Eski̇ Türk Edebi̇yatina Gi̇ri̇ş (Bi̇çi̇m-Ölçü) PDF

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2365

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1362
ESK TRK EDEBYATINA GRfi:

BM VE L
Yazar
Prof.Dr. M.A. Yekta SARA (nite 1-5)
Editr
Prof.Dr. Abdlkadir GRER
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlular
r.Gr. lker Usta
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l
ISBN
978-975-06-1039-4
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 22.300 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Eyll 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vi
Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz

Temel Bilgiler...........................................................................
GRfi ..............................................................................................................
Eski Trk Edebiyatnn Tanm ve erevesi .............................................
ESK TRK EDEBYATI ...............................................................................
Adlandrma Sorunu .......................................................................................
Eski Trk Edebiyatnn Dayand Ortak Kltr .......................................
Eski Trk Edebiyatnda Dil .........................................................................
Eski Trk Edebiyatnda fiiir .........................................................................
Divan fiiirinin Dnemleri .......................................................................
Osmanl Toplumunda fiiir ve fiairin nemi .........................................
Dnemin fiiir Kitaplar ...........................................................................
Divan fiiirinin Geleneksel zellikleri ...................................................
Divan fiiirinde Biim ve henk ............................................................
Divan fiiirinde Muhteva .........................................................................
Tabiat le lgili Unsurlar ...............................................................................
Eski Trk Edebiyatnda Nesir ......................................................................
Eski Trk Edebiyat Tarihinin Bafllca Kaynaklar ......................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
4
4
6
7
10
10
11
12
14
15
17
30
34
35
38
40
41
41
42
Nazm Biimleri: Beyitlerden Oluflan Nazm Biimleri ve

Drt Msral Nazm Biimleri................................................. 44
GRfi ..............................................................................................................
BEYTLERDEN OLUfiAN NAZIM BMLER...............................................
Msra ve Beyt ................................................................................................
Kasde ............................................................................................................
Gazel ..............................................................................................................
Mstezd ........................................................................................................
Kta ................................................................................................................
Mesnev ..........................................................................................................
DRT MISRALI NAZIM BMLER..............................................................
Rba .............................................................................................................
Tuyu .............................................................................................................
zet................................................................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynak ...................................................
2. NTE
45
46
46
47
56
60
62
64
68
68
70
72
74
75
75
75
Bendlerden Oluflan Nazm Biimleri: Musammatlar........... 76

GRfi ..............................................................................................................
1. NTE
77
3. NTE
iv
indekiler
I. GRUP MUSAMMATLAR .............................................................................

Mselles .........................................................................................................
Murabba ........................................................................................................
Terb .............................................................................................................
fiark .........................................................................................................
Muhammes ....................................................................................................
Tahms............................................................................................................
Mseddes .......................................................................................................
Tesds .............................................................................................................
Msebba........................................................................................................
Tesb..............................................................................................................
Msemmen ....................................................................................................
Tesmn ...........................................................................................................
Mtessa .........................................................................................................
Muaflfler ........................................................................................................
Taflr...............................................................................................................
II. GRUP MUSAMMATLAR ............................................................................
Terkb-i Bend (= terkb-bend)......................................................................
Terc-i Bend (= terc-bend) .........................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
4. NTE
Eski Trk Edebiyatnda l: Aruzla lgili Temel

Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usul ............................ 100
GRfi .............................................................................................................
TRK fiRNDE ARUZ ..................................................................................
Aruzla lgili Temel Kurallar ve Terimler ......................................................
Aruza Gre Hece Trleri ........................................................................
Aruz fllemleri ................................................................................................
Aruzla lgili Dier Baz Terimler ..................................................................
Aruz fllemlerine rnekler ...........................................................................
Vezin Bulma Usul .......................................................................................
Trk fiiirinde Kullanlan Vezinler ................................................................
Alfabetik Sraya Gre Aruz Vezinleri .....................................................
Czlerine Gre Aruz Vezinleri ...............................................................
zet................................................................................................................
5. NTE
78
78
79
80
80
81
83
85
86
87
87
88
89
89
89
90
90
90
93
96
98
99
99
99
101
101
102
102
103
109
110
111
112
113
113
122
123
124
124
125
Eski Trk Edebiyatnda l (II) ve Kafiye ....................... .. 126

GRfi ..............................................................................................................
ESK TRK EDEBYATINDA L (II) ......................................................
Trk Edebiyatnda Aruz Bahirleri.................................................................
DVAN fiRNDE KAFYE.............................................................................
Girifl................................................................................................................
127
127
127
136
136
indekiler
Kafiye le lgili Baz Terimler ve Temel Kurallar ........................................

Kafiye Szcklerinde Farkllk................................................................
Kafiye Harfleri ...............................................................................................
Kafiye Trleri.................................................................................................
Harflerine Gre Kafiye Trleri ...............................................................
Kafiyenin Birden Fazla Olmas...............................................................
Kafiye Kusurlar.............................................................................................
Kafiye le lgili Baz Uyarlar ........................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
137
138
138
140
140
141
141
142
148
149
150
150
150
vi
nsz
nsz
Trk edebiyatnn bugn elimizde bulunan yazl kaynaklar, yaklaflk 1200 yllk bir zaman diliminde meydana getirilmifl edeb rnlerdir. Trk tarihinde bu on
iki yzyllk, olduka uzun bir zaman dilimi ierisinde iki nemli dnm noktas
vardr. Bunlardan biri, Trklerin X. yzyldan bafllayarak slm dinini kabul etmeleri, dieri de XIX. yzyln ortalarndan itibaren Bat uygarlnn etkisi altna
girmeleridir. Trk edebiyat da baz edebiyat tarihlerinde Trk tarihindeki bu iki
nemli dnm noktas dikkate alnarak; slmiyet ncesi Trk edebiyat, slm
dnem Trk edebiyat ve Bat etkisindeki Trk edebiyat olmak zere ana
dneme ayrlmfltr. slmiyet ncesi Trk edebiyatnn gnmze kadar ulaflan
yazl rnleri VII-IX. yzyllara ait Kktrke ve Uygurca metinlerdir. slm dnem Trk edebiyat ise, XI. yzylda her bakmdan rnek ald slm dnem
ran edebiyatnn etkisinde domufl, geliflmifl ve varln kesintisiz olarak XIX.;
hatta, XX. yzyl bafllarna kadar devam ettirmifl bir edeb dnemdir. Bu dnem
Trk edebiyatn, slm dnem Dou Trk edebiyat ve slm dnem Bat
Trk edebiyat olmak zere iki bafllk altnda ele almak mmkndr. slm dnem Dou Trk edebiyat, tarihsel sre ierisinde Karahanl, Harezm-Altnorda ve aatay olmak zere biri dierinin devam niteliindeki edeb dille
meydana getirilmifl; Al fir Nev (l. 1501), Hseyin Baykara (l. 1505) ve Bbr
(l. 1530) gibi byk temsilciler yetifltirmifl bir edebiyattr. slm dnem Bat
Trk edebiyat ise, XIII. yzyl sonlarnda Anadoluda domufl; Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde varln XIX. yzyl ortalarna; hatta, zayflayarak XX.
yzyl bafllarna kadar srdrmfl ve yzlerce deerli sanatkr yetifltirmifl bir edeb dnemdir. Yaklaflk alt yzyl devam slm dnem Bat Trk edebiyat, XIX.
yzyl bafllarndan itibaren artk tkenmeye yz tutmufl; bu yzyln ortalarndan
itibaren de yerini yeni bir edeb anlayfla brakmaya bafllamfltr. Bat, zellikle de
Fransz edebiyat etkisinde doarak geliflmeye bafllayan bu yeni dnem Trk edebiyat, yeni edebiyat olarak adlandrlmfl; bu adlandrmann doal sonucu olarak slm dnem Bat Trk edebiyatna da eski edebiyat ad verilmifl; bu adlandrma gnmze eski Trk edebiyat olarak yansmfltr. Eski Trk edebiyat bugn, divan edebiyat, klasik edebiyat ve klasik Trk edebiyat gibi adlarla da anlmaktadr.
slm dnem Bat Trk edebiyat metinleri Ouzlarn konuflma dilinden domufl bir yaz diliyle meydana getirilmifltir. Bat Trkesi, Bat Ouzcas ve Trkiye Trkesi gibi adlar verilen bu yaz dilinin ilk dnemine Eski Osmanlca,
Eski Trkiye Trkesi ve Eski Anadolu Trkesi; ikinci dnemine de Osmanlca ya da Osmanl Trkesi gibi adlar verilmifltir. Zaman olarak bu ilk dnem
Anadolu Seluklular ve Beylikler a ile Osmanl Devletinin XV. yzyl ortalarna; yani, stanbulun fethine kadar uzanan kurulufl yllarn; ikinci dnem de
XV. yzyl ortalarndan XX. yzyl bafllarna kadar uzanan yaklaflk befl yz yllk
bir zaman dilimini iine alr.
nsz
Gerek slm dnem ran, gerekse ayn dnem Trk edebiyat, nazmda ve nesirde Arap edebiyat rnek alnarak meydana getirilmifl edebiyatlardr. Bu dnem
ran ve Trk fliirinde byk lde Arap edebiyatnn nazm biimleri ile vezin ve
kafiye sistemi esas alnmfl; dier estetik esaslar da yine Arap belgati belirlemifltir. Ancak sz konusu dnem Dou ve Bat Trk edebiyatlarnda esas alnan vezin ve kafiye ile dier estetik esaslar dorudan Arap edebiyatnn deil; snrl da
olsa birtakm deiflikliklere uramfl hliyle Fars edebiyatnn vezin ve kafiye sistemi ile dier estetik esaslardr.
Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l adl bu kitabn amac, slm dnem Trk edebiyat metinlerini okuyup anlayabilmeniz ve bu metinler zerinde
deerlendirmeler yapabilmeniz iin gerekli donanm sizlere kazandrmaktr. Bu
ama dorultusunda kitapta nce eski Trk edebiyat hakknda ksa ve zl bilgiler verilmifl; daha sonra da kitabn asl konusu olan nazm biimleri ve bu edebiyatn vazgeilmez ahenk geleri olan vezin ve kafiye konular zerinde niteler
hlinde ayrntl olarak durulmufltur. Bir sonraki yarylda okuyacanz Eski
Trk Edebiyatna Girifl: Sz Sanatlar adl kitabnzn konusu ise, klasik dnem nazm ve nesrinin dier estetik esaslarn meydana getiren anlatm biimleri; yani, sz
ve anlam sanatlardr. Ancak, eski Trk edebiyat metinlerini okuyup anlamak iin
bu iki kitapta verilen bilgilerin tek baflna yeterli olmadn, programnzda yer
alan dier derslerle birlikte ilk drt yaryl programlarnzda yer alan Osmanl Trkesi derslerine vereceiniz nemin ve gstereceiniz ilginin slm dnem Trk
edebiyat metinlerini okuyup anlayabilmek ve bu metinler zerinde deerlendirmeler yapabilmek iin en byk yardmcmz olacan asla unutmaynz.
Baflarl bir renim dnemi geirmeniz dileiyle
Editr
Prof.Dr. Abdulkadir GRER
vii
ESK TRK EDEBYATINA GRfi: BM VE L
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Eski Trk edebiyatnn Trk edebiyat tarihi iindeki yerini belirleyebilecek,
Eski Trk edebiyat karfll olarak tarihsel sre iinde kullanlmfl olan adlar sralayabilecek ve bu adlarla ilgili deerlendirmeler yapabilecek,
Divan fliirini, geliflim izgisini ve geirdii slup farkllaflmalarn dikkate alarak dnemlere ayrabilecek ve genel zelliklerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Edebiyyt- kadme
fiir-i kudem
Havs edebiyat
Saray edebiyat
Enderun edebiyat
Edebiyyt-
Osmniyye
Osmanl fliiri
Dvn edebiyat
Divan fliiri
mmet edebiyat
mmet a Trk
edebiyat
Klsik edebiyat
Klsik Trk
edebiyat
fiiir
Belgat
Feshat
Men
Bed
Beyn
Dvn
Mesnev
Mecma-i eflr
Mecmatn-nezir
Mazmun
Mahlas
Tezkiretfl-fluar
Din
Tevhd
Mnct
Nat
Mirciyye
Hilye
Mevlid
Allah
Melek
Peygamber
Tasavvuf
Aflk
Zhid
Viz
Vahdet-i Vcd
Nesir
erik Haritas
Eski Trk Edebiyatna

Girifl: Biim ve l
Eski Trk
Edebiyatnn Genel
zellikleri ve Baz
Temel Bilgiler
GRfi
ESK TRK EDEBYATI
Eski Trk Edebiyatnn

Genel zellikleri ve Baz
Temel Bilgiler
GRfi
Eski Trk Edebiyatnn Tanm ve erevesi
Yeryzndeki milletlerin edebiyatlar, o milletlerin tarihsel sre ierisinde geirdikleri din, dil, corafya deifliklikleri ve bu deiflikliklere bal olarak iliflkide bulunduklar milletlerin uygarlk, kltr ve edebiyatlarnn etkileri de dikkate alnarak birtakm dnemlere ayrlr. Trk tarihinde de iki nemli dnm noktas vardr.
Bunlardan biri Trklerin X. yzyldan bafllayarak slm dinini kabul etmeleri, dieri de XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bat uygarlnn etkisi altna girmeleridir. Trk edebiyat da Trk tarihindeki bu iki nemli dnm noktas dikkate
alnarak kimi yazarlarca slamiyet ncesi Trk edebiyat, slam dnem Trk
edebiyat ve Bat etkisindeki Trk edebiyat olmak zere ana dneme ayrlmfltr. Bununla birlikte Bat uygarlnn etkisine girildiinde Trk edebiyatnda
meydana gelen deifliklik, slam dairesine girildikten sonraki kadar derin ve kkl olamamfl, belli bir oranda da olsa dinin etkisi bu dnem edebiyatnda da varln korumaya devam etmifltir.
Trklerin slmiyetle VIII. yzyldan itibaren temas kurduu kabul edilir. Topluca ve yaygn bir flekilde slmlaflma ise X. yzylda grlr. slm Trk edebiyatnn ilk nemli eseri olan Kutadgu Biligin yazld tarih 1069dur. Bu eser Dou
Trkesi ile yazlmfltr. Dou Trk yaz dili, tarihsel sre ierisinde biri dierinin
devam olan edeb dil hlinde varln srdrmfltr: Karahanl (XI. yzyl),
Harezm-Altnorda (XII-XV. yzyllar) ve aatay (XV.-XIX. yzyllar). Dou
Trkesinin bir kolu da bnyesinde birtakm Ouzca (=Bat Trkesi) unsurlar da
barndran Memluk Kpakasdr. Trklerin Suriye ve Msrda meydana getirdikleri bir edeb dil olan Memluk Kpakas, XV. yzyldan sonra tamamen Ouzcalaflmfl ve ayr bir edeb dil olma zelliini yitirmifltir. Dou Trkesi (=Hakaniye
Trkesi) Trk edeb dillerinden biri olup dier kolu olan Bat Trkesine gre daha nce edeb rnler vermifltir. Bat Trkesinin ilk dnemine Eski Osmanlca, Eski Trkiye Trkesi ve Eski Anadolu Trkesi gibi adlar verilmifltir. Bu
dnem, Anadolu Seluklular ve Beylikler a ile Osmanl Devletinin XV. yzyln ikinci yarsna kadar uzanan kurulufl dnemini iine alr. Bu edeb dilin ikinci
dnemi ise Osmanl Trkesi olarak adlandrlmfltr. Osmanl Trkesi, Osmanl
Beyliinin gittike glenerek Anadoluda siyasi birlii salamasndan, zellikle
de stanbulun alnmasndan sonra bu kentin yeni bir bilim, kltr ve uygarlk mer-
kezi hline gelmesiyle geliflen ve Arapa ve Farsadan alnan kelimeler ve eflitli

gramer yaplaryla anlatm gcn gelifltirerek XX. yzyln bafllarna kadar varln srdren olduka geliflmifl bir yaz dilinin, daha dorusu yksek bir edeb dilin
addr. Bat Trkesinin bir kolu da Dou Osmanlcas da denen zeri Ouzcasdr. Ksacas Osmanl Trkesi, Bat Trkesi dairesine dahildir. Eski Trk Edebiyat olarak adlandrlan dnemin kuramsal olarak Kktrk, Uygur, Karahanl,
Harezm-Altnorda, aatay, Memluk-Kpak, Anadolu Seluklu, Beylikler a
edebiyatlarn ve XIX. yzyl ortalarna kadar Osmanl Trkesiyle yazlmfl btn
edeb rnleri kapsamas gerektii hlde gnmzdeki kullanm flekliyle Eski
Trk Edebiyatnn Trk dili tarihi asndan durduu yer burasdr.
Eski Trk edebiyat, Osmanl dneminde ortaya konulan edebiyat rnlerini
esas almakla birlikte Osmanl dneminde tek bir edeb gelenek bulunmamaktadr.
Farkl zellikleri gz nnde tutarsak, bu dnemde varln srdren ayr edeb anlayfltan ve gelenekten sz etmek mmkndr:
1. Halk edebiyat
2. Tasavvuf halk edebiyat (=Tekke edebiyat)
3. Klsik Trk edebiyat (=Divan edebiyat)
Bu anlayfl genel itibaryla ayn zaman diliminde canllklarn srdrmfltr. Eski Trk edebiyat aslnda bu anlayfl da kapsamakla birlikte, gnmzde anlam alan dar tutulmufl olup bu koldan sadece sonuncusunu ele alr durumdadr.
Eski Trk edebiyat, gnmzdeki kullanm flekline gre, Trk edebiyatnn
XIII. yzyl sonlarndan XIX. yzyln ikinci yarsna kadar olan srecini kapsar.
Osmanl devletinin corafyas ierisinde, devletin siyasi geliflimine paralel olarak
geliflen, zenginleflen, devletin gerileme dnemlerinde bile ykseliflini srdren,
Trk edebiyat tarihi ierisinde belli bir dnemde tamamlanmakla birlikte gnmzde bile etkileyiciliini koruyan bir edeb gelenektir. Bu edebiyat gsterdii
zellikleri gz nnde tutarak flu flekilde tanmlayabiliriz: Eski Trk edebiyat,
Trk edebiyat tarihinin Osmanl devletinin corafyasnda XIII. yzyl sonlarnda
bafllayp XIX. yzyln ikinci yarsna kadar varln srdren, nazar ve estetik
esaslarn mflterek slam kltrden alan, rnek ald Fars edebiyatnn etkisi altnda flekillenen, Arapa ve Farsa kkenli kelimelerin genifl bir oranda yer ald
bir Trke ile eserlerini veren, sanatl syleyifli nde tutan, kuralcln ve gelenein ar bast, Trk edebiyatnn bir dnemidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Trk edebiyatn
dnemlere ayrarak eski Trk edebiyatnn bu dnemler iindeki yerini
SIRA SZDE
belirtiniz.
D fi N E LEDEBYATI
M
ESK TRK
Adlandrma
S O R USorunu
ran edebiyat etkisinde geliflen ve XIX. yzyl ortalarna gelinceye kadar mkemmel denilebilecek eserlerini vermifl olan slam dnem Bat Trk edebiyat, XIX.
DKKAT
yzyl bafllarndan itibaren artk tkenmeye yz tutmufl; bu yzyln ikinci yarsndan sonra da yerini artk yeni bir edeb anlayfla brakmaya bafllamfltr. Bat, zelSIRA SZDE
likle de Fransz
edebiyat etkisinde doan ve geliflmeye bafllayan bu yeni dnem
Trk edebiyat edebiyyt- cedde (=yeni edebiyat) olarak adlandrlmfltr. Bafllangta bu edeb anlayfl ncekinden ayrmak iin eskisine edebiyyt- kadme
AMALARIMIZ
(=eski edebiyat) ya da bu dnemde yazlmfl mensur (=dz yaz) eserleri bir tara-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler
fa brakarak flir-i kudem (=eskilerin fliiri) gibi adlar verilmifltir. Daha sonra bu
adlarla da yetinilmemifl; sz konusu edebiyat, onu yalnzca toplumun belli kesimlerine hitap eden bir edebiyatmfl gibi gsteren havs edebiyat (=yksek zmre
edebiyat), sary edebiyat, Enderun edebiyat, edebiyyt- Osmniyye (=Osmanl edebiyat), Osmanl fliiri, Divan edebiyat, mmet edebiyat, mmet a Trk edebiyat, slam Trk edebiyat, klsik Trk edebiyat ve eski Trk
edebiyat gibi adlarla da anlmfltr. Ancak havs edebiyat, sary edebiyat ve
Enderun edebiyat gibi adlandrmalar bu edebiyatn, toplumun yalnzca belli kesimlerine hitap eden bir edebiyat olmadnn bilimsel arafltrmalar sonucunda kesin olarak kantlanmasyla artk tamamen terk edilmifltir.
Hammer Purgstall (l. 1856) ve E. J. W. Gibb (l. 1901) gibi Batl arafltrmaclar bu edebiyat iin Osmanl edebiyat ve Osmanl fliiri gibi adlar kullanmay
tercih etmifller; Fik Refld (l. 1851), Abdlhalim Memduh (l. 1866) ve fiehabeddin Sleyman (l. 1885) gibi modern anlamda ilk yerli edebiyat tarihileri de sz
konusu edebiyat iin edebiyyt- Osmniyye tabirini kullanmfllardr. Fakat bu
adlandrmalar ayn kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler a Trk edebiyatn gz ard ettii ve Osmanl dnemi Trk edebiyatn Trk edebiyat tarihinden bamsz bir edebiyatmfl gibi gsterdii iin doru bir adlandrma olarak kabul edilmemifltir.
Divan edebiyat ise, ilk olarak mer Seyfettin (l. 1884) ve Ali Canip (l.1967)
tarafndan kullanlmfltr. lk bafllarda bu adla Osmanl saraylar ve konaklarnda
dzenlenen meclis ve divanlara zg bir yksek zmre (=havss) edebiyatnn kastedildii bilinmektedir. Ancak zamanla bu adlandrmann gerek nedeni
unutulmufl ve bu adn sz konusu dnem flairlerinin eflitli formlarda yazdklar fliirleri dvn ad verilen kitaplarda toplamfl olmalarndan hareketle verildii gibi
bir yorum ortaya kmfltr. Bu edebiyata Divan edebiyat adnn verilmesinin asl
gerekesinin yanlfll zerinde daha nce durulmufltu. Bir yorum sonucunda ortaya kan ikinci gerekeyi kabul etmek de alt yz yl srmfl bir edebiyatn mensur eserlerini ve birtakm fliir formlarn yok saymak gibi bir sonucun ortaya kmasna yol amaktadr. mmet edebiyat, mmet a Trk edebiyat ve slam
Trk edebiyat gibi adlandrmalar ise bafllca amac sanat olan bu edebiyat yalnzca din birtakm amalara hizmet eden bir edebiyatmfl gibi gsterdiinden bilimsel bir deer taflmamaktadr. Klsik edebiyat ve Klsik Trk edebiyat gibi adlandrmalar ise Fuat Kprl(l. 1966)ye aittir. Kprl, son arafltrma ve incelemelerinde bu edebiyatn yksek bir medeniyet dairesinde kendi flartlarnda ve
kendine has klsik bir edebiyat olduunu kabul ederek klsik edebiyat ya da
klsik Trk edebiyat olarak adlandrlmas gerektiini ileri srmflse de bu dnem Trk edebiyatnda Bat edebiyatlarndaki klasisizm ltlerini arayanlar bu
edebiyatta sz konusu zellikleri gremedikleri iin byle bir adlandrmaya karfl
kmfllardr.
Bat edebiyatlar etkisinde doan ve geliflen Trk edebiyatn ncekinden ayrmak iin bu yeni edeb anlayfla edebiyyt- cedde; nceki edebiyata da edebiyyt- kadme adnn verilmifl olduunu daha nce belirtmifltik. Bugn, XIII.
yzyl sonlarnda ran edebiyatnn etkisiyle doan ve XIX. yzyl ortalarna kadar
varln srdren bu edebiyata eski Trk edebiyat adnn verilmesini, o dnemde doan bu adlandrma ihtiyacnn gnmze bir yansmas olarak deerlendirmek mmkndr. Gnmzde bu adlandrmalarn bir ksm terkedilmifl; popler
yaynlarda Divan edebiyat, bilimsel yaynlarda da ounlukla klsik Trk edebiyat ad tercih edilir olmufltur. Eski Trk edebiyat ise daha ok bilimsel bir s-
nflandrma gereksinimine cevap veren bir adlandrma olarak deerlendirilmektedir. Ancak byle bir adlandrma ile slamiyet ncesi ve slam dnem Trk edebiyatlarn bir btn hlinde ve her ynyle iine almas gerekirken bugn yalnzca slam Dnem Trk Edebiyatnn Bat Trkesiyle meydana getirilmifl eserlerinin bir ksm kastedilmekte; daha nce de belirttiimiz gibi, ayn edeb anlayfl benimsemifl olan slam dnem Dou Trk edebiyat bu adlandrmann dflnda tutulmaktadr.
Eski Trk Edebiyatnn Dayand Ortak Kltr

Bugn eski Trk edebiyat olarak adlandrdmz edeb dnemin gerek nazmda
gerekse nesirde slam dnem ran edebiyatn rnek ald, bu dnem ran edebiyatnn da kuramsal ve estetik olarak Arap edebiyatn esas ald bilinmektedir.
Trklerden nce slam dinini kabul etmifl olan ranllar, nazmda Arap fliirinin vezin (=l) ve kafiye (=uyak) sistemini; bir tr mensur fliir olarak kabul edebileceimiz ssl nesirde (=nesr-i msecca) de ayn edebiyatn nesir anlayfln benimsemifllerdir. ranl flair ve yazarlarn bu yeni dnem ran edebiyatn meydana getirirken vezin ve kafiye dflnda esas aldklar edebiyat kuram da yine Arap belgatidir. ranllarn bafllangta Arap edebiyatnn btn esaslarn kabul etmifl olsalar da zaman iinde bu esaslar zerinde birtakm kk deifliklikler yaptklar,
ksmen de olsa kendilerine zg bir edebiyat kuram gelifltirdikleri bilinmektedir.
Dolaysyla slam dnem Trk edebiyatnn oluflum srecinde Trk flair ve yazarlarnn her bakmdan rnek aldklar edeb esaslar, dorudan Arap edebiyatnn
deil, birtakm deiflikliklere uramfl biimiyle ran edebiyatnn edeb esaslar olmufltur. Bu edebiyatn da esaslarn belirleyen ilk eserler Arap ve Fars dilleriyle
yazlmfl eserlerdir. Ancak Arap ve Fars dilleriyle yazlmfl olan bu eserlerin birounun yazarnn Trk olduu; rnek alnan slam dnem ran edebiyatnn oluflumunda Trk flairlerin, yazarlarn ve onlar srekli teflvik eden Trk hkmdarlarn
da nemli katklar olduu bilinmektedir. O hlde slm dnem Trk edebiyatnn
dayand kuramsal ve estetik esaslar yalnzca Arap veya Fars edebiyatna ait edeb esaslar olarak kabul etmek yerine, bunlar her milletin ortak bilgi birikimi
olarak deerlendirmek daha doru bir yol olarak grnmektedir.
Klsik dnem Trk flairleri eserlerini sz konusu kuram ve estetik esaslar yannda ortak bir kltr ve genifl bir bilgi birikiminden yararlanarak yazmfllardr. Ancak bu ortak kltr ve bilgi birikimi flairi ya da yazar dar snrlar iinde brakmamfl; aksine onlarn fliire genifl bir bilgi ve kltr penceresinden bakabilmelerini
salamfltr. Fakat bu kltr ve bilgi birikimi toplumun her kesiminin deil, ancak
aydn kesiminin sahip olabildii, st dzeyde bir kltr ve bilgi birikimidir. Birok
bilim dalnda bilgi sahibi olmay, Arapa ve Farsay okuyup anlamay, hayata tanklk etmeyi, dili elde bir hamur gibi flekillendirebilmeyi ve hayat sevmeyi gerektiren bir kltrdr bu. Kk bu milletin kendi hayatna ve tarihine uzanan, ama
kendi dnyalarna duyduklar gven dolaysyla farkl dnyalarn kltrlerine kaplarn kapatmayan bir anlayfl barndrr. Bundan dolay bu dnemin yakn iliflkide bulunulan iki medeniyet ve kltrnden, yani Arap ve Fars kltrnden aktarmalar ve etkilenmeler olmufl; bu etkiler fliire de yansmfltr. Dnemin flair ve yazarlar edebiyat ilgilendiren her alanda bilgi sahibi olmak, Arapay ve Farsay bu
dillerle yazlmfl edeb eserleri okuyup anlayacak, hatta bazen bu iki dilde fliir yazacak kadar iyi bilmek zorundadrlar.
Dnemin Trk flair ve yazarlarnn Arap ve Fars kltrn ve bu iki milletin

edeb anlayfllarn bu derecede benimsemifl olmalarnn tarih ve sosyal nedenleri
vardr. Bu nedenlerin baflnda ran ve Arap milletleri ile olan din birlii gelmektedir. Bir dier nemli neden de Osmanl devletinin kendine hedef olarak blgesel
bir g olarak kalmay deil, bir dnya devleti olmay semifl olmasdr. Bunun iin
de fethedilen topraklardaki farkl milletlere ait kltrlere ve uygarlklara dflmanlk etmemifl, onlarn kltrlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi deerlerini zorlamad srece yararlanabilecei kadar yararlanmfltr. Nitekim ranla savaflan ve
Safev Devletinin Anadoluya ynelik emellerini sona erdiren Yavuz Sultan Selim,
savaflt halkn diliyle fliir yazmakta bir saknca grmemifl, onun bu tutumu ne
kendi dneminde ne de daha sonra yadrganmfltr. ran edebiyatnn Trk edebiyat zerinde bu derece etkili olmasnn bir baflka nemli nedenini de ranllarn slm dinini Trklerden yaklaflk iki yzyl nce kabul etmifl olmalarnda aramak gerekir. slam dinini ranllardan sonra benimsemifl olmalar, Trklerin birok konuda olduu gibi sanat anlayflnda da onlar rnek almalarna yol amfl; bu da Trk
ve Fars flairlerinin ayn edebiyat derslerini grerek ve ayn kitaplar okuyarak yetiflmeleri sonucunu dourmufltur. Buna ranllarla olan komfluluk iliflkilerinden doan kltrel yaknlaflmay ve ran topraklarnn uzun yllar Trk egemenlii altnda kalmfl olmas gibi etkenleri de ilave edersek, Trk flairlerinin, iki yz yl nce
bafllamfl olan ran edebiyatn rnek almfl olmalarn doal karfllamak gerekir.
Btn bu sebepler Divan flairlerinin dahil olduklar medeniyet dairesindeki dier
milletlerle ayn kltr zemininde fliir sylemeleri sonucunu dourmufltur. Bu mflterek kltr zemininin yan sra mahall unsurlar ve Trk milletinin hayat ve insan kendisine zg yorumlayfl tarz da bu fliirin kltr zemininin oluflmasnda
nemli bir role sahiptir.
Klsik dnem Trk flair ve yazarlarnn Arap-Fars kltrn ve bu uluslarn
edeb anlayflSIRA SZDE
larn bir btn hlinde benimsemelerinin tarihsel ve sosyal nedenleri hakknda bilgi veriniz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Eski Trk Edebiyatnda Dil

S Odinde
R U nemli bir
Trkler, slam dinini kabul ettiklerinde yeni bir din ile birlikte bu
yer tutan Arapa ile de karfllaflmfllardr. Din metinlerin anlafllmas iin bu dilin bilinmesi, din kavramlarn karfllklar tam olarak kullanlan dilde bulunmad iin bu
DKKAT
dilden aktarlmas ve nihayet ibadet iin bir baflka dilde yazlmfl olan Kurn- Kerimin okunmas ve anlafllmas lzmd. Bu kanlmaz olarak Arapa ile temas doSZDE iliflki ran
urdu. Bununla birlikte slm kltr ve sanat ile olan yaygnSIRA
ve srekli
yoluyla olmufl, szn ettiimiz iliflki de sanat balamnda byk lde Fars dili
zerinden olmufltur.
AMALARIMIZ
Trk edebiyat, toplum yaflantsyla da balantl olarak, slamdan nce szl
bir edebiyat fleklinde idi. Trkler ranllarla kltrel temasa getiklerinde karfllarnda henkli bir fliir dili ve klsikleflmifl bir edebiyat buldular.KBylece
T A P slamlafltktan sonraki dnemde bir taraftan ran corafyasndaki Trk devlet idarecileri bu dil
ile meydana gelen edebiyat desteklemifl; dier taraftan Trk flairleri XII ve XIII.
yzyllarda fliirlerini Farsa yazmfllardr. slam dinini kabul ettikten
T E L E V Zsonra
Y O N Trk ve
ranl bilginlerin farkl bilim dallarnda eserlerini Arapa yazdklar, ranllarn sz
varl itibaryla nemli miktarda Arapa kelimeyi kendi dillerine aldklar, Trklerin edebiyatlarn ranllarn oluflturduu estetik yap zerine bina ettikleri, bunun-
N N
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
la birlikte ranllarn bu estetik yapy Arapa eserlerin etkisi ile flekillendirdikleri,

fakat bu Arapa eserlerin pek ounun da Trk yazarlarca kaleme alnd grlmektedir. Bilim, kltr ve sanat alanndaki bu geifllerin ve etkileflimlerin bu denli snrsz bir flekilde olmasn iine girilen medeniyet anlayflnn insana ve dnyaya bakfl tarz ile iliflkilendirmek gerekir.
Divan fliirinin ve bu dnemde ortaya konulmufl olan dier eserlerin dili, Trkenin asrlar sren bir geliflim sonucunda ulaflt olgun ve eriflkin bir dzeyi gstermektedir. Dilin bir toplumun gemiflinden tafld kltrel deerleri sunma, bu
mirasn taflycs olma gibi bir zellii vardr. Bunun yan sra dilin geliflimi ve sz
varlnn deiflimi, toplumun yaflad corafi mekn, o toplumun dnyay kendine zg alglayfl biimi, uygarlk dzeyi, gnlk hayatta ihtiya duyduu alanlar,
kulland aralar ve benzeri hususlarla da dorudan iliflkilidir. Orta Asyada komflularyla olduka snrl iliflkileri olan Trk toplumunun dili de bu duruma uygun
olarak olduka saf ve millidir. Yabanc kltrlerle iliflki kurulduu Uygur dnemi
metinlerinde yeni din kavramlar karfllamak zere birok yabanc kelimenin ithal
edildii grlr. Kktrkede dnya grfl ve medeniyet trne uygun olarak
maddi lem ve devlet teflkilatyla ilgili kelimeler ounluktadr. Yerleflik kltre
geen Uygurlarda flehir kltryle ilgili maddi kelimeler ve daha ziyade din ve
manevi leme ait unsurlar hkimdir. slam Trk edebiyatnn ilk verimlerinde yabanc kelime saysnn olduka snrl olmasna karfllk zaman ilerledike durum
Trke kelimelerinin aleyhine ifllemeye bafllamfltr. Alnan kelimelere bakldnda
bunlarn ounlukla gerek bir ihtiyaca cevap verdii grlr. Mesela talyancadan
alnan kelimeler daha ok gemicilikle ilgilidir. Din terimlerin Arapa, edeb olanlarn ise Farsadan alnmas yine ayn prensibe dayanr. (Okuyucu, 2004: 135).
Dilin kelime kadrosunun genifllemesi, slbunun farkllaflmas, cmle yaplarnn daha birleflik hle gelmesi Osmanl Devletinin bymesi, asker ve idari alanlardaki ihtiflam ile dorudan iliflkilidir. Bafllangta Arapa eserler istinsah (=kopya) edilirken, daha sonralar bu dille eserler verilmeye bafllanmfltr.
Gereklefltirilen fetihler yaz diline de yansmfl; gurur ve byklk duygusunu
yanstan ifadeler, sfatlar gittike yaygnlk kazanmfltr. Bu durum ilk olarak
resm yazflmalarda kendisini gstermifl, daha sonra yaygnlaflmfltr (Okuyucu,
2004: 137).
Arapa ve Farsann Trke zerindeki etkileri farkl alanlarda olmufltur. Arapa daha ok devrin retim kurumlar olan medreselerde, Farsa ise sanat ve tasavvuf evrelerinde etkili olmufltur. Fakat bu evreler aslnda birbirinden btnyle kopuk deildir. Medreselerin mfredat programlar incelendiinde Arap edebiyat bilgi ve teorisine ve bu sahann temel eserlerine nemsenerek yer verildii
grlmektedir. Ancak Farsa ve Fars edebiyat ile ilgili eserler okutulmad hlde,
bu dil o dnemde kendiliinden ve Arapaya gre daha tabii bir flekilde etki sahas oluflturmufl, hatta Arapaya gre toplumda daha ok yaygnlaflmfltr. Model olarak grlen Fars edeb dilinin etkin olmasyla Arapa sz varlnn bir ksm Fars
dili zerinden dilimize yerleflmifltir.
Divan fliirinin sz varlndaki Arapa ve Farsa szck says sanldndan daha azdr. rnek olarak yz kelimesinin yan sra Farsadan gelen ddr, ehre,
r ve Arapadan gelen vech kelimeleri de fliirde kullanlmfl, fakat bunlarn her
biri her zaman birbirinin yerini tutacak flekilde metinlerde yer almamfltr. Kald ki,
Trkeye geen birok kelime ait olduu dildeki anlamlaryla kullanlmamfllar, bu
dilde yeni anlamlar kazanmfllar ya da bir ksm anlamlarn yitirmifllerdir. Divan fli-
irinde kullanlan yabanc kelime saysnn dnemden dneme ve flairden flaire

farkllk gsterdii grlmektedir. Bu oran XV. yzylda daha az iken sonraki dnemlerde artmfltr. Zamanla dilin aruz ile uyum salamasnn da etkisiyle ortak temalar, ayn flekillerle, fakat daha milli bir slp ile ifade edilmeye bafllanmfltr. Zira dilin sz varl, o dilin ve o dil ile ortaya konulan edebiyat rnlerinin milli
olup olmadn tek baflna belirleyen bir lt deildir.
Divan fliirinde gnmzde kullanlmayan szcklerin okluu onun anlafllmas konusunda sanld gibi afllamayacak bir engel deildir. fiiir dilinin kapsnn
okuyucuya almas Arapa ve Farsa szcklerin bilinmesine deil, bu fliirin mecazlarla ykl dilinin kavranmasna baldr. Divan fliirinde ska geen aflk,
sevgili, meyhane, iki, sarhoflluk gibi kavramlar, tasavvufun da etkisiyle,
genellikle mecaz anlamlaryla ele alnr. Bundan dolay da dine saygnn son derece nemli olduu o dnemin toplumunda fleyhlislmlar, devlet adamlar, hatta
sultanlar bile mecazlarla rl bu dil ile flaraptan, meyhaneden srekli bahsetmifller, bir gzelin kulu klesi olduklarn ifade etmifllerdir.
fiiir dilinin bir dier zellii de bu dilin sz ve anlam sanatlar ile rl olmasdr. Bu fliirde tema dorudan deil, mecazl bir dille anlatlr. Bu mecazl anlatm
da fliirin ilk anlamndan te bu anlamn zlflyle ortaya kan ikinci bir anlam
katmann, hatta ayn flekilde nc bir katman var klmaktadr. Divan fliirinin dili youn ve ssl bir dildir. Dorudan anlamla iliflkili sanatlar ve sz ses bakmndan ssleyen sanatlar, fliirlerin zmlenmesinde ve yorumlanmasnda dorudan
veya dolayl olarak nemli rol stlenirler. Divan fliirinin kalc eserler vermifl olmasnda bu sanatl syleyiflin byk etkisi vardr.
zellikle kelime varl bakmndan bu edebiyatn dilinin kullandmz dilden
byk farkllk gsterdii bir gerektir. Her dnemin dil anlayflnn o dnemin siyasi ve ekonomik flartlaryla, bilim dallarndaki dzeyiyle de iliflkili olduu, o
gnk toplum hayatnn ve anlayflnn, dnya grflnn de bunda pay olduu
bilinmektedir. Bu meselenin bir yndr. Dier yn de dilin srekli geliflen canl bir varlk olduu gereidir. Milletimizin bundan befl alt yzyl nceki bir dnemde kulland dilin sz varln anlamakta glk ekmemiz bu adan tabiidir. Bu durum sadece bize zg de deildir. Dilin deiflmeye ve geliflmeye ak
doas, gnmzde baflka milletlerin nne de kendi klsiklerini anlamada byk glkler koymufltur. Fakat dilin bu zellii, bizim dflmzdaki milletleri kendi edebiyatlarnn byk isimlerinden birisini unutmak ya da onu sadece edebiyat tarihlerinde hatrlamak gibi bir durum iine dflrmemektedir. Dolaysyla bu
edebiyatn rnlerinin anlafllmas gln douran dil engelini, o dnem flair
ve yazarlaryla aramzda afllmas mmkn olmayan bir engel olarak grmemek
lazmdr.
10
Belgatin asl anlam

ulaflmak, bir fleyin son
noktasna eriflmek,
olgunlaflmaktr.
BELGAT
Belgat, bir dflnce ya da duygunun yerinde ve zamannda manas en ak flekilde ve akc bir dille ifade edilmesidir. Belgat kitaplarnda szn fash (=ak, anlafllr ve akc) olmak flartyla muktez-y hl ve makam denilen (a) syleyenin, (b)
sze muhatap olann, (c) dile getirilecek dflnce, duygu ve hayalin durumuna uygun flekilde sylenmesi olarak tanmlanr. Muktez-y hl ve makam, lafzlarn
gsterdii anlamlarn belirlenmesi ve anlafllmasnda da nemlidir. nk dilde ayn kelime farkl balamlarda farkl anlamlar kazanabilir. Sz sylenilmesi gereken
durumlar, ifade edilecek duygu ve dflnceler saysz ve birbirinden farkldr. Ayrca, bunlar ifade edecek flahsn nnde de kendisinin ve karflsndakinin fikr, zihn
ve psikolojik hline, eitim durumuna gre deiflen ve eflitlenen ok farkl seenekler
vardr. Sz, ifadesi kastedilen tek bir manay birden fazla flekilde dile getirebilir. Manann bu seeneklerden kendisine en uygun olanyla birleflmesi sonucu belgat gerekleflir. Belgat iin ncelikli flart feshattir. Feshat ilgisini daha ok lafzn (tek
veya ibare hlinde) niteliklerine yneltir; belgat ise tek tek lafzla ilgilenmez, cmledeki kelimeleri birlikte ifade ettikleri mana ile ele alr. Daha sonra da bu ilgisini btn metne yayar. Dier bir ifade ile cmle geleri arasndaki iliflkiye ynelttii dikkat
tek bir cmlede kalmaz, o metindeki dier cmlelere ve onlarn gelerine de uzanr.
Belgatin terimlerinden ve kurallarndan bahseden bilim dalna Belgat ilmi denir. Belgat bir ilim olarak ksma ayrlr: Men, beyn ve bed. Men szn
duruma uygun bir flekilde nasl ifade edileceini, beyn bir maksadn birbirinden
farkl usullerle ne flekilde dile getirileceini, bed ise maksad ifadede yeterli olan sze mana ve henk asndan gzellik verme yollarn gsterir.
Eski Trk Edebiyatnda fiiir

Divan fiiirinin Dnemleri
Bugn Eski Trk Edebiyat ad altnda Anadolu Seluklu, Beylikler a ve Osmanl Dnemine ait halk edebiyat ve tekke edebiyat dflnda kalan ve klsik
Trk edebiyat ad da verilen edeb anlayflla meydana getirilmifl bir edebiyat kastedildiini daha nce belirtmifltik. Bu edebiyat her ynyle rnek ald ran edebiyatnn ve slam Dnem Dou Trk edebiyatnn etkisi altnda XIII. yzyl sonlarnda Anadoluda domufl; Osmanl Dneminde usta flair ve yazarlar elinde devletin siyasi, kltrel ve ekonomik geliflimine paralel olarak kendi geliflimini srdrmfl; hatta devletin gerileme dnemlerinde bile nazmda ve nesirde mkemmel rneklerini vermeye devam ederek XIX. yzyl ortalarndan itibaren mkemmellie
ulaflan her sanat akm gibi artk tarihe mal olmufl bir edebiyattr. Bu edebiyat geliflim izgisini ve buna bal olarak geirdii slup farkllaflmalarn gz nnde
bulundurarak bafllca dneme ayrmak mmkndr:
1. Oluflum Dnemi: XIII. yzyln sonlarndan XIV. yzyl sonlarna kadar devam eder. Dnemin nemli temsilcileri, flk Pafla (l.1333), Glflehr (l.XIV.
yy.), fieyholu Mustafa (l. 1401?), Ahmed (l. 1413) ve fieyh (l. 1431?) gibi flairledir.
2. I. Klsik dnem: XV. yzyln ilk yllarndan XVII. yzyl bafllarna kadar
devam eder. Ahmed Pafla (l. 1496), Necat (l.1509) ve Zt (l.1546) gibi
flairlerle olgunluk kazanmaya bafllad; Fuzul (l.1556), Bak (l.1600),
11
Nev (l.1599), Hayal (l. 1557) ve Tafllcal Yahya (l.1582) gibi flairlerle
de Trk edebiyatnn ran edebiyat etkisinden ksmen de olsa kurtularak
artk kendi i geliflimini tamamlayp zgn eserlerini vermeye bafllad bir
dnemdir.
3. II. Klsik Dnem: XVII. yzyl bafllarndan XIX. yzyln ikinci yarsna kadar devam eder. ran edebiyatndaki slup farkllaflmasnn etkisiyle zellikle fliirde youn olarak yeniden bu edebiyatn etkisi altna girdii bir dnemdir. Sebk-i Hind (=Hind slubu) ad verilen bu edeb akmn Trk edebiyatndaki nemli temsilcileri Fehm-i Kadm (l. 1647), Nil (l. 1666), Nedm-i Kadm (l.1670), Nef (l. 1635) ve fieyh Glib (l.1799)dir.
Yzyllar sren bu edeb anlayfln ve onun pek ok kuralnn Bat uygarl etkisi altnda doan ve flekillenmeye bafllayan edebiyatta da canlln ve etkisini
srdrd bilinmektedir. Hatta Cumhuriyet dnemi fliirinde bile bu edebiyatn
birtakm izlerini aka grmek mmkndr. Hl etkileyiciliini koruyan, anlam
ve ses mkemmelliini yakalamfl, asrlardan sonra bile gnmzn kltrl adafl insanna syleyecei ve tattraca zevkler bulunan bu edebiyatn dilinin ar
ve ssl olmas, farkl bir kltrel zeminde farkl bir dnya grfln yanstmas
onun Trk milletinin edebiyat olma niteliini ortadan kaldrmaz. Halit Ziya Uflaklgilin dedii gibi, Divan edebiyat, Tanzimat edebiyat, bunlarn hibirisi Trk
kaynandan domufl olmak temel tafln kaybetmemifllerdir.
SZDE
Divan fliirinin geliflim izgisini ve buna bal olarak geirdii slupSIRA
farkllaflmalarn
gz
nnde bulundurarak ayrld dnemler ve bu dnemlerin nemli temsilcileri hakknda
bilgi veriniz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Osmanl Toplumunda fiiir ve fiairin nemi

S O R ancak
U
Osmanl dnemi Trk toplumunda fliirin ne ifade ettiini anlamak,
bu toplumda fliir ve flaire verilen nemin anlafllmasyla mmkndr. Bu toplumda her
zaman en st dzeyde takdir gren sanat ve sanatkrlar arasnda
fliir ve flairin zel
DKKAT
bir yeri olmufltur. Osmanl toplumunda padiflahtan sadrazama, vezirden bilim adamna, eflitli devlet grevlilerinden farkl meslek gruplarna kadar fliir syleme ve
SIRA SZDE
fliirden zevk alma o toplumun ortak zevkleri arasnda yer almfltr. Srekli savafl
meydanlarnda bulunmufl birok padiflahn ayn zamanda dnemlerinin nemli flairleri arasnda yer almfl olmalar da bunu aka gstermektedir.
Kendisini elinde
AMALARIMIZ
kl yerine bir glle resmettiren Fatih Sultan Mehmet, sanat zevki yksek bir padiflah ve dneminin baflarl flairlerindendir. Yine Fatihin veziri Mahmut Pafla
(l.1474), Divan gnmze kadar ulaflmfl bir divan flairidir. KYavuz
Selim,
T A Sultan
P
Trke yannda Farsayla da edeb deeri yksek fliirler syleyebilecek gte
baflarl bir flairdir. Kann Sultan Sleyman, Divan edebiyatnn en fazla fliir yazmfl flairlerindendir. Bu flair sultanlar sadece payitaht (=baflkent)lerde
T E L E V Z Y fliir
O N ve sanatla ilgilenmemifller; hayatlarnn nemli bir blmn geirdikleri seferlerde de fliir
ve sanatla uraflmfllar; sefere ktklarnda yanlarna bilginler ve sanatkrlar da almfllardr. Tarih kaynaklar flair padiflahlarn, flehzadelerin, vezirlerin, dnemin biTERNET
lim kurumlar olan medrese hocalarnn ve devlet adamlarnn Nfliirlerinden
rneklerle doludur.
Padiflahlar flair olan bir devletin devlet adamlarnn, brokratlarnn da fliirle,
edebiyatla ilgilenmifl olmalarn doal karfllamak gerekir. Bundan dolay flairlik ve
sanatkrlk devlet kademelerinde yer alan liyakat sahibi kiflilerin ilerlemelerinde
rol oynayan en nemli etkenlerden biri olmufltur. Brokraside ve bilim alannda
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
12
Miftah Medreseleri: Adn

Trk edebiyatna da byk
etki yapmfl olan Arap
grameri ve belgati ile ilgili
Mifthul-Ulm adl
eserden almfl bir Osmanl
retim kurumudur.
pek ok kiflinin, yazdklar fliirleri padiflahlara, devlet adamlarna ya bizzat onlarn

huzurunda okumalar ya da bir vesile ile gndererek sunmalarnn sebeplerinden
biri de budur. Devlet, dier hizmetleri ve yeteneklerinin yan sra onlarn bu ynlerini de dikkate almfl, bu kiflileri dllendirmifl bylece toplumda fliirin, flairin ve
sanatn yeri devlet eliyle yceltilmifltir. Baflarl flairlere devlet tarafndan maafl baland devrin tarih kaynaklarndan olan inamt (=bafllar) defterlerinde ve
fluar tezkirelerinde grlr. Ayrca II. Bayezidin kendi dnemindeki flairlerden
fliir yazmalarn istemesi ve yazlan fliirlere fliirin derecesine gre dl vermesi de
yine bu dnemde fliire ve sanatkra verilen nemin bir gstergesidir. Bununla birlikte sunduklar fliirler karfllnda dl alan, makam ykseltilen, maafl balanan
flairlerin ounun aslnda devlette bir grevi bulunduu ya da bir meslek sahibi olduklarn hatrlamak, sanatla ilgilenmenin o dnemin brokrasisinde ve toplum
hayatnda ne kadar nemli olduunu da gstermektedir.
fiuar tezkirelerinde yer alan birtakm bilgilerden yola karak Osmanl dnemi flairlerinin fliir ve edebiyatla ilk kez aile evresinde tanfltklarn sylemek mmkndr. Ayrca her aflamadaki eitim retim kurumlarnn dersleri arasnda edebiyatla ilgili olanlarn arlkl olarak yer ald; hatta Miftah Medreselerinde olduu gibi yksek retim sisteminin baz aflamalarna o dnemde okutulan edebiyatla ilgili teorik eserlerin adnn verildii grlmektedir. Bu, o dnemde eitim retimde edebiyatn tuttuu yerin nemini gstermektedir.
Divan flairlerinin meslek gruplar ve yetifltikleri blgelerle ilgili olarak flairlerin
hayatlar ve eserlerinden rnekler veren fluara tezkireleri zerinde yaplan bilimsel alflmalar ve istatistiksel bilgiler flunu gstermektedir: Bu kaynaklarda geen
3000 civarndaki flair arasnda en fazla ilmiye snf mensuplar, yani bilim adamlar yer alr. Daha sonra kalemiyye ad verilen brokrat snf gelmektedir. Bunlardan sonra saray mensuplar, askerler, esnaf ve serbest meslek sahipleri yer almaktadr. Dolaysyla divan flairleri, entelektel birikimin en st dzeyde olduu dnemin yksek retim kurumlarndaki bilim adamlarndan bafllayarak toplumun hemen her kesiminden insanlardan olufluyordu. Bu tespit baflka bulgularla da desteklenmektedir.
ok genifl bir corafyaya yaylan Osmanl devletinde stanbul dflnda da pek
ok kltr merkezi vardr. Genel olarak bu edebiyat bir flehir ve flehirli edebiyatdr. Fakat en youn olarak divan flairi payitaht (=baflkent) olan Bursa, Edirne ve stanbulda yetiflmifl olmakla birlikte, bunlarn dflnda Konya, Amasya, Diyarbakr,
Kastamonu, Ktahya, Antep gibi Anadoludaki flehirler, Badat, Vardar Yenicesi,
Filibe, Manastr, Sofya gibi bugn Trkiye snrlar dflnda kalmfl kltr merkezleri de nl divan flairlerinin yetifltii yerlerdir. Ksacas bu edebiyat fliirle kk yafltan itibaren tanflan, kendisini fliirle ifade eden bir toplumun edebiyatdr. Divan flairlerinin arasnda, dnemin bilim ve devlet adamlar fazla olmakla birlikte, eflitli
meslek gruplarndan, hatta esnaftan flairlerin de bulunmas bu gerei desteklemektedir.
Dnemin fiiir Kitaplar

Eski Trk Edebiyatnda fliirlerin topland tr kitap vardr: dvnlar, mesnevler ve mecma-i eflrlar.
1. Divanlar: Klsik dnem Trk flairlerinin eflitli nazm flekilleri ile yazdklar
fliirler, dvn ad verilen kitaplarda toplanmfltr. Dvn kelimesinin asl Farsa
olup devlet idaresiyle ilgili kayt defterleri, bunlarn ve bunlar tutan ktiplerin bulunduu yer anlamnda iken zamanla Arap edebiyatnn nemli bir eseri olan Ebu
Temmmn kahramanlk fliirlerini toplad Dvnl-Hamsesi gibi birden fazla

flairin fliirlerinin bir araya getirildii fliir mecmuas, daha sonra da belli bir flairin fliirlerinin topland kitap ya da defter anlamn kazanmfltr. Klsik dnem Trk flairlerinin eflitli nazm flekilleri ile yazdklar fliirler, bu flairlerin her bakmdan rnek
aldklar ran flairlerininki gibi dvn ad verilen bu kitaplarda toplanmfltr. Ancak
bu, her flairin bir divan sahibi olduu anlamna gelmez. Bugn adlarn bildiimiz,
hatta baz fliirleri gnmze kadar ulaflmfl birok flairin divannn elimizde bulunmamas, bu flairlerin ya bir divan oluflturacak kadar fliir yazmamfl olmalarndan ya
da yazdklar fliirlerin toplanarak eflitli nedenlerle divan hline getirilmemifl olmasndan kaynaklanmaktadr.
Divanlar dzenlenirken nazm flekilleri esas alnmfl ve fliirler genellikle kasideler, tarih ktalar, gazeller, musammatlar, rubler, ktalar, beyitler, msralar dzeninde sralanmfltr. Ancak Trk edebiyatnda her zaman uyulmufl bir divan dzeninden sz etmek mmkn deildir. Musammatlarn gazellerden nceye alnd,
kasidelerin gazellerden sonraya konulduu divanlar da vardr.
Gazeller divanlarda redifli gazellerde redifin son harfi, redifsiz gazellerde de
kafiyenin son harfine gre Osmanl Trkesi elifb (=alfabe)s esas alnarak sralanmfltr. Baz harflerle kafiye bulmak g olduundan btn harflerle gazel sylemifl flair says olduka azdr. Kasidede ise, byle bir sra gzetilmemifl; bu nazm
flekliyle yazlmfl manzumeler daha ok konularnn nemine gre sralanmfltr.
Tarih ktalar ise son msra ya da beyitlerinde birtakm nemli olaylar ebcedle
tarihlendirmek iin yazlmfl; edeb olmaktan ok tarih deer taflyan manzumelerdir. Musammatlarn sralanmasnda genellikle bendlerinin msra saylarna dikkat
edilmifl olsa da bunun bir kural hline geldiini sylemek mmkn deildir.
Gazellerden sonra genellikle mukattat olarak adlandrlan kta, rb, matla, mfred gibi kk hacimli fliirler yer alr. fiiirlerin, bir baflka adan bakarak
kendi ilerinde nazm flekillerine gre gruplandn da syleyebiliriz. Bunda da
esas olan nazm flekillerinin uzunluu ya da ksaldr. Kasde, terkb-i bend, terc-i bend gibi uzun fliirlerle bafllayan bir divan, orta uzunluktaki fliirler olan gazellerle ve gazele gre daha ksa nazm flekilleri ile devam eder; bamsz beyitler ve
msralarla da son bulur.
Baz flairlerin divanlar kendileri hayatta iken, bazlarnnki de lmlerinden
sonra dzenlenmifltir. Kk hacimli ve eksik divanlara dvne, nazm flekilleri
bakmndan zengin, genifl hacimli divanlara ise mretteb divan denir. Genellikle
bir flairin divan onun btn fliirlerini ierir. Ancak Gelibolulu li (l. 1600), Ahmed Nam gibi baz flairlerin birden fazla divan tertip ettikleri de bilinmektedir. Divanlar Dvn- Fuzul, Divan- Bak gibi flairlerinin adlaryla anlrlar. Pek ok divan flairi Trke dflnda Farsa divan da tertip etmifllerdir. Baz divanlarda dbce, mukaddime adlar verilen nsz niteliinde bir girifl blm yer alr. Bu
blmler flairin fliir ve sanata bakfl hakknda gnmze nemli bilgiler aktarr.
2. Mesneviler: Mesnev hem bir nazm biimi, hem de bu nazm biimi ile yazlmfl kitaplara verilen addr. Divanlarda beyit says en fazla otuza kadar kmfl
ksa mesnevlere de rastlanmakla birlikte bu nazm biimiyle genellikle Leyl ve
Mecnun, Husrev ve firn, Ysuf ve Zelh gibi edeb deer taflyan uzun, bazan
binlerce beyit tutarndaki aflk hikyeleri, destn konular, retici yn ar basan
din, tasavvuf, ahlak eserler ve manzum szlkler yazlmfltr. Mesnevde beyitlerin dier beyitlerden bamsz olarak kendi iinde kafiyelenmesi ve gazel ve kasidede olduu gibi beyit says iin bir snrlama konulmamfl olmas, dier nazm flekillerinde olduu gibi flairleri kafiye bulma ve says nceden belli birka beyit ile
13
14
dflncelerini ifade etme skntsndan kurtarmfl; bu nedenle de uzun, bazen binlerce beyit tutan manzumeler bu nazm biimiyle yazlmfltr. Trk edebiyatnda yazlmfl mesneviler zerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik srayla ayrntl olarak durulacaktr.
3. fiiir Mecmualar: Divanlar ve mesneviler dflnda farkl flairlerin eflitli nazm
flekilleriyle yazdklar fliirlerinin topland fliir mecmualar (=mecma-i eflr) ile
beenilen bir fliire baflka flairler tarafndan yazlmfl benzer fliirler(=nazre)in topland nazire mecmua(=mecma-i nezir)lar bu dnemin antoloji niteliindeki fliir kitaplardr. Bunlarn saylar kesin olarak tespit edilemeyecek kadar oktur.
Bir ksmnn toplayan belli deildir. Nazire mecmualarnn nemlileri flunlardr:
1. mer b. Mezid tarafndan 1437 ylnda derlenmifl olan Mecmatn-Nezir.
2. Eridirli Hac Kemal tarafndan 1512-13 yllarnda derlenmifl olan CminNezir.
3. Edirneli Nazmi tarafndan 1524 tarihinde derlenmifl olan Mecmaun-Nezr.
4. Pervane Bey tarafndan 1560 tarihinde derlenmifl olan ve kendi adyla anlan Pervne Bey Mecmas.
Divan fiiirinin Geleneksel zellikleri

