine umutsuzluu, yaamsal hareketliliin kayna
olarak grr. Bu dncesinin izlerinin grld iirlerinden hareketle Taylan Altu,
Uyarda yenilgiyi, daha sonra da direnmeyi hazrlad iin, umutsuzluu umudun
habercisi olarak deerlendirir. Kii kurulu dzen iinde() bilisizce srklene
srklene yenilgiler iinde birok eyleri anlayacak ve kendi olma bilincine varp
giderek

yenilginin

karaszlklarn,

aresizlik

rkek

olmad

tedirginliklerin

kavrayna
tesinde

hakl

ulaacaktr.()
bir

Ve

yal

bakaldrma

hzla

geliecektir.(Altu 1969: 15). Altu, Uyar iirinde her pazartesinim yenilginin

tohumunu tamas ve yenilginin kutsall ifadelerini, yenilginin iinde umudu
barndrdna dair kullanmlar olarak grr. Bu yenilgi iinde umudun ucundan
yakalayan airin, beklenti ierisindeki halini Her Pazartesi kitabyla ak etmeye
baladn syler. Altuaa gre air bu kitapta karlan frsatlar ortaya koyup
imdinin birikimini perinleyerek, gelecee olan umuda salam dayanaklar
getiriyor() insand dzen kalplarndan geerek aklc incelemelerle kurtuluun
ipularn(Altu 1969: 14) yakalyor.
nder Otu, Halbuki korkulacak hibir ey yoktu ortaklkta./ Her ey
naylondand o kadar dizelerinde, airi bir umudun ierisinde bulur ve tavrnda askeri
kkeninden gelen soukkanlln izlerine rastlar. darbenin ve paniin toplumsal
yaamda yaratt anlam buharlamasna, eksen bulanklna, gr krlmalarna
kaplmaz, olan biteni kendi gzleriyle, net olarak grd iin karanlktan korkmaz,
zlme srecine fazla girmez(Otu 1999: 221). Ergin Yldzolu da Otunun bahsini
ettii dizeleri, teselliyle birlikte umudun belirtileri olarak deerlendirir. Uyar, kollar
svar ve mcadeleye giriir. Korkulacak bir ey yoktur ortalkta, her ey naylondandr,
o kadar. aresizlie ve hzne o kadar nem verilmemelidir.(Yldzolu 1999: 202).
Otu ve Yldzolunun bu dnceleri daha nce deindiimiz, airin trl
olumsuzluklar karsndaki metanetli tutumunu dorular. Gerekten de Uyar
olumsuzluklar karsnda, Otuunun syledii gibi bir asker kararll ve
soukkanllndadr. Fakat hem Otu hem de Yldzolunun rnek verdii Geyikli

49
Gece (s.111) iirinin Halbuki korkulacak hibir ey yoktu ortalkta/ Her ey
naylondand o kadar dizelerinden hemen sonra gelen Ve lnce be on bin birden
lyorduk gnee kar dizesi, vaziyetin umuttan ok umutsuzlua yakn durduunu
ortaya koyar. Bize gre bu dizede air, sylediinin tersi bir durumu kastetmekte ve
aslnda korkulacak bir ey yok derken durumun vahametinden dem vurmak
istemektedir. Eer gerekten ortada korkulacak bir ey olmasayd, insanlarn lnce
be on bin birden lmemesi gerekirdi. air modern a savalarnda teknik imknlarla
yaplan toplu insan kymlarna gnderme yapmakta ve bunu, insan neslinin gelecei
iin ciddi bir tehdit olarak alglamaktadr. Yani bu dizelerde umuttan ok gelecek
endiesi ve umutsuzluk belirtileri vardr.
Ahmet Oktay, Uyar eitli tesirler altnda ktmserlik iinde bulur; fakat onda
umudun izlerine de rastlar. Oktaya gre mizac, kltrel birikimi, iir tutumu, yenilgiler
zerine kurulan toplumsal gereklik, airi belli bir ktmserlie ulatrmtr, fakat onda
mutlu bir dnya istei de mutlu bir gelecek umudu da vardr(Oktay 1999: 134).
Orhan Koak, Divan ve Toplandlar kitaplarnda iir isimlerinden rnekler vererek,
Uyarn 19661970 aras umudun iirini yazdn syler. Turgut Uyarn da o
dnemde yazd iirlerin birounda, hatta byk ounluunda, bir bekleyiin,
oktandr birikmi bir umudun, bir hazrlanma duygusunun anlatm bulunabilir. Baz
iirlerin bal bile gsterir bunu: Hzla Geliecek Kalbimiz, arlma, urdan
Burdan Hazrlanmaya, Bahar Bekleyene, Beklemi Bir Paket Cigarann Son
Umuduna, Terleyene, Deltaya, Kim aryor Maviyi?, Vaktin ars(Koak 1999:
182). airin insann mutsuzluuna sebep olan her trl dzeni deitirmeye ynelik bir
devrim beklentisi ierisinde olduu sylenebilir.
Uyar, kt ve olumsuzun iyi ve olumluya nazaran daha mspet sonu verdii
fikrindedir. Bu fikrini ise olumsuzun/ktnn tevik edici, harekete getirici zelliine
dayandrr. Nitekim bu dorultuda iirinde, direnmeye ve mcadeleye zorlad iin,
ac nn bir umut kayna olarak sunuluuna ahit oluruz. Acnn Corafyas (s.425)
iirinde ac y kutsar: kutsal ac beslegen ac stn emiyoruz. Acnn Tarihi

50
(s.423) iirinde de olumsuzun, direnmeyi hazrlamasna dikkat eker: bir susam gibi
boyuna sulamak umutsuzluu/ ve direnmek/ hep direnmek devam etmek adna. Bu
dnceler, F.Nietzschenin ldrmeyen acnn glendirecei fikriyle benzerlik
gsterir airin gznde umutsuzluk, daha genel anlamyla olumsuzluk, zmnen ihtiva
ettii g nedeniyle bir cazibe oluturmaktadr. Gnlk hayatta bu gten istifade
ederek, kendisini pasiflikten, yaam ierisinde bir avarelikten kurtarmaya alr ve daha
iyisine talipli olmaya hazrlar. Onun iindir ki iirinde umutsuzluk ve direnmek ya da
olumlu ve olumsuz, beraber zikredilen kavramlardr. Olumsuzluun bir silah gibi
deerlendirildii u ifadeler bu dorultudadr: Hznn bir cephe olarak kullanld/
Ve yoksulluun bir silah olarak (ehirden Biri, s.422), En gzel yanllklar
kuanarak (Hangi Soruyu, Niye, s.532), Mkemmel mutsuzluu insan soyunun
(Acyor, s.546). Buraya kadar verdiimiz rneklerde, olumsuzlar hakknda u olumlu
benzetme ve durum tespitleri yaplmtr: kutsal ac, beslegen ac, acnn stnn
emilmesi, umutsuzluu sulamak, hznn bir cephe olarak kullanlmas, yoksulluun bir
silah olarak kullanlmas, gzel yanllklar, en gzel yanllklar kuanmak,
mkemmel mutsuzluk. airin olumlu-olumsuz iin getirdii allmadk alm, u
ekilde bir formle dkmek mmkndr:
Sonu

Kii

olumlu

statik

olumsuz

dinamik

Durum
olumsuza gidi(rehavet nedeniyle)
olumluya gidi(motivasyon nedeniyle)

Umuttur iirinde bu konudaki tavrn bir kez daha ortaya koyar:

aslnda bir altrmadr umut
brlerinin azck nefes diye balad
()
hain ve olmayanadr nk
umutsuzluu tar yannda

(Umuttur, s.515)

Umudun yannda umutsuzluu tamas, tam da yukarda bahsini ettiimiz dorultuda bir
kullanmdr. Varoluulukta umutsuzluk insann var oluunu gerekletirmesi yolunda

51
itici bir gtr. Bu dnceye gre Umutsuzlua den, umutsuzluu iinde kendisi
olmay istemektedir.(Kierkegaard 2001: 29). Bu ynden bakld zaman airin
umutsuzluk srar farkl bir boyut kazanr.
Uyar, umut-umutsuzluk konusunda her zaman bir paradoks erevesinde hareket
etmez. Bilinen anlamda umut terennmleri ve umut adna eitli klar da olur. Onu,
bu dorultuda ilkin, rtk gerein deifre olaca, srlarn zlp her eyin asl vasfn
stlenecei bir zaman dleyen ve bekleyen bir grnt ierisinde buluruz. Bununla
ilgili gne imgesini, dikkat ekici bir ekilde, olumlu ve olumsuz vasflarla kullanr:
Bir o gne beslerim o ak pak gnee
O her eyin birden serpilip ortaya dkld geliecei gizlide
kalm ularn bir bir belirecei gnlere
sular gibi dururum
Bu

dizelerde

beklenti

havas

(G.K.O.E., s.131)
belirgindir.

air

birlikte

var

olunan

eyin

perdelendiini/gizlendiini dndnden, bunlarn aa kaca bir zaman bekler.

Sz konusu iirde gne imgesi bu fikir dorultusunda iki farkl ekilde ilenir.
lkinde iirin ad-Gnei Kt O Evler- ndan da anlalaca zere gne olumsuz
bir durumun habercisidir. Baka bir yerde O benim bildiim sevdiim gne diye
bellediim gne/ deildi odann iindeki diyerek gne imgesini yine olumsuz bir
tablonun ierisinde kullanr. Bataki rnekte ise, srlarn deifre olmasyla birlikte
gne mspet bir tablo ierisinde gemekte ve ak pak sfatyla nitelenmektedir.
zetle bu iirde, doalln askya alnd, yapayln artt bir ortamda gne ilkin
soluk, daha sonra karanlkta kalm yaamak yerleri aydnlatlnca bu defa ak pak
bir grnm kazanmaktadr.
Uyar, H.G.K.(s.330) iirinde, umudun iirini yazar. Zaten iir ad-Hzla
Geliecek Kalbimiz- da daha batan bunu haber verir. Deiimi salayacak, dnm
mmkn klacak olan ey, bakaldr/devrim ile birlikte kadn ve aktr. iirde hzla
geliecek kalbimiz ifadesi, kuvvetli bir inan vurgusu yaparak, sklkla tekrar edilir:

52
Stnn sesiyle birlikte
ofrn sesiyle birlikte
Erkenci iilerin sesiyle birlikte
Sabaha balam sarholarn sesiyle birlikte

ve herkesin ve herkesin
Sesleriyle birlikte
Bir haziran uygulayacak
Kimse blemeyecek ve kalbimiz
Hzla geliecek (H.G.K., s.330)
Bu dizelerde halk sylem ve devrim beklentisi vardr. Ayn iirin baka bir yerinde,
mutlu bir dzenin, ak ve kadnla salanacan mit eder:
Bir kadnla bir erkein olduu bir odada

Ellerin ve omuzbalarnn
birbirini bulduu

Gelecee hazrlaynca olanca gslerini

ve her eye ve lme. Kalbimiz
Hzla geliecek (s.331)
i.b.s.(s.348), umutlu ve umutsuz bir ruh halinin birlikte resmedildii bir iirdir.
iirde nce umutsuz bir psikolojiyle ben bir gn giderim ki neyim kalr/ eksik
braktm her eyim kalr der. Sonra iirin adnda belirttii gibi, galiba iyimser bir
sonula ben bir gn giderim ki ey diri at/ elbette benim de bir eyim kalr der. lk
etaptaki karamsar tablo, biraz da iyimser bir bak asyla olumluya dner. Benzeri bir
durum kark saatlere (s.351) iirinde de sz konusudur. iir kararsz bir ruh
halinin- iir adnda da bu sezilir- tasvirini yapar: adn bir gzellie yakr elbet
yakr/ bir intiharda m, bir iirde mi bilmiyorum. Kar Sesi (s.411) iirinde silah
sesleri, gzel/hayrl bir olayn habercisi ve mjdecisi gibi grlr: duyduu gmbr

53
gmbr silh sesleri/ bir gn elbet gelir. Baka bir yerde gelecekte bir gn
glmseriz (Senin Sol Yannda, s.505) diyerek, yine beklentisini ortaya koyar.
air, Yaz Yadrgamas iirinde, asl olann mutsuzluk olduunu sylemekle
birlikte, gelecekte durumun dzeleceine dair umut beslediini de ak eder:
imdilik aslolan mutsuzluktur
imdilik ve daha birka zaman
birtakm adamlarn gelecei zamana kadar
ceplerinde ttn ve kavl akmak tayan.

(Yaz Yadrgamas, s.450)

airin zellikle de Toplandlar kitabnda sk kulland kelimelerden birinin utku

olmas, yine bir umut belirtisidir.
Umuttur

(s.513)

iirinde

devrim

beklentisi

iindedir

ve

bunun

gerekleebilme heyecann yaar: umut kanlmaz gerektir nk/ bir Asyada

biterken szgelii, ilide brk balar. Umut, buradaki gibi, iirinde kimi zaman
halk anlaynn bir sonucu olarak tezahr eder. Birok yerde, birlikte ve mutluca bir
yaamann gerekleecei beklentisi ierisindedir. Bu tutumuyla, mutluluu birey iin
deil, toplum ve halk iin talep ettiini, ona toplum ve halkla beraber vasl olma eilimi
iinde olduunu gsterir. Bunu salamak iin de hep birlikte olmann gc ve her
bireyde bu bilinci uyandracak gayret ve aba gereklidir.
air, umut-umutsuzluk konusunda arlkl olarak bir paradoks erevesinde
hareket etmitir. Umutsuzluun, umuttan daha gl bir iten olduunu, kendi
deneyimleri sonucunda kefettiini syler. Bu durumdan, gnlk hayatta tembellik ve
avarelikten kurtulma ve srekli aktif kalabilme balamnda faydalanmak ister. te
yandan allm manada umut besledii de grlr. Baz iirlerinde mutlu bir dnya
beklentisi iinde olduu sylenebilir.

6. Ka ve Snma
znt ve mutsuzlua kaplmak hayatn ak iinde olaan durumlardr. Ac,
ruhi yapda oluturduu gerilim ve yapt tahribat nedeniyle dlanan bir duygudur.

54
Fakat bu tutum, insanlara asla yaam ierisinde bu nyargnn oluturduu bir gvenlik
sahas oluturmaz. Yani acy istememek onunla bir daha karlamamak iin yeterli
deildir. Ancak bir takm tecrbeler ve insann doutan getirdii baz yetiler muhtemel
karlamalarda acnn tesirini krmada ona eitli imknlar sunmutur. Bunlar insanlk
tarihi boyunca deneme yanlma yoluyla olumu ve insann bilinaltnda varln
srdrp sonraki nesillere aktarmn salam kolektif deneyimler ve psikolojik
savunma mekanizmalardr. ou zaman bir refleks halinde devreye girerler.
phesiz Uyarn sanat kimliinin kaynan oluturan insan kiilii de znt
ve mutsuzluk karsnda bilinli ya da bilinsiz refleksler gstermitir. Onda ac ve
zntnn kaynana baktmz zaman birok durumla karlarz. Uyumsuzluk ve
Yabanclama konusunda bahsettiimiz gerilim tetikleyicilerini u ana balklar altnda
sralayabiliriz:
1- Kent(modernitenin dejenere ettii yaam)
2- Yaam(atlmlk, insann ktle meyli)
3- Mekn(ilk dneminde gurbet duygusuna sebep olan tara)
4- Toplumsal Dzen(ahlak normlar, tre vs.)
5- lm
6- Din
7- Yasalar
8- Geim Sknts
Bu uyumsuzluklar karsnda gsterdii en belirgin ve youn snma davran, ak
duygusuna, kadn ve cinselliedir. Sevgi daha az koruma kalkan olutururken, vaziyete
en ok mdahil olan cinsel kimliiyle n plana kan kadndr. Fakat ak, ilk iirlerinde
sevgi ve cinsellik ayrmna tabii tutulmadan bir snma arac olarak grlr. Kimbilir
(s.76) iirinde nce derbeder bir grnt izilir: Nasl da iiyorum, lrcesine/ () /
Ben neye alyorum?. Daha sonra ak bir teselli kayna olarak n plana kar: Bu
eit yaamak zor/ Kimbilir Tanrm, kimbilir/ Hangi gzel yerde beni,/ Hangi lesiye

55
sevda bekliyor?. lk iirlerinde ehir imknlarna ve rahatna alkn biri olarak,
tarada, imknlar kstl bir ortamda bulunmann ve oraya alamamann skntsn
dillendirir. Bu dnemde yabanclk ve yalnzlk duygusunu youn olarak yaarken
uzaklamak istedii, mekndr:
Kasaba kk, bir karanlk gn sonbaharda
Karam gnln eyliyemezsin
Ne kat, ne kalem, ne kitap
Ya bir yamur, bir, yamur, yollara, aalara
-Ya bir uyku, bir gzel kadnla sarma dola

(K.K.S., s.78)

Burada varln kuatan, ruhunu skan bir mekan(tara) dan kama, kadn ve cinselliin
ruhu okayc ortamna intibak etme, sz konusudur. Baka bir yerde, kent yaamnn
insan hayatn kuatmasn vurgulad Byk Ev Ablukada iirinde, ablukay
krmann yolu ve yntemi olarak cinsellii teklif eder:
Bu asfalt biz dktk biz onardk deil mi
Bu yaplar oniki kat yapmak bizim aklmzd
Biz kurduk istersek umursamayz ya
()
Sen beraber yatacamz yataklar hazrla
Sen bir onu yap yeter bak greceksin (Byk Ev Ablukada, s.187)
Ge Bakma Dura (s.133) iirinde de ak ve kadn iki davetkr unsurdur. Bu iir
iin Mehmet Kaplann yorumu yledir: Ge Bakma Dura bir ka iiridir.
Yeryznden, ehirlerden, insanlardan ka, kadna ve aka sn, onu adeta Tanr
yerine koyu iiridir. iirin yalnz muhtevasn deil, yapsn ve slbunu da bu kuvvetli
arzu tayin eder.(Kaplan 2001: 270). airin bu tavrn, birok iirinde gzlemlemek
mmkndr.
Ak(sevgi ve cinsellik) duygusundan sonra bir snma arac olarak grlen ikinci
nemli unsur, doallk ve ilkelliktir. Doall hatta ilkellii arzulamaya vardran etken
ise, modern insann stlendii sahte ve yapay grnmdr. inde yaad toplumdan
honutsuzluk karsnda, doal olann byk ezici ve davetkr gc onu kendisine

56
eker. Kent olgusunun btn ayrntsyla daha masaya yatrlmad ilk dneminde,
Trkiyem kitabnda, O.K.Y.K.R. (s.39) iirinde, zlemini ektii bir ortamda,
doada olmann mutluluu iindedir. Bu sevin, D.E.G.A. kitabyla balayan
dneminde n plana kacak olan modernlikten sklp tabiata snma davrannn bir
sonucu olmaktan ok, bir macera giriimi gibidir. Tara insann, asl insan olarak
gsterir. Bu igdsel bir davran gibidir. Sz konusu iirde, air bir gece misafir
kald Banarhev Kynde iyi bir arlanmadan sonraki duygularn ifade eder. Bu ayn
zamanda tabiata olan meylinin ilk itirafdr: Banarhev kynde, muhtarn odasnda/
Dlerimin ve insanlarn yanbanda/ Sabahlara kadar uyudum. nsanlarn
yanbanda ifadesi, dikkat ekici bir kullanmdr. Zira bu ifadeden daha nce ilikide
bulunduu kimselerin insanlk zellii tamad sonucu da kar. Uyar, bir ehir
insandr ve grevi nedeniyle taradadr. Bu ifadeden onun doall ve menfaatsiz insan
ilikilerini, nemli bir vasf olarak grdn ve bunu tara insanlarnda bulduu iin
onlar asl insan olarak deerlendirdii sonucunu karmak gerekir. Bu, ayn zamanda
kent yaamna ynelik dolayl bir eletiridir de. Bahsi edilen iirde kendisine gsterilen
misafirperverlik karsnda bylenmi gibidir: nsan olduuma gizli gizli/ Bir
sevindim bir sevindim. Ve iirin sonunda durumu zetler: Orann scakl
havasndandr/ Ben gidince bir ey deimedi biliyorum.
Uyar, D.E.G.A. kitabyla balayan ikinci iir dneminde, kent yaamn haksz
karmaya ynelik bir eletiri kampanyasn balatrken, tasfiye etmeye ard bu
dzenin yerine tabiat geirmeyi nerir. ou zaman kyaslarla tabiat, doal olan hakl
kararak bu dzenin reklmn yapar. Bu yeni iir dneminin daha ilk iiri Geyikli
Gece de, suni bir dzenin olumsuzluu ve mutsuzluu airi vandalizmi onaylamaya
hatta yceltmeye gtrr:

Vandalizm, vandallkla e anlamldr. Vandallk TDK szlnde eski kltr ve sanat antlarn yakp
ykma dnce ve davran eklinde tanmlanr. Biz ise, bu kelimeyi genel olarak yakp ykma eilimi
anlamna gelecek ekilde kullandk.

57
Byk otellerin nnde garipsiyorduk
aresizliimiz bylesine kolayd ite
()
rnein bardak arap isek kurtulurduk
Yahut bir adam baklasak
Yahut sokaklara tkrsek

(Geyikli Gece, s.113)

Burada akl, vicdan, toplumsal denetim mekanizmalar(yasa, tre vs.) toptan

reddedilmektedir. Tkrmek adab, grgy; adam ldrmek vicdan, akl ve yasalar
hie sayar/dlar. Bir ilkellik vgs de T.C.K.B.S.. iirindedir:
Ben eskiden hep ackrdm
Alp bam ekmeklere giderdim
Eski evlerde orospulara giderdim
()
imdi doymadm ama unuttum (T.C.K.B.S.., s.118)
Mehmet C. Doan, barbarla varan bu tutum iin u izah yapar: Toplumsal hayatta
yalnzla yazgl olduunu kavramtr kk insan. Bu yzden barbarla ynelme bir
tutku halinde ne kar.(Doan 1997: 94). Uyar iirinde bir ilkellik vurgusuna da
Mehmet Kaplan dikkat eker. Kaplan, O.Z.A.B. iirini, ehrin karmaasndan kadn
vastasyla ilkellie dn duygularnn tesirinde bulur: O Zaman Av Bitti iirinde,
byk ehirlerde, gnlk almalardan ve basklardan yorulan insanlarn, kadnlar
vastasyla tabiata, igdlerinin iptidailiine dnleri, gayet ak ve kuvvetli olarak
ifade olunmutur.(Kaplan 2001: 278). Yaz Yadrgamas iirinde; doalla, ilkellie
dnn umudunu besler. Hazr bir sigara ve modern bir akmaa ttn ve kavl
akma tercih etmesinden bu sonucu karmak mmkndr:
imdilik aslolan mutsuzluktur
imdilik ve daha birka zaman
birtakm adamlarn gelecei zamana kadar
ceplerinde ttn ve kavl akmak tayan

(Yaz Yadrgamas, s.450)

Bir deiim umudu beslenmekte, ynnn doalla ve ilkellie doru olmas

arzulanmaktadr. Cepte ttn ve kavl akmak tamak, bir sradanlk ve basitlik

58
tercihidir. Zira ilkellik, iin iine insan ve emeini daha fazla katar. Bu da aire gre
mutluluu getirecektir.
Uyar, doal olana hayranlk duygusunun tesiriyle ou zaman eskiyi yceltir,
tarihsel malzemeyi iirine tayarak ona otantik bir grnm kazandrmaya alr.
Kutsal kitaplara gnderme yapan, tarihi olaylar hatrlatan kullanmlar da bu amaca
yneliktir: Birden o en uzak in baheleri yalnz baheleri/ Yerini bulup
yerletiriyorum yaamamda/ Kararsz insanlm am kervanlar Aridk Franzn/
oniki blm saraynda akamst aylar (B.K.M..., s.150). te yandan ayn iirde
geen ve kitabna isim olan Dnyann en gzel Arabistan da bu dorultuda bir
kullanmdr: Adamlar kadnlar alp Arabistana gtrrlerdi/ Dnyann en gzel
Arabistanna.
Tarihi ve eski olana dknlk, bazen masals bir dnya tasavvuruna sebep olur:
Eski haydutlar bilirdim/ () / Yalnzlklarn orman atelerinde yakarlard/ () /
Kara sarl atlar dalara greydi (T..H., s.167). K.B.K. (s.206) iirinde doay
yceltir; dalara kmay, doann barna snmay bir tekerleme gibi diline pelesenk
eder: Birgn dalara kmak birer birer dalara kmak birgn/ kmak kmak birer
birer birgn dalara dalara birgn. Doay kayglardan kurtulmann yeri/yurdu gibi
dnmektedir. Bu arzu zihni iddetli bir tesir altna alm olmal ki dalara kmay
btn iirde bir tekerleme gibi tekrar eder: Eski kaba arabalardan inip birgn kmak/
Dalara dalara dalara baka hi. iir adnn Kurtarmak Btn Kayglar olmas
ve anlatmda hi ekimli fiil kullanlmay dikkat ekicidir. Gven Turan, bu
zamanszlk hali iin u izah yapar: Ne geni zaman, ne imdiki zaman vardr bu
iirin. l bir dnyann iiridir ksacas. Ya da var olamayan bir dnyann.(Turan
1985: 7). Uyar, yaam tanmlamak iin sonsuz eksi bir (N.S.B.., s.560)
benzetmesine bavurur. Bu tanm, burada aklayc bir rol oynayabilir. nk bu
Turgut Uyar, Dnyann En Gzel Arabistan ifadesi iin Remzi nanla yapt konumada unlar
syler: Dnyann En Gzel Arabistan kitaptaki iirlerin birinden karlm bir msradr. ok
sevdiim bir tamlama. Ayrca bu adn, kitabn genel havasna uygun dtn sanyorum.(nan 1993:
28).

59
yaklama gre air, yaam, zamann snrlayclna bal grmekte; fakat tesi iin
byle bir durumu ngrmemekte, ona sonsuz demektedir. Yani sonsuz da zaman
kavram yoktur. Hl byleyken tabii dzeni, dinlerin tasvir ettikleri ve sonsuz olduunu
bildirdikleri cennet gibi dnm olabilir. Kald ki kutsal kitaplardaki cennet tarifleri
tabiat manzaralaryla doludur. Yani bu iirde tabiat, insann cenneti gibi dnlm ve
cennet

iin

zamann

snrlaycl

dnlmedii

iin

de

iirde

anlatm

gerekletirilirken fiiller kip ekimine tabi tutulmayarak bu durum temsil edilmitir.

Burada tabiiliin hayranlk uyandrmas dnda, tasarlanan yaama rnek olmas da sz
konusudur. Bahsettiimiz tabiat-cennet benzetmesi byle bir durumdur. K..M.
(s.406) iirinde de tabiat saf, katksz zelliiyle insana kendi yapsn zendirir:
dkknlarn bankalarn borsalarn ad ne/ yeilin tad hani, gln sevinci nerde.
Uyar iirinde deniz, da, orman ve gkyz,()trajik olula ilgilidir. Hepsi bir
sonsuzluk hissi vaadetmektedir sanki(Doan 1997: 98).
airin mutsuz ruh haline bulduu snaklardan biri, yer yer topik leme dnen
te yer unsurudur. Hseyin Cntrk, iirinde mutlak mutsuzluk duygusu karsnda
muhayyilesinin Uyara iki zm sunduunu syler: gerei gizlemek ve topik lem.
Muhayyilesinin yapt ey airi ya iinde yaad reel dnyadan uzaklatrarak bir
serazat dnyasna gtrmek ya da reel dnyay grmezlie gelmesine imkan verecek
bir karanla(ak karanla) sokmaktr. te air mutlu oluyorsa bu iki halde mutlu
oluyor. Bu iki halin birlikte kurduu dnyaya kurtulu dnyas denebilir.(Cntrk
1961: 11). lk dnem iirlerinden .B..G. (s.77) de, daha sonra geyikli gece,
meymenet soka, gk vs. eklinde ad konulacak hayal lkesinin ipularn veren
kullanmlara rastlanr: Tatl ba dnmelerine benzer bir gece/ Sonra bir eski ark
hatrlar gibi/ Bir ses, yabanc ve gzel, uzaklardan. Eski bir ark gibi hatrlanan ve
uzaklardan gelen sesin yabancl ve gzellii Geyikli Gece iirinde, tasvir edilen
geyikli gece imajn anmsatr. Zira geyikli gece; yabanc, uzak, karanlk ve ehevi
vasflaryla n plana karlan ve hayal yn ar basan bir mutluluk lkesidir:

60
Geyikli geceyi hep bilmelisiniz
Yeil ve yaban uzak ormanlarda
Gnein asfalt sonlarnda batmasyla ardan
Hepimizi vakitten kurtaracak (Geyikli Gece, s.111)
Geyikli gecenin topik bir alem olduunu u kullanmlar onaylar:
Bir anda kadeh ve yeni ark
Belleimde tyl tyl geyikli gece duruyor

Bir bardak arab kendim iin iiyorum

Geyikli geceye geiyorum

Uzanp kendi yanaklarmdan pyorum

(s.112-113)

Uzanp kendi yanaklarndan pme gibi bir olaanstlk, geyikli gecenin realiteyle
balantsn koparr. Bir bardak arap imekle geyikli geceye geiin salanmas da
hayal ynn dorular.
Geyikli gece topik bir alem bile olsa, insann hayal yetisini aa kard iin
nemlidir. air iin bu insan vasf korumak da bir umuttur. u dizelerde kurtarlan ya
da korunan, geyikli gece yle birlikte insann hayal yetisidir:
Gladyatrlerden ve dililerden
Ve byk ehirlerden
Gizleyerek yahut derek
Geyikli geceyi kurtardk (s.111)
Uyar iirinde bir snma arac olarak n plana kan geyikli gece imaj, youn
ekilde bahse konu olur. Birok kimse, airin gsterdii bu snma refleksi konusunda
gr belirtir. Fethi Naciye gre Uyar, yaantsnn skntsndan kendine yeni bir
dnya ina eder ve adn dnyann en gzel Arabistan ve geyikli gece koyar. Bu
dnyalar dzenle atr. Dnyann En Gzel Arabistan Turgut Uyarn kurduu
dnyaya verdii addr. Bu dnyann bir baka ad da Geyikli Gece olabilirdi.(Naci
1999: 223). Nermin Menemenciolu, kent yaamnn Uyar ka trendine soktuunu

61
ve kurtulu iin alternatif bir yaam alan araynda geyikli geceyi bulduunu
syler(Menemenciolu 1999: 54). Konur Ertop, geyikli geceyi eskiye bir zlem olarak
alglar. O geyikli geceyi insann ak ve umudu yeniden el dememi doada ve
yabanl tarihinde yakalamaya(Ertop 1997: 59) almasnn bir rn olarak grr. V.
B. Bayrl, Uyar iirinin temeline geyikli geceyi koyar ve dier izlekleri bu omurgann
baralar olarak grr. Geyikli gece ka ve snmay zetleyen yanyla omurgadr.
Geyikli Gece poetik bir omurgadr. Bu omurgaya aklan her para daha sonra
genileyen bir ana-gvdeyi oluturur. Ama yeni izlekler, dnmler, krlmalarla
genileyen bu ana gvdenin altnda, daima deimeden kalan bu poetik omurgay hep
hissederiz.(Bayrl 1999: 154). Ergin Yldzolu, geyikli gece iin, Uyarn skt
zamanlarn zgrlk ve rahatlama alan ifadesini kullanr. Ona gre Uyar, ok
sktnda Geyikli Geceye gider ve zgrlk ryalar grr.(Yldzolu 1997: 57
58). nder Otu, Uyar iirinde kiiyi tedirgin eden durumlara kar farkl eylerin kar
koyuculuuna gidildiini syler. Bunlardan biri de geyikli gecedir. Turgut Uyar, hazza
kar olan en byk g konusundaki her trl yetkenin(ordunun, Tanrnn, egonun)
karsna

Geyikli

Geceyi,

Akaburgazl

Yektann

Glbeyazn,

Sinann,

Hmeyrasn() koyar. Meydan okur.(Otu 1997: 76). Bu grlerden karlabilecek

ortak sylem, geyikli gecenin bir hayal mahsul olarak, psikolojik srete mspet
ynde nemli bir katk saladdr.
T.C.T..D.A..(s.119) iirinde topik lem, aire mcadele d olmann
rahatln salar: Hibirinizle demem/ Siz ne derseniz deyiniz/ Benim bir gizli
bildiim var. Kan Uyku da topya, airi gereklik-hayal ayrmnda tereddde
drr. Bu ikisi arasnda kararsz bir davran stlenir. Hangisinin gerek olduunu
kestiremeyen, iki lem arasnda gidip gelen bir ruh hali iindedir:
Sonra birden bym gryorum aalar
Ksraklar birden yavrulam
Havalar birden gneli
Kadnlarla yattm yetse ya
Bir de kadnlarla yattma inanmam gerekiyor

(Kan Uyku, s.121)

62
nce gerek dnyann deiimleri fark edilmemektedir. Sonra farkl bir eylemin,
kadnlarla yatma nn gerekliini kavramaya alyor. Aslnda onu tereddde
srkleyen unsurlardan biri de, ou zaman cinsellii kurmacayla beraber yaamasdr.
Ayn iirde snma aralarndan kadn ve hayal lemi de vurgulanr. Bu hayal lemine,
geyikli gece benzeri bir tarif yaplr:
Bir biz ikimiz varz gzel brleri hep irkin
Bir de bu terli karanlk
Sonra bir ey daha var mutlak ama adn bilmiyorum
Nereden balasam sonunda o kla karlayorum
yar plak utanmaz bir kadn resmini aydnlatyor

(s.121)

Burada tarif edilen lem iin bir rya hli demek de yanl olmaz. Byle
dnldnde bu rya hlinin anlatld iire Kan Uyku adnn verilmesi de anlam
kazanr. Zira kan uyku en derin uyku eididir. Bu ifadeyle rya hali vlmek
isteniyor olabilir.
Uyarda hayal leminin bir ad da meymenet sokadr. Geyikli gece btn
vasflaryla(karanlk, loluk, ehev vs.) meymenet sokana tanm gibidir:
Kararm tahtalarda yerlemi mutluluklar grdk
O bildiimiz eskimi gneten dipdiri klar
Bir de kz grdk onaltsnda sevilmeyi zler
Meymenet Soka, eri bryd ama lotu
Grseniz lotu (M.S.V., s.125)
Cinsellik ve hayal unsuru belirgindir. Szlk anlam iyi nitelik, uur, hayr, bereket
olan meymenet, bu anlamlaryla airin gznde farkl bir lemin snrlarn kapsayan
bir sembol olabilir. te yandan meymenet soka nn yaanandan farkl bir gerei
kapsad da aktr: Meymenet Sokann tadn hep bilirim ama gidemem/ Oturur
dosya dzenlerim akama kadar. Grld zere iki farkl yaam/lem vurgusu
yaplmaktadr.
Geyikli gece de olduu gibi, meymenet soka na da geiin ikiyle olmas
dikkat ekicidir: Bana kfteler hazrlayn salatalar hazrlayn bir de pencere/ Oturup

63
umutla bir eyler unutaym/ Siyah arabn tadn bilirim orman gibi. Burada unutma
umutla beraber anlmaktadr. Bu, atmaya sebep olan, rahatszlk veren bir eylerden
ka ve snmay onaylar. Unutma tek bana duruma el koyan psikolojik bir savunma
mekanizmas olarak deil, bir hayal lemine snmann sonucu olarak vardr. Pencere
de sanki bu leme alan sembolik bir kap gibi dnlmtr.
Uyar iirinde, bahsedilmesi gereken hayal lemlerinden biri, ayn zamanda nc
kitabna isim olmu dnyann en gzel Arabistandr. Nitelikleri geyikli gece ve
meymenet soka yla ayndr. Cinsellii, yabanll ve bozulmaml temsil eder.
lm de bir snma unsuru olmakla beraber, Uyar iirinde nadiren tercih edilen bir
aratr. Uzak Kaderler in (s.69) iirinde, mutsuzluk lm bir snma aracna
dntrr: Belimi bir lk al sarsn, mavi/ () / Ryalarm unutulmu bir handa pes
desin/ Grm geirmi bir ift dudak karsnda. Hayallerin gereklememesi, srekli
ertelenmesi karsnda bkkn bir ruh haliyle lmn bu verimsiz, sonusuz
devinime(yaama) bir son vermesini arzular gibidir.
kinin de Uyar iirinde bir snma unsuru olarak grldn syleyebiliriz. ou
zaman derbeder ruh hali grntlerine paralel olarak varl hatrlanr. Hseyin
Cntrk, buna vurgu yaparak air, her eyden nce, ikiye bavurarak dnyay
unutabiliyor(Cntrk 1961: 31) der. Geyikli Gece (s.111) iirinde, mutlu bir lem
olarak tasvir edilen geyikli geceye gei ikiyle salanr: Bir bardak arab kendim
iin iiyorum/ () / Geyikli geceye geiyorum. ki, mutlu hayal ortamna hazrlayan
bir unsur olarak M.S.V. (s.125) iirinde de telaffuz edilir.
Uyar, birok iirinde iki ve onunla ilgili kelime kullanm yapar. vg lye
(s.218) iirinde alkoln byk bir ura olduunu syler. Alkol onun iin ksa sreli bir
unutma ve kurtulu imkndr. nk akl ilevsiz brakarak ksa sreli bir yorumsuzluk
ve denetimsizlik imkn salar: Alkol bir byk uratr, ey Marib, ey deerini/ ve
sonsuz dzenini bulmam gebe. Baz yerlerde ihtilal, mutsuzluk ve alkol bir sebep
sonu silsilesi iinde birlikte zikredilir: Alkoln yarm yamalak tespit ettii

64
akamlardan/ / Btn herkeslerin ihtilal diye/ ortalara dkld bir akam
(.Y.M., s.239).
M.A..B.K. (s.304) iirinde, ikinin hayatndaki skln dile getirir: Ve ben
ruhulara gre akn/ Zevcelere gre alkoliktim/ Evet gerekten hayatmda ok itim.
Baka bir yerde bilinir ben youn iki severim (Size Olmayan, s.628), der. kinin
hayatndaki bu sklnn bnyesinde yapt tahribattan da sz etmek gerekir. Zira
airin elli sekiz ya gibi ok ge saylmayacak bir yata lmne sebep olan siroz
hastal da, ikinin bnyesinde brakt bu tahribat nedeniyledir.
Uyar iirinde gk motifi, bazen bir snma unsuru olarak n plana kar. Ge
Bakma Dura (s.133) iirinde gk, grsel bir dinlence gibi, baklnca mutlu olunacak
bir yer olarak grlr: kimiz birden sevinebiliriz ge bakalm/ u kaamak klardan
u eker kamlarndan/ () / Durmadan harcadm u gzlerimi al kurtar. Gven
Turana gre Ge Bakma Dura, bir kurtulu midi tar. Dnyadan kaarak ge
bakmak, () bir kurtulu imi tamaktaysa da, teki iirlerde bu btn btne
kaybolur.(Turan 1985: 6). Hseyin Cntrk, Uyarda gkyzn mutlu dnyann
sembollerinden biri sayar. gkyz onun iin en bata gelen ferahlatclardandr.
Onu yaad ehrin skntsndan, alt odann skclndan, bu odann kap, duvar
ve perdelerinin ablukasndan kurtaran, kendi kiisel yalnzlklarndan kurtaran
gkyzdr.(Cntrk 1961: 25). Bu nedenle B.K.M... (s.143) iirinde, Yekta, g
kapatan yksek binalar ykma giriiminde bulunur.
Uyar iirinde baka bir snma unsuru, karanlk tr. Geyikli gece ve meymenet
soka nn zelliklerinden biri, yer yer karanla varan, lo renkleriydi. Mehmet
Kaplan, Kan Uyku iirinde karanln, akamn bir snma yeri olduu fikrindedir.
Geyikli Gecede olduu gibi burada da akam insanlar batan karan, alelde
hayatlarn amaa sevk eden bir rol oynuyor.(Kaplan 2001: 274). Kaplan, Uyar
iirinde geen ak karanlk ifadesinin de anne karnna dn sembolize ettiini
syler: cinsi arzulara kapan, iptidailie veya psikanalistlerin diliyle sylersek, d
lemden kaarak anne karnna dn arzusunu ifade eder.(Kaplan 2001: 277). Tuncer

65
Uarol, D.E.G.A. kitabnda karanln aydnlk anlamna gelecek ekilde
kullanldn syler(Uarol 1985: 11). Olumsuza olumlu bir mana yklemek eklindeki
bu yaklam da, karanln bir snma unsuru olarak grldnn bir iaretidir.
Sonu olarak Uyar iirinde n plana kan snma aralarn, nem srasna gre u
ekilde sralayabiliriz:
1- Daha ok cinsel kimliiyle n plana kan kadn
2- Doallk/ilkellik
3- topik lemler(geyikli gece, meymenet soka dnyann en gzel
Arabistan)
4- ki
5- Gk
6-Karanlk
7- lm

7. Kar Koyma/ Direnme

Uyar, iirde ka makul karlar; fakat onun iin asl olan yzleme ve
mcadele etmektir. iiri yaamla sk bir iliki ierisinde grp, toplumsal bunalm
dnemlerinde baz airlerin ak, sevgi, umut iirleri yazmasn yadrgasa da, airin iirde
yeltendii ka ve snma davrann da insana zg bir davran olarak niteler.
Ka, insani bir davrantr, yrekli bir davran olmasa bile.(Uyar 1983: 96). Ka
iin ngrd aralara insani deerler adn koyar. Bu deerlerin banda ise,
ak(sevgi/cinsellik) duygusu gelir. Katan neyi kastettiini, ya da hangi
davranlarn ka saylabileceine ise Ahmet Muhipin bir iiri iin yapt
deerlendirmede dikkat eker: olduu gibi dndadr yaad an. Bundan tr
iirinin bir ka iiri olduu sylenebilir.(Uyar 1983: 96). Bu tespitinden anlald
kadaryla, bir airin ka iiri yazp yazmadn, onun an iirini yazp yazmamasna

66
indirgemektedir. Bu kstastan hareket ederek kendi iirine baktmz zaman ise,
yzlemenin daha youn olduu sonucuna ularz.
Turgut Uyar, trl durumlarla uyumsuzluk gsteren, bir kuruntu ierisinde
kendisine yalnzlk peyda eden, mutsuzluk reten biridir. Ei Tomris Uyarn onu
muhalif yapda domu biri olarak nitelemesi, bu dorultudadr. Tomris Uyar, airin
olumsuzluklarla mcadelesine yle bakar: ileride herhangi bir ekilde iktidar ele
geirecek zorba bir g iin;() savamak istemezdi, sanyorum. Daha ok bir dnce
iin savamak isterdi. Bu dnce de en aznda smrye engel olmak gibi bir kaba
hatlaryla insann mutluluuna engel olacak her eyle savamak anlamna
gelebilirdi.(Altan 2005: 71). airin byk mcadelesi, gerekten, insann byk
zgrln salamaya ya da dile getirmeye yneliktir. Kent rgs ierisinde; insana
takdim edilen, aslndan uzak, niteliksiz yaam biimine kardr. nsan ve toplumu daha
iyisine layk grr, bunun iin tabiata dnmeyi nerir. Dier mutsuz edici sistemlere
kar da devrim beklentisi ierisindedir. Bunlardan biri yasal ve toplumsal normlardr.
En ok cinsellie snrlama getiren yasal ve toplumsal normlarla atr. Bunun nne
gemek iin mental olarak deiimi ngrr. D.E.G.A. kitabnda, Yektann ahsnda
bir fikir mcadelesine giriir. Cinsellii su ve gnah boyunduruundan kurtarmaya
alr.
Hseyin Cntrk, airin varln kuatan mutsuzluk duygusunu alt etmek iin
eitli arelere bavurduunu syler ve bunlar gruplayp rnekler verir: Uyarn
mutsuzluun ablukasn yarmak iin bavurduu areler unlar: 1) Ktleri
eyiletirmeye almak. 2) Alamad kt eyleri sevmeye almak 3) Bayalaarak
kt eylerin dnyasnn bir paras olmak 4)Alt kt eylerden kurtulmaya
almak 5) Eyisi ile kts ile realiteyi bir oldu bitti diye kabul etmek 6) Realiteyi
grmezlie gelmek 7) Hayal evrenine kamak(Cntrk 1961: 26). Cntrk, airin
isyan duygusu ierisinde olmadn sylerken ok hakldr. Gerekten de air, ok kt
olumsuzluklar, hatta lm karsnda bile metanetinden bir ey kaybetmez.
Mcadelesini ya da en azndan muhalif tavrn soukkanllkla devam ettirir. ktidar

67
odaklarna(toplum, din, yasalar) kar koymasnda; szckleri bir isyan havasn, bir
kzgnl pek bildirmez. Bakaldrnn szn etse bile, ykc deildir. Umudunu
kaybettii anlarda ise, dnyann olduu gibi, hi deimeden srp gitmeyeceine
kendisini inandrarak ayakta durmaya alr.
Tomris Uyar, airin muhalif yapda domu biri olduu dncesine paralel
olarak, baka bir yorum daha getirir. Turgut Uyarda aksiyoner/militan kiilik zlemi
olduunu ve bunun baz iirlerine tesir ettiini syler. Fakat ona gre bu tutumu, airin
mcadele etme drtsn ve itiyakn tatmin etmemitir.(Altan 2005: 61-63). iirinden
deerlendirmelere gemeden son olarak Taylan Altuun grne yer vereceiz. Altu,
Uyarda yenilgi mcadelenin zn tekil eder, der. Ona gre air srekli yenilgiyi
bararak, galibiyete motive olur. Kii kurulu dzen iinde () bilisizce srklene
srklene yenilgiler iinde birok eyleri anlayacak ve kendi olma bilincine varp
giderek yenilginin, aresizlik olmad kavrayna ulaacaktr.(Altu 1969: 15).
Bunun iindir ki her pazartesi yenilginin tohumunu tar. Yine yenilginin kutsall
bunun iindir. Duruma byle yaklatmzda yenilgi doal olarak iinde bir umudu da
barndrr. Bu yenilgi tasarland gibi bakaldrya dnecektir. Altu, bunun ileri
safhalarda genele mal edildiini, Byk Saat adl iirde tarihi bir perspektif
kazandn syler.
Uyar; pasiflii, kabullenmilii yrekli bir davran olarak grmez. Bu kar
k, dolayl olarak direnmeyi nerir. Mcadeleye giriirken ise doada yaamn
kesintisiz akndan, canllarn yaam mcadelesinden ilham alr:
artk ayorum gzyana
mutsuzluun harcn pekitiren
aresizliin gzyana
binlerce beygir bir ovay arnlarken
yepyeni dileriyle binlerce tay
ve sonsu giyimiyle byk hayat kuanrken en mavisini
(ayorum Gzyana, s.459)

68
Benzer ekilde, imdi Biz (s.608) iirinde, incir aacnn zor artlardaki yaam
mcadelesini, modern a insannn zor artlardaki yaamna bir misal olarak getirir.
ncirin kayay delip gemesi ve yaamn devam ettirmesi, insan iin bir ibret ve
tefekkr vesilesi olmal; o da mcadelesinde, incir gibi kararl ve dayankl
olabilmelidir: ama hi kimse inciri durduramaz/ o her zaman byr ve tadla yenir.
ncirin kklerinin kayay delip topraa ulamamas durumunda lmesi gibi, kent insan
da tabiatndan uzak yaama biiminden syrlp zne ulamazsa, yaamdan bir anlam
karamaz. airin incir, baka bir deyile yaamn kesintisiz ak karsndaki byk
ilham, sekizinci kitabna Kayay Delen ncir adn koyarken de n plandadr.
D.G.D.M.B... iirinde, ie sinmeyen bir kent rgs ve dzen karsnda
ykp yeniden kurma, ina etme temaylnde olduunu gsterir:
Bu krgn karanl bir talm ilkin
Yeniden ehirler kuralm imdikilerine benzeyen
Batan balayalm susamlara ekmeklere
deniz arlarna sevmelere

(D.G.D.M.B..., s.129)

Koullardan mtemadiyen memnuniyetsizlik, onu yeniden ina etme kararllnda

tutar. G.K.O.E. (s.130) iirinde, istenmeyen bir zaman ve mekan unsuruna kar aktif,
deitirmeci bir davran ierisindedir: Tra olurum en gzel giyimlerimi giyerim
oturur beklerim/ Ykarm temizlerim adam ederim o soluk gneleri. Ayn iirde lm
gibi rahatsz edici bir durumun, yaamn btn ynleriyle kavranmas artyla alt
edilebilecei senaryosunu izer. Kaygnn stesinden gelebilme, lmn yaamn bir
gerei olduu ilkesinin kabul edilmesini zorunlu klar: lme kar durmay en ok en
ok onu yenmeyi/O karanlkta kalm yaama yerlerini bulurum kartr/ gsteririm.
Ykp yeniden ina etme refleksi, B.K.M... iirinde de karmza kar. Bu iirde
Akaburgazl Yekta, ehrin fiziki evre zerindeki tahribatn, insann ruhunda brakt
derin rknty tehis edip aresini ortaya koyar:
..mahkeme yaptlar, yasalar kodular, bir eyin bu kadar ey
iinde gitgide kldn yittiini sezinliyorlard ama bulam-

69
yorlard, bulamyorlard da deil, umursamyorlard, onsuz olunur
diyorlard, yerine baka eyler koyuyorlard, ama yle bir ey ki
yittike nemi azaldka dzeni etkileyen, bilisizlii arttran, evleri
oturulmaz, sokaklar dolalmaz hale koyan, kiiyi bo vakitlerden
karan bir ey, ben uraybakan olunca buldum imdi ykn diyorum, ilkin bu evleri, bu kt, stste evleri ykn

ykn dedim iilere, yerlerine yenilerini koyacam (B.K.M..., s.149)

iirinde atma tablolarndan biri, cinsellie yasal ve toplumsal normlarn yaptrm
getirmesinden kaynaklanr. A.Y.M.K.A.S.M. iirinde, Yekta yaad yasak gnl
ilikisinin haklln, en azndan bir su tekil etmediini ispatlamaya alr.
Cinselliin kesintisiz bir zgrlk ierisinde yaanmas gerektiini savunur. Toplumsal
ve yasal bir kovuturmaya maruz kaldnda ise, veryansn eder:
Glbeyaz benim topram ileyen kazmayd. Gnah olamazd yaptmz. Ben onun eliine
greydim ancak

Bizi yakaladlar

Yarglarn katna diktiler umudum nerdedir

Bizim inanarak ettiimizi yerlere aldlar, ululuu nerdedir
(A.Y.M.K.A.S.M., s.138)
Yektann bu ac tecrbesi, B.K.M... iirinde, Azrayla yaknlamasnda kendisine
bir ders tekil eder. Yekta, baldz Azraya, biraz da sindirilmi olmann etkisiyle
ehvetle yaklamaz. Sadece dnce baznda onu kendi zgrlk izgisine ekmeye
alr ve sonunda bunu baarr:
Ben kandrmadm sonunda o inand
Ben Azraym bak dedi
Kadnm seninleyim istersen al dedi
Almadm

70
Bir buna inansn yeter diyordum ite yetti

(B.K.M..., s.147)

T..H. (s.153) iirinde, Yektann bir nevi fikir mcadelesini, bu defa Adile stlenir.
Adilenin Yektann kadnlarndan biri olmas, bu durumda da Yektann dolayl bir
etkisinin olduunu gsterir. Muhtemelen Adileyi inandran da odur. Adilenin akn
serbestliinin nne su ve gnah engellerini koyan, ahlak ve treye dorudan bir
bakaldrs sz konusudur. O; sevgiyi, cinsellii bask altna alnmayacak kutsal
deerler olarak grr; bunlarn zgrce yaanmasn, yaamda mutluluun bir gerei
sayar: Ama mutlu olmamak iin hibir ge-/ rek yok dnyada, siz de olabilirisiniz biraz
cesaret biraz da/ mutluluu istemek yeter galiba. Adile, baka bir yerde treyi
umursamadn, bu sayede mutlu olduunu syler: Artk treler deil rneim/ () /
Kendi kurduum her ey beni mutlu ediyor/ Umurumda deil baka hibir ey hibir
ey. Adile de Yekta gibi benimsedii fikri, bakalaryla paylama, onlar da kendi
safna ekme gayreti ierisindedir: Ama bu kalabalk iyi bir frsat, syleyeceim,
sylemeli-/ yim daha mutlu olmak iin.
airin kar olduu durumlardan biri, siyasi dnce ve davranlara baskdr. O,
militan bir davran ierisinde ortal velveleye vermeden, ie kkten bir zm bulma
arayndadr. Bu, cinsellikle ilgili ortaya att zmle ayndr. Ona gre zihniyetin
deimesi/deitirilmesi ve demokratik bir nitelik kazanmas gerekir.
Bal Kalmann Yeri (s.232) iirinde iktidarn, aksi siyasi dnce ve
davranlar bastrmasn eletirir, durumun yanllndan dem vurur, fakat ortal
yakp ykmaz. Aslnda Uyar anlaynda dzenler, insan olanla elitii kadaryla
eletiriyi hak eder. Siyasi otoritenin eylemleri arasnda ise, kstlanan insan hak ve
zgrlkleri vardr: hapse atlmak, ikence edilmek, ldrlmek gibi. Bir Duymak
(s.234) iirinde, toplumsal ayrtrma ve provokasyonlara deinir, fakat zm bulma
adna ortaya somut bir ey koymaz. Alkol pasif kalnan durumda, bir are olarak n
plandadr: ve etlerin,/ sonusuz bir ayaklanmaya yneltildii bir akam. Son
Be (s.235) iirinde; darbenin, yersiz ve sonusuz bir giriim olduunu belirtir: Ne

71
yaptlar?...Ah sonsuz sonusuzluk- yal kararszlk. u ana kadar sert bir protestosuna
ahit olmadmz air, Her Pazartesi kitabyla birlikte, tavrn biraz sertletirerek
siyasi dzen hakknda daha sk sz sylemeye ve isyann/bakaldrnn bahsini etmeye
balar: Yadsnan beden. lebilen./ Bakaldran/ Tek bakaldran (Bal Kalmann
Yeri, s.232), Makedonya falanjistlerinden daha kahraman (A.S.B.., s.251),
Devrimlerin ve arlistonun ans/ / Venezuela bakaldrmasnda 400 kii
ldrld (l Ykayclar, s.258, 267). Gnei Bol lke (s.283) iirinde, tarafn
ve tutumunu ak eder: Byk kelimelerle sylenir ancak, sonsuz/ bakaldrmas
alexandrinlerin. air, baka yerlerde/lkelerde gerekletirilen ve baarlanlarla
kendisini ya da halkn zdeletirir. Dzeni deitirmeye ynelik aksiyoner kiilik ve
devrimci ruh zlemi, bu kullanmlarda kendini ak eder.
air, protest tavr ierisinde, ayn zamanda bir bakaldrnn nasl olmas
gerektiini de tarif eder. O, kendi anda bir amaca ynelik hareketin/mcadelenin
ancak birlikte hareket etmekle baar kazanabileceini dnr: kahramanlk ancak
birlikte olmaktr amzda (lm Ykanmas, s.457). Alk ounluktadr (s.461)
iirinde, birlikte olmann, hele ortada bir de maduriyetin verdii motivasyon varsa, ok
etkili bir g olacan haber verir: nk alk ounluktadr/ ve ezecektir gcyle
dnyay
air, mutsuz dzene kar bazen kadn ve akla kar koyar. Byk Ev
Ablukada (s.186) iirinde, insann mutsuzluunu kendi eliyle hazrladn bildirir ve
zm olarak aleladelii ve ak teklif eder: Bu asfalt biz dktk biz onardk deil mi/
Bu yaplar on iki kat yapmak bizim aklmzd/ Biz kurduk istersek umursamayz ya.
Kurtulmak sradan olmak kadar kolay ve basittir: Ekmek yiyelim tereya yiyelim
ocuk bytelim/ Sen birlikte yatacamz yataklar hazrla/ Sen bir onu yap yeter bak
greceksin. Ekmek ve tereya yemek, ocuk bytmek sradanln vurgusudur.
Yataklar hazrlamak ise, zmn ierisine cinsellii ekler. Bu iirde airin sradanl,
basitlii vdne ve onu kent karmaasnn karsna iyi ve gl bir alternatif olarak
koyduuna rnek olabilecek baka kullanmlar da vardr: Ekmek vard tereya vard

72
utanlacak bir ey yoktu/ () / te byle olmak en iyisidir olmaklarn/ Bir kk
ocuu tuttum otobsten indirdim. Bir kk ocuu otobsten indirmek baka bir
kolay/basit mutluluk vesilesidir. Gnei Bol lke iirinde mutsuz dzene yine kadnla
kar kar ve yaamn temeline koyduu bu dinamie inanmay, bir din gibi alglar:
bizimle, btn soluk kadnlar.
inerler halarn, adrlarn ve ayetlerin dibinden
Byk maaras alr llerin,
Btn kitaplar bizimle
Kadnlar bunun iin dourgan her yerde

(Gnei Bol lke, s.283)

air, ak ve cinsellikle sarmalanm bir yaam gnei bol bir lke gibi alglamakta ve
iir adnda sembolletirmektedir.
Sunak iirinde, dnyann karmaa ve bunalm iindeki halinin uyandrd
olumsuz duygu karsnda, her canlnn, her varln bir sonu olaca realitesiyle
kendisini teselli eder. Bu, endieleri bir inan ve din tarafndan teselli edilmi bir
mistiin teslimiyeti ve metanetli ruh hali gibidir:
durmadan kurban durmadan sunu
tkenmeyen alna dzenin
dmeyi ve kan hazrlyor

sakinim btn gece boyunca

bam deimeyen dme koyunca

bilirim dnyann sonu vardr

(Sunak, s.433)

iirinde bir baka kar koyma refleksi, mizahtr. airin protest tavrndan bahsederken
uyumsuzluk ve mutsuzlua az da olsa fkeyle tepki gsterdiini belirttik. airin ayn
durum karsnda bir de mizah aracna bavurduunu sylemekte yarar var.
airin u ana kadarki kar koyma/direnme davranlarn u ekilde sralamak
mmkndr: ncelikle kente cephe almtr. nsanlar hapseden beton bloklar ykp

Bu konuda ayrntl deerlendirme mizah konusunda yaplacaktr.

73
yerine insanla daha uyumlu yaplar ina etmeyi dnr. Bunun yannda insan bir deer
olarak grd cinsellii su ve gnah boyunduruundan kurtarma abas iindedir.
Yine siyasi basklara karsnda da insann zgrln savunur. kisinde de zm iin
zihniyet deiikliini nerir. te yandan baz dnemlerde ok sk isyan ve bakaldrnn
szn etse de yakp ykma eilimi iinde deildir. Bakaldrnn sonu vermesi iin
birlikteliin gcnn devreye girmesi gerektii iddiasndadr. Ona gre devrim birlikte
hareket etmekle salanacaktr. Son olarak, mutsuz dzene karsnda kadn ve mizahla
avunmas da kar koyma refleksi olarak deerlendirilebilir.

8. Ak, Kadn ve Cinsellik

Uyar, kadn-erkek ilikisinde duygusallk ve cinselliin eit boyutlarda olmas
gerektiini dnr. Salt cinsellik ya da salt duygusalln, olumsuz netice veren bir
dengesizlik douraca kansndadr. Gemite bizim genlik yllarmzda salt
duygusalla ne kadar karysam imdiki salt cinsellie de o kadar karym. Ne var ki
bu yeni salkszlk daha kt, nk insanca saygy da gtryor. (zkrml 1985:
96). Uyar, yaamda ak sz konusu olduunda bir ilk olamayacan; birinci, ikinci,
sonuncunun da ilk olabileceini syler. Bu balamda akn yaamsal bir kaynak
olduunu vurgular. Ak sz konusu olduunda, ikinci de nc de sonuncu da ilktir.
(Uyar 1985: 128). Ak duygusunun varlna sebep olduu aile kurumu konusundaki
gr ise, yledir: Kendi adma birlikte olduum her kadna yardm etmekten, onun
ykn almaktan yksnmedim. Evlilii bir beraberlik, iki insann bir arada yaamas
olarak dndm. Kaamaklar gerektirmeyen bir birliktelik. mr boyu srsn diye de
dnmedim. (zkrml 1985: 96). Uyar, Trk aile yapsnda cinselliin bir sradanlk
eklinde yaandn, farklln darda arandn syler. Kendi arzulad kadn ise,
bu fonksiyonlarn dnda cinsellii srekli yeni ekillerde stlenen bir kadn olmaldr.
Ben kaln derili bir kadn dlyorum. Hayatn ykn kaldrabilen ama diiliini
yitirmemi bir kadn (zkrml 1985: 95).

74
Uyar, iirinin en belirgin unsurlarndan biri olan cinsellii, kendi bedeninde ilk
olarak on be yalarnda duyar ve bu duygunun insan hayatnda derin tesirine inanr.
Bir kadnla ilk birlikte olduumda gerek anlamda birlikte olduumda 15 yalarnda
idim, () dnyam deiti ve hep deiik kald. Cinselliin byk gc, insan
yaamndaki yeri, benim yaammda da nne durulmaz yerini almt. (Uyar 1985:
127). nsan bedeni ve ruhunun iki olaan durumu olan ak ve cinsellik, Uyar iirinde
yanks olan unsurlardr. air, akn duygusal ve cinsel ynnn dengeli olmas
gerektiini dnrse de iirinde yer yer erotizme varan cinsellik katman, daha ar
basar. Kadn ve cinsellik, her eyden nce mutlu dnyann bir sembol, mutsuz insan
aran bir snak olarak belirgindir. Cinselliin bir snma unsuru olarak davetkr
gcnden ve bu arya verilen insan tepkiden Ka ve Snma konusunda da
bahsettik. iirine akn iki alm olan sevgi ve cinselliin ne derecede sirayet ettiinin
izahna gemeden, bu iki almn Uyar iirindeki yerine ynelik ne tr yaklamlar
getirildiine bakalm.
Muzaffer lhan Erdost, Uyarn hayatn anlam ve kaynan cinsellikte
bulduunu dnr: Turgut Uyar bu karlksz hayatn ierisinde en yksek ve
yaamn tek ve gl anlam olarak cinsiyet ilikisini bulur. Btn sevinlerin,
cokularn, bitip tkenmez engin almalarn sebebi ve kayna cinsi gtr veya cinsi
ilikilerdir.(Erdost 1999: 33). Nermin Menemenciolu, Uyar iirinde cinsellii sadece
snlacak bir yer olarak grmez. Ayn zamanda yaamn bir treni olmasndan gelen
zelliklerine de deinir: Cinsellik tek korkuya kar bir siper deil, ayn zamanda
yaamann bir eit treni, kiinin kendiliine degin onu oaltan ve ycelten bir
duygu.(Menemenciolu 1999: 55). Menemenciolu, Uyarda cinselliin sululuk
uyandrmas ve ykanma fikri zerinde de durur.
nder Otu, Uyar iirinde; doal, kendiliinden bir cinsel dil olduunu dnr.
Buna cinsel olulu dil der. Cinselliin utanmaz, isyankr deil hakl ve cokulu
olduunu syler. Yalnzla sabrn da youn cinsellie balar: Turgut Uyarn
yalnzlk gcnn en anladm kayna, her trl cinsel antrmadan zenle kanan

75
gei dnemi yazarlarnn, airlerinin tersine kusursuz ekirdekteki youn cinselliktir.
Turgut Uyarn cinsel olulu dilidir.(Otu 1997: 76). Otu, dil tarihimize gmlen bir
cinselliin olduunu ve Uyar iirinde beliren cinselliin biz hala varz, kendi kendimizi
retebiliriz anlamna geldiini syler.
Tuncer Uarol, Uyarn ilk iirlerinde dier yaam fonksiyonlaryla beraber ak
da gereki bulmaz. kinci Yeni dneminde daha gereki bulur. Ona gre Sevime
konular

Cemal

Sreyadaki

gibi

youndur

ama

gene

de

romantik

bir

erotikliktedir.(Uarol 1985: 11). Ahmet Kabakl, Uyar iirinde kadnn btn

ynleriyle en ok da cinsel kimliiyle iirin dokusuna sinmi olduunu gzlemler.
Kuaktalar gibi Turgut Uyarn iiri de ak deil sevimeleri, yatmalar anlatr.
Onun kadnlar beyaz ve plak tanralar gibi hem kendisine taplan, hem dostluuna
snlan, hem de birlikte yatlan varlklardr. Benliini kaplar gibi olan ve ten
hazlaryle, kskanlklarla dolu bulunan bu kadn her msranda grlmektedir. En
mahrem

halleriyle,

kadn-erkek

ilikileriyle

fakat

rtler,

semboller

altnda

grlmektedir.(Kabakl 1974: 634). Sezai Karako da, Ahmet Kabakl gibi dnr;
fakat tespitini kinci Yeni airlerinin genelini kapsayacak ekilde yapar. Karako, bir
kinci Yeni airinin bak asndan kadn u ekilde tasvir eder: bir dnya nimeti
olarak kadn(yasak yemi) evresinde bir pervane gibi dnp dolamaktadr. air,
cemiyette sktka kadna snacaktr. Kadn, bu iirde, putperest bedevinin
hurmadan putudur.(Dnmez 1993: 11). phesiz Karako da bahsini ettii airlerin
tarznda iir yazmtr. Burada yapt ise dnya gr olarak kendisinden farkl dier
kinci Yeni airlerinin iirlerindeki izleksel grnme ynelik bir tespittir. Bir baka
kinci Yenici, Cemal Sreyann, Uyar irindeki cinsellie ynelik yaklam yledir:
Turgut Uyarda cinsel istek, eyaya damgasn basmtr. Cinsel istei saf ve aptal
odalardan kararak ehrin grltsnden geirir.(Sreya 1966: 49). Tomris Uyar ise,
onda ak ve cinselliin bir btn tekil ettiini savunur(Uyar 1985: 8). Hseyin
Cntrk, Uyarda ak kavramnn hayal olarak verildiine deinir. Ak Uyar iin iyi
bir kurtulu vesilesi oluyorsa da bu bazen ok ksa sryor. nk ok gemeden
anlalyor ki bu gerek bir ak deildir, hayal rn bir eydir.(Cntrk 1961: 33).

