Osmanl Mimarisi Erken Osmanl Sanat

(Balangcndan Fatih Dnemi sonuna kadar)

Osmanl Mimarisinin erken dneminden gnmze gelen yaplarn ou dini mimariye

baldr. Dnem sluplarn ve plan gelimesini kesintisiz inceleyebileceimiz balca yap grubu ise
camilerdir. Camileri plan ve ilevlerine gre gruplara ayrmak da tantm kolaylatrc olacaktr.
Tek kubbeli camilerin ilk rneklerini Anadolu Seluklularnn mescitlerinde bulunuyoruz. Osmanllar
bu tipi gelitirmi ve antsal saylabilecek rneklerini vermilerdir. Tarihi belli en eski Osmanl Camii,
tek kubbeli bir yap olan ve 1333 ylna tarihlenen znikteki Hac zbek Camiidir. Tek kubbeli kare
bir mekn ve bunun nnde yer alan kubbeli son cemaat yeri ile Tek kubbeli cami tipinin
karakteristik bir rnei olan yap, dnemin zelliklerinin bir ounu bnyesinde tar. Ta ve tula
dizilerinden oluan duvar, kiremit rtl kubbe bu zelliklerdendir. Ancak geirdii eitli tamirler, bu
yapnn orjinal plann ve grnn olumsuz ynde etkilemitir.

znikteki Yeil Camii ise tek kubbeli camilerin deiik bir yorumu olarak karmza
kmaktadr. Mekn, kubbeli kare blmn giri ynne eklenen bir ksmla ana eksen zerinde
uzatlmtr. Bu durum, enine gelien ideal cami mekn dncesine aykr bir uygulamadr. Zaten
sonraki rnekler stnde de bir etkisi grlmez. Camiyi I. Muradn vezirlerinden andarl Halil
Hayrettin Paa yaptrmtr. Yapmna 1378de balanm, ancak cami Paann lmnden sonra
1391de tamamlanmtr. Yapnn mimar Hac Musadr. Yeil Cami, erken Osmanl dneminde
mimar bilinen az saydaki yaplardan biridir. Cami adn yeil renkli inilerle kapl minaresinden
almaktadr. Ancak iniler ge dnemlerdeki tamirlerle yenilenmitir. Yapnn orijinal sslemesini
iinde ve dnda yer alan mermer iilii oluturur. Birbirinin tam ei olmayan stun balklar ve son
cemaat yerindeki korkuluk levhalarnn yannda, Osmanl dneminden bilinen en eski mermer mihrap
da bu ssleme arasnda yer almaktadr. Osmanl mimarisinde tek kubbeli caminin saysz denilebilecek
kadar rnei vardr. Daha ge dnemlerdeki rneklerin bazlar ise antsal llerdedir.
Erken Osmanl dneminin nemli bir yap grubu da Zaviyeli Camilerdir. Aratrmaclarca bunlara
Ters T, Kanatl, ok ilevli gibi deiik adlar da verilmektedir. Bu gruptaki yaplarn plan, ana
eksen zerinde yer alan kapal bir avlu durumundaki merkezi mekn ve evresindeki eyvandan
oluur. Osmanl mimarisinde btn meknlar kubbe ile rtmek eilimi kuvvetlidir. Zaviyeli yaplarda
da eyvan dncesinden gelien blmlerin ou kubbe ile kapldr. Bu plan, Trk mimarisinin ok
daha nceleri gelitirdii drt eyvanl yap tipinin deimesiyle ortaya kmtr.
Bu tipin erken rneklerinden biri znikteki Nilfer Hatun maretidir. I. Murad Hdavendigar
tarafndan annesi Nilfer Hatun iin yaptrlmtr. Kesin tarihi bilinmez. Ancak I. Murad tarafndan
yaptrld bilindiinden, 14. yzyl nc eyreine ait olduu kabul edilebilir. Tula ve ta
dizilerinden oluan duvar teknii bu dnem iin karakteristiktir. Stun balklar ise mukarnasl klasik
dnem balklarnn nclerinden saylabilir.

Bursadaki Hdavendigar Camii de ayn tipin bir rneidir. Ancak, st katnn medrese olmas
ile btn Osmanl yaplarndan ayrlr. Baka hibir Osmanl yapsnda medrese ve cami bu biimde
birletirilmemitir. Kble eyvannn tonozlu oluu da yine tipik rneklere gre farkl bir zelliktir. Bu
durum, zaviyeli camilerin drt eyvanl plandan gelitiini aka gsterir. ki katl cephe, 14. yzylda
Akdeniz blgesinin eitli yrelerinde uygulanan bir cephe dzenini yanstmakta, bu dzen iinde ikiz
pencereler hemen dikkati ekmektedir. Bu yapda da tula ve ta dizileri birlikte kullanlm, bu
malzeme yardm ile yer yer geometrik ssleme elde edilmitir.

Yine Bursada, bu kez Yldrm Bayezidin yaptrd bir yap olan Yldrm Camii de zaviyeli
tiptedir. Cami, medrese ve darifa ile birlikte bir klliye oluturmaktadr. 1400 ylna ait olan yapda
Bursadaki daha eski yaplardan farkl bir biimde cephe tmyle tatan yaplmtr. Ta malzeme
Bursaya evreden getiriliyordu. Bu nedenle maliyeti yksek olan bu malzeme, ancak Yldrm
Bayezid dneminde devletin g kazanmasna paralel olarak nemli yaplarda kullanlmaya
balanmtr. Yapnn d sslemesinde ta, zellikle de mermer egemendir. Mukarnas adn
verdiimiz eleman dekoratif amala ok sk kullanlmtr. sslemede ise yan odalarda bulunan al
ileri dikkati ekmektedir. Bu ssleme ile caminin yan meknlarnda, adeta dnemin Trk evinin bir
odas canlandrlmak istenmitir.

