NSZ

Uzun yllardr, kanmca tm Trk tarihinin en nemli yapt olan

Nutuku yeni kuaklarn anlayaca bir Trke ile yaynlatmay arzulamaktaym. Bu amala, uzun ve yorucu bir alma sonucunda, bir yanda Ulu Atatrkn zgn ve tam metni dier yanda da benim evirimle bu belgeyi hazrladm. evirinin sonunda nemli salk sorunlaryla
karlatm. Yaptn buna karn tamamlanabilmi olmas; Atatrke
iten ballmn, hi eksilmeyen ulusal grev cokumun sonucudur.
Eminim ki, yapt, bugne dek yaplm dier evirilerden biraz daha deiik bir biimde okurlara Atamzn gerekten ne demek istediini anlatacaktr.
Bedi Yazc, Moda,
ubat 1995

Samsuna
ktm
gn umum
vaziyet ve
manzara

Mukabil
hals areleri

1335 senesi Maysnn 19 uncu gn Samsuna ktm. Vaziyet ve manzarai

umumiye:
Osmanl Devletinin dahil bulunduu grup, Harbi Umumde malp olmu, Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, eraiti ar, bir mtarekename imzalanm. Byk Harbin uzun seneleri zarfnda, millet yorgun ve fakir bir halde. Millet ve memleketi Harbi Umumye sevkedenler, kendi hayatlar endiesine derek, memleketten firar etmiler. Saltanat ve hilfet mevkiini igal eden
Vahdettin, mtereddi, ahsn ve yalnz tahtn temin edebileceini tahayyl ettii den tedbirler aratrmakta. Damat Ferit Paann riyasetindeki kabine; ciz,
haysiyetsiz, cebn, yalnz padiahn iradesine tbi ve onunla beraber ahslarn vikaye edebilecek herhangi bir vaziyete raz.
Ordunun elinden esliha ve cephanesi alnm ve alnmakta...
tilf Devletleri, mtareke ahkmna riayete lzum grmyorlar. Birer vesile ile, tilf donanmalar ve askerleri stanbulda. Adana vilyeti, Franszlar;
Urfa, Mara, Ayntap, ngilizler tarafndan igal edilmi. Antalya ve Konyada,
talyan ktaat askeriyesi; Merzifon ve Samsunda ngiliz askerleri bulunuyor.
Her tarafta, ecneb zabit ve memurlar ve husus adamlar faaliyette. Nihayet,
mebdei kelm kabul ettiimiz tarihten drt gn evvel, 15 Mays 1335 de tilf
Devletlerinin muvafakatile Yunan ordusu zmire ihra ediliyor.
Bundan baka, memleketin her tarafnda, anasr hristiyaniye haf, cel,
husus emel ve maksatlarnn temini istihsaline, devletin bir an evvel, kmesine sarf mesai ediyorlar.
Bilhare elde edilen mevsuk malmat ve vesaik ile teeyyt etti ki, stanbul
Rum Patrikhanesinde teekkl eden Mavri Mira heyeti (Vesika:1), vilyetler
dahilinde eteler tekil ve idare etmek, mitingler ve propagandalar yaptrmakla
megul. Yunan Salibiahmeri, resm muhacirin komisyonu; Mavri Mira heyetinin teshili mesaisine hdim. Mavri Mira heyeti tarafndan idare olunan Rum
mekteplerinin izci tekiltlar, yirmi yan mtecaviz genler de dahil olmak
zere heryerde ikmal olunuyor.
Ermeni Patrii Zaven Efendi de, Mavri Mira heyetile hemfikir olarak alyor. Ermeni hazrl da tamamen Rum hazrl gibi ilerliyor.
Trabzon, Samsun ve btn Karadeniz sahillerinde teekkl etmi ve stanbuldaki merkeze merbut Pontus Cemiyeti shuletle ve muvaffakyetle alyor
(Ves.2).
Vaziyetin dehet ve vahameti karsnda, heryerde, her mntkada birtakm
zevat tarafndan mukabil hals areleri dnlmeye balanm idi. Bu dnce ile alnan teebbsat, birtakm teekkller dourdu. Mesel: Edirne ve havalisinde Trakya-Paaeli unvanile bir cemiyet vard. arkta, (Ves.3) Erzurumda ve
Elzizde (Ves.4) merkezi umumsi stanbulda olmak zere Vilyat arkye
Mdafaai Hukuku Millye Cemiyeti tekil edilmiti. Trabzonda Muhafazai
Hukuk namnda bir cemiyet mevcut olduu gibi Dersaadette de, Trabzon ve
Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyeti, vard. Bu cemiyet merkezinin gnderdii
murahhaslarla, Of kazasile Lzistan livas dahilinde ubeler almt (Ves.5,6).
zmirin igal olunacana dair Maysn on ndenberi fil emareler gren
zmirde baz gen vatanperverler, ayn 14/15 inci gecesi, bu elm vaziyet hak2

1919 senesi Maysnn 19 uncu gn Samsuna ktm. Genel durum ve grnm:

Osmanl Devletinin iinde bulunduu grup, Genel Savata yenilmi, Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, artlar ar bir atekes anlamas imzalanm. Byk Savan uzun seneleri iinde, millet yorgun ve fakir bir halde.
Millet ve memleketi Genel Savaa sevkedenler, kendi hayatlarnn kaygsna
derek, memleketten kamlar. Padiah ve halife olan Vahdettin, soysuz,
kendini ve yalnz tahtn koruyabileceini hayal ettii alaka nlemler aratrmakta. Damat Ferit Paann bakanlndaki kabine; ciz, haysiyetsiz, korkak, yalnz padiahn iradesi altnda ve onunla beraber ahslarn esirgeyebilecek herhangi bir duruma raz.
Ordunun elinden silhlar ve cephanesi alnm ve alnmakta...
tilf Devletleri*, atekes hkmlerine uymay gerekli grmyorlar. Birer
bahane ile, tilf donanmalar ve askerleri stanbulda. Adana ili, Franszlar;
Urfa, Mara, Gaziantep, ngilizler tarafndan igal edilmi. Antalya ve Konyada, talyan birlikleri; Merzifon ve Samsunda ngiliz askerleri bulunuyor. Her
tarafta, yabanclarn subay ve grevlileri ve zel adamlar faaliyette. En sonunda, konumaya balang noktas yaptmz tarihten drt gn nce, 15
Mays 1919 da tilaf Devletlerinin oluru ile Yunan ordusu zmire karlyor.
Bundan baka, memleketin her tarafnda, Hristiyan unsurlar gizli, ak,
zel hrs ve amalarnn elde edilmesine, devletin bir an nce, kmesine alyorlar.
Sonradan elde edilen gvenilir bilgi ve belgelerle belirlendi ki, stanbul
Rum Patrikhanesinde oluan "Mavri Mira" kurulu (Belge 1), illerde eteler
kurmak ve ynetmek, mitingler ve propagandalar yaptrmakla megul. Yunan
Kzl Ha, resm gmenler komisyonu;" Mavri Mira "kurulunun almalarn kolaylatrmaya hizmet ediyor." Mavri Mira" kurulu tarafndan ynetilen
Rum okullarnn izci rgtleri, yirmi yan aan genler de dahil olmak zere
heryerde tamamlanyor.
Ermeni Patrii Zaven Efendi de, "Mavri Mira" kuruluyla ayn fikirde
olarak alyor. Ermeni hazrl da tamamen Rum hazrl gibi ilerliyor.
Trabzon, Samsun ve btn Karadeniz kylarnda kurulmu ve stanbuldaki merkeze bal olan "Pontus" dernei kolayca ve baar ile alyor (Belge 2).
Durumun korkunluu ve arl karsnda, her yerde, her blgede birtakm kiiler tarafndan kurtulu yollar dnlmeye balanm idi. Bu dnce ile yaplan giriimler, birtakm kurulular dourdu. rnein: Edirne ve
yresinde "Trakya-Paaeli" ad ile bir dernek vard. Douda, "Haklar Koruma" (Belge 3) Erzurumda ve Elazda (Belge 4) genel merkezi stanbulda olmak zere kurulmutu. Trabzonda Dou lleri Ulusal Haklar Savunma Dernei adnda bir dernek bulunduu gibi stanbulda da, "Trabzon ve Yresi Yerinden Ynetim Dernei" vard. Bu dernek merkezinin gnderdii delegelerle, Of ilesiyle Rize sancanda ubeler almt (Belge 5) ve (Belge 6).
zmirin igal olunacana dair Maysn onndenberi elle tutulur belirtiler
gren zmirdeki baz gen vatanseverler, ayn 14/15 inci gecesi, bu ackl durum
* ngiltere, Fransa ve talya gibi kar cephede olan devletler grubu (B.Y.)

Samsuna
ktm
gn genel
durum ve
grnm

Kurtulu
yollar

Mill teekkller, siyas maksat

ve hedefleri

knda mdavelei efkr eylemiler ve emrivaki haline geldiine phe kalmyan

Yunan igalinin ilhakla neticelenmesine mni olmak esasnda mttefik kalmlar ve Reddi lhak prensibini ortaya atmlardr. Ayn gecede bu maksadn temilini temin iin zmirde Yahudi Maatlna toplanabilen halk tarafndan bir
miting yaplmsa da ertesi gn sabahleyin Yunan askerlerinin rhtmda grlmesile bu teebbs mit edilen derecede temini maksat edememitir.
Bu cemiyetlerin maksad teekklleri ve hedefi siyasleri hakknda muhtasaran itay malmat eylemek muvafk olur mtaleasndaym.
Trakya-Paaeli Cemiyetinin resasndan bazlarile daha stanbulda iken
grm idim. Osmanl Devletinin izmihlalini ok kuvvetli bir ihtimal dahilinde gryorlard. Vatan Osmannin inksama urayaca tehlikesi karsnda, Trakyay, mmkn olursa Garb Trakyay da raptederek, bir kl olarak islm ve Trk camias halinde kurtarmay dnyorlard. Fakat bu maksadn
temini iin o zaman varidi htrlar olan yegne are ngilterenin, bu mmkn
olmazsa Fransann muavenetini temin etmek idi. Bu maksatla baz ecneb rical
ile temas ve mlkatlar da aramlard. Hedeflerinin bir Trakya cumhuriyeti
tekili olduu anlalyordu.
Vilyat arkye Mdafaai Hukuku Millye Cemiyetinin maksad teekkl de, (nizamnamelerinin ikinci maddesi) ark vilyetlerinde mtemekkin bilcmle unsurlarn din ve siyas haklarnn serbesti inkafn temin edecek esbab meruaya teebbs etmek, mezkr vilyetler ahalii islmiyesinin tarih ve
mill haklarn, indelhace, lemi medeniyet huzurunda mdafaa eylemek; ark
vilyetlerinde vaki olan mezalim ve cinayatn esbap ve avamili ve fail ve msebbipleri hakknda bitarafane tahkikat icrasile mcrimlerin msaraaten tecziyelerini talep etmek; anasr beynindeki suitefehhmn izalesi ile kemafissabk
revabt hasenenin teyidine gayret etmek, hali harbin vilyat arkyede tevlit ettii harab ve sefalete, hkmet nezdinde teebbsatta bulunmak suretile, mmkn mertebe, aresaz olmaktan ibaret idi.
stanbuldaki merkezi idarelerinden verilmi olan bu direktif dahilinde, Erzurum ubesi, vilyat arkyede Trkn hukukunu muhafaza ile beraber tehcir esnasnda yaplan suimuameltta milletin kat'iyyen melhaldar bulunmadn ve Ermeni emvalinin Rus istilsna kadar muhafaza edildiini, buna mukabil mslmanlarn pek gaddarane harekta maruz kaldn ve hatta hilf emir
tehcirden alkonulan baz Ermenilerin hamilerine kar reva grdkleri muamelt, mdellel vesaikle lemi medeniyete arz ve ibla ve vilyat arkyeye
kar dikilen enzar ihtiras hkmsz brakmak iin almaya karar veriyor
(Erzurum ubesinin beyannamesi).
Vilyat arkye Mdafaai Hukuku Millye Cemiyetinin ilk Erzurum ubesini tekil eden, zevat, vilyat arkyede yaplan propagandalar ve bunlarn
hedefleri, Trklk-Krtlk-Ermenilik mesailini; ilm, fenn ve tarih noktai nazarlardan, tetkik ve tetebb ettikten sonra, mstakbel mesailerini u noktada tesbit ediyorlar (Erzurum ubesinin matbu raporu):
1) Kat'iyyen muhaceret etmemek. 2) Derhal ilm, iktisad, din tekilt yapmak. 3) Tecavze maruz kalacak vilyat arkyenin herhangi bir bucan mdafaada birlemek.

hakknda fikir alveriinde bulunmular ve olup bitti haline geldiine kuku

kalmyan Yunan igalinin zmirin Yunanistana katlmasyla sonulanmasn
nlemek esasnda birlemiler ve "Katlmay reddetme" prensibini ortaya atmlardr. Ayn gecede bu amacn yaylmasn salamak iin zmirde Yahudi
Mezarlna toplanabilen halk tarafndan bir miting yaplmsa da ertesi gn
sabahleyin Yunan askerlerinin rhtmda grlmesi ile bu giriim amaca umulan lde ulaamamtr.
Bu derneklerin kurulu maksatlar ve siyas amalar hakknda ksaca bilgi vermek uygun olur diye dnyorum.
Trakya-Paaeli derneinin bandakilerden bazlaryla daha stanbuldayken grmtm. Osmanl Devletinin yok olmasn ok kuvvetli bir olaslk
sayyorlard. Osmanl vatannn blnmesi tehlikesi karsnda, Trakyay, olabilirse Bat Trakya ile birleerek, bir btn olarak slam ve Trk topluluu halinde kurtarmay dnyorlard. Fakat bu amacn elde edilmesi iin o zaman
akla gelen tek yol ngilterenin, bu olamazsa Fransann yardmn salamakt.
Bu amala baz yabanc devlet ileri gelenleri ile temas ve grmeler de aramlard. Hedeflerinin bir Trakya Cumhuriyeti kurmak olduu anlalyordu.
"Dou lleri Ulusal Savunma Haklar" derneinin kurulu amac da, (tzklerin ikinci maddesi) dou illerinde oturan tm unsurlarn din ve siyas
haklarnn serbeste gelimesini salayacak meru giriimlerde bulunmak; o
illerin Mslman halknn tarih ve ulusal haklarn, gerektiinde, uygar dnya nnde savunmak; dou illerinde yaplan zalimlikler ve cinayetlerin nedenleri ile bunlar yapanlar ve bunlara neden olanlar hakknda tarafszca soruturmalar yapp sulularn hzla cezalandrlmalarn istemek; unsurlar arasndaki yanl anlalmalarn giderilmesi ve eskiden olduu gibi iyi ilikilerin
olumasna almak, sava halinin dou illerinde dourduu viranlk ve sefalete, hkmet katnda giriimlerde bulunmak yoluyla, olabildii kadar are
bulmaktan ibaret idi.
stanbuldaki idare merkezlerinden verilmi olan bu direktife uyarak, Erzurum ubesi, dou illerinde Trkn haklarn korumakla beraber g ettirme
srasnda yaplan kt muamelelerde milletin hi mi hi parma bulunmadn ve Ermeni mallarnn Rus istilasna kadar korunduunu, buna karn
Mslmanlarn pek gaddarca hareketlere uradklarn ve hatta emre aykr
olarak g ettirilmekten alkonulan baz Ermenilerin koruyucularna kar uygun grdkleri muameleleri kantlanm belgelerle uygarlk dnyasna gsterip iletmeye ve dou illerine kar dikilen ihtirasl baklarn etkisiz brakmak
iin almaya karar veriyor (Erzurum ubesinin bildirisi).
"Dou lleri Ulusal Haklar Savunma Dernei"nin ilk Erzurum ubesini
kuran kiiler, dou illerinde yaplan propagandalar ve bunlarn hedefleri,
Trklk-Krtlk-Ermenilik sorunlarn; bilimsel teknik ve tarihsel gr alarndan, inceleyip aratrdktan sonra, gelecekteki almalarn u noktada saptyorlar (Erzurum ubesinin basl raporu):
1) Kesinlikle g etmemek. 2) Derhal bilimsel, ekonomik, din rgt kurmak. 3) Saldrya urayacak dou illerinin herhangi bir bucan savunmak
konusunda birlikte hareket etmek.

Ulusal kurulular ve
bunlarn
politik
amalar

Memleket
dahilinde
ve stanbulda mill
varla dman teekkller

ngiliz Muhipleri
Cemiyeti

Vilyat arkye Mdafaai Hukuku Millye Cemiyetinin stanbuldaki merkezi idaresinin meden ve ilm vesaitle temini maksat edilebilecei hakknda
fazla nikbin olduu anlalyor. Filhakika bu yolda sarf mesaiden geri durmuyor. Vilyat arkyede Mslman anasrn hukukunu mdafaa iin Le Pays
namnda Franszca bir gazete nerediyor. Hadisat gazetesinin imtiyazn deruhde ediyor. Bir taraftan da stanbuldaki Dveli Mtelife mmesillerine ve tilf Devletleri bavekillerine muhtra veriyor. Avrupaya bir heyet izamna teebbs ediyor (Ves.7).
Bu izahattan shuletle anlalacan zannederim ki, Vilyat arkye Mdafaai Hukuku Millye Cemiyetini vcuda getiren mhim sebep ve endie, vilyat
arkyenin Ermenistana verilmesi ihtimali oluyor. Bu ihtimalin tahakkuku da,
ark vilyetleri nfusunda Ermenilerin haizi ekseriyet gsterilmesine ve tarihi hukuk noktai nazarndan mukaddem telkki ettirilmesine alanlarn, ilm ve tarih
vesaikle cihan efkr umumyesini ifale muvaffakyetinde ve bir de Mslman
ahalinin Ermenileri katliam eder vahiler olduu iftirasnn hakikat eklinde kabul halinde olabilecei faraziyesi hkim oluyor. Binaenaleyh cemiyet, ayni esbap
ve vesaitle mcehhez olarak hukuku millye ve tarihyeyi mdafaaya alyor.
Karadenize sahil olan mntkalarda da, bir Rum Pontus hkmeti vcuda
getirilecei korkusu vard. slm ahaliyi, Rumlarn boyunduruu altnda brakmayp, hakk beka ve mevcudiyetlerini muhafaza gayesile, Trabzonda da baz
zevat ayrca bir cemiyet tekil eylemilerdi.
Merkezi stanbulda olan Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyetinin maksat ve hedefi siyassi, isminden msteban olmaktadr. Her halde merkezden ayrlmak gayesini takip ediyor.
Vcuda gelmeye balyan bu teekkllerden baka, memleket dahilinde
daha birtakm teebbsler ve teekkller de vukua gelmiti. Ezcmle Diyarbekir (Ves.8,9), Bitlis, Elziz vilyetlerinde, stanbuldan idare olunan Krt Teali
Cemiyeti vard. Bu cemiyetin maksad, ecneb taht himayesinde, bir Krt hkmeti vcuda getirmekti.
Konya ve havalisinde, stanbuldan idare olunan, Tealii slm Cemiyeti tekiline allyordu. Memleketin hemen her tarafnda tilf ve Hrriyet, Sulh ve
Selmet Cemiyetleri de vard.
stanbulda, muhtelif maksatlarla haf ve alen olmak zere de, birtakm frka veya cemiyet unvan altnda teekkller vard.
stanbulda, mhim addolunacak teebbslerden biri ngiliz Muhipleri Cemiyeti idi. Bu isimden, ngilizlere muhip olanlarn tekil ettii bir cemiyet anlalmasn! Bence, bu cemiyeti tekil edenler, kendi ahslarn ve menfaati ahsyelerini sevenler ve ahslarile menfaatlerinin masuniyeti aresini Lloyd George hkmeti marifetile ngiliz himayesini teminde aryanlardr. Bu bedbahtlarn, ngiltere Devletinin, kl halinde, bir Osmanl Devleti muhafaza ve himaye
etmek emelinde olup olamayacan, bir defa mlhaza edip etmedikleri cayi
teemmldr.
Bu cemiyete intisap edenlerin banda Osmanl padiah ve halifei ruyi zemin unvann tayan Vahdettin, Damat Ferit Paa, Dahilye Nezaretini igal
eden Ali Kemal, Adil ve Mehmet Ali Beyler ve Sait Molla bulunuyordu. Cemi-

Dou lleri Ulusal Haklar Savunma derneinin stanbuldaki idare merkezinin uygar ve bilimsel aralarla amaca varlabilecei konusunda ar iyimser olduu anlalyor. Gerekten bu yolda almaktan geri durmuyor. Dou
illerinde Mslman unsurlarn haklarn savunmak iin Le Pays (Vatan) adnda Franszca bir gazete yaynlyor. Hadisat (Olaylar) gazetesinin imtiyazn
stleniyor. Bir taraftan da stanbuldaki tilaf Devletleri temsilcilerine ve tilaf
Devletleri bavekillerine nota veriyor. Avrupaya bir heyet gndermeye giriiyor (Belge 7).
Bu aklamadan kolaylkla anlalacan sanrm ki, "Dou lleri Ulusal
Haklar Savunma" derneini oluturan nemli neden ve kayg, dou illerinin
Ermenistana verilmesi olasl oluyor. Bu olasln gereklemesinde, dou
illeri nfusunda Ermenilerin ounlukta gsterilmesine ve tarihsel hukuk bakmndan ncelik tannmasna alanlarn, bilimsel ve tarihsel belgelerle dnya kamu oyunu aldatabilecekleri ve bir de Mslman halkn Ermenileri soykrma uratan vahiler olduu iftirasn gerekmi gibi kabul ettirebilecei
varsaym etkin oluyor. Bu nedenle dernek, ayn sebepler ve aralarla donatlm olarak ulusal ve tarihsel haklar savunmaya alyor.
Karadenize sahil olan blgelerde de, bir Rum Pontus hkmeti oluturulaca korkusu vard. Mslman halk, Rumlarn boyunduruu altnda brakmayp, var olma haklarn korumak amacyla, Trabzonda da baz kiiler ayrca bir dernek kurmulard.
Merkezi stanbulda olan "Trabzon ve Yresi Yerinden Ynetim" derneininin siyasal ama ve hedefi, isminden anlalmaktadr. Her halde merkezden ayrlmak amac gdyor.
Olumaya balyan bu kurululardan baka, memleket iinde daha birtakm giriimler ve kurulular da ortaya kmt. Bu arada Diyarbakr (Belge 8
ve 9), Bitlis, Elaz illerinde, stanbuldan ynetilen "Krt Ykselme Dernei
vard. Bu dernein amac, yabanc korumas altnda, bir Krt devleti oluturmakt.
Konya ve yrelerinde, stanbuldan ynetilen, "slm Ykselme Dernei"
kurmaya allyordu. Memleketin hemen her tarafnda "Uyuma ve bamszlk" dernekleri de vard.
stanbulda, deiik amalarla gizli ve aktan olmak zere de, birtakm
parti veya dernek ad altnda kurulular vard.
stanbulda nemli saylacak giriimlerden biri "ngiliz Dostlar Dernei"
idi. Bu isimden, ngilizlere dost olanlarn meydana getirdii bir dernek anlalmasn! Bence, bu dernei oluturanlar, kendilerini ve kiisel karlarn sevenler ve kendileriyle karlarnn korunmas aresini Lloyd George hkmeti aracl ile ngiliz korumasn salamakta arayanlardr. Bu kt-bahtllarn,
ngiltere Devletinin, tm olarak, bir Osmanl Devleti srdrmek ve korumak
isteinde olup olamyacan, bir kere olsun dnp dnmedikleri zerinde durmaya deer.
Bu dernee katlanlarn banda Osmanl padiah ve yeryz halifesi sann
tayan Vahdettin, Damat Ferit Paa, ileri Bakanlnda bulunan Ali Kemal,
Adil ve Mehmet Ali Beyler ve Sait Molla bulunuyordu. Dernekte ngiliz ulusun-

