Gizli Kardes-Masonluk

FRATERNIS / Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik
2006, Burak Eldem

2006, nklp Kitabevi
Yayn Sanayi ve Ticaret A..
Bu kitabn her trl yayn haklar Fikir ve Sanat Eserleri Yasas gereince
inklp Kitabevi Yayn Sanayi ve Ticaret A..'ye aittir.
Sayfa tasarm Meline Pamukuolu

Kapak tasarm Kenan Doan
Yayna hazrlayan T. Mutlu Diner
eskikitaplarim
Bask
NKILP KTABEV
ANKA OFSET TESSLER
Sanayi ve Ticaret A..
100. Yl Matbaaclar Sitesi, 4. Cad. No: 38
Baclar istanbul
ISBN 975-10-2439-0
0 6 07 08 09 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Ankara Caddesi, No: 95

Sirkeci 34410 STANBUL
Tel: (0212) 514 06 10-11 (Pbx)
Fax: (0212) 514 06 12
posta@inkilap.com
www.inkilap.com
Burak
Eldem
Fraternis
Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik
(Sakl Tarih: Kitap 2)
BURAK ELDEM
1 9 8 4 ' t e n b u y a n a , y a y n d n y a s n d a . eitli g a z e t e v e d e r g i l e r d e y a
zarlk, e d i t r l k v e y a y n y n e t m e n l i i y a p t ; t e l e v i z y o n v e r a d y o k u r u
lularnda program yapmcs ve danman olarak grev ald. 1999'dan
i t i b a r e n "Yeni M e d y a " a l a n n a y n e l d i , T r k i y e ' n i n n c i n t e r n e t k u r u
lularnda editrlk ve yneticilik grevlerini stlendi. 2 0 0 3 ylnda,
"2012: Marduk'la Randevu" a d l a l m a s y l a , "Sakl Tarih" a d n v e r
dii kitaplk bir d i z i n i n ilk a d m n att. Bir yl s o n r a y a y m l a n a n "Seni
Tlsmlar
Korur
adl r o m a n , l m s z l k , insanlk t a r i h i n i n b e b i n yl
lk g i z e m l e r i , u l u s l a r a r a s g s i m s a r l a r n n siyasi e n t r i k a l a r v e y a b a n
c l a m a z e r i n e yar f a n t a s t i k bir a l m a niteliini t a y o r d u .
B u r a k E l d e m ' i n altnc kitab o l a n "Fraternis: Kayp Kitaplar, Gizli Kar
delik', g i z e m kltleri ve b i n l e r c e yl n c e s i n e ait "yitik bilgi" k a y n a k l a r
nn izini s r y o r . K i t a p a y n z a m a n d a "2012: Marduk'la Randevu" ile
b a l a y a n "Sakl T a r i h " adl l e m e n i n ikinci a d m v e d e v a m n i t e l i i n d e .
Resmi web sitesi: http.//www.burakeldem.com
ìììiv
v** `
/ iiVi]\
ViVV
NDEKLER
Yazarn Notu
I.
BR " D E A L " N H K Y E S
13
1. Y i t i k kitaplar, g i z l i b i l g i l e r
15
T a n r a ' n n ayak izleri
24
Korku ve sansr
41
L u p a ' n n ocuklar
47
Sibyl'n varolu sava
54
Anaerkil "Altn a "
59
Mlkiyetin douu ve "Yanl Uygarlk"
68
Kukulu bir alveri
79
Neyi anlatr bu kitaplar?
87
2. Rahibe, Filozof ve Kardelik
97
Bir iktidar deneyimi
99
Evren ve " M i m a r "
111
Corpus Hermeticum
113
H c r m e s ve Pythagoras
118
Sibylline ittifak
122
C u m h u r i y e t ' i n ncleri
125
3. Cumhuriyet, gszler ve topya
134
G i z e m kltlerinde snfsal eitim
139
Arnma ve " a y d n l a n m a "
148
K o n s l n akl hocalar
156
Byyen trajedi: Klelik
161
C u m h u r i y e t rpnyor
166
Emperyal hrslar
172
FRATERNIS: Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik
4. R a h i p , k u y r u k l u y l d z ve R a g n a r o k
177
Pseudo-Sibylline metinleri
180
N u h ' u n gelini ve " d u l k a d n "
183
G k y z n d e yldz savalar
189
Phaethon: Gkten gelen tehlike
193
Ate ve kl a
202
Franz Kugler: M i t y o r u m u n d a bir milat
209
Bir " h a z i n e " ve bir " m i r a s "
218
II. G E R L E M E , Z L M E V E F R A T E R N S
1. A k n t y a k a r
Spartacus: aresizliin trajedisi
221
223
226
Siyaset ve "fasulyeler"
229
Dionysos'un "lgn" kadnlar
235
Lonca zerinden siyaset
247
"Kardelik" paralanyor
260
2. Bask ve kouturma
267
Emperyal Klt: G c e tapma gelenei
268
Asker kazan kaldryor
280
Fraternis ve M i t h r a localar
288
Bir kltn anatomisi
296
Aamalar ve dereceler
308
3. armh mparatorluu
324
Yeni dine yumuak gei
326
ke doru adm adm
336
Julianus:
349
" D n e k " mi, yoksa "Bilge" mi?
Talihsiz bir " d e v r i m " denemesi
356
NDEKLER
4. R o m a ' n n klleri ve O r t a a
III.
362
" C a d Av" balyor
363
D o u ' d a Hilal'in ykselii
377
Mutezile: Abbasi Rnesans
387
Fraternis ve Ortaa
394
A K L I N VE GZEMN DRL
403
1. B a t d n y a s n n " S a p k n " l a r
405
Anadolu'da Paulisyen direnii
414
Bogomil'ler: Balkan topraklarnda Fraternis ................... 420

Elf Bilgeleri, Kutsal Maria ve Albi
429
sa adna Kutsal Sava
434
Cathar'lar: R u h u n atele vaftizi
441
Sapknlara kar Hal Seferi
450
T a p n a k valyeleri
468
Ykseli ve d
475
2 . G i z l i ittifak v e " G i z l i K i t a p "
485
Bir "burjuva dayanmas"
486
Dervilikten bankacla
492
Alternatif bir " K i l i s e "
497
Avrupa'nn "ileci" reformistleri
501
Mecdelli M e r y e m mi, " T a n r a M a r i " mi?
. . . . 505
B a p h o m e t ' i n "ifreli" kimlii
509
3. Batnn "Yeniden D o u " u
519
Duvarsz ve snrsz karde sofras
520
Avrupa kabuk deitiriyor
525
E n d l s ' n "Aydnlk" kadnlar
531
G l - H a Kardelii
. 537
IV. M A S O N K D E M L E R V E F R A T E R N I S
547
1. U s t a l a r ve r a k l a r
549
H i r a m Abif efsanesi
552
"Karanlktaym, a r y o r u m "
555
Shibboleth ve Kutsal G ' n i n esrar
561
ihanet, cinayet ve dirili
571
Sahte bir " s t a t " hikyesi
576
Fraternis ve Masonluk
581
N u h ' u n gelini, " D u l kadn"n olu
584
2. "Bat Yldz"na doru
593
La Merica: Bir efsanenin izleri
594
"Dzleyiciler" ve Duvarclar
598
zgrln Oullar
604
Jakoben Masonlar
608
Illuminati: Fraternis'in son nefesi
614
3. S o n s z : "Srlar ve kitaplar"
624
BBLYOGRAF
628
Yazarn Notu
2003 ylnn yaz aylarnda,
"2012: Marduk'la Randevu" ad
l kitabm yaymland sralarda, b u n u n antik an derinlikle

rine uzanp g n m z e dek gelecek, blm halinde tasarlan
m bir tr "alternatif t a r i h " almasnn ilk cildi olduundan,
sk sk sz etmitim. Aslna baklrsa, ikinci kitabn bu denli ge
cikeceini de d n m y o r d u m o zamanlarda; nk ana taslak
ve iskelet, aa yukar bitmi d u r u m d a y d ve tahminlerim,
2005'in yaz balarnda m e t n e son biimini verip, yaynevine tes
lim edeceim ynndeydi. Ancak evdeki hesap ou kez oldu
u gibi yine arya uymad ve kitabn ierik yapsndan kaynak
lanan (yeni kaynaklarn taranp izlenmesi, daha nceki baz bul
gu ve hipotezlerin bunlar nda tekrar snanmas gibi) eitli
etkenler nedeniyle, belirlediim takvimde dokuz aylk ciddi bir
sapma ortaya kmasn gze almak d u r u m u n d a kaldm. H e p
sylendii gibi, "ge olsun ama g olmasn".
"2012:
Marduk'la
Randevu",
okuyanlarn
gayet
yakndan
bildii gibi, yalnzca "gizemli bir gk cisminin belli aralklarla

yol at afetler" zerine kurulu sansasyon amal bir kitap d e
il, uygarla ve insan dncesinin geliimine farkl bir yerler
den bakp, ounlukla gz ard edilen verilerden yola karak
gerekletirilmi bir "alternatif t a r i h " almasyd. lemenin
ilk admn oluturacak bu kitabn ieriini de, M a r d u k ' l a olan
ilikisi balamnda, arlkl olarak . 3100 dolaylarnda, bilinen
ilk byk uygarlklarn ortaya kmasyla balayp, Hristiyanl
n douuna dek uzanan bir zaman diliminin belirledii snr
lar iinde tutmaya almtm. Merkez noktada, 1650'nin
hemen sonrasnda yaanp, uygarlk tarihinde bir krlma nokta
s yaratan byk afet zincirinin, insan inan ve dncelerinde
o l u t u r d u u dramatik dalgalanma yer alyordu.
FRATERNIS: Kayp Kitaplar. Gizli Kardelik
Bu ikinci admdaysa, dnyann en eski "bilgi koruyuculu

u " geleneinin, szn ettiimiz krlma noktasndan itibaren
izledii ilgin ve arpc servene eviriyoruz gzlerimizi. lk ta
rm yerleimlerinin ortaya kt anlardan itibaren var olan; I
1650'den sonraki despotik ataerkil krallklar dnemindeyse, sa
hip
olduu engin
birikimini
stlendii
misyonun merkezine
yerletirip, uzun soluklu bir yolculuu balatan "bilge kadnlar

k l t " n n yaad dnmleri, yakndan izliyoruz.
Tarihte
ilk
snfsal
farkllklar
ortaya
karan
unsurun,
"bilgi" olduunu srekli vurguluyorum. Bilgiye sahip olanlar,

retim srecini denetleyip, kendilerini ayrcalkl bir konuma
getirecek koullar yaratarak ilk " i k t i d a r " ekirdeini olutur
mular; bu konumlarn elde tutmak iin de, bilginin paylalabilirliini ortadan kaldrma ve onun zerinde tekel oluturma
yolunu semilerdi. Snfl toplum modelinin, ataerkil ilikilerin
yaygnlk kazanmas sonrasnda kesin ve mutlak biimini ald
n; bu noktadan itibaren de uygarln b t n y l e yn deitire
rek, insanolunun ortak yaam serveninin eitsizlik, adaletsiz
lik
zerine
kurulu
bir
rotaya
yerletiini,
"2012:
Marduk'la
.Randevu"da dile getirmitim.

Oysa, bilgi, toplumsal yaamn iinde byle " o l u m s u z " bir
rol stlenmek zere kmamt ortaya ve tarihin bir "snf sa
vam" ekseni zerine kurulmas, insanln yazgs falan deil
di. Bilginin herkes iin kullanlabilir olduu, nimetlerinin ortak
laa paylalabildii bir d n e m , binlerce yl boyunca, anaerkil ta
rm topluluklarnda yaanmt. Ta ki, ilk krlma noktas olan,
"kaba gcn bilgelie s t n l " gerekleene dek. Ardndan,
. 1650'deki afetler zinciri sonrasnda, snfl toplumsal yapy
ve iktidarn despotik niteliini pekitiren, ikinci krlma noktas
ortaya kt.
Bu kitap boyunca ( M a r d u k dahil) insanolunun bu geze
gendeki serveni ve "evrensel t a r i h ' l e ilgili en ayrntl bilgiyi
elinde tutan; ama ataerkil ilikiler ve sava, snfl toplumlarn
egemenlii sonrasnda aamal olarak gcn ve saygnln yi
tirmeye balayan bir "bilge kadnlar k l t " n n , bir biimde
ayakta kalmay baararak uygarln "yanl gidiini" tersine e-
YAZARIN
virme
abalarn
ayrntlaryla
NOTU
izleyeceiz.
Yunan,
Roma
ve
A n a d o l u ' n u n ezoterik gizem kltleri ve sakl bilgeliinin izleri

ni srecek; Sibyl'larla, uygarlk tarihinde " t a n r f i g r " n n ilk
rnei olarak ortaya kan " M a g n a M a t c r " l c , yalnzca nl bir
d n r ve bilim adam deil, ayn zamanda bir misyonun li
deri olan Pythagoras'la, R o m a C u m h u r i y e t i ' n i n ncleriyle,
Cathar'larla ve Tapnak valyeleri'yle tanacaz. Yolculuu
m u z , M a s o n localar ve Illuminati'yle devam edip, b u g n n
"Yeni D n y a D z e n i " n i n sahibi flnans-kapital oligarisiyle nok
talanacak. "Eit ve adil bir d n y a " idealinin, yzyllar iinde
nasl bir erozyona urayp yok o l d u u n u ve bir zamanlar o ide
alin "topik m e r k e z i " olarak tasarlanan lkenin, nasl bugnk
"okuluslu irketler i m p a r a t o r l u u " n u n ana karargh haline
geldiini greceiz.
Masonluk zerine b u g n e dek binlerce kitap yazld. B u n
larn byk ounluunu, Katolik kktendincilii ve ar sac
ideolojiler uzantsnda kaleme alnm Anti-Masonik komplo te
orileri; daha kk bir b l m n de "Biraderler"in kendi er
demlerini yceltmeye uratklar, ii boaltlm sbjektif al
malar oluturuyor. Dikkate deer, gereki ve dengeli aratr
malarn saylar, iki elin parmaklarn gemiyor.
" K a r d e l i k " k l t r n n be bin yl akn uzun gemii
iinde izledii seyri ayrntl olarak ele alan bu objektif ve srad almada ortaya koymaya altklarmnsa, iinde yer al
dklar yapyla ilgili " h e r eyi bildiklerini" sanan usta ve d e n e
yimli Masonlar bile artacak, dnyada ilk kez dile getirilen
yepyeni bir tezi ve nyarglar sarsacak arpc ayrntlar ier
diini belirtmek istiyorum. Bir "erkekler k u l b " olarak bilinen
r g t n uzak gemiteki kkenlerinin, u efsanevi H i r a m Abif
ya da Eski Msr'n yap ustalar falan deil, koruduu "gizli bilgi"den yararlanarak uygarln yanl gidiini deitirmek iste
yen Ana T a n r a rahibesi "kadn bilgeler" olduunu renmek,
Masonik d n y a n n dndaki
geni okur kitlesi
iin
de bir
" s r p r i z " olacak.

"2012: Marduk'la Randevu", kt ilk gnden itibaren yo
un bir ilgiyle karlanm ve uygarlk tarihiyle ilgili, daha nce
g n d e m e getirilmeyen konularda verimli tartmalar tetiklemiti. U m a r m okurlarm, birok ynyle " d e v a m " nitelii tayan,
lemenin bu ikinci kitabn da ayn oranda ilgin bulur.
Burak E l d e m
Ocak 2006
I
D E AL "IN H K Y E S
1. Yitik kitaplar, gizli bilgiler

Deiik versiyonlar olmakla birlikte ana hatlar ayn kalan
ve yaygn biimde anlatlan efsaneye gre, isa'dan nce altnc
yzyln sonlarna doru, C u m a e kentinin khin rahibesi, R o m a ' n n yedinci kral, Etrsk kkenli T a r q u i n i u s Superbus (II.
T a r q u i n i u s ) ile bir grme talep eder ve h u z u r u n a kar. Elin
de, " t m zamanlarn bilgelii"ni ieren dokuz kitap vardr id
diasna gre ve bunlar kendince uygun bir fiyat karlnda
T a r q u i n i u s ' a satmay nermektedir. Ancak o denli yksek bir
bedel talep etmitir ki, bu m e c z u p grnl kadna kukuyla
bakmakta olan kral ve danmanlar, b u n u n "cretkr bir aka"
olduunu d n r ve alayc tavrlarla teklifi geri evirirler.
Yal kadn, karlat davrantan hi honut kalmamtr;
pazarla " g a r i p " ve allmadk bir yntemle devam ederek,
elindeki kitaplarn n yakar ve kalan altsn ayn bedelle bir
kez daha kraln n n e koyar. T a r q u i n i u s , bir zrdeliyle kar
karya olduunu d n m e k t e d i r artk ve teklifle hi ilgilenme
diini kesin bir dille syleyip, konuyu kapatmak ister. Ancak bu
kez kadn, kitab daha yakar ve geriye kalan son cildi, ilk
bata dokuz kitap iin istedii fiyat talep ederek bir kez daha
sunar krala.
K e n d i n d e n son derece emin grnen yal khinin tavrla
r karsnda R o m a ' n n sert ve otoriter yneticisinin direnci k
rlmtr; iini giderek kabarmakta olan bir merak kaplamakta ve
kitaplarda nelerin yazl o l d u u n u renmek istemektedir. Biraz
daha tereddt ettii taktirde bu merakn hi gideremeyeceini
fark eder ve danmanlarnn da bu dorultuda tavsiyede b u l u n
malarnn ardndan, rahibeye istedii bedeli deyip, salam ka
lan kitab satn alr. D a h a kitaplara stnkr gz att an
da da, elindeki belgelerin ne denli nemli ve deerli olduunun
farkna varp, bu kitab Capitoline tepesindeki nemli ta-
pnan, yani J p i t e r , J u n o ve Minerva tapnaklarnn yeraltn

daki gizli odalarnda koruma altna aldrr. 1 Kimse onlara elini
srmeyecek; bu cilt, ayn tepede yan yana duran byk
tapnakta gizlilik iinde saklanacak ve onlarn gvenliinden, iki
yetkin danman sorumlu olacaktr. Kitaplarn korunmas ve
saklanmas misyonu ok sonralar, C u m h u r i y e t d n e m i n d e on,
sa'dan nce 83 ylnda da on be gzetimcinin sorumluluuna
2
teslim edilir. Onlara ancak, ok ciddi kriz dnemlerinde ve b

yk tehlikeler karsnda danlacak ve b u n u n zamanna ya da
gerekli olup olmadna da yalnzca senato karar verebilecektir.
Olduka renkli ve etkileyici bir hikye olduunu kabul et
mek gerekiyor. Baz versiyonlarda, kitaplarla ilgili gizem duy
gusunu iyiden iyiye glendirmek iin olsa gerek, Tarcpinius
ile grmeye gelen yal kadn saraydan hi kimsenin tanma
d ve o gne dek kentin civarnda hi grmedii belirtiliyor.'
Krala kitaplar sattktan sonra da, yine ardnda hibir iz brak
madan ortadan yok oluyor bu gizemli kadn ve bir daha onu
kimse grmyor. Ancak biraz daha "gereki" versiyonlar, yal
kadnn, D e l p h i ile birlikte dnemin en nemli kehanet merkez
lerinden biri olduu bilinen, talya'da, Napoli yaknlarndaki
C u m a e ( K m e ) kentinin ok nl Apollon rahibesi olduunu ve
T a r q u i n i u s ' u n onu ahsen tanmasa bile en azndan n n d e n
mutlaka haberdar olmas gerektiini, kukuya yer brakmayacak
bir netlikte anlatyorlar. Aslna baklrsa, kimselerin tanmad
yal ve meczup bir kadnn, herhangi bir sorgu sualden ge
meksizin kraln h u z u r u n a karlm ve onunla biraz kstaha
denebilecek bir tarzda pazarlk etmesine izin verilmi olmas da
ok akla yakn deil. Eer hikye doruysa, bu rahibenin T a r quinius tarafndan tanndn ve kim olduu bilinerek h u z u r a
kabul edildiini d n m e k daha mantkl.
Olaylarn,
anlatld
biimiyle
gelitiini
dorulayacak,
salam bir tarihsel kaynaktan tabii ki yoksunuz. Bu tr masals
1
2
3
Dionysius Of Halicarnassus, "Roman Antiquities", Kitap 4, Blm 62

Prudence Jones - Nigel Pennick, "A History of Pagan Europe , s: 45
Aulus Gellius, "Noctes Atticae", Kitap 1, Blm 19
BR "DEAL"N HKYES
sylentilerin ounda olduu gibi, neredeyse anonimlemi ef

saneler var elimizde yalnzca. Roma tarihilerinin yaptlarnda,
Tarqinius ile C u m a e kenti rahibesi arasndaki pazarlktan sz
eden, efsaneyle paralel ierie sahip ve olay ilk elden yaayp
kaydeden bir yazmana ait herhangi bir pasaja rastlamyoruz.
Szgelimi T i t u s Livius'un nl Roma T a r i h i ' n d e , bazen oku
yucuyu fazla boan ayrntlara bile girilerek T a r q u i n i u s S u p e r bus dnemi uzun uzun anlatlyor ama bu gizemli kitaplarn
krala sunuluuna ilikin, kesin bir bilgiye dayanan herhangi bir
anekdotla karlamyoruz. Ne var ki, efsanenin hi deilse ks
men doruluuna iaret edebilecek baka verileri bize salamak
tan da geri d u r m u y o r Livius. H e r eyden nce, h e m genel ola
rak R o m a ' d a krallk d n e m i n d e , hem de zel olarak T a r q u i n i us'un ynetimde olduu yllarda, kehanet ve gelecee ilikin n
grlerin
bir hayli
revata olduunu; sarayda "haruspice" ad
verilen Etrsk kkenli bir khinler g r u b u n u n her an greve ha

zr beklediini; krallarn ou kez bunlarn yorumlaryla yetin
meyerek Yunan kentlerindeki uzman khinlere danma gerei
duyduklarn reniyoruz.
Dnemin
en
nemli
kehanet
merkezlerinden
biri
olan
Delphi'deki khine, ynetiminin en kritik evrelerinden birinde

danma gerei duyuyor szgelimi T a r q u i n i u s . Saraydaki s t u n
lardan birinin zerinde aniden bir ylann belirip, aa doru
kayarak
inmesinin
"kt
iaret"
olabileceinden
endielenen
kral, iki olunu ve yeenini, bu olay yorumlatmak iin gizlice

Delphi'ye yolluyor. Yine Livius'un tarihinde, R o m a ' d a C u m h u riyet'in ilk dnemlerinin anlatld blmlerde, bilgeliin ve
kehanetin temsilcisi olarak grlen " S i b y l " adl khin rahibele
re sk sk g n d e r m e yapldna tank oluyoruz. Ayrca C u m h u
riyet Roma'sna ait anlatlarda, Livius birka satrla deinip ge
se bile, "Sibyllinc Kitaplar"nn ok zel bir dikkatle sakland
ve kritik d n e m l e r d e yetkili rahiplerce bunlara danldn
dorulayan, olduka net ve ak ifadeler var. 4
Titus Livius, "Roma Tarihi - Ab Urbe Condita", Kitap 1
Fraternis F.2
FRATERNS: Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik
Birinci yzyln nl Romal tarihilerinden T a c i t u s ' u n ka

ytlarnda, " S i b y l " ad verilen khin kadnlarn (zellikle de on
lardan bir tanesinin) gizemli saygnlna deinen satrlara sk
sk rastlyoruz. sa'dan nce altnc yzylda T a r q u i n i u s S u p e r bus ile C u m a e Sibyl' arasnda geen ve kitaplarn Roma'da ko
ruma altna alnmasyla sonulanan hikyeden net bir iz olmasa
da, T a c i t u s , hem bu kitaplarn n e m i n d e n , hem de I 83 y
lnda Capitoline tapnanda kan yangn sonucu hepsinin yok
olmasndan sonra, bunlarn bulunabilen orijinallerden derlene
5
rek yerine konmasna ynelik almalardan sz ediyor. Benze

ri biimde, nc yzylda senatrlk ve konsllk yapan Cassius Dio da, Augustus dnemini anlatan tarih kitabnda, bu ki
taplarn, rahiplerin kendi el yazlaryla yeniden kopyalanp, ok
az saydaki yetkiliden baka kimsenin okumamas iin tedbir
alndn
anlatyor.
Cicero'nun
sylevlerinde de,
"Sibylline
Kitaplar"na kehanet iin danldna ilikin ok net referans

lar bulmak m m k n . Ancak Cicero, bu kitaplarn ve ierdikle
ri "kehanet"lerin batl inantan ibaret olduu k o n u s u n d a emin
olduunu da gizlemiyor.
T a r q u i n i u s ' u n sarayndaki "kitap pazarl" hikyesi, b t n

o ocuksu ve masals g r n m n e ramen, ou Batl tarihi
nin aratrmalarnda da kayda deer b u l u n m u ve bu olaya d e
inilmi. Szgelimi A r t h u r Gilman'n 1885 ylnda yaymlanan
Roma
tarihi
zerine
yaptnda,
ayrntlar
biraz
deise
de,
" S i b y l " ile T a r q u i n i u s arasnda sarayda yaananlar ve ilk alt

kitabn yaklmasn aa yukar ayn seyir iinde bulabiliyoruz. 8
Gilman ayrca, T a r q u i n i u s ' u n , sarayda aniden beliren ylanla il
gili endiesini ve b u n u n devamnda Delphi'deki khine bavur
masn da doruluyor. Ancak nl tarihinin sunduu hikye
nin ayrntlar daha farkl ve daha zengin:
5
6
7
8
Tacitus, "Annals", Kitap 6

Cassius Dio, "The Roman History: The Reign of Augustus", s: 170
Marcus Tullius Cicero, "Pro Rabirio Postumo", s: 121
Arthur Gilman, "The Story of Rome from the Earliest Times to the
End of the Rcpublic", Chapter V
BR " D E A L ' N HKAYES
G i l m a n ' n aktardna gre ylan, saray bahesindeki sunak

ta yer alan ilahi sunuyu yiyor ve kral saraydaki hibir rahibin
bu "iaret"i aklayamamas zerine iki oluyla birlikte yeeni
ni, yani erkek kardeinin olunu, Delphi'ye yolluyor. Burada
khin kadnn, ylanla ilgili belirtiyi olumsuz deerlendirdiini
ve T a r q u i n i u s ynetiminin s o n u n u n geldii s o n u c u n u kard
n reniyoruz, iki prens ve kuzenleri, bu yorum zerine m e
raklarn yenemeyerek, ilerinden kimin yeni kral olacan so
ruyorlar Sibyl'a ve "Annesini ilk kim perse, yeni ynetici o
olacaktr" yantn alyorlar.
Livius'un yalnzca deinip getii bu konu, G i l m a n ' d a da
ha ayrntl: Maaradan karken yeen Brutus, bir bahaneyle ge
ride kalp Sibyl ile konuuyor ve verdii mesajdaki "gizli ifre"yi
kadndan renmeyi baaryor. Ardndan, grev tamamlanp R o
ma topraklarna ulatklarnda, iki karde aceleyle annelerine
doru koarken Brutus Sibyl'dan ald " t y o " ile aya taklp
yere d m gibi yapyor ve topra pyor: n k , gizli ifre,
"topran, yani D n y a A n n e ' n i n " hepimizin biricik gerek an
nesi olduu! ok sradan bir ayrnt gibi grnebilir; ama "Sibylline Kitaplar" ve onu yaratan derin ve kadim kltr ile olduk
a yakn balants olduu iin, bu anekdotu buraya aktardm.
Efsanede anlatlan khin kadn, Anadolu'da ve Ege adala
rnda binyllar boyunca yaygnln koruyan "Ana T a n r a " tapnmnn bir miktar "Helenletirilmi" versiyonunu ge d
n e m d e s r d r e n temsilcilerin en nllerinden biri. " S i b y l " ad
verilen bu bilge ve karizmatik rahibelerin, I altnc yzyla ge
lindiinde saylarnn iyice azald belirtiliyor baz kaynaklarda.
Birbirlerini " K z k a r d e " olarak adlandran ve her biri, kuaklar
boyunca k o r u n m u ve saklanm, insanla ve dnyaya ilikin
ok eski ve kritik bilgilerin bekisi ve taycs grevini stlenen
Sibyl'lar, ok sonraki dnemlerde imparator Julius Caesar'n k
t p h a n e sorumlusu olan M a r c u s T e r e n t i u s Varro'nun anlatt
na gre 9 , dnyann on byk merkezine dalm durumdalar.
ounlukla, bulunduklar kentteki Apollon ya da D e m e t e r ta9
Saint Augustine of Hippo, "City Of God", s: 788 (ve dipnot)
prlaklarn ynetiyor ve zamanlarnn byk b l m n , bu ta

pnaklarn
yaknndaki
kendilerine ait rktc
maaralarda
" k e h a n e t sanat"yla uraarak geiriyorlar. R o m a ' n n gneyin

deki C u m a e kentinin Sibyl', yani T a r q u i n i u s ' a gizemli kitapla
r verdii rivayet edilen rahibe de, Roma kkenli belgelerin ve
anlatlarn ouna gre, sz edilen d n e m d e , bunlarn en ya
ls ve dolaysyla en kdemlisi olarak biliniyor.
C u m a e Sibyl', klasik d n e m edebiyatyla ilgilenenler iin
olduka " t a n d k " saylabilecek bir kiilik, Romal ozan Virgiliu s ' u n Augustus d n e m i n d e kaleme ald nl yapt " A e n e i d "
de, onu hikyenin renkli ve simgelerle ykl unsurlarndan bi
ri olarak gryoruz: n l ozan, resmi imparatorluk ideolojisini
yceltmek iin kaleme ald bu parlak yaptnda, T r o y a ' d a n
uzun bir deniz yolculuu sonrasnda talya'ya gelip burada yer
letii varsaylan efsanevi prens Aenias'n hikyesini anlatmt.
Romallarn atas olduu varsaylan Aenias, talya'daki serveni
srasnda C u m a e ' y e gidip Sibyl' da maarasnda ziyaret ediyor
ve o n u n rehberliinde "yeralt d n y a s " n a bir yolculuk yaparak,
atalarnn ruhlaryla iletiim k u r u y o r d u . Epik iirin bu b l m
lerinde hem Sibyl'n karizmatik kiiliini hem de kehanetlerini
gerekletirdii, "yeralt d n y a s " n a alan nl maarasn, ol
duka etkileyici bir dille anlatyordu Virgilius:
"Yz giri yolu ve yz kap alrd
C u m a e yamalarna oyulmu maaraya
Buralarda, Sibyl'n verdii yantlar
Yz ses eliinde nlard
Eik aldnda, ' i m d i ! ' diye haykrd Rahibe
' T a n r ' y a ve bana, yazgn sormann zaman imdi geldi!'
Yznn rengi deiti aniden
Peremleri dald, gs tkand
Yrei kabarrken cssesi irileti
Ve sesi, bir insan sesi deildi artk,
Yaknlara gelmi T a n r ' n n sesiydi." 1 0
10
Vergil, "Aeneid", Book VI, s: 99
BR " D E A f N H K A Y E S
Romal
tarihilerin
aktard
sylentilerde
de,
Cumae
Sibyl'nn maarasnn "yz ayr giriinin" olduuna ve bir la

birenti andran darack tnellerle yeraltnn derinliklerine do
ru indiine ilikin ifadeler vard. Roma tarihi uzmanlar, uzun
sre bu maarayla ilgili anlatlanlarn, Yunan kaynakl efsane
lerden ibaret olduunu d n d l e r . Ancak 1932 ylnda N a p o
li dolaylarnda aratrmalar yapan nl italyan arkeolog Amedeo Maiuri, C u m a e Sibyl'na ait nl maaray yeniden ortaya
kardnda, bu garip meknla ilgili olarak efsanelerde dile ge
tirilenlerin, pek de abartl saylamayaca grld.
Bir tepenin iki yann evreleyen, 130 m e t r e uzunluunda
dar bir dehliz ve ona balanan baka tnellerden oluuyordu bu
nl kehanet merkezi. Ziyaretiler, giriteki dar bir koridorun
sonunda trensel arnma iin yaplm banyoyu kullanyor ve
yine lo bir geidi geride braktktan sonra, Sibyl'n bekledii
kabul odasna ulayorlard. Bu ana blmede gerekleen ilk g
r m e d e n sonra, Sibyl'n rehberliinde, dehlizlere yaplacak gi
zemli yolculuk alyordu sray. Volkanik kayalarn oyulmasyla
alan bu dehlizler, iki kenarna belli aralklarla yerletirilmi
nilerde yer alan kandillerle aydnlatlyordu ve derinlere inen
tnellerden biri, kk bir yeralt nehrine almaktayd: T p k
"yeralt dnyas H a d e s " t e k i nl Styx nehri gibi.
D a h a nce Vezv yanarda tarafndan yok edilmi Pompei
ve H e r c u l e a n u m kentlerinde yapt almalarla tannan M a i u ri'nin bu kefini, yirminci yzyl boyunca srdrlen daha ge
ni aratrmalar izledi. H e r yeni admda, arkeologlar aknla
d r e n , byleyici bir meknd Cumae'deki bu nl maara:
Birbirine alan tneller, geitler ve kaplar o denli karmak bir
yap oluturuyordu ki, yannda bir rehber olmayan ziyaretile
rin, labirenti andran bu dehlizlerde kaybolmalar iten bile d e
ildi. En artc olan da, volkanik kayalara alan bu uzun ve
girift tnelleri, dehlizleri oluturmann, m t h i bir emek ve m
hendislik bilgisi gerektirdii gereiydi. Binlerce yl nce, bu
garip ve rktc kehanet merkezini yaratmak iin kim bu ka
dar sknty gze alm olabilirdi acaba? Hepsinden nemlisi, o
meknn gerek sahibi olan Sibyl kimdi, nasl biriydi?
Sibyl
geleneiyle ilgili elimizdeki bilgiler, byk oranda
Yunan ve Roma dnemlerine ait olmakla birlikte, bu khin ka

dnlarn izlerine tarihin hemen her d n e m i n d e , bata Anadolu,
Yakndou ve Ege Adalar olmak zere birok yerde, hatta O r
ta ve Kuzey Avrupa'nn Roma egemenlii ncesi " b a r b a r " t o p
lumlarnda bile rastlandn syleyebiliriz. Szgelimi "Eiriks
Saga" adyla bilinen kuzey mitinde, M a r c u s T e r e n t i u s Varr o ' n u n aktard, " d n y a n n deiik kentlerindeki on Sibyl" bil
gisini dorulayacak ayrntlar kyor karmza:
"Blgede Porbjorg adl bir kadn vard; bu bir khindi ve
'Kk Sibyl' adyla biliniyordu. H e r biri kendi gibi khin olan
dokuz kz kardei daha olduundan, ancak ilerinde bir tek ken
disinin hayatta kaldndan sz e d i y o r d u . "
11
Kuzey mitlerinde Sibyl'n edeeri olarak beliren ve eit

li anlatlarda Sibyl geleneine balanan "Volva"lar, yalnzca s
radan bir folklorik ayrnt olarak deil, iskandinav kltr ve
yaantsnda arlkl bir yeri olan marjinal kadn kahramanlar
kimliiyle boy gsteriyorlar. Metinlerde kuzeyli Sibyl'larn bel
li bir mekna bal kalmayp, gezgin bilgeler olarak yolculuk et
tiklerine ve ou kez "ifac" (healer) nitelikleriyle blge kadn
larnn sevgi ve saygsn kazandklarna ilikin ayrntlar okuyo
ruz. Bunlar, doay kavrama yetenekleri ve kayna belirsiz bil
gileriyle sayg gren, ancak ayn zamanda biraz da korkulan ki
iler. ok sonralar da, Hristiyanlkla birlikte, yaamlar ciddi
bir risk altna giriyor; nk Papa kararyla "kfir" ve tehlikeli
ilan edilip kouturmalara uruyor, ou kez de ikence ve
idamla yz yze geliyorlar. 1 2 Belki de Orta ve Kuzey Avrupa'da
Hristiyan banazlnn "cad davalar"na hedef olan ilk kadn
lar, bu kuzeyli Sibyl geleneinin temsilcileri.
iskandinav edebiyatnn iirsel destanlar arasnda en dikka
te deer olanlardan biri, Volva'larn yazd kabul edilen ve
11
12
Paul Acker - Carolynne Larrington, "Poetic Edda: Essays on Norse

Mythology", s: 9
Kees Samplonius, "Sibylla Borealis: Notes on the Structure of Voluspa"
(K. E. Olsen, A. Harbus, Tette Mostra editrlndeki "Germanic Texts
and Latin Models" adl derleme, s: 210-212)
BR "DEAL"N HKYES
"Sibyl'n
Vizyonlar"
olarak
evrilebilecek
"Voluspa".
ou
aratrmacya gre Voluspa, bilinen sabalarn oundan daha es

ki ve Romal ozan Virgilius'un nl yapt " A e n i a s " d a anlatlan
C u m a e Sibyl'yla, Volva'lar arasnda belirgin paralellikler var.
"Sibyl''in
yan".
14
13
szlk anlam, bir gre gre, "maarada yaa
Yine Roma'nn ilk yllarna ve ksmen daha eski d n e m
lere ilikin Yunan anlatlarnda, Sibyl rahibelerinin, yerleim yer

lerinin uzandaki tepelerde yer alan, ssz ve rktc maara
larda yalnz yaadklar ve yazya geirilmi bilgileri buralarda
saklayp, ritellerini maarann iinde gerekletirdikleri dile ge
tiriliyor. E n d e r olarak insanlarla konuuyor ve ancak ok nemli
bir gelime olduu taktirde bilgeliklerini devreye sokup, kendile
rine bavuran kiilere yol gsterme gerei duyuyorlar. Bal bu
lunduklar inan sistemi ya da gelenek zerine ok sayda farkl
gr ve yaklam var ama bir tek ey olduka kesin: Evrenin ve
yaamn en byk gc olarak nitelenen ve "Yce Varlk" (Supreme
Bcing) adyla anlan kozmik tanryla, ayn b t n n (unity)
gl paras d u r u m u n d a k i , dnyann yaratcs bir Ana T a n r a'nn temsilcileri ya da szcleri olarak gryorlar kendilerini.
Bu d u r u m d a Sibyl'larn, kkenleri Roma'nn kuruluundan yz
lerce, hatta binlerce yl daha geriye giden bir kozmolojinin "ge
d n e m " temsilcileri olarak karmza ktklar sylenebilir.
William S m i t h ' i n 1875 tarihli nl "Yunan ve Roma T a
rihi S z l " iin kaleme ald " K e h a n e t " konulu makalesin
de, gelecee ilikin bilgiyi tad ve yorumlad iddia edilen
gelenekleri inceleyen L e o n h a r d t Schmitz, bu olduka gizemli
klte de deiniyor. Schmitz'e gre Sibyl ad verilen khin ka
dnlar esas olarak Asya orijinli ve bal bulunduklar reti, el
lerindeki kutsal kitaplaryla lkeleri ve kentleri dolamalarn
gerektiriyor.
13
14
15
15
Bir baka deyile "bilgiyi saklayan ve k o r u y a n "
Kees Samplonius, "From Vcleda to Volva: Aspects of Female Divination

in Germanic Europe", ("Sanctity and Motherhood: Essays on Holy Mothers in the Middle Ages" adl derleme, s: 76)
Orijinali Anadolu kaynakl olan szck, bir baka gre gre Yunan
dilinde "bilge kadn" anlamna gelen "Sibylla'Vlan Latin diline gemi.
Leonhardt Schmitz, "Divinatio", Smith's Dictionary, s: 415-418
bu gizemli bilge kadnlar, tek bir kent ya da tapnakta yerleik

olarak yaamaktan ok, "gezgin" bir misyonerlii yeliyorlar.
Ancak yine de Schmitz, Romal tarihilerin de anlatt gibi,
belli kentlerde n kazanm ve o kentlerin bilgeleri olarak tan
nan "yerleik" Sibyl'larn varln doruluyor.
T a n r a ' n n a y a k izleri
Etimolojik olarak " S i b y l " adnn, Anadolu'da uzun sre
varln s r d r m ve olduka erken bir tarihte Ege'deki Yu
nan kolonilerini de kltrel anlamda etkilemi " K y b e l e " adl
tanrayla yakndan ilikili olduu dnlyor. Bat Anado
lu'da, Frigya d n e m i n i n gl " A n a T a n r a " s olarak bilinen
ve Ege kylarndan Kapadokya'nn dousuna dek yaygn tapnmna rastlanan Kybele, ilk izleri T r o y a savann en az birka
yzyl ncesine dek srlebilen bir inan sisteminin merkezin
de yer alm, gl bir tanrsal figr. Yani kabaca, sa'dan n
ce 1500'lere dek geri giden bir sre iinde A n a d o l u ' n u n bat
sna, Ege kylarna ve hatta T r a k y a ' d a n Balkanlara uzanan bir
blgeye yaylm biimde Kybele inanc ve rahibelik geleneine
rastlyoruz. Bronz a'ndaki en eski tapnm merkezlerinden
birinin de, byk olaslkla T r o y a ya da o zamanlar bilinen
adyla " l l i o n " olduunu dndrecek bir hayli veri kyor
karmza.
"Kybele, llion'lularn atas olan ve b u n a bal olarak Samotraki [Semadirek Adas] ile de yaknl olan D a r d a n o s ve ai
lesiyle ilikilendirilmiti" diyor, arkeolog Michael Cosmopoulos,
tanra kltnn T r o y a ile balantsna deinirken. 1 6 Bat Ana
dolu'daki Pergamon (Bergama) kentinin de Kybele kltnn
simgesel merkezlerinden biri niteliini tamakla birlikte, llion
(Troya) kadar gerilere giden kadim bir gemii olmadna ama
her iki kentin de Roma tarihinde nemli etkiye sahip olduuna
dikkat ekiyor.
16
Michael B. Cosmopoulos, "Greek Mysteries: The Archaeology of Ancient Greek Secret Cults", s. 102, keli parantez bana ait.
BR " D E A L ' N HKYES
B u g n k anakkale snrlar iinde yer alan ve T r o y a ' n n

olduka yaknnda bulunan Ida Da'nn (Kaz Da) T a n r a'nn anayurdu o l d u u
17
ve hatta Sibylline Kitaplar'nn ilahi
iradeyle ilk kez burada derlenip oluturulduu yolundaki yay

gn kan, R o m a ' n n resmi tarihiyle de bire bir u y u m l u bir " k
ken o l g u s u " n u destekliyor: Romallar, C u m h u r i y e t d n e m i n d e
oluturduklar resmi ideolojilerinde kendilerini Troya'l Aenias'a
balayarak, anayurtlarnn Bat A n a d o l u ' n u n bu eski ve nl
kenti o l d u u n u ileri sryorlar nk. Bylelikle de hem Kybele, hem de T r o y a yaknlarndaki 1da D a ' n d a ilk kez derlendi
i varsaylan Sibylline Kitaplar, Roma iin " y a b a n c " olmaktan
karlarak iselletiriliyor. Bir baka deyile, anayurt T r o y a ' d a n
ayrlp talya'ya yerleen Aenias'n torunlarnn yzyllar sonra
h e m bu kitaplarla hem de Kybele ile bulumalar, bir anlamda
"ilahi bir yazg" gibi deerlendiriliyor.
" K y b e l e ' d e n ounlukla Byk A n n e diye sz edilirdi; tan
rlarn, insann, dalarn ve aslanlarn annesi. Isis gibi, o da d o
ulu bir tanrayd," diyor Antonia Tripolitis. "Anadolu kken
liydi ve arkeolojik kantlarn gsterdiine gre, kltn neolitik
d n e m e kadar izlemek m m k n d r . T a r i h ncesi alardaki
varl sresince Kybele, D n y a Anne olarak anlmt. 10 6000
tarihine dek geri giden en erken betimlemelerde, abartl beden
lleriyle, kayalardan yaplm bir taht zerinde o t u r u r halde
grnr. H e r iki yannda birer leopar yer alr ve elleri, koruyu
cu ve muzaffer bir tavrla bu leoparlarn balarnn zerinde
dir." 1
Bilinen en eski yerleim merkezlerinden biri d u r u m u n d a k i
atalhyk'te, aa yukar isa'dan nce 6000'e dek geri giden
bir d n e m e ait ok sayda Ana T a n r a ikonas ve heykelcii b u
l u n d u . Altml yllarda K o n y a ' n n u m r a ilesi yaknlarndaki
blgede kazlar ilk kez balatan ve uzun sre bizzat yneten n
l arkeolog J a m e s Mellaart'a gre bu, tarmsal iblm ve r-
17
18
Mary Beard - John North - Simon Price, "Rcligions of Romc: Voiunc

2", s: 45
Antonia Tripolitis, "Religions of thc Hellcnistic Roman Age", s: 30
gtlenmenin afandaki bir toplumda, gl bir tanra klt

n n ilk belirgin izleriydi.
Mellaart'n deerlendirmesine son d n e m d e tam olarak ka
tlmayan lan H o d d e r gibi arkeologlar, b u l u n a n figrinlerin atalhyk inan sistemi zerine bir genelleme oluturmak iin
yeterli olmad ve heykelciklerin yaygn bir " A n a T a n r a " tapnmn gstermcyip, yalnzca "kadn dourganln" vurgulu
yor olabilecei itiraznda bulundular. Ama Anadolu topraklarn
da geni bir zaman dilimine yaylp devamllk ve istikrar gs
teren tanra kltne ilikin ipular, Mellaart' byk oranda
hakl karyor.
stelik yalnzca atalhyk'e zg de deil
bunlar: lk neolitik yerleimlerin tipik zelliklerini tayan H a

clar ve Hycek'te de "oalma, bereket ve doann yaratc gi
zemlerini temsil ettii" dnlen tanra figrinlerine ve klt
objelerine olduka sk rastlanyor.
19
A n a d o l u ' n u n birok yerinde, sa'dan nce 6000 ile 1600

arasna rastlayan d n e m e ait olduklar belirlenen ve yaygn bir
tanra kltnn varln dorulayan, yadsnamaz bulgular el
de edildiini sylyor Antonia Tripolitis. Ama bunlar, az ok
birbirine benzeyen, klasik ta heykeller ya da kaya zerine ya
plm birtakm basit resimlerden ya da kk ritel objelerin
den ileri gitmiyor. Byk bir blm yaznn kullanlmad d
nemleri ieren bu zaman dilimine ilikin hibir belge ve kayt
elde edilememi olmas, Anadolu'daki tanra k l t n n en eski
dnemdeki niteliklerini ya da ritellerine ilikin ayrntlar bil
memizi de (imdilik) olanaksz klyor tabii. B u n u n l a birlikte,
I 1600 sonrasndan itibaren sklaan bulgular, bu tapnmn
A n a d o l u ' n u n birok blgesinde kkl ve yaygn bir "yerel kl
t r " nitelii tadn gsteriyor:
"Yazt
ve
ikonlardaki
kantlar,
12.
yzyl
dolaylarnda
Kybele kltnn b t n Kk Asya'da yayldn ve dier kl

trlerle yaad karlamalar srasnda da d n m l e r e urad
n gsteriyor. Kk Asya'daki Frigya K r a l h ' n d a , zellikle
de Kral M i d a s dneminde (725-675) bu klt zel bir n e m e sa19
Do. Dr. Glsn Umurtak, "Anadolu F'igrinleri", Arkeo Atlas l/s: 106
hip oluyor. Frigyallar Kybele'yi ulusal tanralar ilan ediyor ve

ona Frigyal T a n r a diyorlar." 2 0
Gerek tanrann kendi ad, gerek yaygn biimde ona ve
rilen " B y k A n n e " ya da " D n y a A n n e " unvan, yeryzn
" b t n insanlarn tek ve gerek a n n e s i " olarak gren Sibyl ad
l rahibelerin, dorudan doruya Kybele k l t n n temsilcileri
olduuna ilikin, hi yabana atlmayacak bir ipucu. " I yedin
ci yzyla ilikin Frigya metinlerinde Kybele'nin ad, Matar, ya
ni Anne olarak geiyor," diyor klasik tarih uzman L y n n Rol
21
ler , " B u ad sklkla tek bana kullanlrken, bazen tamamlay

c bir sfat olarak, Frigya dilinde 'dalara ait' anlamna gelen
Kubileya szcyle de karlayoruz. Dolaysyla en eski yaz
l metinlerde tanraya basite ' A n n e ' ya da 'Dalarn Annesi'
adyla sesleniliyor."
Delphi'deki Sibyl'in, "Annesini ilk kim perse o kral ola
caktr" kehanetini ve b u n u n iinde yatan "gizli ifre"nin, t o p
ran herkesin doal annesi olduu dncesine dayanmasn
anmsarsak, yaknlk ve balant olduka net: Sibyl, T a r q u i n i u s ' u n oullan ve yeenine, h e m adn kulland hem de t e m
silciliini stlendii "Byk A n n e " y e saygy artran bir bil
mece s u n m u gibi grnyor.
D i e r yandan, Roller'n aktard bilgide yer alan " D a l a
rn A n n e s i " unvan, dikkatli okurun zihninde h e m e n bir ar
m
yaratm
olsa
gerek.
Mezopotamya
kltrnde
byk
" A n u n n a k i " tanrlarn en saygnlarndan biri kabul edilen N i n hursag, bilindii gibi ou m i t t e , kardei Enki ile birlikte insan
soyunun yaratcs olarak sunulur. Bu byk ve nemli yaratm
dan t r de ou kez ona dualarda ve ilahilerde yalnzca " A n
n e " ya da "Byk A n a " adyla seslenildiini biliyoruz. Dier
yandan, benzerlikler b u n u n l a da snrl deil: S m e r dilinde
Ninhursag,
"Yce
Dalarn
Hanm"
anlamna
geliyor
ki,
"Dalarn A n n e s i " n e olduka yakn bir unvan bu. Eer benzer

likleri Msr'a da tar ve N i n h u r s a g ' n Nil vadisi uygarlklarn-
20
21
Antonia Tripolitis, a.g.e s: 31

Lynn E. Roller, "in Search of God the Mother", s: 2
daki paraleli olan H a t h o r ' a gzlerimizi evirirsek, bu gl tan

rsal figrn de Sina Da'yla ilikilendirilip "Dalarn T a n r
as" adyla anldn
grrz.
Btn
bunlar,
bilinen
Eski
D n y a ' n n h e m e n her yerinde olduka yaygn ve ayn kaynak

tan beslenen, eski bir tanra k l t n n varlna iaret eder.
" i s a ' d a n nce yedinci yzyla ait
Theogony adl kitabnda
Hesiod eskiye ait bir referans sunarken, tarih ncesi alarn

inanlarna ilikin de ilgin bir ipucu veriyor. K e n d i dneminin
ilahi glerinden (Olympos tanrlar) sz ederken, T i t a n l a r ad
l, yar yarya u n u t u l m u bir tanrlar rkna gnderme yapyor.
[...] Gaia, kendisini anlatan hikyelerde ' D n y a n n Anne'si ve
'Byk A n n e ' olarak anlyordu. Bir erkek tarafndan hamile b
raklmaya gerek duymakszn d o u r m u ; karalar, denizleri ve
gkyzn yaratmt."
22
H e s i o d ' u n szn ettii, Yunan mitolojisinin de " k a d i m

d n e m l e r " e ilikin blmlerini oluturan Titanlar ve onlar ya
ratan " G a i a " n n , izini srmekte o l d u u m u z "Sibylline Kitaplar " n n koruyucusu ve saklaycs rahibelerin de birer paras ol
duklar " A n a T a n r a " kltyle dorudan balant ierdiini
syleyebiliriz. Gaia, tpk Kybele gibi, b t n varlklarn annesidir ve " B y k A n n e " adyla anlr.
Ege'nin her iki yakasnda ve Balkanlar'da karmza kan
tanra klt ve Kybele tapnmna, yalnzca I on ikinci yz
yl sonrasnda T r a k y a zerinden Bat Anadolu'ya gelmeye ba
layan Friglerin inan sistemlerinde deil, ok daha eski, bir ba
ka byk uygarlkta daha rastlyoruz: En gl izlerini G i r i t ,
Rodos ve Santorini gibi Ege Adalar'nda b u l d u u m u z ; bir za
manlar
"denizlerin
efendileri"
olarak
adlandrlan
insanlarn
kurduu, nl M i n o s uygarl bu. Aa yukar I 3100 d o

laylarnda, byk olaslkla Yakndou'dan deniz yoluyla ilkin
Kbrs, ardndan da Ege Adalar'na yerleen ve kltrel etkile
ri Bat Anadolu'dan Balkanlar'a dek birok blgede grlen gi
zemli Minos halkyla ilgili bilgilerimiz, olduka snrl. D e n i z c i
likte, mimaride ve gzel sanatlarda ann en ileri uygarlkla22
Raven Grimassi, "VVitchcraft: A Mystery Tradition", s: 86
BR " D E A f N H K Y E S
rndan biri olan Minos, aa yukar S m e r ve M s r ' l a eza

manl olarak, kendine ait bir alfabe o l u t u r u p , yazy kullanma
ya balamt. " L i n e e r A" adyla bilinen en eski alfabeleri henz
deifre edilmedii iin, bize braktklar yazl kalntlar deer
lendirme olanandan imdilik yoksunuz. Ancak byk oranda
sonraki d n e m i n Yunan halklarnca asimile edilen kltrlerinin
hi deilse bir ksmn, bu arada sahip olduklar inan sistemi
ni, ok genel hatlaryla da olsa tanyabiliyoruz.
" G i r i t ' t e Ana T a n r a ' n n , belli bal formu vard: Ylan-tanra, Gvercin-tanra ve 'Yabani hayvanlarn hanm'.
Bunlar bir tek ilahi gcn farkl grnmleri olabilecei gibi,
anne ve kzlarndan oluan bir topluluu temsil ediyor da ola
bilirler. Msr ve Babil'de olduu gibi burada da bir tanrann,
dierlerinin niteliklerini de zerine ald grlyor. Anne'nin
farkl zaman ve farkl blgelerde kendini deiik biimlerde or
taya koymu olmas ve yerel trenlerdeki geliimin, orijinal tan
rann farkl niteliklerini vurgulamas m m k n d r . A m a Anne
kavramnn Girit inancnn temel parasn o l u t u r d u u konu
sunda hibir kuku y o k t u r . "
23
D o n a l d M c K e n z i e ' n i n dikkat ektii, bir tanrsal gcn

farkl grnmlerinin deiik adlarla arlmas ya da farkl t
renlerle anlmas gelenei, Bronz a'nn ilk byk uygarlkla
rnn t m n d e rastladmz, dolaysyla g n m z d e n be bin
yl ncesinde "evrensel" nitelik tad sylenebilecek bir d
nce biiminin r n d r . Ayn konuya, Rodney Castledon da
dikkat ekiyor: " M i n o s ' u n bilinen tanra figrlerinden Ylan
T a n r a ve Gvercin T a n r a ' n n , aslnda tek bir ilahi gcn
deiik grnmlerini vurgulamak istedii ve ' M i n o s Evrensel
R u h u ' gibi btnlkl ama sofistike bir tanra kavramnn al
tn izdii dnlebilir." 2 4
"Sibylline Kitaplar" ad verilen ve R o m a ' n n resmi tari
hinde ok ayr, ok kritik bir rol olduuna inanlan belgelerin
koruyucular olarak beliren bilge rahibeler, binlerce yl ncesi-
23
24
Donald McKenzie, "Myths of Crete & Prc-Hcllenic Europe", s: 59

Rodney Castledon, "Minoans: Life In Bronze Age Crete", s: 129
ne dek uzanan ve bilinen ilk kkl inan sistemi olduunu sy

leyebileceimiz ite bu Ana T a n r a k l t n n , ge dnem t e m
silcileridir. Bir baka deyile, Akdeniz ve Yakndou evresin
deki t m uygarlklarda en eski ve en uzun soluklu gelenek ol
duu kesinlik kazanan bu kltr, ayn zamanda, en az atalhyk yerleiminden beri varln koruyan yaygn ve sistemli bir
"bilgi saklaycl"n da stlenmi gibi grnmektedir.
Frigya tanras "Byk A n n e " ya da Kubileya, sa'dan n
ce ilk binyln balarnda bu k l t r n en tannan figr olarak
ortaya kyor. Ama grld gibi, Yunan kltrne Cybele,
Roma'ya da Kybele adyla geen ve Frigyallarn "ulusal tanr
a " stats verdikleri bu ilahi gce ilikin inan, Friglerden en
az iki bin yl daha eski. sa'dan nce 1200 sonrasnda Balkanlar
ve Trakya zerinden Bat Anadolu'ya yerleen F r i g halk, ok
byk bir olaslkla daha gleri srerken yollar zerindeki M i
nos kkenli (ya da M i n o s ' t a n etkilenmi) blgelerde " D n y a
A n n e " ve o n u n rahibelik geleneiyle karlamlard. Bu yaygn
ve kkl inancn Yunanistan ve Ege Adalar'na, 3100 gibi
erken bir tarihte tandn biliyoruz nk. stelik, tanrann
baz nitelikleri o denli deimeden kalyor ki, C u m a e ve D e l p
hi gibi kentlerde, tepelere yakn maaralarda yaayan Sibyl'larn, adlarn ve yaam biimlerini, hizmetinde olduklar tanra
dan aldklarn ve bu gelenein binyllar boyunca korunarak sr
d r l d n gryoruz:
" M i n o s ' u n Maaralar Tanras, ocuk d o u r m a ve yeralt
dnyasyla ilikilendirilmiti. Bir D n y a - a n n e olarak, daha son
raki mitlerdeki Rhea'nn prototipi olmas m m k n d r , ancak
Minoslularn onu en azndan sa'dan nce o n d r d n c yzyl
da Eleuthera olarak bildiklerinden h a b e r d a r z . " 2 5
Bu d u r u m d a , Friglerin Bat Anadolu'ya girilerinden en az
iki yz yl nce, " D n y a A n n e " n i n b t n Ege ve evresinde ya
kndan tanndn ve tpk izini srmeye altmz gizemli
Sibylline Kitaplar'nn koruyucusu rahibeler gibi maarada ya
ayan (ya da maaray tapnaa d n t r e n ) Eleuthera adyla bi25
Rodney Castledon, a.g.e, s: 128
BR "DEAL"N HKAYES
lindiini syleyebiliriz, Girit'in gl tanrasna bu ad veren

ler, byk olaslkla Lelegler olarak bilinen ve H e r o d o t ' a gre
Ege adalarnda Minos'a bal olarak yaayan k k bir yerel
halkt. Lelegler, I 1650 sonrasnda T h e r a y a n a r d a n n patla
masn da ieren bir dizi byk afetin ardndan M i n o s knt
ye doru giderken, kuzeyden gelen ve blgeye h a k i m olan Aka
lar tarafndan, yaadklar blgeden srlp k o v u l m u l a r d . L e leglerin doudaki anakaraya doru kap, A n a d o l u ' n u n gneyba
tsndaki Likya ve Karya blgelerine yerletikleri s a n l y o r .
26
Bu
na paralel grler, M i n o s ' u n tanra tapnm ve r a h i b e l i k sis

teminin, Frigler gelmeden ok nce Lelegler araclyla Likya
zerinden Efes'e ve Sard'a dek tand fikrini destekliyor.
Ksacas, Frigler Ana T a n r a kltne A n a d o l u ' y a gelme
den nce sahip olsunlar ya da olmasnlar, bir ey o k kesin ki,
bu topraklara vardklarnda Kybele'ye zemin o l u t u r a c a k yaygn
bir inan sistemi zaten vard. H a t t a bu sistem o d e n l i eski ve
kklyd ki, Friglerden sekiz yz yl nce A n a d o l u ' y a yerleen
Hint-Avrupa kkenli Hititler bile ondan derin b i i m d e etkilen
milerdi: T r e v o r Bryce'a gre, H i t i t dneminin e p e y ncesin
den itibaren Anadolu'da egemen bir " A n a T a n r a " motifi var
d ve isa'dan nce ikinci binyln ortalarnda blgeye egemen
olan bu Hint-Avrupal halk, yerletii topraklardaki kkl gele
nei zmleme yolunu semiti 2 7 . Byk bir olaslkla kkleri
erken neolitik d n e m e (yani az nce szn ettiimiz atalhyk ve Haclar benzeri yerleimlere) dek uzanan ve oradan H a t ti k l t r n e aktarlan Ana T a n r a , hem g k y z n n , hem de
yeralt dnyasnn hakimi saylyordu, insanlar asndansa o n u n
ad, " D n y a A n n e " ya da " D n y a ' n n Kraliesi"ydi; tpk F r i g
inan sistemindeki Kybele gibi.
isa'dan nce yaklak ikinci binyln balarnda deiik boy
lar ve g kollar halinde A n a d o l u yarmadasnn d o u s u n a yer
lemeye balayan H i n t - A v r u p a orijinli halklar, bu topraklara
26
27
Florence Mary Bennett, " T h e Religious Cults Associated

Amazons", s: 35
Trevor Bryce, "Life and Society In The Hittite VVorld", s: 142
With
geldiklerinde bo ve bakir bir lkeyle deil, olduka eski ve kk

l birtakm ehir devletleriyle ya da ticaret kolonileriyle kar
latlar. D o u Anadolu'dan Ege'ye dek uzanan bir alan iin
de, birbirinden bamsz ama yakn iliki iinde varlklarn sr
d r e n bu bar kentlerin halklarna " H a t t i l e r " deniyordu ev
re uygarlklar tarafndan. Bu anlamda Anadolu da, byk oran
da " H a t t i l k e s i " olarak biliniyordu. Hititler ncesine ait d
nemi aydnlatacak yeterince kaz yaplamam olmas ve bulu
nan az saydaki kalntnn da yazl belge iermemesi, H a t t i kl
t r n n "yazy bilmedii" ya da en iyimser tahminle bir t r il
kel hiyeroglifin tesine geememi olduu s o n u c u n u n karl
masna neden oluyor. G n e y d o u Anadolu'da yer alan Astr ti
caret kolonileriyle yrttkleri ilikilerin kaytlarnn M e z o p o
tamya iviyazsyla t u t u l m u olmas ve o d n e m i n egemen d i p
lomatik dili Akata'yla kaleme alnmas, bu kany glendir
mekte. Ne var ki o d n e m d e Anadolu'daki deiik H a t t i kent
lerinde yaayan insanlarn bugn " H a t t i c e " olarak adlandrd
mz, kendi dillerine sahip olduklarn kesin olarak biliyoruz.
Doal olarak, Anadolu kentlerinin
kendilerine zg
bir
inan sistemleri de vard ve bu o denli kkl ve glyd ki,

sa'dan nce 17. yzylda blgeye egemen olan Hititler, bu kl
trden dorudan etkilendiler. Ortaya kan sonu, H i t i t " r e s m i
d i n i " ad verilen eklektik panteona bile Hatti dinsel pratiinden
izlerin szmas ve blge halknn inanlarnda H a t t i tanra kl
t r n n , etkinliinden bir ey yitirmeksizin varln s r d r m e
siydi. D a h a da arpcs, Hitit Krall'nn kurucular ve onlarn
soylarndan gelenler, yerletikleri blgede ok eski bir gelenee
sahip olan Ana Tanra'ya da byk sayg gsterdiler ve onu
ksmen sahiplendiler bile.
Hitit ncesi dnemin en nemli Hatti kentlerinden biri
olan Arinna'da tapnm olduka eskiye dayanan G n e T a n r
as, bunlardan biriydi: Birok resmi metin, " H a t t i lkesinde
kral ve kralielii yneten Arinna'nn G n e T a n r a s " n a d u
yulan sayg ve balln ifadesiyle balyordu 2 8 . Arinna kentinin
28
Sedat Alp, "Hitit anda Anadolu", s: 94
BR "DEAL"N HKYES
yeri henz saptanabilmi deil; ama belgelerde anlatld kada

ryla, Hitit Krall'nn bakenti Hattua'ya (Boazky) bir g n
lk mesafede olduu sanlyor:
" l k e n i n eitli inan merkezlerinde grev yapan H a t t u a l din adamlar, resmi bir devlet panteonu yarattlar. K o m u
kent Arinna tapnann klt, p a n t e o n u n ekirdeini olutur
d u . Arinna'nn G n e Tanras, ' H i t i t lkesi'nin Kraliesi,
Yerin ve Gklerin Kraliesi, H a t t i lkesinin kral ve kralieleri
nin hanmefendisi, H a t t i ' n i n Kral ile Kraliesi'nin hkmetinin
ynlendiricisi' olarak ululatrld. Hitit Devleti'nin ve kraliye
tinin ulu koruyucusu oldu ve kral, savata ve ulusal bir tehlike
annda daima yardm iin ona b a v u r u r d u . "
29
Ayn tanraya deiik adlarda da olsa, dier H a t t i ehir

lerinde de binlerce yldan beri tapnldn dndrecek ok
fazla veri var. T r e v o r Bryce, Anadolu k l t r n d e gnein diil
niteliklerle, yani bir tanra olarak d n l d n e dikkat eki
yor ve Gkyz-Yeralt dualizminin, gnein battktan sonra
"ufuk alt" blgelerde yolculuuna devam etmesiyle ilikili ol
duunu
vurguluyor.
Bu
durumda,
Ana Tanra'y
yalnzca
D n y a ' n n ve gkyznn ya da "yeralt"nn deil, ayn zaman

da gnein de tanrsal sahibi olarak gryoruz. Bryce, bu kl
trle tanan Hint-Avrupa asll Hititler'in, kendi inan sistem
lerinde Gk Tanrs'nn eril olmasna karn, yerletikleri t o p
raklarda byk sayg gren " D n y a Anne"yi hemen benimse
diklerine dikkat ekiyor. 3 0
B t n bunlar, Arinna'nn G n e Tanras "Wur(n)sem u " n u n , Anadolu'da balangcn bilemediimiz kadar eski bir
zamandan beri en gl tanrsal figr olduunu gsteriyor bi
ze. Ei ya da daha doru bir deyile "yardmcs" olarak nitele
nen Frtna Tanrs T a r u , o n u n glgesinde kalan ve daha ok
" t a m a m l a y c " olarak grlen bir ilahi gc simgeliyor. Bu an
lamda, sonraki yzyllarda Kybele'nin ei/yardmcs olarak su
nulan Attis ile paralel niteliklere sahip, ilgin nokta, Bronz a29
30
Oliver Robert Gurney, "Hititler", s: 119

Trevor Bryce, a.g.e
Fraternis F.3
'nn bitiminden Hristiyanla dek uzanan d n e m iinde bir

ok kltrde eril nitelikler tayan gnein, Anadolu'da binler
ce yl " t a n r a " olarak d n l m olmas.
Sibyl ad verilen rahibelerin Kybele k l t r n n devam ol
duklarna ve Ana T a n r a inancn yaatrken, o kltrn koru
mas altnda bulunan "eski bilgiyi" saklayp muhafaza ettikleri
ne deindik. Yine bu bilge kadnlarn, Yunan topraklarnda o
unlukla Apollon
tapnaklarna yakn maaralarda yaadklar
biliniyor. Bu nedenle Sibyl gelenei, bir biimde G n e T a n r

s Apollon k l t n n " s t dzey rahibelii" olarak d n l m
t ve " k e h a n e t " i n dndaki en nemli ilevleri de "evrensel sr
l a r n sakland kitaplarn korunmasyd.
" B u kitaplara Sibylline deniyordu, nk ierikleri, Sibyl
ad verilen ve Apollon'un hizmetinde bulunan khin kadnlar
tarafndan salanyordu. Byk olaslkla kkenleri K k As
ya'ya dayanmaktayd. Ama T a r q u i n i u s ' a getirilen kutsal yazma
lar m u h t e m e l e n talya'nn gneyindeki C u m a e kentinden gel
miti. Efsaneye gre burada, maarada yaayan nl bir Sibyl
vard ve h e m e n yaknnda bir Apollon tapna b u l u n u y o r d u . "
31
imdi, Kybele kltnn Anadolu'daki ncelinde, gne ile

zdeletirilen tanrsal gcn eril deil diil olmas ve Wurusem u ' n u n " A r i n n a ' n n G n e T a n r a s " adyla anlmas, bu ba
lanty daha anlalr hale getiriyor: Sibyl'lar, gksel g r n m
lerinden biri gne olan tanrann rahibeleriydiler ve bu n e
denle ataerkil sosyolojik yapya sahip Yunan topraklarnda da
bu ilevlerini s r d r r k e n , orada G n e T a n r s sfatn alm
eril ilahi g Apollon ile balantl olarak deerlendiriliyorlard.
Bir dier dikkate deer nokta, Kybele k l t n d e "ikincil d
z e y d e " yardmc olarak d n l p , zaman iinde " T a n r a ' n n
E i " mertebesine ykseltilen Attis'e paralel bir eril tanrnn,
A n a d o l u ' n u n Hatti kentlerindeki G n e Tanras kltnde de
var olmas: W u r u s e m u ' n u n yardmcs, Frtna Tanrs T a r u .
Tarihi G e r d a L e r n e r , Anadolu'ya yerleen H i n t - A v r u p a boy
larnn birounun da (Hititler dahil) kendi gemilerinde ben31
Talfourd Ely, "The Gods of Grcccc and Ronc", s: 123
BR " D E A L N H K Y E S
zeri bir sisteme sahip olduklarna dikkat ekiyor: Buna gre, as

lnda Hitit k l t r n n de gemiinde gl bir G n e T a n r
as var: Estan.
32
Yine benzeri biimde, Estan'n ei ya da daha
dorusu "yardmcs" olarak Frtna T a n r s ' n a da taplyor, iki

si arasndaki iliki, tanrann gerek egemen g, o n u n " e i "
konumundaki eril tanrnn da, " T a n r a ' n n yla parlayan"
olarak deerlendirildiini
gstermekte.
L e r n e r ' a gre sonraki
dnemlerde Hitit k l t r n d e ortaya kan G n e Tanrs Istanu, aslnda Estan'n (ve yerletikleri H a t t i lkesinin inanlarndaki W u r u s e m u ' n u n ) zaman iinde erilletirilmi halinden ba
ka bir ey deil.
Hititlerin Anadolu'ya nereden geldikleri sorusu, b u g n e
dek tatmin edici biimde yantlanamad. Birok farkl teori d o
layor ortalkta ancak bunlar destekleyecek arkeolojik kantlara
da b u g n e dek rastlanmad. Ama G n e ' e yneltilen bir dua
m e t n i n d e , ie yarayabilecek kk bir ayrnt var: Kral M u v a t tali, " D e n i z d e n ykselip gklere kyorsun" diyor bir yakar
snda.
33
Hititler, A n a d o l u ' n u n ok byk bir b l m n e egemen
olduklar en gl yllarda bile, denizden m m k n olduunca

uzak d u r m a y yelediler. Bir " H i t i t D o n a n m a s " hibir zaman
var olmad; bir Hitit ky kenti kurulmad; hatta Hitit kkenli
bir balk ky bile bilinmiyor. D e n i z d e n bu denli uzak duran
bir uygarln kn de, sonraki yzyllarda " d e n i z kavimle
r i " olarak bilinen halklarn getirmi olmas, ilgin bir ironi ola
rak dnlebilir. Ama yine de, Hititlerin en azndan bir d
nemler
anayurtlar
olan
blgelerde denize yakn
yaadklar,
Muvattali'nin duasndan anlalyor.

