SADRZAJ

Uvod....................................................................................................1
1. Greske na odlivcima.....................................................................2
1.1 Greske na odlivcima............................................2
1.2 Klase greski.........................................................2
2. Vrste greski na odlivcima.............................................................3
2.1 SRH.....................................................................3
2.2 Supljine................................................................3
2.2.1 Gasni mehur...........................................3
2.2.2 Mehur od sljake......................................3
2.2.3 Ulegnuce usahline.................................3
2.3 Prekid mase.........................................................4
2.3.1 Toplotne pukotine...................................4
2.3.2 Hladni var...............................................4
2.4 Greske na povrsini odlivka..................................4
2.4.1 Hrapavost povrsina................................4
2.4.2 Krasta.....................................................5
2.4.2.1 Faze nastajanja........................5
2.5 Nepotpuna izlivenost...........................................6
2.5.1 Nedolivenost...........................................6
2.6 Netacne mere ili oblika........................................6
2.6.1 Netacno skupljanje..................................6
2.7 Ukljucci I nepravilna struktura............................6
2.7.1 Ukljucak sljake.........................................6
2.7.2 Crne pege...............................................7
2.7.3 Bela mesta..............................................7
2.7.4 Primarni grafiti.........................................7
3. Savremene metode ispitivanja I utvrdjivanja
gresaka na odlivcima........................................................................8
3.1 Radiografija.........................................................8
3.1.1 Podrucije upotrebe...................................8
3.1.2 Prednosti radiografije...............................8
3.1.3 Podrucije primene....................................9
3.1.4 Principi radiografije...................................9
3.1.4.1 Izvori zraenja............................9
3.1.5 Konverzija slike.......................................11
3.1.5.1 Geometrijski principi
formiranja senke..................................11
3.1.6 Penetrametri..........................................12
3.2 Neutronska radiografija.....................................12
3.2.1 Fluoroskopija..........................................12
3.2.2 Digitalna radiografija..............................12
3.3 Podrucje upotrebe.............................................12
4. Metoda magnetnih cestica..........................................................12
4.1 Prednost I ogranicenje metode.........................12
4.2 Generisanje magnetnog polja...........................13
4.3 Magnetne cestice I suspenzije..........................13
4.4 Podrucje upotrebe.............................................13
4.5 Primeri upotrebe................................................14

4.6 Uticajni Faktori...................................................15

5.Ispitivanje akusticno emisijom....................................................15
5.1 Podrucje primene..............................................16
5.2 Propagacija zvucnih talasa................................16
5.3 Nacin Merenja...................................................17
5.4 Proikaz rezultata................................................18
6 Popravka odlivka..........................................................................19
5.1 Popravak sa gitovanjem....................................19
5.2 Popravak zavarivanjem.....................................19
5.2.1 Livacko zavarivanje..................................19
5.2.2 Elektricno zavarivanje sivog,
temper I nodularnog liva....................................20
5.2.3 Popravak konicnim navojnim cepovima. .20
5.2.4 Popravak odlivka integracijom................21
Literatura..........................................................................................22

UVOD
Livenje je postupak koji se sastoji u tome da se metal ili legura u tenom
stanju uliju u kalup, u kome hlaenjem ovrsnu dobijajui oblik kalupa.
Najvanije osobine metala i legura koje dolaze do izraaja pri livenju jesu
stepen livkosti i skupljanje pri hlaenju. Naroito dobru livkost ima sivo liveno
gvodje, cink, kalaj i olovo, kao i veina legura obojnih metala. Slabije se lije elik,
aluminijum i bakar.
Skupljanje rastopljenog materijala pri hlaenju znatno je kod mnogih
metala i legura. Zato su kalupi za livenje uvek za onoliko vei za koliko se dotini
materijal skuplja pri hlaenju: za sivo livniko gvoe 1%, belo livniko gvoe do
2,5%, elik 2%, bronza i mesing 1,5%, legure lakih metala 1,25% itd.
Pri livenju mogu nastati greske koje obuhvataju deformisanje odlivka,
pukotine i upljine, rastresitost I poroznost odlivka, slojevitost i dr. Greke se
mogu preduprediti odgovarajuim merama, kao to su: dobrom izradom kalupa,
optimalnim nainom hlaenja odlivka itd.
Prema nainu livenja razlikuju se: obini postupci livenja i specijalni
postupci livenja (kokile, centrifugalno livenje, livenje pod pritiskom itd.).
Bitno je da popravkom odlivka, ne bude umanjen kvalitet i funkcionalnost
dela koji se izradjuj.
1. GREKE NA ODLIVCIMA
1.1 Prema meunarodnoj klasifikaciji, greke na odlivcima svrstavaju se u sedam
klasa. Svaka klasa se dalje svrstava u grupe, svaka grupa u podgrupe, a
podgrupe u pojedine greke
Sa ovom podelom definisano je 110 vrsta pojedinih greaka.
1.2 Klase greaka:
A) Metalni dodaci (suvine povrine, zadebljanja)
B) upljine (u unutranjosti i na povrini)
C) Prekinuti odlivak (masa odlivka delimino prekinuta)
D) Povrinski nedostaci (nedovoljno glatke povrsine)
E) Nepotpun odlivak (nedostaje deo odlivka)
F) Netanosti mere i geometrije odlivka (netane mere i izvitoperen
odlivak)
G) Ukljuci i nepravilna struktura (ukljuci metala, peska, ljake)
Svaka greka se oznaava slovnim znakom i brojevima npr: A 1 1 1 4 a
-