Memleket
iinde ve
stanbulda
ulusal varla dman kurulular

ngiliz
Dostlar
Dernei

Amerika
mandas isteyenler
Ordumuzun
vaziyeti

yette ngiliz milletine mensup baz sergzetcular da vard. Mesel: Rahip Frew
gibi. Ve muamelt ve icraattan anlaldna gre, cemiyetin reisi Rahip Frew idi.
Bu cemiyetin iki cephe ve mahiyeti vard. Biri alen cephesi ve medeni teebbsatla, ngiliz himayesini talep ve temine matuf mahiyeti idi. Dieri haf ciheti idi. Asl faaliyet bu cihette idi. Memleket dahilinde tekilt yaparak isyan ve
ihtill karmak, uuru millyi felce uratmak, ecneb mdahalesini teshil etmek
gibi hainane teebbsat, cemiyetin bu haf kolu tarafndan idare edilmekte idi.
Sait Mollann cemiyetin alen teebbsatnda olduu gibi haf cihetinde de ondan daha ziyade roleur olduu grlecektir. Bu cemiyet hakknda sylediklerim, sras geldike vereceim izahat ve icabnda irae edeceim vesaikle daha vazh anlalacaktr.
stanbulda bir ksm rical ve nisvan da, hals hakiknin Amerika mandasn talep ve teminde olduu kanaatinde bulunuyorlard. Bu kanatte bulunanlar
fikirlerinde ok srar ettiler, isabeti mutlakann noktai nazarlarnn tervicinde olduunu ispata ok altlar. Bu hususta da sras gelince baz izahat vereceim.
Vaziyeti umumyeyi tespit iin ordu cztamlarnn, nerelerde ve ne halde
olduunu tasrih etmek isterim. Anadoluda, balca, iki ordu mfettilii tesis
olunmutu. Mtarekeye dahil olur olmaz, ktaatn muharip efrad terhis olunmu, silh ve cephanesi elinden alnm, kymeti harbyeden mahrum birtakm
kadrolar haline getirilmiti.
Merkezi, Konyada bulunan kinci Ordu Mfettiliine mensup ktaatn vaziyeti yle idi:
Bir frkas (41 inci Frka) Konyada ve bir frkas (23 nc Frka) Afyon
Karahisarnda bulunan 12 nci Kolordu, kararghile Konyada bulunuyordu. zmirde esir olan 17 nci Kolordunun, Denizlide bulunan 57 nci frkas da, bu kolorduya ilhak edilmiti.
Bir frkas (24 nc Frka) Ankarada ve bir frkas (11 inci Frka) Nidede
bulunan 20 nci Kolordu, kararghile Ankarada.
zmitte bulunan 1 inci Frka, stanbuldaki 25 inci Kolorduya raptedilmiti.
stanbulda da 10 uncu Kafkas Frkas vard.
Balkesir ve Bursa havalisinde bulunan, 61 inci ve 56 nc Frkalar, karargh Bandrmada bulunan stanbula merbut 14 nc Kolorduyu tekil ediyorlard. Bu kolordunun kumandan Meclisin kadna kadar, merhum Yusuf zzet
Paa idi.
3 nc Ordu Mfettilii ki mfettii ben idim, kararghmla Samsuna km bulunuyorum. Dorudan doruya taht emrimde iki kolordu bulunacakt.
Biri, merkezi Svasta bulunan 3 nc Kolordu, (kumandan beraberimde getirdiim Miralay Refet Bey). Bu kolorduya mensup bir frkann (5 inci Kafkas Frkas) merkezi Amasyada. Dieri, merkezi Erzurumda bulunan 15 inci Kolordu
idi. Kumandan Kzm Karabekir Paa idi. Frkalarndan birinin (9 uncu Frka) merkezi Erzurumda, kumandan Rt Bey. Dierinin (3 nc Frka) merkezi Trabzonda idi. Kumandan Kaymakam Halit Bey idi. Halit Bey, stanbula davet edilmi olduundan kumandadan ekilerek Bayburtta ihtifa etmi, frka vekletle idare olunuyor; kolordunun dier iki frkasndan 12 nci Frka Hasankale arknda hudutta, 11 inci Frka Bayaztta bulunuyordu.

dan kimi servenciler de vard. rnein: Papaz Frew gibi. Ve yaplan i ve ilemlerden anlaldna gre, cemiyetin bakan Papaz Frew idi.
Bu dernein iki yn ve nitelii vard. Biri dtan grnen yn ve uygarca giriimlerle, ngiliz korumasn isteyip salamaya ynelik nitelii idi. Dieri
gizli yn idi. Asl almalar da bu ynde idi. Memleket iinde rgtler kurarark isyan ve ihtill karmak, ulusal bilinci felce uratmak, yabanclarn ie karmasn kolaylatrmak gibi haince giriimler, dernein bu gizli kolu tarafndan
ynetilmekte idi. Sait Mollann dernein ak giriimlerinde olduu gibi gizli ynnde de ondan daha fazla rol oynad grlecektir. Bu demek hakknda sylediklerim, sras geldike yapacam aklamalar ve gerektiinde gstereceim
belgelerle daha iyi anlalacaktr.
stanbulda, ileri gelen kadn erkek bz kiiler de, gerek kurtuluun Amerika mandasn isteyip elde etmekte olduu kansnda bulunuyorlard. Bu kanda olanlar dncelerinde ok direndiler, kesinkes doru olannn, kendi grlerinin desteklenmesinde olduunu kantlamaya ok altlar. Bu konuda da sras gelince baz aklamalar yapacam.
Genel durumu belirtmek iin ordu birliklerinin, nerelerde ve ne durumda
olduunu aklamak isterim. Anadoluda, balca, iki ordu mfettilii kurulmutu. Atekes dnemine girilir girilmez, ktalarn sava snf erleri koyuverilmi, silh ve cephanesi elinden alnm, sava deerlerinden yoksun birtakm
kadrolar durumuna getirilmiti.
Merkezi Konyada bulunan, kinci Ordu Mfettiliine bal ktalarn durumu yle idi:
Bir tmeni (41 inci Tmen) Konyada ve bir tmeni (23 nc Tmen) Afyonda bulunan 12 nci Kolordu, kararghile Konyada bulunuyordu. zmirde esir
olan 17 nci Kolordunun, Denizlide bulunan 57 nci tmeni de, bu kolorduya katlmt.
Bir tmeni (24 nc Tmen) Ankarada ve bir tmeni (11 inci Tmen) Nidede bulunan 20 nci Kolordu, kararghile Ankarada.
zmitte bulanan l inci Tmen, stanbuldaki 25 inci Kolorduya balanmt.
stanbulda da 10 uncu Kafkas Tmeni vard.
Balkesir ve Bursa yresinde bulunan, 61 inci ve 56 nc Tmenler, karargh Bandrmada bulunan stanbula bal 14 nc Kolorduyu oluturuyorlard. Bu
kolordunun komutan, Meclisin alna kadar, rahmetli Yusuf zzet Paa idi.
3 nc Ordu Mfettilii ki mfettii bendim, kararghmla Samsuna km bulunuyorum. Dorudan doruya emrim altnda iki kolordu bulunacakt.
Biri, merkezi Svasta bulunan 3 nc Kolordu, (komutan beraberimde getirdiim Albay Refet Bey). Bu kolorduya bal bir tmenin (5 inci Kafkas Tmeni)
merkezi Amasyada. br tmenin (15 inci Tmen) merkezi Samsunda idi. Komutan Kzm Karabekir Paa idi. Tmenlerinden birinin (9 uncu Tmen) merkezi Erzurumda, komutan Rt Bey. brnn (3 nc Tmen) merkezi
Trabzonda idi. Komutan Yarbay Halit Bey idi. Halit Bey, stanbula arlm
olduundan komutadan ekilerek Bayburtta saklanm, tmen vekletle ynetiliyor; kolordunun teki iki tmeninden 12 nci Tmen Hasankale dousunda
snrda, 11 inci Tmen Bayaztta bulunuyordu.

Amerika
mandas isteyenler

Ordumuzun
durumu

Mfettilik
vazifemin
geni selhiyetleri

Umum
manzaray
dar bir ereve iinde
gr

Diyarbekir havalisinde bulunan, iki frkal, 13 nc Kolordu, mstakil idi,

stanbula tbi bulunuyordu. Bir frkas, (2 nci Frka) Siirtte; dier frkas (5 inci Frka) Mardinde idi.
Benim, bu iki kolorduya dorudan doruya emir ve kumandam cari olduundan fazla bir salhiyetim vard ki, mfettilik mntkasna mcavir bulunan
ktaat askeryeye dahi tebligat yapabilecektim. Kezalik mntkamda bulunan
ve mntkama mcavir bulunan vilyata da tebligatta bulunabilecektim.
Bu salhiyete gre Ankarada bulunan 20 nci Kolordu ve bunun mensup
olduu mfettilik ile ve Diyarbekirdeki kolordu ile ve hemen btn Anadolu
resay memurni mlkyesile muhabere ve mnasebette bulunabilecektim.
Bu vsi salhiyetin, beni stanbuldan nefy teb'it maksadile Anadoluya
gnderenler tarafndan, bana nasl tevdi edildii mucibi istirabnz olabilir!
Derhal ifade etmeliyim ki, bana bu salhiyeti onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Heribadabat benim stanbuldan uzaklamam arzu edenlerin icad ettikleri sebep "Samsun ve havalisindeki asayisizlii mahallinde grp tedbir almak iin Samsuna kadar gitmek" idi. Ben, bu vazifenin ifas, bir makam ve salhiyet sahibi olmaya mtevakkf olduunu ileri srdm. Bunda hibir beis
grmediler. O tarihte Erknharbyei Umumyede bulunan ve benim maksadm bir dereceye kadar istimam eden zevat ile grtm. Mfettilik vazifesini
buldular ve salhiyete mteallik talimat da, ben kendim yazdrdm. Hatta Harbiye Nazr olan akir Paa bu talimat okuduktan sonra imzada tereddt etmi, anlalr anlalmaz bir tarzda, mhrn basmtr.
*
* *
Bu izahattan sonra manzarai umumyeyi, daha dar bir ereve dahiline
alarak, seri ve sehil bir surette, hep beraber mahede edelim:
Muhasm devletler Osmanl devlet ve memleketine maddeten ve manen tecavz halinde; imha ve taksime karar vermiler. Padiah ve halife olan zat, hayat ve rahatn kurtarabilecek areden baka bir ey dnmyor. Hkmeti de
ayni halde. Farknda olmad halde basz kalm olan millet, zulmet ve mphemiyet iinde tecelliyata muntazr. Felketin dehet ve skletini idrake balyanlar, bulunduklar muhit ve hissedebildikleri tesirata gre arei hals telkki
eyledikleri tedbirlere mtevessil.. Ordu, ismi var cismi yok bir halde. Kumandanlar ve zabitler, Harbi Umumnin bunca mihnet ve meekkatlerile yorgun,
vatann paralanmakta olduunu grmekle dilhun, gzleri nnde derinleen
karanlk felket uurumu kenarnda dimalar are, arei hals aramakla megul..
Burada, pek mhim olan, bir noktay da kayt ve izah etmeliyim. Millet ve
ordu, padiah ve halifenin hyanetinden haberdar olmad gibi o makama ve
o makamda bulunana kar asrlarn kkletirdii din ve an'anev rabtalarla
mti ve sadk. Millet ve ordu arei hals dnrken bu mevrus itiyadn sevkile kendinden evvel makam mually hilfet ve saltanatn hals ve masuniyetini
dnyor. Halife ve padiahsz halsn manasn anlamak istidadnda deil..
Bu akiydeye muhalif, rey ve itihat izhar edeceklerin vay haline! Derhal dinsiz,
vatansz, hain, merdut olur..

Diyarbakr yresinde bulunan, iki tmenli 13 nc Kolordu, bamsz idi,

stanbulun emrinde bulunuyordu. Bir tmeni (2 nci Tmen) Siirtte; br tmeni (5 inci Tmen) Mardinde idi.
Benim, bu iki kolorduya dorudan doruya emir ve komutum geerli olduktan baka bir yetkim de vard ki, mfettilik blgesine komu bulunan asker ktalara da emir verebilecektim. Ayrca blgemde bulunan ve blgeme
komu olan valiliklere de emir nitelikli bildirilerde bulunabilecektim.
Bu yetkiye gre Ankarada bulunan 20 nci Kolordu ve bunun bal olduu mfettilik ile ve Diyarbakrdaki kolordu ile ve hemen btn Anadolu
mlk mirlerile yazabilecek ve bunlarla iliki kurabilecektim.
Bu geni yetkinin, beni stanbuldan srp uzaklatrmak amacyla Anadoluya gnderenler tarafndan, bana nasl verildiine aabilirsiniz. Derhal
belirtmeliyim ki, bana bu yetkiyi onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Ne
olursa olsun benim stanbuldan uzaklamam isteyenlerin icat ettikleri sebep
"Samsun ve yresindeki asayisizlii yerinde grp nlem almak iin Samsuna kadar gitmek" idi. Ben, bu devin yaplmasnn bir grev ve yetki sahibi olmaya bal olduunu ileri srdm. Bunda hibir saknca grmediler. O tarihte Genelkurmayda bulunan ve benim amacm bir dereceye kadar sezen kiilerle grtm. Mfettilik grevini buldular ve yetkiye ilikin talimat da,
ben kendim yazdrdm. Hatta Savaileri Bakan olan akir Paa bu talimat
okuduktan sonra imzada duraksam, anlalr anlalmaz bir ekilde, mhrn basmtr.
*
* *
Bu aklamalardan sonra, genel grnm, daha dar bir ereve iine
alarak, abuk ve basite hep beraber gzden geirelim:
Dman devletler Osmanl devlet ve lkesine nesnel ve tinsel ynlerden
saldr halinde; yok etmeye ve blmeye karar vermiler. Padiah ve halife olan
kii, hayat ve rahatn kurtarabilecek areden baka bir ey dnmyor, hkmeti de ayn durumda. Farknda olmad halde basz kalm olan ulus, karanlk ve belirsizlik iinde ne olacan bekliyor. Felketin korkunluunu ve
arln kavramaya balyanlar, bulunduklar evre ve hissedebildikleri etkilere gre kurtulu aresi saydklar nlemlere ba vuruyorlar.. Ordu, ismi var
cismi yok bir durumda. Komutanlar ve subaylar, Genel Savan bunca glk
ve skntlarndan yorgun, vatann paralanmakta olduunu grmekle yrekleri kan alyor, gzleri nnde derinleen karanlk felket uurumu kenarnda kafalar kar yol, kurtulu yolu aramakla megul..
Burada, pek nemli olan, bir noktay da belirtmeli ve aklamalym.
Ulus ve ordu, padiah ve halifenin hainliinden haberi olmad gibi o makama ve o makamda bulunana kar yzyllarn kkletirdii din ve gelenek balaryla uyumlu ve sdk. Ulus ve ordu kurtulu yolu dnrken kuaktan kuaa geen bu alkanlkla kendinden evvel yce hilfet ve saltanat makamnn kurtulu ve dokunulmazln dnyor. Halife ve padiahsz kurtulmann anlamn kavrama yetenei yok... Bu inanca aykr, gr ve dnceleri
aa vuracaklarn vay haline. Derhal dinsiz, vatansz, hain, istenmez olur.

10

11

Mfettilik
grevimin
geni yetkileri

Genel grnme dar

bir ereve
iinde
bak

Dnlen
kurtulu areleri

Benim
kararm

Dier mhim bir noktay da ifade etmek lzmdr. arei hals ararken, ngiltere, Fransa, talya gibi dveli muazzamay gcendirmemek esas gibi telkki olunmakta idi. Bu devletlerden yalnz biriyle dahi baa klamayaca vehmi, hemen btn dimalarda yer etmiti. Osmanl Devletinin yannda, koskoca Almanya, Avusturya-Macaristan varken hepsini birden malp eden, yerlere seren tilf kuvvetleri karsnda, tekrar anlarla husumete mncer olabilecek
vaziyetler almaktan daha byk mantkszlk ve aklszlk olamazd.
Bu zihniyette olan yalnz avam deildi; bilhassa havas denilen insanlar
byle dnyordu.
O halde arei hals ararken iki ey mevzuubahs olmyacakt. Bir defa tilf Devletlerine kar vaz' husumet alnmyacakt ve padiah ve halifeye canla
bala merbut ve sdk kalmak art esas olacakt.
imdi, Efendiler, msaade buyurursanz, size bir sual soraym, bu vaziyet
ve erait karsnda hals iin, nasl bir karar vridi hatr olabilirdi?
zah ettiim malmat ve mahedata gre nevi karar ortaya atlmt:
Birincisi, ngiltere himayesini talep etmek.
kincisi, Amerika mandasn talep etmek.
Bu iki nevi karar sahipleri, Osmanl Devletinin bir kl halinde muhafazasn dnenlerdir. Osmanl memalikinin muhtelif devletler beyninde taksiminden ise kl halinde, bir devletin taht himayesinde bulundurmay tercih edenlerdir.
nc karar: Mahall hals arelerine matuftur. Mesel; baz mntkalar,
kendilerinin Osmanl Devletinden fekkedilecei nazariyesine kar ondan ayrlmamak tedbirlerine tevessl ediyor. Baz mntkalar da, Osmanl Devletinin
imha ve Osmanl memleketlerinin taksim olunacan emrivaki kabul ederek
kendi balarn kurtarmaya alyorlar.
Bu nevi kararn esbab mucibesi vermi olduum izahat meyannda
mevcuttur.
Efendiler, ben, bu kararlarn hibirinde isabet grmedim. nk, bu kararlarn istinat ettii btn deliller ve mantklar rkt, esassz idi. Hakikati
halde, iinde bulunduumuz tarihte, Osmanl Devletinin temelleri km, mr tamam olmutu. Osmanl memleketleri tamamen paralanmt. Ortada bir
avu Trkn barnd bir ata yurdu kalmt. Son mesele, bunun da taksimini
teminle uralmaktan ibaretti. Osmanl Devleti, onun istiklli, padiah, halife,
hkmet, bunlar hepsi medll kalmam birtakm bimna elfazdan ibaretti.
Nenin ve kimin masuniyeti iin kimden ve ne muavenet talep olunmak isteniyordu?
O halde cidd ve hakik karar ne olabilirdi?
Efendiler, bu vaziyet karsnda, bir, tek karar vard. O da hakimiyeti millyeye mstenit, bilkaydart mstakil yeni bir Trk Devleti tesis etmek!
te, daha, stanbuldan kmadan evvel dndmz ve Samsunda
Anadolu topraklarna ayak basar basmaz tatbikatna baladmz karar, bu
karar olmutur.
*
* *

nemli baka bir noktay da sylemek gerekir. Kurtulu yolu ararken,

ngiltere, Fransa, talya gibi byk devletleri gcendirmemek temel ilke gibi
saylmakta idi. Bu devletlerden yalnz biriyle bile baa klamyaca kuruntusu, hemen btn kafalarda yer etmiti. Osmanl Devletinin yannda, koskoca Almanya, Avusturya-Macaristan varken hepsini birden yenik eden, yerlere seren tilf kuvvetleri karsnda, tekrar onlarla dmanla varabilecek tutumlar almaktan daha byk mantkszlk ve aklszlk olamazd.
Bu anlayta olan yalnz basit halk deildi; zellikle, sekin denilen insanlar byle dnyordu.
O halde kurtulu yolu ararken iki ey sz konusu olmayacakt. Bir defa
tilf Devletlerine kar dman konumuna girilmeyecekti ve padiah ve halifeye canla bala bal ve sdk kalmak temel koul olacakt.
imdi, Efendiler, izin verirseniz, size bir sual soraym, bu durum ve koullar karsnda kurtulu iin, nasl bir karar almak akla gelebilirdi?
Akladm bilgi ve gzlemlere gre tr karar ortaya atlmt:
Birincisi, ngiltere'nin koruyuculuunu istemek.
kincisi, Amerika'nn mandasn istemek.
Bu iki trden karara varm olanlar, Osmanl Devletinin bir btn olarak
kalmasn dnenlerdir. Osmanl lkesinin deiik devletler arasnda bllmesinden ise lkeyi btn olarak, bir devletin korumas altnda bulundurmay yeleyenlerdir.
nc karar: yerel kurtulu yollarna yneliktir. rnein; baz blgeler,
kendilerinin Osmanl Devletinden koparlaca varsaymna kar ondan ayrlmamak nlemlerine ba vuruyor. Baz blgeler de, Osmanl Devletinin yok
edilecei ve Osmanl lkelerinin paylalacan bir olup bitti sayarak kendi
balarn kurtarmaya alyorlar.
Bu tr kararn gerekeleri vermi olduum aklamalar arasnda vardr.
Efendiler, ben, bu kararlarn hibirini yerinde bulmadm. nk, bu kararlarn dayand btn kantlar ve mantklar rkt, esassz idi. Gerekte,
iinde bulunduumuz tarihte, Osmanl Devletinin temelleri km, mr tamam olmutu. Osmanl memleketleri tmyle paralanmt. Ortada bir avu
Trkn barnd bir ata yurdu kalmt. Son sorun, bunun da bllmesini
salamaya alanlarla uralmaktan ibaretti. Osmanl Devleti, onun bamszl, padiah, halife, hkmet bunlar hepsi ierii kalmam birtakm anlamsz szlerden ibaretti.
Neyin ve kimin korunmas iin kimden ve ne yardm istenmek dnlyordu?
O halde cidd ve gerek karar ne olabilirdi?
Efendiler, bu durum karsnda bir, tek bir karar vard. O da ulusal egemenlie dayal, kaytsz artsz bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak!
te, daha, stanbuldan kmadan nce dndmz ve Samsunda
Anadolu topraklarna ayak basar basmaz uygulamaya baladmz karar, bu
karar olmutur.
*
* *

12

13

Dnlen
kurtulu
areleri

Benim
kararm

Ya istikll
ya lm

Tatbikat
safhalara
ayrmak ve
kademe kademe yryerek
hedefe varmak

Bu kararn istinat ettii en kuvvetli muhakeme ve mantk u idi:

Esas, Trk millyetinin haysiyetli ve erefli bir millet olarak yaamasdr. Bu
esas ancak istiklli tamme malikiyetle temin olunabilir. Ne kadar zengin ve mreffeh olursa olsun istikllden mahrum bir millet, beeriyeti mtemeddine muvacehesinde uak olmak mevkiinden yksek bir muameleye kespi liyakat edemez.
Ecneb bir devletin himaye ve sahabetini kabul etmek insanlk evsafndan
mahrumiyeti, acz meskeneti itiraftan baka bir ey deildir. Filhakika bu derekeye dmemi olanlarn istiyerek balarna bir ecneb efendi getirmelerine asla
ihtimal verilemez.
Halbuki Trkn haysiyet ve izzeti nefis ve kabiliyeti ok yksek ve byktr. Byle bir millet esir yaamaktansa mahvolsun evldr!
Binaenaleyh, ya istikll ya lm!
te hals hakik istiyenlerin parolas bu olacakt.
Bir an iin, bu kararn tatbikatnda ademi muvaffakyete duar olunacan
farzedelim! Ne olacakt? Esaret!
Peki Efendim. Dier kararlara mutavaat halinde netice bunun ayn deil midi!
u fark ile ki, istiklli iin lm gze alan millet, insanlk haysiyet ve erefinin icab olan btn fedekrl yapmakla mteselli olur ve bittabi esaret zincirini kendi elile boynuna geiren miskin, haysiyetsiz bir milllete nazaran yr ve ayar nazarndaki mevkii farkl olur.
Sonra Osmanl hanedan ve saltanatnn idamesine almak, elbette, Trk
milletine kar, en byk fenal ilemekti. nk millet her trl fedekrl sarfederek istikllini temin etse de, saltanat devam ettii takdirde, bu istiklle memmen nazarile baklamazd. Artk, vatanla, milletle hibir alkai vicdanye ve fikryesi kalmam bir sr mecaninin, devlet ve millet istikll ve haysiyetinin muhafz mevkiinde bulundurulmas nasl tecviz olunabilirdi?
Hilfet vaziyetine gelince, ilim ve fennin nurlara mstarak kld hakik
medeniyet leminde gln telkki edilmekten baka bir mevzuu kalm myd?
Grlyor ki, verdiimiz kararn tatbikatn temin iin henz milletin nsiyet etmedii meselelere temas etmek lzmgeliyordu. Umumca mevzuubahs olmasnda azm mahzurlar tasavvur olunan hususlarn mevzuubahs olmasnda zarureti mutlaka bulunuyordu.
Osmanl hkmetine, Osmanl padiahna ve mslimnin halifesine isyan etmek ve btn milleti ve orduyu isyan ettirmek lzmgeliyordu.
Trk ata yurduna ve Trkn istiklline tecavz edenler kimler olursa olsun
onlara btn millete msellhan mukabele ve onlarla mcadele eylemek icap
ediyordu. Bu mhim kararn btn icabat ve zaruryatn ilk gnnde izhar ve
ifade etmek, elbette musip olamazd. Tatbikat birtakm safhalara ayrmak ve vakayi ve hadisattan istifade ederek milletin hissiyat ve efkrn ihzar eylemek ve
kademe kademe yryerek hedefe vsl olmaya almak lzmgeliyordu. Nitekim yle olmutur. Ancak dokuz senelik ef'al ve icraatmz bir silsilei mant kye
ile mtalea olunursa, ilk gnden, bugne kadar takip ettiimiz istikameti umumyenin ilk kararn izdii hattan ve tevecch eyledii hedeften asla inhiraf eylememi olduu kendiliinden tebarz eder.