G n e i n " d e n i z d e n domas", dou ufkunda denizin oldu
u bir corafyay akla getirmekte. Bu d u r u m d a en akla yakn
grnen aday, Flazar Denizi'nin bat kylar oluyor ki zaten o
u tarihiye gre H i t i t gleri de byk olaslkla bu blgeden
balamt. Ancak burada bizim amzdan nemli olan nokta u:
Eer H i t i t inancnda ok eskilerde kalan Estan adl bir G n e
32
33
Gerda Lerner, " T h e Creation of Patriarchy", s: 157

Oliver Robert Gurney, a.g.c, s: 120
Tanras varsa ve o zamanlardaki anayurtlar da Hazar'n bat

kylarysa, tanra inanc birok Hint-Avrupa kavminin g yol
lar zerinde bulunan bu blgede de, en az sa'dan nce 21. yz
ylda varln s r d r y o r d u demektir. Bu saptama, Anadolu ve
Yakndou'da kkleri sekiz bin yl ncesine dayanan tanra kl
t r n , bir biimde bu g yollar araclyla Asya'ya da balar:
34
Kafkaslarn efsane rk Nartlarn saygn tanras Sefenay ; Iskitlerin G n e Tanras Tabiti ya da Rus-Slav k l t r n n bi
35
linen en eski inan sistemine ait diil ilahi gc Vela , bu ol

duka eski ve "ortak kkene s a h i p " izlenimi veren kltrn k
rntlar mdr?
Btn bunlar, konuyu m m k n olduunca snrlayarak ve
Yakndou'nun sekiz bin yl akn tarihine kubak yaklama
ya alarak yola devam etmemize karn, ayrntlarn okluu ve
eitlilii nedeniyle biraz kafa kartrc grnebilir. Bu n e d e n
le, imdiye dek sylediklerimizi olabildiince yaln bir resmin
iine yerletirerek toparlamaya alalm:
ilk
byk
uygarlklarn
yeerdii
dnlen
Yakndou,
Anadolu ve Msr'da, balangc llemeyecek denli eskiye da

yanan net bir Ana T a n r a klt kyor karmza. Anadolu
topraklar, aa yukar I 6000'den bu yana, en net rnekleri
ni atalhyk ve Haclar'da g r d m z " D n y a A n a " tapnmna binlerce yl ev sahiplii yapm grnyor. Bu kltr,
Hint-Avrupal topluluklar blgeye yerlemeye balad srada,
yani aa yukar I 2000 dolaylarnda, olduka kkl ve yay
gnd. Hititler, Luwiler, Palalar gibi Hint-Avrupa kavimleri de,
Anadolu'ya g etmeden nceki lkelerinde byk olaslkla
Ana Tanra merkezli bir inan kltne sahiptiler ama sre
iinde eril gk ve frtna tanrlar, onlarn yerini almaya bala
d. Buna karn, yeni yerletikleri topraklarda ok uzun sredir
saygnln ve gcn koruyan Wurusemu gibi tanralar b
yk bir istekle benimsemekten de geri durmadlar.
Bat Anadolu, Ilion (Troya) dahil, hem atalhyk klt-
34
35
Bkz. John Colarusso, "Nart Sagas F''rom the Caucasus"

Bkz. Sergei V. Rjabchikov, " T h e Slavonic Antiquity"
r n n devam olduu sanlan H a t t i inancnn, h e m de Ege'nin

gl uygarl Minos'tan Eikya, Karya ve Pergamon'a tanan
" D n y a A n n e " k l t r n n etkisi altnda kalmt hep. Ayn et
ki, Ege'nin kar kys iin de sz konusuydu ve Yunan toprak
larndan Balkanlar'a dek uzanan bir blge iinde gne tapnmn da ieren bir Ana T a n r a gelenei her zaman varln ko
r u m u t u . Avrupa'nn kuzeyindeki gmen kavimlerde, Britan
ya'nn arkaik sakinlerinde, Msr'n ilk d n e m l e r i n d e ve M e z o
potamya inan sisteminde bu gl tanra klt ve onun rahibelerince srdrlen gelenek karmza kyor srekli. Bir ba
ka deyile, verimlilii salayan ilahi g, diil ve ana niteliiy
le belirirken, "bilgelik" ve " k o r u y u c u l u k " da kadnlarn, yani
tanrann rahibelerinin grevi ve ilevi haline gelmi gibi gr
nyor.
Ana T a n r a ' n n
tapnaklarnda erkekler ancak birer
" y a r d m c " olarak grev alyor; olduka uzun bir d n e m b o y u n

ca, barahip kimliini tayamyorlar.
sa'dan nce birinci binyln balarnda, bu kltrn deva
mnn Frigya'da yeerdiini gryoruz:
Kubileyu
tapnm, H i
tit sonras d n e m d e Anadolu'da tanra egemenliinin ge d

nem zirve noktalarndan birini oluturuyor. G o r d i u m , Sard ve
Pessinus (Balhisar), blgede tanrann en byk ve grkemli
klt merkezleri haline gelirken, rahibelik gelenei de tapnak hi
yerarisi ve gizem sistemi iinde " a n n e d e n kza" bilgi ve yetki
aktarmyla varln srdryor:
" K y b e l e 12. yzyl balarnda Kk Asya'ya gelen Yunan
kavimlerince ithal edildi ve benimsendi. Frigyal unsurlardan
arndrldktan sonra klt Yunanistan'a ve bat kolonilerine ta
nd. 7. yzyla gelindiinde Yunanistan'da Meter Theon, ' t a n
rlarn annesi' ya da Meter Oreie,
'dalarn annesi' adlaryla
yaygn biimde Kybele'ye taplyordu." 3 6

Ancak bu d n e m d e n itibaren, Yunan kltr iinde asimile edilmenin getirdii deiimlerin de yava yava devreye gir
meye baladn syleyebiliriz: Kybele tapnaklarnda artk er
kekler de rahip olarak grev yapmaya balyorlar (ounlukla,
36
Antonia Tripolitis, a.g.e, s: 31
hadm edilip cinsel kimliklerinden vazgetikten sonra.) Ancak

b u n a karn, tapnak ynetiminde yetki ve g yine kadnlarda
ve Barahibe'de. sa'dan nce d r d n c yzylda, Byk sken
der'in fetihleri srasnda, igalci Persler Bat Anadolu'dan kar
tlp blge btnyle Hellenlerin etki alanna giriyor ve bu ara
da Kybele kltnn Yunan topraklarna tanma srecinde de
yeni bir ivme yaanyor.
sa'dan nce nc yzyln sonlarndan itibaren, Bat'da
hzla byyen yeni g Roma, b t n Akdeniz'i ve Yunan kent
lerini kontrol altna alma isteiyle Anadolu'ya da giriyor ve
Efes, Pergamon, Pessinus gibi kentlerde dorua kan Kybele
kltne byk ilgi gsterip, bunlar kendi lkesine tayor. By
lece, kimi kentlerde orijinal adna yakn bir sylenile Kybele ya
da yalnzca "Byk A n n e " , kimi kentlerde de "Agdistis" ady
la bilinen tanraya ait klt ve gelenein, Romallama sreci de
balyor.
sa'dan
nce
birinci
yzyln
tarihilerinden,
Amasyal
Strabon, bugnk Balhisar'da yer alan Pessinus iin " D n y a n n

bu kesindeki en byk ticaret merkezlerinden biriydi ve b
yk sayg gren, b t n tanrlarn Anne'si iin bir tapna da
barndryordu. O n a Agdistis adn vermilerdi" diyor.
Agdistis
adnn,
Sivrihisar
blgesindeki
Agdos
37
dandan
geldii sanlmakta: D a h a ok Yunan kkenli olduu bilinen bir

mite gre, Zeus tohumlarn dnyaya sam ve bunlardan h e m
erkek hem de dii niteliklerine sahip
(hermaphrodite) Agdistis
domutu. Dier tanrlar bu garip d u r u m u ortadan kaldrmak

iin onun cinsiyetlerinden birini yok e t m e yolunu seerek, er
keklik organn kestiler. Bylece erkekliinden arndrlan Ag
distis, diil kimliiyle bir tanra olarak varln s r d r m e y e
balad. Kesilip atlan erkeklik organnn topraa dedii yerdeyse, bir nar aac bitti. Bu aacn meyvelerinden yiyen Sangrios'un (Sakarya nehrinin tanrs) kz hamile kald ve Attis'i d o
urdu. Agdistis, kendinden bir paray tayan Attis'e sevgiyle
balanacak ve onu yanndan ayrmayacakt.
37
Strabo, "Geography", 12.5.3
BR " i D E A L " N HKYES
Yunan teolojisinden izler tayan bu mit, Judaist gelenek

teki "erkein kaburga kemiinden yaratlan k a d n " temasnn
aksine, kadnn kesilip atlan paras araclyla yaratlan erkek
fikrini iermesi asndan ilgin. Ayn zamanda, tanrann yar
dmcs olarak beliren Attis figrnn nasl doduuna ilikin
de ipular veriyor. Ancak gerek bu hikyenin, gerek Agdistis
adnn, yerel niteliklerle snrl kaldn ve ok daha geni bir
corafyada tanra iin Kybele adnn yelendiini biliyoruz.
"Agdistis daha ok Kybele, Byk Anne adyla bilinirdi,
R o m a ' d a klt 205 ylnda k u r u l m u t u . Frigya'nn en stn
tanrsal gcyd ve erkek tanr Attis, o n u n yardmcs ve hizmetisiydi. Kybele insanlarn iyiliiyle ilgili her eyden s o r u m
luydu; verimlilik salard, hastalklar tedavi ederdi, yol gste
rirdi ve kendisine bal olanlar k o r u r d u . "
38
Romal tarihilerin kaytlarna gre, Pn savalarnn en e

tin gnlerinde, Kartacal H a n n i b a l ' i n lkelerini igal etmesin
den korkan yneticiler, hem Sibylline Kitaplar'na, hem de net
bir yorum almak iin Sibyl ad verilen khin kadnlardan biri
ne bavuruyorlar. Delphi'deki Sibyl, Hannibal'in baarsnn
engellenmesi ve R o m a ' n n gvenliinin salanmas isteniyorsa,
Pessinus'daki Kybele tapnanda yer alan Ana Tanra'ya ili
kin klt objesinin Roma'ya getirilmesi ve zel bir tapnaa kon
mas gerektiini sylyor. 3 9 B u n u n zerine sekin bir temsilci
heyeti R o m a ' d a n Bat Anadolu'ya doru yola kyor ve blge
nin egemeni olan Pergamon kralnn onayyla, Pcssinus'daki
Kybele rahibeleri eliinde, bu kutsal nesne Roma'ya tanyor.
Sz edilen klt objesi, h e m e n akla gelecei gibi bir tanr
a heykeli ya da ikonas deil. Pessinus'da byk bir zenle sak
lanan bu "tanrsal e m a n e t " , birok kaynakta "siyah bir gkta
paras" olarak geiyor. T p k Msr kltrnde gkta para
larnn, Osiris ve Seth'in " k e m i k l e r i " olarak alglanmas gibi,
Anadolu ve Yunanistan'da da bu nesnelerin Ana T a n r a ile z
deletirilmesi,
38
39
farkl corafyalardaki inanlarla ilgili olduka
J. Murphy - O'connor, "Paul: A Critical Life", s: 195

Michael B. Cosmopoulos, a.g.e, s: 102
arpc bir paralellii sergiledii kadar, mitlerde anlatlanlarn ve

tanrsal kimliklerin, gksel olaylarla dorudan balantl olduu
nu da bir kez daha anmsatyor bize.
40
Sonuta, Delphi Sibyl'nn tavsiyeleri ve Romal khinlerin

yorumlar dikkate alnarak, yapmna t 205'te balanp, 204'te
bitirilen
"Magna
Mater" (Byk
Anne)
tapnana
bu
kutsal
nesnenin yerletirilmesiyle, Kybele kltnn Roma topraklarn

da " r e s m i y e t " kazandn syleyebiliriz.
Bu gelime, Roma halk iin olduka heyecan vericiydi: Ra
hibeler ile "gallus" ad verilen hadm edilmi rahiplerin d z e n
ledii, klt Roma'ya tantma amac tayan gsteriler byk bir
ilgiyle izlendi ve trenin yapld d n e m (ilkbahar ekinoksuna
rastlamas ne derece "rastlant"dr, bilemiyoruz) yeni bir bay
ram ve festival olarak Roma takviminde yerini ald. Aslna ba
klacak olursa, kklerini ve a n a y u r d u n u lion'a balayan bir halk
iin Ana T a n r a kavram da uzak ve "yabanc" saylmamalyd
zaten. Ama, belki biraz da J p i t e r ' e tapan Etrsklerin etkisiyle,
kurulu yllarndan itibaren Roma resmi inan sistemi eril gk
tanrs anlay zerine k u r u l m u , bu d u r u m ancak C u m h u r i y e t
d n e m i n d e n sonra ksmen deimiti. Dolaysyla kltn Berga
m a ' d a n tand gnlerde Magna Mater, Roma dinsel yaam
iinde, yeni ve egzotik niteliklere sahip bir ilahi varlk gibi al
gland.
Roma Kybele kltn scak ve istekli bir tavrla benimsedi
ama onun Frigyal niteliklerini ve ounlukla " a r " b u l u n a n
cokulu ritellerini ok da kolay kabullenmedi. Bir anlamda
Kybele kltnn ilk d n e m d e belli oranda filtreden geirilip
Roma'ya " l i g h t " olarak uyarlandn syleyebiliriz, ilk d n e m
lerde, Roma vatandalarnn Kybele rahibi olmalar, ritellerde
grev almalar ya da Kybele k l t n n nemli bir paras olan
mzie elik etmek zere tanra korosunda arkclk yapmala
r yasakt. Bu ynleriyle " y a b a n c " bir klt olma nitelii k o r u
nuyor ve Roma yaamna derinlemesine szmas engellenmek is
teniyor gibiydi. Birinci yzyldan itibaren, arlkl olarak da
40
Bkz. "2012: Marduk'la Randevu",
s: 418-419
mparator Claudius d n e m i n d e , Kybele klt ksa sreli yeni

bir parlak dnem yaad, yaygnlat ve Romallarla ilgili kst
lamalar kaldrld. Ancak ayn d n e m d e , tanrann yannda,
onun " e i " kimliiyle bulunan Attis'in arl artrld ve ilkba
har ekinoksu kutlamalarnda Attis ile Kybele birlikte onurland
rld. 4 !
Kybele kltnn Roma topraklarnda bir tr rnesans ya
amas ve Ana Tanra rahibeliinin bu yeni " d n y a devleti"nin
inan sistemi iinde resmi dzeyde kabul grmesi, C u m h u r i yet'in ilk yllarndan balayarak devletin " e n nemli bilgi kay
na" olarak deerlendirilen Sibylline Kitaplar'nn Roma'daki
deer ve saygnln da iyice n plana karmt. ou R o m a
l tarihinin y o r u m u n a gre bu kitaplar, " R o m a ' y a tanrlarn bir
ltfu" ya da "ele gemi ok byk bir ans olarak" deerlen
diriliyordu ama aslna baklrsa bu gizemli metinlerin iinde n e
lerin yazl olduunu da ok az kii biliyordu gerekte.
Korku ve sansr
Az sayda st dzey yetkili tarafndan eriilebilir d u r u m d a
olan bu belgelerin saygnl ve gc, insanlarn merak duygu
larn tetikledii kadar, ilgin bir biimde, Sibylline Kitaplar'na
ynelik korku ve tedirginlik duygularn da besliyordu. Ayn te
dirginliin, sa'dan nce birinci yzylda resmi otoritenin en te
pesinde yer alan imparator Augustus tarafndan da paylalma
s, C u m h u r i y e t dnemi boyunca Capitoline'de, sonralar da Palatine tepesindeki Apollon tapnanda titizlikle saklanan, m p a
ratorluk d n e m i n d e de "resmi belge" nitelii tayp zerinde
ki koruma iyice artrlan Sibylline Kitaplar'nn, " d o k u n a n n eli
ni yakan" garip niteliini sergiliyordu sanki.
Julius Caesar'dan sonraki i kargaalarla dolu, bunalml
d n e m i n galibi olarak imparator tacn giyen Octavianus Augus
tus, kendisinden nceki konsller ve devlet adamlar gibi, Sibyl-
41
Antonia Tripolitis, a.g.e, s: 33
line Kitaplar'nn devletin varl ve g c n n sonsuza dek sr

mesini salayacak gl bir " k o z " olduuna inanyordu. s t e
lik, daha nceki yneticilerde olmayan nemli bir ayrcala da
sahipti imparator: Artk Roma'nn en gl adam sfatyla, ay
n zamanda bir "yksek r a h i p " olmann prestijinden de yarar
lanarak, kitaplar zerindeki gizlilik zrhn delmi ve kendisine,
istedii zaman bunlara eriip okuyabilme yetkisini tanmt.
Ancak yine de, Sibylline Kitaplar'nda yazanlardan nedenini
bilmediimiz biimde tedirgin olmu ve belki de metinler ze
rinde " s a n s r " anlamna gelebilecek ilk radikal mdahaleyi yap
ma gereini hissetmiti:
"Augustus, Apollon ve Diana'ya koruyuculuklar iin d u a
etti,
Sibylline Kitaplar'n da,
uygun
olmayan
kehanetlerden
arndrarak altn bir kaba koydu ve Altn a'n sonsuza dek

srmesini salayacak bir garanti olarak, klt heykellerin kaide
sine yerletirdi."
42
Metinlerin orijinalleri b u g n bizler iin sr olduu ve yak

lak iki bin yldr insanln ortak bilgi birikiminden silindii
iin, Augustus'u rkten ya da rahatszlk veren " k e h a n e t " l e r i n
neler olduu zerine fikir yrtemiyoruz. Roma'daki Alman
Arkeoloji E n s t i t s ' n n ilk yneticisi olan antik a tarihi u z
man Paul Zanker, bu operasyonun, kitaplar " o l u m s u z kehanet
lerden arndrma"yla ilgili olduunu sylyor. 4 3 Ancak belirsiz
lik tayan nokta, " k e h a n e t " ad verilen bilgi ve kaytlarn do
rudan doruya kitaplarda m, yoksa bu kitaplar okuma yetkisi
ne sahip kurulun yorumlarnda m olduu sorusunda d m l e
niyor aslnda. Roma belgelerinde, Sibylline Kitaplar'nn ierdi
i bilgileri aa vuran ifade ve satrlarn neler o l d u u n d a n ok,
bunlar okuyan ve yorumlamaya alanlarn karttklar s o n u
lara ilikin verileri buluyoruz. Bir baka deyile, aktan aa
Sibylline Kitaplar'ndan yaplm net bir alnt ya da referansla
hi karlamyoruz. Bu d u r u m , "gerek ierik" ile " y o r u m l a n a n
42
43
Paul Zanker, "Power of Images in the Age of Augustus", s: 51, italikler

bana ait
Paul Zanker, a.g.c, s: 121
BR "DEAL "N HKAYES
ierik" arasndaki farkn sanlandan da byk olabilecei izleni

mini yaratyor. Belki de Augustus'u korkutan faktr, kitaplarn
bu denli etrefil olmas ve yorumlarn gvenilirliklerinin d k
lyd.
Bir baka kritik nokta, orijinal metinlerin R o m a ' n n resmi
dilinden farkl bir dilde (Eski Yunanca)
44
yazlm olmas ve
bunlarn Latince evirilerinin ok uzun sre yaplmamasyd.

lahiyat profesr J o h n Sawyer, eski metinlerin orijinal dillerin
de k o r u n u p , baka dillere evrilmesinin yasaklanmas gelenei
nin bir hayli eski olduuna dikkat ekiyor ve Sibylline Kitapla
r'nn da olduka uzun sre, ilk yazld dil kabul edilen Yu
nanca orijinaliyle saklandndan sz ediyor. (Sonradan kar
lan Latince kopyalarn, orijinal belgeler Capitoline'deki yangn
srasnda yok olduktan sonra retilmi, " s a h t e " kitaplarn evi
rileri o l d u u n u n altn izelim.)
Bu, kutsal kabul edilen ou eski belgenin yapay bir sis
perdesiyle rtlmesini kolaylatrrken, bizzat o belgeler evre
sinde oluan "gizem k l t " g r n t s n de glendiren bir et
ken. Deerli ve kutsal olduu d n l e n bir metin, bir o kadar
da " b i l i n e m e z " ya da "herkes tarafndan anlalamaz" bir nite
lie kavuturulup, evresi dokunulmazlk zrhyla rlnce, onu
anlayabilenlerin
ayrcalk sahibi
olduu ezoterik bir yapnn
olumas da kanlmaz hale geliyor. Sawyer'n, birok byk

d i n d e de rastlanan, kutsal kitaplarn orijinal dilde korunmas
konusundaki tutuculua ilikin zmlemesi, " g i z e m " kavra
myla "iktidar g c " n n birbirlerine ne denli yakn olduklarna
ekiyor dikkatimizi:
" K u t s a l metinleri orijinal dilin glgesi altnda tutma ile
minin ardnda, politik faktrlerin etkisi de sz konusudur. B u n
lardan biri, rahiplerin ya da Magi'lerin otoriter gleridir. Sz
gelimi eski Z e r d t dininde, Magi'lerin Pers lkesinde gc el44
Aslnda bu da modern tarihilerin bir varsaymna dayanyor. Ana Tan

ra kltnn ve rahibe geleneinin izini srdmzde, metinlere hi
deilse "esin kayna" oluturmas beklenen en eski rneklerin Frig, hat
ta belki eski Hatti ya da Minos dillerinde korunmu olmalar bile mm
kn grnmekte.
lerinde tutmalar, b t n y l e bununla ilgilidir. Yalnzca onlar,

peygamberlerinin syledii szleri evreleyen geree ilikin gi
zemleri anlayacak anahtarlara sahiptiler. Neyi aklayp neyi giz
li tutacaklarna onlar karar veriyorlard. Eski R o m a ' d a Sibylline
Kitaplar'ndan sorumlu olan rahiplerin ayrcalklar da b u n u n
gibiydi.4
Roma'da dinsel yaamn mparatorluk d n e m i n d e yaad

almlar ve ithal edilen yerel kltlerin zaman iinde politik
arl olan bask gruplarna dnmesi gereini dikkate ald
nzda, Sawyer'n yaklam makul grnyor. Acaba August u s ' u n gznde tehlikeli olan ey, byk olaslkla "anlalamaz"
hale gelmi, olduka eski ve farkl bir dildeki metinleri y o r u m
layan, ayrcalkl rahip ve khinlerin politik gc m y d ? Sawyer'a gre, Sibylline Kitaplar'yla imparatorun ilikisi tam ola
rak bu amaz zerinde dmleniyordu:
"Kitaplar M 83 ylnda bir yangnda yok olduktan sonra,
dier lke ve kentlerdeki deiik Sibyl tapnaklarndan kehanet
ler derlenip topland ve yerine kondu. Kendisi de bir rahip olan
mparator Augustus, . 12 ylnda bu derlemeye sansr getir
di ve politik adan sakncal olduu gerekesiyle byke bir
blm yok e t t i . "
46
mparatorluk sistemini R o m a ' d a kalc ve gl bir devlet

biimi olarak yaplandrmaya alan Augustus'un, h k m d a r l
srasnda neredeyse ilk yapt ilerden birinin, Sibylline K i
t a p l a r n d a n r k t n ve rahatsz olduunu da vuran gven
lik ve sansr uygulamalar olmas gerekten ilgin. Baz aratr
maclara gre bu paranoya ve rahatszlk, R o m a ' n n elindeki res
mi kopyalarn sansrlenip elden geirilmesiyle yetinmeyerek,
bireylerin elinde bulunan, eitli kaynaklardan derlenmi (b
yk olaslkla sahte) Sibylline Kitaplar'nn da kapsaml bir o p e
rasyon ve aramalarla toplatlp imha edilmesine ve R o m a D e v
leti dnda hibir kiinin ya da tzel kuruluun bu kitaplar
elinde
43
46
bulunduramayacana
ilikin
bir
yasan
uygulamaya
John F. A. Sawyer, "Sacred Languages and Sacrcd Texts", s: 77

John F. A. Sawyer, a.g.e, s: 61
konmasna dek varmt. A u g u s t u s ' u n bu operasyon erevesi

iinde Roma'nn deiik eyaletlerindeki kentlerden toplatlm
iki binden fazla Sibylline Kitab kopyasn (ya da taklidini) yak
trd biliniyor.
47
Bu noktada, batan beri szn edip d u r d u u m u z ve izini

srmeye
altmz
"gizli
bilgi"yi
ieren
Sibylline
Kitapla
r'nn, Roma tarihi iinde yaad serveni ok ksaca yeniden

gzden geirmekte yarar var:
- Roma'nn son kral T a r q u i n i u s S u p e r b u s ' u n , " C u m a e
kentinin Sibyl'" olduu varsaylan bir khin kadndan, olduk
a "garip ve srad" bir pazarlktan sonra, cilt kitab satn
ald syleniyor. Ancak kitaplarn varl ve kullanmlarna ili
kin b t n kaytlar, T a r q u i n i u s ' u n devrilmesinden sonraki d n e
me, yani Roma C u m h u r i y e t i ' n e ait. Yeni dzenin sekin yne
ticileri, bu belgelere sahip olmann Roma iin "tanrlarca ltfe
dilmi bir a n s " o l d u u n u d n y o r ve kitaplar, kentin en g
venli ve en iyi korunan yeri olan Capitoline'de ok titiz bir d e
netim altna alnyor. Bu metinlere eriim ayrcalna ve yo
rumlama yetkisine sahip rahipler kuruluysa, daha ilk gnlerden
itibaren " z e r k " bir yapya kavuarak, etkin bir politik gce d
nyor.
- Aradan 300 yla yakn bir sre getikten sonra, yine bir
Sibyl'in kehaneti ve tavsiyesine uyularak, Kartacal Hannibal'e
kar stn d u r u m a geme beklentisiyle, Pergamon kralna ba
l Pessinus'daki Kybele klt, rahibeleri ve kutsal nesneleriyle
birlikte Roma'ya aktarlyor; Palatine tepesine grkemli ve etki
leyici "Magna
Mater"
tapna ina ediliyor. Gsterili bir t
renin ardndan Kybele'nin R o m a ' y a gelii, her yl mart ortasn

da bir festival ve spor oyunlar eliinde kutlanmaya balyor;
oyunlara tanrann sfatndan esinlenilerek Yunanca "byk,
y c e " anlamna gelen Megale'den tretilmi
Megalcsia
riliyor. 4 8
47
48
John J. Collins, "Apocalyptic Imagination", s: 117

Mary Beard - John North - Simon Price, a.g.e, s: 65
ad ve
- isa'dan nce 83 ylnda lkede yaanan i sava srasnda

tapnak yanyor ve Sibylline Kitaplar'nn da byk olaslkla bu
yangnda ortadan yok olduu varsaylyor. B u n u n zerine, yine
byk bir gizlilik ve dikkatle, imparatorluk topraklar iinde,
Sibyl geleneinin yaatld d n l e n blgelere zel grevliler
yollanyor ve bu bilgi yeniden toplanp, kitaplarda bir araya ge
tirilmeye allyor.
- C u m h u r i y e t ' i n yerini imparatorluk sisteminin ald Au
gustus dneminin balangcnda bir kez daha derlenen bu m e
tinler, Roma'daki resmi niteliini korur gibi grnyor. Ancak
Sibylline geleneinin gizemli yapsndan ve kitaplarn koruyu
cusu rahipler k u r u l u n u n nfuzundan tedirgin olan Augustus,
I 12 ylnda, eldeki Sibylline Kitaplar'na ciddi bir sansr uy
gulayarak metinlerin byk b l m n yok ediyor; kiilerin el
lerindeki kopyalar da yaktryor.
Bu allmadk gelimelerle dolu kronolojik izelge, R o m a
iin balangtan beri ok nemli o l d u u n u her haliyle belli
eden Sibylline Kitaplar'nn ierii ve otantikliiyle ilgili ok sa
yda kuku yaratyor zihinlerde. H e r eyden nce, daha ilk g n
den itibaren, kitaplarn "yaklma" gibi bir yazgyla kar karya
geldiini gryoruz. En yaygn ve "garantili" kitap yok e t m e
arac olan yakma eylemi, belli aralklarla Sibylline Kitaplar'na
da uygulanyor. H e m de, anlatlara bakarsak, b u n u n ilk rnei,
onlar " k o r u m a k l a " grevli olduu varsaylan biri tarafndan
gerekletiriliyor: Yani, C u m a e Sibyl'. Bunca nemli bilgi ve
kaytlarn te ikisini, grevi ve misyonu onlar korumak olan
bir rahibe, nasl olur da kendi isteiyle yakar? Yoksa burada, ilk
kurulu yllarna ve Krallk dnemine ilikin bilgilerin bir hay
li karanlk olduu R o m a ' n n , "resmi t a r i h " kaynakl bir azizliiyle mi karlayoruz?
Kitaplarn bir d r n olmayp gerekten I altnc yz
yl sonundan itibaren Roma devletinin eline getiini ve ok b
yk gizlilik iinde, titizlikle saklandn kesin olarak biliyoruz.
Bu konuda neredeyse b t n tarihiler hemfikir, ikinci kesin
nokta, yine b t n kaynaklardan ve popler sylencelerden anla-
BR " D E A L ' N H K A Y E S
ld kadaryla, bu kitaplarn bir Sibyl araclyla edinilmi ol

mas. O halde, geriye nc soru iareti kalyor: Acaba Sibyl
line Kitaplar'nn Roma'nn eline geii, kimi tarihilerin ku
kuyla bakt ya da bir tr "resmi m i t " gibi grd, Tarqinius dnemindeki u nl satn alma ilemiyle mi olmutur ger
ekten, yoksa bu kitaplar bambaka bir " o p e r a s y o n " u n gerei
olarak, C u m h u r i y e t d n e m i n d e mi "devlet arivi"ne girmitir?
Roma devletinin, ilk kurulu ve Krallk d n e m i n d e n itiba
ren, manevi alann snrlarn ap halkn gndelik yaam ze
rinde derinlemesine etkili olacak, mutlaklatrlm bir dinsel
yapya hi scak bakmadn biliyoruz. Ayn biimde, herhangi
bir egemen din ve bu dine uygun yaam biimini tamamlaya
cak, ilahi emirleri ieren bir kutsal kitap fikrine de, tpk H e l lenler gibi, olduka uzak d u r d u Roma yneticileri. Manevi ya
am, gelimelere ak, dinamik ve serbest yaanmal ve bireye
zg olmalyd. Ancak, kutsal kitap fikrine bu denli kapal olan
toplumsal yap iinde Sibylline Kitaplar, asla yadrganmam,
hatta daha da tesi, byk bir istekle benimsenmiti: H a n n a h
H a r r i n g t o n , " G r e k l e r ve Romallarn b t n kutsal kitaplar yad
smalarnn tek istisnas, Sibylline Kitaplar'yd" diyor. "Bu m e
tinler C u m h u r i y e t srasnda J p i t e r Capitolinus tapnanda
saklanm ve R o m a ' n n resmi kutsal belgeleri o l m u t u . " 4 9
Lupa'nn ocuklar
D e m e k ki, Romallar Sibylline Kitaplar'n ayr bir yere ko
yuyorlar ve hatta byk olaslkla bir "kutsal k i t a p " olarak da
deerlendirmiyorlard. Eer ipularn doru izlersek, sz konu
su kitaplar ve onlar koruyan khin rahibenin, C u m h u r i y e t d
n e m i n d e oluturulan resmi tarihte dolayl olarak " u l u s a l " bir
anlam tadn grmekte de gecikmeyiz. Sibylline Kitaplar'n
yaratan tanra klt, bir biimde Roma'nn kurulu destannn
arka planna da yerletirilmitir nk:
49
Hannah K. Harrington,
Roman World", s: 138
"Holiness:
Rabbinic Judaism
and
Graeco-
Roma kentinin efsanevi kurucular R e m u s ve R o m u l u s kar

delerin, Troyal prens Aeneas'n soyundan geldikleri kabul edi
lir. Ama bu iki karde, bir erkekle cinsel ilikiye girmeksizin ha
mile kalan, Vesta
50
rahibesi bir bakire tarafndan dnyaya geti
rilmiler ve bu nedenle Aeneas'n kann tamalarnn yan s

ra, ilahi bir "genetik mirasla" da yklenmilerdir. R e m u s ve
R o m u l u s , daha doduklar gn, onlar kendi taht iin bir teh
dit olarak gren kral Amulius'un emriyle bir sepet iinde T i b e r
nehrine braklarak, lme terk edilir. Ne var ki sepet, rman
delta yapt bir noktada kyya doru srklenir ve kutsal bir
incir aacnn dallar tarafndan d u r d u r u l u r . Efsaneye gre b u
rada yanlarna bir dii kurt yaklam ve ikizleri bir sre emzirmitir.
Burada kk bir parantez ap, efsaneyle dorudan ilgili
olmamamakla birlikte, ksa bir sre iin olduka arpc b u l d u
um bir noktaya dikkat ekmek istiyorum: Eskia'n birok
kltrnde, zellikle de aman geleneine sahip olan topluluk
larda dii kurt, tanrann g r n m l e r i n d e n biri olarak deer
lendirilir ve ona byk sayg d u y u l u r d u . Bu gelenek ve anlay,
R e m u s ve Romulus efsanesinde dii kurta " k o r u y u c u ve seve
c e n " bir simge olarak yer verilmesinde de kendini gsteriyor.
Ne var ki, Latin dilinde "dii k u r t " anlamna gelen "lupa" sz
cnn,
zellikle
Hristiyanln
yaygnlamasndan
sonraki
yllarda, "fahie" anlamnda da kullanlmaya baladn gryo

ruz.
Benzeri bir rnek, Britanya'da da karmza kyor: Arka
ik ada kltrlerinde Yunan mitolojisinin D e m e t e r ' i n e karlk
gelecek,
saygn
"Lletyy-filiast"
ve
popler
bir
tanra
figr
egemendir.
adl bu Gal tanrasnn, ikon ya da kabartma
larda ou kez "dii taz" simgesiyle gsterildiine tank olu

ruz. 5 1 lgin bir biimde, Hristiyanln Britanya'da yaygnla50
51
Vesta: Eski Roma'da, ocaklardaki atein hi snmemesini ve dirlik dzen

liin devamn saladna inanlan ocak tanras. Kkenleri kabile gele
neine dayanan Vesta rahibelerinin balca grevi, Roma'nn devamll
n salad dnlen tapnaktaki atei srekli canl tutmakt.
Harold Bayley, "Archaic England", s: 36
masndan sonraki yllarda eski ingiliz dilinde "dii kpek" a n

lamna gelen " b i c c e " szc, yine aalayc bir sfat, bir ha
karet olarak, "fahie" yerine de kullanlmaya balad. G n m z
ngilizce'sinde
"bitch"
olarak yaamaya devam eden szcn,
Eski Kuzey dilindeki "pittja"dan tredii dnlyor. Bu sz

ck
de,
byk
olaslkla
Yunan
kkenli:
Delphi
kentinde
Sibyl'a, " P y t h i a " ad verilir ve Yunan dilinde " P u t i a " ya da

" P u t a " biiminde telaffuz edilirdi. Bugn Yunanca'da "fahie"
anlamnda, aalayc bir szck olarak kullanlan
"putana" ya
da, Fransz dilinde ayn anlam veren " p u t a i n " de, byk ola
slkla kklerini eski dildeki Pythia'dan, yani Sibyl'dan alyor:
T a n r a ' n n rahibesinden.
" P u t a n a " , " p u t a i n " , " l u p a " v e " b i t c h " szcklerinin, fark
l Avrupa halklarnn dillerinde olumsuz armlarla kullanl
mas, b t n y l e Hristiyanlk sonrasna ait bir gelime. T a n r a
simgesi kabul edilen bir hayvann ya da dorudan tanra rahi
besinin adn "fahie" ile e anlaml hale getirme abas, Kilise'nin savunuculuunu yapt erkek-egemen ideolojinin bir so
nucu olduu kadar, "pagan inanlara" sava aan j u d e o - H r i s tiyan tektanrclnn, Ana T a n r a kavramn aalama ve bas
trma isteiyle de olduka u y u m l u . Bambaka bir corafi blge
den, yazar Merlin S t o n e ' u n aktard bir rnek, bu noktay da
ha da ak hale getiriyor: " I b r a n i c e bir szck olan zonah'n ba
zen 'yosma' bazen de 'kadn peygamber' anlamnda kullanl
ok ilgintir," diyor S t o n e .
52
Bu kk parantezi kapadktan sonra, yeniden k o n u m u z a

dnelim: R e m u s ve R o m u l u s efsanesinde, tanra ya da rahibe
armlar, ilahi "dii k u r t " kavramyla snrl deildir, ikizle
rin adlarnn dilbilimsel kkenleri, bir gre gre Latin dilin
de vahi hayvan anlamna gelen " R u m i s " kknden tretilmi
tir ve bu balant, doada tek balarna braklan bebeklerin
vahi bir hayvan olan kurt tarafndan emzirilmesi olayna gn
d e r m e yapmaktadr.
Ancak etimolojik aratrmalar,
"Rumis"
szcnn ayn zamanda " R u m i n a " ile de balantl o l d u u n u

52
Merlin Stone, "Tanrlar Kadnken", s: 234
Fraternis F.4
gstermektedir: S t ocuklarnn koruyucusu olduu ve onlar

beslediine inanlan sevecen tanra R u m i n a .
53
Kimi kaynaklara
gre Rumina, Roma'nn en eski tanras J u n o ' n u n farkl gr

n m l e r i n d e n birini temsil eder ve " J u n o R u m i n a " adyla da an
lr. Bu kimliiyle yalnzca bebeklerin deil, tm R o m a ' n n koruyucusudur.
54
Dier yandan, efsanedeki unsurlar arasnda yer
alan ve ikizlerin iinde b u l u n d u u sepeti dallaryla d u r d u r u p

kyya eken aa da, " R u m i n a ' n n i n c i r i " olarak bilinmektedir
ve Palatine tepesinde bu tanrann kutsal alan olarak bilinen
maarann evresinde, Ficus Ruminalis adl bu zel incir aa
lar yer almaktadr.
Bu d u r u m d a , Roma'nn kurucular kabul edilen ikiz kar
delerle ilgili anlatlanlarn drt yandan tanra imgesiyle kua
tldn sylemekte bir saknca yok gibi grnyor: Onlar, ye
ni d o m u st ocuklarn koruyan ve gzeten R u m i n a ' n n himayesindeydiler. D a h a da arpcs, R o m a ' n n adn R o m u lus'tan ald ve o n u n kkeninde de R u m i n a ' n n olduu d
nlrse, Eski D n y a ' n n bu byk kentinin resmi ad, yine bir
tanrayla balantlyd.
imdi bir ilgin parantez daha: Roma kentinin ilk z a m a n
lardaki ad " R u m a " y d ve bu szck, tpk " R u m i n a " adnn
dilbilimsel kk gibi, " g s " anlamna geliyordu: Emziren ve
besleyen " a n n e gs". Yedi tepe zerine k u r u l d u u sk sk
vurgulanan Roma'da, bu tepeler ayn zamanda " T a n r a ' n n
besleyen ve verimlilik salayan gsleri" olarak d n l y o r
olabilir miydi? Eskia toplumlarnda rastladmz arpc r
nekler, " d a " ve "kadn gs" szcklerinin, tanra eksenin
de bulutuunu kantlyor:
Ortadou'daki Ugarit-Kenan k l t r n d e en yce tanr ola
rak bilinen " E l ' iin kullanlan unvanlardan biri, " E l aday"d.
(Hatta Tanr'ya verilen bu ad, " Y a h v e " ad yerleene dek israil
t o p l u m u n d a da kullanlm, daha sonra terk edilmiti.) " a d u "
K e n a n dilinde " d a " demekti ve bu nedenle " E l aday"n da
53
54
Gary Forsythe, "Critical History of Early Rome", s: 95-96

Prudence Jones, a.g.e, s: 38
karl "Dalarn Tanrs" oluyordu ama etimolojik aratrma

lar, szcn ok daha eski kullanmlarnda "gs anlamna
geldiini koyuyordu ortaya. Bu d u r u m d a " E l aday"n O r t a a o u'daki en eski kullanm, " G s l e r i n T a n r s " ya da kimi uz
manlarn yorumlad gibi " o k Gsl T a n r " halini alyor
du: T p k , Kybele'nin lon kentlerindeki karl olan ve hey
kellerde, bedeninin n ok sayda gsle kapl biimde betim
lenen, Apollon'un kardei Artemis gibi. Bu veriler, panteonda
eril tanrlar baskn kmaya balamadan nce, Ugarit-Kenan
kltrlerinde " E l " i n yerinde bir byk tanrann b u l u n d u u n a
iaret ediyor. Zaten b t n Sami toplumlarnn uzak gemite
anaerkil gelenei, dolaysyla da tanra tapnmn s r d r d k l e
rini biliyoruz.
Frigya'da Kybele'ye, S m e r ' d e Ninhursag'a ve Msr'da
H a t h o r ' a "Dalarn H a n m " unvannn verildiini grmtk.
G r n e baklrsa ok daha eski tarihlerde, birer verimlilik, be
reket ve koruyuculuk simgesi olarak onlara verilen bu unvan,
"emziren gsler"le balantlyd ve sonradan gs szc,
da iin de kullanlmaya balamt. Byk olaslkla dalarn
morfolojik yaps, eski toplumlarn onlar " D n y a Anne'nin g
sleri" olarak yorumlamalarna yol am ve eski dillerde hem
gs h e m de da, ayn szckle ifade edilir olmutu. Bu d u
r u m d a , adnn kkeni " R u m a " , yani gs olan tanra R u m i na da, h e m st ocuklarn, hem de ayn ad tayan kenti, ye
di tepeden oluan gsleriyle besliyordu belki de.
Parantezi kapatp, ikizlerin servenini izlemeye devam ede
lim. Rastlant sonucu nehir kysndan gemekte olan yoksul o
ban F a u s t u l u s , sepet iindeki bebekleri grnce onlarn kim ol
duklarn h e m e n anlad: Zalim kral Amulius'un, erkek kardei
N u m i t o r ' u tahttan uzaklatrp ynetimi gasp ettiini; yeeni,
yani N u m i t o r ' u n kz Rhea Silvia'y bir veliaht dourmasn di
ye bir anlamda "bakirelie m a h k m ederek" Vesta rahibesi yap
tn; b u n a karn gen bakirenin (bir sylentiye gre Sava
Tanrs M a r s ' t a n ) hamile kalp ikiz bebekler dnyaya getirdii
ni ve A m u l i u s ' u n bu bebeklerin ldrlmesini emrettiini bili
yordu. Fazla d n m e d e n bebekleri ald ve evine getirdi; onla-
rn emzirilmesi ve bakmn da, obann kars Larentia stlen

di. Buradaki kritik nokta da, Livius'un belirttiine gre, ikizle
rin bakmn ve bytlmesini stlenen Larentia'ya dier o
banlarn "dii k u r t " , yani " L u p a " demesi.
55
B t n bunlar, "dii k u r t " simgesinin ardna gizlenmi bir

baka hikyenin ya da inann altn iziyor gibi. Bebekler ad
larn, st ocuklarn koruyan bir tanradan alyorlar; sepetin
kyya kt yerde, birok kltrde koruyucu tanra simgesi
olarak bilinen dii kurt tarafndan emziriliyorlar; onlar ehrin
uzanda yaayan bir oban b u l u p bakmas iin karsna veriyor
ve bu kadn da "dii k u r t " adyla biliniyor. Eer R o m u l u s efsanesiyle ilgili olarak P l u t a r c h u s ' u n anlattklarn dikkate alrsak,
bebeklerin emzirilip bytlmesi srecinin ardnda ne bir dii
kurt, ne de basit bir oban ve karsn aramamz gerekecek: Acca
Larentia, ok eski dnemlerden beri R o m a ' d a sayg gren ve bi
linen bir tanra (belki de, Ana T a n r a ' n n bir baka g r n
m ya da formu.) Hatta, arlkl olarak krsal blgelerde kutla
nan, o n u n adna ve o n u r u n a dzenlenmi " L a r e n t i a Festivali"
adl bir bayram bile var: H e r yl nisan aynda (yani ilkbahar eki
noksunu izleyen dolunayda - tpk Paskalya gibi) dzenlenen bu
festivalde, koruyucu bereket tanrasna adaklarda b u l u n u l u
yor.
56
Bu d u r u m d a , gerek "dii k u r t " simgesine, gerek oban fi

grne, dorudan doruya birer arketip olarak bakmak daha a n
laml hale geliyor. n k Larentia, yani " L u p a " net bir biim
de saygn tanraya gnderme yaparken, o n u n ei olan ve kr
larda yalnz gezen oban da, Avrupa " p a g a n " k l t r n d e Ana
T a n r a ' n n yardmcs ve ei, krlarn tanrs Pan' simgeliyor.
Bir anlamda, Kybele ile Attis arasndaki ilikiye edeer bir
"ift m o d e l i " n d e n sz ediyoruz yani. Eer bu teolojinin ok d a
ha eski geleneklerdeki paralellerini bulmak istersek, gzlerimizi
Mezopotamya'ya evirmemiz yeterli: Larentia ile F a u s t u l u s ya
da daha net bir deyile Ana Tanra'yla o n u n yardmcs, ei ya
55
56
Titus Livius, a.g.e, s: 28

Plutarchus, "Romulus", John Dryden evirisi
BR "DEAL"N HKYES
da hizmetisi konumundaki eril tanr arasndaki balanty, n e

redeyse b t n y l e ayn format iinde T a n r a n a n n a ve oban
Dumuzi'yi (Sami k l t r n d e Itar ile T a m m u z ) anlatan mitler
de de buluyoruz. scanned by darkmalt1
Bu kurulu destannda her ey, efsanevi R e m u s ve R o m u lus'un "ilahi bebekler" o l d u u n u vurgulamak, onlarn "tanra
korumas" altnda olduklarnn altn izmek ve tanra rahibe
lerinden biri tarafndan bytldklerini dile getirmek iin ka
leme alnm gibi. Bir baka deyile, b t n bu isim ve simge if
relemesinin ardnda, tpk Sibyl gibi, tanrann rahibeliini y
rten bir kadn figr ve o n u n temsil ettii kltn ayak izleri
grlyor. Ama burada okura anmsatmak istediim nokta, R o
ma devletinin destans " r e s m i t a r i h i " olarak sunulan b t n bu
karmak ifreli hikyelerin, devletin kendisi kadar eski olmayp,
C u m h u r i y e t dneminin ilerleyen yllarnda, aa yukar I
d r d n c yzyln ortalarna doru, yneticiler ve din adamla
r tarafndan gelitirilerek u y d u r u l m u olmas. Yani, Sibylline
Kitaplar'nn ynetim mekanizmas iindeki g c n n dorua
ulat ve bu kitaplardan sorumlu kurulun ciddi bir siyasi n
fuz elde ettii d n e m d e , R o m a ' n n kurucularn tanra ile do
rudan ilikilendiren bu "resmi efsane" biimlendirilmi.
Bylesi ifrelerle ykl bir efsanenin nasl bir ilevi var p e
ki? Son derece basit aslnda: R e m u s ve R o m u l u s , bin yl epey
akn bir sre " d n y a devleti" olarak h k m srecek Roma'nn
efsanevi kuruculardr ve bir tanra (Vesta) rahibesinden baba
sz olarak d o m u , sonra da bir baka rahibe tarafndan by
t l p yetitirilmitir. O halde, ayn tanra ve rahibe gelenei
tarafndan, binlerce yldr saklanp k o r u n d u u varsaylan "gizli
bilgelik", yani Sibylline Kitaplar, elbette Roma devletinin hak
k olacaktr ve bu kitaplarn ele gemesi, Roma resmi ideoloji
sinde elbette "tanrlarn bir ltfu" olarak grlecektir.
Sibylline Kitaplar'nn anlam ve deerini, C u m h u r i y e t d
n e m i n d e retilmi resmi ideoloji zerindeki etkisini ya da tan
ra kltyle olan dorudan balantsn grmek zor deil. An
cak bu konuyla ilgili geleneksel tarihin bize anlattklar, ayrnt
lar arasna gizlenen bir baka soruyu yeniden ortaya karyor:
Acaba C u m a e Sibyl' gerekten bu kitaplar kendi isteiyle ve

" m a d d i kar karl" Etrsk asll T a r q u i n i u s Superbs'a m
satmtr, yoksa "tanrsal a r m a a n " denecek kadar yaamsal ol
duu sylenen belgeler, o n u n koruyucusu olan rahibeden "ba
ka bir iliki" araclyla elde edilip, sonradan bu hikye mi uy
d u r u l m u t u r ? D a h a dorusu, Sibylline Kitaplar anlatld gibi
T a r q u n i u s d n e m i n d e mi Roma'ya gelmi ve resmi nitelik ka
zanmtr, yoksa daha ge bir tarihte, C u m h u r i y e t d n e m i n i n
balarnda m? Eer ikinci seenek doruysa, C u m h u r i y e t ' i n
resmi kurumlarnn olutuu bir d n e m d e , Roma'ya dardan
ithal edilmi, " y a b a n c " bir kltrn r n olan bu kitaplar,
kim tarafndan getirilmi ve C u m h u r i y e t kurmaylarna "devle
tin resmi ve kutsal belgeleri" olarak kabul ettirilmitir?
Sibyl'n varolu sava

Roma tarihinin, aa yukar sa'dan nce nc yzyl
sonlarna dek olan blmlerine ilikin bilgilerimizin byk o
unluu, birinci el verilerden ve kaytlardan uzak olduu iin
bir hayli bulank kabul edilebilir. Bu dnemin gelimelerine ili
kin bilgileri ounlukla sonraki yzyllarda yaam Livius, T a citus, Plutarchus, Strabon, Varro gibi yazarlarn kaleme ald
tarih almalarndan ediniyoruz. Dolaysyla, sa'dan nce al
tnc yzyldan kalma hibir somut belge ya da dokmana sahip
olmadmz iin, T a r q u i n i u s S u p e r b u s ' u n Sibylline Kitapla
r'n ele geirmesi hakknda bildiklerimiz, sa'dan nce ikinci
yzylda hzlanan "tarih yazma" gelenei uzantsnda kaleme
alnm belgelerde anlatlanlarla snrl. Ama Sibyl ad verilen
rahibe kadnlarla ilgili bilgilerimiz, ok daha net ve eskiye ait
kaytlara dayanyor. Hele bu, insanlardan uzak, maarada yaa
yan gizemli rahibe k l t n n Yunan topraklarndaki varl ve
saygnlna ilikin veriler, daha da ayrntl.
Szgelimi Heraclitus'un, daha sa'dan nce beinci yzyl
da, lkenin belli kentlerinde yaayp " g a r i p " riteller uygulayan
ve elindeki bilgilerle gelecee ilikin "kasvetli" tahmin ve yo
rumlarda bulunan Sibyl adl kadnlarn, bin yllar aan bir ge-
BR " D E A L N HKYES
lenein s r d r c s olduklarndan sz ettiini biliyoruz.
57
Dr
d n c yzyla gelindiinde, Yunan k l t r n d e Sibyl kavram

nn olduka iyi bilindiine ve deiik kentlerin Sibyl'larnn ok
uzaklara dek erien bir ne sahip olduklarna ilikin kaytlarla
da karlayoruz.
Burada ilgin olan nokta, T e r e n t i u s V a r r o ' n u n da szn
ettii " O n SibyP'n, yaadklar kentlerin konumlar ve birbirle
riyle olan balantlar. Birok kaynakta da Varro'yu destekler bi
imde sz edildii gibi, bilinen nl ve saygn Sibyl'lar, u lke
ya da kentlerde "yerleik" kabul ediliyor: Persia, D e l p h i , Eritrc
(ildir), C u m a e , Libya, K i m m e r y a ,
Hellespont (anakkale).
58
Samos, Frigya, T i b u r s ve
Akdeniz ve Yakndou dolaylarnda
Sibyl geleneinin izini sren kimi belgelerde, bu kentlerin d

nda, grece daha az nemli olmakla birlikte, birer Sibyl rahi
besine ev sahiplii yapan Sicilya, Rodos, Sardis, Selanik, Bythinia (Bat Karadeniz), iskenderiye ve Filistin de listeye eklen
mi.
Bu kentlerin corafi dalmna dikkat edecek olursak, bili
nen Eski D n y a ' n n b t n nemli blgelerine yerletii varsa
ylan Sibyl adl kadnlarn, neredeyse bir a (network) olutur
duklarn grrz: iran', Karadeniz kylarn, Msr', A n a d o
lu'yu, Yunanistan' ve Ege'yi, italya'y ieren bu "Sibyl H a r i t a
s", rahibelik ve bilgi koruyuculuu geleneinin en ilgi ekici ve
belki de en da kapal r g t n n etkinlik alann belirleyen bir
" A n a T a n r a corafyasf'n erevelemektedir bir anlamda.
Sz konusu " n e t w o r k " ya da rgtsel yapy oluturmada
Sibyl'lar, olduka eski ve kkl bir " r u h a n i birliin" salad
dolayl avantajdan yararlanm grnyorlar: K u r u l u u 1100
dolaylarna dek dayanan ve " A m p h i c t y o n i c K o n s e y " adyla biJohn J. Collins, a.g.e, s: 116
Bu kent yaygn gre gre talya'daki Yunan kolonilerinden Cimmerium'dur ancak olduka srad bir yaklama gre Karadeniz'in kuzeyinde,
Krm dolaylarnda yer alan antik Kimmerya olmas da mmkndr: Ro
mal ozan Virgilius'un nl Aeneid'inde Cumae Sibyl', "yeralt dnya
syla ilikilendirilir ve Yunan kltrnde Krm' iine alan Kimmerya,
yine "yeraltna alan kaplardan biri" olarak deerlendirilir.
linen, dinsel ierikli bir federasyon bu. Yunan kent devletlerin

de
yaayan
ve
saygn
tapnaklarn
yneticiliini
stlenen
Sibyl'larn yesi olduklar bu rgtn bilinen en nl merkezi

D e l p h i ' y d i ve oradaki Sibyl'n (Pythia) ynetiminde ylda iki
kez, ilkbahar ve sonbaharda konsey toplants dzenleniyordu.
Balangta, Apollon ve D e m e t e r tapnaklarnn rahibelerince,
dini merkezlerin korunmas, gelitirilmesi ve bakmnn, ondan
yararlanan t m halklarca dayanma halinde srdrlmesi gibi
bir amala kurulan rgt, ksa bir sre sonra b t n Yunan kent
devletleri yneticilerinin "dini o t o r i t e " olarak kabul ettikleri bir
g ve prestije kavumutu.
Konseyin ald kararlar, ilk balarda tapnak dzenine ili
kin yasalarn belirlenmesini; onarm masraflar ve genel giderle
rin farkl kent devletlerine adil olarak paylatrlmasn; tapnak
lara saygszlk edenlerin cezalandrlmalarn ve ortak festivalle
rin dzenlenmesiyle ilgili ayrntlar ieriyordu. Z a m a n iinde,
b t n kent devletlerinin zerinde, saygn bir k o n u m elde etti
ve aralarndaki anlamazlklarda hakemlik yapmak, hatta gere
inde ortak kurallara uymayan kentlere "kutsal sava" ilan et
mek gibi yetkilerle de donand.
Birliin ad, Yunan Tufan m i t i n d e N u h ' u n karl olan
Deucalion ve kars P y r r h a ' n n oullar A m p h i c t y o n ' d a n geli
yordu ve tarihsel kaynaklara gre on iki kentte tapnak yneti
ciliini s r d r e n on iki yesi vard. sa'dan nce altnc yzyl
sonlarndan itibaren, saygnl ve prestijinin salad g n e
deniyle siyasi nitelik kazanan ve Yunan kent devletleri yneti
cilerinin kendi aralarndaki stnlk mcadelelerine sahne olan
bu konseyin, en azndan ilk be yz yl boyunca, szn ettii
miz "Sibyl r g t " iin uygun bir zemin o l u t u r d u u n u syle
yebiliriz.
Amphictyonic Konsey,
Sibyl'larn kendi
aralarnda
yaygn ve dzenli bir iletiimi srdrmeleri ve bilgilerini pay

lamalar iin, esiz bir frsat salama benziyor.
Bylesi uzun sreli ve olduka ciddi bir rgtsel deneyimin
varl bile, Sibylline Kitaplar'n yaratan kltrel arka plann
hi de sanld gibi basit, gnlk kehanetlere yaslanmadn
d n m e m i z iin yeterli neden. H e r biri kendi blgesinde n -
l, saygn ve hatta "korkulas" kabul edilen Sibyl rahibeleri,

" D n y a A n n e " y e , yani Kybele'ye bal misyoner bilgelerdir;
ylda iki kez kendi aralarnda yaptklar toplantlar ve seyrek
urayan
zel
ziyaretilerini
saymazsak,
insanlardan
uzakta,
mnzevi bir yaam srerler. Hepsinin, kendi adlaryla anlan bi

rer kitab vardr ki, bunlar kk yerel farkllklar ierse de, as
lnda b t n Sibyl kitaplarnn ayn ana m e t i n d e n kaynakland
ve ortak bir bilgi birikimini tad ya da ayn b t n n dikkat
le b l n m paralarndan her birinin, farkl bir Sibyl'n kita
bnda sakland d n l m e k t e d i r . D a h a da tesi, sz edilen
kitaplarn yalnzca ierikleri deil, yazldklar dil de btnyle
ayndr ve corafi farkllklar ne olursa olsun, Sibyl'larn hepsi
bu belgeleri orijinal dillerinde korumulardr.
B t n bunlar, kayna ok eskilere dayanan bir bilgi biri
kimine ait veri ve kayt arivinin, balangc kestirilemeyecek
denli eski bir gelenek uyarnca, bir bilge kadnlar klt tarafn
dan dikkatle saklanp k o r u n d u u n u ve gerek duyulduka o bil
gilere bavurularak, g d u r u m l a r a ilikin zm retecek yo
rumlar arandn ortaya koyar. Burada nemli olan, sz konu
su kitaplardaki bilginin bilimsellii ya da geerlilii gibi " n e s
n e l " bir d u r u m d a n ok, o bilgi ya da deneyim birikimine fark
l corafyalarda ve farkl kltrlerde duyulan gven ve saygnn
altn izen " z n e l " d u r u m d u r . Sibylline bilgelii, ierii hak
knda ok net verilere sahip olamadmz iin hakknda fikir
y r t m e k t e zorlandmz; bu nedenle de, akas, kukucu g
dlerimizi devreye sokarak "batl i n a n " emsiyesi altnda gr
me eiliminde o l d u u m u z bir d n y a grn ve kozmolojiyi
temsil etse de, binlerce yl boyunca Eski D n y a ' d a yaayan in
sanlarn nemli bir b l m n c e sayg grdn ve deerine iti
bar edildiini u n u t m a m a m z gerekiyor.
Dier yandan, R o m a ' n n ykseli dnemine gelindii sra
da (hatta b u n u n da epey ncesinde) az saydaki st dzey bilge
rahibe tarafndan korunuyor olmalar, Sibylline Kitaplar'nn
bal olduu eski kltr ve gelenein artk zlme ve dalma
aamasnda olduunu gsteriyor. Aslna baklrsa, olduka uzun
bir zamana yaylan gerilemenin, final aamalaryd artk bu:
isa'dan nce n c bin yl balarnda, bilinen byk Eskia

devletleri tarih sahnesinde belirdii srada, byk olaslkla Ana
T a n r a kltnn sonu da ufukta grnmeye balamt, nk
sonraki d n e m d e oluan b t n panteonlarda eril tanrlarn za
man iinde baskn ktklarn ve toplumsal ilikilerde cinsiyet
lerin rolnn de b u n a paralel olarak kadnlar aleyhine deime
yoluna girdiini gryoruz.
Buna karn, olduka uzun sre Ana Tanra inan ve ge
lenei ayakta kalmak iin direndi. Msr, Smer, Akat, M i n o s ,
Iran, Anadolu, Yunanistan ve Balkanlar bata olmak zere E s
ki D n y a ' n n birok blgesinde, her ne kadar siyasi yap erkekegemen niteliklerini giderek daha fazla kuanm olsa da, bin
lerce yln yerlemi ve halklarca benimsenmi alkanlklar,
hem kadnlarn saygnl ve itibarn m m k n olduunca koru
d u , h e m de Ana T a n r a kltn (hzla gerilemekte olsa bile)
yaatmay baard. Kolektif bilinaltndaki tanra imgesi ve say
gnl o denli canl ve glyd ki, ok daha sonra, Avrupa ve
Yakndou'yu Hristiyanlatrmaya alan Roma Kilisesi bile,
varln ve s u n d u u inan sistemini kabul ettirebilmek iin,
" M e r y e m A n a " figr araclyla bu imgeden m m k n oldu
unca yararlanmaya alacakt.
Ancak u an bizim iin nemli olan d n e m , " B y k A n n e "
k l t r n n giderek glgede kalma ve nihayet yok olma sreci
ne girmeye balad, R o m a ' n n ykseli yllaryla balyor. Bir
baka deyile, Krallk dneminin yedinci ve son h k m d a r , E t rsk asll T a r q u i n i u s S u p e r b u s ' u n , Sibylline Kitaplar'n ele
geirdii ne srlen evreyle, yani isa'dan nce altnc yzyln
son eyreiyle balayan bir sreci gzden geirmeye alyoruz.
Ana Tanra kltnn koruyuculuunu s r d r e n rahibe
geleneinin son temsilcileri, Amphictyonic Konsey'in denetimi
de yitirildikten sonra oluan yeni koullarda, byk lde "ie
k a p a n m " d u r u m d a y d artk, insanlardan uzak, mnzevi bir
yaam sren ve yar lgn grnmleriyle biraz da korkuya da
yal bir sayg yaratp dokunulmazlk elde etmeye alan bu bil
ge kadnlarn, anadan kza geen bir bilgi koruma ve saklama
geleneinin
son
temsilcileri
olduklarn
syleyebiliriz.
Byk
BR "DEAL"N H K Y E S
olaslkla, ou kaynan da satr aralarnda belirttii gibi, fark

l kentlerdeki Apollon ya da D e m e t e r tapnaklarnn yaknlarn
da, krsal alanlardaki maaralarda yaayan Sibyl'larn hepsi h
l birbirleriyle iletiim halindeydiler ve seyrek de olsa bir araya
geliyorlard; en azndan, b u n u ellerindeki metinleri paylap,
her birinin gvende olduunu bilmelerine yetecek bir sklkta
yapyorlard. Dier yandan, saygnlk ve nfuzlaryla da, D e m e
ter, Dionysos ve Apollon tapnaklarn dolayl olarak ynetme
ve ynlendirme gcn ellerinde bulunduruyorlard.
Anaerkil "Altn a "
Sibyl'larn byk deer verdikleri ve titizlikle sakladklar
kitaplarnn iinde neler olduunu tam olarak bilemiyoruz. Ama
bu noktada temsilcileri olduklarn srekli yinelediimiz " A n a
Tanra k l t " n n ve ilk tarm toplumlarndan itibaren onu ya
ratan "Anaerkil toplumsal d z e n " i n neye benzediine ilikin bir
eyler sylememiz gerekiyor. Bylelikle, varolu sava verdiin
den sz ettiimiz Sibyl'n neyi korumaya ve ayakta tutmaya a
ltn (ya da neyi " r e s t o r e " etmeyi amaladn) daha net ola
rak grme olanamz olacak.
lk olarak, ok yaygn bir yanl anlamay ortadan kaldrmak
gerekiyor: T o p l u m d a ekonomik, siyasi, sosyal ve ruhani otorite
yi erkeklerin elde etmesi sonucu ortaya kan ve kadnn bask
altna alnp kamusal alandan uzaklatrlmasna yol aan ataer
kil dzen ile o n u n nceli d u r u m u n d a k i anaerkil toplumsal yap
arasnda "simetrik" bir kartlk yok. Yani anaerkil toplumlarda
da b t n g ve otoritenin kadnlarn elinde olmas ve "erkek
lerin bask altna alnmas" gibi bir d u r u m sz konusu deil.
Byle eretilemeleri ancak popler kltrn yaratt sinema
filmlerinde ve birtakm ucuz parodilerde bulabiliriz.
insanolunun binyllar boyu s r d r d bir toplumsal ili
ki biimi ve o n u n ardndaki kltr ve inan sistemini, b u g n n
gzlkleriyle gemie bakp, erkek-egemen t o p l u m u n bire bir
kartn
kurgulayarak
anlamamz m m k n
deil.
Kafamzn
iinde bir "hegemonya m o d e l i " ve iktidar yaps, dolaysyla bir
"snfl t o p l u m " prototipi olduu srece, gemiin anaerkil ya

plar uzak ve anlalmaz gelecek bize. Bir "yanl bilin" olarak
ideoloji, binlerce yl ncesinin zgl koullarn ve bu koullar
la uyumlu yaam biimlerini anlamamz gletirecek.
Anaerkil t o p l u m u , barnda gelien retim biimi ve re
tim ilikileriyle ya da sahip olduu inan sistemiyle birlikte kav
ramaya alrken, "snfsz" bir yapdan sz ettiimizi u n u t m a
mamz gerekiyor. Hayat birlikte omuzlayan; ykn ve getirilerini paylaan; ortak karlar gzetme kaygsndaki bireylerin
ilk byk toplumsal deneyimiydi anaerkil dzen. nsanlar ara
snda, retime katlma biimine ve ald " r o l e " bal maddi
kar salayan bir stat farkll olmad gibi, cinsiyetler arasn
da da bir "efendi-kle" ilikisini iermiyordu. Dolaysyla, r e
tim aralar zerindeki mlkiyet de r n n paylam da " k o m n a l " nitelik tayordu. Kadnla erkek arasndaysa "birbirine
stn g e l m e " mcadelesi deil, koullarn gerektirdii bir daya
nma vard. Ayn biimde, neolitik d n e m i n b t n anaerkil
toplumlarnn
inan sistemlerinin merkezinde yer alan
Ana
Tanra ile insanlarn arasndaki iliki de bir " k u l l u k " mant

na deil, "sevgi ve kran d u y g u s u " n a dayanyordu.
Neolitik d n e m , yani "Yeni T a a " , ou toplumbilim
cinin insanlk tarihinde bir " d e v r i m " olarak deerlendirdii b
yk bir yenilie ve yaam biiminde kkl bir deiiklie sah
ne oldu: T o h u m ekmenin, tarla sulamann, tahl ve sebze yeti
tirmenin, bir baka deyile "topra kendi yararna akllca kul
l a n m a n n " yol ve yntemlerinin kefedilmesiyle, insanlarn yaz
gs da deiiyordu artk. T a r m bilmek, yaanlan evrede kay
naklar tkendike toplu halde yeni bir blgeye g etme z o r u n
luluundan da kurtulmak demekti; artk insanlar "yerleik d
z e n ' ^ gemeye ve ekilmeye elverili geni dzlklerin zerinde
kendi kylerini kurmaya hazr durumdaydlar. Bu byk geli
meyi de, topra ileyip ondan r n almay kefeden kadnlar
salamt. te " a n a erki" dediimiz u n s u r , toplumsal yaamda
ki ekonomik ynyle, byle dodu.
" T a r m n kadnlarn bir buluu olduu d o r u d u r , " diyor
Mircea Eliade. "Av peindeki ya da srlerin gzclndeki
erkek, hemen h e m e n her zaman evinden ayrdr. Kadn, snrl

ama keskin gzlem yeteneiyle doa olaylarn, t o h u m u n dk
ln, bymesini, meyve veriini gzlemler ve ayn sreci ya
pay olarak tekrarlamay d e n e r . "
59
T a r m ncesi "ilkel" topluluklar, yiyecek retimini gerek

letirme yntemlerini temel alan bir kategorizasyona gre "avc-toplayc" olarak adlandrlyorlar. Yaygn kanya gre bu aa
may yaayan topluluklarda, cinsiyetleri temel alan basit bir t o p
lumsal iblm sz konusuydu: Erkekler toplu halde ava
karken,
kadnlar "toplayclk" grevini stleniyor ve doada
bulunan yabani meyve ve bitki kklerinin yenebilir olanlarn,

henz bir " k y " denemeyecek olan gebe yerleim yerine ta
yorlard. Yine ayn iblm uyarnca topluluun gvenliini
stlenen, onlar vahi hayvanlarn saldrlarndan koruyan ve fi
ziksel g gerektiren ar ileri stlenenler, erkekler; ocuklar
bytmek ve yetitirmekle grevli olanlar da kadnlard.
Antropologlarca gelitirilen bu son derece ematik t o p l u m
sal dzen prototipinin ne derece gerei yansttndan emin
deiliz. Ama snrl arkeolojik verilerin gsterdii kadaryla ke
sin olarak bilinen ey, bitkilerle ve toprakla daha dzenli iliki
kuran ve topluluun besin ihtiyacn bu yolla karlayan kadn
larn, g n n birinde " t o h u m u n g c " n fark edip, tarmn yo
lunu atklar gerei. Bylelikle, rastlantlara ve ansa yer b
rakmadan, insanlar kendi besinlerini topraktan dzenli olarak
elde edebilecek konuma gelmiler ve doal koullar denetim al
tna alma srecinin belki de en kritik aamasn geride brakm
lard.
Olduka u z u n bir sre egemen olduu sanlan eski yaam
biiminde, erkeklerin av etkinliinden elleri bo dnmelerinin
hayli sk rastlanan bir d u r u m olduu sanlyor. Bu d u r u m d a a
kalmamak iin, kadnlarn toplad yenebilir bitkilerin deeri
bir hayli artyordu ki, yeniden ekilip sreklilii salanamayan
bu kaynaklar da bir sre sonra bitebiliyordu. Dolaysyla, av
hayvanlar azalp, evredeki bitki ve meyveler tkenince, toplu59
Mircca Eliade, "Dinler Tarihine Giri", s: 258-259
luun ilkel adrlarn skp, yeni bir yaam alanna doru g

etmesi gerekiyordu.
Bu d u r u m gz n n e alndnda, tarmn, ilkel toplulukla
rn yaamnda bir tr " b y " gibi aniden belirmesinin, tarihi
ve antropologlarca " d e v r i m " olarak adlandrlmasna amamak
gerek, insanlarn artk kaynaklarn tkenmesine bal olarak s
rekli g etmelerine gerek kalmyordu, nk bu kaynaklarn ok
yaamsal bir b l m n kendileri retiyorlard. Gebe yaam
nn yerini yerleik yaam ve kyler; srklarn arasna hayvan d e
rileri gerilerek yaplm ilkel adrlarn ya da sazdan kulbelerin
yerini de daha dayankl ve kullanl kerpi evler alyordu. Bir
baka deyile, kadnlarn toprakla olan yakn ilikileri sayesinde
gerekletirdikleri bir bulu, insanln yazgsn deitirmiti.
Ekilmeye elverili dzlklerin, sulamay kolaylatrc akar
sularla birletii yerler, kalc insan yerleimlerine ve gelecein
ky ve kentlerine sahne olacakt artk. Ancak, topra ileyip be
sin elde etmek, uzun ve youn bir almay gerektirdiinden,
insanlar b u n d a n byle kk topluluklar halinde deil, bunlarn
bir araya gelmesinden oluan " t a r m t o p l u m l a r " olarak yaam
larn srdrmek d u r u m u n d a y d l a r . Irmak kenarlarndaki ekile
bilir topraklarn evresinde, eskiye oranla ok daha kalabalk in
san topluluklar bir araya gelmeye balyordu giderek.
Bu d u r u m d a , sosyal ilikilerde de yeni bir d z e n l e m e ge
reklilii ortaya kyordu: Yan yana yaayp t o p l u m u meydana
getiren kk gruplar, ayrt edici adlarla anlabilmeli ve klanlar
birbirlerini bu adlarla tanyabilmeli; bir baka deyile, "akraba
lk" ilikileri formle edilmeliydi. Farkl klanlarn yeleri ara
snda, yerleik bir mekanda ortaya kacak cinsel ve duygusal
birliktelikler, "evlilik" kavramn da yava yava biimlendirir
ken, bylesi bir dzenleme zorunluluk halini alyordu.
Klanlarda ocuklar, olduka gerilere giden d n e m l e r d e n
beri anneleri tarafndan bytlyor, annelerini tanyor ve an
nelerine gre adlandrlyorlard. On dokuzuncu yzyln tarih
ilerinden isvireli Jakob Bachofen, 1861'de yaymlanan " A n n e
lik
Hukuku"
(Das Mutterrecht) adl
kitabnda,
bu
durumun,
geleneksel tekeli evlilik dnemi ncesi kadnla erkek arasnda
BR "DEAL'N HKYES
var olan "ilkel" iliki biimlerinden kaynaklandn sylyor ve

"babann belli olmad" bir iliki sisteminde soyaalarnn, ke
sin olarak bilinen anneden y r d n savlyordu. Dolaysyla,
yerleik yaamda snrlar belirlenecek "akrabalk" ilikilerinin
temeline de annenin yerlemesi, olduka mantkl ve doal bir
sonutu. Bylece toplum, annenin kimliine gre adlandrlan
ve tanmlanan gruplara b l n r k e n , Bachofen'in "annelik h u k u
k u " dedii ilke de ortaya kacak ve bu da " a n a erki"nin sosyal
b o y u t u n u vurgulayacakt.
Bachofen'in
oluturduu Mutterecht kavramna ve evliliin
tarihine ilikin dinsel ve ahlaki bakna katlmamakla birlikte,

Friedrich Engcls de anaerkil akrabalk ilikilerini ortaya karan
sistemin, insan topluluklarnn geliim srecinde ortaya kan
farkl
bir
"aile
yaps"ndan
kaynaklandn
dnyordu.
H e n r y M o r g a n ' n 1870'lerde byk ses getiren "Eski T o p l u m "

(Ancicnt Society) adl kitabndan yola karak kaleme ald n
l yaptnda, "dzensiz cinsel iliki" sisteminden kar-koca ev
liliine giden sre iinde " g r u p halinde evlilik" ilkesinden kay
naklanan ve "ortaklaa aile" olarak adlandrlabilecek bir sosyal
dzenin ortaya ktndan sz ediyordu Engels. T o p l u l u k iin
de, ayn kuaktan kabul edilen b t n erkeklerle b t n kadnla
rn kar-koca saylmas ilkesine dayal bu aile biimi, " a n a erki"ni ortaya karan faktrlerden biriydi:
" G r u p halinde ailenin b t n biimleri iinde, bir ocuun
babasnn kim olduu kesinlikle bilinemez ama anasnn kim ol
duu, kukuya hi yer brakmayacak biimde bilinebilir. Bir ana
her ne kadar ailenin b t n ocuklarn kendi ocuklar olarak
arr ve onlara kar analk grevleriyle ykml bulunursa
da, yine de kendi z ocuklarn brleri arasndan ayrt eder.
yleyse, grup halinde evlilik var olduka, soyaacnn yalnzca
ana tarafndan gsterilebilecei aktr; gerekten bu d u r u m d a
yalnzca kadn soy zinciri t a n n m a k t a d r . " 6 0
Engels, "analk h u k u k u " terimini, o ilkel aamada hukuk
tan sz edilemeyecei gerekesiyle yanl b u l d u u n u belirtiyor
60
Friedrich Engels, "Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni", s: 58
ama yine de yukarda dile getirdii aklamann, onu ilk kez for
mle eden Bachofen'in " m e z i y e t l e r i n d e n biri olduunu syl
yordu. On d o k u z u n c u yzyl ortalarndandan itibaren antropo
loglar, g n m z d e varln srdren ve "ilkel" olarak adland
rlabilecek topluluklarn sosyal yaplarn bir sre gzledikten
sonra, elde ettikleri sonular az saydaki kimi arkeolojik veriy
le buluturmaya alarak, binlerce yl ncesine ilikin genelle
meler yaratma yolunu setiler. Bu yntemin gvenilirliiyle il
gili soru iaretleri bir yana, " g r u p halinde evlilik" gibi bir olgu
n u n , ilk yerleik toplumlarda ortaya kan anaerkil yapy ak
lamaktaki yeterlilii de tartlr d u r u m d a y d . Yanlglarn ou,
tekeli kar-koca evliliini, zorunlu olarak ataerkil d n e m d e or
taya kan bir sonu, hatta (bir biimde kadn bask altna al
mann arac olsa bile) toplumsal geliimde "ileri doru atlm"
bir adm olarak grme saplantsndan kaynaklanyordu.
Muhafazakr Bachofen iin anaerkil yap,
"yanl iliki"
modelinden ideal "kutsal aile"ye gei srasnda ortaya km

"ilkel" bir ara d n e m d e n ibaretti. Ama Engels daha farkl bak
yordu meseleye: Snfl toplumlarn ortaya k, ataerkil yap
nn dousuyla ezamanlyd. Yaklak be bin yl iinde kleci
likten kapitalizme dek evrilmi s m r sistemlerini incelerken
Engels,
snflarn
domasnda etkili
olan
sosyolojik
deiimi
doru analiz etmeye alyordu. O n u n kaygs, daha kleci t o p

lumdan itibaren iktidar sisteminin " m o l e k l " n o l u t u r d u u
nu d n d ataerkil ailenin nasl ortaya ktn formle et
mekti. Dolaysyla, yabanl " s r " t o p l u m u n d a n erkek-egemen
yapya gei sreci iinde ngrd iki aamal evrimin kilit
noktasn, anaerkil dzen oluturmaktayd.
Uygarln olumaya balad ilk aamalarda farkl bir aile
yaps ve kadnn arlkta olduu bir sosyal dzen fikrini gn
deme getiren Bachofen'in tezleri, M o r g a n ' n rokua kabilelerini
Yunan
ve
Roma
"gens"leriyle
badatran
zmlemeleriyle
zenginleti; Engels'in sosyal deiim modeli ve aamalar zeri

ne gelitirdii teorik altyapyla da ayaklar zerine bast. Anaer
kil toplumla ilikili zmlemeler, yirminci yzyln balarnda
ou sosyolog ve antropolog tarafndan da izlenip destek grr-
ken, bu yaklama en byk ilgi de, doal olarak feministlerden

gelecekti.
Yunan kltr ve klasikler uzman J a n e Ellen Harrison,
1912'de yaymlad " T h e m i s : Yunan Dininin T o p l u m s a l Kk
leri" adl kitabnda, Yunan ncesi toplumlarn inan biimlerin
den yola karak, uygarln daha nceki aamalarnda egemen
olan " a n n e merkezli" (matrifocal) bir toplumsal yapnn ve " a n
ne soylu" (matrilinea]) bir akrabalk zincirinin varln ortaya
koydu. D a h a da nemlisi, Sir J a m e s Frazer'n almalarndan
da ald esinle, insanln kolektif bilincindeki ilk tanr imgesi
nin diil nitelikler tadn vurgulayarak, Ana T a n r a kavra
myla anaerkil t o p l u m yaps arasnda net balantlar k u r d u .
Ancak H a r r i s o n ' n dnceleri o d n e m i n koullarna gre
fazla radikal nitelikler tayordu ve tezlerinden rahatsz olan,
egemen d n c e savunucular tarafndan iddetle eletirilip d
land. B u n a karlk Harrison geri adm atmad ve benzeri d
nceleri
paylaan
akademisyenlerle
birlikte
oluturduu
" C a m b r i d g e Klasik Antropoloji G r u b u " n u n liderliini stlene

rek aratrmalarn s r d r d . zleyicileri arasnda Gilbert M u r ray,
Francis Cornford ve A r t h u r Bernard Cook gibi bilim
adamlar da vard.
61
K u r u l u dzeni olumlayan muhafazakr ideolojinin etkisi al

tndaki ortodoks bilim anlay tarafndan iddetle eletirilse de,
gerek H a r r i s o n ' n dnceleri gerek anaerkil toplumla ilgili tez
ler, aralarnda S i g m u n d F r e u d
ve Robert Graves gibi ok
nemli isimlerin de b u l u n d u u yeniliki bilim adamlarnn des

teini almay baard. 1960'larda etkisini artran feminist hare
ketin salad gl rzgr, zellikle de James Mellaart'n atalhyk'te elde ettii " A n a T a n r a k l t " n e ilikin bulgular
dan sonra, J a n e Harrison'n ncln yapt dncenin
yaygnlamasn salad: insanln en eski dini, Ana T a n r a tapnm zerine kuruluydu ve antropolojik veriler ya da mitler
den elde edilen ipular, uygarln ilk aamalarnda kadnlarn
Shelley Arlen, " F o r Love of an Idea: Jane Ellen Harrison, a Heretic and
a Hmanist", Women's History Review 2/1996, s: 168-169
Fraternis F.S
ynetim erkini elinde t u t t u u bir sosyal yapnn varln gs

termekteydi. scanned by darkmalt1
Feminist sallardaki heyecan, bu saptamann sonularnn
gereinden fazla abartlarak arptlmasna ve kadnn "egemen
g " olduu eski bir toplumsal dzenin kurgusal dzeyde yara
tlmasna neden oldu. Dier yandan, muhafazakr diren de, bu
yeni dalgaya elden geldiince kar durabilmek iin hem veri
yetersizliinden
kaynaklanan
belirsizliklere
snmaya
devam
edecek, hem de coku ve abart sonucu ortaya kan teorik ak

lardan yararlanacakt.
1980'lerde politikadan kltr ve sanata dek her alanda es
meye balayan muhafazakr rzgrlar, anaerkil toplum teorisi
kartlarnn da seslerini ykseltmelerini salad. Bu d n e m d e
oalan teorik aratrmalar, " T a r i h i n hibir d n e m i n d e anaerkil
dzen diye bir eyin olmad; bu tezlerin feminist d n r l e r ce verilerin arptlmas sonucu ortaya kan fantezilerden ileri
gitmedii" iddialarn savunmaya dek vard ve iin garibi, bu id
dialarn sahipleri olduka da fazla ses kararak baskn d u r u m a
gemeyi baardlar.
Elbette itirazlarn bu denli youn olmasnn ardnda yatan
temel etken, yalnzca "cinsiyetler aras s r t m e " ya da femi
nistlerle
muhafazakrlarn
kutuplamalarndan
ibaret
deildi.
Anaerkil t o p l u m u n , uygarln ilk dnemlerinde var o l d u u n u n

kabullenilmesi, son be bin yln snfl toplumlarnn ekirde
inde yer alan ataerkil ailenin mutlakl ve "ebedi"liine ilikin
yaygn kanya da ciddi biimde glge drecekti. D a h a da
nemlisi, bir zamanlar, kadnlarn saygnlklarn koruyup, ka
musal alandaki etkinliklerini erkeklerle eit koullarda (hatta ba
z ayrntlarda daha stn bir konuma yerleerek) s r d r d k l e
ri; ortak mlkiyete, paylama ve eitlie dayanan; bar ve
retken bir toplum dzeninin var o l d u u n u onaylamak, egemen
dzen ideologlar iin kabullenilemez bir eydi: n k bu, Ba
t dnyasnda yirminci yzyl boyunca ideolojik bir b o m b a r d
man halinde srdrlen, "sosyalizmin olanakszl ve insan d o
asna aykrl"na ilikin tezlerin de iflas anlamna gelecekti!
Eer be bin yl ncesine kadar, h e m de olduka u z u n bir sre
BR "DEAL "N HKAYES
boyunca insanlar byle bir sosyal dzeni srdrebildiyseler, b u

gn, yarn ya da gelecekte b u n u n bir kez daha yinelenmesi
m m k n d ! Dolaysyla, anaerkil t o p l u m u n tarihsel gerekliiyle ilgili tezlere kar kn ardnda, en saduyulu geinenlerin
bile "Batl bilinaltlarnda" varln s r d r e n , "sosyalizm hayaleti"nin getirdii korku ve tedirginlik vard aslnda.
Saldrlar ounlukla, neolitik d n e m d e yaznn bilinmiyor
olmasndan yola klp, g n m z e yazl belge kalmam oldu
u gereinin ardna snlarak gerekletirildi. Ardndan, bir
Ana T a n r a k l t n n varl ve yaygnl sorgulanmaya bala
d. stelik, szde byk bir yanszlk, bilimsellik ve saduyulu
yaklam kisvesiyle s r d r l d bu abalar. Ne var ki, anaerkil
t o p l u m u n varln savunan cephede hem yz yla yakn bir s
redir biriktirilmi, reddedilemeyecek veriler, h e m de olduka
yetkin szcler vard.
Doksanl yllara dek bu alandaki almalarn s r d r e n L i t vanyal arkeolog Marija G i m b u t a s , hem atalhyk ve Orta
Avrupa neolitik yerleimlerindeki bulgular dikkatle analiz ede
rek Ana T a n r a k l t n n izlerini srd, hem de g n m z e
dek yaayan mitler ve ritellerdeki kimi unsurlarla bu bulgular
arasnda yadsnamayacak balantlar k u r d u .
62
Bir anlamda Jane
H a r r i s o n ' n izinden giderek, ayaklar ok daha yere basan bir

yaklam gelitirdi. " K u k u c u " l a r elbette itirazlarndan vazge
mediler ama doksanl yllarn ortalarndan itibaren strateji d e
itirerek bu tartmay "yok sayma" yolunu setiler. Yazl bel
ge yoksa, " k a n t " da yoktu onlara gre.
Anaerkil t o p l u m u n varln ortaya koyan zmlemeleri ve
kar tezleri, k o n u n u n hak ettii derinlikte ele almak, bu kita
bn mtevaz snrlar iinde m m k n deil. Ama en azndan,
ayrntlar zerinde frtnalar koparlarak sren bunca tartma
srasnda yaratlm toz ve d u m a n n , olduka nemli ve belirle
yici bir noktay, yani ilk tarm toplumlarnda ekonominin m e r 62
Marija Gimbutas'n lmnden sonra California niversitesi'nce yaym

lanan, editrln Miriam Robbins Dexter'n yapt " T h e Living Goddesses" adl son almasn, konuyla ilgilenen tm okurlara iddetle tav
siye ederim.
kezine yerleen "toprakla ilgili bilgi"nin kadnlara salad say

gnlk ve prestiji grmezden gelmeye yol atn syleyebilirim.
Neolitik yerleimlerde kadnlar tartlmaz biimde soyaacnn temel direi ve toplumun ncleri saylyordu, nk hem
tarm onlar bulmutu ve hepsi anneden kza aktarlan bir ei
timle "topran srr"na vakft, hem de sahip olduklar dour
ganlk zellii, topran verimlilii ve bereketiyle badatrlyor
ve bu da doal olarak, grdkleri saygy artryordu; bu kadar
basit.
Sz
edilen
model,
gnmzdekinin
aksine
kadnn
" e z e n " , erkeinse "ezilen" olduu bir toplumsal yapy deil,

kamusal alandaki kritik kararlar "bilge kadn"larn ald, b u n a
karn cinsiyetler arasnda bir ayrmclk ya da eitsizliin yaan
mad, " p r o t o - k o m n i s t " diyebileceimiz nitelikleri sergiliyor
du.
Peki binyllar boyunca tarm toplumlarnn organizasyo
n u n d a etkili olan bu sistem, hangi deiim evrelerinin yaanma
s ve hangi yeni faktrlerin ortaya kmas sonucu zlme ve
dalma noktasna geldi? imdi, bu sreci gzden geirmeye a
lalm.
Mlkiyetin d o u u ve " Y a n l Uygarlk"