76
Son olarak Fsun Akatlnn grne deinelim. Akatl, Uyarn ak airi sfatn
fazlasyla hak ettii iddiasndadr. Bal gibi bir ak airidir o, en hasndan hem
de(Akatl 1999: 92). Grld zere genel kan ak kavramnn daha ok cinsel
boyutuyla kavrand ve bu cinselliin uyumsuzluk sarmalndaki aire bir dinlence
imkn sunduudur. imdi bu tezin Uyar iirindeki karlna bakalm.

8. 1. Ak
Uyar iirinde duygululuk, trl durumlar karsnda marazi saylabilecek
hassasiyetler pek yoktur. Kendisi de iirinde dorusu belki de ve nedense/ duygululuk
kltc geliyor insana (Galiba Ben De, s.606) diyerek, bu konudaki tavrn aka
ortaya koyar. Onun iirinde- ilk dnem hari- sevgiliye benzetmelerle ykl vgler,
hissiyatn ortaya koyan abartmal ak vecizeleri pek yoktur. Bu durumlara karlk
gelebilecek bir ilenmeyi, duygusall yukarda aktardmz gibi kmser. iirinin bir
yerinde ak, iir iin ideal bir konu olarak ne srer. Her zaman ak iiri
yazlabileceini savunur. Kar olduu, kltc bulduu ve gereki bulmad
maraz hassasiyettir: her zaman yazlr ak iiri/ nk ak yazlgandr (Yaza
Girmeden Yazda, s.548). Biliyor Musun iirinde, akn cezp edici gcne kapld,
iirini bu tesire fazlasyla at iin kendisini eletirir:
ak iiri yazmaktan bktm
bir gn yle bir baktm
yazdm btn iirler yle
bir sarslma, nedir bu
bir otuz ak iiri daha
kendimi hi sulamadm

(Biliyor Musun, s.558)

Muhtemelen kendisini sulamamasnn sebebi, iddia ettii gibi akn albenisi yksek bir
konu olmasdr. Hal byleyken, B.G.S.S. iirinde, bu cazibeli konuya giri yapar. Bir
sevgili portresi ve ona duyulan hissiyat blm blm ifade edilir:
Bir gn sabah sabah kapy vursam
Kim o? dersin uykulu sesinle ierden

77
Salarn danktr, mahmursundur
Kimbilir ne gzel grnrsn sevgilim

(B.G.S.S., s.17)

T.B.G.B. (s.42) iirinde, sevginin insan iin nemini vurgular. Bu nem karsnda
kendi tavrn ortaya koyar: Turnam bir gn brakmayacam peini,/ Sen nereye, ben
oraya, adm adm/ nsan sevdike iyileiyor artk anladm. Bu iirde sevgi duygusunun
cokulu anlatmna girien air turna y ulamak istedii mutluluk noktas, yaanrken
insana zevk veren anlarn bir sembol olarak grr. Sevginin bysyle yaam adna
yaplan her ey, ona tatl gelir. yle ki hayatn faniliini bilmesi veya gemite brakt
yaam izlerinin zevalinden bile ikyeti deildir. Ne denmise yalan hayat iin,/ te
o, yaand gibi sokaklarda./ Cmle gemiimi aziz bileceim. K.V.G.D. (s.60)
iirinde, yalnzlk gibi olumsuz bir durum karsnda, sevgi gibi bir avantajn
varlndan memnun ve teskindir: Ben zaten bu dnyada tek banaym, hey/ Bir
sevdal gnl btn varm.
Uyar, ocukluk dnemi heyecanlarna inerek, bu dnemde yaad sevgi
hadiselerine de gndermeler yapar. Ayrlklardan iirinde, yaamndaki ilk ak olayn
hatrlar:
O, kadrga taraflarnda bir evden kmtr.
Masum bir yalanla- Halama diyeGzleri pabularnda, mahcup
Ellerine yapm gibidir
Harlndan arttrp ald
Sevimli hediye (Ayrlklardan, s.61)
ocuk kalbiyle yer yer utanmaya varan, saf katksz bir duygulanma belirgindir. Tasvir
ettii bu ak tablosu yaamndaki ilk ak olayyla benzerlik gsterir: lk akm() bir
mahalle arkadamn daysnn kz. Onun da benden holandn sanmak istiyordum.
Ne var ki, tek yabanlk pantolonumun tam cebinin stnde kolay kolay saklanamayacak
bir yrtk vard. Ve onu gizlemeye almaktan helak oluyordum. Onlar Caalolunda
oturuyorlard, hem de bir apartman katnda; hem de kzn babas gazetecilikle ilgili bir
i sahibiydi. Btn bunlar ona yaklamam olanaksz hale getiriyordu.(Uyar 1985:

78
125). H.H.H. iirinde, biyografik bilgilerinde rastlayamadmz, yine bir ocukluk
dnemi ak yaantsndan bahseder. Bu yaantda, Hacer Hanm diye birisinin Nemika
adl kvrck sal, esmer ve tombul kz rol alr. Bu kza kar topyaya kaan o
zamanki ocukluk hissiyatn yle ifade eder:
Benim ocuk gecelerim, o alar
Hep Nemikayla doluydu.
Bir sola dnerdim, bir saa, titreyerekten
Onun haberi bile yoktu (H.H.H., s.75)
Bahar Hastal(s.87) iirinde, ak duygusu baskn bir duygu olarak n plana kar:
Benim gzm yollarda sulardadr// Eylese eylese beni kararmdan-olmaz ya-/ Bir
kadn eyliyebilir. Terk etme arzusuna, ancak bir kadnn engel olabileceini syler.
Bitmemi iirler II (s.92) de, gemiten kendi zamanna kadar dnemin ak
anlayn rnekle verir. Ak maddi olmaktan manevi olamaya doru yol alr. Bata
eski alarn cariyelik kavramna gnderme yapar: Yzlerce yl evvel bir esir
pazarndan,/ Kl glgeleri altnda, bir civan taze. Sonra daha meden alara gelir.
Akta duyudan ziyade duygu n plana kar. Bu dnemin romantizmine u ekilde
gnderme yapar: Ba baa fotoraflar, mendiller/ Bir keman taksimi hazin hazin. Bir
sonraki anlay yledir: rkek baklarla postahanede,/ Uzaktakilerine bir
kartpostal. Eski alardan modern aa doru ak anlaynn deiimi, bu ekilde
rneklerle vurgulanr. Baka bir yerde sevgi duygusunu, bu dnyada kefettii en
deerli ey sayar. Hayat zevkli klan da odur:
Bir baka lezzet var hayatta Elgzlm
teki lemleri bilmek istemem.
yle bir iten pmeni senin,
Binlerle cennete deimem

(Bitmemi iirler IV, s.95)

Yenilgi Gnl (s.272) iirinde, alkanln krelttii yaam iinde ak aray ve

yeni ak umudu, yaam air iin cazip hale getirir: aslnda buydu beni gelitiren,
akszlk!/ / akszlk bytr beni/ yeni bir aka doru ve. Baka bir yerde, sevme

79
ve sevilmeyi bir g olarak alglar. Birok olumsuzluk karsnda byle bir yetenekle
yaratlm olmann tesellisini duyar: hibir eye yaramam/ ama yine seni severim
(lkin, s.405). Uyarn ak konulu iirlerinde ya da sevgilinin hatrland dize sralar
arasnda, sevgiliye hitap unsurlar da dikkat ekicidir. Sevgili iin ilk adlandrmas,
.D.K.2 (s.25) iirinde elagzlm eklinde olur. Turnam Seninle (s.40) de,
sevgili iin turnam yaktrmasn yapar. Bitmemi iirler III (s.93) de, sevgilisine
seslenme konusunda daha cokuludur: Sevdalm, Elagzlm, Sultanm. Uyar, son
iirlerinde sevgiliye hitap unsuru olarak daha ok gzleri maden ifadesini kullanr.
Gzler, etkileyiciliinden dolay, bir zenginlik kayna(maden) gibi dnlmtr.
air; ideal ak, sevgi ve cinsellik denge ve uyumuna dayandrr. iirinde bazen
bu btnsellik fikrine gndermeler yapar. Buna gzel bir rnek kollarn azn yree
katlmas ifadesidir: Sevmek bir btn nereden baksan/ Ne ayp ne gnah ne
uygunsuz/ Kollarn da azn da yree katlmas (T..H., s.153). Bu btnsellik
iinde, kadn ve erkek de bir biriyle btnlk ve uyum oluturan varlklardr. Biri
muhtalk srasnda dierinin nne gemez. O.Z.A.B. iirinde, kadnn bir varlk
olarak yaamsal gc ortaya konulur:
Kadnlar btn glerin vard, yeniden bir baktmz
dnyaya
()
Durduu yerde besleyici, kendine yeten, haydi dedirten hep
adamlara

(O.Z.A.B., s.190)

Bunun paralelinde, erkek de kadn iin olmazsa olmazdr: Adamlarn bakmasyla

birden dirildi, gzelleti, glendi ka-/ dnlarn salar. Kadn kadn sndlar,
gvendiler. A.Y.M.K.A.S.M. (s.134) iirinde, bu durumu zetler: Glbeyaz
benim topram ileyen kaz-/ mayd.()Ben onun eliine/ greydim ancak. Burada
kadn ve erkein bir btnn paralar olduu ve varlklarnn anlam kazanmas iin
birbirlerine muhta olduklar fikrinin savunulduu aktr.

80
8. 2. Kadn ve Cinsellik
Cinsellik, Uyar iirinin her dneminde bahse konu olur. Onun iin gerek ilk
dnemi, gerek kinci Yeni dnemi rnlerinde cinsellik katmann gzlemlemek
kolaydr. Sadece iki farkllk gzlenir. Birincisi, ilk dneminde cinsellie sevgi de
refakat ederken, kinci Yeni dnemiyle beraber bu birliktelikte cinselliin, ak
kavramn karlamakta neredeyse yalnz kald grlr. kincisi ise, kinci Yeni
dneminde znt ve bunalmn artmasnn paralelinde, cinselliin davetkr gcnn
artmas ve daha ok snma talebini karlamasdr.
iirinde kadn, cinsel kimliiyle ilk defa bir imgede arm unsuru olur:
Kadn ykl gemiler varm ryalarnda (ehitler, s.27). O.K.Y.K.R. iirinde,
air, bir kyde misafir kald bir gn, hayalini kurduu tabii yaam ierisindeyken,
iptida zellikteki cinsel drts harekete gelir. Kyllerle konuurken bile, tahrik
edilmi bu drtnn tazyiki altndadr:
Kadn lf geti mi sz arasnda
Bir tuhaf oluyordum.
Karanlklar iinden inanmazsnz
Uzak uzak sesler duyuyordum (O.K.Y.K.R., s.39)
Trkiyem kitabnn balarnda, ak daha ok ocukluk dnemi hatralaryla
nakledildii iin duygu unsuru youndur. Szgelimi Ayrlklardan (s.61) iiri,
byledir. Ak, bir ocukluk dnemi hatras olarak aktarlr. Daha sonra cinsellik, bu
duygu ynn bask altna alr ve neredeyse siler. Ak maddi bir boyut kazanr. Bundan
sonra kadn merkezli imgeler, romantik ortamlara ok az msaade eder ve genelde
ehvet uyandrmaya balar. Trkiyem kitabnn sonlarna doru cinsel nitelikli imajlar
younlarken, Sokaktan Geen Kadn (s.79) iirinde, kadn ve cinsellik mstakil bir
tema olarak karmza kar. Bundan sonra bir izlek olarak iirine daha ok kaynaklk
etmeye balar. Kesiksiz vg de kadn, cinsel kimliiyle yaamsal ilan edilir:
Bir kadn var beni onun iki eli iki gz kurtarr
yaamamaktan

81
yle holanrm ki onunla yatmaktan, utanrm artk
Sabahlar ackmay ondan rendim (Kesiksiz vg, s.120)
Y.B.K. (s.174) iirinde, kadn erkek arasnda gnn belli dnemlerinde ayr kalmay,
ehveti arttrc bir durum olarak grr. Kadn, iini gcn bitirdikten sonra kocasn
beklemeye ve zlemeye balar. Ayrln duruma pozitif katks sz konusudur: Souk
sularla ykyoruz ayaklarmz kollarmz boynumuzu/ imiz bitiyor, oturup sevilmeyi
bekliyoruz. Erkek de akam karsna kavuaca ann zlemiyle yapar ve ehvetini
arttrr: Adamlar kadnlar alp Arabistana gtrrlerdi balkonlu evle-/ re koyarlard
gndz ilerinde glerinde onlarn evlerde bek-/ lediini dnp hzlanrlard onlar
kucaklarlard (B.K.M..., s.143). Darda alan erkee bir dl gibi dnlen
evde bekleyen kadn imajna bir rnek de, O.Z.A.B. (s.190) iirinde karmza kar:
yle altlar ki bir kadn hak ettiler uralarda buralarda. te yandan
A.Y.M.K.A.S.M. (s.134) iirinde, Yektann sevgilisiyle bulumaya gidi ekli de
yukarda bahsini ettiimiz durumla benzerlik gsterir: Akamstleri yakc krlardan
suvata inen kr hayvanlar gibi/ gidiyordum. Burada da evde bekleyen kadn, darda
ehvete gelmi erkek imaj belirgindir.
Uyar, Altrdlar Bir Kere (s.520) iirinde cinsellii, modern an
dayatmalar arasnda sayar: altrdlar bir kere/ sigara alkol afyon tarih esrar
marihuana/ eroin tarih kokain morfin seks. Burada kar olduu kadn ve cinselliin
bir smr dzenine alet edilmesidir.
Uyar iirinde cinsel deinmelerin/gndermelerin birou da imgeler ve
sembollerle gerekletirilir. Bu tarz sayesinde baka bir konu hakknda konuurken de
rahatlkla cinsellik vurgusu yapar. nk baz szckler, neredeyse tamamyla cinsel
arma hazrlanm ve onlara srekli bu ilevleri dorultusunda bavurulmutur. Ayn
zamanda bu tarz sayesinde, cinselliin etki alan ve vurgusu da daha geni olur.
lk iirlerinde baz kadn merkezli imgeler unlardr: plak kadnlar arpa
dver ta havanlarda (T.B.G.B., s.42), apadan dnm terli terli/ Kz koksun/ /
Aynda ykanm, il il/ Kzolan kz koksun (Rzgar, s.57), en olsun,

82
karanlk gerdeinde/ Diisinden erkeke tad alan bcek (D.S.M.G., s.65). Karpit
Lambas iirinde, cinsel imgeye renk kavramn ekler:
Avularmda prl prl balklar.
Pembe irisinden, mor ufandan

Gel bir ple snaym, pembe beyaz

lmsz atelerle yanan dudandan (Karpit Lambas, s.67)
Avular; prl prl, pembe, mor renkleriyle badatrlr. Avu, p, snmak, ate,
yanmak, dudak tenasp ierisinde renklerle birleerek, bir ehvet tablosu resmeder. Bu
renk aktarmasna rlplak (s.68) iirinde de tesadf edilir: Bir macera balasn
cierlerimde/ Bir yan krmz, bir yan ak/ Uzanp sevielim elmalarla topraa/
rlplak. Baka bir yerde, Parmak ularn pembelemi/ Sere serpe yataa
uzanmsn (imdi Gelsem Ki, s.100) eklinde bir kullanm sz konusudur.
Eller, avular ve parmaklar ehvet krkleyici yanlaryla sklkla imgelerin
merkezinde yer alrlar: Bileklerinden, parmak ularndan/ nceden terli avularndan,/
doya doya,/ pmm (Bitmemi iirler V, s.96), te ellerim koynumda,
yanndaym/ / Avularma versen ayaklarn (Bitmemi iirler I, s.91). imdi
Gelsem Ki (s.100) iirinde eller yine bir cinsel imgenin ierisinde geer: Gsn
kapal/ Dudaklarn aralk/ Ellerimi hohlayp hohlayp stsan. Ellerin cinsellikte etkin
ilevsel rol dolaysyla bu kadar sk kullanlmas muhtemeldir. Yine birok imgede
kadn vcudu ve eitli uzuvlar slak ve terli zellikleriyle n plandadr. Baz
kullanmlar yledir: imdi gelsem ki sen, ykanmsn/ Salarn taramsn./ Alnnda
mini mini damlalar/()/ Buu ardnda yldzlar gibi (imdi Gelsem Ki, s.100),
Besleyip bereketli slaklnda tohumlar/ topraklarn en cmerdi Drdanecik
(Yalnz Drdanecik, s.88), Nemika mermerlerde ykanrken/ Neler dnr
kimbilirdi (H.H.H., s.74), apadan dnm terli terli/ Kz koksun/ / Aynda
ykanm, il il/ Kzolan kz koksun (Rzgr, s.5758). Terleme, vcudun ehvet
tesiriyle, heyecanla hararetinin artmas ve buna tepkisi nedeniyle olabilir. Islaklk, bir

83
ynden bu hararet ve terle aklanabilir. Ykanma ise, hararetin dindirilmesi ve bir
serinlik gibi dnlr. Cinselliin ter ve slaklkla verildii bir rnek de Geyikli
Gece de karmza kar:
Koltuklarmz git gide tatl gelirdi
Geyikli gecenin karanlnda

Oturup esmer bir kadn kendim iin ykyorum

yice kurulamyorum salarn (Geyikli Gece, s.112113)
T..H.(s.154) iirinde, serinlemek n plandadr: Sonra o ormanalt serinliine
var-/ dlar m iki porselen vazoya, sar amur mlee bakarlar. A.Y.M.K.A.S.M.
(s.134) iirinde bu defa snma n plandadr: Onunla. Glbeyazla bakr snrdk.
Grld zere snmak, terlemek ve serinlemek; cinsel birleme ncesi ve sonrasna
arm yapan kullanmlar olarak birok imgenin merkezinde yer alr.
Titreme ve rkeklik de kadn merkezli imajlarda sk bavurulan
szcklerdir. Kadn rkek olarak tasvir edilir: Bir aa, bir bulut, bir ku ve biz/
Ellerin ellerimde, rkeke/ / Selm, rkek ve sevgili kadn (thaf, s.101). Balk da
titreme ve rkeklik ilgisiyle imgelerde kullanlan bir varlktr: Avularmda prl prl
balklar (Karpit Lambas, s.67). Yine bu dorultuda kedi, karaca, at, ceylan, sln
vs. kadn imajlarnda, benzetilen olarak n plana kar:
Kara bir yaplarn ve slak slnlerin nnde duygunluuma bir eylerin deindii

Kirletilmi, slak yataklarn altna

gizlenerek bir slak kedinin yava yava tylendii

(I.T.S., s.210)

Burada benzetilen konumundaki sln ve kedi nin ayn zamanda slak olarak da
nitelenmesi dikkat ekicidir. Daha nce de sylendii gibi slak cinsellie arm
yapan bir semboldr.

84
Cinselliin ilkellik yn, iirde dikkat ekilen bir durumdur. ehvet tablolarnda
kullanlan hayvan adlar bu vurguyu salar. Y.B.K. iirinde, yle bir kullanm sz
konusudur:
nce oran grdm nce orandan peceim
nce orandan baka yerden deil.
Yolda beygirler iin balya balya ot tayan kamyonlar grdm.

Gm bukalar vurulmu bir beygir ikide bir uykusunu

blyor. (Y.B.K., s.176)
ehvete gelme annda, beygir kelimesinin kullanm tesadf deildir.

Benzer

kullanmlar A.Y.M.K.A.S.M.(s.134) iirinde de vardr: Kutsal gibilii gece drt

gndz kurtlar gibi bizi kovalad. Ayn iirde, Yekta, sevgilisiyle bulumaya
giderkenki halini Akamstleri yakc krlardan suvata inen kr hayvanlar gibi
eklinde tanmlar. O.Z.A.B. iirinde, cinselliin iptida yn, bilinli ya da bilinsiz,
yine anlatmdaki hayvan figrleriyle vurgulanr:
Dizlerimiz sulardan akyordu. Ama ne atlard. Doru donlarna
cam kesmesi yeleler. Ayn at stnde hem kayor hem kovalyorduk kendimizi. Vurulan bir karacann hayvans sesi
duyurdu kendini herkese

O zaman kadnlar gizliden gslerini ellediler. Glerinden

gnendiler. Bu yetti onlara. A salland, balk vurdu. Tavanlarn ot kesen n dileri durdu. Kular ald. Torbalar
kana belendi. Orman bozduk.

(O.Z.A.B., s.192193)

Buradaki cinsellik anlatmnda at, karaca, balk, tavan, ku gibi hayvan adlarnn
arm deerlerinden istifade edilmitir. Baka bir cinsellik vurgusu Ge Bakma
Dura (s.133) ndadr. Bu iirde ge bakmak, ayn zamanda cinsel birlemeyi
veren bir kullanmdr. Cinselliin yaamsal bir kaynak olarak grlmesiyle gn
sonsuzluk hissi uyandrmas, bir istiareye sebep olur. Senin bu ellerinde ne var

85
bilmiyorum ge bakalm/ Tuttuka gleniyorum kalabalk oluyorum dizelerinde,
cinselliin yaam gcn arttran zellii vurgulanr. Saysz penceren vard bir bir
kapattm/ Bana dnesin diye bir bir kapattm dizelerinde kapal mekn, ehveti
oaltr. ehvet tablosunda gece ve karanlk imgeleri de n plana kar. Bu
karanlk byle iyi aferin Tanrya/()/ Herkes uyusun bir seni uyutmam bir de ben
uyumam/ Herkes yokken biz oluruz biz uyumayalm. Sonu itibariyle ge bakmak,
cinsel birlemeyi de veren bir kullanm deerine sahiptir. te yandan burada olduu
gibi karanlk, birok yerde cinsel tablonun ana renklerinden biridir. .B.O. (s.117)
iirinde kii; kentlerin ortaya kmas, deerlerin deimesinden yaknrken, bunun
kendisindeki tesirine de deinir: Karanlm yitirdim. Kaybedilen asl niteliinden
soyutlanm bir cinselliktir. Karanln cinsellikle yan yana grnd bir iir de Kan
Uyku (s.121) dur: Bir biz ikimiz varz gzel brleri hep irkin/ Bir de bu terli
karanlk. Burada terli olma hali, daha nce de bahsettiimiz zere, cinsel imgelerde
ehvetin uyandrd hararetin bir iareti ve sembol gibidir. Birok imgede; eller,
avular, koltuklar terli ekilde tasvir edilir. ehvet dekorunun iinde yer alan karanlk
baka bir yerde yine ayn dekor ierisinde sklkla kendisine yer bulan slak
kelimesiyle buluur: Birinin durmadan slatarak/ yalnzln denedii, sularm
topraa aksnlar dedii. Bu ka-/ ranslak bir eydi (I.T.S., s.210). Burada geen
karanslak kelimesi, cinsel uyarlml salayan karanlk rengiyle, bu uyarlmlk
halinin bir sembol olan slak kelimesinin birleiminden oluturulur. Bilinli bir
davrann rn olup yaam ve cinsellii vurgular.
Son olarak cinselliin sonsuzluu hazrlamas ve odalarn mekn olarak
cinsellii tetikleyici yanna deinelim. Bu ilikide oda, Ge Bakma Dura
iirindeki kapal mekn gibi, arzuyu arttrc, younlamay salayc yanyla vardr:
Odalara kapanmak odalarda konumak odalarda lememek/ Canmz ekerse seviiriz
de kalk gidelim (yzbin, s.127). Burada cinselliin merkez seildii bir yaam,
snrsz zaman olgusuyla karlanr. odalarda lmemek buna ilikin bir kullanmdr.

86
8. 2. 1. Cinsellik ve Snma
Uyar, yaam ierisinde insann maruz kald trl olumsuzluklara tahamml
edebilmesi iin eitli glerle donatldn dnr. Bunlardan biri de cinselliktir.
Uyumsuzluun trmand- zellikle de kent dekoru iinde- mutsuzluun artt
dnemde cinsellik bir himaye ve teselli etme kayna olarak n plana kar. Akn
gnlk yaamn skntlarn giderici, yaama anlam katc ynn; Y.B.K. (s.174)
iirinde, yeil badanada kurtulmak ifadesiyle sembolize eder. Gnlk hayat ise bir
bozgun dur. Akam eve dn ve kadna kavuma yeil badanada kurtulmaktr.
I.T.S. (s.210) iirinde, kadna ve ilevine kutsallk atfedilir. Karanlk bir ey ne iyi.
Bir yalvacn sabrla azma su verdii. zetle airin ka ve snma duraklarnn, en
banda kadn ve cinsellik gelir.

8. 2. 2. Cinsellik ve atma
Uyar iirinde, cinselliin bir serbestlik ierisinde yaanmas gerektii tezi
savunulur. air insana bu konuda sonuna kadar hak verir ve denetimi reddeder.
Servenlerinin nakledildii iir serisinde Yekta, bu konuda airin szclne
soyunmu gibidir. A.Y.M.K.A.S.M. iirinde Yekta, arkada Sinann kars
Glbeyazla yaad yasak iliki hakknda unlar dnr: Glbeyaz benim topram
ileyen kaz-/ mayd. Gnah olamazd yaptmz. Dini mdahale kabul edilmemektedir.
Yekta, su ve gnah, cinselliin dna koyan bu anlaynn toplum ve yasalar nnde
cezalandrlmasn da kabul etmez. Glbeyazla yaadklarnn mahkemeye kadar
gitmesi karsnda u tepkiyi gsterir:
Bizim inanarak ettiimizi yerlere aldlar, ululuu nerdedir
Biz onu bulmutuk, tkrdler.
Bizi kirlettiler, yazklar oldu bize.
Benim donumu ve Glbeyazn donunu
Ve yattmz yatan rtsn
Yreksiz kiilere gsterip onlar gldrdler. (A.Y.M.K.A.S.M., s.139)

87
Yektann tre ve yasalar karsndaki bu kararll, vicdan karsnda ayn deildir.
Arkada ve patronu olmas nedeniyle Sinan aldatyor olmas, vicdann rahatsz eder:
Kaplar benim ememdi/ Ekmeimi edindiim ocakt./ Bir bu benim dengemi
sarsyordu. Yekta, bu gerilimden kurtulmak iin durumu Sinana anlatmaya karar
verir. Mehmet Kaplan, Yektann yaad bu gerilime igdlerle evre arasndaki
atma(Kaplan 2001: 274) adn koyar. Yekta, cinsellii su, gnah ve ceza
kavramalarndan muhaf tutan bu paradoksunu B.K.M... (s.146) de de ortaya atar.
Bu defa kars Hmeyrann kardei Azrayla yasak bir ilikinin arifesindedir. Azra,
Yektann teklifine temkinli yaklar. Yekta, bunun zerine bir fikir mcadelesi ierisine
girer ve Azray cinselliin zgrce yaanmas gerektii dncesine inandrmaya
alr. Bunu baardnda ise daha fazlasn istemez:
Ben kandrmadm sonunda o inand
Ben Azraym bak dedi
Kadnm seninleyim istersen al dedi
Almadm
Bir buna inansn yeter diyordum ite yetti

(B.K.M..., s.147)

Yekta, bu ikinci gnl macerasnda, daha nce Glbeyazla yaadklarnn knanmas ve

kanun nnde cezalandrlmasndan bir ders karm olmal ki daha dikkatlidir. Daha
demokrat davranmaya alr. Azra ve Hmeyrann deer yarglar ve muhtemel
tutumlarn da gz nnde bulundurur ve Azraya el srmez.
Yekta, dncesini btn kadnlarna onaylatmay ve benimsetmeyi baaran bir
kiidir. T..H. iirinde Yektann kadnlarndan Adile, akta sevgi ve cinsellik
btnselliinin savunucusu olarak karmza kar. Byleyken tpk Yekta gibi tre,
kanun vs. gibi hibir denetim mekanizmasn kabul etmez. Btnsellik iinde ak bir
g olarak grr ve bu gcn deerlendirilmesi gerektiini iddetle savunur:

nk cinsellik var olal beri cezay, cezalar bulmutur karsnda(Aktun 2002: 100). Szgelimi
dem ile Havva insann ilk lkesi cennetten bir birlerini bildikleri iin kovulurlar.

88
Dizlerimizdeki bu g derimizdeki tad
Kar koymak iindir kamak iin deil

Bu iin sevmeyince sevemeyince ayp olduunu

gnah olduunu nasl ac ac duyuyorsunuz anlyorum

Artk treler deil rneim

()
Kendi kurduum her ey beni mutlu ediyor
Umurumda deil baka hibir ey hibir ey (T..H., s.159160)
Ayn iirin bir baka yerinde, ak duygusunun insann doasnda ta en batan beri var
olageldii ve bunun su ve gnah olamayaca belirtilir:
stekli ellerin avularn
Verilen scakl aramas
lk canldan sregelen bir gerdek

Sevmek bir btn nereden baksan

Ne ayp ne gnah ne uygunsuz (s.165)
Ak insann ftratnda vardr. Ta ilk insandan beri yemek-imek gibi bir zaruret olarak
onun yapsnda var olagelir. Hal byleyken sevme ve sevilme gibi bir insan davran
srekli

kovalama

doal

karlanmaldr.

Knanmamas,

ayplanmamas

ve

cezalandrlmamas gerekir. Savunulan dnce budur.

8. 2. 3. Erotizm
Erotizm, cinselliin en ak ekilde sergilendii pornografiden daha geride,
mahremiyetin ksmen daha az tehir edildii bir durumdur. phesiz cinsellik btn
canllarn olduu gibi insann da bir realitesi, gnlk yaamnn bir parasdr. Yaamn
ierisinden gelen sanat, insann bu nemli ynn grmezden gelemez. Bu bakmdan
sanatnda gerek rtk, gerek ak cinsel deinmeler yapmasn yadrgamamak gerekir.
Cemal Sreyann dedii gibi hayatta erotik, cinsel hatta mstehcen durumlar

89
olduka, erotik, cinsel, mstehcen bir edebiyat da olacaktr.(Gler 2004: 25). Bu
ayrmn farkna varan II Yeni hareketine bal airlerin ounda cinsellik kendine yer
bulmutur. nk beden onlar iin at koturulmam bir alandr. O dneme gelinceye
kadar sevgili olarak yer alan kadnla yatmak iir dnyasnda kendine yer bulmamtr.
dealize edilen kadn, bedeniyle II Yeni iirinde var olur ve airler daha nce ayak
baslmam bu topraklarda dilediklerince gezinirler.(Gler 2004: 26). Nitekim bu
hareketin iinde yer alm Turgut Uyarn, iirinin cinsellik katmannn bir blmnden
bu konudan nce bahsedildi. imdi de cinsellikle bu yakn ve srekli ilginin dourduu
baz erotik sylemler deerlendirilecektir.
Uyarda cinsellikten bahsedi, bazen erotizmin snrlarna varr. Bazen iir ad bu
konuda bir n uyar gibidir: Mstehcen iir. Bu iirde ffet Hanm ve Rfat Beyin
cinsel yaam konu edilmitir. Tasvirler erotizmi zorlar:
ffet Hanm yirmi iki yirmi
Rfat Bey otuzunda
Darda bir yamur inceden ince
Karyola gcr da gcr
()
Yan gelip pufla gibi karyolaya
ukulata yerdi sarma dola

(Mstehcen iir, s.80)

Mstehcen iir dnda, Sokaktan Geen Kadn (s.79), Yalnz Drdanecik (s.88),
Bitmemi iirler I (s.91) de de cinsel mahremiyetin ifas sz konusudur. Bu tutumun
gizli bir mutluluunu duyar gibidir air. Bunlardan Bitmemi iirler I de kadn cinsel
organ ve cinsel birlemeye arm yapan benzetmeler vardr:
Bir gm kupada damla zehir
Bakire belinde haner
Al kordelaya sarlm bir demet iek
pek sutyende saklanan mektup

(Bitmemi iirler I, s.91)

Bu ekilde erotik deinmelerle devam eden iirde kullanlan bir yabanc zel isim de
kontekst ierisinde cinsel bir arm deeri kazanr. Sz konusu zel isim kadn cinsel

90
organn Latince yazlna ses ve yazl bakmndan benzerlik gsterir: Avularma
versen ayaklarn/ Virginienin o hazin hikyesini azndan/ Bam dizlerinde
dinlesem. zleme ve ifa etme merak, birok deinmenin kaynan oluturur.
Bitmemi iirler V (s.96) te yle bir kullanm geer: Mendilin dm vermiim/
Eilmiim, gzel dizlerinden/ Bir parmak yukarsn grmm. Bitmemi iirler VI
(s.98) da Brak kedi gibi yataym kucanda/ Dizlerini, gslerini seyrederek
ifadesiyle karlarz. zleme merak beraberinde tehircilii de getirir. Bu tablo
ierisinde baz iirlerde iftlerin cinsel hayat deifre edilir: nk kart yerlerimiz
kalmamt/ bilirdik. Girintilerimiz kntlarmz uygundu. Sussak da/ ses karmazdk
(A.Y.M.K.A.S.M., s.134). .Y.H.. (s.177) iirinde erotizm, baz meyvelerin ekil
ilgisi ve armyla salanr: Bireyler zlyordum korktuum zaman. Muz gibi,
tyl ty-/ l eftali gibi, scack kadn gibi. Meyve adlarnn scak kadn imajyla
verilmesi, ynlendirmenin istikametini tayin etmek/okuyucuya bildirmek iindir. Muz
erkeklik, eftali kadn cinsel organna arm iin bilinli olarak seilmi unsurlardr.
O.Z.A.B. iirinde cinsel iliki kapal bir anlatmla, sembollerle verilir:
Bir yabanlk vard tfeklerimizde. Kadnlar atlarnn stnde
apkalarnn alml tylerini ellediler
Dizlerimiz sulardan akyordu. Ama ne atlard. Doru donlarna
cam kesmesi yeleler. Ayn at stnde hem kayor hem kovalyorduk kendimizi. Vurulan bir karacann hayvans sesi
duyurdu kendini herkese. rkilmez miydik?

(O.Z.A.B., s.192)

Aka deinme yoksa da sezdirmelerle durum belirginletirilir. Hayvan figrleri dikkat

ekicidir. Bu cinselliin ilkellik ynne bir vurgudur. B.B.K.T.B.B.A. (s.212) da yine
bir cinsel organ tasviriyle karlarz: aygrlarmz itahla uyandran kalalarnzda
byk yaralar. Benzetmelerle hem kadn hem erkeklik organna arm yaplr.
airin buraya kadarki ak, kadn ve cinsellii ele al tarzndan u karmlar
yapmak mmkndr: Akta sevgi ve cinsellik btnselliini savunmu, ama iirinde
Hulki Aktunun Byk Argo Szl nde eftalinin, Diilik organ, vagina eklinde argo
anlamlarna yer verilmi; fakat muz iin bir anlam ifade edilmemitir.

91
bunu tam olarak temsil edememitir. Sadece ilk iirlerinde akn sevgi yn gz nnde
bulundurur. D.E.G.A. kitabndan sonra kadn, arlkl olarak cinsel kimliiyle vardr.
Akn, airde bir duygululuk hali uyandrdna hi rastlanmaz. Bu dnemde cinselliin
yaamsal bir g olduu savunulur.
Cinsellii ele al/yanstma tarzna bakldnda imge ve sembollerin nemli bir
rol stlendii grlr. Islak, terleme, titreme, rkeklik, serinlik, snmak bu trden
cinsel arm uyandran kelimelerdir. Kadn iin at, karaca, kedi, sln gibi
benzetmelere bavurulmutur. Cinselliin iptidai yn yine hayvan figrleriyle
vurgulanmtr.
Cinsellik air iin en bata gelen snma aracdr. D.E.G.A. kitabndan sonra
bu durum daha ok gz nnde bulundurulur.
airin cinsellikle ilgili baz meseleler gndeme getirdii grlr. En nemlisi,
cinsellie su ve gnah dairesinde bir snr izilmesidir. air, buna son derece kardr
ve bu konuda kesintisiz bir zgrlkten yanadr.
Son olarak baz cinsel deinmelerinde arya giderek, erotik bir sylem
gerekletirdiinden de sz edilebilir. Fakat bu bir younluk tekil etmez.

9. Dnem/ Gncel ve Toplum

Uyar, iirde gnceli iirin yeri ve zamann belirleyip insan olan verdii iin
tercih eder. Oktay Rfatn bir iiri iin tespiti, bu yaklamna aklk getirir: veriliin
ayn zamanda gncel durumlar ve grntler iinde olmas ayr bir saygnlk kazandrr
iire. iirin yeri ve zaman bellidir, yaanm ve insan olmutur bu yzden.(Uyar
1983: 123124). Sennur Sezerin gncelin iirdeki yeri konusundaki sorusuna ise, u
karl verir: Gncel diyerek biraz da kmseyerek andmz durumlar, genelde
hayat btnleyen mozayklardr. Benim anlaymda iir gncellikten kopamaz,
kopmamaldr.(Sezer 1985: 110). Ayn yazda Sezerin, Ferideye Ninni iirinde
gazete anlatm olduu yaklamna karlk u izah yapar: amzda her kiinin bir
yk iinde, erevesinde yaad kansndaym. Bir roman deil yk erevesinde.

92
Ve bu ereve hep deiebilir. Gncel olmay, gazete dilini kullanmay bu yzden
yeliyorum.(Sezer 1985: 109). Baka bir yerde, gncelin kii ve dolaysyla iir
zerindeki tesirini kanlmaz olarak tarif eder: Ama kesinlikle biliyorum, insann kii
btnl yan sra, gnlk olaylardr biraz da yapsn oluturan. Kar durmak, yok
saymak olanaksz bunlar.(Uyar 1985: 136). te yandan Oben Gney, gnceli verdii
iin Uyar birka ada airden biri sayar. Sayn UYARa ada ozan demek yanl
olmyacaktr. nk, ayni ada iir yazan gnn tannm ozanlarndan, ancak bir
ikisi ada olabilme gcne iyedir. Daha da ileri giderek diyebilirim ki, toplumcu
ozanlarn ou ada deildir.(Gney 1965: 12). Muzaffer . Erdost, kinci Yenide
yaygn gnceli yakalama endiesini iirin giderek gelien iletiim aralarnn glgesinde
kalma durumuna ve bundan kurtulma abasna balar. Gncel olaylar toplumu
kucaklyor, ama iir gncel olaylar kucaklayamyordu. Yalnz bu da deil. Kapitalizmin
gelimesi, tekniin gelimesiyle rtyor, iletiim aralarnn yaygnlat bu dnem,
dengeyi iir aleyhine deitiriyordu. iirin ilevini, ses yayc ve tayclar, nemli
lde paylayordu.(Erdost 1997: 82). Nermin Menemenciolu, bir kinci Yeni
olarak Uyarn iirinde Her Pazartesi kitabyla beraber gnceli verme endiesi ve
uygulamasnn belirginletii kansndadr(Menemenciolu 1999: 57). Turgay Fieki,
altmlardan itibaren Uyar iirinde an aclarnn, toplumsal mcadelesinin
gzlendiini syler(Fieki 2003: 11). Toplandlar kendine zg bir bakaldr iiri
olarak grr.

Benzer ekilde Atilla lhan, kinci Yenicilerin 60lardan itibaren toplumculua heveslenmeye
baladn syler(lhan 2004: 224). Mehmet Fuat da 1960 kinci Yeni de bir deiimin balangc
olarak grr; lhan Berk dnda, ben kinci Yeniyim diyen kimsenin kalmadn syler(Fuat 2000: 91).
Sylemek istedikleri ise kinci Yeninin Demokrat Parti iktidarnn basksyla sindii, ie kapand ve
1960 ihtilaliyle oluan serbest ortamda toplumcu iire yneldiidir. Turgut Uyar Bir Yl adl yazsnda
bunu reddeder: Devrimle birlikte yaznmza geliveren geni zgrlk havas, baz yazarlarmz yanltt.
kinci Yeninin, drlen idarenin basksndan sinmi, bu baskdan ylp kapalla, soyuta ynelmi bir
iir olduunu dnerek te zgrlk dediler. Yazn bakalm imdi. Bu, siyasal, toplumsal,
toplumbilimsel basknn, ozann yaamasn etkilemesi bakmndan, iire de geimesi, iiri de etkilemesi
dnlebilirdi elbet. Ama bunlarn iiri dorudan doruya etkiledii, kapalla, soyuta gtrd
yanl bir dnce idi bizce.() 27 Mays olay da sonunda iirimizin gidiini deitirememi, sadece bir
thme olarak girbilmitir ona.(Uyar 1961: 17).

Uyar iiri hakknda yaplan daha birok deerlendirmede, onun toplumcu bir iir yazd sylenir.
Taylan Altu, Uyarn Her Pazarteside ben den biz e geerek halkla soyunduunu syler.
Turgut Uyar, Her Pazarteside ben mitinin dourduu tikel ok ynll halk bir genilie

93
Denilebilir ki kinci Yeninin toplumdan uzak olduu grne Uyar iiri hayata
bal olmas, yaam referans almas bakmndan kar kar. iirin dokusunda gnceli
ihmal etmez. Eer bu toplumculuk saylrsa toplumcudur. Fakat iirinde bildirisi, slogan
halinde olan bir toplumcu bak as ve uygulamas yoktur. Aksine an artlar ve
imknlar dhilinde iirin toplumcu bir maksat iin kullanmnn dier aralarn yksek
elverililii ortadayken pek verimsiz kalacan dnr. Propaganda iin iirden daha
iyi aralarn olduunu vurgulamak ister. Gney Dergisine verdii bir mlakatta unlar
syler: iirin tek bana bir eylemi balatacana inanmyorum. Birtakm toplumsal
koullar oluur, eylem balar; iir, belki de bu eylemi gelitirip ona katkda bulunabilir.
Haberleme olanaklarnn bunca gelitii, propagandann bunca etkili olduu bir
dnyada, iiri, kendi hareket alan iinde dnmek geree daha uygun olsa
gerek.(Uyar 1969: 4). Belli ki air daha iyi aralar ortadayken toplumcu ve halk bir
bak asyla iire yklenmenin bir fayda getirmeyecei, getirse bile tekilerin yannda
snk kalaca kansndadr. Bunun dnda iirde olmas istenen halklk ve
toplumculuun da hrriyet trkleri armakla salanamayacan dnr. iirde
halklk ve toplumculuu dil ve kltr dzeyinde arar. Ona gre halkn dilini ve
kltrn, halkn iirini bilmek, onu gelitirmek, ona yeni olanaklar getirmek, iiriyle ve

dntryor. Artk iirlerinde yer etmeye balayan bizle, yenilgiyle bilenmi bu insanlarla topluca
kurulacak gzel bir dnya ya olan inancn belirliyor.(Altu 1969: 14). Atilla zkrml, belli bir
felsefe ve politikaya dayanmasa da Uyarda halk bir izginin belirgin olduu kansndadr. O da, Taylan
Altu gibi benden bize geii bunun bir iareti olarak grr. Benin bize dntn, ayrmsz, btn
insanlarn tek mutluluu paylat bir dnyaya kavumann zlemini ve bunun gerekleeceine olan
inanc yakalayabilirsiniz.(zkrml 1968: 64). zkrml, Uyar iirini yalnz kendi toplumunun deil,
evrensel olann aklamas ve insanszlatrlan dnyada kurtulua bir ar olarak deerlendirir. Uyar
iirinin toplumcu bir iir olduunu savunanlarn banda Ahmet Oktay gelir. Bir iiri toplumcu ve gzel
klan, yalnzca aydnlk geleceklere ynelmesi deildir. nemli olan insan ilikilerine bak, rmenin
sunulu biimi, belirlenen iaret ve kullanlan dildir.(Oktay 1966: 10) derken, Uyarn bunu yaptn
dolaysyla da toplumcu bir iir yazd kansndadr. zellikle de Uzaklarda Yapld Sanlan Bir
iirin Arka Fonu adl yazsnda bu konuda daha iddialdr. Ahmet Oktayn grlerine kar Gnel
Altntan bir anti-tezi sz konusudur. Altnta, Oktayn savunduu gibi Uyarn toplumcu iir
yazmadn; soyut, bireyci snf atmasna girmeyen iir yazd kansndadr. Tespitine Oktayn
kendisinin ve Edip Canseverin iirini de ekler. Toplumcu kiiler de olsalar, Cansever-Uyar-Oktay
lsnn, iirlerinde insan soyut olarak ele aldklarn, snfsal olana ve snf atmalarna
inmediklerini, bireyci bir iir anlayn benimsediklerini, bu yzden de, soyut ve bireyci sanat
yaptklarn syleyeceim. Kimseyi sulamak iin deil; toplumcu olduu ne srlen bir iirin toplumcu
olmadn belirtmek iin yalnzca.(Altnta 1966: 13).

94
yaamasyla ondan yana olmak, halk kendi adna bilinlendirmek hrriyet trkleri
sylemekten daha da yararldr.(Uyar 1969: 8). Uyar, kendi anda kahramanln
[da artk] bireysel deil kolektif hatta anonim olduuna(elik 1970: 395) karar
vermitir. Bu dorultuda tek hakl grd halk, yer yer birlik halinde kendi
mutluluunu salamaya arr.
Uyar, srekli bir toplumsal deiimi ve onun iirini yazabilmeyi ister. Var
oluunu bir deiime balar ve buna iirinde tanklk etmek ister. Bunun dnda,
aksiyoner kiilik zelliiyle olabilecek bir deiimin hayaline kendini ar ekilde
kaptrp, onun szl mcadelesini yapmay topyaya varacak endiesiyle eler. Fakat bu
gdnn tesirinde makul denemelerden de kendini alamaz. Nitekim Tomris Uyar,
dikkatli okuyucu iin Turgut Uyarn siyasi duruunun iirden uzak olmadn syler.
Erhan Altanla konumasnda, Turgut Uyarn aksiyoner, militan bir kiilik olma
isteinin baz toplumsal ve siyasi ierikli iirlere sebep olduunu belirtir ve bunlara
rnekler verir: Turgut Uyarn daha eski iirlerinden balayacak olursak, Ey bilene
bilene tkenen bak!/ Bir eyler yap/ Eskimeden gkyznn kutlu mavilii diye biten
iirinden, ipular var. Ondan sonraki iirlerinde; zellikle Kar Erimedi gibi Bir
Sregen lkbahar, Federico Garcia Lorca in iir ve Biraz Daha gibi iirlerde
saylarn oaltabiliriz tabii, yaanm somut birtakm siyasi olaylarn, birtakm terr
olaylarnn hayata yansmasnn Turgutta ok belirgin bir etki yaratt belli.(Altan
2005: 63). unu da belirtmek gerekir ki Uyar, bahsi edilen katman ok n plana
kararak iirini feda etmez. Durumu biraz gizlemeye alr. Bu dorultuda Tomris
Uyarn dedii gibi, ancak Uyar iiri dikkatli okunduunda birou politik iire rnek
verilebilir. te yandan Tomris Uyar-Seyyit Nezir ibirliiyle hazrlanan, Turgut Uyar
hakknda makalelerin topland Sonsuz ve br kitabnn bana Tan Oraln
Uyarn Kan szyor bir halkn dinmeyen uultusundan msrasndan hareketle izdii
bir karikatr de konulur ki bu, Turgut Uyarn toplumculuuna gnderme, onun bu
konudaki hassasiyetine bir vurgu gibidir.

95
lk iirlerinde eitli esinlenmelerin tesiri altnda milli ve romantiktir. Kyllk
yer yer bir vn kayna gibidir. Tabiat onun iin ehirlinin ulaamayaca byk bir
zenginlik kaynadr. Anadolu- zellikle Dou- iklim ve yeryz ekilleriyle insann
yoran, skntya dren bir corafya olmasna karn, onun efkatli kollar arasnda
olmak da bir anstr. Tarann gzellii, biraz da sorunlar sarmal iindeki iiri, bu
dnem Varlk Dergisinin sayfalar arasnda gezer. Belki yine bir esinlenmeyle, fakat
daha ok kendisini veren bir iir arkna, kinci Yeniye getikten sonra anlay deiir.
iirini yaama daha ok yaklatrr, fakat serveni anlatlan zmre artk kente tanr.
Sorunlar iirini daha ok kuatr, ama bu sorunlar daha nce deneyimine varlmam bir
yaam tarzndan, modern an kent yaamndan kopup gelir.
Uyar, D.E.G.A. kitabyla kinci Yeniyi ve modern a selamlar. Bu kitaptan
sonraki alt kitabyla modern insan ve toplumu sevabyla gnahyla iirinin bakesine
koyarak onlarn ayrntl bir tahlilini yapar. D.E.G.A. ile girdii yeni yolda, aa
yukar ayn istikamette giden Uyar iiri, kendi bakt pencereden yaad an,
idrakinde ve bunu hazmetmi bir iir olarak karmza kar. Gnlk yaam, iir dizeleri
arasnda kendisine yer bulur. nk iirini durmadan deien bir eyin, yaamn, eline
fazlasyla vermitir. Dnemin olaylar arasnda gezer, tank olduklarn okuyucuya da
bildirir. Yer yer ulusal snrlarn dna kar, dnyadan haber vererek baka
corafyalarda da iirine soluk aldrr.
Birey ve toplum baznda ilk ciddi sorunlardan biri, insan zgrlne engel
tekil ettii dnlen ahlak ve treyle ilgilidir. Daha nce de belirttiimiz zere air,
insana birok davrannda ve giriiminde ok geni bir hakllk pay verir. Konu
cinsellik olunca; din, tre, ahlak ve hatta yasalar toplum fertlerinin nnde bir engel
tekil

etmemeli,

dolaysyla

da

mutluluuna

mani

olmamaldr.

Yekta(A.Y.M.K.A.S.M., s.134) ve Adile(T..H., s.153) karakterlerinin bu konuda,

insan zgrln savunan yaklamlar, daha nce aktarld iin(Cinsellik ve
atma konusunda) burada tekrar edilmeyecektir.

96
Bal Kalmann Yeri iirinde Uyar, toplumsal bir meseleyi, siyasi dnce ve
davranlarndan dolay baskya maruz kalmay ve bunun yanlln ele alr. Bal
Kalmann Yeri iir ad ironik bir sylem olup, bask ve iddetle insann baz deer ve
inanlara bal kalmaya gtrld yeri, hapishaneyi, sembolize eder. Bahsi geen
iirin u satrlarnda hapishane ahvalini tasvir eder:
Yatlan bir yataktan kalkmak
Mektuplar ap okumak
()
Darack katlarda oturmak
()
Duvarlara resimler akmak
Duvarda 205 pipo

(Bal Kalmann Yeri, s.232)

Darack katlar la ranzalar, 205 pipo ile muhtemelen saylan gnler kastedilir. Ayn
iirde, toplumsal karmaaya gnderme yapan baz kelimeler ise unlardr: kovuturma,
meydan, koltuk, bakaldrma, kan, pasaport, sulu, asker, polis, mahkm, mahkeme,
itiraf vs.. Uyar; siyasi dnce, aksi fikir ve davranta olmaktan dolay baskya maruz
kalmaya, aksi tavr alr. Bu dayatmaya en gl bakaldran olarak ise lm gsterir:
Neyi kurtarabilir
Kovuturma. Sulu ve atak

Yadsnan beden. lebilen

Bakaldran
Tek bakaldran

(s.232)

Uyar, buradaki gibi toplumu ilgilendiren siyasi alkantlarla, yakndan ilgilidir.

iirlerinde ihtilllere gndermeler yapar, onlarn yanll ve yersizliini vurgular.
Terziler Geldiler (s.223) ve Son Be (s.235) iirleri, darbelere gnderme yapan
iirlerdir. Her Pazartesi kitabnn son iirlerinden Bal Kalmann Yeri ve Bir
Duymak iirlerinin belirgin havas, Son Be iirindeki gndermeyi daha aikr

97
klar. iirde durmadan bir toplant ve onun biti saati be gee vurgulanr. Bu
sanki darbe kararnn alnd bir toplant gibidir. airin ince sezdirmeleri bunu verir:
Oturum nehirlerden konuularak bitti-te-evet-belki be gee-belki be geeradyolar yazmad-gazeteler sylemedievlerde-te-kalktlar- (Son Be, s.236)
Ayn iirde metrelerini ceplerine koydular-ltler bitiler-yle koydular ifadeleri,
Terziler Geldiler iirinde u ifadelerle benzerlik gsterir: Kestiler, bitiler,
dikmediler ve gitmediler./ inelerine iplik geirip beklediler(Terziler Geldiler,
s.226). Kesmek, lmek, bimek, dikmek, darbenin dzeni salama amacna
gnderme yapan ifadeler gibidir. te yandan iki iirde de kiilerin toplant halinde
olmalar, dikkat ekicidir: Oturum te bitti-Belki be gee-Ne-/ oturdular-/ sz
istemediler-yakndlar-inandlar- (Son Be, s.237), Terziler geldiler. Bu
gneler odann dndayd artk./ Herkes titrek ve sabrsz, titrek ve sabrsz evlerinde/
Gazeteler yazmad, dkknlar dnemindeydik/ Yzlerce odalarda yzlerce terziler,
pencerelerini kapattlar (Terziler Geldiler, s.224). Terziler Geldiler iirinde
terziler, lm olan at olarak sembolize edilen bir eyi ki bunu dzen olarak da
alabiliriz, atlar yakarak kurtarmaya gelirler. Kurtarma ise, yine sembolik olarak ona
yeni kyafetler dikmekle yaplacaktr; fakat terziler bunu gerekletiremezler. nk
toplum, dardan byle yapay mdahalelerle kolayca dizayn edilecek gibi deildir. te
yandan Son Be iirinin dize yaps da dikkat ekicidir: Gece geldi-gelmitisevindiler-oturum bitti-bitmiti-/ sz istemediler-sylemilerdi nk. Kelimeler
arasnda ksa izgiler, ksa cmleyi salarken, sanki asker muhaberenin ksa, z ve
anlalr oluuna vurgu yaplmak istenir. Yine her eyin kestirilip atlmasna, dolaysyla
da bir g kullanlmasna da arm yapar. air bu tarz dize rgtlemesini btn iire
yayar.
Darbe ynetiminin iddet ve bask anlayna eletiriyle kark bir deinme de
Son Su (s.238) iirinde geer: el. Bir baka el stndedir. Sinemada. Korkusu/

98
salonda. Her durakta her dkknda bir pene/ lgn kanl lgn Skynetim havas
resmedilmek istenmi gibidir.
Her Pazartesi kitabyla beraber sk sk siyasi dzen hakknda sz sylemeye
balayan air, isyann ve bakaldrnn da ok sk bahsini etmeye balar: Yadsnan
beden. lebilen./ Bakaldran/ Tek bakaldran (Bal Kalmann Yeri, s.232),
Makedonya falanjistlerinden daha kahraman (A.S.B.., s.251), Devrimlerin ve
arlistonun ans (l Ykayclar, s.258). Daha rnek verilebilecek birok
kullanmda, dzeni deitirmeye ynelik bir beklenti ierisindedir. Nitekim ei Tomris
Uyar, Turgut Uyarn hep aksiyoner bir kiilik zlemi iinde olduunu syler. Erhan
Altann Turgut Uyar iin Sanki temelde kendine ve hayata dair bir hayal krkl var
gibi. Bunun temeli ne olabilir sizce? sorusuna karlk Tomris Uyar, u cevab verir:
Aksiyon adam olamamak. Militan ve aksiyon adam olamamak. ok ak.(Altan
2005: 61). Aksiyoner bir kii olma zlemini tatmin etmese de, kapal bir anlatm tercih
ederek, birok yerde siyasi olana gnderme yapmaya devam eder. yoku yola iirinin
ad ve ierii bu dorultudadr:
gllerin bedeninden dikenleri teker teker koparrsan
dikenleri kopardn yerler teker teker kanar
dikenleri kopardn yerleri bir bahar filn sanrsan
Krdistanda ve Mu-Tatvan yolunda bir yer kanar (yoku yola, s.346)
Burada devlet politikasna bir eletiri var gibidir. Yaplan icraatlarn, durumu
dzeltmekten ok kaosa sebep olduu kansndadr. tkenene iirinde, yine bir darbe
ncesi ve sonras alkant zamann canlandrr:
camiler ve motorlar bir birine karr bir mays ortas

artk herkesin birbirine kulland yumuak bak tkenir

bir adam hakl syler bir adam kayplara karr sabahlar

ilemler tkenir hazr ol tkenir rahat ve alk tkenir(tkenene, s.353)

iirin ad da bozulan huzur ortamna bir vurgu gibidir: tkenene.

99
Toplandlar kitabnda, karmaa iinde mutsuz, anarik toplumsal dzenden
daha youn olarak bahsedilir, bu tr tablolar ok sk olarak tasvir edilir: Kan szyor
bir halkn dinmeyen uultusundan/ / tkenmeyen alna dzenin dmeyi ve kan
hazrlyor (Sunak, s.432, 433), lm gibi, zulm gibi, alk gibi olanlar/
Tepemizden grltyle geti uaklar (K..D., s.438), bir tarihte bir da
yamacnda/ onikibinsekizyzelli kii ld (K.K.S., s.452), kt ve kalem ve kitap/
su leti saylyorsa (Uzunuzak, s.500). Son rnekte air, dncenin su
saylmasna kar tavr almakta, dierlerinde dzeni salama adna veya baka amalarla
insana ve topluma reva grlen bask ve iddet dile getirilmektedir. lk verdiimiz
rnein alnd iirin adnn Sunak olmas da bunalm ortamnn bir vurgusu gibidir.
Zira sunak, tapnaklarda zerinde kurban kesilen masann addr. Bu manada insann
byk mazlumiyeti ve maduriyeti vurgulanr.
Tomris Uyar, Turgut Uyar iirinin katmanlar arasnda siyasi olaylar ve terr
olaylarnn izlerinin belirgin olduunu syler. zellikle Kar Erimedi gibi, Bir
Sregen lkbahar, Federico Garcia Lorca in iir ve Biraz Daha gibi iirlerdesaylarn oaltabiliriz tabii- yaanm somut birtakm siyasi olaylarn, birtakm terr
olaylarnn hayata yansmasnn Turgutta ok belirgin bir etki yaratt belli.(Altan
2005: 63). Kar Erimedi iirindeki u kullanmlarda, terr ve anari izleri belirgindir:
Oysa birtakm odalarda kuytularda
alabildiine stlm,
dileri kana altrlyordu birinin
(Sinan, beni ldrdler diye bard) (Kar Erimedi, s.473)
Bu dizelerde toplumsal karmaa dourmak, dzeni bozmak iin cinayet ilemeye
hazrlanan birisi ya da birilerinden bahsedilir. Tomris Uyarn dikkat ektii iirlerden
biri de, Bir Sregen lkbahar (s.510) dr. Bu iirde air ierdedir szcn kinayeli
kullanr, tevkif olaylarna gnderme yapar. ha, Sleyman sorduysanz, o ierdedir,
trkiyede/ Muzafferi sorduysanz, o da ierdedir, trkiyede. Yer yer ii alaya alr,
mizaha dker. Behicenin ierde olmasna sebep, lserinin depremesidir: Hasan da

100
ierdedir, trkiyededir, Mmtaz da trkiyede/ Behice de yle lseri depretii zaman.
Ayn iirde deindii bir toplumsal konu da, Almanyaya almak iin gidenlerin
durumudur. Bu, yukardaki asl meselenin yannda tali kalmakla birlikte, buna da
deinmekte fayda var. iirde Anadolu insan, vatanndan uzak, geim iin gittii yerde
sla zlemi iindedir: Dursun Aliyi mi sordunuz nevehirden, dardadr/
almanyada/ karanfil suyu neyler i syler durmadan. Ekmek paras iin ailesini
geride brakm gurbetteki Anadolu insann bekleyen bir sorun daha vardr: Yusufu
sorduysanz, rizeden, o dardadr almanyada/ gelecektir tabancasyla/ kars
buradadr trkiyede, ocuklaryla. Anlald kadaryla Rizeli Yusuf, ihanete
uramtr. airin dolayl olarak anlatmak istedii budur. Yusuf, namusunu temizlemek
iin tabancayla dnecektir. Sonu itibariyle Bir Sregen lkbahar iirinde, iki
toplumsal sorun resmedilir: Birisi baz sebeplerden dolay kovuturmaya uram, ieri
atlm; dieri geim derdi iin gurbet yollarna dm ve bunun eitli
sonularna(zlem, ihanet vs.) katlanmak zorunda kalm Anadolu insannn i actc
durumudur.
Uyara mutsuz ruh hali iinde rahat bir nefes aldran ey devrimdir. Bir halk
devrimi beklentisi iindedir. Bunun gerekleecei umuduyla sakindir: umut
kanlmaz

gerektir

nk/

bir

Asyada

biterken

szgelii,

ilide brk

balar.(Umuttur, s.515) Uyar, kahramanl toplu halde bir hareketin sonucu sayar.
Byle bir kahramanln baaracaklaryla oluacak bir mutluluk ortamn hayal eder.
hbar 1 (s.567) iirinde, bir polisiye durum(ihbar) ele alnr: aliden sonra
Ahmet sonra Suphi/ kk yakup br salim br mustafa/ ekrem, naci, nihat kim
varsa. iirde buradaki gibi isimler sralanarak durum belirginletirilir: hbar 2
(s.568) iirinde, kamplamalarla yaratlan atma ortamna deinir: ne kadar yakrz
bir fotorafa/ benim srtmda tabut/ osmann elinde mavzer. Uyarn bireysel ve
toplumsal huzur ve refahn nnde engel olarak grd durumlardan biri, emperyalist
dnya dzenidir. Anlat iirinde emperyalist bir gcn smr dzeninden bahsedilir.
Bu gc herif nitelemesiyle sembolize eder: herifin eni haritalarda/ belli bal

101
haritalarda/ doudan batya kadard(s.429). Daha sonra bahsedilen gcn yaptklarn
ortaya koyar:
ceketi gbeine dard
akamn solgun ineini
ve dingin bahesini o inein
stn sevincini saard

suyu o tutard, o satard

kd bir basm evinde paraya evirince
gemileri budaydan petrole evirince
sen de kimsin, diye sorard

(Anlat, s.429430)

Ceketi gbeine dar olmak, emperyalist gcn; inei samak ise yapt smrnn
temsilidir. Btn gcn onun elinde olmas, her eye onun karar vermesi durumu
kapitalist dzen eklinde gnceller.
Smr dzeninin el verdii durumlardan bazlar da bask, zulm, alk ve
kymlardr. Bunlar ayn zamanda Uyarn dilinden drmedii kelimelerdir. O, bu
tehdit altndaki btn insanlarn zdraplarn duyar, ektiklerine ortak olur ve
protestosunu yapar. Bu ynyle evrenseli referans alarak, evrensele ular.
Uyarn sonsuz ve br kullanm, dnyann iki ynne bir gnderme gibi de
alnabilir. Bir tarafta dayatlan eyler br tarafta hayatn gerek yz. Burada br
n alk, kym, zulm vs. eklinde kabul ettik:
ama sonsuz olmayan eyleri retmediniz
Efendim
baskn zulmn kymn aln
bir yerlere kstrlp kalmann susturulmann (Sonsuz ve br, s.596)
te yandan lnce be on bin birden lyorduk gnee kar (Geyikli Gece, s.111)
ifadesi, modern an teknolojik imknlaryla yaplan toplu insan kymlarna bir
gndermedir. Gnee kar ifadesi k ilgisi nedeniyle atom bombasna arm
yapar.

