DYANET LER BAKANLII YAYINLARI

MEDENYET LEMNDE YAZI

VE
SLM MEDENYETNDE
KALEM GZEL
III. Ksm
Yazan
Mahmud Bedreddin YAZIR

Nere Hazrlayan
Ecz. Uur DERMAN

GAYE MATBAACILIK A..

ANKARA 1989

DYANET LER BAKANLII YAYINLARI No : 277

Bu eserde, merhum Mahmud YAZIR'n seip

yerletirdii mahdud saydaki resimler dnda

Adil ARIKAN (merhum)

Mustafa DZGNMAN
Hasan li GKSOY
Kzm ZAM
tarafndan muhtelif zamanlarda ekilmi olan
fotoraflardan istifde edilmi, kitabn sahife
tertbi Osman ZAY eliyle gerekletirilmitir.

ISBN 975-19-0051-4

Yayn Hakk (Copyright) : Diyanet leri Bakanl

"Bu eser, Din leri Yksek Kurulu'nun 11.6.1987 tarih

ve 96 numaral mtalaasyle yaymlanmtr."

MEDENYET LEMNDE
YAZI VE
SLM MEDENYETNDE
KALEM GZEL

BALIK'LARA GRE
ALFABETK

FHRST
Sahife

A
Aks-i Hayal

315

Elif

344

Ayn

350

Estetik Bir Yaznn Douu

320

Ayn

365
F
B

351

Fotoraf Usl

315

B'

346

Baz Misller zerinde Kritikler

367

Bir Kritik

307

Blme ne

316

Ha

363

Bu Mebde'in Tahll zah

323

H'

355

Bnye D Unsurlar

340

H'

363

Bnye i Unsurlar

339

Hareke

360

Hareket
C
Cezimli Tirfil

364

Cezm

362

Cim

347

izgi Yazlarn Tashhi

Gyesi

322

Hareket Mebde'i

321

Hareket Sahas

322

Harflerin Tarif ve Talimleri

343

Hemze

363

306

ne

316

ltikaa ttisal

342

ltisk ttisal

341

Dal

348

nce Yazlarn Tashhi

299

D ne

316

retlerin Trf ve Talimleri

358

VII
5 Tenvin

362

6 Med
7 Hemze

363
.....

363

8 Sla

363

II Mhmel (Noktasz) Harf

retleri

363

1 H

363

2 Sin

363

3 Sad

363

4 T'

363

5 Ayn

363

6 Kf

363

7 Mim

363

8 Ha
III Tezyin
1 Ufak Trnak

363
retleri

364
.....

364

2 Kaln Trnak

364

3 Ters Trnak

364

4 Tirfil

364

5 Trnakl Tirfil

364

6 M i m l i Tirfil

....

364

7 Cezimli Tirfil

364

8 Yuvarlak Nokta

365

H retler Hakknda Baz Artistik Tavsiyeler

K Baz Misller zerinde Kritikler

365
...

367

IX
retler Hakknda Baz
Artistik Tavsiyeler

365

Sad

349

ttisal ve nfisl

340

Sad

363

Sla

363

Silkme, izme ve Doldurma

317

Kaf

352

Sin

349
363

Kf

352

Sin

Kf

363

Sls Kalemi

325

edde

362

Kaln Trnak

364

Kaln Yazlarn Tashhi

300

Kalp Yazlarn Tashhi

303

Lm

353

Lm - Elif

357

M
MECAZ YAZILARIN YAPILII

312

Med

363

Mim

355

Mim

363

Mimli Tirfil

364

Muhakkak Kalemi

328

Murabbat (Satran) Usl

314

Mhmel (Noktasz) Harf retleri 363

N
Nesih Kalemi

326

Nokta

359

Nn

354

T'

350

T'

363

Ta'lk Kalemi

334

Tashihli Yazmak

296

Tashihsiz Yazma

293

Tashih Usulleri

299

Tenvin

362

Terkb Metodlar

324

Terkb Unsurlar

339

Terkb ve Tahlil Mebde'leri

321

Ters Trnak

364

Tezyn

retleri

364

Trnakl Tirfil

364

Tirfil

364
U

Ufak Trnak

364
U

NC KISIM (AMELZAHLAR).293
Okutma

retleri

359

R
Ra'

348

Reyhni Kalemi

329

Rkaa' Kalemi

331

Vav

355

Y ..

357

X
Yaz Bytme Usulleri
Yaz neleme Usl
Yaz Kopya Etmek
Yaznn Tohumu

312
315
309
320

Yaz Taklid Etmek

YAZMA ETLER
YAZMANIN ARTSTK ZHI
Yuvarlak Nokta

310
293
320
365

NDEKLER

Konu

Sahife

NC KISIM (AMEL ZAHLAR)

293

1 YAZMA ETLER

293

a Tashihsiz Yazma

293

bTashihli Yazmak

296

c Tashih Usulleri

299

I nce Yazlarn Tashihi

299

II Kaln Yazlarn Tashihi

300

III Kalp Yazlarn Tashihi

303

IV izgi Yazlarn Tashihi

306

V Bir Kritik

307

d Yaz Kopya Etmek

309

e Yaz Taklid Etmek

310

2 MECAZ YAZILARIN YAPILII

312

a Yaz Bytme Usulleri

312

1 Murabbat (Satran) Usl

314

2 Fotoraf Usl

315

3 Aks-i Hayal Usl

315

b Yaz neleme Usl

315

I ne

316

II D ne

316

III Blme ne

316

c Silkme, izme ve Doldurma ,

317

3 YAZMANIN ARTSTK ZAHI

320

I Estetik Bir Yaznn Douu

320

A Yaznn Tohumu

320

B Terkib ve Tahlil Mebde'leri

321

I Hareket Mebde'i

321

II Hareket Sahas
III Hareket

322
Gyesi

322

IV Bu Mebde'in Tahlil zh

323

C Terkib Metotlar

324

I Sls Kalemi
II Nesih Kalemi

325
:

326

III Muhakkak Kalemi

328

IV Reyhni Kalemi

329

VTevk Kalemi

330

VII Ta'lk Kalemi

334

D Terkb Unsurlar

339

I Bnye i Unsurlar

339

II Bnye D Unsurlar

340

E ttisal ve nfisl

340

I ltisk ttisal

341

II ltikaa ttisal

342

F Harflerin Tarif ve Talimleri

343

I Elif

344

II B'

346

III Cim

347

IV-Dal

348

VRa'

348

VI Sin

349

VII Sad

349

VIII T'

350

IX Ayn

350

XF

351

XI Kaf

352

XII Kf

352

XIII Lm

353

XIVMim

354

XVNn...

354

XVIVav

355

XVII H'

355

XVIII Lm - Elif

357

XIX Y

357

G retlerin Trf ve Tlimleri

I Okutma

358
retleri

359

1 Nokta

359

2 Hareke

360

3 Cezm

362

4 edde

362

NC

KISIM

(AMEL ZAHLAR)

1- YAZMA ETLER
a- TASHHSZ YAZMA:
"Bir yaznn tashihsiz yazlmas"
demek, kalemden kt gibi kalmas,
yni sonradan dzeltilmeye lzm ve
ihtiya gstermiyecek kadar olgun,
metn olmas, gzel yazlm ve krs
sne oturmu bulunmas demektir.
San'atta asl olan byle yazmaktr ki Bir
kalemde yazmak da tbir olunur.
Nesih, cazet Nes-ta'lk, Siya
kat ep, Rkaa'gibi yazlar, ummiyet
le bir kalemde yazlrlar. Yazarken, ka
lem ucu ile yaplan ufak tefek dzelt
meler tashihden saylmazlar. Essen,
srf amel mhiyette olup estetik deeri
haiz olmyan ince yazlar tashih etmek
bahis mevzu deildir. Estetik olanlar
da ise,gzelliini hrpalamamak, aksi
ne arttrmak kayd ile cevaz verilebilir.
Nitekim, tashihi dikkatle ve gzel ya
panlar, Nesih gibi baz yazlarda da tas
hihe ehemmiyet vermiler ve muvaf
fak da olmulardr.
Kalem kalnl arttka, tashihsiz
yazma ii de o nisbette zorlar ve tas
hih yapmak zarret hlini alr. Kaln,
celi msenn, istifli ve girift yazlar
tashihsiz yazmak, hemen hemen hibir
hattata nasb olmamtr, diyebiliriz. Fa
kat, yle tashihler yapmlardr ki, tashih
siz yazlm intiba'n verir. Gz ve ruh
bir gn menf te'sir altnda kalmaz.

Tashihsiz yazabilmek iin bilek

kuvvetli, el mmreseli, kalem keskin,
kd elverili, mrekkep koyu, yazan
da kalemine tamamiyle. hkim olmal
dr. Kalem keskin olmazsa, akta kes
kinlik ve tbilik bulunmaz. Kd, byle
yazmaya msid olmazsa, kalemin
keskinliinden bir netice alnmaz; m
rekkep koyuca olursa, renk yeknesakl
n muhfaza etmek kolay olaca iin,
bu bakmdan tashihe girimekle doa
bilecek falsolara yer kalmaz.
Harfi bir kalemde yazmal, hare
ketleri blmeden tamamlayabilmen
blmeye lzm ve hacet gsteren yer
lerde ve hllerde de hareketin cerey
nndaki hussiyetleri aksatmadan ka
lemi yerli yerince koyup nefes akar gibi
yrtebilmeli, ufak tefek tashihleri
mmkn olduu kadar yaznn mrek
kebi kurumadan yapmaldr.T ki,fazla
mrekkep kullanmak yznden tashih
ler srtmasn.
Bazlar, tashihsiz yazarken ar
ar, bazlar abuka yazmay tavsiye
ederlerse de, dorusu, ar yazmak
cbeden yerlerde (inkibb ve tedvir
lerde) ar; inmeler, kmalar, keide
ve emsli gibi abukluk istiyen yerler
de de abuk, ikisi ortas hareket iktiz
eden yerlerde ise ona gre yazmaktr.

294
Bu hussda, Ykt ile bn Hill u be
asl tavsiye etmilerdir:
1 - Yaznn itmmdan gelen hazz
n verebilmek; yni; harfi bir kalemde
tam olarak yazmak iin itmm tevkf
siz, yni, durmayrak vey kalemi dur
durmayrak ve ihcmsz, yni def`aten
yapmayrak f etmeli, bir rpda ka
rvermemelidir.

2- Takvs: (Kavisli yapmak)

3- Tsth: (Dz vey dzms

yapmak)

ile hataszca baarmaldr. Herhangi

bir harfin ib' denilen ksmn (Istlah
lar ksmna baknz: s. 221) kalemin
gs ile doyurmaldr.
gibi.

nk hat (yni yaz) iki msvi para

dan stf edilerek (seilerek) vcuda
getirilebildii cihetle, bu iki parada
hibir sakatlk ve erilik bulunmamal
dr. Keideleri, salmalar tevkfsiz (kale
mi durdurmadan), aka tbi' olarak ve
imtinsz, yni sf'atle yapmal. Kale
min tb akna mni' olarak deil, hz
la ve aka uygun olarak yazmaldr (1).
Istlahlar bahsinde trif edilen;
tevfiye, itmm, ikml ib', irsal, tar
sf, te'lf, tastr ve tansl sretinde bn
Mukle'nin tavsiyeleri ile bu esslar
aa yukar birbirini zah eder mhi
yettedirler.
Kalkeend, Subhu'l-''nn n
c cildinde bn Mukle'nin tavsiyelerini
kaydettikten sonra yle der:

4- nkibb: (Gzl yapmak) gere

ken

harflere iyi

bir ekil verebilmeli, shhatli ve gzel

yapmaldr.
5- Eer bir yazda mstelkyen
(arkaya dayanr ekilde) bir harf gelirse

bunu tam ve hakk

"Bu hussta, Serramerra ve bn

Abdsselm gibi baz limler u tavsi
yede bulunmulardr: Dik yazlan her
hatta lyk olan; kalemin iki ucuna bir
den dayanarak kmasdr. Sadan so
la yazlan harflerde kalemin sola doru
biraz meyl ettirilmesi icab eder. Soldan
saa yazlan harflerde de kalemin ba
n biraz saa meyl ettirmelidir. Herazza(takma)y kalemin sa dii (vah ta
raf) ile yapmaldr. Her noktay kale
min iki ucu ile birden yapmaldr.Nun
ve sad anaklarnda ukurlar kalemin
sa dii ile yazmaldr. Her irsali ve cim,
ayn gibi harflerde grlen ta'ricleri ka

(1) Hat ve Hatttn: (Bidat'l-Mcevvid) sahife: 281.

295
lemin sol dii (ns taraf) ile yapmal
dr. Lm gibi sadan balayp sola gi
den her harfde kalemin ba sola doru
biraz meylettirilmelidir. Cim ba gibi
soldan saa yaplan harflerde de kale
min ba saa biraz meyilli tutularak
yrtlmelidir. Dklrcesine yazlan
her harfin sonunun irsl sretiyle ya
plmas gerekir. Sin gibi dili harflerin
di uzunluu yazld kalemin elif har
finin altda biri kadar olmaldr. 'Yedide
biri kadar olmaldr' diyenler de vardr.
Bata vey sonda olan her azza (takn
t), yazld kalemin elif'inin yedide biri
kadar olmaldr." (sahife: 44)
Grlyor ki, her yerde ar vey
abuk yazmak bahis mevzu olamya
caktr. Ar yazlmak gereken yerde a
buk yazmak yaznn itmm ve shhatini
bozaca gibi, aksi de, cereyn arla
trarak, kalemin tabiatndan doan es
tetik icablar yerli yerince izhra mni'
olur, kalem haklar yerli yerince verile
miyecei cihetle, ib' ksmlarnda te
sv ve tensb salanamaz. Binena
leyh, nerede ne sretle hareket edile
ceini bilmeli, stdn trif ve tlimleri
ni grmeli, yazl da birok misller
zerinde fiilen tatbk ede ede meleke
hsl etmelidir. nk bu trif ve tlim
lere yabanc ellerin ve kalemlerin ka
racaklar harfler ve kelimeler bir kalem
de de yazlm olsalar, kenarlar ok
keskin de grnseler, esslar sanat

tekniine ve estetik cablara uymad

takdirde, bedi ekil ve durumun mev
cdiyeti tedkka muhta kalr. Nitekim,
bilei kuvvetli acemilerin yazlar, um
miyetle keskin olmasna ramen bo
zuk olur. Gzel olmamakla berber tas
hihsiz yazlm baz yazlar da vardr ki,
yazlmalarnda amel maslahat hkim
olmu bulunduundan, bunlar lek
yazlar adyla kendi nev'ilerinden olan
estetik yazlardan ayrt edilirler.
Demek oluyor ki, estetik bakm
dan her keskin ve ilek yazya gzel
vasf verilemiyecei gibi, her gzel ya
znn da kenarlar muhakkak bak gibi
keskin olsun diye tashhe tbi' tutulma
s zarr deildir. Fakat keskin de olur
sa daha kymetli olur. Acemi yazlar ne
kadar keskin olurlarsa olsunlar, ilk ba
kta bu keskinlik nazar zerine ekse
bile, keskin sezili bir rhu yava yava
didiklemeye balar. Fakat, bir yaz haki
katen gzel ise-tashih grmemi de ol
sa-ilk bakta te'srini gstermese bile,
baktka ie iler ve rhu yava yava
teshr eder. Yukarda verdiimiz yz
lerce rnek arasnda byle yazlar bul
mak mmkndr. Biz burada tashihsiz
bir yaz misli vermi olmak iin, Smi
Efendi (1838 - 1912)'nin Hulsi Efendi
(1869-1940)'ye siyah kda sulu zrnk
mrekkebiyle, istif trifi iin yazverdii
u Sls hattn koyuyoruz (Resim:
229).

Resim: 229 Smi Efendi'nin ihtiyarlnda tashihsiz olarak yazd Sls hattyla istif.

296
b- TASHHL YAZMAK:
Tashihli yazmak, yaznn fazla k
smlarn gidermek ve noksanlarn ta
mamlamak sreti ile gereken en gzel
ekli ve durumu salamak demektir.
Bu itibarla, tashih ii, bir heykeltran
hammaddeyi yonta yonta vey baz
ilveler yapa yapa dzene koymas gi
bi bir nevi' ameliyedir. Bu ameliyeye
takaddm eden yazma ii, o hammad
deyi vcda getirmeye benzetilebilir.
Yni, kalem, kd ve mrekkep gibi
vstalar yaznn hammaddesi deil,
onu hazrlayan ve veren vstalar ve
letler olarak anlamak lzmdr. Bu
hammaddeyi hazrlamak, sonra bunun
zerinde ayrca almak bakmndan;
tashihli yazma ii nce ressamlk, son
ra da heykeltralk almalarn and
rr.
Yaz teknii bakmndan gerek va
stalarn kullanlmasnda ve gerek
hammaddenin istihslinde hatsan'at
nn u vey bu nev'e tahmil ettii b
tn estetik artlar ve cablar gznn
de bulundurmak zarr olduundan,
yazma ve tashih etme ileri, biri dieri
nin elinden tutan ve mtereken netce
veren bir ameliye olarak dnlmeli
dir. Yani, yaza gre tashih yapmak,
yhut tashih derecesini nceden hesa
ba katarak yazy ona gre yazmak ge
rektiini nceden dnmek gerekir.
Ancak u noktay da hatrlatalm ki, tas
hihli yazmada essen tashih yapmak
matlub olmayp, yazdktan sonra tas
hih yapmak gerekirse yaplr. Bu, u
demektir ki, hibir yazy sonradan tas
hih yapmak fikri ile yazmamaldr. n
k byle bir fikir altnda yryen ka
lem, karmza mit etmediimiz menf
tezhrleri yverir de, tashihle dahi
baa klmaz, tekrr tekrr yazmak zo

runda kalnr. Binaenaleyh, tashih iini

dim ihtiyt bir tedbir olarak nazara
almak ve tashihsiz yazmak fikri hkim
bulunmak cb eder. Nitekim, stdlar
bu hussu ihtr ederlerken: "Her harfi
levha olacakm gibi yaz" derler.
Yaz tashhinde balca:
1- Satr ve istif tashhi,
2- Kelime tashhi,
3- Harf tashhi,
4- Para tashhi,
5- Hareke v.s. tashhi
dnlr. Bu tertipte dikkati eken
nokta udur: Tashihde kaaide, yazma
nn aksinedir. Yazmada, azdan oa,
kkten bye, basitten mrekkebe
doru gidildii halde; tashihde mrek
kepten basite, bykten ke, ok
tan aza inilir. nk krssne otur
mam, istifi bozuk, satr arpk, keli
meleri ve harfleri yerlerini almam,
eklini ve durumunu bulmam bir ya
znn hareke ve noktalarndan vey u
radaki buradaki paralarndan tashhe
balamakta bir mn yoktur.
Tashih iinin-biri kaba, dieri in
ce-iki ekli vey safhas vardr. Kaba
tashihde yaznn shhatle yazlm ol
mas arttr. Kenarlarnn fazla keskin
olmasna ehemmiyet verilmez. Gze
batan iri kabalklar giderilmek ve fazla
boluklar kapanlmak sreti ile yaznn
kalemden kan ftr ve tb hlini mu
hfazaya dikkat edilir. Byle tashihler,
daha ok kalp olarak yazlan Cel yaz
larda tercih olunur.
nce tashihde, kenarlarn keskin
olmasna, hibir yerinde kk bir ku
sur dahi bulunmamasna, renginin
batan sona ayn karakteri gstermesi
ne, tashihin belli olmamasna son de
recede tin olunur. Bazan da yle yer
ler ve hller zuhr eder ki, kaba ve ince
tashih birleir. Yni nce kaba tashih

297
yaplr, sonra da incesine geilir. Yaz
nn ince vey kaln vey Cel olarak ya
zlm olmasna, mevz ve muhtevann
uzun ve zengin oluuna gre tashihli
yaz yazmak, kaba vey ince tashihden
geirmek, tashihsiz yazma kadar, hatt
baz yerlerde ve hllerde ondan daha
zordur. Buna da bir misl vermi olmak
iin mehr stdlardan Filibeli Hac
rif Efendi (1830-1909) merhumun bir
yazsn koyuyoruz (Resim: 230).
Yukardaki mislin tedkkinden
de anlalaca zere, tashih yapmakta
en zorlu cihet:
1- Kalemin hakkn vermek,
2- Kalemin nefes gibi akn
muhfaza etmek,
3- Tensb ve tenzurlar koru
mak,
4- Bu kaytlar ve artlar altnda
noksanlar grp tamamlamak,
5- Fazlalklar giderip yazy ekil
ve durum bakmndan lyk olduu
krssne oturtmaktr.
Nitekim, stdlar bile bunlar sa
lamak iin urarken yazy bsbtn
bozarlar da, yeni batan yazmak zorun
da kalrlar.

Filhakika, tashih yaparken yapan

da, yaz da pek ar buhranlara ve ink
lplara mruz kalrlar. Hattat, bu esn
da bir operatr gibidir. nce, iyi bir te
his yapabilmelidir, sonra yaznn
hussiyetine, bnyev. tahammlne ve
hastaln nev'ine ve derecesine gre,
neresinden ve ne sretle ameliyat yap
mak gerektiini bilmeli ve yapmaya
muktedir de bulunmaldr. Bir vavn
ban, bir hann gzn, bir aynn kar
nn tashih etmek, bir gz, bir beyin, bir
apandisit vey kalp ameliyat yapmaya
benzer. Kald ki, zhiren, yazya vey
yazmaya atfedilen hastalklarn nice
gizli sebepleri ve milleri vardr. Bunlar
uzun mhedeler, muyene ve ted
kklerle meydana kan gizli hastalklar
gibidirler. Tashih esnsnda baz
tezhrlerden urasn kazmak vey
silmek, urasn doldurmak, dzlemek
lzmu hissedilse bile, bununla asl se
bebin ve bundan tevelld eden hastal
n anlalmas her zaman mmkn ol
maz.
Mesel, (Resim: 230)'daki birinci
elif'in bandaki zlfenin gzel olmas
na ramen, sadrla kuyruk arasnda

Resim: 230Hac rif Efendi'nin stte Sls Besmelesi, altta Rkaa' hattyla drt satr. (Besmele
batan nihyete tashih edilmi ve bu tashih san'at lehinde muvaffakiyetle salanmtr. nce yazlarda
ise tashih yoktur)

298
grlen arpkl gidermek iin; sadr
daki tahdbi, kuyruktaki tahrfi dzelt
meden zlfenin tashihi ile uraa u
raa nihyet yaz lr de, bir tarafa at
mak ve yeniden yazmak cb eder.
Ve yine mesel, tashih srasnda
mbih harfleri kvmna getirmek
iin urarken dier harflerin tarzlar
ve iveleri zerinde de deiiklik yap
mak lzmu bagsterir. Tabiatiyle,
tashih ii bir mertebe daha ince ve sert
bir mahiyet alm bulunur da, msbet
bir netice elde etmek ansa kalr. Tlih
yardm etmezse, yaznn gzel bulun
masna ramen, baz falsolar, o yazy
diri diri gmmeye sevkeder. Nitekim
(Resim: 231 )'deki yaz da byle bir k
bete uram bir hldedir.
Hsl, yaz tashih etmenin arl
n hissetmiyen bir hattat tasavvur
edilemez. Nitekim birderim ve stdm
Hamdi Yazr merhum, bir yaz tas
hih ederken yle demiti: "Bozuk bir
yazy ve hatt bir harfi dzeltmek, y
zne baklr bir hle getirmek, bozuk bir
adam slh etmek kadar zordur." n
k, o adam belki sz anlar; nasihat din
ler de, kendisini dzeltmeye alr.
Halbuki, bir harfin bozukluunu gr

mek, sebebini anlamak, nasl yola gele

ceini bilmek ve dzeltmek yine onu
yazana terettb eden bir itir. Tashih
iinde, nefsin btaraf ve doru bir g
rten baka, vukuflu bir kudrete sahip
bulunmas da arttr. Hele ince tashih
ilerinde yle garip, skc, zc ve
hatt gldrc safhalar ve hller gelir
atar ki, yazdaki t e r k i b ameliyesinin
ve yaz gzelliinin ne demek olduu
bu sralarda daha iyi anlalr.
Mamafih tirf edelim ki, bu gibi
ar anlar ve zc haller san'at ak ve
merk ile zil olur da, yerini bed bir
zevk istil eyler. Onun iin yazma ve
tashih etme zevki, yaz seyretme zev
kinden daha cana yakndr. Fakat, unu
tulmamaldr ki, tashih srasnda duyu
lan zevklerin yalanc ve aldatc olanlar
da bulunabilir. Bunlar daha ziyde ace
milerde ve henz olgunlamam olan
larda bulunur. Bu bazlarn ilerisine ve
gereine
ykselemem
olanlar,
mahdud shada kalmak zorundadrlar.
Aldatmayan hazlar ise, sanatkr daha
ileri bir gre ve zevke tevdi' ede ede
yrtr ve ykseltir. Byle ellerden do
acak eserler de, phe yok ki yksek
gnllerde batc saylmaa msta
hak olur.

