Trkiye Jeoloji Blteni

Cilt.41, No.2,41-52, Austos 1998

Geological Bulletin of Turkey, Vol.41, No.2, 41-52, August 1998

Eskiehir fay zonimun nn-Sultandere arasnda

neotektonik aktivitesi
Neotectonic activity of Eskiehir fault zone between nn and Sultandere

Erhan ALTUNEL

Osmangazi niversitesi, Jeoloji Mhendislii Blm, 26480, Eskiehir

Aykut BARKA

stanbul Teknik niversitesi, Jeoloji Mhendislii Blm, 80626, Maslak-stanbul

z
Genel dorultusu BKB-DGD olan ve batda Uluda ile douda Kaymaz arasnda uzanan Eskiehir fay zonu Ege-Bat Anadolu
blounu kuzeydouda Orta Anadolu bloundan ayran sa ynl dorultu atml normal bileenli bir fay zonudur. Bu fay zonu, Eskiehir blgesinde dorultusu D-B ile KB-GD arasnda deien fay segmentleri ile temsil edilir. Pleyistosen ve Holosen birimlerinde
grlen depolanma srasna ve sonrasna ait faylar, Eskiehir fay zonunun en az Pleyistosen'den bu yana aktif olduunu gstermektedir. Eskiehir fay zonu zerinde ve yakn evresinde 20. yy'da magnitd 4 ve zerinde (M 4) en az 14 adet deprem meydana
gelmitir ve 20 ubat 1956 Eskiehir depremi (M=6.4) bu yzylda meydana gelen en byk depremdir. 1956 Eskiehir depreminin hasar dalmna bakldnda muhtemelen Oklubal-Turgutlar arasnda uzanan yaklak 10 km uzunluundaki BKBDGD dorultulu segment zerinde meydana geldii anlalmaktadr. Tarihsel deprem kataloglarnda ve Eskiehir'in tarihi ile
ilgili literatrlerde 20. yy'dan nceki dnemlere ait nemli deprem kayd yoktur. Ancak, Pleyistosen birimleri iinde grlen
amurta dayklar ve fay yzeyleri nnde Holosen birimlerinin kesintiye uramas, Eskiehir fay zonunu oluturan segment lerin bu blgede aktif olduklarn ve son 10 000 ylda birka defa magnitd 6'nn zerinde deprem oluturduklarn gstermektedir. 1956 depremi fay dzlemi zm ve arazi gzlemleri, nn ve Eskiehir havzalarnn olumasnda nemli rol oynayan Eskiehir fay zonunun transtansiyonal fay zonu olduunu gstermektedir.
Anahtar kelimeler: Aktif fay segmenti, Deprem, Eskiehir fay zonu, Transtansiyonal fay zonu.
Abstract
The WNW-ESE-trending Eskiehir fault zone which separates the Aegean-western Anatolian blockfrom the central Anatolian block is a right lateral strike-slip fault zone with a normal component. The fault zone is characterized by fault segments
which trend between E-W and NW-SE around Eskiehir. Syndepositional and postdepositionalfaults cutting Pleistocene and
Holocene units indicate that the Eskiehir fault zone has been active since at least Pleistocene. At least 14 earthquakes (M 4)
occurred on the Eskiehir fault zone in the 20th century and the 20th February 1956 Eskiehir earthquake (M=6.4) was the largest event in this century. The isoseismal map of the 1956 earthquake shows that this earthquake occurred on about 10-kmlong WNW-ESE-trending Oklubal-Turgutlar segment. There is no major earthquake record in the historical earthquake catalogues before the 20th century. However, both existence of mud dykes in Pleistocene units and deformation of Holocene deposits in front of fault scarps indicate that fault segments are active in this area and several M 6 earthquakes occurred in the last
10 000 years. Fault plane solution of the 1956 earthquake and field observations indicate that the Eskiehir fault zone which
played an important role in the development of Eskiehir and nn plains is a transtensional fault zone.
Key words: Active fault segment, Earthquake, Eskiehir fault zone, Transtensional fault zone.
GR
Arazi almalar srasnda incelenen neotektonik ya-

deerlendirilir ve aktif olmayan faylarn yakn gelecekte hareket etme olaslklar gzard edilebilir. Stewart ve

plar st kabuun 1-2 km derinliklerindeki yaplardr.

Hancock (1994)'a gre, U.S. Environmental Protection

Neotektonik yaplar daha derinlere de devam ederler an-

Agency (1981) aktif fay son 10 000 ylda bir defa hare-

cak bu kesimdeki bilgiler daha ok sismoloji ile elde

ket etmi fay olarak tanmlarken, U.S. Regulatory Com-

edilirler. Bir blgeyi etkileyen mevcut tektonik rejim s-

mision (1982) 35 000 ylda bir defa hareket ve 500 000

resi iinde hareket eden faylar aktif fay, bu sre iinde

yl iinde en az iki defa hareket eden fay aktif kapasite-

hi hareket etmemi faylar aktif olmayan faylar olarak

li fay olarak tanmlamaktadr.

