Professional Documents
Culture Documents
Trkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf
Yayndr
OSMANLI BEYL
1300-1389
EDTR
E L I Z A B E T H A. Z A C H A R I A D O U
evirenler
Gl aal Gven, smail Yerguz, Tlin Altnova
Yayma Hazrlayan
Hamdi Can Tuncer
Kapak Resmi
Orhan Gazi'nin gm sikkesi
(OrhafnJ [binj Osman [halledajllahu
mlkehu)
Kitap Tasarm
Haluk Tunay
Bask
Numune Matbaaclk
(0212) 629 02 02
Birinci Basm: stanbul, Austos 1997
kinci Basm: stanbul, ubat 2000
ISBN 975-333-067-7
ONSOZ
B izans Devleti'nin gneydou snrnda yer alan kk bir beyliin,
Bizans'n yerini alan ve Bat Hristiyan dnyasn yzyllar boyunca derinden etkileyen gl Osmanl mparatorluu'na dnmesi, eitli alardan incelenmesi gereken bir olgudur. Byk tarihiler M. F. Kprl ve
1'. YVittek'in 1930'larda ne srdkleri kuramlara son zamanlarda itirazlar ykselmeye balamtr. te yandan, son bulgular ve bunu izleyen
aratrmalar, tartmalar yeni savlarla gelitirmeyi tevik etmi ve yeni
aklamalar getirmitir. Osmanl Beylii'nin oluumunda dervilerin rol
vurgulanmtr. 14. yzyl Trk beylerinin mtevaz balanglarna k
tutan sikkeler bulunmutur. Din ve gazayla ilgili metinler ortaya karlmtr. Arazi tahrirleri erken dnem kurumlarna k tutmutur. Bu yzden, bir imparatorlua dnecek olan Osmanl Beylii tarihinin yeniden
incelenmesi bir gereksinim olmutur.
Girit niversitesi, 1984'te Trkoloji konusunda iki retim yelii
aarak, Yunanistan'da dzenli Trk aratrmalarn balatan kurum oldu.
Yine Girit'teki Akdeniz Aratrmalar Enstits, 1987'de Trk tarihi, dili
ve paleografyas gibi alanlarda lisansst aratrmalar dzenleyerek bu
ynde bir adm daha att. Osmanl mparatorluu'nun douuna odaklanan uluslararas bir sempozyum, Yunanistan'daki Trk aratrmalarnn
gelimesinde bir baka adm oluturacak gibi grnyordu.
Akdeniz Aratrmalar Enstits'nce dzenlenen sempozyum, 1991
Halcyon Gnleri kapsamnda 11-13 Ocak arasnda Rethymnon'da gerekletirildi.
Elinizdeki derlemede yer alan tm makaleler bu sempozyuma sunulmutur. irene Beldiceanu-Steinherr ve Jacques Lefort'un bildirileri, Osmanl mparatorlu'nun beii olan Bitinya'y ve halkn ele alyor. Halil
nalck Osmanl devletinin kurucusu olan Osman'n etkinliklerini zmlerken, Colin Imber ilk Osmanl padiahyla ilgili sorunlar inceledi.
Aldo Gallotta, Osmanl devletinin Ouz kkeni efsanesini yeniden gzden geirdi.
Osmanl Beylii ile teki kk Trk hanedanlar arasndaki karlatrmalar hi kukusuz 14. yzyl Anadolu'sundaki durumun anlalmasna
katkda bulunmaktadr ve bildirilerden ikisi bu konuya ayrlmtr: Feridun
Emecen Saruhan Beylii'ni, bu derlemenin editr de Karesi Beylii'ni ele
ald. Konstanti Zhukov da, Saruhan ve Karesi sikkelerine k tuttu.
Michel Balivet'nin bildirisi dervilerin kltrel yaamlarnda, irene
Melikoff ve Ahmet Yaar Ocak'n bildirileri ise dinsel yaamlar ve etkinlikleri zerinde younlat. Spiros Vryonis Jr., 14. yzyl Konya'snn sosvo-kiiltrel yapsn inceleyerek kltrel ve dinsel perspektifi daha da geniletti.
Hristiyanlarn erken dnem Osmanl genilemesine ynelik etkinlikleri bir baka bal oluturuyordu. Nikolas Oikonomidis erken dneme
ait bir Sp-Bizans ittifakna dikkat ekti, Anthony Luttrell Osmanl genilemesi karsnda Latin tepkilerini gzden geirdi. Vasilis Dimitriadis devirme kurumunun vexata questio'sunu ele ald. Stephen Reinert 1380'lere
ait kaynaklarn kronolojik sorunlarna ilikin ayrntl bir anlat sundu.
Gyrgy Hazai'n bildirisi Trk diline ayrlmt.
Bu, Yunanistan'da Trk Aratrmalar hakknda yaplan ilk uluslararas
sempozyum olduu iin, ncelikle davetimize bu kadar scak bir yant vererek sempozyuma katlmay kabul eden tm meslektalarmza minnettarz.
Ayrca katlmclarn seyahat harcamalar konusunda bize yardmc
olan dnemin turizm bakan oannis Kefaloyiannis'e ve British Council
bakan Robert Taylor'a; meslektalarmza gsterdii konukseverlikten
tr Rethymnon Belediye Bakan Dimitris Arkontakis ile yreklendirici
varl ve yardm nedeniyle, o dnemde Girit niversitesi rektr yardmcs olan Prof. Nikolas Faraklas'a olan derin kranlarmz da ifade etmek
isteriz. Her eyden nce, o srada kltr bakan olan Prof. Anna Psarouda-Benaki'ye sempozyumun dzenlenmesini olanakl klan mali destei
salamas nedeniyle kran duyuyoruz. Etkinliimize gsterdii canl ve
kiisel ilgisi ve oturumlarmza katlmas nedeniyle, ayn bakanln Kltrel Etkinlikler Blm yneticisi Alcestis Souloyianni'ye iten teekkrlerimizi dile getirmek isteriz. Son olarak, bkp usanmadan tm oturumlara
katlarak sempozyum etkinliklerini onurlandran Trkiye Cumhuriyeti'ni
o dnemki bykelisi G. Aktan'a ve bakonsolosu G. Dalyanolu'ya teekkr ederiz.
NDEKLER
Ksaltmalar/Kaynaka
AIK K L T R VE 14. YZYIL OSMANLI K E N T L E R N D E
D N L E R ARASI L K L E R
BTNYA'DA GAYRMSLM N F U S
(14. YZYILIN KNC YARISI - 1 5 . YZYILIN LK YARISI)
irene Beldiceanu-Steinherr
D E V R M E N N KKENLER Z E R N E D N C E L E R
vi
23
Vasilis Dimitriadis
OSMANLI'NIN BATI ANADOLU T R K M E N BEYLKLER F E T H SYASET:
SARUHAN BEYL R N E
34
Feridun Emecen
" O U Z E F S A N E S " V E OSMANLI D E V L E T ' N N KKENLER:
BR NCELEME
41
Aldo Gallotta
T R K D L ' N N G E L M N D E 14. YZYILIN YER
62
Gyrgy Hazai
OSMAN GAZ EFSANES
68
Coli Imber
()SMAN GAZ'NN ZNK KUATMASI VE BAFEUS M U H A R E B E S
78
Halil nalck
13. YZYILDA BTNYA
Elizabeth A. Zacharicdon
106
Jacques Lefort
1 389 NCES OSMANLI G E N L E M E S N E LATN TEPKLER
Athonv Luttrell
129
LK O S M A N L I L A R I N T O P L U M S A L K K E N
14>
irene Melikoff
OSMANLI BEYL TOPRAKLARINDAK SUF E V R E L E R VE
ABDALAN-I R U M S O R U N U ( 1 3 0 0 - 1 3 8 9 )
759
173
Nikolas Oikonomidis
KAYNAKA / KISALTMALAR
Stephen W. Reinert
SREL YAYINLAR
M E V L E V D E R V E F L A K ' N N E S E R L E R N E YANSIYAN
13. V E 14. Y Z Y I L A N A D O L U ' S U N D A K M S L M A N A L E S
231
243
Elizabeth A. Zachariadou
O S M A N L I , KARES V E S A R U H A N S K K E L E R VF. T R K B A T I
A N A D O L U ' S U N D A O R T A K PARA S O R U N U ( 1 3 4 0 - 1 3 9 0 )
256
Konstantin Zhukov
vii
DZN
96.3
AcOrHunjj
Annali I.U.O.
A11 Stu
AP
ArOtt
A rSlPhil
Ani SLSP
/IDTCFD
Bell
BMGSt
BNJ
BSl
BSOAS
ByzFor
BZ
DOP
FM
IJMES
IJTS
JAOS
JESHO
JRAS
JTS
MHR
UT
OCP
OLZ
OsmAr
REB
REI
ROL
RSO
SAD
SF
Stulsl
StuMe
St Ve
TAD
TD
TDA
TM
TOEM
TrkMec
VD
W
WZI<M
ZDMG
ZR
KTAPLAR VE MAKALELER
Acropolita: Georgii Acropolitae, Opera, haz. A. Heisenberg, c. I-Il, Leipzig,
1903.
Ahnveiler, Smyrne: Helene Alnveiler, "L'Histoire et la Geographie de la region
de Smyrne entre les deux occupations turques (1081-1317) particulierement
au XIII. siecle", TM, 1 (1965), s. 1-65.
Alcn, Aydm H. Akn, Aydnoullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar 60, Tarih Enstits 6,
Ankara, 1968 2 .
Alexand-escu-Dersca, Timur. Marie-Mathilde Alexandrescu-Dersca, La campagne de Timur en Anatolie (1402), Publicatinile Institutului de Turcologie 1,
Bkre, 1942.
Alexiade: Anne Comnene, Alexiade, haz. B. Leib, c. I-III, Paris, 1937 1945.
Agold: M. Angold, A Byzantine Government in Exile, Government and Societv
under the Laskarids of Nicaea, 1204-1261, Oxford University Press, 1975.
Arnakis: C. Georgiadis-Arnakis, "O npaiTo Oanavo, X\>nPo^.r| e to ripopXr|(ia
t tTcoaeoa tou EM.r|vopou xr| M^po Aaa ( 1 2 8 2 - 1 3 3 7 ) " [lk Osmanllar:
Helenizmin Kk Asya'daki Gerileyii Sorununa Katk], Byzantinisch-Neugriechische Jahrbiicher, Texte und Forschungen 41, Atina, 1947,
kpaazade (Ali): kpaazade, Tevrih- Al Osman, haz. Ali, stanbul,
1332/1913.
kpaazade (Atsz): . N. Atsz, Osmanl Tarihleri, e. I, stanbul, 1949.
ve Sllesinin Menkabevi
Tarihi),
Flemming, Landsebaftjjesehiehte:
Barbara Flemming, Landschaftsjjesehicbte vun
Pampbylkn, Pisidien und Lylien im Spiitnittettalter, Abhandlugen fr die
Kunde des Morgenlandes, Deusche Morgenlndische Gesellschaft XXXV/i,
VViesbaden, 1964.
Foss: C. Foss, "Byzantine Malagina and the Lower Sangarius", AnStu, 40
(1990), s. 161-183.
Gibb-Bowen: H. R. Gibb-H. Bowcn, Islamic Soeiety and the West, A Study of the
Impact of MVestern Civilization on Mslim Culture in the Near East, c. I-II,
Londra-New York-Toronto, 1950-1957.
Giese, Chroniken: F. Giese, Die altosmanischen anonymen Chronikcn, Tevrih-i
Al-i Osman in Text und bersetzunjj hemusjjegeben, c. I II, Abhandlungen
fr die Kunde des Morgenlandes, XVII/1, Breslau 1922-Leipzig 1925.
Gregoras: Nicephori Greorae, Byzantina Historia, haz. L. Schopen, c. I II,
Bonn, 1829-1830, c. III, haz. I. Bekker, Bon, 1855.
Hammer, Histoire: I. Hamner, Histoire de l'empire ottoman, ev. J. J. Hellert, c.
I-XVIII, Paris 1835-1841.
HME: Historians of the Middle East, ed. B. Lewis-P. M. Holt, Londra, 1962.
IA: slam Ansiklopedisi, slam lemi Tarih-Corafya, Etnografya ve Biyografya
Lgati, stanbul, 1949-79.
bn Battuta: H. A. R. Gibb, The Travels of Ibu Battuta, AD 1325-1354, e. I-II,
Cambridge, 1959-1962.
bn Battuta, Voyajjes: Voyajjes d'lbn Battutah, ev. C. Defremry-B. R. Sanguinetti, c. I-IV, Paris, 1853-1859, y. b. 1990.
nalck-Ouz: H. nalck-M. Ouz, Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Han,
zladi ve Varna Savalar (1443-1444) zerine Anonim Gazavatnme, Trk
Tarih Kurumu Yaynlan, s. XVIII, 1, Ankara, 1978.
Kissling, Thrakien: H. J. Kisslng, Beitrge zr Kenntnis Thrakiens im 17. Jahrhundert, Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes, XXXII 3, Wiesbaden, 1956.
Kitb- Cihannm: Neri, Kitb Cihanniim, haz. F. R. Unat-M. R. Rymen,
c. I-II, Ankara, 1949-1957.
ICitb-t Cihanniim (Taeschner): T. Menzel-F. Taeschner, ihannm, Die altosmanische Chronik des Mevlana Mehemmed Nesehri, Auftrage der Deutschen
Akademie der Wissenschaften zu Berlin, I, Einleitung und Text des Cod.
Menzel, c. I-II, Leipzig, 1951-1955.
Kprl, lk Mutasavvflar: F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar,
Ankara, 1966 2 .
Kprl, Les Orijjines: F. Kprl, Les Orijjines de l'Empire Ottoman, Paris,
1935.
Kreutel: R. F. Kreutel, Vom Hirtenzelt zur hohen Pforte, Frhzeit und Aufstieg
des Osmanenreiches nach der Chronik "Denkvvrdigkeiten und Zeitlaufte
OSMANLI BEYL
1300-1389
" M a n u e l II Palaeologos o n t h e strife betvveen Bayezid I and Kadi Burhan a l - D i n A h m a d " , BSOAS,
4 3 (1980) s. 4 7 1 - 4 8 1 . A y r c a aadaki m a k a l e l e r d e r l e m e s i n d e k i
and Change
in Late Byzantine
and
trel deiimin iki rneini ele alacaz: Bunlar ok iyi bilinen, ancak,
kesinlikle ver almalar gereken Trk-slam erevesinde ender olarak incelenmi rneklerdir.
Birinci olay: Osmanllara tutsak den Selanik bapiskoposu Grigorios
Palamas 1354 ylnda Bitinya'da yaamtr. Mektuplarnda, kimi zaman
Mslmanlarn kimi zaman da kendi giriimiyle, nde gelen Trk devlet
ve din adamlaryla yapm olduu dini tartmalar anlatr. Bu tartmalara hogr ve uzlama havasnn egemen olduu grlr. Kendisine
Lapseki'de ok sert davranan gaziler ve ilerde kendilerinden yine sz
edeceimiz Orhan'n sarayndaki Mtislmanlam Yahudiler gibi iki istisna dnda, Palamas' Trk muhataplar, Bey'in kendisi, torunu, saray ileri gelenleri, imam ve sokaktaki insanlar, slamn ve Hristiyanln
karlatrmal stn taraflarn tartmaya her zaman hazr ve ak olmulardr.2
ikinci olay: Tannm filozof Gemistor Pletho, adalarndan birinin
anlattna gre, genlik yllarnda, 1380 ylna doru lkesinden kaarak,
sultann gzde adamlarndan bir Yahudinin yannda renim yapmak zere
Osmanl bakentine gider, sonra da ders vermek amacyla Bizans'a dner.3
Bu iki deneyimle ilgili birok soru sorulabilir. Palamas rneinde, tutsak din adamnn Trk muhataplarmca bu kadar iyi karlanm olabileceine inanmak mmkn mdr? Yoksa, tutsak dt iin onuru krlan
papaz, hasmlarnn syledii gibi, kendisini kk dren olgular, yararna olan eyler gibi gstermeye mi almaktadr? Pletho'a gelince: 14.
yzylda yaam gen bir Bizansl rencinin Bizans gibi saygn bir eitim
merkezini brakarak, barbar ve dman olarak bilinen bir yere gitmi olmas ve stelik Heleist bir Yahdiden ders alm olmas dnlebilir mi?
Yoksa, filozofun ok sayda dmannn onun nne zarar vermek iin uydurduklar kt niyetli bir yalan mdr bu? Bu iki Bizans tankl, 14. yiizEarly Ottoman Soeiety,
ByzFor, 16 (1990).
2
3
1986- ve
completes,
de Mistra,
vl Osmanl Beylii'ndeki entelektel ve dini yaamn Trk kaynaklan kldaki zmlemesini, yalnzca dorulayabilir ya da yalanlayabilir.
slami kaynaklara gre, gen Osmanl Beylii 14. yzylda yalnzca siyas askeri gcyle deil, ayn zamanda entelektel ve dini dinamizmiyle
de dikkat ekmektedir: Takprzade Ahmed, ilk Osmanl bilginlerine
ayrd prosopografik yaptnda 14. yzyl Osmanl ulemasnn hzla oalmasn dile getirmektedir. Osman'n saltanat dnemine alt blm,
Orhan'nkine on blm ve I. Bayezid dnemine yaklak otuz blm ayryor.4 Abdurrahma el-Bistami, Palamas'n Mslmanlarla en verimli
ilikilerini kurduu znik'i "ulema yuvas" olarak niteliyor.5 lk Osmanl
medresesi olan Orhan Gazi Medresesi znik'te kurulmutur ve bu medresenin yanndaki nl konsil kilisesi Ayasofya, Cuma Mescidi olmutur. Bu
kurumun banda, ilk Osmanl mderrisi Davud Kayseri ve Palamas da
oradayken grev yapm olan Taccddin Krd gibi nemli limler bulunmutur.6 lk Osmanl bakenti Bursa'da, I. Murad dneminde Manastr
Medresesi'nde mderrislik yapm olan Molla Fenri gibi byk limler
ders vermitir.7
Fenri de Davud da Anadolu Mslmanl zerinde derin etkiler brakan byk Ma ipli sufi Muhyiddin bn Arabi'den etkilenmilerdir. bn
Arabi 13. yzyl banda Seluklu saraynda uzun iire kalmt ve ok
gil yaptlar, Sadeddin Konevi'den Davud ve Fenri'ye kadar, onun
retisine kendi damgalarn da vurmu olan Anadolulu birok rencisi
tarafndan erh edilmi ve yorumlanmtr. Burada, gayrimslimlerle iliki
kurmaya yatkn ve uygun mistik bir slam sz konusudur; byle bir slamda "sa ibn Meryem" ok nemli bir rol oynar ve Palamas'n znik'te
tartt imam, aka bu reti iinde yer alr.8
Ama uzlamac tavrlara rnek gsterilebilecek olan yalnzca ulemann
slam deildir: Gezgin dervilerin, Trkmen babalarnn popler ve fazla
biimci olmayan bir din anlaylar da sz konusudur. Bizans kaynaklarnn "kark barbar" dedii ve ifte kltrel kalt birletiren bu topluluk
Trk-Hristiyan evliliklerinden domutur. Bizansllar her vesileyle kera4
E-ekik'n-numniye
Kitb-
ekik, s. 12 ve devam.
Cihan-nm,
fi'ulemai'd-devleti'l-osmaniye,
haz. A . S. Furat, i s t a n b u l ,
c. I, s. 163.
Arabi
du Soufre rouge, Paris, 1989, s. 100, 276, 340. Fenri'nin ailesi bn Ara-
met sahibi Trkleri yceltirler: Abdal Murad Bizans evrelerinde mucizeleriyle tannmtr; Bizans dneminde Bursa halk ona yiyecek gnderilmi. Emir Sultan Bursa'dan kalkp, ermilik nn duyduu Bizansl bir
mnzeviyi ziyaret etmek iin Kei Da'na [bugnk Uluda] gitmitir. 9
Bu blgede nl Geyikli Baba, bir kilisede arap ierek ve klcyla Avios
Yeoryios'unkine benzer mucizeler gerekletirerek yaamtr. Bu zellikleri nedeniyle blge Histiyanlar ona iyi gzle bakmlardr. 10
Bursa sakinleri bir sre sonra, kentin Osmanl Beylii'nin merkezi durumuna gelmesinin ardndan, bir Arap gezginin akn baklar arasnda
isa'nn da Muhammed'le edeer biri olduunu syleyen bir vaizden yana
tavr alrlar. Yzyln sonunda, Ankara'da Manuel II. Paleologos Trke
mterciminden sz ederken, onun Mslman olmasna ramen, Hristiyan
atalarnn dinine ok bal kaldn syler.11 Ayrca Palamas'n da slam
konusundaki grlerinde, olduka lml olduu dikkate alnmaldr. Kutsal Ruh'un, barbar olsun, gebe olsun, herkesin iyiliini istedii dncesinde olan gnah karc Maksimos'tan, slam'da bir "balama "
(ombre de jjrace) olduunu syleyen Matteo Blastares'e kadar, Bizans'ta
her zaman slamn baz niteliklerini, zellikle de mutlak tektanrcln ok
nemseyen dnrler olmutur ve Palamas da bu akm iinde yer alr.12
Durum byle olunca da Selanik bapiskoposuyla Trk imam arasnda
iznik'teki tartmaya egemen olan serinkanl hava ve anlama zemini bulma konusundaki karlkl irade daha iyi anlalmaktadr. Trk kaynaklarndan rendiimiz biimiyle 14. yzyl ortasnda Osmanl Beylii'nde hkm sren atmosfer, Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki uzlamac ilikilere btnyle elverilidir ve Palamas tarafndan resmedilen ortam da
dorular. Piskoposun mektubunun sonunda anlatt biimiyle znik'teki
teolojik tartmann sonucu gibi blmler belirgin bir anlam kazanr:
9
10 Ocak, Babailer
syan, s. 119-120.
11 Bursa vaizi hakknda, Kastamonulu Latifi, Tezkire, stanbul, 1314/1896-97, s. 56. II.
M a n u e l ' i n tercman hakknda, E. Trapp, Manuel II Palaiologos, Dialoge mit einem
"Perser", V i y a n a , 1966, s. 79.
12 Gnah karc M a k s i m o s ' a gre Kutsal Ruh "hem barbarlarda hem de gebelerde
b u l u n u r " , A d . T h a l a s s , X V , P.G., c. 90, stun 297. M a t t e o Blastares " A g a r e n l i ler"de To jjra n xapiTo'u [Balamann I'n] gryor. Syntagma, II 3, P. G., c.
144, stun 1108. Palamas M s l m a n l a r d a " i b r a h i m ' e yarar" tektanrl bir inan
gryor. Defense des saints hesyehastes, ed. G. Meyendorff, Louvain, 1973, c. II, s.
392-394.
Hafif bir glmsemeyle yle konuuyorum onlarla: "Forml dzleminde anlam olsaydk, avn dine mensup olurduk." O zaman yle diyor Trklerden
biri: "Anlaacamz gn geleccktir." Ben, buna inandm ve bu ann abuk
gelmesini diledim.13
nanlar arasndaki uyuma istei Bizansl bir din adamnn szlerinden daha ak bir biimde ifade edilemez. slam tarafnda ise 14. yzylda
Osmanl Beylii'nde derin etkiler brakan bn Arabi ve Mevlana evrensel
aklamalar getirmektedir. Maripli sufi yle diyor:
Yreim btn biimlere aktr: pudar tapna, Hristiyan papazn manastr,
Musa'nn on emri, mminlerin Kuran'dr; dinim sevgi dinidir. 14
slami kaynaklarda, Plethon'un Osmanl bakentinde Yahudi bir bilginin yannda yaad olaylar yalanlayacak bir bilgi yoktur. Mslman saraylarnda Yahudi kkenli bilim adam, mtercim, astronom ya da filozof
oktur. Bu gelenei Trk beyleri de srdrmtr. bn Battuta Aydn beyinin Yahudi hekime gsterdii sayg karsnda aknln gizleyememitir: Orhan Bey'in evresinde Mslmanl kabul etmi ok sayda Yahudi
bilim adam vard ve Bey, bunlar tefsir ve kelamda ok usta ve yetenekli
kiiler olarak kabul ediyordu; bu kiileri bir slam-Hristiyan tartmasnda
Grigorios Palamas'n karsna karmtr. Dolaysyla Plethon'un bir Osmanl Yahudisinin yanna renim yapmaya gelmesi, aslnda artc deildir, kald ki Hristiyan aydnlarn Yahudi bilginlere bavurmalar ortaaa yabanc bir uygulama deildir. 16 stelik, dnemin Trk medreselerin13 Philippidis, age, s. 160.
14 Tarjumn
al-Ashwaq,
1911, s. 67.
15 Fihi-m-fihi,
juive au Moyen-Age,
ehretiens
Renaissance,
Osmanl Devleti'nde ortaya kan karlkl iliki ve kltrlerin birbiriyle karmas sistemi, daha sonra glenecek ve Trk sultanlarnn imparatorluu asndan, btn tarihi boyunca, hatta yzylmzn bana kadar
ok nemli bir birletirici unsur olarak kalacaktr. Sonuta, kant olarak
yalnzca u iki kk metni aktaryorum. Birincisi Mevlana Celaleddin
Rumi'ye adanm Trke bir iirdir:
Ben sende yitirdim tenimi canm, ey ah!
Buldm yine her zerrem iinde seni billah
elale- esrarn dk ruhuma, ey mal!
Alat beni, inlet beni, ta hare kadar yak.
(Elahi-Nameh),
Paris, 1961, s. 4 0 2 - 4 0 4 .
17-19.
19 Shreverdi ve P l e t h o n a r a s n d a k i r e t i d z e y i n d e benzerlikler h a k k n d a H. C o r b i n ,
En slam iranien,
K. z b a y r ve E. Z a k h o s - P a p a z a k h a r i o u , " D o c u m e n t s de t r a d i t i o n o r a l e des T u r c s
d ' o r i g i n e c r e t o i s e " , Turcica,
8 (1976), s. 82.
J L J u inceleme Btinya'mn gayrimslim nfusunun corafi dalm, toplumsal tabakalar ve farkl durumlar hakknda baz aydnlatc bilgiler vermek amacndadr. Bizans kurumlarnn Trk fethinden sonra yaayp yaamadklarn belirlemeye ve kii adlarndan hareketle halkn etnik mensubiyeti konusunda sonular karmaya alacaz. unu da belirtelim: Burada
sz konusu olan, yalnzca bir ilk yaklamdr. ok eski dnemlerle ilgili
belgeler kstldr ve 15. yzyl sonuyla 16. yzyl ba arasndaki dnemi
kapsayan kaynaklarn dkm, ustalk ve beceriyle srdrlmesi gereken
uzun soluklu bir almay gerektirmektedir. Sonular daha sonra gelitirilecek olsa da elimizde bulunan malzemeyle bu ie girimeye karar verdik.
I. KAYNAKLAR
Elimizde bulunan en eski kaynaklar vakfiyelerdir: Orhan'n Bursa'daki
zaviyesinin vakfiyesi,1 I. Murad'n ayn kentteki imaretinin vakfiyesi2 ve
nihayet I. Bayezid'in, babasnn imareti iin yapt vakfiye.3 Ayrca Bitinya'n bir blmn kapsayan ve II. Mehmed dnemine ait vakfiye sicillerinden de yararlandk. Bunlar 8 5 9 yln (22 Aralk 1 4 5 4 - 1 0 Aralk
1455) kapsar ve iki blm halindedir. 4 Buna II. Bayezid dneminin ayn
1
blgevle ilgili has ve tmarlarnn evst- sefer 892 (6-15 ubat 1487) tarihli tahriri de eklenir. 5
Merhum profesr O. L. Barkan' yazlar ve zellikle de E. Merili'vle birlikte, Osmanllarn Hiidavendigr 6 adn verdikleri sancak hakknda hazrladklar kitap bize byk bir katk salad. Bu yapt 15. yzyl sonu ve 16. yzyln ikinci yars arasnda meydana gelen deiikliklerin irdelenmesine olanak verir, nk temel olarak, 1487, 1521 ve 1573 tahrirlerine dayanr.
Nihavet, bizi ilgilendiren dnemden epeyce ge bir dnemi yanstan
defterlerden yararlanma konusunda birka sz syleyelim. 14. yzyln
ikinci varyla ilgili belgeler ne yazk ki ok kstldr. Grigorios Palamas,
dindalarnn kendisini konuk ettiini sylyor, ama onlarn yaam biimi hakknda hibir bilgi vermiyor. Vakfiye sicilleri, durumun belli bir dereceye kadar deimeden kaldn gstermeleri asndan yararldr, nk vakfeden tarafndan saptanan hkmlerin, sre bitimine kadar geerliini koruduu kabul edilirdi. Has ve tmarlar hakkndaki defterler de
yararldr, nk tahrir memurlar her zaman daha nceki tahrirlere dayanrlar ve deiiklikleri srekli kayda geerler. Baka bir yerden g
eden bir topluluk, bir kye ya da kasabaya yerletiinde bunlarn kkenleri de not edilirdi.
Bununla birlikte Bitiya defterlerinden yararlanmak zordur, nk
belgelerde eksikler vardr. Bu defterler gnmze ok kt durumda
ulamtr. Kanuni Sultan Sleyman dneminde kesintiler, atlamalar vardr ve avrca yukarda ad geen, II. Mehmed dnemine ait defterin ok
sayda sayfas da kopuktur. Ayn saptama I I . Bayezid dneminin defteri
iin de geerlidir, Bursa mahallelerinin yalnzca te birini ierirler.
te yandan, Osmanl dneminde Bitinya hakknda belirgin bir fikir
edinebilmenin gl vergi verenle vergi alan arasndaki ilikiye de baldr ve bu, kapsaml aklamalar gerektiren bir sorundur. Orta Anadolu'yla Bitinya karlatrldnda, ok temel bir farkllk gze arpar. Orta
Anadolu'da vergilerden yararlananlar -sz gelimi, bir vakf ya da bir tmar
sahibi- gelirleri aka belirlenmi kanunlara gre paylayorlard. Vakf
m a l a r n d a 16016 n u m a r a y l a kaytldr (bundan sonra M M 16016 olarak gsterile-
Hseyin H s a m e d d i n , " O r h a n B e y ' i n V a k f i y e s i " , TOEM, fas. 9 4 (yeni dizi 17) (192627) s. 284-301; Beldiceanu-Steinherr'in z m l e m e s i , Recherches, s. 127-130. Senet
19-28 Nisan 1360 t a r i h l i d i r .
M . T. Gkbilgin, "I. M u r a d Tesisleri ve Bursa mareti V a k f i y e s i " , TrkMec, 10 (19511953), s. 217-234; Beldiceanu-Steinherr'in zmlemesi, Recherches, s. 213-218.
G k b i l g i n , agm, tpkbasm.
aar alyordu; tmar sahibi ise rfi hukuka gre pay alyordu. Bitinya'da
her hak sahibi kendisine tbi olan kyllerin vergilerini topluyordu. Vergilerini tmar sahibine verenler tmar defterine, vakfa verenler vakf defterine kaydedilirdi.7 Sonu olarak, konu Bitinva olunca, bir ky hakknda
kesin bilgilerimiz bulunduundan hibir zaman emin olamyoruz. Bu koullarda tahminlere dayanarak almak, ou zaman rastlantsal olmaktadr; bir ky halknn retimi iin olsun, nfus younluu iin olsun ayn
ey geerlidir.
Bu konuya ilikin kendimize sorduumuz ilk soru, Bitinya'da bir Bizans mirasnn sz konusu olup olmadyd. Orta Anadolu iki yzyl akn bir sre, nce Seluklu, daha sonra Mool egemenliinde kalmtr,
oysa Bitinya dorudan Bizansllardan alnmtr. Ayn durum Trabzon
iin de geerlidir.
II. G A Y R M S L M L E R N C O R A F
DAILIMI
Kpriiba'ndaki Hristiyanlar Orhan Bey vakfiyesine ait Tepecik'ten gelmilerdir.10 Bugn ad Maskara Hasan olan Halifelii ise, ayn vakfa ait bir
ky olan Filadar'l bir Hristiyan konuk etmitir.11
III. N F U S
Gayrimslim nfusun incelemesine gemeden nce bir saptama yapmamz gerekiyor. Gayrimslim nfusun ounluu -ister haslarda olsun,
ister ilk Osmanl hkmdarlarnn vakfettii topraklarda olsun- padiahn
mlknde yayordu. Krk yerleim biriminden yalnzca tmar sahiplerine verilmiti. Sultan, kylleri bir tmar sahibiyle paylatnda, tmar sahibinin, szgelimi Despina, St ve Toprak Hyii'nde olduu
gibi, yalnzca Mslmanlarn verdii vergilerden yararlanmas ok daha ilgintir. Ne yazk ki, aada belirteceimiz gibi, kimin Mslman, kimin
Hristiyan olduunun saptanmas her zaman kolay olmamaktadr.
Halk kentliler ve kyller olmak zere ikiye ayracaz. Bu ayrm Bursa hari tutulursa- yapaydr, nk her iki topluluk da toprak sryor
ve baclkla urayordu. Osmanl kenti, pazarn ve -sabunculuk, kuma
boyacl, mumculuk, bozaclk, mayalanm tahllardan elde edilen iki
retimi gibi- kk apl zanaatlarn varlyla dierlerinden ayrlrd.
Bunlara kimi zaman da koyun ba satan dkknlar ve kk tezghlar
eklenebiliyordu.
1. Kent
Bitinya hakknda toplayabildiimiz bilgiler, belgelerdeki eksiklikler ve
boluklar nedeniyle ok kstldr. Bu durumun istisnas yalnzca Bursa'dr. Genel olarak, kentlerde gayrimslim saysnn kstl olduunu ve
bu saynn 16. yzyln sonuna kadar gittike azaldn sylemek mmkndr. Yerli nfusun byk blm fetihten nce kent merkezlerini boaltmt ve buralarda kalm olanlar da daha sonra bulunduklar yerlerden
ayrlm ya da yava yava Mslman olmulardr. Barkan ve Merili'nin
kardklar tablolara baklrsa, 1573'te negl, St, Yarhisar ve Akhisar
gibi kentlerde Mslman olmayan kimse kalmamtr.
Bursa bu kez de istisnadr. Ama 14S7'de burada yaayan topluluklarn
en azndan bir blm sultanlar tarafndan iskn edilmiti. Muradiye yaknlarnda Hristiyanlar yayordu ve bunlarn atalar byk olaslkla fetihten sonra I. Bayezid tarafndan Alaehir'den 12 srgn edilmilerdi.
1 1 1, s. 386. " E d i n c i k ' i n dier gelirleri II. Bayezid bana a i t t i r ; ba defterinde kaytldr": agd, s. 435.
8
10 B a r k a n - M e r i l i , s. 102.
11 B a r k a n - M e r i l i , s. 49.
12 T T 23, s. 17.
n sra, Trke, Farsa ve Arapa adlar da tamalaryd. Farkl dini cemaatlerin birbirlerinden ayrlmasna her zaman olanak vermeyen bu soruna yeniden deineceiz. Barkan'a gre 1573'te St'te Hristiyan kalmamtr.
II. Mehmed dnemi znik defterinde, ad Greke olan yedi Hristiyan
yer alm. Bunlar byk olaslkla znik'teki Orhan Bey Camii vakfiyesine
mensupturlar. Defter ayn zamanda, adn vermeden inansz bir ileri gelenden de sz ediyor. Ban ileyen baclar Yakut Paa vakfna 350 aspras
[ake] dyorlard. Ne yazk ki, elimizde kent hakknda baka bilgi yoktur.
Lala ahin'in vakfiyesi sayesinde, Kirmasti kentinin yaps bilinmektedir. ki Mslman mahallesinin yan sra 19 bacnn bulunduu bir Hristiyan mahallesi vard ve bunlarn ou Bizans kilisesi adlar tayorlard.
Ayrca, bir Hristiyan Tatar, bir Macar, dul bir kadn ve bir srtma da
kaytldr.
T T 23, 1487 tahririnin yalnzca bir blmn verir (znik, Ada, Yalak Ova, Grle, Kite, Ulubat, Toyhisar, Aydnck blgeleri eksiktir) ve Bitinya kentleri hakknda, yararlanabileceimiz baka bilgi de yoktur.
2. Ky
Kyde yaayan gayrimslim nfus u kategorilere ayrlabilir: baclar,
hayvanclkla uraanlar, balklar ve iftiler. Burada mer Ltfi Barkan'n 40'h yllarda gerekletirdii almay yinelememiz sz konusu deil; bu alma hl geerlidir ve nemini korumaktadr; ancak hem Mslmanlar ve gayrimslimleri hem de Rumeli'yi iermesi nedeniyle ok daha
genel bir ereveyi kapsamaktadr. Biz yalnzca Osmanl Devleti'ni kurulu yllarna ilikin bilgiler veren ve Bizans dnemine dayanan kurumlarn
ileyiini anlamamza olanak veren bilgilerden yararlanmak amacndayz.
a. Baclar
13 Barkan-Merili, s. 8
14 K u r u n l u , Kaplca ve T e m r k a p II. M e h m e d d n e m i n d e bamsz kylerdi: M C 0
117/1, v. 3a, 18b, 20a.
15 T T 23, s. 22. O s m a n l l a r 1573'e kadar "mahalle-i M a n a s t r der kale" diyorlard; bkz.
Barkan-Merili. s. 6. no 113.
16 TT23, s. 29.
17 T T 23, s. 19; Kosta veled-i T o d o r o s , M i h a l veled-i M i h a l , K a l o y a n veled-i K a l o y a n ,
A r s l a n veled-i ilyas, K a l o y a n veled-i Pulad, D o m a veled-i K a r a m a n , Y a h i veled-i ilyas, Y o r g i veled-i Y a n i (ya da Bali?), Todoros veled-i A r s l a n , A r s l a n veled-i K o s t a ,
N i k o l a veled-i...
18 T T 23, s. 29: Y a n i veled-i M a r t i n o s , Dimitri..., Kriyatas veled-i Y o r g i , T o d o r o s veled-i..., D i m o s veled-i Y o r g i , bive [dul] M a r i y a .
19 Bkz. liste. S t ' n g a y r i m s l i m halk, Seferah ve M u s t a f a ' n n t m a r l l a r n a 4 m d d
b u d a y veriyorlard: T T 2 3 , s. 64.
20 B a r k a n - M e r i l i , s. 288.
Bigados, epni, Ereli, Hamzabey ( i n e g l ' n kuzeyinde), H a t u n k y (inegl yaknlar), K i r m a s t i , Kufi (St blgesi), M u d a n y a , Kurunlu, St, T e m r k a p (Bursa yaknlar), Y r e i r (Grle yaknlar).
bacdan bacya deiiyordu ve tahsildarn bu konuda bir gereke gstermesi gerekmiyordu. Buradan kan sonuca gre klece ve tesadfi bir
emek sz konusudur. Bu, daha ok Bizans geleneinin bir kalntsdr.
Mudanya'nn birka kilometre batsnda yer alan Trigleia kynde [gnmzde Zeytinba] retilen arap, bizim incelediimiz dnemde ok tutulan bir arapt. Bu, 25 Mart-22 Mays 1332 tarihli Ceneviz Arivlerinin
belgelerinde kaytldr.23 1352'de Cenevizlerin Orhan'a sunduklar armaanlar arasnda 44 metretelik Trigleia arab da vard.24 Buras, Gemlik (eski Kios) ve Seki (Greke Syke ya da Svge, bugn S) gibi I. Bayezid vakfiyesine dahildi. Ancak elimizde bu kyler hakknda baka veri vok.25 I. Bayezid tarafndan babasnn vakfiyesine braklan Kurunlu'nun, Hristiyan
ky cemaatinden satn alnd, senette belirtilmektedir.26 Bu aklamann
ne anlama geldiini bilmiyoruz, ama Elegmoi manastrnn Kurunlu blgesinde bulunduunu belirtmek yararl olur. 27 lk sultanlar dneminde
kendilerini yalnzca baclk etkinliklerine adayan kylerin, Bizans dneminde imparatorun mlkne ya da manastrlara ait olmas mmkndr.28
b. Hayvan yetitiricileri
Hayvan yetitirilen be ky saptadk: Mekece, Kazkl, Koyun Hisar,
Serme ve Susrlk. Mekece dndakiler devletin mlkyd. H a y v a n yetitiricilerinden, hayvan bana verginin yan sra, paskalya nedeniyle verilen bir vergi ve ne olduu belirtilmemi bir hizmetin karlnda bir salma alnrd. Tahrir memuru ou zaman vergiyi ve bunun iindeki salmay ayn kalemde kaydettiinden her verginin tutarnn ne olduu bilinmemektedir.
Bize yle geliyor ki bu Hristiyan kyleri de Osmanl ncesi dnemin
miraslardr. Nedenlerini yle sralayabiliriz: Bizans dneminde olduu
gibi, tahrir memuru, yetitiricilerin zenle baktklar hayvanlar sayarak,
samal inekleri, danalar, boalar ve kk boalar tasnif ederek dikkatli
bir biimde kaydetmekteydi. Aslnda bu uygulama Osmanl vergi toplama
uygulamalarna uymaz. Bitinya'nn Mslman kylerinde de -yalnzca ift
23 M. Balard, 14. yzylda Pera, Ceneviz Arivleri otantik belgeleri, Bizans'ta italyanlar, (Paris 1987)s. 25, 35 ve 37 no'lu belgeler.
24 M . Balard, " A propos de la bataille du Bosphore", TM, 4 (1970), s. 457.
25 T T 2 3 , s. 51.
c. Balklar
Balklarla ilgili birka kelime: Yeniehir blgesinde yedi kiinin kulland bir balklava vard. Bunlar devlete balklava iin 2.743 aspras, tezgh iin de 700 aspras veriyorlard. Bunlara ayrca, nitelii belirtilmemi
olan 238 aspraslk bir salma ekleniyordu.31
d. iftiler
Defterler gayrimslim iftileri zdegn, haraegzar, ortak, kesimci
ve ellici olarak ayryor.
zdegn zerinde durmayacaz, nk bunlar, blgeye yabanc,
topra ilemeleri iin azat edilerek Bitinya kylerinde iskn edilmi sava
tutsaklar ya da klelerdir. Bunlar, ift ya da yarm ift (nm ift) sahibi,
bennk veren, mcerred Mslman iftiler olarak snflandrlmt.32
Ayn ey, aar ve ift vergisi dnda salma da veren haracgiizrlar iin de
geerlidir.33
Ortak ise, toprak sahibinden ift kz, tarm aralar ve tohum alan
ve onunla mahsul paylaan Mslman ya da Hristiyan topraksz ifti29 Aydnck y n e t i m evresindeki g a y r i m s l i m btn srtmalar mslman olmulardr: Hdavendigr eyaleti ayrntl defteri, Babakanlk Arivleri, T a p u ve Tahrir defterleri yazmalar no 11 1, s. 436.
30 Barkan-Merili, s. 124, no 119.
des grondscentres
byzantins,
Paris, 1975, s.
144-148.
28 Seki'de (Sike ya da Sige) ve Trilye'de Bizans manastrlar vard: Janin, age, s. 183184, 185-187.
31 T T 2 3 , s. 61.
32 ardak'taki 81 vergi mkellefinden 30'u azatlyd T T 2 3 , s. 205.
33 Saruca Birgoz T T 23, s. 35. Gayrimslimler vergilerini I. M u r a d vakfiyesine verdikleri iin, sadece haslarn ve tmarlarn d k m n veren T T 23'te kaytl deildir.
et sociale
de l'empire
ottoman,
Collection
Turcica,
l'histoire
Elliciler kaybolmakta olan bir ifti kategorisini olutururlar.40 Yerlerini gtr vergi deyen iftiler almtr. Dolaysyla da Osmanllarn
uzun sre muhafaza etmemi olduu eski bir kurum sz konusudur.
-En eski kaynamz olan M C 0 1 1 7 / 1 (1454-55) ellicilerin Hristiyan olduunu ve Kavak (v. 16a), Bladyanos (v. 16b) ve Armud'da (v.
17b) olduu gibi Grek-Ortodoks takviminden alnm adlar olduunu
sylyor. Kufi'de, Dimitri adnn yannda Yahi ad da vardr. T T 23'te
(1487) Despina (s. 203) ve ardak (s. 2 0 3 - 2 0 4 ) gibi, ellicilerin oluturduu cemaatlerin kaytlarna rastlanmtr. Vergi mkellefleri Hristiyandr ama kark adlar tarlar.
-1454-55'te iftinin yararland kzler de kaydedilmitir. Tahrir
memuru, kaydn bir yerinde "bir iftlik [iki kzlk] yeri vardr, kendniin iki ifti yrr" 41 dediine gre, sz konusu olan arazi deildir. Buna
karlk 1487'dc, kesinlikle byle bir not yoktur. Miicerredlcr "mim" harfiyle belirtilir.
-Tahllardan alman ayni vergi ile bostanlardan, keten ve pamuktan alnan nakdiye kaydedilir. Buna, belirtilmemi bir hizmetin karl olan bir
para eklenir.42 Salma kaydedilmez. Salma yalnzca, kyllerin eitli kategorilerden olutuu durumlarda kaydedilir.
Veriler II. Mehmed'in rfi hukukundan alnm bir metinle karlatrldnda, askeri bir kurumun hizmetindeki iftilerin sz konusu olduu
sonucuna varlabilir. Gerekten de, Osmanl Devleti'nin kurulu yllarnda
msellem, kendisine tahsis edilen ama savaa gitmeyen, saylar krk-elli
arasnda deien reayadan toplam elli aspras alyordu. Daha sonra II.
Mehmed sistemde kkl reformlar yapt. Her biri srayla hizmet veren, en
fazla on be kiiden oluan merkezler oluturdu.43 Sonuta, elliciler kurumunun geerlii kalmad. Her eye karn, ellici szc, herkesin devle-
eco-
no III, L o u v a i n , 1984,
s. 93-104.
35 T T 23'teki Hristiyan kesimciler: Karasil (s. 59), T o p r a k y i (s. 59), Mentee (s.
59), Balklau (s.61), Kara Kilise (Saruca veled-i A b d u l l a h cizye der, s. 62), A l t u n
Boa (s. 63), Bedre (an cizye-i m a k t u ' a , s. 102) A a D i y e d i n l e r (s. 103), Bey S-
41 M C 0 117/1, v. 60b.
42
ky). " M e z k u r kfir er arun bez verrler imi, imdi bez akesi o n beer ake ve-
38 TT 23, s. 102.
" N a k d i y e a n r-i b o s t a n ve kirpas ve penbe ve hizmet": T T 2 3 , s. 203 (Despina ky). "Her e l l i c i d e n mal- kirpas o n be ake dey k a y d o l m u der defter-i k h n e " .
de Mehmed
4 7 M C 0 117/1, v. 30a-b.
1
5
s,
fi
Yer
Koordinat
Altun Boa
Belge
TT23
Varak
Kategori
63
has
Kaytl
Gayri-
Nfus
mslimi.
7
5
B-S/25
MC 0117
lb
vakfiye
Brgaz
B-S/25
T T 23
35
tmar
20
18
32 Serme
Serme
B-T/28
T T 23
40
has
26
26
3 3 Sd
Sd
E-/36
Armud
Armut
B-fi/26
MC 0117
17b
vakfiye
13
Ayas Ky
Ayaspaa
O-U/21 r
MC 0117
58b
vakfiye
BalkJa
T T 23
61
has
3 4 Su Srlk
242
24
Bedre
Bedir
O-/30
TT 23
76
tmar
T 23
102
has
Sid
(Besdii)
MC 0117
15b
vakfiye
16
16
Biladiyunus
B-/26
MC, 0 1 1 7
16b
vakfiye
17
16
3 7 Toprak Oyuu
Brsa
Bursa
B-T/26
T T 23
has
2296
78
ardak
ardak
K-R/35
T l 23
203-5
has
81
76
3 8 Yala
34b
vakfive
14
203
has
17
16
TT 23
Deydirler
0-/30
T T 23
200
56
tmar
13
tmar
33
T 1 23
103
has
*5
Ereli
K-O/31
MC 0117
38a
vakfiye
41
41
14 Han/a Be
Hamzabey
O-U/30
MC 0117
37a
vakfiye
11
MC 0117
26b
vakfive
18
17
16 znik
znik
K-R/32
MC 0117
37b
vakfiye
74
17 Kadimi
Kadimi
O-U/29
MM 16016
18
vakfive
20
has
*1
16
?
?
15 Hatun Ky
18 Kara Kilise
Karakilise
K-/31
T T 23
62
19 Karasil
Karasil
K-T/31
T T 23
59
has
*15
15
MC0117
16a
vakfiye
16
14
TT 23
45
has
17
17
MC0117
52a
vakfiye
15
T T 23
39
tmar
19
4
23
2 0 Kavak/Koi
21 Kazklu
Kazkl
li-/27
2 2 Kerdcli
2 3 Kestel
Kestel
B-U/27
2 4 Kirmasti
Kemalpaa
O-/21
MC 0117
49a
vakfiye
23
2 5 Koyun Hisar
Koyunhisar
K-/30
T T 23
61
has
*7
MC0117
34a
vakfiye
16
15
2 6 Kufi
T T 23
64
tmar
T T 23
119
has
*13
13
T T 23
103
has
12
K-T/31
Brsa
2 7 Kurunlu
Kurunlu
B-S/26
MC 0117
3a
vakfiye
72
72
2 8 Mckecc
Mekeci
K-R/37
MC 0117
30a
vakfiye
37
29
2 9 Mentee
Mentee
K-/30
T T 23
59
has
*18
18
T T 23
62
has
*4
MC 0117
20a
vakfiye
14
T T 23
59
has
*6
T T 23
115
tmar
T l 23
62
has
*6
26
17
Ylanda
K-/37
MC 0117
28b
4 0 Yenice Kv
Yenicekv
O-Y/22?
MC 0117
50b
vakfiye
11
MC 0117
43b
vakfiye
23
15
T T 23
41
tmar
MM 16016
11
vakfive
Yreir
4 3 Zidanck
Zindaek
negl
5
24
1 >
3 9 Yalanda
4 2 Zebcreki
13 Ereli
>
vakfiye
vakfiye
41
12 (Aa)
Diyedinler
MC 0117
T T 23
17
Toprak ocak K - / 3 0
Bigados
Bladyanos
K-R/35
vakfiye
MM 16016
Demirkap
Tesbene/
Fevziye
14
>
Sylemi
11 Dcspinc
MM 16016
>
35 Slemi
3 6 Temiir Kapu
10 cpni
191
Mudanya
31 Sanca Birgoz
191
3 0 Mudanva
1
3
J. A . B. Palmer, "The Origin of the Janissaries", Bulletin of the John Rylands Library, 3 5 / 2 (1952-53) s. 4 4 8 - 4 8 1 ; A . V a k a l o p o u l o s , npop^npaTa tr loopa tov
riaSopa^aTo,
Hellenica,
13 (1954) s. 274-293; P. VVittek, "Devshirme and Shar i ' a " , BSOAS, 17 (1955) s. 271-278; V. L. Menage, "Sidelights o n the devshirme f r o m
Idris and Sa'duddin", BSOAS, 18 (1956) s. 181-183; S. Vryonis Jr "Isidore Glabas
and the Turkish Devshirme", Speculum, 31 (1956) s. 433-443; V. L. Menage, "Devshirme", El2; Basilike D. Papoulia, "Ursprung und Wesen der 'Knablese' im osmanischen Reich", Sdosteuropaische
Arbeiten, 59 (Mnih 1963); A . M a t k o v s k i , "Prilog Pit a n j u Devirme", Prilozi Orientalnu
Filologiju,
14-15 (1964-1965) s. 273-309; S.
Vryonis Jr., "Seljuk Gulams and O t t o m a n Devshirmes", Der slam, 41 (1965) s. 224252; V. L. Menage, "Some Notes on the Devshirme", BSOAS, 2 9 (1966) s. 64-78; I.
Beldiceanu-Steinherr, "En marge", s. 21-47; C. Cahen, "Notes sur l'esclavage musulm a n et le devshirme o t t o m a n propos de travaux recents", JESHO, 13 (1970) s.
21 1-218; V. L. Menage, BSOAS, 40 (1977) s. 155-160; Irina E. Petrosian, "The Mebde-i Kanuni-i Yenieri Oca Tarihi on the System of Devirme", Between
Danube
and the Caucasus, ed. G. Kara, Budapete, 1987, s.217-227.
lerde2 zaten ortaya konmu olan sorunlar hakknda yeni dnceler uyandrabilir ve belki de kimi baka kaynaklarn yeniden deerlendirilmesine
nclk edebilir.
Szn ettiim belge, Selanik'teki Makedonya Tarih Arivi'nde bulunan 1707 tarihli Selanik kad sicilinin 2 6 - 2 8 . sayfalarna 16 numaravla
kaydedilmi olan bir ferman. Ferman, blgedeki ayrlardan sorumlu ve
Osmanl ordusu iin at ve deve yetitirmekle ykml olan korucyan
ocann 3 zel bir tahrire kaydedilmesine ilikin emri ieriyor. Fermana
iliik Defterhane suretine gre, Selanik blgesindeki alt (Arabiu, Tekyeli, Pnarca, Yeni Ky, Kavalar, Ankara) ve Drama'daki (Kirl, Arabl,
Boyalk) 4 kyn sakinleri, defter-i atikteki (eski defter) kadim'l-eyvmda (ok eski gnler) beri bu hizmeti yerine getirmekle ykmlyd. Buna karlk, bu kylerin halklar, ispene, avarz- divaniye, uzul, celeb-i
tahrir, penik olan ve dier akeli ve akesiz teklif-i rfiye ve saka5 gibi
vergilerden muaf tutulmulard. Tm de Hristiyan olan kylerdeki ko2
II. Murad tarafndan devirme uygulamasnn yeniden balatlmas hakknda; bkz. Menage, "Devshirme", El2 bunlarn gerek birer Osmanl eyaleti haline gelmelerinden nceki aknlardaki durum hakknda, bkz. Cahen, "Notes sur l'esclavage", s. 215.
Korucu, J. J. Redhouse'a gre (A Turkish and English Lexicon, istanbul, 1890, s.
1486), "ayrlk ya da ormanlk arazinin bir parasnn ya da ktasnn koruyucusu
olan muhafz"dr. 17. yzyln balangcnda korucu, "ileri yalar, hizmet srelerini
tamamlamalar ya da malullk nedeniyle etkin hizmetten karlan yenierilere verilen isim oldu. Bunlar aknlara katlmayp, yalnzca aknlar srasnda yenieri odalarn korumak grevini yerine getiriyorlard" (Petrosian, age, s. 217). Yenieri birlikleriyle hibir balants o l m a y a n fermandaki terim, reayaya gnderme yapmaktadr.
V, Dimitriadis, "topoXo-/xe cornyopei; twv xcopcov tt| OeaoaX,ovx yaxo. tijv Toup^o*praa" [Trk idaresi altndaki Selanik kylerinin vergi kategorileri], Makedonika,
20
(1980) s. 420-422. 1771'de Selanik yresindeki korucyan kylerinin adlar Y u n a l a r ,
H a n l u - A r a b l u , Bnarca, Bostanlu-Arablu, Tekyel, Yeni Ky ve Davud-Bal olarak
veriliyordu.
A y n belgede hem ispene hem de penik olan adnn gemesi, bu iki devirme
u y g u l a m a s n n birbirlerinden ayr o l d u u n u n bir baka iaretidir. A y r c a W i t t e k ,
"Devshirme and Shari'a", s. 272-273 ile karlatrnz. Bu ayn z a m a n d a korucy a n ' a birtakm ayrcalklarn verildii, sradan reayadan ise ispenenin talep edildi i n i n bir gstergesidir. Osmanl Devleti'nin kurucusu olan O s m a n ' n dneminden
beri bir kurum olarak mevcut o l a n tmar sistemi zaten yrrlkteydi. Bkz. N. Beldiceanu, Le timar
dans l'Etat
ottoman
(debut XVe-debut
X W e siecle),
Wiesbaden,
1980, s. 26.
6
ed. I. Vasdra-
vilis, Selanik, 1952, s. 73-75'te yaymland. Bu eviride yaplan birok hata yznden, korucyanla ilgili metnin yeni bir evirisini yapmann yararl olacan dndm, bkz. Dimitriadis, 4. d i p n o t t a agm, s. 420-422.
7
Gaziler r, avarz- divaniyye, rsum- rfiyye ve dierleri gibi birok vergiden mu-
agm, s. 421.
herr, Recherces, s. 228-236; V. Dimitriadis, "The T o m b of Ghazi Evrenos Bey at Yenitsa and its Inscription, BSOAS, 3 2 / 2 ( 1 9 7 6 ) s. 328-332; a. y H Kevrpm
MaXovaXara
Xm
AvnXr)
Selanik, 1973, s. 22-24, 216-219. Gazi Evrenos vakf iin, bkz. V. Dimitriadis, "Problems of Land-owning and Population in the A r e a of Gazi Evrenos Bey's VVakf", Balkan Studies, 22/1 (1981), s. 43-57. Byk ubeyi aileleri hakknda bir kaynaka iin,
bkz. Beldiceanu-Steinherr, "En marge", s. 29, n. 1.
Vakf arazisinde yaayan kiilerin devirmeden muaf t u t u l m a l a r sorunu, Papoulia,
Ursprung
898/1493'e kadar "penik olan"yd. 10 16. yzyln ortasna ait belgelerdeki (1565, 1568, 1571, 1578'den gelen ve Uzuarl ile Alexander
Matkovski tarafndan yaymlanan belgelerde) terim, "acemi olanlar"
idi. 1 1 17. yzylda kuruma verilen isim genellikle "olan c e m ' i "
( 1 6 0 7 / 8 ) ya da "yenierilk ilin olan alnmak" (1622, 1638/9) ve
"devirme" (1638, 1646/7) idi. Gelecekteki yenieriler iin "penik olan" terimi sadece kurumun ilk ortaya kt yllarda kullanlm, belki de
16. yzyln ilk yllarnda gerek penik toplamann braklmas yznden,
sonralar yerini farkl terimlere brakmt.12
Bu nedenle yazlan fermann, muhtemelen, defter-i atike, yani sz
edilen kylerin korucyanmn vergiden muaf tutulduu orijinal emre nclk eden daha eski, benzer defterlerin bir nshasna dayandn kabul
etmemiz gerekiyor. Bu ne zaman olmutu?
Sanyorum, muafiyetin muhtemel balang tarihini belirlemek iin,
blgedeki kylerin Trk egemenliine girme koullarn incelememiz gerekiyor. Daha nce grm olduumuz gibi, korcya kyleri yaklak
otuz be baka kyle birlikte, Gazi Evrenos Bey ile varislerine ait byk
vakfa balyd.13 Bu vakf, Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'daki en
eski ve en geni vakflarndan biriydi. Vakfn mlklerinin kaydedildii, Selanik'teki Makedonya Tarih Arivi'nde korunan yaymlanmam defterlere
gre, vakfn Bat Trakya'daki Gmlcine (bugn Komotini), Dou Makedonya'daki Zihna ve Seres ile Tesalya'daki Yeni ehir (bugn Larissa)
ve Volos blgelerinde mlkleri bulunuyordu. Bununla birlikte, vakf arazisinin esas ksmn, son yllarda kurutulmu olan Selanik'in batsndaki,
Yenice-i Vardar glne kadar uzanan byk ova oluturuyordu.
Evrenos Bey ve ailesinin Trakya, Makedonya ve Yunanistan'n dier
kesimlerinin igalinde oynad rol iyi bilinmektedir. Gazi Evrenos, Orhan'n V. oannes Paleologos'a kar oannes Kantakuzenos'u desteklemek zere olu Sleyman' gnderdiinden beri Rumeli'de bulunuyor10
I. H
U z u n a r l , Osmanl
Devleti
Tekiltndan
Kapukulu
Ocaklar,
I, A n k a r a ,
1943, s. 86-88.