Resim: 231 Tashih neticesi "diri diriye gmlmeye sevk edilmi", mellife id bir Cel Sls sa
tr.

299

c- TASHH USULLER:
I- nce yazlarn tashihi: Burada
ince yazlardan maksadmz Sls, Ne
sih, Ta'lk ve bunlar ayrndaki yazlar
dr. Byle yazlar tashih ederken evve
l fazlalklar giderilir, sonra eksikler ta
mamlanr. Aksi takdirde, tashih yapar
ken gz fazlalklara taklarak yaznn
bnyesini kalnlatrmak ve bu yzden
yazy bozmak ihtimli artar.
Tashih iinde, silme, kazma, ka
lemle dzeltme olmak zere balca
safha vardr.
Silme yle yaplr: El ile silmek
mmkn olmyan yerler iin, bkl
m ince bir kdn ucu dil zerinde
hafife tkrklenerek slatlr, tkrk l

zcetli olduundan silerken mrekkebi

datmaz, bunun yerine su kullanmak
akla gelirse de su lzcetsiz olduun
dan mrekkebi datr. Yalnz tkrn
yal olmamasna dikkat etmelidir. K
dn tkrkl ucu ile yazdaki fazlalk
lar dtan ie doru silinir. Silerken leke
brakmamaya ve kd zedelememe
ye dikkat etmelidir.
Kazma: Silmek mmkn olm
yan vey lzm grlmeyen ufak p
rzler tashih kalemtra* (Resim:
232) ile -yhut keskin ulu bir ak ile
yine dtan ie doru hafife kazyarak
giderilir. Bunda da kd delmemeye
dikkat etmelidir.
Sonra tashih kalemi ile noksan
lar doldurulur ve kenarlarn keskin ve

Resim: 232 Tashih kalemtralarndan birka

(*) Tashih kalemtra ikinci ksmn 175. sahifesinde tafsilatyla anlatlmtr. U.D.

300
mrekkebinin dzgn olmasna dikkat
edilir. Tashih kaleminin ucu ince ve p
rzsz olmal ve ok mrekkepli bulun
mamaldr. Tarama kalemi ile de tashih
yaplabilirse de, ucu sert ve esnemesi
az olduundan kda taklp yazy ve
kd zedeleyebilir. Bundan sakna sa
kna yaplan tashihler ise, ok kere yaz
y bozmaya ve donuklatrmaya sebeb
olur. Onun iin ince yazlarn tashihin
de kam kalem tavsiye olunur.
Noksanlar, mmkn olduu ka
dar yaznn mrekkebini yedirmek
sreti ile doldurulmal, zarret olmadka
sonradan mrekkep ilve etmemeli
dir. nk her ilve, yaznn kabarma
sna ve kalemin hareketinden ve tabia
tndan doan ftr karakterlerin kaybol
masna sebeb olur da, yaz "yazma" de
il, "yapma" enisi verir.
Mrekkep yaznn urasnda do
nuk, urasnda parlak grnebilir, bir
yazda hangisi ok yer almsa az olan
da o hle getirilmelidir. Zamkl parala
r donuklatrmak iin, biraz zrnk vey
zrnkl ve donuk mrekkeple o yerler
tashih olunmaldr.
Yaznn bnyesi buna msid deilse
vey kdn tahamml yoksa, bal
mumunu lk lk zamkl ksmlar zerine
bastrarak gidermek mmkndr.
Tashih sonunda yaznn mrek
kebi krll bir durum arz etmemeli,
parlaklk ve matlk bir ayrda olmaldr.
Bu ayr vermek iin tashih mrekkebi
kullanmaldr (Bu bahse baknz: s.
186). Buraya tashih safhalarn gste
ren rnek ilve ediyoruz.
Bu levhadan birincisinde (Re
sim: 233) yaz bozuk ve krll olmakla
berber, tashihlerde silinti ve hk yok
sa da, gyet kaba bir tashih yaplm ve
bu da mahz bu kaydlara bir misl ver
mi olmak iin mellif tarafndan bi'l-il-

tizam yaplmtr. kincisinde (Resim:

234) yaz gzel ve renk bir siykda ol
makla berber, silme ve kazma sretiyle
batan nihyete kadar dikkat ve
tin ile ince bir tashhe tbi'tutulmu
olduu aka grlmektedir. Bu yaz,
Filibeli Hac rif Efendi merhumundur.
nc yaznn (Resim: 235) Nesh'in
de hi tashih yoktur. Sls'te yaplan
silme ve kazma ise yok denecek kadar
azdr; belli de deildir. Yazlar ise hak
katen gzeldir ve Hac Kmil Akdik
(1861-1941 )'in olmas gerekir.

II- KALIN YAZILARIN TASHH:

Kaln yazdan muradmz, Sls
kaleminden kaln olan ve kalnlatka
cel namn alan yazlara mildir. Bun
lar balca trl yazlrlar. Bir ksm
kalemle orijinal eser olmak zere yaz
lrlar ve dorudan doruya levha ola
rak mevcdiyetlerini muhfaza eder
ler. Bir ksm, kalp olmak zere yine ka
lemle yazlrlar ve ineli kalplardan, di
er sanatlarn yardm ile, bide yazs
olarak yaplrlar. Bir ksm da, bu ksm
yazlardan faydalanmak sreti ile yap
ma yaz olarak vcuda getirilirler. Bu
rada birinci ksma dahil olan kaln vey
cel yazlarn tashihinden bahsedece
iz. Dierlerini de bundan sonra sras
ile mtla eyleyeceiz.
Kaln yazlar, muhtelif tarzda yaz
lrlar. Tashihleri de bunlara gre yap
lr.
I- Harfleri bir kalemde ve keskin
olarak yazmak, yhut, kalemi kesik ke
sik kullanmakla berber aralk brak
madan hareketleri biribirine takarak
yazmaktr. Bu eit yazlm yazlarn
tashihleri ince yazlarn tashihinde g
rld vehile yaplr. (Resim: 234)

301

Resim: 233 Mellife id kabaca tashih edilmi Sls bir satr.

Resim: 234 Filibeli (Bakkal) Hac rif Efendi'nin dikkat ve tina ile tashih ettii Muhakkak hat
tyla Besmelesi.

Resim: 235 Haci Kmil Akdik'e id Sls' az tashih edilmi, Nesih hattna hi dokunulmam
iki satr.

302
buna gzel bir misl olabilir. Mellifin
muamba zerine yazm olduu u iki
levha da bu sretle tashih edilmi yaz
lardandr. (Resim: 236 ve 237)
II- Harfleri trtll yazmaktr. Bunda
kalemin hareketi ar ve tam olduu
iin kenarlar przl olsa bile yaz otu
rakl olur, yazlmas da nisbeten kolay
dr. (Resim: 238), bunun gzel bir mis
lidir.
III- Harfleri para para, aralkl
yazmaktr. Kalemin tb hareketini ve
cereyn muhfaza etmek, meyilleri,
dnleri, tenzurlar yerleri yerince
salayabilmek iin bilhassa kaln ve
cel yazlarda bu tarzda yazmak kolay
lktr. Lkin, bunlar tashih etmek birin
ciye nisbetle biraz daha zor olduun
dan fazla dikkat ve mesa ister. nce

paralar birletirilir, trtllar ve fazlalk

lar silerek vey kazyarak giderilir. Nok
sanlar tashih kalemi ile tamamlanr.
Sonra batan balayp yazl srasn
ve kalem akn takip ederek ince bir
tashhe tbi tutulur. Tashih srasnda
kalem kalnln ve hakkn, meyilleri
ve tenshleri muhfaza edebilmek
iin, noksan ksmlar birinci tashih
esnsnda ve sra tkbi sreti ile tamam
lanmaldr. Yni, bir oradan, bir bura
dan tashih yapmaktan saknmaldr.
nk byle intizamsz tashihler, yaz
nn umum hviyeti ve durumu zerin
de yer yer menf izler huslne ve ek
seriy yaznn heder olmasna sebeb
olur.
Tashih ii ummiyetle yaznn az
ok kalnlamasn mcip olduundan,

Resim: 236 ve 237 Mellife id muamba zerine yazlm iki levha.

303
harflerin ve kelimelerin batan sona
kadar kalnlklarn muhfaza edebil
mek iin, kontrol tashih esnsnda ko

da yaz topluca bulunabilir. Bu takdir

de, her birisi kendi artlar altnda tas
hih olunursa da, ince bir kontrol tashi
hinden geirmek daha iyi olur.

laylatracak olan
gibi aralklar doldurmay en sona b
rakmak muvafk olur. Nitekim birade
rim merhumun (Resim: 239)'da gr
len yazsnn asl bu sretle tashih edil
mitir.
IV- Bir yazda, yukardaki tarz

III- KALIP YAZILARIN TASHH:

nelenip kalplar alnmak zere
yazlan cel yazlarn kalnlklar ne olur
sa olsun, ya ak renk zemin zerine
mrekkep vey boya ile yazlr. Yhut

Resim: 238 Hattat Aziz Efendi'ye id, elden kt gibi braklm, Cel Sls'le drt satr.

304

Resim: 239 Elmall Hamdi Efendi'nin Cel Sls bir istifi.

305
siyah vey koyu renk zemin zerine zr
nk vey ak renk boya ile yazlr.
Yhut da kurun kalemiyle izgi halinde
yazlm da olabilir. izgi yazlar ayr
bahse brakarak tekileri zh edelim.
Bunlar da yazl tarzlarna gre yukar
da bahsettiimiz usller dairesinde
tashih olunmakla berber u cihetleri
de gznnde bulundurmak lzmdr.
Mesel, (Resim: 240)'da grld
zere, mrekkep sulu vey ak, dalgal
vey koyu grnebilir. Mrekkep yeri
ne zrnk kullanlm olabilir. Hangisi
olursa olsun, yaz kenarlar ince bir ka
lemle ve koyuca bir renkle izilerek d
zeltilir. ki tashih izgisi arasnda kalan
yerler, mrekkep vey zrnk isrf et
memek ve yaznn tb karakterleri
zerinde fazla oynamamak iin olduu
gibi braklr. Eer, yaznn umum ek
linde ve durumunda bir sakatlk varsa,
sebebi ya bellidir vey henz mehul
dr. Belli ise dzeltilir, belli deilse, yaz
bir mddet hliyle braklr, arasra m
tla ede ede kontrolden geirilir, se
beb aratrlr. yed yine bulunamaz
sa yaznn mrekkebini vey zrnn
batan nihyete kadar koyulatrp
umm ve huss durumlar bir daha

gzden geirmek ve ondan sonra ge

rekirse tekrr ince bir tashihe tbi' tut
mak lzmdr.
Byle yazlarn ess gzel yazl
m ise fazla tashihe, hele ince tashihe
gitmemelidir. nk bir kere buna giri
ince sonunun nereye kaca kestiri
lemez. Essen bu tarzdaki yazlarn tas
hihleri skntl ve yorucu olduundan
byk hattatlar, ilk yazta sulu mrek
kep vey zrnkla metn ve tinl yaz
may tercih ederler. Zarret yok iken
kaba tashihe bile pek girimezler ve
hatt kalem aralklarn bile olduu gibi
brakrlar.
Bir de, cel yazlarn yakndan g
rnleri ile uzaktan grnleri azok
farkettiinden, tashih srasnda bu ci
heti gznnde tutmaldr. Yakndan
gzel grnen bir yaznn kusurlar
uzaktan daha iyi anlalr, yakndan ku
surlu grnen nice yazlar da vardr ki,
uzaktan baklnca nceden kusur gibi
grnen yerlerin birtakm bedi icap
lardan dolay iltizm edilmi olduu
anlalr. (Kaaide st durumlar bah
sine baknz: s. 308). Bundan dolay s
tadlar, ummiyetle her yazy bnyesi
ile mtensip bir mesfeden kontrol

Resim: 240 Mellife id bir Cel Sls tasla.

306
ede ede tashih etmeyi tercih ve tavsiye
edegelmilerdir.
Bzan yaznn zemni, silmek ve
kazmak kabul etmez. (Resim: 241 ('de
ki gibi, mmkn olduu kadar temiz
yazmay ve az tashih ile iktif etmeyi
tercih eylemelidir.
Zrnkla yazlan kalp yazlarn ke
nar tashihlerinde az zrnk kullanmal
ve zamk az az olmaldr. nk zamkl
zrnk ve ok tashih, yaz kenarlarn ka
bartr ve sertletirir de inelenmesi
zorlar ve alnan ineli kalb bozuk
olur.
Onun iin byle yazlarn kenarla
rndaki kalnlklar ve fazlalklar tashih

mrekkebi ile gidermeli, noksanlar da

zamk az zrnkla doldurmal ve kaba
tashihle iktif etmelidir.

V- ZG YAZILARIN TASHH:
Cel yazlarda ok mrekkep vey
zrnk sarf etmek lzm geldii ve harf
leri silmek vey dzeltmek mkl bir
hl ald iin ift kurun kalemiyle izgi
hlinde yazmak tercih olunur.* Bunla
rn tashhi daha zordur. nk ift kale
mi asl kalemin tabiatna uygun olarak
kullanmak her yerde mmkn olmad
ndan ve bu gibi bozuk yerleri iki izgi
arasnda grmek ve dzeltmek husu-

Resim: 241 Mellife id az tashihli bir Cel Sls levhas.

(*) Bunun iin kalem kalnl ne kadar olacaksa iki kurun kalemin sivri ularnn aras hesaplanp
bir tahta ubuk yardmyla bu hesaba gre biribirinden alarak kalemler ubuun iki tarafna skca
balanr. Ayn maksadla, eski hattatlardan, Rkm ra Reci Efendi (1804-1874)'nin sivri az alm
ve bu aklk tesbit edilmi ekilde bir kad makas (ikinci kitap, renkli resim: 157) kullanarak kad ze
rinde iz brakp, sonra zerinden tek kalemle izdiini, yazd mezar kitbesi kalplarnda g r d m .
Merhum Halim zyazc (1898-1964) da fzen denilen kmr kalemlerini bir tahtann iki tarafna
balar, Cel kuak yazlarn yazmadan nce harflerin yerlerini bununla ayrlard. U.D.

307
sunda gz ekseriy aldanr. Dnmeli
ki, 8-10 santim kalnlkta, 5-10 m. uzun
lukta yazlm byle bir yazda estetik
icaplar ve bilhassa kalem haklarn ve
cereynlarn yerli yerinde salamak
ne zorluklu bir itir.

meye smayan hussiyetler bulundu

undan daha fazla sze lzm grm
yoruz.

Bu tarzda yazlm mehr yaz

lardan birisi Smi Efendi (1838-1912)
merhumun, ehzde Camii'nin sa ce
nah kaps stndeki

Estetik bir yaznn fotorafla b

yyp klmesi halinde az ok dei
iklik arzettiini gren baz hattatlar in
ce yazlar byten, kaln ve cel yazlar
klten pertev-szla baka baka tas
hih etmeyi tercih ve tavsiye ederler. Bu
sayede yaznn ince ve kaln eb'ada ka
dar deiebildii halde bile aslndaki
metanet ve gzelliin muhfaza edile
ceini sylerler. Fakat burada sanat
bakmndan kayda deer husslar var
dr. Bunlar tebrze zemin tekil ede
cek olan bir hdiseyi nceden kaydet
mek isteriz.

yazsdr (Resim: 242). Bunun asl

merhum mzehhip Bahaeddin Bey
(1866-1939)'de idi. Siyah kd zerine
be santim kalnlkta zrnkla ift izgi
hlinde yazlm ve izgilerin i ve d
kenarlar son derece itina ile tashih
olunmutur.* Bu ksm yazlara kalp
yazlarn tashihindeki usller tatbk
edilmekle berber, biraz da yazann ze
k ve mahretine taalluk eden ve keli

V- BR KRTK:

"Gazi Evrenos Bey Vakf" mte

vellisi Ressam Smi (Evrenosolu)
Bey
(1880-1953),
Hattat
Nazif

Resim: 242 ehzde Cmii'nin sa cenah kaps zerinde, Smi Efendi'nin hattyla Cel Sls
kitbe.

(*) stad Necmeddin Okyay (1883-1976)'dan iittiime gre, Smi Efendi bu Cel yazsn ift ka
lemle deil, tek kalemle det resmederek yazmtr. Onun tek kurun kalemle yazd bir baka Cel
Sls'e numune olarak ikinci kitapta yer alan (Resim: 199)'a baklabilir. U.D.

308
Bey(1846-1913)'le aralarnda geen u
hdiseyi anlatt. Smi Bey, bir gn Na
zif Bey'i evinde ziyarete gidiyor. Orada
merhum Smi Efendi'nin siyah kda
zrnkla yazm olduu Sls Celsi
" hadsini ihtiva eden bir yazsn grp hay
ran oluyor ve Nazif Bey'e "Ne gzel
yazm deil mi std" diyor. Nazif Bey
yanndan, Rkm(1757-1826)'n ayn
kalnlkta yazm, olduu bir yazsn
karp, ufaltc pertev-szla birlikte vere
rek "Bununla nce una bir bak, ne g
receksin?" diyor. O da bakyor, yaz S
ls kalemi kalnlna kadar klm
olduu halde hibir tarafnda bir clzlk
vey taknlk grmyor, hepsini de
tok ve metin yazlm bir Sls ayrn
da buluyor. Nazif Bey, bir de Smi
Efendi'nin yazsna bakmasn syl
yor; pertev-szla ona da bakyor. Elifle
ri clz ve bacakl gryor, bz harflerin
bunlarla hem-henk olmadn anl
yor. Bunun zerine Nazif Bey: "Grdn
m Rkm'n bykln, Smi Efen
di'ye yazlarn pertev-szla klterek
tashih etmesini ka defa syledim,
lkin mbarek adam aldrmad vesse
lm." diyor. Hikye burada bitiyor. Biz
bunun mevzumuza taalluk eden bir
noktasna tems edeceiz. Pertev-sz
la kld hlde hibir falso gster
meyen o yazy Rkm'n pertev-szla
klterek tashih etmi olduunu zan

netmiyoruz. Nazif Bey de Rkm'n

byle yapm olduunu anlatmak iste
miyor. Belki, Rkm'n bu kadar kuvvet
li ve gzel yazabilmi olduunu anlat
yor, bykln de bunda buluyor.
Binaenaleyh, eer Smi Efendi, Nazif
Bey'in tavsiyesine uyarak tashihlerini
pertav-szla yapm olsayd, yazlar
belki Rkm'n yazlar ayrnda gr
nebilirdi. Fakat, byle bir tashih, san'at
bakmndan bir naksa olurdu. Hner,
o byk yazy pertev-szun yardmna
dayanmadan Rkm gibi yazmaktr.
Beriki, koltuk denei ile yrmek gibi
dir. te, Smi Efendi'nin o tavsiyeye il
tifat etmemesinin asl sebebi, bu koltuk
deneine arz- hl etmeden Rkm gi
bi hareket etmek ve onun gibi yazmak
fikrinin hkim olmasdr. Nazif Bey gibi
yksek bir san'atkrn bu incelie vkf
olmadn sylemek istemiyoruz. O,
anlalyor ki, san'atn hkimiyetini ve
tekmln gzetmiyerek, yazlan bir
yaznn behemahl gzel olmasn he
def etmi ve buna vusl iin her imkn
dan faydalanmay mer ve lzmlu
grp o tavsiyede bulunmutur. Lkin
Smi Efendi'nin san'atta meleke bak
mndan daha ince dnm olduu
nu teslim etmek iktiz eder.*
Bir de u var ki, bir yaznn umm
henk bakmndan baz kelime ve harf
lerinde kaaide st durumlar olarak
biraz bykln vey kkln
uzunluk vey ksalk, incelik vey kaln-

(*) Ayni bahsin tamamlaycs olarak unu ilve etmeden geemiyeceiz. Nazif Bey'in Cel Sls
yazlarnda zaman zaman grlen bu ar tokluk, Mahmud Yazr merhumun pertev-sz ismiyle and
kk drbn istimlinden ileri gelmektedir. Batda tiyatro sahnesi gibi ksa mesfeler iin kullanlan bu
drbn, tersinden bakldnda kltr; Cel'yi Sls inceliinde gsterir. std Necmeddin Ok
yay'dan iittiime gre, Nazif Bey bununla da yetinmeyerek, Cel yazlarn inkograf olan ahbab Nazmi
Usta'ya fotorafla klttrp o haliyle clz grd harfleri tashihle kalnlatrrm. Bu yzden Cel
yazlar -hele yazy dolduran iretler-tabii olarak bakldnda ar dolgunluk gstermektedir.
Smi Efendi byle bir yola tevessl etmedii iin Cellerinde tb bir grn hkimdir.
Tavr farkna sahip her iki byk sanatkr da hayatlarn hsn-i hatta hizmetle geirmilerdir,
eserleri hl gzleri nurlandrmaktadr. U.D.