Divan fliiri, belli bir kltr birikimi ile yazlan ya da sylenen ve gelenee dayal
zellikleri olan bir fliirdir. Gelenek bafllang dneminden itibaren bu fliirde etkisini srdrmfltr. Bir flairin bu gelenein dflna karak fliir sylemesi ok az rnek
dflnda grlmez. Bu gelenek hem estetik kurallar belirler hem de muhteva(=ierik)nn snrlarn izer. Bu edeb anlayflta flair, gelenein izdii bu genel erevenin snrlarn aflmadan gelenein kendisine sunduu imknlar ile sanatl syleyifli
yakalamak durumundadr. Bir flairin flair olarak kabul edilebilmesi iin gerekli flartlar koymufl olan gelenei takip etmemesi, kiflisel olarak bu flartlar aflmaya alflmas edebiyat evresinin dflna karlmas, beenilmemesi, elefltirilmesi gibi sonular dourur. Bu gelenek karflsnda bir padiflah ile sradan bir flair arasnda hibir fark yoktur. Her ikisi de fliir sylerken ayn kurallara uymak durumundadr.
Bundan dolay bir padiflahn fliirini bir baflka flairinkinden, bir kadn flairin fliirini
erkek flairinkinden ayrmak ou zaman mmkn olamamaktadr. Bu nedenle gelenein belirledii zelliklerin, bu dnem fliirlerinin okunmasnda gz nnde tutulmas gerekmektedir. fiairlerin ayn malzemeyi kullanmak zorunda olmalar, bu
edebiyatta zgn eserlerin ortaya kmasnn nndeki en byk engel olmufltur.
Bu engeli aflarak, ayn konular ayn unsurlar ve ayn estetik kurallarla sylerken
dier flairlerden ayrlabilen ve eldeki malzemeyi farkl bir flekilde iflleyerek belli bir
dzeye ykselebilen flair, sanatkr kabul edilir. Klsik edebiyatta flair, gzel ve etkileyici bir fliir syleyebilmek iin nce szckleri seer, sonra bunlar, estetik kurallara uygun bir biimde birlefltirir. Bu seme ve birlefltirme ifllemi Divan flairleri tarafndan inci dizmeye benzetilir. Seme ve birlefltirme iin belgatin koyduu belli kurallar vardr. Btn bu kurallar aslnda, szn duruma, balama uygunluu dflnda iki amac salamaya yneliktir: Dil kurallarna uygunluk ve henk. fiiirde bu flartlarn aranmas anlamn yok saylmas demek deildir. fiiirde orijinal anlamlarn ve hayallerin bulunmas da gerekir. Zira Divan fliiri henk ile anlamn, birini dierine ncelemeden ideal dzeyde birleflmesini hedefler.
Mazmun: Divan flairleri, mensubu olduklar edeb anlayfln belirledii snrlar
iinde fliir sylemifllerdir. Bu fliirde flairden flaire deiflen, dnemden dneme farkllaflan bir fliir anlayflnn olduunu sylemek mmkn deildir. Her ne kadar, zaman ierisinde gelenee eklenen birtakm zellikler ve baz yerli unsurlar fliire gir-
miflse de bunlar sz konusu fliir anlayflnn nceden belirlenmifl flekil zelliklerini

ve konular ele alnfl biimini temelden deifltirici nitelikte deifliklikler olmaktan
uzaktr. Bu edebiyatta flairler gelenein nceden belirlenmifl flartlar ile ve onun
izdii erevede en gzel syleyifli yakalamaya alflmfllardr. Divan edebiyatnn
hazr bir malzemesi ve belli konular etrafnda kodlanmfl deiflmez motifleri vardr.
Sevgilinin sandan, gznden, boyundan bahsedilmeye bafllandnda arkasndan
neler sylenecei, bunlarn nasl nitelenecei ve nelere benzetilecei tahmin edilebilir. Yani bu fliir anlayflnda bir sevgili ile, tabiat ile ilgili bir kavramn zihinde
baflka neleri hatrlataca, arfltraca nceden belirlenmifltir. Bu fliirde her motifin bal olduu baflka motifler vardr. Bu birbirine bal unsurlar, divan fliirinde
mazmun ad verdiimiz, kavramlarn birbirleriyle olan iliflki yuman olufltururlar. Mazmunlar kelimelerin ilk bakflta grlemeyen gizli bir ya da birden fazla anlamdr. Esas sylenmek istenen fley arka plandadr. Bir baflka ifadeyle mazmun,
bir manann birtakm ipular verilmek suretiyle ifade edilmesidir. Bu da dilde mecazl bir anlatm beraberinde getirir. Bu mecazl syleyiflin akla kavuflmas ise
Divan fliiri kltrnn belli bir dzeyde bilinmesine ve onun hayal (=imaj) sisteminin tannmasna baldr. Ortak bir imaj dnyasnn bulunmas mazmunlarla bezenmifl olan bu fliirin anlafllmasn kolaylafltrr. Mazmunlar flaire az szle ok anlam ifade etme imknn sunar.
Mahlas: Divan flairleri ran fliirindeki bir gelenee uyarak fliirlerinde mahlas ad
verilen takma adlar kullanmfllardr. Mahlaslarn byk ksm, birtakm isimlerin
sonuna Farsa nispet eki olan -nin eklenmesiyle elde edilmiflse de bu fliirde nispet eki almamfl Bak, Yahy, Nedm, Glib gibi mahlaslar da kullanlmfltr.
Bunlardan bir ksm flairlerin kendi adlardr. fiairler fliirde kullanacaklar mahlaslar genellikle kendileri semifl olmakla birlikte XVIII. yzyl flairlerinden Hoca Neflet
(l. 1807) gibi, bir flairin baflka flairlere mahlas armaan ettii de grlmfltr. Bilindii kadaryla fliirde mahlas kullanma geleneine XIV. yzyl divan flairlerinden
Kad Burhaneddin (l. 1398) ve XV. yzyl flairlerinden Kemal Paflazde (l. 1534)
dflnda uymayan olmamfltr.
Mahlaslarn Huzur, Neflat, Fign rneklerinde olduu gibi psikolojik bir
durumu; Murad, Azm, Mahrem gibi gzel bir yaratlfl zelliini; Adn,
Firdevs, Riyaz gibi din bir zlemi; Ktib, Asker, Kand gibi belli bir
meslei, ftab ve Bahr gibi tabiatte bulunan bir varl gsteren mahlaslar olduu gibi Zaif, Fena gibi mistik bir zellii ve Rind, Ayfl, Mest gibi
zevk ve elence dflknln ifade edenleri de vardr.
Gelenein ar bast bu edebiyatta sultan flairler de mahlas kullanarak fliir sylemifllerdir. Avn Fatih Sultan Mehmedin, Selm Yavuz Sultan Selimin, Muhibb Kanuni Sultan Sleymann, lham III. Selimin mahlaslardr. Fuzul ve Bak
rneklerinde grdmz gibi baz flairlerin mahlaslar edebiyat tarihlerinde adlarnn nne gemifltir. Mahlaslar genellikle fliirlerin sonlarnda yer alr.
Divan fiiirinde Biim ve henk

Biim: Divan fliirinde fliirin asl kompozisyonunu Arap ve Fars fliirinden alnan nazm flekilleri (=eflkl-i nazm) belirler. Bu fliirde nazm birimi beyit (=beyt) ve
benddir. Beyit iki msra (=dize)dan, bend ise ikiden fazla msradan meydana
gelir. Bu yzden nazm flekilleri beyit (<beyt)lerden meydana gelenler, bendlerden meydana gelenler ve drt msral nazm flekilleri olmak zere grupta toplanmfltr. Beyitlerden meydana gelen nazm flekilleri kasde, gazel, kta ve
mesnevdir. Bendlerden meydana gelen nazm flekilleri ise musammatlar bafll-
15
16
altnda toplanmfltr. Bunlar her bendi msradan oluflan mselles, her bendi drt msradan oluflan murabba, her bendi befl msradan oluflan, muhammes,
her bendi alt msradan oluflan mseddes, her bendi yedi msradan oluflan msebba, her bendi sekiz msradan oluflan msemmen, her bendi dokuz msradan
oluflan mtessa, her bendi on msradan oluflan muaflflerdir. Terkb-i bend
(=terkb-bend) ve terc-i bend (=terc-bend) musammatlar iinde farkl bir grubu meydana getirirler. Terb, tahms, tesds, tesb, tesmn, tets, taflr ise
farkl bir teknikle yazlmfl musammatlardr. Drt msral nazm flekilleri rub ve
tuyudur. Nazm flekilleri hakknda kitabnzn 2. ve 3. nitesinde ayrntl bilgi
verilecektir.
henk: fiiir metinlerini dzyazdan ayran zelliklerinden biri olan henk, kelimelerin akcl, kulakta gzel tesir brakacak flekilde bir araya getirilmesi, szn
ses yapsnn eflitli yollarla etkileyici flekilde dzenlenmesidir. Divan fliiri henk
yn ok gl bir fliir diline sahiptir. Onun bu zellii bazen anlamn kavramadan okuyucunun bu fliirin etkisi altna girmesini salar.
Eski Trk edebiyatnn benimsedii edeb anlayflta fliir mevzn (=vezinli) ve
mukaff (=kafiyeli) sz olarak tanmlanmfl; sonradan buna muhayyel olma flart da eklenmifltir. Bu tanmdan da anlafllaca zere Divan fliirinde hengi salayan asl geler vezin ve kafiyedir. Aruz konusunda kitabnzn 4., kafiye konusunda ise 5. nitesinde bilgi verilecektir. Divan fliirindeki dier henk geleri ise flunlardr:
1. Sz diziminin fasih kelimelerden oluflmas: Klsik edebiyat bilgisi, szn
telaffuzunun akc olup kulaa hofl gelmesi ve manasnn ak olmas fleklinde tanmlayabileceimiz feshat kavram etrafnda szn etkileyiciliini salamaya alflr ve bu yolda hengi de konu edinir. Bunun sonucu olarak kelimenin hem tek
baflna hem de ncesi ve sonras ile, yani sz dizimi iinde akcln inceler ve bunun nndeki engelleri sralar. Nitekim kelimenin fesahatini ararken kelimede
syleyifl gl(=tenfr-i hurf)nn bulunmamasn, sz diziminde fesahati ararken de sz diziminde syleyifl gl(tenfr-i kelimt)nn bulunmamasn gz
nnde bulundurur. Fasih kelimelerin birbirleriyle gzel ve etkileyici tarzdaki uyumundan meydana gelen szdeki akclk selset olarak adlandrlr.
2. Sz sanatlar: Belagat yerinde sylenmifl doru ve gzel sz gereklefltirmeye alflan bir bilim daldr. Ayn anlamn farkl yollarla ifade edilmesi konusunun
yan sra sz anlam ve ses bakmndan ssleyen sz sanatlarn ayrntl olarak ele
alr. Sz ikinci ynyle ssleyen sz sanatlarnn baflnda farkl trlerde, bir veya
birden fazla kelimeden oluflan sz yinelemeleri (=tekrr) gelir. Bunun dflnda ayn
sesleri taflyan veya ayn kalpta flekillenen kelimelerin metinde bulunmas da
hengi salayan sz sanatlar arasnda yer alr.
3. Baz nazm flekillerinin yapsal zellikleri: Nazm flekilleri, kendi iinde
birtakm ses dzenlemelerini bir flart olarak bulundurduu iin flaire bunlar teknik
bakmdan hazr olarak sunmaktadr. Bu durum nazm flekilleri hakknda bilgisi
olan okuyucu iin nndeki fliir metnindeki ses dzenlemelerinin neler olduu
hakknda nceden bir farkndalk oluflturur. fiairin ilk beytinin bir msrasn son beyitte tekrar etmesi metin yinelemesi fleklinde metne heng bakmndan katk salamaktadr. Musammatlarda bendlerin son ya da son iki msrann aynen tekrarlanmas, gazellerde birden fazla matla beytinin bulunmas, btn msralarnn ayn kafiyeyi takip etmesi (mselsel gazel) de ayn etkiyi yapar. Baz kasidelerin ve gazellerin drt mefln, veya drt mstefiln gibi ayn tefileleri tekrarlayan beyitleri, msra ortasndan blnerek i kafiye bulunduran bir dzen hlini alrlar (mu-
sammat kaside ve musammat gazel) ve i kafiye bulundurduklar iin henk

bakmndan daha gl olurlar.
4. nfld (=zellikli fliir okuma): Divan fliirinin henk ile ilgili bir zellii de fliir metninin fliir dilinin zelliklerine gre dz yazdan farkl olan ve metnin etkileyiciliini artran niteliklerini gz nnde tutulduu okunufl biimi olan inflddr.
17
Musammat gazel,
musammat kaside ve
mselsel gazel hakknda
2. nitede, tefile ile ilgili de
4. nitede bilgi verilecektir.
Divan fiiirinde Muhteva

Din: Her edebiyat kendisini meydana getiren toplumun dnya grfln belli bir
lde yanstr. Bu nedenle Divan edebiyatnn o gnk toplumun dnya grfl
olan slam dininin etkilerini taflmas son derece doaldr. Klsik dnem Trk edebiyatnda bu etki iki boyutta kendini gstermektedir. Birincisi, sz konusu etkinin
edeb metinleri din dflncelerin aktarm arac olarak gren, hatta trlerini belirleyen boyutudur. Dier boyutu da btn fliire hkim olan varlk birlii inancnn
bu edebiyatn btnne rengini vermesi ve onun slubunu belirlemesidir. kinci
boyut daha ok dinin bir tr alglanfl ve yorumlanfl biimi olan tasavvufla ilgilidir.
Tasavvufun Divan fliirine kaynaklk edifl flekli zerinde bir sonraki blmde durulacaktr. Burada tek tanr inancnn bu edebiyatn btnne rengini vermesi ve
onun slubunu belirlemesi olarak ifade ettiimiz ilk boyut zerinde duracaz.
Divan fliirinde baz trler dorudan din ieriklidir. Bu trler arasnda ilk akla
gelenler tevhd, mnct ve natlerdir. Tevhdler, Allahn ztndan, sfatlarndan ve fiillerinden, onun birliinden ve yceliinden sz eden ve genellikle kaside nazm biimiyle yazlmfl fliirlerdir. Mnacatlar Allaha yakarfl ieren ve farkl
nazm biimleriyle yazlabilen manzumelerdir. Din ierikli fliirlerin bir tr de
natlerdir. Natler genellikle Hz. Muhammed iin yazlmfl fliirler olmakla birlikte
drt halife ve dier din byklerinin vgsnde yazlmfl fliirlere de nat denildii
grlmektedir. Divanlarda eflitli nazm biimleriyle yazlmfl birok rneine rastladmz bu edeb trlerin yannda din ierikli bir baflka fliir tr de mirciyyelerdir. Mirciyyeler Hz. Muhammedin mirca kfl konusunun ifllendii daha
ok mesnevi ya da kaside biiminde yazlmfl manzumelerdir. Mevlidler de din
ierikli fliirlerdendir. ounlukla mesnev tarznda kaleme alnan bu eserlerin konusu Hz. Muhammedin hayat ve kifliliidir. Bu tre mevlid adnn verilme nedeni bu eserlerde konunun genellikle onun doumu zerine younlaflmfl olmasndan kaynaklanmaktadr. Mevlid trnn en gzel rnei Sleyman elebi (l.
1422)nin Vesletn-Nect adl eseridir. Ayn flekilde, hilyeler ve manzum hadis
evirileri de din ierikli fliirlerdir. Hilyelerde Hz. Muhammedin kifliliinden bahsedilir. Hadis tercmelerinin en yaygn olanlar krk hadis (=hads-i erban) evirileridir. Divan flairlerinin meslekleri, grevleriyle bu trlerde fliir yazma arasnda
dorudan bir iliflki yoktur. rnek olarak fleyhlislmlk makamna kadar yaklaflmfl
byk bir bilgin olan Baknin bu trlerde kaleme alnmfl tek bir fliiri yoktur. Byk bir tarihi, hukuku ve sanatkr olan fieyhlislam Kemal Paflazadenin de Divannda din ierikli fliirlere rastlanmaz.
Divan fliirinde Allah sonsuz ilmi ve kudreti, bu ilim ve kudretinin btn eflyay
ve evreni kuflatmfl olmas, gkleri yeri ve her fleyi belli bir dzen iinde yaratp yine bir dzene gre ynetmesi, insann onun sanatnn gzel bir rnei olmas gibi zellikleriyle anlr. Yine her fleyin onun hkm ve takdir(=kaza ve kader)ine
gre gereklefltii, Onun diriltme ve ldrme kudretine sahip olduu, ahiret inancnn ebed; dnyann ise geici olmasnn Onun bir hikmeti olduu, olmufl ve olacak her fleyi bildiine dair gndermeler btn metinlerde ak veya kapal olarak
yer alr. Metinlerde yaygn olarak Allah, Huda, Hak, Rab ve Tanr olarak geen ad-
Mirc slm inancna gre

Hz. Muhammedin yedi kat
g aflp Allahn huzuruna
ykselerek Onunla
grflmesi mucizesidir.
Mevlidin asl anlam
doum yeri ya da doum
zamandr.]
18
Melike-i mukarrebn
yakn melekler
anlamndadr. Drt byk
melek, dier meleklere gre
Allaha daha yakn
olduklarndan bu flekilde
nitelenmifllerdir.
larnn yannda, esml-hsn (=gzel isimler) denilen dier isimleriyle ve dn, cihn-r, babn- sun gibi nitelemelerle de Ona iflaret edilir.
slam inancna gre yalnzca Allaha itaat etmek iin yaratlmfl saysz nuran
varlklar olan meleklerden bazlar da Divan fliirinde eflitli mnasebetlerle yer almfllardr. Bu melekler iinde melike-i mukarrebn olarak nitelenen drt byk
melein adlar Cebrl, Mikl, srfl ve Azrldir. Bu meleklerden Cebrl (=Rhl-kuds, Rhl-emn, Nms- Ekber) peygamberelere vahiy getiren, Mikil doa olaylarndan ve kullarn rzklarnn taksimininden sorumlu olan, srafil kyamet
gn sra fleyecek olan; Azrail de canllarn ruhunu alan (=melekl-mevt) melekler olarak Divan fliiri metinlerinde geer. Bunlarn dflnda cennet bekisi olarak
nitelenen Rdvan da fliirde geen melek adlarndandr.
Vcda geldi lem ilmn ile
Zuhra geldi dem hkmn ile
Cem Sultan
Keml-i kudret ilmnedr flevhid-i adl
Ukud- silsile-i krhne-i dny
Fuzul
Allahn insanlar doru yola sevk etmek iin peygamberleri araclyla gndermifl olduu kutsal kitaplardan Hz. Davuda gnderilen Zebur, Hz. Musaya gnderilen Tevrat, Hz. saya gnderilen ncil ve Hz. Muhammede indirilen Kurn ve
Kurnn dier iki ad Mushaf ve Furkana da Divan fliiri metinlerinde rastlanr.
Ey her tekellmn hat- sebzn hikyeti
Virdm hemfle mushaf- ruhsrun yeti
Fuzul
slam dininin kutsal kitab olan Kurnn yetlerinin ve hadslerin fliire yansmas iktibs ve telmh yoluyla olmufltur. fiair afladaki beyitte Kurndaki Karun kssasna telmihte bulunmaktadr. Karun, sahip olduu hazineleri sebebiyle
gurura kaplmfl, sonunda ceza olarak saraylar ve hazineleri ile birlikte yerin dibine geirilmifltir.
ktibs ve telmh hakknda
9. nitede ayrntl bilgi
verilecektir.
fiyle zerd old tenm derd ile kim altun sanup

Hey begm yer yuda yazd bendeni Karun sanup
Emr
Din kifliliklerin en nemlileri peygamberlerdir. Kurnda bir ok peygamber

ad geer. Ancak peygamberlerin fliirde geifl flekilleri sadece slm dininin temel
kaynaklar olan ayet ve hadislerde verilmifl bilgilerle snrl deildir. Zamanla dier
dinlere ait kaynaklardan edinilen bilgilerle bu konudaki birikimin edebiyata yansma biimi genifllemifltir. Peygamber kssalar(=ksas- enbiy)n bilmek divan fliirindeki baz telmihlerin anlafllmas iin nemlidir. Burada peygamberlerle ilgili verilecek olan bilgiler yalnzca divan fliirinde geifl flekilleriyle snrldr.
dem, fliirde ilk insan ve ilk peygamber olmas, topraktan yaratlmas, btn
meleklerin ona secde etmesi, Allahn emrine ramen fleytann ona secde etmemesi, Havva ile birlikte yasak meyveyi yemesi ve bundan dolay cennetten karlmas gibi zellik ve ynleriyle anlr. fit peygamber dokuma sanatna vakf olmas;
drs peygamber ilim ve hikmet sahibi olmas, ilk defa kalem ile yaz yazan ve el-
bise diken kifli olduu iin ktiplerin ve terzilerin piri olarak adlandrlmas mnasebetleriyle fliirde yer alr.
dem alnunda eger grse cemln nrn
Secde emrine ind itmezdi fleytn- racm
Ahmed Pafla
Nh, mrnn uzunluu, kavminin onu yalanclkla sulamas zerine kendisine inanan az saydaki insanla birlikte her canldan biri erkek dieri difli birer ift
alp bir gemiye binerek tufandan kurtulmas; brhm Allahn dostu (=Hallullah)
olarak nitelenmesi ve davetine uymayan Nemrut ile olan kssas, inancndan dnmedii iin Nemrut tarafndan atefle atlmas, ateflin onu yakmayarak bir gl bahesine dnflmesi, putlar krmas, Kbeyi bina etmesi, adnn bereket ile birlikte anlmas; sml, babas brahim tarafndan kurban edilmek istenmesi ve kendisinin bu duruma tam bir teslimiyet ve sabr gstermesi ile fliirde yer alr.
Gel gnl Kabesin ziyret kl
Kim olupdur makam-
brhm
Ahmed Pafla
Dvd peygamber, sesinin gzellii ve etkileyicilii, demiri elinde mum gibi

yumuflatmas ve bu demirden zrh yapmas; Slih peygamber, iman etmelerini istedii insanlarn kendisinden mucize olarak kayadan bir deve karmasn istemeleri ve onun bu mucizeyi gereklefltirmesi, fakat kavminin bu deveyi kesmesi ve
imandan yz evirmeleri zerine fliddetli bir sesle helak olmas ile fliirde yer alr.
vzeyi bu leme Dvd gibi sal
Bk kalan bu kubbede bir hofl sad imifl
Bak
Sleymn peygamber, dnyadaki saltanat, rzgra, insanlara ve cinlere hkmetmesi, rzgrlarn onun tahtn taflmas ve yedi iklimi ona gezdirmesi, hayvanlarla konuflabilmesi, zerinde ism-i azam(=Allahn en byk ismi) yazl olan ve
kendisine bu gleri veren yz (=htem, mhr), bu yzn bir mddet kendisinden alnmas, doru karar alma meziyetine sahip olan saf(=saf b. Berhiy) kendine vezir olarak semesi, kendisine hizmet eden ve Sab melikesi Belkis
ile haberleflmesini salayan ve onun tahtn getiren Hdhd isimli kuflu, bir sefer
esnasnda bir karnca (=mr) ile grflmesi gibi zellikler ve durumlar ile geer.
Sleyman Peygamber fliirde g ve iktidarn semboldr.
Dilde mihr-i htem-i laln nihn itmifl rakib
Dv iflitdk bir zamn mhr-i Sleymn gizlemifl
Bak
Yakub peygamber, rya yorumundaki ustal, olu Yusuftan ayrlmann

zntsyle gzlerinin kr olmas, onun gmleinin gzlerine srlmesi ile gzlerinin tekrar almas mnasebetleri ile geer. Divan fliirinde hznn ve sabrn
semboldr. Ysuf peygamber gzellii, kardefllerinin kskanl ve onlar tarafndan kuyuya atlfl, kle olarak satlmas, Zleyhann kendisine olan aflk, buna
karfl iffetini muhafaza etmesi, onun gzelliini gren kadnlarn ellerini kesmeleri, bir iftira sonucunda zindana atlmas, rya tabiri konusundaki yetenei ile geer. Divan fliirinde gzellik ve iffet semboldr.
19
20
Ysuf gibi izzetde sen Yaku-b vefl mihnetde ben

Dil skin-i beytl-hazen tenhlara saldun beni
Bk
Bin flvesi vardr bu Zleyh-y cihnun
Ey Ysuf- hsn eyleme zindn fermfl
zzet Molla
Eyyb peygamber hastalklarla ve dertlerle snanmas ve bu snamalara sabr

gstermesiyle sabr sembol olarak; Ms peygamber (=Kelm) Tur danda Allahn hitabna muhatap olmas ve Allahn ona tecelli edifli, Firavun ile olan mcadelesi, elindeki asay yere attnda asann ylan hlini almas ve Firavunun byclerini alt etmesi, yine asas ile Nil nehrini ikiye blmesi, koynuna soktuu elini
bembeyaz flk saar bir hlde karmas (yed-i beyz) mucizeleri ile; Ynus peygamber Rabbinden izin almadan kendisine iman etmeyen ahlak knt yaflayan
ve putlara tapan kavminden bir gemiye binip kamas, denize atlmas, bir yunus
tarafndan yutulmas, baln karnnda srekli af dilemesi sonucu kurtulmas ile Divan fliirinde geer.
Mr ise ad biz yed-i beyz-y Kelmz
Tfn ise dny gam biz keflt-i Nhuz
Ruh-i Badad
s peygamber Cebrailin Meryeme flemesi sonucunda babasz olarak domas, bebek iken konuflmas, hastalar ve krleri iyilefltirmesi, hatta lleri diriltmesi, maddi lemden soyutlanmas ve ge ykselmesi, fakat zerinde bir ine bulunduu iin drdnc kat felekten daha ileri ykselememesi gibi motiflerle fliirde yer alr.
Rh-bahfl old Mesh sfat enfs- bahr
Adlar ddelerin hb- ademden ezhr
Bak
Peygamber yahut vel olduu konusunda farkl grfller bulunan Lokman,

hikmet sahibi oluflu, hekimlikte stat kabul edilmesi; Hzr ise ilim ve irfan sahibi
olmas, lyas ve skender ile birlikte karanlklar lkesi(=zulumt)ne yolculuklarnda b- hayt(=lmszlk suyu) arayp bulmas ve lyas ile birlikte bu suyu ierek lmszle kavuflmas, skntda olanlarn yardmna yetiflmesi ve yardm etmesi, ayann bast yerlerin yeflile dnflmesi ile fliirde yer alr.
Mrdeye cnlar virr bmra shhat lebleri
Hikmet-i Lokmn u icz- Mesh bundadur
Bak
Hz. Muhammed ise son peygamber olmas, lemlerin kendisi iin yaratlmas,
yetimlii, yksek ahlak, herhangi birisinden ders almamas(mm olmas)na ramen Rabbi tarafndan kendisine verilen derin ilmi, Mekkeden Medineye hicreti,
kyamet gn insanlara flefaat edecek olmas, sr ve Mira hadiseleri, Mirata Allaha yayn iki ucu kadar yaknlaflmas (=ka-be kavseyn), lemlere rahmet olarak
gnderilmesi, yrrken bulutlarn onun zerine glge yapmas, glgesinin yere
dflmemesi gibi motiflerle fliirde yer alr. Afladaki beyitte flair kyamet gn Hz.
Muhammedin flefaatini dilemektedir:
21
Umduum oldur ki rz- haflr mahrm olmayam

eflme-i vaslun vire men teflne-i ddre su
Fuzul
Drt halifeden Hz. mer adaleti, Hz. Ali cesareti, kahramanl, Zlfikar adl
klc ve Dldl adl at; Hz. Ebubekir, sadakati; Hz. Osman da hilim ve haya sahibi olmas ve Kurn ayetlerini toplatmas ile fliirde geer.
Adl dd- mer sdk u saf-y Sddk
lm irfn- Al hilm hay-y Osmn
Bak
Haner-i gamze-i hun-rzne tg-i Hayder
Safha-i rzuna mushaf- Osmn dirler
Bak
fii-Bektafli geleneinde peygamberlere varis olarak kabul edilen ve din adan

kendisine ok zel bir nem verilen Hz. Ali ve onun ocuklar Hz. Hasan ve Hseyinin de iinde bulunduu on iki imama Snni flairler tarafndan da nem verilmifl, bu kifliler hakknda bamsz manzumeler yazlmfltr.
Divan fliirinde hiret, mahfler, kymet, cennet, cehennem, cennet ve cehennem arasnda bir yer olan arf, hr, Tb, deyr (=mabed), kilise, bt (=put), ha,
an, papas, ruhban, papazlarn bellerine balad ip olan znnr, ayrca mmin,
Mslman, kfir, mnafk, abdest, namaz, kble, minare, mihrab, imam, ezan, hutbe, oru, iftar, zekt, hacc, hac, ihrm, tavf, Kabe, hacerl-esved, zemzem, kurban, kadir gecesi (=fleb-i kadr, leyletl-kadr) gibi din kavramlar da ska yer alrlar. Tefsr, hads, fkh ve kelm gibi din bilimlerin birtakm terim ve kurallar da
fliire yansmfltr.
Nam-i vuslat ansam dzeh-i hecre salar cnum
Bana b-mcib ol kaddi kymet ok azb eyler
Bak
Bkiy ister isen kalbe saf virmek eger
Kabe-i kyna var dne dne eyle tavf
Bak
Divan fliirinin gndermede bulunulan din dflnceler ve inanfllar bilinmeden

anlafllmas zordur. Bu konuda flyle bir rnek verilebilir: nanfla gre lmek zere olan biri yalnz braklmaz. nk bu esnada hasta suya ok ihtiya duyar. Hastann baflna gelen fleytan ona su teklif eder, fakat karfllnda imann ister. Toplumda lmek zere olan insann azna zaman zaman su damlatlmas detinin
kayna budur. Afladaki beyitte sofiyi hasta bir insana, rakibi de fleytana benzeterek bu dete telmihte bulunulmufltur:
Ald sfnn karrn gsterb yzin rakb
Sanki fleytan hastaya m gsterp mn alur
Necat
Tasavvuf: Divan fliiri dilinin oluflmasnda tasavvufun nemli bir rol vardr. Tasavvuf, temelde slm dininin Kuran ve snnet ad verilen iki kaynana dayan-
Hacerl-esved Kabenin
dou kflesinde bulunan,
haclarn tavaf srasnda her
dnflte selmladklar siyah
parlak bir tafltr.
22
makla birlikte zamanla dfl etkilerden, baflka milletlerin felsefelerinden ve dflnfllerinden de etkilenen dini, dnyay ve hayat yorumlayfl tarzdr. Tasavvuf mutlak
bir gerekin var olduunu; fakat, bu gerekin iinde yafladmz dnyann tesinde olduunu, gerek varla ulaflmann ancak grnflten ve bir hayalden ibaret bu lemin inkr ile mmkn olabileceini kabul eder. Tasavvufa gre bu varla ulaflmada hi bir arac bulunmamas gerekir. Akln prensipleri de dinin bir takm kurallar da aracsz olarak elde edilen bu bilginin yerini tutamaz. Tasavvufun
bu anlamda tarihin pek ok dneminde ve pek ok millette grlen evrensel bir
boyutu vardr. nk gerei arama urafl insanln dflnce tarihiyle ayn yafltadr. Her ne kadar tasavvufun kkleri konusunda dfl etkenlerin rol inkr edilmemekteyse de onun daha ok slamn ilk dnemindeki zhd; yani dnya nimetlerinden, ssnden, zevklerinden uzak durma ve gzel ahlkla bezenme isteinden ve abasndan kaynakland, slm dininin retileri ile flekillendii daha ok
kabul gren bir dflncedir. Zaman iinde ve gereklefltirilen fetihlerle slm dnyas farkl milletlerin kltrleri ve felsefeleri ile iliflkiye girmifl; bunun sonucunda
da tasavvufun bir kolu ayr bir yaflam tarz olmaktan uzaklaflarak felsef bir boyuta brnmfltr. Bu felsef boyutunun en u noktas ise vahdet-i vcd (=varlk
birlii) ad verilen inan sistemidir. Bu sistem bn Arab(l. 1240)nin yorumlaryla flekillenmifl ve bu dflnce btn Divan fliirini etkilemifltir. Tasavvuf tarihinde
vahdet-i vcd dflncesini daha da ileriye gtrerek yaratan ile yaratlann aslnda ayn olduunu savunanlar olmuflsa da bu, btn tasavvufa egemen bir dflnce hlini alamamfltr.
Tasavvuf, gerek ibadetlerde gerekse bu dnyadaki her trl iliflkide yaratcya
olan sevgiyi esas alr. nsann kt huylarn btnyle terk etmesi ve dier insanlarla sevgi temelinde birleflmesidir. Bu dflnce sistemine gre Allah, kendisinden
korkulmas deil, sevgi ile balanlmas gereken bir varlktr. Yaratan ile kulu arasnda kendisini ve dier btn varlklar sevmeyi rettii iin bir sevgi ba vardr. Bundan dolay bu dflnce sistemini benimseyen flairler, Yaratcy kendisine
sevgi duyulan bir varlk olarak kabul etmifllerdir. Tasavvuf ayrca dnyadaki maddi hayat ve ona ait her fleyi bu dnyada iken terk etmektir. Tasavvuf ayn zamanda kiflinin gzel huylarla bezenmesi demek olduundan bunun iin nefisle mcadele edilmesi gereklidir ve bu mcadeleyi kazanma yolunun yntemlerini de tasavvuf belirler. Bundan dolay da mutasavvflar tasavvufun aslnda slamn gerek
yz ve manevi yn olduunu ileri srerler. Bu inanfla gre slmn bilinen kurallar, ibadetleri, emir ve yasaklar dinin uyulmas gereken nemli bir yn olmakla birlikte, hakikati arayan gerek mutasavvf bu noktada kalmamal, bunun tesine giderek slmn manevi yn olan tasavvuf yolunda yrmelidir.
Tasavvufa gre btn varlklar zerinde hkim olan bir mutlak sevgi ve mutlak gzellik vardr. Bu yolda olanlar Yaratcy, kulun sevdii, bu sevgi ile huzur
bulduu, hem kendi hem de kinat zerindeki eserlerinde onun izlerini grd
bir sevgili olarak kabul etmifllerdir. Allah, varlk sahnesinde grnmek, bunun iin
de snrsz gzelliini aa vurmak istemifl ve bu lemi yaratmfltr. Bylece yzyllarca edebiyatn diline de hkim olacak olan lah aflk nazariyesi ortaya kmfltr. Kusursuz gzelliini gzellerde ortaya karp bu gzellii fln gzyle
seyrettin, anlamna gelen afladaki beyit bu konuda ska verilen rneklerdendir:
Kendi hsnn hblar fleklinde peyd eyledn
eflm-i flkdan an dndn temfl eyledn
Byezd-i Rum
Tasavvufun en nemli isimlerinden biri olan bn Arabye gre aflk, kulluun temeli ve zdr. Sevgili ya da gerek gzel tektir. Anlan her sevgilinin ya da gzelin ad aslnda o tek ve snrsz gzellik sahibini iflaret eder. Bu dnyadaki gzeller
aslnda gerek ve tek mutlak gzellik sahibi olan Yaratcnn yansmalardr. Dolaysyla bu gzellere duyulan aflk da gerek deil, mecazdir. Yaratcya duyulan aflk
ise hakikidir. Bununla birlikte mecaz aflk da nemlidir. nk mecaz insan hakikate ulafltran bir kprdr. rnek olarak Mecnunun Leylya olan aflk onu gerek sevgiliye ulafltracak bir kpr, Leyl da gerek gzelin bir yansmasndan ibarettir. Bir tarafta zahit yarn endiflesi ekerken, dier tarafta flk ile sevgili ikilik
perdesini yrtarak birlie eriflti, anlamna gelen afladaki beyit bu dflnceyi iflliyor.
Yr ile flk ikilik perdesini kld k
Vahdete irdi dahi zhid gam- ferd eker
Hayal
lah aflk yaflayan sofiler, gnlk dille ifade edilemeyecek ruh hlleri yafladklarn, yafladklar bu hllerin ancak sembollere dayal bir dil ve slupla ifade edilebileceini sylerler ve bu zellikte bir dil kullanrlar. lk dnem mutasavvflar
dflncelerini daha genifl anlatm imknlar sunduu ve szlerinin etkileyiciliini
artrd iin fliirle dile getirmifller; bylece fliir ile tasavvuf arasnda gl bir iliflki
ortaya kmfltr. Bu iliflki zamanla fliir dili zerinde de etkili olmufl, flk ve sevgili tiplerinin bu dflnce sistemine uygun olarak biimlenmesine yol amfltr. Divan fliirinde tasavvufun belirgin bir etkisi vardr. Bu etki yalnzca fliirde birtakm tasavvuf terimlerin ve kavramlarn kullanlmasyla aklanacak kadar yzeysel bir
nitelik taflmaz. Bu edebiyattaki fliir dilinin oluflumunda tasavvuf mecazlarn nemli bir yeri olduu iin fliirin anlafllmas ve yorumlanmasnda tasavvuf bilginin rol olduka byktr. Dolaysyla fliir dilindeki mecazlarn anlafllmas byk lde tasavvuf bilgi ile mmkndr.
Divan fliirinde tasavvuf etkisinin oluflmasnda Ahmed Yesev (l.1166) ve onun
dervifllerinin, Yunus Emre (l.1320-21) ve izleyicilerinin ve Mevln(l.1273)nn
byk etkisi vardr. Trk edebiyatnda din-tasavvuf etki nce halk edebiyat rnlerinde grlmfl, daha sonra bu etki yaygnlaflmfl ve Divan flairleri de fliirlerinde
tasavvufu zengin bir ilham kayna olarak kullanmfllardr.
Bu fliirde aflk ve gnl esas alan kiflilerin karflsnda gereklerin zne inmeye
alflmayan, her fleyi srekli dfl grnflyle deerlendiren ve zhid ve viz gibi adlarla anlan tipler vardr. fiiirde tasavvuf yolunda olan kifliler ise genellikle
flk ve rind karakterli olarak grlrler ve dier grupla srekli ekiflirler. Divan
fliirinde rind ve zhid ekiflmesini anlamak ancak bu ekiflmenin tasavvufla
balantsnn kurulmasyla mmkndr.
Zhid mahbb u meyden gel bizi men eyleme
Biz ezelden bu yola rindne gelmifllerdenz
Hayal
Tasavvuf, Divan fliirinin, hatta mflterek slm edebiyatn dier kollar olan
ran, Arap ve Urdu edebiyatlarnn dil ve slbunu da dorudan etkileyen, hatta
belirleyen bir nitelie sahiptir. fiiirdeki aflk, flarap, meyhane, sevgili gibi unsurlar genellikle tasavvufun mecazl diliyle kaleme alnmfltr ve bu kavramlar szlk anlamlarndan ok daha farkl anlamlar gsterirler. Dolaysyla tasavvufun mecazlarla ykl dili ve kltr gz nnde bulundurulmadan bu edebiyat rnlerinin anlafllmas zordur.
23
24
Kaynaklardan rendiimize gre sfilerin fliirde gerek flarap gerekse sevgilinin yana, zlf, beni, boyu gibi zelliklerini kullanmalarnn bafllangc sem
meclislerinde olmufltur. lk nce sadece Kurn ve hadisin sem edildii (=okunduu ve dinlendii) bu meclislerde zamanla, zellikle Hicr V. yzyldan itibaren
fliirler de okunmaya bafllamfltr. Mutasavvflar iinde bulunduklar hlleri ifade
etmekte zorlandklarnda daha nce sylenmifl Arapa, daha sonra da Farsa fliirleri dinlemeye ve onlar da bu tarzda fliirler sylemeye bafllamfllar ve bu kavramlar belli belirsiz farkl anlamlarda kullanmaya bafllamfllardr. Zamanla bu durum
ilerlemifl, flarap, kadeh, sk, meyhne ve sf gibi kavramlar gerek anlamlarndan uzaklaflmfl; Hicr VII. yzyldan itibaren de yeni anlamlar kazanmfllardr. Bu yzyldan itibaren sufilerin tasavvuf eserlerde bu kavramlar yanlfl anlafllma endiflesi taflmadan rahatlkla kullanldklar grlmektedir. Bunda en byk
etken ise Gazali(l.1111)nin yaklaflmdr. Tasavvuf felsefesinin nde gelen isimlerinden biri olan Gazali, bazen kalpte vecd ad verilen bir hlin meydana geldiini ve bu hlin insan harekete geirdiini syler. flte bu hlde iken veli kullarn
kulaklarna herhangi bir ses geldiinde onlar mahbb(=sevgili)u hatrlarlar. Bu
fliirlerin tasavvuf yolundakilere dier insanlara ifade ettiinden ok daha deiflik
fleyler ifade ettiini, her neye baksa Onu gren, kulaklarna ne ses gelse Ondan
dinleyen kifliler iin ne dinledikleri deil ne anladklarnn nemli olduunu syler. Gazali, sofilerin kasidelerin nesib ksmlarnda geen zlf(=sa)ten kfrn
karanln, yanan parlaklndan iman nurunu, vuslat (=sevgiliye kavuflmak)tan
Allah ile yaknl, rakbden Allah ile olan yaknln arasna giren dnyev engelleri anladklarn syler. Ona gre fliir dinleyenin flairin sznden onun muradn
anlamas gerekmemektedir. Mesela flarap ile bu fliirde lah aflk kastedilir. nk flarap nasl sarhoflluk verirse, ilh aflk da insan kendinden geirir. Sarhofl olan
insan ne yaptndan nasl habersiz ise gerek aflka tutulan, yani lah aflka dflen
kifli de ayn durumdadr. Bu durum aflkn ikiye benzetilmesininin nedenini aklamaktadr. Yunusun afladaki beytinde geen flarap, saki, meyhne, mest
(=sarhofl), peymane (=kadeh) aslnda bir ok Divan flairinin kulland anlamda
kullanlmfltr. Bize flarap sunann meyhanesi arfltan bile ycedir. Biz o flarap
sunann sunduu iki ile sarhofl olanlarz, canlar ise onun kadehidir. anlamna
gelen afladaki beyte dikkat edilirse bu szlerin gerek deil, mecaz anlamlarnn kullanlmfl olduu anlafllr:
Bir skiden idk flarb arfldan yce meyhnesi
Ol sknn mestleriyz cnlar anun peymnesi
Yunus Emre
Ksacas, tasavvuf fliir diline kendi damgasn vurmufl; kendine zel sembolik
bir dil meydana getirmifltir. Divan fliirinde bu sembolik dilin etkisi byk, srekli
ve belirgindir. Bunun dflnda baz tasavvuf terimleri de fliirde geer. Bu terimler
arasnda Mevlev, sem, flk, kalender, abdal, dervifl, dergh gibi tarikat ile ilgili olanlar, maddi lemden uzaklaflmay ifade eden tecrd ve bunun iin
gerekli olan nefsi terbiye etmek olan riyzet, kiflinin kendisini sadece Rabbine
muhta hissetmesi demek olan fakr, ksaca Allaha yaknlk kazanmfl olma hli
olan velyet ve bu hle sahip kifli anlamna gelen vel, bu duruma sahip olanlarn yaptklar olaanst ifl olan kermet, kiflinin kendisini hakir grmesi ve
baflkalarnn kendisini deersiz grmesine aldrmayan hatta bunu olgunlaflma yolu olarak grme manasnda melmet, ezelde Allahn kullarna Ben sizin Rabbiniz deil miyim? sorusuna ruhlarn da bel (=evet) cevabn vermelerine gnder-
me yapan bezm-i elest, yahut bel szckleri, kiflinin Rabbi dflnda hibir fleye ve hi kimseye kendini muhta grmemesi anlamndaki istin, btn varlk
leminin varln kendisinden olma flartyla aslnda tek olduu dflncesi olan
vahdet, tek ve bir olan mutlak varln dflndaki btn varln ad olan kesret
(=okluk) ve msiv (=Allah dflndaki her fley), vahdete erdiinde kiflinin kendi varln Yaratcnn varlnda yok etmesi demek olan fen (=yokluk), bu hle erifltiinde asl sreklilik ve lmezlik olan beka(=ebedlik), Allahtan baflka btn eflyay ve insanlar brakmak demek olan terk gibi tasavvuf terim ve kavramlar da fliirde yer alr. Eer eksiksiz saltanat istiyorsan fakirlik (Allahtan baflkasna
muhta olmama) lkesini zaptet. Zira dnya saltanatnda baflkalarna muhta
olacak ok fley vardr. anlamna gelen afladaki beyitte fakr (fakirlik) tasavvuf
terimi olarak kullanlmfltr.
Fakr mlkin dut ger istersen keml-i saltanat
Saltanatdan ge kim ol vdde okdur ihtiyc
Fuzul
Belh hkmdar iken tacn tahtn brakarak tasavvuf yoluna giren brahim b.
Edhem, btn kinatn aslnda Allahn bir yansmas olduuna inanarak enelHak (=Ben Hakkm) szn sarf eden ve bu sz Ben Tanrym fleklinde anlaflld iin daraacna aslan Hallc- Mansr (l.922), byk mutasavvflardan Cneyd-i Badd (l. 909), Byezd-i Bistm (l.874), Mevln ve onun sevgili dostu fiems (l.1247) yine Divan fliirinde adlar geen mutasavvflardandr.
Tarih ve mitolojik bilgiler: Divan fliirinin ana kaynaklarndan biri de ran
mitolojisidir. Aflada byk ounluu ran mitolojisi kaynakl olmak zere fliirde
adlar geen ya da kendilerine telmihte bulunulan mitolojik flahslarn temel zellikleri ve fliirlerde ele alnfl biimleri Divan fliirinden seilmifl rneklerle birlikte verilecektir.
Cemfld (=Cem): Efsanev ran hkmdar. Divan fliirinde genellikle saltanatndaki kudreti, flarab buluflu, btn cihan gsterdiine inanlan kadehi, elence
meclisleri, taht ve parlak tac ile birlikte anlr.
Murassa cmlarla bir aceb flhne meclisdr
Dflinde grmedi Cem byle iflret-hne-i zb
Bak
Dahhk: Cemfldi ldrerek ran flh olan bu flahs fiehnmede ktln ve

zulmn sembol olarak anlatlr. Efsaneye gre, fleytan Dahhki iki omuzundan pt iin her iki omuzunda iki ylan kmfl ve btn abalarna ramen bu ylanlardan kurtulamamfltr. Divan fliirinde bu ylanlarla ve zalimliiyle bir sembol olmufltur.
Nefs efsine zahr olana
Pend besdr hikyet-i Dahhk
Hayl
Efrsiyb: Turan hkmdr olan Efrsiyb, ran lkesinin bafl dflman olarak
fiehnmede ska geer. Divan fliirindeki kahramanlk ve hkmdarlk sembollerindendir.
Ey Usl nevbeti geldgi sat gdr
Nice bin Efrsiybun hrmenin bu siyb
Usul
25
26
Ferdun: Dahhki yenerek ran tahtna geen bu efsanev hkmdrn befl

yz yl hkm srd sylenir. Divan fliirinde adaletin, uzun mrlln ve gcn semboldr.
Bir huzrum var durur kyunda olmakdan fleh
Arz olnsa almazam bana Ferdnun yiri
Bak
Gve: Dahhkin devrilmesini ve yerine Ferdunun gemesini salayan bir demircidir. Dahhke karfl gelerek halk isyana sevketmifl ve demirci nln bayrak hline getirerek Ferdunun ran tahtna kmasyla sonulanan isyan bafllatmfltr. Gve, Divan fliirinde hakszla ve zulme baflkaldrmann sembol olarak
geer.
Isfahnda Gve adlu bir dilr
Kim anu engline dymezdi flr
Ahmed
Nermn: fiehnmedeki byk kahramanlardan Smn babas, Zlin de dedesidir. Divan fliirinde kahramanlk sembol olarak kullanlmfltr.
Rezmne mukabil duramaz Sm u Nermn
Rstem olamaz erlik iinde sana hem-t
Mihr Hatun
Sm: Nerimann olu Zlin babas, Minuihrin byk savaflsdr. Bir ejderhy tek bir vuruflla ldrd iin Tek Vurufllu Sm diye de anlr. Sm Divan
fliirindeki kahramanlk sembollerindendir.
Rezmne mukabil duramaz Sm u Nermn
Rstem olamaz erlik iinde sana hem-t
Mihr Hatun
Zl: Nerimann torunu, Smn olu ve Rstemin babasdr. Efsaneye gre btn tyleri bembeyaz olarak doar. Bu yzden Sm ondan korkar ve onu istemez.
Zli efsanev bir kufl olan Simurgun yaflad Elbrz dana brakrlar. Simurg da
onu alp besler. Daha sonra piflman olan Sm gelip onu dadan alr. fiehnmedeki byk kahramanlardan biri olan Zl, ok atmasyla meflhurdur.
Gerekse kuvvet-i bzda fih Behrm ol
Bu Zl-i dehr ider menzilni hir gr
Hayl
Rstem: Smn torunu, Zlin de oludur. Olaanst zelliklere sahip bir ocuk olarak domufltur. Kk bir bebekken bile byk bir insan gibi yiyip ien ve
ok gl biri olan Rstem, Turan hkmdar Efrasiyb da dize getirmifltir. Ayrca esir edilmifl olan Keykavusu kurtaran ve Heft-hn ad verilen ve kimsenin geemedii tehlikeli yolu geen iki kifliden biridir. Rstemin meflhur atnn ad
Rahfltr. Rstem Divan fliirine kahramanlk ve g sembol olarak geer.
Elinden Rstem Efrsiybun mlkini aldun
Seni medh itmifl olmazlar diyenler Rstem-i sn
Nev
sfendiyr: ranllarn efsanev kahramanlarndan biri olup, Heft-hn adl trl tehlikelerle dolu yolu geen iki kifliden biridir. Ayn yolu geen dier kifli de
Rstemdir. Rstemle yapt savaflta lmfltr. Divan fliirinde kahramanlk sembol olarak ve Rstemle yapt savaflla anlr.
Ayfl u saf-y ahd-i Cem devr-i cm gr
Bahs itme rezm-i Rstem sfendiyrdan
Bak
Kahraman: ocukken devler tarafndan karlarak bytlen, fakat dev olmadn anlaynca onlarla savaflarak bir gergedan srtnda lkesine geri dnen bir kahramandr. Divan fliirinde yiitlik sembol olup Kahraman- Katil adyla anlr.
Kim grdi kim iflitdi aceb bir senn gibi
Hsn ile Ysuf ola flecatle Kahraman
Yahy Bey
Keyhusrev: Uzun yllar padiflahlk yapmfl ve imparatorluunun snrlarn Hindistana kadar geniflletmifl bir ran hkmdardr. Divan fliirinde g ve ihtiflamn
sembollerindendir.
Unutdur nmn Keyhusrevn Efrsiybun hem
ki kemter kulun zabt eyledi rn u Turan
Gelibolulu Mustafa l
Keykubd: fiahsz kalan ran tahtna Zlin tavsiyesiyle geen ve lkeyi adaletle yneten bir hkmdarn addr. Divan fliirinde de daha ok adaletiyle ne kar.
Adln katnda cevr sitem dd- Keykubd
Hflmun yannda lutf u kerem kahr- Kahramn
Bk
Minuihr: Byk dedesi Feridunun yerine tahta geen ve 120 yl saltanat sren bir ran hkmdardr. Emrindeki Neriman ve Sam gibi kahramanlar sayesinde
byk savafllar kazanmfltr. Divan fliirinde de saltanat ve kahramanlyla anlr.
Minuihrin solar gl ehresi bm-i sitzinden
Ne dem Efrsiyb s girerse rezme meydna
Snblzde Vehb
Nflirevn: Rivayete gre Kisr unvanyla anlan ilk ran flahdr. Adaletiyle ve
Tk- Kisr adyla meflhur sarayyla nldr. Sarayna bir an balatt ve kendisiyle grflmek isteyenlerin bu ann zincirini ekerek onu ard ve flikyetini ve
ihtiyacn syledii rivayet edilir. Divan fliirinde de saray, an ve adaleti ile anlr.
Adli hikyetin nice tahrr idem kanun
Kem izi toz efser-i Nflirevn imifl
Ahmed Pafla
Husrev: Nflirevnn torunudur. fiiirde Hsrev u firn hikyesinin erkek kahraman olarak geer. Husrev-i Pervz diye de anlr. Divan fliirinde de padiflahl,
firine olan aflk ve efsanev iki at Glgn ve fiebdzle birlikte anlr. Husrev sultan anlamna da gelir.
27
28
Yoluna ey hsrev-i flrn-dehen

Dde mi var kim yafl glgn degil
Hayl
Siyvufl: Keykavusun olu olan Siyavufl Rstem tarafndan byk bir kahraman olarak yetifltirilmifltir. ok gzel biri olan Siyavufla vey kz kardefli flk olmufl; fakat Siyavufl ondan yz evirdii iin iftirasna uramfltr. Bu iftira yznden Turan hkmdar Efrasiybn yanna giderek onun kzyla evlenmiflse de yine atlan iftiralarla Efrsiyb tarafndan boazlatlarak ldrlmfltr. Divan fliirinde kahramanl ve daha ok urad iftiralar sonucunda haksz yere ldrlme
sembol olarak anlr.
Ayfl nfl eyle mdm olma inen dny-perest
Kan Dr kan Cem kan Siyvufl ey sanem
Zt
Bihzd: Hseyin Baykara(l.1506)nn ressamlarndandr. Divan fliirinde izmifl

olduu resimlerdeki marifetiyle vlen ve sevgilinin gzellii anlatlrken kendisinden bahsedilen bir kiflidir.
Rengn ider evsf- ruhun hme-i Bk
Ol sreti virmez sanem nakflna Bihzd
Bak
Cengiz: Byk Mool hkmdr olup asl ad Timuindir. Mool devletinin

snrlarn Avrupann ortalarna kadar geniflletmifltir. Divan fliirinde daha ok sahip
olduu topraklarla, saltanat gcyle ve zalimliiyle anlr.
Ehl-i salb leflker-i Cengzden beter
Mlke tasallut eyleyen ol kavm-i cn-flikr
Nedm
Fafr: in hkmdrlarnn unvndr. Ayrca skender zamannda yaflamfl ve

Asyann tmne 62 yl hkmdarlk yapmfl bir padiflahn addr. Divan fliirinde
byk bir padiflah olmas zelliiyle ve genellikle in szcyle birlikte anlr.
Bir hat zanneyleyp ebrlarn n eylese
Cn atar derghna Fafr ile Hkan gelr
Bak
Hlg: Cengizin torunudur. ran topraklar zerinde lhanl devletini kurmufltur. ok kan dkmfl bir padiflah olduu iin Divan fliirinde daha ok bu ynyle
anlr.
Tahamml mlkini ykdn Hlg Han msn kfir
Aman dnyy yakdn tefl-i szn msn kfir
Nedm
skender: Divan fliirinde Kurnda ad geen Zlkarneyn ile Makedonyal

Byk skender birbirine karfltrlmfl ve ikisi ayn flahs imifl gibi kabul edilmifltir.
fiiirde b- hayat(=lmszlk suyu) aramak iin zulumt(=karanlklar lkesi)a gitmesi, Hzr ile olan hikyesi, dnyay gsteren aynas (=yne-i skender),
Yecc ve Mecc ad verilen bir kavmin yaylmasn engellemek iin yaptrd
sedd(=sedd-i skender)i ve dnyaya hkim olmas ile anlr.
Sana temlk eylesn Hak bir yere cem eyleyp

Mlk-i dehri mr-i Hzr devlet-i skenderi
Nedm
Mn: Divan fliirinde daha ok nl bir ressam olarak geer. Behram tarafndan
derisi yzlerek ldrlmfltr. Divan fliirinde resim yapma yetenei ve duvarlar
onun yapt resimler ile ssl Nigristan adl bir mabedle birlikte anlr.
Zlfi nakka-fl suya bir resm ider kim reflk ider
Mn-i n yazdu nakfl- Nigristn ana
Ahmed Pafla
Nergis: Bir perinin ocuu ve ok yakflkl biri olduu iin peri kzlar tarafndan hayranlk duyulan biridir. Eko ismindeki peri kznn aflkna cevap vermedii
iin bedduaya uramfl ve bir gn rmaktan su ierken suda yznn aksini grnce, kendi gzelliine meftun olup kendini kaybetmifl ve rmaa dflp boulmufl,
dflt yerden nergis adl iek bitmifltir.
Nergis Divan fliirinde bir iek ve kendini beenmiflliin sembol olarak geer.
Ayrca nergis, mahmur gzden kinaye olarak da kullanlr.
Gl hasretinle yollara dutsun kulan
Nergis gibi kymete dek eksn intizr
Bak
Anka-: Ad olan kendisi olmayan bir kufltur. Dier ad smurgdur. Bu kufl Kaf
danda yaflayan, ok ykseklerde umas, yere konmamas, zerinde otuz deiflik
renkten ty bulunmas ve kanat ve istin sembol olarak fliirde yer alr.
Kanat eyledi anka-y Kaf- flhrete vsl
Kifli mmtz olur elbette dim uzlet etdike
Sleyman Fehm
Hm: Bu da anka gibi efsanev bir kufl olup kemikle beslenirmifl. Glgesi kimin zerine dflerse o kiflinin talihi alr, hatta padiflah olurmufl. Devlet kuflu olarak kabul edilir.
Cfe-i dnyya ok meyl itmedm kerkes gibi
Bir hm-tabam gd besdr bana bir sthn
Fuzul
Bunlarn dflnda, eski Yunanda tp ilminin piri Bokrat (=Hipokrat), Arap edebiyatnda cmertliin sembol Htem-i Tay gibi flahsiyetler, Hsrev firn,
Leyl ve Mecnn, Ysuf u Zleyh gibi mesnevi kahramanlar ve bu mesnevilerde geen olaylar bu balamda deerlendirilebilir. Bunlar ran fliirinde alglanfl
biimiyle Divan fliirinde yer almfllardr.
Divan flairleri kendi dnemlerinde yaflamfl olan sultan ve dier devlet adamlarnn isimlerine de eflitli vesilelerle eserlerinde yer verirler. Kendileri gibi flair ve
sanatkr olan ve bir ksm stat kabul edilen Firdevs, Selmn- Savec, Hfz- firz, Sad-i firz, Attr, Cm, Nevay, Hassn gibi flairlerin adlar da Divan flairlerinin eflitli mnasebetlerle ska kullandklar isimlerdendir.
Divan fliirinde corafya: Divan fliirinin corafyasnda, Osmanl devletinin siyasi corafyasnn yan sra mflterek geleneksel edebiyatta geen meknlar da yer
almaktadr. Bunlarn bafllcalarna aflada deinilecektir.
29
30
Divan fliirinde en fazla geen lke ismi indir. n Mn, n Horasan ifadeleri aslnda birbirine yakn bir corafyay iflaret eder. in, bu lkede yaflamfl
olan meflhur ressam Mani mnasebetiyle fliirde yer ald gibi, gzel kokulu bir
madde olan miskin bu lkede yaflayan ahunun gbeinden elde edilmesi dolaysyla da misk-i n, nfe-i n, h-y n gibi tamlamalarda zikredilir. Sevgilinin sa, kafl, beni ile renk ve koku ynnden bu balamda iliflki kurulur.
Gricek mucize-i nakfln sretger-i n
Gtrp hme sfat barman mn getrr
Bak
Hln haberleriyle muattar klur nesm
Deflt-i Hotende nfe-i miskn dimgn
Bak
Rm ve fim kelimeleri de sevgilinin gzellii ile ilgili olarak kullanlr. Genifl

anlamda Osmanl lkesini gsteren Rum kelimesi beyazlk, parlaklk mnasebetleriyle sevgilinin yz iin kullanlr. Mesel, sevgilinin yz Osmanl lkesi, bu yzdeki ben Osmanl lkesindeki Padiflah, ince tyler de onun askerleri olarak hayal
edilir. fim ise gece, karanlk, siyah anlamlarnda tevriyeli olarak kullanlmfltr. Dolaysyla sevgilinin sa ile iliflki kurulur. Hindistan ile de siyah renk mnasebetiyle sevgilinin beni arasnda iliflki kurulur. lke anlamnda olan Msr, Yusuf kssas
mnasebetiyle; Irak, Hicaz, sfahan ayn zamanda birer musiki makam olduklar
iin her iki anlama gelecek flekilde fliirde kullanlr. Moollar tarafndan yamalanan Badad fln sevgilisi tarafndan harap edilen gnl olarak, Yemen akik,
Aden inci, Bedahflan lal gibi kymetli tafllar dolaysyla, Bahreyn fln gzyafl dken iki gz iin, Bbil, Harut ve Marut adl iki melein by rettii flehir olmas dolaysyla, Isfahan bu flehirde karlan meflhur srmesi, ayrca Tebriz, Kazvin
gibi flehirler de baflkaca mnasebetler ile fliirde yer alr. Azerbeycan, Trkistan, Semerkand, Buhara, Irak, Kerbela, Basra, Necef, Kuds, Vad-i Eymen, Mekke ve
Medine de fliirde yer alan corafi mekn isimlerindendir. Anadolu ve Rumeli corafyasndan Aydn, Manisa, Karaman, Vardar, Edirne, stanbul gibi nemli flehirler
de fliirde yer alr. Ceyhun, Dicle, Frat, Aras, Nil nehirleri genellikle fln dkt
gzyafllar dolaysyla geer.
Tabiat le lgili Unsurlar

