Yeni̇ Türk Edebi̇yatina Gi̇ri̇ş PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1997

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1063
YEN TRK EDEBYATINA

GRfi
Yazarlar
Do.Dr. Ylmaz TAfiIOLU (nite 1, 2, 7, 8, 9, 11)
Yrd.Do.Dr. Muharrem DAYAN (nite 3, 4, 5)
Prof.Dr. Nurullah ETN (nite 6, 10)
Editr
Yrd.Do.Dr. Zeliha GNEfi
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2009 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Fatma fiennur Arslan
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Yeni Trk Edebiyatna Girifl
ISBN
978-975-06-0686-1
4. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.500 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Aralk 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
ix
Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat....................
EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI .........................................................

EDEB DEfiMELERN NEDENLER VE SONULARI................................
TRK EDEBYATI .........................................................................................
Trk Edebiyatnn Dnemleri .......................................................................
YEN TRK EDEBYATI ...............................................................................
Yeni Trk Edebiyatn Hazrlayan Sosyal-Tarihsel-Kltrel Zemin ...........
Yeni Trk Edebiyatnda Adlandrma Sorunlar ve Dnemleri ...................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
5
6
7
9
9
13
18
19
20
20
21
Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar........................... 22

YEN TRK EDEBYATININ OLUfiUMUNDA VE GELfiMESNDE
KAYNAKLANMA KONUSU...........................................................................
DVAN EDEBYATI: KAIfi VE BALANIfi .................................................
BATI EDEBYATI: YEN BR DNYAYI TANIMA VE
ALGILAMA SORUNLARI................................................................................
eviriler..........................................................................................................
Dflnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglanfl ..............................................
HALK EDEBYATI VE DLNN FARK EDLfi............................................
zet ...............................................................................................................
2. NTE
23
24
27
27
30
32
34
35
36
36
36
Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar ........................................ 38

GRfi ..............................................................................................................
YEN TRK EDEBYATININ OLUfiUMU ....................................................
Lle Devri.......................................................................................................
Elilikler .........................................................................................................
Fransz htilli ................................................................................................
Tanzimat Ferman..........................................................................................
Islahat Ferman ..............................................................................................
YEN TRK EDEBYATININ GELfiM ......................................................
Eitim ve retim .........................................................................................
Kalemler...................................................................................................
Encmen-i Dnifl .....................................................................................
Konaklar.........................................................................................................
1. NTE
39
39
40
40
40
41
42
43
43
44
44
45
3. NTE
iv
indekiler
YEN TRK EDEBYATININ KAYNAKLARI ................................................

eviri ..............................................................................................................
Gazete ............................................................................................................
lk Gazeteler ............................................................................................
SONU...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
Yeni Trk Edebiyatnda Trler .............................................. 54

GRfi ..............................................................................................................
fiR .................................................................................................................
Encmen-i fiuar ...........................................................................................
NESR (DZYAZI).........................................................................................
Hikye ve Roman..........................................................................................
Tiyatro ............................................................................................................
Edebiyat Teorisi ve Elefltiri ...........................................................................
zet ...............................................................................................................
5. NTE
46
46
46
47
49
50
51
52
52
52
55
55
59
59
60
62
64
66
67
68
69
69
Yeni Trk Edebiyatnda Temalar......................... ................. 70

GRfi ..............................................................................................................
TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA TEMALARIN DNfiM
Kahramanlk...................................................................................................
Devlet Byklerini vme .............................................................................
Devlet Byklerini Yerme ............................................................................
Dine Yaklaflm ve Dinsel Temalar ...............................................................
Gnl (Hayal), Akl (Gerek) .....................................................................
TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA YEN TEMALAR.................
Grc Usulyle Evlenme............................................................................
Esaretten Hrriyete.......................................................................................
Eitim .............................................................................................................
Vatan ..............................................................................................................
Tarih ...............................................................................................................
nce Hastalk..................................................................................................
teki Temalar................................................................................................
zet ...............................................................................................................
71
71
73
73
74
75
77
78
78
78
80
81
82
82
83
84
85
86
86
87
indekiler
Yeni Trk Edebiyatnda Nazm fiekilleri............................... 88

GRfi ..............................................................................................................
YEN TRK EDEBYATINDA NAZIM fiEKLLER........................................
GELENEKSEL YERL NAZIM fiEKLLER .....................................................
Halk fiiirinden Alnan Nazm fiekilleri..........................................................
Divan fiiiri Kaynakl Nazm fiekilleri ............................................................
YABANCI EDEBYATLARDAN ALINAN NAZIM fiEKLLER .......................
kilikler...........................................................................................................
lkler..........................................................................................................
Drtlkler.......................................................................................................
Sekizlikler .....................................................................................................
Msra Says Farkl Bentlerden Oluflan Nazm fiekilleri...............................
SERBEST NAZIM fiEKLLER .........................................................................
Eflit Dzenli Serbest fiekiller .........................................................................
Karflk Dzenli Serbest fiekiller ...................................................................
Serbest Mstezat............................................................................................
Tamamen Serbest Nazm ..............................................................................
zet ...............................................................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
89
91
91
91
91
92
92
93
94
98
99
105
105
105
105
106
107
108
109
109
109
Yeni Trk fiiirinde Ses ve henk geleri ............................. 110

fiRDE RTM VE HENK.............................................................................
VEZN VE fiR LfiKS ................................................................................
Yeni Trk fiiirinde Kullanlan Vezinler ........................................................
Aruz Vezni .....................................................................................................
Hece Vezni ....................................................................................................
Vezinsiz fiiir ...................................................................................................
KAFYE VE KAFYE-fiR LfiKS ................................................................
Yeni Trk fiiirinde Kullanlan Kafiye Trleri ...............................................
Yarm Kafiye............................................................................................
Tam Kafiye ..............................................................................................
Zengin Kafiye ..........................................................................................
Cinasl Kafiye...........................................................................................
Redif .........................................................................................................
Dier Ses geleri .........................................................................................
Aliterasyon (nsz Yinelemesi) .............................................................
Asonans (nl Yinelemesi): ..................................................................
zet ...............................................................................................................
6. NTE
111
111
112
112
114
116
117
118
119
119
119
119
120
120
120
121
122
123
124
124
124
7. NTE
vi
indekiler
8. NTE
Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat ve

Elefltiri Kuramlar .................................................................... 126
EDEBYAT KURAMLARI, EDEBYAT TARH VE EDEBYAT
ELEfiTRS .....................................................................................................
EDEBYATIN fiLEV, EDEBYAT-GEREK LfiKS VE
ESTETK YARGI ............................................................................................
EDEBYAT KURAMLARI ...............................................................................
Dfla Dnk Edebiyat Kuramlar ..................................................................
Yanstma Kuram.....................................................................................
Marksist Estetik Kuram ..........................................................................
Determinizm (Gerekircilik).....................................................................
Tarihi Elefltiri..........................................................................................
Arketip Elefltirisi ......................................................................................
Yazar Merkezli Kuramlar ..............................................................................
Anlatmclk..............................................................................................
Psikolojik Elefltiri .....................................................................................
Okur Merkezli Kuramlar ...............................................................................
Duygusal Etki Kuram.............................................................................
zlenimci Elefltiri ......................................................................................
Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Almlama Kuram ....................................
Eser Merkezli Kuramlar.................................................................................
Biimcilik .................................................................................................
Edebiyatta Yapsalclk, Post-Yapsalclk ve Gstergebilim .................
Yeni Elefltiri .............................................................................................
Metinleraraslk ........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ......................................................................... ....................
9. NTE
127
128
130
130
130
131
132
132
133
133
133
134
135
135
135
135
137
137
137
139
140
141
142
143
145
145
146
Metin zmleme................................................................... 148

METN NEDR? ..............................................................................................
Metnin Edebiyat Alanndaki Yeri .................................................................
METN ZMLEMES .................................................................................
Metin zmleme Yntemleri......................................................................
Metin zmlemesinin Aflamalar ................................................................
Metin Dfl Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi ..............................
Biim zmlemesi ve erik zmlemesinde
Dikkat Edilmesi ......................................................................................
Gereken Noktalar....................................................................................
Metnin Trnn Belirlenmesi.................................................................
Trlere Gre Metin zmlemesi..........................................................
zet................................................................................................................
149
150
151
153
155
155
155
155
156
156
159
vii
indekiler
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
160
161
163
164
Metin zmleme rnekleri: fiiir ......................................... 166

YAHYA KEMAL BEYATLININ ATK-VALDEDEN NEN
SOKAKTA fiRNN ZMLENMES .......................................................
I. erik...........................................................................................................
II. fiekil...........................................................................................................
III. Dil ve slp ............................................................................................
IV. Ahenk .....................................................................................................
AHMET MUHP DIRANISIN SERENAD fiRNN
ZMLEMES..............................................................................................
I. erik...........................................................................................................
II. fiekil...........................................................................................................
III. Dil ve slup ...........................................................................................
IV. Ahenk.......................................................................................................
FARUK NAFIZ AMLIBELN SANAT fiRNN
ZMLEMES..............................................................................................
I. erik...........................................................................................................
II. Nazm fiekli ..............................................................................................
III. Dil ve slp ............................................................................................
IV. Ahenk .....................................................................................................
BEHET NECATGLN KURfiUN fiRNN
ZMLEMES..............................................................................................
I. erik...........................................................................................................
II. fiekil...........................................................................................................
III. Dil ve slp ............................................................................................
IV. Ahenk .....................................................................................................
zet................................................................................................................
167
168
171
171
173
173
174
178
178
178
178
179
184
184
185
185
186
189
189
189
190
191
192
192
192
Metin zmleme rnekleri: Dzyaz ................................. 194

GRfi ..............................................................................................................
RNEK METNLER VE ZMLEMELER ..................................................
Samipaflazade Sezainin Kediler Adl yks
ve yknn zmlemesi ...........................................................................
Ahmet Haflimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn zmlemesi.........
Sait Faik Abasyankn Halla Adl yks ve yknn
zmlemesi .................................................................................................
Ouz Atayn Unutulan Adl yks ve yknn zmlemesi ..........
SONU...........................................................................................................
10. NTE
195
195
196
200
202
206
210
11. NTE
viii
indekiler
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
211
212
213
214
214
214
Dizin ...................................................................................... 215
nsz
nsz
Bilindii gibi Trk edebiyat; eski Trk edebiyat, halk edebiyat, yeni Trk
edebiyat adlar altnda birtakm dallara ayrlarak incelenmekte ve retilmektedir.
Elinizdeki kitap ise Trk Dili ve Edebiyat ad altnda yeni alan lisans programnda yeni Trk edebiyat iin bir girifl niteliindedir. Bu nedenle arlkl olarak
alanla ilgili temel kavramlarn ortaya kflna iliflkin bilgiler ve tanmlar verilmifltir.
Ayrca son iki nitede edeb metinleri zmle rnekleri yer almfltr.
Ancak flunu unutmamak gerekir: Ne verdiimiz tanmlar tek ve kesin bir tanm, ne de yaplan zmlemelerde uygulanan yntem tartfllmazdr. Sz konusu kavramlar iin baflka kaynaklarda deiflik tanmlar, deiflik zmleme biimleri olduunu da bilmelisiniz. Ne yazk ki edebiyatta herkesin birleflebilecei ortak noktalar bulmak gtr. Hatta daha ileri gidip, bunun mmkn olmadn bile syleyebiliriz. Bizim nerimiz, gerek duyduunuzda baflka kaynaklar da gzden geirmeniz, onlardan da yararlanmanzdr. Bylece deiflik bakfl alarndan
da haberdar olabilirsiniz. Ayrca, ilgi duyduunuz kimi konularda daha genel bilgiye de bu yolla ulaflabilirsiniz. Bunun iin her nitenin sonunda bulacanz kaynak adlar sizin iin bir hareket noktas olabilir. Doal olarak, alan tandka listeyi kendiniz de geniflletebilirsiniz.
Alann genifl olmasna karfln, konularn ele alnfl snrl tutulmak zorundayd.
nk kitabmz eninde sonunda bir ders kitabdr. O nedenle her ne kadar baflka kaynaklardan yararlanmanz nerilmifl olsa da- snavlarda sorulan sorularn bu
kitapta verilen bilgiler erevesinde olaca unutulmamaldr.
Sizlere baflar dilerken, kitabn ortaya kmasnda baflta yazarlarmz olmak
zere emei geen tm ilgililere teflekkr ederim.
Editr
Yrd.Do.Dr. Zeliha Gnefl
ix
YEN TRK EDEBYATINA GRfi
Amalarmz
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Edebiyat kavramnn tanmn, sanat ve bilim olarak edebiyatn snrlarn ve
alanlarn tanyabilecek,
Edebiyattaki deiflmelerin nedenlerini ve sonularn aklayabilecek,
Trk edebiyatnn dnemlerini ve gemiflten bugne kadar geirdii srelerin ana izgilerini ayrt edebilecek,
Yeni Trk edebiyatnn oluflumunu salayan tarihsel, sosyal ve kltrel geliflmeleri zmleyebilecek,
Bu dnem ierisinde meydana gelen edebiyat hareketlerinin belli bafll zelliklerini ve sorunlarn aklayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Edebiyat
Edebiyat Sanat
Edebiyat Bilimi
Trk Edebiyatnn Dnemleri

Trkiyede Batllaflma
Edeb Deiflmelerin Sosyal ve
Kltrel Temelleri
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna

Girifl
Edebiyat, Trk
Edebiyat, Yeni Trk
Edebiyat
EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI

EDEB DEfiMELERN NEDENLER
VE SONULARI
TRK EDEBYATI
YEN TRK EDEBYATI
Edebiyat, Trk Edebiyat,

Yeni Trk Edebiyat
EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI
nsanolu, duygu ve dflncelerini anlatmak iin trl yollara baflvurur. Her birisinin kendine zg bir ara ile gereklefltii bu anlatm yollarna gzel sanat dallar
denir. Mzik, resim, mimarlk gibi gzel sanat dallarndan birisi de edebiyattr. Ancak edebiyat szc, aflada ayrntl olarak anlatacamz zere yalnzca sanat
dal olarak deil, bu sanat inceleyen bilim dalnn ad olarak da kullanlr.
Trk edebiyatnda, yaygn olarak 19. yzyldan itibaren kullanlmaya bafllanan
edebiyat terimi Arapa edeb szcnden tretilmifltir. Arapada davet anlamna gelen bu szck, iyi terbiye, zerafet, gzel ahlk, usluluk anlamlarn da
iermektedir. Edebiyat terimi ise Bat dillerindeki littrature karfll olarak
1860lardan sonra kullanlmaya bafllanlmfltr. Bu kavramn Tanzimattan nceki
karfllklar ilm-i edeb, fliir ve infla, belgat terimleri idi. Franszca littrature
szc ise edebiyat, kltr, yazarlk anlamlarndan baflka belli bir alan veya
konu (tp, hukuk, mzik vb) zerine yazlmfl eserler toplam anlamn da iermektedir. Trkede bu son kullanmn karfll olarak edebiyat yerine daha ok
literatr szc tercih edilmektedir.
te yandan dilimizde genel anlamyla edebiyat szcnn karfll olarak son
dnemde yazmak eyleminden tretilen yazn szc de kullanlmaktadr. Ayrca halk dilinde kullanlan edebiyat yapmak deyimi dilin edebiyat dflnda temel
anlamdan sapmas, bir lde de sz gereksiz yere uzatmak, konuflma ve yazda
rahatsz edici bir yapayla dflmek anlamlarn ifade etmek zere kullanlmfltr.
En genel erevesi ile terimi sanat ve bilim alanlarn ilgilendiren flu tanmlarla ifade etmek mmkndr:
Edebiyat duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak flekilde dil araclyla ifade edilmesi sanatdr.
Edebiyat ayn zamanda sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin yap, biim
ve ierik zelliklerinin, ortaya kfl koflullarnn, yazarlarn eser ve okur karflsndaki, okurun eser karflsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim
dallar ile iliflkilerinin belirli yntemlerle incelenip arafltrld bilim dalnn addr.
Bylece edebiyat teriminin hem bir sanat dalnn hem de bilim alannn ad
olarak kullanld grlmektedir. Elbette ncelik kavramn sanat ynyle ilgilidir.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) tarafndan bir disiplin haline getirilen estetik, grupta befl sanat olarak snflandrlmfltr. Buna gre plastik sanatlar; mimari, heykel, resim (ve dekoratif sanatlar) dallarn ierirken, ses sanat ola-
Edebiyat sanat duygu,

dflnce ve hayallerin
okuyucuda heyecan,
hayranlk ve estetik zevk
uyandracak flekilde dil
araclyla ifade edilmesine
dayanr.
Edebiyat bilimi, sz konusu

sanat dalnda retilen
eserlerin yap, biim ve
ierik zelliklerinin, ortaya
kfl koflullarnn, yazarlarn
eser ve okur karflsndaki,
okurun eser karflsndaki
tavrnn ve edebiyat alannn
dier sanat ve bilim dallar
ile iliflkilerinin belirli
yntemlerle incelenip
arafltrld alandr.
rak mzik ve sz sanat olarak da edebiyat sistemlefltirilmifltir. Bu befl sanat ierisinde edebiyat her zaman zirvede grlr. Bunun sebebi edebiyatn malzemesinin
dier sanatlardan farkl olarak dil olmasdr. nk ayn zamanda gnlk iletiflimin
temel arac olan dil, dier gzel sanatlarn malzemesiyle kyaslanamayacak lde
genifl bir ifade potansiyeline sahip olduu gibi insanlk tarihi boyunca grld
zere srekli geliflmeye uygun bir yapya da sahiptir.
letiflim dili ile edebiyat dili birbirinden farkldr. letiflim dili dorudan doruya bir mesaj iletmek amac taflrken edebiyat, dilin ses ve anlam gibi gelerinden yararlanarak estetik bir eser retmeyi temel gaye edinmifltir. Bunu da dilin
mecaz ve sembol retebilen soyutlama zelliinden faydalanarak gereklefltirir.
Bu yzden edebiyat hibir madd araca, mekna bal olmakszn en somut varlklardan, en soyut kavramlara kadar insan ilgilendiren her konuyu ifade edebilme gcne sahiptir.
Edebiyatn bilim dal olarak kabul edilmesi zaman zaman tartfllan bir konudur.
Bu bir ynyle bilim alannn tanm ve ierii ile ilgili genel bir sorundan kaynaklanmaktadr. Gerei arama etkinlii olarak ifadelendirilen bilim, belli bir yntem ile bir araya toplama, snflandrma ve inceleme srelerini ierir. Bilimlerin
kendi iinde snflandrlmas ise hem ilgilendikleri konu hem de kullandklar yntem dikkate alnarak yaplr. slm kltrnde akl ve nakl olarak ikiye ayrlan bilim, Batda rasyonel bilimler ve tecrbeye dayal bilimler olarak ayrld gibi, manevi bilimler (dil, edebiyat, felsefe, hukuk, tarih vb.) ve doa bilimleri (fen bilimleri) olarak da snflandrlmaktadr. Manevi bilimlere bamszlk kazandrma yolunda en nemli adm atan Wilhelm Dilthey (1833-1911) doa bilimleri ile manevi bilimler arasndaki temel fark ilkinin aklama, ikincisinin ise anlama abas arasndaki ztlkta grr. Aklama, nedensel ve objektif olma iddiasn ierirken, anlama bireysel ve subjektif nitelik taflr.
Edebiyat bir bilim olarak klasik snflandrmada nakl bilimlerin bir kolu olan
let bilimlerine, Diltheyin tasnifine gre manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna,
modern snflandrmaya gre ise sosyal bilimlere girmektedir. Baflta dil ve tarih bilimleri olmak zere ihtiya duyduunda her tr bilim alannn veri ve yntemlerinden yararlanabilen edebiyat biliminin erevesi flu flekilde izilebilir: Edebiyat eserini anlama, yorumlama, deerlendirme, benzerleri arasndaki yerini belirleyerek
ann ve tarihin ierisinde bir yere oturtma abasnn metotlu ifllemleridir. Edebiyat bilimi edebiyat teorisi, edebi elefltiri, edebiyat tarihi ve edebiyat sosyolojisi olmak zere drt ana daldan oluflur.
Edebiyat biliminin geliflmesiyle, edebiyat alannn kendi ierisinde de pek ok
snflandrma alflmalar yaplmfltr. ncelikle szl ve yazl edebiyat ayrmna
gidilmifltir. Yaznn bilinmedii dnemlerde ortaya kan destanlarn ve her devirde varln srdren yazya gememifl rnlerin varl bir szl (flifah) edebiyat
alannn bulunduunu gstermektedir. Ayrca edebiyatta biime, teknie, konuya
gre pek ok snflandrmalar yaplmfltr. lerideki nitelerimizde ayrntl olarak
ele alacamz bu tasniflerin temelinde nazm ve nesir olmak zere biime dayanan iki ana yap ile fliir, gstermeye (tiyatro) ve anlatmaya (roman, hikye) bal
ifade tarzlar bulunmaktadr. Bu yapsal ayrmlarn dflnda da edebiyatn ve edebiyat oluflturan eserlerin nitelii, amalar gibi konular hem tartflma yaratmfl hem
de bu tartflmalardan doan ayrmlar ortaya kmfltr.
Edebiyat sz konusu edildiinde evrensel ve ulusal olma nitelii zerinde de
durulmufl bir konudur. Bir taraftan insann/insanln en genel ve ortak sorunlarn ifade edebilmesi bakmndan evrensel temalar paylaflan edebiyat, dier taraftan
1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat
da malzemesi olan dilin mill karakter taflmas bakmndan dier btn sanat ve
bilim faaliyetleri arasnda en ok ulusal nitelik taflyan bir disiplin olarak grlmektedir. Dolaysyla merkezde edeb eserin bulunduu ve yazar, evre, akm-dnem,
ulus-lke, blge-havza, uygarlk ve btn insanlk tarafndan oluflturulan i ie daireler fleklinde bir edebiyat flemas izmek mmkndr (1. flekil).
fiekil 1.1
eser
Edebiyatn
Kapsam
yazar
evre
akm-dnem
ulus-lke
blge-havza
uygarlk
insanlk
Ayrca milletlerin tarih ierisinde geirdikleri deiflim ve dnflmlerin onlarn

edebiyatna da yansmas, dnemleri; ayn felsefi veya estetik dflnceye bal sanatlarn bir araya gelmesi de edeb akm, topluluk veya okullar oluflturur. Bu snflandrmalar sanatlarn kendileri tarafndan yaplmfl olabilecei gibi, ortaya kt srada veya daha sonraki dnemlerde edebiyat bilimcileri tarafndan da belirlenmifl olabilir. Btn bu snflandrmalar edebiyat kavramnn dikey (zaman) ve
yatay (mekn) boyutunu oluflturur.
Sonu olarak edebiyatn, bir corafya veya milletin (Avrupa edebiyat, Trk
edebiyat), bir dnemin (Ortaa Fransz edebiyat, Cumhuriyet Dnemi edebiyat), bir sanat veya edebiyat akmnn (Klasik edebiyat, Servet-i Fnun edebiyat)
edeb rnlerinin btnne verilen isim olduu sylenebilir.
Bilim ve sanat dal olarak edebiyat ne demektir?
SIRA SZDE
EDEB DEfiMELERN NEDENLER VE SONULARI
D fi N E L M
Edebiyatn anlatm arac olarak dili kullanmas onu dorudan doruya bir sosyal
kurum olarak kabul etmemizi gerektirir. Edebiyat hayat temsil eder ve hayat da
S O da
R Utoplumun bir
sosyal bir gerekliktir. Ayn flekilde edeb eseri ortaya koyan yazar
yesidir ve toplumdan ald etkiyi eserine yanstrken, yazdklaryla da varsaymsal olsa bile bir topluma seslenir.
DKKAT
En genel erevede edebiyatn oluflmasn ve deiflmesini belirleyen etkenin
ncelikle insan iletiflim ihtiyac olduu aktr. nsan duygu ve dflncelerini baflSIRA SZDE
ka insanlarla paylaflmak, onlar etkilemek ister. Edebiyatn sanat yn tam da bu
noktada ortaya kar. Bu iletiflim ihtiyac ok defa btn insanlarda ortak olan
aflk, yalnzlk, lm korkusu vb. duygularn aktarmnda gnlk
dilin kalplarn
AMALARIMIZ
yeterli bulmaz. nk bu duygular insanlarda ortak olduu halde, duyulmasnda
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
ve ifade edilmesinde bireyin algs belirleyici olur. Gnlk iletiflim dilinin yaps
hem btn insanlarn paylaflt hem de paradoksal biimde zgn ve bireysel
olan duyuflun aktarm iin yeterli olamaz (Bu noktada topluca len bir grup insandan her birinin kendi lmn yaflad gereini hatrlamakta yarar var). Burada sanat devreye girer.
Edebiyatn niteliini belirleyen bir baflka etkenin yazarn ait olduu milletin
dnyaya bakfln, varlk algsn temellendiren medeniyet dairesi olduu aktr.
Din ve medeniyet deifltirmeleri sadece edebiyatn deil, ayn zamanda bir ulusun
sahip olduu btn madd ve kltrel kurum ve kavramlarn tamamen veya belli
llerde deiflmesine yol aar. Bir milletin tarihindeki nemli olaylarnn edebiyata yansyarak onu ynlendirdii de dikkatten uzak tutulmamas gereken olgulardandr. Ayrca corafya deifltirmeleri de yeni topluluklarla karfllkl iletiflim ierisine girilmesi dolaysyla edeb deiflmeyi belirleyen etkenlerdendir.
Bir memleketteki siyasal deiflmelerin edebiyat hareketlerini etkiledii sk
grlen durumlardandr. Bu ayn zamanda edeb devirlerin ismini de belirleyen etkenler arasndadr. XIII. Lui Dnemi Fransz edebiyat, Cumhuriyet Dnemi Trk fliiri gibi.
Edeb deiflimlerin nedenleri arasnda dikkati en ok eken bir kavram da nesil kavramdr. Biyolojik olarak yaklaflk ayn yllarda doan yazarlarn yetiflme flartlar, edebiyat ii ve dfl etkenlerin etkisiyle benzer bir duyarllk taflyabilecekleri
genel kabul gren varsaymlar arasndadr. Sonu olarak denilebilir ki dier sosyal
olaylarda olduu gibi edebiyatta da deiflim afla yukar ayn yafllarda bir grup
gen insan tarafndan gereklefltirilir.
te yandan edeb eserin ayrt edici zelliinin alflkanl krmak olduunu belirten Rus biimcileri edebiyattaki deiflimlerin tarih, sosyal veya ekonomik deil
biimsel baz nedenlere dayandn ileri srerler. Edebiyat hareketlerinin merkezinde ok defa bir yayn organnn bulunmas yaynclk faaliyetlerinin de edeb
deiflmelere etki eden etkenler arasnda saylmas gerektiini gstermektedir.
Son olarak kendisinden nceki veya zamanndaki bir ok ekol ve anlayfltan etkilenmifl olmakla birlikte btn bu etkileri gl sanat kifliliinde eriterek kendine zg eserler ortaya koyabilen ve bu yolla evresinde bir etki halkas oluflturan
stat yazarlarn da edebiyat tarihinin akflnda belirleyici olduklar grlyor.
Edebiyattaki deiflmeler en genel toplumsal dnflmlerden gl sanatlarn
bireysel etkilerine kadar uzanan, edebiyat ii ve dfl pek ok etkene dayanmaktadr. Bu etkenler bazen son derece karmaflk bir a oluflturduu gibi genellikle edebiyat tarihindeki oluflumlarn da toplum hayatn ynlendirdii grlr. Ksacas
karfllkl bir etkileflim ierisinde edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
EdebiyattakiSIRA
deiflimleri
SZDE etkileyen bafllca etkenler nelerdir?
TRK EDEBYATI
D fiyazlmfl
N E L M eserlerin oluflturduu edebiyata Trk edebiyat denilir.
Trk diliyle
Trk edebiyat, Trk milletinin tarih sahnesine kflndan zamanmza kadar geen sre boyunca
S O R U yaflad ok genifl bir corafya ierisindeki blgelerde, farkl kltr ve medeniyet topluluklaryla iliflkileri ile eflitlenmifl ve yzyllar boyu
zenginleflerek bugne gelmifltir. Bu zaman ve corafya ierisinde ortaya konan
DKKAT
eserleri ve bu eserlerde ifadesini bulan mill zevk ve dflnceyi ieren zengin
bir edebiyatn addr.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Trk edebiyatnn ilk yazl belgeleri olan Orhun Yaztlarndan bugne bin
yz yla yaklaflan bir gemifli vardr. Trkler Orta Asyadan yaylmaya bafllayarak
in, Hint, Fars ve Arap gibi gl kltrlere sahip milletlerle ve nihayet Bat toplumlaryla girdii kltrel iliflkiler iinde kendi mill karakterini de muhafaza ederek dil ve edebiyatn srekli gelifltirmifltir.
Trk Edebiyatnn Dnemleri

Bir milletin edebiyat genel bir ereve iinde tarih sre, corafya, kltr deiflmeleri, din, dil, zevk ve sosyal hayat gibi bakfl alar kullanlarak incelenip snflandrlr. Trk milletinin edebiyat da bafllangtan bugne kadarki seyri ierisinde
bir btn olarak ele alnr. Bununla birlikte uzun bir tarihe sahip olan Trk edebiyatn daha ayrntl ve dikkatli incelemek iin devirlere ayrmak ihtiyac domufltur. Trk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Kprl (1890-1966) edebiyat tarihini
medeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu grflten yola karak genifl bir
corafya ve uzun bir tarih ierisinde oluflmufl bulunan Trk edebiyatn, Trklerin
medeniyet evrelerine girifllerine gre snflandrmfltr. Buna gre Trk edebiyat
ana dneme ayrlr:
1. slmiyet ncesi Trk edebiyat
2. slm dnem Trk edebiyat
3. Bat etkisindeki Trk edebiyat
Her dnem kendi ierisinde alt dnemlere ve snflandrmalara ihtiya duyar.
Yukardaki ayrma gre Trklerin slmiyetten nceki edebiyatlar en eski devirlerden 10. yzyla kadar geen sreyi kapsar. Bu dnemin alt dallarn a. Szl
edebiyat ve b. Yazl edebiyat oluflturur.
Bilinen ilk Trke fliir M.. 119 ylnda Hunlarn kaybettikleri topraklar iin
sylenmifl drtlk fleklindeki bir attr. Bu dnemin eserlerinin byk bir ksm
szl edebiyata ait destan, koflug, sagu, sav ad verilen rnlere dayanmaktadr.
Savafllar, gleri, tabiat olaylarn vb. genifl bir flekilde anlatan destanlar, mill tarihin halk gzyle grlen, hissedilen ve halkn hayalinde masals bir dille ifadesini
bulan rnlerdir. Bunlar edebiyatn bafllang devresi kabul edilirler. Kofluklar ise
gnmz edebiyatndaki lirik rnlerin ilk rnekleri olarak dflnlebilir. Sagu ad
verilen fliirler, at-mersiye trndeki eserlerdir. Savlar, atasz ve deyimleri ifade
eder. Btn bunlar mill kltrn vazgeilmez geleri arasndadr.
Trklerin Yaradlfl, Alp-er Tunga, fiu, Ouz Kaan, Gktrk, Ergenekon destanlar, Dokuz Ouz ve On Uygur Trklerinin Treyifl efsaneleri, G destan,
Maniheizmin kabul menkbesi gibi destanlar daha sonraki yzyllarda Dede
Korkut Ouznameleri, Manas, Edige Bey ve Krolu destanlar izler. Ouz Kaan destanndakine benzer kahramanlara, flimdilik ilk yazl belge olan Orhun
Yaztlarnda da rastlanr.
Genel olarak edebiyatn ilk formunun fliir olduu kabul edilmifltir. Trk edebiyatnn destan devri olan szl edebiyat dneminde de fliir nemli bir yer tutmaktayd. lk Trk flairlerine flaman, baks, ozan ve oyun denilmekteydi. Bunlar fliirlerini genellikle kopuz ad verilen bir saz eflliinde sylerlerdi. Sazla ve ahenkli bir
flekilde sr treni, fllen ve yularda sylenen bu ilk fliirlerin dize bafllarnda bugn aliterasyon denilen ses benzerliinin gzetilmesi dikkat ekicidir. Bu ilk dnem fliirleri folklor ve mzik ile karflmfl bir halde bulunan din kaynakl rnler
olarak ortaya kmfltr.
slmiyetten nceki Trk edebiyatnn dier bir kolunu da yazl edebiyat
rnleri oluflturur. Edebiyatmzda kitabe trnn ilk rneklerinin M.. 4. yz-
ylda yazlmfl Tiyanflan Yaztlar olduu belirtilmekte, Hun hakan Metenin

M.. 2. yzylda yazd bir mektubundan sz edilmektedir. Yeniseydeki yaztlarn ise M.S. 5. yzyla ait olduu ileri srlmektedir. Orhun Yaztlarnn ilki
720 tarihlidir. Bu kitabelerde bir destan ifadesi grlr. Orhun Yaztlarndaki fliirler 4+3lk hece vezniyle yazlmfltr. Bu kitabelerde ad geen Yollu Tigin ilk
Trk flairi kabul edilmektedir.
Uygur Trklerinin Maniheizmi kabul etmesiyle Sogd yazs kullanlmaya bafllanmfl, Maniheizme ait metinler bu yazyla yazlmfltr. Turfan kazlarnda Mani diniyle ilgili Trke ilahiler, efsaneler, Mani kozmogonisine ait metinler bulunmufltur. Uygur dnemine ait Tanry ven ilahilerden birinde Aprnur Tigin isimli
bir flaire rastlanmaktadr. Asl Sanskrite olup inceden Trkeye aktarlan Altun
Yaruk ve Sekiz Ykmek ise Budizmle ilgili ksmen edeb metinlerdir. Ayrca Kalyanam Kara-Papam Kara hikyesi ile eski Turfan flarklar da Uygurlardan kalan
eserler arasndadr.
Trklerin slmiyeti kabulyle yeni bir dnem bafllamfltr. slm dnem Trk
edebiyat ifadesi 10. yzyldan 19. asra kadar sren devreyi belirtmektedir. Bu dnemin ilk nemli eseri Karahanllar zamannda Yusuf Has Hacip tarafndan yazlan Kutadgu Biligdir. Aruz vezniyle ve mesnevi formunda yazlmfl olan eser, iinde drtlk, kaside gibi formlardan rnekler de bulundurur. Trk devlet geleneini
ve sosyal yaflayfln anlatr. 11. yzylda yazlan Divanu Lgtit-Trk, Trk kltr
ve dilinin kaybolmas endiflesiyle Kflgarl Mahmut tarafndan hazrlanan byk
bir szlk ve derlemedir. 12. yzylda yazlan Atabetl-Hakayk ise din bilgilerin
yan sra Trkenin geliflmesiyle ilgili bir ok bilgiyi ierir. Bunlar Trklerin bu dnemde ortaya koyduklar nemli eserlerden bafllcalardr. zellikle 12. yzylda
Orta Asya edebiyatnn nemli bilge flairi Ahmet Yesevnin (.1166) Divan- Hikmeti edebiyatmzda yeni bir r amfl 13. yzyldan itibaren Anadoluda oluflan
Trk edebiyatnn tasavvuf kolunun ncs olmufltur.
Bu yzyldan bafllayarak divan edebiyat veya klasik edebiyat fleklinde adlandrlan, yedi yzyl srecek yeni dnem btn kural ve zellikleriyle oluflmaya bafllar. fiiirin arlkl olduu bu dnem edebiyat
a. Halk edebiyat,
b. Tekke (Tasavvuf) edebiyat,
c. Divan edebiyat
olarak snflandrlr. Trklerin slmiyetten nceki kltrlerini taflyan halk edebiyat rnleri genellikle manzumdur ve hece vezniyle yazlmfltr. Arafltrmaclar bu
edebiyat da kendi ierisinde anonim halk edebiyat ve flk edebiyat olarak iki
kola ayrrlar.
Halk fliirinin yan sra tekkelerde din-tasavvuf bilgilerin retilmesi amacyla
geliflen bir baflka fliir izgisine tekke fliiri denir. Bu edebiyat kolu flekil bakmndan
hem halk edebiyat formlarn hem de divan fliiri formlarn kullanr. erikte ise tasavvuf dflnce etrafnda varlk, yokluk, yaratc, insan, hayat, lm gibi kavramlar genellikle vahdet-i vcut anlayfl erevesinde ele alnr.
Bugn yaygn olarak divan edebiyat adyla anlan edebiyat kolu ise kendine zg bir sanat anlayfl, snrl bir duygu ve fliir dnyas, sanatl bir dili, slm
dini ve tasavvufa dayal bir dflnce rgs bulunan flekilci, kuralc ve idealist
bir edebiyat olarak tanmlanr. Arap ve zellikle Fars edebiyatlarnn etkisiyle
aruz vezni ve mazmn denilen sembolik ifade kalplarnn kullanlmas bu edebiyatn ayrc zelliidir.
fieyh, Hoca Dehhan ile bafllayan bu edebiyatn ilk rneklerini flk Pafla
ve Ahmet Pafla verir. fieyhnin Harnme isimli eseri ilk manzum hiciv rneklerindendir. Divan fliiri klasik dnemini Hayal, Necat ve Bak ile idrak eder.
Baknin adafl olan Fuzul lirizm bakmndan, Nef pervaszl ve hicivleriyle, Nab dflndrc gazelleriyle, Nedim romantik tutumu ve uarl ile, fieyh
Galip ise sembollere dayal anlatm ve stn hayal gc ile eski fliirin zirveleri
arasnda saylrlar.
fiiir hkim bir tr olarak neredeyse tek baflna bu dnemi temsil etmekte ise de
nesir alannda da nemli eserler ortaya konulmufltur. Evliya elebi, Ktip elebi ve Nim bu alanda ilk akla gelen yazarlardr. Elbette fliirin bu denli gl olduu bir edebiyatta dzyaznn fliire zenmifl olmas flafllacak bir durum deildir.
Bu yzden eski nesrin dili, fikri anlatmak amacn geri plana atarak sanatl ve ssl bir sluba ynelmifltir.
Divan edebiyat 18. yzyldan itibaren kendi iinde tekrarlara, yapayla dflmfl, fieyh Galiple son zirvesine ulafltktan sonra ypranmaya bafllamfltr.
Trk edebiyat sz neyi ifade etmektedir ve belli bafll dnemleri nelerdir?
SIRA SZDE
YEN TRK EDEBYATI
D fi N E L M
Yeni Trk edebiyat, Tanzimatn ilan edilmesinden sonra (1839)
bafllayan Batllaflma srecinde gelifltirilen son yz elli yllk edeb hareketlerin genel addr.
S O R U
nceleri daha ok Fransz edebiyatn rnek alarak oluflan bu dnemin
brahim
fiinasinin (1826-1871) edeb faaliyetleri ile (1859) bafllad kabul edilir. Devlet
ve toplum olarak genel bir Batya ynelifl srecinin sonucu olduu iin bu edeDKKAT
b devreyi ancak tarihsel, sosyal ve kltrel deiflmelerin fl altnda deerlendirmek gerekir.
SIRA SZDE
N N
Yeni Trk Edebiyatn Hazrlayan Sosyal-Tarihsel-Kltrel

Zemin
AMALARIMIZ
Trkiyede Batllaflmann resm olarak 3 Kasm 1839 tarihinde ilan edilen ve okunduu yere bakarak ad Glhane Hatt- Hmaynu da denilen Tanzimat Fermanyla bafllad kabul edilir. Ancak deiflik alanlarda Bat tarzK bir
T takm
A P dzenleme giriflimlerinin 17. yzyln sonlarna kadar gittii grlmektedir. 1699da imzalanan Karlofa antlaflmas tarihiler tarafndan Osmanl mparatorluunun Bat
karflsnda toprak kaybediflinin ve klmesinin ilk kesin belgesi
T E L E Volarak
Z Y O N deerlendirilir. Bu antlaflma zihinlerdeki stn, yenilmez ve gl Osmanl imajnn yklmasna da yol amfltr. Bu durumun dourduu gerilemeye areler arama abalar ayn zamanda Batllaflma hareketlerinin de bafllangc olarak grlmektedir.
N Talflmalar
ERNET
Toprak kayplar gibi pratik ihtiyalara dayanan yenileflme
Tanzimatn ilanna kadar, baflta bulunan padiflahn kiflilii ile zdeflleflmifl durumda kalr, bu yzden de sk sk aksamalara yol aar. Bu yolda ilk rneklerden birisi I.
Mahmut zamannda alan Hendesehane (1731)dir. Bu kurum ksa zamanda kapanr. Daha sonra 1776te Franszlarn yardmyla denizcilik alannda eitim vermek zere Mhendishane-i Bahr- Hmayun kurulur.
III. Selim, baflta asker yaplanma olmak zere devlette kalc bir takm dzenlemeler yapmak amacyla devlet adamlarndan raporlar istedi. Bunlar bir danflma
meclisinde tartfltrarak Yenieri Ocandan farkl olarak Nizam- Cedit adyla yeni
bir ordu kurulmasna giriflti. Daha sonra Mhendishane-i Berr-i Hmayun (1795)
adl kurumu kurarak yeni ordunun ihtiyalarn karfllayacak eleman yetifltirilmesi-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Trkiyede ilk nfus saym

1831de yapld.
1821de Tercme Odas

kuruldu.
lk gazete olan Takvim-i

Vekyi 1831de karlmfltr.
ni planlad. Ardndan da hem ordunun hem de lkenin hekim ihtiyacn karfllamay hedefleyen Tphaneyi kurdu (1806). Btn bu giriflimler Kabak syan denilen
bir ayaklanma ile padiflahn hayatna mal olmufl ise de onu izleyen II. Mahmut, Abdlmecid, Abdlaziz ve II. Abdlhamit dnemlerinde de Baty model alan eflitli
yenilikler gereklefltirilmeye devam edildi. Sonuta Yenieri Oca tamamen kaldrld ve yerine yeni bir ordu kuruldu (1826).
Siyasi alanda ise Batya eli gnderme ifli III. Selimden sonra II. Mahmut tarafndan da geniflletilerek srdrld. Bu elilerin ve eliliklerde alflanlarn yabanc dil renmeleri saland. Bu dnemde elilik grevinde bulunanlar gittikleri lkelerdeki yenilikleri baflkente aktararak yenileflme srecine katkda bulundular. II.
Mahmut idar yapy yeniden flekillendirdi. Fransa modelinde bir hkmet sistemi
oluflturuldu. eflitli bakanlklar ve yeni meclis ve kurumlar kuruldu, yasalar karld. Bylece hukuk devletine doru ciddi admlar atlmfl oldu.
Bu dnemde sosyal alanda da baz yenilikler gereklefltirildi. 1831de kadnlar
saylmamfl olsa bile ilk nfus saym yapld. 1834de posta teflkilat kuruldu. nce ordunun ceket-pantolon ve festen oluflan yeni bir kyafet giymesi kararlafltrld,
sonra bu uygulama sivilleri de kapsayacak biimde geniflletildi.
Bu dnemde kurulan yeni okullar ve Tercme Odas (1821) Franszcann yaygnlaflmasn salad. Yurt dflna renci gnderilmeye baflland. stanbulda ilkretim zorunluluu getirildi (1831) ve orta dereceli okullar almas kararlafltrld.
Devlet kendisi iin gereken personeli medrese dflndaki okullarda yetifltirmeyi
planlad. Bu kararlarn uygulanmas Tanzimattan sonraya kalmfl olsa da ilk admlar II. Mahmut dneminde atlmfltr.
II. Mahmutun yeniliklerinden birisi de ilk gazete olan Takvim-i Vekayinin karlmas olmufltur (1831). Resm nitelikli olduu iin daha ok devlet ifllerinin duyurulmasna arlk vermifl olan bu gazete ayn zamanda Batdaki geliflmelerden,
teknolojik yeniliklerden haber vermesiyle ve bizzat padiflah tarafndan istenilen
yaz dilinin anlafllr olmas talimatyla yetiflmekte olan kuflaklar zerinde dolayl da
olsa bir etki yapmfltr.
Btn bu abalarn ilk ve belirgin meyvesi II. Mahmut zamannda dflnlmfl
olan Tanzimat Fermannn ilan edilmesi olmufltur (3 Kasm 1839). Dnemin Hariciye Nazr Mustafa Reflit Pafla tarafndan devlet grevlilerinin, yabanc elilerin
ve halkn nnde Glhanede okunan ferman yeni bir dnemin baflladn ifade
etmektedir. Tanzimat Ferman, Trklerin yzyllardan beri iinde yaflad bir medeniyet dairesinden karak, o ana kadar mcadele halinde olduu baflka bir medeniyet dairesine giriflinin ve onun deerlerinin devletin resm politikas olarak kabulnn iln edilmesidir.
Nizam verme, dzene koyma anlamlarna gelen Tanzimat siyasi olarak, ilan
edildii tarihten II. Meflrutiyete (1908) kadar devam eden yenileflme srecinin addr. Bu fermanla padiflah kendi yetkilerini bizzat kendisi snrlandrmfl, bylece
keyf idareye son verilmiflti. Devlet ile fert arasndaki iliflkilerin dzenlenmesi, kanun karflsnda din, dil, rk ayrm yaplmakszn herkesin can, rz, namus ve mal
gibi haklarnn korumaya alnmfl olmas, askerlik ve vergi konularnda yeni dzenlemelerin yaplmas Fermann zn teflkil eder. Bu ferman hemen arkasndan Islahat Ferman (1856) izler.
Tanzimat Ferman, Batl devletlerin modelinde devleti yeniden yaplandrmak
giriflimlerine bafllanmasnn da bir ileri admdr. II. Mahmut zamannda kurulan
baz meclisler yeniden yaplandrld. Ayrca ceza ve ticaret kanunlar karld.
1864te lke corafyasnn idar yapsn dzenleyen Vilayet Kanunnamesi yaym-
land. Bylece Osmanl devleti vilayet-sancak-kaza-karye birimlerinden oluflan yeni bir idar yapya kavufltu. Bu birimlerin her birisinde meclisler oluflturuldu. Bu dnemde vilayetlerde birer matbaann kurulmas ve gazete karlmasnn kararlafltrlmas, vilayet yllklarnn hazrlanmas Trk kltr asndan nemli olaylardandr.
te yandan vergi sistemi byk lde deifltirildi ise de vergi toplama iflinde
bir baflar salanamad. 1841 tarihinde ilk kt para kaime adyla piyasaya srld. Fakat bundan da beklenen sonu alnamaynca 1844te kaldrld. Bu dnemde bankalar kurulmaya baflland. lk banka olan stanbul Bankas ksa srede kapand; ancak Menafi Sand adyla kurulan Ziraat Bankas varln srdrd.
Tanzimat Dneminin ekonomik alanda baflarl olduu sylenemez. Bu yzden ksa zaman ierisinde devlet Fransa ve ngiltereye borlanmaya bafllad. Bor
ve faizlerin hzla artmas zerine 1881de Osmanl Devletine verdikleri paralar
alabilmek iin bor veren devletler stanbulda Dyn- Umumiye adyla bir kurum oluflturdular.
Ayrca askerlik alannda da yeni dzenlemeler yaplmfltr. Ordu, befl ordu olarak dzenlenmifl, askerlik sresi befl yl olarak belirlenmifltir. II. Mahmut tarafndan
Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla kurulan ordunun ad da Asakir-i Nizamiye-i fiahaneye evrilmifltir. Sosyal alanda ise flehirlerde belediyeler ve telgraf idaresi kurulmufl, posta teflkilat yeniden dzenlenmifl ve ilk defa demiryollar yaplmaya bafllanmfltr.
Bu dnemde ayrca eitim ve kltr alannda nemli deifliklikler gze arpmaktadr. Meclis-i Maarif-i Umumiye adl kurum Maarif Nezaretine dnfltrld
(1846). Bylece ilk eitim bakanl kurulmufl oldu. Rfldiyelerin says arttrld.
Kz renciler iin rfltiye kuruldu (1858). Ynetici yetifltirmek zere Mekteb-i
Mlkiye (1859), lise ayar okullar olarak idadler kuruldu (1873). Robert Kolej,
Mekteb-i Sultan (Galatasaray) ve Darflflafaka isimli zel okullar ald. retmen
yetifltirmek zere Darlmuallimn (1868) ve kadn retmen yetifltirmek zere Darlmuallimt (1870) kuruldu. 1863te Darulfnn (niversite) kurulmuflsa da tartflmalar yznden bir yl sonra kapanp 1876da tekrar almfltr. niversiteye ders
kitaplar hazrlamak maksadyla ve Batdaki rnekleri gibi bir bilimler akademisi
nitelii kazanmas dflnlerek Encmen-i Dnifl kurulur.
Takvim-i Vekayden sonra yar resm Ceride-i Havadis (1840), ilk Trke zel
gazete olarak Tercman- Ahval (Agh Efendi ve fiinasi tarafndan, 1860) yayna
bafllar. Burada ilk edeb tefrika olarak teknik bakmdan olduka baflarl bir rnek
olan fiair Evlenmesi piyesi yaymlanr. Bu ilk rnek ayn zamanda bu dnem edebiyatnn da bir gstergesi niteliindedir. nk bu dnem edebiyatlar yazlarn gazetelerde yaymlarlar. Bu bakmdan dnemin edebiyat bakmndan gazete
nemli bir kurumdur. Bunun edeb sluba yansmasn ise ileriki nitelerde greceiz. Bu dnemin nde gelen yazarlar ayn zamanda gazetecidirler. Mnif Paflann kard Mecmua-i Fnn (1862) ilk dergidir.
Ksacas bu sre zellikle Bat tarz yeni okullar almasyla eitimde, yeni
ordunun kurulmasyla askerlik alannda ve Bat lkelerine benzer yaplanmasyla devlet ve sosyal hayat bakmndan Trklerin yzyllardr yaflaya geldikleri toplum dzeninden ayrlfl ifade eden hamlelerle doludur. Bununla birlikte btn
bu geliflmelerin kesin bir kopufl nitelii tafldn dflnmek doru olmaz. Mesela pozitif bilimler reten yeni okullarn yannda eski eitim kurumlar olan medreselerin devam, yeni deerler sistemi ile eski kltrn deerlerinin bir senteze
ve uzlaflmaya gidilmeden bir arada varln srdrmesi atflma ve tartflmalar
beraberinde getirmifltir.
11
1840ta karlan Ceride-i

Havadis yar resm bir
gazetedir.
lk Trke zel gazete, gh

Efendi ve fiinasi tarafndan,
1860ta karlan
Tercman- Ahvaldir.
12
Bu ayn zamanda Osmanl toplumunda uzun sre devam edecek bir ikiliin
domasna da zemin hazrlamfltr. Eskisine gre bir tr bamszlk kazanmfl olan
brokrasinin iflleyiflinin ksr ekiflmeler yznden verimli olamamas, yeni modalarn ve israfn bteyi hzla tketmesi, aydnlarn ve devlet adamlarnn yeni deerler konusunda bilinli ve programl alflmalar retmek yerine tesadfe braklmfl aktarmlarla yetinmesi, Krm, Msrda Kavalal Mehmet Ali Pafla gibi problemlerle bafl edilememesi toplumda bir diren oluflmasna yol amfltr. Bununla birlikte yeni bir dnya grflnn oluflmaya bafllad da kesindir.
Bu dnem ayn zamanda birok nde gelen edebiyatnn da katld rgtl
mcadele dnemidir. ncln Ali Suavi, Namk Kemal, Ziya Pafla, Mithat
Paflann yapt Gen Osmanllar adyla anlan gizli rgt bir anayasa yaplp,
parlamenter rejime geilmesini istiyordu. Bunun iin nce Abdlazizi indirip yerine V. Murat geirdiler. Fakat Muratn rahatszlnn artmas zerine sz konusu
flartlar yerine getirmek iin anlafltklar II. Abdlhamiti tahta geirdiler. Abdlhamit ise nce anayasay ilan etti (1876), ardndan da parlamentoyu aarak meflruti
bir ynetime geti (1877). Bu arada 93 Harbi olarak bilinen Osmanl-Rus Savaflnn
bafllamas zerine meclisi kapatarak ynetimi tamamyla eline ald (1878).
Bundan sonra otuz yl srecek II. Abdlhamit ynetimi devletin kfln geciktirmek iin uygulanan usta politikalara, yeni nesillerin yetiflmesinde nemli
rol oynayacak yukarda belirttiimiz birok yeni okulun almasna karfln zellikle aydnlar zerindeki sk bask ve sansr yznden dflnce ve edebiyat hayatnn akfln etkileyen nemli bir etken olarak ortaya kacaktr. Bu yzden
ok gemeden II. Abdlhamit ynetimiyle mcadele ve yeniden parlamentoyu
atrma amacyla ttihat ve Terakki Cemiyeti kuruldu (1889). Bu durum hem devletin hem aydnlarn enerjisinin nemli bir blmn i mcadeleye ayrmas anlamna gelmekteydi.
Nitekim II. Meflrutiyetin ilanndan ksa sre sonra Balkanlarda kan ayaklanma ve kopufllar, ardndan I. Dnya Savafl, Osmanl Devletinin sonunu hazrlayacaktr. Bu sre bir taraftan da dflnce ve sanat alannda ok eflitli akm ve faaliyetlerin ortaya kmasna yol amfltr. Osmanlclk, slamclk, Trklk ve Batclk gibi anlayfllar bu dnem siyasal ve edeb kltrnn en nemli unsurlarnn
baflnda gelmekteydi.
Bununla birlikte bu dnemde ortaya kan edeb faaliyetler ayn zamanda
Cumhuriyet dnemi edebiyat ve dflncesini hazrlayan bir nitelik taflmaktadr.
Edebiyat dilindeki sadeleflme ve Bat edebiyatlarnn daha yakndan izlenir duruma gelmesi bu dnemin Cumhuriyet sonras edebiyatn hazrlayan kazanmlar arasndadr.
Batya ynelifl, Kurtulufl Savaflnn ardndan Osmanl Devletinin yerine yeni bir
devlet olarak Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile yeni bir aflamaya gemifltir.
ncelikle yukardan beri anlattmz btn yenilik abalar, eski ile yeninin bir
arada yrmesi yznden tam bir baflarya ulaflamamfl idi. Mustafa Kemal Atatrk
yeni devletin hedefini adafl uygarlk dzeyinin zerine ulaflmak olarak belirlemifltir. Bu amala hukuk sisteminden eitim dzenine kadar bir dizi reform gereklefltirildi. niversite reformu, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti ile Trk Dili Tetkik
Cemiyetinin kurulmas, alfabe deifliklii, laikliin benimsenmesi edebiyattaki geliflmeleri etkileyen nemli admlarn baflnda gelmektedir.
Yeni Trk edebiyatnn oluflumu btn bu srelerin bir paras, ynlendiricisi
ve temel gesi olarak gerekleflmifltir. Bu yzden edebiyattaki geliflmeler btn bu
sosyo-kltrel ve tarihsel geliflmeler gz nnde tutularak deerlendirilebilir.
13
Yeni Trk edebiyatn oluflturan tarihsel, sosyal ve kltrel unsurlar

zerinde
SIRA
SZDE yorum yapnz.
D fi N E L M
Yeni Trk Edebiyatnda Adlandrma Sorunlar
ve
Dnemleri
SIRA SZDE
D fi N E L M
O R U
Tanzimatn siyasi ve idar olarak uygulanmaya bafllanmasndanS yaklaflk
yirmi sene sonra yeni dnemin edeb faaliyetleri bafllamfltr. Yukarda belirttiimiz gibi
1859 yl edebiyattaki yenileflmenin bafllangc olarak kabul edilmifltir.
Son yz elli
DKKAT
ylda grlen btn edeb hareketleri kapsayan bir ad olarak kullanlan Yeni Trk
edebiyat daha ok akademi evrelerinin tercih ettii bir ifadedir. Eitim amal bir
SIRA SZDE
fayday gzeten bu terim, Divan edebiyatn eski kabul etmek
anlayflndan yola
kar ve onu reddederek Bat tarz bir edebiyatn varln belirtmek ister.
Bununla birlikte yeni edebiyat mensuplarnn toptan eskiyi
reddetme eilimi
AMALARIMIZ
olmad gibi daha ilk dnemden bafllayarak eski ile balarn korunmas gerektiini ileri sren sonraki dnemlerde eserini Divan, halk ve Bat edebiyatlarndan alnan unsurlarla kurma yoluna giden sanatlar yetiflmifltir. Demek
K T ki
A Peski ile yeni
arasnda tam bir kopufltan sz etmek yerine bir dnflm yaflandn dflnmek
daha uygun olacaktr.
Yeni Trk edebiyat ad edebiyat tarihileri tarafndan buT Egn
kabul
L E V ortaklafla
ZYON
grmfl gibi grnmekteyse de bu dnem edebiyat zaman zaman Edebiyat- Cedide (sonradan Servet-i Fnn Edebiyat iin), Batllaflma dnemi, Avrupa, Garb,
Teceddt devri, Yakn a, adafl, Modern, Muasr gibi adlarla da anlmfltr. Bu
N T EBuna
R N E T karfln Bat
adlandrmalarn hemen hepsi eflitli bakmlardan elefltirilmifltir.
tarz model alnarak ve divan edebiyat yadsnarak kurulan bir edebiyat olmas ortak noktay oluflturmaktadr.
Ayrca bu dnemin ierisindeki pek ok edeb faaliyetin adlandrlmasnda da
bilim adamlar ve edebiyatlar arasnda grfl birlii salanamamfltr. Yeni Trk
edebiyatnn ilk devresini teflkil eden yazarlar kuflann (fiinasi-Ziya Pafla-Namk
Kemal) oluflturduu edebiyat iin Tanzimat Dnemi diyenler olduu gibi bunun
baflta Fermann ilan tarihi ile fiinasinin edeb faaliyetleri arasndaki zaman fark olmak zere birok sebepten dolay doru bir adlandrma olmadn ileri srenler
de olmufltur. Ayn flekilde dnemin edebiyatlarnn kaynaklar ve hedefleri konusunda belirsizlikler bulunmasndan yola kan kimi arafltrmaclar bu dnemi Arayfllar Dnemi olarak adlandrmak taraftar iken kimileri Siyasi ve timai Fikirler Dnemi, I. Nesil gibi adlarla anmaktan yanadr. Bu durum az ok farkllklar ile daha sonraki edebiyatlar iin de geerlidir.
Burada sadece genel olarak Trk edebiyatnda ve yeni Trk edebiyatnda edeb hareketlerin isimlendirilmesi konusunda birbirinden farkl birok grfln bulunduunu gstermek amacyla deinilen btn bu tartflmalarn ayrntsna girmeye gerek yoktur. Afla yukar genel bir kabul grmfl bulunan flu bafllklar yeni
Trk edebiyatnn ana hatlarn vermektedir:
1. Tanzimat Edebiyat (Yenileflme Dnemi) Edebiyat (1859-1896)
1.1. Tanzimatn (Yenileflmenin) Birinci Kufla (1859-1876)
1.2. Tanzimatn (Yenileflmenin) kinci Kufla (1876-1896)
1.3. Ara Nesil
2. Servet-i Fnn topluluu (1896-1901)
2.1. Servet-i Fnnu Devam Ettirenler: Fecr-i t (1909-1912)
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
3. Mill Edebiyat (1911-1923)

3.1. Mill Edebiyatn Devam Ettii Yllarda Grlen teki Edeb Etkinlikler
4. Cumhuriyet Dnemi (1923- )
4.1. Atatrk Dnemi (1940a kadar)
4.2. adafl Trk Edebiyat (1940tan sonra)
On dokuzuncu yzyl Trk edebiyat klasik edebiyatn kendisini yenileme gcn yitirdii ve yeni arayfllarn edebiyatmzda ilgi ektii bir dnemdir. Tanzimat (Yenileflme) Dneminin ilk kuflan temsil eden sanatlar fiinasi, Ziya Pafla
ve Namk Kemaldir. Bu grubun edebiyat hakknda sosyal ve politik fikirler devri nitelemesi de yaplr. Bunun hakl bir gerekesi de vardr. Bu yazarlar edebiyat
toplumu aydnlatacak bir ara olarak gryorlard. Yukarda deinildii gibi hepsinin gazeteci olmas ve ayn zamanda Ziya Pafla ile Namk Kemalin politik bir mcadelenin ierisinde bulunmalar onlarn sanatlarn da etkilemifltir.
Birinci kuflan bu nde gelen temsilcileri iki noktada edebiyatn niteliini deifltirmifllerdir. Birincisi edebiyatn topluma ynelmesi gerektii ve buna bal olarak dilin sadeleflmesi; ikincisi ise felsef, sosyal veya politik kavramlarn (akl, medeniyet, parlamento, hrriyet, vatan vb.) eski fliirdeki mazmnun yerini almasyla
oluflan ierik deiflmesidir. Bunlar edebiyatn ifllevinin eskiden olduundan farkl
olarak gzellik yerine fayda anlayflna dayanmas sonucunu dourmufltur. Bununla birlikte biim bakmndan bu dnem fliirinin divan fliirinden byk bir farkllk
gstermedii grlyor.
Yenileflme dneminin ikici kuflak sanatlar, ncekilerden farkl olarak toplum
iin sanat anlayfln terk etmifl, onun yerine edebiyatta gzellik prensibini esas almfllardr. Bu kuflan nde gelen ismi Recizde Mahmut Ekrem (1847-1914),
teorik alflmalaryla kendisinden sonraki kuflaklar etkilemifltir. Ona gre sanatn
gayesi gzelliktir ve gzel olan her fley fliirin konusu olabilir. Gzelliin kayna
ise tabiat ve insandadr. Bylece tabiat gzlemeyi ve insan duygularn esere yanstmay estetik prensip olarak kabul eden Romantik akmn grfln Trk edebiyatna getirmifltir. Biim konusuna olduka nem veren Ekrem, fliir dilinin kendisine zg bir sz varlna sahip olduunu dflnr.
fiiirin vezinli ve kafiyeli yazlmak zorunda olmad fleklindeki grfl ile Servet-i Fnn flairlerinde yaygnlaflacak olan mensur fliir anlayflna yol aar. Ayrca Servet-i Fnn topluluunun oluflmasnda onun katld kafiyenin gz iin deil, kulak iin oluflu tartflmas etkili olur. Recaizade, vezin ierik uyumuna dikkat
ekmesi bakmndan da baflta Fikret olmak zere Servet-i Fnn flairlerine yol gstermifltir. fiiirlerinde teorik grfllerini iflleme konusunda pek baflarl olmayan flair, aflk, kadn, tabiat ve lm konularn fliire sokmasyla dikkati ekmifltir.
Sadece ikinci kuflan deil, yenileflme dneminin en nde gelen flairi kuflkusuz Abdlhak Hamittir (1852-1937). Bat fliirinde grd hemen btn zellikleri fliirlerinde uygulamaya alflmfltr. Hamitin fliirlerinde de aflk, tabiat ve lm
byk yer tutar. Ancak o bu temleri Ekremde olduu gibi kiflisel ve duygusal lekte kullanmakla kalmaz, metafizik boyutlaryla da ele alr. Efli Fatma Hanmn
lm zerine yazd Makber Trk edebiyatnda lm fliirleri arasnda ayrcalkl
bir yere sahiptir. Ancak flairin disiplinsiz ve tutarsz yazma alflkanl onun bir tezatlar flairi olarak anlmasna, fliirlerinde en gzel syleyifllerle sradan ifadelerin bir
arada bulunmasna yol amfltr.
Muallim Naci, Trk edebiyatnda daha ok Ekremle girifltikleri eski-yeni tartflmasnda eski taraftar olarak hatrlanmakla birlikte eski tarzda yazd gazellerden baflka yeni tarzda yazd fliirlerde zellikle kulland sade dil bakmndan
15
dikkati eker. Onun merin ocukluu adl otobiyografik adl eseri ise Trk edebiyatnn klasikleri arasna girmifltir.
kinci kuflak flairler Bat tarz fliir biimlerini uyguladklar gibi fliirin konularn
da alabildiine geniflletmifllerdir. Hem ierik hem de biim bakmndan bu kuflan eserleri yenileflme dneminde ileri bir aflama kabul edilir.
Yeni Trk edebiyatn oluflturan belli bafll dnemler nelerdir?
SIRA SZDE
Edebiyatmzda Trke yazlmfl ilk roman fiemsettin Saminin Taaflfluk- TaD fi N E L M

lat ve Fitnatdr(1873). Bununla birlikte trn yerleflmesinde nemli rol oynayan
isim Ahmet Mithattr. Ahmet mithat Efendi halk iin halkn dili ve duyufluyla
U
S O RDnemin
yazarak Trk edebiyatnda popler roman izgisini bafllatmfltr.
hikye ve romanlar zellikle romantizmin etkisi altnda yazlr. Bu konuda realist-natralist anlayfln ilk rneini veren Nabizde Nazm dierlerinden
ayrlr. Trk
DKKAT
edebiyatnda ilk gereki roman onun Karabibik (1890) adl eseridir. lk tarih roman ise Namk Kemal tarafndan yazlan Cezmidir (1891). Ayrca SamipaflazSIRA SZDE
de Sezanin Sergzeflti, Recaizade Ekremin Araba Sevdas ve Mizanc Muratn Turfanda m Yoksa Turfa m adl romanlar trn bu dnemdeki nemli
rnekleri arasndadr.
AMALARIMIZ
Tanzimat (Yenileflme) Dnemi edebiyatnda Servet-i Fnndan nce ok sayda ikinci snf yazarn da bulunduunu belirtmek gerekir. Bunlar daha ok romantik ve popler edebiyatn izinden giden yazar ve flairler Kkufla
T A idi.
P Tanzimat
sonrasnn ikinci kufla ile Servet-i Fnn topluluu arasndaki zaman diliminde
faaliyet gstermeleri bakmndan ara nesil olarak da anlan bu flair ve yazarlardan
bazlar flunlardr: Menemenlizde Mehmet Tahir, MehmetT Cell,
hanm,
E L E V Z YNigr
ON
Mustafa Reflit, Fatma liye Hanm, Mstecabizde smet.
nceleri daha ok bilimsel yazlarn yaymland bir dergi olan Servet-i Fnn
dergisi, Recizade Ekremin giriflimleri ile Tevfik Fikret ynetimine geince bir saNTERNET
nat, edebiyat dergisi haline gelmifl ve Bat tarz edebiyatn yaygnlaflmasn
amalayan yazarlar bnyesinde toplamfltr. Bu yzden burada yazan yazarlar topluluuna Edebiyat- Cedide dendii gibi derginin adyla da anlmfllardr. ncln
Tevfik Fikretin yapt topluluun fliirdeki nemli temsilcileri Fikretten baflka Cenap fiehabettin, Hseyin Siret, Hseyin Suat, Ali Ekrem, Sleyman Nazif, Faik li
ve Celal Sahirdir. Romanda ise Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Ahmet
Hikmet, Safveti Ziya bafllca temsilcilerdir.
Yenileflme dnemi fliirinde eski ve yeni nazm biimleri bir arada kullanlmakta iken Servet-i Fnn flairleri eskiyi brakarak tamamyla yeni ve Bat tarz biimlere ynelmifllerdir. Sone gibi Fransz fliirinden alnan nazm biimleri gibi eski
edebiyattaki mstezat deifltirerek serbest mstezat adyla yeni bir serbest nazm
da oluflturmufllardr. Ayrca vezin-konu btnl arayfl erevesinde Fransz fliirinde de divan edebiyatnda da olmayan yeni biimler denendi. fiiirin konular alabildiine geniflletildi. Dnemin flartlar kadar flairlerin psikolojik zellikleri de onlar tamamen duygusal konular ifllemeye, karamsar bir hayalcilie yneltti. Bireyci bir fliir anlayflna sahip olan topluluk flairleri Fransz edebiyatnn romantizm,
sembolizm gibi akmlarn izlediler. Aruza ve fliir dilinin konuflma dilinden ayr
zel bir sz varlna sahip olmas anlayflna bal kaldlar.
Servet-i Fnn topluluunun roman trndeki en baflarl temsilcisi Halit Ziya
(Uflaklgil)dr. En nemli romanlarndan Aflk- Memn (1900) Trk aile hayatndaki zlmeyi, Mai ve Siyah (1897) kendi kuflan hayal ve gerek arasndaki skfl-
SIRA SZDE
Taaflfluk- Talat
D ve
fi Fitnat,
NELM
edebiyatmzda Trke
yazlmfl ilk romandr.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
mflln anlatr. Mehmet Raufun Eyll (1901) ise en baflarl psikolojik Trk romanlar arasndadr. Her iki romanc da dahil olmak zere Servet-i Fnn roman
teknik zellikler bakmndan nceki kuflaklara gre ileri bir seviyede bulunsa da
dil bakmndan bir geriye gidifl sz konusudur.
Bu dnemde yazan Hseyin Rahmi, Rza Tevfik, Mehmet Emin ve Mehmet kif gibi sanatlar topluluun edeb anlayfln benimsememifllerdir. Hseyin
Rahmi romanlarnda Ahmet Mithat slubunu gelifltirip srdrerek kendi mizahi dilini bulmufl ve Trk edebiyatnn ilk byk natralist yazar olarak anlmfl, Rza
Tevfik tekke ve halk fliiriyle nefesler sylemifl, Mehmet Emin hece vezniyle hamasi fliirler syleyerek yeni bir r amfltr. Mehmet kif ise aruz vezninden vazgemeden realist ve toplumcu bir fliir kurmufltur. Servet-i Fnn dergisinin 1901de
kapanmas ile II. Meflrutiyetin ilan arasnda yetiflen gen kuflak Fecr-i t ad altnda bir araya gelerek yeni bir hareket bafllatmak istemifllerdir (1909-1912). Sanat
grflleri bakmndan Servet-i Fnnculardan pek farkl olmayan bu genlerin en
nemli prensibi sanatn flahsi ve muhterem oluflu esprisiydi.
kinci Meflrutiyete kadar daha ok kltr alanndaki alflmalarda grlen Trklk akm, bu tarihten sonra siyasal ve edeb bir boyut kazanmfltr. ttihat ve Terakkinin destekledii bir hareket olarak eflitli derneklerde faaliyet gsteren akm,
edebiyat alannda (Servet-i Fnn dnemindeki Mehmet Eminin Trke fiiirler kitabndan sonra) ilk kfln Gen Kalemler dergisindeki Yeni Lisan makale dizisiyle yapar (1911). Mill edebiyat ad ilk kez burada kullanlr. Bu terim o gnden
bu yana btn bir milletin edebiyat anlamnda deil de milliyeti edebiyat karfllnda kullanlagelmifltir. mer Seyfettin ve Ali Canipin baflnda bulunduu dergi edebiyat dilinin sadeleflmesi konusunda etin tartflmalara giriflir. Harekete Ziya
Gkalpin katlmasndan sonra ise hece vezni de mill vezin olarak savunulmaya
bafllanr. Bu hareketin etkisiyle yazan yazarlar dilde sadeleflmeyi salamfl, konuflma diliyle yaz dili arasndaki mesafeyi kapatmfllardr. Ayrca eserlerin konu ve
tiplerinde tekrar bir geniflleme daha grlmfl, stanbul dflna ynelik bir ilgi bafllamfltr. Mill edebiyat yazarlarnn ilgisini eken bir baflka konu tarih ve geleneklerdir. 1917den sonra gen flairlerin nemli bir blm fliirlerinde sade dili ve hece veznini kullanmaya bafllad. Bu dnemde ayrca Nayiler, Nevyunanlik gibi kalc ve etkili olmayan kimi oluflumlar da gzlenmifltir.
Cumhuriyetten nce fliir yaymlamaya bafllamakla birlikte modern Trk fliirinin
temel tafllarndan birisi olan Yahya Kemal ise Fransz fliiri ile geleneksel Trk fliiri
arasnda kendine zg bir fliir dili ve biimi oluflturarak adndan en ok sz ettiren
flair olmufltur. Aruz veznini ve geleneksel fliirin imknlarn Batl bir bilinle modernize eden flairin eserlerindeki konuflma dilinin canll, mzikalite ve tarih bilinci ile dikkati eker.
Mill Edebiyat Dneminin roman trndeki en nemli temsilcileri Halide Edip
Advar, Yakup Kadri Karaosmanolu, Reflat Nuri Gntekin olmufltur. Bu yazarlar ayn zamanda hem mill edebiyat hem de Cumhuriyet dneminin en ok sevilen ve okunan yazarlar arasndadr. Ksa sren mrne ok sayda hikye sdrmfl olan mer Seyfettin, Refik Halit Karay ise hikye trndeki yazlar ile ilk
akla gelenlerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE en nemli zellikleri olarak hangi edeb zellikleri sayabiliriz?

Yeni Trk edebiyatnn
Cumhuriyetten sonraki Trk edebiyatn iki dnem halinde ele almak mmD fi N E L M
kndr: 1940a
kadarki Atatrk Dnemi edebiyat, 1940tan sonra ise modern d-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
nem. lk dnemin en nde gelen flairleri arasnda Necip Fazl Ksakrek ve Nazm Hikmet Ran dikkati eker. Bunlarda baflka otuzlu yllarn sonlarna kadar hece vezninin nemli temsilcileri olarak edebiyat ortamnda etkili olan Ahmet Muhip Dranas, Ahmet Kutsi Tecer ve Ahmet Hamdi Tanpnar Fransz sembolizmini izleyerek hece vezninin Trkedeki ritim baflarsn salamfllardr.
Orhan Veli ve arkadafllarnn fliirde btn kurallar bir yana atmak slogan ile
bafllattklar Garip hareketi, Trk fliirinde yeni bir dnemin bafllangcn oluflturur.
Bat edebiyatn efl zamanl bir biimde daha yakndan izleyerek fliiri fliir yapan geleneksel btn kurallar bir kenara brakmak arzusu, ayn zamanda fliirin konularn da en alelade fleylere kadar geniflletti. Garip hareketinin temizledii alan ise
kinci Yeni flairleri tarafndan doldurulacaktr. En nemli temsilcileri Ece Ayhan,
Edip Cansever, Turgut Uyar, Cemal Sreya olan kinci Yeni flairleri, dnya leinde modern bir fliir kurmufllardr. Dili fliirin temel malzemesi halinde grme bilinci,
anlam karartmalar bu fliirin en nemli zelliklerindendir.
Bunlarn dflnda fliire 1930larn ortasnda bafllayan Fazl Hsn Dalarca,
1940l yllardan bafllayarak saf Halet elebiyi, Attila lhan, 1950li yllarda
Behet Necatigili de dnemin nde gelen flairleri arasnda saymak gerekir. kfln kinci Yeni ile birlikte yapmfl olmakla beraber, fliir anlayfl kadar dnya grfl bakmndan da onlardan ayrlan Sezai Karako ise fliirlerinde genifl bir medeniyet perspektifi oluflturmufltur.
fiiirini gelenek ve Bat edebiyatlarnn metinleri ile bireysel duyufl arasnda kuran Hilmi Yavuz, toplumcu sylemin gerilimini dizelerinin enerjisi haline getiren
smet zel ve adafl bireyin btn sorunlar yannda mistik ynelimlerini de fliirinin anlam arkaplanna yerlefltiren Cahit Zarifolu Cumhuriyet dneminin nde
gelen flairleri arasndadrlar. Bunlara lk Tamer, Enis Batur, Refik Durbafl,
Ebubekir Erolu ve Arif Ay da eklenmelidir.
Cumhuriyet Dneminde ayrca nemli roman ve hikye yazarlar da yetiflmifltir. Sabahattin Ali, Memduh fievket, Sait Faik Abasyank ilk dnemde,
Tomris Uyar, Mustafa Kutlu, Rasim zdenren ikinci dnemde dikkati eken hikye yazarlarnn baflnda gelmektedirler. Roman trnde ise Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanpnar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Yaflar Kemal,
Ouz Atay ve Orhan Pamuk Cumhuriyet Dneminde yetiflen nemli sanatlarn baflnda gelmektedirler.
Yeni Trk edebiyat uzun saylmayacak bir srede ok eflitli trlerde zengin
bir edebiyat olarak varln srdrmektedir. Burada ancak genel bir hatrlatma
olarak belirli isimlerle anlan yeni Trk edebiyatnn temsilcileri elbette bunlardan
ibaret deil.
17
18
zet
N
AM A
N
AM A
N
A M A
Edebiyat kavramnn tanmn, sanat ve bilim

olarak edebiyatn snrlarn ve alanlarn tanyabilmek
Edebiyat duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak flekilde dil araclyla ifade edilmesi sanatdr.
Edebiyat ayn zamanda sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya kfl koflullarnn, yazarlarn eser
ve okur karflsndaki, okurun eser karflsndaki
tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim
dallar ile iliflkilerinin belirli yntemlerle incelenip arafltrld bilim dalnn addr.
Edebiyattaki deiflmelerin nedenlerini ve sonularn aklayabilmek.
En genel erevede edebiyatn oluflmasn ve deiflmesini belirleyen etkenin ncelikle insan iletiflim ihtiyac olduu aktr. Edebiyatn niteliini
belirleyen bir baflka etkenin yazarn ait olduu
milletin dnyaya bakfln, varlk algsn temellendiren medeniyet dairesi olduu aktr.
Bir memleketteki siyasal deiflmelerin edebiyat
hareketlerini etkiledii sk grlen durumlardandr. Bu ayn zamanda edeb devirlerin ismini de
belirleyen etkenler arasndadr.
Edeb deiflimlerin nedenleri arasnda dikkati en
ok eken bir kavram da nesil kavramdr.
Bu etkenler bazen son derece karmaflk bir a
oluflturduu gibi genellikle edebiyat tarihindeki
oluflumlarn da toplum hayatn ynlendirdii grlr. Ksacas karfllkl bir etkileflim ierisinde
edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktadr.
Trk edebiyatnn dnemlerini ve gemiflten bugne kadar geirdii srelerin ana izgilerini
ayrt edebilmek,
Trk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Kprl,
edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu grflten yola karak genifl
bir corafya ve uzun bir tarih ierisinde oluflmufl
bulunan Trk edebiyatn, Trklerin medeniyet
evrelerine girifllerine gre snflandrmfltr. Buna gre Trk edebiyat ana dneme ayrlr:
1. slmiyet ncesi Trk edebiyat
2. slmi dnem Trk edebiyat
3. Bat etkisindeki Trk edebiyat.
N
A M A
N
A M A
Bu ayrma gre Trklerin slmiyetten nceki

edebiyatlar en eski devirlerden 10. yzyla kadar
geen sreyi kapsar. Bu dnemin alt dallarn a.
Szl edebiyat ve b. Yazl edebiyat oluflturur.
Yeni Trk edebiyatnn oluflumunu salayan tarihsel, sosyal ve kltrel geliflmeleri zmleyebilmek.
Yeni Trk edebiyat, Tanzimat Ferman ile Islahat Fermannn ilanlarnn ardndan yaplan yeniliklerin getirdii toplumsal ve kltrel geliflmelerin etkisi altnda oluflmufltur. zellikle gazetelerin kmas, pek ok adafl okulun almas
Batl bir eitim alan kuflan yeni bir edebiyata
ynelmesini salamfltr. Siyasal, sosyal ve kltrel dnemlerin bir sonucu olarak geliflen bu son
dnem Trk edebiyatnn ayn zamanda dnyaya almas anlamna da gelmektedir.
Bu dnem ierisinde meydana gelen edebiyat
hareketlerinin belli bafll zelliklerini ve sorunlarn aklayabilmek.
Yeni Trk edebiyatnn ilk dnemi olan Yenileflme Dneminde birinci kuflan sanatlar,
edebiyatn topluma ynelmesi ve dilin sadelefltirilmesi gerektii grflnden hareket etmifllerdir. Ancak onlarn fliirinde biim bakmndan
divan fliirinden byk bir farkllk grlmez.
kinci kuflakta ise gzellik ilkesini esas alarak
sanat iin sanat anlayflyla hareket etmifl; biime nem verilmifltir.
Servet-i Fnun Dnemine gelindiinde eski braklp, tmyle yeni ve Batl biimlere ynelinmifltir.
Trklk akmnn kinci Meflrutiyetten sonra
edebiyata yansmas mill bir edebiyatn ortaya
kmasnda nemli bir etken olmufltur. Dilde yalnlaflma, hece lsnn yaygnlaflmas ve ifllenen konularda stanbul dflna ynelme Mill Edebiyat Dneminin dikkati eken zellikleri olarak
grnr.
Cumhuriyetin ilanndan sonraki Trk edebiyatnda 1940a dek byk lde hece lsnn
egemen olduu fliirimiz, daha sonra Garip ve
kinci Yeni ile modernist atlmlar yapmfltr. te
yandan romanda ve ykde de pek ok nemli
yazar yetiflmifltir.
19
Kendimizi Snayalm
1. Trkiyede yaymlanan ilk resm gazete afladakilerden hangisidir?
a. bret
b. Tercman- Hakikat
c. Hrriyet
d. Mecmua-i Fnn
e. Takvim-i Vekyi
2. Kadn retmen yetifltirmek zere alan ilk retmen okulu afladakilerden hangisidir?
a. Mekteb-i Mlkiye
b. Darl-Muallimat
c. Hendesehne-i Berr-i Hmayn
d. Darl-Fnn
e. Mekteb-i Sultan
3. Trk edebiyatnn ana dnemleri belirlenirken
afladakilerden hangisi lt alnmfltr?
a. Trklerin yaflad corafyalar
b. Trklerin savafllar
c. Trklerin bilim ve sanattaki baflarlar
d. Girdikleri uygarlk evreleri
e. Dildeki deiflmeler
4. Edebiyat sanatnn dier gzel sanatlardan ayrlan
en nemli zellii afladakilerden hangisidir?
a. Malzemesinin dil olmas
b. Edebiyatn insana hitap etmesi
c. fiiir trne sahip olmas
d. Konularnda toplumsal bir yn bulunmas
e. nsan psikolojisini yanstmas
5. Yeni yetiflen kuflaklarn Franszca renmesi ve Bat kltrn tanmasnda nemli rol bulunan Tercme
Odas ka senesinde kuruldu?
a. 1721
b. 1734
c. 1826
d. 1821
e. 1831
6. lk
a.
b.
c.
d.
e.
tarih Trk roman afladakilerden hangisidir?

Turfanda m Yoksa Turfa m?
Sergzeflt
Cezmi
Karabibik
Vatan Yahut Silistre
7. Duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heyecan,

hayranlk ve estetik zevk uyandracak flekilde dil araclyla ifade edilmesine dayanr tanm afladakilerden
hangisine aittir?
a. Edebiyat
b. Edebiyat bilimi
c. Edebiyat sanat
d. Literatr
e. lm-i edeb
8. Afladakilerden hangisi edebiyat biliminin tanmdr?
a. Duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak flekilde dil araclyla ifade edilmesidir.
b. retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya kfl koflullarnn, yazarlarn eser ve
okur karflsndaki, okurun eser karflsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim
dallar ile iliflkilerinin belirli yntemlerle incelenip arafltrlmasna dayanan bir bilim daldr.
c. Doa bilimleri ve sosyal bilimler arasnda yer
alan bir bilim daldr.
d. Edebiyat bir bilim olarak klasik snflandrmada
nakl bilimlerin bir koludur.
e. retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya kfl koflullarnn, okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak
flekilde incelenip arafltrlmasna dayanan bir
bilim daldr.
9. Edebiyat, Diltheyin snflandrmasna gre, afladakilerden hangisine girer?
a. Manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna.
b. Manevi bilimlerden modern bilimler grubuna.
c. Modern bilimlerden sosyal bilimlere.
d. Modern snflamaya gre tarih bilimine.
e. Modern snflamaya gre sosyal bilimlere.
10. Genel erevede edebiyatn oluflumunu ve deiflmesini belirleyen en nemli etken, afladakilerden
hangisidir?
a. nsani iletiflim gereksinimi
b. Duygular gizleyememe
c. Dflnceleri paylaflma istei
d. nsanlar etkileme istei
e. Baflkalarn dflndrme erei
20
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. e
Sra Sizde 1
Edebiyat duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak flekilde dil
araclyla ifade edilmesi sanatdr. Edebiyat ayn zamanda sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya kfl koflullarnn, yazarlarn eser ve okur karflsndaki, okurun eser
karflsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve
bilim dallar ile iliflkilerinin belirli yntemlerle incelenip
arafltrld bilim dalnn addr.
2. b
3. d
4. a
5. d
6. c
7. c
8. b
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise Yeni Trk edebiyatn hazrlayan sosyal-tarihsel-kltrel zemin konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Trk edebiyatn hazrlayan sosyal-tarihsel-kltrel zemin konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trk edebiyatnn dnemleri konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Edebiyatn tanm, snr,
alan konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Trk edebiyatn hazrlayan sosyal-tarihsel-kltrel zemin konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Trk edebiyatn adlandrma sorunlar ve dnemleri konusunu
gzden geiriniz.
alan konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Edeb deiflmelerin nedenleri ve sonular konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Edebiyattaki deiflmeler, insan ihtiyalarn iletiflimindeki genel deiflmelere, yazarn mensup olduu ulusun
dnyaya bakfl asna, medeniyet dairesinin varlk algsna, yeni felsef grfllerin ortaya kflna, sosyal ve siyasal hareketlere, kuflak atflmalarna, edebiyatn biim
ve ierikle ilgili teknik sorunlarna bal olarak, ksacas hayatn ierisinde var olan ve olabilecek her trl etkinlikle iliflkili olarak gerekleflebilir.
Sra Sizde 3
Trk diliyle yazlmfl eserlerin oluflturduu edebiyata
Trk edebiyat denilir. Trk edebiyat, Trk milletinin
tarih sahnesine kflndan zamanmza kadar geen
sre boyunca yaflad ok genifl bir corafya ierisindeki blgelerde, farkl kltr ve medeniyet topluluklaryla iliflkileri ile eflitlenmifl ve yzyllar boyu zenginleflerek bugne gelmifltir. Bu zaman ve corafya ierisinde ortaya konan eserleri ve bu eserlerde ifadesini
bulan mill zevk ve dflnceyi ieren zengin bir edebiyatn addr.
Sra Sizde 4
Yeni Trk edebiyat, 1839da ilan edilen Tanzimat Fermanndan nce ve sonra asker, siyasi, idar, sosyal ve
kltrel alanlarda meydana gelen bir dizi yenileflme hareketinin bileflenidir. Btn bu faaliyetlerle karfllkl etkileflim ierisinde bu tarihten yaklaflk yirmi sene sonra
meyvelerini vermeye bafllamfl olan ve bugne kadar
devam eden bir edebiyat srecidir.
Sra Sizde 5
Yeni Trk edebiyatnn belli bafll dnemlerini yenileflmenin birinci ve ikinci kufla ile ara nesil ve Servet-i
Fnn topluluklarn ieren Tanzimat Dnemi; Fecr-i
ti, Milli Edebiyat ve eflitli bamsz yazarlardan olu-
21
Yararlanlan Kaynaklar
flan Meflrutiyet Dnemi; Hecenin ikinci kufla ile bamsz birok yazar ve flairden oluflan Atatrk Dnemini ve Garip, II. Yeni gibi modern akmlarn bulunduu
adafl Trk edebiyatn ieren Cumhuriyet Dnemi
oluflturur.
Sra Sizde 6
Eski edebiyat reddederek Bat edebiyat modeline uygun rnler verme istei yeni Trk edebiyatnn en
belirgin zelliidir. Eserlerde felsef, politik ve sosyal
konulara yer verilmesi, konuflma diline ynelen bir
slup, biimde ve ierikte yaplan pek ok deifliklik,
yeni edeb trler bu dnem edebiyatnn nitelikleri
arasndadr.
Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri, stanbul, Enderun Yaynlar.

Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan
Cumhuriyete (1839-1923), stanbul, Dergh Yaynlar.
Korkmaz, R. (2004). Yeni Trk Edebiyat El Kitab
(1839-2000), Ankara, Grafiker Yaynlar.
Okay, O. (2005). Batllaflma Devri Trk Edebiyat,
stanbul, Dergh Yaynlar.
nal, M. (2008). Yeni Trk Edebiyat, Ankara, Aka
Yaynlar.
Pala, . (1998). Divan Edebiyat, stanbul, tken Yaynlar.
Wellek, R. ve Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi,
(ev. . Faruk Huyugzel), zmir, Akademi Yaynlar.
Yetifl, K. (2007). Dnemler ve Problemler Aynasnda Trk Edebiyat, stanbul, Kitabevi Yaynlar.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Yeni Trk edebiyatnn beslendii kaynaklar tanyabilecek,
Yeni Trk edebiyat dneminde divan edebiyatna yaklaflmlar aklayabilecek,
Bat edebiyatnn tannmasn salayan eviri etkinliklerini tanyabilecek,
eviriler yoluyla gelen dflnce tarzlarn tanmlayabilecek,
Halk edebiyatna ve konuflma diline ynelifli aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Edebiyatta kaynak
Gelenek
Bat edebiyat
eviri (Tercme)
Edebiyat ve dflnce hareketleri
Halk edebiyat
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna

Girifl
Yeni Trk
Edebiyatn Besleyen
Kaynaklar
YEN TRK EDEBYATININ

OLUfiUMUNDA VE GELfiMESNDE
KAYNAKLANMA KONUSU
DVAN EDEBYATI: KAIfi VE
BALANIfi
BATI EDEBYATI: YEN BR
DNYAYI TANIMA VE ALGILAMA
SORUNLARI
Yeni Trk Edebiyatn

Besleyen Kaynaklar
YEN TRK EDEBYATININ OLUfiUMUNDA VE
GELfiMESNDE KAYNAKLANMA KONUSU
Yeni Trk edebiyatnn oluflumu, edebiyatn kendi i sorunlarnn yan sra tarihsel, sosyal ve kltrel birok etkenin karmaflk etkileflme srecinde gerekleflmifltir. Bu srecin en belirgin zellii Trk devlet ve toplumunun Batya yneliflidir.
Bylece bir yandan Bat uygarlk birikimini dilimize ve kltrmze nakletmek ihtiyac ortaya kmfltr, bir taraftan da artk ypranmfl olsa bile toplumsal bellekte
gl bir yeri bulunan gemifl ile iliflkiler bir sorun olarak halini almfltr. Bu sre,
ayn zamanda Osmanl Devletinin kflnn hzland bir dneme denk geldii
iin deiflim ve btnyle yenileflme hareketleri sancl bir nitelik almfltr.
Batdan alnacaklar konusunda mill yarar gzetecek bir seici bilincin ve gemiflten gelen kltrn yararl olanlarnn yenilenerek, ihtiyalara ve aa uydurularak gelifltirilmesinin yannda, artk braklmas gereken zelliklerin de dikkatlice
ayklanmasn salayacak soukkanl bir yaklaflmn bulunmas gerekiyordu. Buna
karfllk zellikle bafllang dneminde Batdan alnan fleylerin ok defa rastlantsal
olduu izlenimi veren alflmalar yaplmfltr. Ayn flekilde edeb gelenei oluflturan
gerek divan fliirinden ve gerekse halk edebiyatndan ne flekilde yararlanlabilecei
konusundaki tereddtl yaklaflmlar, uzun sre yeni Trk edebiyatnn beslenecei kaynaklar konusunu bir sorun haline dnfltrmfltr.
Oysa T. S. Eliotun da dedii gibi gelenek, sadece gemiflte olup bitmifl fleylerin belleklerimizdeki hatrasndan ibaret deildir; ayn zamanda her sanat kuflann kendisini ispatlamak ve sz sahibi olabilmek iin hesaplaflmak zorunda olduu, bugn etkileyen bir birikimdir. Bu birikimle boy lflebilmek iin farkl
bir paradigmaya sahip olmak kadar gelenein sahip olduu yapy anlamfl olmak
da gereklidir. Bu kavrayfl onun dnfltrlerek yararlanlmas gereken zellikleri
ile braklmas gereken gemifl dnemlere zg nitelikleri arasnda bir ayrm yapabilmeyi salayacaktr.
Btn alkantl ve gerilimli tartflmalara ramen yeni Trk edebiyatnn ana
kaynaktan beslendii grlmektedir. Tanzimattan sonra oluflmaya bafllayan ve geliflimini bugne kadar srdren Trk edebiyat, zaman ierisinde hem Bat edebiyatlarndan hem divan edebiyatndan hem de halk edebiyatndan yararlanarak
retilen, bazen bunlarn bir sentezini yapan zgn eserlere sahip olmufltur. Bunlara ayrca edebiyatla sk bir etkileflim ierisinde olan dier sosyal bilim alanlarndaki alflmalarn edebiyata yansmasn da eklemek gerekir. Ksacas rnek alnan
Bat edebiyatlarn rnek

alarak kurulan yeni Trk
edebiyat, divan
edebiyatndan ve halk
edebiyatndan da
beslenmeyi srdrerek
geliflmifltir.
24
ana model, Bat edebiyatlar olmakla birlikte ve srekli tartflmalar, karfl kfllar
arasnda yeni Trk edebiyat sanatlar divan ve halk edebiyat geleneinden yararlanmaktan geri kalmamfllardr. Bylece kendine zg bir yeni edebiyat ortaya
kmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE oluflumunda hangi kaynaklardan yararlanlmfltr?