309
lk fark bulunmas bir zarret olur. Ya
znn kaln olmasndan dolay harf o ya
zya, o mevza, o ekil ve duruma mah
sus olmak zere tebrz ettirilmesi ge
reken bu kabl farklar, pertev-sz altn
da klterek vey bylterek tashih
ederken kaybetmek ok muhtemeldir.
Pertev-sz altnda gzel grnrken
tb durumu ile estetiini zay etmi
olarak karmza kmas dim d
nlmelidir. Bundan dolay, bnye b
yk vey kk olsun, tashih ederken
harflere tek tek bakarak deil, ayn za
manda umum durumu ve hengi de
nazara alarak ona gre tashih etmek
gerekir. Bu itibarla, pertev-szla tashi
he girimek, her yerde ve her yazda
msbet netice verir, zannedilmemeli
dir.
d- YAZI KOPYA ETMEK:
Bir yaznn aynen kopyasn al
mak, onu yazmak kadar zordur. Yaznn
inceliklerine vkf olmyanlar iin bu
zorluk bir kat daha artar ve ekseriy
menf netice verir. Bir yaznn hiz ol
duu bed karakterleri, canll, ve ve
hli muhfaza ederek kopyasn almak
bal bana bir san'at ve ihtisas ii olup
bilgi, anlay, dikkat kudret ve sabr is
ter. Bir sahife Nesih yazy ince kd
zerinde kalemle yazarak kopya etmek
bir dereceye kadar mmknse de, bu
tam kopya deil; kopya edenin ahsi
yetinden biraz da bireyler kartrarak
yazmas demektir. Onun iin, ince yaz
larn bizim kasdettiimiz mnda kop
yalarn almak mmkn deildir. n
k, bizim burada bahsetmek istedii
miz kopya, kaln vey cel, hakk vey
mecz yazlarn estetik kymetlerini
muhfaza ederek alnandr. Bunda
balca be ihtimal hatra gelir,:

I- Kopyas alnacak yaz, ya kt

zerindedir vey bu kt mukavva ve
emsli bir yere yaptrlmtr.
II- Bir zemin zerine siyah vey
renkli mrekkeple yazlm vey altun
la doldurulmutur.
III- Kuma zerine yazlm vey
doldurulmu vey ilenmi vey basl
mtr.
IV- Ta, ini, demir, tahta ve emsli
sert madde zerine dz vey yuvar
lak olarak kabartma halinde hkk olun
mutur.
V- Yhut, bu eyler zerine derin
liine oyulmak sreti ile vcuda getiril
mitir.
Birinci ve ikinci hlde, yaznn ze
rine btn inceliklerini gsterebilecek
kadar ince kopya kd konup, kenar
larndan ine vey tutkal ile tesbit ettik
ten sonra gyet ince kurun kalemi vey
tercihan tarama kalemiyle yaznn
bandan balayp kalem akn takip
ede ede, btn hussiyetlerini tebrz
ettire ettire izmelidir. Bu izgiler ufak
noktalar vey ksa ksa hatlar vey
muttasl ve mselsel izgi halinde ya
plabilir. izerken acele etmemek, ne
fesi kesmek, kendiliinden birey ilve
etmemeye dikkat etmek, kolayna ge
len yerlerden para para izmemek
lzmdr (Resim: 243).
Bu i bittikten sonra, alnan kop
yay bir mukavva zerine koyup tesbit
etmeksizin ve kvrlmasna meydan
vermeksizin tarama kalemiyle aslna
baka baka kontrol tashihinden geir
mek, przlerini dzeltmek, lzmu
halinde bir kda ineli kalbn kar
mak muvafk olur.
nc halde: Yukarki tarzda
kopya almak mmkn olduu gibi, ka
lnca bir kt, kuma altna konup ke
narlardan tesbit ettikten sonra yazy

310

Resim: 243 Rkm Efendi'nin bir Cel Sls kitbe kalbnn Smi Efendi tarafndan ii doldu
rulmak zere izilmi blm.

bozmayacak srette ince ineyle ke

narlarndan muntazaman inelemek
sreti ile (bu bahse baknz) kalb alnr.
Bundan da baka bir kada silkip iz
mek kaabildir.
Drdnc ve beinci halde: Yaz
y kaplyacak kadar yekpre vey par
a ktlar sngerle nemlendirip yaz
nn zerine kapatarak, zerinden el ile
bastra bastra kopyas alnr. Kuruduk
tan sonra kenarlarndan tarama kale
miyle, dikkat ve itina gstererek izilir.
Bunlarn al ile kalplarn almak ve
bunlar zerinden bilhare yukarki
trifler vehile kt zerine kopyalarn
alp izmek de mmkndr.

e- YAZI TAKLD ETMEK:

Yaznn kopyasn almak, onun
kolay yoldan bir nevi taklidini yapmak
demek ise de, bizim burada taklidden
maksadmz bu olmad gibi, sahte
krlk mansnda bir taklid de bahs
mevzu deildir.
Belki herhangi estetik bir yazya baka
baka onun ayn denecek kadar bir ben
zerini hibir hleye tevessl etmeden
yazmak maksud olup, estetik bakm
dan ayr bir kymet ifde eder. Nitekim
Mimar Sinan devrinde yetien ve e
kalemde Ykt-i Rm denilen ve yaz
nn yzn aartan* Ahmed Karahis-

(*) Ak ve kara kelimelerinin zd mnsndan faydalanlarak, Ahmed Karahisr(1469-1556) mer

hum iin, devrinde u beyit sylenilmitir:
"Hatt- hb ire beyaza karan kendzn
Yaznn Karahisr'dir aartan yzn."
Birinci msrda geen "kendzn" kelimesi, "kendi zn" kelimelerinin, vezin cb tahrife u
ram eklidir. U.D.

311
r'nin yazsn, mnevi evld Hasan e
lebi'den baka kimsenin taklid edeme
diini terceme-i hlinde okuyoruz (1).
Cel hocam mer Vasf Efendi'nin bira
deri, hattat ve neyzen Hac Emin Efendi
merhum da bu meyanda rahmet ve
sayg ile anlacak sanatkrlarmzdan
idi.* u kt'a onun deerini isbta
kfidir: (Resim: 244).
Taklid iinde bilhassa almak ik
tiz etmekle birlikte yazann buna ayr

ca kaabiliyeti bulunmas da arttr.

Taklid iin belirli bir usl olmamakla
berber,** lzm da yoktur. En do
rusu baka baka yazmaya almaktr.
Azn yapabilen, zamanla tam benzeri
ni de yapar da, ilerisine bile geer.
Taklid edilerek yazlm bir yaz,
yalnz bana bakld zaman taklid ol
duunu anlatmazsa da, asl ile muka
yese edildii zaman, (s. 140, g madde
sine baknz) baz farklar sezmek mm-

Resim: 244 Emin Efendi'nin evki Efendi'yi taklid ederek yazd Muhakkak- Nesih kt'a. evki
Efendi'nin kt'as iin birinci kitaptaki (Resim: 104)'e baknz.

(1) Hat ve Hatttn s. 84.

{*) Neyzen Emin Yazc (1883-1945), san'atn hakkyla takdir eden arkada Necmeddin Okyay
(1883-1976)'n tevikiyle, eyh Hamdullah, Hfz Osman, Mustafa Rkm, evki, hatt yaz vesi kendi
sine tamamen zd olan Mahmud Celaleddin gibi stdlarn Sls-Nesih hattyla yazdklar kt'alar, bir
fotoraf sadkatyle aynen taklid ederek meslekdalarn hayretler iinde brakmtr. 25 yl nce Emin
Efendi'nin metrktn incelediimde, taklid etmek istedii kt'alarn zerine "karamela kad" denilen
yar effaf kad koyarak, elini o hattatn ivesine altrdn, alana kadar bunu tekrrladn, eli kvma
gelince, hrli kada kendi slbunda bir eser verircesine rahatlkla yazdn ve sonunda hatt ince
tashihten geirdiini, grdm rneklerden anladm. U.D.
(**) Rahmetli Halim zyazc (1898-1964) Medreset'l-Hatttyn'de Hasan Rza Efendi (18491920)'den Sls-Nesih meketmee baladnda, katt- kalem (bkz. ikinci kitap, s. 170) bahsini anlatr
ken, Hasan Rza Efendi'nin yle sylediini Halim Efendi'den bizzat duymutum: "Bir yaz taklid edilir
ken kaleminin nasl kattedildii bilinmezse, aynen taklidi mmkn olmaz. Ancak ayn meyilde kattedil
mi bir kalemle yaz taklid olunabilir." U.D.

312
kndr. Bir de ayn zat tarafndan yazl
d halde baka baka imz tayan
yazlar da vardr. Taklid mi, sahtekrlk
eseri mi, ilk nazarda fark edilmez. Nite
kim Yakt'un terceme-i hlinde byle
bir garbe kaydedilmitir. Genliimde
karlatm dikkate deer bir hdise
yi de buraya kaydetmeden geemiye
ceim:
Ebr kd yapma bahsinde ken
disinden bahsettiim mzehhib Safvet
Efendi'nin Bayezid'deki dkknna
mtdm olduu zere yine bir gn git
tiimde, biri mer Vasfi, dieri Hulsi
imzlarn tayan zrnkla yazlm Cel
Ta'lk ve "Y Hz. Hsmddin-i Uki"
ibresini muhtev iki levha grdm.
Yazlarn ayn, imzlarn baka oluu
dikkatimi ekti. Yaz ve tashih tarz ho
cam mer Vasfi Efendi'nin yazsn an
dryordu. Fakat, imz ayrl bu gr
m bulandrd ve merkm artrd,
Saffet Efendi'den keyfiyeti sordum.
"Ayn yazy ikisinden de istemiler,
Hulsi Efendi rahatsz bulunduu iin
mer Efendi'ye 'Sen yaz da imzsn
atver' demi." dedi. kisi de hocam ol
duu iin birer vesle ile sorduumda,
mer Efendi "Hulsi Efendi bize timad
etti, mahzur grmedim" dedi. Hulsi
Efendi de "mer Efendiye itimadm
vardr, mahzur grmedim" deyince,
her iki san'atkrn birbiri hakknda g
yben ayn kelimeleri kullanm olma
lar beni gnlerce dndrd; sevgi
ve saygm bir kat daha artt, Allah ikisi
ne de gan gan rahmet eylesin.
2- MECZ YAZILARIN YAPILII:
a- YAZI BYTME USULLER:
Cel yaz yazmak essen zordur.
Kalem kalnl arttka bu zorluk da ar

tar. Hele Sls ve Ta'lk celileri ve bun

larn msenn ekilleri ayr birer ekol
tekil edecek kadar san'atta huss bir
ehemmiyet ve mevk almlardr. Bil
hassa stanbul'un fethinden sonra git
tike yaylan bir seyir alm ve Osmanl
hattatlarnn elinde her biri ayr bir es
tetik kymet hline gelmitir. Bu sebeb
le her Cel yaznn kendisine mahsus
bir takm usl ve kaaideleri de vaz'
olunmutur.
Kalemle
yazlmalar
mmkn olmyacak kadar kalnlama
s gereken Cel yaznn en byk rne
ini Byk Ayasofya mbedindek Ci
har-yr levhalarnda grrz (Resim:
245). Kadasker Mustafa zzet Efendi
merhumun mahreti eseri olan bu ya
zlardan daha irisinin hat tarihinde yer
alm olduu bizim mlmumuz deil
dir. Bunlarn herbiri bir san'at bidesi
dir (Yazlarn mevk ve mazmunla
mnasebetleri bahsinde zahlar gele
cektir). Mimarlkta Ayasofya ile Sley
maniye'nin mevkleri ne ise, bu yazlar
da hat san'atnda ve bilhassa Cel eko
lnde yledir. Kalnlklar 37,5 santim
olan ve bu kalnlkta bir kalemle yazma
ya imkn olmayan bu yazlara kalemle
yazlm gibi gereken estetik hviyeti
salayabilmek, cidden merkla ince
lenmee deer bir mes'eledir. nk
yksek bir kudret ve teknie muhta
olan bu levhalara, bir de kalemsiz yaz
mak kazyyesi inzimam edince hayret
etmemek elden gelmez. Mecaz yaz
lardan olmasna ramen byle demek
ve hayret etmek, iin 'caz noktasn
ifde etmiyeceine gre, bunlarn na
sl yazldklarn vey yapldklarn an
latmak iin yaz bytme usllerinden
bahsetmeyi gerekli buluyoruz. Bu
usllerin en mehru ve kolay satran
yhut murabbat usldr. Son za
manlarda fotorafla ve aks-i hayal

314
sreti ile de yaz bytme imkn elde
edilmitir.
1- Murabbat (Satran) Usl:
Yazlmas matlb olan mevz beyaz
kda mrekkeple yhut siyah kda
zrnkla kk kt'ada yazlp tashih edi
lir. Levha olacakm gibi mkemmel
bir hle getirildikten sonra zerine (Re
sim: 246)'da grld zere msvi
eb'adda kk ve muntazam murabba'(kare)lar izilir. Sa ve alt kenarla
rndaki murabba'lara resimde grl
d gibi sra numaras konur.

Sonra, yaznn byyp de levha

olarak bulunaca mevkie gre olan
eb'd bir kda tesbit olunur. Bu
kd zerine (Resim: 247)'de grl
d gibi kk kddaki murab
ba'lar adedince murabba'lar resmedi
lir. Byk murabba'larn kklerin
ka misli olduu llr. Aradaki nis
bet ne ise, asl yaz da o nisbette by
yecek demektir.
Sonra byk murabba'lar ya tek
bir kda yhud drt, sekiz vey onalt
ufak para hlinde mteaddid kdla

Resim: 246 ve 247 Kk yaznn murabba uslyle bytlmesi.

313

Resim: 245 Ayasofya Camii'ne Mustafa zzet Efendi tarafndan nce kk olarak yazlp son
ra murabbat uslyle byltlen Cel Sls cmi levhalarndan biri (Altnda istifli imzs da grl
mektedir).

316
mak ve inenin ucunda kalmas muh
temel paralar almaktr.
Bir yaznn, kalnlna, inceliine,
tekrr kullanlp kullanlmayacana
alnacak kopyann muvakkat ve dim
olmasna, yaznn ince vey kaba tas
hih edilmi bulunmasna ve daha bz
lzm ve maksada gre sk vey sey
rek, kaln vey ince ine vurmak icabe
der. Bunlardan herbirisi de trl ya
plabilir:

Resim: 248 neleme leti.

ne tutturulur.* Tahta vey mukavva

ile alttaki kd arasna da bir bez rt
lr. Bunun faydas, tahta vey mukav
vadan vey kdlardan ineleme sra
snda kopabilecek kk kd zerrele
rinin deliklere tklp kalmasna mni ol

I- ne: inenin ucu, yaznn ke

narna dik olarak yle saplanmaldr ki,
deliin d kenarlar yaznn kenarna
dayanm ve onu tamam olsun. Bu
sretle yaznn tekmil i ve d kenarlar
ineden geirilir. Bunda yaznn kalnl
ile ineli kalbn kalnl msvi olur.
Makbul olan budur (Resim: 249).
II- D ne: Bunda evvelkinin ak
sine olarak ine, yaznn kenarlar d
na temas etmek zere saplanr. Bunda
kalp, asl yazdan ine delii kadar her
tarafndan kalnlam olur. Bu sebeb
le, pek makbul deildir.
III- Blme ne: Buna Orta ne
de denilir/Bunda inenin ucu yaznn
kenarna yle saplanmaldr ki, deliin
yars yaznn dnda, yars iinde kal
maldr. Bu tarzda ineleme hem zor
hem de hatal olur. Pek ince ilerde kul
lanldndan ok dikkat sarfn mucip
olur. Cel yazlar iin birincisi hem ko
lay, hem kfi, hem de isbetli olduun
dan dierlerine mreccahdr.**

(*) neleme ileminden sonra, yaznn aslnn bulunduu stteki kada st kalp, alta konan ve
sadece ine delikleri grlen kadlara da alt kalp denilir. st kalp silkme iinde kullanlrsa kirlenir.
Bu maksadla alt kalb kullanmal, st kalpta ine deliklerinin durumuna baklmaldr. U.D.
(**) eid inelemenin, bu yolla yaz hazrlayacak kimseleri en ok yanltan tarz Blme ine
dir. nk, ister kam kalem, ister tarama ucu, ister fra kullanlsn; bu letler, silkmede kullanlan k
mr vey tebeir tozlarna taklarak almay ok zorlatrr. lk iki tarzn, biraz da hattatlarn alkanlk
larna bal olarak benimsendii grlr. Bilhassa zer-endd (srme altn) yaplacak olan yazlarda,
ne - tebeir tozlar altn srlen shada kalaca iin - mahzurludur. Yeri gelmiken std Necmeddin
Okyay'dan 1956'da dinlediim u hdiseyi kaydedeyim: Smi Efendi merhum Cel yazlarn iten ine-

315
ra resm olunur. Bu paralar birbirlerine
yaptrlarak yekpre hale getirilir. Bu
nun da sa ve alt murabba'lar kk
teki gibi numaralanr.
Sonra kk murabba'lara bak
lr, yaz bunlarn neresinden geiyorsa
byk kddaki isbet ettii murab
ba'lar zerinde yerleri kurun kalemi
ile hafife iret olunur ve bylece tek
mil yaz resm edilir:
Sonra, klten drbnle baka
baka, asl ile kontrol ede ede, gereken
tashihler yaplr. Eer bu yoksa, gz ka
rar ile uzaktan kontrol ederek dzelti
lir. Sonra inelenip kalp haline getiri
lir.
2- Fotoraf Usl: Levha olacak
yaz kk kt'ada yazlp fotoraf fil
me alnr ve agrandizman (bytme)
makinasnda istenilen byklkte yek
pre vey para para kopyas yaplr.
Paralar birbirine yaptrlarak inele
nip kalba alnr. Murabbat uslne
nisbetle daha kolay olan bu uslde dik
katle nazara alnacak en mhim cihet
yaznn her taraf ayn nisbette bytl
m olmasdr. nk ufak bir aksaklk
bykte fazlalar ve yaz bozulur.*
3- Aks- Hayal Usl: Yaz bir
cam vey effaf ince bir kt zerine
yazlr, duvara vey bir tablo zerine
byk bir kt gerilir. Karanlk odada
yazl cam vey kd nne elektrik zi
ys aks ettirilir. Yaznn glgesi by
m olarak gerili kt zerinde belirir.
Cam ileri geri getirilmek sreti ile re
sim, istenen kalnla getirilir.** Sonra
bunun kenarlarndan kurun kalemle

izerek kda tesbit olunur. Bunun

zerinde gereken kontrol tashhi yap
lr ve inelenip kalb alnr.

b- YAZI NELEME USL:

Kaln ve Cel yazlar ineleyerek
kalplarn almak ve bunlardan baka
yere silkerek doldurmak vey tekrr
yazmak bir kolaylktr. Fakat, dorudan
doruya yalnz ine ile yaz kenarlarn
muntazam bir srette inelemek
mmkn olmadndan pergel inesi
gibi mden bir sapa taklm vey ka
lem kalnlnda bir aaca, bir santim
kalana kadar ucu darda kalmak sreti ile
saplanm ince ulu ine kullanlr.
Baz tabelclar, ufak saat ark gibi in
ce ve mteaddid dili tekerlek gibi mih
veri zerinde dnen, mden vey
aa bir sapa rabtedilmi ark kullanr
larsa da, bununla yaznn estetik
hussiyetlerini tamamiyle muhfaza
ederek inelemek mmkn olmayp,
hattatlar ve mzehhipler saplama ineyi
tercih ve tavsiye edegelmilerdir
(Resim: 248).
nenin ucunu krlmaktan koru
mak ve rahata inelemek iin budak
sz hlamur aacndan tesviyelenmi
takriben 100 x 50 santimetre eb'adnda
bir ine tahtas vey mukavva bulun
durmak lzmdr. nelenecek yaznn
altna sert hamurlu ve dayankl bir vey
birka kd koyup, iki kd ke ve
kenarlardan zamk vey ine ile birbiri-

(*) Eer objektif kaliteli deilse, ne kadar dikkat edilirse edilsin, kenarlarda bir bozulma ve grn
t sapmas (distorsiyon) olacandan, bu usl ok defa iyi netice vermez. Ayrca, kullanlan filmin
eb'dna uygun odak (fokus) akl bulunan bir agrandizr lzmdr. U.D.
(**) imdilerde, bu anlatlan usl daha dzgn bir teknikle gerekletiren ve Antiskop denilen
kl optik cihazlar vardr. U.D.

318

Resim: 249 Kalptan silkelenmi Turake Hakk Bey'e id Cel Sls bir yazda kmr tozu iz
lerinin grn.

317
Sk ve seyrek ine demitik, bun
lar yle ayrt etmek mmkndr.
ne kda saplanrken iki delik arasna
nc bir ine saplamak kaabil ol
mazsa buna sk ine, aralkl olursa,
buna da seyrek ne ad verilir.
Eer delikler gyet kk ise bu
na ince ine, irice ise buna da kaln ine
tabir olunur. nce ve sk ine ince iler
de, kaln ve seyrek ine kaba ve acele
ilerde kullanlr.
Kullanlacak ine pasl ve ucu kt
olmamaldr. Kda dim dikine sap
lamaldr. Ucunu, ineleme srasnda
baa srmek sreti ile arasra yala
mal, daha iyisi yannda kuru sabun bu
lundurarak ona batrp karmaldr.
Kda kolay girer; ucu bozulmaz, yaz
y da zedelemez.
c- SLKME, ZME VE DOLDUR
MA:
nelenerek kalb, yni kopyas
alnm yazlar, bu kalptan istenilen ye
re silkmek, izmek ve doldurmak sreti
ile oaltlabilir. Yhut silkip tekrr ka
lemle yazmak sreti ile daha shhatli
orijinal eser vermek mmkn olur. An
cak izme ve doldurma sreti ile vcu
da getirilen yaz artk mecz yazlar
dan saylrsa da, izme ve doldurma da
hattatn eseri ise, bu orijinal bir yaz sa
ylabilir. Fakat, baka elin ve san'atn

rol inzimm etmi bulunursa, bu bir

bakma yine orijinal saylabilirse de, as
lna nisbetle mecz yazlardan olmas
san'at bakmndan daha doru olur. Bu
hussta Hat san'atnn dier san'at
larla mnasebeti bahsinde gereken
izahlar verilmi olduundan biz asl ko
numuza devm edelim.
Kalp yaznn silkilecei yer siyah
vey koyu renk ise tebeir, (Resim:
250) beyaz vey ak renk ise kmr
tozu bir uha zerine srlr. Veya bir
tlbent iine kn edilir. Kalp, silkilecek
yere konur. Drt kesinden ve kenarla
rndan tesbit edildikten sonra o uha vey
kn bu kalp zerine srldke toz
lar deliklerden geerek kopya alta kar.
Kalp saa sola oynatlmadan kaldrlr.
in teknik icabna gre tarama kalemi
vey fra ile izilir.
u var ki, izerken:
1- ineli kalplarda izgi yaznn
d kenarna dayanmak ve toz zerreleri
iinde kalmak,
2- D inede izgi, yaznn i ke
narna dayanmak ve zerreler izginin
dnda kalmak,
3- Blme inede, izgi, toz zerrele
rini ortadan blmek, yars, ite yars
dta kalmak sreti ile gyet ince ve
keskin izgi halinde ar ar izilmek
icabeder. Altn ilerinde doldurmay ve
tashhi muhakkak fra ile yapmaldr.

lermi. Fakat bir yazsn yazdktan sonra, inelenip zer-endd yaplmak zere mzehhib Bahaddin
Efendi (1866-1939)'ye vermi. Bahaddin Efendi, yazy altnla ve frayla izerken tebeir tozlarnn d
ardan grnmesini mnsip bulduundan dtan inelemeyi tercih edermi. nelemeyi bitirdikten
sonra Smi Efendi'ye gsterince, yapldnda yazsnn kalnlap iecei endiesine kaplan std
"Eyvah! Keke kendim ineleseydim" diyerek hayflanm. Bir mddet sonra Bahaddin Efendi yazy
kendi uslnde fevkalde yapp bitirince, dkknnn nndeki cmekna koymu. Zaten, her geiin
de sabrszlkla cmekna bakan Smi Efendi, bir/sabah, eserinin hi bozulmadan tamamlandn g
rnce, Baha Efendi'ye kendine has syleyi tarzyla defa "Ulan aferim!," demi. (Smi Efendi bu iki
kelimeyi birleik olarak ve "ferin"in 'sn ksa, sondaki n harfini de m eklinde telffuz edermi).
Kendilerine mlk olduum Necmeddin Okyay (1883-1976), Mcid Ayral (1891-1961), Halim 2yazc (1898-1964) ve Hmid Ayta (1891 -1982) merhumlar dtan inelemeyi benimsemilerdi. U.D.