Bursada elebi Sultan Mehmedin yaptrd Yeil Cami de ayn tipin nemli rneklerinden
biridir. Medrese ve Yeil Trbe ile bir klliye halinde olan yapnn kitabesinde mimarn ad
belirtilmitir. 1424te tamamlanan klliyenin mimar Hac vazdr. Yapnn ana ekseni stnde kubbe
ile rtl iki blm, yanlarda eyvanlar, ayrca her yanda ikier oda bulunmaktadr. Odalar orta
mekndan ayrlm blmler halindedir. Yapnn cephesinde bir son cemaat yerinin dnldn
gsteren izler bulunmaktadr. Ancak bu blm hibir zaman yaplmamtr. Giri cephesi ta sslemesi
ile dikkati ekmekte, alnlklarda, pencere ve portal evresinde ok kaliteli mermer kabartmalar yer
almaktadr. Ayrca iki yandaki kk mihraplar da ayn ssleme zelliini gstermektedir. Btn bu
sslemelere Rumi motifleri egemendir. Portal yapdaki ta sslemenin younlat blmdr. Bu
kapnn olduka yzeysel mermer kabartmalarla kontrast oluturan zengin mukarnasl kavsaras,
dnemin en grkemli portallerinden biridir. Kapnn yukarsnda yap kitabesi bulunmaktadr. Bu
kuan altnda iki yanda, mimarn adn belirten kitabe vardr. Keliklerde ise iri palmetler ve
rumilerden oluan zengin ssleme yer almaktadr. Caminin iinde bir mekn birliinden sz edilemez.
Mihrap Osmanl ini sanatnn sekin rnlerindendir. Renkli sr tekniindeki iniler yapnn balca i
sslemesini olutururlar. Giriin stnde ise bir loca grnmndeki hnkr mahfili yer almaktadr.
Bu blm de renkli sr tekniinde, ksmen kabartma inilerle kapldr. Geometrik, yldzl desenin
ayrntlarnda kk iekli ve rumili motifler kullanlmtr. Yapdaki sslemenin tamamndan
sorumlu olan Nakka Ali bin lyas Alinin ad ise hnkr mahfilinin st ksmndaki kitabede yer
almaktadr. Yldrm Camiinin yan odalarndakine benzer al sslemeler, bu yapnn yan odalarn da
sslemektedir. Yeil Cami ve klliyesi erken Osmanl dneminin ssleme asndan en zengin
yapsdr ve hemen her eit mimari sslemenin kaliteli rneklerine sahiptir.
Yeil Klliyenin en tannm yaps ise kukusuz Yeil Trbedir. Sekizgen planl ve kubbeli tipik bir
Osmanl trbesi biimindeki yap, elebi Sultan Mehmed iin yaplmtr. Adn cephelerini ssleyen
yeil inilerden almaktadr. Portal sslemesi de renkli sr tekniindeki inilerdendir. Bu inilerin
arasnda kabartma olan rnekler bu trn nadir rnleri arasndadr. iniler trbenin i sslemesine de
egemendir. Osmanl ini mihraplar iinde en grkemlilerinden biri bu yapdadr. Mihrabn geometrik
motiflerle birlikte vazodaki ieklerden oluan bitkisel sslemesi, tipik bir Osmanl kompozisyonu
oluturmaktadr. elebi Sultan Mehmedin ini lahdi de renkli sr tekniinin baarl rneklerinden
saylmaktadr. Yeil Trbenin kaps kitabeli olmas nedeniyle Yeil Klliyenin ahap iilii ile
ilgili bir belge nitelii tamaktadr. Bu kapda Tebrizli Ali ustann ad belirtilmitir. Yeil Camiinin
ok
kaliteli
ahap
iiliinin
de
bu
ustann
yapt
olduu
kesindir.
Bursadaki nemli bir baka yap topluluu da Muradiye Klliyesidir. Merkezini II. Muradn
yaptrd Muradiye Camiinin oluturduu klliyede bir medrese ile bir darifadan baka, bata II.
Muradn trbesi olmak zere ok sayda trbe de bulunur. Cami ve klliye 1447 tarihlidir. Trbeler
arasnda ise yalnzca II. Muradnki bu tarihe aittir. teki trbeler deiik dnemlerin yaplardr.
Muradiye Camii de zaviyeli camiler grubuna girer. Caminin plan bu tipin en yaln biimini
yanstmaktadr. Yap, ana eksen zerindeki kubbeli iki blmle yanlardaki eyvanlardan olumaktadr.
Buna karlk, gerek d gerekse i ssleme bakmndan zengindir. D cepheye renkli grnn
kazandran ta ve tula iiliine, yer yer renkli srl tula ve iniler de katlmtr. D sslemeye
genellikle geometrik motifler egemendir. Giri cephesinin zengin sslemesine karlk, teki
cephelerde yaln bir tula-ta duvar iilii gzlenir. Bu zellik dnemin pek ok yapsnda
bulunmaktadr. Balca i ssleme ise, duvarlarn alt blmlerini kaplayan tek renkli iniler ve
evrelerindeki ini bordrlerdir. Buna karlk mihrap sslemesinde ini bulunmamaktadr.

Sultan II. Muradn trbesi caminin yaknndadr. Kare planl trbenin orta ksmnn st ak
braklmtr. Bu ve mimarideki baka baz zellikler, II. Muradn yazl vasiyetine dayanmaktadr.
Trbenin balca sslemesi giri cephesinin saaklarndaki renkli naklardr. Bu sslemenin trbeye
gre daha ge bir tarihe ait olduu da sylenebilir.

Sultan II. Murad Edirnede de ayn tipte bir cami yaptrmtr. Yaln bir mimariye sahip olan
bu yapda d ssleme hemen hi yoktur. Kesin tarihi bilinmeyen yap dtaki yalnla karlk, ierde
olduka youn bir ssleme barndrr. ini mihrabn bu sslemeler arasnda zel bir yeri vardr. Renkli
sr tekniinin karakteristik renkleri sar ve ak yeilin mavi-beyazlarla kaynat bu dzenleme,
gzelliinin yannda konunun aratrclar iin de ilgin bir rnektir. Geometrik sslemenin kvrk
dallar zerindeki zengin Rumilerle birletii kompozisyon, yapnn renkli duvar naklarnda da
yinelenmitir. Kble ynndeki kare blmn duvarlarnn alt ksmlarnda mavi-beyaz altgen iniler
bulunmaktadr. Bu meknn duvar ve kemerlerinde, mihraptaki sslemeye ok benzeyen renkli duvar
naklar ortaya karlmtr. Ancak altgen inilerin ksmen bu dzenlemenin zerinde bulunmas,
inilerin daha sonra monte edildiini gstermektedir.

Osmanl mimarisinde karmza kan bir baka cami tipi ok kubbeli Ulu camidir. Bu plan
tipi Seluklu dneminden tandmz ahap direkli camilerden gelimi bir mimari formdur.
Osmanllarda btn meknlar kubbe ile rtmek eilimi kuvvetli olduundan, bu tipteki yaplarn her
bir blm de kubbe ile kaplanmtr. Ancak kimi rneklerde blmlerden bazsnn tonozlu olduu
grlr.
Bursa Ulu Camii de 20 kubbesi ile bu tipin antsal bir rneidir. Yldrm Bayezid tarafndan
yaptrlm
ve
1400de
tamamlanmtr.
Ana
eksen
stndeki
drt
kubbe
tekilerden daha yksek tutularak eksen iyice belirtilmitir. Ana eksendeki kubbelerden birinin zeri
aydnlk feneri ile rtlm, bunun tam altna da adrvan konularak, adeta avlu dncesi yaatlmaya
allmtr. Bu tip yaplarda bir mekn birliinden kolayna sz edilemez. Nitekim Bursa Ulu
Camiinde de iri payeler genel gr engelleyerek, mekn blmektedir. Kitabeli ahap minber ise
caminin tarihlendirilmesi konusunda bir dayanaktr.