Yeni Trk edebiyatnn
DVAN EDEBYATI: KAIfi VE BALANIfi

D fi N E L M
Yzyllar boyu pek az deiflen zellikleriyle divan fliiri bir yandan Trkede bir ritim
alflkanl ve standard oluflturmufl, te yandan srekli tekrarlanmann getirdii bir
O R Uamaya bafllamfltr. yle ki divan fliirinin nde gelen flairlerinden
bkknla daS yol
Urfal Nabi bile Fesne-i Leyl v Mecnndan usandk (Leyla ve Mecnn efsanesinden usandk)D demek
K K A T durumunda kalmfltr. Bu durum, artk zlmfl bulunan divan
fliiri mazmunlarnn fliirsel deerini kaybetmeye bafllamas anlamna da gelmektedir.
Nitekim henz edebiyatta yenileflmenin rneklerinin ortaya kmad yzyl baflndaSIRA SZDE
ki kimi fliirleriyle klasik edebiyatn mutlak bir deeri olan sevgili imgesinin (imajnn)
parodisini yapan Enderunlu Vasf, bu zevk zlflnn ve ypranmfllnn bir gstergesi olarak
kabul edilmifltir. Ksacas yzyllardan beri pek az deiflerek varln
AMALARIMIZ
srdren klasik fliir, snrl dili ve hayal dnyas, statikleflmifl bulunan estetik anlayfl
yznden ypranmfl bulunuyordu. Bununla birlikte hem bir alflkanlk salamfl olmas hem de gl
zemini bakmndan eski fliir bir anda kenara braklacak, koK T estetik
A P
layca ortadan kaldrlacak bir yapda deildi.
stelik yenileflme dneminin ilk aflamasnda eski fliir zevkini devam ettiren
gl bir flairler
etkinliklerini srdrmekteydi. Encmen-i fiuara adyla
T E L E V Ztopluluu
YON
anlan ve aralarnda Leskofal Galip, Yeniflehirli Avni Bey, Hersekli Arif gibi isimlerin bulunduu bu topluluun toplantlarna Ziya Pafla, Namk Kemal gibi yenileflmenin ilk kuflak flairleri de genlik yllarnda katlmfllard. Bununla birlikte fiina N T E Ryeni
N E T fliir anlayfl zellikle Namk Kemal zerinde byk bir etki
sinin getirdii
yapt. Bylece yeni edebiyat taraftar olarak fiinasi ile birlikte alflmaya bafllad.
te yandan Osmanl Devletinin gerilemeye bafllamas, aydn ve ynetici kadrolarda yeni arayfllarn ortaya kmas dflnce tarznda bir deiflmeyi getirmifltir. Yeni
bir dnya grflne sahip olan Tanzimat sonras yazarlar edebiyatta gereklefltirmek
istedikleri yenilikler iin nlerinde en byk engel olarak divan fliiri geleneini grmfl ve ifle bununla mcadele ederek bafllamfllardr. Ancak teorik planda srp giden tartflmalara karfln, yeni Trk sanatlar Bat edebiyatndan ve halk edebiyatndan olduu gibi divan edebiyatndan da beslenmeye devam etmifllerdir.
Bu yolda ilk karfl kfllar Ziya Pafla ve Namk Kemal tarafndan yaplr. Eski
fliirin zevkiyle yetiflmifl bulunan bu iki flairden Ziya Pafla, fliirlerinde byk lde
eski fliirin zelliklerini korumaya devam etmifltir. te yandan yeni Trk edebiyatnn ilk nemli yazlarndan birisi kabul edilen fiiir ve nfl (1868) adl makalesinde eski edebiyatn hem fliir hem de nesir trlerini elefltirmifl ve yeni edebiyatn halk
edebiyatna ynelmesi gerektiini ileri srmfltr. Buna karfllk 1874te hazrlad
Harabat antolojisine yazd mukaddimede bu grfllerinden vazgeip divan fliirinin gerek Trk fliiri olduunu belirterek eski edebiyat savunmufltur. Onun bu
ikircikli tutumu en ok, yakn arkadafl Namk Kemali kzdrmfltr. Namk Kemal
Tahrib-i Harabat ve Takip adl eserleriyle bir taraftan yeniliki grfllerinden vazgetiini dflnd Ziya Paflaya hcum ederken dier taraftan da eski edebiyatla ilgili elefltirilerini dile getirir. Yazar, ayrca Celleddin Harzemflah ve Bahr-
Dnifl adl eserlerinin nsznde eski edebiyatla ilgili grfllerini aklar. Onun
N N
2. nite - Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar
zellikle divan fliirindeki imgeleri karikatrlefltirmesi, eski edebiyata karfl uzun sre devam edecek bir elefltiri biimi oluflturur.
Btn bu yazlarnda Namk Kemal eski edebiyat zellikle flu ynlerden
elefltirir:
1. Akla ve tabiata aykr abartl bir hayal dnyasna sahip olmak
2. Ahlaka aykr olmak
3. Topluma yarar bulunmamak
4. ran edebiyat taklidi olmak
Namk Kemalin bu elefltirileri ayn zamanda yeni Trk edebiyatnn, eski edebiyat anlayflndan ayrld ana noktalar gstermektedir.
Eski-yeni tartflmas Tanzimattan sonra yetiflen ikinci kuflakta da devam etmifltir. Namk Kemalin yakn arkadafl Recaizde Mahmut Ekrem 1878de greve
bafllad Mekteb-i Mlkiyede verdii edebiyat teorisi ders notlarn Talim-i Edebiyat (1879) adyla kitaplafltrr. Kitap eski belagat bilgilerinin yan sra Franszca retorik kitaplarnda bulunan gzellik, sanat, slup konularn da iermektedir. Ayrca Zemzeme III (1886) adl fliir kitabna yazd nszde, Menemenlizde Tahirin
Elhan isimli fliir kitabna yazd sunufl olan Takdir-i Elhan (1886) yazsnda, Pejmrde ve Takrizat (1898)ta da grfllerini aklayan Ekrem, Trk edebiyatnn eski estetikten ayrlmasn salar. Ona gre, gzelliin kayna tabiat ve insandr. En
kk bir paracktan yldzlara kadar her gzel fley fliirdir.
Bylece metafizik bir nitelik taflyan ve kavramn kendisine yneldii iin soyutlama anlayflna dayanan divan fliiri estetii, yerini kendisini tabiat ierisinde idrak etmek isteyen insann duygusuna brakmfltr. Ayn zamanda konu bakmndan
snrl olan eski edeb anlayfln yklmasna, baflta insan ve duygular olmak zere
tabiattaki her gzel fleyin fliire girmesine imkn salamfltr. Biim bakmndan ise
geleneksel olarak fliirin vezinli ve kafiyeli sz fleklindeki tarifine karfl kmfl,
her vezinli ve kafiyeli szn fliir olamayaca gibi, her fliirin de vezinli ve kafiyeli
olmas gerekmediini belirtmifltir. Bu grfller eski fliir anlayflndan tamamen
uzak ve yeni bir anlayfln gstergesidir.
Talim-i Edebiyat kitabnn yaymlanmasndan sonra yeniliki yazarlar kitab vgyle karfllarken geleneki yazarlar elefltirmifllerdir. Bu tartflma ksa zamanda Recaizde Ekrem-Muallim Naci tartflmas flekline dnflmfltr. Aslnda salam bir
edebiyat bilgisine sahip olan, eski ve yeni tarzda baflarl fliirleri bulunan Naci, Tercman- Hakikat gazetesinin edebiyat stunlarn ynetirken hem kendisinin
Mesd- Harabt takma adyla yazd eski tarz fliirleri ve hem de bunlarn dnemin gen kuflaklar zerindeki etkisi dolaysyla yeni edebiyat taraftarlarnn karflsnda bir kutup oluflturmufltur. Oysa bu tartflmalar edebiyatn temel sorunlar zerinde deil, daha ok kiflisellie dklen bir nitelik taflyordu. Ayrca belirtmek gerekir ki Nacinin fliirlerinde Trkeyi baflarl bir biimde kullanmas, sahip olduu
dil bilinci ve merin ocukluu adl eserindeki baflarl nesir rnei, yenileflme
yolunda nemli katklar yapmfltr.
Nacinin lmnden sonra, Ekrem taraftarlarndan Hasan sfn bir fliirinde
abes ve muktebes kelimelerinin birbiriyle kafiye yaplmas zerine, kafiyenin
gz iin mi, kulak iin mi olduu tartflmas Servet-i Fnn topluluunun douflunu hazrlamfltr. nk muktebes kelimesi Arap alfabesindeki sin, abes kelimesi ise se harfiyle yazlyordu ve divan fliirinde kafiye gz iin, yani kelimelerin
yazlfl dikkate alnarak yapld iin iki farkl harf birbiriyle kafiye yaplamazd.
Oysa Ekrem kafiyenin gze deil, kulaa hitap etmesi gerektiini ileri srmfltr.
25
Namk Kemale gre divan
edebiyat Fars edebiyatn
taklit eden, akla ve tabiata
aykr abartl imajlar
kullanan, topluma ve
insanlarn ahlkn
dzeltmeye faydas
bulunmayan bir edebiyattr.
Bat tarz ilk edebiyat teorisi

kitab Recaizde Mahmut
Ekremin yazd Talim-i
Edebiyattr (1879).
Recaizde Ekreme gre
gzelliin kayna insan ve
tabiattr ve her gzel fley
fliirin konusu olabilir.
26
Recaizde Ekrem- Muallim

Naci tartflmalar, yeniliki
edebiyatn glenmesine yol
amfltr.
Abdlhak Hmit ise teorik grfllerinden ok fliirlerindeki uygulamalar ile eski fliirin aflr disiplinli kurallarn ypratyor, yerine ok cesur denemelerle Bat tarz z ve biim rneklerini getirmeye alflyordu. Onun
Eyleyip yes ile bir gn cret
Tarz- garb dedim olsun det
dizeleri, yapmaya alflt fleyin farknda olduunu gstermektedir.
Nitekim bu tartflmalarn ardndan ortaya kan Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) topluluunun flairleri, yenileflme konusunda nceki kuflaklara gre daha ileri bir aflamaya ulaflmfllardr. Buna ramen fliirlerinde kullandklar kapal ve anlafllmaz imgeleri elefltirmek iin kendilerine (tpk Fransada sembolistlere denildii
gibi) Dekadan sulamasnn yneltilmesine karfllk olarak Galibiyyn (fieyh
Galipin yolundan gidenler) olduklarn iddia etmekten de geri durmamfllardr.
Gelenekle iliflki konusu edebiyatmzn uzun yllar devam ettirdii tartflmalarn
baflnda gelmifltir. Nitekim Cumhuriyetten sonra da bu tartflmalar devam etmifltir.
Ahmet Hamdi Tanpnar, 1930 ylnda toplanan Trke ve Edebiyat Muallimleri
Kongresinde divan edebiyatnn liselerden kaldrlmasn istemifl ve fliddetli bir
tepkiyle karfllanmfltr. Tanpnar, ksa bir sre sonra bu grfllerinden vazgemifl,
divan edebiyat konusunda yanldn ifade etmifltir. Bu konuda en fliddetli tepkilerden birisi de Abdlbaki Glpnarlnn 1945te yaymlad Divan Edebiyat
Beyanndadr kitabdr. Glpnarlya sert bir cevap veren Nurullah Ata ise divan fliirini savunur. Glpnarl da 1976da yazd bir yazda kitab yazdndan
duyduu piflmanl hissettirir:
Vaktiyle ben bir Divan Edebiyat Beyanndadr yazmfltm; bu eser epeyce grltler koparmflt; hatta rahmetli Ata bile ayp derler senin yaptna Abdlbaki,
Neflatiyi biz senden renmedik mi gibisinden serzenifllerde bulunmufltu. tiraf
edeyim; gerekten de aypt.
Divan edebiyat konusundaki teorik tartflmalar bir yandan devam etmifl olmakla birlikte flairler, bafllangtan itibaren gelenee tamamyla ilgisiz kalamamfllardr.
Tanzimattan sonraki ilk kuflan eski edebiyat zevkiyle yetiflmifl olduu yukarda
belirtilmiflti. Bu yzden fliirlerinin ok byk bir blm biim bakmndan olduu kadar, duyufl tarz asndan da divan edebiyat alflkanlna balanabilir. Abdlhak Hmitin fliirlerinde Fuzul ve fieyh Galip etkisi tespit edilmifltir. Aruz ls 20. yzyln baflna kadar fliirdeki egemenliini korudu. Cumhuriyetten sonra
bile aruz lsn kullanmaya devam eden flairler grld.
SIRA SZDE
D fi N E fliirin
L M estetik
Geleneksel
gcnden modern bir
bilinle yararlanma
konusundaki
S O R U ilk baflarl
rnek, Yahya Kemal
Beyatlnn fliirleridir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Aruz, Cumhuriyet
Dneminde kullanlan bir l mdr?
SIRA SZDE
Bunlar arasnda en dikkate deer isim, gelenekten yararlanma konusunda kenfi N E L M
disine zgD bir
zm retmifl olan Yahya Kemal Beyatldr. O, Fransada klasik
metinlere ynelik ilginin nasl gelifltiini gzlemleyerek Trk edebiyatnda bir neoS O R UOnun fliirleri Trk edebiyatnda eski fliirin, yazld dneme ait
klasik yaratmfltr.
klifleleflmifl ifadelerinin, ypranmfl imgelerinin braklmasndan sonra da syleyifl
gcnden, mimari
yapsndan ve lirizminden faydalanarak nasl gl ve modern
DKKAT
bir fliir yazlabileceini gstermektedir.
Hisar grubu adyla anlan flairler, zaman zaman aruz veznini de kullandklar
SIRA SZDE
fliirlerinde bugnn
diliyle divan tarznda fliirler yazmfllardr. kinci Yeni flairleri
de divan fliirine ilgisiz kalamamfllar, Turgut Uyar Divan adyla bir kitap yaymlad gibi bu
akm toptan sinsi bir divan fliiri muhiplii ile sulanmfltr. te yanAMALARIMIZ
dan Asaf Halet elebi, Behet Necatigil, Attila lhan, Sezai Karako, Hilmi
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Yavuz, Ebubekir Erolu gibi flairler divan fliirinden teknik, z alarndan kendilerine uygun kimi zellikleri alp modernize etmek yoluyla yararlanmfllardr.
Yeni Trk edebiyatnda hemen her kuflak kendisini divan fliiriyle hesaplaflmak
zorunda hissetmifltir. Bir taraftan yenileflmenin heyecan yaflanmfl, te yandan
yzyllarn birikiminden szlp gelen divan fliirinin zamanlar st syleyifl zellikleri etkisini devam ettirmifltir. Dolaysyla Bat edebiyatna ynelik ilgi artarak
srd gibi, birok sanat eski fliiri bir kaynak olarak grmfl ve modern bir bakflla bu kaynaktan beslenmeyi tercih etmifltir.
27
Yeni Trk edebiyatnda bir
taraftan yenileflmeye zemin
hazrlamak iin elefltirilmifl
olan divan fliiri, ayn
zamanda adafl Trk
flairlerinin yeni bir bilinle
kendisine yneldikleri bir
kaynak olma zelliini
srdrmfltr.
BATI EDEBYATI: YEN BR DNYAYI TANIMA VE

ALGILAMA SORUNLARI
Uygarlklarn geliflmesinde farkl kltrlerle karfllaflmann, kltr alfl-veriflinin
nemi aktr. Osmanl Devletinin XVII. yzyla kadar uzanan yenileflme abalar
da srekli savafl ierisinde olduu bir dnyann ykselifle, kendisinin de gerilemeye bafllamas ile dorudan balantldr. Bu durum, yani atflma ierisinde bulunulan bir dnyay model alarak deiflme abalar paradoksal bir biimde hem hayranl hem de kuflkuculuu ierisinde barndran tereddtl bir yaknlaflmay dourmufltur. Bu yaknlaflma Bat dillerindeki eserlerin tercme edilmesi, dflnce ve
edebiyat akmlarnn tannmasyla geniflleyerek devam etmifltir.
eviriler
Yeni Trk edebiyat sanatlarnn Bat edebiyatlarn tanmas ncelikle Fransz
edebiyat erevesinde sz konusudur. Trk edebiyatna XIX. yzyln ortalarndan
itibaren evrilmeye bafllayan Fransz edebiyat rnleri deiflimin asl etkenidir. Bu
alandaki ilk rnek fiinasinin Tercme-i Manzume (1859) adyla yaymlad kitabndaki Racine, Lamartin, Gilbert, Fnelon, Lafontaine gibi klasik ve romantiklere ait fliirlerin evirisidir. Franszca asllaryla birlikte baslan bu fliirlerin retici bir amac bulunmaktadr. Bu eviriler sz konusu sanatlarn asl zelliklerini
gstermekten ok fiinasinin paylaflt grflleri gstermeleri bakmndan deerlidir. Mesela Victor Hugonun Milletim nev-i befler, vatanm ry-i zemin (milletim
insanolu, vatanm yeryz) cmlesi fiinasinin dnya grfln ifade ettii gibi,
daha sonra Tevfik Fikret ve Cumhuriyet Dnemindeki birok yazar tarafndan hmanizmin bir ifadesi olarak tekrar edilegelmifltir.
fiinasinin bu evirilerini Ethem Pertev Paflann evirileri ve zellikle Trk
edebiyatna yepyeni bir biimi getirdii iin nemli bulunan Tfl- Nam (Victor
Hugo, 1870) evirisi izler. Bu fliirde klasik koflmann iki ktas birlefltirilmifl ve apraz kafiyeli sekizer msra olarak dzenlenmifltir. Bu biim yaps daha sonra Recaizde Ekremin baz fliirlerinde, Abdlhak Hmitin Makberinde uygulayaca ottova rimann ilk rneiydi. Ayn tarihlerde Sadullah Pafla, Lamartinden Gl
(Le Lac) fliirini evirmifltir. Daha sonra baflta Recaizde olmak zere flairler kendilerine uygun bulduklar fliirleri evirmeye devam ettiler.
Bylece Trk fliiri teknik zelliklerin yan sra imaj dnyas bakmndan da yenileflmeye bafllamfltr. Bu yllarn en sevilen ve Trkeye evrilen flairlerinin baflnda Lafontaine, Victor Hugo ve Lamartin gelmektedir. Lafontainin fiinasi tarafndan
ilk defa evrilen fabllar Trk edebiyat geleneinde teden beri var olan hayvan
hikyeleri ve kssadan hisse karma anlayflna uygun dflt iin sevilmifl; Lamartin ve Hugo ise romantik edebiyatn aflk, lm, merhamet gibi evrensel temalarnn Trk edebiyatna taflnmasnda ve sevilmesinde nemli rol oynamfllardr.
Bat dillerinden Trkeye

yaplmfl ilk fliir evirisi
kitab fiinasinin Tercme-i
Manzmesidir (1859).
28
Trkedeki ilk roman

evirisi Fenelondan Yusuf
Kamil Paflann yapt
Telemaktr (1862).
fiiirden sonra roman ve hikye trnde de ilk eviriler yine Fransz edebiyatndan yaplmfltr. Bu evirilerin nemi ise Trk edebiyatnda daha nce bulunmayan trlerin tannmasn ve nesir dilinin geliflmesini salamfl olmasndadr. Buna
ramen yaplan tercme faaliyetlerinin bilinli bir tercihe dayand ve yeterli olduu sylenemez. lk eviriler arasnda birka rnek dflnda nemli eserlerin yer
almayfl, yaplan evirilerin tesadf olduunu, evirenlerin de bu hususta olduka yeni ve tecrbesiz olduklarn gstermektedir. lk eviriler bir iki istisna dflnda
sanatlar tarafndan yaplmaz. eviriler ifade bakmndan kusurlu olsa da kullanlan dil, eski infl geleneini yavafl yavafl ykmfl, uzun ve secili cmleler zamanla
yerini daha dz ve anlafllr cmlelere brakmfltr.
Batdan yaplan ilk roman tercmesi Fnelonun Tlmaque (Telemak) romandr (1862). lk olarak Yusuf Kamil Pafla tarafndan evrilen bu romann alt ay
sonra ikinci basks yapld gibi ayrca, Ahmet Vefik Pafla tarafndan da evrilmifltir. Daha ok tutulmufl olan Ahmet Vefik evirisi de ksa zamanda birka bask
yapmfltr. Romann bu kadar sevilmesinin sebeplerinden birisi eitici zelliidir.
Nitekim kitabn ilk basksna bir sunufl yazan devrin Maarif Nazr Kemal Efendi
suret nakl-i hikyet grnr/Lkin erbbna hikmet grnr (grnflte bir hikye anlatyor, fakat anlayana hikmetler, zl dflnceler sylyor) ifadesiyle eserin bu ynne vurgu yapmfltr.
Telemakn yaymland yl Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesinde Mnif
Pafla tarafndan Hikye-i Madurn adyla evrilen Victor Hugonun Les Misrables roman tefrika edilmeye bafllanmfltr. Ksaltlarak yaplan bu evirinin dili olduka sadedir. Eserin Sefiller adyla fiemsettin Saminin bafllayp, Hasan Bedrettinin tamamlad tam evirisi II. Meflrutiyetten sonra baslmfltr. Bu romann Tanzimat ve Meflrutiyet dnemlerinde birok eviri ve basksnn bulunmas, hikyesinin Trk okuyucusu tarafndan sevildiinin bir gstergesidir.
lk roman evirilerinden bir baflkas Ahmet Ltfi Efendinin Arapadan Hikye-i Robenson adyla yapt Daniel Defoenun Robenson Cruzoe evirisidir (1864).
Bu eser de fiemsettin Sami tarafndan ikinci defa tercme edilmifltir (1884). Recaizde Ekremin Chateaubrianddan evirdii Atala (tefrika 1869, kitap 1872)
Trk yazarlarn en ok etkileyen romantik eserlerin baflnda gelmektedir. Lamartinin Graziella roman li tarafndan evrilmifl ve Ermeni harfleriyle Trke olarak baslmfltr (1871). Bu eser daha sonra Yusuf Neyyir tarafndan da evrilmifltir
(1878). Yine dnemin yazarlarnda etkisi grlen bir baflka roman Aleksandre
Dumas Prein Monte Cristosudur. Eser ilk olarak Teodor Kasap tarafndan tercme edilmifltir (1871).
talyan edebiyatndan bir rnek olan Silvio Pelliconun Mes Prisons (1874) evirisi Recaizde tarafndan Franszcadan yaplmfltr. Lesagedan Topal fieytan
(ev. Kadri, 1872), Sergzeflt-i Jil Blas (ev. stepan, 1880/81 ve Gil Bals Santillaninin Sergzeflti adyla Ahmet Vefik Pafla tarafndan 1886) romanlar da bu dnemin evirileri arasndadr. Swiftin nl eseri Gulliverin Seyahatnamesi (Mahmut Nedim, 1872), Bernardin de Saint-Pierrein Paul ve Virginie (Sddk, tefrika 1870, kitap 1873), LAbb Prevostun Manon Lescaut (Mahmut fievket, 1879),
Aleksandre Dumas Filsin Kamelyal Kadn (Ahmet Mithat, 1879), Aleksandre
Dumas Prein Antonin (Ahmet Mithat, 1880), Octave Feuiletin Bir Fakir Delikanlnn Hikyesi (Ahmet Mithat, 1880) bu dnemde evrilen romanlardan bazlardr.
Genellikle macera romanlarnn ve romantik yazarlarn tercih edildii grlen
bu ilk dnem evirilerinin Trk edebiyat zerindeki etkisi ayrntl olarak incelen-
29
mifl deildir. Ancak birok yazarn hatralarndan, yazlan yerli romanlardaki temalardan Atala, Paul ve Virginie gibi eserlerin bu dnemin edebiyatlar zerinde
olduka etkili olduu anlafllmaktadr. Bu eviriler, bir taraftan yeni bir edebiyat tr olan roman ve hikyenin yerleflmesine katk yapt gibi yeni duygu, dflnce
ve davranfl kalplarnn da moda haline gelmesine yol amfltr.
Beflir Fuat tarafndan Victor Hugo (1885) adl eserin yazlmasndan sonra ortaya kan hayaliyyn (romantizm) - hakikiyyn (realizm) tartflmas Servet-i Fnn
kufla edebiyatlarn etkilemifl; Goncourt Kardefller, Alphonse Daudet, Emile Zola, Paul Bourget, Guy de Mauppasant gibi realist yazarlar Trk edebiyatnda tannmaya ve evrilmeye bafllanmfltr.
Tanzimat sonras edebiyatn kaynaklarndan saylmas gereken eviri etkinlikleri arasnda belli bir felsefe sistemine bal veya yakn kabul edilebilecek dflnrlerden yaplan tercmeler de vardr. Bunlarn dnemin edebiyatn ne kadar etkilediini kesin bir flekilde belirleme imkn yoksa da az ok bu dflncelerin Trk
kltr ve edebiyatna yansmfl olduu muhakkaktr.
Bu alandaki ilk eser Mnif Paflann Voltaire, Fenlon ve Fontenelleden seilmifl diyaloglar evirdii Muhaverat- Hikemiyyedir (1859). Bu dnemde yaplan
az saydaki eviriden befli Voltaireden yapld gibi nl filozofla ilgili de kitap yazlmfltr. Ahmet Mithatn Volter Yirmi Yaflnda (1884) roman ve Volter
(1887) adl biyografisi ve Beflir Fuatn Volter (1887)i bu dflnre yazarlarn gsterdii ilgiyi ortaya koymaktadr. Fenlon, Rousseau, Descartes 19. yzylda dilimize kazandrlan dier filozoflardr.
eviri konusunu tamamlamadan nce bu konuyla dorudan ilgili olan klasik
tartflmalarndan da sz etmek yerinde olur. Bu konuda ilk tartflma Ahmet Mithat
tarafndan yazlan Msabaka-i Kalemiyye: krm- Aklam (1897) bafllkl yaz zerine bafllar. Bu yazsnda Ahmet Mithat, klasiklerin aradan geen zamana ramen
deerini koruduunu, bizim Bat edebiyatnn geirdii evrelerden gemediimizi
ve henz klasikler devrine girmediimizi, bundan dolay Faust, Le Cid, Romeo and
Juliet gibi eserler meydana getirmemizin mmkn olmadn; bu yzden bunlarn
evirisinin yaplmas gerektiini ileri srer. Bunun zerine Ahmet Cevdet, Cenap
fiehabettin, Necip sm (Yazksz), Hseyin Dnifl, Kemalpaflazde Sait gibi
yazarlar tartflmaya katlrlar. Tartflma, Trk edebiyatnda klasik bulunup bulunmad, Bat klasiklerini taklit ve tercme etmenin yararl olup olmad noktalarnda
toplanr. Klasiklerin evrilmesinin bizim kendi klasiimizi oluflturmann bir yolu
olduu grfl arlk kazanr. evrilmesi gereken klasiklerin btn milletlere ait
olanlar olduu sylense de eski Yunan ve Ltin klasikleri ne kar.
Klasikler konusuna duyulan ilgi Servet-i Fnn topluluu ve II. Meflrutiyet sonrasnda yetiflen yazarlarda da devam eder. Yahya Kemal ve Yakup Kadri NevYunanlik ad altnda bir akm yaratmaya alflrlar (1912). Ayn yllarda ortaya kan Trklk akmna mensup yazarlar da antik Ltin ve Yunan eserlerini bir
kaynak olarak genlere tavsiye ederler. zellikle Ziya Gkalpin Avrupallarn Rnesanstan sonra Yunan edebiyat ve felsefesine ynelmelerinin kendi klasiklerini
ortaya kardn sylemesi ve bizde klasik bir edebiyatn meydana gelmesi iin
eski Yunan ve Ltin edebiyatlarna kadar uzanmamz, onlarn meziyetlerini alarak
kendi bnyemize uydurmamz gerektii fleklindeki grflleri Cumhuriyetten sonra ilgi grmfl ve zellikle 1940tan sonra devrin Maarif Vekili Hasan l Ycelin
gayretleriyle devlet politikas haline gelmifltir.
Tercme Dergisi bu dflncenin en nemli yayn organdr. 1940tan itibaren
pek ok klsik eser Trkeye evrilir. Bu youn yayn faaliyetinin amac, yaymla-
Tanzimat Dneminde
evrilen romanlarn ou
romantik akmn macera
romanlar olmufltur.
lk felsef eviri Mnif Pafla

tarafndan yaplan
Muhavert- Hikemiye
(1859), Voltaire, Fenlon ve
Fontenelleden seilmifl
diyaloglardan oluflmaktadr.
Klasikler tartflmalar Trk

yazarlarnn antik Yunan ve
Ltin edebiyatlarna
ynelmelerini salamfltr
30
1940tan sonra bafllayan

klasik evirileri dnya
edebiyatlarnn daha genifl
bir perspektiften
grlmesine yol amfltr.
nan kitaplarn sunufl yazlarnda hmanist kltrn Trkiyede kklefltirilmek istenmesi olarak belirtilir. Bu yayn faaliyetinin dorudan etkisi Mavi Anadolucular
olarak adlandrlan, imzasn Halikarnas Balks fleklinde atan Cevat fiakir Kabaaal, Sabahattin Eybolu, Azra Erhat gibi yazarlar zerinde grlr. Orhan Veli ve kinci Yeni flairleri zerinde ise daha dolayl bir etkisinden sz edilebilir. Gerek Tercme Dergisi, gerekse Mill Eitim Bakanlnn 1000 Temel
Eser bafllyla bafllatt sz konusu klasikler evirisi zellikle 1950lerden itibaren Trk edebiyatnn Fransz etkisinden syrlp dnyann deiflik edebiyatlarn
tanma imkn salamas asndan nemli bir rol oynamfltr.
Trk edebiyatlar zaman zaman rastlantsal, eksik, karmaflk izlenimi verse
de 1860tan sonra bafllayan eviri faaliyetleriyle Bat ve dnya edebiyatlarn tanmfl, bu dorultuda dnyaya ak, dinamik bir edebiyat ortam oluflturmufllardr. Bugn Ltin Amerikadan Uzak Douya ve Afrika lkelerine kadar dnyann her dil ve kltrnden eviriler yapan, yazarlar yabanc dillere evrilen bir
Trk edebiyat vardr.
Dflnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglanfl
fiinasi, fliirlerinde kulland

akl kavramyla eski kltrde
akln kmsenmesine karfl
kmfltr.
Yukardan beri anlatlan eviri faaliyetleri elbette yeni anlayfllarn edebiyatmza girmesini salamfltr. Bu yeni dflncelerin edebiyatn deiflmesinde byk
rol oynad aktr. Trk edebiyatndaki deiflme ncelikle dflnce plannda
gerekleflmifltir. Tanzimattan sonraki ilk sanat kuflaklarnn eserleri biimden
ok ierii oluflturan dflnceler bakmndan eskiden ayrlmaktayd. Bu kuflan
eserlerine yansyan ilk nemli zellik akl, demokrasi, medeniyet, vatan
ve hrriyet gibi politik kavramlarn kullanlmasdr. Ayn zamanda politik bir
mcadelenin ierisinde olan bu kuflak yazarlarndan Ziya Pafla ve Namk Kemal, bir anayasann yaplmas ve parlamentonun almas iin Yeni Osmanllar
adyla kurulan rgtn yesiydiler.
Bu dnemin edebiyatlarnn benimsedikleri grfllerin en nemlilerinden birisi de akln stnl anlayfldr. Doru bilginin duyularla deil, aklla kavranabilecei ve akla uygun olann doru, doru olann akla uygun olduu grfln
temsil eden rasyonalizm, bu anlayfln temelini oluflturur. Ancak Trk edebiyatndaki aklclk anlayflnn btnyle felsef bir nitelik tafld sylenemez. Fransada
Ernest Renan ile tanflt bilinen fiinasinin fliirlerinde grlen akl kavram daha
ok, divan fliiri ve eski kltrde egemen olan hakikatin aflkla ve gnlle kavranabilecei anlayflna ve akln kmsenmesine bir tepki zellii gsterir. Zamanla
geleneksel din dflncenin deiflmesine yol aacak olan bu tepki en nemli temsilcisini II. Meflrutiyetten sonra yazd fliirlerle Tevfik Fikrette bulur.
Din dflncedeki deiflim de Batdaki gibi sistematik bir reddetme ve yeni teklifler getirme zelliinin dflnda geleneksel inan sisteminden birtakm sapmalar
fleklinde grlr. Yenileflme hareketinden nce vefat etmifl olan kif Paflann
(1787-1845) Adem Kasidesi, srarla yokluk kavram etrafnda dnmesiyle ferd
duyuflun bir tr felsef azaba dnflmesinin gstergesidir. Youn bir karamsarlk
ve flphe ieren fliirin bu zelliiyle Ziya Paflay ve Abdlhak Hmiti etkilemifl olmas olasl byktr.
fiinasinin peygamber, kitap gibi din kurumunun temel gelerinin ypratlmas anlamna gelebilecek dizelerinde bir Allah inanc grlmekle birlikte bunun
bir tr tabiat dini veya deizm olarak nitelenmesi mmkndr. Dnemin flairlerinden kif Pafla ve Ziya Paflada zellikle ktmserlikleri asndan bir inan buhrannn izlerine rastlanrsa da fiinasi, Tanr varln iyimserlikle kabul etmifl bir ki-
31
flinin huzuru ierisinde grlr. Bu kuflan gl temsilcisi Namk Kemal ise toplumcu ve mcadeleci karakteriyle slm ruhsal ynnden ok toplumsal bir kurum olarak ele almfl; politik bir yaklaflmla deerlendirmifltir.
Geleneksel inan sisteminden farkllaflma konusunda Tanzimat Dneminin en
dikkate deer flairi kuflkusuz Abdlhak Hmittir. zellikle karsnn lm zerine yazd Makber (1885) fliirinde dflnceden ok duygularnn serbest arflmna kendisini brakarak metafizik sorunlar ve inan konularn ifller. Hmitin isyan ve inan arasnda gidip gelen fliirlerinde panteizmin ve romantik akmn izleri
aka grlr. Trk edebiyatna tabiat, Jan Jack Rousseau etkisiyle ve EkremHmit kuflayla girer. Romantizmin tabiat ierisinde bireyin kendisini idrak edifli
anlayflndan kaynaklanan aflr duygusal temalar uzun sre Trk yazarlarnn eserlerinde kendisine yer bulur.
Trkiyede pozitivist dflncenin bafllangcn Auguste Comteun Mustafa Reflit Paflaya gnderdii (1853) bilinen mektubuna balamak mmknse de bu
mektubun ve yazlp yazlmad belli olmayan cevabnn etkisi incelenmifl deildir. Materyalizm konusundaki ilk fikirlere ise Ahmet Mithat Efendinin Daarck
(1872) dergisinde yazd yazlarda rastlanr. Sistematik olmaktan uzak, hatta rastlantsal olduu izlenimi veren bu yazlar ve kendisine yneltilen elefltiriler karflsnda materyalizm, Darvinizm gibi dflncelerin slmiyete aykr olmadn iddia etmesi, daha sonra maddecilii elefltiren yazlar kaleme almas onun bu dflncelerinde ne kadar bilinli olduu konusunda flphe uyandrmaktadr.
Bilinli, bilgili ve kuflkuya yer brakmayacak biimde materyalizmi ve pozitivizmi gndeme getiren isim ise Beflir Fuat olmufltur. Romantizmin, fliirin, metafiziin aleyhinde bulunan ve bilimsel gerei arayan pozitivist Beflir Fuat, adafllarna etkileyen tartflmalarn odan oluflturmufltur. Hakknda bir monografi de yazd Voltaire gibi o da zellikle Hristiyanlk balamnda din elefltirisi yapmfl, bir
materyalist ve ateist olarak yaflad bunalm sonucu intihar etmifltir. Beflir Fuatn
at yoldan zellikle II. Meflrutiyetten sonra Tevfik Fikret, Abdullah Cevdet,
Ahmet Nebil, Baha Tevfik ve Cell Nuri gibi isimler ilerlemifllerdir.
Yaklaflk yarm yzyllk bu dnem, birok tartflmalarla birlikte Bat deer
yarglarnn tannmasn ve yerleflmesini salayan bir sre olmufltur. II. Meflrutiyetten sonra ortaya kan dflnce hareketlerinin, ister benimsesin, ister karfl
ksn tamam kendilerini Batya gre konumlandrr. Bu dnemde ortaya kan
Batclk, Osmanlclk, Trklk ve slamclk akmlar Cumhuriyete kadar devam edecek yeni bir tartflmann taraflarn temsil etmektedirler. Bu akmlar ayn zamanda hzla kfle doru giden devleti ve toplumu kurtarma iddias
taflyan reeteler sunmak iddiasndaydlar. Akas II. Meflrutiyetin salad zgrlk ortamnda kendilerini gsteren bu hareketler, iinden geilen tarih dnemin zelliklerini taflyan sosyal ve politik etkinliklerdi. Hibirisi Batnn ulaflt
teknolojik seviyeyi reddetmiyor; ancak buna ulaflma ynteminde ve ulusal deerler ile Bat deerleri arasndaki atflma noktalarnda nasl davranlaca konusundaki grfllerde ayrlyorlard.
Avrupada bafllayan ve Osmanl topraklarna yaylmasndan korkulan milliyetilik hareketlerine karfl bir tedbir zellii taflyan Osmanlclk, zellikle Balkan
savafllarndan sonra etkisini tamamen yitirmifltir. Buna karfllk nceleri ttihad- slam kavramyla ifade edilen ve o devirde kendileri tarafndan kullanlmamakla
birlikte daha sonralar slamclk fleklinde adlandrlan akm ise Namk Kemal ve
Ahmet Mithat gibi Tanzimat Dnemi yazarlarnn eserlerinde de grlmekle birlikte asl II. Meflrutiyet sonrasnda, aflr Batclk ve Trklk akmlarna bir tepki
Trk edebiyat, romantik

akmn etkisiyle tabiat ve
bireyi keflfetmeye
bafllamfltr.
lk Trk pozitivist ve
materyalisti Beflir Fuat,
ortaya att tartflmalarla
Trk edebiyatnn yn
deifltirmesinde etkili
olmufltur.
II. Meflrutiyetten sonra

ortaya kan Batclk,
Osmanlclk, Trklk ve
slamclk hareketleri
pragmatik zellikler taflyan
ve dnemin sosyal, politik
ihtiyalar ile dorudan
balantl dflnce
akmlardr.
32
olarak domufltur. Yayn organlar Srat- Mstakim ve Sebilrreflat dergileri olan

bu akmn en gl temsilcisi Mehmet kif Ersoydur. Btn dnya Mslmanlarnn Avrupa karflsndaki geri kalmfllktan kurtulmalar, smrge durumunda
olanlarn bamszln kazanmas ve bir birlik ierisinde olmalar, bunu salayabilmek iin slamn ilk kaynaklarna ynelme anlayfl bu akmn temel grfldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
OsmanlclkSIRA
neden
bafllamfl, etkisini ne zaman yitirmifltir?
SZDE
1860lardan itibaren dil ve tarih konularndaki yaynlarla kltrel alanda bafllaD fi N hareketi
ELM
yan Trklk
Meflrutiyetin ilanndan sonra edebiyat ve politika alannda da kendisini gsterir. Trk Dernei, Trk Oca gibi dernekler ve Trk Yurdu
gibi dergilerS bu
ballarn etrafnda toplayan kurumlardr. Bu akmn en
O R grfl
U
gl ismi ve ncs Ziya Gkalp olmufltur. Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet
Hikmet Mftolu, Yusuf Akura, Hamdullah Suphi, mer Seyfettin, Ali CaDKKAT
nip, Fuat Kprl o dnemdeki Trk hareketin nde gelen temsilcileri arasndadr. Hareketin ideologu olan Ziya Gkalp Trklk, slamclk ve Batclk dSIRA SZDEbir sentez arayan Trkleflmek, slamlaflmak, Muasrlaflmak
flnceleri arasnda
(1918) adl eseriyle etkili olduktan sonra, Cumhuriyetin ilannn ardndan Trkln Esaslar (1923) kitabnda daha genifl bir corafyay kapsayan Turanc fikirAMALARIMIZ
lerini yeni flartlara gre snrlandrmfl; dil, kltr, ahlk ve sosyal hayatla ilgili milliyeti dflncelerini bir program halinde ortaya koymufltur. Ziya Gkalpin dflnceleri Cumhuriyetin
bafllang yllarnda etkili olmufl, deta yar resm bir grfl
K T A P
zellii kazanmfltr.
Bu belirgin hareketlerin yan sra bunlardan ald dflnceyi kendine zg deiflmeler ierisinde
kabul eden, zaman zaman bunlardan birkan trl biimlerde
TELEVZYON
birlefltiren anlayfllarn da Trk dflnce tarihinde grld bir gerektir. Cumhuriyet Dneminde deiflik temsilciler tarafndan az ok farkllklarla varln srdrmeye devam eden bu hareketler ayn zamanda edebiyattaki eflitliliin bir kaynaNTERNET
n da oluflturmaktadrlar.
N N
HALK EDEBYATI VE DLNN FARK EDLfi

Yeni Trk edebiyatnn kaynaklarndan birisi de halk kltr ve konuflma dilidir.
Tanzimat Fermannda sk sk halk, ahali ve millet gibi kavramlarn anlmas,
saray ile halk arasndaki mesafeyi daraltma giriflimi fleklinde de yorumlanmfltr.
Toplumcu bir tutum ierisinde olan yenileflmenin ilk dnem yazarlar edebiyatn
halk diline ve kltrne ynelmesi gerektii dflncesinde idiler. fiinasinin Osmanl atasz ve deyimlerini toplad Durub- Emsl-i Osmaniyesi, Ziya Paflann fiiir ve nfl makalesi, Namk Kemal ve Ahmet Vefik Paflann gen yazarlara deyim ve ataszlerini eserlerinde kullanmalarn tavsiye etmeleri bu yolda
atlan ilk admlardandr. Tanzimat dnemi yazarlar halk iin edebiyat yapmak arzusunu eserlerine yanstmfllar; zaman zaman hece vezniyle, halk deyimlerini kullanarak fliirler kaleme almfllardr.
Roman ve hikye trnde ise romantizmden realizme, halkn sosyal hayatnn
gereki bir gzlemine doru giden bir eilim sz konusu idi. zellikle popler
izgiyi oluflturan Ahmet Mithat, Ahmet Rasim ve Hseyin Rahmi gibi yazarlar
halkn konuflma, davranfl ve psikolojisini geleneksel halk hikyeciliinden de etkiler taflyan bir slupla ele almfllardr.
Halka ve kltrne ynelen bu ilgi elbette konuflma diline dikkati de beraberinde getirmifltir. Ancak II. Meflrutiyetten sonra Mill edebiyat adyla mer Seyfet-
33
tin ve arkadafllar tarafndan bafllatlacak olan akma kadar konuflma dilinin bir
edebiyat ve sanat dili haline gelmesi bir sorun olarak varln srdrecektir. Cumhuriyetten az nce bafllayan bu hareket aruzun yerine hece lsn kullanmay
ve konuflma dilini sanat dili haline getirmeyi baflarmfltr. Cumhuriyet Dneminde
bu eilim glenerek devam etmifltir. Buna paralel olarak Anadoluya, kye, halka
ve halkn sorunlarna eilim de bu srete artmfltr.
Bu erevede Gkalp, hece lsyle halk masallarn, efsaneleri fliirlefltirir;
Rza Tevfik ise saz ve tekke flairlerini rnek alan rnler verir. Bu dnem ayn zamanda Yunus Emre, Krolu gibi flairlerin yeniden keflfedildii bir zaman olmufltur. Ardndan hece vezniyle fliirler yazan bir kuflak yetiflir. Halk edebiyatn geleneinden ve folklordan yararlanan Faruk Nafiz, tekke fliiri ile Fransz sembolizmini
fliirlerinde birlefltiren Necip Fazl bu kuflan etkili flairleridir. Ahmet Kutsi Tecer
anonim kltre ve saz flairlerine zel bir dikkatle eilir. Onun ynetimindeki lk
dergisinde youn bir flekilde folklora arlk verilir. 1932 ylnda Halk fiairlerini Koruma Derneini kuran Tecer, ayn zamanda flk Veysel fiatrolunu keflfeden kifli olarak da bilinir. Bu anlayfl, Sabahattin Eybolu ve Bedri Rahmi Eybolu
tarafndan da srdrlr. II. Yeni flairleri ise folklora karfl olumsuz bir tutum taknmfllardr. Cemal Sreyann Folklor fiiire Dflman yazs anonim ve kalplaflmfl
halk kltr rnlerinin modern fliire zarar verebilecei grfln yanstr.
Yeni Trk edebiyat yz eli

yllk sre ierisinde,
flairden flaire, dnemden
dneme deiflen nitelikler
taflmakla birlikte divan,
Bat ve halk edebiyat
kaynaklarndan
yararlanlarak
oluflturulmufltur.
34
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
Yeni Trk edebiyatnn beslendii kaynaklar tanyabilmek.

Tanzimattan sonra oluflmaya bafllayan ve geliflimini bugne kadar srdren Trk edebiyat zaman ierisinde hem Bat edebiyatlarndan hem
divan edebiyatndan hem de halk edebiyatndan
yararlanarak retilen, bunlarn bir sentezini yapan zgn eserlere sahip olmufltur. Asl model
Bat edebiyatlar olmakla birlikte ve srekli tartflmalar, karfl kfllar arasnda yeni Trk edebiyat
sanatlar divan ve halk edebiyat geleneinden
yararlanmaktan da geri kalmamfllardr. Bylece
kendine zg bir yeni edebiyat ortaya kmfltr.
Yeni Trk edebiyat dneminde divan edebiyatna yaklaflmlar aklayabilmek.
Yeni Trk edebiyatnda hemen her kuflak kendisini divan fliiriyle hesaplaflmak zorunda hissetmifltir. Bir yandan yenileflmenin heyecan, te
yandan yzyllarn birikiminden szlp gelen
gl bir estetiin zamanlar st zellikleri karfllkl bir etkileflim ierisinde olmufltur. Birok
flair, eski fliirden bir kaynak olarak beslenmeye
devam etmifltir.
Bat edebiyatnn tannmasn salayan eviri
etkinliklerini tanyabilmek.
Trk edebiyatlar zaman zaman rastlantsal, eksik, karmaflk izlenimi verse de 1860tan sonra bafllayan evirileriyle Bat ve dnya edebiyatlarn tanmfl, bu dorultuda dnyaya ak, dinamik bir
edebiyat ortam oluflturmufllardr. Bat dflnce ve
edebiyat akmlar, Trk edebiyatnn yenileflmesindeki en nemli kaynaktr. Bu kaynak mill bnyeye uyarlanmas, yeniden retilmesi balamnda tartfllmfl; bu tartflmalar yerli dflnce ve edebiyat
etkinliklerini oluflturmufltur.
N
A M A
N
A M A
eviriler yoluyla gelen dflnce tarzlarn tanmlayabilmek.

lk dnemde tannmaya bafllanlan pozitivist, materyalist dflnceler ile romantik-realist edebiyat
tartflmalar birbirine koflut bir geliflme izlemifltir.
II. Meflrutiyetten sonra bu akmlarn yan sra Batclk, Trklk ve slamclk akmlar da edeb
geliflmeler zerinde etkili olmufltur.
Halk edebiyatna ve konuflma diline ynelifli
aklayabilmek.
Yeni Trk edebiyat ayn zamanda halk kltr ve
edebiyat ile konuflma diline yneliflin ortaya kt bir dnem olmufltur. Konuflma dilinin edebiyat dili haline gelmesi, aruz vezninden hece veznine geifl ve folklora nem verme zellikle az
ncesinden bafllayarak Cumhuriyet Dnemi edebiyatnn ilgilendii konular olmufltur.
35
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi divan edebiyatnn reddedilme sebepleri arasnda saylamaz?
a. Abartl imgeleri kullanmas
b. Batda tannmyor olmas
c. Mazmunlarnn ypranmfl olmas
d. Toplumsal konulara ilgi duymamas
e. Ahlka uygun bulunmamas
2. Aflada Tanzimat (Yenileflme) Dnemi temsilcilerinden hangileri eski edebiyat srdren Encmen-i fiuara toplantlarna katlmfltr?
a. kif Pafla-fiinasi
b. Abdlhak Hmit-Muallim Naci
c. Namk Kemal-Ziya Pafla
d. Tevfik Fikret-Cenap fiehabettin
e. Mehmet kif-Yahya Kemal
3. Namk Kemal, arkadafl Ziya Paflay hangi eseri
dolaysyla eski edebiyat diriltmeye alflmakla sulamfltr?
a. Harabat
b. Veraset Mektuplar
c. Rya
d. Terkib-i Bent
e. fiiir ve nfl
4. Yeni Trk edebiyatnn Bat kaynaklarndan yararlanlarak yazlmfl ilk teorik eseri afladakilerden hangisidir?
a. Belagt- Osmaniye
b. Tahrib-i Harabat
c. Istlahat- Edebiye
d. Talim-i Edebiyat
e. merin ocukluu
5. Batdan yaplan ilk fliir evirisi kitab afladakilerden hangisidir?
a. Makber
b. Tfl- Naim
c. Tlmaque
d. Le Lac
e. Tercme-i Manzme
6. Afladaki hangi yazar ve eseri dolaysyla romantizm-realizm tartflmas bafllamfltr?

a. Ahmet Mithat - Volter Yirmi yaflnda
b. Beflir Fuat - Victor Hugo
c. Mnif Pafla - Muhaverat- Hikemiye
d. Ahmet Mithat - Msabaka-i Kalemiyye:kram-
Aklam
e. Lamartin - Graziella
7. Nev-Yunanlik akm afladaki hangi yazarlar tarafndan bafllatlmak istenmifltir?
a. Beflir Fuat-Ahmet Mithat
b. Namk Kemal - Ziya Pafla
c. Yahya Kemal-Yakup Kadri
d. Orhan Veli - Sabahattin Eybolu
e. mer Seyfettin - Ziya Gkalp
8. fiiirlerinde kulland akl kavramyla rasyonalistlere
yaklaflan ilk Trk flairi afladakilerden hangisidir?
a. Abdlhak Hmit
b. Ziya Pafla
c. kif Pafla
d. Muallim Naci
e. fiinasi
9. Romantik akmn Trk edebiyatndaki en nemli etkisi olarak afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Tabiatn ve bireyin fark edilmesi
b. lm temasnn ilk defa kullanlmas
c. Gereki gzlemlere yer verilmesi
d. Toplum sorunlarnn ele alnmas
e. Siyasi grfllerin fliire girifli
10. Folklor fiiire Dflman adl yaz ile fliirde halk kltr gelerine yer vermenin zararlarndan bahseden flair afladakilerden hangisidir?
a. Sezai Karako
b. Ahmet Kutsi Tecer
c. Sabahattin Eybolu
d. Cemal Sreya
e. Yahya Kemal
36
1. b
And, M. F. (1997). Servet-i Fnna Kadar Yeni Trk

fiiirinde fiekil Deiflmeleri, stanbul, Kitabevi Yaynlar.
Ayvazolu, B. (1989). slm Estetii ve nsan, stanbul, a yaynlar.
Boratav, P. N. (1991). Folklor ve Edebiyat I, stanbul,
Adam Yaynlar.
Eliot, T.S. (1990). Edebiyat zerine Dflnceler, ev.
Sevim Kantarcolu, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar.
Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan
Cumhuriyete (1839-1923), stanbul, Dergh Yaynlar.
Enginn, . (2007). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul, Dergh Yaynlar.
Glpnarl, A. (1976). Divan Edebiyat Mzesinin Tarihesi ve Divan fiiirinden Gnmze Kalanlar, Milliyet Sanat Dergisi, S.165.
Kaplan, R. (1998). Klasikler Tartflmas Bafllang Dnemi, Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Baflkanl
Yaynlar.
Korkmaz, R. (2004). Yeni Trk Edebiyat El Kitab
(1839-2000), Ankara, Grafiker Yaynlar
Okay, O. (1975). Bat Medeniyeti Karflsnda Ahmet Mithat Efendi, Ankara, Atatrk niversitesi
Yaynlar.
Okay, O. (2005). Batllaflma Devri Trk Edebiyat,
stanbul, Dergh Yaynlar.
Okay, O. (Tarihsiz). lk Trk Pozitivist ve Natralisti
Beflir Fuat, stanbul, Dergh Yaynlar.
zn, M. N. (1985). Trkede Roman, stanbul, letiflim Yaynlar.
Tanpnar, Ahmet Hamdi, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul
Tansel, F. A. (1938). Makberde Leyla v Mecnn ve
Hsn Aflk Tesirleri II, lk Mecmuas
Taflolu, Y. (1999). Abdlhak Hmit Tahran, stanbul, file Yaynlar.
Taflolu, Y. (2006). Dar Vakitlerde Genifl Zamanlar
Behet Necatigilin fiiiri, stanbul, 3F Yaynlar.
Trk Dili Dergisi. (1978). eviri Sorunlar zel Says, Yl 27, c. XXXVIII, S. 322, Temmuz 1978, Trk
Dil Kurumu Yaynlar.
Trk Dili Dergisi. (1992). Trk fiiiri zel Says IV
(adafl Trk fiiiri), S. 482-482/Ocak-fiubat 1992,
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Yetifl, K. (2006). Belgattan Retorie, stanbul, Kitabevi Yaynlar.
2. c
3. a
4. d
5. e
6. b
7. c
8. e
9. a
10. d
Yantnz yanlfl ise Divan Edebiyat: Kafl ve

Balanfl blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise eviriler blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise eviriler blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise eviriler blmn gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Dflnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglanfl blmn gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Yeni Trk edebiyatnn oluflumu, edebiyatn kendi i
sorunlarnn yan sra tarihsel, sosyal ve kltrel birok etkenin karmaflk etkileflme srecinde gerekleflmifltir. Bu srecin en belirgin zellii Trk devlet ve
toplumunun Batya yneliflidir. Bat edebiyatlarn rnek alarak kurulan yeni Trk edebiyat, divan edebiyatndan ve halk edebiyatndan da beslenmeyi srdrerek geliflmifltir.
Sra Sizde 2
Aruz ls 20. yzyln baflna kadar fliirdeki egemenliini korudu. Cumhuriyetten sonra bile aruz lsn
kullanmaya devam eden flairler grld.
Sra Sizde 3
Avrupada bafllayan ve Osmanl topraklarna yaylmasndan korkulan milliyetilik hareketlerine karfl bir tedbir zellii taflyan Osmanlclk, zellikle Balkan savafllarndan sonra etkisini tamamen yitirmifltir.
Amalarmz
N
N

Tarihsel geliflimi iinde yeni Trk edebiyatnn ana kaynaklarn anlayabilecek,
Yeni Trk edebiyatnn ortaya kfln hazrlayan temel etkenleri ana hatlaryla tanyabilecek,
Anahtar Kavramlar
Lle Devri
Elilikler
Fransz htilli
Tanzimat Ferman
Islahat Ferman
Eitim ve retim
Konaklar
eviri
Gazete
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna

Girifl
Yeni Trk Edebiyatnn

Kaynaklar
GRfi
YEN TRK EDEBYATININ
OLUfiUMU
YEN TRK EDEBYATININ GELfiM
YEN TRK EDEBYATININ
KAYNAKLARI
SONU
Yeni Trk Edebiyatnn

Kaynaklar
GRfi
Dou kltr ve edebiyatlarnn etkisinde ortaya kan ve yaklaflk alt yzyl etkisini devam ettiren klsik Trk edebiyat olarak nitelendirebileceimiz divan edebiyatnn peflinden Bat kltr ve edebiyatlarnn etkisinde doan ve geliflen ikinci
nemli edebiyat dnemi Tanzimat Dnemi edebiyatdr. Nazm flekillerinin -hemen hemen eski edebiyatta olduu gibi- deifltirilmeden, bozulmadan kullanlmaya devam edildii Tanzimat Dnemi edebiyatnda ierik (muhteva), deiflen sosyal ve kltrel koflullarn da etkisiyle birok ynden yenilenmifltir.
Tanzimat Dnemi edebiyat, bugne kadar; arayfllar Devri Trk edebiyat,
19. asr Trk edebiyat, son asr/a Trk edebiyat, Bat tesirindeki Trk edebiyat, Avrupa Trk edebiyat, yenileflme Devri Trk edebiyat, teceddt edebiyat(edebiyat- cedide), yeni Trk edebiyat ve modern Trk edebiyat gibi
farkl isimlendirmelerle ele alnp deerlendirilmifltir. Bu deerlendirmelerde; Bat
etkisi ile 19. yzyl ve Tanzimat srarla n plna karlmfltr. Ayrca, arayfl ve modern/yenilik kavramlar bu adlandrmann en temel dier niteliklerini oluflturur.
Yeni Trk edebiyat, Tanzimat Ferman sonras oluflan tarih, siyasi ve kltrel
hareketliliin etkisiyle 1860l yllarda stanbulda ve zellikle aydnlarn ikamet ettii konaklarda; roman/hikye, tiyatro ve makale gibi Avrupa kkenli trlerin Trk
edebiyatnda yavafl yavafl kendilerine yer bulmalaryla filizlenen; Sadullah Pafla,
Akif Pafla, Ahmet Cevdet Pafla ve brahim fiinasi Efendi gibi isimlerin nclnde, divan geleneinin karflsna halk edebiyat ve kltrnn karlmasyla
oluflmaya bafllamfl ve btn bunlarla birlikte temel ilhmn Bat ve zellikle Fransz edebiyat ve filozoflarndan almfl bir edebiyat dnemidir.
YEN TRK EDEBYATININ OLUfiUMU

Bu edebiyatn ortaya kp geliflmesini ve tedricen kk salmasn etkileyen etkenlerden birincisi olarak Lle Devrindeki Batlaflma hareketleri zikredilebilir. Daha
sonras iin Avrupaya gnderilen ilk Trk aydnlaryla zellikle Paris, Viyana ve
Berlinde alan daim elilikler; tercme odalarnn kurulmas, yeni hukuki dzenlemeler, Encmen-i Dnflin almas ve bir Osmanl niversitesinin btn
ynleriyle oluflturulmas gibi gayretlerin zeminini oluflturduu eitim ve retim
alanndaki alflmalar, gazetecilik faaliyetleri ve o dnemin tek iletiflim vastas
olan bu gazeteler araclyla kamuoyunda kendisine yer bulan yeni trler, bu edebiyatn ortaya kfln hazrlayp destekleyen en nemli unsurlardr.
40
Lle Devri
Yirmisekiz elebi Mehmet

Efendinin yazd Paris
Sefaretnamesi, Batllaflma
dneminin ilk yazl
kaynadr.
1718de imzalanan Pasarofa Antlaflmasyla bafllayp 1730da patlak veren Patrona

Halil syanyla biten ve isim babas byk Trk flairi Yahya Kemal olan Lale
Devri, Batlaflma hareketinin sistemli bir devlet politikas olarak bafllad bir sre
olarak dflnlebilir. Deiflik alanlardaki Batlaflma abalarnn dolayl olarak edebiyat da etkilemeye bafllad bu dnem drt ana bafllk altnda zetlenebilir.
Tercme Heyeti: Nevflehirli Damat brahim Paflann nclnde kurulan ve 25 kifliden oluflan bir heyettir. Ayrca dnemin nemli flairi Nedim
de bu topluluk iindedir.
Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin Paris Sefaretnamesi: Kendi adna
bir lle eflidi bulunan ve Lle Dneminden ksa bir sre nce fiehrezurinin
Efl-fieceretl lahiyye isimli fizik kitabnn drdnc blmn Trkeye
eviren Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin 1721 ylnda sefir olarak gittii Pariste grdkleri ve yafladklarndan yola karak hazrlad meflhur seyahatnamesi, Batllaflma dneminin ilk yazl kaynadr.
lk Matbaa: Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin Paris seyahatinde yannda bulunup Franszcay en gzel flekilde konuflan ilk Trk olan Mehmet Sait elebi ile brahim Mteferrikann 1726 ylnda kurduklar matbaa, Mteferrikann 1745 ylnda lmne kadar Trk yenileflme tarihinde nemli
bir ifllev grmfltr.
Askerlik Alannda Yaplan Yenilikler: Damat brahim Paflann el att
bir nemli alan da askerliktir. Askerlik alannda yaplan bu yeniliklerde,
zellikle, 1729 ylnda Osmanl Devletine iltica ederek Humbarac Ahmet
Pafla adn alan Fransz asll Claude Alexandre Comte de Bonnevalin katklarn da unutmamak gerekir.
Elilikler
Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin ksa sreli Paris seyahati Osmanl Devletinde byk yanklar uyandrmfl ve etkisi uzun sre devam etmifltir. Bat ile iliflkilerin geliflmesi ksa srede Osmanl Devletinin gndemine elilik kavramn getirmifltir. Baty tanyan devlet adamlarnn yetiflmesine zemin hazrlamak; Batnn
sivil ve asker uzmanlarnn getirilmesine araclk etmek ve Batya gnderilen rencilerin ifllerini dzenlemek gibi amalarla kurulan ve ilki 1793 ylnda Londrada alan bu ilk elilii daha sonra srasyla Paris, Viyana, Berlin ve Petersburgda alan elilikler takip etmifltir. Bu elilikler, Batl anlamda birok yeniliin
lkeye getirilmesine hizmet etmenin yan sra Mustafa Reflit Pafla, Ali Pafla ve Fuat
Pafla gibi Tanzimat Dnemine damgasn vuran flahsiyetlerin yetiflmesine de zemin
hazrlamfltr. Dolaysyla Avrupay kulaktan dolma bilgilerle deil, gen yaflta oraya giderek ve o kltr yaflayarak tanyan aydnlarn yetiflmesi edebiyatn yenileflmesine de ciddi anlamda katkda bulunmufltur.
Fransz htilli
Yeni Trk edebiyatnn ortaya kflnda rol oynayan en nemli etkenlerden/kaynaklardan birisi de Fransz htillidir. 1789da gerekleflen ve temelini Diderot, Montesquieu, Voltaire, J.J. Rousseau gibi 18. yzyl Aydnlanma a filozoflarnn att bu hareketin ne kard temel kavram; Libert (hrriyet), galite (msvat/eflitlik) ve fraternit (uhuvvet/kardefllik)tir. Bu kavramlar monarfli, aristokrasi ve
kiliseye karfl burjuvazinin verdii mcadele sonucunda ortaya kmfltr. Fakat burada burjuvazinin halk kelimesinin karfll olarak kullanldn belirtmek gerekir.
3. nite - Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar
Fransz htilliyle dnyaya yaylan bu temel kavrama; adalet, kanun, anayasa, millet, mill egemenlik ve milliyetilik gibi kavramlar da ekleyebiliriz. Btn bu
kavramlarn, aydnlar elinde ifllenip uygun bir dille halka anlatldka dnyadaki
devlet ve millet anlayfllarn yeniden flekillendirecei aktr.
Milliyetilik ve bunun doal bir sonucu olarak ortaya kan ulus devlet tartflmalarnn dnyada en ok etkiledii devletlerden birisi de elbette Osmanl
Devleti olmufltur.
Baflta fiinasi ve Namk Kemal olmak zere, Fransz htillinin bu temel kavramlarndan Tanzimat Dneminin btn aydnlar derinden etkilenmifllerdir.
Milliyetilik dflncesiyle ilgili Fransz htillinden bir rnek: Fransz htillinin
hemen sonrasnda, 1792 ylnda, istihkm yzbafls Rouget de Lisle tarafndan bir
vatan ve hrriyet flarks yazlr ve bestelenir. Marsilya taburu tarafndan yayld iin La Marseillaise adn alan bu marfl vatan ve hrriyet gibi kavramlar n
plna kard iin dnemin krallarn rahatsz eder. Daha sonra Fransz mill marfl olarak da kabul edilen bu flark, burada ortaya kflndan bir yl sonra Osmanl
Devletinde alnp sylenmeye bafllar.
La Marseillaisei, Trk edebiyatnda, tek blm olarak ilk defa tercme eden
Namk Kemal olmufltur. Namk Kemalin 1869 ylnda Hrriyet isimli yazsnda
neflrettii bu marfln evirisi flyledir:
Ey ehl-i vatan gel gidelim flan gndr bu
Zulm at yine karflmza kanl alemler
Evldmz ehlimizi krdaki ordu
gfl- vefmzda tutup bomaa kkrer
Saf balayn artk sarln siz de silha
Reyyan edelim isrimizi hn- mbha
41
Fransz htillinin hemen

sonrasnda, 1792 ylnda,
istihkm yzbafls Rouget
de Lisle tarafndan yazlan
vatan ve hrriyet flarks
La Marseillaise adl nl
marfl Trk edebiyatnda, tek
blm olarak ilk defa
tercme eden Namk Kemal
olmufltur. Tam metin olarak
ilk defa tercme edip
yaymlayan ise
Suphipaflazade Mehmet
Ayetullah Beydir.
Not: Baflta Namk Kemal olmak zere, dnemin nde gelen birok aydnnn
iinde yer ald Yeni Osmanllar hareketini de derinden etkileyen bu vatan ve
hrriyet flarksn, 22 Austos 1870te Terakki gazetesinde tam metin olarak ilk
defa tercme edip yaymlayan Suphipaflazade Mehmet Ayetullah Beydir. Bu
zat, stiklal Marflmzn ortaya kflnda ok byk emekleri olan Hamdullah Suphi Tanrverin de aabeyidir. Btn bunlar, kendisi de ok iyi derecede Franszca
bilen Mehmet Akif Ersoyun bu marfl okuduu ve stiklal Marfln yazarken tema
olarak bu metinden yararland dflncesini akla getirmektedir.
Tanzimat Ferman
Tanzimat Ferman, 3 Kasm 1839 tarihinde stanbulda Glhane Parknda, padiflahn, Devletin nde gelenlerinin, bilim adamlarnn, ordu mensuplarnn, Rum ve
Ermeni patriklerinin, Yahudi hahamnn, esnaf teflkilatlarnn ve yabanc elilerin
huzurunda Mustafa Reflit Pafla tarafndan okunmufl, daha sonra Takvim-i Vakayide yaymlanmfltr. Btn bunlarn yan sra, halk ieriinden haberdar etmek
iin ok sayda bastrlan bu metin flehir meydanlarna aslmfl; ayrca bu fermann,
sancak ve kazalarda halka anlatlmas emredilmifltir.
Ferman, ngilterenin Osmanl Devleti bnyesindeki ekonomik karlarn korumak amacyla 1838 ylnda imzalad Balta Liman Antlaflmasnn peflinden, konuyu hukuki zemine taflma dflncesiyle dfl basklar sonucunda iln edilir. Bu
ana etkenin dflnda fermann iln edilmesinin arkasnda, Msr Valisi Mehmet Ali
Pafla konusunda Avrupann tam desteini almak, Avrupann Osmanl Devletinin
iifllerine karflmasn nlemek, Fransz htillinin Osmanl Devletini en ok etki-
Tanzimat Ferman, 3 Kasm

1839 tarihinde stanbulda
Glhane parknda, Mustafa
Reflit Pafla tarafndan
okunmufl; daha sonra
Takvim-i Vakayide
yaymlanmfltr.
42
leyen ilkesi olan milliyetiliin etkisini azaltmak ve gayrimslimleri devlete balamak gibi yan etkenler de yatmaktadr. Toplumu siyasi, kltrel, iktisad, asker
ve eitim gibi alanlarda derinden etkileyen bu fermann getirdii ana ilkeler flu flekilde zetlenebilir:
Mslman olsun olmasn btn tebaa kanun nnde eflit saylacak (dolaysyla hukuki anlamda Mslman-Mslman olmayan ayrm ortadan kalkacaktr),
Mslman olsun olmasn her bireyin can, mal, rz ve namus emniyeti salanacak; devlet bunu kanunlar araclyla yapacak,
Vergiler, mkelleflerin mali durumuna gre ve dzenli olarak alnacak,
Rflvet alnmayacak ve btn devlet memurlarna maafl balanacak,
Ak yarglama ile kesin bir karar verilmedike hi kimse cezalandrlmayacak, idam edilmeyecek, zehirlenmeyecek, mallarna el konulmayacak,
Askerlik grevi, toplumun sosyal, tarmsal ve ekonomik durumu gz nnde bulundurularak yeniden dzenlenecek ve belirli bir sreye balanacak,
Yeni hkmlerin uygulanacana dair, gerek padiflah, gerek vkel ve vezirler tarafndan yemin edilecek.
Son dnem Trk tarihinde siyasi, sosyal ve kltrel deiflimin ilk adm olarak
deerlendirilebilecek bu ferman, zamanla toplum hayatnda zihniyet ve davranfl
ikiliinin ortaya kmasna da neden olmufltur. ln edilmesinden yaklaflk yirmi
sene sonra (1859-1860) somut eserlerle ortaya kacak olan edebiyata da adn
veren bu dzenleme, Trk kltr tarihinde birok yenilie kap aralamas bakmndan nemlidir.
Islahat Ferman
Osmanl Devletinin, Krm Savafl srecinde 1 fiubat 1856 tarihinde imzalad Viyana Protokolnn drdnc maddesi Osmanl uyruunda bulunan Hristiyanlarn Mslmanlarla hukuk msavat hakknda kendiliinden vermifl olduu teminat yine kendiliinden teyit etmesi bahsine vurgu yapar. 30 Mart 1856da yaplacak Paris Sulh Antlaflmas ncesinde, Osmanl Devleti elini glendirmek iin, bu
maddeden yola karak Islahat Fermann kendiliinden yrrle koyar. Tanzimat Fermannda olduu gibi bu fermanda da halkn mutluluk ve ihtiyalarndan
ok Avrupa devletlerini ve lke iindeki aznlklar memnun etme dflncesi n
plndadr.
18 fiubat 1856ta sadrazam Mehmet Emin Ali Paflann nclnde hazrlanan
bu ferman, Babalide vkel, devlet erkn ve aznlk mezheplerinin ruhan liderlerinin de hazr bulunduu bir ortamda okunur. Tanzimat Fermanndaki aznlk
haklarnn resmen pekifltirilip salamlafltrld bu ferman, Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle Osmanlclk dflncesinin beyannamesi gibidir.
Islahat Fermannn ne kan maddeleri flunlardr:
Mttefiklerin (ngiltere, Fransa, Avusturya) yardmlaryla dflarda daha gvenli hale geldiimiz bu zaman diliminde, ieride de bir slahatn yaplmas
yeni ve hayrl bir dneme bafllang oluflturacaktr.
Tanzimat Fermannda din ve mezhep fark olmakszn btn tebaaya bafllanan can, mal ve namus gvenlii kuvvetlendirilmifl ve desteklenmifltir.
Cemaatlerin ruhan liderlerine verilen bahflifl ve gelirler tamamyla yasaklanp hepsi maafla balanacaktr.
Kk ve byk mezhep fark olmakszn btn mezhepler din zgrlnden yararlanmakta eflittir.
Hi kimse din deifltirmeye mecbur edilmeyecektir.
43
Cins ve mezhep fark olmakszn btn tebaa devlet memuru olabilecektir.

Kanuni ykmllk ve nitelikleri taflyan herkes hangi dine mensup olursa
olsun asker ve mlki okullara girme hakkna sahip olacaktr.
Mslmanlarla gayrimslimler veyahut sadece gayrimslimler arasnda ortaya kacak ticaret ve cinayet davalar iin muhtelit (karma) mahkemeler
oluflturulacak ve yarglamalar ak olarak yaplacaktr.
Gayrimslimler de askerlik hizmetiyle ykml tutulacaklar; fakat bu ykmllklerini fiilen yapabilecekleri gibi, bedel vermek suretiyle de yerine getirebileceklerdir.
Yerli tebaann bal olduu hkmlere uymak kofluluyla yabanclara da
gayrimenkul edinme hakk verilecektir.
ok ilgintir ki bu ferman, mparatorluktaki Mslman unsurlar memnun etmedii gibi, kendileri lehinde birok madde ierdii halde aznlklar da mutlu etmemifltir. zmit piskoposunun Allaha dua edelim de flu ferman bir daha keseden
kmasn sz bu balamda ok ilgintir. Dolaysyla, devlet adamlarnn btn
bu abalar, eski gcn ve dolaysyla inandrcln kaybeden devlete gveni
geri getiremiyordu.
YEN TRK EDEBYATININ GELfiM

Eitim ve retim
Yeni bir kltr ve edebiyatn ortaya kflndaki en nemli etkenlerden biri de eitim ve retimdir. Yeniliin ve deiflimin kalc olmasn salamada en etkili aralardan birisi olan eitim, olumlu ve gzel meyvelerini verebilmek iin uzun bir zamana ihtiya duyar.
Eitimde belli hedeflere ulaflabilmek iin, her fleyden nce belli bir ekonomik
gce ihtiya vardr. Bunun peflinden, dnyadaki geliflmeleri ve deiflimleri doru
anlayan ve yorumlayan bir planlama gerekir. Ayrca; her branflta yetiflmifl retmenler, her eitim seviyesinde bir nceki eitim srecini tamamlamfl renciler
ve bunlarn eitim yapabilecekleri meknlara ihtiya duyulur. Her dzeyde okunacak ve okutulacak kitaplar, eitimin trne gre laboratuvar ve ktphaneler olmadan da salkl bir eitimden bahsetmek mmkn deildir.
Tanzimat Dnemine kadar Osmanl Devletinde tip eitim kurumu grlr:
Din retim kurumlar: Sbyan okullar (ilkokul), medreseler (orta ve yksek retim kurumlar)
Asker ve teknik okullar: Mhendishne-i Bahr-i Hmyun (1773), Mhendishne-i Berr-i Hmyun (1793), Tphne-i Amire Cerrahhne-i Mamre
(1826), Mekteb-i Ulm- Harbiye (1834), Muzika-i Hmyun (1834)
Genel retim kurumlar: Mekteb-i Marif-i Adliye (1838), Rfltiyeler (1839),
Mekteb-i Ulm-i Edebiyye (1839)
Bu genel kategorilefltirme dflnda Tanzimata kadarki eitim kurumlarna, varlklar asrlar ncesine dayanan Acemi Olanlar Mektebi ile Enderun Mektebini de
eklemek gerekir.
Yenileflme hareketleri balamnda eitim ve retim alanndaki ilk dzenlemeleri, 1824 ylnda II. Mahmutun ilkretimi zorunlu hle getirmesi ile bafllatabiliriz. retmen, okul binas, ara-gere gibi temel eitim gereksinimlerini
tam olarak z(e)meden kt zerinde ilkretimi zorunlu hle getirmenin hedeflenen deiflimi kolay kolay ortaya karamayaca ak bir gerektir. Fakat
burada, o zamana kadar sadece vakflarn ilgilendii ilkretim faaliyetlerine
devletin el atmas, yenileflme tarihimiz asndan nemlidir.
Tanzimat Dnemine kadar

Osmanl Devletinde tip
eitim kurumu grlr: Din
retim kurumlar, asker ve
teknik okullar, genel retim
kurumlar.
Yenileflme hareketleri
balamnda eitim ve
retim alanndaki ilk
dzenlemeler, 1824 ylnda
II. Mahmutun ilkretimi
zorunlu hle getirmesi ile
bafllatlabilir.
44
II. Mahmutun 1832 ylnda

at Tercme Odas
Tanzimat Dneminin, yeni
bir edebiyatn ortaya kfln
hazrlayan en nemli
meknlarndan birisidir.
Bu nemli ilk giriflimden sonra eitim alannda yaplan resm alflmalar ana
hatlaryla flyle sralayabiliriz:
1832de Tercme Odas,
1845te eitim iflleriyle ilgilenmek iin Meclis-i Marif-i Muvakkat,
1846da sbyan, rfltiye mekteplerinin slah ve almas dflnlen Darlfnunun ilk hazrlk alflmalarn yapmak iin Meclis-i Marif-i Ummiyye,
1846da bugnk Mill Eitim Bakanlnn ilk flekli olan Mektib-i Ummiyye Nezreti,
1851de, 1846da ilk alflmalar yaplan ve binasnn temeli atlan Darlfnunun mfredat program ve kitaplarnn hazrlanmas iin Ercmen-i Dnifl,
1857de, Bat eitim sistemine uygun tarzda Marif-i Ummiyye Nezareti
kurulur ve 1869da da Marif-i Ummiyye Nizmnamesi hazrlanr.
Btn bu abalar iinde Tercme Odas (Kalemler) ile Encmen-i Dnifl yeni
bir edebiyatn ortaya kflnda oynadklar rol bakmndan dierlerine gre biraz
daha ne kar.
Kalemler
Bugnn resm devlet daireleri olarak dflnebileceimiz kalemlerin Tanzimat
Dneminin yeni bir edebiyatn ortaya kfln hazrlayan en nemli meknlarndan birisi olduunu syleyebiliriz. II. Mahmutun 1832 ylnda at Tercme
Odas bu konuda ilk teflebbslerden birisidir. Bu oda yenileflme devrine damgasn vuran Ali, Fuat ve Saffet Paflalar yetifltirmekle kalmaz, 1839 ylndan sonra deta bir okul hlini alr.
Sbyan mektebini bitiren 13-14 yaflndaki genlerin ra (stajyer) olarak gittikleri, hem meslek sahibi olup hem de birka yabanc dil rendikleri bu meknlar, o dnemin niversiteleri olarak da dflnlebilir. Babali Tercme Odas,
Mabeyn Kalemi, Tophane Kalemi, Sadaret Mektub Kalemi, Hariciye Mektub Kalemi, Evkaf- Humyun Mektub Kalemi, Gmrk Kalemi zamann ilk akla gelen
kalemlerindendir.
Mesel fiinasi, 13-14 yafllarnda ra olarak gittii Tophane Mflirlii Kaleminde brahim Efendiden Arapa, Bursal fieyh Zaikten Farsa, asl ad Chteauneuf olup daha sonra Mslmanl seerek Reflat adn alan Reflat Beyden de
Franszca renmifltir. Btn bunlara, bu kurumun baflnda bulunan Mflir Ahmet
Fethi Paflann flahs yardmlarn da eklersek, yeni Trk edebiyatnn nc flahsiyetlerinden birisi olan fiinasinin ortaya kflnda Tophane Mflirlii Kaleminin ne
kadar nemli bir rol oynad daha iyi anlafllr. Tanzimat Dnemi sanatlarnn
hepsi istisnasz kalemlere gitmifl; burada hem birka yabanc dil renmifl, hem de
meslek ve kltrel balamda kendilerine yeni yeni ufuklar amfllardr.
Amac ileride kurulacak olan
niversitede (darlfnn)
okutulmak zere Arapa,
Farsa ve Bat dillerinde
yazlmfl eserleri tercme
etmek, Trkede deiflik
fenlere ait ihtiya duyulan
eserlerin saysn artrmak,
Trk dilinin geliflmesine
hizmet etmek olan
Encmen-i Dniflin ilk
kitab Ahmet Cevdet Pafla
ile Fuat Paflann birlikte
yazdklar Kavaid-i
Osmaniyedir.
Encmen-i Dnifl
Fransz Akademisi rnek alnarak Mustafa Reflit Pafla tarafndan kurulmufltur. Padiflahn da bulunduu bir ortamda, Mustafa Reflit Paflann meflhur nutkuyla alr.
18 Temmuz 1851 ylnda Divanyolundaki Drl Maarif binasnda alfl yaplan
bu kurumun, 1846 ylndan beri almasnn dflnld bilinmektedir. Padiflahla birlikte, devrin nemli bilim ve devlet adamlar da hazr bulunduu alflta, Ahmet Cevdet Pafla ile Fuat Paflann birlikte yazdklar Kavaid-i Osmaniye, Encmenin ilk kitab olarak Abdlmecite takdim edilir.
Encmen-i Dniflin yeleri dahil ve haric olmak zere iki ksma ayrlr. Dahil (asli) yelerin says krk, haric (fahri) yelerin says snrszdr. Dahil yele-
rin bir bilim dalnda sz sahibi olmalar veya bir eser tercme edebilecek kadar bir
yabanc dili bilmeleri, ayrca Trke bir kitap yazacak kadar da Trkeye vakf olmalar flarttr. Haric yelerin Trke bilmeleri flart deildir. Bunlarn, hangi dilde
yazlrsa yazlsn eitime faydal alflmalarn Encmene sunmalar gerekmektedir.
Encmen-i Dnifl Nizamnamesinde bu bilgi akademisinin kurulmasnn gerekeleri flyle sralanmfltr:
Srekli geliflmekte olan bilim ve fikir akmlarn takip etmek suretiyle ileride
kurulacak olan niversitede (darlfnn) okutulmak zere Arapa, Farsa
ve Bat dillerinde yazlmfl eserleri tercme etmek,
Fenlere ve sanayiye ait eserleri herkesin anlayabilecei bir dille yazmak ve
tercme etmek,
Trkede deiflik fenlere ait ihtiya duyulan eserlerin saysn artrmak,
Trk dilinin ilerlemesine/geliflmesine hizmet etmek.
Encmen-i Dniflin kurulufl amalarna baktmzda temelde dil (Trke) ile
almas dflnlen niversite ve onun temel ihtiyalar zerinde younlaflld
grlr. Fakat, Reflit Paflann 1852 ylnda sadrazamlktan uzaklafltrlmas, bu gzel heyecann ateflini ksa srede sndrr. Darlfnunun alflnn gecikmesinin
arkasnda, Krm Savaflnn (1853-1856) patlak vermesi, adafl bilim anlayflnn
tam olarak anlafllamamas ve yeler arasndaki uyumsuzluk gibi nedenlerin de
yatt bilinen gereklerdendir.
Konaklar
Devlet dairesi kavramnn tam olarak oturmad Tanzimat Dnemi siyasi ve kltrel hayatnda konaklar ok nemli grevler ifa etmifllerdir. Bu dnemde herhangi bir devlet adamnn kona, ailesiyle birlikte yaflad yer olmasnn yan sra,
devlet ifllerinin de grld resm bir ifl yeri ifllevi taflr. Lebib Efendi, Ahmet
Mithat Efendi, Mithat Pafla, Mnif Pafla ve Sami Paflann konaklar o dnemin
ilk akla gelen konaklarndandr. Btn bunlarla birlikte dnemin kuflkusuz en
nemli kona Mustafa Reflit Paflann konadr. Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr
Trk Edebiyat Tarihinde Reflit Pafla ve Dairesi derken ana ve somut mekn olarak Mustafa Reflit Paflann konana iflaret eder. Tanzimat Dnemine damgasn
vuran Sadk Rfat Pafla, Nuri Efendi, Sarm Pafla, Ali Pafla, Fuat Pafla, Ahmet
Vefik Pafla, Ahmet Mithat Pafla, Mahmut Nedim Pafla, fiinasi ve Ziya Pafla gibi flahsiyetler hep bu dairenin, bu konan iinde yetiflmifllerdir. Dolaysyla ayn
dnya grflne mensup insanlarn karfllafltklar, grfltkleri, birbirlerini tandklar ana mekn olmalar bakmndan konaklar; yenileflmenin meknsal dnflmne tanklk etmeleri balamnda konak hayat, yeni bir edebiyatn ortaya kmasnda nemli ilk unsurlardandr.
Samipaflazade Sezai, ocukluunun getii babas Samipaflann konan
flyle anlatr:
Bulunduum muhit edeb bir inkiflafa pek msaitti. Pederimin evinde idim,
buras deta bir kervansarayd. Divan yolundan misafir gelir gibi t Afganistandan,
fiirazdan, Paris ve Berlinden kalkp konan kapsn alan olurdu. Ben iflte byle
bir evde dodum ve bydm. Evimizde bilhassa pederimin bulunduu meclislerde ahlk, edeb bahislerden baflka hibir mubahese olmazd. Merhum, dostlarn
intihabda ok mflkil-pesent davranrd. Bize de daima en hararetle tavsiye ettii
fley bu idi. fieyh Sadinin fena adamdan ateflten kaar gibi kanz mealindeki
msran tekrar eder dururdu. Babamn meclisinden hi eksik olmayan birok zevat arasnda Doktor Mortman isminde Alman alimiyle Msy Faber isminde bir
45
46
Fransz vard. Her ikisi de musahabelerinden ok istifade edilir kimselerdi. Bu Faber daha o zamanlar Fransz inklb- kebirinden misaller gstererek bizi milli ihtille teflvik ederdi (Dayan, 2009, s. 83-84).
YEN TRK EDEBYATININ KAYNAKLARI

eviri
evirinin Trk kltrne ilk

hizmeti, Trkenin
sadeleflmesine yapt
katkdr. kinci nemli
hizmeti ise yeni konu ve
kavramlar dilimize
taflmasdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
K K A Tyaplan ilk edeb eviriler iin 2. nitenin 27. sayfasndaki eviriler

TanzimattanDsonra
blmne baknz.
DKKAT
SIRA SZDE
N N
fiinasi, Namk Kemal, Ziya

Pafla, Mnif Pafla, Ahmet
AMALARIMIZ
Mithat Efendi, Abdlhak
Hamit, Muallim Naci,
Recaizade Mahmut Ekrem,
Samipaflazade Sezai gibi
K T A P
Tanzimat Dnemi flair ve
yazarlar ayn zamanda
gazete ve gazetecilikle
meflgul olmufl sanatlardr.
TELEVZYON
NTERNET
Bir kltrn, bir uygarln veya bir insann bir baflka kltr, uygarl veya insan tanmasnn en ksa yollarndan birisi eviri (tercme)dir. Bu nedenle, Lle Devrinden sonra yavafl yavafl yzn Batya dnen Trk aydnlarnn en ok rabet
ettikleri aralardan birisi eviri olmufltur.
Tanzimat Dnemi sanatlar bir flekilde mutlaka eviri tryle de muhatap olmufllardr. Bu durum, her fleyden nce Tanzimat sonras Trk aydnn kendi diliyle yzleflmesi sonucunu dourmufltur ki konuyla ilgili olarak ilk akla gelmesi gereken budur. Okuduu yabanc metinleri, Trk diline hem kelime hem de kavram
boyutlaryla aktarmakta zorlanan Trk aydn ister istemez kulland dili hem yenilemek hem de sadelefltirmek zorunda kalmfltr. Dolaysyla, evirinin Trk kltrne ilk hizmeti, Trkenin sadeleflmesine yapt katkdr.
evirinin, Trk kltrne ikinci nemli hizmeti, yeni konu ve kavramlar dilimize taflmasdr. Bu yeni konu ve kavramlar, ou kez flekil ayn kalsa bile, edeSZDE
b trlerin SIRA
ieriini
ciddi anlamda geniflletmifltir.
Yeni bir kltre atlm ve almada bylesine nemli ara olan evirinin maalesef Trk kltrnde
D fi N E L M gerekli yenileflmeyi yapt sylenemez. nk nitelikli bir evirinin ortaya kmas iin, her fleyden nce kendi ana diliyle birlikte eviri yapt dili ve konuyu iyi derecede bilmesi gereken evirmenlere ihtiya vardr ki bu da
S O R U
her zaman mmkn olamamaktadr.
Gazete
SIRA SZDE
Trk kltr tarihinde ortaya kflndan itibaren btn yeniliklerin taflycs gazeAMALARIMIZ
teler ve gazeteciler
olmufltur. Nasl bu dnemin sanatlarnn hemen hepsi bir flekilde kalemlerde bulunmufl, buralarda yeni bilgi ve beceriler edinmifl ve eviriyle
ilgilenmifllerse; ayn flekilde, gazetelerin atlar altnda da kendilerine bir yer bul T A P
mufllardr. KDolaysyla,
Tanzimat Dnemi sanatlarnn hepsi ayn zamanda birer
gazetecidirler. fiinasi, Namk Kemal, Ziya Pafla, Mnif Pafla, Ahmet Mithat
Efendi, Abdlhak Hamit, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem, SamipaT E L Egazete
V Z Y O N ve gazetecilikle meflgul olmufl Tanzimat Dnemi sanatlardr.
flazade Sezai
Gazetelerin Trk kltr tarihi bakmndan temel ifllev ve nitelikleri flu biimde
sralanabilir:
gazeteler, genifl kitlelere hitap ettikleri iin fiinasinin Tercman- Ahvl
Bu ilk
NTERNET
in mukaddimesinde belirttii gibi umum halkn kolaylkla anlayabilecei dille kmak zorundaydlar. Bu nedenle, gazeteler Trkenin sadeleflmesine,
Devletin halka iletmek istedii resm bilgiler yannda fikr, felsef, siyasi, kltrel vb. alanlarda birok yeniliin genifl kitlelere anlatlmasna,
Makale, hikye, roman ve tiyatro gibi yeni edeb trlerin halka ulafltrlmasna,
Yeni aydn tipinin ortaya kmasna,
Kamuoyu oluflturulmasna araclk etmifllerdir.
47
lk Gazeteler
1794 ylndan itibaren stanbulda Fransz Sefaretinin, 1824ten bafllayarak da zmirde Fransz tccarlarn kard gazeteler bir kenara braklrsa Osmanl topraklar ierisinde baslan ilk gazete 1828 ylnda Msrda Kavalal Mehmet Ali Paflann kard Vekyi-i Msriyyedir. Yapt birok yenilikle II. Mahmut zerinde etkili olan Mehmet Ali Pafla, gazete konusunda da Padiflah etkilemifltir. Yeniliki zellikleriyle n plana kan bu iki insann, belki de en ok ihtiya duyduklar fley, yaptklarn halka ve dnyaya anlatmaya yarayacak bir ara olan gazeteydi. flte bu nedenle II. Mahmut, yeni bir gazete karmak iin hemen harekete
geer, zmirden Alexandre Blaque artr ve ona Le Moniteur Ottoman isimli resm bir gazeteyi karttrr. II. Mahmutun zamannda, 1831 ylnda kan Takvim-i Vakayi iflte bu ilk teflebbsn peflinden gelir.
Takvim-i Vakayi (1831)
Gereklefltirdii slahatlarla son dnem Trk tarihine damgasn vuran yeniliki
padiflahlardan birisi olan II. Mahmutun yapt en nemli ifllerden biri Kavalal
Mehmet Ali Paflann da etkisiyle kard ilk resmi gazete Takvim-i Vakayidir. 1
Kasm 1831 tarihinde devlet eliyle karlan bu gazetede beyannameler, tevcihatlar
(rtbe verme ifli), teflrifatlar (resm ziyaret ve kabuller, trenlerde uyulmas gereken kurallar) gibi resm hayata ait bilgiler yer alr. Gazetede, ara sra, dnyadan ilgi ekici haberlere de yer verilir.
Ceride-i Havadis (1840)
lk yar resm Trk gazetesidir. 1815 ylnda zmire yerleflen ve daha sonra stanbulda hem Amerika Birleflik Devletleri Sefaretinde ktiplik yapp hem de ticaretle
uraflan William Churchill tarafndan 31 Temmuz 1840 tarihinde karlmfltr.
Bu gazetenin, Trk kltr ve gazetecilik tarihine katklar nemlidir:
lk defa muhabir gnderme,
lk ek neflri (Ruzname/Ruzname-i Ceride-i Havadis),
Galatada Naum Tiyatrosunda oynanan piyeslerin Trke evirilerini verme,
Hastalklar hakknda aklayc ve koruyucu bilgilere yer verme,
Ansiklopedik bilgiler verme,
lm iln ve lenlerin biyografilerini verme,
Kitap flekline gelecek tefrikalar yapma,
Okuyucu mektuplar yaymlama,
Savafl muhabirlii
gibi birok yenilik Ceride-i Havadisin Trk basn tarihine hediyeleridir. Son yaplan alflmalar, bu gazetenin, Trk yenileflme tarihimiz asndan ne kadar nemli olduunu aka ortaya koymufltur.
Tercman- Ahvl (1860):
lk zel gazetedir. Bu gazeteyi, 22 Ekim 1860 tarihinde, stanbul telgraf mdr Agah Efendi ile fiinasi birlikte karmfllardr. fiinasi 24. saydan sonra gazeteye yaz yazmamfltr.
Bat anlamda ilk zel gazete olan Tercman- Ahvlde dikkati eken temel nitelikler flyle sralanabilir:
Bu gazeteyle birlikte ilk defa bir Trk gazetesi yaymlanmfl ve Trklere gazetecilik kapsn amfltr.
Gazetenin mukaddimesinde Madem ki bir sosyal toplulukta yaflayan halk
bunca Kanuni sorumluluklarla ykmldr, elbette szle ve yazyla kendi
vatann yararna olan dflncelerini bildirmeyi tabi haklarndan sayar.
II. Mahmut dneminde 1

Kasm 1831 tarihinde
baslmaya bafllanan ve ilk
resm gazete olan Takvim-i
Vakayinin karlmasndaki
temel ama, giriflilen slahat
ve yenileflme ifllerinin
sonularn duyurmak, bu
suretle milleti padiflahn
yaptklarna sndrmaktr.
Not: Ceride-i Havadis

(1840), ilk yar resm Trk
gazetesidir. Bu ilk yar resm
yar zel gazetenin
karlmasnn hikyesi
Osmanl Devletinin son
dnemine flk tutmaktadr:
Churchill, stanbulun
yabanclarn oturmasna izin
verilen semtlerinden
Modada (Kadky)
avlanrken bir ocuu
yaralaynca tutuklanmfl,
bunun zerine ngiliz
bykelisi Ponsonby
kapitlasyon haklarna
dayanarak bir ngilizin
sulu bile olsa
tutuklanamayacan ileri
srerek Osmanl Devletine
nota vermiflti (18 Mays
1838). Konuya dier Avrupa
devletleri de karflnca olay
siyasi bir nitelik kazanmfl,
artan basklar zerine
Churchill serbest
braklmflt. Ardndan devrin
Dfliflleri Bakan Akif Pafla,
hastal ne srlerek
grevden azledilmifl,
Churchillden zr dilenerek
tutukluluk tazminat olarak
kendisine prlantal niflan,
zeytinya ihra izni veren
ferman ve gazete yaymlama
imtiyaz verilmiflti. (Ziyad
Ebzziya, 1993, s. 406).
48
lk zel gazete olan

Tercman- Ahvli 22 Ekim
1860 tarihinde, stanbul
telgraf mdr Agah Efendi
ile fiinasi birlikte
karmfllardr.
kinci zel gazete, 28

Haziran 1862de fiinasi
tarafndan karlan Tasvir-i
Efkrdr.
diyerek dile getirdii dflnceler, devletle halk arasndaki uurumu kapatmaya ynelik ilk szler olmas bakmndan nemlidir. Burada fiinasinin,
Fransz filozoflarnn da etkisiyle dile getirdii katlmc halk ve aktif aydn
anlayfl bugn bile orijinalliini kaybetmemifltir. Ayrca bu mukaddime,
Trk basn tarihinin ilk makalesi olarak da dflnlebilir.
Basit bir rnei Ceride-i Havadis gazetesinde grlmekle birlikte, tefrika
kelimesi zerinde ayrntl bir flekilde ilk defa duran fiinasidir. Ayrca, fiair
Evlenmesi isimli tiyatro eserini yine bu gazetede tefrika etmesi, onun bu bahiste teoriden pratie getiini gsterir.
Eskiden alt alta rastgele istif edilen haberleri, haber trlerine gre kategorize ederek verme usul ilk defa bu gazete ile bafllamfltr.
Basn tarihinde gazeteler arasndaki ilk rekabet, yine bu gazetenin yaymlanmasndan sonra, o zaman diliminde yayn hayatna yaklaflk yirmi yldr devam etmekte olan Ceride-i Havadisin kendi gazetesini daha cazip klmak
iin kard Ruzname-i Ceride-i Havadis adl ekin yaym ile bafllar.
Tasvir-i Efkr (1862):
kinci zel gazetedir. 28 Haziran 1862de fiinasi tarafndan tek baflna karlmfltr.
Gazetenin mukaddimesi Tercman- Ahvlin mukaddimesindeki grfllerin
alm gibidir. fiinasi, Tasvir-i Efkr mukaddimesinde de devlet-halk iliflkisine deinir ve yine halktan yana tavr koyar: Her devlet, idaresini vekil sfatyle zerine
ald bir mill topluluun devamn salamakla ayakta durabilecei ve ancak o
milletin menfaatlerini koruyacak tedbirler almak suretiyle iktidarnn kuvvetli olabilecei, herhangi bir delil ile ispatna gerek duyulmayacak ak gereklerdendir.
fiinasi, mukaddimenin devamnda, gazetelerin halkn dflncelerini ortaya koymada oynayacaklar arac rolne de iflaret eder.
Tasvir-i Efkr daha ilk nshasndan itibaren kendisinden ncekilerden farkl,
gzel ve dzenlidir. Sade bir dil kullanmaya alflr. lk olarak Tercman- Ahvlde rastladmz haber tasnifi uygulamas, bu gazete ile bugnk flekliyle sayfa dzeni dediimiz modern anlayfla dnflr. Gazetedeki makaleler bugnk
anlayfla yakn bir flekil almaya bafllar.
Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda rastladmz ilk tartflma 1864 ylnda
Rznme-i Ceride-i Havadis ile Tasvr-i Efkr gazeteleri arasnda cereyan eder ve
fiinasi bu edeb tartflmann tarafdr. Mesele-i mebhusetn anha adyla da bilinen bu tartflmada temel problem baz Arapa terkiplerin nasl yazlaca meselesidir. Karfllkl atflmalar esnasnda fiinasi, yeni bir yaklaflmla Tanzimat sonras
Trk edebiyatnda edebiyat kavramn da ilk defa tanmlamfl olur. Fenn-i edeb
bir marifettir ki insana haslet-mz- edeb olduu iin edeb ve ehli edb tesmiye
olunmufltur fleklindeki bu tanmda, edebiyatn ahlkla olan ilgisine de ilk defa
atfta bulunulur.
Namk Kemal, 200. saysndan itibaren Tasvir-i Efkrda yazmaya bafllar (4
Haziran 1864). 1865 ylnda Avrupaya giden fiinasi bu gazeteyi Namk Kemale
brakr. Bu sefer, 1867de Parise giden Namk Kemal, gazeteyi Recaizade Mahmut Ekreme emanet eder. Gazeteyi bir sonraki flahsa emanet etme deti, bu gazetenin o dnemde oynad edebiyat mahfili olma zelliini gstermesi asndan nemlidir.
Yenileflme hareketlerinin lokomotifi olarak kabul edebileceimiz bu ilk gazetelerden sonra dnemin dikkati eken dier dergi ve gazetelerini flyle sralayabiliriz:
Mnif Pafla, Mecmua-i Fnn (1862)
Ali Suavi, Muhbir (1867)
Ali Raflit ve Filip birlikte, Terakki (1868)