41

ALTUNEL- BARKA

Eskiehir fay (McKenzie, 1978; Barka ve di. 1995)

batda Uluda'dan douda Kaymaz'a kadar uzanr ve
genellikle BKB-DGD dorultusunda uzanan fay segmentlerinden oluur. Bu almada, Ege-Bat Anadolu
blounu kuzeydouda Orta Anadolu bloundan ayran
(ekil la) (Barka ve di. 1995) Eskiehir fay zonunun
nn ile Sultandere dousu arasnda (ekil lb) aktivitesi, geometrisi ve kinematik zellikleri incelenmitir.
ALIMA ALANININ TEKTONK VE SSMK
ZELLKLER

hareket ettii gr zerine younlamtr (rnein,

McKenzie 1972, 1978; Dewey ve engr 1979; engr
1982; engr ve dig. 1985). Ancak Barka ve di.
(1995)'ne gre, son GPS verileri Bat Anadolu'nun KDGB-uzanml Fethiye-Burdur fay zonu ve BKB-DGDuzanml Eskiehir fay zonu ile Orta Anadolu'dan ayrldn ve bat-gney batya doru daha hzl hareket ettiini ortaya koymutur (ekil la). Bat Anadolu blounun batya doru hareket hz kuzeyden gneye doru
artmaktadr; rnein hareket hz kuzeyde 20
mm/yl'dan az iken gneyde 30-40 mm/yl'dan fazladr
(Jackson, 1994; Barka ve di. 1995).

Anadolu, tektonik deformasyonun dnyada en hzl

olduu blgelerden biridir (Jackson ve McKenzie,
1988). Eskiehir fay zonu, dorultu atml Kuzey Anadolu Fay Zonu ile normal faylar ile temsil edilen Ege
alma blgesi arasnda yer alr (ekil la). Yaklak son
30 yldr yaplan almalar Ege Blgesi ve Orta Anadolu'yu iine alan Anadolu blounun Kuzey Anadolu Fay
Zonu ve Dou Anadolu Fay Zonu boyunca batya doru

lkemizin deprem aktivitesi gznne alndnda,

Eskiehir blgesi deprem riski asndan birinci derece
blge iinde yer almamaktadr. Ancak Eskiehir, birinci
derece deprem blgesi olan Ege Blgesi ile Kuzey Anadolu Fay Zonu arasnda bir gei blgesidir. izelge
l'de grld gibi, Eskiehir ve evresinde son 100
yllk aletsel dnem iinde byk ve orta byklkte

ekil 1. (a) Anadolu'nun neotektonik alt blmleri. Seyrek

noktal alan alma blgelerini, sk noktal alan skma blgelerini gsteriyor. Dikey izgili alan kompleks yaplar ieren
blge; bunun iinde sk dikey izgili alan alma blgelerini,
seyrek dikey izgiler skma blgelerini gsteriyor. (Barka ve
di. 1995'den). (b) Eskiehir blgesinin toporafik ve neotektonik haritas. Ok ile gsterilen yerler o numaraya ait eklin lokasyonunu gsteriyor.

Figure I. (a) Neotectonic subdivisions of Anatolia. Heavy dots

indicate compressional areas, less heavy dots indicate extensional areas. Vertical lines show complex areas within which
heavy vertical lines show extensional regions, less heavy vertical lines show compressional regions. (From Barka et al.
1995). (b) Topographic and neotectonic map of the Eskiehir
area. Arrows indicate locations of Figures related to those
numbers.

42

ESKEHR FAY ZONUNUN NEOTEKTONK AKTVTES

depremler meydana gelmitir ve bu dnem iinde meydana gelen en byk deprem Eskiehir, Bilecik ve Bozyk merkezlerinde ve evresinde (ekil 2) deiik hasarlara neden olan 20 ubat 1956 depremidir (M=6.4).
Ocal, (1959) bu depremin makro ve mikrosismik etdn yapm ve deprimin merkez ssnn Eskiehir'in
yaklak 10 km batsnda ukurhisar yaknlarnda (ekil
2) olduunu ortaya koymutur. 20 ubat 1956 depreminde en byk hasar Eskiehir'in batsnda yer alan
ukurhisar ve Satlm kylerinde meydana gelmitir
(cal 1959). 20 ubat 1956 Eskiehir depreminin yzey
krklar oluturmas beklenebilir. lkemizde ve dnyann dier yerlerinde bu byklkteki baz s depremler
yzey kr oluturabilmektedir; rnein, 1 Ekim 1995
Dinar depremi daha kk bir deprem olmasna karlk
(M=6.1) 10 km yzey kr oluturmutur. Bu adan
bakldnda 1956 Eskiehir depreminin yzey krklarnn olup olmadnn bilinmemesi ya eksik arazi gzlemleri ya da depremin 8-10 km'den daha derin olmasna balanabilir.
izelge 1. Eskiehir ve yakn evresinde meydana gelen depremlerin listesi (39.40-40.00 K, 30.00 - 31.00 D). (Veriler Boazii niversitesi, Kandilli Rasathanesi'nden alnmtr).
Table I. List of earthquakes occurred around Eskiehir
(39.40-40.00 N, 30.00-31.00 E). (Data obtained from Boazii University, Kandilli Observatory).