Edirnedeki Eski Cami de, Ulu cami tipinin nemli rneklerinden biridir. Bu yapda kubbe
says dokuzdur. Yapm Emir Sleyman elebi tarafndan balatlm, elebi Sultan Mehmed
tarafndan tamamlatlmtr. Orta eksendeki kubbeler bu camide de belirtilmitir. Bu zellik, kubbeye
gei elemanlarnn her birimde farkl olmas ile salanmtr. Eski Cami ssleme asndan olduka
yaln bir yapdr. Bunda ssleme elemanlarnn deprem ve yangnlarda yok olmasnn da pay vardr.
Bugnk minber ise, yangn geirmi olan ok kaliteli orijinal minberin kalan ksmlarndan
oluturulmutur.
Osmanl mimarisinde klasik dnemi hazrlayan yaplar iinde Edirnedeki erefeli
Camiinin nemli bir yeri vardr. Dikdrtgen bir plann ortasnda alt dayanaa oturan byk bir kubbe
yer alm, mekn ayrca iki yanda daha kk kubbelerle rtl ikier blmle geniletilmitir. Bu
yolla enine gelien ideal cami planna yaklalmtr. Tek kubbenin altnda toplanan mekn, caminin
byk bir ksmn kapsamaktadr. teki blmler ise kaybedilmi meknlar saylabilir. Bu plan tipi
ileriki yllarda da birok kez kullanlmtr. II. Murad tarafndan 1443-1447 yllar arasnda yaptrlm
olan cami, adn erefesine de ayr merdivenlerle klan minaresinden almaktadr. Minarelerin
avlunun drt kesine yerletirilmesi de ilk kez bu yapda uygulanmtr. Caminin portalinde ise teki
yerlere oranla daha youn bir ta ssleme bulunmaktadr. ki kemer iinde mukarnas kavsarann yer
ald kapda en ilgin ssleme yap kitabesidir. Girift bir istif iindeki bu kitabe ssleme sanat
asndan zel bir anlam tamaktadr.

stanbulun fethi ile Osmanl sanatna yeni bir canllk gelmitir. Rumeli Hisar adeta fethi
simgeleyen bir yapdr. Fatih Sultan Mehmet tarafndan stanbulun fethine son hazrlk olarak
yaptrlan yap, Anadolu Hisar ile birlikte boaz koruyan en nemli askeri tesis olmutur.
stanbulda fetihten sonra Osmanllarn yaptrd ilk nemli dini yap grubu, Fatih Klliyesidir.
Klliyenin merkezini oluturan cami 1470/71 ylnda tamamlanmtr. 1765de depremde ok byk
hasar gren yap, 1767-1771 yllar arasnda Sultan III. Mustafa tarafndan yeniden ina ettirilmitir.
Bugnk cami, gerek plan gerekse slup asndan 18. yzyl zelliklerine sahiptir. lk caminin,
merkezi byk bir kubbeyi destekleyen bir yarm kubbesi olduu, yazl ve resimli kaynaklardan
anlalmaktadr. Yap bugn ise drt yarm kubbelidir. Yine de ilk Fatih Camiinden ve sslemesinden
baz blmler gnmze gelmitir. rnek vermek gerekirse, ilk akla gelenler d avlu duvarnn renkli
ta kakmal pencere alnlklardr. avludaki ini pencere alnl da Fatih dneminden gnmze
gelmitir. Fatih dnemi, mimarinin yan sra sslemede de imparatorluk sanatna gei, bu nedenle de
yeni teknikler ve sluplar arama dnemidir. avludaki iniler de teknikleri asndan aray
dneminin rn saylabilir.

Fatih Sultan Mehmetin veziri Mahmud Paann stanbulda yaptrd cami, zaviyeli cami
tipinin ge rneklerinden biridir. 1463 tarihli yap olduka dank bir plana sahiptir. Mekn
birliinden hibir biimde sz edilemez. Sslemesi ise yok denecek kadar azdr. Buna karlk,
caminin hemen yannda Mahmud Paa Trbesinin sslemesi ok ilgintir. Sekizgen planl ve kubbeli
trbenin d cephesi, ta iine kakma lacivert ve firuze renkli inilerden geometrik bir sslemeye
sahiptir. Ancak Osmanllar bu teknii ilerki yllarda kullanmamlardr.

stanbuldaki 1471 tarihli Murad Paa Camii de zaviyeli tipe girer. Yaln planl bu yap,
duvarlarndaki ta ve tula dizileri ile erken dnem Bursa camilerini andrmaktadr. stanbuldaki
erken dnem yaplarndan biri de Davud Paa Camiidir. Bu da olduka yaln bir yapdr. Davud Paa
Camii, mimarisinin yan sra erken dnemden gnmze az sayda gelebilmi olan renkli duvar
naklarna sahip olmas bakmndan da nemlidir.

stanbulun Osmanl devletinin bakenti oluunu simgeleyen yaplardan biri, hi kuku yok ki
Topkap Saraydr. stanbulun fetihten sonra Beyaztta, bugnk niversite alan iinde yaplan ilk
Osmanl sarayndan gnmze hibir ey gelmemitir. Oysa Topkap Saray, Fatih andan
Abdlmecid zamanna kadar eitli eklerle geniletildiinden, Osmanl sanatnn hemen btn
dnemlerini ieren bir yaplar topluluudur. Topkap Saraynda Fatih dneminden kalan nemli
blmler arasnda inili Kk ilk akla gelendir. Drt eyvanl plan ile Trk mimarisinin tipik bir
yapsdr. Gerek d cephesinde gerekse i sslemesinde zengin ini rnekler vardr. Bu yapda
Seluklu dneminden beri uygulanan mozaik ini tekniinin son rnekleri bulunmaktadr. Giri
eyvannn tamam ini ve srl tulalarla ssldr. Yapdaki geometrik sslemenin yan sra yaz da
dekoratif amala kullanlmtr. inili Kk, Osmanl sanatnda ininin d ssleme olarak kullanld
nemli bir rnektir. Daha sonraki dnemler incelendiinde inin d ssleme olarak kullanlmas
olayna pek fazla rabet edilmedii grlr.