Namk Kemal ve Ziya Pafla birlikte, Hrriyet (1868)
Basireti Ali Efendi, Basiret (1870)
Teodor Kasap, Diyojen (1870) lk mizah gazetesidir.
Namk Kemal, Reflat, Nuri, Ebzziya, Mahir (Namk Kemalin vey days) birlikte, bret (1872).
SONU
Lle Devri, elilikler, Fransz htilli, Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, eitim ve
retim, konaklar, eviri, gazete gibi temel unsurlar, Trk edebiyat tarihinde yeni
bir edebiyatn ortaya kflna zemin hazrlamfltr. Sz konusu kaynaklardan beslenen Trk aydnlar yeni bir edebiyatn ortaya kflnda etkin rol oynamfllardr. Bu
srete, ortaya kan eserlere ve yeni edeb trlerin flekil ve ieriklerine baktmzda temel kaynan kendisini hissettirdiini fark ederiz:
Bat ve zellikle Fransz edebiyat ve filozoflarnn etkisi,
Yavafl yavafl sorgulanmaya bafllansa da divan edebiyatnn etkisi,
Halk kltr ve edebiyatnn etkisi.
Bu durum, bize, yenileflme hareketlerinde, eskiyi tamamen yok saymann, grmezlikten gelmenin mmkn olmadn ve binlerce ylda halkn oluflturduu, yaflatt deerlerin bir rpda silinip atlamayacan gstermesi bakmndan nemlidir.
49
50
zet
N
A M A
Tarihsel geliflimi iinde yeni Trk edebiyatnn

ana kaynaklarn anlayabilmek.
Lle Devri, elilikler, Fransz htilli, Tanzimat ve
Islahat fermanlar, eitim ve retim faaliyetleri,
konak hayat, eviri, gazete ve gazetecilik faaliyetleri yeni bir edebiyatn ortaya kflnda kaynak grevi grmfllerdir. Btn bu faaliyetlerin
yeni bir toplum hayatn ortaya karmada etkili
olduu grlr. Yeni aydn tipi ve deiflen hayat,
zamanla dili ve ieriiyle yeni bir edebiyat ortaya karmfltr.
N
A M A
Yeni Trk edebiyatnn ortaya kfln hazrlayan temel etkenleri ana hatlaryla tanyabilmek.
Lle Devri, daim elilikler, Fransz htilli, Tanzimat ve Islahat fermanlar, eitim ve retim
faaliyetleri, konak hayat, tercme, gazete ve
gazetecilik faaliyetleri edebiyat etkiledii lde bizi ilgilendirir. Genelde toplumu, zelde
edebiyatlar derinden etkileyen bu kaynaklar;
Trkenin sadeleflmesi ve konuflma diline yaklaflmas, yeni edeb trlerin ortaya kmas ve
yeni bu edeb trlerle eserler verilmeye bafllanmas, Baty ve Bat dillerini bilen aydnlarn yetiflmesi gibi yeni bir edebiyatn ortaya kfln
salayan temel etkenlerin oluflmasna zemin hazrladklar iin nemlidir.
51
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi yeni Trk edebiyat yerine kullanlan ifadelerden biri deildir?
a. Arayfllar Devri Trk edebiyat
b. Son Asr Trk edebiyat
c. Bat edebiyat
d. Avrupa Trk edebiyat
e. Tanzimat Dnemi edebiyat
2. 1718-1730 yllarn kapsayan ve Lle Devri olarak
adlandrlan dneme bu ismi afladaki Trk sanatlardan hangisi vermifltir?
a. Yahya Kemal Beyatl
b. Ahmet Hamdi Tanpnar
c. Mehmet Kaplan
d. Ahmet Refik
e. Nedim
3. Afladakilerden hangisi Lle Devrinde gerekleflen
yeniliklerden biri deildir?
a. Tercme heyetinin kurulmas
b. Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin eli olarak
Parise gnderilmesi
c. Neme Sefaretnamesinin yazlmas
d. lk matbaann kurulmas
e. Askerlik alannda yaplan yenilikler
4. Osmanl Devleti, Avrupadaki ilk elilii afladaki
flehirlerden hangisinde amfltr?
a. Petersburg
b. Viyana
c. Londra
d. Berlin
e. Paris
5. Fransz htillinin temel kavram afladakilerden
hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Hrriyet, eflitlik, kardefllik
b. Hrriyet, sanayileflme, eflitlik
c. Kardefllik, eflitlik, egemenlik
d. Hak, hukuk, kanun
e. Akl, kardefllik, bamszlk
6. Afladakilerden hangisi Tanzimat Fermanndaki

hususlardan biri deildir?
a. Can, mal, rz ve namus gvenlii
b. Vergilerin mkelleflerin mali durumlarna gre
alnmas
c. Aznlklara da gayrimenkul edinme hakknn
verilmesi
d. Btn devlet memurlarna maafl balanmas
e. Askerlik grevinin belli bir sreye balanmas
7. Kanuni ykmllk ve nitelikleri taflyan herkes
hangi dine mensup olursa olsun asker ve mlki okullara girme hakkna sahip olacaktr. maddesi afladakilerin hangisinde yer almfltr?
a. I. Meflrutiyet
b. II. Meflrutiyet
c. Islahat Ferman
d. Tanzimat Ferman
e. 1924 Anayasas
8. Encmen-i Dnifl, hangi ylda kurulmufltur?
a. 1839
b. 1851
c. 1856
d. 1857
e. 1859
9. Tanzimat sonrasnda 1859 ylnda yaplan ilk iki edeb
eviri afladakilerin hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Muhaverat- Hikemiyye/Tercme-i Manzume
b. Atala/Hikye-i Madurn
c. Tercme-i Manzume/Hikye-i Robenson
d. Muhaverat-i Hikemiyye/Atala
e. Tercme-i Manzume/Hikye-i Madurn
10.Afladakilerden hangisi Ceride-i Havadisin Trk
kltr tarihine getirdii yeniliklerden biri deildir?
a. lk defa muhabir gnderme
b. Okuyucu mektuplar yaymlama
c. Ansiklopedik bilgiler verme
d. lm ilan verme
e. lk tiyatro eserini yaymlama
52
Okuma Paras
fiinasinin Lamartineden yapt bir fliir evirisi:

flitip grdceimsin cn
Defltde ebrde her subh mes
Gsterir sretinin aksini m
Bana savtn getirir bd- sab
1. c
Olsa hbde kaan kim lem

Rzgr estiini gfl etsem
Sanrm gizli fsldarsn o dem
Gfluma baz kelm- mahrem
4. c
2. a
3. c
5. a
6. c
Eylesem seyr flu yldzlar ger

Kim eder perde-i leyl pr-fer
Vechini sanki bana arz eyler
eflmime hofl grnen her ahter
Beni enfs- nesmin ne zamn
B-y ezhr ile etse sekern
En gzel ryihas ire hemn
Hep senin nefhan koklar dil cn (Parlatr-etin, 2005,
s. 65-66).
7. c
8. b
9. a
10. e
Yantnz yanlflsa Girifl blmn yeniden

gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Yeni Trk Edebiyatnn Oluflumu blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa eviri blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa lk Gazeteler blmn yeniden gzden geiriniz.
Akyz, K. (1995). Modern Trk Edebiyatnn Ana
izgileri, stanbul: nklp Kitabevi
Dayan, M. (2009). Yeni Kitap Dergisinde On YazarOn Mlakat. stanbul: Dergh Yaynlar.
Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923). stanbul:
Dergh Yaynlar.
Kayaolu, T. (1998). Trkiyede Tercme Messeseleri. stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Parlatr .-etin N. (2005). fiinasi Btn Eserleri. Arkara: Ekin Kitabevi.
Tanpnar, A.H. (1956). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Ziyad Ebzziya, (1993). Ceride-i Havadis, TDV slm Ansiklopedisi. stanbul: TDV Yaynlar.
Ziyad Ebzziya, (1997). fiinasi. stanbul: letiflim Yaynlar
Amalarmz
N
N
N

ki temel edeb tr olan fliir ve nesir trn ana hatlaryla tanyabilecek,
fiiir ve nesir trnn Tanzimat sonras Trk edebiyatnda flekil ve ierik ynnden deiflimini anlayabilecek,
Eskinin devam olan klsik trler ile, yeni ve daha ok Batdan eviri yoluyla edebiyatmza geen modern trlerin geliflimini ve dnflmn fark edebilecek,
Anahtar Kavramlar
fiiir
Encmen-i fiuar
Nesir (Dzyaz)
Hikye ve Roman
Tiyatro
Edebiyat Teorisi ve Elefltirisi
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna Yeni Trk

Edebiyatnda Trler
Girifl
GRfi
fiR
NESR (DZYAZI)
Yeni Trk
Edebiyatnda Trler
GRfi
Zaman zaman aralarnda birbirlerinin anlatm tekniklerinden yararlanma sonucunda ortaya kan; mesela, nesir (dzyaz) tarzyla yazlan mensur fliir ve secili anlatm; fliir tarzyla manzum olarak hikye anlatma ve elefltiri yapma gibi, trler aras geifller grlse de edebiyatn iki ana tr fliir ve nesirdir.
fiR
Divan edebiyat, fliir zerinde younlaflan ve bunun dflndaki trleri bu tre yaklafltka baflarl kabul eden bir anlayfl iindedir. Bu nedenle, fliirdeki deiflim ve
dnflm anlamak, bu dnemi anlamada da ok nemlidir.
fiekil ynnden divan edebiyatnn etkisinden kurtulamayan Tanzimat fliiri
Franszcadan yaplan evirilerle kabuunu krmaya bafllar. Fakat flekildeki
bu yavafl deiflimin aksine, fliir anlayflnda ok nemli bir dnflm yaflanmfltr ki bu da para gzelliinden btn gzelliine geifltir. Bu btn
gzelliinin oluflmasnda, Tanzimattan sonra Trk fliirinde ortaya kmaya
bafllayan konu birliinin ok nemli bir yeri vardr.
SIRA SZDE
Tanzimat Dneminde fliir anlayflnda yaflanan en nemli dnflm sizce
nedir?
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda fliirde yeni flekiller deneme konusunda da

D fi N E L M
ne kan flahsiyet fiinasi olmufltur. fiair; Lamartinein Meditationsundan evirdii ktalar, lh, Mncaat, Eflek ile Tilki Hikyesi, Arz- Muhabbet gibi manzuS O flekillerinde
R U
melerinde yeni flekil denemelerine giriflir. fiinasinin klsik nazm
baz
oynamalar yapmas da nemlidir. Mesela, kasidelerinin nde, kasidelerde ilk ve
ikinci blmler olan nesib ve girizgh kaldrp dorudan medhiyeye
gemeDKKAT
si, birinde de mesnevi tarzn kullanmas nemlidir.
Ayrca Ethem Pertev Paflann Victor Hugodan yapt Tfl- Naim evirisi,
SIRA SZDE
Batdan Trk edebiyatna geen, nce talyan edebiyatnda kullanlp
sekiz msral nazm flekli olan ilk ottava-rima evirisi olmas bakmndan nemlidir. Bu nazm
fleklini daha sonra, baflta Makber fliirinde olmak zere, Tanzimat
Dnemi sanatAMALARIMIZ
lar iinde en ok kullanan Abdlhak Hamit olmufltur.
Tanzimattan sonra aruz vezniyle birlikte hece vezni de kullanlr. Bu dnemin sanatlar sadece vezinler arasnda ikilem yaflamaz;
K T Aayn
P zamanda,
aruzun klsik yapsn da zorlamaya bafllarlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Tanzimat sonras Trk
edebiyatnda fliirde yeni
flekiller deneme konusunda
S Ofiinasi
R U
ne kan flahsiyet
olmufltur.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
56
Tanzimat edebiyatnda kafiye eski nemini kaybeder ve kafiyesiz fliirler yazlr. Klasik kafiye anlayflndaki bu krlma, daha sonra kafiye gz iin mi olmal yoksa kulak iin mi boyutuna kadar ulaflr.
fiiirde ierik alabildiine genifller. nsann i alemiyle dfl dnya btn gerekiliiyle fliire girer. Recaizade Ekrem; Takdir-i Elhanda, zerrttan flumsa kadar her gzel fley fliirdir der.
Deiflen sosyal ve kltrel hayatn etkisiyle yeni dflnce ve kavramlar fliirde ifllenmeye bafllanr. Hrriyet, eflitlik, adalet, vatan, millet, irade, kanun,
medeniyet, medeniyet resl, reis-i cumhur, adl hak, ehl-i cehl ve ahali-i
fazl, varlk-yokluk, yirminci asr gibi kavramlar zellikle fiinasi, Namk Kemal, Akif Pafla, Sadullah Pafla gibi aydnlarn kullanmlaryla kamuoyuna
mal edilmeye alfllr. Bu temel kavramlarn Tanzimat Dnemindeki kullanmlarna birka rnek vermek isteriz:
Aceb midir medeniyyet resl dense sana
Vcd- mucizin eyler taassubu tahzr (fiinasi)
fiinasi bu beyitte Mustafa Reflit Paflaya hitaben flyle der: Sana medeniyetin
elisi (peygamberi) dense flafllr m? nk senin mucizevi varln tassubu nler.
Bir tknmedir insna senin knnun
Bildirir haddini Sultana senin knnun (fiinasi)
fiinasi, bu beyitte de Mustafa Reflit Paflaya hitap eder: Senin kanunun (Tanzimat Ferman kastediliyor) insanla kle zd (zgrlk) belgesidir. Senin koymufl olduun kanun, padiflaha bile haddini, snrlarn bildirir.
Ne mmkin zulm ile b-dd ile imh-y hrriyet
alfl idrki kaldr muktedirsen demiyetten (Namk Kemal)
Namk Kemal ise yukardaki beyitte insanolunun sahip olduu en nemli
zelliklerden birisi olan idrak(anlayfl/alg)e vurgu yapar. fiair, insann kavrama
yetisini yok etmedike kifliliini ve hrriyetini de yok edemezsiniz, der: Zulm ile
zlim ile hrriyeti ortadan kaldrmak mmkn deildir. nsanlktan saduyuyu kaldrmadka hrriyet anlayfln ve ihtiyacn da yok edemezsin.
Ne efsnkr imiflsin h ey ddr- hrriyet
Esr-i aflkn olduk geri kurtulduk esretten (Namk Kemal)
Namk Kemal bu beyitte hrriyeti gzel yzyle insanlar byleyen sevgiliye
benzetir: Ey, hrriyetin gzel yz, ne kadar byleyiciymiflsin. Geri esaretten
kurtulduk; ama bu sefer de senin aflknn esiri olduk.
Felek her trl esbb- cefsn toplasn gelsin
Dnersem kahbeyim millet yolunda bir azmetten (Namk Kemal)
fiinasi ve Namk Kemal kuflann srarla altn izdii kavramlardan birisi de
halktr, millettir. Felek skntya yol amak iin ne lazmsa hepsini toplasn gelsin,
millet yolundaki bir kararmdan, bir mcadelemden dnersem kahpeyim. Bu beyitte, Namk Kemalin ne kard millet yolu ifadesinin arkasnda, Fransz htillinin dnyaya yayd kavramlarla bu devrimi hazrlayan filozoflarn grfllerinin
olduu aktr.
Yok yere zhid urur dv-i hestden dem
Yakasn tutmufl iken pene-i kbr-y adem (Akif Pafla)
Yokluun o byk penesi (lm), yakasndan tutmuflken zahit (kaba sofu)
bofl yere varlk davasndan bahseder. Akif Pafla, anlayfl eksik, bilgisi kt insanlar
(zahitler), lm gereini unutarak varlktan bahsederler, derken, yokluk fikrini n
plana karr.
57
4. nite - Yeni Trk Edebiyatnda Trler
Sarf edip varn akln var ise sen yok ol

Rhat istersen eer eyle temenn-y adem (Akif Pafla)
Akif Pafla bu beyitte de rahat yok olmada bulur: Eer rahat etmek istersen
yokluu iste, akln var ise varn younu sarf edip yok ol. Akif Pafla burada zetle, varlk ve zenginlik insan en fazla meflgul eden, rahatsz eden unsurlardandr,
rahat etmek istiyorsan bunlardan bir an nce kurtul, der.
Mecz oldu hakkat, hakkat oldu mecz
Ykld belki essndan eski mlmt (Sadullah Pafla)
Sadullah Pafla, yaflad asrda, gemiflten gelen btn anlayfllarn kknden
deifltirdiini syler: Eskiden, gerekleflmesinin asla mmkn olmad dflnlen fleyler gerekleflti. Bu da eski bilgi anlayfln, hayata bakfl tarzn belki de kknden ykt Burada, fen bilimlerinin, yeni bulufllarn, hayat ve dflnceleri yeniden dzenlemesine atfta bulunulmaktadr.
Megarib oldu dirig metli-i irfn
Ne kald flhret-i Rm u Arab, ne Msr u Hert (Sadullah Pafla)
Bu beyitte bilginin el deifltirmesi ele alnmaktadr. Dolaysyla eskiden ad geince akla bilimin geldii yerler artk bu zelliklerini kaybettiler. Btn bu inklaplar, bilgiler maalesef Doudan deil Batdan dodu. Ne Trkiyenin, ne Arabistann, ne Msrn ne de Heratn flhreti kald. Sadullah Pafla burada, tezat sanat
yaparak btn bunlarn aslnda gneflin doduu yerden Doudan domas gerektiini, fakat neredeyse kyamet belirtisi olarak dflnlebilecek bir flekilde, Batdan doduunu syler. Bu durum bizim medeniyetimiz asndan felaket/kyamet anlamna gelmektedir.
Zamn zamn- terakki cihn cihan- ulm
Olur mu cehl ile kabil beka-y cemiyyt (Sadullah Pafla)
Sadullah Pafla, bu beyitte, asrn gereklerine ayak uyduramayanlarn artk yaflama flanslarnn kalmadna vurgu yapar ve bir nceki beyti tamamlar: Zaman ilerleme zaman, dnya bilgi dnyasdr; yani dnya bilim an yaflamaktadr. Byle
bir asrda toplumlar hi bu deerlere yabanc kalarak cehaletle ayakta kalabilirler
mi?
Sadullah Pafla, Ondokuzuncu Asr baflln taflyan bu fliirinin yukarda ksaca ele aldmz son beytinde, iinde bulunduu asrn en kritik sorusunu sorar. Bu
soru fludur: Bilgi anda, an gerektirdii bilgiye sahip olmayanlar yaflama flans elde edebilirler mi? Aslnca cevap sorunun iinde sakldr: Elbette elde edemezler ve ne yazk ki edememifllerdir de. Bu dnflm gereklefltiremeyen milletler;
toprak, can, prestij ve en kts zgrlklerini kaybetmifllerdir.
Tanzimat Dnemi fliiri temalar bakmndan birlik gstermez. fiinasi klsik;
Namk Kemal romantik; Ziya Pafla felsef yaklaflmlar ile n plana karken
dierleri daha ok kk ve gnlk hassasiyetleri fliirlerine taflrlar.
fiiiri, halk diline yaklafltrma abalarnda baflarl olamazlar. Fakat fiinasi, Namk Kemal ve Ziya Paflann abalarn grmezden gelinemez.
fiinasi, zaman zaman fliirlerin altna lisan- avam zre (halk diliyle), safi Trke (yaln Trke) alt bafllklarn koyar. Bu alt bafllklardaki tutum, fiinasinin fliirlerine somut olarak yansr. Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle; fiinasi, bu alt
bafll kullanarak yazd fliirlerinde klsik Trk fliirini ilk defa eski flekillerinden
karmfltr.
Tanzimat flairleri fliiri, halk diline yaklafltrma abalarnda baflarl SIRA
olmufllar
SZDEmdr?
fiinasi, lisan- avam zre

(halk diliyle) alt baflln
kullanarak yazd
fliirlerinde klsik Trk fliirini
ilk defa eski flekillerinden
karmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
58
KARAKUfi YAVRUSU LE KARGA HKYES

Bililtizam lisn- avm zre kaleme alnmfltr.
A idi bir karakufl yavrusu bir gn yuvada
Anas yoksul annn yem arad ovada
Bir bora kt yuva derken aatan dfld
Baflna yavrucan kyl ocuklar fld
Tutulup oldu oyuncak bir ekinci piine
Bir kafeste kodular bada dikenlik iine
Kondu bir karga gelip viflne fidn zere
Gaga ald yemifle det fln zere
Dedi ol yavru: Sef geldin amn Blbl Aa
Cnm ister yediinden sadaka eyle bana
Karga
Var oru tut a iin kendimi alak tutamam
k fidn zre ekirdek vereyim kim yutamam
Karakufl Yavrusu
Bri sor Akbabadan bir t al kim buradan
Kurtulursam alaym ddm zlim boradan
Karga uslu sz alp gld dedi: Gl gr,
Kuludur frtna bir pdiflehin kim gz kr
yle flehdir kim ana cn taflyanlar muhta,
Kimini pr-niam eyler kimini ldrr a
Karakufl Yavrusu
nki renmiflsin artk ad neymifl syle
hm almaz isem neyliyeyim ben byle
Karga
Ana tlih denilir herkese olmaz hayr
Andan almaya yok re rzdan gayr
fiinasi (Mntehabt- Eflrmdan)
MEDHYE
Sf Trke
Gren san arasndan yzn parltsn
Sanr ki kare bulutun iinde gn domufl
Yannda kan ile yafl ire kaldm grp el
Demez mi kim birini Su kz suya bomufl.
fiinasi (Mntehabt- Eflrmdan)
fiinasinin Fransz kltrnn etkisiyle yapt bu ilk denemelere, yine ayn kltr dnyasnn kavramlar da eklenince bu yeni tarz, etkisini gstermekte gecikmedi. fiiire, Fuzul, Nedim, fieyh Galip, Nil gibi Divan edebiyat flairlerine nazireler
yazarak bafllayan Namk Kemal bu anlayfln Encmen-i fiuar iinde de srdrd. Onun hayatndaki gerek dnflm salayan, fiinasinin bu yaln ve saf
fliir dili ile karfllaflmas olmufltur. Namk Kemal bu dnflm flyle anlatr:
59
Hangi senede olduu hatrmda deildir. Fakat zannma gre yetmifl sekiz sene-i hicriyesinde (1861) olacak, bir ramazan gn kitap aramak iin Sultan Byezid Cmii avlusunda sergilere girdim. Elime tlik yaz litograf basma ile bir kt paras tutuflturdular, yirmi de para istediler. Paray verdim, kd aldm. stnde lh unvnn
grdm. Dervifl Yunus ilhisi zannettim. Bununla beraber, okumaya baflladm. O ilh neydi bilir misin, neydi? Beni, yazdm yaznn flimdiki derecesine sl etmeye
(ulafltrmaya), milletin lisnn flimdiki hailine getirmeye sebeb-i mstakil (tek neden)
olan ilh bir ilh idi. Sade fikre ne kadar da yakflyor. Mebdisi (bafllangc) fludur:
Hak-Tel azamet leminin pdiflehi
L-mekndr olamaz devletinin tahtgehi
(Allah, byklk leminin padiflahdr. Onun devletinde taht yeri yoktur. nk Allah mekndan arndrlmfltr, belli bir yeri olamaz.)
fiinasinin ilh bir kelm (sz syleyen) olduunu o fliirinde anladm. Fakat, fikrimi
edebiyat arkadafllarma anlatamadm. Gittim, gazetesine mun (yardmc) oldum.
(Talim-i Edebiyat zerineden)

Namk Kemali bu mnacatta en ok etkileyen iki unsur; dilin sadelii ile konunun o gne kadar alfllmfl anlayfln dflnda farkl bir flekilde ele alnmasdr.
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda fliiri ve fliir dilini halk diline yaklafltrma konusunda teorik anlamda en nemli yazy fiiir ve nfla bafllyla Ziya Pafla yazmfltr. Bu makalede divan edebiyatn reddeden Ziya Pafla, bizim gerek edebiyatmzn halk edebiyat olduunu syler; fakat bu konuda bir trk kaleme almann dflnda pratikte hibir fley yapmaz.
Encmen-i fiuar
Tanzimat Dnemi sonrasnda oluflturulan ve zihniyet olarak eskiye bal bir fliir
topluluudur. 1861 ylnda, eski fliiri yeniden canlandrma dflncesiyle oluflturulan bu flairler meclisi, Tanzimat sonras Trk edebiyatnda Avrupa anlamda ilk
edeb topluluk olarak dflnlebilir. Hersekli Arif Hikmet Beyin Llelide ukureflmedeki evinde her sal gn dzenli flekilde yaplan toplantlarda meclisi
daha ok Leskofal Galip idare eder. Bu toplantlarn temel amac, toplantya katlan gen flairlere fliir yazma konusunda yol gstermektir. Namk Kemal ve Ziya
Paflann da katld bu toplantlarda ismine rastladmz o dnemin sanatlarnn nde gelenleri Osman fiems Efendi, Mehmet Lebib Efendi, Konieli Musa
Kzm Pafla, brahim Halet Bey, Recaizde Mehmet Cell (Recaizade Mahmut
Ekremin aabeyidir), Deli Hikmet, skdarl Hakk Bey, Mustafa zzet Efendi, Mustafa Eflref Pafla, Mustafa smet Efendidir. Toplantya katlan flairlerin
hafta iinde yazdklar fliirleri yksek sesle okuma ifli en gen ye olan (21 yaflnda) Namk Kemale verilmifltir.
Encmen-i fiuar, Tanzimat

sonras Trk edebiyatnda
Avrupa anlamda ilk edeb
topluluk olarak
dflnlebilir.
NESR (DZYAZI)
Trk edebiyatnda Avrupa anlamda nesrin ortaya kfl Tanzimatla birliktedir. Bu trn ortaya kflnda dier yeni trlerde olduu gibi nclk grevini gazeteler stlenir. Umum halkn rahatlkla anlayabilecei bir dille yaymlanmay kendilerine temel
ilke edinen gazeteler, ister istemez dili de halkn diline yaknlafltrmak zorundaydlar.
Yine Avrupann etkisiyle hem kendisine hem de tabiata gereki bir gzle bakmaya bafllayan Tanzimat Dnemi sanatlar, nesir dillerini de gelifltirmek ve zenginlefltirmek zorunda kaldlar. Gsterme esasna dayanan tiyatro; merkeze insan ve
tabiat yerlefltiren roman; bireyden topluma sosyal hayatn btn alanlarna eilen
Trk edebiyatnda Avrupa

anlamda nesrin ortaya kfl
Tanzimatla birliktedir.
60
makale; edebiyattan sosyal hayata kadar her konuyu ilgi alanna dahil eden elefltiri
gibi yeni trler, zamanla dzyaznn geliflip zenginleflmesinin kapsn araladlar.
Hikye ve Roman
Eski Trk edebiyatnda

romann yerini manzum ve
mensur hikyelerin tuttuu
grlr.
1872 ylnda, fiemsettin

Sami tarafndan yazlan
Taaflfluk- Talat ve Fitnat,
Trk edebiyatnn yazlfl
tarihi bakmndan ilk roman
olarak kabul edilir.
Nesir trnn geliflip zenginleflmesinin arka plannda hikye (yk) ve roman vardr. Temelde; olay, zaman ve mekn erevesinde insan anlatan bir tr olan roman, ele ald konunun genifllii ve derinlii nedeniyle zengin ve ifllenmifl bir
dzyazya ihtiya duyar. Tanzimata kadar, duygularn, dflncelerini, hayallerini
daha ok fliirle dile getiren, hatta dzyazda bile secili kullanmlarla sse kaan
Trk edebiyatlar, bu tr taklitler ve eviriler sayesinde 1870li yllardan sonra
fark etmeye bafllar.
Eski Trk edebiyatnda romann yerini manzum ve mensur hikyelerin tuttuu
grlr. Ayrca, bafllangta, Bat tarzndaki hikyelerle roman kesin izgilerle birbirinden ayrmak mmkn deildir.
Bat tarznda hikye ve romann ortaya kflna kadar, ara dnem eserleri diyebileceimiz roman trn mjdeleyen eserlerle karfllaflrz ki bunlar, nesir trn
gelifltirmeleri ve az da olsa zenginlefltirmeleri bakmndan Tanzimat sonras Trk
edebiyat asndan nemlidir. Bu eserlerin ilk akla gelenleri flunlardr:
Muhayyelt- Aziz Efendi: 1796 ylnda Giritli Aziz Efendi tarafndan yazlmfltr. Eserin nsznde yazar, baflta Binbir Gece olmak zere yararland kaynaklar belirtir.
Sergzeflt-i Kalyopi: (1873) Yazar T. Abdinin verdii bilgiye gre stanbulda
halk arasnda anlatlan bir hikyenin yazya geirilmifl fleklidir.
Msameretnme: Emin Nihat Beyin yazd ve 1870-1871 yllarnda blm blm yaymlanan bu eser Binbir Gece Masallar ile ve Boccacionun Decameronunu arfltrr. Gece sohbetleri fleklinde oluflturulan bu eserin anlatm tarz;
birka arkadafln bir gece bir evde buluflarak, nce eflitli gazete haberlerini okumalar, daha sonra ilerinden birisinin baflndan geenleri anlatmas fleklindedir.
Kssadan Hisse: 1870 ylnda Ahmet Mithat Efendi tarafndan yaymlanan bu
eserdeki hikyelerin bir ksm Aisopos ve Fenelondan eviri, bir ksm da yerli
hikyelerdir.
Letif-i Rivyat: 1870 ylnda yine Ahmet Mithat Efendinin yaymlad ve
Avrupa tarz Trk hikyeciliinin bafllangc olarak kabul edilen bu eser, toplam 28
hikyeden oluflmaktadr.
Yukarda ksa ksa tanttmz bu eserlerden ve Ermeni harfleriyle baslmfl birka hikyeden sonra (Mesela, Vartan Paflann Akabi Hikyesi ile Evangelios Misaidilisin Temafla-i Dnyas) ilk Trk roman ortaya kar:
Taaflfluk- Talat ve Fitnat: 1872 ylnda, fiemsettin Sami tarafndan yazlan bu
eser Trk edebiyatnn yazlfl tarihi bakmndan ilk roman olarak kabul edilir. Yazar bu eseri 22 yaflnda kaleme almfltr. Gen yaflta roman tryle tanflan fiemsettin Saminin, bir daha bu tre yaklaflmamas ilgintir. Dolaysyla yazar, romanclk
tarihimizde, romanc kimliiyle deil, ilk roman yazmasyla ne kar. 1872-1873
yllar arasnda Hadka gazetesinde tefrika edilen bu eserin konusu kz ocuklarnn eitimi ile grc usulyle evlenmedir. Eser, kelime kadrosu ve anlatm teknii bakmndan eski edebiyatn etkisinden kurtulamamfltr. Mesela, Fitnatn tantld paragrafn divan edebiyatndaki sevgili tasvirlerinden fark yoktur:
Fitnat Hanm cismi narin, boyu orta, gzleri, kafllar simsiyah, rme salar arkasndan beline dek uzanmfl, rengi st gibi bembeyaz, burnu gayetle dzgn, hokka
61
gibi ufak az, ll gibi iki dudak ve inci gibi bembeyaz ve ufak difller ile tezyn olunmufl. Velhsl hsn-i mcessem denmee flyn on befl yaflnda bir kz idi.
ntibah: 1876 ylnda Namk Kemal tarafndan yazlan bu eser Trk edebiyatnn ilk edeb roman olarak kabul edilmektedir. Namk Kemal, bu eseri yazarken,
Hanerli Hanm Hikye-i Garibesi ile Dumas Filsin La Dameaux Cameliadan
(Kamelyal Kadn) etkilenmifltir. Eser, 1876 ylnda Vakit Matbaasnda czler halinde baslmaya bafllanmfl ve ilk basks eflitli eksikliklerle yaplabilmifltir.
ntibahta, romann baflkahraman Ali Beyin flahsnda, tutku haline gelmifl bir
aflkn, toy bir insanda meydana getirdii her trl olumsuzluk ayrntl bir flekilde
dile getirilmektedir.
Yine 1880 ylnda Namk Kemalin, romantizmin ve dolaysyla Victor Hugonun etkisiyle yazd, ilk tarih roman olan Cezmi de romanclk tarihimiz asndan nemlidir.
Cell Mukaddimesinde roman kavramnn Trk edebiyatndaki ilk tanmlarndan birini ... romandan maksat gzern (geme, yaflanma) etmemiflse bile gzern imkn dahilinde olan bir vakay ahlk ve dt ve hissiyt ve ihtimlta mteallik (ait) her trl tafsiltyla (ayrnt) beraber tasvir etmektir. fleklinde yapan Namk Kemal, bu tanmda, realist ve toplumun deerlerini gz ard etmeyen bir tavr
taknr ki bu, onun aksiyoner kifliliiyle de rtflr.
Felatun Beyle Rakm Efendi: 1876 ylnda Ahmet Mithat Efendi tarafndan yazlan bu eser Krkanbar Matbaasnda baslmfltr.
Romann konusu; Batllaflmann yanlfl anlafllmasn temsil eden, bununla birlikte kimlik bunalm yaflayan alafranga bir tip olan Feltun Bey ile Douya ve Batya ait deerleri kifliliinde bir araya toplamfl Rakm Efendi arasndaki tezattr. Romandaki Rakm Efendi biraz da Ahmet Mithatn kendisidir.
Araba Sevdas: 1885 ylnda Recaizade Mahmut Ekrem tarafndan kaleme alnan bu eser 1896 ylnda Servet-i Fnn dergisinde resimli olarak tefrika edilmifltir.
Baflkahraman Bihruz Bey adnda mirasyedi bir pafla ocuu olan roman, Tanzimattan sonra Trk toplumunda grlmeye bafllanan alafranga tiplerle alay etmek
iin yazlmfltr. Trk edebiyatnda i konuflma ve derinlere inmeyen bilin akm tekniklerinin ilk defa kullanld bu eser; kuruluflu, konusu, tipleri, psikolojik
tahlilleri ve tasvirleri bakmndan ilk realist Trk roman olarak kabul edilebilir.
Sergzeflt: 1888de Samipaflazade Sezai tarafndan yazlmfltr. Dilber adnda
esir bir kzn ackl maceralarnn anlatld bu eserde, esaret gibi aktel bir konunun estetik bir flekilde ifllenmesi nemlidir. Sezai bu eseriyle, roman unsurlarn
usta bir flekilde kaynafltrmfl ve insan-mekn iliflkisini ustaca ifllemifltir.
Sezai, Avrupa anlamda ilk ksa hikyeyi yazan yazarmz olmas bakmndan
da Trk edebiyatnda ok nemli bir yere sahiptir.
Zehra: Nabizade Nazm tarafndan yazlan bu eser, 1896 ylnda Servet-i Fnnda tefrika edilmifl; daha sonra kitap olarak yaymlanmfltr. Romanda Zehra
adn taflyan zengin bir tccar kznn hikyesi anlatlmaktadr.
Ayrca, Nabizade Nazmn yazd Karabibik (1890) ilk ky roman olmas bakmndan nemlidir.
fiemsettin Sami ilk romanmz yazmfl; fakat daha sonra bu trle ilgilenmeyerek
daha ok bilimsel alflmalara ynelmifltir. Trk romanclnda bu ifli bir meslek
olarak benimseyen ve yazd 60a yakn hikye ve roman kitabyla rfltn ispat
eden Ahmet Mithat Efendi meslek balamda ilk romancmzdr. ntibah romannda faydal ile gzeli birlefltiren Namk Kemal, romanclk tarihimizin nemli kfle
1885 ylnda Recaizade

Mahmut Ekrem tarafndan
kaleme alnan Araba
Sevdas, kuruluflu, konusu,
tipleri, psikolojik tahlilleri ve
tasvirleri bakmndan ilk
realist Trk roman olarak
kabul edilebilir.
62
tafllarndan birisidir. Samipaflazade Sezaide ise roman tr, Halit Ziyadan ve dolaysyla Servet-i Fnndan nce, ilk defa unsurlar arasnda sk iliflkiler bulunan
organik bir yap btnlne kavuflmufltur.
Tiyatro
Karagz, orta oyunu,
meddah ve ky seyirlik
oyunlar Trk edebiyatnda
tiyatro trnn ilk flekilleri
olarak dflnlebilir.
Bat tarz tiyatro, bizde
Tanzimat sonras Trk
edebiyatnda grlmeye
bafllanmfltr.
Karagz, orta oyunu, meddah ve kylerdeki seyirlik oyunlar Trk edebiyatnda tiyatro trnn ilk flekilleri olarak dflnlebilir; fakat Bat tarz tiyatro bizde Tanzimat sonras Trk edebiyatnda grlmeye bafllanmfltr.
Bat tarz tiyatronun kendi mant iinde bizim yabancs olduumuz birok olmazsa olmazlar vardr. Bunlar; tiyatro binas, erkek ve zellikle kadn tiyatro sanats, yazl tiyatro metni veya senaryosudur. Bu tre ilgi duyan seyirci faktrn
de bunlara ekleyebiliriz. Dolaysyla, btn bu unsurlarn tamamlanmasnda ortaya kan sorunlar, Avrupa anlamda tiyatro metninin yazlmasn ve sahneye konmasn uzun sre geciktirmifltir.
Trk ve dnya edebiyatnn insanlar zerinde en etkili olmufl edeb trlerinin
baflnda tiyatro gelmektedir. nk tiyatro tr ile birlikte, gsterme teknii, bir
anlatm ve sunma tarz olarak devreye girmektedir ki bu teknik kendisinden sonraki birok tr de yakndan etkilemifltir. Bir edeb tiyatro metnini sahnede canlandrmak, grsel bellei de harekete geirdiinden edeb eseri daha etkileyici bir
flekle sokmaktadr. Ayrca tiyatro eserleri sahnede oynanmak iin yazldndan,
dilin sadeleflmesine de ciddi anlamda katk salamfltr.
Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda tiyatro bahsiyle ilgili ilk teorik yazlardan
biri Namk Kemale aittir. Tiyatro baflln taflyan bu yazsnda Namk Kemal,
bu trn, taklit yoluyla insanlar elendirerek eitmesi zerinde durur:
Tiyatro elencedir, fakat insanlk dflncesinin icat ettii elencelerin
hepsinden stn ve hepsinden faydaldr.
.....
- Tiyatro nedir?
- deta taklit.
- Neyi taklit ediyor?
- nsann durumlarn!
fiu drt cmlecik, tiyatronun en faydal bir elence olduunu meydana
karmaya kfidir, sanrm.
Elencede, ibret veren bir durumdan byk bir fayda dflnlebilir mi?
Tiyatro trnn Trk kltrnde kurumsallaflmasn ve kabul grmesini salayan etkenlerden birka syle sralanabilir:
1842de Venedikli Cstinyann Galatasaraydaki Fransz Tiyatrosunda bir
talyan topluluunun talyanca komedi temsil etmesi,
Avrupadan gelen deiflik tiyatro gruplarnn 1845ten itibaren Beyolundaki Hristaki Pasajnda Naum Tiyatrosunda temsiller vermesi ve bu temsillerin Trke tercmelerinin Ceride-i Havadiste yaymlanmas,
1856 ylnda Mgrd Befliktafllyann idaresinde bir grubun temsiller vermesi,
1859 ylnda Arakel Altndrinin, fiark Tiyatrosunu kurmas,
Avrupa Trk tiyatrosu Osmanl Tiyatrosunun kurulmasyla ortaya kar. 1867
ylnda Gll Agopun kurduu bu tiyatro, 1868 ylndan itibaren Gedikpafla Tiyatrosunda Trke temsiller vermeye bafllar. Burada; Ahmet Vefik Paflann eserle-
63
rinden bir ksm, Abdlhak Hamitin ilk eserleri; Teodor Kasapn, Ali Beyin
eserleri, Ahmet Mithat Efendinin Eyvah, fiemsettin Saminin Besas, Ebuzziyann Ecel-i Kazas, Recaizade Mahmut Ekremin Vuslat oynanmfltr.
Batl tarzda ilk tiyatro eserlerini yazan bu dnemin sanatlar; fiinasi, Ali Haydar, Direktr Ali Bey, Ebuzziya Tevfik, Ahmet Mithat Efendi, Namk Kemal,
fiemsettin Sami ve Molireden yapt uyarlamalarla Ahmet Vefik Pafladr. Ayrca bu flahsiyetlere Teodor Kasap, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdlhak Hamit, Manastrl Rifat, Hasan Bedrettin, Mehmet fiemsettin ve Ali Ferruh da
eklenebilir. Tanzimat Dnemi yazarlarnn hemen hepsinin tiyatro trnde eser
vermesi veya bir flekilde bu trle ilgilenmesi, tiyatronun neminin o dnemde anlaflldn gsterir.
Trkede Bat tarznda yazlmfl ilk tiyatro eseri brahim fiinasi Efendinin fiair Evlenmesidir. 1859 ylnda yazlmfl ayn yl hem Tercman- Ahvlde tefrika
edilen hem de kitap olarak baslan bu eserin konusu grmeden evlenmedir. Birbirlerini seven flair Mfltak Bey ile Kumru Hanm evleneceklerdir. Kzn ailesi ve ona
destek verenler flair Mfltak Beye Kumru Hanm yerine, onun evde kalmfl, irkin
ve huysuz ablas Sakineyi nikhlamak isterler. Kurulan tuzak son anda bozulur ve
Mfltak Bey sevdiine kavuflur.
fiinasi, bu oyununda, orta oyunu ve karagz geleneinden yararlanmfltr. Oyun
esas itibariyle, yanlfl anlamann pefli sra getirdii komik unsurlar zerine kuruludur. fiahslar arasnda geen konuflmalarda halk deyimlerine ve ataszlerine yer
verilmifltir. fiinasi, bu eserinde, halkn konufltuu dili kullanmaya alflr. fiahslarn
adlarnn kiflilikleriyle rtflmesi de tiyatroda dikkati eken bir baflka zelliktir.
Ali Haydar, bizde ilk trajedi yazardr. Eserleri iki manzum trajedi Sergzeflt-i
Perviz (1866) ve Sasaniyan Hkmdarlarndan kinci Ersasn Sergzeflti (1866)
ile manzum komedisi Rya Oyunudur (1875).
Direktr Mehmet li Beyin bilinen befl tiyatro eseri vardr. Yazarn kendi eserleri, Misafiri stiskal (1870), Kokona Yatyor (1870), Geveze Berber (1873); operet trnde eseri: Letafet (1897) ve Molireden adapte eseri Ayyar Hamzadr (1871).
Ahmet Vefik Pafla, Molireden yapt adapte ve evirilerine 1869da bafllar.
Nesir uyarlamalar: Tabib-i Aflk, Zorak Tabip, Azarya, Zor Nikh, Merak, Prpr Kibar, Dekbazlk.
Manzum uyarlamalar: Savruk, Kocalar Mektebi, Kadnlar Mektebi, Tartf, Aflk-
Musavver, Adamcl, Okumufl Kadnlar, nfial-i Aflk, Dudukufllar, Don Civani ve
Yorgaki Dandani.
Namk Kemal, ilk tiyatro teorisyenimiz olmasnn yan sra, bu trde yazd
alt eseriyle tiyatroyu edeb tr olarak en fazla ileriye taflyp gelifltiren insandr. Tiyatro eserleri; Vatan yahut Silistre, Glnihal, kif Bey, Kara Bel, Zavall ocuk ve
Celleddin Harzemflahtr.
Namk Kemalin, devrinde ve sonraki devirlerde zerinde en ok durulmufl, en
ok konuflulmufl, en fazla ilgi uyandrmfl eseri Vatan yahut Silistredir. 1 Nisan
1873 tarihinde stanbulda Gedikpafla Tiyatrosunda oynanan bu eser, zamannda
ok byk yanklar uyandrmfltr. Eserin konusunu 1853 Trk-Rus Savaflnda, gnll olarak cepheye giden sevgilisi slm Beyin ardndan onunla birlikte savaflmak iin asker kyafetine girip Silistre Mdafaasna katlan Zekiye adnda gen bir
kzn aflk oluflturur. Namk Kemal, bu eserin konusunu, 1853 ylnda dedesiyle birlikte gittii snr flehri Karsta, asker kyafetine girerek sevgilisinin ardndan orduya
katlan bir gen kzn hikyesinden almfltr.
Trkede Bat tarznda

yazlmfl ilk tiyatro eseri
brahim fiinasi Efendinin
fiair Evlenmesidir.
Sergzeflt-i Perviz (1866) ve

Sasaniyan
Hkmdarlarndan kinci
Ersasn Sergzeflti (1866)
adl manzum trajediler, ilk
trajedi yazarmz Ali
Haydarn eserleridir.
lk tiyatro teorisyenimiz olan

Namk Kemal, bu trde
yazd alt eseriyle tiyatroyu
edeb tr olarak en fazla
ileriye taflyp gelifltiren
insandr.
64
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fiTeorisi
NELM
Edebiyat
ve Elefltiri
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tanzimat Dnemi
yazarlarnn hemen hepsinin tiyatro trnde eser vermesi sizce neyin
SIRA SZDE
gstergesi olabilir?
Yenileflen hayat ve bu hayatn yavafl yavafl oluflturduu kltrel ortam o gne kadar varl pek
veya belli mahfillere skflmfl olan edebiyat kamuS O Rhissedilmeyen
U
oyunda zerinde durulan, dflnlen ve tartfllan bir konu hline getirmifltir. Bunlardan biri ve belki de en nemlisi edebiyatn erevesinin izilmesi abalardr. Bu
DKKAT
noktada ilk akla gelen sorular edebiyat nedir, neyi ele almaldr, dilin ve dolaysyla edebiyatn temel ihtiyalar ve problemleri nelerdir, edebiyat sosyal hayatn
SIRA SZDE yeni trler veya trlerin kendi iindeki zorunlu deifliklikler
neresinde durmaldr,
edebiyat nasl etkileyecektir ... fleklinde zetlenebilir. Btn bu sorularla ortaya
kan temel gerek, edebiyata o gne kadarki yaklaflmlarn hibirinin artk onu
AMALARIMIZ
aklamaya ve erevesini izmeye yetmediidir. O hlde, yeni yaklaflmlara, yeni bakfl alarna ihtiya vardr ve bu da Tanzimat sonras aydnlarnn bu konuyu
btn ynleriyle
K T Aele
P alp ifllemeleriyle olabilecektir.
Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda rastladmz ilk tartflma 1864 ylnda
Rznme-i Ceride-i Havadis ile Tasvr-i Efkr gazetelerinde cereyan eder ve bu
dnem edebiyatnn
T E L E V Z Y O Nyol ac en nemli flahsiyetlerinden biri olan fiinasi bu edeb tartflmann tarafdr. Mesele-i mebhusetn anha adyla da maruf olan bu tartflmada temel problem baz Arapa terkiplerin nasl yazlaca meselesidir.
Miza itibariyle tartflmaya/polemie ok da meyilli olmayan fiinasinin bu ko N T E Rve
N E sonuncu
T
nuyu bir baflka
defa ele alfl Ftin tezkiresi dolaysyladr ki burada da
yazar edebiyat tarihi meselesine Batl anlamda yaklaflmlar sergiler. Bu yaklaflmlar flunlardr:
Edebiyat konularyla ilgili baz notlar bulunmal,
Yksek rtbeli kimselerin biyografilerinde abartl hkmlere yer verilmemeli, sz rflvetleri olmamal,
Baflka flairlerin intihal (alnt) olduu bilinen fliirleri aklanmal,
Her flairin ne kadar fliiri olduu, varsa baflka bir bilimdeki ustal imkn lsnde belirtilmeli,
Tezkirede yer alan ifade ve anlatm yanlfllar dzeltilmelidir.
fiinasinin geerliliini bugn de devam ettiren bu yaklaflmlar, onun konuya
ne kadar vkf olduunu gstermesi bakmndan nemlidir.
Elefltiri (tenkit) bahsinde fiinasiden sonra dikkatimizi eken bir baflka flahsiyet
Namk Kemaldir. Hatta Namk Kemal edebiyat tarihimizin ilk elefltirmeni olarak da dflnlebilir. O, Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt
fimildir isimli makalesiyle Trk edebiyat ve fikir hayatnda dil ve edebiyatn
problemlerini ilk ve en genifl olarak ele alan, yol ac edebiyatmz ve elefltirmenimizdir. Namk Kemal, edeb tenkitlerinde sadece eski edebiyat elefltirmekle kalmaz, yeni edebiyatn nasl olmas gerektiini de belirtir. Devrindeki hemen hemen
hibir edebiyat faaliyetine uzak kalmayan Kemal, edebiyat halk aydnlatmann bir
arac olarak grr. Ona gre,
Halk aydnlatacak edebiyatn geree, tabiata ve akla uygun olmas,
Mbalaadan kanp fikri gelifltirici, mill ve meden birlii salayc zellikleri bnyesinde taflmas,
Yazld gibi okunmas ve tatsz sz sanatlarndan arnmas,
Btn bunlarla birlikte yeni trleri ifade edecek gce ulaflmas gerekir.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Elefltiri (tenkit) alannda

fiinasiden sonra dikkatimizi
eken ilk kiflilik Namk
Kemaldir.
65
Namk Kemalin Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt fimildir isimli yazsnn dflndaki tenkid eserlerinin bafllcalarn flu flekilde sralayabiliriz: Tahrib-i Harbat, Takb, rfan Paflaya Mektup, Bahr- Dnifl Mukaddimesi, ntibah Mukaddimesi, Mes-Prison Muhezenmesi, Renan Mdfaanmesi ve
Mukaddime-i Cell.
Tanzimat Dneminde elefltiri konusunda dikkati eken bir dier kiflilik de Ziya Pafladr. fiiir ve nfl makalesinde divan edebiyatn reddedip bizim gerek
edebiyatmzn halk edebiyat olduunu syleyerek deta edebiyatmzda devrim
yapan Pafla, daha sonra Harbat Mukaddimesinde kaplarn eski edebiyata tekrar
aarak eliflkiye dfler ve Namk Kemalin ok ciddi tenkitlerine muhatap olur.
Yine ayn dnemin sanats olan Ahmet Mithat Efendi, hem bu zaman hem
daha sonra deiflik atflmalarn taraf olmasnn yan sra, Trk edebiyatnn en
nemli polemiklerinden biri olan dekadanlk tartflmasna sebep olan kifli olarak
da dikkatimizi eker.
Tanzimatn ikinci kuflanda ilk dikkatimizi eken flahsiyet olan Abdlhak Hamit, edebiyat meselelerine elefltirmen gibi deil sanatkar gibi bakar. Hamit, elefltirilerini daha ok fliirleriyle ve mukaddimeleriyle dile getirir. Recaizade Mahmut
Ekrem ile birlikte tenkidin snrlarn ve etki alann geniflletirler.
Ekremin, Mekteb-i Mlkiye rencileri iin yazd Talim-i Edebiyat hem dneminde hem de kendisinden sonra bu alanda byk bir boflluu doldurmufl ve
bu konuyla ilgili dikkatleri zerine ekmifltir. Zemzeme III ile Takdir-i Elhn tenkit alannda dikkati eken dier eserleridir. Ekremin teorisyenlii yannda genler
zerindeki etkisi ve Servet-i Fnn edebiyatnn oluflumundaki katklar onun r ac bir flahsiyet/stat olarak deerlendirilmesinin ana sebebidir.
Tanzimat Dneminde dikkati eken dier flahsiyetler, daha ok tenkit kavram zerinde duran Mizanc Muratla birlikte; ilk pozitivist ve natralist olmasnn
yan sra birok Batl nemli sanaty Trk edebiyatna tantmasyla bilinen Beflir
Fuattr.
Bu dnemde unutulmamas gereken bir baflka sanat da Muallim Nacidir.
Zemzeme-Demdemenin taraflarndan biri olan yazar, Istlahat- Edebiyesi ile de
dikkati eken dier bir flahsiyettir.
Tanzimat Dnemine btn olarak baktmzda tenkit konusunda zerinde durulan bahisleri; genel olarak edebiyat ve edebiyat anlayfllar, eski-yeni atflmalar,
gerekilik-romantiklik tartflmalar, fliir ve fliirde gerek ve hayal konusu zerine
deerlendirmeler, vezin-kafiye meselesi, tiyatro, roman ve dil zerine deerlendirmeler fleklinde zetleyebiliriz.
Namk Kemal, edebiyat

tarihimizin ilk elefltirmeni
olarak dflnlebilir.
Abdlhak Hamit,
elefltirilerini daha ok
fliirleriyle ve
mukaddimeleriyle dile
getirir.
66
zet
N
A M A
N
A M A
ki temel edeb tr olan fliir ve nesir trn ana

hatlaryla tanyabilmek.
Zaman zaman aralarnda birbirlerinin anlatm tekniklerinden yararlanma sonucunda ortaya kan
trler aras geifller grlse de edebiyatn iki ana
tr fliir ve nesirdir. rnein, nesir tarzyla yazlan mensur fliir ve secili anlatm fliirin nesir trne; fliir tarzyla manzum olarak hikye anlatma
ve elefltiri yapma da nesir trnden fliire geen nitelikler olarak dflnlebilir. Fakat btn bunlar
bu trlerin karakteristik zelliklerini deifltirmez.
fiiir ve nesir trnn Tanzimat sonras Trk edebiyatnda flekil ve ierik ynnden deiflimini
anlayabilmek.
Tanzimat sonras Trk toplum hayatnda hemen
hemen her alan etkileyen deiflimler edeb trleri de flekil ve ierik bakmndan etkilemifltir.
Hem flekil hem de ierik deiflikliklerinde Bat
edebiyatnn ve zellikle eviri trnn ok byk rol vardr. Bu bahse verilebilecek en gzel
rnekler; bir klsik Trk edebiyat nazm flekli
olan kasidenin geirdii flekilsel ve ieriksel deiflimler ile ottava-rima nazm fleklinin Trk edebiyatna girmesidir.
N
AM A
Eskinin devam olan klsik trler ile, yeni ve daha ok Batdan eviri yoluyla edebiyatmza geen modern trlerin geliflimini ve dnflmn
fark edebilmek.
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda flekil balamnda ok nemli deifliklikler olmamfltr. Fakat
eviriler aracyla edebiyatmza giren yeni trler kendi flekilleriyle birlikte Trk edebiyatna
girmifltir. fiinasinin, Lamartinein Meditationsundan evirdii ktalar, lh, Mncaat, Eflek ile
Tilki Hikyesi, Arz- Muhabbet gibi manzumelerinde denedii yeni flekiller bu bahsin ilk rnekleri olarak dflnlebilir.
67
Kendimizi Snayalm
1. Ethem Pertev Paflann Victor Hugodan evirdii
Tfl- Naim adl fliirin nazm flekli afladakilerden hangisidir?
a. Balad
b. Terza rima
c. Ottava-rima
d. Serbest mstezat
e. Rondo
2. Hrriyet, eflitlik, adalet, millet, medeniyet resul gibi kavramlar, hangi edebiyat dneminde Trk edebiyatnda edebiyatlarn ana konular haline gelmifltir?
a. Divan edebiyat
b. Tanzimat edebiyat
c. Ara Kuflak
d. Servet-i Fnn
e. II. Meflrutiyet
3. Senin koymufl olduun kanun padiflaha haddini bildirir. diyen Tanzimat Dnemi yazar, afladakilerden
hangisidir?
a. Namk Kemal
b. Abdlhak Hamit
c. Namk Kemal
d. Ziya Pafla
e. fiinasi
4. Eskiden gerekleflmesinin asla mmkn olmad
dflnlen fleyler gerekleflti. Bu da eski bilgi anlayfln, hayata bakfl tarzn belki de kknden ykt ifadesi
afladaki Tanzimat Dnemi yazarlarndan hangisine
aittir.
a. Sadullah Pafla
b. Akif Pafla
c. Mnif Pafla
d. Cevdet Pafla
e. Ali Pafla
5. Hangi senede olduu hatrmda deildir. Fakat zannma gre yetmifl sekiz sene-i hicriyesinde (1861) olacak, bir ramazan gn kitap aramak iin Sultan Byezit
Cmii avlusunda sergilere girdim. Elime tlik yaz litograf basma ile bir kt paras tutuflturdular, yirmi de
para istediler. Paray verdim, kd aldm. stnde,
lh nvnn grdm. Dervifl Yunus ilhisi zannettim.
Bununla beraber, okumaya baflladm. O ilh neydi bilir misin, neydi? Beni, yazdm yaznn flimdiki derecesine sl etmeye(ulafltrmaya), milletin lisnn flimdiki
hailine getirmeye sebeb-i mstakil (tek neden) olan ilh bir ilh idi. Sade fikre ne kadar da yakflyor. grfl
Tanzimat Dnemi yazarlarndan hangisine aittir?
a. fiinasi
b. Ziya Pafla
c. Muallim Naci
d. Namk Kemal
e. Ahmet Vefik Pafla
6. Encmen-i fiuar ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr.
a. 1861 ylnda kurulmufltur.
b. Avrupa anlamda ilk edeb topluluk olarak dflnlebilir.
c. En gen yesi Namk Kemaldir.
d. Toplantlar daha ok Leskofal Galip idare etmektedir.
e. Fransz edebiyatn rnek almfllardr.
7. Muhayyelt- Aziz Efendi ve Sergzeflt-i Kalyopinin
yazlfl tarihleri afladakilerin hangisinde doru olarak
verilmifltir.
a. 1796/1836
b. 1796/1873
c. 1839/1876
d. 1851/1856
e. 1873/1856
68

8. Felatun Beyle Rakm Efendi adl romann yazld
tarih ve yazar afladakilerin hangisinde doru olarak
verilmifltir?
a. 1872 fiemsettin Sami
b. 1876 Namk Kemal
c. 1876 Ahmet Mithat Efendi
d. 1885 Recaizade Mahmut Ekrem
e. 1896 Nabizade Nazm
1. c
2. b
3. e
4. a
5. d
9. 1860 ylnda Tercman-i Ahvl gazetesinde tefrika

edilip ayn yl kitap olarak baslan tiyatro eseri, afladakilerden hangisidir?
a. Vatan yahut Siliste
b. Akif Bey
c. fiair Evlenmesi
d. Cimri
e. Geveze Berber
10. Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt fimildir isimli yazsnn dflndaki bafllca elefltiri yazlar Tahrib-i Harbat, Takb, rfan Paflaya Mektup, Bahr- Dnifl Mukaddimesi, Mes-Prison Muhezenmesi, Renan Mdfaanmesi ve Mukaddime-i Cell olan Tanzimat Dnemi yazar, afladakilerden hangisidir?
a. fiinasi
b. Recaizade Mahmut Ekrem
c. Muallim Naci
d. Namk Kemal
e. Mizanc Murat
6. e
7. b
8. c
9. c
10.d
Yantnz yanlflsa, fiiir blmn yenliden

okuyunuz.
okuyunuz.
okuyunuz.
okuyunuz.
okuyunuz.
Yantnz yanlflsa, Encmen-i fiuar blmn yenliden okuyunuz.
Yantnz yanlflsa, Hikye ve Roman blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlflsa, Hikye ve Roman blmn yenliden okuyunuz.
Yantnz yanlflsa, Tiyatro blmn yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlflsa, Edebiyat Teorisi ve Elefltiri
blmn yeniden okuyunuz.
69
Sra Sizde 1
Tanzimat Dneminde fliir anlayflnda yaflanan en nemli dnflm para gzelliinden btn gzelliine
geifltir.
Ggn, . (2007). Belgelerle Yeni Trk Edebiyat

Tarihi. Ankara: Nisan Yaynlar.
Okay, O. (2005). Batllaflma Devri Trk Edebiyat.
stanbul: Dergh Yaynlar.
Yetifl, K. (1989). Nmk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grflleri ve Yazlar. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Yldz, S. (2006). Tanzimat Dnemi Edebiyat. Ankara: Nobel Yaynlar.
Sra Sizde 2
Tanzimat flairleri fliiri, halk diline yaklafltrma abalarnda baflarl olamamfllardr.
Sra Sizde 3
Tanzimat Dnemi yazarlarnn hemen hepsinin tiyatro
trnde eser vermesi, bu trn neminin o dnemde
anlaflldn gsterir.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Yeni Trk edebiyatnda ikilik fikrinin ortaya kfl ve eflitleri hakknda bilgi
sahibi olabilecek,
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda temalarn dnflmn kavrayabilecek,
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda ortaya kan yeni temalar hakknda fikir
sahibi olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
kilik
Tema
Temalarn dnflm
Kahramanlk
Devlet byklerini vme
Devlet byklerini yerme
Din temalar
Hayal ve gerek
Grc usulyle evlenme
Esaretten hrriyete
Eitim
Vatan
Tarih
nce hastalk
erik Haritas

Edebiyatnda
Girifl
Temalar
GRfi
TANZMAT SONRASI TRK
EDEBYATINDA TEMALARIN
DNfiM
TANZMAT SONRASI TRK
EDEBYATINDA YEN TEMALAR
Yeni Trk Edebiyatnda

Temalar
GRfi
Yeni Trk edebiyatnn en temel niteliklerinden birisi; oturmufl, klsik deer yarglar ile yeni deer yarglarnn mcadelesi ve bu mcadelenin sonucunda bu iki atflma alannn toplumda ve edebiyatta kendilerine yer bulma abasdr. Bu durum,
toplumda, zamanla ortaya kacak ve etkisi yer yer bugne kadar devam edecek
olan zihniyet ve davranfl ikiliine zemin hazrlamfltr. Toplumsal hayatta gze
arpan bu ikiliklerin en dikkat ekici olanlarn flyle sralayabiliriz:
Matbaa-hattatlk meslei,
Alaturka-alafranga,
Alayl-mektepli,
Eski-yeni,
Klsik-modern,
Bilim ve fazilet-cehalet
Dou-Bat
Cumbal ev-kflk, saray ve apartman dairesi.
Dolaysyla yukardaki bu ikiliklerden de yola karak, Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle modern Trk edebiyat bir medeniyet kriziyle bafllar diyebiliriz.
Bu ifadedeki kriz szc ikilem ve atflma anlamndadr.
kilik: zellikle Tanzimattan

sonra, toplum hayatn
hemen hemen her ynyle
etkileyen yeniliklerin
ardndan ortaya kan ve
yzyllardr kendini gsteren
kavram, kurum ve
dnflmlerin gnlk
hayatta yan yana varlklarn
srdrmeleri anlamna gelir.
TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA

TEMALARIN DNfiM
Bilimde, sanayide, edebiyatta, kltrde ve dflncede Avrupann uzun bir sre sonucunda geldii nokta, Tanzimattan sonraki Trk aydnn yakndan ilgilendirmeye bafllad. 1859-1860l yllardan sonra Avrupann zellikle kltr ve edebiyat alanlarnda Trk edebiyat zerindeki etkisi belirgin olarak hissedilir oldu. Bu
etkinin somut olarak grld ilk yer edeb temalardr.
Avrupann etkisiyle hemen hemen her alanda deiflme ve geliflmeler, o gne
kadar daha ok duraan bir grnt veren kltr, dflnce, toplumsal hayat ve
inan dnyas gibi toplumun ana unsurlarn oluflturan yapsn etkilemeye bafllar.
Bu noktada nce baz ana temalarn ieriklerinin ele alnfl flekilleri deiflir. Daha
sonra Avrupa kltr ve edebiyatnn etkisiyle yeni temalar kendisini gsterir. Bunlardan ilki -yani eski temalarn ele alnfllarnn ve ieriklerinin deiflmesi- Tanzimat
Dneminin karakteristik zellii olan ikilie zemin hazrlarken, ikincisi -Tanzimattan sonra Avrupann etsiyle Trk kltrne yeni giren temalar- toplumun kltrel balamda deifliminin ncs olur.
Tema, herhangi bir sanat

eserinde ifllenen konudur.
72
Trk milletinin deerler sisteminde ciddi bir aflnmaya neden olan bu ikilik ve
dnflm Trk edebiyatnda en gzel ve en arpc flekilde ifade eden Ziya Pafla olmufltur. Ziya Pafla, Terkib-i Bendinin yeni kt redifli blmnde bu ikilik ve dnflm flyle anlatr:
kbl iin ahbb siyet yeni kt
Bilmez idik evvel bu diryet yeni kt
(Biz eskiden byle bir fley bilmezdik, ykselebilmek iin dostlar ktlemek
yeni kt.)
Sirkat oalp lfz- sadkat modaland
Nms tamm oldu hamiyyet yeni kt
(Hrszlk oald dorulukun sz moda oldu, namus bitti/ortadan kalkt, hamiyet/fleref kelimesi yeni kt. Yani insanlarda doruluk ve namus kalmad, ortalkta bunlarn sadece ad dolaflr oldu.)
Dflmanlara ahbbn zemm oldu zarfet
Dil-drdan ayra flikyet yeni kt
(Dflmanlara dostunu ktlemek incelik oldu, sevgiliden yabanclara flikayet
etme deti yeni kt.)
Sdklar tahkr ile red kide oldu
Hrszlara ikrm inyet yeni kt
(Szne sadk kimselere hakaret etmek, huzura kabul etmemek kural oldu; buna karfllk hrszlara ikram ve iyilik etmek yeni kt.)
Hak syleyen evvel dahi menfr idi geri
Hinlere amm ki riyet yeni kt
(Doru syleyenlerden eskiden de nefret edilirdi; ama hainlere uymak onlara
sayg duymak deti yeni kt.)
Evrk ile iln olunur cmle nizmt
Elfz ile terfh-i raiyyet yeni kt
(Btn kanun hkmleri, yarg kararlar resm ktlarla, belgelerle halka duyurulur; bofl szlerle veya sadece szle eyleme gemeden, halk rahatlatma deti
yeni kt.)
ciz olann ketm olunur hakk- sarhi
Mahmleri her yerde himyet yeni kt
(Zavall kimselerin apak haklar gizlenirken, inenirken, arkas olan kiflileri
her yerde koruma deti yeni kt.)
snd- taassub olunur merd-i gayra
Dinsizlere tevch-i reviyyet yeni kt
(alflkan ve mert kimselere tutuculuk suu yklenirken, dinsizlere doru dflndkleri fleklinde deer verme deti yeni kt.)
slm imifl Devlete p-bend-i terakki
Evvel yo-idi iflbu rivyet yeni kt
(Gy slam Dini, Devletin ilerleyip ykselmesine ayak baymfl/engelmifl; eskiden byle bir fley yoktu, bu aslsz sylenti de yeni kt.)
Milliyyeti nisyn ederek her iflimizde
Efkr- Firenge tebiyyet yeni kt
(Her iflimizde benliimizi unutarak, Batnn fikirlerine -hibir szgeten geirmeden- teslimiyet, ballk yeni kt.)
Yukardaki beyitlere dikkatli bir flekilde baktmzda; bireylerde, toplumda ve
devlet adamlarnda ciddi bir bozulmann olduunu grrz. Hukuki dzenlemeler
eyleme geirilememekte; kt zerinde kalmaktadr. Sadakat, namus, dostluk,
5. nite - Yeni Trk Edebiyatnda Temalar
73
sevgili, din, millet, milliyet, mertlik, drstlk gibi kavramlar, eskiden olduu gibi
sadece olumlu anlamlara gelmemektedirler. Yine, Ziya Paflann, doruyu syleyenlerin, bugn olduu gibi, eskiden de sevilmediklerini belirtmesi ilgintir. Btn
bunlarla birlikte, bu ifadelerin, hikem bir tarzla ve ironik bir biimde dile getirildiklerini de gz ard etmemek gerekir.
Kahramanlk
Trk edebiyatnda ifllenen ana temalardan birisi olan kahramanlk, hem divan
edebiyatnda hem de Tanzimat sonras Trk edebiyatnda deiflik flekil ve ieriklerle ele alnmfltr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda stanbulda yaflayan saltanat flairi Baki, bir gazelinde, bu temay zamannn psikolojisine uygun bir dille
ifller. Beyitler, devrin bu nemli aydnnn ruh hali ile devletin ve milletin iinde
bulunduu durumu yanstr:
Bafl emezz edniye dny-y dn iin
Allhadr tevekklmz itimdmz
(Alak dnya menfaatleri iin aflalk kimselere bafl emeyiz; tevekklmz,
gvenip inanmamz Allahadr.)
Tanzimat sonras Trk edebiyatnn vatan ve kahramanlk flairi Namk Kemal,
bu konu zerinde srarla durur. Bu srar, yazarndan ve devrinden derin izler taflyacaktr. Namk Kemal, Ftrat deiflir sanma, bu kan yine o kandr fleklindeki
msrasyla Trk milletinin devamllna da vurgu yapt Vatan fiarks adl fliirinde flyle der:
mlimiz, efkrmz ikbl-i vatandr;
Serhaddimize kala bizim hk-i bedendir.
Osmanllarz ziynetimiz kanl kefendir
Kavgada flehdetle btn km alrz biz.
Osmanllarz, can veririz, nm alrz biz.
(Btn isteklerimiz, dflncelerimiz vatann mutluluu ve gelecei iindir. Vcudumuzun topra, snrlarmza kaledir. Osmanllarz kanl kefen ssmzdr.
Savaflta flehit dflerek en byk isteimizi yerine getiririz. Biz Osmanllarz, can veririz, n kazanrz.)
Baki ile Namk Kemalin bu temay ele alfllarndaki fark, her iki devrin psikolojisini bize vermesi asndan nemlidir. Birinde kendinden emin ve gl bir
devletin, milletin temsilcisinin gr sesi duyulmakta; dierinde ise kaybedilmekte
olan vatan karflsnda btn dikkatini onun zerine evirmifl, gerekirse onun iin
lm gze almfl bir insan tavr sezilmektedir. Ayn temann, farkl zamanlarda,
deiflik ieriklerle dile getirilmesi, Tanzimattan sonra temalarn ieriinin deiflmesi bahsine gzel bir rnektir.
Devlet Byklerini vme

Devlet bykleri, bazen adaletli ynetimleri, bazen cmertlikleri bazen de ellerinde bulundurduklar imknlar sayesinde etrafndakilerin vgsne mazhar olmufllardr. Yine Baki, devrin padiflah iin yazd mersiyede flyle der:
fiemflr gibi ry- zemne taraf taraf
Saldn demr kuflakl cihn pehlevnlar
(Dnyann drt bir yanna kl gibi demir kuflakl cihan pehlivanlar saldn,
gnderdin.)
Aldun hezr bt-gedeyi mescd eyledin
Nks yerlerinde okutdun eznlar
(Binlerce puthaneyi kiliseyi) alp mescit yaptn, an kulelerinde ezanlar okuttun.)
Kahramanlk: Yiitlik, yiite

davranfl.
74
Tanzimat Dneminin yol ac ana flahsiyetlerinden biri olan fiinaside de deiflik insanlar iin yazlan vg fliirlerine rastlamaktayz. Bunlardan en arpc olanlar, flairin Parise gitmesine arac olan ve ona her frsatta sahip kan Mustafa Reflit Pafla iin yazdklardr.
Sensin ol fahr-i cihn- medeniyet ki hemn
Ahdini vakt- sadet bilir ebn-y zamn
(Sen medeniyet dnyasnn vnd yle bir kimsesin ki bugnn insanlar
senin devrini deta bir saadet devri bilirler.)
Burada, medeniyet bir din, Mustafa Reflit Pafla da onun peygamberidir. Paflann
sadrazamlk yapt dnem, Hz. Muhammetin yaflad zaman olan asr- sadet gibidir. fiinasi, yapt benzetmeyi daha etkili klmak amacyla, din kavramlar, din
dfl bir olay ve insan iin kullanr. fiinasinin bu yaklaflm, vd insanla ilgili bir
gereklik ifade etmedii gibi, Trk kltrnde Tanzimattan sonra ortaya kan
kavram kargaflasnn da ilk tohumlarn taflmas asndan nemlidir. fiinasi, Mustafa Reflit Pafla iin yazd fliirlerde kulland niteleme ve benzetmelerde srar
eder. O, Paflann azndan kan szleri apak birer ayete, vcudunu ulu bir
mucizeye, yine bir baflka beytinde Acep midir medeniyet resl dense sana? diyerek velinimeti Mustafa Reflit Paflay medeniyet resulne benzetir.
Dikkat edilirse Baki, gereklii olan bir durumu belki biraz abartarak dile getirmifltir; fakat fiinasinin vglerinin Mustafa Reflit Paflay kutsallafltrmann dflnda
bir karfll yoktur.
Tanzimat ncesi ve sonrasnn rnekleri, Trk edebiyatnda, devlet byklerini
vme temasnn, fleklinin ve niteliinin zamanla nasl deifltiinin somut rneklerini vermesi bakmndan nemlidir.
Devlet Byklerini Yerme

Not: 16. yzyln en trajik
olaylarndan biri fiehzade
Mustafann ldrlmesidir.
Gelecein padiflah gzyle
baklan ve dnemin askerleri
tarafndan ok sevilen
fiehzade Mustafa, Hrrem
Sultann, kendi
ocuklarndan birisini
padiflah yapma istei
nedeniyle damad Rstem
Pafla ile birlikte evirdii
entrikalar sonucunda,
babasnn adrnn
giriflinde boynuna kement
atlarak bodurulur. Bu
olaydan sonra, devrin en
kudretli insan Kanuni
Sultan Sleyman, zamann
sanatlar tarafndan ar
bir flekilde elefltirilir. Bu
elefltirilerin znde,
fiehzadeye yaplan
hakszlktan duyulan ac
vardr.
nsann olduu her yerde vgyle birlikte yan yana bulunan, fakat her dnemin
kendi koflullarna gre nemli riskler de taflyan bir baflka tema devlet byklerini
yermedir. Yine her dnemin vlecek deerleri ile yerilen deerleri kendine zgdr. Gemiflin vlen ya da yerilen bir deeri veya flahsiyeti bugn tam tersi diyebileceimiz bir yaklaflmla ele alnabilir. Bu deiflimin arka plannda genelde deiflen dnya grflleri, ideolojiler ve estetik beeniler yatar.
16. yzyln en trajik olaylarndan biri olan fiehzade Mustafann ldrlmesi
olay ile ilgili olarak Kanuni Sultan Sleyman, zamann sanatlar tarafndan
ar bir flekilde elefltirilir. Tafllcal Yahya, fiehzade Mustafa iin yazd mersiyede flyle der:
Meded meded bu cihnn ykld bir yan
Ecel cellileri ald Mustafa Hn
(Yetiflin, yetiflin! Bu dnyann bir yan ykld; Mustafa Han ecel cellileri ald!)
Tolnd mihr-i cemli bozuldu dvn
Veble koydlar l ile l-i Osmn
(Gzel yznn gnefli batt, divan bozuldu; Osmanolunu (Kanuni Sultan
Sleyman) hile ile gnha soktular.)
Devrin baflka bir flairi Sm ise fiehzade Mustafa iin yazd uzun mersiyesinin
bir blmnde, bir baba olarak Kanuniyi hedef tahtasna koyarak flyle der:
Ey fleh-i kn- kerem sende adlet bu mudur
fieh-i lem olasn sende inyet bu mudur
Pdiflehler ki ezel itdgi det bu mudur
Ehl-i tedbir olana fehm kiyset bu mudur
75
Sen Muhibb olasn sende muhabbet bu mudur

Mustaf gibi cier-kflene flefkat bu mudur
l ile kydun ana kan hakkat bu mudur
Kavl-i dflman sana kr itti meveddet bu mudur
Yok yere kan idesin yani hlfet bu mudur
Mustafa noldu kan neyledn padiflehm
SIRA
SZDE deneyiniz.
Yukardaki dizeleri daha nce rneklerini grdnz gibi bugnk dile
evirmeyi
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda da devrin padiflahlarna ve devlet bykD fi N E L M

lerine dolayl veya dolaysz yaplan yergilerle karfllaflyoruz. Mesela fiinasi, Mustafa Reflit Pafla iin yazd kasidede, yine Paflann eseri olan Tanzimat FermaS O R U dnemin pannn, padiflaha haddini bildirdiini syler. Bu beyitte, dolayl olarak,
diflahlarnn keyf davranfllarda bulunduklar ynnde bir ima vardr:
Bir tknmedir insana senin knnun
DKKAT
Bildirir haddini Sultana senin knnun
[Senin kanunun (Mustafa Reflit Paflann Tanzimat Fermann kastediyor) devrin
SIRA SZDE
insanlar, halk iin bir hrriyet, azat olma, kurtulufl belgesidir. Senin kanunun Sultana da haddini, yetkilerinin snrlarn bildirir.]
Bu bahsin bir baflka rneine Ziya Paflada rastlarz. Pafla,AMALARIMIZ
bir gazelinde hkmet yneticilerini ok ar bir dille elefltirir:
Bulundum ben dahi drflflif-y Bblde
Feltunu beenmez anda ok divneler grdm
K T A P
(Bir zamanlar ben de Babali denilen flifa evinde bulundum ve orada Eflatunu
beenmeyen, kendisini ondan stn gren ok deli grdm.)
Cihn nmndaki bir maktel-i ma yolum dflt
TELEVZYON
Hkmet derler anda nice sl-hneler grdm
(Dnya adn taflyan insanlarn topluca katledildii bir yere yolum dflt, orada hkmet adn taflyan nice mezbahalar grdm.)
N T EBabali
R N E T zerinde
Ziya Pafla yukardaki iki beyitte hkmet adyla da anlan
younlaflr. Bu meknda Eflatunu beenmeyen deliler vardr. Yine, burada, insanlar topluca katledilmektedir. Dolaysyla, hi kimse hak ettii yerde deildir.
Kanuniye yneltilen elefltirilerin znde somut bir olay vardr ve bu olaydan
duyulan rahatszlk ar ve ak bir dille dile getirilir. Fakat fiinasi ve Ziya Pafladan
setiimiz rneklerde iflin iine artk siyaset karflmfltr. Padiflaha haddini bildiren
hukuki dzenlemeler vlmekte ve ynetimdeki zaaflar ar bir dille yerilmektedir. Ayrca, Tanzimattan sonra yergilerin kiflisellefltiini de syleyebiliriz. Ayn temada ortaya kan bu tavr farkllklar, psikolojik, siyasi ve kltrel anlamda her
iki dnemi daha doru anlama ve alglamada bize yardmc olur.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Yukarda kimi rneklerini verdiimiz, devlet adamlarn vme ya daSIRA

yerme
amacyla yazlSZDE
mfl baflka eserler biliyor musunuz? Arafltrnz.
Dine Yaklaflm ve Dinsel Temalar
AMALARIMIZ
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
Eski edebiyatla yeni edebiyatn snrlarn belirleyen en nemli temalardan biri din
S O RenU nemli kayve dine ait konulardr. Divan edebiyat flairlerinin yararlandklar
naklarn baflnda din konular gelir. Son dnem Trk tarihinde pefl pefle yaflanan
yenilgiler Trk halknn ve aydnnn i dnyasn derinden etkilemifltir. Buna, BaDKKAT
tnn fen bilimlerindeki geliflmelerinin Osmanl Devletine yansmalar eklenince,
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Babali, Osmanl Devletinin

son dneminde stanbulda,
K T A P
sadrazamln
(baflbakanln), iiflleri ve
dfliflleri bakanl ile flura-y
devletin (danfltay)
T E L E Vaddr.
ZYON
bulunduu binann
D fi N E L M
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Din temalar: lhamn ve

kaynan dinden alan
S O R U
temalardr.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
76
zellikle aydnlarn dflnce dnyalarndaki inan krlmalarnn ortaya kmas kanlmaz hle gelmifltir. Bu sarslma, o dnemin sosyal hayat ile dflnce dnyasn da derinden etkilemifltir.
Divan edebiyatnn en ok beslendii ve eserlerinde iflledii kaynaklardan biri
dindir. Dolaysyla, o dnemde, bu konuya ait rnek bulmak hi de zor deildir.
Konuya, Fuzulnin Su Kasidesinden iki beyti, rnek olarak verebiliriz:
Suya versin bbn glzr zahmet ekmesin
Bir gl almaz yzn tek verse bin glzra su
(Bahvan gl bahesini sele versin, bofluna yorulmasn; bin gl bahesine su
verse senin gibi gl almaz. Burada bahe dnya; gl de Hz. Muhammettir.)
Dest-bs rzsuyla ger lsem dostlar
Kze eylen topram sunun onunla yre su
(Ey dostlar, eer onun elini pme arzusuyla lrsem, ldkten sonra topramdan testi ya da bardak yapn ve onunla sevgiliye su sunun. Bu beyitteki sevgili de
Hz. Muhammettir.)
fiinasi, Mustafa Reflit Pafla iin yazd kasidede onu medeniyet dininin peygamberi olarak niteler. fiinasinin fliirlerinden yola karak flyle bir din kurgusu
oluflturabiliriz
Dinin ad: Medeniyetilik
Tanrs: Akl ve akl n plna karan filozoflar
Kitap: Fransz htilli sonrasnda yaymlanan insan haklar evrensel beyannamesi
ve Tanzimat Ferman
nananlar: Faziletli insanlar
nanmayanlar: Cahil insanlar
Aceb midir medeniyet resl dense sana
Vcd- mucizin eyler taassubu tahzr
fiinasi bu beytinde; medeniyet dinine ve peygamberine atfta bulunur.
Dilin iradesini baflta akl eder tedbir
Ki tercmn- lisndr an eden takrr
Ziy-y akl ile tefrk-i hsn kubh olunur
Ki nr- mihrdir elvn eyleyen teflhr
Yukardaki iki beyitte fiinasi akl kavramn hayatn merkezine koyar. Nasl
gneflin fl sayesinde renkleri birbirinde ayrt edebiliyorsak; akl sayesinde de
gzelle irkini birbirinden ayrabiliriz. Yine burada insan aklnn, hayatn kayna
olan gnefle benzetilmesi nemlidir.
Bir tknmedir insana senin knnun
Bildirir haddini Sultana senin knnun
Mustafa Reflit Paflann hazrlad ve iln ettii Tanzimat Ferman insanlara zgrlklerini kazandran azat belgesi gibidir. Dolaysyla kutsal bir metni andrr.
Yine baflka bir beytinde fiinasinin Reflit Pafla iin yet-i beyinedir leme her
bir shnn, yani senin her szn, btn insanlar iin flphe brakmayan bir delildir. demesi, bizim bu konudaki grfllerimizi destekler mahiyettedir.
Ey ehli-i fazln res-i cumhru
Rev m kim kalaym ehl-i cehl elinde esr
fiinasiye gre Mustafa Reflit Pafla faziletli insanlarn nderidir. Onun gibi birisi
varken cahillerin elinde esir kalmak mmkn deildir. fiinasi, bu beytinde, toplumu, faziletliler ve cahiller fleklinde ikiye ayrr.
77
Divan edebiyatnda dinsel temalar iten gelen samim bir dille ifade edildii
hlde; Tanzimat sonras Trk edebiyatnda bu temalarn ele alnfl ve ierii deiflmifltir. Yukardaki rneklerde de grdmz gibi fiinasi dinsel kavramlar din dfl unsur ve kifliler iin kullanr. Ayrca, an getirdii yeniliklerden hareketle, btn unsurlarn yerli yerine koyduu yeni bir din icat eder. Bu da yeni Trk edebiyatnda, din temasnda yaflanan deiflimi ve krlmay ak olarak ortaya koyar.
fiinasi, dinsel kavramlar din

dfl unsur ve kifliler iin
kullanr.
Gnl (Hayal), Akl (Gerek)

Divan edebiyat, daha ok fliir trnn n plna kt klsik bir edebiyattr. Bu
edebiyatta, soyut deerler ile genelde erevesi belli hayal unsurlar ortaya kacak
malzemenin niteliini belirler. Bu edebiyatta, fliirin hemen hemen btn unsurlarnn hayalden beslenmesi ister istemez gnle kap aralar. Gnl, sadece soyut deerlerin deil, din soyut dflnce ve kavramlarn da merkezidir. Dolaysyla, divan
edebiyatnn anahtar kelimelerinden birisi gnldr, denilebilir.
Bu dnemin flairleri iin her fley gnlde bafllar ve gnlde biter. Her hayalin
doduu byd ve sonuland mekn burasdr. Buras, sevgilinin hayaliyle
ve gamyla beslenir.
Fuzli bir beytinde flyle der:
Hayl ile tesellidir gnl meyl-i visl etmez
Gnlden taflra bir yr olduun flk hayl etmez
(Gnl hayal ile avunur asla kavuflma arzusu duymaz; gerek flk kendi gnlnn dflnda bir sevgili olduunu hayal etmez, dflnmez.)
Fuzul, her fleyin gnlde bafllayp gnlde bittiini syler. Gnln gerek hayatla ilgisi yoktur. Sevgili, deta ait olduu denizden ktnda lecek bir balk gibidir. Onu, ait olduu yerin dflnda dflnmek mmkn deildir.
Nef de gnl kavramn merkeze ald bir beyitte
Bel budur ki alflt bellarnla gnl
Gamn da gelse dile bis-i meserret olur, der. Gnl sevgilinin bellarna o
kadar alflmfltr ki ondan gam, sknt, cefa da gelse, bu sevgiliden geldii iin, fln gnlnde sevince yol aar. nk fl yaflatan bu gamdr.
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda, Fransz filozof ve yazarlarnn, realizm gibi deiflik edeb akmlarn etkisiyle akl ve gerekilik n plna kmfltr. Bu hayalden geree geifl, biraz da fliirden romana, hikyeye, tiyatroya geifltir. nk,
flair, stanbulu gzleri kapal dinleyebilir; fakat iyi bir romanc gzlerini amak ve
gzlemlerini derinlefltirmek zorundadr. Tanzimat Dneminde ortaya kan roman,
hikye ve tiyatro gibi yeni edeb trlerde anlatlanlar, genelde, gerek hayatta olan
veya olabilecek olan konulardr. Namk Kemal, Mukaddime-i Cellde; gzern
etmemiflse bile gzern imkn dhilinde olan (baflmzdan gememiflse bile gemesi mmkn olan) derken bu gerei dile getirmektedir.
Mehmet Kaplann, akl bahsiyle ilgili olarak fiinasi iin syledikleri, bu kavramn Tanzimat Dnemindeki yerini zetlemesi bakmndan mhimdir:
Eskiler iin Tanrnn varl bedih (ak olan) bir hakikattir; bunu ispata
kalkmak hem abes, hem de gnahtr. Fakat fiinasi, birdenbire, XVIIIinci yzyln aklc filozoflarn hatrlatan flyle bir msra yazyor:
Vahdet-i ztna aklmca flehdet lzm
(Zatnn birliini aklmca dorulamak gerekir.)
Akl, eskiler tarafndan daima afla grlmfl bir melekedir. Onun Tanry
anlamasna imkn yoktur. fiinasi ise Tanrnn birliine inanmas iin aklnn
flehdetine lzum olduunu ileri sryor. Lzm kelimesi bilhassa manaldr. Akl, flpheyi de beraberinde getiriyor. (Kaplan, 1997, s. 258.)
Hayal: Zihinde tasarlanan.