102
Uyar, insana neredeyse mutlak hakl nazaryla bakar. nsann iinde bulunduu
toplum da bu dorultuda iyi ve gzele layktr. Yeri geldike bunu dillendirir. Divan
kitabnda seslendiinin halk olduunu syler: bir Divan yapmakta asl amacm,
gemite

bir

mutlu

aznln

kulland

arac,

halk

adna,

halk

yararna

kullanmakt.(elik 1970: 393). Klasik divan tertibine uyarak bu kitabn en bana

koyduu mnacat(s.341) ta, vd de halktan bakas deildir. Mnacatlarda
Allahn birlii ve yceliinin anlatlmas arm ve bilgisinden hareketle, iirinin
merkezine farkl olarak halk koymu ve vgsn ona yapmtr. Doan Hzlan, bu
iirde ey hitaplarn bir kavme seslenme olarak alglar.(Hzlan 1997: 82). iirine
baktmz zaman, airin halk byk bir g olarak grdn; fakat bu gcn
kendisini aa karmamas gibi bir durumdan ikyeti olduunu grrz: gel ey
byk bak yce suskunluk gel artk beri/ / kaplar tutmaktan artk herkesin nasr
oldu elleri. Deerlerin, maddi manevi ortaya konan zenginliklerin temelinde bir
gcn(halk) olduunu dnr. Bu gcn konumundan bhaber olmas gibi bir durum
sz konusudur: ki sen emzirirsin duyguyu, sen beslersin kalemleri/ / artk bize soluk
ver, bizi besle, kendini hatrla. aire gre ortaya konan deerlerin kayna halk; bu
fonksiyonunun, ilevinin farknda olup bunun kendisine salayaca avantajlar da
kullanmaldr.
Uyar, Divan kitabnda; mnacatta ve dier baz iirlerinde seslenmi
olduunu syledii halk iin eitli adlandrmalar/yaktrmalar yapar. Bazlar
unlardr: byk bak, yce suskunluk, yce bak (mnacat, s.341, 342), tek
hakl (naat, s.343). Bu adlandrmalarn mahiyeti aktr. Halk byktr, hakldr ve
airin yukarda da belirttii gibi, maalesef suskundur. Uyar, bu adlandrmalardan tek
hakl iin u deerlendirmeyi yapar: Tek hakly her zaman halk olarak
dndm. nsann kalclna, direncine, deerlerine ve sevme yeteneine inancm
syledim.(elik 1970: 393). airin, halk eilimi dorultusunda, bazen oaltma
tekniine de bir ama iin bavurduu grlr. Bu anlatm tekniiyle toplumsal bir
mesaj vermek ister. O da; birlik olmak ve birlikte hareket etmektir. Teklerin/kklerin

103
birlemesiyle, byk olann aa kacan ve bunun da bir g douraca
kansndadr. Zaten konumalarnda da kahramanl birlikte olma, toplu halde hareket
etmenin bir sonucu sayar. amzda kahramanln bireysel deil, kolektif, hatta
anonim olduuna inanyorum.(elik 1970: 395). Benzer bir syleme, iirinde de
tesadf edilir: kahramanlk ancak birlikte olmaktr amzda (lm Ykanmas,
s.457). Bu ekilde bir kahramanlk yorumu yapan air, bir anlatm tekniiyle(oaltma)
bunun vurgusunu yapar, belki iir sahasnda bir pratiini dener. nce: Davranmak
iirinde istifleme yaparak sralad isimleri, birliktelik iinde bir eyleme arr:
haydin madenciler, fkeliler, petrolcler
geceyi bilenler, postaclar, balklar

kalkn kzkardeler, eltiler

saygdeer halalar, eniteler

grmceler, daylar, ate pervaneleri

itfaiye neferleri, araplar
hamdedenler, srahiciler ve ocuklar (nce: Davranmak, s.469)
Buradaki gibi, Yap iirinde de birlikteliin gcn vurgular:
pazular tek tek deil
hep birlikte ve hepsi
ilein illeri
bileycinin kvlcmlar

bir adamn sendelediini grnce

kotu
teskerenin koluna yapt

Katld
katlmann sevincine ulat

(Yap, s.534535)

104
Burada geen katlmann sevinci, airin birliktelie verdii nemi ak bir ekilde
ortaya koyar.
Uyar iirine yaam yanstma grevi ykledii iin, gncel i yakalayabilme
abas iinde olmutur. Bu dorultuda, ncelikle kent insannn ya da modern insann
sorunlarna eilerek bunu baarmaya alr. nk kent ve modernite gncel bir
konudur. te yandan, dneminde yurtta ve dnyada meydana gelen terr olaylar ve
siyasi karmaalara gnderme yaparak da iirine gncellik kazandrmay baarr.
Halk tutumuna baktmz zaman, sloganc olmadn syleyebiliriz. Fakat
halka yaplan zulm ve basklar karsnda olduka duyarldr. Kovuturma ve
skynetimlere tepki gsterir, sonularndan znt duyar. Emperyalist dzeni de
halkn mutluluuna engel, byk bir tehdit olarak alglar. Toplumun ayrtrlp
birbirine vurdurulduunun mesajn verir.
Uyar, maddi-manevi ortaya konan btn deerlerin/zenginliklerin temelinde
halk grr. Halkn bunu bilmesi ve kendi gcnn farkmda olmasn ister. Bylece
kendi hakk olan mutluluu smr dzenine kaptrmayacaktr. Bunun iin bilinli ve
birlik olmak yeterli olacaktr. iirinde kulland oaltma teknii de ou zaman bu
mesaj vermeye yneliktir.

10. lm
lmn var olu realitesinin bir safhas olarak yaam hakkn elde etmi her
canl iin mukadder oluu, en ok uur yetisiyle yaratlm bir canl olan insan
ilgilendirir. Yaamn srekli bir saat gibi geri saymas ve biti annn tesinin
bilinmeyii, uur sahiplerini bilinmezliin, belirsizliin sebep olduu bir korku ve tela
ortamna srkler. lm garip ve yabanc bir durum olarak alglanr. Bir kyamet
sahnesine benzetilen o yaman vakit saatinin almas, insann tabiatn drt mevsim
btnlnden kopmasna sebep olacaktr. (Korkmaz 2002:239). Hal byleyken dinler
var oluun bu sonraki safhasn aydnlatmaya girierek, insanlara te yer konusunda

105
bilgilenip bilinmezliin kaygsndan kurtulma nerisinde bulunur. Hall, dinin bu
ilevine dikkat ekerek insan trn bunaltan bu korkuyu [lm] hibir usta
psikoterapistin din kadar azaltmayacan iddia etmitir. (Karaca 2000: 23). Bu
terapiyi kabul edenler, teslimiyeti bir tutumla bundan istifade ettii oranda sakin bir
ruh haline kavuurken, kabul etmeye yanamayanlar kayg ve endielerin tazyikinden
kurtulamamlardr. Mistik ve materyalist dnya grleri, tarihten gnmze lm
karsnda bu iki farkl yaklam stlenen ve amlayan dnce kalplar olarak
karmza kar.
Dinler, insann ebedi bir varlk olduunu iddia ederken materyalizmin tkeni
fikrinin, ftratyla elitii iin insana bir ikence yaataca uyarsnda bulunur. Bu
iddiann en ok modern ala, pozitivizmin yaygnlamasyla, karlk bulduu grlr.
lm bu ada, modern zihinlerin peinde uursuz bir hayalet gibi belirir. Buna sebep
ise, seklerlemi insanlarn lm hakknda ok az dnmesidir. ada insann lm
karsndaki baskn iki tavr, maskeleme ve bastrmadr(Karaca 2000: 72). Maskeleme,
lm olayn hi akla getirmeyecek ekilde kendini eitli uralara vermek; bastrma
ise, lm olayn zihnin dna atmaktr. Bu yaklamlarn gzlendii bir ada yaam,
lm karsnda tavr alm bir insan ve sanat olarak Uyarn hangi davranlar iinde
olduuna bakalm.
Uyar, .D.K.2 (s.25) iiriyle, lm konusunu irdelemeye balar; lm
dncesinin olumsuz tesirinden kurtulamadn vurgular. Gerilimi azaltmak iin
durumu elagzl sne anlatr: Hangisine tasa edeceiz, atk. / lm derdi, kalm
derdi derken. Hayatn tkenii, lmn mutlak ve inkr edilemez varl karsnda
daha batan korku ve endie iindedir. Unutmak ve kabullenmek zm olarak
bavurduu iki yoldur. Buna ramen i leminde bir durgunluk salayamadn ifade
eder:
Unutmak istiyorum zaman zaman,
Ne yapsam, ne etsem olmuyor,
()

106
Kabulleniyorum da -gel gelelimim iimi yiyiyor.

(.D.K.2, s.25)

lm gibi rktc bir mesele hakknda dnrken sevgilisinin yannda olmas,

tansiyonunu biraz drr. Niyetini onunla paylar. Senin anlayacan Elgzlm
imdiden /Altryorum kendimi. lk defa teferruatl olarak lm kavram ve l
zerinde dnd iiri ise, vg, lye dir. Onu kanlmaz, korku ve ders verici
bir durum olarak alglar:
ama l vard, l
bitmeyen byk bir akamd, kurtulamadmz
ondan, ne bulursa, donukluuyla, bilgeliiyle
()
Onun hibir eyi yoktu. Bir tanm vard.

(vg, lye, s.218)

lm aln yazs olarak grlmektedir. Korku ve ders verici nitelikleri donuk ve

bilgelik kelimeleriyle vurgulanr. Yaamn artmas gibi lm de artar. Dier taraftan
lmle birlikte dnyay terk edenin sadece ruh olmas ve her eyin geride braklmasna
son dizede vurgu yaplr. Onun tanm vardr, onun dnda hibir eyi yoktur.
Gtrd ise elle tutulup gzle grlmeyen bir ey(ruh) dir.
Gverteden Biri (s.419) iirinde, insann dnyada yayor oluunu ve
faniliini sembolik bir kullanmla vurgular. Dnya bir gemi gibi dnlrken, insan
onun gvertesinde bir yolcu gibidir. Baka bir yerde lm yaamn tamamlaycs,
onun bir gerei olarak grdn, nsann zaman varsa ay imeye lm/ bir
kafiyedir sonunda, yaamaya (l Ykayclar, s.259) kullanmyla ak eder.
lmn yaamaya bir kafiye oluu, onun tamamlaycs olmas nedeniyledir. airi byle
bir benzetme yapmaya gtren sebep, her yaamn bir lm gerekli kld
dncesidir. te yandan sonsuz eksi bir kullanm da, bu dorultuda bir anlam verir.
airin bu szden kast, insann yaamla snrsz bir lemden koptuu, sonsuzluktan

107
snrl bir leme, dnyaya geldiidir. sonsuz eksi bir/ hayatn addr bu (N.S.B..,
s.560). nsann zamann snrlayclna maruz kalmad ortamdan Tanrsal bir
mdahaleyle dnyaya gelii, dengeyi bozarken, lm bir denge salayc olarak
ngrlr. airin matematiksel bir mantkla ifade ettii gibi, yaam ve lm sonsuz olan
bir sayya bir karp bir eklemektir. Grld zere bu kullanm da yaam ve lmn
iki zt olarak birbirini tamamlayc zelliine ilikindir. Sye airin bahsini ettii sonsuz
say, Yye yaam, ye lm dersek, durumu
Snrlla geli : S-1=Y

Sonsuzlua gidi: Y+=S

eklinde formlize edebiliriz. Btn ilemlerin sonunda bulunan sonu eitliktir. Buraya
kadarki kullanmlarndan airin lm kanlmaz ve yaamn bir gerei olarak
alglad neticesini karmak mmkndr. Gerekten de lm bir tamamlanmadr.
Tpk bir ressamn resmini tamamlamas gibi lmde insan tamamlamakta, ancak
lmle insan, tamamlanm bir resim gibi teki dnya iin son eklini almaktadr.
(Karaca 2000: 16). Ayn zamanda lmn bu zelliinin insan tanmlamada da
kullanlmas dikkat ekicidir. Zira insann tam olarak tarifi yaayan, idrak eden ve len
varlk (Karaca 2000: 16) eklinde yaplr.
Uyarn lmn kayg verici tesirine kar dncede ortaya koyduu tepkilere
baktmzda, en belirgin ve n plana kan davrannn onu kabullenmek olduunu
grrz. Talat Sait Halman da, Uyar iirinde lmn kanlmazl karsnda onu
kabullenilmiliin belirgin olduunu syler. vg lye yi, edebiyatmzda bu izlek
etrafnda yazlm baarl bir iir olarak grr: Ozan lm kanlmaz akibet gibi
grp duruyor da bu yzden lm kendine zg bir ama olarak dnyor artk.
vg lye adl iir, lmn deiik ynlerini-belki de Trk edebiyatnda rastladmz
en arpc ceset grntsyle-anlatma baaran bir iir (Halman 1965: 5). vg
lye (s.218) iir adnda ve bu iirdeki genel tavrnda lm kabullenmenin tesinde,
onu vmeye kalktn grmekteyiz. Bahsi edilen iirde lm munis gsteren

Ferit Edg, bunun aksine sonsuzluun lme deil yaama atfedildii kansndadr. lm deil
yaamdr sonsuzluk. Her gen: eksi bir.(Edg 1999: 106).

108
sebeplerden biri olarak mutsuzluk veren kent yaam gsterilir. l en gzel. En
allacak. Ayaklarn vard korkak/Ellerin nasl olsa yklm gitmi para saymaktan/
cvatadan, balatadan, remesiz kadn okamaktan. Var olanla uyumsuzluk ve
mutsuzluun lm bir kurtulu gibi sunmas, baka iirlerde de gze arpar. Uzak
Kaderler in (s.69) iirinde, Asr yirminci asrdr, amenna/ () / Neon lambalar
bsbtn karartr gecemizi/ () / Smscak sevgilere muhtacm diyen air, ayn iirin
sonunda, bu olumsuz koullardan kurtulu reetesi olarak lm takdim eder: Bir gn
bir parkta otururken, biliyorum/ Bir el yamurlarla dokunacak omzuma/ () /
Yapraklar dklecek, iekler solacak. Burada lm bir silah, bir g gibi alglanr ve
bu haliyle son bavurulmas gereken bir are olarak dnlr. Baka bir yerde, lm,
bu defa dayatlan kabul etmedii iin vgye layk grlr: Yadsnan beden.
lebilen/Bakaldran/ Tek bakaldran (Bal Kalmann Yeri, s.232). air, ou
zaman lm neden tasvip ettiini, olumlu karladnn bir cevabn ise, bahar
bekleyene (s.364) iirinde verir. Ona gre yaam btn olanaklaryla kullanlmazsa,
yayor olmak lme bir ihanettir: Her ey kullanlmazsa dirim bir ihanettir lme.
Bir yerde lme direnmeyi mutsuzluun kayna olarak grr aslnda mutsuz yaayp
gidiyoruz/ lme direnerek imdilik (Umuttur, s.514)
Uyar, 1961 tarihli bir gnlk sayfasnda, lmn bykl ve bu byklk
karsnda duyduu hayranlk duygusunu dile getirir: lm byk bir olay. Byk
hatta gzel bile belki. Artk bu ada daha baka trl davranmalyz lmn
karsnda. Yahut daha batan beri baka trl davranmalydk. Hep daha saygl, hep
daha akn. nceleri bana pek gln gelen lm trenlerini artk anlyorum. Her
bykle bir ereve gerek (Uyar 1962: 619). lm sayg duyulacak bir olay olarak
ifade eden bu dnceye benzer ekilde iirinde de baz kullanmlara rastlanr: sonra
lm konuulur fsltlar dzeyinde/ () / susulur sayg duyulur oturulur oturulur
(E.B.B.E., s.522). lm tabii bir fenomen olarak deerlendiren insan, ayn
Hseyin Peker, airin lm karsnda t alc/ders karc durumuna dikkat eker. lm, en byk
bilintir, hayata kar tavr da lmden doar sanki. lsn, lleri dndke yenilgiden umutlanr,
yeni eyleri bu yzden dourur.(Peker 1969: 80).

109
zamanda ondan kurtulmak istemektedir.

yle ki o, lm bir yok olma olarak

alglad zaman onu inkara meyletmekte, byk ve nemli bir hadise olarak alglad
zaman ise onu kabule ynelmektir.(Karaca 2000:19). Yine lm korkusunun
yceltilmesi(sblimation) nin, kayg verici ortamdan uzaklatrc tek zm yolu
olduu sav da, Uyarn lme hayranlk duygusuyla yaklaan bu bak asn aklar.
Zira hayata bir mana vermeyen lme de bir mana vermez. Bu grler nda varlan
sonu, yaamn air iin deerli olduudur. lm olumsuz tesiri ve kanlmaz oluuyla
mutlu bir ortama mdahale ettii iin yceltilmek suretiyle olumsuz tesirinden
arndrlmaya allr. Aslnda lm srekli olarak bir olumsuzluk kayna olarak
grmek de doru deildir. Zira lm endiesi, kendi iinde olumlu bir tesir de
barndrr. O da; lmn var olann, bizim olann, kymetini telkin etmesidir. Bu
dorultuda lm tehditkr varlyla pekl kiiyi daha dolu, daha nitelikli yaamaya
sevk edebilir. Yani air ve herkes iin hayat yamaya deer klan biraz da budur.
iirde

gze

arpan

lmle

ilgili

konulardan

biri,

lm

annn

niteliine/durumuna ilikindir. slam dininin sekerat(sarholuklar) an dedii lm

annn, acl ya da acsz oluu zerine dnceler ne srer. Vard sonu, lm annn
aniden olduu ve ac vermediidir. Bu nedenle Mosmor adl iirde, lm hadisesine
maruz kalm bir bedenin, morluk gibi ikence ve ac belirtisi bir renkte kendisini ifade
etmesini yadrgar:
hzla gelen ve hzla uygulanan
lmn
bir kuu bile rktmedii yerde
mosmordu.

(Mosmor, s.508)

lmn bir kuu bile rktmedii ifadesi, sessiz ve aniden oluu vurgular. Bu durum
airi,

lmn

acsz

olduuna

inandrr.

Fakat

mor

rengi,

zihninde

bir

kukuya/elikiye sebep olur. lm acsz ise, bir ac/ikence belirtisi olan mor
rengiyle karlanmamaldr. Daha sonra bulduu makul bir cevap, elikiyi karlar. O
da her eyin kendini bir ekilde ifade etmesi gibi lmn de morlukla kendini anlatt,

110
varln belirgin kld dncesidir. kendini anlatmaldr herkes/ ller bile
kanamaz bundan (Mosmor, s.509). Baka bir yerde lmn ac ynne ilikin
unlar syler:
yle pek derin deil lm denilen rmak
sezmeksizin gei vereceiz te yana
bu kadar bile deil
sezmeksizin yaanr bile ara sra

(H.S.V.C.., s.581)

Burada da lmn anlk olduu ve fark edilmeden vuku bulduu, tekrar edilmektedir.
Bu, lm varken biz yokuz, biz varken de o yoktur; yani hi karlamayz eklinde
Epikrc yaklamla benzerlik gsterir. Muhtemelen acy, zdrab lm gereinin
dnda tutan bu yaklam dolaysyla lm karsnda cesaretli ve metanetlidir.
Mistiklerinkine benzeyen bu teslimiyeti anlayn kayna farkldr. lm karsnda
ona cesaret veren lm acyla birlikte dnmemesinin yannda, yaad hayattan
elverisiz ortam nedeniyle verim alamamasdr. Yaam onun iin elverisiz klan
durumlarn banda, modernitenin dekore ettii kent gelir. znden saptrldn
dnd bir yaam iinde, kaybetmeyi gze ald ok az ey vardr. Bu dzen
ierisinde onu yaama balayan en deerli ey kadndr. Aslnda yaam iin deerli
bulduu bu faktr de, lm korkusunun azalmasnda etkilidir. Genelde lm biyolojik
bir olay olarak gren ve bir yokluk olarak deerlendiren, modern insan, cinsellik ve ak
ilikilerine ar derecede nem vererek, lm uurdan uzaklatrmaya almaktadr.
(Karaca 2000:72). Uyar iin lm bir yokluk anlamna gelmese de, onda ak ve
cinselliin de lm korkusunu azaltmada etkili olduu sylenebilir.
Son iirlerinde yaamn sonlarna geliyor olmasnn verdii bir tedirginlikle
lm daha ok dnr, var oluunun tesini daha ok merak eder. Genel grnt yine
teslimiyeti bir ruh hali iinde olduudur:

Epikurosun lm karsndaki tavr yledir: belalarn en korkuncu saylan lm bizim iin bir hitir:
Biz var olduka o yoktur, o varken de artk biz youz, bunun sonucu olarak da o ne diriler, ne de lleri
ilgilendirir nk birincilerin olduu yerde o yoktur, ikincilerin de artk kendileri yokturlar(Tucu
2000: 165).

111
Son bahar geldi hzn
K geldi kara hzn
()
Tarihe gmlen koca koca atlar
Tarihe gmlr o kadar (Acyor, s.547)
mitsizlik, tela ve isyan belirtileri yoktur. Ka bin tane yaz gitti hey gidi hey
(B.A.S...G., s.597) diyerek, yaamnn gemite kalann gerei gibi yaayamad
duygusuna kapld izlenimini verirken, gelecekte geri kalann dolu dolu yaamak iin
kendini motive eder: sonunda kalkar gideriz. (B.G.B.Y., s.594) Onun iin her
akam iyi yaamalym. (Tut Ki Ben, s.595).
Uyarn, iirinin bandan sonuna kadar lme olaan, kabul edilebilir bir olay
nazaryla yaklatn sylemek yanl olur. Bir yerde lme kar bir isyan duygusu,
Tanrya kar bir serzenii, bir yerde de lmn bir ikence olma ihtimalini dnd
grlse de, bunlar iirindeki genel tutumu iinde istisna olarak kalr. lm Ykanmas
iirinde u kullanmlara bavurur:
imdi, nasl olsa ykayacaklar biliyorum
()
ykamak boyun edirmektir onlar adna
nce Tanr adna sonra br sonra doa
()
en azndan ykanmaya hazr olmalym
nallanmaya hazrlanan at gibi. (lm Ykanmas, s.457)
Burada lm, bir angarya gibi alglanr. lmle eitli glerin insan zerinde bir g
gsterisi yapmaya altn ima eder. Hal byleyken kendisine bahedilmi bedenin
lmle tekrar elinden alnncaya kadar btn imknlaryla kullanlmas gerektiini
dnr ve bunu kendisine telkin eder: bedenimi cmerte kullanmalym/ yani lme
(lm Ykanmas, s.457). nk lm boynunun borcu olarak vardr ve buna ramen
karamsarla, pasiflie dmemelidir. imdi sevgili hznm, boynumun borcu / geri
sensiz dnemem sanrsn (lm Ykanmas, s.458). Burada lme seslendii

112
sensiz dnemem sanrsn ifadesinden tersi bir durumu, airin lme ramen rahat
bir ruh hali iinde olduu sonucunu karmak mmkndr. lme dair olumsuz bir
bak as da l Ykayclar (s.257) iirinde, lm tazeleyip baladlar
ifadesinde gizlidir. lmn balanmas, sanki onun hayata kar istenmeden, irade
d ilenmi bir su (zmen 1999: 43) gibi algland izlenimini verir.
airin genel tavrna muhalif bir yaklam, lmn aniden ve acsz olduu
teziyle ilgilidir. Genelde lmn aniden ve acsz olaca tezini dillendirirken bir yerde
bu dncesinden farkl bir kullanma bavurur. Son kitab Dn Yok Mu nun son
iirlerinden lmle Balayan da, lm hadisesinin bedene ac verme, lmn bir
ikence gibi hissedilebilme ihtimalini de gz nnde bulundurur. mrnn son
dnemlerinde vcudunun eitli yerlerinde sk sk krklarn olmas, hastalk ve
yalanyor olmann karamsar psikolojisi, muhtemelen airi daha tereddtl bir ruh
haline srklemi ve ona kt ihtimalleri de dndrmeye balamtr. Onlardan biri
lmn bir ikence olabilme ihtimalidir:
kurun ip kanser baldran
herkes korkuyor ondan
ben de ok korkuyorum
()
ikence mi
belki lmden de ok korkuyorum ondan

(lmle Balayan, s.609)

Sonu olarak, baz istisnalar dnda airin lm karsnda metanetli olduu ya

da byle kalmay baard sylenebilir. Ona bu gc veren eitli etkenler vardr.
Bunlar u ekilde sralamak mmkndr: 1- lm yaamn bir gerei olarak grmesi
ve buna inanmas, 2-Yaad hayattan verim alamamas, 3-Kaygsnn artt
dnemlerde lm yceltmesi, bazen kadna/cinsellie snmas, 4-lmn aniden ve
acsz olduunu dnmesi.

113
11. Yalnzlk
Uyar, sanat kiiliinin de alt yapsn oluturan hassas bir karakter yapsna
sahiptir. ocukluundan bahsederken, ar alngan yapsna dikkat eker. Hznl bir
ocuktum. Nedense hep alamaya hazr.(Uyar 1985: 124). Bu karakter yapsnn daha
sonraki dnemlerinde de eitli ekillerde yansmalar olur. En ak dost ve arkada
evresinde grlr. Ei Tomris Uyar, Erhan Altanla konumasnda airin arkadalk ve
dostluk anlay hakknda unlar syler: Turgut Uyarn bandan itibaren ok fazla
dostu yoktu. ok iine kapank diyemeyeceim ama sonuna kadar dost olduu iin,
belki yaam boyunca en nemli dostu Edip Cansever olmutur diyebilirim(Altan
2005: 17). Tomris Uyar, aka sylemese de arkada ve dost belirlemede seici
davranmasnda, alngan kiilik yapsnn etkili olmas kuvvetli bir ihtimaldir. air, yerli
yersiz birok eyi ciddiye ald ve abuk krld iin, insan ilikilerinden sour ve
kendisine bir snrlama getirir. Nitekim Tomris Uyarn Birtakm ok garip zellikleri
var. Umulmadk noktalarda ierler, umulmadk noktalarda kzar(Altan 2005: 81) sz
de, bahsini edilen tedirgin ruh halini dorular. Daha sonra yaam ierisinde karlat
trl olumsuzluklar, bu karakter yapsnn etkinlii iyice arttrr. Bunlar ierisinde
ekonomik skntlar, ailevi sorunlar(ilk einden boanmas), toplumsal karmaa(terr,
ihtilal vs.), kentin sevimsizlii, son dneminde yaad hastalklar vs. saylabilir.
Uyar, yaamnn belli bir dneminden sonra uyumsuz psikolojisinin hesabn
kendisine sormaya, kendisine tepki gstermeye balar. Emekliliinden sonra evine
kapanr ve haftalar boyunca evinden hi kmad olur. Bu dnemde iki alkanl,
saln tehdit edecek boyutlara trmanr. Tomris Uyar, Erhan Altann Kendisi
genelde hep evde mi otururdu? sorusuna u yant verir: Hep. Rice minnet sokaa

Uyarn yaamndaki en yakn arkada Edip Cansever de onunla benzer bir kiilik yapsna sahiptir. .
Nazan Yatknn M. C. Doandan aktardklar, Edip Canseverin Uyarla benzer davranlar iinde
olduunu gsterir. Doana gre Edip Cansever bayramlarda dahi evinden uzaklap bir otel odasn
kiralar ve bylece kalabalktan uzak durmaya alrm(Yatkn 2000: 50). Uyar kendisi gibi yalnzla
meyilli, kalabalktan kaan birisiyle yakn arkadalk kurmutur.

Yine Tuncer Uarolun aktardna gre, yakn arkada Cevat Akgnl de, kimi zaman airin hrn ve
krc olduunu bildirir(Uarol 1985: 13-14).

114
kard, ancak ite Edip rica edecek, araba tutacak, gelecek, zorlayacak falan.(Altan
2005: 57). air, bu inzivadan sa kmaz; yalnzlk, karamsarlk, ksknlk gibi
duygularn iyice ypratt bedenine siroz hastalnn son darbeyi vurur. Turgut Uyar,
darnn uygunsuzluu ve yaratlnn dayatmasnn yannda sanki bilerek yalnzl
kendisine reva grr. Hal byleyken onun iirinde yalnzln rastlantsal
olmad(Otu 1999: 224) sonucunu karmak mmkndr. Yalnz At (s.605)
iirindeki yalnz at hep yalnz dolar dizesi, onun yaam ve toplum ierisindeki
maceras ve konumunu belirlemeye ynelik aklayc bir ifadedir. imdi iirlerinde
yalnzlk temasnn ele alnna geelim.
Turgut Uyarn ilk iirlerinde yalnzlk duygusu, daha ok gurbette olmann
verdii yabanclk hissi ve ehirde doup bym biri olarak tarada alm olduu
imknlar elde edememenin verdii skntyla kendini belli eder. Buna da ba
yalnzl (Uarol 1988: 7) demek de yanl olmaz. lk olarak B.S.G.T. iirinde,
grevi sebebiyle km olduu Anadolu serveninde bir pimanlk sinyali verir:
Sen olsan ne yapardn Turnam
Bir sandala atlam denize almsn
Yannda ne pusula, ne a, ne azk
te karnda Dbb Ekber, solunda Demirkazk
Salkmsaak bulutlar, delibozuk dalgalar
Btn rahatlklar sahilde brakmsn

Bir tuzlu sahile Ben Robensonum deyip

Kemali azametle kadem basmsn

Syle Turnam, insan olsun, kpek olsun, karnca olsun

Bir dost aramaz msn?

(B.S.G.T., s.4445)

Muzaffer Uyguner, airin yaamnn yalnzlk iinde getiini syler. Uyar, yaam boyunca yalnz
yaamtr, skntl gnler ve anlar geirmitir, hznl bir yaam srdrmtr.(Uyguner 1985: 5).

airin ilk tayininin Karsn Posof ilesine km, kente geri dnmeden evvel Samsunun Terme
ilesinde de bir sre grev yapmtr.

115
Yabanclk duygusu, bu dnemde kuvvetle hissettii memleket sevgisini yer yer sekteye
uratr. air tabiat vgsn brakp, kendisini sarmalayan yalnzlk duygusunu alt
etmeye alr. Tabiat, bu tablo ierisindeki artk vaziyete olumsuz ekillerde mdahil
olur ve air, yukarda olduu gibi yolunun neden taraya dtnn, kendi kendisine bir
sorgulamasn yapmaya balar.
K.V.G.D. (s.60) iirinde, daha sonra kapsaml bir bildirisine giriecei insan
iin kanlmaz olan yalnzlk durumuna ilikin ilk deerlendirmesini yapar: Ben
zaten bu dnyada tek banaym, hey/ Bir sevdal gnl btn varm. Burada air,
yalnzlna bir are de bulmutur. Huzuruna muhalif grd olumsuzluk karsnda
teselli edici olarak ak, sevgiyi grr.
Ayrlklardan (s.61) iirinde, gurbeti ve yalnzl ifade eder: Yllarca sonra
bir uzak gurbette bile/ Zulmne dayanlmazken yalnz saatlerin. air, gerekten
taradaki yllarnda byk bir yalnzlk ierisine der. Tomris Uyar, kumar gibi bir
alkanla bu dnemin can skntsnn sebep olduunu syler. Anadoluda subayl
srasnda, yapacak baka bir ey, gidecek baka bir yer olmad iin son derece iyi
kumar oynadn() sylerdi(Altan 2005: 127). Kan Uyku (s.121) iirinde,
yalnzlk karsnda yine bir bunalm durumunu dile getirir ve bu defa cinsellii bir
snma unsuru olarak grr: Bir korkuyorum yalnz kalmaktan bir korkuyorum/
Gndzleri delice alyorum geceleri kadnlarla/ yatyorum. Burada yalnzlk
duygusundan kamann yntemi olarak btn vaktin deerlendirilmesi, insann
kendisiyle ba baa kalaca ve sorguya giriecei bo bir ann braklmamas
ngrlr.
airin D.E.G.A. kitabyla birlikte deien iir ve dnya gr, yalnzlk
iin daha farkl yorumlar getirmesine sebep olur. Var olu sorunsalna eilmesi ve
insann bu dnyadaki varln, varoluu bir tesirle terk edilmilik eklinde
tanmlamasndan sonra yalnzlk, kiinin kaderi olarak grlmeye balanr. Bu
kendini ve tekini daha batan itibaren byk bir sorunun tam ortasnda grmektir.

116
Denizin Yanlar (s.601) iirinde, insann kendi kara yalnzl ierisinde terk
edilmiliine ak bir gndermede bulunur: denize atlan yaral balk/ rpnd durdu
yarasyla. Sorun temelden olunca, yani insan daha batan noksan, hata ve ktye
meyilli olunca, ok gemeden artlar kendi aleyhine daha kt hale getirecektir. air,
insann kendi aleyhine yapt giriimlerin en nemlisi olarak uygarl gsterir. Ona
gre bilimsel ve teknolojik atlmlar, insana dardan cennet gibi grnen esas itibariyle
cehennemden farksz bir dnya getirir. nsan, kendi neslini krlardan, dalardan,
ovalardan, ormanlardan toplayp bu dzenin iinde yaamaya, kente arr. te bu
yerleke ierisinde, insan artk tam bir uyumsuzluk tablosuna dnr. Bunun iindir ki
Akaburgazl Yektann yalnzl kente smaz (T..H.,s.167). air, bu son
giriimiyle konumunu iyice belirleyen insann durumundan artk daha emindir.
H..A.B.U.(Y.)A.B.G. (s.326) iirinin balnda bir tespit yapar: Her ki Admda Bir
Uygunsuzluunu(Yalnzln) Alglayan Birisi. Bu, onun yalnzlk duygusuyla ne
kadar ba baa olduunu gsterir.
Yozlam hayat dnda, airin bunalmn tetikleyerek ie kapanmasna etki
eden faktrlerden biri, yasal ve toplumsal normlardr. Bunlar byk mutsuzluu ve
maduriyeti karsnda insann cinsellik gibi insani bir deere snma imknn da
elinden ald iin sorun tekil eder. aire gre, birok mazereti varken insana bu reva
grlmemelidir.
Yaam yalnzln ortasnda bulan airin ruh dengesinin biraz da siyasi
darbelerin ve onlar hazrlayan koullarn tesiri altnda ekillendii(Oktay 1999: 137)
aktr. Bu olumsuzluklar, airin yaam iindeki moral ve motivasyonunun azalmasna
sebep olur.

Dnem/Gncel Toplum konusunda siyasi bask ve terr olaylarnn iirinde sk olarak bahse konu
olduunu ve airi zdn rneklerle ortaya koymutuk. Yine trl vesilelerle yaad kopularn, airi
trl snma davranlarna srklediine daha ncesinde deinmitik. phesiz bu sebeplerden biri de
yalnzlktr.

117
Sonu olarak Uyarn karakter yapsnn yalnzla yatkn olduu ve yaam
ierisinde yaad olumsuzluklarn ie kapanmasn tetikledii sylenebilir. zellikle
de kinci Yeni dneminden itibaren yalnzln insann kaderi olduuna kendini
inandrmas, bu duyguyu daha sk yaamasna sebep olur.

12. Din, Dnce ve Felsefe

12. 1. Din
Uyar, dini metinlerle sk bir mnasebet ierisindedir. iirine yansyan kutsal
kitap slubu da bunun bir ispat gibidir. te yandan 23.10.1961 tarihli bir gnlk
notunda yaamla ilgili bir hadis karsnda etkilenimini yle dillendirir: Kyamet
kopsa, elinde bir hurma fidan bulunuyorsa, hemen dik. Bu hadisi her ne olursa olsun
bir aa dik anlamnda deil, her ne olursa olsun hayat srdr anlamnda buluyorum
ve gzellii beni rpertiyor.(Uyar 1962: 619). Tomris Uyar, Erhan Altanla
syleisinde Altann Bir de siz sylemitiniz, ncil ile Tevrat ok okurdu diye
sorusuna karlk, ncil deil de Tevrat ok okurdu.(Altan 2005: 125) cevabn verir.
Grlen o ki air, sanatsal altyapsna mistik eleri de katmak istemi ve bunun iin
veri toplamaya girimi ya da gerekten bu konudaki merakn gidermek istemitir. Bu
abas sonucunda iirinde eitli uygulamalara giriir. Bu uygulamalara ilikin eitli
grler ne srlr. ncelikle onlara bakalm.
Nermin Menemenciolu, cinselliin sululuk duygusu sonucu dourmas ve
Uyarn ykama kelimesinin anlamsal boyutuyla ilgilenmesinin, onu dinin alanna
tadn syler. Menemenciolu, bunun dnda da dinle ilgili baz sorunlar
kurcalad kansndadr. Ykanmak, ykamak dinsel bir trendir, namazdan nce
yaplan, en eski dinlerde yaplmas gereken bir eylem. Bir bakma Uyar kurcalayan
sorunlar dinlerin sorunlardr, yaamann anlam, kiinin varl, sorumluluu, iyilik ve

Bu slp zellii, Dil ve slp konusunda ayr bir balk altnda ele alnacaktr.

118
ktlk.(Menemenciolu 1999: 5556). Menemenciolu, Uyarn teknokratik ehirleri
insann cehennemi gibi dnmesini de yine dini kaynaktan bir esinlenme olarak grr.
Oben Gney, Uyarda biraz din bilimci bir imge aramak gerektir, diyerek
Uyarn bu ynne dikkat eker. Sayn UYARda biraz dinbilimci(Metafiziki) bir ozan
imgelemi aramak gerektir. Yalnz UYARn dinbilimcilii, onu zmlenmi sorunlar
ele almas iin zorlamaz. Daha ok zmc olabilmek iin yazar.(Gney 1965: 12).
Gneyin de dikkat ektii gibi Uyar, dinlerin zmleyici, sorun giderici zelliinden
etkilenir.
Uyar, gizem unsurunu seven bir airdir; fakat diniyle btnlemi bir kii profili
izmez. Yeri gelir, kendisini Tanrya hesap soracak serbestlikte ve zgrlkte bulur.
Bu itirazlarndan en nemlisi, yaratl konusunda, varoluu felsefenin de iddia ettii
insann dnyaya atlmlna ilikindir. Mesela, Ay lr Ylgnlktan iirinde,
Tanrnn insan, yaratt en nemli varlk grmesine karn-onun dnyada kendi
cehennemini oluturmasna engel olmamasn bir koz gibi grp yle bir itirazda
bulunur:
En gerekli yaps tanrlarn, Ben
Nem varsa sanadr! yklm birlikler, krlm bardaklar
len kadnlar
kan

(Ay lr Ylgnlktan, s.217)

Gerekten de kutsal metinlerde insann Tanr katndaki deeri ak ekilde vurgulanr.

Szgelimi, slamda insann en gzel ekilde(ahsen-i takvim, Araf11) yaratld ve
yeryznde Allahn halifesi olduu sylenir. te yandan nsanolu kavram Tevratn
[da] gizemli bir kavramdr. nsanolu Tanrsal glere sahiptir ve tm uluslara egemen
olacaktr; btn uluslar, herkes ona kulluk edecektir; onun krall sonsuza dein
srecektir(Tucu 2002: 65). ncil ise egemen olacak gcn Hz. sa olduunu syler.
Yukardaki dizelerde air, insann yaadklarnn kutsal metinlerde belirtilen bu
deerleriyle uyumamasndan ikyetidir.

119
lk iirlerinden biri olan Arz- Hal, tekke edebiyat nazm trlerinden biri olan
athiye tarznda kaleme alnm, Tanryla senli-benli konumalarn grld bir
iirdir. iirin uyandrd ilk intiba, kutsaln alaya alnd eklindedir:
Bir kulhuvallahi bilirim dualardan
Bir de Yarabbi kr demeyi doyunca
Bir kere oru tutmam ramazan boyunca
Ama ekmediim kalmad sevdalardan (Arz- Hal, s.16)
Yine u ifadeler, dini bak asna gre gnah unsuru ihtiva eden szlerdir:
Sana bir ey soracam, affet Allahm!
Be vakit kzlar doluyor camilerine
Beyaz yamakl, beyaz tenli, masum kzlar
Benim bir defa grte yreim szlar;
Sen tutulmadn m, ilerinden birine? (s.16)
Bu dizelerde Tanr insan gibi dnlmtr. zellikle slam dini Tanrnn bu tr
tasvirlerine kar sert bir ekilde kar kar ve bunu byk bir gnah olarak niteler.
Uyar iirinde yukardakiler gibi, kutsala dokundurmalar ihtiva eden baka dizelere de
rastlanr: Allah gelene kadar sen olursun iirlerimde bu bir (yzbin, s.128), Bu
karanlk byle iyi aferin tanrya (Ge Bakma Dura, s.133), ve almsam o
gn, drst ve slam kalmsam/ bu iyi bir balangtr derim ak yapmaya
(M.A..B.K., s.304). Yukarda belirtilen bir hadis karsndaki saygl hatta hayran
tavrnn, daha sonraki dnemine ait olduunu sylemekte yarar var. iirlerindeki alayc
bak asnn sonraki dneminde deiebildii ya da biraz yumuad ihtimali zerinde
durulabilir. Kald ki daha sonra deineceimiz zere maneviyata yer yer mspet
yaklamlar da olur. Fakat kutsala kar sert grnen itirazlarndan birini yine son
iirlerinden biri olan Hisizlie de yapar:
Burada unu belirtmekte de fayda var. O da iirde terimlerden de anlald zere slam dini muhatap
alnd iin, biz de sadece bu din erevesinden Uyarn szlerinin ne anlama gelebileceine deindik.
Fakat yukarda da sylediimiz gibi iir, ilk anda kutsal alaya alma iiri gibi grnse de bu tr
iirlerde(athiye) olmas muhtemel tasavvufi derinlii de gz ard etmemek gerekir. Bundan sonra
vereceimiz kutsala dokundurma mahiyetindeki szlerinin de bylesi bir derinliin dnda, yzeysel
anlamlandrmalar olduunu sylemekte yarar var.

120
Tanr sen ne kadar gzelsin
bir hi olarak

en kat yokluklar koyarak insann iine

akamstlerinde biraz gaddarsn
sular ve zamanlar kararrken
ne yapalm
bari balayalm birbirimizi

(Hisizlie, s.600)

Bu dizelerde alay ve isyan i iedir. nsana yine var olusal erevede bir maduriyet
atfedilir. Tanrnn ok balayc olduu sylemi sanki alaya alnr. Maduriyet
karsndaki byk tepkisini, dini erevede byk bir gnaha girierek, Tanry inkr
etmeye yeltenerek gstermeye alr. Belli ki bunlar, mutsuzluun travmatik ruh hali
ierisinde sylenmi szlerdir. Zira yaratc dnceyi inkr Uyar iirinde sistemli
ekilde savunulan bir dnce deildir. Buradakinin dnda, iirinde nihilist bir
eilimden sz edilemez.
airin metafizik ynelileri de vardr. Muzaffer Uyguner, A.Y.Y.K.T.T.K.S.M.
(s.170) iirini, insann btn ktlklere ramen, pimanl nedeniyle manevi deerlere
sarld anlardan biri olarak grr. Ona gre Btn kt dncelere kt ilere
karlk, yine de insann manevi deerlere inand ve kendi kendine bile tapnaklar
yapt

pimanlk

anlar

vardr.

Turgut

Uyar

bu

anlar

da

iirlerinde

ilemitir.(Uyguner 1959: 14). te yandan Toplandlar kitabnda bilgece sz

sylemeye yeltenen air, bazen mistiklerinkine benzer bir tefekkr ve ondan mtevellit
hayranlk duygusuna kaplr. Kendisine dersler karr. lm Ykanmas (s.456)
iirinde u kullanm bu dorultudadr: dayanksz duvarlar dnyorum/ 62 santim
toplara dayanp/ bir yabani incire dayanamayan. Burada, kayay delen incir, sanki
incirin yumuack kkleriyle doann en kat maddelerinden biri olan kayay delme

Bu iki dize Tanrnn duyularla alglanamayndan dolay bir hi olduu dncesine yakn durur.
Fakat daha sonra gelen alay ve serzeni havas tayan dizeler, asl amacn byle bir mesaj vermek
olmadn gsterir.

121
baars karsnda Allaha ynelmi, metafizik bir hayranlk duygusuna kaplm bir
kii sz mahiyetindedir. Uyarn Yaam anlamsz bulduum zamanlar oldu ama hi
solgun bulmadm. Ayrca solgun ve anlamsz olan dirimin kendisi deil, yaam iinde,
yaam belirleyen yaama paralardr. Yaam anlamsz bulsaydm Kayay Delen
ncir adn vermezdim kitabma(Uarol 1985: 82) sz de, aslnda bu kullanmn
tesadf olmad, baz eylere gnderme(metafizik ynelme) olduu savn destekler.
Uyar iirinde gze arpan dier dini gndermeler unlardr: ncelikle baz iir
adlarnda- A.Y.M.K.A.S.M. (s.134), A.Y.Y.K.T.T.K.S.M. (s.170)- karmza kan
mezmur kelimesi, dinle ilgili bir terimdir. 1. Kavalla sylenen ilhi 2. Hz. Davuda
inen Zebr srelerinden her biri(Develiolu 2000: 641) anlamlarna gelir. Kald ki
A.Y.Y.K.T.T.K.S.M. iirinde mezmur kelimesinin yan sra Hz. Davuta da
gnderme vardr, Yekta kendisini onunla kyaslar: Biz kk adamlarz. Davutla ben.
iirler okuruz/ k olmuluumuz vardr. Saptmlara/ peygamber olduumuz.
Burada, ayn zamanda Hz. Davutun sanat yn de vurgulanmaktadr. Ayn iirde
kutsal kitaplarda geen toplu helklere ve balanmalara gnderme yaplr: O
kalabalklarn toptan gnahkr olduu yahut/ baland/ / O hep birden
saylmann erinci dneminde. Ahd-i Atik (s.243) iirinde, Hristiyanlara gre
branilerde Hz. sadan nce gelmi be kitabn(Ahd-i Atik) adn, iirinin alt
blmlerine balk olarak seer. Bahsi edilen iirde be altbalk Tevratn ilk be
blm gibi tekvin, g, levililer, saylar ve tesniye adlarn tar.
l Ykayclar iirinde, slm dinine gre l gmme riteli, ncesi ve
sonrasyla anlatlr. Trene ykanma gibi dini zorunluluun dnda lnn karnna
bak koyma, kara sapl arama gibi daha ok geleneklerle ilgili gibi duran baz
durumlar da eklenir:

srail kral ve peygamberlerinden olan Hz. Davut, bir sylentiye gre harp alma ve ark syleme
hneriyle srail sarayna girer. Kuranda ise Bakara(251/252) suresinde Zebur, gzel ses ona retildi
denilir. Yine halk arasnda ve divan edebiyatnda sesi gr ve tok olan erkekler iin davudi sesli tabiri
kullanlr(Larousse s.2911).

122
Geldiler. Byk ocaklarn kurdular

lnn enesini balamlard, uzattlar

Karnna bak koydular, kara sapl aradlar
Ap aralarn sildiler, temizlediler.
Karnn odular, yine sildiler
Ayak baparmaklarn baladlar
Kefenini biip giydirdiler

(l Ykayclar, s.257)

Gmlme srasndaki uygulamalara da deinir:

ly ykadlar. Direnmedi. Ans srd
Tabuta koydular. Direnmedi.
mam yakard, el kaldrdk
Sordu. yidir, dedik

(s.261)

terleyene (s.370) iirindeyse, slm tarihinde yer etmi Kerbela Olayna gnderme
yaplr: hseyinin hasann ateini bir humma gibi duyup/ bir l susuzluunu ve ak
anar gibi terleyen. susuzluka (s.371) iiri de, bu olay etrafnda kaleme alnr. Hasan
ve Hseyin, slm peygamberi Hz. Muhammedin torunlardr ve bunlardan Hseyin,
Kerbelada ehit edilir. Bu, slm tarihinde kara bir olay olarak hatrlanr. Hseyinin
bu sahrada ok ackl bir ekilde ve susuz braklarak ehd ediliini anlatan birok
eserler yazlmtr.(Pala 2004:267). Uyar da bir gelenek esinlenmesi olan Divan
kitabnda, Divan iirinin bu yaygn telmihine deinmeden gememitir.

12. 2. Dnce ve Felsefe

Uyar iirinde din kaynaklardan esinlenmelere deindikten sonra, bu ve iirinde
n plana kan dier dncelerin ne gibi teorilere, felsefi akmlarla rttne
bakalm.
Uyar dnce yapsnda ve dolaysyla da iirinde belirgin bir varoluu tesir ya
da etkilenmilikten sz edilebilir. ncelikle bu felsef akmn ana ilkelerine deinelim.
Bu kuramn nclerinden J. P. Sartre, Varoluuluun Savunulmas adl yazsnda bu

123
kuramn savunduu konular zetler. ncelikle zn varolutan nce gerekletii
genel inanna varoluun zden nce geldii teziyle kar olduklarn belirtir ve u
ekilde bir alm getirir: nsanolu ilkin vardr, sonra u ya da budur. Ksacas,
insanolu kendi zn eliyle yaratmak zorundadr; kiiliini, dnya sahnesine, atlarak,
ac ekerek, kavga ederek yava yava belirler ve tanmlama sonuna dek aktr;
insanolu lmeden, insanlk yok olmadan ne olduklar sylenemez.(Sartre 1981: 322).
Sartre, varoluuluun insan eylemle tanmladn syler. Bu eylemin ierii olmu
bitmi bir varlk olmamas, srekli kendini oluturmas ve kiiliini olutururken de
btn insan soyunun sorumluluunu stlenmesidir. Hal byleyken kayg ve znt,
insan iin mukadder olur. Zira insana daha bandan verilmi bir kolaylk
bulunmadndan her yeni durumda hibir yere yaslanmadan, klavuzsuz hareket etmek
zorundadr. Ve daha da nemlisi insanlk adna karar vermek zorunda kal, sonularn
vahametini bytebilir. Sartre, bu durum iin herkesin herkese kar sorumlu olmasnn
verdii ar duygu tanmlamasn getirir. te yandan elverisiz ortam nedeniyle umuda
kaplmak, kendini kandrmak gibi bir ey kabul edilir. Ve umut, ayn zamanda eylemi
kstekleyen bir durum olarak grlr. Asl olan yazgsnn farkna varmaktr ki bu,
umudu deil, umutsuzluu; cokuyu deil, bunalm gerekli klar. Varoluulukta hem
kendisinden hem dier insanlardan sorumlu olduu iin, insan kilit bir rol stlenir.
Gven sadece kendisinedir. Sartre, insann nemine u ekilde dikkat eker.
nsanolu, her eyden nce salt kendisine gvenmesi gerektiini, u yeryzne
sorumluluklarnn ortasna, kendi saptayaca erei dnda bir eree sahip olmakszn,
kendi eliyle yazaca yazgnn dnda bir alnyazs ummakszn, yardmsz yardmcsz
brakldn, yapayalnz olduunu anlarsa bir eyler umabilir, isteyebilir.(Sartre
1981: 323). Son olarak varoluuluun bireye geni bir zgrlk alan istediine
deinelim. yle ki yazgsna boyun emekte bile zgr braklmas gerektiini savunur.
stedii ise, insann mutsuzluuna sebep btn dzenlerle mcadelenin altyapsn
hazrlamaktr.

124
Sartren tanklnda varoluuluun baz zelliklerine deindikten sonra,
bunlarn Uyarla rten ya da benzer yanlarna bakalm. ncelikle Uyarn atlmlk
eklindeki yaratl yorumu, varoluu felsefeyle ayndr. Varolu konusunda ikna
edilemez itirazc, mnakaac tutumunun, bu konuda Tanrya isyan etme ve insana
maduriyet ykleme anlaynn varoluu izgide olduunu syleyebiliriz. Daha nce
birok yerde sylendii gibi, Uyar, insann dnyada kara yalnzl ve byk
ktlyle ba baa braklmasna ierler ve yer yer Tanrya serzenite bulunur.
Denizin Yanlar (s.601) iirinde, atlmlk durumunu u ekilde ifade eder: denize
atlan yaral balk/ rpnd durdu yarasyla. B.K.M... (s.143) iirinde ise, karasz
insanlm tabirini kullanr.
Uyar, tpk Sartre gibi yaamda asl olann mutsuzluk olduu iddiasndadr,
zellikle de kendi dnemi iin: Bunalt, amza ok uygun bir duygu. Belki btn
koullar dnlrse amza en yakan duygu(Uyar[A.Turgut] 1963: 2223). Baka
bir yerde Asl olan mutsuzluktur. nsann mutsuzluunu sylemeyen btn airleri,
btn yazarlar silmeli(Uyar 1985: 130), der. Bu dorultuda Hasan Mutluluu
iirinde, mevcut ortam iinde kendisini mutlu zanneden Hasan drst davranmad
iin hain ilan eder:
sen hainsin hasan, hasan sen
ller evlerden morga
morgdan mezarlara giderken
hasan kendini mavi sanp

byk grltnn tam ortasnda

()
alarn kan pompalarla ekilirken

(Mutluluu, s.494)

Keli parantez ierisinde geen ifade, alnt yaplan yaznn A. Turgut(Ahmet Turgut) adyla yazldn
gstermeye yneliktir. air, birok yazsn bu isimle kaleme almtr.

125
Burada kendini mavi sanmak ifadesinde geen mavi kelimesi, mutlu kelimesinin
yerine kullanlm gibidir. Hasan kendini mavi(mutlu) sanmakla byk bir
aldanma/aldatma iindedir.
airin, umut ve umutsuzluk yorumu da Sartrenkinden pek farkl deildir.
Niin umutlu olaym! nk umutsuzluun, insan Umuttan daha gl bir iten, bir
eyler yapmaya zorlayan bir duygu olduuna inanyorum.(Sezer 1985: 112). Benzer
ekilde, iirinde de birok yerde olumsuzluu yceltir: kutsal ac beslegen ac stn
emiyoruz (Acnn Corafyas, s.425). Burada iir ad da ayrca bir atlmlk
vurgusudur. Dnya, acnn corafyas gibi dnlmtr. Baka bir yerde bana hzn
ver beni kucakla beni hep tazele/ ey zn artk naslsa bir seni almlar ieri (ieri
girene, s.352), der. Burada tam da yukarda kendisi ve Sartren iddia ettii gibi
olumsuzun motive edici zellii vurgulanr. Acyor (s.456) iirinde mkemmel
mutsuzluk kullanm da bunu verir. te yandan, Uyarn kmazn Gzellii,
Efendimiz Acemilik, Muammaya Sayg vs. gibi yaz balklar da ilk anda bir
olumsuzluk vgs bildirisi stlenmilerdir.
Baka bir Uyar-varoluuluk uyumu, insann sorumluluu konusunda aa
kar. Uyar da varoluular gibi her eyin insana bal olduunun ve iin onda
biteceinin farkndadr. Birok yerde, insann teknolojik imknlarla kendisine kent diye
bir mezar kazd, fakat istese bunun stesinden de gelebilecei, kendisine daha iyi ve
yeni imknlar salayabilecei iddiasnda bulunur. Byk Ev Ablukada iirinde, byle
bir gnderme vardr:
imdi bu talar biz ektik deil mi ocaklardan
Bu asfalt biz dktk biz onardk deil mi
Bu yaplar on iki kat yapmak bizim aklmzd
Biz kurduk istersek umursamayz ya

(Byk Ev Ablukada, s.187)

126
nsana olan gvenine istinaden, mcadeleyi destekler. Birok yerde anarist dzeyde
olmasa da kar koyar ve tekini de bakaldrya arr. Devrimin toplu halde hareket
etmekle gerekleebilecei fikrindedir.
Uyar, kendini gerekletirme mcadelesinde varoluular gibi insana geni bir
zgrlk sahas tahsis edilmesi gerektiini savunur. Uyumsuzluk ve Yabanclama
konusunda anlatlan insan zgrlne engel; din, tre, ahlak ve yasalarla atmas, bu
anlayna rnek verilebilir. En gl itiraz da bu sistemlerin cinsellie snrlama
getirmesi ve baz durumlara su ve gnah yaftasn yaptrmasna olur. O, insan btn
basklardan zgrletirmeye alr ve bata ak ve cinsellik olmak zere insani
deerlere ynlendirir.
Uyar iirinin dnsel arka plannn arlkl olarak varoluulaa dayand
sylenebilir. Bu yaklama benzer grlere rastlamak mmkndr. Hseyin Cntrk,
Turgut Uyar incelemesinde varoluu tesire dikkat eker. Uyarn iirindeki
yaantlar arasnda balar kurmay onu bir soy existentialist air durumuna sokuyor.
Bilindii gibi, existentialism insanlarn hr olduunu savunur. Hr olmas ise onun
tanmlanmaz olmas demektir. Uyarda da ite byle bir tanmlanmazlk
var.(Cntrk 1961: 42). Zbeyde enderin Turgut Uyarn zellikle zerinde
durduu, aklama ihtiyac duyduu yegne kuram varoluuluktur.(enderin 2003:
70), der.
Uyar iirinde dil ve slp alannda ise arlkl olarak gerekst tesirden sz
edilebilir. Cevat Akkanatn Gelenek ve kinci Yeni iiri adl almasnda kinci
Yeni iirinin Bat iiriyle ilikisine dein tanklna yer verdii kiilerin tamamna
yakn, kinci Yenide bata Gerekstclk olmak zere Dada ve Letrizm izlerine az
ok rastladn syler. Bunlardan Mehmet H. Doan, kinci Yeni iirinde
Gerekstcln ancak kendini imgeyle belli ettiini, br zelliklerinin Ece Ayhan
Mcadelesinin ayrntlarna Kar Koyma/Direnme konusunda yer verilmitir.
Enis Batur, kinci Yeni-gerekstclk ilikisine daha farkl bir yorum getirir: II. Yeni,
gerekstcln bir sonucu deildir. Trk airi snrlardan tamay renmi, bir adalk rnei
vererek genilii ve derinlii alglarken gerekstclkten de yararlanmay bilmitir(Batur 1979: 3).

127
dnda dier airlere yansmadn syler. kinci Yeninin varsa, gerekstc yan
yalnzca iir diliyle, imge ile snrl kalmtr. Gerekstclerin neredeyse anarizme
varan bakaldrc, ykc, yerleik dzene ve kurallara kar yan- belki bir tek Ece
Ayhan dnda- kinci Yenide hi olmayan eylerdir.(Akkanat 2002: 85). iirinin
btn fonksiyonlarnda ulara kamayan Uyar, Doann syledii kadar da sadece
imgeyle yetinmemitir. Protest tavr belirgindir, fakat Doann belirttii gibi onda
ykclk pek yoktur. Belki de tavrnn pek belli olmamasnn sebebi de anarizme
kamamasdr. zetle Uyar iirinde belli dnemlerde n plana kan otomatik syleme
yakn syleyileri, allmadk badatrmalarla kurulan imge yaplarn, sz ve
szdizimi deformasyonlarn gerekstc tesire balayabiliriz.
Uyarn, iirinde gerek dil kullanmlar, gerek aklama ile yanstt ve gerek
yaamda da byle olduunu savunduu kaotik ortam, postmodernist felsefeyle de
rtr. Zira postmodern sanatkr iin inde yaad modern hayat() ak bir
kaostur. Bu sebeple o, nce modern hayata ve deerlerine kar sorgulayc ve
reddedici bir tavr taknr.(etili 2001: 145). Uyarn modernizmin yozlatrd
yaam karsndaki tepkisi ve acs byktr. Bu konudaki sylemi insani niteliklerini
ve deerlerini yeniden kendi egemenlii altna almak ve kendisi olma yolunda yeniden
baarl olmak isteyen bir insann kendini ve kendisi gibi kmazlar iinde boulanlar
harekete geirmek iin syledii bir kurtulu nidas gibidir.(Eliuz 2001: 152).
T..H. (s.153) iirinde, Akaburgazl Yektann imdi kimi acyor kimi
knyor beni hangileri hakl/ hangileri iyi ama iyiyi hakly aramak her zaman gerekli
mi, ya benim yaamam ifadeleri, postmodernizmin gerein tek ve tartmasz bir
aklamas olamaz(etili 2001: 146) eklindeki greceli gereklik yorumuyla
benzerlik gsterir. Yekta da sanki iyi ve ktnn greceli bir kavramlar olduu ve
duruma daha esnek yaklamak gerektii mesajn vermek ister.
Postmodernizmde sanat, ayn ya da farkl trlerden alntlarla(metinleraraslk),
yaptna kark/ok ynl bir grnt verme abas ierisindedir. Uyarn zellikle
D.E.G.A. kitabnda ortaya koyduu iirlerin, ekil olarak nazm-nesir ayrmndaki

128
belirsizlii ve dankl, postmodernist sanatkarn kaosun biimini; daha dorusu
biimsizliini yanstma(etili 2001: 148) amacyla ayn dorultudadr. Bir sonu
benzerlii sz konusudur. Ayrca metinleraraslk(inter-textuality), daha sonraki
iirlerinin de yaygn bir zelliktir. Szgelimi Alntlarla (s.570) iirinde, farkl
airlerden alntlarla bir iir denemesinde bulunduu grlr.
Turgut Uyar, iirde bilgece sz sylemeye, dnceye kardr. iirdekiler II
adl yazsnda, Necip Fazl iiri zerinde sz sylerken bunu sezdirir. u ana kadar
iirinden karlan dnce ve teorilere bu adan bakld zaman, fikirlerin yle
tepeden iner gibi sunulmad grlr. ou zaman iirindeki genel tavrndan, sz
konusu karmlar yaplabilir. Yani Uyar; dncesini, varsa tezini mmkn olduu
derecede sylemeye deil, gstermeye; kavratmaya deil, sezdirmeye alr. Buna
karn, aksi davranlar da yok deildir. Mesela Toplandlar kitabnda yer yer
bilgece sz syleme, baz kavramlara orijinal tanmlamalar getirme davranna giriir:
oysa gece tam yarsdr bir gnn/ ve daha gldr gndzden (Acnn Tarihi,
s.423), mutsuzluun harcn pekitiren/ aresizliin gzyana/ / tanmaz hibir
eyimi tutma/ aldn soluk verdiin kadar olsun (ayorum Gzyana, s.459
460). Ayn kitapta lm Ykanmas (s.456) iirinde, incir kklerinin kayayla
mcadelesine metafiziksel bir pencereden bakar. Nitekim sekizinci kitabna verdii
Kayay Delen ncir ismi, buradaki mistik arka plandan gelir. Ayrca iirinden
karlan u sylemlere de derin anlamlar yklenmi gibidir: Umman yle ister, kavga
yle ister/ Biz varz diye her ey bir ey ister (Atlar Toplam, s.311), u. hi kimse
durmazsa her ey yrr, bu ak demektir/ her ey kullanlmazsa dirim bir ihanettir
lme (bahar bekleyene, s.364), ben bir gn giderim ki neyim kalr/ eksik
braktm her eyim kalr (i.b.s., s.348). Oben Gney, buradaki gibi, Uyar iirinde
sk grlen kural kesinliinde, genellemeli dizelerin, onu felsefenin alanna tadn
syler. Sayn UYARn iirlerinde ok sk grlen bir zellikte () kural kesinliinde

129
yazd genellemeli dizelerdir. Bu dizeler ister-istemez ozan, felsefeye gtrr. Felsefe,
ada ozann gereksinme duyduu gerelerdendir.(Gney 1965: 12).
airin din ve felsefe konusundaki yorumlarndan/tutumundan u sonular
karmak mmkndr. O, kutsal metinlere byk bir merak duymu, din ile ilgili
deinmelerle, iirine yeni arm imknlar amak istemi ve bunu baarm bir
airdir.
iirinde yanstt ya da benzerlik gsterdii felsefi kuramlarn banda
varoluuluk(egzistansiyalizm) gelir. nsann var oluu(dnyaya atlmlk), dnyann
hali(kaos), mutsuzluk, umut-umutsuzluk vs. yorumlar varoluulukla ayndr. te
yandan yaam kaos olarak grmesi, moderniteye cephe almas ve iirde metinleraras
ilikiden fazlaca istifade etmesi, iirini postmodernist izgiye de yaklatrmtr.
Dil ve slp alanndaki birok uygulamas(otomatizm, imge, deformasyon vs.)
ise, gerekstclk(srrealizm) le rtr.

13. Zaman ve Mekn Alglamas

13. 1. Mekn Alglamas

Uyarn ilk iirlerinde n plana kan fiziksel mekn, taradr. Bu iirlerde ky,
kasaba, ova, da, gl vs. isimleri, byk bir younluk tekil eder. D.E.G.A. kitabyla
yzn ehre dnnce, daha ok ehir adlar gze arpmaya balar. iirlerinden
karlan yer adlar listesi, bu konuda aklayc bir rol stlenebilir:

130
Kitap Ad
Arz- Hal

Yer Ad
Hali, Sapanca, Haydarpaa, Sultan Selim, stanbul, Florya, Adalar, Raman,
Sbhan, Nemrut, Cin dalar, Gergisban ky
Trkiyem
Kars, Edirne, Zonguldak, Akdeniz, Kohisar, Sille, Srmene, Adana, Krkpnar,
Erzururm, Ardahan, Konya, Palandken, Eskiehir, kodra, Yemen, Selanik,
Geyve Boaz, Sivas, Tuzgl, Arsiyan dalar, Banarhev ky, Ankara,
Sakaltutan, Dadeviren, Pasinler, Kantar Kpr, Zile, Toy, Alada, Madenli,
Yolst, Stl kazk, Van, Mu, Demir kazk, Dbb Ekber, Siirt, Beyobat,
Kayseri, Kadrga, Glhane park, Merkez Efendi, Terme, Terme kprs,
Saplnn han, Kandilli, Yenikap, Manastr Meyhanesi, Kapal ar, Mahmut
paa, Feriky, Eyp,
D.E.G.A.
Meksika, in, Hint, talya, Norve, Meymenet Soka, Akaburgaz, Flaman,
am, Arabistan, Horasan, Kk Deniz Soka, Bursa, Malta, Ceneviz, znik
Her
Harlech Castle, skenderiye, Japon denizi, Yeil rdek meyhanesi, Almanya,
Pazartesi
Venezuela, lutgl, rumeli, Marsilya, Oran, Cezayir, Paris, Lyon, Byk
Britanya, Fatih, Celal dalar, Cerbe, Amasya, ukurova, Kurtuba, spanya,
Erenky, Idr, Orta Anadolu, Malatya, Kahta kasabas, St, Antep, Ege
adalar
Divan
Mu-Tatvan yolu, Krdistan, Arabistan, Ktahya, uzakdou, llirya, Pers,
Avrupa, baharat yolu, Bizans, Mezopotamya, Roma, attlarap, Orta-dou,
Bakray, Marmara, Hali, tahmis ars, ngiltere, Hindistan, Kilikya, Hint
denizi, sdbd, Mu, isvire, lozan, yeniky, yldz, dmeke, Msr
Toplandlar izmir, erzincan, roma, asya, amerika, mekong kyleri, hong kong, iskenderiye,
uzak asya, lt, girit, nevehir, urfa, alpler, nide, aksaray, salpazar,
kocamustapaa, galata, beyrut, paris, topkap, vietnam, mecidiyeky, zrih,
mnen, kln, utgard, rize, ili
K.D..
Taksim, Samatya, skdar, Knlar ky, kuzey buzdenizi, Afrika, Alanya, Serez,
Berlin, ar, divrii, Kars, Ordu, Perembe, Hollanda,
Dn Yok Krehir, Kapadokya, Meksika, Kbrs, Mersin, Mardin, skenderun, Beyolu,
Mu
ili, Taltarla, Atina, Azapkap, nizip, Yeil Bursa, Afyonkarahisar,

Tablo: 1- iirlerinde Geen Yer Adlar

D.E.G.A. kitabyla balayan yeni dnemde, ulusal snrlar dna kar. Artk
dnyann birok yerinden lke ve ehir adlar iire girmeye balar. Bazen tarihin
derinliklerine yolculuklar yaparak, kendisine zaman snrlamas da getirmez: llirya,
Pers, Bizans, Roma vs.