prvi simbol (A) oznaava klasu greke

drugi lan (1) oznaava grupu greaka
trei lan (1) oznaava podgrupu greke
etvrti lan (1) oznaava greku
peti lan (4) oznaava vrstu liva:
o elini liv
o sivi liv
o nodularni liv
o temper liv

o legure lakih metala

o legure obojenih metala
-

postupak livenja
o pesani kalup sirovi
o pesani kalup sueni
o kalup od jezgra
o koljkasti kalup
o keramika koljka
o tani liv
o precizni liv
o livenje u kokili
o livenje pod pritiskom
o centrifugalno livenje
o kontinualno livenje

2. VRSTE GREAKA
2.1 SRH (A 1 1 1)
2.1.1 Metalna izraslina male debljine u ravni deljenja kalupa ili na ivicama
otvora formirana jezgrima
- uzroci: napravilan kalup;
pohabanost modela
- spreavanje:
popravka
modela, zamena istroenih i
iskrivljenih kalupa.
2.2. upljine (B 1 1 1)
2.2.1 Gasni mehuri
Okrugle povrsine sa glatkim povrsinama u unutrasnjosi odlivka. Ponekad je
citava unutrsnja struktura odlivka porozna, kod takvih odlivaka se cesto javlja
korozija u gasnim mehurima .
-

uzroci: mehuri nastaju zbog izdvajanja gasova

za vreme stvrdnjavanja
sprecavanje: poboljsati ododjenje gasova,
provera kompletnog ulivnog sistema.

2.2.2 Mehuri od ljake (B 1 1 3)

Kao i kod prethodnog sluaja 2.2, sa tim sto se u mehurima nalazi ljaka i
povrsina mehura nije glatka.
- uzroci: oksidacija liva; neodgovarajua ara
- spreavanje: provera sastava; poveavanje
temperature liva, ulivanje bez vrtloga.

2.2.3 Ulegnue (B 2 1 1) usahline

Otvorna upljina u obliku levka, koja se prema unutranjosti moe nastaviti
u obliku zatvorene upljine (gasni mehur, mehur od ljake). Najese nastaje u
gornjem delu odlivka.
- uzroci: nedovoljno napajanje odlivka u toku
odlivanja
- spreavanje: izbegavati velike razlike u debljini
zida, potrebno postaviti odgovarajui hranitelj, radi
usmerenog stvrdnjavanja postaviti hladilice

2.3 Prekid mase (C 2 2 1)

2.3.1 Toplotne pukotine
Pukotine koje prodiru do manje ili vee dubine, nepravilnih oblika. Nastaju
na onim delovima odlivka koji se zadnji stvrdnjavanju i na naglim prelazima.
-

uzroci: ometano skupljanje (velike razlike u

debljini zida, mali radijusi, krut liv)
spreavanje: otklanjanje uzroka promenom
oblika, postavljanjem rebara, hladilice.