Gerek: Gerek hayatta gzle
grlen olay ve dflncelerin
ele alnmasdr.
78
TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA YEN

TEMALAR
nsanln kabuk deifltirdii, ok nemli ve kkl geliflmelerin yafland srelerin sonucunda yeni temalarn ortaya kmasndan daha doal bir fley olamaz. Fakat bu yeni temalarn, mutlaka bir flekilde gemiflle balar vardr.
Grc Usulyle Evlenme

Grc usulyle evlenme:
Evlenecek kiflilerin sadece
kendi istekleriyle deil,
ailelerinin grflleri
dorultusunda hareket
ederek evlenmeleridir.
lk evirilerin nitelikli ve st dzey yazarlarn eserlerinden seilememesi, roman,

tiyatro ve hikye gibi trlerde, uzun sre, ayn konular zerinde durulmasna neden olmufltur.
fiinasinin fiair Evlenmesi eski evlenme tarzn hicveden bir perdelik komedidir. Bu eserin en nemli taraf, yeni bir tre ilk adm atlrken, taklide kamadan,
dorudan doruya kendi hayatmza ve yerli tiplere ynelmesidir. Mfltak Bey,
devrin Beyolundaki tiyatrolarna devam eden, fliir ve sse hevesli alafranga bir
tiptir. Onun alafrangalnn en ak ispat, o devirde, geline yz grml yerine fliir hediye etmeye kalkmasdr.
fiinasinin Tanzimat sonrasnn ilk tiyatro eseri olan fiair Evlenmesinde yaptn fiemsettin Sami, yine bu dnemin ilk telif roman olan Taaflfluk- Talat ve Fitnatta uygulamaya alflr. Bu romann ana kahraman olan Talat Bey, Babalide
ad belli olmayan bir Kalemde alflmaktadr. Bir gn bir ttncden ttn alrken,
evin cumbasndaki bir kza gz taklr ve hemen ona flk olur. Bu kz, yafll ttncnn vey kz olan Fitnattr. Fitnat da ilk grflte Talat Beye tutulur. Fakat
Talat ve Fitnatn btn abalarna ramen bu aflk mutlu sonla bitmez. nk vey
babas Fitnat Ali Bey adnda zengin bir adamla nikhlamak ister. Fitnat baflka birisini sevdiini sylese de vey babas onu dinlemez. vey baba, Fitnat, zorla Ali
Beyin evine braknca bunu kabullenemeyen kz canna kyar. Asl trajedi bu noktada bafllar. O da, Ali Beyin Fitnatn gerek babas kmasdr. Bu ac gerek, Ali
Beyin akln karmasna; Fitnatn intihar etmesi, Talatn bu acya dayanamayarak
lmesine neden olur. fiemsettin Sami, kendisinin yaratt bu roman kahramanlarn, eserinin sonunda yine kendi eliyle ldrmek ister gibidir. Bu durum, romanclk teknii asndan bir zaaftr. Ayrca, romanda dikkati eken noktalardan biri,
Talatn bir Kalemde alflmasdr. Bu durumun, Tanzimat Dneminin dier roman
kahramanlarnda da grlmesi, bu dnem romanlarnn devirlerinin toplumsal hayatn yanstmalar bakmndan nemlidir.
fiemsettin Sami, fiinasinin fiair Evlenmesini teknik ve ierik balamnda bir
adm bile ileri gtremeden ve grclk usulne en kk bir elefltiri getirmeden
eserini bitirir.
Esaretten Hrriyete
Esaretten hrriyete: Bireyi
ve toplumu snrlayan
engellerden kurtularak
baflkalarn rahatsz
etmemek kofluluyla
zgrle geifl ve bunun
edeb eserlerde kendisine yer
bulmas.
Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnn kuflkusuz en nemli temalarndan birisi esarettir. Esaret (klelik), insanlk tarihin de kk ok derinlere inen ana temalarndan birisidir. Fransz htillinin btn dnyaya yayd temel ilkelerden birisi olan
hrriyet (zgrlk) anlayflnn yaylmas ve yaygnlaflmasndan sonra; o zamana
kadar ok fazla da sorgulanmayan sz konusu kavramla birlikte, bu insanlarn alnp satlmalar, esir edilmeleri sorgulanmaya bafllanmfltr. Akas, bu temann ortaya kflnda hrriyet kavramnn ok nemli bir rol vardr.
fiinasi, Tanzimat Fermann bir (tknme) hrriyet belgesi olarak niteler. Ayrca, Mustafa Reflit Pafla ile birlikte Tanzimat Fermann kastederek de flyle der:
Ettin zd bizi olmufl iken zulme esir

Cehlimiz sanki idi kendimize bir zincir.
Bugnk Trkeye Biz zulme esir olmuflken bizi hrriyetimize sen kavuflturdun, bilgisizliimiz, bizim iin sanki bir zincirdi fleklinde evirebileceimiz bu beyit, hrriyet kavramnn o dnemdeki anlam boyutunu bize gstermesi bakmndan nemlidir.
Namk Kemalin hrriyet (zgrlk) kavramn bir btn olarak ele ald en
nemli edeb metni Hrriyet Kasidesidir. Bu kasidenin hrriyeti ne karan 25
- 31. beyitleri flyledir:
Ne mmkn zulm ile bdd ile imh-y hrriyet
alfl idrki kaldr muktedirsen demiyetten
(Zulm ile zalim ile hrriyeti ortadan kaldrmak mmkn deildir, hrriyet zorla, eziyetle yok edilemez; gcn yeterse, insanlktan saduyuyu, anlayfl kaldr.)
Gnlde cevher-i elmsa benzer cevher-i gayret
Ezilmez fliddet-i tazykten tesir-i skletten
(Gnlde vatan yolundaki gayretin cevheri, elmas cevherine benzer; onun iin
basknn, arln fliddetinden ezilmez.)
Ne efsnkr imiflsin h ey ddr- hrriyet
Esr-i aflkn olduk geri kurtulduk esretten
(Ey hrriyetin gzel yz! Sen ne kadar byleyiciymiflsin! Geri esaretten kurtulduk; ama bu defa da senin aflknn esiri olduk. Esir olunacak kadar deerli tek
fley hrriyettir.)
Senindir flimdi cezb-i kalbe kudret setr-i hsn etme
Cemlin t-ebed dr olmasn enzr- mmetten
(Kalbi kendine ekme gc flimdi sendedir; bu bakmdan gzelliini rtme; gzelliin milletin gznden sonsuza kadar uzak kalmasn.)
Ne yr- cn imiflsin h ey mmd-i istikbl
Cihn sensin zd eyleyen bin yes mihnetten
(Ey gelecein midi olan hrriyet! Sen, ne candan sevgiliymiflsin; Cihan, bin
trl keder ve skntdan kurtaran sensin.)
fiinasi azat kelimesiyle zulmden kurtulmay kastederken; Namk Kemal beyitte grld gibi, bu kavram, her trl keder ve skntdan kurtulma anlamnda kullanr. Namk Kemalin bu kavrama sosyal bir anlam ykledii aktr.
Senindir devr-i devlet hkmn dnyya infz et
Hd ikblini hfz eylesin hr trl fetten
(Devlet, huzur ve saadet zaman senindir, onun iin dnyaya hkmn geir;
Allah senin geleceini her trl beldan korusun.)
Kilb- zulme kald gezdiin nzende sahrlar
Uyan ey yreli flr-i jiyn bu hb- gafletten
(Gezdiin nazl yerler, zulm kpeklerine kald; ey yaral, kzgn, kkremifl arslan, artk bu gaflet uykusundan uyan.)
Namk Kemal, bu yedi beyitte hrriyetin yksek bir deer olduunu vurgular.
Tanzimat Dnemi romanlarnda Batl anlamda birey bilincinin yavafl yavafl kendisini hissettirmeye baflladn grrz. Bu dnem yazarlar, sosyal basklara ve hrriyeti snrlayan geleneklere karfl kiflisel hak ve zgrlkleri savunurlar. Bu savunma refleksi zamanla esaret teminin sorgulanmaya bafllanmas sonucunu dourur.
17. yzyln sonlarndan itibaren birok Avrupal yazar ve filozof insan dflncelerle esaret messesesine karfl kmaya bafllarlar. Fakat bu konunun gncel toplumsal bir mesele haline gelmesi, 1852 ylnda, Harriet Beecher-Stoweun Tom
Amcann Kulbesi adl romannn yaymlanmasyladr.
79
Hrriyet Kasidesi, N.Kemalin

hrriyet kavramn bir btn
olarak ele ald en nemli
edeb metnidir.
80
Ahmet Mithat Efendinin

Esaret adl uzun hikyesi,
Tanzimat edebiyatnda
klelik sorununun ilk kez ele
alnd eserdir.
Tanzimat edebiyatnda klelik sorununun ele alnfl, ilk defa Ahmet Mithat
Efendinin 1870 ylnda yaymlad Lettif-i Rivyt serisinin ikinci srasnda bulunan Esaret adl uzun hikye ile bafllar. Bu hikyede, Zeynel adnda bir Osmanl efendisinin kkken satn ald Fatin ve Fitnat adnda biri erkek dieri kz iki
kleyi evinde bytp daha sonra onlar evlendirmesi ve bu iki kahramann evlendikleri gece birbirlerinin kardefli olduklarn renmeleri nedeniyle intihar etmeleri anlatlr.
Bu ilk eserle kendisi arasnda birok eser yaymland hlde, bu dnemin edebiyatnda esaret (klelik) konusunu en genifl ve en etkili flekilde iflleyen yazar Samipaflazade Sezaidir. Bu noktada, tpk Ahmet Mithat Efendide olduu gibi, Sezainin annesinin de erkez olduu akldan karmamak gerekir. Her iki yazarn da
bu konuya ilgi duymalarnn arka plnnda, annelerinden dinlediklerinin ok
nemli bir yer tuttuu aktr. Sezai, gerek 1888 ylnda yaymlad Sergzeflt adl
romannda, gerek 1891 ylnda yaymlad Dn adl uzun hikyesinde yakndan
tank olduu bu temay ifller.
Sergzeflt romannn ana kahraman kk yaflta Kafkasyadan zorla karlp stanbula getirilen ve deiflik yerlere satlan Dilberdir. Sezai, btn roman boyunca
satlan, ezilen, horlanan, oradan oraya frlatlan Dilberin zayfl ile evresinin zalimliini arpc bir flekilde ortaya koyar.
Tanzimat Dneminde esaret temasnn iflleniflini Sezainin flahsnda, Zeynep
Kerman maddeler halinde flyle belirtir:
Tanzimat Devrinde Trk edebiyatnda Batdan gelen nemli temlerden biri de esaret meselesidir.
nceleri politik bir kavram olarak hrriyetin zdd olarak grlen esaret,
daha sonra piyes, roman, hikye ve fliirlerde genellikle romantik adan ele
alnan sosyal bir tem hline gelmifl ve okuyucuyu bu messesenin gayr-i insan taraflar zerinde dflnmeye yneltmifltir.
Samipaflazade Sezai, Sergzefltte hayata ve olaylara kk Dilberin gzleriyle bakar. Bu suretle yazar, ezen-ezilen, kuvvetli-zayf tezadn kuvvetli bir
flekilde belirttii gibi, okuyucunun devaml surette ezilen, zayf ve ciz Dilbere acmasn, ktleri lanetlemesini salar.
Samipaflazade Sezai, esareti yalnz douya has bir messese gibi gstermifl,
Amerikadaki klelii ve Avrupa smrgeciliini grmezlikten gelmifltir.
Samipaflazade Sezainin Sergzefltinden sonra esaret temine daha birok
eserde rastlyoruz. Bunlar arasnda dikkate deer olanlardan birisi Fatma
Aliye Hanmn Muhdart adl romandr. Eserin kahramanlarndan Fazla
kocasyla anlaflamaynca intihara karar verir, fakat bunun byk bir gnah
olaca ve annesiyle cennette buluflamayaca dflncesiyle vazgeer, alflarak hayatn kazanmak ister. Devrin flartlar iinde tek are bir eve khya
olarak girmektir. Bu sebeple kendisini esirciye sattrr ve Msrl bir zenginin
konana khya olarak girer, alflarak istikbalini garantiye alr. Bu zm,
Ahmet Mithat Efendinin erkez zdenlerdekine benzerse de, Fazlaya
hrriyet salamas bakmndan da bir ayrlk gsterir. (Kerman, 2009, s.
115-116).
Eitim
Tanzimat sonras Trk kltr hayatnn en nemli unsurlarndan birisi hi flphesiz eitim ve retim faaliyetleridir. Yeni hayat ve kavramlar zamanla yeni aydn
tipi dediimiz bir topluluun ortaya kmas sonucunu dourmufltur.
81
Btn bu deiflimler ok fazla derine inmese de halk etkisi altna alr ve toplum, iinde bulunduu durumu sorgulamaya bafllar. lk hedef cehaletin ortadan
kaldrlmasdr. Daha sonra kadnlarn ve ocuklarn eitimi konusu gndeme gelir.
fiemsettin Saminin, Taaflfluk- Talat ve Fitnat (1872) adl eserinde, kz ocuklarnn okutulmas konusu ne kar.
Namk Kemalin ntibahnda (1876)ocuk eitimi zerinde durulur
Mizanc Muratn, Turfanda m yoksa Turfa m (1890) isimli eserinde, eitim alanndaki alflmalarn yetersizlii vurgulanr.
Ahmet Mithat, roman kahramanlar olan Yeryznde Bir Melekte fiefike,
Bahtiyarlkta Senaiye, Taafffte Rasihe ve Mesail-i Mulakada Abdullaha; Samipaflazade Sezai Sergzefltte Celle; Fatma Aliye Hanm Muhdartta Mehmet Efendi ve Mansur Beye Fransada eflitli alanlarda eitim
yaptrrlar. zellikle Namk Kemalin ntibahndan sonraki eserlerde iyi eitim almfl olmak, roman kahraman iin bir stnlk nitelii taflmaya bafllar.
Ayrca Felatun Beyle Rakm Efendi, Yeryznde Bir Melek, Bahtiyarlk,
Taafff, ntibah, Araba Sevdas, Sergzeflt, Turfanda m yoksa Turfa m
gibi romanlarda mrebbiye sorunu olumlu ve olumsuz yanlaryla ele alnmaya bafllanr.
Btn bunlarla birlikte; Ahmet Mithat Efendi, Namk Kemal ve Ziya Pafla devlet tarafndan gnderildikleri yerlerde eitim ve retim alannda pek ok olumlu
alflmaya imza atmfllardr. Bu da onlarn konuya ne kadar nem verdiklerini gstermesi asndan nemlidir. Ayrca Mnif Paflann 1861 ylnda Cemiyet-i lmiye-i
Osmniyeyi kurduktan sonra bu bilim cemiyeti eliyle kard Mecmua-i Fnn,
bilimin yaygnlaflmas ynnde atlmfl ilk nemli admlardandr.
Vatan
1853 ylnda bafllayan Krm Savafl Ceride-i Havadis gazetesi araclyla kamuoyunda genifl bir akis bulmufltur. Hatta bu akis, halk ve aydnlar zerinde ksa srede etkisini daha da artrmfl; sonraki dneme damgasn vuracak en nemli kavramlardan birisi olan vatan kavramnn ortaya kflna zemin hazrlamfltr. Bu kavramn Namk Kemalin zihninde yer etmesinin arka plnnda, bu flairin, bir serhat
flehri olan Karsta yine bu savaflla ilgili birok olaya bizzat flahit olmas yatmaktadr. Bu, bir savafln kendi zamanyla birlikte sonraki zamanlar da derinden etkilediinin somut bir ispatdr. Bu adan Krm Savafl, hem Trk tarihi hem de Trk
kltr tarihi asndan ok nemli bir yere sahiptir.
Vatan kavramn birok eserinde iflleyerek kamuoyuna mal eden yazar Namk
Kemaldir. Hrriyet Kasidesinde
Vcdun kim hamr-i myesi hk-i vatandandr
Ne gam rh- vatanda k olursa cevr mihnetten
(Vcudun mayasnn hamuru, vatan toprandandr; dolaysyla vatan urunda/yolunda ekecei eziyet ve skntlarla toprak olursa bunda zlecek ne var?)
diyen Namk Kemal vatan, urunda lnecek temel deerler snfna dahil eder.
Namk Kemal, 1873 ylnda, bret gazetesinde yaymlad Vatan makalesinde
bu konuyu kendi dneminin ok ilerisinde bir yaklaflmla ele alr. Ona gre st
ocuklar befliini, ocuklar elendii yeri, genler geimlerinin saland yeri, ihtiyarlar dnyadan ellerini eteklerini ektikleri yalnzlk kflelerini, ocuk annesini,
baba ailesini ne trl duygularla severse, insan da vatann yle duygularla sever.
nk, zerinde yaflayanlarn hrriyeti, rahat, hakk, menfaati, vatan sayesinde
ayakta kalabilir.
Vatan kavramn baflta

Hrriyet Kasidesi olmak
zere birok eserinde
iflleyerek kamuoyuna mal
eden yazar Namk Kemaldir.
82
Namk Kemal, yine ayn makalede, kendisi zerinde ok byk etkisi ve emei olan fiinasinin, milletim nev-i beflerdir, vatanm ry- zemin fleklindeki msrasna fliddetle itiraz eder: Bir millet iin o kadar uzak bir gelecee gz dikerek,
insanln birleflmesi adna vatan fikrini kaldrmaya ynelmek, hirette rahat etmek
midiyle kendini ldrmek gibidir der.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Tarih
Tarih, tarihsel olay, dflnce

ve flahsiyetlerin
S O R U edeb
eserlerde kendilerine yer
bulmalar ile tema olarak
kendini gsterir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Namk Kemalden
nce vatan kavramn ele alan bafllca flairler hangileridir. Bunlardan
SIRA SZDE
birinin gazelini bulup okuyunuz.
D fi N E L M
Trk edebiyatnda en son ortaya kan edeb temalardan birisi de tarihtir. Bu eksiklik zerinde
S O RilkU defa duranlarn baflnda Namk Kemal gelir. Terceme-i Hl-i
Emir Nevruz Mukaddimesinde; mem-i kadme ve hzradan faziletle marf
olanlarnn nmne-i imtisal almaa lyk bir vaka-i tarihiyyeleri yoktur, ki ya
DKKAT
bir flairlerinin kuvve-i hayli veya bir edblerinin mahret-i kalemiyle hfza-i itibar- millete nakfl edilmifl olmasn. Dir ki akvm- slmiyyenin hn- feyyz
SIRA SZDE ftrattan madd birok ezm yetifltirdii hlde edebiyatmz
her asrda mucizt-
bu devre gelinceye kadar bir meslek-i sahha giremediinden, ekserinin messiri
aramzda AMALARIMIZ
btn btn unutulmufl ve belki yda bile alnmamfltr. Hatta nmlar dahi olsa olsa tevrh-i mufassalada grlr dedikten sonra N. Kemal, bugn
ok nemsediimiz birok hadisenin nceleri sradan ifller hkmnde kabul edildiine, akllara
verecek olaanst olaylarn gnlk, sradan olaylar gibi
K Tflaflknlk
A P
deerlendirildiine ve atalarmzn bugne olumlu etkileri olabilecek hikyelerinden gerektii kadar yararlanlamad grflne vurgu yapar. Namk Kemalin,
nemli tarih
T E L Eolaylarn
V Z Y O N edebiyatlar tarafndan yeniden ifllenmesi ve bu sayede gelecek kuflaklara rnek olarak sunulmas konusunda syledikleri, gnmzde de
nemini korumaktadr.
Namk Kemal, Evrk- Perifln isimli eserinde Selhaddn Eyybnin, Ftihin
N T E R NSelimin
ET
ve Yavuz Sultan
biyografilerine yer vererek bu flahsiyetleri n plna karr. Bu, Namk Kemalin, tarihe ve tarihsel kifliliklere bakflndaki isabeti gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca onun, 1880 ylnda, ilk tarihsel roman olan Cezmiyi de kaleme aldn unutmamak gerekir.
Namk Kemalden sonra bu konudaki en bilinli ikinci adm Abdlhak Hamit
tarafndan atlmfltr. fiairin zellikle Merkad- Fatihi Ziyaret ve Kabr-i Selim-i
Evveli Ziyaret isimli fliirleri tarih muhtevas, tarihe uygun ses tonu ve sembollerindeki tarih arflmlar bakmndan olduka zengindir. Bu eserlere yazlan nazireler, mektuplar ve deerlendirme yazlar iki fliirin devrinde uyandrd yansmalar gstermesi bakmndan nemlidir. Namk Kemal ve Hamitin yan sra Tanzimat
Dneminde Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, fiemsettin Sami gibi aydnlar
da tarihe ve tarihsel konulara eserlerinde yer vermifllerdir.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
nce Hastalk
nce hastalk olarak
tanmlanan verem, Trk
edebiyatnda ilk defa Namk
Kemalin 1873 ylnda
yazd Zavall ocuk adl
tiyatro eserinde grlr.
Avrupa edebiyatnda nce Abb Prevostun Manon Lescauxu ile Alexandre Dumas Filsin La Dame aux Camelias (Kamelyal Kadn)nda grlen ve ince hastalk olarak tanmlanan verem, Trk edebiyatnda ilk defa Namk Kemalin 1873
ylnda yazd Zavall ocuk isimli tiyatro eserinde grlr.
Bu tiyatronun z, Namk Kemalin 1872de brette yaymlad Aile adl yazda sakldr. Kemal, bu yazda flyle bir mantk gelifltirir: Ailede ncelikle bir aile
reisi vardr. Bu aile reisi de geriye doru gittiimizde bir ocuktur. Byr ve evle-
83
nir. Daha sonra ocuklar olur. ocuklarndan kz olan kkken oyuncak bebeklerle oynar. O, ocukken bebeini nasl istedii yerde uyutur, oyuncak bebek buna itiraz edemezse; kz byynce de annesi onu istediiyle evlendirir, kz ocuu buna karfl kamaz. Kz ocuunun istemedii halde birisiyle zorla evlendirilmesi onun zamanla ince hastala yakalanmasna neden olur. Namk Kemal Aile
isimli yazsnda anlatt bu durumu, Zavall ocukta yazya dker. Bu oyunda da
fiefika adl gen bir kzn, annesinin tamah ettii madd menfaatler uruna, sevdii gen erkek yerine istemedii zengin ve yafll bir pafla ile evlendirilmesinden doan felketler anlatlr. Eserin sonunda fiefika ile sevdii gen At lrler. Gen
Atnn ila iip intihar ettii sahne Victor Hugonun nl dram Hernaninin sonundaki dramatik intihar sahnesini hatrlatr.
Namk Kemalin bu eseri kendisinden sonra gelen gen yazarlara ilham verir.
Recaizade Mahmut Ekrem Vuslat; Abdlhak Hamit de li Kz adl tiyatro
eserlerini Zavall ocukun etkisiyle yazarlar.
Trk edebiyatnda Tanzimattan sonra ortaya kan verem (ince hastalk) temi, Servet-i Fnn Dnemi edebiyatnn hkim ana unsurlarndan birisi olmufltur.
teki Temalar
Btn bu temalarla birlikte daha birok tema Tanzimat Dneminden sonra Trk
edebiyatnda kendisine yer bulmufltur. Bunlardan kimi rnekler aflada verilmifltir:
Avrupa anlamda yokluk dflncesini Trk edebiyatnda Adem Kasidesi
isimli fliirinde ilk defa iflleyen Akif Pafla olmufltur. Bu tema, daha sonra, Ziya Pafla ve Abdlhak Hamiti de etkiler.
Tabiat (doa) temi, Trk edebiyatnda Abdlhak Hamite kadar dekor olmann bir adm tesine geemez. Hamit, 1879da yazd, Trk edebiyatnn
ilk pastoral fliirlerinden birisi olan Sahra ile bu ksrdngy krar ve Trk
fliirine Batl anlamda tabiat grfln getirir.
Ziya Pafla, Namk Kemal, Ahmet Mithat Efendi ve Abdlhak Hamit gibi Tanzimat Dnemi yazarlar, eserlerinde, dfl lke izlenimlerine de yer vermeye bafllarlar.
Ahmet Mithat Efendinin Bahtiyarlk (1885) ile Nabizade Nazmn Karabibik (1890) adl eserleriyle ky ve dolaysyla Anadolu hayat edebiyatta tema olarak ifllenmeye bafllar.
Gerek Tanzimattan sonra deiflen ierikle ortaya kan, gerek Bat edebiyatnn
etkisiyle daha ok evirilerin Trk edebiyatna soktuu yeni temalar, bir geifl sreci olan Tanzimat Dnemi sonrasnda geliflerek varlklarn srdrmfllerdir.
Yokluk dflncesini Trk

edebiyatnda Avrupa
anlamda ilk defa iflleyen
Adem Kasidesi isimli fliiriyle
Akif Pafladr.
84
zet
N
A M A
Yeni Trk edebiyatnda ikilik fikrinin ortaya kfl ve eflitleri hakknda bilgi sahibi olmak.
Yeni Trk edebiyatnn en temel niteliklerinden
birisi; oturmufl klsik deer yarglar ile yeni deer yarglarnn mcadelesi ve bu mcadelenin
sonucunda bu iki atflma alannn toplumda ve
edebiyatta kendilerine yer bulma abasdr. Bu
durum, toplumda, zamanla ortaya kacak ve etkisi yer yer bugne kadar devam edecek olan
zihniyet ve davranfl ikiliine zemin hazrlamfltr. Toplumda ve sosyal hayatta gze arpan
bu ikiliklerin en dikkat ekici olanlarn flyle sralayabiliriz:
Matbaa-hattatlk meslei,
Alaturka-alafranga,
Alayl-mektepli,
Eski-yeni,
Klsik-Modern,
lim ve fazilet-cehalet
Dou-Bat
Cumbal ev-kflk, saray ve apartman dairesi.
Dolaysyla yukardaki bu ikiliklerden de yola karak, Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle modern Trk edebiyat bir medeniyet kriziyle bafllar diyebiliriz.
N
AM A
N
A M A
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda temalarn

dnflmn kavramak.
Kahramanlk, devlet byklerini vme ve yerme,
genel anlamda din ve din konular, hayal ve gerek gibi temalarn divan edebiyatndaki kullanmlar ile Tanzimat sonrasndaki kullanmlar
arasndaki flekil ve ierik farklar, bizim bu iki
dnemi somut olarak anlamamz kolaylafltrmaktadr. Bu temalarn deiflmesinin arkasnda, tm
unsurlaryla hayatn ve insann deiflmesi yatar.
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda ortaya kan yeni temalar hakknda fikir sahibi olmak.
Grc usulyle evlenme, esaretten hrriyete,
eitim, vatan, tarih, ince hastalk (verem) gibi
nispeten yeni temalar deiflen insan ve hayatn
edeb esere yansmalardr. Bu yeni temalarn ortaya kflnda yeni trlerin ve Bat etkisinin izlerini unutmamak gerekir.
85
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Tanzimat sonras Trk kltr hayatnda ortaya kan ikiliklerden biri deildir?
a. Zihniyet-davranfl
b. Alayl-mektepli
c. Gzel-irkin
d. Alaturka-alafranga
e. Dou-Bat
6. Tanzimat Dnemindeki roman kahramanlarnn

nemli bir ksm nerede alflmaktadr?
a. Fabrikalarda
b. Tarm sektrnde
c. Kalemlerde
d. Babalarnn ifllerinde
e. Okullarda
2. Trk milletinin deerler sisteminde ciddi bir aflnmaya neden olan ikilik ve dnflm yeni kt redifli fliiriyle Trk edebiyatnda en gzel ve en arpc flekilde
ifade eden flair, afladakilerden hangisidir?
a. Namk Kemal
b. Ziya Pafla
c. Ahmet Mithat Efendi
d. fiinasi
e. Ahmet Vefik Pafla
7. Tanzimat Dneminin en nemli temalarndan birisi

olan esaret, ilk defa hangi tarihte kim tarafndan ve
hangi isimli eserde ana tema olarak kullanlmfltr?
a. 1870/Ahmet Mithat Efendi/Esaret
b. 1888/Samipaflazade Sezai/Sergzeflt
c. 1876/Namk Kemal/ntibah
d. 1872/fiinasi/Taaflfluk- Talat ve Fitnat
e. 1880/Namk Kemal/Cezmi
3. Acep midir medeniyet resl dense sana? diyerek

velinimeti Mustafa Reflit Paflay medeniyet resulne benzeten flair afladakilerden hangisidir?
a. Baki
b. Ziya Pafla
c. Namk Kemal
d. Muallim Naci
e. fiinasi
4. Bulundum ben dahi drflflif-y Bblde
Feltunu beenmez anda ok divneler grdm
diyen flair, temelde afladakilerden hangisini elefltirmektedir?
a. Avrupa lkelerini
b. Gazeteleri
c. Misyonerleri
d. Hkmeti
e. Ziya Paflay
5. fiair Evlenmesi adl tiyatro oyununun ana temas,
afladakilerden hangisidir?
a. Grc usulyle evlenme
b. Vatan
c. zlem
d. Esaret
e. Aflk
8. Mizanc Murat, 1890 tarihinde yazd Turfanda m

yoksa Turfa m isimli eserinde eitimle ilgili hangi temay ifllemifltir?
a. Kzlarn eitimi
b. retmen sorunu
c. Yabanc dil sorunu
d. renci sorunu
e. Eitim alanndaki alflmalarn yetersizlii
9. Namk Kemalin vatan kavramn ifllemesinin arka plannda bulunan serhat flehri, afladakilerden hangisidir?
a. Kars
b. Sofya
c. Edirne
d. Gelibolu
e. Magosa
10.1873 ylnda yazlan Zavall ocuk isimli tiyatro eserinde, Trk edebiyatnda afladaki temalardan hangisi
ilk defa ifllenmifltir?
a. Esaret
b. Vatan
c. Tarih
d. Verem
e. Batl anlamda tabiat
86

1. c
2. b
3. e
4. d
5. a
6. c
7. a
8. e
9. a
10. d
Yantnz yanlflsa Girifl blmn yeniden

okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Temalarn Dnflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Devlet Byklerini vme
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Devlet Byklerini Yerme
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Temalar konusunu yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
fiair Smnin fiehzade Mustafa iin yazd uzun mersiyesinin yukardaki dizeleri bugnk dile flyle evrilebilir:
Ey cmertlik, iyilik hazinesinin padiflah senin adaletin
bu mudur? Cihan padiflah olmuflsun, sendeki ltuf, iyilik bu mudur? Padiflahlar ki hepsi senin baban-dedendir, onlarn ezelden beri tresi bu mudur? Tedbir almas gerekenin anlayfl ve kavrayfl bu mudur? Senin mahlasn Muhibb(sevgiye ait, sevgiyle ilgili)dir. Mahlasn
sevgiyle ilgili bir kelimeden alan senin (oluna) sevgin
bu mudur? Mustafa gibi cierinin parasna(ocuuna) flefkatin bu mudur? Onu(fiehzade Mustafay) hile
ile ldrdn senin drstln bu mudur? Dflmanlarn szleri seni etkiledi, senin sevdiine olan sevgin, gvenin bu mudur? Haksz yere kan dkyorsun, olunu
ldryorsun, yani halifelik haksz yere kan dkmek
midir? Mustafa ne oldu, hani ne yaptn a padiflahm?
Sra Sizde 2
Yukarda kimi rneklerini verdiimiz, devlet adamlarn vme ya da yerme amacyla yazlmfl bafllca eserler
flunlardr:
fieyh, Harnme
Fuzul, fiikyetnme
Badatl Rh, Terkib-i Bend
Gft, Teflrift- fiuar
Nef, Sihm- Kaz
Nabi, Hayriye
Ziya Pafla, Zafernme fierhi
Ziya Pafla, Terkib-i Bend
Muallim Naci, Terkib-i Bend-i Muallim Naci
fiair Eflref, stimdd, fiah ve Padiflah, Hasbihl,
randa Yangn Var
Halil Nihat Boztepe, Aa Kasidesi.
Sra Sizde 3
Namk Kemalden nce vatan kavramn ele alan bafllca flairler ve bir rnek:
Kk Ouz Kaan Destanna kadar indirilebilecek bu
kavram Trk edebiyatnda ilk defa 15. yzyl flairlerinden Ahmed kullanmfltr. Namk Kemalden hemen
nce vatan kavramn fliirlerinde iflleyen bafllca flahsiyetler; Sleyman fidi, Mehmet Halis Efendi ve Osman Nevrestir.
Osman Nevresin vatan redifli bir gazeli:
Takarrr eyleyeli ezberimde hubb- vatan
Birinci meseledir defterimde hubb- vatan
(Vatan sevgisi zihnime yerlefleli; bu benim iin birinci
konudur, en nemli konudur.)
Coflar deniz gibi eflmim teltum ettike
Dilimde gayret-i millet serimde hubb- vatan
(Gnlmde millet gayreti baflmda vatan sevgisi dalgalandka, gzlerim deniz gibi coflar.)
Takallbt- felekle halel-pezr olmaz
Elest myesidir gevherimde hubb- vatan
(Vatan sevgisi zmde elest mayasdr, dnyadaki deiflimler onu deifltiremez, bozamaz.)
Harm olur bana mey b- kevser dahi olsa
Temessl eylemese sgarmda hubb- vatan
(Kadehimde vatan sevgisi flekillenmese, kevser suyu da
olsa iki bana haram olur.)
Cihna bakmam eer cennet olsa da Nevres
Teltum etmese eflm-i terimde hubb- vatan
(Nevres, vatan sevgisi slak gzlerimde dalgalanmasa,
cennet de olsa dnyaya bakmam.)
Akay, H. (1998). Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Fikirler. stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Ggn, , (1987). Nmk Kemal. Ankara: Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar.
Ggn, , (2001). Ziya Paflann Hayat, Eserleri, Edeb Kiflilii, Btn fiiirleri ve Eserlerinden Aklamal Semeler. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Kaplan, M. (1997). Trk Edebiyat zerinde Arafltrmalar 1, stanbul: Dergh Yaynlar.
Kerman, Z. (2009). Yeni Trk Edebiyat ncelemeleri. stanbul: Dergh Yaynlar.
Okay, O. (2005). Batllaflma Devri Trk Edebiyat.
stanbul: Dergh Yaynlar.
zn, M.N. (1997). Namk Kemal ve bret Gazetesi.
stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Parlatr, . (1987). Tanzimat Edebiyatnda Klelik.
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Timurtafl, F.K. (1987). Bk Divanndan Semeler.
Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar
Yetifl, K. (1989). Nmk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grflleri ve Yazlar. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Yldz, S. (2006). Tanzimat Dnemi Edebiyat. Ankara: Nobel Yaynlar.
87
Amalarmz
N
N
N
N

fiiirde nazm fleklini tanmlayabilecek,
Tanzimattan gnmze kadar devam eden Trk fliirinde kullanlan nazm
flekillerini tanyabilecek,
Trk fliirine Batdan ve baflka edebiyatlardan hangi nazm flekillerinin geldiini gsterebilecek,
Geleneksel nazm flekillerinde ne gibi deifliklikler yapldn kaydedebilecek
Anahtar Kavramlar
Msra
Nazm flekli
Biim
Dz kafiyeli nazm flekli
Vilanel
Terza Rima
Terner
apraz kafiyeli nazm flekli
Pantun
Rondel
Rima-Plat
Ottava Rima
Triyole
Sone
Rondo
Balad
ambos
Serbest nazm flekli
erik Haritas

Edebiyatnda Nazm
Girifl
fiekilleri
GRfi
YEN TRK EDEBYATINDE NAZIM
fiEKLLER
GELENEKSEL YERL NAZIM
fiEKLLER
YABANCI EDEBYATLARDAN
ALINAN NAZIM fiEKLLER
SERBEST NAZIM fiEKLLER
Yeni Trk Edebiyatnda

Nazm fiekilleri
GRfi
Nazm fiekli (Nazm Biimi): fiekil iin form, biim, dfl kalp, dfl yap,
ereve, ieriin iskeleti, fliirin kompozisyonu gibi karfllklar da kullanlmaktadr. fiekil, fliiri bir lye gre bimektir. fiiirin nazm flekli, onun organik
yapsn oluflturur. Genelde msralarn kmelenifl ve kafiyelerin sralanfl dzeni
olan flekil, sz unsurlarn mmkn olan en uygun biimde fliirde yerlefltirmek,
dzenlemek, toparlamak ve yaymaktr.
Msralarn saysna, beklenifline ve kafiyelerinin dzenine gre fliire yerlefltirilmesine o fliirin nazm flekli (nazm biimi) denir. fiiirin btn gzelliini onun flekli ortaya koyar. Unsurlar mkemmel bir flekilde rme sanat olan flekil, fliire en
ideal nizam vermek, dank unsurlar ahenkli, gzel bir dzene sokmaktr. fiekil,
fliir iin gerekli olan unsurlar barndran ve gereksizleri dflta brakmay salayan
ereve bir yapdr. fiiirin yapsnn olmas gereken hacim iinde yerini bulmasnda fleklin toparlayclnn rol byktr.
fiekil, fliirin i ve dfl unsurlarn birbirleriyle anlaml ilgilere sokarak estetik bir
kompozisyona kavuflturmaktr. Msralar, kelimeler, duygular, dflnceler, hayaller,
ses, grnt, dil, slup arasnda tam bir uyumu, organik bir btnl ancak iyi
bir flekil abas salayabilir.
Karmakarflk ve dzensiz, uup kac olan, kaygan ve soyut duygu ve dflnceleri bir nizam altna almak, dzene sokmak, gzel, uyumlu bir yap iine yerlefltirmek flekil zenini gerektirir. fiekli mkemmel bir fliirde gereksiz bir kelime olmad gibi eksik bir kelime de yoktur. Olmas gereken her fley yerli yerinde bulunmufltur. fiekil, fliirin ieriinden bamsz deil tam tersine onunla belli bir btnle ve anlama kavuflabilen boyutudur. fiiirin ierii kendine uygun fleklini de
retir. Bu iki unsur, birlikte ortaya kar, birbirlerini besler ve birbirleri iin gerektirici konumundadrlar.
Msra (Dize): Msra, dizilmifl, sralanmfl, dzenlenmifl demektir ve
bu yzden Trkede dize (dzenlenmifl, dizi durumuna sokulmufl sz) karfll verilmifltir. Arapada ise kap kanatlarndan her birine msra denir. Geleneksel Dou-slam fliirinde her beyit iki kanatl bir kap ve ev olarak dflnlmfl, bu kanatlardan birine de yani beytin satrlarndan birine de msra denmifl. Nazmn her bir satrna msra denir. Ancak bu satr, anlam btnlne
gre deil, tartma gre blmlenmifl bir ifade blmdr. Msra, bir nazm birimidir ve manzum metnin en kk parasdr.
fiekil (biim), genelde

msralarn kmelenifl ve
kafiyelerin sralanfl dzeni
ile ilgilidir. Ayrca sz
unsurlarn fliirde mmkn
olan en uygun biimde
yerlefltirmek, dzenlemek,
toparlamak ve yaymak da
biimle ilgili bir ifltir.
Msralarn saysna,
beklenifline ve kafiyelerinin
dzenine gre fliire
yerlefltirilmesine o fliirin
nazm flekli denir.
90
Nesirdeki cmlenin karfll

olan msra (dize) fliirdeki en
temel birimdir.
fiiirde de en temel birim msradr. Msra, nesirdeki cmlenin karflldr; ancak

msrada bir hkm cmlesinin bitmesi gerekmeyebilir. fiiirde tamamlanmfl bir cmle, bir msrada yer alabilecei gibi birden fazla msraya da yaylabilir. Msra, grnfl, flekli itibariyle fliirde bir satrdr. Msra, nefes almay en uygun biimde disipline
eden bir yapdr. Divan fliirinde her anlamda mkemmel ve gzel olarak retilen msralara msra- berceste deniyordu. Yeni Trk fliirinde fazla olmasa da duygu ve dflncenin younlafltrlmfl olarak sunulduu hikmetli ataszlerine benzeyen bir msralk fliir metinleri de bulunabilmektedir. Talat Sait Halman, Birler bafll altnda bu
tr tek msralk metinler retmifltir. Onlardan n rnek olarak alyoruz:
En ulu insanlara en ok ulunur.
Doludizgin giden at, nefret eder dizginden.
Baykufl bile sevgiyle gzeldir.
Geleneksel Trk fliirinin en temel birimi msra idi. Derli toplu, mkemmel msra kurma zeni ok nemliydi. Ancak Bat etkisinde geliflen edebiyatta msra mkemmellii yerine fliirsel temel g, fliirin tamamna yaylmaya alflld. rnein
Tanzimat, Servet-i Fnun ve Garip fliirinde msrada younlaflma ve mkemmel
msra retme kaygs pek yoktur. Bu bakmdan msrann dilsel yaps zerinde baz deifliklikler grlmektedir. Mesela msralar birlefltirilir, blnr ya da yerleri deifltirilir. Bazen de msralar bofl braklr.
Msralarn kmelenifl flekline msra dzeni, msralarn kafiyelerinin sralanfl tarzna kafiye rgs, fliirin msra dzeni ve kafiye rgsne gre ald flekle de nazm flekli denir. Dolaysyla nazm fleklinde msralarn beklenifllerine gre oluflturduklar flekil ve kafiyelenme sistemleri esas alnacaktr. Msralar gerek kafiyelerine
gerek anlam btnlklerine gre beklenirler ve bu beklerin toplam olarak da
fliir ortaya kar. Dolaysyla flekil, msralarn beklenifl, sralanfl ve kafiyelerine gre dzenlenifl biimidir.
fiiirin nazm flekli ls olarak kullanlan en kk anlaml ve uyumlu unsuruna nazm birimi denir. Nazm birimi, baz fliirlerde msra, bazlarnda beyit, bazlarnda bent, bazlarnda cmle olabilir. Nazm birimi bir bakma nesirdeki paragrafa benzetilebilir. slamiyetten nceki Trk fliirinde nazm flekillerinin birimi drtlktr. slam medeniyeti etkisinde geliflen Trk fliirinde Arap ve Acem fliirine zg
nazm flekilleri grlmeye bafllar. Bu flekillerin nazm birimi beyittir. Cumhuriyet
Dnemi Trk fliirinde ise genellikle msradr.
fiiirde flekil, btnl salayan, deiflik unsurlar derleyip toparlamaya yarayan bir yapdr. Bunu anlamak iin flu yoklamalar yaplmaldr: Btnlk beyitte mi, ktada m, fliirin tamamnda m salanmfl? Kompozisyon fliirin btnne mi yaylmfl? fiiirin unsurlar merkez btnl tamamlayan uyumlu birer
unsur mu? Duygu, hayal, dflnce, insan, ruh, tabiat, eflya, ses, flekil, vezin, kafiye arasnda tam bir uyum var m?
fiekil, flairin duygu, dflnce ve hayallerini snrlayan, boan, ezen, daraltan,
budayan engel olucu bir ba deil, tam tersine onun i dnyasn ifade etmeye kolaylk salayc bir ereve olmaldr.
Plastik sanatlardan gelen bir etkilenmeyle fliirde flekil mkemmellii zerinde
en fazla parnasyenler durmufltur. Onlar, bir heykeltrafln heykel zerinde gsterdii flekil hassasiyetini fliirin vezin, kafiye, msra, nazm flekli gibi flekil unsurlar
zerinde gstermeye alfltlar; fliirde asl olann mkemmel bir fliir flekli yani yaps ortaya koymak olduuna inandlar.
fiiirde flekil konusuyla ilgili olarak adna formalizm denilen ve ierikten, zden yoksun ya da buna nem vermeyen, salt dil ahengini ve biim mkemmelliini esas alan bir anlayfl da vardr.
Nazm birimi, fliirin nazm

flekli ls olarak
kullanlan en kk anlaml
ve uyumlu gesidir.
6. nite - Yeni Trk Edebiyatnda Nazm fiekilleri
91
YEN TRK EDEBYATINDA NAZIM fiEKLLER

Klasik Trk edebiyatnda genellikle kurallar belirlenmifl nazmn sabit flekilleri kullanlmflt. Hemen hemen her flair ayn nazm flekilleriyle yazyordu. Tanzimat Dneminden itibaren ise Trk flairleri geleneksel nazm flekillerini aynen kullanmaya
devam ettikleri gibi gerek divan fliiri sabit nazm flekillerinin deifltirilmifl flekillerine gerek yabanc edebiyatlardan aldklar gerekse kendi icat ettikleri nazm flekillerine de yer verdiler.
19. yzyln ortalarnda Bat uygarl dairesine girmeye bafllayan Trk toplumunun edebiyat da Bat etkisine ald. Bu balamda zamanla Batdan alnma nazm flekilleri de ortaya kmfltr. Cumhuriyetten sonra ise nceden belirlenmifl nazm flekillerine tabi olmayan, her bakmdan serbest nazm flekilleri yaygnlaflt.
Burada yalnzca Tanzimattan gnmze kadar devam edegelen ve geleneksel
nazm flekillerinden farkl olan yeni Trk fliiri nazm biimleri zerinde durulacaktr. Tanzimattan itibaren fliirin flekil yapsna iliflkin baz deifliklikler ve yenilikler
ortaya kt. Bunlar ana hatlaryla flyledir: fiiirlerin konularna uygun zel adlar
vardr. fiiirin tamam genelde ayn konudadr.
Bentlerle kurulan nazm flekillerinde bentlerin msra says ayn olmayabilir. Yani fliir, eflit bentlerden oluflmayabilir. Bent, kendi baflna anlaml ayr bir btn deil, fliirin bir parasdr; dolaysyla fliirin genel anlamna baldr. Nazm birimi msradr. Cmle ikiden fazla msrada da tamamlanabilir.
Yeni Trk fliirinde kullanlmfl olan nazm flekillerini ayr ayr grelim:
Bent, birka blmden

oluflan fliirlerin bir blmne
verilen addr.
GELENEKSEL YERL NAZIM fiEKLLER

Geleneksel ve yerli olan nazm flekillerinin bir blm halk fliirinden, bir blm
de divan fliirinden alnmfltr.
Halk fiiirinden Alnan Nazm fiekilleri

zellikle II. Meflrutiyetten sonra milliyetilik akmnn etkisiyle Trk fliirinde kayda deer lde halk edebiyatna ynelme eilimi baflgstermifltir. Bu balamda
eitimli/kentli baz flairler, hece vezninin ve sade dilin yannda halk fliirine zg
baz nazm flekillerini de alp kullanmfllardr.
Ancak ayn nazm flekillerini kullanmakla birlikte aralarnda baz farklar da bulunmaktadr. Eitimli/kentli flairler, halk flairinden farkl olarak fliirin konusuna uygun zel bir isim verirler. Son drtlkte mahlslarna yer vermezler. fiiirin tamamna tek bir konuyu yayarlar. Dil, slup ve konular seifl ve iflleyifl bakmlarndan da
kentli flair duyarlna zg bir tutum sezilmektedir. Eitimli/kentli flairler koflma,
sema, mani gibi halk fliiri nazm flekillerine yer vermifllerdir.
Divan fiiiri Kaynakl Nazm fiekilleri

Tanzimattan gnmze kadar devam edegelen yeni Trk fliirinde divan fliirinin
sabit nazm flekilleri aynen kullanld gibi kimi zaman da bunlar yeni edebiyatmzda baz deiflikliklere uratlarak yer almfltr. Bu tr metinlere bir yenilik olarak zel ad verilmifl ve fliirde konu btnl salanmfltr. Bu nazm flekilleri Tanzimat Dneminde yaygn olarak kullanlmfl; ama Servet-i Fnun Dneminden itibaren kullanm oran nemli lde azalmfltr.
Cumhuriyet Dneminde ise Behet Necatigil, Attila lhan, Turgut Uyar, Ziya Osman Saba, Mehmet narl, fiahin Uar, Nazir Akaln gibi flairler, kimi fliirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes ve ruba gibi divan fliiri sabit nazm flekillerini vezin, kafiye dzeni ya da ierik asndan bazen aslna uya-
Eitimli/kentli flair, halk

flairinden farkl olarak
fliirine konusuna uygun zel
bir isim verir.
92
rak bazen de uymayarak veya kimi deifliklikler yaparak kullanmfllardr. Bu nazm

flekillerinin her biri iin ayr ayr rnek vermeyi gereksiz buluyoruz. Bunlara rnek
olmak zere Nazir Akalnn gazel nazm flekliyle yazlmfl, ancak baz deifliklikleri olan ark- Felek Gazeli adl fliirini alyoruz:
Gel rindne leme brnver a gnl
Kapldn gam ile dem srver a gnl
Bu gurbet bahesinden hzn devflir bir mr
Kimsesizler gznden szlver a gnl
Sneye ek cefy eer yrdan gelirse
Ayr ne derse desin hofl grver a gnl
SIRA SZDE
Firavun ehrmlar ksa kutlu yoluna

SIRA SZDE
Kym eyle stne yryver a gnl
D fi N E L M
Baflkentleri brrken dilindeki nameler

D fi N E L M
Eylllerden sz da gel aa ad ver a gnl
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA
K TSZDE
A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
S O R U
fiimdi siz deSIRA
Cumhuriyet
Dneminde, kimi fliirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba,
SZDE
muhammes ve ruba gibi divan fliiri sabit nazm flekillerini kullanmfl Behet Necatigil, Attila lhan, Turgut
D K KUyar,
A T Ziya Osman Saba, Mehmet narl, fiahin Uar, Nazir Akaln giD birinin
fi N E L Mbu tarzdaki fliirlerinden birini bulmaya alflnz.
bi flairlerden
N N
SIRA SZDE
Esas olarak
yeni Trk fliirinin nazm flekillerini ele aldndan divan
S O nitemiz,
R U
ve halk fliirine iliflkin nazm flekilleri zerinde fazla durmuyor; bunlar bu konularda yazlmflAMALARIMIZ
szbilimi (retorik) kitaplarna brakyoruz. rnein Prof. Dr. Cem DilDKKAT
inin rneklerle Trk fiiir Bilgisi adl kitab bu konuda iyi bir kaynaktr.
N N
SIRA
K SZDE
T Akullanlan
P
Divan edebiyatnda
ve nazmn sabit flekilleri dediimiz nazm flekilleri hakknda ayrntl bilgi iin flu kitab okuyunuz: Cem Dilin, rneklerle Trk fiiir Bilgisi, Trk
Dil KurumuAMALARIMIZ
Yaynlar, Ankara 1997.
TELEVZYON
YABANCI EDEBYATLARDAN ALINAN NAZIM

fiEKLLER
K T A P
Tanzimat Dneminden itibaren Batllaflma hareketleriyle birlikte Trk flairleri, Bat

NTERNET
edebiyatlarndan ya da baflka edebiyatlardan baz nazm flekillerini almfl; bunlar ya
aynen ya da
yaparak uygulamfllardr. Bunlarn bafllcalar flyledir:
T E Lbaz
E V Zdeifliklikler
YON
kilikler
NTERNET
Dz Kafiyeli Nazm fiekli: Couplet. Eflleme. Yeni mesnevi. Fransz edebiyatn N T E Her
R N E Tbeyit kendi arasnda kafiyelidir. Klasik Trk fliirindeki mesnevi
dan alnmfltr.
nazm flekline benzer. Ancak mesneviden farkl olarak her beyit kendi iinde ayr
bir anlam btnlne sahip deildir. fiiirde konu btnl olduundan beyitler
anlam bakmndan birbirine baldr. Mesnevide aruzun ksa kalplar kullanlr;
dz kafiyeli flekillerde ise aruzun her kalb ve hece vezinlerine yer verilebilir. Mesnevi hacim bakmndan daha geniflken; dz kafiye daha ksa olabilmektedir.
Kafiye dzeni flyledir: aa-bb-cc-dd.....
rnek: Mehmet kifin Leyl fliirinden:
fiafaklar ferfl-i rhn, fecr-i sdklar erndr,

Hillim, gklerin kalbinde yer tutmufl otandr;
Eznlar nevbetindir: nletir ebd haflyetten;
Cihzndr alemler, kubbeler inmifl mefliyyetten;
Cematlar klendir. Kbeler haclen.. Gel ey Leyl,
Gel ey cndan yakn cnn ki giplerdesin hl,
Gnmz Trkesiyle karfll:
fiafaklar yolunun dflei, gerek flafak vakitleri randr,
Hillim, gklerin kalbinde yer tutmufl otandr;
Eznlar nbetindir: Korkudan her taraf inletir
Cihzndr alemler, kubbeler inmifl Allahn iradesiyle;
Topluluklar klendir. Kbeler gelin odandr. Gel ey Leyl,
Gel ey cndan yakn cnn ki bilinmezliklerdesin hl,
lkler
msral bentlerden oluflan fliirler. Nazm birimleri lkler hlinde dzenlenir.
Bu nazm flekilleri bizde ilk kez Tanzimat Dneminde uygulanmaya bafllad. Abdlhak Hamitin Zhre-i Hind, Rakkse gibi fliirlerinden sonra yaygnlaflt.
Trk flairleri, genellikle sabit nazm flekillerine uymayan, kafiye dzenini ve msra
kmeleniflini kendilerinin belirledii deiflik lklere yer vermifllerdir. Bize Batdan gelen ve kurallar belli l nazm flekillerinin bazlar flunlardr:
Vilanel: Villanelle. Daha nceleri ky trklerine bu ad veriliyordu. Ancak Fransada 16. yzyldan itibaren bu nazm flekli bilinen hlini ald. Bent says genellikle 4,
6 veya 8dir. Biri ak dieri kapal iki kafiye kullanlr. 1. ln 2. msra kapal
(vurgulu) kafiye ile bitiyorsa dier 2 msra ak kafiyeli ve dier lkler de buna gre olmaldr. 1. ln 3. msra, sonuncu ln son msrandan sonra 4. msra olarak tekrar edilir. Msralarn hece says genellikle 7 ile 10 arasndadr. lk lkteki ilk
ve son msra dier lklerde nakarat gibi tekrar edilir. 1. ln ilk msra, 2. ve 4.
ln son msra; 1. ln son msra, 3. ve 5. ln son msra olarak bylece dnflml halde tekrar eder gider.
rnek: Edip Ayelin ocukluk fliiri:
Bir deva yok bu kkleflen derde,
Gemiyor, gemiyor gnl yaras!
Nerdesin, flen ocukluum nerde?
Glgem olmufl uzun bir iz yerde,
Bir byk sevgi alnmn karas.
Ufka baktm: O bir inik perde...
Bahtmn bir harabe manzaras.
Aya baktm: Kserdi gklerde...
Bitmiyor rzgrn da yaygaras.
93
94
Bir isim kald flimdi ezberde...

Kanyor t iimde hatras,
Terza Rima: rflk kafiye. rflk l. 3 msral bentlerden ve sonda bamsz bir msradan meydana gelir. Bent says snrl deildir. Her ln orta msra
altta gelen ln 1. ve 3. msralaryla kafiyelidir. Son ln orta msra da fliirin sonuna eklenen bamsz msra ile kafiyelidir. Kafiye dzeni flyle gsterilebilir: aba, bcb, cdc, ded, efe, f. Her ln ayr anlamda olmasna ve son bamsz msran ise fliirin en gzel msra olmasna dikkat edilir.
Bu nazm flekli, ilk kez talyan edebiyatnda Dante tarafndan kullanlmfltr.
Dantenin Divina Commedia adl eserinde bunu grmek mmkndr. Ayrca yine talyan flair Petrarque ve Boccaccio tarafndan da kullanld.
Terza rimay Franszlar 16. yzylda aldlar; fakat en gzel rneklerini 19. yzylda verdiler. Thophile Gautier ve parnasyen flairlerden Heredia, Coppe ve
Leconte de Lisle bu flekille baz fliirler yazdlar.
Bu nazm fleklini ngilterede ilk kullanan flair, Sir Thomas Wyatt idi. Byron,
Shelly ve Browning gibi flairler de kulland.
19. ve 20. yzyllarda baz Felemenk ve Alman flairlerinde de grlr. Fakat baflarmas zor bir flekil olduu iin talya dflnda ok fazla yaygn deildir. Onu sadece birka talyan flair, baflaryla kullanabildi.
Trk edebiyatnda ise Fransz edebiyatndan alnarak arlkl olarak Servet-i
Fnun ve Fecr-i t flairleri tarafndan kullanld. Fakat sone kadar yaygn deildir.
Ayrca birtakm fliirlerde baz deifliklikler yaplarak kullanlmfltr. Tevfik Fikretin
fikfe-i Yr, Halka, Ali Canip Yntemin Kelebek, Ziya Osman Sabann
fiehir stnde Ykselen Ay, Ali Mmtaz Arolatn Denize Atlan Tafllar, Edip
Ayelin Gksu fliirleri buna baz rnekler olarak anlabilir. rnek: Ali Canip
(Yntem)in Yaprak fliiri:
Anyordum bahr; rpnarak
Dflt bir glge fley avularma;
Yine lmfl zavall bir yaprak...
Ey hazn artk intikm alma,
fiimdi zulmetleriyle haykracak
Sana hsrn bakfll mv sem!...
Bu hazn belli ok fidan kracak,
rtecek dallaryla yollarm...
Sen fakat syle ey gzel yaprak.
Syle ehren kadar lm sar m?
Terner: Ternaire. 3 msradan oluflan ve ayn cinsten kafiyeli bentlere denir.
Bent says ve msralardaki hece says snrl deildir. lkler dnflml olarak
ak ve kapal kafiyelerle biter. Kafiye dzeni flyle olur: aaa kkk aaa kkk ....
Trk fliirinde fazla rabet grmedi. Edip Ayelin Yalova fliiri rnek olarak
verilebilir.
Drtlkler
Drder msralk bentlerden oluflan nazm flekilleri. Bunlarn bafllcalar da flyledir:
apraz Kafiyeli Nazm fiekli: Rime croise. Rimes croises. aprazl kafiye, aprazlama, apraz dizilifl. Bent says snrl deildir. Bu nazm flekli her trl konuyu ifl-
95
lemeye elverifllidir. Her drtln 1. ve 3. msralar kendi aralarnda, 2. ve 4. msralar da yine kendi aralarnda kafiyelidir. Kafiye dzeni flyle gsterilir: abab-cdcd-efef...
rnek: Mehmet Cellin Bir Kza fliirinden 2 drtlk:
Ey kz! Ki gzlerinde letfet ayn olur,
Her bir nigh rhumu eyler cerhadr!
Gnlm hayl-i eflmine bir fliyn olur!
Hsnn eder haylimi mirat- nev-bahr
Ebvb- srr- aflk eder dim kfld
Bir gence karfl iflveli, sevdl gzlerin
Bir flir-i hazni letfetle etti fld
Ey m gzl gl! Nigeh-i rh-perverin
Ey kz! Ki gzlerinde gzellik belli olur,
Her bir bakfl rhumu yaralar!
Gnlm gznn hayaline bir yuva olur!
Gzelliin haylimi ilkbahar aynas yapar
Aflk srrnn kaplarn daima aar
Bir gence karfl iflveli, sevdl gzlerin
Hznl bir flairi gzellikle mutlu etti
Ey mavi gzl gl! Ruhu besleyen bakfln
Yar apraz Kafiyeli Nazm fiekli: Her bendin 1. ve 3. msralar serbest; 2. ve 4.
msralar da kendi aralarnda kafiyelidir. Kafiye dzeni flyledir: xaxa-xbxb-xcxc...
rnek: Cenap fiehabettinin Tasvr-i Cnn adl fliirinden iki bent:
Billr gerdeninde ederken munaka
Bir nev-demde rh ile bir hsn-i pr-garm
R-y terinde eylemifl kd- hacle-gh
Elvn- subh- sdk u envr- bedr-i tm
Solgun ziyy andrr ikll-i turras
Serpfl- zer-nigr flafaktan nifln verir
Alar gznde safvet-i her dem ter-i kebd
h nigh mrde-i hicrna cn verir
Yukardaki fliiri -nceki sayfalarda rneklerini grdnz gibi- gnmz
Trkesine eSIRA SZDE
virmeyi deneyiniz.
D fi N ESarmal
LM
Sarma Kafiyeli Nazm fiekli: Rime embrasse. Rimes embrasses.
kafiye,
sarmalama, sarma dizilifl. Bent says snrl deildir. Her trl konuyu ifllemeye elverifllidir. Her drtln 1. ve 4. msralar kendi aralarnda; 2. ve 3.
da yine
S Omsralar
R U
kendi aralarnda kafiyelidir. Kafiye dzeni flyle gsterilir: abba-cddc-effe....
Bu nazm fleklini Trk edebiyatnda muhtemelen ilk olarak 1881de Abdlhak
K K Aalyoruz:
T
Hmit Bir Sfilin Tesellisi adl fliirinde kulland. Bu fliirden 2 Dbent
nsn ki bu lemde btn ektii gamdr,

Bir neflve-i uhrya sez-vr olamaz m?
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
fi Nflekli
ELM
Sarma kafiyeliD nazm
(Rime embrasse)nin bizde
ilk olarak 1881de Abdlhak
Hmitin Bir Sfilin
S O R U
Tesellisi adl fliirinde
kullanld bilinmektedir.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
96
Ol nefleyi dnyda ararsa bulamaz m?

Bulmufl ne kar, nk serencm ademdir.
Olmaklk iin nefle-i ukbya muzaffer,
Bir kabza trbn ne ehemmiyeti vardr!
Ol kabza-i hkin y ne hsiyyeti vardr,
Kim cevher-i idrke Hak etmifl an mazhar.
nsn ki bu lemde btn ektii gamdr,
Baflka bir nefleye uygun olamaz m?
O nefleyi dnyda ararsa bulamaz m?
Bulmufl ne kar, nk sonu yokluktur.
Ahiret neflesini elde etmek iin
Bir avu topran ne ehemmiyeti vardr!
O bir avu topran ne zellii vardr,
Ki Allah ona anlayfl cevheri vermifl
Pantun: Says ift olmas gereken drtlklerle yazlr. Bent says snrszdr. Bunun sebebi ilk drtln ilk msrann son drtln son msra olarak tekrarlanmas zorunluluudur. Drtlklerin 2. ve 3. msralar kendilerinden
sonra gelen drtlklerin 1. ve 3. msralar olarak tekrarlanr. Bir de en nemlisi drtlklerin 1. beyitlerinin znel, 2. beyitlerinin ise nesnel ve tasvr olmas lzmdr. 1.
drtlk, ikisi ak, ikisi kapal olmak zere apraz kafiyeli drt msradan oluflur.
Drtlklerin ilk iki msra belirli bir fikir veya bir tasvire aittir. Her drtln
son iki msra ise baflka bir konuyla ilgilidir. Fakat bu iki konu arasnda yakn bir
mnasebet olmaldr. Bunlar birbirine karflmadan bentten bende bir rg halinde
balanrlar. Kafiye dzeni genellikle flyledir: abab bcbc cdcd dada. Msralarn hece says flaire kalmfltr.
Asl Malezyaya ait bir nazm fleklidir. Malezyada yzyllardan beri kullanlmakta olan bu nazm fleklini Franszlar, 19. yzylda kendi dillerine uyarladlar. Victor
Hugo bu konuda zel bir aba gsterdi. Bat fliirinde 19. yzylda Ernest Fouinet
tarafndan kullanlmaya bafllad. Victor Hugo, Leconte de Lisle ve Baudelaire gibi Fransz flairleri tarafndan kullanld. ngiliz edebiyatnda pek tutulmad. Austin
Dobsonn baz fliirlerinde grlebilir. Bu nazm fleklini Trk fliirinde ilk defa Edip
Ayel kulland. Onun Gk fliirini buraya rnek olarak alyoruz:
Bir kufltu gnefl.. Akflam umufl mu dalndan?
rtmekte sem alnn renk renk peesiyle;
Bktm flu sadet denilen kurt masalndan,
Kaldm gene hznn sabah olmaz gecesiyle.
rtmekte sem alnn renk renk peesiyle;
Boflluklara baktm: Dolu her yanda kvlcm;
Kaldm gene hznn sabah olmaz gecesiyle.
Bilmem nedir artk ge bakmakta kazancm.
Boflluklara baktm: Dolu her yanda kvlcm;
Akflam gene atmfl ge kpkrmz pene;
Bilmem nedir artk ge bakmakta kazancm,
Bir yaysa bu hicran, ona gsm de kemene.
97
Akflam gene atmfl ge kpkrmz pene;

ksz gene yollar, gene ksmfl gibi her am;
Bir yaysa bu hicrn, ona gsm de kemene.
nmekte benim stme oktan beri akflam.
ksz gene yollar, gene ksmfl gibi her am;
Binlerce avu altn atlmakta semya;
nmekte benim stme oktan beri akflam.
Akflam yetiflir yldz snmfl fukarya
Binlerce avu altn atlmakta semya;
Gkler kanyor sanki vurulmufl da alnndan;
Akflam yetiflir yldz snmfl fukarya
Bir kufltu gnefl.. Akflam uurmufl mu dalndan?
Rondel: (Fr. rondelle). 4+4+5 =13 msralk 3 bentten oluflan bir nazm fleklidir.
1. bendin 1. msra 2. bendin 3. msra ve fliirin son msra olarak tekrarlanr. 1. bendin 2. msra, 2. bendin 4. msra olarak tekrarlanr. Bu nazm flekli esas olarak drder msralk bentlerden oluflur, sadece son bent, ilk bendin 1. msrann tekrar olarak ilavesiyle befllik hline gelmifl olur. Bu noktay nazara almayarak bunu drtlkler iinde deerlendirdik. Msralar 8 veya 10 heceliktir.
13 msra iinde 2 cins kafiye kullanlr. Ve kafiyelerin biri ak dieri kapal (birincisi kapal ise ikincisi ak) olur. 1. bent, abba fleklinde sarma kafiyelidir. 2.
bent, abab fleklinde apraz kafiyelidir. 3. bendin ilk 4 msra sarmaldr. 1. bendin
ilk msra en sona ilave edilir ve bent abbaa fleklinde olur.
Fransz edebiyatnda 14. yzyldan beri kullanlmaktadr. Rondele son fleklini
veren Charles dOrleansdr. 19. yzylda Th. de Banville ve baz parnasyenler
bu nazm flekline fazlaca yer verdiler. ngiliz edebiyatnda W. E. Henley, Edmund
Gosse, Austin Dobson ve R. L. Stevenson gibi flairler kullandlar. Trk edebiyatnda Edip Ayel, zdemir nce gibi flairler bu nazm flekline yer verdi.
rnek: Edip Ayelinile fliiri:
ektir kara sevda bize, ektir!
Candan da, cefadan da bezilse.
nsan nice mihnetle ezilse,
Bir kerre sevenler, sevecektir!
Bahemdeki her ses: bir etektir,
Srrm ne olur sanki sezilse?
Candan da, cefadan da bezilse...
Huly bir ilah kelebektir,
Hayran olur insan tutabilse!
Gemez ele ardnda gezilse,
Candan sevenin sevdii tektir,
Fransz edebiyatnda 14.

yzyldan beri kullanlmakta
olan rondeli bizde Edip Ayel,
zdemir nce gibi flairler
kullandlar.
98
Bir baflka rnek: zdemir ncenin Rondel adl fliiri:

gmfl renkli kalyonlar gtren
souk gnefl kesin sular altna
gerek gk lmez aflklar adna
mahzenlere kf kokusu taflrken
yalnzlktr onun ac gzleri izen
yorgunluu her retken dokuya
souk gnefl kesin sular altna
iflte odur ilk kufllua benzeyen
gn fl kpk damlar stnde
yeryznn bronz glleri iflte
yeflil denizlerin altndan geen
Rime-Plat: Bizde fazla kullanlmamfltr. Bize Fransz fliirinden gelmifltir. Her konuda yazlabilir. Drder msral bentlerle yazlr. Bent says snrl deildir. Bentlerin kafiye dzeni flyledir: aabb-ccdd-eeff ....
rnek: Mehmet Rifatn ocuk, Zaimzde Hasan Fehminin Hayl-i
Yr fliirleri.
Karma Kafiyeli Nazm fiekilleri: Baz fliirlerde apraz ve sarma kafiye flekilleri
karflk olarak kullanlmfltr. Bunu sadece zikretmekle yetiniyoruz.
Sekizlikler
Ottava Rima: 8 msralk bir bentten oluflan nazm fleklidir. Ancak birden ok bentlerden oluflan flekilleri de vardr. Kafiye dzeni flyledir: abababcc
talyan edebiyatnda domufltur. Orta ada Boccaccio, Boiardo, Pulci ve
Poliziano, Ariosto, Tasso gibi birok talyan flairi tarafndan kullanld. Ercilla,
Camoens gibi spanyol ve Portekiz flairleri de kulland. Fransz edebiyatnda
ababcccb kafiye dzenine gre kaleme alnmfl metinler de vardr. Villon, Victor
Hugo gibi flairler bu nazm fleklini denediler. ngiliz edebiyatnda 16. yzyl bafllarnda Sir Thomas Wyatt tarafndan kullanlmaya baflland. Daha sonralar Spenser ve Drayton, Shelley, Keats, Byron gibi flairler de fliirlerinde bunu denediler.
Trk edebiyatnda ilk kez, Ethem Pertev Pafla (1824-1872)nn Victor Hugodan evirdii Tfl- Nim (Hakykul-Vekyi, 1870) adl manzumeyle yer ald. lk drt msra apraz kafiyeli olan bu fliir, sekizer msralk 10 bentten oluflur.
Ottava rima (sekizleme) nin ilk biimi bu manzumede yer ald.
rnek: Recaizade Mahmut Ekremin Tasvir fliirinden bir bent:
Seyreyle flu levh-i nzenni
Gy brnr behiflte sahr!
Fikret flu hayl-i nev-zemni
Grdn m bu yolda flir-i garr?
Gfl et terne-i hazni
std ne sanat etmifl icr!
Nisbet bunu dere hatdr
Mensb- ileyh ona Hddr.

Seyreyle flu nazl levhay
Gya l cennete brnr!
fiu zgn hayali bir dfln
Grdn m bu yolda parlak bir fliir?
fiu hznl nameyi dinle
Allah nasl bir sanat ortaya koymufl
Bunu baflka bir fleyle kyaslamak hatadr
O, sadece Allaha nispet edilebilir.
Triyole: Triolet. leme demektir. Sekizer msralk bir veya birden fazla bentten meydana gelir. 1. msra bendin 4. ve 7. msra olarak tekrar edilir. Bendin 2.
msra da 8. msra olarak tekrar edilir. Yani ilk msra 3 defa geer. Bu nazm flekline triyole denmesi de bundandr. ki cins kafiyesi vardr. Kafiyelerin ak-kapal sralanmas lzmdr. Her bentte 2 kafiye kullanlr. 1. msra kapal (vurgulu) bir kafiye ile bitiyorsa bentte vurgulu msralarn says befltir. Geri kalan 3 msran kafiyeleri de ak (vurgusuz) olur. Kafiye dzeni flyledir: abaaabab
13. yzyldan beri bilinen bu nazm flekli, Franszcada orta alarda Deschamps ve Froissart, 17. yzylda Jean de La Fontaine, 19. yzylda ise Alphonse Daudet ve Theodore de Banville tarafndan kullanld. ngiliz edebiyatnda
Austin Dobson, H. C. Bunner, W. E. Henley ve Robert Bridges bu nazm flekline baflarl bir flekilde yer verdiler.
Trk edebiyatnda fazla kullanlmamfltr.
rnek: Edip Ayelin A fliiri:
Bin bir kelebek ardna dflmfl de gezerken,
Ellerde o arzu ad verdikleri ala,
Kar yad bakn salarmn stne erken;
Dnya bize cennet gzkr sisli dimala!
Hlyama derim: mrme seller gibi ala!
Ellerde o arzu ad verdikleri ala,
Gnler kufl olup bir uzak iklime gerken,
Ah! Ala, derim, ala gzm, durmadan ala!
Bir baflka nasip ummaz mr, baht kederken,
Baland gnl yafl denilen smsk bala!
Genlik aranrmfl gn olur elde rala,
Ah! Ala, derim, ala gzm, durmadan ala!
Msra Says Farkl Bentlerden Oluflan Nazm fiekilleri

Sone: Kurgusu simetriktir. ki drtlk ve iki lkten oluflan 4 bent ve 14 msralk
bir nazm fleklidir. Kafiyeleri bir ak bir kapaldr. Her sonede 5 cins kafiye vardr.
Sone heksametron ad verilen bir vezin ile yazlr. Bu vezin 7+7, 6+6, 5+5 vb. vezinlere tabidir.
Klasik sone, hamas fliirler iin en uygun nazm flekli olarak grlmfltr. Klasik sonede anlam, bentten bende gemez. Drt bentten oluflan sonelerin ierik ya-
99
100
Kayna tartfllan bir nazm

flekli olan soneyi Trk
fliirinde ilk kullanan flair
Sleyman Nesiptir.
ps, afla yukar flu flemaya uygundur: Birinci bentte bir sorun, bir dava ortaya konur. kinci bentte ortaya konan mesele ve dava ispatlanmaya alfllr. nc
bentte dava biraz daha pekifltirilir, sorun biraz daha gerginlefltirilir.
Drdnc bentte ise sorun zlr ve bir sonuca ulafllr. lk iki drtlkte konuya hazrlk yaplr, son lklerde asl maksat sylenir. Son msra ise fliirin en
vurgulu ve etkili msradr; bir srpriz teflkil edecek derecede yksek bir fikir veya
ince bir duyguyu ierir.
Kayna tartfllan bir nazm fleklidir. Hem talyanlar hem de Franszlar kendilerine ait olduunu iddia ediyorlar. Avrupa edebiyatlarnda yaygn biimde
kullanlmfl bir flekildir. Bir bakma Dou edebiyatlarnn gazel fleklinin Bat edebiyatlarndaki karflldr.
talyan edebiyatnda: Dante, Petrarque ve Le Tasse bu nazm fleklinin en gzel rneklerini verdiler. talyan tipi sonenin kafiye dzeni flyledir: abba-abba-ccdede. Bu ayn zamanda klasik sone kafiye dzenidir ve asl sone budur.
Fransz edebiyatnda: Franszlar bu nazm fleklini kendilerinin icat ettiklerini
sylerler. 13. yzyl Fransz halk flairleri aflk sesi anlamna gelen ve hibir kurala
tabi olmayan imls bir n harfiyle yazlan sonetler sylerlermifl. Franszcada bu nazm flekline sonnet denir ve Fransz edebiyatnda ok rabet grmfltr. Franszlara gre talyanlar bu manzumeyi alp slah etmifller. Fakat bu doru deildir ve
soneyi Fransaya talyan edebiyatndan Mellin de Saint Gelais ithal etmifltir.
Clment Marot, Ronsard, Du Bellay gibi flairler bu flekle ok rabet ettiler. 17.
yzylda hemen her flair bu flekli denedi. 18. yzylda hemen hemen hi rabet
edilmemifltir. 19. yzylda ise tenkiti Sainte-Beuve ona reva kazandrd. Soneye
Victor Hugo, Musset, Felix Arvers, J. M. De Heredia, Baudelaire, Sully Prudhomme, Franois Coppe gibi flairlerde rastlanr. Fransz tipi sonenin kafiye dzeni flyledir: abba-abba-ccd-eed. Franszlar 12 hecelik soneleri tercih ettiler.
spanyol edebiyatnda: spanyaya talyadan gemifl ve Herrera buna nem
vermifltir.
Portekiz edebiyatnda: Comoens bu nazm flekline ok itibar etti.
ngiliz edebiyatnda: Shakespeare bu nazm fleklini ok nemsemifltir.
1609da 106 soneden oluflan bir kitap yaymlad. Worsswort ve daha birok ngiliz flairi sone yazd.
Trk edebiyatnda: Trk fliirinde soneyi ilk kullanan flair Sleyman Nesiptir.
Daha sonra Tevfik Fikret, Cenap fiehabettin, Hseyin Siret, Ali Ekrem, Cell
Sahir, Ali Canip, Enis Avni, Tahsin Nahit, Hamit Macit Selekler, Ahmet Muhip Dranas, mit Yaflar Ouzcan, Hilmi Yavuz gibi flairler soneyle fliirler yazdlar. Servet-i Fnuncularn fliirlerinde klasik sone zellikleri pek grlmez. Onlar
soneyi 2 drt, 2 de msralk bir fliir olarak almfl; kafiye sistemlerine dikkat etmemifllerdir. Onlarn soneleri Franszlarn kural dfl dedikleri fantezi soneleridir.
Trk fliirinde soneyi btn zellikleriyle birlikte hemen hemen sadece Edip Ayel
kulland. Trk fliirinde yukardaki kafiye sistemlerinden farkl uygulamalar grlmfltr. Bafllcalar flunlardr:
abba-cddc-eff-egg
abba-cddc-eef-ggf
abab-cdcd-eff-egg
abab-cdcd-eff-ggf
101
rnek: Cenap fiehabettinin Levha-i Tahayyl fliiri:

Sarmfl gibi bir bd- mellim
Manolyay bir berk-i siyha...
Kskan elini bir fleb-i muzlim
Tutmufl gibi yne-i mha...
Emvc- sehibde flinver
Bir bedr-i tahayyl gibi manzr...
Ancak grnr muber u marr
Bir tde-i berf-i mdevver.
Srette gz yerlere nzr
Lkin ne semlar, ne ufuklar
Pflinde onun tir hzr!
Bir mh- semv bu ki gy
Rkid, mtehayyir nazarlar
Bir lcceye gz dikmifl, uyuklar!
Sarmfl gibi bir elem verici rzgr
Manolyay siyah bir yapraa...
Kskan elini karanlk bir gece
Tutmufl gibi Ay aynasna...
Bulut dalgalarnda yzmekte
Hayal edilen bir ay gibi grnmektedir.
Ancak grnr krgn ve marr
Bir kartopu yn.
Srette gz yerlere bakmakta
Lkin ne semlar, ne ufuklar
Onun nnde onun umakta ve hazr bulunmakta!
Bu gkyzne ait bir ay ki gy
Durgun, flaflkn bakfllar
Bir su dibine gz dikmifl, uyuklar!
Cenap fiehabettinin aflada veridiimiz Makdemi Yr adl fliirinin nazm
fleklini bulunuz.
SIRA SZDE
Pervane-i zerrin gibi her Zhre-i zerrin
Titrerdi zmrrd-geh-i lerzan- emende,
alard leb-i sim-i hyaban- semende
Bir eflme-i billur ile bir cuy-i bilrn.
Dflmflt siyeh berg-i flebe flebnem-i smn
fieb-nem gibi titrerdi kamer leyl zerinde...
Bir fleb-pere-i hufte bir ahu-y erende
Vermiflti bu nzhet-gehe bir vahflet-i nermn
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
102
hu ile fleb-perre v evrak ile ezhar

N-gh fsldaflt leb-i b- revanda
Zir flu per-haneye karfl bu evanda
Ey drr-i yetim-i sadef-i flefkatim, ey yar,
Sen bir meh-i z-ruh gibi ykseliyordun,
Muzlim korunun zll iinden geliyordun.
Rondo: Rondeau. 3 bent ve 15 msradan oluflur. Bu 15 msran ikisi 2. ve 3.
bentlerin son msralar birer kelimeli mstezattr. Bunlar dikkate alnmazsa 3 bentten birincisi 5, ikincisi 3 ve ncs 5 msral olur. 13 msra iinde biri ak, dieri kapal 2 cins kafiye kullanlr. Bu suretle 1. beflliin ilk msran sonunda kafiye
8, dier tr kafiye ise 5 defa tekrarlanr. nemli bir nokta da 2. ve 3. bentlerin sonunda 1. bendin ilk msrann ilk kelimesinin mstezat olarak tekrarlanmasdr.
Mstezat olan kelimeyi mnasebetli bir flekilde veya flaflrtc bir son oluflturacak
flekilde ve bazen 1. msradaki anlamndan bambaflka bir anlamda kullanmaldr.
Msralar 8 veya 10 heceliktir.
Rondo, son fleklini 16. yzylda ald. En gzel rneklerini Fransz flairlerinden
Voiture, Ronsard ve Alfred de Musset verdi. Trk fliirinde fazla kullanlmad.
rnek: Edip Ayelin Niin fliiri:
Niin gnl olmufl da gvercin
Umufl o gzeller gzeliyin,
Hlin niye dnmfl gene rinde?
Kalbim! uyananlar var iinde
aldka saat her gece: in... in...
Gemifl diyerek vakti sevincin
Dflmekte gznden gene incin;
Mazi kemirir ruhu derinde,
Niin?
Yok getiimiz yolda da in cin,
Bir sr gene vurmufl dile perin;
Aflkn bunalrken kederinde.
Kalmfl gzmz yol zerinde,
Vuslat bize olmufl bir uzak in..
Niin?
Halk flarklar, romantik
duygulu flark gftesi,
trk, halk trks
anlamlarna da gelen
baladn en belirgin zellii,
msra saysnn ilk
msradaki hece saysyla
ayn olmasdr.
Balad: Ballade. Halk flarklar, romantik duygulu flark gftesi, trk, halk
trks anlamlarna da gelir. Zor bir nazm fleklidir. Bunun en belirgin zellii,
msra saysnn ilk msradaki hece saysyla ayn olmasdr. Genellikle 8 veya 10 hecelik msralarla yazlr ve 4 bentten oluflur. lk bendin ilk msra 8 heceli ise bentler sekizer msradan meydana gelir. Fakat 4. bent, 4 msralktr.
Eer ilk bendin ilk msra 10 hecelik ise bentler, onar hecelik ve son bent 5 heceliktir. Bu son yarm bentlere ithaf fleklindeki son sz anlamnda envoi ya da
bitifl ktas denir. Baladda ilk bendin son msra, nakarat gibi dier bentlerin son
msra olarak tekrar edilir.
Ayrca son yarm bendin ilk msrann ilk kelimesinin fiehzadem!, Hnkrm!, fievketlim! gibi zamann hkmdarna sylenen bir hitap ifadesi olmas ge-
rekirdi. Ancak daha sonraki zamanlarda bu hitap ifadelerinin yerini Ey talih!, fiair!, Y Rab! gibi ifadeler almfltr.
8 heceli baladlar: 8+8+8+4=28 msradan oluflur. Her bendin kafiye dzeni ise
flyledir: ababbcbc. 4. yarm bent ise bcbc fleklindedir.
10 heceli baladlar: 10+10+10+5=35 msradan oluflur. Kafiye dzeni flyle olur:
ababbccdcd. Son yarm bent ise ccdcd fleklindedir.
Bu nazm flekli, Fransz fliirinde 14. yzyldan itibaren grlmeye bafllad. Guillaume de Machaut ve Eustache Deschamps gibi flairler, ona belli bir flekil verdiler. 15. yzylda zellikle Villon onu mkemmellefltirdi. 17. yzylda nemini
kaybetti. Moliere ve Boileau gibi edebiyatlar onu alaya alp hie saydlar. 19.
yzylda tekrar rabet kazand ve halk edebiyatndan derlenen peri masallar, ackl aflk ykleri, korkun savafllar bu nazm flekliyle de ifade edildi. Edmond Rostand ve Jules Lemaitre bu nazm flekliyle fliirler yazdlar.
ngiliz edebiyatnda Ortaalarda Chaucer ve Gower gibi flairler ilgi gsterdilerse de yaygnlaflmad. Sonraki yzyllarda ise Dobson, Lang, W. E. Henley,
Swinburne, Chesterton, Belloc, Sir John Squire gibi flairler kullandlar.
Balad, Trk edebiyatnda rabet grmemifltir. Yahya Saim ve Enis Behi Koryrek (rnein Vatan Mersiyesi) hece vezniyle bu nazm flekline uygun metinler kaleme aldlar. Ahmet Muhip Dranas ve lhan Berk gibi baz flairler, ad Balad olan
ama kurallarna uymayan fliirler yazdlar. Edip Ayel de Yaflamak adl fliirinde bu nazm fleklini aruz vezni ile denedi. Edip Ayelin bu fliirini rnek olarak alyoruz:
Durma rzgr ki dertliyim, es es..
Kimi sarhofl diyor, kimiyse deli!
Bir acm var ki anlamaz herkes,
Genliimmifl bu mihnetin bedeli.
Sonbaharn eser baflmda yeli,
Kafesim lofl ve serem ister zd.
Yaflamaktan uman alrmfl tad,
Doydum mrn srekli mtemine,
Gezerim ben dudaklarmda bir ad
Doldu gzler kahrlanp da yine.
flte szm da vermiyor bir ses
Ne zamandr krld, gitti teli.
Artk hm da bulmuyor makes,
Yalnzm ben hayali terk edeli.
Yllarn hzla akt, bitti seli,
Ederim bofl ufuktan istimdt
Szlerim anlafllmayan feryt,
Yaklaflrken son ihtizr demine
Bilirim yok biraz eden beni yd,
nsan aldka yeryznde nefes
Bahtiyr olmak en byk emeli
Kara tlih eer dedirtmese: Pes!
Unutur belki bir zamn eceli,
Szlayan hasta gnl neylemeli?
103
104
Unutulmak: O lmeden berbd!

Yaflamaktan elemse sde murd
Bar atk onun da meltemine:
Durma, es es ki yalnzm, heyht!
Yrab! En son lm denen cellt
Edecektir bu ruhu istirdt
tecektir karanlk lemine,
Bir yn klmfl en byk stt!
Doldu gzler kahrlanp da yine
ambos: Eski Yunan nazm flekillerindendir. Bunu Milttan nce 7. yzylda yaflamfl olan Yunan flairi Paroslu Archiloque icat etti. Bu nazm fleklini eski Yunan
fliirinden Franszcaya uyarlayan, stanbulda doan neo-klasik flair Andr Chnierdir. Fransz edebiyatna iambe adyla girdi.
ambos, msra says snrl olmayan ve tek msralar uzun, ift msralar ksa bir
nazm fleklidir. Ksa msralarn hece says uzun msralarn hece saysndan 4 hece
eksik olur. Uzun msralar uzunlarla, ksa msralar ise ksalarla vezinli ve kafiyelidir.
fiiir tek bir btndr. Bir bentten oluflur ve msra says flaire baldr. Anlamn ka
msrada tamamlanaca belirsizdir. Beyitler, aprazlama kafiyelenir ve bunda da
kafiye bir ak, bir kapal olarak sralanr. Kafiye dzeni genellikle flyledir: ababcdcdefefghgh... Bu nazm fleklinde nakarat olan msra yoktur.
Eski Yunan ve Fransz flairleri iambosu siyasi ve sosyal konular iin kullanmfllardr. Trk fliirinde fazla yer almad. Bizde ilk defa Edip Ayel kulland.
rnek: Onun Ruhlar fliiri:
Kabristana gir, dur ve getir ahreti yda,
Syrl hele dny kederinden,
Kol kaldrarak gklere her servi duda.
Bak arkana i ek de derinden,
Yaslan flu krk mermere, dur dinle sktu.
Ruhun ac bir hisle bunalsn
Bundan iziyor iflte lm mre hududu.
Varlk denilen fley, ne masalsn!
Mazi rmfl, her yana sinmifl gibi korku,
nsanla adem bafl bafla kalmfl,
Rzgr alyor sanki derinden gelen orgu,
Gzler uzak lemlere dalmfl.
Bir can yeflerir her mezarn toy filizinde
Her servi karanlktan alevdir.
Ka ruh uuflur bak bu ykk tafl denizinde,
Her lhd ebediyette bir evdir.
Haykr esefinden, dfln, h et, dvn, inle,
Bir gn uacaktr kufl olup cn.
Nmn gmlp mahvolacaktr cesedinle,
Er ge dflecek topraa sran!
nsan kalacaktr silinen ftihasyla,
Doymaz kara bir dev gibi toprak.
nsan gecek kendi sevincile, yasile.

mrn sonu mahvolma muhakkak,
Bazan eilip, gsterebilsen de tevz.
Yoktur koflacaklar izimizden
Bir gn geceksin, snecek sende de arzu
Bir damlayz ancak bu denizden!
SERBEST NAZIM fiEKLLER

Serbest nazm, Tanzimat sonras Bat edebiyatndan alnmfl olan ve divan, halk ve
Bat fliirindeki sabit nazm flekillerinin vezin, kafiye, msra kmelenmesi gibi unsurlarnn kurallarn dikkate almayan nazm fleklidir. Bentler, flairin istedii gibi
dzenlenir. Bunlarn kesin kurallar ve snrlar yoktur. Bazlar vezinli-kafiyeli,
bazlar vezinsiz-kafiyelidir. Bazlarnda ne vezin vardr ne de kafiye. Bir ksmnda her bendin msra says eflittir, bazsnda farkldr. Serbest nazm flekilleri bize
Fransz sembolistlerinin etkisiyle girdi ve Servet-i Fnun Dneminden gnmze
kadar geldi. Halen kullanlmaktadr. Bunu da ana hatlaryla drt bekte toplamak
mmkndr:
Eflit Dzenli Serbest fiekiller

Bentlerle yazlr. Her bendin msra says eflittir. fiiirin tamam er, drder, befler,
altflar, yedifler, sekizer vb. msralk bentlerden oluflur. fiiirin tamamnda bir vezin
kullanlr ve bentlerin kafiye dzeni ayndr. Bunlar da ller, drtller, beflliler,
altllar, yedililer, sekizliler gibi adlar altnda beklere ayrlr.
Karflk Dzenli Serbest fiekiller

Bunlar bentlerle yazlr ve her bendi deiflik sayda msralardan oluflur. Msra saylar ve vezinleri bakmndan deiflik olan bentlerden oluflsa bile bentler, belli bir dzene gre sralanr. Bu tr flekillerde rnein bir drtlk bir lk bir drtlk bir lk
gibi bir sralama vardr. Her bendin msra says ve vezni teki bentten farkldr.
Serbest Mstezat
zellikle Servet-i Fnun ve Fecr-i t dnemlerinde, geleneksel mstezat nazm
fleklinden bozma bir grnm arz eden, ama aslnda Bat edebiyatndan alnmfl
olan ve serbest mstezat denilen bir flekil kullanlmfltr. Bunda aruzun her veznine yer verilebilmekte, uzun ve ksa msralar karflk olarak kullanlmaktadr. Ksa
msralarn vezinleri uzun msralarn vezinlerinden birer paradr.
Yani bir ana vezne bal ve ondan kaynaklanan ksa vezin paralarnn toplamndan oluflur. Kafiye sistemi dzensiz olduu gibi belli bir bent dzeni de yoktur. Hem kafiyeli hem vezinli serbest mstezat flekilli fliirler olduu gibi vezinli kafiyesiz ya da kafiyeli vezinsiz gibi deiflik flekilli olanlar da vardr. Uzun ve ksa
msralar belli bir dzen iinde birbirini takip edenler olduu gibi uzun ve ksa
msralar dzensiz olarak yerlefltirilenler de vardr. Gnmzde yaygn olan, vezin
ve kafiyeye yer vermeyen serbest fliir, hem serbest mstezattan hem de Bat edebiyatndan esinlenmeyle ortaya kmfl bir flekildir.
Serbest mstezada rnek olarak Ahmet Haflimin O Belde fliirinden bir blm alyoruz:
Denizlerden
Esen bu ince hav salarnla elensin
Bilsen
105
106
Mell-i hasret gurbetle ufk- flma bakan

Bu gzlerinle, bu hznnle sen ne dilbersin!
Ne sen,
Ne ben
Ne de hsnnde toplanan bu mes
Ne de lm- fikre bir mers
Olan bu m deniz
Melli anlamayan nesle flin deiliz.
Denizlerden
Esen bu ince hava salarnla elensin
Bilsen
Hasret ve gurbetin verdii usanla akflam ufkuna bakan
Bu gzlerinle, bu hznnle sen ne dilbersin!
Ne sen,
Ne ben
Ne de gzelliinde toplanan bu akflam
Ne de dflnce elemlerine bir liman
Olan bu mvi deniz
Melli anlamayan nesle flin deiliz.
Bu fliirin uzun, yani ana vezni: Mefiln / Feiltn / Mefiln / Feilndr.
Dier ksa msralarn vezinleri de bu vezinden karlmfltr.
Tamamen Serbest Nazm

Msra kmelenmesine, bent dzenine, vezin ve kafiyeye hi bal kalmayan, bunlar yok sayan, nem vermeyen bir nazm fleklidir. Garipiler zellikle vezin, kafiye gibi nazmn geleneksel unsurlarna bilinli olarak karfl ktlar.
Cumhuriyet Dnemi Trk fliirinde, zellikle gnmzde bu nazm flekli yaygnlaflmfl durumdadr.
SIRA SZDE
Halk fliiri nazm

kimi ynleriyle uyup kimi ynlerden de uymayan fliirler yazan
SIRA flekillerine
SZDE
flairlerimizin bu tarzda yazdklarn arafltrp rnekler bulmaya alflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
107
zet
N
A M A
N
A M A
fiiirde nazm fleklini tanmlayabilmek.

Msralarn saysna, beklenifline ve kafiyelerinin
dzenine gre fliire yerlefltirilmesine o fliirin nazm flekli denir. fiiirin btn gzelliini onun flekli ortaya koyar. Unsurlar mkemmel bir flekilde
rme sanat olan flekil, fliire en ideal nizam vermek, dank unsurlar ahenkli, gzel bir dzene
sokmaktr.
Tanzimattan gnmze kadar devam eden
Trk fliirinde kullanlan nazm flekillerini tanyabilmek.
Tanzimat Dneminden itibaren ise Trk flairleri
geleneksel nazm flekillerini aynen kullanmaya
devam ettikleri gibi gerek divan fliiri sabit nazm
flekillerinin deifltirilmifl flekillerine gerek yabanc edebiyatlardan aldklar gerekse kendi icat ettikleri nazm flekillerine de yer verdiler. Eitimli/kentli flairler koflma, sema, mani gibi halk fliiri nazm flekillerine yer vermifllerdir. Kimi flairler,
fliirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes ve ruba gibi divan fliiri sabit nazm flekillerini vezin, kafiye dzeni ya da ierik asndan bazen aslna uyarak bazen de uymayarak
veya kimi deifliklikler yaparak kullanmfllardr.
N
A M A
N
AM A
Trk fliirine Batdan ve baflka edebiyatlardan

hangi nazm flekillerinin geldiini gsterebilmek.
Batllaflma hareketleriyle birlikte Trk flairleri,
Bat edebiyatlarndan ya da baflka edebiyatlardan baz nazm flekillerini almfllar, bunlar ya aynen ya da baz deifliklikler yaparak uygulamfllardr. Bunlarn bafllcalar ikilikler, lkler (vilanel, terza rima, terner), drtlkler (apraz, yar
apraz, sarma ya da karma kafiyeli nazm biimleri vb.), sekizlikler (ottava rima, triyole), sone,
balad gibi msra saysna bal flekiller ile serbest
nazm flekilleridir.
Geleneksel nazm flekillerinde ne gibi deifliklikler yapldn kaydedebilmek.
Eitimli/kentli flairler, halk flairinden farkl olarak
fliirin konusuna uygun zel bir isim verirler. Son
drtlkte mahlslarna yer vermezler. fiiirin tamamna tek bir konuyu yayarlar. Yeni Trk fliirinde divan fliirinin sabit nazm flekilleri aynen
kullanld gibi kimi zaman da bunlar yeni edebiyatmzda baz deiflikliklere uratlarak yer almfltr. Bu tr metinlere bir yenilik olarak zel ad
verilmifl ve fliirde konu btnl salanmfltr.
108
Kendimizi Snayalm
1. fiiirin msra saysna, beklenifline ve kafiyelerinin
dzenine gre ald flekle ne ad verilir?
a. Nazm flekli
b. Vezin
c. Konu
d. zlek
e. slup
2. fiiirin en temel birimine ne ad verilir?
a. Nazm flekli
b. Vezin
c. Msra
d. zlek
e. slup
3. fiiirin nazm flekli ls olarak kullanlan en kk
anlaml ve uyumlu unsuruna ne ad verilir?
a. Nazm flekli
b. Vezin
c. Msra
d. zlek
e. Nazm birimi
4. Her beytinin kendi arasnda kafiyeli olduu nazm
flekline ne ad verilir?
a. Dz kafiyeli nazm flekli
b. Vilanel
c. Terza rima
d. Ottava rima
e. Triyole
5. msral bentlerden ve sonda bamsz bir msradan meydana gelen, bent says snrl olmayan, her ln orta msra altta gelen ln 1. ve 3. msralaryla kafiyeli olan, son ln orta msra da fliirin sonuna eklenen bamsz msra ile kafiyelenen nazm flekline ne ad verilir?
a. Sone
b. Rondo
c. Balad
d. Terza rima
e. Ottava rima
6. Sekiz msralk bir bentten oluflan, ancak birden ok

bentlerden oluflan flekilleri de bulunan ve kafiye dzeni abababcc fleklinde olan nazm flekline ne ad verilir?
a. Sone
b. Rondo
c. Balad
d. Terza rima
e. Ottava rima
7. ki drtlk ve iki lkten oluflan 4 bent ve 14 msralk nazm flekline ne ad verilir?
a. Sone
b. Rondo
c. Balad
d. Terza Rima
e. Ottava Rima
8. Divan, halk ve Bat fliirindeki sabit nazm flekillerinin vezin, kafiye, msra kmelenmesi gibi unsurlarnn
kurallarn dikkate almayan nazm flekline ne ad verilir?
a. Sone
b. Rondo
c. Serbest Nazm fiekli
d. Terza Rima
e. Ottava Rima
9. Ahmet Haflimin O Belde fliiri afladaki nazm
flekillerinden hangisine rnektir?
a. Serbest mstezat
b. Rondo
c. Serbest fliir
d. Terza rima
e. Balad
10. Trk edebiyatnda afladaki flairlerden hangisi
hece vezniyle balad nazm flekline uygun metinler kaleme almfltr?
a. Enis Behi Koryrek
b. Ahmet Muhip Dranas
c. lhan Berk
d. Ahmet Haflim
e. Tevfik Fikret
109
1.
2.
3.
4.
Sra Sizde 1
Turgut Uyarn yazd flu rubai rnek olarak verilebilir:
haydi ben geldim oturup konuflalm ey gk
btn altn tarlas btn komflularmla
tarla tapan rgat esnaf btn komflularmla
in dolafl bir yerlerde buluflalm ey gk
a
c
e
a
5. d
6. e
7. a
8. c
9. a
10. a
Girifl blmne baknz.