ekil 2. Eskiehir ve evresinde 20. yy'da meydana gelen

magnitd 4'n zerindeki depremlerin episantrlarm gsteren harita. nce izgiler 20 ubat 1956 Eskiehir depremine ait
izoseistler (cal 1959'dan). Kaln izgi bu depremde krlan
fay segmenti. Fay dzlemi zm McKenzie (1972) tarafndan 20 ubat 1956 depremi iin gelitirilmitir.
Figure 2. Map showing episantrs of M>4 earthquakes that occurred around Eskiehir'in the 20th century. Thin lines are
isoseists of the 20th February 1956 Eskiehir earthquake
(from cal 1959). Thick lines is the fault segment that activated during the 1956 earthquake. Fault plane solution was developed by McKenzie (1972) for the 20th February 1956
earthquake.
NN-SULTANDERE ARASINDA ESKEHR
FAY ZONU
Batda Uluda'dan douda Kaymaz'a kadar uzanan
BKB-DGD doultulu fay zonu arolu ve di. (1992)
tarafndan hazrlanan Trkiye Diri Fay haritasnda nn-Dodurga fay zonu, Eskiehir fay zonu ve Kaymaz
fay zonu olarak ayr ayr adlandrlmtr. Ancak engr
ve di. (1985) ve Barka ve di. (1995) Uluda ile Kaymaz arasnda uzanan bu fay zonunu Eskiehir fay olarak adlandrlmlardr. Eskiehir fay zonu Sultandere ile
nn arasnda birbirini takip eden segmentler halinde
devam etmektedir (ekil lb). Genel dorultusu BKBDGD olan Eskiehir fay zonu ayrntl incelendiinde
dorultu D-B ile KB-GD arasnda deiir. Eskiehir fay
zonu, nn'nn batsnda KB-GD, nn-Oklubal arasnda yaklak D-B, Oklubal-Turgutlar-Eskiehir arasnda BKB-DGD, Eskiehir'in gneyinde yaklak D-B ve
Eskiehir-Sultandere arasnda KB-GD dorultusunda
uzanmaktadr (ekil lb). Havzann genilii 2 ile 12 km
arasnda deimektedir. Havzann en ukur (790 m) ve

43

ALTUNEL- BARKA

en geni yeri (12 km) Eskiehir ehir merkezinin bulunduu blgedir (ekil lb). Havza taban Eskiehir-tnn
arasnda hafife gneye eimlidir.
nn-ukurMsar segment!
nn havzasn gneyde snrlayan nn-ukurhisar segmenti, nn-Oklubal arasnda yaklak dou-bat, Oklubal-Satlm arasnda BKB-DGD dorultusunda
uzanr (ekil lb). nn'nn gneyindeki Triyas yal
(Gzler ve di. 1984) kiretalarnda grlen iyi korunmu fay yzeyleri (ekil 3a) nn'nn dousundaki
Miyosen yal birimlerde (kil, marn, konglomera karm) grlmemektedir (ekil 3b). Fay, nn'nn gneyinde iki kola ayrlmaktadr (ekil lb). K42 dorultulu sa ynl dorultu atml gney kol Triyas yal kiretalarnda yaklak dik bir yzey oluturur ve bu yzeydeki fay iziklerinin hemen hemen yatay olmas bu
kol zerindeki hareketin sadece dorultu boyunca olduunu, yani hareketin normal bileeninin olmadn gstermektedir (ekil 3 a). Kuvaterner birimlerinde bu fayn
etkileri grlmez. Bu gney kola oblik olan ve nnoOklubali arasnda uzanan yaklak D-B dorultulu kol
nn havzasn gneyde snrlar (ekil lb). nn'nn
gneyinde (ekil 1) dorultular N80 ile N124, eimleri 48 ile 86 arasnda deien normal faylar Holosen
dnemine ait (gncel) yama molozu ve amurlar kesmektedir (ekil 4a). Normal faylarda gney blok ykselmi, kuzey blok dmtr. Havza tabannda biriken
Kuvaterner sedimanlar ile Miyosen yal birimler arasndaki snr oluturan fay boyunca nn'nn dousundan itibaren fay yzeyi grlmemektedir ancak havza taban ile gneydeki ykseklikler arasndaki ani toporafik farkllk faylanmanm bir sonucudur (ekil 3b).
Yaklak D-B dorultulu bu fay Oklubal'n dousundan
itibaren BKB-DGD dorultusunda uzanr ve satlm
Ky'nn gneyinde Kuvaterner birimleri iinde kaybolur (ekil lb). Fay, ukurhisar'm gneyinde kuzeye
eimli yayvan bir topografya sunan Miyosen birimlerinde 1 m ile 3 m arasnda deien toporafik farkllk oluturur.
Turgutlar-Eskiehir segmenti
nn'den douya doru devam eden fay, Satlm'm gneyinde saa doru srayarak Turgutlar Ky'nn batsndan tekrar balar ve Eskiehir'e doru
uzanr (ekil lb). Turgutlar Ky'nn kuzeyinden geen BKB-DGD dorultulu fay Turgutlar Ky'nn dousunda Eskiehir'e varmadan kaybolur (ekil lb). Turgutlar Ky'nn gneyinden BKB-DGD dorultusunda
balayan baka bir segment Eskiehir civarnda yaklak