Bu dnemde, gnderme yaplan yerli yabanc yer adlarnn

anlatmla daha btnletii sylenebilir. lk iirlerinde milli hassasiyeti dile getirmenin

tesinde derinlii olmayan yer adlar listesi, ikinci dnemde arm deerleriyle, iire
zenginlik katan bir ilev kazanr. Szgelimi stanbuldan bahsederken Bizans ve

131
Cenevizlileri; Divan kitabnda bir Osmanl panoramas resmederken, Baharat Yolunu
ve Sdbd anmsamadan gemez.
Birok iirde yerli ve yabanc yer adlar, kyas yapmak iin yan yanadr. Gnei
Bol lke iirinde, yerli ve yabancy yan yana getiren ortak fikir bakaldrdr:
bakaldrmas alexandrinlerin
Denizler kysnda, Marsilyann kysnda
.
Yarmadalara gtren sancak. Oranla Cezayir arasnda
Parisle Lyon arasnda
Sivasla stanbul arasnda

(Gnei Bol lke, s.283)

Buradaki gibi, sklkla birbirine uzak den iki meknn birlikte zikredildii grlr.
Bu, bazen lkenin en dousu ile en bats, bazen tarihtekiyle gncel, bazen de yerliyle
yabancnn yan yana getirilmesi eklindedir: mnihle nizip arasnda (Baharda,
s.632). Bunun, divan iiri esinlenmesi olan Divan kitabnda da devam etmesi, daha
ok dikkat eker: bahar hep bir an sanlr nerde olsa gerektir aslnda/ stanbul
mesirelerinde ve Muta ayndr tad (sdbda kaside, s.383). Burada, stanbul ve
Mu gibi iki meknn yan yana getirilmesi, Bir Divan iirinde rastlanmayacak bir
corafya beraberlii(Hzlan 1997: 86) dir. Uyarn iiri yaam ve insann izinde
grmesinin, ona iirde geni bir corafyadan istifade etme imkn salad
sylenebilir(Doan 1997: 96). Hal byleyken dikkat ekici/artc beraberlikleri, airin
dnyaya/insana btncl bak asnn bir sonucu olarak grmek mmkndr.
lk dnem rnlerinde mekn, daha ok milli bir hassasiyetle gezip grme
davrannn sonucu olarak, betimlemeler eklinde iire aksettirilir. dealize edilerek
anlatlan doal gzellikler, ou zaman hayranlk uyandrr:
imdi Palandkende oban Ahmetin
Tabanlarnn metre altnda,
Sessiz bir bahar balamaktadr.

Bu hassasiyetini vatanseverlik eklinde tanmlayabiliriz.

132
Yol bulmu da, kar sular topraa
nce bir sevda gibi ilemektedir.
Bcekler tohumlar kvr kvr
Akdenizde, meyve bahelerinde
ocuklar erikleri talamaktadr.

(B.B.D., S.37)

Bu dnem rnlerinde yerler, ou zaman blgeye zg yanlar, zellikleriyle

hatrlanr:
Lletandan gerdanla gcm yetmemi,
Sana Sapancadan bir sepet elma almm
(B.G.S.S., s.17)
ift kulakl Srmene ba belimde
Varmm i kfte yemeye Adanaya

Durmuum da yorgunluk karmm,/ ()/

Drt bardak krtlama ayla Erzurumda

(Trkiyem, s. 35)

Kr yaantsnn ierisinde ky ve kasabalar, hemen hemen tabii dokuyla ayn zellikleri

tar. Fakat bunlar, her zaman bozulmamlyla yd edilen meknlar deildir.
Corafyaya sinmi olan yoksulluk da dikkat ekici bir mekn vasfdr. G.A.D.
(s.24) iirinde, Anadolu corafyasnda hkm sren ey fakirliktir. Dalar bu zor
koullarda, ekonomik getiri saladklar iin vgye layk grlr: yi kalpli, anlayl
gsterisiz,/ Fakir kylerimi beslersiniz. iirde be defa geen Anadolu kelimesi,
drt defa garip, bir defa fakir sfatyla nitelenir. Bir Anadolu Vardr iirinde yine
fakirlik n plandadr. Koullar olumsuzlayan ise, zor iklim artlardr:
Gelgelelim yamursuz yazlar gelince,
Bir dert herkesi dilsiz eder/ ()/
K da kt bast myd stne
Alktan srlar bile lr

(Bir Anadolu Vardr, s.30)

Tara, ehirde doup bym biri olarak aire, bazen yabanclk ve gurbet duygusunu
bazen de ehir imknlarndan mahrum olmann olumsuzluu ve mutsuzluunu ykler:

133
Alamak istersin, alayamazsn
Glmek, glemezsin.
Kasaba kk, bir karanlk gn sonbaharda
Kararm gnln eyliyemezsin
Ne kat, ne kalem, ne kitap

(K.K.S., s.78)

ehir imknlarndan mahrumiyet, kasabaya sevimsiz bir grnt verir. Bu yabanclk ve

yokluk hissi, ona gemiin kent maceralarn anmsatr. B.G.S.S. iirinde, zlemle
eski mutlu gnlerin dekorunu hatrlar:
Ver elini Haydarpaa demiiz
Vapur rhtmdadr prl prl,
Hava hafiften souk
Deniz katran ve balk kokulu

(B.G.S.S. (s.18)

Doay seyretmek ve ehri zlemek eklindeki iki mekn yorumu, airin tekrar ehre
gelmesi ve iir anlaynn deimesiyle farkl bir boyut kazanr. Bu dnem rnlerinin
yar ald D.E.G.A. kitabyla, modernizme ve kente cephe alrken, bu defa tabiata
dn kendi zlemi olarak bytr. Kent, yaam imknlarn yozlat bir yer olarak
tasvir edilir. Bu davrann, insan ilikilerinin karmaklat, doalln yitirdii bir
ortamda insan kalmann zorluunu vermek kaygs[na](Doan 1997: 96) da
balayabiliriz. Byk Ev Ablukada (s.186) iirinde, insann byk bir aldatlmaya
maruz kaldnn vurgusunu yapar: Bizi tutkulara ard otobse sosise buzdolabna/
Telefona sinemalara radyolara bir sr kanck sevdalara.
D.E.G.A. kitabyla balayan yeni dneminde tabiat, doall ve gzelliiyle;
kent, yapaylk ve mutsuzluk reten yanyla, iirin dokusunda varln paralel olarak
devam ettirir. Bu iki mekna zg malzemenin iire birlikte serpitirilmesiyle oluan
grntye ilikin Tabiat ve Kent rgs konusunda yaplan veri almas, aydnlatc
rol oynar. Acnn Corafyas iirinde, dalar ve saat kulesi, bu iki meknn
temsilcileri olarak birlikte yer etmilerdir. air iki mekn esini kyaslar ve bir sonuca
varr:

134
ve her ke bir tuzaktr
birer daraacdr her meydan saati
le vaktini kesinlikle gsteren
oysa hep gl dalar grmenin zamandr (Acnn Corafyas, s.425)
Acnn corafyas gibi de dnlen kent yaamn bir paras saat kulesi ve tabiatn
bir paras olan dalar n ekil ve ilev bakmndan tesadf olmayan bir benzerlikleri
sz konusudur. kisi de ykseklikleri nedeniyle bulunduklar ortamda ilk gze arpan
yaplardr. Bu zellikleri nedeniyle de, gnlk hayatta, gerek kent iinde gerek doada
yn tayininde kolaylk salarlar. Szgelimi yeryz hep dzlklerden, kent de hep ayn
ykseklikteki binalardan olumu olsayd, insann kendi konumunu/ynn belirlemesi
olduka g olurdu.
Uyar, baz iirlerin anlatm srecinde, ak ve kapal dekorlarn psikolojik
tesirlerini gz nnde bulundurur. Kapal dekor, bazen ehvet annda younlamay
salayc bir ayrnt olarak dnlr. yzbin iirinde, odalar n cinsellikte
arzuyu arttrc yanyla tasviri ve cinsellikle birlikte sonsuzluu hazrlamas, bu
dorultudadr:
Soyunur dknr odalarda konuuruz/ ()/
Odalara kapanmak odalarda konumak odalarda lmemek
Canmz ekerse de seviiriz kalk gidelim

(yzbin, s.127)

Younlama ve konsantrasyonda odalarn ilevine ynelik bir ipucu da Ge Bakma

Dura (s.133) iirinde grlr: Seni aldm bu sunturlu yere getirdim/ Saysz
penceren vard bir bir kapattm/ Bana dnesin diye bir bir kapattm. ehveti tetikleyen
kapal dekor unsurunun izlerine, Yektann Glbeyazla olan gnl ilikisinin anlatld
A.Y.M.K.A.S.M. (s.134) iirinde de rastlamak mmkndr. Bekar Yekta bu mahrem
hayattan ok holanr, bilhassa kendisinde cinsi arzular tahrik eden kapal dekoru
sever (Kaplan 2001: 275). Kapal mekann psikolojik sre zerindeki belirgin bir
tesiri, K.K.S. (s.78) iirinde grlr: Kasaba kk, bir karanlk gn sonbaharda/
Kararm gnln eyliyemezsin. Gn kapal olmas, airin moralini ve yaama

135
odaklanmasn olumsuz etkiler. Ayn iirde d dnyaya bak tarz da bu kapal dekorun
olumsuz tesiri altnda ekillenir: Gn kapank, insanlar, atlar, arabalar.
Ak mekn, sevimsiz kent dekorunun ruhu daraltan ve bunaltan fonksiyonuyla
airi teki uca, akla/genilie srklemesiyle devreye girer. Bu ynlendirme ak
mekn tutkusu na dnr. T..H. iirinde Yektann kent yerleimini ikyet
etmesi ve Akaburgazla kyaslayp Akaburgazn stnln ortaya koymas bu
nedenledir:
Kalktm bu byk kente geldim
Yalnzlm smad kente,
nk dalara alkt bana alkt
Birden evlere sokaklara arpt
Bzld irkinleti kvrld
nk kentlerin yalnzl korkaktr
Akaburgazda mutluydum onunla
Honuttum ondan/ ()/
Bir oraya bir buraya bir ormana

(T..H., s.167)

ehrin sevimsizliinin bir sebebi de, burada olduu gibi yaam abluka etmesidir. air,
byk binalar arasnda yeil ve maviyi, gk ve denizi gremez. Karsnda, baknca
sonsuzluk hissine kapld gk, deniz ve yeil olmad iin, ruhunda biriken skntlar
ve megalelerini datamaz. ehrin ablukas iinde, btn endieleri beton bloklara
arpp tekrar stne ullanr gibidir. Bu nedenle ak mekn zlemini bytr. Bu
tesir altnda imrendii, ak ve mutlu bir dnya olarak tasavvur ettii unsurlardan biri
gkyz dr:
Bir beyaz iki beyaz elli iki beyaz
Bir iyi bir gzeldi gkyznde
Gkyznde tralalla
Duramaz oldum durduum yerde

(.B.O., s.117)

136
Burada gkyz, bir nee tablosu ierisinde heyecan arttrc bir unsur olarak belirtilir.
Ak mekn vgs en bariz ekilde bir oda gneine(s.336) iirinde yaplr: ey
byk mavi. ey gk msn nesin/ ey aklk seninle kim yarar.
l Ykayclar (s.257) iirinde, hem ak hem de kapal meknn ilevsel
kullanm sz konusudur. iirin banda, l gmlmeden nce meknn genilii ya da
akl belirgindir: Perdeleri kaldrdk. lm/ () / Camlar atk, yle kald artk.
lnn gmlmesinden sonra meknn darald grlr: Perdeleri kapadk. yle
kald artk. Kapal mekndan ak mekna doru amal bir gei de yolculuk srasnda
olur. Trende-kapal bir uzamda- yaanan(gzlenen, duyulan, dlenen) eyler, sk sk
suya ve denize tanarak uzam deitirilir (zmen 1999: 47).
lk dnem iirlerinde taraya zg, D.E.G.A.

kitabyla balayan yeni

dnemde ise, kente zg fiziksel meknlar iirinde younluk tekil etmitir. Bu

dnemden sonra kent, abluka ederek airde bir kapal yer sendromu yaratmtr. Tabiat
ise, ak mekn olarak airi srekli kendisine ekmitir. te yandan meknn baz
ilevsel kullanmlarna tesadf edilir. Mesela odalar cinsellikte younlamay arttrc
bir ayrnt olarak dnlr. Yine lm olayn daha etkileyici anlatmak iin ak ve
kapal meknlarn sembolik kullanmlarna bavurmu ve bunu baarmtr.

13. 2. Zaman Alglamas

Turgut Uyarn iiri, kendi dnemi ve toplumu ierisinden kar. Hl(imdiki
zaman) in durumundan honut olmasa da iiri gnceli yakalama abas ierisindedir.
Bunun en ak gstergesi iirini kent protestosuna tahsis etmesi ve bazen toplumsal
gelimelere(ihtilal, terr vs.) gre dzenlemesidir. Yeri gelir imdiki zamann
honutsuzluundan farkl boyutlarn snana kaar; fakat bu iirinde tali kalr.

Uyar, modernizm ve kent kltrnn insan mutsuzlatrmasn yeni ve gncel bir sorun olarak grr.
Bundan Snma konusunda bahsettiimiz, zaman ve mekan snrlamasnn olmad topik alemleri
kast ediyoruz. Bu konuda, bu snma davranlarn, gelecee doru bir yneli olarak ele alacaz

137
G.K.O.E. (s.130) iirinde sembolik bir kavramla(gne imgesi) iki farkl
zaman ve mekan algsna iaret edilir. Biri imdiki zaman, dieri gemi zamandr.
imdiki zaman istenmeyendir: O benim bildiim sevdiim gne diye bellediim
gne/ deildi odann iindeki. Birlikte var olunan gerekliin zerine sinmi
yozlama, bu gereklik ve iinde bulunduu zamanla samimiyeti bitirir. Gemi zaman,
bu niteliksiz iliki karsnda daha cazip grnr ve hasretle mazi hatrlanr:
Eski zaman adamlarn eski zaman kadnlarn eski zamanlar
dnrm
Ar kumalardan sultan elbiseler iinde kimbilir nasl bu
souk gneler gibi souk seviirlerdi
(G.K.O.E., s.130)
Kar Altnda, Evde(s.403) iirinde, gemi zamana dnn nerildii dizenin,
iirde defa tekrar da bu dorultuda bir kararlla iaret eder: toplanp bir denizin/
en gzel gemiine/ dnyay stalm. Baz iirlerinde tarihle ilgili anmsamalar,
gemi zamanlara ynelik gndermeleri de bu yneliine balanabilir.
imdiki zamandan memnuniyetsizlik, gemi zamann yan sra bir deiim
hayalini, dolaysyla gelecek zaman da cazip klar. iirinde n plana kan topik
alemler, hayal rnleri de olsa gelecek iin yaplm tasarlar olarak deerlendirilebilir.
air kendisi iin bir cennet hazrlamak ister. Tasarlad cennet rneklerinin dikkat
ekici zellii, zaman ve mekn st olmalardr. K.B.K. (s.206) iirinde, iir
adnn(Kurtarmak Btn Kayglar) ve iirde hi ekimli fiil kullanlmamasnn
sembolik deeri, bahsi edilen sonsuzluk vurgusu iindir. Zamanszlk hali nedeniyle bu
iire, l bir dnyann ya da var olmayan bir dnyann iiri (Turan 1985:
7)tanmlamas da getirilebilir. Bu yaklam, airin kendine cennet kurma giriimi iinde
olduu tezini destekler. nk cennet, insann mevcut duyularyla kavranamad
iin, var olmayan, l bir dnyadr. Ayrca iirde tabiatn vlmesi, tasarlanan lemin,
kutsal kitaplarda tasvir edilen tabiat gzellikleriyle dolu cennetler gibi dnldn
gsterir.

138
l Ykayclar (s.257) iirinde zamann ilevsel kullanm dikkat eker. Bu
iirde, lm n yaanlan ann algsn arlatrmas sz konusudur. Bu nedenle iirde
birok ey tesadf olmayacak sayda uzun dur. Her eyden nce iir uzundur. Cenaze
trenine katlmak iin yola kan kiinin yolculuu uzundur. Yolculuunun bir ksmn
vapur, bir ksmn trenle yapmaktadr. Bu vastalardan tren de ilk anda uzunlua
arm yapar. Zaman, adeta lokomotiften kp en sondaki vagona kadar byk bir
esneme yapmtr(zmen 1999: 45). te yandan iirde her eyin uzunluunu baran
dize, tam on defa tekrar edilir: yi ki geldiniz, burada bulundunuz/ Her ey yle uzun,
biz soukuz ve/ yle solgunuz. Bunun dnda uzun kelimesinin birok dizede daha
tekrar edildii grlr: Uzungarlar, uzunavlular, uzunsessiz, Uzun sessiz ly
ykadlar, Deniz uzar, bir scaklk sunarm kendime, Btn uzun boylu adamlarn
ld bir akam, Tren durmadan uzuyor, ge kalyoruz.
air hibir zaman hlden memnun olmamtr. Buna ramen iirde dnemi,
dolaysyla da yaanlan zaman dilimiyle irtibatn koparmak istememitir. Fakat yer yer
bunalmn travmasyla, gemie; bazen de topik alemler tasarlayarak gelecee snr.
Ayrca mekn gibi, zamana da iirin anlatm younluunu arttrmak iin ilevsel olarak
baarl bir ekilde bavurduu sylenebilir.

14. Kii Kadrosu, Sorun ve Servenleri

14. 1. Kii Kadrosu ve Sorunlar

Uyar iirinin geni bir insan kadrosu vardr. sim sralama meraknn yan sra,
zellikle ilk kitab Arz- Hal, Trkiyem ve D.E.G.A. kitaplarnda youn
yksellik, kii isimlerinin younluunun artmasnda etkili olur. lk iki kitabnda kiiler
daha ok taradan seilirken, D.E.G.A. kitabyla birlikte younluk ehre kayar.
iirlerinden karlan kii adlar listesi, bu konuya aklk getirir niteliktedir:

139
Kitap Ad

Kii Ad

Arz- Hal

Bekta, Yasin Efendi, Hsn Efendi, Narhanmck, Mihrali, Ali, Memi, Satlm

Trkiyem

Dadalolu, oban Ahmet, Ali Efendi, Glebertli Mustafa, Hasan Aa, Bekir Efendi, Benli Dne,
Ak kram, Mahmut, Elif, Krolu, ahsenem, Emrah, Karacolan, Robenson, Hamdi bey, Yeter,
Glperi, Sefer, Hacer Hanm, Nemika, ffet Hanm, Rfat Bey, Mustafa Kemal Paa, Drdane, Fatma
hanm, Hrmz hanm, kbal, Virginie, Zehra, Lokman

D.E.G.A.

Yezdan, Necla, Hurit Bey, Zekeriya Bey, Sheyla Dorusz, Ali zaar, Temizi Kolacs
Sleyman, Tel Cambaz, Akaburgazl Yekta, Glbeyaz, Sinan, Nasral sa, Hmeyra, Azra,
Mihriban, Halim, Alian, Zbeyr, Sadk, Aridk Franz, Faliha, Rksan, Necla, ermin, Adile,
Erhan, Yayablkl Emin, Suzan Hanm, Mehlika Hanm, Davut, Degas, Meryem Olu sa, Van
Gogh, Carmen

Her

Shakespeare, Mondrian, Matisse, Miro, Tayyar Bey, Ceylan, Lady Montague, Aguinolu Thomas,

Pazartesi

Hac Bekta, Mustafa Kemal, Federico Garcia Lorca, Romeo, Kerem, cemal, edip, naci, tomris,
Malatyal Abdo
Mustafa, cahil beir, hasan, Hseyin, rstem paa, air nedim, deli rt paa, hamit, bahriye nazr

Divan

Tevfik paa, hafz burhan, tomris uyar, canterbury piskoposu

Toplandlar

Abdullah ocuk, hatice ocuk, spartaks, yunus kazm, acmasz nemrut, hayri bey, salpazarl kerim,
zeynelabidin, Merref, leyla, cemile, tayfun, nihat, Yusuf, Sinan, Kemal bey, Battal, Mehmet,
feride, meyla cabir, Marie, faysalolu, harun, hsam, Sleyman, Dursun Ali, Seyfettin, Muzaffer,
Mmtaz, Behice, Arif, Sekin, Mevlt, Yusuf, Murat, Sadun, Behi, Mahir, enver, ethem
Hayri ocuk, Edip, Mefharet, Ali, feyyaz, hsn, yakup, tekin, lale, mustafa, kayhan, tayfun, salim,

K.D..

eczac kerim, ahmet, suphi, ekrem, overloku ibrahim, taci, hilmi, deniz, sfahanl Mustafa, marjinal
hasan, binali, cengiz, mer, ltf, nuran, polat, sezer, John Gordon Davies, Metin Elolu, Lucretius,
Zeynep, abdurrahman,

Dn
Mu

Yok

Mehmet, Feyyaz, Oktay, Ahmet, haceranm, Jale, Erdal, Hseyin, memedali, komser muavini
Rahmi

Tablo: 2- iirlerinde Geen Kii Adlar

Yalauz (s.19) iirinde serveni anlatlan, Bekta isminde bir obandr. Bekta,
yalnzlktan ikyetidir. Yasin Efendi (s.20) iirinde Yasin Efendi, dingin ruh haline
sahip bir ehir insandr. syan duygusu yoktur, teslimiyetidir. Mersiye (s.22) iirinde
Hsn Efendi, Garip iirinin bulduuyla yetinen kk adam dr. Memur Kars
(s.23) iirinde kars elde ettikleriyle yetinen, sabrl ve zveriliyken air, ona daha

140
iyisini yaatmad iin kendine kzan bir koca rolndedir. Bir Anadolu Vardr
iirinde Mihrali, doayla mcadelenin sknts/zorluklar iindedir:
Bir Mihrali marangoz vardr

Btn mrnde aa yukar

Sacta pimi mayasz yufka ekmei yer
Arpa yetitirir sel alr gider
Bir yar sever, onu da el alr gider.

(Bir Anadolu Vardr, s.3031)

Zor tabiat koullar Anadolu insann fakir drmesine ramen, onlara salam bir irade
yaps da kazandrr.
H.H.H. (s.74) iirinde Nemika, bir ocukluk ak olarak hatrlanr. Yalnz
Drdanecik (s.88) iirinde Drdane, kocas tarafndan sevgi ve cinsellik ynnden
ihmal edilmi bir kadndr: Pencerelerde sardunyalar gibi yalnz/ kocas kahvede o
evde/ Almlard.
D.E.G.A. kitabnda Akaburgazl Yektann servenleri etrafnda bir ok iir
kaleme alnr: A.Y.M.K.A.S.M. (s.134), .D.K.A.Y..A.Y.S.M. (s.141), B.K.M...
(s.143), T..H. (s.153). Bu servenlerde n plana kan Yekta karakteri, Akaburgaz
kasabasnda byyen; ehre geldii zaman, tarada bym biri olarak kentin beton
rgsne alamayan; tabiat zleyen; ayn zamanda dnce ve eylem olarak toplumsal
deerler ve yasalarla atan; ak ve cinsellik ynnden insana bir kstlama
getirilmemesi gerektiini savunan bir kiidir. Arkada Sinann kars Glbeyazla
gnl ilikisi vardr ve ilikileri aa knca da mahkemede yarglanr. B.K.M...
(s.143) iirinde bu defa, Yektann toplumsal stats deiir ve kasabasna belediye
bakan olur.
T..H. (s.153) iirinde, Yektann serveni etrafnda Adile, Rksan, Necla,
ermin, Faliha, Mehlika, Suzan, Erhan, Yayablkl Emin kiileri ortaya kar. Adile,
Rksan ve Erhan zihniyet olarak Yektayla uyuurken, dierleri ahlak ve trecidir.
Bunlardan Yayablkl Emin, aldatlmann trajedisini yaar: Birden bir avuntu denizi

141
/ kuatveriyordu bunalm yreini. Kendisinin kyld/ geceler kyld yataklar
gelince. Emin, karsndan ve andan intikam alma giriiminde bulunur.

14. 2. Kiilerin Servenleri

lk iirlerinden Yalauz (s.19), Yasin Efendi (s.20), Mersiye (s.22),
ehitler (s.27), Bir Anadolu Vardr (s.30) da hikye unsurunun ucundan tutmaya,
olanaklarn yakalamaya balar. Bu iirlerde, kiilerin ksa servenlerine deinir,
ayrntya girmez. O.K.Y.K.R. (s.39) iirinde, air bir kydeki misafirlik hatrasn
nakleder. Arsiyan dalarnda at yorulup yamur bastrnca, bir kye snr. O gece
muhtarn evinde kalr ve gayet iyi arlanr. K.K.D. (s.53) iirinde, Kantar Kpr diye
bir yerin kpr olmas dnda, deirmenleriyle kyller iin hayati bir nem tamas
anlatlr. H.H.H. iirinde bir ak olayyla alakal olarak, Hacer Hanmn kz
Nemikadan bahsedilir. Hacer Hanm, bir hamam iletmecisidir. Nemika, onun kvrck
sal, esmer, tombul kzdr.
Mstehcen iir (s.80) de ffet Hanm ve Rfat Bey adl bir iftin cinsel
yaamndan bahsedilir. Yalnz Drdanecik (s.88) iirinde, Drdane adl gen bir
kadnn evlilik hayat ve mutsuzluu anlatlr. Kadn kocasndan ilgi grmemekten ve
yalnz braklmaktan muzdariptir.
D.E.G.A. kitabna gelindiinde Akaburgazl Yektann servenleri n plana
kar. A.Y.M.K.A.S.M. (s.134) Yekta, arkada ve patronu Sinann evine sk sk gidip
gelmektedir. Zamanla Sinann kars Glbeyazla yaknlar ve bu bir ilikiye dnr.
Artk, Yekta, Sinann evde olmad zamanlar kollamakta ve zamannn ounu onun
evinde geirmektedir. Bir sre sonra vicdan azabna kaplr ve durumu Sinana
anlatmaya karar verir. Bunun zerine Sinan, onu mahkemeye verir. likisi herkes
tarafndan duyulur ve Yekta knanmann byk skntsn eker.
B.K.M... (s.143) iirinde bakiinin yine Yekta olduu, baka bir serven
vardr. Yekta, kars Hmeyrann kz kardei Azraya tutulur. Durumu Azraya

142
bildirince olumsuz karlk alr, fakat onun peini brakmay dnmez. Azray byle
bir ilikinin su olamayacana inandrmaya alr ve sonunda bunu baarr. Azra
kendisini Yektaya teslim etmesine ramen, Yekta onu kabul etmez. nk iin banda
tek amacn Azray inandrmak olarak belirlemitir.
T..H. (s.153) iiri de Yektann serveninden tekildir. Yektann bu defa
Adile adnda bir kadn vardr; fakat Adile, Erhan adnda gen bir delikanlyla onu
aldatmaktadr. Yekta, bunun farknda olmasna ramen, daha ncesinde yapt gibi,
duruma bir su ya da gnah nazaryla bakmaz. Kars Adileden ya da sevgilisinden bir
intikam alma giriiminde bulunmaz. Buraya kadarki servenin de anlatcs
Yektadr. Sadece sonuncusunda(T..H.) diyaloglarla okuyucunun olaylardan
haberdar edildii farkl bir blm yer alr.
D.E.G.A. kitabnda youn bir serven anlatmna girien air, bu kitaptan
sonra hikyenin iirdeki tesirini olduka azaltr. Bir vaka zincirinin takip edilebildii
iirlere, bundan sonra nadiren rastlanr. Her Pazartesi kitabnda geen M.A..B.K.
(s.304) iiri, nadir rneklerden biridir. Bu iirde Malatyann Kahta kasabasndan olan
Abdonun hasta kzn doktora getirmesinden bahsedilir. air, yer yer Abdonun dal
grnne yorumlar da getirir. Toplandlar kitabnda, Hayri Bey (s.439) iirinde
bir serven anlatmna giriir; fakat tekilerine nazaran olay zinciri siliktir. Hikye,
Osmanlda kolaas olan babas Hayri Beyin serveni olmaya yakndr. Son olarak
K.D.. kitabnda Yap (s.533) iirinde bir servenin izlerine rastlanr. Hayri adl bir
ocuun, bir bina yapmnda izlenimleri ve bunlar ocuk aklyla yorumlamas
hikyenin ieriini oluturur.
Uyar iirinde hikye alkanl ve isim sralama merak, iirinde kii isimlerini
oaltmtr. Bunlarn bazlar, iirlerde kendi servenleri ve sorunlaryla yer eder. En
nemlisi ise Yektadr.

Bize gre Yektann Azraya el srmemesinin asl nedeni, Glbeyazla olan nceki ilikisinin ifa
olmasndan dolay yaad sknt ve bundan kard derstir.

143

15. Vatan/ Millet Sevgisi

Milli konular ve hassasiyetler, Arz- Hal ve Trkiyem kitaplarnda grlr.
Trkiyem kitap ad, daha batan itibaren vatan sevgisine arm yapar. Sz konusu
kitap adnn alnd Trkiyem iirinde air, memleket vgsne giriir ve kendi
katndaki deerini hatrlatr:
Seni boydan boya sevmiim
Ta Karsa kadar Edirneden
Topran, tan, dalarn
Frsat bulduka vmm

(Trkiyem, s.35)

ehitler (s.27) iirinde vatan sevmeye deecek kadar gzel bir ey sayar.
T.B.G.B. (s.42) iirinde, ak ve vatan sevgisini kyaslanmamas gereken iki nemli
unsur olarak grr: Vatanm tuz biber gibi kalbimde ama/ Bu sevda baka sevda.
T.B.D..F. (s.46) iirinde, nce yurt sevgisini dile getirir: Bu memleket bir dilim
ekmek, boylu boyunca/ Yemekle doyulmaz. Sonra vatan adna daha iyisi iin Tanrdan
temennide bulunur:
Dilerim ki, Tanrdan yurdumun
Cmle iekleri asn, krmz, mavi
Yeermedik yer kalmasn
Kuru aa kalmasn
Cennet misali

(T.B.D..F., s.46)

airin Atatrk sevgisi de vatan ve millet sevgisiyle birlikte dnlebilir. Zira

Atatrkn ahs etrafnda iirde hissedilen, vatan ve millet sevgisinden baka bir ey
deildir.

Nutuk iiriyle Atatrk konulu iirlere balar. iirde Anadoluyu

kiiletirerek, Atatrkn bamszlk mcadelesini onun azndan nakleder. Anadolu,

nce iinde bulunduu vahim durumu resmeder:
air, bir yazsnda, Atatrk konusunun iirde laykyla ele alnmadndan ikyet eder. Atatrk bir
yurt kurtarm, bir yeni yurt kurmu, bir ulusa kendini yeniden tantp sevdirmi, bir yce insan olarak
deil, yitirilmi bir sevgili gibi, ardndan ou zaman ciddiye alnamayacak atlar yakarak seviyor,
anyoruz.(Uyar 1958: 12).

144
Ben neler ektim bilemezsin
Denizlerim, krlarm, dalarmla
Haritada birka kula memleket
nim, inim yollardan, sulardan
Krpecik baaklarmla
Pul pul d iinde alarm

(Nutuk, s.81)

Anadolu, Trk egemenliinden km olmann hzn iindedir. Sonrasnda bir

kurtarcnn zuhur etmesi, durumu deitirir:
Sonram bir paa geldi Kalk dedi.
Kalktm karsnda selm durdum
Dalar talar selma durdu
Ald beni arkasna gtrd

(s.81)

Esaretten egemenlie doru yol alan Anadolu, bu defa sevin havalar iindedir:
Bozkrm bozkr gibi, dzm dz gibi/ kr kr gecelerde gndz gibi. Anlatlmak
istenen I. Dnya Savanda igal edilen Anadolu topraklarnn Atatrkn nderliinde
dman igalinden kurtarlmasdr.
G.M.K.P. (s.82) iirinde, Anadolunun tekrar bamszlna vesile olmu ve
bu ekliyle vatan kendi nesline teslim etmi Atatrke kar duyduu minnet duygusunu
cokulu bir ekilde dile getirir. Onsuz olmann ve ona layk olamamann acsn duyar:
Derdini bilemedik/ Dermann olamadk Gazi Paa/ Sana hasretimiz can yrekten.
Atatrkn hatrasn bir vatan, mcadelesini ise bir destan olarak grr. Bir sen
kaldn, bir vatan kald, bir kou/ Bir macera kald dillere destan. Bamszlk uruna
giritii yolun bandaki ve sonundaki durumunu u benzetmelerle verir ki vurgulamak
istedii baarnn bykldr: Temmuzda bir sere kalkar Sakaryadan/ Austosta
kartal dner. Gerekten de zayf halk ayaklanmalaryla, dzensiz birliklerle balayan
mcadele, katlanarak bym ve dzenli birliklerle byk baarya (bamszla)
ulalmtr. air bu mcadele sonunda milletine bir lke hediye etmek gibi byk bir
faydas dokunmu bir komutan yeterince tanyp ona doyamamann zdrabn yaar:
Ankaradan gelir geer trenim/ Birgn olur elbet ben de binerim/ Varr toprana

145
yzm srerim. 1927 doumlu airin, Atatrkn son dnemine ocukluk yllar denk
geldii iin, muhtemelen grm olsa bile yeterince hatrlayamamtr. G.P.A. (s.84)
iirinde yaamnn onun yaamyla akmamasna hayflanr: ocuk idim bilemedim
kadrini/ imdi ben alamaym da kimler alasn
Grld zere air, ilk iirlerinde yer yer vatan millet sevgisini dile getirmi
ve bu dorultuda Atatrke kar byk bir hayranlk duygusu beslemitir.

16. Mevsimler
Uyar, Aralk 1976 tarihli bir gnlk notunda, kendisinin byle bir seimi
olmamasna ramen insann bir ay, kendi mizacyla rttrmesi ve o ay tutmas
gerektiini syler. Hibir ay hatrlamyorum. Ne bir Austos, ne Ocak, ubat, Eyll.
Oysa insan bir ay hatrlamal, hep aklnda tutmaldr, mrnde(Uyar 1985: 134).
Byle sylese de iirinde ayn(haziran, temmuz, austos) ok sk olarak bahse
konu edildii grlr. nk yaz, airi, kendi ifadesiyle srekli baygn dalgnlna
(Gverteden Biri, s.419) arr. O da sklkla bu davetkr gce kulak verir ve bu
mevsimin gnleri ve aylar arasnda gezmekten haz alr. Ayrca Uyarn yaz
tutkusunda, kesin olmamakla birlikte bir Yahya Kemal tesiri sezinlenir. Byk
Gurbeti (s.301) iirinde giritii Yahya Kemal vgs ve onu haziranla birlikte
anmsamas bu ihtimali biraz kuvvetlendirir.
airin Yaz Yadrgamas (s.449) iirinde sarf ettii sanyorum bu gelen
hznl bir yaz olacak dizesi, onun yaz mevsimini genelde mutlu gnlerin zaman
olarak yaad ve grdnn ipucunu verir. Zaten iir ad da bir anormallie dikkat
ekecek ekilde Yaz Yadrgamas dr. H.G.K. (s.330) iirinde, zaman olarak yine
haziran seilir: Bir Haziran uygulayacak/ Kimse blemeyecek ve kalbimiz/ Hzla
geliecek. Biraz Daha (s.334) da Ve bizim bir haziranmz/ Bir yl kadar yetecektir
dnyaya der. Sonsuz Giriim (s.523) iirinde, bu defa temmuz vgs yapar:
Tuncer Uarol, Uyarda yaz tutkusunun gizemini, yle ki toparlar hayatn kalbini dizesinde bulduunu
syler(Uarol 1992: 25).

146
btn grkemiyle/ temmuz geliyor. Ayn iirde hazirandan kalma iekler ifadesi
de bir beeni ifade eder.
air, K.D.. kitabnda vgnn younluunu arttrr. Haziran, temmuz,
austos aylar hakknda sk sk beenisini dile getirir: en sevdiim temmuzdu aylardan/
hazirana benzedii iin biraz (Sylenir, s.528). Kan Yazmak (s.525) iirinde bu
defa yaz gkleri karsndaki duygulanmasn/etkilenmesini anlatr: beyaz
bulutludur derindir/ bir yerden bir yere gider durmadan/ yaz gkleri. air, yaz
gklerini, yaamaya yumuak bir giri olarak niteler. Mavilii ve beyaz bulutlar
iermesi, ge ehev bir grnt kazandrr:
yaz gkleri
gneyde daha ok mavi
asl daha da ok mavi
ne kadar uzun ve grkemli
ne kadar dii

(Kan Yazmak, s.526)

Bir Yaz Anlamak iiri de bir yaz vgsne sahne olur:

bir yaz anlamak

en saygn iidir bir kiinin

nk gne ve kaln mavi
insana hibir ey hatrlatmaz
yle ki toparlar hayatn kalbini

(Bir Yaz Anlamak, s.550)

Parlak ve Kara (s.527) iirinde austosu ver, onu dnyaya pek yaktrr: oh dnya
dnya/ biliyor musun/ austos ok yakyor sana
Uyar iirinde, yaz dnda n plana kan dier mevsimler sonbahar ve ktr.
kisi de yazn aksine, bir olumsuzluk tablosunun hkm srd zaman dilimleri
olarak alglanr ve gsterilir. Souk ve mek szckleri de olumsuz bir anlam

Zbeyde enderin, tezinde bahar ve k n direnmeyi, yeni balanglar haber verdiini, gz n

yalnzlk ve lme dair armlarla kullanldn syler. enderinin, kn direnme ve zaferin
habercisi olduu eklindeki yorumu, Uyarn olumsuzluun olumluyu hazrlad eklindeki
anlayyla rtr.

147
ilgisiyle bu mevsimlerle balantl olarak kullanlr. Acyor (s.546) iirindeki k ve
sonbahar yorumu, tam da airin bu mevsimler hakkndaki bak asn zetler:
Sonbahar geldi hzn/ K geldi kara hzn
Uyar iirinde baz istisnalar dnda yaz ve bu mevsimin ihtiva ettii bata
haziran olmak zere temmuz ve austos aylar, srekli bir mutlu zaman dilimini temsil
etmitir. Sonbahar ve k ise, daha ok olumsuzluk/ mutsuzluk zaman olarak
hatrlanmtr.

148

3. BLM: RLERNN YAPI BAKIMINDAN NCELENMES

1. Nazm Birimi ve ekli

Turgut Uyar, ilk iki kitabnda syleyi zellii ve ekil olarak halk iirine yakn
durur ve iirlerinde nazm birimi olarak drtlk dnda 5li, 6l, 7li, 8li bent dzenine
sahip yaplar grlr. nc kitab D.E.G.A. dan sonra farkl bir iir arkna, kinci
Yeniye geerken artk ekil endiesi gzetmemeye balar ve nesir zelliklerinden
yararlanarak dzyazya yaklaan uzun iirler kaleme alr. Baz iirlerinin iinde geen
farkl iir paracklar ve birka iiri dnda, Divan kitabna kadar dzenli ekillere
rastlanmaz.
Divan kitab, adndan anlalaca zere syleyi ve ekil olarak bir divan iiri
esinlemesidir. air, beyit birimini esas alr; fakat ortaya koyduu yaplar sanki bilinli
bir ekilde gazel, kaside, mesnevi gibi referans ald ekillerin zgn yaplarndan
uzaklatrmaya alr.
Divan kitabndan sonra, serbest ortama geri dner. Yer yer beyit ve drtlk
biriminin esas alnd iirlere rastlanrsa da bu, iirinin geneli iinde kayda deer bir

149
younluk tekil etmez. Divan sonras iirlerinin tamamna yaknn, serbest tarzda
kaleme alr.
zetle dzenli ekiller, ilk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem ile altnc kitab
Divan da; serbest ekiller ise geri kalan alt kitabnda n plana kar. Dzenli
yaplarda Arz- Hal ve Trkiyem de 3l, 4l, 5li, 6l, 7li ve 8li yaplar, Divan
da ise beyit birimi esas alnr. Kitaplarndaki dize kmelenmeleri u ekilde ematize
edilebilir:

Kitap Ad

Arz- Hal
Trkiyem
D.E.G.A.
Ttnler
Islak
Her
Pazartesi
Divan
Toplandlar
K.D..
Dn
Yok
Mu
Son iirleri
Toplam=

2 Dizeli
3
Bentlerden
"
Oluan
iir
Says
1
2
1

4
"

5
"

6
"

2
4

1
1

1
1

1
42
1
1

47

7
"

8
"

9
"

Dz
Yaz

Kark
Bent
Dzeni

10
4

6
44
21
5

25

Blok Sone

1
1
2

1
2

1
2 13 2 2 2 1
16
Tablo: 3- Bentlerin Dize Dalm

48
43
25

3
6
1

9
226

1
15

Kark bent dzenine sahip yaplar byk bir younluk(%68) tekil eder. Beyit
birimiyle yazlan iir says da nemli bir younluktadr(%14). Daha sonra dzyaz
iirler(%4), blok yaplar(%4) ve drtlk biriminin esas alnd iirler(%3) gelir.
Uyar iirinde nazm ekillerinin kitaplara gre dalmn ise u ekilde
tablolatrmak mmkndr:

150
Kitap Ad

Koma

Gazel

Kaside

Mesnevi

Rubai

Mstezat

Arz- Hal
Trkiyem

D.E.G.A.

Serbest
Nazm

Sone

42

Ttnler
Islak
Her
Pazartesi

1
1

Divan

32

Toplandlar

K.D..

Dn Yok
Mu
Son
iirleri
Toplam=

Yeni
Nazm
ekli

Dzyaz
iir

10

22

23

5
4

45

47

25

1
1
%0.3

36
%11

7
%2

6
%2

6
%2

10
5
%2

21
%6

16
%4

228
%69

3
%1

Tablo: 4- Nazm ekilleri

Tabloda saylar verilen dzenli ekillerin aslnda ok az zgn ekliyle rtr. Hemen
hemen tamam deforme edilir. Deformasyon ile asl ekli arasnda ikinciye daha yakn
duranlarn adlarna yer verilmitir. Dzyaz iir adyla verilen yaplar da tam dzyaz
hususiyetleri gstermemesine ramen, nazm nesir ayrmnda nesre daha yakn
durduklar iin dzyaz iir bal ad altnda deerlendirilmilerdir. Yeni nazm
ekilleri bal altnda ise 3, 5, 6, 7, 8 dizeli yaplarn istatistii karlmtr. Bunlarla
ilgili ayrntlara ve ekillerdeki deformasyona, ilgili konu balklaryla ayrca
deinilecektir.

1. 1. Halk Edebiyat Nazm ekilleri

Uyarn ilk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem de, halk iiri tesiri youndur. Bu
tesir altnda syleyiler, bazen kuru bir taklitten teye gitmez. ekil plannda ise halk

151
iiriyle tam bir uyumun olduu iir says birdir. Fakat birok iirde ekil olarak halk
iirine yaklat sylenebilir.
lk iki iiri Yad (s.15) ve Arz- Hal (s.16) de, bent dzenleri uyumasa da
trk nazm ekli grnts vardr. Bent bandaki dizeler, nakarat olarak bent sonunda
tekrar edilir. G.A.D. (s.24) iirinde, iki dizenin nakarat eklinde defa tekrar sz
konusudur. Zaten iirin ad da ilk anda tabiatn insan gibi dnld doa trklerini
anmsatr. Nitekim iirde dalar kiiletirilerek verilir. lk iki kitabnda yer alan birok
iirde, benzer ekilde vg ierikli tabiat anlatmlarna rastlamak mmkndr.
Trkiyem iirinde geen bir drtlk, kafiye iin yan yana getirilmi, birbiriyle
anlamsal ilgileri zayf, kolay halk syleyilerini anmsatr:
Ardahana varmm yollar uzam
Bel vermi yol vermemi dalar
-Yce Tanr drt yann bezemi
Beni yakan bir Konyal kzimi (Trkiyem, s.36)
zellikle son iki dize sylendii gibi, kontekstte krlmaya sebep olan dizelerdir.
Uyar, halk irinde grlen az hususiyetlerinden, lirik syleyie kadar birok
unsuru yanstmak ister: Seninin hayra yordum(s.51), Tepsi gibi molur(s.49),
Iscack gn iinde(s.49), Kantar Kpr dedikleri,/ Kekliim aman/ ki direk
tahta(s.51). Halk iirinin tabiat esinlemeli sevgili hitaplar/adlandrmalarn da rnek
alr. Baz sevgili adlandrmalar yledir: kekliim, leylim, serekuu, telli turnam,
elagzlm, srmelim.
air, Rzgar iirinde, halk iirinde sk kullanlan cinasl syleyii dener:
Yeter artk rzgr, yakam brak
rpertiyorsun iimi
yle dinlenelim biraz, hi olmazsa
Bir sigara iimi ( Rzgar, s.57)
Halk irinde sklkla kullanlan, misali edatl benzetme kalplarna da bavurur: Yaz
yamuru misali yllarca(s.60), Turnalar misali umal(s.58).

152
Uyar, Gecelerde iirini, koma kafiye dzeniyle kaleme alr. lk iirleri
arasnda zgn ekliyle rten tek dzenli halk iiri eklidir. 11li heceyle yazlan
iirde, lm-yaam temalar bilindik halk iiri imajlaryla verir:
Alamak, szlamak ka para eder
Bir ark sylenir, bir ark biter.
mr dedikleri gitti gider.
Bir avu su gibi parmaklarndan.

(Gecelerde, s.63)

G.P.A (s.84) iirinde, be dizeli bentlerin arasnda ikili paralar nakarat gibi
be defa tekrar edilir. 11li heceyle yazlan iir, bir kahramanlk trks havasndadr:
Yiit paam; anl Paam, gen Paam/ Hasretine, dayanmas g paam. Uyar,
D.E.G.A. kitabyla balayan yeni dneminde ekil ve syleyi olarak halk iirinden
ok az faydalanr. Nitekim uzun bir aradan(be kitap) sonra Toplandlar kitabnda, ilk
ciddi anmsamay yapar. Elli ki Hane (s.445) iirinde, syleyi ve ekil olarak halk
iirini referans alr. Nakaratlar zaten bir trkden mlhemdir: oy farfara farfara/ ate
der arlara. iir 7li hece lsyle yazlmasna karn, tam olarak bir bent
dzeninden sz edilemez. Bentlerin dize dalm 6/4/2/4/2/4/2/4/2/7 eklindedir.
Halk iirine dn yapan air, ilikisini ayn kitapta Yank Tarlalara ve Ferideye
Ninni iirlerinde devam ettirir. Yank Taralara iirinde beyit birimiyle halk iiri
syleyiini birletirir:
Kim koparr bu zmleri balardan
Ah tarlalar tarlalar tarlalar

ehirden biraz uzakta ve eski hanlardan

Ah tarlalar tarlalar tarlalar

(Yank Tarlalara, s.447)

Ferideye Ninni iirinde de buradaki gibi trky anmsatan nakarat ksmlar dikkat
eker:
feridenin simidini aldlar
ninni de feridem ninni
feridemi gl dalnda buldular

153
ninni de feridem ninni (Ferideye Ninni, s.475)
iir adlarnda geen baz ifadeler de, halk iir geleneine bir gndermedir. Atlar
Toplam (s.311), B.A.V.O.K..A. (s.444), Ferideye Ninni (s.475), B.A.S...G.
(s.597) iirlerinde, iir adlarnda geen at, ninni, gzelleme bu trden
kullanmlardr. Gzelleme ve at, k edebiyat nazm trlerindendir. Gzelleme; at,
kadn, doa vs. vgsnn yapld iirlerken, at bir lnn arkasndan sylenen
iirlerdir. Ninni ise konu bakmndan bir trk eididir.

1. 2. Divan Edebiyat Nazm ekilleri

Uyar iirinde, divan edebiyat nazm ekilleri Divan kitabndan younluk
kazanrsa da, bu kitaptan nce ve sonra da eitli rneklere rastlanr. Mersiye (s.22)
iir ad, ilk anda divan iiri nazm trlerinden mersiyeyi artrr. ekil olarak dzenli
bir yap gstermese de ierik olarak bir lm hadisesinin konu edilmesi, mersiyeye
uygundur. Fakat iirde ac ve zntden ok, mizah havas uyandrlmak istenir. iirde
kendisinden bahsedilen Hsn Efendi, Orhan Velinin Sleyman Efendi sine
benzer.
G.M.K.P. iirinde ilk defa mstezat nazm eklinde grlen ziyadelendirilmi
dize kullanmna giriir. Fakat dzenli bir yapdan sz edilemez. air, ziyadelendirilmi
dize kullanmn daha sonra byk bir younlukla kullanr:
Tarlalarmz ekili kald,
yiyemedik
Urbamz dikili kald,
giyemedik (G.M.K.P., s.83)
Sevda stne iirinde ikili kafiyelendirilmi dizeler, ilk defa beyit arm yapar:
Kk pencerem baheye bakar
Bademler, erikler geceye bakar
()
Filizler susmu, tohumlar uyumu
Bir an durmu, genilemi, bym

(Sevda stne, s.107)

154
G.K.O.E. (s.130), mstezat ekline yakn bir iirdir. Ziyadelendirilmi
msralar, iirin geneline yaylr. T..L.O. (s.183) iiri de benzer bir grnt
ierisindedir.
Ttnler Islak kitabnn ilk iiri ok mek (s.203) te, beyit birimiyle
mesnevi tipi kafiye denenir: Bir Kalr uzun resimlerde ans sakallarmzn/ Urban
iinde yp yp kaldmzn. Beyit dzeni ve kafiye rgs, iirin tamamna
hkim deildir. Divan ncesi son kitab Her Pazartesi de de Divan daki ekilleri
haber veren kullanmlara rastlanr. Ahd-i Atik (s.243) iirinin tekvin altbalkl
blmnde, beyitler gze arpar. Hemofili (s.293) iirinde kark bent dzeni
ierisine beyit yerletirilir. M.A..B.K. (s.304) iirinde mesnevi tipi kafiyeyle
yazlm beyitler vardr. te yandan Her Pazartesi kitabnn, en dzenli yap zellii
gsteren iiri H..A.B.U.(Y.)A.B.G. (s.326) dir. Gazel ekline yakn duruyorsa da
zgn ekle aykrlklar olduka fazladr. Y.O.S.B.H.G. (s.328) iirinde de beyitlere
rastlanr. Bu son iki iirin adnda geen gazel ifadesi, zaten divan iiri geleneine bir
gndermedir. Bu ekilde Her Pazartesi kitabnn sonlarna doru younlaan gelenek
anmsamalar, Divan n ipularn verir.
Divan

kitabna

gelindiinde,

airin,

daha

kitabn

adndan

itibaren

artrmaya balad gelenee uygun ekilde, kitabna mnacat ve naat nazm

trleriyle giri yaptn grmekteyiz. Bu, klasik divan tertibine gnderme yapan bir
yaklamdr. Zira divan airleri, kutsal konular ele aldklar bu iir trlerini, divanlarn
en bana koymulardr. Bu nazm trlerinden mnacat, Tanrya yaplan yalvar ve
yakarlar ihtiva eden iir tryken, naat peygamber(Hz. Muhammed) vgsnn
yapld iirlerdir. Bu iki iiri- mnacat (s.341) ve naat (s.343)- nin ekil
Ayhan Can, Divana Kar Bir Divanc adl yazsnda, nceleri divan iirini eletirirken daha sonra bu
iir geleneinin kalplarn kullanarak bir kitap oluturmasn yadrgatc bulur(Can 1970: 11). etin
Gney, bu kitab hep arayan ve bir eyler bulup gelen bir ozan (Gney 1970: 250) olmas sonucuna
balar. Kemal Tahir, Divan airin gelenee dnnn, onun stnln kabul ediinin habercisi
sayar. Sevin iinde airi ve kitabn selamlar: Ben, gl TURGUT UYARn DVAN adl byk kitabn
ite bu, epeyce ge kalm dnn ok nemli belirtilerinden biri sayarak selamlyorum.(Tahir 1985:
26). Sonu olarak Divan, farkl kesimlerden ok farkl tepkiler alm bir kitap olur.

155
zellikleri, gelenee uygun olmasna ramen muhtevada farkllk gze arpar. Zira
iirlerde Tanr ve Peygamber vgsnden sz edilmez. kisinde de seslenen ve vlen
unsur, halk tr.
air, Divan da faydaland klasik ekillerin hemen hemen tamam zerinde
oynamalar yaparak, allm dzenlerini bozar. Bu ekilde redif ve kafiyenin
tekdzeliini krmann dnda, ekillere kendi damgasn da vurmak ister. Uyarn
Divan da kafiye ve redif dzenini bozduu iirler unlardr:
Kasideler: mnacat (s.341), sdbda kaside (s.382), s.n.s.h. (s.385),
b.b.s.f. (s.397).
Gazeller: arlma (s.344), tkenene (s.353), su yorumcularna I (s.355),
su

yorumcularna

II

(s.356),

a.p..

(s.357),

cahil

beire

(s.360),

dzenbozana (s.361), rkek rmaklara (s.362), slak eltiklere (s.365),

meclis-i mebusana (s.384), gemi, gemi (s.395).
Rubailer: rubai (s.375), rubai (s.376).
Mesnevi: .b.h. (s.347), baharat yolu (s.377), t.u.i.b..k.. (s.393).
Divan kitabnda ekillerin zgn yapsnda tahrifat, ya kafiye dzeninin ya da
beyit dzeninin krlmasyla meydana gelir. Szgelimi arlma (s.344) iirinde
redifle oluturulan gazelin kafiye dzeni, bir yerde ihlal edilerek, araya farkl bir yap
sktrlr: Konyal bir ocuk gibi, Konyal bir/ ergen gibi, Konyal bir adam. Her
beyitte geen arlm redifi, grld zere yukardaki beyitte ihmal edilmitir.
Mesnevi kafiye dzeniyle(aa/bb/cc) yazlan baharat yolu (s.377) iirinde, iki
yerde kafiye dzeni sekteye uratlr: Bir deimezlik sanrsn oktan beri her eyi
oysa/ bir vakitler gneyde yle kt kullanlm ki.
Baz iirlerde beyit birimi terk edilerek, araya ya da iirin sonuna, tek dizeler
konulur. su yorumcularna I (s.355) iiri, 2/2/2/2/2/2/2/1 eklinde bir dize
rgtlemesiyle tekil edilir. Bazen mstezatlarda grlen ziyadelendirilmi msralar,

156
gazel ekliyle birletirilir. tkenene iirinde, sonda bir beyit dierlerinden farkl
olarak ziyade msralarla gsterilir:
ben yavru bir ayydm, hallarda yrdm, rendim
lmemeyi
rendim ki limanlarda savalarda gemilerde dei toku
tkenir

(tkenene, s.353)

a.p.. iirinde, ziyade ksmlar baa alnarak drtl yaplar oluturulur:

artk biliyoruz bir gn doduumuzu biz de
altyla bele
neden bunca doum sancsn byle ekeriz
altyla bele

(a.p.., s.357)

Baz gazel ve kasidelerde, birbiriyle kafiyeli olan ilk beytin(matla) yeri zerinde
oynamalar gze arpar. Baz iirlerde, aslna uygun ekilde batadr ve birden fazla
tekrarlanr. Bazlarnda bata deildir. Bazlarnda ise, matla beytine rastlanmaz.
Szgelimi biten bir yaza (349) iirinde matla beyti bata deil, en sonda verilir.
i.b.s. (s.348) iirinde batadr. b.g.h. (s.350) iirinde yoktur. tkenene (s.353)
iirinde ortadadr. dzenbozana (s.361) iirinde ise hem bata hem ortada olmak
zere iki matla beytine rastlanr.
Beyit birimiyle yazlan ekiller dnda, drtl birimle yazlan rubai eklinde de
farkllklar gze arpar. Divanda yer alan be rubaiden ikisi- ikinci ve beinci
rubailer (s.375, 376)- allm kafiye dzeninde(aaxa) deildir.
Yeterli uzunluklarda olmamalarna ramen, baz iirlerini kaside ekliyle
adlandrdk. Bunlar, 31 ile 99 arasnda deien beyit saylarna sahip kasideden ksa
olmalarna ramen, baka zellikleri bu nazm ekliyle rtt iin, bunlara kaside
demeyi uygun bulduk. On beyit ve tek dizeden oluan bahar bekleyene (s.364)
iirinin iir ad ve ierii, nesib blmnde baharn anlatld kasideleri(bahariye)
anmsatr. Ayn ekilde kndr (s.391) iiri, itaiyelerle benzerlik gsterir. b.b.s.f.
(s.397) iir ad- bombo bir sayfaya fahriye-, ilk anda kasidenin blmlerinden

157
fahriye ye arm yapar. On iki beyitlik bu iirin ierii de bu tr kasidelere
uygundur. Divan kitabnda beyit says olarak kasideye en ok yaklaan iir,
s.n.s.h. (s.358) dir. On dokuz beyitten oluur.
Sonu itibariyle air, Divan da beyit birimi ve klasik ekiller arasnda, yer yer
syleyi zelliklerini de benimseyerek iirine farkl bir alm getirir. Arada bir
Osmanlca szck ve tamlamalarla gemi dilin havasn da yakalamaya alsa da asl
dil ve kltr malzemesi, kendi dneminden iire tand iin ortaya geleneksel olandan
ok daha farkl bir yap kar. Her eyden nce iki farkl malzemeden(eski ve yeni)
yeni bir terkip yapmay daha batan kafasna koyduu iin taklit tehlikesi azalr. airin
bu denemeyle, gelenekle ilgili nasl bir mesaj vermek istediine gelince, iki trl
yaklam sergilendii sylenebilir. Her eyden nce iirinin kuru bir taklide debilme
ihtimalini gze alarak geleneksel birikimden istifade etmeye ve zgn bir yapt ortaya
koymaya alr. Bu, gelenei ciddiye aldn ve faydalanlabilir bir birikim olarak
grdn gsterir. Fakat bu yaklamnn kalc bir pratiini dnmez. Nitekim
Divan sonrasnda bu youn ilham keser. te yandan Divan iinde eletirel tavrn
gzlemlemek, baz durumlardan dolayl da olsa olumsuz bir yaklam karmak da
mmkndr. Bu ise, gelenee olumsuz ya da eletirel bak asnn rnleri olarak
deerlendirilebilir. Mesela Osmanl panoramasna bak pek mspet deildir. Bunu,
s.n.s.h. (s.385) iirinde gzlemlemek mmkndr. Bazen ilham ald iirsel
birikime de dokundurmalar yapar. biten bir yaza (349) iirinde ben anam isterim
redifini seerek, sanki duruma alayc bir gzle baktn sezdirmek ister.
Divan daki kuvvetli gelenek esintisi, bir sonraki Toplandlar kitabna da
biraz srar. air, Gverteden Biri (s.419), ehirden Biri (s.421) iirlerinde
mstezat ekline olduka yaklar. Bazilika (s.436) iirinin kark bent dzeni iinde

Doan Hzlan Uyarn gelenekten ald somut bir malzemenin olmadn, baz kavramlar artrma
adm, iirinin imgesinin start olarak kullandn ifade eder(Hzlan 1985: 29).

Sebahattin Teoman, s.n.s.h. iirinde Uyarn tenkiti bir dnceden hareket etmediini syler. Kant
olarak ise Saffet Hanmefendi nin sevilecek bir ekilde tantlmasn gsterir(Teoman 1970: 7).

158
-den ksaltld redifi dikkat eker. Sz konusu redif, her blmn sonundaki dizeye
eklenir. Son divan iiri esinlemelerinden biri Yank Tarlalara (s.447) iiridir.
Burada, beyit birimiyle halk iiri syleyi tarz birletirilir. iirdeki alt beyitten biri
yledir: Kim koparr bu zmleri balardan/ Ah tarlalar tarlalar tarlalar. kinci
dize nakarat gibi birok defa tekrar edilir.

1. 3. Yeni Trk Edebiyat Nazm ekilleri

1. 3. 1. Sone
Uyarn iirinde yer verdii tek batl nazm ekli sonedir. lk kitab Arz- Hal
de yer alan Sonnet (s.21) iiri, bu nazm ekliyle kaleme alnr. Bu iirin uyak dzeni,
abab/cdcd/eff/egg eklinde olup asl sone dzeninden-abba/abba/ccd/ede(eed)farkldr. D.E.G.A. kitabnda yer alan Byk Kavrulmu iiri, ziyadelendirilmi
msralarla sone tarznda yazlmtr:
Byk, kavrulmu soy krlar gelir aklma hep, hep
tkenince insan dayanklm
Ar bakr kalkanlarmzla, demir karglarmzla dp
dp geri ekilince
Yorgun kollarmn en gen bir yerlerinde bir kan eritleri
akmaya ince ince
Balar yeni sulara kadar, hzla zamana, krle, ktle kutsal
tutsaklm

(Byk Kavrulmu, s.152)

Ziyade msralardaki uyuma baktmzda abba/cddc/efe/ghg eklinde bir uyak dzeni

ortaya kmaktadr. Bu, yukardakinin aksine asl sone uyak dzenine daha yakndr.
Yorgundum Yoktum (s.188) iiri de Byk Kavrulmu iiri gibi ziyadelendirilmi
msralarla tekil edilir. Bu sonenin uyak dzeni ise, yukarda bahsini ettiimiz Sonnet
iirinin uyak dzeniyle ayndr.

159
1. 3. 2. Serbest Dzenli ekiller
Yeni Trk edebiyatnda grlen serbest dzenli nazm ekilleri u zellikleri
tar: var olan biimler dnda, airin kendi beenisine ve iir anlayna gre
yaratt, ya da Bat ve Trk edebiyatndaki kimi nazm biimlerini kk deiiklikler
yaparak yeniden dzenledii biimlerdir. Bunlar, dize kmelenii, uyak dzenleri
asndan ok deiik grntedir. Bundan dolay bu biimleri kesin snrlar iine
almak ve kesin kurallara balamak zordur.() Bu biimleri oluturan bentlerin says
snrl deildir, gerektiinde az ve ok olabilir.(Dilin 2005: 375). Serbest dzenli
nazm biimleri; a)Eit Dzenli Biimler, b)Kark Dzenli Biimler, c) Serbest Nazm
olarak ana balk altnda ele alnabilir. Bunlar ierisinde eit dzenli biimlerin en sk
grlen kalplar ller, drtller, beliler, altllar, yedililer, sekizliler eklindedir. Bu
tasnif gz nnde bulundurularak, Uyar iirinde bir ekil taramas yaplmtr. Nazm
ekilleri tablosunda da grld gibi eit ve kark dzenli biimle uyuan 21, serbest
nazmla uyuan 228 iir vardr. Bunlar, ayr balklar altnda ele alnarak
deerlendirilecektir.

1. 3. 2. 1. Eit ve Kark Dzenli ekiller

ounluu eit dzenli olmak zere, Uyar iirinde 21 tane eit ve kark dzenli
nazm ekli grlr. Bunlarn yarsndan fazlas ilk iki kitab Arz- Hal ve
Trkiyem de karmza kar. Bunlar, tablo halinde u ekilde gsterebiliriz:

Bu blmde Cem Dilinin rneklerle Trk iir Bilgisi adl eserinde, yeni Trk edebiyat nazm
ekilleriyle ilgili tasnifinden faydalanlmtr.

160
Kitap Ad
Arz- Hal

Sayfa Numaras

Dize Dalm

Dize Says

Yd

15

5/5/5/5/5

25

Eit Dzenli ekil= Beliler

" " " =Altllar

iir Ad

Nazm ekli

"

"

Arz- Hal

16

6/6/6/6/6

30

"

"

Yasin Efendi

20

4/4/4/4/4/4

24

"

"

Memur Kars

23

3/3/3/3/3/3/3

21

"

" " = ller

B.B.D.

37

8/8/8/8/8/8/8

56

"

" "=Sekizliler

Trkiyem

"

" " = Drtller

"

"

K.V.G.D

60

5/5/5/5/5

25

"

" "= Beliler

"

"

B.G..D.

62

3/3/3/3/3/3/3

21

"

" "= ller

"

"

Yeilimsi

71

6/6/6

18

"

" "= Altllar

"

"

H.H.H.

74

4/4/4/4/4/4/4/4/4

36

"

" "= Drtller

"

"

.B.R.G.

77

7/7/7/7

28

"

" "= Yedililer

"

"

G.P.A.

84

5/2/5/2/5/2/5/2/8/2

38

"

"

Bitmemi iirlerI

91

4/4/4/5

26

"

"

thaf 1

101

4/4/4/4/4

20

Eit Dzenli ekil= Drtller

Kankentleri

189

6/6/6/7

25

Kark Dzenli ekil

Son Su

238

7/7

14

Eit Dzenli ekil= Yedililer

Kark Dzenli ekil

D.E.G.A.
Her Pazartesi

Kark Dzenli ekil

"

"

"

"

"

Ahd-i Atik

243

(uzun iir)

110

"

"

B..A..S.

320

7/7/7/7/7/6/4

45

"

"

"

K..D.