T a r m ekonomisiyle birlikte, t o p l u m u n elindeki en nemli
maddi deerler, ekilebilir topraklar ve su kaynaklar oluyordu
artk. lk neolitik yerleimlerin ortaya kmaya balad d n e m
lerde insan nfusu az, buna karn ekilecek topraklar ok byk
ve geniti. Dolaysyla kolektif bir abayla yrtlmesi gereken
tarm faaliyetlerinde emein deeri de ne kyor; buna kar
lk "bol ve snrsz" gibi grnen topraklar, topluluun "ortak
m l k " olarak kabul ediliyordu. G o r d o n Childe, tarm t o p l u m
larnda bireyselliin deil, toplumsalln n planda o l d u u n d a n
ve urann btnyle " k a m u s a l " bir nitelik tadndan sz
ediyor:
"Neolitik ekonomi tm olarak, ibirliinin yaratt aba ol
makszn yaayamazd. O r m a n d a dzlk amak, bataklk k u r u t
mak gibi ar iler, ortak aba gerektirir. Kanal amak, taban
BR " D E A L ' N H K Y E S
hayvanlarna ya da sellere kar evleri korumak da toplumsal so

rumluluklard. Gerek Msr, gerek Bat Avrupa'da neolitik ky
lerdeki barnaklar, geliigzel yaylmam, belli bir dzene gre
yerletirilmiti. B t n bunlardan anlaldna gre toplumsal
eylemlerin denkletirilmesi ve ynetilmesi iin bir sosyal rgt
lenme vard."''
blm ilkelerinin, bir biimde tarm ncesi d n e m l e r d e kine benzer bir anlayla dzenlendii sylenebilir: Ekim ve ha
sat, yani tarmn temel aamalar, arlkl olarak kadnlar tara
fndan y r t l y o r d u . Sulama iin rmaklar kullanarak geni
kanallar amak ve ekime hazrlanacak tarlay kabartmak gibi fi
ziksel g gerektiren grevlerse, genelde erkeklere aitti. Dier
yandan, tarmn ortaya kmas daha nceki dnemlerin etkin
liklerini t m d e n ortadan kaldrmyordu tabii ve avclk, yine er
keklere zg bir i olarak varln s r d r y o r d u . ocuk bak
m ve evlerin sorumluluu, yine kadnlarn zerindeydi. Bu ay
rm, tarmsal retimden frsat bulduklar srece kadnlarn, ev
ve gnlk yaam iin vazgeilmez deer tayan ara ve gere
leri de zaman iinde gelitirmelerini salayacakt: Szgelimi n e
olitik t o p l u m u n en nemli karakteristiklerinden biri kabul edi
len mlekilik, kadnlarn gelitirdii bir zanaatt.
lk tarm toplumlarndaki " E r g i n l e m e " trenlerinin niteli
i, kadnla erkek arasndaki, toplumsal ihtiyalarn karlanma
sna ynelik bu iblm ve rol modellerinin, ocuklarn yeti
tirilmesinde de aynen uygulandn gsteriyor. Ergenlik ana
giren erkek ocuklar, babalar ve dier erkek akrabalar tarafn
dan "erkek grevleri"ni yerine getirmek zere eitilirken, kz
ocuklar da belli bir yatan itibaren tarm etkinliklerini, hasat
zamanlarna ilikin ayrntlar, mlekilik ve sepetiliin srla
rn reniyorlard annelerinden.
T o p l u l u u n t m yelerinin beslenme ihtiyalarn bile kar
layamayan
"avc-toplayc" yaam
biiminin yerini, topraa
h k m e d e n insanlardan kurulu tarm topluluklar aldka, ortaya

kan yeni yerleim merkezlerinde nfus da dzenli olarak art63
Gordon Childe, "Kendini Yaratan insan", s: 102
maya balad. Bebek lmleri gzle grlr biimde d m ;

dzenli beslenen ve daha hijyenik konutlarda yaayan insanla
rn salk sorunlar da giderek azalmt. Buna ek olarak, verim
li tarm topraklarnn evrelerinde kyler oluturmaya balayan
insanlarn
yaam
kalitelerindeki
ykselme,
evredeki
gebe
topluluklarn da dikkatini ekiyor ve yeni katlmlar ya da g

lerle kyler daha kalabalk hale geliyordu. T o p r a k fazla emek is
tediinden, neolitik toplulua eklenen yeni bireyler bir " y k "
deil, retim srecine katk olarak deerlendiriliyordu byk
olaslkla. Ama yine de, byyen ve kalabalklaan yerleim yer
lerinde yaamn kurallarn belirleyecek bir sosyal d z e n e de ih
tiya vard. .....www.cizgiliforum.com
Anaerkil tarm toplumlarnda mlkiyet kamusal, alma
kolektif, paylam da ortaklaayd; dolaysyla avantajl ya da ay
rcalkl sosyal snflar sz konusu deildi. Var olan basit hiye
rari, kararlarn birlikte alnd topluluklarda, deneyim ve bil
gilerinden tr daha fazla sz sahibi olan yallarn " y n e t i c i "
olarak kabullenilmesine balyd ki bunlar da ounlukla kadn
larn arasndan kyordu. Bu doal liderlik, tarmn incelikleri
ve yntemlerini; ekim ve hasat zamanlarn; t o h u m ve fidelerin
zelliklerini; takvimi ve zaman izlemeyi iyi bilmekten kaynak
lanyordu. Hasat yaplmayan dnemlerde de t o p l u m u n a kal
mamasn salamak, dolaysyla yaz k b t n kye yetecek yi
yecein elde edilip b u n u n dikkatli datlmasn planlamak, bu
ynetici kadnlarn sorumluluundayd.
T o p r a k t a n alnan verim artp, alk sorunu ortadan kalktk
a, szn ettiimiz deneyimli yneticilerden bazlar, yiyecek
retimine daha az zaman ayrp, hayatn kalitesini artrmaya y
nelik araylar deerlendirme olana buldular: D a h a kullanl
tarm aralar; yiyecekleri daha iyi saklamaya olanak veren da
yankl kaplar; daha salam ve gvenli binalarn yaplmasna ola
nak verecek mimari tasarmlar ve rahat, salkl giysiler retil
mesi, bu yolla m m k n olabildi. Zaman iinde t o p l u m d a fark
l bir ekonomik rol olarak ortaya kan zanaatln, tarm yer
leimlerinde byk oranda kadnlar tarafndan gelitirildiini
syleyebiliriz. Neolitik dnemin en grkemli yerleimlerden a-
BR "DEAL"N HKYES
talhyk'te
ilk aratrmalar
balatan J a m e s
Mellaart'a gre,
kentin I yedinci bin ylda 57 aletten oluan bir avadanlk ko

leksiyonu vard ve nfusu da 8-10 bin dolaylarndayd. 6 4
Aa yukar tarm retimine ve yerleik yaama geile bir
likte, t o p l u m u n " r u h a n i " liderlii de b t n y l e kadnlar tara
fndan yrtlmeye balad. Bu, byk olaslkla, tpk tarmsal
retimin liderlii gibi, kendiliinden ortaya kan bir gelimey
di ve herhangi bir itirazla da karlamamt. nsanlar, eskiye
oranla yaamlarnn ne denli farkllatnn farkndaydlar: Be
sinlerini salayan toprak, tpk kadn gibi dourgan ve retken;
anne gibi koruyucu ve sevecendi. Bir "idea" olarak ortaya k
ok daha eskiye dayansa bile, topran " B y k A n n e " olarak
kabul edilii ve Ana T a n r a kavramnn yerlemesi, neolitik
kylerin belirmeye balamasyla e zamanl olmalyd. Bu d u
rumda, sz konusu tanrayla t o p l u m arasndaki iletiimi kura
cak rahibeler, kendileri de anne sfat tayan bilge kadn yne
ticiler olacakt elbette.
S z n ettiimiz olguyu, tam anlamyla bir " d i n " olarak al
glamamak gerekiyor: D a h a ok, ilk tarm toplumlarndaki in
sanlarn, onlar kuatan doa ve evreni kavrama abalarndan ve
Ana T a n r a olarak grdkleri toprak ya da dnyayla kurulan
iletiimden sz ediyoruz burada. Byk bir olaslkla, bilge ka
dn ynetici nderliinde gerekletirdikleri ilk bereket ritelleri ve dualar da, sahip olduklar bu yeni yaam biimini onlara
verdiine inandklar " D n y a A n n e " y e kranlarn sunmak ve
yeni dzenin aksamadan srmesini salamak iindi.
amanik nitelikler tayan bu ilk rahibelik, neolitik t o p l u m
da bir " r u h b a n snf"nn domasna yol amyor; yalnzca, bil
ge ve deneyimli kadn liderlerin, kendisi de " e n byk a n n e "
olan D n y a ile daha iyi iletiim kuraca inancndan kaynakla
nan bir saygnlk ve prestiji canl t u t u y o r d u . Yiyeceklerin depo
land ambarlar, ounlukla " b u n i m e t l e r " iin tanraya k
ranlarn s u n u l d u u tapnaklara dnyor ve bunlarn mimari
sine, dier yaplardan ok daha fazla zen gsteriliyordu.
M Uozkurt Gven, "nsan ve Kltr", s: 187 ve 193
Tapnaklar, zaman iinde ayn zamanda bilge rahibelerin

n c l n d e , birer bilgi merkezi grevini de stlenmeye bala
d. Eski T a a'ndan beri n n e geilemeyen bir merak ve
korkuyla s r d r l e n gkyz gzlemcilii, artk bu yeni kutsal
meknlara tanmt. Yldzlarn ve gezegenlerin hareketleri b u
rada izleniyor; srad gksel olaylarn kaytlar burada t u t u l u
yordu. Dolaysyla takvimin ilk prototiplerinin oluturulduu
meknlar da bu kutsal binalard. Byk olaslkla tapnaklar, ye
ni rahibe aday olarak seilen zeki ve yetenekli gen kzlarn ye
titirildii binalar olarak, ayn zamanda birer eitim merkezi g
revini de stleniyordu. Ama daha da nemlisi, saygnlk ve li
derlik, "bilgi"ye dayand iin, t o p l u m d a cinsiyetten b t n y
le bamsz ilk hiyerarik yaplanma, tapnaklar zerinde olutu.
Ortada h e n z yalnzca bir "manevi liderlik" vard ve tapnak
larda oluan
ynetim merkezini
denetleyenler,
bu yolla bir
" m a d d i kar" elde etmiyorlard. Dolaysyla, "sosyal s n f l a r n

da var olmad bir toplumsal yap iinde tapnak bilgisi de h e
n z tam anlamyla bir "iktidar arac"na dnmemiti; yani ku
rumsal bir " d i n " deil, yalnzca bir "ortak toplumsal inan pra
tii" sz konusuydu.
Tapnaklardaki bu o l u u m u n olduka erken bir tarihte bi
imlendiine ilikin ok sayda bulgu var elimizde. Bunlara yal
nzca Anadolu'da deil, Suriye ve Kuzey M e z o p o t a m y a ' d a da
sk sk rastlyoruz. H a r r a n , Nevali ori hy ve T r k i y e - S u riye snr yaknlarndaki Gbekli T e p e ' d e , isa'dan nce o n u n
cu bin yln sonlarna tarihlenen kerpi yaplar ve kutsal alan
lardaki eitli kabartma ve fgrinler, Ana T a n r a inancnn sa
nldndan da eskiye dayandn gsteriyor. Geni teraslarn
zerinde, ykseklii metreyi geen stunlarn yer ald bu
binalarda, kiretandan heykeller ve eitli hayvan figrlerini
sergileyen kabartmalar bulan arkeologlarn abas, buluntular
geni bir corafyaya yaylan adalaryla karlatrarak, genel
ve kapsayc bir sonuca ulamak:
"(Betimlemelerin) ounlukla kutsal alemle ilikili olduu
ve ilahi gleri, cinleri ya da ruhlar temsil ettii d n l y o r .
ok sk rastlanan ve plak bir dii varl gsteren fgrinlerin,
BR "DEAL'N HKYES
bereket ve retimin simgesi, kucaklayc 'ana tanra' ya da

'hayvanlarn hanm'n simgeledii ileri srlmekte. ok sayda
ki hayvan figrini ve binalarda bulunan iftlik hayvanlarna ait
boynuzlarn, tanrann eril yolda olan boay temsil ettiine
inanlyor. T a n r a ve boay merkez alan bu neolitik dinin, I
o n u n c u bin ylda ortaya kt ve Bronz a'na dek etkisi s
ren bir ideolojiyi barndrd neriliyor."
65
Eski yerleim kalntlar iinde, boa ve dourgan kadn

sembollerinin yan yana b u l u n d u u her yer, Ana T a n r a klt
n n varln gsteren gl iaretlerdir. Evrenin, birbirini ta
mamlayan ve yaam beslediine inanlan iki temel u n s u r u ara
sndaki yaknl simgelemektedir bunlar. Neolitik d n e m bo
yunca gl bir biimde toplumsal ideolojiye egemen olmakla
kalmayacak, izleri Bronz a'nn sonlarna, hatta Hristiyanl
n afana dek grlmeye devam edecektir. Joseph Campbell,
Anadolu ve Kuzey Suriye'deki h e m e n t m yerleimlerde kar
mza kan Ana T a n r a k l t n n , alar iinde H i n d i s t a n ' a dek
ulatndan sz ettikten sonra, Tanra'ya adanm u ilgin
H i n t ilahisini aktaryor:
" E y Anne! D n y a n n nedeni ve Annesi!
Sen T e k Ezeli Varlksn,
Saysz yaratn Annesi,
Tanrlarn yaratcs, Yaratc Brahma'nn
K o r u y u c u Vinu'nun ve Ykc iva'nn bile!
Ey Anne, seni ven ilahiyi sylemekle dilimi temizliyorum.
Ayn yalnz beyaz gece lotuslarndan holanmas,
G n e i n yalnz g n d z lotuslarndan holanmas gibi,
Ve bir eyin yalnz belirli bir eyden holanmas gibi,
Sen de Anne, tek bana b t n evrenin
Baklarndan holandsn." 6 6
65
66
Peter G. Akkermans - Glcrn M. Schwartz, " T h e Archaeology of Syria:

From Complex Hunter-Gathercrs to Early Urban Societies", s: 87
Joseph Campbell, "Tanrnn Maskelen: Dou Mitolojisi", s: 53-54
Ana T a n r a kltnn kutsal merkezleri olan tapnaklar,

neolitik t o p l u m u n kolektif bilgi birikiminin k o r u n d u u ve sak
land merkezlerdi ve bu birikimi, zerine yeni bir eyler ek
leyerek sonraki kuan seilmi, yetenekli gen bireylerine ak
taran rahibeler de Yunan-Roma d n e m i n d e rastlayp izini sr
meye altmz Sibyl'n atalarydlar.
Planl ve ortaklaa retimin t o p l u m u n yaam kalitesini hz
la artrdn ve bilgi birikiminin gnlk deneyimlere yanstlmasyla zanaatlarn gelitiini sylemitik. Arkeolojik bulgular,
I altnc binden itibaren m a d e n ilemenin kefedildiini ve bu
gelimenin ok daha dayankl ve yetkin ara gerelerin retil
mesini saladn gsteriyor. G o r d o n Childe'a gre, metalrji,
Msr, M e z o p o t a m y a ve Kuzey Suriye'de, d r d n c bin yln
balar gibi erken saylabilecek bir tarihte ortaya kmt.
Bu, olduka nemli bir gelimeydi; nk, yksek s kar
snda biim deitiren maden cevherlerinin bu zelliinin kefe
dilmesi, t o p l u m u n dnsel liderleri zerinde derin etkiler bra
kacak ve tapnm merkezlerindeki aratrma ve eitimin belli bir
b l m n de "talarn ve madenlerin baka bir eye d n t r l
mesi" etkinlii oluturacakt. Bir baka deyile, etkileri Rnesans,
hatta Aydnlanma'ya dek uzanacak olan "simya"nn ilk ncleri
de Sibyl'n atalar olan Tanra rahibeleriydi byk olaslkla.
retkenliin ve verimliliin artmas, neolitik yerleimlerin
alanlarn b y t r k e n , nfusla birlikte hasat miktarlarnn da
hatr saylr derecede oalmasn salamt. Bu b y m e n i n
doal sonularndan biri, retimin, artk toplumdaki t m insan
larn temel ihtiyalarn karlamakla kalmayp, b u n u n zerine
kmasyd, ihtiya fazlas d u r u m u n d a k i " a r t - r n " tapnaklar
da depolanyor ve bir blm gelecek d n e m iin " t e d b i r " ama
cyla saklanrken, geri kalan evre yerleimlerdeki insanlarn
farkl rnleriyle " t a k a s " edilmek zere saklanyordu. Bylece,
kimi gebe kavimlerin kyler ve kentler aras bu takasta arac
l stlenmesi sonucu, ilk " t c c a r " l a r da yava yava belirme
ye balyordu neolitik dnyada.
Marx ve Engels, tarm t o p l u m u n d a cinsiyete dayal ibl
m n n bu aamalarda hatr saylr oranda deimeye balad-
BR "DEAL"N HKYES
na dikkat ekiyorlar.
Yaban hayvanlarnn evcilletirilmesi ve
bunlardan tarla ilerinde yararlanlmas, yerleim yerlerinin ya

knlarnda yaayan gebe oban topluluklarnn neolitik kyle
re entegre edilmesi s o n u c u n u d o u r m u ve tarmda erkeklerin
stlendii roln snrlarn geniletmiti. Dier yandan, tarla
srmede kullanlan bir teknolojik yenilik, saban, daha fazla fi
ziksel g gerektirdiinden, erkekleri tarm etkinliklerinde gide
rek daha arlkl bir konuma getiriyordu. Ama b u n u n dnda,
Harrison ve G i m b u t a s gibi uzmanlarn dikkat ektii, daha be
lirleyici bir gelime de sz konusuydu: Sava, iddet ve kaba
gcn, yaam etkileyen gl bir u n s u r olarak ortaya kmas.
Neolitik yerleimlerdeki art r n , verimli topraklarda akl
lca alan toplumlarn yaam kalitelerini ykseltiyor ve giderek
daha fazla zaman kendilerine ayrmalarn salyordu ama bu
"mal varl" ayn zamanda farkl insan topluluklar arasnda bir
"kskanlk d u y g u s u " ya da "sahip olma hrs"n da birlikte ge
tirebiliyordu. iddet ve kaba gcn, bu noktada ilk kez, yama
c gebe kabilelerin yerleik tarm kentlerine dzenledikleri
saldrlarn sklamasyla ortaya ktn syleyebiliriz. Bu ciddi
tehdit, neolitik yerleimlerde savunma nlemlerinin bal bana
nemli bir i haline gelmesine yol aacak ve saval, askerli
i ne karacakt yava yava. Bu d u r u m , hem neolitik yerle
imde savunma grevini stlenen askeri glerin deerini art
racak, hem de ocuk yetitirme biimlerinde bir deiimi gn
deme getirecekti: Erkek ocuklar belli bir yatan itibaren sava
lk eitiminden gemeye balyorlar; bu d u r u m da savunmay
ve askerlii, t o p l u m iinde gl bir rol ve " m e s l e k " haline ge
tiriyordu.
T a r i h i G e r d a L e r n e r , ataerkilliin douunu sorgulad
yaptnda, bu sosyal ve ekonomik zorlaycln dnda, sava
l ve askerlii toplum iinde kurumlatran bir de "psikolojik
faktr" o l d u u n u ileri sryor:
"Erkeklerini sava ve savunmac yeteneklerle yetitirme
yen bir t o p l u m u n , zaman iinde b u n u gerekletiren toplumlarca yutulacan herkes ngrebilir. Bu evrimsel argman sk sk
ortaya atlr ama ben burada deien tarihsel olgular zerine ku-
rulu bir psikolojik faktrden de sz edeceim. T o p l u m d a k i er

kek bireyin, kadnlara kar korku, tedirginlik ve ekingenlik
kapsam iinde biimlenen yaps, erkekleri kendi egolarn y
celtecek, zgvenlerini ve deerlerini artracak toplumsal ku
rumlar oluturmaya ynlendirmi olmal."
67
L e r n e r , bu varsaymn desteklemek iin, F r e u d ' u n erkek

saldrganln aklamakta kulland "Oedipal atma" ve Anne'nin gznde kendi deerini artrma g d s n e de g n d e r m e
yapyor.
Hangi faktrlerin etkisi altnda olursun, hzl ve sert bir d e
iimdi bu. Savaln, askerliin ve fiziksel gcn, t o p l u m u n
varln srdrebilmesindeki temel niteliklerden biri haline gel
mesiyle birlikte, kltrel deerler sistemi de farkllamaya ba
layacakt. B t n veriler gsteriyor ki, anaerkil dzen ve kadnn
toplumdaki arl, ancak savan ve kaba gcn egemen olma
d, eitliki ve paylamc koullar altnda var olabilirdi. n s a n
lk bu deneyimi olduka uzun sre, binyllar boyunca yaad.
Ama retim art, verimlilik ve yaam kalitesi, bir " z e n g i n l i k "
unsuru biiminde ortaya ktka, ok doal olarak, bu zengin
lie ayn emei harcamadan, iddet ve kaba g kullanarak sa
hip olma istei de gleniyordu, nk bu bal gibi m m k n d .
"Sessiz anlama" sona ermi; bar ve paylam, erdemi
oluturan unsurlar olmaktan uzaklamaya balamt artk. F i
ziksel gcnz varsa, savaysanz, iddete iddetle karlk ver
meyi biliyorsanz, iinde yaadnz toplumu ve o n u n sahip ol
duu deerleri de koruyabiliyordunuz. Ama cin ieden bir kez
ktktan sonra, bir daha ieri girmiyordu artk. iddet ve kaba
g, "zenginlii" korumann arac olarak deer kazandka, el
bette yn deitirip onu "elde e t m e n i n " de bir arac haline d
nebiliyordu. Dolaysyla, ilkin " s a v u n m a " iin kurulan askeri
birlikler, zaman iinde baka yerleimlerdeki halklarn mal var
lna sahip olmak iin de kullanlabilecekti: iddet, hzla id
deti douruyordu.
67
Gerda Lerner, a.g.e, s. 44-45
Erkein ve o n u n sahip olduu fiziksel gcn neolitik t o p

lumdaki deeri arttka, kamusal alanda erkekler yava yava ka
dnlarn ellerinde bulunan kurumsal yaplara da egemen olma
ya balyorlard; stelik, yalnzca askerlik ya da savala ilgili d e
ildi bu deiim. D a h a nce szn ettiimiz gibi, tarmda ve
zanaatta "kas g c " n gerektiren gelimeler younlatka, bir
ok toplumsal grev, "erkek ii" haline geliyordu. Aile yaps da
yava yava erkek lehine deimeye ve ataerkil yapnn filizleri
toplumda ykselmeye balad.
Buna karn, klan yapsnn deiip ataerkil niteliklerin ilk
ortaya kt dnemlerde, henz ortak mlkiyet ve eit alma
ilkelerinin deimediini gryoruz. U z u n c a bir sre daha, aile
yapsnn ve kltrel deerlerin erkek lehine deimesine kar
n, komnal yaam ilkeleri varln korudu. Ancak retkenli
in salad a r t - r n n bymeye balamas, zaman iinde
buna "kimin sahip olaca" sorusunu can alc hale getirecek; s
nfsal farkllamaya doru ilk admlar da yava yava atlacakt.
Bu sre iinde kadnlar henz saygnlklarn ve karar alma s
recindeki arlklarn b t n y l e yitirmemilerdi ama t o p l u m u n
yneticiliini "erkek h k m d a r l a r " stlenmeye balyordu artk,
isa'dan nce n c bin yla girildiinde Eski D n y a ' n n ve
rimli topraklarnn evresinde aniden byyen uygarlklarn ba
nda, ynetimi "eleri" k o n u m u n d a k i kadnlarla paylasalar da,
firavunlar, krallar ve beyler vard.
Srecin b u n d a n sonrasn ksaca zetleyelim: ilkin "tana
bilir" mallar ve iinde yaanan konutlar zerinde ortaya kan
zel mlkiyet, zaman iinde t o p l u m u n ekonomik yapsnn can
damar olan ekilebilir topra da kapsayacak biimde genileye
cek ve klanlar arasnda sahip olunan toprak miktarna bal fark
llamalar ortaya kacakt. Neolitik t o p l u m u n ilk aamalarnda
b t n yelerin tarm etkinliini yan yana, birlikte yrtmeleri
gerektii
iin, topraklar kamu mlkiyetindeydi.
Ama gelien
retici gler ve retim teknolojisi, artk kolektif almaya ge

rek kalmadan, farkl klanlarn kendilerine ait topraklarda ekim
ve hasat ilerini gerekletirmelerine olanak veriyordu. Nfus
artp, varolan ekilebilir topraklar klanlar arasnda paylalarak
azaldka, yeni
gelen gmenlerin yaamlarn srdrebilmek
iin tek anslar, toprak sahiplerinin tarlalarnda belli bir ortak

lk esasna gre almakt artk.
Dier yandan, var olan sosyal dzenin iindeki hiyerarik
yapnn deimesi, tarm t o p l u m u n d a saygn ynetici k o n u m u
na sahip "tapnak sistemi"ni de iyiden iyiye zenginlii denetle
yen bir u n s u r haline getirmiti. K o m n a l d n e m d e toprak ze
rindeki ortak mlkiyetin uygulaycs ve ynlendiricisi olan ta
pnaklar, ekilebilir alanlarn bir b l m n klanlar paylamaya
baladktan sonra bile, " e n byk toprak sahibi" olmaya devam
etti. Eskiden bu nitelik, bir " m l k i y e t " i deil, kullanm d z e n i
ni belirliyordu ama zaman iinde " t o p l u m u n liderlii" gibi et
kin bir k o n u m , tapnaklar yalnzca a r t - r n n depolanp kont
rol edildii alanlar deil, ayn zamanda "toprak mlkiyeti"nin
de temsilcisi haline getirdi.
Aa yukar ayn d n e m d e , "tapnak bilgisi" de bir t r ba
sit iktidar sisteminin arac haline geldi ve "bilginin gizlilii"
kavram rahip gruplar arasnda kemikleme yoluna girdi. Y
netici olma ayrcaln getiren bilgi ve bilgelik, artk " k a m u s a l "
olmaktan kp "zelleiyor"; kk bir tapnak aznl dnda
kalanlar dnyaya ve evrene ilikin bilgiden koparlyor; oluan
gizlilik ve kutsallk sistemi iinde, binlerce yl simgesel ve m a
nevi nitelik tayan,
paylalm riteller, kitlelerin
tapnakla
olan ilikilerinin tek arac haline geliyordu. D a h a net olarak sy

lemek gerekirse, kitleler iin "bilgi" deil, giderek karmaklaan bir riteller dokusu iinde olumu " d i n " sz konusuydu
artk. Dini yneten ve ynlendirenlerse, bilginin, dolaysyla da
" i k t i d a r n " sahibi olmulard.
Barahip'in iktidar mekanizmasnn en st basamana yer
leerek " h k m d a r " sfatn tad bu yeni paylam biimin
de, tapnan bana geen kii, " t o p l u m a d n a " en byk t o p
ran da sahibi ve yneticisi oluyor; bu mlkiyetin belli bir b
l m n , "silahl gler"in bandaki komutanlarla paylayordu.
Bir baka deyile toprak sahiplii ve zenginlikte birinci kademe
tapnak ve Barahip, ikinci kademe de o r d u ve Bakomutan'd;
dolaysyla bunlarn
"Kral"
ve
"Vezir"
unvanlarn
tamaya
balamalar da doal bir sonu gibi g r n y o r d u . Onlarn ikti

darnn destekisi olan zemin de, mlkiyetin dier grece b
yk paralarn ellerinde tutan klan liderlerinden, yani "soylu
lardan oluuyordu.
Snfsal farklln ilk admlar byle atld, uzun saylabile
cek bir sre sonra da, "insan emei"nin bir meta haline getiril
mesiyle birlikte bambaka bir ivme kazand: lkin, ehir devlet
leri arasndaki savalarda tutsak denler ya da egemenlik alt
na alnan yaban kabilelerin yeleri, tapnak liderliinin, askeri
gc elinde tutan komutanlarn ve klan yneticilerinin toprak
larnda kle olarak altrlmaya baladlar. Aa yukar I
ikinci bin yldan itibaren de, kle emeinin salad avantajlar
o denli ekici geldi ki yneticilere ve toprak sahiplerine, klelik
ciddi biimde kurumlamaya balad. I 1600 sonrasnda yal
nzca sava esirleri ya da kle pazarlarnda satlmaya balanan
yaban kabilelerin mensuplar deil, kentlerdeki topraksz yurt
talar da yava yava kleletirilmeye balayacaklard.
Bu kritik d n m noktasyla birlikte insan uygarl, neoli
tik an ilk dnemleri boyunca egemen olan anlay ve dnya
grnden ciddi bir sapmayla uzaklaarak bambaka bir yola
girecekti artk. " T a r i h " adyla bildiimiz uzun sre de, iktida
r ve snfsal stnln korumaya alan egemenlerle, bu
yanl gidii dzeltmeye alan "gszler" arasndaki m c a d e
le zerinde ilerleyecekti. Ksacas, fiziksel g ve iddet sava;
sava, askerlii; askerlik de erkek egemenliini pekitirmi; eko
nomik ve sosyal liderliin yan sra " r u h a n i " ynetim de kadn
lardan uzaklarken, "snfl t o p l u m " glgesi altnda eitsizlie,
kaba gce, maddi hrslara, zenginlik tutkusuna dayal yepyeni
bir uygarlk anlay domutu.
K u k u l u bir a l v e r i
Buraya dek her ey anlalr ve aklanabilir grnyor.
Anaerkil tarm t o p l u m u n u n hem kltrel hem de ruhani lider
liini y r t e n kkl bir gelenein temsilcileri, binyllara yaylan
bir sre iinde, toplumsal yapdaki deiime paralel olarak ya-
va yava etkinliklerini yitirme ve hatta bask altna alnma nok

tasna gelince, doal olarak savunmaya ekilme gereini d u y
mulard. Onlar ifachn, tarmn, yldz gzlemciliinin, zana
atn ve mimarinin bilgeleriydiler; ayn zamanda mziin, ayin
lerin, dualarn ve manevi yaamn ynlendiricileri. Bilinmeyen
bir zamandan beri sregiden olaylarn, yani insanlk tarihinin
kaydn tutmak da onlarn iiydi. " U y g a r l k " giderek kaba gce
ve maddi hrslara dayal, ilkel ve acmasz bir rotaya doru iler
lerken, hem bir biimde ayakta kalmak zorundaydlar, h e m de
sahip olduklar b t n o bilgi birikimini ve paha biilmez deer
deki eski kaytlar korumak. Bu nedenle en kritik aamalara gi
rildiinde, ilerindeki en deneyimli bilgeler kentlerden uzakla
arak krsal alanlardaki maaralarda inzivaya ekildi ve bilinen
dnyann nemli merkezlerinin yaknlarna dalp aralarndaki
iletiimi koruyarak bir t r "kapal r g t " oluturdular.
Ancak anlalamayan nokta u: Bu gelenein sa'dan nce
altnc yzyl sonlarndaki temsilcilerinden biri o l d u u n u var
saydmz C u m a e Sibyl', bunca dikkatle saklanan "bilgelik ki
t a p l a r " n n a s l olup da R o m a ' n n kucana kendi eliyle teslim
etti?
Sibylline Kitaplar adyla bilinen belgelerin gerekten var
olduklarndan; bunlarn ok nemsenip yzyllar boyu devlet
gvencesi altnda korunduklarndan eminiz. Hikyeyle ilgili faz
lasyla kukulu grnen tek nokta, kitaplarn R o m a ' n n eline
son kral T a r q u i n i u s zamannda getii iddias. Resmi tarihi ya
zanlar, bu kritik olay niin hi sevilmeyen, despot bir kraln
dnemine yerletirmilerdi acaba? Eer Roma devleti iin ok
nemli olduu srarla yinelenen belgelerin elde edilii, kentin
efsanevi kurucusu, kahraman Romulus'la ya da " R o m a halknn
kkenini Troya'ya balad" varsaylan byk atalar Aeneas'la
ilikilendirilseydi, akas bylesi bir hikaye ok daha destans
ve anlaml olurdu. Ne var ki, bir tek eski szel gelenekten bes
lendii anlalan b t n resmi kaytlarda, Sibylline Kitaplar'nn
T a r q u i n i u s zamannda devletin eline getii yazl nedense. Bu
bilgi gerekten doru olabilir mi, yoksa tpk " L u p a " efsanesin
de olduu gibi, burada da farkl bir simgesellik mi sakl?
T a r q u i n i u s Superbus, gerekten de Roma tarihinin "kara

leke"lerinden biri. Hakknda pek az bilgimiz olan Krallk d n e
minin bu son h k m d a r , tarihiler tarafndan despotluun, tiranln simgesi olarak grlr. Keyfi ynetimi, hrslar, bencil
lii, batl inanlar ve zorbalyla anlr. T a h t , klelikten kral
la ykselen, kaynpederi Servius T u l l i u s ' d a n zor kullanarak
alm; T u l l i u s ' u ve ona bal senatrleri l d r t m ; gasp ettii
iktidar korumak iin her trl entrika, hile ve tuzaa bavur
m u t u r . B t n bunlarn sonucu olarak, hkmdarlk ynetimi
doal bir lmle ya da allm bir taht devir teslimiyle deil,
bir skandal ve o n u n s o n u n d a patlak veren bir byk isyanla
noktalanmtr. Tarihilerin anlattna gre, en az kendisi ka
dar zalim ve sorumsuz olan byk olu Sextus T a r q u i n i u s ' u n ,
Roma halknn gznde iffetin simgesi olarak grlen Lucretia
adl kadna tecavz etmesi, h e m kral devirmek iin frsat kol
layan soylular, hem de halk galeyana getirmitir sonunda.
gibi byyen tepkilerin kanl bir ayaklanmaya dnmesi sonu
cu zorla tahttan indirilmi ve lkeden kovulmutur ki, bu olay
da Krallk dneminin s o n u n u ve C u m h u r i y e t ' i n de balangc
n iaretlemektedir.
68
R o m a tarihinde T a r q u i n i u s S u p e r b u s ' u n devrilmesi ve bel

li bir kaos dneminin ardndan devletin yapsnn ciddi bir r e organizasyona uramas, tarihilerce " d e v r i m " olarak adlandr
lr. Tiranln bitii, h u k u k u n ve adaletin yeniden oluturulma
sdr n k bu deiim.
T a r q u i n i u s ' u grevden
uzaklatran
Romallar, ona kendisinin eski kral Servius Tullius'a yaptn

yapmamlar ve yaamasna izin vermilerdir. Ne ilgintir ki,
devrik kraln srgn hayat, uzunca bir sre yabanc h k m d a r
larn yardmyla tahtn geri almak iin bo yere abaladktan
sonra, C u m a e kentinde noktalanacaktr: Kitaplarn koruyucusu
olduu ve onlar T a r q u i n i u s ' a satt ileri srlen yal Sibyl'n
kentinde!69
B t n bunlar gz n n e alndnda, T a r q u i n i u s S u p e r -
68
69
Titus Livius, a.g.e, Kitap I, Blm: 48-60

Gary Forsythe, a.g.e, s: 121
Fraternis F.6
b u s ' u n , Sibylline Kitaplar gibi nemli bir "tanrsal armaan"n

teslim edilebilecei Roma'daki belki de son kii olduu aktr.
O n u ne Roma halk sevmiti, ne emrindeki yneticiler, hatta ne
de kendi ailesi. Byk ayaklanmann liderliini stlenenlerden
biri, z yeeni B r u t u s ' d u : Hani u Delphi'deki Sibyl'dan ipucu
aldktan sonra, lkenin gelecekteki yneticisi olmaya hak kazan
mak iin, kehanet gerei "topra p e n " gen adam. inde sak
l t u t t u u iktidar hrs bir yana, Brutus da yaam boyunca kral
dan nefret etmiti. Aslna baklrsa, R o m a ' d a Tarquinis'dan
nefret etmeyen pek az kii vard.
O halde, nasl olup da C u m a e Sibyl', gz gibi bakmas ve
"hak etmeyenlerden korumas" gereken belgeleri, kendi isteiy
le bu zorba krala getirip, altn ya da para karlnda teslim et
miti? Tarihiler b u n u aklamakta glk ektii gibi, hikye
yi inandrc olmaktan uzaklatran, dikkate deer bir ilgin ay
rnt daha sz konusu: Roma devletinin kaytlarnda, T a r q u i n i us d n e m i n d e Sibylline Kitaplar'na herhangi bir " b a v u r u " ya
pldn, kitaplarn yorumlanmaya alldn gsterir hibir
bilgi yok. Bu bavurularla ve yorumlama oturumlaryla ilgili ilk
kaytlar, C u m h u r i y e t dnemine, despot kraln devriliinden on
be yl sonrasna ait. Kehanete ve gizli bilgilere bunca merakl
olan T a r q u i n i u s Superbus, bir servet dedii ileri srlen o gi
zemli kitaplar, ynetimde olduu sre boyunca hi kullanma
m myd?
Kaytlara gemi net bilgiler ve Roma devlet yapsnn I
beinci yzyl banda yaad hzl deiimin seyri, Sibylline
Kitaplar'nn C u m h u r i y e t d n e m i n e ait, yeni bir olgu o l d u u
nu koyuyor ortaya. T a r q u i n i u s ya da eski devlet yapsnn ke
hanet kurumlaryla, bu kitaplarn balantsn ortaya koyacak
hibir kant ya da iz yok. B t n o gizemli koruma tutkusu, ay
r ve zel bir kurul oluturup buna zel bir stat tanma kara
r ve kitaplar ok ender d u r u m l a r d a ynetsel amal kullanma
gelenei,
btnyle
Cumhuriyet
dneminde
ortaya
kma
benziyor. O halde masals bir "pazarlk" uydurarak, Sibylline

Kitaplar'n T a r q u i n i u s dnemine balama abasnn nedeni ne
olabilir?
BR "DEAL'N HKYES
Bu sorunun yant byk oranda, R o m a ' n n geirdii siya

sal deiim srecinin ok da rahat ve przsz olmamasnda
sakl. T a r q u i n i u s ' u n despotik ynetimi byk nefret uyandr
mt belki ama Roma t o p l u m u n d a ani bir deiimi, hele C u m
huriyet gibi radikal bir yenilenmeyi h e m e n kabullenmeye hi de
istekli olmayan, direngen gler vard, iin ilgin ve kulaa ilk
bata garip gelen yan, bu direngen kesimler soylulardan ya da
ticaret erbab zenginlerden deil, t o p l u m u n en alt tabakalarn
dan, halktan kyordu.
G r n e baklrsa, efsanevi R o m u l u s ve N u m a ' d a n sonra
ki krallar, soylu snf ve onlarn g d m n d e k i senatoyu devre
d brakp, balarna buyruk bir ynetim biimini srdrebil
mek iin toplumsal tabakalar arasnda var olan srtmelerden
yararlanmlar ve soylulardan nefret eden, nk onlar tarafn
dan deersiz grlp horlanan yoksul kesimleri, kendi "yedek
gleri" haline getirmilerdi.
R o m a ' d a kurulan C u m h u r i y e t , esas olarak soylular snfnn
nayak olduu bir siyasi deiimdi ve yine kulaa garip gelecek
biimde, yoksul kesimler Servius T u l l i u s ' t a n beri krall des
tekliyor; ne denli despotik bir ynetim biimi olursa olsun, soy
lularn b t n y l e sz sahibi olacaklar yeni bir ynetim biimi
nin karsnda eski kurumsal yapdan yana tavr alyorlard. Bir
baka deyile, T a r q u i n i u s S u p e r b u s lkeden kovulup, kralln
yerini yeni C u m h u r i y e t ynetimi aldnda, i barn salanma
s iin kimi eski kurumlarn korunmas ve bunlardan bazlarnn
reformlarla iyiletirilmesi gerekli grnyordu.
R o m a ' n n bu kritik gei evresinde C u m h u r i y e t ' i rgtle
yen soylular snf, gz ard edilemeyecek denli byk bir kitle
oluturan yoksullara sempatik grnebilmek ve ayaklanmalarn
nlemek iin, eski dinsel yaplar ksmen korudu, kehanet ve
ayin dzenini s r d r m e y e alt. Bu d u r u m d a , T a r q u i n i u s za
mannda
oluturulan
duumviri sacrorum
adl,
iki
soylu
khin
danmandan oluan kurul, her iki kesimi de m u t l u edecek, ya

amasnda yarar grlen unsurlardan biri olarak ortaya kyor
d u : H e m soylular, yani patrici'ler, kendi aralarndan seilen
yelerce oluturulmu bu kurulun varlndan rahatsz olmaya-
caklar, hem de yoksul kesim, destekledii krallk d n e m i n d e n

kalma, stelik kehanetlerine sayg d u y d u u bir dinsel yapy,
kendine yakn grecekti.
te tam bu noktada, aniden Sibylline Kitaplar devreye
girmi ve sorumluluu da, Tarcjuinius'tan kalma d u u m v i r i ' y e
brakarak uzlamay salam gibi grnyor. Gerekten de, her
iki kesimin de onayn almay baaran bir zm bu: Eski kral
d n e m i n d e ele geirilmi, ok nemli "kehanet kitaplar"nn
varl ve gc duyurularak halka moral veriliyor ve bu kitap
larn, yine eski bir k u r u m olan d u u m v i r i n ' i n sorumluluunda
olduu, baka kimsenin el sremeyecei, ancak Senato karary
la bunlara danlabilecei sylenerek de, bu kehanet geleneine
bal yoksul halk tabakalarnn yeni rejime yaknlamas salan
yor. Dier yandan, sz konusu kurulun yelerinin soylular ara
sndan seiliyor olmas, C u m h u r i y e t ' i n "lokomotif snfn" da
honut ederek, yumuak bir gei salyor.
Bir ey ok belli ki, " T a r q u i n i u s ' u n C u m a e Sibyl'yla pa
zarlk edip, gizemli kitaplar satn ald" hikyesini uydurarak
duumviri'yi
zel bir koruyuculukla grevlendirenler, pek "sra
d a n " insanlar deilmi ve ne yaptklarn, ok iyi biliyorlarm.

B u n u n gstergelerine yalnzca kitaplarn ele geiriliini merula
tran bu hikyede deil, Sibylline Kitaplar araclyla R o m a ' d a
yaplan
kritik
dzenlemelerde
de
rastlyoruz:
Cumhuriyet'in
iinde yava ve sistemli admlarla gcn artrmaya alan bu

deneyimli grup, zaman iinde ye says on kiiye karlp decemviri sacris
faciundis10
adn
alan
kurul
araclyla,
yalnzca
dinsel deil, siyasi bir nfuza da kavuuyor. Bu operasyonun ay

rntlarn dikkatle izleyeceiz; ama imdi, hikyenin Roma'ya en
uzak grnen tarafna, Sibyl'a dnelim ve bu ilgin kltr akta
rmnn nasl gerekletiini biraz daha iyi anlamaya alalm.
Sibyl gelenei, I yedinci yzyl balarna dek Frigya'da,
altnc yzyl ortalarna dek de Amphictyonic Konsey'in sala
d olanaklar araclyla Bat Anadolu ve Yunan kentlerinde
gl bir konum elde etmeyi baarmt ve Ege kylar evre"Kutsal ilerden sorumlu onlu kurul"
BR " D E A L " N HKYES
sinde belirledii snrlar ap, Akdeniz'in kuzey ve gney ky

larna (Delphi, Kartaca, Sicilya, C u m a e ) doru yaylma eili
mindeydi. Ne var ki, R o m a ' d a T a r q u i n i u s iktidarnn son ylla
rna girildii sralarda, onlarn da Yunan topraklarndaki nfuz
lar azalm; giderek siyasi bir g unsuru olarak grld iin
kent devletleri
arasndaki
mcadelenin
arenas
haline
gelen
Konsey'in denetimi de yitirilmiti artk, ite tam bu "geri e

kilme" evresi srasnda Italya'daki temsilcilerden biri olan C u
mae Sibyl', R o m a ' n n sahip olduu potansiyeli fark etmi ve
kendi kltne yeni bir " t a r l a " bulmann heyecanyla, tam da
gen C u m h u r i y e t ' i n kurumlama almalar hzland srada,
Sibylline Kitaplar'n bir iyi niyet gsterisi olarak R o m a ' d a g
vendii, nfuzlu birilerine teslim etmiti olabilirdi pekala.
Belki de Sybil geleneiyle Roma arasndaki iliki, biraz da
ha nceye, T a r q u i n i u s ' u n oullaryla birlikte D e l p h i ' y e giden
yeen B r u t u s ' u n , maarada Pythia ile yapt gizli grmeye
dayanmaktayd: Kraln tahtn yitireceini, yeni yneticinin de
"annesini ilk p e n " olacan sylemiti khin kadn. B u n u n
zerine kendini yere atp " D n y a Anne"yi, yani topra pen
B r u t u s , gerekten de hem T a r q u i n i u s ' u deviren hareketin lider
lerinden biri olmu, hem de C u m h u r i y e t ' i n kurucular arasnda
yer alp, "ilk k o n s l " olarak tarihe gemiti.
Hikyedeki simgesel masalcl, yani u "topra perek
kehaneti yerine g e t i r m e " fasln bir yana brakalm; olaylarn
akndan net bir biimde u sonu kyor: Kralla son verip
C u m h u r i y e t ' i getirenlerden biri olan ve " k o n s l " yetkisiyle ye
ni rejimde yneticilii stlenen bir devlet adamnn, D e l p h i
Sibyl'yla hi de hafife alnamayacak bir balants vard. Bu d u
r u m d a , C u m a e Sibyl'yla da yakn ilikiler iinde olmas ve ki
taplar o n u n araclyla Roma'ya getirmesi olduka akla yakn
saylabilirdi. Devrik kraln yeeni olarak yeni ynetimde T a r quinius'u en iyi tanyan kii B r u t u s ' t u ve Sibylline Kitaplar'nn
o n u n zamannda lkeye getirildiine dair hikyenin de yine
B r u t u s tarafndan u y d u r u l m u olmas yksek bir olaslkt.
Sonraki
yzyllarda
Sibylline
Kitaplar
araclyla
Ana
T a n r a k l t n n yava ama salam admlarla Roma toprakla-
rnda kendine yer bulmasn dikkatle gzden geirirsek, bu gi

zemli klt ile gelimekte olan Roma C u m h u r i y e t i ' n i n baz st
dzey yetkilileri arasnda sessiz ve gizli bir anlama yaplm ol
ma olasln yabana atamayz. D e l p h i Sibyl', maaradaki giz
li konuma srasnda belki de una benzer bir eyler sylemiti
Brutus'a:
" Z o r b a kral devirin, daha zgrlk bir rejim k u r u n . Biz
de kendi klt ve geleneimizi R o m a ' d a yaatalm ve karln
da size hem ynetim ilerinde lojistik destek verelim, h e m de
elimizdeki Bilgelik Kitaplar'n armaan olarak s u n a l m ! "
isa'dan nce altnc yzyln sonunda, Sibyl gelenei tara
fndan balangc belirsiz bir zamandan beri titizlikle k o r u n m u
eski kaytlar ve bilgiler toplamn ieren klliyat, baka bir d e
yile "Kybele'nin gizemleri", d n e m i n ykselmekte olan yeni
gc R o m a ' n n eline geti bylece. Ancak byk bir olaslkla
bu devir teslim ilemi, C u m a e Sibyl'nn, elindeki paha biilmez
kitaplar salt "jest o l s u n " diye Roma yneticilerine hibe etmesi
biiminde gereklemedi. Belki de gerekten bir "pazarlk" var
d ortada ama bu, efsanelerde anlatld gibi parayla deil, da
ha kalc ve etkili bir bedelle, " n f u z " l a ilgiliydi.
Yine ok byk bir olaslkla, bu pazarl yneten ve yn
lendiren, sradan bir araclktan da te role sahip, bir " n c
t a r a f daha vard iin iinde: C u m h u r i y e t ' i n gen yneticileri
nin bazlarna, perde arkasndan u "lojistik destei" verecek bi
rileri, ilerleyen blmlerde, bu zeki, bilge ve deneyimli strateji
uzmanlarn, daha yakndan tanyacaz.
Ayn gnlerde Roma devleti, kararlarn seimle i bana
gelen iki " k o n s l " tarafndan ortak alnd; senatonun ilevsel
liinin artt ve t o p l u m u n ikincil snf kabul edilen " p l e b ' l e rin de zaman iinde en az devletin kurucusu olma iddiasndaki
soylu
patrici'ler
kadar sz hakk ve temsil gc elde edecei
C u m h u r i y e t ynetimine doru adm att. R o m a ' n n en gvenli

yeri olan Capitoline tepesinde byk bir gizlilik iinde koruma
altna alnan Sibylline Kitaplar ise, sessiz sedasz, yeni rejimin
gizemli ve etkili unsurlarndan birine dnmeye balyordu ar
tk.
Yaklak yz yl kadar sonra, kitaplarn gvenlii ve yo

rumlanmas iin grevlendirilen iki gzetmenin says, C u m h u
riyet ynetimi tarafndan yeni bir kararla on kiiye karld: Ol
duka seyrek aralklarla danlsa da, ald kararlarla R o m a ' d a
hem kltrel hem de siyasi bir deiimi balatacak bu kurul,
toplumdaki dengelerin bir yansmas olarak, be patrici ve be
p l e b d e n oluuyordu.
N e y i anlatr b u kitaplar?
Bunca nem verilmesine ve neredeyse devletin en gizli bel
geleri arasnda gsterilmesine karn, Sibylline Kitaplar'na R o
ma tarihi boyunca bir hayli seyrek danldn gryoruz. R o
ma, resmi devlet ynetimiyle dinsel yneticiliin birbirinden
net snrlarla ayrld bir anlayla ynetiliyordu ve hemen b
tn eskia toplumlarnda g r d m z , hiyerarinin tepesinde
tapnak sisteminin yer alp, Barahip'in " h k m d a r " yetkilerini
tamas ilkesi C u m h u r i y e t Roma'snda geerli deildi. Devlet
ynetiminin d i n d e n bamsz olduu ve bugn anladmz bi
imde "laik" nitelikler tad sylenemezdi elbette; ama en
azndan, C u m h u r i y c t ' l e birlikte, dinsel ve siyasi otorite, k u r u m
sal anlamda birbirinden ayrlmt.
Halkn manevi yaamyla ilgili ayrntlar ve ritellerin y
netimi, yetki alan snrlandrlm, Rex Sacrorum (Kurbanlar
Kral) adl dinsel grevlinin sorumluluu altndayd. Evlerdeki
bereket ve h u z u r u n olduu kadar, devletin varlnn da simge
si olarak grlen "kutsal ate"in hi snmemesini salamakla
grevli, R o m a ' n n en eski dinsel geleneklerinden birinin s r d rcs d u r u m u n d a k i Vesta Bakireleri; resmi takvim ve bayram
lar denetleyen piskoposlar ve bir tr khin diyebileceimiz Augur'lar ile birlikte, Rcx Sacrorum da sre iinde, b t n dinsel
etkinliklerin yneticisi olan Pontifex Maximus,a balandlar.
Al
tnda yer alan bu kalabalk ve heterojen din adamlar grubuna

karn
Pontifex Maximus da yalnzca inan sistemlerinin yne
timi ilevlerini yerine getiren, "tanrlarn iyi niyetinin devam-
n"
(Pax Deorum) salamaktan
sorumlu
bir devlet grevlisiy-
di. 71
lgin olan nokta, b t n bu karmak yap iinde, C u m h u
riyet d n e m i n d e n itibaren devletin "resmi belgeleri" haline ge
len Sibylline Kitaplar ve onlarn gvenliinden sorumlu k u r u
lun, neredeyse bu yapdan bamsz, deyi yerindeyse " z e r k "
bir konuma sahip olmasyd. Bu kitaplara, ancak dier resmi
dinsel grevlilerin ya da khinlerin zemedii d u r u m l a r d a ve
yant getiremedii sorularda, nadiren danlyordu. Ama u z u n
yllar boyunca kitaplara bavurulmasa ve senatodan herhangi bir
yorumlama talebi gelmese bile, kurul yeleri varlklarn ve say
gn konumlarn koruduklar gibi, kendi aralarndaki dzenli
toplantlar da aksatmadan srdryorlard.
Elimizdeki kaytlara baklrsa, devlet yneticileri Sibylline
Kitaplar'na ilk kez, koruma altna alnmalarndan m u h t e m e l e n
on ya da on be yl kadar sonra, I 496 ylnda bavurma ge
rei d u y m u t u . Bu tarihte Roma, bir yandan Regillus G l ev
resinde Latinlere kar ypratc bir sava yaarken, bir yandan
da iklimin bir azizlii sonucu uzun sreli bir kuraklkla yz y
ze gelmiti ve yeterli rn alnamad taktirde ciddi bir ktlk
tehlikesi lkeyi zor d u r u m d a brakabilirdi. stelik, yeni kar
lan bir yasa ve o n u n getirdii uygulamalar nedeniyle hallerin
den honutsuz olan pleb'lerin pasif bakaldrlar da i istikrar
tehdit ediyordu. Byk toprak sahiplerinin basksyla karlan
ve Nexum adyla bilinen bu yasa, borlarn deyemeyenlerin,
hesap kapanana dek alacaklnn yannda karlksz olarak al
masn gerektiriyordu. Ekonomik sknt iinde bulunan pleb'leri bir t r ksr dng iine iten bu uygulama, asla b t n y l e
deyemedikleri borlar y z n d e n neredeyse kle statsne d
en ve ikayetleri dikkate alnmayan insanlar ayaklanma aama
sna getirdi. Sava nedeniyle fazla askere gerek duyan ve bu ih
tiyac kskn pleb'lerden karlayamayan C u m h u r i y e t k u r m a y
lar iin tehlikeli bir d u r u m d u bu.
Konsller tarafndan sava sresince bakomutan ve tek
71
Tim Cornell - John Matthews, "Roma Dnyas", s: 94
yetkili ynetici (dictator) olarak atanan Aulus Postimius, bu et

refil d u r u m u n iinden kabilmek iin Sibylline Kitaplar'na
bavurulmasn istedi ve b t n o gerekli gizlilik iinde kitaplar
dikkatle incelendi. Yorumculara gre, asl byk tehlike sava
ya da i kargaa deil, ktlkt ve b u n u n n n e gemenin tek yo
lu da, Yunan tarm ve bereket tanras D e m e t e r ' i n kltn he
men R o m a ' d a yerleik hale getirmekti! Bu y o r u m u n ardndan
Postimius, savatan sonra Ceres iin ( D e m e t e r ' i n Roma'daki
ad) bir tapnak kompleksi oluturma sz verdi.
Eer Halikarnasl Dionysius'un yazdklarna
72
73
bakarsak, bu
kararn ardndan b t n sorunlar hzla zlme benziyor. R o

ma, Latinlere kar verdii sava kazand ve zel d u r u m sona
erince Postimius grevi yeniden yetkili konsl S p u r i u s Cassius'a brakt. Sibylline Kitaplar'nca tavsiye edildii sylenen ta
pnak
yapmn
gerekletirmek
de,
yine
Cassius'a
kalmt:
Aventinum tepesinin eteklerinde, I 493 ylnda, D e m e t e r kl

t n n yerelletirilmi biimiyle Ceres, Liber ve Libera iin gr
kemli bir tapnak kompleksi yaptrd Cassius ve bu tapnm R o
ma'da resmiletirdi. Bu gelimenin hemen ncesinde, Roma'y
tehdit eden kurakln ve ktlk tehlikesinin de ortadan kalkt
n belirtiyor kaynaklar.
Dier yandan, direnie geen ve Aventinum tepesinin etek
lerine ekilen pleb'lerin talepleri de byk lde yerine geti
rildi ve bir pleb meclisi kurularak onlara da ynetimde sz sa
hibi olma ans verildi. Bylelikle i bar yeniden salanrken,
Ceres - Liber - Libera klt iin yaptrlan tapnak kompleksi
de, bir pleb tapnm merkezi haline geliyordu. 7 4
Yine R o m a resmi kaytlarna gre Sibylline Kitaplar'na
ikinci bavuru, bu olaydan altm yl kadar sonra, byk bir sal
gn hastalk Roma halkn ciddi biimde krmaya baladnda
yaand. U z m a n l a r n kitaplara dantktan sonraki yorumlarna
gre, hastal yenmek ve halkn salnn yerine gelmesini sa-
72
73
74
Barbette Stanley Spaeth, "Roman Goddess Ceres", s: 7

Dionysius of Halicarnassus, a.g.e, Kitap 6, Blm 17, 2-4
Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 26
lamak iin, Apollon Medicus (ifac Apollon) adna bir tapnak

ina etmek ve klt Roma'da etkin klmak gerekiyordu.
75
isa'dan
nce 433-431 yllar arasnda, bu karara uyularak tapnak ina

edildi. nl tarihi Livius, "Devletin banda bulunan iki kii
(konsller), bu salgn musibetini halktan uzaklatrmak ve tan
rlarn fkesini yattrmak iin
ey yaptlar," diyor.
Kitaplarn nderliinde birok
76
izleyen dnemler iinde de, yine olduka seyrek aralklarla

ve ancak lkenin b t n n ciddi biimde etkileyebilecei d
nlen ciddi sorunlar karsnda Sibylline Kitaplar'na bavurul
d u u n a ve yorumcularn
(decemviri) aklama ve deerlendir
melerine uyulup, tavsiyelerinin yerine getirildiine tank oluyo

ruz. ounlukla, nceki rneklerde grld gibi bir sava ya
da ktlk, salgn hastalk tehlikesi benzeri d u r u m l a r d a ortaya
kyor bu bavuru gereklilii: H e m e n her d u r u m d a da, y o r u m
cularn getirdii zm nerisinin, R o m a manevi yaamna ye
ni bir " y a b a n c " kltn ya da tapnmn aktarlmas o l d u u n u
gryoruz. H a t t a belli bir d n e m e kadar, Sibylline Kitaplar'n
yorumlayan kurulun, bu zel grev srasnda, varln halen
s r d r m e k t e olan Sibyl'lara da dantn d n m e m i z e yol
aacak gstergeler var: T p k , I 210 sonrasnda, Kartaca'yla
girilen amansz savatan kaypsz kmak iin neler yaplmas
gerektii tartldnda, Delphi Sibyl'nn (Pythia), Kybele kl
t n n ve kutsal objesinin lkeye getirilmesini salk verdii olay
daki gibi. Kimi tarihiler bu kararn Sibylline kurulunca veril
diini sylerken, kimileri de bu kurulun yelerinin, kitaptaki
bilgileri yorumlatmak ve tavsiye almak iin Delphi'deki Sibyl'a
gittiklerini
vurguluyorlar.
H e r d u r u m d a , yine bir "ulusal kriz" ortam ve b u n a are

olarak devreye sokulan, "yabanc klt Roma'ya tama" form
lyle karlayoruz. Zaten bu, Sibyl adn etkin bir khin ola
rak son kez d u y d u u m u z olaylardan biri. Kybele klt "Magna
Mater" adyla Roma'ya getirildikten ve tapnak sistemi kurul-
75
76
Gary Forsythe, a.g.e

Titus Livius, a.g.e, Kitap 4, Blm 25 (italikler ve keli parantez bana ait)
duktan sonra, maaralarda yaayan bu gizemli bilge kadnlarn

adlar da tarih kitaplarndan ve anlatlardan yok olmaya bal
yor. B u n u n olas nedenlerinden biri, yok olma tehlikesi altnda
ki "Byk A n n e " k l t r n n artk gvenli biimde Roma t o p
raklarnda resmilemesi ve Sibyl'dan beklenebilecek grevleri,
Kybele'nin barahibelerinin stlenmesi olabilir.
Bir anlamda,
misyonun kritik aamas tamamlanm ve tanra klt, ykse

len yeni byk gcn, Roma'nn topraklarnda kurumsallam
tr. Ama bu d u r u m , resmi belge nitelii tayan ve byk g
venlik nlemleri altnda Capitoline'de korunan Sibylline K i t a p
lar'nn nemini ve deerini hibir biimde azaltmayacaktr el
bette. Devlet, ilgin ve dikkate deer bir zerklik tand ve
saygnlk bahettii on kiilik Sibylline yorumlama kuruluna,
gerek duyduka bavurmaya ve bu gizemli belgeleri byk bir
kskanlkla gizli t u t u p saklamaya devam edecektir.
ingiliz tarihi J o h n N o r t h , R o m a ' d a " k e h a n e t " olgusuna
yaklamn, hi deilse bilinen tarih dnemlerinde, dier kltrlerdekinden farkl bir nitelik sergilediine dikkat ekiyor. o
unlukla "bireysel" bir etkinlik olarak ortaya kan ve " k h i n "
nitelii tadna inanlan insanlarn, yeteneklerini kullanarak
" e s i n l e n m e " yoluyla var olan d u r u m a ya da gelecee ilikin ila
hi yarglar anlama yolu olarak tanmlayabileceimiz kehanet,
R o m a ' d a bu "bireye z g " k o n u m u n d a n syrlyor N o r t h ' a g
re. Roma gelenei, bir tek kiinin esin yoluyla zme erime
si biimindeki yorumlama sisteminin karsna bilgi ve donan
m yerletirerek, "kolektif y o r u m " anlayn gelitiriyor.
77
Yani,
Sibylline Kitaplar sz konusu olduunda, bunlarda yazl olan

lar anlayp deerlendirebilecek donanma sahip ok zel grev
lilerin, h e p birlikte, birbirlerine danarak gelitirdii yorumlar
ve ald kararlar gryoruz, ilahi gle esin araclyla bire bir
kurulan ilikiyi deil, bilgi ve akln devreye sokulmasyla kritik
metinlerin bir grup insan tarafndan yorumlanmas zerine ku
rulu grece " r a s y o n e l " bir yntemi izliyoruz burada.
77
John North, "Prophet and Text in the Third Ccntury B C " adl makale,
"Religion In Archaic and Republican Rone and Italy" adl derleme, s: 9394
Kural olarak, Sibylline Kitaplar'na bavurulma sreci, aa

yukar yle bir seyir izliyor: Ynetimin tepesindeki iki kon
slden herhangi biri, ciddi bir sorunla karlap buna zm
bulamadn d n d n d e , konuyu Senato'ya getiriyor. Ar
dndan, Senato eer gerekli olduuna inanrsa, dosyay olduu
gibi
decemviri
olarak bilinen, Sibylline kuruluna yolluyor. K u
rul yeleri, gelen talebi inceledikten sonra zel ve gizli bir otu
r u m yaparak kitaplar ayor ve sayfalar arasnda bir yant bul
maya urayorlar.
Bu uzun arama ve tartma srecinin sonunda, kitapta b u
lunan ve " d u r u m l a ilgili" olduu d n l e n pasajlar zerinde
bir sre allyor ve zerinde anlamaya varlan yorum, kurul
tarafndan Senato'ya yollanyor. (Dikkat ekici nokta, Senato'ya
kitaplardaki "ilgili pasajn" deil, yalnzca bu pasaj zerinde a
lan kurulca oluturulmu " y o r u m u n " yollanmas. H e r ne olur
sa olsun, kitaplardaki orijinal metinleri, kurul dnda birinin
grmesi yasak.) Senato da, "kitaplardan gelen yant" inceledik
ten sonra, ne yaplmas gerektiine karar veriyor.
Bu noktada, ilgili ve merakl okurun aklna u soru takla
bilir: " G r n e baklrsa C u m h u r i y e t d n e m i boyunca Sibyl
line Kitaplar'na yaplan neredeyse her bavuru sonrasnda, kar
lalan sorunun zm olarak ya yeni bir tapnak kltnn
R o m a ' d a resmiletirilmesi ya da yeni bir ritel veya festivalin
dzenlenmesi karar km. Peki bu kitaplarda gerekten ne ya
zyordu da, yorumlamakla grevli kurul yeleri, zm niyeti
ne bu basit, dinsel direktifleri getiriyordu? Eer zm yalnz
ca herhangi bir tapnm ya da ritelse, bu karar R o m a ' n n di
er resmi khinleri ya da rahipleri veremezler miydi? Sibylline
Kitaplar'nn ne zellii ve stnl vard?"
Son derece yerinde bir soru. Gerekten de, baz R o m a ta
rihilerinin ya da politikaclarnn da zaman zaman ikayet eder
cesine belirttikleri gibi, Sibylline Kitaplar neredeyse yalnzca
"yabanc kltlerin Roma'ya tanmas" gibi bir ilevi yerine ge
tirmek zere kullanlm gibi grnyor. "Binlerce yllk bilge
liin birikimi" olarak sunulan kitaplarn, senatonun zemedii
sorunlar karsnda getirdii tapnak yapma, ritel d z e n l e m e
gibi zm reetelerinin, hangi "bilgelik"ten kp geldiini m e

rak ediyorsunuz ister istemez. Yani o kitaplarda, var olan soru
na bire bir karlk gelecek hangi satrlar b u l u n u y o r d u ve soru
nu zmek iin nerilen yeni tapnak yapm gereklilii "nasl
cmlelerle" ifade ediliyordu diye d n m e k t e n kendinizi alam
yorsunuz: Hele kitaplarn bunca titiz bir gvenlik emberi iin
de, bylesi bir gizlilikle k o r u n u p , son derece seyrek ve kritik
d u r u m l a r d a bavurulmak zere saklandn gz n n e alnca.
Sibylline Kitaplar'nn orijinal ieriiyle ilgili hemen hibir
ey bilmediimizden, nk b t n koleksiyonun son olarak I
83'teki yangnda tmyle yok o l d u u n u n sanldndan sz et
mitik. Aslnda biraz eksik bir ifadeydi bu: Sibylline Kitapla
r'nn yalnzca ieriiyle deil, biemiyle ilgili de hibir bilgimiz
yok. ounlukla, sonraki yzyllarda defalarca yeniden retilmi
" s a h t e " kopyalar olduklarn bildiimiz "Pseudo-Sibylline" d e
nen el yazmalarndan yola karak, birtakm tahminler y r t m e
ye alyor baz aratrmaclar. Szgelimi, orijinallerin de tpk
sahteleri gibi Yunanca ile kaleme alndklar; m a n z u m eserler
olduklar; altl hece lsyle yazlm sekizer dizelik blmler
den meydana geldikleri; bazen dizelerin ilk szcklerinin ilk
harfleri zerine kurulu birer "akrosti" ierdikleri gibi varsa
ymlar retiliyor. Ancak bunlarn hibirinin fazla anlam yok.
Yazld dil dahil, Sibylline Kitaplar'nn gerekte neye benze
diine ilikin en kk bir s o m u t veriye bile sahip deiliz.
Eer imparatorluk sonras d n e m d e , zellikle de Hristi
yanlk yzylnda kaleme alnm, dinsel propaganda amac ta
d k o n u s u n d a uzmanlarn hibir kukusu bulunmayan sahte
kitaplar referans almaktan ve ierik-biim modelini bunlardan
yola karak kurmaya almaktan vazgeersek, belki daha elle
t u t u l u r bir yerlere varmay baarabiliriz. En azndan, daha inan
drc ve daha makul birtakm tahminler yrtmek m m k n
olabilir. Ama b u n u n iin, ncelikle Batl dnce dnyasn
ipotek altna alm iki byk nyargdan syrlmak gerekecek:
Judeo-Hristiyan dnya grnn dorulanmas kaygs ve Yu
nan dncesinin her felsefe ve inan sisteminin kknde aran
mas alkanl.
FRATERNS: Kayp Kitaplar. Gizli Kardelik
Sibylline Kitaplar'nn, ok daha karmak, ok daha hete

rojen ve farkl disiplinlere ilikin bilgi paracklarn derleyen,
"ansiklopedi" tr belgeler olduklarn d n m e k , bunlarn ok
ge tarihlerde karlan sahte kopyalardaki gibi yalnzca "iirsel
kehanetleri" ierdiine inanmaktan ok daha mantkl. Byk
olaslkla, Avrupa'nn birok yerinde " c a d " olarak adlandrlan
bilge kadnlarn srekli ellerinin altnda bir bavuru kayna ola
rak
bulundurduklar
ve
kendi
katklaryla zenginletirdikleri
"Glgeler K i t a b " (Book of Shadows) benzeri bir "bilgi klliyat"yd Sibylline Kitaplar; bu gelenein atas ya da en eski r
neiydi belki de. H e r bir cildinde, belli ana balklar altnda
toplanm, farkl trdeki kayt ve bilgileri ieren, belki biraz u
popler
78
"Old Farmer's Almanac" havasnda ,
youn ierikli
ve
iinden gerekli bilgiyi ayklayp szmenin ustalk gerektirdii,

komple bir kaynak. ok kabaca bir tahminle, kitaplarda yer al
masn bekleyebileceimiz bilgileri u balklardaki gibi d n e
biliriz:
- Gkyz kaytlar ve yldz bilgisi: T p k yetkin rnekle
rine M e z o p o t a m y a ' d a , MUL.APN ad verilen tabletlerde rast
land gibi, gk cisimlerinin ve takmyldzlarn adlarn, b u l u n
duklar blgeleri, hareketlerini, mevsimlere gre konumlarn,
afak ykselileri ve batlarn tablolar halinde sunan, bir tr
astronomi rehberi.
- Gnlkler: Yine Mezopotamya'da ve Msr'da olduu gi
bi, belli tarihlerde gk cisimlerinin izledii srad konumlar,
kuyrukluyldz geilerini, meteor yamurlarn ve dikkate deer
gksel olaylar gnce d z e n i n d e sralayan bir d k m . Asur'da,
Nineve rahiplerinin tuttuu kaytlarda bir rneini g r d m z
gibi, bu gksel hareketlerle yeryzndeki gelimeler arasnda
ba kurmaya alan ve tutulmalar, Ay'n fazlar ya da yldzla-
78
Old Farmer's Almanac: ABD'de 1792'den beri her yl yaymlanan ve

mevsim hareketleri, ekim ve hasat ayrntlar, gndoumu ve ay fazlar
tablolar, bitkilere ilikin pratik bilgileri ieren popler almanak.
rn meridyen geilerine balanm, " k e h a n e t " izlenimi veren

yorumlar da bu d k m d e yer alabilir.
79
- Tarmsal bilgiler: H e s i o d ' u n "ler ve G n l e r " adl yap

tnda olduu gibi, mevsim d n m l e r i n i , ekim ve hasat zaman
larn, deiik tohumlarn ve fidelerin yetitirilme koullarn
ieren, takvime iaretlenmi ayrntlar.
- Yeryz ve atmosfer hareketleri: D e p r e m , volkanik pat
lama ya da byk apl frtna ve seller gibi, grece seyrek ya
anan ancak ortaya ktnda yaam derinden etkileyen doal
afetlerin kaytlar.
- Botanik rehberi: eitli bitkilerin kk ve yapraklarnn
zellikleri, tedavide ya da beslenmede kullanl biimleri ve
amalarn, bulunabilecekleri yerleri listeleyen; Avrupa'da "ca
d " sulamasna uram ou "ifac" (healer) kadnn srekli
elinin altnda b u l u n d u r d u u t r d e n bir bitkisel reete koleksi
yonu.
- D u a ve ritel ayrntlar: Bereket, verimlilik ve salk iin
tanraya yakarlar ve dzenlenmesi gereken ayinlerin biimsel
zelliklerini, sylenecek szleri listeleyen, snflanm bir d
km.
- M a d e n ve talar: eitli ta, kaya ve madenlerin nitelik
lerini, ilenme ve kullanlma biimlerini, hangi gk cisimleri ve
hangi ilahi glerle zdeletirildiini anlatan; bunlarn kimi
dua ve ayinlerde nasl ilev greceinden sz eden metinler.
- T a r i h ve mitoloji: Yeryznde insan uygarlnn ortaya
k ve gelime sreciyle ilgili, kuaktan kuaa aktarlan bilgi
ve kaytlar; tarihte gereklemi olduu d n l e n olaylara, ki
ilere ve ilahi glere ilikin " m i t " izlenimi veren hikayeler ve
belki bunlara elik eden bir kozmoloji ve kozmogoni anlaynn
temel ilkeleri. (Belki de " m a n z u m e " nitelii tayabilecek tek
blm.)
R.C Campbell Thompson'n ngilizce'ye evirdii "Nineve rahip ve ast

rologlarnn gzlem kaytlar", bu tr bilgi derlemelerinin eski ve tipik r
neklerinden biri kabul edilebilir.
Genel hatlaryla ieriini tahmin etmeye altmz bu

"bilgelik kitab" modeli, bir d r n falan deil. H i n d i s
tan'dan M e z o p o t a m y a ve Msr'a; Anadolu'dan Bat Avrupa ve
Britanya'ya dek, bu tr bilgileri ilkin szl gelenekle, sonralar
birtakm iaret ve simgelerden oluan kaytlarla ve nihayet son
aamada da yazyla bir araya getirerek kuaktan kuaa iletmi,
olduka yaygn bir "bilge k a d n " ekolne, tarihin neredeyse her
d n e m i n d e rastlyoruz. ok byk bir olaslkla, bugn "Wicca"
adyla bilinen inan ve dnya grnn temsilcileri tarafndan
"olmazsa o l m a z " bir u n s u r olarak grlen ve dzenli olarak tu
t u l m u bu t r kaytlardan oluan "Glgeler K i t a b " , kadim
Sibyl geleneinin gncel bir uzantsndan baka bir ey deil.
Ama b u n d a n ok daha dikkat ekici olan nokta, ayn gelenein,
g n m z d e n yaklak iki bin be yz yl nce, hem felsefi hem
de siyasi anlamda dnyann ehresini ciddi biimde deitirecek
dnrleri yetitirmesi. Bir sonraki b l m d e , etkileri g n m
ze dek ulaan nl bir Yunan dnce adamnn, Sibyl biriki
mini yeni doruklara ulatrarak Roma'ya nasl tadn grece
iz.
2. Rahibe, Filozof ve Kardelik

izi srlemeyecek denli uzak gemie ait, youn ve "gizli"
ierikli kitaplarn varlna ve saygnlna ilikin, ok sayda re
feransla karlayoruz tarihte. Geriye herhangi bir kalnt ya da
iz brakmamalar nedeniyle "efsanevi" olduklar d n l e n bu
tr kitaplarn ieriklerine ilikin anlatlanlar, nceki blmde
Sibylline Kitaplar ile ilgili izmeye altmz ereveyle b
yk oranda uyumlu. n l d n r Pythagoras'n hocas oldu
u ileri srlen, "gizemli bilge" Pherecydes'in, yaamnn belli
bir d n e m i n d e "Fenikelilerin gizli kitaplar"yla karlat ve
kendini bunlardaki ayrntl ve ok eitli bilgiler yardmyla ye
titirdii ileri srlyor szgelimi.
80
D a h a da ilginci, bu kitap
larn, batdaki gizemli bir adada, " G n e i n maaras" olarak bi

linen bir yerde saklanm olduu rivayet ediliyor. (Maara G n e (Apollon) - Sibyl balantsna dikkat ekmek istiyorum.)
Burada dikkate deer olan nokta, Akdeniz'deki Malta ada
snn, Ana T a n r a kltnn yeerdii en eski merkezlerden bi
ri olarak bilinmesi. Arkeolojik bulgular, Malta'da g n m z d e n
7000 yl kadar nce, "maara"larda balayan tanra tapnmnn, I 3500 dolaylarnda, tarihin ilk "kesme t a " ile yaplm
tapnaklarnda s r d n ortaya koyuyor. Adadaki en nl Ana
T a n r a tapnaklar olan Mnajdra ve Hagar Qj'm'in, son derece
ilgin bir mimariye sahip olduu ve belli astronomik hesaplara
gre ekinoks ve gndnmleri hizalanarak ina edildii de bili
niyor. 8 1
M a l t a ' n n denizci bir halk olan Fenikelilerle ilikisini dik
kate alnca, kitaplarn sakland " G n e i n maaras"nn yer al
d adann Malta olma olaslnn da glendii dnlebilir.
80
81
John Raven - Geoff'rey Kirk - Malcolm Schofield, " T h e Pesocratic

Philosophers", s: 53-54
Edwin C. Krupp, "Skywatchers, Shamans & Kings", s: 128-129 vd.
Fraternis F.7
Eer Pherecydes ve "Fenikelilerin gizli kitaplar"yla ilgili bu id

diann ardnda belli oranda gereklik pay varsa, ge dnem ezoterik kltrlerinde ayrcalkl bir yere sahip olan " g e o m e t r i " bi
limine ilikin temel bilgilerin de bu gizemli kitaplar iinde yer
almas beklenebilir: n k Pherecydes'in rencisi olduu sy
lenen Pythagoras', "geometrinin babas" olarak tanyoruz.
Lisede geometri okuyan herkes, nl d n r n ad geer
gemez, dik genlerin kenar uzunluklaryla ilgili o nl teore
mi anmsar: Dik kenarlar zerinde oluturulacak karelerin alan
larnn toplam, uzun kenarn (hipotens) zerinde oluturula
cak karenin alanna eittir. Bu olduka nemli bant Pythagoras'n adyla anlr ama ondan en az bin yl nce M e z o p o t a m y a
ve Msr'daki tapnak rahiplerinin de dik genlerle ilgili bu
zellii fark ettikleri ve ( " t e o r e m " haline getirip kantlayamasalar bile) tamsaylardan oluan "Pythagoras dizileri"ni, birtakm
izelgelere yerletirdikleri biliniyor.
Kimilerine gre, Pythagoras geometri ve aritmetikle ilgili
temel bilgileri, uzun geziler yapt Msr, Babil, Fenike ve
iran'n bilge rahiplerinden edinmitir; kimileri de ou Yunan
d n r iin benzer sylentilerin karldna dikkat ekerek,
byle iddialar fazla ciddiye almamak gerektiini anmsatr. Ama
bizi ilgilendiren, bunlar deil. Pythagoras, kendi adyla anlan
teoremden ok daha nemli felsefi kuramlar gelitirmi ve d
nce tarihine damgasn v u r m u bir filozof olmasnn yan s
ra, kritik bir d n e m d e italya yarmadasnda bir hayli " i l g i n " i
ler yapmasyla da bizi ilgilendiriyor u anda.
Aslna bakacak olursanz, o n u n gerekten yaad konu
sunda bile elimizde yeterince kant yok. J o h n D e s m o n d Bernal,
bilim tarihini inceledii nl yaptnda "Pythagoras'n hayali
bir
kiilie
sahip
olup
olmamas
nemli
deildir,"
diyor.
" n e m l i olan, adn tayan okulun gereklii ve daha ileri ta

rihlerde zellikle Platon araclyla byk bir etkinlie kavu
masdr."
82
82
John Desmond Bernal, "Materyalist Bilimler Tarihi", s: 137
Yine de, bata Diogenes Laertius ve Suriyeli Iamblichus

olmak zere, kendisinden sonra gelen tarihi ve dnrlerin
biyografik almalarndaki bilgiler izlenerek, Pythagoras'n
580 dolaylarnda, Ege'deki Samos adasnda doduu sanlyor.
Yani T e r e n t i u s Varro'nun listesine gre, dnyaya dalm on
nemli Sibyl'dan birinin yaad adada. Yaamyla ilgili bilgi
ler efsanelerle o denli i ie geiyor ki, bazlar o n u n kentteki
varlkl tccarlardan kuyumcu M n e s a r c h o s ' u n , bazlar da tanr
Apollon'un olu olduunu ileri sryor. 8 3
Genel kanya gre Pythagoras, o dnemlerde S a m o s ' u n tek
hakimi olan despot ynetici Polykrates'in basksndan kam ve
uzun bir gezginlik dneminin ardndan, talya'nn gneyindeki
Yunan kolonilerinden K r o t o n ' a yerlemi. talya'ya adm atma
dan nceki gezici rencilii srasnda, Babil ve Msr'n yan s
ra, Fenike'nin T i r e (Sur) kentinde uzun bir sre yaad; son
ra Yunanistan'n gneyindeki Kyklad Adalar'ndan Syros'a gi
derek, orann yerlisi olan Pherecydes'ten 8 4 ders ald; edindii
bilgi ve dnya grnn byk b l m n bu d n e m e borlu
olduu d n l y o r .
Bir i k t i d a r d e n e y i m i
Bilindii kadaryla Pythagoras'n Kroton'a geldii tarih, I
530 dolaylar. Ancak talya'ya ayak basmadan nce, o d n e m d e
hayli saygn ve itibarl olduu anlalan Delphi'deki Sibyl ile de
yakn ilikiler iinde olduunu biliyoruz. Hatta nl d n r n
bir sre D e l p h i Sibyl'nn yanna snd; bu sre iinde on
dan dzenli olarak ders alp ok ey rendii ve kendi doktri
nini oluturmasnda buradaki eitiminin de byk pay olduu
syleniyor. 8 5 B u n u Pythagoras'n kendi ifadesi de net bir biim83
84
85
Bertrand Russell, "Bat Felsefesi Tarihi", s: 37