Bu kararn dayand en kuvvetli dn ve mantk u idi:

Esas; Trk milletinin haysiyetli ve onurlu bir millet olarak yaamasdr. Bu
esas ancak tam bamszla sahip olmakla salanabilir. Ne kadar zengin ve refah iinde olursa olsun bamszlktan yoksun bir ulusa, uygar insanlk, uaklktan stn bir nitelik yaktrmaz.
Yabanc bir devletin koruma ve kayrmasn kabul etmek insanlk niteliklerinden yoksunluu, gszl miskinlii benimsemekten baka bir ey deildir. Gerekten bu aalk duruma dmemi olanlarn istiyerek balarna bir
yabanc efendi getirmelerine hi olaslk yoktur.
Halbuki Trkn deeri ve onuru ve yetenei ok yksek ve byktr. Byle bir millet tutsak yaamaktansa yok olsun daha iyidir.
Bundan tr, ya bamszlk ya lm!
te gerek kurtulu isteyenlerin parolas bu olacakt.
Bir an iin, bu kararn uygulanmasnda baarszla dleceini varsayalm!
Ne olacakt? Tutsaklk!
Peki Efendim. br kararlara uyulmas halinde sonu bunun ayn deil
miydi!
u farkla ki, bamszl iin lm gze alan ulus, insanlk deer ve onurunun gerei olan btn zveriyi yapmakla vnr ve doaldr ki tutsaklk zincirini kendi eliyle boynuna geiren uyuuk, onursuz bir ulusa oranla dost ve
dman gzndeki yeri baka olur.
Sonra, Osmanl hanedan ve saltanatnn srdrlmesine almak, elbette,
Trk milletine kar, en byk fenal ilemekti. nk millet her trl zveriyi yaparak bamszln salasa da, saltanat srerse, bu bamszlk gvenceli saylamazd. Artk, vatanla, ulusla hibir vicdan ve dnce ilgisi kalmam bir
sr delinin devlet ve ulusun bamszlk ve onurunun koruyucusu yerinde bulundurulmas nasl uygun grlebilirdi?
Halifelie gelince, bilim ve tekniin aydnla boduu gerek uygarlk
dnyasnda gln saylmaktan baka bir anlam kalm myd?
Grlyor ki, verdiimiz kararn uygulanmasn salamak iin ulusun daha
almam olduu sorunlara deinmek gerekiyordu. Kamuca konu edilmesinde
byk sakncalar bulunaca dnlen hususlarn konu edilmesinde kesin zorunluk vard.
Osmanl hkmetine, Osmanl padiahna ve Mslmanlarn halifesine isyan etmek ve btn ulusu ve orduyu ayaklandrmak gerekiyordu.
Trk ata yurduna ve Trkn bamszlna saldranlar kimler olursa olsun
onlara btn ulusa silhl olarak karlk vermek ve onlarla savamak gerekiyordu. Bu nemli kararn btn gereklerini ve zorunluluklarn ilk gnnde belirtip dile getirmek, elbette yerinde olamazd. Uygulamalar birtakm evrelere
ayrmak ve olaylardan yararlanarak ulusun duygu ve dncelerini hazrlamak
ve adm adm yryerek hedefe varmaya almak gerekiyordu. Nitekim yle
olmutur. Ancak dokuz senedir yapp ettiklerimiz bir mantk zinciri iinde dnlrse, ilk gnden, bugne kadar izlediimiz genel gidiin ilk kararn izdii
hattan ve yneldii hedeften hi sapmam olduu kendiliinden belirir.

14

15

Ya bamszlk ya
lm

Uygulamalar evrelere
ayrmak ve
aama aama yryerek hedefe
varmak

Mill sr

Ordu ile
temas

Burada, zihinlerde mevcut olmas ihtimali bulunan baz tereddt dmlerinin, zlmesini teshil iin, bir hakikati beraber mahede etmeliyiz. Tezahr
eden mill mcadele, haric istilya kar vatann halsn yegne hedef addettii
halde bu mill mcadelenin muvaffakyete iktiran ettike safha safha bugnk
devre kadar iradei millye idaresinin btn esasat ve eklini tahakkuk ettirmesi tabi ve gayrkabili itinap bir seyri tarih idi. Bu mukadder seyri tarihyi
an'anev itiyadatile, derhal ihtisas eden hanedan hkmdar ilk andan itibaren
mill mcadelenin hasm baman oldu. Bu mukadder seyri tarihyi ilk anda ben
de mahede ve ihtisas ettim. Fakat nihayete kadar amil olan bu ihtisasatmz
ilk anda kmilen izhar ve ifade etmedik. Mstakbel ihtimalt zerine fazla beyanat, giritiimiz hakik ve madd mcadeleye, hayalt mahiyetini verebilirdi;
haric tehlikenin yakn tesirat karsnda, mteessir olanlar arasnda, an'anelerine ve fikri kabiliyetlerine ve ruh halellerine mugayir olan muhtemel tahavvlttan rkeceklerin ilk anda mukavemetlerini tahrik edebilirdi. Muvaffakyet
iin amel ve emin yol her safhay vakti geldike, tatbik etmekti. Milletin inkiaf
ve itils iin selmet yolu bu idi. Ben de byle hareket ettim. Ancak bu amel ve
emin muvaffakyet yolu, yakn refiki mesaim olarak tannm zevattan bazlarile aramzda, zaman zaman itihadatta, muameltta, icraatta esasl ve tli birtakm ihtilflar, ibirarlar ve hatta iftiraklarn da sebebi ve izah olmutur. Mill
mcadeleye beraber balyan yolculardan bazlar mill hayatn bugnk cmhuriyete ve cmhuriyet kanunlarna kadar gelen tekmltnda, kendi fikriyat
ve ruhiyatnn ihatas hududu bittike bana mukavemet ve muhalefete gemilerdir. Bu noktalar, tenevvr etmeniz iin, efkr umumyenin tenevvrne medar
olmak iin, sras geldike, birer birer iaret etmeye alacam.
Bu son szlerimi hulsa etmek lzmgelirse, diyebilirim ki, ben, milletin
vicdannda ve istikbalinde ihtisas ettiim byk tekml istidadn, bir mill sr
gibi vicdanmda tayarak peyderpey, btn heyeti itimayemize tatbik ettirmek
mecburiyetinde idim.
*
* *
imdi, Efendiler, ilk i olmak zere btn ordu ile temasa gelmek lzmd.
Erzurumda On Beinci Kolordu Kumandanna 21 Mays 1335 de yazdm bir ifrede ahvali umumyemizin almakta olduu ekli vahimden pek mteessir ve mtellim olduumu; millet ve memlekete medyun olduumuz en son
vazifei vicdanyeyi yakndan, mterek mesai ile, en iyi ifa etmek mmkn olaca kanaatile bu son memuriyeti kabul ettiimi; bir an evvel Erzuruma gitmek
arzusunda bulunduumu ve fakat Samsun ve havalisinin vaziyeti, asayisizlik
yznden fena bir akbete duar olmak mahiyetinde bulunduundan buralarda
birka gn kalmak zarureti olduunu bildirdikten sonra, beni imdiden tenvire
medar olacak hususat varsa i'arn rica ettim (Ves.10).
Filhakika Samsun ve havalisinde Rum etelerinin slm ahaliye tecavz
ve zaten vastasz braklm olan hkmeti mahallyenin ecneb mdahalt yznden hibir tedbir alamamas, vaziyeti mkl klmt.
Tandmz ve kendisinden byk enerji mit ettiimiz bir zatn Samsuna
mutassarrf tayinini temin iin teebbs almakla beraber, nc Kolordu Ku-

Burada, kafalarda olmas olas bulunan baz duraksama dmlerinin zlmesini kolaylatrmas iin, bir geree birlikte bakmalyz. Beliren ulusal savam, d saldrya kar vatann kurtulmasn tek ama edindii halde bu ulusal
savam baarya ulatka evre evre bugnk dneme kadar ulusal irade ynetiminin btn ilke ve biimlerini gerekletirmesi doal ve kanlmaz bir tarih
akyd.Tarihin bu kanlmaz akn geleneksel alkanlklaryla, hemen sezinleyen padiah soyu, ilk andan beri ulusal savamn acmasz dman oldu.Tarihin bu kanlmaz akn ilk anda ben de grdm ve sezinledim. Ancak sona
kadar tm evreleri kapsayan sezgilerimizi ilk anda tmyle aa vurmadk ve
dillendirmedik. Gelecekteki olaslklar zerine fazla konumak, giritiimiz gerek ve nesnel savama, hayal nitelii verebilirdi; d tehlikenin yakn etkileri
karsnda, znt duyanlar arasnda, geleneklerine ve dnme yeteneklerine
ve ruhsal durumlarna aykr bulunan olas deiikliklerden rkeceklerin ilk anda direnmelerine yol aabilirdi. Baar iin pratik ve gvenilir yol her evreyi
vakti geldike, uygulamakt. Ulusun gelimesi ve ykselmesi iin hayrl sonuca
gtrecek yol bu idi. Ben de byle yaptm. Ancak bu pratik ve gvenilir baar
yolu, yakn alma arkadam olarak tannm kiilerden bazlaryla aramzda,
zaman zaman grlerde, davranlarda, yaptklarmzda asal veya ikinci derecede birtakm anlamazlklarn, krgnlklarn ve hatta ayrlmalarn da nedeni ve
etkeni olmutur. Ulusal savama birlikte balayan yolculardan bazlar, ulusal
hayatn bugnk cumhuriyete ve cumhuriyet kanunlarna kadar gelen gelimelerinde, kendi dnce ve ruh yeteneklerinin snr alnca bana direnmeye ve
kar kmaya balamlardr. Bu noktalar, aydnlanmas iin, kamuoyunun aydnlanmasna yarasn diye, sras geldike, birer birer belirtmeye alacam.
Bu son szlerimi zetlemek gerekirse, diyebilirim ki, ben ulusun vicdannda ve geleceinde sezdiim byk gelime yeteneini, bir ulusal sr gibi vicdanmda tayarak yava yava, sras geldike btn toplumumuza uygulatmak
zorunda idim.
*
* *
imdi, Efendiler, ilk i olarak btn ordu ile iliki kurmak gerekliydi.
Erzurumda Onbeinci Kolordu komutanna 21 Mays 1919 da yazdm bir
ifreli telgrafta "Genel durumumuzun almakta olduu korkun biimden ok
znt ve ac duyduumu; ulusa ve lkeye borlu olduumuz en son vicdan
devinin yakndan ve birlikte almakla, en iyi yaplabilecei kansyla bu son
grevi kabul ettiimi; bir an nce Erzuruma gitmek istediimi ve fakat Samsun
ve yresinin durumu, asayisizlik yznden kt sonulara dnebilecek nitelikte bulunduundan, buralarda birka gn kalmak zorunluu olduunu" bildirdikten sonra," beni imdiden aydnlatmaya yarayacak bireyler varsa bildirilmesini rica ettim (Belge 10).
Gerekten Samsun ve yresinde Rum etelerinin Mslman halka saldrmas ve tedenberi arasz braklm olan yerel hkmetin yabanclarn karmas yznden, hibir nlem alamamas, durumu gletirmiti.
Tandmz ve kendisinden byk enerji umduumuz bir kiinin Samsuna mutasarrf atanmasn salamak iin giriimde bulunmakla birlikte, nc

16

17

Mill sr

Ordu ile
temas

mandann muvakkaten Canik mutasarrf tayin ettim. Mmkn olan tedabiri

mahallye alnmaya ve bilhassa ahalinin vaziyeti hakikiye hakknda tenvirine
ve orada bulunan ecneb mfreze ve zabitlerinden itinap ve ihtiraza mahal olmadn izaha ehemmiyet verildi ve hemen o havalide mill tekilta tevessl
olundu.
23 Mays 1335 de Ankarada bulunan Yirminci Kolordu Kumandanna,
Samsuna geldiimi ve kendisile daha sk temasta bulunmak istediimi ve zmir havalisine dair daha kolaylkla alabilecei malmattan haberdar olmak istediimi bildirdim.
Bu kolordunun vaziyeti ile daha stanbulda iken alkadar olmutum. Cenuptan Ankara havalisine imendiferle nakli mevzuubahs idi. Bu nakliyata
mmanaat edilmekte olduunu anlam olduumdan stanbuldan hareketim
gnlerinde Erknharbiyei Umumye Reisi olan Cevat Paadan, kolordunun
imendiferle nakli teahhur ederse karadan yryerek Ankaraya evkini rica etmitim. Bundan dolay bahsettiim ifre telgrafnamemde Yirminci Kolordu
aksamnn kmilen Ankaraya gelmeye muvaffak olup olmyacan sordum.
Canik livas hakknda malmat verdikten sonra bir iki gne kadar Samsundan
kararghmla, bir mddet iin Havzaya gideceimi ve her halde Samsundan
hareketimden evel beni tenvir edecek malsbmata intizar eylediimi yazdm.
Yirminci Kolordu Kumandanndan, gn sonra 26 Mays 1335 de aldm cevapta "zmirden muntazam malmat alamadklarn, Manisann da igal
edildiini telgraf memurlarnn haber verdiini, kolordunun Erelide bulunan
aksamnn, kmilen, imendiferle nakline muvaffak olamadklarndan karadan
yrye baladklarn, fakat, mesafenin uzakl sebebile Ankaraya ne vakt
muvasalat edeceinin malm bulunmadn" bildiriyordu.
Kolordu kumandan ayn telgrafnamesinde Afyon Karahisarnda bulunan 23 nc Frkann, mevcudunun pek az olduundan ve orada ellerine geen
efrad bu frkaya gndermekte olduklarndan bahsettikten sonra, Kastamonu
ve Kayseri havalisinde baz muhilli asayi vakayi hakknda haberler gelmeye
baladn zikrediyor ve peyderpey malmat vereceini yazyordu (Ves. 11).
27 Mays 1335 tarihinde, Havzadan, Yirminci Kolordu Kumandanndan
ve ayn zamanda, bu kolordunun mensup olduu Konyadaki ordu mfettiliinden Afyon Karahisarndaki Frkann takviyesi iin hangi menabiden istifade edilmekte olduunu ve tezyidi kuvvetine imkn madd bulunup bulunamyacan ve bugnk ahval ve vaziyetimize nazaran, bu frkaya, nasl bir vazifenin tevcihi dnldn sordum (Ves. 12, 13).
Kolordu kumandan, 28 Mays 1335 de sorduum hususata dair malmat
veriyor ve Yirmi nc Frka "dmann bir igal vaziyeti karsnda mevkiini terketmiyecek ve duar tecavz olursa, ahalii mahallyeden alacaklar takviye ile mevkiini mdafaa edecektir" diyordu (Ves. 14).
Ordu mfettii de 30 Mays 1335 de verdii cevapta "Yirmi nc Frkann Karahisardaki asayii muhafaza ile beraber her trl igal hadisesine her
trl vesaitle mukavemet edecektir" diyordu. Bu vesaitin hazrlanmakta olduunu ve Konyada orduya zhir olabilecek bir kuvvet ihzarna alldn, ancak bir isim ve unvana malik olmadn bildiriyordu.

Kolordu Komutann geici Samsun mutasarrf atadm. Elden gelen yerel nlemler alnmaya ve zellikle halkn gerek durum hakknda aydnlatlmasna
ve orada bulunan yabanc birlik ve subaylardan kanp korkmaya yer olmadn anlatmaya nem verildi ve hemen o yrede ulusal rgtlenmeye giriildi.
23 Mays 1919 da Ankarada bulunan Yirminci Kolordu Komutanna,
Samsuna geldiimi ve kendisiyle daha sk iliki kurmak istediimi ve zmir
yresi hakknda onun daha kolaylkla alabilecei bilgileri renmek istediimi bildirdim.
Bu kolordunun durumu ile daha stanbulda iken ilgilenmitim. Gneyden Ankara yresine demiryoluyla tanmas szkonusu idi. Bu nakliyatn engellenmekte olduunu anlam olduumdan stanbuldan ayrldm gnlerde
Genelkurmay Bakan olan Cevat Paadan, kolordunun demiryoluyla tanmas gecikirse karadan yryerek Ankaraya gnderilmesini rica etmitim.
Bundan dolay bahsettiim ifreli telgrafmda "Yirminci Kolordu blmlerinin tm ile Ankaraya gelmeyi baarp baaramyacan" sordum. "Samsun
sanca hakknda bilgi verdikten sonra bir iki gne kadar Samsundan kararghmla, bir sre iin Havzaya gideceimi ve her halde Samsundan hareketimden evvel beni aydnlatacak bilgiler beklediimi" yazdm.
Yirminci Kolordu Komutanndan, gn sonra 26 Mays 1919 da aldm
yantta "zmirden dzenli bilgi alamadklarn, Manisann da igal edildiini
telgraf memurlarnn haber verdiini, kolordunun Erelide bulunan blmlerinin, tmyle demiryolundan tanmasn baaramadklarndan karadan yrye baladklarn, fakat, yerin uzakl nedeniyle Ankaraya ne vakt varlacann bilinmediini" bildiriliyordu.
Kolordu komutan ayn telgrafnda "Afyonda bulunan 23 nc Tmenin,
mevcudunun pek az olduundan ve orada ellerine geen erleri bu tmene
gndermekte olduklarndan bahsettikten sonra, Kastamonu ve Kayseri yresinde baz yerel asayi olaylar hakknda haberler gelmeye baladn sylyor ve yava yava sras geldike bilgi vereceini" yazyordu (Belge 11).
27 Mays 1919 tarihinde, Havzadan, Yirminci Kolordu Komutanndan ve
ayn zamanda, bu kolordunun bal olduu Konyadaki ordu mfettiliinden
"Afyondaki tmenin kuvvetlendirilmesi iin hangi kaynaklardan yararlanlmakta olduunu ve tmenin gcnn arttrlmasna madd olanak bulunup
bulunamyacan ve bugnk durum ve konuma gre, bu tmene, nasl bir
dev verilmesi dnldn" sordum (Belge 12,13).
Kolordu komutan 28 Mays 1919 da sorduum hususlara ait bilgi veriyor
ve "Yirminc Tmen dmann bir igalci durum almas karsnda, bulunduu yeri brakmyacak ve saldrya urarsa, orann halkndan salayacaklar
yardmc kuvvetlerle konumunu savunacaktr" diyordu (Belge 14).
Ordu mfettii de 30 Mays 1919 da verdii yantta "Yirminc Tmeni Afyondaki asayii korumakla birlikte her trl igal olaynda her trl
arala dayanacaktr" diyordu. Bu aralarn hazrlanmakta olduunu ve Konyada orduya yardmc olabilecek bir kuvvet hazrlanmasna alldn, ancak bu kuvvetin bir ad ve san olmadn bildiriyordu.