438

5/5/6/5

21

"

"

"

Elli ki Hane

445

6/4/2/4/2/4/2/4/2/7

37

"

"

"

Krlardan Geldiler

566

5/5/5/5/3

23

"

"

"

Odun

582

3/3/3/3/3/2

17

"

"

"

Toplandlar
"

"

K.D..
"

"

Tablo: 5- Eit ve Kark Dzenli Nazm ekilleri

Uyar iirinde 9 kark dzenli ekil ve 12 tane de eit dzenli ekil sz konusudur. Eit
dzenli ekillerden iki tanesi 3l, tanesi 4l, iki tanesi 5li, iki tanesi 6l, iki tanesi
7li ve bir tanesi 8lidir. Bu yaplarn ilk iki kitabnda younluk tekil etmesi, sz
konusu kitaplara derli toplu bir grnt verir. Ayrca redif ve kafiyenin etkisini arttrr.

161
1. 3. 2. 2. Serbest Nazm
Bu almada referans alnan, kitaplarna girmeyip dergilerde kalm iirlerinin
de yer ald toplu basmda, altbalklar hari 329 iir vardr. Bunlarn 228 tanesi(%69)
bir ekil endiesi gzetilmeden, serbest tarzda kaleme alnm iirlerdir. Bu sayya dz
yazya yaklaan iirlerini de eklediimiz zaman, say 244e ular ki bu, genel toplam
ierisinde serbest nazm orann %74 karr. Bu da airin, iir yazmnda kendisine ok
az snrlama getirdiini, yazd her drt iirden n serbest tarzda, sadece birini ekil
endiesi gzeterek kaleme aldn gsterir. te yandan dzenli ekillerin byk
ksmnn da ilk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem ile altnc kitab Divan da
toplanm olmas, dier kitaplarnda serbest nazm orannn ok yksek olduunu
gsterir. 329 iir ierisinde tespit edilen 85 dzenli eklin 65i, sadece bu kitapta
toplanrken, geriye kalan alt kitabnda grlen dzenli ekillerin toplam 20yi gemez.
Byk ounluu kapsayan serbest iirlerin dank yaplar ierisinde eitli
zellikler n plana kar. Mstehcen iir (s.80) ile bent sralamasnda ilk defa dikey
hizann bozulduu grlr. Bu daha sonraki iirlerinde, ayn bent ierisinde yer alan
dizelerin de dikey hizasnn bozulmasyla genilik kazanr. G.M.K.P. (s.82) iirinde
ilk defa ziyadelendirilmi dizelere rastlanr ki bu, daha sonralar ok youn bir kullanm
deerine ular. Bitmemi iirler I (s.91) ile dizeler parantez ierisinde gsterilmeye
balanr. D.E.G.A. kitabyla balayan dnemde, bunlar ve iire sokulan yeni
zelliklerle birlikte ok dank yaplar gzlenmeye balanr.
Dize uzunluk ve ksalklar, serbest iirin grnts zerinde etkili faktrlerden
biridir. Bitmemi iirler VII (s.103) de iki uzun dize arasnda tek kelimeden oluan
ksa dize, ilk anda gze arpar: Gel, eski gnlerin iinden, rzgrla/ Gel,/ Kurumu
kirpiklerime bir yamur gibi dkl. B.B.K.H. iirinde uzun ve ksa dizeler bir
aradadr:
Bir ocuk lr. Bir kadn hastalanr. Odalar
Bulutlanr
Su imekten. Uzak. Bir kfte kokusundan

162
nsan
(B.B.K.H., s.291)

uzak

Dize uzunluunun ksa olduu iirlerden biri Yeil Geit (s.322) tir. Genel tutumunun
aksine airin, dize uzunluunu ksa tuttuu bir iirdir. Dizeler ortalama drt szckle
yazlmtr. 7li hece lsyle yazlan Kar Altnda Evde (s.403) iirinde ise dizeler,
ortalama szckten oluur. Bu ekliye Uyar iirinde dize uzunluunun en ksa olduu
iirlerdendir.
Uyar iirinde dize uzunluk-ksalklaryla ilgili bir istatistik almasna
giriilerek, her kitabn bandan ve sonundan alnan bir iirin dizelerinin szck saylar
belirlenmitir. Dizelerin uzunluklaryla ilgili bilgi verebilecek almann sonular
yledir:
Kitap Ad

1 szckl

10

dize says

""

""

""

""

""

""

""

""

""

Arz- Hal

14

11

13

13

Trkiyem

13

14

14

D.E.G.A.

13

12

14

15

10

11

10

Ttnler Islak

Her Pazartesi
Divan
Toplandlar

K.D..

Dn Yok Mu

1
1

12

13

20

13

10

Son iirleri

12

Genel

22

75

99

99

62

52

22

1
1

10

Toplam

Tablo: 6- Dizelerin Szck Saylar

Dizelerin byk ounluunun uzunluklar, ile yedi szck arasnda deiir. En ok
drt ve be szckl dizelere rastlanr. Ayn zamanda bir ve iki szckten oluan ksa
dizeler ile sekiz ve dokuz szckten oluan uzun dizeler de grlr. Bu arada dzyazya

163
yaklaan iirlerin ok olduu D.E.G.A. kitabnda, uzun dizelerin byk bir younluk
tekil ettii sylenebilir.
Uyar iirinde serbest yap ierisinde gzlemlenen dier baz zellikler unlardr.
Her Pazartesi kitabnn ilk iirinin ad, kitap tertibine bir gnderme niteliinde
ndeyi (s.231) tir. Son Be iirinde air, dize tertibinde kelime ve kelime
gruplar arasna ksa izgiler koyarak ilgin bir iir grnts elde eder:
Oturum nehirlerden konuularak bitti-te-evet-belki be gee-belki be geeradyolar yazmad-gazeteler sylemedievlerde-te-kalktlar- (Son Be, s.236)
Ahd-i Atik (s.243) iirinde ilgin bir giriimde daha bulunarak iir ad ve
altbalklarn Tevrattan alr. Tevratn Ahd-i Atik adn tayan ilk be blmtekvin, g, levililer, saylar, tesniye- n, iirinin altbalklar olarak kullanr. Bu
altbalklardan levililer (s.246) de, farkl bir uygulamaya daha girierek dizelerin
banda ve sonunda nokta kullanr: ve bir gn yalnz kalnd btn ilikilerde/ ve
kim bilirdi ak nerde oteller nerde?.... Gazete I (s.447), Gazete II (s.483) ve
Gazete III (s.487) iirlerinde, bu defa gazete slp ve tertibini iirine referans alr,
syleyi ve ekil olarak bu yayn trn yanstmaya alr.
air, bazen dankln tekdzeliinden sklr, serbest ekil ierisinde simetrik
yaplar oluturur. Beni iirinde u yap bu dorultudadr:
ey en gzel mavi
deil
ey en gzel sar
deil
ey en gzel bak
deil

(Beni, s.504)

iir inde iir bal altnda deerlendirilecek, dank yap ierisinde grlen bu
trden dzenli yaplar, dzensizliin uyandrd yeknesakl krma giriimleri olarak
deerlendirebiliriz.

164
iir eklinde alabildiine rahat bir tavr ierisinde olan air, Ad (s.633)
iirinde dizeleri noktalarla gsterir ve bu ksma dipnot derek iir metnini aaya tar:
/ /
Sonu olarak Uyar iirinde serbest iirin byk bir younluk tekil ettii ve
airin bu tarz kendi iiri iin daha verimli grd sylenebilir.

1. 4. Dzyaz iir
Uyar zellikle de D.E.G.A. kitabnda dzyaznn etkinliini iyice arttrr.
ou bu kitapta olmak zere 16 iiri, dzyaz kategorisindedir. Bunlar D.E.G.A.
kitabnda: K.Y.Y. (s.123), A.Y.M.K.A.S.M. (s.134), .D.K.A.Y..A.Y.S.M. (s.141),
B.K.M... (s.143), T..H. (s.153), A.Y.Y.K.T.T.K.S.M. (s.170), Atlkarnca
(s.172), Y.B.K. (s.174), .Y.H.. (s.177), K.M..U.B. (s.194); Ttnler Islak
kitabnda: Akabakan (s.207), Ellerimde Bir alg (s.209), I.T.S. (s.210),
Terziler Geldiler (s.223); Her Pazartesi kitabnda: Byk Saat (s.288),
M.A..B.K. (s.304) iirleridir. Bu iirler tam olarak mensur iir zellii gstermez.
Buna ramen nazm-nesir ayrmnda nesre daha yakn durduklar iin, dzyaz iir
kategorisinde deerlendirilmilerdir. Sz konusu iirler, bata tahkiye olmak zere
dipnot, arasz gibi nesir unsurlaryla dzyazya yaklatrlr. Bazlar, nazm-nesir
kark grntleriyle, destanlar anmsatr.
lk iki kitabnda bir hikyeye dayanyor olmak ya da iir rgsnden bir hikye
karabilmek ok yaygn bir durumken, dizelerin kt zerine yayl ou zaman
dzenli nazm ekilleriyle olur; bu nedenle bir dzyaz iir grnts olumaz. Bu
iirlerde, bir dzyaz hususiyeti olarak araszn, aklayc fonksiyonuyla youn bir
kullanm deerine sahip olmas da durumu deitirmez. D.E.G.A. kitab ve yeni iir
anlayyla birlikte, iirde grnt dzyazya yaklamaya balar. Sz konusu kitapta
K.Y.Y. iirinin bir blm paragraf grnmndedir:
Hi umurumda deil yoksa yalnzlklar, bozuk paralar, uzun
boylu ayklar, gelip gelip giden sarholuklar, sabahleyin

165
yalnz yatakta az az mek, hani insann kendi kendini
bulamad, hatrlayamad saatler olur ya, ite onlar. Bir
keresinde byle saatlerin birinde bir ark duymutum da
iimi gcm koyup sokak sokak bir kadn aramaya
kmtm. Sonra bulamamtm. Bir irenmitim nedense,
gidip bir kede kusmutum (K.Y.Y., s.123)
Cmlelerin vaka ykyle tpk bir dzyaz metinde olduu gibi sralan, cmleler
arasndaki noktalama iaretleri, cmlelerin yaplar ve nihayetinde oluan paragraf
grnts dikkat ekici zelliklerdir.
A.Y.M.K.A.S.M. iirinde, dzyaznn iir zerindeki tahakkm belirgin bir
sonu verir:
Ne o beni kandrmt
Ne ben onu batan karmtm. kimizde bildiklerimizin tesine, bulduklarmzn stne kmak istemitik. Bir noksanl vard sanyorduk btn olanlarn belki. Ama
aslnda btnlklerimize bahaneydik.

(A.Y.M.K.A.S.M., s.136)

Burada satr sonuna smayan szcklerin, tpk dzyazdaki gibi blnp bir alt satra
tanmas sz konusudur. Tanrsal bak as ve hikye birleik zaman eki(d-di),
tahkiyenin dikkat eken unsurlardr.
Bata hikye olmak zere dier nesir unsurlar, cmlelerin hacmiyle birlikte
iirinin soluunu da uzatr. Bir nceki paragrafta bahsini ettiimiz iir, 167 dizeden
oluur. .D.K.A.Y..A.Y.S.M. iirinde, birok sfatla belirgin klnan durum anlatm,
uzun bir roman cmlesini andrr:
Sessiz lkl upuzun kervanlarn kan iinde tayp getirdii
uygunsuz maceramzn gelip getii yerleri an sesleriyle
rktp uyandran doygunluu (.D.K.A.Y..A.Y.S.M., s.141)
B.K.M... (s.143) iirinde de benzeri bir kullanm vardr:
Srek avnda rkek ince drt ayakllar srer gibi onda kendini yenecek dizst aka getirecek kendinde bulup deli deli bir

166
yerlerine gizledii bir duyguyu kovalyordum (B.K.M..., s.144)
Ayn iirin anlatmnda, bir dzyaz hususiyeti olan dipnot da denenir. iir balnda
geen ncil kelimesine not derek 1 Mjde anlamnda deildir der. Dipnot
tekniiyle, iirde asl yapnn yannda paralel, baka bir anlatm daha gerekletirir.
Bunu da zellikle drdnc dipnottaki hikaye anlatmyla salar.
.Y.H.. (s.177) iirinde dipnot kullanmna benzer ekilde, bu defa parantez
aklayc bir unsur olarak kullanlr: Bu adamn(benim yani) aklnda duman tten
abalar vard. Benzeri kullanmlar baka iirlerinde de grlr: aresizlik deil
yenilgi(sonradan vlecek) (Yenilgi Gnl, s.277).
b.b.s.f. (s.397) iirinde aklama yaplacak durumda iki nokta kullanmna
bavurur: hatrlanrsa eer uralarda buralarda yle dedim: . Benzer bir kullanm
K..B.Y. (s.407) iirinde grlr: epeski bir yorum: scak bir eyll deimesidir bir/
ekya yatann en uzun gnleri.
.Y.H.. (s.177) iirinde nazm-nesir kark destans yap gze arpar.
Nazm paracklar nesir paralarnn arasnda italik yaz tipiyle vurgulanr. iirdeki
olaanstlkler de destans havay tamamlar. Bulut ve lamba, bir cinayete tank
olmakta ve polise ifade vermektedir. D.E.G.A. kitabyla giritii bu ekilde nazmnesir kark iir yapsn, daha sonraki iirlerinde de yer yer devam ettirir. Bu iirlerde,
nazm ya da nesir alanna tam bir gei yapmayarak, ikisinin de az ok bulunduu bir
terkiple, iirini hem uzatma hem de ona destans bir grnt kazandrma imknn elde
eder.

1. 5. Dier ekil zellikleri

1. 5. 1. Altbalk
Uyar iirinde, ekil plannda gze arpan nemli bir zellik, iirin altbalklara
ayrlmasdr. Bu yntemle, tek balk altnda farkl adlarla adlandrlm iir blmleri
oluturulur. Sz konusu yaplar, blmlendirilmi bir dzyaz metnini andrr.

167
Blmlendirilmi iirler, blm saylar ve snflandrma ekilleri u ekilde bir tabloyla
gstermek mmkndr:
Kitap Ad

iir Ad

Sayfa Numaras

Altbalk(Blm)

Tasnif ekli

Says
Trkiyem

Kimbilir

76

Romen rakamyla

D.E.G.A.

T..H

153

Farkl Adlarla

"

"

Y.B.K.

174

"

"

"

"

.Y.H..

177

"

"

Ttnler Islak

Akabakan

207

"

"

Her Pazartesi

Ahd-i Atik

243

"

"

"

"

Kadrga

253

"

"

"

"

l Ykayclar

257

10

"

"

"

"

Yenilgi Gnl

272

"

"

"

"

Aklamalar

285

Romen rakamyla

"

"

F.G.L....

299

Farkl Adlarla

"

"

Atlar Toplam

311

Sunak

432

Toplandlar

"

"

Romen rakamyla

"

"

B...R.

471

"

"

"

"

Gazete I

477

11

"

"

Gazete II

483

"

"

"

"

Gazete III

487

13

"

"

"

"

Uzunuzak

500

"

"

Farkl Adlarla

Tablo: 7- Altbalkl iirler

Bu almada referans alnan toplu basmdaki 329 iirin 18 tanesi, eitli saylarda
altbalklara ayrlmtr. Bu altbalklarn toplam 97dir. Bunlar da mstakil iir
saydmzda iirlerinin toplam says 426 olur. Fakat bu almada, altbalkl iirler tek
bir iir olarak kabul edilmi ve iirlerden rnekler verilirken altbalklar dikkate
alnmamtr.

168
Sonu olarak altbalklar iirini uzatm, aire bir iir bal altnda farkl
konulardan bahsetme imkn tanm ve iiri dzyazya yaklatrmtr(blmlendirme
ynnden).

1. 5. 2. thaf
Uyar iirinde ekil plannda gze arpan zelliklerinden biri ithaftr.
Kitaplarndaki ithafl iirleri u ekilde bir tabloyla gstermek mmkndr:
Kitap Ad

iir Ad ve Sayfa Numaras

Yaplan thaf

Arz- Hal

Sonnet(s.21)

Yalnzlk iin

"

Memur Kars(s.23)

Karma

Trkiyem

G.P.A.(s.84)

Sana at deil destan yarar

D.E.G.A.

Kesiksiz vg(s.120)

Bu Yezdan iin

"

Atlkarnca(s.172)

Tel cambaz istiyordu ki dnya

"

"

istedii gibi olsun. Bile bile

aldanmaya vardryordu ii. Ama
olmuyordu kendisi vard.

Ttnler Islak

(thaf kitap adndadr.)

Btn mmknlerin kysnda

Her Pazartesi

Byk Gurbeti(s.301)

Senin adn bir deftere yazld/

Eskimez bir mavi deftere/ Adn/
yazld

K.D..

Yap(s.533)

H.Turgut Uyara

"

hbar(2)(s. 568)

(ihbar(1)i defterine ekip bana

"

imzalatan adn bilmediim gen

kza ve Sinana)

Son iirleri

orba(s.623)

ehriban Kama iin, en iten

saygyla

Tablo: 8- thafl iirler

Bu ithaflara iirlerinin toplu basmnda yer vermemitir.

169
air, ithaf, gncel olan, yaam verdii iin tercih etmitir. Baz iirlerini yaamndaki
realitelere gnderme yapacak nitelikte ailesine, arkada ve tandklarna ithaf emesi bu
amac gerekletirmeye yneliktir.
1. 5. 3. iir inde iir
iirde dize rgs iinde kimi yaplar ekil, syleyi ve bazen de yaz tipi olarak
iinde bulunduklar yaplardan farkllk arz eder. air, bu paralar belirtilen ekillerde
genel yapdan farkl klarak, onlara dikkat ekmeye alr. Bu yaplarn bir ksm alnt
gibi durur. Belki de airin bu metinleri farkl klmasnn sebebi alnt olduklarn
vurgulamaktr. Fakat hepsi iin bunu sylemek yanl olur. Zira Uyar, iir terkibinde
eitlilii seven bir airdir. Nazm ve nesre ait zellikleri kartrarak karma metinler
oluturur. Nitekim daha nce de sylendii gibi baz iirleri destans bir grnm tar.
lk defa Mstehcen iir (s.80) de genel tertipten farkl bir yap gze arpar.
dize trnak iinde, dier paralardan farkl bir hizada, dikkat ekecek ekilde
yerletirilir. Geyikli Gece (s.111) iirinde dize rgs ierisine genelden farkl ara
para sktrlr. .D.K.A.Y..A.Y.S.M. (s.141) iirinde alt dizelik bir ksm, trnak
ierisinde italik yaz tipiyle gsterilir. Hayri Bey iirinde yine italik yaz tipiyle ekil
ve syleyi zellii bakmndan drt drtlk, iirin genel grntsnden farkl
klnmtr. Faruk Nafizin Han Duvarlar n anmsatan bu iir tertibi, airin, ara
paralarla giritii nemli bir kullanmdr. Ara paralar trk formuna yakndr:
Bre aalar bre beyler paalar
yle dalar kimlerin dalardr
lenler ulu Tanrnn kullar
Kalanlar bu dnyann salardr.

(Hayri Bey, s.439)

Bu ekilde iir iinde farkl paracklar grntye eitlilik getirmi ve iire yeni
arm imknlar amtr.
1. 6. Uzun ve Ksa Boyutlu iirler
Turgut Uyarn iirinde, iir hacmi zerinde etkili olan en nemli faktr,
hikyedir. Bir yazsnda, hikyenin bu ilevine kendisi de dikkat eker: iirde

170
uzunluu omurgal tutabilmek ska baarlamayan bir itir. Bu ya bir eit yky, ya
da hi deilse bir havay(atmosfer) gerektirir.(Uyar 1969: 378). lk iirlerinde de
tahkiye etme ynelimi n planda olmasna ramen, iirlerin uzun olmamasnn sebebi
ekil endiesidir. iirinin banda olmasnn getirdii birikim eksiklii ve atlm yapma/
yenilik getirme anlaynn henz oturmamas da belki sz edilebilecek etkenler
arasndadr. Nitekim D.E.G.A. kitabnda yeni bir iir tarznn kapsn aralamas ve
sanatsal alt yapsn daha da glendirmesi, iirinin btn unsurlaryla birlikte hacmini
de etkilemeye balar. Bu kitapta hikye rgsyle donanm yaplar, ekil endiesi
gzetilmeden art arda sayfalara dklr. Bata hikye olmak zere syleyi
kolayl(otomatizme yaklaan ve kural gzetmeyen seri retim) ve sanatsal birikim,
poetik verimliliini arttran ve iirini alabildiine uzatan etkenlerdir.
iirinin en uzun yaplar, D.E.G.A. kitabnda grlr. A.Y.M.K.A.S.M.
(s.134), B.K.M... (s.143), T..H (s.153), .Y.H.. (s.177) iirleri, sz konusu
kitapta gze arpan uzun yaplar olarak deerlendirilebilir. lk iirde hikaye, ayrca
B.K.M... iirinde dipnot ve son ikisinde altbalklar, iirin hacmi zerinde etkili
olur. nk gerek dipnot, gerekse de altbalklar, ayn iir iinde yeni bir poetik retim
iin alan pencereler olarak, bal olduklar iirleri alabildiine uzatr. Yukarda bahsi
edilen iirlerin dize saylar yledir:
iir Ad

Dize Says

A.Y.M.K.A.S.M.

167

B.K.M...

300

T..H.

442

.Y.H..

162

Tablo: 9- Baz Uzun iirlerin Dize Says

Sz konusu iirler dzyazya yakn olduklar iin, dize yerine satr says ifadesini kullanmak da yanl
olmaz.

171
En uzun iirleri D.E.G.A. kitabnda yer alrken, en ksa boyutlu iirlerine dzenli
ekillerin yer ald Divan kitab ve son iirlerinde rastlanr. Divan daki ekil
snrlaycln saymazsak, son iirlerinde, poetik verimlilikte youn bir d gzlenir.
Belki de yalanyor olmann ya da geni sanatsal birikimin getirdii, daha seici olma
psikolojisi ve anlay devrededir. Nitekim son kitab Dn Yok Mu da artk ksa
boyutlu iirler ounluktadr. Divan, K.D.. ve Dn Yok Mu kitaplarnda tespit
edilen ksa iirler ve dize saylar yledir:

Kitap Ad

iir Ad ve Sayfa Numaras

Dize Says

Divan

Naat(s.343)

10

" "

i.b.s.(s.348)

10

" "

b.b.y.(s.349)

10

K.D..

Denizi Anlatyor(s.519)

" "

Nedense(s.539)

" "

Gnler Geceler(s.556)

" "

Basn(s.584)

" "

Krmz, Yuvarlak(s.585)

Dn Yok Mu

Tut Ki Ben(s.595)

" "

Gecenin arks(s.614)

13

" "

lkyaz M(s.616)

12

Tablo: 10- Baz Ksa iirlerin Dize Says

Sonu olarak tahkiye, dipnot ve altbalk gibi nesir zellikleriyle otomatik sylem ve
serbest ekil ortam, Uyar iirin uzunluu zerinde etkili olmutur. Bu aralardan
faydalanarak D.E.G.A. kitabnda ok uzun iirler kaleme alr. te yandan son
iirlerinde daha seici davrand ve iirlerinin boylarn olduka ksaltt sylenebilir.

Bunlara etkisi daha az olan bilin ak ve arasz kullanmlarn da eklemek yanl olmaz.

172

2. Vezin, Kafiye ve Redif

2. 1. Vezin
Turgut Uyar, iirde lye pek rabet etmez. Hece vezniyle kaleme ald 9 iiri
vardr. Bunlar yle ematize edebiliriz:

Kitap Ad

iir Ad ve Sayfa Numaras

Hece Says

Arz- Hal

Yad(s.15)

14

"

"

Arz- Hal(s.16)

13

"

"

Sonnet(s.21)

14

Trkiyem

Gecelerde(s.63)

11

Divan

i.b.s.(s.348)

11

"

b.g.h.(s.350)

11

Toplandlar

Kar Altnda Evde(s.403)

"

"

K..D.(s.438)

15

"

"

Elli ki Hane(s.445)

"

Tablo: 11- Hece Vezniyle Yazlan iirler

Baz iirlerde nakarat olarak tekrar edilen paralarn da ll olduu grlr.

B.B.K.T.B.B.A. (s.212) iirinde be defa tekrar edilen ben koarm aalara,
koarm/ ykanacak boulacak su bulsam dizeleri, 11li heceyle yazlmtr. air, iir
tertibinde, bunlar dank yapnn ierisinde, dikkat ekecek ekilde konumlandrarak,
zaten bir farklla iaret eder. Hayri Bey (s.439) iirinde drtlkler eklindeki ara
paralar da 11li heceyle kaleme alnmtr.

173
2. 2. Kafiye ve Redif
lk iirlerinde grlen eit dzenli ekillerden bazlarnn kafiye dzenleri
yledir:
1. ababa/ cdcdc/ efefe.
2. abccba/ deffed/ghiihg
3. xaxa/xbxb/xcxc
4. abab/ cccb/dddb
1.Bent:
a slanan

an= Tam kafiye

b dopdolu

olu= Zengin kafiye

a zaman

(Yad, s.15)

b yolu
1. Bent:
aAllahm

Allahm= Nakarat

b dualardan

lardan ve unca = Redif

c doyunca

a= Yarm kafiye

c boyunca
bsevdalardan

oy= Tam kafiye

(Arz- Hal, s.16)

a Allahm
1.Bent:
abaka

ecek= Redif

bgeecek

a ve = Yarm kafiye

aakraba

(Sonnet, s.21)

b iecek
1.Bent:
xdorusu
a deildi

Birinci ve nc dizeler serbesttir.

di= Redif

174
x mermerden

il= Tam kafiye

ayeildi

(H.H.H., s.74)

D.E.G.A. kitab sonrasnda, yineleme younluuyla beraber kafiye, ok daha az

hatrlanan bir ahenk unsuru olur. Ahenk ykn yinelemeler tar. Kafiye, bu dnemde
ounlukla serbest yap ierisinde tesadf birlikteliklerde karmza kar. Dzensiz
ekiller iinde kimi uyumlar ise, zorlama gibi grnr:
Anlat ellerin scak scak sokul
Buna hazrz eskidike deimez oluyor kabul
(.D.K.A.Y..A.Y.S.M., s.142)
Bu dizelerde ul sesleri tam kafiye oluturmakla birlikte, ikinci dize, devrik cmle
yapsyla kafiyeye zorlanm gibidir. Ahd-i Atik (s.243) iirindeki cinas rnei de
metnin genel havasna pek uymaz: vmemi bekleyin ve kaln/ eller ve ayaklar ve kllar
kaln. Burada yazl ve syleyi olarak ayn, fakat anlamlar farkl olan kaln
szckleri cinas oluturmaktadr. Tespit edilen u kullanmlar da, Uyarn genel tavryla
uyumayan, kolay yaplm izlenimi veren kafiye eitlerine rnek verilebilir:
ertesi gn yazd

k geldi kara hzn

sen ben mer

artk ne demeli

ey en akll kiisi dnyann

ltfye nuran polat sezer

Hayri duramazd

bazen yaz ortasnda gndzn

(Yap, s.535)

(hbar(2), s.568)

(Acyor, s.547)

iirinde tun kafiye denemelerine de rastlanr. Bu da iirinin serbest dzeniyle

uyumayan bir giriimdir. Aada verdiimiz rneklerde, kelimelerden biri dierinin
iinde aynen tekrar edilerek bu kafiye tr oluturulur:

ama

alktan

odama

aalktan

(Yenilgi Gnl, s.273)

(gemi,gemi, s.395)

elbiseni
seni
(baharat yolu, s.379)

175
Turgut Uyar, D.E.G.A. kitabyla ekil ve kafiye balamnda girdii serbest ortam
ierisinde, kitap sonra, Divan kitabyla farkl bir soluk alr. Bu kitapta kullanlan
divan iiri nazm ekilleri, kafiye ve redifi n plana karrken, nceki kitabnn
karakteristik zellii, youn yinelemeleri sonraki kitaplarna erteler. iirlerin tamam;
gazel, kaside, mesnevi ve rubai gibi ekiller referans alnarak kaleme alnr. Bunlar
ierisinde mesnevi kafiye dzeni, zengin kafiyeye rahat bir ortam hazrlar:
abuyruuna
a kuyruuna

una= Redif
uyruk= Zengin kafiye
(baharat yolu, s.378)

Klasik ekiller, redif kullanm iin msait bir ortam oluturur. Redifler bazen bir veya
birden ok szckten oluur. Mesela b.g.h. (s.350) iiri, byr gider redifiyle
kaleme alnmtr. te yandan arlma (s.344), tkenene (s.353), terleyene
(s.370) vs. iirleri, kullanlan rediflerle adlandrlmlardr.
Sonu olarak Uyarn iirde lye pek rabet etmedii, kafiye ve redifin ise, ilk
iki kitabnda ve Divan kitabnda younluk kazand sylenebilir. Dier kitaplarnda
ahenk iin arlkl olarak yinelemelere bavurur.

176
4. BLM: RLERNN DL VE SLP BAKIMINDAN NCELENMES

1. Dil
Dil, airin maharetinin llebildii nemli bir yetkinlik alandr. Turgut Uyar
bunun bilincinde olarak Sanat yapmaa kalkan kii ilkin dilini, dilinin tadn
bilmeli, sonra yarglara varmaldr(Uyar 1968: 221), der. Bu dorultuda iir dili
zerinde eitli tasarruflarda bulunur. Dil konusunda n plana kan uygulamalar eitli
balklar altnda deerlendirilecektir.

1. 1. Szck Serveti
Uyar szck repertuar geni olan bir airdir. iirinde kullanlan szcklerin
kken olarak tasnifine gemeden, ncelikle trleri zerinde durulacaktr. iirinde
szck trlerinin dalmn tespit etmek iin, her kitabn bandan ve sonundan seilen
birer iirde szck tr incelemesi yaplmtr. Elde edilen sonular yledir:

Kitap Ad

sim

Fiil

Sfat

Zarf

Edat

Arz- Hal

105

27

63

20

Trkiyem

93

24

33

11

D.E.G.A.

108

37

54

21

Ttnler Islak

130

18

67

Her Pazartesi

100

28

Divan

85

Toplandlar

nlem

Bala

Zamir

13

14

10

10

12

15

12

13

11

61

17

17

13

38

53

20

14

39

105

30

28

24

15

17

K.D..

83

22

28

17

17

Dn Yok Mu

38

19

31

11

Son iirler

62

26

29

27

11

Toplam

909

269

447

181

71

113

141

%42

%12

%20

%8

%3

%0,3

%5

%6

Tablo: 12- Szck Tr

177

airin en ok kulland szck tr %42 ile isimdir. Neredeyse kulland her iki
szckten biri bu trdendir. Bu younlukta airin istifleme, eyalarn adlarn sayp
dkme anlaynn da etkili olduu sylenebilir. kinci yaygn kullanm olan szck
tr, sfatlardr. Bu szck tr ise, zellikle de D.E.G.A. kitabnda, dzyazya
yaklat, bir hikye rgs zerine kurulmu iirlerde younluk gsterir. Bu iirlerde,
bol sfatl, uzun roman cmlelerini andran kullanmlara rastlanr:
O kavurgan umut kesici gllk alp alp harcayamadn
dank gizli izlenimlerin seni bilmediin ynlere iteleyen
uultulu kaynamalar

(.D.K.A.Y..A.Y.S.M., s.142)

nc kullanm younluuna sahip szck tr ise, fiillerdir. Sonu itibariyle

incelediimiz iirlerde isim, sfat ve fiil,

en sk kullanlan szck trleri olarak

karmza kar. Bu dalm, iirlerinin genelinde de grlr. Bunun en gzel ispat da

isim kullanma younluunun, iirinde neredeyse ymaclk eklinde tezahr etmesidir.
Genel iinde nemli bir oran tekil etmese de zamir kullanmnn zellikle de
Divan kitabnda younlat grlr. Sekiz beyitlik ieri girene (s.352) iirinde
ey zamiri iki defa, kimse bir defa, sen drt defa, ben alt defa tekrar edilir.
Burada olduu gibi ben, sen, ey ve biz zamirleri, Divan kitabnda en ok tekrar
edilen zamirlerdir. Bu kitaptaki zamirler, sanki airin dier kitaplarnda sralad kii,
yer ve nesne isimlerinin baka bir ifadeyle istifleme ve oaltmann yerini alm
gibidirler. Zamirlerin, adlarn yerine kullanlan bir szck tr olmas da duruma ayrca
bir uygunluk tekil eder.

1. 1. 1. Az Hususiyetleri
Uyar iir dilinin dikkat ekici bir zellii, az zelliklerinin gsterilmesinden
kaynaklanr. Bu durum zellikle de Trkiyem kitabnda n plana kar. Halk
syleyiinin esin olarak seilmesi, bu tr kullanmlarn younluu zerinde etkilidir.
te yandan air, bu dnemde tam da bu kullanmlara ve telaffuz ekline tanklk

178
edebilecek bir ortamdadr. lk tayininin Karsn Posof ilesine kmas nedeniyle
taradadr. Sz konusu kitapta tespit edilen az hususiyetleri ve halk syleyiini veren
kullanmlar yledir: koma beni, alav alav, sabanan, yayan yapldak, altun,
gvermek, yavri ceylan, scack, molur, emmim kz, gelmileyin, komuum, anca,
napalm, rgat, rzgar, bakanda, zge, urba, gari, deyme gitsin, bencileyin, vermiin,
sevda ire, yalnz. Bu kullanmlar, Trkiyem kitabnda yanstlmak istenen
memleketi eilimi tamamlar. airin halk dili ve kltrne nem verdiini gsterir.

1. 1. 2. z Trkeci Yaklam
airin kelime repertuarnda, zellikle D.E.G.A. kitabndan sonra, eski Trke
kullanmlar younluk kazanmaya balar. Bu kelimelerin, eski Trke olarak
adlandrlmasnn sebebi, Trkenin daha nceki dnemlerinde kullanlan bu
kelimelerin, Trkiye Trkesinde ilekliklerini kaybetmi olmas, bazlarnn sadece
azlarda yayor olmasdr. air, ilk iki kitabndaki halk syleyii ve az
hususiyetlerini, D.E.G.A. kitabyla birlikte iirin gndeminden kaldrr ve szck
kadrosuna bir yenilik olarak eski Trke kullanmlar ekler. Bu arada ilk iki kitabnda
younluk tekil eden Osmanlca kelime kullanm da azaltlr. Buna ramen Uyar,
tamamyla z Trkeci ve dierine kar tasfiyeci bir tutum ierisinde deerlendirmek
yanl olur. nk eski Trke kelimelerin younluk kazand dnemde, daha byk
bir patlama bat kkenli kelime kullanmlarnda olur. Verilecek istatistik almalarnda
da grlecei gibi, Trke, Osmanlca(Arapa ve Farsa)ve bat kkenli kelimeler,
szck kadrosu ierisinde birbirine yakn oranlardadr. iirlerinde tespit edilen eski
Trke kullanmlar unlardr:

179
Kitap Ad

Kullanlan Kelimeler

D.E.G.A.

sargn umut, acun, yunup arn-, gnen-, sanlarm, erin, kavurgan, kaygusuz, samal
davar, karglanm, uraybakan, bungunluu, kunlayacak koyun, bilisizlik, aulayacak,
balkma, alk, sar, kalt, buka

Ttnler

yaln, unulmaz, yalva, sevili, yaarlk, duygunluk, yengici, yitme, tecimen, aan

Islak

yalnzlk, rk, buka, uyruklar, anda, leilme, kargl, ans-, kuburluk, bezekli
kuskun

Her

karg, anlak, ans-, tansk, gmt, avadanlk, dnl, ula-, durala-, suvat, onul-, uun-,

Pazartesi

dirim, yalazla-

Divan

ylk, uru, gr-, zn, kular srekle-

Toplandlar

balkma, utku

Dn Yok Mu

sayrlk, koygun, erin, bungun

Tablo: 13- Eski Trke Kelime Kullanm

Yaz dilinde pek kullanlmayan bu kelimelere iirde yer vermesi, Trke konusundaki
duyarllna iaret eder. Ayn zamanda sonuna kadar bu kullanmlarda srar etmesi,
kelimelerin iirdeki canllna/katksna inand ve gvendiini gsterir.

1. 1. 3. Osmanlca Szck Kullanm

iirinin her dneminde belli bir kullanm younluuna sahip szck grubu,
Osmanlca kelime ve tamlamalardr. lk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem de
younluk dier kitaplarna nazaran daha fazladr. Divan gibi bir gelenek
esinlemesinde ise, bu tr kelime kullanm orannda bir art gzlenmez. iirlerinden
kardmz Osmanlca kelime kullanmlarnn kitaplara gre dalm yledir:

Bu ksmda, kitaplarna girmemi, Tomris Uyar ve Seyyit Nezirin Sonsuz ve br kitabnda

yaynlad son iirleri de dikkate alnmtr. Daha sonraki istatistik tablolarnda da burada olduu gibi
son iirleri, Dn Yok Mu ierisinde deerlendirilecektir

180
Kitap Ad

Kullanlan Kelimeler

Arz- Hal

mintan, esaret, hrriyet, mevki, minval, gaile, gnahkr, nee, ilmihal, tevazu, vefakr,
nasip, vaad, amenna ve sadakna, nimet, harikulade, tecelli, lnet, selmet.

Trkiyem

zabit, mahzun, marur, salavat, muhabbet, tesviyei trabiye, yallah, daima, medar, hazin,
tekmil, mark, kemali azamet, tab tvan, fanus, cenup, vakt, dest, sebat, hilafsz,
masum, mahcup, vaat, zulm, hazin, nesep, sahih, nasip, serencam, saadet, ehl, yadigr,
ihtill, hill, can yrekten, hell, kudret, har, mukaddem, kadir, kerevet, bezgin, ben-i
Adem, taksim, zarif, yd, efkat, tertaze, ferah, zulmetmek, arife, fasl hicaz, bhaber.

D.E.G.A.

cambaz, lzm, menna, umum, meymenet, sultan, idame, avk, mezmur, tenha, teslis,
kse, ihtill

Ttnler

haz, kr, hacamat, kfr, marib, illet, hin, miskin, cumhuriyet, czam, vz, bakla, il,

Islak

srahi, papu

Her

nfus, mahkum, hzn, ahd-i atik, tekvin, tesniye, tedhi, zabit, mescit, sara, sev, zina,

Pazartesi

evrak, hamarat, suikast, mbair, muhasebeci, celal, malm, eramil, mhr, mtareke,
mintan, bezzaz, arzuhal, katiyen, hekim, kalebent, zevce, vilad, marpuc, manzume,
kandil, ktip, adliye, meyvaho, nalbant, muayen, nala, suni ilkah.
mnacat, naat, hain, hemeri, cier pare, bde, khne, terinievvel, humma, cihangir,

Divan

rubai, tiryaki, aktar, misk amber, kervansaray, fetih, hassas, tahmis, kalubel, hasm,
hsm, kaside, mesire, meclis-i mebusan, kanunusni, kanunuesasi, meyyit, salihat-
nisvan, bahriye nazr, hafz, mevlt, peder, bahriye tayfas, gfte, vd, harman, klhan,
fahriye, seker

Toplandlar

bahtiyar, svari, talim, mahmuz, zbitan, hendese, imkn, mcellit, akide, harbiye,
miralay, maznun, mahya, szidil, tafra, mekkri, mukayyet, mezzin, ezan, tefrika,
ehremini, mhimmat,

K.D..
Dn

bakla, tiryaki, erguvan, hakeza, baban, ferace, mamur, ihbar, sulh, mikyas,

Yok akayk, cengaver, alameti farika, hzzam, vesayet, usul ve fr

Mu

Tablo: 14- Osmanlca(Arapa-Farsa) Kelime Kullanm

Osmanlca dil evresinde Trkeye girmi ve gnlk hayatn bir paras olmu Arapa ve
Farsa kelimeler, Trkiye Trkesinde de, batllama srecinde dilimize ok sayda

181
bat kkenli kelime girmesine ramen ilekliini kaybetmez. Uyarn kullandklarnn
ou, bu trden, dilde canlln devam ettiren bir nevi Trkelemi kelimelerdir.

1. 1. 4. Bat Kkenli Szck Kullanm

Bat dillerinden alnt szck kullanm, D.E.G.A. kitabyla younluk
kazanmaya balar. Bu dnem rnlerinde, zellikle de kent yaam ve moderniteyle
yakndan ilgili olmas ki bunlarn protestosunu yapar, iirinde bat kkenli szck
kullanmn oaltr. Zira kullanlan kelimelerin ou, batdan bilim ve teknolojinin
ithal edilmesi ve lkemizde kent yaamnn yaygnlamasyla yaammza ve dilimize
girmi kelimelerdir. Szcklerin kimi zaman orijinal ekilleri, kimi zaman Trke
okunular esas alnr:
Kitap Ad

Kullanlan Kelimeler

Arz- Hal

sonnet, manikr, gazino

Trkiyem

bakteri, trahom, radyo, vitrin, asfalt, mazot, glas, pufla, ukulata, mavzer, kordel, kartpostal

D.E.G.A.

naylon, gladyatr, neon, teori, otel, domino, mil, mostra, prova, otobs, polis, abone, gaz, kravat,
sandvi, telefon, arya, sinema, pantolon, konsol, bira, apai, prens, fotoraf

Ttnler Islak

ceket, minskl, pergel, kulp, posta, vagon, karantina, limon, tren, tramvay, piyango, ekspres

Her

grev, pasaport, diabetis mellits, metre, kardinal, akustik, petrol, salon, istasyon, flavta, model,

Pazartesi

prenses, banka, parti, kaptan, tiyatro, pegasus, falanjistler, demode, kolonya, arliston, istafilina,
vido, kafeterya, sterlin, karbonat, kanto, men, skara, psikanaliz, kantin, pelikl, kompresr,
ayazma, alerji, dinozor, konsolos, krizantem, coin de feu, sekstant, karides, iskarpin, rprodksyon,
hemofili, niforma, deppoy, alkolik, rntgen, bomba, kapsl, magazin, apartman, makinist, jokey,
radyoaktivite, ortodoks, analjezik, uskur, appendix, general, kartvisit, morg

Divan

skemle, prova, tberkloz, uranyum, kolera, metal, vin, delta, metropol, tramvay, sandvi, neon,

Toplandlar

hipodrom, vaftiz, partizan, siroz, mitral, kasara, rntgen, matine, suare, trafik, statik, komi, grev,
lokavt, faklte, petrol, fosfor, step, verst, yard, inik, pud, kapik, iling, sent, dekar, mil, alfa, mega,
niforma, navlun, parlemento, estetik, gravite, piyango, mafya, dans, transistor, bonsoir, spor, ajans

K.D..

alkol, afyon, marihuana, eroin, kokain, seks, pomza, uskura, gramatika, metropol, santigrad,
begonya, sibernetik, poliyester, plastik, aritmetik, mengene, desimetre, demode, plankton, pasaport,
tberklin, marjinal, bleu blancrouge, olimpiyat, ekinoks, amonyak, klapa

Dn Yok Mu

alter, piston, kapital, usturmaa, pegasus, enflasyon, kerteriz, ebonit

Tablo: 15- Bat Kkenli Szck Kullanm

182
airin ounlukla modern yaam ve kenti ilemesi, iirde bat kkenli kelimelere
fazlaca yer vermesini biraz da zorunlu klar. nk protesto edecei eyi tanmlamadan
ya da adn sylemeden bunu yapmas mmkn deildir. Bat kkenli szcklerin
iirdeki yadrgatc younluuna bu ynden bakld zaman durum daha iyi/doru
anlalacak ve airin davran makul karlanacaktr.
Uyar iirinde gerek Trke gerek Osmanlca gerekse de bat kkenli szckler,
kelime kadrosu ierisinde bir armoni oluturur. Fakat bu kelimelerin yaygn olmayan ya
da ounluk tarafndan bilinmeyen rnekleri anlam zerinde olumsuz netice brakr.
zellikle de bat dillerinden alntlar bu trdendir: bonsoir, coin de feu, bleu
blancrouge. Baz bilim dallaryla ilgili terimlerin anlamlar da okuyucu iin sorun
tekil eder. Zira gnlk hayatta pek karlamad bu kelimelerin anlamlarn
bilebilmek her okuyucudan beklenebilecek bir davran deildir. sibernetik, ekinoks,
ebonit, plankton, gravite, analjezik, sekstant gibi kelimeler bunlara rnek gsterilebilir.

1. 2. Cmle Hususiyeti
Uyarn ilk iirlerinde Osmanlca szckler, eitli grevler stlenerek cmle
kuruluunda etkili olur:
Kemali azametle kadem basmsn (B.S.G.T., s.45)
Zarf

Yklem

Otuz yl mukaddem kra bozkrlarda/ Dncelerim byk ve tozlu

gnlere
Zarf

karr(G.P.A., s.85)
Yklem

Bazen cmlenin uzatld, anlamn birka dizede tamamland rneklere rastlanr: Ne

i ne g, ne oluk ocuk/ Eylese eylese beni kararmdan- olmaz ya- / bir kadn
eyliyebilir. (Bahar Hastal, s.87). Burada yapy uzatan etkenler, bala ve

183
araszdr. Bitmemi iirler V (s.97) ten alnan u blmde ise, cmlenin hacmi be
dizeye yaylr:
Bileklerinden, parmak ularndan
nceden terli avularndan,
Doya doya
pmm,
(Bitmemi iirler V, s.97)

Alamm

Cmlelerin uzunluu genelde ki ve ve balalaryla salanr. eler ounlukla

ve balacyla oaltlr:
gneten ve dnencelerden ve kylara giden kimselerden
yaz olsa neyse. kar soluk bir gln kefenini yrtyor
ve durgun bir suya dnm bir akam beni kskandryor
eskimekten yasslm bir tepenin hznyle hznleniyorum
ki ellerimiz bu srada hayat ve lm andryor.

(Kaz, s.414)

Cmle kuruluunda mesela, rnein, szgelimi gibi balama unsurlarna ska

bavurur: szgelimi Galatadan Afrikaya gidiyordum (Biliyor Musun, s.558),
rnein bir atom santral projesi (Hazrlandm Diyelim, s.589), tut ki sen bir iiri
ok iyi yazsan (Tut Ki Ben, s.595), szgelimi yumurtada zarsn (Hisizlie,
s.600). T..H. (s.153) iirinde vaka ykl ksa cmlelere bavurulur: Nasl
olacan bilmiyordu. Avunmada kara kl-/ d. Silahn istekle doldurdu. Karsna gider
gibi. Pencere-/ den bakt. thaf iirinde devrik yaplar, art arda ve yklemleri ayn
hizaya gelecek ekilde sralanr:
Aslan azndadr saadetimiz.
Yklem

Bir bitmez trk balar dmzdan.

Yklem

Bir nar altdr oturduun yer/ ()/

Yklem

Al bir hrka rmektesin ar ar

(thaf, s.104)

Yklem

ekil endiesi, Divan kitabnda devrik cmle kullanmn arttran bir etkendir. Dize
sonunda kafiye ve redifi salama amacyla sk sk devrik yaplara bavurur:
Elbet kendisi korkar gecenin karanlktan

184
nk korkusu karanlktandr her gecenin

sabahn seher vakti var gecenin nesi var

stelik amas bir doum gibi zor gecenin

(gecenindir, s.392)

Beni (s.504) iirinde devrik bir yap, art arda dizilerek dizeye yaylr: yaparsn
elbet/ bu iindir senin/ ocuk, onbe tane. Cmlenin kurall ekli Elbet on be tane
ocuk yaparsn, bu senin iindir eklinde olabilir.
T..H. (s.153) iirinde, farkl bir cmle kuruluu dener: Atlar denize
baladlar. nce toynaklar bilekleri dizleri. Burada, ikinci cmlenin fiili ve dier
muhtemel eleri verilmeden, anlatm okuyucunun zihninde tamamlanmaya braklr.
Nitekim ikinci cmle okunduktan sonra, eksik ksm hemen tahmin edilir: nce
toynaklar bilekleri dizleri(, sonra gvdesi suya girdi.). Bu, szdiziminin olaan dzeni
dnda baarl bir kullanmdr.
air, vg lye (s.218) iirinde, ayn szckleri kullanarak iki farkl
szdizimi gerekletirir. Birden bire o sabahlard, peynirlerin kt/ ktlara sarld
dkknlard eklindeki sz dizimi, baka bir yerde iyice deforme edilir: harcamalsn
peynirlerin kt dkknlara sarld o ktlarda. Burada szdiziminde aykrlk,
mantksal uyumazlktan kaynaklanr. Peynirlerin kt ktlara sarlacak yerde
dkknlara sarlmas, ktlarn dkknlarda olaca yerde dkknlarn ktlarda
olmas, bir uyumazla neden olur.
gemi, gemi (s.395) iirinde, tekil yklem gerektiren anlamca oul yapca
tekil herkes zamirine oul yklem getirilir: herkes sevin duydular yeni bir iein
kokusuna. Szdizimi kurallarna gre bu cmlenin yklemi duydu, eklinde tekil
yapda olmaldr.
iirinde szdiziminde grlen baz farkl uygulamalardan bahsettikten sonra,
cmle trlerini belirlemeye ilikin yaptmz almaya deineceiz. Kitaplarn
bandan ve sonundan setiimiz birer iirde, cmle tr deerlendirmesi yaptk:

185
Kitap Ad

sim

Fiil

Kurall

Devrik

Basit

Birleik

Cmlesi

Cmlesi

Cmle

Cmle

Cmle

Cmle

Arz- Hal

12

20

13

19

11

21

Trkiyem

16

21

30

31

D.E.G.A.

17

14

12

20

Ttnler

13

10

11

16

Her Pazartesi

21

23

24

Divan

14

12

13

13

10

16

Toplandlar

12

13

15

K.D..

11

10

13

Dn Yok Mu

13

Son iirleri

19

10

13

14

Toplam

90

156

137

109

162

89

Islak

Tablo: 16- Cmle Tr

sim- fiil cmlesi ayrmnda fiil, kurall-devrikte kurall; basit-birleikte ise, basit
yaplar ounluktadr.

1. 3. iirlerindeki Deimeler
Turgut Uyar, fazla olmamakla birlikte iir metinleri zerinde eitli deiiklikler
yapar. Arz- Hal kitabnda yer alan Sonnet (s.21) iirindeki Yalnzlk iin
ithafn, 1984 ylnda Byk Saat adyla gerekletirdii iirlerinin toplu basmna
almaz. Benzer ekilde, D.E.G.A. kitabnda Kesiksiz vg (s.120) iirindeki Bu
Yezdan in ithaf da kaldrlmtr. ki deiiklik de Toplandlar kitabnda grlr.
Alk ounluktadr (s.461) iirinin drdnc bendinin drdnc dizesi, kitabn ilk
basksnda ilk bakta eklindeyken, sonraki basklarda bir bakta olarak
deitirilir.
Bir Sregen lkbahar (s.510) iirinin son iki dizesi, Toplandlar n ilk basksnda
Kaynak sorarsanz, dardadr, trkiyede/ Evet eklindeyken daha sonra Mahiri
sorarsanz, dardadr, trkiyede olarak deitirilir.

186
air, Tomris Uyarla bir konumasnda, K.D.. kitabnda yer alan G.G.Z.
(s.580) iirinin belki de haklyd, kimbilir eklindeki son dizesi zerinde iki defa
oynama yaptn syler. imdi Gelmi Gelecek Zamann son dizesine gelelim. Evet,
ilk yazlnda kimbilir, haklyd belki de idi. Sonra deitirdim, haklyd belki de,
kimbilir oldu. imdi aracaksn, onu da deitirdim. Grld gibi, kimbilir, belki
de haklyd oldu.(Uyar 1985: 100). Dizenin son ekli belki de haklyd, kimbilir
olduuna gre, anlalan air, ayn dizeyi nc defa deitirmitir. Belki de en ok
titizlendii, dzenine karar veremedii dize bu olmutur. te yandan orba (s.623)
iirinde de bir farkllk gzlenir. K.D.. kitabnn ilk basksnda yer alan bu iire,
sonradan lk ne olur sonunda haceranm dizesinden itibaren on iki dize
eklenmitir.

2. slp

2. 1. Nesir Dili
Tahkiye, betimleme/tasvir, dipnot, arasz, kutsal kitap slubu, montaj ve bilin
ak teknii, Uyar iirinde n plana kan nesir zellikleridir.

2. 1. 1. Tahkiye
Hikyeye dayanyor olmak Uyar iirinin belirgin zelliklerinden biridir. Bu
durum zellikle de ilk kitabnda younluk kazanr. Ttnler Islak kitabyla birlikte
yknn iire katksn azaltr.
Turgut Uyar, airlik mesleinin ilk yllarnda, iirde yklemeye temkinli
davrandn syler. Sennur Sezerle bir konumasnda unlar aktarr: iire bilinle
sarldm dnemde () iirde yklemeyi(tahkiye anlamnda anlyorum) iire aykr,
iiri temelde zedeleyen bir e olarak dndm. yknn kendisini deil. Daha
dorusu iirde gizlenen, gizlenmek istenen konuyu. rnein hece iirinde, iirlerin
adlar bile yeterlidir iirin konusunu okurun bana kakmaya(Haset, Gurbet, ntikam
vb.)(Sezer 1985: 109). Uyar, ayn konumasnda daha sonra her iirin ister istemez bir

187
yk ve konudan kt ve iiri yola karan itinin bu olduu fikrine ulatn syler.
yk konusundaki bu eliik iki dncenin izlerine, Bir iirden adl inceleme
eserinde de rastlamak mmkndr. Orada da en son dncesi, iirin kendi dndaki
eyleri ne kadar yok saymaya giriirse girisin bir hikyeye bal kalmaktan asla
kurtulamad ve kurtulamayaca eklindedir. Aslnda her iir bir hikyeden kar,
her iirin bir konusu vardr. Ne kadar Dadac ne kadar Srrealist olsa bile. Bu
kanlmazdr. Szlerin, imgelerin ve simgelerin altnda yatar o.(Uyar 1983: 40).
Baka bir yerde yk konusunda iine dt dualiteyi u ekilde ifade eder: Bu
diziden ilk yazmda ykye karym dedim. Yanlmm. imdilerde ykye kar
olmam mmkn deil. Yalnz yk dediimden, btn l ve deerleriyle yk
Sanat anlalmasn. Bir kiiolunun yks, anlk yahut uzun, bir tek durumu veya
trl durumlarn anlatan bir yk(Uyar 1957: 6). Uyarda bu deiimi, iirini somut
olana, yaama balamasna ve bunu gerekletirmede ykye anahtar bir rol bimesine
dayandrabiliriz: Ben a ile ban koparmak, hatta gevetmek istemeyen iirimizin,
ann ve bu a kiilerinin yksn, vermeye doru gittiini dnyorum. Baka
trl ana uygun olmas mmkn deil zaten(Uyar 1957: 6). Ona gre bu
amala(a yakalamak) hareket eden airin kiileri somutlamas, elle tutulur, inanlr
hale getirmesi, ancak bir olay dizisinde, bir sergzette mmkn olabilir.
Uyar, iir-hikaye kaynamasnda sakncalarn farknda olup, uygun sentezin
yakalanmasn airin bilin ve abasna balar. Btn meselenin, konuyu iirsel bir hale
getirmek olduunu syler. Bu birliktelikte saknca, ona gre iirin belirli hikye, kural
ve estetiine ok bal kalnmasnda aranmaldr ki, Tanzimattan 1950lere kadarki
iirimizde bu zaaf grr.
air, hikye unsurunun iirde ara olmaktan ok amaca dnmesi, iirin nne
geirilmesini sakncal bulmakta ve a/yaam yakalamak adna makul dzeyde bir
dzyaz tesirini onaylamaktadr.
Turgut Uyarn bu dnceler dorultusunda oluturduu iir-hikaye sentezine
eitli tanmlamalar getirilir. ncelikle Uyarda ykselliin kaynana ve bunun iirini

188
olumlu ynde etkilediine dair bu grlere yer vereceiz. Mehmet C. Doan, tahkiyeyi
Uyar iirinde, iirsel gerilimin taycs olarak grr. Ona gre tahkiye klasik ekliyle
destanlardaki gibi olay anlatm deildir: Tahkiye, Turgut Uyarn iirinde,
destanlardaki olay anlatmndan olduka farkldr: olay deildir esas olan; olaylarda
grnr klnan, iirsellik kazanan duygularn da vurumudur.(Doan 1997: 95).
Muzaffer Uyguner de yksellii hikyeden ayr iirsel bir yetkinlik olarak kabul eder:
ykden faydalanmasna karlk iirlerinin yk olmadn aklamak isteriz. Bu
arada dzyazdan faydalanmas ve ara sra dzyazy da katmas bile iirlerinin iir
deerini drmemektedir. Bilindii gibi dzyaznn dili aklama dilidir. Turgut
Uyarda aklama yoktur. (Uyguner 1959: 14). Uyar, yknn younlat
D.E.G.A. kitabnda, Doann syledii ekilde kronolojik bir vaka silsilesine engel
olmak, duygular n plana karmak iin zel bir gayret ierisinde olur. Nitekim ba ve
sonuyla iir rgs ierisinden belli bir vaka tablosu karmak olduka gtr. Bu
dorultuda Uygunerin, Uyarda aklama yoktur dncesi de hakllk pay kazanr.
Halil Gkhan, Uyar iirinin temeline yky koyar ve yksellii nesneler,
eyalar ve kiilere balar: Turgut Uyarn yaptnn temel ekseni saylan
ykl(narrative) iire girer girmez nesneler, kiiler, eyalar ve onlarn abuk
izlenimleri, Trk iirinde Turgut Uyara zg bir iirsel ifade ve hikayenin
kuruculardr. (Gkhan 1999: 153). Gkhann bahsettii yksellie kaan
envantercilik zelliine, Zeki Cokun da dikkat eker. Cokun, Uyar iirinin ou
zaman yksellie kamasn, iirde eya denizinden kaynaklanan somut imge
kullanmna balar: imge somuttur onun iirinde. Bir ey neyse o olarak alnr. mge, o
eya denizinin- beden ve grntlerin dnsel dzeyde bir araya getirilmesiyle
oluturulur. Bamsz armlarla deil. Belki bu nedenlerdir gndelik yaantnn,
grntnn kimi zaman anlatya, yklemeye dnmesi.(Cokun 1985). Uyar iirinin
yksellii bir ynyle Gkhan ve Cokunun dikkat ektikleri eya denizi ne
balamak mmkndr. Fakat bu grntde rol alan baka etmenler de vardr.
Hulki Aktun, lm Nakarat Olmayacak adl yazsnda Bir hikayeyi Akaburgazl Yekta gibi
yaarsan o byk harfle iir olur. derken hikayenin baarl bir ekilde iire mal edildiine vurgu yapar.

189
Oben Gney, iirinde ykye yatknl Uyarn kiiliine balar: Sayn
UYARda ykye gereksinme, doal bir itilimle var olmutur. (Gney 1965: 12).
zdemir nce, D.E.G.A. kitabyla balayan ve dzyazya yaklaan slubu ve dili Tevrat
etkilenmiliine balar(nce 1990: 4041). Kayna ve amac ne olursa olsun, yknn
iirindeki grnmn, bir yetkinlik olarak deerlendiren ya da en azndan yknn
iirine bir zayflk kattn dnmeyenlerin says ounluktadr. Buna mukabil
hikyenin Uyar iirine zayflk kattn dnenler de vardr. Salah Birsel, D.E.G.A.
kitabnda deiikliklerle Uyar iirinin dzyaz tehlikesine dtn, bunun sonraki iki
kitabnda- Ttnler Islak ve Her Pazartesi- daha oturduu fikrindedir(Birsel 1970:
70). Ahmet Kabakl, Uyarn iirine yerletirdii nesir unsuruyla iirini uzatp bir risk
altna soktuunu, sonra ahenk unsuruyla bunun nne gemeye altn syler:
ou msralar iyi ilenmi olmakla birlikte bunlar arasna nesre benzeyen paralar
katmas

insan

yadrgatmaktadr.

Ahenkli

msralarnda

halk

deyimlerinden

yararlanmakta, kafiye, redif ve tekrarlardan fayda ummaktadr. ou uzun olan iirleri

bu ahenkler sayesinde ekilir hale gelmektedir.(Kabakl 1974: 634).
Uyarda hikye anlatm, eitli bak alaryla gerekletirilir. Necmiye Alpay,
Uyar iirinde kendine dardan bakan bilin durumundan bahsedip rnek verirken,
bunlardan birine, hikyedeki tanrsal bak asna deinmi olur: Tel cambaz
istiyordu ki dnya istedii gibi olsun. Bile bile aldanmaya vardryordu ii. Ama
olmuyordu, kendisi vard. Bu dizelerde kendine dardan bakan bilin, denebilirse,
kolektifleiyor. yle: Dilsel olarak, nc tekil kiiden sz ediliyor, bir tel cambaz
ykleniyor. (Alpay 1997: 33). Alpayn kendine dardan bakan bilin durumu
dedii bu hkim bak as, ilk iirlerinde ok yaygndr. Bu dnem rnlerinde hikye
unsurlarnn tamamna yakn tanrsal bak asyla, yer yer araya ben anlatc da
sktrlarak verilir. Yalauz (s.19) iirinde Bektan, Yasin Efendi (s.20) de
Yasin Efendinin, Mersiye (s.22) de Hsn Efendinin, Bir Anadolu Vardr (s.30)
da Narhanmck ve Mihralinin, H.H.H. (s.74) de Hacer Hanm ve kz Nemikann,
Mstehcen iir (s.80) de ffet Hanm ve Rfat Beyin, Yalnz Drdanecik (s.88) te

190
Drdanenin servenleri hep hkim bak asyla verilir. lk iirlerinde ounlukla
tabiat ve kiilerin yaamlar konu seildii iin, tahkiye biraz da kendisini zorunlu klar.
Sklkla vaka anlatan dizelere bavurur; fakat ekil plannda nesre kayma yoktur.
H.H.H. gibi kii serveni anlatmna giritii iirlerde tasvir esiyle beraber tam bir
tahkiye slubu ierisine girer. Ayn zamanda grlen gemi zaman ekiyle hikye iyice
belirginletirilir:
Hacer hanmn hamam, dorusu
Byk deildi
Her taraf prl prl mermerden
Kaplar pencereleri yeildi

(H.H.H., s.74)

Yalnz Drdanecik (s.88) iirinde vaka anlatmn keserek duruma yorum getiren
hikyeci gibi davranr: Ama zavall deyip de geemeyiniz/ / Halbuki byle mi
olmalyd. Mstehcen iir (s.80) de ise bir iftin mahremiyetine vakftr.
lk iirlerinde dier servenler, birinci tekil kii(ben) anlatcnn azndan
nakledilir. ou, zaten kendi yaamna gndermeler de ierdii iin, bunlar airin
kendi serveni sayarz:
Heybetli Arsiyan dalarnda bir gn
Atm yoruldu, ben yoruldum
imekli, frtnal bir ikindi
ektim atn dizginlerini, yamurlar iinde
Banarhev kynde indim

(O.K.Y.K.R., s.39)

Bitmemi iirler V te yine bylesi bir durumu, bu defa renilen gemi zaman ekini
kullanarak nakleder:
Hanc halden bilir, babacan hanclardan
Basma perdeli bir oda vermi bize

Bana mrmce srecek bir sevday

M. Sunullah Arsoy da airin Trkiyem kitabnda, hatralarna da yer verdiini syler. Bir yandan
derin bir memleket sevgisi, bir yandan hatralar, aklaryla Trkiyem okuyan sarveriyor.(Arsoy
1952: 22).