320
3- YAZMANIN ARTSTK ZAH
I- ESTETK BR YAZININ DOU
U:
a- Yaznn Tohumu:
Estetik yaznn, maddi hendese
iinde yer alm rhu, bir hendesenin
ifdesi olduu muhtelif yerlerde arz
edilmiti. Yazma iinin artistik zh ile
samim alkas bulunan bu iki hende
senin birbiri iinde nasl doduklarn
san'at teknii bakmndan iyi anlamak
gerektii cihetle, bu hussu bir iki mi
sl ile tebrz ettirmee alacaz.
Kda cedvelle muntazam bir
murabba'(kare), yanna da pergelle bir
dire izelim ve ne yaptmz batan
sona kadar bir inceliyelim.
nce kafamzda murabba' ve di
re mefhumlar, sonra bunlarn zihni
mizde vey hayalimizde izleri vey
sretleri ve bu sretlerin birok ekille
ri vardr. Biz bunlar hislerimizle ve e
it eit tecrbelerle uradan buradan
anlyarak vey anlamyarak kazanm,
hfzamza ml etmiizdir. Murabba'n
cedvelle vey cedvelsiz, direnin per
gelle vey pergelsiz izildiklerini de
grm ve bellemiizdir. Bu kazanla
rmz bize sonraki herhangi bir izme
mizde rehberlik yapmaa kifyet eder
de, ne zaman istersek cedvel ve pergel
yardm ile zihnimizdeki o sret ve e
killerin aynn vey benzerlerini hl ve
makaama uygun olarak izebiliriz. Bu
izdiklerimiz cedvel ve pergele daya
narak izildikleri iin muntazam olur
lar. Bu, u demektir ki; elimden kan
hareketler nce serbest iken izme s
rasnda bu letlere istinad ettiim iin,
letler bu hareketlerden kendi kaabili
yetlerine uyduu kadarn kabullenip,

fazlasn ve benden gelen rh karakter

lerin izlerini dar atarlar. Her biri ken
dine mahsus intizm resme vsta k
larlar. Bu muntazam ekiller houmuza
da giderler.
Bu ekilleri izmede melekem art
tka cedvel vey pergele istinad et
meksizin, hem de gyet muntazam ola
rak izebilir bir hle gelirim. nk, cet
velin doru, pergelin yuvarlak ve mun
tazam izmedeki rolleri mmrese ve
meleke ile elimin, yni benim bir hlim
olmu, o letlerin saladklar madd
hendesedeki intizam ve drstlk ir
de kudretimin tasarrufu altna girmi
ve ben sanki bir nevi' cedvel ve pergel
olmu bulunduumdan, izerken ata
caklar kendim atar, braklacaklar ken
dim brakrm. Demek oluyor ki letler
le izilenlerdeki intizaml hendese, iz
me bakmndan mnhasran bana, inti
zam bakmndan mnhasran letlere
dayand halde, letsiz izdiim za
man izmede intizam da mnhasran
bana istinad eder. Ancak ben izerken
rh karakterlerimin izlerini, o e
killerin intizam lehine kendim ifn et
mi olurum da, onlar madd hendese
iine sokmam.
Bir de u misle bakalm: u k
da cetvelle yine muntazam ve ufak'bir
murabba' izelim ve iini dolduralm
yanna da kalemle bir
nokta yazalm
. Evvelkinde bir sertlik, in
tizam, ikincide intizamdan baka bir
hareket ve ifde grrz. Evvelkinde
rh karektere dellet eden bir iz g
rnmedii hlde, ikincide nokta madd

319

Resim: 250 Kalptan siyah zemine tebeir srlm uha yardmyla geirilmi, Nazif Bey (18461913)'e id Cel Sls istifin bir blm.

321
bir hendese ifde ettikden baka, en az
uyuyan bir beden hlini ifde eden rh
hendeseden hafif bir iz sezilmektedir.
Evvelkisi dim muttarid olduundan
hendese letleri ile lmek mmkn
dr. Fakat ikinciyi tpatp lmemiz
mmkn olmaz. nk her tahavvlde
baka bir ifde tar:

usl ve kaaideleri doar. Lkin nasl

doar? Bu hussta kalemi tahrikte
ess olan ve btn yazlarda hkim bu
lunan terkib ve tahlil mebde'leri'nin
bilinmesine ve tatbik olunmasna ihti
ya vardr. Binaenaleyh sz bu meb
de'lere nakledelim.
b- Terkib ve Tahlil Mebde'leri:

gibi. Bu ifde ruh gibi maddede yer al

d halde, madd llere smayan
ve yalnz ruhla sezilen bir karakter arz
eder.
te, gzel bir yaznn douu, yaz
terkbinin ilk unsuru, artistik yazmann
sklet merkezi byle rh hendeseyi h
mil her an bir hareket ve ifde tayan
bir noktadr (Manev henk bahsine
baknz). Bu nokta, yaz bnyesini tekl
eden bir huceyre gibi mlhaza oluna
bilir. Bu tibarla, noktaya "yaznn tohu
mu" demek yerinde olur. Bu tohum,
san'atkr rhunun bedat gnei ve
harreti, meleke suyu ile nev nem
bularak, yaz nev'inin metod topraklar
altnda kalemle tahrik edilerek evrile
evrile, rh hendeseyle gd ala ala, in
ceden inceye dokuna dokuna yaz bn
yesi taazzuv ve inkif eder. Madd
hendese onun bnye malzemesi vey
iskeleti yerinde kalr. Rh hendese de
rhu ve can menzilesindedir. Fakat bu
taazzuv rastgele olmayp, henk kanu
nu altnda intizam ve drstlk ifde
eden ve vahdetli bir hviyet sreti
hlinde bedi bir realite olarak tezhr
etmi bulunmaldr. Bundan da mevzn
kalemlerin terkip metodlari; yazma

Bu san'atta en essl roln el ve

kaleme taalluk ettii phesiz olmakla
berber, bunlar hareket ve faaliyetle
rinde bilgili bir melekenin sevk ve id
resine tbi' olmadka, ll, yani g
zel bir yaz vermekten cizdirler. Binae
naleyh, btn iin sklet merkezi yazan
dadr. Eer yazan harekete nasl ve ne
reden balyacan (hareket meb
de'ini), kalemi nereye ve nasl gtre
ceini (hareket shasn), hareketi nasl
ve nerede bitireceini (hareket gyesi
ni) bilmesse msbet bir i de gremez.
I- Hareket Mebde'i: Bir yaznn
domas iin, nce buna tohum olacak
noktann yazlacak yaz nev'ine gre
olan hareket mebde'ini bilmek arttr.
Bu mebde' her yazda ummiyetle
noktadan balar ve her yaznn noktas
dierinden az ok farkl bir hussiyet
arz eder. Bu hussiyetin san'at teknii
bakmndan ehemmiyeti byktr. Ni
tekim, bu san'atn stdlar mek ya
zarlarken, yaz tlim ederlerken, yeni
bir kalem yonttuklar zaman, yazmaya
balamadan nce satr bana vey
baka bir kda noktalar atarlar. Bu, ilk
bakta kalem aznn matlub yazy
yazmaya elverili olup olmadn bir
deneme, kalemin hamln gidererek
yazmaya altrma gibi telkk olunabi
lirse de, dorusu, eldeki kalemle, yaz
lacak yaznn hareket mebde'i arasnda
bir uygunluk salam olarak ie bala-

322
mak iindir. nk kalemin, o ha
rekete mebde' olacak noktay karma
ya msid olup olmadn tecrbe et
meden harekete geildii takdirde, l
l bir yazya lzm olan karakterleri
ibraza msid bir terkib yaplamaz.
Onun iin, Ykt ile bn Bevvab'n - Ka
lem kesme bahsinde getii zere (s.
170) - kalem azndaki srlarn aciblik
lerini f etmee imkn olmadn
sylemeleri de daha ziyde bu ehem
miyetli noktaya nazarlar ekmek iin
dir. nk kesimi baka, kda konu
u baka olan bir kalemin hareketlerin
den doacak izleri baka bir kalemde,
koyuta ve hareketlerde bulmayz.
Bunlar, daha balangta ayrlanma
dka, el ve kaleme belirli bir hareket
mebde'i salamadka, denildii gibi,
yazan bir takm srlarn acb tesirleri
arasnda bocalar kalr.
Hsl, kalem aznn yazlacak ya
z nev'inn terkib metoduna gre ayr
lanarak konmas ve bunun nce bir
nokta zerinde tatbik edilerek ie ba
lanmas, o yaz nev'inin hareket meb
de'ini tesbit demek olup, bundan sonra
kalem artk bu plna gre hareket etti
rilecek ve sona erecektir. Harfler, keli
meler, satrlar, harekeler ve ss iret
leri kmilen o mebde'e gre ayrlana
rak yazlacak, dizilecek, bnyeletirile
cektir. Notadaki anahtar ne ise, yazda
hareket mebde'i olan nokta da odur.
Bir kalem, hareket mebde'inden ie
balaynca, az ok bir mesfe kat' ede
cek, bunun iin de bir menzilden dier
bir menzile gemek zorunda kalacaktr
ki, bundan da ikinci mebde' kar. (Ha
reket mebde'inin misli iin, biraz son
ra tahlil zah ksmnda sz gelecektir)
II- Hareket Shas: Kalemin ha
reket mebde'inden tibren yryp

gidecei yerdir. Bu sha, yerine gre

ksa vey uzun olabileceine gre, bir
den fazla harekete ihtiya gsterebilir.
u var ki, bir hareketten dierine gei,
kesik kesik vey kesmeden yer ve isti
kamet deitirmek sreti ile olabilir. Bu
sebeble, hareket shasnn her zaman
bir menzilde ve bir hareketle bitmesi
zarr deildir. Yaz nev'ine, harfin bu
nev'e gre alaca bnyev vaziyete ve
hareketin bununla mtensib derece
ve istikaametine, ar vey seri' yazl
na gre mteaddid menzilli olabilir.
El, kalemi ve noktasn bu istasyonlar
da evire evire, klktan kla soka so
ka, cereynlar arasnda sretten srete
aktara aktara yrtrken, hem kale
min hareketini idre eder, hem de kale
mi gelecek harekete hazrlamak zorun
da kalr. Hem de herbirini hareket meb
de'indeki, meyle tevfk ettirmeye ve
mahfuz tutmaya alr. Bylece gide
gide bir sonuca varmay gzetir, bun
dan da nc mebde' kar (Hareket
shasnn misli iin de biraz sonra sz
gelecektir).
III- Hareket Gyesi: Her hareke
tin bir balangc olduu gibi, bir de so
nu olmak zarrdir. Bu son ya nceden
dnlm vey dnlmemitir.
Dnlmemise sarfedilen hareket
gyesiz demektir. Yni, o hareketin ne
sretle bitecei mehuldr. Dnl
mse, bu son, o hareket iin bir gye
olur. Onun iin, "gye mebde'de gizli
dir" derler. Bu gye, bir harfin parala
rnda ve btnnde dnlebilir.
Gere kelimelerde vey bir mevzu ih
tiva eden zengin bir btnde de gye
mlhaza olunur. Lkin bu gyelerin
huslleri, harfin huslne mtevakkf
olduundan, burada daha nce harfe
ait gye bahs mevzu olur. Dierleri
buna tefri' olunur.

323
IV- Bu Mebde'in Tahlil zh:
Bu mebde'lerin bir misl zerinde tah
lilini yapmak iin sls yaz nev'i ze
rinde tatbk edelim ve noktasndan
balyalm.
1-2. hareket mebde'i, 3-4
hareket gyesi, bu iki had arasndaki
para da hareket shasdr. Kalemin
hareket mebde'inde meyli
'ne ise, hareket gyesinin
meyli de odur. Hareket
shasnn meyli ise hareket meb
de'inin

mak iin hareket shasnn iki yerinde,

yni 3 ve 4'de mola verilmitir. Hareket
mebde'inden yryen kalem, 3 nokta
snda hareketini bitirmi, buradan ha
reket mebde'indeki meyille, ikinci ha
rekete geerek bunu 4'de sona erdir
mi, buradan yine hareket mebde'in
deki meyille nc hareketi yaparak,
2'de asl gyeye ermi ve hareket meb
de'indeki meyli de mahfuz tutmutur.
Harfi, byle paraya ayrarak
yazmak, Sls kaleminin trifi olan "al
tda drt behresi musattah, iki behresi
mdevver olmak" metodunun tatbiki
ni gstermeye mtuf olup, birinci para

Sls'n hareket meb-

de'i olan
noktasna tekaabl eder.

iki mislidir ki, bylece

nokta sls ve slsan (te bir ve
te iki) nisbetini ve meylini ifde eder.
te byle olan nokta, Sls kaleminin
ve dolaysyle Sls hattnn hareket
mebde'i olup Sls kaleminin trifi de
bundan istihr olunmutur.
imdi bu mebde'den hareket
edip, b harfini Slsle yazalm:
1

1 ile gsterilen

kalem konuu hareket

mebde'idir. Buradan 2'ye kadar olan
ksm, hareket shasdr. Ve 2 ksmn
daki son
para da hareket gyesi
dir ve hareket mebde'inin ayndr.
Meyli de msvidir. Bu gyeye vsl ol-

kinci para:
noktann

ile

ifde olunan slsn nisbetine mu

dildir. nc para da
yine noktann
ile ifde olunan sls nisbetine tekaa
bl eder. Yani te iki ve te bir nokta
ya nisbetle neyi ifde ederse, altda iki
de harfe nisbetle onu gsterir.
Bu paradan herbirine ayr ay
r bakalm. Herbirinde kalem daha ufak
er hareketle yrm ve her
mebde' bunlarda da rollerini oynam
lardr. yle ki, herbirindeki hareket
mebde'leri ve gyeleri ve meyilleri bir
birinin ayndr. Binaenaleyh, harf hak
katte birer nokta ifde eden alt behre
ile, bir noktalk hareket mebdeinden
teekkl etmitir; her noktann meyli

324
ve harfin ummdurumunun meyli ha
reket mebde'i'nin meyline denktir. Ni
tekim b'nn anak meyilleri toplanrsa
noktann meyline
msv olduu grlr ve harfin tlimi
yukarki zahlara tevfikan u olur:

V- Baz Neticeler: Yukarki tahll

izahlarmzdan u umm prensipler
kar:
1- Btn ll yazlarda kalem,
hareket gyesinde ya vah ve ns u
larla birlikte vey yalnz vah ula
nihyet bulur. Yalnz ns ula nihyete
ermek yoktur. Mesel

evvelkine izhr, ikinciye ihf denir. Fa

kat bu izhr ve ihf yalnz gyeye mn
hasr deildir. Hareket mebde'inde,
hareket shasnda olabilir.

meyillerde bile hareket mebdeine ve

gyesine aykr bir meyil de buluna
maz.
3- Hareket mebdei hangi kayd ve
art altnda balam ise, noktasnda
ve buna tebe'an harf, kelime ve bir b
tnn huslnde ve meyillerde de ayn
kayd ve artn tatbk cb eder. Hare
ket gyelerinin en son haddi ister ihf,
ister izhr ile olsun, hareket mebde'le
rine msv ve muvz olmak arttr.

mislinde btn bunlar yer almtr.

Artk, bu prensipler dnda yr
yen kalemle yazlacak bir harf, miyrn
dan az ok inhirf etmi olacandan,
tensb ve tenzur bakmndan bir hr
palanma gze batar. Nazar, olan bu
prensiplerin tatbikatta gerei gibi ba
arlamam olmas hlinde, hat ve
kusuru artk yazanda ve yaznda ara
mak lzm gelmekle berber, her pren
sibin yannda san'at ve ibd' icb olan
baz istisnlarn ve fevkaldeliklerin
yer alm bulunabilecei de unutulma
maldr. (Kaaide st Durumlar bah
sine baknz.)
c- TERKB METOTLARI:

2- Mevzun bir yazda, hareket

mebdeine murz hibir hareket meb
de'i olamyaca gibi, birer noktalk

Her mevzn kalemin, dier bir if

de, her ll estetik yaznn artistik bir
srette yazlmasn kolaylatran ken
dine mahsus bir terkib metodu vardr.
Her kalemin trifi, onun lsn ifde
eder. Bu l, o kalemin hareket hattn
ve yaznn terkib metodunu gsterir.
Bu tibarla, ne kadar ll yaz varsa
herbirinin hareket hattn gsteren bir
trifi, yani terkib metodu olmak lzm

325
gelir. Ancak, mevzn kalemlerin ou
zamanla kaybolmu, ekilleri gibi me
todlar da zamanmza kadar intikal et
memi bulunduundan, bunlar hakkn
da bir ey sylemeye imkn ve salhi
yet gremiyoruz. Bununla berber,
hepsinin mihrkn tekil ettii syle
nen ve hutt- mevzne-i asliye nm
verilen aklm- stte (alt kaleminin ve
Ta'lk' de ilve ederek heft kalem (ye
di kalem)'in kitabmzn birinci ksmn
da kaydettiimiz triflerini ele alarak,
bunlarn terkib metodu olmalar, artis
tik hussiyetleri ve estetikle alkal ci
hetleri zerinde durmak lzmlu oldu
u kadar, ileride gelecek etin mevz
lar anlamamza da faydaldr.
I- SLS KALEM: Bu kalem, ta
yukarlarda "Drt behresi musattah, iki
behresi mdevver olmaktr" diye trif
olunmu ve behrenin ne demek oldu
u da aklanm, terkib ve tahlil meb
de'lerinin zah srasnda ufak bir tatbk
misli de verilmiti. Bu trif, "Altda
drd dzms ve altda ikisi yuvarla
ms olmak" yhut "te ikisi dz,
te biri yuvarlak" yhut "Sls ve sl
sn nisbeti" yhut "tebir ve te iki
meyilli" diye de sylenir ki, hepsi de
Sls'n terkib metodunu ifde eder.
Sls'n hareket mebde'i olarak
tesbit edilen
noktasna dikkat edilirse
tam dz bir murabba' deil, te bir ve
te iki nisbetinde meyillidir ki, bu me
yiller ufak noktalarla gsterilmitir. Ka
lem, bandan sonuna kadar bu ha
reket ve te bir meyil ess zerine
yrr. Ayn metodun cb olarak bal
harfler

grld vehile, hep msellesi olur

ve bu msellesler te bir ve te iki
nisbetini muhfaza ederler. Ma'kl'de
olduu gibi, murabba' bir ba yoktur.
Mesel Ma'kl "mim"i:
ve "vav"
murabba7 ve mustatilimsi'dir. Kf
"mim"i:

"vav"

'nn

balar msellesi ve mtesvdir. Yni

kalemin hareketi birbirine denktir.
Sls'te ise, grld zere te bir
ve te iki nisbeti ile msellesidir. Harf
gzlerinin beyazl da ayn nisbette
dir.
Bu nisbetin daha ak bir mislini
Sls b'snn hareketlerinde grrz:
de kalem, Sls'n trifi
uyarnca alt noktalk bir mesfe kat'
ederken, drt noktadan sonra sola d
n iki nokta olur ki altda iki nisbetin
dedir. Bu da sls, yni te bir nisbeti
demektir. Drt nokta da buna nisbetle
slsn, yni te iki olur ki, Sls'n
noktasnda hareket mebde'i olarak
tesbit edilen sls ve slsn nisbetini
ifdeden baka birey deildir. Her
meyil, Sls'te byle te bir mikys
zerinde cereyn eder ve paylar (par
alar) dim sls ve slsn nisbetini
muhfaza eyler. Btn anaklar, kpler
de bu minvl zeredir.
Burada bir hussa temas etmek
lzmdr. Sls'n hareket mebde'i ola
rak tesbit edilen ve yukardaki trifleri
veren noktas taayyn ettikten sonra,
bundan evvel elif terkib edilmi ve di
er harfler bundan istinbat olunmu
bulunduu cihetle, u kaydettiimiz b

326
harfi zh essen elife mteferri'dir.
Binaenaleyh burada evvel, noktadan
elif'in nasl terkb edilmi olduunu
grmek daha ilm olur.

tam bir Sls elif'inin

bnye ve tlimine dikkat edersek, her
te bir ksmnda bir meyil buluruz. Bir
noktalk zlfesi b'nn bandaki bir
noktalk ksma tekaabl eder. Ortada
kalan drt noktalk ksm dzms, ya
ni sls ve slsn nisbetinde meyilli,
geri kalan iki noktalk kuyruk ksm da
yuvarlamsdr. Elif'in -zlfe hri-ta
mam altda drt ve altda iki nisbetini
ifde eder ki - "b" da byle idi- sls
ve slsn demektir. Zlfe'de de hare
ket mebde'i olan noktadaki bu sls ve
slsn nisbetini ve te bir meylini
buluruz. Bu meylin cb olarak elif
tam dik deil, sls ve slsn nisbe
tinde bir meyille ne eik bir vaziyet
alr. yle ki, tam bata kalemin vah
ucunu gsteren re's ile kuyruk sonun
da, kalemin vah ucunu gsteren nok
ta, kalemin hareket mebde'ine denk bir
meyille kli izgi zerinde birlemi
lerdir. Biri zlfenin ucundan, dieri ha
reket mebde'inin alt kesinden aa
iki muvz hat ekersek, sadaki aklk
soldakinin iki misli olur ki, bu da sls
ve slsn nisbetini ifde eder ve zl
fenin durumu ile elif'in durumu ayn,

nisbet ve meyli muhfaza etmi bulu

nur.
Anlalyor ki bu yazya Sls ad
n veren vz'lar, harflerin cereyn ve
tedvirinde hareket mebde'i ittihaz et
mi olduklar sls ve slsn nisbe
tinde meyilli olmak hussunu ess tu
tarak, kalemin hareket mebdeinde, ha
reket shasnda ve hareket gyesinde
bu l zerinde yrmeyi mlhaza
etmiler ve harflerde asgar ve zam
olarak kabul ettikleri hadleri de yine bu
essa istinad ettirmiler ve Sls kale
mi tbiri ile de, bu essa iret etmek
istemilerdir. Bylece bu mebde'den
yryerek arzettiimiz ekilde elif v
cda getirilmi ve bunun terkib meto
dunu gsteren tlmt da, btn dier
harflerin taazzuv ve teekklnde ess
tutulmutur. Nitekim Ykut ile bn Hill
elifi trif ettikten sonra (bu trife bak
nz) "Her hat gerek asl ve gerek fer'i ti
briyle elife rci olur" demilerdir. Eski
yaz tlimlerinde eliften birok harfin
yhut bir harften dier bir harfin nasl
doduunu gstermilerdir ki mak
sad, Sls kaleminin trifinde tesbit ve
hareket mebdei ittihz edilen terkib
metodunun muhtelif ynlerden tatbk
eklini tebrz ettirmektir.
II- NESH KALEM:
"Sls'e tbi'dir" diye ksaca trif
edilmi ise de bu tbiyeti anlamak ko
lay deildir. Bu hussu zh edebilmek
iin, nesih (nesh) kelimesinin mnla
rndan (1) "izle ve isbatn birlikte ol-

(1) Kaams'un Nesih (Nesh) maddesinde kayd olunduu zere: Nesih: 1 - Bir eyi yerinden zil kl
mak, giderip atmak manasnadr. 2- Bir ey dier bir eyi arkasndan tkb ederek zil klmak mnsna
mevzdur. Glgenin gnei, ihtiyarln genlii tkb ve izlesi gibi. 3- Nesihten bzan izle anlalr ki,
evvelkini tammen izle eder. 4- Bzan da isbat anlalr. u kitab nesh ettim denir ki, sretini baka bir
kda naklettim, demektir. 5- Bzan da izle ve isbt ikisi birden anlalr. 6- Bireyi tayr etmek ve
bozmak. 7- Bir eyi ibtl edip baka bir eyi onun yerine koymak. 8- Nesh mnsna da kullanlr ki, bir
eyin sretini irkin bir srete evirmekten ibrettir. 9- Bir eyin sretini karmak. 10- Bir eyi bulundu
u yerden dier bir yere nakl ve tahvil eylemek mnlarna da kullanlr.

327
mas" mnsn almak ve bunu, S
ls'n te ikisini nesh ederek, te bi
riyle ona tbi olmas sretinde anla
mak icab eder ki, bundan da Nesih mik
yas, yni terkib metodu kar. yle ki:
Hattatlarca mlm olduu zere,
Nesih kaleminin ess kalnl Sls'n
te biri kadar olup hareke kalemi de
nir. Buna gre Nesih, kalnlk bakmn
dan Sls'n te ikisini nesh (izle)
etmi, yni kaldrp atm ve te biriy
le de Sls'n yukarda geen trifine
tb olmutur dersek, bununla ince bir
Sls yazlm olursa da, Nesih bnye
si domaz. Mesel: u ince Sls
olursa da, Nesih vav'
olan

domaz. Kald ki, Sls

kalemi kalnlnda da Nesih vav'

yazlabilir. u halde bura
daki tbyyeti baka trl anlamak cb
eder.
Sls'n trifndeki altda drt ve
altda ikiden, slsn olan drd atar
sak, geri kalan bir sls iki nokta eder.
Bunu Sls kalemi ile yle yazalm:
Nesih kalemi olan te
bir kalnlkla bu iki nokta uzunluunda
ve te bir meyille bir elif yazalm:
olur. Bu, Nesih kalemi ile
drt nokta eder.
Bunu sls ve slsn
nisbeti ile ifde edersek, "ki buuu
dz, bir buuu yuvarlak olur." deme
miz lzm gelir. u var ki, bataki bir
noktalk ksm, Sls'n elif'inde oldu
u gibi hareket mebde'i olarak alr da,

geri kalan noktay sls ve slsn

nisbeti ile ifde edersek, te ikisi dz,
te biri yuvarlak olmak cb eder.
Bylece Nesih elif'inin hareket meb
deinden tibren drt nokta dzms
ve sondaki bir noktalk ksm da yuvar
lams olmak lzm gelir. Filhakika Ne
sih elif'inin tlimi de byledir.
Nitekim ayn ess zere
de iki nokta dzms, bir
nokta meyilli
de yle olmu, hareket
mebde'i olan birinci nokta
de izhr,
de ihf edilerek yazlm
tr. Bu zahlarmzla Nesh'in Sls'e na
sl tbi olduu ve terkib metodunun
neden ibret bulunduu iyice anlal
mtr.
Yalnz burada mhim bir noktaya
temas etmek isteriz. Prof. smil Hakk
Baltacolu lhiyat Fakltesi Mecmua
s'ndaki makalesinde, Nesih'le Sls
ve Sls Celsi'nin bir nevi yaz olduu
nu syliyerek Nesh'i ocua, Sls'
bunun delikanllk hline, Cel'sini de
babaya, yani o delikanlnn olgunluk
durumuna benzetmidir. lk nazarda
ekici grnen bu tebihlerin san'at
teknii ve yukarda arz edilen terkb
metotlar ile ne dereceye kadar uyu
tuu dnmeye deer. Nesih harfleri
her ne kadar Sls'e nisbetle baba ile
ocuk, kumandanla yver gibi bir
tbiyyetve metbyyet ifde ederlerse
de, bu, Nesih bym de Sls ol
mu, Sls ihtiyarlam da Cel olmu,
yhut, Cel klp Sls olmu, bu da
incelip Nesih olmu, demek deildir.