Klasik Dnem Osmanl Mimari Sanat

kinci Bayezid dneminden 16. yzyln sonuna kadar olan sre, Osmanl mimarisinin Klasik
Dnemi olarak adlandrlr. II. Bayezid ile balayan bu dneme, ayn zamanda Byk Klliyeler
Devri de denilebilir.
Osmanl devleti, Fatih Sultan Mehmedle birlikte imparatorluk nitelii kazanmtr. Erken dnemde de

klliye says hayli ok olmakla birlikte kent planlamasna pek byk katklar yoktu. stanbulun
bakent olmasyla balayan dnemin bir rn olan Fatih Klliyesi, gerek bykl gerek
planlamasndaki dzenlilii, gerekse kentin dini ve kltrel merkezi oluu ile Osmanl mimarisinde bir
r amtr. Daha sonra II. Bayezidin Edirne, Amasya ve stanbulda yaptrd klliyeler, bu
kentlerin Osmanl kimlii kazanmasnda nemli rol oynamlardr.
Edirnedeki 1488 tarihli Bayezid Klliyesi mimar Hayreddinin eseridir. Klliyesinin
merkezinde tek kubbeli tipin antsal bir rnei olan cami yer alr. Darifa ve tp medresesi ise teki
nemli birimlerdir. Caminin portali cepheye hkim durumdadr. Mukarnasl kavsarann altnda ise
kitabe kua yer alr. Edirne Bayezid Camii olduka yaln bir grne sahiptir. Kubbeye geii
salayan bir eleman olan pandantiflerin ok aalara kadar inmesi, aslnda yksek olan i meknda
bask bir etki yaratmtr. Caminin iinde de fazla ssleme yoktur. Ancak, kap ve pencere kanatlar
dnemin sekin rnleridir ve ahap iiliinin stn kalitesini yanstrlar. Darifa ise klliyenin
nemli birimlerinden biridir. Altgen planl ana meknda huzur verici bir atmosfer vardr. Bu blm
akl ve sinir hastalarnn toplu tedavisi iin kullanlyordu. Burada mzikle tedavi uyguland bilinir.
Avlunun evresinde ise hasta ve hekimler iin odalar yer almaktadr. Hemen yannda da tp medresesi
bulunur.
stanbuldaki I. Bayezid Klliyesi de mimar Hayreddinin eseridir. 1501 tarihli klliye,
kentin geirdii deiikliklerden etkilenerek meydann eitli kelerinde dank yaplar olarak
kalmtr. Cami, medrese, kervansaray, trbeler ve sbyan mektebi gibi birimlerin birbiri ile
bantsn anlamak, bugn iin bir hayli gtr. Bayezid Camiinde ortadaki byk kubbe, ana eksen
zerindeki iki yarm kubbe ile desteklenmitir. Bu plan, daha nce stanbuldaki Ayasofyada da
uygulanmtr. Ancak burada artk merkezi bir mekn anlay sz konusudur. Mimar Sinan daha sonra
bu plan emasn Sleymaniye Camii gibi ok nemli bir yapda da kullanmtr. 15. yzyldan bu
yana grlen adrvanl, revakl i avlu, bu dnemden balayarak byk camilerin standart bir eleman
olarak karmza kmaktadr. Bu tr avlularda genellikle son cemaat yerindekiler daha yksek olmak
kaydyla stunlara oturan kubbe ile rtl revaklar yer alr. Hemen dikkati eken eleman ise camiye
girii salayan ve artk klasik biimini alm olan ta kapdr.
Genellikle bask kemerli kapnn yukarsnda mukarnasl bir kavsara yer alr. Bu asl portalin yan sra
avluya taraftan girii salayan ta kaplar da vardr. Bu kaplarda ise renkli ta kakma ssleme
hkimdir.
II. Bayezid dneminde, sultann yan sra devlet ileri gelenleri de camiler yaptrmtr. Ancak
bunlarn sultanlarn yaptrd ve Selatin ad verilen camilerden belli farklar vardr. O kadar byk
boyutta olmadklar gibi minarelerinin says da biri gemez. Bu tr camilerden biri de Sultanahmet
yaknndaki Firuz Aa Camiidir. 1491 tarihli yap, tek kubbeli namaz mekn ve gzl, kubbeli
son cemaat yeri ile tek kubbeli camilerin tipik bir rneidir.
stanbulda emberlitan hemen yanndaki Atik Ali Paa Camii ise plan asndan ilgintir. Bu
yapnn plan bir bakma Edirnedeki erefeli Caminin planna benzer. Ortada kubbeli byk bir
mekn, yanlarda ikier kubbe ile rtl blmler yer almaktadr. Bylece enine geliim gsteren bir
dikdrtgen oluturulmutur. Kubbeyi drt destein tamas ve mihrap nndeki yarm kubbe ile
rtl blm, yapnn erefeli Camiden ayrlan yanlardr.
16. yzyln ilk yarsnda stanbul-Badad yolu zerinde, ordunun bir gnlk yry sonunda
dinlendii yerlerde Menzil Klliyeleri yaplyordu. Bunlardan biri de stanbuldan sonra ilk menzil
olan Gebzedeki oban Mustafa Paa Klliyesidir. 1522de yapmna balayan klliye evresinde bir
kentlemeyi dourmutur. Yapnn Mimar Sinann eseri olduu ileri srlr. Ama byle erken bir
tarihte henz bu aptaki eserleri grlmedii iin ancak tamamlanmasnda bir sre alm olabilir.
Klliyenin tek kubbeli camii ise daha ok Memluk tarzndaki ta sslemesi ile dikkati eker. Bu
malzemenin Msrdan getirildii ileri srlr. Gerek ieride gerekse darda kakma ta tekniinde
geometrik sslemeler yer almaktadr.