2.3.2 Hladni var (C331)

Prekid mase sa zaokruenim rubovima. Najee na hladnim delovima
odlivka. Moe nastati po celom preseku odlivka ili samo do odreene dubine.
Nastaje na odlivcima velikih povrina na manjim debljinama zida.
-

uzroci: dva odvojena ulaza

metala, zbog niske temperature
nepotpuno ili se uopte ne spoje
spreavanje:
poveati
temperaturu liva, poboljati ulivni
sistem.

2.4 Greske na povrini odlivka (C311)

2.4.1 Hrapava povrsina "kora pomorandze"
Manje ili vise hrapava povrina celog odlivka, neravnomerna hrapavost,
razliite dubine.
-

uzroci:
upotreba
starog
peska
bez
prosejavanja i dodatka novog, stari pesak je
obino kiselog karaktera sa pH vrednou oko 5.
spreavanje: podesiti pH vrednost (betonit soda)
na oko optimalnih 8. pH

2.4.2 Krasta
Nepravilna metalna izraslina, otrih ivica, debela nekoliko [mm], hrapave
povrine,vezane uskim delom za odlivak. Ispod kraste na odlivku esto se nalazi i
brazda. Najee se javlja u gornjem I donjem delu povrine odlivka.
- uzroci: ometano ili neometano stvaranje kore
na povrsini zbog irenja kvarca
- spreavanje: poveanje vrstoe peska
(sadraj veziva, bolja priprema), izbegavati vee
vlage livarskog peska.

2.4.2.1 Faze nastajanja

Prva faza:
-

Povean sadrzaj vlage to prouzrokuje smanjenje vrstoe

livarskog peska.

Druga faza:
-

Rastopljeni metal pritiska koru, koja se lomi i metal

popunjava prostor ispod kore.

Treca faza:
-

Ako se kora ne polomi onda se na povrsini stvara samo

udubljenje - brazda, a ako se polomi stvaraju se I kraste.

2.5 Nepotpuna izlivenost

2.5.1 Nedolivenost (E121)
Jedan deo odlivka nedostaje. Nepotpuni odlivak ima zaobljene ivice.
Vertikalni ulivni kanal je pun. Najee nastaje na odlivcima iji su zidovi male
debljine, sa velikom povrinom, na gornjim povrinama najudaljenije od ulivnog
sistema(ua).
- uzroci: niska temperatura liva, slaba livljivost metala,
mala povrina ulivnog sistema.
- spreavanje: poveanje temperature livenja,
rekonstrukcija ulivnog sistema.

2.6 Netane mere ili oblika

2.6.1 Netano skupljanje (F111)
Ne odgovaraju mere odlivka merama na crteu i modelu. Javlja se kod svih
dimenzija.
- uzroci: skupljanje prema kojem je raen model ne
odgovaraju skupljanju liva
- spreavanje: treba ponovo ustanoviti stvarno
skupljanje, uticati na brzinu hlaenja.

2.7 Ukljuci i nepravilna struktura

2.7.1 Ukljuak ljake (G121)
Nemetalni ukljuci nepravilnih oblika koji potiu iz pei. Pojavljuju se ili na
povrini ili na zidu, obino na gornjoj povrini.
- uzroci: zatitna obloga pei se izmea sa metalom
tokom topljenja
- spreavanje: isputati metal sa veom panjom,
koristiti lonac sa sifonskim livenjem, procediti rastopljen
metal.
2.7.2 Crne pege (G141)
Slabe mehanike osobine materijala. Na prelomu se jasno vide crne pege
nepravilnog oblika. Nastaju na odlivcima debljine 25[mm] u gornjim povrinama.
- uzroci: visok sadraj metalnih oksida
- sprecavanje: sadraj sumpora smanjiti ispod
0,01%, povisiti temperaturu liva.

2.7.3 Bela mesta (G211)

Delimino bela struktura na tamnim mestima odlivka i na ivicama. Beli
prelom postepeno prelazi u sivi.
- uzroci: odnos silicijuma i ugljenika ne odgovara
dedljini zida, nedovoljno modifikovanje, prebrzo hlaenje
- spreavanje: otklanjanje moguih uzroka, provera
sastava legure.

2.7.4 Primarni grafiti (G211)

Na prelomu sivog liva vide se sive pege, izdvojeni primarni grafit posle
temperisanja, prelom je crne boje krupno zrnast. Javlja se obino kod odlivaka sa
debelim zidovima.
- uzroci: previsok sadraj ugljenika i silicijuma u
rastopini za tu debljinu zida, nacin topljenja
- spreavanje: izbegavati velike razlike u debljini
zida odlivka, nagomilavanje materijala, menjati ulivni
sistem, prilagoditi sastav liva.