18

19

Ben, Mfettilie yazdm telgrafta, Konyada bir vatan ordusu tekil edilmekte olduuna dair baz havadisler ayidir, bunun mahiyet ve tekilt nedir,
demitim. Byle bir sual tevcihinden maksadm biraz da medar tevik ve tenbih olmak idi. Mfettiliin son malmat bunun zerinedir (Ves. 15).
Kolordu kumandan bu istizahma Konyada vatan ordusunun tekilinden haberdar deilim demiti.
Yirminci Kolordu ve Konyadaki Ordu Mfettilii ile temasm neticesinde
edindiim malmattan teyakkuz ve intibah mucip noktalar 1 Haziran 1335 de
Erzurumda On Beinci Kolordu ve Samsunda nc Kolordu ve Diyarbekirde On nc Kolordu Kumandanlarna bildirdim (Ves. 16).
Trakyada bulunan kuvvet ve kumanda vaziyetini bilmiyordum. O mntka ile de irtibat tesisi lzm idi. Bu maksatla, stanbulda, Erknharbiyei Umumiye Reisi Cevat Paadan 16 Haziran 1335 de zat ifre ile - Cevat Paa ile mufarekatim gn mahrem ve ahs bir ifre kararlatrm idik - Edirnede kolordu kumandannn kim olduunu ve Cafer Tayyar Beyin nerede bulunduunu
sordum (Ves.17). Cevat Paa 17 Haziranda cevap verdi Cafer Tayyar Beyin Birinci Kolordu Kumandan olarak Edirnede bulunduunu rendim (Ves.18).
Amasyadan 18 Haziran 1335 tarihinde, Edirnede, Birinci Kolordu Kumandan Cafer Tayyar Beye ifre ile verdiim direktifte esasl olarak u hususat kaydettim: stiklli millmizi boan ve inksam vatan tehlikelerini ihzar
eden Dveli tilfiyenin icraat ve hkmeti merkeziyenin esir ve ciz vaziyeti
malmunuzdur.
Milletin mukadderatn bu mahiyette bir hkmete teslim etmek, inkraza mnkat olmaktr.
Trakya ve Anadolu tekilt millyesini tevhit ve saday millyi gr sesle
cihana duyuracak emin bir mahal olan Svasta mterek ve kuvvetli bir heyet
tekili mukarrerdir.
Trakya-Paaeli Cemiyeti, haizi selhiyet olmamak zere stanbulda bir
heyet bulundurabilir.
Ben stanbulda iken Trakya Cemiyeti azasndan bazlarile teatii efkr etmi idim. imdi zaman geldi. cap edenlerle mahremane grerek derhal tekilt yapnz ve benim yanma da murahhas olarak kymettar bir iki zat gnderiniz. Onlar gelinciye kadar Edirne vilyetinin hukukunun mdafaii olmak
zere beni tevkil ettiklerine dair imzalar tahtnda bir vesikay imzanzla ifreli
telgrafla bildiriniz.
Gayei istikllin istihsaline kadar tamamile milletle birlikte, fedekrane
alacama mukaddesatm namna yemin ettim. Artk benim iin Anadoludan hibir yere gitmemek kat'idir.
Trakya kuvvei maneviyesini takviye maksadile bu talimata u malmat da
dercettim: Anadolu ahalisi batan aa yekvcut bir hale getirildi. Kararlar, bilistisna tekmil kumanda heyetleri ve arkadalarmzla mterek ittihaz ediliyor. Vali ve mutassarrflarn hemen kffesi bizimle beraberdir. Anadoludaki
tekilt millye kaza ve nahiyelere kadar tevess etti. ngiliz himayesi altnda
bir mstakil Krdistan tekili hakkndaki propaganda ve taraftarn bertaraf
edildi, Krtler Trklerle birleti (Ves. 19).
*
* *

Ben, Mfettilie yazdm telgrafta, Konyada bir vatan ordusu tekil edilmekte olduuna dair baz havadisler yaygndr, bunun nitelik ve rgtleri nedir,
demitim. Byle bir soru yneltmekten amacm biraz da zendirme ve uyarma yoluyla yardmc olmak idi. Mfettiliin verdii bilgiler bunun zerinedir (Belge 15).
Kolordu komutan bu ak bilgi istememe "Konyada vatan ordusunun oluturulmasndan haberim yok" demiti.
Yirminci Kolordu ve Konyadaki Ordu Mfettilii ile temasm sonucunda
edindiim ve insann gzn atran noktalar 1 Haziran 1919 da Erzurumda On
Beinci Kolordu ve Samsunda nc Kolordu ve Diyarbakrda Onnc Kolordu Komutanlarna bildirdim (Belge 16).
Trakyada bulunan kuvvet ve komuta durumlarn bilmiyordum. O blge ile
de iliki kurmak gerekli idi. Bu amala, stanbulda, Genelkurmay Bakan Cevat
Paadan 16 Haziran 1919 da kiiye zel ifre ile - Cevat Paa ile ayrldm gn gizli ve kiisel bir ifre kararlatrm idik - Edirnede kolordu komutannn kim olduunu ve Cafer Tayyar Beyin nerede bulunduunu sordum (Belge 17). Cevat Paa
17 Haziranda yant verdi. Cafer Tayyar Beyin Birinci Kolordu Komutan olarak
Edirnede bulunduunu rendim (Belge 18).
Amasyadan 18 Haziran 1919 tarihinde, Edirnede, Birinci Kolordu Komutan
Cafer Tayyar Beye ifre ile verdiim talimatta esasl olarak u hususlar yazdm:
"Ulusal bamszlmz boan ve vatann blnmesi tehlikelerini hazrlayan tilf
Devletlerinin yaptklarn ve stanbuldaki hkmetin tutsak ve gsz durumunu
bilirsiniz."
"Ulusun kaderini bu nitelikte bir hkmete brakmak, kmeye boyun emektir."
"Trakya ve Anadoludaki ulusal rgtlenmeleri birletirip ulusal haykr gr
sesle dnyaya duyuracak gvenli bir yer olan Svasta karma ve gl bir kurul
oluturmak kararlatrlmtr."
"Trakya-Paaeli Dernei, yetki sahibi olmamak koulu ile stanbulda bir kurul bulundurabilir."
"Ben stanbulda iken Trakya Dernei yelerinden bazlaryla dnce alveriinde bulunmutum. imdi zaman geldi. Gerekenlerle gizlice grerek derhal
rgt kurunuz ve benim yanma da delege olarak deerli bir iki kii gnderiniz.
Onlar gelinceye kadar Edirne ilinin hukukunun savunucusu olmak zere bana veklet verdiklerini gsterir altnda imzalar bulunan bir belgeyi imzanzla ifreli telgrafla bildiriniz."
"Bamszlk amacnn elde edilmesine kadar tamamyla ulusla birlikte, fedakrca alacama kutsal bildiim deerler zerine and itim. Artk benim iin
Anadoludan hibir yere gitmemek kesindir."
Trakyann moralini ykseltmek amac ile bu talimata u bilgileri de koydum:
Anadolu halk batan aa tek vcut bir duruma getirildi. Kararlar, istisnasz tm
komuta kurullar ve arkadalarmzla ortaka alnyor. Vali ve mutasarrflarn hemen tm bizimle birliktir. Anadoludaki ulusal rgtler ile ve bucaklara kadar
yayld. ngiliz korumas altnda bamsz bir Krdistan oluturulmas yolundaki
propaganda ve bunun yandalar yok edildi, Krtler Trklerle birleti (Belge 19).
*
* *

20

21

Yunan ordusunun
Manisa ve
Aydn civarn igali

Mill tekilt vcuda

getirilmesi
ve milletin
ikaz

Bu tarihe kadar, Yunan ordusunun Manisa ve Aydn civarlarn da igal

eylediinden haberdar oldum. Fakat zmirde ve Aydnda bulunduklarn bildiim kuvvetlerin ne halde olduklarna dair hibir taraftan henz sarih bir malmata destres olamyordum. Dorudan doruya bu kuvvetler kumandanlarna
da baz emirler yazmtm. Nihayet 29 Haziranda, Frka 56 Kumandan Bekir
Sami Beyin iki gn evvelki tarihli bir ifre telgrafn aldm.
56 nc Frkaya zmirde Hrrem Bey namnda bir zat kumanda ediyormu.
Bu zat ve zmirdeki iki alayn bakyetssyufu zabitlerile beraber hemen kffesi esir olmular. Yunanllar bunlar gemilerle Mudanyaya nakletmiler. Bekir
Sami Bey bu bakyetssyufun kumandasn deruhde etmek zere gnderilmi.
Bekir Sami Bey 27 Haziran 1335 tarihli telgrafnamesinde 22 Haziran 1335
tarihli iki emrimi ancak 27 Haziranda Bursaya muvasalatnda alabildiini sylyor ve verdii malmat ve izahatta Makasd millyeyi hayyizi file isal edecek vesaiti kfiye bulamadmdan, frkam tanzim ve lensika muvaffak olursam daha iyi hidematm icrasn kabil grdmden 21 Haziran sabah Kuladan Bursa istikametinde harekete mecbur oldum. Maamafih birok mevanie
ramen hareketi millyenin memleketin istihls iin elzem olduu fikrini her
tarafa yaymaya muvaffak oldum. diyor, kanaat ve icraatma kavi iman olduunu bildiriyor ve bu hususta hemen teebbsata baladn; inede bulunan
57 nci Frkaya da emir vermekliimi ve kendisine de emir vermekle devam etmemi istiyordu (Ves. 20).
Bir hafta kadar, Samsunda ve 25 Maystan 12 Hazirana kadar, Havzada
kaldktan sonra Amasyaya gittim. Bu mddet zarfnda btn memlekette, mill tekilt vcuda getirilmesi lzumunu tamimen bilcmle kumandanlara ve resay memurni mlkyeye tebli ettim.
ayan dikkattir ki, zmirin ve bunu takiben Manisann ve Aydnn igali
ve icra olunan tecavz ve mezalim hakknda henz millet tenevvr etmemi ve
mevcudiyeti millyeye vurulan bu feci darbeye kar alenen bir gna teessr ve
ikyet izhar olunmamt. Milletin, bu haksz darbe karsnda sakit ve hareketsiz kalmas, elbette milletin lehinde tefsir olunamazd. Onun iin milleti ikaz
edip harekete getirmek lzmd. Bu maksatla 28 Mays 1335 tarihinde, valilere
ve mstakil mutasarrflklara, Erzurumda On Beinci Kolordu, Ankarada Yirminci Kolordu ve Diyarbekirde On nc Kolordu Kumandanlklarna,
Konyada Ordu Mfettiliine tamimen u yolda tebligatta bulundum:

Bu tarihe kadar, Yunan ordusunun Manisa ve Aydn dolaylarn da igal

ettii haberini aldm. Fakat zmirde ve Aydnda bulunduunu bildiim kuvvetlerin ne durumda olduklarna dair hibir taraftan henz ak bir bilgi alamyordum. Dorudan doruya bu kuvvetlerin komutanlarna da baz emirler
yazmtm. Sonunda 29 Haziranda, 56 nc Tmen Komutan Bekir Sami Beyin iki gn nceki tarihli bir ifre telgrafn aldm.
56 nc Tmene zmirde Hrrem Bey adnda birisi komuta ediyormu.
Hrrem Bey ve zmirdeki iki alayn klart subaylarla birlikte hemen hepsi tutsak olmular. Yunanllar bunlar gemilerle Mudanyaya gtrmler. Bekir Sami Bey bu klartklarnn komutasn stlenmek zere gnderilmi.
Bekir Sami Bey 27 Haziran 1919 tarihli telgrafnda 22 Haziran 1919 tarihli iki emrimi ancak 27 Haziranda Bursaya vardnda alabildiini sylyor
ve verdii bilgiler ve yapt aklamalarla "Ulusal amac eyleme dntrecek yeterli ara bulamadmdan, tmenimi derleyip toparlamay baarrsam
daha iyi hizmetlerin yaplmasn olas grdmden 21 Haziran sabah Kuladan Bursaya doru yola kmak zorunda kaldm. Bununla beraber birok engellere ramen ulusal savamn lkenin kurtarlmas iin son derece gerekli
olduu dncelerini her tarafa yaymay baardm", diyor, gr ve eylemlerime kuvvetle iman olduunu bildiriyor ve bu yolda hemen giriimlere baladn; inede bulunan 57 nci Tmene de emir vermemi ve kendisine de emir
vermekte devam etmemi istiyordu (Belge 20).
Bir hafta kadar, Samsunda ve 25 Maystan 12 Hazirana kadar, Havzada
kaldktan sonra Amasyaya gittim. Bu srede btn memlekette, ulusal rgtler oluturulmas gereini genelgelerle tm komutanlara ve st dzey sivil grevlilere bildirdim.
Dikkate deer ki, zmirin ve daha sonra Manisann ve Aydnn igali ve
yaplan saldr ve zulmler hakknda henz ulus aydnlanmam ve varlmza vurulan bu korkun yumrua kar ulusa aktan hibir znt ve knama
gsterisinde bulunulmamt. Ulusun, bu haksz saldr karsnda suskun ve
durgun kalmas, elbette ulus asndan iyiye yorumlanamazd. Onun iin ulusu uyarp harekete geirmek gerekliydi. Bu amala 28 Mays 1919 tarihinde,
valilere ve bamsz mutasarrflklara, Erzurumda On Beinci Kolordu, Ankarada Yirminci Kolordu ve Diyarbakrda Onnc Kolordu Komutanlklarna, Konyada Ordu Mfettiliine genelge ile u yolda bildiride bulundum:

zmirin ve maalesef bunu takip eden Manisa ve Aydnn igali, mstakbel tehlikeyi daha alen ihsas etmitir. Tamamiyeli mlkiyemizin muhafazas iin, tezahrat millyenin daha canl olarak, izhar ve idamesi lzmdr. Hayat ve istiklli millyi rahnedar eden igal ve ilhak gibi hadiseler, btn milleti dilhun etmektedir. Teessrat zaptolunamyor. Kabili hazm
ve tahamml olamyan bu ahvalin derhal izalesini, btn medeni milletlerle, byk devletlerin adil ve tesirinden sabrszlkla intizar, zemininde nmzdeki hafta zarfnda ve muhtelif
vilyata gre pazartesi balayp aramba gn, mracaatn arkas alnmak zere, byk ve
heyecanl mitingler aktle tezahrat millyede bulunulmas ve bunun tekmil mhlakata da
temili ve btn dveli muazzama mmessillerile Babaliye messir telgraflar verilmesi ve ecneb olan yerlerde ecneblere de tesir yaplmakla beraber tezahrat millyede dp ve sknetin fevkalde mahfuziyeti ve hristiyan halka kar bir taarruz ve nmayi ve husumet gibi
etvar alnmamas elzemdir. Zt lilerinin bu fikirler etrafnda hassas ve messir bulunmalar cihetile iin hsn idaresinden ve muvaffakyetten cizlerinde itminan tam mevcuttur. Neticesinin imha buyurulmasn rica eylerim.

"zmirin, ve yazk ki, ardndan Manisa ve Aydnn igali ilerideki tehlikeyi daha ak
olarak duyurmutur. Yurt btnlmzn korunmas iin, ulusal tepki gsterilerinin daha
canl olarak, yaplmas ve srdrlmesi gereklidir. Ulusal hayat ve bamszl yaralayan
yurdun dman eline gemesi ve ona katlmas gibi olaylar, btn ulusa kan alatmaktadr.
zntler zaptolunamyor. Katlanlamyacak ve dayanlamyacak olan bu gibi hallerin derhal giderilmesi, btn uygar uluslarla byk devletlerin adalet ve etkinliinden sabrszlkla beklenmektedir, yollu nmzdeki hafta iinde ve deiik illere gre Pazartesi balayp
aramba gn, bavurunun arkas alnmak zere, byk ve heyecanl mitingler yaparak
ulusal gsterilerde bulunulmas ve bunun kylere kadar her yere yaylmas ve btn byk
devlet temsilcilerine, stanbuldaki Hkmete etkileyici telgraflar ekilmesi ve yabanc bulunan yerlerde yabanclara da etki yaplmakla birlikte ulusal gsterilerde edep ve dzenin
olaanst bir derecede korunmasna ve Hristiyan halka kar saldr ve gsteri ve dmanlk gibi davranlarda bulunulmamak son derece gereklidir. Yksek kiiliinizin bu dnceler etrafnda titiz ve etkili bulunmas nedeniyle iin iyi ynetileceine ve baarya ulalacana tam gvenim vardr. Sonucun bildirilmesini rica ederim."

22

23

Yunan ordusunun
Manisa ve
Aydn dolaylarn igali

Ulusal rgtlenme ve
ulusal
uyar

Mitingler
mill tezahrler

Mill tezahrlerin
akisleri

Verdiim bu talimat zerine heryerde mitingler yaplmaa baland.

Yalnz mahdut yerlerde, baz tevehhmat tesirile tereddt edildii anlalmtr. Mesel: On Beinci Kolordu Kumandannn, Trabzon hakknda gnderdii 9 Haziran 1335 tarihli ifreden (Ves. 21): Miting esnasnda Rumlarn
mnasebetsizliine maruz kalnmas ve hi yoktan bir hdise kmas dncesine binaen mitinge karar verilmi iken mevkii fiile konulmad... miting heyetinin itimanda strati, Polidinin de hazr bulunduu anlalyordu.
Trabzon, Karadeniz sahilinde, mhim bir merkez olduundan orada, mill teebbsat ve faaliyet hususlarnda mtereddidane hareket ve Yunanllar
aleyhinde tezahrat millye mzateratna, strati, Polidi Efendileri itirak ettirmek gibi teebbsn ademi ciddiyetine dellet edecek geveklikler, bittabi stanbul ve dmanlar iin pek kymetli emareler telkki edilir.
Verdiim talimattaki noktai nazar, aleyhte kullanacak kadar, meharet
gsterenler de oldu. Mesel: Sinoba yeni tayin olunan bir mutasarrf, orada yaplan tezahrat bizzat tedvir ediyor ve miting mukarreratn bizzat yazp ahaliye imza ettirdiini sylyor ve bize de bir suretini gnderiyor. Bu zatn, zavall ahaliye, grlt patrd arasnda imza ettirdii uzun yazlar iinde, u satrlar
gizleniyordu: Trkler terakki ve tekml edemedi ve Avrupann esasat medenyesini kabul ve temessl edemedise bu da imdiye kadar iyi bir idareye mazhar olamamasndan ileri gelmitir. Trk milleti, ancak kendi padiahnn saltanat ve hakimiyeti tahtnda olmak artile Avrupann nezaret ve murakebesile teekkl edecek bir idare ile yayabilir.
Efendiler, Sinop ahalisi namna tilf Devletleri mmessillerine verilen 3
Haziran 1335 tarihli bu muhtrann zirindeki imzalara gz gezdirirken mft
vekili efendinin imzasn mteakp grdm imza, arzettiim satrlar yazan
ve yazdran ruhu bana kefettirdi. O imza, Hrriyet ve tilf Frkas reisi sanisi olan zatn imzas idi.
Her tarafta, tezahrat, yaplmas iin yaptm tebligat tarihinden gn
sonra, yani 31 Mays 1335 tarihli Harbiye Nazrnn u telgrafn aldm:

Verdiim bu talimat zerine heryerde mitingler yaplmaya baland.

Yalnz az sayda baz yerlerde, baz kuruntular yznden duraklamalar
olduu anlalmtr. rnein: On Beinci Kolordu Komutannn, Trabzon
hakknda gnderdii 9 Haziran 1919 tarihli ifreden (Belge 21): "Miting esnasnda Rumlarn mnasebetsizlii ile karlalmas ve hi yoktan bir olay kmas dncesine dayanlarak, mitinge karar verilmi iken, bu kararn uygulanmad... miting kurulunun toplantsnda strati ve Polidi Efendilerin de
hazr bulunduu" anlalyordu.
Trabzon, Karadeniz kysnda nemli bir merkez olduundan orada, ulusal giriimler ve almalarda kararsz davranmak ve Yunanllara kar ulusal
gsteri grmelerinde strati ve Polidi Efendileri bulundurmak gibi giriimin
cidd olmadn gsterecek geveklikler, elbette stanbul ve dmanlar iin
pek deerli belirtiler saylr.
Verdiim talimattaki dnceyi, bize kar kullanacak kadar, ustalk gsterenler de oldu. rnein; Sinoba yeni atanan bir mutasarrf, orada yaplan
gsterileri kendi ynetiyor ve miting kararlarn kendi yazp halka imza ettirdiini sylyor ve bize de bir rneini gnderiyor. Bu adamn, zavall halka,
grlt patrd arasnda imza ettirdii uzun yazlar iinde, u satrlar gizleniyordu: "Trkler ilerleyip geliemediyse ve Avrupann uygarlk ilkelerini kabul edip sindiremediyse bu da imdiye kadar iyi bir ynetime kavuamadklarndan ileri gelmitir. Trk milleti, ancak kendi padiahnn saltanat ve egemenlii altnda olmak kouluyla Avrupann gzetim ve denetiminde kurulacak bir ynetim ile yayabilir."
Efendiler, Sinop halk adna tilf Devletleri temsilcilerine verilen 3 Haziran 1919 tarihli bu notann altndaki imzalara gz gezdirirken mfti vekili
efendinin imzasnn ardnda grdm imza, arzettiim satrlar yazan ve yazdran ruhu bana kefettirdi. O imza, Hrriyet ve tilf Partisi ikinci bakan
olan kiinin imzas idi.
Her yerde, gsteriler yaplmas iin yaptm bildiri tarihinden gn
sonra, yani 31 Mays 1919 tarihli Savaileri Bakannn u telgrafn aldm:

Mitingler,
ulusal gsteriler

Ulusal gsterilerin
"ngiltere Olaanst Komserliinden Hkmete bildirip Savaileri Bakanlna ve- yanklar

ngiltere Fevklade Komserliinden Babaliye tebli olunup Harbiye Nezaretine tevdi

olunan nota sureti aynen bervehizirdir:
Bugne kadar gelen raporlardan nc Kolordu mntkasnda ekaveti adiyeden baka birey olmad malm olmakla beraber son notada beyan olunan ahval hakknda tahkikat mahsusa bilicra neticesinin srati i'arn rica ederim.
31/5/1335
Harbiye Nazr evket
Suret
1- Svastaki hal ve mevkii hazra ve ehri mezkrda veyahut bu ehrin kurbinde azm
mktarda tecemmu etmekte bulunan Ermeni mltecilerinin selmetine mtedair ahiren olduka daii endie havadis alm olduumu zt samii fahimnelerine bildirmekle kespi fahrederim.
2- Binaenaleyh asker kumandannn dairei memuriyeti dahilinde bulunan Ermenilerin hsn muhafazas ile himayeleri iin bilcmle tedabiri mmkine ittihaz etmesini mir ve
bir gna kital veyahut sui muamele vukua geldii takdirde kendisinin dorudan doruya
mes'ul tutulacan mir bir telgrafnamenin Harbiye Nezareti Celilesince mumaileyh kumandana acilen keidesi zmmnda evamir ita buyurulmasn zt samii fahimnelerinden rica ederim.
3- Bu talimata mmasil talimatn memurni mlkiyei aidesine itasn ayrca rica ederim.

rilen nota rnei hi deitirilmeden aaya alnmtr:

Bugne kadar gelen raporlardan nc Kolordu blgesinde olaan haydutluktan
baka bir ey olmad bilinmekle beraber son notada bildirilen durumlar hakknda zel soruturma yaplarak sonucun abuk bildirilmesini rica ederim.
31/5/1919
Savaileri Bakan evket
rnek
1 - Svasn bugnk durum ve konumu ve bu kentte ya da bu kentin yaknlarnda ok
sayda toplanmakta olan Ermeni snmaclarnn esenlii hakknda son zamanlarda olduka kayg verici haberler alm olduumu anlayl yksek kiiliinize bildirmekten onur duyarm.
2 - Bundan dolay asker komutannn grev blgesi iinde bulunan Ermenilerin iyice
korunmas ve gzetilmesi iin elden gelen tm nlemlerin almasn emreder ve herhangi bir
ekilde ldrme ya da kt davran olursa kendisinin dorudan doruya sorumlu tutulacan bildiren bir telgrafn Yksek Savaileri Bakanlnca sz geen komutana ivedilikle
ekilmesi yolunda emirler verilmesini anlay yksek kiiliinizden rica ederim.
3 - Bu talimata benzer talimatn ilgili sivil memurlara da verilmesini ayrca rica ederim.

24

25

4- Dahili memleketteki asayisizlik hakknda zt samii fahimnelerinin ne derece, muhik surette endienak bulunduklarn bildiim cihetle zt samii fahimnelerine ayrca ibu
(................) mmaat buyurulacandan mutmainim.
5- Mevzuabahs olan talimatn tarihi itas hakknda verilecek malmatn mahzuziyeti senaveranemi mucip olacan beyan ederim.