328
Byle olsayd, birini yazarken dierine
uymak zorunda kalrdk. Sls Ne
sih'den istinbat edilmi, onun delikanl
lk devri olsayd, Slsle Cel'sinde ol
duu gibi birini yazmak iin dierine
tbi' olmadka bir harf dahi yazmaya
imkn bulamazdk. Onun iin aklm-
sitte'nin her biri kendi trfi ve terkb
metodu diresinde ne kadar ince vey
ne kadar kaln yazlrsa yazlsn, bu yaz
lanlar asl kalemin (yani nev'in) fr
tndan addedilerek kalnlarna cel, in
celerine haf denegelmidir. Binena
leyh Sls'n bym Sls Celsi,
incesi ince Sls, Nesh'in bym
Nesih Celsi, incesi de derecesine gre
ince, haf vey gubr Nesih'dir. Onun
iin, Nesih kalemiyle Nesih yazsn iyi
ayrdetmelidir. Asl fark incelik ve ka
lnlk deil, metod farkdr. Geri Nesih
kalemi Sls kalemine tbi'dir. Fakat
bu tbiyetin mns, denildii mnca
deil, yukarda zh ettiimiz vehile
dir. Nesih kalemiyle ve bunun terkb
metoduyla vcda getirilen Nesih ya
zs ne Sls'n yavrusu, ne de ona t
bi'dir. Bu iki yaz kalnlap incelmekle
ne nev'iyyet ve istiklllerini, ne de al
ka ve mnsebetlerini kaybederler. Bi
nenaleyh ne Nesih Sls'n incesidir,
ne de onun inkif etmemi, olgunla
mam yavrusudur. Belki istinbatta
ona tbi', varlnda mmtaz ve msta
kil bir nevi, asl bir kalemdir. Bundan is
tinbat olunan haf ve celleri de fer' ve
tbidir.
III- MUHAKKAK KALEM:
Muhakkak, "tahakkuk etmi, p
heli bir yeri kalmam" demek olduu
na gre, bu yazya Muhakkak denilme
sinin vechi, harflerin kalemden olan
nasblerinde fedkrlk yaplmakszn,

okunmasnda phe ve tereddde d

recek bir hl ve tavr bulunmakszn
yazlm olmasdr, denilebilir. Fakat
bu mn ile yaznn trfi arasnda S
ls ve Nesih tbirlerinde olduu gibi
bir mnsebet yok gibidir. nk keli
meyi tahll etmekle trfine, terkb me
toduna dellet eden bir mn sezile
memektedir.
Bu kalem, "Birbuuk hassas dz,
baksi mdevver olmakdr" diye tarf
edilmi ve kalnlnn da Sls kalemi
kadar olduu sylenmidi. Bu trfe
gre kalemin bir murabba' tekl eden
noktasnn st ksm
ikiye blnp bir buuk
ksm alnrsa, bu
de iret edilen yere ka
dar olan olur. Bunun geri kalan ksmn
bu kadarck meyillendirirsek
yedide ikibuuk nisbetin*
de br meyil ifde eder ki, Sls'e naza
ran daha azdr. Bu sebeble ondan biraz
kalnca grlr. Kaleme Muhakkak de
nilmesi, bu meyil azlndan ve biraz
toka olmasndan mnbais olsa gerek
dir. te bu ess diresinde konan bir
kalemin vaziyeti Muhakkak kaleminin
hareket mebde'idir. Bu mebde'den ha
reketle ayn ess Muhakkak elif'ine tat
bk edersek:

329
olur. Aff Rislesi'nde kaydolunduu
zere Sls elif'inin sadrndaki ve h
rindeki tahdb bunda yokdur. Kuyru
unda bir tahrif (erilik) vardr. Bu eri
lik, elif'in bandaki meylin devmndan
husle gelmi olup, hareket gyesidir
ve hareket mebde'inin ayndr. Dikkat
edilirse, elif'in meyli de zlfesinde oldu
u gibi hareket mebde'inde meyle m
svdir.
Elif'in boyuna gelince: Aff Risle
si'nde "Elf-i mfredenin Muhakkak ve
Reyhn tlmi kendi kalemiyle kaddi
(boyu) n nokta ve mahalline gre zi
ydece olur" denilmi (1) ve on nokta
olmasnn teknik sebebi sylenmemi
dir. Yukark trif ve tlim gsteriyor ki,
Muhakkak kaleminin meyli, sls kale
minin meyline nazaran drtde bir ka
dardr. Bunu Sls ve Muhakkak elifle
rinin boylarna nisbet edersek, u olur:
Sls elif'inin boyu zlfesiyle yedi nok
tadr. Bunun drtde biri, birbuuk nok
tadan fazla, ikiden biraz azdr. Bunu ye
diye ilve edersek dokuza yaklar. Bir
noktada zlfeyi tekl eden hareket
mebde'i ilve olunursa on nokta eder.
Bunun yar olan bee, tarf uyarnca
dier yarnn ikibuuu ilve edilince,
kalem yedibuuk nokta dzms (yani
dik), iki buuk nokta yuvarlams yr
yecek ve Muhakkak elifi yukarki ekli
alacakdr. Buradaki dzln dik vey
dikimsi demek olduu bellidir. Ne tam
kl, ne de sls gibi de bir deil,
drtde bir meyilli olmakdr ki, ikisi orta
s bir vaziyetdir.
te elifteki bu esslar
harfinde ufk olarak tat
bik edilecek ve dzlklerde tam bir uf k
dzlk deil, hareket mebde'indeki
drtte bire yakn bir meyille dzms
1-Tuhfe-i Hatttn, s: 611.

olacaktr. Mesel

de 1 ile gsterilen kalem az 2 ve 3 ve

4'de ayn olup noktasnda tesbit ettii
miz meyile msvdir. Dier harflerde
bu mikyas zerinden yrnecek, kse
ve anaklar da bu minvl zere olacak
tr.
IV- REYHN KALEM:
Reyhn, "reyhana mensup" de
mektir. Burada reyhnms, yani fesle
eni andran bir yaz demek olursa da,
bu benzemenin vechi hakknda bir nakl
bulamam ve yaznn gzelliinden ki
nye olmasnn kuvvetle muhtemel ol
duunu yazmtk. nk, madd hen
desece umm grn itibariyle yaz
ile fesleen arasnda bir mnsebet
gremiyorduk. Hz. Ali'nin:

diye, gzel yazy "gnller fesleeni"

sretinde vasflandrm olmas da bizi
te'yid ediyordu. Bu satrlar yazdktan
drt sene sonra Tuhfe-i Hatttn'i kar
trrken 622. sahifesinde, "Tuhfe- Mah
mud'de, drdnc Reyhn, ol ukfe
ye hsn bah cihetinden tebhen
tesmiye olunmutur" denildiini gr
dk.
Reyhn, "Muhakkak'a tbi'dir"
diye trif olunmutu. Nesih, Sls'e t
bi' olmakla berber, aralarndaki harf
farkllklarnn okluuna mukaabil,
Reyhn, Muhakkak'n te bir kale
miyle yazlan ve her hliyle Muhak

330
kak'n te bir kltlmn hatrla
tan bir yaz nev'idir. Resim: 81 ve Re
sim: 82 bu hli aka gstermektedir.
Tuhfe-i Hatttn'in II. snihasnda
yle denilmektedir (s. 612): "Muhak
kak ki ana Muennak dahi denir. Tarih
ler ve e'r ve ve kasid indr k an,
bn'l-Bass ve Nasrullah tenkh eyle
milerdir. Bzlar, Muennak, Muhak
kak'la Slsden mntehab ve mrek
keb zanneylediler ve neler, kalem-i
mstakildir dediler. Fark u temyzi, eh
l-i keml hazkt ve std- shib dik
kat-i pr-zekvet krdr."*
Tuhfe-i Hatttn'de kayd olundu
una gre, gzl harfler Muhakkak ve
Reyhan'de mutlaka gz ak olarak
yazlr. kisinin birbirinden fark, Reyha
n'de 'rab (hareke) kendi kalemi ile
olur ve 'rablar da mefth'l-ayn, yni
zamme (tre) iretinin de gz ak
yaplr. Muhakkak'n 'rab kendi kale
minden ince bir kalemle konulur (s.
611).
Sls'de bir harfin mvelled de
nilen dier bir tarz da yaplabilir. Mu
hakkak ve Reyhan'de ise her harfin
asl olan ekli yaplr. Mesel, Sls'de
vav

Tuhfe-i Hatttn'in nakline gre (s.

611), "md- Aff Rislesi"nde bir de u
fark belirtilmitir: Muhakkak ve Reyh
n'nin elifi, nndeki harfe balysa,
dz olarak yukarya kar, saa sola
meyli yoktur ve nihyette bir kalemin
az genilii grlr. Sls kaleminin
nndeki harfe bal ve elifi sonda sola
meyl eder ve burasnda kalemin az
genilii grnr. Muhakkak'da ra',
nun ve ya' uzunumsu ve derinlii az,
Sls'de ise ksa ve derin olur. Mesel:
Sls'de:

Muhakkak'da:

Bugn Muhakkak ve Reyhn'nin

kullanl hemen hemen kalmamtr**.
V- TEVK KALEM:

mukavver ve mrsel olabildii halde,

Muhakkak'da hep
mrsel olarak yazlr.

Kaamusun beynna gre tevki';

"bir eyi vk' ettirmek" demektir. Bu
mnsebetle "te'sr" mansnda da
kullanlr. Bu alka le; beratlara, men
urlara, resm mektuplara ve emsline

(*) Mstakim zde bu ifdesiyle yle demek ister: "Ayn zamanda Muennak diye isimlendirilen
Muhakkak hatt trihler, iirler ve kasideler yazlmasnda kullanlr ki, bn'l-Bass ve Nasrullah onun faz
lalklarn giderip slh etmilerdir. Bzlar Muennak', Muhakkak'la Sls'den seilmi ve birletirilmi
zannettiler ve biroklar da ayr bir yaz cinsidir, dediler. Onlarn ayrlmas, keml ve hazkat ehliyle, dik
kat ve akl shibi stdlarn iidir." U.D.
(**) Bu iki yaznn bugnk kullanllar hakknda bir not iin 102. sahife (1. kitap) deki (**) rumuzlu
hiyeye baklabilir. U.D.

331
vurulan nina da tevk' tlk olunur.
Sonra te'sire medr olduu iin fer
manlara, beratlara, pdih emirlerine
vaz' ve kede olunan nin- padi
h'ye, hatt- humyun'a, tra'ya, vze
r ahlarna, 'lm'larn blsna yaz
lan kad imzlarna, nihyet, bunlarda
kullanlan yazya da Tevk' ad veril
mitir. nceleri resm bir mevkii bulu
nan bu yaznn yaylarak eitli mevz
larda kullanlm olmasna baklrsa,
tevk' ad verilmesi, ilm haysiyeti ve
estetik hviyeti bakmndan deil,
amel deerinden ileri gelmi olduu
sylenebilirse de, ess mevzn ka
lemlerden bulunmas hasebiyle bu ka
lemde ilm, estetik ve amel haysiyetle
rin mezci fikrinin hkim olduu anlal
yor.
Tevk' kalemi, "Yars dz ve yar
s yuvarlak olmaktr" diye trif olun
mutur. kalnl hemen hemen S
ls'e yakndr (Resim: 83 - 1 . Kitap) Bu
kalem Sls'n det sr'atli yazlan,
tinsz, ihml edilmi bir eklidir.
VI- RIKAA' KALEM:

Rkaa'

kelimesi ruk'a

nn cem'idir. "Ruk'alar" demektir. Bazlar "rukaa"' okumularsa da

yanltr. Ruk'a, essen kd ve deriparasna denilir. Rak'

ve raka

da sr'at mnsnadr. Bu mnlardan

me'hz olarak Rkaa' deri ve kt par
alarna sr'atle yazlan bir nevi yaznn
ad olmutur. Nitekim bu yaz ve bunda
hkim olan kalem, ummiyetle tesvd,
mektup, pusla ve mrsele gibi, elde

sr'atle yazlmas matlb olan hus

satta kullanlr. Stenografik bir mhiyet
arz eden bu kalem kadar, arap yazs
eitleri iinde baka kalem yoktur, de
nilebilir. Sonralar rkaa' ve ruk'a keli
meleri kullanlmaz olmu ve bilhassa
son zamanlarda Rk'a demek yi' ol
mutur. Halbuki "rk'a " aslnda mas
dar ve bin nevi' sgasdr. Binena
leyh rk'a, mutlak srette rkaa' karl
olmayp "bir nevi' rkaa'" demektir.
Yani rkaa' umumi olduu halde, rk'a
daha huss bir mn ifde eder. Onun
iin, ne her rk'a rkaa'dr. Ne de her r
kaa' rk'adr. Rk'a iinde rkaa' olan ve
olmayan bulunabilir. Nitekim rk'a keli
mesi Sultan kinci Abdlhamid zama
nnda Mehmed zzet Efendi (18411903) tarafndan cd edilmi olan ve
"zzet Efendi Rk'as" diye hret ka
zanm bulunan yaznn ad olmutur
ki, bu kitabn satrlar ona bir misl ola
bilir. (Resim: 251-252) Rkaa'dan ok
farkl olduu halde, bu san'at farkn bil
miyenler kelimeleri kartrmlar, birini
dieri yerinde kullanmlardr. (Resim:
253) Rk'a'ya, (Resim: 83 ve 230) de R
kaa' hattna misl vermektedirler.
Rkaa' kalemi, terkib metodu ba
kmndan dnlrse, stenografik bir
mahiyet arzettiinden krk ve ufak ha
reketlerle dim deimeye ve abuk
yazlmaya elverilidir. Hl ve makama
uyan, seyyal ve evik bir kalem oldu
undan, teki kalemler gibi muayyen
bir hareket mebdei, hareket sahs, ha
reket gyesi yoktur. Yazann takdir ve
irde ve idrsna ve baz ahvalde insa
fna kalm bir itir. Bu sebeble bu
mebde' her an deiebilen bir elstiki
yetle tatbik edilebildiinden, harfleri
eitli karakterlere sokar. Ve (Resim:
230) de bunun eitli misalleri bul
mak mmkndr. Harfler bazan biribi-

332

Resim: 251 Mellif tarafndan Rk'a hattyla yazlm olan Kalem Gzeli'nden bir sayfa.

Resim: 252 Kalem Gzeli'nin aslndan bir baka sayfa.

334

Resim: 253 Mellifin bir Rk'a satr.

rine taklarak gider, sr'at arttka biti

ik yazlmas gereken harflerin birbirin
den ayrl grlr.
Rikaa' kalemi bu sr'at ve seyyli
yetinden dolay herhangi bir kalemle haf
vey cel bir srette itirake msid
dir. Bunun rol ald yerlerde ttraddan
ziyade ttradszlk ve karakter deiikli
i insan artr. Harfi aslndan farkl bir
hale sokar. Krma vey hurda denilen
yepyeni bir taazzuva evirir. Onun iin ri
kaa' kalemini, daha ziyade muhtelif yaz
eitleri ve bunlarn brndkleri yeni
ekillerle arzettikleri hussiyetlerle ayrt
edebiliriz. Kalemin hareketi u vey bu
nev'e ne kadar merbd kalrsa kalsn bi
rinde dz vey dzms, urada yuvar
lak vey yuvarlams, urada dar vey
geni, urada uzun vey ksa, urada
byk vey kk, urada bitiik urada
ayr bir renk alr ve harflerin bir kvraklk
iinde yazldklar apak grlr. Byle
yazlarda estetik pek dnlmez, amel
kymeti daha byk olur. Okunup anla
lmas da bir ihtisas mevzu olabilir.
Hsl, Rikaa' kaleminin muayyen
ve kat' bir terkib metodu yoktur. Bal
mumu gibi bir kaabiliyeti hiz olduun
dan, birok kalemlerle itirak ve imtiza
ca msittir.

VII-TA'LK KALEM:*
Ta'lk, lgatta "bir eyi dier bir
eye geirip asmak, yhut bir eyin husln
dier bir eyin huslne bala
mak (muallk klmak) ki; ne kat', ne de
terk eylemek" demektir. Bu kalemde
de bu mnlarn az ok gzetilmi ol
duunu gryoruz. Ma'kli yazda hi
yuvarlaklk olmad gibi, bunda da hi
dzlk yoktur. Ess Sls'le Kf'nin
imtizcndan domu mrekkep bir
kalem olduu halde, bu gn mstakil
bir kalem olmak zere hret bulmu
tur. Bu tibarla bal bana bilinmesi
gereken teknik ve artistik hussiyetleri
vardr. Sls ve Kf harflerinin bnye
leri Ta'lk'de istihleye uram, mese
l zlfeler atlm, boylar ksalm, a
naklar klm ve derinlemi, baz
harflerin gzleri kapanm, hareket shas
ksaltlm, hareket adedi artrlm,
tahrk kanunu gereince hareket
lere daha ince ve daha seyyl bir hl
verilmi ve yaz muntazam mnhan
lerle tedvr bir ekle sokulmutur. Ka
lemin ilk vaz' Sls'e benzedii halde,
hareket gyesi tedvr olarak sona erer
ve burada Kf'den olan hattn gste
rir;

(*) Merhum mellif, burada hakkTa'lk hattn deil de, Osmanllarn Ta'lk adn verdikleri Nes
ta'lk' anlatmaktadr (bkz. s. 97) U.D.

335

bunu Celsinde daha ak

grrz.

Bu essn icb olarak

harflerin biri saa, dieri sola bakan iki

mtekis tenzurlar vardr. Mesel:

bu baklarda bir irtibt ve tensb de

grlr. Harfin bir ksm dier ksmna
yle taklm bulunur ki, bir bakma on
dan ayr, bir bakma onun devm hli
ni ifde eder. Her harfin biri kl, di
eri ufk hatta id olmak zere iki ten
zuru grlr ki, "ta'lk" kelimesinin ne
terk ve ne kat' eylemek mansindaki
terdd ve muallkl ifde ediyor gibi
dir. Nitekim:

dolar. Keideler, on nokta olup iki

harf tibr olunur. tmm, tasth, tak
vs, inkibb, ibh bu yazda da car ise
de kalemin tammiyle tedvr bulun
mas hasebiyle, bunlarn bu kaleme
mahss tatbk tarzlar vardr ve bunlar
stdn tlmi ile yakndan renmeye
ihtiya vardr.
Bunda da hareket mebdei yuka
rda grld zere yine bir nokta
olup hareket gyesi tedvrdir. ns ta
rafnda bir kavis vardr. Bunlar, dier
yazlarn hibirisinde yokdur. Bu ka
lemde de hareket mebde'i ile hareket
gyesi birbirine denkdir. Gerek meb
de' ve gerek gye, yerine gre bazan
ak (cel), bazan kapal (haf), bzan da
pek gizli (ahfa) olur.

Mebde' ak, gye hafdir.

kisi de hafdir.

de grlen tenzurlar a
kul ve ufk hatlarn kesitikleri noktada,
harfi iki msv paraya ayrr ve ara
daki aklklar aa yukar birbirine
benzer. Harfin kendisi ve hatt birer
noktalk paralan bile hareketin
hslas olup, ortadaki parann ortas,
iki mtekis parann telk noktasn
tekil eder. Bu prensibin btn harfler
de ve paralarnda dahi tatbik edilmi
olduunu grmek mmkndr.
Harfleri lmekde kullanlan l
ler Sls'dekiler gibidir. Harfler um
miyetle birle be nokta arasnda dner

kisi de ahfdr.

de bunlarn muhtelif e
itlerini bulmak mmkndr. Kalemin
her yerde vaz' ve nihyete erii, hare
ket mebde'indeki ilk vaz'n ayndr.
Ta'lk kaleminde vah ksm, nssin
den daha ok faaldir. ns ksm roln
daha ok vahye tebean ve onun m-

336
temmimi olarak yapar.
Bu kalemin; tam, nsf slsn,
sls ve rubu' olmak zere balca be
eid rol vardr. Cim harfinde hepsini
grmek mmkndr.