Kozmik lem: Divan fliirine hkim kozmoloji anlayflna gre gkyz katmanlar(=felekler)dan meydana gelmifltir. Dnya bu feleklerin merkezinde yer alr.
Gkler onun zerinde soan zarlar gibi st ste gemifl bir hldedir. Her felekte
bir seyyre (=gezegen) vardr. Felekler bu gezegenlerin adlaryla anlr. Bunlar
seba-i seyyare (=yedi gezegen) ad verilmifl olan Ay (=kamer, mh), Utarid (=Merkr), Zhre (=Vens, Nhd) , fiems (=Gnefl, Hurfld), Mirrih (=Merih), Zuhal
(=Satrn), Mflter (=Jpiter)dir. Gezegenlerden sonraki sekizinci felekte sabit yldzlar vardr. Daha sonra bofl olan atlas felei yer alr. Gnefl sultandr. Ay vezir,
Utarit ktip, Zhre algc ve rakkase, Mirrh komutan, Mflter kad ve Zuhal hazinedar olarak hayal edilir.
Bafl koyar her subh-dem hurfld hk-i pyuna
Bu sadetden anun geldke artar pyesi
Fuzul
Rezme Mirrh bezme Nhdz

T ber-kef rebb der-begalz
Nail-i Kadm
Felekler ulv (=yce) varlklardr. Drt unsur (=ansr- erbaa) olarak adlandrlan hava, su (=b, m), tefl (=nr) ve toprak (=hk, trb) ise sfl (=dflk) varlklardr. Dokuz felek babalar (=b), drt unsur da analar (=mmeht) olarak hayal edilmifl, bunlardan mevld-i selse (= ocuk) denen hayvnt (=insan ve
hayvanlar), nebtt (=bitkiler) ve cemdt (=cansz varlklar) olmak zere ocuk meydana gelmifltir. Afladaki beyitte Divan fliirine hkim olan bu kozmoloji
anlayflna gre aralarnda iliflki olduu kabul edilen yer ile ana; gk ile de
ata, baba arasnda iliflki kurulmufltur.
Seni barna basar yer gk ne var mihr itmese
Kim ata gibi degldr mflfik olur analar
bni Kemal
Zaman: Zaman kavram genellikle zamn, rzgr, vakt, devr ve dehr

szckleri ile ifade edilir. Drt mevsimden ikisi ne kar: Bahar ve hazan (=sonbahar). Kfl Divan fliirinde nispeten az rastlanan bir mevsimdir. Yaz mevsimi ise
ok nadir grlr. Aylardan Nisan, bu ayda yaan yamurun istiridyenin azna
dflmesi sonucu inci meydana getirmesi ile Muharrem ay da Kerbela olaynn muhayyilede meydana getirdii znt, ac ve keder kavramlar ile fliirde yer alr.
Skiy mey sun ki bir dem llezr elden gider
riflp fasl- hazn vakt-i bahr elden gider
Avn
Hayvanlar: Kufllarn bir ksm olumlu, bir ksm ise olumsuz dflnceler dourarak metinlerde yer alr: Blbl (=hezr, andelb), flahin, keklik(=kebg), sln
(=tezerv), gvercin (=kebter), papaan (=tt), tvs, kumr (=kumru) ilk gruba,
akbaba (=kerkes), baykufl (=bm), karga (=gurb, zg), yarasa (=hufffl), aylak
(=zegn) ise ikinci gruba girer.
Glfleninde lemn bu srra irmez h kes
Zlar zde v blbl giriftr- kafes
Firak
Arslan (=flr, gazanfer), peleng (=kaplan), bebr (=pars), h (=gazl) gibi olumlu dflnce douran hayvanlarn yan sra akal, tilki, fil (=pl), eflek (=har), it
(=seg, kelb) gibi hayvanlar da Divan fliirinde geer. Bunlarn dflnda pervne (=kelebek), sinek (=meges, zbb), ar (=zenbr), karnca (=mr, mre), rmcek
(=ankebt), balk (=mh), timsah (=neheng), ylan (=mr, subn, ef), sincab, kakum, samur, deve (=nka, fltr, bar) de fliirde geen dier hayvanlardr.
firler pene-i kahrumda olurken lerzn
Beni bir gzleri hya zebn etdi felek
Sultan Selim
Bitkiler: Aa (=flecer, draht) ve fidan (=nahl, nihl) Divan fliirinde ska geen kelimelerdendir. fiiirde aa trlerinden en fazla sevgilinin boyunun benzetildii serviye, ayrca enr, arar, tb, flimfld, ve sanavbere, iceklerden ise gle
rastlanr. Gln rengi, kokusu ve gzellii ile dier iekler arasnda ayr bir yeri
31
32
vardr. Gl sevgilidir, yahut sevgilinin az, yana, kula gibi bir uzvudur. Yine
kkl ve kapall ile fliirde yer alan gonca ile birlikte diken de eflitli tasavvurlara konu olmaktadr. Diken (=hr) sevgili ile flk arasndaki engelleri sembolize eder. Bunun dflnda lle, beneffle, reyhan, nane, flebboy, snbl, yasemen,
nergis, zaferan, nilfer, karanfil de fliirde ska geer.
Glflene nergis gl hayli letfet virdi
fiimdi ald dahi yzi gzi glzrun
Bak
Bitmedi glflende bir gl bu ruh- zb gibi
rmedi bostanda bir serv ol kad-i ran gibi
Ahmed Pafla
Ey gl ne aceb silsile-i mflk-i tern var
Vey serv ne hofl cn alc iflvelern var
Fuzul
Divan fliirinde meyvelerden ayva, elma (=sb), nar (=enr, rmmn), fleftl,
zm (=engr), badem (=bdm), fstk (=piste) gibi meyveler de ounlukla sevgilinin gzelliini ifadede yararlanlan unsurlar olarak fliirde yer alr.
Divan fliirinde sevgili, flk ve rakip: Divan fliirin aflk anlayfl, daha ok tasavvuf dflncesi etrafnda flekillenmifltir. Her ne kadar aflk kavram tasavvuf literatrndeki anlamn slmn ilk dnemlerinden sonra kazanmfl ise de tasavvuf
evrelerinde ska kullanlan ve Hz. Muhammedin syledii ileri srlen flk
olup da aflkn gizleyen, iffetini koruyan ve bu hl zere iken len kifli cennete girer. sz aflk kutsar. Aslnda aflk btn kinatn hatta gk cisimlerinin bile hareketine sebep olarak gsterilecek kadar nemli bulunur. Bu anlayfl erevesinde
aflkn cisman ya da beden olarak alglanmamas doal bir durumdur. Afladaki
msralarda aflkn, ilmin karflt olarak dile getirilmesi aflka verilen deeri ve ona
verilen misyonu gsterir:
Aflk imifl her ne var lemde
lm bir kl kal imifl ancak
Fuzul
Tasavvuf anlayflndan Divan fliirine yansyan Yaratann, felekleri bile sevgili

bir kulu iin yaratt dflncesi gz nnde tutulursa, bu anlayfln ortaya koyduu aflk, sevgili ve flk tiplerinin dz anlamlarndan te baflkaca anlamlara da sahip olduu rahatlkla sylenebilir.
Aflkn amac vahdete, yani varlk birliine ulaflmaktr. Aflk makamna ulaflnca
insan kinatta ayr ayr var olduu sanlan eflyann aslnda tek bir varlk olduunu
grr. Bu makama ulafllnca sultan ile dilenci birbirinden ayrt edilmez.
Vd-i vahdet hakkatde makam- flkdur
Kim mflahhas olmaz ol vdde sultndan ged
Fuzul
Divan fliiri dilinin etkileyici ynlerinden biri tasavvufun etkisiyle flekillenen mecazl dilidir. Divan fliirinde szn gerek ile mecaz arasnda salnm yapan saat sarkac gibi tek bir ynde aklp kalmad, beyitlerin yorumunun befler ve dnyev
(=mecz) aflk arasnda gidip geldii; btnyle befler aflkn dile getirildii rnek-
lerde bile aflkn kutsand tasavvuf bir anlayfla gnderme yapld grlr. Aflk
aslnda kader ve ksmet iflidir. Kiflinin elinde olan bir durum deildir. Bu, elest
meclisinde, yani ruhlar leminde gerekleflmifltir. Ruhlar meclisinde lah hitaba
mazhar olan insanolu, bu hitap ile yle bir sarhofl olmufltur ki, bu dnyaya dfltnde bile hl aylmamfltr.
Fermn- aflka cn ile var inkydumuz
Hkm-i kazya zerre kadar yok indumuz
Bak
Aflkn bu nitelii ve felsef derinlii sevgilinin kimlii ile ilgili belirsizlik sonucunu dourmufl, bylesine kusursuz gzellik sahibi olan sevgilinin ancak Allah,
peygamber veya padiflah olarak yorumlanabilecei ileri srlmfltr. Elbette bu
yorumlayfl tarz sevgilinin hibir zaman dnyev bir varlk olmad dflncesini
ihtimal dfl grmez. Fakat sevgilinin sahip olduu gzelliin niteliklerinin mutlak
olmas, sradan bir flair ile bir padiflahn yazmfl olduu aflk temal fliirler arasnda
belirgin bir farkn bulunmamas, bu aflkn befler bir aflk olmadn gstermektedir. Bundan tr sevgilinin cinsiyeti de -az sayda fliir mstesna- kesin deildir.
Sevgili bazen bir erkek gzeli gibi grnmekle beraber, bu fliirlere dikkatle bakldnda aslnda bir erkek veya kadnn deil de bizzat gzelliin, gzellik kavramnn vld ve yceltildii grlr. Bu tasavvuf anlayflnn fliire yansmasnn bir
sonucudur. Kinattaki gzellikler ve dolaysyla da gzeller lh ve mutlak hatasz,
kusursuz bir tek gzelden iflaretlerdir.
Divan fliirindeki sevgili tipi mkemmel gzellii kendisinde toplamfltr. Divanlarda grlen btn sevgililer, tek bir tiptir. Genifl Osmanl corafyasnn neresinde bulunursa bulunsun ve hangi dneminde yaflamfl olursa olsun fln dile getirdii ve niteledii sevgili genellikle ayn zelliklere sahiptir. Gelenek bu sevgili tipinin sa, gz, dudak, el gibi uzuvlarnn ne tr gzellikte olduunu belirlemifl, ayrca nasl vleceini de gstermifltir. Uzun boyluluk mademki gzellerde aranan
bir zelliktir, o takdirde sevgilinin boyu hafif hafif salnan bir servi gibidir, bafl
gklere kadar uzanr. Kirpiklerin uzunluu mademki makbuldr ve etkileyicidir, o
zaman sevgilinin kirpikleri kl, mzrak veya ok olarak hayal edilir. fiairler bu eldeki hazr malzeme ile sevgiliyi vmek durumundadr.
Divan fliirinde sevgilinin niteliklerinin ve gzelliinin mutlak olmasnn yan sra onun fla ilgisiz davranmas (=istin, techl), bir tatl sz bile ondan esirgemesi, fln hline acmamas, srekli naz iinde olmas gibi huylar onun karakterini oluflturur. Divan fliirindeki aflk, tek tarafldr. Seven ve aflk strab iinde yanan bir flk vardr. Sevgili ise flna karfl ilgisizdir, onun bakfl hatta eziyeti bile
fla bir ltuftur. Btn g, kuvvet sevgilinin elindedir. flk iin sevgili bir padiflah, yahut efendi mevkiindedir, flk ise onun klesi gibidir. fla eziyet etmesi,
onu zmesi onun deiflmez detidir. Vefaszdr, verdii sz tutmaz. Srekli mesafelidir. Kimse kendisinden hesap soramaz. Kendisi ulafllamaz bir konumdadr. Btn bunlar onun deiflmez zellikleridir. Sevgili baflta gzellik sembol Hz. Yusuf
olmak zere Hz. sa ve Hz. Sleymana benzetilir. Aflk lkesinin sultandr. Silahldr. Silahlar kafl (=ebr), kirpik (=mje, mjgn) ve gamzedir. Girdii lkeyi (fln gnln) harap eder.
Ol fleh-i hbn ki iklm-i diln sultndur
Her ne dir cn stine fermn anun fermndur
Ahmed Pafla
33
34
fln durumu ise srekli gz yafl dkme, alama ve feryat etmedir. Sabr veya sefer yani o lkeyi terk etmekten baflka aresi yoktur. Fakat yine de aflk derdinin bitmesini arzulamaz; sevgilisinin btn eziyetlerini ou zaman memnuniyetle
kabul eder. Zira sevgiliden gelen eziyetleri, cefay bile bir ilgi olarak kabul eder.
flk iin en byk felaket ise sevgilisinin kendisini btnyle terk etmesidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Y Rab bel-y aflk ile kl flin beni

Bir dem bel-y aflkdan etme cd beni
SIRA SZDE
Fuzul
Divan fliirinde sevgili ve flk dflndaki nc tip rakip(<rakib)tir. Aralarnda

fi N E L M
az bir fark Dbulunmakla
birlikte ayn anlam ierii ile ayr kelimesi de kullanlr.
Rakip, fln sevgiliye ulaflmasnn nndeki engeldir, hatta sevgili kendisinden
esirgedii yaknl
S O R U ona gsterir. Bunun iin de rakb it, diken, karga, akreb,
fleytan, iblis olarak nitelenir.
D K K Areflk
T tiyle benm kanum tkp
Ey dem--dem
Mey ip ayr ile seyr-i glistn eyleyen
Fuzul
SIRA SZDE
N N
Kyna varsa aceb mi dilbern gh rakb

Cennet AMALARIMIZ
idi bir zamn bls-i melnun yiri
Bak
Divan fliirinde
K muhteva
T A P ile ilgili olarak Agh Srr Levendin Divan Edebiyat (stanbul: Enderun Kitabevi, 1984) adl kitabna baflvurabilirsiniz.
Eski Trk
Nesir
T E L E VEdebiyatnda
ZYON
Nesir (Nesr), bir edebiyat terimi olarak nazmn karfltdr. Vezinli olmayan,
dzyaz, sz anlamna gelir. Nesir yazlara mensr, nesir yazarlarna da nsir
denir. Eski Trk Edebiyatnda nesir, nazmn glgesinde kalmfltr. Bunda, baflka
TERNET
sebeplerin Nyan
sra, sanatl syleyiflin ncelikle fliir dilinde var olduu dflncesi etkili olmufltur. Bununla birlikte Eski Trk Edebiyatnda nesir sahasnda da
pek ok trde eserler verildii ve bu eserlerin bir ksmnn edeb deer tafld
da grlmektedir.
Gktrkler dneminden hitabet slubunun etkileyicilii ve ieriinin doall
ile Orhon Antlar, Uygurlar dneminden ok farkl bir slpta kaleme alnan ve
nemli bir ksm Budizm ve Maniheizm etkisini taflyan metinler slam dnem ncesi Trk edebiyatndan gnmze kadar ulaflan az saydaki yar edeb nesir rnekleridir. slam dininin kabulnden sonraki ilk Trke nesir rnekleri ise Karahanllar dnemine aittir.
Bafllang dneminde bilim dili olarak kabul edilen Arapa ve edebiyat dili
olarak kabul edilen Farsa ile eserler verildii grlmektedir. Bu dnemde gerek
Trke, gerekse Trk yazarlar tarafndan Arapa ve Farsa yazlan eserlerde edeb
nitelik n planda deildir. Bu eserlerin ou Arapa ve Farsadan serbest bir flekilde yaplan tercmeler olup bilgi verici, eitici, yol gsterici nitelie sahiptirler. slam tarihi ve menkbeleri, dil ve tarih konularn da ifllendii bafllang dnemindeki bu eserlerin dili ve slubu sade, cmleleri ksa ve basit olup derin bir sanat anlayfln ve kltr birikimini yanstmamaktadrlar. Fars dilinin ve birok ynyle
kltrnn etkisi altndaki Seluklu Devletinden sonra Anadolu sahasnda grd-
mz beyliklerin idarecilerinin Trke dflnda baflka bir dil bilmemelerinin, Trkenin yaz dili olarak geliflmesinde rol olduu arafltrmaclar tarafndan ileri srlr. fiiir dili ile dzyaznn nitelikleri farkl olmakla birlikte bunlar ayn etkiler erevesinde geliflme gstermifllerdir. Dolaysyla Divan fliiri dilinin gerek sz varl
gerekse slp asndan geirdii aflamalara paralel olarak nesir sahasnda da zaman ierisinde deifliklikler ve zenginlikler grlr.
XV. yzyl sonlarna kadar yazlan eserlerin temel zellii din ve ahlak nitelie sahip olmalardr. Kuran tercmeleri, hadis evirileri, slam tarihi ve fkh alanlarnda ou tercme esasl olan bu eserlerin dili ve slbu bir sonraki yzylda
farkllaflmaya bafllar. Bunda toplumun uygarlk alannda geirdii deiflimler ile bilim ve sanat alanndaki geliflmelerin nemli rol vardr. XVI. yzylda Trk Edebiyat nasl fliir dilinde usta flairler yetifltirmifl ise, nesirde de sanat kayglar ortaya
kmfl; hatta maksadn ifade fleklini belirlemeye bafllamfltr.
Eski Trk Edebiyatndaki nesir dilinin asrlar boyunca verdii rneklerini bu
adan iki grupta inceleyebiliriz:
1. Sade Nesir
2. Ssl Nesir
Bu her iki nesir trnn rneklerine asrlar boyunca -bafllang dnemi hariher dnemde rastlarz. Sade nesrin ilk rneklerinde dilin baflarl bir flekilde kullanlmad, Arapa ve Farsa kelimelerin daha az yer ald, terkipli bir slubun bulunmad ve okuyucu kitlesi olarak daha ziyade genele hitap edildii grlr. Ssl nesirde ise anlatlmak istenen, dilin btn estetik imknlarndan yararlanlarak
ve sz sanatlar kullanlarak etkileyici bir flekilde sunulur. lk nesir rnekleri sade
nesirle verilmifltir. Sinan Pafla(l. 1486)nn Tazarrunmesi ssl nesrin ilk rnei
olarak kabul edilir. En u rnekler olarak da Veys (.1628) ve Nergis (.1635)nin
eserleri gsterilir. Her iki nesir kolu da son dnemlere kadar devam etmifltir.
slp asndan mensur eserleri tarih bir tasnife tabi tutmadan incelemek daha yerinde olur. lk tarihlerimizden olan flk Paflazade Tarihi aslnda sade nesrin
rnei olmakla birlikte yine ayn trden asrlar sonra kaleme alnan bni Kemalin
ve Hoca Sadeddin (l.1599)in tarihleri ssl nesre rnek verilebilir. Bununla birlikte ilk dnemde kaleme alnan Ksas- Enbiy trnn rnekleri yine ok sade bir
dille yazlmfl olmakla birlikte son dnemde kaleme alnan Cevdet Pafla(l. 1895)
nn Ksas- Enbiyas da ayn flekilde sadedir. Fakat ayn yazar tarafndan kaleme
alnan Trh-i Cevdetin slubu daha farkldr. lk dnemlerde kaleme alnan eserlerin dilinin sadeliini, yazarlarn tercihine veya kltrel birikimine balamak yerine dilin o dnemdeki durumu ile izah etmek daha doru olur. Ayrca ayn yazarn
farkl kitlelere hitap ettiinin bilinciyle farkl slplar kulland da grlr. fiiir dili genellikle belli bir birikime ve edeb zevke hitap ederken nesrin hem bu kitleye
hem de halk kitlesine hitap etme yn fliire gre daha ar basar. Fakat bu durum
her zaman ayn sonucu dourmaz.
Eski Trk Edebiyat Tarihinin Bafllca Kaynaklar

Burada Eski Trk edebiyatnn tarih iindeki srecini, geirdii merhalelerin, deiflimlerin, arayfllarn ve bu dneme ait metinlerin deerlendirilmesinde kaynaklk
edecek eserler hakknda toplu hlde bilgi verilecektir. Bu kaynak eserler Osmanl
dnemi ile snrl tutulmufltur. Ayrca edebiyat tarihinin en nemli kaynaklarnn
bizzat edeb eserlerin kendileri olduu unutulmamaldr.
35
36
1. fiuar Tezkireleri: Dnemin edebiyat tarihleridir. fiuar tezkireleri flairlerin

hayatlar, eitimleri hakknda ksaca bilgi veren, onlarn eserleri ve sanatlar hakknda deerlendirmeler ieren eserlerdir. Seh Bey (l. 1548) tarafndan 1538 ylnda yazlan Heflt Bihiflt, Bat Trkesiyle yazlmfl ilk tezkire olup her asrda rastlanan tezkire yazma geleneinin Fatin(. 1867)in 1852 ylnda yazmfl olduu Htimetl-Eflr ile sona erdii kabul edilir.
2. fiakikun-Numniyye ile Tercme ve Zeyilleri: Taflkprzde(l.
1561)nin yazmfl olduu bu eser Osman Gaziden Kanuni Sultan Sleyman zamanna kadar yaflamfl bilginler, flairler, kltr adamlar ve mutasavvflar hakknda bilgi verir. Asl Arapa olan eser byk ilgi grmfl, ayn dnemde ilaveli tercmeleri yaplmaya bafllanmfl, XIX. yzyla kadar bu eserde bulunmayan kiflilerle ilgili
bilgilerin yer ald zeyil (=ek)leri yazlmfltr.
3. Mevki ve mesleklere gre kifliler hakknda bilgi veren eserler: Bu eserlerin Hadkatl-Mlk, Hadkatl-Vzer, Devhatl-Meflyih gibi srasyla padiflahlarn, vezirlerin, fleyhlislamlarn hayatlar hakknda bilgi verenleri olduu gibi
Tezkiretl-Hatttn, Atrabl-sr gibi hattatlar ve musiki ustalarn ele alanlar,
Menakibl-rifin, Lemezt- Hulviyye gibi sadece tasavvuf ileri gelenlerini toplayanlar, Nefehtl-ns gibi evliyalardan bahsedenleri (Tezkiretl-evliy=evliya
tezkireleri) de vardr.
4.Trl biyografik eserler: Bursa, Edirne, Badad, Diyarbakr, Krm gibi
belli bir vilayette yetiflenleri ele alan Trke eserler olduu gibi, Ktip elebi(l.
1657)nin Slleml-Vsl il Tabaktil-Fuhl, Mstakimzde(l.1788)nin Mecelletn-Nisb gibi btn slam dnyasnda yetiflmifl olan meflhurlar konu alan
Arapa eserler de edebiyat tarihimiz asndan nemlidir. Daha sonralar, yakn dnemde Bursal Mehmed Tahir (l. 1924) tarafndan yazlan Osmanl Mellifleri,
Mehmed Sreyya (. 1909) tarafndan yazlan Sicill-i Osman, Muallim Naci(l.
1893)nin Esm ve Osmanl fiairleri isimli eserleri, Faik Reflad(l. 1914)n Eslf
bu grupta deerlendirilebilecek nemli eserlerdendir. Ayrca belli bir vilayetin tarihini konu alan Hseyin Hsameddin(l. 1939)in Amasya Tarihi gibi eserlerde
de o evrenin yetifltirmifl olduu flair ve yazarlar haknda bilgi vardr.
5. Osmanl Tarihleri: Bunlarn bir ksm yazarlarn kendiliklerinden, bir ksm
da devlet tarafndan grevlendirildikleri iin kaleme aldklar eserlerdir. Bu konuda Osman Gaziden Sultan Bayezid dnemine kadar meydana gelmifl olaylar ele
alan ve kendi adyla anlan flk Paflazade(l.1484den sonra)nin Tarihinden itibaren her asrda pek ok eser verilmifl olup bunlarn bir ksm Neflr (XV.yy), Solakzde (l. 1657), Peev (l. 1649), Nam (l. 1716), zz (l. 1755), Vsf (l. 1806),
Cevdet Pafla (l.1895), Ltf (l. 1907) gibi yazarlarn adlaryla anlmaktadr. Kendisi de nemli bir flair olan Gelibolulu linin Knhl-Ahbr isimli tarihi de flairler hakknda dorudan bilgi verdii iin edebiyat tarihi arafltrmalarnda nemli bir
kaynaktr.
6. Bibliyografyalar. Taflkprzde tarafndan yazlan ve olu tarafndan geniflletilerek evirisi yaplan Mevztl-Ulm, Ktip elebi tarafndan yazlan Keflfz-Zunn an-Esmil-Ktbi vel-Fnn isimli eserler ve sonuncusuna yaplan
zeyiller edebiyat tarihimiz iin ok nemli bibliyografik kaynaklardr. Bu eserlerde, eserler ve yazarlar hakknda verilmifl olan ksa bilgilerin yan sra her ilmin tarifi ve dier ilimlerle iliflkisi zerinde de durulmaktadr.
7. Ansiklopedik eserler: fiemseddin Sm(l. 1904)nin Kamsl-Alm, Ahmed Rfat (l.1894) n Lugat- Trihiyye ve Corfiyyesi bu grubun nemli eserlerindendir.
37
8. Szlkler: Bu szlklerin bir ksm Mtercim Asm (l. 1819)n Kamus Tercmesi gibi szlk olmann tesinde farkl alanlarda katk da sunmaktadr. fiemseddin Saminin Kams- Trk, Ahmed Vefik Pafla (l. 1891)nn Lehe-i Osmn,
Muallim Nacinin Lgat- Nc adl szlkleri de belli kavramlarn dnemlerine gre nasl deerlendirilmesi gerektii hususunda bilgi verir.
9. Edebiyat tarihleri: Abdlhalim Memduha, fiehabeddin Sleymana ve Faik
Reflada ait ayn ad taflyan Trh-i Edebiyyt- Osmniyye isimli eserler, smail Habib Sevk(l. 1954)n Trk Teceddd Edebiyat Tarihi bu devirde Osmanl Trkesi ile kaleme alnan edebiyat tarihlerinden bazlardr.
10. Klsik edebiyat bilgisini konu alan eserler: Bunlar belgat ilmi ile ilgili
olup bazlar Fars edebiyatnn etkisini taflmakta, byk ksm ise Arap belagatini
izlemektedir. Bu konuda XVI. yzyldan itibaren eser verildii grlmektedir. Srur(l. 1562)nin Bahrl-Marif, sml-i Ankarav (l. 1631)nin Mifthl-Belga ve Misbhl-Fesha, Sleyman Pafla(l. 1892)nn Mebnil-nfl, Ahmed Cevdet Paflann Belgat-i Osmniyye, Recaizade Mahmud Ekrem(l. 1914)in Talm-i
SIRA SZDE
Edebiyyt, Mehmed Rifat(l. 1907)in Mecmil-Edeb adl eserleri
bu dnemde
edeb eserlerin ne flekilde deerlendirilmesi gerektii hususunda bilgi vermekte,
ayrca zaman iinde estetik deerlerde meydana gelen deifliklikleri izleme imkD fi N E L M
n sunmaktadr.
Burada gruplandrlarak verilen eserler edebiyat tarihimizin btn kaynaklar
O R U ya da basdeildir. Bunlarn dflnda o dnemden gnmze kadar ulaflanS yazma
k kitaplar, risaleler ve gazeteler, eflitli mektuplaflma ve yazflma rneklerini ieren mnflet kitaplar, belli bir bilim dalna ait terimleri toplayan
ayrca
D K Klgatler,
AT
baflta Ziya Pafla(l. 1880)nn Harabt olmak zere o devirde eflitli flairlerin fliirlerini toplayan antoloji niteliindeki matbu eserler, ayn mahiyetteki yazma fliir
SIRA SZDE
mecmualar ve nazire mecmualar da bu edebiyatn kaynaklar arasnda yer alr.
Eski Trk edebiyat tarihi ile ilgili olarak Cumhuriyet dneminde ortaya konulan
konu ile ilgili eserler, ansiklopediler, tarihler, edebiyat tarihleri,
antolojiler, arafltrAMALARIMIZ
malar ve makaleler de bu konuda nemli kaynaklar arasndadr.
N N
K Srr
T ALevendin
P
Eski Trk edebiyatnn kaynaklar ile ilgili daha genifl bilgi iin Agh
Trk
Edebiyat Tarihi (Ankara: TTK, 1988, 3. bs.) adl kitabna baflvurabilirsiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
38
zet
N
A M A
Eski Trk Edebiyatnn Trk Edebiyat tarihi iindeki yerini belirleyebilmek.

Trk edebiyat, slmiyet ncesi Trk edebiyat, slm dnem Trk edebiyat ve Bat etkisindeki Trk edebiyat olmak zere bafllca
ana dneme ayrlmfltr. slamiyet ncesi Trk
edebiyatnn bugn elimizde bulunan yazl rnleri VIII-X. yzyllara ait Kktrke ve Uygurca
metinlerdir. slam Dnem Trk Edebiyat ise
her bakmdan rnek ald slam Dnem ran
edebiyatnn etkisi altnda geliflmifl bir edebiyattr. slam Dnem Trk Edebiyat, bir btn hlinde Trk edebiyatnn XI. yzyldan XIX. yzyl
ortalarna kadar yaklaflk dokuz yzyllk bir dnemini iine alr. Bu dnem Trk edebiyatna
ait edeb eserler Dou Trk edeb dili ve Bat
Trk edeb dili olmak zere bafllca iki edeb
dille kaleme alnmfllardr. Dou Trk yaz dili,
Karahanl (XI. yzyl), Harezm-Altnorda (XII-XV. yzyllar) ve aatay (XV.-XIX. yzyllar)
ve Memluk Kpakasdr. Bat Trk yaz dili ise,
Ouz boylarnn konuflma diline dayanan bir edeb dildir. Bat Trkesinin ilk dnemine Eski
Osmanlca, Eski Trkiye Trkesi ve Eski
Anadolu Trkesi; ikinci dnemine de Osmanl Trkesi ya da Osmanlca ad verilmifltir. Osmanlcann bir kolu da Dou Osmanlcas ad
da verilmifl bir yaz dili olan zer Ouzcasdr.
Trk Edebiyatnn Eski Trk Edebiyat olarak
adlandrlan dneminin kuramsal olarak Kktrk, Uygur, Karahanl, Harezm-Altnorda, aatay, Memluk-Kpak, Anadolu Seluklu, Beylikler a edebiyatlarn ve XIX. yzyl ortalarna
kadar Osmanl Trkesiyle yazlmfl btn edeb
rnleri kapsamas gerekir. Ancak eflitli nedenlerle bugn Eski Trk Edebiyat ad altnda yalnzca XIII. yzyl sonlarnda ran edebiyatnn etkisiyle Anadolu Seluklular dneminde ilk rnekleri verilmeye bafllanan ve btn bir Osmanl corafyasnda varln kesintisiz olarak XIX.
yzyl ortalarna kadar srdrmfl bir edeb dnem kastedilmektedir.
N
A M A
Eski Trk edebiyat karfll olarak tarihsel sre

iinde kullanlmfl olan adlar sralayabilmek ve
bu adlarla ilgili deerlendirmeler yapabilmek.
Eski Trk edebiyat karfll olarak tarihsel sre
ierisinde edebiyyt- kadme, flir-i kudem,
havs edebiyat, sary edebiyat, enderun
edebiyat; edebiyyt- Osmniyye, Osmanl
fliiri, Divan edebiyat, mmet edebiyat, mmet a Trk edebiyat, slam Trk edebiyat, klsik edebiyat ve klsik Trk edebiyat gibi adlar kullanlmfltr. ran edebiyat etkisinde doan ve geliflen slam dnem Bat Trk
edebiyat, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren yerini edebiyyt- cedde ad verilen yeni
bir edeb anlayfla brakmaya bafllamfl; Bat edebiyat etkisinde doan ve geliflmeye bafllayan bu
yeni edebiyat eskisinden ayrmak iin de eskisine edebiyyt- kadme ya da onu yalnzca fliirden ibaret bir edebiyatmfl gibi kabul ederek fliri kudem gibi adlar verilmifltir. Bu edebiyat karfllnda kullanlmfl olan havs, sary ve enderun edebiyat gibi adlar ise onun yalnzca toplumun belli kesimlerine hitap eden bir yksek
zmre edebiyat olduu n kabulnden hareketle verilmifl; ancak sz konusu edebiyatn yalnzca toplumun belli kesimlerine hitap eden bir edebiyat olmadnn bilimsel arafltrmalar sonucunda kesin olarak kantlanmasyla artk tamamen
terk edilmifl adlardr. mmet edebiyat, mmet
a Trk edebiyat, slam Trk edebiyat gibi
adlandrmalar ise bafllca amac sanat olan bu
edebiyat yalnzca din birtakm amalara hizmet
eden bir edebiyatmfl gibi gsterdikleri iin bilimsel bir deer taflmamaktadr. Osmanl fliiri,
Osmanl edebiyat, edebiyyt- Osmniyye gibi
adlar da ayn kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler a Trk edebiyatn gz ard ettii ve Osmanl Dnemi Trk edebiyatn Trk
edebiyat tarihinden bamsz bir edebiyatmfl gibi gsterdii iin doru bir adlandrma olarak
kabul edilmemifltir. Yine bu edebiyat iin kullanlan Divan edebiyat adyla bafllangta Osmanl saraylar ve konaklarnda dzenlenen meclis ve divanlara zg bir yksek zmre (=havss) edebiyat kastedilmifl; ancak zamanla bu
adlandrmann gerek nedeni unutularak bu adn
sz konusu dnem flairlerinin eflitli formlarda

yazdklar fliirleri dvn ad verilen kitaplarda
toplamfl olmalarndan hareketle verildii gibi bir
yorum ortaya kmfltr. Bu edebiyata Divan edebiyat adnn verilmesinin asl gerekesinin yanlfll zerinde daha nce durulmufltu. Bir yorum sonucunda ortaya kan ikinci gerekeyi kabul etmek de alt yz yl srmfl bir edebiyatn
mensur eserlerini ve birtakm fliir formlarn yok
saymak gibi bir sonucun ortaya kmasna yol
amaktadr. Klsik edebiyat ve klsik Trk
edebiyat gibi adlandrmalara bu dnem Trk
edebiyatnda Bat edebiyatlarndaki klasisizm ltlerini arayanlarca bu edebiyatta szkonusu
zellikleri gremedikleri iin karfl klmfltr. Eski Trk edebiyat adlandrmasn ise Bat edebiyatlar etkisinde doan ve geliflen Trk edebiyatn ncekinden ayrmak iin nceki edebiyata
verilen edebiyyt- kadme adnn gnmze
bir yansmas olarak deerlendirmek mmkndr. Gnmzde popler yaynlarda Divan edebiyat, bilimsel yaynlarda da ounlukla klsik
Trk edebiyat ad tercih edilmektedir. Eski
Trk edebiyat ise daha ok bilimsel bir snflandrma gereksinimine cevap veren bir adlandrma
olarak deerlendirilmektedir.
N
A M A
Divan fliirini geliflim izgisini ve geirdii slup

farkllaflmalarn dikkate alarak dnemlere ayrabilmek ve genel zelliklerini sralayabilmek.
Divan fliirini geliflim izgisini ve buna bal olarak geirdii slup farkllaflmalarn gz nnde
bulundurarak 1, oluflum dnemi, 2. I. klsik
dnem ve 3. II. klsik dnem olmak zere bafllca dneme ayrmak mmkndr. Oluflum
Dnemi, XIII. yzyln sonlarndan bafllayarak
XIV. yzyl sonlarna kadar devam eder. Bu dnemin nemli temsilcileri, flk Pafla, Glflehr,
fieyholu Mustafa, Ahmed ve fieyh gibi flairlerdir. I. Klsik dnem: XV. yzyln ilk yllarndan
XVII. yzyl bafllarna kadar devam eder. Ahmed
Pafla, Necat ve Zt gibi flairlerle olgunluk kazanmaya bafllad; Fuzul, Bak, Nev, Hayal,
Tafllcal Yahya gibi flairlerle de Trk edebiyatnn ran edebiyat etkisinden ksmen de olsa kurtularak artk kendi i geliflimini tamamlayp zgn eserlerini vermeye bafllad bir dnemdir.
II. Klsik Dnem: XVII. yzyl bafllarndan XIX.
yzyln ikinci yarsna kadar devam eder. Trk
39
edebiyatnn ran edebiyatnda bafllayan slup

farkllaflmasnn etkisiyle zellikle fliirde youn
olarak yeniden bu edebiyatn etkisi altna girdii
bir dnemdir. Bu dnemin nemli temsilcileri
Fehm-i Kadm, Nil, Nedm-i Kadm, Nef ve
fieyh Glibdir.
Divan fliiri, gelenee dayal zellikleri olan, belli
bir bilgi ve kltr birikimi ile yazlan ya da sylenen bir fliirdir. Bu fliirde bir flairin hem estetik
kurallar hem de muhteva(=ierik)y belirleyen
bu gelenein dflna karak fliir sylemesi mmkn deildir. fiair bu edeb anlayflta gelenein
izdii genel erevenin snrlarn aflmadan sanatl syleyifli yakalamak zorundadr. Gelenek
karflsnda bir padiflah ile sradan bir flairin durumu ayndr. Her ikisi de fliirde ayn kurallara uymak durumundadr. Bu nedenle Divan fliirinde
bir padiflahn fliirini herhangi bir flairinkinden ya
da kadn bir flairin fliirini erkek flairinkinden ayrmak ou zaman mmkn olamamaktadr. fiairlerin ayn malzemeyle farkl fliirler sylemek ya
da yazmak zorunda olmalar bu edebiyatta zgn eserlerin ortaya kmasnn nndeki en en
byk engel olmufl; bu engeli aflarak, ayn konular ayn unsurlar ve ayn estetik kurallar ile sylerken dier flairlerden ayrlabilen ve bylece
belli bir dzeye ykselebilen flair, sanatkr kabul
edilmifltir. Klsik edebiyatta flair, etkileyici bir fliir syleyebilmek iin nce szckleri seer, sonra bunlar, gzel ve etkileyici bir flekilde birlefltirir. Seme ve birlefltirme iin belgatin koyduu belli kurallar vardr. Btn bu kurallar aslnda, szn duruma, balama uygunluu dflnda
iki amac salamaya yneliktir: Dil kurallarna
uygunluk ve henk. fiiirde dil kurallarna uygunluk ve henk dflnda orijinal anlamlarn ve hayallerin de bulunmas gerekir. nk Divan fliiri
henk ile anlamn ideal dzeyde birleflmesini hedefler.
40
Kendimizi Snayalm
1. Divan fliirinde Tanrnn ztndan, sfatlarndan, fiillerinden, birliinden ve yceliinden sz eden manzumelere ne ad verilir?
a. mnct
b. nat
c. tevhd
d. mirciyye
e. hilye
6. Bir gezegen ad olarak Mflter sznn efl anlamls afladakilerden hangisidir?

a. Satrn
b. Merih
c. Vens
d. Jpiter
e. Merkr
2. fiarab icat ettiine inanlan efsanev ran hkmdar afladakilerden hangisidir?

a. Feridun
b. Cemflid
c. Keyhusrev
d. Minuihr
e. Dahhak
7. Divan fliirinde genellikle ad saf, Sab, Belkis,

hdhd, mr, mhr ve htem szckleriyle birlikte
anlan peygamber afladakilerden hangisidir?
a. Sleyman
b. Yakub
c. fit
d. brahim
e. Davud
3. Kebter szcnn karfll hangi seenekte doru olarak verilmifltir?

a. sln
b. keklik
c. gvercin
d. flahin
e. papaan
8. Afladakilerden hangisi eski Trk edebiyat iin kullanlmfl adlardan biri deildir?
a. Enderun edebiyat
b. Tekke edebiyat
c. Havs edebiyat
d. Saray edebiyat
e. Edebiyyt- kadme
4. Divan fliirinde daha ok haksz yere ldrlme

sembol olarak geen mitolojik kahraman afladakilerden hangisidir?
a. Siyavufl
b. Minuihr
c. Keyhusrev
d. Husrev
e. Feridun
9. Divan fliirinde hzn sembol olarak anlan peygamber afladakilerden hangisidir?

a. brahim
b. smail
c. Davud
d. Yusuf
e. Yakub
5. Asl anlam okluk ve bir tasavvuf terimi olarak

tek ve bir olan mutlak varlk dflndaki btn varlklar
anlamna gelen szck afladakilerden hangisidir?
a. fen
b. kesret
c. beka
d. elest
e. melmet
10. Afladakilerden hangisi tasavvufla ilgili bir terim

deildir?
a. stin
b. nat
c. sem
d. riyzet
e. tecrd
41
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. c
Sra Sizde 1
Trk edebiyat, slmiyet ncesi Trk edebiyat, slm dnem Trk edebiyat ve Bat etkisindeki Trk edebiyat olmak zere bafllca ana dneme ayrlr. Eski
Trk edebiyat slam Dnem Trk Edebiyatnn iki
kolundan biridir. slm dnem Bat Trk edebiyat
adn da verebileceimiz eski Trk edebiyat ran edebiyat etkisiyle XIII. yzyl sonlarnda Anadoluda domufl
ve btn Osmanl corafyasnda varln kesintisiz olarak XIX. yzyl ortalarna srdrmfl bir edebiyattr.
2. b
3. c
4. a
5. b
6. d
7. a
8. b
9. e
10. b
Yantnz doru deilse, Din bafllkl blm

tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Tarih ve mitolojik bilgiler bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Tabiat ile ilgili unsurlar bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Tarih ve mitolojik bilgiler blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Tasavvuf bafllkl blm yeniden okuyunuz
Yantnz doru deilse, Tabiat ile ilgili unsurlar bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Din bafllkl blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Adlandrma sorunu
bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Din blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Tasavvuf bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 2
Klsik dnemin Trk flair ve yazarlarnn Arap ve Fars
kltrn ve bu uluslarn edeb anlayfllarn bir btn
hlinde benimsemifl olmalarnn tarihsel ve sosyal nedenlerinden biri ve en nemlisi bu uluslarla olan din
birliidir. Bir dier nemli neden de Osmanl devletinin
kendine hedef olarak blgesel bir g olarak kalmay
deil, bir dnya devleti olmay semifl olmas, bunun
iin de ele geirilen topraklardaki farkl milletlere ait
kltrlere ve uygarlklara dflmanlk etmemesi, onlarn
kltrlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi deerlerini zorlamad srece yararlanabilecei kadar yararlanmfl olmasdr. Trk flairlerinin slam dnem ran edebiyatnn edeb anlayfln benimsemifl olmalarnn bir
baflka nemli nedeni de ranllarn slm dinini Trklerden yaklaflk iki yzyl nce kabul etmifl olmalardr.
Bu, Trklerin bir ok konuda olduu gibi eitim retim sisteminde de ranllar rnek almalarna yol amfl;
Trk ve Fars flairlerinin ayn sistemi uygulayan medreselerde ayn dersleri grerek ve ayn kitaplar okuyarak
yetiflmeleri sonucunu dourmufltur.
Sra Sizde 3
Divan fliirinin geliflim izgisini ve buna bal olarak geirdii slup farkllaflmalarn gz nnde bulundurarak oluflum dnemi, I. klsik dnem ve II. klsik
dnem olmak zere bafllca dneme ayrmak mmkndr. Oluflum dnemi XIII. yzyl sonlarndan bafllayarak XIV. yzyln sonlarna kadar; I. klsik dnem,
XV. Yzyl bafllarndan XVII. yzyl bafllarna kadar; II.
klsik dnem de XVII. yzyl bafllarndan XIX. yzyln
ikinci yarsna kadar devam eder. Oluflum dneminin
nemli temsilcileri; flk Pafla, Glflehr, fieyholu Mustafa, Ahmed ve fieyh ; I. klsik dnemin nemli temsilcileri; Ahmed Pafla, Necat, Zt, Fuzul, Bak, Nev,
Hayal, Tafllcal Yahya, II. klsik Dnemin nemli temsilcileri de Fehm-i Kadm, Nil, Nedm-i Kadm, Nef,
Nb, Nedm ve fieyh Glibdir.
42
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Akn, . F. (1994). Divan Edebiyat. DA. c. IX. stanbul.
Banarl, N. S. (1987). Resimli Trk Edebiyat Tarihi.
c. I-II. stanbul: MEB Yaynlar.
Beyatl, Y. K. (1971). Edebiyata Dair. stanbul.
Bafllangcndan Gnmze Kadar Byk Trk Klsikleri. (1985-88). c. I-VII. stanbul.
Ebu Hamid el- Gazali (Tarihsiz). hyu Ulmiddin.
c.7. Beyrut
Ebul-Al Afif (2004). Tasavvuf, slamda Manevi Devrim. 2. bask. stanbul: Risale Yaynlar.
sen, Mustafa vd. (2002). Eski Trk Edebiyat El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar.
Kurnaz, Cemal (1987). Hayali Bey Divan Tahlili. Ankara: MEB yaynlar.
Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyat. stanbul: Enderun Kitabevi.
Levend, A. S. (1984). Trk Edebiyat Tarihi I. 2. bask. Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Okuyucu, Cihan (2004). Divan Edebiyat Estetii. stanbul: L.M.Yaynlar.
Mengi, Mine (2000). Eski Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Aka Yaynlar.
zkan, mer (2007). Divan fiiirinin Penceresinden
Osmanl Toplum Hayat. stanbul: Kitabevi.
Sara, M. A. Yekta (2010). Klsik Edebiyat Bilgisi:Belgat. 7. bask. stanbul: Gkkubbe Yaynlar.
Sara, M. A. Yekta (2010). Klsik Edebiyat BilgisiBiim-l Kafiye. 3. bask. stanbul: Gkkubbe
Yaynlar.
Sara, M. A. Yekta (2007). Osmanlnn fiiiri. stanbul:
3F Yaynevi.
Seferciolu, M. Nejat (1990). Nev Divannn Tahlili.
Ankara: Kltr Bakanl yaynlar.
Tkel, Dursun Ali (2000). Divan fiiirinde Mitolojik
Unsurlar: fiahslar Mitolojisi. Ankara: Aka Yaynlar.
Tarlan, Ali Nihat (1964). fieyhi Divann Tetkik. stanbul.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. (1977-1998). c.
I-VIII. stanbul: Dergh Yaynlar.
Yldrm, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Szl. stanbul: Kabalc Yaynevi.
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladnzda;
Msra ve beyit terimlerini aklayabilecek,
Beyitlerden oluflan nazm biimlerini tanmlayabilecek,
Beyitlerden oluflan nazm biimlerinin yap farkllklarn ayrt edebilecek,
Drt msral nazm biimlerini tanmlayabilecek ve yaplar arasndaki fark
belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Msra
Kasde
Mstezd
Nazm
Rb
Beyt
Gazel
Kta
Mesnev
Tuyu
erik Haritas
Eski Trk Edebiyatna

Girifl: Biim ve l
Nazm Biimleri: Beyitlerden

Oluflan Nazm Biimleri ve
Drt Msral Nazm Biimleri
GRfi
BEYTLERDEN OLUfiAN NAZIM
BMLER
DRT MISRALI NAZIM BMLER
Nazm Biimleri:
Beyitlerden Oluflan Nazm
Biimleri ve Drt Msral
Nazm Biimleri
GRfi
Divan edebiyatnda fliirler, biimde gsterdikleri farkllklar dikkate alnarak birtakm gruplara ayrlmfl ve eflitli adlarla anlmfllardr. Biimde gsterdikleri bu farkllklara gre birbirinden ayrlarak eflitli adlar alan bu gruplarn hepsine birden nazm biimleri (=eflkl-i nazm, nazm flekilleri) denir. Bu gruplandrmada fliirlerin
yazldklar nazm birimleri ve kafiye dzenleri esas alnmfl ve divan edebiyat nazm biimleri, 1. nitede de belirtildii gibi beyitlerden oluflan nazm biimleri,
drt msral nazm biimleri ve bendlerden oluflan nazm biimleri olmak zere e ayrlmfltr. Farkl arafltrmaclar tarafndan bu konuda baflka gruplandrmalarn yapld da grlmektedir.
Nazm biimleri aslnda fliir metinlerinin bir tr kalplardr. Divan edebiyatnn
benimsemifl olduu edeb anlayfl, vezin ve kafiyede nasl birtakm kesin kurallar
koymuflsa, biime ynelik de byk lde deiflmez bir ereve izmifltir. fiiirler
dier birtakm kurallara da uyarak nazm biimlerinin nceden belirlemifl olduu
bu ereve iinde varlk bulurlar. Nazm biimlerinin nceden belirledii bu ereve, ilk bakflta flairleri kstlayan, onlarn anlatmda belli snrlar iinde kalmasna
neden olan geler olarak grlebilir. Ancak bu snrlamann fliirde belli konular ifllemek iin hazr kompozisyon kalplar sunmak, mzikaliteyi salamak ve belli bir
dzen iinde dflnceleri ifade etmek gibi olumlu katklarndan da sz etmek
mmkndr. Nazm biimlerini tanmak, klsik dnem Trk edebiyatna ait metinleri anlamak ve yorumlamak asndan olduka nemlidir. Ancak nazm biimleri
ile ilgili henz zlememifl birtakm sorunlarn varln da burada hatrlatmak gerekir. Bir nazm biimi iin yaplmfl olan tanm ile divanlarda ayn formda yazlmfl
fliirlerin adlandrlmas arasndaki eliflki bu sorunlara rnek olarak gsterilebilir.
Ayn konudaki bir baflka sorun da nazm biimi olarak bilinen baz formlarn gerekten bamsz bir nazm biimi olup olmadnn henz kesinlik kazanmamfl olmasdr. Bunda Trk edebiyat arafltrmaclarnn zellikle son dnemde hemen
her farkl zellii ayr bir nazm biimi ad altnda deerlendirme eiliminin de
nemli pay vardr.
Bu nitede beyitlerden oluflan nazm biimleri ile drt msral nazm biimleri
hakknda bilgi verilecektir.
46
BEYTLERDEN OLUfiAN
NAZIM BMLER
Resim 2.1
XVIII. yzyl Divan
flairi Nedme ait bir
beytin Mnif
Fehimin frasyla
tablolafltrlmfl hli
Msra ve Beyt
Divan fliirindeki btn nazm biimleri msra ya da msr ad verilen en kk nazm

biriminden domufltur. Msra bir edebiyat
terimi olarak aruz vezniyle sylenmifl beytin yarsdr. Beyit (<beyt) ise yine bir edebiyat terimi olarak aruz vezniyle yazlmfl
iki msradan meydana gelen nazm biriminin addr. Bamsz fliirler hlinde yazlmfl olan beyitlere ferd ya da mfred denir
(bk. rnek 1). Mfredlerde iki msra birbiriyle kafiyeli deildir. Gazel ve kasdenin msralar birbiriyle kafiyeli olan ilk beytine matGrmeden Mecnunlarn sahrdaki cemiyyetin
Sevdigim meflk-i nigh eylerdin hlarla sen
la denir. Ayrca iki msra birbiriyle kafiyeli;
Nedm
yani, musarra ya da mukaff olan tek beyte de matla denilmektedir (bk. rnek 2). Bu
Msran asl anlam kap
tr matlalar divanlarn sonlarnda metli (=matlalar) bafllkl blmlerde yer alrkanad ya da adr kapsnn
iki yanndan her biridir.
lar. Matla, genellikle gazel ve kasdenin ilk beytine verilmifl bir ad olmakla birlikte
flairler baz manzumelerde birden fazla matla beyti de kullanmfllardr. Byle manBeytin asl anlamlar ev,
zumeler ztl-metli ya da zl-metli olarak nitelenmifltir. fiiirin son beytine
oda, adrdr.
ise makta denir.
Ferd ve mfred
Msralar her ne kadar beytin yars olarak tanmlanmfl olsalar da divanlarda, fliszcklerinin asl anlam
tektir. Beyt-i mfred ve
ir mecmualarnda ya da edeb olsun veya olmasn eflitli eserlerde farkl amalarla
beyt-i ferd (=tek beyit)den
kullanlmfl tek msralara da rastlanmaktadr. Msra- zde ya da zde ad verilksalarak terimleflmifllerdir.
mifl olan bu msralar, ya aslnda flairi tarafndan tek msra olarak sylenmifl ya da
Matlan szck anlam
bir beyitten alnarak meflhur olmufl ve dier msra unutulmufl, anlam btnlgneflin ya da yldzlarn
doduu yerdir.
ne sahip fliir paralardr (bk. rnek 3). Beytin anlam btnlne sahip olmas
flarttr. Bununla birlikte her msra tek baflna anlam ifade eden beyitler de vardr.
Musarran asl anlam
Byle beyitlerin msralarna da zde ad verilmifl; ancak bunlar, kusurlu beyitler
kapy iki kanatl yapmak;
mukaffnn asl anlam da
olarak kabul edilmifllerdir. Sylenilmesinde ve anlafllmasnda zorlama olmayan,
en az iki fleyi bafl bafla
her bakmdan kusursuz msralara msra- berceste denir. Berceste msralar zgetirmektir.
de olabilecekleri gibi bir fliirden de alnmfl olabilirler (bk. rnek 4).
Ztl-metli ve zlBeyitlerden oluflan nazm biimlerinde flairin her ne kadar anlataca fleyi tek
metli terimlerinin her ikisi
beyit
iinde ifade etmesi flart varsa da bu kurala uymayan, anlam ancak baflka bede ok matlal
anlamndadr.
yitlerle tamamlanabilen rnekler de grlmektedir. Bu tr beyitlere de merhun
Maktan asl anlam bir
beyit denir.
fleyin kesildii yer, kesme
yeridir.
zdenin asl anlam

zgr, bamsz,
serbesttir.
Berceste sramfl, sekin
anlamlarndadr.
Merhun, rehinli
anlamndadr.
rnek 1
eflm-i bdmn itdke tahayyl uflflk
Glflen-i htrasnda gl-i bdm alur
Badatl Esad
XVIII. yzyl flairlerinden Badatl Esad (l. 1804-5)n bu beyti bir mfred ya
da ferd rneidir.
47
2. nite - Nazm Biimleri: Beyitlerden Oluflan Nazm Biimleri ve Drt Msral Nazm Biimleri
Beytin dz yazyla dil ii evirisi

flklar o gzelin badem gibi gzlerini hayal ettike gnl glflenlerinde badem
iekleri aar.
Aklama: Divan fliirinde gzelin gzleri biim olarak bademe benzetilmifltir.
rnek 2
Aradka dil-i pr-cflda man bulunur
Kar- deryda nice gevher-i yekt bulunur
Snblzde Vehb
XVIII. yzyl flairlerinden Snblzde Vehb (l. 1809-10)nin bu beyti bir matla rneidir.
Denizin derinliklerinde eflsiz gzellikte birok inci bulunduu gibi, cofltuka
coflan gnlde de aradka nice anlamlar bulunur.
rnek 3
Ne ararsan bulunur derde devdan gayr
Koca Ragb Pafla
Zevki kederde mihneti rhatda grmflz
fieyh Glib
Biri II. Mahmudun hekimbafls Abdulhak Molla (l. 1853)ya dieri de XVIII.
yzyl flairlerinden fieyh Glib (l. 1799)e ait bu iki msra birer msra- zde rneidir. Bunlardan ilki tek msra olarak sylenmifl; ikincisi ise flairin bir beytinden
alnarak tek baflna meflhur olmufl ve beytin dier msra unutulmufltur.
rnek 4
Miyn- gft-gda bed-menifl hm ider kubhn
fiecat arz iderken merd-i kbt sirkatin syler
Koca Rgb Pafla
XVIII. yzyl flairlerinden Koca Rgb Pafla (l. 1763)nn bir gazelinden alnmfl
bu beytin her ynyle kusursuz olan ikinci msra bir vecize (=zdeyifl) ya da darbmesel (=atasz) hline gelmifl, beytin birinci msra unutulmufltur. Bu tr msralara msra- berceste denir.
Kbtinin cesaretini anlatrken yapt hrszl azndan kard gibi, kt huylu insan da sohbet srasnda btn irkinliini ortaya koyar.
Msra, beyt, mfred, matla, msra- zde terimlerini tanmlayarakSIRA
mfred
ve matla araSZDE
sndaki en nemli fark belirtiniz.
Kasde
D fi N E L M
D fi N E L M
Kasde, bir edebiyat terimi olarak ilk beytinin msralar birbiriyle, dier beyitS O R U
lerinin ikinci msralar ilk beyitle kafiyeli, ayn vezinle sylenmifl,
en az 15
beyit uzunluundaki bir nazm biiminin addr. Bu nazm biimi Arap edebiyatnda domufl ve oradan Fars ve Trk edebiyatlarna gemifltir. Kasdenin be-
Kasdenin asl anlam

kastetmek, bir Sfleye
O R U
ynelmek, doru yolda
olmaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
48
Resim 2.2
Nef Divanndan
kasdeler
blmnn ilk iki
SIRA
SZDE
sayfas
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
Harflerle sembollefltirilen
kafiye dzeninde alar kafiyeli xler de serbest msralar gstermektedir.
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Kasdede vlen kifliye

memdh denir; memdhun
szck anlam vlendir.
AMALARIMIZ
Cize, bir byn

kendisine sunulan fliirler ya
da eserler karfllnda
K T dldr.
A P
verdii
TELEVZYON
NTERNET
yit saysnn alt snr her ne kadar 15 olarak