Bu konu da bir hayli speklasyona ak: Pherecydcs'in yaad yer bir
gre gre Syros ya da "Syre" adyla bilinen Ege Adas deil, Tyre (ya
da "Sur") adl nl Fenike liman kenti.
Roger Lipscy, "Have You Been to Delphi?", s: 128
dc desteklemekte: "Aydnla, bir kadn araclyla kavutuun

8
d a n " sz ediyor Pythagoras. '' (Delphi'deki Sibyl'n daha ok

" P y t h i a " olarak bilindiini anmsatanlar, stadn adnn bile bu
kadn bilgeden geliyor olabileceini sylyorlar.)
Ama belki dc b t n bunlardan ok daha dikkate deer ola
n, o n u n G n e y talya'ya yerletikten sonra yaptklar: Pythago
ras, aa yukar T a r q u i n i u s S u p e r b u s ' u n krallnn son d n e
mine rastlayan yllarda, K r o t o n merkezli bir "kardelik r g t "
ya da daha farkl bir adlandrmayla, bir " t a r i k a t " kuruyor: tikin
evresine toplanan birka rencisi
tarafndan oluturulmu,
kk bir "felsefi tartma g r u b u " olarak ortaya kan, zaman

iinde de giderek b y y p etkin bir g haline gelen, ezoterik
bir rgt bu.
"Pythagoras tarikat, yelerinin kei gibi
(ascetic)
davran
malarn, baz eylemlerden saknmalarn, belirli baz gdalardan

uzak durmalarn istemekteydi," diyor Colin Ronan, bu ilgin
topluluun temel ilkelerinden sz ederken: "yelerin et yeme
dikleri, alkol kullanmadklar ve yn gibi hayvan rnlerini giy
mekten kandklar sanlmaktadr. Erkekler gibi, kadnlar da ta
rikat yesi olabilmekteydi. B t n yeler, kendilerini dier in
sanlardan farkl klan bir kyafet giymekte, yalnayak dolamak
ta ve yokluk iinde basit bir yaam s r m e k t e y d i . "
87
Ayrntlardan bazlar, szgelimi vejetaryenlik ve hayvansal

rnlerden uzak d u r m a eilimi, Pythagoras dncesiyle Ana
Tanra klt arasndaki olduka net ortak noktalardan biri. Bi
linen en eski dnemlerden itibaren, " D n y a Anne"yi yaamlar
nn merkezine yerletiren toplumlar, et tketmekten ve kan dk
mekten uzak durdular. T a r m n hzl ve grkemli ykseliine pa
ralel olarak avcln gzden dmesiyle de balantlyd bu ei
lim. H i n d u inancnda da binyllar ncesinden beri bir dinsel ku
ral olarak yaad bilinen vejetaryen diyetin, Akdeniz k l t r n
de ok etkili ve gl bir yere sahip olan Pythagoras okulu ara
clyla skenderiye'ye ve Gnostik gruplara dek ulat sanlyor.
86
87
Roger Lipsey, a.g.e, s: 52

Colin A. Ronan, "Bilim Tarihi", s: 75
Bu
ilkenin,
Hristiyan
kkenli Pseudo-Sibyl'line kitaplarna
ve Kutsal Kitap d braklm kimi Hristiyan metinlerine de

szdn gryoruz. Genesis ile paralellik tayan baz pasajlar
da, T a n r ' n n N u h ' a hayvan kurban etmeyi, kanla beslenmeyi
ve " d r t ayakl hayvanlar y e m e y i " yasaklamas gibi ilgin ayrntlar kyor karmza. H a t t a Hristiyan dncesinin p r o t o
tipi ya da ncs olarak kabul edilen Essenelerin de, hi deil
se ilk d n e m l e r d e vejetaryen olduklar d n l y o r .
Pythagoras'n rencilerine tledii vejetaryenlik, yalnz
ca dini bir gereklilikten ya da " b e d e n i terbiye e t m e " amal bir
orutan deil, ldrmeyi ve kan dkmeyi evrene kar ilenmi
bir su sayan ahlaki ilkelerden kaynaklanyor. O n u n "saflamak
ve a r n m a k " adn verdii sre, yalnzca zihni ve r u h u deil,
bedeni de temiz ve ar t u t m a kaygsn iermekte: " E t ve kan
dan oluan yaratklar, et ve kanla beslenmemeli; bu, kendini ze
hirlemekten baka bir ey deildir" diyerek, et yemenin yalnz
ca ahlaki anlamda deil, salk iin de sakncal o l d u u n u anlat
maya alyor Pythagoras. Bu retinin ge d n e m izleyicile
rinden biri olan nl ozan Ovidius,
"Metamorphoses"
(Dn
mler) adl yaptnda, Pythagoras'n azndan, vejetaryenliin

bak asn yle anlatyor:
" E y insanlar, gnahkr besinlerle bedenlerinizin kutsall
n kirletmeye bir son verin. Ekinlerimiz var; dallarda b t n
arlklaryla sarkan elmalarmz var; balarda olgun zmleri
miz var; kimileri atete de piirilebilen lezzetli bitkilerimiz ve
otlarmz var. S t t e n m a h r u m deilsiniz; kekik ieklerinin ze
rindeki ho kokulu baldan da. D n y a , sonsuz zenginlii ve cmcrtliiyle, b t n ihtiyalarnz fazlasyla karlar ve l d r m e
ye ya da kan dkmeye gerek kalmakszn size yiyecek verir. Et,
yalnzca yabani hayvanlarn aln giderir. H a t t a b t n hay
vanlarn da deil: Atlar, koyunlar ve iftlik hayvanlar, imen
lerle beslenir. Ama vahi ve saldrgan olanlar; aslan, kaplan,
kurt ve aylar, yiyeceklerini kanla slanm olarak severler. Ah,
ne kadar yanltr, etten bedenleri etle beslemek; agzl bir be
deni, baka bir bedeni yiyerek semirtmek; bir yaratn yaam-
n bir baka yaratn l m n e balamak! D n y a , o annelerin

en ycesi, sana bunca ey verirken, tpk Cyclop'lar gibi, zalim
dilerinle byk yaralar amadan m u t l u olamazsn; baka hayat
lar yok etmedike doymayan itahn ve o sonsuz aln gide
remezsin bir trl! A m a bizim o Altn a dediimiz eski za
manlarda, dnyann onlar iin rettii bitkiler ve aalardaki
meyvelerle m u t l u y d u insanlar; dudaklarn kanla kirletmezlerdi.
Kular gklerde gvenle uar, tavanlar tarlalarda korkusuzca
dolar ve balklar kendi saflklar y z n d e n oltaya taklmazlard. Ama bir gn birisi, artk o her kimse, aslanlarn avlarn ks
kand ve agzl gbeini etle doldurarak, sua ve gnaha gi
den yolu at. Silahlar ilk bata yalnzca vahi hayvanlarn kan
laryla lekeleniyordu ve bu kadarla kalmas gerekirdi: Bizi yok
etmeye alan hayvanlar ldrmenin gnah olmadn kabul
ediyorum ama her ne olursa olsun, hayvanlarn yenmemesi ge
rekiyor!"
88
Eldeki kaytlara bakarsak, Pythagoras K r o t o n ' d a yirmi yl

kadar kalm. Bu sre iinde, matematik ve geometrinin yan s
ra, astronomiyle ilgili ok temel fikirleri de kapsayan bir reti
gelitirmiti. O d n e m i n egemen yon dncesinin aksine d n
yann dz deil, kre biiminde olduunu ve tpk dier geze
genler gibi bir yrnge zerinde hareket ettiini Yunan d n y a
snda ilk dile getirenler, Pythagoras ve izleyicileriydi. Saylarn
mutlak belirleyiciliine ve evrendeki dzenin saylarda sakl b u
lunduuna inanan Pythagoras, bu yaklamn en temel bilim
lerden biri olarak grd geometriye, hemen ardndan da ast
ronomiye uyarlad.
Evrenle olan ilikisini mistik bir bak asyla deerlendi
ren ve " t e o r i " kavramn O r p h e u s gizemciliinde olduu gibi
" t u t k u l u d n c e " ile edeer grp, zeknn anlk kavrayn
"vahiy" ile aklayan nl d n r , tarikat iin uygun grd
yaam kurallarn da komnal bir anlayla dzenlemiti. H e r
kes eitti, sahip olunan mlk ortakt; yalnzca maddi deerler
88
Ovidius, Metamorphoses, Book XV 60-142
deil, gerekletirilen bilimsel bulular da "ortak b u l g u " olarak

kabul ediliyordu. 8 '' Yani " d i n " olarak grlebilecek nitelikleri
nin, bilimsel aray ve almalarnn dnda Pythagoras tarika
t, dnemin soylular iktidarnca egemen klnm mlkiyet ve
paylam biimine kar bir alternatifi de kendi iinde yaratma
ya alyordu: Ortak mlkiyete ve eitlie dayanan, almay
(endstri) ycelten bir "sosyal dzen alternatifi"ydi bu.
" T h o m s o n ' a gre orijinal Pythagoras tarikat dinsel olduu
kadar siyasald da ve bu yzden sulanarak s o n u n d a datld,"
diyor Bernal, nl tarihi George T h o m s o n ' a g n d e r m e yapa
rak. " T h o m s o n Pythagoras okulunu demokratik d n c e n i n ,
yani toprak sahibi aristokrasinin gelenekilii karsnda tccar
orta snflarn rasyonelciliinin ilk anlatm tarz olarak kabul
eder ve etkilerini bir lde Kalvenizmle bir t u t a r . "
90
B t n mistisizmine karn, ana gre bu denli radikal ka

bul edilebilecek gr ve tavrlar, Pythagoras' politik bir teh
like olarak grenlerin tepkisini ekmekte fazla gecikmeyecekti
doal olarak. Aslna baklrsa, tek sorun, kurduu "kardelik rg t " n n belli bir toplum kesiminde ilgi grp poplerlemesi
gibi basit bir rahatszlktan da kaynaklanmyordu. Pythagoras
Kardelii b u n u n ok ilerilerine gitmi ve Kroton dnda, bl
genin en zengin kentlerinden Sybaris dahil, italya'nn gney
ucundaki birok Yunan yerleim merkezinde fiili olarak siyasi
iktidar eline geirmiti 9 1 ; daha ak bir deyile Pythagoras K a r
delii yalnzca mistik bir meczuplar birlii ya da bir "filozof
lar k u l b " deil, iyi rgtlenmi ve akllca davranan, etkin bir
siyasi partiydi.
D a h a da nemlisi, yine T h o m s o n ' a gre Pythagoras, bu
blgede en az iki yz yldr egemenliini srdren toprak sahi
bi aristokrasisinin iktidarn sarsp, grece daha geni, daha ye
ni ve bu yzden de daha dinamik bir kesimin; zengin tccar ve
zanaatkarlarn desteini alarak, var olan siyasi yapy deitir-
89
90
91
Bertrad Russell, a.g.c, s: 40

John Desmond Bernal, a.g.e, s: 139-140
George Thomson, "lk Filozoflar", s: 275
misti.
92
Muhafazakr ve geleneki aile yaplarnn ve bu yap
zerinde ykselen kleci toprak sahipleri oligarisinin h k m

srd bir blgede, o corafyann yerlisi olmayan, uzaklardan
gelmi bir filozofun, siyasi bir kimlie de brnerek iktidar eli
ne geirmesi (buna tam anlamyla bir " d e v r i m " diyemesek bile)
gerekten olduka allmadk bir d u r u m . B u n u n srrn belki de
byk oranda, Pythagoras'n hi de "rastlantsal" olarak kurul
madn her haliyle belli eden kardelik r g t n n yapsnda ve
stratejilerinde aramak gerekiyor ama ne yazk ki bu konuda bil
diklerimiz olduka kstl.
Arthur Koestler'e gre Pythagoras Kardelii dini ierikli
bir rgt olmakla birlikte ayn zamanda hem bir "bilimler aka
demisi", hem de italyan siyasi yaamnda yeni ve ciddi bir g
olarak ortaya kmt.
yelie kabul edilen
bir " b i r a d e r " e ,
" a r n m a " yolunda at mesafe ve vard noktaya bal olarak,

mzik, matematik ve astronominin srlar, aamal bir dzen
iinde aklanyordu, ilk "inisiyasyon"un ardndan yelik aday,
"sessizlik ilkesi" denen bir kural uyarnca, be yl sren bir
"sessiz kalma" aamas yaamak d u r u m u n d a y d . Bu sre boyun
ca hi konumamas; yalnzca anlatlanlar dinlemesi ve dzenli
aralklarla yalnzla ekilerek bunlar derinlemesine dnmesi
gerekiyordu. Be yl sren "sessizlik" aamas boyunca Pytha
goras'n yzn gremeyen aday, ancak bu evreyi tamamlayp
yelii
onaylandktan
sonra stadn
evine
kabul
ediliyor ve
onunla konuma olanana kavuuyordu.

Gizlilik ilkesi byk oranda Dionysos ve O r p h e u s kltleri
rnek alnarak ve bunlardan dersler karlarak oluturulmutu
ve birok bakmdan byle bir uygulamann son derece gerekli
olduuna inanlyordu. Bilim ve bilgi, insan hem zgrletiren
hem de ayn zamanda (yanl kullanld taktirde) ykmna n e
den olabilecek unsurlar olarak grld iin, bilginin ve "sr
l a r n herkese hemen aklanmas sz konusu bile olamazd. Bi
raderler, zaman iinde ruhsal arnma ve saflama d o r u l t u s u n
da
92
gelime gsterdikleri
srece
George Thomson, a.g.e, s: 277-278
ve
bu
gelimenin
dzeyiyle
orantl olarak eriebilirlerdi srlara. Bilgiyi edinmeye hak kazan

mak iin "gvenilir" olmak gerekiyordu ki, bu da ancak hem
r u h u n hem de bedenin arnmasyla m m k n d . Yani zihinsel
gelime ve arnmay salarken, bedeni de ayn aamalardan ge
irmek gerekiyordu ve vejetaryenlik b u n u n iin olmazsa olmaz
bir kouldu.
93
Kardeliin gizemlerini oluturan unsurlar arasnda m z i

in de yer almas, Pythagoras dncesi ile Kybele klt ara
snda var olan kprlerden bir dieri. Bu k p r n n hemen
ayaklarnda da, O r p h e u s gizemcilii var. Yunan mitolojisinde
Apollon'un olu ve mziin en byk ustas kabul edilen O r p
heus, lir ile simgelenen bir yar-tanr d u r u m u n a ykseltilmiti.
O r p h e u s k l t n n dzenledii ritellerin merkezinde olduka
arlkl bir noktay da, mzik oluturuyordu. Bu, byk oran
da Frigya'daki Kybele kltnn esrik toplantlar ve dansl m
zik seanslarnn Yunan t o p l u m u n a tanmas srecinin uzantla
rndan biriydi aslnda. ou Kybele betimlemesinde tanray,
iki yannda yer alan mzisyenlerle birlikte gryoruz. Bunlar
dan biri lir, dieriyse panflt benzeri bir alg tayor.
Neredeyse bire bir O r p h e u s gizem kltne aktarlan bu
mzik t u t k u s u n u n i z d m , Pythagoras'ta saylar arasnda ku
rulan armoninin ses titreimlerine, yani notalara tanmasnda
da yer alyor. lgin bir biimde, lir ve panflt temel alarak
seslerin armonisini matematik ilkeleriyle buluturan nl filo
zof, byk bir olaslkla Frigya'da gelitirilen ses dizilimlerin
den ve gamlardan da haberdard ve bunlarn Kybele bilgelii
nin vazgeilmez bir parasn o l u t u r d u u n u biliyordu. D a h a da
ilginci, Pythagoras Kardelii, mziin hem bedensel hem de
ruhsal bozukluklar iyiletirecek bir "tedavi y n t e m i " olduunu
savunuyor ve "mzikle ifa v e r m e " eitimlerine geni zaman
ayryordu.
Sonuta, yelerini dikkatli bir elemeyle seen ve her aa
mada gizlilii korumaya byk zen gsteren Pythagoras K a r -
93
Arthur Koestler, " T h e Slecpvvalkers", s: 38-39
delii, egemen retim ilikilerinin merkezindeki iki temel sn

fn, yani toprak sahibi aristokratlarla klelerin dnda, yeni ge
limekte olan tccar ve zanaatkar kesiminin temsilciliini stle
nerek, G n e y talya'da iktidarn yapsn deitirmeyi baard.
H e m e n grlecei zere, siyasi anlamda byk bir hareket ol
makla birlikte, gerek anlamda "eitlik ve kardelik" salayacak
bir deiim deildi bu. Tpk Yunan "demokrasi"sinin (kle sa
hipleri demokrasisi) bizim gnlk terminolojimizdeki demokra
siden (burjuva demokrasisi) ya da M a r x ' n teorisini k u r d u u
sosyalist demokrasiden (proletarya diktatrl) ok farkl ol
mas gibi, Pythagoras Kardelii'nin getirdii yeni siyasi d z e
nin "eitlik" anlay da t o p l u m u n asl ezilen snf d u r u m u n d a
ki kleler iin yeni hibir ey salamyordu. Bir k u r u m olarak
klelik dimdik ayaktayd hl ve iktidar deiiklii yalnzca ye
ni bir "orta snfn" haklarn ve zgrlklerini geniletmeye ya
ramt. Ama acaba nereye kadar srecekti bu? Pythagoras'lar
orada duracaklar myd? K e n d i i rgtlenmelerinde " k o m n a l "
yaam egemen klan ve zel mlkiyet yerine paylamclk m o
deline sarlan bu garip rgt, reformlarnda daha " i l e r i " gidebi
lir miydi?
Bu sorunun yant, tarih boyunca benzerlerine tank olunan
kardelik
rgtlerinin,
dnyaya baklarnda saklyd
aslnda:
rgt, evrenin yapsyla t o p l u m u n u y u m u n u belli aamalar ge

ride brakarak gerekletirecek bir arac (mediator) ilevi gr
yordu ve dolaysyla, "olmas gerektii" d n l e n toplumsal
yapnn kk bir modeliydi. Gizlilik ve kapallk her ne kadar
temel niteliklerinden biri gibi grnyorsa da, bu rgtsel dav
ran biimi yalnzca bir arat, ama deil. Nihai hedef, koz
mosa uygun olduu dnlen sistemi toplumsal yapya uyarlamaksa, rgt de bu ilevi yerine getirirken ister istemez ge
nilemek, bymek ve etkinliini artrmak d u r u m u n d a y d .
" n i s i y e " edilip rgte katlan her ye, toplumsal d n m
yolunda atlm kk bir adm anlamna geliyordu ki, toplu
m u n iinde, gizlilik korunarak bytlen "saf m o d e l " de ancak
bu admlarn oalmasyla gl bir alternatif halini alabilirdi.
Dnyay deitirmek istiyorsanz, o deiimi ilkin kendi zeri-
nizde uygulamak ve o l u t u r d u u n u z modeli zaman iinde ge

nileterek topluma egemen klmak d u r u m u n d a y d n z . O halde,
ideal olarak belirlenen modelin baarya ulamas iin, rgt d
nda kalan o byk ounluun sabrla ve titizlikle, bu m o d e
le "inisiye edilmesi" gerekiyordu.
Bu anlamda,
Pythagoras Kardelii, kendi
rgt yaps
iinde geerli kld ortaklaa mlkiyet ve paylam ilkelerini

topluma egemen klmak iin, ilkin o t o p l u m u n yelerini belli
bir strateji uzantsnda " a y d n l a t m a k " ve onlar birer birer bu
nihai deiime hazrlamak d u r u m u n d a y d . Dolaysyla, Kroton
merkezli iktidar odan kontrol ederek ele geirdikleri gc,
asl hedef olan komnal t o p l u m modelini yaama geirmekte
kullanmalar, hi deilse o d n e m iin sz konusu deildi elbet
te, ilkin "insan malzemesP'nin yourulup eitilmesi ve "aydn
l a n m l a r n sayca ounluu ele geirmesi salanmalyd. Ama
bu sre iinde tabii ki bo durulmayacak, gizlilik ve kapal r
gtlenme kullanlarak, iktidar zerinde gzle grlr, somut bir
etkinlik salanacakt ki, bu d n m hzlandracak g ve ola
naklar elde edilsin.
George T h o m s o n , Pythagoras Kardelii'nin d e n e t i m i n d e
ki iki kentten K r o t o n ile Sybaris arasnda bir sava patladn
ve I 510'da Sybaris'in yerle bir edildiini, Kardeliin k
n de bu olayn getirdiini sylyor.
94
Sicilyal Diodorus'a
gre, savan nedeni, Sybaris'te iktidar elinde b u l u n d u r a n gru

bun lideri Telys'in, kentteki en zengin 500 kiiyi srgne gn
dererek, mal varlklarna el koyma karar kartmasyd. Bu "ka
m u l a t r m a " ile elde edilen m a d d i deerler, kent halk arasnda
paylatrlacakt.
Sybaris'ten srlen zenginler, pelerine dlmesinden ve
bu uygulamay daha sert bir cezann izlemesinden korkarak
K r o t o n ' a sndlar. Bir sre sonra Telys, Kroton yneticilerin
den, bu insanlarn derhal smrd edilmesini talep etti ve aksi
taktirde sava ilan edecei tehdidini savurdu. G ve kark bir
durumdu
94
gerekten:
Kardelik r g t n n etkin
George Thomson, a.g.e, s: 275
olduu iki
komu kent arasnda hi hesapta olmayan, beklenmedik bir ger

ginlik ortaya kmt. K r o t o n ynetimi, bu gerginliin b y m e
sinden ekinerek, kente snan srgnleri snrd etme eili
mindeydi. Ne var ki, bu noktada devreye "byk s t a t " girdi.
Kendilerine snan, gsz d u r u m a d m insanlara srt eviremeyeceklerini syleyen Pythagoras'n kiisel karar ve kent
konseyindeki ikna g c n n etkisiyle Telys'in talebi reddedildi
ve b u n u n zerine iki kent arasnda kan sava, K r o t o n kazan
d."
Aslna baklrsa, olaylarn tam olarak nasl gelitii zerine

ok da net bir bilgi yok ama altst edilen siyasi dengelerin, ik
tidar gcn yitirenlerin olduu kadar, iktidara ortak olanlarn
da kafasn kartrd sezinleniyor: Savaa neden olan gelime
ler ortaya ktnda, G n e y Italya'daki kentlerin birounda,
bu arada Sybaris'te de, Pythagoras Kardelii yirmi yldr ya
dorudan iktidar elde t u t u y o r d u ya da byk nfuz sahibiydi.
ki durumda, zengin oligariyi hedef alarak zor yoluyla mallar
na el koyan Telys'i, bir anlamda Pythagoras sempatizanlarnca
ynetilen komu kentteki, "kantarn t o p u z u n u karm" bir r e
form hareketinin temsilcisi olarak grmek m m k n . Varlkl s
nflar, bu gidi r k t m t byk olaslkla ve belki de eski oli
garinin temsilcisi d u r u m u n d a k i , gcn yitirmi aristokratlar
la yeni zenginler, yani ticaret ve zanaat erbab " o r t a snf",
Sybaris'te yaananlardan tedirgin olup, bir ittifaka gitmeyi uy
gun grmt.
Savan ardndan Pythagoras Kardelii'ne alt snflardan
gelen
tepkilerin,
"reformlar yavalatma" sulamas
zerinde
odaklanmas, bu varsaym glendiriyor: Yoksul kesimin, pay

lam ve komnal mlkiyeti savunan Pythagoras hareketiyle il
gili beklentileri, iktidardaki kadrolarn temkinli ve yava d a v r a n
malar nedeniyle karlanamam ve bu d u r u m , onlar destekle
yenlerde de d krkl yaatm anlald kadaryla. B u n a ,
" s t a t " konumundaki yneticilerin sessiz ve nceden t a h m i n
Diodorus'tan aktaran: VVilliam K. Guthrie, "A History of Greek
Philosophy: Volune I - The Earlier Presocratics and Pythagoreans", s: 176
BR "DEAL"N HKYES
edilemez stratejileri ve rgtn ezoterik yapsnn "kuku uyan

drc" grnts eklenince, hzl gzden dme sreci de biraz
daha anlalr hale geliyor: Pythagoras Kardelii'nin, toplumsal
dinamiin atan iki kart snfnn da desteini ayn anda yi
tirdiini gryoruz.
Bir baka deyile, hem yeni orta snf, hem de eski aristok
rat kle sahipleri, Pythagoras Kardelii'nin bu noktada d u r m a
yp daha ileriye doru reformlara devam edeceinden rkerek,
geici bir ittifak yapmlard. Dier yandan, buna kart olarak,
daha radikal reformlar isteyen yoksul kesim de, "yeni bir sekinci oligari yaratmakla" sulad Pythagoras'tan beklediini
bulamaynca, desteini b t n y l e ekmie benziyordu.
Suriyeli tarihi (ve Pythagoras bilirkiisi) Iamblichus'a g
re Pythagoras Kardelii'ne ynelik muhalefet, iki kesimden
birden gelmiti: Aristokratlarn szcs Cylon ve daha fazla re
form
isteyen
yoksul
kesimin
lideri Ninon.96 Iamblichus'un
Apollonius'tan d n ald, kayna belirsiz yorumlara itibar

etmeyen Arthtr Koestler'e greyse, rgtn zlmesinin en
byk nedenlerinden biri, savunduu "eitlik ve ortak mlki
yet, paylamclk" ideallerinde aa kan "ilkel k o m n i z m "
havasyd
97
ve ok ksa bir sre iinde, "klelerin eitlii" fikri
ne hi scak bakmayan ve ufuktaki gelimeleri sezip rahatsz

olan glleri, d u r u m a mdahale etmek zere harekete geme
ye yneltti.
K r o t o n ' l a Sybaris arasnda yaanan sava, kn ilk ad
myd. H e m e n sonrasnda t o p l u m u n ynetici snflarndan gelen
basklar karsnda rgtn zlmeye balamas zerine K r o t o n ' u terketmek zorunda kalan Pythagoras, yine G n e y ttalya'daki bir baka kente, M e t a p o n t i o n ' a g etti. Yaklak olarak
I 500 dolaylarnda burada ld (ya da ldrld) sanl
yor. Kardelik ise, saldrlar, kouturmalar ve cinayetlerin bir
histeriye dnmesi zerine, hzla dalma srecine girdi. ou
%
97
VVilliam K. Guthrie, a.g.e, s: 178

Arthur Koestler, a.g.e, s: 41
yenin tutukland ya da ldrld, kaabilenlerinse Yuna

nistan, Orta italya, Msr ve Kartaca kolonileri bata olmak ze
re, deiik kentlere snd d n l y o r ki, bunlarn arasnda
" u s t a " k o n u m a gelmi mritler de var. o u n u n , snmak iin
en uygun kentler olarak, T h e b e s , D e l p h i , Atina, C u m a e ve R o ma'y setikleri biliniyor.
Yine olduka dikkat ekici bir d u r u m : T a r q u n i u s S u p e r b u s ' u n devrildii ve hemen ardndan R o m a ' d a C u m h u r i y e t ' i n
kurulduu gnlerden sz ediyoruz ve tam bu aamada, gney
de salam ve disiplinli bir rgtlenmeyle iktidar ele geirmeyi
baarm bir tarikatn zeki ve eitimli mritleri, sahip olduklar
bilgi, disiplin ve deneyimle birlikte, O r t a italya'ya, yani R o m a
devletinin merkezine doru g ediyorlar. Yeni bir ynetimin
kendi
siyasi kurumlarn biimlendirmekte olduu, gelimeye
ak ve gelecek vaat eden bir kente.

Bylece Pythagoras dncesi, Kardelik gney kentlerin
de darbe yedikten sonra ksa bir sarsnt yaamasna karn, d e
imi ya da yeni koullar ve yeni etkiler altnda d n m e u
ram biimiyle dc olsa, beinci yzyl balarndan itibaren R o
m a ' d a da kendini hissettirmeye balyor. Yunan anakarasndaki
kentlere dalan mritler, sonradan " P l a t o n c u l u k " biimini ala
cak felsefi okulun temellerini atarken, R o m a ' n n kalbine doru
yolculuk edenler, yalnzca felsefi ve dinsel deil, ayn zamanda
stadn retileri zerine kurulu politik bir izgiyi de s r d r
meye alyorlar.
" D n c e alanna onun kadar etki yapm bir adam tan
m y o r u m " diyor Bertrand Russell: "Platonculuk olarak grnen
ey, zmlendiinde, nce Pythagoraslk olduu iin syl
yorum b u n u . Balang ve bitimi olmayan dnyayla ilgili, zek
ya deil duyulara alan b t n grler, Pythagoras'tan tretil
mitir." 9 8 Gerekten dc sa'dan nce altnc yzyldan balaya
rak Aydnlanma a'na dek uzanacak ok geni bir zaman di
liminin birok kritik aamasnda, Pythagoras'n damgas ka
caktr karmza. Colin Ronan'n deyiiyle, " l y o n y a okulu ye98
Bertrand Russell, a.g.e, s: 44
lerinden hibiri, Pythagoras kadar sonraki kuaklar zerinde et

kili olmamtr." 9 9
Evren ve "Mimar"
Bu ksa panoramann ardndan yine o "yitik kitaplar"a ve
Pythagoras'n hocas olduu sylenen Pherecydes'e dnersek,
ounlukla belirsizlikler ve efsanelerden rl bir sis perdesiyle karlarz. Yalnzca kendi an deil, yzyllar boyu ardl
larn derinden etkileyen, "geometrinin babas" unvanna sahip,
saylarn b y s n e vurgun bu vejetaryen filozofun yetimesin
de emei geenlerden biri olduu varsaylan nl usta, nasl bi
ridir? Kimileri iin Yunan inan dnyasn derinden etkilemi
mistik bir ilahiyat, kimileri iinse insanlar artan mucizeler
gstermesiyle nl bir peygamber. Bir depremi nceden tahmin
etmek dahil, ok sayda khince ngrsnn gerekletii an
latlyor.' 1 0 0
Dier yandan, Yunan inan sistemi ve mitolojisine, zama
na bal olmadan varln srdren, ebedi tanrsal g ve ilke
lere ilikin fikri, o n u n getirdiini biliyoruz. ebedi varlktan
sz ediyor Pherecydes: Zas, yaamn gc; Chronos, sonsuz za
man ve C h t h o n i e , yeryz. Yaratl, Zas (Zeus) ile, topran ya
da yeryznn, yani sonradan " G e " adn alan C h t h o n i e ' n i n
bulumasyla ortaya kar. C h r o n o s kendi tohumlarndan ate,
rzgr ve suyu o l u t u r m u ; Zas da yaam gcn vererek D n
ya Anne ile birlemi ve kutsal evlilii gerekletirdikten sonra,
karanln ve kaosun iinden, renkli ve bereketli dnyay yarat
mtr. 1 0 1
Pythagoras'n gelitirdii dncede, bu ilahi g ve ilke
ler, o n u n evrenin temel yaptalar olarak deerlendirdii say
larla
99
100
101
badatrlm biimde kar karmza:
"Bir"
(Monad),
Colin A. Konan, a.g.e

John Raven - Geoffrey Kirk - Malcolm Schofield, a.g.e, s: 52
Gregory Vlastos, "Studies in Greek Philosophy: Volume I - T h e
Presocratics", s: 14-16
varoluun ilksel nedeni ve temel yaratc gtr; blnemeyen

b t n l ve maddeye hapsolmam akl simgeler. O, evrenin
en
temel
gc olan
(Dyad) ise, Monadn
"Yce
Varlk"tr
(Suareme Being.) " i k i "
geniletilmi halidir ve varoluun
ikincil
nedenini oluturur. In karanlktan ayrlma aamasn ve Anne'yi simgeler. Evren, "Yce Varlk" tarafndan gelitirilmi bir
tasarmdr; zerinde yaadmz dnya, yani "Byk A n n e "
ise, onunla ayn b t n l n paras ve yaratc gcnn gster
gesidir.
Saylar, aritmetik ve geometri, Pythagoras'a gre b t n bi
limlerin temeliydi ve bu bilimsel disiplinlerin en net uygulama
alanlar, gkyznde astronomi, yeryzndeyse mimaride gz
lenebiliyordu. Bu nedenle, Birliin (Monad) byk yaratc g
c olan "Yce Varlk", bilinen en grkemli yaptn, yani evre
nin de " m i m a r " y d .
Pherecydes'in hastalanmasnn ardndan b t n zamann
ona bakmaya adayan ve l m n e dek yannda kald sylenen
Pythagoras, bu kozmogoni ve yaratl fikirleriyle birlikte, r u
h u n lmszl ve yeniden bedenlenmesi (reincarnadon) d
ncesini de hocasndan almt kimi uzmanlara gre. K e n d i
kardelik r g t n kurmasnn arifesinde, filozofluundan ok
din adamhyla ve ermiliiyle tannd. Bazlarna gre, o da
tpk Phcrecydes gibi mucizeler yaratyor ve khince ngrler
de b u l u n u y o r d u ki, ksa srede evresinde ok sayda m r i t
toplanmasnn ve ona "tanrsal kii" denmesinin nedenlerinden
biri buydu. Kiiliiyle ilgili ok sayda efsane retilmiti. Aris
t o ' n u n anlattklarna gre ayn anda iki yerde birden olabiliyor
d u ; bedeninin baz blmleri altndand; bir nehri geerken, o
nehrin tanrs tarafndan saygyla selamlanmt!
102
Aslna bak
lrsa o da kendini tanrlarla insanlar arasnda bir t r arac ya da

"yar-tanr" gibi gryordu ve " E v r e n d e t r varlk vardr,"
diyordu, " T a n r l a r , insanlar ve Pythagoras gibi o l a n l a r . " 1 0 '
102
10?
VVilliam K. Guthrie, a.g.e, s: 149

Christopher Bamford - Arthur Zajonc, "Homage to Pythagoras:
Rediscovering Sacred Science", s: 16
Hocasnn ok ey rendii ileri srlen Fenike Kitapla

r'na ya da O r p h e u s kltnn titizlikle saklad gizli belgelere
ulat ve bilgisini buna borlu olduu yolunda da ok sylen
ti vard. Eer Pythagoras'n evren kavraynn aralarna ve
rencilerine s u n d u u bilgilerin farkl disiplinlerden geen geni
yelpazesine bakarsak, unu sylememiz gerekiyor: Bu birikim,
varl yalnzca speklasyondan ibaret olan birtakm gizemli ki
taplardan kaynaklanyorsa, o kitaplar ancak, matematik, geomet
ri, mzik, mitoloji, astronomi ve teolojiyi ieren ansiklopedik
bir derleme olabilir. Yani, tpk bizim biraz nce orijinal Sibyl
line Kitaplar'nn olas ieriine ilikin yaptmz tahmindeki
gibi. Zaten Pythagoras, Pherecydes'in l m n d e n sonra D e l p hi'ye gidip, oradaki Sibyl'n (Pythia) eitiminden gememi
miydi? Ska sz edilen bu efsanevi "bilgi bankalar"nn, yani
ok eski gizli kaytlar ve bilgileri ierdiine inanlan Fenike ve
Sibylline Kitaplar'nn ayn kadim kaynaklardan beslendiine,
hatta bunlarn, ayn klliyatn iki farkl ada sahip kopyalar ol
d u u n a ilikin ok fazla ipucu st ste birikiyor. Pythagoras da,
bu balantnn d m noktalarndan biri.
Corpus Hermeticum
Yitik ya da gizli kitaplara ilikin olduka nl bir baka r
nek, yine antik Yunan dnrleri araclyla ulayor bize.
sa'dan nce nc yzyl tarihilerinden M a n e t h o n , Msr'a
hiyeroglif yaz sistemini baladna inanlan bilgelik tanrs
T h o t h tarafndan yazlm, 36.000 kitaplk byk bir koleksiyo
n u n varlndan sz ediyor. Iamblichus'a gre T h o t h ' u n kaleme
ald ve t m zamanlarn bilgeliini ieren bu kitaplarn says,
20.000 dolaynda.
104
kinci yzyl ilahiyatlarndan skenderiye
li C l e m e n s ise, Yunan'da H e r m e s , Roma'daysa M e r k r adyla

bilinen bu tanrnn kitaplarnn saysn, ok daha "inandrc"
bir rakam olan krk ikiye indiriyor ve bunlarn Msr tapnakla
rnda rahipler tarafndan dikkatle saklandn anlatyor.
104
Manly P. Hail, "Secrct Teachings of Ali Ages", s: 37
Fraternis F.8
C l e m e n s ' e baklrsa,
Corpus Hermeticum adyla bilinen
ki
taplarn iinde u bilgiler yer almakta: Derlenmi yasalar, ilahi

ve dualar, rahiplerin yetitirilmesine ilikin bilgiler, ayrca ast
1
roloji, kozmoloji, corafya ve tp zerine kaynaklar. "
Bu d
km de, yine biraz nce orijinal Sibylline Kitaplar'nn olas

ieriine
ilikin
yaptmz
fikir
yrtmeyle
byk
oranda
uyumlu. Yunan gizemciliiyle Msr dncesinin kavak nok

talarndan biri kabul edilen " H e r m e s T r i s m c g i s t u s " ( K e z
Yce H e r m e s ) klt de, farkl bilimsel disiplinlerin bulgularn
derleyen bir ansiklopedik ana kaynak yaratma benziyor. A m a
tpk
Sibylline
Kitaplar
gibi,
Corpus Hermeticum'un
da
oriji
nalleri kayp. B u g n elde bulunan versiyonlar, olduka ge ta

rihli, sonradan tretilmi, mistik ierie sahip metinlerden iba
ret.
Hermetik d n c e n i n gizem kitaplar, Hristiyanln resmi
din haline gelip, Roma topraklarnda pagan kltlerin kouturmaya uramasyla birlikte ortadan yok olmu ve byk olaslk
la "yeraltna g e e n " birtakm gruplar tarafndan titizlikle k o r u n
maya balam. Basklar sonucu, H e r m e t i k kltn en nemli
merkezi saylan iskenderiye'den uzaklap, daha gvenli olduu
d n l e n G n e y d o u Anadolu (zellikle Sabi k l t n n yaygn
olduu H a r r a n ) ve Balkanlar'n kuzeyindeki krsal blgelere ka
an mritler, ellerindeki kitaplar yaklmaktan korumaya al
mlar uzun sre. Ancak dokuzuncu ve o n u n c u yzyllarda K i
lise tarafndan "sapkn inanlar"a kar balatlan yok e t m e kam
panyas sonrasnda, bir daha izlerine rastlanmam. Ta ki, R
nesans dnemi Avrupa'snda, byk kentlerde yaayan kimi
eitimli ve gizem merakls soylular, bu efsanevi kltn ve ki
taplarnn peine dene dek. Bugn elimizde bulunan (otantiklii fena halde tartlr durumdaki)
Corpus Hermeticum'un g-
nna karlmasn da bu aristokratlarn en nllerinden, F l o ransal Cosimo de Medici'ye borluyuz.

Medici ailesi, on nc ile on yedinci yzyllar arasnda
Floransa'nn ynetimini elinde tutmakla kalmam, Avrupa ta105
Geraldinc Pinch, "Magic In Ancient Egypt", s: 61
rihine de damgasn v u r m u sayl " h a n e d a n " l a r d a n biri. D r t

yz yl iinde Papa, iki Fransa kraliesi ve ok sayda G r a n dk, D e s kt bu aileden. Ayn zamanda, Avrupa'da banka
cln en gl temsilcisi oldular. te bu Medici slalesinin on
beinci yzyldaki yelerinden Cosimo, zamannn byk bl
m n okumakla geiren, eski kitaplara t u t k u n bir aristokratt ve
yllar boyunca deiik lke ve kentlerden sabrla izini srerek
toplad kitaplarla, kendine paha biilmez bir k t p h a n e olu
t u r d u . Tuscana'l rahip L e o n a r d o da Pistoia, C o s i m o ' n u n en
byk yardmcs ve danman olarak, deerli kitaplar bizzat
kendi arayp buluyor ve Floransa'ya getiriyordu. Ancak srarla
istedii bir dizi kitap vard ki, Cosimo, onlar olmadan k t p h a
nesinin fazla bir deeri olmayaca i n a n a n d a y d :
"Srad tomarlar, belgeler ve kitaplar ieren geni bir ko
leksiyon zaten toparlanmt. Ama L e o n a r d o biliyordu ki, bir
zamanlar elden ele dolaan ve Kilise tarafndan yasaklanmasnn
ardndan 1000 yla yakn bir sre dnya iin yitik d u r u m a ge
len belli bir kitap dizisini ellerinde tutmad srece, Cosimo
asla tatmin olmayacakt. Bu kitaplarn hl bir yerlerde varl
n s r d r d n e ikna olmutu Cosimo; Leonardo'ya onlar ara
masn ve her ne pahasna olursa olsun alp getirmesini e m r e t
miti."
106
Sz
edilen
kitaplar,
efsanevi
Corpus Hermeticum
tomar
laryd ve L e o n a r d o da Pistoia en sonunda, Makedonya'da bul

duu ve bu koleksiyonun paralar olduu dnlen metinler
le 1460 ylnda Floransa'ya geri d n d . T a m a m n n krk iki ki
taptan olutuu sylenen koleksiyonun ancak on drt parasn
b u l u p getirebilmiti L e o n a r d o ama bu bile Cosimo'yu heyecan
landrmaya yetmiti. U z u n sre dlerini kurduktan sonra ni
hayet elde ettii, Eski Yunan dilindeki bu kopyalarn Latince
evirisini, manevi olu Marsilio Ficino'dan isteyecekti. R n e
sans rzgrnn Avrupa'da hzla estii bir d n e m d e , tpk K a t o
lik Kilisesi'nden ayrlp Eski Msr gizemlerinin peine den ve
106
Graham Hancock - Robert Bauval, "Talisman: Sacred Cities, Secret

Faith", s: 147
s o n u n d a bu nedenle Engizisyon tarafndan " s a p k n " ilan edilip

yarglandktan sonra R o m a ' d a yaklan Dominiken rahip Giordano B r u n o gibi, Hristiyan inancn ve felsefesini "eski literatr"
ile b u l u t u r m a eilimindeki aratrmaclardan biriydi F i c i n o .
107
Bu yzden, kendisine verilen grevi zevkle kabul edecek ve

" M s r bilgelii"nin binlerce yl nceki gizem kitaplarndan bi
rinin evirisini stlenmekten gurur duyacakt.
Rnesans Avrupa'snn, Eski Msr'n gizem kltlerine olan
cokulu ilgisi sonucu, F i c i n o ' n u n " P i m a n d e r : T a n r ' n n G c
ve Bilgelii" adn verdii eviri, beklenenin de zerinde ilgi
grd. H e n z matbaa makinesi kullanlmaya balayal on be yl
olmasna karn, " P i m a n d e r " Avrupa k l t r n d e devrim yara
tan bu yeni buluun da yardmyla kta entelektelleri arasnda
hzla yaygnlaacak ve 1472 ile 1543 arasnda elli bask yapacak
t.
108
Sonraki basklara, F i c i n o ' n u n ilk derlemede "zaten daha
nce Latince'ye evrildii ve iyi bilindii" gerekesiyle yer ver

medii, "Asclepius" adl metin de eklenmiti.
Marsilio Ficino, evirisini yapt eski metinlerin, Eski M
sr'da gerekten yaam tarihsel bir kiilik olan H e r m e s T r i s megistus tarafndan yazldna inanyordu. O n u n dncesine
gre bir " s o y a d " gibi kullanlan Trismegistus, yani " kez y
c e " nitelemesi, byk ustann en yce filozof, en yce rahip ve
en yce kral olduunu vurgulamak iin eklenmiti adnn s o n u
na.
Hermes'in
felsefesini
izleyen
dnr
ve
ozanlarn
en
nemlileri de Aglaophemus, Pythagoras ve O r p h e u s ' t u . 1 0 9

Hermetik metinlerin Msr'n bilgelik tanrs T h o t h ile ba
lants, ounlukla Msrl tarihi M a n e t h o n ' a mal edilen (ancak
o n u n tarafndan kaleme alnmayp, ok ge tarihli sahte bir bel
ge olduu bugn kesinlikle bilinen), Ptoleme'ye yazlm bir
m e k t u p araclyla kuruluyordu. Bu m e k t u p t a , " H e r m e s adn
da iki farkl t a n r " olduundan sz ediyordu gya M a n e t h o n .
107
108
109
Rosemary Clark, " T h e Sacred Tradition in Ancicnt Egypt", s: 8

Graham Hancock - Robert laval, a.g.e, s: 156
Roelof Van der Broek - Cis Van Heertum, "Fron Poimandres to Jacob
Boehmc: Hermetism, Gnosis and the Christian Tradition", Jcan-Picrre
Mahe'nin makalesi
Hermctik
metinlerin
orijinalleri,
Byk
Tufan'dan
sonra
T h o t h , yani "Birinci H e r m e s " tarafndan "kutsal dille" yazlm

ve ileride bu bilgileri anlayp deerlendirebilecek yeni kuakla
ra aktarlmak zere dikkatle saklanmt. Bu kitap koleksiyonu
ok daha sonra, Msr'daki bir tapnan gizli odasnda onlar
kefeden Agathodaimon'un, yani "kinci H e r m e s " i n eline gee
cek ve o n u n araclyla Yunan diline evrilecekti. H e r m e t i k
evreler, ok eski dnemlerde T h o t h tarafndan yazld varsa
ylan metinlerin ge bir tarihte Yunan topraklarna nasl ulat
n aklamak iin, iki farkl H e r m e s ' t e n yararlanyorlard ksa
cas."
Ne var ki, on beinci yzyl sonlarndaki yaygn kannn ak
sine, L e o n a r d o ' n u n Makedonya'da bulduu kopyalarn efsanevi
" T h o t h ' u n Kitaplar" olmayp, n c ve d r d n c yzyllarda
Hellenistik Msr gizemciliinin ekiciliine kaplan Yeni-PIatoncu gruplar ve Gnostik evrelerce ayr ayr retilmi metinle
rin bir derlemesi nitelii tadklar, ok gemeden ortaya kt.
Isaac Casaubon, daha 1610 ylnda, Corpus
Hermeticum
adyla
Avrupa'da elden ele dolaan bu kitaplar dilbilgisi, szck yap

s, daarck ve biem asndan analiz etmi ve S ikinci yzyl
sonlarndan daha eskiye ait olamayacaklarn, byk olaslkla s
kenderiye'deki " G r e k o - M s r " cemaatlerce kaleme alndklarn
kantlamt. 1 1 1 Baka bir deyile, tpk Sibylline Kitaplar gibi,
H e r m e s ya da T h o t h ' u n Kitaplar'nn bize ulam olduu var
saylan kopyalar da kesinlikle otantik deildi.
B u n u , eldeki metinlerin ieriklerinden de anlamak m m
kn zaten: Clemens'in szn ettii kozmoloji, corafya, tp
zerine "ansiklopedik" bilgileri ieren heterojen ya da ok par
al bir referans kitab yerine, Hermes'le mritleri arasnda ge
en, birtakm mistik diyaloglarla karlayoruz yalnzca. Bunlar,
ounlukla Gnostik tek tanr inancna ve iskenderiye kaynakl
Yunan gizemci dnce akmlarnn karakteristiklerine uygun,
110
111
ti ian P. Copenhaver, "Hermctica: The Greek Corpus Hermeticum and

the Latin Asclepius", s: XV
Roelof Van der Broek, "Gnosis and Hermeticism From Antiquity to
Modern Times", s: 211
deyi yerindeyse "buulu ve p u s l u " ifadelerle dolu metinler.

ounlukla H e r m e s Trismegistus'un, rencileri T a t ve Asclepius'a, doann ve evrenin tanrsal ynleri ve spiritel nitelikle
riyle ilgili anlattklarndan oluuyorlar.
Hermes ve Pythagoras
Corpus Hermeticum olarak sunulan bu kitaplarn arka pla
nnda yer alan dnya gr ve d n c e sisteminde, Eski M
sr'n deil, grece ok daha yeni, nc ya da d r d n c yz
yl Yunan gizemciliinin ve Hristiyan dnsel unsurlarnn,
bol miktarda da Gnostik felsefenin izlerine rastlanyor. Ksaca
s, tpk Yahudi ve Hristiyan gruplarn kendi inan sistemleri
ni pagan kaynaklara dorulatmak gibi bir kaygyla "yeniden
rettikleri" Pseudo-Sibylline Kitaplar gibi, efsanevi T h o t h ' u n
Kitaplar da Corpus Hermeticum ad altnda Yeni-Platoncu ve
Gnostik dervilerin iskenderiye'de rettii sahte kopyalar arac
lyla g n m z e ulam grnyor,
iskenderiyeli Clemens,
byk olaslkla, orijinallerini hi grmedii kitaplar zerine

sadan soldan duyduklarn aktaryordu bizlere. O n u n anlattk
larn elle t u t u l u r hale getirmek de, Gnostik yazarlara ve ilk H ristiyanlara
kalm,
Pseudo-Hermetica byle
retilmiti.
Peki, T h o t h ' u n Kitaplar gerekten bir zamanlar var olmu

m u y d u , yoksa yalnzca Eski Msr'n bysne vurgun kimi
Yunan dnrlerine, kkl kltrleriyle bbrlenmeyi seven
Msrl rahip ve rahibelerce anlatlm bildik efsanelerden biri
miydi? Eitim srecinin nemli bir b l m n Heliopolis ken
tindeki Ra tapnanda geirdii sylenen Pythagoras da, r ahi p
lerin anlatt hikyelerden etkilenip hayal mi grmt, yoksa
gerekten bu kitaplarn ieriine ulamak, onlar okumak ans
na erimi miydi?
Yaygn inana baklrsa, bu buluma bir biimde gerekle
mi olmalyd, nk Pythagoras'n aritmetik teorisini ve evren
kavrayn gelitirmesinde Heliopolis'in de, T h o t h ' u n Kitapla
r'nn da byk etkisi vard.
BR " DEAL " N HKAYES
"talya'nn K r o t o n kentindeki okulunda rettii efsanevi

saylar bilimi, dokuz temel r i t m d e n , yani 'ilahi dokuzlu'dan olu
an bir evren gr ortaya a t y o r d u " diyor Rosemary Clark ve
"Heliopolis D o k u z l u s u " (Ennead) olarak bilinen tanrlar grubu
nun,
evrendeki
anmsatyor.
112
btn
temel
yaam
glerini
simgelediini
Clark'a gre Pythagoras'n "i ie gemi dokuz
krenin u y u m u " zerine kurulu kozmoloji anlaynn ardnda,

Heliopolis'te ald eitimin izleri ve belki de bu eitimin bir
paras olarak, T h o t h ' u n Kitaplar'ndan edindii varsaylan te
mel bilgiler var.
On altnc yzyl d n r l e r i n d e n Francesco Patrizi, "eski
bilgelik" adn verdii tek bir ortak kaynan, H e r m e s , Pytha
goras, O r p h e u s ve P l a t o n ' u n d n c e akmlarn besleyen ana
nehir yata olduu g r n d e y d i .
113
G n m z d e ou aratr
mac, bu akmlarn o l u t u r d u u yelpazeyi m m k n olduunca

sadeletirerek, Pythagoras, H e r m e s ve Sibyl geleneklerini, ayn
arkaik kkenin, etkileri alar tesine dek uzanan rnleri ola
rak deerlendiriyor. lka yazarlarnn birou da, H e r m e s ile
Pythagoras'n yaknln ve balantlarn vurguluyorlar sk sk.
Szgelimi Pontuslu Heraclides, Pythagoras'n, "gemi yaam
larndan b i r i n d e " , H e r m e s ' i n olu Aethalides o l d u u n u anlatt
ndan sz ediyor.
114
Bu fantastik iddiaya gre H e r m e s , o d
n e m d e Aethalides kimliiyle yaayan nl d n r yanna a

rp, "lmszlk dnda" ne dilerse, yerine getireceini sy
lemi ve Pythagoras da, gemi yaamlarn her zaman tm ay
rntlaryla anmsamasn salayacak gl bir bellek dileinde
bulunmu.
( R u h u n l m d e n sonra yeniden bedenlenmesine
inanan biri iin, hi de artc bir dilek deil!)

sa'dan sonra n c yzyln Suriyeli d n r Iamblichus'a gre de Pythagoras ve H e r m e s arasnda olduka net ba
lantlar var. n l d n r n kapsaml bir biyografisini yazan
Iamblichus, " M s r ' n Gizemleri z e r i n e " adl nl yaptnda
112
113
114
Rosemary Clark, a.g.e, s: 98

Roelof Van der Broek, a.g.e, s: 141
Jonathan Barnes, "Early Greek Philosophy", s: 33
da, Pythagoras ve P l a t o n ' u n , Msr ziyaretleri srasnda yerli ra

hiplerin yardmyla H e r m e s yaztlarn okuma olana buldukla
rndan sz ediyor. 1 1 5
B t n bunlar, "geometrinin babas" ile Hermetik d n c e
nin ayn kaynaktan beslendikleri izlenimini glendiren veriler.
Aslna baklacak olursa, H e r m e s ile Pythagoras arasndaki ba
lar, ok da gizli sakl deil zaten. Pythagoras Kardelii'nin
K r o t o n ' d a k i eitim merkezinin bahesinde, H e r m e s Trismegist u s ' u n , zerinde "Buraya ancak arnm olanlar girebilir" yazl
bir b s t n n yer ald syleniyor.
" T h o t h ' u n Kitaplar'nn ieriiyle ilgili olarak, sayfalarnn,
aina olan ve kullanmay bilenlere hava ve yeraltnn ilahi u n
surlar zerinde snrsz g salayan, garip hiyeroglif figr ve
simgelerle dolu o l d u u n d a n baka, elimizde hibir kesin bilgi
yok," diyor M a n l y Hail. Ezoterik gizem kltleriyle ilgili aratr
malaryla tannan yazar, T h o t h ' u n Kitaplar'nn Heliopolis'teki
Ra tapnann gizli odasnda, altn bir kutu iinde saklandn
dan ve bu k u t u n u n anahtarnn yalnzca bir tek kiide, en st
dzey rahipte b u l u n d u u n d a n , kitaplarn ieriini grme yetki
sinin de yalnzca bu rahibe ait bir ayrcalk olduundan sz edi
yor.
116
H e r ey, Sibylline Kitaplar'yla ilgili anlatlanlarla son
derece uyumlu: R o m a ' d a da bu kitaplarn tapnan iindeki

gizli odada, altn bir kap iinde saklandn ve onlarn ierii
ne ulama yetkisinin yalnzca Sibylline kurulunda o l d u u n u
grmtk.
Burada dikkat ekici nokta u: Eer g n m z e yalnzca on
drt para halinde (ve
Corpus Hermcticum adyla) ulaan
ko
leksiyon, S ikinci yzyl sonlarnda kaleme alnm, Eski Msr

gizemciliine yknen yazlardan oluuyorsa, sz konusu kitap
larn oluturulmasndan yaklak sekiz yz yl nce, I altnc
yzylda Pythagoras'n
erime
olana
bulduu
ileri
srlen
T h o t h ' u n Kitaplar, btnyle baka bir kaynak olmal.
115
116
Garth Fowden, "Egyptian Hermes: A Historical Approach to the Late

Pagan Mind", s: 30
Manly P. Hail, ag.e, s: 38
T h o t h , Msr'a "kutsal simgeleri", yani hiyeroglifi armaan

eden tanrsal bir kiilik olarak biliniyor. Bu alfabenin ortaya
k en ge I 3000 dolaylarna dayandna gre, T h o t h ' u n K i
taplar adyla anlan belgelerin de yaklak bu tarihlere ait olma
s gerekiyor; yani, en az be bin yllk metinlerden sz ediyo
ruz. T p k
Fenikelilerin efsanevi gizli kitaplar ya da orijinal
Sibylline tomarlar gibi.

Bir baka deyile, kadim alara ait olduu ve kritik bilgi
leri ierdii ne srlen b t n bu kitaplar, anaerkil tarm t o p
lumlarndaki sosyal yapnn yava yava zlmeye, Ana T a n r
a kltnn de gerilemeye balad srada, Eski D n y a ' n n d e
iik blgelerinde, ayn anda ve birden ortaya kyor. Sanki
elindeki bilgi birikimini kalc biimde korumak ve gelecek ku
aklara aktarmak isteyen birileri, isa'dan nce d r d n c bin y
ln sonlarna doru yaz sistemlerinin ortaya kmasndan yarar
lanarak, birer birer kayda geiriyor bunlar.
Yine ilgin bir biimde, szn ettiimiz her kitap ko
leksiyonu da, iki bin yldan fazla bir sre glgede kaldktan son
ra, yaklak I altnc yzyl sonlarnda adeta yeniden kefedi
lip, R o m a ' n n ykseli dnemine paralel bir "ikinci b a h a r " ya
amaya balyor. stelik, hem Sibylline koleksiyonu, hem P'enike Kitaplar denen belgeler, hem de T h o t h ' u n ya da H e r m e s ' i n
Kitaplar adyla anlan el yazmalar, aa yukar ayn tarihler
de, ayn gizemli cemaatin olumasnda etkin bir rol oynam gi
bi grnyor: Pythagoras Kardelii. Bu rgt ayn zamanda
sz konusu eski kaynaklarn binyllar sonra bulutuu bir " m i s
yon m e r k e z i " g r n m vermekte.
B t n bu veriler, bir tek nokta zerinde younlatryor
dikkatimizi: " K a d i m zamanlarn bilgelii" ad altnda isa'dan
nce altnc yzyldan itibaren Yunan ve Roma topraklarnda
ortaya kan ya da adlarndan sz edilen b t n bu kitaplar, as
lnda ayn koleksiyonun paralar. Adna ister " T h o t h ' u n K i t a p
lar" densin, ister "Fenikelilerin Gizli Kitaplar" ya da "Sibyl
line K i t a p l a r " , gerekte bir tek ortak kaynaktan beslenmi gi
zemli m e t i n l e r d e n sz ediyoruz: "Byk A n n e " n i n rahibeleri
tarafndan binlerce yldan beri titizlikle k o r u n u p saklanan eski
kaytlar ve bilgiler. Acaba Sibyl geleneini srdren rahibelerin

ve G n e y talya'daki yenilginin ardndan yeni hedeflerini R o
ma olarak belirleyen Pythagoras havarilerinin ellerindeki kitap
lar, kkleri atalhyk'e, hatta belki ok daha eskilere dayanan
bu gizemli bilgileri mi ieriyordu?
S i b y l l i n e ittifak
Tarihi A n t h o n y K a m m , doal afetler ve byk ykmlarn,
Roma'da, "tanrlarn h o n u t s u z h u " n u n bir davurumu olarak
grldn sylyor. Sibylline Kitaplar'na C u m h u r i y e t d
neminden itibaren, senato kararyla ve yalnzca kriz ya da b
yk afet anlarnda sistematik olarak bavurulmasnn anlam ve
amac da bu. Tanrlarn gazabn bir biimde d u r d u r m a k ! 1 1 7 K i
taplarn kullanmyla ilgili olarak imdiye dek ele aldmz bir
ka tipik rnekte de bu bak asn net olarak grmek m m
kn zaten.
Ama acaba bir sredir tanmlamaya altmz, "bilge ka
dn kitab"nn sayfalar iinde, birka ritel ve dua ablonu d
nda, yaanmakta olan afetlerin at yaralar saracak ya da
iinde bulunulan krize yant getirecek ne gibi ipular buluyor
du danma kurulu? Hangi Sibylline pasajlar ya da satrlar, da
nmanlarn srekli nerdikleri yeni klt ve tapmak yapmn
tavsiye edip duruyordu?
M u h t e m e l e n , hibiri. Kitaplarda byle bir tavsiyeye kap
aacak
"bilgi"
bulunmuyordu
ama
Cumhuriyet
dneminde
Sibylline kurulu, istenen kltrel ve siyasi deiime ynelik

admlara gereke bulmak iin, "tanrlarn gazab s o n u c u " bala
rna geldiine inanlan afet ve ykmlarla ilgili yaygn korkudan
yararlanyordu belli ki.
Roma'da dinsel kurumlamann ve inan sistemindeki geli
imin tarihini inceleyen Jesse Benedict Carter, bu zerk kurul
tarafndan yorumlanan Sibylline Kitaplar'nn tek ilevini, Yu
nan inan sistemindeki klt ve tapnmlarn Roma'ya yava ya117
Anthony Kamm, " T h e Romans: An Introduction", s: 84 vd.
va yerletirilmesi olarak gryor.
118
Carter, birka yzyl iin
de sistemli bir biimde, ar ve temkinli admlarla sren bu et

kinliin,
I 205'te
"Magna Mater" kltnn
lkeye tanma
syla tamamland fikrinde. Yazara gre, Roma'nn ata tanrla

rnn silinip, Yunan'a bile yabanc olan doulu tanralarn l
keye egemen klnmas ve Roma k l t r n n " G r e k o - R o m e n "
hale getirilmesi sreciydi bu.
H e m e n anlalabilecei gibi Carter, olduka olumsuz bir
bakla yaklayor Sibylline Kitaplar'na ve onlar byk bir
" k o m p l o teorisinin
e n s t r m a n l a r " olarak
grmeye
alyor.
Ama burada nemli olan, o n u n nyargl tavrndan ok, kitap

larn Roma'daki kullanm biimiyle ilgili ortaya koyduu (ve be
nim de katldm) saptama: Sibylline Kitaplar, sylendii ve
iddia edildii gibi, kriz anlarnda zm bulmak iin deil, d o
udan (Anadolu ve Ege Adalar) gelip Yunan topraklarnda ye
ni yurt b u l m u tanra kltlerini, Roma'nn dinsel kurumlama
sna tayp egemen klmak iin kullanld. Bavurulara ilikin
b t n kaytlar, bu gr dorulayan verilerle dolu.
Eer geleneksel komplo teorisi baknn dna kp, yak
lak olarak I 493 ile I 205 yllar arasnda R o m a ' d a Sibylli
ne Kitaplar'yla balantl olarak atlan admlara gz gezdirirsek,
kendini korumak ve varln m m k n olan b t n yntemleri
kullanarak s r d r m e k isteyen bir kltrn, varolu ve "hayatta
kalma" abalaryla kar karya olduumuzu anlarz. Ataerkil
yaplarn, eril tapnmlarn ve despotik krallklarn, hzl sayla
bilecek bir d n m iinde, bir zamanlar son derece yaygn ve
gl olan egemen Ana T a n r a kltrn bask altna almasy
la birlikte, zellikle de kurumlam kleci devlet yaplarnn ani
bir gelime yaad I 1600 sonrasnda, kendini giderek ke
ye sktrlm ve erime srecinin iine itilmi bulan bir rahi
beler geleneinin, yzyllara yaylm direniidir bu.
Ellerindeki bilgi ve kaytlar (o zamanlar buna "tapnak gi
z e m i " deniyordu) eril tanr tapnmlarnn, iktidar oktan ele
geirmi rahiplerine b t n y l e kaptrmadan, "saf ve bozulma118
Jesse Benedict C a r t e r , " T h e Religion of Numa", s: 72 vd.
m " halde t u t m a k iin, ayakta kalmann yollarn aradlar.

U z u n c a bir sre tek dayanaklar, geleneksel inanlar kolay ko
lay zlmeyen ve " D n y a Anne"ye d u y d u u sayg ve ballk
tan vazgeemeyen, Anadolu halklar oldu. O r t a ve D o u Ana
dolu'daki Hitit igalinden sonra batya ve Ege A d a l a n ' n a eki
lip, 1400'lere kadar, M i n o s kalnts kltrlerin iinde ken
dilerini korumaya altlar; ardndan 1200'lerden sonra IJalkanlar'da ve Frigya'da yeni bir doruk yakaladlar; bir yandan da
" A m p h i c t y o n i c K o n s e y " araclyla birikimlerini Yunan lke
sine doru tamaya altlar. Nihayet, uzunca bir gerileme d
neminin sonunda, yeni bir ykseli iin, gelecek vaat eden R o ma'y setiler. Bunlar, giderek klp bir tr kapal " k a r d e
lik r g t " n e d n m Sibyl geleneinin son abalaryd.
te bu eski gelenekle, R o m a ' d a kendi kurumlarn olutur
maya alan C u m h u r i y e t ' i n kurmaylar arasndaki ilgin ba
lant da, bu srecin olduka kritik bir noktasnda karmza
kyor. Szn ettiimiz "kardelik r g t " yaps, sanki R o
m a ' d a Sibylline K i t a p l a n ' n n gvenliinden sorumlu olan k u r u
la da aktarlm ve sekin kiilerden oluma bu g r u p , sahip ol
d u u zerklik iinde giderek bir " m i s y o n " stlenir gibi davran
maya balam. stelik bu, sreklilii olan ve politik nitelikler
de tayan bir harekete d n m zaman iinde. Kitaplarn say
gn bir bilgelik kayna olarak kabul edildii yz yl b o y u n
ca kurul yeleri elbette defalarca deimi, lenlerin yerine ay
n nitelikte yenileri seilmi olmal. Ama, kitaplarn korunmas
ve kullanm konusundaki yntem ve "strateji" neredeyse hi
deimemi. Ar ama salam admlarla, eski ve kkl tanra
tapnmlar ve gizem kltlerini Roma topraklarna yerletirirken,
dolayl
olarak
da
toplumun
"ikincil"
snf
durumundaki
p/eb'leri desteklemi bu kurullar.