11 M a t k o v s k i , "Prilog Pitanju Devirme", s. 288-291.
12 Sava tutsaklarnn bete b i r i n i n p a d i a h iin alnmas ya da n a k d i bir vergi o l a n
penik, imdiye dein geni bir b i i m d e incelenmitir. Bkz. 1. d i p n o t t a k i k a y n a k a ,
zellikle Menage, "Some Notes o n t h e Devshirme", s. 72-75, ve Beldiceanu-Steinherr, "En marge", eitli yerlerde. I. M u r a d ' n 1377'de Edirne'yi bakenti yapmasnd a n sonra balatlan penik, I. Selim z a m a n n d a kaldrlarak, her sava t u t s a bana 20 akelik bir vergiyle i k a m e e d i l m i t i ; bkz. Beldiceanu-Steinherr, "En marge", s.
37, 40.
13 eitli d n e m l e r d e v a k f a b a l k y l e r ve i f t l i k l e r i n says i i n , bkz. D i m i t r i a d i s ,
"Problems of Land-ovvning", eitli yerlerde.
r j f Mazeova,
1354-1833
Empire,
[ M a k e d o n y a T a r i h i ] , Selanik,
1300-1481,
i s t a n b u l , 1990, s. 3 1 .
The Reign
of Manuel
1 306-1 3 0 9 ' d a K a t a l a n k u v v e t l e r i y l e i b i r l i i y a p a n
s. 17-28.
Rumeli
II, s. 127-128).
25
Bu, k o r u c y a n k y l e r i n i n b a h s e d i l e n n c e k i v e r g i l e r d e n b i r i n d e n m u a f o l m a s n g e t i r i r .
26
V r y o n i s , Isidore
20
27
I. B a y e z i d ' i n v a s a l l k e l e r z e r i n d e d o r u d a n d e n e t i m k u r m a ve O s m a n l D e v l e t i ' n i n
21
D i m i t r i a d i s , Orta
ve Bat Makedonya,
s. 2 3 .
D i m i t r i a d i s , Torroypa<i>a n / f decacdovzyata
n / v errozn n / f TovpxoXpanat
1430-1912
23
24
D e n n i s , The Reign
of Manuel
2, s. 7 2 0 .
h o d s o f C o n q u e s t " , Stulsl,
28
de Docheiariou,
ed. N .
h i sz e t m e d i i n i , f a k a t d a h a o k H a y r e d d i n ' i n o r d u s u n u n y a k l a m a s n n k e n t i n
s. 4 3 8 .
Glabas,
29
2 (1954), s. 104-105.
D i m i t r i a d i s , 4. d i p n o t t a agm, s. 3 9 6 .
Epistolario
di Coluccio
di Salutati,
nem terram sui dommde oturan ubeylerinden bakas olamayaca sonucunu karmamz gerekiyor. Gazi Evrenos'un vakf gibi gazi-beylerin
zel egemenlik alannn bir parasn oluturmayan yrelerden kendi hizmeti iin ocuk toplamakla, Osmanl padiahnn sadece kendi ubeylerini
taklit etmi olduu anlalyor.
Sanyorum, bu, ayn zamanda, devirmenin eriatla olan elikisini de
aklyor: Byk olaslkla Osmanl Devleti devirmeyi balatmam, ama
Palmer ve Wittek'in de kabul ettii zere, tpk fethedilen lkelerin halklarndan alnmaya devam edilen teki eski vergilerde olduu gibi, "gelenek ve zorunluluklarn merulatrd" zaten yrrlkte olan bir vergiyi
toplamay srdrmt.35
yle grnyor ki, ubeylerinin kuvvetleri tarafndan uygulanan36
penikten (sultana boyun een "dariilharb"den esirlerin bete birinin
alnmas) treyen devirme,37 ayn kiiler tarafndan kendileri iin "dariilahd"den ocuklarn toplanmas uygulamasna dntrlp,38 darlahd
lkelerinin Osmanl imparatorluu'nun "dariilislam"yla birlemesinden
sonra Osmanl Devleti tarafndan resmi olarak srdrld.
Yine de, szlerimi Claude Cahen'in devirme hakkndaki makalesinin son
szleriyle bitirmeme izin verin: "Allahu a'lam" (Allah en dorusunu bilir).
bus aliorum
curiam
36
penik o l a n t o p l a m a k l a g r e v l e n d i r d i i u n u t u l m a m a l d r . (Beldiceanu-Steinherr,
En marge, s. 39).
31 Bulgar prensleri 1371'den, M a k e d o n y a ve Srbistan'daki Srp prensleri 1372'den, Bizans mparatoru 1373'ten ve yerel A r n a v u t l u k beyleri de 1375'ten beri I. M u r a d ' n
vasallar o l m u l a r d (nalck, " O t t o m a n M e t h o d s of C o n q u e s t " , s. 104).
lk O s m a n l beyleri d n e m i n d e u b e y l e r i n i n askeri meselelerde greli bamszl
ve nemleri hakknda, bkz. inalck, " O t t o m a n M e t h o d s o f C o n q u e s t " , s. 121; ayrca
Beldiceanu-Steinherr, "En m a r g e " , s. 30-32.
33
34
qui castella
et oppida
adhuc multi
plurima
inhabitart
et exempti
ipsius
regis serviciis
intendunt
et ad eius
liberi
35 Palmer, "The O r i g i n of the Janissaries", s. 466. V/ittek, "Devshirme and Shari'a", s. 275.
32
dominorum
pertinent."
statutis
et aliis
et
na-
oneri-
U b e y l e r i n i n , zellikle de Gazi Evrenos a i l e s i n i n ordularnda azat e d i l m i ya da edilmemi ok sayda k l e n i n varl gayet iyi bilinmektedir: inalck, " O t t o m a n M e t h o d s
of Conguest", s. 121. Beldiceanu-Steinherr, "En m a r g e " , s. 29-30.
X
A
S'
>
.V
V .
<>
>
<5/
^
->?
s
s
'H
>
V,
O
V
" i
-
-V
j
" .
*
\
: V V
, / V
s -
" i
'
v ; -
-o
v -
mm
mmsi,
i
> o
>
>
oO
^ -i
vs
A h m e d zel, slam
Hukukunda
lke
Kavram:
Darlislam-Darlharb,
stanbul,
Aka grlyor ki, darlbagy kavram Mslman devletler arasndaki mcadelenin meru zeminini hazrlamakta son derece nemliydi. Bu
slami kavram, Trkmen beylikleri arasndaki mcadeleleri kfir devletlere
kar gazann gerekletirilmesi amacna bir engel olarak kabul edilmesinde kendini gsterdi. Balang olarak, bu iddia Osmanllar tarafndan da
son derece yaln bir biimde ortaya kondu ve erevesi eski Ouz ve Trk
egemenlik geleneklerice izildi. Komu beyliklere ynelik Osmanl fetih
siyasetini bu ereve iinde inceleyebiliriz.
En eski Osmanl vakayinamelerinin olduka ge dneme ait olmalarna ve hatalar barndrmalarna karn, karlatrmal almalar yoluyla bu
kaynaklardan baz sonulara varmak mmkndr. Bu vakayinameler Osmanl ideolojisini ve hi kukusuz, Osmanl bak asn temsil etmektedir. Gel gelelim, bu kaynaklarn kendi dnemlerinden etkilenmi oldtkla2
Hukuk
lmine
Yardmlar,
stan-
r gerei hibir zaman unutulmamaldr. Bat Anadolu'nun teki Trkmen beylikleri gibi, Osmanl Beylii de gaza ideolojisiyle son derece btnlemi durumdayd. Osmanllarn Bizans snrnda etkinlik gsterdikleri kurulu yllarnda ky beylikleri denizden ganimet kazanrken, teki
beylikler Anadolu'nun i kesimlerinde kalmlard. Mentee, Aydn, Saruhan ve Karesi beyliklerinin gaza alan Ege adalar ve Rumeli kylaryd.
Fakat bu snrl ve son derece g bir etkinlikti. te yandan, Osmanllar
gaza iin son derece elverili bir corafi konuma sahiplerdi ve nleri teki
Trkmen beylikleri arasnda abucak yaylmt.3 nleri ve propaganda
yapmaktaki becerileri sayesinde Osmanllar, dier beyliklerin insan gc
kaynaklarndan yararlanma siyasetini izlediler ve bylelikle kendi gaza etkinliklerini daha da glendirdiler.
Osmanl ideolojisini destekleyen szleri barndran ilk Osmanl kayna olarak kabul edilen Ahmedi'in almasnda, Osmanllarn gazadaki
nlerinin ve adaleti yaymak konusundaki katklarnn alt izilmiti.4 BchcetU't-teva-rUfte, iikruilah, gazadaki n sayesinde, komu blgelerden
birok savann Osman Gazi'nin kuvvetlerine katlm olduunu aka
ortaya koyar.5 Rumeli'ye geip burada yeni topraklar ele geirmeleri, Osmanllarn otoritesini bir kat daha artrd ve blgede gitgide daha da glenmelerini salad. Osmanllar, Germiyanlarn basklarna kar bir himaye siyaseti izledi ve etkili propaganda araclyla kendi adaletlerine olan
inanc yerletirmeyi baard. Bundan sonra fetih yollar zerinde olan Karesi topraklarn birer birer ilhak etti. Osmanl kaynaklarna gre, bu fetihte, Karesi beyinin oullar arasndaki mcadeleye mdahale etmek, himayelerini Karesi'ye dek geniletmek ve mlk ya da tmar olarak belirli
topraklar kendilerine brakmak yoluyla Karesi ileri gelenlerini Osmanl
askeri sistemine kabul etmek gibi unsurlar nemli bir rol oynamt.6 I.
Murad'n tahta kmasndan sonra, Osmanllar beylikler zerinde denetim kurma abalarn, bunlar tabi birer devlet haline getirmek yoluyla daha da hzlandrdlar. Germiyan'n topraklarndan bir blmn evlilik
balar araclyla ve Hamid'in topraklarn da satn alarak ele geirdiler.7
ikinci olgu, Osmanl hazinesinin ne denli zengin olduunu aka gster3
F. Kprl, Osmanl
Devleti'nin
Kuruluu,
krullah, Behet't-tevrih,
V a r l k , Germiyan,
iin, bkz, Kitb-
Tarihleri'nn
Cihan-nm
iinde, s. 53.
(Taeschner), c. I, s. 46-47.
haz. M . H a l i l , istanbul,
1928, s. 88.
4
Kitb-
Cihan-nm
Cihan-nm
(Taeschner), c. I, s. 56.
(Taeschner), c. I, s. 52.
10 Bkz. A z i z B. Erdeir Esterabadi, Bezm Rezm, ev. M . ztrk, A n k a r a , 1990, s. 353355; ikari, Karamanoullar
11 Kitb-
Cihan-nm
Tarihi,
(Taeschner), c. I, s. 59-60.
Hall
Akd
ve Usl
Hare
u Nakd,
aralarnda baka beylikler bulunmas nedeniyle bu iki beyliin komu olmamasndan kaynaklanyordu. Sonu olarak, Saruhanllar daha zgrce
hareket ediyorlar ve Osmanl saldrsna kar kendilerini daha gvende
hissediyorlard. Ne var ki, Osmanl Beylii'nin Karesi Beylii'ni tedricen
ilhak, ekonomisi, Hristivanlara kar srdrlen deniz seferlerine baml
olan Saruhan Beylii'ni Osmanllarla dorudan ilikiye zorlad. Saruhan
Beylii'nin Osmanllarla dostluk kurmak, hatta I. Murad'n hkmdarl
dneminde Osmanl stnln ve egemenlii kabul etmek zorunda
kalmasnn iki nedeni vard: lki, iki beylik arasndaki ortak snr, ikincisi
de zmir'in Latinlerce igalinin deniz ulamnda de ve ekonomik
kaynaklarn azalmasna yol amas. Grnte iki beylik arasnda bir dostluk vard, fakat gerekte, tpk dier Trkmen beylikleri gibi Saruhan
Beylii de Osmanllarn gnlsz vasallarna dnmt. teki beylikler
gibi Saruhanoullar da Osmanl taleplerine kar kamamt. Osmanl
nfuzu zellikle Kosova muharebesi ( 1 3 8 9 ) dneminde hissediliyordu.18
Saruhan Beylii kuvvetleri, Osmanllarla yan yana savaa katld. Bu, Saruhan Beylii'nin Osmanl egemenliine geiinin ilk ve en nemli evresini
oluturdu. Bu evrede dorudan bir hkimiyet olmamakla birlikte, stnln tannmas sz konusuydu.
te yandan, Osmanl nfuzunun aka ortaya kt dnemde, Saruhan Beylii'nin i ilikileri karkt. shak'n oullar olan Orhan ve Hzrah arasndaki mcadele beylii sarst ve sonunda kardeini bertaraf eden
Hzrah Manisa'ya egemen oldu. Saruhanoullar, I. Bayezid'i Anadolu
seferine kmaya zorlayan olaylarn balangcnda nemli bir rol oynadlar.
Orhan ya da Hzrah'n bu olaylara karp karmadklar ak olmamakla
birlikte, kardeine kar mcadeleyi kaybeden Orhan'n Osmanllara kar
ittifaka katld sylenebilir. nk Hzrah, hibir ekilde kar koymak szn, I. Bayezid'i Manisa yaknlarnda karlad ve ona balln bildirdi.
Bavezid, onun topraklarnn bir blmn muhafaza etmesine izin verdi.19 Daha sonra Orhan da Osmanllara boyun emek zorunda kald, ama
oun nceki dmanca tutumunu unutmayan Osmanl ynetimi, ona
hogr gstermedi ve baka birka beyle birlikte Bursa ya da znik'e srgne gnderdi. Dahas, Timur'a katlann Orhan olduunu da kabul edebiliriz.20 Bu olaylar Osmanl hkmranlnn ikinci evresini oluturdu, ve
bu evrede Osmanllar Saruhan Beylii'nin tm topraklarn igal etmek ye -
S l e y m a n i y e - E s a d Efendi K t p . nr.
2 3 8 9 , s. 55b-56b.
15 B A , Tahrir Defteri,
fi'l-umuri'l-Aliyye,
Tarihi,
Manisa
18 Kitb-
Cihan-nm
(Toeschner), c. I, s. 79.
19 Kitb-
Cihan-nm
(Taeschner), c. I, s. 85.
70 Enveri, Dstrnme,
241; M . H a l i l , Medhal,
rine, baz topraklar ilhak edip kalann Saruhan beylerine brakma siyasetini izlediler. Bundan sonraki hedef, uzun vadede, bamsz bir lke olarak
Hzrah'a braklan topran, tedricen dorudan Osmanl denetimine
alnmas olacakt. Ancak, Timur'un istilas bu dnemde ortaya kt ve Saruhan beyleri bir sreliine Manisa zerinde egemenliklerini yeniden kurmay baardlar. elebi Mehmed dneminde Manisa'nn Osmanl hkimiyetine alnmasna karn, bu mcadele II. Murad'n hkmranlna dein
srd. II. Murad dneminde, Saruhan'n baz ileri gelenleri Rumeli'ye srldler ve bylelikle hkimiyet sreci tamamlanm oldu. 21
Sonu olarak, en eski Osmanl kaynaklarna gre, Osmanl Beylii, Saruhan Beylii de dahil olmak zere Anadolu beyliklerine kar yrtt
siyaset iin meru gerekeler hazrlamak konusunda son derece duyarlyd. Gel gelelim, bu kaynaklarn ounun 15. yzylda, o dnemin siyasal
koullar balamnda yazld unutulmamaldr. Olaylarn bu ekilde sonradan deerlendirilmesi, daha basit bir yorumlamayla sonuland. Daha
sonraki tarihiler, bu dnceleri kendi dnemlerine ait daha iyi ilenmi
slami kavramlarla aktardlar. Dahas, Osmanllarn Rumeli'de uyguladklar fetih yntemlerinin az ok aynsn Trkmen beyliklerine de uyguladklar sylenebilir.
O
smanl Devleti'nin kkeniyle ilgili Trk kaynaklarnn hem geree
yakn hem de gerekd, dsel bilgilerden oluan bir btn meydana getirdii bilinmektedir. Bir ara da Sadeddin ve dierleri gibi saray tarihileri
tarafndan dorulanan bu bilgiler geleneksel bir hikye halinde birbirine
karm ve bir anlamda resmi tarih kimlii kazanmtr.
Bu hikyede hanedann kkeni "Ouzlardan" balayarak ele alnr.
Sonu olarak, Osmanl Devleti'nin, 11. yzyln sonlarnda, Seluklular
dneminde, nceleri Hazar Denizi yrelerindeki bozkrlarda yaayan ve
Ouz soyundan gelen byk Trk boylarnn Anadolu'ya gnn uzak
bir sonucu olduu tarihi bir gerektir. Bununla birlikte, Osman dneminde, ya da iki yzyl sonra, "Ouz" deyimi artk gemite kalan etnik
bir tanmlamadan ibarettir. O halde, Ouzlara bavurmak, kkleri gemie uzanan ulusal bir dnceyi onaylamak anlamna gelir, ama bu dnce tarihten ok sylenceye dayanrd, baka bir deyile, bir efsaneydi.
"Ouz efsanesi" tarihsel bir nem tar, nk Osmanllara gre soyluluklarnn ve siyasal stnlklerinin temeli bu kaynaa dayanr. te yandan, bu efsane yzyllar boyunca saltanat sren hanedanda bir Trk bilincinin srekliliinin belirtisidir.
Osmanl Devleti'nin kkenini aratranlar tarafndan (bunlar arasnda
en bata M. Fuat Kprl ve P. Wittek gelir) enine boyuna tartlm
olan konu, son yllarda deiik kken ve formasyonlardan gelen aratrmaclarn youn ilgisini ekmitir. Bu kiiler arasndan B. Flemming gibileri, 15. yzyldaki tm Trkmen devletlerine zg nitelii gzlemleyerek "Ouz temasnn" siyasal sonularn incelemek iin bir sre duraklar-
7-8
i m d e zetlenmitir.
3
C. H e y w o o d , " W i t t e k a n d t h e A u s t r i a n T r a d i t i o n " , JRAS, 1988/1, s. 7-25; a. y "Boundless Dreams of the Levant, Paul W i t t e k , the George, Kreis a n d t h e VVriting of Ott o m a n H i s t o r y " , JRAS, 1889/1, s. 32-50.
4
5
R. P. Lindler, Nomads
and Ottomans
in Medieval
Anatolia,
B l o o m i n g t o n , 1983.
C. Imber, "Paul W i t t e k ' s , De la Defaite d ' A n k a r a la prise de C o n s t a n t i n o p l e " , Osm A r , 5 (1986) s. 65-81; a. y " T h e O t t o m a n Dynastic M y t h " , Turcica,
19 (1987) s.
7-27.
6
Bak. yukarda, 2. d i p n o t .
A h m e d i , Dstn
1300-1600,
al XV.
Tarihleri'nin
Empire.
secolo;
iinde, s. 7-8.
The
Classical
dall'epoca
preotto-
ottomano,
Torino,
1981, s. 2 4 8 ve devam.
10 M. T. Houtsma, Recueil des textes relatifs
Seldjoucides
76 (1986), s. 151-161.
ve Tevrih-i
a'Asie Mineure
l'histoire
des Seldioucides
III. Histoire
des
de l'Empire
ottoman'da
Osmanllarn Ouz kkeniyle ilgili farkl bir tanmlama da yaklak ayn dnemde tarihi krllah (. 1489) tarafndan yaplmtr. iikrullah,
Tebriz'de saltanat sren Karakoyunlu Trkmenlerinin hkmdar Cihan
ah'n yanna II. Murad tarafndan 1449 ylnda eli olarak gnderilen tarih yazar Ahmedi'nin soyundan gelen stn nitelikli bir kiidir. Cihan
ah, Osmanl sultanyla akraba olduunu ileri srm ve ortaya kard
bir "tarih syleyen "e (tarih-hn) Mool yazsyla bir kitap hazrlattrmtr. 12 Bu kitaba gre, Cihan ah, Ouz'un altnc olu Deniz Alp'in soyundan, II. Murad ise Ouz'un drdnc olu Gk Alp'in soyundan geliyordu. Bu gelenee uyan iikrullah, Gk Han araclyla Osman'
Ouz'la birletiren bir soyaac oluturmutur.13 Yazcolu'nu kansna
gre, sz edilen soyaac Osmanllarn Kaylardan geldiini yalanlyor,
nk Kay'nn babas Gk Han deil Gn Han'dr.
Oysa, Azerbaycan asll bir Trk olan Bayati'nin 1481 dolaylarnda
yazd Osmanllarn Ouzname'sinde Kay ve Gn Han'a kadar kan bir
soyaac grlr. Bayati, Osman'n hayali atalarnn adlarn vermekle kalmaz, bunlarn her biri iin hayali bir yaam yks bulur ve bu kiileri slam tarihinin belirli evrelerine yerletirir.14
Neri, soyun ba olarak Gk Han ve Gn Han' kabul eden her iki
soyaacma da kar kar ve ikisini de onaylamaz.15
P. VVittek, Osmanllar Gk Han'la birletiren soyaacn daha eski
C. Menage, Londra, 1982). Bu Ouz t r e l e r i n d e n Y a z c o l u d a sz e t m e k t e d i r , age
s. 10; bkz. E. Rossi, II "Kitab-
Dede
Turchi
con "facsimile"
Ouz tradotti
e annotati
Qorqut".
Racconti
epico-cavallereschi
Turco
dei
102, V a t i k a n ,
1952, s. 19.
A n t i k T r k sanat yaptlar incelenirken a r m a a n anak temasna sk sk rastlanr, bu
edebi konu efsanevi cm- C e m ile b a l a n t l ve y a y g n o l a r a k kullanlr. Bak. A .
B o m b a c i , La letteratura
12 Elbette burada sz k o n u s u o l a n U y g u r yazsyd, zaten t m aratrmaclar da bu konuda fikir birliine varmtr, Bkz. r n e i n J. E. W o o d s , The Aqquyunlu.
federatior,
Century
Turkodranian
Politics,
Clan,
Con-
Minneapolis-
C h i c a g o , 1976, s. 190.
den d n l d . A n a d o l u ' d a k i en b e l i r g i n kant II. M e h m e d ' i n yarlg'lardr,
bkz. R. R. A r a t , " U n Y a r l k de M e h m e d II, le C o n q u e r a n t " , Annali
b u n u n iin
I. V. O., N. S. I
(1940), s. 25-68.
Atsz, Osmanl
Tarihleri'nin
s. 212.
de, s. 380-400.
Cihan-nm
leten,
(Trkmenler).
(Taeschner), c. I, s. 2-8.
Tarihleri'nin
iin-
Tarihleri-Boy
Yll
Bel-
Tekilat-Destan-
der Oguzen
13 krullah, Behet't-tevrih,
15 Kitb-
17 Divn'l-lgati't-Trk,
lk Mutasavvflar,
16 age, c. I, s. 9 ve devam.
me ve Tahlili,
Reideddin
Ouznmesi,
VVien,
Terc-
Dede Korkut
Kitab,
birbirinden ayrma eiliminde olduklar aka grlyor. Anonim vakayinamelere ve Oru'a gre, Ouz'un soyundan gelen Sleyman ah, bir
gebe topluluunun ba, ran'da Mahan ahyd. Moollarn istilas sonucu buradan kamt. Anadolu'ya gelii Seluklularnkinden bamsz
olarak gereklemitir. Ru olay, Sultan Alaeddin dneminde meydana
gelmi, Moollarn Radat' igalinden sonra ran'dan ayrlan sultan bundan byle "Rum lkesinin" hkmdar olmutur.26
Akpaazade'ye gre, Sleyman ah, elli bin Trkmen ve Tatar gebe ile Acemlerin (Riiyk Seluklular?) banda kfirlere kar gnderildi.
Acemler, Trk gebelerin yardmyla Araplar yenince, onlardan kurtulmak istediler. Seluklular Anadolu'ya ondan ok sonra, Alaeddin dneminde geleceklerdi.27 Tarih yazarlarnn az birlii ederek anlattklarna
gre, Sleyman ah, bir sre kfirlere kar savap zafer kazandktan sonra Halep'ten Trkistan'a doru giderken, bir kaza sonucu Ceber Kalesi
nnde Frat nehrinde bouldu. 28 Akpaazade'ye gre, Sleyman'n
adamlarndan bir blm, Dgerler, Ceber'de kald; brleri de dalarak Suriye Trkmenleri ile Anadolu Trkmen ve Tatarlarn oluturdular;
yalnzca kk bir blm de Sleyman ah't olu, Sungur Tekin,
Gndodu ve Erturul ile birlikte kald.29
Neri ayn soydan gelen iki kolu bartrmak ve tarih konusunda anlamalarn salamak iin alt. Gazneli Mahmud (. 1030) dneminde
Gk Han'n soyundan gelen bir Ouz topluluunun Ermenistan'daki Ahlat'a yerlemesinden sz eder. Ayrca Sleyman ah'n, Mool ordusunun
basks nedeniyle ran'dan kalkp I. Alaeddin Keykubad'm saltanat srd Anadolu'ya gtn de anlatr. Ru arada, Moollarn o yreye yer lemesi zerine Seluklularn Anadolu'ya gelirleriyle ilgili olan nceki kaynaklardan -tarihe aykrlk pahasna- sz etmez. Rylece, Osmanllarn nl atas Sleyman ah'n yaad olaylar Akpaazade gibi, yineler.30
Hammer ve kendisinden sonra bu konuda yazm olanlarn, genellik26 Giese, Chroniken,
d i n K e y k u b a d ' d a n y a k l a k b i r b u u k y z y l n c e g e l m i l e r d i r . Bu h k m d a r
l-i Osman,
Sultanlar
Tarihi,
c. I, i s t a n b u l ,
I. Defter, haz. . T u r a n ,
c. II, s. 9-11. Oru (Babinger), s. 5-6. O r u ' a gre olay 626/1 128-
Kitb-
Cihan-nm,
(Taeschner), s. 20-21.
lc, sessizce onayladklar Sleyman ah'n tarihsel gereine ilk kez Gibbons kar kar. Elli bin kiiyi yneten bir Maha (Gibbons'a gre buras
Dinever ile Nihavend arasnda bir ovayd) ahnn tarihi kaynaklarndan
hibir iz kalmam olmas gerekdvd.31 Jorga tarafndan da daha nce
deinilen inandrc bir varsaym 1'. Wittek tarafndan ileri srlmtr.
Sleyman ah, Kutalmolu Sleyman'dan bakas deildir. Kutalm 11.
yzylda tarih sahnesine kan Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusudur. 32 Gerekten de, Osman'n varsaylan atas gibi, Suriye'de bulunmu
ve Halep yaknlarnda bir sava kazanmtr, bunun hemen ardndan da
lmtr, ama boularak deil. Habur'da boularak len, olu Klars
lan'dr. Arap yazsnda Habur'la Ceber'i yazl birbirine ok benzer.
VVittek'in varsaymna dolayl bir destek de kpaazade'in szlerinden
geliyor. Buna gre Sleyman ah Osmanllarn atas olmamakla birlikte,
Kk Asya'daki tm Trklerin badr. VVittek, ayrca Horasan'da, Men'
dolaylarnda olan Mahan'la ilgili aklamay da yapyor. Abbasilerin Eevilere kar kazandklar zafere etkin bir ekilde yardmc olan kumandan
Ebu Mslim'in hareket noktas buras olmutur. Ebu Mslim sonralar
Anadolu'da olduka yaygnlaan nl bir menkbenin kahraman olmutur. 33 Tarih yazarlar Sleyman ah'n Ebu Mslim ile ayn soydan geldiini kesin olarak sylerlerdi. Bunu da, okuyucular ya da dinleyicileri tara
fndan ok tannan bir efsane emberiyle saryorlard. Sonu olarak da,
Sleyman'n varln Seluklulardan esirgerken, Anadolu'nun fethinin
baarsn Osmanllara mal ediyorlard. Bylece, Seluklularn buradaki
hkmdarl tarihsel bir hata sonucu I. Alaeddin Keykubad ile balatlyordu. Halkn bilgisizlii nedeniyle tarih yazarlarnn bu tr yanllar ho
grlyordu. yle ki, Neri gibi ciddi bir tarihi de bu hatay onaylamt. 34
nedeniyle,35
kadar, daha ncekilerle ilgili yaygn bir aratrma gelenei yoktu. yle ki,
zellikle yabanc yazarlar ok eitli, dayanaksz yorum ve anlatlar iin
meydan bo buldular.36
Osman'n babas ve tarihsel adan kesinlikle gerek bir kiilik olan Erturul'un evresinde onun varln yceltmek amacyla bir efsane oluturulmutu. Ahnedi, Eturul'un gazilik yaamn, arkadalar olan br
Ouz "gazileriyle" birlikte, Sultan Alaeddin tarafndan Sultanykti (Eskiehir civar) yresindeki kfirlere kar giriilen savala balatr. te Osmanl Devleti'nin kkenini anlatan (Hammer, Zinkcisen ve Jorga'nn bilmedii) ksa ve yaln metin:
Anda Erturl o itdi krzr
I.cirem old cihanda nmdr
Urd b-had il alc.li gene ml
tdi leker dr- kiifri pavim.il
Ol yrede durd birka vakt ah
T kim ola kfrn ii tebh
Sulh idi Ttr anmla ol zam
idieek kfire oldun revn
Bulba fursat gir il udlar
36 rnein, M a r i p l i n l A r a p tarihi ibn H a l d u n (. 1406) (Kitb'l-lber,
V, Bulak,
dveli'l-m-
from Ab'l-Mahsin
fi mad'l-ayyam
bn Taghri
wa'sh-shuhr,
Birdfs
Chronicle
Entitled
Hawadith
bi-abn
al-'umr,
b u n u n i i n bkz. F.
slam,
31
H. A . G i b b o n s , The Foundation
of the Ottoman
Empire,
ve devam.
32
33
Kitb-
Cihan-nm,
epique
tureo-iranienne,
34 Giese, Chroniken,
likle b i l i n i y o r d u , (Zafer-nme,
(Taeschner), s. 13.
le "porte-hache"
du Khorassan
dans la tra-
Paris, 1962.
c. I, s. 10; Kitb-
Cihan-nm
(Taeschner),
C r o i x , Histoire
de Timur
" Z i c h " (hi kukusuz bu a d O s m a n c u k / O s m a n c k ' n " c u k / c k " ekinden tremitir) adl bir o b a n n o l u o l d u u n a dair sylence yaylmtr. " Z i c h " , yenilmez olarak bili-
s. 12-13.
ca K e m a l (bunun i i n bkz. R. A n h e g g e r , "Sarca K e m a l ve Seltn-nmesi", TD, 1/12, s. 72-94), 15. yzyln ikinci yarsnda, O s m a n l l a r l a Seluklular arasnda akrabalk balar o l u t u r m a y a altlar.
Erturul'un bozulmu ekli) ve O r h a n ' d r . T i m u r l e n k ' i n y a a m y k s yazar erefedd i n Yezd'ye gre, O s m a n l l a r n " T r k m e n bir d e n i z c i n i n " s o y u n d a n geldikleri kesin-
1300-1514,
Histo-
Atsz, Osmanl
Tarihleri'nin
41
Kitb-
Cihan-nm
(Taeschner),
s. 22.
r i t a a n e h e da bn A r a b a h (. 1450), Aca'ib'l-makdr
1285/1868-69, s. 126-142.
anonime
45 O r u (Babinger), s. 6-7.
46 krullah, s. 51. Kr. H. nalck, agm, s. 160-161.
47 Giese, Chroniken,
48 Giese, Chroniken
Pre-ottomane,
40 Bayati, s. 394.
s. 241-244 ve O. T u r a n , Seluklular
Kahire,
44 A k p a a z a d e (Giese), s. 93.
Timur,
43 krullah, s. 51.
f nav'ib
Zamann-
49 A h m e d i s. 8 ve A k p a a z a d e (Giese), s. 93.
50 Bu bilgi b e l i r t i l m i o l a n t m k a y n a k l a r d a yer almtr.
f ta'rih
ahi az-zamn,
C m n f t a r i h Ehli'z-zaman A d l T a r i h i n d e n O s m a n l l a r a A i t V e r i l e n M a l u m a t n
T e n k i d i " , Tarih Semineri
Dergisi,
3 (1938), s. 109-215; C h a l c o c o n d y l a s ,
Historia,
haz. Bekker, Bonn, 1843. I. Bayezid'in ayn ad t a y a n ve deniz kys bir eyalette
v a l i l i k y a p a n o l u n u n olas seferleriyle kartrlm o l a b i l i r , b u n u n i i n bkz. Akpaazade (Giese), s. 59, 66-67.
52 Bkz. A . Decei, "Etablissement des A k t a v de la Horde d ' O r dans l'Empire o t t o m a n au
temps de Yldrm Bayezid", Z. V. Togan'a
Armaan'n
8 2 (1928), s. 93-94.
s.
Trkmen obanlardan olutuu, VVittek dnda tm aratrmaclar tarafndan kesin olarak kabul ediliyor ve dorulanyor. "Ouz efsanesi" diye
adlandrdmz bir yana brakacak olursak, Osmanl imparatorluu sresince tm kaynaklarda karlalan Osmanllarn yar-gebe oban grnts, geleneksel olarak srmtr. Osman'n akraba ve arkadalarna -slami adl pek az hari- Trk adlar (Gndz, Turgut, Aykut, Saltk vb)
vermelerinin yan sra, tarih yazarlar belirli yerlerdeki klaklardan ve yaylalardan sz ederek zgn "gebelik" sahneleri sunarken tam bir uyum
iindedirler. Akpaazade bize, yalnzca Osman'n mevsimlik glerinden
deil, ayn zamanda peynir, koyun, hal vb gibi gebe ekonomisine zg
rnlerini de armaan olarak sunduundan sz eder. Ayrca, Osman'n
beyliindeki kadnlarn da, tekfurun dn enliklerine katlmak iin Bilecik'e gitmeyi istemediklerini anlatr. Bu kadnlar "sahraya" alk olduklar
iin kent onlara "dar" geliyormu.55 Zaten anlatldna gre Osman'n
yeeni, airetin ilerine ahsen bakar, gle ilgilenirmi.56
Bunun, Ouz kkeninin temasndan esinlenmi bir topluluk olduu
dnlebilir ve belki de bir lde yledir. Brokrat snfnn ykselen gcne ve karclarn, dneklerin elde ettii stnle kar duyduu tiksintiyle tannan Akpaazade'nin taraf tutan okrenklilik olasln da gz ard etmemek gerekir.57 Osmanllarn gebe alkanlklar hakknda Orhan
dnemine ait kesin tanklklar var. Arap gezgin bn Battta'nn bildirdiine
gre Osmanl hkmdar bir sarayda deil de bir adrda oturuyormu ve
eleri de, kentlerde egemen olan kurallara karn, yabanclarn yanna peesiz olarak kyorlarm.58 Gebe lklerinin yan sra Osman'n dillere
destan yoksulluu, okuma konusundaki yeteneksizlik ve umursamazl ile
grnte ataerkil zellikler tayan ve dorudan doruya gebe toplumlara zg lklere uygun olan devlet yaps da dikkati eker. 59
Osmanl devletinin oluumunda da grld gibi, burada temel sorun,
esas ekirdein gebe nitelii deildir. Trk unsurunun nemini vurgulayan Kprl'ye gre, devletin douuvla bu ekirdek yok olup gitmiti.60
Kaynaklardan edinilen bilgilere gre, yeni devletin ynetici kadrosu -zaten aksi olamayaca iin- bata hkmdar ailesiyle gebe soylulardan oluuyordu. Osman'n baz arkadalarnn adlarna eklenen "alp" sfat da (Tur55 A k p a a z a d e (Atsz), s. 94, 98-99, 101-102.
56 Kr. Lindner, age, s. 32, not 167.
5 7 Bkz. A . B o m b a c i , La letteratura
58
ibn B a t t u t a , Voyages,
c. II, s. 314-325.
gut Alp, Hasan Alp, Aykut Alp, Konur Alp, Saltk Alp)61 zel bir nem tar. Bu durum bize efsanevi Ouz geleneinden ok, Anadolu'da var olan
ve grld kadaryla, gebe ortamna uygun, atllarn oluturduu askeri
amal bir topluluu artrr.62 Yaya olarak arpan gazilerden farkl olarak, alpler ata binerlerdi ve Osmanl atllar arasnda ncelikli yerleri vard.
Bu atllar kesinlikle gebelerden oluuyordu ve savalarda uyguladklar
taktiklerle Osmanl fetihlerinde balca etkeni meydana getiriyorlard. Bilindii gibi, gebelerin baka bir ilevi de ele geirilen topraklar iskn etmekti. Anadolu'nun Seluklular dneminde Trkletirilmesine benzer koullarda yeni bir sre balyordu.63 Osman tarafndan silah arkadalarna toprak
ve ev datm, yeni kentlerin kuruluu (bunlardan biri Yeniehir'di), Akpaazade'nin bu konuda bizlere aktard kantlardr.
Geriye bir soru kalyor: Osmanl yaylmas, ne lde gebenin sal
drma igdsn yanstyordu ya da -tersinden sorarsak- ne lde cihadn slami lksn ifade ediyordu? Daha ksa bir anlatmla, "gebe" ne
zaman ve nasl "gazf'ye dnt?
Cihad ideolojisi, hi kukusuz, slamn ve Osmanl Devleti'nin kuruluunun temel ta olmutur. Ancak, Gibbons'un da kabul ettii gibi, bir
dnm sonucu ortaya kmamtr.64
lk Ouz dalgasyla gelenler olsun Mool egemenliinden kaarak buraya yerleenler olsun, Bizans snrlarnda yaayan Trkmenlerin, yzeysel
de olsa, slam uyguladklar tarihsel adan yadsnamaz. Gebeler arasnda, ayrm gzetilmeden, Trk ve Mslman adlar kullanmak yaygn olduu iin, baba Erturul'dan farkl olan Osman ismine armamalyz.
Osman'n beklenmedik baarsn aklayan dine dn deil, tarihi koullard. Wittek, Ahnedi tarafndan Osmanllara verilen "gazi" sfatnn nemini vurgularken hakldr. Bu tanmlamaya, daha sonraki kaynaklarda ve
bir kitabede Orhan'n tek sfat olarak da rastlanyor.
Sulta'l-gazt ve'l-chidn Orhan Be bin Osman Be6S
Bu durumda gazi szc, zellikle slam toplumunun elerini
61 S o y a a l a r ve O r u (Babinger)'deki A l p G n d z d n d a , " a l p " s f a t n n ne Os62
oluturan belli bir cemaate ait deildir, 66 ama, gebe olsun olmasn,
kendini cihada adayanlar belirtmek iin genel bir deer tar.67 Osmanllar, zellikle de slam dnyasnn kfir dmanlaryla snr komusu olanlar, kfirlerle savap onlar yenmek ve slamn snrlarn geniletmek gibi
dini bir zorunluluk ve manevi bir grevle ykml olduklarn dnyorlard. Bu zorunluluk ve grev yeni devletin varolu nedenini oluturuyor, bir yandan da bu durum sayesinde saygnlk ve maddi yarar salyordu. Bu iki olay da, baka yrelerdeki Mslmanlarn onun bayra altnda
toplanmak iin akn akn gelmelerinin nedenini aklyordu.
Farkl uygarlk ve dinlerden olan bu iki dnyann insanlar her zaman
aka arpmyorlard, hatta bazen birbirleriyle karlayor, gryorlard da. ki tarafn da yenilemez hasmlar olduklar sylenemezdi. Bu konular daha nce de enine boyuna tartlmtr.68 Trkler Bizansllarn
hizmetine giriyor, Bizansllar da Trklerin hizmetinde alyordu. Pek
ok Trk birlii de, II. Andronikos'a kar ayaklanan ve 1296'da yenilen
Aleksios Filantropinos'un davasn desteklemi ve Kk Asya'dan gelen
Trk milis kuvvetleri II. Aleksios'un Avrupa'da grev yapan ordusuna katlmt. Paleologoslarda honut olmayan ok sayda akritni Trk askerlerine katlmt.69 Askerden kalar, hapis cezalar, evlenmeler ilikileri
daha da kolaylatryordu, her iki taraf da birbirlerinin geleneklerine yaam biimlerine aina olmutu. YVittek'in de tam yerinde deindii gibi,
genel anlamda ele alacak olursak, siyasal glerin gaziler tarafndan ele
geirilmesi, onlar, egemen olacaklar topraklarn koullar konusunda daha deneyimli hale getirmiti.70 Ote yandan cihad dncesi, atekesi ve
anlamay, baka bir deyile, olaan siyasal bir oyun olanan da ortadan
kaldrmyordu. Bu dnce, Akpaazade'de ve dier Osmanl tarihlerinde pek ok kez karmza kan mdr (yze glme, dost gibi grnme)
szcnden geliyordu. Genel olarak "ikiyzllk" diye tanmlayabileceimiz bu terim, uygulamada "sahte dostluk" anlamn tar.71 Osmanl tarih yazarlarnn dorulad gibi, Osman ile Bilecik tekfuru, yalnzca birbirlerine meydan okumak iin, ancak salam ve dosta bir iliki srdr-
66
Yll
Belleten,
1959, s. 6 3 - 6 7 ve
Pre-ottomane,
s. 101 ve devam.
64 G i b b o n s , age.
6 5 A h m e d T e v h i d , "Brusa'da En Eski Kitabe", TOEM 29, (1912) s. 318-320. Bkz. Kprl, Les Origines,
5, s. 70.
Gnceleri'nde
olarak t a n m l a n m t r .
68 Bu b a l a m d a bkz. VVittek, Rise, II. b l m .
69 Bkz. V r y o n i s , Decline,
s. 136-137.
/O W i t t e k , Rise, s. 33 ve devam.
/I
Dichters
Ahme-
73
fr
SemitisAta
Ad dervi idi. Ve ill dervii iik btnnda idi. Dnyesi ve nimeti, davar o
idi. Ve shib-i era ve alem idi. Dim misafirhanesi hli olmaz idi. 76
D i e r tarih yazarlarna g r e , bu b e t i m l e m e n i n bir ahiyi anmsatan
eler tamas (misafirperverlik g i b i ) , kukusuz, Akpaazade'nin bir
abartmasvd. 7 7 Akpaazade Ahi emseddin ve Ahi Hasan adnda iki ahiden sz eder, bunlarn Edebali'nin erkek kardei ile yeeni olduklarn ve
her ikisinin de Bursa kuatmasna katldklarn belirtir. 7 8
Yeni devletin siyasal yaplanmas, bu konuda ok kesin bilgiler olmasa
da, slami etkiler tayordu. ncelikle, devletin ba olan O s m a n ' n durumu belirsizdi. Kaynaklarda adnn yannda hibir unvan bulunmamaktadr. Orhan Bev'in 1 3 2 4 tarihli vakfiyesinden rendiimize gre, lakab
" Fal red din " d i . 7 9 Bu lakab kendisi mi edinmiti yoksa kendisine verilmi
miydi, bunu bilmek olanaksz. Osmanl Devleti, Orhan dneminde bile,
M o o l e g e m e n l i i n d e n kurtulup kesin bamszln elde e d e m e d i i
iin, O s m a n da hkmdarlnn keyfini dilediince sremedi. Osmanl
kaynaklarnn ne srd zere, beylik alametlerinin (tu, sancak ve davul [tabi]) gnderilmesi, Seluklu sultan I I I . Alaeddin tarafndan verilmi
bir berat gibiydi, bu da gz ard edilmemelidir. 8 0 Moollar taralndan her
tr etkin gcnden yoksun braklsa da, o n u n adn saltanat sren hkmdarlar arasnda gsteren kaynaklar sayesinde, bu sultann yine de biimsel bir yetkisinin olduu anlalyor. 81
Tarih yazarlarna gre, Osman bir sre sonra da Karacalisar'da Dursun Fakih'e cuma namaznda kendi adna h u t b e o k u t t u . 8 2 Akpaazade'ye gre, Osman bu ii gerekletirirken Seluklu sultasn aka inkr
ediyor, kendi fetih hakkyla, G k Alp'in soyundan oluuyla ve Anadolu
Seluklular karsnda Sleyman ah'n stnlyle vnyordu. 8 3 Bir
75 yle grnyor ki Mal Hatun, Edebali'nin kz deil; bkz. A, "Osman I" maddesi, s. 443.
76 Atsz, Osmanl
Tarihleri,
s. 95.
78 Atsz, Osmanl
Tarihleri,
s. 64-74,
82 Giese, Chroniken,
s. 12.
Mool stnlyle badamasa da, egemenliin hkki bir dorulanmasnn gvenilir bir kant stanbul Arkeoloji Mzesi'de sergilenen gm bir sikkeyle temsil edilebilir. Bu sikkede yer alan isim, . Artk taralndan okunmu ve Osman'a atfedilmitir.84
Ne olursa olsun, Osman, Bizans'n snr blgelerinde o gne dek grlmemi lde elverili durumdan yararlanarak babadan kalma kk
toprak parasn, kendisinin "Osmanl" diye adlandrd bir devlete dntrmeyi baarmtr. Kaynaklardaki kronolojik bilgilere gre, Osman'n doum tarihi 1258 ya da 1259 ve doum yeri de St'tr. Tarih
yazarlarna gre, lm tarihi belli olmayan Erturul'un yerine tahta k
kavgasz grltsz gerekleti.85 Oysa Neri'ye gre, amca Dndar (Erturul'un br kaynaklarca tannmayan nc bir erkek kardei) nce
hkmdarla talip olmu, ama halkn yeenini tuttuunu fark edince geri adm atmtr.86 slaui siyasal oluumlarda tahra k kesin kurallara tabi olmad ve Osmanllar da bu konuda bir istisna oluturmadklar iin,
bu bilginin gerekten uzak olduu sylenemez. Tartmalar bir sre daha
devam etti, ancak sonunda doan ilk erkek ocukta karar klnnca kesildi.
Osmanl Beylii, bilindii zere, gneyde dier Mslman beyliklerinin aleyhine; kuzeydou ve kuzeybatda ise Bizans aleyhine geniledi.
Genileme, bu dorultuda uzun bir zaman devam etti.
Gneye yaplan fetihler hakknda elimizde, Osmanl kaynaklarndan
salanan son derece belirsiz, kukulu bilgilerden baka birev yok. Osmanl kaynaklar da Osman'n tahta knn ilk yllarna denk getirdikleri
yukardaki kronolojik sray neriyorlar. Bunlar zaten Bitinya topraklarnda ilerleyi iin stratejik koulu oluturuyor. Bylece Osman da eylemini
gvenlik iinde gerekletirme olanan elde ediyor. Var noktalar, stratejik nem tayan ii yerdir: nn, Karacahisar, Eskiehir.
Kaynaklarda nn'nn Osman tarafndan ele geirilmesiyle ilgili aklayc hibir bilgiye rastlanmyor. Yalnzca Neri'nin belirttiine gre, Osman, nn beyinin arkadaynu, oysa Eskiehir beviyle aralarnda bir ak
rekabeti varm. Eskiehir beyi, Osman' yakalayabilmek iin nn'ye saldrm, Osman kaarak cann kurtarm, sonra da zaferle kt bir arpmaya katlmak zorunda kalm.87 Her ne olursa olsun, St gibi bir
yeri kendine merkez seen biri, Karacahisar ve Eskiehir'i fethetmek iin
84
ve Ekonomik
Ekonomik
Tarihi Kongresi
8 5 Giese, Chroniken,
86
Kitb-
87
age.
Tarihi
Cihan-nm
(1071-1920).
Teblileri,
Birinci
Uluslararas
Trkiye'nin
A n k a r a , 1 9 8 0 , s. 27-33.
s. 12.
(Taeschner), s. 25. Kr. A, " O s m a n I" maddesi.
Sosyal
Sosve
nn'y mutlaka ele geirmeliydi. Gerekten de, nn'den, Bathys deresi boyunca ilerlenir ve yukar Sakarya havzasnda, akarsuyun kolunu
oluturan Porsuk aynn akt vadiye ulalr. Burada dalk yamata Karacahisar, ovada da Eskiehir yer alr.
Bugn harabe halinde bir kale ile Bizans ve Seluklu yaplar bulunan
Karacahisar, Germiyanoullar ve mttefikleri avdarlar'dan gelebilecek bir
saldrya kar St yolunu koruyordu. Akpaazade'ye gre, Erturul bu
beyliklerle savamt ve bunlar da Osman'n devletinin varl asndan,
Mslman kanattan gelebilecek en byk tehdidi oluturuyorlard.88
Karacahisar daha nce Erturul tarafndan alnm olabilir, ama bu iin
Osman'n abasvla gerekletirilmi olmas daha biiviik bir olaslktr.
Kaynaklarda farkl iki anlatma rastlanr. Birincisi iikrullah ve Karamanl
Mehmed Paa'ya aittir, 89 br ise Akpaazade'ye.90 Her iki anlaty da
inceleyen Neri, kalenin ilk kez Erturul tarafndan alndn, sonradan
vitirildii iin, Osman tarafndan yeniden fethedildiini varsayarak bir zm yolu bulmaya almtr.91 Hanuner de ayn dnceyi paylayordu.
Aslnda grne gre, bu iki farkl anlatm, kaynaklarn Alaeddin'in mdahalesiyle ilgili ayrntda elimesinden doar. Ahmedi'nin Sultanykii'nden 92 sz ettii yerde, ilk iki yazar, yerin adn anmadan, Moollarla
savamak iin geri ekilen Alaeddin'in Erturul'u yalnz braktn ve ona
Karacahisar' fethetme grevini verdiini sylyor. kpaazade ise ayrntya giriyor: Avnegl tekfurunun hasm olan Osman, yetmi adamyla birlikte, kente gece baskn dzenlemeye hazrlanrken dmann kendisine
kurduu tuza zamannda renir ve tekfuru vener; daha sonra, yakndaki Kolaca kalesini atee verir. Bunun zerine Rum tekfurlar Karacahisar
tekfurundan yardm isterler. Tekfur, Domani Da'nn bir geidinde Osman'la arpr, kesin sonu alnamaz. Bu arada Alaeddi, ordusuyla birlikte Osman'n yannda savaa katlr ve birlikte zafere ularlar. Ama, Sultan, Ereli'yi ele geirmi olan Tatar Baymcar'a kar koymak iin oradan
ayrlr, Bayncar' Biga'da yener ve o lm kokan emsiyesini yaptrr.95
uras aka belli ki, tarih yazar, gelenee bal kalarak, Erturul'la ilgili
bir hikyeyle Osman'n Bitinya'daki etkinliiyle ilikili, doru ya da gerekd, baka bir olay arasnda balant kuruyor. Karacahisar' Sultay88
age, s. 94.
91
Kitb-
Cihan-nm
92 Atsz, Osmanl
93
Kitb-
Tarihleri,
Tarihleri,
Cihan-nm
s. 52, 344.
s. 8.
(Taeschner),
s 25.
dman olduunu anmsatan amca Dndar onu ikna etmeye alr, ama
fkeden gz dnen yeen tek okla tekfuru ldrr. 96
Bitinya'daki yaylmaya gelince, Osmanl kaynaklar bu konuda ayrntl
bilgi vermiyor: Ahmedi ve ondan nce gelen dier tarihiler de yalnzca
fethedilen yerlerin adn vermekle yetinirler: Bilecik, Aynegl, Kopili Hisar, Yeniehir, Yarhisar. Tarih yazarlar uzun uzun hayal rn ayrntlara
girmilerdir. Neri ve ondan sonra gelen tarihilerinse kayda deer hibir
katks olmamtr.
Bizans kaynaklarnn belirttiine gre 1282'de Osmanllarn Bitinya'daki yaylma harekt yeni balamt, ya da balamak zereydi. Erturul da
o dnemde henz hayattayd. Bu kaynaklarn bildirdiine gre, V I I I . Mihail o yl, aa Sakarya'nn sanda kalan blgede yaayan Trklere kar
bir sefer dzenlemiti, nk Trkler, Mezotinya'da ya da Bitinya'nn
Kostantinopolis'e komu olan blgelerinde yaayanlar rahatsz ediyorlard. Mihael, Misial Trklere kar snrlarn glendirmek iin Bursa'ya
ve Lopadion'a kadar ilerledi.97
Osmanllarn, kesin olarak 27 Temmuz 1302 tarihinde yaplan Bafeus
mharebesiyle tarih sahnesinde resmen yer almaya baladklar bir gerektir.
age.
95
96 Kitb-
Cihan-nm
(Taeschner), s. 28.
97 Kr. B o m b a c i , L'impero
ottomano,
s. 194.
der Trkisehen
Sprache,
Jahrhundert,
Einfhrung
A d a m o v i c , Konjugationsgeschichte
der trkisehen Sprache,
V . G. Guzev, Untersuchungen
zur Turksprache
Kleinasiens
H. V e m b e r y , Das Altosmanische,
Leiden 1901; A . Z a j a c z k o w s k i , Etudes sur la langue vieille osmanlie, [1-2] Krakovv, 1934-1937; M . M a n s u r o l u , age, vb.
s. 39-48.
Dier sorunla ilgili tartma kesinlikle srecektir, nk dilin bu dnemdeki gelimesi konusunda bizi daha fazla aydnlatabilecek bir dil yaptnn bulunmas btnyle olanakszdr. Ama dilci iin, dil yaptlarnn
ortaya k dnemine ve daha sonraki dnemlere ilikin sorunlarn incelenmesi ayn derecede nemlidir. Burada sz konusu olan, dilin, ilk yaptlarnn ortaya kndan gnmze kadar izledii gelime izgisinin,
bu gelimedeki ilk dnemin yerini belirleyerek incelenmesidir. Bu balamda sorular u biimde formle edilebilir: Yzyllar iinde dilin yapsn ortaya karan deiiklikler nelerdir? Bir dilin en doru kabul edilen
lehesi ile dier leheleri arasnda ne gibi farkllklar gzlemlenebilir? Bu
gelimenin kronolojik arka plan nedir? Bir baka deyile, dilin tarihi,
zellikle dilin yaps iinde kalnarak dnemlere nasl ayrlabilir? Lehelerde ne gibi bir gelime izgisi gzlemlenebilir? Bunlar, en doru kabul
edilen lehedeki deiiklikleri ne lde izlerler ya da eski zelliklerini
korurlar?5
Konumuzun temelini 14. yzyln oluturduu ilkesinden kesinlikle
ayrlmadan bu sorulara bir yant vermeye alalm. Eski Anadolu Trkesiyle gnmz Trkiye Trkesinin karlatrlmas yap asndan ok az
deiiklik olduunu ortaya karr: Fonolojik sistemde, 'nin y'ye c'niimesi ya da dmesi ve nazal n'nin n ya da m'ye dnmesi;* morfolojik
sistemde, soneklerde, iki varyantl sonek tipleri yerine, drt varyantl sonck tipleri veren dudaksl ve dudaksl olmayan nllerin uyumu, baz kategorilerin (-sar, -c, -gl vb) kaybolup yeni biimlerin (imdiki zaman:
-iyor ve gelecek zaman: -acak) ortaya kmas, morfolojik kategorilerin semantik balamndaki baz deiiklikler. Biz dikkatimizi zellikle dilin yaps zerinde younlatryoruz ve bu nedenle de dilin szcklerinin yzyllar iinde deimesi sorunuyla ilgilenmiyoruz.
Dili, olgularn eski durumunun beliginletirdii 14. yzyl, gelimenin hareket noktasdr. 14. yzyln dil yaptlar, zellikleri asndan,
1453'ten itibaren stanbul'a yerleen Osmanl sarayna gittike daha sk
biimde balanan daha sonraki dnemde karmza kan bir sreklilik
gsterirler. Ayn zamanda da, belli bir trdelik gsterirler. Bu trdeliin, gerekliin bir yansmas m yoksa olgular gizleyen Arap yazsnn
bir sonucu mu olduunu kestirmek zordur. Her halkarda elimizdeki
tabloda farkllklardan ok, birliin egemen olduu aktr. te yandan
dil yaptlarnn tm verilerini saysal bir yntemle inceleyerek zellikle baz olgularn blgesel arka plann ortaya karmak mmkn olabilecektir.
5
Bu yntemin uygulanmasyla, bu dnemin lehelerinin ak seik bir tablosunun ortaya karlabilecei umulmamaldr.6
Bu dil yaptlarnn yazl dilin yerleme ve edebi dile dnme dnemini yansttn unutmamak gerekir. Bu dnemde gelimenin en nemli
etkeni olarak trdelie doru bir aba gzlemlenir.
Daha sonraki dnemlerin dil yaptlarn zmleyen dilcinin de ayn
durum iinde olduu bir gerektir. Trk dilinin, yabanc yazlarla yazlm
deerli dil yaptlarnn ou da doru kabul edilen dilin, yani stanbul dilinin tarihini yanstrlar. Hi kukusuz kural dorulayan istisnalar vardr.
Ama bu bilgi kanalnn dille ilgili belgeler iinde igal ettii yer ok kktr. Gerekten de neredeyse sadece Trk dilinin ada lehelerinin dikkatli bir karlatrmal incelemesi Trk lehelerinin tarihini ortaya karabilir.
Trk lehelerinin tarihi taslanda, farkl dil blgelerinin yaam alan
olan ve yzyllar boyunca srekli deien dil alannn tarihinin ok byk
bir yeri olmaldr. Bugne kadar yaplan aratrmalarda bu soruna gerektii kadar nem verilmemitir. Tadeusz Kowalski'ni otuzlu yllarda yaymlanan ve dnemine gre doru bilgiler veren ksa lehebilim almasnda ne srd, dilsel alann tarihiyle ilgili hemen hemen hibir ev
bilinmedii saptamas kabul edilmitir.7
Bugn durum ok farkldr. Son onyllarda tarihsel aratrmalar alannda byk gelimeler kaydedilmitir. Osmanl mparatorluu halknn tarihiyle ilgili nemli kaynaklar ortaya karlm, yaymlanm ve incelenmitir. Gler, etnik topluluklarn yaamlar, savalarn etkileri ve sonular,
doal afetler, niifus vb konularda elimizde daha fazla bilgi vardr. unu
k belirtmek istiyorum: Birok konferansta bu sorunlara el atlm ve bu
konferanslar, verileriyle ister istemez halkn tarihine ve ayn zamanda da
dil blgelerinin oluumuna katkda bulunmutur. leride leheler tarihini
inceleyecek olan dilbilimci, iyice zenginletirilmi ama ne yazk ki veteri
kadar sistematize edilmemi bu belgelerle ilgilenmek zorunda kalacaktr.
Bu alan, hi kukusuz, dilcinin ve tarihinin birlikte almasn gerekli klan bir alandr.
Dilin tarihiyle ilgili olaylarn kronolojik arka plan konusunda her
eyden nce nemli bir metodolojik nermenin altn izmek gerekir.
Bu nerme sylemi olduklarmzdan kar ve doru kabul edilen dil ve
leheleri arasndaki ilikilere ve bu konuyla ilgili kaynaklara uygulanr.
Gnmzde dilci, ancak doru kabul edilen dilin tarihinin tanmn dii6
s. 60-66. T r k i y e T r k e s i n i n
Bkz. Gy. Hazai, Z u e i n i g e n balkanischen M o m e n t e n bei der H e r a u s b i l d u n g der trkisehen Literatursprache, Studies
341-345.
in Honour
of Julius
Nemeth,
Budapete, 1976, s.
Doru kabul edilen dilin belli bir blgeyle organik ba yalnzca Dou
Rumeli'de ve Anadolu'nun kuzeybatsnda gzlemlenir. Anadolu'nun teki blgelerindeki leheler arkaik zelliklerini stanbul'dan uzaklklaryla
orantl olarak korurlar. En ilgin arkaik zellikler, Dou Anadolu ve Bat
Rumeli (Bulgaristan'n bats ve Makedonya) blgelerinde gze arpar ve
dille rin gelimesinde ok bilinen bir olay yanstrlar: Bir dil blgesinin
marjinal snrlar dilsel gelimenin eski bir evresini yanstrlar her zaman.