Kalem, noktasn bnyenin tabia

tna gre bu be eit hareket iinde
vey bunlardan birisiyle yrtr, her
-hareket bir noktaya vey bir noktann
bu be mertebesinden birine isbet et
mek zere, kalemin hareket shas be
noktalk bir mesfe tutar. Harflerin bir
le be nokta arasnda dnp dolama
snn bu be hareketle bir mnsebeti
olsa gerekdir. Kalem, bu be eit ha
reketi yerinde ve srasnda yapabilmek
iin, bir ksmn dier ksm iinde tayy
vey indir ettirmek zarr olduun
dan, bu hal, kalemin mtemdiyen ted
vri ve cevvl bir srette tahrk edilme
sini gerektirir. Harflerde tab'atiyle in
ceden kalna, kalndan inceye inip
kan seyirler iinde tahakkuk eder. Bu
bakmdan Ta'lk hattna," be tel ze
rinde muhtelif hareketler ibrz eden bir
nevi' izgiler msiksi" demek yarar.
Mamafh, yaznn sdelik iinde incelik
ve zarfet gsterebilmesi cidden hay
rete yandr. Sde gzel diyebilecei
miz bu estetik ekil ve durumdaki
hengi te'min etmenin ne kadar g
bir san'at ii olduunu takdr etmek
mkl olmasa gerektir.
Geri Ta'lk de, biri harf vey keli
meye, dieri umm bnyeye id iki
essl mstar ta'kb eder. Fakat bunda
tekilerden farkl olan baz hussiyyet
ler vardr. Birinci mstarda kalem, ilk

konudaki cereyn meylini dim mu

hfaza eder. Bu sretle yaznn ban
dan sonuna kadar her yerde ve fakat
kalemin be mertebe hareketine uy
gun olarak muhfaza eder. Yukarki
harflerde bunlar grrz/kinci ms
tarda ise harf vey kelimelerin arlk
merkezini tekl eden ksmlara isbet
etmek zere gzetilen dz mstar izgi
si zerinde kelimeler yle birer yer alr
lar ki, umm durum sanki bataki har
fin bir devm imi gibi yekpre bir insi
cm ve vahdet arz eder de harfler ara
sndaki boluklar, bnyenin tamamla
yc birer unsuru gibi rol alm bulunur
lar. Harflerin saa sola olan baklar
arasnda bu boluklarn estetik lehinde
kullanlabilmi olmas, dier yazlarda
ki zorluklardan daha zordur. Bunda en
mhim baar, nfuzlu bir grle, me
lekeye istind eder.
Bu mstarlar arasndaki tevfuk
ve hengin neticesi olmak zere, harf
lerde ve kelimelerdeki muvzeneyi ni
zamlayan ve tartan kl ve ufk ve
mil hatlar ne kadar oaltlrsa oal
tlsn, ilk harfdeki vaz'a (hareket meb
deine) aykr dmemek ess oldu
undan, her yerde kller birbirine,
ufkler birbirine, miller birbirine yalnz
yakndan deil, uzakdan uzaa da mu
vz bulunurlar. Baz mstesn hallerin
zuhru bu kaaideyi ihll etmez. yet
ederse, bunun da bir kymete mte
veccih olmas artdr. Byle bir ey
yoksa, o kaaidenin ihll edilmi vey
edilmemi olmasnn bir deeri ve
ma'ns da kalmaz. (Resim: 254)'de bu
muvzt her bakmdan mtla ve
tedkk etmek mmkndr.
Ta'lk harflerinde kalem kalnl
ndan doan ve dzms hissini ve
ren ksmlar bile tammiyle tedvr
olup, sdelik iinde incelik, tegyr

337

Resim: 254 Smi Efendi'nin Cel Ta'lk'le bir yet istifi.

iinde tevfuk, dar shada hareket

okluu grlr. Birinci mstara tebe
an harekete geen kalem, harfin bn
yesinde yle bir taazzuv husle getirir
ki, hareket gyeleri hareket mebde'le
rine ve hareket shasnda her para
birbirine hem bir istikll, hem de bir t
biyet ifde edercesine mtezd bir in
sicam mehd olur. Harf paralar bir
birlerine mni' oluyorlarm gibi bir hl
arz etmekle berber, ayn zamanda
ikinci mstara riyet syesinde ma'nev
bir irtibt iinde kaynam olarak,
umm bnyenin yekpre hviyeti le
hine bir birleme nizm altnda akp
akp giderler:
Yalnz anakl ve muka'ar harfler

de deil, her harfde paralar birbirleri

ne yle bir tarzda taklrlar ki, hareket
ler tenevvuu hasebiyle kalem cereyn
bir aksilik iinde bir uysallk gsterir.
Hodgmln diergmlk lehine tema
yl hissini veren bu akma iinde, haf
lerin ve paralarn taklmalarndaki bu
dikkate deer hal, bizim anlaymza
gre bu kaleme "Ta'lk" denilmesi se
beblerinden birisini tekil etse gerek
dir. Tpk msikdeki tz ve pest ses par
alar btn istiklllerine ramen, biri
birlerine takla takla nasl henkli bir
btn ve vahdet tekl ediyorlarsa,
Ta'lk'de de byle bir hl grmek
mmkndr. Geri bu eit henk srf
Ta'lk'a mnhasr bir ey deildir. Di-

338

Resim: 255 Hulsi Efendi'den Ta'lk hattyla Arapa bir beyit.

er yazlarda da vardr. Fakat onlarda

ayn makaamn muhtelif nameleri h
kim olduu halde, Ta'lk'de muhtelif
makaamlarn namelerinden dokun
mu bir henk mehd olur. Sanki yaz,
muhtabn hissin tesinde zek sha
snda aryor gibidir. Bu sebeble Ta'lk
hattnn bed inceliklerini sezmede be
d hassasiyetle berber, cevvl bir ze
knn da bir estetik mant iinde ile
mesine ihtiy gsterir. Yan, Ta'lk ya
zsnn basrete olan hitb, hisse olan
dan daha ok ve daha messirdir.
Bu yaz zerinde en ok kalem oy
natan ranllarla Osmanllar olmutur.
ran Ta'lk'leri ve Nesta'lkleri bizimki
lerle mukayese edildikleri zaman, ran
llarn slb bakmndan bir fevkalde
lik gstermi olduklar gzkr. Bilhas

sa Nesta'likteki mahretleri inkr olu

namaz. Fakat, Osmanl hattatlar Ta'lk
aldktan sonra Trk bed zevkine uy
gun yeni bir estetik hviyete kalbede
rek bir Trk ekol hline getirmilerdir.
Bilhassa Cel Ta'lk zerindeki fevkal
de mahretlerini ranllar ibrza g
yetirememilerdir. Mesel, Smi Efen
di'nin stanbul'da Kapal ar'nn
Byezd tarafndaki ikinci kaps zerin
de yer alm bulunan (Resim: 256)

bidesini yalnz stanbul'un ve Trk'n

deil, "btn bir insanlk leminin sne
sine aslm bir bedat madalyas, Rab
bn bir gerdanlk diye tasvretmek ye
rinde olur.*

(*) Bu kitbe yazlp taa hkkolunarak yerine konduktan sonra, stanbul'a gelen ismini tesbit
edemediimiz bir ranl hattat kitbeyi yerinde grr ve zamann sahhaflarndan ranl Nasrullah Efen
di'ye, kendisini bu yaznn hattatna gtrmesini syler. Gittiklerinde, Smi Efendi'nin elini pmek is
ter. Smi Efendi elini karrken, tercmanlk eden Nasrullah vastasyla, bu tzmin sebebimi sorar.
ranl hattatn cevb u olmutur: "Ta'lkh incesini gzel yazan bizde hl oktur. Lkin bu kalnlkta
Cel Ta'lk bu letafette yazacak yoktur. Onun iin pmek istedim!" U.D.

339

Resim: 256 Smi Efendi tarafndan Kapalar'nn Fesiler Kaps zerine yazlan Cel Ta'lk kitbe
(yksekte olduu iin fotoraf tam cepheden ekilememitir).

Resim: 257 Ayn hadsin, yllar sonra Smi Efendi eliyle tekrr yazlm rnei (Levha hlinde oldu
undan fotoraf dzgn ekilebilmitir).

D- TERKB UNSURLARI:
Yukarda zh edilen yedi kalemin
terkb metodlarn veren trifleri bal
bana alndklar zaman bize hibir ey
vaadetmezler. Her birinde hareket
mebde'i olarak kabul edilen noktann,
o metodlar altnda tahavvl ede ede
bir tohum gibi inkif bulmas ve bu
nun iin de el ve kalemle belirli bir mev
z' zerinde tatbk grmesi, terkb ka
nnunun iinden gemesi zarrdir. Bu

mevzun ilm haysiyeti bir tarafa bra

klrsa, san'at haysiyeti bakmndan ba
z terkb unsurlarnn vcduna ihtiy
gsterir. Her yaz nev'ine gre, baka
bir ekl ve karakter arzeden bu unsur
lar ess tibriyle bnye ii ve bnye
d olmak zere iki guruba ayrabiliriz.
I- Bnye i Unsurlar: Harflerin
kurulmasnda ilk rol alan nokta bata
olmak zere, elif-b harfleri ve bunlarn
bata, ortada ve sonda ekilleri, visk
lar, bitimeler, dokunma ve taklmalar,

340
keideler, geme ve kesmeler ve ben
zerleridir.
II- Bnye D Unsurlar: Gzler,
azlar, anaklar, kpler, kseler, aralk
lar, aklklar ile okutma iretleri, mh
mel harf iretleri, tezyn iretleri ve
benzerleridir.
Terkb, bu unsurlarn yerine gre
birlemesi, yerine gre ayrlmas sre
tiyle bir mevz zerinde bir ekil ve du
rum ifde edercesine bir nizm ve vah
dete balanmas demek olduuna g
re, evvel ittisl ve infislin mahiyeti
ni, eitlerini, ilim ve san'at bakmndan
olan hussiyetlerini bilmek gerekir.
E- TTSAL VE NFSL:
Harfler kelimenin unsurlar, keli
meler de cmlenin, kelmn czleridir.
Kelm, tek tek harflerden yaplabildii
gibi, bir takm terkb ve cmlelerden de
yaplabilir. Bundan dolay ilk nce, keli
melerin birbirinden ayrd edilmesi
lzmdr. Her kelime kendinden evvelki
ve sonraki vey yalnz evvelki vey yal
nz sonraki kelimeye mn itibariyle
bal olmakla berber, sreten ayrl
maldrlar.
u halde, kelimeler birbirine biti
tirildii vakit hepsinin bir kelime hlin
de dnlmesi mmkn olmal;
yhud, bu bitime hlinde onlar ayrt
edecek bir de ayrlma ciheti bulunmal
dr ki, her kelimenin sret ve mns
ayr ayr muhfaza edilmi olsun. Bin
enaleyh, kelimelerin infisli asl, ittisli
rzdir. Bu bitime ayn zamanda ayr
l andrr cz' bir srette bir bitime
dir ki, yapma deil, yanama demek
dir.
Yine bunun gibi, bir kelime iinde
harflerin de biribirinden hem seilme
si, hem de bir kelimeye id olduklarn

sezdirecek bir yaknl da bulunmas

lzmdr ki, seilme ciheti bir ayrl,
yaknlk ciheti de bir bitimeyi gster
sin. Bundan dolay harflere ess itib
riyle iki nevi' sret verilmitir.
Birincisi, her harfin bal bana
seilme ve ayrlma cihetidir ki, bunda
harf bitimez, yalnz bana, kendine
mahss bir ekilde ayr olarak bulunur.
Bu, elif-b'da ayr ve yalnz olarak gs
terilen sretlerdir. Bunda yaz nev'i ne
olursa olsun, her harfin yalnz olan bir
sreti gsterilir. Bunlar Elif-b harfleri,
yhud mfred harfler, yhud mfre
dat diye tanna gelmilerdir.
kincisi, harflerin bir kelimede
toplanabilmeleri bakmndan olan
sretlerdir ki, bu da, seilme iinde bir
nevi' bitime ekilleridir. u kadar ki,
bu bitime her harfde denk ve tam ol
maz. Bir ok mnferid ekillerinin tb
atna gre hem sana, hem soluna bi
tiebilecek bir sret alabilirler. Bunla
rn bitimesi her cihetce tam olabilir.
Onun iin, bunlarn; biri yalnz, biri ba
da, biri ortada ve biri sonda olmak ze
re en az drt sreti vardr. Bu ksm
harflere muttasl harfler denir.
Bzlar ise ancak sana bitiebi
lir de soluna bitiemez. Onun iin, bun
larn biri yalnz, biri de sonda olmak
zere iki sreti vardr. Soluna baka bir
harf bitiemedii iin bata ve ortada
baka sreti yokdur. Bunlar bir vechile
bitien ve iki cihetle de bitiemeyip ks
men ayr yazlan harfler olduundan,
bunlara da munfasl harfler denilmi
dir.
Harflerin bu bitime ve ayrlma
halleri yaznn ilm haysiyetine ve iml
ekline taallk eden bir ittisal ve infisl
olup, bir de san'at haysiyyeti ile alkal
olan ve bititii halde ayr, ayrld hal
de bitiik saylan eidi de vardr. Bun-

341
lar fark ve temyz edebilmek iin, ittisl
ve infislin mhiyetini bilmek iktiz
eder.
1- ltisak ttisl: Buna "yapa
rak veya kaynaarak bitime" de diye
biliriz. Bunda bir harf dierine iyice
kaynaarak bitiir. Kalemin tabi ak
cb olarak, biri dierinin devm imi
gibi kelime yekpre bir ekil alr. Harfler, vsk

gibi ve daha baz ekillerde yazabi

liriz. Grlyor ki harfler, mnferid va
ziyetlerini az ok deidirmi olmakla
berber, birinci ile ikinci arasndaki

ikinci nc arasndaki

denilen bala biribirine

balanrken mnferid haldeki durum

larn az ok deitirerek, sandaki ve
ya solundaki harfin mizcna uygun bir
tavr alr. Ferdiyetin cemiyete intibk
n ve itim artlara tevfukunu ifde
eden, itima temyl vey birleme
temyl denilen tavrlar, visklar
vstasyla biribirine kaynar da, bu
syede kelime yekpre bir taazzuv arz
eder. Mesel:

harfini

nc drdnc arasndaki

sretinde grlen visklar, harfle

rin cevherlerine dhil olmamakla ber
ber (sonuncu mstesn), sandaki
harfin devm vaziyetindedir. Viskn
bittii yerden ikinci harf balar. Ancak,
her visk sa ve solunda harf arasnda
mterekdir. Okunurken sandaki
harfin devm eden paras, yazarken
soldaki harfin balyan paras imi gi
bi dnlmelidir. Mamafh bunun da
mstesnlar vardr. Mesel Ta'lk'de

ile,bunu

ile, bunu da
kelim esinin kede denilen uzun ksm,
"sin" harfi olduu halde,
ile
birletirerek bir kelime sretinde terkb
etmek istersek
de "h'nn devm ve viskdr.
Onun iin her yazda visklar, bulun
duklar harflere ve harfler de visaklara
uygun bir hal ve tavr alrlar. Harflerin

342
olduu kadar visklarn da ekilleri ye
rine ve cbna gre deiebilir. Bzan
harfler mnferid vaziyetlerini tam
men vey ksmen muhfaza ederler,
bzan da cevherleriyle iktif olunurlar.
Bzan da cevher ksmlar

ve

erek dokunur, ireti bir halde bulunur.

Mesel:

de

grld gibi yepyeni bir hviyet alr

lar. Hatt,

de "t" ile "y"da istihdam yaplm

ve bu syede ayr bir visk ilvesine l
zm kalmamdr. nk "t" dedii
miz noktann altna isbet eden ksm,
y'nn mnferd vaziyetindeki

parasndan baka bir ey deildir.

Noktalar iltibs def ettii iin bu ka
darla iktif olunmudur. Bir de bunun
zdd vardr. Mesel bata ve ortada
yazlan "sad" ve "dad"a bir di ilve
edilir. Bu harf deil harfleri "ha" ve
"h"dan ayrd etmek iin bir frika olup,
visk mevkiindedir. Mesel "sad"a bir
di ilve edilmezse "had" gibi olur, ba
daki "h" m, "sd"m ayrd edilemez.
Hele estetik ekiller ve durumlarda
byle frikalarn bir kat daha faydas
olduu grlr.
II- ltikaa ttisl: Buna, "ilierek
vey dokunarak bitime" de denilebi
lir. nk bunda harfler biribirlerine
kaynamaz. Visk denilen balant bu
lunmaz. Sdece bir udan dierine ili

kelimelerinde grld gibi, her harf

ayrln muhfaza etmekle berber,
dieriyle bir ilgisi de bulunur. Bu ksm
bitime sayesinde istifli ve girift yaz
larda harfler biribirine gemi olduu
halde, ayrlk tavrlarn muhfaza eder
ler.
u halde hakikatte iki deil, drt
eit bitime nazara almak cb eder ki,
bunlar ylece sralayabiliriz:
1- Kaynaarak tam bitime:

2- Kaynaarak yarm bitime:

3- lierek tam bitime:

te muttasl (bitien) harfler de

nildii zaman, bu drtden birincisi olan
tam kaynaarak bitien harfler kasdo

343
lunur. Elif-b'daki bu ksm harflerin
hepsini ortada yazmak kaabil olur ve
bitimek harflerin ztnda bulunur.
Bundan dolay bu ksm harfler mtte
hid bir kelime tekline elverili harfler
dir ki unlardr:

yet, bu harflerden birinde bir

ayrlma grlrse bunlardan deil, yu
kar ikinci sradaki misllerde grld
gibi, sa tarafnda ayr bir harfin bu
lunmasndan ileri gelmitir. Binaena
leyh, bunlara mukabil munfasl (ayr
lan) harfler denildii zaman da, tam
kaynaarak bitimesi olmayan harfler
anlalmak lzm gelir. Bu da yukarki 2,
3 ve 4'de grlen ksmn hepsine
mildir. de ayr saylr. Mamafih,
dokunarak bitime ister tam, ister
nks olsun, evvelkisi gibi zt olmayp,
san'at cablarndan ve estetik yazma
dan mtevellid rz eyler olduun
dan, hat ve iml dilinde bitime sayl
maz. Bundan dolay "ayrlan harfler"
denilince, kaynaarak bitimesi olma
yan ve yalnz sana kaynaabilen
harfler anlalr. nk bu yazlarda
kaynaarak bitimesi hi olmyan tek
harf bile yoktur. Meer ki, ya pek irkin
bir yaz ola vey huss bir maksatla
yazlm buluna... Hatt dokunarak bi
timesi kaabil olmayan hibir harf de
yoktur. Meer ki, byle yazmak lzmu
hissedilmemi ola...
Sandakilere kaynaarak bitiip,
solundakilerle kaynaamyan ve nih
yet baz hallerde dokunma ve ilime
sretiyle yazlabilen harfler de u yedi
harftir:

Bunlar, sandaki harfe bir viskla

kaynaarak bititii vakit:

gibi bir hl alrlar. Herbiri dier bir

harfin soluna dokunmak sretiyle de
bitiebilir. yet kelime hep bu harfler
den terekkp etmi ise, yukarda geen
misllerde grld gibi, biribirlerine
ilierek bititikleri halde, hakkatte ayr
drlar. Bu hl yalnz Sls vey Nesih
yazlarna mnhasr olmayp, alt kale
min hepsinde, Nesta'lk'da ve hatt bi
timeye elverili olan Dvn, Siykat
ve btn krma yazlarda bu gibi ilime
ler daha ok bulunur.
Bir de, hadd-i ztnda kaynaarak
bitien harflerden mrekkep kelimeler,
yaz san'at ve estetii bakmndan satr
ve istif icab olarak dokunma ve ilime
sretine dklerek de yazlrlar. Mese
l:

kelimesi

sretinde de yazlabilir.
ttisl ve infislin estetik hussi
yetleri tensb ve tenzur kanunu ile
alkadar olduundan zahn o bahse
brakyoruz.
F- HARFLERN TARF VE
TLMLER:
Harflerin mfred ve mrekkep
ekillerinin hi olmazsa yedi kaleme
gre trif ve tlimlerini bu sahifelerde
gstermek ok yerinde olurdu. Fakat

344
bunlar bize tammiyle tekeffl etmi
bir eser bulamadk. "Subhu'l-'"da
verilen mlmat da yaznn bugnk
tekml seyriyle te'lif edemediimiz
gibi, maksada yeter derecede de bula
madk. stanbul'da nklp Mzesi'nde
vaktiyle grdm "Mzn'l-Hat" adl
tek nsha* yazma kitapta eyh Ham
dullah'n slbu zere aklm- sitte'nin
mfred ve mrekkeb harf ekilleri
mevcud, trif ve tlimleri mnderi ise
de, istifdeye frsat ve imkn buluna
mad. Mamafih yaz tliminde mikyas
ittihaz edilmi olan Sls harflerinin t
rif ve tlimlerini grmek, dierlerini de
mukayese ve istidlal sretiyle anlama
ya kifyet eder. Bugn balca zerin
de allmakta bulunan Nesih'le
Ta'lk'n tlimlerini de ilve ettik. **S
ls ve Ta'lk' Celleri ile Msenn'lar,
Sls ve Ta'lk esslarna mstenid ve
tbi' olduklarndan, kitaba dercedilmi
levhalar zerinde mrekkebta id hu
ssiyetlerini mtla ve tedkik mm
kn olacana gre, bu mevzuda hasis
hareket etmediimizi sanyoruz. Kald
ki asl maksadmz yaz estetiini mt
la ve tedkka zemin ve imkn hazrla
maktr.
Mfredtn trifi hakknda bn
Sencr'nin Bidat'l-Mcevvd adl
eserini ess olarak aldk; noksanlarn
ve zamanla deimi bulunanlarn da
ilve eyledik. bn Sencr'nin trifleri
hat mikysnda asl olan Sls harfleri

ne mnhasrdr. Nesih ve Ta'lk harfle

rinin trifleri hakknda tedvin edilmi
bir eser bulamadk. Bunlar daha ok
hocalarn tlim srasnda ifhen trif
leri ile belletile geldiinden, satrlarda
tesbite lzm ve ihtiya grlmemi.
Binaenaleyh biz de kendiliimizden
birey syliyemiyeceiz. Yalnz, nce
Sls'n, sonra Nesih'in nc dere
cede de Ta'lk'n yalnz, bata, ortada
ve sonda harf ekillerinin tlimlerini
gsterecek baz mvelled ve mrsel
harflere de iret edeceiz. Farklar
noktal ve noktasz olmaktan ibret bu
lunanlarn da yalnz birisini gstermek
le iktif eyliyeceiz.
I- Elif: Hasan- Sencr elifi yle
trf etmitir: Dimdik, salam, ayakda,
ne uzun, ne ksa, ikisi ortas olup prz
szdr. Buna nisbet olunabilecek ba
ka bir harf yokdur. Elif, mfred ve mug
terib bir harfdr. Bu trf, elif-b'nn ilk
harfi olan yalnz elife iddir.
bn Hill'e gre: "Elif, salarn el
bisesi zerine salvermi, mihrbnda
ve ayakda duran rhibe benzer. Boyu,
yedi noktadr. Bandan aslm bir y
lann yukardan aaya dklrcesine
inii gibi yazmaldr" (Bu sz, kalem ce
reynnn tb hlini anlatmya ma'tuf
dur).
Yakt'a gre: Elifi temkinli, yni
oturakl yapmak iin, yazmaya balar
ken kalemin azyla gizli tarafndan br
nokta kadar almaldr. Yni

(*) Muhtelif mze ve ktphanelerimizde aklm- sitte'nin tamamn vey bir ksmn noktal ola
rak trif eden mensur vey manzm yazma eserler (Mzn'l-hat Frznme...) mevcuddur. Bunlar
herkesin grmesi mmkn olmad cihetle, son yllarda matb hale getirilen iki eseri buraya kayde
delim ki, hat merkllar daha kolay bulabilsinler: 1) Sls Yazs Rehberi. Mellifi: Seyyid Mehmed
Mecdi, 1278 H. - Niri: Medne-i Mnevvere'de mcvir Erzurum'lu Mustafa Nectddin, 42 sahife,
am - tarihsiz. (Bu eserin mellifinin 4. Murad devri hattatlarndan Tokatl mam Mehmed Efendi (?1642) olduu, Mehmed Mecd Efendi'nin sadece istinsahta bulunduu Prof. Dr. Nihad etin tarafndan
tesbit edilmitir) 2) Mzn'l-hat. Hakkkzde Mustafa Hilmi, 1266H.-Niri: Osmanl Yaynevi, 160 sa
hife, stanbul -1986. U.D.
(**) Mteakip sahifelerdeki Ta'lk harflerinin Sm, Hulsve Necmeddin Efendilerin meklerin
den yenilenme zarreti domutur. U.D.

345
Elif, hemze eklinde yazlmak ge
rektii zaman nibre vey (ayn- betra')
(kuyruu kesik ayn) ad verilen
de grld zere, nce banda
ki bir noktalk engelli ksm-yni hare
ket mebde'ini-takarak elifi bunun iin
den ekip karrcasna yazmaldr.
Byle yazlrsa, tb ak daha kolay
te'mn olunur.
Ykut ile bn Hill yle demiler
dir: "Her hat gerek asl ve gerek fer'i iti
bariyle elife rci' olur." Bu sz, dier
harflerin hep elifden istinbd edilmi
olduunu ifde eder.
Elif'in, yalnz ve sonda olmak ze
re iki ekli vardr. Yalnz elif'in banda
ki ksma zlfe vey zlf denir; bu, ss
olmakdan ziyde hareket mebde'i olan
noktann nce vaz' olunarak bundan
elif'in ekilip karlacan gsteren bir
san'at inceliini fde eder. Bu, her zl
feli harfde ve hatt her harfde takdr
olunmaldr. Asl elif, bu zlfeden son
raki alt noktalk ksmdr. Zlfeden
sonra iki noktalk ksma sadr, onu tkb
eden iki noktal ksma gvde, bunu ta
kb eden iki noktalk son paraya da
kuyruk denir, Elif'in sadrnda ne ba
kan, gvdede sola bakan hafif bir tah
db (kanburluk) vardr. Bunlar, sls
vey slsn nisbetindeki bir kalemin,
tb cereyn srasnda kalem hakk
olarak husle gelen tbi tezhrler ol
duundan, elif'in hsnn artran ka
rakterlerindendir. Kuyrukta da bir tah
rif vardr; ylan kuyruunu andrr.
Bitiik elif'in sonu sola, sls ve
slsn nisbetinde meyilli olmakla be
rber, kalem az grnr; ortasndan
tibaren iki msv ksma ayrlr, yle ki
st ksm alt ksmn ma'ks bir tavrn
ifde eder, yed, ortadan bklp de
biri dieri zerine kapansa tevfuk
ederler.

eklinde yazlr.
Tlimleri

Bazan Mvelled denilen

tarzlarda da yazlr.
Nesih'de elif, zlfesizdir:
bada kalem az (hareket mebdei)
grnr. Sonunda grnmez, hafidir.
Bir cezm meyille ve drt nokta uzunlu
undadr. Sondaki elifde hl vardr.
Dik kar ve kalem az grlmez:

kalem az grnr:

346
saa mil olur:

Tlimleri:

B'nn aslnda, ylan kuyruunu andrr

bir hl vardr. B'nn genilii alt nok
tadr. Bir noktalk ba (hareket mebde'i)'a ilve olunursa, elif'in boyu kadar
olur. B'da rutubet ve ybset (yalk
ve kuruluk) olduu sylenmise de
mns bizce kestirilememidir. Yalnz
b'nn iki ekli vardr.
Tlimleri: Yalnz:

Ta'lk'de: Yalnz ekli

Bata:
dir. Sadan sola ve aa bir cezm
meyille yazlr, banda kalem az g
rnr. Boyu noktadr. Kalem, hare
ket gyesinde haf olarak nihyet bu
lur. Sonda elif:

olup soldan saa ve yukar doru

bir cezm meyille yazlr, kalem az g
rnr. Boyu sa kenardan , sol ke
nardan drtdr, bir nokta viskdr.
Hemzesi

Ortada:

olup, ba ve sonu rubu' kalem, or

tas sls kalem kalnlkdadr. Btn
meyiller birer cezmdir.
Tlimleri:

Sonda:

II- B': Ykut ve Ibn Hill'e gre:

B'y elifle terkb edince, kf olur.