4 - lke iindeki asayiizlik hakknda anlayl yksek kiiliinizin ne derece hakl olarak kukulu bulunduunu bildiim iin anlayl yksek kiiliinize ayrca bu (.....) uyulacana inanmaktaym.
5 - Sz konusu olan talimatn verildii tarih hakknda verilecek bilginin sizi ven benim iin sevin nedeni olacan bildiririm."

Svas Vali Vekletinden 2 Haziran 1335 tarihli aldm bir telgrafta da

bugn Miralay Demang imzasile alnan telgrafnamede (Aziziyede zmirin igali zerine hristiyanlarn katil ile tehdit edildii ve bu ise muvafk olmayp size vaziyeten haber veriyorum ki bu haller mttefik askerleri tarafndan vilyetinizin igaline sebep olur.) mealinde i'aratta bulunulmaktadr.. il denilmekte idi.
Hakikatte, ne Svasta daii endie bir hal vard ve ne de hristiyanlarn katil
ile tehdit edildii vaki idi. Mesele, millete yaplmaya balanlan mitinglerden
mteessir olan ve bunu emellerinin husulne mni addeden anasr hristiyaniyenin, ecneblerin nazar dikkatini celp iin bililtizam yaptklar iaat kablinden olarak kabul etmek lzmdr (Ves. 22, 23, 24). Harbiye Nezaretinin nota
suretini ihtiva eden telgrafna verdiim cevab aynen arzedeceim.

Svas Vali Vekilliinden aldm 2 Haziran 1919 tarihli bir telgrafta da

"Bugn Albay Demange imzasyla alnan telgrafta (zmirin dman eline dmesi zerine Aziziyede Hristiyanlarn lmle korkutulduu ve bu ise uygun
olmayp size durumdan haber veriyorum ki bu haller mttefik askerleri tarafndan ilinizin igaline neden olur) yollu bildirimlerde bulunulmaktadr....il"
denilmekte idi.
Gerekte, ne Svasta kayglandrc bir durum vard ve ne de Hristiyanlara gzda verilmekte idi. Sorun, ulusa yaplmaya balanlan mitinglerden
znt duyan ve bunu emellerine engel sayan Hristiyan unsurlarn, yabanclarn dikkatini ekmek iin bile bile yaydklar uydurma haberler olarak kabul
edilmek gerekir (Belge 22,23,24). Savaileri Bakanlnn nota rneini ieren telgrafna verdiim yant olduu gibi sunacam.

stihbarat Gayet aceledir Adet 58

3 Haziran 1335
Harbiye Nezareti Celilesine
C: 2 Haziran 1335 ifre:
Svas ve civarnda evvelce bulunan Ermenileri ve bilhare gelen mltecileri tethi edecek hibir hdise olmamtr. Ne Svasta ve ne de civarnda daii endie hibir hal yoktur. Herkes sakinane i ve glerile meguldur. Bunu sureti kat'iyede arz ve temin ederim. Binaenaleyh ngiliz notasndaki istihbarat membann ne olduu cizlerince bilinmek lzmdr. zmirin ve Manisanm igali haberi messifi zerine ahalii islmiyece yaplan ve anasr hristiyaniye hakknda hibir fikri husumet tazammun etmiyen itimalardan belki de bazlarnn mtevahhi olmalar vridi htrdr. tilf Devletleri milletimizin hukuk ve istiklline riayetkr
kaldka ve millet, vatann tamamii masuniyetinden emin bulunduka anasr gayrimslimenin duar hayet olmasna hibir sebep yoktur ve bu bapta devlete kar her trl mes'uliyeti taahht ve buna tamamile, emniyet buyurulmasn istirham ederim. Fakat istikll ve mevcudiyeti millyeyi imha ve bekay hayat tehlikeye isal eden igal, suikast ve taaddi gibi zmir
havalisinde grlmekte olan filiyatn zuhrat mmasilesine kar ne milletin heyecan ve teessrat vicdanyesini ve ne de buna mstenit tezahrat millyeyi men ve tevkif iin nefsimde
ve hi kimsede kudret ve takat gremeyeceim gibi bu yzden tahadds edecek vakayi ve hadisatn karsnda da mes'uliyet kabul edebilecek ne kumandan ve ne de mlkiye memuru ve
ne de hkmet tasavvur ederim.
Mustafa Kemal

Haber alma ok ivedidir Say 58

3 Haziran 1919
Yksek Savaileri Bakanlna
K: 2 Haziran 1919 ifre:
Svas ve yresinde eskiden bulunan Ermenileri ve sonradan gelen snmaclar rktecek hibir olay olmamtr. Ne Svasta ve ne de yresinde kukulanlacak hibir durum
yoktur. Herkes sessizce i ve gcyle meguldr. Bunu kesin olarak bildirir inanmanz isterim. Bu nedenle ngiliz notasndaki haberin kaynann ne olduunu benim de bilmem gerekir. zmir ve Manisann dman eline gemesinin ac haberi zerine Mslman halk tarafndan yaplan ve Hristiyan unsurlar hakknda hibir dmanca dnce gtmeyen toplantlardan belki de bazlarnn rkm olmalar akla gelir. tilf Devletleri ulusumuzun haklarna ve bamszlna saygl kaldka ve ulus, vatann dokunulmazlnn kesinliinden
emin bulunduka gayrimslim unsurlarn korkuya dmelerine hibir neden yoktur ve bu
konuda devlete kar her trl sorumluluu yklenir ve bundan tamamile emin olmanz rica ederim. Fakat ulusal varlk ve bamszl yok edecek ve hayat tehlikeye sokacak igal,
suikast ve saldr gibi zmir yresinde grnmekte olan ilerin benzerlerinin ortaya kmasna kar ne ulus vicdannn heyecan ve zntsn ve ne de bundan kaynaklanan ulusal
gsterileri yasaklamak ve durdurmak iin kendimde ve hi kimsede erk ve g gremiyeceim gibi bu yzden meydana gelebilecek durum ve olaylar karsnda da sorumluluk kabul
edebilecek ne komutan ve ne de sivil memur ve ne de hkmet dnrm.
Mustafa Kemal

Bu nota suretile tarafmdan verilen cevap sureti bilmum kumandanlara,vali ve mutasarrflara tamimen tebli edildi.
Bu tarihlerde btn milletin ngiliz Muhipler Cemiyetine itirakle ngiltere
muzaheretinin talep edilmesi, bu cemiyet namna, Sait Molla imzasile umum belediye riyasetlerine bir telgrafla bildirildii ve bu telgrafn tesirini akim brakmak
iin milleti lzumu gibi tenvir etmekle beraber hkmet nezdindeki teebbsatm malmunuz olmutur (Ves. 25). Bundan baka 27 Mays 1335 tarihinde
Trkiye-Havas Reuter ismindeki ajansn in'ikat eden ray Saltanat hakkndaki tafsiltta heyeti umumiyenin fikri, Trkiyenin dveli muazzamadan birinin
muzaheretini temin merkezindedir havadisini ner tamim etmesi zerine sadrazama Milletin istiklli millyi muhafazaya zim olduunu ve btn avakbi

Bu nota rnei ile tarafmdan verilen yant rnei btn komutanlara,

vali ve mutasarrflara yaymlanarak bildirildi.
Bu tarihlerde btn ulusun ngiliz Muhipleri Derneine girerek ngilterenin yardmnn istenmesi, bu dernek adna, Sait Molla imzasile btn belediye
bakanlklarna bir telgrafla bildirildii ve bu telgraf etkisiz brakmak iin ulusu gerei gibi aydnlatmakla birlikte hkmet katndaki giriimlerimi biliyorsunuz (Belge 25). Bundan baka 27 Mays 1919 tarihinde Trkiye-Havas-Reuter
adndaki ajansn, toplanan Saltanat Danma Kurulu hakkndaki ayrntlarda
kurula egemen olan dnce, Trkiyenin byk devletlerden birinin yardmnn
salamas merkezindedir haberini yaymlayp yaymas zerine Babakana "Ulusun, ulusal bamszl korumaya kararl olduunu ve btn uursuz sonulara
kar en son zveriyi gze aldrdn ve ulusal vicdan yanstmayan bildirile-

26

27

me'umeye kar en son fedekrl gze aldrdn ve vicdan millyi temsil etmiyen ihbaratn ayan endie akisler tevlit ettiini yazmakla beraber btn milleti de bu keyfiyetten nasl haberdar ettiimi baka bir mnasebetle beyan etmitim.
Sadrazam Ferit Paann Parise malm olan daveti zerine Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk itima gnlerinde baz beyanatta bulunmutum.
Bu meselede noktai nazar ve sureti hareketimin ne olduunu tavsih maksadile
u vesikay aynen arzedeceim:
ifre
Havza, 3/6/1335
Aceledir Zata mahsustur
Samsunda nc Kolordu Kumandan Refet Beyefendiye
Erzurumda On Beinci Kolordu Kumandan Kzm Paa Hazretlerine
Canik Mutasarrf Hamit Beyefendiye
Erzurum Valisi Mnir Beyefendiye
Svas Vali Vekili Hkim Hasbi Efendi Hazretlerine
Kastamonu Valisi brahim Beyefendiye
Ankarada K.O. 20 Kumandan Ali Fuat Paa Hazretlerine
Konyada Yldrm Ktaat Mfettii Cemal Paa Hazretlerine
Diyarbekirde On nc Kolordu Kumandan Vekili Cevdet Beyefendiye
Van Valisi Haydar Beyefendiye
Fransa mmessili siyassi Msy Defrance nezdi sadaretpenahiye gelerek hukuku Osmaniyeyi konferans huzurunda mdafaa iin Parise azimet edebileceklerini tebli eyledii
Dahiliye Nezaretinin tebligat resmyesinden ve ajans neriyatndan anlalmtr. zmir
vak'as zerine milletimizin gsterdii asabiyeti millye ve bu suretle muhfazai istiklliyet hususunda tezahr eden azmi katisi neticesi olan bu nazhariyet ayan krandr. Fakat buna
ramen Yunanllar zmir Vilyetinde igalden menedilmi deildir. Herhalde milletin, hukukunu mdrik ve onu inetmemek iin yekvcut olarak fedekrane harekete mheyya olduu Dveli tilfiyeye kar izhar ve ispata devam edildike dveli marileyhimin milletimize
hrmetkr ve hukukuna riyetkr olacana phe yoktur.
Sadrazam Paa Hazretlerinin konferans huzurunda hukuku Osmaniyeyi mdafaa iin bezli himmet buyuracaklar tabiidir. Ancak millete kat'iyyen mdafaas matlup ve mltezem olan
hukuk, bilhassa iki noktada kespi nezaket eder. Birincisi, aleltlak devlet ve milletin istiklliyeti
tammesi. kincisi de eczayi aslyei vatanda ekseriyetin ekalliyetlere feda edilmemesidir. Bu hususta Parise mteheyyii hareket heyetin itihadile vicdan millnin talebi kat'isi arasnda mutabakati
tamme arttr. Aksi takdirde millet, gayet mkl vaziyette ve gayrikabili telfi emrivakiler karsnda kalabilir. Bu endieyi tevlit eden sebepler unlardr: Sadarazam Paa Hazretleri mesmu olan
beyanatnda bir Ermeni muhtariyeti esasn kabul etmi olduunu bildirdi. Bunun hududunu zikretmedi. Bundan vilyat arkiye ahalisi bittabi mteessir ve istizah keyfiyete mecbur oldu. n'ikat
etmi olan ray Saltanatta da hemen heyeti umumiye istiklli millnin muhafazasn ve mukadderat milletin bir ray millye tevdiini talep eyledii halde yalnz hkmetin istinat eyledii tilf ve Hrriyet Frkas namna reisi Sadk Beyin tahriri ifadesinde ngilterenin himayesi teklif
olundu. Bir Ermenistan muhtariyeti vasiasn ve devletin bir ecneb himayesini kabul mesailinde
arzuyu mill ile hkmeti hazrann itihadnda mutabakat olmad taayyn ediyor. Sadrazam
Paa Hazretlerile beraberinde hareket edecek olan heyetin mdafaai hukuku millette takip edecei esasat ve program millete malm olmadka marlarz noktalarda endienak olmaktan men'i
nefs edilemez. Bu suretle, vilyat ve mlhakatndaki Mdafaai Hukuku Millye ve Reddi lhak
Cemiyetlerinin heyeti mmessileleri ve henz tekilt ikmal edilemiyen yerlerde de belediye heyetleri Sadrazam Paa Hazretlerine ve dorudan doruya zat ahaneye telgrafnamelerle mracaat ederek istiklli tam millnin masuniyeti ve hukuku ekseriyeti millyenin mahfuziyeti millete
art esas olduunu beyan ve buna nazaran gidecek heyetin mdafaa esasatn millete resmen ve

28

rin kuku verici yanklar dourduunu" yazmakla birlikte btn ulusu da bu

durumdan nasl haberli kldm baka bir mnasebetle sylemitim.
Babakan Ferit Paann Parise bilinen arl zerine Birinci Trkiye
Byk Millet Meclisinin ilk toplant gnlerinde baz szler sylemitim. Bu
sorun hakkndaki grmn ne olduunu ve ne yapm olduumu aklamak
amacyla u belgeyi olduu gibi okuyacam:
ifre
Havza, 3/6/1919
vedidir Kiiye zeldir
Samsunda nc Kolordu Komutan Refet Beyefendiye
Erzurumda Onbeinci Kolordu Komutan Kzm Paa Hazretlerine
Samsun Mutasarrf Hamit Beyefendiye
Erzurum Valisi Mnir Beyefendiye
Svas Vali Vekili Yarg Hasbi Efendi Hazretlerine
Kastamonu Valisi brahim Beyefendiye
Ankarada K.O. 20 Komutan Ali Fuat Paa Hazretlerine
Konyada Yldrm Birlikleri Mfettii Cemal Paa Hazretlerine
Diyarbakrda Onnc Kolordu Komutan Vekili Cevdet Beyefendiye
Van Valisi Haydar Beyefendiye

Fransa siyasal temsilcisi Msy Defrance'in babakann yanna gelerek Osmanl haklarn konferansta savunmak iin Parise gidebileceklerini tebli ettii ileri Bakanlnn
resm bildirisinden ve ajans yaymlarndan anlalmtr. zmir olay zerine milletimizin
gsterdii ulusal kzgnlk ve bu yolda bamszlk kurmak hususunda beliren kesin kararllk sonucu olan bu baar teekkre deer. Fakat buna ramen Yunanllar zmir ilini igalden alkonmu deildir. Herhalde ulusun, haklarn bilip onlar inetmemek iin tek
bir beden gibi zverili davranmaya hazr olduu tilf Devletlerine gsterilip kantlamaya
devam edildike bu devletlerin ulusumuza saygl ve hakkmza uyumlu olaca kukusuzdur.
Babakan Paa Hazretlerinin konferansta Osmanl haklarn savunmak iin byk
aba harcyacaklar doaldr. Ancak ulusa kesin olarak savunulmas istenilen ve gerekli
grlen haklar, zellikle iki noktada nem kazanr. Birincisi, genel olarak devlet ve ulusun tam bamszl. kincisi de vatann asal gelerinde ounluun aznla feda edilmemesidr. Bu konuda Parise gitmeye hazrlanan heyetin gr ile ulusal vicdann kesin istei arasnda tam bir uyum gereklidir. Byle olmazsa ulus, ok g durumda ve giderilemez olup bittiler karsnda kalabilir. Bu kaygy douran nedenler unlardr: Babakan
Paa Hazretleri kulamza gelen demecinde bir Ermeni zerklii ilkesini kabul etmi olduunu bildirdi. Bunun snrlarn sylemedi. Bundan dou illeri halk doal olarak znt duydu ve durumun aklamasn istemek zorunda kald. Toplanm olan Saltanat Danma Kurulunda da hemen btn katlanlar ulusal bamszln korunmasn ve milletin
kaderinin bir ulusal danma kurulunca belirlenmesini istedi ise de yalnz hkmetin dayand tilf ve Hrriyet Partisi adna Bakan Sadk Beyin yazl bildirisinde ngilterenin
koruyuculuu nerildi. Geni bir Ermenistan zerklii ve devletin bir yabanc devlet koruyuculuunu kabul konularnda ulusal istekle hkmetin grleri arasnda uygunluk
olmad anlalyor. Babakan Paa Hazretlerile yannda gidecek heyetin ulus haklarn
savunmada izleyecei ilke ve program ulusa bilinmedike yukarda bilginize sunulan hususlardan kaygulanmaktan geri kalnamaz. Bylece illerdeki ve illere bal yerlerdeki
Ulusal Haklar Savunma ve Katlmay Reddetme derneklerinin temsilci kurullarnca ve
henz rgtlenmeleri tamamlanamam olan yerlerde de belediye kurullar Babakan Paa Hazretlerine ve dorudan doruya Padiaha telgraflarla bavurarak ulusal tam bamszln dokunulmazl ve ulusun ounluunun haklarnn sakl bulunmas ulusa temel
koul sayld bildirildi ve buna gre gidecek heyetin savunma esaslarnn ulusa resmen

29

alenen ibl talep olunmaldr. Milletin bu tarz hareketile, gidecek heyetin mdafaasna alaca esasatn hakikaten milletin arzu ve talebi olduu Dveli tilfiyece malm olacak ve
bittabi daha ziyade ehemmiyetle nazar dikkate alnarak heyetin vazifesini teshil eyliyccektir.
Mteleat merudenin icap edenlere srati iysal ve ibln vatanmzn mukadderat namna
zat alii vatanperverilerinden hassaten istirham eylerim. Bu telgrafn zaman vuslunn i'ar
buyurulmasn da rica ederim.
stanbula
geri arlm

Svasta
umum bir
mill heyet
toplamak
karar

aka bildirilmesi istenmektedir. Ulusun bu davran ile; gidecek heyetin savunmaya alaca ilkelerin gerekten ulusun istei olduu tilf Devletlerince anlalacak ve doaldr ki daha ok nemle gz nnde bulundurularak kurulun grevini kolaylatracaktr. Bildirilen grlerimizin gerekenlere hzla iletilip bildirilmesini vatanmzn alnyazs adna siz vatansever
yce kiiden zellikle dilerim. Bu telgrafn alnd zamann bildirilmesini de rica ederim.

Mustafa Kemal
Bu tarihten be gn sonra, yani 8 Haziran 1335 de stanbula harbiye nazr tarafndan davet olunduumu ve mahrem sualim zerine kimler tarafndan
ve ne iin talep edildiimi, ricalimizden bir zatn haber verdiini vaktile bilmnasebe vukubulan beyanatmda ifade etmitin. O zat, Erknharbiyei Umumye Riyaseti makamnda bulunan Cevat Paa idi. Bunun zerine, stanbul ile
vukubulmu olan muhaberatn bir ksm umumca malm olmutur. Bu muhaberat, Erzurumda istifa ettiim tarihe kadar muhtelif harbiye nazrlarile ve
dorudan doruya saray ile devam etmitir.
Anadoluya dahil olal bir ay olmutu. Bu mddet zarfnda btn ordular
aksamile temas ve irtibat temin edilmi ve millet mmkn olduu kadar tenvir
edilerek teyakkuz ve intibaha getirilmi, tekilt millye fikri taammme balamtr. Vaziyeti umumiyeyi artk bir kumandan sfatile sevk ve idareye devam
imkn kalmamt. Vukubulan davet emrine ademi itaat ve ademi icabet gstermi olmakla beraber mill tekilt ve harektn sevk ve teminine devam etmekte olduuma gre ahsan asi vaziyete gemi olduuma phe edilemezdi.
Bundan baka ve bilhassa tatbikma karar verdiim teebbsat ve icraatn esasl ve edit olacan tahmin g deildi. Binaenaleyh teebbsat ve icraatn bir
an evvel ahs olmak mahiyetinden karlmas ve btn milletin vahdet ve tesandn temin ve temsil edecek bir heyet namna olmas elzemdi.
Bu sebeple, 18 Haziran 1335 tarihinde Trakyaya verdiim direktifte iaret
ettiim bir noktann, tatbiki zaman gelmi bulunuyordu. Hatrnzdadr ki o
nokta, Anadolu ve Rumeli tekilt millyesini tevhid ederek, bir merkezden
temsil ve idare eylemek zere, Svasta umum bir heyeti millye toplamakt. Bu
maksadn temini iin yaverim Cevat Abbas Beye 21/22 Haziran 1335 gecesi
Amasyada dikte ettiim tamimin esas noktalar unlar idi:
1- Vatann tamamiyeti, milletin istiklli tehlikededir. 2- Hkmeti merkeziye deruhde ettii mes'uliyetin icabatn ifa edememektedir. Bu hal milletimizi
madum tanttryor. 3- Milletin istikllini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. 4- Milletin hal ve vaz'n derpi etmek ve saday hukukunu cihana iittirmek iin her trl tesir ve murakabeden azade bir heyeti millyenin vcudu
elzemdir. 5- Anadolunun bilvcuh en emin mahalli olan Svasta mill bir kongrenin serian in'ikad takarrr etmitir. 6- Bunun iin tekmil vilyetlerin her livasndan milletin itimadna mazhar murahhasn srati mmkine ile yetimek zere hemen yola karlmas icap etmektedir. 7- Her ihtimale kar keyfiyetin bir srr mill halinde tutulmas ve murahhaslarn lzum grlen mahallerde seyahatlerinin mtenekkiren icras lzmdr. 8- Vilyat arkye namna 10
Temmuzda Erzurumda bir kongre in'ikat edecektir. Mezkr tarihe kadar vilyat saire murahhaslar da Svasa vsl olabilirlerse Erzurum Kongresinin azas da Svas itima umumsine dahil olmak zere hareket eder (Ves. 26).

Mustafa Kemal
Bu tarihten be gn sonra, yani 8 Haziran 1919 da stanbula Savaileri
Bakan tarafndan arldm ve kimler tarafndan ve ne iin istendiimi gizlice sormam zerine, devlet byklerimizden birinin haber verdiini vaktile
yeri gelmiken sylemitim. O kii, Genelkurmay Bakan bulunan Cevat Paa idi. Bunun zerine, stanbul ile yaplm olan yazmalarn bir ksm herkesce renilmitir. Bu yazmalar, Erzurumda istifa ettiim tarihe kadar deiik
savaileri bakanlaryla ve dorudan doruya saray ile devam etmitir.
Anadoluya geleli bir ay olmutu. Bu sre iinde btn ordu blmleriyle iliki ve balant salanm ve ulus elden geldiince aydnlatlarak uyarlm, ulusca rgtlenme dncesi yaylmaya balamt. Genel durumu artk
bir komutan olarak yrtp ynetmeye devam olana kalmamt. Yaplan
ar emrine uymam ve gitmemi olamakla birlikte ulusal rgtler kurmaya
ve ulusal ayaklanmay ynetip salamay srdrmekte olduuma gre ahsen
isyan etmi duruma gemi olduuma phe edilemezdi. Bundan baka ve
zellikle uygulamaya karar verdiim giriim ve ilerin kkl ve sert olacan
kestirmek g deildi. Bu nedenle giriim ve ilerin bir an nce kiisel olmaktan karlmas ve btn ulusun birlik ve dayanmasn salayacak ve bunu
temsil edecek bir kurul adna yaplmas ok gerekli idi.
Bu nedenle, 18 Haziran 1919 tarihinde Trakyaya verdiim direktifte belirttiim bir noktann, uygulanmas zaman gelmi bulunuyordu. Hatrnzdadr ki o nokta, Anadolu ve Rumelinin ulusal rgtlerini birletirerek, bir
merkezden temsil etmek ve ynetmek zere, Svasta genel bir ulusal kurul
toplamakt. Bu amacn salanmas iin emir subaym Cevat Abbas Beye
21/22 Haziran 1919 gecesi Amasyada dikte ettiim genelgenin ana noktalar
yleydi:
1 - Vatann btnl, ulusun bamszl tehlikededir. 2 - stanbul hkmeti stlendii sorumluluun gereini yapamamaktadr. Bu durum ulusumuzu yok olmu gibi gsteriyor. 3 - Ulusun bamszln yine ulusun direni
ve kesin karar kurtaracaktr. 4 - Ulusun durumunu ve davrann gznnde
tutmak ve haklarn dnyaya duyurmak iin her trl etki ve denetimden
uzak bir ulusal delege heyetinin bulunmas ok gereklidir. 5 - Anadolunun her
ynden en gvenli yeri olan Svasta ulusal bir kongrenin tezelden toplanmas
kararlatrlmtr. 6 - Bunun iin tm illerin her sancanda halkn gvenini
kazanm delegenin olabildiince abuk yetimek zere hemen yola karlmas gerekmektedir. 7 - Her olasla kar bunun bir ulusal sr gibi gizli tutulmas ve delegelerin lzum grlen yerlerde kimliklerini gizleyerek yolculuk etmeleri gerekir. 8 - Dou illeri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacaktr. O tarihe kadar br illerin delegeleri de Svasa varabilirlerse Erzurum Kongresinin yeleri de Svas genel toplantsna katlmak zere
yola kar (Belge 26).