Osmanl gcnn blgesel geliiminin ve bundan kan iktisadi ve
kltrel etkenlerin belirgin sonucu budur. Anadolu'nun yeni siyasal birliinin gereklemesi tarihsel olgusu bir Bat merkezine, daha dorusu
planlarnn ve eylemlerinin olumasnda Batya zellikle de Balkanlar'a
ynelmeyi tercih eden askeri ve siyasi bir gce bal olmu ve stanbul,
Trk dilinin blgesel geliiminin daha sonraki ynn belirlemitir. Trk
dil inin gelimesini balatan ve belirleyen hareket, Osmanl gcnn dou dnemine; tarihi, bu makalenin konusunu oluturan yzyla baldr.
O s m a n l mparatorluu'nun kuruluuna ve I. Osman'n hkmdarlna ilikin tm ada eserler hl byk lde en eski Osmanl kaynaklarna dayanmaktadr: Anonim Vakayinameler ile Oru ve Akpaazade'ni Tarih'leri. Or'un Tarih'inin ve Anonim Vakayinamelerim eitli nshalar birbirine ok benzer; bunlarn, artk mevcut olmayan,
1422'ye ya da hemen sonrasna tarihlendirilen zgn bir metinden tremi olduklar aktr. kpaazade'nin I. Osman dnemine ilikin bir blm de ieren, Tarih'i, ok daha uzun ve ayrntldr, ancak, yine de Ano'm'lerde ve Oru'ta kullanlan malzemenin aynsndan yararlanr. Gnmzdeki eilim, btn bu malzemeyi ayrnt dzeyinde deilse bile, z
itibaryla doru kabul etmek ynndedir. Modern tarihiler, szgelimi
kpaazade'nin, Osman'n "yakn dostu" Kse Mihal, "kumandan"
Turgut Alp ve "olu" Alaeddin Paa hakknda anlatt hikyeleri hl tarihsel olarak sahih kabul etmektedir. Ne var ki, bu metinlerdeki malzemenin tarihsellikle uzaktan yakndan ilgisi yoktur ve bu gerei kefetmek
iin metnin kendisine bakmak yeterlidir. kpaazade'nin Tarih'inde en
iyi biimde betimlenen Kse Mihal iyi bir rnek oluturmaktadr.
Bu karakter, Osmanl yazl kaynaklarnda ilk kez, Oru'un muhtemelen 1467 tarihli Tevarih-i l-i Osman'nn en eski nshasnda boy gsterir. Bu, -henz Kse olmayan- Mihal'e bir gece ryada Peygamber'in grnmesinin ve ona Osman'a katlmasn buyurmasnn yksdr.1 slam
kabul etme izlei, popler slarni literatrn motiflerinden biridir;2 bu
1
Gel gelelim, Oru'un metni iyice ilenmi deildir; -artk Kse Mihal
olan- Mihal'i inandrc bir kiilik olarak betimleme ii kpaazade'ye
dmtr.4 kpaazade Oru'un anlatt Mihal'in slam kabul etme
hikyesini benimser, ancak, bu hikyenin anlatdaki yerini deitirir. Kse
Mihal, Osman'n dostluunu kazanmasndan ok zaman sonra (ancak Bilecik'in dmesinden sonra), Peygamber'in ryasnda kendisine grnmesi zerine Mslman olur. Bu zamana dein bir Hristiyan olarak kalr. Hristiyan olarak kalmasnn nedeni -usta bir hikye anlatcs olankpaazade'nin, Hristiyan dmanlaryla Osman arasnda bir tr araclk roln stlenecek Hristiyan bir dostun varln gerekli grmesidir.
Kse Mihal'in hikyede boy gstermesinden nce kpaazade ayn rol
oynayacak bir martolos karakterini yaratr.5 Trklerin hizmetindeki Hristiyanlar iin Rumeli'de kullanlan bir terim olan martolos'z, kpaazade'nin Rumelili okuyucular muhtemelen ainayd. Aslnda, kpaazade
Tarih'inde Kse Mihal'in varln aklamak iin, anlatnn yapsna bakmak bile yeter. Yine de, Kse Mihal'in kpaazade'nin okuyucularna
son derece inandrc bir karakter olarak grndne kuku yoktur. Tarih'ini, byk lde aknc dostlarn elendirmek amacyla Rumeli'de
bulunduu srada yazm olmaldr. Bu aknclar da byk olaslkla, Ms-
nedenle Oru'un hikyesinin, tarihsel gerekleri yanstan bir kaynak olarak gvenilirlii kukuludur. Ayrca bu blm, kaynak metne beceriksizce
yerletirilen bir ilavedir. O halde, soru, mellifin -yani Oru'un kendisinin- bu ksm anlatsna neden eklediidir. Yant olduka aktr. Anonim
metinlerle Oru'un metinleri arasnda yaplacak bir karlatrma, ilk grubun Anadolu'da geen bir dizi masal (Yalova'y tek bana ele geiren gvur-kesen dervi gibi)3 ierdiini, Oru'ta ise bunlarn yer almadn ortaya karr. Oru'un Edirneli olmas nedeniyle, bu hi de artc deildir. Mihaloullar, Oru'un zamannda, ileri gelen Rumeli ailelerinden
biri ve Rumeli aknclarnn nderleriydi. Bu nedenle, Oru'un bu aileye,
Timcinde sekin bir yer vermek istemesine ve Osmanl padiahlarnn
atas olan Osman'n dostu olarak bu aileye bir "ata" yaratmasna amamak gerekir. Oru, Peygamber'in, Mihal'in ryasna girmesini salayarak
ona "slamn sancan ta Macaristan'a dek" tayacan syletmiti. Bu,
aka Oru'un zamannda Mihaloullarnn aknc kumandanlar olarak
genellikle Macarlara kar dzenlenen aknlarda oynadklar role yaplan
bir gndermedir.
Hamilton
A. R. Gibb'm
and Islamic
Studies
in
Giese, Cbroniken,
c. I, s. 11.
k p a a z a d e ( l i ) , s. 5.
Giese, Chroniken,
mam- u ifadeyle bitirilir: "Yenieri oldular." Ayn metin, yayalarn kkenini Orhan dnemine deil, Yldrm Bayezid zamanna atfeder.9 Melliflerin ounun Yenierilere ilikin her gndermeyi hasr alt edip bu birlikleri vavalar olarak tanmlamalarnn nedeni, metne daha sonra Yenieri
Oca'nn kuruluunu ve yenierilerin beyaz brklerini I. Murad'a atfeden bir hikye eklemeleridir. Bu nedenle bu birlikleri kurann Ali Paa olduunu syleyen eski hikyeyi deitirme gerei duymulard. Bu blmn bir ekleme olduunu ortaya koyan ikinci kant, metinde daha sonra,
Osman'n, topraklarn olu Orhan ile teki akrabalar ve adamlar arasnda paylatrmasn betimleyen hikyede ortaya kar. Ali Paa, Osman'n
ihsanndan yararlananlardan biri deildi, nk 1422/23'iin mellifinin
kendi tarihine kaynak olarak kulland ana metinde ismi gememektedir.
Ne var ki, bu mellif sonradan araya Ali Paa hakknda bir hikye sktrd iin, onun neden hi toprak almadn aklamak zorunda kalm ve
u cmleyi eklemiti: "Osman'n Ali Paa adn verdii bir baka olu Nard. Onun yanndan ayrlmasna izin vermedi." 10 Bu "aklama" daha sonraki tm metinlerde yer alr.
Ali Paa yklerinin kaynana ilikin bir ipucu, bir Trk kaynandan
deil, Msrl vakaniivis bn Hacer'l-Askalani'den (. 1449) gelmektedir bn Hacer, 796 (1393/94) yl Vefiyat eneli bal altnda, 1. Murad iin anakronistik olan bir vefat notunun yan sra, Osmanllarn kkeni ve her bir hkmdarn nitelikleri hakknda birka ksa cmleyle birlikte
Osmanl hkmdarlarnn bir listesini ekler." bn Hacer'in, bu paragraf
bir btn halinde, nemli bir dzeltme yapmakszn araya ekledii aktr; nk buradaki soyaac ve kronoloji verileri, Osmanllarla ilgili olarak verdii teki soyaac ve kronoloji kaytlaryla elimektedir. Kald ki,
iindeki malzemenin byk blm "geleneksel" Trk vakayinamelerindeki benzer temalar yanstt iin, bu, esas itibaryla I. Murad'n lm
tarihi olan 1389'la 1400 arasnda yazlm bir Trk vakayinamesinin ksaltlm bir Arapa tercmesi olmaldr. Gel gelelim, altmz gelenekten
bir noktada ayrlmaktadr. Bu ayrlma Osmanl hkmdarlarn sayarken
ortaya kar. Tahta kma srasn Osman-Orhan-Murad olarak vermek
yerine araya fazladan bir padiah sktrarak bu listeyi Osman-Ardan AliAdrahan (Orhan yerine)-Murad olarak sralamaktadr. Baka bir deyile,
9
I. H. Ertoylan, Tevarih-i
Al-i
Osman,
s. 7.
bi-anba'
al-'umr,
6 (1948), s. 524.
Kahire
Haberler",
Anonim/Oru metinlerinde byk lde korunmu olana kout bir Osmanl gelenei, Osman ve Orhan arasna (Ardan) Ali isminde bir padiah
yerletirmektedir.
Bu (Ardan) Ali, Ali Paa'vla ayn kii olmaldr ve 1422/23 metnindeki eklemeyi aklamaktadr. Mellifin elinde, tahta k srasn, biri Osma-Orhan, dieri de Osman-(Ardan) Ali-Orha olarak veren iki kaynak
olduu anlalyor. Osman-Orhan sralamasn tarihsel olarak sahih kabul
ettii kesindir; ancak, (Ardan) Ali/Ali Paa ahsiyetini hikyesinden karmak yerine, kaynaklar arasndaki bu elikiyi, Ali'yi Orhan'n babas yerine kardei yaparak gidermiti. Bu ikinci kaynan Ali'ye ayrca, azaplarla
yenieriliin kuruculuunu atfeden bir hikye ierdii de kesindir, nk
mellif bunu gayet beceriksiz bir ekilde yenierileri yayalara evirerek almt. Szn ksas, mellif metinde yapt bir dizi deiiklik sonucu, Orhan'n kardei olan bir Ali Paa yaratmt. Bununla birlikte, onu byle
yapmaya iten etken, metnin kurgusundan kaynakland kadar ideolojiktir
de. Ali Paa'y Orhan'n babalndan kardeliine geirirken, Orhan tahta ktnda, Ali Paa'nn hkmdarlktan feragat etmi olduunu kabul
etmek zorundayd. Bunu kabul ettikten ve Ali Paa'nn "dervilie yneldiini" belirttikten sonra, mellif hikyesine u szlerle son verir: " O
gnlerde padiahlar ve beyler birbirlerine akl danrlar ... ve birbirlerini
ldrmezlerdi." Dier bir deyile, mellif, yaratt bu yky, Osmanllarn karde katli uygulamasn eletirmek iin, bir emsal olarak kullanmaktadr. Metnini 1422/23'te yazd kesin olduuna gre, bu bi de
artc deildir. Bu tarihte bir yazarn, yalnzca 1402-1413 arasndaki
Fetret Devri'nde karde katillerine tank olmakla kalmad, ayn zamanda, metnini II. Murad'n amcas "Dzme" Mustafa'nn ubat 1422'de
aslmas ve kardei "Kk" Mustafa'nn Ocak 1423'te bodumlmasyla
sonulanacak yeni bir hesaplamann ortasnda hazrlyor olduu ortadadr. Aslna baklrsa, Ali Paa hikyesi, dnemin olaylarna kar duyulan
rahatszln bir ifadesidir.
Akpaazade de Ali Paa yksn (bo hazine motifi gibi) birok
ssleme ve nemli bir deiiklikle kullanmaktadr. Deiiklik, Orhan'n
"kardei"nin kpaazade'de artk Ali deil, Alaeddin Paa olan ismindedir. Hikyeye, bir piyade sfi iin kullanlan "eniik yaya" teriminin kkeniyle son verir. Ali'nin Alaeddin Paa'ya dnmesinin kaynan saptamak kolaydr. 1450'lerle 1463 arasnda, muhtemelen bir yenieri olarak
padiaha hizmet eden Konstantin Mihailovi'in Anlar\, Osmanl hanedannn ksa bir Tarih''ini iermektedir. Bu "tarih" Osman ve Orhan arasnda Alaeddin isimli bir padiahn ismini de saymaktadr. Mihailovi bu
padiahn beyaz bkler giydirdii "yeni kehave" ad verilen piyade birlik-
lerini kurduunu belirtir.12 Mihailovi'in versiyonunda var yarya hatrlanan bu gelenei Akpaazade'nin de bildii aktr; nk onun etkisiyle
Anonim/Oru tarihlerinin Ali Paa'sn Alaeddin Paa'ya evirmitir. Dahas, Mihailovi'teki "yeni kehave" teriminin "eniik yava"nm13 bir yanl
anlalmas olduu da kesindir ve bu terimin Akpaazade'nin metninde
yersiz bir biimde ortaya kn da aklamaktadr.
Ksacas, Alaeddin Paa ahsiyeti ilk padiahlar hakkndaki eitli efsanelerden domaktadr. Kse Mihal gibi, o da tmyle kurmacadr. Tpk
Osman Gazi'nin teki dostlar ve adamlar gibi.
Osmanl vakayinameleri "szde tarih"in (pseudo-hstory) tipik rnekleridir. Yer isimlerini kurmaca kiilere verip onlara eitli hayat hikyeleri
yaktrrlar. Bu sre, tm vakayinamelerde yer alan, Osman'n topraklarn adamlarna datmasna ilikin ksmda en ak biimde kendini gsterir. Metinlerde Hasan Alp ve Turgut Alp isimlerine u not dlr:
"Bu gazilerin isimleri bugn hl anlmaktadr." Akpaazade Tarih'i
dahil kimi metinler bu kiilere verilen kylerin Turguteli ismini tadn
eklerler.14 Bursa sancann 15. yzyl son -ve 16. yzyl ba- arazi tahrir defterleri, "Hasan" ve "Turgut"un gerekten de blgede ska rastlanan yer isimleri olduunu dorulamaktadr. Bununla birlikte, Trk tarihinde, herhangi bir yerle bir ahsiyet arasnda balant kurulmak istendiinde "Hasan" sk kullanlan yer isimlerinden biridir. Turgut ve Ttrguteli'nin Osmanl ncesi bir isimden geldiini gstermek mmkndr. Bu
ismin Ptoiemy'de (2. yzyl) kullanlan biimi Dagoutn'dr,15 ama daha
da nemlisi, Konstantin Porfirogenitus'ta (. 9 5 9 ) Olimpos da (Uluda) civarndaki Daj/otthenoi16 isimli yer ya da halka bu konuda bir gnderme vardr. Bu isim belli ki, zaman iinde Turguteli'ye dnmtr.
Folk-etimolojik bir sre iinde Trke konuanlar tarafndan bu isim
"Turgut'un lkesi" biiminde anlalmaya balamtr. Srecin bir sonraki adm, bu blgenin fatihi olarak Turgut Alp adl bir ahsiyetin retilmesidir. Benzer folk-etimolojiler Kocaeli'nin fatihi Aka Koca'v; Kara
mrsel kasabasnn fatihi Kara Mrsel'i; Konurpa'nn fatihi Konur Alp'i
yaratmtr. Tpk Turgut ve Hasan gibi, Konur da blgenin yer isimlerinde ska yer alr ve eski Bizans eklesvastikal eyaleti olan Honorics isminin korunmu biimi olmas da mmkndr. Dolaysyla Hasan Alp,
12 C o n s t o n t i n e M i h a i l o v i , Memoirs
of a Janissary,
A r b o r , 1975, s. 34-35.
13 Kr. M e n a g e , BSOAS, 40 (1971) s. 159.
14 O r u (Babinger), s. 12; Akpaazade (li), s. 20-21.
15 Geography,
K i t a p 5, B l m 4, par. 14.
16 C o n s t a n t i n e Porphyrogenitus, De Thematibus,
Turgut Alp, Konur Alp, Aka Koca ve Kara Mrsel tarihsel kiilikler deil, folk-etimolojiin rnleridir.
Folk-etimoloji ayrca Osman dneminin baz "tarihsel" olaylarnda yaratlmtr. Bu, szgelimi, Seluklu sultan Alaeddin'in bir Tatar ordusunu
nasl yendiine ve hadm ettiine ilikin bir hikye yaratmak iin "Taakvazusu" diye bir yer ismini kullanan Akpaazade'de en ak biimde kendini gsterir.17 "teeni" kynn ad, Osman'n kardeini ldren kfirin
nasl "it gibi" gmldne ilikin bir hikye yazmas iin Akpaazade'ye esin kayna olmutur.18 kpaazade, Spandounis'in Osmanllar
hakkndaki Tarih'inin 1513 ve 1538 yllar arasnda yazlm tm nshalarnda yer alan hikyeyi de biliyor olmalyd. Gerek bir Trk geleneinin
bir vansmas olduu ak olan bu hikye, Dinboz'u Osmanllarn fethettii ilk kasaba yapar. Spandounis, bu ismin Trke "din bozmak"tan geldiini ve kasabann dnn bu nedenle gelecekteki Trk fetihlerine ilikin bir alamet olduunu aklar.19 Burada da folk-etiuoloji bir muharebe
yks yaratmtr. Ne ki, kpaazade Dinboz geleneini yeniden ilemi ve onu Anonim/Oru metinlerinde yer alan baka bir muharebeyle
birletirmiti. Bu metinlerde Osman, Koyunhisar yaknlarnda bir n uharebe yapar. Kardei (baka nshalarda yeeni) Gndz o muharebede lr.
Bu metinler Gndz'n "Trk mezar" ad verilen bir yerde gml olduunu nakleder. Bir kez daha yer isminin popler etimolojisi -yerel bir
trbe olduu ak olan- bir yeri, bir Osmanl ehzadesinin mezaryla biitnletirmi ve bu szde ehzadenin neden byle garip bir yerde gml
olduunu aklamak iin de bir muharebe sahnesi yaratmtr. Hikye
kpaazade'de de yer alr, fakat sava meydan Koyuhisar'dan Dinboz
yaknlarna tanmtr.20 Bu deiiklii muhtemelen, Spandounis'in aktard, Dinboz'da bir muharebe yapldna ilikin efsaneyi metnin iine yerletirmek amacyla yapmt. Ne var ki, yer neresi olursa olsun, sz konusu
muharebe, tarihsel bir gerekten ok, popler etimolojinin bir rndr.
Osman Gazi dneminin ahsiyetler ve olaylaryla ilgili verdiimiz az
saydaki rnek, tarihsel kaytlar olarak ilk Osmanl vakayinamelerinin deerden yoksun olduunu gstermeye yeter. Bu kadar aikr olsa da, 20.
yzylda tarihiler, Osmanllarn kkenine ilikin kuramlar iin bu metinleri temel almaktan vazgememilerdir. Bu alandaki temel tartma "ge-
17 kpaazade (li), s. 9.
18 kpaazade (li), s. 8.
19
siecles,
Mediterranee
c. I X , s. 138-139.
21
D o n a d o Da Lezze, Historica
22 Enveri, Dsturname,
Turchesca,
19 (1987), s. 16-20.
nudur ve 1930'lara dayanr. VVittek, dorusunu sylemek gerekirse, kuramna ilikin kantlar Anonimlerde, Oru'ta ya da Akpaazade'de bulmamt. Geri bunlar Osman' bir gazi olarak resmediyorlard, ancak, bu
portre, Wittek'in de dikkat ektii gibi, onu bir airet reisi olarak betimlemelerine ters dyordu. Wittek'in kant-metni, gazann erdemleri hakknda bir blmle balayan ve her Osmanl hkmdarn gazi olarak sunan Ahmedi'nin, daha erken bir dneme ait olan Iskendername'' siydi (y.
1400). Bu kantla ilgili sorun, Ahmedi'nin bir tarihiden ok bir ahlak
olmas, zellikle de eserinde yer alan ve olsa olsa "gazi kurau"n geersiz
klan beyitti. Bu beyit yledir:
Kfir zre kldlar avn- dn
Andan etdiler gaz adn akn24
Baka bir deyile, Ahmedi'nin gnlk dilde duyduu terimler "gaza/gazi" deil, "akn/aknc"dr ve bu szckleri Arapava evirerek onlar dini kisveye sokan ahlak Ahmedi'nin bizzat kendisidir. Temelde, ilk
Osmanl metinlerinde ortaya kt biimiyle Arapa gazi szc, Trke aknc szcnn eanlamlsdr. Erken dnem Osmanl vakayinamelerinde, bu terimler sk sk birbirinin yerine kullanlr ve bu olgu, sz ko
nusu eserlerdeki "gazi" unsurunun kaynana ilikin bir ipucu verir. Kendi hakknda verdii otobiyografik ayrntlardan, kpaazade'nin de yaklak 1430 ve 1450 tarihleri arasnda bir aknc olarak hizmet ettii ve vakayinamesinin byk blmn, silah arkadalarn elendirmek iin yazd aktr. Benzer ekilde, Oru Tarihi bir Rumelilinin metnidir ve Mihal'in din deitirmesi de dahil olmak zere, iindeki geleneklerin yine
Rumelili aknclar arasnda anlatlan ykler olduunu tahmin etmek zor
deildir. Dolaysyla, vakayinamelerde gazi/aknc Osman portresi, Osman hakknda tarihsel bir gerei yanstmaz: Osman hakkndaki efsanelerin biimlendii evreyi yanstr.
Osman'n ve babasnn birer kyl olduunu belirten gelenek, bugn
yalnz Mihailovi25 ve Historia Turchesca'da korunmu durumdadr. Bu
gelenein 15. yzylda ok daha yaygn olduu aktr, nk bu efsanenin bir blm 1467 Oru metninin satr aralarnda korunmutu. Bu
metindeki, grnte yersiz bir cmle -ok kk bir dzeltmeyle- yledir: "Erturul, Osman kck iken ona ift srdrd." 26 Metin iinde
daha sonra, airet mensuplar olarak sunulan Erturul ve oullar yaylalara
giderler. obanlar topra srmediine gre, bu balarndan kopuk ciim2 4 A h m e d i , Iskendername,
Oru (Babinger), s. 6.
2 5 C o n s t a n t i n e M i h a i l o v i , age, s. 30-33.
26
Fatihi
s. 96-142; Cahen,
Kutalmolu
Sleymanah,
Turquie
An-
kara, T T K , 1990. I. Sleymanah iznik'i 1075'te fethetti ve A n a d o l u Seluklu Sultanl n n bakenti yapt, i m p a r a t o r A l e k s i o s K o m n e n o s o n u n iznik'i almasn, 1081'de
Dragos Koyu A n t l a m a s ' y l a kabul etti. Sleymanah'n H a z i r a n 1086'daki l m
zerine (bkz. A l i Sevim, age, s. 37-39) Seluklu Sultan M e l i k a h , k e n t i n y n e t i m i n i
almak zere nce k u m a n d a n Porsuk'u, sonro Bozan' gnderdi. Sleymanah'n znik'teki naibi Ebu'l Kasm, Bozan' 1087'de i d a m e t t i r i n c e y e d e i n , Seluklu emirlerine kar k o y a b i l m e k i i n i m p a r a t o r a yaklat. Ebu'l K a s m ' n l m e d e n nce zmit'i
f e t h e t t i i n i belirtmek gerekir. T u r a n , age, s. 217-218, S l e y m a n a h ' n kurduu devletin A n a d o l u ' n u n bu k e s i m i n d e y a a y a n T r k m e n l e r arasnda " g a z i l e r i n u d e v l e t i "
geleneinin d o m a s n a yol atn ileri srer. Erken d n e m O s m a n l geleneklerindeki Sleymanah'n O s m a n G a z i ' n i n atas o l d u u n a i l i k i n i d d i a y a , byle yzyllarca
sren bir gelenein kant o l a r a k baklabilir. Ne ki, Enveri, ( D s t u r n a m e , haz. M . H.
Y i n a n , istanbul, 1928, s. 6-8, 78) O s m a n ' n s o y a a c n a i l i k i n hatay dzelterek,
Sleymanah' K u t a l m ' n o l u olarak t a n m l a r ve O s m a n ' n a t a l a r i i n farkl bir
soyaac verir. Burada n e m l i olan, i z n i k ' i n y e n i d e n f e t h i n i n ve iznik Trk-Mslm a n devletine yeniden h a y a t vermenin, yrede yerleik T r k m e n l e r arasnda nihai
bir arzuya d n m o l m a s d r . Genel olarak i z n i k ' t e k i Seluklu varl iin, bkz.
Vryonis, Decline,
le, bu dalk araziye ihtiyalar vard ve srleriyle birlikte Bizans topraklarna sk sk giriyorlard. Onlara kar mparator I. Manuel Komnenos
( 1 1 4 3 - 1 1 8 0 ) snrda -Eskiehir'den sadece kilometre mesafedeki kk bir tepenin zerindeki Karaca Hisar da dahil olmak zere- kaleler ina ettirdi ve mevcut kaleleri onartt. Gel gelelim, 1176'da Miryakefalon'daki ezici Seluklu zaferi, Trkmenlerin batya doru ilerlemesine
olanak salayarak bu snrdaki koullar tmyle deitirdi; nk Sultan' bar koullarndan birincisi, blgede son yllarda ina edilen kalelerin yklmasyd.
Seluklularn ve zellikle snr gazilerinin, znik'i slam adna yeniden
fethetme fikrinden hibir zaman vazgememi olduklar anlalyor. nk Mslmanlar, bir kez darlislamn bir paras haline getirilen topra
daima slam egemenliinde olarak kabul ediyor ve kaybn sadece geici
olduuna inanlyordu. yle de olsa, Sleymanah'tan sonra Seluklular'n znik'i her zaman kendi topraklarnn tam snrnda bir kent olarak
kabul ettikleri anlalyor. Zaten II. Gyaseddin Mesud (1283-y. 1301 ve
1 3 0 3 - 1 3 0 8 ) Mool Han'nn kendisine ihsan ettii Anadolu Seluklu
Sultanl'na sahip olduunda, topraklarnn "znik snrna dein" tm
topraklar kaplad kabul edilmekteydi.2
Yine, Sultan zzeddin Keykavus'a bal Trkmen airetleri ona katlmak zere Bizans'a g ettikleri 1261 civarnda, "kendi klk otlaklarna
gidermicesine znik'e indiler ve ksa bir zaman iinde birok Trk gebe ailesi (Tiirkevi) buradan Avrupa'ya getiler". 3 Aada grlecei gibi,
Osman Gazi'nin stratejisi, bizi nihai amacnn znik'i yeniden fethetmek
olduuna inanmaya itecek yndedir. Gerekte, Bizans ve Osmanl kaynaklarnn karlatrmal incelemesi, tek bana Bafeus muharebesinin,
Osman'n znik'i ele geirme hedefinden kaynaklanan olaylar dizisinin bir
paras olduunu gstermektedir.
O dnemde yaayan Pahimeres, genelde Osman'n etkinlikleri, zelde
Bafeus muharebesi konusunda en gvenilir kaynamz oluturuyor.4 Pa2
Yazczade A l i , Tarih-i
O s m a n G a z i ' n i n etkinlikleri h a k k n d a Georgios Pahimeres'in hikyesi, eitli uzmanlarca i n c e l e n m i d u r u m d a d r : G. Caro, " Z u r Chronologie der drei letzen Bcher des
Pachymere", BZ, 6 (1987), s. 116 vd.; A r n a k i s , s. 91 vd., zellikle 153; F. T i n n e f e l d ,
"Pachymeres u n d Philes als Z e u g e n fr ein frhes Unternehmen gegen die Osman e n " , BZ, 6 4 (1971) s. 46-54; E. A . Z a c h a r i a d o u , "Pachymeres o n the ' A m o u r i o ' o f
K a s t a m o n u " , BMGSt, 3 (1977), s. 57-70; Prof. Z a c h a r i a d o u Y u n a n c a m e t i n d e k i eitli n o k t a l a r bana aklad. A y r c a O s m a n hakkndaki t m b l m Ingilizceye evirdii i i n T i m o t h y O. Baldvvin'e de m i n n e t t a r m .
Beylii,
Anadolu
Beylikleri
Hakknda
Aratrmalar,
I, 2. b. 1991, s.
haz. O. T u r a n , A n k a r a , 1944.
L a i o u , Andronieus
II, s. 86-93; snr blgesindeki Y u n a n l l a r n y a a m koullar ve
O s m a n l l a r a kar t u t u m hakknda erken d n e m O s m a n l gelenekleri Y u n a n kaynak-
bir aasz olarak zetledikten sonra, da (herhalde Osmanl kaynaklarndaki Avdan sradalarn) nasl atn ve zmit yarmadasndaki kyda yer
alan ovalk "Halizones" topraklarnda yama ve apula baladn aktarr.
Pahimeres, civar blgelerdeki Osmanl istilasnn ardndan znik'in
maruz kald abluka koullarnn ayrntlarn verir. Kios'tan (Cius, Trke Gemilik ya da Gemlik ) geen yol dnda znik'in Konstantinopolis'le
olan tm balarnn koptuunu belirtir.7 Gezginler Kios'ta kalyor ve ak
braklan tek kapsndan kente girmek zere gle kadar ulamak iin geceyi bekliyorlard. Pahimeres, kentin evresinin dman kuvvetlerince tmyle sarlmas nedeniyle tm dier kaplarn kapatldn belirterek srdrr hikyesini. Bu ayrntya, Osmanl geleneinin otantikliini tartrken tekrar dneceiz.
Osmanl gelenekleri gibi Pahimeres de, Bafeus muharebesinin znik
kuatmasnn bir sonucu olduunu belirtir.
Aada Pahimeres'in Bafeus muharebesine yol aan olaylara ilikin hikyesinin ana noktalar yer alyor.
1. 27 Temmuz'da Atman (Osman), saylar birka bini akn adamyla
birlikte anszn, zmit yaknlarnda bir yer olan Bafeus'ta ortaya kt.
2. Pahimeres ardndan bize Osman'n atllarnn Bafeus muharebesinden nce Tclcmaya'daki Mouzalon'a nasl saldrdklarn anlatr. Baars
onu da geitlerini amaya ve "Halizones"e akn yapmaya tevik edecekti.
Yorum: Bu ilk baarnn "yaklak yz kadar asker"den oluan bir
nc kuvvetin srpriz saldrs olduu anlalyor. Arnakis bunun Bafeus
muharebesinden bir yl nce olduuna inanr8 ve bu akla yakn bir iddiadr.
3. Osman Bizans ordusuyla arpmaya karar verdiinde, Meander
(Menderes) nehri civarndan teki Trkmenler Osman'n birliklerine katldlar. Pahimeres, bu seferde ona birok Trkmen mttefikin katldn
syler.
Yorum: Bu mttefikler kimlerdi?
Trkmenlerin Menderes kadar uzak bir blgeden Osman'a katlmak
zere gelmeleri akla yakn deildir. Gel gelelim, Osmanl gelenei, imparatorun kendisine kar bir ordu hazrlamakta olduunu duyunca, Osman'n
Konya Sultan'ndan yardm istediini, onun da Karahisar- Sahib (Afyon
Karahisar) Trkmenlerine Osman' desteklemelerini emrettiini belirtir.
Aslna baklrsa, dorudan Sultan'a bal olan Karahisar, bu kesimdeki en
7
Methods
of Conquest,
D a h a o z a m a n Ebu'l Kasm, herhalde yerli bir Rum ustann ibirliiyle, Kios/Geml i k ' t e 1086 yl civarnda bir f i l o ina ettirmiti; bkz. A n n a C o m n e n a , V r y o n i s ,
ne, s. 481.
A r n a k i s , s. 129-131.
Decli-
yncar ya da Bayancar, Konya'da III. Alaeddin Kevkubad' Seluklu tahtna kard srada, Mool kumandan Slemi, Han'a kar ayakland. 12
Slemi 1299 knda Bayancar' ldrd. Bu nemli olay, erken dnem
Osmanl geleneklerinde yer alr. 1 2 9 9 - 1 3 0 0 yllarnda, Emir Kutluah ve
oban Bey kumandasndaki Mool birlikleri Slemi ayaklanmasn bastrmakla meguld. Slemi, ulardaki Trkmenler arasnda sevilen bir
kiilikti. Ortadan kaldrld zaman, buyruundaki Mool kuvvetleri batya hareket ettiler ve Eskiehir-Bitinya blgesine snarak Osman'n
komular oldular. Btn bu olaylarn Osmanl popler vakayinamelerindeki yansmalar karmakarktr. Ne ki, Slemi'in etkinlik alannn, ana
destekilerini Trkmenlerin oluturduu Amasya-Tokat gibi uzak bir
blge olduuna iaret edilmesi gerekiyor.
ran'daki lhanllar hakknda, o dnemde yazlm birincil kaynamz
olan Raideddin, Slemi'in "Dnimend eyaletinde (Tokat-Amasya blgesi) Mool birliklerin desteini kazandn ve (Dnimend vilayetindeki) birok beye alem ve davul gibi beylik simgelerini vermek yoluyla, u
ya da snr blgelerin denetimini eline geirdiini" gzlemler. Z. V. Togan, 13 Sultan Alaeddin'in Osman'a beylik simgelerini verdiine ilikin gelenein gerekte Slemi'le ilgili olabilecei ihtimalini ileri srer. Her halkrda, 1 2 9 9 - 1 3 0 1 dneminde, bat snrlarndaki Trkmenlerin aa
Sakarya vadisinden Efes'e kadar uzanan bir hat boyunca Bizans topraklarna genel bir hcum balatt bir gerektir. 14
Aka grlyor ki, Osman 1 2 9 9 - 1 3 0 1 yllarnda -Bizansllarn Bitin12 Bkz. kpaazade (Atsz), s. 97; O s m a n l geleneklerine gre, B a y a n c a r ' n var Karaca Hisar kuatmasna rastlar ve t a r i h i , 6 ubat 1288'de b a l a y a n Hicri 6 8 7 olarak
verilir; bu b l m n ayrntlar Seluklu ve ilhanl k a y n a k l a r n d a n gayet iyi bilinmektedir: bkz. Z. V . T o g a n , Umumi
Trk
Tarihine
Giri,
13 T o g a n , age, s. 331.
14 W i t t e k , Mentesche,
s. 15-23.
ya'da Osman'a kar durumlarn salamlatrmalarn nleyecek ekildeTrkmenlerin kitleler halinde Bat Anadolu'ya akmasndan yararlanmt.
Osman'n znik zerine yrmesinin, bu genel perspektif iinde deerlendirilmesi gerekir.
imdi, Osmanl geleneklerine dnp Bafeus muharebesinden nceki
olaylara bakalm. Orhan Gazi'nin imam olan shak Fakih'in olu Yahi
Fakih tarafndan derlenen erken dnem geleneklerinin zgn metni kayp
olduu iin, bu metni kullanan eitli Osmanl kaynaklarn karlatrmak
yoluyla bu gelenekleri yeniden ina etmemiz gerekiyor. Burada szn
ettiimiz olaylar hakknda en eksiksiz kaynak, anonim Tevrih-i Al-i Osman'du\15
KOYUNHSAR (BAFEUS) MUHAREBES HAKKINDA
ERKEN DNEM OSMANLI GELENEKLER
I. Anonim Tevrih-i Al-i Osman'da znik Kuatmas
ve Bafes
muharebesi hakkndaki
blm
Anonim kaynak, znik kuatmasyla ilgili Osmanl geleneklerinin mevcut en ayrntl versiyonudur. Temel olarak F. Giese'nin hazrlad eletirel metinden yararlandk. 16 Onun kullanmad dier nshalar, yani zzet
Koyunolu, Ayasofya ve Beir elebi nshalar yukardaki olaylarla ilgili
nemli varyantlar iermez. Giese'nin metni ve Koyunolu yazmas Tekfur kznn ve dervilerin yklerini ierirken, dier nshalarda bu yklerin ya her ikisi, ya da bir tanesi bulunmaz.
Ayn gelenein daha sonraki versiyonlar arasnda, Osmanl hanedan
zerine tarihini anonim bir vakayiname temelinde yazan Lutfi Paa, en
ayrntl versiyonu verir. 1 7 Ne ki, Tekfur'un kzna ilikin efsaneyi atlar,
ancak dervilerin yksne yer verir.
Ve dahi Osman'n bir olu dahi dodu. Adn Ali Paa koydu. An yannda
alkoydu. Orhan Gazi bu tarafda iller aard. Gelip Kpr Hisar' yama ile
alp fethetti. Andan gelip znik'i hisar etti. znik o zamanda gayet sarp ve muteber ve galebe bir ehir idi. Drt yan sazlk ve bataklk idi. yle ki, adam
yresine varamaz idi. Hem iinde adam kalabalk idi. yle rivayet iderler ki,
drt kapus var idi, her kapsndan bin alaca ad kfir kard. Geri kalan renkli
15 Giese, Chroniken,
Al-i
Osman,
haz. 1. H. Ertaylan, stanbul, 1946, s. 11-18. Genel olarak a n o n i m v a k a y i n a m e l e r i izleyen Oru (Babinger), t a r i h i n d e iznik muhasarasn atlar.
16 Giese, Chroniken,
c. I, s. 7-9.
at ona gre kyas et, nice galebe ehir idi. O vakit ki gaziler iyiydi. Her biri
bir ejderhayd eer adam bana bin kfir gelse yz dndrmezlerdi. tikadlar
muhkem idi. Hakk te'l onlara dahi frsat verirdi itikadlar berektnda. znik
dairesini yama ettiler. Kfirler nice kez ktlar uratlar. Hakk te'l gazilere
frsat verip kfirleri syp hisara koydular. Grdler ki ceg ile alnmaz, drt
yan su. Hi kauna adam varamazd. Vardlar Yeni ehir'den yana olan da
duvarnda bir havale kale yaptlar. O kalenin iine adamlar koydular. O zamanda Taz Ali derlerdi, bir dilver vard. Gavet bahadr pehlivand. Ona krk
kii koup o hisara koyup znik'e havle koydular. imdiki halde o hisarca
Taz Ali Hisar derler. Ve hem st yannda bir yksek kaya vardr. Onun dibinde bir souk pnar dahi vardr, o pnara dahi Taz Ali Pnar derler. Ondan
sonra kfirler zebn olup hisarda oturdular. Gaziler dahi daima seirtip ieriden adam kartmaz oldular. Taradan dahi kimse gelemez oldu. Bir ice zaman bu hal ile kalp oturdular. Akbet, kfirler bir gn frsat bulup stanbul
tekfuruna adam gnderip hallerini arz eylediler. "zerimize Trk geldi, bizi
zebn etti, tara kartmaz oldu, ciz kaldk. Eer bize dermann var ise eyle,
yoksa bizi zeb etti olumuzla kzmzla esir ederler, veylud alktan krlrz, eer bize derman etmezseniz" dediler. Zira ki o vakit znik'e dahi stanbul tekfuru hkm ederdi. nki stanbul tekfuru bu hle vkf oldu, hayli
gemiler cem' edip iine ok leker koyup gnderdiler ki varalar, gazileri znik
zerinden avralar. Hem bir itimad ettii adamn bile gnderdi. Gemilere girip azmedip gittiler ki varalar Yalak Ovas'na kalar, andan znik zerine varalar gazileri gafilin hasalar. Bunlar bu yana bu kavli ettiinde, meer ki gazilerin dahi bu casusu var idi. Kfir lekerine gnderip nereye kacan haber
alp bilip can atp geldi. Gazilere haber etti. Andan gaziler dahi yrtp geldiler, o kfirleri kacak kenarda pusuya girip pinhn olup durdular. Kfirleri dahi gemilerden srp varp o Yalak Ovas'nda o kenara iskele vurup bir gece
kmaa baladlar, kara yere dkldler. Herbiri adarn ve esbablarn karmaa alrken gaziler dahi gafilin Allah'a snp tekbir getirip cmle yamaya hamle edip at salp kfirler stne koyulup kl vurdular. Hemadem kfirleri birbirine kattlar. yle krdlar ki vasfn bir Allah bilir. Denize dklp
gark oldular ki banda devleti olan [kii] gemiye girebildi. Mhassal- kelm
kfirin ou helk oldu. Sehelcesi balar kays oldu. Heman gemi iinde
olanlar gemilerini alp kan gitmek ardnca oldular. stanbul'a gelip olan hali
Tekfur'a haber verdiler. Tekfur bu haberi iitip hayli mell oldu. ok cez'
fez' eyledi ve ill elinden ne gelir, sabredip karar etti, r u nr oldu. Bu vanadan znik kfirlerine haber eriecek ki Tekfur'u snd, onlar dahi ok alaup yas ettiler. Akbet, danp onu tedbr ettiler ki, kaalar. Kaanlar ka,
kamayanlar kaleyi verip nuti olalar. Hem yle edip kaleyi gazilere verdiler.
Gaziler dahi alp doyum oldular. nki znik'i aldlar, bu kez Yalak Ovas'na
dolutular. Zira ki o vakit bu Yalak Ovas sarp dalar ve sarp hisarlar idi ve
hem b-ihaye iller ve vilayeder idi ve enlik yerler idi. O zamanda znik ile stanbul arasnda olan dalarda ak zniktimid'e [zmit] varnca o dalarda bir
aa yoktu. yle enlikti, kaleler ve ehirler ve kyler idi. Sonra ssz kalnca
aalar ve ormanlar oldu, derler. Ve hem o zaman grm demlerden rivayet olunmutur ff 1-vkidir, yle rivayet ederler ki, o yrenin enlik olmasna
birka sebep beyn ettiler. Biri o ki, sarp yerdi. Biri o ki, gazilerden rkp gelen iler dahi anda gelmiti. Biri dahi o ki, meer stanbul'un Tekfuru'nun bir
mahbbe kz vard...
Osman Gazi Yalak Hisar'undan [ Yalova] dil ahp kfirlerim gafletin bilp
Dil'den geenlerin zerin urup dn baskmn idiip basup ba'zn klcdan gerp ve ba'z denize gark idp ve gemeyenleri dnp stanbul'a gidiip gaziler ganimle mutenim olup znik fethine mukayyet olmayup heman cem'atleine beret haberin gderiip makarr- izzete ilimee niyyet idp gp gitdi. Validesi ve mte'allikat Osman Gazi'ye bir iki gc istikbl idiip geliip bludlar. ttifak, ol esnada ikindii vaktda Sultan Alii'd-din-i sni'den
tabi ve alem ve bir at ve bir kl ve hil'at- hne yitidi.
Iskendernme'nin
medi's
Ottoman
Y a h i F a k i h ' i n Menkbname'si
h a k k n d a bkz. V . L. Menage,
" T h e M e n a q i b of
18 Neri'nin tarihi hakknda, bkz. Menage, Neshri, ve kr. nalck, The Rise, s. 152-167.
Studies
19 Kitb-
Cihan-nm
(Taecshner), c. I, s. 32.
of Ottoman
History
in Honour
of Prof. V. L. Menage,
ed. C o l i n Heyvvood-
kesin olmakla birlikte (her ikisinde de "Gl'den gelen haberci"), "Osman'n, Seluklu Sultanl'nm yerini almas" konusunda ondan ayrlr ve
Ruhi'yi ya da Bodleian anonim vakayinamesini izler.24
Muharebenin yks Akpaazade'de yer almaz. Sadece zik'e yaplan akma ve kentin kuatlmas ve ablukaya alnmasna ok ksa bir gnderme vardr.25
I. ZNK KUATMASI
Aada daha ge dnem derlemelerinde yer ald biimiyle zgn
Yahi Fakih geleneinin versiyonlar karlatrlacak ve tartlacaktr.
1. Osman'n bir orjlu oldu; ona Alaeddin adn verdi ve onu yannda alkoydu.
Anonim vakanvis ile Akpaazade'nin, zgn metne en sadk kalanlar olduu grlyor.
Aslnda, bu ifade bize aknlarn kumandasnn byk oul Orhan'a verildiini anlatmay amalyor. Orhan, Osman Bcy'in byk oludur. Kk otlu yannda tutup by aknlar iin en u blgeye gndermek,
bir Ttirk-Mool bozkr geleneidir.26 Bu det tm Trkmen beyliklerinde varln srdrm, Osmanllarda uzun bir sre devam etmiti. U
birliklerine komuta etmek, byk oula hkmdar olarak babasnn verine gemek konusunda daha byk bir ans tanyordu.
2. Osman Bilecik, Yar Hisar, inegl ve Yeniehir'in fethini
ve sonra iznik yresine aknlar yapmaya balad.
tamamlad
Neri burada, bize ilk olarak Osman'n nceki drt fethini ve daha
sonra en nemli baars olan znik kuatmasn anlatp, bunun, "bamsz" bir bey olarak statsnn ykselmesini saladn belirtmektedir.
zgn gelenekteyse (kr. Anonim Tevrih) akn gerekletiren ve Kpr
Hisar' alan Orhan'dr.
Neri'nin kayna olan Takvimlerde ayn drt yerleimin, yani Bilecik,
Yarhisar, negl ve Yeniehir'in bu srayla bulunmas ilgin bir noktadr.
Takvim'\crin yaklak 1446'va ait olan bir tanesi, dier kaleyle birlikte
Bilecik'in fethini Osman'n ykseliinde bir dnm noktas olarak sunar.27
24 Ruhi ve B o d l e i a n yazmalar hakknda bkz. Menage, Neshri,
s. 12-14, 26.
2 2 M e t i n d e d i k k a t l e y a p l a n bir inceleme, yanl bir b i i m d e " T a z A l i ' y i T a r g a y okudu u n u o r t a y a koyar. D o r u olan, v a k a y i n a m e l e r d e " T a z A l i " olarak ksaltlan " D i r z
26
Bkz. H inalck, " O t t o m a n Succession a n d its Relation t o the T u r k i s h C o n c e p t o f Sov e r e i g n t y " , The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, B l o o m i n g t o n , 1993.
27
TarihT Takvimler,
Tevrih-i
l-i Osman,
Aslna baklrsa, Hicri 699-702 yllarndaki bu fetihler, Osman'n Bitinya'daki en nemli iki kenti, znik ve Bursa'v ele geirme plannn bir
parasn oluturuyor gibi grnmektedir. Osman daha sonra kararghn
bu iki kentin arasnda bulunan Yeniehir'e tad. Gazilerini buraya yerletirdi ve batda Bursa ovasna, kuzeyde znik ovasna uzanan bu kasabay
yeni bir "u" haline getirdi. znik, Yeniehir'den yalnzca 25 km mesafedeydi. Gelenek, Osman'n yeni "u"taki gazilerinin "aknlar aralksz srdrmek istediklerini" syler. znik'e saldrmadan nce, Osman, doudan
Gynk-Tarakl-Lefke veya Mekece yoluyla znik'e giden ana karayolunun denetimini ele geirmek iin Gynk rma ve Sakarya vadisine
aknlar yapt. Gneyde Lefke'ye ya da kuzeyde Geyve'ye giden GynkTarakl karayolu, Orta Anadolu platosundan znik ve zmit'e ana geit
yolu olarak bugn hl mevcuttur.
3. znik zerine akn
Anonim Tevrih'te Orhan aknn tek sorumlusu olarak gsterilir. Ozgiin gelenein, Orhan'n imamnn olu olan Yahi Fakih'ten geldii
unutulmamaldr.
4. Kpr Hisar'n fethi
Anonim vakanvis: Orhan Kpr Hisar' savaarak ele geirdi ve yamalad. Akpaazade: Kpr Hisar', Orhan ve Osman birlikte fethettiler
ve yamaladlar.
Neri, burada Kpr Hisar'n fethini atlar. Bir nceki blmde (Kitb- Cihanniim [Taecshner], s. 34; Kitb- Cihanniim, s. 92) Neri,
Osman'n Kpr Hisar'n fethinde Bilecik Tekfuru'na yardm ettiini
syler. Belki de Neri, Osman Bilecik'i fethettii zaman, fethedilen topraklar iindeki Kpr Hisar'n da Osman'n eline getiini dnmt.
Gel gelelim, zgn metin Kpr Hisar'n daha sonra, znik'e dzenlenen
aknlar balamnda fethedildiini ne srm olmaldr.
Yeniehir ve znik arasnda, Avdan da ykseliyordu ve zerindeki
geitler Kzl Hisar ve Kpr Hisar kaleleri tarafndan savunuluyordu.
Hdavendigr tahrir defterleri28 bunlar hakknda ilgin ayrntlar ierir.
1571 defterinde Kpr Hisar'la ilgili blmde unlar yer alr:
Bir mddet nce ynetime "Kpr Hisar nm karyeye znik'ten
mrur iden tarik-i m zerinde vki Dirz Ali nm derbend mahf ve
muhatara ve hatar-nk (ve) enlikden ba'id" olduundan buraya muhafzlar yerletirilmesi konusunda bir rapor gnderilmiti. Rapor yle devam eder: "lkin derbend-i mezbr znik'ten Kpr Hisar'a varnca bir
menzil yer olup ehs- mezbure cemi'n zikr olunan derbendin mabeyninde konduklar takdirce tarafeyni hfz etmeleri kemal mertebe asir
olup hfz mmkn" olmayacaktr.* Muhafzlarn yarsnn, yani otuz
adamn znik ynnden gelen yolu gzlemek zere geidin ortasndaki
Kzl Hisar kalesine ve dier yarsnn Kpr Hisar'dan gelen yolu gzlemek zere amlca'ya yerletirilmesinin uygun olaca belirtilmektedir. Buradaki arazi ormanlarla kaplyd. 1571'de, altm yaya redifi, olaan ve geleneksel vergilerden muaf tutularak burann muhafazasnda
grevlendirildi.
Bizim iin en nemli nokta, anonim Tevrih gibi anlatsal geleneklerde verilen yer isimleri ve topografyann, hayali ya da uydurma efsaneler
deil, otantik olduunu bu belgenin dorulamasdr. Hibir uydurma
yknn bylesine kesin topografk ayrntlar vermesi mmkn deildir.
Defterlerden, Osman'n kuvvetlerinin znik ovasna inebilmek iin ncelikle Dirz Ali da geidinin kontroln ele geirmeleri gerektii anlalmaktadr. Anlatsal kaynaklarmzda ayn zamanda Tiaz Ali ya da Traz
Ali olarak da bilinen bir kahraman olan bu kiinin, Yeniehir'den znik'e
giden stratejik yol boyunca eitli yerleimlere adn veren tarihsel bir kiilik olduu aktr. Ayn defter (s. 225, no. 378/4), Avdan dandaki Karadere kynde bulunan bir klan -byk ihtimalle Dirz'n (Farsa'da
"uzun") oluna atfen- Uzunolu olarak anldn belirtmektedir. Avdan
ad, gebe bir airet olarak Trkmenler arasnda mevcuttur.
Daha sonralar, 15. yzylda, shak Paa'nn kethdas, yolculara yatacak yer salamak zere Kpr Hisar'da bir tekke yaptrd ve buraya negl kazasnda sa Viran olarak anlan kendi mlkiyetindeki ky vakfetti.
Ayn tahrir defterindeki bir kayda gre (no. 378/1), Samanlu iskelesi ile
Yeniehir arasnda, Katranlu Derbendi olarak adlandrlan, tccarlarn sk
sk kulland baka bir da geidi daha vard. ardak, Sartolu, Makri,
Dimboz ve Mentee kylleri bu geidin korunmasndan sorumluydu.
Dirz Ali Derbendi Osman' znik ovasna gtrrken, Dimboz-Koyun
Hisar da geidi de Bursa ovasna ulatryordu. Bafeus muharebesinin ardndan, Osman ile Bursa ovas tekfurlarnn oluturduu bir koalisyon
(Bursa, Adranos, Batanos, Kestel ve Kite) arasnda byk bir arpma oldu ve kazand zaferle Osman'n nne tm Bursa ovas ald.
[ i z n i k ' t e n K p r Hisar adl karyeye u l a a n y o l d a b u l u n a n Diraz A l i derbendi korkun, t e h l i k e l i ve ssz o l d u u n d a n ... ancak bu derbent iznik ile Kpr Hisar arasnda ve ikisine de birer menzil uzaklkta o l u p ad geen kiiler t o p l u c a bu derbendin
arasna yerletirildikleri t a k d i r d e iki t a r a f da k o r u m a l a r zor o l d u u n d a n bu i m m -
k n o l m a y a c a k t r . -y.n.J
5. Marmara
Her durumda, Osman'n kuatmadaki baarszlnn Osmanl kaynaklarnda aklanmas gerekiyordu. Kentin savunmasnn surlar evreleyen su ve hendeklerle ne kadar glendirildiinin de alt izilmektedir.
Gelenein ilk blmnde, anonim Tevrih kentin savaarak ele geirilemeyeceini kabul eder ("Grdler kim ceng ile alnmaz"), o zaman
Osman, buray kuatma altnda tutmak iin Tz Ali ya da Dirz Ali Hisar'n yaptrd. Fakat Yalak Ovas'nda (Bafeus) imparatorun birliklerine
kar kazanlan zaferin sonrasna ilikin paragrafta, ayn yazar zniklilerin
kenti Osmanllara teslim ettiklerini ileri srer. Anonim Tevrih'in yazar,
zafc rin mantki sonucunun kentin dmesi olmas gerektiini dnm,
bylece zgn kayna b noktada deitirmi olmaldr. Durum ne
olursa olsun, zgn metni satr satr izleyen Akpaazade ve Neri, Osman'n adamlarnn znik kalesine ynelik sava brakp kale civarndaki
ak arazide yaayanlara boyun edirmek iin uramaya baladklarn
belirtirler.
Abluka iin havlenin, ya da hisarn, dikilmesiyle ilgili yk, sadece
anonim Tevrih'te anlatlr. Neri, hisar anmakszn yalnzca ablukadan
sz ederken, Akpaazade bundan hi bahsetmez. Daha sonraki derlemeciler, dris (s. 6 7 ) ve Kemalpaazade (s. 145) aka anonim Tevrih'e
bal kalarak, buna deinirler. Yine zgn kayna ok daha ayrntl bir
tarzda yeniden rettii anlalan anonim Tevrih'e dayanarak hisar kumandan olan Tz Ali'nin kumandasnda yz kadar adam bulunduunu
gryoruz, ancak, baz nshalarda bu say -kutsal bir rakam olan- krka
der. Gzetleme kulesi, kente dardan gelen yardm durdurdu, bylece
ktlk balad. Anonim Tevrih, bu durumun "bir nice zaman" srdn ileri srer. Dolaysyla, gerek kuatmann, Bafeus muharebesinden
nce, 1299-1301 arasnda belki bir ya da iki yl srm olmas gerekir.
Yalak Ovas muharebesine yol aan temel neden, zgn gelenekte, abluka
altndaki znik'in ktlk yznden bunalmasna (sonunda stanbul'daki
imparatora yardm kuvvetleri zamannda yetimedii takdirde teslim olmaktan baka arelerinin olamayacan iletecek bir haberci gndermilerdir) balanr.
Neri, habercinin gl zerinden (kr. Pahimeres) gnderildii bilgisini
ekler. znik halknn neden stanbul'dan yardm istediklerini aklamak
zere, anonim Tevrih de "o dnemde stanbul Tekfuru znik'in de hkmdaryd" diye ekler.
II. BAFEUS MUHAREBES
imdi geriye, Yalak Ovas muharebesine ilikin Osmanl kaynayla Pahimeres'in Bafeus muharebesi hakkndaki hikyesinin ayn olay konu alp
almadn belirlemek kalyor. Her iki kaynaktaki ana noktalar karlatrmal olarak gzden geirelim.
I. Muharebeye yol aan koullar ve nedenler
Pahimeres'e gre, Osman'n "Halizones" topraklarna ynelik tehdidi, mparatorun buraya, Heteriarkos [muhafz kumandan] Mouzalon
kumandasnda bir ordu gnderme karar almasna yol amt. nceden
de grdmz gibi, Pahimeres bu noktada durur ve Osman'la ilgili
daha nce yaanm olaylara geri dner. Ardndan bize "Osman'n
adamlarndan yz kiilik bir grubun nasl Mouzalon'a ani bir saldr yaptn ve neredeyse onu bile tutsak alacaklarn" anlatr. Pahimeres, bunun Osman'a "Sifones Dalarn" ama ve "Halizones topraklarna" inme cesaretini verdiini ekler.
Muharebeyi anlatan Osmanl kayna, nclerin bu saldrsndan sz
etmez, kydaki Yalak Ovas muharebesi zerinde younlar. Ne var ki,
hem Pahimeres hem de Osmanl tarihleri, Osman'n znik civarndaki nceki etkinliklerine deinirken, ikinci kaynak, kentin kuatlmas ve kuatlanlarn mparatora acil yardm iin bavurmalar hakknda btn ayrntlar verir. mparatorun znik'i ablukadan kurtarmak zere Mouzalon'u
gnderdii ortaya kyor. "Halizones topraklar"nn, Yalova ve Karamrsel arasndaki dz ky ovas, yani Yalak Ovas olduu aktr.
Pahimeres, aka, Osman'n kyya giden (karayolu zerindeki) vadiyi
amadan nce, ncler gnderdiini syler. Vadide bugn oban Kale
olarak adlandrlan (bkz. Resim I), kydan birka kilometre mesafede DilHersek-znik yolunu kontrol eden bir kale vardr.
Osman, zmit Krfezi'ndeki ovaya giden yolu amak zere, Mouzalon'un adamlaryla tahkim edildii anlalan kaledeki kararghn etkisizletirildiinden emin olmak iin nc gndermiti. ncleri tarafndan
yaplan ani saldr, tepelerle evrili kalenin yaknlarnda gereklemi olmaldr. Aslnda, Pahimeres, bata Mouzalon'un askerleri tarafndan pskrtlen Osman'n kuvvetlerinin geri ekildiklerinden ve sonra baarl bir
kar saldr yaptklarndan sz eder. Bu baar, Osman'n kydaki Yalak
Ovas'na ulamak iin vadiyi ama karar almasn salad.
oban Kale, Karadere ile bir Rum hajjiasma'smm bulunduu Ayazma
kyleri arasnda yer alr. Yerli halk, kalenin Cenevizler tarafndan ina
edildiini syler. oban Kale bugn yknt halindedir; obanlar buraya
sriileriyle dinlenmek zere geldiklerinden, ad oban Kale olmutur.
Koyun Hisar, Osmanl geleneinde bu balant iinde, bizim oban Kale'miz olmaldr.
arpmann Bafeus muharebesinden bir yl nce yaplm olmas ge-
konumu
Pahimeres bize, "aknlar iin toplad mttefikler ve adamlaryla birlikte" da geidini aan Osman'n "Halizones toprana" girdiini anlatr. Bafeus'un "harikulade znik kentinin evresindeki alan"da olduunu,
yenilgileri zerine Bizans birliklerinin "alaka yakndaki zmit kentine
tklerini" ekler. Osmanl gelenei, muharebe meydann kydaki Yalak Ovas olarak belirler. Dolaysyla, her iki kaynamz da, arpmann
zmit Krfezi'nin giiney kylarndaki ky ovasyla, znik'ten gelen karayolunun ky ovasna birletii bir noktada gerekletiinde birleirler.