3. SAVREMENE METODE
ISPITIVANJA I UTVRDJIVANJA
GRESAKA NA ODLIVCIMA
Radiologija:
Metode ispitivanja materijala zasnovane na diferencijalnoj apsorpciji
penetrirajuceg zracenja. Usljed razlika u gustoci, debljini ili u karakteristikama
upijanja, razliciti dijelovi apsorbuju razlicite kolicine penetrirajuceg zracenja.
Ispitivanje se vrsi posmatranjem tih razlika.
Radiografija:
Specifine radioloske metode koje ostavljaju trajnu sliku na filmu
(konvencionalna radiografija) ili na papiru (xeroradiografija). Osjetljivost
radiografije sa x-zrakama I -zrakama na razlicite vrste gresaka zavisi od niza
faktora:vrsta materijala (lagani metali imaju maliatomski broj, teski metali visok
atomski broj). Radiografija se ne moe koristiti kod materijala jako male ili jako
velike gustoce.
Radioskopija:
Radiografija bez filma ili papira (def. ASTM American Society of Testing and
Materials). Radioskopija obuhvata i digitalnu radiografiju, kod koje se zracenje
pretvara u opticki ili elektronski signal. Osnovna prednost radioskopije je
mogucnost manipulacije objektom koji se ispituje (polozaj greske). CT (Computed
Tomography) je radioloska tehnika koja koristi niz poprecnih preseka umesto
ravne projekcije, cime se dobije bolji uvid u 3D polozaj gresaka. Kod radiologije se
vecina tehnika zasniva na x-zracima ili -zracima.
3.1 Radiografija:
Radiografija se koristi za otkrivanje
karakteristika komponente ili sklopa koji se
razlikuju po debljini ili fizickoj gustoci od okolnog
materijala. Velike razlike se lakse uocavaju, mogu
se otkriti samo one karakteristike koje imaju

dovoljnu debljinu u smjeru paralelnom zracima. Sposobnost otkrivanja

gresaka zavisi od orijentacije ispitivanog objekta.
3.1.1 Podruja upotrebe:
Diskontinuiteti (ukljucci, supljine) koje imaju dovoljnu debljinu u svim
pravcima, mogu se otkriti ako su dovoljno veliki u odnosu na ukupnu
debljinu. Generalno, moe se otkriti diskontinuitet cija se apsorpcija
zraka razlikuje za 1% od apsorpcije okolnog materijala.
Iako nisu ogranicene na unutrasnje greske i ultrazvuk i radiografija se uglavnom
koriste za otkrivanje gresaka duboko u materijalu. Radiografija je posebno
delotvorna kad greske koje nisu ravninske.
3.1.2 Prednosti radiografije:
- otkrivanje unutrasnjih gresaka
- otkrivanje razlika u sastavu
- trajno snimanje ispitanih podataka
3.1.3 Podrucje primene:
Odlivci, zavareni spojevi, posebno kad ne sme biti unutrasnjih gresaka,
zavarene konstrukcije za parne masine (kotlovi, komponente i sklopovi turbina) i
druge masine visokog pritiska, otkivci i slicni masinski sklopovi, poluprovodnicki
elektronski uredjaji, plastificirane komponente, Ispitivanje pukotina, puknutih zica,
prisustvo stranih tela, elementi koji nisu na pravom mestu ili polozaju.
Radiografija sa velikim fokusiranjem se koristi za ispitivanje
mikroelektronike (greke 0,025 mm), ispitivanje kompozitnih materijala, gdje se
osjetljivost poveava koristenjem zracenja visokog intenziteta a male energije.
3.1.4 Ogranicenja metode:
U poredjenju s drugim NDT metodama, radiografija je skupa, posebno ako se
radi o stacionarnim uredjajima sa filmom, terensko ispitivanje moze trajati dugo,
jer je potrebno duze vreme za ekspoziciju filma. Izvori zracenja moraju biti malog
intenziteta radi zastite osoblja, prenosiva radiografska oprema emituje x-zracenje
relativno niske energije (300 keV) sto omogucuje prodiranje u celik dubine do 75
[mm].
Neke vrste gresaka se ne mogu otkriti radiografijom: mikroporoznost, ukljucci u
vucenom materijalu, uske pukotine koje nisu paralelne zrakama Zracenje je
opasno za coveka jer x i zraci ubijaju celije.
3.1.4 Principi radiografije:
Postoje tri osnovna elementa radiografije:
- izvor zracenja,
- objekat koji se ispituje i
- materijal koji registruje sliku (senke diskontinuiteta)
3.1.4.1 Izvori zracenja:

Koriste se 2 vrste zraenja: xzrake i -zrake.