Mrsel:

347
gre elif'in yars dier yarsna ve be
yazln tam yarsna binmi olup ek
lin gzel olmas iin beyzi mselle
s'l-adla' olmaldr. Bu da

Nesih'de:

bu eklin trifidir. Her ki eklin ka

rn ve kp ksmlar zid olduundan t
riflere sokulmamlardr. Bunlar, cim
ve benzerleri olan e, ha, h'nn da yal
nz ekilleridir.
Bata:
Ta'lk'de:

Ortada:

III- Cim: Ykut ve bn Hill'e gre,

saa ve sola iki ve st tarafda tamam
bir takvs ile olur ve u ekli alr:
Sonda:

cim'in en asl ekli budur. Yakt'a

348
Sonda yazld vakit

Nesih'de:

olup tammnn de ikisi derinlik

le yuvarlaklk arasnda, yukar doru
sud eder. Bazan mrsel denilen u

ekilde de yazlr.
Ta'lk'de:

Nesih'de:

Ta'lk'de:

V- R': Ykut ve bn Hill'e gre

kavislenmi bir hattan ibret olup, elif
kadar olan evresinin drtde biri, bata
yle bir tarzda konur ki

IV- Dal: stl altl yle iki hattr ki,

kendilerine mahsus birer halveti var
dr. Ortasndaki beyazlk erik eklini an
drr. Ykut'a gre dal, ortasndan ikiye
bklm bir elifdir.

elifde bulunan kalem az burada

da takdr olunur. Ykt r'nn elif den
mahll vey muhavvel olduunu sy
lemidir. R'nn asl ekli budur. Mr
sel denilen

349
ve mukavver ad verilen

grld vehile yalnz cevher

ksm yazlr ve visaklar dilerden bir
nokta fazla olur. Bir de mvelled olan
u

ekillerde de yazlr. Bunlarn elifden kalbedilmi olduklar daha ak g

rlr. Sondaki ekilleri unlardr.
ekilde de yazlr. Bu da elifden
mrekkebdir. Ortada kullanlmaz.
Nesih'de:

Nesih'de:
Ta'lk'de:

Ta'lk'de:

VI- Sin: Ykut ile bn Hill'e gre;

dikine kavislenmi drt hattan ibret
olup, birbirinden ayrlmyan iki mm ile
nn'un sadrndan ibrettir.

VII- Sd: bn-i Hill'e gre, kavisli

iki hatt ile, sonda dikine kan bir hattan
mrekkebdir. Yakt'a gre, beyaz bi
raz dikilmi, arkaya doru binmi,
badem gibi olup, stden ve altdan yaz
lr ve nn ekliyle birleir.

diler, gvdenin takld yere ka

dar bir elif, ondan sonras da bir elifdir.
Dili ksm cevher, kse ksm zid olup,
bata ve ortada
Bu da iki elifden terkb olunmudur. Bata ve ortada bir dile yazlr. Bir
de mvelled denilen, bata ve ortada
bazan kullanlan

350
dir. Ta'lk'de;

ekli de vardr.
Nesih'de:

dir. Her yazda da bada ve orta

da ve sonda ekilleri mnferid ekilleri
gibidir. Z'da nokta da dim kolun sa
nda bulunur. Sls ve sls celisinde
kol mvelled olarak

Ta'lk'de:
eklinde yazlr.
IX- Ayn: Ykut ile bn Hill'e g
re, kavisli iki hattan, elif'in ayn ekline
kalbedilmi olmasndan ibretdir.

VIII- T': Ykut ile Ibn-i Hill'e g

re, sad ba ile elif den mrekkebdir.
Sd ba bir elif olduuna gre, iki
elif den ibretdir.
bu trf cevher ksmna id olup, alt
ksm zid ve ikinci bir elif dir. Slsde
ayn'n balca yedi eidi vardr: 1 - Na'l
(nal) eklinde olur, ayn- na'l denir.:

fakat, bizim tahkikimize gre t'nn

ba sad'dan biraz baska olur. Bu sebeble t, sad'dan biraz uzunumsu g
rnr.
Nesih'de:

karn ve kp olmaz, dim bada

yazlr. 2- Ters sad'a benzer ve ayn-
sd denir.

351
bu da bata kullanlr.
3-Ylan ene
sine vey alm ylan azna benzer
ve fem-i s'bn denilir. Karnl ve kp
l de olur.

bu ma'kd ekil elif'in dmlen

miidir. "Kasap satrna benzer" de
milerdir. Bu yedi eit ayayalnz S
ls ve Sls Celsi'ne mahss olup,
Muhakkak ve Reyhn'de, muhayyer,
sd ve ma'kd ve na'l kullanlr, dier
kalemlerde bunlarn az ok tahavvl
etmi ekilleri yaplr. Mesel: Nesih'de;

4- Arslan enesine vey alm

arslan azna benzer fem-i esed vey
fil kula denilir, ayn- na'l karldr,
zevidi yoktur, bata kullanlr.
Ta'lk'de:

5-Tilki azna benzer. Bada kulla

nlr, zevidi yokdur fem-i sa'leb denir.
Ayn- sd karldr.

6- Ayn- muhayyer denilen, yalnz,

bada, ortad ve sonda yazld gibi,
karnl vey kpl de olur ki ekli, trif
srasnda gsterilmitir. Kpls de
udur:

7- Ortada ve sonda yazlan, kpl

vey karnl da olan

X- F: Ykut ve bn Hill'e gre,

b'ya bindirilmi vav badr. Beyaz el
ma ekirdeine benzer.

yazarken boynunu bktrmemeli,

ne eik olmayp dik durmaldr. Bo
yun ne ksk, ne de uzun olmaldr, F
mrekkeb olarak, yni ortada vey
sonda yazld zaman, beyaz merci
mee benler.

352

Nesih'de:

Ta'lk'de:

XI- Kaf: Ykut ile bn Hill'e gre,

nn'a bindirilmi vav'dr. Temkinli bir
elden karken gvdesi clz olarak
kar.

Nesih'de:

Ta'lk'de:

XII- Kf: Yakt'a gre y ile

vav'dan mrekkeb olup ba sad'a
benzer, Ykut ile bn Hill "kfin sadr
bir sad olup, munsath ekildedir" de
milerdir. Buna boru kfi da derler.

Bunun mvelled ekli de: "kf-

mcelles" denilen ve elif ile b'dan
terekkb etmi grnen
Gz ayva ekirdeine benzer,
vav'n sadr kafin sadr gibi olduu da
rivayet edilmidir. Kafin boynu
vav'dan biraz farkldr. ene ile gvde
aras kaf da bir nokta, bir cezim; vav'da
ve f'da bir noktadr. Mtekmil ekil
lerinde gvde nn gibi be noktadr.
Bu itibrla vav'dan farkldr. Bada ve
ortada kaf, bada ve ortada f gibidir.
Yalnz bana ve sonda mrseli de olur.

eklin asln gstermek iin, iine

ufan koymulardr. Bunun boru
kf dan nasl tahavvl ettiini ylece
gsterebiliriz:

353

Ta'lk'de:

birincinin ksesi vey be nokta da

olur.
Tarihilerin beyanlarna gre,
bata kt dal'n elife bitimi ekli
olup, beyaz erik eklindedir:

ortada:
XIII- Lm: Ykut ile bn Hill'e g
re, dik ve dz bir ekil olur elif ile nn
anandan ibarettir.

sonda:

Nesih'de:

354
Nesih'de:

Sonda:

Ta'lk'de:

XIV- Mim: Ykut ile bn Hill'e

gre: Sin ba ile mrsel r'dan terek
kb etmi olup, beyaz hahaa benzer.
ok ekli vardr.
Yalnz:

Bata:

Nesih'de:

Ta'lk'de

Ortada:

XV- Nn: Yarm dire kadar yu

varlanm olup, banda mukadder bir
kalem az vardr.

355
Ykut ile bn Hill'e gre nn; mu
kavves ka gibidir. Nn, elif'in iki nokta
lk ksm baa, mtebaki ksm sadr'a
isbet etmek zere yaplm bir kavisdir. Yhut bataki iki noktalk ksmdan
elif'in be noktalk ksm atlm, bu iki
noktalk paraya ikinci bir elif kavisle
nerek taklmdr. Bir de nn- r deni
len mvelled bir ekil daha vardr ki

yle ki, ban hem dik, hem de ne

almla bakan bir hli vardr, baa mr
sel r taklrsa mrsel vav, mukavver
r taklrsa mukavver vav nmn alr ki
o da udur:

Mukavver vav, dier bir harfle bir

letii zaman kirpi ve ylana

iki r'dan ibretdir. Her iki eklin de

mrselleri vardr.
mrsel yazld zaman yrtc hayvana,
ejdere benzer denilmidir:

Nunun bada ve ortada ekilleri

b'nn bata ve ortada ekilleri gibidir.
Nesih'de:
Nesih'de:

Ta'lk'de:

XVI-Vav: Ykut ile bn Hill'e g

re: Bir ksm dier ksm zerine arkaya
dayanarak ve kavislenerek kapanm
ve bu ksm r'nn zerine taklmdr.

Ta'lk'de:

XVII- H': Ykut ile bn Hill'e g

re; aslnda bir dl'dr. Alt st tarafna
aslm ve beyaz mselles hle getiril
midir.

356
ba kedi ban ve gzleri kedi g
zn andrr diye trf olunmudur.
H'nn asl bu olmakla berber, bu, yal
nz olarak pek az yazlm ve yazlanlar
da ho grlmemidir. nk bnye
de bir noksanlk gze batar. Baka bir
harfe bitimek isteyen bir hli vardr.
Bir harf vahdeti deil, bir kelime para
s ifde ettii iin ho grlmemi, bu
nun, bir vahdet ifde edecek ekilde tdl ve ihtisar edilmi olan

snda bulunduu zaman, karnca hor

tumu gibi

eklinde de yazlr. Sonda iki sd gibi

ve bunun mrseli olan:

mvelled ekli terch olunagelmi
dir. Bunda yukarki eklin sa gzyle
iktif edilmi ve harfe bir istikll ve vah
det verilmidir.
Bada:
bazan da

ortada:

kullanlr.
Nesih'de:

Ta'lk'de:
bunun ve benzerinin alt parasna
katr hayas, st parasna at kula
denir, bir de nadiren kullanlan

mvelled ekil de vardr. Haberde

yle vrid olmudur: H, iki harf ara

357
XVIII- Lm-Elif: Bada lmla
sonda elif'in, yhut yalnz ve bitiik iki
elif'in terkibinden ibret olup makasa
benzer.

alt ksm yalnz h gibidir. Beyaz

msellesidir. Mrekkeb olduu zaman
lm ile elif, iki lm gibi muntazam bir
ekilde karlar.

Yhut, bu ekilde grld gibi

elif lm'n ortasna kln az gibi iz ve
baka bir harfle

Bu ekiller grldkden sonra ak

la yle bir sul gelir: Madem ki bu harf
lm ile elifden ibretdir, o halde niin
asl zere

eklinde yazlmyor? Bunu zh

eden bir sze rastlamadk. Ancak Siy
kat'de

tarznda kullanlm olduunu eski

Siykat yazl kaytlarda gryoruz. Es
tetik yazlarda bu eklin iltizm edilme
sinin sebebi bizim anlaymza gre,
essen Arablarn skin elif dedikleri
harf karlnda, tek bir harf olmak
zere "elif-b"ya konulmu olan bu
eklin tam bir harf vahdeti arzetmesi
dncesi olsa gerekdir. Nitekim h
harfinde de byle bir fikir iltizm edil
mi olduu gemidi. Filhakika

de iki harf enisi sezildii halde

sretinde bir viskla yazlr ve birin
ci elif, ortada lm eklini alr.
Nesih'de:

Ta'lk'de:

de bir vahdet grlr. Gze daha

czip grnd de inkr olunamaz.
XIX- Y: Elif-b'nn son harfidir.
Ykut ve bn-i Hill'e gre, biri dierinin
tersine taklm iki dl'den ibrettir.

358
d'lin elif den kalbedilmi olduu d
nlrse, bu da iki elif den ibretdir.
Y'y gyet keskin kl azna benze
tenler olmusa da bu, y-y maks
denilen ve yukarki eklin mvelledi
olan

ekle iddir. Bu iki ekil y'nn yal

nz ve sonda ekilleridir. Bata ve orta
da t harfinin bata ve ortada ekilleri
gibidir. Y'nn iki noktas, harfin altnda
bulunur. Yalnz ve sonda ekillere nok
ta ekseriy konulmam, bzan konul
duu olmutur. Terk edilmesi, bu ekil
lerde iltibsa mahal olmad iindir,
kullanlmas da bir muhtra, yhud mu
vzene veya
vey ss iindir.
Nesih'de:

Ta'lk'de: *

G- RETLERN TRF VE
TLMLER
slm'n ilk devirlerinde nokta ve
hareke ve emsli iretler kullanlma
mdr. Birinci asr- hicrnin ortasndan

tibren Arablar, hem harekeleri, hem

de noktalar kullanmaya balamlarsa
da, bunlardan holanmazlard. Medeniyyet-i slmiyye Tarihi'nde kaydo
lunduu zere: "Mushaflar vesire gi
bi zabt u dikkati mstelzim olan kitap
lardan baka eylerde hareke ve nok
talarn istimalini istemezlerdi. Noktasz
yazy bhuss mrseln-ileyh lim bir
zt ise, mreccah addederlerdi. Ktip
ler, medeniyyet-i slmiyye'nin geir
dii devirler esnsnda, yazy noktal
ve noktasz yazmakta muhayyer kal
mlard. Fakat, ekseriya noktasz ya
zarlard. Bunun neticesinde bir ok ah
valde ve bilhassa garb mahaller isim
lerinde vesir elfz- Arabiyye'de, ilti
bs vuku' bulmudur. deb, ulm ve
fnna dir olan kitaplarda nokta isti
mlini lzm ve muvafk grdkleri hal
de, muhbertta nokta kullanlmasn
irkin bulduklarndan, in ve hsn-i
hattaki iktidr ve gururlarna binen,
yalnz szn fashatna ve hattn gzel
liine ehemmiyet vererek, tahrrde
muhtasar bir uslb ihtiyr ve ufak, be
l cmle ile iktif ederler ve fazla z
hat 'tsn ve nokta ve hareke vaz'n
kitbette bir acz ve taksr addederler
di" (c. 3-s. 106)
Muhakkak olan udur ki, slmiy
yet'in snrlar geniledike, yaz da gir
dii muhitlerdeki zek ve hfza, istdd
ve kaabiliyet dikkat ve kltr derece
siyle mtensip olarak ekiller alm,
yer yer ve zaman zaman, harekeli ve
harekesiz, noktal ve noktasz vaziyet
lere girmi; harekeli olanlarn bir ks
mnda, yalnz okumay kolaylatrmya
mtf iretler kullanlm, bir ksmn

(*) Ta'lk'n harf ve terkib cihetinden mstesn bir nmnesi olan, Yesarzde hattyla 24 kt'alk
Hilye-i Hkan metni de (Resim: 267 Resim: 290) aras, kitaba ilve edilmitir. Yukarda ekli verileme
yen dier Ta'lk harf rnekleri bu kt'alarda bulunabilir. U.D.

359
da fazla olarak mhmel harflere ss
iretleri de ilve edilmidir. Osmanl
Trkleri'nin ellerinde san'at haysiyyeti
bakmndan muhtelif ekiller alm ve
huss bir dikkat ve itinya tbi' tutul
mu olan bu iretler, bir ksm yazla
rn estetik unsurlar olmak zere yer al
m, Rk'a ve Ta'lk gibi bir ksm yazlar
da ise, iki iretle iktif edilmi oldu
u gibi, Siykat gibi hibirisini kullan
madan, hatt noktalar bile terk edilmi,
stenografik bir hl alm krma yazlar
da, resm ilerde bol bol yer almdr.
Bunun aksine olarak ihtiyt tedbri alr
casna, Cel Dvn gibi resmiyeti hiz
baz yazlarda, hareke ve tezyn iret
leri ifrt derecesine vardrlmdr.

slm yazlarnda kullanlan i

retler; I- Okutma, II- Mhmel harf, IIITezyn iretleri olmak zere, balca
gurupda mtla olunabilirler.
I- Okutma retleri: Bunlar, ba
lca Kf, Sls, Muhakkak, Reyhn,
Tevk, Cel, Msenn, Cel Dvn yazla
rnda kullanlmtr ve balca 1- Nokta,
2- Hareke, 3- Cezm, 4- edde, 5- Med,
6- Tenvin, 7- Hemze, 8- Sla olmak
zere sekizdir. (1)
1- Nokta: Her yaznn kendi kale
mi cb olarak noktann da ekli vardr.*
Ummiyetle drt kedir. Baz Kf'ler
de yuvarlak da yaplmdr. Ancak

(1) Bu iretlerin fonetik hussiyyetleri burada bizi alkadar etmediinden ve "Eski Yazlar Oku
ma Anahtar"nda etraflca zh edilmi olduundan, san'at bakmndan olan hussiyyetlerini bahs
mevzu ediyoruz.
(*) Harflerin llerinin hesabnda yazld kalemin noktasnn kullanld mlumdur. Fakat l
ye ess olan, noktann kegen boyudur. Bu sebeple nce noktann doruluunu tesbit etmek gerekir.
Smi Efendi gibi titiz bir stdn Cel Sls ve Cel Ta'lik yazlarnda kulland noktalar hassas pergelle
mteaddid defalar ltkten sonra stad Necmeddin Okyay ile u neticelere varmtk (1959 yl):
Sls noktas, satr izgisine takrben 45 meyilli olarak konulan ve mustatil
(dikdrtgen) ekline yakn bir "paralelkenar"dr, kalem aznn eri kesilme
sinden dolay, nokta kalemden tam dikdrtgen eklinde kmaz; dikdrtgenin
drt kesi de ierden 90 ye sahipken, "paralelkenar" ekle uyan Sls nok
tasnda st ve alt keler 90 den birka derece dar, sa ve sol kelerse
90'den birka derece geni olur. Harflerin nokta boyuna gre hesabnda, dik
(elif gibi) lmlerde noktann st ve alt kelen arasndaki mesfe, yatk (be
gibi) lmlerde sa ve sol keler arasndaki mesfe nokta boyu olarak al
nr: Bu iki kegen boyu a fark dolaysyla birbirinden biraz farkl olmakla
berber, tatbikatta ayn kabul edilir. Kegen boyu kalem aznn takrben yars kadar fazlalk gsterir.
u izahattan anlalaca gibi, kaleminin az 7 mm. olan bir Cel Slsn noktasnn boyu 8 mm, "nokta
ls olarak kullanlacak kegen boyu takrben 10,5 mm. tutar. "Yarm nokta" ls de yarm ke
gen boyudur.
lme sisteminin ayn olduu Ta'lk'n noktas eklen baka trldr; sa alt
kenar -mrekkebin akna gre- muhaddeb (yuvarlams kabark) olan bir
murabba'(kare)dr.Konumu ve i a durumu Sls noktasyla ayn olan ta'lk
noktasnn st kesinin keskin dz kenarlarna mukabil, alt kenin sa yan
ve sa kenin alt yan yuvarlams kalr. Ancak aknt altta topland iin bu
muhaddebiyet sa ke altnda az, alt ke sanda fazladr. Yuvarlak kenarn
az vey fazla akntl oluu noktann da eksik vey fazla olmasn intc ettirece
inden, harf lmnde kullanlacak shhatli bir Ta'lk noktas yle olur: Nok
tann st kesinden alt kesine mesfe, kalem aznn te drd (4/3)'dr.
Yni az 3 mm.lik bir Ta'lk kalemiyle konulan noktann st-alt kegen boyu 4 mm. olmaldr. Bu l
ye uymazsa shhatli deildir. Sa-sol kegen boyu da tatbkatta st-alt kegen boyuyla ayn kabul
edilir. Yarm nokta boyu da yarm kegen boyudur. U.D.

360
Rk'a ile Dvn'nin bir noktas
, iki noktas
noktas
eklindedir. Maksat sr'at ve ihti
sardr. Baz yazlarda az olmak artyla,
kendi kalemi dnda yuvarlak

duundan, ayrca hareke kalemi kulla

nlr. Bunlar arasnda estetik durumun
cb olarak kendi kalemleriyle konu
lanlar da vardr. (Resim: 215)
Nesih'in, Muhakkak'n, Reyhn
nin, Tevk'hin, Cel Dvn'nin harekele
ri kendi kalemleriyle konduu gibi, ba
ka bir kalemle de konabilir. Ta'lk'n
essen harekesi yokdur. Yalnz koca
med denilen

ekilde nokta kullanlmdr. Sebe

bi de yerinin msid olmamas ve este
tik durumun korunmasdr.
Harfler, ya br, ya iki vey nok

kendi kalemiyle, edde

ve hemze

tal olur. Bir nokta:

ve iki esre
iki nokta:

vey

nokta:

stte,

altta, yhut stte vey altta

vey
tarznda kullanlr. Bzan bir nokta ile iki
nokta vey nokta, yhut iki nokta ve
y drt tane bir nokta bir araya toplan
m olabilir. Her noktann tlmi men
sb olduu yaznn tlmine gredir.
2- Hareke: Essen dr: 1- Fet
haf 2- Kesre, 3- Zammedir. Kf'nin ha
rekesi bidyette bir takm yuvarlak
noktalardan ibret iken (Resim: 74-75)
bunlar sonradan terk edilerek dier ya
zlardaki ekillerden Kf bnyesine
uygun ekiller intihb olunarak istml
olunmudur. (Resim: 76 - 77)
Sls ve Sls Celsi'nin hareke
leri ve dier iretleri, yazldklar kale
min de biri kalnlkda olmas asl ol-

kalemin de biri ile konulmudur.

Nes-ta'lk'le yazlm Mushaflarda
Ta'lka yakr bir ekilde hareke ve di
er iretlerden bazlar kullanlm
dr. Nitekim, Ta'lk hocalarmdan mer
hum Abdlaziz Efendi (1870-1934)'nin
yazd bir Mushafdan ydigr olarak
hediye ettii bir sahifede rneklerini
gryoruz (Resim: 258)
Harekelerin ve dier iretlerin
tlimlerini briz bir ekilde gstermek
iin Sls'le Nesih'i ess tutmay ve
sls (te bir) kalem kalnlnda yaz
may terch eylemi bulunuyoruz.
Harekelerden fetha, buna trke
de stn vey bir stn denir. nk
harfin stnde bulunur, uzun vey
ksa yazlabilir. Sls'de

bazan yaznn kendi kalemiyle de

yaplabilir. Tlmi yledir:

Resim: 258 - Hocam Aziz Efendi'nin yazd Ta'lk hattyla bir mushaf sahifesi.