stanbuldaki Sultan Selim Klliyesi, Osmanl mimarisinin klasik dnemdeki geliimini

gsteren rneklerden biridir. Yavuz Sultan Selim dneminin sonlarna ait olan yapnn Kanuni
tarafndan babas iin yaptrlm olduu kabul edilir. Klliye, adn verdii semtte, ukurbostan diye
bilinen ak Bizans sarncnn yanndadr. Klliyenin merkezini oluturan cami, byk kubbesi ile tek
kubbeli tipin antsal bir rneidir. Bununla birlikte caminin iki yannda birer tabhane yer alr. Bir tr
misafirhane denilebilecek bu blmler, eski dnemlerin zaviyeli camilerindeki yan meknlarn yerini
tutmaktadr. Burada ise bu yan blmler, drt eyvan ve ke odalaryla balbana birer mimari
niteliindedir. Portalin evresinde youn ta ssleme bulunmaktadr. Burada mukarnasl kavsarann
yan sra yzeysel kabartmalarla ssl duvar payesi, ni, stune gibi mimari ssleme elemanlar
karmza kar. Yapnn tm kfeki tandan olmakla birlikte sslemenin younlat yerlerde
beyaz Marmara mermeri kullanlmtr. Portal bu hali ile klasik Osmanl ta kaps konusunda genel
ilkelerin yerlemeye balad dnemin bir rn olarak nitelenebilir. Yapnn avlusu da reva ve
adrvan ile klasik avlulara bir rnektir. Avluya bakan pencere alnlklarnda yer alan renkli sr
tekniindeki iniler bu trn gzel rnekleri arasndadr. inilerin desenleri birbirinin ei olmakla
birlikte renkleri farkldr. Bu inilerden Rumi ve palmet denilen klasik motiflerin yannda bitkisel
sslemeye de yer verilmitir. Caminin hemen arkasnda yer alan Yavuz Sultan Selimin Trbesi ise
sekizgen plan ve kubbesi ile tipik bir Osmanl trbesidir. Giriin iki yanndaki ini panolar adeta birer
seccade gibidir. Bunlar, dnemin renkli sr tekniinin en sekin rnekleridir. Ayn yerdeki ikinci bir
trbe ise ehzadeler Trbesi olarak bilinir. Bu trbede baka bir yerde benzeri grlmeyen ta iine
kakma altgen ini panolar yer alr.
Osmanl mimarisinin klasik a Mimar Sinan Dnemi olarak da adlandrlabilir. Sinan,
stanbulda ilk klliyesini 1539da Haseki Hrrem Sultan iin yapmtr. Bu tarihten balayarak 16.
yzyln sonuna dein Osmanl mimarisine damgasn vuran bu byk usta, her tr yapda eitli plan
tiplerini ve rt sistemlerini denemitir. lk antsal yaps saylabilecek olan 1548 tarihli ehzade
Mehmed Klliyesinin camiinde, merkezi kubbenin evresinde drt yarm kubbe emasn ele almtr.
Bu plan tipinde rt sistemini tayc elemanlarda denge salanm, merkezi meknda bir btnlk
yaratlmaya allmtr. Ancak bu apta bir kubbeyi tamak iin gerekli olan iri payelerin arkasnda
kalan blmlerin ana mekna yine de tam olarak katlamad sylenebilir. Bu cami, gen bir
ehzadenin ansna yaplmtr. Belki de bu nedenle ta ssleme ile hafif, adeta neeli bir grn
salanmaya allmtr. Bu durum minare gvdelerinde daha iyi grlmektedir. Caminin piramit
biimindeki ana kitlesine eitli yap elemanlar yoluyla bir hareket getirilmi, ta ssleme ise tm
snrlar belirleyici bir ilev kazanmtr. Caminin haziresindeki ehzade Sultan Mehmet Trbesinin
dilimli kubbesi ve renkli ta sslemeleri hareketli bir d grnm sunarlar. Trbenin inileri ise renkli
sr tekniinin Osmanl sanatndaki son ve en zengin rnekleridir. Geleneksel Rumi ve hatai motifleri,
geometrik desenler, yaz frizleri tm yzeyleri kaplamaktadr. Bu inilerde ayrca natralist sslemeye
geiin habercilerini grmek de mmkndr.
ehzade Camii ile ayn tarihe ait olan skdar Mihrimah Sultan ya da teki adyla skele
Camii de Sinann yarm kubbe denemelerinden biridir. Burada topografik durumun zorlamas ile
yarm kubbeli bir sistem uygulanmtr. Ayn nedenle revakl avlu da yoktur. Revakl avlunun yerini
ksmen de olsa ikinci bir son cemaat yeri durumundaki sakf almtr. Bu yapda da mekn btnl
iin araylarn baar ile srd grlr. Camide pek az ssleme vardr, ini ise hi kullanlmamtr.
Ama pencerelerdeki renkli cam sslemenin ksmen de olsa orijinal olduu kabul edilir. Caminin
pencereleri bu tr sslemenin klasik dnemden kalma nadir rneklerindendir. Ayrca camideki kaliteli
ahap iilii de klasik dnemin sekin rnleridir.
Mimar Sinann yarm kubbeli camileri arasnda en baarl olan kukusuz Sleymaniye
Camiidir. Cami ayn zamanda stanbulun en byk klliyelerinden birinin parasdr. Sleymaniye
Klliyesi, gerek yaplarnn okluu ve kapladklar alan, gerekse kentsel planlama asndan byk
nem tar. Klliye meyilli bir araziye yerletirilmi ama yine de simetri uygulanmtr. Hali
tarafndan bakldnda, yaplarn yerletirilmesindeki ustalk hemen ortaya kar. Birbirinin
grnn kapamayan yaplar, ortadaki cami ile birlikte tepenin eimine uygun olarak kurulmutur.

Caminin genel kitlesi piramidal olmakla birlikte kk kubbeler, arlk kuleleri ve payandalarla ok
ekici bir hareket salanmtr.
Sleymaniye Camii iki yarm kubbelidir. Eksen zerindeki yarm kubbeler ana kubbeyi
desteklemekte, bu da yanlardaki kk kubbeler ve kemerlerden oluan bir sistem ile
dengelenmektedir. Bu ema Ayasofya modelini akla getirir. Ama Ayasofyada hibir zaman
salanamam olan statik denge, Sleymaniye Camiindeki en baarl zelliklerinden biridir. Bu
arada, caminin byk depremler geirmesine ramen nemli bir hasara uramadn, oysa
Ayasofyann kubbesinde zaman zaman kmeler ve byk atlamalarn olduunu da hatrlamak
gerekir.
Sleymaniye Camii, sslemeleri asndan yaln ve arbal bir yapdr. Kaliteli ta ssleme,
gerek mimarinin kendisinde gerekse mermer mihrap ve minberde dikkati eker. Kble duvarnn
pencerelerindeki orijinal renkli camlarn bir ksm gnmze gelebilmitir. Ayn duvarda ini de
ll bir biimde kullanlmtr. Sralt tekniinin erken rneklerinden olan inilere mihrap
evresinde rastlyoruz. Bu inilerde, 16. yzyln ikinci yarsnda ok grlen kabark krmz renk ilk
kez ortaya kmtr.
Kanuninin trbesi de Sleymaniye Camiinin haziresindedir. Sekizgen planl trbe,
evresindeki stun dizisi ile teki Osmanl trbelerinden ayrlr. Kanuninin ei Hrrem Sultann ayn
yerdeki trbesinde belki de ilk kez olarak inide bahar am meyva aac motifi ilenmitir.
Mimar Sinan bir yandan camilerde ideal mekn arayn srdrrken, bir yandan da eitli plan
tiplerini ele almtr. Bunlar arasnda geleneksel ok kubbeli Ulu Cami tipi de vardr. Kaptan- Derya
Piyale Paa iin stanbulda 1573te yapt cami de byle bir denemenin rndr. Piyale Paa
Camiinin dikdrtgen mekn, iki stuna oturan kemerler yardmyla alt eit kare blme ayrlarak
stleri de birer kubbe ile rtlmtr. artc bir d grne sahip olan yapnn tek minaresi giriin
tam zerinde yer alr. Buras bir minare iin en akla gelmeyecek yerlerdendir. Yanlarda da ne amala
ve ne zaman yapld anlalamayan blmler bulunmaktadr. Bu yapda Ulu Cami tipinin eski
rneklerinde grlen ar payelerin yerini stunlar almtr. Bu stunlar tadklar kubbelere gre ok
ince grnl olmakla birlikte mekn btnlne katkda bulunmaktadrlar. Camide klasik dnemin
nadir ini mihraplarndan biri karmza kar.
Mimar Sinan kk llerdeki yaplarda da ok baarldr. skdardaki emsi Paa
Klliyesi bunu kantlayan bir rnektir. Bir mimarn medrese, cami ve trbeden oluan klliyeyi dar bir
alanda nasl bu kadar olumlu biimde yerletirebildiine amamak olanakszdr. Bir yapnn mtevaz
llerde olmas, hibir zaman sanatnn ii kmsemesine neden olmamtr.
Sinann zerinde nemle durduu bir konu da kubbeyi alt ya da sekiz destee oturtarak ideal merkezi
mekn elde etme araylar olmutur. Bu tr almalar ok saydadr. Beiktataki Sinan Paa
Camiinde Edirne erefeli Cami plann yineleyen Mimar Sinan, Kadrgadaki Sokollu Camiinde
ise yaratc gcn tm aklyla sergilemitir. Yapnn alt dayanaa oturan kubbesi Sinann en
baarl uygulamalarndan biridir. Bu yapda mekn btnl de byk lde salanmtr.
Sslemede ini bolca kullanlm ama mimariyi ezecek boyuta ulamamtr. Sokollu Camii, mimarissleme dengesi asndan da ok baarl bir rnektir.
Mimar Sinan sekiz dayanakl camilerde ise kendi yaratt bir formu uygulamtr. Kubbenin
sekiz destee oturduu Ulu Camii tipi yaplar, Trk mimarisinde daha nce de uygulanmt. Ancak
Mimar Sinan ile birlikte yanlardaki yardmc meknlar nemini yitirmi, ortadaki byk kubbe hkim
duruma gemitir. 1558 tarihli Edirnekap Mihrimah Camii bu tipin olduka erken bir rneidir.
Araziye de uyum salanm olan bu camide, Sinan yaratt mimari ile yapnn stnde bulunduu
yksek noktaya daha bir belirginlik kazandrmtr. Caminin d grnmndeki ferahlk ise bir hanm
iin yapldndan olsa gerektir. Bu aydnlk ve ferah atmosfer yapnn iinde de karmza kar.
Caminin i mekn ayn yllara ait Sleymaniye Camii ile karlatrlrsa fark daha iyi grlr.
1561 tarihli Eminn Rstem Paa Camiinde de sekiz dayanakl kubbe sistemi uygulanmtr. Ama
bu yap, mimarisinden ok inilerinin kalitesi ve zenginlii ile tannr. Yapnn i duvarlarnn tm