Bizans dneminde, imparatorluk "Askeri Yolu" Dakibyza'dan (Gebze) geerek Aigialoi'ye (Dil) ulayordu; askerler buradan ilerleyerek "Astakos Krfezi'nin dar aznn Kibotos'Ia birletii dar geiti am ve znik'e doru yolculuklarna karadan devam etmilerdir"30 Aigialoi'den Kibotos'a deniz ulam, Bizansllar dneminde olduu gibi Osmanllar zamannda da mevcuttu. Aigialoi, Osmanl dneminin Dil'i ve Kibotos da
Hersek kasabas olmaldr (bkz. Resim 2). Osmanllar zamannda stanbul
ve Kk Asya arasnda bulunan, kervanlarn ve ordularn getii bu ana
karayolu, Badad Caddesi olarak biliniyordu (bkz. Resim 3 ve 4). II. Bayezid dneminde Sadrazam Hersek Ahmed Paa, Hersek kasabasnda,
iinde kervansaray, camii, emeleri ile yolcularn Yalakdere vadisi ve znik araclyla Anadolu'ya yapacaklar uzun yolculuk ncesinde yararlanabilecei baka olanaklar bulunan bir vakf klliyesi ina ettirdi. Hersek
kasabasnn yaklak yirmi be kilometre batsnda, Helenopolis (bozulmu telaffuzuyla, Elenopolis) ya da Tiirkedeki adyla Yalova bulunur.
Osmanl geleneinde sz edilen Yalak Hisar, Helenopolis olmaldr.
Trke Yalova ad Yalak Ova(s)'dan tremi olmaldr.
29 A r n a k i s , s. 129-131.
30
Daha batda, Helenopolis ile dalk bir burun olan Poseidon (Bozbrun) arasnda, Bizans imparatorlarnn Kk Asya'ya giderlerken karaya
kma yeri olarak kullandklar Pylai uzanr. Pvlai kenti 13. yzylda
nemli bir ticaret merkezi olarak yerini hl koruyordu. Kentin savunmas
iin, Manuel Komnenos (1143 1180) Pylai kalesini ve surlarn ina ettirdi.31 Ky ovasna uzanan vadideki bizim oban Kale ya da Koyun Hisar,
bu yeni ina edilen ya da onarlan kalelerden biri olmaldr.
Orhan, babasnn iznik'i fethinin ardndan (1331) Yalak Ova kysna
yaylma planlarn uygulama grevini devraldnda, blgedeki Yalak Ova
(Yalova) ve Koyun Hisar kaleleri, zmit teslim oluncaya dein (1337) dire nmeyi stirdrdler.
Osmanl geleneine gre, 1337'ye gelindiinde Yalak Ova ve Koyun
Hisar kaleleri, Bizans prensinin "has"n oluturuyordu. Yalak Ova'da vadideki hisar, Yalknya (ya da Balknya) adndaki bir kfire aitti ve tepede t)
zamanlar Kovun Hisar olarak bilinen bir baka kale vard. Yalak Ova, Yalova ve Hersek (ya da Karamrsel) arasndaki alana verilen isimdi. Osmanl gelenei, Koyun Hisar'nm, Yalak-Ova sahibi Yalknya'nn erkek
kardei Kalovan'm kumandasna verildiini ekler.
Joseph von Hammer, Bafeus'un Koyun Hisar olduunu doru olarak
tespit eder,32 iakat onu Osman'n Bursa ovas tekfurlaryla arpt Dim
boz yaknlarndaki baka bir Koyun Hisar'yla kartrr. Bafeus muharebesinden hemen nce, Osman, Yalak Hisar'nda birisini yakalam ve ondan Yalak Ova'da kendi kurduu pusunun dman tarafndan bilinmediini renmiti.
Kite kadlna bal Koyun Hisar ky, 14. yzylda karye (ky) statsne sahipti. Daha sonraki tahrir defterlerinde ise sadece bir mezra ya
da metruk bir ky olarak gzkr. yle grnyor ki buras, vergileri
koyunemni tarafndan toplanan srler iin bir toplanma noktasyd. Bu
dnemde blgede ou Akakoyunlu olan yrklerin yaad belirtilir.
3. Ordular ve Muharebe
nce Pahimeres'in muharebe hikyesini zmlemeye alalm.
Bizans askerleri, Alan paral askerleri ve yerel milislerden oluan Mouzalon'un ordusu toplam 2000 kiiydi. Fakat bu orduda birlik yoktu,
nk -Pahimeres'e gre- muharebeden hemen nce, milis kuvvetlerine
ait para ve atlar Alan paral askerlerine verilmi, bu da milislerin kskanlna ve ibirlii yapmakta gnlsz davranmalarna yol amt.
31
H. Glykatzi-Ahrvveiler, "Les forteresses construites en A s i e M i n e u r e face l'invasio n seldjoucide", Akten des XI. Intemationaler
Byzantinisten
Kongresses, ed. F. Dlger ve H. G. Beck, M n i h , 1958, s. 186-189; V r y o n i s , Decline, s. 121.
32 J. v o n H a m m e r , Geschichte
des Osmanischen
kete geiren onlard ve Konstantinopolis'teki kendi dmanlar bu belirleyici unsuru kendi yanlarna ekmeyi baaramamlard.33
Osmanl kaynaklar, atma srasndaki olaylarn farkl bir versiyonunu
verir. Bu kaynaa gre, imparator znik'e deniz yoluyla bir yardm ordusu
gndermiti. Yalak Ovas'na gelen ordu, Osman'n birliklerine ani bir baskn yapmak zere karaya kmaya balad. Fakat bir Rum casus araclyla
dmann plann renen Osman pusuya yatt. Neri'nin versiyonu, Bizans
ordusunun gece Dil'den34 Yalak Ovas'na ilerleyiine ilikin ilgin bir ayrnt ierir. Bizans birlikleri atlarn gemilerden karmaya ve evreye yaylmaya
baladklar srada Osmanl kuvvetleri ani bir baskn yapt; gafil avlanan Bizansllarn ou katledildi ve gemilerine ulamaya alanlardan birou bouldu. Gemilerine kamay baarabilenler Konstantinopolis'e dndler.
Bu ykde kesin olan nokta, Osman'n "stanbul Tekfuru tarafndan
gnderilen" bir orduyla savam olduudur; yleyse her iki kaynan ayn olaydan sz ettiine kuku yoktur. Fakat Bizans ve Osmanl kaynaklarndaki farkl betimlemeler nasl aklanabilir veya birletirilebilir?
Pahimeres, Mouzalon komutasndaki ordunun Bafeus/Yalak Ovas'na
hangi yolla (denizden mi, yoksa Gebze-Dil-Bafeus gzerghndan m?)
ulatna ilikin hibir ayrnt vermez. Bu hikyenin tamamnda gemilere
bir kez bile deinilmez. Gel gelelim, ona gre, arpmadan nce Mouzalon, birliklerini dzenlemek (yerel milislerin atlarn alp bunlar Alan paral
askerlerine vermek vb) iin yeterli sreden beri bu blgede bulunuyordu.
mparator, baskn yapma amacna uygun olarak, ana birliklerini uzun
kara yolundan deil, deniz yoluyla gndermi olmaldr. Fakat, kara yolu
kullanlmsa bile, Neri'nin de dorulad gibi, birliklerin Aigialoi'den
(Dil) Kibotos'a (Hersek) giden dar deniz geidini gemilerle am olmalar gerekiyordu. Kibotos civarnda bir Osmanl baskn her iki durumda
da sradayd. Dier bir seenek, Konstantinopolis'ten gelen Bizans birlikleri buraya ksmen kara, ksmen de deniz yoluyla ulamalaryd. Muharebenin olaylarna gelince, iki farkl kayna uzlatrmaya muktedir tek kuram, her birinin arpmann farkl bir aamasn ele alm olduudur. yle grnyor ki, ilk nce Osmanllar, Bizans askerlerine gemilerden indikleri zaman saldrmlar, ve Bizans yerel milisleri panik halinde zmit
yolunu tuttuunda, Bizans dzenli birlikleri Alanlarn siperi altnda, kv33
34
byzantine,
of the British
s. 285-308.
ni daraltrlar; her iki delta da " D i l " olarak adlandrlr; gneydeki D i l ' e ayrca "Her-
36 T i n n e f e l d , 4. d i p n o t t a agm, s. 51.
37 Schreiner, Kleinchroniken,
c. III, s. 217-219.
13 (1906-1907),
min Bizans tarihisi Pahimeres, zaferinin ardndan Osman', Bizans' tehdit eden en enerjik Trkmen beylerinden biri olarak betimler.
II. Bavezid'in tahta kmasnn ardndan, onun emriyle dris ve Kemalpaazade tarafndan hazrlanan tarihler, Osman'n "Konya Seluklu Sultan'nn" ya da "Konstantinopolis Kayzeri'nin" halefi olarak saltanata ya da
imparatorlua gemesini, onun Bizans mparator'nun ordusuna kar kazand zafere balarlar. Dolaysyla, Fatih Sultan Mehmed'in evrensel bir
imparatorluk ynndeki talebi, dou ve batdaki devletler arasnda en nde gelen hanedan olma iddiasna dnt zaman, Osmanllar Osman'n
Bafeus'taki zaferini, daha kurulu dneminde hanedann imparatorluk
egemenliine ynelik meruiyet unsuru olarak kullanacaklard.
Daha sonraki tarihilerin hanedann alak gnll kkenlerinin zgn,
gerek yksn ekledikleri zenle hazrlanm olan bu forml, gnmz
tarihisinin ne erken dnem halk geleneklerini ne de daha sonraki elit ayrntlar gz ard etmesine gereke oluturur. mparatorluk gcnn bir
rya araclyla ortaya kmas ve bunun aman benzeri kutsal bir kii tarafndan yorumlanmas, ya da Seluklu Sultan'nn Osman'n ykseliini kabul etmesi gibi, sonradan yaplan bu tr eklemeler, aslna baklrsa tarihi
iin son derece ilgin ve anlamldr. Ayrca, sonradan yaplan eklemeler yznden Osmanl erken dnem geleneklerini mutlak mit ve efsane olarak
grp, btnyle gz ard etmek de ayn derecede yanltc olur.
Baz derlemeciler, imparatorluun merulatrlmas iin Seluklu Sultan'nn Osman' kendi halefi olarak kabul etmesini bile yeterli grmemiler ve "ilahi teyid"in bir iareti olan kl ya da zafer hakkna geri dnerek
ve onu "muayyed min indillh" (Allah'n destekledii hkmdar) olarak
kabul etmilerdi.
<b
/i
vcaj.T%"
iV
" '
M
i
V
v
GeyvS^^^aJl
{Kavaia)
Koyunfiisar*
..
-, V
L'i/
""'
o Kestel
Z-'o?.Kzlhisar
I&prhi^
.} )''
(Kasteiion)
'
Yeniehir,.
(Melannionp-'
/
A k h i j /
" c/ a
' ,
'
'
Lefk^osman^
\
"/
'negl
(Angelokoma)
.
o
c Bilecik
I
Bi
(B.elokoma)
\
'
"
. ^ ' tr^Z
. . E r m e n i pazar .5.
inhisar
'
' v " - ^ - ^ .
Harmanck
(,
;
nn
Ktahya
Bitinya
- o
Eskiehir
arasnda
Trkmen
Yarhsar
O AAkhvU
kbyk
Domani
1300-1350
Tarakl
^ t P
o
0
- , - .
C--
L e f k !
Dinboz
- ^ ^ V ' r t i v
Bursa
(Prousa)^
' ' i
Akdoan
ukurhisar
T)
J J i t i n y a ' y l a ilgili Bizans arivlerinin hemen hemen tamamnn kaybolmu olmas, bu blgenin Osmanl fethi ncesindeki durumunun bilinmesini zorlatrmaktadr. Ama Bizans kaynaklarnn suskunluu, arkeolojik
aratrmalar ve baz 15. yzyl Osmanl kaynaklaryla bir noktaya kadar giderilebilir. 1
Ben iki nokta stnde durmakla yetineceim: 1) Bitinya 13. yzylda
ok geni bir ky andan oluuyordu. 2) Bu aa, yine ok youn olan
kentler ve hisarlar a ekleniyordu.
Ecole Pratique des Hautes Etudes seminerlerinde incelenen ve 1987
gznden itibaren, alan almalarna ev sahiplii yapan blge, 2 Bitinya'ya
ancak yaklak olarak denk dmektedir. zmit krfezinin kuzeyini kapsamaz; douda Sangaryos [Sakarya nehri] vadisi, gneyde Olimpos'la
[Uluda] snrldr ve batda Kyzikos'a kadar uzanr. te yandan, Bursa'nn batsndaki blgeyi de henz ayrntl bir biimde ele alamadk.
Bizansl tarihilerin, 13. yzylda kylerin durumu ve blgenin savunmas hakknda aktarm olduklar kstl bilgileri anmsatmakla balayacam.
BLGE VE SAVUNMASI
A. Bitinya'mn Zenginlii. Blgenin verimlilii her dnemde vlm,
yceltilmitir. Bitinya ok sulak bir blgedir. Gnmzde stanbul'un
sebze deposu gibidir, vaktiyle Konstantinopolis'in bahesi olduu gibi.
Bu grnme iki ey eklenebilir: Bir yanda, bugn yapay olarak kurutulmu bulunan baz knt alanlarnn tabalarndaki bataklklar Bizans
dneminde, en azndan ayn lekte, kurutulmamt ve bu alanlarda tarm yaplamyordu; bu dzlkler, bataklk deillerse, otlak olarak kullanlmaktayd ve bazlar ordunun atlarna, bazlar da kyllerin ya da byk
toprak sahiplerinin srlerine ayrlmt. te yandan gnmzde zerinde tarm yaplan alvyonlu setler de 13. yzylda hi kukusuz bugnk
kadar gelimi deildi. Bernard Geyer'in gerekletirdii corafi aratrmadan anlalan budur. Bitinya ormanlar asndan da zengin bir blgedir: Uluda eteklerinin bol ve verimli bitki rtsn anmak yeterlidir.
Buralar, ykseklik ve arazi durumuna gre zeytinden kestaneye kadar eitli aalarn yetimesi ve zm balar iin elverili alanlardr.3
Bitinya'mn yeri de ok gzeldir: Deniz kysnda, Konstantinopolis'in
karsnda, Anadolu yaylasnn eteindedir. Bu blgede ortaada bugnk kadar deerli olan sabit veriler ve iktisadi bir potansiyel vard. Pylai
ksenodokionunun* nnden bakente tahsis edilmi kasaplk hayvanlar
ve yk hayvanlar geerdi, 4 VII. Konstantin Uluda marullarn verdi. 5
Bu dnemde imparatorluk ordular znik blgesinden gelen arap ve yalar kullanmt. 6 Pegelotti, Triglia arabndan da sz eder. 7 Dier blgelere oranla daha srekli bir ticari etkinlik ve buna bal olarak kentsel gelime gze arpmaktadr. 8
Bizans Kk Asya'snda 13. yzyl sonundaki gelime ve refah Pahimeres tarafndan dile getirilmitir: 1 3 0 1 ' d e Alan paral askerleri orada
"her eit zenginlikle dolup taan blgeler" kefettiler.9 Ayn yazar, yine
13. yzyl ortalarndaki refahtan ve dolayl olarak da Sangaryos'un dousundaki dalara yerlemi "geni topraklar ve byk srleri olan" kyllerden sz ediyor. 10 Hem Skutariotes hem de Pahimeres znik imparatorlarnn tarm politikas konusunda, iskndan ve kylerin kurulmu olduu
imparatorluk arazilerinin deerlendirilmesinden sz ediyorlar;11 kaynaklarn verdii snrl bilgilerden anlaldna gre bu gelime btn blgeye
3
incelenen blge konusunda bkz. C. L. Stotz. " T h e Bursa Region of T u r k e y " , The Geographical
Rewiew, 1939, s. 81-100 ve W. D. H t t e r o t h , Trkei, D a r m s t a d t , 1982.
4 J. Darrouzes, Epistoliers
5
age, s. 327-329.
Constantine
Porphyrogenitos
three Treatises
H a l d o n , C F H B , V i y a n a , 1990, s. 132.
7 F. B. Pegolotti, La pratica della mercatura,
on Imperial
Bkz. M . F. H e n d y , Studies
in the Byzantine
Monetary
C a m b r i d g e , 1985, s. 49.
9 Pahimeres (1835), s.309.
Toplants
1991, A n k a r a , s. 109-118
Expeditions,
ed. J.
Aratrma
Sonular
Military
byzantins
Economy,
stun 3 0 0 - 1 4 5 0 ,
Pre-ottomane,
s. 116-121.
Bkz. A n g o l d , s. 193-194.
21
22
age, s. 29.
23 age, s. 173.
24
age, s. 259-267.
25 A n g o l d , s. 192.
26
27
28
29
age, s. 291-293.
31 age, s. 622.
n sanlacak kadar yaknd, diye yazyor)32 zamanla ypranm olanlar onarr ve kalelerdeki askerleri tehizatlandnr.33 mparator 1282'de Sangaryos blgesini tekrar dolar, burasn en iyi biimde glendirir sonra da
Ach)raous blgesindeki (Balkesir) snr da glendirmek amacyla Lopadion'a gider.34 Aristoteles'in Meteorcfinden yararlanan Pahimeres'e gre,
1302'de, Sangaryos kuvvetli yamurlardan sonra Adapazar evresinde
birka aylna yatan deitirir ve bu durum Trk basknlarn kolaylatrr. Bu belirli noktada (Osmanl fethinin "meteorolojik" nedeni), Pahimeres'e inanmak belki biraz glemektedir. Her ne olursa olsun, Bizansllar o srada Sangaryos'un dier tarafndaki kalelerini terk etmilerdir.
Osman, nehrin batsna geer ve Nicomedia yaknlarnda, Bafeus'ta imparatorluk ordularn yenilgiye uratr.35
Pahimeres birok kez, o dnemde gerekleen gn zerinde durmutur. ok sayda Bizanslnn kam olduunu belirtiyor;36 Pylopythia'dan Prinkipo'ya gemi olan byk bir kitleden sz ediyor;37 "tm
Mezotinya g etti" diye yazyor;38 ayrca, "i blgelerde" yaayan insanlarn da Konstantinopolis'e gittiklerini belirtiyor.39 "Birka ayda her ey
yok olup gitmiti" 40 ve Bitinya yamalanmt.41 Buradan, belli sayda
kylyle birlikte, toplumun sekin tabakasnn da kam olduu sonucunu karabiliriz. Hi kukusuz, youn bir g yaandna inanmamz
zordur. Kyllerin bir blmnn de yerlerinde kaldn greceiz. Ancak savunma sistemi btnyle dalmtr; 14. yzyl banda Bitinya'da
Bizansllarn elinde zellikle kylardaki baz hisarlardan baka bir ey kalmamt; Trkler de saldrlarn sonuna dek srdrdler. Pahimeres'e gre, 1305' te, znik ve Pythia'y evreleyen ve denize kadar inen btn blge Osman tarafndan ele geirilmiti.42
Bu olaylarn sert ve acmasz nitelii, 13. yzyl Bitinya'snn durumunu daha yakndan incelemeyi, savalarn durumu ve blge savunmas hak
32
33
34 age, s. 657.
35
36 age, s. 319.
37
age, s. 324-325.
38 age, s. 327.
39 age, s. 335.
40
age, s. 336-337.
41
age, s. 388-390.
42 age, s. 642.
entre Theodore
Metochite
et Nicephore
Cho-
kndaki gzlemlerimin u ya da bu biimde dorulanmasn gerekli klyor. 13. yzyl Bitinya'snda topraa yerleim, ky a ve hisarlar stne
bilebileceimiz eyler nelerdir?
KYLER AI
A. Bizans kaynaklar. Bizans kaynaklar araclyla Bitinya'daki kylerin ancak yirmi kadarnn adn bilebiliyoruz. Bunlardan birinin bile yeri
kesin olarak belirlenememektedir. Ayrca on kadar yer ad daha biliyoruz;
bunlarn yerlerinin belirlenmesi ise daha da zor. Elde belge olmamas ve
zellikle kylerin adlarnn deimesi, Athos arivlerinin Makedonya'da
salad olanaklarla yaplan inceleme gibi bir alma yaplmasna frsat
vermiyor. Ancak unu syleyebiliriz: 9. yzyl azizlerine ve 10. yzylda
din adamlarnn mektuplamalarna gre Bitinya'da kk toprak sahiplerinin kyleriyle byk araziler arasndaki ayrm eskidir; Bizans dnemi
belgelerinden anlaldna gre blgenin tarmsal yaps, daha sonraki
yzyllarda bu adan daha iyi bilinen blgelere gre bir farkllk gstermiyordu: eski (ve byk?) kyler ile byk toprak sahiplerinin arazilerine
yerlemi kiraclarn kk kyleri (daha az nfuslu?) yan yana bulunuyordu. Ancak daha fazla bir ey sylemek mmkn deildir.
B. Aratrma. Bizim 1989'da znik'in kuzeybatsnda yaptmz gibi,
baz vadilerin sistemli biimde incelenmesi ve aratrlmas genellikle imdiki kylerin eski Roma, Hristiyan daha sonra da Bizans yerleim merkezleri olduunu gstermektedir. Roma (rnein, sonradan bulgur ezmek iin kullanlan zeytinya preslerinin talar) ve eski Hristiyan dnemine ait kalntlarn (kilise kalntlar) bolluu, .S. ilk yzyllarda, yamalar da dahil olmak zere, buralarn youn bir nfus barndrdn gstermektedir. Kylerde zellikle Bizans kalntlarnn (9.-13. yzyllar) nispeten az olmas Bizans nfusunun Roma nfusuna gre daha az olduunu
gstermez; bu durum daha ok, onlarn, bir yeniden kullanm olduu izlenimi veren yap tekniklerinin o kadar fazla iz brakmam olmasyla aklanr. Buraya kadar, ak seik olan ve artc olmayan tek ey, yamalarn
tepeye yakn noktalarnn ilk kez 19. yzylda nfuslanm olduudur.
Umut ediyoruz ki paleocorafya ve arkeoloji aratrmalar ortaada krsal
nfusun tarihinin belirlenmesini salayacaktr.
C. Osmanl tahrirleri. 15. ve 16. yzyl Osmanl tahrirleri43 Bizans
kylerinin 13. yzyldaki durumu hakknda baz bilgiler vermektedir. Bu
tahrirler tarihte ilk kez Bitinya kylerinin yerleimiyle ilgili belirgin bir
43
B i l d i i m kadaryla B a r k a n - M e r i l i ' n i n y a p t n d a n . Bu yapt stnde b e n i m l e almay k a b u l ettii i i n rene Beldiceanu'ya teekkr ediyorum; y a r d m l a r son derece
gerekliydi; a m a y o r u m h a t a l a r n d a n sadece ben s o r u m l u y u m .
cek Mslmanlamalar da gz nnde bulundurmak gerekir. Ama Osmanl tahrirleri Pahimeres'in aklamalarndan biraz farkllk gsterivorlarsa da, bu aklamalara kar kmyorlar. 15. yzyln sonunda ve belki de
14. yzyldan beri, blge geni lde Trklemiti.
Kazalarda yaplan ayrntl bir inceleme baka bilgiler veriyor. Blgenin
btnnde olduu gibi Bursa kazasnda da 15. yzyl kylerinin byk
blm bilinmektedir. O dnemde be kyden biri ksmen Hristiyandr
ve ad Rumca olan yerlerin says da olduka fazladr. Bununla birlikte
Uluda eteklerindeki nfusun da btnyle Trk olduu gzlenmitir.
Corafi adan ayrcalkl olan bu blgede, Bizans dneminde da etei
kyleri vard hi kukusuz: Bu durum, en azndan, adndan da anlalaca gibi Bursa Misi'nin 45 bats ve 15. yzyl sona ermeden nce Kzk aireti tarafndan igal edilmi olan dou taraf iin sz konusuydu. Bu blgede Rumlarn yerini Trkler almtr ve bu yerleme o kadar youn ve
canl olmutur ki ne Trk ncesi dneme ait bir yer ad ne de bir Hristiyan aile kalmtr. negl kazasnda da Trke olmayan yer adlar ve Hristiyanlarn varl fetihten sonra bir miktar Rum nfusun kalm olduunu dndrmektedir. Ovada kyden birinde Hristiyanlara rastlanrken, dalk blgelerde onlar ancak sekiz kyden birinde bulmaktayz:
ovann Rum ovas olduu sylenemese de o dnemde dalarn Trk dalar olduu kesindir; bu olgunun baka yerlerde doruland grlecektir. Bu dalm 15. yzyldaki farkl yaam biimleriyle aklanabilir, ama
hi kukusuz yerleim tarihiyle de ilgilidir. te yandan, dalardaki Trke
olmayan birok yer ad (szgelimi Bedre) 46 Osmanl dnemi ncesinde
da eteklerindeki belli bir yerlemeyi akla getirmektedir; oysa da eteklerindeki Rum yerleimi, 13. yzylda ovada da youn bir nfus bulunduunun bal bana bir iaretidir. Yarhisar kazas dalk bir blgedir. Bu
blgede Trke olmayan yer adlar (Kesahor 47 ve Perama'nn 48 yerleri
saptanamamtr) vardr ve bu durum, 13. yzylda negl gibi da eteklerine bir yerleme olduunu dndrr. 15. yzylda, yalnzca yaklak
500 metre ykseklikteki Kara Omca 49 kynde Hristiyan nfus kalmt.
negl'de olduu gibi blgenin tmnde dalk blge Trkleti. Ermenipazar kazas da (nfusu azd ve burada ok az yer ad belirlenebilmitir)
dalk bir blgededir; burada yer adlarnn hibiri Rumca deildir ve 16.
45
46
47
48
age, no 2 3 2 , s. 146.
49
age, no 2 3 1 , s. 145.
yzylda yalnzca alt Hristiyan hane bulunmaktayd. 50 Buna karlk Yeniehir kazas ukurda kalmaktadr. Makri, 51 Misanoz 52 Dimbos, 5 3 Ayazma, 54 Karakilise55 gibi belirlenmi ve Kstendil, 56 Despine, 57 Lagoz 58 gibi belirlenmemi yer adlarndan anlaldna gre gl bir Bizans damgas vardr bu blgede; Trke olma olasl pek az gzken teki ky
adlarn da saymyoruz. Ovada nemli bir Hristiyan nfus vardr:
kyden ikisinde Hristiyanlara rastlanmaktadr ve bu oran blgedeki Hristiyan nfus asndan en yksek orandr. Ama baka yerlerde olduu gibi da eteklerinde kylerin ou Mslman kydr. Geyve kazas orta
Sangaryos ovasnn sa kysn oluturuyordu. 1930 yllar kyleriyle yaplan bir karlatrma, bizim 15.-16. yzyllardaki btn ova kylerini bildiimiz varsaymn akla getiriyor. 15. yzylda da eteklerinde nfus ok
youndu. Kazada Bizans'n Kabeia's (bkz. daha aada) olmas gereken
Geyve dnda Trke olmad sylenebilecek tek bir yer ad yoktur ve
burada 15. ve 16. yzyllarda tek bir Hristiyana rastlanmamaktadr. Buras karmza kan Hristiyasz ilk ovadr ve burann, Sangaryos'un sa
kysnda bulunduu fark edilmektedir. Yine Sangaryos'un sa kysnda
daha kuzeydeki Akyaz'da da hi Hristiyan yoktur. Irman sol kysndaki durum ise farklyd. Gerekten de Akhisar kazasnda Hristiyanlarn bulunduu ky vardr; bunlarn tm ovadadr ve Despine, 59 Bednos Viran 60 gibi ok sayda Rumca yer ad, az sayda da Trke yer ad vardr;
Aahor, 61 Mide 62 gibi baz yerler ise belirlenememitir. Dalk blgelerde Trk ncesi dneme ait olduklar anlalan yer adlar vardr ve bu durum burada da da eteklerindeki bir Rum yerleiminin sz konusu olduunu, dolaysyla da 13. yzylda olduka gl bir demografik bask bulunduunu dndrmektedir.
Osmanl tahrirlerindeki baz verilerin bu ematik sunuluu iki geici
50
54
sonu veriyor bize: 1) Kabaca, Rumlara ve Trklere denk dtkleri sylenebilecek Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda, kazalara gre ve ovalar
ile yamalar arasnda gzlenen eitsiz dalm, bir yerleim tarihinden,
hatta fetih tarihinden kaynaklanyor gibidir. Her ne olursa olsun, Sangaryos'un sa ve sol kylar arasndaki nfus yerleim farkll, rman bir
snr olduu hatrlanrsa, dikkat ekicidir. 2 ) Yamalarda Trke olmayan
ve Rumca olduklar varsaylabilecek yer adlarnn varl, 13. yzylda ovalardaki nfusun olduka youn olduunu dndrmektedir. Bu nedenle, 15. yzylda kylerin adlar ne olursa olsun, ounun 13. yzylda da
var olduklar akla yakn bir gerektir. Bilgiler mphemdir ve bir kesinlik
arz etmez: ama Bizans arivlerinin kaybolmas, bunlarn gz nnde bulundurulmasn ve dorulanmaya allmasn gerekli klmaktadr.
KENTLER AI
Bitinya bir kentler ve mstahkem mevkiler ayla yaplanmt ve buralardaki garnizonlar ulam gvenliini ve belli lde de komu kylerin
gvenliini salyordu. Sayfa 127'deki haritada, 13. yzyl hisarlarndan
bildiklerimiz bulunmaktadr. Kyler gibi, bunlarn da incelenmesi kaynaktan salanabilmektedir: Bizans metinleri, baz Osmanl kaynaklar ve
aratrma.
A. Bizans kaynaklar.
Baz kentlerin surlar antikadan bu yana srekli bakm grmtr: szgelimi Schneider-Karnapp, 63 daha sonra da
Foss-Winfield 64 tarafndan incelenen znik, Apollonias, Bursa ve Nicomedia surlar. 65
Seluklu istilasndan sonra snr blgesi olan, ya da en azndan Konstantinopolis'in savunulmasnda nemi artan Bitinya, Komnenoslar dneminde
korumaya alnmtr. Baz kalelerin hangi tarihlerde yapldklar ya da onaldklar tarihiler araclyla bilinmektedir. I. Aleksios, Ersek (Helenopolis) yaknlarnda olduu sylenebilecek Kibotos'u 66 ve Sapanca gl yaknlarnda olduu kesin olarak bilinen Sidera'y; 67 II. oannes, Achyra
ous 68 ve Lopadion'u 69 tahkim ettirmi; Manuel Komnenos da Sangaryos
63
A . M . Schneider ve W. K a r n a p p , DieStadtmauer
56
57
58
59
60
7. und 8. Jahrundert,
66
The Ecclesiastical
History
6 7 A l e x i a d e , c. II, s. 206.
68 C h o n i a t a , s. 33: O c h y r a i .
K i m n a m o s , s. 38.
An Introduction,
Pretoria, 1986.
im
Cheuetot.
69
Fortifications,
of Orderic
Vitalis,
stnde Malana, 70 Pithekas 71 ve Pylai'de 72 yeniden hisar ina ettirmitir. Latinler zniklilere kar Kharax 73 (bugn Hereke), Kibotos, 74 duvarlar neredeyse tamamen yklm lan Kyzikos'u 75 glendirmilerdir. Ayrca znik imparatorlarnn Trklere kar, buradaki n surlar yeniden ina ederek 76 znik surlarn tamir ettirdikleri ve Bursa duvarlarn glendirdikleri bilinmektedir. 77 Ama ou durumda, bir yerleim merkezinin
12. ya da 13. yzyllarda tahkim edilmi olduu sylenebilir ancak, ve
hatta ou zaman karsama yoluyla yerinilmek zorunda kalnmaktadr.
Kylerdeki durumun tersine, antik kentlerin ya da Bizans kentlerinin
tanmlanmasna ynelik kaynaka nemli boyuttadr. Yer adlarnn geni
lde deitii bir blgede, basit bir varsaym yaplabilmesi iin bile,
aratrmaclarn genellikle Roma paralarndan Osmanl tahrirlerine kadar
eldeki bilgilerin tmne bavurmalar gerekmektedir. 78 Bizans arivlerinin
yokluu burada da bir engel oluturur. Bizans kaynaklaryla ilgili olarak
ortaya kan yer belirleme sorunlarndan bazlarna ksaca deineceim.
12. yzyla ait bir belgede 79 sralanm olan bir dizi piskoposluun yeri belirlenmitir. Bu piskoposluklar kukusuz belli kentlere ve hisarlara
denk dmektedirler; ama ad geen merkezlerin tmnn o dnemde
var olup olmad ve ayrca tmnn incelenen blgede yer alp almad
kesinlikle bilinmemektedir: Kaynaklar Baziliopolis'in Orhangazi blge
sinde bulunduunu 80 gl bir olaslk olarak belirtiyorlarsa da Erite, Linoe, Maksimianai hakknda hibir ey bilinmemektedir; Numerika'dan
12. yzylda da sz edildiini de ekleyelim.81 Cesarae de (Bursa'nn kuze70
71
aovAmvov,
1300-1400,
[Eski Sultanlarn T a r i h ve
73 V i l l e h a r d o u i n , La conuete
de Constantinople,
481: Caracas.
Bkz. Robert, Villes, s. 190 ve n. 1. Cesarae'nin Peladarion yerleim blgesinde olduu dnlebilir.
74
age, 460: le C h i v e t o t
75
83 C h o n i a t a , s. 603.
84 Alexiade,
76
85
86 W i t t e k , Toponymie,
77 Bkz. A n g o l d , s. 99.
78
b-
s. 36 ve n. 8.
8 7 A c r o p o l i t a , s. 36.
88
F. W. H a s l u c k , Cyzicus,
burada bulunabilir.
89
79 J. Darrouzes, Notitiae
episcopatuum
ecclesiae
constanopolitanae,
X I I I ; bkz. s. 136.
80
c. II, s. 74.
s. 179.
byzantin,
C a m b r i d g e , 1910, s. 119.
90 A c r o p o l i t a , s. 47.
91
92
B. Kandes, Hnpovaa
93
s. 207.
II, s. 180.
Chronika,
Chronika,
ristivan tekfurlarn, Bizansl vali ve senyrlerin elinde bulunan ve Osmanllar tarafndan alnan belli sayda hisardan sz ediyor. Anlatm biraz naif
olmasna ramen bu metne byk nem veriyoruz; nk arkeolojik adan dorulamann mmkn olduu yerde, yazar tarafndan anlan yerleimlerin 13. yzylda Bizansllarca gerekten de tahkim ve igal edilmi
olduklarn saptadk. Bu dorulama bir kant olarak kabul edilirse, kpaazade tarihinde Hristiyanlarn elinde olduu belirtilen hisarlarn tmnn Bizans hisarlarna denk dtkleri varsaylabilir. Yazar, ele ald blgede, otuz kadarnn eski ad saptanm, Hristiyanlarn elinde olan krk
kadar hisardan sz ediyor. Bunlardan yirmi drdn ziyaret ettik. Buralardaki kalntlar bunlardan en az on altsnn 13. yzylda meskn olduunu sylememize olanak veriyor. Kaynaa gven duymamzn nedeni
budur. Sonu olarak, kpaazade, Bizans kaynaklar araclyla bildiimiz yerleri belirlenmi tahkimli alanlara ya da hisarlara yaklak yirmi yerleim alan daha eklememize olanak salyor.
Yaptta ad geen blgedeki Hristiyan hisarlar -batdan douya dora- unlardr: Kimasti ( 350), 1 0 7 bugn Mustafakemalpaa. Uluabad (
17), bugn Ulubat, baz kaleleri korunabilmi olan Bizans dneminin
Lopadion'udur (Resim A). Apolyont ( 35), bugnk Apolyontky,
Apollonias'tr ve surlar korunmutur (Resim B). Biloyoz'un ( 35) neresi
olduu bilinmemektedir; balama gre, hisar Apolyont-Uluabad blgesinde olmaldr. Kite'ye, ( 17) 1960'tan beri rnl denmektedir, atonun ykntlar kyn 50 metre gneydousundadr (Resim C); toprak altndan 13.-14. yzyl Bizans ve Osmanl seramikleri karlmtr. Adranos
( 17) yalnzca piskoposluk listeleriyle tannabilen Bizans dneminin Adrianoi'sidir (bugn Orhaneli); Orhaneli'nin 2,5 km batsnda Roma ve
eski Hristiyan Adrinoi'sinin nemli kalntlar bulunur; 2 km kadar kuzeydeki tahkimli bir tepe byk olaslkla kentin Bizans dnemindeki
yerleim alandr. Tahkim edilmi alann boyutlar 100 metreye 70 metredir. Blgedeki baka yerlerde ve 13. yzyla doru Makedonya'da da
benzerleri grlen kesme tal iki kule iyi korunmutur; toprak altnda
Bizans anak mlei ve muhtemelen bir kiliseden kalm olan mermer
deme talar bulunmutur. Yeri belirlenememi olan Bidnos ( 17) anlaldna gre Bursa blgesinde ( 18) bulunmaldr.108 Gemlik ( 23),
Bizans dnemindeki Kios, kpaazade tarafndan imal biimde liman
olarak anlmtr; kaleden nemli kalntlar korunmutur. Kestel'in ( 17)
107 k p a a z a d e T a r i h i ' n i n b l m l e r i n e () ile g n d e r m e yaparak ilk d u r u m u veriyorum.
108 Bkz. Z a c h a r i a d o u , age, s. 85. n. 141.
ad deimemitir ve surlar dayanmtr (Resim D). zmit Krfezi'nin kuzeyinde, Geibze ( 30), bugnk Gebze, Bizans dneminin Dakibvza'sdr. Daha nce sylemi olduumuz gibi Hereke'ni ( 80) (burann
da ad deimemitir) Bizans dnemindeki ad Kharax't. Blgenin gneyinde, Bugn negl olan Aynegl'de ( 3) ortaa kalntlarna rastlayamadk. Kolaca ( 5), kpaazade'nin yaptnda negl evresindeki kk bir atodur. Bugn negl'n 4 kilometre dousunda Kulaca adl bir
ky vardr, ancak burada hibir hisar izi bulamadk. Daha Giiney'de kizce ( 5): Domani geidi yaknlarnda, yeri belirlenememitir. Koyunhisar ( 17): Yeniehir havzasnda, bugnk Koyunhisar ky yaknlarnda,
bugnk ad Hamidiye, toprak altndan bol miktarda karlan 13. yzyl
seramiinden vaktiyle burada Bizansllarn yaam olduu anlalyor,
ama bu blgede hisar bulunamamtr. Yarhisar ( 12): Bugn Yarhisar
ky (daha douda bulunan ayn adl ada kentten ayr bir yer), surlardan baz kalntlar: bir duvar ve kayalk bir knt zerinde baka bir duvarn kalntlar; toprak altndan karlan seramik 13.-16. yzyllara aittir.
Kprhisar ( 16) (ad deimemitir) eitli kalntlardan anlaldna
gre, eski bir Hristiyan ve belki de Bizans yerleim merkezidir; burada
tek bir sur kalnts bulunamamtr. avuky ( 20): kpaazade'ye
gre, fethedildikten sonra Osman tarafndan Samsa avu'a verilen "Yeniehir rma vadisi giriindeki Lefke yaknlarndaki kk ato"; buras
Kuleler ad verilen yerleim blgesi olmaldr; Kocasu kenarndaki bir ukurlukta kurulmutur; iki kule (Resim E) korunabilmitir ve duvarlardan
izler kalmtr; toprak altndan karlan seramikler 13. yzyla aittir. Anlatma gre, zmit (znikmid, 25) blgesinde ya da yapttaki "Yalakovas
yaknlarnda" belirlemesi Yalakdere vadisiyle ilikiliyse 30'da ncekinden farkl bir Koyunhisan anlmtr; ikinci varsaymda, daha aada sz
edilen obankale sz konusu olabilir. 109 zmit'in gneyindeki Mekece
( 20), bn Battta tarafndan znik ve Geyve/Kaba i arasndaki bir merkez olarak gsterilmitir; 110 bir tepede bulunan ve bugn ayn ad tayan
kyn 1 km uzanda, 111 ovada 52 metreye 12 metre boyutlarnda bir
surun kalntlar vardr; toprak altndan Bizans ve Osmanl seramikleri karlmtr. Lefke ( 20) bugnk ad Osmaneli olan Bizans dneminin
Letkai'sidir: Hibir sur kalntsna rastlanmamtr. adrl ( 20) anlatma gre Lefke blgesinde olabilir. Yine Lefke blgesinde olabilecek
ve Arkeometri
Sempozyumu,
s. 36 ve n. 9.
arasnda bulunmaldr. Bugn, Harmankaya denen yksek dan eteindeki Harmanky'de byk olaslkla bir surun kalntlar bulunur.117 kpaazade, daha douda yer alan -ve bn Battuta'nn Mekece ile Gynk
arasnda olduunu belirttii-118 Tarak Yenicesi'nden ( 10; bugn Tarakl) ve incelenen blge dnda kalan Akyaz ( 2 2 ) ile Gynk'ten (
10; ad deimemitir) sz eder. Nihayet Glkalanoz ( 10; ya da Krfelinos), anlatma gre Tarakl-Gynk blgesinde yer alm olmaldr.119
C. Aratrma. Jean-Pierre Grelois'nn ynettii aratrmada ziyaretilerle birlikte blgeyi dolarken ou zaman, eski adlarn Bizans kaynaklarnda ya da kpaazade'nin yaptnda bulabileceklerimizin dnda,
baka hisarlara da rastladk; brleri gibi bulmu olduumuz ve daha nce ad geen bu hisarlar zellikle mimari adan Christophe Giros ve seramikleri asndan da Veronique Franois tarafndan incelenmitir. Byk
olaslkla 12. ya da 13. yzylda meskn olan bu hisarlardan onunu - batdan douya- sayacam: Apollonias glnn kuzey kysnda, Eski Karaaa'ta bir Bizans hisarnn kalntlarna rastladk. Burcun, Slz-Yeniehir yolunda kk bir tepedir, baz yerlerde duvarlar grlr. Sur, 50
metreye 30 metre boyutl anldayd; toprak altndan ge dnem Bizans seramii karlmtr. Yalakdere vadisindeki oban Kale: Tahkim edilmi
bir tepede alt kule kalmtr; burada bulunan seramikler 13. yzyln ikinci yars-14. yzyl sonu seramikleridir. Eski Hisar, byk olaslkla Kantakuzenos'un sz ettti Niketiata'dr.120 Arkeolojik incelemesi Clive Foss
tarafndan yaymlanacak olan geni bir surdur, kaps korunmutur, ortada
katl, dikdrtgen byk bir yap bulunur; kale duvarndaki kulelerden
en az ikisi tonozludur (Resim G). znik'in dousunda Kaynarca'da bir
kale duvarnn kalntlaryla 13. yzyla ait seramikler bulduk. Daha douda, Karadin'de, baka duvar kalntlar (100 m uzunluunda; tarih ncesi,
Roma ve Bizans dnemi seramikleri), Sangaryos geitinde iki kale saptand: biri erifye yaknlarndaki Saray, dieri obankale. Yine Sangaryos'un
sol kysnda, daha kuzeyde Bekpr yaknlarndaki Bykkale, dz bir
alanda, tek kapl, geni bir kale duvardr. Yine Sangaryos'un sol kysnda, Adapazar'nm kuzeyindeki Stlii'de, bryle ayn slupta ama ok
daha nemli, kare biimli kuleleri ve dar kaps olan bir Bizans atosu
vardr (Resim H); seramiklerin hangi dneme ait olduu bilinememektedir. Bu ato byk olaslkla daha nce saydmz birok yerleim merke117 K r e u t e l ' i n H a r m a n k a y a ' y l a ilgili yer belirlemesi yanltr (indeks, s. 312).
118 ibn Battuta, Voyoges,
zi gibi VIII. MihaePin Sangaryos snrn korumak iin yaptrd mstahkem yerleim yerlerinden biridir. 121
Toplam krk bei akn mstahkem ya da mstahkem olduu varsaylan yerleim merkezinin yerleri belirlenmitir. Hi kukusuz, bulunmas
ya da yerleri belirlenmesi gereken baka hisarlar vardr. Bununla birlikte,
harita, blgenin 13. yzyldaki savunma durumu hakknda genel bir fikir
vermektedir.
Eldeki belgelere gre, tahkim edilmi bir yerleim merkezinin bir kent
ya da basit bir hisar olup olmadn bilmek her zaman mmkn olmamaktadr. Ama yollarda, her 25 ya da 30 km'de mstahkem bir yerleim
birimine rastlanaca kabul edildiinde ve eldeki btn bilgiler dikkate
alndnda, yredeki Bizans kentlerinin ounu, Bizans adlar ya da aldklar Trke adlarla tanmann mmkn olduu grlmektedir. Bu a,
buraya kadar yalnzca kk bir blmnn yeri belirlenmi olan bir atolar ayla tamamlanmt.
Her tarafta, 13. yzylda meskn olduunu, en azndan seramiklerinden anlalan hisarlarn kalntlar vardr. Aratrmalarmzn bugnk durumunda ancak Pahimeres'in yazdklarn ya da esinlediklerini onaylr,rakla yerinebiliyoruz. Bitinya'nn Osmanl fethinden nceki dnemde, refah
iinde, nfusu kalabalk ve iyi korunan bir blge olduu sanlmaktadr.
li yerlerde.
2
Pelerin,
ed. G. C o o p l a n d , 2 c., C a m b r i d g e ,
1972.
Eastern
Studies
in Honor
of Aziz Suryal
Atiya,
Medieval
ed. S. H a n n a , Leiden,
leri pek yoktu. 3 Latinler, Trkleri eitli kimlikler iinde tanyorlard: Szgelimi, 13. yzyl Bizans'nda olduu gibi paral askerler ve mttefikler
olarak; zellikle Kk Asya kylar boyunca baz Batllarn hara dedii
dmanlar, korsanlar ve aknclar olarak; yazl Bat kaynaklarnda genellikle belli belirsiz ortaya kan ve tpk 1344'te zmir'de olduu gibi, kendilerine kar bir Hal seferinin balatlmas gereken kfirler olarak; ve Latinlerin ticari ilikiler kurduklar tccarlar olarak. Trkler Avignon'daki Papa'ya bar elileri gnderebiliyor, Rodos valyelerine hara dyor ya da
zaman zaman denizdeki savaa bazen karadaki barn elik edebildii atekesler yapyorlard.4 Trk donanmas genellikle Latinlerinkinden ok zayft;5 Latinlerin en byk avantaj uzak mesafeli ticaretlerini koruyan kadrgalarnda ve Ege adalarndaki slerinde yatyordu, ama savunmas kolay
kivi mevzilerini igal ettikleri durumlar dnda, karada zayftlar.
Osmanllarn denize ulaamadklar ve denizde kullanabilecekleri veterli
donanmalar olmad srece, Latinlerle temaslar snrl kald. 1308 civarnda bir Fransz yazar tarafndan yazld anlalan Dou hakkndaki bir
eser, muharebenin yerinin ya da galibinin adn vermeden, ilk Osmanl hkmdar olan Osman'n 1302'de Bafeus yaknlarnda Bizansllara kar kazand zaferden sz eder; genel anlamda TurcVnin Kk Asya halkna
verdii geni apl tahribata gnderme yapar.6 Konstantinopolis civarndaki Anadolu topraklarna balangta Trklerin ilerleyiini durdurmak amacyla giden Katalanlar ve beraberindeki kuvvetler, 1303-1307 arasnda eitli Trk ordularnn hem karsnda hem de yannda savatlar. 13031304'te Marmara Denizi'nin Asya yakasndaki Kyzikos (bugn Kapda)
yarmadasnda kladlar ve Gelibolu'da Trklerle savatlar.7 Katalanlar
3
et les Missions
d'Orient
au Moyen
Age (Xlle-XVe
siec-
les), Roma, 1977. 14. yzyl A n a d o l u ' s u n d a genel olarak L a t i n d i n d e i t i r m e etkinl i i n i n b u l u n m a y , m i s y o n e r l i k g r e v i n i n evresinde y o u n l a a b i l e c e i g l bir
merkezi h k m d a r n y o k l u u ve A n a d o l u ' d a k i M s l m a n l k a t e i n i n ok g l olmasndan kaynaklanm olabilir.
4
Worlds:
Patterns
of Conflict
Anonymi
Descriptio
Europae
Orientalis,
Bizans'n Rumlardan alnmas, pek ok Latin'in teden beri iinde yaatt byk bir tutkuydu. rnein 1304'te Papa XI. Benedict ve daha
sonra da V. Clement bu hayalin gereklemesi iin neride bulundular;
Konstantinopolis'i Trk tehdidinden korumak zere Rumlara saldrmak
gerektii fikrini, nerilerini merulatrmak iin kullandlar. Daha Mart
1325'te Venedik, grnte ilk kez, Latin adalarna akn yapan ya da Atinal Katalanlarla birlikte Batllara saldran Trklere kar bir koalisyon fikrini ngrmt. Bunlar Osmanllar deil, Venedik'in nemli karlarnn
olduu Anadolu ky beyliklerine mensup Trlderdi. 12 Dou sorunu yava yava bir Trk sorununa dnyordu. 1 3 1 3 ' t e yazan Guillaume
Adam ve 1332'de yazan Burcard gibi, blgeyi tanyan Hal kuramclar,
and
8 M u n t a n e r , balk 2 4 1 ; Gregoras, c. I, s. 253-254. Laiou, Andronicus
della Mercatura,
s. 67.
ed. A . Evans, C a m b r i d g e
s. 189 n. 3, 192 n. 2, 4.
Crusade,
Latin ordularnn Suriye'ye giderken stanbul ya da anakkale boazlarndan birini geerek Trklere saldrmasndan sz etmilerdi. Byle bir istila hi kukusuz Osmanl direniiyle karlaacakt, ama gerek hedef,
Konstantinopolis ve Kuds't;13 her ne kadar Guillaume Adam "Kostantinopolis'e yakn olan Trkler"den sz asa da, bu yazarlar Osmanllar ayr bir kuvvet olarak grmyorlard.14 1330'lara gelindiinde Osmanl
Beyi Orhan'n en az otuz gemisi vard, yaklak 1346'ya gelindiinde donanmasyla Karesi Beylii'i kendi topraklarna katm, bu beyliin donanmasyla birlikte anakkale Boaz'nn kontroln ele geirmiti.15 Pera'daki Cenevizlerin 1337'de Orhan'la temasta olduklar ve Konstantinopolis'e saldrma plann destekledikleri anlalyor.16 1339'da Bizans mparatoru III. Andronikos'un Papa XII. Benedict'e Trklerin eline geen
kentlerin geri alnmasndan sz eden ve Rumlarla Latinler arasndaki dinsel farkllklar sona erdirmek iin bir kilise konseyi toplanmas iin yaplan
eski neriyi yeniden canlandran bir heyet gnderdi.17 Papalk, bylelikle
zgl bir Osmanl tehdidinin artmakta olduundan haberdar ediliyordu.
1340'larda Bizans'ta, VI. oannes Kantakzenos'un Orhan'la ittifak
kurmasna ve 1346'da kzn Osmanl hkmdaryla evlendirmesine yol
aan bir i sava vard. 1345'te mparator, aka Batllarn bu tr alverilere kar tepki duymasndan ekinerek, kendisine Pera'dan gnderilen
iki Fransisken'e mulak bir biimde Trk tehdidine kar durmak gereini
ifade etmekteydi.18 yl sonra, Kantakuzenos'un gnderdii, konsey
nerisini yineleyen ve imparatorun -her ne kadar onlarla ittifak halinde
olsa bile- zmir yaknlarndaki Aydn Trklerine kar dzenlenecek bir
saldrya katlma ynndeki arzusunu dile getiren bir heyet, Avignon'dayd; Kantakuzenos belki de Orhan da dahil olmak zere, btn Trklere
kar konumunu pekitirmek peindeydi.19 mparatorun Osmanl mttefikleriyle ayn safta savaan baz Latinlerin olmas da muhtemeldir, nk
15 Mays 1347'de Kantakuzenos her ikisi de Metz uyruundan olan Guillaume Poujoize ve Jean Braidv'ye, nitelii tam olarak belirtilmeyen baz
hizmetlerine karlk silahlarna mparatorluk kartaln ekleme yetkisi vermiti.20 Bu arada, Papalk Bizans mparatorluu'nun giriimine hibir
resmi yant vermemiti. Latinler zmir'de deniz kenarnda bulunan kaleyi
Aydn Trklerinin elinden 1344'te aldlar, fakat gittike arlaan ekonomik kriz, veba salgn, Bizans'taki i sava ile 1351'de balayan VenedikCenova sava nedeniyle kaleyi ellerinde tutmakta her geen gn daha
fazla glk ekmeye balamlard.
Konstantinopolis'teki Hristiyan gler arasndaki byk bir atma,
doal olarak Osmanllarn da iin iine girmelerine yol at. Venedik donanmas 1351'de bir sre Osmanl kylarnda kald, fakat Venedikliler her
nedense Orhan' kzdrmlard.21 Kasm balarnda, Orhan'n elileri Pera'daki Cenevizlerle pazarlk yapmaya baladlar ve Floransal kronik tarih
yazar Matteo Villani'nin saylar hakknda ksmen yanlarak da olsa gzledii gibi, dokuz hafif Trk teknesi ya da parascarmi ile hem Pera'ya hem
de gemilere yerletirilen bin oku, 13 ubat 1352'de Boaz'da yaanan
savata Venedik-Katalan-Bizans donanmasna kar Cenevizlerle ayn safta
savatlar. Trklerin harcamalar muharebeden on alt gn sonra Pera'da
kaydedildi. Trk muhbirler Cenevizlere nemli miktarda bilgi saladlar,
buna karlk onlar da Osmanllara eliler ve armaanlar gnderdiler. Osmanllar Cenevizlere malzeme tedarik etti ve otuz Ceneviz kadrgas un
yklemek zere Aadolu'daki Osmanl topraklarna gitti. Muharebenin
sonrasnda, Pera'dan gelen eliler Orhan'la bir antlama (anlalan, Batl
bir gle Osmanllar arasnda ilk kez) imzaladlar ve ilkbaharn balarnda
Ceneviz donanmas Osmanl limanlarna snd. Cenova'nn dmanlar,
Orhan', Osmanllar ile Cenevizler arasndaki ittifak bozmaya ikna etmek
iin temsilciler gnderenler de baarl olamadlar.22 1352'nin daha son20 J. Schneider, " U n G e n t i l h o m m e de V i l l e : Sire N i c o l e Louve, C i t a i n de M e t z (13871462)", La Noblesse
au Moyen
Age: Xle-XVe
13 Recueil
des Historiens
des Croisades:
Documents
Armeniens,
c. II, s. 539-542.
malzemeler yer alyor; ayrca bkz. H. nalck, " T h e O t t o m a n Turks a n d the Crusades: 1329-1451", A History
16 Gregoras, c. I, s. 539.
American
Philosophical
Background
Society,
to the Italian
Renaissance,
Proceedings
of the
of the Crusades,
21
Grecs d ' O r i e n t et l'Etablissement des Turcs en Europe", BZ, 15 (1906), s. 211; naland the Levant:
1204-1571,
c. I,
ck (s. 231) d a o n u izleyerek, bir b l m Ceneviz gemilerindeki bin o k u y a ve Orh a n ' n Ceneviz lideri Paganino D o r i a ' y l a K a l k e d o n ' d a yapt grmeye g n d e r m e
et Richesses
dans l'Empire
byzantin,
c.
c. III, s. 91'deki 1351 sonlarnda i t t i f a k y a p m a k ve yllk belli bir vergi demek vaadiyle Cenevizlerin O r h a n ' a bir heyet g n d e r d i i ve ubat 1352'den sonra Cenevizlerin B i t i n y a ' d a O r h a n ' n izniyle T r k birlikleri t o p l a d n a (karlnda kendisine
para dediklerine) d i k k a t i eken gndermesini alntlar. Inalck'a gre (s. 231), Orh a n bizzat bu muharebede savamt; d a h a sonra, Belgrano, " P r i m a Serie di Documenti riguardanti la C o l o n i a di Pera", Atti
metinleri alntlar. A y r c a iorga, Latins
Historiam
Slavorum
Medionalium,
Monumento
Geri austos aynda Konstantinopolis'teki Venedik balyosu, hkmetine Trk ilerlemesinin yaratt tehlikelere ilikin bir uyar gnderdi ama
genel olarak Latinlerin, Osmanllarn Mart 1354'te Gelibolu'yu igal etmeleri ve Trakya'daki istilalar karsnda pek ciddi bir tepki gsterdii
sylenebilir. 28 1355'te V. oannes Paleologos Konstantinopolis zerindeki denetimi salamlatrd. Annesi Savoyal Anna tarafndan Latin olan
mparator, dinsel tavizler karlnda Batnn askeri yardmn elde edebilecei midiyle kendini bo yere avutuyordu. Papa V I . I n n o c e n t ,
1356'da Aydn'a kar Latin birliini yeniden harekete geirdi ve Cenevizlerle Kbrsllara, V. oannes'e eklesyastikal birlii kabul ettirmek istiyorlarsa, Osmanllara kar onun yannda savamalar gerektiini syledi. 29
Ertesi yl Innocent, byle bir toplantnn hazrlklarn yapmas ve askeri
eylemi balatmas iin elisi olarak Pierre Thomas' Konstantinopolis'e
gnderdi. Elinin yaamyksn yazan Philippe de Mezieres, daha sonralar mulak bir biimde Cenevizlerle dier Latinlerin Trklere kar
kutsal bir sava desteklemeleri iin tevik edildiklerini yazacakt. 30 V. oannes, 1358'de Orhan'la bir bar antlamas yapt, 31 ancak, Pierre Thomas, 1359'da Konstantinopolis'e dnd zaman dinsel tavizler ynnde Bizansllara baskda bulundu ve ayn zamanda Osmanllar zerine yaplan belki de ilk Latin saldrsna nclk etti; Rodos valyelerini, Venediklileri, Cenevizleri, ngiliz ve Bizansllar ieren Latin gc, Gelibolu'nun kar kysnda bir Osmanl liman olan Lapseki'yi (Lampsakos) ele
geirdi ve yakt; Turci byk bir iddetle, ululantes et vociferantes'e kar
saldrya geti ve Hristiyanlar zar zor geri ekildiler. 32
Pierre Thomas, grnte doktrinal sorunlar zerinde younlam
olduu Konstantinopolis'ten hemen hi vakit geirmeden ayrld; bundan
sonra Bat kaynaklar ve etkinlikleri Kbrs ve Kuds'e ynelecekti. Ana28
s. 64-65.
30
Turcos
2 4 A . Luttrell, Latin
Greece,
the Hospitallers
1291 -1440,
Londra,
Liber
lurium
Reipublicae
Genuensis'in
1867, s. 601-606.
26 Belgrano'daki metinler, s. 125-129.
27 Beldiceanu-Steinherr, Recherches,
s. 125-126.
animabantur
contra
Peter Thomas
ad sustinendum
by Philippe
de Mezieres,
ecclesi-
1954, s. 80. Y a k l a k 1359'da M e g a r a aklarndaki deniz savanda yenilen Trklerin k i m l e r o l d u u n u n belirlenmesi m m k n deildir: Setton, The Papacy and the Le-
c. I, s.
... laetantes
s. 65.
n a k l a r n n o l a y l a r n bu b l m n i h m a l ettiine d i k k a t i eker. Trk gelenei de Lat i n anlatsn d o r u l a r g i b i d i r ; ayn ekilde G e l i b o l u yarmadasnn kuzeyine Saros
K r f e z i ' n e ayn d n e m d e m u h t e m e l bir Latin saldrsn yanstyor o l m a s m m k n dr: inalck, s 237-238. Bu ie karan Cenevizlerin, O r h a n ' l a a n l a m a y a p a n Per a ' d a n o l u p o l m a d k l a r belirli deildir.
Storico
Italiano,
Papacy
age, s. 259.