362
Nesih'de

vey

Sls ve Sls Celsi ve Msenn

yazlarda kaln cezm denilen
hafif kavisli ve ortasndan itibaren
meyille msvdir. Nesihde:

eklinde de bzan kullanlr.

Tlimleri:

Kesre, esre vey br esre de deni

lir. Harfin altnda bulunur. Sls'de
4- edde: Trkede tedd ad
da verilir. Harfin stnde bulunur. S
ls'de ve Cel Sls'de:

ekli sdece

ve Nesih'de

vey

dir. Sls'de hareke kaleminden

kaln ve kuyruk taraf kvrk olan hi
kullanlmamdr.
Zamme: tre vey bir tre ady
la da anlr. Harfin stnde bulunur. S

Nesih'de:
5- Tenvn trldr: !- ki s
tn

ls'de ekli:
dir. Bazan yaznn kalemiyle ve kaln
tre adiyle kullanld da vardr.
Tlimi:

harfin stnde bulunur. Kaln ka

lemle de yaplabilir. Tlmi stnnk
gibidir. 2- ki esre
harfin altnda bulunur. Kaln yaplmaz.
ki stn ve iki esre bzan

Nesih'de:
3 - Cezm: Trkede tutar adyla
da anlr. Harfin stnde bulunur. S

sretinde de yaplabilir. 3-ki tre,

harfin stnde bulunur, Sls ve Cel
Sls'de

ls ve Cel'de
Tevk'de

dir. Nesih'de

dir.

363
6- Med trldr. 1- sr (kol):
Harfin stnde bulunur.

hareke kalemiyle yazlr. Nesih'de

Nesih'de:

dir ve dierlerinde

II- Mhmel (Noktasz) Harf retleri: Bunlar da balca

2- eker: harfin altnda bulunur.

ekli sr gibidir. Her ikisi de hareke
vey yaznn asl kalemiyle de yaplabi
lirler. 3- Koca med, dim hareke kale
miyle yaplr.

1-H'
2- Sin
3-Sad
4-T'

Nesih'de

dir.

7- Hemze: Harf olur, hareke olur,

bir iltibs def vey ss iin kullanlr.
Harf ise, yaznn kalemiyle yazlmas
asldr. Zarret hlinde hareke kale
miyle yaplabilir. Dier hallerde hare
ke kalemiyle yazlmaldr. Sls ve Celsinde

5- Ayn
yhut

6-Kf
7- Mim

yhut

8-Ha

talimleri srasyla yledir:

Nesih'de

dir.

8- Sla: Yazlp da okunmayan ve

y bz ahvlde okunup, bz ahvlde
okunmayan hemze elif zerine konur.
Bu sebeble yazlmas baz artlara
tbi'dir. Bu hussda "Eski Yazlar Oku
ma Anahtar" adl eserimizde gereken
zht verilmidir. Hat bakmndan S
ls'de ve Nesih'de ve Cel'de, dim

364
kullanlr.
2- Kaln trnak; yaznn kalemiyle
yazlr. Az olmas artdr. Talmi yukar
ki gibidir.
3- Ters trnak; hem hareke, hem de
yaznn kalemiyle yazlabilir. Satr altn
da ve pek az kullanlmas artdr.

Bunlardan (1, 2, 3, 4, 5, 7) kendi

adiyle anlan harfin altna konur ve
o harfin noktasz harflerden olduunu
anlatr. Bu sebeble noktallarn altna
konulmas ho grlmez. (6) kf kolu
nun altna vey kf anann iine ve
ortas stne, (8) H' harfinin stne
konur. Bu iretler, hem bir iltibs
defe, hem de yaznn umm hengini
te'mne yararlar.
III- Tezyn retleri: Bunlar da
balca sekizdir:
1- Ufak trnak hareke kalemiyle
atlr.

4- Tirfil

Satr altnda bulunmamas ve hare

ke kalemini amamas asldr. Nesihde
yokdur. Nesihde
hill denilen ve daha ok keideler
ortasna ve bir tane konur.*
5- Trnakl tirfil

altda ve stte, sada ve solda bulu

nur. Sls ve Cel Sls'de kullanlr.
Nesih'de bzan bunun yerinde

6- Mimli Tirfil;*
7- Cezimli tirfil;

(*) Tirfil hussunda merhum melliften farkl olarak, unu ilve etmeliyim: Bu iret, yakn vakte
kadar tezyn mhiyette sanlyordu; mdekkk stdlar dahi byle kabul ediyorlard. 1969 ylnda, eyh
Hamdullah (1429-1520)'n eserlerini incelerken, bu iretin mnhasran r ve sin harflerinin zerine ko
nulduunu mhede ettim; bununla kalmayp Hfz Osman (1652-1698)'n yazlarna baktmda da
ayn neticeyle karlatm. Anlalan, kelimelerde bir nceki harfe id noktann r stne kayrak ze gibi,
bir nceki vey sonraki noktann sin zerine kayrak n gibi okunmasn nlemek iin, mezkr harf
lerin yukar tarafna -ikz mhiyetinde-tirfil iretinin konmas teaml hline getirilmiti. Ancak, ondo
kuzuncu asrdan balayrak, tirfil, Cel Sls'te tammen boluk doldurucu bir iret saylm, Sls ve
Nesih'te de kullanl gyesini yava yava kaybetmitir. Tirfile bal mim harfiyle yaplan iret de,
lm sadsyla okunabilecei cihetle, aslnda kef harfinden ayrd etmek iin lm harfinin boluuna
konuluyorken, o da zaman iinde, heryere konur hle gelmitir.
Tirfil hakkndaki dncemi mdekkk aabeyim, muhterem Prof.Dr. Nihad M. etin'e o tarihler
de atmda, eyh Hamdullah'dan nceki eski aklm- sitte rneklerinde de tirfilin yukarda anlatt
m tarzda bir vazifesi olduunun kat'iyetle grldn beyn etmiti. U.D.

365
bunun asl cezimle tirfilin birleme
si olup, cezimli harf zerine bazan ko
nur.
8- Yuvarlak nokta;
Satr altnda bir boluu doldur
mak iin kullanlr. Noktal harf altna
konmamaldr. Bir de, Muhakkak ve
Ta'lk sinlerinin altna
ekilde nokta konulursa da zarri
deildir.

H- ARETLER HAKKINDA BAZI

ARTSTK TAVSYELER:
Yukarda eitlerini verdiimiz
her gruba dhil iretlerin estetik
bakmdan yazlmalar baz usl ve kai
deye tbi' olduundan bunlara da ksa
ca temas etmeyi estetiklerini mtlaa
ya yararl olmalar tibriyle gerekli bu
luyoruz.
I-Harekelerin ve iretlerin meyil
leri biribirine msv ve mtenazr ol
maldr. Bunda ess, yaznn ilk yazlr-

Resim: 259 Smi Efendi'nin Cel Sls yazlarnda kulland, henz daha gzeli yazlamayan
hareke ve tezyn iretleri.

366
ken hareket mebde'i olarak konulan
kalem aznn meylidir. Bu meyil me
sel

ise, ilk konulan hareke vey iretin

meyli de buna mtenzr ve msv ol
mak zere

olur ki, hepsinin hareket mebde'i ve

hareket gyesi ve umm vazyetleri
ayn meyle tbi' olarak yazlrlar. Btn
dier iretlerde hep o mebde' istika
metinde konmak gerekir. Aa vey
yukar olabilir.
II- Bir tezyn ireti yan yana iki
defa konmaz; ancak, kaln ve ince tr
nak, mtenzr ve mtensib bir sret
te konabilir. Mesel:
yaplmaz,

olabilir.
III- Zarret bulunmadka iret
lerden hi birisi tek bana bulunma
maldr. Yakn vey uzak, meyli istik
metinde dier bir iret, bu olamad
takdirde bir harekeye vey sa yhut
soldaki harfin bir parasyle mtenzr
bulunmaldr. (Harekeli yazlara bak
nz).
IV- Sls'de mmkn olduu ka
dar tezyn iretinin az olmasn eski
stdlar terch ederler ve trnak kullan
mazlarm. Reyhn ve Muhakkak'da
ve Nesih'de tezyn ireti ho grlme
midir. (Geen levhalara baknz).
V- Lzumsuz yere ne bir hareke,

ne de tezyn ireti koymamaldr. Hat

t yaznn tertbi ve umm vaziyeti u
vey bu harekeyi koymaya henk bak
mndan msid deilse terk edilmesi
mreccahdr. (Resim: 239) de bu cihet
terch edilmidir. (Resim: 267) da tev
z'e ehemmiyet verilmidir.
VI- Mhmel harflerde de ifrta
dmemelidir. nk her mhmel har
fin altna ufan koymak art deildir.
Bu ilerde ifrta sapanlar noktal baz
harflerin altlarna ufan noktasz ola
rak koymularsa da, byle sakatlklar
byk stdlarn eserlerinde grlmez. nk cim altna
gayn altna
koymak mnszdr. Muvzene iin
baka iret pek l mmkndr.
VII- Bir yazda yer alan okutma,
mhmel ve tezyn iretleri, bakld
zaman tsz ve riyet giyilmi bir el
bise gibi gze batmamaldr. Yaznn
bnyesiyle kaynaan ve onu henkle
tiren bir durum arz etmelidirler. Her
kullanlan iret, yaznn estetik bir uz
vu olarak yer almal, onun estetik bir ih
tiycn cevaplandracak bir kat'iyet ve
isbette bulunmaldr. "u iret, bura
ya konmasayd vey bunun yerinde u
ve yle yaplm olsayd daha iyi olur,
daha gzel grnrd" gibi bir fikre
drmemelidir. Yaz, bu iretlerle
kuvvetlenmeli, gzellemeli, za'fa, pe
rianla mruz kalmamal, estetii i
retler arasnda boulmamal vey bu
ulanmamaldr.
VIII- Bu iretler, ne ok kaln, ne
de clz olmal, bnyenin de biri kaln
lkda bulunmal, evvelkisi yazy boar,
ikincisi, seyrek bir durum gsterir de
ok tezyn ireti kullanmaya sevk
eder. yet, harekeler ve iretler,

367
umm bnye bakmndan hareke ka
leminden biraz kalnca vey biraz ince
yapmay gerektiriyorsa, ona gre ka
lem kullanmaldr.
IX- Okutma, mhmel harf ve tez
yn iretleri, karakterlerini deitirme
men, ittrd muhfaza etmelidir. ura
da u slbda, burada u tarzda olma
maldr. Bu hl, san'at rhunu ve zevki
ni bulandrr, gizli parazitler hlinde ya
znn estetiini zedeler.
X- Btn iretler arasnda sa
dan ve soldan, stden ve altdan aklk
ve yaknlk mnsebetleri arasnda
muvzene ve msvt gzetilmeli. Bir
taraf sk, br taraf seyrek olmamal;
hsl, tb, zarr ve bed vazyetler ve
cblar hilfna hibir hareket iltizm
edilmemelidir. Aadaki levhalar i
retler bakmndan ayrca mtla ve
tetkk edelim.
K- BAZI MSLLER ZERNDE
KRTKLER:
I - (Resim: 260) da harekeler, yaz
nn umm hengi gzetilerek konmu
ve hareke kalemi ayr muhfaza olun
mudur. Harekeler yazy skmam,
buulandrmam, yaznn gzelliini
artrmya ma'tuf olacak srette tevz'
ve taksm olunmudur. Yaz, harekeler
den ve harekeler yazdan ilk nazarda
ayrlabildii halde, aralarnda estetik
bir insicm da mehd bulunmaktadr.
II - (Resim: 261) da harekeler, yaz
bnyesiyle son derecede henkli ve
sehl-i mmten' hlindedir. Kelimeler
le satrlar arasnda olduu kadar, sahi
fenin umm durumu da ruha scaklk
ve mnislik telkn eden bir czibeyi
hizdir/Kalem cereyn yazda olduu
gibi, harekelerde de nefes akar gibi

akp akp gitmektedir. Hibir tarafnda

tasannu' yokdur, olgun ve metn bir
elin ve kalemin eseri olduu aka g
rlmektedir.
III - (Resim: 262) Hac rif Efendi
merhumun eser-i mahreti olan bu ya
znn essen gzel ve i'tinl bir tashh
grd zhir ise de, harekelerde bir
kabalk ve henksizlik mehd olmak
dadr. Bu yzden eser, bir kenara atl
mak bedbahtlna uramdr. Satr
alt ile satr st harekelerdeki henk
sizlikden dolay ikiye blnm gibi bi
rer durum arz etmekdedirler. Bu hl ta
batyle yaznn zat gzellii zerinde
bir nevi' buulanma ihdas ediyor. Bil
hassa tirfillerin hantal olular ve arala
rnda bir tesnd ve insicm bulunma
mas, bu buulanma arasnda menf
te'sirler yapmakdan hl kalmyor. Fa
kat, yazya biraz uzakdan baknca bun
lar pek gze batmyorsa da, san'atk
rn kendisi de beenmemi, tekrr yaz
maya lzm grmtr. Bunun en g
zel bir rnei stdn mehr trke
hilyesinde yer almdr.
IV- (Resim: 263) badan nihyete
byk bir dikkat ve tin ile yazld
gzden kamyan bu levhada, hareke
ve iretlerin estetik ertalara ne ka
dar riyet edildiini de gstermekde
dir. (Resim: 267) de, ayni mkemmeli
yette bir baka rnektir.
V - (Resim: 264) de Sls hattna
nisbetle harekeleri ok ince konmu ve
ss iretleri de terk edilmi olduun
dan, bunda harekeler yaznn bir tbi
gibi yer almlardr. nce yaz nazara
arpyor ve harekelerin rolleri bir glge
gibi kalyor.
VI - (Resim: 265) de hareke ve i
retler ifrt denecek kadar okdur. Bun

368

Resim: 260 Mahmud Celleddin (?-1829)'in Cel Sls hattyla yazd ve Peygamberimizin
mrn, nbvvet mddetini, Mekke ve Medne'deki yaaylarn ebced hesabyla gsteren u lev
hada yaz ve harekeler, Mahmud Celleddin'in sert slbu iinde birbirleriyle henkli bir ekilde kay
namlardr.

369

Resim: 261 Hac Kmil Akdik (1861-1941 )'den bir Nesih sayfa.

370

Resim: 262 Bakkal rif Efendi'nin metin iinde bahs geen, harekeleri ihml edilmi bir Sls
satr.

Resim: 263 Halim zyac (1898-1964)'dan hatt ve harekeleriyle tinal bir kt'a.

371

Resim: 264 Lz mer Efendi (? - 1824)'nin bahsi geen levhas.

Resim: 265 Hac Nazif Bey'in hareke ve ir iaretleri skk olarak tertipledii bir levhas.

372

Resim: 266 Mellife d Cel Sls bir hat. (Celyaz ile hareke ve iretler arasnda henkli bir
tevzi' ve taksim ifde eden bir misl.

da hareke ve iretler, yaznn cz' ve

levzm gibi nazara alnmdr. ki sa
trda bu kadar sk bir vaziyeti, umm
bnye zerinde tevzi' ve taksm etmek
ve topunu bir henge tbi' tutmak ise,
cidden mhim bir idir. Bu yaz essen
gzeldir, tezyni iretlerin okluu bu

gzellii ilk nazarda kolluyor ve dikkati

zerine ekiyor. Yaznn estetik zevkini
gerei gibi tatmak iin uzun mddet
mhedeye tbi' tutmak lzm geli
yor. Kanaatimizce harekeler yar yar
ya azaltlm olsayd, yaz daha vzh
bir estetikle kendisini tantrd.

(*) Kitabn bundan sonras, nere hazrlayan tarafndan seilip ilve edilmi fotoraflara ayrl
mtr. lk olarak, 358. sahifenin (*) haiyesinde belirttiimiz gibi Yesrizde Mustafa zzet Efendi (? 1849) tarafndan mek iin yazlm 48 beyitlik (24 kt'alk) bu Hilye-i Hkan metnini veriyoruz. Hlen
Tanman Koleksiyonu'nda bulunan ve asleb'dnda baslan bu "mrekkebt mekleri" ehemmiyeti do
laysyla Nazif Bey (1846 -1913), Aziz Efendi (1870 -1934) ve mer Vasfi Efendi (1880 -1928) gibi daha
sonraki hat stdlarnca da nokta llerine varana kadar aynen taklid edilerek yazlmtr. Hkan
Mehmed Bey (? - 1606)'in nce Besmele'yi, sonra da Peygamberimizi Trke olarak nazm ettii bu Hil
ye metninin, l iin konulan nokta ve iret okluundan dolay kolay sklemiyecei endesiyle,
okunuunu da veriyorum:
Resim: 267
Besmele'yle delim feth-i kelm
Feth ola t bu muamm-y benm
Resim: 268
Bilmeyen evket-i Bismillh'
Anlamaz srr- Kelmullh'
Resim: 269
Gre izzetle sutr- mushaf
Kar durur ana gy saf saf
Resim: 270
Fikr edersen o hurf- memdd
Oldu srr- hadd ekaalm-i uhd
Resim: 271
Nzr olsan ana yne misl
Grnr rz- lutf- mtel
Resim: 272
Hem demiler drr erf, el-hak
rz- pki arafnk olcak

Olmasa Besmele resmi memdd

Cins-i eyada olur muydu vcd
Brekallah, zeh srr- latf
Bulur nnla eref nazm- erf
btidsnda olan ba's ann
Balar tcdrr sumann
Ba- vahdetde nem-i ltfile pr
Gyiy Besmele bir snbldr
Gsterir yinesi Besmele'nin
Hilye- pkin o vech- hasenin
em'-i ruhsre dnerd mha
ki kandil idi arullah'a

373
Resim: 273
Gark-ld olcak ol sultan
Gl-i pr jaleye benzerdi heman
Resim: 274
Derledince olurdu ho b
Berk-i gl gbi o ry- ng

Dahi ol mefhar-i mevcudatn

Yni peygamber-i ferruh-ztn

Resim: 275
Grnrd gz dim mekhl
Hadd-i ztnda siyeh-em idi ol

Ge- emile ettike nigh

Ga (y)* olurlard sur- dergh

Resim: 276
Hem siyh idi, gyet de edd
Bir id na karb ile bad
Resim: 277
Mest-i ak olman ol em-i humar
Humrete mil idi bir mkdar
Resim: 278
Hasta- ak id ser-t-ser
Kahraman gznn Rstem'ler
Resim: 279
Grmemitir rasat-engz kadar
Gzler gibi Hudy gzler
Resim: 280
Khl-i kudretle mkhhal idi ol
Her hussiyle mkemmel idi ol
Resim: 281
Dah Mlikle Eb Hle dedi:
Mh-i nev gbi ak kal id
Resim: 282
Tr-i mjgne siyah di ann
Tr- gssu gib hrnn
Resim: 283
Kann ge-i p tbi
Cmi- hsnn id mihrb
Resim: 284
ki ebrularnn aras hem
Sm-i hlis gibi d her dem
Resim: 285
Sre-i Feth idi ol cebhe-i mh
Medd-i ebrusu d Bismillh
Resim: 286
Tg- tevhd di ebr-y Resul
Grnrd iki seyf-i mesll
Resim: 287
Grnrd o nebiyy'l-arab
Karudan mrtefi''l-enf gibi
Resim: 288
Gyy enf-i habb- Rahman
Gone- verd-i sefd di heman
Resim: 289
Lline vermi d hsn-i ceml
Dilen iki diz nc misl

Dne- dr gibi ryinde teri

Honm eyler d ol gheri

(*) y harfi dalgnlkla unutulmu olacak.

Ol ik dde-i b-srme siyh
Dim olmutu nazargh- ilh
Devlet olmutu o gzler dne
Ayn-i ikbl d hr'l-yne
Baksa ol ilm-i ledn sultn
Rhun azna gelird cn
Muttasl ol iki em- ehbz
Sha-i ara ederd pervz
Meyl-i khl etmese de bteklif
Ekhal'l-ayn idi ol zt- erf
Ham- ebrsuna olmazd msl
Kanadn bkse hm-y ikbl
Mlk- cn dil-i uka meer
Nvek-endz idi ol kirpikler
Ol mbarek kann resmi ayan
Hak Resul i dn kld beyan
Kalar arasn etmiti Hud
Evc-i eflk-i eratta sh
Nice dikkatler olunsa her an
Mkfn edemez kla beyan
An etmiti Hud-y mtel
O mehin evc-i cemlnde hill
ol kadar hb di ol enf-i mnf
Edemez ehl-i maarif, trif
Dim eylerdi o devletl mem
Kurb- Hak ryihasn istimm
Olmasa dileri msbh- zulem
Zulemt ire kalrd lem

374

Resim: 267 Neyzen Emin Yazc (1883-1945)'nn tinal bir Sls levhas.

Resim: 290
Gyiy ol drr-i dendn- nefis
ki msr di mevzn- selis

yle effaf idi ol cevher-i sf

ncilsiyle dolard etraf.

Hilye-i Hkan'nin devmn Yesrizde'nin yazp yazmad belli olmad gibi, imzsnn bulun
duu kt'a da elde mevcud deildir. Ancak, "mfredt" ikml etmi bir hat mntesibiTa'lk'n btn
nkte ve llerini bu kt'alarda grp istifde edebilir. Bu fotoraflardan sonra, rnek olarak dier yaz
resimleri de srayla verilecektir. Uur DERMAN

375

Resim: 268 - Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (1)

Resim: 269 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (2)

377

Resim: 270 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (3)

378

Resim: 271 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (4)

379

Resim: 272 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (5)

380

: 273 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (6)

Resim: 274 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (7)

382

Resim: 275 - Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (8)

383

Resim: 276 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (9)

384

Resim: 277 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (10)

385

Resim: 278 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (11)

386

Resim: 279 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (12)

387

Resim: 280 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (13)

388

Resim: 281 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (14)

389

Resim: 282 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (15)

390

Resim: 283 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (16)

391

Resim: 284 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (17)

392

Resim: 285 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (18)

394

Resim: 287 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (20)

396

Resim: 289 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (22)

395

Resim: 288 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (21)

397

Resim: 290 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (23)

398

Resim: 291 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (24)

399

Resim: 292 - Ahmed Karahisr (1469-1556)'nin Muhakkak, Nesih ve Sls hatlaryla yazd
mushaftan bir sahife (Topkap Saray)

400

Resim: 293 Hasan elebi (16. asr)'nin bir eserinden Muhakkak hattyla imz sahifesi (974
H.- 1556 M. tarihli, Topkap Saray).

401

Resim: 294 Yesar Es'ad Efendi (?-1798)'den mil Ta'lk kt'a.

402

Resim: 295 Nazif Bey (1846-1913)'in ran slbunda yazd dz satirli Ta'lk kt'a (1324
H.-1906 M. tarihli).

404

Resim: 297 Mustafa Rkm (17571826)'n Cel Sls'le yazd bir mezar kitbesi
aheseri. (Asl Eyp Sultan Cmii'nin nazire
sinde olup 1234 H.-1819 M. tarihlidir).

Resim: 298 Smi Efendi (18381912)'nin Cel Sls'le yazd latf bir mezar
kitbesi. (Asl Karacaahmed kabristan'nda
olup 1322 H-1904 M. tarihlidir).

403

Resim: 296 Hmid Ayta (1891-1982)'n Trk slbunda yazd mil Ta'lk kt'a (1360 H.1942 M. tarihli).

405

Resim: 299 Mustafa Rkm'n Nak tc eklnde istifledii Cel Sls bir aheser (Topkap Saray).

406

Resim: 300 Nazif Bey'in Cel Sls'le yazd enfes bir beyit:
"Fari ol, aybn gzetme kimsenin,
Ta ki Hak setr eyleye aybn senin."

Resim: 301 Nazif Bey'in elden kt gibi kalm Cel Sls bir istifi (Ancak batan birka
harf tashih edilmitir).

Resim: 302 Hfz Osman (1652-1698)'den Sls-Nesih bir kt'a.

Resim: 303 Yedikuleli Abdullah (1670-1731 )'dan Nesih bir kt'a.

408

Resim: 304 Hac Kmil Efendi'nin Sls-Nesih Hilye's.

409

Resim: 305 Necmeddin Okyay (1883-1976)'n Cel Ta'lk'yle "ism-i Neb"

NC KISMIN SONU