kabul edilmifl olsa da bu manzumelerin uzunluu genellikle 31 beyit ile 99 beyit arasnda
deiflmektedir. Ancak bu konuda kesin bir say yoktur. Beyit says 31den az ya da 99dan
fazla olan kasdeler de vardr. Kasdenin kafiye dzeni flyledir: aa xa xa xa xa xa xa
...
SIRA SZDE
Kasdeler din konulu olanlar dflnda genellikle bir devlet byn ya da zamann ileri gelenlerinden birini eflitli mnasebetlerle vmek ve yaplan vg karAMALARIMIZ
fllnda da
memdhtan cize almak amacyla yazlmfl manzumelerdir. Ancak
flairlerin kasdede bu vgye gemeden nce ve sonra yerine getirmek zorunda olduklar birtakm biim gereklilikleri vardr. Bu gereklilikler kasde formunun bK T dzenlenmifl
A P
lmler hlinde
olmasndan kaynaklanmaktadr. Tam bir kasdede 6
blm bulunur. Bu blmler flunlardr:
1. Nesib ya da teflbib: Kasdenin 15 ile 20 beyit arasnda bir uzunlukta olan giT E L E V Burada
Z Y O N aflk konusu ifllenmiflse blm nesib, baflka bir konu ifllenrifl blmdr.
miflse teflbib adn alr. Ancak bu iki terimin birbirinin yerine kullanld da grlmektedir. Nesib ya da teflbib, kasdenin edeb deeri yksek blmlerinden biridir. Bu blmn
nemi kasdelerin nesib ya da teflbibde ifllenen konulara gre
NTERNET
adlandrlmfl olmasndan da anlafllmaktadr. Bu adlandrmalar zerinde ayrca durulacaktr (bk. rnek 5).
2. Girizgh (Grizgh): fiairin vgye bafllayacan haber verdii bir ya da
iki beyitlik blmdr. Nesib ile mehdiye arasndaki geiflin flairane bir tarzda yaplmas gerekir. fiair bunu bazen ustalkla yaparken bazen de slupta bir krlmayla dorudan ifade eder. Aslnda girizgh bir blm olarak deerlendirmek pek de
doru deildir (bk. rnek 5).
3. Medhiyye (maksad, maksd): Bu blmde kasdenin sunulduu kifli vlr. Kasdenin asl yazlfl amacnn ifade edildii blm, fliirin merkezidir. Genellikle nemli bir kiflinin ya da deerli bir varln vld bu ksmda flair sanatnn btn inceliklerini kullanarak memduhunu ver. Medhiyede asl ama vg
olmakla birlikte flairin blmdeki baflars, vgde ne kadar ileri gittiine deil, sanat gcn ne oranda gsterdiine baldr. Bu blmn dili genellikle nesibden
daha ardr (bk. rnek 5).
4. Tegazzl: Kasde iindeki gazeldir. Kasdedeki yeri tam olarak belirlenmifl
deildir. Nesibden hemen sonra gelebilecei gibi medhiyeden sonra da yer alabilir. Tegazzl her kasdede grlmez. Baz kasdeler dorudan tegazzlle bafllar ve
hemen ardndan medhiyeye geilir. Byle kasdelerde nesib blm bulunmaz.
Kasde uzun bir manzume olduu iin beyit sonlarndaki kafiye ile salanan ses
tekrarlar bu nazm biimiyle yazlmfl manzumelerde bir sre sonra bir tekdzeliin ortaya kmasna neden olmaktadr. Tegazzl ise musarra bir beyitle bafllad
ve bu blmde genellikle farkl bir konu ifllendii iin kasdede tekdzelii krmakta ve okuyucunun fliire olan ilgisinin devamn salamaktadr (bk. rnek 5).
5. Fahriyye: fiairlerin fliirdeki yetenekleriyle vndkleri blmdr. Bu blmde flairler memduhun erdemleri yannda kendilerinin de sahip olduklar zellik ve yetenekleri ona hatrlatrlar. Fahriyede flairler genellikle kendilerini dier
kasde flairleriyle karfllafltrarak onlardan daha gl ve yetenekli flairler olduklarn iddia etmifllerdir (bk. rnek 5).
6. Du: fiairin memduha dua ettii blmdr. Ayn zamanda bu blmde
kasdenin tamamlanmas dolaysyla Allaha flkredilir ve memduhun iinde bulunduu iyi durumun devam iin dua edilir. lk kasde rneklerinde grlmeyen bu
blm kasde formuna sonradan eklenmifltir (Bk. rnek 5).
Kasdenin bu kompozisyonu kuramsal adan klsik bir kasdede uyulmas gerekli bir dzen olarak kabul edilmifl olsa da her zaman bu dzene uyulmufl olduunu sylemek mmkn deildir. Mevcut kasde rneklerinin pek aznda bu 6 blm tam olarak bulunmaktadr. Bugn elimizde nesib ve tegazzl blmleri olmayan ya da tegazzl blm yukardaki sralamadan farkl bir yerde bulunan ok sayda kasde rnei vardr. Ayrca, dorudan fahriye ya da medhiye ile bafllamfl veya medhiye ile bafllamfl ve bitmifl kasdelere de rastlanmaktadr.
Kasde flairleri mahlaslarn medhiyeden sonraki blmlerden birinde kullanmfllardr. Bu nazm biiminde flairin mahlasn sylendii beyte tc beyt, en gzel beyte de beytl-kasde denir. Kasdede matla beytinden sonraki beyte hsn-i matla,
makta beytinden nceki beyte de hsn-i makta ad verilmifltir. Hsn-i matlan sradan bir matladan te; etkileyici, sz ve anlam iliflkisi salam ve gzel olan matla,
anlamna geldiini; ayn flekilde sz ve anlamn titizlikle seildii, fliiri okuyan ya
da dinleyeni etkileyecek, onda hofl duygular brakacak bir biimde sonlandran
beyte de hsn-i makta adnn verildiini ileri sren kaynaklar da vardr.
Baz kasdelerde flairler, fliirin ahengini artrmak ve tekdzelii krmak iin
tecdd-i matla (=matla yenileme) denilen bir yola baflvurmufllardr. Tecdd-i
matla kasdede yeni bir matla beyti sylemektir. fiairlerin bu nazm fleklinde
ahengi artrmak iin zaman zaman baflvurmufl olduklar bir baflka yol da kasdelerini musammat olarak yazmalardr. Musammat kasdeler, 4 mefln ya da 4
mstefiln gibi tefileleri aynen tekrarlanan vezinlerle ve her msran ikinci
tefilesinin sonunda bir i kafiye kullanlarak yazlmfllardr. Ancak bu manzumelerin ilk beytinde genellikle i kafiye bulunmaz. Bu tr kasdelerde birinci beyit
dflndaki beyitler ortadan ikiye blnerek drt msral nazm biimleri hline getirildiklerinde drtlklerin ilk msra kendi arasnda, drdnc msra da matla beytiyle kafiyeli olur (bk. rnek 6). Kasdede flairler bazen matlan bir msran manzumenin herhangi bir yerinde aynen tekrar ederler. Bu tekrara redd-i
matla (=matla tekrarlama) denir. Ancak redd-i matla, kafiye tekrar demek olduundan pek hofl karfllanmamfltr.
Klsik tertibe uyularak dzenlenmifl divanlarda kasdeler, en baflta kasid
(=kasdeler) bafllkl blmde yer alrlar. Divanlarn tertibinde fliirlerin uzunluk ve
ksalklarnn dikkate alnd ve kasdelerin ilk srada yer almasnda dier fliirlere
gre daha uzun manzumeler olmalarnn etkili olduu anlafllmaktadr. Ayrca divanlarn kasaid blmlerinde kasdelerin kendi ilerinde de bir sralamaya tabi tutulduu grlmektedir. Bu sralamada din konulu kasdeler baflta yer almakta,
bunlar padiflahlar, sadrazamlar, vezirler ve fleyhlislamlar iin yazlmfl olanlar izlemektedir. Bu da kasdelerin sralanflnda beyit saylarnn okluu ya da azl
yannda vgs yaplan kiflilerin nem sralarnn da gz nnde bulundurulduunu gstermektedir.
49
50
r Yr, drt dost

demektir. Hz. Muhammedin
drt halifesi Hz. Ebubekir,
Hz. mer, Hz. Osman ve Hz.
Aliye r yr denilir.
On iki imam, fiilerin
eimme-i isn afler
denilen on iki nderidir. Bu
inantan meydana gelmifl
mezhebe mmiyye, sn
afleriyye ve Caferiyye gibi
adlar verilmifltir.
Din konular dflndaki kasdelerin nemli bir kifliyi vmek ve ondan caize almak amacyla yazlmfl manzumeler olduu daha nce ifade edilmiflti. Ancak flairler memduhlarna kasde yazmak ve bu kasdeleri onlara sunmak iin her zaman
uygun frsat bulamamfllar; bunun iin srekli en uygun zaman kollayp durmufllardr. Padiflahlarn tahta kfl, nemli bir kiflinin yeni bir greve gelifli, bayramlar,
nevruzlar, dnler flairlerin kasdelerini memduhlarna sunmak iin bekledikleri
bu eflsiz frsat ele geirdikleri gnler olmufltur. flte kasdeler yazlfl nedenleri, buna bal olarak nesib ya da teflbib blmlerinde ifllenen konular gz nnde
bulundurularak eflitli adlarla anlmfllardr. Kasdelerin redifleri ya da rev harfleri ile adlandrlmas da bu konuda izlenilen baflka bir yoldur. Kasdelerin adlandrlmasnda baflvurulan yollar bafllca gruba ayrmak mmkndr:
1. Konularna Gre: Tanrnn yceliini ve birliini konu alan kasdelere tevhd, ierii Ona yakarfl olanlara mnct, Hz. Muhammed, r Yr (=drt
halife) ve hatta On ki mam iin yazlanlara da nat ad verilmifltir. Padiflahlarn
tahta kfllarn kutlamak iin yazlmfl kasdelere clsiyye denir. Yine memduhlarn ramazan, bayram, nevruz gibi zel gnlerini kutlamak iin yazlmfl kasdeler
de srasyla ramazniyye, diyye (=ydiyye) ve nevrziyye gibi adlarla anlmfllardr. Nesib ya da teflbibinde bahar, yaz, sonbahar, kfl tasvirlerinin yapld
kasdelere ayn srayla bahriyye, temmziyye, hazniyye, flitiyye gibi adlar
verilmifltir. Ayrca snbliyye gibi bir iein, rahfliyye gibi bir atn niteliklerinin
uzun uzun anlatld kasdeler de vardr.
2. Rediflerine Gre: Kasdelerin bazlar da redifleri dikkate alnarak adlandrlmfltr. Ahmed Paflann Gnefl ve Kerem kasdeleri, Fuzulnin Su kasdesi
bu adlandrma eflidinin rneklerindendir. Ayn flekilde Haner, T, Gl gibi redifleriyle adlandrlmfl nl kasdeler de vardr.
3. Kafiyelerine Gre: Baz kasdelerin kafiyelerinin rev (=kafiyeyi meydana
getiren asl harf) harfine gre adlandrldklar da grlmektedir. Bir kasde r harfiyle bitiyorsa, kasde-i riyye; mm harfiyle bitiyorsa kasde-i mmiyye; nn
harfiyle bitiyorsa kasde-i nniyye adn almfltr. Ancak kafiye ve redifleriyle adlandrlmfl kasdelerin yazld dnemde beenilmifl ve n kazanmfl bir kasde olmas lazmdr. Rev harflerine gre adlandrlmfl kasdeler ran ve Trk edebiyatlarnda da grlmekle birlikte bu adlandrma biimine Arap edebiyatnda daha fazla
rastlanmaktadr (bk. rnek 5).
Klsik dnem Trk edebiyatnda hicv (=hiciv, yergi) ve mersiye (=at) konulu kasdeler de yazlmfltr. Ancak hiciv ve mersiye, yalnzca kasdelere zg konular deildir. Divan fliirinde bu iki konuda dier nazm biimleriyle de yazlmfl ok
sayda manzume vardr.
Kasdeler dier fliir trlerine gre yazldklar dneme ait daha fazla tarih ve
sosyal bilgi ieren manzumelerdir. Padiflahlarn tahta kfllar, savafllar, barfllar,
dnler, fetihler, nemli binalarn yaplfllar vb. mnasebetlerle yazlmfl kasdelerde dnemlerine flk tutabilecek baz bilgiler yer alr.
Bir devlet byn ya da toplumda nde gelen birini vmek iin yazlmfl
kasdeler ya memduhun huzurunda bizzat flair tarafndan okunmufl ya da bir arac ile o flahsa sunulmufltur. Kasdelerin sunulduu padiflah ve devlet adamlar da
kendi konumlar, fliir ve sanata olan ilgileri orannda bu flairlere caizeler vermifllerdir. Caizeyi devletin sanat ve sanatya verdii nemin bir gstergesi olarak da deerlendirmek mmkndr. fiairler, bu tr kasdelerde vdkleri kiflilerin eflitli erdemlerinden, onlarn cmertliklerinden, adaletlerinden, cesaretlerinden, iyi huylarndan sz edip durmufllardr. Ancak bunlar her zaman vlen kiflinin sahip oldu-
u erdemler ya da zellikler olarak anlamak ve kabul etmek yerine, flairlerin vlen kiflinin sahip olmas gereken erdemler ya da zellikleri ona hatrlatmas olarak
deerlendirmek de mmkndr.
Osmanl dneminde kasde yazmfl flairler arasnda birok devlet adam da vardr. Yazdklar kasdelerin onlarn devlet kademelerindeki ykselifllerinde nemli
bir etken olduu dflnlebilir. Ancak bu etkiyi ou flair olan padiflahlarn ya da
sadrazam, vezir gibi nde gelen devlet adamlarnn birini belli bir konuma getirirken onun zaten sahip olduu zellikleri yannda flairlik ynne de dikkat ettikleri
fleklinde deerlendirmek daha uygun olur.
Kasde tarz -XVII. yzylda Nef (l. 1635) gibi byk bir temsilci yetifltirmifl olmasna ramen- Divan fliirinin genel izgisi iinde XVIII. yzyl flairlerinden Nedim (l.
1730)e kadar kkl bir deifliklie uramadan varln srdrmfltr. Nedmden
itibaren kasdelerin zellikle nesib ksmlar flairlerin kendilerini rahata ifade edebildikleri zeminler olmufltur. Zaman zaman karfllkl konuflma slubuyla kaleme alnmfl olan bu blmler kasdeye bir canllk, bir hareketlilik kazandrmfltr. Tanzimat
sonras Trk edebiyatnda kasdenin gerek i dzeni ve buna bal olarak kompozisyonu, gerekse ierii nemli deiflikliklere uramfltr. Bu dnem kasdelerinde klsik
kompozisyonun bir tarafa braklarak yalnzca nazm biimi ve kafiye dzeninin korunduu, dorudan konuya girildii ve vgde daha gereki bir zemine yaslanld grlmektedir. Adem (=yokluk) ve hrriyet (=zgrlk) gibi soyut kavramlarn
vgsne ayrlmfl olmalar da bu dnem kasdelerinde grlen bir zelliktir. Namk
Kemalin Hrriyet Kasdesi bu tip kasdeler iin gzel bir rnektir.
rnek 5
Afladaki beyitler, XVI. yzyl flairlerinden Bak (l. 1600)nin Sadrazam Semiz
Al Pafla (l.1565)ya sunduu bir kasdeden semeler yaplarak alnmfltr. Burada
blmlerine gre ayrlmfl olan kasde, nesib ya da teflbibinde bahar tasviri yapld iin Kasde-i Bahriyye, kafiyesi r sesiyle bittii iin de Kasde-i Riyye olarak adlandrlmfltr.
Nesib ya da Teflbib
1 Rh-bahfl old Mesh sfat enfs- bahr
Adlar ddelerin hb- ademden ezhr
2 Tze cn buld cihn irdi nebtta hayt
Ellerinde harekt eyleseler serv enr
3 Dfledi yine emen nat- zmrrd-fmn
Sm-i hm olmfl iken ferfl-i harm-i gl-zr
4 Yine ferrfl- sab sahn- ribt- emene
Geldi bir ka file kondurd yki cmle bahr
5 Leflker-i ebr emen mlkine akn sald
Turma yamda yine niteki b Ttr
........
22 Dehen-i gonce-i ter drl letif syler
Glp alsa aceb mi gl-i rengn-ruhsr
23 Gher-i fursat aldurma sakn devr-i felek
Sm zerle gzni boyamasun nergis vr
24 Cm- mey katreleri sbha-i mercn olsun
Gelnz zerk u riydan idelm istifr
25 Lle sahry bu gn kn- Bedahfln itdi

Jle gl-zra nisr eyledi drr-i fleh-vr
Girizgh
26 Dmenin drr cevhirle pr itdi gl-i ter
Ki ide hk-i der-i Hazret-i Pflya nisr
Medhiyye
27 Shib-i tg u kalem mlik-i cm u htem
saf- Cem-azamet dver-i Cemfld-veka r
28 smn-pye hm-sye Al Pfl kim
remez tk-i celline kemend-i efkr
29 fih- gl neflv nem bulsa nem-i lutfndan
Ola her gonce-i ter blbl-i flrn-gftr
30 b u gil mflk gl-b ola emen sahnnda
By- hulkyla gzr itse nesm-i eshr
........
51
52
38 Server cn m var devletn eyymnda

Snbln turrasna el uzada flh- enr
39 Eylemez kimse bu gn kimse elinden nle
Bezm-i iflretde meger mutrib elinden evtr
40 fiera uymaz nidelm nle v zr eyler ise
Geri ka nna uyar zemzeme-i mska r
41 Geflt ederken emen-i medh u senn
htr
Lyih old dile n-gh bu flir-i hem-vr
Tegazzl
42 Gl gibi glflene klsan nola arz- ddr
Hayli dkildi sald yoluna fasl- bahr
43 Reflk-i dendnun ile hanere dfldi jle
Berg-i ssende gren itdi sanur an karr
44 Geemez enber-i gs-y girih-grinden
Geri kim zaf ile bir klca kalupdur dil-i zr
45 Turralar milket-i n nfe-i mflkn ol hl
Gzn h-y Hoten gamzelerndr Ttr
46 Dil-i mecrha flif-bahfl ruh u lalndr
Gl-be-flekkerle bulur kuvveti tab- bmr
47 Degme bir gevheri kirpigine salndurmaz
Greli lal-i revn-bahflun eflm-i hn-br
Tc Beyt
48 Koma Bk kulun cra sfat ayakta
Dest-gr ol ana ey dver-i l-mikdr
Fahriyye
49 B- medhnde olur cmleye ga lib tenh
Bahs in gelse eger blbl-i hofl-nagme
hezr
50 Puhtedr gayrlar eflr vel puhte piyz
Hm anberdr eer hm ise de bu eflr
51 Hm var ise eger micmere-i nazmumda
Dmen-i lutfun an setr ider ey fahr-i kibr
Du
52 Bahr-i eflr yeter urd str emvcn
Demidr kide du drlerini zb-i kenr
53 Llelerle bezene niteki deflt sahr
Nitekim gller ile zeyn ola dest destr
54 Nitekim llelere fleb-nem olup ftde
Gllere blbl-i fleyd geine flk- zr
55 Gl gibi hurrem handn ola ry- bahtun
Sger-i fln ola lle sfat cevher-dr
Bak
Kasdenin dz yazyla dil ii evirisi

1
Baharn nefesi yine Hz. sa gibi can bafllad (da) iekler yokluk uykusundan
gzlerini atlar.
Aklama: Hz. sann nefesiyle lleri dirilttiine inanlr.
2
Dnya yeniden canland, bitkilere hayat geldi; servi ve nar (insan gibi) hareket etmek isterlerse bu kendi ellerindedir.
Aklama: narn yapra, parmaklar ak el biimindedir.
3
Gl bahesinin zemini ham gmflle (karla) kaplyken emen yine zmrt
renkli rtsn dfledi.
Aklama: emen, iinde aalar, iekler ve akarsular bulunan mesire yeri
anlamndadr; ham gmfl, ifllenmemifl gmfl demektir.
Yine sab, yk sadece iek olan bir kervan emen kervansaraynn iine
4
kondurdu.
Aklama: Sab, gneydoudan esen hafif ve tatl rzgr; ferrfl, saray ve
konaklarn zeminine dflenen hal kilim gibi fleylerle ve bunlarn temizliiyle
grevli hizmetidir.
5
Bulut askeri emen lkesine akn etti; asi Tatarlar gibi emeni srekli yama
etmede.
...
22 Taze gonca, trl trl flakalar yapmakta, hofl hikyeler anlatmakta; al yanakl gl, glp alsa, bunda flafllacak ne var?
23 Frsat incisini sakn elinden karma; zaman, nergis gibi senin de altn ve gmflle gzlerini boyayp aldatmasn.
Aklama: Nergisin rengi beyaz ve sar olduu iin altn ve gmfle benzetilmifltir.
24
25
26
27
28
29
30
38
39
40
41
42
43
44
Gelin flarap kadehindeki damlalar mercan tesbih yapalm da yaptmz iki

yzllkten dolay Tanrdan bizi bafllamasn dileyelim.
Lle, bugn ovay Bedahflan madenine evirdi; i taneleri de gl bahesine
iri inciler sat.
Aklama: Bedahflan krmz yakut madeniyle nl bir yer olduu iin burada kan yakuta da Bedahflan ad verilmifltir.
Taze gl, Pafla hazretlerinin kapsnn nndeki topraa samak iin eteini
inci ve mcevherlerle doldurdu.
Aklama: Burada sz edilen pafla, Baknin kasdeyi sunduu Kanunnin
veziri Semiz Ali Pafladr.
Hem kl hem kalem hem de kadeh ve mhr sahibi, Cem gibi ulu, Cemfld
gibi ar bafll vezir,
Aklama: saf, Hz. Sleymann nl veziri saf bin Berhiy (=Berhiy olu saf)dr. Sonradan vg sfat olarak vezirler iin kullanlmfl, daha sonra
da tamamen vezir anlamn kazanmfltr; Cem, bu beyitte Hz. Sleyman, Cemfld de flarabn mucidi olduu sylenen efsanev ran hkmdardr.
O, yceliine dflnce kemendinin eriflemedii; mertebesi gk kadar yce,
glgesi hma gibi kutlu Ali Pafladr.
Aklama: Hm, Kaf danda yafladna ve glgesinin bir kimsenin zerine dflmesiyle o kiflinin zenginlik, makam, mevki ve byk mutlulua kavuflacana inanlan efsanev bir kufltur.
Gl dal onun iyiliinin nemiyle sulanp yetiflse, her taze gonca, bir tatl szl blble dnflr.
Seher yeli onun ahlaknn kokusunu taflyarak emenin zerinden gese; su,
glsuyu, toprak da misk hline gelir.
.......
Ey efendim, senin hkmnn yrd bu zamanlarda nar dal smbln
peremine el uzatabilir mi?
Aklama: fiairler sa smble benzetmifllerdir.
(Sayende) meclisteki algclarn alglarndaki tellerden baflka, bugn kimse
kimseden flikyet edip inlemiyor, kimse kimseden zulm grmyor.
Musikarn ezgileri her ne kadar kanuna uysa da, bu ezgilerden kan feryat ve
inilti gibi sesler fleriate uymuyor, ne yapalm?
Aklama: Musikar, yan yana dizilmifl birka kamfltan meydana gelen ve
ney gibi flenen bir tr algnn ad; kanun, bu beyitte hem alg leti hem
de yasa anlamlarn arfltracak flekilde kullanlmfltr; fler de din yasa anlamndadr.
Gnl seni vme emeninde dolaflrken anszn iine bu her beyti birbirinden
gzel fliir dodu:
Bahar sen geleceksin diye yoluna bir hayli dklp sald (hazrlk yapt); gl
bahesine gelip gl gibi yzn gstersen ne olur?
i tanesi senin difllerini kskand iin kendini hanerin zerine atp ldrd; onu susam yaprann zerinde grenler oraya yerleflti kald sanrlar.
Aklama: Susen iceinin yapra haner biimindedir.
Periflan gnl geri zayflktan kl kadar inceldi ama, (yine de) senin kvrm
kvrm sann enberinden geemez; sana kavuflamaz.
53
54
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
Kkllerin in, (yzndeki) o ben siyah misk; gzn Hoten ceylan gamzelerin de Tatardr.
Aklama: in hem bilinen lke hem de kvrm bklm anlamndadr.
Hoten Dou Trkistanda gbeinden misk elde edilen ceylanlaryla nl bir
yerin addr. Gamze gzelin gizli bakfldr, bu bakfl flklara ac verdii iin
acmasz Tatarlara benzetilmifltir.
Hastann glbefleker yiyerek saln tekrar kazand gibi; yaral gnln flifas da senin yanan ve dudandadr.
Aklama: Glbefleker gl ve flekerden yaplmfl bir tr gl reeli ya da tatldr; bu tatl ila olarak da kullanlmfltr; flair sevgilisinin yanan gle, dudan da flekere benzetmektedir; lal, krmz renkli bir deerli tafltr; divan fliirinde flairler sevgililerinin dudan lale benzetmifllerdir.
Kan alayan gzm, senin llere can veren lal gibi dudan grdnden
beri yle her inciye dnp bakmaz bile.
Ey yce ve adaletli vezir, Baki kulunu cra gibi yerde ya da kadehte brakma, ona el uzat.
Aklama: Cra, iki kadehinde kalan son damladr; ayak, hem kadeh
hem de ayak anlamlarndadr; bu szck beyitte her iki anlamn da arfltracak biimde kullanlmfltr.
Eer bahse tutuflup binlerce gzel tfll blbl boy lflmeye gelse; o (Bak), vg bahende (seni vmekte) hepsine tek baflna galip gelir.
Aklama: Hezr, hem bin hem de blbl anlamndadr; beyitte her iki anlam da arfltracak biimde kullanlmfltr.
Dier flairlerin fliirleri piflkindir, ama piflkin soandr; eer bu fliirler (bu kasdedeki beyitler) hamsa da ham anberdir.
Aklama: Amber, birtakm ifllemlerden geirildikten sonra kullanlmfl; bu
ifllemlerden gemeyen ambere ham amber denilmifltir.
Ey ulularn kendisiyle vnd kifli, eer fliir micmeremde ham (amber) varsa, senin iyilik etein onu rter.
Aklama: Micmere buhurdan demektir. Eskiden gzel koku iin buhurdanlarda amber yaklmfltr.
fiiir denizi satr dalgalaryla yeterince dalgalanp durdu; (flimdi) dua incileriyle sahili sslemenin zamandr.
Aklama: fiair bu beyitte fliiri denize, msralar dalgalara, dualar da bu dalgalarn sedefler iinde sahile getirdii incilere benzetmektedir.
Ovalar ve yaylalar llelerle bezendike; eller ve sarklar gllerle sslendike
(insanlar ellerine gl aldka, sarklarna gl taktka),
i taneleri lle dflkn (fl) olduka, zavall blbllerin gllere olan lgn aflk srp gittike (dnya var olduka),
Aklama: ftde, hem dflkn hem de flk anlamndadr.
Bahtnn yz gl gibi glp alsn, iki kadehin lle gibi mcevherlerle sslensin.
rnek 6
Afladaki beyitler XVII. yzyl Divan flairlerinden Nef (l. 1635)nin IV. Murd vmek ve baharn geliflini kutlamak iin yazd, tamam 39 beyitlik musammat bir kasdesinden alnmfltr. Kasde mstefiln mstefiln mstefiln mstefiln vezniyle yazlmfltr. Birinci beyit dflndaki beyitlerin her msranda ilk iki
tefileden sonra (tefile iin 4. niteye baknz) i kafiye kullanlmfltr. Beyitlerde-
ki i kafiyeler ve tefilelerin aynen tekrarlanmas, bu kasdeyi henk deeri olduka yksek bir fliir hline getirmifltir. Msralar ilk iki tefilenin sonunda / iflaretiyle
gsterilen yerden ikiye ayrldnda birinci beyit dflndaki beyitler ilk msralar
birbiriyle, drdnc msralar da matla beytiyle kafiyeli drtlkler hline gelmektedir:
Der-Medh-i Sultn Murd Hn Aleyhir-Rahmet vel-Gufrn
1 Esdi nesm-i nev-bahr / ald gller subh-dem
Asun bizm de gnlmz / sk meded sun cm- Cem
2 rdi yine rdibihiflt / old hav anber-siriflt
lem bihiflt-ender-bihiflt / her gfle bir B- rem
3 Gl devri fl eyymdur / zevk u saf hengmdur
flklarun bayramdur / bu mevsim-i ferhunde-dem
4 Dnsn yine peymneler / olsun teh hum-hneler
Raks eylesn mestneler / mutribler itdke negam
5 Bu demde kim flm u seher / mey-hne ba reflk ider
Mest olsa dilber sevse ger / mazrdur fleyhl-Harem
6 Y neylesn b-reler / lfteler vreler
Sger suna meh-preler / nfl itmemek olur sitem
7 Yr ola cm- Cem ola / byle dem-i hurrem ola
rif odur bu dem ola / ayfl u tarabla mugtenem
8 Zevki o rind eyler tamm / kim tuta mest fld-km
Bir elde cm- lle-fm / bir elde zlf-i ham-be-ham
9 Lutf eyle sk nz ko / mey sun ki kalmaz byle bu
Dolsun srh v seb / bofl durmasun peymne hem
10 Her nev-resde flh- gl / ald eline cm- ml
Lutf it al sen dahi gl / ey serv-kadd gonce-fem
............
Nef
Beyitlerin dz yazyla dil ii evirisi

Allah Ona Acsn ve Gnahlarn Bafllasn Sultan Murad Hann vgs Hakkndadr.
1
2
3
4
5
Sabah vakti ilkbahar rzgr esti ve gller ald. Saki, yetifl, Cemin kadehini
sun (flarap ver) ki bizim de gnlmz alsn.
Yine nisan geldi, hava amber kokularyla doldu; her yer cennet iinde cennet,
her kfle bir rem Ba oldu.
Aklama: rem, efsaneye gre d Kavminden fiedddn cenneti yeryznde kurmak iddiasyla yaptrd bahelerin ya da flehrin addr.
Gl devri (ilkbahar) denilen bu kutlu mevsim, elence, zevk ve safa zaman;
flklarn da bayramdr.
Yine flarap kadehleri dnsn, meyhaneler boflalsn; flarkclar flark syledike
sarhofllar raks etsinler.
Gece gndz meyhanenin ba kskand bu zamanda fleyhlharem sarhofl olsa,
gzel sevse bunu hofl karfllamak gerekir.
Aklama: fieyhlharem, Mekke ve Medinenin ynetimiyle grevli memurdur.
(Hl byle olunca), aresizler, flklar, avareler ne yapsn? Ay paras gibi gzeller kadeh sunarsa onlarn sunduklarn imemek hakszlk olur.
55
56
9
10
(Bir yerde) sevgili varsa, Cemin kadehi (flarap) varsa, zaman da uygunsa; rif
iflte byle bir anda zevki ve elenceyi kendisi iin ganimet bilen kimseye denir.
Aklama: rif, anlayfll, bilgili, grdn uzun uzun dflnmeden hemen
kavrayabilen kifliler iin kullanlmfl bir sfattr.
Zevki tam anlamyla yaflayan rind, sarhofl bir hlde ve mutluluk iinde bir
elinde lle renkli flarap kadehini, bir elinde de gzelin kvrm kvrm salarn
tutandr.
Aklama: Rind, grnfle ve dnya ifllerine deer vermeyen, kurallardan
uzak, btn varl kendi i dnyasna gre deerlendiren, gnl gz ak,
hofl grl, derbeder grnflnn aksine bilge, ikiye ve elenceye dflkn
kiflidir.
Saki, lutfet, naz brak da flarap sun, surahi ve testi dolsun, kadeh de bofl kalmasn; nk, bu dnya byle kalmaz.
Her yeni yetiflmifl gl fidan (gibi gzel), eline flarap kadehi ald; ey servi boylu, gonca azl! Lutfet, al (neflelen), sen de gl.
Gazel
Gazelin asl anlam
kadnlarla aflk sohbeti
yapmaktr.
Resim 2.3
fieyh Glib
Divanndan
gazeller
blmnn ilk iki
sayfas
Gazel, bir edebiyat terimi olarak, ilk beytinin msralar birbiriyle, dier beyitlerinin ikinci msralar ilk beyitle kafiyeli, ayn vezinle sylenmifl, genellikle befl beyit ile dokuz beyit arasnda fliirlerin yazld bir nazm biiminin
addr. Bununla birlikte beyit says 15e kadar kan gazeller de grlr. Drt beyitli gazellere ise nadir olarak rastlanmaktadr.
veya drt beyitli gazeller aslnda eksik gazeller olduundan bu manzumeler gazel-i n-tamm (=eksik gazel) olarak adlandrlmfltr. Gazel genellikle 5 beyitle yazlmfltr. Gazelin bir dier adnn pen-beyt (=befl beyit) olmas da gazelin
daha ok befl beyitli bir nazm biimi olarak kabul edildiini gstermektedir. Fuzul gibi bu kurala uymayan baz flairler de olmakla birlikte, Divan edebiyatnda flairler daha ok befl beyitli gazeller yazmfllardr. 15 beyitten uzun gazellere gazel-i
mutavvel (=uzun gazel) ad verilir. Gazelde kafiye dzeni kasdede olduu gibidir: aa, xa, xa, xa, xa . . .
Gazelin bafllca konusu aflktr. Ancak farkl konularda yazlmfl gazeller de
vardr. Birer edebiyat terimi olmamakla birlikte eflitli arafltrmalarda ve yazlarda
aflkn verdii mutluluk ya da acy dile getiren gazellere flkane gazel, dnya
zevklerinden sz eden gazellere rindne gazel, dorudan sevgilinin gzelliinden ve ona duyulan arzudan bahseden gazellere flhne gazel, tasavvuf dflncenin hkim olduu gazellere sfiyne ya da rifne gazel, felsef gazellere de
hikem veya hakmne gazel adlarnn verildii grlmektedir.
57
Kasdede olduu gibi gazelin msralar birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, matladan sonra gelen beytine hsn-i matla, son beytine makta, makta beytinden nceki beyte de hsn-i makta ad verilmifltir. Matla beytinin maksada uygun, etkileyici ve gzel olmas hlinde byle beyitlere hsn-i matla, ayn flekilde etkileyici ve
gzel makta beytine de hsn-i makta ad verildiini ileri sren kaynaklar da vardr.
Bir gazelde birden fazla matla beyti varsa, bu tr gazellere zl-metli ya da ztl-metli; gazelin en gzel beytine de flh beyt, fleh beyt ya da beytl-gazel
denir. Fakat bir gazelin en gzel beyti kifliden kifliye deiflebileceinden gazelin
bir beytini flh beyt ya da beytl-gazel olarak semek olduka greceli bir deerlendirme olur.
Gazelde flairler mahlaslarn genellikle son beyitte kullanmfllardr. Bununla birlikte mahlasn son beyitten nce kullanlmfl olduu gazeller de vardr. Gazellerde
flairlerin mahlas kullanmalar Divan fliirinde genel bir kural olmakla birlikte Kad
Burhaneddin (l. 1398) ve Kemal Paflazade (l. 1534) gibi fliirlerinde hi mahlas
kullanmamfl flairler de grlmektedir. fiairlerin mahlaslarn kelimenin gerek anlamn da arfltracak biimde kullanmalarna ise hsn-i tahallus (=mahlas gzel kullanma) denilir. Baknin fliirlerinde bu kullanmn ok gzel rnekleri vardr.
fiairler kasdede olduu gibi gazelde de ahengi artrmak amacyla birtakm yollara baflvurmufllar; bunu salamak iin de baz gazellerde birden fazla matla beyti
kullanmfllar ya da fliirlerini musammat olarak yazmfllardr (bk. rnek 9). Birden
fazla matla kullanlmfl gazellerin zl-metli ya da ztl-metli olarak nitelendiini
daha nce belirtmifltik. fiairlerin bu konuda baflvurduklar bir baflka yol da gazelin
btn msralarnda ayn kafiyeyi kullanmaktr. Divan fliirinde btn msralar kafiyeli gazellere mselsel gazel ad verilmifltir. Mselsel gazeller de musammat gazeller gibi henk deeri yksek manzumelerdir. Matla beytindeki msralardan biri gazel ierisinde tekrarlanmflsa, kasdede olduu gibi buna redd-i matla denir.
Gazelde konu btnl flart deildir; yani gazelin her beytinde farkl bir konu ifllenmifl olabilir. Ancak btn beyitlerde ayn konunun ifllendii gazeller de
vardr. Beyitleri arasnda konu btnl olan gazellere yek-henk gazel ad verilir (bk. rnek 7). Bir gazelin btn beyitleri her bakmdan ayn etkileyicilikte
sylenilmiflse bu tr gazeller de yek-vz olarak nitelenir.
Mahlas beytinden sonra birka beytin daha bulunduu gazellere gazel-i mzeyyel denir. Mzeyyel gazellerde zeyl (=ek) ksmlarn konusu genellikle vgdr. Bu adan bakldnda bu zeyiller, ksa medhiyeler gibidir. Mahlas beytinden
nce medhiyenin bulunduu gazeller de vardr. Divan flairlerinin ou Arapa ve
Farsa bilmekte, Arap ve Fars edebiyatna ait eserleri okuyup anlamakta, hatta bir
ksm bu iki dille rahatlkla fliir de yazabilmekteydi. flte bu flairlerin, yazdklar gazellerin beyitleri arasnda Trke dflnda bu iki dilden biri ya da ikisiyle yazlmfl
msralar ya da beyitler varsa, bu tr gazellere mlemma gazel denilmifltir. ki ayr flairin birer msra veya beyit yazarak, birlikte oluflturduklar gazele gazel-i mflterek (=ortak gazel) ad verilir. Bu gazellerde hangi msran ya da beytin hangi flaire ait olduu genellikle bellidir. Karfllkl konuflmann nakledilmesi fleklinde, dedim ve dedi yklemleriyle yazlan gazellere mrcaa fliiri denir. Konusu aflk
olan bu fliirler sade bir dille yazlmfllardr ve konuflma havas taflrlar. En dikkat ekici rnekleri dedim ve dedi yklemleri msra bafllarnda olanlardr. Bu gazellere divan fliirinin hemen her dneminde rastlanmakla birlikte flairlerin bu tarza olan
ilgisinin XVII. yzyldan itibaren gittike azalan bir seyir izledii grlmektedir.
Mselsel, zincirleme
demektir. Bu tr gazellerde
aralksz olarak btn
msralar kafiyeli olduu iin
bu flekilde
adlandrlmfllardr.
Mzeyyel, ekli, ilaveli

anlamndadr.
Mlemman asl anlam

alaca, rengrenktir.
Mrcaann szck anlam

geri dnmedir.
58
Gazel, Divan flairlerinin ok kullandklar bir nazm biimidir. Bu flairler arasnda gazel yazmamfl olan yoktur. Yalnzca sanat yapmak iin yazlan gazel, flairin
yeteneini rahata gsterebildii bir nazm biimidir. Gazelin beyit saysndaki snrlama flairleri bu ksa nazm biiminin dar snrlar iinde btn sanat glerini,
edeb yetenek ve hnerlerini ortaya koymak gibi olduka zor bir snavla karfl karflya brakmfltr. Nazm biiminin flairler iin izdii bu snrlar, gazelleri anlam younluu olduka fazla fliirler hline getirmifltir.
Halk edebiyatnda da filtn filtn filtn filn vezniyle dvn, feiltn, feiltn, feiltn, feiln vezniyle sels, mefl mefl mefl feln
vezniyle kalender, mefln mefln mefln mefln vezniyle de sem
ad verilen gazeller yazlmfltr. Bunlarn musammat olanlar da vardr. Halk edebiyatnda mfteiln mfteiln mfteiln mfteiln vezniyle yazlan gazel biimindeki fliirlere de satran ad verilmifltir. Bu fliirlerin her beytinden musammat
gazelde olduu gibi drtlkler kar.
rnek 7
Afladaki gazel XVI. yzyl flairlerinden Emr (l. 1575)ye aittir. Emr, bu gazelin btn beyitlerinde Mecnnun Leylya olan aflkn dile getirmifltir. Gazelin vezni mefl filt mefl filndr. Btn beyitleri arasnda anlam ve konu
btnl olan bu gazel, bir yek-henk gazel rneidir.
1
2
3
4
5
Mecnn ki mlket-i gam- Leylde flh idi

h duhn baflna etr-i siyh idi
Mecnna yolda nka-i Leylnin izleri
Gndzle fitb idi giceyle mh idi
Mecnn diyr- gamda zin klmfl idi hk
Mlar degldi snesi zre giyh idi
Mecnn ki cism-i zerdini ber-bd kld h
Gy ki hrmen-i gam- Leylde kh idi
Mecnna ka-met ruh- Leylsz Emriy
Bg- cihnda serv ile gl flekl-i h idi
Emr
Gazelin dz yazyla dil ii evirisi

1
Mecnun Leyl gam lkesinde padiflah, (aflk acs ile ektii) hn duman da
baflnda siyah adrd.
2
Leylnn devesinin izleri Mecnun iin gndz gnefl, gece de ay idi.
3
Mecnun gam lkesinde kendisini toprak etmiflti; gsnn zerinde kl deil
(bu topraktan biten) otlard.
4
Ah, Leyl gam harmanndaki bir saman p gibi olan Mecnunun sararmfl
bedenini, rzgrnn nne katp ald gtrd.
Aklama: Beyitte Mecnunun bedeni Leylann aflknn gamndan sararmfl
bir saman pne; onun hasretiyle ektii h da bu saman pn nne
katp gtren rzgra benzetilmektedir.
5
Ey Emr! Leylnn boyu ve yana olmaynca dnya bahesindeki servi ve gl
Mecnun iin h flekli gibidir.
Aklama: h, eski yazda elif ve he harfleriyle yazlr. fiair burada elif
harfini biim olarak serviye, he harfini de gle benzetmektedir.
rnek 8
Afladaki befl beyitlik gazel Bakye aittir. Gazelin vezni feiltn (filtn),
feiltn feiltn, feiln(faln)dr. Gazelin ilk iki beytinde aflk, dier beyitlerinde de bahar konusunu ifllemifltir.
1
2
3
4
5
Serv ile ka-metne kimse dimez hem-serdr

Mnteh ka-metn andan dahi bl-terdr
Gl derin glmez almaz bana ol gonce-dehen
Ga-lib hep yzine gl didgme terdr
Seyr-i deryya ne hcet dem-i sahr geldi
Gyiy sahn- emen flimdi yem-i ahdardur
Nola gl flevkine alup arursa blbl
Mutrib ol dahi baflka baflna mehterdr
Syle flol kan olaca bize sunsun Bk
Nev-bahr irdi gedlar iecek demlerdr
Bak

1
Kimse senin boyun serviyle ayndr demez; (nk) son derece uzun boyun
ondan da yksektir.
2
Gl derim, ama o gonca azl bana glp almaz; galiba yzne her zaman
gl dediim iin gcenmifltir.
3
(Artk) ovalarda krlarda gezip dolaflma vakti geldi; mesire yerleri yeflil bir deniz gibi; deniz gezintisine ne gerek var?
4
Ey mutrib, blbln gl aflkyla tmesinde flafllacak bir fley yok; o da (senin
gibi) tek baflna bir alg takmdr.
5
Bak, sakiye syle de kan olas flarab bize sunsun; ilkbahar geldi, (bu mevsim) fakirlerin (flklarn) iecei zamanlardr.
Aklama: Mutrib, meclislerde alg alan ve flark okuyan kifli.
rnek 9
Afladaki fliir XVI. yzyl flairlerinden Fuzul (l. 1555-56)nin yedi beyitlik musammat bir gazelidir. Bu gazelin vezni 4 meflndr. Gazelin matla dflndaki beyitleri msralarnn / ile blnmfl yerlerinden eflit olarak ikiye ayrldnda ilk
msra kendi arasnda, drdnc msra da matla beytiyle kafiyeli drtlkler hline
dnflrler.
1
2
3
4
5
6
Meni cndan usandurd / cefdan yr usanmaz m

Felekler yand humdan / murdum flemi yanmaz m
Kamu bmrna cnn / dev-y derd ider ihsn
Nin klmaz mana dermn / meni bmr sanmaz m
Gamum pinhn dutardum men / didiler yre kl rflen
Disem ol b-vef bilmen / inanur m inanmaz m
fieb-i hicrn yanar cnum / tker kan eflm-i girynum
Uyarur halk efga-num / kara bahtum uyanmaz m
Gl-i ruhsrna karflu / gzmden kanlu akar su
Habbm fasl- gldr bu / akar sular bulanmaz m
Degldm men sana mil / sen itdn aklum zil
Mana tan eyleyen ga-fil / seni grge utanmaz m
59
60
Fuzl rind-i fleyddur / hemfle halka rsvdur

Sorun kim bu ne sevddur / bu sevddan usanmaz m

1
Beni canmdan usandran sevgili, cefa etmekten usanmaz m? hmdan felekler yand, hl murat mumum yanmaz m (arzuma kavuflamayacak mym)?
2
Sevgili btn hastalarnn (flklarnn) dertlerine are bulur (da) benim derdime niin are bulmaz, yoksa benim hasta (flk) olmadm m sanr.
3
Ben gamm (aflkm) gizli tutuyordum; git bunu sevgiline syle dediler; ama
sylediim zaman, bilmem o vefasz inanr m, inanmaz m?
4
Ayrlk gecesinde canm yanar, gzlerimden kanl yafllar akar, feryadm halk
uyandrr da kara bahtm bir trl uyandramaz m?
5
Gl yanana karfl gzmden kanl yafl akar; sevgilim, bu gl mevsimidir, bu
mevsimde sular bulank akmaz m?
Aklama: fiair bu beyitte sevgilisine, onun gl gibi yanana karfl gznden
kanl yafllar akmasn doal karfllamasn; nk, onun gl gibi yanann
kendisi iin ilkbahar olduunu, ilkbaharda da sularn bulank akmasnn doal karfllanmas gerektiini syleyerek bu durum iin flairce bir neden yaratmaktadr.
6
Benim sana ilgim yoktu; aklm baflmdan sen aldn; beni knayan gafil kifli,
senin bu gzelliini grnce beni knad iin utanmaz m?
7
Fuzul lgn bir flktr; bu yzden herkesin diline dflmfltr; sorun ona, bu
ne biim sevgidir; bu sevdadan usanmaz m?
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K D KT KAA TP
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
SIRAterimlerini
SZDE
Kasde ve gazel
tanmlayarak, bu iki nazm flekli arasnda nemli olduunu dflndnz farklar belirtiniz.
D fi N E L M
Mstezd
Mstezd, bir edebiyat terimi olarak gazelden tremifl ve msralarnn biri

S O R olmak
U
uzun biri ksa
zere belli vezinlerde yazlmfl bir nazm biiminin
addr. Genellikle mefl mefl mefl feln vezniyle yazlmfl olan gazellerden tretilmifl
D K K Ave
T beyitlerin msra aralarna mefl feln czleriyle yazlan kSIRA SZDE
sa msralar eklenmifltir. Saylar az da olsa baflka vezinlerle yazlmfl mstezdlar da
vardr. Bu vezinler flunlardr:
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
mefl mefl mefl mefl

mfteiln
mfteiln mfteiln f
AMALARIMIZ
S O R U
mefln mefln mefln mefln
mefl mefl
mfteiln f
mefln mefln
D KTK A T Polan mstezadlar mefiln vezni alt defa tekrarlanmfl olduu iin
Son vezinle Kyazlmfl
mstezd- sdsiyye (=altl mstezd) olarak adlandrlmfltr.
N N
SIRA SZDE
Eklenen
ziyde (=fazla) adn alrlar. Bu ksa msralarn vezinleri
T E Lksa
E V Zmsralar
YON
uzun msralarn vezinlerinin ilk ve son tefilelerinin bir araya getirilmesiyle elde
AMALARIMIZ
edilmifltir (bk.
rnek 10). Mstezdlar drt ayr kafiye dzeninde yazlmfllardr:
NTERNET
1. a(a) a(a); b(b) a(a); c(c) a(a) . . .

K Tc(c)
A Pa(b); d(d) a(b) . . .
3. a(b) a(b);
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2. a(a) a(a); x(x) a(a); x(x) a(a) . . .

4. a(b) a(b); x(x) a(b); x(x) a(b). . .
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Harflerle sembollefltirilen kafiye dzeninde ilk harfler uzun msralar,

D Kayra
K A T iine alnan
ikinci harfler de ksa msralar gstermektedir.
SIRA SZDE
rnek 10
Afladaki mstezd XVIII. yzyl Divan flairlerinden Nedm (l. 1730)e aittir. Mstezdn uzun msralarnn vezni mefl mefl mefl feln, ziyadelerinin vezni de mefl felndr. Kafiye dzeni flyledir: a(b) a(b), x(x) a(b), x(x) a(b). . .
1
DKKAT
N N
Ziydeleri ya da uzun msralar tekrarlanan mstezdlara mtekerrir mstezd, ziyde msra uzun msralarn baflnda tekrarlanan mstezdlara da mdevver mstezd denilir.
AMALARIMIZ
Mstezdlar en fazla gazelden tretilmifl olmakla birlikte, az sayda da olsa; rb, kta ve kasdeden tretilmifl olanlar da vardr. Mstezdlarn konular gazel
ile benzerlik gsterir. Aflk, flarap, ayrlk, tabiat gibi konular buKfliirlerde
T A P ska ifllenmifltir. Bunlarn dflnda din, tasavvuf konularda yazlmfl olanlarna da rastlanr.
Mstezdlar, anlam btnl bakmndan dier nazm flekillerinden farkl bir
zellie sahiptir. Bir mstezdda ziyade msralar karld zaman
T E L E V Zfliirde
Y O N anlamn
bozulmamas gerekir.
Bilindii kadaryla Anadoluda yazlmfl ilk mstezd rnekleri XIV. yzyl flairlerinden Seyyid Nesm (l. 1404 ?)ye aittir. Yeni edebiyat anlayfl erevesinde de
N T E R N Ebilinen
T
mstezada nem verilmifl, Servet-i Fnn flairleri bu nazm biiminin
vezin
ve kafiye sisteminde birtakm deifliklikler yaparak serbest mstezd ad verilen
yeni bir flekil denemifllerdir. Mstezd halk edebiyatnda yedekli, ayakl adlaryla ok kullanlmfl bir nazm biimidir.
Ey flh- kerem-pfle dil-i zr senindir

Yok minnetin asl
Vey kn- gher anda ne kim var senindir
Pinhn hveyd
Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz
Bafl zre yerin var
Gl goncesisin gfle-i destr senindir
Gel ey gl-i ran
Neylersen edip bir iki gn br- cefya
Sabreyle de sonra
Peymne senin hne senin yr senindir
Ey dil tek tenh
Bir bse-i can-bahflna ver nakd-i hayt
Ger ka-il olursa
Senden yanadr sz yine bzr senindir
Ey flk- fleyd
eflmn siyeh-mest-i sitem kkl pr-ham
Ebrlar pr-n
Benzer ki bu dildr- cefakr senindir
B-flbhe Nedm
Nedm
Mstezdn dz yazyla dil ii evirisi

1
Ey licenap fluh, zavall gnlm senindir; hi minnet etme ve ey mcevher
madeni, bu gnldeki gizli ak ne varsa, hepsi senindir.
61
SIRA SZDE
Mtekerrir tekrarlanan,
mdevver de yuvarlak
anlamndadr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yedek ve ayak, ziydenin
karflldr.
62
3
4
5
Sen meclise gelirsin de bir yer mi bulunmaz; yerin bafl zerindedir; nk, gl
goncassn, senin yerin sarn kflesidir, gel ey ran gl!
Aklama: Gl-i ran yapraklar sar ve krmz olan iki renkli gldr.
Ey gnl, ne yaparsan yap, bir iki gn cefa ykne sabret; sonra kadeh de ev
de sevgili de senindir; hem de yalnz senin!
Ey lgn flk, eer o gzel raz olursa, llere can veren bir pc karfllnda btn mrn ver; bu szm sana, ama yine de sen bilirsin.
Ey Nedm, gzleri zilzurna zulm sarhoflu, kkl kvrm kvrm, kafllar atk
bu gzelin senin zalim sevgilin olduu anlafllyor; bunda hi flphe yok.
Kta
Ktann asl anlam
paradr.
Ebced, hakknda 9. nitede

bilgi verilecektir.
Kta bir edebiyat terimi olarak genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve
mahlas beyti olmayan bir nazm biiminin addr. Bir baflka ifadeyle ktalar
kasde ve gazel gibi musarra bir beyitle bafllamayan ve mahlas kullanlmamfl manzumelerdir (bk. rnek 11, 12). Ktada beyitlerin ilk msralar serbest, ikinci msralar birbiriyle kafiyelidir. Kafiye dzeni flyledir: xa, xa, xa, xa . . .
Divan fliirinde daha ok iki beyitli ktalar yazlmflsa da bu nazm biimiyle yazlmfl manzumelerin beyit saysnn otuza kadar kt grlr. ki beyitten uzun
olan byle ktalara kta-i kebre (=byk kta) denilir. Uzun ktalar kasdeden
ayran en nemli zellik, bu manzumelerde matla ve mahlas beyitlerinin bulunmamasdr. Ktalarda her trl konunun ifllendii grlmektedir. eflitli olaylara ebcedle tarih dflrmede en fazla bu nazm biimi kullanlmfltr. Beyitleri arasnda
konu birliinin ve anlam btnlnn bulunmas bu nazm fleklinin baflka bir
zelliidir.
Nazm: Ktaya benzer bir nazm biimidir. Nazm, bir edebiyat terimi olarak vezinli kafiyeli sz, fliir anlamndadr. Yine bir edebiyat terimi olarak musarra bir beyitle bafllayan ktaya da nazm denilmektedir. Dolaysyla nazmn ktadan ayrld
tek yn ilk beytin musarra olmasdr. Bu nedenle nazm, ktann bir tr olarak da
deerlendirilebilir. Kafiye dzeni flu flekildedir: aa, xa . . .
Nazm mahlas beyti olmayan bir gazele benzetmek de mmkndr. Uzunluklar iki ile on befl beyit arasndadr (bk. rnek 13). Ancak uzun nazmlar kta-i kebre gibi farkl bir adla anlmamfltr. ki beyitli nazmlar beyit says ikiden fazla
olan nazmlara oranla daha azdr. kiden fazla beyitle yazlan nazmlarn daha ok
eflitli olaylara tarih dflrmede, vg ve yergide kullanld grlmektedir. Kta
ve nazm birbirinden ayran tek zellik, nazmn ilk beytinin ktann aksine musarra olmasdr. Bu nedenle nazm ve kta-i kebreyi, ayr birer nazm biimi olarak deerlendirmek yerine ktann iki ayr tr olarak kabul etmek daha doru
olur.
rnek 11
Afladaki iki beyitli felsef fliir Fuzulnin nl bir ktasdr. Ktann vezni feiltn (filtn), mefiln, feiln (faln); kafiye dzeni de xa xadr.
lm kesbiyle pye-i rifat
rz-y muhl imifl ancak
Aflk imifl her ne var lemde
lm bir kl kl imifl ancak
Fuzul
63
Ktann dz yazyla dil ii evirisi

lim yoluyla ycelmek, gerekleflmesi mmkn olmayan bir arzuymufl; bu dnyada her ne var ise aflk; ilim de yalnzca bofl bir lafmfl.
rnek 12
Afladaki felsef fliir Fuzulye ait drt beyitlik bir ktadr. Ktann vezni feiltn (filtn), feiltn , feiltn, feiln (faln), kafiyesi dzeni de xa xa xa
xadr. Kta, matla ve mahlassz bir gazel gibidir.
1
2
3
4
Her kimn var ise ztnda flerret kfri

Istlht- ulm ile mselmn olmaz
Ger kara tafl kzl kan ile rengn itsen
Taba tayr virp lal-i Bedahfln olmaz
Eylesen ttye talm-i ed-y kelimt
Nutk insn olur amm zi insn olmaz
Her uzun boylu flecat idebilmez dav
Her aa kim boy atar serv-i hrmn olmaz
Fuzul
Ktann dz yazyla dil ii evirisi

1
Karakterinde ktlk kfr bulunan kifli birtakm din terimleri kullanmakla
Mslman olmaz.
2
Kara tafl kzl kanla boyasan; bu, doasn deifltirip onu Bedahflan yakutu
yapmaz.
3
Papaana konuflmay retsen, sz insan sz olur ama, z insan olmaz.
4
Her uzun aacn salnan servi olmad gibi, her uzun boylu da cesaret davasna kalkflamaz.
rnek 13
Afladaki nazm XVIII. yzyl Divan flairlerinden fieyh Glibe aittir. Konusu
aflk olan bu nazmn vezni feiltn (filtn), feiltn, feiltn, feiln (faln),
kafiye dzeni de aa xadr.
Ey felek maksadun lfet mi advet mi nedr
Yoksa ol mh ile uflflka felket mi nedr
rmeden vuslata hicrna irifldk amm
Anlasam bari bidyet mi nihyet mi nedr
fieyh Glib
Nazmn dz yazyla dil ii evirisi

Ey felek, senin maksadn dostluk mudur, dflmanlk mdr? Yoksa o ay paras
gibi gzel ile flklara felket getirmek midir? Sevgiliye kavuflamadan, ondan ayrldk; bari, flu kadarn anlasam, bu iflin bafllangc m; yoksa sonu mudur?
SIRA SZDE
Kta ve nazm tanmlayarak bu iki nazm biimi arasndaki fark belirtiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
64
Mesnev
Mesnevnin asl anlam
ikili ya da ikifler
ikiflerdir.
Resim 2.4
Nizmnin Leyl
v Mecnn ile
Husrev firninin
ilk yapraklar
Mesnev bir edebiyat terimi olarak ayn vezinde ve her beyti dier beyitlerden
bamsz olarak kendi arasnda kafiyeli bir nazm biiminin addr. Bu nazm
biimine mesnev adnn verilifl nedeni, her beytin msralarnn dier beyitlerden
bamsz olarak kendi iinde ikifler ikifler kafiyelenmifl olmasdr. Dier nazm biimleri iin konulmufl olan beyit says snrlamas bu nazm biiminde yoktur (bk.
rnek 14, 15). Mesnevde beyitlerin dier beyitlerden bamsz olarak kendi iinde kafiyelenmesi ve beyit says iin bir snrlama konulmamfl olmas, dier nazm
flekillerinde olduu gibi flairleri kafiye bulma ve says nceden belli birka beyit
ile dflncelerini ifade etme skntsndan kurtarmfl; bu nedenle de uzun, bazen
binlerce beyit tutan manzumeler bu nazm biimiyle yazlmfltr. Mesnevlerde genellikle mefln mefln feln; mefl mefiln feln; filtn filatn
filn; feiltn feiltn feiln gibi ksa vezinler kullanlmfl; bu da flairler iin
anlatm kolaylafltran baflka bir etken olmufltur. Divanlarda beyit says en fazla
otuza kadar kmfl ksa mesnevlere de rastlanmakla birlikte bu nazm biimiyle
genellikle Leyl ve Mecnun, Husrev ve firn, Ysuf ve Zelh gibi edeb deer
taflyan uzun aflk hikyeleri, destn konular ile retici yn ar basan din, tasavvuf, ahlak eserler ve manzum szlkler yazlmfltr.
Trk edebiyatnda yazlmfl mesnevler zerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik srayla ayrntl olarak durulacaktr.
Ayn flair tarafndan yazlmfl befl mesnevye hamse denir. ran edebiyatnda ilk
hamse sahibi flair Genceli Nizm (l. 1214 ?)dir. Genceli Nizam, mesnevde ran
edebiyatnn en byk flairidir. Hamsesindeki mesnevler Mahzenl-Esrr, Leyl
v Mecnn, Husrev firn, Heft-peyker ve skender-nmedir. Nizmnin gerek
ran gerekse Trk mesnev flairleri zerinde etkisi srekli olmufl; bu flairler Nizamyi rnek alarak birok hamse yazmfllardr.
Mesnevnin blmler hlinde dzenlenmifl kendine zg bir kompozisyonu
vardr. lk dnem Trke mesnevlerde her flairin uyduu bir mesnev formundan
sz etmek mmkn deildir. Ancak bu edebiyatn tarih geliflimi iinde mesnev
formu da bir dzen kazanmfl ve mesnevler bu dzene uyularak yazlr olmufllardr. Yaygn olarak uyulan bu dzene gre genellikle bir mesnevde bulunmas gereken blmleri flu bafllk altnda toplamak mmkndr:
1. Girifl: Mesnev flairinin biim gerekliliklerini yerine getirdii ksmdr. Bu

bafllk altnda srasyla tevhd, mnct ve nat gibi blmler vardr. Bu blmden sonra baz mesnevlerde mirciyye, mucizt- nebev ve medh-i ehr-yr adl ksmlar da yer alr. Mesnev eer bir devlet by ya da toplumda
ileri gelen bir kifli adna yazlmfl ve ona sunulmuflsa, bu kifli iin yazlmfl olan;
onun cmertlii, cesareti ve erdemlerinden sz edilen bir vg ksm yer alr. Bunu sebeb-i telf, sebeb-i nazm- kitb gibi bir baflln bulunduu, eserin yazlfl
nedeninin anlatld bir blm izler. Bu blmde flairler genellikle eseri ryalarnda duyduklar ya da sahibini grmedikleri bir sesle (=htif); yani, manevi bir iflaretle ya da samimi bir dostlarnn istei zerine kaleme aldklarn sylerler. Bu ksmda ayn konuda daha nce eser yazmfl mesnev flairleri ve eserleri hakknda
edebiyat tarihimiz asndan nemli olabilecek bilgiler de bulunabilir.
2. Konunun fllendii Blm: z- dstn, z- kitb, z- kssa gibi
bir bafllkla bafllayan bu blm, asl konunun ifllendii blmdr. Mesnevlerde bu
ana baflla bal olarak ok sayda alt bafllk kullanlmfltr. Bu blm mesnevlerin konusuna gre farkllk gsterir. Mesnevlerde ana konu ifllenirken bazen bir
mnasebetle ana konuyla bir flekilde balantl baflka konular da ksaca anlatlr;
sonra tekrar asl konuya dnlr. Mesnevnin tekdzeliini krmak iin bu blmde flairler kahramanlarn azndan gazel, musammat vb. nazm flekilleriyle fliirler
de sylemifllerdir. fiairler bu manzumelerde ounlukla mahlas kullanmamfllardr.
Bu, mesnev iindeki dier nazm flekilleriyle yazlmfl manzumelerin bamsz bir
fliir olmaktan ok, o eserin bir paras olarak deerlendirilmifl olmasndan kaynaklanmaktadr. Mesnevlerde arasz olarak kullanlmfl olan bu manzumelerin bir ksmnn bir mesnevnin paras olduklar unutularak tek bafllarna meflhur olduklar
da grlr. Fuzulnin Leyl v Mecnunundaki baz gazeller bu nitelikteki fliirlerdendir.
3. Bitifl Blm: Mesnevlerin sonuna doru ayr bir bafllk altnda eser iin bir
bitifl blm yazlmfltr. Genellikle htime baflln taflyan bu blmn baflnda
tevhd, mnct ve fahriyye ierikli beyitlerin bulunduu da grlr. Mesnevnin
ad, bazen flairi, ka beyit olduu, nerede ve ne zaman yazld gibi bizzat flairi tarafndan verilmifl edebiyat tarihimiz asndan son derece nemli bilgiler de genellikle bu blmlerde yer alr. Bu ksmlar, bazen flairlerin eser hakkndaki deerlendirmelerini de ierdii iin ayr bir deer taflrlar.
rnek 14
Afladaki 39 beyit, XIV-XV. yzyllarda Anadoluda yaflamfl flairlerden fieyh
(l 1431)nin tamam 126 beyit olan Har-nme adl mesnevsinden semeler yaplarak alnmfltr. fieyh sosyal dengesizlikleri mizah bir slupla anlatt bu
sembolik eserinde kzlere zenerek boynuz sahibi olmay isteyen bir eflein
baflna gelenleri anlatr. Har-nme feilatn (filtn), mefiln feiln (faln)
vezniyle yazlmfltr.
Har-nme
1 Bir eflek var idi zaf nizr
Yk elinden kat flikeste v zr
2 Gh odunda v gh suda idi
Dn gn kahr ile ksuda idi
3 Ol kadar eker idi ykler ar
Ki teninde t komamfld yar
4
5
6
Arkasndan alnsa pln