36
Magazine,
39
s. 1 1 4 ( 1 9 7 2 ) .
c. I, s. 286-291, N. Housley,
37 T h i r i e t , Senat, c. I, s. 109.
33 M a t t e o V i l l a n i , c. II, s. 340-373.
34
European
40
Istoria
and East
Padovana,
41
Balard, Romanie,
c.l , s. 89.
di
karmaklatryordu. V. oannes 1379'da Osmanllarn yardmyla Konstantinopolis'i yeniden ald ve 1381'de Cenevizler Venedik ve Muad'la
bar yapt, fakat artk ok geti. 1376'da Papa XI. Gregorius 1378'de
son nefesini verecei Roma'ya gitmek zere Avigno'dan ayrld. Onun
lmnn ardndan iki ayr papann seilmesiyle Katolik dnyada bir hizipleme yaand ve bu da douda egdml bir Latin etkinliini neredeyse yirmi yl boyunca engelledi. 44
Her eyden nce Latin tepkisinin nderlii papalk desteinden yoksun kald. XI. Gregorius'un Dou Akdeniz sorunlar arasnda Osmanl
tehdidine ncelik verdii akt. 1 3 7 5 ' t e Napoli kraliesi Giovanna'ya
unlar yazmt:
Trklere kar koymak, yalnz bir inan sorunu olarak dnlemez, bu, Aklaia Prenslii ile Napoli Krallnn savunulmas asndan da nemli bir katkdr; uzun zamandr igal altnda olan kutsal topraklan kurtarmaktansa yok
edilme tehlikesiyle kar karya olanlara yardm etmek hem daha kolay hem
de daha nemli. 45
Gregorius, direnii rgtleme abasyla ok sayda diplomatik giriimde bulundu ve pek ok mektup yazd, ne var ki, atan Latin karlar,
kurduu koalisyonlar hep datacakt. 1372'de Tebes'te toplanmas kararlatrlan Osmanl kart kongre, hi toplanmad. Venedikliler ve Cenevizler, 1376'da mdahalenin gerekten olanaksz hale geldii Konstantinopolis'te kar taraflarda yer aldlar. Macar kral Lajos Bulgarlara saldrmay tercih etti; Kilikya Ermenistan', Kbrs, zmir ve Latin Yunanistan'nda karmak sorunlar vard. Btn bu glklerin ardnda, batdaki
kronik savalar ve veba salgnlar ile daha da arlaan ekonomik ve demografik bunalmlar yatyordu. Latinler hibir zaman youn bir ekilde
Trk sorunu zerinde duramadlar. zelde, papalk, talyan savalarna ve
papalk divannn Roma'ya dnne ncelik verdi. Dolaysyla XI. Gregorius, talya'da yllk ortalama en az 1 9 4 . 0 0 0 florin -belki de ok daha
fazlasn- harcarken, doudaki mcadele iin sadece, Kbrs ruhbannn
papala salad gelir olan 3.000 florini tahsis ediyordu. Latinler, Trk
tehdidine kar ok youn bir diplomatik yazma yaptlar, ama bu sorun
iin hemen hemen hi kaynak ayrlmad; bunun sonucu olarak da, Latinler pek baarl olamadlar. 46
Kilise d gleri ikna etmeyi baaramayan XI. Gregorius, Roma Kili44 Dennis, The Reign of Manuel
45
Papacy
1305-
II, s. 26-51.
46
sesi'e dorudan doruya bal olan Rodos valyelerine dnerek, papala bedavaya gelen bir Trk kart passajjunu
[askeri seferberlik] oluturma gayretlerini srdrd. Geri Lapseki'ye 1359'da yaplan saldrya
elli Rodos valyesi de katlmt, ama valyelerin savunmasndaki Rodos
ve zmir 1389'n hemen sonrasna dein Osmanllarn fetih yolu zerinde yer almyordu. 47 Hem Avignon hem de Rodos'ta, valyelerin hepsinin ya da bir ksmnn Yunanistan'a aktarlmas gerektiini savunan bir
dnce vard. Burada onlara ait topraklarn ve ekonomik ssn geni lde bytlebilecei ve bylece valyelerin Bat Avrupa ile Trk -daha
ok Osmanl- tehdidi arasnda daha dorudan bir engel oluturabilecei
dnlyordu. 1356'da valyelerin Mora'ya, muhtemelen Korint'te
yerletirilmesine ilikin bir proje vard. 1380'lerde Rodos valyeleri'nin
ba, Mora Prenslii tahtna gemeye vnelik araylar iindeydi ve 1397
ile 1404 arasnda Korint ve Mora Despotluu'nu Osmanllara kar valyeler savunacaklard.48 Gregorius'un Trklerin Avrupa'daki ilerleyilerine
tepkisi, asl Yunanistan topraklarnda valyelerin Osmanllara kar kullanlmasna dayanan bu uzun dnemli programla rtiiyordu.
Journal of History,
47 Smet, s. 85.
48
49
i4<)
of Epiros:
1267-1479,
Traite
d'Emmanuel
Piloti
(Ragusa)
et Levant
Z a c h a r i a d o u , Marginalia,
s. 201-202.
Albaniae
Veneta saeculorum
XIV
et XV,
au
7 8 (1988) 199.
s. 74 n. 328. 1381'de
del'Albanie
au Moyen
Age: Durazzo
et Valona
du Xle au XVe
I, b l m
Faade
Siecle, Sela-
n i k , 1981, s. 492-503.
55
2 6 Ekim 1389'da Pera'da yenilendi. 62 Eserini belki on vl kadar sonra yazan Froissart'a gre, Pera vc Konstantinopolis'i savunanlar ve Trklerin
Napoli ve Roma'ya ulamalarn nleyenler Cenevizlerdi, 63 yine de Ceneviz politikalar gerekte Venedik'inki kadar mulakt.
Temel siyasi gelimelerin yan sra 1 .atililerin Osmanllarla daha baka
balantlar da vard. 1355'ten beri Midilli'yi ellerinde tutan ve evlilik yoluyla Paleologos hanedan ile balants olan Cenoval Gattilusio ailesi
Trklere zellikle yaknd. Francesco Gattilusio Osmanllara kar V. Ioanes'i destekledi 64 ve 1366'da Gelibolu'nun geri alnmas iin savat.65 Ancak olu, II. Francesco daha ihtiyatlyd. 1388'de kurulan Osmanl kart
ittifaka katld; fakat bir sre sonra, 1396'da, ittifak antlamasna uymayarak Trklere kar Pera'nm yardmna gitmedi. 66 1 3 9 6 ve 1397'de Nibolu'da (Nikopolis) ele geirilen Latilerin fidye karl salverilmeleri iin
Bayezid'le anlat, 67 fakat Franszlar padiahn "dostu" olarak grdkleri
Francesco'ya gvenmediler. Gerekten de Francesco, 1399'da Osmanllar
yaknda gerekleecek bir Latin saldrs konusunda uyaracakt. 68
Uzak blgelerdeki Latilerin Osmanllarla kurduklar temaslarn eitli
nedenleri vard, ingiliz birlikleri 1359'da Lapseki'de ve 1366'da Gelibolu'da savamlard.69 Mo\vbray lordu John 1368'dc "Trkler"le savarken ldrlm ve Pera'da gmlmt. II. Richard'n valyelerinden,
air Geoffrey Chaucer'n dostlar olan Sir YVilliam Ncville ve Sir John
Clanvo\ve 1391'de, Kostantinopolis'e yardm konusuyla ilgili bir kraliyet heyetinde grevli bulunduklar srada Pera'da lmlerdi. 70 1 3 8 8 ubat ya da Mart'nda gelecekteki Fransz Mareali Jean de Boucicaut ve
dostu Renault de Roye seyahat gvencesi almak iin, Konstantinopolis'ten o sralar Gelibolu yaknlarnda bulunan Murad'a gnderildiler ve
bu gvenceyi aldlar. Murad onlar byk bir lenle karlayp ay ya62 Balard, Romanie,
c. I, s. 97.
s. 241-243.
M a l a g i n a hakknda bkz. Reinert, bu kitapta, s. 194 n. 31 ve C. Foss. Eliano di Cam i l l a 1386'da M u r a d ' l a a n t l a m a y a p m a k zere Pera'dan g i t m i t i : Balard,
Roma-
nie, c. I, s. 92-93.
59 Belgrano'daki metinler, s 151-154, 160-167, 169-172.
60 Venedikliler Cenevizlerin nerisine 8 Haziran 1388'de yant verdi: Thiriet, Senat, c.
I, s. 178
61
1350-1420,
Renaissance Studies, 2
70 S. D l l - A Luttrell-M. Keen, "Faithful unto Death: The T o m b Slab of Sir W i l l i a m Neville a n d Sir John Clanvowe, Constantinople 1391", Antiquaries Journal, 71 (1991),
s. 174-190.
144
Fransz kronikler, kendilerine doudan ulaan bilgileri tutarl bir biimde sunmazlar. 1384'te gen Fransz kral VI. Charles'a, Muad'm bir
rya grd anlatlmt. Bu ryada on Batl prens Murad'n ayaklarna kapanm, Apollo adl bir szde tanr da ona altndan bir ta zatm. 75 1 3 8 4 Hazirannda Kilikya Ermenistan'nn srgn edilen "egzotik" kral VI. Leo Paris'e geldi ve Dou sorunlaryla ilgilenen kraliyet
konseyinin huzurunda bir konuma yapt. Ertesi yl Londra'ya gitti ve
Franszlarla bar yaplarak bir Hal seferi dzenlenmesi arsnda bulundu. Bu arlar zerine ngiliz kral, grme yapmalar iin Fransa'ya
elilerini gnderdi. 76 Muhtemelen bu olaylardan sonra, hatta belki de
1396'daki Nibolu felaketinden bile sonra rn vermi olan Froissart,
Leo'nun Fransz kral ve maiyeti nnde yaptn varsayd bir konu71
Jehan le Maingre,
dit Bouciuaut,
ed. D. Laiande,
au XIVe
siecle, c. I, (Paris
1886) s. 162-163.
72 Froissart, c. X I I , s. 39; c. X I V , s. 381.
73
74
of the Crescent:
The Renaissance
N i e u k o o p , 1967.
Froissart, c. X V , s. 319-320; kr. J. Richard, " A n A c c o u n t of t h e Battle of H a t t i n referring t o Frankish Mercenaries i n O r i e n t a l M s l i m States", Speculum,
75
Chroniue
du Relgieux
de Saint-Denys,
2 7 (1952).
N. lorga, Philippe
1896, s. 463-465.
s. 318-320.
76
de Mezieres
(1327-1405)
et la Croisade
du XIVe
Siecle,
Paris,
80
81
82
Religieux
48-60. Kosova:
Golgotha:
Legacy
177.
of a Medieval
1389'da
86
i n c e l e n m i t i r , N e w Y o r k , 1990, s.
de Saint-Denys,
T . Emmert, Serbiar
Froissart'taki m e t i n , c. X V I , s. 510-511.
Luttrell, Latin
Pa-
Religieux
89
Cronica
du Saint-Denys,
di Anonimo
Fiorentino,
147
dinin ciddiyetinin farkna varmalarna ramen, Bat sorunlar ve ticari kayglarla fazlasyla megul, kendi aralarnda fazlasyla blnm durumdaydlar, Hal seferlerini bir vergilendirme arac olarak kullanmaya olduka
hevesliydiler, gl ve birleik bir eyleme girimelerini engelleyecek kadar
Rumlara dmandlar. Bu eylem, 1396'da, Nibolu'da datlan fakat en
azndan Konstantinopolis'in dmesini 60 yl kadar erteleyen Hal seferiyle gerekleti. 90 Osmanllar, 1402'de Sultan Bayezid'in Timur'un eline
getii Ankara yaknlarnda mthi bir bozguna uradlar, fakat o zaman
bile Latinler Osmanllarn ayakta kalan glerine saldrmaktan aciz kaldlar. Venedik ve Ceneviz gemileri, Trkleri Avrupa'ya tayarak gvenliklerini salad ve 1403'te Hristiyan devletler Bayezid'in olu Sleyman'la,
Timur'a kar bir antlama yaptlar.91 Onlarca yl sren tavizlerin ve belirsizliin ardndan, Latinler Osmanllar, Levanten dnyann -yokluunu
tasavvur bile edemeyecekleri- ayrlmaz bir paras olarak grmeye balamlard; Osmanl rejimini yeniden ekillendirmek ya da ykmak kadar,
onu olduu gibi korumak kaygsn tayorlard.
148
LK OSMANLILARIN TOPLUMSAL
KKEN
RENE MELIKOFF
A JLadolu Seluklular dneminde ve zellikle de 13. yzylda kentlerde yaam ok canlyd. Kentliler Farsa konuuyordu ve Fars kltr egemen kltrd. Resmi din, temelleri medresede retilen Snni Islamd.
Anadolu'da medreseler nlyd ve bunlar kent merkezlerindeki kltr
yaamn etkiliyorlard. Ticaret ve zanaatkrlk byk lde Hristiyanlarn ve Yahudilerin elindeydi. Seluklu ynetimi hogrl ve geni dnceliydi. Mslmanlar ve gayrimslimler bar iinde birlikte yayor ve
gayet iyi anlayorlard. Manevi hayat ok gelimiti. Birok kez Kk
Asya'ya giden Muhyiddin Arabi ( 1 1 6 4 - 1 2 4 1 ) , tasavvuf panteizm ( P a n t hcismc mystique) olarak tanmlanabilecek "Vahdet-i Vcud" retisini
yaymt. Kltrl ve iyi yetimi bireyler olan Seluklu sultanlar tasavvufun ve ilmin gelimesine yardmc oluyorlard. te yandan Mevlana Celaleddin Rumi'nin gl kiiiii de kent merkezlerindeki manevi ve felsefi
yaam etkilemitir.1
Ama ou gebe olan ve gleri yzyllara yaylan (11. yzyl sonundan 14. yzyla kadar) Trkmen airetlerinin akn ettii krsal kesimde durum ok farklyd. En nemli dnem, Mool istilasna bal glerin grld 13. yzyl olmutur. Bu istila Orta Asya'dan ve Horasan'dan gelip Anadolu'ya doru giden Ouz boylarnn youn gne neden oldu.
Harezmah'n yenilgisinden sonra Harezmler de Anadolu Seluklularna
snmak istediler. Sultan I. Alaeddin Kevkubad ( 1 2 2 0 - 1 2 3 7 ) bunlarn bir
blmn ordusuna ald ve geri kalanlar da Orta Anadolu'ya yerletirdi.
Bununla birlikte II. Gyaseddin Keyhsrev ( 1 2 3 7 - 1 2 4 6 ) dneminde Sul-
90
91
Bkz. C a h e n , Turuie
Pre-ottomane,
tan ve Harezmler arasndaki ilikiler bozuldu ve Harezmlerin ou yamaclk yaparak lkede kargaa yarattlar. Harezmler 1239-1240 yllarnda lkeyi sarsan isyan hareketi srasnda Babai saflarnda yer aldlar.2
Trkmen airetlerinin youn g, maddi ve toplumsal glklere yol
at. Airetler ou zaman srleri iin yayla ve klak bulmakta glk
ekiyorlard. Bu yzden, szgelimi 1263'te baz airetler Bizans imparatoru VIII. Mihael Paleologos'tan yayla ve klak istediler. Bunlar Dobruca'ya gnderildiler.3 ou hl gebe olan krsal kesim Trkmenleri
kent merkezlerindeki Mslmanlam ve Acemlemi halkla geinemiyordu. Kentlerde yaayan insanlar, cahil ve Trkeden baka dil bilmeyen
Trkmenlere iyi gzle bakmyorlard. Onlara "Etrk- b-idrk" diyorlard. Trkmenler konformist olmayan ve heterodoks bir inanca sahip olduklarndan "Etrk'n dini zayf' diyorlard.
Gerekten de Trkmenler atalarnn inanlarn retmeye ve uygulamaya devam ediyorlard; Mslmanl kabul etmi olsalar da eski geleneklerine ve atalarndan kalma alkanlklarna ballklarn srdryorlard. Trkmen airetlerinin hepsi Mslmanl kabul etmi deildi. Aa
dolu'nun Mslnanlamas yzyllar boyunca srmtr. Trkler tarih
boyunca birok dnya dinini benimsemilerdir. Orta Asya ve Sibirya'da
srekli canl ve gndemde olan amanizm dnda, Manihaist, Budist
olan, Nasturi Hristiyanl kabul eden Trkler de olmutur; ayrca bunlara Musevi Hazarlar, Ortodoks Gagavuzlar, Katolik Kumallar vb ekleyebiliriz. Manihaizm, Anadolu'ya g srasnda kaybolmutu, ama Budizm
iin ayn eyi sylemek mmkn deildi. Seluklu dneminde, Eretnalar
gibi Uygur kkenli ailelerin Budist olduu bilinmektedir.4 Ayrca Nastriler de vard: Melik Daimend Destan buna tanklk eder.5 Aa Trkmen airetler arasnda egemen olan, slam kisvesi altnda da olsa amanizmdi. Airet reisleri ayn zamanda dini nderlerdi ve Mslman "baba", hem byc-din adam hem frk olan "aman"a ok daha yaknd. Szgelimi Babai isyannn nderi Baba lyas, keramet sahibi ve ayn
2
Devletinin
Kuruluu,
isyan, s. 44-45.
Bkz. K p r l , Osmanl
o l l a r " , SAD, I (1969).
Devletinin
Dnimend
Kuruluu,
c. I, s. 169.
de
Melik
zamanda frk olan bir amand. Mritleri onun ldne bir trl
inanmak istemediler. Baba lyas, manevi ve cismani bir gle ayn zamanda dini nder de olan airet reislerine rnektir.6 Ayn zamanda airet reisi
olan teki dini nderler arasnda, l263'te -muhtemelen byk epni airetinden olan- baz Trkmen airetlerini Dobrca'ya gtren Sar Saltk
saylabilir.7 O da Baba lyas gibi sava dervilii temsil eder.
Babalar slam kisvesi altnda eski trenlerini srdryorlard: Eski
Trk geleneklerine uygun olarak kadnlar ve erkekler meclislere birlikte
katlyorlard, alkoll iki imek ve esrar kullanmak yaygnd. Bu uygulamalar 12. yzylda Yesi'de, Ahmed Yesevi'in meclisleri iin de geerliydi. Bunlar dnemin ulemasn dehete drd, "mfettiler" gnderildi
ama grevlerini yapamadan geri dndler.8 Ayn eyler, torunu Elvan elebi'i MenAkbname1 sinin de tanklk ettii gibi, Baba lyas'n meclislerinde de oluyordu.9 Alkoll iki kullanmna gelince: lk Osmanl tarihlerinden rendiimize gre Orhan Gazi, Geyikli Baha'yla ok iyi ilikiler
iindeydi; Geyikli Baba, dervileriyle Bursa'nn fethine katlmt ve Orhan Gazi "Baba'nn iki ime alkanl vardr" gerekesiyle, kendisine
arap gnderilmesini istemiti. 10 Bu olay, torunlarnn medresesinden
ok, Trkmen babalarna yakn olan ilk Osmanl sultanlarnn hogr
anlayn ve tutucu olmayan tavrlarn arpc biimde gstermektedir.
Sar Saltuk Baba'dan (ya da Dede) daha nce sz ettik. Sar Saltuk'un
rencilerinden biri de Barak Baha'dr. Barak Baba'nn adna tarihsel kaynaklarda, zellikle de Tarih-i Olcaytt Sultan Mhammed Hdabende' c
rastlyoruz. Barak Baba, kendisinin hkmdar soyundan geldiini syleyen farkl efsanevi geleneklere ramen, byk olaslkla Tokatl olmaldr.
Cahit ztelli'ye gre," Barak uzun tyl bir av kpei cinsinin addr;
ama ayn zamanda bir Trkmen airetinin ad olmutur. Barak Baba boynuzlarla sslenmi bir balk takard; giysileri de ngraklar ve kemiklerle
sslyd. "Sema" ayini yaptnda, bu ssler ocuklar korkutan bir grlt karrd. Sylentiye gre Barak Baba am'a gittiinde, stne bir
yabani devekuu salmlar, Baba, hayvann srtna atlam ve meydan bir6
Bkz. O c a k , Babailer
ce, Saltukname'de
A n k a r a , 1987, s.86-88.
Tarihi,
Dini ve Efsanevi
isyan, s. 57.
Bkz. O c a k , Bektai
Unsurlar,
Menkbnamelerinde
du Chamanisme
slam
ncesi
inan
Motifleri,
isyan, s. 118-121.
Turco-
istanbul, 1929.
istanbul, 1971, s. X I X - X X I I I .
istanbul,
liktc dolamlar. Barak Baba, dinin yiyeceklerle ilgili tabularna kulak asmaz, esrar ier ve cokulu anlarnda doalama iirler okurmu. Bu tanmlama eski Trklerin "kam-ozan"larn anmsatyor. Barak Baba belki
de bir Kalenderi'ydi; Kalenderdik, vecde gelinceye kadar raks eden ve esrar kullanan gezgin ve dilenci deniler tarikatyd. Barak Baba 1307'de
Gilan'da diri diri kazana atlarak ldrld. ldnde krk yanda olduu sylenir. 12
.13. yzyln dini nderlerinden sz ederken en nllerini anmadan
geemiyoruz: Hac Bekta- Veli. Bu konuya yine dneceiz. Hac Bekta, Anadolu'daki birok babadan biriydi. Balangta nemli bir yeri yoktu; daha sonralar nl olmutur. Hac Bekta'n bir halk ermii olmasnn
nedeni, ilk Osmanllarla iliki kurmas ve Orhan Gazi'nin, kendisini yenierilerin hamisi yapmasdr. Bektailiin, daha sonralar yaygn Trk tarikatlarnn en nls olmasnn nedeni budur.
Bektailikten sz ettiimize gre, nemli bir olgunun altn izmek isterim: Halkn dini gruplamalarndan sz ederken, "heterodoks" tabirini
kullandm. unu belirtmek gerekir ki, 13. yzylda "heterodoksluk", "iilik" demek deildir. Hibir eski kaynakta, Anadolu kylerinde iilikten,
zellikle de ar iilikten sz edildiine rastlanmamtr. Buna rnek olarak, mer Paa adl byk olu isyan srasnda aslan Baba lyas'n eceresini vereceim. 1 3 Baba lyas'n drt halifesinden ilkinin ad eyh Osman'd. Efendisi ona diyar- Rum'da Mslmanl yayma grevi vermiti. Katliamdan kurtuldu ve Krehir'de ld. Osman, kpaazade'nin
dedesi, Elvan elebi'nin babas olan air k Paa'nn hocasdr. 14 Oysa
ilk halifenin lanetlenmesine dayanan teberr ilkesini uygulayan iilerde
mer ve Osman adlarna rastlanmaz. Baba lyas'n ve mridi Hac Bekta- Veli'nin ii olmadklarn belirtmemiz gerekir. iilik, Bektailiin iine yava yava szmtr. Irak ve Suriye'den girmi olduu kent merkezlerinde biliniyordu hi kukusuz, ama nemli bir tehlike oluturmuyordu.
Snni-ii atmas Safevi yaylmasyla doruuna kacaktr.
Trk halk, ehl-i beyt'e ve Kerbela ehitlerine her zaman sayg duymutur. Ama bu, iiliin bir kant olarak zerinde durulacak bir mesele deildir. Suriye'deki smaili kalelerinin varl, hl gemilerine bal ve genellikle okuryazar olmayan gebe ya da yar gebe airetleri pek etkilemiyordu. Neri'ye gre Osman Gazi de okuma yazma bilmiyordu. Bu tarihiye
12 Barak Baha'yla ilgili olarak, bkz. Kprl, Influence
iler isyan, s. 105-110; Y c e , Saltukname,
du Chamanisme;
Ocak, Baba-
s. 161-163.
gre dervi Turgud, eyh Edebali'nin Osman'n soyuyla ilgili bir ryasn
yorumlad iin Osman Gazi'den bir dl ister. Osman Gazi ise "Ben yazu
yazmak bilmezem" diye karlk verir ve verdii sz yerine getirmek iin klcyla marapasn ona verir. Ayn hikyeyi tarihi Akpaazade de anlatr.15
13. ve 14. yzylda "heterodoks" szc, amanizmden ya da Trklerin inand baka dinlerden gelmi kalntlardan baka bir eyi imlemez.
Szgelimi, lmden sonraki yaama ya da ruhgiine inanlr. Eski Trklerin gk-tanrs Kk-Tengri'ye inanlr: lmnden sonra, grkemli boz
atma binerek Kk-Tengri'ye doru ykselen Baba lyas buna rnek gsterilebilir. 16 Daha sonra Kk-Tengri, kendisi de gne tanrs haline gelecek olan Ali'yle zdeleecektir.
Yzyllar boyunca, henz yzeysel biimde Msliimanlam Trkmen
airetlerinin inanlarna katlan eitli akmlar, bu inanlara ar ii bir grnm verilmesine katkda bulunmutur.
1) 14. yzylda Ahilerin dervilere katlmas: Ahi loncalarnn denilere ok yakn olduklar ve onlara, ed (kuak) kuanmak, erbet (iirb) imek, sembolik bir silah kuanmak gibi loncaya giri itellerini verdikleri
bilinir. Ahilerin ii eilimli olduklarn, elimizde bulunan
Ftiivvetname'den biliyoruz. 17 Hamileri, iiler'de nem asndan Ali'den hemen
sonra gelen Selman- Farisi'ydi. 18
2 ) 1396'da Azerbaycan'da ldrlen Estarabadl Fazlullah'n yayd
bir reti olan Hurufiliin etkisi: Bata Nesimi olmak zere, mritleri
Anadolu ve Rumeli'ye g etmiler ve hocalarnn antropomorfik retilerini yaymlardr. Hurufiler daha sonra Bektailie katlacaklardr. Hilmi
Dedebaba'nn (. 1907) nl nefesinden de anlalaca gibi, dnceleri, Bektai evrelerinde hep canl kalmtr:
Tuttum aynay yzme/ Ali grnd gzme.
Ali zellikle tanrsall temsil etmektedir.
3) Ama en byk etkiyi 15. yzyln ikinci yars ve 16. yzyln balarnda Safevi propagandas yapmtr.
17 Bkz. A, " F t v v e t " . Ftvvet'le i l g i l i geni b i b l i y o g r a f y a y burada sralamak olanakszdr; Claude Cahen, Jean Deny, A b d l b a k i Glpnarl, Franz T a e s c h n e r ' i n eitli
m a k a l e l e r i n e b a k l a b i l i r . A y r c a baknz L. M a s s i g n o n , La "Futuwwa"
ou "Pacte
d'honneurartisanal
entre les travailleurs
musulmans au Moyen Age", Opera M i n o r a ,
c. I., Beyrut, 1963, s. 396-417.
18 Bkz. L. M a s s i g o n , Salman
M i n o r a , c. I, s. 443-483.
de l'slam
Iranien,
Opera
Osmanllar Trkmen airetlerinden geliyordu. Kaynaklardan rendiimize gre, 19 atalar Sleyman ah, Cengiz Han'n Belh'i almasndan
sonra Mool istilasndan kaarak Anadolu'ya g etti. Ouz boylarndan
biri olan Kay boyundan bir yrkt. Drt olu vard. Bunlardan ikisi
Erturul ve Dndar, Ertrul'un kendisine merkez edindii St blgesinde drt yz adrlk bir airetin banda gebelik ediyorlard. Erturul'un olu vard: Gndz, Sarubali ve Osman. Mslman ad tayan yalnzca Osman'dr. Bu yzden Bizans kaynaklarnda "Atman" biiminde geen adnn kkenleriyle ilgili sorunlar gndeme gelmitir, ilk
Osmanllar, zellikle Osman ve Orhan, hem yaam biimleri hem dini
uygulamalaryla gebe Trkmenlere yakn, basit airet reisleri gibi grnmlerdir. Daha sonra, Osmanl gcnn pekimesi ve Mslmanln, hanedann temeli durumuna gelmesiyle birlikte, medrese dini yaamn tmn dzenleyecektir; ama ilk Osmanl sultanlar, kendilerine
Trkmenlerin desteini salayan babalardan yararlanma alkanln srdryorlard.
Osmanl tarihilerinin, zellikle de kpaazade'nin tanklklar ilk
Osmanl sultanlaryla, Babai hareketinden km vc 16. yzylda Abdal
olarak adlandrlan heterodoks den'iler arasndaki yakn ba bize gstermektedir.
Akpaazade drt toplumsal grubun nemini vurguluyor: Gaziyan-
Rum, Ahiyan- Rum, Abdalan- Rum ve Bacyan- Rum. Bunlar imparatorluun ilk dneminin toplumsal yapsn temsil ederler: sava snf
(Gaziyan- Rum), zanaatkar snf (Ahiyan- Rum), yaygn dini snf (Abdalan- Rum) ve nihayet nemli rolleri olan kadnlar (Bacyan- Rum).
kpaazade'ye gre Bektailiin kurucusu, "meczup budala aziz" Hac
Bekta deil, manevi ei Kadnck Ana ve mridi Abdal Musa'dr. 20
kpaazade, Osman Gazi, Orhan ve I. Murad dneminde yaam
denilerin uzun bir listesini veriyor. Bunlarn byk blmn atas Baba lyas- Horasani'ye balyor. Bu deniler arasnda, nlenen ve nyle
tekilerin tmn glgede brakan biri vardr: Osmanl mparatorluu'nun yaygn tarikatlarnn en nlsnn, Bektailiin dayand Hac
Bekta'tr bu.
Bektailer, 14. 15. ve 16. yzyllarda Trkmen evrelerinden km
btn heterodoks unsurlar benimsemi ve kendi retilerine katmlardr. Ahi loncalarn, Hurufileri, zellikle de abdallar ve Babai hareketini
oluturan btn popler dini hareketleri (Yesevi, Haydari, Kalenderi, Vefai) zmsemilerdir. 21
Balangta dnemin birok babasndan biri olan Hac Bekta niin bu
kadar nemli bir rol oynamtr?
En byk Trk ermii saylan birinin balangta ikincil bir konumda
olmas Bulgaristan'da, Deliorman'da bulunduum srada artt beni. Bu
blgede Trke konuan, Anadolu'dakinin ayns, heterodoks bir slam
uygulayan -resmi rakamlara gre nfusu yz bin olan- bir topluluk vardr.
Bu topluluk "Kzlba" olarak adlandrlr. Bunlarn iinde "Bektai" diye
adlandrlan bir alt grup vardr. Bektailer Hac Bektai tanrken, Kzlbalarn en byk ermii eyh Bcdreddin'in mridi Demir Baha'dr. eyh
Bededdin'e zellikle ok byk sayg gsterilir ve lm yldnmnde
"eyh Bedreddin Semai" ad verilen bir dini tren dzenlenir. Bu blge
sakinleri, Hac Bektai, kendilerinde ok ac bir hatra brakm olan yenierilerle balar nedeniyle knarlar ve pek sevmezler. Bu seyahattan sonra,
Bektailik kavramnn Hac Bekta dnda da yaayabileceini ve aslnda
bu kavramn daha nceden var olan bir olaya katlm olduunu anladm.
Oynad nemli rol, kendisini yenierilerin hamisi yapan Osmanllarla
olan salam ilikilerine balanmaldr. lk Osmanllar, kukusuz, kendileriyle ayn toplumsal snftan olan Hac Bektai destekleyerek, farkl heterodoks topluluklar ynlendirmek ve denetlemek istemilerdir. Eskiehir
yaknlarndaki Seyyid Battal trbesi ziyaret edilirse, bu varsaymn glendii grlr. Osmanllarn eski bir yerleim merkezinde, nl destan kahramanna ait olduu varsaylan mezar evresinde ina ettikleri bu tiirbe,
btn heterodokslara dman olan I. Selim tarafndan yaptrlan ve iinde
geni ve gzel bir ahanenin de bulunduu yaplar kapsar.
lk Osmanllar, Ahiler ve Abdalan- Rm arasndaki sk ilikiler, kpaazade, Neri, Oru'un yaptlar ve anonim vakayinameler gibi eski tarih
kitaplarnda da dorulanmtr. Bu listeye, nemi, dierlerinden daha eski
olmasndan kaynaklanan bir yapt daha ekleniyor: Menkb'l-Kudsiyye
fi
Mensb'l-nsiyye. Baba lyas- Horasani'yle ilgili bu mekbname, 14.
yzyln ilk yarsnda lyas'n kk torunu Elvan elebi tarafndan kaleme alnmtr. 22 15. yzyl tarih yazar kpaazade, Elvan elebi'ni
kardei Selman'n torunudur. Baba lyas'n Mekbname''si bizim Eflaki
ve kpaazade'nin tamklklaryla daha nceden bildiimiz eyi, Hac
Bekta'n Baba lyas'n rencisi olduunu dorulamaktadr. 23 Ama yeni
21
Devletinin
Kuruluu,
isyan, s. 131-134.
22
23
156
bir ey de retmektedir bize: Baba lyas'n rencileri arasnda, gelecekte Osman Gazi'nin kaynpederi ve bir tr adli danman olan eyh Edebali de vard. Bu kaynak bize Hac Bekta ve eyh Edebali arasnda yakn
ilikiler olduunu da belirtiyor. eyh Edebali ayn zamanda Ahi loncas
yesiydi. Kardei emseddin ve yeeni Hseyin de Ahiydiler.24
Mekbname'ye gre Hac Bekta vc eyh Edebali Babai isyanna katlmamtr. kpaazade'ye gre Hac Bekta'n kardei Mente, Baba lyas'a Sivas'ta katlm ve orada byk olaslkla efendisiyle ayn tarihte lmt -ya da sava alannda ldrlmt. Ama Hac Bekta, Krehir ve
Kayseri'de kalm ve eylemlere katlmamt.
eyh Edebali'nin Babai evresine dahil olmas ve Hac Bekta'la ilikileri, ilk Osmanllar ve Bektai tarikat arasndaki ilikilerin incelenmesi asndan nemli unsurlardr. Hac Bekta'n nem kazanmas, 14. yzyldan itibaren, zellikle, ad, hamisi olduu yeni kurulan yenieri rgtyle
birlikte anlmaya baladktan sonra gereklemitir.
Bektai tarikat imparatorluktaki nemli yerini ve kendini arl olan
bir tarikat olarak kabul ettirebilmesini Osmanllarn tevecchne borludur. Bu dnemde Bektai retilerine, daha sonra Hurufilik Bektailikle
birletiinde ve zellikle de ilk Safevi propagandalaryla birlikte grlecei
gibi, ii sapknlklar bulamt. Bu ar dnceler 11e Hac Bekta'n Vilyetname's'mde ne de Abdal Musa ya da Kaygusuz Abdal gibi ilk Bektai
airlerinde grlr. Bunlara hibir eski kaynakta rastlanmaz. Eflaki'den 25
rendiimize gre, Hac Bekta tutucu olmayan bir Mslmanl uygulamasna, Peygamber'in snnetini tam anlamyla izlememesine ve be
vakit namaz klmamasna ramen iyi bir Msltimand. Ama ayn ey o dnemin teki baz babalar iin de geerliydi. Bir ermi nne sahip olan
Ahmed Yesevi, erkeklerle kadnlarn birlikte bulunduu ve alkoll iki iilen toplantlar dzenlerdi.
Tm kaynaklar incelendiinde Hac Bekta'n balangta n planda
yer alan birisi olmad grlr. Babai hareketine balanm birok Trkmen babadan biri olmutur. Eflaki ve kpaazade ona ikinci derecede
nem verirler. Vilyetname'de Hac Bekta'n rencileri arasnda gsterilen Yunus Emre'nin de iirlerinde ona yer vermemesine ramen Taptuk
Emre, Barak Baba, Geyikli Baba ve Sar Saltuk'tan sz etmesi anlamldr.
Bununla birlikte, Osmanl mparatorluu'nun en nemli tarikatnn kurulmasnda balca rollerden birini oynamtr. Bu baarnn aklamas,
Sultan Orhan'n kardei Ali Paa'yla Bektai tarikat arasnda iliki kuran
24 Bkz. O c a k , Babailer
25
mverrih Oru'ta bulunabilir. Oru'a gre, Ali Paa btn devlet grevlerinden vazgeip meayih [eyhler] saflarna katlm ve bir dervi yaam
srmtr. Kardeine, yeni kurulmu olan yenieri rgtn Hac Bekta'n himayesine vermesini iitlemitir:
Ey karde! Btn askerin kzl brk giysinler. Sen ak brk giy. Sana ait kullar
da ak brk giysinler. Bu da lemde nian olsun. Orhan Gazi bu sz kabul
edip adam gnderdi. Amasya'da Horasanl Hac Bekta'tan izin alp ak brk
getirtti. 26
27
28
Veli "Vilyetname",
haz, A b d l b a k i G l p n a r l , istan-
29
age, s. 91-92.
30
31
Order of Dervishes,
von spaten
fnfzenhten
L o n d o n - H a r t f o r d , 1937, s. 46-50.
K p r l , lk
Mutasavvflar.
Ansiklopedisi,
Edebiyat
Fakltesi
Mecmuas,
4-6
K p r l , Les
Kr. rn. Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, istanbul, 1961; Barkan, " i s t i l a Devirl e r i n i n K o l o n i z a t r T r k Dervileri ve Zaviyeler", VD, II, 1942, s. 2 7 9 - 2 5 3 ; inalck,
The Ottoman Empire, The Classical Age: 1300-1600, Londra, 1973, s. 186-202; Mel i k o f f , " U n O r d r e de derviches colonisateurs: Les Bektachis", Memorial
mer Ltfi
Barkan, Paris, 1980, s. 149-157.
Origines.
160
Oru (Babinger).
kpaazade (Ali).
Kitb-
Cihan-nm
(Taeschner).
Al-i Osman,
haz. erafettin T u r a n , c. I, A n k a -
ra, 1970.
10 H o c a Sadeddin, Tc't-Tevrih,
13 L a m i i elebi, Terceme-i
Nefaht'l-ns,
stanbul, 1270/1854.
akyik,
istanbul, 1269/1853.
1938.
18 Ermilerin yaamlarnn konu edildii Bektai menkbnamelerini ksaca tanmak iin
stanbul, 1983,
c. V , stanbul, 1285/1868.
11 M u s t a f a l i (Gelibolulu), Knh'l-Ahbr,
12 M u s t a f a Cenbi, el-Aylemu'z-Zhir,
4. Son olarak, arivler, daha dorusu byk blm 16. yzyln tesine gitmeyen Osmanl defterleri.
Bugne kadar btn aratrmaclar aratrmalarn, yukarda zetlediimiz malzemelere dayandrmlardr. Bu drt grup kaynak, Ahiler ve 14.
yzylda Osmanl Beylii topraklarndaki balca sufi evreyi oluturan
Abdalan- Rum ya da bir baka deyile Rum Abdallar hakknda ortak bilgiler verir.
Bu konudaki aratrmalarla ilgili olarak en bata Fuad Kprl'y anmak gerekir; Kprl bu konuya el atan ilk bilim adamdr ve daha nce
saym olduumuz drt yaptnda Abdalan- Rum'un tasavvufi kimlii,
Osmanl beyleriyle ilikileri ve beylik topraklarndaki dini ortam stnde
durmutur. Kprl ayrca Abdalan- Rum'un ilk Osmanl fetihleindeki
roln de incelemi, bizim amzdan ok nemli olan Babai hareketiyle
Abdalan- Rum 19 arasndaki ilikiye ilk kez dikkat ekmitir.
Fuad Kpl'nn izdii yolu izleyen mer Ltfi Barkan 1942'de,
yalnzca klasik tarihlere deil, Fuad Kprl'nn yararlanmad, Osmanl defterlerinden alnm belgelere de dayanan koloizatr Trk dervileri
ile ilgili nl makalesini20 yaymlam ve bylelikle Ahilerin ve Abdalan-
Rum'un Osmanl Beylii'nin kurulmasndaki rollerini aydnlatmtr. Bize
gre, bu iki byk bilim adamnn almalarnn tek eksiklii, verilerini,
Abdalan- Rum geleneine gre yazlan -bir baka deyile, gnmzde
Bektai menkbnameleri olarak adlandrlan- nenkbnamelerdeki verilerle karlatrmam olmalardr.21
1950-1960 yllarnda Abdiilbaki Glpnarl Bektailik ve Yunus Emre
stne aratrmalar erevesinde Abdalan- Rum sorununa ve onlarn Babai hareketi ve Bektailerle ilikilerine ciddi biimde eilmitir.22 Hocas
Fuad Kprl'nn sylediklerinin tersine, Glpmarl'ya gre Abdalan-
Rum, Yeseviler, Kalederiler ve Haydariler gibi teki tarikatlardan bamsz bir topluluk oluturuyorlard.23 Ama sonuta Abdalan- Rum'un ilk
Bektailer olduklarn syleyen iki bilim adamnn grleri rtyordu.
maan,
100. Yldnmnde
Atatrk'e
Ar-
19 Kr. K p r l , lk Mutasavvflar,
Kuruluu,
Devletinin
A n k a r a , 1959, s. 101.
20
Bkz. 5. d i p n o t .
21
A s l n d a Bektai menkbnamesi denmesi yanltr. Bunlar Bektai gelenei sayesinde t a n m a m z ramen, yazldklar d n e m d e Bektai tarikat henz r g t l e n m e m i t i .
s. 17-50.
Buna gre, Osmanl Beylii'nin kurulmasnda nemli rol oynayanlar Bektailer olmutur.
Bu aamada Bektai aratrmalarna yllarn vermi olan baka bir bilim insanndan sz etmemiz gerekir. Baz yazlarnda Bektailerin Osmanl Devleti'nin kurulmasndaki roln inceleyen Profesr irene Melikofftan sz ediyoruz. 24 Ona gre ilk beyler, ilk Bektaileri yani Abdalan-
Rum'u, halk kitlelerini liberal ve hogrl bir Snniliin bayra altnda
toplamakla grevli bir ynetim arac olarak kullanmlardr.25
Bektai sorunu, kendisi daha ok Osmanl tarihinin klasik dnemindeki sosyoekonomik sorunlarla ilgilenmi olmasna ramen Profesr irene
Beldiceanu'nun aratrmalarna da konu olmutur. 26 Bir yandan Anadolu'nun slamlamasnn tarihi aratrmalarn srdrrken, bir yandan da
13. ve 14. yzyllarda heterodoks evrelerdeki slam-Hristiyan kltrlerinin etkileim sreciyle ilgilenmi olan Profesr Spiros Vryonis Jr.'n adn
da anmak gerekir. 27 nemli aratrmalar, Osmanl tarihinin zellikle politik ve sosyoekonomik alanlarda tm klasik dnemini iine alan Profesr
Halil nalck ise, son yllarda klasik dnemin dini tarihine ilikin sorunlarla, zellikle de Abdalan- Rum'la ilgilenmektedir. 28
Aratrmalarmzn ve bilgilerimizin bugnk durumuyla ilgili bu ksa
giriten sonra, artk konumuzu ele alabiliriz.
C. OSMANLI TOPRAKLARINDAK SUF EVRELER
lgilendiimiz dnem erevesinde Osmanl Beylii topraklarndaki
sufi evrelerden sz etmeden nce 13. yzyldan balayarak Anadolu Seluklular'daki tarikatlara bir gz atmamz gerekir. nk Osmanl Beylii'ndeki sufi evreleri iyi anlayabilmek iin bu dnemin tarikatlarn iyi
tanmak gerekir.
Bugn Fuad Kprl ve Abdlbaki Glpnarl'nn bilimsel almalar
sayesinde tarikatlar ve dnemin suflii konusunda ok ey biliyoruz. 13.
yzyln ilk yarsndaki Mool istilas arifesinde Maverannehir, Harezm,
Horasan, Azerbaycan, Arran, hatta ran ve Suriye'den derviler Anadolu'ya
g ettiler. Bunlar, nderleri ve yandalar farkl toplumsal ve kltrel katmanlara dahil olan farkl tasavvuf eilimleri temsil ediyorlard.29 Kltrl
evrelerde Mhyiddin Arabi (1241), ihabeddin Ebu Hafs mer es-Siihreverdi ( 1 2 3 2 ) ve Necmeddin-i Ktibra (1221 ) 3 0 tarafndan temsil edilen
okula -ya da gelenee- balydlar. Konya, Kayseri, Tokat, Sivas, Amasya
gibi Anadolu Seluklu kentlerinde bu sufi topluluklarnn zaviyeleri vard.
Kentli tarikatlarn bulunduu blgelerde Vefaiyye, Haydarivye ve Yeseviyye gibi halk tarikatlar da vard. Bunlar bir lde heterodoksiye yaknlard ve slamlk ncesinden kalma zellikler tayorlard; genellikle
krsal ve gebe evrelerde gzkyorlar, ender olarak kentlere giriyorlard.^
te yandan, 13. yzyln ikinci yarsnda, yani Mool hegemonyas
dneminde, zellikle Ahmediler denen Rifailer 32 ile yeni kurulmu olan
ve Celaliyye denen Mevleviyye33 gibi tarikatlar Anadolu'ya girdi. Osmanl
Beylii'nin kurulu dneminde Mevleviyye, Rifaiyye ve Halvetivye, Anadolu kentlerinde Mevleviyye tarafndan kapsanan Shreverdiyye ve Kbreviyye tarikatlarnn etkisini azaltmtr. 34
Ama bu dnemde Anadolu'nun btn kent ve kylerinde Ahilerin
bulunduunu da unutmamak gerekir. Ahi birlikleri basit meslek birlikleri
deildi, gerek tasavvuf rgtlerdi. 35 Trkmen beyliklerinin Anadolu'suna dorudan doruya gelip yerleen Anadolu Seluklu sufi evrelerinin
durumu buydu.
14. yzylda Osmanl topraklarndaki sufi topluluklarnn kesinlikle bu
tr bir eitlilik gstermediini belirtmek ilgintir. Bugne kadar yaplan
almalarn sonular, yalnzca, sz konusu dnemde Osmanl Beylii'ndeki Ahilerin ve Abdalan- Rum'un varln kantlamtr. Drt kategoriye ayrdmz kaynaklan inceleyerek, Mevleviyye, Rifaiyye, Halvetiyye vb
tarikatlarla ilgili hibir bilgi edinemeyiz. Oysa ad geen tarikatlarn izleri29
rihi,
slamiyet,
Devletinin
24 Kr. rn. 5. d i p n o t t a sz e d i l e n m a k a l e ( " U n Ordre de derviches colonisateurs: Les
25
Society),
Under
the Ottoman
B l o o m i n g t o n , 1993, s. 19-36.
32 A h m e d Eflaki, Menkb'l-Arifin,
915; ibn B a t t u t a , Seyahatname,
33
s. 351-402.
Devletinin
islamiyet,
s. 294-295.
syan, s.
28-35.
age, s. 156-157.
K p r l , Osmanl
Ta-
Osmanl
s. 94-102.
30 K p r l , ilk Mutasavvflar,
31
Bektachis").
Kuruluu,
s. 296-297; a. y.
Empire
(Essays on Economy
and
Sonra Mevlevilik,
s. 381 vd.
Devletinin
Kuruluu,
s. 95.
ibn B a t t u t a , Seyahatname,
l, Mevlevilik,
s. 73-75.
38
Bkz. age.
39
41 A k p a a z a d e (li), s. 1.
42 Bkz. age, s. 200.
s. 116, n. 2.
Otman
Kimlii bize tartmal gzken eyh Edebali dnda dierleri kesinlikle Abdalan- Rum iinde yer alr.
yle sanyoruz ki, Osmanl Beylii'nin kuruluunda nemli bir rol oynayan suf evreler ya da Abdalan- Rum sorununda, mridi Kumral Abdal'la birlikte eyh Edebali, Geyikli Baba ve Abdal Musa ayrcalkl bir yere sahiptirler; nk bunlar, balarn bilmemiz nedeniyle tarikatlar tanma olana veren yegne kiilerdir. Bu kiiler arasnda eyh Edebali'nin
ayr bir yeri vardr. nk ilk Osmanl beylerinin Ahiler ve Abdalan-
Rum'la ilikilerinde anahtar rol oynamtr.
u son on yla kadar, Osman Bey'in kaynpederi eyh Edebali, aratr-
maclar tarafndan, evresinde bir Ahi topluluu bulunan byk bir Ahi
nderi olarak kabul ediliyordu.44 Ancak 1980'li yllardan bu yana, bugne kadar iyi bilinmeyen yeni bir kaynan, Elvan elebi'nin Mcnkb'lKudsiyye'sinin incelenmesine ynelik almalar, 120 yanda len bu gizemli ahsiyetin kiiliini ve tasavvuf kimliini yeniden gndeme getirmitir. Babai isyan konusundaki klasik bilgilerimizi alt st eden bu yapt,
eyh Edebali'yi Babai evresinin merkezine yerletirmitir. Yaptta, eyh
Edebali'nin ad, Baba lyas'n halifeleri arasnda saylm, ikinci halife Hac Bekta- Veli'nin yannda yer almtr.45
Hac Bekta ol sebebden hi
Gze almad tac- sultan
Edebali v bundag huddm
Grdiler Hacdan bu seyrn
Cihar-nm
Seyyid
akyk'ta
Ebu'l-Vefa,
Bkz. Terceme-i
Menkb-
Seyyid Ebu'l-Vefa,
syan, s. 53-56.
s. 1.
lerinde Fuad Kprl, . Hakk Uzunarl, . Ltfi Barkan ve haleflerinin de bulunduu btn aratrmaclar, ilk vakayinamelerin tanklna
dayanarak eyh Edebali'nin Ahi kimliini kabul etmilerdir.48 Szgelimi
Mehmed Neri'nin CibannmcCsna gre, eyh Edebali'nin Ahi emsddin adl bir kardei vard, emsddin'in olunun ad Ahi Hseyin'di:49
Edebali didikleri azizin bir karnda var idi. Adna Ahi ems'd-din diller idi.
Ann dahi ol Ahi Hseyin...
Tarihi,
Kitb-
Cihan-nm
Terceme-i
l-i
Osman
( A n o n i m ) , 29b;
51
age, s. 8 9 - 9 1 , 9 4 , 95.
53
Airetler,
Oymaklar
ve Cemaatlar,
impara-
l-i
Osman
(Anonim),
55 Bkz. Vilyetname-i
Abdal M u s a , Bedri N o y a n zel Ktphanesi. Bilimsel o l m a y a n
bir rnei iin, bkz. Abdal Musa Sultan ve Vilyetnamesi,
2. b., haz. A d i l A l i A t a lay, istanbul, 1990.
56 Kr. rn. H i l m i Z i y a l k e n ' i n " A n a d o l u ' d a Dini Ruhiyat Mahedeleri: Geyikli Bab a " odl m a k a l e s i n d e k i ariv belgeleri, Mihrab Mecmuas,
13-14 ( 1 3 4 0 / 1 9 2 4 ) , s.
447.
akayk, s. 20.
50
Cihan-nm
(Ta-
5 7 k p a a z a d e (li), s. 205.
58 Bkz. age.
nun byk Vefai eyhi Baba lyas'n halifesi olan Hac Bekta'n kendisi
de bir Vefai eyhiydi.59
imdiye kadar anlattklarmzdan kan sonuca gre, Abdalan- Rum'un
temsilcisi olarak Osmanl topraklarna gelmi Vefai deniler arasnda 14.
yzylda byk olaslkla iki klt egemendi.
Burada akla gelen bir baka soru da, o dnemde baka tarikatlara ya
da baka kltlere bal Abdalan- Rum topluluklar olup olmaddr.
Szgelimi, Fuad Kprl'ye gre kesinlikle Abdalan- Rum'a dahil olan
Yeseviler, Haydariler ve Kalenderiler neredeydiler? Gerekten de bu dnemde Osmanl topraklarnda Vefai eyhlerinin varln kantlayan tanklklarn tersine, imdiye kadar, Orhan Bey dneminde yaam Abdal Murad, Abdal Mehmed, Dolu Baba ve I. Murad dneminde yaam Postinpu Baba'nn ksa metinlerinin dnda Yesevilerin ve Haydarilerin varlna ilikin hibir metne rastlamadk.
Bu metinler yakndan incelenirse, sz konusu kiilerin kkenlerinin
Anadolu dnda olduu grlecektir: Maverannehir, Horasan ya da
Azerbaycan'dan gelmilerdir. Tasavvuf kimlikleri konusunda kesin bilgiler olmamasna ramen, lakaplar ve klk kyafetleri, bunlarn, tas-vvuf
kimlik ve d grn bakmndan birbirlerine ok benzeyen Yesev ya da
Haydari eyhleri olabilecekleri izlenimi uyandryor. Ayrca 15. yzyln
son eyreinde kaleme alnan Hac Bekta- Veli'nin Vilyetname'sindeki
birka metin, baz Abdalan- Rum topluluklar iinde Yesevi ve Haydari
geleneklerinin srdn belirtir.60
imdi bir baka temel noktaya geliyoruz: Abdalan- Rum'a dahil olan
btn bu tasavvuf evrelerin Anadolu'daki Kalenderi hareketiyle olan
tartma gtrmez balants. Bizce, srasyla ele aldmz btn sorunlar
ve sorular, yani Babai isyan, Vefailer, Haydariler ve Yesevilerin bir baka
deyile Abdalan- Rum'un tasavvuf kimlii ve nihayet Bektailiin oluum sreci gibi toplumsal-dini hareketlerin byk bir blm, dorudan
doruya, Anadolu'da 13. yzyl bandan 16. yzyl sonuna uzanan bir
dneme yaylan Kalenderi hareketine baldr. Bektailie atfedilen, ancak
gerekte Abdalan- Rum geleneine gre kaleme alnm menkbnameler
zerinde imdiye kadar yaptmz aratrmalarn sonularna gre, Hac
Bekta da dahil olmak zere Vefailerin, Haydarilerin ve Yesevilerin, Kalenderi hareketinden byk lde etkilenmi olduklarn iddia edebiliriz.
Bir baka deyile, 11. yzyl sonuna doru Orta Asya'da ve zellikle de
Cemal'd-din-i
isyan, s. 53-56.
60 Bkz. Menkb-
Hnkar
1958, s. 9-13.
Hac Bekta-
Lgal
Armaan,
Sultan Sleyman
t a f a , Tabakt'l-Memlik
1981, 348b; Fakiri, Risale-i
Kanunis
ve Derect'l-Meslik,
Tarift,
Savi, haz. T a h s i n Y a z c ,
15. ve 16. yzyl sultanlar ve ulemasnn hibir zaman kabul etmeyecei ve hogrmeyecei bu tavr, dnemin bir Trkmen u beyliinin
toplumsal-kltiirel, toplumsal-dini durumu bilindiinde anlalabilir bir
tavrdr. Ayrca, elimizde Anadolu'nun teki Trkmen beyliklerinde geen benzer olaylar anlatan, o dneme ait baka tanklklar da vardr.
Beyliin kurulu dneminde, Osmanl topraklarndaki sufi evrelerin
durumunu sergilemeye altk. Sonu olarak, Osmanl Beylii'nin ortaya
kt dnemdeki tasavvufi-dini ortam daha iyi anlayabilmek iin, daha
derin, daha ayrntl aratrmalara ve zmlemelere ihtiya olduuna inanyoruz.
s. 156-157.
M
odern tarihiler, 14. yzylda Balkan Hristiyanlarnn aralarndaki
uzlamazlklar bir yana brakp, Trk saldrlarn durdurabilecek ortak bir
cephe kuramamalarna sk sk hayflanrlar. Ne var ki, Stefan Duan'n zamannda Balkanlar'da egemenlik kurmak iin yaplan ve Bizans'taki korkun i savala ezamanl olan iddetli mcadele, Trklere cephe almaya
pek de frsat vermiyordu.
Yine de, daha Osmanllarn kar konulmaz ykseliinden nce, Kk
Asya'nn baz beylikleri, zellikle de Mentee ve Aydnoullar, deniz
aknlaryla btn Ege'yi yakp ykmlard. Fakat imparatorluun Avrupa
kesiminin Trklerden gelecek zararn neye benzeyeceini ilk olarak grmeleri bundan bile nce, daha Katalan birlii zamannda oldu. Ve o zaman, bu yeni istilaclar sadece Avrupa'dan atmak iin deil, Kk Asya'daki slerine darbe indirmek iin de aba gsterildi.
Daha nce de Trkleri pskrtme giriimleri olmutu. mparator II.
Andronikos onlarn zerine nce Alan paral askerlerini gndermeyi denedi, ancak baar kazanamad. Daha sonra, 1304 yaznda Katalanlar, Kk Asya'da ok baarl aknlar yaptlar. Fakat ayrlmalarnn hemen ardndan Trkler Efes'i ele geirdi (Ekim 1304). Dahas, 1305 baharnda,
Katalan birliinin Bizansllarla aras ald ve Katalanlar alt yl sonra Atina'nn ele geirilmesine yol aacak byk servene giriti.
Trklerin Avrupa'ya geii Katalanlarn bu serveni srasnda gerekleti. Bizansl tarihi Nikeforos Gregoras, Gelibolu'daki (Kallipolis) Katalanlarn nce anakkale Boaz'nn kar yakasndan (yani Kk Asya'dan) 500 Trk' mttefik olarak davet ettiklerini; ayrca, ok sayda
gnll Trk'n de Katalan ordusuna katldn syler.1 Aslnda bu ikinci grup da 1305'te gelmiti. Para istemiyorlard; btn istedikleri, kazanacaklar ganimetin yalnzca bete birini Katalanlara vererek kalann kendilerine saklamakt;2 bu anlama uyarnca Katalanlara sekiz yz atl ve iki
bin yaya katld.3 Baka bir Bizansl tarihiye, Georgios Pahimeres'e gre,
bunlar aslnda Aydnoullarndand ve Kk Asya'da yaayan birok
Rum'dan destek almlard.4 Daha sonra, Apros muharebesinin ( 1 3 0 7 )
ardndan, bu kuvvetlere imparatorun birlikleri arasndan kaan Hristiyanlam bir Trkopol birlii de katld. Baz Osmanllarn da bu kuvvetlere
katlm olmas mmknse de, bunu kantlamak imknszdr.5
1
Gregoras, c. I, s. 228-229.
Grek Ksa Kronikleri srarla, T r k l e r i n Batya (ya d a A v r u p a ' y a , y a d a " d n y a " y a ) ilk
olarak 6 8 1 5 (1306/7) y l n d a getiklerini belirtir; bazlarnda, bu olay O s m a n ' n 21
yl sancak beylii y a p a n Sleyman adndaki bir o l u n u n gerekletirdiine bile deinilir. Bkz. Schreiner, Kleinchroniken,
c. I, s. 451, 459, 461, 471, 493, 551, 571 ve
kr. c. II, s. 2 2 1 - 2 2 2 . B u r a d a , T r k l e r i n Bat T r a k y a ' d a ve M a k e d o n y a ' d a ilk kez
1307'de ilerledikleri gereinden k a y n a k l a n a n bir karklkla kar karya olabiliriz.
1347 (6855) yln izleyen o l a y l a r l a i l g i l i karklksa, Sultan O r h a n ' n o l u Sleym a n ' n , K a n t a k u z e n o s ' u n b i r d e s t e k i s i o l a r a k A v r u p a ' y a g e t i i ve ( 1 3 5 2 ve
1354'te C i m b i [Tzympe] ve G e l i b o l u ' n u n ele geirilmesiyle gerekleecek olan) mst a h k e m bir mevkii fethetmek a m a c y l a A v r u p a t o p r a n a srekli olarak yerletii zam a n kmaktadr.
T h o m a s M a g i s t r o s ' u n , talyanlarn ( = K a t a l a n l a r ) ve ranllarn ( = Trklerin) saldrsyla ilgili olarak kei Joseph'e m e k t u b u , P G ' n i n iinde, c. 145, stun 444-445.
K h a d d u r i , War and Peace, s. 96.