191
Mahmur bir glnle vermisin

(Bitmemi iirler V, s.97)

Bu servenlerde n plana kan ben anlatc, hikye unsurunun belirgin olmad

dizelerin de anlatcsdr. D.E.G.A. kitabna kadar ben anlatc, nc tekil ahsla
birlikte btn fiillerin failidir. Bir noktadan sonra birinci tekil ahs ekleri, iyelik ekleri
ve zamiri bir tekdzelik ve skclk uyandrmaya balar. Bu tekdzelik, D.E.G.A.
kitabnda serven ve dier unsurlarn yer yer kiilere ve bazen biz e yklenmesiyle
krlmaya allr.
Turgut Uyar, air iin bireycilikten, kendi beninden kurtulmann g olduunu,
bunun onda tat veren bir tiryakilik oluturduunu syler ve kendisinin bundan ancak elli
yanda kurtulabildiini belirtir.Kendimi anlatmak, durmadan kendimden sz etmek
saflndan(aslnda budalalndan demek isterdim. Ama imdi de ayn eyi yapan
birok gen var onlara saygmdan) 50 yanda kurtuldum. Ne kadar ge. (Bir de
kurtuldum mu acaba? nsan nasl kurtulur kendini anlatmaktan. Nasl brakr byle bir
tad? Bir tiryakilii? Benim iin sebep hazr. Dardan uyarlr!) (Uyar 1985: 134).
Anlald kadaryla air, ben anlatc bamlln, iir ve air iin bir
zayflk/sradanlk olarak grr.
Taylan Altu, Uyar iirinde kimi yerde dzyazya geni lde kaylarak durum
ve olay anlatld (Altu 1969: 13) ve anlatmn ben miti etrafnda cereyan ettii
kansndadr. Altu, ayrca Uyarn Her Pazartesi den itibaren ben odakl anlatmdan
halk bir syleme, biz e getiini iddia eder. Gven Turan da buna benzer bir
yaklam getirir. Fakat Turan farkl olarak D.E.G.A. kitabyla ben in hkimiyetinin
krld fikrindedir. O zamana kadar dnya ve ben uyumlu bir i ielik iindeyken,
dnya birden bire o halini almaktadr. (Turan 1985: 6). Frat Caner, Turgut
Uyarn Huzursuzluu adl tezinde bahsi edilen beni lirik ben eklinde adlandrr. O
da D.E.G.A. kitabn ben anlatc iin krlma noktas olarak grr. airin ben den
kurtulup persona nn arkasna gizlendiini syler. Persona y air anlatc yerine
anlatm stlenen dier kiileri belirtmek iin kullanr. Caner, ayn zamanda ben den

192
persona ya geii, Uyar iirinin modern sanat eseri hviyeti kazandna bir delil
olarak gsterir(Caner 2006: 67).
D.E.G.A. kitabyla ben anlatcnn hkimiyeti krlr. Sz konusu kitapla
birlikte anlatlacak eyler; Yekta, Tel Cambaz, Adile gibi iir kiilerine yklenir ve air
anlatc aradan syrlr. Fakat airin yerine anlatm stlenen kiiler de sonuta anlatm
birinci tekil ahsn azndan yapt iin, iir yine birinci tekil kiiye iaret eden ahs ve
iyelik eklerinden kurtulamaz. Hal byleyken Taylan Altuun yukarda belirttiimiz
Her Pazartesi yi dnm noktas olarak gren yaklam da hakllk pay kazanr.
nk bu kitapla birlikte devreye biz(birinci okluk kii) anlatc da girer.
D.E.G.A. kitabnda birok eylemin faili olarak Akaburgazl Yekta ve Tel
Cambaz grnr. Belki yine ben vardr; fakat zamirin nnde ve arkasnda kii
isimlerinin olmas, ben in tekdzelii ve skcln azaltr. A.Y.M.K.A.S.M.
iirinde Yekta, arkada Sinan ve onun kars Glbeyazla arasnda geen bir serveni
anlatr:
Birinin ad Glbeyazd, o kadnd, brnn ad Sinand, o
erkekti
Ben otuzunda Yektaydm
Akaburgazlym, oradan geldim

(A.Y.M.K.A.S.M., s.134)

Yektann maceralaryla ilgili baka servenlerden de haberdar oluruz. Bunlar da

ounlukla Yekta anlatr. T..H. iirinde Yektann serveniyle ilgili olarak Adile,
Yayablkl Emin ve Erhann servenleri n plana kar. Yayablkl Emin ile
kendisini aldatan kars arasndaki hadiseyi Yekta anlatr:
Denizde kan vard. Yayablkl Emin alk Emin byle diyordu. Tabancay satn almt. Bir trl koptuu yere balyamyordu kendini. Baka hibir yere de. Atlara birka ta
atm. Hoo diye barm. Yrmler. (T..H., s.161)
Burada ksa cmleler vaka anlatmn daha youn klmtr.

193
D.E.G.A. kitabndan sonra iire sinmi, vaka zinciri takip edilebilecek yk
says olduka azalr. l Ykayclar (s.257), M.A..B.K. (s.304), Hayri Bey
(s.439), Yap (s.533) geri kalan kitaplarnda hikye izlerinin grld iirlerdir.
Turgut Uyar, insan gereinin durumlarda daha belirginlik kazanaca inancyla
ykye ynelmi; fakat yknn iirinde nasl yer edeceine ve snrlarna tam olarak
karar verememitir. yknn iirdeki yeri konusunda kararl olmayan tutumu, iirine de
sirayet etmi gibidir. Zira ilk iki kitabndaki ile nc kitabndaki ykselliin
salanma ekli ve yntemleri farkldr. te yandan yksellie bu youn giriin
drdnc kitaptan sonra etkisini giderek yitirmeye balamas yine bir kararszlk haline
iaret eder.
lk iirlerinde daha basit bir hikye anlatm varken, D.E.G.A. kitabnda ve
daha sonraki baz iirlerinde dipnot, bilinak, diyalog gibi nesir aralarnn katlm ve
anlatc eitliliiyle daha karmak bir anlatm gerekletirmitir. Kutsal kitap
slubundan gelen esin de manzum yapy sarsmtr. lk dnemine ramen daha orijinal
bir yap ortaya kmasna ramen, iirden uzaklama ve dzyazya yaklama daha
fazladr. Sennur Sezerle konumasnda bunun adn iirle yk yazmak eklinde
koyar. yk yazmay beceremediimden beni etkileyen baz durumlar, duygular iir
diliyle yazdm. Yani iirle yk yazdm. zellikle Akaburgazl Yekta iirleri(Sezer
1985: 109).
Hikye anlatmnn iirine olumlu-olumsuz tesirlerine bakldnda, ar
younluun ilk kitabnda iirin dier unsurlarn glgeledii grlr. Kendisinin de
syledii gibi bir hikyeden kaynaklanyor olmak, dier edeb trlerin olduu gibi iirin
de bir kaderidir. Bu nedenle bir iirde hikyeyle karlamak, daha batan yadrgatc
olmamaldr. Fakat mensur yap dzyazya zg kimi yardmc unsurlarla(dipnot,
arasz, diyalog, tasvir, bilinak) desteklenerek manzum yapnn nne geirilirse bu
iir iin bir saknca tekil eder.

194
phesiz yk, Uyarn iir retimine verimlilik getirmi, iirini uzatmtr.
Nitekim en uzun iirleri, yknn youn olduu D.E.G.A. kitabnda toplanmtr.
Fakat air poetik unsurlar alt eden bu younluun sakncasn grd iin,
D.E.G.A. kitabndan sonra, yksellii makul bir dzeye ekmeyi bilmi/baarmtr.
Arada bir baz iirlerde eski alkanln hatrlarsa da, bu genel yap ierisinde fazla n
plana kmaz.

2. 1. 2. Betimleme/ Tasvir
Betimleme, ilk iirlerinde tabiat gzellikleri karsndaki duygulanmalarnn ve
izlenim aktarma alkanlnn bir sonucu olarak n plana kar. Bu dnem rnlerinde
yksellik de tasvir unsurunu oaltan bir etki yapar:
Kantar Kprnn ardnda
Srt srta dalar
Kyler dar taneleri gibi serpilmi
Bir scak yaz gn, temmuz aynda
Bir izinli asker, ifal arkndan
Alabalklarn kaygan temasyla tuzlanm
Suyundan iip, terini silecektir. (K.K.D., s.54)
Burada yapt tasvir, bir resim gibi gz nnde canlandrlabilmektedir. H.H.H.
iirinde kii tasvirine giriir:
Nemika! Hacer hanmn kz
Kvrck salar simsiyah
Hl hatrmda, gzleri ehla
Esmerin, tombulun en gzelinden

(H.H.H., s.74)

Uyar, ilk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem den sonra, iirde tasvir unsurunu,
neredeyse rafa kaldrr. Tek tk kullanmlara rastlanr. Geyikli Gece (s.111)
bunlardan biridir. Ara paralarda geyikli gece nin tasvirine giriir: Geyikli gecenin
arkas aa/ Ayann suya dedii yerde bir gkyz/ atal boynuzlarnda souk

195
ay. A.Y.M.K.A.S.M. iirinde Akaburgazl Yekta, misafir gittii evin
anlatmnda tasvire bavurur:
Perdeleri beyaz nakl olurdu. Hallar, btn odann demesini usulca mor mor rterdi. Patlcan rnekleri ve turuncu gneler vard stnde

(A.Y.M.K.A.S.M., s.134)

kinci Yeni dneminde baz iirlerde n plana kan tasvir rneklerinde, bir tablo
karsndaki izlenimlerin aktarlmas sz konusudur. Mesela, T..H. (s.153) iirinde
Yekta bir tablo karsndadr. Parampara iirinde de bunun ipucunu verir:
kaynayp yuvarlanp gidiyordu deniz
evlerle dolu bir kynn yan sra

adn koymadn bir yoksunluktu

duvarda duran resim
ve iimi sorma (Parampara, s.496)
Nitekim iirlerde Degas, Miro, Matisse, Mondrian, Van Gogh gibi resim sanatlarna
gndermeler yaplmas, bu dnem iirinde resim-iir etkileimini dorular niteliktedir.

2. 1. 3. Dipnot ve Arasz
Uyar, iirde dipnot kullanmna ilk defa D.E.G.A. kitabnda yer alan
B.K.M.. (s.143) iirinde bavurur. Bu kitapta ve bahsi geen iirde dikkat ekici
olan hikyenin belirgin varldr. Nesre zg bir teknik olan dipnot, yine nesir
hususiyetlerinden biri olan, tahkiyeyle yrrle girmitir. Hikye anlatmnn yapld
yerde baka bir dzyaz unsurunun(dipnot) olmas, bu bakmdan daha az yadrgatc
grnr. Aslnda iirinin bandan itibaren sklkla bavurduu arasz, dipnot tekniinin
bir n hazrl gibidir. iirinde dipnot tekniine uzanan bu ara sz kullanmlar da
dikkat eker.
lk olarak Mersiye (s.22) iirinde iki ksa izgi arasnda, bir nceki deyimin
aklamas niteliinde bir baka deyimle karlarz: Nihayet vadesi yetti./ -Ecelin

196
sunduu erbeti iti-/ Allah rahmet eylesin. Ecelin sunduu erbeti imek bir nceki
vadesi yetmek deyiminin aklaycs gibi, iki ksa izgi arasnda belirtilmitir. ki
deyim de aa yukar ayn anlama geldii iin birbirlerini aklamaktadrlar.
airin iki ksa izgi ya da trnak iinde vurgulad yaplar, her zaman arasz
zellii tamaz. Bazen bir alnt olmaya daha yakndrlar. Bylesi bir kullanma ise ilk
defa .D.K. (s.25) iirinde tesadf edilir: Hangisine tasa edeceiz, atk/ lm
derdi, kalm derdi derken. Burada trnak ierisinde verilen lm derdi kalm derdi
ifadesinin, halk dilinden mlhem bir syleyi/deyim olduu aktr. ehitler (s.27)
iirinde iki ksa izgi arasnda verilen ksm, bu defa tam bir aktarma sz
mahiyetindedir: ocuk yapmsn,/ -Topraktan korkum yok ki zaten-/ Diyebilmisin
lrken. Trkiyem (s.35) iirinde Dadalolundan bir alnt yapar: Dadalolundan
bir koaklama dilimde:/ u yalan dnyaya geldim geleli. Bu ifadeler, dize tertibi
ierisinde arasz gibi durmann yan sra, metinler aras ilikiye daha yakn duran
rneklerdir.
B.S.G.T. iirinde, u ekilde bir arasz kullanm yaplr:
Dn imdi yann- konumasanz bileDk omuzlar, adm sesleri, salar ile bir insan
Ne denl snrd yreciin kimbilir? (B.S.G.T., s.45)
Burada konumasanz bile, tpk bir nesir cmlesinde, yap ierisinde olmas gerektii
biraz ge fark edilmi bir ara para gibidir. Ayrlklardan (s.61) iirinde okuyucu,
olaylardan tam olarak haberdar edilmek iin, ayrnt ksm iki ksa izgi arasnda verilir:
O, Kadrga taraflarnda bir evden kmtr./ Masum bir yalanla- Halama diye-.
Benzer bir kullanm Bahar Hastal (s.87) iirinde grlr: Eylese eylese beni
kararmdan- olmaz ya- / Bir kadn eyliyebilir.
Bitmemi iirler III (s.93) te aklama olarak dnlen ksm, dierlerinden
farkl olarak bu defa parantez ierisinde verilir: Sevdalm, Elgzlm, Sultanm/
(Sevda ne de olsa baka eydir.)/ Yenikapda, mehtaba kar sandalda. Dipnot

197
tekniine gelmeden arasz zellii gsteren son kullanmlar ise yledir: Sonra
salarn, omuzlarn Elagzlm/ Sana Elgzlm diyeceim mrmce/ Koyu da olsa
rengi gzlerinin (Bitmemi iirler VII, s. 103), O Tanr myd sanki- Haa- / Ama
gnl yle istedi yle yapt (T.C.R.A.V.A.., s.115), Beni bulup karan, ekleyip
btnleyen,/ Bu duyguyu- Kurtulursa eer bu gllkt- / Ar duru etmeliydim,
temizlemeliydim (A.Y.M.K.A.S.M., s.138).
B.K.M... (s.143), dipnot kullanmnn ilk grld iirdir. air, iir
balnda geen ncil szcne dipnot derek bir aklama yapar: 1 Mjde
anlamnda deildir. ncil kelimesini mjde anlamnda kullanmadn belirtir. Bu
iirde toplam alt dipnot kullanm yapar. Aklama yapmann yan sra bazlarnda
hikye anlatmna da giriir. Dipnot 4 te Akaburgazl Yekta, kars Hmeyrann
kardei Azrayla yeltendii gnl macerasn anlatr.
Uyar, dipnot tekniine merhaba dedikten sonra da eski alkanl, arasz
kullanmn terk etmez. Nitekim D.E.G.A. kitabndan sonra dipnot tekniine birka
kitap- Ttnler Islak, Her Pazartesi, Divan, Toplandlar- ara verip tekrar
arasz kullanmna younlar. Sonsuz Giriim (s.523) iirinde aklayc ksm
araszle verilmitir: hi sevmiyorum ortodoks ihtiyar karlar/ - yal kadnlar demek
daha kibar bir deyim-/ ama hi sevmiyorum yal ortodoks karlar. Yap (s.533)
iirinde de arasze bavurur: adamlar- Hayri iiler szn bilmiyor daha- / borular
kardlar yukar. Dier bir arasz kullanm hbar(1) (s.567) iirinde grlr:
binali- arlyd galiba- ve cengiz/ yani hepimiz.
air, K.D.. kitabnda dipnot kullanmna geri dner. Alntlarla (s.570)
iirinde, iir adndan da anlalaca zere dzyazdaki gibi iktibas/alntlama
yntemiyle bir iir metni oluturmaya giriir. Szlerini aktard kimselerin adlarn
dipnotlarla, alntlad szleri ise trnak iaretleriyle verir. nsan en ok sabahlar
arar sevdii kadn , 1 John Gordon Davies, hi unutmam hi unutmam hi
unutmam , 2 Metin Elolu. Daha sonraki baz iirlerde burada olduu gibi alntl
metinler devam eder, fakat alntnn kayna artk dipnotla gsterilmez. Alnt ksm

198
noktalama ve diyor biri ifadesiyle vurgulanr: ellerindeki ve gsndeki emeler
diyor biri (.H.Y.Y., s.572), ve hayat bylece somutlad dedi birisi (Bin Yl,
s.576), insan yalandka kurtulur demi birisi (Ekinoks, s.577).
Dipnot kullanm, K.D.. kitabnda VsVs (s.574) iiriyle devam eder.
ona olmayacak bir yerde rastladm dizesine u ekilde bir not der: lk dizeye
bundan baka uyak bulamadm, ite air soyu bu yzden tkeniyor bundan tr
yalnzz, ama insanlar cokun geleceklerle kutlanyor gene bundan tr. Okuyucuyla
diyaloga geildiinin grld bu dipnotta, ii alaya alarak duruma mizah katma
giriimi de sz konusudur. Benzer amal bir dipnot kullanm Sulardan rk (s.579)
iirinde grlr. sularn oaltt seslerden rkyorum/ yorgunluk veriyor rk
dizelerinde rk kelimesine dipnot dlerek trkye kafiye aradm sandnz,
yanldnz! der. Burada da, bir mizah havas uyandrlmak istenir.
Kitaplarna girmemi, fakat Tomris Uyar ve Seyyit Nezir tarafndan Sonsuz ve
br adl kitaba eklenmi son iirlerinde de dipnot kullanm grlr. Dilekesi
(s.626) iiri bunlardan biridir. sadece tarihleri ykalm diyor ona kalrsa dizesinde,
ona kelimesinin dipnotunda O, nc tekil kii deildir denilir. iekinin
Yalanclar (s.629) iirinde dipnotlardan biri drezilya adl iek adnn nereden
duyulduuna dairdir. Ad (s.633) iirinde daha ilgin bir dipnot kullanmna giriir.
Sekiz dizelik blok halindeki iirin ilk be dizesi, uzunluklarna gre sral noktalarla
gsterilmi ve dizeler dipnota tanmtr. Fakat dipnotta dokuz dize vardr:
../ ......../
Uyar iirinde dipnotun genel olarak ilevi n plana kar:
1-Bir kelime ya da sz grubuyla ilgili kendisinde uyanan arm aktarmak.
2-Okuyucuyu bilgilendirmek(durum bildirmek, hikaye anlatmak, sz alntlanan
kiinin adn vermek).
3-Mizah uyandrmak.

199
Uyar iirinde dipnot daha ok bu amalarla kullanlr. Arasz ise genel olarak aklama
maksatl kullanlr. te yandan dipnot tekniinin, aire kinci Yeni iiri yazmaya
baladktan sonra denemeye balad imgeler ve konular aras uzun sraylar, daha
kolay yapma imkn salad kansndayz. ok ufak anlam ilgisiyle bile, dipnotla
baka bir konuya geip, orada da kendisini deneyebilme ve iir retme imknna
kavuur. Ayn zamanda daha nce arasz eklinde trnak iareti ve ksa izgilerle
gsterip metin ierisine yerletirdii aklama ksmlarn, dipnot sayesinde metin
ierisinden karma frsatn da elde eder. zetle dzyazya zg olmas nedeniyle
iirde ilk anda yadrgatc grnen dipnot, Uyar iirinde anlam dankln azaltm,
aire konu sramalarnda kolaylk ve konu eitlilii salamtr. air, kendisinde
kontekstten farkl ynde bir arm uyandran her kelime ya da sz grubuna not
debilme imknna kavumutur.

2. 1. 4. Kutsal Kitap slbu

Uyar, din terimleri kullanarak; kii, durum ve olaylara atfta bulunarak, mistik
unsurlarn gizeminden faydalanmak ister. zdemir nce, bu esinti iin, iktibas deil
iktisap(kazanm) yaktrmasn yapar: Turgut Uyarn kutsal kitaplarla kurduu
metinler aras iliki bir iktibas(aktarma ve alnt) deil, iktisaptr(edinme,
kazanma)(nce 1990: 40). te yandan kutsal kitap slubunun ok anlamlla elverili
yapsnn, air iin farkl bir cazibe oluturduu sylenebilir.
Kutsal metinlerden mlhem syleyiler, D.E.G.A. kitabndan sonra balar. Bu
dnem rnlerinde Tevrat esinlemeleri n plandadr. iirinde arada bir bavurduu
ekmek yemek ifadesi bu trden bir kullanmdr: Ben eskiden hep ackrdm/ Alp
bam ekmeklere giderdim (T.C.K.B.S.., s.118), Ekmek yiyelim tereya yiyelim
ocuk bytelim (Byk Ev Ablukada, s.187). Ekmek yemek ifadesi, ayn

Din konusunda, ei Tomris Uyarn airin Tevrat ok okuduuna dair szlerine yer verilmiti. Bu
bilgiden hareketle bu blmde bir Tevrat taramas yaplarak, eitli benzerlikler bulunmutur. Fakat
bunlarn benzerlikten te bir kesinlik tamad bilinmelidir.

200
zamanda Tevratn Trke tercmesinde sk geen bir ifadedir: ve Yakup dada
kurban kesti, ve kardelerini ekmek yemee ard, ve ekmei yediler ve dada
gecelediler(Tekvin, Bap 31/54).
Uyar ve balacn zellikle de dzyazya yaklaan iirlerinde ok sk kullanr.
Birok iirinde anlatmn ak iin ve balac nemli bir balayclk fonksiyonu
stlenir:
ve evler birbirlerinden eskirlerse
ve eskiden olmak tkenirse
ve yalnzln btn yaklm mumlar erirse,
ve srmal uykudan usul usul uyanrsanz
(Uyannca mek, s.204)
ve trenlerde gidiniz ve otobslerde ve gazete
okuyunuz!
ve hep gidiniz

(Ahd-i Atik, s.246)

Sk bavurduu bu bala tekrarl syleyiler, Tevratn en belirgin slp

zelliklerindendir: Balangta Allah gkleri ve yeri yaratt. Ve yer ssz ve botu; ve
enginin yz zerinde karanlk vard; ve Allahn Ruhu sularn yz zerinde hareket
ediyordu. Ve Allah dedi: Ik olsun: ve k oldu(Tekvin, Bap 1/ 1-3).
Birok iirde gk kelimesi vokalla balayan bir ek ald zaman
sedallamaya(yumuama) tabii tutulmadan yazlr: nasl yakrd sarlarna ve
gke./ Gke bir ululuk katard sonsuz biim, at! (Terziler Geldiler, s.224). Tevratn
Trkeye aktarlmasnda da bu ekilde gk kelimesi sedallamaya aykr ekilde
yazya geirilir: ve Musa onu gke doru sat(k Bap 9/ 10).
airin bir iirine Ahd-i Atik (s.243) adn semesi, bu benzerlikleri mmkne
daha da yaklatrr. Ahd-i Atik Hristiyanlara gre branilerde Hz. sadan nce gelen
kitaplarn genel addr. Nitekim bu iirin be alt bal da bu genel adn kapsad
tekvin, g, levililer, saylar, tesniye adlarn tar.
Baz iir adlarnda Tevratta geen ilahilerin ad anlamndaki mezmur
kelimesini kullanr: Akaburgazl Yektann Mahkeme Kararn Aldnda Syledii

201
Mezmurdur (s.134), ki Dalga Kat Arasnda Yapacan aran Akaburgazl
Yektann Syledii Mezmurdur (s.141) . Bunlardan A.Y.M.K.A.S.M. iirinde baz
ifadeler, kutsal metinlerde anlatlan kssalarn gizemli havasn tar:
Birinin ad Glbeyazd, o kadnd, brnn ad Sinand, o
erkekti

O, sinan bizi kovmad.

nsanlarn adaletini, yani c, aramaya bavurdu
Bizi yakaladlar (A.Y.M.K.A.S.M., s.134-135)
Burada insanlarn adaletini, yani c, aramaya bavurdu ifadesi, insana dardan
bakan bir bilin dzeyine iaret eder. Kutsal metinlerde Tanrnn insanla ilgili
konumalar byledir.

2. 1. 5. Dierler zellikler
Uyar, iir anlatmnda bilin ak ve montaj tekniklerinden de istifade eder.
T..H. (s.153) iirinde, karlkl konumalarn olduu bir blmde, Adile
konumasnn bir yerinde duygularn bir i konuma eklinde aktarr: eri girer
girmez sezdim benden konuulduunu, anlyorum niyetlerini beni tedirgin etmek
istiyorlar. Ayn iirin banda Yektann bir tablo karsndaki ilenmesi de bilin ak
tekniiyle verilir. Bilin ak tekniinin uyguland baka bir iir s.n.s.h. (s.385) dir.
Kemal

Beke

gre,

iirdeki

anlatm

uygulaym,

btnyle

bilinak

uygulaymdr.(Bek 1997: 48). Bilinak tekniiyle yazlan on dokuz beyitlik iirin

baz beyitleri yledir:
rt paayd sakallyd belki sadece sakallyd
ki sakallar gemiinde herhalde bir orman

bir oul bir kz iki gelin bir damat isvire Lozan

nasl aladm ben bilirim bir yangnn ardndan

uykularm blnyor artk u kona bekliyorum

202
syle ey muhabbet kuunun ty syle lm ne zaman(s.n.s.h., s.385)
Turgut Uyar, iirinde baz metin alntlar yapar. Kimi iirlerinde iir iinde
iir grnm veren paralar alnt olmaya yakndr. Yenilgi Gnl nde iire
monte ettii parann alnt olduuna kendisi dikkat eker:
(bir alnt)
Bir adam syledi
bir kitaba konuydu
hep byle kalmasayd
hep byle ne olurdu

(Yenilgi Gnl, s.281)

Daha ileri aamalarda yapt alntnn kaynan, dipnotla gstererek okuyucuyla

paylar. Alntlarla (s.570) iiri byledir. Daha sonraki baz iirlerde ise, iirine
monte ettii yabanc unsurlar diyor birisi ifadesiyle vurgular: beni bir gn bir
yerde bulurlar/ diyor birisi (.H.Y.Y., s.572).
Uyar iirinde nesir unsurlar nemli bir younluk tekil etmitir. En sk
bavurulan ara hikyedir. Betimleme, dipnot, arasz, kutsal kitap slubu, montaj ve
bilin ak dzyaz etkinliini arttrarak, iire zg unsurlar glgede brakr. Fakat
bunu btn iirine temil etmek yanl olur. Zira bu tarzn en koyu rnekleri byk
oranda D.E.G.A. kitabnda toplanr ve dier iiri iin fazla bir tehlike oluturmaz.

2. 2. Gnlk Konuma Dili ve Deyim

2. 2. 1. Gnlk Konuma Dili

iirin yaamla hatta gncelle sk bir mnasebetinin olmas gerektiini dnen
air, bunu salamak iin trl giriimlerde bulunur. Bunlardan biri yaam ierisinde
soluk alp veren gnlk dildir. Fakat ilk iki kitabnda bunun biraz mbalaal ve tek
ynl(deyimlere younlaarak) bir uygulamasn yapar. D.E.G.A. kitabyla balayan
kinci Yeni dneminde daha makul ve nitelikli bir giriimde bulunur.

203
Diyalog, Uyar iirinde gnlk konuma dili havas uyandran aralardan biridir.
lk iirlerinden biri olan B.G.S.S. (s.17) de soru-cevap tekniine benzer bir kullanm
gze arpar. T.B.D..F. (s.46) iirinde ise, sevgiliye seslenme eklinde bir anlatm
gerekletirilir. V.S.N.70 iirine gelindiinde, kar-koca arasnda gemekte olan tam
bir diyalog metniyle karlarz:
Ama Hamdi beylerin
Hamdi beylere bakma sen.
Tencere maltzda, fasulye tencerede
ocuklar kapnn nnde oynuyor mu?
Ona bak sen

(V.S.N.70, s.59)

T.C.K.B.S.. iirinde ise, yle bir anlatm gze arpar:

Be kere yedi mi dediniz, dursun
Fasulye mi dediniz, dursun
()
Dursun,
Ben imdi gelirim

(T.C.K.B.S.., s.118)

Burada kardakine seslenme eklindeki ifadeler, karlkl konumaya iaret eder.

T..H. iirinde Yektann kulak misafiri olmasyla, baka bir odada kadnlar
arasnda geen konumalara ahit oluruz. iirin byk bir blm tiyatro metinlerini
andran bir anlatmla oluturulur:
Faliha Akn o yalnzl ellerinde aznda nasl belli

Rksan Yalnz kalabilmek gitgide gleiyor

Necla Bana kalrsa bunun tek bir ad var

(T..H., s.156)

Daha sonra Adile ile Erhan arasndaki konumalar, yine bu ekilde nakledilir. Bu
diyalog, ilk blmde kadnlar arasnda gerekleen konumalarn aksine gnlk
konuma havasna daha yakndr. Kadnlar arasndaki ilk konumada, bu hava ok
siliktir. Kiilerin konumalar kapal ve felsefi olup, bu tr sohbetlerde olmas gereken

204
doallkta deildir. Mesela Adilenin szlerinin ancak son blmnde bir kiinin
muhatap alndn anlarz:
Adile u denizin uultusu olmasa
Unuttuum pek ok ey olacak
Bu salarma zlyorum
baz gnler oluyor yetmiyor yaamama
Souk bir ey imez misiniz

(s.158)

l Ykayclar iirinde de karlkl konuma ksmlarna rastlanr:

Bu tren ne kadar kutsal baym?
Yani ka dolarlk m?

Seim ne zaman
Bu ayn ya sekizinde, ya onunda

(l Ykayclar, s.263)

Burada, yukardakinin aksine konuma izgileri yoktur.

Uyar iirinde grlen argo ifadeler de gnlk konuma dili kategorisinde
deerlendirilebilir: Eski evlerde orospulara giderdim (T.C.K.B.S.Y., 118),
Orospular iinde Hurit Bey iinde sen iindesin/ () / Kabuunu at Hurit Beyi at
itlikleri at (Ylgn, s.122), Bu yulaflar olaklar, bardaklar, bu btn putluklar
(K.Y.Y., s.123), herifin paras vard benim yoktu, karma sulanyordu namus-/ suz,
anama avradma svd durup dururken, senin gemiini / dedi (.Y.H.., s.177),
kirlendi ktlendi sarholad pis karlara dadand (Byk Ev Ablukada, 186). Bu
kullanmlarn bazlar airin(ben anlatcnn), bazlar da iirinde yer verdii kiilerin
sylemleri olarak grnr. Yeil Geit (s.322) iirinde yine argo ifade gze arpar:
ve birsr boku krdlar. K.K.S. (s.451) iirinde baarsz boktan bir k geirdik
eklinde bir argo sylem vardr.

2. 2. 2. Halk Syleyii ve Deyim

Turgut Uyarn kinci Yeni tarz dnda kalan ilk iki kitab, Arz- Hal ve
Trkiyem , byk oranda halk dili ve syleyii zerine kurulur. Kyl ve kyl

205
sorunlar iirin n plannda yer alrken, halk syleyii iin uygun bir ortam salanm
olur. mgeleri ou zaman deyimlerin anlamsal younluuna dayandrarak oluturur.
Mersiye iirinde bylesi bir anlatm sz konusudur:
Nihayet vadesi yetti
-Ecelin sunduu erbeti itiAllah rahmet eylesin.
Hsn Efendi

(Mersiye, s.22)

Vadesi yetmek, ecelin sunduu erbeti imek, Allah rahmet eylesin, gnlk hayatn
ak ierisinde kullanlan deyimlerdir. air, bazen az hususiyetlerine dayanarak, halk
syleyiini yakalamaya alr. Turnam Seninle (s.40) iirindeki kullanm bu
dorultudadr: O gnler iin alav alav yanyordu/ Biz Sakaltutandan inerken
sabanan. T.B.A.D.P. iirinde bu zellik halk irinin mptezel imgeleriyle
birleerek devam eder:
Gelmileyin birka gece kalrm

Iscack gn iinde bir kahveyi tutarz

Bu yol nere, Pasna m, Toya m
Gl yanaklar stndeki boya m?
Yavri ceylan suya inmi dolanr
Melil mahzun sevdiini aranr

Al sazn garipecik destine

(T.B.A.D.P., s.4950)

Burada, kafiye iin anlamsal ilikileri zayf dizelerin art arda sralanmasnn dnda,
halk iirinin mazmunlam imgelerine de bavurulur. Yanaklarn gle benzetilmesi(bu
divan edebiyatnda da vardr), sevgili iin kullanlan yavri ceylan, keklik, ak
zdrabn belirtmek iin kullanlan melil mahzun aranmak sylediimiz trden, halk
iirinin kalplam imgeleridir. Son iki rnekte az hususiyetlerini yanstan
kullanmlar ise, alav alav, sabanan, gelmileyin, scack eklindedir.

206
Yangn (s.122) iirinde, az hususiyetinden farkl olarak tekerlemeyi andran,
bir syleyi dikkat eker. Kavun tlsml bir nesne gibi bysel bir etki yaratmas iin
tekrar edilmektedir sanki: dilim kavun kestim birini ben yedim/ Kavundan dilim
kestim birini yedim/ Birini sana ayrdm kadn al birini sen ye. K.B.K. (s.206) de
tekerleme havas daha belirgin olup, iirin tamamna yaylr. iirde dikkat eken bir
zellik hi ekimli fiilin kullanlmamasdr. Zaten yargsz anlatmn gereklemesini
salayan da bu tekerleme tekniidir: Birgn dalara kmak birer birer dalara
kmak birgn/ kmak kmak birer birer birgn dalara dalara birgn. Hayri
Bey (s.439), Elli ki Hane (s.445), Ferideye Ninni (s.475) iirleri, sonraki
dnemlerde halk syleyii izlerinin grld iirlerdir.
lk iki kitabnda anlatm byk oranda deyimlerin anlamsal younluuyla
salanr. airin arya kaan bu yneliini, halk syleyiini yanstma/yakalama
endiesine balayabiliriz.

Bu abas, az hususiyeti ve tabiat-kyl temalaryla

birleince bir tekdzelik oluturur. Aada, sz konusu kitaplardan kardmz

deyimlerin bir listesini veriyoruz. Parantez ierisinde geen ifadeler, dize ierisinde
geen deyimin asl eklini gstermeye yneliktir:
Arz- Hal:
neden iplie/ kt kanaat/ yreim szlar(yrei szla-)/ Allah ne verirse/ ekemezsin
bir yere sineden baka(sineye ek-)/ hangi ta kaldrsan(hangi ta kaldrsan altndan
kar)/ tevazu gsterdi/ vadesi yetti/ ecelin sunduu erbeti iti/ Dimyata pirince giden
misali(Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan ol-)/ imdi tatan kardm
ekmekle(ekmeini tatan kar-)/ babasyla diz dize otururlar akamlar(diz dize)/ bir
dert herkesi dilsiz eder(dilsiz et-)
Trkiyem:
Bir ky gznze ilimitir(gzne ili-)/ bir rzgara kapldm da dolandm
durdum(rzgarna kapl-)/ Hanyadan Konyadan dnyadan gemi(Hanyay Konyay
ren-)/ arpa boyu(arpa boyu kadar git-)/ kemali azametle kadem basmsn(kadem
bas-)/ ve cmle kanunlara kafa tutmak(kafa tut-)/ ben gn grdm vaktile yeterince(gn

Bu konuda, mer Asm Aksoyun Atasz ve Deyimler Szl 2 adl eserinden faydalanlmtr.

207
gr-)/ beni kzolan kz maceralara gtrecek(kz olan kz)/ tuttuklar altn
olsun(tuttuu altn ol-)/ dile benden ne dilersen/ cmlesine selam sabah iletsinler(selam
sabah ilet-)/ cmle muradna eresin(muradna er-)/ gz edip yaylalarn sessizliine(gz
et-)/ bir lokma ekmek peinde/ adam sen de, aldrma(adam sen de!)/ kaderi pp
bama komuum(pp bana koy-)/ dilden dile gezecek(dilden dile gez-)/ bahtmn
karasndan gzmn andan(baht kara)/ alp bam gideceim(alp ban git-)/ bir
kemik, bir deri(bir kemim bir deri kal-)/ pr pr eder yreim bakndka(yrei pr pr
et-)/ iki olmamal bir dediimiz(bir dedii iki olma-)/ bir uzun i eki byr dalara
doru(i ek-)/ kararm gnln eyliyemezsin(gnln eyle-)/ mrmz ykte hafif
pahada ar(ykte hafif pahada ar)/ ovalarm kan revan iinde(kan revan iinde)/
canndan geti, sznden gemedi(canndan ge-, sznden ge-)/ boynumuz bkl
kald(boynu bkk)/ paama bir hal olmu([birisine] bir hal ol-)/ ipe sapa gelmez
hayaller kuracam(ipe sapa gelmez)/ bam tatan taa vuracam(ban tatan taa
vur-)/

boazma

kadar

aka

batmm(boazna

kadar)/

tepeden

trnaa

sevdalym(tepeden trnaa kadar)/ seni her an minnetle yd ederim(minnetle yd et-)/

ister yedisinde, ister yetmiinde olsun(yedisinden yetmiine kadar)/ ellerim brmde
kalmamalyd(elleri brnde kal-).
Gnlk konuma dili, airin salamak istedii iir-realite/yaam yaknlamasn
salamaya yneliktir. Diyaloglar, argo dil ve deyim bunun iin bavurduu aralar
olmutur. Fakat ilk dnem iirlerinde deyimlerin ar kullanm, iirde bir tekdzelik
oluturur. Ayrca airin, deyimlerin hazr arm younluunun kolaylna kamas,
kendi zgn anlatmn gerekletirmesini erteler. Daha sonraki iirinde de bu
kolaylktan vazgememesine ramen, deyim kullanma alkanln makul bir seviyeye
ekmeyi baarmtr.

2. 3. Otomatizm ve Anlam
Turgut Uyar, anlam, kelime ilikilerinden, grnt tazelii ve kiiliinden,
bylece salam kurulmu bir biimden artakalan hava (Uyar 1958: 7) eklinde
tanmlar. O, iirde gzellik iin anlam yegne sebep olarak grmez, fakat anlamn iir
iin nemini de yadsmaz. Ksaca, iirde anlam ilki ve her zaman, iire k noktas,

208
gereke olarak batac ettim. Aksi, bana, iirin varoluuna, mevcudiyetine(eyistence)
aykr geliyor. stelik kelimelerin, birer ufak anlam yk, anlam deeri tadka,
anlamsz iirler yazlabileceine inanmyorum.(Uyar 1958: 17). Anlamn bir alt
kategorisi olarak samay grr ve anlamszln imknszln vurgular. Baka bir
yazsnda, bu defa anlamn okuyucu iin nasl bir soruna dntne dikkat eker:
Gnlk yaammz iinde, deimeyen yerlerinde grmeye altmz, bundan rahatlk
duyduumuz eya, bir resimde, yap, biim ve yer deitirdi mi, irkiliriz ilkin. Belki gizli
bir korkuya bile kaplrz.() Bu irkilmenin, bu korkunun ilk doal sonucu savunmadr
elbet. Anlamyoruz. Kelimeler de, buna kout olarak yaammzda yerlerini
almlardr.

Onlar

yerlerinden

uram

grmek

bizi

kukuya,

tedirginlie

gtrr.(Uyar 1958: 6). Uyar, iirinin belli bir dneminde okuyucunun bu yaklamn
deneyen, onu ykmaya alan bir yaklam ierisinde olur.
Uyar iirinde anlam sorunu, kinci Yeni ve D.E.G.A. kitabyla n plana kar.
Gerekstclerin bilinaltnn aktarm arac olarak grdkleri, nclerinden Andre
Bretonun iinden geldii gibi yazma yntemi(nal 1981: 271) dedii otomatizmin,
iirindeki izlerine, ilk olarak sz konusu kitapta rastlanr.
Gerekstclkte, otomatik sylemle bilinaltnn bilince gre sama olan
birikiminin gn yzne kartlmas hedeflenir. Aa kan dil malzemesinin belirgin
zellikleri ise, allmadk badatrmalar, sz ve sz dizimi deformasyonlardr.
Uyarn iirine bu yntemlerle anlamszlk penceresi amasnn sebebi, bilinaltndaki
gereklii hedeflemesinden ok, yaamda var olduunu savunduu(zellikle de kendi
dneminde yani modern ada) samalk duygusunun bir ekilde iirde temsil
edilmesi/gsterilmesi gerektii fikridir. D.E.G.A. kitabyla grlmeye balanan
otomatik sylem, Ttnler Islak kitabnda daha youn grlmekle birlikte, bu
kitaptan sonra ilekliini kaybeder. te yandan gerekletirdii sylemlerde koyu bir

Ece Ayhan, Turgut Uyarn, D.E.G.A. kitabndan sonra aykr iir akm iinde ve ortasnda
dnlmesi gerektiini syler(Ayhan 1997: 42).

smail Ragp Gemen, Uyarn izledii ve yaad anlamsz hayat olduu gibi iire aktarmasnn
anlalmazl dourduunu ve bunun iirinin zmlenmesinde engel tekil ettiini syler(Gemen 1994:
39).

209
sama dan sz edilemez. Birok zelliin olduu gibi, otomatik sylemin de kinci
Yeni ierisinde lml bir uygulaycsdr.
air, D.E.G.A. kitabnda kutsal metin esinlemesiyle anlatmna gizemli bir
hava katmakla beraber, bu kitabn son iirlerinden K.M..U.B. de iirinin anlam
kalabaln arttrmaya balar. Bu iirde szdizimi, szck ve imge yapsnn olaan
dzeninden kaydrld grlr. Hibir eylerim hep tamam olsa bile eklinde bir
mantk artmacasndan sonra, otomatik syleme yaklaan u kullanmlar yapar:
Adamlar toplandklar vakit 13. 30larnd saat, koyu kravatlar
balamlard koyu renk deil gmleklerine, tavan rengi
bir ikinin iinden konuuyorlard, kesinsiz konuuyorlard.

(K.M..U.B., s.195)

Zihin saatlerin 13.30larn olmas ve koyu kravatlarn koyu renk deil gmleklerine
balanmas ifadelerinde sz dizimi deformasyonunu sindirmeye alrken, tavan
rengi bir ikinin iinde konumak eklinde mantk ilgisinin aranmad bir kullanmla
daha da afallar. Bu dizelerin bu ekildeki youn aykr grnts, ilk anda akla seri bir
retim tarzn dolaysyla da otomatizmi getirir.
Ttnler Islak, airin otomatik syleme en ok yer verdii, anlamn snrlarn
en ok daraltt kitabdr. Kitabn bana btn mmknlerin kysnda eklinde bir
ifadenin konmas dikkat ekicidir. air, sanki daha iin banda kendinse geni bir
hareket alan tahsis etmek ister. iirde allmadk eyleri deneme isteinde olduunu
okuyucuyla paylap, sanki ona nceden grecekleri karsnda armamasn
tembihler. Bu ifade, ayrca kendi iir serveninde bu kitabn istisnai bir yer tekil etii
bildirisini de tar. air, kitap adnn hemen altna bahsi edilen ifadeyi koyarak, bu
kitapta bundan nceki ve sonraki denemelerinden farkl bir yol izlediini vurgulamak

Enis Batur, Ttnler Islak kitabnda, yumak haline girmi bir duygu karmaas ve anahtarlarnn
airde bile olmad izlekler olduunu syler(Batur 1999: 115). Bu da otomatik syleme iaret eder.

Konur Ertop, airin kitabnn bana koyduu bu ifadeyi bir program kabul eder: Turgut Uyar kitabn
bana Btn mmknlerin kysnda szn yazm. Bunu bir program sayabiliriz. Olmayaca
aratrmak deil de, olabilecei, btn snrlarn dolaarak ilemek.(Ertop 1962: 13).

210
ister. Bu farkllk, allmadk badatrmalarla kurulan soyut imgeler, sz ve szdizimi
deformasyonlaryla anlamn iyice geriye itilmesi eklinde tezahr eder.
Uyannca mek (s.204) iirinde, uzun bir araba atlarn itiyordu
ifadesinde atlarn arabay ekmesi deil de, arabann atlar itmesi eklindeki alg,
duruma doru ve allmn dnda bir yorum getirir. nk araba, arkadan geldii iin
yanlsama eklinde nde kendisini eken atlar itiyor grnts de verir.
I.T.S. (s.210) iirinde anlam ifrelenir: Uyku-/ mu eyler bulandrr.
.e.y.l.e.r.! Ellerim koyu bir sularn iinde. B.B.K.T.B.B.A. (s.212) iirinde seri bir
anlatm gerekletirilir: EY Sr Atlarn Bacaklarmdan Balayp Kark lmskn-/
tslakglnl renkli camlarn! Bir gl bulacaz sonunda. Burada kuralszlk son
snrna ular. mla, sz ve szdizimi kurallar ve mantk ilgisi bir tarafa braklarak,
anlam atlanan bir zellik olur.
Ay lr Ylgnlktan (s.215) iirinde imgeler aras uzun ve zayf arml
sraylar, otomatik sylemde olduu gibidir: dinsel gleri artar yal kadnlarn, o
yaklatka/ bardaklarda/ ve bir at/ Ay lsn. lk iki dizede tarif edilen bir durumdan,
nc dizede at imgesine, son dizede ise ay imgesine geilmektedir. Muhtemelen
acele duraansz bir retim sz konusu olduu iin, airin zihninde geilerde bir
arm olmad gibi, okuyucu iin de daha batan imgeler arasnda bir anlam ilgisi
aramak mmkn olmaz.
vg, lye (s.218) iirinde seri retimin dnda, daha ar ve bilinli bir
urala sz dizimini bozarak anlam karartmasna giritii grlr. Sz konusu iirde
ayn szcklerden iki farkl sz dizimi oluturmas buna iaret eder. lkinin daha az
yadrgatc olan sz kombinasyonu, ikincisinde iyice yadrgatcdr. peynirlerin kt/
katlara sarld dkkanlarda dizelerindeki szckleri kullanarak baka bir yerde
mantk ilgisinin aranmad bir szdizimi gerekletirir: peynirlerin kt dkkanlara/
sarld o katlarda. Peynirlerin ktlara sarlaca yerde dkkanlara sarlmas, yine
peynirlerin dkkanlarda olaca yerde katlarda olmas artmacaya sebep olur.

211
K.Y.B. (s.241) iir adnda ve dizelerinde aykrlk belirgindir: Tannmam
kimlikler, stelik yaanmam, kuun/ yeri glmek. Ve damlar ve bacalar tten damlar./
Yaanm bir da yolu, mermerden, amardan. Sunak iirinde ortaya konan sebep
sonu ilikisini, bir tutarllk iinde anlamak zordur:
dnyay en ok sevdiim zaman
her eyi en ok unuttuum zaman saylr
nk kularn gzle gneye gittiine inanlr
oysa ta krmann ve otel ina etmenin mevsimi yoktur(Sunak, s.434)
Mulak anlam ilikileriyle birbirine balanan bu sebep-sonu silsilesinin sonuna
gelindiinde, ta krma ve otel ina etme nin ilk durumla bantsn tespit etmek iyice
gleir. Dikkat eken bir husus da zelden genele doru bir mantk dzeninin takip
edilmi olmasdr.
Uyar iirinde anlam zorlatran etmenlerden biri, yabanc kelime kullanm ve
mahiyetinin renilmesinin ou zaman bir aratrma gerektirdii gndermeler
katmandr. lm Ykanmas (s.456) iirinde bu trden gndermeler dikkat eker: ve
ykarak szidil efsanesini/ ve estetiini Lessingin/ ve 89 devrimlerini aarak. Yaplan
gndermeler, bir entelektel birikimin rnleri olarak ayn dzeyde bir bilgi birikimi
gerektirir. Bu olmad zaman, gndermenin mahiyetinin renilmesi ve iirle
irtibatnn kurulmas bir aratrmay zorunlu klar, zellikle de ulusal snrlar at
zaman: Degasn bir kadn, belli plm sevilmi kandrlm (Y.B.K., s.175),
Darlkl sularla Ceneviz korkusundan/ Mutluluuna surlar ekmi en sahi
byzantion (Sigma, s.196), kr resimleri- yalnz Pan- andlar- ve- (Son Be,
s.235). Bu kullanmlarn ilkinde, vcudun gnlk mahremiyeti konulu resim dizisiyle
bilinen Fransz ressam Edgar De Gas hatrlatlmaktadr. kincisinde tarihte Bizans
devletinin Ceneviz saldrlarndan korunmak iin stanbulun etrafn surlarla
evirmesine gnderme yaplr. Bir dierinde Yunan mitolojisinde bir tanr olan Pan a
gnderme vardr. Bu ekilde iirindeki youn gndermeleri derlemek ve hepsinin
mahiyetini aratrmak ve bilgi vermek mmkn deildir.

212
Mektup (s.502) iirinde letrizmi anmsatan ve anlam ifreleyen bir kullanm
sz konusudur: romal bir U gsleyebilir ancak/ Unun yumuakln/ / deitirir
kendini Vyle.
iirde isimlerin sayp dkld baz istifleme(oaltma) rneklerinde acele
gerekletirilmi bir anlatm havas sezinlenilir:
Semercilerin. Bakrclarn. Nalbantlarn. Arzuhalcilerin.
Kantarclarn ve demircilerin ve ilingirlerin.
Parmaklarn dinsizlik korkusu. Takunyecilerin.
Bir odada kalanlarn lm korkusu.
Bileycilerin, bezzazlarn ve l ykayclarn.
Ve pazarclarn. Gkyz korkusu

(B.B.K.T.B.B.A., s.291)

Uyar, dzeni kendisi ve btn insanlk adna iine sindirememi ve bunu

dnceden pratie, iirine yanstm bir airdir. Hal byleyken iir oluturma
safhasnda iir sanatnn yerleik kurallarna muhalefet etmesi, kuvvetli bir ihtimal
olurdu ki yle yapar. Buradan unu demeye getiriyoruz. Yukarda rneklerle
belirttiimiz yer yer anlamsza yaklaan aykr katman, aslnda gerek yaamda airin
gzlemledii bir belirsizliin ve anlamszln iirde temsil edilmesidir. Bu amac bir
tarafa koyup anlamszln iirine tesirlerine baktmz zaman u sonular karmak
mmkndr: Baz iirlerinde herhangi bir izlein takip edilemez oluu, zayf anlam
ilgileriyle yan yana getirilmi dizeler ve szckler, okuyucunun iire odaklanmasn
zorlatran etmenlerdir. Eer iire baka bir ekicilik de yklenmemise, dikkat
dalmas yznden uzun sreli bir okuma salanamaz. Fakat bunu iirinin geneline
temil etmek doru olmaz. Zira en koyu rnekleri bir kitapla-K.D..- snrl kalmtr.

Letrizm, ncln sidore sounun yapt, kinci Dnya Sava sonras ortaya kan ve iirde en
kk birim olarak szc deil de harfi temel alan, bu yolla da yeni bir iiri, yeni bir mzii yazmay
amalayan bir kar yazn akm(Emre 1981: 310) dr.

213
2. 4. stifleme/ oaltma Teknii
Uyar, Bir iirden adl inceleme eserindeki bir deerlendirmesinde Ahmet
Muhip iin Her eyin adn sever, her eyin armn(Uyar 1983: 94) derken, bir
ekilde kendisi iin de byle bir tespit getirmemize n ayak olur. Turgut Uyar da her
eyin adn sever, armndan istifade etmek ister. Burada Ahmet Muhip tesiri,
ihtimallerden biri gibi dururken, daha baka kaynaklar da ne srlr. Szgelimi
Necmiye Alpay, istifiliin Uyarn subaylk dneminde okumu olduu kyl
mektuplarndan bir esin olabilecei ihtimali zerinde durur. Turgut Uyarn Anadolu
ve askerlik balantl yaamnda byk olaslkla yer bulmu olan kyl
mektuplaryla(en azndan, subayl srasnda er mektuplar okumu olmaldr).
Kyllerin mektuplar daha ok bir adlar/ olgular listesini andrr. Kimlerin iyi olup
selam ettii, bazen kk ocuklara kadar saylp dklr. Olgular da yle. Turgut
Uyarn halk diliyle ok uzun sren ili dllk dzeyini dndmzde byle bir
olaslk ykselebiliyor.(Alpay 1997: 39). Bylesi bir kvlcm ihtimal dahilinde
olmakla birlikte, zamanla ymacla dnecek isim sayp dkme davrann, iiryaam ilikisiyle aklamak daha doru olur. kinci Yeniyle birlikte Uyar, yaamda
olup biteni iire tamak, iirini yaamsal olana indirgemek ister. Tam bu nokta da
modernitenin, kent yaamnn insan hayatna ekledii eya denizi(Cokun 1985)
dikkatini eker. Bylesi bir izlenimden hareket ederek hem bu realiteyi iirinde temsil
etmek ister, hem de bu ekilde somutluklarn iirinin yaamla irtibatn glendirmesini
bekler.
Uyarn iyi bir gzlemci olmas ve ilk iirlerinde bu yann gelitirecek bir
ortamda, tabiatn iinde olmas, iirlerinde ilk istifilik rneklerini dourur. Bir
Anadolu Vardr iirinde bu dorultuda kyl isimlerini ve yaamlarndaki nesnelerin
adlarn sralar. Bu daha sonra nesnelerin envanterini karmaya ynelik youn
giriiminin prototipi gibidir:

oaltma ileri aamada bir ymacla dnt iin, oaltma yerine bu tabiri kullanacaz

214
Bir Mihrali marangoz vardr
Babas Mihrali koymu adn ne yapsn
Narhanmcn akrabasdr.
Alinin, Memiin, Satlmn akrabasdr.
Terini evre ile siler mihrali
Potur giyer, ark giyer (Bir Anadolu Vardr, s.30)
kinci Yeni tarzyla birlikte air, istiflemeye farkl durumlar iin bavurur. ncelikle
yeni iir anlaynda modernitenin yozlatrd yaama, kente cephe alrken bu yaam
ekliyle kolaylk ve rahatlk adna insan yaamna reklenmi bir eya denizine de bir
ekilde dikkat ekmek ister. Nitekim ylan malzemenin ounlukla kente zg olmas,
bu ihtimali kuvvetlendirir. Bunun dnda istifleme baka bir gndermeyi daha tar. O
da, eya ve durum kalabal ierisinde nesnelerle olan ilikinin de dejenere olmas, bir
alkanlktan teye gitmemesidir. Youn meguliyet insan tepkisiz brakm, eyaya
kar algsn kreltmitir. Belki bunlarn bir envanterini kararak insana ihmal ettii
yaama paralarn da gstermek/hatrlatmak ister. Seyyit Nezir, airin bu yaklamn,
kanksadmz kk eyler karsnda bizi uyarmak iin durmakszn steleyen bir
tavr(Nezir 1985: 48) eklinde tanmlar.
D.E.G.A. kitabyla birlikte yukarda bahsini ettiimiz ama silsilesi
gzetilmeye balanr. Bundan sonra bir durumdan bahsettii zaman onunla ilgili-ilgisiz
bir sr eyin adn sayp durur. .Y.H.. iirinde bylesi bir oaltma gze arpar:
rnein defneler parkta yahut lz kirazlar
Gne vurmu plak sokaklar kat kat evler
Duvarlara oyulmu kadersiz heykellerin patlak gzleri
Su kurbaalar gelip geen bir izgi gzlerimden ince(.Y.H.., s.181)
Terziler Geldiler iirinde istifleme daha belirgindir:
Tanrtanr kadnlar ve cumhuriyetiler
piyangocular, iek satn alanlar
balklar alarn, paraketelerini, rplarn, oltalarn
zokalarn, evirmelerini ve kepelerini topladlar(Terziler Geldiler, s.223)

215
Burada balklkla ilgili ara gereler sralanr. Ayn iirin baka bir yerinde toplum
ierisinde farkl uralarla megul olan insanlar sayp dker:
ermiler, kargllar ve gnahllar
gebe kadnlar, vz edenler
ve dondurmaclar ve at cambazlar ve
tecimenler ve kralclar ve gemicilerle
Tanrtanmazlar ve tefeciler ve
yalvalar(s.224)
airin yan yana getirilmi birok ismin oluturduu yn ve kmlerle vurgulamak
istedii bir ey de, birlik fikridir. air, kendi dneminde kahramanl birlikte hareket
etmenin bir sonucu sayar ve insann kendi eliyle oluturduu mutsuz dzeni, ancak bir
birliktelik ierisinde hareket ederek deitirebilecei kansndadr. Yn oluturma
anlay, biraz da bu ekilde bir birlik ve kurtulu mesaj verme abasnn bir rndr.
Yukardaki iirde toplumda eitli ura sahiplerinin adlar sralanarak dolayl ekilde
bir birlik olma ars yaplr.
nce:Davranmak iirinde kiiler, birliktelie davet edilir:
haydin madenciler, fkeliler, petrolcler
geceyi bilenler, postaclar, balklar

kalkn kzkardeler, eltiler

saygdeer halalar, eniteler

grcler, daylar, ate pervaneleri

itfaiye neferleri, araplar,
hamdedenler, srahiciler ve ocuklar (nce:Davranmak, s.469)
Bir birliktelik vurgusu da hbar(1) iirinde yaplr ve vurgu, isimler sralandktan
sonra yani hepimiz ifadesiyle pekitirilir:
ali kk yakup ahmet selim
suphi taci hilmi brahim
battal deniz Hseyin

216
sfahanl Mustafa
marjinal hasan ve lm
binali- arlyd galiba- ve Cengiz
yani hepimiz

(hbar(1), s.567)

Uyarn kutsal metinlere ilgisi istifilik anlayn pekitirir. Zira kutsal

kitaplarda da isim sralama anlay vardr. B.B.K.H. iirinde byle bir esinlemenin
pay var gibidir:
Semercilerin. Bakrclarn. Nalbantlarn. Arzuhalcilerin.
Kantarclarn ve demircilerin ve ilingirlerin.
Parmaklarn dinsizlik korkusu. Takunyecilerin.
Bir odada kalanlarn lm korkusu.
Bileycilerin, bezzazlarn ve l ykayclarn.
Ve pazarclarn. Gkyz korkusu

(B.B.K.H., s.291)

Kutsal kitaplarda affedilmeler ve helak edilmelerin toplu halde gerekletiinin

anlatld kssalar, airde tesir uyandrmtr.
Beyit biriminin snrlayc zellii nedeniyle air, Divan kitabnda nadiren
oaltma tekniine bavurur. Ender rneklerden birisine baharat yolu (s.377) iirinde
tesadf edilir: Suyu alnm yemiler, gnete kurutulmu nesneler/ koyu yeiller, asya
krmzlar, gecelerle tkenmeyen ksnler. Divan dan sonra Toplandlar
kitabyla eski alkanlna ve buna elverili iir yapsna(serbest iire) geri dner.
Vaktin ars iirinde yle bir istifleme sz konusudur:
yamura emsiyesiz kanlar
bakkal raklarn, meyhane komilerini, deniz adamlarn
izinli yryleri, salksz grevleri ve aynen lokavtlar
(Vaktin ars, s.428)
K..D. iirinde yerli-yabanc l, arlk ve para birimlerinin saylp dklmesi,
adeta kemiksi bir fon(Cansever 1985: 7) oluturur:
Dokuz metre, yedi arn, yirmibir verst, be yarda
Doksan kilo, krkbir inik, altm pud, bir okka

217
Onbe kapik, krkbir iling, otuzbe sent, yz para
yz dekar, bir mil kare, yirmi dnm, sonbahar

(K..D., s.438)

Sonu olarak airin istiflemeye u amalar iin bavurduunu syleyebiliriz: 1- Kent

yaam ve moderniteyle yaama girmi eya denizine dikkat ekmek, 2- nsann eyayla
olan ilikisinin yozlatna dikkat ekmek, 3- nsanlara birlik olma mesaj vermek, 4iirine somutluk kazandrmak.

2. 5. roni, Alay ve Mizah

Turgut Uyar, hznden kamann fke ve mizah gerekli kldn syler. hzn- ve bu
hzn douran aresizlik- ister istemez kendi aresini- yani alay ve fkeyiyaratr.(Uyar 1983: 144). Alay ve fkeyi, hznn kart olarak kabul eder ve bu kt
duygunun ancak fke ve mizahla datlabilecei fikrine ular.
Uyar, airin elinde bir koz olarak grd, mizahn iirde nasl yer etmesi
gerektii zerinde de durur. Mizahn iirde zel bir abayla deil, bir kendiliinden
olula uyanmas gerektii fikrindedir. iirde srf mizah olsun diye bir gayret ierisinde
olunmamal, mizah havas uyanacaksa, bu kendiliinden bir doallk ierisinde
olmaldr. Bu kendiliinden ortaya kmas beklenen durumda, baka zellikler de
gereklidir. ncelikle bir ulusun o yndeki duyarllna ve anlayna gre yaplmal, tek
tek kiileri hedef alan galiz hicivlerden kanlmaldr. Uyar, iirimizde bu ekilde bir
davrantan rahatszdr. Ulusal bir zelliimiz olan eleninin, hznle ve eletirmeyle
kark tad unutulmu, Nefinin canaldrc hicivlerinden Zafername politikasna;
Eref inceliinden, amdeviren kabalna dlmtr. Kt ve etkisiz bir silah
haline getirilmitir sonunda.(Uyar 1983: 145). Bu sknt karsnda zm, ii genele
ykmak, ona toplumsal bir zellik kazandrmaktr. Oysa bu zelliin, ulusal niteliini
yitirmeden, toplumsal bir amaca yneldiinde, ne kadar salam barnaklar bulabildii,
ne kadar etkili olabildii birok rnekle tantlanabilir. Kazak Abdaln unutulmaz iiri
ile balayan bu gelenek, Sleyman Efendinin nasr ile noktalanabilir.(Uyar 1983:
145). Uyarn mizah anlayna ve iirde ortaya koyduu durumlara, eitli tanmlamalar
getirilir. Tomris Uyar, Turgut Uyar iin iirimizde eine ok az rastlanan akac

218
bilgelerdendir.(Uyar 1985: 8) tarifini yapar. Zeki Cokun, Uyarda ironinin daha ilk
iirlerinden itibaren grldn ve konumunu hep koruduunu syler. roni, iirin
kendisine de egemendir aslnda. Daha Arz- Halde Ben de gnahkr kullarndanm
Allahm dizesiyle duyurulmutur bu. (Cokun 1985). Cokun, Uyarda ironinin
niteliini bireyin dnyann ablukasna kar, var oluu, duyularn at yaralara kar
zihniyle ayakta duruu eklinde tarif eder. Bu yaklam airin yukarda mizah iin ne
srd gerekeyle uyuur. Bu ekilde bir neden-sonu ilgisiyle; alay, ironi ve mizahn
Uyar iirindeki yerini konumlandrmak, yerinde bir davran olur.
Turgut Uyar, ilk iirlerinden itibaren alay ve ironiyle birlikte mizah unsurunu
devreye sokar. Arz- Hal (s.16) iirinde, din olgusu alayc bir slpla, gnh endiesi
gzetildiine dair ironik bir sylemle kartrlp, bir mizah havas uyandrlr. iirde
tekrar eden Allahm ifadesiyle oluturulan sayg ortam, ironiyi belirgin klmaya
ynelik bir davran gibi grnr: Ne olursun, houna gitmediyse eer,/ Yazdklarma
sakn darlma Allahm!. Arz- Hal iiri, ilk anda alay unsurunun baskn olduu bu
ekilde bir intiba uyandrr. Fakat tekke edebiyat nazm trlerinden athiye tarznda
yazlan bu iire, grnd ekliyle kesin bir yorum getirmek yanltr. Zira Grnte
sama sanlan bu szlerin, yorumlandnda tasavvufla ilgili trl kavramlara
deindii anlalr.(Dilin 2005: 351). Onun iin alayc sylemin, iirin derinliiyle
deil, ilk grntsyle ilgili olduunu hatrlatmakta yarar var.
Mersiye iirinde, Hsn Efendinin yaam servenin zetlenmesinden kan
sonu mizahtr. Sanki kt durumlarn insana ykledii olumsuz psikolojinin tesirini
krmak iin, onunla dalga geen bir kii refleksi devrededir:
Byk bir vatanseverdi
nklaplar yapamad
Binalar falan kuramad geri
Sessizce alt masasnda
Evrak kaydetti (Mersiye, s.22)

219
Orhan Velinin Kitabe-i Seng-i Mezarn anmsatan bu durum tespitinde, ironi ve
mizahn Garip iirindeki ayrc etkisi hissedilir(Korkmaz 2005: 264).
ehitler (s.27) iirinde sava dncesini tenkit iin ironiye bavurur: imdi
en sakin uykulardasnz/ Vatan selmetle, hrriyetle dolmu. iirin genelinden
sezinlenen ise, durumun bunun tam tersi eklinde olduudur. Sava sorun giderici deil,
bilakis sorun tetikleyicisi olarak srekli insanlarn trajedisine sebep olmaktadr.
Bir Anadolu Vardr iirinde, Anadolu insannn fakirlii ve zor tabiat
koullaryla ilgili ironik sylemlerine rastlanr:
Arpa yetiir, sel alr gider.
Bir yar sever, onu da el alr gider
Bir Anadolu vardr, Anadolu,
Bir lks banyo sabununun markasdr. (Bir Anadolu Vardr, s.31)
Ktlk iinde ve almaz duvarlarn arkas olan Anadolunun, ayn zamanda bir lks
banyo sabununun ad olmas bir elikidir.
T.B.D..F. iirinde, ak duygusunun anlatmnda telmih tarz n plana
karlr ve sonra bu tarzn alaya alndnn ipularn verir:
sterim, ele, dostla, yarnla
Aydnlk gnlerde, masallarla, yrekten
Kerem Aslsile, Mahmut Elifile, zavall
Ben ortanca kzyle Bekir Efendi merhumunun (T.B.D..F., s.47)
Telmihlerle ciddi bir havada giden anlatm, zavall kelimesiyle sekteye uratlr.
Sanki durum alaya alnmak istenir. Son dizedeki Bekir Efendi merhumunun ifadesi
bu havay destekler.
K.V.G.D. (s.60) iirinde Napalm bizi bir kez mimlemi kader ifadesi,
ironik bir sylemdir. iirde teslimiyeti bir anlay tenkit edilir. Yine, Cinayet (s.86)
gibi olumsuz arml bir ad verdii iirinde, konunun ciddiyetinden uzaktr: Kan
yayld imenlere/ Biraz fasulyeden biraz nohuttan. air, Yalnz Drdanecik (s.88)
iirinde, evliliinden mutsuz olan Drdane adl bir kadnn yksn anlatrken, kadnn

220
durumunu bildirmek iin Hoyrat ellerde krpe karanfil yaktrmasn yapar. iirin
sonunda ise yle bir kullanmda bulunur: Yalnz gecelerinde Drdanecii/ Karde
gibi sevmek okamak isterim. Aslnda gzellii ve diiliinin farknda olmayan bir
kocaya dt iin hayfland bu kadn hakkndaki dnceleri, hi de kardeane
deildir. Bu tezat, iirde mizah uyandrr.
lk iki kitabnda alay, ironi ve mizah unsuru, sonraki dnemlerden daha fazladr.
Bu durum, ilk iki kitabnn dnemin hkim iir anlaylarndan Garip iirinin tesirinde
olmasyla aklanabilir. Nitekim D.E.G.A. kitabyla, bir anlamda Garip iirine de
tepki olan kinci Yeni iirini yazmaya balaynca, bu anlaynda ak bir deime olur;
fakat tamamyla iirin gndeminden kalkmaz. Ramazan Kaplann dedii gibi, byk
bir yanyla Garip iirine tepki olsa da kinci Yenide daha deiik bir ele
alla(Akkanat 2002: 98) devam eden nkte ve artmaca, Uyar iirinde de devam
eder.
.Y.H.. iirinde ldrmenin yersizliini vurgulamak iin, durumu alaya alr:
Herif dpedz beni aldatt
Yalnz beni mi ya hepimizi
Ense tra uzamt inandm
Gnlerden cumartesiydi iyi buldum

Merhaba dedim yzme bakt

ektim herifi vurdum

(.Y.H.., s.177178)

Cinayete sebep olarak ense trann uzam olmas, merhaba deyince yze bakmas,
gnlerden cumartesi oluu gibi abes eylerin gsterilmesi, yaplan iin samal ve
yanlln vurgulamak iindir. Baka bir yerde bu defa len kiinin durumuyla ilgili
abes bir tespitte bulunur: Tpk lm gibi. Belki de lmt. ldyse eer, si-/
nemalara gidemeyecekti. len kiinin sinemaya gidemeyecek oluu mizah uyandrr.
Ayn iirin u dizelerinde de alay unsuru belirgindir:

221
Elbette geceydi ne sandnz. Gndz adam vurmak iin sebep
yok zaten. Polis benim savunmam yeter buldu belki. Ama ille
tank gerekiyordu

Bakndm. Sokak lambasn grdm, gsterdim, bulutu

grdm gsterdim

(s.178)

Sokak lambas ve bulutun tankl abes bir durum oluturmaktadr.