44

D-B dorultusunda, Eskiehir ile Sultandere arasnda

KB-GD dorultusunda uzanr (ekil lb). Bu fay, Turgutlar ile Porsuk ay'nn Eskiehir havzasna girdii
yere kadar Triyas yal ofiyolitler (Gzler ve di. 1984)
ile Eskiehir havzas arasndaki snr oluturur. Eskiehir'in gneyinde Miyosen yal birimleri keser ancak
fay yzeyi grlmemektedir. Bu fay Eskiehir havzasnn gney snrn oluturur (ekil lb). Turgutlar'n dousu ile Sultandere arasnda bu fay evresinde youn
yaplama mevcuttur. Daha sonra ayrntl tartlaca
zere, Eskiehir evresinde alan yol yarmalarnda ve
inaat temellerinde Pleyistosen yal konglomera, kumta ve amurtalarn kesen normal faylar, dorultu
atml faylar ve ters faylar grlmektedir.
Eskiehir havzasnn gney snrn oluturan fayn
gneyinde Eosen yal (Gzler ve di. 1984) kiretalann kesen bir fay uzanmaktadr (ekil lb). Batda yaklak D-B dorultusunda uzanan fay, Eskiehir'in gneyinde KB-GD dorultusunda uzanr ve ayn dorultuda
Sultandere'nin gneyinden geerek gneydouya doru
uzanr (ekil lb). Fay boyunca kuzey blok dm, gney blok ykselmitir ancak fay boyunca fay yzeyi grlmemektedir.
NN-SULTANDERE ARASINDA ESKEHR
FAYZONUNUN KUVATERNER AKTVTESNN RDELENMES
Bursa'dan Sivrihisar'a kadar uzanan (arolu ve di.
1992) ve genel dorultusu BKB-DGD olan Eskiehir
fay zonunun nn ile Sultandere arasnda incelenen
ksmnda fay, deiik dorultularda birbirini -takip eden
segmentler halinde uzanr (ekil lb). nn-Sultandere
arasnda birka lokasyon dnda taze fay yzeyi sunmayan fay zonu boyunca insanlar tarafndan deiik amalara ynelik yaplan almalarda (toprak alm, yol yapm, inaat temeli am vb.) ortaya kan taze fay kesitlerinden yararlanarak faya ait zellikler belirlenmeye
allmtr. Bu blgede fay yzeyi grlmemesinin sebepleri yle sralanabilir. (1) nn ve Eskiehir havzalarnn gney kenar boyunca nn ile Sultandere arasnda kil, marn, tf ve kireta karmndan oluan birim geni alanlar kapsar. Gzler ve di. (1984) tarafndan Miyosen ya verilen bu birimin zerinde Pleyistosen yal birimleri kesmektedirler. Bu gevek az tutturulmu sedimanlar hem plastik deformasyon gsterirler
ve hem de abuk anrlar. (2) Tarihsel ve aletsel deprem
verileri ve GPS lmleri (Barka ve di. 1995; Reilinger
ve di. 1996) fay zerindeki hareket hznn 1-2 mm/yl
mertebesinde olduunu gstermektedir. Deformasyonun

ESKEHR FAY ZONUNUN NEOTEKTONK AKTVTES

ekil 3. (a) nn havzasnn gneyinde Triyas kiretalarn kesen sa ynl dorultu atimi fay yzeyi. Fayn n ksmnda kaynaklar yer almaktadr, (b) Oklubal Ky civarnda havza tabam ile Miyosen yal birimler arasnda faylanma sonucu olumu toporafik
farkllk.
Figure 3. A right lateral strike-slip fault plane within Tertiary age limestone in south of inn plain. Springs are located in front of
the fault plane, (b) A fault related topographic scarp bounding the nn plain in the north and Miocene age rocks in the south (near the Oklubal village).

45

ALTUNEL- BARKA

yava olduu bu blgede anmaya kar dayanm dk olan Miyosen ve Pleyistosen yal kayalar kesen
fay yzeyleri blgedeki iklim koullan gznne alndnda ksa srede anacaktr. (3) Ayrca, blgenin tarm
alan olarak kullanlmas doal yzey ekillerinin ksa
srede kayp olmasnn dier bir nemli nedenidir. Dolaysyla, bu blgede yzeyde fay aynasnn grlmemesinin muhtemel nedeni ok yava cereyan eden tektonik
deformasyon sonucu oluan yaplarn hzl anma ve
yapay etkiler sonucu ksa srede yok olmasdr.
nn havzasnn gneyinde Triyas yal kiretalarn kesen K142" dorultulu sa ynl dorultu atml
fay Kuvaterner yal birimlerde grlmez. Bu fayn dousunda dorultulan K82 ile K24 arasnda deien
faylar Kuvaterner birimlerini keserler (ekil 4a). Havzann gneyinde, bu faylar ile K42 dorultulu dorultu
atml fayn kesitikleri yerde kaynaklar mevcuttur (ekil 4b). Kaynaklann yzeye ktklar yer, aktif tektonik
yaplarn dm yerleridir ve Altunel ve Hancock
(1993)'un baka blgelerde gzlemledii gibi, aktif tektonik yaplarn oluturduu bu tr dm noktalar yeraltsuyunun yzeye kmas iin su yolu oluturmaktadrlar. Yama molozu iinde gelimi faylarn eimleri
48 ile 86 arasnda deimektedir ve fay yzeyleri kuzeye doru eimlidir. Fay yzeylerindeki izikler (yatay
ile 70-90 arasnda deien alar yaparlar) faylardaki
esas hareketin normal, ancak az da olsa dorultu bileenlerinin de olduunu gstermektedir.
Gncel (Holosen) yama birikintilerini kesen faylar
yzeyde fay aynas sunmazlar ancak toporafik farkllk
sunarlar. Taze fay yzeyleri blgeden dolgu malzemesi
alnmas sonucu ortaya kmlardr (ekil 5a). Gncel
birikintilerde grlen deformasyonlar faylarn deiik
aralklarla hareket ettiklerini gstermektedir. rnein,
ekil 5'de grld gibi, depolanmakta olan yama
molozu fay tarafndan kesilmektedir ve birimlerin depolanmas deiik zamanlarda kesintiye uramtr. ekil
5(b)'de (a) ile gsterilen birim depolanmadan nce kireta bloklar ieren Kuvaterner yal birim faylanmtr ve den blok zerinde (a) birimi depolanmaya balamtr, (a) ile gsterilen birimin st yzeyi faya doru
eimlidir. Normal bileenin hakim olduu faylarda yaygn olarak grld gibi (rnein 1 Ekim 1995 Dinar
depreminde oluan fayda da grld gibi) faylanma
sonucu tavan bloun dmesi yannda yzeyde aklk
da meydana gelmektedir (ekil 5c). ekil 5(c)'de grld gibi, den bloun faya yakn ksmnn zamanla
anmasyla faya doru eimli bir anma yzeyi oluur.
Benzer ekilde ekil 5(b)'de, krlma sonucu muhtemelen yzeyde bir aklk meydana gelmi ve bir yandan
46