Muntaner'e 8 ve en nemlisi o srada Negroponte'de (Eriboz) grev yapan Marino Sanudo'ya gre, yollarn ayrlmas Katalanlarn Atina dk
karsnda 15 Mart 1311'de kazand zaferden sonra gerekleti. Jacoby'nin, bu son tarihin doru olduuna ilikin kantlar inandrcdr.9 O
dnemde yaam bir baka gzlemcinin Thomas Magistros'un tankl
da ayn sonuca varyor. Magistros, bu zaferden sonra Trklerin toprak
fethetmekle ilgilenmeyip ganimetin yalnzca tanabilir blmlerini, zellikle de silahlar ve atlar aldklarm anlatr.10 1311 'deki Frank zaferinin
bykl gz nne alndnda deerli mallarn byk bir yekn tutaca tahmin edilebilir.
yle grnyor ki, bu yeni i henz balyordu. Thomas Magistros'taki mulak bir blme gre, Srp kral Stefan Milutin Bizans'a kar
hazrlklar yapyordu ve bu nedenle isiz Trkleri hizmetine almay tasarlyordu. Katalan birlii ile Trk mttefiklerini baaryla Tesalya'ya ve Gney Yunanistan'a pskrtm olan Bizansl komutan Handrenos, bu antlamaya elinden geldiince kar koydu ve baarl manevralarla "kendisi
nemsiz kayplar vererek birok dman ldrmeyi ve dierlerini de karmay" baard.11
Bundan hemen sonra Trklerin bana gelenleri Gregoras'tan reniyoruz. 12 1.000 atl ve 500 yayadan oluan, Melik'in komutasndaki Trkopollerden kaabilenler, Srp kralna boyun ediler, kendilerinden ne zaman istenirse savaacaklarna dair sz verdiler ve silahlarn brakp ifti
oldular. Bu dzenlemenin pek de dzgn ilemedii anlalyor, nk
Srp kaynaklarndan, Milutin'in glerini krmak iin onlarla savatn ve
onlar yendiini, ardndan da lkenin eitli yerlerine dattn reniyoruz. 13
8 M u n t a n e r , Crnica,
s. 578. M u n t a n e r , muzaffer
Kalanlar, yani Halil'in (Trk kaynaklarnda Halil Ece) 1 4 komutasndaki 1.300 atl ve 800 yaya, Bizansllarla bir anlama yapmak istediler: Bizansllarn kendilerinin Hristopolis (Kavala) geidini amalarna mdahale
etmemeleri halinde onlara saldrmayacaklarna ve onlar ganimetleriyle
birlikte Kk Asya'ya tayacak gemileri tedarik edeceklerine sz verdiler. Fakat Gelibolu'ya vardklar zaman Bizans ordusu kararn deitirdi
ve bir arpma balad. Trkler bir kaleyi igal edip, buray s olarak kullandlar, Kk Asya'dan biraz takviye getirdiler ve imparatorun tacnn
bulunduu adrnn yan sra birok sekin esir alarak, imparator IX. Mihael'in nclndeki Bizans ordusuna kar byk bir zafer kazandlar.
Bu, 1311 yaznn sonlarnda gereklemi olmaldr.
Bu tarihten itibaren, iki yldan az bir dnem boyunca Trkler, kent
surlarnn ardnda kapal kalan Bizansllarn, tarlalarn srmelerini olanaksz klarak, Trakya'nn tamamnda kontrol ele geirdiler.15 Trklerin Avrupa toprana yerleip, ganimetin cazibesinin yan sra cihad arzusuyla
gelen gnlllerin katlmasyla saylarnn srekli olarak artmas Bizans
devletinin sorununu daha da bytyordu. 1313 tarihli bir imparatorluk
emrinde Bizans imparatorunun Trklerin orduya asker toplamasna ilikin
betimlemesi yle:
Onlara katlmak iin srekli olarak gelen sayszd, bunlara dierleri kanlyordu, ve orada bulunan saysz kiiye eklenmek zere gelenlerin says daha da
bykt ve gleri arttka artt ve bu ok ktyd, nk bizim glerimiz
onlara kar henz hazr deildi. nlerine geilmesi hibir ekilde mmkn
deildi... 16
stelik, Trkler son derece etkin ve -maddi olduu kadar manevi kazanlara duyduklar arzuyla- motivasyonlar yksek askerler olarak tannyorlard. Thomas Magistros onlar, ldrmekten zevk duyan, amansz savalar olarak betimler; doymak bilmez hrslar ve hem kendi mlklerini
K a t a l a n birliince k e n d i l e r i n e t o p r a k sz v e r i l m i o l m a s n a karn, T r k l e r i n A t t i k i ' d e [ A t i k : Y u n a n i s t a n ' d a A t i n a ' y da iine a l a n sancak, -ed.] k a l m a y nasl reddettiklerini anlatr. Gel g e l e l i m , neriyi k a b u l etmi olsalard, bir H r i s t i y a n devlete boy u n emi olacaklard
9 D. Jacoby, " C a t a l a n s , Turcs et V e n i t i e n s en Romanie (1305-1332): un N o u v e a u Tem o i g n a g e de M a r i n o Sanudo T o r s e l l o " , StuMe, dizi iii, 15/1 (1974), s. 230-234.
10 PG, c. 145, stun 364. Gregoras (c. I, s. 248-249) ayn z a m a n d a , K a t a l a n l a r n ve
T r k l e r i n , aralarndaki ibirlii sona erdiinde, " t a n a b i l i r " g a n i m e t l e r i karde pay
yaptklarnn zerinde durur.
11 PG, c. 145, stun 364. M i l u t i n Bizans i m p a r a t o r u n u n d a m a d y d , f a k a t o dnemde
Charles de V a l o i s ' n n srdrd Bizans kart i t t i f a k iinde yer alyordu.
12 Gregoras, c. I, s. 254-258.
13 Bkz, rnein " D a n i l o ' d a n Stephen M i l u t i n ' i n Hayat: Kraln i r a n l l a r ve A g a r e n l e r ' e
kar kazand zafer": A r h i e p i s k o p D a n i l o , Zivoti kraljeva i arhiepiskopa
Srpskih,
c. IV, no 2 3 4 4
II: Textual
History
and Criticism,
Kings
and
Archbis-
W a s h i n g t o n n i v e r s i t e s i ' n e sunu-
s. 662-663.
korumak hem de (daha byk bir istekle) bir bakasnn maln ele geirmek iin lmeye hazr olular zerinde durur. "Aslnda, onlar iin savata
lmemek, savan lgnca cokusunun bedenlerine ilememesi byk bir
onursuzluktur; 17 bu, birbirlerine ska ettikleri bir bedduadr." 18 Bu, cihad ideolojisiyle ve kfirle savarken ehadet mertebesine ulamay amalayan kiisel arzuyla dorudan ilgilidir.
Trkler detleri ve ritelleriyle Bizansllarn ilgisini ektiler. 1313 baharnda, Bizansllar bir grup atly ele geirdikleri srada, Trkler, gebelere zg "mstahkem bir kamp" oluturmak iin ganimetleri arabalarla
tamaktaydlar. Gregoras'n betimlemesinde, bundan sonra Trklerin
balarna toprak serptikleri, ellerini gkyzne (muhtemelen dua etmek
iin) kaldrdklar ve sonra savamak iin silahlarna sarldklar eklenir. 19
Bu ritel, srekli yasa dayal bir ii zihniyetini 20 yanstyor olabilir. 21
Btn bunlar Valoisl Charles'n Bizans kart ittifaknn paraland
bir dnemde olmutu. Bizans imparatoru, bu arada grnte ilikilerini
dzelttii ve kendi devletine snm olan Trklere boyun edirmi durumda olan damad kral Stefan Milutin'den askeri yardm istedi. Trklere
kar bir zafer kazanm ve onlar Gelibolu yarmadasndaki mstahkem
blgeye ekilmelerini salam olan Bizansllar desteklemek zere 2 . 0 0 0
kiilik bir Srp svari birlii geldi. Bizans ve Ceneviz gemileri de, deniz
yoluyla kurulabilecek balanty keserek ablukay tamamladlar. Bylece
Trkler, kuatmay yarmak iin yaptklar birka baarsz giriimden sonra, daha nce kendi ellerindekilere iyi davrandklarndan, imdi kendileri17 Bu ifade mulaktr. ehit denler i i n y a p l a n ayinlerle i l g i l i g r n m e k t e d i r . Fakat
bu yerleik bir islam tresi deildir, en azndan K h a d d u r i , War and Peace, s. 6 2 ' d e
b u l m a y baardm kadaryla: ehitler ldkleri yerde g m l r l e r . Bunun, cenazelerde a t yarlar, ziyafet, danslar vb cokulu t r e n l e r i n icra e d i l d i i O r t a A s y a detlerinin kalnts olup o l m a d merak konusudur: Bkz. J.-P. Roux, La mort
peuples
altaiues
anciens
et medievaux,
chez les
2 2 M a n u e l is Philae, Carmina,
20
23
and
1, 1894, s. 977.
Pauli-Wissowa, Real-Encyklopaedie
g o r a s ' l a t a m a m e n uyumaktadr.
25 M a n u e l i s Philae, c. I, s. 225.
26
L a i o u , Andronicus
II, s. 232-233.
2 7 " D a n i l o ' d a n Stephen M i l u t i n ' i n H a y a t : N o v a k Grebostrek K u m a n d a s n d a A n a d o l u ' d a T r k l e r l e Sava": D a n i l o , age, s. 1 10-1 12.
28 M e t i n , " A c t e s de C h i l a n d e r 2. A c t e s Slaves", haz. B. Korablev, VV, 19 (1915) Prilozenie 1, no 18, z e l l i k l e s. 4 3 2 ve d e v a m n d a k o l a y l k l a bulunabilir.
uzmanlarca Kosova muharebesinden (1389) sonra yazlm bir sahte belge olarak deerlendirilmektedir. Her iki kaynak da I. Dujev tarafndan
karlatrlm ve zmlenmi durumdadr.29
2. Yunan kaynaklar, yani imparator II. Andronikos Paleologos'un
emirlerine yazlan iki nsz, (a) lki Ekim 1313 tarihlidir: Trklere kar
kendisine yardm eden (olay nszde ayrntlaryla yer alr) Srp kralna
olan minnettarln gstermek iin, imparator onun isteine uyarak
Strymon'daki Koutzi kyn Srp manastr Hilandar'a balar.30 (b)
kinci emir Temmuz 1317 tarihlidir: Ayn nedenlerle (ve benzer bir nszle) imparator Chilandar manastrnn tm mlklerini onaylar.31
3. Trk kayna. Aydnl Umur Paa'nn zaferlerini vmek iin destan
yazan air Enveri, eserine, hanedann kurucusu Aydmolu Mehmed'in
Bat Anadolu'ya Sasa Bey'in yardmcs olarak nasl geldii ve onun adna
Ayasoluk (Efes) ve Kele (Kaloe) kentlerini nasl fethettiini anlatarak
balar. Ardndan, denizden gelen ve sonunda Aydmolu ve ordusunca
pskrtlen Alanlar (daha nce de karmza kan Bizans paral askerleri), Rumlar ve Suplardan oluan karma kuvvetlerin bir saldrsndan bahseder. Bu noktada Aydmolu ile Hristiyanlarn tarafna geen Sasa arasnda bir tartma oldu ve Sasa ldrld.32 Bu olaylar destanda, Aydnolu'nun blgeye gelmesi (1304, Efes'in d) ile beylii oullar
arasnda bltrmesi (1320'ler) arasnda bir noktaya yerletirilir.33
Bu kaynaklara gre olaylarn gidiini aadaki gibi kurabiliriz: Halil
Ece ve adamlarnn yok edilmesinden sonra, ikinci bir sekin Srp svari
birlii, soylu Novak Grebostrek'in kumandasnda Herakleia'ya (Ereli)
geldi. Bunun ikinci bir Srp birlii olduu Srp ve Rum kaynaklarnda
aka belirtilir. Artk Trakya'da hibir dman kalmad iin, Trklerin
lkesine, yani Halil Ece'nin birliklerinin geldii aka belli olan Aydn
Beylii topraklarna bir sefer dzenlendi. Burada neler olduu bilinmiyor, nk her iki taraf da, yani Srplar da Trkler de muzaffer olduklarn iddia ettiler. Bizans imparatoru herhangi bir askeri zaferden (muhtemelen bu seferin sonular kendi beklentilerinin altnda kald iin) sz
etmemektedir.
29 I. Dujev, La conuete
contemporaine,
dans la litterature
slave
kaynaklaryla birlikte).
30 " A c t e s de C h i l a n d a r I", no 2 6 = Dlger, Regesten,
no 2 3 4 8 .
no 2 3 9 0 .
s. 25 vd.
s.
Bylece Srplar, Rumlar ve Alan paral askerlerinden oluan ordu harekete geti. Yamalama ve Trklerin kendi arasnda blnmcleriylc nce
baarl oldular. Fakat Trklerin direnii kmedi; tersine, Aydnolu'ntn
direniinin kuvvetlendii anlalyor. Zaman geti ve Srplar lkelerine
dnmek zorunda kaldlar; onlara gre Bizansllar aka, mttefik ordunun oluturduu kprban tek balarna ellerinde tutacak durumda olmadklarn dnmlerdi. Bylece hibir kalc sonu alamadan hepsi
birden blgeyi terk ettiler. Harekatn bu geici, temelde korsanca karakteri, tarihi Nikeforos Gregoras'n bu olaydan neden sz bile etmediini
aklayabilir.
Bununla birlikte, bu gelimelerin Trk tarafnda baz kalc sonulan oldu. Aydmolu ve Sasa arasndaki, 1312-1313'ten epey nce balam olabilecek rekabet38 o srada kzt.39 Ne var ki, Hristiyanlar, mttefikleri Sasa'y yar yolda braktlar. Sasa'nn sonu, muhtemelen 1313 sonlarnda ya
da bir sre sonra, slam davasna ihanet ettii gerekesiyle ldrlmesiyle
geldi. Bundan sonra Aydmolu, topraklarna tamamen hkim oldu. in garibi, bu Bizans-Srp seferi, dmann konumunun pekimesiyle sonuland.
N'TEN KOSOVA'YA:
I. MURADIN SON YILLARINA LKN
DNCELER*
STEPHEN W. RENERT
K
onunun uzmanlar, genellikle, Osmanllarn 15 Haziran 1389'daki I.
Kosova muharebesinde Srp ve Bonak ortak kuvvetlerini yenilgiye urattn belirtirler. Gel gelelim, bu mkemmel bir zafer deildi. Osmanllar
ar kayplara uramlard ve padiahlar I. Murad, muharebe meydannda
ldrlmt. Bu son gelime, Osmanllarn yeniden toparlanp ilerlemeye devam etmelerinin nndeki en byk engeldi; nk Anadolu'da Osmanl aleyhtar kprdanmalar olaca endiesi, yeni padiah Yldrm Bayezid'i "u"tan ekilmeye ve Edirne'ye dnmeye zorlayacakt. Bayezid, bunu izleyen yl boyunca, babasnn Anadolu'daki egemenlik mirasn korumak ve geniletmekle megul oldu. Bu arada Srbistan'da Murad'n balca hasmlar ok gemeden vasall kabul ettiler (Lazarevii 1390 ortalarnda vc Vuk Brankovi de 1392 Kasmnn sonunda). Dolaysyla, Yldrm Bayezid'in dikkatini yeniden Rumeli'ye evirdii 1392'nin sonuna gelindiinde, 15 Haziran 1389'daki askeri zafer, Murad'n hedefledii mantki, belki de kanlmaz siyasi sonucunu dourmutu.1
*
38
lar Laskarina Bouras'n ansna ithaf ediyorum. Bouras, metinlerin, antlarn ve ob-
ne deinilmez) ve c a m i i H, 712 (Mays 1312-Mays 1313) ylnda ina ettirdii yazldr; sonu olarak bu son t a r i h t e bamsz bir bey olarak hareket e t t i i kesindir. Bkz.
P. VVittek, "Inscriptions f r o m Southvvestem A n a d o l i a " , Art Studies,
39 Bkz. M e l i k o f f , Destan,
1931, s. 198-199.
may baarrd.
I
D a h a nceki y o r u m l a m a l a r a gndermeler de ieren son z a m a n l a r d a y a p l a n bir deerlendirme iin, bkz. T . Emmert, " T h e Battle of Kosovo: Early Reports of V i c t o r y
a n d D e f e a t " , Kosovo,
Legacy
of a Medieval
Battle'n
iinde, ed. W . V u c i n i c h ve T.
Balkan tarihindeki nemli bir olay olarak "Kosova'nm anlam" hakkndaki mevcut consensio opinionum budur. Gel gelelim, bu muharebeye
yol aan olaylarn -zellikle, I. Murad'n knez Lazar'la 1386'daki ilk arpmasyla 1389 baharnda Kosova'va yapt hayati sefer arasndaki gelimelerin- sras ve nitelii konusunda tarihiler arasnda halen birtakm anlamazlklar vardr.2 Bu anlamazlklar byk lde tarihilerin, Neri'nin olaylara ilikin anlatsn ne lde kabul veya reddettiklerini ya da
ne kadar deitirdiklerini yanstmaktadr. Neri'nin anlats, denebilir ki,
bu dnem hakkndaki en nemli kaynaktr; ne Neri'nin kendi dneminde 11e de daha nce yazlm Bizans ve Trk tarihlerinde sz konusu zaman dilimine ilikin bilgiler Neri'nin verdikleri kadar zengin deildir. Bu
kaynak eksikliinin sonucu, Balkan ve Osmanl tarihinde byk bir soran
oluturan, Kosova'daki zayiat kadar Murad'n son yllarndaki seferleri ve
meguliyetleri konusunda hi bitmeyen karklktr.
184
Bu bildiride, Neri'nin anlatsn odak noktas alarak, btn bu temalar hakkndaki kantlar yeniden incelemeyi hedefliyorum. Bu hedefe
drt admda ulamay dnyorum. lk olarak, Neri'nin anlatsnda,
Murad ve knez Lazar'n Ni'teki ilk karlamalaryla I. Kosova muharebesinde her ikisinin de lmyle sonulanacak olaylarn birbiriyle balantl (neden-sonu ilikisi iinde) olduunu dnd anahtar blmleri zetleyeceim. Sonra, dikkate deer d (bu yzden de Osmanl
olmayan) kaynaklar temelinde, olaylarn bu dneminde Murad'n gittii
yerler ve meguliyetlerine ilikin kandan gzden geireceim. Bundan
sonra, Neri'nin anlatsnn, genel olarak, gvenilirliini ele alp onu ncekilerle karlatracam. Sonu olarak, Ni'in fethi ile I. Kosova muha2
ottomano'nun
srpskog
iinde, T o r i n o , 1981, s. 2 6 0 ; R. M i h a l i -
nadora,
obv-
Lazar Hrebeljanovi.
Kult, Predanje,
Late Medieval
man Conquest,
A Critical
Century
do Lepoanto.
Balkarite,
Evropa
Otto-
i Osmanskoto
Naestvie
H. H a z a r d ve N. Z a c o u r , The Impact
39-40; C. Imber, The Ottoman
Empire,
of the Crusades'in
of the Crusades
1300-1481,
Legacy
libri xviii,
musulmanae
turcorum
de
monumentis
Kitb-
Cihan-nm,
of a Me-
(kendi bana etrefil bir grev olan) sorunun historiografisini zmlemek olmad-
edilebilir.
exscriptae,
iinde, c. 7, ed.
(1354-
dieval
to the
A n n A r b o r , 1987, s. 407-408; C. M a t a n o v , C. M a t a n o v ve R. M i k h -
neva, Ot Galipoli
1571)'in
Istorija,
Balkans,
Kitab-
Cihan-nm,
c. I, s. 2 1 4 . 1 2 / 2 3 4 . 8 ; Leunclavius, s. 244.55-258.40.
H a l i l inalck, El2, "Arnavvutluk" maddesinde, ahin'i " K e f a l i a ahin (Trk kroniklerinde K a v a l a ahin, daha sonra ihabeddin ahin Paa), bir ubeyi ve m u h t e m e l e n
Leskovi subas ..." diye t a n m l a r . ahin'in 1380'den nceki ve (Scutari'yi [skdar] denetimi a l t n a ald t a r i h olan) 1394'ten sonraki etkinlikleri iin, bkz. E. Zac
h a r i a d o u , " M a r g i n a l i a o n the History of Epirus a n d A l b a n i a (1380-1418)", WZKM,
78 (1988), s. 200, 206.
Kitb- Cihan-nm,
c. I, s. 234.9/240.3; Leunclavius, s. 259.8-264.14. N.b. ahin'in
y e n i l g i s i n i a n l a t t k t a n sonra, Neri pheye yer b r a k m a y a c a k b i i m d e "Iskenderiyye tekfuru, m e l ' u n Laz'ile ve Bosna ile m u v a z a ' a idb g e l m i imi. i t t i f a k idb, Msl m a n l a r a bu ii kldlar" demektedir ( U n a t - K y m e n t r a n s k r i p s i y o n u n d a ) . Bu c m l e
(daha eskiden yazlm olan) Codex M e n z e l ' i n yan sra, (daha sonraki bir nsha
olan) Paris yazmasnda da ayn b i i m d e yer alr. Bu p a r a g r a f l a r iin, bkz. Kitb- Cihan-nm (Taeschner), c. I, tpkbasm, s. 65 ve c. II, tpkbasm, s. 102. Bu cmlen i n Leunclavius v e r s i y o n u n d a , Curac'n ahin'e b a v u r m a d a n nce T v r t k o ve La
zar'la k o m p l o kurduu belirtilmektedir: "Et huius quidem stragis auctos unus fuit arcis Alexandrinae
regulus, qui cum Zirgiae Despota Lazaro, & cum Teggiure
Bozinacorum secreto consentiens,
astute rem omnem composuerat;
comminicatique
prius
cum duobus hisce comsiliis, sub fraudulentae
simulationis
paretextu,
quasi
Turcorum rebus maxime studeret" (s. 264.5-14). Ek ibareler Codex H a n i v a l d a n u s ' t a n ziyade L e u n c l a v i u s ' a atfedilebilir.
Y u k a r d a k i zetimde, Neri'nin bu z a m a n erevesine (yani, K a r a m a n seferi ile ah i n ' i n y e n i l g i s i n i n i n t i k a m n a l m a k zere dzenlenen seferberlik arasnda geen zaman) yerletirdii, M u r a d ' n Yeniehir'deyken yaad ilgin olay gz ard ett i m . Y a n i V . l o a n n e s ' i n kzlar ile Y a k u b ve Bayezid'in kararlatrlan evlilikleri; Bay e z i d ' i n n c o l u n u n snneti; ve Y a z c o l u ' n u n M s r ' a eli olarak gitmesi. Eer
gerekten yapldlarsa, bu evlilikler imdiye kadar b e l g e l e n m e m i d u r u m d a d r ; kr.,
A . Luttrell, "John V s Daughters: A Palaiologan Puzzle", DOP, 40 (1986) 103 ve n.
3. A y n ekilde Y a z c o l u ' n u n elilik grevi, b i l d i i m k a d a r y l a bamsz bir b i i m de belgelenmemitir.
4. Murad'n ntikam Seferi ve Bulgar syan. Lazar, Tvrtko ve Curac'n ihanetlerini renen Murad, ilk nce knez Lazar' vuracak bir kar
akn dzenlemeye karar verdi. Hazrlklar tamamland; ancak iki vasal,
Sosmanoz (Bulgar ar iman) ve Dobrucaolu (vanko ) sefer arsna
aldr etmediler. Bu durum karsnda Murad, Hayreddin'in olu ve halefi
vezir Ali Paa komutasndaki ordusunu, Srbistan'dan nce, Bulgar prensleriyle arpmak zere Bulgar topraklarna gnderdi ve kendisi de Edirne'ye yneldi, fakat belirli bir noktadan sonra Anadolu'ya geri dnd.8
5. Bulgaristan Seferi. Neri bu seferin safhada gerekletiini syler, ancak yln belirtmez. Kn, iman Trnova'dayken Ali Paa hzla
Kamiya nehrinin kuzeyindeki hisarlar ele geirdi. Neri, Pirot'un [ehirky] Bulgar denetiminden Srp denetimine yaklak olarak bu zamanda
getiini tahmin etmektedir. Ne ki, bu ekilmenin koullarn aklamaz.
kinci safha, Murad baharda destek kuvvetlerle boaz aarak Yanbolu'ya
yerletiinde balar. Neri, Murad Gelibolu'ya geerken havann souk
olduunu ve birka gndr ters rzgrlar estiini syleyerek bu olayn
bahar banda gerekletiini ima eder. Her durumda, Murad'n Yanbolu'ya varmasnn ardndan, iman Silistre'yi teslim edeceine sz vererek
ilk yenilgisini tadar. Seferin son safhas ar'n Silistre'yi teslim etmekten
vazgemesiyle balar. Yeniden balayan askeri harektn en nemli a.
iman'in geri ekildii Nikopol [Nibolu] katmasdr. Bu safha da,
iman'n ikinci kez yenilmesi ve Murad'n onu balayarak vasalla iade
etmesiyle sonulanr.9
6. Kosova.'ya Yry. Bulgaristan seferi ile Kosova'ya hareket arasnda, Neri ok az zaman olduunu ileri srer. Nikopol'deki harektn sonlarna doru, bahar srerken, Murad'n yakndaki Tavanlu'ya gittiini,
Ali Paa'yla bulutuunu ve Srp seferini planladn belirtir. Bundan
sonra Ali Paa birka ay iinde Rumeli ve Anadolu'dan gelen kuvvetlerin
topland Filibe'ye ilerledi. Yazn scanda batya, Srbistan'a doru yola
ktlar. Burada Neri'nin Kosova'daki gelimeler hakkndaki ok ayrntl
anlatsn bir kenara brakabiliriz. Ne var ki, olaylar 791/1389 tarihine
yerletirmesi ve Murad'n katili Milo Kobila'nn (Milo Obili) knez Lazar'n bilgisi -ve bu anlamda onay- dahilinde hareket ettiine ilikin iddias dorudur.10
Neri'nin I. Kosova muharebesine yol aan olaylar anlat byledir.
Murad'n Ni'i fethettikten sonra Bursa'ya dnmesine ve aradaki olaylara
8
Kitb-
Cihan-nm,
Kitb-
Cihan-nm,
10 Kitb-
Cihan-nm,
History
of the
Srp kroniklerindeki kaytlara gre, Murad, knez Lazar'la olan ilk karlamasnda zafer ve -yenilgi deilse de- hayal krkln ayn anda yaamtr. lk noktaya ilikin veriler tutarldr; alt yazma, Murad'n 6894'te
Ni'i fethettiini kukuya yer vermez bir ekilde kaydetmektedir.12 Ne yazk ki, ne ay ne de mevsim ad belirtilmektedir; bu nedenle Ni'in Osmanllarn eline 1385 gzvle k arasnda m, yoksa 1386 kyla yaz
arasnda m getii kesin deildir.13 Gel gelelim, Trklerin Bosna'y ilk
olarak 1386 Ekim sonlarnda, Ragusa'ya [Dubrovnik] kadar panik yaanmasna yol aacak ekilde, istila ettiklerini dnmek akla uygundur.14
Peki, sz konusu aknn Ni'in dmesinin hemen hemen dorudan bir
sonucu olduu, bu nedenle, aknn 1386 bahar ya da (daha makulu) yaznda gerekletirildii karsanabilir mi? Kanmca, bu uzak bir ihtimal
deildir, nk Ni ve Ragusa yaklak on be gn iinde alabilecek bir
anayolla birbirine balanyordu.15
Murad'n yenilgiye ya da baarszla uradn ima eden blmler,
Ni'in kuzeybatsnda, Kurumlca ve Prokuplje arasnda ve Toplca Irmann hemen batsndaki Plonik'te gerekleen bir arpmaya gnderme
yaparlar. Sz konusu kronik kaytlar Plonik'teki arpmann versiyonunu ana izgileriyle ortaya koyar:
1. Versiyon : "Murad ve Lazar, Toplca'daki Plonik'ten katlar" 16
2. Versiyon : "Murad Plonik'e gitti" 17
12 L. S t o j a n o v i , Strai srpski rodoslavi
i letopisi,
13 Burada bu sorunu yalnzca H r i s t i y a n ve Islami tarihleri u y u m l u hale getirerek ve ard n d a n N i ' i n dn a y l a r a g e t i r m e k l e (yani 1385 Eyll'nden 1386 O c a k ' n a )
zmek m m k n deildir. Her eyden te, N e r i ' n i n verdii t a r i h i n , bir yl h a t a l olmas pekl m m k n d r .
14 imdiye kadar b u n u Ragusa k a n t l a r n d a n y o l a karak gsteren ilk k i i n i n C. Jireek o l d u u n u s y l e y e b i l i r i m , Geschichte der Serben, c. II, b l m 1, Gotha, 1918, s.
118 ve kr. 2. d i p n o t .
15 C. Jireek, Die Handelsstrassen
des Mittelalters.
srednjovekovne
und Bergwerke
Historisch-geographische
ekime
halinde
Stracimirovi
Bosanske
olduu
Balik'in
kral
Tvrtko'ya
istemi
i letopisi,
olmas
1879, s. 74-78.
zarar
wahrend
S.
vermek
mmkndr
(kr.
irko-
amacyla
Istorija
Amoruati
Prag,
Studien,
knezi s Polnika);
age, s. 215, no
Plocnika
na Poliniki);
3. Versiyon : (a) "Murad, Lazar'la karlamak iin yola kt ve Plonik'te geri dnd" veya (b) "Murad, Plonik'te Lazar'dan kat". 18
Ayrca, bir kronik Plonik ve Ni'teki hareketleri aadaki gibi birletiren bir versiyon sunar:
4. Versiyon : "Murad, Plonik'e gitti ve Ni'i igal etti". 19
Kroniklerin en eskisi ilk versiyonu kullanr ve olaylar 6894 ylna yerletirir, ancak, daha sonraki birka bu tarihi 6893 ya da 6895 olarak verir.20 kinci versiyonu kullanan tm kronikler, olayn tarihini 6894 olarak
verir.21 nc versiyonun (a) eklini kullanan kronik, olay 6894'e, (b)
eklini kullanan kronikler byk ounlukla 6895'e, iki tanesi de 6894'e
yerletirir.22 Son olarak, olaylar birletiren drdnc versiyon olaylarn
tarihini 6894 olarak gsterir.23
Srp kroniklerindeki malzemeye ilikin aratrmamz tamamlamak
zere, daha eski bir Srp kroniinin Rumca versiyonundaki ilgili blm
ele alalm. Yazar, 6894 yl iin, Murad'n Srbistan'a girdiine, knez Lazar'la karlatna, fakat "ona [kar] bir ey yapamadna" iaret ediyor. 24 Aratrm olduumuz Srp kaynaklar arasnda buna benzer bir
18 age, s. 215, no 591, ikinci kayt ( l s x o d i Mourati
Plocnika);
Plocnika
is
i vrati
ot (ispredi)
se opeti
ot
kneza Lazara
ot
Toplice).
cari na kneza,
ad Poltchink
et occupat
Nis-
urbem).
20 A l n t l a r i i n bkz. 16. d i p n o t . Kaytlar no. 191, sol ve sa stunlar, s. 113, Stojanov i ' i n " Z a m e t a k II" ve " Z a m e t a k III" olarak adlandrd en eski y l l k l a r d a n gelmektedir. " Z a m e t a k ll"deki son kayt 1404 t a r i h i n i verirken, " Z a m e t a k III" 1432'de sona
ermektedir. S t o j a n o v i ' e gre, ( " Z a m e t a k l l l " n yazar " Z a m e t a k l l " y e benzer bir
kaynak kullanm) bu yllklar k a b u l edilebilir n i t e l i k t e d i r ve d a h a eski t a r i h l i " Z a m e tak ll"de verilen tarihler d a h a d o r u d u r (age, s. L X X X V I - L X X X V I I ) . S t o j a n o v i ' i n no
591, altnc giri, s. 2 1 5 (6893 ve 6 8 9 5 t a r i h l e r i n i n hatasn o r t a y a koyan), 15. yzyln ikinci yarsna a i t iki yazmay yanstr (age, s. LVI, Seenik kronii hakknda; s.
X L I I - X U I I , S t o j a n o v i ' i n "Sofiski p r v i " adn verdii y a z m a l a r hakknda).
21
A l n t l a r i i n bkz. yukarda, 17. d i p n o t . S t o j a n o v i ' i n s. 1 17'deki no. 221 ' i , " Z a m e tak V I " adn verdii yllktandr. Bu k a y d n yer ald b l m 1453'te ya da d a h a
sonra yazlmtr (kar. age, s. L X X X V I ) . S t a n k o v i ' i n s 2 1 5 , no 5 9 1 ' d e and kronikler yine 1 4 5 9 ' d a n sonra y a z l a n " d a h a gen k r o n i k l e r " d e n g e l m e k t e d i r (burada
kr. age, s. XLI-XL.IV, bu k a y d n temelini o l u t u r a n Kiev, Studenica ve Sarandapors-
ki yazmalarna ilikin).
22 A l n t l a r iin bkz. 18. d i p n o t . lgili t m y a z m a l a r yine 1459 sonras, y a da " d a h a
gen" kronikler g r u b u n d a n geliyor. Bunlar h a k k n d a , bkz. yine age, s. X L I - X L I V ve
daha sonra, s. X L V - L V I .
23 A l n t l a r i i n bkz. 19. d i p n o t . Bu kayt y i n e daha sonraki, bugne sadece bir Latince
tercmesi ulam bir k r o n i k t e n geliyor (kr., age, c. I, s. LVI-LVII). Deeri kuku gtrmektedir.
2 4 Schreiner, Kleinchroniken,
versiyona rastlayamadk. Bu versiyon, muhtemelen Plonik'teki arpmay ok genelleyici bir biimde zikretmektedir -grdmz gibi, ilgili en
eski Sp yll olaylarn tarihini, benzer bir ekilde, 6894 olarak kaydetmektedir. Durum ne olursa olsun, bu kaynan bizim iin pek fazla deeri yok, nk yazarn Srpa metni harfiyen mi evirdii, yoksa olav yeri
hakkndaki bilgileri atarak, olaylar anlad ekliyle zensizce mi zetledii belli deildir.
Srp kroniklerinin verdii bilgiler bundan ibarettir. Deerlerini belirlemek konusunda -ilki kaytlarn anlamyla ilgili olmak zere- iki soru kategorisi karmza kyor. Kronikilere gre, Plonik'te Murad'la Lazar arasnda gerekten neler olmutu? z ne olursa olsun, bu karlama Ni'in
Osmanllarca fethinden nce miydi, sonra m? Eer sonraysa, yine
6894'te (31 Austos 1386'dan nce) mi gereklemiti, yoksa 6895'te (1
Eyll 1386-31 Austos 1387) mi? Bunlar gibi balang sorularnn tesinde, bu Srp kaynaklarnn genelde gvenilir olup olmadklarn sormak
da yerindedir. Dier bir deyile, bunlarn verilerini Neri'nin ortaya kovduklarna tercih etmek iin herhangi bir neden var mdr?
nce ierik sorununu ele alalm. Kaynaklarn tmnn, Murad'la Lazar arasnda Plonik yaknlarnda, yani Ni'ten gneybatya uzanan ve Ragusa'ya ulaan anayol zerinde bir arpma olduunu ileri srdn
kabul etmemiz kesinlikle mmkn. Drt versiyon -tek tek sayarsak, 2,
3 (a), 4 ve muhtemelen Rumca metin- saldry Murad'n balattn, belirsiz bir yerden arpma mahalline, yani Plonik'e "doru ilerlediini"
belirtir. ki versiyon bu karlamada olan biteni anlatr, fakat bu anlatm
elikilidir. 1. Versiyonun Srplarla Osmanllarn birbirlerine saldrdklarn
ve ardndan ekildiklerini ya da balayan atmay yarda braktklarn ileri srer. 2. Versiyon bunun tersine, Lazar'n, Murad'n kuvvetlerini
-Lazarevii'nin topraklarndaki dou-bat gzerghnn en gney ucundaki Osmanl ilerleyiini durdurarak- Plonik evresinden srp attn ileri
sryor. Bir versiyonu dierine tercih etmek tmyle keyfi bir seim olacaktr. Ne var ki, hep birlikte ele alndklarnda, bu kaynaklar, Lazar'n
Osmanllarn Plonik'ten teye gemesini -bir meydan muharebesinde olmasa da- en azndan bir kere nlemeyi baardn ileri sryorlar. Baka
bir deyile, Murad engellenmi, ancak, ezici bir yenilgiye uratlamam
gibi grnyor. Durum ne olursa olsun, bu karlama Osmanllar iin
byk bir bozgun saylamaz, nk aknc gruplar, 1386 gznde Ragusa'nn i kesimlerine ilerlemeyi (Plonik'in zerinde yer ald anayol boyunca) srdryorlard.
Kronolojiye gelince, en eski Srp ksa kroniinde verilen ve birka yl
sonraki Srp kronikleri ile Rumca versiyonda yinelenen tarihi, yani 6894'ti
F. B a b i n g e r ' i n Srp metinleri zerinde yapt ve pek ok kiiyi yanl y n l e n d i r e n geliigzel o k u m a l a r n n , t a m a m y l a gz ard e d i l m e s i g e r e k m e k t e d i r [Beitrage
Frhgeschichte
der Trkenherrschaft
in Rumelien
(14.-15.
Jahrhundert],
zur
Brunn-M-
s. 115. irko-
vi ("Serbia o n the Eve of t h e Battle of K o s o v o " , s. 14), yakn z a m a n l a r d a bu kaytlarn deeri h a k k n d a d a h a k u k u c u bir kanya varmt: "Srp k r o n i k l e r i n d e k i [ksa]
n o t l a r o l d u k a e l i k i l i d i r , dolaysyla 1385 Eyll ve 1386 A u s t o s ' u arasnda belirsiz bir t a r i h t e o r t a y a k a n T r k saldrs srasnda gerekten neler o l d u u n u anlamamz n l e m e k t e d i r . ' M u r a d ve Prens Lazar k a t l a r ' , ya d a 'ar M u r a d Plonik'ten
kat', y a d a 've Plonik'ten geri d n d ' gibi ifadelerin arkasnda gizlenen nedir?...
iki taraf arasnda b y k bir m u h a r e b e o l d u u y a da t a r a f l a r d a n b i r i n i n zafer kazan-
dna ilikin bir s o n u c a v a r m a m z i i n hibir temel yoktur. Bu nedenle, bu mcadeleyi M u r a d ' n Kosova muharebesine yol aacak seferin nedenleriyle i l i k i l e n d i r m e k
gtr." i r k o v i ' i n i h t i y a t l yaklam, sadece Plonik'i Srplar ve Bosnallar asnd a n byk bir zafer olarak deerlendiren daha eski tarihilere (rn. en nemlilerind e n biri olan, H. G i b b o n s , The Foundation
of the Ottoman
Empire,
O x f o r d , 1916, s.
169) deil, ayn z a m a n d a b u karlamay ayn ekilde bir Srp zaferi olarak betimleyen ada b i l i m a d a m l a r n n (rn. Bombaci, L'lmpero
ottomano,
s. 260) deerlen-
dirmeleriyle de elimektedir. Bununla birlikte, i r k o v i ' i n kroniklerdeki k a n t l a r l a ilgili olarak iki kesin sonuca vardna dikkat ekelim. Kronoloji asndan, olay
6 8 9 5 ' e (1386/87) deil, 6 8 9 4 ' e (1385/86) yerletiren kaytlar k a b u l e t t i i aktr. Dahas, P l o n i k ' t e Lazar ile M u r a d arasnda, b y k bir m u h a r e b e l l e r i n d e o l m a m a k l a birlikte, bir tr karlama o l d u u n u d a k a b u l eder g r n m e k t e d i r .
i letopisi,
s. L X X X I V - L X X X V I .
3 (1971) s. 274.
m?
yerel gzlemcilere dayanarak hemen olaylarn ardndan yazma benzemektedir. Dahas, meydana gelen olaylar kaydetmekte, yazar(lar)n sadece olan biteni zetlemek niyetinde olduu ve ne Lazar'a ne de Murad'a
belli bir imge atfetmeye niyetlenmedii anlalyor. te yandan, Neri'nin
bu yllarda meydana gelen olaylar anlatrken dayand kaynan niteliini tam olarak kestiremiyoruz. Anlats, hi kukusuz teki tarihilerin anlatlarndan ayrlr ve (zellikle Ali Paa'nn Bulgaristan seferiyle ilgili) ayrnt zenginlii arpcdr. Bununla birlikte, Neri'nin anlatsnn bir "grg tan"na dayandn varsaymak, bir tahminden ibaret olacaktr. Kald
ki, Neri'nin eserini hazrlarken bu kaynaktan nasl yararlandn -daha
da nemlisi, Murad' kahraman bir ehit olarak resmederken eitli unsurlar ne ekilde deitirmi olabileceini- belirlememiz mmkn deildir.
Bu ekincelerin hibiri, Neri'nin anlatsn tmyle reddetmemiz iin yeterli deildir. Ne var ki, Neri'nin versiyonuna aykr ve ciddiye alnmas
gereken kantlarla karlatmzda, bu ekinceler, anlatsnn belirli ynlerini sorgulamamz salayacaklardr.
Sonu olarak, Srp kronikleri u alardan belli bir deer tar: Ni'in
fetih tarihini akla kavuturuyor ve -Plonik'e yaptklar gnderme lerle knez Lazar'n Osmanllarla olan ilk atmasnda hkmranln koruduunu dolayl olarak bildiriyorlar. Eer gerekten bu olduysa, Lazar'n daha sonra Murad'la dt uzlamazlk, asi bir vasaln ihaneti deil, daha
ok knezin bamszln korumak iin abalamas anlamna geliyordu.
1387 Bahar (ve belki de Yaz)
imdiye dek belirleyebildiim kadaryla, Ni ve Plonik'teki harektlarn ardndan Murad'n nereye gittiine ilikin ilk tarafsz bilgi, padiahn
Cenevizlerle 8 Haziran 1387'de imzalad bir antlamada yer alyor. Belgenin Latince metni mevcuttur ve antlamann " m Turchia, in quodam
cassale dicto Mallaina, in cortillio domus habitationis personaliter perfacti
Domini [yani, Murad]" tarafndan imzaland belirtilmektedir.30 "Mallaina"nn, askeri birliklerin topland, Bursa yaknlarndaki bir Bizans kenti
olan "Malagina" ile ayn yer olduu aktr.31 Antlama, Murad'n Bursa
ya da Edirne yerine, neden burada bulunduu konusunda aklama yap30
SLSP, 13
(1877-1884) s. 149.
31
Bkz. C. Foss, " M a l a g i n a " , ODB, c. II, stunlar 1247a-b, d a h a iyi bir k a y n a k a ile; E.
Z a c h a r i a d o u , lampa %a SpvXo
TIOV
[Eski Sultanlarn
historiarum
demostrationes,
Corner'in mesajna Murad'n ilk yantnn uzlamac olduu anlalyor, nk Koroni ve Methoni kalelerinin komutanlar (castellan) tutsaklardan hangilerinin serbest braklacan belirlemek zere birer temsilci
gndermelerini emretti. Dahas, Corner'in ziyareti srasnda, Murad, elinin cumhuriyet namna kendisine yardmc kuvvet salama szn vermi
olduu sonucuna varmt. Padiah muhtemelen, Venedik'in -Mora'daki
topraklarnn gvenliini salamak amacyla- hara demesi talebinde de
bulunmutur. yleyse, Corner'in Murad ve Ali Paa'yla yapt toplantlarn somut sonular bunlard. Sonu olarak Corner, en ge 24 Temmuz 1388'de, ama byk olaslkla bu tarihten bir ay nce Venedik'e
dnd. Murad'n kararlarn ieren mektuplar getiren Corner, padiahn
kendisine armaan edilen kpeklerden (zellikle de byk balsndan)
son derece honut kaldn belirtiyordu. Murad, buna benzer baka eyler de istediini ve cumhuriyetin (Venedik) bunlara uyacan umduunu
Kleinchroni-
sn ierir (no. 352, 354, 355, 363, 365, 370), Cydones, Correspondance,
rafi cezalandrmasn istedi. Aktr ki, Manuel'in Murad'la olan grmesinin kesin tarihi bilinmedii iin, Teodoros'un ricasnn, bu karlamadan nce mi, sonra m, yoksa ayn tarihte mi gerekletii belli deildir.35
Her durumda, Osmanllar kendilerini Teodoros'un ayanlar (arcbontcs)
olmakla snrlamayp, Methoni [Modon], Koroni [Koron] ve Negroponte'deki [Eriboz] Venediklileri taciz ettiler. Eyll sonlarna gelindiinde,
bu ileri kararghlardan gnderilen haberciler Venedik'e ulap, Trklerin
dzenledii aknn byk zarara yol atn, istilaclarn tutsaklar ve hayvanlar kardklarn ve baka ganimetleri yamaladklarn haber verdiler.36 1380'ler boyunca Venedik'in Murad'la ilikileri ok iyi olduu iin,
bu gelime artcyd.37 Senato 3 Ekimde tutsaklarn serbest braklmas,
alnan mallarn geri verilmesi ile Venedik mlklerine ynelik baka saldrlarn yaplmasn nleyecek bir anlama imzalanmas amacyla grmeler yapmas iin, Daniel Corner'i eli olarak Murad'a gnderdi.38 Douya
1387 sonlarnda varm olmas gereken Corner, hem Murad'la hem de
Ali Paa'vla grt. Ne yazk ki, bu toplantnn Bursa'da m, baka bir
yerde mi gerekletii belli deildir.
c. I l ' n i n
Chalco-
c. I, B u d a p e t e , 1 9 2 2 , s. 4 2 . 1 9 - 4 4 . 4 ve
48.20.22'de M a n u e l ' i n M u r a d ' l a Bursa'da b u l u t u u belirtilir. D e n n i s ' i n bu malzemeye ilikin deerlendirmesi i i n bkz. age, s. 158; Barker'n v e r s i y o n u iin, bkz. age,
Kleinchroni-
of
Crusades'in
and Fifteenth
Cen-
37 Z a c h a r i a d o u , Marginalia,
s. 201-202.
ima etmekteydi. Corner, Ali Paa'nn mektuplarn da getirmiti. Bu mektuplar, Corner'in karlksz yardmc kuwetler konusunda sz vermi olduuna ilikin Osmanl grn ortaya koymaktayd.
Corner'in elilik yapmasndan sonra gelien olaylar, Venedik'teki yetkilileri hayal krklna uratt, hatta zora soktu. Her eyden nce, Koroni ve Methoni kalelerinin komutanlar tutsaklar geri alamamlard. Aslnda, Murad'n da emrettii gibi bir temsilci gndermilerdi, ancak, Mora
yaknlarndaki Ali Paa, bu eliyi anlalmaz bir biimde geri evirdi. 1387
sona ermeden nce gereklemi olmas mmkn olan bu olayla ilgili haberler, muhtemelen Corner dnmeden Venedik'e ulat. Corner haberler
ve mektuplarla dndnde, senatrler, padiah ve vezirinin dolayl olarak bir bamllk ittifak m istediini renmeye altlar. 1387 yl sonlarnda balayp 1388'in ilk alt ay boyunca devam eden ve trmanan bu
gerginlik, Venedik'i 1388 Temmuz sonlarnda Murad'a ikinci bir eli
gndermeye zorlad. Gel gelelim, 1388 ylnn ilk aylarnda, Murad'n
Venedik'i yattrmakla pek fazla ilgilenmedii ve belki de Evrenos'un nceki gz yapt g gsterisinin Venedik'i bir bamllk anlamasn dnmeye zorlayacan umduu yeterince akt. 39
Corner'in ziyaretinden belki birka ay veya biraz daha fazla bir sre
sonra, Fransz servencileri Boucicaut ve Renault de Roye, Murad'la byleyici temaslarna balamlard.40 Boucicaut'nun biyografisinin yazarna gre, iki soylu, douya (Kutsal Topraklara) olan yolculuklarna, Boucicaut'nun, Bourbon dk II. Louis'nin hizmetinden ayrlmasndan
sonra ktlar. Venedik'ten Konstantinopolis'e deniz yoluyla gittiler; Paskalya ncesi perhiz dnemi boyunca burada kaldlar. Yolculuklarna ilikin bilgilerimize dayanarak sylemek gerekirse, bu ie 1388 ylnda girimilerdi; o yl Latin Paskalyas 29 Marta denk geliyordu.41 Konstantinopolis'te kaldklar sre iinde, iki soylu o srada Gelibolu yaknlarndaki
Rm topraklarnda bulunan "Amorat"a (Murad) seyahat gvencesi rica
eden bir mesaj gnderdiler. Murad bunu hemen kabul etmekle kalmayp,
39 C o r n e r ' i n m i s y o n u ve sonrasyla ilgili o l a y l a r karmaas, 2 4 T e m m u z 1388 t a r i h l i
Venedik senato t u t a n a k l a r n d a n aka a n l a l m a k t a d r . Bunun en eksiksiz basks
hl N. lorga'nn, " V e n e t i a in M a e a neagra", Analele
ileSectinuii
istorice,
Academiei
Romne,
Memori-
Kr. D L a l a n d e ' n i n almasndaki varsaym ile, Le livre des fais du bon messire Jehar le Maingre,
dit Bouciquaut,
mareshcal
de France
et gouverneur
de Jennes, Ce-
r u m l a r iin, bkz. s. 40.14; 95.27, 31, 40, 42; 96.45, 56, 58; 97.96; 98.140.
43
Ne yazk ki, zel olarak ele aldmz zaman dilimine ilikin yetersiz
kantlarn hibiri, Neri'nin, Murad'n bu dnemdeki gndemi hakknda
sylediklerini dorulamyor. Bununla birlikte, baz ipular vermesi muhtemel iki olgu ortaya kt. Belli ki, 1387 sonlarnda Ali Paa Venedik'ten
karlksz bir askeri yardm vaadi almak iin ok ciddi aba harcyordu.
Acaba vezir -birliklerin Anadolu'dan Rumeli'ye naklinin Venedik yardmyla gerekletirilecei- bir Bulgaristan seferini o zaman m planlamt?
Durum ne olursa olsun, Ali Paa ve Murad'n 1387'nin sonlarnda bir askeri harekt tasarladklar anlalmaktadr.
Boucicaut'nun biyografisinin yazar, ikinci arpc olguyu, yani Murad'n paral asker toplamak amacyla 1388'in ilk yars boyunca Gelibolu
yaknlarnda olduunu ortaya koyuyor. Bu kant Neri'ninkiyle pekl rtebilir. Baka bir deyile, Murad'n Trakya'da olduunun kantlanmas,
Neri'nin, Bulgaristan seferiyle ilgili grlerini yanstabilir. Bu grlere
gre Murad, kendisi belirsiz bir sre Edirne'de kalrken, tam olarak k
sonu ya da bahar banda Ali Paa'y Bulgaristan'a gndermiti. Byle olduysa, padiahn les Sarrasns'e kar kendi gvenliine ilikin kaygs tmyle anlalr hale gelmektedir. Hi kuku yok ki, Karamanoullarnn
bir nceki yaz kaybettikleri topraklar geri almak zere her zamanki gibi
bu nazik an kullanabileceklerinden korkuyordu. Bu noktada, eer ne
srlenler -yani Bulgaristan seferinin 1388'in ilk yars boyunca srmesidoruysa, bunlara, Boucicaut ve Renault'nun haziranda "Bosna ve Bulgaristan krall" yoluyla Macaristan'a dnmelerinin ya da biyografi yazarnn Franszlarn maruz kaldklar tehlikeli koullara deinmemi olmasnn mmkn olamayaca savyla kar klabilir. Ama tersi de dnlebilir; yolcularn, sava blgesinin epeyce batsndan geen ana arterleri izlemi olmas pekl mmkndr.
Eer kantlarn bu biimde yorumlanmas doruysa, o zaman Boucicaut ve Renault de Roye'nin Murad'la karlamas, onun Anadolu'dan dndkten sonra birlikleri Bulgaristan'a bizzat gtrd ve Yanbolu'daki
kararghna getii Bulgaristan seferinin ikinci aamasndan nce gereklemi demektir. Franszlar padiahn hizmetinden haziranda ayrldklarna
gre, seferin bu evresi bu tarihten bir sre sonra balam olmaldr.
Kronoloji, ar iman'n Murad'la olan balarn, Murad'n Srbistan'dan ayrlmas (yaklak 1386 gz veya k ba) ile 1387 sonu arasnda
bir tarihte kopardn gsteriyor. Kald ki, onun isyan Srbistan ve Bosna'daki Osmanl aleyhtar ayaklanmalara pek benzemiyor; iman bilinmeyen nedenlerle tek bana hareket etmiti. Burada, ister istemez, iman'n,
Murad'n Karaman'a saldrmaya hazrland 1387 yaznn sonlarna doru
mu ona meydan okuduu sorusu akla geliyor. Ne de olsa bu durum, Mu-
rad'n Alaeddin Bey'le aumas henz sona ermedii iin, ayaklanma iin
mkemmel bir frsatt. Dahas, en basit vc en etkili meydan okuma biimi,
bu sefer iin birlik vermeyi reddetmek olabilirdi. Hi kukusuz, iman'n
Murad' bu ekilde mi kzdrdn bilemeyiz. Byle yaptysa, bu, Murad'n
Ali Paa'y, Karaman seferinin hemen ardndan, yani 1388 banda, souun, karn ve levazm eksikliinin orduyu bu denli engelleyecei bir mevsimde niin Bulgaristan'a gnderdiini pekl aklayabilir.
1388, yaklak
Haziran-Aralk
Murad'n 1388'in son yedi ayndaki gzergh ya da gndemi hakknda imdiye kadar hibir kant bulunamamtr. Ne var ki, Venedik, Bosna
ve Mora'daki gelimeler, Murad'n bu dnemdeki diplomatik ve askeri
etkinliklerine ilikin eitli ipular vermekte ve 1389 baharnda Srbistan'a yapt seferin arka planna k tutmaktadr.
1 3 8 8 Yaznda Venediklilerin Kayglar
Venedik Senatosunun mzakere tutana, cumhuriyet ile Murad
arasndaki ekimenin 1388 yaznda trmanmakta olduunu gstermektedir. 23 ve 24 Temmuz tarihlerini tayan ilk ikisi, Evrenos Bev'in 1387
Eyllnde yapt aknn sonularyla ilgilidir. 26 Austos tarihli tutanak,
senatrlerin, Osmanl ordusunun yapt -nitelikleri tam olarak belirtilmemi olan- kkrtmalara gsterdikleri tepkileri ortaya koyuyor.
Senatrler, 24 Temmuzda toplandklarnda gemi ve mevcut glklerin sorumlusu olarak Nerio Acciaiuoli'yi belirlediler. Onu geen ylki
saldrnn kkrtcs olmakla ve Venedik mlklerini batan sona ezip geecek durumda olan Trklerle dostluk kurmakla sulayan bir mektup hazrland. Bu mektup, onu Nerio'ya iletmesi ve daha nce and itii zere
Trklere kar olmasn emretmesi talimatyla birlikte Negroponte (Eriboz) balyosuna gnderildi.44
Ertesi gn Senato, Evrenos Bey'in adamlarnn Methoni, Koroni ve
Negroponte'de yaptklar zararn telafisi ynnde yrtt eitli giriimlerini gzden geirdi. Akas senatrler, kilit sorunun zlmemesi ve
Murad ile vezirinin Venedik'e, bir bamllk ittifakna girmesi (gerekte,
Romania'daki* topraklar iin Osmanl tarz bir vasall kabul etmesi) ynnde bask yapmas yznden rahatszlk duyuyorlard. Nihayet o gn
Venedik'in kayglarn yeniden dile getirmek ve askeri yardm ile hara konusundaki tutumunu akla kavuturmak zere yeni bir eli gndermeye
karar verdiler. mitlerini, Konstantinopolis'teki Venedik cemaatinin Mu44
lorga, age, s. 1095, no VII olarak sralanan ve Setton'da daha eksiksiz, age, s. 247,
no. 70.
rad'la iyi geindii sylenen bir yesi olan Ludovico Dandolo'ya balamlard. Aslnda Dandolo, (gzel kpeklerden daha da gnderileceine iaret
eden) dosta selamlarla Murad' yattrmak; Murad'n nceki antlamay
kabul etmesine karn tutsaklarn bir tanesinin bile serbest braklmamasnda doan aknl ve kaygy dile getirmek; Daniel Corner'in Venedik'in
askeri yardmna ilikin sz verme yetkisi ya da kapasitesi olmadn belirt
mek ve Murad ile Ali Paa'nn ilgin zannnn baz yanl anlamalardan
(tercmede yaplan bir hatadan) kaynaklanm olabileceini aktarmakla grevlendirilmiti. Dahas, Dandolo'dan, Murad' desemor es'in (aknclar?)
Koroni ve Methoni'ye yaptklar aknlar durdurmak konusunda -tabii ki
dosta- ikna etmesi ve eer konu alrsa, Venedik'in kendisine hara deyecei dncesinden vazgeirmesi bekleniyordu. Bu commissio'da. bizi ilgilendiren bir baka madde daha var: Dandolo'ya, "eer oralardaysa" Ali
Paa'yla bir grme yaparak Murad'n Venedik'e kar tutum ve niyetlerini akla kavuturmas ve padiahn vezirine herhangi bir askeri hazrla
girime emri verip vermediini belirlemesi talimat da verilmiti.45
Ne yazk ki, Dandolo'nun elilik grevinin sonular kaydedilmemitir. Bununla birlikte, her ne olduysa, Venediklilerin 1388 Temmuzunda
duyduklar kayglar Austos boyunca nemli lde -aslnda, son deeceyounlamt. 26 Austosta yaplan toplantda Senato, Murad'n "dmanca tutumunun yan sra, karada ve denizde yrtt [askeri] harekt" hakkndaki ok sayda raporu tartt. Nihayet, Koroni, Methoni ve
Negroponte'de savunma nlemleri alnmasn vc kadrgann pro conforto fidelium nostrorum illarum partium skenderiye'den Krfez'e ilerlemesini emretti. Dahas, Trklerin Gney Yunanistan' istila etmesini nleyecek bir Hristiyan ittifak iin mzakereler yapmak konusunda dikkate
deer bir plan hazrlad. Burada Senato'nun, nitelikleri ne olursa olsun,
Murad'n son manevralarnn Venedik'te yaratt kaygnn derecesini
gsteren bir ihtirasa kaplarak mevcut ittifak kalplarn tmyle deitirmeyi dnd anlalyor. Grld kadaryla bu tartmalarn ardndaki etken, Konstatinopolis balyosunun gnderdii bir mektuptu. Bu
mektuba gre, Teodoros Trklerle olan anlamasn bozmak ve yerel Hristiyan glerle ittifak yapmak konusunda "olduka niyetli grnyor"d. Dolaysyla, artk Teodoros Paleologos'u Trklerle olan balarn
koparmaya ve Venedik, Atina Dkal ve Navarinlilerle bir savunma ittifak yapmak iin ikna etmeyi dnyorlard.46
Bu mektubu yazan balyosun, 1376'dan 1389'a dein grev yapan Piero Grimani olduu kesindir.47 Grimani'nin, mektubu Venedik'teki yetkililere ne zaman gnderdii kesin deilse de, akla yakn bir termmuspost
quem, 1388 Temmuz sonlardr. Ayn ekilde, Grimani'nin bilgi kaynayla ilgili olarak da ancak tahminde bulunabiliriz; fakat, yazdklarna baklrsa, bizzat Teodoros'tan ya da ona yakn bir kiiden duyduklarn bildirmekteydi. Grimani'nin Teodoros'la ne zaman, nerede ve nasl temas kurduu bilinmiyor. Ne var ki, balyos bu mektubu yazd srada Teodoros
Konstantinopolis'te bulunuyordu. Grimani bu bilgileri daha ok, bir mektup ya da bir eli araclyla renmie benziyor. Ne de olsa, Teodoros'la
yllardr dosttu ve doal olarak birbirleriyle haberleiyorlard.48 Bu nedenle, Grimani ve Teodoros arasndaki temasn bahar sonu ya da yaz banda,
Grimani'nin bir savunma birlii olaslndan sz at dnemde gerekletiini tahmin edebiliriz. Onun bu neriye verdii belirsiz cevaba dayanarak, balyos Venedik'e Teodoros'un yerel Hristiyan glerle saflarn
sklatrmaya "olduka niyetli grndn" yazd. Teodoros'un Trklerle olan ilikilerini bu dnemde koparmay cidden dnm olmas
mmkn grnmyor. te yandan, Murad'n mevcut askeri gndeminin
kendisi iin gizil bir tehdit oluturduunu dndiiyse, despotun, elindeki btn seenekleri sakl tutmak istemesi de mmknd.