sralt tekniindeki inilerle hi bo yer braklmamacasna doldurulmutur. Bu inilerde lale, bahar

am meyva aac motifleri dikkati eker.
Edirnedeki Selimiye Camii Mimar Sinann baarl sanat yaamn noktalar. 1575 tarihli yap
kentin ykseke bir yerindedir. Gnmzde ise kent tarafndan daha iyi grnebilmesi iin nne bir
meydan almtr. Selimiye Camiinin kubbesi de sekiz dayanaa oturtulmutur. Bu yapda meknn
hemen hemen tm tek bir kubbe altnda toplanmtr. Bu rnee, Osmanl mimarisindeki en grkemli
kubbe denilebilir. Selimiye Camii, merkezi meknn en baarl rneklerinden biri olarak dnya
mimarlk tarihi literatrne gemitir. Yap yalnz Trk mimarisinin deil, dnya mimarisinin de
bayaptlarndan biridir. Caminin iinde ferah ve aydnlk bir atmosfer vardr. Sslemesinde ise kalem
ileri ve iniler bata gelir. Portaldeki ta ssleme, ayn zamanda mihrap ve minberde de
kullanlmtr. inilerde arya kamamaya zen gsterilmitir. En gzel rnekler hnkr mahfilinde
grlr. Tm Osmanl sanatnda meyval bir elma aac da yalnzca burada bir ini panoya konu
olmutur.
Selimime Camii, bakentten gelen yoldan en iyi biimde grlebilecek konumda ina
edilmiti. Kente girite adeta devletin gc simgeleniyordu. Bu grnm yakn zamana kadar
srmtr. Ancak, son yllarda yolun kenarna yaplan baz yksek binalar caminin bu grnn
byk lde engellemitir. Gnmzdeki dncesiz kentlemeyi, dnyann en baarl yaplar
arasndaki bir eserin bugn ald konumla daha iyi grebiliriz. Sanat tarihi reniminin balca
amalarndan biri, tarihi mirasn korunmas olduuna gre, bu konuya dikkati ekmek yararl
olacaktr.

Yldz Demiriz
Kaynak

Ge Dnem Osmanl Mimarisi

Mimar Sinann lm ile Osmanl mimarisinde Klasik Dnem diye adlandrlan a
kapanm, ama bu byk ustann etkileri uzun sre devam etmitir. Bu etki, zellikle cami planlarnda
ok gl ve kalc olmutur. Mimar Sinann ehzade Camiinde gelitirdii drt yarm kubbeli
sistem, birok yapda yinelenmitir. Bunlar arasnda en nemli olan Sultan Ahmet Camiidir. I. Sultan
Ahmedin mimar Sedefkar Mehmed Aaya yaptrd bu klliye, Sinan izleyen, onun ekoln
srdren yaplar arasnda en tannm rnektir denilebilir. Klliyenin merkezini oluturan cami, drt
yarm kubbeli plan emasnn baarl uygulamalarndan biridir. Yapnn teki camilerden ayrlan yn
ise avlunun drt kesinde ve caminin iki yannda birer olmak zere alt minareye sahip oluudur.
Caminin avlusu da ortasndaki adrvan ve epeevre revaklaryla klasik dnemdekilere benzer.
Ancak ayrntlarda baz farklar vardr. 17. yzyln ilk yllarna ait olan bu yapda dikey hatlarn n
plana gemeye baladklar grlr. Sslemede klasik motifler ele alnm, ancak kompozisyon
anlaynda baz kk farklar belirmitir. Caminin i mekn aydnlk ve ferahtr. Kubbenin ok iri
payelere oturtulmu olmas mekn btnln az da olsa zedelemektedir. Ama bu durum, ayn
tipteki yaplarn ortak bir zelliidir.
Sultan Ahmed Camii inileri asndan da olduka zengindir. inilerin tm galeri
biimindeki st mahfilin duvarlarn kaplamaktadr. 16. yzyldaki rneklere gre daha deiik renkler
grlr. Krmzlar kiremit rengine dnm, srlar maviye almaya balamtr. Kompozisyonlarda
ise servi, bahar am aa motifleri byk panolar halindedir. Ayrca, sonsuz dzende tekrarlanan
motiflerin yer ald bitkisel ssleme grlr. Natralist slupta iekler arasnda lale, karanfil,
smbl ve gl n plandadr. Kap ve pencerelerde ise yksek kaliteli aa iilii karmza kar.
Bunlarda zellikle sedef ve fildii kakmalara yer verilmitir.