Girifl blmne baknz.
Girifl blmne baknz.
Yabanc Edebiyatlardan Alnan Nazm fiekilleri blmne baknz.
Serbest Nazm fiekilleri blmne baknz.
Karflk Dzenli Serbest fiekilleri blmne
baknz.
Msra Says Farkl Bentlerden Oluflan Nazm
fiekilleri blmne baknz.
Sra Sizde 2
Cenap fiehabettinin fliirinin gnmz Trkesiyle karfll:
Billr boynunla kucaklaflrken
Bir yeni esen rh ile aflk dolu bir gzellik
Taze yznde gelin odasn aydnlatmfl
Gerek flafak vaktinin renkleri ve dolunay flklar
Solgun fl andrr salarndan oluflan tac
Yaldzl flapkas flafaktan nifln verir
Alar gznde saflk her an mavi yafl hlinde
h bakfl ayrlk lsne cn verir
Sra Sizde 3
fiiirin nazm flekli sonedir.
Sra Sizde 4
Geleneksel nazm flekillerinden olan koflma tarznda
yazmfl olan Ahmet Kutsi Tecer, son drtlkte mahlas
kullanmayarak bir deifliklik yapmfltr. Buna onun Nerdesin adl fliiri rnek verilebilir.
etin, Nurullah (2009) fiiir zmleme Yntemi, Ankara: nc Kitap
Dilin, Cem (1997), rneklerle Trk fiiir Bilgisi, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar
And, M. Fatih (1997), Servet-i Fnuna Kadar Yeni
Trk fiiirinde fiekil Deiflmeleri, stanbul: Kitabevi Yaynlar
laydn Hikmet (1964), Trk Edebiyatnda Nazm, stanbul.
Ayel, Edip, fiiir ve fiekil, naralt, 19 Birinciknun
1942, S.65, s.7, Sabit Nazm fiekilleri, naralt,
22.8.1942, S.48, s.14; lkler, naralt,
26.9.1942, S.53, s.13; Bizde Denenmemifl Yeni Nazm fiekilleri, naralt, 8.8.1942, S.47, s.12; Yanlfl Taklit, naralt, 1.8.1942, S.45, s.12
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

fiiirde ses ve henk gelerinin roln tanyabilecek,
Vezin ve fliir iliflkisini aklayabilecek,
Yeni Trk fliirinde kullanlan vezinleri tanyabilecek,
Kafiyenin fliirdeki yerini ve nemini deerlendirebilecek,
Yeni Trk fliirinde kullanlan kafiye trlerini adlandrabilecek,
Aliterasyon, assonans ve i ses gibi ses tekniklerini tanmlayabilecek
Anahtar Kavramlar
Ritim
henk
Ses ve fliir
Vezin
Kafiye
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna Yeni Trk fiiirinde

Ses ve henk
Girifl
geleri
fiRDE RTM VE HENK

VEZN VE fiR LfiKS
KAFYE VE KAFYE-fiR LfiKS
Yeni Trk fiiirinde Ses ve

henk geleri
fiRDE RTM VE HENK
Dil, anlam belirli bir ses dizisi ierisinde oluflturur. Ses tabakas, anlamn koruyucusudur. Edebiyat sanatnda ses gesinin iletiflim amal konuflma ve yaz dilinden farkl bir flekilde dzenlendii dikkati eker. Dilde doal olarak var olan kelimelerin sesleri arasnda bilinle yaplmfl bir rg, bir dzenleme bulunduu
sylenemez. Buna karfllk bir fliir veya fliirin bir paras ncelikle ritmik bir yap
olarak gerekleflir. Bu yzden fliirde gzellik duygusunun oluflmasn salayan etkenlerin baflnda ses ve henk unsurlar gelir. fiair, fliirini yazarken setii kelimelerin ses ve hece yaplarn da dikkate alr. nk fliirle nesir arasndaki en nemli farklardan birisini fliirde sesin mzikal bir amala kullanlmas salar. Ahmet Hflimin ifadesiyle fliir szle mzik arasnda, szden ok mzie yakn zel bir dildir. Bu ifade fliirin, sadece sese dayanan mzik ile sadece anlama dayanan dil arasnda ikisinden de yararlanan, fakat apayr bir yap ortaya karan bir sanat olduunun gstergesidir. Ksacas fliirin temel zelliklerinden birisini ritim ve henk
oluflturur. Nitekim fliirin en yaygn geleneksel tariflerinden birisi vezinli ve kafiyeli sz olmasdr.
Trkede dizem, lllk, orantllk, tartm gibi adlarla anlan ritim, fliiri
oluflturan seslerin birbirine uyumundan doar. Bir dizede vurgu, uzunluk veya ses
zelliklerinin, duraklarn dzenli bir biimde tekrarlanmasndan doan ses dzenidir. Bu ses dzeni vezin, kafiye, ses tekrarlar, i ses gibi uygulamalarla salanr.
hengi salayan bu uygulamalar bir bakma kanavie veya vcuttaki iskelet gibidir. fiiir yapsnn nne kp, anlam glgeleyecek derecede dikkati ekmemeli;
szn anlam ile birlikte doal akflna engel olmamaldr.
Yeni Trk edebiyat, ayn zamanda ritim, henk konusundaki anlayfl ve uygulama deifliminin tarihidir. Divan ve halk edebiyatlarndan gelen vezin ve kafiye
anlayfllar ile Bat edebiyatlarnn bu konudaki uygulamalar yeni Trk edebiyatnda karfllk bulmufltur. Dilin girift anlam ve biim dzenlemeleriyle sanata dnfltrld fliirde, yapy oluflturan her trl ses dalgalanmasn dikkate almakszn
inceleme yapmann imkn yoktur.
VEZN VE fiR LfiKS

Bat dillerinde meter (metrum) denilen vezin, en genel anlamyla szn bir lye gre sylenmesidir. Hecelerin say bakmndan veya ak-kapal, uzun-ksa
olufllarna gre birbirine denk olmasn salayan araca vezin (l) denir. Dize-
fiiirin ayrc zelliklerinden

birisi, kelimelerin ses
dzeninin dikkate
alnmasn gerektiren ritim
ve henk arayfldr.
Dizede vurgu, uzunlukksalk, aklk-kapallk,

durak yerleri, ses tekrarlar
gibi bilinli bir biimde
kurulan ses dzenine ritim
denir.
112
lerin birbirine uyumunu salayan kalplardr. Dizenin ve dizelerle oluflan fliirin

hengini salayan dzenlemedir. Bu, mzikteki prozodi terimine benzer. Mzikte notalarn dzenli aralklarla birbirini izlemesi gibi vezinli fliirde de heceler belirli bir dzene gre dize iindeki ve dizeler arasndaki uyumu salar.
Yeni Trk fiiirinde Kullanlan Vezinler

Trk edebiyatnda slmiyetten nce kullanlan hece vezni, sonraki dnemde ve
gnmze kadar halk flairleri tarafndan kullanlmaya devam etmifltir. Arap dilinin
yapsndan ortaya kan aruz vezni ise nce ranllar tarafndan, daha sonra slm
dinine geen Trkler tarafndan kullanlmfl; bylece aruz vezni her edebiyatn
ortak malzemesi halini almfltr. Bu srete geliflen Trk divan edebiyatnda aruz
vezni fliirin ana yapsn oluflturur. Yeni Trk edebiyatnda her iki vezin de kullanld gibi modern fliir vezin ve kafiyeyi atarak serbest bir flekil ile yazlmaktadr.
Aruz Vezni
Aruz, hecelerin uzunluk ve
ksalklarna dayanan nazm
ls demektir.
Tanzimatn ilk kufla fliirde

biim deiflikliinden ok
ierik deiflikliine
ynelmifllerdir. Divan
fliirinde olduu gibi ilk
kuflak yenileflme flairlerinde
de aruz vezni esas
alnmfltr.
Hecelerin uzunluk ve ksalna gre oluflturulan lnn ad olan aruz, Arap dilinin zelliklerinden ortaya kmfltr. Arapada temel harfler nszlerdir. Ayrca
uzun nller bulunur. Bu seslerin birleflmesinden hece yaplar oluflur. Arapann
hece yapsnda bulunan uzun ve ksa sesler bu veznin temelini oluflturur. Hecelerin uzunluk-ksalk zellikleri gz nnde bulundurularak oluflan paralara tefile
veya cz denir. Her dizede iflte bu tefile veya cz denilen paralardan en az drdnn bir araya gelmesiyle vezin kalplar ortaya kar. Aruzla yazlmfl bir dizeyi
veznin paralarna ayrmaya takti denir.
Bu kalplarn snflandrlmas ise bahir ve daire denilen aruz sistemini oluflturur. Bu sisteme gre Araplarda 19 bahir, 6 daire; ran ve Trklerde ise 14 bahir,
4 daire bulunur. Aruz bilimi yzyllarca bu ereve ierisinde fliirin ana lt olarak kesin bir kurallar sistemi fleklinde uygulanmfltr.
Aruz veznini kullanmaya bafllayan Trk flairleri bafllangta glk ekmifllerdir. nk aruz, Trkenin hece yapsna uygun deildi. Mesela Anadolu, geliyorum, Karadeniz, sevemedi gibi pek ok Trke szck, arka arkaya ikiden
fazla ak (ksa) heceyi ierdii iin aruz veznine uymaz. Trkede uzun hece bulunmamas yznden imle denilen ve bir vezin kusuru kabul edilen ifllemle birok hece uzatlarak kullanlmfltr. Bu bakmdan ilk dnemlerde Trk flairler, aruzun hece veznine yakn, basit kalplarn kullanmay tercih etmifllerdir. rnein
Kutadgu Biligde hece vezninin 11li kalbna benzeyen ve ranl flair Firdevsnin
nl eserinde kullanld iin fiehname vezni olarak da adlandrlan feln
feln feln fel kalb kullanlmfltr. fiairler ayn zamanda aruza uygun fliir yazabilmek iin Arap ve Fars dillerinden pek ok unsuru almak yoluna gitmifllerdir.
divan edebiyat tek tk istisnalar dflnda btnyle aruz veznini kullanan, bu veznin kurallarna sk skya bal bir fliirdir.
Yeni Trk edebiyatnn ilk kuflanda Ziya Pafla ve Namk Kemalin hece vezniyle yazd baz denemeler bulunmasna ve Ziya Paflann fiiir ve nfla makalesinde, Namk Kemalin mektup ve makalelerinde hece veznini gndeme getirmifl
olmalarna ramen aruz vezninden vazgeilmifl deildir. Biimsel zellikler, afla
yukar klasik edebiyatta olduu gibi kullanlmaya devam edilmifltir.
kinci kuflak flairler ise biimde de deifliklikler yapma yoluna gittiler. Recaizde Mahmut Ekrem, befl fliirinde hece veznini kullanmfl, teki btn manzumelerinde ise aruz veznini tercih etmifltir. Ekrem aruz vezni uygulamasnda pek baflarl bir flair deildir. fiiirlerinde vezin kusurlar ve bozukluklar tespit edilmifltir.
7. nite - Yeni Trk fiiirinde Ses ve henk geleri
fiiirlerinin ieriinde olduu gibi biim zelliklerinde de olduka serbest davranan bir flair olan Abdlhak Hamit Tarhan ise baz fliirlerinde o gne kadar kullanlmamfl aruz kalplar uydurmufltur. Onun mfteiltn feiltn, mtefeiltn
feiltn gibi daha nce bulunmayan aruz kalplar ile yazd fliirlerden ikisini rnek olarak buraya alyoruz:
113
Abdlhak Hamit biim ve
ierikte cesur denemelere
giriflmifl, gelenekte olmayan
vezin kalplar uydurmaya
alflmfltr.
Rus geebilseydi Boazdan,

Mjdesi gelseydi birazdan,
Crete gelmezdi nihayet!..
Kamasa yahut bizim ordu,
Karflma kmazd o cdu
Uykuma gelmezdi o kbus!...
(Vezni: mfteiltn feiltn)
.....
Bize gre ya gazi ya flehdet,
kisi de ayn saadet!..
Denize de dflsek taflarz biz,
Nice nice dalar aflarz biz!...
yi bile Moskof ki biziz Trk;
Deriz ona bizden uzak ol, rk!...
(Abdlhak Hamit, Yadigr- Harb, 1919)
(Vezni: mtefeiltn feiltn)
Bu tr uygulamalar sonraki yllarda Ali Ekrem, Enis Behi gibi flairler tarafndan
da denenecektir.
Aruz veznine nem veren asl kuflak, Servet-i Fnn topluluu flairleri olmufltur. Ancak onlar aruz lsnn klasik nazm biimleri ile kullanlmasna taraftar
deildiler. Aruz ile yeni syleyifl imknlar aramfl, aruz kalplarnda mzikal bir deer bulmufl ve konu ile iliflkilendirmek istemifllerdir. Onlara gre fliirin konusuna
uygun vezin kalplar bulunmaktadr. Bu dflncelerine uygun olmak zere ayn
fliir ierisinde, fliirin konusuna, fliire hkim olan duyguya, ruh haline gre deiflen
iki ayr vezin kalb kullandklar grlr. Bunun en baflarl rnekleri Cenap
fiehabettinin Elhn- fiit ve Tevfik Fikretin Hemflirem in fliirleridir. Sonraki yllarda Tevfik Fikret ile bu konuda tartflan Yahya Kemal, konu ve vezin arasnda herhangi bir iliflki kurulabilecei fikrini eski ve yeni edebiyattan rnekler
gstererek rtmfl ve bu meselenin kapanmasn salamfltr. Bununla birlikte
Servet-i Fnn flairlerinin aruz veznini gelenekten farkl birtakm uygulamalarla
kullanmalar bundan sonraki dnemde de kabul grmfltr.
Bunlardan birisi de Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) flairlerinin serbest mstezat diye adlandrlan bir nazm biimi gelifltirmeleridir. Klasik edebiyatta aruzun
bir-iki kalbnda, biri uzun, biri ksa dizelerle ve kurall olarak kullanlan mstezat biimi, bu topluluk flairleri tarafndan ve aruzun hemen her kalbnda uzun-ksa dizelerin belli bir kurala bal olmakszn geniflletilmifl ve buna serbest mstezat ad verilmifltir. Daha sonra hece vezniyle yazan flairler tarafndan da kullanlan
bu biimin Cumhuriyetten sonra serbest vezinli ve vezinsiz fliir anlayflna zemin
hazrlad dflnlebilir.
Servet-i Fnn flairleri aruz

veznindeki henge nem
vermifller; bu yzden vezin
ve konu arasnda iliflki
kurmufl, konuya gre vezin
kalplar seilmesi
gerektiini ileri
srmfllerdir. Bu flairler
ayrca mstezat olarak
bilinen nazm biimini
serbest mstezat adyla
gelifltirerek fliirde
monotonluun krlmasna
alflmfllardr.
114
II. Meflrutiyetten sonraki dnemde aruz vezniyle yazmay srdren flairlerin saysnda giderek bir azalma olmasna karfln hece vezniyle yazan flairlerin artt grlmektedir. Buna karfllk aruz vezni tamamyla braklmfl deildir. zellikle Cumhuriyetten sonraki Trk fliirinin oluflmasnda byk etkileri bulunan Mehmet
kif Ersoy, Yahya Kemal Beyatl, Ahmet Hflim gibi flairlerin sonuna kadar
yalnzca aruzu tercih etmeleri, bu veznin kolay kolay vazgeilemeyecek henginden dolaydr. Cumhuriyet Dneminde hece vezninin tamamen egemen olmasndan sonra bile aruz-hece tartflmalar srmfl, aruz vezni gnmze kadar kullanlmaya devam edilmifltir. Cumhuriyet Dneminde Edip Ayel, Mehmet narl, Ali
Gnvar gibi flairler aruz vezniyle fliir yazmay srdrmfllerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
saylarndan ve duraklardan
oluflan, Trk dilinin doal
yapsndan ortaya kmfl bir
ahenk sistemidir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hece Vezni
D fi N E L M
Eskilerin hesab-
benn, vezn-i benn adyla andklar, parmak hesab da denilen hece vezni Trk dilinin yapsna uygun bir ldr. Bu yzden mill vezin diS O R U
ye de adlandrlmfltr.
Hece ls, dizedeki hecelerin saysna gre uygulanr. Buna gre fliirin ilk dizesindeki hece says kasa, sonraki dizelerde de o kadar hece
bulunur. Hece says hengi salamada tek baflna yeterli deildir. Heceler belli
DKKAT
aralklarla blmlere ayrlmasna durgulanma, bu blm yerlerine ise durak denir. Durak, aruz veznindeki taktiin karflldr. Kelimenin heceleri blnerek yaplan durak,SIRA
iyi SZDE
bir uygulama deildir. Hece vezniyle yazlmfl baflarl bir fliirde duraklarn eflit sayda ve tamamlanmfl kelimelerde olduu grlr.
Hece vezni
kalplar hece says ile durakl duraksz olufluna gre belirlenir. BuAMALARIMIZ
na gre dizede ka hece varsa kalbn ad odur. Trkede ok kullanlan hece kalplarnn en ksa olan 4, en uzunu ise 15 hecelidir. 5-8 heceli kk hacimli kalplarda genellikle
bulunmaz veya en sonda bulunan tek durakl olduu kaK T A durak
P
bul edilir. Hece vezni kalplarndaki durak says en az 2, en ok 5tir. Duraklar
oluflturan hece says ise 1den 10a kadar deiflir. Duraklar her dizede deiflen fliirlerin dizelerindeki
T E L E V Z Y O Nhece saylar eflittir; fakat durak yerleri ayn olmad iin duraksz saylr. Fakat deiflik durakl dizeleri fliirde belli bir dzene gre yerlefltirmek, flairlerin henk yaratmak amacyla baflvurduklar yollardan biridir. Bu uygulama monotonluu krarak kulaa hofl gelen bir uyum salar.
N N
Hece vezni, dizedeki hece

AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Aruz ls SIRA
TrkSZDE
edebiyatnda ne zaman kullanlmaya bafllamfltr?
NTERNET
Hece lsSIRA
neyeSZDE
gre uygulanr?
Bafllangtan beri Trk fliiri hece lsyle yazlmfltr. Bu gelenek halk edeD fi N E L M
biyat koluyla
gnmze kadar devam ettii gibi, asl veznin aruz olduu divan
edebiyatnda da zaman zaman heceyi kullanan flairlere rastlanmaktadr. XVI.
S O RXVIII.
U
yzylda Usul,
yzylda Nedim ve fieyh Galip hece vezniyle fliir yazmfllardr.
Yeni Trk
edebiyatnda ise divan fliirinin oluflturduu kat kurallar olan mutlak
DKKAT
yap, her ynyle deiflme eilimi ierisine girmifltir. kif Paflann torununun lm zerine yazd mersiye, bu eilimin ilk iflaretlerinden birisidir. Gerek halk fliiSZDE
rinin koflmaSIRA
tarznda
yazlmfl olmas gerekse dnemine gre sade dili, bu fliirin yenilik edebiyatmzn bafllangcnda ayr bir yere konulmasna sebep olmufltur. Bu
mersiyeninAMALARIMIZ
yan sra Ethem Pertev Paflann Mahmut Nedim Pafla iin yazd
Destan fliiri de hece vezninin Tanzimattan sonraki yllarda ilgiyi zerinde toplamasna sebep olmufltur.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
115
te yandan yenilik edebiyatnn ilk kuflana mensup flairlerden Ziya Pafla, daha nce de deindiimiz fiiir ve nfl bafllkl makalesinde divan flairlerinin nmevzun (vezinsiz) diye beenmedikleri hece vezniyle yazlmfl leme, kayabafl
gibi halk edebiyat biimlerini bizim asl fliirimiz olarak nitelendirmifl ve bu konudaki ilk teorik grflleri ortaya koymufltur. fiair ayrca Harabat antolojisinin
Mukaddime ksmnda fliire ilgi duymasnn bafllangcn da halk flairlerini okumas olarak aklar. Ziya Pafla bu konuda sadece kuramsal (teorik) grfller belirtmekle yetinmez ve hece veznini baz eserlerinde kullanr:
Akflam olur, gnefl gider flimdi buradan,
Garip garip kaval alar oban dereden,
Pek krpesin, esirgesin seni yaradan.
Gir srye, kurt kapmasn gel kuzucam!
Sonra yrdan ayrlrsn, h yavrucam!
(Ziya Pafla, Trk)
Ziya Pafla, ilk bendini yukarya aldmz bu Trksnde halk fliirinin geleneksel tarzna uymayarak, halk flairlerinin hemen hemen hi kullanmadklar 4+4+5
durakl 13l hece veznini tercih etmifltir. Ayn flekilde gelenein dflnda bir tarzda
uygulad hece vezni ile Molireden Tartuffe yahut Riynn Encam adl eseri
bafltan sona manzum olarak tercme etmifltir.
Dnemin nde gelen edebiyats Namk Kemal de Tahrib-i Harabat, rfan
Paflaya Mektup, Mukaddime-i Cell adl eserlerinde ve mektuplarnda hece vezni
konusuna deinir. Yazarn bu eserlerindeki grfllerinde bir tereddt ierisinde olduu grlyor. Edebiyatn yenileflmesi iin aruz vezninin braklmas gerektiini
dflnmekle birlikte, aruzun henk gc dolaysyla kesin bir karara varamamfl,
birbiriyle eliflen grfller ortaya koymufltur. Bunun yan sra Namk Kemal zellikle tiyatrolarnn ierisinde hece vezinli manzum paralar yazmfltr.
Abdlhak Hamit, Namk Kemalin Manzm sze o kadar hevesin var, bir kere tabiatn bizim parmak hesabyla bir fley yazmaya sevk et tavsiyesine uyarak
Nesteren adl piyesinde mukaffa (kafiyeli) veya mhecc (heceyle sylenmifl)
fleklinde adlandrd yeni bir biim (janr) denemesi yapmfltr. Bu manzum oyun
sadece kafiyeli ve duraksz hece vezni ile yazlmfltr. Hamit, hem birok tiyatro
eserinin ierisindeki manzum paralarda hem de baz fliirlerinde hece veznini kullanmfltr. Ancak flairin bu metinlerdeki vezin uygulamalarnda baflarl olduunu
sylemek mmkn deildir.
Servet-i Fnn flairlerinin aruza bal kaldklarn yukarda grmfltk. Burada
Tevfik Fikretin fiermin (1915) adyla ocuklar iin yazd fliir kitabnda hece
lsn kullandn belirtmek gerekir.
Hece veznine asl ilginin Mehmet Eminin Anadoludan Bir Ses yahut Cenge
Giderken (1897) bafllkl fliiriyle bafllad grlr. Bu ilk fliirlerini Trke fiiirler
(1898) adyla yaymlayan flair yeni Trk edebiyatnda hece vezninin ncs konumundadr. Onun etkisiyle fliir yazanlarn yannda, halk fliirini, zellikle trkleri rnek alarak hece vezinli fliir yazanlar oalr. 1905te ocuk Bahesi dergisinde
Mehmet Eminin fliirleri etrafnda yaplan hece-aruz tartflmas da hem flairin hem
de hece vezninin etkisini artran bir olay olmufltur. Fakat flairin fliirleri, halk fliirinde yaflayan hece vezninin hengini tam olarak bulamad iin kuru ve henksiz
bulunmufltur. te yandan fliire aruzla bafllayan Rza Tevfik, tekke fliirini rnek tu-
Tanzimattan sonra deiflen

edebiyat anlayflna bal
olarak edebiyatlarn
dikkatleri halk edebiyatnn
kulland hece veznine
ynelmifl olmakla birlikte bu
konudaki dflnceler
uygulamaya pek az
yansmfltr.
Yeni Trk edebiyatnda

tamamen hece vezniyle fliir
yazan ilk kentli ve aydn flair
Mehmet Emin Yurdakulun
fliirleri dneminde byk ilgi
grmfl ve etki yapmfltr.
116
zellikle Ziya Gkalpin

gayretleriyle hece vezni,
Cumhuriyetten nce
edebiyata egemen olmufl
bulunuyordu. 1940lara
kadar bu egemenliini
srdrmfltr.
tarak yazd hece vezinli fliirlerinde hengi salamak asndan Mehmet Emin ve
izleyenlerinden daha baflarl olmufltur.
II. Meflrutiyetten sonra milliyetilik akmnn glenmesine paralel olarak mill
vezin hecenin yaygnlaflt grlyor. Bu yaygnlaflmada zellikle Ziya Gkalpin
abalar nemli rol oynamfltr. Sonradan Befl Hececiler olarak adlandrlan ve fliire aruzla bafllamfl bulunan Enis Behi, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya, Halit Fahri,
Faruk Nafiz gibi flairler onun ynlendirmesiyle hece vezniyle yazmaya bafllamfllardr. Bunlardan baflka Yeni Lisan (1911) makalesinde hece veznine karfl kan
mer Seyfettin de aradan iki yl getikten sonra hece vezniyle yazlmas gerektii fikrini savunan yazlar yazar. Bylece aruz-hece tartflmalarnda Cumhuriyetten
nceki bu kuflan etkinliiyle hece lehine byk bir geliflme salanmfl oldu.
zellikle Cumhuriyetten sonra eser veren Necip Fazl Ksakrek, Ahmet
Muhip Dranas, Ahmet Kutsi Tecer gibi flairlerin fliirlerinde hece vezni nceki
yllarn rneklerinde grlen tekdze ve henk bakmndan yetersiz olma elefltirilerinin stnde ve etkileyici bir syleyifle ulaflmfltr. Bu etkisini de 1940lara kadar
srdrr. Trk edebiyatnda uzun yllar devam eden aruz-hece tartflmalar 1944 ylnda naralt dergisi sayfalarnda yaymlanan bir anketin cevab niteliindeki bir
dizi grflle sona erer. Zaten bu tarihten biraz nce (1941) Orhan Veli ve arkadafllarnn yaymladklar Garip adl fliir kitabnn nsznde, fliirde hengin vezin ve
kafiyeden kaynaklanmad ileri srlerek hem aruza hem heceye karfl klmfl;
bylece Trk edebiyat bu konuda yeni bir aflamaya gemiflti.
Vezinsiz fiiir
Vezinsiz fliir, flairlere
kaytlardan kurtulma
olana salayarak; fliire
duygu, dflnce ve
imgelerini zgrce
yanstabilme ortam
hazrlamfltr. Bu ayn
zamanda vezin ve kafiyenin
oluflturduu geleneksel
hengi, daha ince ve titiz
birtakm yntemlerle
salama zorluunu da
beraberinde getirmifltir.
Serbest vezin, serbest nazm, zgr kofluk, serbest fliir adlaryla da anlan
bu biimde fliirin dizeler arasnda herhangi bir vezin ve kafiye kural aranmaz. fiiir kafiyesiz ve vezinsiz olarak yazlr. Sistemli herhangi bir vezin ve kafiye uygulamas olmamas demek, fliirin henk arayflndan yoksun olduu anlamna gelmez.
Tam tersine geleneksel olarak vezin ve kafiye dzenleri ile yani dfl kurallar ile salanan hengin baflka trl salanmas, fliir iin daha zor, ama daha etkili bir henk
yoludur.
Bu tr fliirlerde flair, vezin ve kafiyenin salad hengi bir i ritim ile salamak
yoluna gider. Kelimelerin seilifli, dizilifl dzeni, i ie gemifl ses ve anlam arflmlar flairin titizlikle zerinde durduu noktalardr. Her fliirde yeniden ve o fliire
zg olarak retilen bu uygulamalar iin nceden ve dflardan alnabilecek hazr
biim kalplar yoktur. Bu trden fliirde baflarl olan flairler, veznin (ve kafiyenin)
douraca monotonluu ortadan kaldrdklar iin gl bir i uyum salarlar.
Recizade Mahmut Ekremin vezinli ve kafiyeli her szn fliir olmas gerekmedii gibi, her fliirin de vezinli ve kafiyeli olmas gerekmedii fleklindeki grflleri,
geleneksel olarak mevzun ve mukaffa sz biiminde tarif edilen fliir iin yeni bir
alm olmufltur. Bu grfl zellikle Servet-i Fnn sanatlarnca mensur fliir diye bilinen biimin domasna ve yaygnlaflmasna yol amfltr. Fakat Trk edebiyatnda ilk defa olarak ister aruz, ister hece olsun fliirin vezin bandan kurtulmas gerektiini Nurettin Ferruh isimli bir flair ileri srmfltr. fiiddetle karfl klan
fiiirde fiekiller ve Kafiyeler (1896) bafllkl yazsnda, fliirde hengi salayan unsurlarn vezinler olmadn, fliiri birtakm kesin ve deiflmez kanunlar altna almann ancak eski insanlarn deti olduunu, bu yzden tek bir eda ve monotonluk
douran veznin terk edilmesi gerektiini ileri srer. Bu grfller, dneminde ve daha sonra ilgi grmemifltir.
Bununla birlikte yukarda grld gibi zellikle Tanzimatn ikici kuflandan

itibaren divan edebiyatnn mutlak dzeni yklmfl, vezin konusundaki sarslmaz
uygulamalar yerini arayfllara brakmfltr. Servet-i Fnndan sonra ise var olan nazm biimlerinin yerini flairin kendi beenisine ve fliir anlayflna gre deiflen, kesin kurallara balanamayacak serbest dzenli biimler oalmfltr. Serbest nazm
denilen bu anlayfla gre bir vezin tercihi sz konusu olsa da dizeler artk eskiden
beri grlen standart dzende deildir. Bu uygulama giderek lsz-uyakl, lsz-uyaksz dizelere kadar uzanmfltr. Ahmet Hflimin Yollar, O Belde gibi
sevilen dizeleri Trk fliirinin kendi izgisindeki gelmesinin serbest fliirden nceki
son geifl rnekleri olarak grlebilir. te yandan Ercment Behzat Lavn Alman flairlerinden, Nazm Hikmetin Mayakovskiden alarak uygulad serbest
tarzdaki fliirler de bu konuda etkili olmufltur.
Trk edebiyatnda serbest fliir 1930larn ortasndan itibaren kabul grmeye
bafllamfl; Orhan Veli ve arkadafllarnn Garip adyla bafllattklar akm ile yaygnlaflmfl ve yerleflmifltir. II. Yeni akm btnyle bu yolu izleyerek Trk edebiyatnda vezinsiz ve kafiyesiz yeni bir fliir anlayflnn egemen olmasnn son admn
atmfltr. Gnmz Trk fliiri hemen tamamen serbest tarzda yazlan fliirlerden
oluflmaktadr.
117
fiairin zgrln
kstlayan bir unsur olarak
grlen vezin, adafl Trk
edebiyatnda terk edilmifltir.
KAFYE VE KAFYE-fiR LfiKS

fiiirde hengi salayan en nemli unsurlardan birisi yinelemelerdir. Yukarda ifllediimiz vezin kalplar da aslnda bir tr yinelemedir. Yinelemelerin geleneksel
olarak en ok bilinen ve uygulanan ise kafiyedir. Bat edebiyatlarnda rime, halk
edebiyatnda ayak olarak adlandrlan kafiyeye yakn dnemlerde uyak da denilmektedir. fiiirde en az iki dizenin sonunda anlam ve ifllev bakmndan farkl, ses
bakmndan ayn olan szcklerin kullanlmasna kafiye denilir. Kafiye (uyak), dizeleri birbirine balamak yoluyla bir henk oluflturduu gibi, trl kafiye rglenifllerinden ve dizelerin kmelenifllerinden bir sistem olarak nazm biimleri domufltur. Kafiyenin yinelenmesinden ritim oluflur.
Geleneksel anlayfla gre bir fliirin dizelerini birbirine balayan en nemli iki
ara vezin ve kafiyedir. Bu ynyle kafiye tpk vezin gibi fliirin mzikal ynn
oluflturur. Kulakta hofl bir gzellik duygusu oluflturduu gibi metinlerin bellekte
yer edinmesinde de rol oynar. Yahya Kemal fiiirin uzviyetinde kafiye kuflta kanat gibidir. Yani bafllca uzuvdur. diyerek fliirde kafiyenin nemine vurgu yapmfltr. Behet Necatigil de kafiyenin fliirden atlmasn fliiri katletmek olarak nitelendirir ve msrada rastgele, simetrik yerlefltirilmifl kafiyelerin fliire bir mimari deer
kazandracan belirtmifltir.
Bununla birlikte kafiye, fliirde anlam ve imgenin nne kmayacak flekilde doal bir uyumla dzenlenmelidir. Kafiye zorlamalar, tpk veznin kendisini anlam
ve imgenin nne karmasnda olduu gibi fliire itici bir yapaylk verir. fiairin hayallerinin, duygu ve dflncelerinin kfl noktas kafiye olmamaldr. yle olursa
fliir yapmack bir oyuna dnflr, estetik deeri azalr.
Kafiye, dize sonlarndaki ses benzerliinin az veya ok olufluna gre eflitlere
ayrlr. Dize sonundaki tek bir sessiz harfin benzeflmesine yarm kafiye; bir sessiz bir sesli harfin benzerliine tam kafiye; ikiden ok, yani tam kafiyeden fazla
ses benzerliine zengin (mukayyet) kafiye; bir dizedeki kafiyeli kelimelerden birisi teki dizedeki kafiyeli kelimenin bir paras olarak onun iinde yer alyorsa
(an-uan; an-olan; iz-giz vb.) tun kafiye; yazlfl ve syleniflleri ayn ama anlamlar farkl olan kelimelerle yaplan kafiyeye cinasl kafiye denir. Ayrca btn
Dize sonlarndaki ses

benzerlii anlayflna
dayanan kafiye, fliirde
salad ritim ve
ezberlenme kolayl
dolaysyla yzyllar boyunca
fliirin asli unsuru olarak
grlmfltr.
118
Kafiye, ayn zamanda flairi

snrlayan bir sistemdir.
Eer dilin doal akfln
zorlar ve flairin dflncesini
ynlendirirse fliirin
gzelliine zarar verir.
bentlerde yinelenen kafiyelere ana kafiye olarak adlandrlr. Kafiyenin son harfinden sonra gelen ve hem anlam bakmndan hem de ses bakmndan birbirine
uyumlu olan harf, ek veya szcklere ise redif denir.
slamdan nceki Trk fliirinde kafiye, genellikle dize bafllarnda yaplrd. Trkede asl vurgunun kelime sonlarnda olmas sebebiyle zamanla kafiye dize sonlarna kaymfltr. Divan edebiyatnda tpk vezin konusunda olduu gibi kafiyede de
kesin ve belirli kurallara bal bir sistem vard. ncelikle kafiye Arap alfabesindeki harflerin biimi gz nnde tutularak yaplrd. Yani ses bakmndan birbirine
uyumlu olsa bile yazlfllar farkl harfler birbirine kafiye yaplamazd. Ayn flekilde
dilbilgisi bakmndan ayn trden kelimeler, ad trnden kelimelerle yine ad trnden kelimeler; sfat trnden kelimelerle sfat trnden kelimeler; fiil trnden
kelimelerle fiil trnden kelimeler birbiriyle kafiyelenebilirdi. Genellikle saz eflliinde sylenen halk edebiyat rnlerinde ise ses gesi esas alnmfl ve kafiye konusunda daha serbest davranlmfltr.
Yeni Trk fiiirinde Kullanlan Kafiye Trleri

Tanzimattan sonra oluflan yeni Trk edebiyatnda kafiye bir fliir sorunu olarak ele
alnmfl ve tartfllmfltr. Abdlhak Hamit, Makber (1885) kitabnn nsz olarak
yazd Birka Periflan Sz adl yazsnda fikrin serhaddi memt olduu gibi, fliirin de elfza intikalde hududu kafiye oluyor. Ne yapalm!.. (dflncenin snrnn
lm olduu gibi, fliirin sze aktarlmasnn snr da kafiyedir) diyerek, kafiyenin
fliiri snrlandrdndan yaknr.
Bu konuda asl tartflma ise Hasan sf adl bir gencin yazd bir fliirdeki
Zerre-i nrundan iken muktebes
Mihr mehe etmek iflaret abes
Divan edebiyatnda harflerin
yazlflna, yani gze gre
yaplan kafiye anlayfl yeni
Trk edebiyatnda yerini
kulaa gre yaplma
anlayflna brakmfltr.
beytinde, eski alfabeye gre sin harfiyle yazlan muktebes szc ile se harfiyle yazlan abes szcn birbiriyle kafiye yapmasyla ortaya kmfltr. fiiir bu
ynyle elefltirildi. nk divan fliirindeki kafiye anlayflna gre farkl yazlan bu
iki ses birbirine kafiye olamazd. Tartflmaya ad karfltrlan Recaizde Ekrem, bu
konuya son noktay koyarak kafiyenin gz iin deil kulak iin yaplmas gerektiini belirtti. O tarihten sonra Trk edebiyatnda kulak iin kafiye anlayfl benimsendi. Hatta bu anlayfl Arap alfabesindeki ayn harfiyle, harfinin birbiriyle kafiyelenmesine kadar geniflledi. nk bu iki sesin okunuflu srasnda kfl noktalar birbirine ok yakndr. Bu flekildeki kafiyenin gzel rneklerinden birisi Yahya
Kemalin Viranba fliirindeki flu dizelerdir:
Adalardan yaza ettik de ved
Szlyor barmz stndeki da,
Seni hatrlyoruz Viranba!
(Yahya Kemal Beyatl, Viranba)
kinci nemli deiflme, eski edebiyatta kafiye yaplacak kelimelerin ayn trden
olmas anlayflnn terk edilmesi konusunda olmufltur. Yeni edebiyatta kelimeler,
hangi szck trnden olursa olsun, kulakta hofl bir henk izlenimi brakmak
kofluluyla birbiriyle kafiye yaplabilmifltir:
Yanp tutuflan aylarca yummadm gzm,
Ncma sor ki, bu kirpikler uyku grmfl m?
(Mehmet kif Ersoy, Sudanlnn lm)
Bylece kafiye bir oyun, bir arflm gesi olmaktan kp fliir ierisinde derin
bir henk salayan doal bir unsur haline gelmifltir.
Yeni Trk edebiyatnda, divan ve halk fliirinde kullanlan kafiyelerin ortak zellikleri birlefltirilerek oluflturulan drt eflit kafiye kullanlmfltr.
Yarm Kafiye
Genellikle halk edebiyatnda kullanlan yarm uyak, tek nsz benzerliine dayanr. Bazen kfl noktalar birbirine yakn olan, fl ve , m ve n gibi sesler de
birbiriyle kafiye yaplr. Bu durumda zaten yarm olan kafiye tamamen zayflamfl
olur. zellikle Cumhuriyet Dnemi Trk fliirinde halk edebiyatnn etkisiyle yarm
kafiye benimsenmifl ve yaygn bir biimde kullanlmfltr:
Beyaz yzl serviler uzanrken yerlere,
At dallar gsn gecelerin yasna.
Siyah tller eridi, indi gmfl kollara,
Yapraklar yalvarrken bir flebnem damlasna...
(Salih Zeki Aktay, Bahem)
Bu drtlkte birinci ve nc dizelerdeki r ve l sesleri birbiriyle kafiye
yaplmfltr.
Tam Kafiye
Yeni Trk fliirinde en ok kullanlan kafiye, bir nl ile bir nszn oluflturduu
ses beinin birbiriyle uyumuna dayanr. Ayrca nsz bulunmakszn uzun nllerle (,,) yaplan (daim-briy gibi) kafiye de tam kafiye (tam uyak) saylr:
Baflm, sktu ten
Usuz, bucaksz deirmen.
im, murdna ermifl
Abasz, postsuz bir dervifl.
(Ahmet Hamdi Tanpnar, Ne indeyim Zamann)
Zengin Kafiye
kiden fazla ses benzerliine dayanan kafiyeye zengin kafiye (zengin uyak) denir.
Benzer ses saysnn artmas, hengi artran bir rol oynar. Ancak ve daha fazla
ses benzerlii salayabilmek ustalk ister, baflarlamazsa fliir yapayla dfler ve kula trmalayan bir ses ynna dnflr:
Bir gn dedim ki: stemem artk ne yer ne yr!
ktm srekli gurbete, gezdim diyr diyr.
(Yahya Kemal Beyatl, Ak Deniz)
Cinasl Kafiye
Ses bakmndan ayn, anlam ve ifllev bakmndan farkl szck veya szck bekleriyle yaplan kafiyeye cinasl kafiye (cinasl uyak) denir. Bu kafiye eflidi bir sz
oyununa benzedii iin halk edebiyatnda ok kullanlmfl olmasna karfln yeni
Trk fliirinde az kullanlmfltr:
Getike bembeyaz gezinenler er befler;
Bildim ki hiret denilen yerdedir befler.
(Yahya Kemal, O Taraf)
119
120
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yeni Trk edebiyatnda
yarm, tam, zengin ve cinasl
olmak zere drt eflit kafiye
S O R U adafl Trk
kullanlmfltr.
flairleri redife ise fazla itibar
etmemifllerdir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Redif
fi N E L ve
M halk fliirinde nemli bir henk arac olan redifin yeni Trk
Son olarakD divan
edebiyatnda nemini tamamen kaybettiini belirtelim. Cumhuriyetten sonra eklerden oluflan
bir yana braklrsa redif pek az kullanlmfltr. Buna bir rS Oredifler
R U
nek olarak Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar fliiri gsterilebilir:
DKKAT
Ey kyleri hudda balayan yasl yollar,

Dnmeyen yolculara alayan yasl yollar!
SZDE dolu han duvarlar,
Ey garipSIRA
izgilerle
Ey hanlarn gnlm szlatan duvarlar!..
(Faruk Nafiz amlbel, Han Duvarlar)
N N
Yeni Trk edebiyat flairleri

1940tan sonra modern fliir
anlayfl dolaysyla vezin
gibi kafiye unsurunu da terk
K T A P
etmifllerdir.
TELEVZYON
Yeni Trk edebiyatnda,

SIRA SZDE divan ve halk fliirinde hangi kafiyeler kullanlmfltr?
AMALARIMIZ
1940lardan sonra zellikle Garip akm anlayflnn yaygnlaflmasna paralel olarak Trk fliirinde
sistemli ve kurall bir henk arac olarak kullanlmaktan
K T Akafiye,
P
kmfltr. Dzenli kafiye anlayflnn terk edilmesinden doan henk ihtiyac dize
baflnda, ortasnda, sonunda veya dizeler arasndaki deiflik yerlerde uygulanan
trl ses yinelemeleri
ile karfllanmfltr.
TELEVZYON
Dier Ses geleri

NTERNET
fiiirde ses yinelemeleri yalnzca kafiye ve rediften ibaret deildir. Belli bir sesin bir
T E R N E T anlamla uyumlu olacak biimde yinelenmesi fliirdeki mzikal
veya birka Ndizede
deeri artran bir uygulamadr. Tekrarlanan seslerin yerleri belli bir dzene bal
deildir. fiairin oluflturmak istedii duygu ve dflnceye bal olarak bu yinelemeleri dzenlemesi ses ve anlam iliflkisini salar ve toplam bir etki ortaya kmas
amalanr.
Bu tr yinelemelerden en ok bilinenleri aliterasyon olarak anlan nsz yinelemesi ve assonans olarak adlandrlan nl yinelemesidir.
Aliterasyon (nsz Yinelemesi)

Bir veya birka dize iinde ya da metnin tamamnda ayn nszlerin tekrarlanmasdr. Ayn harflerin veya ayn hecelerin belli bir henk meydana getirmek amacyla yinelenmesi aslnda uygulanmas zor bir tekniktir. nk flair kelimeleri dilde
hazr bulduu iin, var olan bu kelimelerin ses deerleri ile anlam zellikleri arasnda bir denge gzetmek zorundadr. Ayrca bir tn salama imkn olan bu tekrarlar, ayn zamanda beklenen etkiyi yapmama veya kula trmalayc bir sonu
dourma ihtimalini de taflr.
Sevgili seslendiin serinlik bir serap
(Behet Necatigil, Kantarma)
Sulara dklmfl flklar,
skdar flu karfls.
(Behet Necatigil, Barbaros Meydan)
fiair yukarya aldmz dizelerde s ve fl nszlerini bilinli bir flekilde yineleyerek anlam destekleyen bir ses etkisi yaratmak istemifltir.
121
Asonans (nl Yinelemesi):

Yarm kafiye, nl kafiyesi diye de bilinen bu uygulamada dize iinde veya dizeler arasnda ayn nllerin tekrarlanmasyla bir henk oluflturmaya alflr.
Her fley gzden bafllyor stmze evrilen
ner ine derinde ineler ince
(Behet Necatigil, Derler)
kinci dizedeki i seslerinin tekrar birinci dizede belirtilen rahatsz edici bakfl algsn destekleyici nitelikteki ses yinelemelerini oluflturur.
fiiir metinlerinde bunlardan baflka ses tekrarlar da grlr. Doa yansmas
sesler; ek, kk ve bala tekrarlar; deiflik biimlerde grlen kelime tekrarlar;
dize bafllarnda ayn kelime ya da kelime beklerinin yinelenmesi; ikilemeler ve
bir veya daha fazla dizenin fliirin farkl blmlerinde aynen (nakarat) ya da az ok
deiflerek yinelenmesi gibi uygulamalar bir yandan fliirin henginin salanmas
amacyla te yandan da fliirin tematik gelerinin vurgulanmas amacyla sk sk
kullanlmaktadr.
Vezin ve kafiye dflnda,

baflta nl ve nsz
uyumlar olmak zere fliirde
henk salamak amacyla
kullanlan birok ses
uygulamas bulunmaktadr.
122
zet
N
AM A
N
A M A
N
A M A
fiiirde ses ve henk gelerinin roln tanyabilmek

fiiir konuflma ve nesir dilinden farkl olarak gzellik duygusu oluflturmay amalayan bir sanattr. Bu yzden fliir metinlerinde duygu ve dflncenin aktarlmas kadar, bunlarn estetik bir haz
uyandracak biimde sunulmas da nemlidir. En
eski devirlerden itibaren fliirde hengi salayan
en nemli gelerin vezin ve kafiye olduu dflnlmfltr. Bunlarn dflnda ayrca flairden flaire
deiflen ve belli bir sisteme dayanmayan i ses
uygulamalar da henk ve ritm oluflturmada yaygn olarak kullanlmfltr.
Vezin ve fliir iliflkisini aklayabilmek
henk ncelikle dizelerin belli hece dzenine
gre oluflturulmasna dayanr. Hecelerin says,
ak-kapal veya uzun-ksa oluflu veznin temelini
oluflturur. Vezin, dizenin kendi ierisindeki ses
dalgalanmasn salad gibi, fliirin btn dizelerini birbirine balayan bir ereve veya ba olarak da grlebilir.
N
A M A
N
AM A
N
A M A
Yeni Trk fliirinde kullanlan vezinleri tanyabilmek

Yeni Trk edebiyatnda hem divan edebiyatnn
vezni olan aruz vezni hem de mill vezin olarak
kabul edilen hece vezni kullanlmfltr. Son yetmifl yldan beri ise vezinsiz fliir ounlukla tercih
edilmektedir.
Kafiyenin fliirdeki yerini ve nemini deerlendirebilmek

Vezin gibi kafiye de geleneksel olarak fliirin asli
unsuru kabul edilmifltir. Kafiye kulakta bir gzellik duygusu oluflturduu gibi, metnin ezberlenmesinde de rol oynar. Ayrca fliirin tamamn birbirine balayan bir badr. Yapay ve zorlama kafiyeler ise syleyiflin doallna ve gzelliine
zarar verir.
Yeni Trk fliirinde kullanlan kafiye trlerini
adlandrabilmek
Yeni Trk edebiyatnda divan ve halk edebiyatndan gelen baz kafiye eflitleri birlefltirilerek
drt eflit kafiye kullanlmfltr. Tek bir nsz ile
yaplan yarm kafiye, bir nl ve bir nszle yaplan tam kafiye, ve daha fazla sesin uyumuyla gereklefltirilen zengin kafiye ve daha az tercih edilen cinasl kafiye yeni Trk fliirinde mzikal yapnn oluflmasnda rol oynamfltr.
Aliterasyon, assonans ve i ses gibi ses tekniklerini
tanmlayabilmek
Ayrca belirli sistemlere dayanan vezin ve kafiye
anlayfllarnn dflnda tamamen flairin yeteneine
ve tercihine gre deiflen ok eflitli ses yinelemeleri de Trk fliirinin biimsel yapsn zenginlefltiren geler olarak kullanlmfltr.
123
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ritim kavramnn karfll
deildir?
a. orantllk
b. tartm
c. vurgu
d. dizem
e. lllk
6. Yinelemelerin geleneksel olarak en ok bilinen ve

uygulanan hangisidir?
a. aruz
b. hece
c. kafiye
d. mensur fliir
e. serbest fliir
2. Serbest mstezat afladakilerden hangisinin addr?

a. vezinsiz fliir
b. kafiyesiz fliir
c. hem vezinsiz hem kafiyesiz fliir
d. vezinli ve kafiyeli olmakla birlikte dizelerin
uzunluklarnn deifltii fliir
e. vezinsiz, fakat kafiyeli fliir
7. Dize sonunda bir sessiz bir sesli harfin benzerliine

ne denir?
a. tam kafiye
b. tun kafiye
c. yarm kafiye
d. cinasl kafiye
e. zengin kafiye
3. Afladakilerden hangisi aruz vezninin zelliklerinden saylamaz?

a. Parmak hesabna gelmesi
b. Arap dilinin zelliklerinden domufl olmas
c. Hece beklerinin tefile denilen paralar oluflturmas
d. Genifl blmleri bulunan bir sisteme sahip olmas
e. Arap, ran ve Trk edebiyatlarnda kullanlmas
4. Afladakilerden hangisi Servet-i Fnn flairlerinin
aruz lsne yaklaflmn gstermez?
a. Vezin ve konu arasnda bir iliflki kurmalar
b. Aruz lsnn stn bir mzikal deere sahip
olduu
c. Geleneksel kalplarn geniflletilmesi
d. Mensur fliirler yazmak
e. Aruzu terk ederek yerine serbest fliire gemek
5. Bir veya birka dizede ayn nszn yinelenmesine
ne denir?
a. takti
b. aliterasyon
c. assonans
d. vezn-i benn
e. durgulanma
8. Dize sonundaki tek bir sessiz harfin benzeflmesine

ne denir?
a. yarm kafiye
b. tun kafiye
c. cinasl kafiye
d. zengin kafiye
e. tam kafiye
9. Getike bembeyaz gezinenler er befler / Bildim
ki hiret denilen yerdedir befler dizelerinde koyu yazlmfl szcklerde grlen ses zellii nasl adlandrlabilir?
a. cinasl kafiye
b. zengin kafiye
c. tun kafiye
d. dizem
e. tartm
10. Afladakilerden hangisi, bir ya da daha ok dizenin
fliirin farkl blmlerinde aynen yinelenmesinin addr?
a. nakarat
b. dizem
c. tartm
d. aliterasyon
e. assonans
124
1. c
Sra Sizde 1
Aruz, slamiyetin kabulnden sonra kullanlmaya bafllanmfltr.
2. d
3. a
4. e
5. b
6. c
7. a
8. a
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise fiiirde Ritim ve henk blmn gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Aruz Vezni blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dier Ses geleri blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kafiye ve Kafiye-fiiir liflkisi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Trk fiiirinde Kullanlan Kafiye Trleri blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dier Ses geleri blmn gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Hece vezni dizedeki hecelerin saysna gre uygulanr.
Buna gre fliirin ilk dizesindeki hece says kasa, sonraki dizelerde de o kadar hece bulunur.
Sra Sizde 3
Yeni Trk edebiyatnda, divan ve halk fliirinde kullanlan kafiyelerin ortak zellikleri birlefltirilerek oluflturulan drt eflit kafiye kullanlmfltr. Bunlar, yarm kafiye,
tam kafiye, zengin kafiye, cinasl kafiyedir.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Akaln, .S. (1984). Edebiyat Terimleri Szl, stanbul, Varlk Yaynlar.
Akyz, Kenan. (1994). Bat Tesirinde Trk fiiiri Antolojisi, stanbul, nklp Kitabevi Yaynlar.
And, M. Fatih. (2000). Edebiyat Arafltrmalar I, stanbul, Kitabevi Yaynlar.
etin, Nurullah. (2006). fiiir zmleme Yntemi,
Ankara, Edebiyat Ota Yaynlar.
Dilin, Cem. (1995). rneklerle Trk fiiir Bilgisi, Ankara, TDK Yaynlar.
pekten, Haluk. (1994). Eski Trk Edebiyat Nazm
fiekilleri ve Aruz, stanbul, Dergh Yaynlar.
Kolcu, H. (1993). Trk Edebiyatnda Hece-Aruz Tartflmalar, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar.
Onay, A. T. (1996). Trk fiiirlerinin Vezinleri, Ankara, Aka Yaynlar.
Sara, M.A.Y. (2007). Klsik Edebiyat Bilgisi Biiml-Kafiye, stanbul, 3F Yaynlar.
Taflolu, Ylmaz. (1999). Abdlhak Hamit Tahran,
stanbul, file Yaynlar.
____ (2006). Dar Vakitlerde Genifl Zamanlar Behet
Necatigilin fiiiri, stanbul, 3F Yaynlar.
Amalarmz
N
N
N
N

kuram, edebiyat kuram, edebiyat tarihi ve elefltiri iliflkisini tanyabilecek
edebiyatn ifllevi, edebiyat-gerek iliflkisi ve estetik yarg konusunu aklayabilecek
dfla dnk edebiyat kuramlarn tanmlayabilecek
yazar, okur ve eser merkezli edebiyat kuramlarn tanyabilecek
bilgi beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kuram
Yanstma
Marksist estetik
Determinizm
Arketip
Anlatmclk
Psikolojik elefltiri
Duygusal etki kuram
zlenimcilik
Fenomenolojik kuram, yorum
bilgisi ve almlama estetii
Biimcilik
Yapsalclk, post-yapsalclk
Yeni elefltiri
Almlama
Metinleraras
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna

Girifl
Yeni Trk Edebiyatn

Besleyen Edebiyat ve
Elefltiri Kuramlar
EDEBYAT KURAMLARI, EDEBYAT

TARH VE EDEBYAT ELEfiTRS
EDEBYATIN fiLEV, EDEBYATGEREK LfiKS VE ESTETK YARGI
EDEBYAT KURAMLARI
Yeni Trk Edebiyatn

Besleyen Edebiyat ve
Elefltiri Kuramlar
EDEBYAT KURAMLARI, EDEBYAT TARH VE
EDEBYAT ELEfiTRS
Kuram, belli bir gereklik alann kavranabilir hale getirmek amacyla yntemli ve
tutarl bir biimde ortaya konmufl dflnceler btnne denir. Eski Yunancada
Theos (Tanr)un kozmosu seyredifli anlamna gelen theoria szc Bat dillerinde kavramn kkenini oluflturur. lk Yunan felsefesinde evrenin seyredilifli (temafla) fleklinde kullanlan kavram, zaman ierisinde zgr, zorunlu olmayan, pratik hibir ama gtmeyen salt bilgi edinme anlamn kazanmfltr. Bugn Bat dilleri ile birlikte Trkede de yaygn bir kullanm alan kazanmfl olan teori (kuram)
kavramnn karflt ise pratik (uygulama) szc ile ifade edilir. Bafllangta birbiriyle iliflkilendirilmemifl olan teori ile pratiin, birbirine zorunlu olarak bal olduklar grfl zaman ierisinde arlk kazanmfltr.
Felsefede ve bilimin baflka alanlarnda olduu gibi edebiyatta da eflitli kuramlar vardr. Edebiyat kuram, edebiyatn tanmndan bafllayarak, mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ltlerini, edeb deer ve yntem sorunlarn, amacnn ve ifllevinin ne olduunu, gerekle, toplumla ve insanla iliflkisinin niteliini; edeb eserin
ortaya kfl koflullarn konu edinen btncl yaklaflmlardr. Edebiyat kuramlar,
belli bir sanat kuramnn edebiyata yansmas olarak dflnlmelidir. Sanat kuramlar ise zellikle Batda belirli felsefe sistemlerinden beslenir. Aristotelesin Poetikas bu alanda yazlmfl ilk kuramsal eser kabul edilir. Batda son yz ylda bu
alanda yaplan alflmalar younlaflmfltr. zellikle XIX. yzyldan bu yana ok sayda edebiyat kuram ortaya atlmfltr.
Edebiyat kuram teriminin yerine edebiyat teorisi veya edebiyat nazariyat terimleri de kullanlmaktadr.
Edebiyat kuram terimi ile sk iliflki ierisinde olan iki alan ise edebiyat tarihi ve
edeb elefltiridir. Edebiyat tarihi arafltrmalar ve metin incelemeleri belli bir kuramn
uygulanmasn gerektirir. nk edebiyat tarihini oluflturan eserin ortaya kfl, ancak onu besleyen kuramsal yapnn anlafllmas ile salanabilir. Burada iki ynl bir
yaklaflm sz konusudur: Birincisi eseri ortaya karan kuramn anlafllmas, ikincisi ise esere ve bir bakma eserler toplam olan edebiyat tarihine hangi kuram veya
kuramlar asndan yaklafllabileceidir. Eserin ortaya kfln salayan kuramsal arka plann anlafllmas, onun zmlenmesinde yardmc olur. Esere incelemeci ve
arafltrmacnn belli bir kurama dayanarak yaklaflmas da arafltrma/inceleme sonularnn tutarlln salar. Bu durumda kuramsal yaklaflmn iki temel ifllevi bulun-
Edebiyat tanmndan
bafllayarak, mahiyetini,
ilkelerini, kategorilerini,
ltlerini, edeb deer ve
yntem sorunlarn,
amacnn ve ifllevinin ne
olduunu, gerekle,
toplumla ve insanla
iliflkisinin niteliini; edeb
eserin ortaya kfl
koflullarn aklamaya
alflan btncl
yaklaflmlara edebiyat
kuram ad verilir.
128
duu ortaya kyor: Yazarn beslendii dnya grflnn eseri belirlemesi ve elefltirmenin olguya yaklaflmnn tutarl, sistemli bir inceleme yntemi retmesi. Bunlardan ilki edebiyatn sanat ynyle, ikincisi ise bilim ynyle ilgilidir.
SIRA SZDE
D fi Nkuram
E L M ile elefltiri
Edebiyat
i ie gemifl iki alandr ve
karfllkl olarak birbirini
S O Edebiyat
R U
besler.
kuramnn
daha genifl kapsaml
olmasna karfllk elefltiri,
genellikle yntem zerinde
DKKAT
durduu grlr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Edebiyat kuram
terimi ile sk iliflki iinde olan alanlar nelerdir?
Edebiyat kuram, edebiyat tarihi verilerinden ve elefltiri yntemlerinden etkilenD fi N E L M

dii gibi onlar
belirleyen ve ynlendiren bir nitelie de sahiptir. Bu yakn iliflki,
bazen edebiyat kuram yerine elefltiri kuram teriminin kullanlmasna yol amakO R U
tadr. ElefltiriS kuramlarnn
daha ok alflma yntemi zerinde younlafltn, buna karfllk edebiyat kuramnn onu da kapsayan ama edebiyatn daha genel sorunlarn tartfltn
dikkatten uzak tutmamak gerekir. Bununla birlikte hangi anlayfln
DKKAT
yalnzca yntem nermekle yetindii, hangi dflnce sisteminin uygulamadan tamamen uzak bir kuram nitelii tafld, zerinde uzun tartflmalar yaplabilecek ve
SIRA SZDE
snrlar belirsiz
bir konudur. O yzden bu nitede ele alacamz konulardan bir
blmnde kuramsal ve btncl ynnn, bir blmnde ise uygulamaya dnk yntem
reten ynnn arlkl olduu grlecektir. Ayn zamanda ortaya
AMALARIMIZ
atlan dflncelerin sk sk birbiriyle rtflen, etkilenen zellikler tafld gibi ok
defa birbirine karflt bir biimde gelifltii de grlmektedir.
Klasik Trk
olan divan edebiyat daha ok slm tasavvufunun dnK Tedebiyat
A P
ya grflne dayanmaktayd. Bu dnyann geicilii temelinde geliflen edebiyat
eserleri bu yzden soyutlamac bir anlayflla yazlmaktayd. Homojen bir dnyann
statik bir flekilde
yansmas olan divan fliiri biim ve ierik bakmnT E L E V Zalglanmasnn
YON
dan mutlak bir nitelik taflr. fiairin sorunsal, edebiyat eserini gerein ortaya kmasn salayacak bir ara gibi grmek deildir. O daha ok var olan, kabullenilmifl gerein edeb eser araclyla gzel bir biimde sunulmas ile ilgilidir. Bu
N T E R ve
N E Tbiimde deiflmez bir dzen oluflturan yap geleri fliirin mutyzden ierikte
laka barndrmas gereken zellikler anlamna gelmekteydi.
Yeni Trk edebiyat ise kuramsal zemini bakmndan homojen bir yap taflmaz.
Bunun sebebi her yazar kuflann ve kimi zaman tek tek yazarlarn farkl dflnce ve akmlardan beslenmesidir. lk kuflakta fiinasinin pozitivist felsefeden, ikinci
kuflaktan Abdlhak Hamitin romantik akmdan etkilenmesi sonraki dnemlerde
yelpazenin giderek genifllemesi bunun gstergesidir. Bu yzden yeni Trk edebiyatn etkileyen olduka genifl bir kuramlar yelpazesinden sz edilebilir.
N N
EDEBYATIN fiLEV, EDEBYAT-GEREK LfiKS VE

ESTETK YARGI
Edebiyatn malzemesinin dil olduu ve bunun, dier sanatlara gre, onun en
nemli farkn oluflturduu daha nceki nitelerde belirtilmiflti. Bu zellii dolaysyla edebiyatn ifllevi ve gerekle iliflkisi konusu sk sk tartfllmfltr. Edebiyatn bilim ve felsefede olduu gibi gerei ortaya karmaya alflan bir alan olduu yolundaki grfllere karfllk, onun ifllevinin gerek arayfl olmayp estetik haz retmek olduu fleklinde grfller de bulunmaktadr.
Edebiyatn gerekle ilgisi olmad, edebiyat eserindeki anlamn bilgisel deil
duygusal olduu grfl onun znel niteliine dayanmaktadr. Edeb eserin dilinin
doru mu, yanlfl m sorusunu sormaya uygun olmadn belirten I. A. Richards, edebiyatnn amacnn bilgi vermek deil, duygu uyandrmak olduu tezine dayanarak edebiyat ve gerek iliflkisinin kurulamayacan ileri srer. Bu grfle gre edeb eser, bildiimiz gerek dnya ile iliflkisi olmayan, kendisine zg es-
129
8. nite - Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat ve Elefltiri Kuramlar
tetik bir gereklik kurar. Edeb metin bir taklit veya yansma olmad gibi, tarihin,
toplumun nesnel bilgilerini ieren bir belge de deildir.
Buna karfllk edebiyatn flu veya bu flekilde gerek kavramyla iliflkili olduunu
ileri sren birok grfl de bulunmaktadr. Bunlar arasnda en gl olan grfllerden birisi, edebiyatn bilim ve felsefede olduu gibi olgusal ve nermesel bir gerek iddiasnda olmayp sezgisel bir geree dayand grfldr. Bu, gzleme ve
akla deil, zel bir duyufl yeteneine dayanan bilgilenme yoludur. Bu grfle gre
bize gerei bilim deil, sanat bildirir. Okurun eser karflsndaki estetik yaflants da
gerein zel bir biimde alglanmas demektir. Dilin sanat amal kullanlmasnn
nedeni de baflka bir flekilde ifade edilemeyecek olan gerein dile getirilmesidir. Bu
yzden edebiyattaki anlamn nemli bir ksm, rtk ve dolayl anlamdr.
te yandan yanstma kuramna bal sanatlar, yazarn eserini yazarken topluma ve tabiata sadk kalmas gerektiini ileri srmfllerdir. Bu grfle bal eserlerde biz bir toplumun yaflants, gelenekleri veya insan psikolojisi hakknda bilgi
edinmifl oluruz. Edebiyat eseri ne kadar kurmaca olursa olsun, kendi dflndaki bir
gereklik alannn yansmasdr. Ancak kabul etmek gerekir ki edeb eserin amac
bu konularda bilgiler vermek deil, kurgusal metne inandrclk deeri kazandrmaktr. Denilebilir ki hayatn gerekleri ile sk bir iliflki ierisinde olan roman, yk gibi trlerde bile edebiyat, hayatn bir kopyasndan ibaret deildir. Sanatnn
dfl gereklie ekledii kurgusal bir boyut sz konusudur. Bu da gerein sanatn
imknlar ile yeniden retilmesi ve yorumlanmas demektir.
O halde, birka ayr gereklik dzleminden sz edilebilir. Edeb eserin dflnda nceden ve kendiliinden hazr bulunan gereklik dzlemi daha ok bilimin ilgi alan ierisine girer. Edeb eser ise sanatnn kendi dnya grfl erevesinde
bu dfl gerekliin bir blmn konu edinmesine ramen zel bir alglama ile yeniden rettii bir gereklik dzleminde kurulur. Bu bize bilimin sunduu olgusal
ve nermesel gerek tezlerinin dflnda zel bir kavrayfl alan salar.
Btn bu birbirine zt grfllerden anlafllmaktadr ki edebiyat-gerek iliflkisi
kesin olarak kabul veya reddedilebilecek yalnlkta deildir. Bu durumda edebiyatn, bilim ve felsefede olduu gibi gerei arafltrmak ve sonularn nesnel bir biimde ortaya koymak ifllevi bulunmad; buna karfllk ilgi alannn insan, toplum
ve tabiat gibi genel olgular olmas bakmndan gerein kendine zg yollarla kavranlmas ile iliflkili olduu sylenebilir.
Bu durum, edeb eserin deerlendirilmesi noktasnda da kendisini gsterir.
Edeb eser karflsndaki ilk ve en basit tavr hofllanmak ifadesinde kendisini gsterir. Her sanat eseri karflsnda insanda beenmek/beenmemek fleklinde beliren
estetik bir duygu durumu grlr. Bu doal tepkinin eserden ve/veya eser karflsndaki zneden kaynaklanan nedenleri vardr. Fakat bu yaklaflm llebilir, baflkalar tarafndan da kabul edilebilir bir deer taflmaz. Bu noktada bir edeb eserin
deerinin nesnel ltlere vurulup vurulamayaca sorunu ortaya kar. Her ne kadar znel olan beeni kavramna dayansa bile edeb eserin deerlendirilmesinde
uygulanabilecek yntemler bulunmaktadr. En baflta edebiyat tarihi bize yerleflmifl,
genel kabul grmfl kimi ltler vermektedir. Ayrca edebiyat kuramlarndan her
biri kendi anlayflna uygun ltler de sunmaktadr ki bu ltler ayn zamanda
elefltiri yntemlerinin ortaya kfln salamaktadr.
Bu tartflma bir yandan da edebiyatn ifllevinin sanat m, fayda m olduu fleklindeki ksr dngye ulaflr. Btn bunlarn edebiyatn kendine zg niteliklerinden kaynaklandn ve edebiyat kuramlarnn bu temel yaklaflmlar erevesinde
olufltuunu hatrdan karmamak gerekir.
Edebiyatn gerekle iliflkisi konusunda hangi grfller bulunmaktadr:
SIRA SZDE
Edebiyatn gerekle iliflkisi

konusunda ayr grfl
bulunmaktadr:
1. Edebiyatn gerekle ilgisi
olmadn ne sren
dflnrler onun znel ve
duygusal oluflunu
savlarna dayanak
gsterirler.
2. Kimi dflnr ise
edebiyat dilinin rtk ve
sanatl oluflunu, onun
gerekle zel bir iliflkisi
olarak
yorumlamaktadrlar.
3. Edebiyatn insan, tabiat
ve/veya toplumu
yansttn dflnenler ise
edeb metnin kendi
dflndaki bir gereklikle
sk skya bal olduunu
ileri srerler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
130
EDEBYAT KURAMLARI
Edebiyat olgusu merkezinde
yazar, eser ve okur
geninin bulunduu tarih,
toplum ve kltr
erevesinde meydana gelir.
Btn bu geler karfllkl
etkileflim ierisindedirler.
Edebiyat kuramlar
genellikle bunlardan birinin
veya birkann zerine
kurulur.
Edebiyat kuramlar, edebiyat
sorunlarn metnin dflna
dnk veya yazar, okur ve
eser merkezli olmak zere
ele alrlar.
Edebiyat olgusunun merkezinde eser bulunur. Her eser bir sanat tarafndan retilir ve bir okur tarafndan alglanr. Dolaysyla eserden bafllayarak, yazar ve okur
adl iki ge de edebiyat alannn temel kavramlar arasnda yerini alr. Eser, sadece yazar ve okur arasnda bir ba kurmaz; ayn zamanda bir toplum ierisinde, ondan etkilenerek oluflur ve bir topluma hitap ederek onu etkiler. Toplum ise bir kltr ve varlk (tabiat) erevesi ierisinde niteliini kazanr. Ksacas edebiyat, belirli toplumsal ve doal flartlar ierisinde eserin yazar tarafndan retilip okur tarafndan almlanmasndan ibarettir, denilebilir.
Bu durumda her edebiyat kuram bu gelerden birini ne karan bir bakfl asna sahiptir. Bu yaklaflmlara gre edebiyat kuramlarn dfla dnk, yazar merkezli, okur merkezli ve eser merkezli olmak zere drt ana bafllk altnda
gruplandrmak mmkndr.
Dfla Dnk Edebiyat Kuramlar

Yanstma Kuram
Batdaki en kkl sanat kuramlarnn baflnda yanstma kuram gelmektedir. Bu
anlayfla gre doa, sanatn modelidir. Sanat, doadaki biimleri, nesneler dnyasn yanstmakla gerekleflir. Yanstma (taklit, mimesis) kavram ilk olarak Sokrates, Platon ve Aristotelesin felsefelerinde ortaya konulmufltur. Kavrama asl nemini kazandran ise Platondur. Yanstma yalnzca estetiin deil, Platonun kurduu felsefenin anahtar kavramdr. nk o grlen lemin tesinde bir gereklik lemi (idealar lemi) var olduunu dflnmfltr.
Sanatn grntler dnyasn yanstmas dflncesi ayna metaforu ile anlatlmak
istenmifltir. Sanat, dfl dnyadaki nesneyi (obje) aslna en ok benzer biimde
eserine aktarabilme abas ierisindedir. Dfl dnyadaki nesne ile eser arasndaki
benzerlik ne kadar fazla ise sanatnn baflars o derece yksek kabul edilir. Ne
var ki gerek sanat eseri, gerekse taklit ettii dfl dnya Platona gre duyular dnyasna aittir ve deiflkendir. Deiflmez olan ise ancak dflnce ile kavranabilen
idealar dnyasdr. Her fleyin zn temsil eden idealar dnyas, onun yansmas
olan grntler lemi ve onun da yansmas olan sanat eseri sz konusudur. Tam
bu noktada Platon, sanat olumsuzlar. Duyular dnyas deiflken olduuna gre
bizi geree ulafltramaz. Filozof, flairi gerek lem olarak dflnd idealar dnyasndan uzaklafltrd iin elefltirir. Ona gre edebiyat gerek bilgiden uzaklafltrd gibi ahlk bakmndan da zararldr.
Platonun rencisi Aristoteles ise daha ok tragedyalar zerinde durduu
Poetika adl eserinde yanstma kuramn daha farkl bir biimde ele alr. Eer sanat hayat bire bir kopya etmeye kalkflsayd, gereksiz birok ayrnt ierisinde
boulup giderdi. Yazar hayat, insanlar, tabiat anlatrken aslnda bunlar aynen
yanstmak peflinde deildir. O belli bir bakfl asyla semeler yapar; bunlar anlatmak istedii fikri aktarabilmek iin dzenler. Bu durumda yazar bir tek insan anlatrken genel olarak insanlk durumunu anlatmaya alflr. Dolaysyla sanat olan
deil, olabilir olan, mmkn anlatr. Bu yzden sanat genel olan ele alr. Ayrca sanatn ahlk bakmndan zararl olduunu dflnen Platonun aksine Aristoteles, tragedyalar zerinden katharsis (arnma) kavramn ortaya atarak sanatn insan duygularn olumlu ynde etkilediini, dolaysyla yararl olduunu ileri srer.
Bu grfl, ayn zamanda, edeb eserin eitici yan olduu sonucunu da dourmufl-
tur. zellikle Rnesans Dnemi kuramclar Aristonun bu dflncesinden yola karak edebiyatn elendirici ve eitici zelliklerini tartflmfllardr.
Yzyllar boyu devam ederek bugne gelen bu grfle gre sanat ve edebiyat
hayatn, tabiatn bir aynasdr. Bu genel grfl, zaman ierisinde ayr biimde
kendisini ifade etmifltir:
Sanat, dfl dnyada var olan grntleri yanstr.
Sanat, geneli ve z yanstr.
Sanat, ideal olan yanstr (Moran, 1981:11-28).
Aristotelesin grflleri Batda Rnesans hareketlerinden sonra tekrar gndeme
gelmifltir. Neoklasikler onun yanstma kuramn yeniden yorumlayarak sanatn genel tabiatn yanstlmas ve ideallefltirilmifl tabiatn yanstlmas fleklinde iki temel
kuram gelifltirmifllerdir. Sanatn genel tabiat yanstmas, grnenin altnda yatan
z, insan tabiatnn ortak zelliklerini ifllemesi anlamna geliyordu. Zamana ve
yere gre deiflmeyen ortak zellikler, insann ve tabiatn zn yanstt iin ayn zamanda her yere ve her aa hitap etme zellii de taflmaktadrlar. deallefltirilmifl tabiatn yansmas olduunu dflnenler ise sanatn, gzlemlenen dnyay
ve hayat deil, hayal edilen, kusursuz bir dnyay ifllemesi gerektiini ileri srerler. Bu iki kuram 18. yzyla kadar etkisini srdrmfltr.
Romantizm akmna bir tepki olarak doan gereki edebiyat akm, insan, toplumu ve tabiat olduu gibi sanat eserine aktarma iddiasyla yanstma kuramna dayanan bir akmdr. Stendhalin, roman cadde zerinde gezdirilen bir ayna olarak tarif etmesi bunun bir ifadesidir. Dfl dnyay tarafsz bir gzle, bir bilim adamnn tavryla yanstma anlayflndan kaynaklanan Balzac, Flaubert, Zola gibi
temsilcilerle glenen bu akma gzlemci gerekilik, zellikle Rusyada geliflen
ve edebiyat sanatnda Tolstoy, ehov, Gorki gibi byk yazarlar yetifltirmekten
baflka kuramsal bakmdan da Belinski, Dobrolyubov, erniflevski tarafndan
desteklenen ve yazarn tarafszln reddederek, sanatnn olup biteni aynen yanstmak yerine toplumsal olaylar karflsnda yarglayc bir tutum taknmasn savunan bir baflka gereki anlayfl ise elefltirel gerekilik olarak adlandrlmfltr.
Gerekilik anlayflnn nc grubunu ise toplumcu gerekilik temsil eder ve
tarihsel maddeci kurama balanr.
Marksist Estetik Kuram

Toplumcu gerekilik, yanstma kuramnn Marksist yorumuna dayanr. Marksist
estetie gre sanat eseri zel bir gereklii yanstma biimidir. Dolaysyla Marksist
estetik kurama gre de sanat bir yansmadr, gerekliin bir taklididir. Ancak Marksist estetiin gereklikten alglad fley doal ve kendiliinden, nceden hazr bulunan gereklik deil; toplumsal bir varlk olarak insan tarafndan deer yklenmifl
bir nesnedir. Onlara gre biricik gereklik insan gerekliidir. Yazarn grevi toplumun belli bir dnemindeki geliflimi belirleyen tarihsel gleri, toplumun i yapsn ve dinamiini kavramaktr. Bu durumda eserdeki kiflilerin, olaylarn ve durumlarn tipik olmas gerekir. Aksi durumda toplumsal gereklii yanstamazlar.
Marksistlere gre sanat ile ekonomik yap arasnda sk bir ba vardr. Snfsal
atflmalarn temeli olan retim-tketim iliflkileri bir toplumdaki (hukuk, ahlk, felsefe vb.) st yapy belirler. Bir st yap kurumu olan edebiyat da bu temel grfln dflnda deildir. Dolaysyla edebiyat eseri snf atflmalarnn bir arac olarak
toplumdaki ideolojilerin bir yansmasdr. zellikle 1934de Moskovada toplanan
I. Sovyet Yazarlar Birliinden sonra kurallar belirlenmifl olan toplumcu gerekilik, Marks ve Engelsin grfllerini estetik alannda sistemlefltirmeye alflan Ple-
131
Yanstma kuram, edebiyat
eserinin kendi dflndaki bir
gerekliin yansmas
olduunu ileri srer.
Platon sanatsal taklidi,
kopyann kopyas olarak
niteleyip insan gereklikten
uzaklafltrd iin
olumsuzlarken, Aristo sanat
eserinin mmkn olan taklit
ettii iin geneli yansttn
ve insan duygularn
arndrd iin eitici bir
ifllev grd grfln ileri
srmfltr.
132
Marksist estetik kuram,

maddeci-tarihsel diyalektik
anlayflnn sanata ve
edebiyata uygulanmasdr.
hanov, Troki, Lunaerski, Lukacsn eserleriyle ortaya konulur. Ksacas Marksist estetiin edebiyata uygulanmas anlamna gelen toplumcu gerekilik akmnn, toplumsal gerekliin maddeci tarih yorumuyla ve ifli snfn gzeten bir tutumla yanstlmas abas olduu grlyor.
Determinizm (Gerekircilik)
Edebiyat eserinin belli

flartlar altnda ortaya
ktn ne sren
determinist grfl, edebiyat
en ok belirleyen etkenlerin
rk, evre ve zaman
faktrleri olduu tezini
savunur.
Sosyolojik elefltiri olarak da adlandrlan determinist kuram, edebiyat eserinin

retildii toplum, evre ve dnem etkenlerinin nemini vurgular. Determinist elefltiri kuramnn nde gelen temsilcileri Fransada ortaya kan Mme de Stael, Sainte Beuve ve Hippolyte Tainedir. Stael, bir halkn dflnce ve duygularn belirleyen fleyin ortak yaflam olduunu, ortak yaflamn da yaflanlan yerin iklimine, siyasal kurumlara, dine ve yasalara gre belirlendiini ileri srer. Bu belirleyici koflullar deiflirse edebiyat da deiflir.
Bu anlayfl ilk kez Hippolyte Taine, yazd ngiliz Edebiyat Tarihi (1858) adl eserinde uygulamfltr. Doa bilimlerindeki pozitivist anlayfl edebiyata uygulayan Tainee gre, sanat olaylar da fizik olaylar gibi belli birtakm nedenlerden doar. Belli nedenler ise belli sonular dourur. Taine, edebiyat tarihinin rk, evre ve zaman etkenleri gz nne alnarak incelenebileceini ileri srer. Irk kavram dflnre gre doufltan gelen, kaltmsal ve ruhsal zelliklerin tmn; evre, bir toplumun iinde bulunduu koflullarn tmn ve zaman da bir toplumun
ruhsal gelifliminin erifltii son noktay ifade eder. Bir eser, yazarn mensup olduu
ulusun zelliklerinden, evrenin ve dnemin koflullarndan etkilenir. Btn bu koflullar eserin niteliini belirler. Dolaysyla bir dnemin edebiyatn veya yazarn
ele alrken nce ortam incelenmelidir. Eseri belirleyen ortam, ayn zamanda esere
yansyacaktr. Tainein bu grflleri bir yandan pozitif bilimlerin, te yandan da
mill edebiyat anlayfllarnn egemen olduu XIX. ve XX. yzyl edebiyat arafltrmalarnda byk ilgi grmfltr. Bu anlayfl edebiyat arafltrmalarnda tarihi yaklaflmlar temellendirdii ve hzlandrd gibi, elefltiride bilimsellik tartflmalarn da
bafllatmfltr.
Sz konusu dflnce daha sonra edebiyat sosyolojisi ve toplumsal tarih arafltrmalarnda da uygulanmfltr. Ancak bu uygulamalar edebiyatn alan ierisinde kabul etmek doru deildir. nk bu tr alflmalarda ama edeb eseri anlamak deil; eseri, toplumu yanstan belge nitelii tafld dflncesiyle kullanmaktr. Bu
grfl edebiyat bir toplumu oluflturan eflitli kurumlardan birisi olarak alglamaktadr. Bununla birlikte edebiyat sosyolojisi ayn zamanda yazarn iinde yaflad
koflullar da arafltrmaktadr. te yandan, sosyolojik elefltiri, Taineden farkl olarak, byk lde betimleyici bir nitelik taflr. Eser hakknda bir yarg belirtmek
yerine tespit etmekle yetinir.
Tarihi Elefltiri
Saint Beuve ve Tainein pozitivist yaklaflmlarn edebiyat tarihi arafltrmalarna uygulayan Gustave Lanson, tarih metodu yoluyla edebiyat arafltrmalar yapmfltr.
Lanson alflmalarn, yaymlanmamfl metinlerin ortaya karlmas, belirlenmesi,
deerlendirilmesi, yazar biyografilerinin hazrlanmas; yazara, dneme ve edebiyat
olaylarna iliflkin kaynaklarn hazrlanmas noktalarna yneltmifltir. Edebiyat arafltrmacsnn yapmas gereken ilk ifllerden birisi yaymlanmamfl veya yaymlanp
unutulmufl edebiyat metinlerini eksik, kusurlu olup olmamasna bakmakszn ve
bir deer elefltirisine tbi tutmakszn gn yzne karmaktr. Bunun iin izlenecek yollarn baflnda edisyon kritik alflmas, yani farkl nshalar karfllafltrarak bir
133
metnin en doru biimde belirlenmesi gelir. Metnin deerlendirilmesinde izlenecek yol ise zellikle eski metinler iin dnemin kendine zg dil ve szlk yapsnn, dnemi etkileyen olaylarn ve kiflilerin, eseri etkilemifl olmas olas geleneklerin belirlenmesidir. Ayrntl biyografi alflmalar bu anlayfln temel zelliklerinin
baflnda gelir. Yazarn yaflam yks mmkn olan en ayrntl bilgileri ierecek biimde hazrlanmaldr ki eserin anlafllmas ve deerlendirilmesi mmkn olabilsin.
Btn bu alflmalar edeb eserin deerlendirilmesinde yardmc kaynaklar olabilir. Dorudan doruya eserin anlafllmas ve deerlendirilmesinde ok defa katkda bulunmaz. Bununla birlikte bu alflmalarn yaplmasnn edebiyat tarihinin
mmkn olduunca nesnel bir biimde ortaya karlmasnda yarar salayaca da
aktr. Edeb eserlerin edebiyat geleneindeki yerinin belirlenmesi de ancak bu
trden alflmalarn tamamlanmfl olmasyla mmkndr. Fransada niversite
elefltirisi fleklinde adlandrlan ve elefltirilen bu anlayfl Trkiyede Fuat Kprl
temsil etmifltir.
Akademik alflmalarn
nemli bir ksmn edebiyat
tarihi alflmalar alr. Bu
alflmalar, metnin doru bir
biimde gn yzne
kmasn salamaktan
bafllayarak yazar ve evresi
ile ilgili bilgilerin
toplanmas, dnemlerin
edebiyat etkileyen
olaylarnn deerlendirilmesi
ve nihayet edebiyat tarihinin
btncl bir biimde
belirlenmesini amalar.
Arketip Elefltirisi
Arketip, ilk rnek, ana model anlamlarna gelmektedir. Modern psikanalizin nclerinden C. G. Jung, arketiplerin insan soyunun ortak bilindfln oluflturduu grfln ileri srmfltr. Jungn bu grfl mitolojide, masallarda ve pek ok deiflik kltrde birbirine benzeyen temalardan kaynaklanmaktadr. Junga gre edebiyatta karfllafllan birok tema da aslnda insan rknn yzyllarca kuflaktan kuflaa
aktarageldii derinlerde ortak duygu ve istekleri temsil eden bu sembollerin az ok
deifliklie uramfl biimleridir. Arketipleri kullanan sanat kendi kiflisel dnyasn aflarak evrensel gereklere dokunmufl ve kendisini insanln ortak kltrne
eklemifl olur. Bu anlayfl edebiyat eserindeki arketipleri arafltrmay yntem olarak
benimsemifltir. Bundan ama edeb eserin niteliini ve deerini belirlemek, eseri
iyi-kt ayrmna tbi tutmak deil, eser araclyla insanln lmsz sembollerini ortaya karmaktr. Bununla birlikte bu tr bir inceleme, eseri oluflturan gelerden birini aa karaca; eserin kendi dflndaki nemli kltr kaynaklarndan
birisi ile iliflkisini belirlemeye ve bir bakma metnin arka plann keflfetmeye yarayaca iin gz ard edilmemesi gereken bir yaklaflm tarzdr.
Son yzyln dflnrlerinden E. Cassier, M. Eliade mitlerle ilgili alflmalaryla bu anlayfla katkda bulunmufllardr.
Buraya kadar ele aldmz kuramlarn ortak noktas edebiyat eserinin kendisinin
dflnda birtakm gereklerin yansmas olduu grfldr. Divan edebiyatnn kavramsal gzellik ve aflk anlayflna dayanan estetiinden sonra yenileflme edebiyatnn ilk kuramclarndan saylan Recaizade Mahmut Ekremin gzelliin kaynan insan ve tabiatta gren anlayfl eski ile yeni edebiyat arasndaki en byk farklardan birisini oluflturur. Bylece Trk edebiyat mutlak ve her yerde, her zaman grlen deiflmez bir gzellik anlayflndan, gzelliin yere ve zamana gre deiflen
yansmalarn anlatmaya alflan bir anlayfla gemifl oldu. Trk edebiyat, yenileflme
dneminde dikkatini dfl dnyaya, tabiata, topluma ve insana yneltmifltir.
Yazar Merkezli Kuramlar

Anlatmclk
Sanatn niteliini aklamaya alflan bir baflka kuram da anlatmclk (ekspresyonizm) kuramdr. Romantik edebiyat akmnn dflnce temelleri arasnda bulunan
duygu anlatmcln anahtar kavramdr. Anlatmclk, yanstma kuramnn dfla-
134
rya, yazarn ve eserin dflna ynelmesine karfllk sanat eserinin, sanatnn duygularnn bir sonucu olduu grflndedir. Sanat dier insanlardan farkl ve zel
bir kiflidir. Bu yzden onun kiflisel yaflants, duygular eseri meydana getiren en
nemli etkendir. Eserde dfl dnya ifllense bile bu ancak sanatnn duyuflundan
geerek bir deiflime urayan ve temelde sanatnn duygularn aktarmak ifllevi
gren bir nitelik taflr. Anlatmclk grflne sahip dflnrler sanat, duygunun dile getirilmesi olarak tanmlar ve eserin ancak sanatnn yaratc kifliliinden doduuna inanrlar.
Anlatmclk kuram da iki farkl dflnceye ayrlr. Croce ve Collingwood adl filozoflara gre sanatn z, yaratma eylemindedir. Yaratma ise duygularn anlatmndan ibarettir. Sanat eserini yazarken duyguyu keflfeder ve ortaya kan eser
de, duygu da biriciktir. Yani duygu, eserden nce yoktur; eserin yazlmas srasnda keflfedilir. Dolaysyla her gerek sanat eseri tektir. te yandan Tolstoy, sanatn bir duyguyu aktarabilme eylemi olduu grfln ileri srer. Baflarl bir eseri
okuyan kifli sanatnn duygusunu aynen hisseder.
Anlatmclk, ayrca XX. yzyln bafllarnda zellikle Alman sanatlarn oluflturduu iki toplulukla (Die Brcker ve Blaeu Reiter) Trkede dflavurumculuk terimiyle karfllanan sanat akmnn ad oldu. Romantizmin devam olarak da kabul
edilen bu akm, edebiyatta Trakl, Benn, Dblin, Mann tarafndan temsil edildi
ve ksa zamanda soyut sanata dnflt.
Psikolojik Elefltiri
Gerek anlatmclk gerekse

psikolojik elefltiri yazara
byk deer veren
kuramlardr. Bu kuramlar,
edebiyatta yazarn
anlafllmasnn nemini
vurgulamfllardr.
Anlatmc kuramn en nemli zellii olarak sanatnn duygu ve yaflantsnn belirlenmesi, sanatya dnk bir elefltiri yntemi dourmufltur. Sanat ile eseri arasnda sk bir ba gren bu anlayfl, eserin deerini yazarn yaflantsnn ve duygu
durumunun arafltrlmasnda bulur. Bu anlayfl iki ynl bir geliflme gstermifltir: A.
Eseri aydnlatmak iin sanatnn yaflamn ve kifliliini incelemek. B. Sanatnn kifliliini anlamak iin eseri incelemek. Bunlardan ilki tarih elefltirinin bir parasdr.
Yazarn yaflad olaylar, aile ve evre etkenleri gibi geler aa karlarak onun
ideolojik, psikolojik zellikleri belirlenebilirse, bu, eserin incelenmesinde salam
ve tutarl sonulara ulaflmay salar. nk bu grfln sahiplerine gre eserin anlam yazarn dflnd fleydir. kinci anlayfl ise eserden kalkarak yazar anlamaya alflmaktr. Gerek yanstma kuramna gre gerekse modern edebiyat kuramlarna gre yazar ve yazarn hayat nemsenmemifl olmasna karfln psikolojik elefltiri anlatmc kuramn etkisiyle eserin oluflumunda yazara zel bir yer ayrd iin
sanatnn hayatnn ve kifliliinin incelenmesi de zel bir nem taflr. Yazarn kifliliini en iyi yanstt yer ise elbette eseridir ve eserden hareketle onun kifliliinin
zellikleri saptanabilir. Her iki yntemin bir arada kullanlmas da mmkndr.
Yani hem yazardan hareketle eseri, hem de eserden kalkarak yazar ve kifliliini
aydnlatmaya alflmak ayn anda sz konusu edilebilir.
Bu elefltiri yntemini ortaya ilk atan XIX. yzyl yazarlarndan Saint Beuve olmakla birlikte asl ykseliflini Sigmund Freudun psikanalizi edebiyata uygulayan
alflmalaryla salamfltr. Bylece psikolojik elefltiri sanat elefltirisinde byk bir
yer kazanmfltr. Freudun zellikle bilinalt kuramyla beslenen bu elefltiri yntemleri bazen sanatnn psikolojisini, bilinaltn ortaya karmak iin eseri incelemek, bazen eseri yorumlamak, bazen eserdeki kiflilerin psikolojisini ve davranfllarn aklamak iin kullanlmfltr. Psikanaliz ayrca sanatnn yaratma eylemini, bilinalt kaynaklarna dayanarak aklamak ister.
135
Okur Merkezli Kuramlar

Duygusal Etki Kuram
Sanat eserinde en nemli ifllevlerden birisi olarak estetik zevk verme ifllevi kabul edilir. Anlatmcln sanat eserinin nemini sanatnn duygularna dayanmasnda gren anlayflna karfllk duygusal etki kuram, okurun eserden ald hazz ne karr. zellikle ngiliz kuramc I. A. Richardsn savunduu duygusal etki kuram, edebiyatn dfl dnya ve bilgi kavramyla ilgisi olmad grflne dayanr. Ona gre
edebiyatn felsefe, politika, ahlk gibi konularda bilgi vermesi, gerei yanstmas
gerekmez. Bu, edebiyatn temel malzemesi olan dilin iki tr ifllev ile kullanlmasndan kaynaklanr. Richardsa gre dil bir yandan bilgi vermek iin, bir yandan da duygular anlatmak veya duygu vermek iflleviyle kullanlr. Edebiyatta bu ikinci ifllev geerlidir. Edebiyatta sylenenlerin doru olmas, gereklii yanstmas beklenmez.
Duygusal etki kuram duygu kavramn ne karmas bakmndan anlatmclara benzemekle birlikte kavramn, okurun estetik yaflants bakmndan ele alnmasyla onlardan ayrlr. Okur estetik bir nesne olarak retilen sanat eserinin karflsnda duyduu haz ile ayn zamanda dengeli ve salkl bir yaflantya ulaflr. Ancak
bu, eserde uyandrlan iyilik, adalet, kardefllik gibi duygularla iliflkili deildir. Gerek sanat, okura ahlak deerleri afllamaz; kifliliin gzellik duygusuyla bir dengeye kavuflmasn salar.
Ksacas, duygusal etki kuramna gre, bir eserin sanat deeri taflyabilmesi iin
okura zevk veya estetik yaflant vermesi gerekir. Estetik deer, eserin kendisinde
deil uyandrd bu estetik yaflantdadr. Bu ise tamamen psikolojik bir nitelik tafld iin eserler arasnda ortak nitelik bulmak zordur.
Duygusal etki kuram, edeb

eserin nemini okurda
uyandrd duyguya gre
belirlemek gerektiini ileri
srer.
zlenimci Elefltiri
Duygusal etki kuram belirli ve baflkalar tarafndan da kabul edilebilecek ltler
ortaya koymad iin znel bir nitelik taflr. Bu kurama balanabilecek bir elefltiri
yntemi olarak izlenimcilik de herhangi nesnel bir lt ne srmeksizin elefltirmenin, okurun eserle kurduu znel iliflkiyi okuma yntemi olarak benimser. En
nemli temsilcisinin Anatole France olduu bu anlayfl, bir eser hakknda herkese geerli olan yarglar gelifltirilemeyecei grflnde olduu iin eserin nitelikleri
ve yaps zerinde durmaz.
Elefltirmen, aslnda eser hakknda konuflurken kendisinden bahsetmektedir. Bu
tr elefltirinin nemi eser hakknda doru ve geerli bilgiler vermesinden kaynaklanmaz. Elefltirmenin bilgisi, estetik zevki yazlanlar okunmaya deer hale getirir.
Hemen hemen hibir modern elefltiri kuram, izlenimci elefltiriyi gerek bir elefltiri
saymaz. znellii ve baflkalarnca paylafllan ltlere sahip olmamas nedeniyle
bu yntemi, denemenin bir tr saymak mmkndr. zlenimci elefltirinin lkemizdeki en tannmfl temsilcisi Nurullah Atatr. Bir dnem Trk edebiyatnda
ok etkili olmufl bir yazar olan Atan yazdklar, okura srf kendi beenisini ustaca anlatma yetenei dolaysyla heyecan vermifltir.
Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Almlama Kuram

Fenomenoloji terimi Alman filozofu Edmund Husserlin felsefesinin addr. Fenomen grnfl demektir. Kavram olarak, grnenin ardnda hibir fley aranmamas, nesnelerin bizzat kendisi ile ilgilenmek anlamna gelir. Bu kuramn sanat ve
edebiyata yansmasndan fenomenolojik elefltiri kavram domufltur. Fenomenolojik dflnce edebiyata ncelikle, Husserlin nesnelerin dorudan doruya incelen-
Nurullah Ata, izlenimci

elefltirinin lkemizdeki en
tannmfl temsilcisidir.
136
Almlama kuram, okur

merkezli bir dflnceye
dayanr.
mesi ltne ve nesneleri paranteze alma anlayflna bal olarak edebiyat eserinin tarih balam, yazar, ortaya kma koflullar ve okuru dflarda brakarak metnin yorumunu yapmak biiminde yansmfltr. Buradaki yorum kavram, ikin okuma, yakn okuma, esere ynelik okuma ifadeleriyle tanmlanmaktadr.
Husserlin rencisi Heidegger kendi felsefesini varln yorumbilgisi olarak
tanmlar. Bu yzden onu Husserlden ayrmak iin, Heidegger felsefesine yorumbilgisel fenomenoloji ad verilir. Yorumbilgisi (hermentik) bafllangta kutsal metinlerin yorumu ile snrl iken, XIX. yzyldan itibaren btn metin yorumlarn
kapsayacak flekilde kullanlmaya baflland.
Fenomenoloji, bafllangtan itibaren anlam kavramyla youn bir flekilde ilgilenmifltir. Husserle gre anlam, yazarn yazma srasnda kafasnda bulunan zihinsel bir nesne ile zdefltir. Anlam ne nesnel ne de zneldir. O, ok eflitli biimlerde ifade edilebilir olsa da deiflmeyen bir zdr. Bu grfle gre edebiyat eserindeki anlam, eserden nce vardr ve deiflmez biimde belirlenmifltir. Ksacas
Husserle gre anlam dilden nce vardr. Buna karfllk Heideggere gre dil, zneden nce vardr ve gerei iinde barndrr. Dil ile kurulan edebiyat da bizim yaptmz bir fley deil, olmasna izin vermemiz gereken bir fleydir.
Heideggerin en tannmfl rencisi olan Gadamer de Gerek ve Yntem adl
eserinde zellikle anlam asndan modern edebiyat kuramnn sorunlarn tartflr. Gadamere gre de dilin anlam toplumsal bir sorundur. Bundan dolay bir
edebiyat eserinin anlam hibir zaman yazarnn amaladyla snrl deildir. Eser
bir kltrel veya tarihsel balamdan dierine getike yazarnn veya belli bir balamda onu okumufl olan okurun dflnmedii yeni anlamlar kazanabilir. Bu durumda btn yorumlar belirli bir kltrn tarihsel olarak deiflen lleriyle snrlandrlr ve biimlendirilir. Bu, edeb metni hibir zaman olduu gibi bilmenin
mmkn olmadn gsterir. O yzden her anlama abas farkl ve yeni bir potansiyel ieren retken bir abadr.
Gadamer bu noktada ufuk kavramn ortaya atar. Her metin yazld dnemin sorularna cevaplar arar ve kendi ufkunu oluflturur. Okurun ise kendi yaflad kltr ve tarihsel balam ierisinde sahip olduu bir ufku vardr. Okurun ufku
ile eserin ufku kaynaflt zaman anlama olay gerekleflir. Bylece okur eserin yabanc dnyasna girer ve ayn zamanda kendi alanna bu yabanc dnyay sokarak
kendisini de daha iyi anlamaya bafllar. Btn anlama abalarn birbirine balayan
ise gelenek denilen birlefltirici zdr. Bundan dolay yorumbilgisi gemifle ait
eserler zerinde younlaflma eilimindedir.
Fenomenolojik anlayfltan yola kan ve daha ok eser zerinde younlaflt
grlen yorumbilgisinin son aflamas ise okur merkezli bir dflnce olan almlama
estetii veya almlama kuramdr. Bu kuram edebiyatta okurun roln inceler. Bu
dflncenin temelinde okurun nemi vardr. Buna gre okurun bulunmad noktada edeb metin de yok demektir. nk edebiyat, ancak metnin bir okur tarafndan alglanmas ile gerekleflir ve edebiyatn var olabilmesi iin yazar ve metin kadar okur da gereklidir. Ancak okur, edeb metin karflsnda pasif, eserde verileni
almaya hazr bir ge deildir. Almlama kuramna gre okuma her zaman dinamik
bir sretir. Okur ile metin karfllkl ve karmaflk bir etkileflim ierisindedir. Ancak
duygusal etki kuramnda olduu gibi okurun psikolojisi deil, daha ziyade kltrel ve rasyonel tavr ne karlr. Ayrca almlama kuramnda izlenimci elefltiride
olduu gibi keyflie de yer yoktur. Almlama kuramnn nde gelen temsilcileri
arasnda R. Ingarden, W. Iser ve S. Fish anlmaktadr.
137
Eser Merkezli Kuramlar

Biimcilik
Biimcilik bundan nceki kuramlarn aksine sanatn zn sanat eserinin kendisinde bulur. Ne yanstma kuramnda olduu gibi eseri kendi dflnda bir fleyin yansmas olarak grr ne de anlatmclarda olduu gibi yazar ve eser arasnda iliflki
kurar. Biimcilere gre sanat eserinin btn zellii ve nemi eserin kendi yapsndan, bu yapy oluflturan gelerin kendi arasndaki iliflkiden gelir. Bu yzden
eseri kendi dflndaki herhangi bir fleyle iliflkilendirmek doru deildir. Biimcilere
gre edeb eser, ele ald konu veya ierik ile de llemez. Eserde ierii meydana getiren btn geler bir deiflime urayarak dilin dzenlenmesinde ifadesini
bulur. Bu nedenle asl nemli olan dilin biimsel olarak ortaya koyduu organik
dzendir. Biim, eserde yer alan btn gelerin birbirine balanp rlerek meydana getirdikleri dzendir.
Biimci anlayfl kendi ierisinde baz kollara ayrld gibi yapsalc grfllerle
de yakn bir iliflki ierisindedir. Biimci anlayfl XX. yzyln bafllarnda Anglo-Amerikan ve Rus biimcilii olarak iki koldan geliflmifltir. Anglo-Amerikan Okulunun
nde gelen temsilcileri C. Brooks, A. Tate, R. Wellek, A. Warrendir.
En nlleri B. Tomaflevski, V. fiklovski, B. Eichenbaum, R. Jakobson olan
Rus biimcileri ise 1915-1930 yllar arasnda Moskova Dilbilim evresi ve fiiirsel
Dil Arafltrmalar Dernei erevesinde yaptklar etkinliklerle, baflka btn alanlardan bamsz bir edebiyat biliminin mmkn olduunu ortaya koymaya alflmfllardr. Uraflt sorun ve yntem ile zerk bir bilim olan edebiyatn nesnesi edebliktir. Edeblik ise bir biim sorunudur. Biim yalnzca ieriin klf deil, kendi
btnl olan ve bafll baflna incelenebilecek bir olgudur. Edeb eserin biimi
alflkanl krmak ve yabanclafltrma amac taflr. Dolaysyla edeb eserin nemi okura bir bilgi vermesinden deil, alglamay yavafllatarak oluflturduu estetik
yaflantdr. Rus biimcileri iin nemli olan flairin gereklik karflsndaki tutumu deil, dil karflsndaki tutumudur. Bu tutum da dilin dflarya deil, kendisine dnk
olarak kullanlmas demektir.
Biimci anlayfl, daha sonra Prag Dilbilim Okulu evresinde faaliyet gsteren
Roman Jakobsonun alflmalaryla yapsalclkla birleflmifltir.
Bir eserde yer alan btn

gelerin birbirine balanp
rlmesiyle oluflturduklar
dzene biim denir.
Edebiyatta Yapsalclk, Post-Yapsalclk ve Gstergebilim

Yapsalclk, dilbilim, eitim, psikoloji, mzik, resim, tiyatro gibi alanlarda sistem
kavramn ne karan bir okuma, zmleme ve deerlendirme yntemidir. Ferdinand de Saussure (1857-1913)n Genel Dilbilim Dersleri adl kitabnda ortaya
att dilbilim grfllerinden kaynaklanr. Ona gre dil, varl kendisini oluflturan
gelerin birbiriyle iliflkisi tarafndan belirlenen bir btndr. Saussure bu kitabnda dili eflzamanl alflan bir sistem olarak ele alr ve dil/sz ayrmn getirir. Genel
ve soyut sisteme dil, bunun bir konuflmac tarafndan kullanlmas anndaki uygulamaya da sz adn verir. Somut ve bireysel dil kullanmnn arkasnda soyut ve
toplumsal bir sistem vardr. Bunu satran oyununda, oyun kurallar ve tafllarn rol ile aklar. Satran oynamak iin oyunun tarihsel gemifli ve geliflimini bilmeye
gerek yoktur. Oyunun kurallarn, tafllarn ifllevini ve birbiriyle iliflkisini bilmek yeterlidir.
Saussure ayrca gsteren/gsterilen ayrm zerinde durmufltur. Gsterge, baflka
bir fleyi temsil eden geici ara olarak tanmlanabilir ve daima iki ynl bir ifllev
grr. Bir szck de iki yn olan bir gstergedir. Bir taraftan bir ses veya harf
Yapsalclk, sistem
kavramn ne karan bir
okuma, zmleme ve
deerlendirme yntemidir.
138
Gsterge, daima iki ynl bir

ifllev gren; baflka bir fleyi
temsil eden geici ara
olarak tanmlanabilir.
maddesine sahiptir, bir taraftan da bir kavrama. Ses imgesi gsteren, kavram ise
gsterileni oluflturur. Masa dediimiz zaman ortaya kan ses ile masa kavram arasnda nedensel bir iliflki yoktur. Baflka bir dilde bu kavram baflka seslerle ifade edilebilir. flte dil bu gstergelerin tutarl birlikteliinden meydana gelen bir gstergeler sistemidir.
Dilbilimin dil/sz ve gsteren/gsterilen ayrm kltrel antropoloji (C. LeviStraus) gibi baflka alanlara da uygulanmfltr. Saussureun sistem terimi ise aralarnda Jakobson, Mukarovskynin de bulunduu 1928de Prag Okulunu oluflturan
biimci dilbilimciler tarafndan yap kavramyla kurumlafltrld ve edebiyata aktarld. Yap szc, birbiriyle iliflkili olan gelerin toplamndan daha fazla olan bir
btnl ifade etmektedir. 1950den sonra yapsalclk Avrupada, znel ve izlenimci elefltiri karflsnda kesin bir stnlk kazanmfltr. Bylece edeb eserin bir
gsteren, bir de gsterilen dzleminden oluflan (buna kimi elefltirmenler yzey yap/derin yap da demektedirler) bir yapya sahip olduu grfl ortaya kmfltr.
Gsteren-gsterilen iliflkisini incelemek, gsterenden gsterilene giderek metnin
derin yapsn bulmak, grfln sunduu bir yntem olarak kabul edilmifltir.
Yap kavramn edeb metinlere uygulayan A. J. Greimas, her trl edeb metinde ayn anda var olan, birbirine benzeyen ve fakat birbirinden farkl gsterenler
arasndaki bantnn yapy oluflturduunu ileri srer. Buna gre ikili karfltlk olarak adlandrlan gsteren iftleri hiyerarflik bir biimde anlamn derin yapsn oluflturur. Greimasn ayrflm ve ballaflm dedii iliflkilerin zmlenmesi derin yapy ele verir. nk anlam, siyah/beyaz, kk/byk, karanlk/aydnlk gibi gstergeler arasndaki karfltlk ve benzerlik atflmasndan doar. Greimas bu ikili karfltlklarn, metinde srekli yinelenen geler olan yerdefllikleri (isotopi) belirleyerek
zmlenebileceini belirtir.
Yapsalclk, zellikle metne nem vermesi, metnin anlafllmas konusunda nesnel ltler ortaya koymaya alflmas gibi zellikleriyle son yzyln en etkili edebiyat kuram ve elefltiri yntemi olarak grlmektedir. Yapsalcln edebiyat alanndaki alflmalarn drt bafllk altnda toplamak mmkndr: 1. Yapsal slup incelemesi: Edeb eserin gnlk dilden ayrlan zelliklerinin biimsel incelemeyle
ortaya karlmas. 2. Yapsalc kurama uygun sanat eserlerinin belirlenmesi ve incelenmesi. 3. Yapsalc bir edebiyat kuram ve poetika ortaya konmas. Tek tek
eserlerin yap zelliklerinden yola karak genel bir edebiyat kuram oluflturmas.
4. Yapsal elefltiri: Gstergelerden oluflan, i bantlarn ynlendirdii edeb eserleri, kendi i btnl ierisinde zmleyerek, bu btn oluflturan gelerin ifllevlerini belirlemek, yzey yapdan derin yapya ulaflarak bir anlamlandrma girifliminde bulunmak.
Yapsalclar, dilbilimin dili bir sistem olarak kabul etmesinden yola karak bir
eserin kendisine zg bir yap oluflturduunu dflnrken biimcilerin tavrlarn
andrmaktadrlar. Ancak biimciler anlamla veya edeb metindeki derin yap ile ilgilenmezler. te yandan yapsalcln bir yntem mi, bir dnya grfl m olduu konusu tartfllmfl ve bu balamda zellikle Sartre, Garaudy, Jameson gibi
Marksist ve tarihselci elefltirmenler tarafndan elefltirilmifltir. nk yapsalcln
her fleyi deiflmez yasalara balamaya alflmas evrim anlayfln reddetmek anlamna gelmektedir. Yapnn mutlaklafltrlamayaca ve tarihte determinist bir ilerleme kanunu bulunduu grfl yapsalclar ilgilendirmez.
Benzer bir elefltiri de post-yapsalclardan saylan Derridadan gelir. Derrida dilin btnne, gsterene, gsterilene, syleme kuflkuyla bakar ve gstergenin paralanmasn nerir. nk ona gre bir edeb metinde gsteren ile gsterilen ilifl-
Yerdefllik (isotopi): Szcn

metinde ifade ve anlam
olarak yinelenmesidir.
Yapsalclar, dilbilimin dili

bir sistem olarak kabul
etmesinden yola karak bir
eserin kendisine zg bir
yap oluflturduunu
dflnrler.
Biimciler, anlamla veya
edeb metindeki derin yap
ile ilgilenmezler.
139
kisi duraan deildir. Gsterge sisteminde gsterilen olarak belirlenen bir ge, ayn zamanda gsterene dnflr ve metnin anlam bu flekilde srekli olarak ertelenir ve farkllaflr. Bu zellik, metnin farkl okunmalarnda, farkl hatta eliflkili anlam ve yorumlara ulafllmasna yol aar. Bunun sebebi ise okur veya okuma yntemi deil, bizzat metnin kendisidir. nk her edeb metinde dil bilgisi ile retorik
birbiriyle atflmaktadr. Bu atflmay kanlmaz olarak iinde barndran metin ise
ak verecektir. Metnin bu an yakalayp yapy skmek ise okurun grevidir.
Metin, yapsalc anlayflta olduu gibi tamamlanmfl ve i tutarlla sahip, zmlenmeyi bekleyen bir btn oluflturmaz.
Bu grfl, post-yapsalclk, yapskm veya yapbozum (dconstruction) olarak adlandrlmaktadr. Derridann edeb metnin zmlenemezlii balamndaki grflleri Amerikada Yale niversitesi evresinde H. Bloom, J.H. Miller, G.
Hartmann, P. de Mann tarafndan benimsenerek yaygnlaflmfltr.
Yapsalclk, yukarda deindiimiz Prag Okulunun dflnda ayrca en etkili temsilcisi Hjelmslev olan Kopenhag Okulu ve zellikle retimsel dnflmc dilbilim
kuramyla dikkatleri eken N. Chomsky ile anlan Amerikan Okulu gibi kollara
ayrlmaktadr.
Son yllarda yapsalclk ile birlikte, gstergebilim (semiology; semiotics) terimi
de yakn anlaml veya eflanlaml olarak kullanlmaktadr. Bunun sebebi, Saussurren dili bir gstergeler sistemi olarak tanmlamfl olmasdr. Dolaysyla gstergebilim terimi de Saussuree (ve onunla ayn zamanda, ondan bamsz olarak bir
gsterge kuram ortaya atan Amerikal dflnr C.S. Peircea) dayanmaktadr. Yapsalcln edebiyat dflnda da kullanlmfl olmas gibi, gstergebilim de genifl bir
kullanm alanna sahiptir. Gstergebilim, kltr alanna giren btn davranfl ve olgular inceleyen bir dal durumundadr. Reklamclk, mitoloji, folklor, ifl hayatndaki kiflilerin davranfl kalplar, moda gibi anlam yaratan btn durum ve iliflkiler bir
sistem kapsamnda incelenmektedir. Bu dal zellikle R. Barthes tarafndan gelifltirilmifltir.
SIRA SZDE
Yapsalclk hangi alanlarda, hangi kavramla ortaya kmfl bir yntemdir?
Yeni Elefltiri
D fi N E L M
Yeni elefltiri yukarda duygusal etki kuramnda deinilen I. A. Richard ve T.S. Eliotun edeb eseri bir estetik gereklik olarak gren estetik elefltiri grfl ve Rus
S O 1930-1950
R U
biimcilii ile yapsalclk kuramlarndan etkilenerek Amerikada
yllarnda ortaya kmfl bir anlayfltr. Yeni elefltiri de biimcilik ve yapsalclk gibi edeb esere tarih, sosyolojik, biyografik ve yanstma kuram gibi dflD yaklaflmlara
karKKAT
fl kar. Onlara gre edeb eser, bir benzeri tabiatta, sosyal evrede ve hatta insann i dnyasnda bulunmayan zgn bir nesnedir. Bu yzden ancak kendine zSIRA SZDE
g estetik ltler ierisinde ele alnabilir. Edeb eseri incelemek iin, kendisinden
baflka bir fleye ihtiya yoktur. Ayrca eserin dflnce yn de onun estetik deeri
iin bir anlam ifade etmez. Yazarn aktarmak istedii fikirler AMALARIMIZ
de bir biim sorunudur ve metin dflnda baflka kaynaklarla karfllafltrlarak llemez.
Edeb metni temel dayanak noktas alan biimcilik, yapsalclk ve yeni elefltiri
arasndaki benzerlik ve farkllklar flu flekilde zetlemek mmkndr:
K T A P
Her anlayfl da metinden hareket eder ve metin dfl gelere deer vermez.
Bununla birlikte, biimciler edeb metindeki nemli genin
T E L E Vbiim,
Z Y O N yapsalclar metinde bulunan biim ve ierikle ilgili btn oluflturan yap, yeni
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
140
elefltiriciler ise estetik deer olduunu dflnrler.