ekil 4. (a) Holosen (gncel) yama molozu ve amurta] arn

kesen fay. (Lokasyon iin ekil 4b'ye baknz), (b) nn'nn
gneyinde birikmekte olan yama molozunu kesen faylarn leksiz plan. Normal bileenin egemen olduu faylar sa ynl dorultu atml faya oblik gelimilerdir ve bu iki fay sisteminin kesitii yerde kaynaklar mevcuttur. (Lokasyon iin ekil lb'ye baknz).
Figure 4. (a) A fault cuts Holocene age talus and mudstones.
(See Figure 4b for location), (b) A scalles plan of faults cut actively depositing talus near nn. Normal compenent is dominant in these faults and they developed oblique to the right lateral strike-slip fault. Springs are located where these two fault
systems intersect. (See Figure lb for location).

ESKEHR FAY ZONUNUN NEOTEKTONK AKTVTES

(a) biriminin st yzeyi anrken bir yandan da (b) birimi birikmitir, (b) birimi iinde grlen bir knk (ekil
5b) (c) birimini etkilememektedir dolaysyla (c) birimi
depolanmadan nce fay tekrar hareket etmitir, (c) biriminin depolanmasn kesintiye uratan bir hareketten
sonra (d) ve (e) birimleri depolanmaya balamtr, (d)

ve (e) birimlerinin depolanmasn kesintiye uratacak

herhangi bir hareket henz gereklememitir. Kuzeydeki bloklarn dmesi ve fay yzeyindeki iziklerin yaklak 70 douya eimli olmas fayda normal bileenin
yannda sa ynl dorultu bileenin de olduunu gstermektedir.
Eskiehir'in gneyinde Pleyistosen yal konglomera ve amurtalar oblik atml, dorultu atml ve ters
faylar tarafndan kesilmektedir. Oblik faylar KKB-GGD
dorultusunda gelimi ve kuzey blok dmtr (ekil
6a). Fay yzeylerinin eimleri 50 ile 70 arasnda deimektedir. Dorultu atml faylar BKB-DGD dorultusunda gelimilerdir. Bu dorultudaki faylarn eimleri dike yakndr (ekil 6b) ve fay yzeylerindeki hemen
hemen yatay iziklerden faylarn sol ynl olduklar anlalmaktadr (ekil 6b). Ters faylar KD-GB dorultusunda gelimilerdir ve 44-70 arasnda eime sahip fay
yzeyleri boyunca batdaki blok doudaki blokun zerine bindirmitir (ekil 6c). Eim alar 50 ile 70 arasnda deien BKB-DGD dorultulu faylarda kuzey
blok dmtr ve fay yzeylerindeki iziklerin genellikle douya doru eimli olmalar faylarn sa ynl
dorultu bileenlerinin olduunu gstermektedir (ekil
7). Yarmalarda grlen faylarn bazlar yzeye kadar
devam ederken, baz faylar yzeye ulamadan konglomera veya amurta iinde kaybolurlar (ekil 6a ve 7).
Yzeye kadar devam eden fay yzeyleri boyunca genellikle karbonat birikimleri gzlenirken, yzeye kmadan
kayp olan fay yzeylerinde karbonat birikimi gzlenmez. Yzeye kadar devam eden faylar konglomera ve
amurta birimleri depolanmas tamamlandktan sonra
olumu (post-depositional) faylardr. Bunlarn yzeydeki belirtileri anma sonucu kaybolmutur. Yzeye
kmadan kayp olan faylar ise birimlerin depolanmas
srasnda olumu (syn-depositional) faylardr.

ekil 5. (a) nn'nn gneyinde gncel yama molozlarn

kesen fay. (b) ekil 5a'daki fotorafn izimi, (c) Normal ve
dorultu bileeni olan faylarda deprem sonucu yzeyde oluan
aklklarn ematik gsterimi, (i) Deprem srasnda oluan krk, (ii) oluan krn zamanla anmas ve yeni malzemelerin
birikmesi.
Figure S. (a) A fault cuts actively depositing talus in south of
nn, (b) Line drawing of Figure 5(a). (c) Schematic wievs of
a surface break that occurs during oblique faulting. (i) Break
occurred during the earthquake, (ii) erosion within time and
filling of new materils into the break.