C u m h u r i y e t boyunca pleb t o p l u m u n u n elde ettii kazanmlar; R o m a ' n n kltrel yapsnn derinlemesi srasnda birer bi
rer ortaya kan szn ettiimiz tanra tapnmlar ve gizem
kltlerinin yaygnlamasnda Sibylline k u r u l u n u n roln ve ay
rca bu kltlere byk oranda pleb'ler tarafndan sahip klma
sn dikkate aldmzda, bu strateji daha net fark ediliyor.
BR " D E A L " N HKAYES
T a m bu noktada. C u m h u r i y e t Roma'snda Sibylline Kitaplar'yla neredeyse ezamanl olarak ortaya kan ve hi de yaba
na atlmamas gereken, " a n a h t a r " role sahip bir nc gruba
eviriyoruz gzlerimizi. K r o t o n bata olmak zere G n e y ttalya'daki Yunan kentlerinde hzla rgtlenip, iktidar ele geirme
yi baarm, eski ve deneyimli bir "kardelik r g t " n n ye
leri; yani, Pythagoras'n rencileri. n l d n r yaklak I
500'de ya da hemen sonrasnda, srgndeyken l d n d e , eski
rencileri ve Kardelik liderlerinin, deiik lke ve kentlere
daldklarndan; ama en gzde "yeni merkez"lerin banda Ati
na, Delphi, C u m a e ve R o m a ' n n geldiinden sz etmitik. U z
manlar, Pythagoras okulunun Roma'ya, arlkl olarak C u m a e
kentinden yayldn dnyorlar.
Cumhuriyet'in ncleri
Roma'da kralln sona erip Cumhuriyet kurumlarnn bi
imlenmesi srasnda Pythagoras Kardelii'nin de etkin rol oy
nad, bir sr deil aslnda. H a t t a b u n u Romal yazar ve tarih
iler de zaman zaman dile getirmiler. Oxford'daki Somerville
College'den, Antik a T a r i h i uzman Miriam Griffin, Cicer o ' n u n bu konudaki grlerini aktarrken " G n e y talya'daki
Pythagoras cemaatinin, altnc ve d r d n c yzyllar arasnda
Roma'da devlet kurumlarnn biimlenmesinde etkili olduu ko
n u s u n d a srarcyd" diyor ve Yal Pliny'nin satrlarndaki, R o
ma'nn politik karar merkezlerinden
Comkium'un giriinde bir
Pythagoras heykelinin yer aldna ilikin ifadeye dikkat eki

yor. 1 1 9 F e r g u s Millar'n aktardna gre bu heykel "Pythia
A p o l l o n ' u n u n " talimatyla ve "Yunanllarn en bilgesini" selam
lamak zere yerletirilmiti ve 81'de Sulla binay genilet
meye karar verene dek de orada kalmt. 1 2 0
119
120
Miriam Griffin, " T h e Intellectual Developments In Cicerorian Age"

(Cambridge Ancient History Vol. 9, s: 707)
Fergus Millar, "Rome the Greek World", s: 103
T i m Cornell ve J o h n M a t t h e w s da, C u m h u r i y e t i n devlet

kurumlarnn daha ilk kurulu yllarndan itibaren, artc bir
siyasi bilgi ve deneyimi yansttna dikkat ekiyorlar: "Yeni sis
t e m , bildiimiz kadaryla Yunan dnyasnda ya da E t r u r i a ' d a
aka grlr koutlar olmayan bir dizi siyasal k u r u m d a n olu
uyordu. Bu nedenle baz uzmanlar, konsllk gibi, baka yer
de ei grlmeyen bir k u r u m u n C u m h u r i y e t i n balangcnda
hi yoktan var edilmi olabileceinden kuku d u y m u l a r d r . "
121
Olduka ilgin ve kafa kartrc bir nokta da, geleneksel

tarihte R o m u l u s ' t a n sonraki ikinci kral olarak ad geen, barlyla
ve
bilgeliiyle
nl
efsanevi
Numa
Pompilius'un,
Pythagoras'n en iyi rencilerinden biri olduuna ilikin, C u m huriyet'in ilk yllarnda ortaya atlm olduu sanlan iddialarda
karmza kyor. Kronolojik olarak N u m a ile Pythagoras ara
snda
byle
bir
buluma
gereklemesi
olanakszdr,
nk
Pythagoras K r o t o n ' a N u m a ' n n l m n d e n en erken 140 yl

sonra gelmitir. Livius, Cicero gibi birok tarihi bu d u r u m a
dikkat eker ve tarihin bu ok popler iki ismini yan yana a n
m a n n , yalnzca sembolik anlam tayan gelenein bir uzants
o l d u u n u vurgularlar.
Ancak bu "gelenek" o denli etkilidir ki, Ovidius bile " D
n m l e r " adl yaptnda N u m a ' y l a Pythagoras arasndaki ba
lantya deinir ve nl d n r n azndan, yeni krala verilmi
kurgusal bir sylevi aktarr okurlarna. Tabii ki C u m h u r i y e t ' i n
ilk yllarnn ideologlar, N u m a Pompilius ile Pythagoras arasn
da yz elli yla yakn bir zaman fark olduunu biliyorlard. O
halde byle inandrclktan uzak bir "gelenek" niin u y d u r u l
mutu?
B u n u n yantn, hem N u m a ' n n efsanevi kiiliinde, h e m
de R o m a ' n n kurulu dnemindeki siyasal yapnn inceliklerin
de aramak gerekiyor: "Krallk" kavram, kentin kuruluu sra
snda ortaya kan nitelikleriyle, bildiimiz anlamda " m o n a r i k "
bir ynetimden olduka farklyd. Hanedanlar ya da kan bay
la aktarlan bir hkmdarlk sistemi sz konusu deildi ve kral121
Tim Cornell - John Matthevvs, a.g.e, s: 25
BIR "IDEAL"IN HIKYESI
lar, soylu ailelerin deneyimli yelerinden oluan Senato tarafn

dan aday gsterildikten sonra, oylanarak seiliyorlard. Ynetim
ilkeleri de bilinen krallarn bana buyruk, tek merkezli otorite
lerine hi benzemiyordu, nk krallar ilke olarak kararlarn
tek balarna almyor, yelerini kentin kurucu " b a b a " l a n n n , ya
ni patrici'lerin oluturduu Senato'ya ve "Comitia Curiata"de
nen halk meclisine danyorlard.
Ancak bu d u r u m N u m a ' d a n sonra yava yava deimeye
balad ve Etrsk hanedan srasnda, seilmeye gerek grmeksizin iktidar gasp eden, yetkileri kendi zerinde toplayp karar
lar kimseye danmadan alan krallarla tant Roma. Son h
kmdar, yani T a r q u i n i u s Priscus, Servius T u l l i u s ve elbette
zorba T a r q u i n i u s Superbus, kentin soylularnn gznde " k r a l "
kavramnn deerini btnyle yitirmesine ve " t i r a n " ile ede
er grlmesine yol at.
Ne var ki, C u m h u r i y e t ' i n ilk yllarnda kral szcnden
bile youn bir nefret duyulmasna ve her Romal'nn "ileride
kral olmaya heveslenecek liderlere kar savaacana" dair, t
renle yemin etmesine ramen, N u m a Pompilius bir istisna ve
hayranlk duyulan bir efsaneydi. Geleneksel tarihe gre, o n u n
d n e m i n d e bir tek sava bile yaanmam, lke srekli barta
tutularak gelime ve kalknma salanmt. Byk bir bilge ol
duu syleniyor ve bir tr peygamber olarak grlyordu R o
mallar arasnda. Plutarchus'un yazdna gre, ilk sistemli tak
vimi Roma'ya o getirmi ve ay takvimiyle gne takvimi arasn
daki on bir gnlk farkn yaratt sorunu, iki ylda bir takvime
u b a t ' t a n sonra yirmi iki gnlk bir ay ekleyerek z m t . 1 2 2
Ama N u m a ' n n bizim iin, ok daha ilgin bir zellii var
ki, o da eril gk tanrlarna tapan ataerkil Roma toplumuna, tan
ra k l t r n getiren ilk lider olmas. Ynetim sresi boyunca
savalardan uzak d u r a n ve Roma t o p l u m u n u n manevi yaamn
dzenlemeye alan N u m a , kkl rahiplik sistemlerinin de ku
r u c u s u y d u anlatlanlara gre. Vesta Bakireleri geleneini o ba
latm ve kutsal ate kavramn R o m a ' n n yaamna o tamt.
P l u t a r c h u s , " N u m a " , John Dryden evirisi
Yine Plutarchus'a gre, Libitina ve Proscrpina (sonralar Ve

ns) adl tanralarla Romallar tantran da oydu. H e p s i n d e n
ilginci, Roma mitolojisinin ilk rneklerinden biri diyebilecei
miz efsanelerde, N u m a ' n n bir su perisi ( n y m p h ) olan Egeria ile
ilikisinin anlatlmasyd. Bu efsanelere gre, sahip olduu b
t n bilgelii ve lkesini ynetmekte kulland yasa sistemini,
Kgeria'nn ona verdii derslere borluydu N u m a . 1 2 3
R o m a ' n n ikinci kralyla ilgili, onu gerek olmaktan karp
bir mitoloji kahramanna d n t r e n efsaneler retilmesini, ta
rihi Livius, bizzat N u m a ' n n kendi stratejisi olarak gryor:
" E r k e n tarihlerde, cahil ve ilkel olan bir toplum iin en yararl
eyin, her eyden nce onlar tanr korkusuyla doldurmak oldu
unu d n d . H a y r e t verici bir hikye u y d u r m a d a n , bu duy
guyu onlarn kalbine yava yava sokamazd. T a n r a Egeria ile
geceleri buluuyormu gibi hareket etti. Tanrlar tarafndan uy
gun grlen dini trenlerin yaplmasnda, szde ona yol gste
ren, Egeria'nn tavsiyeleriydi. Yine tanrlarn her birine hizmet
verecek rahiplerin tayininde, kendisine sanki Egeria nderlik
ediyordu." 1 2 4
Geleneksel tarihe gre, N u m a ' n n karsnn ad da Egeria'yd. Eer Livius'un y o r u m u n u benimsersek, kendi kiilii
evresinde bir efsane bulutu yaratmak isteyen kral, karsn da
bir tanrayla zdeletirmi olsa gerek. Nitekim, bir sonraki b
lmde Livius, N u m a ' n n kutsal olarak bilinen koruluklardan bi
rini Camena ad verilen esin perilerine armaan ettiini, nk
kars Egeria'nn geceleri bu korulukta Camena'larla bulutuu
na inandn sylyor. Sz konusu esin perilerinin Yunan kl
trndeki adlar, " M u s e " y d i ve " m z i k " (mousike) szc de
Yunan dilinde " M u s e ' l e r i n sanat" anlamna geliyordu. Bata
Eleusis (Demeter) gizemleri olmak zere tanra kltlerinin
hepsiyle dorudan balantl olan bu dokuz peri, anlatlanlara
baklrsa, N u m a iin ok nemliydi.
121
124
Thomas Bullfinch, "Bullfinch's Greek and Roman Mythology: T h e Agc

of Fables", s: 141
Titus Livius, a.g.e, Kitap 1, Caput 19, s: 51
BR "DEAL"N HKYES
Dier yandan, M u s e ya da Camena'lar, O r p h e u s kltyle

balantl olarak Pythagoras dncesinde de hatr saylr bir
yer bulmulard kendilerine. (Efsanelere gre O r p h e u s , M u se'lerden Calliope'nin oluydu.) n l d n r n mzik ve ma
tematik arasnda k u r d u u balantnn ve armoni teorisinin mis
tik y n n , Muse'ler temsil ediyordu. H a t t a Pythagoras'n l
m n d e n sonra, o t u r d u u evin ve hemen nndeki sokan, D e meter'e ve M u s e ' l e r e adandn yazyor kimi tarihiler. B t n
bunlar, N u m a ile Pythagoras'n yaad dnemler arasndaki
uuruma varan fark ortadan kaldrmyor ama ikisi arasnda bir
hayli benzerlik o l d u u n u koyuyor ortaya. Plutarchus bile, kii
likleri ve yaamlarnn benzerliini dikkate alnca, birilerinin
Pythagoras'la N u m a arasnda balant kurmaya almasnn hi
artc olmadn sylyor.
125
Dsel bile olsa, bylesi bir balanty ieren inanlarn

C u m h u r i y e t ' i n ilk yllarnda ortaya kmas, bizim amzdan ol
duka nemli: n k , yeni ynetimin ideologlarnn, popler
kltrde N u m a ile ilgili olumlu imgelerin hl yayor olmasn
dan yola karak, kendi rejimlerinde bu efsane kral ycelttikle
rini ve geni kesimlerden onay bulmaya altklarn biliyoruz.
Pythagoras' " N u m a ' n n hocas" olarak sunan ve Roma siyasi
yaamnda
saygn
bir yere
yerletiren
bu
zorlama
balant,
C u m h u r i y e t ' i n kurulu d n e m i n d e eski Kardelik yelerinin de

youn olarak "iin i i n d e " olduklarna dair ipular veriyor.
Kimi tarihiler, Etrsk hanedan srasnda kralln ykl
masna yol aan bakaldrnn, byk olaslkla, Etrsklerin ge
leneksel d m a n olan Yunan kolonilerinin etkisiyle, L a t i u m ' d a ki Latin yerleimlerinde balad dncesinde.
126
Bir baka
deyile, kralln sona erdirilip C u m h u r i y e t ynetimine geilme

sinde, Pythagoras Kardelii'nin uzun sre etkinliini k o r u d u
u Yunan kentlerinden esen d n c e rzgrlarnn byk etki
si vard. D r d n c yzyl dnrlerinden T a r e n t u m ' l u Aristoxenus, Pythagoras'n rencileri arasnda ok sayda Romal
125
126
Plutarchus, a.g.e
Server Tanilli, "Yzyllarn Gerei ve Miras", s: 425
Fratcrnis F.9
da o l d u u n d a n sz ederken,
127
C u m h u r i y e t ideolojisi ile K a r
delik arasndaki balantya da gnderme yapyordu bir anlam

da. (Aristoxenus, N u m a ile Pythagoras arasndaki balanty sk
sk vurgulayan Romal aydnlardan biriydi.) T i m Cornell'a g
re, R o m u l u s ' u n , efsanevi Aeneas'n t o r u n u olduu iddiasyla
R o m a ' n n kklerinin Troya'ya balanmas da yine C u m h u r i
yet'in ilk yllarnda oluturulan resmi ideolojinin bir parasyd.
Dalan Pythagoras mritleri, R o m a ' d a g kazanmadan
h e m e n nce, kentin gneyindeki Cumae'yi " s " olarak semi
lerdi. Bu d u r u m d a , asla ihmal edilemeyecek, olduka yksek
olasla sahip bir "balant noktas" ile kar karya geliyoruz:
C u m a e , ayn zamanda D e l p h i ' d e n sonra Sibyl geleneinin en
gl
olduu
kenttir
ve
hatta
defalarca
yinelediimiz
gibi,
Sibylline K i t a p l a n ' n n Roma'ya bu kentteki Sibyl araclyla

girdii dnlmektedir. Acaba kendileri de Dionysos, O r p h e u s ,
D e m e t e r ve Magm
Mater
kltleriylc dorudan balantl olan
Pythagoras Kardelii'nin yeleri, italya ve Roma'ya yaylmak

iin yeni merkezlerden biri olarak belirledikleri C u m a e ' d e , yak
lak ayn inanlar benimsedikleri, prestij sahibi Sibyl (ve o n u n
kendi "kardelik r g t " ) ile bir ittifaka gitmi olabilir mi?
Aralarnda zaten ciddi dnsel yaknlk bulunan ve benze
ri gizlilik yntemleriyle alan bu iki grup, eer C u m a e gibi
"kilit" bir kentte bir araya geldiyse ve bu blge Sibylline K u
rulu iin farkl bir neme sahipse; stelik kurul yelerinin C u mae'ye "gizli resmi ziyaret"lerde bulunduklarn ve aa yuka
r ayn zamanlarda Pythagoras dncesinin Roma'ya szdn
da biliyorsak, soru iaretleri giderek azalmaya balyor.
H e r iki grubun da, bylesi bir ittifak iin kendince n e d e n
leri vardr: Sibyl ve Ana Tanra klt, varln ve sahip o l d u
u bilgileri korumak, nfuzunu artrmak isterken, Pythagoras
Kardelii'nin deneyimli yeleri de gizlilik k o n u s u n d a son d e
rece baarl olan rgtsel gelenekleriyle birlikte, iktidar bu kez
R o m a ' d a elde etme peindedir. stelik kken olarak iki g r u p
arasnda olduka fazla ortak nokta sz k o n u s u d u r ve ok ayr127
Tim Cornell, " T h e Bcginnings of Rome", s: 125
B R " D E A L N HKYES
calkl bir kentte, C u m a e ' d e , yine ok zel bir zamanda bulu

mulardr.
Pythagoras, kendi kardelik rgt iin K r o t o n ' u merkez
semiti; yani, retisini Malta'ya neredeyse "bir ta a t m "
uzaklktaki bir ky kentinde oluturuyordu. Malta, Kartaca'daki Fenike kolonileriyle, Kroton ve Sicilya bata olmak zere,
G n e y talya kentleri arasndaki ticaret yolunun zerindeydi ve
hem ticari hem de kltrel anlamda bir kavak noktas olutu
ruyordu. Bu adann, Pythagoras'dan yzyllar nce Fenikelilerce kolonilctirildiini biliyoruz: Orijinal ad olan " M e l i t t a " da,
Yakndou'nun gl tanras Mylitta'dan geliyor.
D a h a nce de belirttiim gibi, Malta bilinen en eski Ana
T a n r a klt merkezlerinden biri: " K u t s a l M a a r a ' l a r d a bala
yan tanra tapnm, g n m z d e n 5500 yl nce artc gzel
likte bir mimariye ve astronomik l ve hesaplara dayal ilk ta
tapnaklara tanm bu adada. Buradaki rahibelerin, yzyllar
boyu t u t u l m u kayt ve bilgilerden oluan "gizli kitaplar"a sa
hip olduklarna dair de efsaneler var. T p k , Pythagoras'n da
hocas Pherecydes araclyla ieriine erime frsat bulduu
sylenen, u nl "Fenikelilerin Gizli Kitaplar" gibi.
"Bat'daki gizemli bir a d a n n " derinliklerinde, G n e ' i n
Maaras'nda sakland sylenen kitaplar, Melitta SybiPnn ki
taplar olabilir mi? Yoksa Pythagoras'n Sibyl
geleneiyle ve
"gizli kitaplarla" tanmas, D e l p h i ' d e , Pythia'nn yannda ei

tim grd d n e m d e mi gereklemitir? Ona daha ocuklu
unda ilk eitimi veren, d o u p b y d Samos adasnn nl
Sibyl' mdr? n l d n r , d n e m i n on nemli kentinde ya
ayan Sibyl'larn oluturduu " n e t w o r k " ile iletiimini s r d r
m m d r ? Yakndou'dan Msr'a, Anadolu'dan talya'ya dek
yapt o bitmek bilmez yolculuklara, onu yetitiren Sibyl'lar ta
rafndan m ynlendirilmitir? Pythagoras'n l m n n ardn
dan m r i t l e r i n d e n bazlar, Sibyl kllyle olan yaknlklar n e
deniyle mi C u m a e kentine yerleip, Roma'ya buradan szmlar
dr? ok fazla " r a s t l a n t " ieren benzerlikler, Sibyl geleneiyle
Pythagoras Kardelii arasnda, sanlandan ok daha eski olmak-
la kalmayp, sreklilie ve istikrara sahip bir balantya m ia

ret ediyor acaba?
Yineleyelim, Sibylline K i t a p l a n ' n n Roma'ya nasl ve kim
ler araclyla getirildiini kesin olarak bilemiyoruz. Ama bir
konuyla ilgili olarak byk oranda eminiz: C u m h u r i y e t ' i n k u r u
luundan bir sre sonra iki st dzey yetkili Sibylline Kitapla
n ' n n koruyucusu olarak grevdeydi ve bunlar ok ender d u
rumlarda " y o r u m " konusunda bilgi almak iin C u m a e ve D e l p hi'ye ziyaretlerde bulunuyorlard. Yine ok kesin olarak, isa'dan
nce d r d n c yzyl balarnda decemviri'nin oluturulduu
nu ve bu kurulun, ok zel yetkilerle donatldn biliyoruz. Bu
noktadan itibaren, sahip olduu geni zerklik ve kapallk sa
yesinde
gelen
avantajdan
da yararlanarak,
Pontilcx Maximus a
bile hesap vermeden varln koruyan Sibylline kurulu yeleri,

bir "misyon k l t " gibi almaya balad. Yallk nedeniyle
yelikten
ayrlanlar,
kitaplarn
"resmi
gizlilii"
nedeniyle,
"emekliliklerinde" bile ierikleriyle ilgili srlar aklayamazlard

doal olarak ve bu, onlarn, grev srelerinin bitiminde de ay
n rgtsel yapnn bir paras olarak kalmalarn salard; birer
deneyimli ve saygn "gizli d a n m a n " olarak.
ounlukla, lm nedeniyle boalan yeliklerin de ayn n i
teliklere sahip, gvenilir adaylarca doldurulmas ve bu adayla
rn "inisiyasyon" sonras belli bir srece yaylm biimde zel
ritellerle kurula "sndrlmas" gerekiyordu. C u m h u r i y e t d
n e m i n d e , ou resmi k u r u m gibi decemviri yelerinin de patrici ve pleb'ler arasndan seimle greve geldiklerini biliyoruz.
Ancak, yine tpk dier devlet kurumlarna "seilen" grevliler
gibi, Sibylline kuruluna alnacak yeni yelerin de decemviri k
demlilerinin istedikleri ve uygun grdkleri kiiler arasndan
"setirildiklerini" tahmin etmek hi g deil.
B t n bunlar, R o m a ' d a C u m h u r i y e t ' i n kurucularyla, var
ln koruma derdindeki Sibyl gelenei arasndaki kpry, d e
neyimli ve ne yaptn bilen, dar kadrolu bir "sekinler gru
b u m u n oluturduu kansn glendiriyor. G r n e baklrsa,
tarihin ilk siyasi amal ezoterik r g t n kuran ve G n e y ital
ya'da ksa sreli de olsa ciddi bir baar elde eden Pythagoras
BIR " I D E A L I N HIKAYESI
Kardelii, ikinci
byk denemesini C u m h u r i y e t dneminin
Roma'snda gerekletirmek istemiti. " B y k s t a d n " bilgeli

i, onu kucanda byten, dnyann en eski kltlerinden bi
rinden, Sibyl geleneinden geliyordu; elindeki en temel bilgi
kayna da, bu gelenek tarafndan korunan ve h e m hocas P h e recydes, hem de sonradan onu yetitiren D e l p h i Sibyl' aracl
yla tant gizli kitaplard.
Doal olarak, ustalarnn izinden yryen Kardelik yele
ri, Roma'daki iktidar servenlerinde bu ok eski ve saygn bil
gi kaynan en byk kozlar olarak kullanacaklar; ancak bu
kez, attklar admlarda ok daha dikkatli ve sabrl davranmaya
zen gstereceklerdi. H e r eyden nce, Roma t o p l u m u n u n i
dinamiklerini, sosyal d o k u n u n kendine zg niteliklerini ve s
nfsal yapy doru analiz etmeleri, stratejilerini b u n a gre olu
turmalar gerekiyordu:
G n e y Italya'daki siyasi yenilgiye yol
aan ve snflar aras dengelerin yeterince iyi anlalamam ol

masndan kaynaklanan dramatik k, bu yeni deneyimde ke
sinlikle tekrar yaanmamalyd. Peki Pythagoras'n rencileri
Roma'ya geldiklerinde, nasl bir toplumsal yapyla karlam
lard?
3. Cumhuriyet gszler ve topya

T a r q u i n i u s ' u devirip tahttan indirenler, ta Romulus d n e
m i n d e devletin " k u r u c u aileleri" olan soylular, yani
"Patrici"
lerdi. Bunlar, ilk dnemin toprak sahibi "aile babalar"nn (Pater
Familias)
soyundan
geliyorlar
ve bu nedenle,
ayrcalkl
klanlarn temsilcileri olarak, hem "halk meclisi"ni, hem de kra

la danmanlk yapan, olduka etkin ve gl "yallar meclisi"ni, yani Senato'yu (Senex=Yal) denetimleri altnda t u t u
yorlard.
Zaman iinde Roma b y y p snrlar geniledike, italya
yarmadasndaki bu gl devlete fetih ya da ittifaklar aracl
yla eklenen yeni kylerin sakinleriyle evre lkelerden gelen
gmenler,
patricilerin
altnda yer alp devlet ynetiminde bu
soylu snf gibi sz sahibi olmayan, farkl bir toplumsal katma

n oluturmaya balamlard, ilerinde basit kyller de vard,
kk toprak sahibi iftiler de, zanaatlar ve tccarlar da. D a
ha " z e n g i n " olanlar, Roma t o p l u m u iinde yoksullara gre da
ha avantajl bir konum elde edebiliyorlard; ancak sahip olduk
lar servetten bamsz olarak, birlie sonradan katlanlar, patrici'ler tarafndan "ikinci s n f olarak grlyorlard. " S r a d a n
halk" ya da "ynlar" anlamna gelmek zere " P l e b " l e r denen
bu kesim, C u m h u r i y e t ' i n ilk yllarnda kent nfusunun nemli
bir b l m n oluturuyordu.
Bu iki " z g r " toplumsal g r u b u n dnda, bir de "kleler"
yer alyordu Roma'da, ada dier ilka lkelerinde olduu
gibi. Bunlar genellikle, savalar srasnda tutsak alnanlar arasn
dan seilip, soylularn topraklarnda tarm iisi ya da evlerinde
hizmetkr olarak kullanlyorlard. Ancak T a r q u i n i u s ' u n devri
lip C u m h u r i y e t ynetiminin oluturulduu d n e m d e kleliin
henz Roma'da tam anlamyla kurumlamadn ve retim ili
kilerinde "kleler" olarak adlandrlacak geni bir sosyal snfn
BR "DEAL"N HKAYES
olumadn belirtmek gerekiyor. H e n z "kle pazarlar" orta

ya kmam, zengin toprak sahiplerine ucuz igc salama ii
ni stlenen kle tccarlar R o m a ' d a yaygnlamamt. Fetihler
sayesinde sahip olduklar topraklan byten soylular, yava ya
va birer tarm efendisine d n m e y e ve tarlalarnda "bedava
kle e m e i " n d e n yararlanmaya balamlard ama hl R o m a ' d a
topran kendi ekip bien ok sayda kk ifti vard ve ta
rmsal r e t i m d e bunlar, ounluu oluturuyordu.
C u m h u r i y e t dnemiyle birlikte, hiyerarinin en tepesindeki
kral ortadan kalkm, onun yerini, sorumluluu birlikte stlenen
ve yetkiyi paylaan iki " k o n s l " almt artk. (Daha nce sz
n ettiimiz kehaneti dorularcasna, C u m h u r i y e t ' i n ilk konsl
lerinden biri, D e l p h i ' d e Sibyl'dan ald tyoyla topra, yani
" a n n e s i n i " pen Brutus olmutu.) Konsller
patriciler
arasn
dan seimle greve geliyor ve b t n uygulamalarnda, yine ay

n snfn sekinlerinin oluturduu Senato'ya hesap veriyorlar
d. Bir dier nemli karar merkezi olan "Halk Meclisi" de yine
patrici'ler
tarafndan seilen temsilcileri bir araya getiriyordu.
" B i r a d e r l e r " iin bu tablo karsnda, izlenecek siyasi stra

teji belliydi: lk etapta, t o p l u m u n nfuz sahibi ve eitimli, e n
telektel patrici'lerinden bazlar yanlarna ekilip "inisiye" edi
lecek; ilk bakta hibir siyasi nitelii yokmu gibi grnen din
sel nitelikli bir k u r u m bu soylulardan alnacak destekle olutu
rulacak; bu k u r u m u n zaman iinde elde edecei zerklik ve d o
kunulmazlk, sessiz ve derinden giden bir "gizli siyasi g c " be
raberinde getirecekti. K e h a n e t e ve gizemlere tutkun Romal
soylular zerinde derin etkiler brakmak, Pythagoras'n karizmatik rencileri iin hi de g olmasa gerekti. stelik, m a n e
vi yaam klan inanlar erevesinde s ve gdk kalm bir
topluma heyecan verecek, olduka gl silahlar vard ellerin
de: Ustalarnn felsefi retisi ve bu bilgeliin kaynan olu
turan, Sibyl geleneinin gizemli kitaplar.
T a r q u i n i u s dneminde oluturulmu
duumviri'ye,
kendi
yandalar iki patrici'nin yerletirilmesini salayp, hemen ardn

dan da bu kurulun " K r a l dneminden kalma gizemli kitaplar
kefetmesi" mizansenini yaratmak, deneyimli biraderler iin pek
de zor olmad byk olaslkla. Bir sre sonra bu kitaplarn ev

resinde bir efsane perdesi oluturulacak; yorum ve aklamalar
iin C u m a e ve Delphi'deki Sibyl'larn danmanlna bavurula
cak; Romal soylular ve Senato'nun, bu kitaplar koruyup y o r u m
lamakla grevli kurula istenen zerklii vermesi salanacakt.
Sibylline
kurulunun
davran
ve
stratejilerinin
ardnda
Pythagoras Kardelii'nin izleri, daha kitaplara yaplan ilk ba

vuru sonras tavsiye edilen uygulamalarda kendini belli ediyor.
Kurul sava koullarnn getirdii glkleri ve bir ktln y
kc etkilerini ortadan kaldrmak zere, D e m e t e r k l t n n , ta
pnaklar ve rahip sistemiyle birlikte Roma'ya getirilmesi gerek
tiini sylyor. Ayn gnlerde Roma, C u m h u r i y e t sonrasnda
kendi koullarnn hi dzelmemesinden ve iyice ikinci snf va
tandala itilmi olmaktan yaknan pleblerin direni eylemleriy
le de kar karya. Roma nfusunun nemli bir parasn olu
turan plebler, " e k i l m e " (secessio) adn verdikleri pasif direni
i gerekletiriyor ve kenti terk edip, toplu halde R o m a ' n n ye
di tepesinden biri olan Aventinum'un eteklerinde bir araya ge
liyorlar. Bu o denli etkili bir eylem ki, R o m a ' d a neredeyse ha
yat d u r u y o r ekilme eylemleri srasnda.
Beinci yzylda t o p l u m u n nemli bir o u n l u u n u mey
dana getiren pleb ynlarnn, herhangi bir " i s y a n " ya da i sa
va giriimine bavurmadan, merkezi ynetimle balarn kopar
malar ve kentte stlendikleri grevleri terk ederek bir dan
eteklerinde pasif direnie bavurmalar, olduka srad ve d
n d r c bir eylem olarak deerlendirilmeli. H e r eyden n
ce, p/e/3'ler, amalarnn Roma'y ykmak ya da i sava kar
mak olmadn ortaya koyuyorlar bu eylemleriyle. T e m e l " o t o
r i t e " anlaynn kaba gce ve rgtlenmi silahl birliklerin var
lna bal olduu bir ortamda, ounluu oluturan ve o r d u
ya ciddi miktarda asker veren heterojen bir sosyal g r u b u n , ayak
larma balatmak ve szgelimi senatoya, Capitolium'a saldrmak
yerine bylesi bir pasif direni modelini benimsemesi, dikkatli
bir analizi hak ediyor.
Pleb
direniinin amacnn Roma'ya zarar vermek ya da
C u m h u r i y e t rejimini yerle bir etmek olmadn; tersine, h e m
BR " D E A L N HKAYES
Roma'ya hem de rejime garip bir biimde sahip kldn; bu

eylem karlnda hedeflenen kazanmlarn patrici'leri ve sena
toyu "yola getirmek"ten ibaret olduunu gryoruz.
stelik
pleb direnileri, R o m a ' n n ".d mcadelelerinin" henz hayli

sancl bir yol izledii; Latinler ve Etrskler bata olmak zere
evre kavimlerle ypratc savalarn yaand bir ortamda geli
iyor ve bu kargaadan yararlanarak iktidar devirmek, szgeli
mi bir "pleb devleti" kurmak yerine, yalnzca belli talepleri ka
bul ettirip, baz haklar elde etmek zerinde younlayor.
sa'dan nce beinci yzyl gibi ok erken bir tarihte bu
denli " h e s a p l " ve "dikkatli" bir strateji, Secessio'nun "kendili
i n d e n " gelimi bir direni arac deil, kesinlikle bir " k u r m a y
heyeti" tarafndan byk bir incelikle hesaplanm ve "retil
m i " bir eylem o l d u u n u gsteriyor. Eski deneyimlerden ders
almay ve sonu karmay bilen, bir grup eitimli siyasetinin
planlad bir eylemden sz ediyoruz burada. sava ve karga
ann, koullarn b t n y l e olgunlamad, " d e n g e d e k i " siyasal
yaplarda nasl ykc sonular verebildiini, K r o t o n ile Sybaris
arasndaki savala balayp, ksmen M e t a p o n t i u m ve T a r e n t u m ' u da etkileyen alkantlar srasnda "yaayarak" renmi
bir grup, sanki admlarn bu kez daha dikkatli atmaya alyor.
Sibylline K u r u l u ' n u n kararyla D e m e t e r (Ceres) klt l
keye getirilip, da eteklerinde tapnak ina edildiinde, i bar
da kolayca salanveriyor bir anda. P l e b l e r , aslnda kendileri
iin Roma'ya tandn dndkleri Ceres'e ve onun rahibe
lik kltne sahip kp, honutluklarn gstermek zere kente
geri dnyorlar. Ceres tapnak kompleksi de, ksa sre iinde
bir pleb ibadet merkezi haline geliyor.
Burada,
Pythagoras Kardelii'nin
K r o t o n ' d a uygulad
stratejinin bir benzerini gryoruz. T p k orada aristokratlarn

o l u t u r d u u oligariyle yoksullar arasndaki elikiyi yumuat
mak zere tccar ve zanaatkar "orta snf" desteklemeleri ve
grece daha "geni tabanl" bir iktidar oda yaratmalar gibi,
R o m a ' d a da tercihlerini pleb'lerden yana koyuyorlar; yani, t o p
l u m u n en geni ve en dinamik kesimini oluturan kk ifti,
tccar ve zanaat erbabn destekliyorlar. " e k i l m e " eyleminin
Roma ekonomisi ve sosyal yaps zerindeki ykc etkilerini,

t o p l u m u n manevi yaamnda pleb'leri daha etkin klarak engel
lemeye alyorlar bir anlamda. Ama senatoya bu karar nerir
ken, eskiye oranla daha dikkatli davranyor ve patrici'lerle ba
larn da koparmyorlar. Tersine, b t n stratejileri pleb'leri g
lendirmek olduu halde, patrici'lerin arasnda yer alarak, saygn
ve etkili bir "manevi liderlik" grevini stleniyorlar.
Bu noktada, bata deindiim bir sorunu bir kez daha
anmsatmakta yarar olabilir: Roma tarihinin olduka byk bir
blmyle ilgili gvenilir kaynaklardan yoksunuz. Geleneksel
verilere gre kentin kuruluu 10 752 dolaylarna, C u m h u r i yet'in balangc da 509'a tarihleniyor ama Roma'da "tarih
y a z m a " geleneinin en erken rnei, I 200'de bu yndeki ilk
elle t u t u l u r almay yapan Fabius P i c t o r ' u n metinleri. Sonra
ki yzyllarda onu izleyen Livius ve dier tarihiler, byk
oranda az belgeye, bol sylentiye dayanarak kaleme almlar ya
ptlarn. stelik, tarih yazanlarn o u n u n iktidarla yakn ili
kiler iinde olmas, kaynaklarn objektifliini de glgeliyor. S o
m u t kant denebilecek veriler, baz yasa metinleri, savalarn ta
rihleriyle ilgili d l m kaytlar ya da yaplan anlamalarla s
nrl.
Gnmz
tarihileri,
Roma
kaynaklarnn
birounu
"edebi m e t i n " olarak deerlendiriyorlar ama bunlar dta bra

knca da elimizde h e m e n hemen birka kuru nottan baka bir
ey kalmad iin, aratrmay yapan uzmann bak asna g
re eitli "fltre"ler devreye girerek, Livius ve izleyicilerinin an
lattklarndan "genel dorular" ayklanmaya allyor.
I 300 sonrasndan itibaren belge ve kant birikimi artt
iin, belirsizlikler azalyor ama yine de, zellikle Krallk d n e
mi ve C u m h u r i y e t ' i n ilk yllarna ilikin grntler hayli karan
lk ve sisli. Bu nedenle, izlemeye altm yntem, Livius,
Plutarchus, D i o , T a c i t u s , Iamblichus, Varro gibi tarihilerin
yazdklarn, D o u Akdeniz'in farkl blgelerindeki siyasi ve fel
sefi gelimelerle snayarak, paralel noktalar birletirmek zeri
ne kurulu. Bu anlamda, gerek Pythagoras Kardelii ve Yunan
topraklarndaki gizem kltlerinin izledii geliim izgisi, gerek
Sibyl geleneinin Anadolu'dan Bat'ya tanrken brakt " d e -
BR "DEAL"N HKYES
r i n " izler, oluan boluklara oturan " a n a h t a r " l a r olarak resmi

daha anlalr hale getiriyorlar. u ana kadar izlediimiz " R o m a
serveni"ndeki arpc ayrntlardan da grld gibi, Pythagoras', Yunan gizem kltlerini ve Sibyl geleneini dikkate al
madan C u m h u r i y e t ' i n kurumlama srecini derinlemesine kav
rayabilmek m m k n deil.
G i z e m kltlerinde snfsal eitim

R o m a ' d a toprak mlkiyetinin dalmnn, 500 dolayla
rnda, yani C u m h u r i y e t ' i n organize edilmeye balad d n e m
lerde "dev tarm iletmeleri"ni henz yaratmadn ve kleci
sistemin retim ilikilerinde b t n y l e egemen olmadn be
lirtmitim. Buna karn ekonomik gcn byk blm, " p a r
al ve dank" grnse de patrici'lerin elinde bulunuyordu.
Kral T a r q u i n i u s ' u n devrilmesi ve devlet yapsnn yeniden d
zenlenmesi aamasnda ipleri elinde tutanlar da patriciler oldu
u iin, C u m h u r i y e t rejimi bal bana bir "soylular hareketi"
izlenimi yaratyordu ilk bata. Ancak ilerleyen yllarla birlikte
alnan nlemler, yaplan yeni dzenlemeler ve C u m h u r i y e t ku
rumlarnn giderek sofistike hale gelmesine yol aan yaplanma
izlendiinde, R o m a ' n n iki nemli toplumsal snf arasndaki
eliki ve atmalarn da belli bir "denge noktasna" doru y
neltildii aka grlyor.
Pleb'ler, ilk dnemlerden itibaren C u m h u r i y e t ' i n etkin s
nflarndan biri olma mcadelesini vermeye altlar ama " 5 e cessio" eylemlerini saymazsanz, ne rgtl bir kar k bi
imlendirecek gce sahiptiler, ne de kendi ilerindeki b t n l
ve "p/eb politikas" denebilecek bir siyasi tavr gelitirmi
lerdi. B u n u n nedeni de ok akt: Pleb'ler bir " s n f deildi
ler ki, olduka heterojen yapya sahip geni bir katmandlar yal
nzca! lerinde yoksul saylabilecek kentliler de vard, bazlar
servetini gitgide bytmekte olan tccarlar ve kimileri byk
tarm iletmelerine sahip olmaya balayan iftiler ya da " e n
d s t r i n i n ncln yapmaya balayan zanaatkarlar da.
Aznlkta kalan
patriciler
tarafndan dlanmalar ve ikti
dardan uzak tutulmaya allmalar dnda, ortak bir nitelikle

ri, tanmlanm bir mterek karlar ve dolaysyla "politikala
r " yoktu. Bu nedenle, talep, eylem ve srtmelerin yeni d
zenlemelerdeki zorlayc gc ne olursa olsun, Roma'da C u m
huriyet iktidarnn gzle grlr biimde pleb'lerin hi deilse
belli bir ksmn siyasi iktidara entegre etme abalarnn ardn
da, "baka stratejik liderler" olduu akt. Alnan karar ve d e
iime ynelik olarak g n d e m e getirilen uygulamalarda Sibylli
ne k u r u l u n u n da kmsenemeyecek bir rol olduunu gr
yoruz. Ayn zamanda, R o m a ' d a "siyaset k l t r " n n biimlen
mesinde Pythagoras dncesinin izleri de, birok tarihinin
dikkat ektii gibi, olduka belirgin.
Sibylline k u r u l u n u n da bir biimde etkin olduu ilk siyasi
dzenlemenin, 10 494'tcki alkantlar srasnda geldiini gr
dk: H e m sosyal ve " m a n e v i " , hem de alenen siyasi ynleri olan
iki byk yenilik girmiti R o m a ' n n yaamna. Patricilerin bir
b l m n n sraryla yrrle giren
sorunlar ortadan kaldrlrken,
Nexum
pleb'lere,
yasasnn yaratt
"Tribn" ad
verilen
kendi temsilcilerini seme hakk tannd. Ayn gnlerde de,

Sibylline Kitaplar'na getirilen yorum sonucu Aventinum'a C e
res tapnak kompleksi yerletirilerek D e m e t e r tapnm, yani
Yunan topraklarndaki en ilgin gizem kltlerinden biri olan
Eleusis Gizemcilii resmi hale getirildi. ki yenilik arasndaki en
dikkat ekici balant, Ceres tapnmnn bir anda, p/e6'lerin
" r u h a n i r g t l e n m e s i n i n merkezini oluturmaya balamasyd.
D e m e t e r cemaati, Atina yaknlarndaki Eleusis adl tarm
kasabasnda, erkeklerin de yelie kabul edildii bir "kadnlar
k l t " olarak ortaya kmt ve hemen anlalaca gibi anaer
kil dnemin deer yarglarn ve tanra inancn korumaya a
lan bu ezoterik rgtlenme, Sibyl'larn desteiyle Yunan t o p
raklarna yaylmt. Yalnzca inisiyelere "srlarn" akland,
kapal rgtsel yapya sahip Eleusis Gizemcilii, ilk bakta s
radan bir "tarm k l t " gibi alglanabilirdi: Bereket tanras
D c m c t c r ' i n kz K o r e ' n i n (Perscphone), "yeralt d n y a s " n n
hakimi Hadcs tarafndan karlmasn konu alan mit zerine
kurulu gibi grnyordu her ey. Kzn hibir yerde bulama

yan D e m e t e r , z n t s n d e n kendi ilahi grevlerini yapamaz
hale gelince yeryzndeki bitki rts k u r u m u , toprak plak
lam ve ktlk balamt. B u n u n zerine, bir baka tanrann,
Hekate'nin de yardmlaryla "ilahi konsey" devreye girmi ve
K o r e ' n i n yln te birini annesinin yannda, kalan zaman da
Hades'le birlikte yeraltnda geirmesine karar verilmiti.
Bylece mit ve ardnda saklad gizem, yalnzca " m e v s i m
sel d n m " ilkesine, yani baharda drt ay doann canlanp,
ardndan bitkilerin kurumas ve nihayet kn gelmesine balan
m gibi grnyordu. Ancak Eleusis Gizemcilii, birok uzma
nn da fikir birliine vard gibi, b u n d a n ok daha fazlasn ie
riyordu byk olaslkla. H e r eyden nce, O r p h e u s ve D i o n y sos kltleriyle birlikte, klasik d n e m i n en byk ezoterik r
g t n d e n biriydi ve bunlarn de, Ana T a n r a inancnn ve
anaerkil d n e m e ait ilke ve ideallerin yaatlmasn amalayan
"alt kltrler" nitelii tayorlard. Bir baka deyile, aslnda her
de D n y a Anne geleneinden besleniyordu ve b t n o mis
tik g r n t n n ardnda, kltrel ve siyasi bir nitelik de tayor
lard.
Orpheus'ularn,
Kroton'da
Pythagoras
Kardelii'nin
nemli bir parasn oluturduklarn biliyoruz; Eleusis ve D i onysos kltleri iin de d u r u m farkl deildi. Peter Kingsley'e
gre Eleusis gizemlerinin merkezinde yer alan D e m e t e r ve P e r sephonc kltleri, olduka eski tarihlerde, K r o t o n ' u n ok yak
nndaki Sicilya adasnda ikinci bir merkez bulmulard. Adann
tamamnn, ama zellikle de Siracusa kentinin D e m e t e r klt
nn
en
gl
olduu
blgelerin
banda
geldiini
belirten
Kingsley, " D e m e t e r ve Persephone tapnmas ile erken P y t h a goraslk arasnda ok yakn balarn da burada ortaya kt
grlecektir," diyor. 1 2 8 Bir baka deyile, Dionysos'un G n e y
Italya'daki kltnn ok eskiye dayand da gz n n e alnd
nda, bu byk gizem ekolnn Roma'ya, sanld gibi Yu
nan anakarasndan deil, Pythagoras Kardelii'nin doum yeri
Peter Kingsley, "Antik Felsefe: Gizem ve By", s: 106
olan blgeden tanm olduu g r n y o r d u : Yani, G n e y ital

ya kolonilerinden.
H e r de "Sibyl desteine" sahip ve Pythagoras cemaati
ni oluturmakta yadsnamaz katklar olan ok nemli ezoterik
gruplard. Olduka anlaml bir not olarak, unu eklemekte de
yarar var: " K i t a p l a r " araclyla Roma'ya getirilen her yeni ta
pnm ve gizem kltnn ynetim ve denetimi de, yine Sibyl
line k u r u l u n u n sorumluluundayd ki, bu da " u n i f o r m " bir res
mi dine sahip olmayan Roma'da, olduka renkli ve hareketli g
r n m l e r sergilemeye balayan "manevi yaam"n da bu kurul
tarafndan denetlendiini gsteriyordu.
R o m a ' d a pleb'lerin yaamna bu gizem kltleri ve tanra
tapnmlarnn birer birer entegre edilmesi, yalnzca "dinsel kay
glarla" aklanamazd hi kukusuz. Birileri, pleb t o p l u m u n u
byle bir manevi nderlik araclyla "eitirken", ayn zamanda
siyasi yaplamaya da ar ve temkinli admlarla mdahale e t m e
ye alyordu. stelik b t n bunlar, bu gelimeleri honutsuz
baklarla izleyen, Cumhuriyet'in sahibi olduuna inanm patrici elitlerinin itiraz ve isteksizliine karn yaplyordu ve her e
ye karn dengeler byk oranda korunuyor, siyasi gelenein
olumakta olan kurallarna uyma yolunda aba gsteriliyordu.
H e m e n bu noktada, yanl anlamalara meydan vermeyecek
biimde, bir eyi vurgulamakta yarar var: R o m a ' d a siyasi gcn,
belli bir grup (Pythagoras Kardelii) tarafndan elde t u t u l d u
u ve devlet stratejilerinin bu grup tarafndan belirlendii gibi
bir tez ileri s r m y o r u m . Bu, her eyden nce irrasyonel ve
yanl bir yorumlama olur, nk Roma, C u m h u r i y e t dnemi
boyunca farkl siyasi eilim ve stratejik yaklamlara sahip irili
ufakl ok sayda grubun hegemonya mcadelesi zerine k u r u
lu bir politik alm yaamtr. T i m Cornell ve J o h n M a t t h e w s ,
C u m h u r i y e t ' i n ilk yarm yzylnda R o m a ' n n siyasi yapsna bu
gruplarn varlna dayal bir karklk ve dzensizliin egemen
olduunu vurguluyor:
"Krallar tarafndan kurulmu olan gl bir merkezilemi
yetke, T a r q u i n i u s ' u n dyle paralanm,
gl birey ve
gruplar arasnda dzensiz bir yarmann dirilmesine yol am-
B R " D E A L ' N HKYES
tr; bunlar devletin denetiminden bamsz olarak etkinliklerini

yeniden srdrebiliyor, kendilerine bal kiilerin zel ordula
ryla etkinlik gsterebiliyorlard." 1 2 9
Benim vurgulamak istediim, "zel askeri g " olanan
dan yararlanmaya alan soylu gruplar bir yana braklrsa, bu
bask gruplar ya da "etkin stratejik klikler" arasnda en n e m
lilerden birinin Pythagoras'lardan olutuu; C u m h u r i y e t ' i n
kurumlarnn
biimlendirilmesi
sreci
iinde
bu
kadrolarn
p/e6'leri "geni taban"n vazgeilmez u n s u r u olarak destekledi

i ve kritik kararlar alnmas aamalarnda devreye giren Sibylline k u r u l u n u n da b t n y l e bunlar tarafndan denetlendiidir.
Zaten yalnzca ayrntlarn arasnda ortaya kan ilgin veriler
deil, bizzat Romal tarihilerin y o r u m l a n da bu d u r u m u teyit
ediyor.
Yeniden kaldmz noktadan itibaren sreci gzden geir
meyi s r d r d m z d e , bu grnm daha iyi anlalacak. 10
494'tcki dzenlemelerin, pleb tarihinde byk bir d n m noktas
olduunu grmtk. T r i b n k u r u m u n u n yan sra, izleyen yl
larda Concilium
toplantlarna
Plebis
patriciler
adl meclis de oluturuldu. Bu meclisin

karkmyordu ama herhangi bir pleb'e
kar su iledii ya da haklarn ihlal ettii ileri srlen patrici'ler,
resmen
Concilium Plebis tarafndan yarglanabiliyordu. 1 3 0
451 ylnda, R o m a ' n n hukuki dzenini ayrntl bir ya

salar b t n y l e netletirmek
zere, yine bir decemviri, yani
" O n l u K u r u l " atanp greve balad. Sorumluluklar yalnzca

yasalar oluturmak ve bunlarn birbirleriyle tutarllklarn sa
lamakt ve sonuta "12 Levha Yasalar" ad verilen metinler
oluturuldu. Ancak, szn ettiimiz siyasi gruplar aras nfuz
elde etme mcadelesi bu yasann olumasnda da etkili olmutu
ve "12 L e v h a Yasalar" asl olarak pleb kesiminin zorlamalary
la hazrland halde, bir grup patrici elitinin istei ve basksy
la, ayrmcln altn izen hkmler de bu yasalarn iine yer-

Stephen P. Oakley, " T h e Early Republic" ("The Cambridge Companion
to the Roman Republic" adl derleme, s: 17)
1311
letirildi. Szgelimi, yasann on birinci levhasndaki ilk m a d d e

patrici ile pleb'ler arasndaki evlenmelere kesin bir yasak getiri
yordu.
Bu, aktan aa toplumsal katmanlar statikletirmek ve
bir t r "kast sistemi" yaratmak demekti ve tepkiler de d o u r
d u . Dier yandan, kadnlarn genel d u r u m u iin de yeni yasa
pek iyi eyler vaat etmiyordu: Beinci levhann ilk maddesi,
"doalarndaki
hafiflik" nedeniyle, kadnlarn gzetim altnda
tutulmasnn, atalardan gelme bir adet olduunu vurgulamak

tayd. Altnc levhann ikinci maddesiyse, "Bir adam ve bir ka
dn, bir yl boyunca birlikte yaarlarsa evli kabul edilirler ve ka
dn yasal olarak onun 'kz' saylr" diyordu. Burada 'kz' kav
ram, bir miras hakkndan ok, sz konusu durumdaki kadnn,
aile babas kabul edilen erkein mutlak otoritesi altnda o l d u u
n u n altn izmek iin kullanlmt. B t n bu gerici ynlerine
karn, bizim yakndan izlediimiz grubun, bu ve benzeri m a d
delerin yasada yer almasn engelleyemediini, en azndan "ya
s a m a " aamas srasnda herhangi bir mdahaleye glerinin
yetmediini gryoruz.
Ne var ki 12 Levha Yasalan'yla ilgili honutsuzluklar ken
dini ok abuk belli etti ve bir yl sonra, I 450'de greve se
ilen yeni onlu kurul, p/eb'lere kar ayrmcl s r d r m e n i n
yan sra, Roma'da iktidara arln koymaya kalkan bir tr
"elit siyasi gce" dnnce, ikinci secessio, yani " e k i l m e " ey
lemi g n d e m e geldi. Hibir biimde iddet iermemesine ra
m e n , son derece etkili olan bu eylem biimi yine baarl oldu
ve onlu kurul, grevden alnd.
Bir yl sonra, ok daha nemli bir yasal dzenleme daha ge
tirildi:
Provocatio ad Populum adl yeni
uygulama, yneticile
rin aleyhlerinde ald kararlar ya da verdii cezalarla ilgili ola

rak her Roma vatandana itiraz ve "halka bavurarak t e m y i z "
hakkn getiriyordu. Ayn yl, lkeyi ilgilendiren kritik kararla
rn halk oyuna sunulmas ve p/eb'lerin de oy hakkna sahip ol
mas karar alnd. Plebiscite adl bu uygulama, bilindii gibi
bugn de ayn adla siyasi literatrde yer alyor ve g n m z d e
de kimi devletler gerek grdke halk oyuna bavuruyorlar.
Bu noktada, bir kk not daha d m e k t e yarar olabilir:

Roma, "yurttalk" kavramn, haklar ve imtiyazlar anlamnda
tarihte ilk kez kapsaml bir biimde tanmlayan devlet oldu
C u m h u r i y e t d n e m i n d e . Ynetim organlarnca ayrntlar belir
lenen tanmlamalarda ortaya karlan " R o m a yurttal", lke
insanlarnn sahip olduu bireysel haklar ve bunlarn hangi k
stlamalara tabi olduunu, (kleleri dta brakmak zere) resmi
bir ereve iine o t u r t u y o r d u . Bu nemliydi, nk ilk kez bir
lkenin halk, "teba, uyruk, k u l " olarak deil, belli hak ve z
grlklere sahip "yurttalar" olarak tanmlanmaktayd. Ileriki
yzyllarda Roma, Akdeniz'in evresindeki en nemli siyasi ve
askeri gce dntke, "ilhak"lar kolaylatran, ikna edici bir
etken olarak yurttalk imtiyazlar da kendini belli edecek; hat
ta kimi zaman siyasi bir hamle olarak "yurttalk hakk satmak"
gibi garip uygulamalara da rastlanacakt.
131
D r t yl kadar sonra, 10 445'te, patrici ve pleb'ler aras ev

lilii yasaklayan m a d d e kesin olarak uygulamadan karld ve
iptal edildi. I 444 ile 367 arasnda, ynetimin en st kademe
sinde yer alan iki konsln yerini, , drt, bazen de alt aske
ri tribun'den oluan kurullar ald ve konsl yetkisiyle donatl
m yneticilerden oluan bu merciye pleb'ler de seilmeye ba
lad. Ancak I 367'de bu uygulamaya son verildi ve iki konsl
den oluan eski sistem, anayasal gvenceye de alnarak yeniden
yrrle kondu. Ancak bu kez nemli bir fark vard: Bu en
nemli ynetim kademesine, pleb'ler arasndan da adaylar seilebiliyordu.
Ayn yl, Roma siyasi gelenei iin ok kritik yeniliklerden
biri daha gerekletirildi: Bir Roma vatandann sahip olabile
cei toprak miktar, 500
iugera'y
(yaklak 1.25 km 2 ) gemeye
cek biimde snrlandrld. Birok patrici'nin elindeki topraklar,

b u n u n ok zerinde olduundan, o tarihte bu snrlama, C u m -
ok yerinde bir benzetme gibi grlmeyebilir ama bugn "ABD vatan

dalnn baz lke halklarna ekici gelen zelliklerine ok benzer
biimde, Roma yurttal da zaman iinde yaam kolaylatran ciddi bir
avantaj halini almt.
Fraternis F. 10
huriyet iin ciddi bir "toprak r e f o r m u " anlamna geliyordu ve

byk toprak sahipleri arasnda honutsuzluklara da neden ol
d u . H e m e n a r d n d a n , 366'da p/eb'lerin bor yk azaltld
ki, bu da ok ciddi bir reformdu.
Yirmi yl kadar sonra, siyasi haklar ve eitlik anlamnda bir
baka byk adm atld: I 344'ten itibaren, artk konsllk
pozisyonlarndan birine mutlaka bir pleb seiliyordu. B u n u n ne
denli hassas ve byk bir adm olduu, be yl sonra bir pleb
konsl olan Publilus P h i l o ' n u n , partneri olan patrici konsl ta
rafndan dictator olarak atanmas srasnda daha iyi anlalacak
t. Dictator ad verilen k o n u m , sava dnemlerine zg bir ola
anst ynetim biimiydi ve konsllerin, savan getirdii ko
ullarda hzl karar alnmasn salamak iin, bir komutan tek
yetkili olarak semeleri zerine kuruluydu. Ancak szcn b u
gnk anlam okuru yanltmasn. Bu, srekli bir grev deildi
ve dictator seilen kii, en fazla alt ay sonra ynetimi yeniden
konsllere devretmekle ykmlyd.
Tarihi S t e p h e n Oakley, C u m h u r i y e t ' i n kuruluundan, I
300'e dek olan zaman iinde patricj'lerin siyasi gc ve nfuzu
azalrken, pleb'lerin gcnn de ayn oranda arttn syl
yor.
132
Bu " d e n g e l e m e " ilemi, sonunda yle bir noktaya var
mt ki, I n c yzylda, pleb kitlesi iindeki " e l i t " kesim

de, en az patrici'ler kadar etkin hale gelmi ve iki toplumsal
grup arasndaki farkllk, sistemli biimde eritilmiti. stelik,
birbirleriyle evlenme yasann kalkmasndan sonra, aileler iyi
ce i ie gemeye balam ve patrici ve pleb kimlikleri de yeni
bir oluum iinde dalma yoluna girmilerdi.
Senato, Roma devletinin k u r u l u u n d a n , ta Krallk d n e
m i n d e n beri bir patrici k u r u m u o l m u ve C u m h u r i y e t d n e
m i n d e de " e n yce m e r c i " niteliini k o r u m u t u . Ancak yzyl
lara yaylan bu dikkatli d n m iinde, adm adm pleb'ler de
senatoya alnmaya balad. Cassius D i o ok sonralar, bu d n
m u ifadelerle dile getirecekti:
132
Stephen P. Oakley, a.g.c, s: 19
BR "DEAL"N HKYES
"ilkin, Senato binasna giremiyorlar ama girite o t u r u p

olan biteni izliyor ve holarna gitmeyen bir ey olduunda iti
raza balyorlard. Ardndan, ieriye davet edildiler. Sonra, eski
tribun'ler
senato yesi olmaya baladlar ve nihayet, senato ye
lerinin bir ksmnn tribn olmas art getirildi."
133
Bir baka deyile, R o m a ' d a C u m h u r i y e t kurumlar ve yaa

nan siyasi geliim sreci, zaman iinde "soyluluk" kavramn da
hatr
saylr
biimde
deitirerek,
h e m patrici hem
de pleb
"elit"lerini ierecek nobilis ad verilen yeni bir nfuz sahibi ke

sim o l u t u r m u t u . Bylece siyasi ve sosyal g, poplarite ve
prestij gibi kavramlar, "doutan gelme" soyluluun yerini al
yordu bir bakma. Nobilis iinde h e m patrici hem de pleb g r u p
larnn ynetim kademelerinde ykselmi yeleri, brokratlar,
yneticiler ve aydnlar b u l u n u y o r d u . Halk tarafndan tannma
ve rabet grme (publicite), "yeni elit"i tanmlayan birinci l
t haline gelmiti.
134
Siyasi hamlelerle pleb elitlerini iktidara ortak etme abala

rna paralel olarak, sk sk yinelediim gibi, manevi yaamn d
zenlenmesine ynelik de ilgin admlar birbiri ardna atld.
C u m h u r i y e t kurumlarnn o t u r u p yerlemesi sreci iinde, as
lnda " r t l olarak" birer dnsel liderlik ya da ynlendirici
g rolne de soyunan, "Sybil kaynakl" inan kltleri ve ezoterik rgtler R o m a ' d a yerleik hale getirildi. yz yla yay
lan bir sre iinde, olduka seyrek gerekleen danma o t u
rumlarnn hepsinin sonrasnda, yeni bir doulu tanra tapnmn ya da o n u n trevi grntsndeki kltleri Roma'ya getir
me karar ald Sibylline kurulu.
Aa yukar I 205'ten, yani,
"Magna Mater" klt b t
nyle R o m a ' d a resmiletikten sonra, Carter'n da belirttii gibi

bu " m a s t e r p l a n " n ana aamalarn tamamlam oldu ve yeni
bir tapnm empoze etme yoluna bir daha gidilmedi. Aslna ba-
133 Fergus Millar, a.g.e, s: 102

134
Harriett I. Flovver, "Spectacle and Political Culturc in the Roman
Republic", ("The Cambridge Companion to the roman Republic" adl
derleme, s: 324)
klrsa, bu tarihten sonra Sibylline K i t a p l a n ' n a kaytlara gemi,

die d o k u n u r bir danma olay da yaanmad pek. K u r u l , yal
nzca kendi yapsn ve gizliliini salamlatrmak; zerkliini
korumakla urat b u n d a n sonra. Sulla ve Marius arasndaki i
sava srasnda, t 83'te tapnak yanp Sibylline Kitaplar b
tnyle kl olana dek, bu d u r u m bylece devam etti.
Bir b t n olarak R o m a ' d a C u m h u r i y e t kurumlarnn yap
lanma srecini incelediimizde, her ne kadar "siyasi p a r t i " ola
rak tanmlanmasa da, eitli bask gruplarnn birer parti gibi
davranmay rendiklerini ve devletin ileyiinde kendi karla
rn gzetecek dzenlemelerin yaplmas yolunda aba harcadk
larn gryoruz. Bu manzara, Roma'nn tarihteki ilk karmak
siyasi entrika denebilecek hamlelerin yan sra, temkinli ve dik
katli admlar atan ilk "yeralt rgtlenmeleri"ne de sahne oldu
unu koyuyor ortaya. scanned by darkmalt1
Pythagoras Kardelii'nin knden sonra dalan kur
maylar arasnda Roma'ya gelen deneyimli ve yetkin bir grubun,
bunlar arasnda en dikkate deer stratejik rgtlenmelerden bi
rine sahip olduunu grdk. ok ak biimde Delphi ve C u
mae kentleriyle sk balar ieren ve Sibyl geleneinden " k i t a p
lar" dahil ciddi bir bilgi destei alan bu grup, etkili bir h a m
leyle Sibylline K u r u l u ' n u da denetimi altnda t u t m u ve yuka
rda zetlemeye altm deiimlere nayak olmutu. Peki
ama, Roma tarihinin bu glgeler ardnda saklanan, strateji uz
man siyasi elitlerinin amac neydi tam olarak? B u n u anlamak
iin, tarihilerin yllardr tarttklar ve aratrdklar bir baka
soruyu, Pythagoras Kardelii'nin K r o t o n ' d a neyi amaladn
ve ne yapmaya altn incelemek gerekecek.
Arnma ve "aydnlanma"
Grnrdeki veriler, Kardelik r g t n n ayakta kalan bir
grup sekin yesi iin Roma'da amalanann, " K r o t o n ' d a yarm
kalm giriimi yeniden d e n e m e k " olduunu ortaya karyor.
Yani, toplumsal d z e n d e gerekletirilecek d n m ve dei-
B R "DEAL"N HKYES
simleri belli aamalara blp, "Altn a " olarak grlen eski,

topik eitliki sistemi, grece " m o d e r n koullar" altnda yeni
den ve yava yava oluturmak.
Pythagoras,
"Beden
ruhun
mezardr" ilkesiyle, insann
maddi hrs ve kar drtlerinin kaba gc, mlkiyeti ve eitsiz

lii, adaletsizlii yaratt dncesi zerinde younlayordu.
O n u n bak asna gre evren, gizli formln ya da "imzasn"
saylar sisteminde ortaya koyan, izlenmesi ve uyulmas zorunlu
bir " a r m o n i " zerine kurulmutu; buna aykr davranmak ve ev
rendeki temel yaratc glerin ileyiine meydan okumakla, ok
eski bir tarihte insanlk "yanl ve tehlikeli" bir yola girmiti.
Pythagoras'a gre bu dramatik hatalarn ardnda, " b e d e n e
hapsolmu r u h u n " ilkel ve basit hrslara yenik dmesi yatyor
du. nsan evrensel u y u m d a n uzaklatran ve ilahi ilkelerden ay
r d r e n etken, basit ve "terbiye edilmemi" bir hapishane
olan bedeniydi; o halde, beden arndrlmadka, r u h u n da ait
olduu ycelikle bulumas olanakszd. Yani o topik grnen
sisteme sahip olabilmek iin, ilkin insanlarn bedensel zaaflarn
dan syrlmas vazgeilmez bir n kouldu.
Bu ok temel ve tipik dnceyle bu kitap boyunca sk sk
karlaacaz. nsan r u h u n u n , basit, yceliin ok uzandaki
gnlk maddi hrslara tutsak olduu yolundaki temel saptama,
ideal ve "tanrsal olana" erimenin nndeki en byk engel
olarak grlm ve son iki bin be yz yl iinde farkl varyantlaryla karmza kan "ascetic" (ileci) akmlarn h e m e n t m
ne damgasn v u r m u t u r . Beden terbiye edilmelidir; maddi hrs
larn getirdii ilkellik nedeniyle ortaya kan "ruhsal kirlenmi
lik", ancak byle alabilir ve insann yeryzndeki eit, karde
e, bar yaam ancak bu eitim gerekletikten sonra sala
nabilir.
Bu inan ve dnceye, aslnda kimileri Pythagoras'tan ok
nceki dnemlere ait H i n t , Pers ve baz Msr kltlerinde de
rastlayabiliyoruz. Ancak "bedensel terbiye yoluyla r u h u n zgr
le kavumas" anlayn salt dinsel bir hedef olmaktan ka
rp, eitliki ve bar bir dnya yaratma idealinin basama
olarak gren, dolaysyla "siyasi" bir zemine de oturtan ilk d -
FRATERN1S: Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik
nce o k u l u n u n Pythagoras Kardelii olduunu sylemek yan

l olmayacaktr.
Kardelik, stadn retisi uzantsnda, dnyann deitiril
mesini belli n koullara bal grr: Eldeki "insan malzemesi"
deimedike, eitilmedike, ilkel ve basit hrslardan arndrlp
evrensel uyumla btnletirilmedike, bir " i d e a l " olarak deer
lendirilen sosyal dzen de d olmann tesine geemeyecektir.
O halde " r g t " , ilkin kendini ideale uygun bir prototip olarak
gelitirmeli ve eitmelidir. Kroton'daki sreci ve Kardelik ya
psnn genileme ilkelerini incelediimizde, bu gre uygun
davranldn grdk. Be yllk " s u s k u n l u k " sonrasnda ger
ekleebilen inisiyelik adm, bedensel terbiyenin ilk temel aa
masn oluturuyordu. Ardndan, yelie kabul edilenler, evren
sel armoniye uygun bir ideal olarak benimsedikleri dzeni ilkin
kendileri
zerinde
gerekletirmek
durumundaydlar:
Ortak
mlkiyet, paylamclk, basit ve sade bir yaam, doayla u y u m

luluk ve r u h u n eitimi.
Elbette bu sre, ilk be yldan ok daha sanclyd ve ki
mi tarihilerin anlattklarna baklrsa Pythagoras'n K r o t o n ' d a
ki merkezinde ylp pes edenlere de rastlanyordu zaman zaman.
Byle d u r u m l a r d a o kii ya yeni bir be yl iin suskunluk aa
masna geri gnderiliyor ya da tmyle Kardelik'ten uzaklatrlyordu. Yine kimi kaytlara gre ihra edilen yeler iin K r o
ton'daki merkezin bahesine sembolik bir mezar yaptryordu
Pythagoras ve zerine o kiinin adn yazdryordu. Artk o bir
" l y d " ve idealin dna kmt. Kardelik'se, "yaayan in
s a n l a r n birliiydi.
K r o t o n ' d a k i yap, i ie geen "halkalar" biiminde d
n l m t ; tpk Pythagoras'n evren anlayndaki i ie gemi
kreler gibi. ok temel olarak, yakn iliki iinde olunan insan
lar, iki ana gruba ayrlyordu: "erdekiler" (esotero) ve "dardakiler" (eksotero) biimindeki bu ayrm, ok sonralar " e z o t e risizm" kavramn da douracakt. Be yl baaryla tamamla
yp yelie kabul edilenler, "ieridekiler" arasnda yer almaya
doru adm atyorlard artk ve onlar zorlu, sabr ve zveri ge
rektiren bir eitim sreci bekliyordu. G e r i d e braktklar, baa-
ryla tamamladklar her aamadan sonra, saladklar geliimi

belirlemek zere, "bir iteki e m b e r e " terfi ediyorlar. Yani stadn srlarna" olduu kadar, hedef olarak belirlenen ideal t o p
lumu oluturacak nclerden biri olmaya da biraz daha yakla
yorlard.
Pythagoras Kardelii'nde, "ieridekiler"in bu tr ka i
ie emberi gemeleri gerektii ve stadn yakn evresine gir
meye hangi aamadan sonra hak kazandklar konusu, bugn bi
zim iin bir soru iareti. Kimi aratrmaclar Pythagoras'n k
relerle
ilgili
yaklamndan
esinlenerek
dokuz
ember, yani
"yelik derecesi" ngrrken, kimileri her bir aamann da ara

basamaklara b l n m olabileceine dikkat ekiyorlar.
"eridckiler", elbette yeni ve ideal toplumlarn ncleri ol
duklar iin nemliydiler. Ancak "dardakiler" byk oranda
kazanlmadan, yani dikkate deer bir ounluk bedensel ve r u h
sal olgunlua tanmadan, istenen dnmlerin salanamayaca
da biliniyordu. Saylarla, matematikle, astronomiyle ve evre
nin ileyi kurallaryla bu denli ili dl olan Pythagoras, "da
rdakiler"in tamamnn bir gn bu sreci yaayarak olgunlua
eriecei gibi gerekilikten uzak bir iyimserlie sahip deildi
byk olaslkla. B u n u , istenen ideal topluma ulalana dek, hat
ta belki o n u n sonrasnda bile, yneticilik ve ynlendiriciliin
bilge ve deneyimli elitler tarafndan yrtlmesi dncesinde
de grebiliyoruz.
Pythagoras'a gre varlmas gereken ideal nokta olan paylamclk, eit haklar ve bar d z e n , bir "liderlik" o l u u m u n u
gereksiz klmad gibi, onun nemini daha da artryordu. Ya
ni her d u r u m d a , gvenilir ve deneyimli bir "elit liderler" gru
buna ihtiya vard. Bu liderlik, o k o n u m u elinde b u l u n d u r a n in
sanlara maddi stnlk, eitlik ilkesine aykr bir kar salam
yor; yalnzca manevi ve dnsel saygnl ve "karar alma" yet
kinliini vurguluyordu. " K a n ba" ve hanedan ilikilerine de
il, bireysel yetenekler ve niteliklere bal bir liderlikti sz ko
nusu olan. Ama bu liderlik mekanizmas dnda o n u n hedefle
dii ideal t o p l u m , tam bir eitlik ve kardelik ilkesine dayanmak
durumundayd.
B t n bunlar, Kardelik iin, h e m i eitimi, hem de " d ardakiler"e kar kendilerini tanmlama ve tantma yntemle
rini nemli klyordu. " I k " dardan grlebilmcli, ancak n i
teliini kavramak ve ona yaklamak isteyenler, ancak "ieridekil e r " d c n biri olduklar taktirde bu konuma ulaacaklarn bilme
liydiler,
ieride gven
ve bilgi,
dardaysa
ve saygnlk
n e m kazanyordu ksacas.
Pythagoras, " H e r h a n g i bir hayvann, etini yemek iin kan
n dken kii, kolaylkla bir insan da malna, mlkne, karsna
sahip olmak iin ldrebilir" diyordu, vejetaryenliin " d e r i n "
aklamasnda. "Eer zenginlik getiren bir mlkiyetin olursa, yi
tirecein imtiyaz ve karlarn da olur; bunlar korumak iin barbarlaabilirsin" diyerek de, r u h u n olgunlamasnda ve "bedensel
h a p i s t e n " kurtulmasnda kritik ilkelerden birinin, mlkiyet ve
zenginlik hrslarndan arnmak olduunu vurguluyordu.
Geleneksel Yunan sosyal yaamnda kadnlar siyasi ve d
nsel etkinlikliklerden dlanp uzak tutulurken ve erkek nite
likleri abartl bir yaklamla yceltilirken, Pythagoras "Aydnl
a bir kadnn eliyle ulamaktan" sz ediyor ve K r o t o n ' d a k i kar
delie kadnlar da ye olarak kabul ediyordu. Ne de olsa o,
Samoslu bir bilge kadnn olu ve Delphi'deki Pythia'nn
rencisiydi; evrensel gcn sahibi "Yce Varlk"la, doann y
neticisi D n y a Anne'nin "ayn Birliin paralar" o l d u u n u d
n y o r d u . stelik hedefledii ideal dzenin ekirdeinin ana
erkil d n e m d e yattnn da farkndayd; dolaysyla "cinsel ay
rmclk", iddetle uzak durulacak kirlenmiliklerin banda ge
liyordu.
D a h a nce de dikkat ekmitim; K r o t o n ' a uzaktaki bir ada
d a n gelen ve soylu olmayan bir yabancnn, ok ksa sre iin
de nfuz sahibi bir lider haline gelmesi, hele ynetim erkini eli
ne geirmesi allm bir gelime deildi. T e k bana, hi kim
seleri tanmadan, bir tr " g m e n " kimliiyle klasik bir Yunan
kolonisine yerleip, felsefi ve bilimsel bir okul yaratmann yan
sra siyasi iktidar da denetimi altna alan Pythagoras'n art
c ykseliinde, kendi bilgelii ve n n n dnda da etkenler
aramak gerekiyor.
Bu
noktada,
onu
yetitirip
belli
"grevlere"
hazrlayan
Delphi'deki Pythia'nn, tm Yunan kolonilerindeki saygnlk ve

prestijini gzden uzak t u t m a m a k t a yarar var. Pythagoras byk
bir olaslkla K r o t o n ' a geldiinde, Kardelik r g t n n ekirde
ini oluturacak hazr bir grupla ve onu kabullenmeye istekli bir
kentle karlamt ki, ona bu zemini salayann Pythia olduu
nu sylemek abartl saylmamal. Birka yl iinde "misafir fi
l o z o f k o n u m u n d a n , K r o t o n ' u ve evre kolonileri denetimi al
tnda tutan bir lidere dnmesini baka trl aklamak kolay
deil. Yani grne baklrsa Pythagoras, "sabrl ve u z u n " d
n m l e r e bal bir ideali savunmakla birlikte, frsatlarn eki
ciliini kullanmak ve kimi aamalar hzla gemekten saknma
mt. Kardelik r g t n n ilk inisiyeleri arasnda, soylu olma
d iin K r o t o n ' u n eski aristokrat ynetimi tarafndan ikinci s
nf saylan, ancak buna karn hatr saylr bir zenginlie ve n
fuza da sahip olan Milo adl tccar da vard. Anlatlanlara gre
M i l o ' n u n kzkardei T h e a n o , stadn saylar giderek artan ka
dn hayranlarndan biriydi ve aradaki ya farkna aldrmadan
Pythagoras'la evlenmiti.
135
lk m r i t l e r d e n biri olmasnn yan sra kz kardei aracl

yla Pythagoras'la akrabaln da ortaya kmas, M i l o ' n u n kar
deliin
kurulmasndaki
byk
maddi
Pythagoras mlkiyeti ve zenginlii
katklarn
reddeden,
aklyor.
bunlar ideale
erimek ve r u h u olgunlatrmak yolunda almas gerekli engel

ler olarak gren bir dnya grne sahipti ama amalarn ger
ekletirmesinde yardmc olacak Kardelik r g t n n oluma
s iin de maddi destee ihtiya d u y m u olmalyd. T o p l a n t
merkezleri, okul, eitim srecindeki temel harcamalar iin baz
kaynaklara ihtiya d u y d u u n u ngrmek zor deil. M i l o ' n u n bu
noktada ok temel bir ilev grd ve b t n mal varln K a r
delik iin harcad sanlyor. 1 3 6
135 w. W. Rose BalI, "A Short Account of the History of Mathematics",

s: 20
136
Dolores Ashcroft-Nowicki - J. H. t m i n a n , "Magical Use of Thought",
s: 38
Pythagoras Kardelii'nin, soylulara dayanan iktidar yap

sn deitirerek K r o t o n ' d a oluturmaya altklar yeni y n e
tim modelinin, tccar, kk ifti ve zanaatkarlarn aralarnda
b u l u n d u u bir tr " o r t a snf" araclyla egemenlii "geni ta
b a n l " hale getirme admlaryla baladn grmtk. Acaba
bu, "sabrl ve uzun yol gerektiren" bir sre iin n g r l m
zorunlu ara aamalardan biri miydi, yoksa koullarn gerei ola
rak m soylu olmayan ama belli bir zenginlii elinde tutan sos
yal gruplar desteklenmiti?
B u n u n yantlar ok ak olmasa da, M i l o ' n u n verdii des
tein, hi deilse ilk etapta tccar ve zanaatkar kesiminin ne
karlmasnda etkili o l d u u n u sylemekte saknca yok gibi g
rnyor. Pythagoras iin deiim ve dnmler zaten bir elit
nderlik gzetiminde ve kk admlarla gerekletirilmek d u
r u m u n d a y d ; stelik asl temel hedef, g ve nfuz salandk
tan sonra yaama geirilecek temel eitimde, yani insanlarn
" r u h l a r n n " olgunlatrlmasndayd. Bu nedenle, zenginlii ve
mlkiyeti reddeden bir okulun, maddi gce sahip nemli ye
lerin
salad
olanaklardan
yararlanmaya almas
"oport
n i z m " (frsatlk) olarak grlmemeli.

Bir yerlerden balamak ve bir noktadan yola kmak d u r u
mundayd Pythagoras ve ilk admda hi kukusuz maddi g ve
destek gerekiyordu. Ancak b u n u n elde edilii, ideale giden yol
da izlenecek stratejilerde sapmalara ve yozlamaya neden olur
m u y d u acaba? K r o t o n ' d a b u n u n ksmen yaandn; soylular
iktidardan indirilmekle birlikte, varlkl orta snf zerine k u r u
lu yeni bir " k e n t eliti" o l u t u r u l d u u n u ; bu sre iinde felse
fe ve siyasetle, ekonomik yaklamlar arasnda ortaya kan t u
tarszln, Kardelik'te i b t n l n sarslmasna neden oldu
unu syleyebiliriz. Bu, "ideal t o p l u m " u hedefleyen t m ak
ya da kapal rgtlenmelerin ve siyasi hareketlerin temel amaz
larndan birini oluturmaktayd ve izleyen yzyllar, binyllar
iinde defalarca yaanacakt.
Sonuta Pythagoras Kardelii, uzun vadeli hedeflerle yo
la kt Kroton ve komu kolonilerde, toplumsal dengeleri g
zetmekte urad baarszlk bata olmak zere, ok sayda te-
mel stratejik hata yapt iin k yaamt. H e r eyden n

ce, toplumsal dalgalanmalarn dinamik bir nitelie sahip olduu
ve honutsuz yoksul kitlelerin, iktidar hedefleyen g sahibi
kitlelerce kolayca kendi amalar iin ynlendirilebileceklerini
gz ard etmilerdi liderler. Farkl Yunan kolonilerinde bam
sz gruplarca srdrlen hareketlerin arasnda salam bir koor
dinasyon kurulmas gereklilii kmsenmi; merkezi bir yap
hedeflenmedii iin oluan paralanmlk, Kroton'la Sybaris
arasndaki beklenmedik gerginlikte yzeye kmt.
Ekonomik alanda hzl ve honutsuzluu giderici, yoksullu
un n n e gemeye ynelik admlar atlmad iin, yoksullarn
fkesiyle yz yze gelinmiti. Kaba gce deil, "bilgelik ve say
gnla" dayal bir iktidar modeli hedeflendiinden, askeri an
lamda sahip olunan zaaflar, gibi byyen ayaklanmalarn bastrlamamas sonucunu d o u r m u ve en az yirmi yl boyunca
harcanan b t n abalar, rgtn dalmasyla boa gitmiti.
D e m e k ki, felsefi ve mistik eitimle bitmiyordu her ey; si
yasi mcadele iin, rgtl bir fiziksel gce de gerek d u y u l u
yordu. Ama b t n bunlar dikkate alan ve koullara uygun dav
ranan bir ynetim, amalanan idealin tam kar kutbuna kaymaz
myd? Bir dier temel amaz da, bu noktada ortaya kmt.
deal t o p l u m u hedefleyen bir hareket, ynetimi ele geirdii bir
kentte, sahip olduu k o n u m u korumak iin " d e v l e t " mekaniz
masnn fiziksel aralarndan yararlanma y n n d e tercih kulla
nrsa, bizzat kendi idealine ters dmeyecek miydi? k son
ras ayakta kalan ve ideal zerine d n m e y e devam eden K a r
delik yeleri iin b t n bunlar, K r o t o n deneyiminin getirdii
temel dersler arasnda yer almaktayd.
R o m a ' d a C u m h u r i y e t d n e m i n d e yaanan gelimelere bu
gzle baktmzda, sz konusu derslerin yeni deneyimde bir bi
imde etkili olduuna ilikin izler bulabiliyoruz. Birincisi, hede
fe giden yolun her eyden nce "insan malzemesini yetitirme
ve hazrlama" evresinden getii ok daha net olarak anlalm
a benziyor. Kardelik yelerinden oluan grup, R o m a ' d a sessiz
ama etkin bir siyasi parti gibi davranrken, iktidar btnyle
ele
geirmeyi
deil,
"gereken
zamana dek"
kontrol
etmeyi
amalyor yalnzca. ktidar mekanizmasn elde tutmann, birok

bakmdan "yar kapal" olmas gereken bir rgtsel yapy do
rudan doruya " h e d e f haline getirdii, Kroton deneyiminden
ok iyi anlalma benziyor.
Ama Roma'da zaten Kardelik iin baka trls de pek
dnlemezdi; nk Krallk devrildikten sonra ortaya kan
yeni rejimde snfsal ncl stlenmi grnen patrici'ler bi
le, birtakm genel ortak karlar dnda, btnlkl bir ideolo
jiye ya da siyasi tavra sahip deildi ve Roma'da iktidar mca
delesi, snf ya da "sosyal tabaka" kaygsnn dnda, g ve n
fuz elde etmeye alan irili ufakl birok grup arasnda yaan
yordu.
K r o t o n ' d a n Delphi ve
Cumae'ye
kaan, oradan da
"Sibyl destekli" olarak yeni bir stratejiyle birlikte Roma'ya gel

mi olduklar dnlen Pythagoras rencileri, zaten isteseler
de dorudan iktidar elde tutacak bir siyasi zmreye d n e mezlerdi; hele birounun katledilmesine neden olan byk bir
yenilginin anlar h e n z bu kadar tazeyken.
K o n s l n akl h o c a l a r
Bu nedenle, gemi deneyimlerden de yola karak, farkl
ve daha sistemli
bir "yol
plan"
karlm
gibi
grnyor.
C u m h u r i y e t ' i n ilk konsllerinden biri olan ve Krallk rejiminin

devrilmesinde
kritik
bir rol
stlenen, T a r q u i n i u s ' u n
yeeni
B r u t u s ' u n , Delphi'deki Sibyl (Pythia) ile yakn ilikileri n e d e

niyle, Pythagoras'n rencileriyle de bir biimde balantl ol
duunu
dnmek
iin
yeterince
nedenimiz
var.
Brutus,
Kral'dan ve o n u n oullan olan kuzenlerinden nefret ediyor, y

netimi ele geirme hrsyla yanyordu. B u n u Pythia ile yapt
o nl grmeden de biliyoruz. Delphi seferinden ksa bir s
re sonra ortaya kan bahaneyle T a r q u i n i u s ' u n devrilmesi ve
oluan C u m h u r i y e t rejiminde B r u t u s ' u n konsll stlenme
si, hi de rastlant deil gibi grnyor.
Bata Livius olmak zere geleneksel kaynaklara bakarsanz,
Brutus, adnn anlamn hak eden, pek " z e k i " olarak a d l a n d n -
BIR " I D E A L I N HIKYESI
lamayacak (Brutus " a p t a l " ya da " b n " anlamna gelir) bir patrici'ydi. Ayrca bir kral devirip yeni bir rejimin ncln
stlenecek kadar atak ve yrekli olmak bir yana, silik kiilii ve
rkekliiyle tannyordu. O kadar ki, salt T a r q u i n i u s ' u n gaza
bndan payna deni almaktan korktuu iin, kendisine ne sy
lenirse yapmaya ve gz n n d e olup dikkat ekmemeye al
yordu Livius'a gre. Bir yandan iin iin "yneticilik" hrsn
iinde tadn, Pythia'dan ald tyo zerine "topra p m e "
hikyesinden biliyoruz. Ama B r u t u s , byle byk bir sosyal d
n m d e liderlii stlenecek denli gl ve karizmatik biri d e
ildi kesinlikle. Livius da " B r u t u s ' u n bir anda yrekli bir lide
re d n m e s i y l e " ilgili olarak R o m a soylularnn dt a
knlktan, altn izerek sz ediyor.
137
in cesaret ve karizmayla ilgili ynleri bir yana, B r u t u s ' u n

aklnda C u m h u r i y e t gibi bir fikrin kesinlikle olmadn; onun
yalnzca " K r a l o l m a " dleri beslediini biliyoruz. O halde bu
artc " c e s u r d n m " n yan sra T a r q u i n i u s ' u n hrsl ye
eni, yeni dncelerle de donatlmt bir biimde; stelik, tam
da D e l p h i ' d e k i o kritik ziyaretten d n d k t e n ksa bir sre son
ra. Belli ki arkasnda, onu hem yreklendiren, hem de yeni ide
allere ynlendiren birtakm "akl hocalar" vard.
Bunlardan birinin Delphi'deki Pythia (Sibyl) olduunu tah
min etmek hi g deil. Dierleri de, yine Pythia ile olan kk
l ve yakn balarndan dolay, ancak Pythagoras'n rencileri
olabilir. C u m h u r i y e t rejimini ve onun gerektirdii sosyal ve si
yasi kurumlamalar, daha sonra Cicero dahil ou Romal d
nrn de kabul ettii gibi, Pythagoras'n izleyicileri getirmi
lerdi g n d e m e . Ancak "ateten gmlei" giymekten bu kez uzak
durmular, yani iktidar dorudan avularnn arasna almaktansa, uzaktan ve yava admlarla denetlemeyi yelemilerdi.
Kitlelerin eitimi ve rgtlenmesi, belli ki Roma deneyi
m i n d e onlar iin ok daha birincil sorunlardan biriydi; bu ne
denle Sibylline k u r u l u n u ellerinde tutarak, kendi dnce sis
temleri ve ideallerini yerletirmede "rgtsel a r a " olarak kul137
Titus Livius, a.g.c, Kitap I, s: 112
FRATERN1S: Kayp Kitaplar. Gizli Kardelik
lanacaklar tapnmlar ve gizem kltlerini, "dinsel kararlar" g

r n t s altnda Roma'ya sokmular ve kurumlatrmlard. Bu
faktrleri dikate almadnzda, Sibylline Kitaplar araclyla
R o m a ' n n yaamna entegre edilen b t n o fantastik tapnak sis
temlerini ve ezoterik rgtlenmeleri " b i r e r idari t a s a r r u f ola
rak anlamlandrmakta zorlanrsnz.
Bata da belirttiim gibi, K r o t o n ' d a k i stratejiyi artrr
biimde, toplumsal yapda gerekli dinamizme sahip " h e d e f kit
l e " olarak pleb'ler seildi, ilk elli yl boyunca yaanan karmaa
nn bitiminde net olarak grlen tek elle t u t u l u r sonu, bir
"soylular rejimi" olarak ortaya kan C u m h u r i y e t ' i n , patricilerin deil, pleb'lerin glenmesini saladdr. T i m Cornell ve
J o h n M a t t h e w s , ilk yllardan itibaren pleb alkantlarnn t e m e
linde " b o r y k n d e n kurtulma ve ekonomik kaynaklarn daha
eit dalmn salama" taleplerinin yattn belirtiyor.
138
sa'
dan nce 494 ile 287 yllar arasnda tam be kez bavurulan ve
hepsinde de istenen sonularn elde edilmesini salayan Secessio (ekilme)
hareketinin, ok byk bir olaslkla belli
bir
" m e n t o r g r u b u " tarafndan pleb'lere "retilmi" bir eylem ol

d u u n u vurgulamtm. Bu da gsteriyor ki Kardelik, geni ta
banl bir yap iin ekonomik gstergelere ve kaynaklarn adil da
lmna, bu kez ok daha fazla nem veriyordu. Birey ya da ai
lelerin sahip olduu toprak miktarna snrlamalar da bu n e d e n
le getirilmiti zaten. Neredeyse yz yl boyunca, birilerinin
sistemli olarak pleb ve patrici toplumlar arasndaki ekonomik
ve sosyal farklar eritmeye ynelik bir stratejiyi p e r d e arkasn
dan uygulamaya altn gryoruz.
Kroton deneyiminden karlan bir baka ders, " b y m e " y i
salamak iin kentler aras iletiimin ve merkeziyeti bir yap
nn oluturulmas gerekliliiyle ilgiliydi. Bu o denli iyi kavranmt ki, Latinler, Etrskler ve en gneydeki direngen Yunan
kolonileriyle giriilen ypratc savalara karn, C u m h u r i y e t po
litikas yenilgiye uratlan halklar zincire v u r u p bask altna al
may deil, onlar "birlie entegre e t m e y i " ve bu yolla ayn b138
Tim Cornell - J o h n Matthews, a.g.e, s: 26
t n n paras olmaktan ileri gelen hak ve avantajlarla tantr

may yelemiti.
" R o m a ' n n yenik d m dmanlarna kabul ettirdii son
zm, aydnca ve sonunda her iki tarafn da olduka yararnayd " diyor, Cornell ve M a t t h e w s . " R o m a devletine tam ya da ya
r yurttalkla katlmam olan topluluklar, balaklk anlama
laryla Roma'ya balanmlard. Beklenebilecei gibi, Italya'daki
birok baka devletler, askeri bir yenilginin sonularna katlanmaktansa, Romallarla gnll balaklklar k u r d u l a r . "
139
Sonuta, sa'dan nce nc yzyln sonlarna yaklald

nda, artk italya'nn b t n n e egemen olan gl bir C u m
huriyet vard ortada ve durmaya da pek niyetli g r n m y o r d u .
Yine K r o t o n ' d a n karlan dersler sonucu, iyi rgtlenmi bir
askeri gce de byk nem verilmi ve ( I 390 yaznda R o ma'y yamalayan Galyallarn aknlarnda olduu gibi) zaman
zaman iine dlen ok
tehlikeli d u r u m l a r a karn, Akde
niz'deki en byk devletlerden biri yaratlmt.

ikinci yzyl balarnda Kuzey Afrika, Sicilya ve ispanya'da
etkili olan gl Kartacallarn yenilgiye uratlmasndan sonra,
" d n y a d e v l e t i n i n n n d e pek az engel kalma benziyordu ar
tk. stelik, Sibylline K u r u l u kararyla Magna Mater klt de
btnyle Roma'ya tanmt ve halk Hannibal karsnda elde
edilen zaferlerin, " D n y a Anne'nin Roma'ya a r m a a n " oldu
una inanyordu. D o u ' y a doru ilerleyi, hibir sava ya da a
tma gerektirmeksizin byyen yeni gcn bir paras olmay
gnll olarak kabul eden Yunan kentlerinin de katlmyla, iyi
ce hzlanmt.
Ama acaba " p e r d e arkasnda" kalmay yeleyip iktidar ve
stratejik kararlar uzaktan denetlemeye alan ve ye says da
on kiiye karlm Sibylline kurulunu, bu yoldaki gl ynet
sel aralarndan biri olarak kullanan Kardelik asndan, her
ey yolunda myd? Yoksa bu yz yllk sre iinde yine te
mel hatalar yaplm ya da ideallerde ciddi bir erozyon yaan
m olabilir miydi?
139
509 ylnda C u m h u r i y e t k u r u l d u u n d a , ekonominin

can damarn tarm oluturuyor ve byk miktarda ekili toprak
lara sahip olan patriciler bile kendi iftliklerinde, aile bireyle
riyle birlikte fiilen alyorlard. "Ortaklk" yeni yeni yaygn
lamaktayd; az miktarda topra olan kk iftiler ya da ken
te yeni gelmi mlksz gmenlerin bir ksm, temel ihtiyala
rn karlayacak geliri elde edebilmek iin, belli bir cret kar
lnda soylularn
topraklarn
da iliyorlard.
Yani
beinci
yzyl balarnda Roma'da "kleler" ad altnda belirginleecek

bir snftan, zellikle de tarmsal r e t i m d e emek arznn byk
b l m n stlenen kle ordularndan sz etmek m m k n d e
ildi.
Bu d u r u m , C u m h u r i y e t ' i n ilk yllarnda politik kurumla
mada u ya da bu oranda sz sahibi olmay baaran Kardelik
yelerinin, bir sosyal snf olarak klelerin varl s o r u n u n u " i h
mal edilebilir" bir gerek olarak deerlendirmelerini aklayabi
lir. Soylularn ve byk toprak sahiplerinin savalar srasnda
elde ettikleri kleler, genellikle bireysel ev hizmetlerinde kulla
nlan kk bir kesimi meydana getirmekteydi. Dolaysyla bir
"kle s o r u n u " ufukta bile gzkmyor ve toplumdaki temel e
liki,
Roma'nn
kurucu
babalarnn
ailelerine
m e n s u p patri-
ci'lerle, kente yeni gelmi pleb'ler arasnda belirginleiyordu.