Sanki it artuyd kalan
Bir gn issi ider himyet ana
Yani kim gsterr inyet ana
Ald plnn v sald ota
Otlayarak biraz yridi te
65
66
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Grdi otlakda yrr kzler

Odlu gzler gerl ggzler
Boynuz bazsnn ay gibi
Kiminn halka halka yay gibi
Hr- miskn ider iken seyrn
Kald grp srlar hayrn
Ne yular derdi ne gam- pln
Ne yk altnda haste v nln
Acebe kalur tefekkr ider
Kend ahvlini tasavvur ider
Bunlarun baflnda tc neden
Bize bu fakr u ihtiyc neden
Didi bu mflkilmzitmez hal
Meger ol bir flan har- akel
Ol ulu katna bu miskn har
Vard yz srdi didi ey server
Sen eflekler iinde kmilsin
kil fleyh ehl fzlsn
Bugn otlakda grdm kzler
Gerben yrr idi ggzler
Her birisi semiz kuvvetl
i v tafl yal v etl
Nin old bulara erzn
Bize bildr flu tc- sultn
Yok mdur gkte bizm lduzumuz
Kolmad yeryzinde boynuzumuz
Br-kefllikte n bizz fyk
Boynuza nin olmaduk lyk
Byle virdi cevb pr eflflek
Kiy bel bendine esr eflflek
Bu iflin aslna iflit illet
Anla aklnda yok ise kllet
Ki kzi yaradcak Hallk
Sebeb-i rzk kld ol Rezzk
24 Dn gn arpa buday ifllerler

An otlayup an difllerler
25 bular old ol azze sebeb
Virdi ol izzeti bulara alab
26 Tc- devlet konld bafllarna
Et ya told i tafllarna
27 Dndi yz derd ile zaf eflflek
Zr u dil-haste v nahf eflflek
28 Didi sehl ola bu ifln asl
nki flerh old bb v fasl
29 Varayn ben de buday iflleyeyin
Anda yaylayup anda kfllayayn
30 Gezerek grdi bir ggermifl ekin
Sanki dutard ol ekin ile kn
31 Iflk ile degdi girdi ifllemege
Gh ayaklayu gh difllemege
32 Yiyerek toyd karn anad
Yuvaland v biraz anad
33 Bafllad rlayup armaa
Anup ar yki armaa
34 karur har n enkerl-esvt
Ekin issine arz olur arast
35 Aa elinde azm-i rh itdi
Tarlasn gricek h itdi
36 Yregi sovumad sgmek ile
Olumad eflegi dgmek ile
37 Ban ekdi kod ayrun
Kesdi kulan v kuyrun
38 Kaar eflflek acyarak cn
Dkilp yafl yirine kan
39 Btl istey hakdan ayrldum
Boynuz umdum kulaktan ayrldum
Mesnevnin dz yazyla dil ii evirisi

1 Yk ekmekten beli bklmfl, inim inim inleyen zayf bir eflek vard.
2 Bazen odun, bazen de su taflrd; gece ve gndz eziyet ve skntda idi.
3 O kadar ar ykler taflrd ki yaralar teninde ty brakmamflt.
4 Srtndaki semeri alnnca sanki kalan kpek art gibiydi.
5 Bir gn sahibi onu gzetti, yani iyilik etti.
6 Srtndaki semeri ald ve ayra sald; eflek otlaya otlaya biraz teye gitti.
7 Otlakta yryen kzleri grd; gzleri atefl gibi parlak, gsleri de dolgundu.
8 Bazlarnn boynuzu ay gibi, bazsnnki de halka halka yay gibiydi.
9 Zavall eflek ayrda dolaflrken bu srlar grp hayran kald.
10 Ne yular derdi ne semer ne de yk altnda hasta olup inlemek vard.
11 fiaflrd ve dflnceye dald, kendi durumunu gznn nne getirdi.
12 Bunlarn baflndaki ta neden, bizdeki bu yoksulluk ve ihtiya neden?
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
Kendi kendine dedi ki, bu sorunumuzu ancak falan bilge eflek zer.
Bu zavall eflek o yce bilge eflein huzuruna vard, yere yz srd ve dedi
ki, ey nderimiz:
Sen eflekler iinde ok olgun, akll, bilge, iflini bilen ve erdemli birisisin.
Bugn otlakta gslerini gererek yryen kzler grdm.
Her biri semiz ve kuvvetli, ii dfl yal ve etli.
Bize syler misin, flu padiflah tac neden bunlara lyk grld?
Bizim gkte talih yldzmz yok mu ki yeryznde boynuzumuz olmad?
Yk ekmekte madem ki biz stnz, boynuza neden layk grlmedik?
Yafll eflek flyle cevap verdi: Ey bela bana tutsak eflek!
Eer aklnda noksanlk yoksa, iyi dinle de bu iflin asln anla!
Tanr, kz yaratt zaman, o rzk verici onu insanlara rzk sebebi yapt.
Gece gndz arpa budayla uraflrlar, onu otlayp onu difllerler.
Bunlar o kutsal ekmein meydana gelmesine sebep olduklar iin Tanr o ycelii, o flerefi bunlara verdi.
Bafllarna mutluluk tac konuldu, ileri dfllar et ve ya ile doldu.
Zayf, inim inim inleyen, mutsuz, sska eflek, yz dert ile dnd.
Bu ifl kolay diye dflnd, nk her fley akla kavuflmufltu.
(yleyse) gidip ben de budayla uraflaym, yazm kflm, btn vaktimi
onunla geireyim.
Eflek gezerken yeflermifl bir ekin grd; sanki o ekin ile dflmanl vard.
Aflk ile gitti, o ekinle uraflmaya bafllad; bazen inedi bazen de diflledi...
Ekini yiyip karn doyunca, anrmaya bafllad, yerlerde yuvarland, debelendi.
Barp flark sylemeye, tafld ar ykleri hatrlayp anrmaya bafllad.
Eflek o irkin sesini karnca ekin sahibi bunu duydu,
Elinde sopayla kofltu, tarlasnn hlini grnce bir h ekti.
Yreinin atefli svmek ile soumad, eflei dvmek ile de yetinmedi,
Svmeyi dvmeyi brakp ban ekerek eflein kulan ve kuyruunu kesti.
Eflek can yanarak ve gzyafl yerine kan dkerek kat [ve flyle dedi:]
Yanlfl isteyerek doru yoldan ayrldm; boynuz umdum, kulaktan oldum.
rnek 15
Afladaki 10 beyit XVII. yzyl flairlerinden Nab (l. 1712)nin oluna t
iin yazd bir nashat-nme olan Hayriyye adl mesnevnin Matlab- Dnifl-i
Env- Ulm (=limleri renme stei) bafllkl 43 beyitlik blmnden semeler yaplarak alnmfltr. Hayriyye feiltn (filtn), feiltn feiln
(faln) vezniyle yazlmfltr.
1
2
3
4
5
6
lme say eylememekden hazer it

lm say ikisi birdr nazar it
Bulamaz ilm bil-say vcd
Biri gitse biri olur nbd
Dahi emr eyledi ol shib-i ilm
Mehdden lahde dek ol tlib-i ilm
lm bir lcce-i b-shildir
Anda lim geinen childir
Cehle Hak mevt didi ilme hayt
Olma hem-hl-i grh- emvt
Bilmek elbette degl mi ahsen
Sorsalar ben onu bilmem dimeden
67
68
Etme r ren ok ehlinden

Her fleyin ilmi gzel cehlinden
8 Cehldr deme zindn- bel
Ki dflenler gremez ry- reh
9 Olmaya ilm kadar emr-i blend
lmden grmedi hi kimse gezend
10 Ger rey v gerek shib-i tc
L-bd olur ulemya muhtc
Beyitlerin dz yazyla dil ii evirisi

1
renmeye alflmamaktan sakn; ilim ve alflmak, dikkat et, bunlarn ikisi
birdir.
2
alflma yoksa, ilim de ortaya kmaz; biri olmazsa dieri de olmaz.
3
lim sahibi o zat (Hz. Muhammed) emretti: Beflikten mezara kadar ilim iste,
bunun iin alfl.
4
lim, kys olmayan bir byk denizdir; onda lim geinen, ben bilirim diyen
cahildir.
5
Tanr, cehalete lm, ilme de hayattr dedi; yleyse, ller gruhuyla birlikte
olma.
6
Sorduklar bir fleyi bilmiyorum demektense, biliyorum demek daha iyi
deil mi?
7
Utanma, bilenlerden oku, ren; bir fleyi bilmek, bilmemekten gzeldir.
8
Bilgisizlik, insan iin bel zindandr; o zindana dflenler artk rahat yz
grmezler.
9
lim kadar yce bir ifl yoktur; ilimden hi kimse zarar grmedi.
10 Gerek sradan halk olsun, gerekse tac sahibi (hkmdar) olsun, mutlaka bilginlere muhta olurlar.
DRT MISRALI NAZIM BMLER

Rba
Rbnin asl anlam
drtl, drt harfli
demektir.
Rb bir edebiyat terimi olarak zel vezinlerle yazlmfl drt msral bir nazm biiminin addr. Bu nazm biimi ran edebiyatnda domufl; Trk edebiyatna da bu edebiyattan gemifltir. Rbnin kafiye dzeni iki beyitlik nazmlarda olduu gibi genellikle a a x adr. Bunun yannda kta gibi x a x a fleklinde kafiyelenmifl ve drt msra da birbiriyle kafiyeli rbler de vardr. Drt msra birbiriyle kafiyeli rblere rub-i musarra veya terne ad verilmifltir (bk. rnek
16).
Rba, bu nazm biimine zg ahreb ve ahrem adlar verilmifl iki grup vezinle yazlr. Aslnda rbyi nazm ve ktadan ayran da budur. Rb vezinlerinin says 24e kadar ulaflr. Bunlardan mefl ile bafllayan 12 vezin kalbna ahreb, mefln ile bafllayan 12 vezin kalbna da ahrem ad verilmifltir. Trk flairlerinin Fars fliirinde dier nazm biimleri iin kullanlmfl olan btn vezinleri kullanmadklar ve bunlar arasnda bir seme yaptklar bilinmektedir. Bu flairler rb vezinlerinde de ayn yola baflvurmufllar ve Fars fliirinde kullanlmfl rb vezinleri arasnda da bir seme yapmfllardr. Ahrem kalplarnda ak hece says daha az olduu; dolaysyla bu gruptaki vezinler Trkenin ses sistemine uygun olmad iin Trk flairler rbde daha henkli olan ahreb kalplarn kullanmay
tercih etmifllerdir. Rbnin kendine zg vezinlerle yazlmak dflnda bir baflka
zellii de bu nazm biiminde her msrada farkl bir veznin kullanlabilmesidir.

Ancak bir rbde kullanlan farkl vezinler ayn gruptan olmak zorundadr. Bu zorunluluktan dolay bir rbde ahrem grubundan bir vezin kullanlmflsa, drt msrada da ahrem, ahreb grubundan bir vezin kullanlmflsa drt msrada da ahreb
grubundan vezinler kullanlmfltr (bk. rnek 16). Trk edebiyatnda en ok kullanlmfl rb vezinleri flunlardr:
Ahreb
1. mefl mefl mefln fa
2. mefl mefl mefl fel
3. mefl mefiln mefln f
4. mefl mefiln mefl fel
5. mefl mefln mefln f
6. mefl mefln mefl fel
Ahrem
1. mefln fln mefln f
2. mefln fln mefl fel
Rba drt ksa msradan ibaret bir nazm biimi olduu iin flair, syleyecei
sz bu drt ksa msra iinde syleyip bitirmek zorundadr. Bu nedenle de rb
nazm biimiyle daha ok felsef dflnceler ifade edilmifltir. Rblerde farkl konular da ifllenmifl olmakla birlikte gazelde olduu gibi, sanat ve slup kaygs bu
nazm biiminde ifade edilmek istenen dflncenin nne geemez. Bu drtlklerde genellikle ilk msrada okuyucu sylenmek istenen dflnceye hazrlanmfl; son msrada da bu dflnce etkileyici bir flekilde ifade edilmifltir.
Divan edebiyatnn yetifltirdii en nl rb flairi Azmzde Hlet (l. 1631)dir.
Trk edebiyat Bat edebiyatnn etkisi altna girdikten sonra Trk flairleri nl
ranl rb flairi mer Hayyam (l. 1123)n rblerini manzum olarak Trkeye
aktarmak dflnda bu tarza fazla ilgi gstermemifllerdir. Bu dnem Trk flairleri iinde rb tarznn en nemli flairi Yahya Kemal (l. 1958)dir.
Rblerde genellikle mahlas kullanlmamfltr. Bir flairin yazmfl olduu rb
says fazla ise, bunlar divanlarn sonunda kafiyelerinin son harflerine gre sralanmfltr.
rnek 16
Afladaki drt msra da birbiriyle kafiyeli rb, rub-i musarra ya da terne
olarak adlandrlmfl olan rbailerdendir. Ayrca bu rbnin her msra ahreb grubundan farkl bir vezinle yazlmfltr. Msralarn vezinleri srasyla mefl mefiln
mefln f / mefl mefl mefln f / mefl mefil mefln f /
mefl mefiln mefln fdr.
Grdm seni elden ihtiyrum gitdi
Bakdum kadne sabr u karrum gitdi
Hk oldum her yana gubrum gitdi
El-kssa kapunda itibrum gitdi
Fuzul
Rubnin dz yazyla dil ii evirisi

Seni grnce elimden iradem; boyuna baknca da sabrm kararm gitti. Sonunda toprak oldum ve zerrelerim her yana dald; ksacas kapnda itibarm gitti.
69
70
rnek 17
Afladaki rb Azmzde Hletye aittir. Bu rbnin kafiye dzeni bir nceki rbden farkldr. Rbde nc msra dflndaki msralar kendi aralarnda
kafiyeli, nc msra ise serbesttir. Birinci, ikinci ve drdnc msralar mefl
mefiln mefl fel, nc msra ise mefl mefiln mefln f vezinlerindedir.
Esrrn dil zamn zamn syler imifl
Hengme-i gamda dstn syler imifl
Aflk ehli olup da mihnet-i hicrna
Ben sabr iderin diyen yalan syler imifl
Azmzde Hlet
Rubnin dz yazyla dil ii evirisi

Gnl saklad srlar zaman zaman sylermifl; zgn zamanlarnda ise destan
gibi sylermifl; flk olup da ayrlk ilesine sabrederim diyen yalan syler imifl.
Tuyu
Tuyu, flark syleme,
vme, kapal sz
anlamlarnda Trke bir
szcktr.
Tuyu, edebiyat terimi olarak drt msral bir nazm biiminin addr. Eski Trk
fliirinin drtlklerinden domufltur. Tuyuun Ouz Trklerinin Azerbaycan, Dou
Anadolu ve Iraka yerleflmeleriyle kendi edebiyatlarnda kullandklar drt msralk
halk fliirlerinin bu blgede aruzla yazlan ve Fehleviyyt denilen bestelenmifl rblerden etkilenmesiyle ortaya ktn ileri srenler de vardr.
Kafiyelenifli rbde yaygn olarak grlen a a x a dzenindedir (bk. rnek
18). Bunun dflnda x a x a fleklinde; yani, kta biiminde kafiyelenmifl olanlar
ve btn msralar birbiriyle kafiyeli tuyular da vardr. Tuyular cinasl kafiyelerin
ok kullanld bir nazm biimidir (bk. rnek 20). Ancak ok sayda cinassz tuyulara da rastlanmakta; bu rnekler de tuyuda cinasl kafiye kullanmann genel
bir kural olmadn gstermektedir. Dolaysyla cinasl olma zelliinin tuyuun
tanmna eklenmesi doru deildir.
Tuyu, genellikle filtn filtn filn vezniyle yazlr. Az sayda da olsa
bu vezin dflndaki vezinlerle de yazlmfl tuyu rnekleri vardr.
Tuyu daha ok aatay ve Azer edebiyatlarnda grlr. Anadoluda ilk tuyu rneklerini Kad Burhaneddin (l. 1399) ve Seyyid Nesim (l. 1404)de gryoruz. Kad Burhaneddinin Divannda 100den, Hurf bir flair olan Nesimnin Divannda da 350den fazla tuyu vardr. Kad Burhaneddin tuyularnda dikkati ekecek kadar ok cinasl kafiye kullanmfltr. Bu iki flair Azer edebiyatnn Anadoluda yetiflmifl iki temsilcisi olduu iin tuyua olduka fazla ilgi gsterdikleri anlafllmaktadr. Divan flairleri ise, bu nazm biimine pek ilgi gstermemifllerdir.
rnek 18
Afladaki tuyu Kad Burhaneddine aittir. Tuyuun vezni filtn filtn
filndr; kafiye dzeni de a a x adr.
Dilbern ifli itb u nz olur
eflmi cd gamzesi gammz olur
Ey gnl sabr it tahamml kl ona
Yra iriflmek ifli az az olur
Kad Burhaneddin
71
Tuyuun dz yazyla dil ii evirisi

Gzelin ifli azarlama ve nazdr; gz cad, gamzesi fitne karcdr; ey gnl,
sabret, onun yaptklarna tahamml et; sevgiliye kavuflma yavafl yavafl, zamanla
olur.
rnek 19
Afladaki tuyu Seyyid Nesimye aittir. Tuyuun vezni filtn filtn
filndr, kafiye dzeni de a a a adr.
Dalmflam flol bahre kim pyn yok
Batmflam flol gence kim hsrn yok
Bulmuflam flol bedri kim noksn yok
Girmiflem ol flehre kim vrn yok
Seyyid Nesim

Usuz bucaksz bir denize dalmfl; tkenmeyecek bir hazineye gmlmfl; hibir zaman eksilmeyecek bir dolunay bulmufl; asla viran olmayacak bir flehre girmiflim.
Aklama: Ay yalnzca bir gn dolunay hlinde kalr; dier gnler eksiktir.
rnek 20
Afladaki tuyu XIV. yzyl flairlerinden Nesimye aittir. Tuyuun vezni filtn filtn filndr. Nesim bu tuyuunda cinasl kafiye kullanmfltr. Cinaslar
1 ve 2. msralardaki pervnedr ile perv nedr ve 3 ve 4. msralardaki yanadur ile ya nedr arasnda yaplmfltr.
Iflkn odna gnl pervnedr
Tkatm yoh bilmezem perv nedr
Fursat olnca gnl sen yanadur
flkun yni budur ya nedr
Seyyid Nesim

Gnl senin aflk ateflinin pervanesidir; gcm kalmad, bilmiyorum ekinecek
ne var? Gnl sen frsat bulduka yanp yaklmaya devam et; flkn deti bundan
baflka ne olabilir?
Aklama: Pervne geceleri mumun etrafnda dnerek uan kk kelebektir. Divan fliirinde pervane fln, flem (=mum) de maflk (=sevgili)un sembol
olarak kullanlmfltr.
SIRAfark
SZDEbelirtiniz.
Rb ve tuyuu tanmlayarak bu iki nazm flekli arasndaki en nemli
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
72
zet
N
AM A
N
A M A
birlikte farkl konularda yazlmfl gazeller de vardr. Mstezd, gazelden tremifl ve msralarnn
biri uzun biri ksa olmak zere belli vezinlerle fliirlerin yazlmfl olduu bir nazm biimidir. Az
sayda da olsa rb, kta ve kasdeden tretilmifl mstezdlar da vardr. Mstezdlarn konular gazel ile benzerlik gsterir. Kta, iki veya iki
beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan fliirlerin yazld bir nazm biimidir. Ktada beyitlerin ilk msralar serbest, ikinci msralar birbiriyle kafiyelidir. Bu nazm flekliyle daha ok iki beyitli ktalar yazlmflsa da ktalarn beyit saysnn
otuza kadar kt grlr. ki beyitten uzun olan
ktalara kta-i kebre denilir. Ktalarda her trl konunun ifllendii grlmektedir. eflitli olaylara tarih dflrmede en ok bu nazm biimi kullanlmfltr. Nazm ktaya benzer bir nazm biimidir. Ktadan fark musarra bir beyitle bafllamasdr. Uzunluu iki ile on befl beyit arasndadr.
Mesnev, ayn vezinde ve her beyti dier beyitlerden bamsz olarak kendi iinde kafiyeli fliirlerin yazld nazm biiminin addr. Dier nazm biimleri iin konulmufl olan beyit says snrlamas bu nazm biiminde yoktur. Divanlarda
beyit says en fazla otuza kadar kmfl ksa mesnevlere de rastlanmakla birlikte bu nazm biimiyle genellikle binlerce beyit tutarndaki aflk hikyeleri, din, tasavvuf, ahlak eserler ve manzum szlkler yazlmfltr.
Msra ve beyit terimlerinin anlamlarn aklayabilmek.

Divan fliirinde nazm biimleri beyitlerden oluflanlar, bendlerden oluflanlar ve drt msradan
meydana gelenler olmak zere e ayrlr. Bu
gruptaki nazm biimlerinin tamam msra ad verilen nazm biriminden domufltur. Msra, aruz
vezniyle yazlmfl ya da sylenmifl en kk nazm birimidir. Msralar her ne kadar fliirin en kk birimi olsa da flairi tarafndan tek olarak sylenmifl ya da bir manzumeden alnarak vecize ya
da atasz hline gelmifl msralar da vardr. Byle msralara msra- zde ya da zde denir.
Her ynyle kusursuz msralara ise, msra- berceste denir. Beyit ise ayn vezinle yazlmfl, genellikle anlam btnlne sahip iki msradan
meydana gelen nazm birimidir. Beytin iki msrann birbiriyle kafiyeli olmas flart deildir. Bamsz fliirler hlindeki yazlmfl beyitlere ferd ya
da mfred denilir. Beytin msralar musarra ise
bu beyitler matla adn almfltr. Matla ayn zamanda kasdenin ve gazelin ilk beytinin addr.
fiiirin son beytine ise makta denir.
Beyitlerden oluflan nazm biimlerini tanmlayabilmek.
Beyitlerden oluflan nazm biimleri kasde, gazel,
mstezd, kta, nazm ve mesnevdir. Kasde,
ilk beyti musarra, dier beyitlerinin ilk msralar
serbest, ikinci msralar ilk beyitle kafiyeli en az
15, en ok 99 beyitten oluflan, btn msralar
ayn vezinle yazlmfl bir nazm biimidir. Kasdenin beyit saysnn alt snr her ne kadar 15 olarak kabul edilmifl olsa da bu manzumeler genellikle 31 beyit ile 99 beyit arasnda yazlmfllardr.
Din ierikli olanlar dflnda kasdeler genellikle
vg amaldr. Nesib ya da teflbib, girizgh, medhiyye, tegazzl, fahriye ve du
olmak zere alt blmden oluflurlar. Ancak her
kasdede bu blmleri tam olarak bulmak mmkn deildir. Gazel ilk beyti musarra, dier beyitlerinin ilk msralar serbest, ikinci msralar ilk
beyitle kafiyeli, genellikle befl beyit ile dokuz beyit arasnda fliirlerin yazld nazm biiminin
addr. Bir gazelin btn msralar ayn vezinle
yazlmfltr. Gazelin bafllca konusu aflk olmakla
N
A M A
Beyitlerden oluflmufl nazm biimlerinin yap

farkllklarn ayrt edebilmek.
Kasde uzunluu genellikle 15 beyitle 99 beyit
arasnda olan bir nazm biimidir. Musarra bir
beyitle bafllar ve dier beyitlerin ikinci msralar
ilk beyitle kafiyelidir. En nemli zellii blmler hlinde dzenlenmifl olmasdr. Gazel, uzunluu 5 beyitle 9 beyit arasnda deiflen bir nazm
biimidir. Bu ynyle kasdeden ayrlr. Kafiye
dzeni kasde ile ayndr. Gazel de musarra bir
beyitle bafllar ve dier beyitlerin ikinci msralar
bu ilk beyitle kafiyelidir. Her iki nazm biiminde de matla, makta ve mahlas beyitleri vardr.
Mstezd genellikle gazelden tremifl bir nazm
biimidir. Az sayda da olsa kasdeden ve rbden tremifl mstezadlar da vardr. Gazelden
fark msra aralarna ksa msralarn yerlefltirilmesi ve ancak belli vezinlerle yazlabilmesidir. Ayrca aralara yerlefltirilen ksa msralar nedeniyle
mstezadlar kasde ve gazelden farkl bir kafiye
dzenine sahiptir. Kta iki veya iki beyitten
uzun, matla ve mahlas beyti olmayan 2 ile 30 beyit uzunluundaki fliirlerin yazld bir nazm biimidir. Beyitlerin ilk msralar serbest, ikinci msralar birbiriyle kafiyelidir. Ktada matla ve mahlas beyitlerinin bulunmamas ve iki beyitli ktalarn da yazlabilmesi, bu nazm fleklini gazel ve
kasdeden ayran en nemli zelliklerdir. Nazm,
ktaya benzer bir nazm biimidir. Ktadan fark
musarra bir beyitle bafllamasdr. Mesnev, ayn
vezinde ve her beyti dier beyitlerden bamsz
olarak kendi iinde kafiyeli fliirlerin yazld nazm biiminin addr. Dier nazm biimleri iin
konulmufl olan beyit says snrlamas bu nazm
biiminde yoktur. Ksa mesnevlere de rastlanmakla birlikte bu nazm biimiyle genellikle binlerce beyit tutarndaki manzumeler yazlmfltr.
Dier nazm flekillerinden ayrlan en nemli iki
zellii farkl bir kafiye dzenine sahip olmas
ve beyit saysnda bir snrlama olmamasdr.
N
A M A
Drt msral nazm biimlerini tanmlayabilmek

ve yaplar arasndaki fark belirleyebilmek.
Drt msral nazm biimleri rb ve tuyudur.
Rb kendine zg vezinlerle drt msralk fliirlerin yazld bir nazm biiminin addr. Rbnin kafiye dzeni genellikle a a x adr. Bununla birlikte farkl kafiye dzenleriyle yazlmfl
rubler de vardr. Rbaler, ahreb ve ahrem adlar verilen iki grup vezinle yazlmfltr. Rbyi
iki beyitli nazm ve ktalardan ayran da bu zelliidir. Rbnin kendine zg vezinlerle yazlmak dflnda bir baflka zellii de bu nazm biiminde her msrada farkl bir veznin kullanlabilmesidir. Ancak bir rbde kullanlan farkl vezinler ayn gruptan olmak zorundadr. Bu zorunluluktan dolay bir rbde ahrem grubundan
bir vezin kullanlmflsa, drt msrada da ahrem,
ahreb grubundan bir vezin kullanlmflsa, drt
msrada da ahreb grubundan vezinler kullanlmfltr. Rblerde genellikle mahlas kullanlmamfltr. Tuyu, drt msral fliirlerin yazld bir
nazm biiminin addr. Tuyular genellikle filtn filtn filn vezniyle yazlmfltr. Az sayda da olsa baflka vezinlerle de yazlmfl tuyu r-
73
nekleri vardr. Kafiyelenifli a a x a biimindedir. Bunun dflnda kta gibi kafiyelenmifl olan
tuyular da vardr. Rb ile tuyuu birbirinden
ayran temel fark, rbde zel vezinlerin kullanlmfl olmasdr.
74
Kendimizi Snayalm
1. Divan fliirinde birden fazla matla beyti olan fliirlere
ne ad verilir?
a. mfred
b. matla
c. msra
d. zl-metli
e. makta
6. Afladakilerden hangisi gazelin zelliklerinden biri

deildir?
a. lk beytinin msralar musarradr.
b. Beyit says befl ile dokuz arasndadr.
c. Konusu genellikle aflktr.
d. En gzel beytine beytl-gazel denir.
e. Drt msradan oluflan bir nazm biimidir.
2. Sylenilmesinde ve anlafllmasnda zorlama olmayan, akc ve gzel msralara ne ad verilir?

a. msra- zde
b. msra- berceste
c. hsn-i matla
d. ferd
e. mfred
7. Bdenin tesrini meclisde yr olsun da gr

Glsitnn revnakn subh- bahr olsun da gr
Bak ne enberlerden eylermifl gzer cn-bz- aflk
Halka halka bend-i zlfi tr u mr olsun da gr
fieyh Glib
Yukardaki fliirin nazm biimi iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Gazeldir.
b. Tuyudur.
c. Nazmdr.
d. Rbdir.
e. Kta-i kebredir.
3. Afladakilerden hangisi kasdenin blmlerinden

biri deildir?
a. nesib
b. du
c. teflbib
d. terne
e. tegazzl
4. Bir rtbede ald beni aflk- ddr
Mahv old hayl nazarmdan ayr
Bir yerde bu efkr ile kendim bulamam
yneye baksam grrm sret-i yr
fieyh Glib
Yukardaki fliirin nazm biimi afladakilerden hangisidir?
a. tuyu
b. kta
c. rb
d. nazm
e. mstezd
5. Yz srer dmnuna bir gn Zleyh-y md
Sen hemn ey Ysuf- Msr- melhat ar ol
Yukardaki beyit iin afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Bir gazelin ilk beytidir.
b. Mfreddir.
c. Bir kasdenin tegazzl blmnden alnmfltr.
d. Makta beytidir.
e. Beytl-gazeldir.
8. Afladakikilerden hangi ikisi drt msral nazm

biimlerindendir?
a. rb-gazel
b. tuyu-mesnev
c. nazm-kasde
d. kta-rb
e. tuyu-rb
9. Padiflahlarn tahta kfln kutlamak iin yazlmfl
kasdelere ne ad verilir?
a. hazniyye
b. nevrziyye
c. clsiyye
d. flitiyye
e. rahfliyye
10. Ayn flair tarafndan yazlmfl befl mesnevye ne ad
verilir?
a. mstezd
b. hamse
c. terne
d. penbeyt
e. ziyde
75

1. d
2. b
3. d
4. c
5. a
6. e
7. c
8. e
9. c
10. b
Yantnz doru deilse, Msra ve Beyit bafllkl blm yeniden okuyunuz.

Yantnz doru deilse, Kasde bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Rb bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Gazel bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Kta bafllkl blm
yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Drt Msral Nazm Biimleri bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Kasde bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Mesnev bafllkl blm yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
Msra aruz vezniyle sylenmifl beytin yarsdr. Beyit
ise aruz vezniyle yazlmfl iki msradan meydana gelen
fliirlerin yazld nazm birimidir. Mfred, bamsz fliirler hlindeki, msralar musarra olmayan beyitlerdir.
Matla, gazel ve kasdenin musarra olan ilk beytidir. ki
msra birbiriyle kafiyeli olan tek beyitlere de matla denir. Msra- zde ise ya flairi tarafndan tek msra olarak sylenmifl ya da bir beyitten alnarak meflhur olmufl
ve dier msra unutulmufl, anlam btnlne sahip
fliir paralardr. Mfred ve matla arasndaki fark mfredin kafiyesiz, matlan ise musarra olmasdr.
Sra Sizde 2
Kasde ilk beytinin msralar kendi iinde, dier beyitlerinin ilk msralar serbest, ikinci msralar ilk beyitle kafiyeli, btn msralar ayn vezinle sylenmifl, en az 15
beyit uzunluundaki fliirlerin yazld bir nazm biiminin addr. Kasdenin beyit saysnn alt snr her ne kadar 15 beyit olarak kabul edilmifl olsa da bu manzumelerin uzunluu genellikle 31 ile 99 beyit arasndadr. Gazel ise ilk beyti kendi iinde, dier beyitlerin ilk msralar serbest, ikinci msra ilk beyitle kafiyeli ve btn beyitleri ayn vezinde olmak zere genellikle befl beyit ile
dokuz beyit arasnda fliirlerin yazld nazm biimidir.
Kasde ile gazel arasndaki nemli farklardan biri kasdenin uzun, gazelin ise ksa bir nazm biimi olmasdr.
Kasdenin blmler hlinde dzenlenmifl olmas da bu
iki nazm biimi arasndaki nemli farklardandr. Ayrca
kasdeler din konularda yazlmfl olanlar dflnda genellikle bir devlet byn veya zamann ileri gelenlerinden birini vmek, bu vg karfllnda da memdhtan
caize almak amacyla yazlmfl manzumelerdir. Gazelin
ise bafllca amac sanattr.
Sra Sizde 3
Kta genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve
mahlas beyti olmayan fliirlerin yazld bir nazm biimidir. Nazm ise musarra bir beyitle bafllayan ve mahlas bulunmayan ktadr. Kta ile nazm birbirinden ayran tek zellik, nazmn ilk beytinin ktann aksine kendi iinde kafiyeli olmasdr.
Sra Sizde 4
Rb zel vezinlerle yazlmfl drt msral bir nazm
biimidir. Tuyu da drt msral fliirlerin yazld bir
nazm biiminin addr. Bu iki nazm biimi arasndaki
en nemli fark rbnin ahreb ve ahrem adlar verilen
yalnzca bu nazm biimine zg vezinlerle yazlmfl olmas; tuyuun ise genellikle filtn filtn filn
vezniyle yazlmakla birlikte bu konuda kesin bir snrlama bulunmamasdr.
Kaynak
Sara, M.A.Yekta (2010). Klsik Edebiyat Bilgisi, Biim-l-Kafiye. stanbul: Gkkubbe Yaynlar.
Amalarmz
N
N
N

Bend ve musammat terimlerini aklayabilecek,
Bendlerden oluflan nazm biimlerini tanmlayabilecek,
Bendlerden oluflan nazm biimlerinin yap farkllklarn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mselles
Murabba
Terb
Muhammes
Tahmis
Mseddes
Tesdis
Msebba
Tesb
Msemmen
Tesmn
Mtessa
Taflr
Muaflfler
Terkb-i Bend
Terc-i Bend
erik Haritas
Eski Trk Edebiyatna

Girifl: Biim ve l
Bendlerden Oluflan
Nazm Biimleri:
Musammatlar
GRfi
I. GRUP MUSAMMATLAR
II. GRUP MUSAMMATLAR
Bendlerden Oluflan Nazm

Biimleri: Musammatlar
GRfi
Bir nceki nitede divan fliirinde kullanlan nazm biimlerini beyitlerden oluflan
nazm biimleri, drt msral nazm biimleri ve bendlerden oluflan nazm biimleri olmak zere e ayrmfl; beyitlerden oluflan nazm biimleriyle drt
msral nazm biimlerini tantmfl ve bu nazm biimleriyle yazlmfl fliirlerden rnekler vermifltik. Bu nitede de bendlerden oluflan ve genel bir adlandrmayla
musammatlar bafll altnda toplanan nazm biimlerini tantacak ve bu nazm
biimleriyle yazlmfl fliirlerden rnekler vereceiz.
Bend, edebiyat terimi olarak en az msradan oluflan bir nazm biriminin
addr. Divan fliirinde bendlerden oluflan nazm biimleri mselles, murabba,
terb, muhammes, tahms, mseddes, tesds, msebba, tesb, msemmen,
tesmn, mtessa, muaflfler, taflr, terkb-i bend (=terkb-bend) ve terc-i
bend (=terc-bend)dir. Bu nazm biimlerinin ortak zellikleri birden fazla bendden meydana gelmeleri ve btn bendlerinin ayn vezinle yazlmfl olmasdr. Terkb-i bend ve terc-i bend dflndaki musammatlar bendlerindeki msra saysnn
deiflkenlii dflnda benzer zelliklere sahiptir. Bu nazm biimlerinin bir bendindeki msra says en az , en fazla on olabilir ve her bendindeki msra says
birbirine eflittir; yani, bir musammatn ilk bendinde msra varsa, dier bendlerinde de ; befl msra varsa, dier bendlerinde de befl msra vardr. Ayn gruptaki
musammatlarn nazm biimini belirleyen de bu musammatlarn bendlerindeki birbirine eflit olan msra saylardr. Buna bal olarak sz konusu nazm flekillerinin
adlandrlmasnda da Arapa saylardan tremifl szler kullanlmfltr: Mselles
l, murabba drtl, terb drtl yapma; muhammes beflli, tahms
beflli yapma; mseddes altl, tesds altl yapma; msebba yedili, tesb
yedili yapma; msemmen sekizli, tesmn sekizli yapma; mtessa dokuzlu; muaflfler onlu, taflr onlu yapma demektir.
Musammatlarda genellikle ilk bend kendi iinde, dier bendlerin son ya da son
iki msra dflnda kalan msralar yine kendi iinde, son ya da son iki msra ise ilk
bendle kafiyelidir. Ancak, az sayda da olsa bu genellemeden farkl kafiye dzenleriyle yazlmfl musammatlara da rastlanmaktadr. Baz musammatlarda ilk bendin
son ya da son iki msra her bendin sonunda aynen tekrarlanmfltr. Eer bir musammatn ilk bendinin son ya da son iki msra her bendin sonunda aynen tekrarlanmflsa, bu musammat mtekerrir; tekrarlanmamflsa, mzdevic olarak nitelenir.
Bend kelimesinin ba,

boum, rabta gibi szlk
anlamlar vardr.
Musammat szcnn asl
anlam iplie dizilmifl
incidir.
Mtekerririn asl anlam

tekrar eden; mzdevicin
asl anlam da evlenen
(=izdivac eden)dir.
78
Terkb-i bend ve terc-i bend ise, kafiye dzeninde ve bu dzene bal olarak
bendleri oluflturan nazm biriminde gsterdikleri farkllk nedeniyle dier musammatlardan ayrlrlar. Bu iki nazm biiminde her bend son beyitler dflnda dier
musammatlar gibi deil, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolaysyla bu
gruptaki musammatlarda bendler; msralardan deil, beyitlerden oluflur. Terkb-i
bend ve terc-i bendlerde her bendin sonunda birbirinden farkl vsta ya da bendiyye denilen kendi iinde kafiyeli bir beyit bulunur. Bu beytin kafiyesinin genellikle ilk bend de dahil olmak zere terkb-i bendin ya da terc-i bendin kafiyesiyle bir ilgisi yoktur. Terkb-i bend ve terc-i bend arasndaki en nemli fark ise vSIRA SZDE
sta beytinin terkb-i bendlerde her bendin sonunda deiflmesi; terc-i bendlerde
ise aynen tekrarlanmasdr.
Musammatlar
her konudaki fliirlerin yazld nazm biimleridir. Ancak
D fi N E Lhemen
M
bu nazm biimlerinde bendlerde anlam btnl, fliirin tamamnda da konu birlii bulunmasna byk zen gsterilmifltir.
S O R U
fiairler musammatlarda mahlaslarn genellikle son bendde kullanmfllardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
D 4K mefln
KAT
Divan fliirinde
ya da 4 mstefiln gibi tefileleri aynen tekrarlanan vezinlerle yazlan ve genellikle birinci beyit dflndaki beyitlerin her msranda bir i kafiye bulunan gazel veSIRA
kasideler
SZDE de musammat olarak nitelenmifltir. Bu tr gazel ve kasideler zerinde 1. nitede durulmufl ve birer rnek verilmiflti.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
AMALARIMIZ
I. GRUP
MUSAMMATLAR
Mselles
Msellesin asl anlam leme, kfleli yapmadr.
TELEVZYON
SIRA SZDE
D NTfiERNNE LETM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T olarak
A P
Edebiyat terimi
her bendi er msradan oluflan nazm biiminin addr. Mselleslerde ilk bendin msralar kendi iinde; dier bendlerin ilk iki msra
birbiriyle, son msra ise ilk bendle kafiyelidir (bk. rnek 1). Bir mselleste ilk
T E Lmsra
E V Z Y O btn
N
bendin son
bendlerin sonunda aynen tekrarlanyorsa, bu mselles
SIRA
SZDE
mselles-i mtekerrir; tekrarlanmyorsa mselles-i mzdevic adn alr.
Mzdevic ve mtekerrir mselleslerde kullanlmfl olan kafiye dzenleri flunlardr:
D NTfiE RN N
E LETM
1. Mtekerrir: aaA, bbA, ccA, . . .
2. Mzdevic: aaa, bba, cca, . . .
S O R U
Edebiyatmzda
az kullanlmfl bir nazm biimidir.
Msellesin harflerle
D K K A T sembollefltirilen kafiye dzeninde byk harfler bend sonlarnda tekrarlanan msralar gstermektedir. Bu nitede verilecek dier kafiye dzenlerinde de ayn
yol izlenecektir.
SIRA SZDE
N N
rnek 1
Afladaki
iki bend XIX. yzyl divan flairlerinden Leyl Hanm (l. 1848)n 5
AMALARIMIZ
bendlik bir msellesinin ilk ve son bendleridir. Msellesin vezni mstefiln mstefiln mstefiln mstefiln; kafiye dzeni de aaA, bbA, ccA, ...dr. Her ms T A P yerlerinde bir i kafiye kullanlmfltr. lk bendinin son msra,
ran / ile Kgsterilen
her bendin sonunda aynen tekrarlanan ve her iki musammat tanmna da uyan bu
mselles, bir mtekerrir mselles rneidir:
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
79
3. nite - Bendlerden Oluflan Nazm Biimleri: Musammatlar
Ey ftih-i Hayber Al / vey melce-i ahkar Al

Kerrr hem Hayder Al / Mevl-y her Kanber Al
Ey sk-i Kevser Al / dmd- Peygamber Al
Oldum yine nefse esr / ahvlime sensin habr

slere lutfun kesr / Leylya sen ol dest-gr
Ey sk-i Kevser Al / dmd- Peygamber Al
Leyl Hanm
Bendlerin dz yazyla dil ii evirisi

1
Ey Hayber Kalesinin fatihi ve ey zavalllarn sna Ali, hem Kerrr hem de
Haydar Al, her Kanberin efendisi Ali, Ey Kevser sakisi Ali ve ey Peygamber
damad Al!
Aklama: Hayber, Hz. Alinin fethettii bir kalenin ad; Kerrr: Hz. Alinin lakab, bu szn asl anlam savaflta dne dne saldrandr; Hayder: Hz. Alinin bir
baflka lakab, szn asl anlam arslandr; Kanber: Hazret-i Alinin klesidir ve
Ona olan ball ve sevgisiyle nldr; Kevser: Cennette bir rmak ya da havuzun addr.
5
Ey Kevser sakisi ve ey Peygamber damad Al, ben yine nefsime tutsak oldum,
her hlimi sen biliyorsun, gnahkrlara lutfun ok, Leylnn da elinden tut.
Murabba
Edebiyat terimi olarak her bendi drt msradan oluflan bir nazm biiminin
addr. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi iinde, dier bendlerin ilk msra yine kendi iinde, son msra ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin son msra dier bendlerin sonunda aynen tekrarlanyorsa, bu murabba murabba- mtekerrir; tekrarlanmyorsa, murabba- mzdevic adn alr. Divan
flairleri murabbalar daha ok mtekerrir olarak yazmay tercih etmifllerdir (bk. rnek 2).
Murabbalarda bend says, genellikle 5 ile 7 arasndadr; fakat 4 bendlik ve 21
bendlik murabba rneklerine de rastlanmfltr. Farkl kafiyelenmifl murabbalar da
olmakla birlikte bu nazm fleklinde en ok kullanlmfl olan kafiye dzenleri flunlardr:
1. Mzdevic: aaaa, bbba, ccca, ...
2. Mtekerrir: aaaA, bbbA, cccA, ...
Murabba, edebiyatmzda ok kullanlmfl bir nazm biimidir. Bunun nedeni
halk edebiyatnn yaygn ve sevilen nazm biimlerinden biri olan koflmaya benzemesine balanmaktadr.
rnek 2
Afladaki 2 bend, Fuzulnin 7 bendlik bir murabbann ilk ve son bendleridir.
Murabban vezni mefln mefln mefln mefln, kafiye dzeni de aaaA, bbbA, cccA . . .dr. lk bendinin son msra her bendin sonunda aynen tekrarlanan bu murabba, bir mtekerrir murabba rneidir.
1
Perfln-hln oldum sormadun hl-i perflnum

Gamundan derde dfldm klmadun tedbr-i dermnum
Ne dirsen rzgrum beyle mi gesn gzel hnum
Gzm cnum efendim sevdm devletl sultnum
Murabban asl anlam

drtl, drt kflelidir.
Koflma, murabba gibi

drtlklerden oluflan bir halk
fliiri nazm biimidir.
80
Fuzl flve-i ihsnun ister bir gedyundur

Dirildke seg-i kyun lende hk-i pyundur
Gerek ldr gerek ko hkm hkmn ry ryundur
Gzm cnum efendim sevdm devletl sultnum
Fuzul
Murabban dz yazyla dil ii evirisi

Senin yznden hlim periflan oldu; ama sen, bu periflanln nedendir, diye
sormadn; gamndan derde dfltm, sen bu derde are bulmadn; gzel sultanm, ne dersin, btn mrm byle mi geip gitsin? Gzm, cnm, efendim,
sevdiim, devletli sultanm.
7
Fuzul senden iyi davranfltan baflka bir fley istemeyen bir fakirin; yafladka
kapnda bir kpek, ldnde de ayann topradr; ister ldr, ister brak,
istediini yap; gzm, canm, efendim, sevdiim devletli sultanm.
1
Terb
Terbiin asl anlam
drtleme, drt kfleli
yapmadr.
Zammenin asl anlam bir
fleye eklenendir.
SIRA SZDE
Tafltr veya tefltr
D fi N Eikiye
L Mblme,
ortadan
yarma anlamndadr.
S O R U
Kafiye dzeninde
iindeki harfler terb edilen gazelin, yani asl fliirin kafiyelerini
D K K Aayra
T
gstermektedir. Bu nitede verilecek benzer kafiye dzenlerinde de ayn yol izlenecektir.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
N N
Nakart ud ya da defe bir

kezDvurma
K K A anlamndaki
T
Tnakre
E L E V sznn
Z Y O N ouludur.
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
Murabba ileSIRA
terbiSZDE
tanmlayarak bu iki nazm flekli arasndaki benzer ve farkl ynleri belirtiniz.
fiark
Miynn asl anlam orta,

K S OT RA UP
aradr.
SIRA SZDE
Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin nne ayn vezinde ve ilk
msra ile kafiyeli ikifler msra eklenerek meydana getirilmifl drt msral
bendlerden oluflan bir nazm biiminin addr. Terblerde her bendin son iki
msra beyitlerinin zerine ikifler msra eklenen gazele; ilk iki msra da terbi yapan flaire aittir. Bendlerdeki ekleme msralara zamme denir.
Kafiye dzeni flyledir: aa (aa), bb (ba), cc (ca), ...
Terbin bir de terb edilen gazelin her beytinin iki msra arasna ayn vezin ve
SIRA msra
SZDE eklenerek yaplan bir biimi vardr. Bu yntemle yaplan terkafiyede ikifler
blerde ilk ve son msra terb edilen gazele, aradaki iki msra da terbi yapan flaire aittir. Byle terblere terb-i mutarraf, yaplan iflleme de tafltr (=tefltr) denir.
D fi N E L M
Kafiye dzeni flyledir: (a)aa(a), (b)bb(a), (c)cc(a), ...
Bu nazm biiminde hem terb edilen gazelin flairinin hem de terbi yapan flaO R U
irin mahlas Smanzumenin
son bendinde olur.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Bestelenmeye uygun olarak yazlmfl murabbalardr. fiark olarak deerlendirilebilecek Kmuhammes

ve mseddesler de olmakla birlikte flarklar genellikle muS OT RAU P
rabba nazm biimiyle yazlmfllardr. Murabba flarklarda nc msraa miyn,
her bendin sonunda tekrarlanan msraa da nakart denir (bk. rnek 3). MurabDKKAT
ba flarklarda
kafiye dzenleri flunlardr:
T E L Ekullanlan
VZYON
1. Mzdevic: a) aaaa, bbba, ccca,...
SIRA SZDE
b) abab, cccb, dddb,...
2. Mtekerrir: a) aAaA, bbbA, cccA,...
NTERNET
b) aBaB, cccB, dddB,...
AMALARIMIZ
c) aaaA, bbbA, cccA,...
fiarklarda dil sade, bend says azdr.
fiark yakn
kadar halk edebiyatndaki trknn Divan fliirindeki karflK Tzamana
A P
l ve Trk edebiyatna zg bir nazm biimi olarak kabul edilmekteydi. Ancak
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
81
belli bir formu olmad iin flarky ayr bir nazm biimi olarak deil, bestelenmek zere yazlmfl fliirlerin genel ad olarak kabul etmek daha doru bir yol
gibi grnmektedir.
Trk edebiyatnda flark ad verilen ilk murabba rneklerine XVII. yzyl flairlerinden
Nail-i Kadm (l. 1666)in Divannda rastlanmaktadr. XVIII. yzyl bafllarnda
hayatta olan ve daha ok Hz. Muhammed iin yazd natlerle tannan Yahy
Nazm (l. 1726-27) de bu yzylda flark yazmfl flairlerdendir. Ancak
edebiyatmzda bu tarzn en byk flairi tartflmasz Nedim (l. 1730)dir. Nedim,
yazd flarklarla hem adafllarn hem de kendisinden sonra gelen flairleri
etkilemifltir. Bir Mevlev flair olan fieyh Glibin bile 12 flark yazmfl olmas bu etkinin
derecesini gstermek iin yeterlidir. XIX. yzyl Trk edebiyatnda flark yazmak bir
moda hline gelmifltir. Enderunlu Fzl (l. 1810), Enderunlu Vsf (l. 1824), Leyl
Hanm (l.?) ve Osman Nevres (l. 1876), bu yzylda flark yazmfl flairlerin nde
gelenlerindendir. ki bendli flarklaryla bu tarzn son dnemdeki temsilcisi ise Yahya
Kemal (l. 1958) olmufltur.
rnek 3
Afladaki 2 bend, Nedmin 5 bendlik bir flarksnn ilk ve son bendleridir. fiarknn vezni filtn filtn filtn filn, kafiye dzeni de aAaA, bbbA,
cccAdr.
1
Sevdigim cnm yolnda hke yeksn olduum

ddir k nz ile seyrna kurbn olduum
Ey benim aflknda blbl gibi nln olduum
...
Sen al gl gibi zr ile hezr olsun Nedm
Bend bend olsun ham- zlfn flikr olsun Nedm
Sen saln cn yolunda hksr olsun Nedm
Nedm
fiarknn dz yazyla dil ii evirisi

Sevdiim, canm, yolunda toprak olduum; kurbann olaym, bayram geldi
k nazl nazl gez, dolafl; ey aflkyla blbl gibi alayp inlediim, kurbann
olaym bayram geldi k nazl nazl gez, dolafl.
5
Sen gl gibi al, Nedim de karflnda feryat eden blbl olsun; sann kvrmlar ba ba tuzak, Nedim de o tuzaa av olsun; ey sevgili, sen salnarak
gez, Nedim de yolunda toprak olsun; kurbann olaym bayram geldi k
nazl nazl gez, dolafl.
1
Muhammes
Edebiyat terimi olarak befl msral bendlerden oluflan bir nazm biiminin addr. Muhammeslerde ilk bend kendi iinde, dier bendlerin ilk ya da drt msra yine kendi iinde, son ya da son iki msra ise ilk bendle kafiyelidir. Bir muhammeste ilk bendin son ya da son iki msra btn bendlerin sonunda aynen tekrarlanyorsa bu muhammes muhammes-i mtekerrir; tekrarlanmyorsa, muhammes-i mzdevic adn alr. Muhammeslerin bend says genellikle 2 ile 7 arasnda deiflmektedir (bk. rnek 4).
Muhammesin asl anlam

beflli, befl kfleli olandr.
82
Tazmin hakknda 9. nitede

bilgi verilecektir.
Bu nazm biimiyle yazlmfl fliirlerdeki kafiye dzenleri kullanm sklklar gz

nnde bulundurularak aflada gsterilmifltir:
1. Mzdevic: a) aaaaa, bbbba, cccca, . . .
b) bbbba, cccca, dddda, . . .
2. Mtekerrir: a) aaaaA, bbbbA, ccccA, ...
b) aaaAA, bbbAA, cccAA, . . .
Son srada verilen kafiye dzeniyle yazlmfl muhammeslere daha ok XVIII. ve
XIX. yzyl flairlerinin divanlarnda rastlanmaktadr. Bu muhammeslerin bend sonlarnda tekrar edilen msralar ounlukla baflka flairlerin fliirlerinden tazmin edilmifl matlalardr.
Muhammeslerin konusu genellikle aflktr; ancak farkl konularda yazlmfl muhammesler de grlmektedir.
TARDYYE
Divan fliiri nazm biimleri arasnda muhammesin bir de tardiyye ya da tard u
rekb ad verilen mefl mefiln feln vezni ve bbbba, cccca, dddda, . . .
kafiye dzeniyle yazlmfl zel bir biimi olduu ileri srlmektedir. Ancak, tardiyye
ya da tard u rekb bir edeb terim olarak mesnevlerde ara sz olarak kullanlmfl
kaside, gazel, musammat vb. fliirler anlamndadr ve bir nazm biimi deildir.
Yanlfl olarak bu flekilde adlandrlmfl olan muhammeslerin kafiye dzenlerinin ilk
bend dflnda aaaaa, bbbba, cccca, dddda... kafiye dzeniyle yazlmfl bir mzdevic
muhammesten hibir fark yoktur. Dolaysyla tard u rekb ya da tardiyye ad verilen
muhammesleri farkl kafiye dzeniyle yazlmfl mzdevic muhammesler, bu iki terimi
de mesnevlerde ara sz olarak kullanlmfl manzumeler anlamnda kullanmak
gerekir (bk. rnek 5).
rnek 4
Afladaki 2 bend Diyarbakrl Sad Pafla (l. 1844)nn 9 bendlik bir mtekerrir
muhammesinin ilk ve son bendleridir. Muhammesin vezni filtn filtn
filtn filn; kafiye dzeni de aaaaA, bbbbA, ...dr.
1
Sen usandrma eli el de usandrmaz seni

Hlekrlk eyleme kimse dolandrmaz seni
Dest-i addan souk su ime kandrmaz seni
Korkma dflmandan ki tefl olsa yandrmaz seni
Mstakm ol Hazret-i Allh utandrmaz seni
....
Zmin kfil olan erzka Hlkdr sana
Msivya ser-fr itmek ne lykdr sana
Iztrb celb iden meyl-i alykdr sana
Gayr in dflme lisn- nsa yazkdr sana
Mstakm ol Hazret-i Allh utandrmaz seni
Diyarbakrl Sad Pafla
Muhammesin dz yazyla dil ii evirisi

Sen baflkalarn usandrma, onlar da seni usandrmaz; sen hile yapma, kimse
seni dolandrmaz; dflman elinden souk su ime, bu senin susuzluunu gidermez; dflmandan korkma, atefl olsa seni yakamaz; sen dosdoru olursan,
Hazret-i Allah seni utandrmaz.
83
Rzkna kefil olan yaratcndr; msivya bafl emek sana yakflmaz; seni strap
iinde brakan, dnya ifllerine olan ilgindir; Ondan baflkas iin insanlarn diline dflme sana yazktr; sen dosdoru olursan, Hazret-i Allah seni utandrmaz.
Aklama: Msiv, burada Tanr dflndaki varlklar anlamnda kullanlmfltr.
rnek 5
Afladaki iki bend fieyh Glibin Hsn Aflk ndaki 5 bendlik bir muhammesin ilk ve son bendleridir. Bu fliir tardiyye ya da tard u rekb olarak adlandrlmfl olan muhammeslerdendir.
1
Hofl geldin ey berd-i cnn

Bahfl it bana bir nvd-i cnn
Cn ola fed-y d-i cnn
B-sd ola m md-i cnn
Yrin bize bir selm yok mu
......
Dil hayret-i gamla ll kald
Glib gibi b-mecl kald
Gnderdiim arz- hl kald
El-n bir ihtiml kald
nsfn o yerde nm yok mu
fieyh Glib
Muhammesin dz yazyla dil ii evirisi