26 Austosta yapt tartmada Senato, Teodoos' Trklerle olan
ilikilerini koparp Romaia'daki yerel Hristiyan glerle birlemeye ikna
etmeyi nerdi. Balyosun (yani Grimani), Teodoros ile grp onu
"Trklerifni] datmaya ve egemenlikleri altndaki btn bu yerlerle olan
birlii ve ittifak yeniden kurmaya" (procurandum qnod omnes illi loci
uniantur ct coniungnntur cum nostrc) ikna etmesi kararlatrld. Ayn zamanda, Koroni ve Methoni kale komutanlarna da, despota (Teodoros)
4 7 V . Grumel'e gre [La choronologie,
Paris, 1958, s. 404), G r i m a n i , A n d r e a Gradenig o ' n u n a r d n d a n ve G i o v a n n i M i a n i ' d e n nce, 1386 ve 1389 orasnda balyos olarak
hizmet etmiti. Ne ki, C. M a l t e z o u G r a d e n i g o ' n u n sadece 1375'te Konstantinopolis'e eli olarak g i t t i i n i ve 1372-1376 yllar arasnda balyosluk m a k a m n n bo kaldn ileri srer. O halde Piero G r i m a n i (Petrus G r i m a n i ) 12 M a r t 1376'dan sonraki
bir t a r i h t e seilmiti ve G i o v a n n i M i a n i ' n i n grev d n e m i n i n balad 1389'da bu
m a k a m o n a a i t t i : O Oea^io TOV ev Kcovozavn vovroe Bevereo PaUuv (1268-1453) [Konst a n t i n o p o l i s ' t e k i V e n e d i k Balyosluu], A t i n a , 1970, s. 1 16-1 18 ve s. 127'deki t a b l o .
48
1379'da G r i m a n i , V . ioannes ve M a n u e l ' i n arasn dzeltmekte n e m l i bir rol oynamt; Teodor d u y d u u minnettarlkla kendisine 1 384'te M o n e m v a s i a [Menavie/Meneke] kalesini n e r m i t i : (kr. Dennis, The Reign of Manuel II, s. 1 17-1 18,
zellikle T e o d o r ' u n t e k l i f i ni a k t a r a n 2 9 M a r t 1384 t a r i h l i V e n e d i k Senatosu kararnn metni iin, bkz. not 45). M a l t e z o u , age, s. 46-47, ek olarak, G r i m a n i ' n i n , balyos
olarak, bu a r m a a n k a b u l etmek i i n neden S e n a t o ' n u n iznine b a v u r d u u n u aklamaktadr.
gidip, yerel glerin Venedik'le ittifak yaptklarn sylemelerini, fakat bunu tmyle kendi inisiyatifleriyle yapyormu gibi davranmalarn bildirdi.
Son olarak Senato, yine kale komutanlarn, Nerio Acciaiuoli, Navarinliler
ve byle bir ittifaka yaknlk duyabilecek herkese bavurmaya, fakat bu giriimin fons et orz/j'sunun Teodoros olduunu ileri srmeye yneltti. Kale komutanlar, btn bu grevleri yerine getirir getirmez, nerilen bu ittifakn yaama geirilme ve herhangi bir istilay pskrtme konusundaki
potansiyel etkinliini deerlendirecek ve gecikmeksizin bildireceklerdi. 49
Bu talimatlar dorultusunda oluturulan strateji byk lde aktr.
Bu aamada senatrler Teodoros, Nerio ve Navarinlilere resmi nerilerle
yaklamann aklc olmayacana karar vermilerdi. Venedik hkmetinin
bu birlii rgtlemeye kalkmas halinde, muhtemel mttefiklerinin
cumhuriyetin niyetlerinden kukulanmas kanlmazd. Bu nedenle sena49 M e t i n benim Bulgaristan seferinin t a r i h i n e ilikin s a p t a m a m d a ok byk n e m tad iin, burada Loenertz'in Cydones, Correspondes,
manus
mala et iniqua
literarum
dispositione
fuerit
ti, ut seribit
idem baiulus
nostris
cientem
ad dictum
dominum
nostri
omnium
maiori
dispoti
informatione
tis mentionem
prout eretenus
locorum
omnium
litere nostri
dictis castellanis
to domino
dispoti,
per ostendendo
domino
Rainerio,
bita responsione,
et quicquid
et etiam,
Turchis
ipsorum,
habuerunt
poterunt
trahere
si uidebitur
et prohiberi
dictam
a dicto
eis, castellanis
aduentus
dispo-
tunet dicti
castel-
hoc notum
attendere
ligam,
trahendo
poterunt,
domino
seribant
nostris,
eorum ad partes
uias
a dic-
sine
et hamora
Ne yazk ki, bu mzakere zapt, Senato'nun grevlilerinin Teodoros'la grme yapacaklar yeri belirlememektedir. Loenertz'e gre, Senato'nun Konstantinopolis balyosuna verdii talimat, Teodoros'un 1 3 8 8
yaz sonu ya da gznde gittii yerleri gstermektedir. Onun kansna gre, bu, Venediklilerin 26 Austos 1388'de Teodoros'un, ya Konstantinopolis'te olduunu varsaydklarn (ve burada bir sre kalmasn umduklarn) ya da yakn bir gelecekte buraya gelmesini beklediklerini gstermektedir. Dolaysyla Senato Teodoros'la grme yapmas iin, Methoni ve
Koroni kale komutanlarnn Negroponte balyosunu deil, Konstantinopolis balyosunu semiti; Teodoros Mora'da olsayd grev Negroponte
balyosuna verilecekti. 50 Bu yorum, elbette, sorgulanabilir niteliktedir.
Senato'nun Teodoros'la mzakere yapmak zere Grimani'yi semesi,
Teodoros'un Konstantinopolis'te olduunu sandklar, ya da ksa bir sre
sonra orada olmasn bekledikleri anlamna gelmeyebilir. Grimani meseleleri zaten biliyordu ve despotla dosta bir ilikisi vard. Bu yzden, senatrler Grimani'yi zellikle semi olabilirler. 2 6 Austosta talimatlarn
dzenlediklerinde, heyetin kente ulamasn umduklar yaklak bir ay
sonrasnda, Teodoros'un mutlaka Konstantinopolis'te olacan bilmelerine kesinlikle imkn yoktu. Anlalan Senato, Grimani'den, talimat alr
almaz derhal yola kmasn ve nerede olursa olsun (ister Konstantinopolis ister Mora) Teodoros'la konumasn istemiti. Dahas, senatrlerin
Methoni ve Koroni kale komutanlarna verdii talimat, Teodoros'un
1388 gznde gittii yerlere ilikin ipucu vermektedir. Loenertz'in dndnn tersine, Senato, bir ittifak fikrini nermek konusunda snrl
bir yetkiyle donatt bu komutanlar, belli ki elileri araclyla, Teodoros'la temas kurmak ve despotun eilimlerini deerlendirmekle grevlendirmiti. Anlalan komutanlar Grimani gibi, daha hassas bir nokta olan,
et sem-
dispoti
nobis
doapti
ad hane li-
omnes modos,
et aliis quicquid
a predietis,
facien-
dominum
faciant
et si uellent
principium
et pro
ad hane ligam
ad faciendam
dicto
locorum
supraseripti
antedicto,
dispoti
osten-
tenendus
doctorum
baiuli
que opti-
-semper
prefatum
Nauarensibus
dispositione
nostra,
castellani
qui uideretur
com-
se nobis et de procu-
cum dominatione
ideo dicti
et conditiones
sensit de optima
scire modum
intentionem
isti
disposuffi-
Corinthi,
a predietis
quod omnes
domi-
noster
inducendo
qualiter
mino Rainerio
gam, sciendo
Amoree,
et de adherendo
domino
dispoti
et ali-
baiulus
et quod
et si uidebitur
de Azaiolis
Nigropontis
nuntium
mittatur
de predietis
nobis,
uera de
quendam
Constantinopolis
a se ipsis- uellent
de faciendo
Teodoro,
quod mittant
Turchorum
illorum
baiuli
uiam
Mothoni,
faciendo
partibus
noua
dominatione,
et Mothoni
dispoti,
Coroni,
Turcos et ad procurandum
uidetur
Coroni
habeantur
cum chier
cum nostra
noster,
castellanis
et liourm
lectum
ad dimittendum
et coniungantur
ma dispositio
et apparatu
mittatur
natio
nostrorum
de locis nostris
in colloquio
uerbis beniuolis
loci uniantur
Morati
et subito
nostrorum,
Constantinopolis
ipsum
reetorum
trler, Teodoros'u yalnz Trklerle olan ittifak antlamasn bozmaya deil, arzulanan koalisyonu oluturmakta nc rol oynamaya da ikna ederek
hedeflerine ulamay mit ediyorlard. Methoni ve Koroni kale komutanlarna byle bir hileye bavurmalarn emretmelerinin ve Grimani'ye byle
bir grev vermelerinin nedeni buydu. Aka anlalyor ki, Teodoros'un
saf deitirip rgtleme giriimini stlenmesi halinde, kanlmaz olarak
peinden Nerio ve Navarinlileri de srkleyecei ve hi kimsenin bu birliin Venediklilerin karlarna hizmet eden Venedik'in egemenlii altnda
bir birlik olmasndan kayg duymayacan hesaplyorlard.
50
205
206
rndaki, yakn zamanlarda trmanan gerilimdi. Baka bir deyile, 26 Austos mzakeresinde ele alnan olaylar ve raporlarn, 23-24 Temmuzda incelenenlerle zde ya da benzer olmas mmknd. Hangi yorumu tercih
etmeliyiz? lk senaryoyu tmyle ihtimal d kabul etmek keyfilik olur; yine de, ikinci aklama daha uygun gibi grnyor. Her eyin tesinde, senatrler Osmanllarn Kuzeydou Bulgaristan'daki yaylmaclndan gerekten rahatsz olsalard, mzakere kaytlarnn Murad'n blgedeki son
seferine ilikin baz belirgin gndermeler iermesi gerekirdi.51
imdi, 1388 Austos sonlarnda planlanan bu Venedik savunma ittifaknn neden kurulamad zerinde duralm. Her eyden nce, Teodoros'un Piero Grimani'yle yapt temas -byle bir ittifaka katlmay dnebileceine ilikin szleri- tmyle ortam yoklamaya ynelik niteliktedir. Bunu izleyen mzakereler -tabii yapldysa- despotu, Venedik'le saflar sklatrmann kendisine gerekte pek az kazan salayacana inandrm olabilir. Loenertz'in 26 Austos mzakerelerine gnderme yaparak,
ksaca gzlemledii gibi, "Venedik, ... despotu, Trk mttefiklerine yol
vermeye ikna edebileceini umuyor, ancak karlnda hibir ey vaat etmiyordu." 52 Ayrca, Senato'nun 26 Austos'taki toplantsndan yirmi gn
nce Mora'da, Teodoros'un Trklere kar bir ittifaka girme olasln
ortadan kaldrma benzeyen bir olay gerekleti. Bu olay ve yansmalarn incelemeden nce, yine 1388 Austosunda Bosna'da ortaya kan
nemli bir bunalma gz atalm.
1 3 8 8 Austos Sonlarnda Bosna'daki Bunalm
Neri'ye gre, Kosova olaylarna yol aan temel nedenin, Bosna, Srbistan ve skenderiye hkmdarlarnca planlanan ve "Lala ahin"in Bosna'da
belirsiz bir yerde feci yenilgisiyle doruuna ulaan bir komplo olduunu
hatrlayalm. Anlatsal ve belgesel nitelikli birka Ragusa kayna da, olaylarn bu blmne hi deilse ksmen k tutmaktadr.
15. yzyl ortalarnda yazlm, Neri'nin betimledii muharebenin
bir izini bulabildiimiz anonim bir Ragusa kroniiyle balayalm. Bizi ilgilendiren ve ancak birka satrdan ibaret olan paragraf, byle bir muharebeyi ve onun sonularn betimleyen pek az saydaki kaynan en eski
olandr:53
51
Burada v a r d m s o n u l a r d a arlkl olarak, bu k o n u d a k i grlerini b e n i m l e payl a t k l a r n d a n t r kendilerine teekkrlerimi s u n d u u m Baria Kreki ve Elizabeth
Zachariadou'dan etkilendim.
52
53 ed. S. N o d i l o , Annales
Ragusiri
anonymi
item Nicolai
de Ragnina,
M o n u m e n t a Spec-
1388. 27 Austosta Trkler Bosna'daki Bileka'da, Voyvoda Vukovi kumandasnda, 1700 mzrakl askeri olan Bosnallar tarafndan ezildiler. Ve Trklerin
voyvodas, yirmi bin mzrakl askeri olan an [ya da iai] Baia idi. Ve Trk
lerden ancak birka tanesi sa olarak lkesine dnebildi.
Golgotha,
Kosovo,
1389, s. 101.
55 M . D i n i , ed. Odluke
vea Dubrovake
republike,
Rogatorum
silium
Maius
II. Rogatorum
pro facto
ball. XXIII.
baxiatam
Cp. XXIII.,
armigeros
ituram
Cp. XX.,
Pp. de mittendo
Turchorum.
tum d. Georgium.
homines
Turchorum.
Cp. XXIII.
unum nuncium
Pp. de mittendo
ad regem Bossine,
Cp. XVII.,
Cp. XVIII,
Marinum
de
ad dic-
et Buncta
mille
am-
(s. 438).
in Stagno
MIIICLXXXVId. Georgio
Ball. XXI.
Rogatorum
ad Sayn caput
Electus in ambaxiatorem
Turchorum...
ball. XVIII.
Pp. de dimittendo
Pp. de mittendo
ad Turchos.
unum
Georgius
intrare
nuncium
de Bos-
209
nk Ragusallar 26 Austosta, alm olduklar "Arnavut" tutsaklar serbest brakma karar aldlar.60 Her halkrda, Senato 26 Austosta -Romania'daki gelimeleri mzakere eden Venedik Senatosu'nun topland
gn- hl acil nlem arayndayd, Macar kral Sigismund'u son gelimelerden haberdar etme ve Trklere kar bir "are" bulmak konusunda
onun tavsiyesine bavurma karar almt.61
Ragusa belgeleri ne yazk d ahin'den bir daha sz etmiyor. Bosnallarla girdii atmaya ilikin temel bilgilerimiz, olayn tarihini 27 Austos
olarak veren, yukarda sz edilen anonim kronie dayanyor. Hibir ekilde kesin olmamakla birlikte, Osmanl yenilgisine ilikin haberlerin, Demetrios Kydones'i, o srada Lemnos'ta olan Manuel Paleologos'a tatl
sert bir mektup yazmaya itecek ekilde, Konstantinopolis'e kadar ulam
olmas mmkndr. 62 Bunun dnda, Ragusa kaytlarndan elde edilen
muharebe sonrasna ilikin kantlarda eliki yoktur. 5 Eyllde Senato,
bu kez ikisi arasnda "uyum ve dostluk" salamak amacyla Tvrtko ile
Curac'a eliler gnderme karar ald. Bu amaca ynelik grmeler,
Tvrtko'un giriimiyle Kasm 1388 ve Mart 1389'da halen sryordu.
Bu grmelerin sonular bilinmiyor.63 Gel gelelim, byle grmelerin
yaplm olmas, Bileka muharebesinin ncesinde ve hemen sonrasnda
Tvrtko ve Curac arasndaki ilikinin pek de dostane olmad gereinin
altn iziyor.
Ragusa belgelerinden, Bosnallarn 27 Austos 1388'de ya da hemen
nce Bileka'da ahin'i yenilgiye urattklar ve bu olay srasnda Tvrtko ile
Curac'n dost ve mttefik olmadklar sonucuna varabiliriz. Tvrtko ile Curac'n arasnn ak olmas, Neri'nin bu olayn temel niteliine ilikin deerlendirmesini byk lde geersiz klyor. Hatrlarsak, Neri'ye gre
ahin'in akn, Tvrtko, Lazar ve Curac'n Osmanl aleyhtar (Curac ve Lazar'n durumunda, isyan anlamna gelen) bir komplo ya da dayanma kurmalarndan kaynaklanmt. Ne var ki, Ragusa belgelerine dayanarak de60
omnes Albanenses
augusti.
fugientes
dio contra
officiales.
62
srednjovekovne
Turchorum
ipsos, iuxta
Cp.
Rogatorum
prefato
ball. XVII.
Bosanske
Rogatorum
id quod petit
et secundum
Pp. de faciendo
Raguseos.
Cp. XIII.).
libere
irko-
drzave, s. 158.
ball. XVIII.
Pp. de
et consilium
sper
seribenremeest per
yleyse ahin 1388 Austosunda Bosna'y neden istila etti? Son zamanlarda birtakm tarihiler, aslnda Curac'n, Murad'n vasal olmas nedeniyle, rakibi kral Tvrtko'yu -ortadan kaldrmak deilse bile- zayflatmak
amacyla Osmanllar Bosna'y istila etmeye ynelttiini ileri srmektedir.
Bundan sonra Curac'n hilelerini anlayan Tvrtko'nu kendi savunmasn
oluturduu ve ahin Bosna'ya girdiinde ona baaryla kar koyduu
belirtilmektedir. Curac, Tvrtko'yu kertme plan ters tepince, bu kez
kendi konumunu yeniden gzden geirdi ve bar grmelerine balad.
Bu yorumdan yana olanlar, aktr ki Neri'nin anlatsndaki iki unsuru,
yani 1388'de Curac'n bir Osmanl vasal olduunu ve Curac'n aslnda
yeterli Osmanl yardm almas artyla Bosna'y Murad'a brakmaya sz
verdiini kabul etmektedirler. Gel gelelim, Neri'nin Curac'n hareket nedenlerine ilikin grn, -entrikac da olsa sonuna kadar sadk bir vasalken komplocu bir haine dnmesini- gerein ters yz edilmesi olarak
kabul ettikleri anlalyor.65 Bu yorum bana da son derece akla yakn grnyor. Aslna baklrsa, Curac'n Tvrtko karsndaki manevralar, temelde Teodoros Paleologos'un ynlarma uyguladklarna benziyor gibi.
Her ikisi de yerel dmanlarna kar dengeleyici g olarak Trklere ihtiya duyuyordu; Trklerse, bu frsatlar birer "fetih yntemi" olarak kullanmaya hazrlard.66
Olaylarn bu blmne ilikin deerlendirmemize nemli noktalarn
altn izerek son verelim. ahin'in seferine yol aan ne olursa olsun,
Tvrtko'nu birliklerinin 1388 yaznn sonunda Osmanl birliklerini Bile6 4 irkovi, "Serbia o n t h e Eve of t h e Battle of K o s o v o " , s. 12-14.
65 Jireek, Geschichte
XV).
63 o r o v i , Kralj
in Ottoman
I Kotromani,
s. 77-79.
History
in
ri'den y a p t sadeletirilmi ve o l d u k a keyfi bir ekilde ksaltlm zette bu yorum a deinir, s. 118-1 19, s. 1 19'daki not 1. D a h a kesin bir "erh" iin, bkz. irkovi,
Istorija
srednjovekovne
Bosanske
na, s. 52-53.
66 Bkz. Z a c h a r i a d o u , Marginalia,
s. 196.
Turaka
i Mlea-
imdi bu parann ieriini inceleyelim, ardndan Teodoros'un, Corner'in lm, yani 6 Austos 1388 ile Argos'un fethi, yani 1388 Aralk
sonu ya da 1389 ba arasndaki manevralarna ilikin ne gibi sonular karabileceimiz zerinde duralm.
70 rn. Setton, The Catalans
(The Latins
Serben,
c. II, s. 119).
British
and Florentines
of Argos
and Nauplia,
s. 47).
71
Ve siecle'n
c. I, s. 2 3 2 , k a y t n o 23, y a n i
Hetaireias
Byazntion
Spoudon,
25 (1955), s. 207-210. Bu
du Peloponese
au XI-
2 2 8 , not 1.
72 Loenertz, "Res Gestae T h e o d o r i " , s. 209-210, dizeler 70-83.
Kitabenin bu blm Teodoros'un yaamndaki be olay art arda betimliyor. Bu olaylardan hibirinin ayrnts verilmiyor. Kitabe, her eyden
nce Teodoros'un Murad'n huzuruna kmay, Evrenos Bey'in mdahalesinden nce, kendi tebaasnn gvenliini salamak ve dorudan doruya Osmanl istilasn nlemek amacyla kararlatrdn ileri sryor. Metin, Teodoros'u bu adm atmaya iten koullar tam olarak belirlemiyor,
ancak, onun bu karar, Trk fetihleri ve bu fetihlerin getirdii tehdit olarak zetlenebilecek genel mlahazalar temelinde verdiini dndryor,
ikinci olarak, kitabe Teodoros'un Murad'la bulumak zere Mora'dan
ayrldn belirtiyor, ama tam olarak nerede bulutuklarn kaydetmiyor.
Padiah, sadece emir unvanyla anlyor. Kitabenin deindii nc olay,
Teodoros'un Murad'la yapt grme. Burada, despotun iyi kabul grd ve padiahla olan grmesinin samimi bir havada getii belirtiliyor. Bunun dnda metinde, tartmalarnn srekli olarak Teodoros'un
siyasal konumu zerinde odakland ve en sonunda Murad'n ona Peloponnesos [Mora] zerinde yetki verdii ima ediliyor. Bundan sonra Teodoros'un Mora'ya dnd ileri srlyor. Kitabede kaydedilen beinci
ve son olay, Teodoros'un "Argos ehrini", yani Argos hkmdarlarnn
egemenlii altndaki tm topraklar fethetmesidir. Argos hkmdarlar,
Latinler olarak tanmlanyor, ancak isimleri belirtilmiyor. Adetin, Teodoros'un onlara "aalanma" ve "hezimete urama"v hak ettikleri gemiteki eylemlerine yant olarak saldrdn ima ediyor. Dolaysyla, yapt,
ahlaka aykr deildi ve artk Peloponnesos'ta -zmnen emirin ast olaraksahip olduu yetkinin meru bir ifadesiydi.
Loenertz 1944'te, bu parann gnderme yapt olaylar ilk aklayan
aratrmac oldu. Ona gre, Teodoros'un ziyaret ettii "emir" hi kuku
yok ki Murad'd ve Leonertz bu karlamann muhtemelen Edirne veya
Bursa'da gerekletiini tahmin ediyordu. Teodoros, Murad'a resmen tabi olmak, bylece Osmanllardan srekli bir askeri yardm elde etmek
zere oraya gitmiti. Despot, byle yapmakla, Murad'a "biat etmi" ve
padiah "bundan byle kendi adna hkm srecei despotluu [Teodoros'a] resmen vermiti." Teodoros bundan sonra Mora'ya dnd; Murad
ve Nerio Acciaiuoli'nin desteiyle, Argos'un hkimiyeti konusunda Venedik'le olan mcadelesini balatt. 73 Dahas, Loenertz, Venedik Senato-
au XIVe
siecle,
"Belki de, i m p a r a t o r o l a n babasna akl danmak iin, nce K o n s t a n t i n o p o l i s ' e gider, n k i m p a r a t o r l u u sresince karlat t m a n l m a y a deer d u r u m l a r d a bu
ekilde d a v r a n d sanlr. Bununla birlikte, k i t a b e n i n bu davran a k l a y a b i l e c e k
b l m m u l a k t r . Her halkrda, byk bir olaslkla, M u r a d ile g r m e s i n d e n nce y a da sonra, Teodosius K o n s t a n t i n o p o l i s ' e g i t m i t i r , (age, s. 169, yine n e m l i de i i k l i k l e r o l m a d a n ) . Loenertz'in m u l a k b u l d u u bu blm, n c s t u n u n o n beinci satrdr, G. M i l l e t bu ifadeyi yvconr ayaS e w)>r|?dOv Tpejje [Doru dnce dnyay dolar] ("Les inscriptions byzantines de M i s t r a " , Bulletin
Hellenique,
de
Correspondance
e t m i t i : "...akla k a v u m u kararn rehberliinde evrensel [ef]'in y a n n d a yer ald " , u<|r|}ao'un " t m d n y a , evren" a n l a m n a g e l d i i n i i d d i a etmitir. D a h a ak olmas i i n unlar yazmt: "Burada, a d olarak ele alnm bir sfat sz konusudur:
evrensel, e k m e n i k . Ekmenik kiilik nedir? Bu, elbette, Patrik'tir; f a k a t h k m d a r ,
y a oxot)|avr'nin [ekmeni] asil basileus'u ya da, daha ok, T r k emiri, gerek efendidir"
73
du Peloponese
iyi karlanr ve b u n d a n byle sultann adna ynetecei despotluk kesin olarak kendisine verilir. Bu u n v a n Parori K i t a b e s i ' n d e zellikle b e l i r t i l m i t i ! Paleologos, daha
sonra, topraklarna geri dner. A r t k bir T r k beyine balyd, bu yeni k o n u m u Pale-
II Palaeologus,
Funeral
Oration
on His Brother
c. I, s. 2 3 3 , k a y t n o 2 7 , y a n i
1388
Aralk-1389
O c a k / 6 8 9 7 (Ind. 12).
78
SLSP,
c. 13 (1888)'teki Ekler, s. 956 (valyelerin paktndan). Belgenin bir zeti iin, bkz.
G. H i l l , A History
1948, s. 439-40.
The79
age, s. 954.
of Cyprus,
Period,
1193-1432,
Cambridge,
Ocak-Haziran
1389 balarndan, Srbistan seferi arifesine kadar Murad'n neler yaptna ilikin hibir bilgimiz yok. Bununla birlikte, Murad'n bu aylar bovunca Rumeli'deki diplomatik ve askeri gndemiyle ilgili baz bamsz
tanklklar vardr. Ne yazk ki, bunlar yalnzca Venedik ve Paleologoslar'a
ait kaynaklardr ve bugne dein Kosova seferinin arka plann akla
kavuturmak iin son derece az kant bulunabilmitir. Ne olursa olsun,
elimizdeki bu yetersiz kantlar, daha nce yaptmz gibi, blge blge
ilerleyerek ele alalm.
Mora'da Devam Eden Bunalm
Yine Venedik kaytlarndan ortaya kt zere, Murad, son aylar boyunca Teodoros Paleologos'un d'Enghien topraklar konusundaki tasar
1 arn desteklemeye devam etti. Kosova muharebesinden nce, despotun
Venediklilerle mcadelesi iki aamada geliti.
1388 Aralk ortas ile 1389 Nisan balar arasnda, ekimenin belkemii hem Argos hem de Nauplio idi. 22 Aralktaki toplantda Venedikli
senatrler, 1389 Nisan ay ortasndan nce Argolis'c askeri yardmn ulatrlamayacan dnyorlard. Bu nedenle, Argos'taki komutan Albano
Contarini'yi bahara kadar Teodoros'un saldrlarna elinden geldiince direnmesi konusunda uyardlar. Ayn zamanda Teodoros ve Nerio'va Argos'a ynelik tecavzlerini durdurmalarn talep eden mektuplar gnde
rildi. Gel gelelim, bu nlemler tmyle etkisiz kald. Aslnda, Senato'nun
80 T h i r i e t ' n i n 8 H a z i r a n 1388 t a r i h l i V e n e d i k Senatosu g r m e t u t a n a k l a r zerine
zetinden y o l a karsak, Cenevizler Venedik'e bir " l i g " k u r m a nerisini d a h a 1388
b a h a r n d a yapmlard (Senat, c. I, no. 739, s. 178). Gel g e l e l i m , o d n e m d e Cenevizler T r k l e r karsnda, b e l i r g i n bir askeri i t t i f a k t a n ok, d a h a genel bir
operandi
modus
heyetleri grev yerlerine ulat srada, Teodoros'un Argos ve Nauplio'yu oktan igal etmi olduu anlalyor. Senato 18 ubat 1389'da
topland zaman, balca hedefi yakn zamanda satn alman topraklan
Teodoros'tan geri alacak bir strateji oluturmakt. 26 Ocakta senatrler,
Perazzo Malipiero'yt Argos ve Nauplio naibi (valisi) olarak atamak konusunda anlamlard. imdi ondan Koroni'ye giderek, bu kentleri teslim
etmesi iin pazarlk ve dier basklar yoluyla despotun ikna edilip edilemeyeceini anlamasn istiyorlard.81 Venedikliler, nasl olduu pek anlalamasa da, 2 Nisanda Nauplio'yu geri almay baardlar.82 Sonrasnda Malipiero, ynetim merkezini Nauplio'da kurdu ve Argos'u ele geirmeye
ynelik grmeler zerinde younlat.
Malipiero'nun Argos'u geri alma abalar, Murad'n hkmdarlnn
son aylar boyunca hibir sonuca ulamad. Nauplio'yu kaybeden Teodoros, Argos'u elinde tutmakta kararlyd. Dahas, Murad'n desteini almay
srdrd ve Venedik Senatosu'nun 31 Mays 1389 tarihli zabtlarnda aka grld gibi, hamlelerini ona danarak yapmaya devam etti. Bu toplant srasnda senatrler, Teodoros'un, Murad'a yapt bavuru padiah
tarafndan yantlancaya kadar kendisinin Argos hakknda bar mzakeresi
yapamayacana ilikin mektubu zerinde ateli tartmalar yaptlar. Ne yazk ki, mzakere zabtlar bu bavurunun niteliini aklamamaktadr ve Teodoros'un Murad'la yapt yazmalar imdiye dein bulunamamtr. Bununla birlikte, bu gnderme, bu bunalmn sonucunda despotla padiah
arasnda yakn bir ba kurulduunu aklamaktadr. Aslnda, Venedikliler
Murad' kzdrmaktan ekindikleri iin, muhtemelen Argos'u geri almaya
ynelik bir askeri harekta girimediler. 31 Maysta Malipiero'ya, bu kez
Krfez hkimi Nicholas Zeno'nun eliinde Teodoros ve Nerio'vla grmelerini yenilemesi talimatn vermekle yetindiler.83 abalar yine sonusuz
kald. ki hafta kadar sonra, Murad Kosova'da ldnde Teodoros hl
Argos'u elinde tutuyordu ve bu durum 1394'e kadar deimeyecekti.
Osmanl cephesinden, Murad'n 1388 sonlarndan 1389 baharna dein Teodoros'la olan ilikileri iki katmanlyd. V. oannes ve VII. oan81 Senato M a l i p i e r o ' y a , N e r i o ' y l a pazarlk e t m e n i n yarar olup o l m a d n renmesini
ve ayn z a m a n d a (bir V e n e d i k yurtta olan) Patras Piskoposu Paolo Foscari ile Pedro de San Superan'dan y a r d m ve destek istemesini sylemiti. Bu olaylar hakknda,
bkz. Setton, " T h e C a t a l a n s a n d Florentines in Greece", s. 248.
82 Gei tarihi yine Schreiner t a r a f n d a n , A r g o s ve N a u p l i o k r o n i i n d e n saptanmtr
(Kleinchroniken,
iaret ettii g i b i , " V e n e d i k ' i n N a u p l i o ' y u bar y o l l a r d a n m, yoksa yeniden fethederek mi geri aldna ilikin k a y n a k l a r d a bilgi y o k t u r " .
83 Setton, "The C a t a l a n s a n d Florentines in Greece", s. 248.
nes'in ynetimindeki topraklar gibi, Mystra despotluu da gvenli bir ekilde "darlahd"e dahil edilecekti. Bylelikle, Murad ek bir vergi kayna
ile kendi siyasal ve askeri nfuzunu Gney Ege'ye yaymak iin bir koridor
elde etmiti. kinci olarak Murad, d'Enghien topraklarn ele geirmesi
iin Teodoros'a vardm etmekle, Moa'nn egemenlii konusunda ok
uzun bir tarihe yaylacak bir Osmanl Venedik rekabeti balatm oldu.
Gel gelelim, bu rekabeti balatrken, Teodoros'un Osmanllar Venedik'le
topyekn bir savaa sokma ynndeki ihtirasl gayretlerine kar koyarak,
son derece ihtiyatl davranm oldu.
V I I . oannes ile V. oannes Arasndaki Gerginlikler ve Murad
Kesin kronoloji yine belirsizdir, ancak, muhtemelen 1389'un ilk aylarnda bir tarihte VII. oannes Paleologos, bykbabas V. oanes'i tahttan
indirmesinde kendisine yardm edecek mttefikler bulma arayna girdi.
nceki yllarda Murad, Paleologoslar arasndaki rekabete ve iktidar mcadelelerine kar son derece duyarl olduunu gstermiti. Kantlamas g
olmakla birlikte, VII. oannes'in ihtiraslarn onaylam olmas mmkndr.
VII. oannes'in gdlerini tahmin etmek g deildir. Artk yirmisine
yaklam olan VII. oannes, Konstantinopolis'te imparator olan dedesinin
yerini almay umuyordu. Taht zerindeki hak iddialar yersiz de deildi.84
Ne var ki, amcas Manuel, 1387 gznde Selanik'ten ekildii ve ardndan
84 VII. ioannes'in iddialar m u h t e m e l e n , babas IV. A n d r o n i k o s ' u n o n u imparatorluun u n orta olarak i l a n e t t i i 1377 t a r i h i n d e n k a y n a k l a n y o r d u (kr. Barker, Manuel
II, s. 29 ve zellikle not 70; s. 74-75 ve not 200). Dahas, 1381 ve 1382'de imzalan a n a n t l a m a l a r d a A n d r o n i k o s ' u n V . ioannes'in halefi olorak resmen t a n n a n stats II. M a n u e l ' i n darda braklmas a n l a m n a g e l i y o r d u ; bu a n t l a m a l a r hakknda,
bkz. zellikle Dennis, The Reign of Manuel II, s. 44-51, Barker, Manuel II, s. 41-42,
ve K. Setton, The Papacy and the Levant [1204-15711, c. I, The Thirteenth and Fourteenth Centuries, Philadelphia, 1976, s. 322-323; M a n u e l ' i n 1382'de Selanik'e dn hakknda, bkz. Dennis, age, s. 49-51 ve 59-60. B u n u n s o n u c u n d a , M a n u e l Selan i k ' e g i t m i ve kentte bamszca h k m srmeye balamt (Barker, Manuel II, s.
68-69). VII. ioannes bu n o k t a d a , IV. A n d r o n i k o s ' u n V . i o a n n e s ' i n yerine geeceine
ve en sonunda k e n d i s i n i n de babasnn yerini a l a c a n a kesin g z y l e bakyordu.
Ne ki, gerekte bu senaryo ilemedi. Her eyden nce, IV. A n d r o n i k o s 1385'te beklenmedik bir b i i m d e l d . B u n u n a n l a m verasetin yine pheli hale gelmesiydi,
balca adaylar VII. oannes ve amcas, V . oannes'in h a y a t t a k i en yal olu o l a n
M a n u e l ' d i . IV. A n d r o n i k o s ' u n l m n izleyen a y l a r d a , Peral Cenevizler VII. ioannes'i desteklediklerini ve V . ioannes'e o l a n nefretlerini d e f a l a r c a o r t a y a koydular;
kr. Dennis, The Reign of Manuel II, s. 158-159; Barker, Manuel
II, s. 63-66; Loenertz, "L'exil de M a n u e l II Paleologue Lemnos, 1387-1389", OCP, 38 (1972), zellikle s. 1 18-119. Ne ki, 1385/86'da henz o n be y a d a o n a l t s n d a o l a n VII. ioannes'in, bu destei deerlendirmek i i n fazla gen g r l d anlalyor. Belki de daha nemli olan, 1387 M a r t ve nisan balar b o y u n c a S e l a n i k ' i n s a v u n m a s y l a fazlasyla megul o l d u u i i n M a n u e l ' i n pek byk bir t e h d i t o l u t u r m a m a s y d .
Murad'la V. oannes'i zlatrd zaman, VII. oannes ve destekileri byk bir aknla uram olmallar. Yukarda da belirtildii gibi, yal imparator, VII. oannes'in tahta kma ansnn yok olduuna ilikin kayglarn yattrmak zere, Manuel'in Lemnos'a (Limni) ekilmesi konusunda
srarlyd. Ayn ekilde, Manuel'i tahtn varisi olarak ilan etmekten kanmas da anlamlyd.85 Gel gelelim, kantlar V. oannes'in bu dzenlemelerinin,
torununun korkularn teskin etmekte yetersiz kaldn gsteriyor.
Michel Balard tarafndan ortaya karlan Ceneviz belgeleri, 1389 Maysnda VII. oannes'in Cenova'da olduunu, burada imparator olarak kabul grdn ve 250 pound bor aldn ortaya koyuyor. Ayrca bu belgeler, gen adamn muhtemelen Ocak 1390'a kadar Cenova'da kaldn
ve ancak ondan sonra douya yola ktn gsteriyor. Ne yazk ki, bu kaytlardan VII. oannes'in tam olarak niin Cenova'ya gittiini anlamak
mmkn deil. 86 Ne var ki, daha sonra yaptklar bir ipucu salayabilir.
1390 Nisannda VII. oannes, dedesine kar bir darbe giriimiyle, Ceevizlerin ve Trklerin de yardmyla Konstantinopolis'i kuatt. 13/14 Nisan gecesi kente girmeyi baard ve sadece ay boyunca kenti vnetti. 87
O halde, VII. oannes'in batya, kendisinin V. oannes'e kar mcadelesinde Ceevizlerin desteini almak zere gittii sonucuna varabiliriz.
Bu sorunu aratranlar genellikle bu sonuca varm durumdalar ve ben
de onlarn grlerine kar kmak iin hibir neden gremiyorum. 88 Gel
gelelim, deerlendirmelerinde eksik braktklar iki nokta var. VII. oannes neden plann tam bu tarihte, tahminen 1388 sonlar ya da 1389 balarnda uygulamaya koymutu? VII. oannes'i Ceneviz yardmn istemeye
tevik eden, V. oannes'e verdii destei ekmek niyetinde olan Murad
myd? lk soruya yant vermek tmyle olanakszdr. Bununla birlikte insan, yalnz Manuel'in dnnn deil, Teodoros'un Murad'la yakn zamanlarda kurduu ittifakn da VII. oannes'in kendisini bir ekilde tehdit
altnda hissetmesine yol ap amadn merak ediyor. Baka bir deyile,
amcasnn artk sarayda Manuel'in mttefiki ve szcs olarak hizmet
edebileceinden mi korkuyordu? Bu hi kukusuz speklatiftir, ancak,
Teodoros'un, kardei Manuel'e ball tartlmaz.89
85 Dennis, The Reign of Manuel II, s. 158-159; Barker, Manuel
" L ' E x i l de M a n u e l II", zellikle s. 118-119.
86 Balard, Romanie,
Barker, Manuel
II Palaeologus,
s. 28.
s. 94-95.
Bilinenler hakknda eski literatre y a p l a n gndermelerle birlikte gzel bir zet iin,
bkz. yine irkovi, "Serbia o n t h e Eve of the Battle of K o s o v o " , s. 1-17.
ve Kasm 1388'de ve Mart 1389'da bar ynnde hareket ettiklerini ortaya koymakta, takat bu grmelerin bir antlamayla sonulanp sonulanmadn aa karmamaktadr. Ne olursa olsun, Curac'n avn zamanda Murad'la olan balarn kopardn veya Murad'n onu bir dman olarak grdn varsaymak zorunda deiliz. Bu kantlanamaz,
yalnzca byle bir karm yaplabilir, nk anlalan, Curac Kosova'da
knez Lazar ve mttefikleriyle birlikte savamamtr.91 Durum ne olursa
olsun, Tvrtko dmanlklarn bu ekilde yatm olmasndan honut olmaldr, nk bu durum ona, 1387'de ald Dalmaya kentlerindeki
otoritesini pekitirme olana salyordu.92 Bunun dnda, bu zgl zaman erevesinde Tvrtko ya da Curac'n konumuzla ilgili etkinliklerine
ilikin hibir bilgi yoktur.
Kosova'dan nceki alt ya da yedi ay boyunca knez Lazar'n etkinlikleri daha da belirsizdir. Tarihiler teden beri, Sigisund'un fermanlarndan ikisine dayanarak Lazar'n 1389 baharndaki en derin kaygsnn
Macaristan'la ilikileri olmas gerektiini kabul etmilerdir. Anlalan, Lazar, Sigisund'un, topraklarn istila etmeye hazrlandn mart aynda
renmiti. Ona gre bu, kendisinin Macaristan topraklarna yapt eski
saldrlara misillemeydi. Bunun ardndan, savan, Lazar'n damad ve Sigisund'un sadk bir destekisi olan Gen Nikola Gorjanski'nin abalaryla nlendii sanlyor, bu kii knezin Macaristan'n siizerenliini tandn Sigismund'a bildirmiti. Bu boyun ei Lazar'n, Sigisund'un
dman Tvtko'yla olan ilikilerini etkilemi ya da karnaklatrm olabilirse de, bu etkinin tam olarak ne ynde olduu belli deildir. 93 Bu
bunalm bir yana, Lazar'n bu dnemdeki gndemine ilikin hibir ey
bilinmiyor.
Kk bilgi paracklar, Kosova muharebesinden nceki aylarda Slavlarla Osmanllar arasndaki ilikiler hakknda bize ne verebilir? Kesinlikle
ok az ey. Murad ve sz edilen prensler arasndaki temaslara ilikin hibir kayt bulunmad gerei, zellikle, hayal krcdr. Ayn ekilde, Slav
prenslerinin ahin'in yenilgisinin ardndan beklenen Osmanl misillemesine kar, kayda deer bir "Osmanl kart koalisyon"a giriip girimediklerini el de d kantlarla kestirebilmemiz ok gtr. Kabul etmek gerekir
ki, Murad'n Srbistan' istila etmeye niyetlendiine ilikin haberlerin hemen ardndan bu tr grmeler yapmadklarn gsteren hibir kant
91
92 o r o v i , Kralj
Tvrtko
Turaka i Mleana,
I Kotromani,
s. 53-54.
s. 79-80.
-22?
seferinin ertesinde yalnz padiahla balar koparmakla kalmayp, Trklere zarar vermek iin Tvrtko ve Curac'a katlddr. Gel gelelim, Lazar'n
herhangi bir dnemde Murad'n vasal olmas geree pek uygun grnmedii iin, Neri'nin bu dram balatan eylem olarak ileriye srd olgu (Srp savalarn Karaman seferinden dnmelerinin ardndan, Lazar'n Murad'la olan balarn inkr etmesi), hayal rn olarak kabul
edilmelidir. Kald ki, daha nce grdmz gibi, Lazar, Tvrtko ve Cuac'n Bileka muharebesinden nceki yllarda, hatta ertesinde nemli bir
"Osmanl kart ittifak" kurduklar da kukuludur. Durum byle olunca,
Bileka muharebesinin, yanl bir komplonun sonucu ve Murad'n, Curac ve Lazar'n kendisine ihanet ettiklerini anlad kritik bir dnm noktas olarak kabul edilmesi mmkn deildir. Muharebe, yukarda da ele
alnd gibi, Curac', Trklerle Tvtko'yu birbirine drmek amacyla,
dorudan Murad' hedef alarak yapt manevralarn sonucu olabilir.
Bylece, Bileka'dan zaferle dnenler yalnzca Bosnallar olmutu; Curac
ise, ahin'in yenilgisinden siyasi ve askeri adan zarar grmediyse bile,
utan verici bir duruma dm olmaldr. Bu bunalm karsnda Murad'n tepkisine gelince: Lazar ve Tvrtko'nun ahin'e kar ittifak kurduunu dnm olabilir, ancak, Curac' da ayn ekilde sorumlu tutup
tutmad ak deildir. Ksacas, muharebeyi bir baka baml vasaln isyan olarak deil de, ""taki tehlikenin bir belirtisi olarak deerlendirmi olmaldr.
Neri'nin anlatsyla ilgili ikinci byk sorun, onun ahin'in yenilgisinin ardndan (ve buna bir tepki olduunu ima ederek) ar iman ile
vanko'nun Murad'a meydan okuduu, dolaysyla Murad'n intikam erteleyip ncelikle onlarla ilgilenmek zorunda kald eklindeki varsaymdr. Tersine, belgeler, Murad'n son Bulgaristan seferinin tamamnn
1388 balarndan ayn yln yaz sonuna veya gz bana kadar srdn
ortaya koymaktadr. yleyse, Bulgar prensleri, Murad'la olan balarn,
kesinlikle Bileka'nn arifesinde deil, 1387'de koparm olmal ve ahin
1388 Austos sonunda Bosnallarla savat srada ya da ksa sre sonra
iman ikinci kez biat etmi olmaldr. Dier bir deyile, -Neri'nin ima
ettiinin tersine- ahin'in hasm Tvrtko ile Bulgar prensleri iman ve
vanko muhtemelen birbirlerinin Murad'a kar tutumlarn etkilememitir. Burada, gney Slav'larnn 1387 ya da 1388'de "Trklere kar bir ittifak" kurduunu gstermek iin hl Neri'yi kullananlarn eldeki kantlar
daha dikkatli bir ekilde incelemeleri gerektiini ekleyebiliriz. 94
94
of the Ottoman
Turkey,
c. 1, Empire
of the Gazis:
The
ihanetler zinciri eklinde gsteren bu anlat, Osmanl okurunu canl ve estetik adan doyurucu bir yk olarak etkilemi olmaldr. Dahas, Yldrm Bayezid'in, hakl intikam arayan biri olarak ayn derecede etkileyici
idealizasyonu iin zemin hazrlamtr. Neri'nin anlats, d kaynaklan da
bilen gnmz okuru iin, olaylarn -nemli baz deiiklikler gerektirenalglan biimini ortaya koymaktadr.
IV. KRONOLOJ NERS, 1386-1389
Geriye, aratrmalarm ve izlenimlerimi daha sistematik bir ekilde
zetlemek kalyor. Bu nedenle aadaki blmde, konumuzla ilgili tm
olaylar mmkn olduu kadar kesin bir kronolojik dzen iinde sraladm. Varlan baz yarglar hi kukusuz neri niteliindedir; bunlar parantezler iinde vermeyi yeledim.
1386, BAHARDAN ARALIK AYINA KADAR
(bahar ya d; yaz?)
(muhtemelen Ni'in
dmesinden sonra)
(bahar ya da yaz!)
2 3 Ekimden nce
( g z sonu ya da k?)
ya da daha n c e ? )
15 Maystan n c e
8 Haziran
( m u h t e m e l e n yazn)
yazn ortas
M a n u e l Paleologos hl Lesbos'dadr.
(Eyll ba?)
T e o d o r o s P a l e o l o g o s , M e t h o n i , K o r o n i ve N e g r o p o n t e ' d e k i
Venediklilerin yan sra d e s p o t ' u n archontes'ini
yamalayan
D a n d o l o ' y u seer.
6 Austos
( 1 3 8 7 sonu?)
u b a t ya da Mart?
Kasm
halindedir.
Kasm-Aralk
(Aralk ba, ya da
daha n c e ? )
12 Aralk
2 2 Aralk
Nisandan Hazirana
(balarna?) kadar
2 6 Ocak
Mart
grmeler yapmaktadr.
B o u c i c a u t ve Renault de R o y e G e l i b o l u yaknlarnda
M u r a d ' n yannda kalrlar. B u n d a n sonra " Y u n a n i s t a n ,
Bulgaristan ve B o s n a " zerinden Avrupa'ya dnerler.
(yaz sonu?)
1389
(yln banda?)
(Mart?)
2 Nisan
Konstantinopolis'teki r i e t r o G r i m a n i T e o d o r o s
Paleologos'n Osmanl kart bir ittifaka katlabileceini
229
Trakya'da kalr.
(yln ilk eyreinde)
Eyll
L e m n o s ' a ( L i n i n i ) gider.
3 Ekim
2 6 Austos
24 T e m m u z
1387
M a r t ya da Nisan ba
(belki M u r a d
Bulgaristan'dayken
(Nisan ya da Mays?)
Mays
(Maysta belirsiz
bir tarihter)
31 Mavs
230
Zamannda
Culture
si, La Turquie
and History
Pre-ottomane
y. 1071-1330,
Trkiye,
A General
s t a n b u l , 1971. N e yazk
and
Spi-
L o n d r a , 1968) y e t e r s i z d i r . F r a n s z c a e v i r i -
( P a r i s - i s t a n b u l 1988) i n g i l i z c e v e r s i y o n u n u n e k s i k l i k l e r i -
ni t a m a k t a d r . Bu i k i n c i s i n d e C a h e n s a d e c e a r a d a n g e e n 2 0 y l d a y a y m l a n a n al m a l a r n r e f e r a n s l a r n e k l e m i ve 1 9 6 8 ' d e n bu y a n a eletirel b i r b i l i m s e l a l m a
v e veri y e n i l e m e a l m a s y a p m a d g i b i , ilk c i l d i n y e t e r s i z l i k l e r i n i g i d e r e c e k b i r
z m d e g e t i r m e m i t i r . Bkz. a y r c a V r y o n i s ,
2
Decline.
Seluklular
Kltr
Hayat
(Menakib'l-arifin'in
deerlendirilme-
Ah-
tarihte doan ve 1360'ta Konya'da len Eflaki'nin eseri, 13. yzyl balarnda Cengiz Han'n istilalarndan nce Belli ehrine ilikin ok genel birtakm anmsamalarla balar ve 1353'e kadar gelir. Bu tarih, Osmanllarn
Avrupa Bizans'nda ilk stratejik mevzilerini oluturacak konumdaki Gelibolu'yu ele geirmelerinden tam bir yl ncesine denk der.
Eflaki'nin eseri, batan sona bir evliya menkbesi olmasna karn, ayn
zamanda nemli ve son derece ilgin kltrel bir belgedir. Bilim insanlar
ok uzun zamandr varlnn farkndadrlar aslnda, ama Farsa vakayinameleri, Arapa vakfiye ve zengin kitabeleri3 bu kitaba tercih etmiler, onu
yalnzca snrl biimde kullanmlardr. b Bibi ve Kerimeddin Aksarayi'nin vakayinameleri Anadolu Seluklularnn siyasal etkinlikleri ve kurumlar asndan byk nem tar; vakfnameler sekin ve kstl saydaki
vakflarn kurulular ve ekonomik ilevlerine ilikin ayrntlar verir. Kitabeler, bilim insanlarna tarihi binalar ve kiileri belirli bir tarihe yerletirme olana salar. Gel gelelim, sosyo-kltrel rgtlenme ve yaamn daha geni bir betimlemesi konusunda, Eflaki'nin metni bu kaynaklarn
hepsinden daha nemlidir.
Eflaki, tarikatn btn sistemlerinin ileyiini, pek ok temel unsurunu
ve son olarak da dinamikleriyle birlikte, kendisinin ve Mevlevilerin btn
evrenini okura tantr. Eflaki'nin toplumsal dnyasna ilikin gr Mslman aileyle ilgili hi de kmsenemeyecek zellikler ve ayrntlar btn ierir. En byk ilgi alanlarndan biri Mevlevi halifelerinin soyaac olduu iin, yazarmz anlatsna ocuklarn doumu, ergenlik ya, evlilik
dzenlemeleri ve shriyet, yasal nikhsz beraberlikler, boanma, kadnn
konumu, ak, muhabbet, nefret ve kskanlktan sz etmek iin ara verir.
Aslna baklrsa Eflaki ok uzun olan kitabn, "Sultan'l-ulema Bahaeddin Belhi'in ocuklarnn ve Halifelerinin simleri" balkl ksa bir blmle bitirir.4
Karakteristik masallarndan birine, yazar bize Ldik kasabasnn st
dzey memurlarnn Emir Arifin mridleri haline gelmi olduklarn, ama
kasaba nazrnn olunun gene de Mevlevi evrelerinden uzak durduunu
med el-Eflaki
el-Arifi,
Manokib'l-Arifin,
Eflaki-Yazc). Cl. H u a r t ' n Franszca evirisi de yararldr: Eflaki (Huart) (Kprl ' n n k o y d u u ekincelere karn). M e v l a n a ve M e v l e v i l i k hakknda: A . Schimmel,
The Triumphal
Celaleddin
Eflaki-Yazc, s. 994-1000.
The Spritiual
Hayat,
Teachings
Felsefesi,
Sonra Mevlevilik,
Eserleri,
Rumi, A l b a n y , 1983; W. C.
of Rumi, A l b a n y , 1983; A .
Eserlerinden
Semeler,
is-
g z d e n g e i r i l m i bask, istanbul,
anlatarak balar. Gen adam, Emir Arifin mridleri tarafndan bir sre s
ktrldktan sonra, Emir'i kendisini bir oul sahibi yaparsa, karlnda
Mevlevi olacan syler. Souk bir k gn Emir Arif zaviyeden ayrlr
ve kar altnda yryerek Hac mer hamamna gider. O srada hamama
girmek zere olan nazrn oluyla karlar. Emir Arif, gen adamn eline
bir gl demeti verir ve ona yle der:
Olunun aya uurlu olsun. 5
Eflaki-Yazc, s. 939.
47
Eflaki-Yazc, s.718-9.2VVittek,Rise.
Bir kadn Emir Arif iin st rtl bir beik yapt ve Emir Ari>" ; dalla alt aylkken azndan kan ilk sz 'Allah't. Bir ay sonra ensesinde
byk bir ur olutu ve yedi gn yedi gece annesinin memesinden st emmedi. Hekimlerin boaz evresinde oluan byk damar bzlmesiyle
baa kamayacann anlalmas sonucu, Sultan Veled kk olunu
Mevlana'nn medresesine gtrd ve babasnn nne brakt. Mevlana
bir kam ve hokka getirtti ve ardndan ocuunun imi boaz ve ensesinin zerine on drt satr yazd. Eflaki'ye gre ur annda yok oldu ve kk Feridun st emmek iin lk la alamaya balad. kran dolu
anne kurbanlar kestirip sadakalar datrken, rahatlam olan bykbaba
bir sema ayini dzenledi. 11
Emir Arifin ocukluunda ilgilendii eylerin ve oynad oyunlarn
mecazi niteliinin de zerinde durulmaldr: Eir Arif ocukken mezarlklara gider, llerin kemikleriyle oynarm. 12 Eflaki bu blm Emir
Arifin 49 yl yaadn syleyerek kapatr ve "hayatna yedi says hkmediyordu" diye ekler. 13
8
Eflaki-Yazc, s. 995.
Mevlevi halifelerinin aile tarihesinde stannelik iki kez karmza kar. Eflaki, Bahaeddin Veled'in ailesini anlatrken bir stannenin ismini
(Nasb Hatun) verir. Bu kadn, lime ve fetva ehli birisi olarak betimlenir.
Bahaeddin Veled Badat'a gitmek zere Belh'te ayrldnda Celaleddin
sadece be, aabeyi elebi Alaeddin Mahmud ise yedi yandayd. Bu
yzden Bahaeddin stanneyi de yanlarna almt. 14 kinci rnekte, daha
sonraki bir tarihte Konya'da Sultan Veled'in stannesi Rumca Kira matna olarak anlr; ona baz eylerin malum olduu ve Mevlana'nn evinde
yaad belirtilir. 15
Eflaki'den, ergenlik ncesi ocukluk dnemi hakknda fazla bir ey
renemiyoruz. Ergenlik ana ulanca kz ya da erkek ocuk evlilik iin
uygun hale gelirdi; bu nedenle. Eflaki ailedeki ergenlik andaki ocuklarla ilgili bilgiler vermeye balar. ocuklarn snnet srasndaki yalar
hepsinde verilmese de, yeri geldike, snnetlere deinilir. rnein, Kara
Hisar kalesindeki ok grkemli bir snnet dnnde, snnet olan iki
kk olan, yedi ve sekiz yalarndayd. Mevlana'nn epeyce endieyle
gzlemlediine gre, ocuklarn snnet edildii ya belirlemenin nemi
bykt, nk anneleri orada bulunamayacana gre, ocuklar korkup
mutsuz olabilirlerdi. 16
Metnin hibir yerinde belirli bir ergenlik ya belirtilmez, ancak, ergenlie ya da "mrhik"lie 10-15 yalar arasnda ulald aktr. Eer Eflaki'nin hesab doruysa, Mevlana da evlendiinde on sekiz yandayd.17
te yandan, Mevlana, olu Sultan Veled'i miirhik olduu zaman (dolaysyla on sekizden epey nceki bir yata) Fatma Hatun'la nianlamt.18
Sultan Veled'in annesi de Mevlana'vla nianlandnda ok kkt.
Eflaki'nin ayrntlar verdii durumlar, aile tarafndan ayarlanan evliliklerdi: Bahaeddin Veled, bir Horasan prensesi ile evlenmeye zorlanmt; 19
Mevlana'nn babas, olunu Gevher Hatun'la 1226'da Larende'de evlendirmiti; 20 Mevlana, olu Sultan Veled'e e olarak Fatma Hatun'u semiti. 21 Ne var ki, Eir Arifin yaamndan bir olay, evlilik ve ebeveyn kararlarnn her zaman ayn biimde belirleyici olmadn gstermektedir.
14 Eflaki-Yazc, s. 10.
15 Eflaki-Yazc, s. 821.
16 Eflaki-Yazc, s. 342-3
17 Eflaki-Yazc, s. 26.
18 Eflaki-Yazc, s. 719.
19 Eflaki-Yazc, s. 9-10.
20 Eflaki-Yazc, s. 26.
21
Eflaki-Yazc, s. 719.
Sultan Veled'in olu Emir Arif bekr hayat srmeye niyetliydi ve bu nedenle babasnn kendisini evlendirmek iin yapt basklara bir sre direndi. Sultan Veled ona evliliin, erkee bir ev ve geni bir hanehalk kazandran nemli bir kurum olduunu anlatt. Akas, bir ev ve geni bir
aile, hizmet grenler ve klelerden oluan geni hanehalk, toplumsal gcn ve hem bugnn hem gelecein emniyeti iin nemli bir zemin oluturuyordu. Bu gibi iddialarn toplumsal gc, kendini zahidlie, yrnn
refakatine ve genel olarak Konya'nn sf topluluuna veren gen bir erkek iin pek fazla bir anlam tamyordu. Konya'nn harika balarnda atn srd bir gz akam, Emir Arif Fahrnnisa civarna geldi. Balarda
zmler olgunlamt ve rgatlarn hazrlad radan yaylan mest edici
rayiha lk havay dolduruyordu. Bir anda iki kk ocuk beliip Emir
Arife iki gl demeti sundular ve ayn ekilde anszn kayboldular. Ertesi
gn Sultan Veled, oluna bunun artk evlenmesi gerektiine delalet eden
bir iaret olduunu syledi. Bylece Emir Arif, Emir Kayser i Tebrizi'nin
kz Devlet Hatun'la evlendi.22
Ayrntlar eksik olmakla birlikte Eflaki'nin anlatt hikyeler, okelilie dayanan ve nikh d beraberlikleri yalnz hogrmekle kalmayp, baz
durumlarda fiilen tevik de eden bir aile ve evlilik sisteminin varln ortaya koyuyor. Bizzat Mevlana'nn iki ei olduu anlalyor: Hac ercfeddin
Lala'nn kz Gevher Hatun, ve daha ok Kira Hatun olarak tannan Melek
Hatun. 23 Olu Sultan Veled'in hareminde hanm vard: Kars Fatma
Hatun ile odalklar Nusret (Hatun) ile Snbiill (Hatun). 24 Eflaki'nin
eserinin sonundaki ksa soyaac ve kronolojik tablo, geni aile tarihinde
baka okelilik olduuna iaret etmiyor. Ancak bunun eksiksiz bir tablo
olup olmadn bilemiyoruz. Bu elerden birinin, Bahaeddin Veled'in kars ve Mevlana'nn annesi olan Kira-i Bziirg'n (Byk Kira) daha nce
Semerkand'dan zengin ve gl biriyle evlilik yapt sylenmektedir. Bu
adamn lmnden sonra Bahaeddin'le evlenmiti.25
Bir gen kzn evlenebilmesi iin temel art, eyizi ve beraberinde getirecei mlklerdi. Mevlana, Selahaddin Zerkubi'nin iki kz Fatma ve Hediye'yi haremine almt. Zerkubi kuyumcu dkknn kapatnca deni ve
Mevlana'nn mridi olmu, btn servetini datmt. Bu yzden kzlarnn, srasyla Sultan Veled ve hattat Nizameddin'le yaptklar evliliklerinde
eyiz veremedi.