Bu nedenle denge ve "geni t a b a n " araynda temel h a m
lelerin, "doutan soyluluk" kavramn ypratarak, nfusta gide
rek daha byk ounluu elde eden pleb'leri ekonomik kay
naklara daha fazla ortak etmekten getii d n l m t belli ki.
C u m h u r i y e t ' i n henz on beinci ylndayken yaanan ilk Scccssio eyleminden itibaren hem ekonomik hem de siyasi anlamda
p/eb'leri destekleyen; Sibylline k u r u l u n u n kararlaryla Roma'ya
tanm dou kltleri araclyla onlar " e i t m e " ve rgtleme
iini stlenen Kardelik yeleri, "yeni t o p l u m u n " ekirdeini,
kendini beenmi ve cahilliinin farknda olmayan patrici'ler
yerine, pleb'ler arasndan yetitirilmi genie bir elit kesim
zerinde oluturma stratejisini benimsemilerdi.
B y y e n trajedi: Klelik
Ancak, zellikle I 390'daki Galya aknlarnn yaatt k
bus gibi gnlerden sonra, zaten "asker t o p l u m " geleneklerine
sahip R o m a ' d a , rgtl silahl glerin gelitirilme ve eitim i
leri de bir devlet politikas haline getirildiinde, sorunlar da
ufukta grnmeye balyordu yava yava. Roma, "yaylma ve
genileme" politikasn savunma amal uygular grnse de, ok
temel bir ekonomik sorunun dayatcl sz konusuydu: Nfu
su giderek artan Roma'y besleyecek tarmsal kaynaklar, kk
bir Latin birliinden farkl olmayan bu dar snrlar iinde ye
terli miktarlarn ok altndayd. T e p e l e r zerine kurulu Roma,
ekonomisini salam tutmak iin tarma elverili geni ovalarn
yer ald kuzey ve gneye doru hzla ilerlemek ve yaylmak
zorundayd.
Bu zorunluluk "fetih politikasn" seeneksiz biimde da
yattnda, savasz yaayamayan ve bu nedenle srekli ordusu
nu b y t e n bir Roma t o p l u m u olumaya balad. Fethedilen
blgelerdeki yeni tarm alanlar, "iae" sorununu zer gibi g
rndke, bir baka "yan e t k i " de ister istemez belirleyici olma
ya balyordu Roma ekonomisinde: Kleler.
H e r savata, daha byk miktarlarda tutsak ele gemeye
baladka, bunlardan "bedava e m e k " olarak yararlanma eilimi,
R o m a ' d a kle tccarln bal bana krl bir i haline getirdi.
ounlukla o r d u n u n ileri gelen subaylar denetliyorlard kle
trafiini. Yzlerce, binlerce tutsak, R o m a ' n n byk toprak sa
hiplerine satlyor ve giderek genileyen latifundia adl bu tarm
iletmelerinde boaz tokluuna altrlyordu. talya'nn fethi
tamamlanp Sicilya ve Kartaca ele geirildiinde kle trafii o
denli artmt ki, Delos kentinde ok byk bir kle pazar ku
rulmutu ve baz tarihilerin verdii
rakamlara gre gnde
10.000 insan kle olarak satlyordu burada.

Ksacas fetih politikas bymeyi salar ve yeni tarm alan
laryla ekonomik amazlar ortadan kaldrr grnrken, engel
lenemez biimde
klecilii
R o m a devletinin
tam merkezine
o t u r t u p yerletirmiti. Kiilerin sahip olabildii toprak miktarFratcrnis F. 11
nn yasalarla snrlandrlmas, patrici'lerin kontrolsz byyen

tarm alanlarn ellerinde tutmalarn bir sre iin engellemiti
belki ama bu kez onlarn yanna, servetleri hzla artan pleb t o p
rak sahipleri eklenmiti. H e r iki tabakann zenginleri, aradaki
fark eridike sosyoekonomik anlamda birbirine yaknlarken, bu
sahte dengenin zerinde bir yandan da byk toprak sahipleri
nin kleci iktidar hzla ykseliyordu.
kinci yzylda, Pn savalarnda Kartaca'nn yenilgiye uratlmasn izleyen d n e m d e , R o m a ' d a iki bin dolaynda zengin
toprak sahibine karlk, saylar yz binleri aan mlksz ve i
siz pleb yaad tahmin ediliyor. N e t ve salkl istatistiklerden
yoksun olmamza karn, uzmanlarn zerinde birletii t a h m i
ni deerler, "ynetici snf' olarak kabul edilebilecek toprak sa
hibi ve nfuzlu kesimin toplam nfusa orannn yzde iki ya da
gemediini gstermekte. H e m e n grlecei gibi bu d u
r u m , sosyal yapda arl giderek artan bir " d e n g e " n i n pein
deki Kardelik yeleri iin, yz yln sonunda elde edilmi
ciddi bir baarszlk anlamna geliyor.
Pleb'lerin sosyal koullarn dzeltme stratejisi, yalnzca ve
yalnzca, onlarn arasndan yeni bir "sekin z m r e " n i n serpil
mesini ve geri kalan ounluun irkin bir "kentli yoksulluk"
ile yzlemesini salamt. Artk devlet iinde siyasi g elde
edebilen ve servetini oaltan pleb sekinlerinin de aralarnda
b u l u n d u u , eskiye oranla biraz daha genilemi bir " e g e m e n s
n f sz konusuydu. Patrici ve pleb tanmlamalarysa, anlamn
yitirmekteydi yava yava. ktidarla yakn olan, t m nfuzlu ai
leler "soylular" olutururken, servet ve gce kavuanlar dn
daki t m pleb'ler yalnzca " h a l k " olarak anlyordu.
U z u n sren patrici - pleb mcadelesinin s o n u n d a olduka
garip ve allmadk bir d u r u m da ortaya kmt: Birer "zgr
y u r t t a " olarak, aama aama sosyal ve siyasi haklara kavuan,
ancak kendi toprana ya da iyerine sahip olmayan ezici oun
luktaki bir pleb topluluu, resmen "isiz"di. Bu kitleler, "alma"y da istemiyorlard aslnda. Eer ellerinde ileyecekleri t o p
raklar, ticaretle uraacak birikim ve ilikileri ya da kendilerini
yetitirdikleri bir zanaatlar yoksa, ne i yapabilirlerdi ki? Kle-
BR "DEAI."N H K Y E S
lik messesesi, toplumsal yapya ciddi biimde damgasn vur

mutu. T o p r a k sahipleri ve egemenler, cret deyecekleri ve
yanlarnda altracaklar zgr insanlar deil, boaz tokluu
na "art r n " yaratacak kleleri istiyorlard iftliklerinde. K e n
tin imar ilerinde, inaatlarda, temel altyap hizmetlerinde yine
kleler kullanlyordu.
O halde, gnll olarak klelii kabul etmedii taktirde, ta
rmn ekonominin can damar olduu bu toplumsal yapda bir
pleb iin ok az seenek vard: Glyse ve savamay biliyor
sa, askerlii seerek orduya katlabilirdi; nfuzlu tandklar var
sa resmi kurumlardan birinde kk bir i edinebilirdi; deye
medii taktirde kle d u r u m u n a deceini bilerek, yksek faiz
li bor alabilir ve ticareti deneyebilirdi ya da b t n gn kentte
aylak aylak gezmeyi seebilirdi. P/eb'lerin, yani "zgr halkn"
ounluu, bu son seenei yeledi.
Bylece ikinci yzyl sonlarna gelindiinde, R o m a ' d a ga
rip, zmsz bir sorun olutu: " z g r i n s a n " haklarna sahip
halk kitlelerinin ounlukla alabilecek ileri olmad iin, ol
duka kalabalk, h u z u r s u z , her an "sosyal p a t l a m a " gerekleti
rip kargaa karmaya aday bir gruh ortaya kt kentte. b
tnl ve " h u z u r u " salamak adna, p/eb'lerin temel gereksi
nimleri, yani "iaeleri", devlet tarafndan karlanmaya balad.
A kalmayan, sokakta yatmak zorunda olmayan, ama kt ko
ullar altnda yaayan bu "isiz" insanlar oyalamak iin, d z e n
li aralklarla festivaller, spor gsterileri, gladyatr oyunlar d
zenlemek de devletin stratejilerinden biri haline gelmiti.
Artk kent merkezinde bir avu zengin, servet sahibi, n
fuzlu insann yaad grkemli semtler ve bunlarn h e m e n d
ndan balayp halkalar halinde genileyen "varolar"dan olu
uyordu Roma. Su ve kanalizasyon gibi altyap hizmetleri, yal
nzca zengin semtlerine zgyd. Giderek da doru byyen
varolarda insanlar her trl hijyenik kouldan uzak, kt art
larda yayor ve yangnlarla, salgn hastalklarla sk sk yz y
ze gelmelerine karn, salt temel gereksinimleri karland iin,
tepkilerini yalnzca zaman zaman kent merkezine y r y p h o
m u r d a n m a k l a dile getiriyorlard.
Krsal blgelerdeki yerleimlerde d u r u m aa be yuka

r aynyd: Byk toprak sahipleri latfundia'larnda kleleri a
ltryor; topraksz ya da kk topraa sahip kyller, Roma
o r d u s u n d a grev alarak stat elde etmeye urayorlard. Belki
byk sorunlardan biri de buydu aslnda. Lejyonlarn dnda
Roma o r d u s u n u n temel atsn, krsal kesimdeki yoksul insan
lar oluturuyordu ve nl tarihi Eric S. G r u e n ' e gre bu kit
leler, "potansiyel patlayc m a d d e " niteliine sahipti.
140
Pleb o
unluuna yaslanan bir o r d u , bu kitleler honut edilmedii ya

da "ajitasyon" yoluyla gururlar okanp etki altna alnmad
taktirde, olduka tehlikeliydi. Pleb honutsuzluu kentlerde de
su orannn grlmemi biimde ykselip asayiin sarslmasna
neden oluyor ve C u m h u r i y e t ' i aktan aa tehdit ediyordu.
B y m e ve genileme, komu kentlerle yaplan kk sa
valarn tesine gemeye balad andan itibaren Roma hem
ekonomik hem de sosyal olarak ciddi sorunlarn iinde b u l m u
tu kendini. Kartaca'yla yaplan Pn savalar srasnda, ilk kez
" u z u n sreli askerlik" ve "dzenli profesyonel o r d u " gereklili
i ortaya km ve fetihler srdke bu politikann kanlmaz
olarak uygulanmaya devam etmesi, ikinci yzylda Roma o r d u
s u n u n 130 bin kiiden oluan bir askeri gce erimesi sonucu
nu d o u r m u t u . Bu, toplam nfus iinde hayli yksek bir ora
n oluturuyordu: Cornell ve M a t t h e w s ' a gre Pn savalarn
dan sonra herhangi bir d n e m d e silah altndaki insanlarn t o p
lam nfusa oran, yzde on dolayndayd. 1 4 1
Askeri gcn byk ounlukla krsal kesimden salanma
s da, tarm retiminin sreklilii ve dzenine darbe vurmay
srdryor; ortalama yedi yl silah altnda kalmann getirdii
retimden uzaklama bir yana, kk iftinin savata lmesi ya
da alamayacak biimde yaralanmas, ailesini ok zor d u r u m
da brakyordu. Bu gelime, fetihler srasnda elde edilen kazan
ve yeni klelerle servetini artran yeni soylu kesime, gsz ve
borlu d u r u m a den kyllerin topraklarn ok ucuza satn al140
141
Eric S. Gruen, " T h e Last Generation of the Roman Republic", s: 358

Tim Cornell - John Mathevvs, a.g.e, s: 55
ma olana salyordu. Bylece, bir zamanlar " z g r kyl"lcr

tarafndan iletilen kk topraklar, zerinde yalnzca kle or
dularnn altrld
latifundia'lara
d n r k e n , topran yiti
ren insanlar da aresizce kente gerek isiz pleb nfusunu ka

bartyordu.
Dier yandan, Roma'nn ekonomisi, italya'nn ele geiril
mesi tamamlandktan sonra bir sava ve fetih ekonomisine d
n m t neredeyse. Ticarette R o m a ' n n z m , arap, zeytin
ve silahtan baka satacak r n yoktu; oysa hzla zenginleen ve
hesapsz bir lks iinde yaamaya balayan egemen snflar, d i n
mek bilmeyen bir talep patlamas iinde, komu lkelerin "yk
te hafif pahada ar" lks rnlerine yneliyordu ki, bu da cid
di biimde byyen bir ticaret an oluturuyordu. Devlet bir
yandan bu a dengelemekle uramal, bir yandan da giderek
kalabalklaan ve profesyonel hale gelen o r d u s u n u beslemeli;
kentlerdeki pleb ynlarnn ihtiyalarn karlamal; imar ile
rine maddi olanak bulmalyd. G r n r d e k i tek yntemse, ge
nilemeye ve fetihlere devam etmekti artk. T p k dibe batma
mak iin ak denizde yzmeye devam etmek, b u n u n iin ge
rekli enerjiyi salamak iin de n n e her kan yemek zorunda
olan kpekbalklar gibi, Roma da, ekonomisinin iyiden iyiye bir
enkaza dnmesini nlemek iin fetihleri srdrmeli, hesaplar
n ganimet ve hara zerine kurmalyd.
Ancak bu, kanlmaz bir ksr dngy birlikte getiriyor
du. Fetih iin ordu bytldke, masraflar da ayn oranda art
maktayd. D a h a da kts, devletin iindeki nfuz ve prestij,
giderek kent merkezindeki siyasilerden, emri altnda kalabalk
birlikler barndran komutanlara gemekteydi. Senato, " b a r "
zamanlarnda bu "tehlikeli" silahl gleri nasl denetim altnda
tutacan
bilemediinden,
askerleri
Roma'dan
olabildiince
uzak t u t m a yntemini benimsemiti ki, b u n u n yolu da srekli

bir "sava politikas"ndan geiyordu. Birlikler birbiri ardna is
panya'ya, Galya'ya, Britanya'ya, Bat Anadolu'ya ve Kuzey Af
rika'ya yollanyordu artk.
C u m h u r i y e t rpnyor
I 133'te, T i b e r i u s G r a c c h u s adl bir tribn, toprak da
lmndaki eitsizliin ve topraksz kalan kyllerin isiz ynla
r bytmek zere kentlere gnn engellenmesi iin, olduka
kapsaml bir toprak reformu nerdi. Aslnda G r a c c h u s yeni bir
ey gndeme getirmiyor, yasalarda belirtilen toprak mlkiyeti
snrlamasnn ciddi biimde uygulanmasn istiyordu. n k
snrlamalarn kesinliine karn birok byk toprak sahibi ya
salar umursamadan, sahip olduu tarm alanlarn, belirlenen
miktarn ok zerine kacak biimde artrmlard.
Byk toprak sahiplerinden, bu neriye sert ve inat bir
direni geldi. Ancak Gracchus, hem kylln hem de kent
lerdeki pleb'lerin youn desteini almt. T o p r a k reformuyla il
gili yasa teklifini, vakit yitirmeksizin oylamaya s u n d u . Olduka
basit ve uygulanrl kolay bir teklifti bu: Bir toprak komitesi
kurulacak ve bu komite, soylularn belirlenen snrlar aan top
raklarna el koyarak bu mlkleri kk paralar halinde yoksul
lara datacakt. Soylularn direniine ve tepkisine karn, lke
nin her yerinden binlerce kyl ve yoksul Roma'ya akn e t m e
ye ve oylamada G r a c c h u s ' u desteklemek iin gsteri yapmaya
balad.
Sonuta, yaamsal nitelik tayan, C u m h u r i y e t ' i n tkanan
damarlarn aacak operasyonlardan biriydi bu ve G r a c c h u s ' u n
istedii oldu, reform da itirazlara karn uygulamaya kondu.
Ancak Halk Meclisi'nin desteini alp senatoyu ikinci plana iten
bu " c r e t k r " lidere, byk toprak sahiplerinin hnc azalma
mt. kinci kez tribn olmak iin adayln koyan ve yeni re
form yasalar planladn duyuran G r a c c h u s ' u engellemek iin
bir grup senatr tarafndan, o t u r u m srasnda kargaa karld.
"Yasann geleneklere uygun biimde senatoya danlmadan ol
dubittiye getirilerek oylamaya s u n u l m a s " bahane edilmiti t o p
rak sahipleri tarafndan. kan arbedede G r a c c h u s ve 300 yan
da ldrld, cesetleri T i b e r nehrine atld; dier destekileri
iin de Cornell ve M a t t h e w s ' u n deyiiyle, "cad avlar" d z e n
lendi:
"Tribunluun
dokunulmazl inenmi; siyasal atma,
Roma C u m h u r i y e t i ' n i n tarihinde ilk kez kan dklmesiyle sona

ermiti. Byle de olsa, olayn neminin zamannda tam anlamy
la anlalmas olas deildir. T o p r a k kurulu varln ve (glk
lerle karlasa da) almalarn s r d r d , ama baka bakmlar
dan R o m a ' d a yaam normale d n m g r n y o r d u . "
142
G r a c c h u s reformlarnn ardnda, hedeflerden sapldn ve

yozlamann
arttn
dnen,
artk
yakndan
tandmz,
C u m h u r i y e t ' i n kurucularnn geleneini s r d r e n radikal bir

grup vard; dolaysyla reformun n kolayca kesilebilecek gibi
deildi. I 123 ylnda, kardei Gaius Gracchus byk bir des
tekle, iki kez st ste tribn grevine seildi ve operasyona aa
beyinin kald yerden devam etti. Yeni ve daha ayrntl bir
toprak yasasyla talya'da koloniler oluturulmasn ngrd; or
d u n u n hizmet dzenini elden geirip iyiletirdi; bayndrlk i
lerini finanse edecek kaynaklar yaratmaya alt; fethedilen ye
ni blgelerin kaynaklarn daha byk oranda Roma'ya aktma
yntemleri yaratmaya alt. Bu son uygulama, " s m r g e c i " bir
manta dayanyordu ama knt
halindeki bir ekonomide
baka bir aresi olmadn da biliyordu Gracchus.

Bata s o r d u u m u z soruya dnecek olursak, sabrl ve sis
temli, ayn lde de temkinli bir politikayla, kendini riske at
madan iktidar odaklar zerinde etkili olmaya ve bir yandan da
" m u h a l e f e t " ekirdeini pleb gruplar iinde yetitirmeye al
an Kardelik, yz yl akn bir sre Sibylline Kitaplar'nn
da desteiyle adm adm uygulamaya alt bir politikada ale
nen baarsz olmutu. K r o t o n ' d a k i gibi "kesin ve ykc" bir ye
nilgi sz konusu deildi belki ama ne Roma C u m h u r i y e t i ' n i n i
leyiine istedikleri gibi egemen olabilmiler, ne de kendi temel
hedeflerini tam anlamyla yaama geirebilmilerdi.
stelik, sosyal yaps yozlam; ekonomisi km; askeri
odaklarn gc ele geirmesiyle balamasyla zorbalam; pleb
patrici kutuplamas azalrken yeni ve ok daha agzl bir
egemen snfn hrslarna yenik d m e noktasna gelmi, " u c u 142
b e " bir Roma kalmt ellerinde bunca uzun uralardan sonra.

D e n e t i m iyiden iyiye elden kayor, zaman iinde ele geirerek
"ehliletircceklerini"
dndkleri "ideal ekirdek" artk gem
vurulamayan korkun bir ejderhaya d n y o r d u . Dolaysyla,

G r a c c h u s reformlarna, Kardelik kurmaylarnn son byk r
pnlarndan biri olarak bakabiliriz.
Sonuta, " R o m a yurttal" kavramn Latinlerden bala
yarak dier eyaletlere de yaymak ve kitle tabann artrmak is
teyen Gaius G r a c c h u s , "Romal olma ayrcaln" paylamak
istemeyen pleb kitlelerinin de desteini
yitirmeye balaynca,
n c kez tribn seilemedi. G r e v d e n ayrlmasn izleyen d

n e m d e , toprak reformu yasalarn iptal etmeye alan soylulara
kar, yandalaryla birlikte gvde gsterisi yapmak istedi; ancak
bu " a n a r i " yaratmak ve C u m h u r i y e t ' e kar komplo hazrln
da bulunmak olarak yorumland ve konsller greve arld.
Hazin ve nostaljik bir kala, adamlaryla birlikte bir zamanlar
pleb'lerin
Secessio eyleminin sna olan Aventinum'a ekilen
G a i u s G r a c c h u s , burada Roma birlikleri tarafndan kuatld.

Kaynaklar, G r a c c h u s dahil bin kiinin A v e n t i n u m ' d a ld
r l d n yazyor.
Kardelik, Gracchus'larn ikisinin de ayn trajik sonu paylamasyla byk bir yenilgi daha almt. Bir ey ok belli ol
m u t u ki, R o m a ' d a toprak sahibi soylularn nfuzunu krmak,
askerlerin siyasi g sahibi olmalarn engellemek ve iyice yay
gnlap ekonominin temeli haline gelen klecilii geriletmek
m m k n deildi. Mevziler yitirilmi, bir zamanlar etkili olunan
senato koltuklar, eitli danmanlk ve magistra'lklar elden ka
rlm, geriye bir tek ey kalmt Kardelik'in elinde: Sibylline Kitaplar ve onun denetimini elinde b u l u n d u r a n zerk ku
rulun sahip olduu saygnlk ve prestij. D e m e k ki zaman, kabu
a ekilme ve eldeki mevzileri koruma zamanyd artk; ta ki,
yeni bir "frsat" doana kadar.
isa'dan nce birinci yzyln balarnda, Roma kuzeyden
gelen youn ve gl Cermen aknlaryla sarsld, italya'nn ku
zeyine dek gelen Cermen kavimlerinin d u r d u r u l a m a m a s o d e n
li byk bir korku yaratmt ki, zaten i karklklara gebe olan
talya yarmadasnda glkle salanan birlik de bozulmaya ba

lamt. Latin kentlerinden huzursuzluk ve ayaklanma sesleri
ykseliyordu sk sk.
Bylesi kark bir ortamda, pleb'lerin byk desteini ala
rak konsl seilen ve soylulara d u y d u u nefret ve tepkiyi gizle
meyen M a r i u s , bir sredir Roma snrlarna dek dayanan Ger
menleri art arda yenilgiye uratt ve "d gvenlik krizi"ni b
yk oranda ortadan kaldrd. H e m e n ardndan da, C u m h u r i y e t
halklarnn sahip olduu haklarda reformlara giderek vatanda
lk hakkn yaygnlatrma eilimini izledi ve orduyu, giderek
klmekte olan kyl snfna yaslanr halden kurtarp, tam
profesyonelletirme yolunda admlar att.
Art arda baarszlklara urayan hak taleplerinin, sertlikle
ezilen eitlik ve adalet mcadelelerinin sonrasnda kitleler, "bil
ge ve akll" deil, "gzpek ve sava" liderlere zlem d u y u
yorlard. O n l a r adna "bilek gcyle" alacak, gl liderler.
Bu nedenle yoksullar, M a r i u s ' u gnlden desteklediler; daha
farkl nedenlerle ve biraz da aresizlikten tr byle bir lideri
ne srmek isteyen ve bu amala " M a r i a n Partisi" adl bir si
yasi grup oluturan, Kardelik yeleri de. C e r m e n seferlerinin
baarlar ve reformlara girime konusundaki isteklilii, M a r i us'un st ste alt kez konsl seilmesini salad. Roma tarihin
de ilk kez oluyordu byle bir ey.
En byk siyasi destekilerinden S a t u r n i n u s ' u n desteiyle,
yarm kalm bir ii bitirmeye alt Marius: Gracchus'larn
toprak reformunu daha da ileriye gtrmek. B u n u yaparken,
Gaius G r a c c h u s gibi, talya yarmadasndaki b t n halklara R o
ma yurtta statsn vermek, toprak dalmnda eitlii sala
mak ve en azndan talya'da sarslmaz bir birlik oluturmak is
tiyordu.
" T a s a r , Gracchus'larn toprak reformuyla ilgili kanunlarn,
daha da gelitirilmesini istiyordu," diyor Server Tanilli. "eit
li eyaletlerde yeni koloniler kurulacak, srayla nce M a r i u s ' u n
askerlerine, sonra Roma yurttalarna, son olarak da talyan ba
laklara hatr saylr l l e r d e - toprak datlacakt bu kolo
nilerde. Gracchus'larn reformlarnn bana gelenler bu kanu-
n u n da bana gelmesin diye, tm Senato'ya ant iirilmiti."
143
Ancak benzeri nedenlerle, yani Roma pleb'lerinin yurtta

lk ayrcaln yitirme fikrine scak bakmayp desteklerini ek
meleri zerine, M a r i u s da yalnz kald. Bir zamanlar kendisini
destekleyen gruplarn balattklar ayaklanmalar, senatoyla bir
olarak ezmek zorunda kald ve zellikle de yeniden soylularla
yaknlaabilmek iin S a t u r n i n u s ' u n tasarsndan desteini ekti
inde, iyice prestijini yitirdi.
sa'dan nce 90 ylnda, Roma T a r i h i ' n d e "sosyal sava"
olarak adlandrlan ve iki yldan fazla sren bir kargaa yaand.
talyan kentleri, S a t u r n i n u s yasasnn karlmamas ve vatan
dalk haklarnn verilmemesi nedeniyle ayaklanp, kendi fede
rasyonlarn ve meclislerini oluturmular, R o m a ' d a n ayrlm
lard. Bir " d n y a i m p a r a t o r l u u " olma zlemlerine sahip dev
let, ok ciddi bir paralanma noktasna gelmiti. Ayaklanma ve
i sava bastrmak iin, kkl bir patrici ailesine m e n s u p olan
Cornelius Sulla, konsl seildi ve komutanla atand.
T u t u c u soylu deerlerini nemseyen, acmasz ve sert bir
general olan Sulla, talyan kentleriyle kanl ve ypratc bir i sa
va s r d r d . Sonuta, bamszla doru yol alp kendi fede
rasyonlarn kurmak isteyen talyanlar ikna edildi ve lke, ba
kenti Roma olan, eit haklara sahip kentlerin bir federasyonu
haline getirildi. Bir baka deyile, silahlarn brakp ayaklanma
dan vazgemek iin talyanlara yurttalk haklar tannm olu
yordu bylece. Onca kan, bou bouna akmt.
Dier yandan, d tehditler de R o m a ' n n "sosyal sava"ta
g yitirmesinden yararlanarak azalmakszn srmekteydi. Asya
eyaletleri, doudaki Pontus Krall'nn glenmesi ve ilerleme
si karsnda ciddi bir tehdit altndayd. Kral Mithridates'i ye
nilgiye uratmak iin gnderilen bir Roma ordusu byk bir
baarszla urayarak toptan yok edilmiti ve imdi Yunan
topraklarndaki kentler de Roma basksndan kurtulmak iin
Mithridates'e bir " m e s i h " gzyle bakyorlard.
143
Server Tanilli, "Yzyllarn Gerei vc Miras", Cilt I, s: 500
BIR " I D E A L I N HIKAYESI
M a r i u s , C e r m e n aknlarn bastrmann verdii kendine g

venle, byk bir dou seferine kmay ve Mithridates'i yene
rek lkeye kahraman olarak dnmeyi planlyordu. Ne var ki se
nato, bu grevi M a r i u s ' a deil, "eski soyluluk" anlayna g
nlden
bal
olduunu
kantlayan patrici komutana,
Sulla'ya
verdi. Ynetimi paylaan ve kart siyasi izgilere m e n s u p olan

iki konsl arasnda gerginlik artyordu bylece. Bu gerginlik,
iddeti katlanm biimde taraftarlarna da yansyacak, artk R o
ma'da siyasi mcadele, sokak atmalaryla yryecekti.
Servenini batan itibaren izlemeye altmz Pythagoras
rencilerinin bu aamadan itibaren etkinliklerini iyice yitirip,
kabuklarna ekildiklerini syleyebiliriz. M a r i u s ile Sulla arasn
daki gerginlik kanl bir i savaa daha neden olmu ve sonuta
patrici t u t u c u l u u n u n ve zgrlk kartlnn bayraktan Sul
la, askeri bir zaferle Roma'ya girerek iktidar eline geirmi,
destekileri tarafndan da dictator ilan edilmiti.
Kardelik iin son snan, gcn ve prestijini yitirme
yen Sibylline Kitaplar ve bu kitaplardan sorumlu on kiilik ku
rul
(decemviri)
olduunu belirtmitim. Ne var ki, Roma sokak
larna dek yaylan kargaa ve sava srasnda tapnak yangnyla

birlikte, resmi kaytlarda belirtildiine gre, bu kitaplar da kl
olmutu. S h a ' n n karsnda eski zerklik ve bamszlk koru
nabilecek miydi, yoksa yzyllar sren sabrl mcadele, bu son
darbeyle birlikte artk tmyle yitiriliyor m u y d u ?
Gelimeler, henz b t n kartlarn yitirilmediini koyuyor
du ortaya. Sulla, ypratc savatan sonra i bar ve dzeni sa
lamak iin, en ok gvenecei unsurlardan birinin, pleb oun
luunun byk sayg d u y d u u Sibylline kurulu o l d u u n u n far
kndayd. Sular d u r u l u r gibi olduktan sonra, kurulun ye say
snn on kiiden on be kiiye karlmasn istedi ve bu on be
zel yetkiliyi, yanp giden orijinalleri bir an nce yeniden der
lemekle grevlendirdi. Kardelik artk, S h a ' n n gzne batma
dan "gizem kitaplarn" bir kez daha oluturmak ve artk salt
kendini k o n u m u n u korumaya almak d u r u m u n d a y d .
E m p e r y a l hrslar
K u r u l bir biimde varln ve dokunulmazln k o r u m u
tu belki ama bu arada, birdenbire ortadan kaybolan Sibylline
Kitaplar yerine, bir baka koleksiyonun yerletirilmesi gereki
yordu. Orijinaller gerekten tapnak yangn srasnda yanp kl
olmu m u y d u , yoksa birileri tarafndan ortalk durulana kadar
" e m i n bir y e r d e " gvence altna m alnmlard? Bunu tabii ki
bilemiyoruz. Ama Sulla tarafndan ye says ondan on bee
karlp quindecimviri olarak anlmaya balayan kurul, Roma s
nrlar iinde uzun bir aratrma gerekletirip, bir sre sonra
orijinallerin yerine yerletirilmek zere, "yeniden derlendii"
sylenen farkl bir koleksiyonla geri d n d . Mevziler b t n y
le yitirilmemiti belki ama C u m h u r i y e t yava yava sallanyor
du artk Roma'da ve u z u n siyasi mcadelelerin, entrikalarn
sonrasnda gelecek kalc bir despotik ynetim, ufukta g r n m e
ye balamt.
Devlet yapsndaki r m e , yozlama ve i kargaalar n e d e
niyle, siyasi kar salamak isteyen kimi resmi grevliler, yapt
rm gcn ve saygnln bildikleri Sibylline Kitaplar'n, iz
leyen d n e m d e zaman zaman siyasi amalar dorultusunda kul
lanmak istediler. Szgelimi tarihi Caius Sallustius, i sava ve
tapnak yangnndan yirmi yl sonra, Cornelius ailesinden L e n tulus'un byle bir komplo giriiminde b u l u n d u u n d a n ya da en
azndan buna "niyetlendiinden" sz ediyor. Sallustius'a gre,
Lentulus, her yerde "Sibylline Kitaplar'nn, R o m a ' n n gelece
ini Cornelius ailesinden kiiye emanet ettiini; C i n n a ve
Sulla yneticilik yaptna gre, geriye kalan nc kii olarak
kendisinin devletin bana gemesi gerektiini" ileri srmektey
di ve bu "tehlikeli" davranlar nedeniyle de gzaltna alnd.
144
sa'dan nce birinci yzyln ortalarnda Roma'daki kaotik

siyasi yap o denli endie verici bir dzeye ulamt ki, bizzat
quindccimviri yelerinden biri olan L u c i u s Cotta, Sibylline K i Caius Sallustius Crispus,
Wars", XI.VII
"Conspiracy
of Catiline
and Jugurthine
BR " D E A L " N HKYES
taplar'nn, douda Pardarla yaplan savan kazanlmas ve dir

lik dzenliin gelmesi iin, R o m a ' d a Julius Caesar'n kral ilan
edilmesi gerektii kehanetinde b u l u n d u u n u ileri srecek kadar
ileri gitmiti.
145
Bu karar kurulun deil, Cotta'nn kendi siyasi
tercihini dile getiriyordu elbette ve "maksadn epeyce aan"

aklamalarnn yan sra, b u n u n "ieriden szdrlm bir kurul
14
karar" o l d u u n u ileri srmesi '',
quindecimviri'de
byk ra
hatszlk yaratacakt. n k Sibylline kurulu her zaman C u m huriyet'ten yana olduu ve drt yz elli yl nce Tarqnis'un
tahttan indirilmesiylc birlikte tarihten silindiini
dnd
kralla asla scak bakmad gibi, senatoyu ve C u m h u r i y e t ku

rumlarn hie sayan Caesar'n ucuz poplist politikalarna da
hi sempati duymamt. Yine de bu olay, Sibylline Kitapla
r n n , isa'dan nce birinci yzylda, zellikle de 83'teki yangn
dan ve orijinallerin yok olmasndan sonra, " k u r u l d" u n s u r
larn siyasi amalarna malzeme olma tehlikesiyle karlatn
gsteren, dikkat ekici bir rnek olarak kyor karmza.
Julius Caesar ynetimiyle birlikte, R o m a ' d a C u m h u r i y e t ' i n
eski gzel gnlerine d n m e n i n artk neredeyse bir "olanaksz
d " haline geldii sylenebilir. H e m devletin snrlar eski si
yasi yapyla kontrol edilmesi g biimde b y m , hem de bit
mek bilmeyen i atmalar ve kar mcadeleleri, bunlardan ga
lip kan liderleri amansz bir despotizme yneltmeye balam
t, iktidar yolunda karsndaki en byk engel olan P o m p e i u s ' u
yendikten ve Roma'ya (her ne kadar kentte ok sayda destek
isi olsa da) bir t r "askeri d a r b e " araclyla, g kullanarak
sahip olduktan sonra, I 44 ylnda kendisini "yaam boyu dik
t a t r " ilan etmesi, dzen ve istikrar iin onu destekleyen baz
gruplar da
dkrklna
uratacak ve devlet kademelerinde
rzgrn Julius Caesar'a kar esmesine neden olacakt. Ayn yl

senatoda dzenlenen suikast sonrasnda da, i istikrarn bar
yntemler ve ynetimlerle salanmas u m u t l a n artk neredeyse
b t n y l e yok oldu.
145
14(1
Suctonius, " T h e Tvvelvc Caesars", s: 38

J a m i e Masters, "Poctry and Civil War in Lucan's Bcllum ivile", s: 131
Caesar'n ldrlmesi, " C u m h u r i y e t i komplo"yu kuranla

rn hibir iine yaramayacakt, nk o n u n yetkilerini ve gc
n, ilkin M a r c u s Antonius, L e p i d u s ve Octavianus devralp
ikinci "l y n e t i m " i (triumviri) kurarak Caesar'n b t n m u
haliflerini m t h i bir kymla yok edecek; ardndan da bu
hrsl lider, kendi aralarnda ypratc bir i savaa balayacakt.
Msr Kraliesi Cleopatra'yla evlenip dou eyaletlerini elinde
tutmaya alan A n t o n i u s ' u n , sa'dan nce 31 ylnda Actium'daki deniz savan Octavianus'a kar yitirmesi, yepyeni bir
d n e m i balatyordu Roma iin. Augustus adn alan Octavi
anus, artk yalnzca konsl deil, " m p a r a t o r " unvanyla da an
lacakt.
Kimilerine gre Augustus'un devlet k u r u m l a n ve sosyal
yaam zerinde gerekletirdii hzl ve kkl reorganizasyon,
son yzyln i kargaalar, siyasi kar savalar, ekonomik
k n t ve brokratik yozlamasnn olumsuz etkilerini ortadan
kaldrmaya ynelik kapsaml bir " d e v r i m " d i . Devletin ynetsel
organlar byk bir reformdan geiyor; senato, bana buyruk
bir "devlet iinde devlet" olma g c n d e n ve "oligarik potansi
y e l i n d e n " arndrlyor; resmi ideoloji, "Romal deerleri" gze
tilerek yeniden yaplandrlyor ve farkl eyaletlere ayrlan lke
nin kolektif kimliini tek ve ortak bir " R o m a l " potasnda eri
tecek, "emperyal bir politika" adm adm biimlendiriliyordu.
Augustus bunlar yaparken eski c u m h u r i y e t deerlerini bol
bol g n d e m e getirdi ve ou nl d n r ve tarihiyi de ya
nna ekerek R o m a ' n n cumhuriyet d n e m i n e zlem duyanlar
heyecanlandracak
bir
duygusal
atmosfer
yaratmay
baard.
Ama Roma iin cumhuriyet, b u n d a n byle uzaklarda kalan es

ki bir dten ibaret olacakt. Kleci devlet yapsnn yeni yasal
ve siyasi dzenlemelerle pekitirildii
ve
pleb'lerin
yzyllar
iinde elde edilmi kazanmlarn byk oranda yitirmeye ba

lad imparatorluk dnemi, b t n o despotik grnt eliin
de, olanca rktclyle ortaya kmaya balamt.
Sibylline Kitaplar'nn ve kurulun yaad srele ilgili
olarak, Augustus dnemindeki baz kritik uygulamalardan sz
etmitik. Orijinallerin yok olmasndan sonra, S h a ' n n emriyle
derlenen yeni kitaplar, bu " t o p l a m a " haliyle bile l m p a r a t o r ' u n

elinde byk bir sansr operasyonundan
geti
ve Capitoli-
ne'den tanp, Apollon tapnana yerletirildi. Ama dinle ilgi

li geni kapsaml bir reform hareketine girien ve ou rahip ve
khin g r u b u n u n etkinliini azaltp, bazlarnn varln birer
formaliteden ibaret hale getiren
Augustus, Sibylline Kitapla-
r'ndan sorumlu quintlecimviri kuruluyla ilgili olarak daha dik

katli bir politika izledi.
Aslna baklrsa, on alt yandan itibaren R o m a ' n n resmi
dinsel kurumlarnda etkin grevler stlenen mparator, bu ku
rulun ok da yabancs saylmazd. Bir yaklama gre, Caesar'n
manevi olu ve mirass olma iddiasyla ilk kez Roma'ya geldi
i I 44 ylnda, daha byk olaslkla da l ynetim d n e
mi srasnda I 37'de, kendisi de
olmutu z a t e n .
147
quindecimvirinin
bir yesi
Dolaysyla Sibylline Kitaplar'nn ve onlarn
muhafzln stlenen grubun, politik bir gc de iinde barn

drdn ok iyi biliyordu ve onu pasifze etmek yerine, kendi
lehine kullanma yolunu seti.
" A u g u s t u s iin s o r u n u n zm basitti: Saygnlk ve pres
tijlerini artrarak bu rahiplik kurumlarn daha da yceltecek ve
yalnz senatr dzeyindeki insanlarn seilebilme kuraln getir
dikten sonra kendisini ef ilan ederek, yelikleri kendi adamla
ryla d o l d u r a c a k t . " 1 4 8
Sibylline kurulu asndan bu, imparatorun politik kararla
r uzantsnda yava ama etkili bir lm kabullenmek ve mis
yonun yok olmasna gz yummak demekti. En az on be kuak
boyunca sabrl ve dikkatli admlarla azmsanmayacak mesafe
geride braklm; gizlilii
koruyup perde arkasnda kalmakla
birlikte, R o m a siyasi ve kltrel yaamnn iinde etkin k o n u m

lar denetimi altna almaya balayan "biraderler" sayesinde, gz
ard edilemeyecek bir politik g oluturulmutu.
Sulla gibi
kstah bir diktatr kendinden uzak tutmay bilen; Julius Caesar gibi bir zorba karsnda bile pes etmeyen kurul, imdi bu
147
148
Robert Alan Gurval, "Actium and Augustus", s: 112

Jesse Benedict Carter, a.g.e, s: 157-158
ar hrsl, kendini tanr ilan eden " t y s z " e boyun eemezdi

elbette. Byk stadn ideallerinden, D n y a Anne'nin de sev
gisinden ve koruyuculuundan vazgeilemeyeceine gre, yeni
d n e m i n getirdii koullara uygun nlemler alnacak ve artk
yava yava, b t n y l e "yeraltna" geilecekti.
Bu noktaya izleyen blmlerde yeniden ve ayrntl biim
de dneceiz. Ancak imdi kurulu ve "kardelik r g t " n bir
sre iin bir yana brakp, "kitaplarn" durumuyla ilgilenelim.
4. Rahip, kuyrukluyldz ve Ragnarok

Eksik ve ou "kulaktan d o l m a " bilgilerle oluturulmu, bir
anlamda "gereinin yerini bir sre iin t u t m a s " amacyla yer
letirilen "oyuncak m a k e t " niteliindeki kitaplarn bile Augustus elinde byk bir kymdan getiini ve lkede bulunan b
tn kopyalarn (ou sahte ya da u y d u r m a olsa da) toplatlp ya
kldn sylemitik. B t n bunlar yetmiyormu gibi, o elde ka
lanlar bile, Hristiyanln R o m a ' n n resmi dini olmasyla birlik
te d r d n c yzylda sistematik bir biimde toplatlp imha
edildi ve geriye Sibylline adn tayan yalnzca J u d e o - H r i s t i yan evrelerce sonradan retilmi, u y d u r m a kopyalar kald.
Yahudi teolojisine uydurulan metinlerin, sa'dan nce ikin
ci yzyldan balayarak, d n e m i n kltrel merkezlerinden biri
olan skenderiye'deki kimi gruplarca retilmeye baland san
lyor. Byk olaslkla, Hristiyanln ilk prototipi diyebilecei
miz K u m r a n merkezli Essene mezhebinin rahipleri de "diaspor a " d a n gelen bu metinleri biliyorlard ve ieriklerinden etkilen
milerdi. sa'dan sonra ikinci yzyldan itibaren de, zellikle
A n a d o l u ' n u n batsnda ve gneyinde, Hristiyan gruplar kendi
Sibylline versiyonlarn yaratmaya baladlar.
R o m a devlet kurumlarnda Kilise'nin birincil egemen g
lerden biri haline gelmeye balad beinci yzylda, Sibylline
Kitaplar'nn orijinalleri ok uzun sredir kimse tarafndan g
rlmemiti ve yanp kl olduklarna inanlyordu. Ne var ki,
sonradan derlenmi kopyalara benzerlii bile fazlasyla kuku
gtrr olan, eitli Yahudi ve Hristiyan gruplarca "yeniden
d e r l e n m i " versiyonlar, mparatorluk snrlar iindeki birok
blgede elden ele dolat bir sre.
Eer bu sahte Sibylline derlemelerine paralel olarak Roma
gndelik yaamna girmi sylencelere bakarsak, dnyann d e
iik yerlerine dalm Sibyl'larn toplam says on ikiye k
yordu; tpk sa'nn havarileri gibi. Buna bal olarak, Eritre
Fnternis F . 1 2
Sibyl't tarafndan k o r u n m u "gerek orijinaller" olduu iddia

edilen kitaplarn says da yine on iki olarak sunuluyordu. Bu
gn bu sonradan
u y d u r u l m u Sibylline Kitaplar'nn deiik
dillerdeki evirileri elimizde bulunuyor.

"Yahudiler (hahamlar hari) ve Hristiyanlar, Sybilline K e hanetleri'ni kendi dinlerine Judeo-Hristiyan olmayan bir tank
bulmakta ve bylece inanlarna evrensel bir insani zemin sa
layarak gvenilirliini artrmakta kullandlar," 1 4 9 diyor J u d a i z m
aratrmacs H a n n a h H a r r i n g t o n . Bir baka deyile, " p u t p e r e s t
yalanlar" olarak nitelenen pagan inan sistemleri ve gelenekle
rine ait kaytlar, Roma devleti ve popler kltr iindeki g
l etkilerinin kolay kolay silinemedii grlnce, bu kez H r i s
tiyan inancn dorulamak zere "dardan bir tank" gibi kul
lanlmak istendi ve kitaplarn Kilise rahipleri ve yeni dinin sempatizanlarnca retilmi sahtelerine bavuruldu.
H i p p o ' l u Aziz Augustine'e gre, Sibyl ad verilen rahibe
lerden zellikle birinin, Eritre Sybil'nn kehanetleri, sa'nn ge
liini haber veriyordu ve kehanetin dizeleri latinceye evrilip
her birinin ba harfi alndnda ortaya kan akrosti, "sa M e
sih, T a n r ' n n Olu, K u r t a r c " ifadesini ifreli biimde sergile
m e k t e y d i ! 1 5 0 Aslna baklacak olursa Augustine de bu akrostii
ierdii ileri srlen sahte metnin Flaccianus adl, kendisi de
inanl bir Hristiyan olan bir prokonsl tarafndan retildiini
biliyor ve b u n u itiraf da ediyordu ama Yunanca kaleme alnan
pasaj Flaccianus'un, Eritre Sibyl'ndan aynen aktardna da
inandn sylyordu.
Hannah
Harrington'a
gre
orijinal
Sibylline
Kitaplar,
"esas olarak gelecekte dnyann bana gelecek doal afetleri ve

bunlarn zamanlarn" anlatyordu. 1 5 1 Bu yn bilindii iin de,
ilerleyen yzyllarda Yahudi ve Hristiyan eskatolojisini 1 5 2 etki
lemi, Yuhanna'nn Vahyi dahil ou kutsal yazya esin kayna
olmulard.
149
150
151
152
Hannah K. Harrington, a.g.e, s: 138

Saint Augustine of Hippo, a.g.e, s: 789
Hannah K. Harrington, a.g.e, s: 138
Eskatoloji: "Dnyann Sonu"na ilikin kehanet ve ngrler sistemi.
Yllar yl Roma'nn gc ve "ilahi desteinin" srrn ele

geirmek isteyenlerin, ieriini renmek iin yanp tututukla
r Sibylline Kitaplar, tretilmi sahte kopyalar d n e m i n ulus
lararas kltr merkezlerinden biri haline gelen skenderiye'de
tartlmaya baladktan ok ksa bir sre sonra Ortadou'ya, F i
listin'e dek ulam ve sonunda K u m r a n maaralarnda yeni
Mesihi inann tohumlarn eken Essene mezhebinin liderleri
ni de etkilemiti. yz yl kadar sonra znik'te m p a r a t o r
K o n s t a n t i n ' i n ynlendirmeleriyle ortaya karlan ilk "resmi i n
cil d e r l e m e s i " n d e de yer alacak " Y u h a n n a ' n n Vahyi" h e m en
eski Hristiyan metni olarak kutsal kitabn sonuna eklenmi,
h e m de Sibylline eskatolojisinin iskenderiye ve K u m r a n zerin
den yeni dine tanmasndaki nemli ve etkileyici pasajlardan
biri olmutu. Essene rahiplerinin Babil S r g n srasnda M e
zopotamya'dan elde edilen bilgileri kendi inan sistemleriyle
harmanlayarak ortaya kardklar ve iindeki birok u n s u r u D a niel'in kehanetleriyle badatrdklar "kyamet senaryosu" iin,
Sibylline Kitaplar'ndan "szd" ileri srlen ve b t n D o u
Akdeniz'de yank bulan kimi kadim bilgiler, b u l u n m a z malze
me nitelii tamaktayd.
Bu "ilk balant"nn etkisinin, sonralar Roma Kilisesi'nin
yneticileri zerinde de gcn k o r u d u u n u ve Aziz Augustine dahil ou Hristiyan ilahiyatsnn " p u t p e r e s t kalntlar"
diye dudak bkmekle birlikte Sibylline Kitaplar'na ilgi d u y d u
unu syleyebiliriz. Bu gizlenemeyen ilgi, "Isa Mesih'in gelii
ni d o r u l a m a k " gibi pragmatik bir amala da olsa, Kilise'yle
Sibylline Kitaplar arasnda bir ba oluturdu. Hristiyanln
imparatorluk topraklar iinde "resmi d i n " olarak kurumlama
s srecinde gerek bu kitaplar, gerek Sibyl gelenei ve Ana
T a n r a klt " p u t p e r e s t faaliyetler" ve giderek "eytanla ibir
lii" olarak nitelenip halka kesin olarak yasaklanacak; hem Av
rupa'da h e m de D o u ' d a Sibyl geleneini korumak isteyen ka
dnlar " c a d " sulamasyla kouturmaya urayacakt. Ama sra
dan halk iin ar bir su u n s u r u oluturan Sibylline gelenei,
Kilise'nin n d e gelenleri iin "aratrlmas ve gizli tutulmas el
z e m " bir kadim bilgi sistemi olma niteliini de koruyacakt.
Pseudo-Sibylline metinleri
Ortaa boyunca bir biimde yok edilmekten kurtulan ve
az sayda kopyas eitli kentlerde Hristiyan rahipler tarafndan
el yazmas olarak k o r u n u p oaltlan bu derlemeler, b u g n
Sibylline gelenei adna elimize kalm olduu varsaylan tek
kaynak d u r u m u n d a . "Varsaylan" diyorum, nk bu versiyon
larn, Sulla ya da Augustus dnemlerinden kalma " k o p y a " ki
taplar defalarca tahrif edilerek, iyice tannmaz hale getirildikle
rini biliyoruz. Belki tam bu noktada, okurda oluacak merak gi
d e r m e adna, tahrif edilmesine ve ierii byk oranda erozyo
na uramasna ramen, varln s r d r p g n m z e gelen bi
imiyle Sibylline Kitaplar'nn neye benzediinden sz etmekte
yarar olabilir:
Olduka karmak ve eklektik bir derleme nitelii tayan
Yunanca dokmanlar zerinde uzun sre alp bunlar ingiliz
diline eviren M i l t o n T e r r y , "Pseudo-Sibylline" (Sahte Sibylli
ne) adn verdii bu kitaplarn, isa'dan nce ikinci yzyln son
larndan itibaren, iskenderiye'de oluturulmaya baladn ve
Yahudi dncesiyle kaleme alnan ilk metinlerin daha sonra
Hristiyan topluluklarca kullanldn d n y o r .
153
Terry'ye
gre bugn elimizde bulunan malzemenin arlkl bir b l m ,

I 150 ile IS 300 arasnda Judeo-Hristiyan kltrn temsilci
lerince retilen ve temel olarak hem Eski Ahit'teki hikyeleri
hem de Mesih'in geliini " p a g a n " kaynaklar araclyla d o r u
lama abasna ynelik metinler. Bu geni zaman dilimi iinde
ok sayda farkl yazar tarafndan hazrlandn d n d m e
tinleri T e r r y , skenderiye'de yerleen Yahudi topluluklarn, Yu
nan dncesi etkisi altnda yaadklar deiime ve esinlenme
lere balyor.
"Bir Yahudi yazarn niin bir Sibyl'n adn kullanarak yaz
may tercih etttiinin nedenleri yeterince aktr" diyor, J o h n J.
Collins: " K a d i m zamanlarn saygn pagan bilgesinin azna J u daizm'in vgsn yerletirmektir bu. Dier halklar bu t r
153
Milton S. Terry, " T h e Sibylline Oraclcs", nsz, s: 4-5
BR "DEAL'N HKYES
kompozisyonlar, beklenecei zere kukuyla karlasalar bile,

Sibyl'dan gelen onay [Yahudilerin] kendilerine olan gvenleri
ni artrp, gelenekleriyle g u r u r duymalarn salyordu."
Eldeki
154
"Pscudo-Sibylline" olarak adlandrlan metinlerin
baz blmlerinin Yahudi, daha byk bir b l m n de Hristi

yan yazarlar tarafndan, deiik zamanlarda yazld d n l
yor. Arlkl olarak j u d a i z m esintileri tayan ve derlemenin en
eski paras olduu d n l e n " K i t a p I I I " dndakilerin hemen
t m , Hristiyan dncesini ve inanlarn, pagan bilge kadn
azndan yanstmaya alan, dinsel propaganda metinleri.
Kees Samplorius, Hristiyan g d m l sahte Sibylline K i
t a p l a r n d a dnya tarihinin on farkl "insanlk a"na b l n d
nden sz ediyor: Yaratlla birlikte C e n n e t ' t e balayan, dev
leri (Nefilim), T u f a n ' , Babil Kulesi'ni ve byk krallklar da
ieren on tarihsel adan sekizi oktan geride kalm ve insan
lk dokuzuncu an son evrelerine adm atmtr. Bitiminde ge
lecek olan o n u n c u a, bir restorasyon, yenilenme ve gnen
dnemine sahne olacak ve efsanevi "Altn a"n dirilii anla
mna gelecektir.
155
Eer dzenli bir sralama iinde ksaca anlatmaya alrsak,

" K i t a p I"in tpk Eski Ahit'in " G e n e s i s " kitab gibi, dnyann
varoluundan balayan bir "kutsal tarih"i dillendirmeye alt
n syleyebiliriz. Milton T e r r y ' y e gre bu ilk kitap, b t n
klliyatn iinde en son kaleme alnandr ama ieriinin "yara
tl" ile balamasndan dolay, sralamada en baa yerletirilmi
tir. Genesis'i fazlasyla artran bir yaratl hikayesidir bura
da okura sunulan ama "anlatc"nn bir Sibyl olduu k o n u s u n
da inandrclk salamak iin, Yunan oktanrclna yaslanan
bir terminoloji kullanlmaya allmtr:
"ilk kuaktan balayarak, s o n u n c u s u n a dek
Fani insanlarla ilgili her eyi anlatacam.
J o h n J. Collins, "Betvveen Athens and Jerusalen: Jcwish Identity in the
Hellenistic Diaspora", s: 84 (keli parantez bana ait)
Kees Samplorius, "Sibylla Borealis: Notcs on the Structure of Voluspa",
s: 215-217
Neler oldu, imdi neler olmakta

Ve gelecekte neler olacak
inansz insanlarn dnyasna.
ilk olarak T a n r benden
D n y a n n nasl olutuunu anlatmam istiyor
Sen, anlayl fani: Dikkatle dinle ki
Benim sylediklerimi gz ard etme
Krallarn en ycesi, dnyay var ederken
' O l s u n ' dedi ve [dnya] o l d u "
156
Bu noktadan itibaren, yine b t n y l e Judaizm anlayna

uygun bir dille srmesine ramen yer yer Yunan mitolojisinde
ki kozmogoni dncesinden paralan da (Titanlar, T a r t a l u s
vb) baaryla m e t n e yedirerek adeta Genesis'in "pagan paraleli
n i " yaratmaya alan yazar, bildiimiz ak sras iinde insann
yaratln, C e n n e t ' t e n kovuluu, insann yeryznde oaln,
gnahlar y z n d e n Tufan'la cezalandrln anlatr. Dikkati
eken bir farkl nokta, Tufan sonrasnda N u h ve ailesinin kara
ya kt blgeyle ilgili olarak belirir:
" H e r ey su olacak, suyun altnda kalacak [...]
Ey Frigya, sularn tepesinden ilk ykselen
Ve yeni bir insan soyunu besleyen
Bir kez daha yeni balangc yapan,
Herkesin stannesi sen olacaksn" 1 5 7
A n a d o l u ' n u n batsndaki Frigya topraklar, N u h ile devam
edecek insan soyuna "yeni balang i i n " ev sahiplii yapmak
zere seilmi g r n r bu dizelerde. (Belki de g n m z n d i n
dar ve mistik kifleri, " N u h ' u n G e m i s i " n i Ar D a ' n d a d e
il, Frigya'nn kutsal da olarak bilinen Ida evresinde, yani
Kaz D a ' n d a aramaldr!) Milton T e r r y , bu ifadeyle birlikte
156
157
Milton S. Terry, " T h e Sibylline Oracles", Kitap I, s: 16 (keli parantez

benim)
Milton S. Terry, a.g.e, Kitap I, s: 25
BR "DEAL"N H K Y E S
metnin, insann en eski y u r d u olarak Frigya'y neren H e r o dot'la paralellik sergilediini syler, eviriye dt dipnotta.
Sibyl geleneinin kayna Ana T a n r a , yani Kybele'yse, elbet
te Sibylline Kitaplar da insanln T u f a n sonras a n a y u r d u n u
Kybele'nin hkmranlk alan olan Frigya'ya yerletirecektir.
Burada ilgin olan, Frigya'ya seslenen dizelerin ona bakclk,
koruyuculuk ve "stannelik" grevlerini vermesidir. G l ve
iri gsleriyle insanl besleyen Kybele gibi. Bir baka deyi
le, Judaik editrlk, Sibyl k l t r n n en yce tanrsal gc
olan D n y a Anne'yi, yalnzca toprakla (lkeyle) zdeletirip,
onu Baba T a n r ' n n emriyle bakc ve besleyicilie indirgerken
ortaya kar.
Nuh'un gelini ve "dul k a d n "

Birinci kitap boyunca, yer yer " p a g a n " unsurlarla sslen
mi de olsa, Genesis'tcki srann aynen yinelendiini ve olay
aklarnn birka kk ayrnt dnda deimediini gryo
ruz. Az sayda dikkate deer farkllktan biri, daha nce szn
ettiimiz " d n y a alar" kavramyla ilgili ilk i p u c u n u n , Frigya'da yeni uygarln balamasyla birlikte verilmesidir: N u h ' l a
birlikte karaya kan ailesi, "insanln altnc ann" ilk kua
dr, anlatlana gre. Bu arada, "anlatc" olduu varsaylan
Sibyl, kendi kimliini de " K i t a p I I I ' n fnalindeki u dizelerle
aklayacaktr:
" D n y a bir tufann sular altnda kaldnda
Yalnzca iyiliiylc bilinen bir tek adam kald geriye
Ahap bir evin iinde, sulara yelken at
Hayvanlar ve kularla birlikte
D n y a n n yeniden [insanla] doldurulmas iin
O adamn olunun karydm ben, o n u n rkndandm."158
158
Milto S. Terry, a.g.c, Kitap III, s: 96
Hristiyan tarihi Euscbius da, olaylar yaad ve birinci

azdan anlatt varsaylan Eritrc Sibyl'nn " N u h ' u n gelini"
olduundan ve T u f a n ' d a n sonra insanln "altnc a"nda ya
adndan sz eder. (u an iin daha fazla bir ey sylememek
le birlikte, okurdan bu " N u h ' u n gelini" ifadesini aklnn bir k
esinde tutmasn istiyorum: ilerideki blmler iin " k r i t i k " sa
ylabilecek ipularndan biri olacak bu nk.)
Tufan'la ve "altnc a"n balamasyla ilgili dizelerin ar
dndan birinci kitap, Sibyl geleneinden bekleyebileceimiz an
latm biiminden ve dnya grnden hzla uzaklap, iyiden
iyiye bir Hristiyanlk propagandasna d n r : 395. dizeden
itibaren, T a n r ' n n bir sureti olarak M e s i h ' i n dnyaya gnderi
leceinin "habercilii" yaplr; harflerle ve say gizemcilii dev
reye sokularak, M e s i h ' i n adna ilikin gizemli ipular verilir.
T e r r y ' n i n , birinci kitabn yazar tarafndan kaleme alnm
olduunu d n d " K i t a p I I ' d e , dozu artrlm biimde J u deo-Hristiyan syleminin ar bastna tank oluruz. T a n r ' n n
gazab ve cezalandrma aralar anlatlr; bir kez daha, "gkler
den gelecek K u r t a r c " d a n sz edilir; putperestlik aalanr ve
incil'de P a u l ' n imzasn tayan m e k t u p ve vaazlarda karm
za kan ahlaki t ve eletirilerin benzerleri, dizelerin ak
iinde sk sk boy gsterir.
n c kitap, ou tarihi ve ilahiyatya gre en karma
k Sibylline derlemelerinden biridir ve hemen b t n uzmanla
rn zerinde anlat gibi, ok byk oranda kompozit bir ya
p tar; farkl zamanlara ve farkl yazarlara ait metinlerin bir bi
leimidir. J o h n Collins, ilk 92 dizenin, tmyle farkl bir kita
bn ya da metnin final blm o l d u u n u ama " K i t a p I I I ' n ba
na bir biimde m o n t e edildiini syler. 93 ile 96 arasndaki di
zeler, yine metnin b t n n d e n ayr bir "gei paragrafn" olu
tururlar ve gerek anlamda nc kitap, 97. dizeden balar.
Collins ayrca, metnin byk b l m n n Msr'da (olaslkla is
kenderiye'de) oluturulduu grndedir. 1 5 9
159
J o h n J. Collins, a.g.e, s: 84-87
BR "DEAL "N HKAYES
Bu yapsyla, araya Hristiyan editrlerin kimi mdahalele

ri skm olsa da, genel hatlaryla Yahudi orijinli kabul edilen
kitap, yine Genesis'ten aina o l d u u m u z hikyelerin farkl versiyonlaryla ve aralarda boy gsteren, Yunan mitolojisine ait
fragmanlarla devam eder: Babil Kulesi'nin ina edilme abalar
n, insanln dillerinin farkllatrlmasn, Titanlarn K r o n o s ve
oullaryla
savalarn,
Troya'nn
hznl
yazgsn,
Sley
m a n ' n kralln ve daha pek ok tarihsel kesiti, bir hayli d

zensiz ve ou kez kronolojik doruluktan uzak bir ak iinde
okuruz. Kitabn farkl blmlerinde, geiler fazla keskin ve
u y u m s u z d u r . Farkl kaynaklardan ve yazarlardan aktarlm ol
mann getirdii slup uyumazlnn yan sra, konu ve ierik
de bazen aniden deitii iin, ok da rahat okunan bir m e t i n
le kar karya o l d u u m u z sylenemez.
Uzmanlarn (tpk J o h n Collins gibi) "baka bir m e t n i n fi
nal b l m " o l d u u n u dndkleri, kitabn banda yer alan
ve bir hayli ereti d u r a n ilk 92 dizelik blm, belki de b t n
metnin en dikkate deer paralarndan birini oluturur aslnda.
Dizeler halindeki yapy dz yazya eviren ve kitab m a n z u m
halinden uzaklatran ilahiyat H. N. Bate'in evirisiyle, bu b
lmn son paragrafna bir gz atalm imdi; " b t n dnyann
bir kadnn eline geecei" gnlerden sz eden satrlara:
"Ve b t n dnyay bir dul kadn ynetip, derin denizlere,
ksa m r l fanilerin altn, g m , bronz ve demirlerini sat
nda, dnyann b t n elementleri de dul kalacak. Ycelerdeki
T a n r , gkyzn bir kitabn sayfalar gibi evirip atnda,
gkler karalarn ve denizlerin zerine kmeye; sv ateler ya
arak topra ve suyu yakmaya; gklerin atsn eritmeye ba
layacak...160
Biraz Yuhanna'nn Vahyi'ni artran bu satrlarda sz
edilen u esrarengiz " d u l kadn"n kimlii olduka tartmal.
160 Rev. H. N. Bate, " T h e Sibylline Oracles III-IV", s: 49-50 (italikler bana
ait)
Kimi tarihilere ve ilahiyatlara gre bu ifade Msr'n son h

kmdar Cleopatra'ya gnderme yaparken, kimileri de burada
Msr'n sz konusu olamayacan ve " d u l kadn"n genel ola
rak Roma'y
temsil etmesi
gerektiini dnyor.
Cleopatra
yaklamn ileri srenler, Pseudo-Sibylline koleksiyonunun XI.

kitabnda, Msr'n son d n e m i n e ilikin kehanetleri ieren pa
sajlarda
zesinde,
rastlanan
161
"Ey sonradan
esir den
dul kalm kii" di-
Cleopatra'ya sesleniliyor olmasn dayanak gsteri
yorlar genellikle. Buna karlk " d u l kadn"n Roma'y simgele

mesi gerektii grnde olanlar da, yine Pseudo-Sibylline ko
leksiyonu X I I . kitapta, C o m m o d u s ' a dzenlenen suikaste ilikin
kehanetlerin
yer
ald
blmde
Roma'ya
"Btn
evlerinden
kan fkracak ve sen dul kalacaksn" diye seslenen dizelere dik

kat ekiyorlar.
162
Ancak her iki yaklam da, m e t n i n b t n asndan inan

drc olmaktan uzak. H e r eyden nce Cleopatra, dnyaya ha
kim olma gibi bir iddiay tamak yle d u r s u n , lkesi M s r ' d a
bile j u l i u s Caesar destekli p r e m a t r e bir iktidarn sahibi olabil
miti ancak ve Caesar ldrldkten sonra bu k o n u m u n u koru
mak iin, Antonius'la ittifaka girmek zorunda kalmt. D a h a da
nemlisi, Pseudo-Sibylline slubunda Cleopatra iin kullanlan
sfatlar, yalnzca kiisel olarak kralienin kendisine ynelik d e
ildir. O n u n zerinden Msr'a ve tabii ki Msr'n popler, se
vilen tanras Isis'e de yollanmaktadr hakaretler. Bir baka d e
yile, kralienin ad getiinde, b u n u n ayn zamanda lkeyi ve
o lkenin tanrasn da kastettiini anlamamz gerekmektedir.
Eer Judeo-Hristiyan kltlerin Roma iinde var olma ve
yaylma abalarnn younlat dnemleri dikkate alrsak, M
sr ve sis'le ilgili olumsuz duygular anlamamz da daha kolay
lar: nk Judaik kltlerle e zamanl olarak R o m a ' d a nfuz
elde edip yaygnlamaya alan en gl " r a k i p " l e r d e n biri,
Msr'dan tanan ve italya yarmadasnn kimi kentlerinde ikin
ci yzylda ok sayda taraftar toplayan tsis kltdr. H e p s i bir
161
162
Milton S. Terry, a.g.e, Kitap XI s: 204

Milton S. Terry, a.g.e, Kitap XII, s: 220
BR "DEAL"N H K A Y E S
yana, tsis klt, Msr'n kkl tapnmlarndan biri olduu gi

bi, ayn lkenin iskenderiye kentinde oluan Yahudi diasporas
ve ilk Hristiyan gruplar iin de, ge dnemdeki dirilii kaygy
la izlenen bir dinsel harekettir. Cleopatra demek, Msr demek
tir; Msr demek de, kralienin de rahibesi olduu Isis klt.
stelik Isis, mitolojideki sunulu biimiyle de, kendi kltnn
gizem tanmlar iinde de, bir " d u l kadn"dr; nk Seth tara
fndan ldrlen Osiris'in dul kalm eidir! O halde, Sibylline
Kitap III'te sz edilen bu gizemli " d u l k a d n " iin Cleopatra
gibi basit bir aklamann fazlasyla yetersiz o l d u u n u ve kulla
nlan simgenin ok daha d e r i n d e bir yerlere gnderme yapt
n d n m e m i z gerekiyor.
Dier yandan, " d u l kadn"n Roma iin kullanlan genel bir
metafor olmas da ok mantkl
grnmyor.
Yine P s e u d o -
Sibylline koleksiyonu, Kitap V'te yer alan u dizeler, tpk M

sr rneinde olduu gibi, Roma kenti ve devletinden bamsz
(ama o n u n iinde yaayp, bir paras haline gelen) bir baka
" d u l k a d n " d a n sz etmekte:
" E y Latin lkesinin her yanyla kirlenmi,
M a e n a d ' n ylanlarla cotuu kenti
Kylarna bir dul kadn oturtacaksn
Ve T i b e r nehri sana atlar yakacak
Sen o n u n , yrei kan lekeleriyle kirlenmi
nansz bir ruha sahip eisin
T a n r ' n n neler yapabileceini,
Neler planladn anlamyor m u s u n ? " 1 6 3
Burada Roma kentine ve lkesine, inanszln ve gnah
krln simgesi bir " d u l k a d n " ycelttii sulamas getiriliyor.
M a e n a d , sz konusu dul kadnn hangi kltn temsilcisi oldu
unu anlamamza yardmc olacak, iyi bir ipucu: Gerek Sibyl
line Kitaplar araclyla ve kurul kararyla I 496'da tapnm
R o m a ' d a Bachus adyla resmiletirilen Yunan tanrs Dionysos
153
Milton S. Terry, a.g.e, Kitap V, s: 125
evresinde biimlenen cemaat, heterojen Ana Tanra tapnmnn destekledii gizem kltlerinden biri olarak deerlendiriliyor.
M a e n a d da, bu klte bal rahibelere verilen bir zel isim. D i onysos, her ne kadar "arap tanrs" unvanyla Roma'ya tansa
da, aslnda bir verimlilik ve "yeniden d o u " (resurreetion) gi
zemciliinin de merkezinde yer alyor ve bu ynyle, Kybele'nin ei ya da yardmcs Attis'le benzerlikler tayor.
Hristiyan inan sisteminin de nemli bir parasn " y e n i
den d o u " fikrinin ve b u n u n kutland bayram (Paskalya) ve
ritellerin o l u t u r d u u dikkate alnrsa, tpk Isis s o r u n u n d a ol
d u u gibi, M a e n a d ' l a r n kltnn de ciddi bir " r a k i p " nitelii
tad kyor ortaya. En kritik nokta da, R o m a ' n n , bir " d u l
kadn" kylarna oturtmas ve bu yzden Kitap V'deki dizeler
de sulanmas: Elbette R o m a ' n n "kylarna o t u r t u l a n " kadn,
tapnm yzyllara yaylan bir sre iinde tanp getirilen n
l " D n y a A n n e " , yani Kybele'dir ve eer ei/yardmcs Attis'in (tpk Isis-Osiris kltndeki gibi) lp yeniden dirildiini
dikkate alrsak, o da net bir tanmla " d u l kadn"dr!
B t n bunlar, Yahudi ve Hristiyan dncelerinde, " A n a
Tanra" tapnmnn iddetle eletirilmesini getiriyor akla. Babil'in ttar', K e n a n ' n Astarte'si, Judeo-Hristiyan kltrde s
rekli aalanan vc rahibelcriyle birlikte "fahielik k u r u m u " n u n
bir paras olarak grlen tanralardr, incil'in finalindeki Yuhanna'nn Vahyi, Babil'e "fahie" derken, onun tanras Itar'a
gnderme yapmaktadr szgelimi. Bu d u r u m d a , sahte Sibylline
kitaplarnda Msr'n sis'i, Roma'nn da Kybele'yi yceltmekle
sulanmas pek de artc grnmyor. (Bu ayrntnn zerin
de durmamzn da, belli bir nedeni vc amac var: imdilik, yi
ne daha fazla ileri gitmeden, okurun bu alt kaln izgilerle i
zilmi " d u l k a d n " deyiini aklnn bir kesinde tutmasn isti
yorum; tabii bu deyiin dorudan Ana T a n r a kltne yapl
m bir gnderme olduunu da. T p k , daha nce dikkat ekti
im " N u h ' u n G e l i n i " ifadesi gibi, ilerideki blmlerde bu " d u l
k a d n " da bizim iin kritik bir ipucu ilevi grecek.)
G k y z n d e yldz savalar
T o p l a m on iki blmden oluan bu sahte Sibylline derle
meleri, genel hatlaryla yukarda erevesini izdiimiz J u d e o Hristiyan bakla kaleme alnm ve aslnda orijinal Sibylline ki
taplarn yaratan kltrle ou kez taban tabana zt bir grnm
veren, dinsel propaganda metinlerinden oluuyor. Uz m anl a r bir
b l m n n yazld dnemleri ve hatta ilk ortaya kt kent
leri bile, ezamanl baka belgelerdeki ipularn ve ortak nokta
lar izleyerek ya da paralel ierie sahip metinlere ilikin bilgi
lerden yararlanarak, rahata saptayabiliyorlar. Bu tr analizler
Sibylline Kitaplar'nn orijinal versiyonlaryla ilgili elle tutulur
veriler salayamyor belki ama J u d a i z m ' i n ve Hristiyan grupla
rnn geliim srelerini ve Msr'a, Ortadou'ya ya da Anado
lu'ya, ikinci yzyldan sonra egemen olan d n c e akmlar
n yakndan izleme olana veriyor.
Szgelimi Kitap I I I ' n byk oranda, K u d s ' t e n siyasi n e
denlerle skenderiye'ye g etmek d u r u m u n d a kalan bir rahip
grubu tarafndan, Msr kltr ve Hellenistik d n c e akmla
rnn verdii esinin de katksyla kaleme alnd dnlyor.
Bu "kaleme alma" ileminin kitaplarn b t n iinde ne denli
byk bir oran o l u t u r d u u n u bilemiyoruz. Metinlerin hepsi
mi "sonradan yazlm"tr, yoksa az da olsa kimi pasajlarda ori
jinal Sibylline Kitaplarndan kalm minik fragmanlar var m
dr, oras bir hayli karanlk. Ama en azndan, Pseudo-Sibylline
klliyatndaki izleri srerek, ge d n e m d e Msr'a yerleen Ya
hudiler araclyla, "gksel bilgiler"e dayanan eskatolojik d
ncenin sre iinde Hristiyan kltrne tanmasyla ilgili
deerli ayrntlar yakalama ans buluyoruz.
" G k l e r d e yaanan r k t c gelimeler" ile ilgili temel fi
kir, daha nce de altn izerek vurguladm gibi, 1 6 4 Yahudi d
ncesine Babil S r g n ( altnc yzyl) dneminde szm
ve Daniel'in kehanetlerinde ksmen dile getirilmiti. M e z o p o
tamya astronomisi ve gksel dngleriyle tankln salad
164
Bkz. "2012: Marduk'la Randevu"
bu yeni ve etkileyici tema, Yahuda'nn son dnemlerinde, ayr

lk ve muhalif Essene mezhebinin elinde daha temel bir "k
y a m e t " fikrine d n m ve " Y u h a n n a ' n n Vahyi" gibi incil
metinlerinde somutlaarak, Hristiyan teolojisine de tanmt,
ite Pseudo-Sibylline metinlerinin orijiniyle ilgili aratrmalar,
bu aktarm srasnda fazla hesaba katlmayan bir baka u n s u r u n ,
binlerce yl ncesine dayanan Ana T a n r a kltnn de belli
oranda rol oynadn koyuyor ortaya.
n c kitabn (ve belki dier kitaplarn kimi blmleri
nin de) " O n i a s " adl bir ynetici rahip ailesince oluturulduu
konusunda, uzmanlar arasnda fikir birlii o l d u u n u syleyebi
liriz. Bard College'in iki ilahiyat profesr, Bruce Chilton ve
Jacob N e u s n e r , Yahuda'daki nl Maccabee isyanndan bir s
re nce lkedeki prestijini yitiren ve K u d s dna srlen O n i
as klannn, ilkin Suriye'de yerletiine, sonra da P t o l e m e h a n e
dannn himayesi altnda Msr'a g ettiine dikkat ekiyor
lar.
165
Msr'da kaldklar sre iinde, lke dndaki ilk ve tek
Yahudi tapnan, Heliopolis yaknlarndaki Leontopolis'te in

a eden ve bu nedenle K u d s ' t e protesto edilen Onias'lar, b
yk olaslkla iskenderiye kentindeki Yahudi diasporas iinde,
Yunan ve Msr kaynaklar araclyla haberdar olduklar, bu
eski tanra kltne ve Sibyl geleneine ilikin bilgilerden de
yararlanarak, P s e u d o - Sibylline klliyatnn nc kitab ola
rak bilinen metinleri oluturmular.
Chilton ve N e u s n e r ayrca, Onias ailesiyle Yahuda'da yk
selie geen Essene mezhebi arasnda gzle grlr bir balan
t olduuna da iaret ediyorlar ki, bu d u r u m , Sibylline m e t i n
lerindeki eskatolojik temalarn Essene cemaatine ve onlar arac
lyla da Hristiyan inan sistemine yerlemesini iyice aklana
bilir hale getiriyor. Bir baka deyile, Babil s r g n srasnda
Mezopotamya kozmolojisi ve gizemciliiyle tanp, bu kltrel
karlama srasnda edindiklerini kendi yaratl hikyesi olan
Genesis'i oluturmakta kullanan J u d a i z m ' i n , Msr gizem klt165
Bruce Chilton - Jacob Neusner, "Types of Authority in Formative