30

31

stanbula
geri arlm

Svasta genel bir ulusal kurul

toplamak
karar

Adn saklayan bir tandn

Amasyaya
gelmesi

Gryorsunuz ki, bu dikte ettiim husus, zaten vermi ve drt gn evvel

Trakyaya tebli etmi olduum bir kararn Anadoluya da tamimen tebliine
mteallik bulunuyor. Bu kararn 21/22 Haziran 1335 gecesi, karanlk bir odada
ittihaz edilmi mahuf ve esrarengiz, yeni bir karar olmad, zannmca shuletle takdir buyurulur.
Bu noktann tavazzuhu iin, arzu buyurursanz kk bir izahta bulunaym.
Efendiler, o msvedde ite aynen u ktlardr. (Gstererek) Drt maddeydi ihtiva ediyor, muhteviyatn beyan ettim. Nihayetinde benim imzam vardr. Bir de vazife itibarile erknharbiye reisim bulunan Miralay Kzm Beyin
(elyevm zmir Valisi Kzm Paa), erknharbiyemden teblie memur, Hsrev
Beyin (elyevm sefir), makamat askeriyeye ifre eden yaverim Muzaffer Beyin
ve makamat mlkyeye ifre eden bir memur efendinin imzalar vardr. Bundan
baka daha baz imzalar vardr.
Bu imzalarn, bu msveddeye konmas bir nsh talih ve tesadftr.
Daha, Havzada bulunduum srada Ankarada bulunan Yirminci Kolordu
Kumandan Ali Fuat Paadan bir ifre telgraf aldm. Bu telgraf, tandnz bir
zat baz rfeka ile stanbuldan buraya gelmitir. Sureti hareketleri hakknda ne
emir buyuruyorsunuz mealinde idi. Adeta bir muammay andran bu telgraf,
pek ziyade merak ve istirabm mucip oldu. Mevzuubahs zat tanyorum, benden hatt hareket soruyor, Ankarada arkadam olan emin bir kumandann yannda, telgraf da ifredir. O halde neden ismini ifre olarak dahi yazdrmaktan
itinap ediyor?! Bir hayli dndm. ntikal eder gibi oldum; tahmin buyurulur
ki muamma hallile itigale zamanm msait deildi. Fakat, Fuat Paay yakndan grmek, mntkalar, muhitleri, dnceleri hakknda mdavelei efkr eylemek, bence pek ziyade ayan arzu idi. Bu muammal telgraftan mhlem olarak
kendisine u ricada bulundum: Ankaradan ayrldnz, ihsas etmiyecek tertibat ve tedabir aldktan sonra, tebdili nam ve kyafet ederek birka gn iin serian bana mlki olunuz. stanbuldan gelen arkadalar da beraber getiriniz.
Filhakika Fuat Paa, dediim gibi Havzaya hareket eder. Fakat, baz mcbir esbaptan dolay, derhal Havzay terkedip Amasyaya gitmeye mecbur olmutum. Fuat Paa, Havza yolunda, vaziyeti anlar ve Amasyaya tevecch eder. te
bu suretle 21/22 de Amasyada nezdimde bulunuyor. smi ifrede zikrolunmyan
zat da Rauf Bey idi.
stanbulu terketmek zere, ikametghmdan otomobile bineceim esnada
Rauf Bey nezdime gelmiti. Rkip olacam vapurun takip olunacan ve stanbulda iken tevkif etmediklerine gre belki de Karadenizde batrlacam mevsukan iitmi, onu haber verdi. Ben stanbulda kalp tevkif olunmaktansa batp
boulmay mreccah grdm. Ve hareket ettim. Kendisine de evvel ve hir stanbuldan kmak mecburiyetinde kalrsa benim yanma gelmesini syledim.
Rauf Bey, filhakika stanbuldan kmak lzumunu hissetmi ve km: Fakat benim yanma gelmedi, arkada olan Elli Altnc Frka Kumandan Miralay
Bekir Sami Beye mlki olmak ve zmir cephesine daha yakn bir yerde, daha
faal ve daha faydal olacan farzederek Bandrma-Akhisar tarikyle Manisa havalisine gitmi. Gittii yerde ahvali maneviyeyi bozuk, vaziyeti mhlik ve mt-

Gryorsunuz ki, bu yazdrdklarm, nceden vermi ve drt gn evvel

Trakyaya bildirmi olduum bir kararn Anadoluya da genelge ile bildirilmesinden baka birey deildir. Bu kararn 21/22 Haziran 1919 gecesi, karanlk
bir odada alnm korkun ve esrarengiz, yeni bir karar olmad, sanrm, kolay anlalr.
Bu noktann aydnlanmas iin, isterseniz kk bir aklamada bulunaym.
Efendiler, o msvedde ite aynen u ktlardr, (gstererek) drt maddedir, ieriini syledim. Altnda benim imzam vardr. Bir de grevi dolaysile kurmay bakanm olan Albay Kzm Beyin (bugn zmir Valisi Kzm Paa), kurmaylarmdan, bildiri ileriyle grevli, Hsrev Beyin (bugn eli), asker makamlara ifre eden emir subaym Muzaffer Beyin ve sivil makamlara
ifre eden bir memur efendinin imzalar vardr. Bundan baka daha baz imzalar vardr.
Bu imzalarn, bu msveddeye konmas gzel bir talih ve rastlantdr.
Daha, Havzada bulunduum srada Ankarada bulunan Yirminci Kolordu Komutan Ali Fuat Paadan bir ifre telgraf aldm. Bu telgraf, "Tandnz
bir kii baz arkadalarlarla stanbuldan buraya gelmitir. Ne yapmalarn emredersiniz?" anlamnda idi. Bilmece gibi olan bu telgraf, beni ok meraklandrd ve artt. Szkonusu kiiyi tanyorum, benden ne yapacan soruyor,
Ankarada arkadam olan gvenilir bir komutann yannda, telgraf da ifredir.
O halde neden ismini ifre olarak bile yazdrmaktan ekiniyor!? Bir hayli dndm. Anlar gibi oldum: siz de tahmin edersiniz ki bilmece zmekle uraacak vaktim yoktu. Fakat, Fuat Paay yakndan grmek, blgeleri, evreleri, dnceleri hakknda grmek, ok istediim bir eydi. Bu bilmeceli telgraftan esinlenerek, kendisinden u ricada bulundum: "Ankaradan ayrldnz, hissettirmeyecek dzenlemeler yapp nlem aldktan sonra, adnz ve kyafetinizi deitirerek birka gn iin tezelden yanma geliniz. stanbuldan gelen arkadalar da birlikte getiriniz."
Gerekten Fuat Paa, dediim gibi Havzaya doru yola kt. Ama, baz
zorlayc nedenlerden dolay, derhal Havzadan ayrlp Amasyaya gitmem gerekmiti. Fuat Paa, Havza yolunda, durumu anlar ve Amasyaya ynelir. te
bylece 21/22 de Amasyada yanmda bulunuyor. smi ifrede bildirilmeyen kii de Rauf Bey idi.
stanbuldan ayrlmak zere, evimden otomobile bineceim srada Rauf
Bey yanma gelmiti. Bineceim vapurun izleneceini ve stanbulda iken tutuklamadklarna gre belki de Karadenizde batrlacam gvenilir kimselerden iitmi, onu haber verdi. Ben stanbulda kalp tutuklanmaktansa batp
boulmay yeledim. Ve yola ktm. Kendisine de eninde sonunda stanbuldan kmak zorunda kalrsa benim yanma gelmesini syledim.
Rauf Bey, gerekten stanbuldan kmak gereini duymu ve km... fakat benim yanma gelmedi, arkada olan Elli Altnc Tmen Komutan Albay
Bekir Sami Beyle bulumak ve zmir cephesine daha yakn bir yerde, daha etkili ve daha yararl olacan sanarak Bandrma-Akhisar yolu ile Manisa yresine gitmi. Gittii yerde, tinsel durumu bozuk, durumu tehlikeli ve korkun

32

33

Adn saklayan bir

tandn
Amasyaya
gelmesi

Rauf ve
Refet Beylerin tereddd

stanbulda
baz zatlara
gnderdiim mektup

hi grm. Derhal tebdili nam ederek oradan demi, Nazilli, Afyon Karahisar zerinden Aziziye-Sivrihisar tarikyle ve araba ile de Ankaraya Fuat Paann nezdine gelmi ve bana mracaat etmi; pek gzel ama! ismini saklamak suretile beni zmekte mana var myd?.
Dier taraftan, nc Kolordu kumandanm olup Samsun Mutasarrflnda braktm Refet Beyi, artk Svasa, kolordu merkezine gndermek istiyordum. Birka defa gelmesi iin emir vermitim. Mlhakata km. Emirlerime cevap dahi alamyordum. Nihayet o da, bittesadf o gn gelmiti.
imdi, imza meselesine gelelim:
Ben, msveddenin yeni gelen arkadalar tarafndan da imzalanmasn arzu
ettim. O esnada Rauf ve Refet Beyler benim odamda, Fuat Paa dier bir odada bulunuyorlard.
Rauf Bey, misafir olduundan bu msveddeye vaz' imza iin kendinde bir
alka ve salhiyet grmediini nezaketen ifade etti. Bunun bir hatrai tarihiye olduunu dermeyan ederek imza etmesini syledim. Bunun zerine imza etti.
Refet Bey, imzadan istinkf etti ve byle bir kongre aktindeki maksat ve
fayday anlyamadn syledi.
stanbuldan beri, beraber getirdiim bu arkadan -tuttuumuz yola nazaran- anlalmas pek basit olan bir meselede, izhar ettii haleti fikriye ve hissiyeden mteellim oldum. Fuat Paay arttm. Paa, noktai nazarm anlaynca
derhal imza etti. Fuat Paaya, Refet Beyin tereddd sebebini anlyamadm
syledim. Fuat Paa, Refet Beyden, biraz cidd, istizahta bulunduktan sonra Refet Bey msveddeyi eline alarak kendine mahsus bir iaret vazetti. yle bir iaret ki, bunu, bu msveddede bulmak biraz mkldr.
(Buyurun! Merak eden tetkik edebilir.)
Efendiler, lzumsuz gibi grlebilen bu izahat, mteakp senelere ve hadiselere ait baz muzlim noktalar tenvire medar olur zannile dermeyan edilmitir.
Kongreye daveti mutazammn tamim, makamat mlkye ve askeryeye ifre olarak verildi. Bundan baka stanbulda bulunan baz zevata da gnderildi.
Fakat bu zevata ayrca bir de umum mektup yazdm. Kendilerine mektup yazdm zevat unlard: Abdrrahman eref Bey, Reit Akif Paa, Ahmet zzet
Paa, Seyit Bey, Halide Edip Hanm, Kara Vasf Bey, Ferit Bey (nafa nazr
idi), Sulh ve Selmet Frkas Reisi Ferit Paa (bilhare harbiye nazr oldu), Cami Bey, Ahmet Rza Bey.
Bu mektupta sylediim noktalar muhtasaran tekrar edeceim:
1) Yalnz mitingler ve tezahrat, byk gayeleri, hibir vakt kurtaramaz.
2) Bunlar, ancak sinei milletten bilfiil doan kudreti mterekeye istinat
ederse rehakr olur.
3) Zaten ac olan vaziyeti mhlik ekle koyan, en messir amil, stanbuldaki muhalif cereyanlar ve amali millyeyi muzr bir ekilde infirada uratan siyas ve gayrimill propagandalardr. Bunun mcazatn vatanmz aleyhinde, pek
mebzul bir surette grmekteyiz.
4) Artk stanbul Anadoluya hkim deil tbi olmak mecburiyetindedir.
5) Size tevecch eden fedekrlk pek byktr (Ves. 27).
*
* *

bulmu. Derhal adn deitirerek oradan demi, Nazilli, Afyon zerinden

Aziziye-Sivrihisar yoluyla ve araba ile de Ankaraya Fuat Paann yanna gelmi
ve bana bavurmu; pek gzel ama! smini saklamak suretile beni zmenin anlam var myd?
te yandan, nc Kolordu komutanm olup Samsun Matasarrflnda
braktm Refet Beyi, artk Svasa, kolordu merkezine gndermek istiyordum.
Birka kez gelmesi iin emir vermitim. Blgesinde gezide imi. Emirlerime karlk bile alamyordum. Sonunda o da, rastlant sonucu o gn gelmiti.
imdi, imza sorununa gelelim:
Ben, msveddenin yeni gelen arkadalar tarafndan da imzalanmasn istedim. O srada Rauf ve Refet Beyler benim odamda, Fuat Paa baka bir odada
bulunuyorlard.
Rauf Bey, konuk olduundan bu msveddeye imza koymak iin kendinde
bir ilgi ve yetki grmediini incelikle syledi. Bunun bir tarihsel an olduunu
belirterek imza etmesini syledim. Bunun zerine imza etti.
Refet Bey imzadan kand ve byle bir kongre yapmann ama ve yararn anlyamadn syledi.
stanbuldan beri, beraber getirdiim bu arkadan - tuttuumuz yola gre anlalmas pek kolay olan bir konuda, dnce ve duygular bana ac geldi. Fuat Paay arttm. Paa, dncemi anlaynca derhal imza etti. Fuat Paaya Refet Beyin ekinmesi nedenini anlyamadm syledim. Fuat Paa, Refet Beyin,
biraz skca, sorgulaynca Refet Bey msveddeyi eline alarak kendine zg bir
iaret koydu.. yle bir iaret ki, bunu, bu msveddede bulmak biraz zordur.
(Buyurun! Merak eden inceleyebilir.)
Efendiler, gereksiz gibi grlebilen bu aklamalar, ileriki senelere ve olaylara ilikin bir takm karanlk noktalar aydnlatmaya yarayabilir diye yaplmtr.
Kongreye ar genelgesi, sivil ve asker makamlara ifre olarak verildi.
Bundan baka stanbulda bulunan baz kimselere de gnderildi. Ayrca bunlara
bir de genel mektup yazdm. Kendilerine mektup yazdklarm unlard: Abdrrahman eref Bey, Reit Akif Paa, Ahmet zzet Paa, Seyit Bey, Halide Edip
Hanm, Kara Vasf Bey, Ferit Bey (bayndrlk bakan idi), Sulh ve Selmet Partisi Bakan Ferit Paa (sonradan savaileri bakan oldu), Cami Bey, Ahmet Rza Bey.
Bu mektupta sylediim noktalar zet olarak tekrar edeceim:
1 - Yalnz mitingler ve gsteriler, byk amalar, hibir zaman kurtaramaz.
2 - Bunlar, ancak dorudan doruya ulusun barndan doan ortak gce
dayanrsa kurtarc olur.
3 - Zaten ac olan durumu ldrc biime sokan, en keskin etken, stanbuldaki kar akmlar ve ulusal emelleri zararl bir biimde desteksiz brakan
ulusal olmayan politik propagandadr. Bunun cezasn yurdumuzun nasl ektiini, pek sk grmekteyiz.
4 - Artk stanbul Anadoluya egemen deil bal olmak zorundadr.
5 - Size den zveri pek byktr (Belge 27).
*
* *

34

35

Rauf ve
Refet Beylerin kararszl

stanbulda
baz kimselere gnderdiim mektup

Ali Kemal
Beyin tamimi

Ali Kemal
Bey ve Padiah

25 Hazirana kadar Amasyada kaldm. Hatrlardadr ki, o tarihlerde Dahiliye Nezaretinde bulunan Ali Kemal Bey, benim azledildiim ve artk benimle
hibir muamelei resmiyeye girimemek ve hibir matlubumu is'af etmemek hususunda ifre ile bir tamim yapmt.
23 Haziran 1335 tarih ve 84 numaral olan bu ifre muhteviyat, ayan
dikkat bir zihniyeti gsterir vesika olduu iin aynen arzedeceim:

25 Hazirana kadar Amasyada kaldm. Hatrlardadr ki, o tarihlerde ileri Bakanlnda bulunan Ali Kemal Bey, benim grevimden alndm ve artk benimle hibir resm ilem yaplmamas ve hibir isteimin yerine getirilmemesi hususunda ifre ile bir genelge yaymlamt.
23 Haziran 1919 tarih ve 84 sayl olan bu ifrenin ierii dikkate deer
bir gr yanstan belge olduu iin olduu gibi bilgilerinize sunacam.

Dahiliye Nazr Ali Kemal Beyin 23/6/1335 tarihli ve 84 numaral

ifresinin mahll suretidir.
Mustafa Kemal Paa byk bir asker olmakla beraber siyaseti zamana o derece agh
olmad iin, fart hamiyyet ve gayretine ramen, memuriyeti cedidesinde asla muvaffak olamad. ngiliz mmessili fevkaldesinin talep ve srarile azledildi ve edildikten sonra yaptklar ve yazdklar ile de bu kusurlarn daha ziyade meydana vurdu. Reddi lhak Cemiyetleri gibi Karasi ve Aydn havalisinde ahalii islmiyeyi nahak yere krdrmaktan ve fakat bu vesileden istifade ile halk haraca kesmekten baka bir i grmiyen emirsiz, saygsz ve gayrkanun tekil edilen baz heyetler iin tedenberi ektii telgrafnamelerle de hatay siyassini idareten de arttrd. Marileyhin stanbula celbi Harbiye Nezaretine ait bir vazifedir. Lkin Dahiliye Nezaretinin size emri kat'isi artk o zatn mazul olduunu bilmek, kendisile hibir muamelei resmyeye girimemek, umuru hkmete mteallik hibir matlubunu is'af ettirmemektir. Bu talimat dairesinde hareket eylemekle ne gibi mes'uliyetlerin mndefi olacan takdir
buyuracanzdan ve bu mhim ve vahim dakikalarda memur, ahali, her Osmanlya terettp
eden en byk vazife, sulh konferansnca mukadderatmza dair karar verilirken ve be senedir yaptmz cinnetlerin hesaplar grlrken artk aklmz bamza devirdiimizi gstermek, klne ve mdebbirane hareketlere imtisal etmek, frka, mezhep, rk ihtilflarn gzetmeksizin her ferdin hayatn, maln, rzn syanetle nazar medeniyette bu memleketi bir
daha lekelememek deil midir?

ileri Bakan Ali Kemal Beyin 23/6/1919 tarihli ve 84 sayl

ifresinin alm rneidir.
Mustafa Kemal Paa byk bir asker olmakla beraber gncel siyaseti yeterince bilmedii iin, ar yurtseverlik ve abalarna karn, yeni grevinde hi baarl olamad. ngiliz
olaanst temsilcisinin istek ve stelemesile grevinden alnd ve grevden alndktan sonra yaptklar ve yazdklar ile de bu kusurlarn daha ok meydana vurdu. zmirin Yunanllara Katlmasn Reddetme dernekleri gibi Balkesir ve Aydn yresinde Mslman halk
haksz yere krdrmaktan ve byle bir durumdan yararlanarak halk haraca balamaktan
baka bir i grmiyen emirsiz, saygsz ve kanunsuz yollardan oluturulan baz kurullar iin
tedenberi ektii telgraflarla da siyas yanlgsn ynetim asndan arttrd. Adgeenin stanbula getirilmesi Savaileri Bakanlna ait bir grevdir. Ama ileri Bakanlnn size
kesin emri, artk o kiinin grevden alnm olduunu bilmek, kendisile hibir resm ileme
girimemek, hkmet ileriyle ilgili hibir isteini yerine getirmemektir. Bu direktife gre
hareket etmekle ne gibi sorumluluklarn ortadan kalkacan kavrayacanz ve bu nemli
ve korkulu dakikalarda memur, halk, her Osmanlya den en byk grev, bar konferansnca kaderimiz zerine karar verilirken ve be senedir yaptmz deliliklerin hesaplar grlrken artk aklmz bamza devirdiimizi gstermek, akllca ve tedbirlice davranlara uymak, parti, din, rk ayrlklar gzetmeksizin herkesin hayatn, maln, rzn korumakla uygarlk dnyas karsnda bu memleketi bir daha lekelememek deil midir?