Samo x-zrake i -zrake mogu
prodirati kroz neprovidne
materijale, zahvaljujuci visokoj
energiji i kratkim talasnim
duzinama Izvori zraenja x-zrake
i -zrake se ne razlikuju fizicki (po
talasnim duzinama), nego samo
u nacinu na koji nastaju.
Koliina izlaganja x i -zrakama
se mjeri u Rendgenima (R), gde
je 1 R kolicina izlaganja zracenju
koja proizvodi jednu
elektrostaticku jedinicu
(3.3356410-10 C) naboja iz
1.293 mg zraka.Intenzitet
zracenja se meri u R po jedinici
vremena.
Spektar zracenja se cesto
izrazava energijom fotona (eV).

- x-zraci nastaju iz medjusobnog dejstva snopa elektrona koji se brzo krece

i atoma cvrstog materijala.

- -zraci se emituju tokom radioaktivnog raspada nestabilnog atomskog

jezgra.
3.1.5 Konverzija slike
Pretvaranje zracenja u formu pogodnu za dalju obradu.

Pored konverzije, koristi se filtriranje I pojacanje kontrasta (intenzifikacija).

Medij za snimanje moe biti film, fluorescentni ekran ili neki drugi medij koji
zracenje pretvara u vidljivu svjetlost, kvaliteti slike su odredjeni kontrastom I
rezolucijom slike. Kontrast slike I nedostatak ostrine su medjusobno povezani.

3.1.5.1 Geometrijski principi formiranja senke

Izvor treba biti mali, sto dalji, film treba biti blizu objekta. Ravni objekta i
filma trebaju biti paralelne. Intenzitet zracenja opada sa kvadratom udaljenosti od
izvora, isti zakon vazi za svetlost, x i zraka.
3.1.6 Penetrametri
Za provjeru tacnosti radiografa koristi se standardni komad za testiranje
Penetrametar (USA) ili Image Quality Indicator (IQI) u Evropi, IQI se pravi od istog
materijala kao i objekat koji se ispituje i ima jednostavang eometrijski oblik. Slika
penetrametra na radiografskom snimku je trajni dokaz da je ispitivanje izvrseno
pravilno.
3.2 Neutronska radiografija
Koristi diferencijalnu apsorpciju neutrona umesto elektromagnetskog zraenja,
neutroni bolje prodiru kroz metalne materijale, supljine I nemetalni delovi se bolje
vide nego kod x-zraka.
3..2.1 Fluoroskopija
Umjesto snimanja na film, x-zrake se projektuju na fluorescentni ekran. Manja
cena I osjetljivost, nema trajnog traga.
3.2.2 Digitalna radiografija
Slika se formira skeniranjem linearnim nizom diskretnih detektora duz objekta.
Koriste se CCD senzori, Flat-panel detektori, TFT paneli.
- CCD (Charge Coupled Device) senzori su jeftini, ali imaju niz
nedostataka. Zahtijevaju opticku konverziju, jer je projektovana slika znatno vea
od senzora, javlja se termalni sum, usljed zagrijavanja CCD senzora.
- Flat-panel radiografski detektori x-zraka se mogu podijeliti na: direktne,
kod kojih se x-zrake diektno pretvaraju u elektrini napon I indirektne, kod kojih se
x-zrake prvo pretvore u vidljivu svjetlost (scintilatorom - cezij jodid ili gadolinijum
oksisulfid)
3.3 Podrucje upotrebe
Radiografija dugih zavara "u pokretu". Rotaciona radiografija, za ispitivanje
okruglih odlivaka.

Stereoradiografija se koristi za odreivanje dubine defekta u odlivcima.