Biimciler eserin biiminden hareketle onu anlamaya alflrken, yapsalclar
bir gstergeler sistemi olarak dflndkleri eserin derin yapsn ve bu yapy oluflturan zellikleri anlamaya alflrlar.
Yeni elefltiri tek tek edeb eserin incelenmesini ve o eserin iindeki derin
anlam ortaya karmay yeterli grrken, biimciler eserden yola karak
genel bir edeblik kuramna ulaflmak, yapsalclar ise edebiyat bir gstergeler sistemi ierisinde zmek isterler.
Biimciler edeb incelemenin kendine zg yntemi olan bir bilim olduuna inanrlar, yapsalclar Saussuren dilbilim modelinden genel kurallar kararak bunu edebiyata uygulamaya alflrlar. Yeni elefltiriciler ise zel bir
yntem nermek yerine edeb metni temel alan her yolu olumlu grrler.
Edeb metni temel dayanak noktas alan biimcilik, yapsalclk ve yeni elefltiri,
metinden hareket eden ve metin dfl gelere deer vermeyen anlayfllardr.
Metinleraraslk
Metinleraraslk kuramna
gre her metin ok sayda
metnin kesifltii yerde
bulunur.
Metinleraraslk kuram, her metnin kendisinden nce veya ayn dnemde yazlan
baflka metinlerin yeni bir sentezi olduu grflne dayanr. Bu anlayfla gre her
metin ok sayda metnin kesifltii yerde bulunur. Burada metnin zgn olmad
ve deersizlefltii gibi bir anlam bulunmuyor. Tam tersine trl yollarla ve kanlmaz olarak baflka metinlerle iliflkisi olan metnin bu zellii, onun edebliinin bir
lt olarak grlr.
Julia Kristeva tarafndan 1960larn sonlarnda ortaya atlan metinleraras kavram, iki veya daha ok metin arasnda bir karfllkl konuflma olarak alglanr ve bir
tr yeniden yazma ifllemi olarak nitelenir. Kristevann bu grflne karfllk M. Riffaterre, metinlerarasln bir okuma eylemi olduunu ileri srer ve terimi metinleraras, okurun kendinden nce ya da sonra gelen metinle baflka metinlerin iliflkilerini alglamasdr tanmn gelifltirir.
Metinleraras iliflkiler zellikle post-modern edebiyatlar tarafndan nem verilen bir uygulama haline dnflmfltr.
Bu nitede belli baflllarn ana hatlaryla ve ksaca gstermeye alfltmz edebiyat kuramlar elbette bunlarla snrl deildir. Varolufluluk, gerekstclk gibi edebiyatla sk iliflki ierisinde olan felsefi akmlardan, modernizm, post-modernizm gibi hayatn hemen her alann kapsayan dflnce yaplarna kadar pek ok
kuram, yntem veya anlayfln da edebiyatla dorudan ve/veya dolayl bir balants olduu biliniyor. Hatta fizik kuramlarnn bile edebiyat incelemelerinde kullanlmaya bafllandn sylemek abart deildir. Bu nitede sadece edebiyat tarihinde edeb eserlerin ortaya kflnda, onlarn arafltrlma ve incelenmesinde belirleyici etkisi bulunan belli bafll kuramlara deinilmekle yetinildi. rencilerimiz isterlerse aflada verilen Yararlanlan Kaynaklardan bafllayarak edebiyatn genifl teorik birikimini aktaran eserler araclyla bilgilerini artrabilirler.
141
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
Kuram, edebiyat kuram, edebiyat tarihi ve elefltiri iliflkisini tanyabilmek.

Kuram, belli bir gereklik alann kavranabilir
hale getirmek amacyla yntemli ve tutarl bir biimde ortaya konmufl dflnceler btnne denir.
Edebiyat kuram, edebiyatn tanmndan bafllayarak mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ltlerini, edeb deer ve yntem sorunlarn, amacnn ve ifllevinin ne olduunu; gerekle, toplumla
ve insanla iliflkisinin niteliini; edeb eserin ortaya kfl koflullarn konu edinen btncl yaklaflmlardr.
Edebiyat kuram, edebiyat tarihi verilerinden ve
elefltiri yntemlerinden etkilendii gibi onlar belirleyen ve ynlendiren bir nitelie de sahiptir.
Bu alanlar birbiriyle sk iliflki ierisindedir ve
birbirinden ayr dflnlemez.
Edebiyatn ifllevi, edebiyat-gerek iliflkisi ve estetik
yarg konusunu aklayabilmek.
Edebiyatn gerekle iliflkisi konusunda birbirinden farkl grfl bulunmaktadr: Edebiyatn
znel ve duygusal bir sanat olduunu dflnenler onun gerekle ilgisi olmadn ne srerler.
Edebiyat dilinin kapall ve sanatl oluflu, ayn
zamanda onun gerekle zel bir iliflki kurma yolu olduunu dflndrmfltr. Bu grfllere karfllk edebiyatn insan, tabiat veya toplumu ele
almasna bakarak, edeb metnin kendi dflndaki
bir gereklikle sk skya bal olduu grfl de
birok temsilci bulmufltur.
Dfla dnk edebiyat kuramlarn tanmlayabilmek.
Edebiyat kuramlarn younlafltklar konu bakmndan drt grupta toplamak mmkndr. Bunlardan yanstma, Marksist estetik, determinizm,
tarihi elefltiri ile arketip elefltirisi dfla dnk
edebiyat kuramlardr. Bu kuramlar edebiyat olgusunun nemini eser, yazar ve okur gelerinin
dflnda ararlar.
N
A M A
Yazar, okur ve eser merkezli edebiyat kuramlar

tanyabilmek.
Anlatmclk, psikolojik elefltiri gibi kuramlar yazar merkezli kuramlardandr ve eserin nemini
tamamen yazarn duygusuna, ruhsal zelliklerine balama eilimindedir. Duygusal etki kuram, izlenimci elefltiri ve almlama estetii gibi
anlayfllar ise nem vurgusunu okur gesine yapar. amzn en ok etkili olan kuramlar ise
eseri merkeze alan biimcilik, yapsalclk, yeni
elefltiri ve metinleraraslk kuramlardr.
Btn bu kuramlar edebiyata farkl yaklaflmlar
gstermekte ise de her birisinin nem verdii
genin aslnda edebiyat etkinliinde vazgeilemez, gz ard edilemez olduu aktr. Edebiyat
kuramlarnn kapsadklar alann genifllii kadar,
birbirinden ok farkl zellikler taflmas da edebiyat alannn zenginliinden ve insanolunun
temel alanlarndan biri olmasndan kaynaklanmaktadr.
142
Kendimizi Snayalm
1. Edebiyat-gerek iliflkisiyle ilgili afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. Edebiyat znel ve duygusal olduu iin gerekle ilgili deildir.
b. Edebiyatn kapal ve sanatl bir dil kullanmas
onun geree kendine zg bir ilgi gsterdiini
kantlar.
c. Edebiyat eserindeki karakterlerin inandrc veya
kurmaca olmas bir gerek anlayfl sorunudur.
d. Edebiyatn tabiat ve toplumu konu edinmesi
onun gerekle iliflkisini zorunlu klar.
e. Biimcilere gre edebiyat, gerei etkili bir flekilde aktarmak iin biimsel uygulamalara baflvurur.
2. Afladakilerden hangisi, edebiyat kuramlarnn ilgilendii temel konulardan biri deildir?
a. Edebiyat ve toplum
b. Edebiyat ve tarih
c. Yazarn gelir durumu
d. Okurun eser karflsndaki tutumu
e. Eserin biimsel zellikleri
3. Afladakilerden hangisi edebiyatn dfla dnk kuramlarnn ortak zelliklerinden biridir?
a. Eserin dil zelliklerinin incelenmesi
b. Yazar-eser iliflkisi
c. Elefltirmenin eseri keyf yorumlamas
d. Edeb eserin kendi dflndaki bir gerekliin yansmas olduu
e. Edebiyat tarihi ile daha ok ilgilenmeleri
4. Afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Platon, sanatn taklit olmas dolaysyla insan
gerekten uzaklafltrdn dflnr.
b. Marksist kuram, sanatn toplumsal iliflkilerin bir
sonucu olduunu iddia eder.
c. Duygusal etki kuram, sanatnn zel bir kifli olduunu ileri srer.
d. Almlama estetii, edebiyatn en nemli gesinin okur olduunu ifade eder.
e. Yapsalclk, metin dflndaki hibir genin
nemli olmadna inanr.
5. Anlatmclk akmyla ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?

a. Anlatmclk yanstma kuramnn bir trevidir.
b. Yazar, eserini yazarken kendi duygularn keflfeden zel bir kiflidir ve sanat eseri duyguyu aktarabilme eylemidir.
c. Sanat eserlerinin duygusal bir dille yazlmas satfln artrr.
d. Sanatnn bilinaltn anlamak iin eserini incelemek gerekmez.
e. Anlatmclk kuramnn nde gelen temsilcilerinden birisi de Rus yazar Gorkidir.
6. zlenimci elefltirinin Trkiyedeki en tannmfl temsilcisi, afladakilerden hangisidir?
a. Nurullah Ata
c. Fuat Kprl
d. Tahsin Ycel
e. Mehmet Kaplan
7. zlenimci elefltiri anlayflna bal bir yazar, elefltirisinde en ok afladakilerden hangisine deinir?
a. Eserin okur tarafndan tutulmasna
b. Yazarn dnyasna
c. Eserin edebiyat tarihindeki yerine
d. Kendi znel dflncelerine
e. Yazar-eser iliflkisine
8. Fenomenolojik elefltiri kuram, afladakilerden hangisini bir sorun haline getirmifltir?
a. Anlam
b. Edebiyat eserinin grnfln
c. Eserde parantez kullanmn
d. Eserin tarih balamn ve ortaya kfl koflullarn
e. Okur ve yazar iliflkisini
9. Afladakilerden hangisi biimci, yapsalc ve yeni
elefltiri kuramlarnn ortak zellikleri arasnda yer alr?
a. Eserin biimsel zelliklerinin ierikten ayr dflnlmesi
b. Metinden hareket edilerek ve metin dfl gelere
deer verilmemesi
c. Edeb eserdeki derin anlamn ortaya karlmas
d. Genel bir edebiyat kuramnn gelifltirilmesi
e. Estetik deere ulafllmas
143
Okuma Paras
10. Metinleraraslk kuram ile ilgili olarak afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Her metin baflka metinlerin kesifltii noktada
oluflur.
b. Metin baflka metinlerin bir yeni bir sentezidir.
c. Metin, iki veya daha ok metnin karfllkl konuflmasndan ibarettir.
d. Baflka metinlerden izler taflmak bir metin iin
kusurdur; fakat hibir yazar bundan kanamaz.
e. Metinleraras, okurun kendinden nce veya sonra gelen metinle baflka metinlerin iliflkisini alglamasn ister.
EDEBYATIN OKUYUCU AISINDAN fiLEV

Kemend-i nazmm ederken gazl-i manyi rm
Yine o flhuma Glib gazel beendiremem
(fieyh Glip)
Yukarda da belirtildii gibi, edebiyat, estetik formlar
iinde gereklefltirilen bir tr iletiflimdir. Daha ak bir
ifadeyle, her edeb eser, gnlk hayatta iki insan arasnda konuflma/diyalog erevesinde cereyan eden
iletiflim gibi, sanatkrla okuyucu arasnda gerekleflen
bir tr iletiflimdir. O hlde bu iletiflimin taraflarndan biri olan okuyucu asndan da edebiyatn bir ifllevi olmaldr. Yoksa okuyucu, niin para verip zaman ve emek
harcayarak edebiyat eserini okuma/dinleme zahmetine
katlansn?
Edebiyatn okuyucu asndan ifllevi/ifllevleri flu bafllklar altnda toparlanabilir:
Edebiyat, okuyucunun gzellik duygusunu tatmin eder ve ona estetik haz verir.
Pek ok estetiki, elefltirmen ve sanatkr, edebiyatn okuyucu asndan birinci ifllevinin, ona estetik haz
vermesi olduunda hem-fikirdirler. Zira dier sanatlar
gibi, edebiyatn temeli gzellie dayanr. Okuyucu olarak edebiyat eserinden beklediimiz, dier ifllevlerinden nce, bize gzellik duygusunu tattrmas; sahip olduu estetik deerleriyle bizi kendine hayran brakmasdr. Bu sebeple edebiyatn, insanlar tarafndan byk
bir ilgi ile karfllanmas, birok eserin yzyllardr milyonlarca insan tarafndan tekrar tekrar okunmasnn sebeplerinden biri, herhalde bnyesinde saklad gzellik deeriyle onlara estetik haz vermesi olmaldr.
Edebiyat, duygu, dflnce ve hayallerini ifade
etmifl olmakla okuyucuyu rahatlatr.
Edebiyat, nasl basks altnda bulunduu duygu,
dflnce ve hayallerini ifade etme imkn vermesiyle
sanatkr rahatlatyorsa, ayn ifllevi okuyucu iin de gereklefltirir. stelik bu duygu, dflnce ve hayallerin ifadesi, okuyucunun gereklefltirebileceinden ok daha
derin, ok daha estetik olarak dile dklmfltr.
Gnter Peters bu konuda flyle bir aklama getirir:
Yazar, hayalinde arzularn ve bunlarn gerekleflmesini kurar ve bu hayalleri edeb aralarla ylesine ifller
ki okuyucu da bunda kendi arzularn bulur ve tatmin
olur, hem de utanmayaca bir tarzda. Yazar gereklii, kltlmfl bir model biiminde kopyalar ve gereklii bize fark ettirir. Baflka (daha iyi) bir dnya icat
eder. Davranfl provas yapar ve bizim bununla daha
144
iyi davranmamz salar. Yazar dille oynar ve bu oyundan tat alr, (...) o, bilinli olarak rya grr, ok katl
anlam taflyan eserini, ayn bilinsiz rya srecinin
ryay oluflturmas gibi, biimler. Potansiyel okuyucuyla iinden konuflur. (Grsel Ayta, Genel Edebiyat
Bilimi, Say Yay., stanbul, 2003, s. 35).
Edebiyat, okuyucunun hem kendini hem de
kendini kuflatan dnyay daha iyi tanmas ve
anlamasn salar.
fiahs kanaatimiz odur ki, edebiyatn okuyucu asndan en nemli ifllevlerinden birisi, kiflinin hem kendini hem dier insanlar hem de hayat daha derinden
ve daha doru tanmasna imkn hazrlamfl olmasdr.
Bir hayli yaygn olan, Romanclar size insan tabiat
hakknda psikologlardan ok daha fazla fley retebilirler. cmlesindeki hkm, bunun ak ifadesidir. Unutulmamaldr ki, okuduumuz veya okuyacamz her
edeb eser bize, -itibrlik snrlar iinde- farkl devir,
farkl kltr, farkl corafyada yaflamfl/yaflayan pek ok
insan, bu insanlarn hayatlarn anlatr/anlatacaktr. Hem
de psikoloji, sosyoloji, tarih gibi sosyal bilimlerden ok
daha derinlemesine, ok daha scak ve estetik biimde.
Dolaysyla her edeb eser bize, farkl devir, farkl kltr, farkl karakter, farkl corafyada yaflamfl/yaflayan
insann zihni, ruhu, gnl ve hayatna bir kap aralar.
ou zaman aralanan o kapnn arkasnda kendimizle
karfllaflrz. Unutmayalm ki edebiyat, insann hayata
dair tecrbelerinin younlafltrlmfl ve aydnlk bir biimde sunulmas ve yorumlanmadr. (Irwin Edman,
Sanat ve nsan, MEB Yay., stanbul, 1998, s. 35).
Bu balamda hatrlamaya alflalm. Acaba Yunus
Emre ilhilerinde, Karacaolan koflmalarnda, Fuzul
Su Kasidesinde, Namk Kemal Hrriyet Kasidesinde,
Tevfik Fikret nanmak htiyacnda, Mehmet kif Blblnde, Necip Fazl ilesinde, Orhan Veli stanbul
Trksnde; Cervantes Don Kiflotunda, Balzac, Goriot Babasnda, Dostoyevsky Su ve Cezasnda, Kafka fiatosunda hangi devir, kltr ve corafyada yaflayan hangi insan/insanlar anlatmaktaydlar? Yine hatrlamaya alflalm, ad geen eserler, bireysel veya evrensel manada insan gereine ne lde flk tutmaktaydlar?
Edebiyat, okuyucunun duygu ve hayal dnyasn gelifltirip zenginlefltirir; zevk duygusunu olgunlafltrr.
Yaygn ve rgn eitim kurumlarnda edebiyat derslerine neden bu kadar nem verildii, niversitelerin
Trk Dili ve Edebiyat ve Trke Blmlerinde niin
yksek seviyede edebiyat eitimi ve retimi yapld
sorular, sanrz bu noktada daha anlafllr olacaktr. nsan eitilebilen ve eitilmesi gereken bir varlktr. Sz
konusu eitim, insann fizik/beden yeteneklerini gelifltirmek kadar, ruh/manev yeteneklerini gelifltirmeyi
de kapsar; kapsamak durumundadr. Edebiyat, her yafltan insann duygu ve hayal dnyasnn gelifltirilip zenginlefltirilmesi; zevk duygusunun eitilip olgunlafltrlmasnda nemli bir iflleve sahiptir.
Edebiyat, okuyucunun mensubu bulunduu milletin kltrel deerlerini renip benimsemesi;
bylece mill bir kimlik kazanmasn salar.
ncelikle flu hususu belirtelim ki edebiyat, hem
millet hem de kltr kavramlarnn mana kapsam
iinde yer alr. Kltr kavram kapsam iindedir; nk ahenkli deerler manzumesi fleklinde tarif edilebilecek olan kltr teflkil eden deerlerden birisi edebiyattr. Yani edebiyat, ncelikle tarih varl ile (edebiyat tarihi) ait olduu milletin kltrn oluflturan nemli deerlerden birisidir. Ayrca edebiyat, sz konusu
varlnn varolufl zemini (milletin bnyesi ve vatan),
var edeni (flir ve yazar), ifade malzemesi (dil), bnyesini oluflturan i ve dfl unsurlar (edeb gelenek), estetik deerleri bakmlarndan da hep kltr kavramnn
iindedir. Ksacas, hibir kltr unsuru dflnlemez
ki, edebiyatn estetik dnyas iinde yer almamfl olsun.
Edebiyat ayn zamanda millet kavramnn da kapsam
iindedir. nk kalabalklar millet klan vazgeilemez
kltrel deerlerden birisi, yine edebiyattr. Demek ki,
hangi adan yaklaflrsak yaklaflalm, edebiyattan kan
btn yollar kltr ve millete ulaflacaktr.
flte bu nitelik ve deerleriyle edebiyat, okuyucunun mensubu bulunduu milletin kltrel deerlerini
renip benimsemesi ve mill bir kimlik kazanmas hususunda son derece nemli bir ifllev stlenir. Tabi ki
deer ve kymetini bilen okuyucu iin.
Edebiyat, okuyucunun dil kltrn zenginlefltirir; ifade kabiliyetini gelifltirir.
Herhalde edebiyata faydac zihniyetle yaklafltmzda, onun en nemli ifllevinin, okuyucunun dil kltrn zenginlefltirmesi ve ifade kabiliyetini gelifltirmesi olduunu sylememiz gerekir. lkretimden itibaren karflmza kan Trke ve derslerinin bir baflka
amacn da bu ifllevde aramak gerekir.
Edebiyat Dili/Edeb Dil bafllkl blmde izah edildii gibi, edebiyat bir dil sanat; flair ve yazarlar da dil
sanatkrlardr. Onlar sanatlarn dilin imknlar iinde
yaparlar. Yani dil, onlarn kalemlerinde sanata dnflrken sahip olduu her trl mana, ses, arflm ve
duygu deerleri bakmndan sahip olduu imknlarn
145

en st seviyesine ykselir. Ksacas bir dilin en gzel,
en doru, en zengin, en ifllenmifl kullanmn edebiyat
eserinde bulabiliriz. Sz konusu nitelik, tabi olarak ondan faydalanmasn bilen edebiyat okuyucusunun dil
kltrn zenginlefltirecek; ifade kabiliyetini gelifltirecektir.
Edebiyat, okuyucuya eflitli konularda bilgi verir.
Baz elefltirmen veya yazarlar, edebiyat eserinin bize birtakm bilgiler verebileceinden bahsederler. Hi
flphesiz bu kanaat belli lde dorudur. Tanr, insan,
hayat, dnya, tabiat, varlk, vatan, aflk, sevgi, yalnzlk,
gurbet, fnlik, lm, kader, kahramanlk, kskanlk
vb. pek ok konu ve temann, flair ve yazarlarn vazgeilemezleri arasnda olduunu hatrladmzda, edebiyatn okuyucuya ne lde bilgi verebileceini daha iyi
anlamfl oluruz.
Ancak bu konuda flu iki soruya cevap bulmak ve
konuya bu adan bakmak gerekir. Sorulardan birincisi, Edebiyat eseri sadece bilgi vermek iin mi kaleme
alnmfltr?; ikincisi ise Edebiyat eserinin verdii bilginin mahiyeti nedir?
Kabul etmek gerekir ki, edebiyat eseri sadece flu veya bu konuda bilgi vermek iin kaleme alnmaz. Aksi
takdirde ona edebiyat eseri demek mmkn deildir.
Bu bakfl asyla yaklafllacak olursa, tarih, ahlk, tp,
sosyoloji, ekonomi kitaplarnn en gzel edebiyat eserleri olmalar gerekirdi. Edebiyat eserinin asl varlk sebebi gzelliktir. Dolaysyla bilgi vermek ifllevi onun
olmazsa olmaz flartlarndan deildir.
kinci olarak edebiyat eserinin verdii bilgi, hem nitelik hem de nicelik itibaryla, sradan didaktik bir eserin verecei bilgiden farkldr. Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Kouflu romannda, bir trl iyileflmeyen
dizindeki rahatszlk ile Nzhetin aflk arasnda kalan
gen bir ocuun yaflad psikolojik atflma ve alkantlara, ne bir psikolog ne de bir doktor tavryla yaklaflr.
te yandan Yakup Kadri Karaosmanolu da, yzeysel
Batlaflmann dourduu nesil atflmas ve bunun sebep olduu ykmlar anlatt Kiralk Konak romannda, herhangi bir sosyolog veya kltr tarihisinden ok
daha farkl biimde ele alp takdim eder.
Kaynak: smail etiflli, Edebiyat Sanat ve Bilimi, Aka Yaynlar, Ankara, 2008, s.180.
1. e
2. c
3. d
4. c
5. b
6. a
7. d
8. a
9. b
10. d
Yantnz yanlfl ise Edebiyatn fllevi, EdebiyatGerek liflkisi ve Estetik Yarg blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Edebiyat Kuramlar blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dfla Dnk Edebiyat
Kuramlar blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Edebiyat Kuramlar blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yazar Merkezli Kuramlar
blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Okur Merkezli Kuramlar
Yantnz yanlfl ise Eser Merkezli Kuramlar
Yantnz yanlfl ise Eser Merkezli Kuramlar

Sra Sizde 1
Edebiyat kuram terimi ile sk iliflki ierisinde olan iki
alan edebiyat tarihi ve edeb elefltiridir.
Sra Sizde 2
Edebiyatn gerekle iliflkisi konusunda ayr grfl
bulunmaktadr:
a. Edebiyatn gerekle ilgisi olmadn ne sren dflnrler onun znel ve duygusal oluflunu savlarna
dayanak gsterirler.
b. Kimi dflnr ise edebiyat dilinin rtk ve sanatl
oluflunu, onun gerekle zel bir iliflkisi olarak yorumlamaktadrlar.
c. Edebiyat insan, tabiat ve/veya toplumu yansttn
dflnenler ise edeb metnin kendi dflndaki bir gereklikle sk skya bal olduunu ileri srerler.
Sra Sizde 3
Yapsalclk, dilbilim, eitim, psikoloji, mzik, resim, tiyatro gibi alanlarda sistem kavramn ne karan bir
okuma, zmleme ve deerlendirme yntemidir. Ferdinand de Saussure (1857-1913)n Genel Dilbilim Dersleri adl kitabnda ortaya att dilbilim grfllerinden
kaynaklanr.
146
Aktulum, K. (2007). Metinleraras liflkiler, stanbul,
teki Yaynevi.
Aristoteles. (1995). Poetika, (ev. smail Tunal),
stanbul, Remzi Kitabevi.
Bayrav, S. (1999). Dilbilimsel Edebiyat Elefltirisi,
stanbul, Multilingual Yaynlar
Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri,
stanbul, Enderun Yaynlar.
Bourdieu, P. (1999). Sanatn Kurallar, (ev. N. Kmil
Sevil), stanbul, Yap Kredi Yaynlar.
Eagleton, T. (1990). Edebiyat Kuram, (ev. Esen
Tarm), stanbul, Ayrnt Yaynlar.
Eichenbaum, B. (1994). Edebiyat Kuram, Rus
Biimcilii, (ev. Sedat Umran), Ankara, Yaba
Yaynlar.
Erkman, F. (1987). Gstergebilime Girifl, stanbul,
Alan Yaynclk.
Filizok, R. (2001), Anlam Analizine Girifl, zmir, Ege
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Geiger, M. (1985). Estetik Anlayfl, (ev. Tomris
Mengflolu), stanbul, Remzi Kitabevi.
Hanerliolu, O. (1983). Dflnce Tarihi, stanbul,
Remzi Kitabevi.
Jameson, F. (1997). Marksizm ve Biim, (ev. Mehmet
H. Doan), stanbul, Yap Kredi Yaynlar.
Kahraman, H. B. (2005). Sanatsal Gereklikler,
Olgular ve teleri, stanbul, Agora Kitapl.
Lenoir, B. (2005). Sanat Yapt, (ev. Aykut Derman),
stanbul, Yap Kredi Yaynlar.
Lunaarski, A.V. (1982). Sanat ve Edebiyat zerine,
(ev. Kevser Kavala), stanbul, Adam Yaynlar.
Maren-Grisebach, M. (1995). Edebiyat Biliminin
Yntemleri, (ev. Arif nal), Ankara, Atatrk
Kltr Merkezi Yayn.
Moran, B. (1981). Edebiyat Kuramlar ve Elefltiri,
stanbul, Cem Yaynevi.
Muller, J. E. (1972). Modern Sanat, (ev. Mehmet
Toprak), stanbul, Remzi Kitabevi.
Platon, (2000). Devlet, (ev. S. Eybolu-M.A.Cimcoz),
stanbul, Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar.
Pospelov, G.N. (1984). Edebiyat Bilimi I, (ev. Ylmaz
Onay), Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar.
Richars, I.A. (tarihsiz). Pragtical Criticism A Study of
Literary Judgment, New York, Harcourt, Brace &
World Inc.
Rifat, M. (2005), XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, 1. Tarihe ve Elefltirel Dflnceler, stanbul, stanbul, Yap Kredi Yaynlar.
Sarup, M. (1997). Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, (ev. A. Baki Gl), Ankara, Ark Yaynlar.
Saussure, F. (1976). Genel Dilbilim Dersleri I, (ev.
Berke Vardar), Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Skinner, Q. (1997). adafl Temel Kuramlar, (ev.
Ahmet Demirhan), Ankara, Vadi Yaynlar.
Todorov, T. (1995). Yazn Kuram Rus Biimcilerinin
Metinleri, (ev. Mehmet Rifat-Sema Rifat). stanbul,
Yap Kredi Yaynlar.
Tosun, M. (2007). eviri Elefltirisi Kuramnn
Temelleri, Sakarya, Sakarya Yaynclk.
Tunal, . (1983). Estetik Beeni, stanbul, Say Kitap
Pazarlama.
Tunal, . (1989). Estetik, stanbul, Remzi Kitabevi.
Uan, H. (2003). Edebiyat Bilimi ve Elefltiri, Ankara,
Hece Yaynlar.
Wellek, R. (1991). Volume 7: German, Russian and
Eastern European Criticism, 1900-1950), A History
of Modern Criticism: 1750-1950, New Haven and
London, Yale University Pres.
Wellek, R. ve Warren, A. (1993). Edebiyat Teorisi,
(ev. . Faruk Huyugzel), zmir, Akademi
Yaynlar.
Ycel, T. (2007). Elefltiri Kuramlar, stanbul, Trkiye
fl Bankas Kltr Yaynlar.
Yksel, A. (1995), Yapsalclk ve Bir Uygulama M.
Cevdet Anday Tiyatrosu, Ankara, Gndoan
Yaynlar.
Zima, V.P. (2006). Modern Edebiyat Teorilerinin
Felsefesi, (ev. Mustafa zsar), Ankara, Hece
Yaynlar.
Ziss, A. (1984). Gereklii Sanatsal zmsemenin
Bilimi Estetik, (ev. Yakup fiahan), stanbul, De
Yaynevi.
9
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Metin ve edeb metin terimini tanyabilecek,
Edeb metnin niteliklerini deerlendirebilecek,
Metnin edebiyattaki yerini aklayabilecek,
Metin trlerini zmleyebilecek,
Metin okumadaki farkl yaklaflmlar tanyabilecek,
Metin zmleme yntemlerini aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Metin
Edeb metin
Elefltiri
Metin flerhi
Metin zmleme
Biim ve ierik
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna
Girifl
Metin zmleme
METN NEDR?
METN ZMLEMES
Metin zmleme
METN NEDR?
Metin, bir olayn, bir duygunun veya dflncenin yazya dklmfl halidir. Yani
metin ncelikle, yaz demektir. ster el yazs olsun isterse baslmfl, herhangi bir
yaz paras metin diye adlandrlabilir. Bununla birlikte bir telefon rehberinin veya bir yemek listesinin metin olarak adlandrlmas abartl olur. nk bu tr yazlar kendi ierisinde bir sistem taflmakta iseler de szckten cmleye, cmleden
paragrafa uzanan geliflme izgisinden ve kompozisyon fikrinden yoksundur. Paralar arasnda yalnzca biimsel bir iliflki vardr. Oysa metin kavram ayn zamanda organik bir btnlk demektir. Metni oluflturan her para dier paralarla ve
btnle sk bir iliflki ierisindedir. Metin kavramnn dilimize de gemifl bulunan
Bat dillerindeki karfll tekst (ng. text, Lat. textur, textus)tir. Tekst dokuma, rme kknden gelen dokunmufl veya rlmfl olan fley anlamlarn taflmaktadr.
Metin szcnn bu anlam, gnmz metin zmleme anlayfln aklayc bir
nitelik de taflmakta, metnin dokusu, metnin yaps, metnin rgs fleklindeki ifadelere dayanak oluflturmaktadr.
O halde metin kavramn ncelikle, szckleri ve cmleleri belli bir ama iin,
belli bir bilinle, belirli bir dzen ierisinde dokuyarak oluflturulan yaz biiminde tarif edebiliriz.
Metin kavramnn Trkedeki kullanmnda herhangi bir eserin asl, bir yaz
parasnn orijinali, yazarn elinden kmfl ilk nshas, incelemeye veya eviriye konu olan eserin kendisi anlamlar bulunmaktadr. Bu cmleden anlaflld gibi metin kavramnn bir baflka zelliini ilk veya asl nitelikleri oluflturur. Bu tanm,
metnin ikincil, ncl yazlara kaynaklk etmesi, kendisinden baflka yazlarn konusu olmas anlamlarn iermektedir.
Dilbilimde metin sylem (discours) ve anlat (recit) ile bunlar arasndaki iliflkilerin oluflturduu btn fleklinde tanmlanmaktadr. Sylem, en kk ses biriminden (fonem) cmleye kadar metinde grlen dilbilim birliklerinin zincirlenmesi; anlat ise gerek veya kurmaca olaylarn ardarda geliflini ve onlar arasndaki
zincirleme, tekrar, ztlk gibi iliflkileri ifade etmek iin kullanlmaktadr. Sylem ve
anlat, dilbilimciler tarafndan metin denilen btn meydana getiren iki temel
gedir. Metin, kendisini meydana getiren bu iki temel ge ve bunlarn kendi aralarndaki iliflkilerden oluflan bir btndr.
Edebiyatta ise metin terimi, bir yazarn, eflitli trlerde kendi anlayfl ve slubuyla ortaya koyduu eser, belli bir eserden alnmfl bir para anlamlarnda kul-
Metin kavram ncelikle,

szckleri ve cmleleri belli
bir ama iin, belli bir
bilinle, belirli bir dzen
ierisinde dokuyarak
oluflturulan yaz biiminde
tanmlanabilir.
Dilbilim alannda metin,

sylem ve anlat gelerinden
ve bunlarn iliflkilerinden
oluflan btnln ad olarak kullanlmaktadr.
150
Edebiyatta metin, herhangi

bir duygu, dflnce, hayal,
durum veya olayn dil
araclyla ve estetik bir
gaye gzetilerek ifade
edilmesinden oluflan organik
sz btndr.
Edeb metin, dilin ncelikle

estetik amala kullanld
metindir.
lanlr. Zaman zaman da edebiyat eseri ile efl anlaml olarak kullanlmaktadr. te
yandan geleneksel olarak kabul edilmifl herhangi bir edebiyat trnde yazlmfl
olan yazlara da metin denmektedir. Ayn zamanda bir tre girip girmemesi, o metnin edeblii iin bir l kabul edilmifltir.
Btn metinlerin ortak noktas bir iletiflim arac olan dili kullanmalardr. Bu
yzden dilbilimsel anlayfllarn (yapsalclk, gstergebilim) glenmesiyle bir yaznn edeb oluflunun gstergesi, her fleyden nce onun dili kullanma amac olarak
belirlenmifltir. Bu konuda Roman Jakobsonun dilin ifllevleri ile ilgili snflandrmasn hatrlamakta yarar var. Jakobsona gre dilin alt ifllevi vardr: 1. ifade etme,
2. etkileme, 3. bilgi verme, 4. alglama, 5. estetik (poetik) ve 6. st dil ifllevleri.
Bunlardan estetik veya poetik ifllev, dilin sanat amal kullanmn salar. Bu durumda dil, eserin kendi dflndaki bir alcya ynelik olarak deil, metne estetik bir
nesne nitelii kazandrmak zere kullanlr.
flte edeb metin, dilin ncelikle estetik amala kullanld metindir. Onun iletiflim nitelii dorudan metin dflna dnk deil, dolayldr. Edeb olmayan metinlerde ise dil, bilgi vermek, haber vermek vb. nesnel nitelik taflyan amalar iin
kullanlr. Bu tr metinlerde dilin yan anlamlarna pek fazla baflvurulmaz, sanatsz
kullanlr. Ama, bilgi akfln salamaktr. Bu yzden de mmkn olduunca farkl yorumlara yol amamak istenir. Bu tr metinlerin genellikle tek bir yorumu vardr. Bu yzden metinlerdeki ok anlamllk da edeb olmann bir lt olarak kabul edilmifltir.
Bu noktada bir metnin edeb oluflunu flu flekilde zetleyebiliriz:
1. Her metin biim ve ierikten oluflan iki ayr geye sahiptir. Edeb metinlerde asl nemli ge biimdir, edeb olmayan metinlerde ise ierik.
2. Edeb olmayan metinlerde asl ama bilgi vermektir. Edeb metinlerde ise
bilgi vermek kadar, estetik bir deer retmek amalanr.
3. Edeb metinlerde dil, temel anlamlarn yan sra, yan anlamlardan, arflmlardan yararlanmak zere kullanlrken, edeb olmayan metinlerde genellikle temel anlam tercih edilir. Bu yzden edeb olmayan metinlerin tek bir yorumu bulunurken, edeb metinlerde birden fazla yoruma imkn salanr.
Edeb eser ok anlaml, edeb olmayan eser ise tek anlamldr.
4. Edeb eserde yazar, metinde btnlk salayan bir slup oluflturmak ister.
Edeb olmayan metinlerin yazar ise ak ve hatta az ok didaktik bir dil
kullanr.
Metnin Edebiyat Alanndaki Yeri

Denilebilir ki edebiyat alannn ierisinde en kk, buna karfllk en nemli ge
metindir. Metnin bir taraftan yazara, dier taraftan okura balanmas onun merkez roln gstermektedir. Metin olmasayd ne yazardan, ne okurdan, ne de bir
edebiyat alanndan sz etme imkn olurdu. O halde yazar, okuru ve btnyle
edebiyat sanat ve bilimini metin olgusuna dayandrmak mmkndr. Metin, edebiyat alannn snrlarna doru bir genifllemeyi bafllatan ilk noktadr.
Her metin, yazld tarih dneme, bir edebiyat geleneinde belirli bir trde
daha nce yazlmfl metinlerin oluflturduu genel rnee baldr. Yazar, kabul grebilmek iin metnini yazarken hem kendisinden nceki metinlere uygunluk peflinde koflar, hem de farklln ortaya koyabilmek iin onlarla atflr. Edeb metin
bu paradoksal noktada ortaya kar ve baflars bu paradoksu aflabilmesine baldr. Her edeb metin, edeb trlerden birisine girer. Buna gre her edeb tre ait
metnin zellikleri, ncelikle o trn niteliklerini taflr.
9. nite - Metin zmleme
151
Edebiyat, bir bakma metin incelemesi ile edebiyat tarihi alflmalar arasndaki
birikimden oluflur. Alann snrlar edebiyat tarihi alflmalaryla belirlenir. Buna gre metin zerinde yaplacak inceleme alflmas edebiyat tarihi alflmalarnn ilk ve
en nemli aflamasn oluflturur. lkemizde ve Batda geleneksel olarak edebiyat
alflmalar ounlukla edebiyat tarihi zerine younlaflmakta idi. Geen yzyln
ilk eyreinden itibaren Batda bu anlayfl, metin incelemelerine ncelik tanmak
fleklinde deiflmifltir. Bylece tmdengelim tutumunun yerine tmevarm tutumu
benimsenmifltir. nk metinden yazara; yazardan akm, topluluk, kuflak, dnem
ve ulusal edebiyata doru ilerleyen bir alflma yntemi salkl verilerin elde edilmesi ve deerlendirilebilmesi iin gerekli olan yaklaflmdr.
Metin edebiyat alannn, ilk

ve zorunlu arafltrma konusudur. Metin, edebiyat sanat ve biliminin temel nesnesidir. Yazar, okur ve edebiyat oluflturan teki btn
etkenler metinde birleflir ve
metne gre konumlanr.
METN ZMLEMES
Bir metni belli bir yntem ile okumak, zmlemek demektir. Her okuma eylemi,
metni anlamaya alflma; her zmleme giriflimi de metni aklama abasdr. Hatta gstergebilim alanndaki alflmalar, metin diye tanmlamaya alfltmz nesnenin dflndaki (flehir, durum, olay vb.) fleyleri anlama, yorumlama giriflimini de
okuma terimiyle ifade eder. Bununla birlikte basit okuma eylemi ile zmleme
alflmas arasnda nemli farklar vardr. Elbette her okur, okuduu metni anlamaya; metnin zelliklerini fark etmeye, hatta okumakta olduu metni dierlerinden
ayran biim ve ierik gelerini deerlendirmeye alflr. Ne var ki bunlar yaparken bir yntem bilgisine sahip olmayabilir. Onun yapt ifl, daha nceki okumalarnn oluflturduu beklenti, zevk ve eilimlere, metinde karfllk bulup bulamayaca sorusunun cevabn aramaya benzer. Bu tavr amatrce bir tavrdr ve eser
karflsndaki deerlendirmesi de genellikle beenme fiilinin olumlu veya olumsuz
ekimi ile ifadesini bulur. ok defa bunun nedenlerini de gsteremez. Bu yaklaflm biimi znel veya izlenimci okuma/elefltiri olarak nitelendirilir. Bundan baflka
Trk edebiyatnda metne yaklaflm konusunda alfllmfl yollarn baflnda, metnin
vezin ve kafiye gibi biimsel zellikleri ile bilinmeyen kelimelerin anlamlarn bulma ve dizeleri nesir cmlesine evirme ifllemleri gelir. Somut verilerle nesnel bir
alflma olmasna karfln bu tr btncl bakfl asndan, metnin birimleri arasndaki iliflkileri anlamaktan uzak uygulamalar da metni anlama ve deerlendirmede
herhangi nemli bir katk yapmad gibi usandrc bile olmaktadr.
Metin zmleme terimi Trkede metin flerhi, metin tahlili, metin incelemesi,
metin analizi, metin yorumu ve elefltiri ifadeleriyle yakn veya efl anlaml bir biimde kullanlmaktadr. Bunlardan tahlil, inceleme, analiz, zmleme szcklerinin
ayn kavram ifade ettii dflnlebilir. Ancak flerh, elefltiri ve yorum kavramlar
hem zmleme ile hem de kendi aralarnda farkllklar gsterdii iin ksaca deinmek ve zmleme terimiyle karfllafltrmak gerekir.
Metin flerhi, genellikle eski edebiyat metinlerini aklama, flairin ne demek istediini anlamaya alflma ifllemi iin tercih edilir. Metin flerhi eserin paralar (kelime, vezin, kafiye, nazm flekli vb.) zerinde younlaflr ve btn dikkate almaz. Belgelerle ispatlama, anlamaya alflma ve nesnel olma kaygs bakmndan
flerh ile tahlil benzeflir. fierh yazarn ne syledii ile tahlil ise daha ok nasl syledii ile ilgilidir.
Elefltiri ise metnin snrlar ierisinde kalmaz. Metinle dorudan veya dolayl
iliflkilendirilebilecek her konu elefltirmenin gndemindedir. Elefltirmenin niyeti
metnin niteliklerini ortaya karmak, aklamak veya tantmakla snrl deildir.
O, edebiyat eseri iddias ile ortaya konan bir metni, edeb olup olmamas, edeb ise
bunu nasl salad, varsa eksik veya kusurlu ynlerinin neler olduu, gelenek
zmlemek, bir metni belli

bir yntem ile okumak
demektir.
fierh, yazarn ne syledii ile

ilgilidir.
Tahlil, yazarn daha ok
nasl syledii ile ilgilidir.
152
Metin zmlemesi,
elefltirinin bir alt alan
olarak grlebilir.
ierisindeki yeri, estetik deeri gibi alardan ele alr. Ksacas daha ok deerlendirme aflamas zerinde younlaflr ve yarg retir. zmlemeci ise ok defa metni tantmakla yetinebilir. Bu bakmdan elefltiri daha genifl kapsamldr. Buna karfllk onda znellik, zmlemeye gre daha ok grlr. Ksacas metin zmlemesi elefltirinin bir alt alan olarak grlebilir.
Metin tahlili, metin incelemesi ve metin analizi ise metin zmleme kavramyla ayn anlam iflaret eder. Gerek zmleme, gerek tahlil ve gerekse analiz szckleri, bir btn paralarna ayrarak incelemek, anlamaya alflmak demektir.
Ama btnn incelenmesidir. Metin zmlemesi, eseri bir btn olarak grr ve
onu oluflturan paralarn bir sistemin geleri olduunu kabul eder. Bu bakmdan
paralar zerindeki inceleme, zmleme abas btn kavramay salayacak flekilde yaplr. Tek baflna bir nem taflmaz.
Tahlil ad altnda yaplan metin incelemesi alflmalarnda, bir metnin biim
zelliklerinden, vezninden, kafiyesinden, dilinden, edeb sanatlarndan, konusundan, sanatnn i dnyasndan, toplum ve dnemle olan iliflkisinden, dolaysyla
yazarn metin ierisinde oluflturduu hayal, duygu, dflnce dnyas gibi zelliklerden sz edilebilir. Ancak btn bunlar metni esas alacak flekilde kullanlr. Merkezde olan ve asl anlafllmak istenilen fley metnin oluflturduu yapdr. Ayrca tahlil, bir edeb metni tahlil edeni, metnin estetik deerlendirmesine yani esere deer
bimeye de gtrr. Bu zellikleriyle tahlil yalnzca flerhle deil, edebiyat elefltirisiyle de balantl olarak dflnlmelidir. Bylece tahlilin flerh ile elefltiri arasnda
konumland grlyor.
Metin yorumlamas ise zmleme alflmalarndan sonra metnin ortaya kard btnn niteliklerini deerlendirme, metni kendi ierisindeki tutarllk, paralarn btne yapt katk ve ifllevsellik zelliklerini belirleme ve aklama, metnin
estetik deeri konusunda yarg ve karmlarda bulunma alflmasdr. Tpk zmleme gibi, yorumlama da elefltirinin bir blm olarak grlmelidir. zmleme, yntemli ve mmkn olduunca nesnel bir yaklaflm olduu halde, zmlemenin ortaya kard veriler hakkndaki yorumlama, yorumcunun kiflisel kavrayflna ve yeteneine gre biim kazanr.
Yakn zamana kadar Trkede eski edebiyat metinleri iin metin flerhi, yeni
edebiyat metinleri iin ise metin tahlili ifadeleri kullanlmfltr. Bunun nedeni divan edebiyatnda Ali Nihat Tarlann, yeni edebiyatta ise Mehmet Kaplann metinlere yaklaflm yntemlerine bu adlar vermifl ve bu alanda etkili alflmalar yapmfl olmalardr.
Yeni Trk edebiyat alannda metin zmleme yntemini ilk uygulayan Mehmet Kaplann tahlil alflmalar yol ac olmufltur. fiiir Tahlilleri I adl kitabnn nsznde metin tahliliyle ilgili grfllerini aklayan Kaplan, gerek edebiyatn metin olduunu, okurun ancak edeb metinle dorudan doruya kuraca iliflkiyle
onun hakknda somut ve doru fikirler edinebileceini, buna karfllk hibir metnin belirli bir yntem olmakszn genifl ve derin bir flekilde anlafllamayacan belirtir (Kaplan, 1969:VII-VII).
Metin zmlemesi, iki ynl bir etkinliktir: Metindeki dflnce ve duygularn
neler olduunu belirlemeye ve kavramaya alflmak; bununla efl zamanl olarak
sz konusu duygu ve dflncelerin nasl ifade edildiini, hangi teknik, yol ve yntemlerle yazarn metnini oluflturduunu arafltrmak. Dolaysyla metin zmlemesi, metnin hem ieriiyle, hem de biimiyle ilgilenir. Bunlar nce ayr ayr tanmak, sonra aralarndaki derin balar arafltrmak kolaylk salar. Ancak bu aflama
ama deil, btnn yapsn ortaya karmak iin uygulanacak bir ara noktadr.
153
Her metnin bir ierii, bir de biimi vardr. erii biimden ayr dflnmek
mmkn deildir. nk her ikisi bir arada metni oluflturmaktadr. Elbette inceleme srasnda bunlar ayr ayr ele almak mmkndr. Ama maksat, bunlarn btn
ierisindeki yerlerini, metne yaptklar katky daha iyi belirleyebilmektir. Yoksa bir
metindeki ierii ve biimi, parann iki yz gibi, birbirinden ayrmak mmkn
deildir. Burada sz edilen ierik terimini konuyla, biimi ise geleneksel fliir
aralar olan vezin, kafiye gibi gelerle karfltrmamak gerekir. Konu daha genel ve
soyut nitelik taflrken ierik, konunun metinde ald hal veya metne yansyfl fleklidir. Ayn flekilde, biim de ierii yanstmak zere yazarn baflvurduu her trl
dzenlemeye denir. rnek olarak Kurtulufl Savaflnn bir konu olduunu syleyebiliriz. Kurtulufl Savafln iflleyen pek ok romandan sz edebiliriz. Fakat bu romanlarn her birinde konu farkl bir flekilde ifllenmifltir. Bu durumda ikisi de ayn
konuyu, Kurtulufl Savafln ifllemifl olan Kemal Tahirin Yorgun Savafls ile Tark
Burann Kk Aa romannn ieriinin ayn olduu sylenemez.
Biim ve ierik arasnda ilgi ekici iliflkiler vardr. Bu iliflkilerin metnin btnlnden kan temel anlamn flnda aklanmas gerekir. Edeb zmleme bize ierik ile biimi birlefltiren balar keflfetmek ve incelemek imkn verir.
Metin zmlemesi, edeb

eserin, organik bir btn
olduu dflncesinden
sapmadan, belli bir ynteme
bal olarak anlam, yap, dil
ve slubunu oluflturan her
trl geyi ayrntl bir
biimde ele alp inceleme,
deerlendirme ve
yorumlama ifllemidir.
Metin zmleme Yntemleri

ncelikle birbirinden farkl metin okuma tutumlar bulunduunu belirtmek gerekir. 7. nitede tantmaya alfltmz edebiyat kuramlarndan birounun, edeb
metne belli bir bakfl asyla yaklaflmakta olduklar grlmflt. Bu bakfl alar
ayn zamanda okurun metne yaklaflmasnda bir dayanak noktas da oluflturmaktadr. rnein yanstma kuramn benimseyen bir okur, edeb metinde neyin yansmakta olduunu, dfl dnyann veya toplumun gzlemci gerekilik, toplumcu
gerekilik gibi anlayfllardan hangisini, nasl yansttn arafltrabilir. Metinleraras
kuramna dayanan bir okumada ise metindeki baflka metinlerin izi srlebilir.
Okurun metne yaklaflmndaki beklentinin belirledii bu okuma tarzlarndan
belli baflllar flunlardr:
1. znel/zlenimci okuma: Okur, yaygn bir okuma ve elefltiri tutumu olan bu
tr yaklaflmda metindeki zelliklerden bir ya da birkan ne kararak tamamen kendi izlenimleri dorultusunda aktarr. Beeni, znel bir nitelik tafld
iin bu tr okumalarda, elefltirmenin zevkinin geliflmifllii, kltrnn genifllii metin hakkndaki grfllerinin ilgi grmesine sebep olur. Ancak bu yaklaflm biiminden nesnel, baflkalar tarafndan kabul edilip uygulanabilecek bir
yntem kmaz. Bu yzden modern elefltiri yntemleri arasnda saylmaz.
2. Psikolojik okuma: Psikoloji ve psikanaliz biliminin aklama yntemleri ve
verileri ile metni aklamaya alflmaktr. Psikolojik okumann ayr biimde metinlere uyguland grlr: Yazarn psikolojisini, okurun psikolojisini
ve metindeki karakterlerin psikolojik zelliklerini incelemek. Bu inceleme,
byk lde metnin tematik ynn esas alr. zellikle Sigmund
Freudun, Dostoyevski, Goethe ve Shakespeare zerinde metinlerine dayanarak yapt zmlemeler yazar arafltrmaya dnk yaklaflm iin model
oluflturmufltur. te yandan duygusal etki kuramnda ve almlama estetiinde okurun eser karflsndaki psikolojik durumu ele alnmfltr. Bu konuda bir
baflka yaklaflm tarz da zellikle anlat trndeki eserlerde bulunan karakterlerin ruh zmlemeleridir. Kurmaca metindeki insan psikolojisi ve davranfllar bu yaklaflmda gerek dnyadaki insan zellikleri ile karfllafltrlarak ele alnr.
Psikolojik okuma, ayr biimde metinlere uygulanr:

Yazarn psikolojisini, okurun
psikolojisini ve metindeki
karakterlerin psikolojik zelliklerini incelemek.
154
Yazarn kiflisel zellikleri

dnflme urayarak esere
yansr.
3. Biyografik okuma: Eserden hareketle yazarn hayatn, kifliliini, dnya grfln belirlemeye alflmak biyografik okuma tarzdr. Metinde ele alnan
temalar elbette yazarn kiflilii, dnya grfl, varla bakfl tarz ile yakndan ilgilidir. Ancak yazarn gerek dnyadaki dflnceleri, alflkanlklar, ruh
durumu esere aynen yansmaz. Dolaysyla her eser yazarn yanstsa bile,
bu yanstma dorudan ve nesnel bir dayanak olarak kabul edilecek kesinlikte deildir. Yazarn kiflisel zellikleri dnflme urayarak esere akseder.
Bununla birlikte yazar-eser iliflkisi her zaman ilgi ekmifl; metinden yola kan ve yazarn kiflilik zmlemesini yapmak isteyen alflmalar, bir dnem
ilgi grmfl okuma tarzlarnn baflnda gelmektedir. Psikolojik okuma bafll altnda, yazarn psikolojisini eserden yola karak anlamaya alflmak da
biyografik okumann trleri arasndadr.
4. Sosyolojik okuma: Bilindii gibi sosyoloji toplumsal yaplar, iliflkileri inceleyen bilim daldr. Bu incelemeler srasnda edebiyat eserleri de toplumu
yanstan belge olarak deerlendirilmifltir. zellikle roman-hikye ve tiyatro
gibi trlerde toplumun detleri, iliflkileri az ok deiflikliklerle birlikte grlebilir. Cumhuriyet ncesi Trk romanlarnda ve tiyatro eserlerinde grc
uslyle evlilik konusunun ska ifllenmesi ayn zamanda toplumsal bir durumun edebiyata yansmasdr.
5. deolojik ve felsef okuma: Bu tarz okuma tavr, belli bir ideolojinin ve/veya
felsef grfln tezleri referans alnarak metne yaklaflmaktr. Bu okuma biiminde metni anlamak veya aklamaktan ok belli bir grfln flnda deerlendirmek, hatta yarglamak sz konusudur. Bu ynyle elefltirel okumann bir tr olarak kabul edilebilir.
6. Elefltirel Okuma: Bu okuma tarzna kuralc okuma demek de mmkndr.
Metnin dflndan kaynaklanan kurallar ve metni oluflturan btnn ortaya
koyduu zellikler l alnarak metin elefltirel bir yaklaflmla yorumlanr.
Geleneksel edebiyat trlerinin alfllmfl, kabul grmfl kurallar, edebiyat
akmlarnn genel ilkeleri, ideolojik tutum, toplumsal deerler dfl yaklaflmn; dil bilgisi kurallar, edeb sanat ve tekniklerin uygulanmas, metnin tutarll gibi faktrler ise i yaklaflmn dayanak noktalarn oluflturur.
7. Teknik okuma: Bir edebiyat eserini belirli bir yntemle, edebiyat biliminin
verilerini kullanarak sistemli bir biimde okumaktr. Psikolojik, sosyolojik,
arketipi okumalar gibi metin zmleme de teknik okuma yntemlerinden birisidir.
Burada belirttiimiz okuma yol ve yntemlerinin dflnda da metne yaklaflm
biimleri mmkndr. nk incelemeye konu olan her metnin biricik olduu
varsaymndan hareketle, nasl ki bir metin yazarn bir defaya mahsus, ok zel
bir rn ise, okurun metinle iliflkisi de her defasnda az veya ok deiflen yaklaflmlara ihtiya gsterebilir. Bundan dolay aflada gstereceimiz zmleme
yntemi genel geer, her metne kesin ve deiflmez bir biimde uygulanabilecek
mutlak bir reete deildir. Metni anlamada bir yol gsterici nitelii bulunan; fakat farkl metinler iin kimi ayarlamalar gerektiren bir soyut flablondur. Bu flablon ancak uygulamacnn dikkati, uygulanacak metnin nitelii erevesinde deer kazanabilir.
Bir edebiyat eserini belirli bir yntemle, edebiyat biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biimde okumaya teknik okuma denir.
deolojik ve felsef okuma,

elefltirel okumann bir tr
olarak kabul edilebilir.
155
Metin zmlemesinin Aflamalar

Metin Dfl Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi
1. Yazar hakkndaki bilgilerin toplanmas. Metnin zmlenmesinde ihtiyatla
kullanlmas gereken dfl verilerin baflnda yazarla ilgili bilgiler gelir. Byk
lde deiflime urayarak metne aktarlmfl olan yazarn yaflad evre, hayatndaki deneyimler, dnya grfl, ruhsal ve fiziksel zellikleri, yaflad
dnem ve dnemin sorunlar, olaylar; baland veya karfl olduu edebiyat akmlar, edebiyat grfl, edebiyat evreleri metni anlamakta incelemeciye yardmc olabilir. Bu bilgiler metnin gerekleri balamnda, metni zmlerken ifle yarayp yaramayacana gre deerlendirilmelidir.
2. Metnin retildii dnemin toplumsal, siyasal zellikleri. Bu bilgiler derlenmeli ve metne katks olup olmayaca deerlendirilmelidir.
3. Metnin kimlii; yayn yeri ve zaman vb. bilgilerin belirlenmesi. Bylece
metnin incelemeye alacamz kopyasnn baflka basklarla olas farkll ve
zmlememizin metinle kontrol edilmesi olana ortaya konmufl olur.
4. Metinde uygulamak istediimiz okuma yntemini belirlemek ve bu yntemin teorik yaps ile uygulama biimleri konusundaki birikimimizi artrmak.
Yazarla ilgili bilgiler, metnin

zmlenmesinde ihtiyatla
kullanlmas gereken dfl
verilerin baflnda gelir.
Biim zmlemesi ve erik zmlemesinde Dikkat Edilmesi

Gereken Noktalar
Biim zmlemesi: Biim, yazarn dflnce ve temleri, yani ierii ifade etmek
amacyla kulland yntem ve tekniklerin btndr. Bir metinde biimi oluflturan bafllca geler flunlardr:
1. Metnin tr: Bir yaz biiminin genel niteliklerini setii trden alr. Bu durumda trn biim zellikleri, ayn zamanda yaznn biim zellikleridir.
2. Yazarn kulland sz varl.
3. Szcklerin kavram alanlar, yerdefllikler (isotopi).
4. Fiil ekimi, kip ve zamanlarn kullanm.
5. Dil dzeyi.
6. Sz dizimi zellikleri.
7. Cmle trleri.
8. Tonalite.
9. Ritim, armoni, henk geleri.
10. Noktalama.
11. Metnin yaps.
12. Edeb sanatlar.
13. Kelime alanlar.
Biim incelemesi, aslnda bir slup arafltrmasdr. Bir metnin biimini incelemek, yazarn slubunu incelemek demektir. slup yazfl tarzdr, ieriin biime
dnflmesidir. Bu ise metnin temel anlamna, hakik anlamna biimden doan
arflmsal anlamlar ilave etmek demektir. Verilen mesajn ayrca bir estetik deer
kazanmasdr. Ayn dflnce veya duygu farkl biimlerde ifade edilebilir.
erik zmlemesi: Yazarn metinde gelifltirdii duygu, dflnce ve temlerin
arafltrlmasdr. Bir metinde ierii oluflturan bafllca geler flunlardr:
1. Metnin konusu.
2. Temel ve yardmc fikirler.
3. Bafllca imgeler (semboller, arketipler, stereotipler).
Biim, metindeki duygu ve

dflnce gelerinin
aktarlmasn salayan her
trl yntem ve tekniktir.
Yerdefllik (isotopi), szcn

metinde ifade ve anlam
olarak tekrarlanmas
demektir.
slup yazfl tarzdr, ieriin

biime dnflmesidir.
156
4. Bir edeb akma bal estetik ve ideolojik tercihler.

5. Yazarn niyeti.
Metnin Trnn Belirlenmesi

Metnin tr ve inceleme
ynteminin belirlenmesi,
metin zmlemesinin ilk
temel aflamalarn oluflturur.
Metnin ait olduu edebiyat trnn ve bu trn geleneksel zelliklerinin belirlenmesi, metnin incelenmesinde seilecek yaklaflm iin nemlidir. Bir fliir metninin
zellikleri ve incelenme biimi ile yk metnininki ayn olmayacaktr. Bu, ayn zamanda metnin, dahil olduu trn zelliklerine gre uyum ya da sapma gsterip
gstermediini tespitte ve metni deerlendirirken yardmc olacaktr.
Metin zmleme uygulamas daha ok fliir ve roman-hikye trlerindeki metinler
zerinde younlaflmfl grnyor. Bununla birlikte tiyatro, deneme, fkra vb. trler
zerinde de zmleme alflmas yapmak mmkndr. fiimdi, edeb trlere gre
zmleme yapmann belli bafll noktalarn ortaya koyabiliriz.
Trlere Gre Metin zmlemesi

fiiir
Yaygn fliir inceleme tarz metni ierik, biim, dil-slup zellikleri bakmndan ele
almaktr. Burada nerilecek zmleme yntemi, biim ve ierik gelerinden baflka, bunlarn birbiriyle iliflkisinin incelenecei yap bafllklarndan olufluyor.
A. Biimsel tespitler:
1. fiiirin dfl yap zelliklerinin belirlenmesi: Nazm flekli, nazm birimi, vezin,
kafiye vb. gelerin tespit edilmesi.
2. henk oluflturan gelerin, her trl biimsel yinelemenin (kafiye, i ses, aliterasyon, assonans vb.) dzeni ve metindeki ifllevinin arafltrlmas.
3. Biimsel dzeydeki koflut yaplarn belirlenmesi.
4. Sapmalarn belirlenmesi. Konuflma dili zelliklerinden, edeb trn bilinen
zelliklerinden vb. ayr, zel kullanmlarn tespiti.
5. Yineleme, koflutluk ve sapma teknikleriyle oluflturulan kelime istiflerinin,
arflmlarn, simetrik yap gelerinin belirlenmesi.
6. Edeb sanatlarn arafltrlmas.
7. mgelefltirme ve metafor kullanmlarnn metindeki konumu ve biiminin
belirlenmesi.
8. slup zellikleri. Bir yazarn slubu zellikle kelime seimi ve sz diziminde yapt tasarruflarla ortaya kar. Bu yzden sz dizimi zelliklerinin,
cmlelerin dize, beyit, bent ve dier nazm birimleri ile iliflkilerinin gsterilmesi ve sz varlnn belirlenmesi zel bir nem taflr.
9. Metnin tonalitesinin belirlenmesi. Yazar herhangi bir konuyu farkl tondaki
syleyifller ile farkl biimlerde esere dnfltrebilir. Metnin lirik, didaktik,
ironik vb. olarak benimsenmifl dil kullanmlarnn belirlenmesi bu konuyu
akla kavuflturur.
B. erikle ilgili tespitler
1. Konunun belirlenmesi. Aflk, lm, ayrlk vb. ana konular ve bunlarn metne zg deerlendirilifli.
2. Konunun ierie dnfltrlmesinde seilen aralar. Tema ve temann gelifltirilmesi iin kullanlan aralar (figrler, motifler) zmlemeciyi konuya
gtren ip ulardr.
3. Dflnce ve duygu geleri.
157
C. Yap ile ilgili tespitler:

1. Biim ve ierik gelerinin birbiriyle iliflkisi. Biim gelerinin dier biimsel
gelerle uyumu, ztl ve dnflml kullanlflnn belirlenmesi. Biim gelerinin ierik faktrleriyle iliflkisi.
2. Btn-para iliflkisinin aklanmas. Paralarn btne yapt katk ve ifllevlerinin gsterilmesi.
Anlat (Roman-Hikye) Metinlerinin zmlenmesi

Anlatma esasna bal veya tahkiyeli trler olarak da adlandrlan roman ve hikye trlerinin fliirden fark, kurmaca bir dnya ierisindeki olay, durum ve olgularn dnflml bir biimde dzenlenerek anlatlmasdr. Bu zellii onun fliirde
kullanlan ses ve henk gelerine, sz ve anlam sanatlarna deil; kurmaca dnyann elamanlar olan, kifli, olay, zaman, mekn ve anlatc gibi gelere dayanmasn
gerekli klar. Bylece yap, bu trlerin ana geleri olan bu befl etken ile anlatm
tarz adn alan hikye etme, tasvir, gsterme, diyalog, i zmleme, bilin akm,
montaj, leitmotiv gibi tekniklerin kullanlmasndan oluflur. zmleme alflmasnda zerinde durulmas gereken bir baflka nokta bu trlerin karakteristii olan neden-sonu iliflkisidir. Bu yzden bu trlerin baflarl metinlerinde nedensel aklamas yaplamayacak herhangi bir birim bulunmaz.
A. Biimsel zellikler:
1. Metinde hikye etme, olay anlatma blmleriyle tasvirlerin art arda sralanflna ve bunlar arasndaki iliflkiye dikkat etmek gerekir: Tasvirlerin, diyaloglarn, aksiyonun olaylarn geliflmesindeki dzenlenifli nasldr ve katks nedir sorularnn cevab aranmaldr.
2. Anlatmn, yani hikye edifl tarznn anlatlan olaya bir fley katp katmad,
ek bir anlam verip vermedii arafltrlmaldr. Hikye edifl tarz (narration,
ykleme), anlatlan fleyi daha anlaml veya etkileyici klmaldr.
3. Olaylarn iinde getii zaman ve mekn geleri, olay rgs ve kiflilerin
zelliklerine nedensel balarla bal m? Yoksa bir ss gesi gibi mi durmaktadr? Zaman, mekn geleri metinde ne derecede ifllevsel bir yer tutuyor? Zaman gesinin kullanmnda kozmik zaman, aktel zaman, olay zaman gibi ayrntlar btnle uyumlu mu? Mekn i ve dfl mekn olarak ayrca ele alnmal ve bunlarn zellikleri tespit edilmelidir.
4. Hikye kahramanlarnn olaylarn iindeki rolleri nelerdir? Hikyenin kiflileri, ana karakterler, yardmc-engelleyici tipler biiminde snflandrlmal;
zellikle merkez karakterler tahlil edilmelidir. Her anlat, en az bir kiflinin
baflndan geen olaylarn hikyesini anlatr. O halde olay rgs ile kiflilerdeki deiflimin nasl gelifltii, yazarn bu iki ge arasndaki ba kurmadaki
baflars belirlenmelidir.
5. Yazar tarafndan hangi anlatm teknikleri tercih edilmifltir? Bu tercihlerin romana katks ne flekilde olmufltur?
6. Anlatc ve bakfl as gelerinin tespiti. fiiir metinlerinde flair, dflnce arlkl yazlarda yazar, metni anlatan kifli olduu halde, roman veya hikye bize yazarn dorudan doruya hitap ettii metinler deildir. Yazarn dflnda
yky bize anlatan kurmaca bir anlatc sz konusudur. Anlatc, ayn zamanda bakfl as kavramn da temsil eder. Bakfl as, olaylarn okuyucuya kimin gznden anlatldnn cevabdr. Buna gre tr bakfl as ve
anlatc vardr: Hkim bakfl as ve anlatc, her fleyi bilen anlatcdr. Bu,
yazar-anlatc fleklinde de adlandrlr. Gzlemci bakfl as ve anlatc ise
narration (tahkiye,
ykleme): Bir olay
anlatmadaki dzen, anlatfl
dzeni.
158
romann gelerine karfl tarafsz ve hkim bakfl asna gre daha snrl bilgiye sahip bir anlatcnn ifadesidir. Kahraman bakfl as ve anlatc ise romann iindeki karakterlerden biri tarafndan temsil edilir. Romann iindeki
olay ve durumlar konusunda en az bilgi sahibi olan anlatc budur. Yazar isterse bu bakfl alarndan birini tercih edebilecei gibi birkan birden, dnflml olarak da kullanabilir. Bu tr bir kullanm metne dinamizm kazandrr. zmleyici, bu bakfl alarndan hangisinin veya hangilerinin tercih
edildiini saptamal, bu tercihin anlatma ne kattn arafltrmaldr.
7. Metnin slubunun belirlenmesi. Cmle tipleri, noktalama iflaretleri, kelime
seimi ve sz varl vb. gelerin belirlenmesi.
B. erikle ilgili tespitler
1. Metnin konusu nedir?
2. Konu hangi figrler, temler ve kavramlarla edeb metne dnfltrlmfltr?
3. Temel ve yardmc dflnceler nelerdir?
4. Yazarn niyeti hangi biimsel gelerle, nasl yanstlmfltr?
5. Metnin tezi nedir?
Dflnce Aktarma Yazlar: Deneme, Fkra, Makale vb.

Analojik: Benzeflmeye,
rneksemeye dayal.
1. Temin tespiti: Metinde sz konusu edilen nedir? Metin neden sz ediyor?

2. Metin hangi tezi ya da tezleri savunuyor? Tez aka ortaya konularak m,
yoksa dolayl yoldan m aktarlmaktadr?
3. Tezin aktarlmasnda yararlanlan deliller nelerdir? Karflt teze/tezlere yer ve
rilmifl midir? Verilmiflse hangi delille rtlmfl? Deliller ikna edici gte
midir? yleyse veya deilse neden?
4. Fikirler hangi rneklerle aklanmfl? rnekler delil olarak kullanlmfl m?
5. Fikirler birbirine mantksal balarla balanmfl mdr?
6. Metnin her paragraf bir dflnce admna m uygun dflyor?
7. Nasl bir anlatm dzeni seilmifl? Fikirler hangi dzende ortaya konulmufl?
Nasl bir akl yrtme sras uygulanmfl?: Tmdengelim, tmevarm, diyalektik, analojik vb.
8. Kullanlan terimler, sz dizimi zellikleri, yararlanlan edeb sanatlar.
9. Yazda hangi tonalite kullanlmfltr: ronik mi, polemik mi?
Burada sunduumuz metin zmleme plannn tam ve eksiksiz olduu elbette dflnlmemelidir. Metin tipleri ve trleri ok eflitlidir ve bunlarn her biri kendisine zg genifl, ayrntl zmleme planlar gerektirir. Ayrca her metne burada verilen sorularn tamamn yneltmek gerekmeyebilecei gibi, metnin niteliine gre yeni sorular sormak da gerekebilir. Buradaki planda gsterilen maddelerin bazlar, incelemek istediimiz metin iin katk yapc nitelikte olmayabilir. Bu
durumda metnin deerlendirilmesi aflamasnda onlardan uzun uzun sz etmeye
gerek yoktur. Bu, zmlemecinin metnin niteliine gre karar verebilecei bir
durumdur.
Metnin zmlenebilmesi iin yntemli olarak okunmas ve iyi anlafllmas flarttr. Bir metni okumak, oradaki yeni bilgileri ve bu bilgilerin dzenlenifl fleklini metne bal kalarak bir btn halinde kavramak demektir. Okurken kelimeleri ve
cmleleri anlamak, ok defa metni anlamak manasna gelmez. Metinde cmleler,
tutarl bir btn oluflturur ve ak ya da kapal bir biimde birbirlerine balanr. Bir
metni, metin yapan verilen bilgiler deil, bu bilgiler arasnda kurulan balardr. Bir
metni anlamak, ncelikle bu balar kavramaktr. yi bir okuma, bu iliflkilerin doru ve eksiksiz bir flekilde anlafllmas anlamna gelir.
159
zet
N
A M A
N
A M A
N
AM A
N
AM A
Metin ve edeb metin terimini tanyabilmek.

Metin, szckleri ve cmleleri belli bir ama iin,
belli bir bilinle belirli bir dzen ierisinde, organik btnlk salayacak flekilde yazlan yazdr.
Metin ayn zamanda zerinde inceleme, eviri vb.
alflmalar yaplan asl eser anlam taflmaktadr.
Edeb metin ise bir duygu, dflnce veya olayn
estetik amal olarak aktarlmas maksadyla dil
malzemesinin bir btnlk ierisinde dzenlenmesidir.
Edeb metnin niteliklerini deerlendirebilmek.
Edebi metin, dili iletiflim amacndan ok estetik
bir nesne oluflturmak zere kullanr. Edeb metinlerde sanatl ve ok anlaml bir dil kullanm
sz konusudur. Bu yzden bu tr metinlerin biim zellikleri, ierikten daha nemlidir.
Metnin edebiyattaki yerini aklayabilmek.
Metin, edebiyat sanat ve biliminin temel nesnesidir. Yazar, okur ve edebiyat oluflturan teki
btn faktrler metinde birleflir ve metne gre
konumlanr.
Metin trlerini zmleyebilmek.
Metin zmlemesi, bir eseri nesnel veri ve yntemlerle, para-btn iliflkisi balamnda incelemek ve anlamaya alflmaktr. Metin zmlemesi, flerh ve yorumdan genifl, elefltiriden daha dar
kapsaml bir alflma fleklidir.
Metin zmlemesinde uygun bafllang, metnin
iinde bulunduu edeb trn zellikleri ile uygulanmas gereken yntemin belirlenmesidir.
Her metin dahil olduu trn zelliklerine gre
zmlenebilir.
fiiir, anlatmaya dayal trler (hikye-roman), gstermeye dayal tr (tiyatro),dflnce aktarma
amal trler (deneme, fkra, makale vb.) gibi trler en baflta dil kullanma zellikleri, dflnceyi
sunma tarzlar gibi farkllklar taflrlar. Dolaysyla
yap zellikleri tamamyla birbirinden farkldr.
N
AM A
N
A M A
Metin okumadaki farkl yaklaflmlar tanyabilmek.

Metin okuma yntemleri ise metinlere yaklaflm
tarzlarna gre deiflir.
Metin zmleme yntemlerini aklayabilmek.
Metin zmleme trn ve yntemin belirledii
bir yaklaflmla paradan btne giden, paralarn
zelliklerini, birbiriyle ve btnle iliflkilerini arafltrarak, btncl bir sonuca ulaflmaktr.
160
Kendimizi Snayalm
1. Metin kavramnn en nemli zellii, afladakilerden hangisidir?
a. El yazs olmas
b. Baslmfl olmas
c. Yapsnn salam olmas
d. Btnlk taflmas
e. Konusunun tarih olmas
6. Btn metinlerin ortak noktas afladakilerden

hangisidir?
a. Bir iletiflim arac olan dili kullanmalardr.
b. Bir iletiflim arac olan anlaty kullanmalardr.
c. Dili fikir verici bir malzeme olarak grmeleridir.
d. Tezli ve organik olmalardr.
e. Dili kurmaca bir dnya olarak sunmalardr.
2. Afladakilerden hangisi edeb metinlerin zelliklerinden biri deildir?

a. Estetik ama taflmas
b. Sanatl olmas
c. eriin biimden daha nemli olmas
d. Biimin ierikten daha nemli olmas
e. Bilgi vermesi
7. Edeb metinde, dil ncelikle hangi amala kullanlr?

a. Estetik
b. letiflim
c. Fikir verme
d. Bildiri sunma
e. Psikolojik
3. Metin zmlemesinin edebiyat bilimi asndan

nemi afladakilerden hangisidir?
a. Yazar ve okurdan bafllayarak btn edebiyat
elementlerinin metne dayanmas
b. Yazarn zel hayatnn metinde grlebilmesi
c. Okurun metinden yeni bilgiler edinmesi
d. Edebiyat tarihilerinin metne deer vermesi
e. Metnin bir dil sanat olmas
8. Her metin ka geye sahiptir?

a. Biim ve ierikten oluflan iki ayr geye sahiptir.
b. Biim, ierik ve zden oluflan ayr geye sahiptir.
c. erik ve zden oluflan iki ayr geye sahiptir.
d. Tez ve ierikten oluflan iki ayr geye sahiptir.
e. Biim, tez, z ve ierikten oluflan drt ayr geye sahiptir.
4. Afladakilerden hangisi modern metin zmleme

yntemlerinden biri deildir?
a. Psikolojik okuma
b. Sosyolojik okuma
c. Elefltirel okuma
d. Teknik okuma
e. zlenimci okuma
9. Metin zmlemesinin amac afladakilerden

hangisidir?
a. Btn incelemek
b. Paralar incelemek
c. Btn paralara ayrmak.
d. Paralar kavramak
e. Sistemi kavramak
5. zmleme yntemleri uygulanrken farkl trlerdeki metinlerin hangi ortak noktada birlefltikleri dflnlr?
a. Dili organik btnlk amacyla kullanmnda
b. Fikir verici olmalarnda
c. Kurmaca bir dnya sunmalarnda
d. Edeb sanatlara baflvurmalarnda
e. Tezli olmalarnda
10. Bir edebiyat eserini belirli bir yntemle, edebiyat

biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biimde okumaya ne ad verilir?
a. Teknik okuma
b. zel okuma
c. Genel okuma
d. Elefltirel okuma
e. Felsefi okuma
161
Okuma Paras
Soyut Grnt: fiiirde soyut grnt, en genelde imge
ve simgelere dayal olarak gereklefltirilir. Dilin bilinen
temel, asl ve birinci karfllklarnn yan anlamlarnn dflnda baflka fleyleri arfltrmas ve hayalimizde bilinen
anlamlarndan baflka anlamlar canlandrmasdr. Sz
varlklarnn temel anlamlar, yan anlamlar ve arflmsal anlamlar vardr. Soyut grnt, bu arflmsal anlam boyutunu oluflturur. Soyut grnt kendi iinde flu
geleri iermektedir:
- mge: fiiirin en temel unsurlarndan birisi imge retmedir. Bu balamda dilin sz, anlam ve heyecan sanatlarndan yararlanlarak okuyucunun gz nnde hayal grntler oluflturulur. Bunun klsik Trk edebiyatndaki
ad mazmun, yeni Trk edebiyatndaki ad da imgedir.
Mazmun, beytin tamamnda flair tarafndan hedeflenen
mana, fliirin arka plnnda gizlenen anlamdr. Mazmun,
dflncenin zekya dayal olarak beytin iinde gizlenmifl
hali, inan, din, efsane, rf, gelenek, kltr ve yaflama biiminin gndermeli olarak kodlanmas ve klsikleflmifl,
kalplaflmfl, ortak teflbihler sistemidir.
Mazmun, ayn kltrel havay teneffs eden, ayn inanca sahip, ayn malzemeyi, ayn sabit kurallar iinde kullanan flairlerin ortak mecazlaryla rlen ve kalplaflan
bir fleydir. Bir anlamda kolektif, genel, ortak mecazlara
dayanr. mge ise farkl dnya grfllerine sahip, farkl
kltrel havalar soluyan, farkl yap ve malzemeyle alflan modern zamanlarda farkl adacklarn mensubu
olan flairlerin bireysel, yeni, zgn mecazlaryla kurulur.
mgenin Bat dillerinde image, imagination, imagine gibi karfllklar var. Trkede ise flu karfllk ve ifadeler de kullanlmfltr: mgelem, hayal, hayal gc, tahayyl, mahayyile, resim, timsl, sret, sret-i hayliyye (hayal resim ve grnt), sret-i zihniyye (zihinsel
resim), sret-i mahssa (zel bir resim ve grnt), sret-i akliyye (aklla oluflturulan bir resim), sret-i ihss
(hissettirme grnts), bir fleyin veya bir kimsenin
kavranfl, grsel arflm ve benzetme. Soyut grnt
oluflturmann en belirgin karfll olan imge, ierii etkili bir biimde sunma tekniklerinden biridir. Bilim adam, bulduklarn kavramlarla, terimlerle kantlamaya, filozof nermelerle, kyaslarla yorumlamaya, flair de imgelerle gstermeye, sergilemeye alflr.
En genel anlamyla imge, dinleyici ya da okuyucunun
zihninde oluflturulan, retilen ve izilen grnt ve
duygulardr. Okuyucunun gznde zgn arpc grntler oluflturmaktadr. fiairin dfl dnyadan gzlem-
leyerek, izleyerek, hissederek, bizzat yaflayarak elde ettii alglarn zihninde, hayal dnyasnda anlaml bir btne kavuflarak uyumlu bir grnt oluflturmasdr. Grleni grnen zelliklerinden soyutlayarak, onlar bir
kenara iterek bambaflka bir biime dnfltrerek sunma biimidir.
mge, dilin ak ve kesin tanmlama, adlandrma, gsterme ve belirtme zeliinden te benzerlikler ve arflmlar yoluyla duygu, dflnce, hayal ve heyecanlarmz karfllayacak flekilde ifade imknlarnn genifllemesini salar.
mge oluflturma, dfl dnyadan setiimiz kimi nesnelerle zihnimizde soyut olarak anlaml bir grntye dnfltrme demektir. mge retme, gl bir sezgi gcne
baldr. mge, dfl gerei aynen deil, tasarlanan gerei vermektir. Dfl dnyada somut bir nesnenin karfll olmayan imgenin nesnel bir karfll yoktur. Ancak
baz nesneleri, baz olgular ve olaylar arfltrabilir.
mge ile hayal birbirine ok yakndr. Hayal, tasavvuru
mmkn olan gstergelerdir. Hayal, dfl dnyann dil
vastasyla kafamzda soyut grntler halinde uyanmasdr. Hayal, dfl dnyadaki, tabiattaki varlklarn ve eflyalarn szler araclyla insan zihninde uyanan grntleridir. Hayal, gereki ve makl olduu lde inandrc ve etkili olur. fiiir, byk oranda okuyucunun gz nnde gzel, etkili ve parlak hayaller uyandrma
sanatdr. Birer arac olan kelime ve cmleler bize varlk, olay ve olgularn gereini deil dolayl olarak iflaret ettikleri hayallerini verirler. Hayaller, ince ve zgn
olmaldr. fiair, kullanla kullanla iyice harclem olmufl, arflm ve etki deerini yitirmifl olan eskimifl imgeler tekrarlamaktan kanp yeni ve zgn imgeler
retmelidir.
mge, salt bir ss ve flekilden mi ibaret yoksa flairin i
dnyasna, ruhsal durumuna ve dflncesine karfllk
gelen bir fley mi?
mge olufltururken benzetme, istiare gibi sanatlardan
yararlanlr.
mgenin oluflum aflamalar flunlardr:
1. fiair dfl dnyay gzlemler,

2. Zeks ve sezgi gcyle gzlemledii unsurlardan bir seme yapar,
3. Bilincinde, flair duyarlnda bunlar arasnda deiflik iliflkiler ve balantlar kurar,
4. lgin gelebilecek anlaml, hayret ve hayranlk uyandrc soyut bir grnt elde
eder,
162
5. Bu zgn grnty dile dker.

mgenin zgn olmas gerekir. Daha nce tekrarlanp
duran imgelerin biraz deifliklikle yeniden tekrarlanmas flair iin bir zaaftr. fiairin gc zengin ve zgn imge retebilmesiyle llr.mge olufltururken baflvurulan yollardan bazlar flunlardr:
-Benzetme: Teflbih sanat. Varlklar ve kavramlar aras
benzer ilgileri dile getirmek. Benzetmenin gerekleflebilmesi iin 4 temel genin olmas gerekir: 1. Benzetilen (mflebbeh). Asl unsur olup bir fleye benzeyendir.
Zayf zelliklere sahiptir. 2. Benzetmelik (mflebbehnbih). Benzetmede kendisinden yararlanlan, yani
kedisine benzetilen daha gl ve yksek zelliklere
ve niteliklere sahip olan fleydir. 3. Benzetme yn
(vech-i flebeh, maksad- teflbih). Benzetilen ile benzetmelik arasnda baz bakmlardan benzerlik vardr. Birbirlerine benzeyen varlklarn hangi bakmdan benzedii hususu. Biim, renk, tat, kuvvet vs. 4. Benzetme edat (edt teflbh, vsta-i teflbh). Gibi, sanki, gya, tpk,
nitekim, deta, benzer gibi edatlar ya da bu grevdeki
kelimeler benzerlik ilgisi kurar. Benzetmede bu 4 temel
genin tamam kullanlmayabilir; bazs kullanlarak da
benzetme yaplabilir. Edip Cansever, Mendilimde Kan
Sesleri fliirinde benzetme sanatna dayal olarak insann kifliliinin yaflad fiziksel evresi tarafndan biimlenmesi imgesine yer veriyor:
nsan yaflad yere benzer
O yerin suyuna, o yerin toprana benzer
Suyunda yzen bala
Topran iten iee
-Eretileme: (Yun. Metaphora) stiare sanat. Bir yerden bir yere gtrmek. Bir fleyi aradaki benzerlik ilgilerinden dolay baflka bir fleyin adyla anma. Tabiatta bulanan baz varlklar ve canllarn isimleri, deiflik zellikleri insanlarn baz zelliklerini karfllamak zere dn
alnr ve insann dikkat ekilmek istenen zellii baflka
varlklarn zellikleri zikredilerek belirtilir ki bu etkiyi
kuvvetlendiren edeb bir sanattr. stiare sadece insanla
dier varlklar aras bir benzerlik iliflkisine dayanmaz ayn zamanda varlklar aras iliflkilere de dayanr.
rnek: Faruk Nafiz amlbelin Sanat fliirinden:
Sen raksna dalarken iin titrer derinden
iekli bir sahnede bir beyaz kelebein
Bu msralar okunca gzmn nnde, sahnede bir
balerini gsteri yaparken kendinden gemiflesine hayranlkla izleyen, kendi mill sanat deerleri yerine salt
Bat sanat ve kltrne hayran olan, mill duyarllktan
yoksun bir kiflinin bu zavall ve acnas hali canlanyor.
Bu imgenin oluflmasnda bir balerinin beyaz bir kelebe-
e benzetilmesi istiaresi nemli rol oynuyor.