Yapnn hemen yanndaki hnkr mahfili bugn Hal Mzesi olarak kullanlmaktadr. Caminin
yaknnda bulunan Sultan I. Ahmedin Trbesi ise kare planl olduka byk bir yapdr. inileri ve
al zerine yaplan Malakri denilen sslemelerinin yannda sedefli kaps da dikkati eker.
Yapmna 1603 ylnda balanp 1663te bitirilen Eminnndeki Yeni Cami, Osmanl
mimarisinin en uzun srede tamamlanan camisidir. Bu cami de drt yarm kubbeli tipin bir rneidir.
Bugn Msr ars adyla tannan arasta aslnda Yeni Valide Camii Klliyesinin bir parasdr. Bir
yolla ayrlm olduu iin ilgi kurmak biraz gtr ama Turhan Valide Sultan Trbesi de klliyeye
aittir. Caminin yannda ise belki de Osmanl hnkr mahfillerinin en grkemlisi yer alr. Bal bana
bir mimari yapt olan bu mahfil, ini ve sedef sslemeleri bakmndan da nemli rneklere sahiptir.
Yeni Camiinin ii Sultan Ahmet Camii ile ayn planda olmasna ramen bir hayli lotur. Klasik
dneme oranla dikey hatlar artk gelimeye balamtr. Yapnn, zellikle de hnkr mahfilinin
inileri, 17. yzyln ilk yarsna ait en zengin koleksiyonlardan biridir. Bu inilerde mavi renkler
egemendir. Kompozisyon bakmndan ok zengin rnekler olmakla birlikte teknik adan bir gerileme
sz konusudur.
Klasik dnemde, Klliye olarak adlandrlan yaplar topluluunun merkezini cami oluturmaktayd.
17. yzylda ise merkezde cami yerine medresenin yer ald bir dizi klliye karmza kar. Bunlar,
sultanlarn deil de devlet ileri gelenleri ve vezirlerin yaptrm olduu rneklerdir. Bu tipteki
klliyelerden biri de 1683-1690 yllar arasnda yaplm olan Divanyolundaki Merzifonlu Kara
Mustafa Paa Klliyesidir.
18. yzyl, Osmanl sanatna Bat etkilerinin girdii, baka bir deyile Batllamann balad
dnemdir. Bu dnemde zellikle sslemede Barok, Rokoko gibi Bat kaynakl sluplar grlr. Ama
bu sluplarn Osmanl sanatndaki uygulamasnda geleneksel Trk motifleri ve yap tiplerinden
vazgeilmemitir.
Bu dnemde eme ve sebiller birden nem kazanmtr. Topkap Saray yaknndaki III.
Ahmet emesi, bu yzyln bana ait tipik bir rnektir. eme ve sebil ilevlerini birlikte gren bu
yapda, Barok slupta ta sslemelerin yan sra 18. yzyl inilerinden rnekler de vardr. Bu iniler,
Tekfur Saray atlyelerinde Trk iniciliini canlandrma denemeleri olarak yaplmtr. Ta
sslemede ise akantus kvrmlar ve iekli panolar, Barok slubun kvrk hatlarn ve gl glge-k
etkisini zengin bir biimde yanstrlar.
18. yzyln ilk yarsnda Sultan I. Mahmud tarafndan yaptrlan Tophane emesinde de
plastik grnt veren zengin ta ssleme vardr. Mimari neredeyse ikinci plana itilmitir. Ta
sslemede saks iinde meyva aalar, vazoda iekler zengin bir grnt sunarlar. Bunlarn yan sra
palmet ve Rumi benzeri motiflere de rastlanr. Ancak, artk klasik dnemin izgiciliinden eser
kalmamtr.
Klasik Osmanl mimarisindeki plan tiplerinin uygulanmasna 18. yzylda da devam edilmitir.
1734te tamamlanan stanbuldaki Hekimolu Ali Paa Camii, byle bir rnektir. Bu yapda da alt
dayanakl plan emas ele alnmtr. Plann klasik dneme dayanmasna karlk, st yapda ve
sslemede farkl bir dnemin zellikleri grlr. Yapnn ykseklii artm, mimariye deiik oranlar
girmitir. Bu arada klasik motifler de yeni bir anlayla ele alnmtr. Mekn ieriden de hayli
ykselmi, bylece aydnlk bir ortam yaratlmtr. sslemede Tekfur Saray atlyelerinde yaplan
iniler karmza kar. Srlarn mavimtrak bir renk almas, sarnn fazlaca kullanl bu inilerin
nemli zelliklerindendir.
Nur-u Osmaniye Camii ise mimaride Batl sluplarn belirginletii bir yapdr. Bu durum,
daha plannda dikkati eker. Barok slubun en belirgin zelliklerinden biri olan oval formlar Trk
mimarisinde pek kullanlmamtr. Ancak bu yapda avlunun oval oluu ile plana Barok bir nitelik
kazandrlmtr. Barok zellikler yapnn dnda da kendini gsterir. Kvrk yuvarlak kemerler, oval
pencereler, S biimindeki payandalar bu trden ayrntlardr. Zaten bu slup, Trk sanatnda kendini

daha ok ayrntlarda hissettirmitir. Oval plan, yapnn i avlusunda da ilgin bir biimde
uygulanmtr. slup deiimlerinden en kolay etkilenen elemanlar olan stun balklar ve kemerler,
doal olarak bu yeni slubun zelliklerini tamaktadrlar. Bu slup deiiminden yapnn portali de
etkilenmitir. Ana hatlaryla klasik portalleri andrmakla birlikte mukarnasn yerini alm olan Barok
kvrml kavsara dolgusu, adeta Trk Barounun simgesidir. Caminin yannda hnkr mahfili,
kitaplk gibi ek yaplar da vardr. Yap, evresindeki d avlu ile de Kapalarnn hareketli
grnmnden yaltlmaya allmtr.
skdardaki 1760 tarihli Ayazma Camiinde de Barok zellikleri mimariden ok ayrntlarda
karmza kar. Ykseke bir yerdeki camiye daire planl merdivenlerle klr. Bu, plana yansyan tek
Barok zelliktir denilebilir. Yapnn yaln d sslemesinde en ok dikkati eken ayrnt, cephelerdeki
kabartmalardr. Bu kabartmalarda leme benzer biimler bulunmaktadr. Caminin iinde ise minber ve
vaaz krss hemen dikkati eker. Biim bakmndan klasik dnemdeki rneklere benzeyen minberin
sslemesi ise ok deiik bir sluptadr. Eski rneklerde grlen geometrik sslemelerin yerini, burada
Barok kvrmlar almtr. Yeni slubun bir minber kompozisyonunda bile ana formda deil de
ayrntda yer ald grlr.
1763 gibi hayli ilerlemi bir tarihte yaplm olmasna ramen Laleli Camiindeki Barok
slubun ok arpc olmad sylenebilir. Bu yapda da kubbenin sekiz dayanaa oturduu klasik
ema yinelenmitir. Barok zellikler kvrk hatlar, dalgal yuvarlak kemerler, pencereler gibi
ayrntlarda karmza kar. Barok slubun bu yapdaki etkileri, zellikle kubbeyi destekleyen S
biimindeki payandalarda grlr. Yoldan bir hayli yksek konumdaki Laleli Camiinin altnda byk
bir arasta yer alr. Buras gnmzde de ar olarak kullanlmaktadr. Bu zelliiyle yap, Fevkani
olarak adlandrlan ykseltilmi camilerin bir rnei durumundadr.
1778 tarihli Beylerbeyi Camii ise ahap kubbelidir. Yap 1983 ylnda bir yangn geirmi ama
daha sonra onarlmtr. Bu yapda da zellikle ayrntlarda Batl sluplarn etkileri grlr.
Yangndan hasar grm olmasna ramen, caminin fildii ve sedef kakmal ahap minberi dikkate
deer bir yapttr. nk erken Osmanl dneminden sonra minber yapmnda ahaptan vazgeilmi ve
mermer tercih edilmitir. Beylerbeyi Camiinin minberi, ge dnemdeki nadir ahap rneklerden
biridir.
Barok slubun egemen olduu dnemde yeni bir klliye biimi de ortaya kmtr. Bir trbe sebilden
oluan bu klliyelere tipik bir rnek, Fatihdeki Nakdil Sultan Trbesi ve Sebilidir. 1818 tarihli bu
yaptta Barok ve Rokoko sluplar bir arada grlr. Duvarlar dzlemsi niteliklerini yitirerek, ibkey
ve dbkey yzeyler halini almlardr.
19. yzyl balarnda ise bir slup karmaas karmza kar. Bu dnemde Ampir, Barok,
Rokoko ve klasik Osmanl sluplarnn hepsinin bir arada kullanld yaplar bile vardr.
Tophanedeki Nusretiye Camiinde ise Ampir slup ar basmaktadr. Ampir, szck olarak
mparatorluk slubu anlamna gelir. Esinini Yunan ve Roma gibi klasik sluplardan alan bu anlay,
eski Msr biimlerinden de etkilenmitir. Napoleone Bonaparte zamannda ortaya kan bu slubu
daha sonra Osmanllar da benimsemitir. Nusretiye Camiinde Ampir slubun yan sra Barok slup da
grlmektedir. Perde motifleriyle ssl korkuluk levhalar ve soan biiminde kaideye sahip minarede
Barok slup egemendir. Nusretiye Camiinde oranlar da deimitir. Ana kitle ve kubbenin ok
yksek olmasndan dolay minareler ince ve uzundur. Yapda bu dnem camilerinin ortak zellii olan
ferah ve ok aydnlk bir mekn yaratlmtr. sslemesinde ise mihrap ve minberin yan sra kubbe
eteini evreleyen yaz kua da dikkati eker.
Sultan I. Mahmudun bulunduu semte de adn veren trbesi, Ampir slubun stanbuldaki
en tipik rneidir. 1840 tarihli trbe, bu zelliinin yan sra sekizgen plan ve kubbe ile rtl