Konglomera ve amurtalarn kesen faylarn yzeylerinde ve bu birimler iinde gelimi dier atlaklarda
yaygn olarak karbonat mineralizasyonu grlmektedir
(ekil 6). Bu tr mineralizasyon genellikle scak sularn
yzeye ktklar knk ve atlaklarda grlrler (Sibson
ve di. 1975; Altunel ve Hancock 1993) dolaysyla Eskiehir'in gneyindeki bu faylar ve atlaklar scak sularn yzeye transferinde nemli rol oynamlardr. Bu
blgede scak sular gnmzde de mevcuttur ancak,
yaklak 3 km kuzeyde ehir merkezinde yer almaktadr.
Scak sularn k yerleri muhtemelen tektonik aktiviteye bal olarak deimitir. Bu blgede atlak ve krklarn scak su aktivitesinde rol oynadklarn destekleyen
dier bir veri ise; ekil 8'de grld gibi, altta bulunan silt bir krk boyunca stte bulunan konglomera ii-

47

ALTUNEL- BARKA

(a)

(b)

(c)

ekil 6. Eskiehir'in gneyinde Pleyistosen yal birimleri kesen faylar, (a) BKB-DGD dorultulu oblik faylar. ekicin sanda ve
solunda konglomeralar kesen faylar stteki amurta iinde kayp olurken dier faylar yzeye kadar devam etmektedirler. Yzeye
kadar devam eden faylar boyunca karbonat birikimi grlmektedir. (Lokasyon iin ekil 7'ye baknz), (b) KKD-GGB dorultulu
dorultu atml fay. Fay yzeye kadar devam etmektedir ve fay yzeyinde karbonat birikimi grlmektedir, (c) KD-GB dorultulu
ters faylar.
Figure 6. Faults cut Pleistocene age rocks in south of Eskiehir, (a) WNW-ESE-trending oblique faults. While faults cutting conglomerats in the left and right sides of the hammer die out in mudstones, other faults extend to the stiff ace. Carbonate deposition is visible on fault surfaces that extend to the surface. (See Figure 7 for location), (b) NNE-SSW-trending strike-silp fault. Fault extends
to the surface and carbonate deposited on its surface, (c) NE-SW-trending reverse faults.

48

ESKEHR FAY ZONUNUN NEOTEKTONK AKTVTES

ekil 7. Eskiehir'in gneyinde K300 dorultusunda alm bir yarmada Pleyistosen birimlerini kesen yaplarn kesit grnm. (Lokasyon iin ekil Ib'ye baknz).
Figure 7. Profile view of structures cut Pleistocene age rocks in south of Eskiehir. The section trends N300. (See Figure 1b for location).

ne sokulmutur. Bu krk boyunca ykselen silt krk yzeyine parelel dilimlenmeler gsterir ve iinde kra paralel karbonat dolgulu damarlar mevcuttur (ekil 8). Bu
silt sokulumu byk depremler srasnda yaygn olarak
grlen svlama (rnein, Munson ve di. 1995;
Hibsch ve di. 1997) ile aklanabilir ve bu tr deformasyonlara neden olan depremin iddeti I 0 >VIII civarndadr (Michetti ve Hancock 1997). Silt birimi, krklar boyunca ykselen su ile temas halindedir. Bnyesinde su bulunan silt deprem srasndaki sarsnt esnasnda svlaarak akclk kazanm ve krk boyunca yukarya doru ykselmitir. Bu krktaki aktivite
amurta yerleip tekrar katlatktan sonra da devam
etmitir nk amurta sokulumu ana fay yzeyine
paralel ikincil faylarla dilimlenmitir (ekil 8).
Eskiehir ve nn havzalarnn gneyinde Kuvaterner yal birimleri kesen ve kuzeydeki bloklarn
dmesine neden olan faylarn dorultular, genel
dorultusu BKB-DGD olan Eskiehir fay zonu ile
uyumluluk gsterir ve bu dorultudaki faylarda sa
ynl dorultu bileeni hakimdir. Ayrca, KD-GB
ynnde de bindirmeler gelimitir (ekil 6c). ekil
9'da grld gibi, KKD-GGB ve BKB-DGD dorultusunda dorultu atml faylarn ve KD-GB dorultusunda bindirmelerin olumas KB-GD ynnde

ikincil skmann sonucudur. BKB-DGD dorultulu

faylarda normal bileenin de olmas KD-GB ynnde
ikincil ekme kuvvetinin olduunu ortaya koymaktadr (ekil 9). Eskiehir fay zonunun sa ynl dorultu atml ve normal bileenli fay zonu olduu engr
ve di. (1985), arolu ve di. (1992) ve Barka ve
di. (1995) tarafndan ortaya konmutur. Bu almada, Kuvaterner birimlerini kesen ve Eskiehir ve nn havzalarnn gney kenarlarn snrlayan faylarda
bu kinematik zellik arazi gzlemleri ile dorulanmtr. nceki almalar ile uyumluluk gsteren bu
gzlemlere dayanarak Eskiehir ve nn havzalarnn oluumunda nemli rol oynayan Eskiehir fay zonunun transtansiyonal olduu sylenebilir.
Mevcut deprem kataloglarna gre (rnein, Ergin
ve di. 1967; Soysal ve di. 1981) tarihsel dnemlerde (1900 ylndan nceki dnemlere ait) bu blgede
nemli deprem kayd yoktur. 20 ubat 1956 depremi
(M=6.4) Eskiehir fay zonu zerinde son 100 ylda
kayt edilmi en nemli depremdir (Tablo 1). Bu depremde en ar hasar ukurhisar ve Satlm evresinde (ekil lb) grlm ve cal (1959) depremin merkez ssnn ukurhisar evresinde olduunu ortaya
koymutur (ekil 2). Depremin makro- ve rnikrosismik etdn yapan cal (1959) deprem srasnda y49