Hofl geldin ey sevgilinin habercisi, bana ondan bir haber ver; canm sevgilinin bayramna kurban olsun; ona kavuflma midi yoksa bofl bir mit mi, yarin bize bir selm yok mu?
5
Gnl, gamn verdii hayretle konuflamaz hlde; Galib gibi onda da g kuvvet kalmad; gnderdiim mektup da cevapsz kald; yleyse tek bir ihtimal
var; o yerde insafn ad bile yok.
Aklama: fiaflknlk, flafla kalmak anlamnda bir sz olan hayret, ayn zamanda ruhsal (=tasavvuf) yolculuun makam (=aflama)larndan biridir.
1
Tahms
Edebiyat terimi olarak bir gazelin ya da kasidenin her beytinin nne ayn
vezinde ve ilk msralar ile kafiyeli er msra eklenerek meydana getirilmifl bendlerden oluflan bir nazm biiminin addr. Bir flair tarafndan baflka bir
flairin, nadir olarak da kendi kasidesi ya da gazelinin her beytinin zerine er beyit eklenerek yaplr (bk. rnek 6).
Kafiye dzeni flyledir: aaa(aa), bbb(ba), ccc(ca), . . .
Tahmsin bir de tahms edilen gazelin her beytinin iki msra arasna ayn vezin
ve kafiyede er msra eklenerek yaplan bir biimi vardr. Bu yntemle yaplan
tahmslerde her bendin ilk ve son msra tahmis edilen gazele, aradaki msra da
tahmisi yapan flaire aittir. Bu tahmislere tahms-i mutarraf , yaplan iflleme de
tafltr (= tefltr) denir (bk. rnek 7).
Kafiye dzeni flyledir: (a)aaa(a), (b)bbb(a), (c)ccc(a), . . .
rnek 6
Afladaki 2 bend Baknin 5 bendlik bir tahmsinin ilk ve son bendleridir. Tahmis, fliirlerinde Muhibb (l.1566) mahlasn kullanmfl olan Kanun Sultan Sley-
Tahmisin asl anlam,

beflleme, befl kfleli
yapmadr.
84
mann nl bir gazeli zerinde yaplmfltr. Tahmsin vezni filtn filtn filtn filndr. Metinde koyu dizilmifl olan beyitler Muhibbnin gazeline aittir.
1
Cme-i shhat Huddan halka bir hilat gibi

Bir libs- fhir olmaz cisme ol kisvet gibi
Var iken baht u sadet kuvvet kudret gibi
Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi

Olmaya devlet cihnda bir nefes shhat gibi
5
...
Menzil-i syifl-i ukbya istersen vusl
Hubb- dnydan fergat gibi olmaz doru yol
fidmn erbb- uzletdr hemn Bk mell
Ger huzr itmek dilersen ey Muhibb frig ol

Olmaya devlet makam gfle-i uzlet gibi
Bk
Tahmisin dz yazyla dil ii evirisi

Salk, Tanrnn insanlara giydirdii gzel bir giysi gibidir; beden iin o elbiseden daha gzel ve deerli bir kyafet bulmak mmkn deildir; g ve kudret gibi bir talih ve mutluluk varken, yine de insanlar arasnda devlet makam kadar deer verilen bir fley yoktur; oysa, bu dnyada bir anlk salktan
daha deerli bir fley bulmak mmkn deildir.
5
Ahiretin huzur dolu konana eriflmek istersen dnya sevgisinden vazgemekten
daha doru bir yol yoktur; bu dnyada bir kfleye ekilip ibadetle meflgul olanlar mutlu, dierleri ya da Bak ise sknt ve keder iindedir; ey Muhibb, eer
huzur ve mutluluk iinde yaflamak istiyorsan, dnya ifllerinden vaz ge; nk,
bir kfleye ekilip ibadetle meflgul olmak, devlet makamndan yedir.
Aklama: Son bendde geen bk sz flairin mahlas olmakla birlikte asl
anlamn da arfltracak biimde kullanlmfltr. Divan fliirinde mahlas bu flekilde
kullanmaya hsn-i tahallus denir.
1
rnek 7
Afladaki iki bend Nedmin 5 bendlik bir mutarraf tahmsinin ilk ve son bendleridir. Nedm bu tahmisinde XVII. yzyl flairlerinden Nedm-i Kadm (l. 1670)in
5 beyitlik bir gazelini alarak bu gazelin her beytinin iki msra arasna ayn vezin
ve kafiyede er beyit eklemifl ve gazeli befl bendli bir mutarraf tahms hline getirmifltir. Tahmisin vezni mefl filt mefl filndr. Metinde koyu dizilmifl beyitler Nedm-i Kadmin gazeline aittir.
1.
Derdin nedir gnl sana bir hlet olmasn

Bmr iden bu gne seni rhat olmasn
Bizden tesettr itme abes klfet olmasn
B-c tabbe varmaa hi hcet olmasn
Sad el-hazer ki sevdiin ol fet olmasn

...
5.
fiyed eser ide nefes-i teflni hayf

Olmaz enn-i flka zr met keyf
Hem-mahlasm ki nazm ile itmifldi sell-i seyf
Bu msra benimn okurmufl flit v sayf
Sylen Nedm-i zr ile germ-lfet olmasn

Nedm
85
Mutarraf tahmsin dz yazyla dil ii evirisi

Gnl, derdin nedir? Baflna bir fley gelmifl olmasn; seni byle hasta eden
rahatlk olmasn; derdini bizden gizleme, bofluna zahmet olmasn; bofl yere
tabibe gitmeye gerek kalmasn; sakn, sakn, sevdiin o fet olmasn.
5
fiiir klcn ekmifl olan mahlastaflm (Nedm-i Kadm) bu msra yaz kfl benim
iin okurmufl: O gzele syleyin alayp inleyen Nedim ile samimi olmasn;
nk, ateflli nefesi kendisini yakabilir, ondan saknsn; fln ne zaman ve
nasl ah edecei, inleyecei belli olmaz.
1
Terb ile terb-i mutarraf ve tahms ile tahms-i mutarraf arasndakiSIRA

fark
aklaynz.
SZDE
Mseddes
D fi N E L M
Edebiyat terimi olarak alt msral bendlerden oluflan bir nazm biiminin addr. Mseddeslerin bend says genellikle 5 ile 7 arasnda deiflmektedir. Bir msedS O Raynen
U
deste ilk bendin son ya da son iki msra dier bendlerin sonunda
tekrarlanyorsa, bu mseddes mseddes-i mtekerrir, tekrarlanmyorsa mseddes-i
mzdevic adn alr (bk. rnek 8).
DKKAT
Mseddeslerde kullanlmfl olan kafiye dzenleri flunlardr:
1. Mtekerrir:
SIRA SZDE
a) aaaaaA, bbbbbA, cccccA, . . .
b) aaaaAA, bbbbAA, ccccAA, . . .
2. Mzdevic:
AMALARIMIZ
a) aaaaaa, bbbbba, ccccca,...
b) aaaaaa, bbbbcc, ddddee, ...
c) aaaass, bbbbflfl, cccctt, ..
K T A P
Mseddes, bendlerden oluflan nazm biimleri iinde murabba ve muhammesten sonra ok kullanlmfl bir nazm biimidir.
D fi N E L M
Mseddesin asl anlam
altl, alt kflelidir.
N N
TELEVZYON
rnek 8
Afladaki 2 bend, Fuzulnin tamam 9 bend olan bir mseddesinin ilk ve son
bendleridir. Bu mseddesin vezni mefiln feiltn mefiln feiln, kafiye dzeni de aaaass, bbbbflfl, cccctt, ...dir.
NTERNET
Menem ki ka-file-slr- krbn- gamem

Msfir-i reh-i sahr-y mihnet elemem
Hakr bahma mana kimseden sanma kemem
Fakr-i pdifleh s ged-y muhteflemem
Siriflk taht- revndur mana v h alem
Cef v cevr mlzm bel v derd haflem
......
Fuzl eyledgn ahdne vef klgl
Yeter flikyet idp flerh-i mcer klgl
Vcdunu hedef-i nvek-i bel klgl
Kamu ezlara sabr eyleyp du klgl
Kim ola dost rzs hemn sana hsl
Rz-y dosttur asl- temettu ey gfil
Fuzul
Mseddesin dz yazyla dil ii evirisi

Ben gam lkesine giden kervann kafile bafl ve mihnet ve elem sahras yolunun yolcusuyum; beni baflkalarndan afla sanp da hor grme; ben padiflah
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
gibi bir fakir, muhteflem bir dilenciyim; gzmden akan yafllar bana tahtrevan; ah sancak; cevr cefa yardmc, dert ve bel da tebamdr.
Fuzul, verdiin szde dur; flikyet edip maceran anlattn yeter; varln bel okuna hedef et; o dostun hoflnutluunu elde edebilmek iin her trl eziyete sabredip dua et; ey gafil, hayatn amac, dostu hoflnut etmektir.
Tesds
Tesdsin asl anlam
altlama, alt kfleli
klmadr.
msralar ile kafiyeli drder msra eklenerek meydana getirilmifl bendlerden oluflan bir nazm biiminin addr (bk. rnek 9).
Kafiye dzeni flyledir: aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . .
rnek 9
Afladaki bend XVI. yzyl flairlerinden Fevr (l. 1571-2)nin 5 bendlik bir
tesdsinin ilk ve son bendleridir. Tesdsin vezni mefl filt mefl filn;
kafiye dzeni de aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . .dr. Fevrnin tesds ettii gazel, yine XVI. yzyl flairlerinden fiems (l. 1580)ye aittir. Koyu dizilmifl beyitler
fiemsnin gazeline aittir.
1
Gller ald sahn- emen sebze-zrdur

Devrn- lle mevsim-i zlf-i nigrdur
Hengm- flevk u zevk u kenr u bahrdur
Vakt-i cnn u flevk-i mey-i hofl-gvrdur
Blbl terne bafllad evvel bahrdur

fieydlum benm yine b-ihtiyrdur
5
...
Ey sretile Ysuf u sretde Mustaf
Nm Muhammed kamu evz murtez
Yazukdur itme Fevr-i misknne cef
Gfl it ne didi mlik-i tab- shan-ser
Tut fiemsnn nashatini olma b-vef

Geer gzellign demi bu rzgrdur
Fevr
Tesdsin dz yazyla dil ii evirisi

1
Gller ald; balar, baheler yemyeflil oldu; lale zaman, gzelin zlfn ele
alma mevsimi; nefle ve zevk srme, gzeli kucaa alma ve iek vaktidir; lezzetli flarap ime isteinin ve lgnln artt vakittir; blbl nameye bafllad, ilkbahardr; yine elimde olmadan kendimi duygularmn coflkunluuna braktm
5
Ey yz Yusuf, ahlak da Mustafa gibi olan; ad Muhammed, her hli ve her
tavr beenilmifl ya da Murtaza gibi olan; zavall Fevrne cefa etme, yazktr;
bak o byk flair (fiems) ne diyor: fiemsnin dn tut, vefasz olma; bu
zamandr, gzellik a geip gider.
Aklama: Hz. Yusuf, gzelliiyle nldr ve Divan fliirinde birok zellii yannda bu ynyle de bir sembol olarak kullanlmfltr; Mustaf, Hz. Muhammedin
adlarndandr; beenilmifl, seilmifl, hoflnut ve raz olunmufl anlamlarna gelen
Murtez, ayn zamanda Hz. Alnin lakabdr.
87
Msebba
Edebiyat terimi olarak yedi msral bendlerden oluflan bir nazm biiminin
addr. Bir msebbada ilk bendin son ya da son iki msra dier bendlerin sonunda aynen tekrarlanyorsa, bu msebba msebba-i mtekerrir; tekrarlanmyorsa, msebba-i mzdevic adn alr (bk. rnek 10).
Msebbalarda kullanlmfl olan kafiye dzenleri flunlardr:
1. Mtekerrir: a) aaaaaaA, bbbbbbA, ccccccA, ...
b) aaaaaAA, bbbbbAA, cccccAA. . .
2. Mzdevic: aaaaaaa, bbbbbba, cccccca ...
Msebba az kullanlmfl nazm biimlerindendir.
Msebban asl anlam

yedili, yedi kflelidir.
rnek 10
Afladaki 2 bend, Fevrnin 7 bendlik bir msebbandan alnmfltr. Msebban
vezni mefl filt mefl filn, kafiye dzeni de aaaaaaA, bbbbbbA,
ccccccA, . . .dr.
1
Bir dem ki ben fakr idm ol yr- cn idi

Sk idi v nzk idi nkte-dn idi
Yrn idi ki her biri rind-i cihn idi
Devrn- lle idi dem-i glsitn idi
Hengm- fl vakt-i mey-i ergavn idi
fievk-i cvn ile bu gnl km-rn idi
Demler o demler idi zamn ol zamn idi
Ey Fevr gibi mihnet-i eyyma mbtel

Devr-i flebb eyleme zyi satup riy
lm- pr eylemeden kaddni d-t
flretler eyle dehrden al km sr saf
fiyed msid olmaya bu devr-i b-vef
Anup o demleri diyesin bir zamn ola
Demler o demler idi zamn ol zamn idi
Fevr
Msebban dz yazyla dil ii evirisi

1
Bir zamanlar ben fakirdim, o da benim can dostum idi; flarap sunard, nazik
idi, nktedand; her biri birer dnya rindi olan dostlar vard; lle, gl bahesi, elence, erguvan renkli flarap zaman idi; gen gzellerin arzusuyla bu gnl mutlu idi; demler o demler, zaman o zaman idi.
Aklama: Asl anlam nefes, soluk olan dem zaman, an, a anlamlarnda
da kullanlmaktadr.
7
Ey Fevr gibi zamann dertlerine, skntlarna dflmfl kifli, iki yzllk edip
de genlik an bofla geirme; yafllln skntlar boyunu iki kat etmeden
ye, i, elen, yafladn zamandan tat al, safa sr; belki bu vefasz zaman daha sonra uygun olmayacak; bir zaman gelir, o gnleri anp demler o demler,
zaman o zaman idi dersin.
Tesb
msralar ile kafiyeli befler msra eklenerek elde edilen bendlerden oluflan
bir nazm biiminin addr.
Tesbin asl anlam yedili

ya da yedi kfleli yapmadr.
88
Kafiye dzeni flyledir: aaaaa(aa), bbbbb(ba), ...

Edebiyatmzda az kullanlmfl bir nazm biimidir.
Msemmen
Edebiyat terimi olarak sekiz msral bendlerden oluflan bir nazm biiminin
addr. Bir msemmenin ilk bendinin son ya da son iki msra dier bendlerin sonunda aynen tekrarlanyorsa, bu msemmen msemmen-i mtekerrir; tekrarlanmyorsa, msemmen-i mzdevic adn alr (bk. rnek 11).
Mtekerrir ve mzdevic msemmenlerde kullanlmfl olan kafiye dzenleri flunlardr:
1. Mtekerrir:
a) aaaaaaaA, bbbbbbbA, cccccccA, ...
b) aaaaaaAA, bbbbbbAA, ccccccAA, ...
2. Mzdevic:
a) aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca, ...
b) aaaaaaaa, bbbbbbaa, cccccccaa, ...
Az kullanlmfl nazm biimlerindendir.
rnek 11
Afladaki 2 bend, XVI. yzyl flairlerinden Nev (l. 1599)nin 5 bendlik bir mtekerrir msemmeninin ilk ve son bendleridir. Vezni mefl mefl mefl
feln olan msemmenin kafiye dzeni aaaaaaAA, bbbbbbAA, . . .dr.
1
Bu aflk- meczun gam- hicrnna lanet

Dnyda v ukbdaki husrnna lanet
Erbb- gamun nlifl efganna lanet
Dilberlerinn vade-i ihsnna lanet
Yok yerlere itdkleri peymnna lanet
Ol tifenn gerek yalanna lanet
Bu sanat cd idenn cnna lanet
Ecddna v aslna erknna lanet
...
Yz hayf bizm ekdgmz renc anya
Hep say-i bel itdgmz gitdi hebya
Nevden iriflsn bu nashat zurefya
Dil virmeyeler her sanem-i mh-likaya
Tufl olmayalar gaflet ile t-i belya
min diyeler hzr olanlar bu duya
Bu sanat cd idenn cnna lanet
Ecddna v aslna erknna lanet
Nev
Msemmenin dz yazyla dil ii evirisi

Bu mecaz aflkn ayrlk gamna; dnya ve ahiretteki husranna; flklarn feryat ve inleyifline; gzellerinin bir gn sana aflkm bafllayacam diye verdikleri sze; bunun iin bofl yere ettikleri yemine; onlarn verdii szn gereine de yalanna da lanet olsun; bu mecz aflk icat edenin canna; soyuna
sopuna, det ve usulne lanet olsun.
Aklama: Mecz aflk, tasavvuf aflk anlayflna gre insana karfl duyulan aflr
sevgidir.
1
89
ektiimiz eziyetlere, skntlara yazklar olsun, hem de yzlerce; o gzel abalarmz hep bofla gitti; bu t Nevden zarif, kibar kiflilerin kulana eriflsin: Her ay yzl gzele gnl vermesinler, kendilerini yanlp da bela klcnn (aflkn) nne atmasnlar. Burada hazr bulunanlar bu duaya amin desinler: Bu sanat (mecz aflk) icat edenin canna; soyuna sopuna, det ve usulne lanet olsun.
Tesmn
msralar ile kafiyeli alt msra ilvesiyle elde edilen bendlerden oluflan bir
nazm biiminin addr.
Kafiye dzeni flyledir: aaaaaa(aa), bbbbbb(ba), ...
ok az kullanlmfl bir nazm biimidir.
Tesminin asl anlam bir

nesneyi sekizli, sekiz kfleli
yapmaktr.
Mtessa
Edebiyat terimi olarak her bendi dokuz msradan oluflan bir nazm biiminin addr. Bilindii kadaryla bu nazm biimini hibir nl Divan flairi kullanmamfltr.
Mtessan asl anlam

dokuzlu, dokuz fleyden
oluflmufltur.
Muaflfler
Edebiyat terimi olarak on msral bendlerden oluflan bir nazm biiminin addr. Elimizde sadece mtekerrir rnekleri bulunan muaflflerin henz mzdevic flekline rastlanmamfltr (bk. rnek 12).
Mtekerrir muaflflerlerin kafiye dzeni iki flekildedir:
1. aaaaaaaaaA, bbbbbbbbbA
2. aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA
Mtekerrir muaflflerlerde sadece son msran tekrarland rnekler daha azdr.
Muaflfler, edebiyatmzda msemmen ve mtessaa gre daha fazla kullanlmfl
bir nazm biimidir.
rnek 12
Afladaki iki bend XVI. yzyl flairlerinden Hayl (l. 1557)nin 5 bendlik bir
muaflflerinden alnmfltr. Vezni filtn filtn filtn filn olan muaflflerin
kafiye dzeni de aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA . . .dr.
1
Bir gzel grdm ki reflk-i sret-i bt-hnedr

Kendsinden gayrya tefl gibi bgnedr
Kim zebnndan gelen efsn ile efsnedr
Mmin kffr ile hem-sohbet hem-hnedr
Cm- zerrn nfl ider bir b-vef mestnedr
Nfl iden bir crasn bin yl yeri mey-hnedr
Tu ekmifl bir dilverdr ki kasd cnedr
Nr- tabumdan ern yakmamfldur y nedr
Rst ben flem-i dil-szam ad pervnedr
Kim dolaflsa tefle pervne y dvnedr
...
Ey Hayl t ki grdm ol kamer-ruhsrum
Mihr-i lem-tbdan germ eyledm bzrum
Vuslat hicrna satdum aldlar ikrrum
Muaflflerin asl anlam,

onlu, on kflelidir.
90
Deyr-i aflkun rhibiydm kesdiler znnrum

Hsl asnmdan pk itdiler Ferhrum
Ald bir flh- cihn gnlm ile esrrum
Nr- aflkyla yanup yaklma itdm krum
Mh-rlar flevkine nr eyledm destrum
Rst ben flem-i dil-szam ad pervnedr
Kim dolaflsa tefle pervne y dvnedir
Hayal
Muaflflerin dz yazyla dil ii evirisi

1
yle bir gzel grdm ki, bu gzelin gzellii puthanedeki resimleri, heykelleri kskandrr; atefl gibi kendisinden baflka herkese ilgisizdir; syledii her
fley ya by ya da efsanedir; hem inanmfllar hem de inanszlar ile birlikte
yatar, kalkar sohbet eder; o, altn kadehten flarap ien vefasz bir sarhofltur; o
kadehten bir yudum ienin yeri bin yl meyhanedir; canm almak maksadyla bayrak amfl bir yiittir; rasn benim nurumdan yakmamfltr da nedir?
Dorusu ben gnller yakan bir mum, dflman da o mumun etrafndaki pervanedir; ateflin etrafnda dolaflan da ya pervane ya da deli divanedir.
5
Ey Hayal, o ay yzlm grnce pazarlm yle kzflt ki gneflten de kzgn bir hle geldi; sonunda vuslat (=kavuflma) hicrana (=ayrlk) sattm, ikrarm aldlar; aflk manastrnn rahibiydim, znnarm kestiler; ksacas Ferharm (gnlm) putlardan temizlediler; bir dnya flah gnlm de srlarm da ald; iflim onun aflknn atefliyle yanp yaklma oldu; ay yzl gzeller
arzusuyla baflmdaki sar nur ettim, yaktm; dorusu ben gnller yakan bir
mum, dflman da o mumun etrafnda dnen pervanedir; ateflin etrafnda dolaflan da ya pervane ya da deli divanedir.
Aklama: krar almak, bir tarikate girmek iin tarikat bynn mritten
sz almas; znnr, Hristiyan rahiplerinin veya papazlarn bellerine baladklar
rme kuflak; Ferhar, Trkistanda gzelleriyle ve putlaryla nl bir flehirdir.
Taflr
Taflrin asl anlam
onlama, ona karmadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Terkb-i SBend
O R U (= terkb-bend)
S O R U
AMALARIMIZ
Terb, tahms,
SIRAtesds,
SZDEtesb, tesmn ve taflrin benzer ynleri nelerdir; bu nazm biimleri birbirinden nasl ayrlr?
D fiMUSAMMATLAR
NELM
II. GRUP
Terkb-i bend bend(ler)i bir

araya getirmek
anlamndadr.
DKKAT
SIRA SZDE
msralar ile kafiyeli sekiz msra eklenerek elde edilmifl bendlerden oluflan
bir nazm biiminin addr.
Kafiye dzeni flyledir: aaaaaaaa(aa), bbbbbbbb(ba) . . .
Edebiyatmzda az kullanlmfl nazm biimlerindendir.
Edebiyat terimi olarak her bendindeki beyit says genellikle 6 ile 10 arasnda olan ve en az bendden meydana gelen bir nazm biiminin addr. TerDKKAT
kb-i bendlerde her bende hne ya da terkb-hne; bendleri birlefltiren beyitlere
ise vsta veya bendiyye denir. Bu iki terimin yerine sadece bendin kullanld
SIRA SZDE
da grlmektedir
(bk. rnek 13). Terkb-i bendlerde her bend vasta beyti dflnda kaside ve gazel gibi kafiyelidir. Vasta beyti ise hem ait olduu bendden hem
de dier bendlerden ve bendlerin vasta beyitlerinden bamsz olarak kendi iin-
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
91
SIRA SZDE
de kafiyelidir. Baz terkb-i bendlerde vasta beyitlerinin birinci bendle ayn kafiyede olmak zere kendi iinde kafiyelenmifl olduu da grlr. Kafiye dzeni terkbi bendi dier musammatlardan ayran en nemli zelliktir: D fi N E L M
1. aa xa xa xa xa... yy; bb xb xb xb xb... zz, . . .
2. aa xa xa xa xa... aa; bb xb xb xb xb... aa, . . .
S O R U
N N
Bendlerin beyit saylar hakknda bir genelleme yapmak zordur.

Ayrca eflit saAMALARIMIZ
yda beyitten oluflanlar ounlukta olmakla birlikte birbirine gre eksik ya da fazla beyitli bendlerden oluflmufl terkb-i bendler de vardr.
K Tfarkl
A P konularda
Terkb-i bendler mersiye, vg, yergi, sosyal elefltiri gibi ok
yazlmfl manzumelerdir. Sakinmeler gibi baz edeb trlerde de bu nazm biiminin kullanld grlmektedir. Mersiye (=at) trnn en gzel rnekleri de bu
TELEVZYON
nazm biimiyle yazlmfltr.
Terkb-i bend, edebiyatmzda ok kullanlmfl nazm biimlerindendir. Trk
edebiyatnda en nl terkb-i bend, Ruh-i Badad (l. 1605)nin her bendi 8 beyitten oluflan 17 bendlik manzumesidir. Ruhnin bu terkb-i bendi ok beenilmifl;
NTERNET
birok flair tarafndan da tanzr edilmifltir (ayn vezin ve kafiye kullanlarak onu
andran bir fliir yazlmfltr). Ancak bu nazreler iinde en beenileni Ziya Pafla (l.
1880)nn yazd nazre olmufltur.
rnek 13
Afladaki iki bend Badatl Rhnin asl 17 bend olan nl terkb-i bendinin
ilk ve son bendleridir. Vezni mefl mefl mefl feln olan terkb-i bendin kafiye dzeni aa xa xa xa xa xa xa yy, bb xb xb xb xb xb xb zz. . . dur.
I. BEND
2
3
4
5
6
7
Sanman bizi kim flre-i engr ile mestz

Biz ehl-i harbtdanuz mest-i elestz
Ter-dmen olanlar bizi lde sanur lk
Biz mil-i bs- leb-i cm u kef-i destz
Sadrn gzedp neyleyelm bezm-i cihnun
Py- hum- meydr yermz bde-perestz
Mil deglz kimsenn zrna amm
Htr-fliken-i zhid-i peymne-flikestz
Erbb- garaz bizden ra oldu yegdr
Dflmez yere zr okumuz shib-i flestz
Bu lem-i fnde ne mr ne gedyuz
Allara allanuruz pest ile pestz
Hem-kse-i erbb- dilz arbedemz yok
Mey-hnedeyz geri vel flk ile mestz
Biz mest-i mey-i mey-kede-i lem-i cnuz
Ser-halka-i cemiyyet-i peymne-keflnuz
D fi N E L M
S O R U
Terkb-i bendlerde bu iki kafiye dzeninden en ok kullanlmfl olanD ilkidir.

K K A T kinci kafiye dzeni bu nazm biiminde nadir olarak kullanlmfltr. Terkb-i bendlerde en ok kullanlmfl vezinler mefl mefl mefl feln ve mefl
filt mefl
SIRA SZDE
filndr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
92
XVII. BEND
1
2
3
4
5
6
7
Virdk dil cn ile rz hkm-i kazya

Gam ekmezz urarsak eger derd belya
Koyduk vatan gurbete bu fikr ile kduk
Kim renc-i sefer bis olur izz alya
Devr eylemedk yer komaduk bir nice yldur
Uyduk dil-i dvneye dil uyd hevya
Olduk nereye varduk ise flka giriftr
Alnd gnl bir sanem-i mh-likaya
Badda yolun dflse ger ey bd- seher-hz
db ile var hidmet-i yrn- safya
Rhyi eger bir sorar ister bulnursa
Derlerse bulufldun m o b-berg nevya
Bu matla- garry oku epsem ol anda
Malm olur ahvlmz erbb- vefya
Hl ki biz ftde-i hbn- Dmflkuz
Ser-halka-i rindn- melmet-kefl-i flkuz
Rh
Terkb-i bendin dz yazyla dil ii evirisi
I. BEND
1
Bizi zm suyu (=flarap) ile sarhofl olmufl sanmayn; biz harabat sakinleriyiz
ve elest meclisinin sarhofllaryz.
Aklama: Harbt, mecazen meyhane demektir; elest, Allah teal demi yarattktan sonra onun soyundan gelecek olanlarn ruhlarn da yaratmfl ve onlara
elest bi-rabbikm (=ben sizin rabbiniz deil miyim?) demifl; onlar da bel
(=elbette) demifllerdir. Dou slam edebiyatlarnda ruhlarn topland bu leme
ezel meclisi, ruhlar meclisi, elest meclisi, can meclisi gibi adlar verilmifltir.
Namussuzlar ve ahlakszlar bizi de namussuz sanrlar; ama, bizim kadehin du2
dan ve fleyhin elinin ayasn pmekten baflka amacmz yok.
3
Dnya meclisinin bafl kflesini umup da ne yapalm; biz flaraba tapanlardanz;
yerimiz de flarap kpnn dibidir.
4
Kimseyi incitmek istemeyiz ama, kadehi kran sofunun hatrn krarz.
5
Kt niyetlilerin bizden uzak olmalar daha iyidir; nk onlara attmz ok
yere dflmez; parmamzda yay kiriflini ekmek iin taklmfl yksmz var.
6
fiu yokluk leminde ne zengin ne de yoksuluz; ululara ululanr; alak gnlllere karfl da alak gnll davranrz.
7
Gnl ehli ile kadeh arkadafll ederiz; kavgamz, grltmz yok; meyhanedeyiz ama, aflk sarhofluyuz.
8
Biz can lemi (=elest meclisi) meyhanesinin flarab (=ilh aflk flarab)yla sarhofluz ve kadeh ekenler meclisinin baflndayz.
Aklama: fiair bir daire biiminde oturup elden ele kadeh dolafltrp flarap
ienleri bir halkaya benzetiyor, kendisinin de bu halkann bafl kflesinde oturduunu sylyor.
XVII. BEND
1
Biz Tanrnn takdirine canla baflla raz olduk; artk derde, belaya urasak da
gam ekmeyiz.
Yolculukta ekilen ile, ycelie ve ululua sebep olur dflncesiyle vatan
2
brakp gurbete ktk.
93
3
4
5
6
7
8
Yllardr gezip dolaflmadmz yer kalmad; deli gnle uyduk, gnl de kendi arzu ve isteine uydu.
Nereye gittiysek aflka tutulduk, gnl bir ay yzl gzele kendini kaptrd.
Ey sabah rzgr, yolun Badata dflerse, saygyla git ve gzel gnler geirdiimiz dostlarn hizmetinde bulun.
lerinden Ruhyi bir soran, bir arayan olur da o zavallyla grfltn m diyen
olursa,
Orada bu gzel matla oku ve sus, vefal dostlar hlimi anlarlar:
Biz hl fiam gzellerine dflknz ve hl aflk yznden knanan rintler halkasnn en baflndayz.
Terc-i Bend (= terc-bend)

Her bendindeki beyit says genellikle 4 ile 10 arasnda olan ve en az
bendden meydana gelen bir nazm biimidir. Terc-i bendde de terkb-i bendde olduu gibi bendlere hne ya da terc-hne, bendleri birlefltiren beyitlere de
vsta yahut bendiyye denir. Bu terimlerin yerine yalnzca bendin kullanld da
grlmektedir (bk. rnek 14).
Bu nazm biiminde vasta beyitleri dflnda her bend kendi iinde dier bendlerden bamsz olarak kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Vasta beyti ise
bendlerden bamsz olarak kendi iinde kafiyelidir ve her bendin sonunda aynen
tekrarlanr. Kafiye dzeni flyledir:
aa, xa, xa, xa, xa... ZZ; bb, xb, xb, xb, xb... ZZ, . . .
Terc-i bendde bendlerdeki beyit saylar genellikle birbirine eflittir. Ancak beyit saylar birbirinden farkl bendlerden oluflmufl terc-i bendlere de rastlanmaktadr. Terkb-i benden tek fark vasta beytinin bend sonlarnda aynen tekrarlanmasdr. Terc-i bendler mersiye, vg, yergi, sosyal elefltiri gibi ok farkl konularda
yazlmfltr.
Terc-i bend, Trk edebiyatnda XIV. yzyldan itibaren grlen bir nazm biimidir. Ziya Paflann terc-i bendi bu nazm fleklinin edebiyatmzdaki en baflarl
rneklerindendir.
rnek 14
Afladaki bend XVI. yzyl flairlerinden Kemal Paflazdenin Sultan Selimin
lm zerine yazd tamam 7 bend olan bir terc-i bendinden alnmfltr. Terci bendin vezni feiltn (filtn) mefiln feiln (faln); kafiye dzeni aa xa
xa xa xa xa xa xa xa xa ZZ. . .dir.
I. BEND
1.
2.
3.
4.
5.
zdi sa ad bafl t u alem

Bkdi bil dkdi yafl t u kalem
Kana boyand bayraun yzi
Beli bkildi yayun old ham
Urd ggsini gk gk eyledi mh
Old yldzlarun gzi pr-nem
fiafak ol denl dkdi kanlu yafl
Dmen-i erhi eyledi pr-dem
Subh-dem derd ile bir h itdi
Kim syindrdi mh flemin o dem
Terc-i bend tamlamas

bend(ler)i dndrmek,
evirmek anlamndadr.
94
6.
Giceden dehr geydi kara pels

Tutd flh- cihn in mtem
7. Nice fleh mihr-i smn-dergh
Nice sultn meh-i ncm-haflem
8. Azmde mihr idi hazmde sipihr
Rezmde Rstem idi bezmde Cem
9. erh-i b-rahm ana bir zahm ur
d ki bulmad kimseler merhem
10. Gr ne acyla eyledi teslm
Cn- flrni husrev-i lem
ldi Sultn Selm hayf u dir
Hem kalem alasun an hem t
VII. BEND
1
Gl-i glzr- mlk sold he mi

Cybr- kerem sould he mi
2 Zulmet-i mtem ire kald cihn
Mihr-i brc-i fleref tutld he mi
3 nledi derd ile zemn zamn
Gam- mtem cihna told he mi
4 Lle yzin ciger kanyla yuyup
Salarn beneffle yold he mi
5 Seyl-i tfn- merg irp n-gh
Sedd-i skender bozld he mi
6 Cn- lem cihn terk itdi
Cism-i dny zbl buld he mi
7 kibet hilkat-i latfinden
Hilat-i fiyet sold he mi
8 Nfl yerine flinn cm
Nfl-i pr-zehr-i kahr told he mi
9 h u zr ile dold flehr diyr
fiehryr- zamne ldi he mi
10 Rm u fim u Arab Acem flh
ldi emri tamm old he mi
ldi Sultn Selm hayf u dirg
Hem kalem alasun an hem tg
Terc-i Bendin Dil i evirisi

I. BEND
1
Tu san zd; sancak bafln at; kl belini bkt; kalem de yafllar
dkt.
2
Bayran yz kana boyand; yayn beli bkld; iki kat oldu.
3
Ay gsn dverek morartt; yldzlarn gz yafllarla doldu.
4
fiafak o kadar kanl gz yafl dkt ki, gkyznn etei kanla doldu, kzard.
5
Sabah vakti, yle bir ah ekti ki bir anda ay mumunu sndrd.
6
Dnya, bir siyah ul gibi olan geceyi giydi ve cihan padiflah iin yas tuttu.
95
O, bir padiflah deil, kapsnn n gkyz olan gnefl; sultan deil, halk
yldzlar olan bir ay gibidir.
8
Gnefl gibi azimli; felek gibi direnliydi; savaflta Rstem, iki meclisinde de
Cem gibiydi.
9
Acmasz felek ona yle bir yara at ki bu yaraya kimse are bulamad.
10 Gr, cihan padiflah (husrev), tatl (flirin) cann nasl bir acyla teslim etti.
Aklama: Husrev hem padiflah anlamnda bir sz, hem de Dou edebiyatlarnda bir aflk hikyesinin erkek kahramannn; flirin de hem tatl anlamnda bir
sz, hem de bu hikyedeki kadn kahramann addr.
11 Yazklar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim ld; ona hem kalem hem de kl alasn.
Aklama: Kalem bilimin, kl da savaflln semboldr.
VII. BEND
SIRA SZDEve asalet r1
Bir gl bahesi gibi olan lkenin gl soldu, yle mi; cmertlik
ma kurudu, yle mi?
2
fieref burcunun gnefli tutuldu da dnya matem karanl iinde
kald, yle mi?
D fi N E L M
3
Yeryz de zaman da dert ile inledi; matem gam dnyaya doldu, yle mi?
4
Lle yzn kendi cier kanyla ykad; menekfle de salarn yoldu, yle mi?
S O R USelim) ykld,
5
lm tufannn seli anszn geldi de skenderin Seddi (Sultan
yle mi?
6
Evrenin ruhu bu cihan terk etti de dnyann bedeni sararp
D Ksoldu,
K A T yle mi?
7
Sonunda o gzel vcuttan salk elbisesi syrld, yle mi?
8
Hayat kadehi tatl iecek yerine kahredici zehirle doldu, yle mi?
SIRA SZDE
9
fiehir ve diyar ahlarla ve inlemelerle doldu; zamann hkmdar ld, yle mi?
10 Rum, fiam, Arap, Acem hkmdar ld gitti, yle mi?
11 Yazklar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim ld; ona hem
kalem hem de kAMALARIMIZ
l alasn.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T Edebiyat
A P
Nazm biimleriyle ilgili daha genifl bilgi iin M.A. Yekta Saran Klsik
Bilgisi,
Biim-l-Kafiye (stanbul: Gkkubbe Yaynlar 2010) adl kitabna baflvurabilirsiniz.
K T A P
Terkb-i bend ve terc-i bendi dier musammatlardan ayran en nemli

T SIRA
E L E V SZDE
zellik
Z Y O N nedir; bu
iki nazm biimi birbirinden nasl ayrlr?
T ESIRA
L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
96
zet
N
A M A
N
AM A
her beytinin stne ayn vezin ve kafiyede ikifler

msra eklenerek meydana getirilmifl drt msral
bendlerden; tahms, bir gazelin her beytinin stne ayn vezin ve kafiyede er msra eklenerek meydana getirilmifl befl msral bendlerden;
tesds, bir gazelin her beytinin stne ayn vezin
ve kafiyede drder msra eklenerek meydana getirilmifl alt msral bendlerden; tesb, bir gazelin
her beytinin stne ayn vezin ve kafiyede befler
msra eklenerek meydana getirilmifl yedi msral
bendlerden; tesmn, bir gazelin her beytinin stne ayn vezin ve kafiyede altflar msra eklenerek meydana getirilmifl sekiz msral bendlerden;
taflr bir gazelin her beytinin stne ayn vezin
ve kafiyede sekizer msra eklenerek meydana
getirilmifl on msral bendlerden oluflan nazm
biimleridir. Terb ve tahmsin bir de terb edilen gazelin her beytinin iki msra arasna ayn
vezin ve kafiyede ikifler beyit eklenerek yaplan
bir biimi vardr. Bu yntemle yazlan terblere
terb-i mutarraf, yaplan iflleme de tafltr (=tefltr) denir. Terkb-i bend ve terc-i bend ise kafiye dzeninde ve bu dzene bal olarak bendleri oluflturan nazm biriminde gsterdikleri farkllk nedeniyle dier musammatlardan ayrlrlar.
Bu iki nazm biiminde her bend son beyitler dflnda dier musammatlar gibi deil, kaside ya da
gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkb-i bendlerde her
bendin sonunda birbirinden farkl musarra bir
beyit bulunur. Terc-i bendlerde ise bendlerin
kafiyesinden bamsz musarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktadr. Terkb-i
bend ve terc-i bendlerde bendleri oluflturan beyit says ise deiflkendir.
Bend ve musammat terimlerinin anlamlarn

aklayabilmek.
Kaside, gazel, kta, mesnev, nasl beyitlerden
meydana gelen nazm biimleriyse; mselles,
murabba, terb, muhammes, tahms, mseddes,
tesds, msebba, tesb, msemmen, tesmn, mtessa, tets, muaflfler, taflr, terkb-i bend ve terc-i bend de bendlerden oluflan nazm biimleridir. Bir baflka ifadeyle beyitlerden oluflan nazm
biimlerindeki beytin yerini bu nazm biimlerinde bend almfltr. Bu terimi bendlerden oluflan
nazm biimlerini meydana getiren nazm birimi
olarak tanmlamak da mmkndr. Bendler terc-i bend ve terkb-i bendlerde beyitlerden;
bendlerden oluflan dier nazm biimlerinde ise,
msralardan meydana gelir. Terkb-i bend ve terc-i bend dflnda kalan nazm biimlerinin bir
bendinde en az , en fazla on msra bulunabilir. Terkb-i bend ve terc-i bendlerde bendleri
oluflturan beyit says ise deiflkendir. Divan fliirinde bendlerden oluflan nazm biimleri genel
bir adlandrmayla musammatlar bafll altnda
toplanmfltr. Ayrca 4 mefln ya da 4 mstefiln gibi tefileleri aynen tekrarlanan vezinlerle yazlan ve genellikle birinci beyit dflndaki beyitlerin her msranda bir i kafiye bulunan gazel
ve kasideler de musammat olarak nitelenmifltir.
Bendlerden oluflan nazm biimlerini tanmlayabilmek.
Divan fliirinde bendlerden oluflan nazm biimleri mselles, murabba, terb, muhammes, tahms, mseddes, tesds, msebba, tesb, msemmen, tesmn, mtessa, muaflfler, taflr, terkb-i
bend (=terkb-bend) ve terc-i bend (=tercbend)dir. Mselles, her bendi er msradan;
murabba, her bendi drder msradan; muhammes, her bendi befler msradan; mseddes, her
bendi altflar msradan; msebba, her bendi yedifler msradan; msemmen, her bendi sekizer
msradan; mtessa, her bendi dokuzar msradan;
muaflfler, her bendi onar msradan oluflan nazm
biimleridir.
Terb, tahms, tesds, tesb, tesmn, tets, taflr
ise dierlerinden farkl bir yntemle meydana
getirilmifl musammatlardr. Terb, bir gazelin
N
A M A
Bendlerden oluflan nazm biimlerinin yap farkllklarn ayrt edebilmek.

Bendlerden oluflan nazm biimleri bafllca iki
gruba ayrlr. Bu gruplandrmada terkb-i bend
ve terc-i bend bir grubu, dier musammatlar ise
dier grubu olufltururlar. Gruplandrmadaki temel lt, bu iki grupta yer alan musammatlarn
kafiye dzenlerinde; buna bal olarak bendleri
oluflturan nazm birimlerinde grlen farkllktr.
Terkb-i bend ve terc-i bendin her bendi, son
beyitler dflnda birbirinden bamsz olarak kasi-
de ve gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkb-i bendlerde her bendin sonunda birbirinden farkl musarra bir beyit bulunur. Terc-i bendlerde ise
bendlerin kafiyesinden bamsz musarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktadr.
Yine terkb-i bendi oluflturan bendlerdeki beyit
says genellikle 6 ile 10; terc-i bendlerde de 4
ile 10 beyit arasnda olmakla birlikte bu konuda
bir snrlandrma bulunmamaktadr. Terkb-i
bend ve terc-i bend dflndaki musammatlar
bendlerindeki msra saylarnn deiflkenlii dflnda benzer zelliklere sahiptir. Bu musammatlarn bir bendindeki msra says en az , en
fazla on olabilir. Ayn gruptaki musammatlarn
nazm biimini belirleyen de bu musammatlarn
bendlerindeki birbirine eflit olan msra saysdr.
Mselles l; murabba drtl, terb drtl yapma; muhammes beflli, tahms beflli
yapma; mseddes altl, tesds altl yapma;
msebba yedili, tesb yedili yapma; msemmen sekizli, tesmn sekizli yapma; mtessa dokuzlu, muaflfler onlu, taflr onlu
yapma demektir. Bu musammatlarda genellikle
ilk bend kendi iinde, dier bendlerin son ya da
son iki msra dflndaki msralar yine kendi iinde, son ya da son iki msra ise ilk bendle kafiyelidir. Eer bir musammatn ilk bendinin son ya da
son iki msra her bendin sonunda aynen tekrarlanmflsa bu musammat mtekerrir, tekrarlanmamflsa mzdevic olarak nitelenir.
97
98
Kendimizi Snayalm
1. Bendlerden oluflan nazm biimlerinin genel ad afladakilerden hangisidir?
a. mseddes
b. mselles
c. musammat
d. muhammes
e. msebba
2. Afladaki efllefltirmelerden hangisi dorudur?
a. drtl-murabba
b. l-mseddes
c. altl-muhammes
d. dokuzlu-msebba
e. sekizli-muaflfler
3. Vsta beyti afladaki nazm biimlerinden hangisiyle iliflkili bir terimdir ?
a. tahmis-i mutarraf
b. muhammes
c. terb-i mutarraf
d. terkb-i bend
e. murabba- mtekerrir
4. Tecerrd nmna varmfl diln bir bahr-i ummn
Ana gark old dirler Glib-i b-sabr u smn
Komazdum dmenin billh elden olsa dmn
Hayl fakr fllna ekenler cism-i uryn
Anunla fahr iderler atlas u dby bilmezler
Bir musammattan alnmfl olan yukardaki bendin ilk
msra fieyh Glibe, son iki msra da Haylye aittir.
Bu bend iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Bir mseddesten alnmfltr.
b. Bir tahms-i mutarraftan alnmfltr.
c. Bir tesdsten alnmfltr.
d. Bir tahmsten alnmfltr.
e. Bir murabbadan alnmfltr.
5. Tahmis iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Bir beyte beyit eklemekle meydana gelir.
b. Bir msraa beyit eklemekle meydana gelir.
c. Bir beyte msra eklemekle meydana gelir.
d. Beyitlerden oluflan bir nazm biimidir.
e. Bend sonunda tekrarlanan beyitlere vsta beyti
denir.
6. aa, xa, xa, xa, ... ZZ ; bb, xb, xb, xb, ... ZZ, . . . kafiye dzeniyle yazlmfl bir musammatn nazm biimi
afladakilerden hangisidir?
a. terc-i bend
b. muaflfler-i mtekerrir
c. msebba- mzdevic
d. terkb-i bend
e. muhammes-i mzdevic
7. Afladaki efllefltirmelerden hangisi dierlerinden
farkldr?
a. musammat-muhammes
b. terb-murabba
c. tesds-mseddes
d. tahms-muhammes
e. taflr-muaflfler
8. Ne derd-i aflk ile bir lahza gnlmde karrum var
Ne vasl- yr ile sabr skna iktidrum var
Ne fikr neng rum var ne elde ihtiyrum var
Meded bilmem nedr hi snede bir inkisrum var
Nev
Yukardaki drtlk 5 bendlik bir musammatn ilk bendidir. Bu musammatn nazm biimi iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Muhammestir.
b. Mseddestir.
c. Murabbadr.
d. Tesdistir.
e. Tahmistir.
9. Bir kasidenin ya da gazelin her beytinin arasna
baflka bir flair tarafndan msra eklenmesiyle meydana gelen bendlerden oluflan bir nazm flekli olarak tanmlanan musammat afladakilerden hangisidir?
a. terb-i mutarraf
b. tahms-i mutarraf
c. tesds
d. terb
e. tahms
10. aa xa xa xa ... yy, aa xa xa xa ... zz, . . . kafiye dzeniyle yazlmfl bir musammatn nazm biimi afladakilerden hangisidir?
a. terc-i bend
b. muaflfler-i mtekerrir
c. muaflfler-i mzdevic
d. terkb-i bend
e. msemmen-i mzdevic
99

1. c
2. a
3. d
4. d
5. c
6. a
7. a
8. c
9. b
10. d
Yantnz doru deilse, Girifl blmn yeniden okuyunuz.

Yantnz doru deilse, Murabba bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Terkb-i bend ve terc-i bend bafllkl blmleri yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Tahms bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Terc-i bend bafllkl
blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, I. Grup Musammatlar
bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Murabba bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Terkb-i Bend bafllkl blm yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
Murabba her bendi drt msradan oluflan bir nazm biimidir. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi iinde, dier bendlerin ilk msra dier bendlerden bamsz
olarak yine kendi iinde, son msralar ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin son msra dier bendlerin sonunda aynen tekrarlanyorsa, bu murabba murabba- mtekerrir; tekrarlanmyorsa, murabba-
mzdevic adn alr. Terb ise bir gazelin her beytinin
stne ayn vezin ve kafiyede ikifler msra eklenerek
meydana getirilmifl drt msral bendlerden meydana gelen bir nazm biimidir. Murabba ve terbin benzer ynleri her ikisinin de drt msral bendlerden oluflan nazm
biimleri olmasdr. Bu iki nazm biimi arasndaki fark,
murabban tek flair tarafndan yazlmfl drtlklerden; terbin ise, bir flairin gazelinin baflna, genellikle baflka bir
flair, nadir olarak da kendisi tarafndan, ikifler msra eklenerek meydana gelen drtlklerden oluflmufl olmasdr.
Sra Sizde 2
Terb, bir flairin bir gazelinin her beytinin zerine baflka bir flair, nadir olarak da ayn flair, tarafndan iki msra eklenerek elde edilen drtlklerden oluflan bir nazm biimidir. Terb-i mutarrafta ise, drtlkler terb
edilen gazelin beyitlerinin stne deil, her beytin iki
msra arasna iki msra eklenerek meydana getirilmifl
drtlklerden oluflur. Tahms ve tahms-i mutarraf arasndaki fark da bunun gibidir. Ancak tahmste ve tahms-i mutarrafta gazelin beyitlerinin zerine ya da iki
msra arasna eklenen msra says terbdeki gibi iki

deil, tr.
Sra Sizde 3
Terb, tahms, tesds, tesb, tesmn ve taflr ad verilen
nazm biimlerinin benzer yn bir kasidenin ya da gazelin beyitlerinin zerine baflka bir flair tarafndan, bazen de gazelin flairi tarafndan sonradan eklenen msralarla elde edilen bendlerden oluflmufl olmalardr. Bu
nazm biimlerini birbirinden ayran, bendlerindeki msra saylardr. Terbin her bendinde drt, tahmsin her
bendinde befl, tesdsin her bendinde alt, tesbin her
bendinde yedi, tesmnin her bendinde sekiz, taflrin her
bendinde on msra bulunur. Ancak bu nazm biimlerinde bendlerin son iki msrann musammat hline getirilen kaside ve gazele ait olduu unutulmamaldr.
Sra Sizde 4
Terkb-i bend ve terc-i bendi dier musammatlardan
ayran en nemli zellik kafiye dzenlerinde; buna bal olarak da bendleri oluflturan nazm birimlerinde gsterdikleri farkllktr. Terkb-i bend ve terc-i bend dflndaki musammatlarda genellikle ilk bend kendi iinde,
dier bendlerin son ya da son iki msra dflnda kalan
msralar dier bendlerden bamsz olarak yine kendi
iinde, son ya da son iki msra ise ilk bendle kafiyelidir.
Terkb-i bend ve terc-i bendde ise her bend son beyitler dflnda dier musammatlar gibi deil, kaside ya da
gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolaysyla bu gruptaki musammatlarda bendleri oluflturan nazm birimi, dier musammatlarda olduu gibi msra deil, beyittir. Ayrca bu
nazm biimlerinin bir bendindeki beyit says da terkbi bendden terkb-i bende ya da terc-i benden terc-i
bende farkllk gsterir. Terkb-i bendlerde her bendin
sonunda dier bendlerinden farkl musarra bir beyit bulunur. Bu beytin kafiyesinin genellikle ilk bend de dahil
olmak zere terkb-i bendin kafiyesiyle bir ilgisi yoktur.
Terc-i bendlerde ise bendlerin kafiyesinden bamsz
musarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktadr. Terkb-i bend ve terc-i bendi ayrt etmemize
yarayacak en nemli lt, vsta (=bendiyye) beytidir.
Terkb-i bend ve terc-i bendi birbirinden ayran vsta
(=bendiyye) beytinin kullanmndaki farkllktr. Terkb-i
bendde, her bendin sonunda deiflen vsta beyti, terci bendde aynen tekrar edilmifltir.
Kaynak
Sara, M. A. Yekta (2010). Klsik Edebiyat Bilgisi, Biim-l-Kafiye. stanbul: Gkkubbe Yaynlar.
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladnzda;
Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aklayabilecek,
Aruz vezniyle ilgili terimleri tanmlayabilecek,
Aruzla yazlmfl fliirlerin vezinlerini bulabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Vezn
Arz
Hece
Vasl
mle
Medd
Zihf
Bahr
Takt
Tefile
Sekt-i Melh
Tahff
Tefldd
erik Haritas
Eski Trk Edebiyatna

Girifl: Biim ve l
Eski Trk
Edebiyatnda l:
Aruzla lgili Temel
Kurallar, Terimler ve
Vezin Bulma Usul
GRfi
TRK fiRNDE ARUZ
ARUZLA LGL TEMEL
KURALLAR VE TERMLER
ARUZLA LGL DER BAZI
TERMLER
VEZN BULMA USUL
ALFABETK SIRAYLA TRKEDE
KULLANILAN VEZNLER
CZLERNE GRE ARUZ
KALIPLARININ
GRUPLANDIRILMASI
Eski Trk Edebiyatnda

l: Aruzla lgili Temel
Kurallar, Terimler ve Vezin
Bulma Usul
GRfi
eflitli milletlerin fliirlerinde ahengi salamak amacyla hecelerin say ya da niteliklerini esas alan birtakm llerin kullanld bilinmektedir. Trk fliirinde de biri hece ls (=hece vezni), dieri de aruz ls (=aruz vezni) olmak zere iki
l kullanlmfltr. Hece ls fliirin btn msralarndaki hece saysnn eflitliine, aruz ls de ak (=ksa) ve kapal (=uzun) olarak nitelenen hecelerin bir
fliirin btn msralarnda ayn dzen ierisinde tekrarlanmas esasna dayanr. Gerek hece, gerekse aruz lsnn grevi fliirde ritmi salamaktr. Bu ller araclyla dzenli ses oluflumlar elde edilerek fliire mzik gesi katlr. l dflnda kafiye, vurgu, msralardaki durak yerleri ve ses tekrarlar da fliirde ahengi salayan gelerdendir. Aruz genellikle klsik dnem Trk fliirinde, hece ise halk fliirinde kullanlmfltr.
Aruz, Arap edebiyatnda domufl ve oradan Fars ve Trk edebiyatlarna ve dier slam edebiyatlara gemifl bir fliir lsdr. Arap fliirinde aruz veznini bir esasa balayan el-Hall b. Ahmed el-Ferahid (l. 791)dir . Ondan nce de Araplar
aruzu, kurallar belirlenmemifl bir henk sistemi olarak fliirde kullanmfl ve uygulama yoluyla retmifllerdir. Ancak Halilin alflmalar sonucunda bu uygulamalar
ve dank bilgiler bir esasa balanmfl ve aruz bir bilim dal olarak Arap edebiyaSIRA SZDE
tndaki yerini almfltr.
Arap aruzu ran edebiyatna getiinde birtakm deiflikliklere uramfltr. Bu
deiflikliklerden en nemlisi Arap aruzundaki baz bahir (<bahr)lerin
D fi N E L Mkullanlmamas ve birtakm yeni bahirlerin ilave edilmesidir. Bir dier nemli deifliklik de
Arap nazmna gre ran aruzunda tefile saysnn, buna bal olarak msra uzunS O R U
luunun daha da artmasdr.
Bahir ve tefile terimleri iin bu nitenin Aruzla lgili Dier Baz Terimler
D K K A T bafllkl blmnde bilgi verilmifltir.
TRK fiRNDE ARUZ
SIRA SZDE
N N
Trkler aruz veznini dorudan Arap edebiyatndan deil, ran edebiyatndan almfllardr. Dolaysyla ran edebiyatnda yaplan deifliklikler de
Trk aruzuna yanAMALARIMIZ
smfltr. Ancak ran fliirinde kullanlan btn bahirler Trk fliirine olduu gibi aktarlmamfl; ran edebiyatnda kullanlan baz vezinler Trk fliirinde neredeyse hi
K Arap
T A P fliiri ile ran
kullanlmamfltr. Fakat ran aruzu ile Trk aruzu arasndaki fark,
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
102
fliiri arasndaki farka gre ok daha azdr. Bundan dolay Trk aruzunun pek az
deifliklikle ran aruzunu izlediini sylemek mmkndr.
Trkler Aruzla fliir yazmaya baflladklarnda hece veznine yakn aruz vezinlerini tercih etmifllerdir. slam dnem Trk edebiyatnn ilk byk flaheseri olan Kutadgu Biligin 11li hece veznine yakn bir bahirden alnmfl bir vezinle yazlmas
bunun en nemli gstergesidir. Bu Trk fliirinin devam gcn ve varln srdrme yeteneini gsterir.
Aruzun Trk fliirine baflaryla uygulanmas olduka uzun bir sre sonunda gerekleflebilmifltir. Bunun nedeni Trkenin kelime varlnda aruz veznine uygun
hecelerin mevcut olmamasdr. Trk edebiyatnn Anadolu sahasndaki ilk rnlerinde olduka sk grlen aruz hatalar, zamanla Arapa ve Farsadan Trkeye giren kelimelerin de katksyla giderek azalmfl ve aruz vezniyle son derece henkli
fliirler yazlmaya bafllanmfltr. Trk edebiyatnn klsik olarak nitelenen en uzun ve
en olgun dneminde l olarak aruz vezni kullanlmfltr.
Trk edebiyat Bat edebiyatnn etkisi altna girdikten sonra da aruz ile ilgi
kopmamfl, flairler yeni arayfllar peflinde koflarken aruzu yeni ifade teknikleri iin
yine ahengi salayan l olarak kullanmay srdrmfllerdir. Aruz, Tevfik Fikret
(l. 1915) ve Mehmet kif (l. 1936)in fliirlerinde Trke ile en gzel flekilde
uyum salamfl, Mehmet kif ile de gnlk dil bile aruzla ifade edilebilir hle gelmifltir. Fakat Cumhuriyet dneminde aruza ilgi gittike azalmfl, Yahya Kemal (l.
1958)in fliirleri ile de devrini kapatmfltr.
Aruz Trk edebiyatnda Halk fliirinde de denenmifl ve divan, selis, sema gibi
biimlerin farkl adlarla adlandrlmasna aruzun belli kalplarnn kullanlmas kaynaklk etmifltir.
Aruzla lgili Temel Kurallar ve Terimler

Aruza Gre Hece Trleri
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Aruz, fliirde ak (=ksa) ve kapal (=uzun) olarak nitelenen hecelerin nceden belirlenmifl bir dzen ierisinde tekrarlanmas esasna dayanan bir fliir ls; daha
dorusu bir henk sistemidir. Dolaysyla aruz veznini renmek iin yaplacak ilk
ifl, bu vezne gre hecelerin ses deerlerini; yani, hangi hecenin ak, hangi hecenin kapal hece kabul edildiini belirlemektir.
Aruza gre eflit hece vardr: 1. Ak (=ksa) hece, 2. Uzun (=kapal) hece,
3. Medli hece (=bir buuk hece).
1. Ak hece (=ksa hece): Sonu ksa nl ile biten heceler aruza gre ak ya
da ksa hecedir: ge-li-yorun koyu harflerle gsterilen birinci ve ikinci heceleri gibi. Tek ksa nlden meydana gelen heceler de aruzda ak hece kabul edilmifltir:
e-mekin ilk hecesi olan egibi.
SIRA SZDE
Ak heceler,
aruz ifllemlerinde nokta (.) ile gsterilir.
2. Kapal hece (=uzun hece): Sonu nsz ya da uzun nl ile biten heceler
aruzda kapal
ya da uzun hece olarak kabul edilir: dn-ysznn heceleri giD fi N E L M
bi. Tek uzun nlden meydana gelen heceler de aruzda kapal hece olarak kabul
edilir: -tefl kelimesinin ilk hecesi gibi.
U
Kapal yaS OdaR uzun
heceler, aruz ifllemlerinde ksa bir dz izgi ( - ) ile gsterilir.
Uzun nl, Arapa
D K K A ve
T Farsadan Trkeye gemifl olan kelimelerdeki elif, vav ve yeile
gsterilen nllerdir. Bu sesler evriyazda , , ya da a, u, i ile gsterilir.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
103
4. nite - Eski Trk Edebiyatnda l: Aruzla lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usul
3. Medli hece (=bir buuk hece): Aruzda baz heceler ilki kapal ikincisi ak
olmak zere iki hece deerinde kabul edilmifltir. Bu tr hecelere medli hece,
bileflik hece ya da bir buuk hece denir. Medli heceleri drt grupta toplamak
mmkndr:
a. Bir uzun nl ve bir nszden oluflanlar: b, l gibi.
b. Bir nsz, bir uzun nl ve bir nszden oluflanlar: yr, nz, sr, rz gibi,
c. Bir ksa nl ve iki nszden oluflanlar: eflk, emr, mr gibi,
d. Bir nsz, bir ksa nl ve iki nszden oluflanlar: derd, zehr gibi.
Bu heceler, normal bir heceden daha fazla uzatlarak okunur ve bu flekilde
okumaya med ad verilir.
Aruz ifllemlerinde medli heceler bir ksa izgi ve bir nokta (- .) ile gsterilir.
Ksa izgi, kapal; nokta da ak heceyi gsterir.
Ak (=ksa) ve kapal (=uzun) heceleri gstermek iin kullanlanSIRA
- ve
. iflaretlerini
SZDE
kullanarak vz, kelebek, geleceksin, reflk, ftb, berg, iklm, kitb, seng, b, bahr,
bahr, beklemifltim szlerindeki hecelerin aruza gre ses deerlerini bulunuz.
Aruz fllemleri
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Aruz vezninin ak (=ksa) ve kapal (=uzun) olarak nitelenen Shecelerin

nceden
O R U
belirlenmifl bir dzen ierisinde tekrarlanmas esasna dayanan bir fliir ls olduunu daha nce belirtmifltik. fiairler, msralarn nceden belirlenmifl bu henk sisD K K A T deiflikliktemiyle uyumlu hle getirebilmek iin fliirdeki sesler zerinde birtakm
ler yapmfllardr. Bazlarnn fliirin ahengine katkda bulunmakla birlikte bazlar
henk hatas olarak kabul edilen bu deifliklikler vasl, imle,SIRA
med,
zihf, tahff
SZDE
ve tefldddir.
1. Vasl (=ulama): Sonu nszle biten bir kelimeyi, ak hece elde etmek ya da
bir kapal bir ak (=bir buuk) hece deerinden tek kapal AMALARIMIZ
hece deerine dflrmek iin nlyle bafllayan bir sonraki kelimeye balamak; yani, lzm olduyu lz moldu; bd olduyu b doldu; mest olduyu, mes toldugibi okumaktr:
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Vasl, ulafltrma,
birlefltirme; ulama,
AMALARIMIZ
eklemeanlamlarna gelen
Arapa bir szdr.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
rnek
Gitdn amm ki kodun hasret ile cn bile
stemem sensz olan sohbet-i yrn bile
Neflt
Beyitteki Gitdn ammnn aruza gre ses deeri 4 kapal hece (= - - - -); vez N T E R Nhece
E T (= - . - -)
ne gre olmas gereken deeri ise, bir kapal, bir ak ve iki kapal
dir. Msra beytin veznine uygun okuyabilmek iin Gitdnn ikinci hecesindeki
nsesini ammnn baflna almak, yani vasletmek gerekmektedir. Bu ifllemi
yaptmzda gitdn amm, gitd namm hline gelecek; aruza gre ses deeri de - . - -olacaktr. Yine ikinci msradaki sensiz olan da beytin vezniyle uyumlu hle getirmek iin sensi zolan biiminde okumak gerekmektedir.
Vasl aruz ifllemlerinde dz izgi ( _ ) iflaretiyle gsterilir.
Gittin, ama can hasretle birlikte braktn. Sensiz olan dost sohbetini bile istemem artk.
rnek
Dir _ isem derd-i ser _ old lebn _ emmek bana dir
Derd-i ser hsl _ ider ise kifli tatl flerb
Emr
NTERNET
104
vasl ncesi: dir isem

vasl ncesi: hsl ider
vasl sonras: di risem

vasl sonras: hs lider

Dudaklarn emmek baflmn derdi oldu., desem, o da bana insan tatl flarap
ierse elbette bafl arrder.
Vasl- ayn: Vasl, ancak sonu nsz ile biten bir kelime ile nlyle bafllayan
bir kelime arasnda yaplabilir. Ayn bir nsz olduu iin son sesi nl olan bir
kelimenin aynla bafllayan bir kelimeye vasledilememesi gerekir. Ancak Trk flairleri bu kurala fazla uymamfllardr; bir nsz sesi ayna ya da aynyok sayarak
onun nlsne vasletmekte bir saknca grmemifllerdir. Bu iflleme aruzda vasl-
ayn (=ayn ulamas) denir.
rnek
Ol tefln _ izrdan artuk yakar dili
Hl-i siyh geri syinmifl flerredr
Emr
mlenin asl anlam bir

fleyi bir tarafa emek,
meylettirmektir.