4. METODA MAGNETNIH
CESTICA
4.1 Prednosti i ogranicenja metode
Metoda za lociranje povrsinskih I unutrasnjih diskontinuiteta u feromagnetnim
materijalima.
Kad se objekat ispitivanja izlozi dejstvu magnetnog polja, na mestima magnetnih
diskontinuiteta se formiraju defekti polja, indikator defekta je nakupljanje
feromagnetnih cestica koje su nanesene na ispitivanu povrsinu.
Magnetne cestice se nanose na ispitivanu povrsinu u suvom stanju, ili u suspenziji
(voda ili ulje).
Materijali koji nisu magneticni se ne mogu ispitivati ovom metodom: legure
aluminija, magnezija, bakra, titana, austenitni nerdjajuci celici
Glavno podrucje primjene ove metode je kod ispitivanja poluproizvoda: metalne
sipke i gredice, limovi, otkivci i liveni komadi, ova metoda se koristi i kod
preventivnog odravanja: vratila, okvira, nosaca, zamajaca, kuka, lopatica turbina
i sl.
Dobro otkriva male i plitke povrsinske pukotine, ali i greske ispod povrsine koje
nisu na velikoj dubini. Ako je greska fina, ostra I blizu povrine (npr. nemetalni
ukljuak), ova metoda ce je otkriti. Ako je greska na veoj dubini, indikacija e biti
manje uocljiva.
Indikacije se javljaju direktno na ispitivanoj povrsini i reflektuju se kao slike
stvarnog oblika greske. Prakticno nema ogranicenja u velicini ili obliku ispitivanih
objekata, nije potrebno prethodno ciscenje, moguce je otkriti cak i pukotine koje
su ispunjene drugim materijalom.
Ogranicenja metode:
- moze se koristiti samo na feromagnetnim materijalima
- magnetno polje mora biti u smjeru koji sece glavnu ravan greske
- cesto je potrebna naknadna demagnetizacija
- potrebno je ciscenje radi uklanjanja magnetnih cestica
- za velike proizvode su potrebne jake struje
- treba voditi racuna o lokalnom zagrevanju ili spaljivanju gotovih
proizvoda ili povrsina na tackama elektricnog kontakta
- potrebno je iskustvo za interpretaciju, indikacija
4.2 Generisanje magnetnog polja
Za magnetiziranje se mogu koristiti I jednosmerna (DC) i naizmjenicna (AC)
struja. DC struja generice polje koje prodire kroz presek objekta, AC struja
generice polje koncentrisano na povrsini objekta. Napon se smanjuje
transformatorom; struja ima jacinu nekoliko stotina (DC), odnosno hiljada ampera
(AC).
Tamo gdje nije moguce (ili je opasno) obezbijediti izvor napajanja, koristi se
permanentni magnet.
Nedostaci:
- veca masa se ne moe magnetizirati dovoljno za pojavu indikacija

- fluks se ne moe varirati

- tesko se odvaja od objekta
- cestice se nakupljaju na magnetu
4.3 Magnetne cestice i suspenzije
Magnetne cestice se klasifikuju po mediju u kojem se nalaze, medij moze biti
zrak ili tecnost. Cestice se izradjuju od bilo kojeg feromagnetnog materijala niske
retencije I visoke magnetne permeabilnosti, cestice u tecnosti mogu biti puno
sitnije, cime se povecava osjetljivost za otkrivanje sitnih gresaka.
Cesto su ove cestice obojene, radi kontrasta i lakseg uocavanja, a mogu biti i
flurescentna, tako da se posmatraju pod UV lampom
4.4 Podrcije upotrebe
Suhe cestice crne boje za indikaciju greske na odlivku, defekti otkriveni
magnetnim cesticama u vodenom rastvoru, mikropukotine otkrivene magnetnim
cesticama u vodenom rastvoru.

4.5 Primeri upotrebe

Mala i plitka povrsinske

Pukotina.

Defekti otkriveni magnetnim cesticama u

vodenom rastvoru.

Odlivak pod UV lampom pokazuje jaku

magnetnu indikaciju.

Indikacija greske na odlivku

otkrivena magnetnim esticama u
vodenom rastvoru.
4.6 Uticajni faktori
Kod uspostavljanja proedure za ispitivanje magnetnim cesticama treba uzeti u
obzir:
- vrstu struje (AC ili DC)

- vrstu magnetnih cestica

- metod magnetiziranja (rezidualni ili kontinuirani)
- smer magnetiziranja
- jacinu struje (zavisno od tvrdoce materijala i velicine defekta)
- opremu.