B.B.K.T.B.B.A. (s.212) iirinde seslenilen unsurlar, bir garipsemeye ve
artmacaya sebep olur: EY Susam!...EY karanlk! EY Borlarn demeyenler!/ /
EY Her ey!... EY Beni Gln Eden Bitki Saplar! Kapal bir syleyile askeri darbeye
deindii Son Be iirinde, bir toplantnn biti saatini merkeze alarak, durumla
alay eder:
Oturum te bitti- yani tam e kadar toplandlarAh, yaral kalpler- belki de be geiyordu-amaonlar e kadar sandlar

(Son Be, s.236)

Toplantnn biti saatinin be dakika nce ya da sonra olmas gibi nemsiz bir ayrntnn
n plana karlmas, duruma alayc yaklatnn bir gstergesidir. Alay havas, baka
dizelerde de belirgindir: ya olmak ya olmamak-yoktular-yok gibi vardlar-. Baka bir
yerde unlar syler:
Oturum nehirlerden konuularak bitti- te- evet- belki be gee- belki be geeradyolar yazmad- gazeteler sylemedievlerde-te- kalktlar (s.236)
Radyolarn syleyecek yerde yazyor, gazetelerin yazacak yerde sylyor olmas
artcdr. Buna benzer bir durum meclis-i mebusana (s.384) iirinde grlr. air
Kanunuesasi yi inceleyecei yerde kanunusani(ocak ay) yi incelemitir: aldm bir
kanunusniyi bir gzel inceledim/ rstem paa kanunuesasi ve air nedim. air, bu
iirde olduu gibi Divan kitabnn baka yerlerinde de Osmanl panoramasna ironik bir

222
bak asyla yaklar. s.n.s.h. iiri bu tr bir yaklamn rndr. mparatorluk
dneminin son yllar ironik bir dille anlatlr:
gemiler de yle boazdan aa boazdan yukar
byklarn burard umursamazd paa kocam o zaman

rt paayd ad yldzda ve dmekede kahraman (s.n.s.h., s.385)

gemi, gemi iirinde, bu defa gemile kendi dnemine ayn pencereden bakar. kisine
de eletirel gzle yaklar:
eri byklar ereti byklar saf saf oldular
evet dediler bir sakaln taptaze namusuna

analar dourganlyla musonlar yalyla

yeni bir korku kattlar onlarn korkusuna

bir ocuk neden korkar, yaayamamaktan

bir kadn ocuunun ban kayamamaktan (gemi, gemi, s.395)
Eri byklarn sakal onaylamas, analarn dourganl ve muson yalarndan
korkulmas, bir kadnn ocuunun ban kamaktan korkmas hep alayc ve eletirel
bak asnn tezahrleridir.
Szck iirinde bir partizann boaznda su kalarak, dilinin tutulmasyla
gerekleen abes lm ekli, devlet dzenine bir eletiridir:
partizann biri ylm artk
dvlmekten
herkesi bir bir ele vermi sonra su kalm boaznda dili
tutulmu
lm (Szck, s.412)
Sunak (s.412) iirinde dnyann karmaa iindeki hali, anari vurgulanrken yle bir
kullanmda bulunur: ve haritann en makbulu kanla yoklanan. Bu ironik bir ifade
olup, daha fazla toprak iin, ihtiras iin giriilen kanl mcadelelere/savalara bir

223
eletiridir. iir adnn tapnaklarda zerinde kurban kesilen masann ad olan Sunak
olmas da tenkidin etkisini arttrr.
Uyar, Gazete balkl iirinde, gazete anlatmn iir tertibi ve syleyiinde
referans alrken, zellikle de Gazete III (s.487) iirinde, sradanla ve tekdzelie
dikkat ekmek iin baz durumlarla alay eder. dert orta altbalkl blmde, bir
gazete kesinde gya okuyucuya nasihat eder: haziran abasn anstyor. Durun!/
yani durmayn/ yapn ne yapmak gerekiyorsa. Baka bir yerde reklmlar alaya alr:
sudur en iyi deterjan/ suyu bile beyazlatan/ (bir ajans). Gazete ilanlarn da
unutmaz: (ebekemi yitirdim, ebekemi yitirdim, ebekemi bulan/ kullansn. Hkmsz
deildir air, gazete okuma alkanl nedeniyle gazete tertip ve dzeni hakknda
bilgi sahibidir. Burada da bu bilgisini konuturur.
air, B.K.M... (s.143) iirinde ilk defa dipnot kullanmna bavurur.
Aklama, alnt kaynan gsterme gibi amalarla kullanlan bu teknik, bazen mizaha
da arac olur. Sulardan rk (s.579) iirinde sularn oaltt seslerden
rkyorum/ yorgunluk veriyor rk dizelerinde rk kelimesine dipnot derek unu
syler: trkye kafiye aradm sandnz, yanldnz!. Benzer kullanmlar,
Dilekesi (s.626), iekinin Yalanclar (s.629) iirlerinde de grlr.
Uyar, sknt ve bunalmn fke ve mizahla datlabilecei dncesinden
hareketle, daha ok mizaha ynelmi, ok sk ironiye bavurarak bu amacn
gerekletirmeye almtr. ronik sylemler ve alay, ou zaman bir tenkit amacndan
doar. eliik durumlar yer yer mizaha da sebep olur.

2. 6. Edeb Sanatlar
Sanatl syleyilerin byk ounluu ilk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem
kitaplarnda toplanr. Bu dnem rnlerinde tebih, tehis, istiare, tevriye, telmih,
kinaye, cinas, tenasp, tezat, mecaz- mrsel gibi edeb sanatlarn izlerine rastlamak
mmkndr.

224
bir elbise ki, alabildiine dar (Sonnet, s.21) dizesinde, yaam dar bir
elbise ye benzetilmitir. Sadece kendisine benzetilen verildii iin ak istiare sz
konusudur(Kleki 2005: 57).
Bir Anadolu vardr, Anadolu/ Bir lks banyo sabunun markasdr (Bir
Anadolu Vardr, s.30) dizelerinde, Anadolu ad hem corafya hem sabun markas
olarak tevriyeli kullanlr.
lk iirlerinde imgelerin byk ounluu benzetmeye dayanr. Trkiyem
iirinin bir blmnde, anlatm bir benzetme silsilesiyle salanr. Benzeyen
Trkiyedir:
Sen vatanmsn, ekmeimsin
Duyduum, bildiim zafersin yllarca

Sevdasn cierlerimde para para

Yar kalm dileimsin (Trkiyem, s.35)
Rzgar iirinde bir cinas rnei vardr:
Yeter artk rzgar, yakam brak
rpertiyorsun iimi.
yle dinlenelim biraz, hi olmazsa
Bir sigara iimi (Rzgar, s.57)
imi szcklerinin yazl ve okunular ayn, anlamlar farkldr.
Gecelerde(s.63) iirinde tezat vardr: Sabah dalarda grdm greli/
rkerim akam ezanlarndan. Sabah ve akam iirde bir kartlk oluturur.
Bal karalarn en kabasna/ En incesine beyazlarn (D.S.M.G., s.65) dizelerinde
ise kara-beyaz, kaba-ince szckleri kartlk bildirir.
lk iirlerinde benzetmenin yan sra tehis(kiiletirme) de anlatmn
salanmasnda etkilidir. Birok iirde Anadolu insan gibi dnlr. K.K.Y.
iirinde Kantar kpr diye bir yerin kiiletirilmesi, iirin tamamna yaylr:
Kantar kpr, leylim aman
Artk iini dkmelisin

225
Tutup bizi yakamzdan, efendim
Sevdal yalnzlna ekmelisin (K.K.Y., s.56)
D.E.G.A. kitabyla balayan kinci Yeni dneminde de baz sanatl syleyilere
rastlanr. A.Y.M.K.A.S.M. (s.134) iirinde bir kinaye rnei vardr: Glbeyazla
Allahn emri olduk/ Ne o beni kandrmt,/ Ne ben onu batan karmtm. Burada
kullanlan Allahn emri olmak mecazi anlamyla cinsel birlemeyi ifade eder. Benzer
bir kullanm B.K.M... (s.143) iirinde geer: Bagz olduk at kurduk Tanr tank
olduk. Burada ise bagz olmak, tanr tank olmak deyimleri cinsel birlemeyi
vurgular.
Bir lye ge kalmayalm baylar (l Ykayclar, s.257) dizesinde, l
ifadesi benzetme amac gdlmeden cenaze treni anlamnda kullanlmtr. Mecaz-
mrsel(ad aktarmas) sz konusudur.
Divan iiri esinlemesi Divan kitabnda yer yer tenasp rneklerine rastlanr:
ben kan diye balamak isterim oysa gln derdi bakadr/ lle bahardan yanadr
idem gneten konu deiir (ne deiir, s.374). Bu dizelerde, gl, lale, bahar,
idem, gne szckleri bir uygunluk(tenasp) tekil eder.
Bir Sregen lkbahar (s.510) iirinde, tevriye rneklerine rastlanr: Mevtu
mu sordunuz, ierdedir, trkiyede/ okunur. Bu dizelerde Mevlt kelimesi hem kii
ad, hem Hz. Muhammedin doum gn anlamna gelmeye msait ekilde
kullanlmtr. Benzer ekilde ierdedir kelimesi, hem yurt ii hem hapishane
anlamlarna gelecek ekildedir.
Sonu olarak fazla olmamakla birlikte, air iirinin arm boyutlarn
geniletmek iin baz edeb sanatlara bavurmutur. Fakat kinci Yeni dneminden
itibaren airanelikten/ustaca sz sylemekten imtina etmesi, iirinde sanatl syleyileri
asgariye indirir.

226
2. 7. Gnderme ve Metinleraras liki

2. 7. 1. Gnderme
Turgut Uyarn iirinde gndermeler katman, poetik malzemenin byk bir
blmn tekil eder. air, kendi dneminden ya da gemiten kii, durum ve olaylara
sk sk gndermeler yaparak iirinin arm boyutlarn geniletir.
Uyar iirinde gndermelerin byk ksm dinlerle ilgilidir. Birou; kutsal kitap
adlar, peygamber adlar ve eitli din terimler kullanlarak yaplr. B.K.M... (s.143)
iir adnda ncil e, ieriinde ise Hz. sa ya gnderme yaplr: Nasral say
peygamber eden budur, gne altnda yalnz kalnca byle korktu, peygamberlii ite bu
yzden. A.Y.Y.K.T.T.K.S.M. (s.170) iirinde Davut peygambere gnderme vardr.
Ahd-i Atik (s.243) iirinde Tevrat n ilk be blm tekvin, g, levililer, saylar,
tesniye ve bunlarn genel ad Ahd-i Atik i, iirinin geneline ve altbalklarna ad
olarak seer. Ayn iirin tekvin altbalkl blmnde Tanrnn Bahesi
kullanmyla Tevratn ayn balkl ksmnda geen Aden Bahesi kullanmna
gnderme yapar.
terleyene (s.370) iirinde slm tarihinde, Hz Muhammedin torunlarndan
Hseyinin ehit edildii Kerbela olayn hatrlar: hseyinin hasann ateini bir humma
gibi duyup/ bir l susuzluu ve ak anar gibi terleyen. te yandan hazr bulunanlar
pimanlkla kalubelasn tand (sdbda kaside, s.382) dizesinde, slam diniyle
ilgili Bezm-i Elest e gnderme yaplr. Kuran- Kerimin Araf(172) suresinde de
deinilen bu toplant yle gemitir: Allah, ruhlar lemini yaratt zaman btn
ruhlara hitaben Elest Bi-Rabbikm(Ben sizin Rabbiniz deil miyim?) buyurunca
ruhlar Kalu: Bel(Evet, Sen bizim Rabbimizsin dediler(Pala 2004: 72). Divan iirinin
bu yaygn telmihleri, bu iir birikimin referans alnd Divan kitabnda toplanr.
Sanat ad ve eserleri, gnderme yaplan baka bir unsurdur. Yerli ve yabanc
ayrm yoktur: Hi anlamadm Mondrian, serzenii Matisse/ Bulank Siyahkalem,
hergele Miro, (A.S.B.., s.252) dizelerinde batl ressam P.C.Mondrian, Henri

227
Matisse, Joan Miro hatrlanr. 14 Temmuz gecesi ne yapar yapar Van Goghun
cmbne/ giderim (.Y.H.., s.180) dizesinde yine bir ressam, Van Gogh, a
gnderme var. Tespit ettiimiz dier adlar yledir: Degas(s.175), Carmen(s.183),
Aquinolu Thomas(s.288), (Fethi)Naci(s.290), Federico Garcia Lorca(s.299),
Yahya

Kemal(s.301),

Tomris(Uyar)(s.316),

Cemal(Sreya)(s.312),

Nedim(s.384),

Edip(Cansever)(s.313),

Lessing(s.457),

John

Gordon

Davies(s.570), Lucretius(s.570), Metin Elolu(s.570). Baz eser adlarna da

gnderme

yaplr:

La

dame

aux

Camelias(A.Dumas)(s.288),

obras

completas(F.G.Lorca)(s.299). Sanat ya da eser adlarna, sklkla ya bir arm ilgisi

nedeniyle ya da yaplan alntnn kayna olduklar iin yer verilir.
Turgut Uyar, iiriyle gncelin nabzn da tutar. Birok iirinde kendi dneminin
siyasi ve terr olaylarna gndermeler vardr. Burada da ulusal snrlara taklp kalmaz:
gvercin grsek Meksika geliyordu aklmza (Geyikli Gece, s.111), Karasz
dasz hi kimsenin aklnda filistin milistin/ dmeden daha (O.Z.A.B., s.190),
Venezuela bakaldrmasnda 400 kii ldrld ise (l Ykayclar, s.267),
camiler ve motorlar birbirine karr bir mays ortas (tkenene, s.353). Son
rnek, Trkiyede 27 Mays 1960 ihtilaline bir gnderme gibidir.
Baz iirlerde, tarihi olay ve kiilere atf yaplr: Darlkl sularla Ceneviz
korkusundan/ Mutluluuna surlar ekmi en sahi byzantion (Sigma, s.116). Burada
Bizans devletinin saldrlar nedeniyle stanbulun etrafn surlarla evirmesine
gnderme yapar. Byk Saat iirinde bir telmih silsilesi sz konusudur:
Cerbe dolaylarnda ve Celal dalarnda ve aralarda
Ve Amasyada. Bann sz edilirken ehzade Mustafann
Ve Hac Bekta kullar bunalrken ve
Mustafa Kemal bunalrken Amasyada (Byk Saat, s.289)

iirde ad ya da soy ad verilmeyen kiilerin kim olduklar, airin yaamndaki ilikileri gz nnde
bulundurularak tahmin edilmi ve parantez ierisinde yazlmtr.

Parantez ierisinde verilenler, eserin kime ait olduunu bildirmeye ynelik kendi eklemlerimizdir.

228
sdbda kaside (s.382) iirinde gnderme yaplan Sdbd, Lle Devrinde
byk n kazanm, stanbulda Kthane deresi kysnda bulunan bir mesirenin
addr. Yine meclis-i mebusana (s.384) iir ad ve ieriinde de Osmanl tarihine
gndermeler vardr: aldm bir kanunusaniyi bir gzel inceledim/ rstem paa
kanunuesasi ve air nedim. Rstem Paa, Kanunuesasi ve Nedim gnderme yaplan
unsurlardr.
Uyar, gndermelerde geni entelektel birikimini konuturmutur. Birok olay,
durum, kii, eser adna gnderme yapar. Byk ksm arm ilgisi nedeniyle
hatrlanr. Fakat ounun mahiyetini ilk anda tespit edip iirle balantsn kurabilmek
zordur ve genelde bir aratrmay gerektirir.

2. 7. 2. Metinleraras liki
Turgut Uyar; sanat, aralksz bir yaralanma, bir etkilenme alan olarak grr.
Sanat aralksz bir yararlanma, bir etkilenme deil mi? Her ey biraz da yknme ile,
zenti ile balamyor mu? Orhan Veli, Haim btn yaptklarn yoktan m var
ettiler?(Uyar 1958: 11). Etkileimi onaylayan bu gr dorultusunda, iirinde eitli
metinlere gnderme yapar, bazlarndan alnt yapar.
lk iirlerinden biri olan Mersiye, Orhan Velinin Kitabe-i Seng-i Mezar n
anmsatr. Kk insann yaam standartlar ve ironik bak as, iirde gze arpan
zelliklerdir:
Byk bir vatan severdi
nklaplar yapamad
Binalar falan kuramad geri
Sessizce alt masasnda
Evrak kaydetti
Ve tevazu gsterdi halince
Nihayet vadesi yetti
-Ecelin sunduu erbeti itiAllah rahmet eylesin,

229
Hsn Efendi

(Mersiye, s.22)

Trkiyem (s.35) iirinde Dadalolundan bir msra alntlar: Dadalolundan bir

koaklama dilimde: / - u yalan dnyaya geldim geleli. lk iirlerinde benzer ekilde
baka alntlar da yapar. Bunlar, genelde halk ozanlarndan alntlardr. G.M.K.P.
(s.82) iirinde, bir dize Yunusun benzer bir syleyiini anmsatr: Birgn olur elbet
ben de binerim/ Varr toprana yzm srerim. Bahsini ettiimiz benzerlik topraa
yz srmek ifadesiyle ilgilidir.
Turgut Uyar, D.E.G.A. kitabndan sonra iir iinde; ekil, syleyi ve yaz tipi
bakmndan iinde bulunduklar yapdan farkllk arz eden ara paralara yer vermeye
balar. airin bu ekilde iir iinde baz blmleri farkl klarak, onlara dikkat ekme
abas, akla bunlarn alnt olabilme ihtimallerini getirir. Mesela .D.K.A.Y..A.Y.S.M.
(s.141) iirinde, iirin dize tertibinden farkl olarak dzenlenmi ve konumlandrlm
italik yaz tipiyle ve trnak iinde aktarlm alt dizelik ksm, bu trden bir kullanmdr.
Yine benzeri bir yapnn alnt olduuna, Yenilgi Gnl iirinde kendisi dikkat
eker:
(bir alnt)
Bir adam syledi
bir kitaba konuydu
hep byle kalmasayd
hep byle ne olurdu

(Yenilgi Gnl, s.281)

M.A..B.K. (s.304) ve Hayri Bey (s.439) iirlerinde de benzer ara paralar vardr.
Hayri Bey iirinde drt tane drtlk, yan yana getirildiinde mstakil bir iir tekil
eder. Bu mstakil yap, ekil olarak ise genel yapnn aksine dzenli bir ekle, trkye
yakndr. Bu uygulama, Faruk Nafizin Han Duvarlar irininin ekil tertibiyle
benzerlik gsterir. Kald ki Han Duvarlar, Uyarn Faruk Nafizin en beendii
iirlerindendir. Bir iirden adl inceleme eserinde deerlendirmeye tabii tuttuu ve
yllarca braklm, unutulmu, dnlm, horlanm Anadolu karsnda bir utancn
iiri(Uyar 1983: 41) dedii Han Duvarlarn gayet baarl bulur.

230
Uyar, Alntlarla (s.570) iirinde dzyazya zg bir metin alntlama
yntemine giriir. iirde alnt yapt kayna dipnotla gsterir. Mesela insan en ok
sabahlar arar sevdii kadn dizesine dipnot derek, aktard dizenin, John Gordon
Daviese ait olduunu bildirir. hi unutmam hi unutmam hi unutmam dizesinin ise,
Metin Eloluna ait olduunu syler. Daha sonraki baz iirlerde, alnt unsura daha
farkl bir yntemle dikkat eker. Kaynan adn vermez, fakat dizenin alnt olduunu
diyor birisi ifadesiyle vurgular: ellerindeki ve gsndeki emeler diyor biri
(.H.Y.Y., s.572). Benzer kullanmlar, Bin Yl (s.576), Ekinoks (s.577),
Hazrlandn Diyelim (s.589) iirlerinde de gze arpar.
Yahya Kemal, Turgut Uyarn beendii, takdir ettii airlerdendir. nce Aruz
ld adl yazsnda, Yahya Kemalin Trkeci dil anlayn ver, beendii iirlerini
sralar. Hzla Eskiyen adl yazsnda, Y.Kemalin sanat evrelerine kendini kabul
ettirmesini takdirle karlar. Bu grn baka bir yazsnda da tekrar eder:
Okumulara ve halka onun kadar rahata ilemi bir baka ozan yoktur
edebiyatmzda(Uyar 1958: 18). Bir iirden adl inceleme eserinde de beenisini
ortaya koyar: Yahya Kemal bir tutarllktr() iirsel mayas bakmndan soylu bir
Trk airidir.(Uyar 1983: 26). Yahya Kemale ynelik beenisinin izleri iirinde de
grlr. Byk Gurbeti (s.301) iirinde, Yahya Kemali konu alr. iirin ieriine
gemeden ncelikle iir balna deineceiz. Byk Gurbeti eklindeki iir bal,
Yahya Kemali tanmlayan bir kullanmdr. Bir iirden adl eserinde, Yahya Kemali
tahlil ederken, Osmanlln n plana karr ve onu gemiin zlemi iinde bulur.
Btn mr boyunca bir kltrn yokluunun, ulusun kendi yaratp gelitirdii, salt
kendi deerlerine dayanan bir kltrn yokluunun azabn duyar, skntsn
eker(Uyar 1983: 2627). te Byk Gurbeti tanmlamas bu kltr(Osmanllk)
zlemi nedeniyledir.
Byk Gurbeti iiri, Y.Kemalin Erenkynde Bahar iirine gndermeyle
balar: Erenkynde bir bahar eskir/ Savrulur ve eskir srek avlar. te yandan
Ak Trke kavramann salaml balaynca dizesi yukarda airin, Yahya

231
Kemalin beendii Trkeci dil anlayna bir vurgudur. u dizelerde ise, Trke
sevgisinin yannda yurt d yllarna da gnderme yaplr: Ve ok yabanc dilden iki
istasyon-aras biletinde/ Biliyorum nasl yaadn senin Trke yokken.
Baz dizelerde, Yahya Kemalin bayram, mevsim(yaz) ve tarih kokan iirlerine
gnderme yaplr: Sen herhalde en iyi bilirdin bayramlar/ Paalarla, yallarla
uzlatrlan/ Ksa k akamlarn, uzun yaz akamlarn. Gnderme yaplan
zelliklerden yaz, Uyarda yaygn bir tesir uyandrr.
sdbda kaside (s.382) iirinde stanbulun yledir bahar, aresiz alk
tuttular dizesi, Erenkynde Bahar iirinin stanbulun yledir bahar dizesiyle
ayndr. iirin bahar konulu olmas da ayrca bir uygunluk tekil eder.
Uyar iirinde kimi syleyiler, Dede Korkut hikyelerinin slubunu anmsatr.
B.K.M... (s.143) iirinde bylesi bir kullanm vardr: Samal davarlarm sa olsun
dedim/ Verimli tarlalarm var olsun dedim. iirin nazm-nesir kark yaps ve
ykleme de bu ihtimali kuvvetlendirir. T..H. (s.153) iirinde geen Kara sarl
atlar dalara greydi (T..H., s.167) dizesi ve iir yaps da ayn dorultudadr.
Dier bir benzerlik Bazilika (s.436) iirinde grlr: urfa derler bir yer vardr
gneyde, orada. Bu dize Dede Korkut hikyelerin giri cmlelerini anmsatr: Meer
hanum, Ouzda Duha Koca olu Del Dumrul dirler idi bir er var-idi(Ergin 1989:
177). Dede Korkutta birok anlatm, bu ekilde bir girile balar.
iirinde tespit ettiimiz dier metin esinlemeleri unlardr: Son Be
(s.235) iirinde ya olmak ya olmamak Shakespearei anmsatr. Elli ki Hane
(s.445) iirinin oy farfara farfara/ ate der arlara dizeleri bir trknn oy
farfara farfara/ ate der alvara nakaratyla bir kelime dnda ayndr.
Turgut Uyar, iir kaynaklarn/ilhamn oaltarak iirde anlam/arm
eitliliini arttrmaya almtr. Bu dorultuda gerek gndermeler gerekse de metin
esinlemelerine de bavurarak geni bir arm a kurmay baarmtr.

232
2. 8. Sembol ve mge Dnyas

2. 8. 1. Sembol
Sembol, benzetme amac gdlmeden bir eyin baka bir ey yerine
kullanlmas; en genel tanmyla kendisi olmayandr.(Korkmaz 2002: 263). Bu
temsiliyeti gerekletiren; kii, durum, hareket veya herhangi bir ey olabilir.
phesiz semboln yapl amalar ve sonular eitlidir. Sembol, her air iin
cazip bir anlatm tarz olmakla birlikte, kastedilen eyi daha zor ulalr yaparak, onun
albenisi/cazibesini de ykseltir. Poetik malzemeyi derinlii olmayan bir basitlikten
kurtarr, iire bir eit gizem ve srpriz havas katar. Okuyucu bu srr deifre
edebilmenin motivasyonuyla iire balanr, sonunda emek sarf ederek bir eyler elde
edebilmenin tatl yorgunluunu(hazzn) yaayabilir.
Sembollerin bir tr ifreleme ve gizleme yapt sylenebilir. Semboln
gizledii malzemeyi daha istenir klmakla birlikte, ulalmaz bir karanlkta brakma
ihtimali de vardr. Bu yn, iirde anlam iin bir risk tekil eder.
Turgut Uyarn anlatmnda kiisel sembollerin rol byktr. mge yaps ve dil
anlaynn yannda anlam daraltan etmenlerden biri de, bu kiisel sembollerdir. Fakat
bu tesirler altnda anlam, youn tkanmalarla karlamamakla birlikte etki eden
faktrler iinde semboln pay da dierlerine nazaran azdr. iirlerindeki sembolleri,
kiisel ve geleneksel semboller balklar altnda ele alacaz.

2. 8. 1. 1. Kiisel Semboller
Turgut Uyar, kinci Yeni iir tarzyla yazmaya baladktan sonra kendi zel
sembollerini oluturmaya balar. Birou, bu dnem ierisinde, zerinde durduu
meselelerle ilgili ortaya kar ve ayn zamanda vaziyete bir bak asn da stlenir. Bu
dnem rnlerinde zerinde en ok durduu konular; teknolojik atlmlarla yaam
alanlarnn tahrip edilmesi/yozlatrlmas, kent yerlekesinin ve kltrnn dayatlmas,
insani deerlerin ikinci plana atlmas, bazlarna su ve gnah yaftasnn yaptrlmas,

233
insann dnyaya atlmln sonular iinde byk mutsuzluu ve aresizliini
yaamas vs. eklindedir. Kiisel sembollerin ou, bu konularla ilgili ortaya kar.
Ackmak olumluyu artran, kaybedilmi meziyet ya da meziyetlerin
gstergesidir:
Ben eskiden hep ackrdm
Alp bam ekmeklere giderdim
Eski evlerde orospulara giderdim

imdi doymadm ama unuttum (T.C.K.B.S.., s.118)

Burada hl olumsuzlanmakta, zlem duygusuyla, ilkellik iinde de olsa gemi
yceltilmektedir. Yitirilmi nemli meziyetlerden biri cinselliktir, belki onun yaamsal
fonksiyonunun grmezden gelinmesidir. Dizelerdeki argo ifade, orospu, cinselliin
iptidai ynne bir vurgu gibidir. air, burada cinsellii de kapsayan yitirilmi ackma
refleksini, baka bir yerde, bir kadnla beraber olarak tekrar kazandn syler: Bir
kadn var beni onun iki eli iki gz kurtarr/ yaamamaktan/ () / Sabahlar ackmay
ondan rendim(Kesiksiz vg, s.120). iirde birok sembol sonunda gelip
cinsellie dayanr. Bu durumla ilgili en ok tekrar edilen iki kavram karanlk(loluk,
akam) ve slaklk tr. .B.O. (s.117) iirinde karanlm yitirdim derken yukarda
ackmay unuttum benzeri bir durum bildirisi yapar. nemli bir ilev yitirilmitir yine.
Yitirilen zelliin en azndan bir ynnn cinsellik olduu, az sonra ortaya kar.
A.Y.M.K.A.S.M. (s.134) iirinde Akaburgazl Yektann Glbeyazla yaad yasak
akn dekorunda karanlk, gece, loluk un olmas, siyah rengin ehvet anlarnn arka
plann, fonunu tekil ettiini gsterir:
Karanlk her yere girerdi. nk her yerde gece olur. Ben
Yekta bunu pek ho buluyordum.
Karanlk, serin minderleri sarmalayan az kll altedemezdi. nk biz yle bellemitik. Hal da az kl ka
lrd

(A.Y.M.K.A.S.M., s.135)

234
Geyikli Gece (s.111) iirinde de karanlk-cinsellik ilikisi sz konusudur. Geyikli
gece olarak adlandrlan dnya, topya gibi dururken, cinsel mnasebet, bu lemin
karanlk ortamnda vuku bulur: plerimiz gitgide snrd/ Koltuklarmz git gide
tatl gelirdi/ Geyikli gecenin karanlnda. Mehmet Kaplan, Geyikli Gece de olduu
gibi Kan Uyku iirinde de akamn(karanln) insanlar batan karan, alelade
hayatlarn amaya sevk eden bir rol oynadn syler(Kaplan 2001: 274).
Turgut Uyar, akam ve karanl, bnyesinde barndrd lo renginden
dolay daha da ok sever. Lo, kelime anlam olarak yeterince aydnlk olmayan, yar
karanlk, az k alan anlamna gelir. Bu durum, sokakta ya da evde suni ortamlarda
oluabildii gibi, akam ile gndzn buluma saatlerinde, yani sabah ve akam
vakitlerinde, tabii bir durum olarak da ortaya kar. Bunlarn dnda ay , bylesi
bir ortam hazrlamaya ve sresini uzatmaya en elverili etkendir. air, bu tr az kl
ortamlar bir kadnla paylamann byk hazzn duyar. Onda tahrik edilen unsur ise,
romantizmden ok cinselliktir. T..L.O. (s.183) iirinde lo tutkusunu dile getirir:
Sizin lo evlerinize baylyorum akam gibi lo bir eyler bekler/ gibi yle lo. Lo
fiziksel mekan sevimeye hazr hale getirir.
Islak, ehvet imgelerinin ortasnda yer alan kelimelerdendir. airin sklkla
cinsellie atfettii yaamsal oluun, suyun da vasf olmas, su-cinsellik birlikteliini
tesadf olmaktan karr. Ellerin, ayaklarn ve baka uzuvlarn suyla temas ve slakl
hep istenen bir durumdur. Suyla temas, bazen ehvetin getirdii hararetin bastrlmas
iin bir refleks gibi ortaya kar. Bazen de vcut tepkisini terleme eklinde gsterir:
plerimiz gitgide snrd
Koltuklarmz gitgide tatl gelirdi

Oturup esmer bir kadn kendim iin ykyorum

yice kurulamyorum salarn
(Geyikli Gece, s.112, 113)
ellerim ayaklarm suda

235
su ellerimde ayaklarmda

(Parlak ve Kara, s.527)

Cinsel birleme ncesi snmak, sonrasnda serinlik bu tr tablolar iinde ok sk

gzlenen durumlardr: Onunla Glbeyazla bakr snrdk (A.Y.M.K.A.S.M.,
s.136), Sonra o ormanalt serinliine vardlar m, iki porselen vazoya, sar amur
mlee bakarlar. (T..H., s.154).
air, karanlk ve slak kelimelerini, cinsel arm iin daha msait hale
getirmeye alr. Bunun iin iki szcn almn tek kelimede birletirmek ister.
ncesinde sembolik anlamlar ykledii karanlk ve slak kelimelerinin ekil ve
anlam deerlerini, karanslak kelimesinde birletirip kuvvetlendirir:
Bu karanlk bir eydi. Ne iyi! Birinin durmadan slatarak
yalnzln denedii, sularm topraa aksnlar dedii. Bu karanslak bir eydi

(I.T.S., s.211)

Birlikte, toplu halde olmann bir byklk oluturacan, bunun da g demek

olduunu bilen air, kendine bir ilgi alan retir: byklk tutkusu. Uzun, kaln,
byk kelimelerini, hayranln ortaya koymak iin, sklkla isimlere sfat olarak
seer. Nitekim iirlerinin toplu basmna ad koyarken de byk szcnden
vazgemez, kitabna ayn zamanda bir iirinin de ad olan Byk Saat adn koyar.
airin ilk iirlerinde sk kulland tekmil ve byk kelimelerini,
byklk tutkusunun ilk iaretleri saymak mmkndr. Daha sonraki iirlerinde
tutkusunu oaltma tekniiyle de vurgular. Bu yntemde, eyann adn sralayp
onlardan ynlar oluturarak, bir birliktelik mesaj vermek ister. Toplandlar kitap
adn da bu dorultuda bir abann rn sayabiliriz. Sz konusu kitapta bildirisini yle
ak eder: Kahramanlk ancak birlikte olmaktr amzda (lm Ykanmas,
s.457). Byklk tutkusu, bu dizede toplumcu hassasiyetini vurgular. Birlikte olmak
bir byklk/g oluturmaya adaydr. Bu da bir bakaldry, dolaysyla da baary,
yani halkn mutluluunu hazrlayabilir.

236
Uyarda gk ve deniz tutkusu da vardr. Bunu sonsuzluk tutkusu olarak
deerlendirmek de yanl olmaz. Birok yerde, iki unsur karsnda zamanszlk ve
meknszlk hissine kaplr. Bu nedenle kimi durumlarda gk ve deniz snma
aralar olarak n plana kar. Ge Bakma Dura (s.133) iirinde, bu dorultuda bir
kurtulu reetesi bulur: kimiz birden sevinebiliriz ge bakalm. u kullanmlarda ise
deniz in arm deeri ak edilir: birden nasl duydumsa duydum/ denizin engin
kelepesini (Denize nsz, s.418), Denize bakyorum bamz dnyor her eyden
imkndan ve/ kullanlmam snrszlktan (ehirden Biri, s.422). airin gk ve deniz
karsnda sonsuzluk hissine kapld aktr. Bu tesir altnda, zaman ve mekn st bir
lem(cennet) tasavvurunda bulunur.
Mutsuz ruh halinin uzantlar olarak iirinde, gk ve deniz dnda, snma
unsurlar olarak n plana kan baka durumlar da vardr. Bunlarn bir ksm, hayal
leminde ina ettii yalanc cennetlerdir. Geyikli Gece (s.111) iirinde geyikli gece,
M.S.V. (s.125) iirinde meymenet soka bylesi dnyalarn, airin szlndeki
karlklardr.
Baz iirlerinde tekrar edilen tel cambaz ifadesi, sanki insann yaam
ierisindeki yrynn risklerini, tehlikelerini hatrlatma maksatldr. Yaamak ipte
yrmek kadar zor bir itir. Atlkarnca (s.172) iirinin ithaf ksmnda yle bir ifade
geer: Tel cambaz istiyordu ki dnya istedii gibi olsun. Bu, her eyin insann
istedii gibi olamayacann, buna ramen insann kendisini bile bile bir aldanmaya
teslim etmi olduunun, yaknmayla ykl bir bildirisidir.
Eski, her ynyle bir n yargya dnen hl(imdiki zaman) in perian
durumundan daha elverili olduu iin, her zaman istenen ve zlenen bir olgudur. air,
bu arm deeriyle iir rgs iinde eski kelimesini grmekten, telmihler ve
gemiin masals tasvirleriyle iirine otantik bir hava katmaktan zevk duyar:
Eski zaman adamlarn eski zaman kadnlarn eski zamanlar
dnrm
Ar kumalardan sultan elbiseler iinde kimbilir nasl bu

237
souk gneler gibi souk seviirlerdi (G.K.O.E., s.130)
Kendi zamannn yozlam cinsellik anlay, airi eskinin ehvet tablolarn hayal
etmeye zorlar.
Balk

airin

sk

kulland

kelimelerden

olup,

genlik,

dirilik

armlaryla kullanlr: Sanki ay dklr diri balklara (Byk Kavrulmu,

s.152), Birinin balklar gibi diri, a genlii (T..H., s.154). Gelmek-gitmek de
diline dolad kelimelerdendir. Bazen yayor olma anlamnda, bir hayatiyet belirtisi
olarak tekrar edilir. Bazen deiimi vurgular, bazen de yaam ve lm gibi iki realitenin
sembolizasyonunu stlenir. Sk kullanlan kelimelerden biri olan orman kent
karmaasna gnderme yapar. Yine kentin insan yaam zerine reklenen
olumsuzluklar, abluka szcyle de ifade edilir.
Sonu olarak ackmak, slaklk, karanlk(gece, loluk), gk, deniz, geyikli gece,
meymenet soka, tel cambaz, eski, balk, gelmek-gitmek, orman, abluka airin
sembolik deerler ykledii ve iirini aklayan kelimeler olarak deerlendirilebilir.

2. 8. 1. 2. Geleneksel Semboller
lk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem ile altnc kitab Divan, geleneksel
malzemeye syleyi ve ekil olarak yzn dnd kitaplardr. Arz- Hal ve
Trkiyem kitaplarnda halk iiri esinlemesi belirgin olup, bu dnem iirlerinde, halk
iirinde sk rastlanan baz durumlarla karlamak mmkndr. Bunlardan biri sevgili
adlandrmalardr. Szgelimi birok iirde turna kuunun gzelliiyle sevgilinin
zarafeti pekitirilir. Hayranlk hep turna ya bildirilir ve ancak ona kar bir beklenti
ierisinde olunur: Aman turnam telin telein olaym/ Beni kar, beni gtr brakma
(Turnam Seninle, s.40). Turna benzeri adlandrmalardan biri de kekliim dir.
Bir divan iiri esinlemesi olan Divan kitabnda ise, kimi mazmunlarn izleri
grlr. Su bunlarn banda gelir. Kitapta en ok tekrar edilen szcklerdendir:
suyun ekirdei nedir elbet yine bir sudur/ insann gz ve gzya engine bir sudur/

238
() / ki bizim byle barmamz yangna bir sudur (barmaya, s.359), ben akar
suya neden tutkunum nk akardr durmaz (b.b.s.f., s.398). Su, en bata hayat
verici zelliiyle vardr ve ilk anda bu arm ilgisiyle hatrlanr. Divan iirinde,
eitli anlam ilgilerinin yannda yaygn olarak an yanan gnln sndrmek iin
durmadan akar vaziyette resmedilir. kinci rnekte ise suyun akclk zellii,
davrannda kararl olma adna aire bir misal tekil etmektedir.
Baz yerlerde su, Kerbel olayyla birlikte anlr. Hz. Muhammedin
torunlarndan Hseyinin Kerbelda susuz braklarak ehit ediliine terleyene,
(s.370) ve susuzluka (s.371) iirlerinde gnderme yapar. Kerbel olaynn HasanHseyin ve susuzlukla birlikte hatrlatlmas, divan iirinin yaygn telmihlerinden
biridir.
Klasik iirde bata sevgilinin yz ve yana olmak zere trl benzetme
ilgileriyle kullanlan gl, Divan da sk tekrar edilen szcklerdendir. .b.h.
(s.347) iirinde bu kalplam kullanm deerine yaklar: seni tarm artk bir gl
gibi beyazsn.
Baz iirlerde elma szc, cinsellikle ilgili tablolarn ierisinde, sembolik bir
anlam stlenmi gibidir. A.Y.M.K.A.S.M. (s.134) iirinde Yekta, Glbeyazla yasak
bir gnl ilikisi yaamaktadr. Yekta, arkada Sinann kars olan Glbeyazn evine
gittii zaman, kendisine elmadan sklm souk sular ikram edilir. Benzeri
kullanmlara baka yerlerde de rastlanr: ey canmn gftesi denize hi bakmadk
hatrla/ tek pencereli bir odada elma yedik sra sra (k.e.b.s., s.390), hznn ve
lgnln elmann/ gzn yumsan aznda duyarsn (lgn-Hznl, s.466).
Elma bat edebiyatndan mlhem ilk gnaha ve insann domadan gnahkrlna
olan inancn(Korkmaz 2002: 272) bildirisini tayan bir semboldr. Burada da benzer
ekilde elma-gnah ilikisi artrlmaktadr. Cinsellikle yasak meyve arasnda bir
paralellik kurulmutur. kisi de, biri cennette biri dnya da gnah kavramyla
karlanmaktadr.

239
Uyarn rabet ettii ve anlatmda etkin rol olan sembol tr kiisel
sembollerdir. Geleneksel sembollere henz zgn syleyiini yakalayamad ilk iki
kitabnda ve iirine divan iiri penceresi aan Divan kitabnda rastlanr. Geleneksel
sembollerin hazr kullanm/arm deerleri, D.E.G.A. kitabyla balayan yeni iir
anlaynda hazr buluculuktan kanan airi, rktmtr.

2. 8. 2. mge
mge, allm olana bir tavr almay barndrr. Ramazan Korkmaz, imge,
szcklerin

herkesleerek

kaybolan

anlamn,

yaratc

bir

zde

yeniden

kurmaktr.(Korkmaz 2002: 274), der. Tark zcan, airin imgeye bavurmasn

mevcut dil ve nesne dzeninin onun hayallerini karlayacak bir biimde zengin
olmamas(zcan 2005:396) na balar. Muhatabna yeni bak alarnn estetik hazzn
duyurmak isteyen air, aleladeye kendi duyu ve dn tarznn bir sentezini ekler.
mge bylesi bir zihinsel sre sonunda tamamlanan terkibin addr.
Uyar iirinde karlatmz imge eitleri; daha ok grsellik zerine
kurulmu, betimlemeler eklinde grlen youn imgeler, sk kullanm nedeniyle
mazmunlam bayat imgeler, allmadk badatrmalarla kurulan vahi imgeler, duyu
eitlilii

ve

arm

zenginlii

olan

yaylgan/gelegen

imgeler

ve

duyu

kartrmnn/birletiriminin yapld birletirici(sinestetik) imgeler eklindedir.

lk iirlerinde grsellie yaslanan betimleyici anlatmlar ounluktadr. Yer yer
fotorafik tablolar eklinde tezahr eden bu kullanmlar, youn imgelere rnek
gsterilebilir:
Bir yamal yelkenden sular damlyacak
()
Merhaba rzgar diyeceim merhaba maden kmr
Verin elinizi, kahve kokulu sahillere

(T.B.G.B., s.42)

mge konusunda, arlkl olarak Ramazan Korkmazn karosun Yeni Yz Cahit Stk Taranc ve
Veysel olak n iir Nedir ve Nasl Yazlr? Yaratc Yazma Dersleri adl eserlerinde yaptklar imge
tasniflerinden ve tanmlamalarndan faydalanlmtr.

240
Srt srta dalar
Kyler dar taneleri gibi serpilmi
Bir scak yaz gn, temmuz aynda
Bir izinli asker, ifal arkndan
Alabalklarn kaygan temasiyle tuzlanm
Suyundan iip, terini silecektir.
(K.K.D., s.54)
Som altn tepsilerde arpa ekmei
Gz edip yaylalarn sessizliine

(K.K.G., s.55)

Tabiattan alnan grsel izlenimler fazla dntrlmeden, sadece kahve kokulu

sahillere ifadesinde grme duyusuna koklama kartrlarak aktarlr. lk iki kitabnda
tabiat gzelliklerinin konu seilmesi, tasvirlerle birlikte youn imgeleri olduka
oaltr.
lk iirlerinde geleneksel malzemeyle(halk iiri) yakn bir mnasebeti vardr. Bu
iliki dorultusunda, iirinde kalplaarak sradanlam baz imgelerin izlerine
rastlamak mmkndr: Telgraf direkleri yollar boyunca/ Kouup durmu bizle
beraber (B.G.S.S., s.17). Hareket halindeyken yol kenarndaki telgraf direklerinin de
kendisiyle birlikte hareket ediyor(kouyor) oluu, zaten bilinen bu yanlsamaya, bir
ekicilik katmaz. Kald ki telgraf direklerinin yolcularla arkadalk etmesi iirlerde sk
rastlanan, bayatlam bir imgedir.
Hoa kalsn en eskisi en yenisi aklarmn (Bahar Hastal, s.87). Bu
dizede grlen, skntlardan bunalm kiinin, terk ederken sadece eski ve yeni aklar
adna esenlik dilemesi, yine sk rastlanan bir kullanmdr. En stnlk belirteleri de
syleyie zayflk katar.
(Ne de olsa sevda baka eydir)/ Olgun yaz baa, gz ayvas/ Bir lmsz
lezzet her srta/ mrn en gzel meyvas (Bitmemi iirler I, s.91). Akn,
yaamn en gzel ynn tekil ettii, yaam tazeleyip yeniledii fikri, yaygn bir
dncedir. mrn en gzel meyvas eklindeki tanmlama, bu genellie orijinallik
katmaz.

241
Ben gidiyorum siz durunuz
Gl kurusu vine r limon kf
Diyar gurbetlerde bir deva bulamazsam
Bam tatan taa vuracam (Ellem, s.90)
Bu kullanmlarda ilk iki dize, bir farkllk gsterse de son iki dize syleyii yine
sradanla indirger. Halk iirinde vefaszlktan bunalan kiinin zellikle de ak acsn
dindirmek iin diyar gurbete kmas, yaygn bir kullanmdr. Ban tatan taa
vurmak ifadesi de bu sradanl pekitirir.
Divan kitab, Uyar iirine deiik bir hava getirmekle birlikte, yer yer divan
iirinin baz kalplam ifadelerini de yannda getirir. Mesela gl ve su istiarelerine
ok sk gndermeler yapar: rnein her eylere bir krmz gl yeter/ /seni tarm
artk bir gl gibi beyazsn/ /su bitti gl susad her ey bitti (.b.h., s.347). Gl,
divan iirinde sevgilinin baz vasflarn pekitirmek iin ok sk kullanlan bir
benzetmedir. ounlukla sevgilinin yz ve yanana tebih edilir.
Uyar iirinde D.E.G.A. kitab bir krlma noktas tekil eder. Zira kinci Yeni
tarzna geii bu kitapladr. iir anlayndaki deime, imge yapsna da sirayet eder ve
bundan sonra iirde, kinci Yenide yaygn olan allmadk badatrmalarla kurulan
imge yaplar gzlenmeye ve younluk kazanmaya balar. Allmadk badatrma
dilin snrlarn zorlayan ve onun anlatm gcn gsteren(Aksan 2003: 38) bir
birletirmedir. Szcklerin birbirini ittii bu tr kullanmlara vahi imge de denilir.
Uyarn kinci Yeni ncesi iirlerinde de allmadk badatrmalara yaklaan
baz kullanmlar grlr. Bazlar yledir: Papatya gibi yalnzd, kuyemi gibi
yalnzd (Yalauz, s.19), Elma yetiir, kartopu yetiir topraklarnda (Bir
Anadolu Vardr, s.30), Merhaba rzgr diyeceim, merhaba maden kmr

Veysel olak, vahi imgeyi u ekilde tanmlar: nsann yaad doal ve toplumsal evrenin, onun
algsal-duygusal dnyasyla, etkileyen-etkilenen bir ilikiye sokulmas salanaca yerde tam kart
yaplr, yapay bir birletirme gerekletirilir. Yan yana getirilen szckler(badatrma) hibir zaman
duygusal, dnsel bir arm oluturamaz bu imge anlayyla.(olak 2004: 117).

242
(T.B.G.B., s.42), Binler yldz kayyor kanmda (Turnam Seninle, s.41). Bunlar,
kinci Yeni tarznn habercisi gibidirler.
D.E.G.A.

kitabyla

beraber

badatrmalarda

mantk

ilgisi,

giderek

kaybolmaya balar: Aklna birden drt ocukluluu geliyordu. Gizli bir umut gibi/ Buz
kayalarda baston sap gibi (T..H., s.161). ocukluun buz kayalarda baston sap
gibi oluu imgesine yorum getirmek zordur. Bu, bilinli bir abann yan sra, kinci
Yenide yaygn olan otomatik sylemin de bir sonucu olabilir. Eer ilk ihtimal
geerliyse, anlamn ifrelendiinden sz edilebilir. Bu durumda anlam vardr, fakat
ulalmas zordur. Eer allmadk badatrma ikinci ihtimal, yani otomatizmin bir
sonucuysa, o zaman anlam tesadf armlardan teye gitmez. u ifadeler de bu tr
ihtimalleri ierir: ocuksu, deli deli zincirler bountusu gk (yzbin, s.127),
Sarmsak denetlerinden artakalm gneler gibi durur/ kapnza einir kiner dner
yle (T..L.O., 183), Mavi lkeleri tatsz ksa pantolonlarda/ / Boyanr batm
gemiler perembesi/ / l kadnlarn pl ocuklar dourmas (Kankentleri,
s.189), yani lokantalar bitince sayn rtleriyle (Y.O.E., s.205), Yaanm bir da
yolu, mermerden amardan (K.Y.B., s.241), kentlere hi girmemi. yz ata
boyal/ l kardan geri (Kar Sesi, s.411). Uyarn kinci Yeni tarzna geiinin
rnlerini tayan ilk iki kitabnda(DEGA ve Ttnler Islak) younlaan bu
kullanmlar, airin kinci Yeninin allmadk badatrmalarla kurulan imge yapsna,
iin banda rabet ettiini gsterir. Nitekim bu iki kitaptan sonra, bu tr imgeler
ilekliini kaybeder.
Uyar iirinde grlen imge eitlerinden biri, yaylgan/gelegen imgeler(the
expensive image) dir. Ramazan Korkmaz bu imgeleri, Estetik adan en makbul
saylan imge tr(Korkmaz 2002: 276) olarak deerlendirir. Bu tr imgelerin kendisini
srekli amlayan, derin bir zden olutuunu syler. u kullanm, insann duyu
eitliliini gz nnde bulunduran yaylgan/gelegen imgelere rnek gsterilebilir:
Geyiin gzleri prl prl gecede/ mdat ateleri gibi rkek tell/ Sultan hanerleri

243
gibi aynda (Geyikli Gece, s.113). Geyik, cinsel arm olan bir kelimedir. Bu
terkipte de bu fonksiyonuyla vardr. Dizelerde grsellik, ate ve haner gibi
szckler sayesinde dokunma duyusuyla kartrlr. Zira ate, ilk anda scaklk; haner,
keskinlik bildirmekte dolaysyla da dokunma duyusuna arm yapmaktadr. Geyiin
rkeklik vasf, alev titreyiiyle badatrlr ve atein yok ediciliiyle pekitirilir. Bu
sayede daha youn bir cinsellik anlatm salanr.
Yalanc inciden gerdanlklar yle krk/ / Dada bozulup kalm khne
otobslere benzeyen/ / akltalar renkli cam krklar kilit paralar (Y.B.K.,
s.174). Burada ses ve grnt bir uyum ierisindedir. Nesneler noksandr. Birou
krktr. Bunun yannda k sesi bu vasf yitimini, krlmay artrr. Bu iirde geen
krk, khne, kilit paralar, cam krklar kullanmlarn Hseyin Cntrk, Uyarda
Eliot tipi imgelere rnek verir(Cntrk 1961: 21). iirinde, Cntrkn, Eliot esinlemesi
diye dikkat ektii bu tr kullanmlar sktr: yklm birlikler, krlm bardaklar/ len
kadnlar/ kan (s.217), krlarn ve zamann karanlk bir tuladr uykularnda/ parasz,
skntl bir otobs yolcusu (s.240), saatsiz bir yelkovan (s.351), ieksiz sardunya,
yarsz hipodrom, acmasz yz (s.408), senin kara gecen pasl benim ocuum l
(s.409), soluk bir gln kefeni (s.414), kan iinde adamlar (s.424), ieksiz ve
trnaksz parmaklar (s.447). Bu imgelerin birou ses ve anlam deerleriyle iirin
muhtevasyla birleir ve anlatm glendirir.
Uyar iirinde bir duyumun brne dntrld ya da kartrld
birletirici imgeler(Wellek, Warren 2001: 218), nemli bir younluk tekil eder:
uzakta bir yerde yaklan bir lmbann/ ellerime dolanrd kokusu, (Denize
nsz, s.417). Burada grme, koklama ve dokunma duyular kartrlr. Lambann
ve kokusunun ellere dolanmas, bunu salar. bir koku/ beni durmadan slatr
(Ayamn Tozuyla, s.551). Bu dizelerde ise koklama ve dokunma kartrlr. Tespit
edilen dier kullanmlar ise, yledir: Odamza bir souk aydnlk dolmu (s.95), bir
ark etrafta inceden ince (s.96), Avularm prl prl dolar, boalr (s.104), Bir

244
k dklr yapraklardan kr kr (s.107), ama nasl scak kl tandk evler
(s.124), Ellerimde kolumda senin seslerin var (s.127), Keskin ayklarnda titrek
dmler (s.150), Bu ne yeil piyano alarsnz sesiniz gzeldir lotur aralktr
(s.183), bir baltann parlts karr suyun sesine (s.413). Birletirici(sinestetik)
imgeler yazarn normal d bir psikolojik bnyeye sahip olmasndan veya belirli bir
edebi modaya uymak istemesinden belirli bir duyguyu baka bir duygu haline getirmesi
eklinde belirir(Kklgiller 2000: 248). Uyarn yaklam, daha ok ikinci
ama(modaya uymak) dorultusundadr. Zira kartrm(synaesthesia) kinci Yeninin
ortak zelliklerinden biridir(Bezirci 1994: 24).
Turgut Uyar, iirle ilgili yazlarnda imge konusundaki tavrn ak etmez.
Allmadk badatrmalara arlk verdii iki kitab hari, genelde yaamda karl
olan imgelere bavurmutur. En ok kulland imge tr ise, birletirici(sinestetik)
imgelerdir.

2. 9. sim ve Sfat Tamlamas

sim ve sfat tamlamas Uyar iirinde anlatmda etkili olan iki nemli gramer
yapsdr. kinci Yeni dneminde sz konusu yaplarn olaan dzeninden sapmalar
olmas dikkat eker. lk iki kitab Arz- Hal ve Trkiyem de isim ve sfat tamlamas
yaplarnda pek bir kuralszlk grlmez. Ender sapmalardan biri thaf-2 (s.102)
iirinde tamlayan ekinin drlmesinde karmza kar: Bir eyler akyor mrm
iinden. Grld zere mrm ii isim tamlamasnda tamlayan eki eksiklii,
anlamn dklne sebep olmaktadr. lk iki kitabnda n plana kan bir zellik de,
Osmanlca tamlamalara yer vermesidir. Bu tamlamalar bazen ksa izgiyle gsterir,
bazen arada iaret kullanmadan ayr, bazen de birleik yazar: tesviyei trabiye (s.40),
kemali azametle, tab tvan (s.45), can yrekten (s.82), ben-i dem, Bahri Sefit,
Bahri Ahmer (s.90), tertaze (s.97). Daha sonraki dnemde bu tr kullanmlara ok
az rastlanr.

245
Uyar iirinde sz ve szdiziminde deformasyonlar, kinci Yeni iir tarzndan
sonradr. Bu tarzla yazd ikinci kitab Ttnler Islak ta gramer kaidelerinde
ihlallere giriir: Bir hadmlar so-/ nusuz yatmalarna dururlar/ / kopkoyu bir sisler
kopkoyu bir irkin denizler (Ellerimde Bir alg, s.209). Bir nicelik sfat,
nndeki ismin tekliini bildirirken, air, burada olduu gibi sklkla bu sfattan sonra
okluk eki(-lar,-ler) alm isimleri getirir: kara bir yaplar (I.T.S., s.210), eski bir
evler (Ay lr Ylgnlktan, s.215). Bu kullanmlarda sapmaya alet edilen bir
sfat, belgisizlik anlamyla iirinde youn bir kullanm deerine sahiptir: bir adam
hakl syler, bir adam kayplara karr sabahlar/ bir duruma hazrlanan incirsiz
anlamsz bir yoku tkenir (tkenene, s.353)), tozlu bir gm taban, ieksiz bir
sardunyann/ bir kadifenin avular kamatran ans (B.Y.E.S.A.A.., s.408).
Burada olduu gibi birok iirinde bir sfatyla belirtilmi isimler art arda sralanr.
Divan kitabnda dize sonunda kafiye ve redifi salama endiesi, airi sklkla
tamlama dzenini bozmaya, tamlayan ve tamlanann yer deitirdii devrik yaplara
ynelmeye zorlar: elbet kendisi korkar gecenin karanlktan/ / suyu gizler admlarn
rter adamlarn/ btn dnyay dolduran ocuklar var gecenin (gecenindir, s.392).
lk dizede gecenin karanlktan eklinde oluan uyumsuz terkip, bir tamlamann
unsurlar deildir. Gecenin szc kendisi szcnn tamlayan olup, tamlananla
yer deitirmitir. kinci dizede adamlarn admlar, nc dizede gecenin btn
dnyay dolduran ocuklar isim tamlamalarnn eleri de yer deitirmitir.
Turgut Uyarn tamlamalarla ilgili, kendisinde neredeyse alkanlk haline
getirdii bir zellik, sfat tamlamasnda isim ve sfat birleik yazmas, tamlamaya tek
bir kelime grnts vermesidir: yalnlt (s.204), uzuneski gemi (s.215),
karaafak (s.409), yarmdnya (s.505), dikilitalar (s.358). Grld zere
yaln lt, kara afak, yarm dnya, dikili talar eklindeki sfat tamlamalarnn isim
ve sfat unsurlar, birleik yazlmtr. Uzuneski de ise iki sfat birleik yazlmtr.
Benzeri bir durum isim tamlamalarnda da grlr: kankentleri (s.196), surarkas

246
(s.207). air, bu gramer yaplarnn allmam dzeninde yazarak hem okuyucunun
alkanln krmak ki alkanl/yeknesakl krma amac btn aykr kullanmlar
iin geerlidir, hem de onlara yeni bir grnt ve arm imkn kazandrmak ister.
Szck (s.412) iirinde sfatlarn yazmyla ilgili bir sapma sz konusudur:
kara. yeil. arpntl ve durmadan hznl/ durmadan dayanan. bir uykusuzluk haline
gelene kadar. Burada birok sfat virgllerle ayrlp, uykusuzluk hali isim
tamlamasna sfat grubu olarak balanaca yerde, sfatlarn arasna kural d olarak
noktalar konmutur.
Uyar iirinin genelinde, isim ve sfat tamlamalaryla ilgili gze arpan baz
hususiyetlere deindikten sonra, bu gramer yaplarnn eitli kitaplarndan derlediimiz
bir listesini aaya alyoruz:
Gzel gnlerim/ vard /yamurlarla slanan(s.15),lmsz atelerle yanan/
sfat

ad

sfat grubu

sfat grubu

dudak(s.67)
ad

dokuz blml/ atolar(s.379), sivri burunlu ve para kesesi kullanan baz/

sfat grubu

ad

sfat grubu

kiiler (s.379)
ad

Topran/ nemli /bekareti(s.28), Dlerimin/ ve /insanlarn/ yanbanda(s.39)

tamlayan

tamlanan

tamlayan

skenderiye/ feneri/ dolaylar(s.254),

Tamlayan

tamlanan

tamlanan

tamlayan

aktarn/ dlerinin/ birlemesi(s.377)

tamlayan

tamlayan

tamlanan

tamlanan

tamlanan

tamlayan

Byk maceras/ insan olunun/ byk kalma/ tutkusu(s.379)

tamlanan

tamlayan

tamlayan

tamlanan

Sensiz lkl upuzun/ kervanlarn/ kan iinde tayp getirdii uygunsuz maceramzn
sfat grubu

tamlayan

sfat grubu

gelip getii yerleri an sesleriyle rktp uyandran/ doygunluu(s.141)

tamlanan

Uyar iirinde, burada olduu gibi isim tamlamasnn tamlayan ile tamlanan eleri
arasna sfatlarn girdii, bazen de sfat grubunun nnde bir isim tamlamasnn olduu

247
karma yaplar ounluktadr. Tespit edilen dier tamlama rnekleri unlardr: Herkesin
nce bir cinsellie yatkn cmertlii (s.377), Bir lkede bir kralie bir mektubu
okurdu (s.378), Gzel kelimeler, solgun yzler ve fatihler a (s.378), yenge
dnencesinin byk tutkusu (s.379), Mavi yeil bir hanersin hi knnda durmaz
(s.380), en bilge sesi gelip duran sonra akan sularn (s.388), penceresi btn
skntlarmzn (s.390), en gzel grnts ieklere dklen bir avlann (s.394),
toplanp gemiine kendi gzel bir hann (s.404), kendi gnn gnei. kendi
zaman. kendi duman cigarasnn snmeden (s.413), uzakta bir yerde yaklan bir
lambann ellerime dolanrd kokusu, (s.417).
sim ve sfat tamlamas, dilin nemli bir yap ta olarak her air gibi Uyarn da
vazgeilmezi olur. mge kurmada bu yaplarn bazen olaan, bazen de deforme ettii
dzeninden faydalanarak iirine eitlilik/farkllk kazandrmay baarr.

2. 10. Yinelemeler

2. 10. 1. Ses Yinelemeleri/ Aliterasyon ve Asonans

Ses yinelemeleri, Uyar iirinin ahenk kaynaklarndan biridir. Bu tekrar trnde
Aliterasyon; msra, beyit, bend, veya metnin btnnde nsz seslerinin; asonans ise
nl seslerin birden fazla tekrarndan doan bir henk sanatdr(etili 2004: 36).
Birok iirinde bu tekrar trlerinin muhtevayla uyumlu denemelerinde bulunur.
Kankentleri (s.189) iirinde, k konsonantnn tekrar iirin tamamna
yaylmtr. Kan szcnn arm deerleri zerinde duran air, k sesinin
bulunduu szck kullanmlarna arlk verir: kan akyor, karanlk, kadn, aydnlk,
rkek, balk, iki, ksa, lke, katil, kara, kankentleri, ku, konsol, kavun. u dizelerde
ise k sesini ihtiva eden szckler, art arda sralanmtr: Kankentleri kan stne kan
yamas/ l kadnlarn pl ocuklar dourmas/ Kusuz ve balksz konsollu
odalarda. Bu iirde baarl bir ierik ve ses kombinasyonu oluturmutur.

248
Tespit ettiimiz baz konsonant tekrarlar yledir: u kaamak klardan u
eker kamlarndan/ Bebe dilerinden gnelerden yaban otlarndan (Ge Bakma
Dura, s. 133), Akms kaln kumalarn kanlanp kumlara belendii/ O kvrck
sakallar ve karglar dnemi/ / Karar kara kuyulara kapandk. Korktuk. kmadk
(A.Y.Y.K.T.T.K.S.M., s.170, 171), sudan sabundan sabah iilen sodalardan/ /
Kazclar oradaydlar. Kazdk./ Korktuk ve aladk/ Toprak kara slakt. Yakardk.
(l Ykayclar, s.266, 268), bardk sokak ve kr kesimleri kulak verdiler
(barmaya, s.359). Grld zere arlkl olarak k sesi tekrar edilerek i ahenk
oluturulmutur.
Vokal tekrarnda, a sesi n plana kar: karalar karalansn, allar allansn
(G.P.A.,

s.84),

Anlattklarm,

anlatamadklarm,

anlatamayacaklarm

(T.C.K.B.S.., s.118), Parklardan boalan fabrikalardan ve lokantalardan

(Sigma, s.196), kar yaar ormanlara kar yaar klalara/ ormanlara klalara kar
yaar (a.p.., s.357), sen istersen her gn gel her sene gel (susuzluka, s.371),
Adalardan adalara, aktarlardan aktarlara ve bir rzgara (baharat yolu, s.378)
kim bilebilir ki kimi neyi eskittiini (Gnler Geer, s.556). Gerek buradaki gibi
vokal gerekse de konsonant tekrarlar, kelime ve ibare yinelemeleri kadar olmasa da
iirinin ahenk gereksiniminin bir blmn karlar.