Sevgilinin siyah beni her ne kadar snmfl bir kvlcm ise de gnl o ateflli yanandan daha fazla yakar.
Arapada yanakanlamna gelen izr (
) szcnn ilk harfi ayndr ve
ayn nsz bir harftir. Beyitte tefln, izra vasledilirken bu ayn yok kabul edilmifl ve teflnin son sesi olan nun, tefl nizrbiiminde izra vasledilmifltir.
2. mle (=imle-i maksre): Ksa nlyle biten ya da tek ksa nlden ibaret
bir ak (=ksa) heceyi, l gerei uzun; yani, kapal (=uzun) hece deerine ykseltmektir. fiairler imleyi Trke hecelerdeki ksa nllerde yapmfllar; Arapa ve
Farsa szcklerdeki ksa nllerde imale yapmamaya byk zen gstermifllerdir. Ancak Fars fliirinin de etkisiyle gl blbldeki ve gl-i bdaki -igibi Farsa atf vavlarn (u, ) ve tamlama kesrelerini (-i) imaleli olarak kullanmakta bir saknca grmemifllerdir. Trke kelimelerde, kelime ortasndaki ve isesi dflndaki nllerde yaplan imaleler aruzda nemli henk kusurlarndan biri olarak
kabul edilmifltir. male genellikle bir vezin kusuru olarak grlmekle birlikte baz
durumlarda metne henk katan bir ge olarak da deerlendirilebilir. Bafllang dneminde Trke nllerde youn olarak yaplan imaleler daha sonra Trkenin
sz varlndaki Arapa ve Farsa kelimelerin artmas ile gittike azalmfl ve bu yapay ses deifliklii usta flairler elinde bir henk arac hline dnflmfltr.
rnek:
flidilir ki urlar giricek bir eve dnle
li topran saup uydurlarmfl insn
Nect

fiyle sylenir: Hrszlar geceleyin bir eve girdiklerinde ierideki insanlarn
zerine l topra saarak uyuturlarmfl.
Nectnin bu beytinde koyu harflerle gsterilmifl olan Trke kelimelerdeki ksa nller vezin gerei uzun nl yerine kullanlmfltr. Trk fliirinin aruz ile tam
anlamyla uyum salayamad bir dneme ait olan bu beyitteki imaleler, imalenin
fliirin ahengi zerinde yapt olumsuz etkinin derecesini gstermek iin olduka
iyi bir rnektir.
mlenin bu trne imle-i maksre ad da verilir. malenin bir de imle-i
memdde ya da medd ad verilen farkl bir tr vardr.
3. Medd (=imle-i memdde): Aruzda medli hecelerin asl deerlerinden biraz
daha uzun okunmasna denir. Asl anlam uzatma ya da ekmedir. Medli hece,
mest ve aflkta olduu gibi ift nsz ile ya da yr ve dstta olduu gibi bir
uzun nlden sonra gelen bir veya iki nszle biten hecelerdir. Bu heceler aruza
gre biri kapal (=uzun) biri de ksa olmak zere iki hece deerindedir. Dolaysyla med, bu tr bir hecenin aruzdaki ses deerini niteleyen bir terimdir.
Medli hecelerin son nsz sesleri vezin gerei nlyle bafllayan bir sze vasledildiinde med ortadan kalkar ve medli hecenin ulanan ses dflnda kalan ksm tek
kapal hece deerine dfler. rnek: harb oldunun har boldu; mest oldunun da mes toldu hline getirilmesi gibi.
Bir nl harften sonra sonu nszle biten Trke kelimelerde de bazen med
yapld grlr: Da, var gibi tek kapal hece deerindeki Trke kelimelerin
d, vr fleklinde uzatlmas ve bu yolla ses deerlerinin bir kapal heceden bir
kapal bir ak hece deerine ykseltilmesi gibi.
rnek
Yr hl-i dilmi zr bilpdr bilrem
Dil-i zrumda ne kim var bilpdr bilrem
Fuzul

Sevgili, gnlmn hlini inlemekte, cefa ekmekte olarak biliyormufl, bilirim.
nleyen gnlmde ne olduunu biliyormufl, bilirim.
kinci msradaki Trke varda yaplan med, ilk msradaki iki medle birlikte
beyitte farkl bir ahengin ortaya kmasna neden olmufltur. Dolaysyla bu tr
medleri sadece vezin gerei yaplmfl medler olarak deerlendirmemek, onlar birer henk gesi olarak da ele almak gerekir. Trke bir heceyi fliirde medli olarak
kullanmann ahenge yapt katky gstermek iin en gzel rneklerden biri Hersekli rif Hikmet (l. 1903)in,
Hakka karfl duralm er kifli niyyetine
msrandaki r kelimesinde yaplan meddir.
Arapa ve Farsa szlerin bir uzun nl ve sakin nn ile biten -n, -n, -n
gibi son hecelerindeki nller aruzda ksa nl; bu heceler de tek kapal hece deerinde kabul edilmifltir.
rnek
Aflk derdiyle hoflem el ek ilcumdan tabb
Klma derman kim helkm zehri dermnundadur
Fuzul

Doktor, ben aflk derdiyle mutluyum, beni tedavi etmeye kalkflma. Beni iyilefltirme, nk benim helkime yol aacak zehir bu aflk hastalnn tedavisindedir.
Fuzulnin bu beytinde dermn kelimesinin ikinci hecesindeki sakin
105
106
Skin kendisinden sonra

nl bulunmayan sessizleri
nitelemekte kullanlan bir
terimdir.
nundan nce geldii iin hece, bir kapal bir ak deil, tek kapal hece deerinde kabul edilmifltir. Sz konusu hecelerdeki sakin nunlar sesliyle bafllayan bir sze vasledildiklerinde , ve sesleri uzun nl deerlerini korurlar. Ancak flairlerin zaman zaman bu kurala uymadklar ve -n, -n, -n ile biten heceleri bir ak
bir kapal hece deerinde; yani, medli olarak kullandklar da grlmektedir.
rnek
fid olur dil tenme nki o peykn batar
Sebz olur hk kaan katre-i brn batar
Hayal

O okun ucu batnca gnlm mutlu olur. Nitekim ne zaman yamur yasa toprak yeflillenir.
Hayal, beyitteki peykn ve brn szcklerini ikinci heceleri sakin nnla
bitmifl olduu hlde medli kullanmfltr.
male, vasl ve medlerin her zaman aruz kusurlarolarak deerlendirilmesi doru
deildir. Vasl dorudan Trkenin zelliinden doan bir ses olaydr ve ou zaman
fliirin ahengi zerinde olumlu etki yapar. Medler de fliirin ahengini olumlu etkileyen
gelerden biri olarak kabul edilmifltir. Ancak imalenin Trkenin ses yapsna aykr olduu; bu nedenle de fliirin ahengi zerinde olumsuz bir etki brakt dflncesi kaynaklarda ska vurgulanmaktadr. Bu yaygn dflnce byk lde doru olsa da baz kullanmlarda imalelerin fliirin ahengini olumlu ynde etkiledikleri de grlmektedir. Bu olumlu etkilerden biri imalelerin msralarda karfllkl olarak yaplmfl olmasdr.
rnekler
Cevr cefs cnuma lutf u vef yeter
Derd bels gnlme zevk u saf yeter
Ahmed Pafla

Sevgilinin eziyeti bana ltuf ve vefa olarak yeter. Onun derdi ve belas gnlme zevk ve safa olarak yeter.
Hsn _ ile sana ykinemez n gl-i ran
Hzn _ ile bana benzeyemez blbl-i fleyd
Bak

ki renkli, gzel ve parlak gl nasl gzellikte sana yknemezse, lgn bir
flk olan blbl de hzn konusunda bana benzeyemez.
4. Zihf: l gerei Arapa ve Farsa hecelerdeki uzun nlleri ksa nl;
medli heceleri de bir kapal hece deerine dflrmektir.
Bu tanmdan da anlafllaca gibi zihafn bir tr Arapa ve Farsa kelimelerdeki uzun nllerin ksa nl deerine dflrlmesidir. Bu zihafn en ok karfllafllan trdr. Bu tr zihflar metnin edeb deerini dflrr.
rnekler
Kl tefhur kim senn hem var men tek flkun
Leylinn Mecnn firnn eger Ferhd var
Fuzul
107

Leylnn Mecnunu, fiirinin Ferhad varsa, sen de benim gibi bir fln olduu iin vn.
Aklama: Leyl ile Mecnun ve Ferhd ile fiirin Dou edebiyatlarnda iki
aflk hikyesinin kahramanlardr.
Beytin ikinci msrandaki Leyl Arapa bir szcktr ve aruza gre deeri iki
kapal hece (- -)dir. Kelimenin beytin vezniyle uyumlu hle gelebilmesi iin ikinci
hecenin ak olmas gerekir. Bu nedenle Leylnin ikinci hecesindeki sesi vezin
gerei ksaltlarak ideerine dflrlmfl; bu ifllem sonucunda kelimenin aruza
gre ses deeri bir kapal bir ak hece (- .) olmufltur.
Afladaki beyitte de sk ve Nil szcklerinin sonundaki nlsnn
zihafla ksa nl deerine dflrld grlmektedir:
Bir cm sun ey ski-i meclis bize yoksa
Hn- ciger-i Nili-i zra ne minnet
Nil

Ey meclisin iki sunan gzeli, bize bir kadeh sun. nleyen, eziyet eken Nailnin cier kanna ne minnet!
Bak, Emr, Fuzul gibi sonu uzun nl ile biten mahlaslarn, ayrca sonunda nisbet si bulunan szcklerdeki lerin fliirde ou zaman ak hece deerinde kullanlmfl olmas flairlerin bunu bir kusur olarak kabul etmediklerini gsterir:
rnek
Bkiye b- vaslun irmez ise
tefl-i hecr ile yanar kl olur
Bak
Zihfn bir baflka tr de vezin gerei bir kapal bir ak hece deerindeki medli heceleri tek kapal hece deerinde kullanmaktr.
rnek
Didi grdm ol habbin anesi
Bir aceb nur kim gnefl pervnesi
Sleyman elebi

O sevgili peygamberin annesi, gneflin pervanesi olduu bir nur grdm,
dedi.
Beyitteki Arapa nr kelimesi aruza gre bir kapal bir ak (- .) hece deerinde medli bir hecedir. Beyitte vezin gerei zihafl; yani, tek kapal hece deerinde kullanlmfltr.
5. Tahff (=kasr): Vezin gerei fleddeli bir harfi fleddesiz okumak demektir. Bu
yola daha ok hadd, hatt, hakk, drr gibi sonu ift nszle biten tek heceli kelimeler terkibe girdiinde vezin gerei baflvurulur.
rnek
emende sun- Hak geri her varak syler
Senn beldr amm beynun ey blbl
Mnif Pafla
Tahffin asl anlam

hafifletme, ykn
azaltma, kolaylafltrma;
kasrn asl anlam ise
ksa olmak, ksa
kesmektir.
108

Ba ve bahede her yaprak geri Hakkn sanatn sylemekte, Ona dellet etmektedir. Ama ey blbl, senin beyann ak, ifaden ve slubun belidir.
Beyitte asl Hakkolan kelime vezin gerei fleddesiz kullanlarak tahfif edilmifltir. Ayrca mhn, meh; flhn fleh; ghn geh; hin hi yaplmas gibi baz Farsa kelimelerde uzun nllerin ksaltlmasna da tahff denir.
stanbulun Sitanbul, Efltunun Feltun, skenderin Sikendere dnfltrlmesi de flairlerin baz szleri vezinle uyumlu hle getirmek iin baflvurduklar yollardandr:
rnek
Bu flehr-i Sitanbl ki b-misl bahdur
Bir sengine yek-pre Acem mlki feddur
Nedm

Bu benzersiz paha biilmez stanbul flehrinin bir taflna btn ran lkesi fedadr.
6. Tefldd: fieddesiz bir harfi l gerei fleddeli olarak kullanmaktr: Perin
perr; mdin mmdyaplmas gibi.
rnek
Dg- siyehler ile cism-i nizr u zerdi
Bir bl perri yanmfl pervnedr sanurlar
Bak

Kararan yaralar ile zayflamfl, sararmfl fln bedenini, (mumun etrafnda dnen) kolu kanad yanmfl kelebek sanrlar.
Trke kelimelerde nl dflmesi
Baz birleflik kelimelerde ya birinci szcn son ya da ikincinin ilk nlsnn
dflt grlr: Niin (<ne iin), kahvalt (<kahve alt) gibi. Bazen de birleflik olmayan iki kelime arasndaki nl dfler: alarmola (alar m ola), neylesin (<ne eylesin) gibi. Bu tr kullanmlara Divan fliirinin yan sra Halk fliirinde de
olduka sk rastlanr. nl dflmesi rneklerinin nola (<ne ola), vey (<ve ey),
anunn (<anun in), kol (<ki ol), neyleyem (<ne eyleyem) gibi yaygn
kullanmlar da vardr.
rnekler
Cefsn h bir dil ekmez andan gayri ayrun
Anunn glib halk eylemifldr Tanr ayr
Fuzul

Ondan baflka kimse, ayrn eziyetini ekmez. Galiba Tanr ayar onun iin
yaratmfltr.
Aklama: Ayr baflkalar anlamnda Arapa oul bir szcktr.
Gam mektebinde kaddini yd eylesem nola
Ey serv n elifdr okumaa ibtid
Emr
109

Gam, dert mektebinde senin boyunu ansam ne olur. nk ey boyuyla serviyi
andran gzel, okuma renmeye (sevgilinin gzel boyunu andran) elif harfiyle
bafllanr.
SIRA SZDE asl ses deAflada drt farkl kelime grubu, hemen yanlarnda da bu kelime gruplarnn
erleri deil, aruza gre olmas gereken ses deerleri verilmifltir. Bu kelime gruplarn olmas gereken ses deerleriyle uyumlu hle getirerek yaptnz ifllemlerin srasyla edebiD fi N E L M
yat terimi olarak adlarn yaznz.
D fi N E L M
S O R U - . - -; 4. b
1. glmek ister= - . - -; 2. fn dny= - . - -; 3. bafla gelmifl=
yeter= - . - ; 5. fleker almak = - . - -
S O R U
DKKAT
DKKAT
Aruzla lgili Dier Baz Terimler
SIRA SZDE
1. Tefile: Aruz vezinlerini oluflturan sekiz ana kelime vardr. Tefile veya cz
SIRA SZDE
ad verilen bu kelimeler flunlardr: feln, filn, mefln, mstefiln, filtn, mfaletn, mtefiln, meflt. Aruz vezinlerindeki ak ve kapal heceler sistemini sembolize etmek iin kullanlmfl olan bu kelimeler
Arapa gramer kuAMALARIMIZ
rallarna gre fe-a-le (
) l kknden tretilmifltir. Bu tefilelerin says
birtakm deiflikliklerle 41e kadar ulaflr ve meydana getirdikleri 16 vezin, asl vezinleri oluflturur. Bu vezinlere bahr denir. Dier vezinler bu asl
doK bahirlerden
T A P
mufllardr. Bahirler kendilerini oluflturan kelimelerin hareke veya sknlarna gre befl grupta toplanmfl ve her gruba dire ad verilmifltir. Bu dairelerin bir ksm
Trk edebiyatnda fazla ilgi grmemifl; bir ksm ise hi kullanlmamfltr.
TELEVZYON
2. Takt: Aruzda, bir msra yazlmfl olduu veznin cz (=para)lerine ayrmaktr. Takt fliirin veznini bulmay ve bulunan vezne gre fliiri henkli olarak
okumay salar. Msralar takt edilirken fliirin yazlfl deil, okunuflu esas alnr;
NTERNET
birbirlerine vasledilen kelimelerin vasledildii flekle dikkat edilir;
yani, kelimelerin
msraa girmeden nceki hlleri deil, msra iinde vezne gre aldklar flekil esas
alnr. Bunun iin takt edilecek msrada vasl, imle, zihf, medd, tahff ve tefldd gibi vezin gerei yaplmfl ses deiflikliklerinin olup olmadna dikkat edilir.
Kelimeler, bittikleri yerden deil, czlerin ya da tefilelerin ayrld yerden paralanabilir.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Taktin asl anlam kesmek, paralamak, paralara
blmektir.
NTERNET
rnek
Nlemi zem/zeme-i mr/g-i seherden / sorasn
Derd-mend ol/duum has/te cierden / sorasn
Fuzul
Beytin ls: feiltn feiltn feiltn feiln

Feryadm seher vakti ten kuflun (blbln) tflnden, namelerinden sormalsn, ne kadar dertli olduumu hasta yrekten sormalsn.
Bir fliiri aruza uygun, henkli okuyabilmek iin taktinin bilinmesi lzmdr.
Cz bitimlerinde abartya kamadan gereklefltirilen hafif duraksamalar vezne
henk katar.
3. Sekt-i melh: mefl mefiln feln ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin
mefln filn feln ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dnflmesine denir.
Sekt-i melh gzel kesme,

gzel durmaanlamnda bir
szdr.
110
Sensin h/l tenm/de cnum

Gzde n/rum ciger/de kanum
Fuzul
Bin yllk/ yol har/be-i gam

Anun /tesi ser/y- mtem
Glib
Aruz fllemlerine rnekler

1. Vasl: Gl _ aar her/ten-i hk/de geri gl/bn-i trn
Vel hk-i / ten-i zerdm/de adu / olur ran
Emr

Her (fln) topraktan yaratlmfl bedeninde gl fidann andran kirpik oklarn
gl gibi yaralar aar. Fakat benim sararmfl bedenimde at yaralar (dfl sar, ii
krmz gl andrr) daha bir gzel olur.
Emrnin bu beytinde bir vasl vardr. Bu vasl, vezin gerei yaplmfl bir ifllem
olmaktan ok Trk dilinin ses yapsna balamak daha doru olur.
Vasl- Ayn: Cihn tutd bu keyfiyyet _ aflk-pn vefl
Yeflerdi neflve-i nev-rz ile der dvr
fieyh Glib

Bu hl btn dnyay kaplad; kap, duvar, her yer, bahar neflesi ile sarmaflk
gibi yemyeflil oldu.
Beyitte koyu olarak dizilmifl; ayrca vasl iflareti ile de gsterilmifl olan sesler arasnda vasl- ayn vardr. nsz bir sesle biten hece, yine nsz bir ses olan aynla
bafllayan heceye, hecenin baflnda aynyokmufl gibi kabul edilerek, vasledilmifltir.
2. mle: Eline ald evgnn zlf-i anber-efflnun
Melhat tpn kapd ser-i zlf-i perflnun
Emr

Gzel kokulu san evgnn eline ald. Gzellik topunu dank sann ucu
kapt.
Beyitte koyu harflerle dizilen hecelerde imale vardr. Bu imalelerden Farsa terkip -ileri ile elinenin isinde yaplan imaleler nemli henk kusurlarndan olmasa da e sesinde yaplan imale nemli bir aruz kusurudur.
3. Zihaf: Bfle-i gam flriyz deflt-i mahabbet beklerz
Yani h-eflmler saydna frsat beklerz
Emr

Gam ormannn arslanlaryz. Aflk ve muhabbet ln gzlyoruz. Yani ceylan gzlleri avlamak iin frsat bekiyoruz.
Beyitte, iki kapal heceden oluflan Arapa yan sznn ikinci hecesindeki
uzun sesi l gerei ksa nl deerine dflrlerek zihf yaplmfltr.
4. Med: Yattk blend servlerin glgesinde fld
Dehrin bu hyuhyuna mecbl-i handeyiz
Yahya Kemal
111

Yksek servilerin glgesinde mutlu bir hlde yattk. Dnyann bu hayhuyuna
glmeye yatkn yaratlmflz.
Beytin ilk msranda on iki, ikinci msranda da on drt hece vardr. lk msradaki blendin ikinci hecesinin ve servin medli, yani bir kapal bir ak hece deerinde okunmasyla iki msradaki hece saylar eflit hle gelmekte ve l salanmaktadr.
5. Tefldd: ki ksm eylemifl kfr ile man yeddi iklmi
Anun hkmindedr baz v baz kfiristandur
Fuzul

Kfr ile iman yedi iklimi iki ksma ayrmfl. Bir ksm imann hkm altndadr; bir ksm da kfir lkesidir.
Bu beyitteki yediszc vezin gerei tefldd edilerek yeddi hline getirilmifl ve kelimenin iki ak hece olan ses deeri bir kapal bir ak hece olmufltur.
6. Tahff: Bir hsn dahi balad hatdan izr- yr
Etrf- b hb olur olsa benefflezr

Ban evresi menekflelik olduunda nasl gzel olursa, yarin yana da hat
(=ergenlik tyleri) gelince daha da gzel oldu.
Beyitte vezin gerei asl fleddeli olan hatt szcnn son tsi dflrlerek
tahff yaplmfltr.
mle ve zihf terimlerini tanmlayarak bu iki aruz ifllemi arasndaki
fark belirtiniz.
SIRA SZDE
Vezin Bulma Usul
D fi N E L M
Aruz fliirde ak (=ksa) ve kapal (=uzun) olarak nitelenen hecelerin
nceden belirlenmifl bir dzen ierisinde tekrarlanmas esasna dayanan bir fliir ls olduS O R U
una gre bir fliirin veznini bulmak iin,
1. nce fliirin msralarndaki hecelerin aruza gre ses deerleri belirlenmeli; yani, hangi hecenin kapal (=uzun), hangi hecenin ak (=ksa) hece olduu tespit
DKKAT
edilmelidir. Bu ifllem yaplrken kapal hecelerin ksa bir izgi (-), ak hecelerin
nokta (.) ve vasl yaplan hecelerin de alttan dz bir izgi ile ( _ ) gsterildii unuSIRA SZDE
tulmamaldr:
rnek
Bir ok gidenin her biri memnn ki yerinden
--..--..---.-Bir ok seneler geti dnen yok seferinden
--..--..--..-Yahya Kemal
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
2. Vezin en az iki msrada, yani beyitte aranmal, sonra iflaretlenen beytin alt ve
st msralarndaki ak ve kapal hecelerin ayn dzen iinde alt alta sralanmfl
olup olmadna dikkat edilmelidir. Bu arada iinde medli hece bulunmayan beN T E R N E T unutulmayitlerde her iki msradaki hece saysnn birbirine eflit olmas gerektii
maldr. rnek olarak yukardaki beytin msralarndaki hece says birbirine eflittir;
NTERNET
112
dolaysyla bu msralarda medli hece bulunma ihtimali de yoktur. Msralarndaki

hece says birbirine eflit olmayan beyitlerde ise medli hece bulunma ihtimali yksektir.
3. Eer beytin msralarndaki heceler birbirine eflit saydaysa ve her iki msradaki ak ve kapal heceler ayn dzen iinde alt alta sralanmflsa, elde edilen bu
heceler aflada alfabetik srayla verilmifl olan vezin listesiyle karfllafltrlmal ve
listeden bu hece sistemiyle uygun vezin bulunmal ve beytin tefileleri belirlenmelidir.
4. Eer beytin iki msrandaki ak ve kapal hecelerin sralanfl ve hece saysnda uyumsuzluk grlrse,
a) ncelikle bu uyumsuzluun msran hangi hece ya da hecelerinde olduu
belirlenmeli, bunu yapmak iin de birinci ve ikinci msradaki heceler tek tek karfllafltrlarak kontrol edilmelidir:
rnek
Artk demir almak gn gelmiflse zamndan
--.---..--..-Mechle giden bir gemi kalkar bu limandan
--..--..--..-Yahya Kemal
Yahya Kemalin Sessiz Gemi adl fliirinden alnan bu beytin iki msra arasnda bir uyumsuzluk vardr. Bu uyumsuzluk birinci msradaki hecelerin kapal, kapal, ak, kapal . . . dzeninde; ikinci msradaki hecelerin de kapal, kapal,
ak, ak . . . dzeninde sralanmasndan; yani, msralarn drdnc hecelerinden
birinin kapal, dierinin ak hece olmasndan kaynaklanmaktadr.
b) Msralar arasndaki uyumsuz heceler belirlendikten sonra da birinci msra
ikinci msra ile ya da ikinci msra birinci msra ile uyumlu hle getirmenin yollar
aranmaldr. Burada yardmc olacak anahtarlar imle, zihf, vasl ve meddir.
Yukardaki beytin msralar arasndaki uyumsuzluu gidermek iin mir hecesinin son sesi olan ryi sesliyle bafllayan almak sznn ilk hecesine vasletmek
ve demir almak demir _ almak (=demi ralmak) hline getirmek gerekmektedir. Msralarn geri kalan ksmlarnda ise uyumsuzluk yoktur.
c) Beytin msralarndaki hece says ve nitelikleri birbirine eflit hle getirildikten
sonra daha nce kullanmfl olduumuz vezin listesiyle karfllafltrlmal ve beytin
vezni ile tefileleri belirlenmelidir.
Baz nemli uyarlar
1. Msra baflndaki feiltn cz (= . . - -), filtn (= - . - -); msra sonundaki
feiln (= . . -) cz de faln (= - -)e dnflebilir.
2. Msralarn son heceleri her zaman kapal hece kabul edilir.
3. Arapa kelimelerdeki ayn ve hemze nsz seslerdir. Bu sesler bugn yazda
gsterilmemekte; evriyazda bu iki nsz sesi gstermek iin ya zel iflaretler ya da
kesme iflareti kullanlmaktadr. Bu nedenle ayn ve hemze seslerinin yer ald kelimelerin Osmanl dnemindeki orijinal yazmlar esas alnmal ve bu seslerle biten hecelerin kapal hece olduu unutulmamaldr. rnek: ryet (= - -), malm (= - - .).
Trk fiiirinde Kullanlan Vezinler

Bu nitede Trk fliirinde kullanlmfl olan aruz vezinlerinin biri alfabetik sraya gre; dieri de tefilelerinin tekrarlanp tekrarlanmad gz nnde bulundurularak
113
dzenlenmifl iki listesi verilecektir. Bir sonraki nitede de bu vezinlerin aruz bahirlerine gre hazrlanmfl baflka bir listesini bulacaksnz.
Alfabetik Sraya Gre Aruz Vezinleri

1. filtn filtn filtn filn
2. filtn filtn filn
3. feilt filtn feilt filtn
(mtefiln feln mtefiln feln)
4. feiltn feiltn feiltn feiln
5. feiltn feiltn feiln
6. feiltn mefiln feiln
7. feln feln feln fel
8. mefiln feiltn mefiln feiln
9. mefln mefln feln
10. mefln mefln mefln mefln
11. mefl filt mefl filn
12. mefl filtn mefl filtn
(mstefiln feln mstefiln feln)
13. mefl mefl mefl feln
14. mefl mefiln feln
(mefln filn feln)
15. mefl mefln mefl mefln
16. mfteiln filn mfteiln filn
17. mfteiln mefiln mfteiln mefiln
18. mfteiln mfteiln filn
19. mstefiltn mstefiltn
20. mstefiln mstefiln mstefiln mstefiln
-.--/-.--/-.--/-.-.--/-.--/-...-./-.--/..-./-.-(. . - . - /. - - / . . - . - /. - -)
..--/..--/..--/....--/..--/....--/.-.-/...--/.--/.--/..-.-/..--/.-.-/...---/.---/.-.---/.---/.---/.----./-.-./.--./-.--./-.--/--./-.-(- - . -/. - -/- - . -/ . - -)
- - . / . - - . /. - - . / . - --./.-.-/.----/-.-/.-- - . / . SIRA
- - - /SZDE
--./.---..-/-.-/-..-/-.- . . - / .D - fi.-N/E L- M. . - / . - . -..-/-..-/-.--.--/--.-S O R U
--.-/--.-/--.-/--.-
3 ve 12. sradaki vezin kalplar farkl flekilde de takt edilebilirler. Bu

hemen
D Kvezinlerin
KAT
altnda ayra ierisinde gsterilen vezinler bu kalplarn farkl taktleridir. Ayrca 14. sradaki vezinde bazen ilk tefilenin son ak hecesiyle ikinci tefileninSIRA
ilk ak
hecesi birleSZDE
flerek tek kapal hece hline gelir ve vezin mefln filn feln flekline dnflebilir. Buna aruzda sekt-i melh denir.
AMALARIMIZ
Trk fliirinde en ok kullanlmfl olan kalplar flunlardr:

7. mefln mefln feln
Czlerine Gre Aruz Vezinleri
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Afladaki vezinler Trk edebiyatnda en ok kullanlmfl olan aruz vezinleridir. Bu

vezinler, Trk edebiyatnda hangi kalplarn kullanld hakknda genel bir ereve izmek ve bu lnn nasl ifllediini gstermek iin yeterlidir. Divan fliirinde
daha az kullanlan vezinler ise, rnekleriyle birlikte bir sonraki nitede ait olduklar bahirlere gre dzenlenmifl olarak verilecektir. Burada bir sonraki nitede ve-
114
rilecek listeyle karfllafltrma yaplabilmesi iin her veznin hangi bahirden olduu
da ayra iinde gsterilmifltir. renmeyi kolaylafltrmak amacyla bu blmde verilen rneklerin ou Trkenin aruzla uyum salamfl olduu ve aruz kusurlarnn
en az dzeye indii son dnem flairlerinden alnmfltr.
A. Btn czleri tekrarlanan kalplar
1. mefln mefln mefln mefln (Hezec)
Ne irfndr / veren ahl/ ka ykseklik / ne vicdndr
Fazlet his/si insnlar/da Allah kor/kusundandr
M. kif
2. mstefiln mstefiln mstefiln mstefiln (Recez)

Sdk m ol/maz kendine / bir flir-i / mhir demek
Vicdn-i / hofl-meflrebin / sr cem/iyyetlidir
Mecma-i / eflrn / bir kerre ted/ kk eyleyin
smi per/flndr fakat / efkr cem/iyyetlidir
Muallim Naci
3. mstefiltn mstefiltn (Recez)

Her yer karanlk / pr-nr o mevki
Marib mi yoksa / makber mi y Rab
Abdlhak Hamid
Bu veznin mtekarib bahrine gre takti faln feln faln felndr.

B. Sonuncusu dflndaki czlerin tekrarland kalplar
1. mefln mefln feln (Hezec)
Bu mlkn far/k yok bir teng/-ndan
Nin nr in/miyor artk / semdan
Yahya Kemal
2. filtn filtn filtn filn (Remel)

ok bilen gr/dm ben _ asl / grmedim hl/den sezen
Ben senin Mec/nnunum l/lerde glgem/dir gezen
yle bir mes/tim ki hofl gr / tutmuyor ak/lm dzen
flkm bil/sen nasl sev/dim nasl sev/dim nasl
Bekir Stk Erdoan
3. filtn filtn filn (Remel)

h eden kim/dir bu sat / kuytuda
Sustu blbl/ler hybn / uykuda
fiimdi ay bir / serv-i smn/dir suda
Esme ey bd / esme cnn / uykuda
Faruk Nafiz
4. feiltn feiltn feiltn feiln (Remel)

Korkma! Snmez / bu flafaklar/da yzen al / sancak
Snmeden yur/dumun _ stn/de tten en / son _ ocak
O benim mil/letimin yl / dzdr par / layacak
O benimdir / o benim mil/letimindir / ancak
M. kif
5. feiltn feiltn feiln (Remel)

Bu emel gur/betinin yok/tur ucu
Dim yol/lar _ uzar kal/b _ zlr
mr olduk/a yrr her / yolcu
Varmadan men/zile bir yer/de lr
Yahya Kemal
6. mfteiln mfteiln filn (Ser)

Ninni deil / dinlediin / velvele
Kkreyerek / akmada ms/takbele
Bir ebed / sel ki zamn/dr ad
Haydi katl / sen de o cofl/kun sele
Mehmed kif
7. feln feln feln fel (Mtekrib)

Safya / sakn has/r- nefs ey/leme
Ki hep zev/k _ iin gel/medik /leme
Abdlhak Hamid
C. Czleri ikifler ikifler tekrarlanan kalplar

1. mefl mefln mefl mefln (Hezec)
Ahbb / tutar sandm / birka ge/cecik mtem
Baktm ki / giden gitmifl / dnyda/kiler hurrem
Devrn yi/ne ol devrn /lem yi/ne ol lem
Recaizade M. Ekrem
2. mfteiln mefiln mfteiln mefiln (Recez)

Bafluma ol / hm benim / salmad s/ye neyleyim
Bilmedi kad/r-i zlfini /verdi hev/ye neyleyim
fieyh Glib
3. mfteiln filn mfteiln filn (Mnserih)

Yr yolun / da bu kim / hasret _ ile / cn verir
Hak yoluna / ol kifli / zevk _ ile kur / bn verir
Zat

Her kfle/sinde dehrin / nm- be/ka-nisrn
fiyeste/dir denilse / lem se/nin mezrn
Abdlhak Hamid
115
116
Bu veznin muzri bahrine gre takti mstefiln feln mstefiln

felndr.
5. feilt filtn feilt filtn (Kmil)
Yine zevra/k- dernum / krlp ke/nre dflt
Dayanr m / flfledir bu / reh-i seng/sre dflt
fieyh Glib
Bu veznin remel bahrine gre takti mtefiln feln mtefiln

felndr.
D. Czleri farkl kalplar
1. mefl mefl mefl feln (Hezec)
Glmezse / yzn bahe/lerin kalbi / kan alar
Gllerle / dolar grse / glerken se / ni dalar
Faruk Nafiz
2. mefl mefiln feln (Hezec)

Kandilli / yzerken _ uy/kularda
Mehtb / srkledik / sularda
Mevsim so/nu yle bir / zamn ki
Gib bir / msikiy/di sanki*
Gitmifl kay/bolmufluz / uzakta*
Ry so/na ermeden / flafakta
Yahya Kemal
* flaretli msralarda sekt-i melh vardr.

3. mefl filt mefl filn (Muzr)
Gnlm di/lim kanm ve / mizcmla / sizdenim
Dny ve / hirette / vatandaflla/rm benim
Yahya Kemal
4. mefiln feiltn mefiln feiln (Mctes)

ok _ insan _ an/layamaz es/ki msik/mizden
Ve ondan _ an/lamayan bir / fley _ anlamaz / bizden
Yahya Kemal
5. feiltn mefiln feiln (Haff)

Ta Budinden / Iraka Ms/ra kadar
Fethedilmifl / uzak diyr/lardan
Vatan _ stn/de hr esen /rzgr
Ses gtrmfl / btn bahr/lardan
Yahya Kemal
E. Rb vezinleri
Rba hakknda 4. nitede bilgi verilmiflti. Burada Trk fliirinde ok kullanlmfl
olan rba vezinleri verilmekle yetinilecektir.
1. mefl mefiln mefl fal
2. mefl mefl mefl fal
4. mefl mefl mefln f
117
rnek
Dnyda ne ikbl ne servet dileriz
Hatt ne de ukbda sadet dileriz
Aflkn gl aan blbl ten vaktinde
Yrnla tarab yr ile vuslat dileriz
Yahya Kemal
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Rbainin 1, 2 ve 4. msralarnn vezni mefl mefl mefl fal; 3. msS O R U

rann vezni de mefl mefl mefln f dr.
Rbnin her msranda rba vezinlerinden olmak flartyla farkl bir
D veznin
K K A T kullanlmfl
olabileceini unutmaynz.
SIRA SZDE
N N
Baz nemli uyarlar

1. Birinci ve nc gruptaki vezinlerle yazlmfl baz fliirlerde ikinci tefilenin
AMALARIMIZ
bittii yerde bir i kafiye bulunur ve bu fliirler i kafiyelerin
bulunduu yerden ikiye ayrlabilirler. Burada musammat gazel ve kasidelerin, bu iki gruptaki vezinlerle yazlmfl olduklar burada hatrlanmaldr.
K T A Ptercih etmifl2. Trk flairleri daha ok kapal hecelerin youn olduu vezinleri
lerdir. Aruzda kapal hecelerin okluu ritmin yavafllamasn, ak hecelerin
okluu ise hzlanmasn salar.
T E Lhece
E V Z Yolarak
ON
3. Aruzda msra sonlarndaki hecelerin her zaman kapal
kabul
edildii ve msra bafllarndaki feiltn czlerinin filtn, msra sonlarndaki feiln czlerinin de faln flekline dnflebilecei unutulmamaldr.
4. Zaman zaman fliirde tema ile vezin iliflkisi zerinde durulmuflsa da byle bir
NTERNET
iliflkinin varl kesin olarak kantlanamamfltr. Ayn vezinle yazlmfl fliirlerde birbirinden ok farkl temalarn ifllendii grlmektedir.
rnekler
Afladaki rnekler yukardaki gruplandrmalara gre sralanmfltr. Gruplar
iindeki vezinlerin srasnda da ayn yol izlenmifltir.
A) Btn czlerin tekrarland vezinler
Dedem koynunda yattka benimsin ey gzel toprak,
Neler yapmfl bu millet, en yakn trhe bir sor, bak
Sleyman Nazf
Bgne gibi kama gel kardaflcuumsun sen benm
Ko her ne dirse disn el kardaflcuumsun sen benm
Hayret
Allhu ekber Allhu ekber
Bir samt-i ulv gy tabat
Hmfl hmfl eyler ibdet
Tevfik Fikret
B) Sonuncusu dflndaki czlerin tekrarland vezinler

Bir zamnlar biz de millet hem nasl milletmifliz
Gelmifliz dnyya milliyyet nedir retmifliz
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
Kapkaranlkken btn fk insniyyetin

Yarmflz edvr- fetretten kalan yeldlar
Mehmed kif
Sakladuka kendisin ol meh-lika
Her tarafdan old bin sr r-nm
Esrr Dede
Allah adn zikridelm evvel
Vcib oldur cmle iflde her kula
Sleyman elebi
Hangi szlerle ninem gnln amflsa bana
Ben o szlerle gnl vermedeyim sevgilime
Szlerim ninni kadar duygulu olmak yaraflr
Baldr nk dilim gnlme gnlm dilime
Faruk N. amlbel
nsan lemde hayl ettii mddete yaflar
Yahya Kemal
Sana dn bir tepeden baktm azz stanbul
Grmedim gezmediim sevmediim hi bir yer
Yahya Kemal
Ey bu topraklar iin topraa dflmfl asker
Gkten ecdd inerek pse o pk aln deer
Mehmed kif
Yumuflak bafll isem kim dedi uysal koyunum
Kesilir belki fakat ekmee gelmez boyunum
Mehmed kif
Sanrm ismini kufllar heceler
Seni syler bana dalar dereler
Su aldar kuzular krda meler
Seni syler bana dalar dereler
Yahya Kemal
Balkann stnde szan her pnar
Bir yaradr durmaz iinden kanar
Hangi tafln kalbini deflsen mezr
Gr ne mbrek yer uurlar ola
Mehmed kif
Kk muttarid muhteriz darbeler
Kafeslerde camlarda pr-ihtizz
Tevfik Fikret
Dalmfl hazn-dde tller gibi

Uuflmakta sessizce hufffleler
Giderler gelirler san rmekteler
Ncm- kederle zalm- flebi
Ahmed Haflim
C) Czleri ikifler ikifler tekrarlanan vezinler

flkda keder neyler gam halk- cihnundur
Koyma kadehi elden sz pr-i mugnundur
fieyh Glib
Aflk ile kendiden gider flka bir nid gelr
Yazs yok kitb okur lim olur ka gelr
Yahya Bey
Yr bizm ile yine gr ki ne l eyledi
T ki yaflum kan ola yanaum al eyledi
Kad Burhaneddin
Rsvlarndan ol meh saymaz meni Fuzl
Dvne olmayam m dnyda yok m rum
Fuzul
O zamn ki bezm-i cnda bliflildi kle-i km
Bize hisse-i mahabbet dil-i pre pre dfldi
fieyh Glib
D. Czleri farkl vezinler

Bin atl aknlarda ocuklar gibi flendik
Bin atl o gn dev gibi bir orduyu yendik
Yahya Kemal
Shipsiz olan memleketin batmas haktr
Sen ship olursan bu vatan batmayacaktr
Mehmed kif
Trhi tekerrr diye tarf ediyorlar
H ibret alnsayd tekerrr m ederdi
Mehmed kif
Zulmn topu var gllesi var kalas varsa
Hakkn da bklmez kolu dnmez yz vardr
Gz yumma gneflten, ne kadar nru kararsa
Snmez ebed, her gecenin gndz vardr
Tevfik Fikret
stanbulun yledir bahr
Bir aflk oluverdi flinlk
Yahya Kemal
119
120
lfet bell fley fakat uzlet skntl

Bilmem nasl geirmeliyim son befl on yl
Yahya Kemal
cr-y hakk in geer dem hkmete
Hakdan ziyde hkmini icrya say ider
Namk Kemal
Elbet deil nasbi mezellet kadnln
Elbet sefl olursa kadn alalr befler
Tevfik Fikret
Zevki kederde mihneti rhatda grmiflz
ynedr biribirine subh u flmumuz
fieyh Glib
Kenr- Diclede bir kurt aflrsa bir koyunu
Gelir de adl-i lh sorar merden onu
Mehmed kif
Ar ar kacaksn bu merdivenlerden,
Eteklerinde gnefl rengi bir yn yaprak,
Ve bir zamn bakacaksn semya alayarak
...
Ahmet Haflim
Dnlmez akflamn ufkundayz. Vakit ok ge;
Bu son fasldr ey mrm, nasl geersen ge
Yahya Kemal
Virmeyeler iki cihna seni
Olur ise bir yana iki cihan
Yahya
Nice sevdllarla sevgililer
Aflk yollarda byle beklediler
Nice sevdllar da var ki diler
Akflam olsun bu kuytu yollarda
Yahya Kemal
Ey flh- cihn bu arh u eyvn kimn
cd kimn bu lutf u ihsn kimn
Adl eyler isen dahi ben olmam meys
syn benmse afv u gufrn kimn
fieyh Glib
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U121
4. nite - Eski Trk Edebiyatnda l: Aruzla lgili Temel Kurallar, TerimlerS ve

O RVezin
U Bulma Usul
DKKAT
SIRA SZDE
Zlfn ki tr- eflk-i firvna sarmaflur

Snbldr ol ki riflte-i brna sarmaflur
Bk
SIRA SZDE
D fi N E L M
N N
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
beytinin veznini bularak, beyti vezinle uyumlu hle getirmekAMALARIMIZ

iin yaptnz aruz
S O R U
ifllemlerini belirtiniz.
AMALARIMIZ
S O R U
Aruz hakknda daha genifl bilgi iin M. A. Yekta Saran Klsik Edebiyat
BiimK D KTK AABilgisi:
TP
l-Kafiye (stanbul: Gkkubbe Yaynlar 2010) adl kitabna baflvurabilirsiniz.
KD K TK AAT P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
N N
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
122
zet
N
AM A
N
AM A
Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aklayabilmek.

Aruz vezni, ak (=ksa) ve kapal (=uzun) olarak
nitelenen hecelerin aruz kuramclar tarafndan
nceden belirlenmifl bir dzen ierisinde tekrarlanmas esasna dayanan bir fliir lsdr. Dolaysyla fliirdeki ifllevi de ahengi salamaktr.
Aruz vezniyle ilgili terimleri tanmlayabilmek.
Aruz vezniyle ilgili terimleri grupta toplamak
mmkndr. Bunlarda ilk gruptakiler aruza gre hece trleriile ilgili olanlardr. Aruza gre
eflit hece vardr: 1. Ak ya da ksa hece, 2.
uzun ya da kapal hece, 3. medli hece ya da
bir buuk hece. 1. Ak ya da ksa hece sonu
ksa nl ile biten hecelerle tek ksa nlden ibaret heceler; 2. Kapal ya da uzun hece sonu nsz ya da uzun nl ile biten hecelerdir. 3. Medli ya da bir buuk hece ise bir uzun nl ve bir
nszden oluflan; bir nsz, bir uzun nl ve bir
nszden; bir ksa nl ve iki nszden; bir nsz, bir ksa nl ve iki nszden oluflan hecelerdir. kinci gruptakiler aruz ifllemleri ile ilgili olan vasl, imle, med, zihf, tahff ve tefldd terimleridir. Vasl sonu nszle biten bir sz, ak hece elde etmek ya da bir kapal bir ak
hece deerinden tek kapal hece deerine dflrmek iin nlyle bafllayan bir sonraki sze
balamak; imle (=imle-i maksre) l gerei
ksa nlyle biten ya da tek ksa nlden ibaret
bir ak ya da ksa heceyi, uzun nl; yani, yapay olarak uzun ya da kapal hece deerine ykseltmek; medd (=imle-i memdde), birleflik hecelerin asl deerlerinden biraz daha uzun okunmas; tahff (=kasr) vezin gerei fleddeli bir harfi fleddesiz okumak; tefldd de fleddesiz bir harfi
l gerei fleddeli olarak kullanmaktr. nc
gruptaki terimler tefile, takt, bahr ve sekt-i
melhtir. Tefile aruz vezinlerini oluflturan sekiz
ana szce denir: Bunlar feln, filn, mefln, mstefiln, filtn, mfaletn, mtefiln, mefltdr. Bu tefilelerin says bir
takm deiflikliklerle 41e kadar ulaflr ve meydana getirdikleri 16 vezin, asl vezinleri oluflturur.
Bu vezinlere bahr denir. Dier vezinler bu asl
bahirlerden domufllardr. Takt aruzda, bir msra yazlmfl olduu veznin cz (=tefile)lerine
N
A M A
ayrmaktr. Takt fliirin yazld vezni bulmay

ve bulunan vezne gre fliiri henkli olarak okumay salar. Sekt-i melh ise, mefl mefiln
feln ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin mefln
filn feln ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dnflmesine denir.
Aruzla yazlmfl fliirlerin vezinlerini bulabilmek.
Aruzla yazlmfl bir fliirin veznini bulabilmek iin
nce msralarn ses deerlerini tespit etmek; yani, hangi hecenin kapal (=uzun), hangi hecenin
ak (=ksa), hangi hecenin medli hece olduunu belirlemek gerekir. Bu ifllem yaplrken kapal hecelerin ksa bir izgi (-), ak hecelerin nokta (.) ve vasl yaplan hecelerin de alttan dz bir
izgi ile ( _ ) gsterildii unutulmamaldr. Vezin
en az iki msrada aranmal; sonra ses deerleri
belirlenen beytin birinci ve ikinci msralarndaki
hecelerin ayn dzen iinde alt alta sralanmfl
olup olmadna dikkat edilmelidir. Bu arada iinde medli hece bulunmayan beyitlerde her iki
msradaki hece saysnn birbirine eflit olmas gerektii unutulmamaldr. Eer msralardaki hecelerin says birbirine eflitse, ak ve kapal heceler
de ayn dzen iinde alt alta sralanmflsa elde
edilen bu heceler alfabetik olarak dzenlenmifl
olan vezin listesiyle karfllafltrlmal ve bu listeden beytin vezni bulunmaldr. Eer beytin iki
msra arasnda ak ve kapal hecelerin sralanfl ve hece saysnda bir uyumsuzluk grlrse;
nce bu uyumsuzluun hangi hece ya da hecelerde olduu belirlenmeli, bunun iin de birinci
ve ikinci msradaki heceler tek tek karfllafltrlarak kontrol edilmelidir. Msralar arasndaki uyumsuz heceler belirlendikten sonra da birinci msra
ikinci msra ile ya da ikinci msra birinci msra
ile uyumlu hle getirmenin yollar aranmaldr.
Burada yardmc olacak anahtarlar imle, zihf, vasl ve meddir. Beytin msralarndaki
hece says ve nitelikleri birbirine eflit hle getirildikten sonra yaplacak ifl alfabetik olarak dzenlenmifl vezin listesinden beytin veznini bulmak
ve tefilelerini belirlemektir.
123
Kendimizi Snayalm
1. Aruzda vezin gerei uzun bir nlnn ksa nl deerine, medli bir hecenin de tek kapal hece deerine
dflrlmesine ne ad verilir?
a. imale
b. tahff
c. takt
d. zihf
e. med
2. aflk, mektb, serb, sanavber, gl-berg
Yukardaki befl szck Arapa ve Farsadan Osmanl
Trkesine gemifltir. Bu szcklerin aruza gre ses deerleri hangi seenekte doru olarak gsterilmifltir?
a. . - / - . -/ . - . / . - . - / - - .
b. - . / - - . / . - . / . - - / - - .
c. - . / . - - / - - . / - - . / . - d. - . / - . - / . - . / . - - / - - .
e. - . / - - . / - . - / . - - / - - .
3. Afladakilerden hangisi bir aruz terimidir?
a. terb
b. teflhs
c. tahll
d. takt
e. tarz
4. Aruzda bir msra yazlmfl olduu veznin cz
(tefile)lerine ayrmaya ne ad verilir?
a. tefldd
b. tahff
c. terb
d. takt
e. tesds
5. Bir devlet in erha temenndan usanduk
Bir vasl in ayra mdrdan usanduk
Beytin
a.
b.
c.
d.
e.
Nb
vezni afladakilerden hangisidir?

mefl filt mefl filn
mefl mefl mefl feln
mstefiln mstefiln feln
mefiln feiltn mefiln feln
feiltn feiltn feiltn feiln
6. Blbller ter gller aar fld gnl yok

Hi byleliin grmemifliz fasl- bahrn
fieyhlislm Yahya
Yukardaki beytin aruz veznine uygun olarak okunabilmesi iin yaplmas gereken aruz ifllemleri hangi seenekte srasyla verilmifltir?
a. med-vasl-med
b. imle-vasl-zihaf
c. vasl-vasl-med
d. zihf-zihf-vasl
e. vasl-vasl-zihf
7. Yrin ki her tebessm da st b olur

Destinde cm- neflve semv er olur
Yahya Kemal
Yukardaki beytin her msra ka tefileden oluflmaktadr?
a. 3
b. 6
c. 5
d. 2
e. 4
8. flevk-i tamm, nle-i tefl-feflan, bd- sab,
flevk-i flrde
Yukarda verilen Farsa isim ve sfat tamlamalarnn
aruza gre ses deerleri hangi seenekte srasyla ve
doru olarak gsterilmifltir?
a. - . . -. / - . . - - . - / - . . - / - . - - .
b. - . . - / - . . - - . - / - - . - / - - - . .
c. - . . - / - . . - - - - / - . - - / - . . - .
d. - . . - / - - . - - - - / - . . - / - - . .
e. . . - - / - . . - - . - / - - . - / - . - 9. Grdm ol meh dflna bir fll atp lhrdan
Gl yanaklar stne yaflmak tutunmufl nrdan
Yahya Kemal
Yukardaki beytin nc tefilesinin vezni afladakilerden hangisidir?
a. feiltn
b. filtn
c. mefiln
d. faln
e. feiln
10. Ry gibi bir yazd yarattn hevesinle
Her nn her rengini her flirini hazdan
Hl duruyor baheler en tatl sesinle
Bir gn bir uzak htra zlersen o yazdan
Yahya Kemal
Yukardaki drtln vezni hangi seenekte doru olarak verilmifltir?
a. mefl filt mefl filn
b. mefl mefiln feln
c. mefl mefl mefl feln
d. mefl mefiln mefl mefiln
e. mefl filtn mefl filtn
124
1. d
Sra Sizde 1
vz: - - . ; kelebek: . . -; geleceksin: . . - -, reflk; - . ;
ftb: - . - .; berg: - . ; iklm: - - . : kitb: . - . ; seng: . ; b: - . ; bahr: - . ; bahr: . - . ; beklemifltim: - . - -
2. b
3. d
4. d
5. b
6. c
7. e
8. a
9. b
10. c
Yantnz doru deilse, Zihaf bafllkl blm

tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Aruzla lgili Kurallar
ve Terimler blmnden Aruz ifllemleri konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Aruzla lgili Dier Baz Terimler blmn tekrar okuyunuz.
ve Terimler blmn tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Vezin Bulma Usul
blmn tekrar okuyunuz
ve Terimler blmnden Aruz ifllemlerikonusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse, Vezin Bulma Usul
blmn tekrar okuyunuz.
Sra Sizde 2
1. glme kister; 2. fni dny; 3. bafla gelmifl; 4. ab yeter; 5. flekke ralmak: 1. vasl; 2. zihaf, 3. imle, 4. zihaf,
5. tefldd ve vasl.
Sra Sizde 3
mlenin imle-i maksre ve imle-i memdde ya
da med ad verilen iki tr vardr. male-i maksre
aruzda l gerei ksa nlyle biten ya da tek ksa nlden ibaret bir ak ya da ksa heceyi, uzun nl; yani, yapay olarak uzun ya da kapal hece deerine ykseltmek; imle-i memdde ya da medd ise bileflik heceleri asl deerlerinden biraz daha uzun okumaktr.
Zihf imalede yaplann tersidir. l gerei Arapa ve
Farsa hecelerdeki uzun nllerin ksa nl deerine;
medli hecelerin de bir kapal hece deerine dflrmektir. Zihafla imale arasndaki fark, biriyle yaplan ifllemin
dierinin tersi olmasdr.
Sra Sizde 4
Beytin hecelerinin ses deerleri - - . / - . - . / . - - . / - .
-dir. Bu hecelerin uyumlu olduu vezin mefl filt mefl filndr. Beyti vezinle uyumlu hle getirmek iin yaplacak tek ifllem ikinci msradaki Snbldr olu Snbld rol okumak; yani, bu iki szck
arasnda vasl yapmaktr.
Kaynak
Sara, M. A. Yekta (2010). Klsik Edebiyat Bilgisi: Biim-l-Kafiye. stanbul: Gkkubbe Yaynlar.E
125
Amalarmz
N
N
N

Trk fliirinde kullanlan aruz kalplarnn bahirlerini saptayabilecek,
Divan fliiri kafiye sistemini tanyacak ve tanmlayabilecek,
Kafiye kusurlarn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bahir
Hezec
Recez
Remel
Mnserih
Muzri
Mctes
Ser
Haff
Mteka rib
Kmil
Ahreb
Ahrem
Kafiye
Mcerred kafiye
Mrekkeb kafiye
Mrdef kafiye
Mukayyed kafiye
ltizm
Messes kafiye
Rev
Ridf
Kayd
Tess
Dahl
Redf
Mreddef
Kfiye-i flygn
Cinasl kafiye
Kfiye-i gayr-
mamle
Z-kfiyeteyn
Zl-kavf
Tars
erik Haritas
Eski Trk Edebiyatna

Girifl: Biim ve l
Eski Trk
Edebiyatnda l
(II) ve Kafiye
GRfi
ESK TRK EDEBYATINDA L
(II)
DVAN fiRNDE KAFYE
Eski Trk Edebiyatnda

l (II) ve Kafiye
GRfi
Bir nceki nitede Trk edebiyatnda sk kullanlan vezinlerin biri alfabetik sras,
dieri de cz(=tefile)lerinin tekrarlanmfl olup olmad gz nnde bulundurularak dzenlenmifl iki ayr listesi verilmiflti. Bu nitede de sz konusu iki listede yer
alan vezinlerin aruz bahirlerine gre gruplandrlmfl farkl bir listesi ve bu vezinlerle yazlmfl fliirlerden rnekler verilecek daha sonra Divan fliirinde kafiye konusuna geilecektir.
ESK TRK EDEBYATINDA L (II)