5. ISPITIVANJE AKUSTICNOM
EMISIJOM
Cvrsti materijali, kad su izlozeni naprezanju, emituju (ultra)zvucne signale koji
upozoravaju na greske Ispitivanje akusticnom emisijom Acoustic Emission (AE)
method. Pri plasticnoj deformaciji, dislokacije se krecu kroz kristalnu strukturu
proizvodeci pri tom akusticne signale male amplitude. AE test se koristi za
otkrivanje, lociranje, identifikaciju i prikaz gresaka u trenutku njihovog nastanka.
Testiranje se ne mose ponavljati.
Za razliku od AE, ultrazvucna metoda otkriva greske i nakon njihovog nastanka.
Emitovani signal: 20 kHz 1 MHz.
Signal zavisi od:
- iznenadne preraspodjele naprezanja koja izaziva naponske talase
- diskontinuieta u materijalu koji se ispituje
- vremena (prati dinamicko ponasanje materijala)
5.1 Podrucje primene:
Deformacije i propagacija pukotina u cijevima, posudama pod pritiskom,
zavarenim spojevima, odlivcima, otkrivanje pukotina u strukturama.
Osnovna prednost: ispita se cela struktura sa jednom operacijom naprezanja
dovoljno je spojiti niz senzora (naudaljenosti 1-6 metara), pogodno za velike
strukture, obicno se AE koristi za otkrivanje problematicnih podrucja, a zatim se
druge NDT metode koriste za preciznije ispitivanje defekata.
5.2 Propagacija zvucnih talasa:
Primitivni talas koji nastaje na izvoru AE je prikazan na sljedeoj slici:
Talas pomjeranja je step funkcija koja
odgovara permanentnoj promjeni na izvoru.
Talas brzine i napona je pulsni.
Princip rada je slican seizmografu: defekt se
ponasa kao mikroskopski epicentar potresa,
zvuni talasi se na povrini krecu u
koncentricnim krugovima. Lokacija defekta se
izracunava.

Merni lanac za AE se sastoji od:

- objekta ispitivanja i izvora naprezanja

- propagacije talasa od izvora do senzora

- senzora koji pretvaraju talas u el. signal
- opreme za prikupljanje podataka
- opreme za prikaz rezultata
- softvera za analizu.
U osnovi, postoje dvije vrste signala:

- tranzijentni signal (burst)

- kontinuirani signal

Merni lanac
5.3 Nacin Merenja

Otkrivanje signala se vrsi brojanjem prelaza signala preko unaprijed zadatog

nivoa.

5.4 Prikaz rezultata

Location display prikaz polozaja izvora AE

Point plot tackasti prikaz korelacije izmeu razliitih AE parametara

Diagnostic plot pokazuje vanost AE indikacija za razne delove strukture

Razlicite tehnike se koriste da bi se od rezultata sa

vise senzora dobila lokacija defekta.

5. POPRAVKA ODLIVKA
Zbog veoma slozene livarske proizvodnje I velikog broja utiaja na kvalitet
odlivka, postupak popravke odlivka je sastavni deo tehnoloskog procesa.
Bitno je da popravkom odlivka nebude umanjen kvalitet I funkcionalnost dela.
Postupci popravke odlivka su:
- popravka sa gitovanjem
- popravka zavarivanjem
- popravka konicnim navojnim cepovima
- popravka integracijom.
5.1 Popravka sa gitovanjem
Gitovanjem se popravljaju manje spoljasnje neravnine ili popravke uglavnom
estetske do 3[cm 3 ] I to na neopterecenim mestima odlivka. Koriste se
dvokomponentne smese na metalnij osnovi sa ucvrscivacima od raznih smola
(epoksidne, akrilne, poliomidne). U zavisnosti od vrste metala koristi se git
odredjenog sastava.
Gitovanjem se popravljaju:
- manji nedostatci materijala na povrsini
- popravka konture odlivka
- male pukotine od 20 - 30 [mm]
5.2 Popravak zavarivanjem
Veoma je bitno dapre samog pocetka popravka odlivak bude detaljno ociscen
do zdravog metala na mestima na kojima se popravak izvodi.
5.2.1 Livacko zavarivanje
Jedan od najstarijih oblika popravka odlivka, koristi se za popravku odlivka
velikih gabarita, kao sto su postolja alatnih masina. Za ovaj postupak potrebno je
obezbediti protok tecnog rastopljenog metala radi zagrevanja I ujednacavanja
temperature na popravljenom mestu.
Postupak:

1. lonac za ulivanje
2. rastopljeni metal

3. visak materijala
4. kalupnica
5. pesak
6. odlivak.