Christianity and Judaism", s: 164
BR "DEAL"N HKAYES
leri ve Hellenistik dnceyle bulutuktan sonra elde ettii ye

ni verileri de, eskatoloji ve kehanet geleneine " i n c e ayar" yap
makta kullandn syleyebiliriz. Bu noktada, birikimi zengin
letirecek yeni dere yata Ana T a n r a kltr ve Sybil gele
neinden salanm; iktidardaki muhafazakr J u d a i z m ' i n red
dettii yeni teolojiyi Hristiyan gruplara iletecek kpr de, M e sihi dncenin ilk ekirdei nitelii tayan Essene mezhebi
olmutu.
Pseudo-Sibylline kitaplarnda, kayna ve kkeni sisler ar
kasnda kalan ve belirsizlikler nedeniyle belki de orijinal kitap
lardan szp gelmi kk fragmanlar olabilecei d n l e n m e
tin paralarna, genellikle blm sonlarna ilitirilmi eskatolojik
krntlar halinde rastlyoruz. ounlukla bunlar, m e t n i n geri
kalan b l m n d e n kopuk, "araya karm" izlenimi veren pa
sajlar; u K i t a p I I l ' n banda karmza kan " d u l kadn ve
dnyann s o n u " hikyesindeki gibi. Yine ayn kitabn finalinde
"zamann b i t i m i " n e ilikin u dizeler yer alyor:
" H e r eyin sonunu belirleyecek iareti syleyeceim sana.
Gece, yldzl gkyznde kllar bat ve dou ynlerini gster
diinde, gklerde bir toz b u l u t u belirip dnyann zerine gele
cek ve gnein klar zayflayacak; ayn anda ay klar parla
yp dnyay aydnlatacak; kayalarda kan damlalarn andrr ia
retler belirecek. Ve bir bulut iinde savalar ve atlarn gre
ceksin, bir sis tabakas gibi; ite o anda gklerdeki T a n r ' n n
emriyle d n y a d a savalar sona erecek." 1 6 6
Ancak
Pseudo-Sibylline kitaplarndaki
bu
tr "yabanc"
metin paracklarnn en ilginci ve artcs, " K i t a p V"in fina

linde yer alyor. M e t n i n son b l m n e bir biimde eklenmi
"Yldzlar Sava" adl pasaj, klasik Yahudi metinlerindekine hi
benzemeyen bir "gksel deiim" tablosunu, anlalmas pek de
kolay olmayan ayrntlar eliinde sunuyor:
166
H. N. Bate, a.g.e, s: 81-82
"Yldzlarn arasnda, alevli gnein tehdidini g r d m ; ve

parlak klaryla ayn gazabnn verdii korkuyu. Yldzlar, sa
van doum sanclarn ekiyorlard ve T a n r sava k o m u t u n u
verdi. Byk alevler, gnee kar saldrya geti ve ayn boy
nuzlar biim deitirmeye balad. Sabah Yldz, Aslan'n sr
tna binip savaa katld: Olak, h e n z ykselmekte olan Bo
a'nn b o y n u n u kesti ve Boa da Olak'tan D n G n ' n ge
ri ald; Orion kendisini balayan b o y u n d u r u k t a n k u r t u l d u : Ba
ak, kizler'in yazgsn Ko'ta deitirdi; Pleiades artk parlamyordu, Ejderha kendi blgesini terk etti, Balk da Aslan'n bl
gesinin aalarna doru yzd; Yenge, Orion'n korkusuyla
kendi blgesinden kat; Akrep, Aslan'n kuyruuna doru s
r n d ve Kpek, gnein yollad alevlerden syrld; Byk
Ildayan'n gcyle Kova kavruldu. Gkler yksee kt ve sa
vaan ordular sarst; onlar dnyaya doru yollad. Onlar da s
zlerek Okyanus'un sularna arptlar, dnyay atee verdiler;
ve gkyz yldzsz kald."
167
Sibylline Kitaplar ve eskatolojik metinler zerinde alan

uzmanlarn, anlalmas g astronomik ifreleri ierdiini d
ndkleri bu satrlardaki ifadelerin paralellerine, Pseudo-Sibylline koleksiyonunda birka kez daha rastlyoruz. H e p s i n d e de
bu garip "kehanet"ler, metnin anlatmakta olduu hikayenin bel
li bir yerine, araya karm bir yama gibi yerleiyor ve b t n
den farkl, " y a b a n c " bir nitelik sergiliyor. " K i t a p V l I P ' d e , yi
ne byle bir kk pasajla karlayoruz:
" O n u n c u kuak Hades'in evine girdiinde
Ve sonrasnda dii cinsin ynetimine teslim o l d u u n d a
T a n r kt gleri salacak zerlerine
O kadn kraliyet tacn giyip
nansz bir a balatacak
Gece gne karanlklar arasnda parlayacak
167
H. N. Bate, a.g.e, s: 117-118
Yldzlar gkyzn terk edecek

Ve bir frtna dnyay harabeye evirecek." 1 6 8
eviriyi yapan Milton S. T e r r y , bu dizelerde geen "dii
cins" ifadesinin, K i t a p I I I t e karlatmz " d u l kadn" kastet
tiine dikkat ekiyor. Yani K i t a p V I I I i n byk olaslkla Hris
tiyan yazar, bir biimde edindii "gksel deiim"e ve dnya
y etkileyecek rktc sahnelere ilikin eski bilgi krntlarn,
ortaya kmas beklenen afetleri insanlarn " d u l kadn"n emri
ne girmesinin sonucu olarak gstermekte kullanyor. Eer var
saymlarmz doruysa, Ana Tanra kltnn Roma'daki yk
seliinin "eytani glerin egemenlii" olarak yorumlanmas an
lamna geliyor bu.
Phaethon: G k t e n gelen tehlike
Pseudo-Sibylline
metinlerindeki eskatolojik
fragmanlarda
karmza kan " G n e e saldran alevler, yldzlarn yer dei

tirmesi, gklerden ate yap dnyay yakp ykmas" gibi tema
lar, kkenlerinin epey eskilere dayand dnlen kimi Yu
nan mitlerinden de biliyoruz. Bunlarn iinde en popler olan
ve Pseudo-Sibylline'lerde anlatlanlarla en fazla paralellik sergi
leyeni, " P h a e t h o n ' u n Yolculuu" olarak bilinen hikye:
P h a e t h o n , Helios'un (Apollon) deniz perisi Clymene'den
doma oluydu. H e n z kk bir ocukken, bir gn arkadala
rndan biri, onun " T a n r olu" olma iddasyla alay edince ok
kzd. Annesine koup, " B e n i m gklerde doan ilahi bir ocuk
olduumla ilgili kant gster" diye haykrd. Clymene, bu kan
t kendisinin de kolayca salayacan, tek yapmas gerekenin,
Helios'un gnein doduu blgedeki sarayna gidip, b u n u ona,
yani babasna sormak olduunu syledi. B u n u n zerine gen
P h a e t h o n , dou ynne, Hindistan topraklarna gidip Helios'un
grkemli sarayna ulat ve h u z u r u n a karak, kendisini oullu
a kabul edip etmediini sordu.
168
Milton S. Terry, a.g.e, Kitap VIII, s: 171
Fratcrnis F. 13
F R A T E R N S : Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik
" A n n e n i n syledii her ey d o r u d u r sevgili o l u m " dedi

Helios, " B e n senin babanm. B u n u kantlamak iin, sana istedi
in hediyeyi vermeye de hazrm." P h a e t h o n ' u n amac, kendi
sine inanmayp alay eden arkadan m a h c u p etmekti ve bu n e
denle, olduka iddial bir hediye istedi: " S e n i n denetimin altn
daki G n e Arabas'n, bir gnlne ben srmek istiyorum!"
Helios, b u n u n ok hassas ve sorumluluk gerektiren bir i
o l d u u n u , kendisinden baka hi kimsenin G n e Arabas'n
sremeyeceini anlatmaya alt ama Phaethon ikna o l m u y o r d u
bir trl. stelik, sz bir kez azndan kmt Helios'un. a
resiz, olunun isteini kabul etti ama yola kmadan nce ona
gklerle ilgili b t n ayrntl bilgileri verdi; nelere dikkat e t m e
si gerektiini ve arabay nasl sreceini tek tek anlatt.
G n e Arabas, "zanaatlarn tanrs" Vlcan (Hephaistos)
tarafndan yaplp hediye edilmiti ve som altndand. P h a e t h o n
heyecanla arabaya bindi, kamsn eline ald ve dizginleri kav
rad, izleyecei yolu Helios iyice tarif etmiti: Boa'nn b o y n u z
lar arasndan ve Avc'nn okunun n n d e n geecek, Aslan'n
enesinin yanndan szlp Akrep'in kskalarna doru y n e
lecekti. D o r u l t u s u n u sabit tutmas, kuzeye ya da gneye kay
madan " o r t a yolu" izlemesi gerekiyordu. Helios ayrca atlara
dizginlerle
hkmetmeye
almasn,
kamy
kullanmamasn
tledi oluna.
Ancak, hzla ileri frlayan arabada cokuyla dizginleri kav
rayan Phaethon, bir sre sonra bu iin hi de sand kadar ko
lay olmadn anlad.
Atlara hkmetmeyi baaramyordu ve
G n e Arabas, denetimsiz bir hzla dolayordu gklerde. Al

d
uyanlara
karn
dorultusunu
tutturamam,
kuzeydeki
K k ve Byk Ay'nn ilk kez bunca byk bir scakl ya

knlarnda grp erimelerine yol amt. Ejderha kuzey k u t b u
na sinip bzyor, oban (Botes) korkuyla yerini terk edip
kayordu. Hepsinden daha da kts, izlemek zorunda olduu
ykseklii de tutturamamt Phaethon bir trl ve h k m e t m e
yi baaramad araba, hzla dnyaya doru yaklayordu!
Bulutlar younlat, dalarn doruklar ate samaya, bitki
ler kavrulmaya, nehirler kurumaya, ehirler yklp kller altn-
da kalmaya balad. Felaketi d u r d u r m a k iin D n y a Anne, gk

yzndeki Zeus-'u (Jpiter) yardma ard sonunda. Z e u s da,
gl yldrmlarndan birini arabann zerine yollad ve bu dar
beyle alev alan Phaethon, "kayan bir yldz gibi" gklerden ye
re dt. Kaos engellenmi, dzen yeniden salanmt.
169
iyi bilinen ve deiik versiyonlar bulunan bu hikyeye,

Yunan ve Roma airlerinin yaptlarnda da sk sk rastlarz ki,
en gzel ve ayrntl rneklerinden biri, Ovidius'un " M e t a m o r p h o s e s " ( D n m l e r ) adl kitabndadr. Rnesans'tan ba
layarak Eski Yunan ve R o m a ' n n yeniden kefedilmesi srecin
de, Ovidius'un dizeleriyle aktarlan P h a e t h o n ' u n r k t c hik
yesi, D a n t e Alighieri bata olmak zere Bat edebiyatnn ustalarnca da sk sk kullanlmtr.
G n e Arabas'nn kontrolden kmas y z n d e n dnyann
bana gelen korkun felaketlerin ayrntlarn b u l u r u z Ovidi
u s ' u n yaptnda: H i n d i s t a n ' d a n ispanya'ya; Kuzey Afrika'dan
iskandinavya'ya dek
her yer, dnyaya beklenmedik biimde
yaklaan bu iri ve parlak "ate t o p u " n u n etkisi sonucu, byk

afetlerle yz yze gelmektedir. Nihayet, ok ac eken D n y a
A n n e ' n i n ars zerine d u r u m a mdahale eden J p i t e r , pek
de fazla seenei kalmadn fark eder:
" N e topraklarn zerini r t p koruyacak bulutlar kalmt
Ne de acy dindirmek iin gklerden yadrlacak
yamurlar
Gkler grledi, (Jpiter) yldrmn ald eline ve frlatt
Yldrm hem arabadan ayrd P h a e t h o n ' u , hem de
yaamdan
[...] Ve Phaethon, sar salar alevlerle kavrulmu halde
Bulutsuz gecelerde gkten kayp der gibi grnen yldz
misali
Baaa dt yere doru, ardnda kl izler brakarak" 1 7 0
T h o m a s Bullfinch, "Bulifinch's Greek and Roman Mythology: T h e Age

of Fables", s: 31-36
Ovidius, "Metamorphoses", ngilizce eviri: A. D. Melville, s: 33-34
Bu olduka dramatik finalle birlikte dnya ok tehlikeli bir

kaostan kurtulur ama Helios da olunu yitirir. Peki Phaethon
miti, neyi anlatmaya almaktadr insanlara? S o r u m l u l u u ha
fife alan bir ocuun markl y z n d e n dnyann byk bir
tehlikeyi atlatmasn m? Yoksa kimi mitoloji uzmanlarnn d
1
n d gibi, gnein her gn batda "dnyaya arpacak gibi '

yaklap batmasna karn, sabahlar dou ufkunda yeniden yk
selmesini aklayacak bir folklorik hikye olarak m u y d u r u l
mutur? Yalnzca metaforlardan m olumaktadr, yoksa bu teh
likeli servenin ardnda, dnyadaki insanlarn bir d n e m tank
olduklar r k t c bir deneyimin izlerini aramak m gerekir?
" P h a e t h o n miti, ok sayda gksel olaydan herhangi birini
temsil ediyor olabilir" diyor, nl gkbilimci ve arkeoastronomi uzman Edwin K r u p p . "Belki, yolu gnein her iki yann
dan da geen ve dzensiz bir seyre sahip olan Vens'ten sz
edilmektedir, bir benzetme araclyla. Ya da belki dramatik,
beklenmeyen ve istenmeyen bir kozmik ziyareti bu mite esin
kayna o l u t u r m u t u r . Bir kuyrukluyldz, kararsz ve dzensiz
bir izlenim yaratm olabilir."
171
Yunan mitolojisinden Roma kltrne bir biimde tanan

ama ierdii simgeler tam olarak deifre edilemeyen bu gizem
li hikyenin, Rnesans'tan itibaren yeni bir dirilii yaayan ve
Aydnlanma a'nda antik a yeniden kefetmeye alan Ba
t edebiyat ve dncesinde de belirgin izler braktn gr
yoruz.
D a n t e Alighieri ve J o h a n n Wolfgang von G o e t h e bata ol
mak zere ou Avrupal air ve yazar iin, P h a e t h o n m i t i n d e
somutlaan katastrofik imgelerin kar konulmaz bir ekicilii
vard. Ancak, G n e Arabas'n kullanrken dnyay byk bir
tehlikeye srkleyen Helios'un oluyla ilgili ayrntlarn sradan
metaforlar deil, uzak gemite yaanm gerek bir gksel ol
g u n u n toplumsal bellekteki kalntlar olduu fikrini ilk g n d e
me getiren, beinci yzyln nl filozofu Platon oldu.
171
Edvvin C. K r u p p , "Echoes of thc Ancient Skies: T h e Astronomy of Lost
Civilizations", s: 83 - italikler bana ait
B R " D E A f ' N HKYES
" P l a t o n , Timaeus adl yaptnda, yitik kta Atlantis'i anla

trken, Solon'a Msrl rahipler tarafndan aktarlan eski kaytla
ra gnderme yapt. Bunlar, dzenli aralklarla yinelenip birok
lkeye ve halklarna ykm getiren; Byk Yl'n k mevsimin
de seller, yaz mevsiminde de kavurucu bir scak ve atele orta
ya kan geni lekli afetlerden sz ediyordu. Yunan mitoloji
geleneinde bu
iki
ar
u,
yalnzca D e u c a l i o n ' u n
(Yunan
N u h ' u ) sa kald T u f a n m i t i n d e ve gnein arabasn s r m e

ye alrken gkten yere den P h a e t h o n ' u n hikyesinde orta
ya kmaktayd. H e r iki mit de ykm, insanolunun haddini
aan kstahlnn sonucu olarak gsteriyordu; ama Platon, bu
balamda, dnyann m a r u z kald tufan ve alevlerin bir ceza
landrmayla deil, Byk Yl'n seyri iinde hareket eden geze
genlerin belirli konumlarna bal bir gksel kkenle ilikili ol
duunu neriyordu."
172
Burada sz edilen " B y k Yl" kavram, astronomiyle ya

kndan ilgilenen eskia toplumlarnn
evren anlaylarndaki
byk zaman dilimlerinin temelidir. Mezopotamya yldz klt

r n d e " a r " kavramyla anlatm bulan 3600 yllk d n g d e n ve
Orta Amerika astronomisinin en dikkate deer u n s u r u d u r u
m u n d a k i , her biri 5125,36 yl sren " d n y a alar"ndan daha
nceki almamda
173
ayrntlaryla sz etmitim. Byk zaman
aralklarn lerken eski dnyann astronom rahipleri, oun

lukla bu 3600 yllk dngye bavururlar. Szgelimi H i n d u ge
leneinde " S a p t a r s h i " (tam almyla "Sapta Rishi", yani "Ye
di Bilge") adyla bilinen ve 3600 yl sren temel bir "a biri
m i " vardr. Benzeri biimde Platon da 3600 yl temel d n g
lerden biri olarak ele alr ve b u n u "Tanrsal bir yaratn d n
gs kusursuz bir sayyla belirlenir" ifadesiyle talandrrken de
Byk Yl' oluturan ana birim olarak deerlendirir. 1 7 4
Antik a dncesinde Byk Yl kavram, dnya ekse
ninin uzun vadede gerekletirdii bir yalpalama hareketi sonu-
172
173
174
M. R. Wright, "Cosmology in Antiquity", s: 139

Bkz. "2012: Marduk'la Randevu"
Plato, "Republic", 546b ve 546c, s: 280-281
cu ortaya kan, "ekinokslarn gerilemesi" (precession) adl ha

reketle ilikilidir. B u n a gre, ekinoks noktalar, yaklak olarak
her 2148 ylda bir, 30 derece (ya da bir " b u r " ) geriler. Bir ba
ka deyile, gnein belli bir ayda ayn hizada b u l u n d u u takm
yldz, 2148 yl sonra deiecek ve bir gerideki bur, ncekinin
yerini alacaktr. Szgelimi, isa'dan nce yaklak 4500 ile 2300
yllar arasnda, ilkbahar Ekinoksu'nda (21 M a r t ) gne, Boa
Burcu ile ayn hizadayd ama 2300'den sonra arka planda Bo
a'nn yerini Ko takmyldz ald. iinde b u l u n d u u m u z yl
larda ekinoks, Balk takmyldznn son derecelerindedir ve ya
va yava Kova b u r c u n a gemek zeredir.
Ekinokslarn gerilemesi ya da " p r e s e s y o n " adn verdiimiz
bu gksel olgu, 2148 ylda bir b u r deitiren gnein, tekrar
ayn b u r c u n hizasna gelmesi iin 2148 x 12 = 25.776 yl ge
mesini gerektirir. Dolaysyla, Byk Yl ad verilen sre, bu
u z u n t u r d a n oluur ve yaklak 25.776 yllk bir zaman dilimi
ne eittir. Ama P l a t o n ' u n yaptlarnda sz edilen Byk Yl'n
bu hesapla olutuundan ok emin olamyoruz; nk o, bu
kozmik sreci oluturan temel birim olarak 2148 yl deil, 3600
yl kullanyor. Bu nedenle kimi uzmanlar, P l a t o n ' u n , Solon
araclyla
Msrl
rahiplerden
edindii
bilgilere
dayanarak
oluturduu bu uzun d n g n n 3600'n katlar olmas gerekti

ini ve m u h t e m e l e n Byk Yl ile kastettii d n g n n 36.000
yl olduunu dnyorlar.
"2012: M a r d u k ' l a R a n d e v u " d a , M e z o p o t a m y a astronom ra
hiplerinin uzun alar lmekte kullandklar ar adl 3600 yl
lk d n g n n "yuvarlatlm" bir simge deer o l d u u n u ; " t a n
rsal" kabul edilen belirli bir gk cisminin yrnge srecine
eitlenen gerek srecin, ifreli iviyazs simgelerde gsterildi
ini; Mezopotamya'nn altm tabanl matematiine gre de bu
deerin 3661 yl olduunu ayrntl rneklerle aklamtm. 1 7 5
stelik bu zaman dilimi, Maya Takvimi'ndeki 25.627 yllk
"alar t o p l a m " ile de artc biimde u y u m l u y d u ve "yediye
b i r " gibi balant ieriyordu: Yedi kez yinelenen 3661 yl d n 175
Bkz. "2012: Marduk'la Randevu", s: 473-491
BR "DEAL"N HKYES
gs, Maya alarnn toplamna eitti yani. Bylesi bir enterpolasyonun varl, Platon'un da Byk Yl kavramn olutu
rurken 7 ile 3600 arasnda, presesyon d n g s n e de uyum sa
layacak bir bant aram olabileceini akla getiriyor.
Yine P h a e t h o n ' u n r k t c yolculuuna dnersek, Pla
t o n ' u n bu mitte anlatlan katastrofu "ahlaki bir d e r s " ieren m e
taforlar olarak deil, uzak gemite yaanan bir gksel karmaa
nn toplumsal bellekte brakt izler biiminde deerlendirdii
ne tank oluyoruz. T p k , d n y a kabaran sularn altnda kaldk
tan sonra, bu afetten sa kurtulan Yunan N u h ' u Deucalion ve
kars P y r r h a ' n n anlatld T u f a n mitini, yaanm bir felake
tin anlar olarak grmesi gibi. Ancak Platon, her iki olaya da
birbirinden bamsz ve uzak aralklarla ortaya km gerek
afetler olarak bakarken, bunlara neden olan u n s u r u n zerinde
durmaz.
Getirdii aklama, gezegenlerin ve takmyldzlarn
uzun aralklarla yerletii zel konumlarla balantldr ve bu

gksel dizilimler, Platon'un gznde birer "yazg" gibidir. Ya
banc kltrlerden edindii eski kayt ve bilgilerde, T u f a n ' a ya
da P h a e t h o n ' u n "ate saan" yolculuuna neden olan gksel u n
surla ilgili ayrnt bulamamtr ya da belki b u n u n zerinde faz
la uzun uzadya d n m e gerei duymamtr.
P h a e t h o n miti ve burada anlatlan dramatik olaylarla, R o
ma air ve dnrleri de yakndan ilgilendiler. Bunlarn en
kayda deerlerinden biri olan Lucretius, "Nesnelerin Doas
z e r i n e " adl nl epik yaptnda, hikyenin seyrini ksaca zet
ledikten sonra, " T a b i i bunlar Yunan airlerinin anlattklar"
der, hafif kmseyici bir ifadeyle, "Gereklerden olduka uzak
bir m a s a l " .
176
Lucretius'a gre, destans bir havaya b r n d r -
len ey, aslnda evrendeki srelerle ilgili, onun "elementler

aras sava" olarak grd doal bir olaydr ve ate elementi
nin ar bast, suya stn geldii bir an anlatmaktadr. Dola
ysyla ne kozmosun yapsna ynelik tanrsal bir mdahale, ne
de iirsel yceltmeyi hak edecek doast bir gelime sz ko
n u s u d u r . E v r e n d e belli aralklarla yinelenen doal dnglerden
Lucretius, " O n the Nature of the Universe", s: 148
birine ilikin bir kesittir Phaethon miti.

L u c r e t i u s , bu grece " m a d d e c i " yaklam, izinden y r d
bir baka nl d n r olan E p i c u r u s ' t a n edinmitir. D o a
nn ve evrenin akl ve gzlem yoluyla kavranabileceini; dinin
(religio) yalnzca bo inanca dayal korkular yaratmaya yarad
n syleyen E p i c u r u s , tanrlarn gksel ya da dnyevi olgular
aklamak zere kiiletirildikleri hikyeleri, mitleri b t n y l e
dlar ve bu yntemle dile getirilen evrene ya da dnyaya ili
kin olgularn, gereklie yabanclaacan savunur. Bu tavrn
"inanszlk" olarak deerlendirenlere de, asl inanszln, d o
aya ve evrene ilikin olgular gzle grnmeyen soyut tanrlar
araclyla gklerdeki belirsiz bir yere tamak olduunu syle
yerek yant verir.
E p i c u r u s ' u n , mitler yerine akl ve bilgiyi kullanma ilkesi
nin izleyicisi L u c r e t i u s da, evrensel srelere aklama getirdi
i yaptnda P h a e t h o n mitinden yararlanrken, mitin kendisini
deil, ardnda yatan gerek olguyu deifre edip kullanmaya a
lmaktadr. Burada Epicurus'tan farkl olarak, dinden uzak
durmaya almak kaygsyla mitleri b t n y l e dlamak yerine,
onlardan yararlanmaya alr. Lucretius'a gre, religio'nun, ya
ni "tanrlarla ilgili yanl bilgi"nin snrlar iine girilmedii s
rece, mitlerden ve mitsel hikyelerden yararlanmakta bir sakn
ca yoktur. 1 7 7
Platon, Euripides, Ovidius ve L u c r e t i u s gibi klasik d n e m
d n r ve airlerini epey megul eden Phaethon mitinin ya da
Pseudo-Sibylline
metinlerinde
krntlarna
rastlanan
"Yldz
Savalar" temasnn, ok eski tarihte gereklemi gksel olgu

larn toplumsal bellekte brakt izler olduu fikri, Ortaa'da
byk oranda sisler ardnda kalp u n u t u l d u k t a n sonra, R n e
sans'la birlikte yeniden gndeme geldi. D a n t e Alighieri'nin n
l "ilahi Komedya"sn oluturan " C e n n e t " , " C e h e n n e m " ve
"Araf" adl uzun iirlerinde mistik bir bak egemen olsa da, as
lnda bu yapt, kozmosun yaps ve dnmleriyle ilgili merak
l bir arayn admlarn oluturuyordu. n l air, evrende ken177
Monica R. Gale, "Myth and Poctry in Lucretius", s: 46
BR "DEAL-N HKAYES
di gerekletirdii dsel gezintiyi anlatrken, P l a t o n ' u n yaad
tehlikeli
gksel yolculua da gndermeler
yapyordu.
" A r a f ' t a , takmyldzlarn konumlar ve gk cisimlerinin yrn

ge hareketleri srasnda izledikleri t u t u l u m emberini (ekliptik)
tanmlarken, P h a e t h o n ' u n bu yolu izlemekteki baarszlnn
yaratt dramatik sonulara deiniyordu szgelimi.
178
"Cehen-
n e m " d e y s e , srd arabann kontroln yitiren P h a e t h o n ' u n

neden olduu rktc afetler, dzensiz ve serseri bir gk cis
minin kontrolsz d olarak dile getiriliyordu.
179
Onaltnc yzyln egzotik d n r l e r i n d e n Paracelsus da,

hem Phaethon miti, hem de Pseudo-Sibylline metinlerindeki
kehanetlerin, gksel olgularla bir biimde balantl, mistik bir
d n m e iaret ettii kansndayd. Paracelsus'a gre, iinde
yaadmz dnyann sonu, bu mitlerde anlatlanlara benzer bi
imde, gklerde bir kuyrukluyldzn belirmesinin ardndan ya
anacak olaanst koullar, ktlk ve sellerle gelecekti. 1531 y
lnda Avrupa semalarnda grlen bir kuyrukluyldzn ardndan
kimi blgelerde hasat mevsiminin kt gemesi, salgn hastalk
larn ortaya kmas, savalarn kzmas ve ekonomik skntlar
yaanmas, bu kannn onda glenmesine yol amt.
180
Aydnlanma a'nda, bilimin ve analitik dncenin hzla

n plana kp yeni bir heyecan dalgas yaratmasyla birlikte,
Rnesans'tan itibaren eski pagan mitlerini ve inan sistemlerini
yeniden kefetmeye balayan Avrupal d n r ve sanatlar,
mitoloji kategorisi altnda deerlendirilen ok eski metinleri,
akl ve bilgi szgecinden geirerek yeniden yorumlamaya al
tlar. Elbette Phaethon miti ya da Sibylline Kitaplar'nda anla
tlan merak uyandrc "gksel afet" hikyeleri de bir kez daha
mercek altna alnacakt bu d n e m d e . G n e Sistemi'nin yaps
ve kuyrukluyldz ya da meteorlar gibi " s r p r i z ziyaretiler",
178
179
180
Dante Alighieri, " T h e Divine Comedy of Dante Alighieri", The Purgatoy Canto IV, s: 69
Dante Alighieri, " T h e Divine Comedy: I. Inferno", Canto XVII, s: 179
Sara Schechner, "Comets, Popular C'.ulture and the Birth of Modern
Cosmology", s: 47
mistik inanlardan ve kehanetlerden arndrlarak y o r u m l a n m a

ya allyordu.
On sekizinci yzylda bile, aralarnda Antoine-Laurent L a voisier'nin de b u l u n d u u bilim adamlar, "gkten ta yamas
n n " m m k n olmadn; sz edilen " d m " ktlelerin
dnya orijinli o l d u u n u ; volkanik p s k r m e ya da yldrm
arpmas sonucu "alevli bir g r n t " ile dt izlenimi ve
ren paralarn "gkten geldii"ni sylemenin hurafelere prim
vermek anlamna geldiini sylyorlard. U z u n sren tartma
lardan sonra, 1798 ylnda H i n d i s t a n ' n Benares blgesinde ya
anan meteor yamurlarndan sonra kalntlar inceleyen Royal
Society astronomlarndan Edvvard H o w a r d , raporunda bunlarn
d uzaydan gelip dnyaya den kaya ve metal paralar oldu
unu kesin olarak aklad. Bu saptamann ardndan nl air
ve d n r Wolfgang von G o e t h e de ikna olacak ve P h a e t h o n
mitinde anlatlanlarn da ok eski tarihlerde gereklemi, b e n
zeri bir gksel olaydan esinlendiini syleyecekti. 1 8 1
Buna karn, gk cisimlerinin hareketlerinin dnyay fizik
sel olarak etkileyebilecei, hatta uzaydan dnyaya " t a yaabile
cei" fikrine kar o denli kemiklemi bir diren vard ki, on
dokuzuncu yzylda bile bunlarn "akld hikyeler" olduu
dnlebiliyordu.
1809
ylnda
Yale
niversitcsi'nden
iki
nemli bilim adam, Bakan T h o m a s Jefferson'a, C o n n e c t i c u t

eyaletindeki Weston kentine den metal ve kaya paracklar
nn kesinlikle " d n y a d"ndan geldiklerini aklayan bir rapor
sundular. Ama Jefferson, insanlar buna inandrmann hi de
kolay olmayacan d n y o r ve "halkn gkten talar yad
na inanmaktansa, iki Yankee profesrn yalan sylediine inan
may yeleyeceini" dile getiriyordu. 1 8 2
A t e v e kl a
Phaethon miti ve Sibylline fragmanlarnda anlatlanlar da
hil, dnyann uzak gemiinde gk cisimlerinin beklenmedik
181 Trevor Palmer, "Perilous Planet Earth", s: 56-58
182
Francis Reddy-Greg Walz-Chojnacki, "Celestial Delights", s: 184-185
BR " D E A f N HKYES
hareketleri nedeniyle ortaya kan fiziksel deiimlere "katastrofzm" gzlkleriyle bakacak ilk srad alma, on dokuzuncu
yzyl sonlarnda Ignatius Donnelly adl entelektel bir politi
kacdan gelecekti. H u k u k eitimi alp M i n n e s o t a ' d a n K o n g r e
yesi olarak politikaya atlan Donnelly, rlanda asll bir ailenin
oluydu. Zeks ve yetenekleri o n u politik yaamda ok ksa s
re iinde baarya tad ve M i n n e s o t a ' n n en popler isimlerin
den biri haline getirdi. 1882 ylnda, uzun ve youn bir alma
sonucu kaleme ald "Atlantis: T u f a n ncesi D n y a " (Atlantis: The Antediluvian
World) adl ilk kitabyla, byk sansas
yon yaratt.
P l a t o n ' u n Timaeus ve Critias adl diyaloglarnda szn e t
tii "yitik kta"nn bir efsane deil, byk bir doal afet sonu
cu sulara gmlen, Atlantik Okyanusu'ndaki bir kta olduunu
("Denizler altnda 20.000 F e r s a h " adl romannda konuya fan
tastik bir kurgu iinde yaklaan Jules Verne'i saymazsak) ilk kez
ortaya atan yazard Donnelly; bu anlamda, belki de alternatif
aratrma ve tezler zerine kurulu, asl parlayn yirminci yz
ylda gerekletirecek yeni bir literatrn de ncln st
lenmiti. Kitabn grd byk ilgi zerine, bir yl sonra,
" R a g n a r o k " adl ikinci sansasyonel yaptn yaymlad ve Atlantis'in bat da dahil, yeryznde dramatik deiimlere yol aan
olaylarn "gksel orijinli" o l d u u n u ileri srd. Artk politika
dan b t n y l e uzaklam ve kendini aratrmalarna vermiti.
" K i t a p l a r m , beni politikann kirli havuzundan ekip kard"
diyecekti s o n r a d a n .
183
D o n n e l l y ' n i n kitaplarnda anlattklar ve mitlere olan sra

d yaklam, on dokuzuncu yzyl sonu Amerika'snda hzl
bir dirili yaayan d i n d a r muhafazakr politkalar gz n n e
alndnda, fazlasyla cretkr saylabilirdi. Halkn ok sevdii
bir politikac olmasna karn, "Atlantis"i yaymlad sralarda,
kitaplarndaki agnostik (bilinemezci) tavrn, dindar kesimlerde
sert tepkilere neden olabileceinden endie etmiti ama hi bek
lemedii biimde, t o p l u m u n geni bir kesiminden vgler ald
183
M a r t i n Ridge, "Ignatius Donnelly: Portrait of a Politician", s: 196
ve kitap heyecanla karland. Amerika'nn kalburst sosyal

gruplar tarafndan srekli olarak Atlantis'le ilgili konferanslar
vermek iin davetler ald, bunlarn ouna da katld ama o d
n e m d e Amerika'da ortaya kmaya balayan mistik gruplardan
ve "Atlantis kltleri"nden zenle uzak d u r d u .
184
ikinci kitab "Ragnarok; Ate ve akl a", neredeyse

b t n y l e Phaethon miti zerine k u r u l m u t u ve burada anlat
lan afetlerin, dnyann ok yaknndan geerek youn gkta
yamurlarna neden olan, hatta belki de gezegenimize arpan
serseri bir kuyrukluyldza bal o l d u u n u ileri sryordu.
Donnelly'ye gre, scak bir ekirdein zerinde kayalk bir
kabuktan oluan yeryznn, bizim yaadmz en st tabaka
sndaki kil, k u m ve akl ynlar (The Drift), Louis Agassiz'in
ban ektii jeologlarn ileri s r d gibi, uzak gemiteki b u
zul tabakalarnn hareketi sonucu ortaya kmam; bu tabakala
r, yeryzne arpan gk cisimlerinin kalntlar o l u t u r m u t u .
T a r i h ncesi alarda gerekletiini d n d bu katastrofun,
szl gelenek ve mitler araclyla bize dek ulatrldn savu
n u y o r d u Donnelly. Bu kitabnda ayrca, "Atlantis"deki agnostik
tavrndan da ani bir "U d n " ile uzaklayor ve Hristiyan
inanlarna sarlyordu yeniden: Felaket, insan rkna ynelik,
hak edilmi bir tanrsal cezayd.
185
Bu izgi deiimine ramen, d i n d a r evreler, Ragnarok'u

inanlarna bir meydan okuma olarak algladlar, nk onlar
koruyan ve gzeten T a n r ' n n , insanlarn bir kuyrukluyldz ya
da gkta arpmas sonucu lmelerine izin vermeyeceinden
emindiler. Bilimsel evrelerse, byk jeolojik deiimlerin by
le ksa sreli ani olaylarla ortaya kmayacan, yz binlerce y
la yaylan bir sre iinde yeryznn biimlendiini ve bu
" t a h m i n edilebilir" evrenin iinde srprizlere yer olmadn
syleyerek Ragnarok'u tartmaya bile gerek grmeden r e d d e t
tiler. 1 8 6
184
185
186
M a r t i n Ridge, a.g.e, s: 203

M a r t i n Ridge, a.g.e, s: 204-205
Helen M c C a n VVhite, "Tale of a Comet and Other Storics", s: 169-170
BR " D E A f N H K A Y E S
Buna karn, Ragnarok, ilk kitabn da zerinde bir sat ba

ars elde ettii gibi, basnda da geni yanklara neden oldu. E d e
biyatlar, politikaclar, hatta baz Katolik din adamlar bile D o n nelly'nin, tarihin en iddial ve byleyici teorilerinden birini or
taya attn dnerek ona vgler yadryorlard ama bunlar
Minnesota'l yazara yetmiyordu. Bilimsel akademik evrelerden
de destek ve onay bekliyordu Donnelly; elbette, asla gerekle
meyecek bir beklentiydi bu ve birka yerbilimcinin snrl ilgisi
nin dnda bilim adamlar tarafndan kesin olarak dlanacakt.
Kitabn
adn,
iskandinav
mitolojisinden
dn
almt
Donnelly: Kuzey inanlarna gre len bir savann r u h u ,

O d i n ' i n nedimeleri olan Valkyrie adl periler tarafndan, bir tr
cennet diyebileceimiz Valhalla'ya tanrd. Sava burada bes
lenip dinlenerek gcn topladktan sonra, nihai byk savaa,
yani atele ve ykmlarla birlikte gelecek Ragnarok'a hazrlanr
d. Byk tanrlar ve onlarn hizmetindeki yce savalar, so
nu yenilgi olsa da, cesurca bu savaa girmek ve ebedi yazglar
n
izlemek
durumundaydlar.
Bir baka deyile,
Yakndou
inanlarndaki " A r m a g e d d o n " d a n farkl olarak Ragnarok, so

n u n d a "iyilerin" kazanaca bir mcadele deil, yitirilmesi ka
nlmaz olan bir savat ve gkten gelen alevler, yere den yl
dzlarla birlikte, dnyann s o n u n u belgeliyordu.
D o n n e l l y , Edda ad verilen ve Kuzey Sibyl'lar olarak bil
diimiz Volva'lar tarafndan dile getirilen dizelerde izilen Rag
narok resmini, bir kuyrukluyldzn yol at faciann bellekler
deki tortular olarak gryordu:
"skandinavyallarn efsanelerinde, kuyrukluyldzn geliini
anlatan arpc bir kayt yer alr. Kuaklar boyunca yinelenmi,
eitli dillere evrilmi, zerine yorumlar yaplm, eletirilmi
ama asla anlalamamtr. Yabani ve anlamsz bir szck rapso
disi ya da gelecee ilikin bir katastrof beklentisi olarak grl
m t r bu. Oysa hi de yle deildir!" 1 8 7
Szcn etimolojisi bile, gksel afetle ilgili ipularn ve
riyordu Donnelly'ye gre. Kuzey dillerinin hemen hepsinde
187
Ignatius Donnelly, "Ragnarok: T h e Age of Fire and Gravel", s: 141
" R e g n " yamur ve " R o k " da toz b u l u t u anlamna geliyordu. Bu

d u r u m d a " T o z ve kl y a m u r u " benzeri bir anlama sahip olan
Ragnarok
szcyle,
kuyrukluyldzn
paralanmas
sonucu
dnyaya yaan paracklarn oluturduu toz bulutu ktlesi a n

latlm oluyordu. Volva'nn dizelerinde, Ragnarok ncesi insan
soyunun hatalarnn ve gnahlarnn biriktiinden ve bu d u r u
m u n ilahi cezay getirdiinden sz edildiine dikkat eken D o n
nelly, " D n y a d a ykm getirecek koullar olgunlamt" ifade
siyle bu dinsel bak destekliyor ve devam ediyordu: " R a g n a
rok, yani tanrlarn karanl ya da toz ve kl yamuru gelip, ii
bitirecekti artk."
188
Donnelly'ye gre, kargaay getiren ve ykmlara yol aan

olayda,
birden
fazla kuyrukluyldzn
varl
sz
konusuydu.
Bunlardan biri, skandinav mitlerinde " F e n r i s K u r d u " adyla

anlyordu. kincisiyse, yine mitlerde ayrntl olarak sz edilen
" M i d g a r d Ylan"yd ki, Edda'lara gre, o ortaya ktnda
"denizler kabarp karalara saldryordu." Donnelly, arpmadan
nce dnyann ok yaknndan geen bu ikinci kuyrukluyldzn
da, okyanuslar zerinde iddetli gelgitlere neden o l d u u n u d
nyordu.
189
Phaethon miti de, Donnelly'ye gre, skandinavlarn Rag

narok ile anlatmaya altklar byk gksel faciann, YunanRoma kltrndeki paralelinden baka bir ey deildi. Aniden
ortaya kan iki kuyrukluyldz dnyay atee vermiler, gnein
n n kapayp karanla neden olmular, nehirlerin kurumas
na ve dalarn kavrulmasna yol amlar, son olarak da uzun
sreli souk bir evreyi, yapay bir k mevsimini yaratmlard.
H e r iki hikayeyi st ste koyup, ssl ayrntlar aykladmz
da, dnyann uzak gemiinde kuyrukluyldzlar tarafndan ya
ratlan kargaann, "aslna olduka sadk" bir kaydna ulat
mz d n y o r d u Donnelly:
" B u kargaann nedeni, gkyznn ykseklerinde gerek
leen bir olaydr; uzaydan gelmitir; yldzlar tehdit etmitir;
188
189
Ignatius Donnelly, a.g.c, s: 142

Ignatius Donnelly, a.g.e, s: 143
BR " D E A L" N HKYES
belli takmyldzlarn hizasndan gemitir; ykcdr; sar renk

tedir; byk bir syla ilikilendirilir; dnyay atee verir; deniz
leri kurutur; paralar yeryzne salr; dnyay kllerle d o l d u
rur; gne grnmez olur; bir m d d e t , t u t u l m a srasnda oldu
u gibi, dnya karanlkta kalr; bir sre sonra geri dner; yer
yznde bitki rts yeniden oluur; nehirler ve pnarlar tek
rar ortaya kar; dnya yenilenmitir. B t n bu sre iinde in
sanlar ya kuular gibi su kenarlarnda saklanm ya da maara
lara snmtr."
190
Ragnarok yaymlandktan ksa bir sre sonra, E n d o n e z ya'daki Krakatoa volkannn patlamasyla yaanan katastrof, je
olojik deiimlerin, bilim adamlarnn ileri s r d gibi ok
uzun srelere yaylm, yava ve nceden t a h m i n edilebilir ol
madn syleyen Donnelly'yi dorular g r n y o r d u . Baz je
ologlar, buzul teorisiyle ilgili ciddi kukularnn b u l u n d u u n u
belirterek Donnelly'nin getirdii alternatif aklamay dikkate
deer bulduklarn ima ettiler. Ama o bunlarla yetinmiyor ve
yersiz bir iyimserlikle, bilimsel evrelerde tezlerinin kabul edi
lip destek grmesini istiyordu. Yayncs D. Appleton'a, kendi
bnyelerinde kan bir bilimsel dergide Ragnarok'tan sz e t m e
leri ve kendi bastklar kitab bilimsel platformda desteklemele
ri arsnda b u l u n d u . Ama bu talebi net bir yantla reddedildi,
nk yayncya gre bilimsel dergilerde ciddiye alnacak yaz
ve teorilerin yalnzca "yetkili" mercilerden (yani akademisyen
lerden) gelmesi gerekiyordu. Appleton, Ragnarok'un ancak p o
pler yayn organlarnda yer bulabilecei ve Donnelly'nin b u
nunla yetinip m u t l u olmas gerektii i n a n a n d a y d . 1 9 1
Aslna baklacak olursa, Donnelly'ye kar kan, daha do
rusu o n u n sylediklerini ciddiye almaya gerek grmeyenlerin
itiraz ettii konu, Phaethon ve Ragnarok mitlerinin ardnda ok
eskiden yaanm doal afetlerin bulunmas ya da bir kuyruklu
yldzn dnyaya arpm olma olasl deildi. H a t t a bir grup
bilim adam, byle bir olasln varln kabul ediyor ama sz
190
191
Ignatius Donnelly, a.g.e, s: 164-165

Helen M c C a n White, a.g.e, s: 182-183
konusu katastrofun Donnclly'nin iddia ettii gibi yakn gemi

te deil, ancak milyonlarca yl nce gereklemi olabileceini
vurguluyordu. Asl byk sorunsa, Donnclly'nin " y n t e m l e r i "
ve yaklam biimindeydi: Bir hipotezle ortaya kyor ama b u
nu snarken, gerekletiini ileri s r d olayn " n a s l " bir s
re izlediiyle deil, " n i i n " yaandyla daha ok ilgilenir g
r n y o r d u ve bu da, (kendi tezine gre) ykm getiren bir d o
al afeti, " i l a h i " bir mekanizmayla ilikilendirme abasndan
kaynaklanyordu.
Kuyrukluyldz arpmasyla ilgili ayrntlar ieren
hibir
veri ya da kanta yer vermiyordu almasnda. T a m olarak ne

zaman olmutu szn ettii olay? Yeryznn hangi blgesin
de gereklemiti? Bunlar destekleyecek jeolojik ya da arkeolo
jik veriler nelerdi? Donnelly, olayn kendisinden ok, "gerek
leme gerekesi" ile ilgilenir gibiydi ve buna kendini ok fazla
kaptrp kitabn final blmlerinde Kutsal Kitap slubunu h a
trlatan ifadelerle, insanlara vaaz vermeye alyordu. nsanlar
dorulua ve adalete deer verir, maddi hrslara kendini kaptrmazsa, T a n r da bu gezegeni ve insanl kuyrukluyldz a r p
malarndan ya da baka tehlikelerden koruyabilirdi!
Donnelly, szn ettii byklkte bir kuyrukluyldzn
dnyaya arpmas d u r u m u n d a yaanmas olas gelimelerle il
gili ayrntlar sralyordu kitabnda ama, bu t r bir arpma
dan geriye " m i t l e r e yansyacak anlar" kalamayacan, n k
insanln bylesi bir felaket sonrasnda y e r y z n d e varln
srdrebilmesinin neredeyse olanaksz o l d u u n u kabul e t m e y e
yanamyordu. Su kaynaklar kuruyacak, bitki rts n e r e d e y
se tmyle yok olacak, uzun bir sre gne kaln bir ta
bakayla perdelenecek, solunan hava zehirli partikllerle dola
cak ve s hatr saylr oranda decekti. stelik bylesi bir fe
laketten sonra koullarn tekrar normale dnmesi, ortalama in
san mryle kyaslandnda, olduka u z u n bir sre gerektire
cekti. Bu d u r u m d a , kuyrukluyldzla ilgili anlar mitler yoluy
la
gelecek
kuaklara
aktaracak
birilerine
gerek
kalmayacakt
dnyada, nk zaten "gelecek kuaklar" diye bir ey de ol

mayacakt!
BR "DEAL"N HKYES
Ignatius Donnelly'nin, Ragnarok'ta ileri srd kimi id

dial nermeler, inandrclk snrlarnn hayli dnda kald ama
aslnda kitaplar olduka nemli bir "ilk a d m " nitelii tayor
du: Klasik filozoflardan iki bin be yz yl kadar sonra, mitler
de anlatlanlarn ardnda ok eskilerde yaanm gerek olayla
rn yatabilecei fikrini insanla bir kez daha anmsatyor ve bir
anlamda herkesi bu sorun zerinde dikkatle d n m e y e davet
ediyordu. stelik, b u n u yaparken gvenilir yntemler kullan
m olmamasna karn, eski metinler ve anlatlarda yer alan kri
tik olgular arasnda ilgin ve arpc paralellikleri, sezgi gc sa
yesinde yakalam ve m o d e r n bilimin sk skya sarld para
digmann salamlktan ne denli uzak olduunu da gzler n
ne sermiti.
Hepsi bir yana, muhafazakr bilim ortodoksisinin nyarg
l ve brokrata yaklamlarna m o d e r n ada hedef olan ilk
aratrmacyd Donnelly. B t n bunlar, kitaplarnda ileri s r d
, kimileri fazlasyla mistik tezlere kukuyla baksak ve ou id
diasnda "fazla ileri gittiini" dnsek de, bu ilgin yazarn d e
erini ve nemini teslim etmemizi gerektiriyor. Yanllar ne
denli ok grnrse grnsn, doru bir "kukuculuk"tan yola
kt ve genel kabul gren, adeta "zlm, yantlanm, bit
m i " gzyle baklan sorularn altna birer muhalefet erhi ko
yarak insanlar bir kez daha d n m e y e ard iin, Ignatius
Donnelly'yi ayr bir yere koymak d u r u m u n d a y z .
F r a n z K u g l e r : Mit y o r u m u n d a bir milat

P h a e t h o n ' u n gklerdeki tyler rpertici
gezintisiyle
ilgili
ayrntlar, kimi noktalarda Pscudo-Sibylline kitaplarndaki pa

sajlarla ilgin benzerlikler ve paralellikler ieriyor. B u n u fark
eden ve Donnelly'nin speklatif denemelerinden krk yl akn
bir sre sonra, gerek Phaethon mitinde, gerek Sibylline fragmanlarndaki eskatolojik ipularnda, uzak gemite yaanm
gerek katastroflarn izlerinin gizlendiini dnen ilk m o d e r n
a bilim adamysa, Franz Xaver Kugler.
Fraternis F.14
Cizvit eitimi almasna ve lene dek bu dini grupla bala

rn srdrmesine karn, rahatlkla yirminci yzyln en radikal
ve analitik dnceye sahip bilim adamlarndan biri olarak ni
teleyebileceimiz Kugler, akademik kariyerine kimya retmeni
olarak balar, ancak 1894 ylnda yakn dostu, astronom ve ma
tematiki Joseph E p p i n g ' i n l m n n ardndan alan deitire
rek, onun almalarn stlenmeye ve s r d r m e y e karar verir.
Bu tarihten itibaren de b t n zamann eski M e z o p o t a m y a ast
ronomisine ve matematiine ayrr. On d o k u z u n c u yzyl bo
yunca elde edilmi eski Asur ve Babil iviyazs tabletlerinden
astronomi ve matematikle ilgili olanlar dikkatle snflayan ve
bunlarn evirilerini, yorumlarn ve ayrntl dkmlerini yapan
Kugler, youn ve disiplinli almas sayesinde bu alandaki en
nemli uzmanlardan biri olarak anlacaktr zaman iinde.
" D i e Babylonische Mondrechnung" (Babil'de Ay
Hesapla
r - 1900) ve "Sternkunde and Sterndienst in Babel (Babil'de

Astronomi ve Yldz Gzlemcilii - 1907) bata olmak zere
birok yapt, b u g n hl M e z o p o t a m y a astronomisi ve m a t e matiiyle ilgili birincil bavuru kaynaklar arasndadr ve K u g ler'n, Ottu Neugebauer, Abraham Sachs, B. L. Van der Waerden gibi uzmanlarn ncln yapt, onlarn yolunu at
kabul edilmektedir.
Kugler'n deerini ve nemini anlamak iin, ilkin az nce
ksaca deindiimiz, Donnelly'ye ynelik tepkilerin ve yok say
ma tavrnn on dokuzuncu yzyl sonlarnda iyice kemiklemi
bir "bilim brokrasisi"nin genel davran haline geldiini anm
samamz; ardndan da, yine ayn d n e m l e r d e , farkl eskia t o p
lumlarnn kltr ve mitlerindeki paralellii, M e z o p o t a m y a kl
t r n n "difzyon" yoluyla yaylmasna balayan t u t u c u yakla
ma dikkat etmemiz yeterli. F r a n z Xaver Kugler, ann bu
yaygn "Babilci" (Panbabylonist) d n c e s i n d e n dikkatle uzak
durarak, farkl uygarlklarn mitlerinde ayn unsurlara ve olay
lara rastlanmasnn "kltrel difzyonla" deil, b t n bu farkl
uygarlklarn, ayn gksel olaylara tank olmasyla aklanmas
gerektiini s a v u n m u t u . 1 9 2 Birbirine ok benzeyen mitler, bir
Peter Lancaster Brown, "Megaliths, Myths and Men", s: 266
kltrel alveriin deil, insanlarn belleklerinde derin izler b

rakan, ortak tanklklarn sonucuydu Kugler'a gre.
Yaklak otuz yln, S m e r , Akat ve Asur iviyazs tablet
lerin deifre edilmesine ve snflanmasna veren Kugler'n bir
"eskia mitolojisi" aratrmacs deil, M e z o p o t a m y a ve Yakn
dou astronomisi ve matematii uzman olduunu anmsamak
ta da yarar var. Deiik kazlarda elde edilen on binlerce table
ti titiz bir elemeden geirerek, ilerinde astronomi ve matema
tikle dorudan ilgili olanlar ayklayp kategorilere ayran ve bu
yorucu almann ardndan, paralar bir araya getirerek elin
deki eski metinleri yorumlayan Kugler, S m e r , Babil ve Asur
astronomisine ilikin bilgilerimizin byk ounluunu borlu
o l d u u m u z bilim adamlarnn banda geliyor. Dolaysyla, elin
deki malzemeye ilahiyat ya da edebiyat yaklamyla deil,
matematiki ve astronom gzyle bakp deerlendiren bir uz
manla kar karyayz burada. Bu nedenle, Kugler'n, l m n
den iki yl nce kaleme ald ve bugn "katastrofizm"in nc
almalar arasnda deerlendirilen, "Sibyllinischcr Stcrnkampf
und Phaethon in Naturgeschichtlicher Beleuchtung" (Sibylline
Yldz Savalar ve P h a e t h o n ' u n Doal T a r i h Olarak O k u n m a
s) adl kitab, ayr bir nem tayor.
1927 ylnda yaymlanan bu ksa incelemede Kugler, sz
konusu " m u a m m a " mitlere, iki ayr kaynaktan beslenerek fark
l bir aklama getirmeye alyordu: O t u z yl boyunca okuyup
yorumlad ve snflad astronomik kaytlarda dikkatini eken
srad gksel olaylarla ilgili olarak eskilerin dt notlar ve
yirminci yzyl balarnda jeologlarn yeni bulgularyla ortaya
kan, meteor arpmas sonucu olumu byk yzey deiik
likleri.
Kugler, P h a e t h o n m i t i n d e anlatlanlarn bir "mevsimsel
doal y e n i l e n m e " temas ya da "ahlaki bir d e r s " falan ierme
yip, d o r u d a n doruya "yaanm bir afet"in izlerini tad ka
nsndayd. O n u n zmlemelerine gre, bilinmeyen bir gk
cisminin dnyaya yaklamas sonucu, yaklak 1500 dolayla
rnda gklerde byk, parlak bir " a t e t o p u " grlm ve bu
gk cismi ksa bir sre sonra paralar halinde dalp dnyaya
(byk olaslkla Etiyopya'ya) arparken, etkileyici ve r k t c

m e t e o r yamurlarna neden olmutu. Phaethon mitinde anlat
lan b t n ayrntlar, mitlerin ve iirselliin yaratt ambalaj ka
zndktan sonra, yaklak 3500 yl nce yaanm byk bir katastrofun, toplumsal bellekteki tortularn oluturuyordu.
Kugler, "yeniliki ve d e v r i m c i " fikir ve zmlemelerin
yaygnlk kazanabilmeleri iin, yalnzca dar bir uzmanlar grubu
na deil, ok daha geni kitlelere duyurulmalar gerektiinin
farkndayd. Bilimsel akademik evre ve uzmanlarn, zerinde
ustalaabilmek iin yllarn verdikleri teknik rutinlere ve b u n
lara sk skya bal, genel kabul gren tezlere tutsak olduklar
1
n d n y o r d u . ' " Bu nedenle "Sibylline Yldz Savalar" ad

l kitabn, " K a m u ilgisine Ynelik Yazlar" balkl yeni bir di
zinin ilk adm olarak yaymlad.
"Eski metinlerin ou, bilim adamlar tarafndan 'sama'
bulunarak dlanm, bunlarn gerek kozmik olgulara referans
ierdii y o r u m u n u n yaplmas bir yana, anlaml alegoriler ola
rak aklanmalar bile kimse tarafndan baarlamamtr," diyor
du Kugler. " i t i r a f etmeliyim ki ilk denemelerimde ben de b u n
dan farkl bir ey yapamadm. Ama Babillilerin astronomik ve
astro-mitolojik kavramlarn ieren iviyazs dokmanlarn d e
ifre edilmesi yolunda uzun yllar boyunca edindiim deneyim
bana unu retti ki, Doulularn, zellikle de eski dou t o p
lumlarnn fikir sistemleri biz Batllara anlamsz grnse de,
kendi iinde mantkldr ve gerek olgulara dayanan bir temele
sahiptir." 1 9 4
Yntemini antik toplumlarn gksel mitlerinin deifre edil
mesi srasnda edindii deneyim ve bilgilere dayandran Kugler,
ilkin referans verilen olgunun, yani Phaethon ve Sibylline'de
simgeler kullanlarak sz edilen "gksel afetin" ne o l d u u n u
saptamaya yneldi, ardndan da b u n u n ne zaman ve nasl bir se-
193
194
Llvio C. Stecchini, "Cuneiform Astronomical Data and Celestial Instability" (Alfred De Grazia editrlndeki " T h e Vclikovsky Affair: Scietism versus Science" adl derleme, s: 124)
Franz Xaver Kugler, "Sibyllinischer Sternkampf und Phaethon", s: 8-9
yir izleyerek gerekletiini bulmaya alt. Eskia tarihilerincc dzenlenmi, birbirleriyle tutarlla sahip kronolojileri ve
uzak gemie ilikin gksel kaytlar bir araya getirip inceledik
ten sonra, Phaethon mitinin dile getirdii afetlerin " a t e " ve
" s e l " olmak zere iki y n n n b u l u n d u u ; Afrika'ya (Etiyopya
ve Aa Msr) ate yaarken Yunanistan ve D o u Akdeniz'in
kuzey blgelerinde seller, gelgit dalgalar su basknlarnn yaan
d; Yal Pliny'nin notlarnda ve dneme ilikin dier gzlem
kaytlarnda sz edilen " T y p h o n Kuyrukluyldz"nn geiinin
ve Eski Ahit'in Exodus kitabnda Msr'n bana geldii syle
nen felaketlerin, Phaethon m i t i n i n dile getirdii olaylarla eza
manl olduu sonucuna vard.
Bu veriler, d n e m e ilikin gkyz konumlarn hesaplad
nda,
mitlerde
sunulan
simgesel
referanslarla
da
bire
bir
uyumluydu. O gnn koullar iinde kesinlemi olduu d

nlen baz kronolojik veriler nda Kugler, 1528 (ya da bi
raz daha ncesi) gibi bir tarih saptad. Tezini dorulayacak ya
da destekleyici bilgi salayacak jeolojik verilerden yoksundu; bu
nedenle, "kylar yutan dalgalar", aniden mevsimlerin deime
si ya da iddetli d e p r e m ve sarsntlar gibi unsurlar kantlaya
cak bulgular elde edemedi. Eer Kugler bu aratrmasn yetmi
yl sonra yapma olanana sahip olsayd, arad tarihin
1650'nin h e m e n sonras olduunu bulmakta gecikmeyecekti.
Dier yandan, tpk Yal Pliny'yi kaynak olarak kullanan
baz Rnesans yazar ve tarihileri gibi, Kugler'n da kafas kar
mt: Pliny, gei yapan T y p h o n Kuyrukluyldznn, allm
kuyrukluyldz grnts vermeyip, yuvarlak ve ok parlak bir
yapya sahip olduunu, gkte "ikinci bir gne gibi" ldad
n ve adeta "bir gezegene" benzediini sylyordu. Yuvarlak bir
ate t o p u n u andryordu bu gizemli ve rktc nesne. Kugler
da olabildiince tedbirli davranmaya alarak, Phaethon'dan (ya
da T y p h o n ' d a n ) sz ederken, terminolojik olarak garip grnse
de, "gnee benzeyen m e t e o r " ifadesini yeledi. 1 9 5
95
Livio C. Stecchini, a.g.e, s: 130
Phaethon m i t i n d e ve Pseudo-Sibylline kitaplarnda anlat

lanlarn gerek gksel olgulardan esinleniyor olabileceini d
nen bilim adamlar, bu radikal adm atmaya cesaret edemeyip,
sz konusu astronomik verilerin srad ve "spesifik" bir olay
deil, " r u t i n " ve srekli yinelenen doal dngleri simgeledii
ni vurgulamakla yetinmilerdi o gne dek. Yani Phaethon miti,
bilinen, belirli, yaanm bir olay deil, defalarca yinelenen "s
r a d a n " bir olguyu, "mevsimlerin deimesi"ni ya da "gnein
bat ufkunda yok o l u p , sabahlar douda yeniden belirmesi" gi
bi doal bir sreci, "olaanstym gibi" gstererek anlatyor
du! Gk cisminin byk, ok parlak ve yuvarlak bir grntye
sahip olmas, o n u n gnele ayn grup iinde deerlendirilen bir
yldz olmasndan kaynaklanyor olabilirdi ancak; dolaysyla Ve
n s ' n bir sre g r n r d e n yok olduktan sonra dou ufkunda
Sabah Yldz olarak belirmesi, efsanenin esinlendii gksel ol
gulardan biri olmalyd.
Egemen "bilimsel" paradigmann sadk ve muhafazakr iz
leyicilerinde alk o l d u u m u z , sk grlen bir tavr: Mitlerin
neredeyse t m (baka bir eye benzetmeye dilleri varmad
iin) yalnzca mevsimsel dnglerle ya da gece-gndz kartlyla ilikilendirilir. U z u n ve sivri yapya sahip her ant "fall u s " , yuvarlak ya da eliptik her ikon "vulva" simgesidir. Eski
toplumlarn astronomik kaytlarndan kaynaklanan metinler, ya
batl inanca dayal sama sapan kehanetler ya da bildik gk ci
simlerinin allm yrngeleriyle ilgili alegorilerden ibarettir.
Baka ne olabilir ki zaten? M o d e r n dnyann "bilimsel" k u r u m
lamasn teslim alan paradigmaya gre, astronomi ancak son
drt yz ylda gelimi ve ortaya km bir bilimdir ve b u n d a n
ncesine ait veriler yalnzca eski toplumlarn " b y t r e n l e r i "
ya da mevsimsel dnglerle ilgili "bereket k l t " takntlaryla
aklanabilir!
Bilinen tarih alarnda, szgelimi P h a e t h o n mitiyle ilgili
Kugler'n nerdii 16. yzylda dnyay ciddi biimde etki
leyen bir katastroftan sz etmek, Kepler ve N e w t o n " a m e n t"lerine bal "istikrarl ve uyumlu e v r e n " ninnileriyle ters
dmek anlamna gelecektir. "Bilimsel" bak olarak sunulan
BR "DEAL'N HKYES
paradigma, byk katastroflar, milyon yllarla llen ok uzak

gemie yerletirerek, insann yeryznde uygarlk oluturmaya
balad evre olarak deerlendirilen son be bin yln bylesi ra
dikal deiimlerden
uzak
olduu
varsaymn
empoze etmek
zerine k u r u l m u t u r .
Bu elbette fazlasyla "ideolojik" ve z n d e "snfsal" bir ba
k asdr, nk bugn geldii noktada (ve buraya varana
dek) uygarln yalnzca "insana bal" deikenlerin denetimi
altnda " e v r i m " gsterdiini varsayarken, g n m z d e k i koulla
r ve egemen yapy da " d e i m e z " bir sonu, hatta doruluu
ve rasyonellii tartlamayacak olan bir nihai d u r u m gibi sunar.
Gzlerinizi gkyznden ekip, yere indiriniz ve size retilen,
sunulan yap iinde, biilmi olan role b r n n z , yalnzca
gnlk yaamlarnzn
rutin ayrntlaryla uranz!
"Mutlak
dorular", kk pragmatik ayrntlar biiminde, kck d n yalarnzdaki yaamn iinde sakldr; " b y k " evrensel sorula
rn yantlarn ve zmlemeleriniyse, tkr tkr ileyen sistemin
kurumsal bilim brokrasisi, sizin adnza stlenmi d u r u m d a d r ,
rahat olunuz!
Paradigmann emrettii buydu ve sistemin mekanizmalarna
uyum salamak zorunda braklan bilim brokratlarn da, ku
rumsal atlar altnda ayn dogmatik ve nyargl bak asna sa
hip olmak zere eitiyordu. Pseudo-Sibyllinc kitaplarnn ngi
lizce evirisinin editrln yapan F. W. Blass bu nedenle K i
tap V'in son dizelerini "akld final" olarak nitelendiriyor, bi
lim tarihi uzman E d m u n d H o p p e yine ayn nedenle o dizelerde
anlatlanlar " b t n y l e samasapan" bulduunu sylyordu. 1 9 6
Ancak t u t u c u bir Hristiyan k u r u m u n d a , Cizvitler arasnda
yetimi olmasna karn, eskia astronomisi alanndaki engin
bilgi birikiminin ve deneyiminin de katksyla, F r a n z Xaver
Kugler ok daha esnek ve ak fikirli yaklayordu meseleye.
Szde rasyonel olmaya alarak, Phaethon miti ve Sibylline di
zelerini, gnein batsndaki simgesel lm ve karanlkla ya da
Vens'n afak ykselii srasndaki gz kamatrc parltsyla
196
aklamaya alanlar, "Akam vakti gkyz o denli basit, s

radan ve h u z u r d o l u d u r ki, karmak, srad ve iddetle ykl
olaylar anlatan bir efsaneye temel oluturamaz," diye yantlyor
ve devam ediyordu: "Yine ayn biimde, Vens'n sabah yld
z olarak domas, en lgn zihinde bile evrensel bir katastrof
fikrini artramaz."
197
Kugler, setii iki mitolojik para zerinde, eskia t o p

lumlarnn astronomik metinlerini ve simgeciliini ok iyi tan
yan bir uzman olarak uzun sre altktan sonra, her iki hik
yenin de ayn gksel katastrofu anlatt sonucuna vard. Dola
ysyla, sa'dan nce birinci yzylda, Msr'n Yunan dili konu
ulan blgelerinde kaleme alndn d n d Pseudo-Sibylline kitaplarnn beincisindeki final satrlarn, Phaethon miti
nin farkl bir anlatm olarak grd. Dizelerde rastlanan kimi
gksel ayrntlar, szgelimi "Sava Sabah Yldz'nn, Aslan'n
zerine binmesi", kozmolojik imajlarla da bire bir u y u m l u y d u :
n k , bata Kybele olmak zere, Vens ile gklerde temsil
edildii d n l e n her tanra, bir elinde mzrakla aslann ze
rine binmi olarak betimleniyordu.
Kugler'n yazdklar, o gnlerde yalnzca dar bir evrede il
gi grd ve snrl da olsa yanklara neden oldu. ilgin bir rast
lant sonucu, aa yukar ayn gnlerde, Sovyet bilim adam
L e o n a r d Kulik, Sibirya'da geni bir aratrma yapma olana
bularak, 1908 ylnda T u n g u s k a blgesine den iri bir gkta
nn neden olduu felaketin izlerini ilk kez gzler n n e sermi;
bu olayn yaratt sansasyon da, "Sibylline Yldz Savalar" ki
tabna olan ilgiyi belli oranda artrmt. B u g n hl nasl ger
ekletii tam olarak anlalamam olmasna karn, dalan bir
m e t e o r u n paralarndan birinin T u n g u s k a ' y a dmesiyle olu
tuu sanlan bir krater ve evresindeki geni bir alan zerinde
yaratt ykm, yirminci yzyl balarnda paradigmann zaferi-
Malcolm Lowery, "Franz Xavier Kugler: Almost a Catastrophist", I.S.G.