ALTUNEL - BARKA

ekil 8. Konglomera ve amurta birimlerini kesen krk boyunca alttaki amurtann svlaarak yukarya doru ykselmesi. Ykselen silt iinde krk yzeyine paralel karbonat dolgulu damarlar ve dilimlenmeler grlmektedir. (Lokasyon iin ekil 7'ye baknz).
Figure 8. Liquefaction in mudstones. Mudstone rised up along a fault that cuts conglomerate and mudstone. Carbonate filled veins
developed within the silt. (See Figure 7 for location).
zey kr oluup olumadndan bahsetmemektedir.
Zaten cal (1959), baz maddi imkanszlklar nedeniyle deprem blgesine giderek tetkik gezisi yapamadn, depremin hissedildii saha iinde bulunan resmi kurumlara gnderdii anketlerden, gazetelerden
ve ilgili yerlerden ald hasar cetvellerinden faydalanarak almasn yaptn bildirmektedir. Depremin
meydana geldii ubat aynda Eskiehir blgesinde
k mevsimi hakimdir ve blgenin karla kapl olmas
veya yamurlu ve amurlu olmas ihtimali yksektir.
M=6.4 byklndeki 1956 Eskiehir depreminin
en az 10 km uzunluunda yzey kr oluturmas
beklenebilir. Ancak, 1950'li yllardaki ulam ve dier imkanlar gznne alndnda evrede yzey kr aratrmann veya haritalamanm olmamas doaldr. cal (1859) depremin merkez ssnn ukurhisar evresinde olduunu ortaya koymutur ancak hangi fay zerinde olduundan bahsetmemektedir. 20
ubat 1956 depremi muhtemelen ukurhisar'n gneyinde Oklubal-Turgutlar arasnda uzanan segment
(ekil 1b) zerinde meydana gelmitir. Bu segment

50

boyunca taze fay yzeyi yoktur ancak, Sarsu suyunun akt havzann taban ile gneydeki yksekliklerin kesitikleri yerde BKB-DGD dorultusunda ykseklii 1 m'ye varan ve sreklilik sunan toporafik
farkllk vardr. Bu toporafik farklln muhtemelen
faylanmanm bir sonucu olduu dnlmektedir.
nn-Sultandere arasnda tesbit edilen taze fay yzeyleri kuzeye doru eimlidirler. Fay yzeylerinin
ortalama eimleri 70 kabul edilirse Oklubal-Turgutlar
arasndaki segment zerinde meydana gelecek bir depremin merkez ss ukurhisar evresinde olacaktr. Dolaysyla bu verilerden 20 ubat 1956 depreminin Oklubal-Turgutlar arasndaki segment zerinde yzey kr
oluturduu anlalmaktadr.
Eskiehir fay zonu zerinde deformasyon hz dktr (Barka ve di. 1995) bu da byk depremlerin
tekrarlanma aralklarnn geni olmasna neden olur. Eskiehir fay zonu birbirini takip eden geometrik segmentlerden olumutur ve bir fay zonu oluturan segmetler
farkl zamanlarda krlabilirler. Eskiehir fay zonunun
nn-Sultandere arasnda uzanan segmentlerinden her

ESKEHR FAY ZONUNUN NEOTEKTONK AKTVTES

mektedir. Fay zonu zerinde 20. yy da magnitd 4 ve

zerinde (M>4) ok sayda deprem meydana gelmitir
ve 20 ubat 1956 depremi (M=6.4) bu yzylda meydana gelen en byk depremdir. Bu deprem, muhtemelen
ukurhisar'n gneyindeki BKB-DGD dorultulu yaklak 10 km uzunluundaki segment zerinde meydana
gelmitir. Pleyistosen birimleri iinde grlen silt dayklar ve fay yzeyleri nnde Holosen birimlerinin depolanmasnn kesintiye uramas blgede Holosen dneminde (son 10 000 yl iinde) en az 20 ubat 1956 depremi byklnde birka depremin olduunu gstermektedir.
Eskiehir ve nn havzalarnn olumasnda nemli
rol oynayan Eskiehir fay zonu Sultandere ile nn arasnda deprem potansiyeline sahip segmentlerden oluur
ve bu segmentlerden deprem riski en fazla olan OklubalTurgutlar arasnda uzanan segmenttir.
KATKI BELRTME
Bu alma Osmangazi niversitesi Aratrma Fonu tarafndan desteklenmitir.
DENLEN BELGELER

ekil 9. (a) nn-Sultandere arasnda tesbit edilen fay yzeylerine ait gl diyagram, (b) Dorultu atml transtansiyonal fay
zonundaki yaplarn yzey izlerini gsteren yatay kesit. F kvrm, RF ters fay, NF normal fay, T tansiyon atla, R ve R'Riedel shears, (Sanderson,and Marchini 1984).
ekil 9. (a) Rose diagram of faults that observed between nn and Sultandere. (b) Horizontal view of structures that can
develop within a transtansionalfault zone. Ffold, RF reverse
fault. NF normal fault, T tension fissure, Rand R'riedel shears. (From Sanderson and Marchini 1984).
biri (ekil lb) potansiyel deprem riski oluturmaktadr
ancak, Turgutlar-Eskiehir arasnda uzanan segment
deprem riskinin en fazla olduu segment olarak dnlmektedir.
SONULAR
BKB-DGD dorultulu Eskiehir fay zonu sa ynl
dorultu atml normal bileenli bir fay zonudur ve Sultandere ile nn arasnda birbirini takip eden segment ler halinde uzanr. Fay zonunun Holosen ve Pleyistosen
yal birimleri kesmesi ve bu birimler iinde depolanma
srasnda meydana gelmi (syndepositional) yaplarn
bulunmas faydaki aktivitenin devam ettiini gster-