Kod ovakvih sistema popravka odlivka, potrebna je velika kolicina rastopljenog

metala, 4 do 5 puta vise liva nego kod drugih sistema za popravku.
5.2.2 Elektricno zavarivanje sivog, temper I nodularnog liva
Manje greske mogu biti zavarene bez zagrevanja sa elektrodama od nikla uz
dodatak stapa od sivog liva.
1. Odlivak
2. Rastopljeni metal
3. Stap od sivog liva
4. Elektroda (Ni)

Proizvodjaci elektroda daju posebna uputstva za zavarivanje. Za ostvarenje

jedinstvene strukturesa sa osnovnim materijalom, primenjuje se zavarivanje sa
ugrejanim odlivkom:
- odlivak se zagreje na 600 0 C
- zavarivanje je moguce samo na 300 0 C ,ako temperatura padne ispod
treba dogrevati
- hladjenje u peci na 200 0 C, a zatim na vazduhu.
Posto je odlivak topao i zraci veliku kolicinu toplote, treba se obavezno
pridrzavati mera zastite na radu.
Za ovakvu vrstu zavarivanja koriste se posebne vrste elektrode (namenske
elektrode).
Zavarivanje bakarnih legura
Zavarivanje bakarnih legura je veoma tesko zbog intenzivne bakarne oksidacije,
velike toplotne provodljivosti (brzo se hladi zona vara). Zavarivanje se vrsi
specijalnim elektrodama I postupcima MIG (metal-inertni gas), WIG (volframinertni gas).
Zavarivanje aluminijumskih legura
I kod aluminijuma, zbog dobre toplotne provodljivosti tesko je odrzati
temperaturu u zoni zavarivanja. Pored toga u dodiru sa kiseonikom aluminijum
stvara tesko topljivi oksid (2070 0 C). Koriste se specijalne elektrode sa posebnim
topiteljima. Odlivke sa vecom debljinom zida potrebno je zagrejati na 150 do
250 0 C.

5.2.3 Popravak konicnim navojnim cepovima

Ova popravka je veoma brza, efikasna I jeftina, ali nazalost ovom metodom
moguce je popraviti greske samo na ravnim povrsinama koje su od ivice udaljeni
najmanje za polovinu precnika cepa.
Primenjuje se u prvom redu za popravku valikih, skupih odlivaka, kad su greske
ogranicene na jednu uzu zonu, kao sto su:
- lokalna nedolivenost
- veci pojedinacni gasni mehur
- vece greske koje se otkriju na odlivku prilikom ispitivanja na pritisak
Sam postupak sastoji se u busenju otvora, narezivanju navoja u odlivak, zatim
uvrtanje cepova sa konicnim navojem koji je prethodno premazan sa lepilom za
metal.
5.2.4 Popravak odlivka integracijom
Integracijom se popravljaju nevidljive greske (mikro I makro) koje se otkriju
probama na nepropustljivost.
Za popravak ranije se koristilo vodeno staklo, tako sto se odlivak bio potopljen, a
u novije vreme postoje posebne smese, rastvori za integraciju koji se nanose na
povrsinu odlivka ("Dichtal" firme diamant). Nanosi se cetkom, ulivanjem u supljinu
ili potapanje odlivka uz primenu vakuma.
LITERATURA:
Greske na odlivcima
- Aksentijevic S., "Projektovanje optimalne tehnologije livenja sa polistirenskim
modelima putem modelovanja procesa", Magistarski ras, TMF Beograd, 2003.g.
- Wittmoser A., Bechelen M., Hommes et Fonderie, 4, (1988), str.21 26,
France.
Savremene metode ispitivanja I utvrdjivanja gresaka na odlivcima
- EN 1714:2002: Non-destructive examination Ultrasonic examination,
European Committee for standardization (CEN), Brussels, 30.11.2002