2. 10. 2. Kelime ve bare Yinelemeleri

2. 10. 2. 1. nyineleme
air, iirinin ahenk yknn byk ksmn, kelime ve ibare yinelemelerine
yklemitir. D.E.G.A. kitabndan sonraki dneminde, Divan kitab hari, kefiyenin
kapsn neredeyse hi almayan air, ahenk iin sz tekrarlarna ynelir. Bu nedenle
nyineleme, ardyineleme, blok yinelemeler vs. iirinde nemli bir younluk tekil eder.
nyineleme, dize balarnda yaplan tekrarlardan oluur. Bu tr kullanmlar
aslnda ilk iirlerinden itibaren gzlenmeye balanr: Dile benden ne dilersen, sere

249
kuu/ Dile benden ne dilersen, telli turnam/ Dile benden ne dilersen, Alagzlm
(T.B.A.D.P., s.50). D.E.G.A. kitabyla birlikte younluk giderek artmaya balar.
T.C.R.A.V.A.. (s.115) de msra banda bir szc tekrar edilir: Bir yanda koca
stanbul/ Bir yanda o/ Bir yanda en Allahsz arklar/ Bir yanda Edirnekap.
nyinelemeye rnek verebileceimiz dier baz kullanmlar yledir:
Onunla duvarlar kediler kt geldi

Sonunda o en diri anlamna vardm

Onunla o eksik geldi

Sonunda lmn yaamann gelip gemenin

Onunla bir yerim kt geldi

Sonunda yaban denizlerin srek avlarnn

(B.K.M..., s.146),

Sonunda
(Kanl Oyun, s.185)

gzel yorgan inesi

haydi kalk imdi bunu gmelim

gzel karanfil sap

haydi kalk bitiverdi

gzel gemi bir vakit

haydi kalk yorgun gzelim

gzel le sonras

haydi kalk

(Kar Altnda Evde, s.403)

koskoca bir tarih olacak

(Hadi zmire, s.410)

ak olsun ne zaman

koskoca bir yatak

ak olsun tiyatro geceleri

koskoca bir hal

ak olsun bravo sesleri

(Yap, s.536)

ak olsun anadolu otobsleri

(Ak in, s.637)

nyinelemeler iirinde byk bir yekn tekil eder. air, buradaki gibi diline dolad
bir kelime ya da kelime grubunu, ritim yakalamak iin ok birok dize boyunca tekrar
eder. Bazen ar tekrarlar iirde tekdzelie sebep olur. iiri neredeyse bir tekrar
ynna evirir. Bu da airin youn ahenk giriiminin bir yan etkisi gibidir.

2. 10. 2. 2. Ardyineleme
Dize

ba

yinelemelerindeki

younluk,

dize

sonlarnda

da

grlr.

nyinelemede olduu gibi ardyinelemede de ilk iirlerinde baz kullanmlara

rastlanmakla birlikte asl younluk D.E.G.A. kitabndan sonradr:

250

Bu iirde sevda sevda stne

Be kere yedi mi dediniz, dursun

Senelerdir veda veda stne

Yldz poyraz gndousu, dursun

Yareli yreimde da da stne

Fasulya m dediniz, dursun

(Sevda stne, s.107)

(T.C.K.B.S.., s.118)

ehirleri bir bir brakr gider gibi

Ama bir su sakin akp giderdi

zlmeden az hznl brakr gider gibi

denizde bir gemi sakin giderdi

Bir yeni dalara ormanlara hayvanlara gider gibi bir kadn sakin dourup giderdi
(T..H., s.157)

(vg lye, s.221)

iirin btn gemiinin dnda

krda bir olak kadar

art eksi btn deerlerin dnda

klada bir trk kadar

nceden aklanan her eyin dnda

rzgarda kuruyan tlbent kadar

(lkin, s.405)

(Acnn Tarihi, s.423)

stlerle birlik dur

saa yatk bir yaz deil

kan gdenlerle birlik dur

sola yatk bir yaz deil

ehir kuatanlarla birlik dur

dik kafal bir yaz deil

len ve yara alanlarla birlik dur

ba eik bir yaz deil

(K.K.S, s.451)

(Parlak ve Kara, s.527)

On dokuz szckten oluan Parlak ve Kara iirindeki drtlkte, sadece alt szck
farkldr. Bu da airin tekrar alkanlnn ar boyutlarda olduunun gzel bir
gstergesidir.

2. 10. 2. 3. Bala ve nlem Yinelemesi

Bala tekrarlar, genelde dize balarnda cmlelerin anlamsal ve yapsal
deerlerini bir sonraki dizeye tama maksatl kullanlr. iirinin hacminin
bytlmesinde etkilidirler. zellikle de ve, bu dorultuda sk bavurulan bir
balatr:

ve evler birbirlerinden eskirlerse

ve eskiden olmak tkenirse

seni ve
Gslerini ve

251
ve yalnzlnzn btn yaklm mumlar erirse

Akdenizi ve
(Byk Saat, s.288)

ve srmal uykudan usul usul uyanrsanz

(Uyannca memek, s.204)

B.G..D. iirinde ne..ne balac benzeri bir grev stlenir:

Ne kimseye borcum, ne alacam
Ne birikmi be on kuru cebimde
Ne kimseyi sevindirmi, ne zm olacam

(B.G..D., s.62)

u dizelerde ise, ama, ki, nk balalar dize banda tekrar edilir:

Ama aalar yleymi

Ki gzlerinde gzlk tamam

Ama sokaklar byleymi

Ki aparasnda kaskba

Ama sizin adnz ne

Ki kursanda kandil simidi

(T.C.T..D.A.., s.119)

(Herkes, s.297)

nk bir gtr scakln kollarma

nk kanlar, kanlar, kanlar hatrlarm
nk llerimiz toplanacaktr
(Biraz Daha, s.334)
Bala tekrarlar gibi nlem tekrarlar da sz konusudur. En ok bavurulan ise, ey
hitabdr:
Ey yorgun atlar, say bilmeyen ocuklar
Ey btn hazr elbiseciler ey
(K.B.K., s.206)

ey eim ey seviim ey bende yaayan

ey btn kitaplar ki bizi yazar kalr
(dzenbozana, s.361)

EY susam!...EY karanlkEY Borlarn demeyenler!

Ey Kimse Yok! Ey Bir Mavinin Unutulmasndan

Arta kalan!
Ey Sen Var msn?
Ey olma (B.B.K.T.B.B.A., s.212, 213)
Uyar, isim sayp dkme alkanl olan bir airdir. Bala ve nlemleri de bu
rneklerde olduu gibi envanterini kard eya ve durumlarn bana ya da sonuna

252
ekleyerek(onlara ritim katarak), oluturduu ynlar iir havasndan uzaklatrmak
istemez.

2. 10. 2. 4. Blok Yineleme

iirde nakarat gibi grlen ve zayflk saylan bu tr kullanmlara daha ok ilk
iirlerinde tesadf edilir: Gzel gnlerim vard yamurlarla slanan/ / Gzel
gnlerim vard yamurlarla slanan (Yad, s.15), Ben de gnahkar kullarndanm
Allahm/ / Ben de gnahkr kullarndanm Allahm (Arz- Hal, s.16), Garip
Anadolumun dalar/ Dalarn efendileri, aalar/ / Garip Anadolumun dalar/
Dalarn efendileri, aalar (G.A.D., s.24). Yine Trkiyem (s.35) iirinde bir
drtlk iirin banda ve sonunda olmak zere, iki defa tekrar edilir.
D.E.G.A. kitabndan sonra da yer yer blok yinelemelere rastlanr. Bunlar da
ilk iirlerinde olduu gibi tek dize, ift dize ve drtlk eklinde olur. T.C.R.A.V.A..
(s.115) irinde Ad kimseye lzm deil dizesi, eitli aralklarla defa;
T.C.K.B.S.. (s.118) de Dursun/ Ben imdi gelirim dizeleri nakarat gibi defa;
B.B.K.T.B.B.A. iirinde bir beyit iir boyunca be defa tekrar edilir. Ayn iirde bir
dizenin yedi defa st ste tekrar edilmesi, ilgin bir grnt oluturur:
Ah, yamur balayacak
Ah, yamur balayacak
Ah, yamur balayacak
Ah, yamur balayacak
Ah, yamur balayacak
Ah, yamur balayacak
Ah, yamur balayacak (B.B.K.T.B.B.A., s.213)
Yukardaki gibi bir dizeye taklp kalma durumu, Gnei Bol lke (s.283) ve Elli ki
Hane (s.445) iirlerinde de grlr. te yandan Ahd-i Atik (s.243) iirinde ve
kimbilirdi ak nerde oteller nerde dizesi dokuz defa tekrar edilir. l Ykayclar
(s.257) iirinde dize, iir boyunca on defa tekrar edilir. Bu tr blok tekrarlarn
muhtevayla btnletii baarl bir kullanmdr: yi ki geldiniz, burada bulundunuz/

253
Her ey yle uzun, biz soukuz ve/ yle solgunuz Bu tekrarla lmn insan zerine
reklenen korkusu ve bir lnn ardndan duyulan znt, iir boyunca eitli
aralklarla hatrlatlr ve iirin sonuna kadar canl tutulur. Dier blok tekrarlar, zellikle
de yukarda bir dizenin yedi defa st ste tekrar edildii gibi olanlar, kemiksi bir yap
oluturur ve iire zayflk katar.

2. 10. 2. 5. Dier Yinelemeler

Dramatik tekrarlar, ikilemeler, kii ad tekrarlar vs. Uyar iirinde grlen dier
yineleme eitleridir. .B.O. (s.117) iirinde tralalla szcklerinin iirin geneline
yaylan tekrar mzikal bir fon oluturur: Aalar sol yanmdayd tralalla/ Deniz yz
mil tede, tralalla. Hseyin Cntrk, Turgut Uyar ncelemesi nde bu tekrarlarn,
dramatik bir tesir uyandrdn syler(Cntrk 1961: 50). Bu tekrar tr, mzikten
edebiyata gemi bir kavram ve bir anlatm tarz olan ve herhangi bir tavr, hareket veya
szn eserde eitli vesilelerle birok kez tekrar edilmesi anlamna gelen leitmotivle
ayndr(etili 2004: 111). Ge Bakma Dura (s.133) iirinde ge bakalm
ifadesi, yzbin (s.127) iirinde yzbin ifadesi, leitmotiv gibi muhteva da
sreklilii salar.
iirde grlen bir tekrar tr ise, ikilemelerdir: boylu ay klar, gelip gelip
giden sarholuklar, sabahleyin/ yalnz yatakta az az mek (K.Y.Y., s.123),
Durmaz yaarm koyu koyu (M.S.V., s.126), Ben o evlerde dner kebap yiyemem
yiyemem/ Ben prova yapamam iplik dkemem acl acl glemem (G.K.O.E., s.131).
Bazen tekrar edilen szck says e de karlr. Bu tekrar trnn ahenk salama
ilevi, zellikle D.E.G.A. kitabnda dizelerin kaybolduu, dzyazya yaklaan
yaplarda nem kazanr.
.Y.H.. iirinde farkl tekrar eitlerini bir harman yaparak ilgin bir ahenk
denemesinde bulunur:

Kemal zer, bu tekrarn iire allmadk bir mzik kattn syler(zer 1999: 43).

254
Ezberlediim esenlikleri sonra bir bir anarm
Ezberlediim dudaklar sonra bir bir anarm
Bu bir adamn trksdr
Bu adamn trks nedir bilmiyorum
Bu adamda trksn bilmiyor (.Y.H.., s.180)
Bu dizelerde geen yirmi alt kelimenin ancak on iki tanesi farkldr. te yandan szck
yinelemeleri, dize bana ve sonuna denk getirilir. Bunlara r konsonantnn da tekrar
eklenince, ses ve kelime yinelemeleriyle oluturulmu ahenk ynnden baarl bir
kombinasyon ortaya kar.
airin sk yapt yineleme eitlerinden birisi, iirine konu olarak setii
kimselerin adlardr. Hayri Bey (s.439) iirinde Hayri Bey adn, Ferideye Ninni
(s.475) iirinde Feride adn diline dolar. Hasan Mutluluu iirinde ise hasan ad
bir ahenk unsuru olarak dnlr:
hasan, sonuncu hasan
szgelimi mustafann kardei olan hasan
llerin de gzleri vardr hasan

sen hasan/ sen hasan

mutlu ol hasan (Hasan Mutluluu, s.495)

Bu yineleme tr, kii isimleriyle snrl deildir. air, birok yerde diline dolad
kelimeyi iir boyunca tekrar edip durur. Szgelimi, Parampara (s.496) iirinde
parampara szc bu trden bir kullanmdr. Bunlar da daha nceki baz
yinelemeler gibi leitmotiv olmaya yakndr.
iirinde yer yer tekerlemeye varan, farkl bir yineleme eidine de rastlanr.
Ylgn (s.122) iirinde byle bir kullanm vardr: dilim kavun kestim birini ben
yedim/ Kavundan dilim kestim birini yedim/ Birini sana ayrdm kadn al birini sen
ye. K.B.K. iirinde youn tekrar, tekerleme havasn koyulatrr. Bu younluk iirin
geneline yaylr:

255
Sularsa akmak birgn brgn birgn
Birgn dalara kmak birer birer dalara kmak birgn
kmak kmak birer birer birgn dalara dalara birgn(K.B.K., s.206)
Benzer bir kullanm da B.B.K.T.B.B.A. (s.212) iirinde grlr.
Uyar, D.E.G.A. kitabyla ekil olarak girdii serbest ortamda doal olarak
kafiye ve redifin ahenk getirisinden uzaktr. Dzyazya yaklaan ve serbest tarzda
yazd iirlerin iir zelliklerini ayakta tutmak iin youn ekilde ses, kelime ve ibare
yinelemelerine giriir. Sonunda bunu baarmakla kalmaz, arya kaarak tekdzelie de
sebep olur.

2. 11. Sapmalar
air, bazen bir zgnlk oluturmak, kendi alglama ve sunma tarznn ayrc
ynn ortaya koymak adna dilde yerleik kurallarn dna kar. slubun, dilin ve
edebi trn hazrlad imknlardan bir seme olduu(Akta 1993: 106) gz nnde
bulundurulduunda, airin yerleik olana muhalefeti, sapmaya sebep olur.
iir dilinde sapmalar, kinci Yeni ierisinde ok yaygndr. Sheyla Dnmez,
kinci Yeni Hareketinde Dil Problem adl tezinde kinci Yeni airleri arasnda ortak
dil aykrlklarn tespit eder. Bu ortak farkllklar; fonetik, morfolojik ve etimolojik
ynden bir tasnife tabi tutar. ncelemesinde ortaya kan sonu kinci Yeni airleri
arasnda dil aykrlklar ve deformasyonun benzer konularda ve benzer yntemlerle
gerekletirildiidir. phesiz bir kinci Yeni airi olarak Uyar da sapmalara bavurur.
nc kitab D.E.G.A. ile kinci Yeni tarznda yazmaya baladktan sonra, iirinde
sz ve sz dizimi deformasyonlar n plana kmaya balar. Fakat szck yaps ve sz
dizimini bozmada ularda deildir. Birok zellikte olduu gibi burada da kinci Yeni
imknlarnn orta halli bir uygulaycsdr. Bunun yannda iirinden verilecek
deformasyon rneklerinde de grlecei zere, aykr malzemenin byk ounluu, ilk
kinci Yeni uygulamalar olan D.E.G.A. ve Ttnler Islak kitaplarnda toplanr.
Bu da airin aykr tavrn ayn younlukta btn iirine yaymadn, arlkl olarak

256
belli bir dnemde ortaya koyduunu gsterir. Uyar iirinde, iir dilinde grlen
sapmalar u ekilde sralamak mmkndr:

2. 11. 1. Yaznsal Sapmalar

Bu sapma tr, yaz dzeninde olan deiiklikler() szcklerin arasndaki
olaand

boluklar

ve

bazen

dizeler

arasndaki

olaan

olmayan

sralamalar[la](znl 2001: 142143) ilgilidir. Turgut Uyarn kinci Yeni ncesi ilk
iki kitabnda, iirin dier birok unsurunda olduu gibi, tertibinde de ilk aykrlklar
gzlenmeye balanr. Fakat asl younluk D.E.G.A. kitabndan sonradr.
Yalauz (s.19) iirinde, dize sralamasnda ilk defa bir satr atlanr ve bo
braklan dize noktalarla belirginletirilir: Papatya gibi yalnzd, kuyemi gibi
yalnzd// neden iplie ite Bekta, yapayalauzdu.. Mstehcen
iir (s.80) le birlikte dizelerin dey hizasnda bozulma grlmeye balanr.
G.M.K.P. iirinde ziyadelendirilmi dize kullanmn balatr:
Dilimiz takl kald,
diyemedik
Boynumuz bkl kald,
Doyamadk
(G.M.K.P., s.83)
D.E.G.A. kitabndan sonra yukarda bahsini ettiimiz ilkler, younluk kazanr.
Birounun birlikte uyguland yaplar ok dank bir grnt verir. Dize
uzunluklarndaki orantszlk da dank grntnn olumasnda etkilidir:
Bu yulaflar olaklar bardaklar bu btn putluklar bu
arklar
Hi umurumda deil yoksa yalnzlklar, bozuk paralar, uzun
boylu ayklar, gelip gelip giden sarholuklar, sabahleyin
yalnz yatakta az az mek, hani insann kendi kendini
(K.Y.Y., s. 123)
D.E.G.A. kitabnda yer alan bu iir, ayn zamanda dizeyi kk harfle balatt ilk
iirdir. Bu durum zamanla yaygnlaarak, airde bir alkanlk haline gelir. Mesela
Divan kitabnda, daha nce arada bir denedii dizeleri kk harfle balatma
Bu konuda nsal znlnn Edebiyatta Dil Kullanmlar adl kitabnda yapt sapma tasnifinden ve
tanmlamalarndan faydalanlmtr.

257
davrann btn kitaba yayar. Bu kitapta baharat yolu (s.377) iiri ve zel adlarn
baa denk geldii birka dize hari, iir dizelerinin tamam kk harfle balatlr. Bu
durum iir balklarnda da grlr. Hibir iir balnda byk harf kullanlmaz. Buna
mukabil balklara gelen ekler, kesme iaretiyle ayrlr: barmaya, cahil beire, bir
oda gneine vs . Dizeleri kk harfle balatma alkanl, daha sonraki kitaplarnda
da devam eder. Toplandlar kitabnda dizelerin byk harfle balatld sadece yedi
iir vardr. Geriye kalanlar hep kk harfle balatlr. K.D.. kitabnda ise, Acyor
(s.546) iiri dnda kalan btn iirlerin dizeleri kk harfle balatlr.
air, dize banda olduu gibi dize iinde de kelimeleri byk ya da kk harfle
balatma kurallarna riayet etmez: Urban iinde yp yp kaldmzn (ok
mek, s.203), Ey Beni Gln Eden Bitki Saplar! (B.B.K.T.B.B.A., s. 212). Bu
dizelerde, zel isim olmadklar ve dize banda gemedikleri halde kural d olarak
dize iindeki kelimelerin tamamna yakn, byk harfle balatlr. Kaz (s.414)
iirinde ise, dize iinde kullanlan noktadan sonra, cmleyi aykr bir ekilde kk
harfle balatr: yaz olsa neyse. kar soluk bir gln kefenini yrtyor. Baz
kullanmlarda, dzyazdaki gibi dize sonuna smayan kelimeleri alt satra tar: Yekta
bizi

sevindirdin

senin

yannda

birok

eyleri

hatr-/

lyoruz

derlerdi

(A.Y.M.K.A.S.M., s.134). Bu tr kullanmlar D.E.G.A. kitabndaki dzyazya

yaklaan iirlerde ok sk geer.
Uyar, yaznsal sapmalara bavurarak iir tertibine kendi damgasn vurmutur.
Dizeleri sralama konusunda kendine bir snrlama getirmez. Dizeleri byk kk
harfle balatlmada ise, sonlara doru tam bir kuralszlk iine girer.

2. 11. 2. Szcksel Sapmalar

Szcksel sapmalar, szck yapsnda meydana gelen/getirilen deformasyonla
ilgilidir. Bu sapma trnde, bazen airin dilin imknlarndan faydalanarak szck
tretmelerine giritii de grlr.

258
Uyarn szck yaps zerinde aykr tasarruflar eitlidir. ncelikle baz isim
kklerinden -la, -le ekleriyle fiil yapmna giritiini grmekteyiz: gariple-
(T..H., s.168), sarhola- (Byk Ev Ablukada, s. 187). Baka bir yerde sus-
fiilinin dilde kullanlmayan dnllk halini icat eder: sen bir susun, barmak benim
iim (Dnyada, s.197). Uyannca mek (s.204) iirinde benzer ekilde, yine bir
szcn olmayan dnllk hali kullanlr: ve o planm bedenlerin sonu gelmez
buusu. Burada bahsini ettiimiz szck, partisip eki(m) alm olan plan- fiilidir.
Bazen gndzn (M.A..B.K., s. 306) szcnde olduu gibi yapsnda arkaik
eklerin bulunduu szcklere bavurur. Burada baz kalplam rnekler(yazn, kn,
gzn, gndzn) dnda ilekliini kaybeden ve kullanld rneklerde de yapm
ekine dnm olan eski vasta(enstrmantal) eki n kullanlmtr(Ergin 2000: 237).
Akabakan (s.207) iirinde de sapma rneklerine rastlanr: O zaman btn
stanbulistan Vizansiyadan kalan sardayd. Burada stanbulistan ve Vizansiya
dilde kullanm olmayan, airin trettii kelimelerdir.
Szck yaps zerinde dikkat eken bir tasarrufu, szck birletirmelerinde
grlr. Kendi deyimiyle, sanki baz szcklerin duyarlln yenilemeye giriir. Bu
yntemde szckleri birleik yazarak, onlara farkl bir grnm ve bundan doabilecek
yeni bir arm deeri kazandrmak ister. Szgelimi karanslak (I.T.S., s.211)
kelimesi, byle bir abann rndr. Bu szck karanlk ve slak kelimelerinin bir
araya getirilmesiyle oluturulur. Fakat grld gibi terkip ierisinde karanlk
kelimesinin son harfi ve slak kelimesinin ilk harfi drlr. ki kelimeye, bir
terkip

ierisinde

nc

bir

grnt

kazandrld

gibi,

yeni

armlar

uyandrabilecek ekilde anlam ufuklar da geniletilir. airin duyarlln yenilemeye

alt

dier

baz

kelimeler

ve

iinde

bulunduklar

terkipler

yledir:

Arkaizm, Modern dille yazlm bir metinde, anlatmda gemii daha somut canlandrmak amacyla
eskimi kelime ya da deyimlerin kullanlmas. (Ayta 1999: 213) eklinde tanmlanr.

Turgut Uyar, Tomris Uyarla bir konumasnda, ayn szcklerin kullanla kullanla zamanla
terimletiini ve zmn dilde duyarlln yenilenmesiyle salanabileceini syler; fakat bunun nasl
yaplacann almn yapmaz(Uyar 1985: 102).

259
lmskntslakglnl

(B.B.K.T.B.B.A.,

s.212),

karaparlak

(Terziler

Geldiler, s.224), sonsuzsoukluk (K.Y.B., s.241). lk rnekte yan yana getirdii

drt kelime ilgin bir birletirme/tretme rnei oluturur.
Uyar, szcksel sapmalara bavurarak iir dilinde eitli farkllklar ortaya
koymay baarmtr. Fakat dier sapma trleriyle ayn anda iire yklendii iin anlam
iin bir sorun tekil eder.

2. 11. 3. Sesbilimsel Sapmalar

Szck yapsnda nemli bir aykrlk ses dzeyinde olur. En ok rastlanan
durum sedallamaya(yumuama) muhalefettir: soukuz (s.204), gke (s.224),
balkz (s.248), salakm (s.258), olagandk (s.279). Baz szcklerde, vokal
drmesine aykrlklar gze arpar: yalnz (s.167), kfre (s.216), hzne
(s.233), ehire (s.432). Trkede, sonunda konsonant olmayan orta hece vokal
vurgusuz olduu iin, ou zaman syleyite der ve bu kural yazya da geirilir. Fakat
bu kullanmlarda air, kurald bir ekilde dmeyi gstermez. Buna mukabil telaffuzda
olan, fakat yazya geirilmemesi gereken baz vokal dmelerini ise gsterir:
napalm (s.170), nolur bak (s.568). Yine biz olmasak kim(e) ne (s.369) ve
har(i)tasnda (s.350) ifadelerinde de vokal drlmesi yaplmtr. Parantez
ierisinde verilen sesler yazya geirilmemitir.
Uyar iirinde kurald konsonant drme hadiselerine de rastlanr. gser-
(s.140), kormad (s.220), bi dakka (s.540). lk rnekte t, ikincisinde k,
ncsnde r konsonant gsterilmez. kocamustapaa (s.439) ifadesinde ise fa
sesleri yutulmutur. iirinde tespit ettiimiz dier aykrlklar yledir: pl
ocuklar (s.189), pk caddeler (s.408). Bu kullanmlardan ilkinin eklindeki
asl vokal eklinde deitirilir. kinci kullanmda ise allmadk bir ekilde k
kelimesini pekitirerek sfat grevinde kullanr.

260
Sesbilimsel sapmalar da yadrgatc olmakla birlikte dier sapmalara nazaran
anlam zerinde olumsuz bir netice brakmaz. nk eksik braklan ksm ya da
sedallatrlmayan sesler, zihinde bir duraksamaya sebep olmadan kolayca fark edilir ve
tamamlanr.

2. 11. 4. Tarihsel Dnem Sapmalar

Bazen airler, farkl dil kullanmlaryla yzlerini iinde bulunduklar dnemden
farkl bir dneme evirirler. nsal znl Edebiyatta Dil Kullanmlar adl eserinde
bu yneliin arkaizmle gemie ya da dilde yeni tretmelerle gelecee doru
olabileceini syler. Yani iir dili, gemi dil dnemlerine ya da daha yaanmam bir
dil evresine gnderme yapyorsa, ortada tarihsel dnem sapmas vardr. Turgut Uyarda
her ikisine de rastlanr. Szcksel sapmalar konusunda bahsettiimiz dilde olmayan baz
tretmeleri gelecee doru bir yneli sayabiliriz: gariple- (s.168), sarhola-
(s.187), susun- (s.197), plan- (s.204) stanbulistan, Vizansiya (s.207).
Kurald szck birletirmelerini de tretme saymak mmkndr: karanslak (s.211),
lmskntslakglnl (s.212), karaparlak (s.224), sonsuzsoukluk (s.241).
air, szckleri birletirerek onlardan yeni anlam ve grnmde bir szck yapmak
ister.
air, Trkiyem ve Divan kitaplarnda daha fazla olmak zere, kulland
Osmanlca kelime ve tamlamalarla bu defa gemii hatrlamaya/hatrlatmaya alr:
Yol var Dadevirene artk tesviyei trabiyede/ ki buuk kada Pasinler, yallah
(Turnam Seninle, s.40), Bir tuzlu sahile Ben Robensonum deyip/ Kemali azametle
kadem basmsn/ / Yrmsn akam olmu tab tvan kalmam (B.S.G.T.,
s.45), Bir kprnn altndan sular geecek/ Denizler Bahri Sefit Bahri Ahmer Bahri
Bilmem ne (Ellem, s.90). Bu dizelerde tesviyei trabiye, kemali azamet, tab
tvan, bahri sefit, bahri ahmer vs. gemi dil devresine(Osmanlca) gnderme yapar.

261
iirinde gemi dnem anmsamalarndan biri de, Trkenin eski dnemlerinde
kalm, kendi dneminde ilekliini kaybetmi baz kelime ve ek kullanmlarna
bavurmasyla salanr. Bu tr kullanmlar ise D.E.G.A. ve Ttnler Islak
kitaplarnda younlar: Samal davarlarm sa olsun dedim/ Verimli tarlalarm var
olsun dedim/ / Kendini gnahlar iinde karglanm buluyordu (B.K.M...,
s.145). Bu dizelerde geen samal, karglanm gibi, Trkenin gemi dil evrelerinde
yaygn kullanm olan, ama Trkiye Trkesinde ilekliini kaybetmi kelimelere
birok iirinde daha yer verir: yunup arn- (s.124), uraybakan, bungunluk
(s.148), aula-, balkma (s.157), sar (s.164), buka (s.179), bungun
(s.183), yalva (s.208), kargl (s.224), ylk (s.334), uru (s.349), sayrlk
(s.607).
airin gemi dil evreleriyle ilgili anmsamalar ve gelecekle ilgili tasarlar iir
diline farkllk getirmekle birlikte, iirinin kelime kadrosunu da geniletir. Bu bakmdan
bu sapma trnn dierlerine nazaran iirine olumlu bir katk yapt sylenebilir.

2. 11. 5. Szdizimsel Sapmalar

Szdiziminin olaan dzeninin ihlal edildii bu sapma trnde, dier birok
sapma trnde olduu gibi D.E.G.A. kitab asl younluun balang noktasn tekil
eder. Bu kitapta ilk sapma rnei G.K.O.E.(s.130) iirinde karmza kar:
Perdenin arkalarndaki oydu bir ksam karlaacaktm oydu. Bu cmlede
perdenin tamlayan, tekil nc ahs iyelik eki(-) alm bir tamlanan isterken
air, tamlanana oul nc ahs iyelik ekini(-lar) getirir ve sz dizimini bozar.
Tamlamann doru ekli perdenin araksndaki eklindedir.
E.K.B.(s.132) iirinde Bakn bu ikide birde bozulan gne ifadesinde de
balac bir szcne lokatif eki gibi bitiik yazlarak anlatm bozulur. Yine Hibir
eylerim hep tamam olsa bile(K.M..U.B.,s.194) ifadesinde hem hibir szc
aykr kullanlm, hem de ey zamirine eklenen okluk eki gereksizdir. Tamlamann

262
doru ekli her eyim eklinde olabilir. Ayn iirin koyu renk deil gmleklerine
ifadesi de dikkat ekici bir deformasyon rneidir. Burada ise deil edat allmam
bir szdizimine sebep olur. Anlatm deil yerine olmayan ifadesi getirilerek
dzeltilebilir. herkes sevin duydular (gemi, gemi, s.395) cmlesinde, bu defa
zne-yklem uyumazl sz konusudur. Cmlenin anlamca oul yapca tekil
znesi(herkes), tekil yklem gerektirirken, cmleye oul ahsa gre ekimlenmi bir
yklem getirilmitir. Fiil duydu eklinde, nc teklik ahsa gre ekimlenmeliydi.
Uyar iirinde, devrik yaplar da fazladr. zellikle de Divan kitabnda e
kartrmnn fazlaca yapld kimi kullanmlarda, anlatm ilk anda fazla yadrgatc
grnr: o kimse kendisini sansn aynda kaplar kapalyken (b.b.s.f., s.397).
Anlatmn bozuk algland bu cmle kurall ekle dntrldnde, yle bir yap
ortaya kar: o kimse kaplar kapalyken kendisini aynda sansn. Benzer bir yap,
gecenindir (s.392) iirinde karmza kar: elbet kendisi korkar gecenin
karanlktan. Cmlenin kurall ekli gecenin kendisi (elbet) karanlktan korkar
eklinde olabilir. Dier szdizimsel sapma rnekleri yledir: Senden gayr, ey, bir
iimi gen ormanlar yzylla byten diri su(Byk Kavrulmu, s.152), adamlar
toplandklar

vakit

13.

30larnd

saat(K.M..U.B.,

s.195),

beni

hatrlamaklarn(Y.O.E., s.205), Bir barbar kendin tartar(B.B.K.T.B.B.A.,

s.212), saygmz idi yok(Ahd-i Atik, s.244), bir adam mavi yaz gmleksiz gezer
kalr(dzenbozana,

s.361),

ne

uzaklar

ne

akisler

her

eyi

hibir

veriyor(deltada, s.372), her eyi git (Durma Susuzlua, s.593).

airin en ok bavurduu sapma tr olan szdizimsel sapmalar, anlam yokua
sren etkin faktrlerden biridir. Aslnda airin an/yaamn anlamszln temsil
etmek/vurgulamak iin iire anlamszlk penceresi at gerei gz nnde
bulundurulursa, szdizimsel sapmalarla birlikte dier sapma trlerinin de anlam
gletirmek iin bir ara olarak kullanlmas makul karlanabilir.

263
2. 11. 6. Noktalama ve Sapmalar
kinci Yeni tarz, Uyar iirinde noktalamann kaderi zerinde belirleyici bir rol
oynar. lk iirlerinde baz aykr kullanmlara rastlanmakla birlikte, noktalama
iaretlerinin kullanm younluu fazladr. kinci Yeni tarzna giri yapt D.E.G.A.
kitabndan sonra, noktalama kaidelerine duyarszlk balar ve noktalama, giderek iirin
gndeminden tamamen dmeye balar. Bu dorultuda hibir noktalama iaretinin
kullanlmad iirlere tesadf edilir:

Kitap Ad

iir Ad ve Sayfa Numaras

D.E.G.A.

Ge Bakma Dura(s.133) Yorgundum Yoktum(s.188)

Divan

.b.h.(s.347),

i.b.s.(s.349),

biten

bir

yaza(s.349),

ieri

girene(s.352),

a.p..(s.357), barmaya(s.359), susuzluka(s.371), ne deir(s.374), rubai(1., 2.

ve 3. rubailer)(s.375, 376)

Toplandlar

Kar Altnda Evde(s.403), Acnn Corafyas(s.425), B.A.V.O.K..A.(s. 444),

Elli ki Hane(s.445), ayorum Gzyana(s.459), Senin Sol Yannda(s.505)

K.D..

Parlak ve Kara(s.527), Santigrad 100(s.530), Nedense(s.593), ten Deil

Ak(s.540),

Acyor(s.546),

Anlamak(s.549),

Ayamn

N.S.B..(s.560),
Geliyorlar(s.566),

Yaza

Girmeden

Tozuyla(s.551),

rm(s.561),
Odun(s.582),

Yazda(s.548),

Bir

Gk,

Su(s.554),

Bulut,

B.A.E.V.G.(s.565),

Kimsede

Yaz

Krlardan

Grmediim(s.583),

Krmz

Yuvarlak(s.585), Akt(s.586), Kim Varsa(s.588)

Dn
Mu

Yok B.G.B.Y.(s.594), Tut Ki Ben(s.595), Sonsuz ve br(s.596), Kalp

Duruyoruz(s.599), Denizin Yanlar(s.601), Unutulmaz Szler(s.602), Yalnz
At(s.605),

lmle

Balayan(s.609),

Bir

Gln(s.611),

Gz

Avlanp

Gidiyor(s.613), Gecenin arks(s.614), Kim Nasl(s.615), lkyaz M(s.616), Her

Gece(s.618), Binlerce(s.619)

Tablo: 17- Noktalama aretlerinin Kullanlmad iirler

iir balklarnda geen noktalama iaretleri gz nnde bulundurulmamtr.

264

Bununla birlikte baz iirlerinde sadece en sona nokta koymay tercih eder. D.E.G.A.
kitabnda yer alan Byk Ev Ablukada (s.186), Her Pazartesi kitabnda yer alan
B..A..S. (s.320), Divan kitabnda yer alan b.g.h. (s.350) ve Toplandlar
kitabnda yer alan K..B.Y. (s.407) iirleri byledir. Bunlarn dnda, birok iirinde
noktalama iaretlerinin toplam btn iirde iki ve gemez.
lk iki kitab, noktalama iaretleriyle en ok hair neir olduu dnemdir. Bu
dnem rnlerinde gerekli yerlerin byk ounluunda noktalamaya bavuran air,
kimi yerlerde aykr kullanmlarda da bulunur: Yiit Paam; anl Paam, gen
Paam (G.P.A., s.84) dizesinde sfat tamlamalarnn arasnda virgl kullanlmas
gerekirken, bir yerde noktal virgle bavurulmutur. Noktalamay asgariye indirgedii
D.E.G.A. kitabndan sonraki dneminde de bavurduu baz kullanmlarda
aykrlklar gzlenir: ocuk ve papucu. glckler. kibritler. sinemalar. Ve onun hzn
vard (Y.O.S.B.H.G., s.328). Burada, sfatlar arasnda virgl kullanlmas gerekirken,
aykr ekilde nokta kullanlmtr.
Sonu olarak airin ilk dnemi hari noktalama iaretlerine fazla rabet
etmemesi, birok iirinde hibir noktalama iaretine bavurmamas, iir akn hi
duraksatmak istemediini ve yakalad seri ak kesintiye uratarak, uygun noktalama
iareti iin durup dnmekten yana olmadn gsterir.

265

SONU

Turgut Uyar, hem Osmanl hem Cumhuriyet dneminde orduda grev yapm,
Giritli, subay bir baba(Hayri Bey) nn oludur. Ankarada dnyaya gelir, ocukluunun
byk ksm stanbulda geer. Uyar, aile fertlerinin birounun mzikle urat bir
ortamda byr. Karakter yaps olarak alngan bir kiilik yapsna sahiptir. renimini
paraszlk nedeniyle yatl askeri okullarda tamamlar ve babas gibi asker olur. 1948
ylnda Karsn Posof ilesinde balad askeri memurluk grevini, bir sre Samsunun
Terme ilesi ve Ankarada da devam ettirdikten sonra, 1958de ordudan ayrlr ve
SEKAnn Ankara brosunda almaya balar. 1967de emekliye ayrlr. Ayn yl
stanbula yerleir ve mrnn geri kalann burada geirir.
Uyar, iire edebiyatmzda tannm airlerin iirlerini taklit ederek balar. lk
iiri 1947 ylnda Yedign dergisinde yaynlanr. 1948 ylnda Arz- Hal iiri, Kaynak
dergisinin at yarmada hem ikincilik hem de Nurullah Atan beenisini kazannca
sanat evrelerinde ismi duyulmaya balar. iirlerinde Garip iiri, Nazm Hikmet, Cahit
Klebi, Yahya Kemal, Ahmet Haim, T.S.Eliot, F.G.Lorca tesirleri grlr.
Turgut Uyar, kinci Yeninin nc airlerinden biri olmakla birlikte iir serveni
daha geriden balayan bir airdir. Arz- Hal ve Trkiyem, kinci Yeni ncesi iirlerini
ihtiva eden kitaplardr. Bu dnem iirleri, Garip iiri ve memleketi edebiyat tesirleri
altnda kayda deer bir zgnlk tekil etmez. Az hususiyetleri, kii ve yer adlarn
kullanarak, ounlukla bir tara panoramas resmeder. Yzn ehre dnd zaman
ise tasvir ettii ya da sylemini dillendirdii kii, Garip iirinin kk adamndan
bakas olmaz.
Uyar, kinci Yeni dneminden itibaren poetik serveninde izleyecei yolu, daha
zgn ekilde belirlemeye/ tanmlamaya balamtr. ncelikle iirine yaam yanstma
grevini/ sorumluluunu ykler. Bu dorultuda, alglad yaam olduu gibi iirde

266
yanstmak ister. Yaam ierisinde en ak izlenimi ise, uygarlk-tabiat atmasdr. Bu
nedenle iirinin temel izleklerinden biri olur. te yandan airin iire yaamda olup
bitenleri tama gayreti ve yapabildikleri, kinci Yeniye yneltilen realiteden uzak
soyut iir sulamasn da en azndan kendi iiri asndan haksz karr.
airin;

otomatizm,

sz

ve

sz

dizimi

deformasyonlar,

allmadk

badatrmalar vs. gibi kinci Yeninin karakteristik zelliklerine bavurmas, iirinde

ksmen anlam sorununa sebep olur. Yine de verilen rneklerde koyu bir samadan sz
edilemez. iire yklenen anlamszlk ise, gerekstc sanatn savunduu bilinalt
gerekliinin da vurumu deil, airin yaamda/ anda var olduunu iddia ettii bir
anlamszlk halinin sonucudur. Bununla birlikte aykr katman belli bir dneminde
younlat iin, iirinin geneli iin bir risk tekil etmez. Uyar, kinci Yeni imknlarn
iire tatbik etmede ularda olmad gibi, bunda devamllk/ kararllk da gstermez.
Turgut Uyar, yaratl olarak uyumsuz bir yapdadr. nsann bu dnyadaki var
olu realitesine braklmlk/ atlmlk eklinde bakmas; yalnzlk, sknt, bunalm
ve umutsuzluu kaderi olarak grmesine neden olur. nsann kendi eliyle bu dezavantaj
bytmesine, dnyada zulm ve basklarla kendi neslinin trajedisini arttrmasna,
olduka ierler. iirinde sklkla bu konularn bahsini eder. Bu bakmdan iirine
evrensel bir boyut, hmanist bir alm kazandrd sylenebilir.
Uyar iirinde toplumsal konular ve siyasi gndermeler, nemli bir younluk
tekil eder. Divan kitabnda halka seslenir. Mnacat ve naatla tek hakl olarak
niteledii halk vgsne giriir. Toplandlar kitabnda anari ve terr olaylarnn znt
uyandran anmsamalar youndur. airin bu ekilde toplumun nabzn tutmas, yaad
sorunlar dillendirmesi ve onlarn aclarna ortak olmas, iirine toplumcu bir zellik de
kazandrr.
Uyar, yaad hayattan istedii manada verim alamam ve genelde mutsuz
olmutur. Yaam ierisinde onu teselli eden yegne ey kadndr. Bu nedenle
kadn(cinsellik), iirinde en nemli snma aracdr. Kadn dnda ne kan dier

267
snma aralarnda da her zaman ehvet arttran bir dekor bulunur. iirinde yer yer
yanstlan erotik sahneleri, bu konuyla fazlaca ilgilenmesinin bir sonucu sayabiliriz.
Turgut Uyar yaz tutkusu olan bir airdir. iirinde yaz mevsiminin gnleri ve
aylar arasnda dolamaktan, onlardan bahsetmekten olduka holanr. Yaz; kadnla
birlikte, hatrlandnda aire mutluluk veren durumlarn banda gelir.
Uyar, lm karsnda artc bir sknet ierisinde olmutur. Zira herhangi
bir inancn yattrc ruh ikliminde deildir. Muhtemelen askeri eitiminin getirdii
fiziksel ve ruhsal dayanklln da katksyla, lm karsnda kendini ayakta tutmaya
ynelik gl psikolojik refleksler gsterir. Ancak son iirlerinde bu rktc sahneyi
fazlaca anmsamaya balar. iirlerin boylar da, yaamnda kalan gnlerin azlna
arm yapacak ekilde iyice ksalr.
Bu almann asl amac yap ve tema unsurlarn belirlemek olduu iin
Birinci Blmde airin yaam serveni ve edeb kiiliine ksaca deinilmitir.
kinci Blmde, iirinde n plana kan temalar belirlenmeye ve iirinden
rnekler verilerek aklanmaya allmtr. Bu blmde air, iir yaam yanstmaldr
ilkesinden hareketle yaam/ a okumaya giriir. Ald en ak izlenim uygarlktabiat ve dzen-insan/ toplum atmasdr. Arlkl olarak bunlar iledii grlr.
Teknoloji ve rahat yaama buyur etmi, kent dokusu ierisinde emek sarf etmekten ve
tabiattan kendini men etmi insan eletirir/ protesto eder. Bunun znts, dnyadaki
kara yalnzl iinde hazr bulduu bunalm duygusunu, daha da krkler. airin sk sk
asl olann mutsuzluk ve umutsuzluk olduunu syledii ve bunun aklamasna giritii
grlr. Yine kadnn cinsellik vasfyla hayat deerli/ yaanlr klmas, insann ta
evrenin tesinden balayan ablukasn ksmen krmas ya da zayflatmas sz konusudur.
iirinde dzen-insan atmas, cinselliin zgrce yaanmas gerektii
fikriyle patlak verir ve ileri aamada toplumcu bir ekil kazanr. Uyarn, iirinin belli
bir dneminde halk mcadelesine giritii ve onun mutlak haklln savunduu

268
sylenebilir. Bask ve iddetten duyulan znt belirgin olmakla birlikte, militanca bir
serzeni ve slogan atma yoktur.
nc Blmde, iirinin yap ynnden incelemesi yaplmtr. lk iki
kitabnda duyulan ekil endiesi, D.E.G.A. kitabndan sonra iirin gndeminden kalkar.
zellikle de yeni bir anlayn(kinci Yeni) ilk rnlerini ieren bu kitapta, bir tr
belirsizlii vardr. Nazmdan nesre doru youn bir kayma sz konusudur. Sonraki
kitaplarnda bu durum fazla tekrar etmez.
Divan kitab, D.E.G.A. kitabndan son kitab Dn Yok Muya kadarki yedi
kitab, erli iki gruba ayrr ve ekil olarak bu alt kitapta hkim olan anlaytan
farkllk gsterir. Bu kitapta tamamyla divan iiri ekilleri referans alnm, fakat
tamamna yaknnn zgn ekilleri zerinde deiiklikler yaplmtr. airin zgn ekli
deforme etme abasn, bir ynden redif ve kafiyenin yeknesakln krma amacna
balamak mmkndr. Divandan sonra, ncesinde balayan ekil planndaki serbestlik,
iirinde sonuna kadar btn younluuyla devam eder. Bu dnemde grlen tek tk
dzenli ekiller, genel iinde kayda deer bir younluk tekil etmez.
Drdnc Blmde, iirinin dil ve slp incelemesi yaplmtr. lk iki
kitabnda az hususiyetleri ve deyim istilas altndaki dilinin D.E.G.A. kitabyla
deitii ve bu dnemden sonra Osmanlca, eski Trke ve bat dillerinden alnt
szcklerle karma bir dil oluturulduu gzlenir. Bu geni szck kadrosu, derin
entelektel birikimi olan airin, geni bir arm a oluturmasna yardmc olur.
Ayrca iirindeki bat kkenli szck saysnn fazlaln, modernite/ uygarlk
protestosuna balamak mmkndr. airin yapt, kar olduu bilim ve teknoloji
mamullerinin adlarn sylemek, insana ynelik gizli tehditlerini deifre etmektir.
Arlkl olarak serbest tarzda yazd iirlerinin ahenk ykn, byk oranda
yinelemeler stlenir.

269
Bir kinci Yeni airi olarak, sapmalar konusunda ularda deildir. Zaten
performansnn byk ounluunu da D.E.G.A. ve Ttnler Islak kitaplarnda gsterip
bitirir.
mge ve sembol konusunda, airin iir anlaynda kiisel sembollerin nemli bir
younluk tekil ettii ortaya kar. Bunlarn ou iirini aklayan anahtar kelimelerdir.
mge kullanmnda ilk iki kitabnda youn ve bayat imgelerin, Ttnler Islakta vahi
imgelerin ve iirinin genelinde birletirici (sinestetik) imgelerin younlukta olduu
sylenebilir. irininde estetik deeri yksek yaylgan/gelegen imgelere de rastlanr.

270

KAYNAKLAR

A- KTAPLAR
Akkanat, Cevat(2002), Gelenek ve kinci Yeni iiri, Kltr Bakanl Yay.,
Ankara.
Aksan,

Doan(2003),

Cumhuriyet

Dneminden

Bugne rneklerle iir

zmlemeleri, Bilgi Yaynevi, Ankara.

Akta, erif(1993), Edebiyatta slp ve Problemleri, Aka Yay., Ankara.
Aktun, Hulki(2002), Erotologya?, YKY, stanbul.
Altan, Erhan(2005), Tomris Uyarla Turgut Uyar zerine Bir Sylei Ben
Koarm Aalara, Koarm, Dnya Kitaplar, stanbul.
Aslanolu, Rana A.(2000), Kent, Kimlik ve Kreselleme, Ezgi Yaynevi.
Ayta, Grsel(1999), Genel Edebiyat Bilimi, Papirs Yay., stanbul.
Bezirci, Asm(1994), kinci Yeni Olay, Evrensel Basm Yayn, stanbul.
Cntrk, Hseyin-Bezirci, Asm(1961), Turgut Uyar-Edip Cansever, De Yaynevi,
stanbul.
etili, smail(2001), Bat Edebiyatnda Edeb Akmlar, Aka Yay., Ankara.
etili, smail(2004), Metin Tahlillerine Giri/1 iir, Aka Yay., Ankara.
etili, smail(2004), Metin Tahlillerine Giri/2 Hikye-Roman-Tiyatro, Aka
Yay., Ankara.
olak, Veysel(2004), iir Nedir ve Nasl Yazlr? Yaratc Yazma Dersleri,
Papirs Yay., stanbul.
Dilin, Cem(2005), rneklerle Trk iir Bilgisi, TDK Yay., Ankara.
Erdost, Muzaffer lhan(1997), kinci Yeni Yazlar, Onur Yay., Ankara.
Ergin, Muharrem(1989), Dede Korkut Kitab I, TDK Yay., Ankara.
Ergin, Muharrem(2000), Trk Dil Bilgisi, Bayrak Basm/Yaym/Tantm, stanbul.

271
Fieki, Turgay(2003), Ne Gzeldi Senin lgnln, Turgut Uyar, Adam
Yaynclk ve Matbaaclk A.., stanbul.
Fordham, Frieda(1997), Jung Psikolojisi(ev: Aslan Yalner), Say Yay., stanbul.
Fuat, Mehmet(2000), kinci Yeni Tartmas, Adam Yay., stanbul.
Haim, Ahmet(2001), Btn iirleri(Haz. nci Enginn- Zeynep Kerman), Dergh
Yay., stanbul.
lhan, Attil(2004), kinci Yeni Sava, Trkiye Bankas Kltr Yay., stanbul.
Kabakl, Ahmet(1974), Trk Edebiyat, C.3, Trk Edebiyat Yay., stanbul.
Kahraman, Hasan Blent(2000), Trk iiri Modernizm iir, Bke Yay., stanbul.
Kaplan, Mehmet(2001), iir Tahlilleri II, Dergah Yay., stanbul.
Karaca, Alaattin(2005), kinci Yeni Poetikas, Hece Yay., Ankara.
Karaca, Faruk(2000), lm Psikolojisi, Beyan Yay., stanbul.
Kierkegaard,

Sren(2001),

lmcl

Hastalk

Umutsuzluk(ev:

Mehmet

Mukadder Yakupolu), Ayrnt Yay., stanbul.

Korkmaz, Ramazan(2002), karosun Yeni Yz Cahit Stk Taranc, Aka Yay.,
Ankara.
Korkmaz, Ramazan(2004), Aytmatov Anlatlarnda tekileme Sorunu ve Dn
zlekleri, Trksoy, Ankara.
Korkmaz, Ramazan(2005), Yeni Trk Edebiyat El Kitab(1839-2000), Grafiker
Yay., Ankara.
Kleki, Numan(2005), Aklamalar ve rneklerle Edeb Sanatlar, Aka Yay.,
Ankara.
zcan, Tark(2005), air ve Szn Maheri Oktay Rfat, Aka Yay., Ankara.
zel, smet(2002), Mesele Teknik-Medeniyet-Yabanclama, ule Yay.,
stanbul.
zer, Kemal(1999), kinci Yeniden Toplumcu iire, Yordam Kitaplar, stanbul.
znl, nsal(2001), Edebiyatta Dil Kullanmlar, Multlngual, stanbul.

272
Pappenheim, Fritz(2002), Modern nsann Yabanclamas(ev: Salih Ak),
Phoenix Yaynevi, Ankara.
Sezen, Ymni(2002), adalama Yabanclama ve Kimlik, Rabet Yay.,
stanbul.
Tucu, Tuncar(2002), Yabanclama Problemi Hristiyanln ve Marksizmin
Kkleri, Alesta Yay., Ankara.
Tucu, Tuncar(2000), Bat Felsefesi Tarihi, Alesta Yay., Ankara.
Uyar, Tomris(1999), iirde Dn Yok Mu Turgut Uyar zerine Yazlar, Can Yay.,
stanbul.
Uyar, Tomris-Nezir, Seyyit(1985), Sonsuz ve br, Broy Yay.
Uyar, Turgut(1983), Bir iirden, Ada Yay., stanbul.
Uyar, Turgut(2004), Byk Saat Btn iirleri, YKY, stanbul.
Wellek, R.- Warren, A.(2001), Yazn Kuram(Trkesi: Yurdanur Salman-Suat
Karantay), Adam Yay., stanbul.

B- TEZLER
Caner, Frat(2006), Turgut Uyarn Huzursuzluu(Doktora Tezi), Bilkent
niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
Dnmez, Sheyla(1993), kinci Yeni Hareketinde Dil Problemi(Yksek Lisans
Tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkenin Eitimi ve retimi
Anabilim Dal, Ankara.
Gler, Ahmet Faruk(2004), Cemal Sreyann iirlerinin Tematik ve Yap
Bakmndan ncelenmesi(Yksek Lisans Tezi), Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Elaz.
enderin, Zbeyde(2003), Turgut Uyarn Hayat, Sanat, iirleri zerine Bir
Aratrma(Doktora Tezi), Anakara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk
Dili ve Edebiyat(Yeni Trk Edebiyat) Anabilim Dal, Ankara.

273
Yatkn, . Nazan(2000), Edip Cansever Hayat, Sanat, Eserleri iirlerinin Yap
ve Tema Bakmndan ncelenmesi(Yksek Lisans Tezi), Frat niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Elaz.

C-SZLK VE ANSKLOPEDLER
Aksoy, mer Asm(2006), Ataszleri ve Deyimler Szl 2, nklp Kitapevi,
stanbul.
Aktun, Hulki(2002), Byk Argo Szl, YKY, stanbul.
Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.6, s.2911, Hrrem Fila Yay., stanbul.
Develiolu, Ferit(2000), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitapevi
Yay., Ankara.
Kklgiller, Ahmet(2000), Edebiyat Szl, zyrek Yaynevi, stanbul.
Pala, skender(2004), Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yay., stanbul.
Tanzimattan Bu Gne Edebiyatlar Ansiklopedisi(2001), C.2, s.868, YKY,
stanbul.
Trke Szlk(1998), TDK Yay., Ankara.

D- SREL YAYINLAR

1. Dergi ve Gazete Yazlar

Abidin Emre(1981), Letrizm(Harfilik), Trk Dili, S. 349.
Akatl, Fsun(1994), Hep Yaayan Turgut Uyar, Varlk, S.1043.
, (1999), Gldal, Dikenli ama Gll nce Direnli ve Kahraman,
iirde Dn Yok Mu.
Aktun, Hulki(1985), lm Nakarat Olmayacak, Sonsuz ve br.
Alpay, Necmiye(1997), Dzlem, Ludingirra, S.3.
Bu blmde Tomris Uyar ile Seyyit Nezirin hazrlad Sonsuz ve br ve Tomris Uyarn
hazrlad iirde Dn Yok Mu Turgut Uyar zerine Yazlar adl kitaplarda geen yazlara da yer
verilmitir.

274
Altnta, Gnel(1966), Toplumculuk, Cansever, Uyar, Oktay, Soyut, S.20.
Altu, Taylan(1969), Turgut Uyarn Mutlu Alm, , S.15.
Arsoy, Sunullah(1952), Kitaplar Arasnda(Trkiyem), Varlk, S.383.
Ata, Nurullah(1952), Bir air zerine, , S.380.
Ata, Nurullah(1985), Trkiyeme nsz, Sonsuz ve br.
Ayhan, Ece(1997), Sk airlerden Turgut Uyar ya da Sivil iir, Ludingirra, S.3.
Batur, Enis(1979), kinci Yeni ve Gerekstclk, Oluum, S.2223.
, (1999), Byk Saatin Amansz Tik Tak, iirde Dn Yok Mu.
Bayrl, V.B.(1999), Ne Varsa Geyikli Gecede di, .
Bek, Kemal(1997), Turgut Uyarn Divannda Gelenek ve iir , Ludingirra,
S.3.
Birsel, Salh(1970), Her Pazartesi, Trk Dili, S.223.
Can, Ayhan(Austos 1970), Divana Kar Bir Divanc, Yeditepe, S.172.
Cansever, Edip(1985), Turgut Uyar iiri, Sonsuz ve br.
Cokun, Zeki(ubat 1985), Byk Saat(Toplu iirler), Turgut Uyar, ada
Eletiri, S.2.
Doan, Mehmet Can(1997), Dnen iir, Duyan iir, Ludingirra, S.3.
Durba, Refik(1985), Hibir ey Biriktirmiyor Kendisiyle lgili, Sonsuz ve
br.
, (1999), Durdu lmn Byk Saati, Bir Daha almayacak, iirde
Dn Yok Mu.
Edg, Ferit(1997), Yirmi Bir iirden, Ludingirra, S.3.
, (1999), Sonsuz Eksi ki, iirde Dn Yok Mu.
Eliuz, lk(Ocak 2001), Attila lhann iirlerinde Postmodernist Sylemin ki
Yz, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.11, S.1.
Erdost, M.(1999), Ttnler Islak, iirde Dn Yok Mu.
Ertop, Konur(1962), Yeni Yaynlar(Ttnler Islak), Dost, S.18.

275
, (1997), Geyikli Gece nin Sonrasnda Turgut Uyar, Ludingirra,
S.3.
Gemen, smail Ragp(Ocak-ubat 1994), Turgut Uyar iirinde Anlam,
Promete, S.17-18.
Halil, Gkhan(1999), lmnn 10. Ylnda Turgut Uyar: Gverteden Biri,
iirde Dn Yok Mu.
Gney, etin(1970), Kitaplar(Divan), Trk Dili, S.225.
Gney, Oben(1965), Bir nsan Getirme Sorunu ve Turgut Uyar ya da l
Ykayclar, Dnem, S.14-15-17.
Gnmzde Kitaplar(Ocak 1985), 1984 Sedat Simavi Edebiyat dl Turgut
Uyar, S.13.
Grson, Eser(1967), Geen Ayn iirleri, Alan 67, S.1.
Halman, Talat Sait(1965), Turgut Uyar ve Ttnler Islak, Dnem, S.18.
Hzlan, Doan(1997), Turgut Uyar zerine Divan Notlar, Ludingirra, S.3.
, (1985), Rzgarda memek, Sonsuz ve br.
nal, Turul(1981), Gerekstclk, Trk Dili, S.349.
nan, Remzi(Eyll-Ekim 1993), Otuz Drt Yl nce Turgut Uyarla, Promete,
S.1314.
nce, zdemir(Kasm 1990), Turgut Uyar Aynann Arkasndadr, Gsteri,
S.120.
Kartolu, Can(Ekim 1985), Turgut Uyar: airin Uzun lm, Sanat Olay,
S.41.
Koak, Orhan(1999), Turgut Uyarn iiri zerine Notlar, iirde Dn Yok Mu.
Kutlar, Onat(1999), Bir Acemi Usta, .
Menemenciolu, Nermin(1999), Turgut Uyarn iiri, .
Naci, Fethi(1999), O Korkak Geyik Yavrusu Bayram Arifesi, .
Nezir, Seyyit(1985), Turgut Uyarn Uzun yks, Sonsuz ve br.

276
Oktay, Ahmet(Eyll 1966), Toplumculuk, Yabanclama ve iir, Papirs, S.4.
, (1999), Zamanla Gz Gze: Uzaklarda Yapld Sanlan Bir iirin
Arka Fonu, iirde Dn yok Mu.
Otu, nder(1999), Yalnzln Kusursuz ekirdei, .
zkrml, Atilla(1968), Uyarn iiri, Papirs, S.30.
zmen, Kemal(1999), Bir Senfonik iir: Turgut Uyarn l Ykayclar ,
iirde Dn Yok Mu.
Peker, Hseyin(1969), Her Pazartesi, Yordam, S.2.
Sreya, Cemal(1966), Turgut Uyarn Giriimi, Papirs, S.4.
Tahir, Kemal(1985), Turgut Uyarn Kitab Dolaysyla Tarih ve iirimiz,
Sonsuz ve br.
Teoman, Sabahattin(1970), Sliht- Nisvndan Saffet Hanmefendi, Varlk,
s.750.
Turan, Gven(1985), Bir ekimenin Anatomisi Turgut Uyar Dnya-iir,
Gnmzde Kitaplar, S.22.
Trk Dili(1962), Turgut Uyar, S.127.
Uarol, Tuncer(Austos 1985), kinci Yeniyi Yklenen Bir Ozan: Turgut Uyar,
Gsteri, S.57.
, (1985), Turgut Uyarn Byk Saati, Varlk, S.937.
, (1988), Turgut Uyarn iiri ve Geirdii Evreler, Gsteri, S.93.
, (1992), iir Kitaplar stne Gnlk Kayay Delen ncir,
Varlk, S.1021.
Uyar, Tomris(1997), Anma/Anlma, Ludingirra, S.3.
, (1985), Turgut Uyar iirine Girerken, Sonsuz ve br.
Uyguner, Muzaffer(Temmuz 1959), Dnyann En Gzel Arabistan, Yeditepe,
S.7.
, (1963), Ttnler Islak, Trk Dili, S.137.

277
, (1985), Turgut Uyarn Yaam ve iirleri, Gsteri, S.59.
Yldzolu, Ergin(1997), Pablo, Samuel ve Turgut, Ludingirra, S.3.

2. Soruturma, Akoturum ve Syleiler

elik, Naci(Mays 1970), Turgut Uyarla Bir Konuma, Yeni Dergi, S.68.
Ercan, Enver(1985), Tavrm, Bilinli Biimde Taraf Tutan Gzlemci Tavrdr,
Sonsuz ve br.
Trk Dili(1977), kinci Yeni zerine Muzaffer Erdostla Bir Konuma, S.309.
Gsteri(1981), Soruturma: Trk Klasikleri Var mdr?, S.12.
Gney(1969), Babaa- Turgut Uyar ile, S.26.
Meteolu, Nil(1969), Tomris Uyarn Gzyle Turgut Uyar, Gney, S.26.
zgven, Fatih(1985), Turgut Uyar: Hangi Soruyu Niye, Sonsuz ve br.
zkrml, Atilla(1985), Turgut Uyar ile iirden Hayata, .
Sezer, Sennur(1985), Turgut Uyar ve iiri, .
Uyar, Tomris(1985), iirde airane ye Hep Kar Oldum, .
Uyar, Tomris(1999), Ya ve iir stne (Katlanlar: Edip Cansever, Cemal
Sreya, Turgut Uyar), iirde Dn Yok Mu.

3. Turgut Uyarn Kendi Yazlar

Uyar, (A. Turgut) (23 Mart 1958), Dergilerde, Pazar Postas, S.12.
, (6 Nisan 1958), Genlik Gazetesi, , S.14.
, (13 Nisan 1958), Yenilike At, , S.15.
, (11 Mays 1958), Anadoludaki Dergiler, , S.19.
, (18 Mays 1958), Atan lm Yldnm iirle Ata, , S.20.
, (25 Mays 1958), ar-Acpayam, , S.21.
, (1 Haziran 1958), Garp Cephesinde Yeni Bir ey Yok, , S.22.
Buradaki yazlarnn bir ksmndan alnt yaplmam, fikir dzeyinde faydalanlmtr. Ayrca Ahmet
Turgut ve Turgut Uyar adlaryla yazlan yazlar, iki blm halinde kronolojik olarak sralanmtr.

278
, (15 Haziran 1958), Sanat Sayfalar, , S.24.
, (13 Temmuz 1958), Gene Halk iiri, , S.28.
, (7 Eyll 1958), Muammaya Sayg, , S.36.
, (14 Eyll 1958), l Mevsim Biterken, , S.37.
, (5 Ekim 1958), Trk Dili le Ruhbilim, , S.40.
, (26 Ekim 1958), Kzmamak, , S.43.
, (2 Kasm 1958), ki Dergi, , S.43.
, (16 Kasm 1958), Dergilerde Atatrk, , S.46.
, (28 Aralk 1958), Eletirmede Kalp, , S.52.
, (1958), Yeni iirler 1958, Dolaysyla, Forum, S.93.
, (1960), iirde 1960, Dost, S.28.
, (1961), Bir Yl, , S.40.
, (1963), Dergilerin Getirdii, , S.27.
, (1968), Dergilerde, Trk Dili, S.200.
, (1968), Dergilerde, , S.201.
Uyar, Turgut(1955), 1954te Dergilerimiz, Evrim, S.5.
, (1957), Cahit Stknn Mektuplar, Forum, S.80.
, (1957), nce Sayg, , S.86.
, (1957), ada Trk iiri, , S.89.
, (29 Eyll 1957), ller Eskidi, Pazar Postas , S.38.
, (3 Kasm 1957), iirdekiler I, , S.43.
, (1 Aralk 1957), iirdekiler II, , S.47.
, (22 Aralk 1957), iirdekiler III, , S.50.
, (1958), Esir Jemins ve Altor ehri, Forum, S.113.
, (1958), Anlam M?, , S.103.
, (9 Mart 1958), Yenide Aranmas Gereken, Pazar Postas , S.10.
, (23 Mart 1958), an Yitirmek, , S.12.

279
, (13 Nisan 1958), Anlamak M?, , S.15.
, (20 Nisan 1958), Eskilerle Anlaalm, , S.16.
, (20 Temmuz 1958), Anlam Sancs, , S.29.
, (22 Eyll 1958), Diki Pay, , S.37.
, (2 Kasm 1958), Hzla Eskiyen, , S.43.
, (9 Kasm 1958), nce Aruz ld, , S.44.
, (14 Aralk 1958), Bir Yant, , S.50.
, (21 Aralk 1958), Ksr Dngde, , S.51.
, (26 Ocak 1958), Ozann i, , S.11.
, (1967), Ata iirden Anlar Myd?, Trk Dili, S.188.
, (1969), Dergilerde iir Bir Saldr, Yeni Dergi, S.61.
, (1969), Orhan Veli stne Birka Not, Gney, S.26.
, (1982), Bir Ltfu ok Mrvveti ok Padiah Baki, Gsteri, S.17.
, (1985), Vaiz Sokak, Sonsuz ve br.
, (1985), Yaammda lkler, .
, (1985), iir Gnl, .
, (1985), lkin Cesaret, .
, (26 Ocak 1985), Ozann i, Pazar Postas, S.11.
, (1985), iir stne, Sonsuz ve br.
, (1985), Her ada Yenilenen, .
, (1985), kmazn Gzellii, .
, (1985), Efendimiz Acemilik, .
, (1985), iir stne Pazar Postas Mektuplar, .
, (1997), Ben, Ludingirra, S.3.

280
ZGEM

Fariz Yldrm, 1980 ylnda Elazda dodu. Lise renimini Elaz

Lisesinde tamamlad. 2004 ylnda Ege niversitesi Trk Dili ve Edebiyat
Blmnden mezun oldu. Ayn yl Frat niversitesi Trk Dili ve Edebiyat
Blmnde yksek lisans programna katld.