Bu ifre tamimden, ben, ancak Svasa muvasalat ettiim 27 Haziran 1335

tarihinde haberdar oldum. Ali Kemal Bey 23 Haziran tarihinde bu tamimi ile
dmanlara ve padiaha mhim bir vazife ifa ettikten sonra 26 Haziran 1335
tarihinde hkmetten ekilmitir. Ali Kemal Beyin sadarete verdii resm istifanameden baka, saraya gidip padiaha bizzat verdii istifanamesi suretlerine
ve ifah maruzatna ve padiahn ona verdii cevaba ok sonra muttali oldum.
Ali Kemal Bey istifanamelerinde, bilhassa padiaha olannda: bild Osmaniyenin mehali muhtelifesinde serzedei zuhr olan asar ihtill ve itiatan;
nairei ihtillin derhal ve mevzian teskin itfa ve imhas maksadile ittihaz tedabir,
srf makamma ait iken mazhar olduu iltifat ve itimad ahaneyi ekemiyen baz rfekasnn birok zar vahiye serdile ihtillin tevsii dairei mul etmesine, sebebiyet vermekte olduklarndan bahsettikten sonra memuriyeti resmiyeden ekilmekle beraber sureti hususyede arz hizmet ve sadakat edeceini ilave ediyor
ve ifahen de, vazifei resmiyeden tecerrd nimelvesile addeden husemasnn tehacmnden kulunuzu muhafaza buyurunuz istirhamnda bulunuyor.
Padiah, cevaben beni bsbtn yalnz brakmyacana eminim. Sadakatiniz, beni, byk mit ve tesellilere sevketmiti. Saray, her dakika size aktr.
Refik Beyle teriki mesaiden ayrlmaynz iltifatnda bulunuyorlar (Ves. 28).
Sadakatinden padiahn byk mit ve teselliye kapld Ali Kemali, nezaret makamnda ve huzuru ahanede grdkten sonra, onu, bir de asl, hakik vazifesi banda grelim!
Cannz sklmazsa, Sait Mollann, Rahip Frewya yazd mektuplardan
birini gzden geirelim:

Bu ifreli genelgeden, ben, ancak Svasa vardktan sonra 27 Haziran 1919

tarihinde haber aldm. Ali Kemal Bey 23 Haziran tarihinde bu genelgesi ile
dmanlara ve padiaha nemli bir grev yaptktan sonra 26 Haziran 1919 tarihinde hkmetten ekilmitir. Ali Kemal Beyin babakanla verdii resm
ekilme yazsndan baka, saraya gidip padiahn kendisine elden verdii istifa yazsnn rneklerini ve szl aklamalarn ve padiahn ona verdii yant ok sonra rendim.
Ali Kemal Bey istifa yazlarnda, zellikle padiaha verdiinde: "Osmanl beldelerinin deiik yerlerinde bagsteren ihtill belirtileri; ihtill ateinin
derhal ve yerinde sndrlerek yok edilmesi amac ile nlem almak, sade
kendi igal ettii makama ait iken padiahtan grd ilgi ve gveni ekemiyen baz arkadalarnn birok bo nedenler ileri srerek ihtillin genilemesine yol amakta olduklarndan" sz ettikten sonra "resm grevden ekilmekle beraber zel olarak hizmet edeceini ve padiaha ballktan ayrlmyacan ekliyor ve szl olarak da, "resm grevden ayrlmam" frsat sayan
dmanlarmn saldrlarndan ben kulunuzu koruyun" diye yalvaryor.
Padiah, yantnda "Beni bsbtn yalnz brakmyacana eminim. Ballnz, bana, byk umut ve teselli vermiti. Saray, her dakika size aktr.
Refik Beyle ibirliinden ayrlmayn" yollu okayc szler sylyor (Belge 28).
Ballndan padiahn byk umut ve teselliye kapld Ali Kemali, bakanlk grevinde ve padiahn yannda grdkten sonra, onu, bir de asl, gerek grevi banda grelim!
Cannz sklmazsa, Sait Mollann, Papaz Frewya yazd mektuplardan
birini gzden geirelim:

36

37

Ali Kemal
Beyin genelgesi

Ali Kemal
Bey ve Padiah

Ali Galip
Bey Svasta

Ali Kemal Beye son felkati zerine beyan teessr ettiinizi syledim. Bu
zat elde bulundurmak lzm, bu frsat karmyalm. Bir hediye takdimi iin en
mnasip bir zamandr.
Ali Kemal Bey dn o zatla grm. Matbuat meselesinde biraz teenni lzm olduunu sylemi. Bir kere lehine icale edilen erbab fikir ve kalemi, evvelkine muhalif bir gayeye sevketmek bizde kolaylkla mmkn olmaz. Btn resm memurlar harekt millyeyi imdilik iyi gryorlar demi. Ali Kemal Bey, talimatnza harfiyen riayet edecek, Zeynelabidin partisile de teriki mesaiye alyor. Hulsa, iler bulandrlacak.
Ayn mektubun bir haiyesi vardr. imdi onu da, okuyalm: Haiye: Birka defadr sylemek istediim halde unutuyorum. Mustafa Kemal Paaya ve taraftarlarna biraz msait grlmeli ki kendisi kemali emniyetle buraya gelebilsin. Bu ie fevkalde ehemmiyet veriniz. Kendi gazetelerimizle taraftarlk edemeyiz.
Bu vesaik hakknda sras gelince, daha ziyade malmat veririm. imdilik
bu kadar kfidir.
Ali Kemal Beyin, Amasyada iken henz haberdar olmadm arzettiim,
tamimi, memurnin ve halkn efkrn hakikaten teettte sevketmi. Heryerde,
eksik olmyan menfi ruhlu kimseler, derhal aleyhimde propagandaya ve faaliyete gemiler.
Bu yoldaki menfi tezahratn ve filiyatn en mhimmi Svasta hazrlanmaya balanm.
Msaade buyurursanz, bunu muhtasaran tasvir edeyim: Dahiliye Nazr
Ali Kemal Beyin tamimen verdii emrin tarihi olan 23 Haziran gn, Svasta,
Ali Galip Bey namnda bir zat, on kadar refakatile hazr bulunuyormu. Bu zat,
stanbuldan, Mamuretlziz valisi olarak gnderilmi olan Erknharp Miralay Ali Galiptir. Gya, vilyet memurni tliyesi olmak zere, birtakm insanlar
da, stanbuldan intihap etmi, beraberinde gtryor.
Ali Galip gzerghnda bulunan, Svasta tevakkuf etmi. Vazifei mahsusas bulunduuna phe etmemek lzmgelen, Ali Galip, orada derhal kuvvetli taraftarlar bulmu. Vazifesini hsn tatbik iin tertibat ve tedabir almaya balam.
Dahiliye Nezaretinin, aleyhimdeki emri gelir gelmez, faaliyet balam. Svas sokaklarnda benim; hain, asi, muzr bir adam olduuma dair duvarlara
yaftalar yaptrlm.
Kendisi de, bir gn; Svasta vali bulunan Reit Paa merhumun nezdine giderek, Dahiliye Nezaretinin emrinden bahsettikten sonra, Svasa gittiim takdirde hakkmda tatbik edecei muameleyi sormu.
Reit Paa, ne yaplabileceini istizah etmi. Ali Galip, ben senin yerinde olsam, derhal kollarn balar, tevkif ederim ve senin de byle yapman lzmdr
demi.
Reit Paa, bu iin bu kadar basit olacana inanamam, mzakere hayli
uzam. Mzakereye itirak edenler oalm... Hatta bir ksm ahali verilecek
karar anlamak zere toplanm...
Bugn, Hazirann 27 nci gndr. Nazarlarmz, tekrar temas etmek zere bir an iin, bu levhadan ayralm ve Amasyaya tevcih edelim.

"Ali Kemal Beye son felketi zerine znt duyduunuzu sylediinizi

ilettim. Bu kiiyi elde bulundurmak gerek, bu frsat karmyalm. Bir armaan vermek iin en uygun bir zamandr.
Ali Kemal Bey dn o kiiyle grm. Basn iinde biraz ardan almak
gerektiini sylemi. Bir kere herhangi bir giditen yana evrilen dnrleri
ve yazarlar, ncekine aykr bir amaca yneltmek bizde kolay olmaz. Btn
resm grevliler ulusal ayaklanmaya imdilik iyi gzle bakyorlar demi. Ali
Kemal Bey, talimatnza harfi harfine uyacak. Zeynelabidin partisile de ibirliine alyor. zetle, iler bulandrlacak."
Bu mektubun bir dipnotu vardr. imdi onu da, okuyalm: Dipnot: Birka defadr sylemek istediim halde unutuyorum. Mustafa Kemal Paaya ve
yandalarna biraz arka kar gibi grnmeli ki kendisi rkmeden buraya gelebilsin. Bu ie olaan st derecede nem veriniz. Kendi gazetelerimizle taraf tutamayz."
Bu belgeler hakknda sras gelince, daha ok bilgi veririm. imdilik bu
kadar yeter.
Ali Kemal Beyin, Amasyada iken henz haberim olmadn sylediim,
genelgesi, grevlilerin ve halkn kafalarn gerekten kartrm. Her yerde,
eksik olmayan ykc ruhlu kimseler, hemen bana kar propagandaya ve almaya balamlar. Bu yoldaki olumsuz grntlerin ve baltalayc ilerin en
nemlisi Svasta hazrlanmaya balanm.
zin verirseniz bunu ksaca anlataym: ileri Bakan Ali Kemal Beyin
genelgeyle verdii emrin tarihi olan 23 Haziran gn, Svasta, Ali Galip Bey
adnda birisi, on kadar arkadalaryla hazr bulunuyormu. Bu kii, stanbuldan, Elaz valisi olarak gnderilmi olan Kurmay Albay Ali Galiptir. Szde,
ilin ikinci derecedeki grevlileri olmak zere, birtakm adamlar da, stanbuldan semi beraberinde gtryor.
Ali Galip yolu zerinde bulunan, Svasta durmu. zel devi bulunduuna phe etmemek gereken, Ali Galip, orada hemen kuvvetli yandalar bulmu. Grevini iyi uygulamak iin dzen kurup nlem almaya balam.
ileri Bakanlnn, aleyhimdeki emri gelir gelmez, almalar balam.
Svas sokaklarnda benim; hain, bakaldrc, zararl bir adam olduum yollu
duvarlara yaftalar yaptrlm.
Kendisi de, bir gn; Svasta vali bulunan Reit Paa merhumun yanna giderek, ileri Bakanlnn emrinden szettikten sonra, Svasa gittiim takdirde hakkmda uygulayaca muameleyi sormu.
Reit Paa, ne yaplabileceini sormu. "Ali Galip, ben senin yerinde olsam, derhal kollarn balar, tutuklarm ve senin de byle yapman gerekir"
demi.
Reit Paa, bu iin bu kadar basit olacana inanmam, grme hayli
uzam. Grmeye katlanlar oalm.. Hatta bir ksm halk verilecek karar anlamak zere toplanm...
Bugn, Hazirann 27 nci gndr. Gzlerimizi, yeniden bu noktaya dnmek zere, bir an iin, bu levhadan ayralm ve Amasyaya yneltelim.

38

39

Ali Galip
Bey Svasta

Svasa
hareket

Ayn 25 inci gn, Svasta aleyhimde baz mnasebetsiz ahval cereyana

baladndan haberdar oldum. 25/26 Haziran gecesi yaverim Cevat Abbas Beyi ardm ve yarn sabah karanlkta Amasyadan cenuba hareket edeceiz dedim. Bu hareketimizin gizli tutularak hazrlanlmas iin emir verdim.
Bir taraftan da, Beinci Frka Kumandan ve erknharbiyemle, mahrem
olarak, u tedbiri kararlatrdk: Beinci Frka Kumandan, frkasndan gzide
zabit ve etraftan mrekkep ve mmkn olduu kadar kuvvetli bir atl piyade
mfrezesini derhal o geceden balyarak serian tekil edecekti. Ben, 26 Haziran
sabah karanlkta arkadalarmla beraber otomobil ile Tokada hareket edecektim. Mfreze, teekkl eder etmez, Tokat zerinden Svas istikametine sevkolunacak ve benimle irtibat arayacakt. Hareketimiz, hibir tarafa telgrafla bildirilmiyecek ve mmkn olduu kadar Amasyada da ifa olunmyacakt.
26 da Amasyadan hareket ettim. Tokada vsl olur olmaz telgrafhaneyi
kontrol altna aldrarak benim muvasalatmn Svasa ve hibir tarafa bildirilmemesini temin ettim. 26/27 gecesini orada geirdim, 27 de Svasa hareket ettim. Otomobil ile Tokattan Svasa takriben alt saattir.
Svas valisine, Tokattan Svasa hareket ettiime dair ak bir telgraf yazdm. mzada, Ordu Mfettilii unvann istimal etmitim.
Telgrafta bililtizam saati hareketimi kaydetmitim. Fakat bu telgrafn, hareketimden alt saat sonra ekilmesini ve o zamana kadar hibir suretle Svasa
malmat verilmemesini temin edecek tedabiri aldrdm.
imdi, Efendiler; nazarlarmz tekrar Svasta terkettiimiz levhaya atfedelim.
Ali Galip Bey ve Reit Paa arasnda hakkmda tatbik olunacak muamelenin mnakaas sahnesine... Mnakaann hararetli bir safhasnda, Reit Paann eline, benim Tokattan ekilen telgrafm, verirler. Reit Paa, hemen Ali
Galip Beye uzatr. te kendisi geliyor, buyurun, tevkif edin! der. Reit Paa,
telgrafta yazl olan hareket saatini grnce hemen kendi saatini karr, bakar... Efendim geliyor deil, gelmi olacaktr, diye ilve eder.
Bunun zerine, Ali Galip, Ben tevkif ederim dedimse, benim vilyetim
dahilinde olursa tevkif ederim demek istedim, deyince, hali itimada bulunanlar bir heyecan kaplar... Hep birden haydi yle ise istikbaline gidelim diyerek itimaa hitam verirler... Ancak, eraf ve mtehayyizan ve ahali ve askerle
parlak bir istikbal ihzar edebilmek iin biraz zaman kazanmak lzmgeldiini;
halbuki hesapa, benim; Svas ehri methallerine kadar takarrp etmi olacam nazar dikkate alarak beni; methale yakn olan Zraat Nmune iftliinde;
bir istirahate imale edecek are dnmler. Vali Paa kararghmn shhiye
reisi olup evvelce tekilt iin, Svasa gndermi olduum Tali Beyi davet ve bu
vazifenin ifasn ondan rica etmi ve tertibat temin eder etmez kendisinin de bize mlki olacan sylemi...
Filhakika, tam Nmune iftlii civarnda, karmza kan bir otomobilin
iinden, Tali Bey grnd. Otomobillerden indik, iftliin avlusunda oturduk.
Tali Bey, hikye ettiim vaziyeti bertafsil izah ettikten sonra, vazifesinin, beni
burada biraz megul etmek olduunu syleyince, derakap ayaa kalktm, abuk otomobillere ve Svasa dedim!

Ayn 25 inci gn, Svasta aleyhimde baz uygunsuz davranlar baladn haber aldm. 25/26 Haziran gecesi emir subaym Cevat Abbas Beyi ardm ve yarn sabah karanlkta Amasyadan gneye doru yola kacaz dedim. Bu hareketimizin gizli tutularak hazrlanlmas iin emir verdim.
Bir yandan da, Beinci Tmen Komutan ve kurmaylarmla, gizli olarak,
u nlemi kararlatrdk: Beinci Tmen Komutan, tmeninden, seme subay
ve erlerden olabildiince kuvvetli bir atl piyade birliini derhal o geceden
balyarak sratle oluturulacakt. Ben, 26 Haziran sabah karanlkta arkadalarmla birlikte otomobil ile Tokada hareket edecektim. Birlik oluur olumaz, Tokat zerinden Svas ynne gnderilecek ve benimle balant arayacakt. Hareketimiz, hibir tarafa telgrafla bildirilmiyecek ve mmkn olduu
kadar Amasyada da aklanmyacakt.
26 da Amasyadan yola ktm. Tokada gelir gelmez telgrafhaneyi kontrol
altna aldrarak benim geliimin Svasa ve hibir tarafa bildirilmemesini saladm. 26/27 gecesini orada geirdim. 27 de Svasa hareket ettim. Otomobil ile
Tokattan Svas yaklak alt saattir.
Svas valisine, Tokattan Svasa hareket ettiime dair ak bir telgraf yazdm. mzada, Ordu Mfettilii sann kullanmtm.
Telgrafta bilerek isteyerek yola k saatimi yazmtm. Ama, bu telgrafn, yola ktmdan alt saat sonra ekilmesini ve o zamana kadar hibir yoldan Svasa bilgi verilmemesini salayacak nlemleri aldrdm.
imdi, Efendiler; gzlerimizi tekrar Svasta braktmz sahneye evirelim.
Ali Galip Bey ve Reit Paa arasnda hakkmda uygulanacak ilemin grlmesi sahnesine.. Tartmann, kzm olduu bir aamasnda, Reit Paann eline, benim Tokattan ekilen telgrafm, verirler. Reit Paa hemen Ali
Galip Beye uzatr. "te kendisi geliyor, buyurun, tutuklayn!" der. Reit Paa, telgrafta yazl olan hareket saatini grnce hemen kendi saatini karr,
bakar.. "Efendim geliyor deil, gelmi olacaktr," diye ekler. Bunun zerine,
Ali Galip, "Ben tutuklarm dedimse, benim ilimin iinde olursa tutuklarm
demek istedim," deyince, toplanm bulunanlar bir tel kaplar. Hep birden
"haydi yle ise karlamaya gidelim" diyerek toplantya son verirler..
Ancak, ehrin ileri gelenleri ve halk ve askerle parlak bir karlama treni hazrlayabilmek iin biraz zaman kazanmak lzm geldiini; halbuki hesapa, benim; Svas ehri girilerine kadar yaklam olacam gz nnde bulundurularak beni; girie yakn olan Tarm rnek iftliinde, bir dinlenmeye
zendirecek bir are dnmler. Vali Paa kararghmn salk ileri bakan olup evvelce rgt iin, Svasa gndermi olduum Tali Beyi arp bu grevin yaplmasn ondan rica etmi ve nlemler alnr alnmaz kendisinin de
bize katlacan sylemi..
Gerekten, tam rnek iftlii yaknlarnda, karmza kan bir otomobilin iinden, Tali Bey grnd. Otomobillerden indik, iftliin avlusunda
oturduk. Tali Bey, hikye ettiim durumu ayrntlaryla akladktan sonra,
grevinin, beni burada biraz oyalamak olduunu syleyince, hemen ayaa
kalktm, "abuk otomobillere ve Svasa" dedim.

40

41

Svasa
hareket

Erzuruma
hareket

Bunun sebebini ifade edeyim. O anda hatrma gelen u idi: stikbal merasimi yapacaz diye Tali Beyi ifal etmi olabilirler ve hakikatte aksi bir tertip
yapmak iin zaman kazanmak istiyebilirlerdi. Otomobillere binmek zere iken
Svas tarafndan dier bir otomobil yanmza yaklat. inde Vali Paa vard.
Reit Paa, Efendim birka dakika daha istirahat buyurulmaz m diye
sze balad. Yarm dakika dahi istirahate ihtiyacm yoktur. Derhal hareket
edeceiz ve sen benim yanma gel dedim.
Efendim, dedi, sizin yannza Raf Bey binsin, ben arkadaki otomobille
de gelirim.
Hayr hayr, dedim. Siz buraya..
Bu basit tedbirden maksat, muhtac izah deildir.
Svas ehrinin methaline vusulmzde, caddenin iki taraf azm bir kalabalk ile dolmu, ktali askerye vaz' mahsusunu alm bulunuyordu. Otomobillerden indik. Yryerek askeri ve ahaliyi selmladm...
Bu manzara, Svasn muhterem ahalisinin ve Svasta bulunan kahraman
zabit ve askerlerimizin bana, ne kadar merbut ve muhabbetkr olduunu ispat
eden canl bir ahit idi...
Binaenaleyh, doru Kolordu Kumandanlk dairesine gittim ve derakap
maiyetile beraber Ali Galibi ve onun vastai icraiyesi olduunu anladm
mfsitleri celbettirdim. Onlara yaptm muameleyi izah ederek zaten, kfi derecede, yorgunluu mucip olduuna phe etmediim teferruat uzatmak istemem.
Yalnz, bir noktay, iaret etmekle iktifa edeceim.
Efendiler; bu Ali Galip, grd suimuameleden sonra, mahrem beyanat olduunu syliyerek gece yalnz olarak yanma gelmek istedi. Kabul ettim.
Harektnn zevahirine ehemmiyet vermemekliimizi rica ile Mamuretlziz
vilyetini kabul ederek gelmekten maksadnn, benim noktai nazarma hadim
olmak bulunduunu ve Svasta tevakkufu, bana mlki olup bizzat talimat almak iin olduunu izah ve bin trl delillerle ispata alt ve bizi sabaha kadar igal etmek suretile, muvaffak dahi olduunu itiraf etmeliyim.
*
* *
Svasta, tekilt ve tarz hareket hakknda icap edenlere talimat verdikten
sonra, hi uyumadan geen 27/28 gecesinin sabahnda bir bayram gn, Svastan Erzurum istikametinde hareket edildi.
Bir haftalk meakkatli bir otomobil yolculuundan sonra 3 Temmuz 1335
gn ahalinin ve askerin cidden samim tezahrat iinde, Erzuruma muvasalat olundu. Hkmeti merkeziyenin muhtemel menfi tebligatn kontrol ve tevkif iin muhabere kanal olan mhim merkezlerde tedabir ve tertibat alnmas
iin umum kumandanlara, 5 Temmuz 1335 tarihinde emir verdim (Ves. 29).
Kumandan, vali ve Vilyat arkye Mdafaai Hukuku Millye Cemiyeti
Erzurum ubesile temasa gelindi.
Vali Mnir Bey, stanbulca azledilmiti. Hareket etmeyip Erzurumda kalmas hakkndaki i'arm zerine henz Erzurumda bulunuyordu. Bitlis vilyetinden infikk edip stanbula gitmek zere Erzurumdan geen Mazhar Mfit
Bey de ayni suretle Erzurumda bana intizar ediyordu.

Bunun nedenini syleyeyim. O anda aklma gelen u idi: Karlama treni yapacaz diye Tali Beyi aldatm olabilirler ve gerekte aksi bir dzen yapmak iin zaman kazanmak istiyebilirlerdi. Otomobillere binmek zere iken
Svas tarafndan baka bir otomobil yanmza yaklat. inde Vali Paa vard.
Reit Paa, "Efendim birka dakika daha dinlenmez misiniz" diye sze
balad. "Yarm dakika bile dinlenme gerei duymuyorum. Derhal hareket
edeceiz ve sen benim yanma gel" dedim.
Efendim, dedi, sizin yannza Rauf Bey binsin, ben arkadaki otomobille de gelirim.
Hayr hayr, dedim siz buraya..
Bu basit nlemin amac kendiliinden anlalr.
Svas ehrinin giriine geldiimizde, caddenin iki yan byk bir kalabalk ile dolmu, asker birlikler zel tren durumu alm bulunuyordu. Otomobillerden indik. Yryerek askeri ve halk selmladm.
Bu grnm, Svasn sayn halknn ve Svasta bulunan kahraman subay
ve erlerimizin bana, ne kadar bal olduklarn ve beni ne kadar sevdiklerini
gsteren canl bir kant idi..
Bu nedenle, doru Kolordu Komutanlk dairesine gittim ve derhal yanmdakilerle beraber Ali Galibi ve onun maas olduunu anladm fesatlar getirttim. Onlara yaptklarm anlatarak zaten, sizi kfi derecede, yormu
olduuna phe etmediim ayrntlar uzatmak istemem.
Yalnz, bir noktay, belirtmekle yetineceim.
Efendiler; bu Ali Galip, grd kt muameleden sonra, gizlice sylenmesi gereken eyler olduunu bildirerek gece yalnz olarak yanma gelmek istedi. Kabul ettim. Yaptklarnn d grnne nem vermememi rica ile
Elaz valiliini kabul ederek gelmekten amacnn, benim grlerime yardmc olmak bulunduunu ve Svasta durmay, bana katlp dorudan doruya direktif almak iin olduunu aklayarak ve bin dereden su getirerek kantlamaya alt ve bizi sabaha kadar megul etmek suretile, baarl olduunu
kabullenmeliyim.
*
* *
Svasta, rgtler konusunda ve ne yaplaca hakknda gerekenlere talimat verdikten sonra, hi uyumadan geen 27/28 gecesinin sabahnda bir bayram gn, Svastan Erzuruma doru yola kld.
Bir haftalk zor bir otomobil yolculuundan sonra 3 Temmuz 1919 gn
halkn ve askerin gerekten iten gsterileri iinde, Erzuruma varld. stanbul
hkmetinin olas ters tebligatlarn kontrol etmek ve durdurmak iin iletiim
kanal olan nemli merkezlerde nlemler alnp dzenlemeler yaplmas iin
btn komutanlara, 5 Temmuz 1919 tarihinde emir verdim. (Belge 29).
Komutan, vali ve Dou lleri Ulusal Haklar Savunma Dernei Erzurum
ubesile iliki kuruldu.
Vali Mnir Bey, stanbulca grevden alnmt. Gitmeyip Erzurumda
kalmasn bildirmi olduumdan daha Erzurumda bulunuyordu. Bitlis valiliinden ayrlp stanbula gitmek zere Erzurumdan geen Mazhar Mfit Bey
de ayn suretle Erzurumda beni bekliyordu.