Bir baflka rnek: Cemal Sreya, Mola fliirinde kartal
istiaresinden yola karak gzmzn nne kartala ait
zelliklere sahip bir dflman imgesi canlandryor:
Kartallar dolanyor generalim
Kartallar dolanr da dolanmaz da
Ka tane vurmuflum Mtarekede
-Kiflilefltirme: Personification. Teflhis sanat. nsana ait
baz zellikler, tavrlar dier varlklara yanstlarak, cansz varlklar ya da canllar insan gibi dflnlr.
rnek: Necip Fazln Kaldrmlar fliirinden:
Kaldrmlar, strap ekenlerin annesi;
Kaldrmlar, iimde yaflamfl bir insandr.
Kaldrmlar, duyulur skn iinde sesi,
Kaldrmlar, iimde uzayan bir lisandr.
Bir baflka rnek: Sezai Karakoun, Leyla ile Mecnun fliirinde atlara insana zg bir zellik olan rya grdrlr:
Atlar kiflneyip eflindi mi yerlerinde
Derler: Mecnunu dflnde mi grmfl bu at ne
-Mecaz- Mrsel: Benzetme amac olmadan bir sz
gerek anlamnn dflnda mecaz anlamda, baflka bir anlamda kullanmak. Bir fleyin parasn syleyip btnn
ya da btnn syleyip parasn, zeli syleyip geneli veya geneli zikredip zeli, nedenini syleyip sonucu
ya da sonucu syleyip nedenini kastetmek gibi durumlar
hep mecaz- mrseldir. Deyimlerin ou bu sanat ierir.
rnek: zdemir Asafn AAAAAA fliiri:
Senin birinci mutluluun gzellik.
Senin ikinci mutluluun gzellik.
Senin nc mutluluun gzellik.
Senin drdnc mutluluunu zledik.
Yeter gzlere verdiin anlamsz sergi.
lmn kapsna yneldik.
Bu fliiri okuyunca gzmn nnde salt sslenmeye,
gzel giyinmeye dayal biimsel, biyolojik ve fiziksel
bir gzellikle mutlu olan, bunun dflnda baflka bir kaygs ve deeri olmayan, kendini insanlarn gzlerinin
nnde bir sergi gibi sunmaktan hofllanan bir kz grnts canlanyor. Dolaysyla bu fliirde gzel grnmekten baflka kaygs olmayan kz imgesi vardr.
Baflka bir rnek: Yahya Kemalin Sefer fliirinden:
Hkn- Rm leflkeri yaklafltn grp
rn gerektirir alasa baht- siyhna
Burada ran, o lkede yaflayan halkn yerine kullanlmfltr.
-Karfltla Dayal mge retme: Sunulan imgenin grntdeki ereti zellii, etiketi ile zdeki, i mahiyet-
163

teki gerek zellii arasndaki karfltl, tezad nazara
verip bunu hissettirerek yaplan imgelem. rnek: Mehmet kifin stikll Marflndan:
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar
Medeniyyet dediin tek difli kalmfl canavar?
Bu iki msray okuyunca gzmn nnde flu iki imge
canlanyor: Kendini btn dnyaya meden olarak sunan, kendine byle bir etiket yapfltran; gerekte ise
vahfl bir canavara benzeyen emperyalist, smrgeci ve
iflgalci Bat, eski gcn kaybetmifltir. O, tek bir difli
kalmfl, brp duran, kpek gibi uluyan, saldrgan
bir canavardr. Grld gibi Batnn grntde meden, gerekte ise vahfl oluflu arasndaki karfltla dayal olarak bir imge retilmifltir.
1. d
2. c
3. a
4. e
5. a
6. a
7. a
8. a
Kaynaka: Roger Caillois, mgenin Yeri, Varlk,

1.3.1966, S.665; Emin zdemir, mge, Sanat Olay,
S.11, s.82; Hakan Arslanbenzer, mgenin lm, Akit,
26.4.1998; Turul Tanyol, Gsteri, Austos 1985, S.57,
s.26; Turul Tanyol, Gsteri, Ocak 1986, s.62, s.20; Erdoan Alkan, mge, fiiir Sanat, stanbul 1995, s.548.
-Simge: Simge, sembol, timsal demektir. temsl
teflbih ve temsl istiareler de afla yukar birer simgedir. Simge oluflturma, fleyler, unsurlar, varlklar, olgular
ve olaylar arasnda sezgiye, akla, zekya dayal kyaslamalarla benzerlik, arflm ve ilgiler kurmaktadr. fiair,
bir fleye baknca derin bir seziflle o varlkla ruh dnyasnda heyecann duyduu, nemine inand bir baflka
unsur, olgu ve olay arasnda arpc bir ilgi kurar ve i
dnyasnda derin yer eden fleyi sylemede ilk grd
unsuru bir arac olarak kullanr.
mge, birok unsurun bir araya gelmesiyle hayal bir
grnt oluflturmak iken; simgede, genellikle somut bir
unsurun hayal grntleri, soyut kavramlar, duygular, dflnceleri temsil etmesi sz konusudur. Simge denilen unsur, genellikle somut bir varlk, bir obje, bir eflya olur ve arflmlar, muhakemeler, tesadfler, alflkanlklar, benzer ilgiler yoluyla soyut deerleri akla getirerek temsil eder.
Simge, baz kuramclar tarafndan i sezi simgesi (analojik sembol/intuitif sembol) ve akl ve zek simgesi
(entellektalist sembol) gibi ksmlara ayrlabilirse de
bu, olguyu karmaflk hale getiren gereksiz bir ayrmdr.
Nurullah etin, fiiir zmleme Yntemi, nc Basmevi, Ankara, 2003, s.95.
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise Metin Nedir blmn

gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Metin zmlemesi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Metin zmlemesi Yntemleri blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Metin zmlemesi Yntemleri blmn gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
164
Abrams, M.H. (1985), A Glossary of Literary Terms,
Newyork, Holt, Rinehart and Winston, Inc.
Aktafl, fi. (1993). Edebiyatta slup ve Problemleri,
Ankara, Aka Yaynlar.
Aydn, M. (2007). Dilbilim El Kitab, stanbul,
3F Yaynevi.
Barthes, R. (1989). Yaznn Sfr Derecesi, (ev. Tahsin Ycel), stanbul, Metis Yaynlar.
Barthes, R. (1993), Gtergebilimsel Serven, (ev.
Mehmet Rifat-Sema Rifat), stanbul,
Yap Kredi Yaynlar.
etiflli, . (2000). Metin Tahlillerine Girifl, RomanHikye, Isparta, Tura Matbaas.
etiflli, . (2004). Metin Tahlillerine Girifl 1, fiiir, Ankara, Aka Yaynlar.
Filizok, R. (2001). Anlam Analizine Girifl, zmir, Ege
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Filizok, R. Edeb Analiz Nedir?, http://www.ege-edebiyat.org/docs/454.pdf
Gktrk, A. (1988), Okuma Urafl, stanbul, nklp
Kitabevi.
Kaplan, M. (1979), Hikye Tahlilleri, stanbul, Dergh
Yaynlar.
Kaplan, M.(1994), fiiir Tahlilleri I, stanbul, Dergh
Yaynlar.
Kaplan, M.(1994), fiiir Tahlilleri II, stanbul, Dergh
Yaynlar.
Maren-Grisebach, M. (1995). Edebiyat Biliminin Yntemleri (ev. Arif nal), Ankara, Atatrk Kltr
Merkezi Yayn.
Wellek, R.-Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi (ev.
mer Faruk Huyugzel), zmir, Akademi Kitabevi.
Ycel, T. (2007), Elefltiri Kuramlar, stanbul, Trkiye
fl Bankas Kltr Yaynlar.
10
Amalarmz
N
N
N
N

Bir fliirin nasl zmlenmesi gerektiini grebilecek,
fiiiri fliir yapan temel unsurlar adlandrabilecek,
fiiirin amlanmas gereken simgesel bir dile sahip olduunu anlayabilecek,
fiiirin ahenkli bir edebiyat tr olduunu ayrt edebilecek
Anahtar Kavramlar
fiiir
zmleme
Metin
Konu
zlek
Duygu
Dflnce
Varlk
Olay
mge
Simge
lkrnek
Nazm fiekli
Metinleraras liflkiler
Dil
slup
Ahenk
Kafiye
Vezin
erik Haritas
Yeni Trk
Edebiyatna Girifl
Metin zmleme
rnekleri: fiiir
YAHYA KEMAL BEYATLININ

ATK-VALDEDEN NEN
SOKAKTA fiRNN
ZMLEMES
AHMET MUHP DIRANASIN
SERENAD fiRNN
ZMLEMES
FARUK NAFIZ AMLIBELN
SANAT fiRNN ZMLEMES
BEHET NECATGLN KURfiUN
fiRNN ZMLEMES
Metin zmleme
rnekleri: fiiir
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
D iin
K K A flu
T kitab okufiiir zmleme yntemi ve terimleri hakknda kuramsal bilgi edinmek
yunuz: Nurullah etin, fiiir zmleme Yntemi, nc Kitap, Ankara 2009
SIRA SZDE
N N
YAHYA KEMAL BEYATLININ ATK-VALDEDEN

NEN SOKAKTA fiRNN ZMLEMES
AMALARIMIZ
Bu nitede zmlemesini yapacamz ilk fliir yeni Trk fliirinin
byk adlarndan
Yahya Kemal Beyatlnn Atik-Valdeden nen Sokakta adl eseridir.
ATK-VALDEDEN NEN SOKAKTA
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
-Nihad Sami Banarlyaftardan nce gittim Atik - Valde semtine,

Ka defa getiim bu sokaklar, bugn yine,
Sessizdiler. Fakat Ramazan mneviyyeti
Bir tatl intizra evirmifl skneti;
Semtin orulu halk, szlmfl benizliler,
Sessizce arfldan dnyorlar birer birer;
Bakkalda bekleflen fkar kzcazlar
Az ok yaknda sezdiriyor top ve iftar.
Meydanda kimse kalmad artk btn btn;
Bir top grltsyle bu sahilde bitti gn.
Top grleyip oru bozulan lhzadan beri,
Bir nurlu nefle kaplad kerpiten evleri.
Yrab nasl ferahl bu lem, nasl temiz!
Tenh sokakta kaldm orusuz ve neflesiz.
Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam
Hadsiz yaflatt ruhuma bir gurbet akflam.
Bir tek dflnce oldu teselli bu derdime:
Az ok ferahladm ve dedim kendi kendime:
Onlardan ayrlfl bana her an zntdr;
Madem ki byle duygularm kald, ok flkr.
(Hrriyet Gazetesi, 6 Mays 1956.)
168
Yahya Kemal, bu fliirin yazlfl ile ilgili olarak Orhan fiaik Gkyaya flu bilgileri veriyor: Ben Modada otururdum. 1913ten sonra skdara alflmfltm. Atik
Valideye yrdm. ki fliirim vardr, o zaman sylemiflimdir. Biri Ziyaret, teki de
Atik-Valideden nen Sokakta. Bir Ramazan gn, Modadan, Mslman diyar
olan Atik Valideye gittim. ftara befl on dakika kala sokakta idim.
Manzumede anlattm gibi halk birer birer evlerine ekildiler. Ben Tenha sokakta kaldm orusuz ve neflesiz. zldm, iskeleye geldim. stanbula geecektim. Vapurda kifin dostu olan bir zata rast geldim. Eer kif, benim duyduum
slmn flevkn, hznn duymufl olsayd baflka trl olurdu. O, slmn ykseliflini, slmn akidini terennm etti. fiiir, Atik Validenin iftar saatidir. O zat teslim
SZDEfiaik Gkyay, Eski, Yeni ve tesi, Seme Makaleler 1, letiflim
etti bunu. SIRA
(Orhan
Yay., stanbul 1995, s.241).
SIRA SZDE
D fi N E L M
I. erikD fi N E L M
erik incelemelerinde fliirler

belliS bafll
flu gelerle
O R olarak
U
ele alnr: konu, izlek,
dflnce, olay, varlk, duygu,
grnt.
DKKAT
Konu, bir eserde ele alnan
SIRA SZDE
dflnce,
olay ve durumdur.
AMALARIMIZ
fiiirleri nce flu ierik geleri bakmndan inceleyeceiz: Konu, izlek, dflnce,
O R U grnt.
olay, varlk, Sduygu,
1. Konu: fiiirin konusu ramazandr. Bu metin, ramazan ay, bu ayda oru tutan
Trkler ve flairin
bunlar karflsndaki konumunu irdeleyen bir fliir. Daha genel anDKKAT
lamda ramazan izlenimleri aktarlyor. Trk edebiyatnda ramazniyye, ramazannme geleneksel bir trdr. Nesib blmnde Ramazan anlatan kasidelere
SIRA SZDE
ramazniyye
denir. Enderunlu Fazl, Sabit gibi flairlerin ramazniyyeleri meflhurdur. Ayrca Trk edebiyat ramazan manileri bakmndan da olduka zengin bir
birikime sahip.
Yahya Kemal bu fliiriyle geleneksel anlamdaki ramaznnamelerden
AMALARIMIZ
biraz farkl bir ramazan fliiri yazmfltr.
N N
K T A P
Tzlek,
E L Efliirde
V Z Ygze
O N arpan,
dikkati eken zet fikirdir.

Konunun flaire zg bir
biimde grnfl,
yorumlanfl ve deerlendirifli
izlei
N T Everir.
R N EAna
T izlek (ana
fikir), fliirin btnne
yaylan, onun teki btn
gelerini etrafnda toplayan,
dolaysyla fliirin merkez
konumunu iflgal eden temel
iletidir. Ana izlei besleyen,
fliirin tmnde deil de
msralarda yer alan kk
ve ksa izleklere ise yan
izlekler (yan iletiler) denir.
Ramazanname
daha genifl bilgi isterseniz, flu kitab okuyunuz: mil elebioK konusunda
T A P
lu, Ramazanname, MEB, stanbul 1995.
2. zlek
fiair, bu fliiri kanalyla okuyucularna flu iletiyi aktaryor:
T E(tema,
L E V Z Y Oileti):
N
Bilim adam, sanat, aydn, ynetici, brokrat ya da varlkl kesim, mensubu bulunduu milletinin hayat tarzn fiiliyatta benimsemese ya da uygulayamasa bile en
azndan inan, duygu, heyecan balamnda onlarla beraber olduu bilincine sahip
N Tbir
E R Nizgide
ET
olmal, ortak
buluflmal ya da en azndan milletinin kltrel deerlerine
ve yaflama biimine sayg duymallardr.
Nitekim bu izlein yansmasn toplumsal hayatmzda grmekteyiz. lkemizde
insanlar, slm -kimi az kimi ok- deiflik derecelerde yaflarlar. Befl vakit namaz
klmayan Cuma klar, hi namaz klmayan oru tutar; ne namaz klp ne oru tutan, Ramazan Bayramn kutlar, ortak coflkuya katlr. Herkes snnet olur; dn,
cenaze trenleri genellikle slm detlerine gre yrtlr. Bu durum, lkemizde
sosyal hayata slm kltrnn havasnn egemen olduunu gsterir.
Yahya Kemalin istedii de budur: Trk milleti, mill birlik ve btnln koruyarak karfllkl anlayfl, hoflgr iinde ortak ruh, duygu, heyecan ve birlik idealini ve bilincini kaybetmemelidir. Birbirine yabanc, hatta dflman kesimlere blnmemelidir. Trk milletinin tamamnn mill birlik ve btnlk iinde olmas temel flarttr.
fiiirde izlei arpc bir biimde yanstan ana rge (ana motif, leitmotiv), fliirin
son iki msradr.
10. nite - Metin zmleme rnekleri: fiiir
3. Dflnce: fiiirin barndrd dflnce unsuru hikmettir. fiair, hakmne bir

yaklaflm ortaya koyuyor. ok incelikli, ok estetik bir planda bilgece bir tavr sezdiriyor. fiiirin yazld 1934 yl ve sonraki dnemde Trk milletinin sosyal sorunlarndan biri, baz sekinlerle millet arasndaki kltr, inan ve yaflama biimi alanlarndaki kopukluktu. Bir bakma fliir, dflnsel boyutuyla o dnemin gncel bir
sorununa zm nerisidir.
4. Olay: Kimi fliirlerde gemiflte olup bitmifl ve yaflanmfl birtakm olaylara yer
verilir. Bu fliirde olay, hem tahkiye hem de arflm dzeyinde paralel olarak ve
dengeli biimde yerlefltirilmifl. Yzey yapda yer alan olay unsuru, hem hikye
edilmifl hem de bunun derin yapda tekabl ettii izler, sonular, karmlar, deiniler verilmifltir. Olay boyutuyla iki katmanl olan fliiri bu ynyle inceleyelim:
Yzey yap: Hikye edilen olay: Modada oturmakta olan Yahya Kemal, hemen
her gn skdara gidip oray keflfe alflr. Yine bu ziyaretlerin birinde 1934te bir
Ramazan gn iftardan ksa bir sre nce Atik-Valdeden Karacaahmete inen dar
bir sokakta durur. Halk, kerpi evleri, bakkal dkknn seyreder. Birok kez getii sokaklar yine sessizdir. Etraf sessiz olmasna ramen ramazan maneviyyeti bu
skneti tatl bir bekleyifle evirmifltir. Semtin szlmfl benizli orulu halk, arfldan, iflten gten sessizce birer birer dnmektedirler. Fakir ailelerin kk kz ocuklar alflverifl iin bakkalda bekleflmekteler.
Bu durum, iftar topunun atlfl zamannn yakn olduunu sezdirmektedir. Bir
sre sonra herkes iftar etmek zere evine ekilmifl, ortalkta kimse kalmamfltr. Nihayet top atlr ve iftar edilmeye bafllar. Top atlp fakir mahalle halknn orucunu
bozmasndan itibaren kerpiten evlerinin iini bir mutluluk, nefle ve coflku kaplar.
Oru tutmayan flair, sokak ortasnda yalnz baflna kalakalr. Milletin ortak neflesine, iftar coflkusuna katlamamfltr. Kendisini gurbette gibi hisseder. zlr. Fakat
kendisini teselli edecek tek dflnce, onlardan ayr kalmann verdii znty hissetmesi, yani en azndan bu bilince ulaflmasdr. Sonra taksiye binip Modaya, yaflad yere dner.
Derin yap: fiiirde ama, bu olay anlatmak, okuyucular bu olaydan haberdar
etmek deildir. Anlatlan bu olay kanalyla flairin vermek istedii baz mesajlar vardr. zlei oluflturan bu mesaj, fliirin son blmne sindirilmifltir.
Duygu Katman: fiiirde nce karamsar bir his olarak gurbet ve yalnzlk duygusu dfla vuruluyor; ancak daha sonra bu, iyimser bir duygu olan mide evriliyor.
fiair, farkl, modern bir yaflam tarzyla sosyal anlamda mensubu bulunduu milletinin hayat tarznn dflnda kaldndan, iftar vakti herkes evine ekildiinde kendini ortada kalakalmfl, yalnz bir adam olarak hissediyor. Sonra bu sosyal yalnzlk ve gurbet, felsef plana aktarlyor. Milletinin ortak hissiyatnda, coflkusunda, fiiliyatnda eriyip mill bir kiflilie ulaflamamann verdii bir ac (gam) hissediyor.
Bu durum, flairde snrsz derecede bir gurbet akflam yaflatyor. Milletinin yzyllar boyu yaflayageldii Trk-slm hayat tarznn dflnda kalmfllk, bir gereklik
olarak onu rahatsz ediyor; ancak onlardan ayr kalmfllk hlinin bilincine varmann, bunu itiraf etmenin de bir aflama olduunu, hi olmazsa piflmanlk duyarak
dflnce plannda onlarla beraber olma isteini hissettiinden, kendince bir teselli buluyor. Bu da sosyal btnlk iinde kendine bir yer edinmifllik tatminine dayal iyimser bir mittir.
169
Bir fliirde vurgulanmak
istenen duygu ve
dflncenin etkisini
artrabilmek iin sk sk
yinelenen arpc ifadeye
ana rge denir. Bylece
temel iletiyi pekifltirme
amacna dnk olarak
kullanlr. Bunun yannda
ahenk salama ifllevinden
de yararlanlabilir.
170
Nesnel Grnt: Buna

fotoraf grnts ve
fotoraf gzlemcilii de
denir. Dflarda seyredilen
manzara gze hitap edecek
flekilde renk, flekil ve izgiler
ne karlarak sunulur.
Tasvir tekniinden bolca
yararlanlarak varlklarn
gerek zellikleri, canl ve
renkli olarak bire bir verilir.
Kelimelerle resim yapmaya
tasvir denir.
6. Grnt:
Grnt, fliirin grme duyumuza hitap eden boyutudur. Sabit ya da hareketli
dfl dnya manzaralar, tabiat tasvirleri, olay, olgu ve insana ait grntler fliirin asli unsurlardr.
Grnt, flair tarafndan ya hibir deifliklik yaplmadan olduu gibi ya da baz deiflikliklerle sunuluyordur.
a. Nesnel Grnt: fiair, Atik-Valde semti halknn bir ramazan akflam ortaya
koyduu toplumsal hayat grntlerini dinamik yaps iinde nesnel bir flekilde
tasvir ediyor. Grnty fazla deifltirmeden, plak hliyle veriyor. Benzetmelere,
sfatlara fazlaca baflvurulmadan grnt ve olay yanstlyor. Sokaklarn sessizlii,
semtin orulu halknn szlmfl benizli olmas, fkara kzcazlarn bakkalda
bekleflmesi, meydanda kimsenin kalmamas, bir top grltsyle sahilde gnn bitmesi gibi olgular ve durumlar, hep nesnel olarak tasvir edilmifltir. fiair,
bunlar deifltiren, baflkalafltran znel tasvirlere fazla yer vermemifltir.
b. znel Grnt: Ancak zaman zaman znel anlamda resimsel bir grnt
de iziliyor. Mesel Ramazan maneviyyetinin skneti bir tatl bekleyifle evirmesi, gzledii lemin ferahl ve temiz olmas gibi.
c. Soyut Grnt Unsurlar: (Bu konuda daha genifl bilgi iin 9. nitenin
okuma parasna yeniden baknz)
fiiirde soyut grnt, genel olarak imge ve simgelere dayal olarak gereklefltirilir.
mgeler:
Top grltsyle sahilde gnn bitmesi: Bu, zamann ve dfl dnyann milletin
hayat tarzna gre flekillenmesini ifade eder. Burada Yahya Kemal, bizim btn bir
tarihimizi ren Trk-slm hayat tarzn ok arpc biimde imgeye dnfltrme
baflarsn gsteriyor. Trk milleti, slml bir inan ve hayat tarz olarak benimsedii gnden beri dfl dnya zamanna, takvime kendi mhrn vuruyor: Gn
sabah ezanyla bafllatmak, akflam ezan vaktiyle bitirmek gibi.
Ahmet Haflimin Mslman Saati adl yazs ile bu fliiri yan yana okumak lzm. Haflim, o yazsnda flyle diyordu: Eskiden kendimize gre yaflayflmz, dflnflmz, giyiniflimiz ve kendimize gre dinden, rktan ve ananeden (rf) hayat
alan bir zevkimiz olduu gibi bu hayat slbuna gre de saatlerimiz ve gnlerimiz vard. Mslman gnnn bafllangcn flafan parltlar ve sonunu akflamn
flklar tayin ederdi. (...) Iflkta bafllayp flkta biten on iki saatlik ksa, hafif, yaflanmas kolay bir gnmz vard. Mslmann mesut olduu gnler, iflte bu gnlerdi. (Ahmet Haflim, Bize Gre, G.L.,F.S., hzl. Mehmet Kaplan, Ankara 1981, s.102)
Kerpiten evleri nurlu bir neflenin kaplamas: Kerpiten evler, fakir, kendi hlinde, geleneksel deerlerine bal, muhafazakr Mslman Trk milletinin simgesidir.
Nurlu nefle de bu milletin huzurunu, mutluluunu slmdan almas, dnyev olmaktan ok uhrev beklentileriyle mutlu olmasn simgeliyor. mgenin bir btn olarak karfll ise gerek huzurun ve mutluluun maddede, zenginlikte, refahta, makam
ve mevkide deil; inanta, ruhta, kalbin samim olarak baland manev deerlerde
olduu vurgusudur. fiair, bu imgeyle felsef planda bir tepkisini de ortaya koyuyor.
Pozitivist, materyalist ve rasyonalist mantk, insanlara mutluluun bu dnyada; insann biyolojik varlnn ve bedeninin madd ihtiyalarnn tatmin edilmesiyle, teknik
imknlarn artrlarak gndelik hayatn kolaylafltrlmasyla, konforun ykseltilmesiyle
mmkn olacan telkin etmiflti. Yahya Kemal, bu yaklaflma bir reddiye olarak gerek huzurun kerpi evlerde, yani dnyev ve madd imknlardan yoksun flartlarda bile ancak manev tatmin yoluyla mmkn olabilecei tezini ileri sryor. Yani huzur
iin birinci derecede belirleyici etken, madde deil maneviyattr tezini.
znel grntnn iki biimi

vardr. fiairin fliiri iin
gerekli olan dfl dnya
malzemesini, dfl dnya
varlklarnn grntlerini
olduu gibi deil istedii
gibi tasvir etmesine
resimsel grnt denir.
Gerek dnyada, doada
olmayan tamamen flairin
hayalinde rettii grnt
ise hayal (muhayyel)
grntdr.
mge, en genel anlamyla,
dinleyici ya da okuyucunun
zihninde oluflturulan,
retilen ve izilen grnt ve
duygulardr. Baflka bir
deyiflle, okuyucunun
gznde zgn ve arpc
grntler oluflturmaktr.
171
Yurdun iftarndan uzak kalmann flairin ruhuna snrsz bir gurbet akflam yaflatmas: Yahya Kemal, burada kiflinin milletinin toplumsal ve kltrel yapsndan kopuk bir kiflilik ve yaflam biimi sergilemesinin ona ruhsal bir yalnzlk duygusu vereceini ima ediyor. Buradan yola karak ulaflt sonu, milliyet duygusudur. nsann, var oluflunu tek baflna gereklefltiremeyecei, ancak milletiyle her anlamda
btnleflerek yani mill bir kimlik ve kiflilik kazanarak insan oluflunu tamamlayabilecei dflncesine ulaflyor.
fiair, kiflisel olarak bu acy hep yaflamfltr. inden kt Trk-slm toplumunun muhafazakr hayat tarzndan kopmufl olan flair, Batya gitmifl, orada modern
yaflam biimine alflmfl, dnflte ayn yaflam tazn srdrmfltr. Ancak duygusuyla, dflncesiyle, sanatyla, fliiriyle milletinin cemaat ruhu iinde erime, sine-i millete dnme hasreti eken bir evld olarak kalmfltr. Trk-slm cemaatinin imrenilesi hayatn hep dfltan gzlemifl, izlemifl, bir trl iine girememifl; ama bundan
hislenmifl, hasret ve iyi niyet duygularn fliirlerine ok gzel bir flekilde yanstmfltr. Yahya Kemal, Sleymaniyede Bayram Sabah ve baflka fliirlerinde de Trk-slm yaflam biimini ve mill ruhu hep dfltan seyreden, iine girmeyen, gzlemlerini ve izlenimlerini yanstan bir konumdadr.
lkrnek (Arketip): fiiirde ilkrnek olarak sadece fkara kzcazlar var. Fkara kzcazlar saf, temiz, gnahsz, hayallerini sadece iyi niyetlerle, masum isteklerle, insan duygularla donatan, madd, flahs menfaatler iin canavarlaflmamfl, dnyalk iin benliini yitirmemifl, fleref ve haysiyetini satmamfl, kimlik ve kifliliinden
dn vermemifl, kanaatkr, lkenin ve milletin safasna deil cefasna talip, kahrl, ilekefl, sessiz ve vakur, sknetli ve saygn, mazlum ama onurlu, ihtiyar tarihi
omuzlarna yklenmifl asil Trk milletinin temsilcisi olan ok yerinde ve arpc bir
ilkrnektir. Bir btn olarak milletimizi byle bir ilkrnekle temsil etmek olduka
iyi dflnlmfl ve iyi gzlem sonucu retilmifl bir prototiptir.
lkrnek, soyut grntye

dayal bir simgedir. Bir
ulusun toplumsal
bilinaltna deiflik
nedenlerle ve tarihsel
koflullarla yerleflmifl olan ve
zaman iinde bir biimde
nkseden ve ortaya kan
koflullara gre kendini belli
eden, gn yzne kan
ortak deerler, tipler ve
simgelere de ilkrnek denir.
II. fiekil
fiekil (biim) asndan bakmamz gereken en nemli ge nazm fleklidir.
Nazm fiekli
fiiirin nazm flekli, kafiyelenifl sistemi bakmndan dz kafiye (eflleme) dir. MsSIRA SZDE
ralarn kmelendirilifli bakmndan ise iki bende blnmfl. lk bent 13, ikinci bent
ise 7 msradan olufluyor. fiair, bent blmlemesini fliirin ieriine gre yapmfl. lk
bent, flairin gzlemledii ortam, durum ve kiflilerin tasvirini ieriyor.
D fi N Ekinci
L M bent ise
flairin bu ortam karflsnda kendi durumunu, izlenimlerini ve duygularn veriyor.
lk bentte, bir nesne olarak dfl dnya, ikinci bentte ise bir zne olarak flairin kenS O R U
di beni konu ediliyor.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Nazm flekli konusunda 6. nitenin ilk blmn yeniden okuyabilirsiniz.
III. Dil ve slp
SIRA SZDE
N N
Dil
fiiirde dilin iletiflimsel kullanmnn tesinde bir ifllevi vardr. AMALARIMIZ
fiair, duygusal ve imgesel yn ar olan bir dil kullanr. Bu dil, alfllmfl dzeninden sapmalar da gsterebilir. Szck, ifade ya da cmle yaplarnda bilinen kurallar ve alfllmfl yaplaK T A P
ra aykr olarak kimi deifliklikler, bozmalar, tretmeler, uydurmalar yapmak, genel olarak kurallar sabit dile aykr sapmalar olarak deerlendirilir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
172
Dil Sapmalar: Szck

(kelime), ifade ya da cmle
yaplarnda bilinen kurallar
ve alfllmfl yaplara aykr
olarak kimi deifliklikler,
bozmalar, tretmeler,
uydurmalar yaplmas, genel
olarak kurallar sabit dile
yazma aykr sapmalar
olarak deerlendirilir.
Dil Sapmalar:
fiiirde dil sapmas fazla grlmyor. Sadece fkar kelimesinde ses sapmas
balammda nl deifliklii yaplmfltr. Fukara kelimesini halkn fkar fleklinde syleyifl biimi flaire daha samim, scak, sahici ve etkileyici gelmifl olmal ki bu
kullanm tarzn tercih etmifl.
Meydanda kimse kalmad artk btn btn msra ifade ve cmle kuruluflu
bakmndan salam kurulmufl bir msra deil. btn btn ikilemesi, bu cmle
yaps iinde fazladan, ifllevsiz ve ereti duruyor.
Ayrca Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam / Hadsiz yaflatt ruhuma bir
gurbet akflam beytinde alfllmamfl badafltrma balamnda bir dilbilgisi sapmas vardr. Beyitten Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam, ruhuma bir gurbet
akflam (n) hadsiz yaflatt gibi bir cmle kyor. Ancak byle bir cmle oluflturma ve ifadeleri bu tarzda kurma, Trkenin doal yapsna aykrdr. Bunlara ek
olarak gurbet akflam tamlamas eksiktir, hadsiz yaflatt ifadesi yanlfltr ya da en
azndan gzel ve hofl bir ifade deildir.
Konuflma Dili:
fiiir, esas olarak stanbul Trkesiyle yazlmfltr. Ancak zaman zaman konuflma dili unsurlarna da yer veriliyor.
kilemeler: Birer birer, az ok, btn btn gibi ikilemeler dikkati ekiyor.
Cmle: fiiirde cmle kuruluflunda trl yap grlyor:
Ulant: Baz msralarn cmle yaps, sonraki msralara taflarak devam ediyor.
2., 3., 4., 18., 19., 20. msralarda olduu gibi. Bu, fliirin ayn zamanda hikye aktarm katmanna sahip olmasndan kaynaklanyor.
Cmlenin msrada bitmesi: 1., 9., 10., 13., 14., 17. msralarda olduu gibi.
Cmlenin beyitte bitmesi: 3., 4., 6., 8. beyitlerde olduu gibi.
Tasvir slp, varlklarn,

olgularn deiflik zellik ve
niteliklerini ak ak tasvir
etme, betimleme yoluyla
belirtme slbudur.
zlenimci slp: Bir
soyutlama olan izlenicilikte
dfl dnya, varlk, doa
(tabiat) grnd gibi
deil de flairin i
dnyasnda, ruhunda,
kalbinde, beyninde, ald
deifltirilmifl,
dnfltrlmfl biimiyle
yanstlr.
Dilde Tasarruf Yollar:

Baz fliirler, dilde tasarruf etmek iin sz varlklarnn kullanm ile ilgili olarak
baz teknik denemeler ve oyunlar yaparlar. Bunlarn bafllcalar ortak kullanm, eksiltili ifade, zel adlarn arflmlarndan yararlanma, kelime iine harf eklemedir. Burada ikisi grlmektedir:
Ortak kullanm: Hadsiz yaflatt ruhuma bir gurbet akflam / Bir tek dflnce oldu teselli bu derdime msralarnda gurbet akflam ifadesi hem nceki msran sonunda hem de sonraki msran baflnda anlaml olarak yer alabilecek bir ifadedir.
Eksiltili ifade: Meydanda kimse kalmad artk btn btn msranda btn
btn ifadesi, eksiltili bir ifadedir. fiair, okuyucularn bu ifadenin nne ve arkasna flu szleri getirmelerini beklemektedir: halk btn btn ekildi.
Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam / Hadsiz yaflatt ruhuma bir gurbet
akflam beytinde de eksiltili ifade vardr. Okuyucu, bu beyti kendi hayalinde flyle bir cmleye dnfltrerek yeniden retebilir: Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam, benim ruhuma bir akflam vakti gurbet ellerde kalakalmann verdii hzn ve acy derinden derine hissettirdi.
slp:
Dili zel ve zgn bir kullanfl biimi olan slup konuyu, duygu, dflnce ve
hayalleri anlatfl; ifade edifl, dile getirifl tarzdr. Bir flairin kendine zg tutumu, deyifli, syleyifl biimi onun slubunu verir.
fiiirde arlkl olarak tasvr slp ve izlenimci slp grlyor. fiiirin ierii de zaten tasvir edilen bir ortamdan duyulan izlenimlere yer veriyor. Ayrca son 3 msrada
i konuflma slbu bulunmakta ve genelinde de lirizmin hkimiyeti grlmektedir.
IV. Ahenk
Yahya Kemal, fliiri ahenkli klabilme kaygs gtmfl ve bunu da birka yolla gereklefltirmeye alflmfl. Bunlar:
Ses tekrarlar: fiair ses tekrarlar balamnda zellikle kafiyeye nem veriyor.
Her iki msra kendi arasnda kafiyelenmifl. Kafiye eflitlerinden de tam ve zengin
kafiyeye yer veriyor.
Tam kafiye: benizliler - birer, btn - gn, temiz - neflesiz, derdime kendime, zntdr - flkr
Zengin kafiye: semtine - yine, maneviyyeti - skneti, kzcazlar - iftar, beri - evleri, gam - akflam
Kelime Tekrarlar:
Msra ii kelime tekrar: 13. msradaki nasl kelimesinin iki kez tekrarndan
ahenk seziliyor.
Msra Bafl Kelime Tekrar: fiiirde deiflik msralarn baflnda bir kelimesi 4 kez
tekrarlanmfl. Ancak bunlar alt alta olmad iin belirgin bir ahenk oluflturmuyor.
kilemeler: fiair, kelime tekrarlarndan ahenk salamak iin belirgin biimde ikilemelerden yararlanmfl: birer birer, az ok, btn btn, kendi kendime.
Redif: fiiirde redif olarak bir tek derdime - kendime kelimelerindeki -me
ekini gryoruz.
Ses Dalgalanmas
Vezin (l): Yahya Kemal, aruz veznine nem veren bir flair. Bir fliiri dflnda
btn fliirlerini aruzla yazmfl. Bu fliiri de aruzun Mefl / Filt / Mefl /
Filn vezniyle yazlmfltr.
nlem: 13 msrada nleme bal ses dalgalanmas grlmektedir.
Ayrca tabii fliirin tamamna sinen dern bir ahenk kuvvetle hissedilmektedir.
AHMET MUHP DIRANASIN SERENAD fiRNN

ZMLEMES
SERENAD
Yeflil pencerenden bir gl at bana,
Iflklarla dolsun kalbimin ii.
Geldim iflte mevsim gibi kapna
Gzlerimde bulut, salarmda iy.
Alan bir glsn sen yaprak yaprak,
Ben aflkmla bahar getirdim sana;
Tozlu yollarndan getiim uzak
klimden flarklar getirdim sana.
fieffaf damlalarla titreyen, ar
Koncann altnda bklmfl her sak
Seninin dallardan szlen tr,
Seninin karanfil, yasemin zambak...
Bir kufl sesi gelir dudaklarndan;
Gzlerin, gnlmde aan nergisler.
Dflen pfllerdir dudaklarndan
Mor akasyalarda rperen seher.
173
Ahenk, fliirin szleri,
kelimeleri, msralar ve
msra bekleriyle bir btn
halinde, ideal anlamda
kendi i uyumunu kurarak
meydana getirdii gzel, hofl
tn ve sestir.
174
Pencerenden bir gl attn zaman

Iflkla dolacak kalbimin ii.
Geiyorum mevsim gibi kapndan
Gzlerimde bulut, salarmda iy.
I. erik
fiiirin Ad Hakknda Ksa Bir Bilgi: Bat dillerinde geen serenat kelimesinin anlam, Gece vakti sokakta sevgilinin penceresi altndan verilen kk konserdir.
Serenat, genelde bir mzik terimidir. Mesela Mozartn Serenata notturna, Vaughan Williamn Serenade to Music, Benjamin Brittenn Serenade adl eserleri rnek olarak gsterilebilir. Serenat, sevgiliye aflk ilan etme biimlerinden biridir.
Aflk duygusunun belli bir atmosfer, mekn, zaman ve grnt iinde sunulufl biimidir. Bu da genellikle bir yaz akflamnda mehtapl bir gecede bahesi ve duvarlar gzel ieklerle, sarmaflklarla ssl sevgilinin penceresinin nnde ona olan
sevgi duygularn mzikal bir slup iinde, romantik bir duyarlkla dile getirmedir.
Bunun biraz tiyatroya zg bir yan vardr.
Daha ok Ortaada, Batl lkelerin burjuva evrelerinde ortaya kp geliflmifl
olan serenat, deiflik trde edeb eserlere de yansmfltr. Tiyatro, fliir gibi edeb trlerde birok serenat motifine rastlanmaktadr. Shakespearein Romeo ve Juliet adl oyununda ok arpc bir serenat sahnesi bulunmaktadr. Ayrca Shelleyin ndian Serenade adl metni de iyi bir rnektir.
Klasik Trk fliirinde sevgiliye hitap, sevgiliye aflk flarklar syleme gelenei Batl serenattan olduka farkldr. Batl serenatta flk ile sevgili somut olarak muhatap
olur, karfl karflya gelirler. Klasik Trk flairi ise karflsnda bulunan sevgiliye deil; gyab olarak grmedii, hatta somut kiflilii belirsiz olan hayal sevgiliye hitap eder.
Trk halk fliirinde ise sevgililer, birbirlerine daha yakndr. flk, pnar baflnda, dere kenarnda ya da kyn herhangi tenha bir yerinde grp flk olduu somut sevgiliye aflk fliirleri syler. Dolaysyla Trk halk fliiri, Batl serenat geleneine biraz daha yakndr. Mesela Karacaolann fliirlerinde bunun somut rneklerini grebiliriz.
Yeni Trk edebiyatnda zellikle fliir trnde bafll Serenat olan pek ok fliir yazlmfltr. Bat kltr ve edebiyatna zg bir aflk sunumu grnts ve ifade
arac olan serenat, Trk edebiyatna zellikle Cumhuriyetten sonra girmifltir ve
pek ok flair, bu yaklaflm ieren serenatlar yazmfltr. Trk flairi, serenatlarnda Batya zg motif ve aralara yer verdii gibi bu tre geleneksel Trk kltr ve edebiyatndan mazmun ve motiflere de yer vererek bu tr bir anlamda yerlilefltirmeye ve milllefltirmeye alflmfltr. Ayrca bu kanalla olduka zgn imge retme baflars gstermifltir. Genelde fliirin egemen izleklerinden biri aflktr. Serenat formu
iinde aflk izleinin sunumu belli bir grnt ve ritel iinde gereklefltirildiinden
gzel ve derinlikli aflk duygularnn ifadesinde kendisine baflvurulan ifade yollarndan biridir ve Trk flairi bu trde de olduka baflarl rnekler vermifltir.
(Yararlanlan kaynak: Alim Gr, Trk fiiirinde Serenatlar, Trk Dili.)
1. Konu: Aflk.
2. zlek: Bahar mevsiminin gzellikleriyle btnleflmifl ve karfllkl olarak paylafllan romantik bir aflk duygusu, insana byk bir mutluluk verir.
3. Dflnce: fiiir, barndrd dflnsel boyut itibaryla doacl bir nitelie sahip; ancak tamamen doacl deil. Aflk konusu, neredeyse tamamen denilecek l-
de saf bir doa (tabiat) ve onun deiflik unsurlaryla btnlefltirilerek i ie veriliyor. Ancak tabi ve krsal deerlerin meden ve kentsel deerlere karfl tercih
edilmesi sz konusu deil. te yandan bu metin, mistik bir fliirdir. fiair, bu fliirinde karflmza befler aflk mistii olarak kyor. fiair, deta sevgilisinde fani olmufl
durumda. Kendi varln onun varlnda eritiyor. Gzlerin, gnlmde aan nergisler msra, flairin sevgili mistii oluflunu kuvvetle vurguluyor.
175
Doacl edebiyat, zel
anlamyla sade, saf, temiz,
gzelliklerle dolu, sakin
krsal hayata, oban ve
kyl yaflantlarna yer
veren, bunlar sevdirmeyi
amalayan; genel anlamda
ise doaya eilimi ifade
eden bir edebiyattr.
4. Olay: fiiir, manzum hikye deil, saf fliirdir. fiiirin yzey yapsnda deinilen
ya da teet geilen kullanmalk olay unsuru flyledir: fiair, bahar mevsiminde bir
yaz akflamnda sevgilisinin evinin bahesinde, penceresinin altnda sabaha kadar
beklemifl; ona olan aflk duygularn ifade etmifl ve ondan aflkna karfllk beklemifltir. Bu olay, muhtemelen gerekte olmamfltr. Sadece flair, hayalinde byle bir olay
kurgulamfltr. nk byle bir sahne bizde yoktur, Batdan alnmadr. fiair, Ortaa Avrupasnn aristokrat snfnn serenat kltrnden esinlenerek byle bir fliir
kurgulamfltr.
5. Varlk: fiair, bu metninde en ok tabiat varlklarna yer vermifl; onlara da
sezgici/idealist dflnce asndan yaklaflmfltr. Mesela yeflil pencere, kendi zgl anlamyla deil, flairin duygu, dflnce ve heyecanlarna gre anlam kazanmaktadr. fiair, sevgilinin meknn nceden bir mutluluk ortam olarak alglyor ve
bu algs o nesnenin tanmlanmasnda belirleyici oluyor. Yine ayn flekilde gl
nesnesi de flairin sevgilisinden aflkna gelecek karflla bir ara olmaktan te bir
anlam taflmyor. Yani belirleyici olan, flairin istei; buna gre belirlenen de gldr.
6. Duygu: fiiirde iyimser/yumuflak duygulardan yaflama sevincinin kuvvetle
vurgulandn gryoruz. fiair, iinde bulunduu ann, sevgilisiyle birlikte oluflun,
ondan aflkna karfllk grfln mutluluunu, sevincini yaflamaktadr. Ayrca sevgiliye aflr duygusal balanm ifade eden romantik aflk duygusu kuvvetli bir flekilde
terennm edilmektedir.
7. Grnt:
a. Nesnel Grnt: fiiirde tamamen olmasa da bir lde nesnel grnt sunulmaktadr. Sevgilinin penceresinden flna gl atmas, fln sevgilinin
kapsna gelmesi, goncann iy damlalar altnda bkl durmas gibi grntler nesneldir.
b. znel Grnt: fiiir, ou itibariyle hayal balamda znel grntlerle dolu. fiairin kalbinin iinin flklarla dolmas, mevsim gibi sevgilinin kapsna
gelmesi, sevgilinin gl gibi yaprak yaprak almas, fln sevgilisine aflkyla bahar getirmesi, ieklerin kokularn sevgili iin salmas, sevgilinin gzlerinin fln gnlnde nergis gibi amas, seher rzgrnn mor akasyalarda esiflinin sevgilinin dudaklarndan dflen pfller olarak alglanmas gibi
grntler, hep hayal grntlerdir. Bunlar fotoraf ekilemeyen ve resmi
yaplamayan; ancak tahayyl edilebilen grntlerdir.
c. Hareketli Grnt: fiiirde hareketli grnt yok.
d. Soyut Grnt Unsurlar
Simge ve mgeler Evreni:
Yeflil pencerenden bir gl at bana: Burada fln sevgilisinden aflkna karfllk
beklentisi sz konusudur: yeflil pencere simgesi, tevriye sanatndan yararlanlarak somut flekilde yeflil ereveli pencereyi veya yeflil sarmaflk dallaryla sarlmfl
Tevriye, birden fazla anlam

olan bir szcn yakn
anlamn vurgulayp, uzak
anlamn kastetmektir.
176
Mecaz- mrsel (dz deiflmece), bir sz, gerek

anlamndan baflka bir
anlamda ve benzetme amac
gzetmeden kullanma.
Hsn-i talil (gzel

nedenleme), herhangi bir
gerek olayn meydana
gelmesini, hayal ve gzel
bir nedene balamaktr.
pencereyi karfllarken; asl olarak sevgilinin mutlulukla, gzelliklerle, aflkla dolu

meknn simgelemektedir. Gl atmak ifadesinde de yine tevriyeli olarak hem
sevgilinin flna gl ieini koparp atmas hem glmesi, glck atmas ifade
edilirken; esas olarak sevgilinin flnn aflkna olumlu anlamda karfllk vermesi
anlam kastedilmektedir. Bu msraya yaylan imge, bir btn olarak flyle amlanabilir: Ey sevgili, mutluluk, gzellik, hoflluklarla dolu olan meknndan, ortamndan glerek, gl atarak benim aflkma karfllk ver.
Iflklarla dolsun kalbimin ii: Aflkna karfllk bulma beklentisi iinde olan fln byk bir mutlulua eriflmesi.
Geldim iflte mevsim gibi kapna: Burada mevsim, mecaz- mrsel sanatyla
bahar mevsimini simgeler. fiair, bahar mevsimini gzellik, heyecan, tazelik, mutluluk gibi arflm alanlaryla zdefllefltirmektedir. Bahar mevsiminin gelifli gibi senin kapna geldim, yani sana taze bir heyecanla, coflkuyla, yeflillikler, gzellikler,
mutluluklarla geldim diyor.
Gzlerimde bulut, salarmda iy: fln gzlerinde bulut olmas imgesi, iki
anlamdadr: Hem bahar mevsiminde sabaha kadar sevgilinin bahesinde beklemekten dolay gzlerinde oluflan yafllanma hli, hem de sevgilisine olan hasretli
bekleyiflten sonraki kavuflma annn verdii heyecanla karflk alamakl hli ifade
eder. fln salarnda iy olmas imgesi ise fln bahar mevsiminde akflamdan
sabaha kadar sevgilinin bahesinde, kapsnda bekleme hlini ifade eder. Zira bu
mevsimde sabaha karfl otlarda ve dier baz nesnelerde iy tanesi oluflur.
Alan bir glsn sen yaprak yaprak: Burada istiare sanatyla sevgili, gle
benzetiliyor. Sevgilinin yaprak yaprak aan bir gl olarak alglanmas ise onun gittike, yavafl yavafl gzelleflmesi, flna aldka, ona grndke, onunla birlikte olduu sre iinde yavafl yavafl alp gzelleflmesi hlini ifade eder. Divan fliirinde, tasavvufta gl, kesret ve mecaz sevgiliyi temsil eder. Gl, yapraklarnn okluu cihetiyle kesret yani btn mahlkattr, masivadr, sevgilinin timsalidir. Bu fliir de befler bir aflk terennm eden bir metindir. Dolaysyla buradaki gl, befler
sevgiliyi temsil eder.
Ben aflkmla bahar getirdim sana: Bahar simgesi, taze bir heyecan, yenilii,
coflkuyu temsil eder. fiair, sevgilisine olan aflkn bahara benzetmekle baharn temsil ettii, arfltrd btn gzellikleri ifade etmektedir.
Tozlu yollarndan getiim uzak / klimden flarklar getirdim sana: Tozlu yollar simgesinin karfll: fln sevgilisine kavuflmak, onu elde etmek iin ekmifl
olduu btn skntlar, zorluklar, geirdii mcadele aflamalarn ifade etmektedir. Bu durumda bu iki msraya yaylan imge flyle ifade edilebilir: fiair, sevgilisi
iin ok byk zahmetler ekmifl, ona ulaflmak iin zorlu mcadelelerden gemifl,
sonunda mutlu sona kavuflmufl ve sevgilisine flark kelimesinin arfltrd mutlu
aflk duygusunu getirmifltir.
fieffaf damlalarla titreyen, ar / Koncann altnda bklmfl her sak: Gln
almamfl flekli olan konca (gonca), bahar mevsiminde sabaha kadar zerinde oluflan iy taneleriyle arlaflr ve bal olduu daln (sak) bklmesine sebep olur.
Seninin dallardan szlen tr, / Seninin karanfil, yasemin zambak: Tabiattaki btn gzelliklerin sevgili iin olmas. Bahar mevsiminde aalarn, ieklerin,
otlarn dallarnn arasndan sabah vakti esen tatl, hafif sab rzgrnn esmesiyle
gzel kokular yaylr. Btn bunlar, karanfil, yasemin, zambak kokular; hepsi sevgili iindir sanki. Burada hsn-i talil sanat vardr. Bahar mevsiminde zaten tabii
177
olan ieklerin koku samas hadisesi, gzel ve hofl bir yorumla sanki sevgilinin
flerefine, onun iin ortaya kyorlar gibi alglanmakta ve yle yorumlanmaktadr.
Bir kufl sesi gelir dudaklarndan: stiare sanatyla sevgilinin sesi kufl sesine
benzetilmektedir. Sevgilinin konuflmas, kard sesler, kufl sesi gibi gzel, hofl,
ahenkli gelmektedir. fiairin, sevgilisinin sesini, kufllarn insann gnlne hoflluk veren cvltlarna benzetmesi, duygularn tabiata yklemesi hlini pekifltiriyor. Dolaysyla romantik duyufl tarznn bir rnei de budur.
Gzlerin, gnlmde aan nergisler: Sevgilinin gzlerinin flnn gnlnde
nergisler gibi amas imgesinin mitolojiyle ilgili bir arka plan var.
Edebiyat tarihi ve szlk gibi kaynaklardaki bu mitolojik bilgi flyledir: Yunancada narkisos, Arapada nercis, Farsada nerkis olarak ifade edilen nergisin
efsanev hikyesi flyle: Eski Yunan mitolojisinde bir periyle bir nehrin rmaklar
tanrs Kephisosun olu olan Narsis (Narkisos) adl delikanl, ok gzel olduundan btn periler ve kzlar, ona flktr. Fakat gen, aflktan anlamaz, sevgi nedir bilmez. Kzlar, onun uruna lrler. Echo adl bir peri de buna flk olmufl; ancak karfllk grmemifl ve bu yzden lmfl, yalnz sesi kalmfltr. Nihayet delikanly tanrlara flikyet ederler.
Tanrlarn verdikleri ceza flyle uygulanr: Narsis susar. O civardaki kaynaa su
imeye gider. Bir gn bir nehir kysndan geerken suda kendi aksini grp ona
flk olur. Aksini baflka biri sanarak kucaklamak isterken suya dfler ve boulur. Cesedi rr ve ondan gze benzer bir iek biter. Bir tek gzden ibaret olan bu iek,
ebed olarak gzellere hayran hayran bakp duracaktr. Bu hikye yznden Dou
edebiyatnda nergis, daima gze benzetilir. Nergis, Trk fliirinde grnfl itibariyle
ak duran, bakan bir gze benzetilir. Gya byle olufluna sihir yapan sevgilinin gzleri sebep olmufl gibi gsterildii iin nergis, uykusuz kalmfl gibi dflnlr.
Dflen pfllerdir dudaklarndan / Mor akasyalarda rperen seher: Bahar
mevsiminde sabahleyin gneflin doma vaktinde akasyalarn dallar arasndan szlen gnefl flklar, mor bir renge brnr. Bahar mevsiminde sabah vakti, tatl
bir saba rzgr estii iin seherin akasya dallarnda rperdii fleklinde bir alglama ortaya kar. Bu durum, sevgilinin dudaklarndan dflen pfllere benzetilerek
ok yeni, farkl ve zgn bir imge retilmifl oluyor.
lkrnek: fiiirde ilkrnek olarak Shakespearein Romeo ve Jliet oyunundaki
Romeo ve Jliet figrleri alnmfl. Metinde sz konusu edilen romantik aflkn alglanflnda, sunuluflunda, sahne ve dekorun oluflturulmasnda Shakespearein oyunu nemli lde kaynaklk etmifl.
Metinleraras liflkiler: fiiirde Shakespearein Romeo ve Jliet oyunu ve teki Ortaa Avrupas serenat edebiyat ve kltr isellefltirilerek, telmihte bulunularak kullanlyor. Ayrca nergis, gl gibi motiflerin iflleniflinde divan fliirinden esinlenilmifl. te yandan divan fliirinde oka geen ky- yr mazmununa da dolayl olarak gndermeler var. Ky-i yr ky, mahalle, sokak, flehir, ev, kflk, saray
neresi olursa olsun sevgilinin bulunduu yer demektir. flklar sevgiliye yaklaflamaz, kyunun evresinde dolaflrlar. Burada da divan flairine bezer flekilde Ahmet
Muhip Dranas, ky- yrda dolaflmaktadr.
Bir flairin kendinden nceki

(art zamanl) ya da kendi
dnemindeki (efl zamanl)
baflka yazarlarn, flairlerin
ya da farkl kaynaklarn
deiflik metinleriyle bir
flekilde iliflkiye girmesi genel
olarak metinleraras iliflki
diye tanmlanmaktadr.
Telmih(anfltrma): Deiniler,
gndermeler. Toplumsal
bellekte yer edinen, pek ok
kifli tarafndan bilinen eski
zamanlarda olup bitmifl baz
olaylara, nl kiflilere,
durumlara, olgulara, inanfl
ve dflnfl biimlerine,
ataszlerine iflaret etmek,
baz imalarla deinilerde ve
dolayl gndermelerde
bulunmak. Birka szckle
onlar st kapal olarak
anmsatmak.
178
II. fiekil
Nazm fiekli: fiiir, msralarn kmelenifli bakmndan drtlklerle kurulmufl bir nazm flekline sahiptir. Kafiye sistemi bakmndan ise apraz kafiyedir. Cumhuriyet
dnemi flairlerinde Trk halk edebiyat etkisi, hem dilde, hem vezinde, hem nazm
fleklinde ve baflka zelliklerde kendisini hissettirir. Ahmet Muhip de Trk halk
edebiyatndan nemli lde etkilenmifltir.
III. Dil ve slup

Dil: fiiirde dil sapmalar grlmyor. Sadece gonca kelimesi konca fleklinde
yazlmfl. Trke imlada konca kullanm yok. Yabanc kelimelere de olabildiince yer verilmemifl. Konuflma dili unsurlaryla rlmfl, sade, saf, canl bir Trke
kullanlmfl.
slup: fiiir, romantik bir duyarl terennm ettii iin btnyle lirik bir slupla yazlmfl. Soyutlama, tasvir ve yaln slubu grmek de mmkn.
IV. Ahenk
Ses Tekrarlar: fiair, fliirini ahenkli klabilmek iin ses tekrarlarndan en ok kafiyelere arlk veriyor. Yarm kafiye: bana-kapna, tam kafiyeler: yaprak-uzak,
bahar-flarklar, ar-tr, sak-zambak, gelir-pfllerdir, nergisler-seher,
zaman-kapndan, zengin kafiye: ii-iy (burada kulak kafiyesi var.)
Kelime Tekrarlar: fiair, kelime tekrarlarndan yararlanarak da ahenk oluflturma yoluna gitmifl. Redif olan kelimeler: getirdim sana, dudaklarndan; msra
bafl kelime tekrarlar: Seninin, ikilemeler: yaprak yaprak. Ayrca ilk bentle
son bent, baz deiflikliklerle birbirinin tekrar gibidir. Bu da fliire ayr bir ahenk
katmaktadr.
Vezin: fiiir, 6+5 durakl, 11li hece lsyle yazlmfltr.
FARUK NAFZ AMLIBELN SANAT fiRNN

ZMLEMES
SANAT
Yalnz senin gezdiin bahede amaz iek,
Bizim diyrmz da bin bir bahar saklar!
Kolumuzdan tutarak sen istersen bizi ek,
ncinir dz caddede dada gezen ayaklar.
Sen kubbesinde ince bir mozaik arar da
Gezersin krk asrlk bir mabedin iini.
Bizi sarsar bir sls yaz grsek duvarda,
Bize heyecan verir bir para yeflil ini...
Sen raksna dalarken iin titrer derinden

iekli bir sahnede bir beyaz kelebein;
Bizim de kalbimizi kmldatr yerinden
Topraa diz vuruflu da gibi bir zeybein.
179
Frtnay andran orkestra sesleri

Bir rperifl getirir senin sinirlerine,
Istrap ekenlerin ackl nefesleri
Bizde geer en hazin bir musik yerine!
Sen anlayan bir gzle szersin uzun uzun
Yabanc bir flehirde bir kadn heykelini;
Biz duyarz en byk zevkini ruhumuzun
Grnce bir kylnn kvrlmayan belini...
Baflka sanat bilmeyiz, karflmzda dururken
Yazlmamfl bir destan gibi Anadolumuz.
Arkadafl, biz bu yolda trkler tuttururken
Sana uurlar olsun... Ayrlyor yolumuz.
(Hayat, 30 Knunuevvel (Aralk) 1926, S.5, s.88.)
I. erik
1. Konu: Sanat ve Anadolu. Bu metin, flairin kendi sanat anlayfln ortaya koyan
manzum bir poetikasdr. Sanat fliirinde asl olarak memleket edebiyatnn temel
felsef yaklaflm ortaya konur. fiair, kozmopolit, Batc, kltrel anlamda mill benliini kaybetmifl olanlara karfl Anadolu kaynakl Trk-slm kltrn, sanatn ve
dnya grfln ne karr.
Faruk Nafiz, 1922 ylnda leri gazetesinin temsilcisi olarak Ankaraya gelmifl; ayn yl Kayseri Lisesine edebiyat retmeni olarak gitmifltir. Bylece Anadoluyu yaSIRA SZDE
kndan tanma imkn bularak memleket edebiyat dorultusunda rnlerini younlafltrmfltr. Memleket edebiyat yapma ideali dorultusunda birok fliir yazmfltr.
Sanat fliiri, onun lkemizde yaygnlaflmasn arzu ettii memleket
D fi N E L M edebiyat
anlayflnn felsefesini ve belli bafll ilkelerini ortaya koyar. Bu fliirde birbirine zt iki
sanat anlayfl karfllafltrlr: Kozmopolit ve egzotik sanat anlayfl ile yerli ve mill
S O R U
sanat anlayfl.
D K K Aflu
T kaynaktan
Memeleket edebiyat konusunda genifl bilgi edinmek isterseniz,
yararlanabilirsiniz. Trk Dili, Trk fiiiri zel Says IV (adafl Trk Dili),TDK Yaynlar,
Ankara, 1992.
SIRA SZDE
Memleket edebiyat, temel

kaynan halk
edebiyatndan SIRA
alan, SZDE
memleketin insann ve
sorunlarn iflleyen bir
Cumhuriyet Dnemi
akmdr.
D fi N E L M
N N
2. zlek: Trk sanats, flairi ve yazar, asl beslenme kayna olarak yabanc
AMALARIMIZ
kaynaklar deil; mill ve yerli kaynaklar, Anadoluyu almaldr.
Sanat sadece Batda retilmez; Anadolumuz da sanat ve kltr bakmndan olduka zengindir ve
bakir bir alandr. Trk toplumu, kendi doal yapsndan kaynaklanan yerli ve milK T A P ters gelir
l sanatndan zevk alr. Bat kltr ve sanat, bizim kltrel kodlarmza
ve bizim estetik ihtiyalarmza cevap vermez. Trk sanats, Trk toplumuna Bat kltr ve sanatnn kt kopyalarn aktarmak yerine henz ifllenmemifl AnadoTELEVZYON
lu kaynan iflleyerek zgn ve kendimize zg bir sanat retmelidir.
3. Dflnce: fiiir, esasta duyguya deil; dflnceye yaslanmaktadr. fiiirde bafllca iki temel dflnsel eilim grlyor:
N T E R N Eesas
T
a. deolojik Dflnce: fiiir, ierdii dflnce unsuru bakmndan
itibariyle ideolojik bir fliirdir. fiiirde birbirine zt iki ayr sanat ve insan tipi karfllafltrlyor. Sen, kozmopolit, Batc sanat, dflnce ve yaflam biimini benimseyenleri
temsil ediyor. Bunlar, fliirde genel ve belirsiz bir slpla verilmekle birlikte Servet-
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
180
i Fnun, Fecr-i Ati gibi akmlara mensup olanlarla II. Meflrutiyet sonras ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Bat sanat ve edebiyatna balanmfl, oradan beslenen ve
onu taklit eden, yerli ve mill deerlerini hor gren, smrge ruhlu, tam anlamyla Bat teslimiyetisi, kendine dflman, tekine hayran ve yerli oryantalist kimlik ve
kiflilikli sanatlar ve kifliler olduu anlafllyor. zellikle sembolistlere yani Baudelaire, Mallarme ve Verlainee yaslanan ve bunlardan beslenen edebiyatlara bir
tepki vardr.
Biz ise zgveni olan, tarih, kltrel zenginliklerinin farknda, Trk-slm
dflncesi ve yaflama biimine sahip olmaktan utanmayan; tam tersine byk bir
vn ve gurur duyan Trk milletini temsil ediyor. fiair, mukayeseler ve karfltlklar balamnda Trk-slm dflncesini savunuyor.
b. Doacl Dflnce: fiiirde doacl dflnce de geriden geriye kendini hissettirir. Bat, corafyasyla, kentleriyle, toplumsal, sanatsal ve kltrel yapsyla madd
uygarl, bayndrl, teknik uygarl temsil ederken Anadolu, ifllenmemifl bakir yapsyla, el dememifl corafyasyla, toprayla, kyyle, insanyla, kltr ve yaflama
biimiyle tabi olan temsil etmektedir. Meden-tabi karfltl balamndaki doacl
dflnceyi bu flekilde grebiliyoruz. Ona gre tabiatn hr bir ocuu olan Anadolu
insan kentin ll biili, bin bir kurala tabi Batl yaflama biimine uyamaz.
Batc kent insan, tarih yaplarda Trk-slm kltr ncesi eski Anadolu uygarlklarnn izlerini ararken; Anadolu insan, slm (sls yaz) ve mill (yeflil ini)
kltr ve sanat deerleriyle tatmin olur. Batl tip baleden, orkestradan, Anadolu
insan ise zeybek oyunundan zevk alr ve musik yerine strap ekenlerin ackl
nefeslerini yani trkleri, atlar dinler.
Bu balamda dz cadde, iekli bir sahnede bir beyaz kelebek, frtnay
andran orkestra sesleri, bir kadn heykeli, Bat ve Batl olan; dada gezen
ayaklar, topraa diz vuran da gibi bir zeybek, strap ekenlerin ackl nefesleri, bir kylnn kvrlmayan beli de tabii, Anadoluyu temsil eder. fiair, bu iki
unsur arasndaki karfltl doacl (pastoral) bir yaklaflmla ele alyor.
4. Olay: fiiir, manzum hikye deil, saf bir fliirdir. Dolaysyla btnlkl bir
olay yok, sadece yzey yapda yer alan baz olay paralar var. Olaylar, birbirine
zt iki ayr tipin yaflantlarndan saaltlmfl kopuk paralar hlindedir. Bunlar da
zetle flyle toparlayp verebiliriz:
Batc kozmopolit tip, Bat dnyasnda, kltr ve sanat ortamnda gezer, sanatn ve kltrn sadece oralarda olduunu zanneder. Trk toplumunu da Bat dorultusunda ynlendirmeye alflr. Bu tip, yerli oryantalist bir turist olarak 1071 ylndan, yani Anadolunun Trk-slm srecine giriflinden nceki dnemlerde ortaya konan tarih, din yaplar ve dier mimari eserleri ya da Ayasofya gibi camiye
evrilmifl yaplar gezip dolaflrken nceleri zeri svanmfl, rtlmfl ama daha
sonra kaznarak ortaya karlan mozaik gibi eski kltrel, sanatsal ve estetik unsurlara ilgi duyar.
Kapal, ssl, flatafatl, zarif hanmlarn, flk beylerin bulunduu meknlardaki
bale gsterileri, orkestra mzii gibi aristokrat nitelikli yksek Bat sosyetesine zg sanat faaliyetlerinden zevk alr. Batl, flehirlere gidip oralardaki kadn heykellerinden heyecanlanr.
Yerli-mill tip ise Anadolunun da zengin bir kltr ve sanat birikimine sahip olduunu grr. Anadolu insannn da kendi doal yaps iinde, kendi ortamnda
uyumlu ve mutlu bir duygu, dflnce ve yaflama biimi dnyasna sahip olduunu, onu uygar Batyla tatmin etmenin mmkn olmadn grr. Bu tip de
181
mimari eserlerdeki, camilerdeki Trk-slm motiflerinden heyecan duyar. Gsteri

sanatlarndan biri olan ak alanda, meydanda sergilenen tarih ve mill arflm
alan zengin olan zeybek oyunundan ve milletimizin gerek yaflant ve sorunlarndan kaynaklanan trk, at gibi halk mziinden, salna salna eflmeye su almaya giden ya da bada bahede alflan kyl gzelini izlemekten zevk alr.
5. Varlk: fiiirde bahe, iek, bizim diyrmz, bahar, dz cadde,
dada gezen ayaklar, kubbe, ince bir mozaik, mabet, sls yaz, duvar,
yeflil ini, iekli bir sahne, bir beyaz kelebek, Toprak, da gibi bir zeybek, kadn heykeli, kylnn kvrlmayan beli, Anadolu gibi daha ok sanat
alanyla ilgili somut varlklara yer veriliyor. Bunun yannda Anadoluya, kente, Batya zg varlklar da yer alyor. Btn bunlarda flairin varla yaklaflm biimi sezgici / idealisttir. fiair, dflnceden varla gitme tutumunu benimsemifltir. Bu nesneler, flairin dflncelerini somutlafltrmaya yaryor. Yani kendi balamlarnda ve
temel anlam alanlarnda deil, arflmlar balamnda deerlendiriliyor.
6. Duygu: fiiirde duygusal boyut pek fark edilmiyor. Metin, bir dflnce fliiridir.
Elefltiri ve nerilere dayal dflnceler, duyguya dnfltrlmeden, olduu gibi verilmifl. Ancak memleket edebiyat rnn geliflecei, ilerde mill sanat ve edebiyatn serpilecei inancna dayal bir mit, bir dassla, vatan, memleket zlemi duygusunu da sezinleyebiliyoruz.
7. Grnt:
a. Nesnel Grnt: fiiirin n plannda nesnel grnt sunulurken arka plannda bu grntnn simgesel ve imgesel karfll yanstlyor. Yani fliir, somut bir grntnn tasviri deil, soyut imge yapsnn sunumunu esas alyor. Mesel ilk drtlkte birilerinin iekli bir bahede gezinmesi, bizim diyarmzn bin bir bahar
saklamas, birilerinin bizi kolumuzdan tutup ekmesi, dada gezen ayaklarn dz
caddede incinmesi gibi grntler n planda nesnel grntdr; ama arka planda
bunlarn imgesel grntleri vardr. Yani bahede aan iek bildiimiz iek deil, imgesel olarak sanat ve kltrdr. O bakmdan fliire soyut grnt hkimdir.
b. Soyut Grnt: fiiirde soyut grnty simgeler zerine kurulu imgesel
yap oluflturuyor. fiair imgeleri karfltlk unsuru zerine kurmufltur. Bu imgesel
yapy zelim.
Sanat retiminin Batya zg olmad dflncesi: Yalnz senin gezdiin bahede amaz iek, / Bizim diyrmz da binbir bahar saklar! Burada senin gezdiin bahe, Bat dnyasdr. iein amas ise deiflik trde sanat retimidir. Bizim diyarnz Anadolu, bin bir bahar ise Anadolu Trknn uzun tarihi boyunca retmifl olduu masal, hikye, trk, mani, atasz gibi ok zengin sanat ve
kltr birikimidir.
Sanatn her milletin kendi flartlarnn rn olduu dflncesi: Kolumuzdan
tutarak sen istersen bizi ek, / ncinir dz caddede dada gezen ayaklar. Batl
kozmopolit aydn, Trk milletini yerli ve mill kkenleri olmayan; tamamen baflka
bir toplumun, baflka bir sosyal yapnn, farkl bir dnyann duyma, dflnme, inanma ve yaflama biimine uygun bir sanat, edebiyat ve kltr ortamna ve havasna
ekmeye, zorlama biimde Batllaflma srecine sokmaya alflmaktadr. Buna karfln flair, bizim mill yapmzn, kltrmzn, yaflama, duyma, dflnme biimimizin farkllna vurgu yaparak bu tutumun gereksizlii zerinde durmaktadr. Dz
cadde, ll biili, insan eli tarafndan flekillendirilmifl, yapay, mekanik zelliklere sahip Batl yaflama tarz, Batl anlayfl ve deerlerdir.
Varlk, genel olarak flairin,

fliirinde kendisinden sz
ettii, yer verip ele ald dfl
dnyada grlen maddi
varlklar, doa ve eflyadr.
fiairin varl deerlendirifli
ve varla yaklaflm biimi
onun dnya grflne gre
deiflir. rnein mutasavvf
flair, varlkta Allahn
isimlerinin tecellilerini
grr. Materyalist bir flair
iin varlk, bizatihi
belirleyici bir deere
sahiptir. zlenimci bir flair
iinse, znel izlenimler
uyandran bir vastadr.
182
Anadolu insan ise dada gezen ayaklardr. Bu, hem teknolojik anlamda henz geliflmemifllii hem de doal ve ftr yaflama biimini ifade eder. fiiirin yazld dnemde Trk milleti olarak henz teknolojik anlamda uygarlaflmfl, geliflmifl,
mamur bir lke deildik. Dzenlenmemifl, flekil verilmemifl bir tabiat ortamnda
yaflyorduk. Dolaysyla modern Batnn uygar kent insan yani, aristokrat ve burjuva toplumu iin retmifl olduu sanat ve kltr, o zaman bizim iin gereksiz ve
anlamsz bir fleydi.
Karnn doyurma derdinde olan insana Baudelaireyen aclarn karfll olan
sembolist fliirin syleyecei bir fley yoktu. Bu bakmdan flair, bize lzm olan sanatn Batl sanat deil; yerli ve mill nitelikli, bizim temel ve doal ihtiyalarmza cevap verecek olan sanat olduunu vurgular. Bat, tarihsel geliflimine uygun olarak
kendi doal yaps iinde kendi sanatn retir. O sanat, o topluma hitap eder. Bizim toplumsal, ekonomik, kltrel flartlarmz farkldr, biz de kendi flartlarmza ve
yapmza uygun yerli ve mill sanat retiriz. Bu konuda sosyal yapya uymayan,
zorlama sanat ithalinin anlamszl vurgulanmaktadr.
Her milletin rettii sanatn kendisi iin anlaml olduu dflncesi: Sen kubbesinde ince bir mozaik arar da / Gezersin krk asrlk bir mabedin iini. / Bizi sarsar
bir sls yaz grsek duvarda, / Bize heyecan verir bir para yeflil ini... Batl ya
da Bat taklitisi, Anadoluda Trk-slm varlndan nceki dnemlerden kalma
Hristiyan mabetlerinin ve deiflik sanat eserlerinin estetik ve sanatsal incelikleri ve
deerleriyle ilgilenir. Mesel Ayasofyay gezerken onun kiliseden kalma mozayiklerine ilgi duyar. Buradaki krk asrlk ifadesi kesretten kinayedir. Gerek zaman
anlayfln yanstmak yani gerek anlamda krk asr nce yapldn ima etmek iin
deil, ok zaman evvelki zamanlarda yapldn vurgulamak iin kullanlan okluk zamandan kinaye bir ifadedir. Mslman Trkn rettii sanat eserlerine bakmaz. Biz yani Mslman Trk milleti ise dedelerimizin rettii sanat varlklarndan heyecan duyarz. Burada iki temel unsur zellikle vurgulanyor. Sls yaz
ve yeflil ini. Sls yaz, hat sanatnn bir simgesidir. Hat sanat ise ncelikle slm sanatdr. Daha ok slm, slm deerleri temsil eder. Yani din nitelii ar
basar. yeflil ini ise daha ok Trk sanatdr. Yani mill nitelii ar basar. fiair, din ve mill deerleri temsil etmek zere setii bu iki unsurla Trk-slm dflncesini ve kltr anlayfln n plana karyor.
Gsteri sanatlarndaki fark: Sen raksna dalarken iin titrer derinden / iekli
bir sahnede bir beyaz kelebein; / Bizim de kalbimizi kmldatr yerinden / Topraa diz vuruflu da gibi bir zeybein. Burada flair, Bat ve Trk toplumlar arasnda var olan gsteri sanatlarndaki farka yer veriyor. iekli bir sahnedeki beyaz
kelebek, dzenlenmifl, kapal bir sahne meknnda raks eden balerin ve balettir.
Bat rn olan bale sanat, belli hafif figrlere, adm atfllara, ounlukla sahne
dzenine ve mzie dayal gsteri trdr.
Yine bu da aristokrat bir sanattr. Teknolojiye dayal uygarlkta ilerlemifl kentli
burjuva toplumunun izledii ve zevk ald bir sanat trdr. Biz ise bundan deil, da gibi bir zeybein topraa diz vuruflundan heyecan duyarz. Zeybek, Ege
yresine zg bir mzik veya oyun trdr. Ayn zamanda Bat Anadolu efesine
verilen bir isimdir. Burada ayrca bir baflka temel farka yer veriliyor. O da fludur:
Zeybek, ayn zamanda Mill Mcadelemizi temsil eden figrlerden biridir. lkemizi iflgal eden ve bizi esir etmek isteyen emperyalist Batl iflgal glerine karfl flanl direnifli gereklefltiren kuvvetlerimizin bir ksm zeybektir.
Zeybek oyunu bu balamda yiitlii, cesareti, kararll, direnifli arfltrr. Biz

lkemizi dflman iflgalinden kurtaran, yani o dnem iin gncel temel bir ihtiyacmza cevap veren bir faaliyetten ve bu faaliyetin arflmlarndan heyecan duyarken mill davaya, mill meselelere karfl duyarsz kimseler, emperyalistlerle ayn
safta yer almay, onlarn zevkini paylaflmay marifet bilirler.
Temel ihtiyalarla bouflan millete karfl duyarszlk: Frtnay andran orkestra
sesleri / Bir rperifl getirir senin sinirlerine, / Istrap ekenlerin ackl nefesleri /
Bizde geer en hazin bir musik yerine! Anadolu Trk Balkan Savafllar, Birinci
Dnya Savafl, Mill Mcadele gibi uzun sren ve her fleyi tketen, bitiren savafllardan bitkin bir hlde kmfl. Elinde avucunda bir fley kalmamfl. lkesi yerle bir olmufl. Hayatn srdrecek en temel ihtiyalarn giderme konusunda skntlarla
mcadele hlindedir. Gnlk olarak karnn doyurma derdine dflmfltr. Bu ortamda Batnn burjuva sanatlarndan biri olan orkestra yani yayl, flemeli ve vurmal alglar topluluundan zevk almak, a insanlar karflsnda vur patlasn al oynasn kaytszl iinde elenmektir.
Mill sanat, smrgeci zalimleri elendirmek iin deil, milletin temel ve ncelikli ihtiyalarna karfllk olabilecek flekilde retilmelidir. Burada ayrca Bat sanatyla Trk sanat arasndaki bir farka yer veriliyor. Bat kaynakl orkestra, topluca
Trk-slm dnyasna kll, zrhl, grzl, flakrtl, velveleli byk grltlerle
saldran hal srlerini arfltran bir simge gibi alnmfl. Istrap ekenlerin ackl
nefesleri ise tarih boyunca bu saldrlara karfl koyan milletimizin maruz kald alk, ktlk, sakatlk, lm, periflanlk gibi durumlar ifade eden yank trklerimizin,
atlarmzn bir karflldr. Bat, saldrganln uultusunu, biz ise savunmann
iniltisini sanata dnfltrmflz.
Cansz, sun, donuk, ruhsuz sanata karfl doal olann ncelii: Sen anlayan bir
gzle szersin uzun uzun / Yabanc bir flehirde bir kadn heykelini; / Biz duyarz
en byk zevkini ruhumuzun / Grnce bir kylnn kvrlmayan belini... Heykel sanat yine arlkl olarak Bat kaynakldr. Bat, soyut, manev, ruh, insan deerleri ve zellikleri somut madde iinde dondurma anlayflna dayal bir heykel ya
da put sanatna nem vermifltir. Kadnda stn bir yaratlfl deeri olan gzellik gibi soyut zellii mermerden bir yap iinde dondurmay ve ona bakarak kadn gzellii duygusunu tatmin etmeyi tercih eder.
Biz ise kadn gzelliini kadnn kendi doal yaps iinde, canl kanl vcudunda, doal hareketleri ve faaliyetleri iinde grmeyi ve hissetmeyi, bundan zevk
almay tercih ederiz. Bu drtlkte hem bu farka temas ediliyor hem de kentli burjuva kadn ile kyl Anadolu kadn arsndaki farka yer veriliyor. Trk halk edebiyatnda oka sz edilen eflmeye suya giden ya da bada bahede alflan
kyl gzeli tipi, bizim ideal sevgili ve kadn tipimizdir. Ayrca bir kylnn kvrlmayan beli, Anadolu Trk kadnnn kiflilikli, onurlu duruflunu, saygnln, yksek konumunu ve deerini de ifade ediyor. Bu kadn tipinde Mill Mcadelenin
kahraman kadnn da grebiliyoruz.
Mill sanatn kaynann Anadolu oluflu: Baflka sanat bilmeyiz, karflmzda dururken / Yazlmamfl bir destan gibi Anadolumuz. / Arkadafl, biz bu yolda trkler
tuttururken / Sana uurlar olsun... Ayrlyor yolumuz. Burada flair, kendi dnemi
iinde Trk flairine sanatn kaynan ve malzemesini gsteriyor. Batdan alnma,
kuru bir taklide ve iktibasa dayal havada kalan soyut ve bizimle ilgisi olmayan Bat sanat yerine biz kendi sanatmz, kendimiz kurmamz gerekiyor. Anadolumuz
mill sanat retimi iin bakir bir alandr. Hem tabi gzellikleri hem insanlarnn
kltr zenginlikleri, gnl dnyalarnn renklilii, insan, meden kimlik ve kiflilikleri sanat ve edebiyat iin yararlanlacak zengin ve nemli bir kaynaktr.
183
184
Kinaye, asl maksad dolayl

ve kapal bir flekilde ifade
eden sze denir.
stiare (eretileme), Bir

szcn anlamn geici
olarak baflka bir szck
hakknda kullanma. Bir fleyi
gerek anlamnn dflnda
baz bakmlardan benzerlik
kurulan baflka bir fleyin
ismiyle belirtmektir.
Hayal Kiflilik: fiiirde somut kifliliklere deil; sen, biz, dada gezen ayaklar, bir beyaz kelebek, zeybek, strap ekenler, kadn heykeli, beli kvrlmayan kyl gibi kim olduklar, adlar sanlar somut olarak belli olmayan hayal
kifliliklere yer verilmifltir. fiair, iki ayr toplumsal kesiti vermek istedii iin ister istemez genellemeye gitmifltir.
Anlam:
a. Anlam oaltma Yntemleri: fiair, zellikle baz edeb sanatlardan yararlanarak anlam oaltma yntemlerine baflvurmufltur. Bunlarn bazlarn rneklendirerek grelim:
Kinaye: Arkadafl, biz bu yolda trkler tuttururken msranda trk kelimesinin mecazl anlamna, deyim anlamna asl anlamndan daha baskn flekilde yer
verilmifltir. Asl anlamnda trk sylemek yani onun temsilciliinde sanat yapmak
anlam da kastedilebilir; ama asl olarak belirlenen hedef ve seilen yol dorultusunda gitme anlam n plandadr.
stiare: Bahe (Bat dnyas), iek (sanat rn/retimi), bizim diyarmz
(Anadolu), bin bir bahar (Anadolunun sanat ve kltr birikimi), dz cadde
(Bat yaflam), beyaz kelebek (Bat dans) szcklerinde eretileme yaplmfl.
Mecaz- Mrsel: Sen, Batc kozmopolit sanaty, biz yerli ve mill deerlere bal sanaty, dada gezen ayaklar Trk milletini, kubbe mimari eserler
toplamn, mozaik,Trk-slm ncesi Anadolu sanat birikimini; sls yaz, yeflil ini Trk-slm sanatn, zeybek Trk folklorunu, orkestra Bat mziini,
kyl Trk kyl gzellerini temsil eden paralardr. fiair bu paralar zikrederek
bunlarn dahil olduu btn kastetmifltir.
Tevriye: Istrap ekenlerin ackl nefesleri msranda yakn anlam, alktan,
hastalktan, savafltan, zulm ve ktlkten alayp inleyen kiflilerin olumsuz hlleridir. Uzak anlam ise bu durumlarn ifadesi olan atlar, trklerdir. Burada yakn
anlam sylenip uzak anlam kastedilmifltir.
II. Nazm fiekli

fiiir, drtlklerden kuruludur. Bu, biraz da divan fliirinin beyit sistemine bir tepkidir. Drtlklerin 1. ve 3. msralaryla 2. ve 4. msralar kendi aralarnda kafiyeli olduundan apraz kafiyeli nazm fleklidir.
III. Dil ve slp

Dil: Faruk Nafiz, Mill Edebiyat akmnn temel ilkelerinden biri olan Trkeyi sadelefltirme anlayflna bal kalarak yaln bir konuflma diliyle yazmfltr. Trkeyi
kurallarna uygun olarak kullanmfl olup dil sapmalarna yer vermemifltir.
slp: fiiirde belirgin biimde tasvir ve tahlil slp grlyor. fiair, iki ayr tipin yapp ettiklerini, duygu ve dflncelerini hem tasvir ediyor hem de tahlil. Mesel kozmopolit tipin bir yandan bale gsterisini seyredifli tasvir edilirken dier
yandan iinin titremesi yani o andaki duygusal hli tahlil edilmektedir. fiiir, hemen
hemen bu tarz tasvir ve tahliller zerine kurulmufltur.
Ayrca muhatapla konuflma ve sorgulama slbu var. Bu balamda fliirde iki figr bulunuyor: Biz ve sen. Biz, byk Trk milletinin ana gvdesini, okluu
kalabal karfllayan bir zamir; sen ise azl temsil eden kozmopolit kesimi iflaret
eder. Burada Biz senle deta hesaplaflmakta ve onu sorgulamaktadr.
185
IV. Ahenk
Ses Tekrarlar: fiair, ahengi daha ok kafiye, redif ve hece vezniyle salama
yoluna gidiyor. Kafiye konusunda olduka baflarl. Kafiye eflitleri flyle:
Tam kafiye: sesleri-nefesleri, sinirlerine-yerine, heykelini-belini, dururken-tuttururken.
Zengin kafiye: arar da - duvarda, saklar - ayaklar, derinden - yerinden,
kelebein - zeybein, Anadolumuz - yolumuz
Tun kafiye: iek - ek, iini - ini, uzun - ruhumuzun
SIRA SZDE sinirleriRedif: Msra sonlarnda ek redifler bulunmakta: sesleri - nefesleri,
ne - yerine, heykelini - belini, dururken - tuttururken, derinden - yerinden, kelebein - zeybein, Anadolumuz - yolumuz
D fi N E L M
Kelime tekrarlar:
kilemeler: uzun uzun
S O R U
Msra bafl kelime tekrar: fiair, fliirin zerine kurulduu karfltl vurgulamak ve
bu yolla ahenk salamak iin msra bafllarnda biz kelimesini 6 kez, sen keliDKKAT
mesini de 3 kez tekrarlamfltr.
Ses dalgalanmas
SIRA SZDE
Vezin: fiair, mill edebiyat akm ve memleket edebiyat hareketine bal kalarak fliirinde Trklerin mill vezni olan heceyi bilinli bir tercih sonucu benimsemifltir. Bu fliirde hece vezninin 7+7=14l kalbn kullanmfltr. Faruk
Nafiz, bu vezni
AMALARIMIZ
yksek dzeyde bir terennm aletine dnfltrebilmifltir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T1985.
A P
fiu kitab okuyunuz: Nihad Sami Banarl, Kitaplar ve Portreler, stanbul
K T A P
BEHET NECATGLN KURfiUN fiRNN

TELEVZYON
ZMLEMES
TELEVZYON
KURfiUN
Bitkinim, bitkinsin
Salar aarr mitlerle beraber
nsann evi olmas
Bylenmifl gibisin.
Satrlarda soldu yzn
Kalabalk evlerde ereti
zgnm, zgnsn
Mumlar eridi.
Sokaklar, elenceler uzakta
Farknda bile deilsin
Hasadn esirgeyen toprakta
Bitkinim, bitkinsin.
kmfl siperlerden kurtulan yorgun
Askerleri dfln
Yer altnda saatler
Yllar mrmzn.
NTERNET
NTERNET
186
Bilmezden gelsek de
Gn snmeye bafllad
Seneler eriyor cenkte
Yaflamaya vakit kalacak m?
Diyelim kurtardk hayat
Ya anszn yalnzsak
Ya kleleflir de ayaklar
Yryemez olursak?
Ya da askerleri dfln
Tam kmfllar siperden, bakyorsun
Pusudaki tepelerden
Bir kurflun.
(Yeditepe, 15 Ocak 1953)
I. erik
1. Konu: Sosyal ve ekonomik konum bakmdan orta snf iinde yer alan kiflilerin
evlilikle ilgili beklentileri, ekonomik skntlar ve mutsuzluklarla dolu mr sreleri. fiiirde yafllar ilerlemesine, yllar gemesine ramen araya ekonomik ve sosyal
sorunlar gibi baz engellerin girmesi sonucu bir iftin evlenememesi, ileri yafllarda
evlenseler bile hayat dolu dolu yaflayamamalar, hayatn karfll olan mutlu,
zevkli, anlaml yaflam deerini bulamamas durumlar konu edilmektedir.
2. zlek: Ekonomik skntlar giderilmeden mutlu bir evlilik hayat gereklefltirilemez.
fiiirde iki kifli var. Erkek, evlenmek istedii ama bir trl evlenemedii mstakbel efline dnk olarak konufluyor. Hem onun hem kendisinin hem de ortak durumlarnn tasvirini ve deerlendirmesini yapyor. fiiirde sosyal bir kurum olarak
aile olmann, yuva kurmann zorluklar ve ferd mutlulua olan etkisi kuvvetle vurgulanyor. Bir iftin evlilie bal mr muhasebesi veriliyor. Ya da hayatn, mrn akfl sreci, evlilik kurumuna bal olarak irdeleniyor.
Evlenme yafllar gemifl olan erkek, sevgilisine hitaben hayat yorgunluklarn,
takatlerinin tkenmiflliini bitkinim bitkinsin gibi iki ksa tanmlama ifadesiyle dile getiriyor.
3. Dflnce: fiiirde hikem dflnce egemen. nk hayata, evlilik kurumuna,
mutluluk kavramna, yaflanan hayat tecrbelerinden saaltlan bilgece yaklaflmlar
flnda baklyor. Hayat muhasebesi, mutlu olmann zemini, din deerlerden ok
dnyev deerlere bal olarak yaplyor.
4. Olay: fiiirin yzey yapsn teflkil eden olay katman ksaca flyle zetlenebilir: Birbirlerini seven ve evlenmek isteyen gen kzla erkek, gelecekte kuracaklar
yuvann mutluluunu, bir ev sahibi olmay zlemle hayal ederler. Bu hayalle uzun
yllar beklerler. Evlenme yafllar geer. Salar aarr. Uzun sre birbirlerine mektup yazarak teselli olmaya alflrlar. Mektup satrlarn ya da kitap, dergi gibi baflka trl yaz metinlerini okuya okuya yzleri solar, yafllanrlar ve mrleri geer
gider. Yafllar ilerledike kalabalk aileleri iinde kendilerini ereti, snt gibi hissederler. Bundan sklp utanrlar ve durumlarna zlrler. Geceler boyu sabahlara kadar birbirlerini hasretle beklemekten mumlar eriyip biter.
Dflarda, arflda pazarda insanlar cvl cvl, nefle ve elence iinde mutlu bir
flekilde yaflayp dururlar. Fakat yafllar gemifl kadn ve erkek, sokan bu neflesinden uzaktadrlar. Onlarn arasna karflp ayn mutluluu paylaflamazlar. Toplumsal
hayata katlamamann verdii bir znt iindedirler. Bir trl evlenemeyip baba
evlerinde hapsedilmifl gibi duran bu bekar kadn ve erkek, siperlerinde uzun sre
bekleyen askerlere benzerler.
Sanki uzun mr yllar, yer altnda gemektedir. Canl canl yaflama a olan
genlikleri, mrleri eriyip gitmektedir. Hasbelkader evlenseler bile ksa sre sonra efllerden birinin lm ya da boflanma sonucu yalnz kalma durumunun, yafllln, elden ayaktan dflmenin ya da anszn gelen bir lmn ortaya kvermesi
ihtimali, onlar endiflelendirmektedir.
5. Varlk: fiiir, insanlk hlleri gibi soyut durumlar zerine kurgulandndan
somut varlklar n plana karlmamfltr.
6. Duygu: fiiire karamsarlk, ktmserlik, umutsuzluk duygusu hkim.
7. Grnt:
a. Nesnel Grnt: fiiirde nesnel grnt sunumu belirgin biimde yer alyor.
Kiflinin bitkin grnts, beyaz salar, kiflinin bylenmifl gibi flaflkn grnfl,
kalabalk evlerde ereti durmas, mumlarn erimesi, sokaklarn, elencelerin varl, siperlerden kurtulan askerlerin yorgun grnmleri, ayaklarn kle hline gelip yryemez oluflu gibi grntler, nesnel grnt tasvirleridir. Bu da flairin realist dnya grflne bal olmasndan kaynaklanyor. Yani hayat ve dnyay olabildiince somut gereklii iinde alglamaya alflyor.
b. znel Grnt: Bunun yannda az da olsa znel grntlere de yer vermifl.
Bunlardan yzn satrlarda solmas n resimsel grnt, mrmzn yllarnn
yer altnda gemesi, mr temsil eden gnn snmesi yani gneflin batmas,
anszn yalnz kalvermek, siperinden kmfl askerin bir kurflunla lmesi imgeselliinde anszn gelen lm gibi grntler de hayal grntlerdir. Bu da flairin
imge kurma gcn ortaya koymaktadr.
c. Soyut Grnt
Simge ve imgeler:
Salar aarr mitlerle beraber: Evlenip mutlu bir yuva kurma, huzur dolu bir
yaflant mitleri iinde yllar geer gider, salar aarr; ama bu beklentiler bir trl
gerekleflemez.
nsann evi olmas / Bylenmifl gibisin: Burada flair, eksiltili ifade kullanyor.
Necatigilin fliirinde yaygn olan teknik bir uygulamadr bu. Msrada cmleyi tamamlamaz, araya boflluklar koyar; gerisini okuyucunun muhayyilesine brakr,
onun tarafndan doldurulmasn ister. Bu msra da byledir. fiiire konu olan kiflilerle benzer durumlar paylaflan okuyucular bu msray kendi ruhsal durumlarna uygun olarak tamamlayabilirler. Bu, ileriye, gelecee dair bir temennidir; dilek istektir. Buna gre bu msray flu biimde tamamlayarak ya da zenginlefltirerek okuyabiliriz: nsann kendine ait, mutlu bir evlilik hayatnn yafland bir yuvas, evi olmas ne gzel! Ne bulunmaz bir nimet! Ah byle bir evim olsa!
Kadn, byle bir mutlu ev ve evlilik hayali karflsnda bylenir kalr. Bunu duymak bile onu kendinden geirir. nk en byk beklentisinin gerekleflecek olmas onu heyecanlandrr.
Satrlarda soldu yzn: Bunu birka biimde yorumlamak mmkn. Kadn
yllarca sevgilisinden gelen mektuplar okuya okuya ya da evlilik gnn beklerken roman vs. okuya okuya yafllanp gitmifltir. Uzun sren evlilik bekleyifli iinde
geen zamanda vakitlerini okuyarak geirmekte ve yz solup gitmektedir.
187
188
Kalabalk evlerde ereti: Burada da eksiltili ifade vardr. Bu da okuyucu tarafndan doldurulmas, tamamlanmas gereken bir cmledir. Msray flu biimde tamamlayabiliriz: Kalabalk evlerde ereti durmaktasn.
Anlafllan kadnn ya da yafl gekince kzn kalabalk bir ailesi var. Evlenme a gelip getii, evden ayrlmas gerektii hlde hl babasnn evinde kalyor olmay, olumsuz bir durum olarak deerlendirmekte ve ailesine yk olduunu dflnmektedir. Bu yzden ailesinin kalabalk evinde ereti durmakta, kendini rahat
hissetmemektedir.
zgnm, zgnsn: Bu durumdan hem kz zntldr, hem de baz zorunluluklardan dolay onunla bir trl evlenemeyip onu babasnn evinde ereti
brakt iin erkek zgndr.
Mumlar eridi: Mumlarn eriyip gitmesi gibi sevgililer de birbirlerini bekleye
bekleye eriyip gitmektedirler. Bu, divan fliirinden alnma bir mazmundur. Divan fliirinde flair, kendini muma benzetir. Sabaha kadar geceler boyu mumun iinin yan,i fitilinin yanp mumunun eriyip akmas ile fln sevgili iin hasretle yanp alamas ve gz yafl dkerek eriyip gitmesi arasnda iliflki kurulmaktadr. Sevgili fln yanna gelmezse bile flk, onun hayalinin meclisinde sabaha kadar mum gibi
yanacaktr. Nitekim Namk Kemal, bir oyununda bu mazmuna flyle yer verir
(Zekiye, sevgilisi slm Bey iin): Gene sabah oldu, gene gzme bir dakika uyku girmedi.. (Mumlar sndrerek) Zavall mum! Acaba ben de senin gibi yana yana tkenip gidecek miyim?... (Vatan Yahud Silistre, Tertip: M. N. zn, st. 1965,
6. bask, s.24.)
Sokaklar, elenceler uzakta / Farknda bile deilsin: Dflarda herkes, istediklerini elde etmifl, mitlerini gereklefltirmifl bir hlde nefle iinde yaflarken, elenirken fliire konu olan kadn, kendi hzn, kederi, znts iinde bunlarn farknda bile deildir.
Hasadn esirgeyen toprakta / Bitkinim, bitkinsin: Toprak, hayatn ve mrn
bir simgesidir. Hasat ise hayatn rn olan mutlu bir evlilik ve yaflant durumunun
istiaresidir. Tohum ekilip belli bir zaman getikten sonra hasat toplanr, yani rn
alnr. Genler de belli bir yafla geldikten sonra evlilik rnn almak isterler; ancak toprak yani hayat, onlardan bu hasad esirger, evlenmeleri mmkn olmaz.
kmfl siperlerden kurtulan yorgun / Askerleri dfln / Yer altnda saatler /
Yllar mrmzn: Burada durum benzerliine dayal zdefllikler kuruluyor. Siperlerde saatlerce kalan askerlerin durumu ile yllarca evlenmek iin siperde bekleyen genlerin durumu birbirine benzer.
Bilmezden gelsek de: nsan yllarn geip gidiflini, yafllanmay bir trl kabullenemez, grmezden bilmezden gelir.
Gn snmeye bafllad: Ancak gerek ortadadr ve mrn simgesi olan gn
(gnefl) snmeye bafllamfltr; yafllla doru gidilmektedir.
Seneler eriyor cenkte: Hayat mcadelesinde, evlenebilmek ve geimi salamak iin verilen mcadeleler(cenk)de seneler hzla akp, eriyip gitmektedir.
Yaflamaya vakit kalacak m: Btn bunlarn sonunda acaba yaflamaya, gnln istedii gibi vakit geirmeye, hayat istekleri dorultusunda deerlendirmeye,
gnllerinin arzu ettii bir yaflanty gereklefltirmeye zaman olacak m?
Diyelim kurtardk hayat: Bu kadar uzun mcadelelerden ve geip giden zamandan sonra her fley yoluna girdi, ifl bulundu, ev, araba alnd, ekonomik skntlar aflld.
Ya anszn yalnzsak: Ama ifl iflten gemifl olacak ve insan kendini birdenbire
yalnz buluverirse. Buradaki yalnzlk iki biimde dflnlebilir: 1. Evli iftler ileri yafl-
189
larda cinsel, duygusal, dflnsel anlamda birbirlerine karfl olan hararetlerini, ballklarn, btnlklerini kaybedebilirler. ift, kar-koca btnlne dayal bir hayat deil, birbirinden kopmufl, kendi dnyalarnda yaflayan iki yalnz insan hline gelmeleri durumu. 2: Efllerden birinin lm zerine dierinin yalnz kalvermesi durumu.
Ya kleleflir de ayaklar / Yryemez olursak: Yaflllk ve hastalklar gelip atnca yryememek, yani insann gnlnce yaflayamamas, gezip tozamamas, istediklerini yapamamas ne kadar ac!.
Ya da askerleri dfln / Tam kmfllar siperden, bakyorsun / Pusudaki tepelerden / Bir kurflun: Yukardaki bentte ya ihtiyarlk gelip atarsa serzenifli vard.
Bu bentte ise ya lverirsek kaygs var. Her iki hl de aresizlik ve ifl iflten gemifllik durumudur. Nitekim burada verilen rnek de ilgin. Tam geim savafl bitmifl, madd ya da baflka trl skntlar sona ermifl, artk eve dnme zaman yani
birlikte rahat ve mutlu bir flekilde yaflama, gnllerince bir hayat geirme zaman
gelmifl derken; hi hesap edilmeyen, umulmayan bir yerden gelen kr bir kurflun
yani lm her fleyi berbat eder.
8. Anlam
Metinleraraslk: fiiirde geriden geriye Trk halk hikyelerinin zellikle Kerem ile Asl hikyesinin kurgusal bir etkisi seziliyor. Kerem ile Asl hikyesinde iki
gencin evlenmesine engel kltreldi; din farkyd. Bu fliirde ise ekonomik skntlardr. Kerem ile Asl birbirlerine kavuflmak iin uzun bir mcadele verdiler. Bu fliirde de uzun bir mcadele sreci var. Kerem ile Asl hikyesinde vuslat gerekleflmiyor ve ikisi de lyor, lmde birlefliyorlar. Yani ideal mutluluklar lm sonrasna kalyor. Bu fliirde ise tam her fley yoluna girmiflken bir kurflun yani lm, her
fleyi bitiriyor. Bu motif de benzerlik taflyor. Ayrca divan fliiri mazmunlarna da yer
verildiini belirttik.
II. fiekil
Nazm fiekli: fiiir, msra kmelenifli bakmndan drder msralk bentlerden kuruludur. Kafiye sistemi bakmndan ise belli bir btnlk yoktur. lk bent serbest, 2. bent
apraz kafiyeli, 3. ve 4. bentler yar apraz kafiyeli, 5. bent apraz kafiyeli, 6. bent serbest, 7. bent ise btn msralar kendi iinde kafiyeli olacak flekilde dzenlenmifltir.
III. Dil ve slp

Dil: fiair, yaln, ak, anlafllr bir konuflma dili kullanlyor. Dil sapmalarndan ise
eksiltili ifadelere yer veriliyor. Bunlardan daha nce sz ettik.
slp: fiiirde konuflma slbunu, dramatik ve yaln slbu youn olarak
gryoruz.
IV. Ahenk
Necatigil, bu fliirde ahenk unsuruna pek nem vermemifl. fiiirin lirizmi zayf. Bununla birlikte tamamen ahenkten yoksun da deil. fiiirde ahenk, baz bentlerde kafiye olan ses tekrarlaryla salanmfl. Ayrca Bitkinim, bitkinsin, zgnm, zgnsn msralarnda olduu gibi kelime tekrarlarndan yararlanlarak da ahenk oluflturulmufl. te yandan 6. bentte ya kelimesinin iki msrann baflnda tekrarlanmasyla da bir ahenk retildiini gryoruz. fiiir, vezin bakmndan serbesttir.
Yukardaki rneklerden yararlanarak siz de istediiniz bir fliiri zmleyiniz.
SIRA SZDE
Yaln slp: Yaln (sade),

temiz, ak, duru, berrak,
sslerden arnmfl, edeb
sanatlara, benzetmelere,
sfatlara yer vermeyen,
mulak olmayan,
anlafllabilir, plak slp.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
190
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
N
AM A
Bir fliirin nasl zmlenmesi gerektiini grebilmek.

fiiirleri rnek zmlemelerde grld gibi
drt adan incelememiz gerekmektedir: erik,
flekil, dil ve slp, ahenk.
fiiiri fliir yapan temel unsurlar adlandrabilmek.
fiiiri fliir yapan temel unsurlar ierik, flekil, dil ve
slp, ahenk ve bunlarla ilgili teki alt bafllklar
altnda deerlendirilmelidir.
fiiirin, amlanmas gereken simgesel bir dile sahip olduunu anlayabilmek.
fiiirde dilin, iletiflimsel kullanmnn tesinde bir
ifllevi vardr. fiair, duygusal ve imgesel yn ar
olan, simgesel bir dil kullanr. Bu dil alfllmfl dzeninden sapmalar da gsterebilir. Bunun iin
fliir dilinde yer verilen edeb sanatlar, simgeleri
ve imgeleri bulup zmlemek gerekir.
fiiirin ahenkli bir edebiyat tr olduunu ayrt
edebilmek.
fiiirin szleri, kelimeleri, msralar ve msra bekleriyle bir btn halinde, ideal anlamda kendi i
uyumunu kurarak meydana getirdii gzel, hofl
tn ve ses olan ahenk, birtakm tekrarlar, yansma geler vb. yollarla salanr.
191
Kendimizi Snayalm
Okuduunuz fliir zmleme rneklerinden hareketle
flu sorular yantlaynz:
1. fiiirde zerinde durulan, baflka flairlerin de hakknda
fliir rettikleri, genel, evrensel, nesnel malzemeye ne ad
verilir?
a. zlek
b. Konu
c. Ahenk
d. Duygu
e. Olay
2. fiairin konuyu kendine gre iflledii, znel yorum
ve yaklaflmlarn ortaya koyduu kiflisel dflncesine
ne denir?
a. zlek
b. Konu
c. Ahenk
d. Duygu
e. Olay
3. fiiirde baflka kaynaklardan alnt, deini, ya da gnderme, dnfltrme ya da deifltirme fleklindeki yararlanmaya ne ad verilir?
a. zlek
b. Konu
c. Metinleraras iliflkiler
d. Duygu
e. Olay
4. fiiirde msralarn kmelenifl ve kafiyelenifl flekline
gre ald isme ne ad verilir?
a. Nazm flekli
b. Konu
c. Ahenk
d. Duygu
e. Olay
5. Deiflik amalarla Trkenin, bilinen kurallarna aykr olarak kullanmna ne ad verilir?
a. zlek
b. Konu
c. Ahenk
d. Duygu
e. Dil sapmas
6. Dilin sz, anlam ve heyecan sanatlarndan yararlanlarak okuyucunun gz nnde oluflturulan hayal grntye ne ad verilir?
a. zlek
b. mge
c. Ahenk
d. Duygu
e. Olay
7. fiairin duygu, dflnce ve hayallerini kendine has
bir tarzda dile getirifl, ifade edifl biimine; yani ortak dilin kifliye zel olarak kullanmna ne ad verilir?
a. zlek
b. Konu
c. Ahenk
d. slup
e. Olay
8. Afladakilerden hangisi anlam oaltma yntemleri
arasnda yer alan edeb sanatlardan biridir?
a. Kinaye
b. Hayal kiflilik
c. Nazm flekli
d. slup
e. Dil
9. Bir fleyi gerek anlamnn dflnda baz bakmlardan
benzerlik kurulan baflka bir fleyin ismiyle belirtme
sanatna ne ad verilir
a. stiare
b. Mecaz- mrsel
c. Kinaye
d. Tevriye
e. stifham
10. Afladakilerden hangisi yaln slbun tanmdr?
a. Yaln (sade), temiz, ak, duru, berrak, sslerden arnmfl, edeb sanatlara, benzetmelere, sfatlara yer vermeyen, mulak olmayan, anlafllabilir, plak bir slptur.
b. Tamamen ahenkten yoksun fliirlerin slubudur.
c. Bir fleyi gerek anlamnn dflnda baz bakmlardan benzerlik kurulan baflka bir fleyin ismiyle
belirtmektir.
d. fiairin duygu, dflnce ve hayallerini kendine
has bir tarzda dile getirifl, ifade edifl biimidir.
e. Dilin sz, anlam ve heyecan sanatlarndan yararlanlarak okuyucunun gz nnde oluflturulan hayal grntye verilen addr.
192
1. b
Aksan, Doan (1993), fiiir Dili ve Trk fiiir Dili, Ankara: Bilgi Yaynevi
etin, Nurullah (2009), fiiir zmleme Yntemi, Ankara: nc Kitap
etin, Nurullah (2009), fiiir Tahlilleri 1, Ankara: nc Kitap
Dilin, Cem (1997), rneklerle Trk fiiir Bilgisi, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar
Gfl, Beflir (1998), Anlatm Terimleri Szl, Ankara: Kurtulufl Ofset Basmevi
2. a
3. c
4. a
5. e
6. b
7. d
8. a
9. a
10. a
Yantnz yanlflsa Yahya Kemal Beyatlnn

Atik-Valdeden nen Sokakta fiiirinin zmlemesi blme baknz.
Yantnz yanlflsa Ahmet Muhip Dranasn Serenad fiiirinin zmlemesi blme baknz.
Yantnz yanlflsa Faruk Nafiz amlbelin Sanat fiiirinin zmlemesi blme baknz.
Yantnz yanlflsa Faruk Nafiz amlbelin Sanat fiiirinin zmlemesi blme baknz.
Yantnz yanlflsa Behet Necatigilin Kurflun
fiiirinin zmlemesi blme baknz.