olmasyla klasik Osmanl trbe emasna da baldr. Bu yapda ayrntlarda karmza kan ve bir
eit Bat Neo-Klasii olarak da adlandrlan Ampir slup, lkemize Batdaki biimiyle yansmtr.
Trbenin cephesindeki palmet dizisi ise Yunan-Roma sanatn yeniden canlandrmak istei ile
kullanlm motifler olarak sanatmza girmitir.
19. yzyl ortalarndaki Osmanl cami mimarisinin durumunu aka gsteren Ortaky Camii
ise ilgin bir rnektir. Tek kubbeli yap, ar lde saydam bir nitelik kazanmtr. Duvar yzeyleri
paralanm, adeta yok olmutur. Yapnn dnda da dzlem olarak nitelenebilecek bir blm
kalmamtr. Bu nedenle de caminin ii ok aydnlktr. Yap adeta deniz manzaral bir saray pavyonu
gibidir. Renkli ta minber dnemin karakteristik formunu tamaktadr. Kubbe iinde ise, havali bir
mimari grnm veren renkli naklarla gl bir derinlik izlenimi yaratlmtr.
Ortaky Camii ile ayn yllara ait olan 1853 tarihli Dolmabahe Camii ise daha arbal bir
grntedir. Bat sanatnn klasik motifleri, bu yapda da karmza kar. Ampir slubun egemen
olduu bu camide ok aydnlk ve darya ak bir mekn yaratlmtr. meknn insana ferahlk
veren bir grnts vardr. Caminin minberinde kakma tekniinde renkli mermer ssleme bu dnem
iin karakteristik bir durumdur. Yapnn minaresi de antik sanattan alnm bir eleman gibidir. Bu
minare adeta balyla birlikte kullanlm bir korint stununu andrmaktadr.
Bu tarihlerden sonra Osmanl sanatnda bir kendine dn denemeleri dizisi izlenebilir. Bat NeoKlasii yerine Trk Neo-Klasii uygulanmaya allmtr. Ama bunun ne dereceye kadar baarl
olduu tartlabilir. stanbul Aksaraydaki 1871 tarihli Valide Camii bu akmn nclerinden biridir.
Bu yapda birok slup bir aradadr. zellikle d sslemede Bat sanatnn Gotik slubundan, Kuzey
Afrikann Marip slubuna kadar akla gelebilecek hemen her trden ayrnt gze arpmaktadr.
Ancak buradaki sivri ya da atnal kemerler, uzak lkelerin sanatnn bir kopyas olarak deil de,
olaslkla iyi anlalamam bir slam sanat Neo-Klasik denemesi biiminde ortaya kmtr. Yapda
pekiyi aratrlmadan denenmi Rumili sslemelerin varl, bunu dndrmektedir.
Bu ilk denemelerden sonra Trk Neo-Klasik slubu daha bilinli bir biimde yaratlmaya allmtr.
Ancak oranlarn farkll, kemer ve benzeri yap elemanlaryla ssleme motiflerinin tam
anlalamamas, ortaya yanl uygulamalarn kmasna neden olmutur. rnein sivri kemerler, Gotik
ya da atnal biimindeki Marip kemerlerini andrmaktadr. Bu dnemin baarl yaplar arasnda, 20.
yzyln balarnda mimar Kemalettin tarafndan yaplan Bebek Camii saylabilir.
Ulusal akm, yine ayn mimarn eseri olan Eypteki Sultan V. Mehmed Read Trbesinde de
Osmanl klasik dneminden alnma motiflerle srdrlmeye allmtr. Bu dnemin birok
yapsnda olduu gibi burada da ini sslemeye arlk verilmitir. Trbenin iini ssleyen Ktahya
yapm ini panolar, eski rneklerdeki desenlerin kopyalardr. Bu kopya etme o boyuttadr ki, insan
dikkatli bir alma ile ele ald panonun hangi eski yapdaki, hangi iniden alnm olduunu kolayca
anlayabilir. Bu tutum Cumhuriyet dneminde de srmtr, ancak pek baarl olunamamtr. nk
sz konusu olan yaratma deil, eskinin bazen de pekiyi anlalmadan yaplm kopyasdr.
Ulusal mimari akm, Cumhuriyet dneminde de bir sre devam etmi ve yerini uluslararas betonarme
mimariye brakmtr. Son yllardaki klasik Trk mimarisi tarzndaki almalar ise daha ok sit ve
evre korumas amacyla yaplmaktadr.
Yldz Demiriz
Demiriz Y, Erken Osmanl Mimarisi ve Klasik