42

43

Erzuruma
gidi

Mill gaye
iin ortaya
atlmak
karar

Bu iki vali beylerle, On Beinci Kolordu Kumandan Kzm Kara Bekir

Paa beraberimde bulunan Rauf Bey, zmit mutasarrf sbk Sreyya Bey ve
kararghma mensup Erknharbiye Reisi Kzm Bey ve Erknharp Hsrev
Bey, Doktor Refik Bey arkadalarmla cidd bir mdavelei efkrda bulunmay
mnasip grdm. Kendilerine umum ve husus vaziyeti ve takibi mecbur olan
hatt hareketi mevzuubahs ettim. Bu mnasebetle en gayrimsait vaziyetleri ve
umum, ahs mehaliki; her ihtimale kar ihtiyar zarur olan fedekrl izah
ettim. Bir de, mill gaye iin ortaya atlacaklarn, bugn imhasn dnen yalnz saray, hkmet ve ecneblerdir. Fakat, btn memleketin ifal edilmesine
ve aleyhe evrilmesini de ihtimal dahilinde grmek lzmdr. Piva olacaklarn, her ne olursa olsun, gayeden dnmemesi, memlekette barnabilecekleri son
noktada, son nefeslerini verinciye kadar, gaye urunda fedekrla devam edeceklerine iin banda karar vermeleri icap eder. Kalplerinde bu kuvveti hissetmiyenlerin teebbse gememeleri elbette evldr. Zira, bu takdirde, hem kendilerini ve hem de milleti ifal etmi olurlar.
Bir de mevzuubahs vazife, resm makam ve niformaya snarak el altndan kabili tedvir deildir. Bu tarzn bir derecesi olabilir. Fakat, artk, o devir
gemitir. Alenen ortaya kmak ve milletin hukuku namna yksek sada ile barmak ve btn milleti, bu sadaya itirak ettirmek lzmdr.
Benim, azlolunduuma ve her trl avakba mahkm bulunduuma phe yoktur. Benim ile alenen teriki mesai etmek, ayn avakb imdiden kabul
etmektir. Bundan baka, mevzuubahs ettiimiz vaziyetin talep ettii adamn,
dier birok noktai nazarlardan dahi, mutlaka benim ahsm olabilecei gibi,
bir iddia mevcut deildir. Yalnz, her halde, bu memleket evldndan birinin
ortaya atlmas zarur olmutur. Benden baka bir arkada dahi dnmek
mmkndr. Yeter ki o arkada, bugnk vaziyetin kendisinden talep ettii
tarzda harekete muvafakat etsin! dedim.
Bu beyanat ve izahattan sonra, smmettedarik karar vermek muvafk olamyacandan bir mddet dnmek ve husus mdavelei efkr edebilmek iin,
mzakereye hitam verdiimi, beyan ettim.
Tekrar itima ettiimizde; iin banda, benim, devam etmemi ve kendilerinin bana muin ve zahir olacaklarn beyan ettiler. Yalnz bir arkada, Mnir
Bey, cidd mazeretine binaen bir zaman iin kendisinin fil vazifeden affn rica etti. Ben, eklen, vazife ve askerlikten istifa ettikten sonra tpk imdiye kadar olduu gibi mafevk kumandan imiim gibi emirlerimin ifas, muvaffakyet
iin, art esas olduunu zikrettim. Bu cihet, tamamen, tasvip ve tasdik olunduktan sonra itimaa nihayet verildi.
Efendiler; stanbulda, Erknharbiyei Umumiye Riyaseti makamnda,
yekdierine halef, selef olan Cevat ve Fevzi Paalardan, stihzarat Sulhiye Komisyonunda alan smet Beyden balayarak Erzuruma gelinciye kadar, heryerde temas ve mnasebette bulunduum kumandan, zabit ve her trl rical ve
zevat ile burada, Erzurumda, yaptm gibi mzakereler ve anlamalar yapmtm. Bundaki fayda takdir buyurulur.
*
* *

Bu iki vali beylerle, On Beinci Kolordu Komutan Kzm Kara Bekir

Paa ve beraberimde bulunan Rauf Bey, eski zmit mutasarrf Sreyya Bey
ve kararghma bal Kurmay Bakan Kzm Bey ve Kurmay Hsrev Bey,
Doktor Refik Bey arkadalarmla cidd bir grme yapmay uygun buldum.
Kendilerine genel ve zel durum ve izlenmesi zorunlu olan hareket hattndan
szettim. Bu arada en elverisiz durumlar ve genel ve kiisel tehlikeleri; her
ihtimale kar yaplmas gereken zverileri anlattm. Bir de, "ulusal ama iin
ortaya atlacaklarn yok edilmesini dnen bugn yalnz saray, stanbul
hkmeti ve yabanclardr. Ama, btn memleketin aldatlmasn ve bize kar duruma getirilmesini de olas grmek gerekir. nder olacaklarn, her ne
olursa olsun, amatan dnmemesi, memlekette barnabilecekleri son noktada, son nefeslerini verinceye kadar, ama urunda zveriyi srdreceklerine
iin banda karar vermeleri gerekir. Yreklerinde bu kuvveti duymayanlarn
hi giriimde bulunmamalar elbette daha iyidir. nk, aksi halde, hem kendilerini ve hem de ulusu aldatm olurlar.
Bir de sz konusu dev resm makam ve niformaya snarak el altndan
yrtlemez. Bu yolda hareket bir lde baarl olabilir. Ama, artk o dnem gemitir. Aktan aa kmak ve ulusun haklar adna yksek sesle barmak ve btn ulusun, bu haykra katlmasn salamak gerekir.
Benim, grevden alndm ve her trl sonula karlaabilecek durumda bulunduum kukusuzdur. Benim ile aka ibirlii etmek, ayn sonular
imdiden kabul etmektir. Bundan baka, szkonusu ettiimiz durumun istedii adamn, birok baka gr alarndan da, mutlaka benim kendim olabilecei gibi, bir iddia yoktur. Yalnz, her halde, bu memleket evldndan birinin
ortaya atlmas zorunlu olmutur. Benden baka bir arkada da dnlebilir.
Yeter ki o arkada, bugnk durumun kendisinden bekledii yolda davranmaya rz olsun!" dedim.
Bu konuma ve aklamadan sonra, hemen ayakst karar vermek uygun
olamyacandan bir sre dnmek ve zel konumalar yapabilmek iin, grmeleri bitirdiimi, syledim.
Yeniden toplandmzda; iin banda, benim, kalmam istediklerini ve
kendilerinin bana yardmc ve destek olacaklarn sylediler. Yalnz bir arkada, Mnir Bey, nemli zr nedeni ile bir zaman iin kendisinin edimli grevden balanmasn rica etti. Ben, grnte, grev ve askerlikten istifa ettikten sonra tpk imdiye kadar olduu gibi st komutan imiim gibi emirlerimin yerine getirilmesi, baar iin, temel art olduunu syledim. Bu da, tamamen, uygun bulunup onaylandktan sonra toplantya son verildi.
Efendiler; stanbulda, Genelkurmay Bakanlnda, ayrlan, Cevat ve yeni gelen Fevzi Paalardan, Bar Hazrlklar Komisyonunda alan smet
Beyden balayarak Erzuruma gelinceye kadar, heryerde karlatm ve iliki kurduum komutan, subay ve her trl devlet ileri gelenleri ile burada, Erzurumda, yaptm gibi grmeler ve anlamalar yapmtm. Bunun yararn
deerlendirebilirsiniz.
*
* *

44

45

Mill ama
iin ortaya
atlmak
karar

Erzurum
Kongresi
hazrlklar

Resm sfat
ve salhiyetleri brakarak milletin efkat
ve civanmertliine
gvenmek
ve vicdan
vazifeye devam etmek
karar

Erzuruma muvasalatmn ilk gnlerinde, Erzurum Kongresinin inikadn

temin iin ittihaz tedabir ile itigale ehemmiyet verildi.
Efendiler, Vilyat arkye Mdafaai Hukuku Millye Cemiyetinin, 3 Mart
1335 tarihinde bir heyeti faale vcuda getirmek suretile teekkl etmi olan Erzurum ubesi, Trabzon ile de anlaarak 1335 senesi Temmuzunun onuncu gn Erzurumda bir Vilyat arkye Kongresi aktine teebbs etti. Benim henz
Amasyada bulunduum tarihlerde, Haziran iinde, ark vilyetlerine murahhas gndermeleri iin teklif ve davette de bulundu. Vilyetlerden murahhas celbi iin o tarihten itibaren, benim Erzuruma muvasalatma kadar ve ondan sonra da, bu hususta fevkalade sarf gayret etti.
Fakat, o gnlerin eraiti iinde byle bir maksadn teminindeki mkltn bykl shuletle takdir olunur. Kongrenin yevmi itima olan 10 Temmuz takarrp ettii halde, vilyetlerden icap eden murahhaslar intihap ve izam
olunmuyordu.
Halbuki, bu kongrenin aktini temin etmek artk pek mhim olmutu. Bu
sebeple, tarafmzdan da cidd teebbsat alnmak icap etti.
Vilyetlerin herbirine alen i'aratta bulunmakla beraber, bir taraftan da
ifre telgraflarla valilere, kumandanlara icab gibi tebligatta bulunuldu. Nihayet on gn teahhurla mktar kfi murahhas celp ve cemine muvaffakyet hsl oldu.
Efendiler, faaliyeti millyeye ordu mensuplarnn muzahereti ve asker ve
mill faaliyeti hemahenk klmak hususu, mhimdi.
Trabzondaki frka, vekletle idare olunuyordu. Asl kumandan Halil Bey
Bayburtta muhtefi idi. Halil Beyi iki noktai nazardan ihtifaghndan karmak
lzmd. Biri ve en mhimmi, stanbula davetin ve bu davete ademi icabetin
korkulacak, ihtifa edilecek mahiyette olmadn millete ve bilhassa ordu mensuplarna gstererek kuvvei manevyeyi ykseltmek icap ediyordu. Dier sebep, sahilde mhim bir nokta olan Trabzona haricin bir tasallutu vukuunda
oradaki frkann banda aten bir kumandan bulundurmak muvafk idi.
Binaenaleyh, Halil Beyi Erzuruma celbettirdim, kendisine bizzat talimat
mahsusa verdikten sonra icabnda, derhal frkasnn bana gemek zere Makada bulunmas iin emir verdirdim.
Biz bu ilerle megul olurken, bir taraftan da stanbulda Harbiye Nezareti makamnda bulunan Ferit Paann ve padiahn, stanbula avdetimi temin
iin temadi eden ifalkr telgraflarna da birer suretle cevap vermekle, izaai
vakte mecbur bulunuyorduk.
Harbiye Nezareti, stanbula gel! diyor. Padiah evvel tebdilhava al, Anadoluda, bir yerde otur, fakat bir ie karma diye balad. Nihayet, ikisi birlikte
behemmehal gelmelisin! dedi. Gelemem! dedim. Nihayet 8/9 Temmuz 1335 gecesi, sarayla alan bir telgraf ba muhaberesi esnasnda, birdenbire; perde kapand ve 8 Hazirandan, 8 Temmuza kadar, bir aydr devam eden, oyun hitama
erdi. stanbul, benim, o dakikada resm memuriyetime hitam vermi oldu, ben
de ayni dakikada 8/9 Temmuz 1335 gecesi saat 10:50 sonrada Harbiye Nezaretine, saat 11 sonrada padiaha vazifei memuremle beraber silki askeriden istifam m'ir telgraflar vermi oldum.

Erzuruma varmn ilk gnlerinde, Erzurum Kongresinin toplanmasn

salamak iin nlem alma iine nem verildi.
Efendiler, Dou lleri Ulusal Haklar Savunma Derneinin, 3 Mart 1919
tarihinde, bir alma kurulu meydana getirmek suretile kurulmu olan Erzurum ubesi, Trabzon ile de anlaarak 1919 senesi Temmuzunun onuncu gn
Erzurumda bir Dou lleri Kongresi toplamaya giriti. Benim daha Amasyada bulunduum tarihlerde, Haziran iinde, dou illerine delege gndermeleri
iin neri ve ar yapt.
llerden delege getirilmesi iin o tarihten balayarak benim Erzuruma varma kadar ve ondan sonra da, bu konuda olaanst aba gsterdi.
Ama, o gnlerin koullar iinde byle bir amacn gerekletirilmesindeki gln bykl kolaylkla anlalr. Kongrenin toplanma gn olan 10
Temmuz yaklat halde, illerden gereken delegeler seilip gnderilmiyordu.
Oysa, bu kongrenin toplanmasn salamak artk ok nem kazanmt.
Bu nedenle, bizce de cidd giriimlerde bulunmak gerekti.
llerin herbirine ak bildirimlerde bulunmakla birlikte, bir taraftan da
ifre telgraflarla valilere, komutanlara gerei gibi haberler iletildi. Sonunda
on gn gecikmeyle yeter sayda delege getirilip toplanma ii baarld.
Efendiler, ulusal ilere orduda bulunanlarn arka kmasn ve askerin ve
halkn e dzende hareket etmelerini salamak, nemli idi.
Trabzondaki tmeni, komutan vekili ynetiyordu. Asl komutan Halit
Bey Bayburtta gizlenmi idi. Halit Beyi iki bakmdan sakland yerden karmak gerekli idi. Biri ve daha nemlisi, stanbula arlmann ve arya uymamann korkulacak, gizlenilmeyi gerektirecek bir yn olmadn halka ve
zellikle ordudakilere gstererek moral ykseltmek gerekiyordu. Bir de, kyda nemli bir yer olan Trabzona dmann bir saldrs olursa oradaki tmenin banda ateli bir komutan bulundurmak uygun olacakt.
Bunun iin, Halit Beyi Erzuruma getirttim, ona kendim zel direktifler
verdikten sonra gerektiinde, derhal tmeninin bana gemek zere Makada bulunmasn emrettirdim.
Biz bu ilerle urarken, bir yandan da stanbulda Savaileri Bakan bulunan Ferit Paann ve padiahn, stanbula dnmemi salamak iin srp giden aldatc telgraflarna da trl karlklar vermekle, vakt kaybetmek zorunda bulunuyorduk.
Savaileri Bakanl, stanbula gel! diyor. Padiah, nce hava deiimi
al, Anadoluda, bir yerde otur, fakat bir ie karma diye balad. Sonunda, ikisi birlikte ille gelmelisin! dedi. Gelemem! dedim. En sonunda 8/9 Temmuz
1919 gecesi, sarayla alan bir telgraf ba konumas srasnda, birdenbire;
perde kapand ve 8 Hazirandan, 8 Temmuza kadar, bir aydr devam eden,
oyun son buldu. stanbul, benim, o dakikada resm grevime son vermi oldu.
Ben de ayn dakikada 8/9 Temmuz 1919 gecesi saat 10:50 sonrada Savaileri
Bakanlna, saat 11 sonrada padiaha bana verilen grevimle birlikte askerlikten de ekildiimi bildiren telgraflar ekmi oldum.

46

47

Erzurum
Kongresi
hazrlklar

Resm grev ve yetkileri brakarak ulusun sevecenliine ve

yiitliine
gvenmek
ve vicdan
grevi srdrme karar

Keyfiyet, tarafmdan, ordulara ve millete ibl edildi. Bu tarihten sonra resm sfat ve salhiyetten mcerret olarak, yalnz milletin efkat ve civanmertliine gvenerek ve onun bitmez feyiz ve kudret membandan ilham
ve kuvvet alarak, vicdan vazifemize devam ettik...
Biz, 8/9 Temmuz gecesi stanbul ile telgraf banda konuurken, bunu baka
dinliyenlerin ve alkadar olanlarn da bulunduunu tahmin etmek g deildir.
O tarihlerde ve ondan sonraki zamanlarda, en hafif tabirle safdilliliklerini
muktezay kiyaset ve tedbir gstermee alm olanlar hakknda, bir fikir vermi olmak iin, msaade buyurursanz, u vesikay aynen ttlanza arzetmek
isterim.
140/140 Saat: 6

Mersinli
Cemal Paann stanbula gitmesi

Kumanday
terk etmemek emri

Durum, tarafmdan, ordulara ve ulusa duyuruldu. Bu tarihten sonra resm grev ve yetkiden ayrlm olarak, yalnz ulusun sevecenlik, yiitlik ve
mertliine gvenerek ve onun bitmez feyiz ve g kaynandan esinlenip kuvvet alarak, vicdan devimizi srdrdk...
Biz, 8/9 Temmuz gecesi stanbul ile telgraf banda konuurken, bunu
baka dinliyenlerin ve ilgilenenlerin de bulunduunu kestirmek g deildir.
O tarihlerde ve ondan sonraki zamanlarda, en hafif deyimle saflklarn
zek gerei ve nlem gereimi gibi gstermeye alm olanlar hakknda, bir
fikir vermi olmak iin, izin verirseniz u belgeyi size olduu gibi sunaym.

Konyadan, 9 Temmuz 1335

nc Ordu Mfettilii Seryaverliine
Telgraf ve Posta Mdiri Umumisi Refik Halit Bey ile Konya Valisi Cemal Bey, 6/7
Temmuz gecesi, telgrafla makine banda muhabere ettiler. Muhaberenin u suretle cereyan
ettiini haber aldm.
Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin icabna bakld. stanbula getirilecek. Cemal Paa
Hazretlerinin de hakknda, yaplacak muamele derdesttir.
Konya valisi de:
- Teekkr ederim. Dediler.
Mnasip surette Paa Hazretlerine arzetmesini rica ederim.
kinci Ordu Mfettilii ifre Mdr Hasan

140/140 Saat: 6

Konyadan, 9 Temmuz 1919

nc Ordu Mfettilii Bayaverliine
Telgraf ve Posta Genel Mdr Refik Halit Bey ile Konya Valisi Cemal Bey, 6/7 Temmuz gecesi, telgrafla makina banda konutular. Grmenin u yolda getiini haber aldm.
Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin defteri drld. stanbula getirilecek. Cemal Paa
Hazretlerinin hakknda da, yaplacak ilem yaplmak zeredir.
Konya valisi de:
Teekkr ederim. Dediler.
Uygun yoldan Paa Hazretlerine bildirmenizi rica ederim.
kinci Ordu Mfettilii ifre Mdr Hasan Mersinli

Filhakika Konyada bulunan kinci Ordu Mfettii Cemal Paann on gn

mddetle mezunen Dersaadete gittiinden drt gn evvel haberdar olmu ve
mtehayyir kalmtm.
Cemal Paa ile Samsuna ktmdan itibaren, makasd millyeyi temin
iin teriki mesai sadedinde ve asker, mill tertibat ve tekilt hususlarnda muhaberatmz vard. Kendisinden, mitbah, mspet cevaplar almtm.
Benim ile, bu tarzda mnasebete girmi olan bir kumandann, kendi kendine, mezuniyet alp stanbula gitmesi kr akil olamamak lzmgelirdi. Bu sebeple: 5 Temmuz 1919 tarihli ifre ile Konyada On kinci Kolordu Kumandan Miralay Salhattin Beye u iki maddeyi yazdm:

Gerekte, Konyada bulunan kinci Ordu Mfettii Cemal Paann on gn

sreyle izinli olarak stanbula gittiini drt gn evvel haber alm ve armtm.
Cemal Paa ile Samsuna ktmdan beri, ulusal amaca varmak iin ibirlii yapmak ve halk dzenlemeleri ve rgtleri konularnda yazmalarmz
vard. Kendisinden, mitveren, olumlu yantlar almtm.
Benimle, bu yolda iliki kurmu olan bir komutann kendi kendine, izin
alp stanbula gitmesi akl ii olmamak gerekirdi. Bu nedenle 5 Temmuz 1919
tarihli ifre ile Konyada Onikinci Kolordu Komutan Albay Salhattin Beye
u iki maddeyi yazdm:

1- Cemal Paann on gn mddetle Dersaadete hareketinin sebebi hakikisini vazhan ve

serian i'ar buyurmanz,
2- Zt linizin hibir sebep ve suretle oradaki kuvann bandan infikkiniz caiz deildir. Bu bapta Fuat Paa ile de muhabere ederek en menfi ihtimale kar tedabir almanz elzemdir. Hergn vaziyetiniz hakknda ksa malmat vermenizi, rica ederim.

1 - Cemal Paann on gn sreyle stanbula gitmesinin gerek nedenini aka ve ivedi olarak bildiriniz
2 - Sizin hibir nedenle ve ekilde oradaki kuvvetlerin bandan ayrlmanz uygun deildir. Bu konuda Fuat Paa ile de haberleerek en olumsuz olasla kar nlem almanz
ok gereklidir. Hergn durumunuz hakknda ksa bilgi vermenizi, rica ederim.

Ayn ifrenin suretini ayn tarihte Ankarada Fuat Paaya da verdim.

Salhattin Beyin Konyadan 6/7 Temmuz tarihinde, yani Refik Halit Beyin
Konya Valisi Cemal Beyle telgraf banda konutuu srada, verdii cevab ifre telgrafta Cemal Paa, stanbulda baz zevat ile temas etmek ve ailesile grmek zere on gn mddetle ve kendi arzusile mezunen Dersaadete gitmitir denilmekte idi (Ves. 30, 31, 32, 33).
Cemal Paa gitti, fakat gelemedi. Kendisini ok zaman sonra Ali Rza Paa Kabinesinde Harbiye Nazr greceiz.
Maateessf, bu vaziyetin ahidi olan ve kendisine kuvvetlerin yanndan ayrlmamas tavsiye olunan Salhaddin Beyin de bir mddet sonra stanbula gittiini haber aldk. Cemal Paann gsterdii bu suimisal zerine 7 Temmuz
1335 tarihinde, u umum tebligatta bulundum:

Ayn ifrenin rneini ayn tarihte Ankarada Fuat Paaya da verdim.

Salhattin Beyin Konyadan 6/7 Temmuz tarihinde, yani Refik Halit Beyin Konya Valisi Cemal Beyle telgraf banda konutuu srada, verdii yant
ifre telgrafta "Cemal Paa, stanbulda baz kiilerle temas etmek ve ailesile
grmek zere on gn sreyle ve kendi isteiyle izinli olarak stanbula gitmitir" denilmekte idi (Belge 30,31,32,33).
Cemal Paa gitti, fakat gelemedi. Kendisini ok zaman sonra Ali Rza Paa Kabinesinde Savaileri Bakan olarak greceiz.
Yazk ki, bu durumun tan olan ve kendisine kuvvetlerinin yanndan
ayrlmamas tavsiye edilen Salhaddin Beyin de bir sre sonra stanbula gittiini haber aldk. Cemal Paann gsterdii bu kt rnek zerine 7 Temmuz
1919 tarihinde, u genelgeyi yaymladm:

48

49

Cemal Paann stanbula gitmesi

Komutay
brakmamak emri