Eflaki-Yazc, s. 724-5.
2 7 Eflaki-Yazc, s. 719-20.
22
23
Eflaki-Yazc, s. 994-5.
24
Eflaki-Yazc, s. 995.
25
Eflaki-Yazc, s. 681.
ehri Konya,
Seluklular
A n k a r a , 1971.
28
29
Eflaki-Yazc, s. 448.
Eflaki-Yazc, s. 449. [Bu c m l e Farsa m e t i n d e " M e v l a n a f e r m d ki eker hest, amm a b d m est" b i i m i n d e d i r . T a h s i n Yazc bu cmleyi yle evirmitir: " M e v l a n a :
'eker var, f a k a t t u z a k l a (b dm) beraberdir' buyurdu." Ariflerin
Remzi K i t a b e v i , istanbul, 1986, s. 320. -y.n.]
Menkbeleri,
1. c.,
237
gizlerine girmilerdi, ama bu, erkeklerin semamdan farkl, onunla eit olmayan bir trendi.
Emir Arifin zamanna gelinceye kadar Mevleviliin Anadolu'nun byk blmne yaylmas semam erkekler arasnda olduu kadar kadnlar
arasnda da yaygnlamasn salamt. Tokat'ta Emir Arifin halifesi Holika isimli bir kadnd ve orann ileri gelen kadnlar Holika'nn mridi
olmutu. 36
Toplumsal adan nde gelen ailelere mensup birok kadnn oluturduu grup, onlarn toplu halde teki olaylara katlmalarn da mmkn klyordu. Rifai dervilerinin Konya ziyaretleri rnei, bize kadnlarn harem
dndaki toplumsal olaylara katlmndan kar ve koca arasndaki i atmalara ve ailedeki ataerkil otoritenin yrtlmesine gei yapmamz salyor.
Olaanstlkle sahtekrl btnletirdikleri gsterileri nedeniyle,
Rifai dervilerinin Konya'ya gelmeleri biiyk bir heyecan yaratmt. Konuklarnn cesaret isteyen icraatlarn az ak ve dili tutulmu bir halde
seyreden Konyallar dervileri Karatay medresesinde arladlar. Btn bu
olanlara ilikin haberler saygn Konya ailelerinin haremlerine arabuk
ulat ve ok gemeden kadnlar Karatay medresesine gitmenin bir yolunu
aramaya baladlar. Sonunda Mevlana'nn ikinci kars Kira Hatun'a gelip,
hep birlikte gitmek iin izin istediler. Kadnlar medreseye gitmek zere
hareket edecekleri srada, Mevlana Meram'daki camideydi. Geldiinde evi
bombo buldu ve kendisinden izin almadan dar kmamas gereken karsna korkun fkelendi. Dnd zaman talihsiz kadn zevcinin gazabna urad ve ciddi biimde hastaland. Aniden titremeye tutuluyor ve bedeni buz kesiyordu; kentteki hekimler ikisine de are bulamadlar. Kadncaz Mevlana'nn fkesini yattrmas iin Zerkubi'ye bile bavurdu, ama
bu bile ie varamad. Temmuz ortasnda bile ipek bir bartyle birlikte
bir krk (bortani) giymeye balad. Odasnda daima korlar kzgn bir
mangal bulunduruyor ve gn nda bile mum yakyordu. Bundan sonra
sadece ykanmaya gittii gecelerin dnda bir daha odasndan kmad.
Bir zamanlarn mutlu evlilik ilikisinin bu ekilde yklmasna Mevlana'nn
kskanl ve sahip olduu -kskanln besleyen- mutlak ataerkil g
yol amt. Karsnn evin efendisinden izin almadan masum bir ziyarete
gitmesi onu lgna evirmiti. Ataerkil gcnn ciddi bir blmnn,
kendinden aa ve rakipleri olarak grd, sansasyon yaratmaya alan
bir grup dervi tarafndan krlmasna da kzm olduu muhakkaktr.37
Buna benzer bir yknn ok daha ksa bir versiyonu, eseddin
30 Eflaki-Yazc, s. 432.
31
Eflaki-Yazc, s. 820-1. M a h m u d Bey Konya'y igal e t t i i z a m a n Sultan V e l e d ' i n har e m i n i n kutsalln ihlal etmi, Eflaki'ye gre, bu y z d e n kendisi ve ailesi mahvol-
mutur.
32 Eflaki-Yazc, s. 467-8.
33 Eflaki-Yazc, s. 719.
36
34 Eflaki-Yazc, s. 790.
47 Eflaki-Yazc, s.
718-9.
VVittek,
Rise.
Eflaki-Yazc, s. 928.
37 Eflaki-Yazc, s. 716-8.
Tebrizi ile kars Kimya Hatun'la ilgili olarak aktarlr. Karsna ok bal
olmasna karn, balarda yaplan masum bir gezinti bu ilikiyi bozmaya
yetmiti. Tebrizi'nin evde olmad bir gn, Sultan Veled'in bykannesi,
baka baz hanmlarla birlikte Kimya Hatun'u da yanma alp baa gezmeye gtrd. Tebrizi eve dnp de karsn ortalarda gremeyince ok kzd. Hibir eyden kukulanmayan kadn eve dnd zaman -nasl ortaya
kt metinde anlatlmayan bir boyun arsna tutuldu ve gn sonra
da ld. 38 En gl kuku, kocasnn ona ok sert bir ekilde vurmu olmasdr. Burada yine birok Mslman Konya ailesinin evinde var olan
ataerkil otoritenin kskanlkla korunmasna ve onunla birlikte cins-i eltafn hoyrata yaltlmasna tank oluyoruz.
240
Bu ataerkil otoriteyle oullarn atmas da, pek yksek sesle dile getirilmemi olsa bile, aka grlmektedir. Mevlana, kars Kira Hatun'u
muhabbetinden yoksun brakp haremin yalnzlnda dehet verici ve
karanlk bir yaama srd zaman, Sultan Veled ve Hsameddin ona
savg gstermeye ve z anneleri olmamasna karn- kendi anneleri gibi
davranmaya devam ettiler. 39 Kendi dneminde Sultan Veled, olu Emir
Arifle kavga etmiti ve baba oul birbirleriyle konumuyorlard. Fakat
bu olayda baba pes etti ve aralarn dzeltmek iin olunun erefine biiyk bir ziyafet verdi. Ataerkil otoriteye kar kmak ya da en azndan bu
otoritenin ok iddetli kskanlna gem vurmak, hi kuku yok ki, sevilen oullar sz konusu olduunda ok daha kolayd. Gelecek onlara balyd ve babalarnn lmszln srdrecek ve koruyacak olan onlard. 40
Mslman aile yaps iinde kadn ve erkek arasndaki ilikilerin bu
olumsuz yan, zorba Grc Hatun ile kocas Pervane arasndaki nl kavgada en st dzeyde kendini gstermektedir. Gel gelelim, bu rnekte saldrgan taraf erkek deil kadndr.41
Eflaki, aile kavgalar, keyfi otorite ve zaman zaman kendini gsteren
zalimlie ilikin sahneleri anlatt kadar, mfik bir sevgi ve aka dair sahneler de sunmaktadr bize. Bir dnem ciddi biimde hastalanp yataa
den Sultan Veled Allah'a kavumay ummaktayd. Yannda bekleyen kars Fatma Hatun'u baucuna ard ve lmek zere olduunu bildirdi.
Fatma bunun ancak kendisinin lmnden sonra olacan syleyerek,
kocasnn sarslm maneviyatn dzeltmeye alt. Sultan Veled kendi
lmnn ok yakn olduunda srar edince, Fatma kocasna nce kendisinin leceini sylemekle yetinmeyip ona "iki kadnla daha evleneceksin; birinden bir, dierinden iki olun daha olacak" dedi.42
Dourduu on alt ocuktan on nn lmesinin acsn yaayan Fatma, etin evlilik yaamnn sonuna kadar sevgi dolu, sabrl ve bencillikten uzak bir hayat arkada olarak kald.
Bylesine zorlu koullar altnda gsterdii aile ball, kendisi ve kzkardei Hediye Mevlana'nn hareminde ergenlik ana ulat zaman bile belliydi. Daha o zamandan ylesine sevimliydi ki, ona okuma yazmay
bizzat Mevlana retmiti. ki kzkardei huzurunda rtnmeden bulundurmakla kalmam, onlara gerekten prenseslere lyk eyizler hazrlamaya da girimiti.43
Mevlana ile Sultan Veled arasndaki baba-oul ilikisi yle youndu ki,
olu kkken Mevlana namaz klmak iin yanndan her ayrlnda ocuun ac ac alad eklinde bir efsanenin olumasna yol aacakt. Bu
yzden, Mevlana kendisine baml olunun srekli yannda kalabilmek
iin namazlar ihmal etmeye balad. Eflaki'ye gre, bir mucize vaki olup
Mevlana'nn memesinden siit gelmeye balad ve Mevlana, olu Sultan
Veled'i emzirdi. 44 Mucizeler bir yana, olan camide ve medresede srekli
babasnn yanndayd ve ya farklar az olduu iin onlar aabey-karde
sananlar oluyordu. 45
Mevlana'nn oluna ve gen gelini Fatma Hatun'a kar duyduu efkat ve sevgi, gen ifte dnleri vesilesiyle yazd ve evlilik trenleri srasnda kendilerine verdii talimat mektubu ve dn kasidesinden aka
anlalyor.46
Artk geriye, yetikin ocuun yalanmakta olan annesine duyduu
sevgi ve ballk konusunda bir eyler sylemek kald. Zerkubi'nin annesi
Latife Hatun'u ksa fakat arpc bir ekilde betimlerken Eflaki'nin yetenekleri en st noktasna ulayor; bu betimlemeler ok dokunakldr fakat
uzun srmez. Kefene sarlm Latife'yi mezarna yerletirdiklerinde alayan oul, sadakat ve zntyle Mevlana'nn yannda durmaktayd.
Hareketli toplumsal yaamnn gerektirdii baka bir ii yapmak zere
acele eden Mevlana, ona "gidelim" diye bayla iaret etti. Zerkubi efendisini saygyla selamlayarak u yant verdi:
42
Eflaki-Yazc, s. 817-8.
43
Eflaki-Yazc, s. 726-7.
39 Eflaki-Yazc, s. 718.
44
Eflaki-Yazc, s. 785.
40 Eflaki-Yazc, s. 955.
45
Eflaki-Yazc, s. 785-6.
41
47
Eflaki-Yazc, s.718-9.2VVittek,Rise.
38 Eflaki-Yazc, s. 641-2.
Eflaki-Yazc, s. 432.
24i
(Annemin) zerimde ok hakk vardr. Onu cezadan korumak, kabir azabndan, Miiker ve Nekir'in getirecei korkulardan uzak tutmak istiyorum. Byle bir durumda hi olmazsa cennetin hurileri yanndan eksik olmasn; senden
bunun iin dua etmeni istiyorum. 47
Eflaki'nin 13. yzyl Konya Mslman ailesinin sevgilerini ve nefretlerini, vakarn ve -hatralarn deil, lmn sevgi ve nefret zincirlerini kopardndaki- ballklarn nmze serdii bu ksa sahnede, yetikin
oulun yal annesinin ruhuna ve ansna ball lmszletirilmitir.
Aslnda hatralar Eflaki'nin evrenini birbirine balayan etkenlerden biridir, ama bunun hakknda baka bir yerde ve zamanda sz edeceim.
K
aesi1 ve Osmanl beyliklerinin eline, Bizans topraklarn fethedip
nemli birer g haline gelmek asndan benzer frsatlar gemitir. Karesi Beylii uzun bir dnem Bizans Devleti'yle Propontis'in [Marmara
Denizi] gneybat kysndaki Kyzikos'tan Edremit Krfezi'ne dek uzanan bir snr paylat; dolaysyla anakkale Boaz'nn Asya kysn denetimi altnda tutuyordu. Karesi Trklerinin anakkale Boaz'nda egemenlik kurduu ve Trakya'ya ilk aknlarn balattklar dnemde, Osmanllar hl Bitinya'mn i kesimlerinde Bizansllarla savayorlar ve kyya nadiren ulaabiliyorlard. Wittek'in nl kuramna gre, Osmanl
Devleti'nin varlk nedenini (raison d'etre) cihad oluturmaktayd.2 Ayn
raison d'etre Karesi Beylii'ni, Hristiyanlara kar srekli bir sava yrtebilmek iin baka Mslman lkelerden savalar ararak gcn
arttrmaya itebilirdi; bu da, beylii bir imparatorlua dntrecek zenginlik ve saygnl salayabilirdi. Bunun yerine, Karesi Beylii Osmanllara boyun een ilk beylik oldu ve topraklarnn ismini korumakla birlikte, ilk Osmanl sancaklarndan biri haline geldi.
Bizansl tarihi Gregoras'a gre, Trk beyleri 1303-1304'ten hemen
nce bir koalisyon oluturmu ve Kk Asya'nn ky blgelerini aralarnda paylamlard; bu paylamda Kalem Bey ve olu Karesi'ye antika1
der Kniglich
VVittek, Rise.
Preussischen
Akademie
der V/issenschaften,
Sitzungs-
Phil.-Hist.
Clas-
243_
Gregoras, c. I, s. 2 1 4
Lemerle, Aydn,
M u n t a n e r , Crnica,
L a i o u , Andronicus
i. H. [Uzunarl], Kitabeler,
BpvAot
TO>V
naAawv ZovA-
s. 18-26; E. A . Z a c h a r i a d o u , lornpa
ravcov, 1300-1400[Eski
s. 23. Wit-
tek Pagdines'in ardnda B a h a e d d i n i s m i n i n b u l u n d u u n u ileri sryor. Ne ki, o dn e m d e bu isimde hibir Trk beyi b i l i n m e m e k t e d i r . Dahas, B a h a e d d i n A r a p a bir
isimdir; oysa beylerin o u n u n ismi T r k e y d i . VVittek ayrca Pahimeres t a r a f n d a n
ayn p a r a g r a f t a anlan Lamises diye birini Gregoras'ta anlan Kalames ile t a n m l a m a y a alr; ancak bu bir nermeden ibaret k a l m a k t a d r .
246
okuma ekli olan Yad'y gz ard edebiliriz. Bu bilgi, Karesi hanedannn douunu, dnemin Trk hanedanlarnn ounun Bizans ve eski
Seluklu topraklar arasndaki snr blgesinde egemenlik kurmaya balad 14. yzyln ilk yllarna yerletirmemizi salyor. Anlalan Bad
Bey, ubeylerinden biriydi ve ksa bir sre sonra Karesi Beylii'nin kurulaca topraklarda etkinlik gsteriyordu. Hanedann douu ile Karesi
adyla bilinen topraklarda -muhtemelen Karesi Bey dneminde gerekleen- egemenliin kurulmas arasnda birka yllk boluk vardr. Pahimeres, Katalanlarn baz Trkleri Pergamos'un dousunda yer alan Germe
kalesinden srdklerini belirtir. 10 Bunlarn, sonraki yllarda Karesi Beylii'ni kuracak olan Trkler olmas pekl mmkndr. Germe evresinde, her ikisi de piskoposlua bal olan iki kent vard: Kalamos ve Akarasos ya da Akrasos.11 Bu isimleri Kalem ve Ivaresi'yle ilikilendirmek, dorusu cazip grnyor. Karesi Trke bir isim deildir12 ve Trk beyleri
de genellikle egemenlik kurduklar blgenin adyla anlmtr; zmirol
bunun ak bir rneidir. Eer bu balant doruysa, fethin ilerleyiini
izlemek de mmkndr: Karesi beyleri ilk bata Kalamos blgesindeki
dalardan13 Pergaos'a inmiler14 ve buradan da 1330'dan sonra fethettikleri Marmara Denizi kylarna ulamlard. 1320'lere kadar Artake
yarmadas ve Trigleia blgesi hl Bizans egemenliindeydi. Kyzikos
metropolisi iyi durumdayd ve Konstantinopolis Patriklii'ne yllk finansman salayabilen az saydaki Anadolu eklesyastik yerleimden biriydi. 15 1328'de Bizans imparatoru III. Andronikos, Artake kilisesini ziyaret etmenin yan sra, Karesi'nin olu olan ve birlikleriyle blgedeki kasabalar rahatsz eden Demir Han'la grmek zere Konstantinopolis'ten Kyzikos'a geti. mparator, Pegai (Biga) kasabasna gidip, De10 Pahimeres (1835), s. 425.
11 Ramsay, Asia
aticshe
Minr,
Ortsnamen,
um Ecclesiae
Constantinopolinae,
Geographie
ecclesiastiue
KleinasiEpiscopatu-
de l'empire
byzantin,
c. I, Paris, 1981, s. 208, 220, 235, 253, 276, 298, 313, 316.
12 Karesi'nin Kara isa'dan tredii nermesi Uzunarl t a r a f n d a n iddetle reddedilir:
A, "Karesi-oullar" maddesi. Ne ki, K a l e m bir T r k ismi o l a b i l i r d i : Bizans saraynn
bir " t a t a s " da Teodoros K a l a m p a k i s , y a n i K a l e m - b e o l a r a k olarak
adlandrlan,
Anhang
der Kniglich
Preussischen
15 V r y o n i s , Decline,
s. 299.
Akademi
der V/issesschaften,
Phil.-Hist.
F. Taeschner, Al-Umari's
Bericht ber Anatolien
fi mamalik al-amsar, Leipzig, 1929, s. 22, 43.
in seinem
Werke Masalik
al-absar
248
76 (1986),
13
(1989), s. 139-163.
23 Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade,
51 (1981), s. 548.
zans ynetiminin emriyle yrtt arazi tahrirleri yoluyla byk bir servet yapmt. Akrabalar, Trakya'da Polyboton ve Tiristatis (arky) kalelerini de ieren ok geni mlkler edinmilerdi; Batatzes, ikinci kalenin
tahkimatn kendi adna yaptrmt. Dahas Batatzes'in ailesinin gl akrabalk balan vard: Olu Patrik'in kzyla, kz da V. oannes Paleologos'un ardndaki gl isim Apokaukos'un oluyla evlenmiti.
savan banda Batatzes, V. oannes Paleologos'u desteklemi, fakat sonralar, 1344-45'te teki tarata gemiti. Kantakuzenos, Anlarnda, kendisi Trakya'dayken, Batatzes'in Paleologos'u terk ederek, kalesini
kendisine teslim ettiini kaydeder. Tam bu srada, Kantakuzenos'u ziyaret etmek ve ona, atlar, armaanlar ve saysz asker sunmak zere Kk
Asya'dan Sleyman adndaki bir emir gelir. Kantakuzenos baka bir blmde, bu Sleyman'n Karesi'nin olu olduunu31 belirtir; bunu izleyen
olaylar, Sleyman'n Batatzes'inkiyle ayn tarihe rastlayan ziyaretinin basit
bir rastlant olmayp, tersine bu ikisi arasndaki yakn ilikiden kaynaklandn aka ortaya koyar. Bu ittifak Kantakuzenos asndan son derece
yararlyd, nk Batatzes sava sanatnda tecrbeliydi, Trk beyleriyle
ok iyi ilikileri vard ve mkemmel derecede Trke biliyordu. arky'de
hkm sren Batatzes, V. oannes Paleologos'n gnderdii ordulara
baarl bir biimde kar koydu ve Paleologos'n yandalarnn ynettii
blgelere kar aknlar dzenledi. Dahas 1345 baharnda Kaesiolu Sleyman, Kantakuzenos'un mttefiki Aydmolu Umur'a katld ve Paleologos'a kar savamak zere Trakya'ya geti. 32
Hemen hemen ayn dnemde Kantakuzenos'un Osmanl Sultan Orhan'la olan ittifakna son vermesi zerine, Batatzes durumu dengelemek
amacyla, askeri yardm istemek iin Karesiolu Sleyman'a bir heyet
gnderdi, ancak, sonu alamad.33 ok gemeden Sleyman Batatzes'in
kzyla evlendi. Bu evlilik, Batatzes'in aile balantlarna yeni bir boyut
kazandrd ve Bizans siyasetinde, bir vl gemeden Kantakuzenos'un, kendi kzn Sultan Orhan'la evlendirerek uygulayaca yeni bir kalp yaratt.
1345 gznde Batatzes fikrini bir kez daha deitirdi. Paleologos'a,
Kantakuzenos'u terk ederek saf deitirmek istediine ilikin bir mesaj
gnderdi. Batatzes ayrca Katakuzenos'a kar savaacak gl bir Trk
mttefik bulmay da vaat ediyordu; bunun iin damad Karesi beyi Sleyman'dan yardm alacakt. Sonraki olaylar Gregoras ve Kantakuzenos kay31 Cantacusenus, c. II, s. 475-476, 507.
32 M e l i k o f f , Destan,
dediyor. Kantakouzenos'un, Batatzes'in ihaneti hakkndaki ayrntl anlatm, kendi dramatik tepkisini de ieriyor. Bu olay onu kesinlikle ok sarsmt; Batatzes'in kendisini terk ettiini ve Karesi'den bir ordunun Trakya'ya gemeye hazr olduunu bilmesine karn, Batatzes'i kendi tarafnda
kalmaya ikna etmesi iin st dzey bir grevli gnderdi. Batatzes bu eliyi kabul etmedi, Paleologos'la yeniden yaknlamasn gizlemek iin hibir
ey yapmad, etrefilli ve dolambal bir yoldan, af dilemek iin daha sonra mesaj gndereceine sz verdi. Batatzes'in Trk ordusu gelinceye dein zaman kazanmak istediini anlamasna karn, Kantakuzenos Batatzes'in ihanetini affetme nerisini gtren baka bir memur gnderdi. Bu
eli grevini tamamlayamad, nk arky'e, bir Trk ordusu geldii srada ulamt. Bu kt haberle derhal geri dnd. Trakya'da Batatzes'in
ailesinin denetimi altndaki eitli kasabalar, bir an nce sava hazrlklar
yapmak zorunda olan Katakuzenos'a kar ayakland.
Kantakuzenos tarafndan art arda gnderilen iki heyetin yan sra onun
Batatzes'i affetmek konusunda tekrar tekrar yapt neriler, Batatzes'in
ihanetinin ardndan durumun mitsizletiini gsteriyor. Sadece olaylar deil, anlatm tarz da onun derin bir kayg yaadn ortaya koyuyor. Anlatsnn devamnda mucizevi bir olaydan sz aar. Elisiyle sorunlar tartrken dalar vc ok yakkl iki delikanlnn ona kocaman altn bir ha ile altn
ilemeli "Muzaffer sa" ibaresini tayan mor bir elbise giydirdii bir rya
grr. Uyandnda bu ryay hayra yorar. Daha sonra, tam bu ryay grd srada Batatzes'in Trk askerlerince katledildiini renecektir.34 Kantakuzenos'un, Anlar'nda bu olay, maruz kald hayati tehlikeyi sadece
sa'nn yardmyla savuturabildiini ileri srmek iin aktard anlalyor.
Kantakuzenos, Trklerin Batatzes'i ldrmelerinin nedeninin, onlar
Trakya'ya arrken Kantakuzenos'la savaacaklarn bildirmemesi olduunu ileri srer. Trkler Trakya'ya gelmi, verimli ayrlarda -yamalanmaya hazr- babo dolaan saysz hayvan grmekten honut olmulard.
Bununla birlikte, Katakuzenos'a isyan eden bir blgede olduklarn renir renmez artk yamayla ilgilenmemiler ve Batatzes'i ldrdkten
sonra geri dnmlerdi. Kantakuzenos'un anlatsnn satr aralarnda, gurur ve honutluk ayrt edilebilirken, Trakya betimlemesi, eserinin lkenin
i sava yznden tmyle viran ve metruk durumda olduunu yazd
dier blmleriyle elimektedir. Gerek neden baka olsa bile, Trklerin
Batatzes'i, deil yamalanacak yenecek bir ey bile bulunmayan bir yere
armas yznden ldrdklerini syleyen Gregoras'n iddias daha ina34 C a n t a c u s e n u s , c. II, s. 55. Kantakuzenos'un tarihi hakknda, kar. A . P. K a h z d a n ,
" L ' h i s t o i r e de Cantacuzene en t a n t q u ' oeuvre litteraire", Byzantion,
279-335
5 0 (1980), s.
252
byzantin,
et riches-
olsun, Orhan' -yarm yzyldan daha az bir sre yaadktan sonra ortadan kalkan- Karesi Beylii'ni fethetme kararn almaya zorlayan etkenin,
Osmanllar ve Karesi Trkleri arasnda yaanan atma olduu neredeyse
kesindir. Yenilgiye urayan Karesi beyi, byk olaslkla, kpaazade gibi erken dnem Osmanl vakanvislerinin adn anmadklar, Batatzes'in
damad olan Sleyman'dr.37 kpaazade'nin bu olaylar hakknda yanl
tarihler vermesinin nedeni, kendisininki de dahil olmak zere, tm Trk
vakayinamelerinin Orhan ile oannes Kantakuzenos arasndaki ittifak konusunda suskun kalmalardr. Sonu olarak 1340'lardaki ilikilerin aktarm son derece karktr. Akas bu suskunluun nedeni, Balkanlar'n
fethinin ilk admn oluturan Trakya'daki Osmanl yaylmas, Kantakuzenos'la yaplan ittifakla birlikte balam olduu halde, Osmanl tarihilerinin Hristiyan topraklarnn fethini bir Osmanl baars olarak gstermek
istemelerinden kaynaklanyordu , 3S
Tokat'taki kitabeye gre Karesi hanedannn kurucusu, birinci Hal
seferinin savalaryla dven ve Konya Seluklu hanedannn dmanlar olan Dnimend Trklerinin hanedanna39 mensup efsanevi bir kahraman olan Dnimend Gazi'ydi. Dnimend hanedan 1200'den hemen
sonra tmyle ortadan kayboldu. Onlarn Karesi ailesiyle balantsn kurmak ok zordur. Bu nedenle Tokat kitabesi, gemiini Anadolu'nun eski
bir Tiirk hanedanyla btnletirerek yceltmek isteyen bir aile efsanesini
kaydetmekteydi. Bu aile efsanesi, Karesi hanedanyla, Konya Seluklularndan geldiklerini iddia eden Osmanl hanedan arasndaki bir rekabeti
de ifade ediyordu. Bu Osmanl hanedanlk efsanesi, l-i Osman'n bir ekilde eski Seluklu sultanlarnn meru halefi olduunu gstermeyi amalyordu. Muhtemelen Karesi Trkleri, sahip olduklar byk tutkular nedeniyle, Seluk egemenliiyle ekimi olan Dnimend Gazi'de yar-efsanevi bir kken bulmulard.
Aradaki eski rekabete karn, deniz savanda ustalaan Karesi denizcileri, ilhakn hemen ardndan Osmanllar iin hizmet vermeye baladlar. Blgenin uzun bir denizcilik gemii vard. Bizans imparatoru VIII. Mihael
Paleologos'un daveti zerine Monembazyal [Menavie/Meneke] yiit
denizcilerin, ya da daha doru bir deyile korsanlarn yerletii Pegai kasa37 k p a a z a d e belki de bu ismi O r h a n ' n o l u ve Balkanlar' aan bir b a k a Sleym a n ' n o d n e m d e e t k i n olmas dolaysyla k u l l a n m a m t .
38 Z a c h a r i a d o u , laropaxm
ni k a y d e t m e s i n e d e n i y l e b i r k a r k l k b u l u n m a k t a d r . L o p a d i o n
215-224.
36 Bkz. M e l i k o f f ' t a k i ok iyi ifade edilmi paragraf, Destan,
s. 99, v e r g i l e r i n Kantaku-
Osmanllara
c. I, s. 8; c. II, s. 232-233.
253_
yor. 43 Demir Han'n beylii ksa siirdii ve yerini kardei Yahi ald; adna
bastrlan sikkeler onun hkmdar olduunu gsteriyor; 44 1341'den ksa
sre sonra ortadan kayboldu. Olu Belerbe de, adna bastrlan ve gnmze ulaan sikkeden anlald zere hkmdar oldu. 4 5 Belerbe'in isim mi unvan m olduu konusunda kukular vardr. Ne var ki,
bu ismin, bir sikkede beyliklerde ok yaygn olarak rastlanan elebi unvanndan nce kullanlmas, lgazi, lbei ya da Beyler gibi unvan benzeri
dier baz Anadolu isimleri gibi gerek bir isim olduunu ortaya koyuyor. 46 Belerbe elebi'nin, bir yazmada yer alan Yakup isminde bir kardei olduu anlalyor.47
255
Cce Han
Yakub
* Belerbe
Mustafa
Aclan (. y. 1345)
|
Dursun
Sleyman
Kutlu Melek
Karesi Bey muhtemelen, olu ve halefi Demir Han'n III. Andronikos'la antlama imzalad 1328'den ksa sre nce ld. Demir Han'n
olu Cce, Bursa'daki Deveciler mezarlndaki mezar tandan tann40
Helene A h r w e i l e r , Byzance
41
kpaazade (Giese), s. 44-45; kr. H. nalck, " T h e C l o s i n g o f the Black Sea", AP,
35 (1979), s. 78-79; H. J. Kissling, " Z u m islamischen Heiligenvvesen auf d e m Balk a n , vorab i m t h r a k i s c h e n R a u m " , Zeitschrift
fr Balkonologie,
1 (1962), s. 52-54;
kar. son olarak H. nalck, " ' A r a b ' Camel Drivers in Western A n a t o l i a in t h e Fiftee n t h Century", Revue d'Histoire
Maghrebine
10 3 !
32
(1983), s. 256-258.
Szl,
Tarih
Deyimleri
T r k T a r i h Ku-
kesinlikle Ece-Melik'tir.
43
agm, s. 284.
46 O s m a n c k ' t a k i U l u C a m i ile b a l a n t l Beyler elebi diye biri: F. [iter, " O s m a n l Ulam A n d a Irmak Kenar Bir Yerleme: O s m a n c k " , Bell, 52 (1989), s. 558-559.
4 7 T e k i n , " X I V n c Yzyla A i t Bir llm-i H l " , s. 284, 288-289.
me-i ahadet ve eitli biimlerdeki geometrik alanlardan olutuuna dikkat ekmek gerekiyor.
Remler, b beyliin gm sikke tarzlarn zmlemek yoluyla, bu
tr sikke basmnn lhanllardan tiirediini aka gsterdi. Remler'e gre,
"treme iki tiptir: lkinde, daha Doulu bir tarz, baka bir beyliin sikkesinde bilinli olarak taklit edilmitir; ikincisinde, genellikle lhanllara zg
olan bir dizi tarz, beyliklerin kuaklar boyunca kulland tipleri ieren bir
birikim oluturmutur", 4 yani, beylikler siyasal bamszlklarn kazandka yeniden kullanlmtr. Remler ayrca, ilkinin, blgedeki (en bata Dou-Bat arasndaki ipek ticareti olmak zere) ticaret balantlarnn gcne
iaret ettiini ve ikincisinin ran'daki Mool mparatorluu'nn sregiden
saygnlnn ve meruiyetinin yan sra, Mool parasal uygulamalarnn
beylikler tarafndan da benimsendiini gsterdiine iaret etmitir. 5
256
A . M a r k o v , Inventarnii
katalog
musulmanskih
monet
Imperatorskogo
Ermitazha,
St.
c. I-V.
Ph. N. Remler, " O t t o m a n , Isfendiyarid, and Eretnid C o i n a g e : A Currency C o m m u n i t y in the Fourteenth Century A n a t o l i a " , American
Notes, 2 5 ( 1 9 8 0 ) , s. 167.
Numismatic
Society,
Museum
Bu tiplerin karlatrlmas, ayn zamanda, beylik sikkelerinin hangi srayla kestiildiklerini ve yaklak tarihlerini de belirlemeye yardmc olacaktr. Szgelimi, Remler Sultan Orhan'n sikkelerinden bir katalog derlerken, Orhan'n Tip V sikkelerinin 1340'lara, daha byk olaslkla
1350'lere tarihlendirilebileceini ileri srer. 6 Orhan Tip V'in iki varyant
vardr. Birinin her iki yznde birer altgen desen; dierinin nyznde
altgen, arkayziinde ise sekizgen desen vardr.7
Hermitage koleksiyonunda ayn tipte bir ake yer alyor. A. Markov'un
katalounda bu ake hatal olarak Saruhanolu shak'a atfedilmiti.8
nyzde: Sekizgenin iinde, noktalarla
Arkayiizde: Altgenin iinde,
erevelenmi bir daire iinde
la ilahe illallah
Mhammeden
resulullah
es-sultan'l-adl
Orhafn] [bin] Osman
[halleda]llahu mlkehu
Darphane damgas yok, tarih yok. ap 17 mm, 1.02 gr, delikli. Resim I.
4
age, s. 168-169.
age, s. 185.
age, s. 184-185.
Dobavleniie,
c. II, s. 899, no. 0. Balang niteliindeki almam, " A Silver C o i n of
the Karasid Dynasty in the C o l l e c t i o n of the H e r m i t a g e M u s e u m " , Pismenniie
Pamiatniki i Problemi Istorii Kulturi Narodov Vostoka, c. I, M o s k o v a , 1990, s. 35-38'de,
b u sikke yanl olarak Karesiolu Beylerbeyi'ne a i t gsterilmiti. Dier y z n d e k i
yazy o k u m a k , h a r f l e r i n b i r o u n u n d z g n ve eksiksiz yazlmam olmas nedeniyle ok g t . r n e i n , o- [han] szc j [n]'suz yazlmken, j t [bin] szc atlmt. Ne var ki, b u n l a r n O r h a n ' n b u tipteki sikkelerinin karakteristik zellii oldu u n u belirtmek gerek; bkz. S. Lane-Poole, Catalogue of Oriental Coins in the
Museum, c. 8: The Coins of the Turks, Londra, 1883, s. 43, not.
British
257
Hdide mlkuhu
(tarih drlm)
Bu nadir bir sikkedir. Bu trden sadece rnek daha bulunuyor. unlardan biri smail Galib'in katalounda hem yanl atf (Karaman bin shak'a) hem de yanl tarihle (H 880/1475-76) yaymlanmt.16 Sikke anm olduu ve tarih resimde aka grlemedii iin, bunun bir bask hatasndan m yoksa sikke damgas hazrlanrken yaplan yaygn bir hatadan
m (A [8] yerine v [7]) kaynaklandn saptaman mmkn deil. Ayn tipin dier iki rnei -doru atfla- merhum Cneyt ler'in Karaman sikkeleri katalounda 119 ve 120 numaralarla yaymlanmtr.17 119 numarann resminde, sadece iki rakam A [08] grlebiliyorken; 120 numaral sikkenin resminde tarih tmyle okunabiliyor: A v [087]. Sikkemize yazlan
tarihi gz nne aldmzda, ler tarafndan yaymlanan rneklerin tarihinin tersten, yani v A . [780/1378-79] olarak okunmas gerektii sonucuna varabiliriz.
Tura, Saruhanl sikkelerinin kendine zg tarz zelliklerinden biridir. Orhan'n babas Saruhanolu shak tarafndan 776/1374-75'te benzer basit biimli turalarn bulunduu akelerin kestirilmi olmas da ilgin bir noktadr.18
Saruhanolu shak'n etkinliklerine ilikin son kayt, Manisa'da onun
14 Dobavleniie,
Selukiye,
Kostantiniye,
1309/1891-92),
s. 116, no
172, fot. V .
Emirati
16 i. G a l i b , Takvim-i
13 K. A . Z h u k o v , Egeiskiie
Hermitage koleksiyonunun dikkat ekmek istediim ikinci sikkesi birok adan ilgin. A. Markov'un katalounda bu sikke hatal olarak Saruhanolu shak elebi'ye ait gsterilmise de, 14 aslnda onun olu Saruhanolu Orhan'a ait bir akedir.15
17 C. ler, Karaman
Oullar
Beylii
Madeni
Paralar,
119-120, f o t . II.
18 Lane-Poole, age, s. 31, no 58; i. A r t u k - C . A r t u k , stanbul Arkeoloji Mzeleri
deki IslmSikkeler
Katalou, stanbul, 1971, c. I, s. 433-434, no. 1319.
Tehir-
emriyle ina edilen Mevlevihane'nin duvarndaki kitabede yer almaktadr.19 Hem bu kitabe hem de Orhan'n yukarda betimlenen gm sikkesi 780 tarihini tamaktadr. Bu nedenle, Orhan'n 780 ylnda shak'n
yerine getii sonucuna varmamz mmkn.
Saruhanolu Orhan, kardei Hzr tarafndan 791/1389'dan nce
tahttan indirildi. Hzr'n ilk hkmdarlk dnemi, Bat Anadolu beyliklerinin Sultan I. Bayezid (1389-1402) tarafndan 1390'da ele geirilmesiyle
sona erdi. Saruhan Beylii'nin ikinci egemenlik dnemi Timur'un Anadolu istilasyla balad. Timur, Ankara zaferinden (28 Temmuz 1402) sonra
Orhan' yeniden Saruhan Beylii'nin bana getirdi.20 1404 yaznda, Orhan ve kardei Hzr arasndaki iktidar mcadelesi yeniden balad. Hzr
bu mcadeleden yine galip kt. Ne var ki, Osmanl padiah elebi Mehmed tarafndan ertesi yln baharnda tahttan indirildi ve ldrld.21 Hzr'n gnmze ulaan akeleri tarihsizdir,22 ancak, ikinci hkmdarlk
dneminin son derece ksa olduunu dnrsek, bunlarn, ilk iktidar dneminde, yani Osmanl ncesi dnemde baslm olduunu syleyebiliriz.
Bir yandan Saruhanolu Orhan ve Hzr tarafndan bastrlan gm
sikkeler, te yandan Sultan I. Murad'n akeleri arasnda metrolojik bir
karlatrma yapmak yoluyla, bunlarn nizami arlklarnn eit olduu
sonucuna varabiliriz. I. Murad tarafndan kestirilen akeler 4 tiptedir.
Bunlarn nizami arlklar aadaki gibidir: I. Murad Tip I - 1.10 gr
(emisyon: 100 dirhem gmten 279 ake); I. Murad Tip II ve I. Murad
Tip IV - 1.15 gr (emisyon: 100 dirhem gmten 267 ake). 23 I. Murad
Tip IH'n arlk ortalamas ise bugne dein belirlenememitir.24
19 M . a a t a y U l u a y , A, "Saruhanoullar" maddesi.
Orhan'n yukarda betimlenen akesinin gerek arl 1.10 gramdr. 25 Hzr'n gm sikkesinin arlk ortalamas ise 1.10 ve 1.15 gramdr. 26
Bir dizi sikkenin deil, yalnzca birka sikkenin gerek arlklarna dayand iin, hesaplamalarmn neri niteliinde olduunu eklemem gerek. Bununla birlikte, bu verilerin nda, eski Saruhan Beylii'nin topraklarnda bulunan Sart'taki (Sardis) I. Murad sikkeleri buluntusu olduka nemlidir. Szgelimi, Sart'taki kazlar srasnda, I. Murad'n "mangr"
Saruhanolu shak'n iki mangryla yan yana bulunmutur. Bu kk hazinenin dnda, I. Murad'n ake ve mangrlarndan birka tanesi ayr ayr
bulunmutur.27
Yeni bir sultan tahta ktnda ya da komu bir beylik ele geirildiinde eski hkmdarn sikkeleri toplatlrd. Bu nedenle, I. Murad'n sikkelerinin 1390'daki Osmanl fethinden nce Saruhan Beylii'nde tedavlde
olduunu var sayabiliriz.
Balang niteliindeki gzlemlerim beni aadaki sonulara gtrd:
lk olarak, Sultan Orhan ve Karesi hanedan tarafndan 1340'larn ortasnda bastrlan sikkeler ayn tipteydi. kinci olarak, Osmanl Beylii ile
Saruhan Beylii arasnda daha 1370'ler ve 1380'lerde olumu bir para
birlii vard. Bu gerekler, 1390'daki Osmanl fethinden nce Bat Anadolu'nun nemli bir parasnda gl ekonomik balarn varlna iaret
ediyor. Dolaysyla bu beyliin topraklar dahilinde bir para birliinin
oluumunda iki ayr dnemin varln belirliyoruz. lk dnemde, Karesi
sikkeleri tasarm asndan Osmanl sikkelerini kendine benzetmiken,
ikinci dnemde Saruhan hanedan sikkeleri arlk dizileri asndan Osmanl sikkeleriyle eitlenmiti.
K. A . Z h u k o v , age, s. 61-62.
22 Bkz. 25. d i p n o t .
23
H . S a l i h l i o l u ( T h e Role of International
Monetary
and Metal Movements
in
Ottoman Monetary
History
1300-1750/Precious
Metals in the Later Medieval
and
Early Modern Worlds, ed. J. F. Richards, D u r h a m , W . C a r o l i n a , 1983, p. 279, 303)
t a r a f n d a n h e s a p l a n a n eski O s m a n l d i r h e m i n i ( 3 , 0 7 2 gr.) k u l l a n d m . Bu t i p l e r i n
1.20 gr arlk standardna sahip eitleri vardr (bkz. N. Pere, Osmanllarda
Maden
Paralar, istanbul, 1968, s. 51, f o t o 2; ve ayrca H e r m i t a g e k o l e k s i y o n u n d a n , her biri
1.17 gr gerek arla sahip iki rnek: State H e r m i t a g e , envanter numaras 9.085
ve 9.086). Saruhanolu ishak t a r a f n d a n 7 7 6 ' d a kestirilen a k e n i n gerek arlnn
d a 1.20 gr o l d u u n u n altn izmek gerekiyor (bkz. i. A r t u k - C . A r t u k , age, c. I, s.
433-434, no. 1319).
I. G a l i b t a r a f n d a n y a y m l a n a n rnek (bkz. s. 259) anm o l d u u i i n , gerek arl sadece 0.90 gramdr. C. ler t a r a f n d a n y a y m l a n a n bir r n e i n (no 120) arl 1.03 g r a m , f a k a t t e k i n i n (no 119) arl da 1.10 gramdr (bkz. s. 240).
26
Kadime-i
Islmiye
Katalou,
791-792.
27
Greek, Roman,
and Islamic
Hmayun'un
Mes-
Resim 1
DZN
Abbasiler 48
Abdal Mehmed 166, 170
Abdal Murad 4, 166, 170
Abdal Musa 154, 156, 166, 169
Abdalan- Rum 154; Osmanl feri llerindeki rol 161; kimlii 161; Osmanl beyleriyle ilikileri 161
Acciaiuoli, Nerio (Koint beyi) 41,
201,204-206,214,215,218
acemi olanlar 26
Achyraous (Balkesir) 114, 119, 244,
247
Adan (Karesi beyi) 248, 254, 258
Acropolite, Georgl 121
Adam, Guillaume 131, 132
Adapazar 114, 125, 126
Adranos (bugn Orhaneli) 86, 91, 123
Adriyatik denizi 192
Afyon Karahisar (Karahisar- Sahib) 81,
86
Ahiler 56, 153-155, 161, 164-166,
168
Ahlat 46, 47
Ahed Paa Hersek (Sadrazam) 95
Ahmed (Takprzade) 3, 160
Al m e d Yesevi 151, 155, 156, 158
Ahmedi 36, 43-45, 49, 54, 59, 61, 76,
87
Ahmediler bkz. Rifailer
Aigialoi (Dil) 86, 95, 98
Aigos Potamoi (bugn Cumalky)
179
Akarasos 246
Aka Koca 73, 74, 80
Akhisar 10, 11, 18, 116
Aksaray 237
Aksara yi, Cemaleddin 6
Aksaravi, Keimeddin 232
Aktav Tatarlar 52
Akyaz 118, 126
Alaeddin (Karamanolu bevi) 185,
195, 201, 227
Alaeddin I Keykubad 47-51, 149
Alaeddin II Keykubad 86, 87
Alaeddin III Keykubad 57, 59, 60, 74,
83
Bafeus 80, 81, 95, 96, 98, 114; muharebesi 61, 79, 81, 82, 84, 91, 93;
ayrca bkz. Koyun Hisar
Badat 46, 145, 235
Bad (ya da Yad) Bey (Karesi Beylii'nin kurucusu) 245, 246, 254
Bahaeddin Veled 234, 236
Balard, M. 221
Balkesir bkz. Achyraous
Balklau 16
Balkanlar 62, 67, 129, 137, 140, 146,
158, 1 7 3 , 2 5 2 , 2 5 3
Barak Baba 151, 152, 156
Barkan, O. L. 9, 12, 13, 15, 159, 161,
168
Batanos 91
Batatzes bkz. oannes III
Ban Anadolu 34, 51, 52, 82, 84, 99,
180, 181, 261; beylikleri 4 0 , 4 6 ,
164, 260
Bay ati 44, 50
Bayezid I (Yldrm) 1, 3, 11, 12, 28' 30, 37, 39, 51, 71, 143, 146-148,
158, 1 8 3 , 2 1 7 , 2 2 2 , 2 2 7 , 260;
vakfiyesi 8, 14
Bayezid II 9, 100, 157; dnemi Bitinya defterleri 95
Bayncar/Bayancar (Mool kumandan) 59, 83
Bazilinopolis 120
Bedre 117
Bedreddin (eyh) 155
Belerbe (Karesi beyi) 245, 254, 255
Behpet 't-te var h 36
Bektailer 154, 155, 157, 158, 166,
169; menkbnameleri 161
Bektailik 152, 153, 155, 161; kkeni
169; oluum sreci 169
Beldiceanu-Steinherr, irene 162
Belgrad 192
Belh 1 5 4 , 2 3 2 , 2 3 5
Beli (Bursal) 160
Belokome (Bilecik) 121; ayrca bkz.
Bilecik
265_
Bulgarlar 138
Bursa 3, 4, 10-12, 37, 39, 52, 61, 70,
8 6 , 9 0 - 9 2 , 9 9 , 106, 116, 117,
119, 122, 123, 131, 169, 185,
187, 194-197, 214, 216, 228; duvarlar 120; fethi 151; halfa 4; kuatmas 57, 86; mahalleleri 9; ovas
91, 92; tekfurlar 96
Cahen, C. 31
Celaleddin Rumi bkz. Mevlana
Cemal'd-din-i Savi 171
Cenabi Mustafa Efendi (Osmanl tarihi) 160
Cenevizler 14, 131-135, 137, 138,
141 143, 179, 194, 217, 220-222,
228,229
Cengiz Han 154; istilalar 232
Cenova 133, 134, 137, 142, 221, 222
Charles V (Fransa kral) 146
Charles VI (Fransa kral) 144, 146
Chaucer, Geoffrey 143
Cihan ah 44
Clement V (Papa) 131
Codex, M. 86
Corbin, H. 6
Corner ailesi 216
Corner, Daniel 197, 198, 202, 228
Corner, Piero (Argos ve Nauplio hkmdar) 213, 216, 229; lm
212
ardak 17, 18
at 157
avdarlar 52, 59
elebi Hsameddin 234
epi 13, 22
irmen/ronomen 27, I 37
oban Bey 83
oban Kale 94, 96
obanoullar 82; beyleri 80
Dalmava 223
Dandolo, Ludovico (Venedik elisi)
202
Danilo (Bapiskopos) 179
Dnimend Gazi (Melik) 245, 253
darladl 35
darlbagy 35
dartilharb 34
darlislam 34
Davd Kavsi ri 3
Dede Korkut 45
Demir Baba (eyh Bedreddin'in mridi) 155
Demir Han (Karesi beyi) 246, 247,
254
Deniz Alp 44
Despina/Despine 11, 16, 17, 118
Devlet Hatun (Kayser-i Tebrizi'nin faz) 236
Dimboz/Dimbos/Dinboz 74, 86, 96,
118; geidi 92; muharebesi 99
Dirz Ali 88, 91; derbendi/hisar 91,
93
Dobruca 150, 151
Dolu Baba (Rum abdal) 166, 170
Domani 10; Da 51, 59
Dra (Durazzo) 137
Drama 24, 25, 29
Dursun Fakh 57
Dan, Stefan (Srbistan kral) 173,
193
Dndar (Osman Gazi'nin amcas) 58,
154
Diiz-Bazar (Adapazar) 80
E bu Mslim 48
Ebu'l-Kasm 78
Ebu'l-Vefa Badadi 167
Edebali (eyh) 56, 87, 88, 153, 156158, 166-169
Edirne 134, 183, 185, 187, 194, 199,
2 0 0 , 2 1 4 , 2 1 6 , 228
Edremit 247; Krfezi 243
Efes 83, 1 7 3 , 2 4 4 , 2 4 5
Eflaki 155, 156, 164, 231-236, 238,
240-242
Eflatun/Platon 6
Ege 173; adalar 36, 130; Gney 220;
hkmdarlar 217; Trk yaylmas
247
Eri boz bkz. Negroponte
Elegmoi manastr 14
Elliciler 15, 16
Elvan elebi 87, 151, 152, 155, 165,
167
Emeviler 48
Emineddin, Mikail (sultan naibi) 238
d'Enghien ailesi 215, 216; Marie 212,
217; miras 216; topraklar 220
Everi 75, 77, 78, 180, 181
Epir 141
Ereli 13, 59, 60, 122; ayrca bkz. Herakleia
Eretna 258; sikkeleri 256
Eretnalar 150
Ermeni li 10
Ermenipazar bkz. Armenokastron
Ermenistan 46, 47, 51; Kilikya Ermenistan' 138, 144, 145
Ersek 119
Ertavlan, . H. 70
Erturul (Gazi) 43, 46, 47, 49-52, 54,
58, 59, 6 1 , 7 6 , 77, 154
Eski Anadolu Ttirkesi 63, 64, 66
Eskiehir 51, 58, 60, 79, 88, 125, 155;
ovas 78
el-Evamir'l-alaiyye 43
Evkaf Nezareti 28
Evliya elebi 160
Evrenos Bey (Gaz) 25, 26-30, 196,
198,201,212,214,216,228,
247; ailesi 28; vakf 28-30
Fama Hatun (Sultan Veled'in kars)
2 3 3 - 2 3 8 , 2 4 0 , 241
Fazlullah (Estarabadl) 153
Fenri 6
Fetret Devri 30, 72
Frat Nehri 47
Filadar 11
Files, Manuel (saray airi) 99, 179
Filibe 187
Flemming B. 41
Floransa 146
Foss, C. 119, 126
Franois, Veronique 126
Fransa 144-146
Franszlar 143
Frigya 60, 113
Froissart, Jean 143-146
Ftvvetnnme 153
Galikos Irma 25
Gattilusio, Francesco II (Midilli hkmdar) 1 4 3 , 1 9 6 , 2 1 7
Gazan Han (lhanl hkmdar) 43, 8
Gaziyan- Rum 154
Gebze/Geibze/Dakibyza 95, 122,
124
Gelibolu (Kallipolis) 52, 130, 131,
134-136, 139, 143, 145, 173,
177-179, 187, 195, 198-200, 232
252,254
Gemlik (Kios) 14, 81, 123
Germe 246
Germiyanoullar 12, 36, 59, 164,
244; Beylii 60
Gevher Hatun (Mevlana'nn kars)
235, 236
Geyer, B. 107
Geyikli Baba 4, 151, 156, 166, 168,
169, 172; cemaati 169
Geyve bkz. Kabeia
Gyaseddin II Keyhsev 149
Gyaseddin II Mesud 79
Gibbons, H. A. 48, 5 4 , 2 2 6
Giese, F. 56, 57, 84
Giovanna (Napoli kraliesi) 138
Girit 6, 142
Giros, C. 126
Gorjanski, Nikola (Gen) 223
Gk Alp 43-46, 57
Gk Han 44, 45, 47
Glpnarl, A. 159, 161, 162, 165,
171
Gynk 90, 126; Irma 82
Grebostrek, Novak 180
Gregoras, Nikeforos (Bizansl tarihi)
173, 175, 176, 178, 179, 181,
182,243-245,249-252
Gregoris XI (Papa) 138, 139
Grelois, lean-Pierre 126
Grimani, Piero (Konstantinopolis balyosu) 203, 205-207
Gmlcine (Komotini) 26-28
Gn Han 43
Giindodu (Erturul'un kardei) 47,
51
Gndz (Osman Gazi'nin kardei) 56,
74, 88, 154
Gndz Alp 43, 4 6
Grcistan 237
Grc Hatun (Pervane'nin kars) 237,
240
Grle 10, 13, 122
Habur 48
Hac Bekta- Veli 152, 155, 157, 158,
167, 169, 170
Hac lbey 247
Hal seferleri 148; I. 146
Hallar 78
Halep 47, 48
Halifelti/Maskara Hasan 11
Halil Ece 177, 180, 181
Halizones 81, 113; topraklar 94
Halvetiyye 163
Hammer, J. von 47, 49, 59, 96, 159
Hamzabey 13
Handrenos (Bizansl komutan) 176
haracgzar 15
Harezm 162; emirleri 38
Harezmler 149, 150
Harezmah 149
Harmankaya 70, 125
Hasan Alp 73, 88
Hasluck, F. W. 121
Hatun Aa 169
Hatunky 13
Haydariler 155, 161, 170
Haydaiyye 163, 165
Hazar Denizi 41
Hediye Hatun (Zerkubi'nin kz) 237,
238,241
Helenopolis/Yalak Hisar 87, 95, 9 6
Flerakleia (Ereli) 122, 180
Hereke bkz. Kharax
Hersek (Karamrsel) 96
Heyvvood, C. 42
Hzrah (Saruhanolu beyi) 39, 40,
260
Hilmi Dedebaba 153
Historia Turchesca 75-77
Horasan 48, 149, 162, 170
Hospitalier tarikat bkz. Rodos valyeleri
Holika (Emir Arif halifesi) 239
Hristopolis (Kavala) 177, 196
Huufler 153, 154
Hurufilik 153, 156
Hdavendigr sanca 9, 10
Hsameddin (Mevlana'nn olu) 240
Imber, C. 42
Innocent VI (Papa) 135
Irak 167
160, 168
kesimciler 15, 16
Kestel 8 6 , 9 1 , 123
Kei Da bkz. Uluda 4
Kharax (Hereke) 120, 124
Kbrs 135, 138, 146
Kbrsllar 135
Klarslan 48
Knklar 45
Krehir 152, 156, 157
Kzl Hisar 90, 91
Kzlrmak 43
Kzlkilise 172
Kibotos 95, 98, 119, 120
Kilikya 144
Kimya Hatun (emseddin Tebrizi'nin
kars) 240
Kios bkz. Gemlik
Kira Hatun (Mevlana'nn ikinci kars)
239, 240
Kira-i Bzrg annesi olan 2 3 6
Kirmasti (Mustafakemalpaa) 10, 13,
123
Kirmic 10
Kissos (Kean) 247
Kitcb- Dede Korkut 46
Kire (rnl) 13, 86, 91, 96, 122,
123
Kocaeli 73
koloizatr derviler 158
Komnena, Anna (Bizansl tarih yazar)
121
Memluklar 140
Metakb'l-arifin 231
Mmkbti'l-kudsiyye fi Menstbi'l-nsiyye 155
Mente (Hac Bekta'n kardei) 156
Menteeoullar Beylii 16, 36, 164,
173,245
Meram 239
Merili, E. 9
Men' 48
Meryem Ana 179
Mesothynites 113
Mesud Bey (Menteeolu) 164
Methoni (Modon) 140, 197, 201203, 205, 206, 228
Metohites, Teodoros (Bizansl devlet
adam) 1L3
Mevlana Celaleddin Rumi 5, 6, 149,
164, 233-241
Mevleviler 232
Mevleviyye 163, 164; yaylmas 239;
zaviyeleri 164
Mezieres, Philippe de 129, 135, 146
Mezotinya 61
Mide 118
Midilli 143
Mihael IX Paleologos 99, 177
Mihael VIII Paleologos 52, 80, 253
Mihailovi, K. 72, 73, 75-77
Mihal (Kse) 68, 69, 73, 76, 82, 125
Mihalolu (ubeyi) 27
Milo bkz. Obili Milo 226
Milutin, Stefan (Srp kral) 1 76, 178,
179
Miryakefalon 79
Misanoz 118
Misi 117
Misia 60, 61
Mistra (Mezistre) 196
Modo bkz. Methoni
Moollar 43, 46, 50, 51, 57, 59, 60,
113; Badat igali 47; egemenlii
10, 57; istilas 47, 149, 1 54; saldrlar 112
Molla Fenri 3
Mora (Peloponnesos) 139, 140, 196,
201, 205-207, 212, 214, 220,
229; gvenlii 206; Hristiyan kuvvetleri 212; Venedik gc 215
Mouzalon (Heteriarkos) 94, 95, 98;
ordusu 9 6
Mudanya (Apame) 13, 14, 121
Muhammed (Hz.) 4
Muhyiddin Arabi bkz. bn Arabi
Muntaner, R. 175, 176, 244
Murad I 12, 27, 43, 71, 129, 136138, 140-147, 157, 183-191, 193
203, 206, 207, 209, 21 1, 212,
214-225, 227-229; Bulgaristan seferi 206, 218, 225; dnemi 3, 39,
154, 166, 170; talyanlarla ilikileri
224; Karaman seferi 185, 186,
188, 195, 1 9 6 , 2 0 0 , 2 0 1 , 2 2 4 ,
225, 228; kestirdii sikkeler 260,
261; Kosova seferi 226; Ni'i fethi
192, 227; Paleologoslarla ilikileri
224; Srbistan seferi 201, 222; tahta k 36; vakfiyesi 8, 13, 16
Murad II 30, 40, 44, 72, 157; dnemi
40,43,45,46
Muradiye 11
Muralt, E. de 99
Mustafa Bey (Karesiolu) 245, 254
Mustafa elebi (Kudu Melek'in olu)
245
Mustafa li (Gelibolulu) 160
Mustafakemalpaa bkz. Kirmasti
Miineccimba Ahmed Dede (Osmanl
tarihi) 38
Mvsen 113
Mystra 206, 220
Naka (Naxos) 142
Napoli 143
Nash Hatun 235
Nasturiler 150
Nauplio (Anabolu) 140, 212, 213,
216-219, 229
Palmer, J. A. B. 31
Paris 147
Pasin 51
Pegai (Biga) 99, 246, 253
Pegolotti, Francesco Balducci 131
Peloponnesos bkz. Mora
penik olan 26, 29; verme ykmll 29
Pera 131-134, 140, 142, 143
Perama 117
Pergamos (Bergama) 244, 246, 247
Pervane Muiniiddin 237, 240
Pierre (Kbrs Kral) 145
Piloti, Emmanuel (Giritli) 140
206
Yalak Ova (Yalova) 10, 13, 82, 86, 9396, 98; muharebesi 88, 93
Yalakdere vadisi 95
Yalova bkz. Yalak Ova
Yanbolu 187, 1 9 9 , 2 0 6
Yar Hisar 10, 1 1 , 6 1 , 8 6 , 8 8 , 8 9 , 116,
117
Yavlak Arslan (obanoullar eiri) 81
Yazc, T. 171
Yazcolu Ali 43, 46, 75
Yenice-i Vadar gl 26; kasabas 28
Yeniehir (Larissa) 10, 26, 61, 88-92,
116, 118, 194; rma 124