Trk Edebiyatnda Aruz Bahirleri
1. Hezec bahri
ok kullanlanlar
Ne dehrn bendesi ne flh- l-flnyuz cn
Esrn olal mlk-i gamun sultnyuz cn
Nev
2. mefln mefln feln
Hayln flka eglence besdr
Visln istemek zid hevesdr
Bak
3. mefl mefln mefl mefln
Dnyya gelen durmaz dny ne aceb yerdr
Ukbya giden gelmez ukb ne aceb yerdr
Ruh
Gller kzarr flerm ile ol gonca glnce
Snbl ham olur reflk ile kkl bklnce
Ftnat Hanm
5. mefl mefiln feln
Uflflka ifln cefdur ey dost
Kaddn elif-i beldur ey dost
Revan
Aklama: Bu vezin bazen mefln filn feln fleklini de alr (sekt-i melh).
128
Az kullanlanlar
6. mefln mefln
Yamandr hecr ile hlim
Bana yr olmadn gitdin
Nedr crmm be-hey zlim
Bana yr olmadn gitdin
Nil
Aklama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir.
7. mefl mefln
Hak flerleri hayr eyler
Zannetme ki gayr eyler
rif an seyr eyler
Allah grelim neyler
Neylerse gzel eyler
Hakk
Aklama: Bu bahirdeki nc veznin murabba fleklidir.
8. mefl feln mefl feln
Kan gzleri bdm kan serv-i gl-endm
Kan yr-i dil-rm ki olmad bana rm
Kad Burhaneddin
9. mefl mefl feln
Yrin dudandan getirilmifl
Bir katre alevdir bu karanfil
Ahmed Haflim
2. Recez bahri
ok kullanlanlar
1. mstefiln mstefiln mstefiln mstefiln
ki cihnun cnsn sen cna shhat yaraflur
Cd u kerem brhnsn brhna shhat yaraflur
Ahmed Pafla
2. mstefiln feln mstefiln feln
Zlfi kimi ayan koymaz pem nigrum
Yohdur anun yannda bir klca itibrum
Fuzul
Aklama: Bu veznin muzari bahrine gre takti mefl filtn mefl
filtndr.
3. mstefiltn mstefiltn
Gencnen olsam vrn idersin
ynen olsam hayrn idersin
Glib
4. mfteiln mefiln mfteiln mefiln
Hsn-i taleble kl gnl ruhsat- vasl ise murd
Lutf- suli bilmeyen gam-zede-i cevb olur
Mezak
5. nite - Eski Trk Edebiyatnda l (II) ve Kafiye
Az kullanlanlar
5. mstefiln mstefiln
Leflker yrsn saf saf
Her yana itsnler mesf
Olmak gerek sne-flikf
Olsun kllar b-glf
Muhibb
6. mfteiln mfteiln mfteiln mfteiln
Gizli gel ey yr buyur ey fleh-i muhtr buyur
nki hep agyr uyur bu gice tekrr buyur
Hakk
3. Remel bahri
ok kullanlanlar
fliyn- mrg-i dil zlf-i perflnundadur
Kande olsam ey per gnlm senn yanundadur
Fuzul
2. filtn filtn filn
Bu cihnda kimse bk kalmad
Ol gidenler sonra bunda gelmedi
Mihr Hatun
Devr iderken gice meclisde flarb- gl-fm
Der-i mey-hneye mhr urd gelp mh- sym
Vsf
Ehl-i aflkun dil-i hnnin adn gl kodlar
B- kyunda benm adum blbl kodlar
smet
Neflve-i cm- mahabbetle gnl cfl eyler
ekilen derd gam cmle fermfl eyler
Ftnat
Aklama: Veznin ilk tefilesi filtn, son tefilesi faln olabilir.
4. feiltn feiltn feiln
Amelm yok durur Allha yarar
h yok bir iflm ol flha yarar
Murad
Az kullanlanlar
5. filtn filtn filtn filtn
Ey nefes bhde geme cn- tefl-meskenmden
Rafle-rz-i flule-i h ol nesm-i flvenmden
Fehm
129
130
6. filtn filtn
flkam bir dil-rbya
Bir cevn- b-vefya
Tkatm yokdur cefya
Rahm idn ben mbtelya
Fzl
Aklama: Ayn bahirdeki beflinci veznin murabba fleklidir.
7. feiltn feiltn feiltn feiltn
Sitemn geri yamandur onu terk eyleme billh
Ki tega fl sitemnden dahi elbette beterdr
Fuzul
Aklama: Bu veznin ilk tefilesi filtn olabilir.
8. feilt filtn feilt filtn
O gzel gzel edlar o nigh- mest haste
O yaman yaman bellar ider ehl-i aflk beste
Fzl
Aklama: Bu veznin kmil bahrindeki takti mtefiln feln mtefiln felndr.
4. Mnserih bahri
ok kullanlan
1. mfteiln filn mfteiln filn
Gzde gezer izginp katre-i eflkm mdm
Katre-i eflkm kimi erhde seyyre yoh
Fuzul
Az kullanlan
2. mfteiln filn
Ey sanem-i cn-fez
Vey gl-i bg- ed
Blbl-i sahn- vef
Sa olasn dim
fieref Hanm
Aklama: Bir nceki veznin murabba fleklidir.
5. Muzri bahri
ok kullanlanlar
Aflkun odna ey dil yanarsa cn- fleyd
Her bir avu klinden bir blbl ola peyd
fieyhlislam Yahya
Aklama: Bu veznin recez bahrine gre takti mstefiln feln mstefiln felndr.
Gelmez o flh meclise agyr gelmese
ster ki arz- hle bile ruhsat olmasun
Nedm
Az kullanlan
3. mefl filtn
Bir fzl- yegne
Allme-i zemne
std- b-behne
Buld maka m- al
Fatn
6. Mctes Bahri
ok kullanlan
Hev-y aflka uyup ky- yre dek giderz
Nesm-i subha refkz bahre dek giderz
Nil
Az kullanlan
2. mefiln feiltn mefiln feiltn
Gnl hevya uyup rz-y gurbete dflmifl
Reh-i saf diyerek hrzr- hayrete dflmifl
Neflt
7. Ser bahri
ok kullanlan
1. mfteiln mfteiln filn
Ahde vef eylemedn yle mi
Terk-i cef eylemedn yle mi
Ahmed Pafla
Az kullanlanlar
2. mfteiln mfteiln mfteiltn
flk olan yr yolna yane gerekdr
Yanabilicek bu yola ya ne gerekdr
Kad Burhaneddin
3. mefiln mefiln mefiln mefiln
Yiyin efendiler yiyin bu hn- ifltih sizin
Doyunca tksrnca atlayncaya kadar yiyin
Tevfik Fikret
4. mefiln mefiln
oban kaval alar onun
Hayt flirnedir
Gler persi tarlann
Bu bir gzel ternedir
Tevfik Fikret
131
132
8. Haff bahri
1. feiltn mefiln feiln
Bu gice hayli mihnetm vardur
arh elinden flikyetm vardur
Ruh
Gel ber sfy ki mest olalum
Mest-i cm- mey-i elest olalum
Nesm
9. Mtekarib bahri
ok kullanlan
1. feln feln feln fel
Gzmden akan yafl mdur kan mdur
Lebn ydna lal mercn mdur
Avn
Az kullanlan
2. feln feln feln feln
Fergat gzel sevmeden tevbe meyden
Zih rey-i btl zih fikr-i fsid
Bak
10. Kmil bahri
ok kullanlan
1. mtefiln feln mtefiln feln
Tutalum ki vad-i vuslat sebeb-i neflt olurmfl
Dil-i zr kflte eyler gam- intizr dirler
Mezk
Aklama: Bu veznin remel bahrine gre takti feilt filtn feilt
filtndr.
Az kullanlan
2. mtefiln mtefiln mtefiln mtefiln
Yeter ey felek bu cef yitr men-i zre serv-i revnum
Meh-i talatiyle mnevver it dil dde-i nigernum
Fuzul
3. mtefiln mtefiln
Yakflkldr seviyor cihn
An ben de pek severim inan
Benim olsa br flu kahramn
Olamaz ne re niflnldr
Muallim Naci
11. Ahreb ve ahrem kalplar
Ahreb ve ahrem kalplar hezec bahrinden karlmfltr. Bu vezinlerden
mefl ile bafllayanlar ahreb, meflnle bafllayanlar ise ahrem kalplar
olarak adlandrlrlar. Bunlar rb vezinleridir. Rbde ayn gruptan olmak flartyla her msra farkl bir vezinle yazlmfl olabilir.
ok kullanlanlar
1. mefl mefiln mefl fel
2. mefl mefl mefl fel
4. mefl mefl mefln f
Hofl ol ki ekem dem-i ecel bde-i nb
Sermest yatam kabrde t rz- hisb
Gavg-y kymetde duram mest harb
Ne fikr-i hisb ola ne idrk-i azb
Fuzul
Aklama: Birinci msran vezni 1. sradaki; 2, 3 ve 4. msralarn vezni de 2.
sradaki vezindir.
Yok dehrde bir muvfk- tab harf
Kim sohbeti dil-gfl ola tab zarf
Feryd ki n-cins mushibler ile
B-fide zyi old evkt- flerf
Fuzul
Aklama: 1, 2 ve 4. msralarn vezni 1. sradaki; 3. msran vezni de 2. sradaki vezindir.
Az kullanlanlar
1.mefl mefln mefln f
2.mefl mefln mefl fel
3.mefln filn mefln f
4.mefln filn mefl fal
rnekler
Afladaki beyitler vezin bulma alfltrmalar yapmanz iin verilmifltir. Bu rnekler
vezin listesindeki sraya gre deil, birinci msralarnn ilk harflerine gre alfabetik
olarak sralanmfltr.
Akflam yine akflam yine akflam
Gllerde bu dem bir kamfl olsam
Ahmet Haflim
Aflkum yazmak istesem noktas bir kitb olur
fievkum sylesem eger zerresi fitb olur
Nev
Bana bir tenhca yer olsa firvn alasam
Eyle kim yaflum kurusa kalmasa kan alasam
Emr
Btl istey hakdan ayrldum
Boynuz umdum kulakdan ayrldum
fieyh
133
134
Bir samt-i ulv kalb-i tabat

Bir samt-i nln rh- avlim
Etmekde zikr-i Hallk dim
Etmekte rafln rafln ibdet
Tevfik Fikret
Bu flehr-i Sitanbl ki b-misl bahdur
Bir sengine yek-pre Acem mlki feddur
Nedm
Blbl kitbn almfl ele pendi bu ki dir
Hofldur piyle bir sanem-i gl-izr ile
Bak
Cn virsem lmege fleb-i frkatde tan degl
lmek bu dirlige gre uyhu gibi gelr
Emr
Ddede b baflta hk elde hev gnlde nr
Derdmzn devs yok bulmad kimse remz
Emr
Ecel tutmufl elinde bir ulu cm
Ki ol cmun ii tolu serencm
fieyyad Hamza
Eger haflr olmaz isem ol kymet-kad nigrumla
Gezem mahflerde ggsm dgerek seng-i mezrumla
Emr
Emriy ldi dime Mecnna
Gam- Leyliyle itdi terk-i diyr
Emr
Etvr- erhe uy Mevlev ol
Seyrn idersin devrn edersin
fieyh Glib
Ey her maraz ilcna hkm eyleyen tabb
Bmr- derd-i flk olanun yok m resi
Fuzul
Ey rahmeti bol pdiflh crmm ile geldm sana
Ben iflledm hadsz gnh crmm ile geldm sana
Kuddus
Fuzl baflna ol serv sye sald bu gn
Ulvv-i rifat ile yitmez fitb sana
Fuzul
Gam- hecrdr ki artar eseriyle aflk zevki
Galat eylemifl Fuzl ki visle tlib olmfl
Fuzul
Gamunla lfetmz var srr neyleyelm
Saf-y htrumuz yok huzr neyleyelm
Nil
Gel draht zre nazar eyle hazn yaprana
Zer-nifln itdi flecer stine kudret eli san
Emr
Gnline kat gelp bu b-dd
Yumflak yumflak didi ki sayyd
Fuzul
Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi

Olmaya devlet cihnda bir nefes shhat gibi
Muhibb
Hne-i ayrdan kd n ol meh b-nika b
Eyle sandum dod marib menzilinden fitb
Emr
Helk oldum nedr cn bu frkatler cdlklar
Nolayd olmayayd t ezelden flinlklar
Emr
Hrflde baksa gzleri halkn tola gelr
Zr grnce htra ol meh-lika gelr
Bak
Hsrev-i leme yok minnetmz
yle bir flh- kermn kuluyuz
Esad Dede
Muni zlimin dnyda erbb- denetdir
Kpekdir zevk alan sayyd- b-insfa hizmetten
Namk Kemal
O gl-endm bir l flala brnsn yrsn
Uc gnlm gibi ardnca srnsn yrsn
Enderunlu Fazl
Perflan-hln oldum sormadun hl-i perflnum
Gamundan derde dfldm klmadun tedbr-i dermnum
Ne dirsen rzgrum beyle mi gesn gzel hanum
Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnum
Fuzl
Sama ey gz eflkden gnlmdeki odlare su
Kim bu denl dutuflan odlare klmaz re su
Fuzul
Sald gnl illerine feti
Kurd gz rmana otan
fieyh Glib
Seni koyup dil cn gayrya myil mi olur
Gkde hurflde iren zerreye ka yil mi olur
Emr
Sevdm seni ben cndan cnum seven lsn mi
Ayrlmazam senden cnum seven lsn mi
Ahmed-i D
Sormak ayb olmazsa sultnum sulmdr benm
Kang flkdur senn gnlnde gnln kimdedr
fieyh Glib
Terne eylese blbl emende gftrum
Gelp ninde zemn-bs iderdi b- zll
Bak
Saar bezme nr dker rezme nr
O tc- murassa o t-i mcevher
Bak
135
136
Vef ummaz cefdan yz evrmez Bk flkdur

Niyz itmek ana cn yaraflur sana istin
Bak
Yrsuz bu cihnda neylersin
Gli yok glsitnda neylersin
Emr
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yine zevrak-SIRA
dernum
SZDE krlup kenre dfldi
Tayanur m flfledr bu reh-i sengsre dfldi
fieyh Glib
D fi N E L M
beytinin veznini
bulunuz, bulduunuz veznin aruzun hangi bahrine ait olduunu belirleyiniz ve veznin baflka bahre gre takt edilip edilemeyeceini arafltrnz.
S O R U
S O R U
DVAN fiRNDE KAFYE

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Girifl
DKKAT
Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinin iki asl henk unsurundan biridir. KsaSIRA SZDE
ca en az iki
msra sonundaki ses tekrar olarak tanmlanabilecek olan kafiye,
redifsiz manzumelerde msra ya da beyit sonlarndaki, redifli manzumelerde de
rediften hemen
nceki ses ya da seslerin tekrarndan doan henktir. Kafiyenin
AMALARIMIZ
kullanm skln ya da dzenini nazm biimleri belirler.
Klsik dnem Trk fliirinde kullanlan kafiye sistemi aruz vezni gibi Arap fliirinden Fars fliirine
da Trk edebiyatna gemifltir. Bu henk sisteminde kafiK T oradan
A P
ye tek bir nsz ya da uzun nl(=rev)nn tekrarndan ya da birden fazla ses benzeflmesinden meydana gelmifl olmas mmkndr. Tek bir sesin tekraryla meydana gelen kafiyelere
kafiye, birden fazla sesin tekraryla elde edilen kaT E L E V Z Y Omcerred
N
fiyelere de mrekkeb kafiye denir. Mrekkeb kafiyenin mrdef, mukayyed ve
messes olmak zere tr vardr. Bu adlandrmada ridf, kayd, tess ve dahl adlar verilen kafiye harfleri esas alnmfltr.
N T E R N Edokuz
T
Divan fliirinde
kafiye harfi vardr. Bu harfler iinde asl kafiye harfi revdir. Geri kalan sekiz harfin drd revden nce, drd de revden sonra kullanlmfl olabilir. Revden nce gelebilecek kafiye harflerine ridf, kayd, tess ve dahl; revden sonra gelebilecek kafiye harflerine de baflkaca adlar verilmifltir. Ridf,
revden hemen nce gelen bir uzun nl (=, , ), kayd da revden nceki harekesiz bir nszdr. Tess ise, rev ile aralarnda bir harekeli nsz bulunan eliftir.
Ridf ve rev ile yaplmfl kafiyeye mrdef; kayd ve rev ile yaplmfl kafiyeye mukayyed; tess, dahl ve rev ile yaplmfl kafiyeye de messes kafiye denir. Burada
her kafiyede ridf ve kayddan yalnzca birinin bulunabilecei; dahlin ise bamsz
bir kafiye harfi olmad, ancak messes bir kafiyede tess ile birlikte kullanlabilecei unutulmamaldr. flte mrekkeb kafiye ad altnda toplanan mrdef, mukayyed ve messes kafiyeler ridf, kayd, tess ve dahl ad verilen bu drt kafiye harfinin meydana getirdikleri kafiye trleridir. Mrdef ridfli, mukayyed kaydl,
messes de tessli demektir.
Redf ise, fliirde bulunmas flart olmamakla birlikte Divan flairlerinin olduka sk
kullandklar bir henk unsurudur. Redfi revden sonra gelen ve aynen tekrarlanan ses veya seslerin tamam olarak tanmlamak mmkndr. Redfli manzumelere mreddef denir.
N N
Divan fliirinde kafiyenin birbirinden tamamen farkl kelimelerin asl ya da asl

deerindeki son ses ya da seslerinden elde edilmifl olmas flarttr. Bu kafiye anlayflnda ayn ses ya da seslerin kafiye olarak kullanlmas nemli bir henk kusuru
olarak kabul edilmifltir. Mahrec(=kfl noktas)i yakn nszlerle,
farkl ksa ya da
SIRA SZDE
uzun nllerin birbirine kafiye yaplmas da bu kafiye sistemindeki nemli henk
kusurlarndandr. zellikle kaside gibi uzun manzumelerde kafiye bulmay oldukD fi N E L kullanabileM
a glefltiren bu kurallar flairlerin fliirde anlam btnl ierisinde
cekleri kafiyeleri bulmakta byk glkler ekmelerine sebep olmufl, bu glkU yntemleS O R dfl
ler de onlarn aruzda olduu gibi kafiye bulmak iin birtakm kural
re baflvurmalarna, bunun sonucunda da fliirde kusurlu kafiyeler kullanmalarna
yol amfltr. Edebiyat elefltirmenlerince pek hofl karfllanmamakla
birlikte, zorunDKKAT
luluk hlinde izin de verilebilen bu yntemlerin hepsine birden Divan fliiri kafiye
anlayflnda kafiye kusurlar (=uyb- kafiye) ad verilmifltir. Kafiyenin adlandSIRA SZDE
rlmfl kusurlar (=uyb- mlakkaba-i kfiye) ve kafiyenin adlandrlmamfl
kusurlar (=uyb- gayr-i mlakkaba-i kfiye) olarak ikiye ayrlan bu kafiye kusurlarnn bir fliirde mevcut olup olmamas, Divan fliirinde o fliirin
kafiye bakmndan
AMALARIMIZ
deerini belirleyen en nemli ltlerdendir.
N N
Trk fliirinde kullanlan dier kafiye trleri iin Yeni Trk Edebiyatna
K T Girifl
A P adl kitabnzn 7. ve Halk Edebiyatna Girifl adl kitabnzn 3. nitesine baflvurabilirsiniz.
TELEVZYON
Kafiye le lgili Baz Terimler ve Temel Kurallar
137
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kafiyenin temel anlam bafln arkas ya da ensedir. Bu temel anlamdan bir fleyin sonu, arkas anlam tremifl, kelime daha sonra terimleflerek beytin sonu anlamn kazanmfltr. Kafiyeyi kafv ve kufv mastarndan tretenler ise bu szNTERNET
ck kknn bir nesnenin dier bir nesne ardnca gelmesi, SIRA
o nesnenin
SZDE sonunda
bulunmas, ona tabi olmas temel anlamndan hareket etmifller ve kafiyenin de fliirde birbirini izledii iin bu ad aldn sylemifllerdir. Bir fliir terimi olarak kafiD fi N E L M
ye, msralarn sonu ya da sonu kabul edilen yerlerde, kendisi ya da anlam
farkl kelimelerdeki belli bir sesin (bu sesi gsteren hareke ve skn
S O R U
bakmndan ayn harfin) tekrarndan doan henk demektir.
Gnmz alfabesinde tek harfle gsterilen baz yakn sesler Arap harfli
Trkesi
D KOsmanl
KAT
alfabesinde birden fazla harfle gsterilir. rnek olarak sz konusu alfabede ayr sesin
karfll olan
farkl sesi gsteren ayr harf olduSIRA SZDE
u hlde bu sesler bugn kullandmz alfabede yalnzca h ile karfllanmaktadr. Divan
fliiri kafiye anlayflna gre bugn tek harfle karfllanan bu ayr ses birbirine kafiye yaplamaz. Bir kafiyede ha kullanlmflsa dierlerinde de ha, hAMALARIMIZ
kullanlmflsa dierlerinde de h, he kullanlmflsa dierlerinde de he kullanlmak zorundadr. Bu seslerin kafiye yaplmas nemli bir kafiye kusuru olan ikfy meydana getirir. Ayrca kafiyelerde kullanlan ksa nl(=hareke)lerin de birbiriyle uyumlu olmas
K gerekir.
T A P
N N
Divan fliirinde kafiyeyi rev harfinin tekrar meydana getirir. Dolaysyla kafiye,
hem rev harfinin bulunduu kelime hem de rev anlamlarna
T E Lgelen
E V Z Y Obir
N terimdir.
Revnin asl anlam devenin yknn baland iptir. p ile devenin yk baland gibi beyit de rev ile balanr, bir btnlk kazanr. Rev redifsiz kafiyelerde msra ve beyit sonunda, redifli kafiyelerde de msra ortasnda, hatta msran ilk
NTERNET
kelimesinde olabilir. Bu durum kafiye tanmndaki ...veya sonu kabul edilen yer-
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
138
lerde ifadesinin gerekesidir. Kafiyeden sonra tekrarlanan her bakmdan birbirinin ayn ek ve szcklerin btnne redf denir.
Redf revden sonra gelen anlam ve ifllev bakmndan ayn ek, szck ya da
szck grubudur. Szck ya da szck grubu hlindeki redifler fliiri belli bir dflnce etrafnda toplar, ortak bir zemine oturtur ve ona btnlk kazandrr. Redifler bazen tek kelimeden, bazen de bir kelime grubundan meydana gelmifl olabilir.
Redfin bazen msran byk bir blmne yayld da grlr. Byle durumlarda redf henk bakmndan metne kafiyeden daha fazla katk salar. Redif ilk bakflta flair iin bir kolaylk olarak grlebilirse de aslnda baflarl fliir ile baflarsz fliiri belirleyen ltlerden biri olarak kabul edilmektedir. Redfli manzumelere mreddef denir. Redif, Divan fliiri ve halk fliirindeki nemini yeni fliir anlayflyla birlikte tamamen kaybetmifltir.
Kafiye Szcklerinde Farkllk

Kafiye tanmlarnda revnin farkl szcklerin son sesi olmas gerektii zellikle
vurgulanr. Bu farkllk flekilde olur:
1. Anlamlar ayr farkl kelimeler olmas
zdi sa ad bafl t u alem
Bkdi bel dkdi yafl t u kalem
bni Kemal
Beyitteki alem ve kalem szde ve anlamda farkl szcklerdir.
Tu san zd, alem (=bayrak, sancak) bafln at, kl belini bkt,
kalem de gz yafl dkt.
2. Ayn anlamda farkl kelimeler olmas
Sznle dim ratbl-lisnm
Sznden kalmasun hl zebnm
Beyitte kafiyeyi oluflturan lisn ve zebn efl anlaml iki farkl szcktr.
Senin szn dilimden dflrmyorum. Dilim seni anmaktan hi bofl kalmasn.
3. Kelimelerin efl sesli olmas
Var m bir criyede byle beh
Mmkin olmaz buna takdr-i beh
Beyitteki ilk beh Arapa gzellik, dieri de Farsa paha, kymet anlamndadr.
Hibir kzda byle bir gzellik var m? Bunun deerini bimek mmkn olmaz.
Kafiye Harfleri
Divan fliirinde ridf, kayd, tess, dahl, rev, vasl, hurc, mezd ve nire adlar verilen dokuz kafiye harfi kullanlmfltr. Kafiyede bu harflerden drd asl kafiye harfi olan revden nce, drd de sonra bulunur. Ridf, kayd, tess ve dahl,
revden nceki kafiye harfleridir. Revden sonra gelen harflere ise srasyla vasl,
hurc, mezd ve nire denir.
1. Rev: Kafiyeyi meydana getiren asl harftir. Divan fliirinde bir manzumenin
kafiyeli (=mukaff) kabul edilebilmesi iin revnin manzumenin nazm fleklinin belirledii sklkta msra sonlarnda tekrarlanmfl olmas gerekir: ...flhret ve ...sret ile ...istin ve ...blda olduu gibi. Bu szckler kafiye olarak kullanldklarnda tler ile lar rev olur.
Revnin kafiyeyi oluflturan szcklerin asl ya da asl deerindeki son ses ya
da sesleri olmas gerekir. Buna gre rev durumda bulunabilir:
a) Kafiyenin son asl harfi olur: ...zd ile ...sayyddaki dler gibi.
b) Kafiyenin son asl harfi olmasa da artk ek olduu fark edilemeyecek
kadar asl szce kaynaflmfl olur: ...cnbifl ve ...nmyiflteki fller gibi. Cnbiflin son asl harfi be, nmyiflinki de de yedir. Bu iki szcn sonundakk fln
lar szcklerin asl deil, ekleme harfleridir.
c) Zorlamayla kelimenin son asl harfi olarak kabul edilmifllerdir.
Dediler mevsim-i sermda kar m evden
Heves-i sayd ile h olmayan dem kevden
Dediler ki hi ahmak, alk olmayan kimse kfl vakti av sevdasna dflp evden kar m?
Bu beyitte evdenin son asl harfi vav, kevden(=bn, ahmak)inki de
nundur. Bu tr kafiyeler genellikle kafiye szcklerinden birinin ek almasyla meydana gelirler. Ancak bu yolla elde edilen kafiyeler Divan fliiri kafiye anlayflna gre kusurlu kabul edilirler. Revi harekeli olup olmamas
asndan ikiye ayrlr:
a) Harekesiz revi: ...bahr ve ...ezhrdaki reler gibi.
b) Harekeli revi: ...kemle ve ...hayle kafiyelerindeki lm
gibi.
2. Tess: Rev ile arasnda harekeli bir nsz (=dahl) olan eliftir: ...zhir ve
...mhirdeki elifler gibi. Kafiyede tessin tekrar flart olmamakla birlikte kafiyeden beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek iin tekrarnda yarar grlmfltr. Trk ve ran flairlerinin aksine, Arap flairlerinin tessin tekrarna
nem verdikleri grlmektedir. Tessli kafiyelere ka fiye-i messese denir.
3. Dahl: Tess ile rev arasndaki harftir: ...musdif ve ...rifteki dal ve
re harfleri gibi. rnekte de olduu gibi dahl farkl harfler olabilirse de bu
harflerin harekelerinin aynen tekrar gerekir. Ancak ...ktibe ve ...mktebede olduu gibi rev harekeli ise dahlin harekesinin farkl olmasna izin
verilmifltir. Dahl bamsz bir kafiye harfi deildir; ancak messes bir kafiyede tess ile birlikte bulunabilir.
4. Ridf: Revden nceki elif (=), vv (=), ye (=) harfleridir. ...mutd
ve bddaki elifler, ...b-n ve ...memnndaki vvlar ve ...zarf
ve ...latfteki yeler gibi. Kafiyede ridf elifse bu elife ridf-i elif, vavsa
ridf-i vv, ye ise ridf-i yy denir. Ridfin kafiyede aynen tekrar gerekir. Tekrarlanmamas kafiye kusurlarndandr. Ridfli kafiyelere ka fiye-i mrdefe denir.
139
140
5. Kayd: Revden nce gelen ve kendisinden sonra ksa nl (=hareke) bulunmayan sakin sessizdir: ...derd ve ...merddeki rler ile ...ayb ve
...gaybdaki ye (=y)ler gibi. Kafiyede kaydn tekrarlanmamas bir kusur
olarak kabul edilmemifl; ancak elde edilmek istenen ahengin tam olarak
gerekleflebilmesi iin bu sesin tekrarnda yarar grlmfltr. Bir kafiyedeki
kayd farkl olacaksa bunlarn mahreleri yakn sesler olmas gerekir: ...bahr
ve ...flehrdeki hler gibi. Kaydl kafiyelere ka fiye-i mukayyede denir.
Aklama: Bahrdeki h eski yazda ha
, flehrdeki ise gzel he
dir.
Kafiye Trleri
Harflerine Gre Kafiye Trleri
A) Ka-fiye-i mcerrede: Sadece revnin tekrarndan meydana gelen kafiyelerdir: ...ser ve ...seher ile ...gl ve ...blblde olduu gibi. Bu tr kafiyelerde rev harekesizse, bu iki rnekte olduu gibi tevchin tekrar gerekir.
Nesirdeki iltizm hakknda

8. nitede bilgi verilecektir.
Cins ve trleri hakknda 8.

nitede bilgi verilecektir.
B) Ka-fiye-i mrekkebe: Birden fazla ses benzeflmesinden meydana gelen

kafiyelerdir. Mrekkeb kafiyede rev dflnda ridf, kayd ve tess ad verilen
kafiye harflerinden biri de tekrarlanr: ...selm ve ...intika m; ...meyl ve
...seyl; ...terne ve ...kemterne; ...mhir ve ...thirde olduu gibi. Kfiye-i mrekkebe bu tr kafiyelerde kullanlan harflerin trne gre
kendi iinde ka fiye-i mrdefe, ka fiye-i mukayyede ve ka fiye-i messese olmak zere e ayrlmfltr.
a) Ka fiye-i mrdefe (=mrdef kafiye): Revden nce ridf (=, , ) bulunan kafiyelerdir: ...cihn ve ...nifln, ...srr ve ...huzr, ...sr ve
...trde olduu gibi.
b) Ka fiye-i mukayyede (=mukayyed kafiye): Rev ve kayddan meydana
gelen kafiyelerdir: ...mest ve ...elestte olduu gibi.
c) Ka fiye-i messese (=messes kafiye): Revden nce dahl ondan nce de tess bulunan kafiyelerdir: ...kermet ve ...iflrette olduu gibi.
ltizm: Revnin birden fazla olmasdr. Buna lzm m-l yelzem de denir: ...haseb ve ...neseb deki b ve sler, ...zafer ve ...nefer deki
f ve rler gibi. ltizm nesirde de yaplr.
Cinasl kafiye: Osmanl dneminde yazlmfl kafiye risalelerinde byle bir
kafiye trne yer verilmemekle birlikte Cinasl kelimelerle yaplan kafiyeye
gnmzde cinasl kafiye ad verilir. Bu tr kafiyeler daha ok mrekkeb cinasla yaplrlar:
Gelince vad-i visle bahneler syler
O flh- kiflver-i hsn bah neler syler
fieyh Glib
O gzellik lkesinin padiflah sra vuslat sz vermeye gelince o sz vermemek iin trl trl bahaneler syler.
Beyitte bahne ile bah ne arasnda cinas vardr.
SIRA SZDE
Mcerred veSIRA
mrekkeb
SZDE kafiyeleri tanmlayarak bu trlerin kafiye harfleriyle iliflkisini
aklamaya alflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
141
Kafiyenin Birden Fazla Olmas

Baz fliirlerde msra sonundaki kafiye dflnda, birbirine paralel olarak yaplmfl i kafiyeler de bulunur. ki kafiyeli fliirlere z-ka fiyeteyn (=iki kafiyeli) denir. Bu iki kafiye hemen arka arkaya olabilecei gibi aralarnda baflka kelimeler de bulunabilir.
rnek
lem esr-i dest-i mefliyyet degil midir
dem zebn- pene-i kudret degil midir
Btn lem kaderin elinde esir deil midir? nsan kudret penesine boyun emifl deil midir?
Bu beyitte koyu harflerle dizilmifl olan iki kafiye arasna baflka kelimeler de girmifltir. kiden fazla kafiyesi olan fliire zl-kavf (=ok kafiyeli) ad verilmifltir. Birden fazla kafiyesi olan fliirlerin msra sonundaki kafiyesine ka fiye-i asliyye (=asl
kafiye), dier kafiyelerine ise ka fiye-i mlhaka (=ek kafiye) denir.
Tars: Msra sonlarndaki kafiyelerden nce, iki msrada paralel olarak yer alan
ayn vezindeki kelimelerin birbiriyle kafiyeli olmasdr. Bir sz sanat olarak da kabul edilen tars nesirde de yaplr. Tars yaplan beyit ya da cmlelere murassa
denir. Murassa beyitler ayn zamanda zl-kavf beyitlerdir; ancak tarsde kelimelerin ayn vezinde olmas flart bulunduundan her zl-kavf beyit murassa deildir.
SIRA oluflturmalar
SZDE
Aflada ikili gruplar hlinde verilen szcklerin kendi aralarnda kafiye
hlinde meydana gelecek kafiyelerin kafiye harflerine gre trlerini belirleyerek her trde
kullanlan kafiye harfleri hakknda bilgi veriniz.
D fi N E L M
b-vef-dil-gfl, harb-fitb, sohbet-iflret, kmil- chil, pr-zencr,
pest-flikest, nr-billr
Tars ve seci hakknda 8.

nitede bilgi verilecektir.
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Kafiye Kusurlar
Kafiyede ayn szck ya da eklerin tekrrnn ve mahreci yaknD nszlerle,
farkl
KKAT
ksa ve uzun nllerin birbirine kafiye yaplmasnn Divan fliirinde nemli henk
kusurlarndan kabul edildiini daha nce belirtmifltik. Kafiye ile ilgili kaynaklarda
SIRA SZDE
bu kusurlar uyb- ka fiye (=kafiye kusurlar) ad altnda toplanmfltr.
Kafiye kusurlar:
a) Kafiyede ridfin (reviden nceki uzun nllerin farkl
olmas: ...mr ve
AMALARIMIZ
...mrda olduu gibi.
b) Kafiyede ksa nllerin farkl olmasdr: ...derd ve ...drd ile ...gl
ve ...gilde olduu gibi.
K T A P
c) Revnin farkl olmasdr. Bir kafiye kusuru olmakla birlikte bu farkllkta
kafiyeyi oluflturan seslerin kfl yerlerinin yakn olmas flart vardr: ...sabh ile ...siph rneinde olduu gibi. Bunun Arapa,
T E L E VFarsa
Z Y O N kelimeler
arasnda yaplmfl rneklerine sk rastlanr: ...tarab ve ...ep ile ...hep
ve ...mektebde olduu gibi. En ok rastlanan ikf eflidi b ile p arasnda yaplandr. Yazlflta iml birliini korumak iin imly deifltirmek de bu
N T E niflnn
RNET
gruba girer. rnek olarak ...flem-i cnn ve ...grmemifl
arasnda ...flem-i cnndaki n aslnda geniz nsi, ...grmemifl niflnndaki
ise nun olduu iin byle bir kafiye kusuru vardr.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
142
Aklama: Sabhn son harfi ha

, siphnki ise gzel he
dir.
d) fiiirde ayn kafiyenin tekrarlanmas; iki tr vardr:
Kafiye tekrarnn aka belli olduu rnekler: ...lem-gr ve ...cihn-gr
ile ...tbn ve ...drahflndaki Farsa -gr ve -n ekleri ile ...gelen
ve ...gidendeki Trke -an, -en ekleri gibi. Kafiye tekrar bir kusur olmakla birlikte gazelde nadir de olsa grlr. Kasidede ise tekrarlanan kafiyeler arasnda en az yedi beyit bulunmas gerekir.
Kafiye-i fiygn
Ka fiye-i flygn (=ka fiye-i flyegn), Farsa hem oul hem de fiilden sfat
yapan ek olan -n ile yaplan kafiyelere denir. Aslnda bir tr tdr. Bu
iki ekle yaplan kafiyeler flaire kafiye bulmakta kolaylk salad iin flyegn (=bol, ok, mptezel) olarak nitelenmifllerdir. Bu tr kafiyelerin t olarak deerlendirilmemesi iin gazelde birden fazla yaplmamfl olmas, kasidede de aralarnda en az yedi beyit bulunmas gerekir. Baz yazarlar Farsa
ve Trke eklerle yaplan btn kafiyeleri ayn yolla elde edilmifl kafiyelerden kabul ederek kafiye-i flygn tanmn geniflletmifllerdir.
rnek
Cem old bezm-i sohbete yrn birer birer
Cm ald dest-i iflrete rindn birer birer
Nb
Aklama: Beyitteki yrn ile rindn sonlarna Farsa oul eki -n
getirilerek kfiye yaplmfltr.
Kafiye tekrarnn ak olmad, daha zor anlaflld rnekler: ...smn ve
...zerrnde olduu gibi. Bu kafiyelerde Farsa -n eki tekrarlanmaktaysa da
bu tekrar t-y celdeki gibi ak deildir.
e) Rev harfinin bir yerde harekeli, bir yerde sakin olmas: ...b- aflk ve ...
flb aflkta olduu gibi. Rev harfi olan b, ilk kafiyede harekeli, ikincisinde ise harekesizdir.
Kafiye le lgili Baz Uyarlar

Kafiye ile ilgili kurallar farkl bakfl alaryla yaplmfl tasnifler iine serpifltirilmifl
bir hlde bulunduklar iin bu kurallar burada toplu hlde zetliyoruz:
1. Kafiye harfi ya harekeli ya da harekesizdir. Harekeliyse bu harekenin tekrar gerekir.
2. Revnin kafiye yaplan kelimenin son asl ya da asl hkmndeki harfi olmas, yani ek olmamas gerekir. Bu kurala uymayan kafiyeler kusurlu kabul
edilir: ...biz ve ...evliyizde olduu gibi.
3. Revden nce harekeli bir nsz (=dahl), bu nszden nce de bir elif
(=tess) bulunduu zaman, bu elifin fliir boyunca tekrar flart deilse de kafiyeden beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek iin bu elifin tekrarnda yarar grlmfltr: ...nkil ve ...kbilde olduu gibi.
4. Kafiyede harekesiz (=mukayyed) revden nce bir nsz (=dahl) ve ondan nce de elif (=tess) varsa, bu nszn harekesinin aynen tekrar gerekir: ...musdif ve rif...te olduu gibi.
5. Harekeli (=mutlak) revden nce bir nsz (=dahl) ve ondan nce de elif
(=tess) varsa, bu nszn harekesi farkl olabilir: ...ktibe ve ...mktebede olduu gibi.
143
6. Revden nce bir uzun nl (=ridf) varsa bunun kafiyede aynen tekrar gerekir: ...flarb ve ...harb, ...flr ve ...sr, ...zarf ve latfte olduu
gibi. Bu tr kafiyelerde uzun nllerin farkl olmas bir kafiye kusurudur:
...mr ve ...mrde olduu gibi.
7. Revden nce harekesiz bir nsz (=kayd) varsa bu nszn tekrarlanmas tercih edilir: ...mihr ve ...sipihrde olduu gibi. Eer tekrarlanamazsa tekrarlanan harflerin birbirine yakn sesleri gsteren harfler olmas gerekir: ...bahr ve ...flehrdeki gibi. Rev sakin (=mukayyed) olduunda bir
kusur olarak kabul edilen bu harf farklln, harekeli (=mutlak) olduunda
kusur olarak grmeyenler de vardr.
Aklama: Bahrdeki h eski yazda ha
, flehrdeki ise gzel he
dir.
8. Revden sonra gelen btn harfler ve harekeleri (=redf) aynen tekrarlanmfl olmaldr.
9. Farsa oul ve sfat-fiil (=sfat- mflebbehe) eki olan -nla yaplmfl kafiyeleri gazelde birden fazla, kasidede de yedi beyitten az ara ile tekrarlamak kurallara gre kusurdur.
10. Gazelde kafiyenin aynen tekrar byk kusurdur. Kasidede ise tekrarlanan kafiyeler arasnda en az yedi beyitlik bir ara bulunmaldr.
11. Kurallara gre Farsa olsun Trke olsun gazelde ayn ek ile birden fazla kafiye yaplmas kusurdur: ...lem-gr ve ...cihn-gr ile ...gel-en ve
gid-ende olduu gibi. Kasidede bu yolla yaplmfl kafiyeler birden fazlaysa aralarnda en az yedi beyit bulunmaldr.
12. Kafiyeyi meydana getiren szcklerden biri Farsa terkip hlinde, dieri de terkipsizse, bu tr kafiyeler de kusurlu kafiyelerdir: ...b- aflk ve flb
aflktaki gibi.
SZDE yeksn ve
Bir gazelin kafiyeleri cn, drahtn, giryn, uryn, brrn, SIRA
handn,
drahflndr. Bu kafiyelerden drahtnn sonundaki -n eki Farsa oul; giryn,
brrn, handn ve drahflnn sonundaki -nlar da Farsa sfat-fiil ekleridir. Bu
D fi N E L M
kafiyeleri kafiye kusurlar asndan deerlendiriniz.
S O R U
rnekler
I. Ka fiye-i mcerrede
rnek beyitlerdeki ksa nl ve revler koyu harflerle gsterilmifltir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
lme gnl firk ile s-nefes gelr

Yanma cier fign ile feryd-res gelr
***
Rz u fleb hamd eyle her bir nimete bin kerre t
Hamd flkrn syesinde nimet itsn sende c
***
Bir somun ekmek in gitme leme egme ser
Dmen-i saye yapfl elbet bulursn sm zer
***
Almak istersen eer ders-i edeb
Ehl-i fazlun sohbetin eyle taleb
***
Olmak istersen eer esrr- ilme muttali
Ehl-i fazlun meclisinde dim ol mstemi
Aklama: Beyitte rev ayndr.
***
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
144
Rzkun tahsl in say eyle sen sarf it emek

nki derylar bile tllara virmez semek
***
Olanlar tlib-i rh- hakkat
Alurlar cmle eflydan nashat
***
Mbtendr flbhesz bin hikmete her bir hades
eflm-i dikkatle nazar kl grme bir fleyi abes
***
Dilersen kavlin olsun gayri akvle mreccah
Uzun lf itme dikkat it szn olsun mnakkah
***
Umr- memleket kmillere olsa muhavvel
Olur elbette devlet iflleri gyet mkemmel
***
Umma ihsn itdgn demden asl bir kerem
ok teflekkr it eger ekmez isen andan elem
II. Ka fiye-i mrekkebe
1. Ka fiye-i mrdefe
a) Elif(=)li mrdefler
rnek beyitlerdeki ridf ve revler koyu harflerle gsterilmifltir.
Vakt olur kim en kk bir iltift
Hall ider davy kalmaz mflkilt
***
Eger olmaz ise bir evde ins
Bozulur mahv olur o evde ess
***
Ehl-i kibre mukterin olma sakn verme selm
ctinb it dim hod-bn ile itme kelm
***
Kolaydur eylemek masm nln
alfl it merd isen mazlm fldn
***
Cevr-i dehrn muktezsyla giderse ml ch
Dmen-i sabra yapfl beyhde itme h u vh
***
Byledr ka ide beynel-ahbb
Aranlmaz konuflurken elkab
***
Devm itmez zemnun hkmi bisyr
Gelr bir gn gler elbette gam-hr
***
alfl taltfe halk dikkat it olma dil-zr
Buna lem dinr bir gn kalursn sen de n-r
***
Kim ki dildr ider zulm eylemekden ihtirz
Kesb ider dnyda v ukbda hayl imtiyz
***
Merd isen urma fltmunla kulb- nsa d

Bed-zebn olma sakn menfr olursun hem- z
***
D-t olmfl olan pri grp sen itme istihff
Dusn almaa say it elin p eyle istiff
b) Vav(=)l mrdefler
Her dem gzmden ifligne seyl-i hn gider
Sabr u karr dilden cndan skn gider
***
Ne br- kahr ile gam ek ne lutfa mesrr ol
Ne vuslat eyle taleb yrdan ne mehcr ol
***
Olam dirsen iki dnyda merb
Hevya uyma nefse olma malb
***
Uyup ikbl-i dehre olma marr
alfl mukbil iken it halk mesrr
***
Eski bir darb- meseldr eyle sen bu kavli gfl
b- hayvn olsa da n-dn elinden itme nfl
***
Hak grp hak belleyp bir kr eylersen flr
Mltemesler htriyn itme sen andan rc
Aklama: Beytin revleri ayndr.
c) Ye(=)li mrdefler
ocuun vakt-i sabvetde idersen tedb
Sonra sen rhat idersin seni itmez tazb
***
Ml-i dnyya sakn olma hars
nki gitmez kabre ill bir kams
***
dersen heri bir zenbe tahrk
dersin nefsni ol zenbe teflrk
***
Lutf ile adsna ga lib gelr ekser halm
nce leyyin szle davet itdi Firavn Kelm
***
Gazaba ga lib olup her kim iderse teskn
Gelecek flerden ider nefsini elbette emn
2. Kafiye-i mukayyede
rnek beyitlerdeki kayd ve revler koyu harflerle gsterilmifltir.
145
146
Bu gice leflker-i hb ile hayli ceng old

Fez-y dde siph- siriflke teng old
***
Kabiliyyet olmaynca neylesn insna ders
Kabiliyyetsiz olanlar derk ider her fleyi ters
***
Akasuz kalsan sana dar gelmifl olsa ry- arz
steme bir kimseden bir fley sakn sen alma karz
***
Bir mrvvet shibi bir fley sana eylerse bahfl
Hem teflekkr eyle hem de lutfn it kalbe nakfl
***
Kmil olmaklkda en evvelki flart
Eylemekdr lykyla nefsi zabt
***
Cidde say it olmasun krunda haflv
demi berbd ider n lehv lav
3. Kafiye-i messese
rnek beyitlerdeki tess, dahl, dahlin harekesi ve revler koyu harflerle gsterilmifltir.
Sakn n-dna izhr eyleme esrr ey dn
Skt it nezd-i childe hamfl ol sen kitb-s
***
Zemn oldukca tahsle msid
An fevt itme tahsl it fevid
Aklama: lk msrada dahl ayn, ikinci msrada hemzedir.
***
Hudnun hikmeti her fleyde zhir
Fakat ekser kifli derkinde kasr
***
Yetmi lutf- ihsnunla eylersen nvzifl
Verr Rezzk- lem rzkna pek ok kflyifl
***
Hynet ehlini korkaklndan bil sen ey rif
Meseldr nki derler her olan hin olur hif
Aklama: kinci msrada dahl hemzedir.
***
Sen eer cmle umrunda olursan sdk
Seni mesd ider elbette Cenb- Hlk
***
Cihndur bu degl bir deme her mflkil
Kimi ka sr kimi kmil olur misl-i enmil
***
Aflkun yolnda cn heves eyler ticrete
Hn gzn gzetmifl an geldi garete
***
Bir sz dedi cnn ki kermet var iinde
Dn giceye dir bir iflret var iinde
Zl-kavf
Her gn hayl-i ihre-i dilberden alarn
Her dn mell-i turre-i dilberden alarn
Emr
Aklama: Beyit zl-kavf ve murassadr. Birinci msradaki ...gn hayl-i
ihre... ile ikinci msradaki ...dn mell-i turre... ibarelerindeki szckler hem birbiriyle kafiyeli hem de ayn vezindedirler. Beytin ...dilberden
alarn ksm ise rediftir.
Cinasl kafiye
Yrn bizmle kibri nedr knesi neden
Y Rab nolayd gitseydi ol kne sneden
Aklama: Beyitteki kafiye mrdef ve cinasl kafiyedir. Birinci msradaki ...esi neden ile ...e sneden arasnda mrekkeb cinas vardr. Bu kafiyede nler rev, denler de rediftir.
147
148
zet
N
AM A
N
AM A
Trk fliirinde kullanlan aruz kalplarnn bahirlerini saptayabilmek.

Trk edebiyatnda sk kullanlan aruz vezinleri,
rb vezinleri de dahil olmak zere on bahirde
toplanmfltr. Bu bahirler hezec, recez, remel,
mnserih, muzri, mctes, ser, haff, mteka
rib ve kmil ad verilen bahirleridir. Rub
vezinleri olan ahreb ve ahrem kalplar ise recez bahrinden karlmfltr. Trk fliirinde en ok
mefl, mefln ve mefl tefileleriyle bafllayan hezec bahrindeki 9 vezin; mstefiln,
mfteiln ve mstefiltn tefileleriyle bafllayan recez bahrindeki 6 vezin; filtn, feiltn ve feilt tefileleriyle bafllayan remel bahrindeki 8 vezin; mfteiln tefilesiyle bafllayan
mnserih bahrindeki 2 vezin; mefl tefilesiyle bafllayan muzri bahrindeki 3 vezin; mefiln
tefilesiyle bafllayan mctes bahrindeki 2 vezin;
mfteiln ve mefiln tefileleriyle bafllayan ser bahrindeki 4 vezin; feiltn tefilesiyle bafllayan hafif bahrindeki 1 vezin; feln tefilesiyle
bafllayan mteka rib bahrindeki 2 vezin; mtefiln tefilesiyle bafllayan kmil bahrindeki 3
vezin; ahreb kalplarndan 6 vezin ve ahrem
kalplarndan 2 vezin kullanlmfltr.
Divan fliiri kafiye sistemini tanmak ve tanmlayabilmek.
Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinde ahengi salayan iki asl unsurdan biridir. Redifsiz fliirlerde msra ya da beyit sonlarndaki, redifli fliirlerde de rediften hemen nceki ses ya da seslerin tekrarndan doan henk olarak tanmlanabilir. Bu sistemde kafiyenin tek bir nsz ya da
uzun nlnn tekrarndan da birden fazla ses
benzeflmesinden de elde edilmifl olmas mmkndr. Divan fliirinde tek bir sesin tekrarndan
meydana gelen kafiyelere mcerred kafiye, birden fazla sesin tekraryla elde edilen kafiyelere
de mrekkeb kafiye ad verilir. Mrekkeb kafiyenin, kullanlan kafiye harflerine gre belirlenmifl mrdef, mukayyed ve messes kafiye ad
verilen tr vardr. Kafiye harfleri tess, kayd,
ridf, dahl, rev, vasl, hurc, mezd ve nire
adlar verilen dokuz harftir. Bu harfler iinde asl
kafiye harfi revdir. Rev dflndaki sekiz harfin
drd revden nce, drd de sonra kullanlabilir. Revden nceki harfler ridf, kayd, tess ve
dahldir. Ridf, revden hemen nce gelen bir
uzun nl (=, , ); kayd revden nceki hare-
N
AM A
kesiz nsz; tess de rev ile aralarnda bir harekeli nsz (=dahl) bulunan eliftir. Ridf ve rev
ile yaplmfl kafiyeye mrdef; kayd ve rev ile
yaplmfl kafiyelere mukayyed; tess, dahl ve
rev ile yaplmfl kafiyelere de messes kafiye
denir. Mrdef ridfli, mukayyed kaydl, messes de tessli demektir. Redfi, revden sonra
aynen tekrarlanan ses veya sesler olarak tanmlamak mmkndr.
Divan fliirinde kafiyenin sonlar efl sesli szcklerin asl veya asl kabul edilebilecek son ses ya
da seslerinden elde edilmifl olmas flarttr. Bu
kafiye anlayflnda ayn ses ya da seslerin birbirine kafiye yaplmas nemli bir henk kusurudur. Yine mahreci yakn nszlerin ve farkl
ksa ve uzun nllerin birbirine kafiye yaplmas da bu kafiye sisteminde nemli kabul edilen
henk kusurlarndandr.
Kafiye kusurlarn belirleyebilmek.
Divan fliirinde bafllca kafiye kusurlar (=uyb-
kafiye) flunlardr: Kafiyede ridf harfinin farkl olmas, hazv ya da tevchin veya revnin farkl harflerden olmas. Ayrca ayn kafiye kelimesinin
tekrar.
149
Kendimizi Snayalm
1. rifldm bahre cy-s bast-i hkden gedm
Bist- kurba irdm enber-i eflkden gedm
Bak
Beyitteki kafiye tr afladakilerden hangisidir?
a. kafiye-i mukayyede
b. kafiye-i mrdefe
c. kafiye-i messese
d. kafiye-i mcerrede
e. kafiye-i mamle
2. Afladakilerden hangisi rbai kalplarndandr?
a. mnserih
b. muzari
c. mctes
d. ahreb
e. hafif
3. Afladakilerden hangisi kafiye harflerinden biri
deildir?
a. ridf
b. ikf
c. kayd
d. dahl
e. nire
4. filtn filtn filtn filn vezni iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Hezec bahrindendir.
b. Kmil bahrindendir.
c. Recez bahrindendir.
d. Ser bahrindendir.
e. Remel bahrindendir.
5. Zhid ve flhid szckleri bir beyitte kafiye
olarak kullanlmfltr. Bu beyitteki kafiyenin tr afladakilerden hangisidir?
a. Kafiye-i mcerrede
b. Kafiye-i mamle
c. Kafiye-i messese
d. Kafiye-i mrdefe
e. Kafiye-i gayr-i mamle
6. Kaddn yannda kmet-i flimfld pe(s)t olur

Zlfn yannda revnak- anber flike(s)t olur
Bak
Ayra iinde gsterilen kafiye harfi afladakilerden hangisidir?
a. kayd
b. dahl
c. ridf
d. vasl
e. nire
7. Hattum hisbun bil didn gavga lara saldun beni
Zlfm haylin kl didn sevdlara saldun beni
Bak
Yukardaki beyitte msra sonlarndaki kafiye dflnda,
birbirine paralel olarak yaplmfl bir i kafiye vardr. Bu
beyit iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Zl-kavfdir.
b. Z-kfiyeteyndir.
c. mtedrik kafiyelidir.
d. mterkib kafiyelidir.
e. Mukayyed kafiyelidir.
8. Kaan kim nz ile reftr iderler serv k(me)tler
Kopar flklarun baflna ol demde ky(me)tler
Bak
Ayra iinde gsterilen kafiye harfi hangisidir?
a. tess
b. dahl
c. kayd
d. vasl
e. tevch
9. Bir beyitte kafiye olarak her ikisinin de sonunda
Farsa sfat-fiil eki -n bulunan handn ve szn
szckleri kullanlmfltr. Bu beyitteki kafiye iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Kafiyesi kusurludur.
b. Redif bulunmaktadr.
c. Mcerred kafiye vardr.
d. Kafiye kusuru yoktur.
e. Zlkafiyeteyndir.
10. Kafiyeden sonra aynen tekrarlanan ek ya da szcklere ne ad verilir?
a. kayd
b. ridf
c. redif
d. nakarat
e. flyegn
150

1. b
2. d
3. b
4. e
5. c
6. a
7. b
8. b
9. a
10. c
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Harflerine gre kafiye trleri bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Ahreb
ve ahrem kalplar bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Kafiye harfleri bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Trk
edebiyatnda kullanlan bahirler bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Kafiye harfleri ve Harflerine gre kafiye trleri
bafllkl blmleri yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Kafiye harfleri ve Harflerine gre kafiye trleri
bafllkl blmleri yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Kafiyenin birden fazla olmas bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Kafiye
harfleri bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Kafiye kusurlar ve Kafiye-i fiygn bafllkl ksmlar yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdiiniz yant doru deilse, Kafiye ile lgili Baz Terimler ve Temel Kurallar bafllkl blm yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
Beytin vezni kmil bahrinden mtefiln feln mtefiln felndr. Veznin remel bahrindeki takti
ise feilt filtn feilt filtndr.
Sra Sizde 2
Mcerred kafiyeler yalnz rev ve ondan nceki tevch
ad verilen ksa nszn ses benzeflmesinden elde edilen
kafiyelerdir. Mrekkeb kafiyeler ise birden fazla kafiye
harfinden meydana gelen kafiyelerdir. Mrekkeb kafiyelerin mrdef, mukayyed ve messes olmak zere
tr vardr: Mrdef kafiye revden nce ridf denilen bir
uzun nl (=, , ); mukayyed kafiye revden nce kayd
denilen harekesiz bir nsz; messes kafiye de revden
nce dahl denilen harekeli bir nsz ve ondan nce
tess ad verilen bir elif(=)in bulunduu kafiyelerdir.
Sra Sizde 3
B-vef-dil-gfl, harb-fitb, sohbet-iflret,
kmil- chil, pr-zencr, pest-flikest, nrbillrun kafiye olmalar hlinde b-vef ve dil-gflarasndaki kafiye mcerred, lar rev; harb ve
fitb arasndaki kafiye mrdef, lar ridf (ridf-i elif).
bler rev; sohbet ve iflret arasndaki kafiye mcerred, tler rev; kmil ve chil arasndaki kafiye
messes, lar tess, m ve h dahl, ller de rev;
pr ve zencr arasndaki kafiye mrdef , ler ridf
(ridf-i y), rler rev; pest ve flikest arasndaki kafiye mukayyed, sler kayd, tler rev; nr ve billr
arasndaki kafiye mrdef, lar ridf (ridf-i vv), rler
de rev olur.
Sra Sizde 4
Cn, uryn, yeksn farkl szckler olduklarndan
kafiye yaplmaya uygundurlar. Giryn, brrn,
handn ve drahflnn sonundaki -n ekleri szcklerin asl harfleri olmadklarndan ve aynen tekrarlanan ekler olduklarndan kafiye yaplmak iin uygun deildirler. Yine drahtnn sonundaki -n eki dierlerinden farkl bir ek olsa da szcn asl harfi olmad iin kafiye yaplmaya uygun deildir. Divan fliirinde
ayn szck ve eklerin kafiye olarak tekrarna t ad
verilir. Bir kafiye kusuru olan tnn t-y cel ve t-y
haf ad verilen iki tr vardr. Bu gazeldeki tlar kolayca tannan trden olduklar iin cel tlardr. Bu tr
tlarla yaplan kafiyelere kafiye-i flyegn da denir.
Gazelde kafiye tekrar nemli bir kusurdur. Kasidede
ise aralarnda en az yedi beyit bulunmak flartyla bu tr
tekrarlara izin verilmifltir.
Kaynak
Sara, M. A. Yekta (2010). Klsik Edebiyat Bilgisi: Biim-l-Kafiye. stanbul: Gkkubbe Yaynlar.

Eski̇ Türk Edebi̇yatina Gi̇ri̇ş (Bi̇çi̇m-Ölçü) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eski̇ Türk Edebi̇yatina Gi̇ri̇ş (Bi̇çi̇m-Ölçü) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2365

ESK TRK EDEBYATINA GRfi:

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz

Nazm Biimleri: Beyitlerden Oluflan Nazm Biimleri ve

Bendlerden Oluflan Nazm Biimleri: Musammatlar........... 76

I. GRUP MUSAMMATLAR .............................................................................

Eski Trk Edebiyatnda l: Aruzla lgili Temel

Eski Trk Edebiyatnda l (II) ve Kafiye ....................... .. 126

Kafiye le lgili Baz Terimler ve Temel Kurallar ........................................

ESK TRK EDEBYATINA GRfi: BM VE L

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Eski Trk Edebiyatna

Eski Trk Edebiyatnn

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

kezi hline gelmesiyle geliflen ve Arapa ve Farsadan alnan kelimeler ve eflitli

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

Eski Trk Edebiyatnn Dayand Ortak Kltr

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

Dnemin Trk flair ve yazarlarnn Arap ve Fars kltrn ve bu iki milletin

Eski Trk Edebiyatnda Dil

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

la birlikte ranllarn bu estetik yapy Arapa eserlerin etkisi ile flekillendirdikleri,

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

irinde kullanlan yabanc kelime saysnn dnemden dneme ve flairden flaire

Belgatin asl anlam

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

Eski Trk Edebiyatnda fiiir

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

Osmanl Toplumunda fiiir ve fiairin nemi

Miftah Medreseleri: Adn

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

pek ok kiflinin, yazdklar fliirleri padiflahlara, devlet adamlarna ya bizzat onlarn

Dnemin fiiir Kitaplar

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

Temmmn kahramanlk fliirlerini toplad Dvnl-Hamsesi gibi birden fazla

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

Divan fiiirinin Geleneksel zellikleri

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

miflse de bunlar sz konusu fliir anlayflnn nceden belirlenmifl flekil zelliklerini

Divan fiiirinde Biim ve henk

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

sammat kaside ve musammat gazel) ve i kafiye bulundurduklar iin henk

Divan fiiirinde Muhteva

Mirc slm inancna gre

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

fiyle zerd old tenm derd ile kim altun sanup

Din kifliliklerin en nemlileri peygamberlerdir. Kurnda bir ok peygamber

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

Dvd peygamber, sesinin gzellii ve etkileyicilii, demiri elinde mum gibi

Yakub peygamber, rya yorumundaki ustal, olu Yusuftan ayrlmann

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l

Ysuf gibi izzetde sen Yaku-b vefl mihnetde ben

Eyyb peygamber hastalklarla ve dertlerle snanmas ve bu snamalara sabr

Peygamber yahut vel olduu konusunda farkl grfller bulunan Lokman,

1. nite - Eski Trk Edebiyatnn Genel zellikleri ve Baz Temel Bilgiler

Umduum oldur ki rz- haflr mahrm olmayam

fii-Bektafli geleneinde peygamberlere varis olarak kabul edilen ve din adan