Altunel, E. ve Hancock, P.L., 1993. Active fissuring faulting

in Quaternary travertines at Pamukkale, western Turkey. In: Neotectonics and Active Faulting (edited by
Stewart, I.S., Vita-Finzi, C. & Owen, LA.) Zeitschrift
Geomorphologie Supplementary Volume, 94,285-302.
Barka, A., Reilinger, R., arolu, F. ve engr, A.M.C., 1995.
The sparta angle: its importance in the neotectonics of
the eastern Mediterranean region. IESCA-1995 Proceedings.
Dewey, J.F. ve engr, A.M.C., 1979. Aegean and surrounding
regions: Complex multiplate and continium tectonics in
a convergent zone. Geol. Soc. Am. Bull., 90, 84-92.
Ergin, K., Gl, U. ve Uz, Z., 1967. A catalog of Earthquake
for Turkey and Surroding Area (11 A.D. to 1964
A.D.). ITU Faculty of Mining Engineering, Istanbul,
Turkey.
Gzler, M.Z., Cevher, F. ve Kkyaman, A., 1984. Eskiehir
civarnn jeolojisi ve scak su kaynaklar. MTA Dergisi, 103,40-54.
Hibsch, C, Alvarado, A., Yeper, H., Perez, J.H. ve Sebrier,
M., 1997. Holocene liquefaction and soft-sediment deformation in Quito (Ecuador): a paleoseismic history
recorded in lacustrine sediments. Journal ofGeodynamics, 24,259-280.
Jackson, J., 1994. Active tectonics of the Aegean region. Annu. Rev. Earth Planet. Sci., 22, 239-271.
51

ALTUNEL - BARKA

Jackson, J.A. ve McKenzie, D., 1988. The relationship between plate motions and seismic moment tensors, and the
rates of active deformation in the Mediterranean and
Middle East. Geophys. J., 93,45-73.
McKenzie, D., 1972. Active tectonics of the Mediterranean region. Geophys. JM. astr. Soc, 30, 109-185.
McKenzie, D., 1978. Active tectonics of the Alpine-Himalayan belt: the Aegean Sea and surrounding regions. Geophys. J. Astr. Soc, 55, 217-254.
Michetti, A.M. ve Hancock, P.L., 1997. Paleoseismology: understanding past earthquakes using Quaternary geology. Journ. of Geodynm., 24, 3-10.
Munson, P.J., Munson, C.A. ve Pond, E.C., 1995. Paleoliquefaction evidence for a strong Holocene earthquake in
south-central Indiana, Geology, 23, 325-328.
cal, N., 1959. 20 ubat 1956 Eskiehir zelzelesi'nin makrove mikrosismik etd. T Sismoloji Enstits Yaym,
49 s.
Reilinger, R., Oral, B., King, R., McClusky, S., Toksz, N.,
Barka, A., ahin, M., zaydm, D., Knk, ., anl, t.,
Prilepin, M., Balassanian, S., Kotzev, V., Georgiev, I.,
Tealeb, A., Melzer, Y. ve Mencin, D., 1996,1996 GPS
measurements in the Eastern Mediterranean and Caucasus. Fall Meeting 1996. G31A-08.

Makalenin geli tarihi: 17.01.1998

Makalenin yayna kabul edildii tarih: 19.05.1998
Received January 17,1998
Accepted May 19,1998

52

Sanderson, J.D. and Marchini, W.R.D., 1984. Transpression.

Journal ofStruc. Geol., 6,449-458.
Sibson, R.H., Moore, J. McM. and Rankin, A.H., 1975. Seismic pumping-a hydrothermal fluid transport mechanism. Jour. Geol. Soc. London, 131, 653-659.
Soysal, H., Sipahiolu, S., Kolak, D. ve Altnok, Y., 1981.
Trkiye ve evresinin Tarihsel Deprem Katalogu
(M.. 2100-M.S. 1900). TBTAK yaynlar.
Stewart, I.S. ve Hancock, P.L., 1994. Neotectonics. in: Continental Deformation (Ed. by P.L. Hancock), Pergamon
Press, Oxford, 370-409.
arolu, F., Emre, . ve Boray, A. 1992. 1: 1 000 000 Trkiye diri fay haritas. MTA, Ankara.
engr, A.M.C., 1982. Ege'nin neotektonik evrimini yneten
etkenler, in: Bat Anadolu'nun Gen Tektonii ve Volkanizmas Paneli (Ed: by Erol, O. ve Oygr, V.), 5971. Trkiye Jeoloji Kurultay-1982.
engr, A.M.C., Grr, N. ve arolu, F., 1985. Strike-slip faulting and related basin formation in zones of tectonic
escape: Turkey as a case study. In: Strike-Slip Deformation, Basin Formation and Sedimentation (edited
by Biddle, K.T. & Christie-Blick, N.). Soc. ofEco. Paleo. and Min. Spec. Publ., 37, 227-264.