Sra Sizde 1
Setiiniz fliir, rneklerde olduu gibi ierik, flekil, dil
ve slp, ahenk asndan deerlendirilerek zmlenebilir.
11
Amalarmz
N
N
N
N

Yeni Trk edebiyatnn ilk dnem rneklerinden Samipaflazde Sezanin
Kediler yksn zmleyebilecek,
Dilenci adl denemesiyle Ahmet Haflimi farkl bir ynyle tanyabilecek,
Sait Faik Abasyankn Halla yksn inceleyebilecek,
Ouz Atayn modernist anlat tarznn bir rnei olan Unutulan bafllkl
yksyle Yeni Trk edebiyatnn geliflme izgisini gsterebilecek
Anahtar Kavramlar
yk (hikye)
Deneme
nceleme
Yeni Trk edebiyat
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna Metin zmleme

rnekleri
Girifl
GRfi
RNEK METNLER VE
ZMLEMELER
SONU
Metin zmleme
rnekleri: Dzyaz
GRfi
En eski alardan beri mitten destana, masaldan fkraya, kssadan tarihe kadar genifl bir alanda anlatm yolu olarak dzyaz (nesir) kullanlmaktadr. Nesir trndeki yazlar fliirden ncelikle biimsel zellikleri bakmndan ayrlr. Bunun yan sra
dilin iletiflim ifllevinden, fliire gre daha az uzaklaflr ve genel olarak ritimlilik, imge oluflturma gibi kayglar bakmndan da dilin standart yapsna daha baldr.
Bunun nedeni dilin anlam yaps zerinde deil, anlamn dzenlenifli noktasnda
younlaflmasdr. O yzden nesir trndeki yazlar byk lde bir haberi iletmek, bilgi vermek gibi ifllevler iin kullanlr.
Sanatl kullanm asndan ise nesir zellikle yk (hikye), roman gibi anlat
trleri baflta olmak zere deneme gibi yazlarda da tercih edilir. yk ve roman,
ya bir olay ya da bir durumu anlatma esasna gre dzenlenir. Bunlar okura kurmaca bir dnya sunan metinlerdir. Deneme, makale, gezi yazs, mektup gibi trlerde ise gereklikle iliflki genellikle gzetilir. Btn bu trler iin inceleme alflmas temelde dil kullanm ile konu veya tema zellikleri zerinde younlaflr. Dil
asndan kelime seiminden bafllayarak, cmle kurulufllar, cmlelerin ve paragraflarn birbiriyle iliflkisinin incelenmesi, ksacas nasl sylendii; tema veya konu
incelemesi ise metinde ne sylendii sorularnn cevabn ortaya karmak amacn taflr.
Kkl bir gemifle uzanan Trk edebiyatnda divan edebiyat geleneinde zellikle Ktip elebi, Evliya elebi gibi yazarlar tarafndan baflarl rnekler verilmifl; Veys, Nergis gibi yazarlar eliyle de sanatl nesir alannn tipik rnekleri ortaya konulmufltur. Yeni Trk edebiyat ise nesir trlerinin byk geliflme gsterdii bir dnem olmufltur. Bat tarz trler bu dnemde edebiyatmza girmifl ve geliflmifltir.
RNEK METNLER VE ZMLEMELER

Bu nitede, daha nce kuramsal (teorik) olarak anlatlan metin incelemesinin nesir trndeki eserlere uygulanmas ele alnacaktr. Bu uygulamay gereklefltirmek
iin yeni Trk edebiyatnn farkl dnemlerinde yazlmfl yk trndeki metin
ile bir deneme metni seilmifltir. Bu metinler ayn zamanda yeni Trk edebiyatndaki nesir trnn geliflimini de gsterecek niteliktedir.
196
Samipaflazade Sezainin Kediler Adl yks

ve yknn zmlemesi
nceleyeceimiz ilk eser, Tanzimat Dneminin tannmfl yk ve romanclarndan
olan Samipaflazade Sezainin Kediler adl yksdr.
KEDLER
(Bykadada cereyan etmifl bir vakann istinsahdr.)
- Hanm! En son cevabn isterim. Ya ben, ya kediler?
- Kediler!!
Bir kocann meyusiyeti, bir kadnn hevest- b-sebat, muhabbetin, emenzar- saf zerine temellerini nihal-i glden, heva-y sevd-fez-y b-karara karfl camlarn nurdan, esas- beytiyesini tlden bina ve tefrifl ettii saray- izdivacn inhidm,
hep bu birka kelimeden ibaret olan mkalemede mndemic idi.
Kediler! yle mi? Demek ki otuz senelik bir refakat-i yek-vcdne neticesi, kelime-i muamm-y izdivacn halli, bu cevap oluyor. Otuz sene evvel izdivacn ilk
aylarnda, ebediyet-i muhabbete, beka-y sevdaya yeminler eden lisan- flkaneden,
kendisinin kedilere, her trl mana ve meziyetten mahrum bir meyl-i keyfiye feda
olunduunu iflitmek kymet-i insaniye ve haysiyet-i ehliyesini ihll ve teheyy ettiinden, artk bu hale bir netice vermek karar- katisini ittihaz eylemiflti. Zavall koca! Hareminin, mutasarrfa olduu eve, celb ve cem ettii yirmi-otuz kedinin tacizat ve tasdiatndan artk bizr olmufltu. Evin iinde sahibl-beytten ziyade bir revifli mirane ile kuyruklarn kaldrp bu bedbaht kocaya bir nazar- istihfaf ve istihkar
atfederek dolaflan bu kibirli hayvanat kanapelerini istila etmifl, koltuk sandalyelerinde uyurlar, o senenin souk kflnda snmak iin yakt ateflin karflsnda dflnrler, sofalarnda, odalarnda smia-hrafl sesleriyle kavga ederlerdi. Gnden gne etvr- kstahnelerini arttrarak tekessr eden kediler bu adama evinde bir c-y tevakkuf brakmamaa baflladlar.
Bir sabah gayet erken uyanarak kendi leminde bir kahvalt etmek iin kk odasna ekildii zaman, sokakta birtakm ocuklarn aladn ifliterek pencereden dflar bakt. Smia-i rikkatine akseden kedilerin vze-i mcadele v mflatemeleri olduunu anlaynca, aldandndan dolay kemal-i hiddetle iskemlesine oturdu. skemleye kudunda yznn iki nokta-i mntehas olan tepesiyle, enesi geriye doru ekik, byk ve biraz frlak gzleriyle bir arayclk hali kesbeden yzn iki tarafa dndrerek hayretle etrafna baknyordu. Zira kedinin biri ekmeini almfl,
dieri stl kahvesini imifl, teki de fincann krmflt. Kendi kendine yeis ve hayretle kime meram anlatmal! Bu kibirli, vefasz, nimet-nflinas hayvanatn kadnlar
elbette tarafdar olur. Zaten kedi kadndr diyordu.
Bir gnlk mahsul-i mesaisinin byle mahv ve heder olmasndan teessrle bafln eline dayayarak pencerenin nnde oturdu. flte orada, duvarn altnda, kahvesini
ien, ekmeini alan, fincann kran, kendisini sabah keyfinden mahrum eden, velhasl evinde btn rahat ve asayiflini selbeyleyen kediler, gnefle karfl abanos gibi
mcell siyah, kar gibi beyaz, sar benekli, elvan- revnak-efzlar ve her an ve saniye renkleri deiflen eflman- pertev-firzanlar nazarlarda bir kavs-i kuzah teflkil ettii esnada n ayaklarn ibtida azlarna gtrp nisvana mahsus bir tavr- iflvebzne ile yzlerini temizleyerek safa-y hatrla sabah kahvaltsn hazmetmekte ve
le taamna hazrlanmakta idiler.
Sahibetl-beyt tarafndan kendisine tercih olunan bu hayvanat- mfterisenin ahvl-i lkaydneleri hiddetine dokunarak sofaya kt. Orada, merdivenin orta basamaklarnda, byklar, yz, bafl, siyah lekelere boyanmfl beyaz kediyi grr gr-
11. nite - Metin zmleme rnekleri: Dzyaz
mez: Kahvemi sen itin! Fincanm sen krdn! yle mi? diyerek odasndan bastonunu alp ayaklarnn ucuna basarak yavafl yavafl kedinin yanna sokuldu. Hazr
eline frsat gemiflken istedii gibi intikamn almak iin vcudunun en can alacak
yerini niflanlad. Bastonunu kaldrd. Kedi kmldyor, kaacak. Deneini fliddetle
zerine indirir indirmez seris-seyr olan bu afacan hemen sraynca aya kayarak azm bir grlt ile merdivenlerden afla yuvarland. Merdivenin altnda kolunun szladndan flikyet ederken nm-i dier-i mevcudiyeti olan kars karflsna karak hi kediye yle vurulur mu? Ya bir yeri krlsayd... deyince zavall herif fliddet ve hiddetle: Ben sana flimdi gsteririm diyerek odasna kt. Haremi de kendisini takip ederek kemal-i sknet mlyemetle diyordu ki: Ne yapacaksn? Ne yapabilirsin? Syle de ben de anlaym?
Bir camn arkasndan grlen kvlcm gibi, renkli gzellikten akseden bir damla yafla c-y karar olan byk gzlerini; altmfl senenin zerinde niflanlar, lekeler brakarak getii hareminin yzne atf ile Ne mi yapabilirim! Hkmet-i mahalliyeye
mracaat edeceim. Senin kedilerinden sirkat-i meklt, gasb- emvl, taarruz-
mesken davasna kalkflacam. Bakalm! O zaman bu hrszlarn, bu haydutlarn
bir tanesini burada grebilir misin?..
Paltosunu, flapkasn giydi. Kapy kracak gibi fliddetle ekerek evden kp gitti.
*
**
Kaymakam beyefendi meram anlamyor! Rossini ahfad- kiramndan olan bu muskiflinas talyal hrmet ve adalet ister. Bu bedbaht koca muhakemt- muhikkne ve
flikyet-i adlet-cynesini karflsndakinin zihnine vaz ve ilka iin jimnastik yapar
gibi ellerini kaldrarak bir acemi aktre gbta-bahfl- evza ve harekt- mbalakrne ile ifham- hakikate alflyorsa da mmkn olamayacan anlaynca hiddetle Adalar kaymakam beyefendiye herkesin karsnn kaflna, gzne, yryflne,
giyinifline karflrsnz da benimkinin flu mnasebetsiz muhabbetine, flu muzr hayvanlarna niin mdahaleyi reddediyorsunuz? flikayetiyle meyusne evine avdet
ediyordu. Evine avdet ettii zaman haremi nzuln tehdidtndan dehflet-yb olduu iin titremee bafllamfl, altmfl senelik bafln sallayarak ve naz iflve ile bir gzn szerek mtebessimne sen memnun ol ki ben kedileri seviyorum! Ya bunlarn
yerine herifleri sevsem... dedi. O byk, o buruflmufl ehresinin sarkk yanaklar
hal-i tebessmle geriye doru ekilerek hne-i eflmannn glgesi iinde kalan snk
gzlerine gelen bir revnakla dermiyan ettii bu muhakeme-i flhane kocasna hemen
hak verdirecek kadar mncezib grnd. O gece bir tavr- sitemkrne ile hibir sz
sylemeyerek yatana girdi. Sz beynimizde... Bu tebessm, bu im-y muhabbet,
bu iflve, bu muamele-i nvziflkrne kocasnn yeis ve hiddetini hayliden hayli
tadil ve teskin etmiflti. Cme-hb- ramna ekilip de bir tarz- galibne ile uzatt
ayaklarnn ac ac trmalandn hissedince telafl ve halecan ile yorgann kaldrp
o byk gzleriyle bakt. Kedi! Hem de sabah kahvesini ien beyaz kedi! Galiba bu
afacanlar ifltirak-i emval ve ayl tarafdar idiler ki, biarenin serir-i izdivacnda da
yerleri vard. Hareminin mutasarrf olduu bu evde kendine hi c-y karar brakmayan kediler nihayetl-emr haremini de elinden almfllard.
Gece yars verdii bir karar- kati zerine sabahleyin erken kalkarak kendisine ait
ne kadar eflyas varsa bir sanda vaz ile aflaki taflla indirdi. Arkasna paltosunu,
baflna flapkasn giyerek iplerle balad sandn stnde oturmufltu. flte o zaman:
Ya ben, ya kediler? sualini irad etmifl ve kediler cevab- meyusnesini almflt.
Elveda! Elveda! Artk bir daha avdet etmemek zere yola kt. Mahzun, mtefekkir
bir hal ile kkl bykl birtakm nisbetsiz evlerle dkkanlarn teflkil ettii arfl-
197
198
dan geiyordu. Sokan ortasnda ayaklar plak, elbiselerinin yrtk yerlerinden

tenleri grnr birtakm etfl-i sefaletin haykrflarak oynadklarn dalgn dalgn
seyrettikten sonra galiba tasadduk etmek niyet-i aceze-pervernesiyle ceplerini birer
birer karfltrp yine galiba hibir fley bulamadndan yoluna devam etti. Biraz tedeki meyhanenin, fiark flairlerinin revnak- hayallerinden iflal edilmifl kandilin tenvir eyledii karanlk kflesinde bir laterna btn Ada halkn sarhofl etmekte idi. Sokakta, meyhanede laternann etrafnda birok halk hep bir azdan Adann sokaklarnda tann-endaz, itimaghlarnda raks-ver, niflanl kzlarn lisanlarnda
sevgililerine bir hitab- muhabbet-perver olan
Corci, corci, corcakimo
Nisahiro, pulakimo!
flarksn sylyorlard. Bulunduu hal-i yeis ve hzne kahkaha-zen-i istihfaf oluyor
gibi gelen bu flemtetin arasndan geerek (Cakamo) yolunu takip etmee bafllaynca manzara-i tabiatn letafet ve ulviyeti, o geceyi geirmek iin bir melce taharrisiyle b-karar olarak her tarafa mnatf nazarna flaflaapafl oldu. Hava gzel, rzgr
skit, Marmara lcivert idi. Bir daha avdet etmeyecek, bu mukarrer! Otuz senelik
rabta-i izdiva krlmfl, artk yalnz baflna kalmflt. fiu yalnzlk messir deil mi?
Otuz seneden sonra her yerde, her fleye karfl yalnz! Bu vsi denize, bu drdr
ufuklara karfl yapayalnz!
Hatta sem bile o lcivert gzleriyle kendisine flefkat ve merhametle bakyordu.
Bir taraf krmalar iinde kalmfl mai atlas gibi hafif surette mtemevvi derya, dier
taraf yeflil bir hamail gibi yukardan aflaya doru sarkarak reng-i teravetlerini her
mevsimde muhafaza eden allarla am aalarnn fasla verdii bir yolu takip ediyordu. Tefekkrt- amka iinde kaybolmufl bir hal ile biraz deniz kenarna doru
meyledip nnde balk avlamak iin bir kedinin sindiini grnce hemen yolunu
deifltirerek yokuflu kmaa bafllad. Yrkaliye vard zaman mahbbe-i flarki
olan gnefl srma salarn derya-y b-karar- safann zerine dkerek nuran yollar, mzehheb izler at gibi karfl taraftaki uzaktan uzaa grnen sudan ibaret
ufuklar da flkane surette tehyi ediyordu. Bir hayli zaman denizin verdii hayreti meftnne iine dalp gitmiflken hakikatin dest-i hayal-flikesti btn vcudunu sarsarak kendisini bulunduu hal-i bhflden uyandrd. Saat ilerlemifl, le takarrb
etmiflti. Evine bir daha avdet etmemek zere verdii karar, kati idi. Bu belli, fakat
le taamn nerede edecek? Akflam nereye gidecek? Geceyi nerede geirecek? Bir hayat- mstakil, bir karar- kati para ile olur. Halbuki kendisinin sabah taamna bile
kifayet edecek paras yoktu. Hareminin ihzar ederek flimdi sofrann zerine koyduu sabah yemeinin duman gznde ttmee bafllad. Kenare-niflin-i temfls olduu denizin dalgalar yavafl yavafl sahile arptka kendisine Git git, haremine
git! diyordu. Ya kediler!.. Bununla beraber hareminin Sen memnun ol ki ben kedileri seviyorum. Ya bunlarn yerine erkekleri sevsem ... sz makul deil mi?
lem-i tenhayde hal-i infird arttran horozlarn sad-y garibneleri bulunduu
yere aksettike git git, haremine git! diyordu. Kiliseler le vaktini ilan iin an almaa baflladlar. O skn ve sknet iinde uzaktan uzaa akseden anlar hep bir
azdan bir aheng-i muttaridle git, git, haremine git! szn tekrar ediyorlard.
Ayaa kalkt, geldii yoldan yrmee bafllad.
Galiba verdii karar- katiden nkl etmiflti. am aalarnn aralarndan peyda v
nihan olarak evine doru sratle avdet ediyordu. Mtefekkir bir ehre, mteessir bir hal
ile evine giderek refikasna hibir fley sylemeden doru odasna kt. Minderin zerine
kapanp da hkra hkra alamaa bafllaynca, haremi kemal-i itina v nezaketle
oda kapsn aarak O kadar haykrarak alama. Kedilerimi mi korkutacaksn! dedi.
yknn ncelenmesi:
Samipaflazade Sezai (1860-1936)nin Kediler bafllkl bu yks, Trk edebiyat tarihi asndan ilgiye deer metinlerden birisidir. Trk edebiyatnda gerekilie geiflin nclerinden birisi kabul edilen yazar, hikyenin bafllna koyduu
dipnotu ile, iflledii konunun gerek hayattan alnd izlenimini vermek istemifltir.
Bylece yazar, kendisinden nce Ahmet Mithat Efendinin temsil ettii, bir ibret
dersi vermek iin hikye anlatma yaklaflmndan olduu kadar, zaman ve mekn
gelerini belirsizlefltirerek soyutlamaya ynelen geleneksel anlatlardan da uzaklaflarak, hayatn kk bir ayrntsn aktarmakla yetinmifltir. Nitekim, yukardaki yknn bulunduu Kk fieyler adl kitabnn nsznn ilk cmlesi de onun bu
anlayfln ortaya koyar. Ona gre dnyada en kk zerre bile gzel yazlmak flartyla nemli bir konu saylabilir (Kerman, 1981:1).
Kediler hikyesinde de yazar yafll bir ift arasnda, evde kedi besleme istei
yznden kan anlaflmazl konu edinmifltir. Karsnn kedilere olan dflknlnden rahatsz olan yafll adam resm makamlara yapt flikyetten sonu alamaynca evi terk eder; ancak paraszl yznden geri dnmek zorunda kalr. Yazar
bu kadar basit bir konu etrafnda, evlilikte efllerin birbirini anlamas, evde hayvan
besleme, yaflllkta ilgi grme ihtiyac, paraszln dourduu mecburiyetler, kadnlarn efllerinin kskanma duygusunu bir silah olarak kullanmalar gibi insanlk
durumunu dorudan doruya ilgilendiren pek ok soruna da el atmfltr.
Yazar, yksn konunun can alc noktasn temsil eden bir diyalogla bafllatr.
Kocann, kendisi ile kediler arasnda bir tercih yapmasn isteyen sorusuna kadnn
verdii kesin ve ksa kediler cevab, temann etrafnda geliflecei ana problemi
oluflturur. Bylece hikyenin dm ortaya atlarak anlat bafllatlr. Yazarn Bat
tarz ksa hikyede ncln gsteren de metnin bu flekildeki dzenleniflidir.
Kompozisyon fikrinin baflarl bir rnei olarak gsterilebilecek bu hikye, kocann bakfl asndan bafllangtaki diyalogdan sonra, o noktaya nasl gelindiini
gsteren nceki geliflmeleri vererek devam eder ve karakterin bu diyaloa ynelmesinin sebepleri tasvir ve aksiyon unsurlar kullanlarak ayrntl bir flekilde aktarlr.
yknn baflnda verilen diyaloa tekrar dnldnde ise zm blm
bafllamfltr. yk, adamn aresizliini aktaran finalle biter. Ksacas ykdeki
olaylarn anlatlma sras yazar tarafndan kendisine zg bir tercihle dzenlenmifl,
bu da hem sebep-sonu iliflkisini salamfl hem de okurda merak duygusu oluflturacak bir anlatm yolu benimsenmifltir.
Yazar ayrca metinde yer yer renkli ve gereki, yer yer ise romantik denilebilecek tasvirlere baflvurmufltur. Yafll adamn kedilerle ve karsyla olan iliflkilerinin
aktarld blmlerde gerekilik arlkl olmasna ramen, ilk paragraftaki evlilik
kurumu ile ilgili dflncelerinin romantik benzetmelerle anlatlmas, son blmlerde ise yalnzlnn ve aresizliinin deniz manzarasnn zerinden yanstlmas bu
slp deiflmesinde yazarn ironik bir niyet tafldn gsterir. Yazar ayrca, sz
beynimizde (aramzda) cmlesini kullanarak, dnemin yazarlar arasnda zellikle Ahmet Mithat Efendinin yklerinin karakteristii olan meddah tekniini, yani yazar/anlatcnn kendisini ykye katmas zelliini de kullanmaktan kurtulamamfltr. Ayrca adamn kaymakamla yapt konuflmann ironik bir dille anlatlmas; adamn evi terk ettikten sonra sokakta grd nefleli, umursamaz ortam ztlk gesiyle durumun arpc bir biimde aktarlmasn salamfltr.
199
roni: Dolayl ve alayl

anlatm, mizah, glmece.
ronik: roniye dayal.
Meddah teknii: Geleneksel

Trk seyir sanatlarndan
birisi olan meddahta,
anlatc merak unsurunu
canl tutmak, t vermek
gibi amalarla hikyesini sk
sk keserek dinleyene
dorudan doruya
seslenirdi. Yeni Trk
edebiyatnda zellikle Ahmet
Midhat Efendinin roman ve
yklerinin karakteristik
zellii olarak, olay
rgsnn kesilip yazarn
okura dorudan seslendii
pek ok ksm vardr.
Tasvir, varlklarn,
insanlarn, dier canllarn
durufllarna, grnfllerine,
renklerine, flekillerine,
hareketlerine, tavrlarna,
szlerine ait zelliklerin,
incelik ve ayrntlarn
belirlenmesidir. Grlen
fleylerin resminin,
tablosunun izilmesidir.
200
Sz varl ve sz dizimi asndan dneminin kolay anlafllabilir metinleri arasnda saylabilecek olan Kediler yks, basit ieriini baflarl biim uygulamas
ile glendiren ve metindeki her dil gesini ifllevsel klan organik btnl ile yenileflme dneminin ilk rnek metinlerinden birisi olmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA
SZDE Kediler bafllkl yks hangi kitabndan alnmfltr?
Samipaflazade
Sezainin
D fi N ETANIYALIM:
LM
YAZARIMIZI
Tanzimat Dneminin tannmfl romanclarndan olan
Sezai, 1860ta stanbulda dodu. Babas devrin ileri gelen devlet adamlarndan
Sami Pafla
iin, Sami Pafla-zde olarak tannr. renimini zamann bir
S Oolduu
R U
edebiyat evresi hlinde olan babasnn konanda zel olarak yapmfl, edebiyata
ocukluunda merak sarmfltr. Evkaf Mektub Kalemine memur oldu (1880). Henz
D iken
K K A T(1881) elilik katiplii ile Londrada yl kalarak Bat uygarlk ve
gen yaflta
edebiyat ile yakndan temasa gelmifl, 1901de stanbuldan Parise kap Jn
SZDE Ahmet Rz Beyin orada kard fir-yi mmet gazetesine
TrklereSIRA
katlmfltr.
II. Abdlhamit aleyhinde yazlar yazmfl; 1909da Madrit Elisi tyin edilerek burada
12 yl kaldktan sonra emekliye ayrlmfl ve 1936da lmfltr.
AMALARIMIZ
Yaz hayatna makale ve musahabeler, tiyatro eserleri yazmakla bafllayan Sezai
Bey, flhretini roman (Sergzeflt, 1888) ve kk hikyeleri (Kk fieyler, 1892) ile
salad. Namk Kemalden gelme romantik yanlar da olmakla birlikte, gndelik
K T A P
hayat sahneleri izmekte, kiflileri konuflturmakta baflarl Sergzeflt roman,
kahramanlar halktan seilmifl, Batdaki benzerlerinden farksz, on on iki kadar
kk hikyesi; Sezai Beyi gereklie ynelen Tanzimat hikye ve romanclarndan
TELEVZYON
biri yapt.
N N
Eserleri: Sergzeflt (Roman, 1888, 1925), Kk fieyler (ykler, 1891), Rmzl

Edeb (ykler, 1900), clal (ykler, 1924), fir (Oyun, 1879).
NTERNET
Ahmet Haflimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn

zmlemesi
Daha ok, Fecri-i tinin n plnda gelen fliri olarak tandmz Ahmet Haflimin
kitap oluflturan dzyazlar da bulunmaktadr. Burada sanatnn bu ynn de
bir kez daha vurgulamak ve onun gzel bir denemesini incelemek istedik.
DLENC
Yolumun zerinde her sabah tesadf ettiim bir dilenci var. Bu zeki ehreli adam,
yoklama defteri imzalamaa mahkum bir kalem efendisi intizamyla, her gn, tam
saat alty krk gee kflesine gelir ve tam saat ona kadar da bir tek sz sylemeksizin,
srf gzlerinin derin elemi ve edasnn sakit belgatiyle gelip geenlerin merhametini
avlar. Merhametlerin, birer flaflkn gvercin telaflyla bu mahir avcnn kurduu tuzaa dflmek iin nasl kanat rptklarn grmek, benim her sabahki elencemdir.
Sabr, tahamml, intizam gibi seciye faziletlerinin en mflklleriyle mcehhez ve ayn zamanda, ustalkl bir sktun vhi bir talkata mreccah olduunu bilecek kadar zevk ve idrak sahibi olan bu adamn, daha etin sahalarda daha krl flikrlar
arkasnda koflmas mmkn iken, bir dilenci kisvesi altnda gelip geenlere el uzatmaa raz oluflunu bsbtn budalaca bir hareket addetmedim.
Bu adam hakl idi:
201
Hayatn, zevk memba olarak kuvveti ve insann yaflamak hususundaki kudreti nispetinde fakirin hali yamandr. flte bunun iindir ki New York veya Londra gecelerinde, kuru bir kemik parasn, alktan gz dnmfl kpeklerin azndan kapmaa
muhta kalan korkun hayat dflknlerine verilen fakir ismi, Hindistanda Ganj
Nehri kenarnda, nim-mukaddes bir payenin unvandr. Fakire merhamet, saadet ve
felaketleri na-meri kuvvetlerin keyfine tbi ve binaenaleyh her an refahtan sefalete
dflmek tehlikesine maruz olanlarn mehulattan bir nevi istimdaddr. Bu gibilerin
dilenci avucuna skfltrdklar her sadaka, yarn istemekten korktuklar bir sadakann reslmali gibidir.
Her sabah samit bir haile ehresiyle karflma kan dilenci, flphesiz, hesabn henz
tesadfe galebe etmedii bir lemde yafladn biliyordu ve hudutsuz bir saffet ve
gaflet denizi iinde, merhameti, giranbaha inciler fleklinde, kolayca avlamaktan
zerre kadar mahcup grnmyordu.
Yaznn ncelenmesi:
Modern Trk edebiyatnn nde gelen flairlerinden birisi olan Ahmet Haflim
(1884-1935) ayn zamanda gazetelerde yazd denemeleriyle de dikkati ekmifltir.
Bu denemelerinden keskin bir zek, ksa ve vurucu anlatm ile bir espri nitelii taflyan metinler ortaya koymufltur.
Yazar yukarya aldmz Dilenci bafllkl denemesinde sosyal hayatta pek ok
rnei grlen bir tip zerinden insanlardaki merhamet duygusunun kkenini ortaya koymaya alflmfltr. Metin, yazarn gzlem ve anlatm gcnn baflarl rneklerinden birisidir. Her gn rastlad bir dilenciye ait gzlemini, av ve avc benzetmesiyle aktaran yazar, daha sonra Amerikadaki yoksulluk ile Hindistandaki yar-kutsal saylan fakirlik sfat arasnda bir ba kurarak, dilencinin yapt iflin evrenselliini ima ettii gibi bu iflin temel kavram olan merhametin benzer bir zellik tafldna iflaret eder. Ayn zamanda yazar, dilencilik olgusu ile ilgili bilinen,
basmakalp grfllerden uzak durmaktadr.
Yazarn baflarsndaki bir baflka etken de kelime seimindeki zendir. Yaznn
ilk cmlesinde Yolumun zerinde her sabah rastladm bir dilenci var. diyerek
konusunu okura tanttktan sonra, dilenci kavramn zeki ehreli adam, usta avc, bu adam gibi tamlamalarla tekrarlar. Bu farkl adlandrmalar, metni tekdzelikten kurtard gibi arflm bakmndan zenginlefltirir. Bylece her bir paragraf,
cmlelerin sk bir flekilde rlmesinden oluflur. Ayn fley yaznn btn iin de
geerlidir.
nsanlardaki acma duygusunun ve bu duyguya dayanan dilenciye yardm etme eyleminin altnda, kendisinin bir gn sefalete dflme tehlikesine karfl bilinmez
lemden yardm isteme arzusunun yatt dflncesi yaznn ana fikridir. Bu ksa
yaz tek bir grfl fazla geniflletmeden, yazarn hayal gcnden beslenen fantezi
kabul edilebilecek benzetme ve tezlerle arpc bir flekilde sunmaktadr. Burada
yazarn flairliinden gelen bir kelime tasarrufu hnerinin katks bulunduu da grlyor. Biimin darl, ieriin basit ve arpc oluflunu salyor.
Deneme, herhangi bir

konuda yazarn
kesinlemelere gitmeden,
kendi kiflisel grfllerini,
dflncelerini bir konuflma,
syleflme havas iinde
iflledii dzyaz trdr.
Benzetme, anlatm etkili ve

arpc klmak iin
aralarnda deiflik ynlerden
ilgi ve iliflki bulunan iki fleyi
benzerlik bakmndan
karfllafltrmaktr.
Tez (ileti), bir iddiay

kantlama abasdr. Bir
edebiyat yaptnda ise
sanatnn asl iletmek
istedii temel dflncedir.
202
YAZARIMIZI TANIYALIM: Fecri-i tinin n plnda gelen fliri Ahmet Haflim,

1884te, Badatta dodu. Babas, mlkiye kaymakamlarndan Hikmet Beydir. On
iki yaflna kadar Badatta kaldktan sonra, renimi iin stanbula getirildi ve
1907de Galatasaray Sultansini bitirdi. Memurluk hayat, daha ok,
retmenliklerle geti. Bunlar arasnda en nemlileri, Gzel Sanatlar
Akademisindeki estetik ve Mlkiye Mektebindeki Franszca retmenlikleridir.
1933te stanbulda ld.
Eserleri: Gl Saatleri ( fiiirler, 1921), Piyle (fiiirler, 1926, 1928), Gureb-hne-i
Lklkan (Dzyazlar, 1928), Bize Gre (Dzyazlar, 1928), Frankfurt Seyhatnmesi (Gezi Notlar) (1933).
Sait Faik Abasyankn Halla Adl yks ve yknn

zmlemesi
adafl (modern) Trk yksnn byk yazarlarndan olan Sait Faik Abasyankn Halla adl yks inceleyeceimiz nc metindir.
HALLA
Vapurdan karken onu fark etmifltim. Omuzndaki dikkatimi ekmiflti. Her zaman
yanlrm: O omzundaki fleyi bir musiki aletine, bir eski zaman okuna benzetirdim
de... Hallacn kirifliydi. Yine yle oldu. Grmediim, bilmediim bir musiki leti ile
halla kiriflini birbirine karfltrp eski romanlarda resimlerini grdm seyyar mzkaclardan hallaca, hallatan seyyar mzkaclara bir saniyede gidip geldim...
Yaz yeni bafllamflt. O gn ilk scakt. Vapur bekliyorduk. Gelen vapurdan iskeleye
yle insanlar indi ki, her gn stanbul kazan, ben kepe dolafltm halde onlara
rastlamamfltm. Kimlerdir? Ne ifl yaparlar? Nasl yaflarlar? Nerede otururlar? Ne dertleri var? fiu, uzun sal bir keman hocasna benzeyen adam kim olabilir? Bu, Harbi
Umumi ihtiyat zabiti halini muhafaza eden kranta adam o zamandan beri ne yapmflt ki, hi deiflmemiflti? stnden baflndan, byndan, sandan hl bir Enver
Paflalk akyordu.
Vapurdan benim alkam ekecek, zerinde dakika meraklanacam hi kimsenin kamad gnler olur. Ama byle gnler vapurdan kanlarn zerinde dflnmek istemediim gnlerdir.. O gn yle bir gnmd.. Hibir yzde dflnemiyorken, hallacn kiriflinden bir Orta a ok atcsna, oradan harp alan mzkaclara, oradan da bir ok hz ile nur yzl kiriflin sahibine kafam takld. Ksaca boyluydu. Ayanda lcivert Karamrsel kumafl bir potur vard. Ceketini srtna atmflt. Sar zeminli, kk kk krmz iekli gmleinin yalnz boazna tesadf
eden dmesi ilikli, tekiler akt. Aradan beyaz kll krmz gs gzkyordu.
Yanmdan geerken yle iki ak mavi gz grdm ki, iim sevin iinde kald. fiu
dnyada daha tertemiz mavi gzl bir Halla Baba vard. Belki yetmiflini aflmflt.
evik bir yryflle yryor, genifl kocaman trnakl elleriyle hl tokmak sallyordu.
Hl dnyadan mitliydi.. Akflam st gnefl battktan sonra tepemizde kalan gkyz renginde mavi gzleriyle dnyamzda namuslu Halla Baba masaln gezdiriyordu. O masal hatrlamyorum. Yalnz bir ses duyuyorum: Dz dz da, dz dz!..
Vapurdan kan tekilerin, btn vapur bekleyenlerin kk byk btn gnahlar kimin baflna olursa olsun, ben Halla Babann hafife kambur uzaklaflp gidifliyle hemen hemen birdenbire ocuklaflmfl, gnahszlaflmfltm.
O gn scak bir gnd ..
Pamuk, yn flilteler attrlacak; pamuk, tokma yiyip de kenara yld zaman, bulutlar hatrlatacak. Akflam olacak, Halla Baba salarnda pamuk krntlar, stnde yn kokusu vapura binecek. Kasmpafladaki evine dnecek. Kuyudan su ekecek. htiyar kars prl prl kalayl maflrapa ile ona su dkecek. Halla Baba yzn ykayacak. Byklarn svazlayacak. Azn alkalayacak. Allaha flkedecek...
Yn flilteler, pamuk flilteler, yastklar, pumba yastklar... Her evde atld gibi, arada
bir sizin evde de flilteler atlr. Bir akflam yorgun, belki de cann skkn eve dnersin.
Bir de bakarsn ki, yastn davul gibi fliflmifltir. Karyolan beyaz tombul, gebe bir kadn kadar iki canldr. Uyku nereden gelir bilinmez. fiu uyku insann sevgilisi gibi bir
fley, gelmeyince sinirlendiriyor. Ama yatan atlmfl diye iinde hafif, kufl ty bir sevin vardr.
O gn ne gzel bir gnd! Deniz ne serindi! Ne gler yzlyd sandallar, ocuklar,
kadnlar!... Sanki kimse kimseye btn gn svmemiflti... Dnya yzne bir tek kt
lakrd, kt hareket, kt dflnce o gn iin -o gnn bafl iin- insan elinden, insan dilinden, insan kafasndan kmamfl gibi bir akflam oldu.
Ben her zamanki gibi kimsesiz pazarm bitirmifltim. Hayatmdan memnundum.
Hayattan da memnundum. Her fley fll flld. Her fley mavi, akflama doru krmz,
sonra lcivert oldu.
Bugn kimse lmesindi. Bugn dfl edilmesin, bugn kimse alamasnd.
Akflama doru vapur iskelesine gittim. Daha vapura vakit vard.. ki ocuk iskelenin
parmaklarnda cambazlk yapyor, bir adamla minimini bir kz ocuu elleri balk
pulu iinde, balk avlyorlard.. skelenin, hi rpnmayan bina glgeleri dflmfl denizi Monako Prensinin akvaryumu gibiydi. Gnefl balklarn lipsoslar, lipsoslar
mezit balklar kovalyordu. Kyden gnefl ekilmiflti. Yalnz iskelenin yarsn, yaldzl bir flkla yakyordu.
Onu tarifelerin asld siyah tahtann dibine melmifl grdm. Yz kpkrmzyd. Bugn iyi alflmfl olacakt. Yznde, iskeleye inerkenki pembelik kalmamflt.
ok kanlyd. Mavi gzleri uuk, korkuluydu. Yannda durdum. Yzme bakt:
- Yorulmuflsun Baba, dedim.
- Yoruldum, dedi. Hi yorulmazdm. Bilmem nasl oldu?
- Sahi mi Baba? dedim. Hi yorulmaz mydn?
- Tam 78 yaflndaym. Hi yorulmamfltm.
- Allah daha ziyade etsin! Olur bazan insan.
- Yok, olmaz, dedi. Ben yorulmazdm.
- Ben hibir ifl grmedim. Yine yoruldum. Olur byle fleyler?
- flsizlik insan yorar, dedi.
Mavi gzlerini yine gzlerime dikti. Hafife kanlydlar. htiyar halla, ok derinden
bir nefes ald...
Ben yine:
- Olur byle fleyler, dedim.
- Evet, dedi, demek oluyormufl.
- Karadenizlisin deil mi baba?
- Evet, Karadenizliyim.
- Bugn ok mu flilte attn?
- Bilmem ki, dedi, ok da deildi.
Sanki bir gnah ifllemifl gibi:
- Ama Allah bereket versin!
Bilmem daha ne sordum, o ne cevap verdi. Aradan gnler geti, unutmuflum. alflmaktan, Allahtan, duadan, flilteden, pamuktan, yastkla yorgandan, yorganna gre
203
204
ayan uzatamayandan, bir flilte bulamayandan, fliltede yatmaya alflk olmayandan sz amfltk. Sonra o da yorulmufltu, ben de. En son:
- Vapura daha ok var m?... demiflti.
- Alt buukta, Baba.
- Saat ka?
Gitmifl, saate bakmfltm: Altya yirmi vard.
- Altya yirmi var, demifltim.
Kafasn iskele binasnn afl boyalar ellere, elbiselere kan duvarlarna dayamfl, fliltelerin, pumba gibi fliflmifl yataklarnda bu akflam iin hafife uykular kaacak, yerlerini yapmaa, itiyatlarn bulmaa alflacaklarn tozu, duman, kiri, mikrobu sinmemifl mavi gzlerine titrek, deta fleffaf, ak rk renkli, damarl bir gz kapa indirmifl, Halla Baba uyumufltu.
Ben yrdm gittim. Rhtmda bir afla bir yukar dolaflanlar seyre msait bir iskemlede dflnceye daldm. Birdenbire iskele tarafndan birtakm sesler geldi. Oraya
bir kalabalk topland. Merak ettim. skeleye vardm ki, Halla Baba, sar, gmleini
yuvarlak, kocaman trnaklaryla koparyor, kesik kesik soluyordu.. Etrafna insanlar
toplanmflt. Mavi gzleri korkudan bymflt. Yz morarmflt. Gmleini ara sra
bulamayan trnaklar, gsnn beyaz kllarn koparyordu. Durmadan:
- lyorum .. lyorum .. lyorum ... Allah! Allah!..
Diyordu.
Bir ara mavi gzleriyle yzme bakt. Bilmem tand m? Yoksa beni doktor mu sand?
- Doktor?. dedi.
Eczahaneye kofltum. htiyar belediye doktoru ar ar, isteksiz beraber geldi. Yolda:
- Kalp krizi olacak, dedi, ok mu ihtiyar?
- 78 yaflndaymfl doktor, dedim.
- yle ise gidiyor, dedi...
Biraz admlarn sklafltrd. Hallan yanna vard. Nabzn tuttu... htiyar hl kendindeydi. Mavi gzleri sanki susmufllard... Doktora mitle, mitsizlikle hl insanca
bakyorlard.
- Doktor lecek miyim? lyor muyum? ne yap bana doktor... diyordu.
Birka defa daha Allah and. Sonra sustu. Mavi gzleri akt. Ama artk insancasna bakmyorlard. Yz flimdi yer yer sapsar, soluk, yer yer mordu. drt kifli karga tulumba, yakaladlar. Eczahaneye gtrdler.. Sanrm bir kfur kokusu duydu.
Byk bir korku, bir ter alnn, gzlerini kaplad. Ben ekildim. Halla Baba on befl
dakika sonra lmflt. Gittim baktm. llarn yapld, sra sra kutular, etiketler dizili, yaz gn serin eczahane kokan imalthanede gzleri kk havanlara dikili yatyordu. Mavi yz, deta korkusuzdu. Rum eczac gzlerini kapad. Bitmiflti her fley.
78 senelik dz dz durmufltu.
htiyar belediye doktoru, sanki gen olsa kurtaracakmfl gibi:
- ok ihtiyard, dedi.
Ertesi gn iki delikanl gelip, babalarn eczahaneden aldlar. Pembe pembe yzl,
kocaman bafll, mavifl mavifl gzl ocuklard. K :
- Uyyyy baba! diye alad.
fiimdi her sene fliltelerimizin mikrobunu, tozunu bu al yanakl, kocaman kafal, kaln dudakl ocuklar yutmaktadr. Vapurdan gnlerden bir gn, bir harp, bir de kpekle seyahate kan iki ksz ocuun romann bana hatrlatan Halla Babann,
btn varn younu babasnn lsn gtrecek motore harcamfl ocuklarndan
ikisi iner.
yknn ncelenmesi:
Modern Trk ykclnn en nemli yazarlarndan olan Sait Faik Abasyank (1906-1954) ayn zamanda insanseverlii ile de tannmfltr. Halla Baba adl
bu yksnde herhangi bir olay rgsnden sz etmek mmkn deildir. Olaslkla yazaca ykler iin tipler arafltrmak, gzlem yapmak amacyla vapur iskelesine giden yazar-anlatcnn karfllaflt yafll bir hallacn lm konu edilmektedir.
Yazarn karfllaflt birok tip arasnda hallaca dikkatini yneltmesinin sebebi
srtndaki bir muski letine veya bir eski zaman okuna benzettii kirifli olmufltur. Yazar bu flekilde bir iliflki kurmakla, yk kiflisini daha bafllangta bir roman
kahramanna veya eski zaman savafllarna benzetmifltir. Bu benzetme, okurun ilgisini de ykde anlatlacak olan karakterin zerine yneltmifltir. Bylece karakterin nce fiziksel zellikleri okurda sempati duygusu oluflturacak bir biimde izilir:
zellikle Yanmdan geerken yle iki ak mavi gz grdm ki, iim sevin iinde kald. cmlesinde ifadesini bulan gzler, yaflama sevincinin simgesi olarak kullanlr. Nitekim leitmotif olarak ykde birka defa kullanlan bu mavi gzler, daha
sonra hem karakterin lm srasnda vurgulanr hem de oullarnn gzlerindeki
mavilie dikkat ekilerek yaflamn devamllnn bir temsilcisi olarak kullanlr.
Sait Faikin bu yksnde yaflama sevincinden daha gl uyandrmak istedii
bir duygu olarak ise alflma kavram gelmektedir. yk kiflisi alflkanl ile, hi
yorulmamas ile tanmlanr. Bylece sade bir yaflam olan, alflkan, kanaat sahibi
insan tipinin huzurlu durumu yknn okurda brakt temel duygu halini alr.
Yazar yksn bafltan sona bu i huzuru kavram etrafnda rmfltr.
Yazarn bu yksnde de teki yklerinde olduu gibi ksa cmlelerle kurulan
konuflma dili slbu grlmektedir. Tabiat taklidi (yansma) dz dz seslerini adamn
makine dzenindeki alflkanlnn bir gstergesi olarak kullanmak yoluyla zengin bir
arflm gc yaratlmfl, diyaloglarla akclk salanmfltr. Sait Faikin Halla yks,
dil kullanm ve tematik zellii bakmndan przsz ve sevecen yklerinden birisidir.
YAZARIMIZI TANIYALIM: Sait Faik ABASIYANIK, Cumhuriyet Dnemi ykclerinden. 23 Kasm 1906da Adapazarnda dodu; 11 Mays 1954te stanbulda ld.
lkokulu Adapazarnda okudu, onuncu snfa kadar stanbul Erkek Lisesindeki orta
retimini Bursada tamamlad (1928). stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesine yazldysa da ok gemeden svireye ekonomi renmeye gitti (1931). Lozanda iki hafta durabildi, Fransaya geerek Grenoble kentinde bafllad niversiteye; 1953te renimini brakp yurda dnd. Ksa bir sre bir aznlk okulunda Trke retmenlii,
zahire ticareti ve bir ay kadar da (Mays 1942) Haber gazetesinde adliye muhabirlii
ifllerinde alflt. Babasnn geliriyle geindi; Burgaz adasndaki kflklerinde annesiyle
birlikte yaflad. Bu kflk 1964 Maysndan beri Sait Faik Mzesidir.
stanbulda lise sralarnda fliirler kaleme alan (1925-1928) Sait Faik, ilk yklerini (pekli Mendil, Zemberek, vb.), Bursada yine lise rencisi iken yazmflt (1925).
Baslan ilk yazs Uurtmalar stanbulda Milliyet gazetesinde kt (9 Aralk 1929),
flhretini salayan ilk ykleri Varlk dergisinde yaymland (15 nisan 1934). yklerinde konu ve olaydan ok, fliire ve etkiye en uygun zaman paralar zerinde
durmasn seven, bu dramatik anlar incelemekte byk baflar gsteren Sait Faik,
bir stanbul hikyecisi idi. Kaderlerine eildii, dflren, dflrlmfl insanlarda
ok kere kendi sknt ve avareliklerinin dramn yaflad. alflkan, iflinde
205
Leitmotif (anamotif,
anarge): Ana, klavuz,
motif. Bir eserde bir kalp
ifade ya da bir davranfln
sk sk yinelenmesidir.
Bylece olaylar ve kifliler
daha vurgulu bir biimde
anlatlr.
Konuflma dili: Devrik

cmleler, deyimler, samimi
hitap ifadeleri, ataszleri,
ikilemeler, yresel szler gibi
geleri barndran, halkn
konufltuu dildir.
Diyalog: Karfllkl konuflma.

Oyun, roman, yk gibi
eserlerde iki ya da daha ok
kimsenin konuflmas.
206
gcnde insanlar grdke, flehirden, kalabalklardan sevin duydu; ktlklerle

karfllafltka krlara, kylara, sakin tenha adalara (Burgaz, Hayrsz Adalar); balklara snd. Ada ve deniz yklerinde kahraman says az ve belli, flehir yklerinde ise dikkati datacak kadar bol ve eflitlidir. Sait Faik, ynlar iindeki gizli
dramlar bulup kard gibi tabiat senfonisini de derinlere iflleyen bir ustalkla yaflatmasn bildi. nsanlar, krlar, denizi, tabiat kfleleri ve hayvanlaryla, yaflamay blnmez bir btn olarak grd. Kalemini gzelliklerin hakkn aramak, vermek, gstermek urunda kulland. Yirmi yllk sanat hayatnda bize Medar- Maiflet
Motoru (1944, 2.b. Birtakm nsanlar adyla, 1952) ve Kayp Aranyor (1953) adlarnda iki roman, fiimdi Seviflme Vakti (1953) adl bir de fliir kitab brakmfl olan Sait Faikin ykleri, flu on kitapta topland: Semaver (1936), fiarn (1939), fiahmerdan (1940), Luzumsuz Adam (1948), Mahalle Kahvesi (1950), Havada Bulut
(1951), Kumpanya (1951), Havuzbafl (1952), Son Kufllar (1952), Alemdada Var
Bir Ylan (1954), Az fiekerli (1954), Tneldeki ocuk (1955) Mahkeme Kaps (1956).
1953 Maysnda A.B.D. deki milletler aras Mark Twain Dernei, modern edebiyata
hizmetlerinden dolay Sait Faiki fleref yeliine semiflti.
Ouz Atayn Unutulan Adl yks ve yknn

zmlemesi
Daha ok romanlaryla tannan Ouz Atay, Cumhuriyet Dnemi yazarlarndandr. Aflada onun Korkuyu Beklerken adl yk kitabnda yer alan bir yks incelenmifltir.
UNUTULAN
Ben tavan arasndaym sevgilim! diye bard delikten afla doru. Eski kitaplar
bugnlerde ok para ediyor; bir bakmak istiyorum onlara. Son szlerimi duydu
mu? Oras ok karanlktr, dur, sana bir fener vereyim. yi. Durgun bir gn. Btn
hayatmca srekli bir ilgi aradm sylerdi birisi bana. Glmsediimi gsteren bir
ayna olsayd; biraz da flk. Bir yerini krarsn karanlkta. Delikten yukar doru
bir el feneri uzand. Fenerli elin ucundaki flk, rastgele, nemsiz bir kfleyi aydnlatt; bu eli okflad. El kayboldu. Ne dflnyor acaba? Glmsedi; gene mi dflnyor?
Yllardr bu tozlu, rmcekli, karanla kmamflt. Ifl gren baz bcekler kafltlar. Korktu; fakat, yararl olacan dflnmek kuvvetlendirdi onu. Belki de hibir
fley sylemeden baflarmalydm bu ifli. Benden bir karfllk beklemiyor. Ona yardm
etmek mi bu? Bilmiyorum, bazen karfltryorum; zellikle, baflmda uultular olduu zamanlar. Onun gibi dflnmeyi bilmek isterdim. Bana belli etmemee alflarak
izliyor beni. ekiniyor. Acele etmeliyim yleyse. Feneri yakn bir yere tuttu; annesiyle babasnn resimleri. Aralarnda eski bir ayakkab torbas, krk birka lamba. Neden hi sevmediler birbirlerini? lecekler diye ylesine korkmufltum ki. Torbay karfltrd: Tuvaletle gittiim ilk baloda giymifltim bunlar. Her gece biriyle dflar kardm,
dans etmek iin.
Aman Allahm! Nasl yapmflm bunu? Ellerinin tozunu elbisenin stne sildi. Mor
ayakkablarna bakt: Buruflmufllar, kflenmifller. Sol ayana giydi birini: lleri
hi deiflmemifl. Utand; gene de karamad ayandan. Topallayarak bir iki adm
att. Sonra resimlere yaklaflt, diz kt, yan yana getirdi onlar. Dirseiyle tozlarn
sildi biraz. Beni de kendilerini de anlamadlar. Ne kadar alamfltm. Aflada onlara bir yer bulabilir miyim? Koridorda, sandk odasnda... samalyorum. Onlar
unutmadm, onlar unutmadm. Babasnn yznde gururlu bir somurtkanlk var-
d. Ayn duvara asamam onlar. Evin dzenini hzla gznn nnden geirdi.
Yan yana olmak istemezlerdi; mezarda bile. Resimlerden birini ald; feneri yere brakmflt, hangi resmi aldn bilemedi. Ykseke bir yere koydu onu. Biraz telafllanmflt; dizini bir tahtaya arpt. Sendeledi, yere dflt: hafif bir dflfl. Kalkmaya cesaret edemedi; emekleyerek fenerin yanna gitti. Bir torba daha. Boflaltt: Eski fotoraflar! Amacndan uzaklaflyordu. Bana bask yaptn dflnmemeliyim. Yzne
karfl sylesem bile, iimden geirmemeliyim bunu. Aceleyle resimleri yere yayd, el
fenerini dolafltrd tozlu karartlar zerinde. Baflka bir eve kmfl olabilirdim, bir daha hi grmeyeceim birine brakmfl olabilirdim btn bunlar. Resimleri karfltrd:
Ne kadar ok resim ektirmiflim yarabbi! ou da iyi kmamfl. Glmsedi. O zamanlar ne kadar uzunmufl etekler. irkin bir uzunluk. Durufllar da gln. Kim bilir hangi filimden? Arkam dnp yryormufl gibi yapmflm da birden baflm evirmiflim. Kime bakmflm acaba? Ayn elbiseyle bir resim daha. Yannda biri var. Resim ok tozlanmflt. Tozlu da olsa tanyor insan kendini. Parman slatt diliyle;
tozlar nce amur oldu, sonra... lk kocasnn glmseyen yzn grd parmann ucunda. Aman yarabbi! Bir zamanlar evliydim ben de.., sonra gene evliydim.
nsan bir gnde varamyor bir yere, ne yapalm? Nereye? Tanmlayamadm, bir ad
veremediim duygular yznden ne kadar zlmfltk. Eildi, bir avu resim ald
yerden: Bu resim ekilmeden nce, nasl hi yoktan bir mesele karmfltm, sonra da
yryp gitmifltim. Sonra ne olmufltu? Sonra... buradasn ya... bu evde. Demek sonra hibir fley olmad onunla ilgili. Ne kt, ne de iyi bir fley: demek ki hibir fley. Ama
bunu hissetmedim; geifller yle sezdirmeden oldu ki... Hayr, dflncelerin karflt;
basit anlamyla szlerin... Bununla ne ilgisi var? Fakat ben... ondan kaarken, nasl oldu da birden baflm evirip bu resmi ektirdim? Hep byle mi durdum resimlerde? Ykseke bir yere oturdu, bafln ellerinin arasna alp dflnmee bafllad. Onun
da yz kim bilir nasld? Herhalde ben suluyum; resim ekilirken deil... belki o srada haklydm, muhakkak haklydm. ok daha nce... ok daha nce.
Bir an nce kitaplara ulaflmak istedi, geriye doru bu sonsuz yolculuk bitsin istedi.
Eski balo ayakkabsn ayandan karmaa alflt. Sonra, arkas kapal yumuflak
terliklerini bulamad bir trl. Sendeleyerek el fenerine doru yrd. lerideki kflede olmalyd kitap sand. Fakat orada, kitap sandna benzemeyen karanlk kntlar vard. Feneri, bu garip yna doru tuttu. Korkuyla geri ekildi: Biri vard
orda, oturan biri. Feneri alp btn gcyle delie kamak istedi, kmldayamad..
Korkusuna ramen fenerle birlikte, ona yaklaflt. Ne yapmflsa korkusuna ramen
yapmflt hayat boyunca. Yoksa oktan kaybolup gitmiflti. Feneri onun yzne tuttu:
Aman Allahm! Eski sevgilisi yatyordu yerde. Tozlanmfl, rmcek balamfl; tavan
arasndaki her fley gibi. Kitap sandna ve resim tahtalarna rmcek alaryla tutturulmufl eski bir heykel gibi. Sa kolu bir masann kenarna dayal; parmaklar kalem tutar gibi afla kvrlmfl, bofllukta. Dizleri titredi, diflleri birbirine arpt, ayann altndan kayp gitti dfleme; kayarken de ayana arpan resim masas devrildi.
Kol gene bofllukta kald. rmcek alaryla tavana tutturulmufltu. Bu eliyle ne yapmak istedi? Bir fleyler mi yazmaa alflt? Ne yazk, hibir zaman bilemeyeceim. Sol
el yerdeydi, bir tabanca tutuyordu. Ah! Kendini mi ldrd yoksa? Olamaz! Bir fley
yapsayd ben bilirdim; her fleyi sylerdi bana. yle konuflmufltuk. Beni brakmazd
yalnz baflma.
Sonra hatrlad: Bir gn tavan arasna kmflt eski sevgilisi, fliddetli bir kavgadan
sonra. kisinin de, artk dayanamyorum, dedii bir gn. Ayrntlar bulmaa alflt: Belki de byk bir tartflma olmamflt. Biraz kavgalydlar galiba. Glmsedi: Bu
biraz szne ne kadar kzard. Onu tavan arasnda brakp sokaa frlamflt. le-
207
208
ceini hissediyordu. Peki ama neden? Bilmiyordu; duygunun fliddeti kalmflt aklnda sadece. Sonra onu grmflt sokakta; btn mutsuzluuna, kendini zayf hissetmesine, lmek istemesine ramen onun gzlerindeki ilgiyi insan alp gtren
baflkal fark etmiflti nedense. O gn eve yalnz dnmflt tabii. Ne kadar daha ok
gn eve yalnz dndm ondan sonra da. fiimdi karflmda konuflsayd, ne kadar daha ok olur mu? deseydi. Titreyen dizlerinin stne kt, el fenerini tuttu onun
yzne: Gzleri akt, canlyd. Bakamad, bafln karanla evirdi. Sonra bakt gene; onu, lm kalm meselelerinde yalnz brakmayan gcnden yararland gene.
Hi bozulmamfl; ge kalmasaydm byle olmazd belki. zld. Fakat hi deiflmemifl; son grdm gibi, gzleri bile ak. Yalnz, gzlerin bu canllnda bir baflkalk var: Her fleyi bildii halde duygulanamayan bir ifade. Grnflme bakma, iim
ld artk diye korkuturdu beni. nanmazdm. yle fleyler bulup sylerdi ki ld
halde. Belki beni izliyor gene. Yerini deifltirdi. Benimle ilgili deilsin diyerek zerdim onu. Hayr, bakmyor bana. Belki de dflnyor. Birden konuflmaa bafllard.
Btn bunlar ne zaman dflnyorsun, diye sorardm ona. Ne zaman dflndn bir trl gremiyorum. Hayr, gerekten lmedi; nk ben yaflayamazdm lseydi. Bunu biliyordu. Bu kadar yaknmda olduunu bilmiyordum ama, sen bir yerde
var olursan yaflayabilirim ancak demifltim. Nasl olursan ol, var olduunu bilmek
bana yeter demifltim. Bunu kavgadan ok nce sylemifltim, ama atflmamzn hibir fleyi deifltirmeyeceini biliyordu. Sonra, onu bir sre grmek istemediim halde,
onun orada olduunu bildiim halde, tavan arasna bir trl kamadm halde
onu dflndm, onsuz yaflayamayacam biliyordu. Sonra neden aramadm?
Bir trl frsat olmad; her an onu dflndm halde hep bir engel kt. Aflada
yeni sesler, yeni grltler duyduu iin inmedi bir sre herhalde. Oysa biliyordu.
Aramzda, hibir yeni varln nemi yoktu; konuflmufltuk btn bunlar. Ben de
onun inmesini beklemifl olmalym. Beni zmek iin inmediini dflndm nceleri. Sonra neden aramadm? Bir trl frsat olmad iflte... kamadm. Gelenler, gidenler, geim sknts, yemek, bulaflk, evin temizlii, onun bakm (ocuk gibiydi,
kendisine bakmasn bilmiyordu), babamla annemin lm, bir fleyler yapma telafl, nmde hep yaplmas gereken ifllerin ylmas. Orada, tavan arasnda olduunu unuttum sonunda (Onu unutmadm tabii.). Ne bileyim, daha mutsuz insanlar
vard; onlarla urafltm. Tavan arasnda bu kadar kalacan da dflnemedim herhalde. Bir yolunu bulup gitmifltir, diye dflndm. Belki evde olmadm bir srada...
evet, muhakkak byle dflndm. Baflka nasl dflnebilirdim? Yaflamam iin, onun
her an var olmas gerekliydi. Baflka trl hissetseydim, lmfltm flimdi. Ayrca, ka
kere tavan arasna kmay iimden geirdim. Hele kendini ldrdn duysaydm, muhakkak kardm. Dargn olduumuza filn bakmazdm.
Duydum mu yoksa? Bir keresinde yukarda bir grlt olmufltu galiba; rzgr bir
kapy arpt sanmfltm. Fakat nasl olur? Onun tavan arasna kmasndan gnlerce sonra duymufltum bu sesi. Ve ben gnlerce bir kfleye bzlp kalmfltm. Hibir
yere kmamfltm. Atefl etmiflti demek. Yoksa kalbine ... Titreyerek eildi. Kalbine bakmalym. Elbisesinin sol yan rmflt; elinin hafif bir dokunufluyla dald, iinden bir sr hamam bcei karak ortala yayld. Onun bakmyla ilgilenmedim,
elbiselerini hi gzden geirmedim; belki de dikmediim bir skkten yemee baflladlar hamam bcekleri onu. Delii byttler sonunda. Eliyle elbisenin altn yoklad. Neyse, i amaflrlarndan teye geememifller. Derisi, olduu gibi duruyor. Teni
ok scak saylmaz, ama kalbi yerindedir herhalde. Korkarm gsnn sol yanna
dokundu; iflte orada, biliyorum. Baflka trl yaflayamazdm nk (nky cmlenin baflnda sylemeliydim; flimdi kzacak. Evet, her an onun szlerini dflnerek
209
yafladm, flimdi acaba ne der diye dflndm). Yalnz bu kadar rmfl, iyi. fiimdi onu nasl inandrabilirim btn bu sreyi onunla birlikte yafladma? Onu unutmufl gibi yaflarken onu dflndme? Anlamaz, grnfle kaplr, anlamaz. Baflkasna rastladm iin bu yeni iliflkinin her fleyi unutturduunu dflnr. Oysa her fleyi hatrlyorum; tavan arasna kt gn bu elbiseyi giydiini bile. El fenerini lnn zerinde dolafltrd; rmcek alarnn gerisinde sisli bir grnfl var. Yalnz,
alarn arasndan elimi, onun kalbine gtrdm yer biraz karanlk. Rya gibi bir
resim. Birlikte hi resim ektirmemifltik. Bir sr fley gibi bunu da yapamadk nedense; bir trl olmad. Bir kofluflma, durmadan bir fleylerle uraflma... Neden kofluyorduk, acelemiz neydi? Tavan arasna kt gne kadar, bir fleyin arkasndan hep
baflka fley yaptk; hi durmadk, hi tekrarlamadk. Sonra kflemde kaldm gnlerce;
ne yedim, ne dflndm. Sigara itim durmadan. Evi, yaflanmaz bir duruma getirdim sonunda. Bir savafl sonu kargaflal sard her yan. Dzen iinde yaflamay bir
bakma sevdiim halde, dayanlmaz bir pislik ve pasakllk iinde rpndm. Belki de
bylece kendimi cezalandrmfl oldum. Sokaa frlamak, ona gitmek iin, ldrc bir mitsizlie dflmek istedim. Kimbilir? Belki de, kendim iin byle kt fleyler
dflnmemi istersin diye sylyorum bunlar. Fakat senin leceini, kendini ldreceini hi dflnmedim. Uzak bir yerde, hi olmazsa grnflte sakin bir yaflant
iinde olacan hayal ettim senin.
Ifln altndan kamaa abalayan bir hamam bcei takld gzne, kendine geldi. El feneriyle izledi bcei: irkin yaratk, yukar kmaa alflyordu alara taklarak. Bcein ayaklar, elbiseyi paralar diye korktu. Yllar gemiflti, kk bir dokunufla dayanamazd, kimbilir? flte, boynundan yukar doru kyor, yananda
biraz sendeledi: Sakal biraz uzamfl da ondan; zaten her gn trafl olmay sevmezdi. Yanaktan yukar kan bcek, flakaa doru gzden kayboldu. El fenerini oraya
tutsam m? Hayr. Korktu; fakat yan karanlkta kurflunun deliini grd. Titreyerek
geri ekildii srada, ayn delikten kt hamam bcei: Bacaklarnn arasnda kk, przl bir para taflyordu. Dehflete kaplarak feneri deliin iine tuttu; flnlar,
kafatasnn i duvarlarnda yansd. Eyvah! Bcekler beynini yemifllerdi, en yumuflak tarafn. Belki de hamam bcei son paray taflyordu. Kendini tutamad; Seni
ok mu yalnz braktlar sevgilim? dedi. Afladan, baflka bir deliin iinden sevgilisinin sesini duydu:
Bir fley mi syledin canm?
Elini telflla kitap sandna soktu, Hi diye karfllk verdi aceleyle. Kendi kendime
konufluyordum.
yknn ncelenmesi
Ouz Atay (1934-1977)n Unutulan bafllkl bu yks anlatmda bilin akm
tekniinin kullanld bir metindir. Bu yzden okur, ykde anlatlanlarn hangisinin yknn gerek dnyasnda, hangisinin karakterin zihninde getiini ayrmakta zorlanr. Bu tr metinlerin en nemli zellii ise gemifl anlatm katmanlarndan
oluflmasdr. Yani yazarn dzenledii yknn kurmaca dnyas ile karakterin dflncelerinin akfl birbirine karflr. Yazarn metinde trnak, parantez gibi noktalama
iflaretlerini kullanmfl olmas bu durumu deifltirmez. rnek olarak ilk cmlede trnak iflaretinden sonra diye bard delikten afla doru. cmlesinin kullanlmas
yknn nc kifli bakfl asndan anlatlaca izlenimi vermesine ramen hemen izleyen cmlede ben anlatc kipine dnflr. yk boyunca bu geifllilik srer. Yazar bylece yaflamann ok katmanl bir eylem olduu dflncesini sezdirir.
Bilin akm: Kiflinin

aklndan geenlerin birinci
kifli azndan
yanstlmasdr. nsann
psikolojik dnyasn
yanstmak iin gelifltirilmifl
bir yntemdir. Akp giden
dflncelerde mantksal bir
ba yoktur. Dilbilgisi
kurallar da gzetilmez.
Dflnceler arflmlarla
ortaya kar.
210
Metafor (Eretileme, stiare):

Bir kavramn ad yerine
benzerlik ilgisi bulunan
baflka bir kavramn adn
kullanma.
ykde kurgulanan tavan aras metaforu bilinaltn iflaret eder. yk kiflisi bir
trl unutamad intihar eden eski sevgilisiyle tavan arasnda eski eflyalar karfltrrken karfllaflr.
Bu aslnda belleimizde sakladmz anlarn ani bir flekilde karflmza kfldr.
Zaman onlar tamamen ortadan kaldramaz. Hatta hayat, hatralarla birlikte ilerler.
Bu bakmdan tavan aras metaforuyla verilmek istenen bilinalt, yaflammzn grmezden geldiimiz dinamiklerini ierir. ykde, lmfl kiflinin bedenindeki bceklerle simgelenen zaman, tavan arasndaki eflyalar tketen bir olgudur.
YAZARIMIZI TANIYALIM: Ouz ATAY, Cumhuriyet Dnemi roman ve yk
yazarlarndandr. 1934te neboluda dodu, 13 Aralk 1977de stanbulda ld.
stanbul Teknik niversitesi nflaat Fakltesini (1957) bitirdi. stanbul Devlet
Mhendislik ve Mimarlk Akademisi nflaat Blm retim yesi idi. TRT 1970
Sanat dlleri yarflmasnda baflar dl kazanan (fiubat 1971) Tutunamayanlar
roman, sonradan iki cilt olarak basld (1971-1972). Toplum kurallaryla atflma
durumunda, aydn kiflilerin i dnyalarn arayan Ouz Atay, ikinci roman
Tehlikeli Oyunlar (1973)dan sonra bir yk kitab kard: Korkuyu Beklerken
(1975). Bunu gen yaflta len mekanik bilgini Prof. Dr. Mustafa nan (1911-1967)n
hayat ve lk hikyesi Bir Bilim Adamnn Roman (1975) izledi. Oyunlarla
Yaflayanlar adl oyunu Devlet Tiyatrosunda oynand (1979/80).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA
SZDE arasnda konuflma dilinin en youn biimde kullanld eser hanncelediimiz
metinler
gisidir?
SONUD fi N E L M
Bu nitede Bat tarz ksa hikyenin ilk temsilcilerinden Samipaflazde Sezanin
S O R U Ahmet Haflimin Dilenci adl ksa bir denemesi ile Sait Faik
Kediler hikyesi,
Abasyankn Halla ve Ouz Atayn Unutulan adl ykleri verilmifl ve bu metinler zerinde
ksa incelemeler yaplmfltr.
DKKAT
Bu incelemeler srasnda Sezainin yer yer fliirsel tasvirlerle rd bir btnlk taflyan yksnn, anlatm zellikleri ve kompozisyon dflncesini baflaryla
SZDE
uygulamasSIRA
bakmndan
trn ilk baflarl rneklerinden birini yazd, Ahmet Haflimin ise fliir alanndaki ustaln hem dil kullanmnda hem de mantk yrtmeleriyle nesir
trnde de gsterdii grlmektedir.
AMALARIMIZ
Trk ykclnde bir dnm noktas oluflturan Sait Faikin bu nitede okuduumuz yks, zellikle dilin dzgn kullanlmas ve insan sevgisini, alflmann deerini
bakmndan dikkati ekmektedir. Modernist roman ve
K vurgulamas
T A P
yk trnn lkemizdeki en nemli temsilcilerinden birisi olan Ouz Atayn yks ise i ie geen anlatm katmanlar ile rlmfltr. Bylece hayat -yknn
kurmaca dnyaskarakterinin zihninden geen dflnceler birbirinden baT E L E V Z Y Oyk
N
msz katmanlar olarak deil, gerekliin greceli olduu mesajn verecek biimde bir arada dzenlenmifltir.
N N
NTERNET
zet
N
A M A
N
AM A
N
AM A
N
AM A
Yeni Trk edebiyatnn ilk dnem rneklerinden

Samipaflazde Sezanin Kediler yksn zmleyebilmek.
Yeni Trk edebiyatnn farkl dnemlerinden seilmifl drt yazarn metinleri bize, Trk dzyazsndaki kronolojik geliflmeyi gstermektedir. Bat tarz ksa ykcln ilk rneklerinden olan
Samipaflazadenin Kediler yks anlatnn derli toplu, belirli bir temay bir ereve ierisinde
toplayan, geleneksel anlat trlerimizden farkl
olarak anlatlacak fleyi bir dzene sokan, ksacas kompozisyon fikrine sahip bir metindir.
Dilenci adl denemesiyle Ahmet Haflimi farkl
bir ynyle tanyabilmek.
Ahmet Haflimin Dilenci adl denemesi ise basit
bir olaya bile nasl farkl alardan baklabileceinin bir rneidir. Metin ayn zamanda flair Ahmet Haflimin hayal gcnn ve zeksnn dzyaz alannda ksa ve arpc metinlerle sergileyiflinin gstergesidir.
Sait Faik Abasyankn Halla yksn inceleyebilmek.
Sait Faikin Halla adl yks yazarn yaflama
sevinci ve insanseverlik duygularn olduu kadar, temiz Trkesini de temsil etmektedir.
Ouz Atayn modernist anlat tarznn bir rnei olan Unutulan bafllkl yksyle yeni Trk
edebiyatnn geliflme izgisini gsterebilmek.
Ouz Atayn yks ise modernist anlat tarznn tipik rneklerinden birisini oluflturmaktadr.
Bilin akm teknii kullanlarak yazlan bu ykde yazar, ykde kurgulad anlatcnn aktarmlar ile yk kiflisinin bilincinden geen dflnceleri i ie vererek hayatn ok katmanl oluflu dflncesine gnderme yapmfl; metaforlarla
yaflamn ierisinde zaman, bellek (hafza) gibi
kavramlar anlatmfltr.
211
212
Kendimizi Snayalm
1. nite iindeki drt metin dikkate alndnda afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Sz konusu metinler yeni Trk edebiyatndaki
dzyaznn geliflimini gsterir.
b. Zaman bakmndan yaknlafltka eski yklerin
deeri kaybolmufltur.
c. Yazarlar gzleme ynelmifllerdir.
d. Cumhuriyet Dnemindeki hemen hemen btn
yazarlar bilin akm tekniini kullanmfllardr.
e. Dil giderek sadeleflmifltir.
2. Kediler adl yknn slubuyla ilgili afladaki ifadelerden hahgisi dorudur?
a. Realist-romantik slup ifllevsel biimde bir arada kullanlmfltr.
b. Ben anlatcnn bakfl as kullanlmfltr.
c. Yazar-anlatc, yk kahramanna acmaktadr.
d. Hayvan sevgisi afllanmaktadr.
e. Diyalog tekniine ok baflvurulmufltur.
6. Samipaflazade Sezaiden nce, ibret dersi vermek

iin hikye anlatma yaklaflmnn temsilcisi afladakilerden hangisidir?
a. Ahmet Mithat Efendi
c. Ahmet Haflim
d. Sait Faik Abasyank
e. Ouz Atay
7. Varlklarn, durufllarna, grnfllerine, hareketlerine vb. zelliklerine ait ayrntlarn belirlenmesi; grlen
fleylerin resminin izilmesidir .
Yukardaki parada sz edilen tamamlayc ge afladakilerden hangisidir?
a. Tasvir
b. Anlatm yntemi
c. Tahlil
d. Tanm
e. Balam
3. Dilenci adl denemede yazar, dilenciye yardm etmeyi nasl nitelendirmektedir?

a. Geleneksel bir alflkanlk
b. Gelecekte yoksul dflmek korkusu ile grnmez glerden yardm istenmesi
c. Dilencinin dfl grnflne aldanlmas
d. Yoksullara yardmn sosyal bir grev olmas
e. Dilencinin tembellii
8. Afladaki ifadelerden hangisi ironinin tanmdr?

a. Dolayl ve alayl anlatmdr.
b. Yaflammzn grmezden geldiimiz dinamikleridir.
c. Bir kavramn ad yerine benzerlik ilgisi bulunan
baflka bir kavramn adn kullanmadr.
d. Dflncelerin arflmlarla ortaya kmasdr.
e. Yazarn metinde trnak, parantez gibi noktalama
iflaretlerini kullanmasdr?
4. Afladakilerden hangisi Halla adl yknn leitmotiflerinden biridir?

a. Deniz
b. Eczahane
c. Balklar
d. Yafll adamn mavi gzleri
e. Yafll adamn ocuklar
9. Bir eserde bir kalp ifade ya da bir davranfln sk

sk yinelenmesine ne ad verilir?
a. Leitmotif
b. Benzetme
c. Metafor
d. roni
e. Yineleme
5. Ouz Atayn Unutulan adl yksnde bcek metaforu afladakilerden hangisinin gstergesidir?
a. sevginin
b. lmfl sevgilinin
c. zamann
d. yeni sevgilinin
e. hatralarn
10. Deneme tryle ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?

a. Bir eserde bir kalp ifade ya da bir davranfln sk
sk doal bir biimde yinelenmesidir.
b. Bir kavramn ad yerine benzerlik ilgisi bulunan
baflka bir kavramn adn kullanlmasdr.
c. Bilin akm teknii kullanlarak yazlan bir
ykdr.
d. Dflncelerde mantksal bir ban olmad, dilbilgisi kurallarnn da gzetilmedii bir trdr.
e. Yazarn kesinlemelere gitmeden, kendi kiflisel
grfllerini, dflncelerini bir konuflma, syleflme havas iinde iflledii dzyaz trdr.
213
Okuma Paras
Tasvir eflitleri ve Tasvir Uygulamalar
Roman, hayat tanma ve tanmlama iddiasnda olan bir
edeb trdr. Roman, bu grevi yerine getirirken, salt
bir trn kendine zg imknlarndan yararlanmakla
yetinmez. O; tarih, sosyoloji, psikoloji, felsefe gibi dier
dallardan yararlanmann yan sra, ait olduu edebiyat
dnyasnn imknlarndan da yararlanr. Bu anlamda
roman bir bileflimdir: Aslnda roman gl klan da bu
yndr.
Roman, aysn okuma dairesinde bir roman olarak algland gibi, felsef bir eser yahut tarihsel ve psikolojik
bir eser olarak da alglanabilir. Dier trlere kyasla
kozmopolit bir yaps vardr romann. Nihayet romann okuyucu yelpazesini, dier trleri kskandracak kadar geniflleten taraf, biraz da burada yatmaktadr. Byle bir donanma sahip olan roman trnn, hayat ve
dnyay tanmak ve tanmlamak iddiasnda olmas ve
iddiay, dier trlere kyasla daha kolay bir flekilde hayata geirmesi doaldr. Anlatm yntemleri, romann
hayat kucaklamas, tanyp tanmlamas iin nemli
aralardr. Roman, bu aralardan yararlanarak hayat tanmak, tahlil ederek tanmlamak ister. Tasvir, bu balamda tanm ve tahlil iflleminin tamamlatc bir unsurudur. (Dino: 1954)
Tamamlayc bir unsurdur; nk, bir piyes iin dekor ne ise, bir roman iin de tasvir odur. Anlat iin
byle bir arla ve neme sahip olan tasvirin, romanc tarafndan yerinde ve yeterince uygulanmas gerekir.
Tasvirde abart, roman glendirmez; tam tersine zayflatr. nk abartl tasvir, okuyucunun ilgisini, bir anlamda resme deil, ereveye eker, onu edilgen klar;
dolaysiyle okuyucu-eser btnleflmesi beklenen dzeyde gerekleflmez. Bu nedenledir ki, bir romanc, tasvir yaparken flu noktalara zellikle dikkat etmelidir:
Tasvirin hem ruh durumlarn aydnlatmas, hem dikkati datmamas iin, evrenin olduu gibi deil de
yalnz telkin edici unsurlarna indirilerek verilmesi, bu
unsurlarn bileflimi olan evre tasvirinin de ruh durumlaryla birlikte geliflmesi gerekir. Eskiden romanclar romanlarna bafllarken, bir piyes dekoru tasvir eder gibi
evreyi uzun boylu anlatrlar, o evreye bir daha dnmezlerdi. Romana bafllarken, kl krk yararcasna anlatlan evre, romann kiflilerini ne kadar yakndan ilgilendirirse ilgilendirsin, daha onlar tanmadmz, tasvir
edilen fleylerin onlarn hayatnda oynayaca rol nceden anlayamadmz iin bizi ilgilendirmez. Halbuki
bir ruh buhrann inceleyen romancnn zaman zaman
durarak ksaca (,) bazen tek bir kelime ile mobilyeye,
eflyaya, pencereye, masaya ait bir noktay belirtmesi,
bir kiflinin i portresini aydnlatmas bakmndan son
derece nemlidir (Yetkin, A.g.e., s. 135).
Tasvir, z itibariyle sadece izme, somutlafltrma (tecessm ettirme) deildir. Ayn zamanda bir anlatm biimidir. Bir romanc tasvir yaparken, hem anlat dnyasn ssleme (dfl dnyaya benzetme) amacn taflr, hem
de okuyucuya bir fleyler anlatmak, aklamak ister.
Bir hedef de okuyucuyu etkilemektir. Yazar; metin iinde yer verdii kifli, zaman, olay ve evreye dnk tasvirlerle okuyucuyu etkilemenin, onu metnin dnyasna
ekmenin yollarn arar. Bu balamda tasvir sanat iki
flekilde yaplr:
1. Nesnel ( objektif = realist ) tasvir,
2. znel (sbjektif = romantik ) tasvir.
Bahis konusu olan fley, olduu gibi (gerek grnmyle) tasvir ediliyorsa, bu tasvire, nesnel tasvir (gereki) tasvir denir. Buna karfllk tasvir edilen fleyi yazar, kendi duygularna veya mizacna gre deifltiriyorsa, bu tasvire de znel (sbjektif) tasvir denir (Kavcar,
1999: s. 45). rneklemek gerekirse, aflada aktardmz tasvir rnei, grleni olduu gibi (gerek grnmyle) yanstan uygulamalardandr:
Bu oda bir eski zaman odasyd. Pencerelerin nnde
boy minderleri, iki yan erkn minderleri, kflelerde ayrca ince pamuk minderler, ifte yan yastklar, onlarn
stnde ayrca ince pamuk bir yastk... Gece, koyu fes
rengi gibi grnen bir kumaflla dflenmiflti; yan perdeleri ipekli idi ve yastklarn zerinde katlanyordu. Yalnz kadnlarn oturduklar yerlere mahsus bir topluluk,
bir temizlik, tarif olunamaz bir hl hissolunuyordu
(Esendal, Miras, 1988: s. 60).
Buna karfllk afladaki tasvir rnei ise, znel (sbjektif) bir nitelik taflmaktadr:
Tanyeri fld flyacakt. Deniz stlimand, apakt. Kreklerin flprtsndan baflka ses yoktu. Martlar daha
uyanmamflt. Gn domadan nceleri, dnya dmdzken, deniz iflte byle sonsuz bir akla keser.
Poyraz Musa dn akflamdan bu yana hemen hemen hi
soluklanmadan, ince, telflsz bir uyumla krek ekiyordu. Kimi zaman belli belirsiz bir yel esiyor, sonra yitiveriyordu. Delikanlnn ter kokusuna kreklerden gelen deniz kokusu karflyordu. Yorulmufltu ya aldrmyordu. Denizin apak kesildiini grnce avularnn
acdn, yorgunluunu, her fleyi unuttu. Seher yeliyle
birlikte iine, onu alp uuran bir sevin geldi oturdu.
Akflamdan beri sanki krek ekmiyormuflasna birden
canland, kreklere asld, altndaki kayk uuyordu.
Deniz daha stbeyazd. Kayk, krekler, gkyz, yldzlar da apakt. Poyraz Musa da tepeden trnaa apakt.
Karfl dalarn ard aydnlannca deniz menevifllendi.
Denizin stnde ok mor, ok turuncu, ok yeflil, ok
krmz flklar kaynaflmaya bafllad. Poyraz Musa, bafln
kaldrp karflya baknca az ilerdeki aday grd, hzn
214

kesti, kay durdurdu, ayaa kalkt, kollarn at, derin
bir soluk ald, kayk saa sola hafiften sallanyordu. Bir
tanskla karfl karflyayd. Ada pespembe bir fla batmflt. Pembe flk denize yansmfl inceden dalgalanyordu.
Poyraz Musa, gnn ucu gzknceye kadar olduu
yerde, kaykla birlikte sallanarak orada yle, kendinden
gemifl durdu kald. nce denizin akl kayd gitti, bir
anda gzden silindi. Ardndan denize yansmfl fleftali
ieklerinin pembesi birden utu gitti adann stne
kondu. Yldzlar parlad snd. Bir balk, neredeyse bir
ocuk boyu, denizden frlad, havada akarak, elik
mavisi, elik yeflili, elik moru, elik krmzs flklarn
fflkrtarak, geri dflt. Balklar, bykl kkl arka
arkaya denizden frlyor, flklarn havada brakarak denize geri dflyorlard. Denizin st bir ocuk boyu pul
pul oldu (Yaflar Keml, Frat Suyu Kan Akyor Baksana, 1998: s.7-8).
.....
Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neflriyat, stanbul, 2001, s. 206-210.

1. b
2. a
3. b
4. d
5. c
6. a
7. a
8. a
9. a
10. e
Yantnz yanlflsa Girifl ve Sonu blmlerini yeniden okuyunuz.

S. Sezainin Kediler Adl yks ve yknn
zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz.
A. Haflimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn
S. F. Abasyankn Halla Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden
okuyunuz.
O. Atayn Unutulan Adl yks ve yknn
S. F. Abasyankn Halla Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden
okuyunuz.
A. Haflimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn
Sra Sizde 1
Samipaflazade Sezainin Kediler bafllkl yks yazarn ilk basks 1891de yaplan Kk fieyler adl kitabndan alnmfltr.
Sra Sizde 2
ncelediimiz metinler arasnda konuflma dilinin en youn biimde kullanld eser nl yazarmz Sait Faikin Halla adl yksdr.
Abasyank, S. F. (1950). Mahalle Kahvesi, Varlk Yaynlar, stanbul.
Akyz, Kenan (1979). Modern Trk Edebiyatnn Ana
izgileri, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Yaynlar, Ankara.
Atay, O., (1987), Korkuyu Beklerken, letiflim Yaynlar, stanbul.
Haflim, A. (2004). Btn eserleri 2, Bize Gre-kdamdaki Dier Yazlar, Dergh Yaynlar, stanbul.
Kerman, Z. (1981). Sami Paflazde Sezanin HikyeHatra-Mektup ve Edeb Makaleleri, . Edebiyat
Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Tekin, M. Roman Sanat, tken Neflriyat, stanbul,
2001.
Dizin
215
Dizin
A
Ahenk 111, 114-122, 166, 169, 173, 177, 178, 185, 189, 190
Fenomenolojik Kuram, Yorum Bilgisi ve Almlama
Almlama 126, 135, 136, 141

Anlatmclk 126, 133, 134, 141
Arketip 126, 133, 141
Estetii 126
Fransz htilli 38, 40, 41, 49, 50
G
Gazete 38, 39, 41, 47-50
Balad 102, 103, 107
Gelenek 22, 23, 25, 26, 30-32
Bat Edebiyat 22, 24, 27, 29, 34
Grc Usulyle Evlenme 70, 78, 84
Biim 89-91, 98, 100, 107

Biim ve erik 150, 151, 153, 156, 157
Biimcilik 126, 137, 139, 140, 141
Halk Edebiyat 22-24, 33, 34

Hayal ve Gerek 70, 84
Hikye ve Roman 54, 60, 61
apraz Kafiyeli Nazm fiekilleri 94, 95

eviri 38, 41, 46-50
eviri (Tercme) 22
ambos 104
zmleme 166, 167, 169, 171, 173, 175, 177, 179, 181, 183,
kilik 70-72, 84
185, 187, 189-191, 193
lkrnek 166, 171, 177

mge 166, 170, 171, 174-177, 181, 187, 190
nce Hastalk 70, 82-84
Deneme 194, 195, 200, 201, 211
nceleme 194
Devlet Byklerini vme 70, 73, 74, 84
Islahat Ferman 38, 42, 49
Devlet Byklerini Yerme 70, 74
zlek 166, 168, 174, 179, 186
Dil 166, 171-174, 176, 178, 184, 187-190
zlenimcilik 126
Din Temalar 70, 75

Dflnce 166-169, 171, 172, 174, 175, 179-182, 184, 186
Duygu 166-169, 171, 172, 174-177, 179-181, 183, 184, 187,
Kafiye 110-112, 115-122, 166, 171, 173, 178, 184, 185, 189
189, 190
Kahramanlk 70, 73, 84
Duygusal Etki Kuram 126, 135, 136, 139, 141
Konaklar 38, 39, 45, 49
Dz Kafiyeli Nazm fiekilleri 92
Konu 166, 168, 170-172, 174, 175, 177, 179, 182, 185-188
Kuram 126-141
Edeb Deiflmelerin Sosyal ve Kltrel Temelleri 2
Edeb Metin 148, 150, 152, 153, 159
Lle Devri 38-40, 46, 49, 50
Edebiyat 2-18
Edebiyat Bilimi 2-4
Edebiyat Sanat 2, 3
Metin 148-159, 166-169, 171, 173, 175-177, 179, 181, 183,
Edebiyat Teorisi ve Elefltirisi 54, 64
185-187, 189, 191, 193
Edebiyat ve Dflnce Hareketleri 22
Metin zmleme 148, 149, 151-159
Edebiyatta Kaynak 22
Metin fierhi 151, 152
Eitim 70, 80, 81, 84
Metinleraras 126, 140, 141
Eitim ve retim 38, 39, 43, 49, 50
Metinleraras liflkiler 166, 177
Elilikler 38-40, 49, 50
Msra 88-91, 93-100, 102-109
Elefltiri 151-153, 159

Encmen-i fiuar 54, 58, 59
Esaretten Hrriyete 70, 84
216
Nazm fiekli 88-90, 92-100, 102-107, 166, 171, 178, 184, 189
slp 166, 171, 172, 174, 178, 179, 184, 189, 190
Nesir (Dzyaz) 54, 55, 59
O-
V
Varlk 166, 168, 172, 175, 181, 182, 187
Olay 166, 168-170, 175, 180, 186
Vatan 70, 73, 79, 81, 82, 84
Ottava Rima 98, 107
Vezin 110-122, 166, 173, 178, 185, 189
yk (Hikye) 194, 195
Vilanel 93, 107
Pantun 96
Yanstma 126
Psikolojik Elefltiri 134, 141
Yapsalclk, Post-Yapsalclk 126, 137
Rima Plat 88, 98
Yeni Elefltiri 126, 139-141
Ritim 111, 116, 117
Yeni Trk Edebiyat 194-196, 199, 211
Rondel 97, 98
Rondo 102
S-fi
Serbest Nazm fiekli 91, 105, 107
Simge 166, 170, 175, 176, 181-183, 187-190
Sone 94, 99, 100, 107
fiiir 54, 56-59, 65, 66, 166-175, 177-181, 183-187, 189-191, 193
T
Tanzimat Ferman 38, 39, 41, 42, 49
Tarih 70, 75, 78, 81, 82, 84
Tema 70, 71, 73-75, 77, 78, 80, 82-84
Temalarn Dnflm 70, 84
Terner 94, 107
Terza Rima 94, 107
Tiyatro 54, 59, 62-65
Triyole 99, 107
Trk Edebiyatnn Dnemleri 2, 7, 18
Trkiyede Batllaflma 2, 9

Yeni̇ Türk Edebi̇yatina Gi̇ri̇ş PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yeni̇ Türk Edebi̇yatina Gi̇ri̇ş PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1997

YEN TRK EDEBYATINA

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat....................

EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI .........................................................

Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar........................... 22

Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar ........................................ 38

YEN TRK EDEBYATININ KAYNAKLARI ................................................

Yeni Trk Edebiyatnda Trler .............................................. 54

Yeni Trk Edebiyatnda Temalar......................... ................. 70

Yeni Trk Edebiyatnda Nazm fiekilleri............................... 88

Yeni Trk fiiirinde Ses ve henk geleri ............................. 110

Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat ve

Metin zmleme................................................................... 148

Metin zmleme rnekleri: fiiir ......................................... 166

Metin zmleme rnekleri: Dzyaz ................................. 194

Dizin ...................................................................................... 215

YEN TRK EDEBYATINA GRfi

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Trk Edebiyatnn Dnemleri

Yeni Trk Edebiyatna

EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI

Edebiyat, Trk Edebiyat,

Edebiyat sanat duygu,

Edebiyat bilimi, sz konusu

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Ayrca milletlerin tarih ierisinde geirdikleri deiflim ve dnflmlerin onlarn

EDEB DEfiMELERN NEDENLER VE SONULARI

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Trk Edebiyatnn Dnemleri

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

ylda yazlmfl Tiyanflan Yaztlar olduu belirtilmekte, Hun hakan Metenin

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

YEN TRK EDEBYATI

Yeni Trk Edebiyatn Hazrlayan Sosyal-Tarihsel-Kltrel

Trkiyede ilk nfus saym

1821de Tercme Odas

lk gazete olan Takvim-i

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

1840ta karlan Ceride-i

lk Trke zel gazete, gh

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Yeni Trk edebiyatn oluflturan tarihsel, sosyal ve kltrel unsurlar

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

3. Mill Edebiyat (1911-1923)

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Edebiyatmzda Trke yazlmfl ilk roman fiemsettin Saminin Taaflfluk- TaD fi N E L M

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

SIRA SZDE en nemli zellikleri olarak hangi edeb zellikleri sayabiliriz?

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

Edebiyat kavramnn tanmn, sanat ve bilim

Bu ayrma gre Trklerin slmiyetten nceki

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

tarih Trk roman afladakilerden hangisidir?

7. Duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heyecan,