Review No: 2 (Not: Ayn makale Kronos adl jurnalin Yaz 1977 tarihli
saysnda "Father Kugler's Falling Star" balyla yeniden yaymlanmtr.)
ne gnlden inanan, heyecanl bilim ortodoksisi iin ok da se

vimli bir bulgu saylmazd dorusu. M e t e o r ans eseri, insan
yerleiminin olmad bir blgeye d m ve can kaybna yol
amamt ama kck bir sapmayla yn deitirip kalabalk
bir kente aklsayd, bilinen en byk facialardan birine neden
olacak, belki de bir kenti t m nfusuyla birlikte yok edecekti.
Bu olay, " u n i f o r m i t a r i a n " paradigmaya kar ok kk bir
aznlka savunulan "katastrofizm" tezini beklenmedik biimde
g n d e m e tad. D e m e k ki gksel kaynakl byk felaketler, yal
nzca milyon yllarla hesaplanan ok uzak gemite olmu bit
mi olaylar deildi ve dnya, ortodoks akademisyenlerin inan
mamz istedikleri kadar gvenli bir yer saylmazd.
Buna karn, kolayca tahmin edilebilecei gibi, bilim d n
yas Kugler'n bu son kitabna ilgi gstermeme, yok sayma yo
lunu seti. Eski Yakndou astronomik metinlerinin analizi ze
rine, r aan ve saygn bir bilim adam olduu iin, doru
dan saldrlara uramad pek. Yalnzca, bir meslekta, Wilhelm
G u n d e l , onu zgn bir tez sunmamakla, muhtemelen Pythagoras'n kuyrukluyldz teorisinden etkilenmekle ve bu mistik yak
lam yinelemekle sulad.
198
(Evet, yine Pythagoras!) Kitap,
"sokaktaki a d a m " a ulaamamt zaten; bilimsel evreler de gr

m e z d e n gelmeyi yeleyince, "Sibylline Yldz Savalar" u z u n
ca bir sre kyda kede kalp u n u t u l d u .
F r a n z Xavcr Kugler, koca bir yn iinden seip incelenen
iki "mitolojik" kaynakta bunca arpc veri yakalanabiliyorsa, el
altnda b u l u n a n onca tablet ve belgede, yeryz tarihine ilikin
"gerek bir altn m a d e n i " n i n sakl olduunu d n y o r d u ve
byk bir olaslkla bunlarn zerine gitmeye devam edecekti.
Ama ne yazk ki, "Sibylline Yldz Savalar"nn yaymlanma
sndan iki yl sonra, 1929'da ld ve almalar da yarm kald.
Yirmi yl akn bir sre sonra, bilim tarihinin en sansasyo
nel ve tartmal isimlerinden biri, D r . Immanuel Velikovsky ta
rafndan Kugler yeniden kefedilecek ve bu glgede kalan kitap
ta Phaethon'la ilgili yapt "gne g r n m n d e m e t e o r " yoru198
m u , Velikovsky'nin sansasyonel almas "arpan D n y a l a r "

da (Worlds In Collision) bambaka bir boyut kazanacakt. Velikovsky'ye gre, Kugler'n mitlerde varln saptad, 1500
dolaylarnda gklerde beliren iri, kzl renkli ve yuvarlak gr
n m l gk cismi, dzensiz bir yrnge izlerken dnyaya tehlike
li biimde yaklaan Vens gezegeninden baka bir ey deildi! 1 9 9
F r a n z Xaver Kugler'n Phaethon miti ve Pscudo-Sibylline
fragmanlarna getirdii radikal ve devrimci y o r u m u n nemi, an
cak yakn d n e m d e fark edilmeye balad. Bunda uniformitarian
paradigmann karsna dikilen katastrofist okulun son eyrek
yzyl iinde at byk mesafe ve kaydettii geliimin yan
sra, eskia metinleri ve arlkl olarak da mitler zerinde a
lan uzmanlar arasnda yeniliki ve ak fikirli gen bilim
adamlarnn sayca artmaya balamalarnn da pay var. Paradig
ma savunucularnn "mevsimsel d e i i m " ya da "gnein bat
yla ilgili metafor" biimindeki aklamalar, giderek daha ge
ni bir uzmanlar grubunca, bykalt glmsemelerle karlan
yor son yllarda.
Yunan ve R o m a edebiyat zerine sayl uzmanlardan biri
olan James Diggler, Euripides'in versiyonu zerinden P h a e t h o n
mitini inceledii kitabnda, " P h a e t h o n ' u n hikyesini gnein
bat ve yeniden dousuyla aklamay hi inandrc b u l m u y o
r u m , " diyor: " G o e t h e ' n i n ilerletip F. Xaver Kugler'n gelitir
dii yaklam, yani P h a e t h o n ' u n bir meteor olma olasl, bana
ok daha yakn geliyor."
200
Bir " h a z i n e " v e bir " m i r a s

Siyblline fragmanlar ve Yunan-Roma mitolojisinden para
larn yorumlanmasyla ilgili bu kk tur, bizi olduka net ve k
krtc bir soruyla ba baa brakyor. Orijinaller iki bin yl akn
bir sre nce talihsiz bir yangnda yok edilse ve sonraki d n e m 199
Immanuel Velikovsky'nin tezlerinin ksa bir zeti ve deerlendirmesi iin

bkz. "2012: Marduk'la Randevu", s: 424-435
200
J a m e s Diggle, "Euripides: Phaethon", s: 10, dipnot
de retilen kopyalar byk oranda tahrif edilmi ya da d p e d z

uydurulmu metinleri ieriyor olsa da, minicik bir blmn (o
kkeni ve kayna analiz edilemeyip " s a m a " bulunan kk pa
sajlarn) gerek Sibylline Kitaplar'ndan izler tayor olma olas
l karsnda, yinelemekten kendimizi alamadmz bir soru bu:
" K r n t l a r " n d a bunca dikkate deer ayrnt varsa, Sibylli
ne Kitaplar'nn tamam nasl bir " h a z i n e " y d i acaba? Roma dev
letinin C u m h u r i y e t dnemi boyunca bu kitaplara ve ierdii
bilgilere
bunca
nem
verip,
byk
bir
gizlilikle
saklamas,
Sibylline Kitaplar'nn "basit ve batl inanca dayal kehanetleri"

deil, dnyann uzak gemiiyle ve insan uygarlnn bu geze
gen zerindeki serveniyle ilgili kritik bilgileri ierdiinin ipu
larn vermiyor m u y d u zaten? stelik o denli hassast ki bu bil
giler, onu koruyan kurul dnda, konsllerin bile dorudan eri
imine izin verilmiyordu. T p k S i b y l l a r n , bir " m i r a s " gibi ta
dklar bilgi birikimini kimseyle paylamamalar ya da P y t h a goras Kardelii yelerinin, "gizli bilgiye" ancak u z u n ve yoru
cu aamalar getike, derece derece yaklaabilmeleri, bu aama
lara ve her birinde aklanacak bilginin miktarna Kardelik'teki " s t a t " l a r n karar vermesi gibi.
isa'dan
nce
altnc
yzylda,
Roma
devletinin
Cumae
Sibyl' araclyla, Pythagoras'n da hocas ve ustas Pherecydes'in elindeki " F e n i k e K i t a p l a r " ya da D e l p h i ' d e k i Pythia'nn
verdii dersler yardmyla sahip olduu ve kskanlkla k o r u d u
u d n l e n bu "gizli kaytlar", kklerini ayn gelenekten, Ana
Tanra k l t n d e n alan ve ilgin bir biimde, tarihin ayn d
neminde R o m a ' d a buluan Sibyl ve Pythagoras kapal rgtlen
melerini de bir araya getiriyordu.
O denli tarihi bir bulumayd ki bu, ister bilinli bir stra
tejinin uzantsnda yaama geirilmi olsun, ister tmyle rast
lantsal olarak kendiliinden gelisin, Roma topraklarnda ben
zersiz bir "kardelik r g t " n n yaplanmasna yol aacak ve bu
rgt, u z u n ve deiken bir serven izleyerek, zaman zaman
uzun sreli olarak glgede kalsa bile, dnyann sonraki iki bin
be yz yl iindeki gelimelere hatr saylr biimde damgas
n vuracakt.
II
GERLEME, Z L M E VE FRATERNIS
GERLEME. Z L M E VE FRATERNS
7. Akntya kar
Devletlere, hanedanlara ya da rejimlere, tarihsel srecin ge
liimini dikkate alarak yapacanz analizlere dayanarak, aa
be yukar m r biebilirsiniz. Ama "idealler" sz konusu ol
d u u n d a b u n u yapmak olduka gtr; hele o ideallerin gerek
leme yolunda o l d u u n u gsterecek iaretler henz ufukta bile
belirmediyse. Bu anlamda, R o m a C u m h u r i y e t i ' n i n kuruluun
dan itibaren izledii seyre bakarak, ikinci yzyl sonlarnda
" r e j i m i n " kme noktasna varacan grmek iin ok dona
nml bir politik analist olmaya gerek yoktu; ikinci yzyl orta
larndan itibaren de ou Romal tarihi ve politikac bu yn
deki kayglarn dile getirmiti zaten: C u m h u r i y e t , can ekii
yordu.
Ama bu d u r u m yalnzca bir politik yaplanma ve askeri-brokratik ynetim mekanizmas iin sz konusuydu; idealler iin
deil. C u m h u r i y e t , batan beri g r d m z gibi, onun kurulu
unda en etkili rollerden birini stlenen, gl ve deneyimli bir
idealist grubu iin, varlacak bir "nihai a m a " ya da sonsuza dek
korunacak mutlak ve duraan bir kazanm deil, hedefe giden
yol zerindeki etkili bir " a r a " t a n ibaretti. Belirlenmi " i d e a l "
ayakta t u t u l d u u ve gzetildii srece, ona ulamakta kullanla
cak aralarn yaayaca inili kl seyir de fazla kayda deer
bir anlam tamayacakt. R o m a ' d a dnya tarihinin en nemli si
yasal deneyimlerinden birini yaama geirmeye alan kkl bir
kardelik rgt iin C u m h u r i y e t ' e m r biilebilirdi belki; ama
o ideale, asla.
Bu nedenle, isa'dan nce altnc yzyl sonunda kurulan
C u m h u r i y e t ' i n be yz yllk serveni boyunca inanla, inatla ve
srarla varln s r d r p , sabrla belli stratejileri yaama geir
meye alan bir ekirdek r g t n bunca sre boyunca ayakta
kalmasn anlamak ok da zor deildir. Eski ve kkl bir ideal
ile klmtr yola ve bu ideal " y e n i " bir eyleri yaama geir
mekten ok, kadim zamanda var olmu ve denetlenemeyen bir
krlma noktasnda yitirilmi kazanndan yeniden elde etmek
zerine k u r u l u d u r .
Ana T a n r a rahibelik kltlerinden Sibyl geleneine aktar
lp, onlar tarafndan yetitirilen Pythagoras araclyla yeni d e
rinliklere tanm, "eskiyi restore e t m e " d d r bu. Eitliki,
zgr, snrlarn ve snflarn olmad, savasz bir dnyay (ki
eskiden var olduu dnlmektedir) yeniden kurmaya ynelik
20
tir. ' nceki blmlerde altn izmeye altm gibi, gerek

ten Pythagoras adnda "tek ve belirli bir kiinin" yaayp yaa
madndan emin olmamamzn bu noktada bir nemi yoktur.
Bir hedef ve bir retinin sahip olduu donanm ve eski kkle
ri bilmek, tarihte ilk kez etkili ve kararl biimde yaama gei
rilmek istenen idealin ardnda yatanlar tanmak nem tamak
tadr, o kadar.
K r o t o n yenilgisi, yine nceki blmlerde szn ettiimiz,
Yunan kent devletlerinin ruhani federasyonu yoluyla etkinlik
salamaya alan Amphyctonic Konsey'in urad baarszlk
tan sonra, ikinci nemli tkezleme olarak grlebilir bu idealist
hareketin ynlendiricileri iin. Belki de bu nedenlerle ok tem
kinli ve dikkatli admlarla ynlendirilmek istenen Roma C u m
huriyeti deneyiminde, yerel soyluluun marur direngenliine
uzun bir sre iinde defalarca dnler verilmi ve geri adm
lar atlmtr ama "Bardan yars d o l u " iyimserliine kaplma
ya elverecek kazanmlar da elde edilmitir.
Pleb kitlelerinden yeni bir "iktidar orta" yaratma giriim
lerinde;
201
toplumsal
tabakalar iindeki
etkinlii
kolaylatracak
Snfl toplumlarn ortaya ksndan, daha dorusu ataerkil aile yapsnn

toplumsal dokuya egemen olmasndan nce, gerekten byle savasz ve
snfsz, eit ve bar, "Altn a" yaanm mdr? "Ideal"in ardndaki
temel, gereklere mi yoksa sisler ardndaki bir topyaya m dayanmak
tadr? Yaptmz inceleme asndan bu ok da byk bir nem
tamyor. Burada asl belirleyici olan, o ideali yaatmaya alanlarn,
"Altn a"n gerek olduuna yrekten inanmalar. Uygarlk tarihi
boyunca btn ideallerin ekirdeinde, "inan" yer ald ve Sibyl ya da
Pythagoras Kardelii iin de durum farkl deildi.
manevi liderlik ve "rgtsel e i t i m " ilevleri iin gizem kltle

ri ve tanra tapnak sistemlerinin pleb yaamna entegre edil
mesinde; geniletilmi ynetici snfn iinde saygn ve nfuzlu
bir " a y d n - b r o k r a t " kesim oluturma baarsnda ve "konfede
rasyon anlay"nn yava yava Roma devlet ideolojisine ege
men klnmasnda bu kazanndan somut olarak grebiliyoruz.
Be yz yl iinde Kardelik mritleri stratejik deiimler,
yeni ynlenmeler ve " i d e a l " ile ilgili fikir ayrlklarndan gemi
olsalar bile, birka temel nokta iyi hesaplanm grnyordu:
Koma, doru bir hedefti her eyden nce. C u m h u r i y e t , yerin
de bir admd ve daha kurulu aamalarndan itibaren bir " p a t rici rejimi" olmaktan karlp adm adm gcn yaygnlatrla
rak paylatrlmas, ciddi bir hamleydi. Ynetsel brokratik ku
rumlarn glendirilerek, bunlar iinde sz sahibi olan idealist
lerin yetitirilmesinde de gzle grlr baar kaydedilmiti.
Hepsinden nemlisi, Sibylline Kitaplar'nn salad bilginin
yan sra, bu kitaplar zerinde oluturulan saygn d o k u n u l m a z
lktan ok uzun bir sre baaryla yararlanlmt.
Ama "bardan bo yars" da Kardelik yeleri iin ideale
giden yolda gz ard edilemeyecek gediklerin ortaya ktn
gsteriyordu. H e r eyden nce, ekonomik deikenler doru h e saplanamam; Roma C u m h u r i y e t i ' n i n srekli " b t e a" ve
ren sorunlu ekonomisinin orta vadeden balayarak nasl dertler
yaratabilecei ngrlememiti. Askeri yaplanmann ve "fede
re birlii" getirecei d n l e n fetih stratejisinin toplumsal kat
manlar arasndaki dengeleri altst etmek bir yana, bir "ideal
erozyonu"na yol at da fark edilememiti: Sava yok edecek
gelimi bir sosyal rgtlenme iin bizzat sava ve askeri gc
kullanmak ne derece doruydu?
Abartl bir militarizme ynelen Roma C u m h u r i y e t i ' n d e ,
lejyonlar ve zel birliklerle glenen askeri brokrasinin bal
bana bir "iktidar aday" haline gelmeye balayaca, Sulla'nn
" g e l i y o r u m " diyen askeri darbesine dek tahmin edilememiti.
Hepsinden nemlisi, toplumsal biimlenmeye ynelik planlarda,
hzla byyen kle snfnn yarataca byk sorunlar, neredey
se t m y l e grmezden gelinmiti. O kadar ki, O 135, 104 ve
Fraternis F. 15
74 yllarnda yaanan byk kle ayaklanmasnn, i denge

leri nasl deitirip, btnyle askeri gce dayanan, diktatr
eilimli konsller yetitirecei tahmin edilememiti.
S p a r t a c u s : aresizliin trajedisi
Bu ayaklanmalar iinde zellikle sonuncusu, Roma C u m
huriyeti iin boyutlar ve sonular asndan fazlasyla rperti
ci olmutu. Trakyal bir gladyatr olan Spartacus'un Vezv da
eteklerinde balatt byk ve etkili ayaklanma, R o m a ' d a si
yasi otoritenin ve asayiin salanmasn gl askeri liderlerin
varlna
endekslemeye
glendirmiti.
alan
direngen
patrcilerin
ellerini
Hareket, daha nce Sicilya'da yaanan
kle
ayaklanmalarnda olduu gibi, byk oranda rastlantsal dei

kenlere bal, bireysel ve kendiliinden gelimi bir isyana da
yalyd aslnda. Cornell ve Matthevvs, ayaklanmann " d e v r i m c i "
bir nitelik tamad kansnda:
" S p a r t a c u s ayaklanmasnn da, ondan nce Sicilya'daki iki
ayaklanmann da gerek devrimci eylemler olmadklar, bunla
rn daha ok klelerin ackl d u r u m l a r n d a n kamak ve efendi
lerinden almak iin giritikleri, ie dokunan davranlar ol
duu gz ard edilmemelidir. Bunlarda bilinli bir devrimci ide
olojinin ya da kleliin kaldrlmas iin aka dile getirilen bir
eylemin hibir belirtisi y o k t u r . "
202
Ne var ki Spartacus ayaklanmas gneyde gibi b y m

ve iki kez Roma ordularn yenilgiye uratarak ciddi bir tehdit
olduunu egemen snfa fazlasyla hissettirmiti. Bu nedenle,
dzensiz ve eitimsiz kle o r d u s u n u , geriye kalan herkese gz
da vermek zere ezmek iin frsat kollayan acmasz konsl
Crassus, ayaklanmay bastrdktan sonra, alt bin kiiyi "ibret
iin" yol boyunca armha germiti.
Roma'da C u m h u r i y e t ' i "soylu bir idcal"e giden yolda en
etkili ara olarak gren Kardelik yesi brokrat ve politikac
larn, yaananlar karsnda dehete kapldn tahmin etmek
202
Tim Cornell - J o h n Matthcws, a.g.e, s: 66
g deil. " O r t a s n f yaratmak zere p l e b l e r l e o denli m e

guldler ki, kleliin trajedisini ortadan kaldrmaya ynelik he
men hibir ey dnmemilerdi - hukuk sistemine empoze
edilen "azat e t m e " sistemini ve azatl klelerin ocuklarnn, se
nato
yesi
olabilme
haklarnn
yasallatrlmasn
saymazsak.
Oysa pleb yaam iyiletirilmeye allrken istemeden hem bir

u
pleb eliti" zengin kesim, hem de her an macerac askeri lider
lerin kuyruuna taklmaya hazr, eitimsiz ve ok kalabalk bir

" l m p e n proletarya" yaratlmt kentli zgr ve yoksul yurtta
lar arasnda. Bu arada hi kimse, Roma n f u s u n u n en byk
dilimini oluturmaya balayan klelerin d u r u m u n u n ne denli
"aciliyet" tadnn farkna varamamt.
Spartacus isyan, bir kritik gelimeyi daha gzler n n e
serdi: isyanc ordu yalnzca klelerden olumam; g topla
mak iin ekildii krsal blgelerde, yaam koullarndan ho
nutsuz olan topraksz yoksul kylleri de yanna ekmiti. Spar
tacus o r d u s u n u n getii birok blgede devlet tarafndan grev
lendirilen, yoksul insanlardan kurulu yerel milisler de ou kez
klelere kar savamay reddettii gibi, kimi d u r u m l a r d a bu
birliklerin bazlar gnll olarak Spartacus'e katlmt.
M u t s u z l u u n , ekonomik kn, krsal alanda iyice ken
dini hissettiren tarm oligarisince yaratlm byk sorunlarn
sanclarn ekiyordu R o m a ve salt bu nedenle Spartacus isyan
hi deilse "simgesel" anlamda, bir kle hareketi olmann te
sine geerek, egemen snf ciddi biimde tehdit etmiti. T r a k
yal gladyatrn kiilii zerinde hzla oluan efsane, biraz da
R o m a ' n n bu i dengesizliklerinden kaynaklanyordu.
isyann vahice bastrlmasn izleyen yllar, C u m h u r i y e t ' i n
iindeki politik mcadelenin alabildiine younlat ve siyasi
kaosun b y m e y e balad bir d n e m i n balangcn iaretli
yor. Baz uzmanlar R o m a ' d a C u m h u r i y e t boyunca "siyasi par
t i " olarak adlandrlabilecek gl ideolojik odaklarn hibir za
man tam anlamyla olumad; grnrdeki gruplama ve m
cadelelerin yalnzca zengin ve nfuzlu bir " e l i t " kesim iinde
ki, ksa vadeli bireysel karlara ynelik "itimeler" olduu g
rnde:
" R o m a ' d a politika geleneksel olarak aristokratik balar ara

clyla y r t l d " diyor Erich G r u e n . "Greceli olarak az sa
ydaki aile, anahtar pozisyonlar elinde tutarak g kaynaklarn
denetledi. M o d e r n siyasi partilerin alma biimlerinden farkl
olarak Roma'daki koalisyonlar, byk oranda aile balarna, ev
lilik ittifaklarna ve ortak hareket etmeye ynelik gayr resmi an
lamalara yasland."
203
G r u e n nemli bir tarihi ve ok sayda u z m a n Roma'daki

siyasi yapyla ilgili olarak onunla ayn fikirde. Robert M o r s t e i n M a r x , " H i kukusuz R o m a ' d a siyasi partiler y o k t u , " diyor.
" A m a ellilerin ortalarnda P. Clodius'un k u r d u u ve ska
kulland, dikkate deer bir politik 'makine', zellikle profes
yonel ve komu rgtleri araclyla R o m a ' d a etkinliini kabul
ettirmiti."
204
Bir baka tarihi, Andrew L i n t o t t , Roma'daki siyasi g r u p

larn
on
dokuzuncu
yzyl
Ingiltere'sindeki
"Whig"
ve
" T o r y " l e r (liberaller ve muhafazakrlar) gibi net ve tanmlan

m
siyasi
partilerle
kyaslanamayacan
belirtmekle
birlikte
temkinli de davranyor ve Sha'yla M a r i u s arasndaki i sava

srasnda " p a r t i " olarak adlandrlacak oluumlarn ortaya k
maya baladna deiniyor.
205
David S h o t t e r ise, R o m a siyase
tindeki kanatlar iin "sac", " s o l c u " ya da " i l e r l e m e c i " gibi

gncel terimlerin kullanlmasnn yanl olduu ve aslnda ba
ta Scipio ve Claudius'lar olmak zere, C u m h u r i y e t siyasetinin
beli bal byk aileler aras ekimeleri ierdii dncesin
de.206
Ancak g n m z d e giderek sesini ykselten bir baka yak
lamn temsilcileri, pleb'lerin ve onlar ynlendiren nfuz sahi
bi bir aydn g r u b u n u n denetiminde, en azndan ikinci yz
yl sonlarndan itibaren, hi deilse bir byk siyasi " a k m n "
sistemli olarak gelitiini savunuyor. Pleb politikasn belli bir
203
204
205
206
Erich S. Gruen, " T h e Last Gencration of thc Roman Republic", s: 47

Robert Mor.stein-Marx, "Mass Oratory and Political Povver in the Late
Roman Republic", s: 133
Andrew Lintott, " T h e Constitution of thc Roman Republic", s: 173
David Shotter, " T h e Fail of the Roman Republic", s: 17-18
sistematie oturtarak, ykselen despotik eilimlere direnmeye

alan ve bir bakma "sosyal adalet" diyebileceimiz bir denge
yi gzetmeye alan bir siyasi akm bu.
Yakndan tandmz, Kardelik yelerinin de etkin bir ka
nadn oluturmaya altklar bu hareket, birinci yzyl bala
rnda "siyasi p a r t i " olarak anlmay hak edecek oranda yaygn
bir taban edinmeye ve hedeflerini netletirmeye balamt. Server Tanilli, M a r i u s ile Sulla kutuplamas srasnda ortaya k
maya balayan sz konusu oluumu kimi zaman " D e m o k r a t
P a r t i " , kimi zaman da " H a l k Partisi" adyla anyor. 2 0 7 Bu adlan
drma pek de abartl ve " r a d i k a l " saylmamal. Gerekten de
Roma iinde Gracchus'lar zamannda balayp, Marius'la yk
selie geen ve C u m h u r i y e t i n son yzyl boyunca ayn politik
izgiye sahip aday ve gruplara destek veren, pekl da " D e m o k
rat P a r t i " olarak etiketlenebilecek bir oluuma rastlyoruz.
Siyaset ve "fasulyeler"
Bu saptama, ilk bata g r n d n d e n ok daha nemli ve
kritik bir nitelie sahip. n k , "siyasi p a r t i " olarak anlmay
hak eden bir o l u u m u n ortaya km olmas, C u m h u r i y e t ' i n ba
ndan itibaren "siyasi liderlik" yerine "nfuz sahibi ynlendi
ricilik" k o n u m u n u yelemi bir grubun, olduka keskin biim
de strateji deitirdiini de gsteriyor.
Pythagoras Kardelii ile ilgili aratrma ve analizlerde, o
u kez stadn ilkeleri arasnda en az vejetaryenlik kadar ne
kan bir "fasulye t a b u s u " n a rastlarz. Tarihilerin anlattna g
re Pythagoras rencilerine "fasulyelerden uzak d u r m a y " srar
la telkin ediyormu. Bu garip ve anlalmas g "ilke" zerin
de, ierdii bulankln da etkisiyle saysz speklasyon retildi
zaman iinde. ounlukla da fasulyenin dini bir simge olduu,
hatta "insan r u h u " n u temsil ettii gibi gerekeler ileri srld.
Ancak rasyonel aratrmalar ortaya koydu ki Pythagoras bu
ilkesiyle bambaka bir eyi tlyordu rencilerine: Yunan
207
Server Tanilli, a.g.e, s: 518-519
kolonilerinde seimler, "oy pusulas" ilevi gren siyah ve be

yaz fasulyelerin sandklara atlmasyla y r t l y o r d u ve stat
fasulyelerden uzak d u r u n derken, "Seimlere ve gnlk politi
kaya bulamayn" demek istemiti. Pythagoras Kardelii iin
siyasi mcadele seimlerde tabana ynelik bir etkinlii devreye
sokarak deil, kilit noktalar elde edenleri denetim altna alarak
s r d r l r d . Bir baka deyile, Sibyl geleneinin ta A m p h y c tonic Konsey'den beri kulland, "yukardan aa" genileye
rek inen rgtlenme ve siyasi yaplanma anlay Kardelik ta
rafndan aynen k o r u n m u , " t a b a n d a n yukar" daralarak olutu
rulan "demokratik merkeziyeti" rgtlenme biimi reddedil
miti. Seimlerse, tabandan balayan bir rgtlenme ve p r o p a
ganda sreci sonucu baarya ulamaya ynelik bir almayd ve
bu nedenle Pythagoras "fasulyelerden uzak d u r u n " demiti m
ritlerine. Aslnda, mealen unu sylemeye alyordu:
" T a b a n a ulamak iin yukardan aa doru genilemek
gerekir. Bu, yava yryecek bir almadr ve her aamasnda
daha geni bir ember iinde yer alan insanlarn eitilmesi ve
inisiye edilmesi gerekecektir. Eklenen her yeni ember, K a r d e
lik yapsnn bir alt derecesini oluturacaktr. Seimlere dayal
siyasi etkinlik abasysa, bu aamalar atlayp kestirmeden taba
na ulamay amalar. Dolaysyla bu ilere karmayn; seimler
den uzak d u r u n ve o n u n yerine hiyerarinin stlerinde etkili
olup aa doru rgtlenmenize devam e d i n . "
Kroton ve evre kolonilerde Kardelik bu yntemle al
m ve iktidar eline geirmiti. Dolaysyla yenilgi sonrasnda
Roma C u m h u r i y e t i ' n d e de ana hatlaryla ayn y n t e m d e n e n d i .
P/eb'ler, st dzey ve etkin kesimlerden balanarak, zellikle de
Sibylline kurulu kararyla lkeye tanm gizem kltleri yard
myla inisiye edildi ve "eitildi". Kamusal alandaki gl ko
numlar, ayn yntemlerle denetim altnda tutulmaya alld.
U z u n soluklu bir yry; byk oranda mistik dayanaklar
olan bir "ideal"di sz konusu olan. Sabrl ve adm adm ilerle
yerek gerekletirilecek bir d n m .
Ancak bu politika, "siyasi p a r t i " olarak adlandrlabilecek
yaplarn ortaya kp, Kardelik yelerinin de etkin rol alma-
GERLEME. Z L M E VE FRATERNIS
syla deimi grnyor. R o m a ' d a bylesi bir siyasi gelenein

ortaya k tarihi, bir anlamda Kardelik iin de strateji dei
ikliini iaretlemesi bakmndan nemli. Elimizdeki b t n ve
riler de, " M a r i a n P a r t i " araclyla, tercihlerin Sulla'ya kar
M a r i u s ' t a n yana kullanlmasyla birlikte, yani birinci yzyln ilk
eyrei iinde bu kritik deiimin yaandn gsteriyor.
izginin devamn, yeni oluan zengin tefeci snfn asker
temsilcisi Pompeius'a kar pleb haklarn ve toprak reformunu
savunan Publius Clodius'u; toprak sahibi soylularn temsilcisi
Cicero'ya kar da gelir dalmnda adaleti, toprak reformunun
geniletilmesini ve pleb'lerin bor y k n n azaltlmasn savu
nan Catilina'y destekleyen siyasi stratejilerde gryoruz. Bir
baka deyile Kardelik, i s a ' d a n nce birinci yzyl balarnda,
K r o t o n ' d a n sonra ikinci yenilgiyi R o m a ' d a tattn fark etmi
ve bu kez havlu atmak yerine, " p e r d e arkas" etkinlikleri ikinci
plana itip, dorudan "sokaklara kmay" yelemiti.
Sz konusu siyasi alkantlar iinde Kardelik yelerinin
etkin roller stlendiini, olduka arpc "rastlant"lar izleyerek
de grebiliyoruz. R o m a ' d a C u m h u r i y e t tarihinin ilk siyasi par
tileri denebilecek oluumlar, I birinci yzyln ilk eyrei bi
timine doru ortaya kmt. lgin biimde ayn tarihler, R o
m a ' d a ilk kez kendini " P y t h a g o r a s ' " olarak adlandran d
n r , siyaseti ve sanatlarn m a n t a r gibi bittii bir d n e m e
denk geliyordu. B r u n o C e n t r o n e , I d r d n c yzyl ile birin
ci yzyl arasnda "Pythagoras'"larn izine dokmanlarda pek
rastlanmadn (yani ortadan yok olduklarn) ama birinci yz
ylda zellikle R o m a ' d a ortaya ktklarn sylyor. 2 0 8
En byk siyasi kurumlara ait binalarn n n e Pythagoras'n heykelinin yerletirildii; C u m h u r i y e t ideolojisinin can
damarlarna Pythagoras'n efsanevi kral N u m a ' n n hocas oldu
u efsanesinin rnga edildii; stadn felsefesinin ve yaptkla
rnn ok iyi bilindii bir lkede, hem de C u m h u r i y e t ' i n en kri-
B r u n o C e n t r o n e , "Platonism and Pythagoreanism in the Early Empire"

(Christopher Rowc cditrlndeki " T h e Cambridgc History of Grcek
and Roman Political T h o u g h t " adl derleme, s: 567-568)
tik yz yllk bir diliminde, " P y t h a g o r a s ' " olarak adland

rlan kiilerin varlna ilikin belgeye rastlanmamas, elbette ilk
bakta kolay anlalr bir ey deildir. Ama biz b u n u n , siyasi
mekanizmalar, kurumlar iinde etkin konumlar elinde tutarak
dolayl yollardan denetleyen Kardelik r g t n n , "geri planda
kalma" konusundaki titizliinden ileri geldiini biliyoruz. Bu
nedenle
olduka
uzun
bir sre
"Pythagoras
okulu"
ya
da
"Pythagoras'lar" olarak adlandrlacak gruplar R o m a ' d a n e r e

deyse hi ortaya kmazken, stadn glgesi politik k u r u m l a r
zerinde srekli gezinip d u r u y o r d u .
Birinci yzyldan sonra Roma'da, aralarnda Nigidius F i g u lus ve T e r e n t i u s Varro gibi ok nl ve etkin yazarlarn da b u
2
l u n d u u " Pythagoras'larn aniden ortaya kmas; aa yuka

r ayn tarihlerde siyasi parti nitelii tayan pleb destekisi si
yasi akmlarn etkinlemesi elbette rastlant deildi. S h a ' n n
darbesi srasnda yaanan i savata Sibylline Kitaplar da tap
nak yangnyla birlikte ortadan yok o l m u ve Sibylline kurulu
(decemviri) bu konuda sessiz kalmt. Kitaplarn prestiji ve g
c n n farknda olan Sulla, dorudan karsna almak istemedi
i kurulun yelerini orijinallerin yeniden derlenmcsiyle grev
lendirecek; ama bu arada gcnden tedirgin olduu bu k u r u m u
da denetimi altnda tutmaya alacakt.
B t n bunlardan yola karak, Kardelik r g t n n strate
ji deiiminin miladn, tapnak yangnnda kitaplarn yanmas
(ya da aniden ortadan kaybolmas) ve yerine yenilerinin konma
s abalaryla aktrabiliriz. Biraderler, kutsal ve mistik ynle
riyle saygnln s r d r e n kurulu, en temel mevzileri olarak g
ryorlard ve korumak iin ellerinden geleni yaptlar ama ile
rin artk yalnzca bu yolla yrmeyecei belliydi.
Geleneksel
stratejileri bir kez daha yenilgiye uram; bir asker devletine

dnen R o m a ' d a kurumlarn etkinliini, gl ve karizmatik
komutanlar devralmaya balamt. H a t t a d u r u m o denli vahim
di ki, Kardelik stratejileri iin " h e d e f kitle" olarak seilen pleb
kalabalklar bile, despotizme eilimli, C u m h u r i y e t kurumlar
209
Charles H. K a h n , "Pythagoras and thc Pythagoreans", s: 88-89
GERLEME, Z L M E VE FRATERNS
iin byk tehdit oluturan bu askeri nderlerin peinden y

ryorlard artk.
Sulla'dan sonra Crassus, P o m p e i u s ve nihayet Julius Caesar, tpk eski krallk gnlerinde yoksullarn monariden yana
kmalarn anmsatrcasna, pleb kitlelerinin cokulu desteini
alyorlard. Pythagoras (ve dolaysyla Sibyl) idealleri iin en
katlanlamaz dnce, hedefe ulamakta bir ara olarak biim
lendirilip zerine titrenen C u m h u r i y e t ' i n ilkesel ve ilevsel an
lamda kertilip, komutanlar eliyle despotizm ve monarinin
geri getirilmesiydi.
Sulla darbesi ve tapnak yangn, bu d n c e ve endiele
rin uzantsnda bir " m i l a t " oldu Kardelik iin. O kadar kesin
ve iz brakan bir milatt ki bu, ilerleyen blmlerde de grece
imiz gibi, Capitoline yangn, kitaplarn kayboluu ve yerine
konma abalar, Kardelik r g t n n iki bin yl sonraki yelik
ritellerine bile simgesel temel oluturacakt.
Dier yandan, politik mcadelede Pythagoras'n rencile
ri, kurumlardaki etkinliklerini devreye sokmann yan sra, so
kaa da inmeye balyorlard artk. Siyasi hamleler, yalnzca bel
li kamu ynetimi pozisyonlar iin " u y g u n " adaylar belirleyip,
onlar setirmeye ynelik propaganda almalaryla snrl kal
myordu: Seim ncesi ve sonrasnda, "tehlikeli" rakip olarak
grlen liderleri ypratmaya ya da onlarn olumsuz zelliklerini
kitlelere deifre etmeye ynelik, sistematik abalar da younla
mt.
Cassius D i o , zellikle Clodius'un, yani bir anlamda R o ma'ya "siyasi p a r t i " yntem ve aralarn ilk kez tantan p o p
ler pleb liderinin, bu amala ciddi ve iyi eitilmi profesyonel
propaganda kadrolar o l u t u r d u u n d a n sz ediyor. Dio'ya bak
lrsa Clodius, b u g n n futbol stadyumlarndaki "amigo"larn
anmsatan siyasi gsteri liderlerini, tiyatrolarda gerekleen cid
di provalarla yetitiriyordu. 2 1 0
R o m a tarihinin bir baka nemli siyasi kiilii olan Sergius
Catilina, konsl seimlerini kazanmas iki kez Cicero'nun entri210
Robert Morstein-Marx, a.g.e, s: 134
kalaryla engellenince, 64 ylnda byk yanklar yaratacak

bir " d e v r i m " giriiminde b u l u n m u t u . Deiik kentlerdeki r
gtl pleb gruplar ayn anda yaygn ve sistemli bir ayaklanma
balatacak, son darbeyi de Etruria'daki ana askeri gcyle R o ma'ya girerek ynetime el koymaya hazrlanan Catilina vuracak
t.
211
C i c e r o ' n u n k u r d u u , tarihin ilk "istihbarat r g t " diye
bileceimiz casusluk a, olayn ayrntlarn erken rendi ve

Catilina daha harekete geme frsat bile bulamadan yenilgiye
urad.
T a r i h her zaman kazananlar tarafndan yazld iin, d a r
beyi bastran Cicero bata olmak zere Virgilius, Eivius ve T a citus tarafndan Catilina, yasad bir "ihtilalci" olarak anld
h e p . O n u n seimleri kazanmamas iin "parayla semen satn
a l m a " bata olmak zere Cicero ve yanda M u r e n a tarafndan
iftira, a m u r atma, hileli seim ve yasal engellemeler dahil n e
ler yapld
212
ve Catilina'nn aresiz braklarak "silahl ayak
lanmaya" nasl zorland, ancak yirminci yzyl tarihilerinin

almalar srasnda ortaya kacakt.
Bu iki rnek bile, geni tabanl bir pleb politikasn sokak
larda yaama geirmeye alan Kardelik r g t n n , deien
siyasi stratejisini sergilemeye yeterli. Ancak son derece kritik ve
belirleyici nitelik tayan baka gelimeler de sz konusu. 10 b e
inci yzyldan itibaren politik etkinlii "yukardan aa" ge
nileyecek halkalar olarak d n e n Kardelik yeleri, Sibylline
k u r u l u n u n tavsiyeleriyle Roma'ya tanan gizem kltlerinden
birer "bilin o k u l u " olarak yararlanmt ama "tabana ynelik"
almalarnda b u n u n l a yetinmeyip, bir baka sivil r g t l e n m e
yi daha devreye sokmutu: Collegia ad verilen ve bir a n l a m d a
Ortaa loncalarnn prototipi olarak deerlendirilebilecek, za
naat birlikleri.
211
212
Victoria E m m a Pagan, "Conspiracy Narratives in Roman History", s: 31

Server Tanilli, a.g.e, s: 521-524
GERLEME, ZLME VE FRATERNS
D i o n y s o s ' u n " l g n " kadnlar

Gizem kltleri ve tanra tapnmlar Roma'ya tanm ama
kukucu ve tedirgin patrici yneticilerin temkinli yaklam so
nucu Roma vatandalarnn bunlara ye olmas, rahip ya da t
ren yneticisi grevlerini stlenmeleri uzunca bir sre yasal d
zenlemelerle engellenmiti. Sz konusu kltlerin "gizli" etkinli
i temel almalar nedeniyle bu yasaklarn ne denli etkili olduu
tartmaldr; en azndan Italya'daki deiik yerleim blgelerin
de bu kltlerin binlerce Romal yesi olduunu biliyoruz. 2 1 3
Ama yine de Kardelik yeleri " s t d z e y " yeralt rgtlenme
leri gzyle bakt bu kltlerin varlyla yetinmedi ve taban
rgtleyecek
collegia'ln
adm adm yaygnlatrma yoluna gitti.
Bu kararn alnmasnn yalnzca sradan bir stratejik manev

raya bal olduunu ileri srmek, pek de gereki saylmaz,
isa'dan nce ikinci yzyln ilk eyrei iinde yaanan ve bugn
hl R o m a tarihinin en karanlk sayfalarndan birini oluturan,
garip, karmak ve r k t c olaylar zinciri, gizem kltlerinin
geleceiyle ilgili olarak Kardelik r g t n n kurmaylarn bir
hayli endielendirmie benziyor. "Bacchanalia Kalkmas" ola
rak bilinen ve ok ksa bir zaman dilimi iinde olup bitmesine
karn C u m h u r i y e t tarihine silinmez biimde damgasn vuran
gelimeleri, bu noktada ksaca gzden geirmekte yarar var.
ikinci yzyl balan, tarihiler tarafndan Roma C u m h u r i
yeti iin genileme ve atlm dnemi olarak grlr. Birliin
mtevaz bir kavimler konfederasyonundan, gl ve etkili bir
213
Burada kilit nokta, kimin "resmi vatanda" sayldyla balantl. Roma'

da vatandalk yalnzca patrici ve pleb'ler iin sz konusuydu ve giderek
nfusun arlkl blmn oluturan kleler, bu tanmn dnda kalr
lard. Orpheus, Demeter ve Dionysos kltlerinin, "gizli" pleb ve patrici
yeleri dnda, ok sayda kle yeleri de olduunu biliyoruz. Azat ya
sas uzantsnda sonradan sahiplerince zgr braklan baz kleler, bu
nemli stat deiiminden sonra da, gizem kltlerindeki yeliklerinden
vazgemiyorlard tabii. Bu kritik ayrnt, Roma vatandalar zerindeki
klt yelii yasan geersiz ve uygulanamaz klyor, bir anlamda "kat
zerinde" kalmasna neden oluyordu.
" d n y a devleti"ne d n m e srecinin en kritik evrelerinden bi

ri, Pn Savalar'n izleyen yular iinde yaanmtr nk. tal
ya'nn koloniletirilmesi yolundaki engeller, G n e y ' d e k i rk
tc d m a n Kartaca'ya boyun edirilmesinden sonra b t n y
le ortadan kalkm grnmektedir. Sicilya ve Kuzey Afrika'y
ieren deniz trafii ve ticareti, R o m a ' n n ellerindedir artk ve
" M a g n a G r a e c i a " olarak bilinen G n e y talya kolonileri, C u m huriyet'in avular iine dmektedir.
Dier yandan, elde edilen yeni verimli topraklar, tarm p o
tansiyelini hatr saylr biimde artrm; E t r u r i a ' d a n Libya'ya
dek uzanan alan iinde Roma ticareti alabildiine hzl bir b
y m e yaamtr. Pleb'lerin sosyal konumlarnda greli iyileme
saland, bu arada I 205'te Magna Mater klt de Sibylline
kurulu kararyla lkeye tanp resmiletirildii iin, Kardelik
rgt yeleri de d u r u m d a n honut olsa gerektir. Ancak " B
yk A n n e " n i n tapnann almasndan yaklak yirmi yl son
ra, Roma C u m h u r i y e t i , "yabanc kkenli gizem kltleri"nden
kaynaklanan ciddi bir sorunla sarslacaktr. N e d e n l e r i b u g n bi
le tam olarak zmlenememi bir sarsntdr bu.
Elimizdeki tarihsel kaynaklarn azl, "Bacchanalia Kalk
m a s n derinlemesine incelememizi ve anlamamz engelliyor.
Neredeyse tek kaynak d u r u m u n d a olan L i v i u s ' u n " R o m a T a r i
h i " adl yapt ve senato kararlarn ieren ksa bir belgede ya
zlanlardan baka, elle t u t u l u r hibir salam bilgiye rastlayamyoruz. Ne bir m e k t u p , ne bir an belgesi ne de rgtsel bir d o
kman. H e m senato kaytlarnn, hem de resmi ideolojiye ya
knlyla bilinen Livius'un gvenilirlii son derece az olduu
iin de, bu ok nemli siyasi alkantyla ilgili ayrntlar, bizim
iin soru iaretleriyle dolu. Peki nedir bu "Bacchanalia Kalk
mas"?
Livius'un aktardklarndan ve resmi tarihten yola karak
ksaca toparlayalm: I 186 ylnda konsl Postimius, bir "pleb
kalesi" olan Aventine'de, Bacchus gizem k l t n n yelerince
gerekletirilen gece ayinlerinde " u y g u n s u z " davranlarda b u
lunulduuna ilikin bir ihbar alr. Yapt gizli soruturma sra
snda, Aventine'li azat edilmi bir kle olan Hispala adl gen
kadn sorguya eker. K o r k m u ve panie kaplm d u r u m d a k i

Hispala, eski hanmnn bu kltn ileri gelenlerinden biri oldu
unu; gece ayinlerinde ve inisiyasyon trenlerinde " d e h e t ve
rici eyler" yapldn; vahet, iddet ve ahlakszlkta snr tan
mayan bu insanlarn giderek kalabalklatklarn; Roma C u m huriyeti'ne kar da byk bir komplo hazrlnda olduklarn
" i t i r a f eder.
Klt yelerince " i h a n e t " sulamasyla ldrlmekten kor
kan Hispala'y kendi evinde koruma altna alan Postimius, se
natoyu acilen toplantya arr ve rendiklerini aktararak uzun
ve tumturakl bir k o n u m a yapar. Senatrler, duyduklarndan
dehete kaplmlardr; Postimius'a, panie neden olmadan ko
nuyu senatoya getirdii iin teekkr eder ve h e m e n nlemler
almaya karar verirler.
214
lk etapta, Bacchus k l t n n enlikleri olan Bacchanalia ya

saklanr ve kimlikleri bilinen klt yeleri hakknda kouturma
alr. Bask altnda verilen ifadelerle edinilen bilgiler sonucu
evler baslr, insanlar tutuklanr, hzl yarglamalar ve idamlar
birbirini izler. yeler arasnda saygn yneticilerin (magistra) ve
siyasi arlyla tannan pleb'lerin yan sra baz patrici'lerin de
bulunmas, senatonun korkularn dorua karmtr. Yaygn
bir paranoya trmandka Bacchus klt zerinde youn bir
bask oluturulur ve toplandklar binalar, kutsal meknlar ya
klp yklr; devlete kar su ilemekle sulanan yzlerce kii
ar cezalara arptrlr. ok ksa bir sre iinde, bu gizem kl
tne ciddi bir darbe indirilmitir.
Bunlar,
resmi
ideolojinin
szcs
Livius'un
yazdklar.
Operasyonlarla ilgili bir senato tutanan saymazsanz, Baccha

nalia Kalkmas'yla ilgili baka hibir belge de yok elimizde za
ten. Peki gerekte neler o l u p bitti acaba? Livius'un inanmam
z bekledii gibi, " a t a tanrlar"na kar su ilenmi ve "d
mihrakl" inanlar araclyla Roma'nn inan sistemi mi zede
lenmek istenmiti? Yoksa C u m h u r i y e t ' e kar youn ve etkili bir
komplo hazrl m sz konusuydu gerekten? Eer yleyse,
214
Titus Livius, " T h e Davvn of the Roman Empire", s: 434
yani Bacchanalia bir siyasi ayaklanmann aracs olduysa, b u n u n

snfsal ve kltrel taban, arka plan neydi?
G n m z R o m a tarihileri, bu konu zerinde yllardr yo
un biimde alyorlar. Ancak b u g n e dek birbirinden farkl
ok sayda gr ortaya atldysa da, Bacchanalia olaylarnn ger
ek y z n ortaya koyacak, zerinde anlalm bir yoruma ula
lamad henz. Bu siyasi alkantnn niin bu denli nemli ol
d u u ve zerinde niin bu denli d u r d u u m u z , gr ve analiz
lere gz atmaya baladka netleecek. Ama ksa yoldan unu
syleyebiliriz: B y m e yolunda ciddi bir adm atan ve K a r t a ca'y saf d ettikten sonra italya'nn kolonizasyonunu da ta
mamlayarak Akdeniz'in en byk gc haline gelen R o m a ' n n ,
kendi topraklarndaki bir gizem kltnden niin bu denli kork
tuu ve c u m h u r i y e t tarihinde ei az grlr yaygnlkta bir o p e
rasyonlar zinciriyle kitlesel bir " s i n d i r m e " eylemine giritii,
aklanmas gereken bir k o n u d u r . Dahas, devlet iin bu denli
ciddi bir tehlike olarak grlen bir gizem kltnn kouturulmasyla ilgili niin bu denli az bilgi ve belge olduunu anlamak
da gtr. Ama b t n bunlarn tesinde, "Bacchus'ular kim
d i ? " sorusuna tutarl bir yant bulmak da Roma tarihini anla
mak asndan nem tamaktadr.
R o m a ' d a " a r a p T a n r s " olarak bilinen, daha dorusu p o
pler kltre bu ynyle giren Bacchus, aslnda Yunan toprak
larnda yaygn tapnmna rastlanan Dionysos'un "italya versiy o n u " y d u . Antik dnyann byk ve nemli gizem klt ol
d u u n d a n ve bunlarn aslnda " A n a T a n r a " emsiyesiyle bir
birlerine sk skya bal olduklarndan daha nce sz etmitik.
Bunlar, D e m e t e r (Eleusis), Dionysos ve O r p h e u s gizemcilikle
riydi. Kltrel anlamda Dionysos tapnm, ilk bakta bir " b e
reket k l t " grnmyle kyordu ortaya ve tpk D e m e t e r ve
kz P e r s e p h o n e ' u n servenindeki temalar artrr biimde,
doann mevsimsel dnglerinin, topran uyannn ve hasat
enliklerinin farkl bir versiyonu izlenimini veriyordu. Ancak
bir "gizem k l t " olarak daha farkl ve karmak bir mitolojik
ykye de sahipti:
Dionysos, Zeus ile P e r s e p h o n e ' u n ilikisinden douyor; ar-
GERILEME, Z L M E VE FRATERNIS
dndan Z e u s ' u n kskan kars H e r a tarafndan yollanan T i t a n larca bedeni paralara ayrlarak ldrlrken kalbi son anda D e meter tarafndan kurtarlyor; bu kalpten olunun t o h u m u n u
yeniden elde eden Zeus, onu Semele adl bir l m l n n bede
nine yerletiriyor ve yeniden domasn salyordu. Bu garip
yk, Dionysos'un "ki Kez D o a n " olarak adlandrlmasna yol
at gibi, D e m e t e r ve P e r s e p h o n e ' u n arlkl rollere sahip ol
malar nedeniyle onu Eleusis gizemciliine de balyordu bir bi
imde.
Bereket klt nitelikleri, Frigya'dan Trakya'ya ve oradan
da Yunan anakarasna yayld sanlan Dionysos tapnmn, ta
rmla ve tahl retimiyle, zellikle de arpayla simgesel anlamda
b u l u t u r u y o r d u . Bu nedenle bilinen en eski Dionysos enlikle
rinde, arpadan yaplan dnyann en eski alkoll ikisi olan bira
retiliyordu, hem de flarca. Akdeniz'in tahl az, z m ok
olan topraklarnda birann yerini biraz da zorunlu olarak arap
alnca, Dionysos, zellikle de Roma'daki adyla Bacchus, "arap
tanrs" gibi yanl bir etikete de kavumutu. Oysa gizem kl
t iin, yelerden baka hi kimsenin bilmedii, kozmik d n g
leri, yaamn ve l m n srlarn, lmszln doasyla ilgili
bilgileri de ieren ok daha derin ve farkl anlamlar vard.
Hibir yazl belge b u l u n d u r m a m a l a r ve srlarn ye olma
yanlara hibir biimde aklamamalar nedeniyle, tpk O r p h e u s
ve D e m e t e r kltleri gibi, b u g n Dionysos gizemciliine ilikin
de h e m e n hibir ey bilmiyoruz. Bilinenlerse, kltn srad,
bazen " r k t c " bulunan ok zel ritellerine ilikin kimi ay
rntlar. Bu bilgiler de genellikle Yunanistan'da ve R o m a ' d a res
mi ideolojiye yaknlklaryla bilinen yazar, tarihi ve ozanlardan
kaynakland iin, gerekleri ne lde yansttklar konusunda
emin olamyoruz.
Szgelimi Euripides, bu kltn tapnmlarn ayrntlaryla
anlatt, beinci yzyl sonlarna tarihlenen nl oyunu
" B a c c h a e " d e , kadnlarn "lgnca" kendilerinden getikleri ve
geyik postlarna brnerek da eteklerinde " h u u lklar" at
tklar, " v a h i " ayinlerden sz ediyor ve Dionysos kltne ba
l rahibelere unlar syletiyordu:
" T a n r s a l srlara eriip kutsanan; ayinsel safla bal bir

yaam s r p , dalarda arnma trenleri yaparak kalbi ve r u h u y
la yce tanrs Bacchus' onurlandrmaktaki kutsal elence gru
b u n a katlanlara ne m u t l u ! "
Oyun,
Dionysos
215
nderliinde
gerekletirilen
iddet
ve
vahet sahnelerini, zellikle de cokuyla kendilerinden geen

" B a c c h a c " (ya da " M a e n e a d " ) adl kadn mritleri iddetle ele
tiren ve akas fazlasyla da nyargl ve abartl grnen sah
neleri ieriyordu. " B a c c h a e " , trajedi t r n d e yazlm bir oyun
d u ; ama Aristophanes'in komedi (daha dorusu " s a t i r " ) slubu
na sahip " K u r b a a l a r " adl oyununda da benzeri yorumlar ya
plyordu Dionysos ayinleri iin ve bu yapt da aa yukar ay
n d n e m l e r d e kaleme alnmt.
D e m e k ki, sa'dan nce beinci yzyl sonlarnda Yunan
anakarasnda ve Makedonya'da, bu klt ile ilgili korkular, tedir
ginlikler, endieler sz konusuydu. Peki ama niin? G r l t l
mzik yapld, transa geilerek lklar atld ve "cinsel vur
gular" ieren ayinler dzenlendii iin mi? R o m a C u m h u r i y e ti'nin muhafazakr soylular da Bacchanalia enliklerinden ayn
nedenle mi panie kaplmlard?
Talfourd Ely, yneticilerin, bu ayinlere katlan kadnlarn
"zgrce ve ahlaka aykr" davranmalarndan tedirgin oldukla
rn; "lgnca" bulunan gsterileri " R o m a ciddiyetiyle bada
t r m a d k l a r n " sylyor. 2 1 6 Rahatszln byle bir yan da ol
duu ok ak zaten; ama acaba mesele yalnzca bu m u y d u ? Salt
" a y p " olduu d n l e n , cinsel yn gl ayinler nedeniyle
mi bunca kelle umu, tapnaklar yaklp yklm, binlerce in
san tutuklanmt?
Wilfried
Nippel'a gre, ynetici snf titreten ana n e d e n l e
rin banda, Bacchus toplant ve ayinlerinin geceleri yaplmas

geliyordu. C u m h u r i y e t ' i n ilk yllarndan itibaren, gece toplant
lar pleb'lerin bamsz rgtlenmesinin ekirdei olarak grl-
215
216
Robert Lerardon - M a r k Morford - Michael Sham, "A Companion to

Classical Mythology", s: 79
Talfourd Ely, " T h e Gods of Greece and Rome", s: 233
m ve b u n a kaygyla baklm; sonuta 12 Levha Yasalar'yla

da bu t r toplantlar yasaklanmt.
217
Siyaset tarihi boyunca
gizli bulumalarn ounlukla geceleri yapldn; nk insan

larn gndzleri ancak kendi ileriyle uramaya vakit bulabil
diklerini dikkate alnca, bylesi bir "ynetsel paranoya" biraz
anlalabilir hale
geliyor.
Ama
Victoria E m m a Fagan'a gre
C u m h u r i y e t ' i n muhafazakrlarn asl rkten nokta, Bacchanalia ayinlerine snf ve cinsiyet ayrm olmakszn, kadn ve erkek;
patrici, pleb ve kle; ok geni kesimlerin katlmas ve yaygn,
heterojen bir " c e m a a t " manzarasnn ortaya kmasyd. Kadn
ve erkeklerin yan yana, birlikte katldklar herhangi bir toplan
t, senatonun gznde potansiyel olarak su oluturmaya elve
rili bir ortam yaratyordu.
218
Birok Roma tarihi uzman, hareketin iinde nemli oran

da klelerin b u l u n d u u , bu nedenle senatonun ve byk toprak
sahiplerinin Bacchus k l t n "rejime ynelik bir t e h d i t " olarak
alglad grnde birleti. Adrien Bruhl, " D i o n y s o s gruplar
devrimciydi, n k yurtta ve yabanc, patrici ve pleb, kle ve
zgr, birok farkl kouldaki insan birletirmiti" diyordu ki
Giovanni T a r d i t i de kltn son derece geni tabanl oluuna
vurgu
yaparak
ayn
eyleri
sylyordu
aa
yukar.
A.
H.
M c D o n a l d , G n e y talya'nn ele geirilmesi srasnda T a r e n t u m kentinden getirilen tutsaklarn kleletirildiini ve m u h t e

melen bunlarn kendilerine ait kltlerini de Roma'ya tadkla
rn sylyordu. M c D o n a l d ' n fikir yrtmelerinde, Bacchus
kltnn Roma'ya Yunanistan'dan deil, T a r e n t u m bata ol
mak zere G n e y talya kentlerinden girdii yolundaki yaygn
kan da rol oynamt.
B u n u n , bizim izini s r d m z konu asndan da anlam
l olduunu dnebiliriz. Pythagoras Kardelii'nin etkinlik
alan olan G n e y talya, byk gizem kltne de ev sahip
lii yapmt. O kadar ki, D e m e t e r , O r p h e u s ve Dionysos klt
lerinin a n a y u r d u n u n Yunan topraklar m, yoksa Magna G r a 217
Wilfried Nippel, "Public Order in Ancient Rome", s: 27

218 Victoria E m m a Pagan, a.g.e, s: 54
Fraternis F . 1 6
ecia m olduu k o n u s u n d a bile tereddtler d o m u t u kimi uz

manlarn kafasnda.
Ancak D i o n y s o s / B a c c h u s k l t n n
anayurdu
ya da en
azndan Roma'ya tand k noktas T a r e n t u m ve dier G

ney talya kentleri olsa bile, bata M c D o n a l d olmak zere ou
u z m a n belirgin bir hataya d y o r d u : Roma halk iin D i o n y
sos hi de " y a b a n c " bir tanr saylmazd ve kltnn Roma'ya
girii, G n e y talya'nn koloniletirilmesinden ok nceye, bir
Sibylline kurulu kararna dayanyordu; yani, D e m e t e r ' i n " C e r e s " adyla R o m a ' d a resmiletirildii, beinci yzyl balarna.
Aventine eteklerinde adna tapnak yaptrlan tanrdan biri
olan Liber, aslnda Dionysos'un "Romallatrlm" adyd. Ya
ni kltn yaygnlamas, Ceres, Liber ve Libera ( D e m e t e r , D i
onysos ve Persephone) iin pleb tapnaklarnn yaptrlmasyla
balamt; T a r c n t u m ' d a n tutsaklarn getirilmesiyse, b u n d a n n e
redeyse yz yl sonra gereklemiti.
E m m a Pagan, bunlar anmsattktan sonra, Bacchus tapnmnn "kle arlkl" bir klt olduu dncesinin hayli ku
kulu olduuna dikkat ekerek ekliyor: "Aslnda senato belgesin
de klelerle ilgili belirgin bir referans olmad gibi, Livius'un
szn ettii tek kle de, olayn kahraman olan Hispala. O da
bir azatl olduuna gre, bir istisna olarak kabul edilebilir."
219
Yani Bacchus k l t n n bir "kle h a r e k e t i " olmamas bir yana,

iinde klelerin ne oranda yer ald bile belirsiz. Dolaysyla,
senatonun gsterdii ar tepkinin ardnda, klelikle ilgili bir
korkuyu aramak da ok anlaml deil; b u n d a n ok daha fazlas
olmal.
Bir baka uzman, Erich G r u e n de Pagan ile ayn grte.
G r u e n ' e gre senatonun, dolaysyla egemen snfn muhafaza
kr kesiminin tedirginliinin ardnda, "kle k o r k u s u " ya da
"atalarn dininden uzaklama" gibi kayglar sz konusu olamaz.
n k hem Bacchus kltnde kleler m u h t e m e l e n kk bir
oran oluturuyorlard, hem de dinsel anlamda bu kltn varl
n "yabanc inanlarn Roma'ya szmas" olarak grp rahat219
Victoria E m m a Pagan, a.g.e, s: 56
sizlik duymak iin, kouturmalarn yapld 186 ok ge

bir tarihti. En azndan d r d n c yzyln balarnda, D i o n y sos/Bacchus neredeyse b t n Roma topraklarnda en yaygn
kltlerden biri olmutu zaten. O halde, Bacchanalia Kalkma
s n a ynelik iddialar ve senato operasyonunun ardnda, m u h t e
melen siyasi kaynakl baka endielerin izlerini aramak gereki
yordu.
220
Talfourd Ely, byk operasyona ve youn basklara karn

Bacchus k l t n n R o m a ' d a b t n y l e yok edilemediini, n
k eskiden Liber adyla bilinen tanrya pleb kitlelerinin byk
bir itenlikle balandn anmsattktan sonra, ekliyor: "Antik
isim, Latince 'zgrletirme' [Liberate] fiilinden geliyor, pleb'ler
de Bacchus'un kendilerini zgr klacana inanmlard."
221
Bir
baka deyile D i o n y s o s / B a c c h u s ' u n Roma'daki dier ad olan

Liber, aleni bir "politik a n l a m " tayordu pleb gruplar iin.
Hareketin, bir pleb merkezi olan Aventine'de younlamas da
b u n u n gstergelerinden biriydi zaten.
B t n kouturmalarn k noktasn oluturan H i s p a la'nn itiraflar, gvenilirlii tartlsa bile, Bacchus k l t n n
yaygnlamasnn ardnda, ikinci yzyl balarndaki bir temel
strateji deiiminin yattna dair ipular veriyor. Livius'a g
re Hispala, konsle yapt itiraflarda, kltn bana geen P a culla Annia adl C a m p a n i a blgesinin yerlisi bir kadnn, radi
kal deiiklikleri uygulamaya soktuundan sz etmiti. (Dikka
te deer bir ayrnt: C a m p a n i a , R o m a ' n n hemen gneyinde yer
alan ve byk tarm kenti Cumae'yi de ieren bir blge. Bir
baka deyile Paculla Annia adl lider, nl Sibyl'lardan birinin
de "hemehrisi"ydi.) Sz konusu deiimlerin banda, kltn
yelik yaps geliyordu. O zamana dek yalnzca bir kadnlar kl
t olduu halde, Paculla Annia bu gelenei deitirmi ve Bacc
h u s rgtsel yapsna erkekleri de ye kabul etmeye balamt.
Hispala'nn sylediklerine baklrsa, kendi oullarn da ilk er-
220
221
Erich S. G r u e n , "Studies In Greek Culture and Roman Policy", s: 4652, 56-61 vd.
Talfourd Ely, a.g.e, s: 234, keli parantez bana ait
kek yeler olarak bizzat inisiye etmiti. Bylece Bacchus klt,

kadnlara zg, grece pasif ve dar ereveli, naif bir bereket
klt olmaktan kp, bambaka bir g r n m e b u l u n u y o r d u .
Roma resmi ideolojisinin szcleri bu deiimi, yani kadn
ve erkekleri toplant ve ayinlerde bir araya getiren geni apl
bir rgtsel yapya geii, "ahlaki n e d e n l e r l e " eletirir g r n
yorlard ama gerek neden, Bacchus gruplarnn "siyasilemes i " n d e n duyduklar kaygyd belli ki. n k , ataerkil "Pater Familias" ilkelerine, yani babann ve kocann mutlak egemenlii
ne dayal bir sosyal yapya sahip Roma'da, lideri kadn olan ve
esas olarak da bir "kadnlar k l t " nitelikleri sergileyen bu gru
ba erkeklerin kendi istekleriyle ye olmalar (bir baka deyile
" b i r kadnn ynetimine girmeyi kabullenmeleri") iin iinde
inanla balantl siyasi bir hareketlenme o l d u u n u n gsterge
siydi.
Hispala'ya gre Paculla Annia'nn yapt ikinci byk d e
iiklik, ok u z u n sredir (yasal zorunluluklarn da etkisiyle)
gndzleri yaplan ayin ve toplantlarn, b u n d a n byle geceleri
yaplmasna karar vermesiydi. K o n s l ve senatonun muhafaza
krlarn en ok korkutan da buydu belki. K a d n erkek bir ara
da, Aventine gibi bir pleb siyasi m e r k e z i n d e , geceleri yaplan
kalabalk gizli toplantlar! in iinde mutlaka C u m h u r i y e t ' e ve
Roma geleneksel t o p l u m yapsna ynelik byk bir "kalk
m a d n iaretleri vard ve stelik m e v c u t gstergeler, bu h a r e
keti ezmek iin yaplacak operasyona "ahlaki gerekeler" r e t
meyi de kolaylatryordu. Karanlk gecelerde, kadn erkek bir
arada, da eteklerinde ve rmak kylarnda gizli ayinler yapan
insanlarn bulumalar, "cinsel u y g u n s u z l u k " partilerinden ba
ka ne anlama gelebilirdi?
Son olarak, yine Paculla Annia'nn kararyla, ylda kez
yinelenen inisiyasyon trenlerinin yirmi kat artrlarak ayda be
kez yaplmaya baladn sylyordu Hispala. Yani aa yuka
r alt gnde bir, Bacchus mritleri byk kalabalklar halinde,
ezoterik gece toplantlar gerekletiriyordu. stelik, yine H i s p a la'nn verdii bilgilere gre, yeni yelerin yirmi yandan byk
olmamalar gibi bir snr da getirilmiti ki bu, Bacchus k l t n n ,
gen kuaktan balayarak orta vadede Roma halknn nemli bir

blmn etkisi altna almaya hazrlandna iaretti. 2 2 2
Livius'un anlatlarnda, harekete siyasi bir anlam yklendi
ine ilikin dorudan ifadeler yok; arlkl olarak,
lktan,
cinsel
sulardan
ve rgt
kararlarna
"sapkn
uymayanlarn
Bacchus'c kurban edildiinden sz eden, iddet ve ahlakszlk

iddialar art arda sralanyor. Ancak satr aralarnda, Roma y
neticilerinin bu kltn gelime ve yaygnlamasn mevcut ya
pya siyasi bir tehdit olarak algladklarn ele veren net y o r u m
lara rastlyoruz. Yani sz konusu rahatszlk kayna, "kendi
aralarnda ahlakszlk y a p a n " kozmopolit bir topluluun, ie d
nk eylemleri deildi. Roma C u m h u r i y e t i ' n i n b u n u bir "kalk
m a " ya da " k o m p l o " olarak deerlendirmesi, Bacchus kltnn
yakn zamanda daha byk ve iddial hamlelere girieceinden
endie edildiini gsteriyordu. Livius'un ok da anlalr olma
yan y o r u m u n a gre, Bacchus k l t n n inisiyasyon trenleri as
kerlik yeminini de "geersiz" klyordu ve bu klte dahil olan
larn Roma o r d u s u n d a askerlik yapmalar olanakszd.
223
ste
lik, belki de yneticileri en ok korkutan nokta, klt yeleri ara

snda, tannan, saygn ve halk tarafndan sevilen magjstra'larn,
siyasi kiiliklerin ve nfuzlu aydnlarn bulunmasyd.
Yinelemekte yarar var. Yalnzca azat edilmi eski bir kle
kzan, konsln evine getirilip korkutularak alnan ifadesine da
yandrlan bir dizi iddiann ne derece geerlilik tadn bilmi
yoruz. Yaplanlar, Pn Savalar'ndan sonra bymeyi srdren
R o m a ' d a muhafazakr patrici ailelerin dizginleri ele alma aba
lar olarak aklanabilecei gibi, ok daha basit bir biimde, Postimius ve evresindekilerin, yaygn bir devlet t e r r n kullana
rak rakiplerini tasfiye e t m e operasyonu biiminde de grlebi
lir. Ancak her d u r u m d a ak olan bir tek ey var: Bacchus gi
zem klt gerekten ok yaygnlam ve etkili bir rgte d
nmeye balamt.
Hispala'nn itiraflar ve izleyen gelimeler iin bkz. Titus Livius, a.g.e, s:

434-437
Titus Livius, a.g.e, s: 437
Bir ayaklanma giriimi olmu m u y d u peki? Hayr. Senato'ya bir dizi talep ieren bildirilerin s u n u l d u u , etkileyici so
kak gsterileri yaplm myd? B u n u dorulayacak hibir kayt
yok. Ancak, yalnzca " M a e n a d " denen kadn rahibelerin dene
timinde, yine kadn yelerin katlmyla gerekletirilen mteva
z toplant ve dinsel ayinlerin yerini, gerekten de ikinci yzyl
balarnda erkeklerin de dahil edildii ok daha byk apl ve
sklatrlm gece ayinleri almt. Bacchus klt yneticilerinin
ileriye ynelik ama ve beklentileri arasnda, "iktidara yr
m e k " olabilir miydi gerekten?
byk
gizem kltnn ounlukla G n e y italya ve
Delphi kaynakl kararlarla, bir baka deyile Sibylline kurulu

kararlaryla Roma'ya tandn da yakndan biliyoruz, T a r e n t u m , M e t a p o n t u m ve C u m a e ' n i n , Pythagoras Kardelii'nin en
gl " s l e r i " o l d u u n u da.
C u m h u r i y e t ' i n siyasi yaps iinde bir t r "iktidardaki m u
halifler" roln stlenen bu rgt, acaba denetimini ok byk
olaslkla elinde t u t t u u Bacchus kltn, yalnzca sabrla " i d e
ali tabana yaymak" iin mi kullanmt, yoksa I ikinci yzyl
da artk siyasi merkezleri kuatma altna alarak, bir ayaklanma
araclyla Roma'y eline geirmek mi istemiti gerekten? Bu
da yantlanmas ok g olan sorulardan biri gibi grnmekle
birlikte Bacchus k l t n n Aventine'i merkez alarak slenmesi
ve Liber'in "pleb'leri zgr klacak t a n r " olarak grlmesi, ha
reketin iinde yadsnamayacak bir pleb arl o l d u u n u ortaya
koyuyor ki, bu da "Bacchanalia Kalkmas" denen olay, pleb
politikalarnn en etkili ynlendiricisi olan Kardelik ile daha
ok yaknlatryor.
Eer byle bir giriim sz konusu olduysa, " k o m p l o " iddi
as zerine gerekletirilen geni apl "cad av", tutuklanp l
drlen insanlar ve yaklp yklan tapnaklar, Pythagoras K a r
delii'nin, tam da gl olduunu hissettii bir d n e m d e , R o
ma'da ciddi bir bedel dediini ve geri adm atarak sessizlii
semek zorunda kaldn da gsteriyor. Byk olaslkla, Postim i u s ' u n kampanyalar srasnda Pythagoras m r i t l e r i n d e n bir
ou da eitli gerekelerle ele gemi, belki de idam edilmi-
lerdi. B t n bunlar, Kardelik iin, "ideale g i d e n " yolda gizem

kltlerinin daha dikkatli kullanlmasn ve arka planda t u t u l m a
sn gerektiren dersler de ieriyordu bu d u r u m d a . Roma'da
admlar, M a g n a Graecia'dakinden ok daha dikkatli atlmalyd.
T a r i h kitaplarnda birka cmleyle ksaca geitirilen bu
son derece nemli siyasi alkant, isa'dan nce birinci yzyl
balarnda "sokaa ve tabana ynelmek" isteyen Kardelik ye
lerinin, gizem kltlerini yedekte tutarak "ak ve aleni" sivil
toplum rgtlerini harekete geirme gerei duymasn da ak
layabilir. Dramatik Bacchus yenilgisi, klt b t n y l e kertilemese ve varln, hatta etkinliini byk oranda korusa bile,
daha gvenilir, daha net ve komplo iddialarna malzeme yapla
mayacak kadar " s r a d a n " rgtlenmelerin devreye sokulmasn
ve "siyasi p a r t i " mcadelesinin bu rgtlerin oluturaca taban
zerinde balatlmasn gerektirmiti. Yani, en azndan C u m h u riyet'in ilk yllarndan beri var olan collegia adl birlik ve daya
nma gruplar, b u n d a n byle siyasi hedef ve ideallerle yklene
cekti.
L o n c a zerinden siyaset
Sz konusu sivil rgtler, balangta kk yerel yardm
lama birlikleri olarak, genellikle yoksul blgelerde, dinsel g
rntler altnda oluturulmulard. ounlukla "cenaze daya
nmalar" olarak anlyorlard; nk kurulu amalar bir ye
nin l m sonrasnda o n u n cenaze prosedrlerinin dzenlenip
yerine getirilmesi ve geride kalan ailesine dier yeler tarafn
dan maddi ve manevi destek salanmas biiminde belirlenmi
ti. Ancak pratikte
collegia'lar
ok ksa bir sre iinde, ayn za
naat ve meslek g r u b u n d a n insanlarn yardmlama amacyla bir

araya geldikleri sivil toplum rgtlerine dntler. D a h a C u m huriyet'in ilk yllarnda, R o m a ' d a ok sayda collegia vard ve
bunlarla ilgili ilk kaytlar, 12 Levha Yasalar'na dek geri gidi
yordu. ounlukla basit, sessiz ve pasif sosyal dayanma g r u p
lar olarak d n l e n bu rgtlenmeler, aslnda balangtan iti-
baren C u m h u r i y e t ideolojisi ve ilkelerinin tabanda yaygnlat

rlmas gibi bir ilevi de stlenmilerdi.
Kardelik yelerinin, efsanevi kral N u m a ' y nasl C u m h u
riyet ideolojisinin bir paras haline getirdiklerini grmtk.
Pythagoras ile N u m a arasnda kronolojik adan olanaksz, ama
manevi adan son derece anlaml bir ba kurularak, tpk Aenias - R o m u l u s mitlerinde olduu gibi, C u m h u r i y e t ' l e R o m a ' n n kkleri arasnda kesintisiz bir iliki oluturulmaya al
lmt. Ayn ey, collegia olgusu iin de yapld. Meslek ve za
naat dayanma rgtlerinin ilk kez N u m a tarafndan k u r u l d u
una ilikin, resmi sylenceler retildi.
Dier yandan,
collegia
224
a, yine kkenle dorudan ilikili
dinsel bir kabukla da k o r u n d u . R o m a ' n n kurucu ve koruyucu

tanrlar g r u b u n u n , yani " R o m a l s " n n J p i t e r ve J u n o ' y l a
birlikte en popler ilahi gc olan tanra Minerva, "zanaat
larn ve mesleki birliklerin k o r u y u c u s u " olarak s u n u l d u . H a t t a
h e r yl 19 M a r t ' t a kutlanan Quinqatrus adl "zanaat bayra
m n n koruyucu tanras da M i n e r v a ' y d .
225
Ovidius bu kutla
malarn katlmc zanaat gruplar arasnda dokumaclar, boyac

lar, ayakkabclar, demircileri, doktorlar, retmenleri, res
samlar ve heykeltralar sayyor; ancak collegia'larn ilk ortaya
kndan itibaren en etkili ve yaygn meslek rgt g r u b u n u n ,
"yapc"lar ya da "inaclar" olarak adlandrlan ve duvar usta
lar, mimarlar ve inaat erbabndan oluan zanaatlar o l d u u n u
biliyoruz.
On sekizinci yzyl sko masonlarnn en nllerinden D r .
James Anderson, masonik gelenein tarihini analiz etmeye al
t "Book of C o n s t i t u t i o n s " (Anayasalar Kitab) adl yaptnda,
her Roma garnizonunun, kendine ait bir "locas" olduundan
sz ediyordu. Bunlar, askeri birliin seferlerde gereksinim duya
ca kpr, gzetleme kulesi, barikat ve yollarn mimari planla-
224
225
Bu konuda mparatorluk dnemi tarihilerinin bile collegia'lar ile Numa

arasndaki balanty vurgulamay srdrdklerini gryoruz. Bkz.
Plutarchus, "Numa", b. 17, John Dryden evirisi
Georges Dumezil, "Archaic Religions of Rome" vol I.
mas ve uygulanmasndan sorumluydu. Bir baka nl mason,

W. Ravenscroft, " M i m a r i Collegium" ad verilen ve mimarlarla
inaat ustalarndan oluan meslek r g t n n , Roma'da trl ay
rcalklara ve dokunulmazlklara sahip olduuna deiniyor.
226
As
lna baklrsa pratikte bu d u r u m ok da artc deil, nk

talya yarmadasndan balayarak bir konfederasyon gibi by
meye alan Roma iin teknik altyap, yani hem ticareti kolay
latrp hem de ordulara hzl hareket olana sunacak karayolla
rnn yan sra, kentlerin byyen gereksinimlerine yant verme
yi salayacak su kemerleri (aquaduct) yapm ok ok nemliydi.
R o m a ' n n yksek standarttaki yaam biimi ve lke snrla
r iindeki "effaf akkanlk", ancak hzl ve kaliteli inaat ekip
leriyle salanabiliyordu. Bu nedenle, birbirlerine sk skya ba
l takmlar halinde alan eitimli ve yetkin m i m a r , m h e n d i s ,
duvarc ve ta ustalar, vazgeilmez deere sahiptiler. Onlar,
"yapclar"d; yani h e m mimarinin, hem de geometrinin ustala
r. Bu nedenle ayrcalklarna ses karlmyordu.
A n d r e w L i n t o t t , "Collegia'lar pleb'ler arasnda ayrcalkl
n e m e sahip bir rgt biimiydi," diyor ve bunlarn arasnda
kk ok eskiye dayanan meslek gruplarnn, C u m h u r i y e t ' i n ya
ptalar olarak kabul edildiine dikkat ekiyor. 2 2 7 L i n t o t t ' a g
re, kabaca bir snflamayla bu sivil toplum rgtlerini kate
gori altnda izlemek m m k n :
"Collegia'nn ana g r n m vardr. Mesleki rgt, d i n
sel kardelik ve yerel dayanma. Bunlar b t n y l e ayr yaplar
olmadklar gibi, karlkl olarak birbirlerine bamlydlar da.
En eski mesleki birlikler, yazmanlar, demirciler, tiyatrocular,
heykeltralar ve flt alanlar ile ge d n e m C u m h u r i y e t yazt
larnda adlar geen dier gruplard. En eski iki byk dinsel
birlikse, Capitolini ve M e r c u r i a l e s ' t i . " 2 2 8
Mercuriales,
iletiimin ve ticaretin ynetici ilahi gc ola
rak kabul edilen M e r k r ' simge olarak kullanan, "yeni kentli"
226
227
228
Raven Grimassi, " T h e VVtches' Craft", s: 27

A n d r e w Lintott, " T h e Constitution of the Roman Republic", s: 177
A n d r e w Lintott, "Violence in Republican Rome", s: 77-78
tccarlarn, yani orta snf pleb gruplarnn zanaat birliiydi.

Merkr'n
Yunan
kltrndeki
karlnn
Hermes
olmas;
R o m a ' d a kendine taban bulan H e r m e t i k dnce ve inanla

Pythagoras okulu arasnda net yaknlklar olduu da gz n n e
alndnda, dikkate deer bir balant sergiliyor. Ancak b u n d a n
daha ilginci, Capitoline tepesinde yaayanlarn dinsel kardelii
olan Capholini adl
collegia'nm
ilikilerinde kyor karmza.
Roma'daki en gl, en saygn ve en etkili dinsel grup olan Capitolini, yukarda L i n t o t t ' u n sayd meslek gruplarndan "flt
alanlar" ile de yakn ilikilere sahipti. Ayin ve trenlerde " m i s
tik m z i i " stlenen bu fltler birlii de yine Capitoline bl
gesinde merkezlenen bir collegia'yd ve olduka kapal bir r
gtsel yapya ve artc ayrcalklara sahipti.
Yalnzca zel toplant ve trenlerde flt almakla grevli
olan mzisyenlerin, bu denli nemsenen bir meslek birlii olu
turmalar, Capitolini dinsel grubuyla olan yakn balaryla ak
lanabilir belki. Ama daha kkrtc grnen olgu, fltn ve flt
ustalnn, Pythagoras Kardelii'nin gizemciliinde ok ayr
bir yere sahip olmas. D a h a nce yakndan g r d m z gibi,
flt, lir ile birlikte Kybele k l t n n en nem verdii iki alg
dan biriydi ve Kybele tapnaklarnda flt alanlar ok nemli
bir ayin g u r u b u n u oluturuyordu. Pythagoras da armoni kura
m ve matematikle mzik arasnda oluturduu balanty, b
yk oranda flt zerine k u r m u t u . Kardelik evresindeki sa
lk kurulularnda mzikle yaplan terapilerde de flt barol
oynamaktayd. Dolaysyla Pythagoras izleyicilerinin kendilerine
zg gizemcilii iinde flt, b u g n tam olarak anlayamadmz
kritik simgesel anlamlara sahipti.
H e m e n b t n Pythagoras rencilerinin birer "flt ustas"
olduunu biliyoruz ki, aralarnda T a r e n t u m ' l u Archytas gibi
ok nller de var. Archytas yalnzca ok yetenekli bir flt
olmakla yetinmemi ve salt flt partisyonlar zerine kurulu ok
sayda beste yapm; dahas, b t n y l e flt temel alan bir
akustik teorisi de gelitirmiti.
229
229
B t n bunlar, yalnzca dinsel
Cari A. Huffmann, "Archytas of Tarentum: Pythagorean, Philosopher

and Mathcmatician King", s: 27
GERLEME, Z L M E VE FRAT
rgtlenmeler ile sanat
birlikler
i arasndaki dolaysz yaknla
deil; Pythagoras Kardelii'nin her iki tip collegia yaps ze

rinde de etki ve katklarnn o l d u u n u gsteren ok sayda 'aretten birine daha dikkatimizi ekiyor.
Dinsel rgtler, belli bir rahip g r u b u n u ve tren grevlile
rini ieriyor ve genellikle tek bir yerleim merkezi iinde snr
l kalyordu. Yerel birlikler de yine kent ya da kasabalarla snr
l etkinlie sahipti. Mesleki
collegia'lar
iin corafi bir snrla
ma yoktu ama onlar da yalnzca ayn zanaat zerinde uzmanla

m insanlar yelie kabul edebilirlerdi. Bu noktada, yine Bacchus k l t n n yaratt panie geri d n p baktmzda, collegia
k l t r n aan bir " g " ile karlayoruz. Bacchus mritleri
iin ne corafi bir snrlama sz k o n u s u y d u ne de mesleki ye
terlilik koulu aranyordu. Cinsiyet, snf, meslek ve memleket
ayrt edilmeksizin isteyen herkes bu klte inisiye olabiliyordu
ki, byle bir yaygnlk R o m a ynetimini "ileride denetlenmesi
ok k u k u l u " grnen bir gle kar karya brakt iin de
soylular ve muhafazakrlar arasnda tedirginlik yaratm olma
lyd.
Andrevv L i n t o t t ' a gre
collegia'lar,
C u m h u r i y e t ' i n son d
n e m l e r i n d e , yani sa'dan nce birinci yzyln balarnda hem

sayca ok artmlar, hem de birer sivil toplum rgt olarak
C u m h u r i y e t iinde belirgin bir g de kazanmlard. Bu hzl
bymeyi, azat edilen klelerin giderek oalmas ve zgrleen
bu insanlarn kendilerini ifade etmek zere yerel rgtler aray
iine girmeleri salamt. Birbirleriyle yatay ilikileri de b u
lunan bu birlikler, simgesel bir nem tayan ve periyodik ola
rak byk kalabalklar bir araya getiren festival ve enliklere
ayr bir n e m veriyorlard ki, Compitalia ad verilen etkinlikler
bunlarn en popleriydi. 2 3 0
H e r yl, aralk aynn son haftasyla, ocak aynn ilk gnle
rine denk gelen bu byk festival,
collegia'larn
statlar tara
fndan dzenlenip ynetiliyor ve "Kavaklar Festivali" adyla

anlyordu. Olduka ilgin ve anlaml bir add bu. Ana T a n r a
Andrew Lintott, " T h e Constitution of the Roman Republic", s: 178
geleneinin koruyucusu ve s r d r c s olan (daha sonra O r t a

a boyunca da " c a d " ve "eytan ua" sulamalaryla srekli
kouturmalara urayan) dinsel gruplarn ok nem verdikleri
" Yzl T a n r a " , yani Hecate'yle dorudan balantlyd.
Hecate, "Kavaklarn T a n r a s " olarak adlandrlr ve ona en
ok bu unvanla yakarlarda b u l u n u l u r d u . G e dnem Yunan ve
Roma dnrleri, ounlukla da ynetici snfla sk balara sa
hip "resmi aydnlar", bu tanray karanlk ve olumsuz imgeler
le donatmlar, onu "ller ve ruhlar dnyasnn efendisi" ola
rak sunmaya byk aba harcamlard ki, bu gelenek Hristi
yanlk anda youn olarak s r d ve Hecate'ye inananlar "ey
tani glerle" iliki halindeki sapknlar olarak ikence grd ve
diri diri yakld. Oysa en eski klasik metinlerde, szgelimi H o meros ya da H e s i o d ' u n yaptlarnda Hecate'nin byle olumsuz
niteliklere sahip bir tanra olduuna ilikin en kk bir gn
d e r m e bile yoktu.
"Antik Yunan airi H o m e r o s , D e m e t e r iin yazd ilahide
Hccate'ye de yer vermiti" diyor, Raven Grimassi. " B u r a d a H e
cate'nin, maarada yaadndan sz ediyordu. Eski Ege ve Ak
deniz kltrlerinde maaralar, yeralt dnyasna alan kaplar
olarak grlrd ki bu da Hecate'nin llere elik eden bir r e h
ber ilevi grdn vurguluyor."
231
Batan beri izlediimiz seyri gz n n e alan okur iin b u n

lar olduka tandk kavramlar artk. Hecate'nin D e m e t e r klly
le, yani Eleusis gizemciliiyle yakn balarna ksaca deinmitik.
Kz Persephone'u (Kore) bulmas iin D e m e t e r ' i n en byk
yardmcs Hecate olmutu. "Maarada yaama" kavramnn ier
dii mistisizme ya da maaralarn yeralt dnyasna alan kap
lar olduuna ilikin dnceyi, Sibyl kltnn derinlerinde gr
mtk. Btn nemli Sibyl'lar, D e m e t e r ve Apollon tapnakla
r yaknndaki maaralarda yayorlar ve kehanetlerini, yeralt
dnyasyla kurduklar balant sayesinde gerekletiriyorlard.
Yalnzca bu kadar bile, Hecate inancnn ve dncesinin
Sibyl geleneiyle yaatldn ve hatta belki bizzat "ynetildii231
Raven Grimassi, a.g.e, s: 6, italikler bana ait
n i " d n m e k iin yeterli grlebilir. Pythagoras K a r d e l i i n i n

bir anlamda " m e n t o r " l u u n u Delphi ve C u m a e ' d e k i Sibyl'lann
stlendiini ve b u n u yzyllar boyu srdrdklerini de dikkate
alrsak, collagea'larn statlarnca dzenlenip ynetilen ve ok
nemsenen Compitalia enliklerinde " b i r a d e r l e r i n " etkileri hak
knda da bir fikir sahibi olabiliriz. Peki ama "Kavaklarn T a n
ras" ne anlama gelmektedir ve "Kavaklar Festivali"ndeki
dorudan ya da dolayl rol ne olabilir acaba?
Yine Raven Grimassi'ye dnersek, Hecate'ye verilen en es
ki adlardan birinin " T r i v i a " olduunu gryoruz. Yani, ay
r yolun tek bir noktada birletii kavak. Grimassi, eski alar
da Hecate inancna inisiye edilenlerin bir yol azna gtrl
dklerini ve giri trenlerinin burada yapldn anlatyor. Yol
larn birletii kavak noktasna, Y harfi biiminde ucu olan
bir aa dal yerletiriliyor ve " H e k a t a i o n " ad verilen bu sim
gesel objenin her bir ucu, farkl bir yolu gsteriyormu. Ege ve
Akdeniz
kltrnde
yolu
birletiren
kavaklarn,
"yeralt
ruhlarna a i t " alanlar olarak grldnden sz ediyor G r i m a s

si. Bu zellii nedeniyle, yaamlarnda kritik kararlar almalar
gereken d n m noktalarna ulam insanlarn, yol azlarna
giderek "Kavaklarn T a n r a s " Hecate'den doru seimi yap
malarna yardm etmesini istediklerini aktaryor. Yazara gre
Hecate ve o n u n ynetimindeki kavaklar, gei dnemlerindeki
" d n m " aamalarn ve deiimin afan da simgelemekte.
H e m insanlar, hem de toplumlar ve kurumlar iin.
Mistik ve simgesel anlamda Hecate ve " yol", dorudan
doruya Ay tapnmyla ilgili olarak kyor karmza. Heykel
ve kabartmalarda Hecate, " yz o l a n " bir tanra olarak betimlenirdi ve bu yzlerin her biri, farkl yaam evrelerini oldu
u kadar, Ay'n farkl aamasn da vurgulard: Dolunay, ye
niay ve "karanlk ay". Balanglar, ilk admlar ve " t a z e " olan
her ey, yeniay ile anlatm bulurken, dolunay olgunlam g
c, karanlk ay da bilgelik ve deneyimi simgelemekteydi H e c a
te inannda. Bu konum, " T a n r a ' n n Y z " olarak da
bilinen ve "Bakire", " A n n e " ve "Yal Bilge" olarak adlandr
lan, farkl ilahi g r n m e karlk dyordu. Bu nedenle
Hecate'ye "Birken O l a n " da denir ve heykellerinde o n u n bu

kiiliini vurgulayan farkl kadn betimlemesi yer alrd.
" O ayn zamanda angelos (melek) ve phosphoros (k) ola
rak da bilinirdi," diyor D. J. Conway. " P e r s e p h o n e - K o r e m i
tinde, gen kz yeralt dnyasna karlrken olaylara m d a h a l e
etmemiti. D e m e t e r fke ve intikam duygularyla doluydu ama
Hecate sakin ve soukkanlyd; nk yaamda belirli eylerin
gereklemesi gerektiini ve bunlarla ilgili duygusal tepki ver
menin hibir ie yaramayacan biliyordu. Bilincin bu isel ay
dnlanmas (phosphoros), zorluklarla b o u u p daha iyi noktala
ra ulama eitimi, Karanlk Anne, yani kolektif bilincin karan
lk melei (angelos) tarafndan retilen bir bilgeliin parasy
d. Eer T a n r a ' n n bu ynn bilmez ve o n u n bilgeliini anlamazsak, btnlemi kiiliine de ulaamayz."
232
Yine Convvay'in aktardna gre, talya'da s n m bir kra

ter gl olan Averno'yu evreleyen sk ormanlk alan, H e c a
te'nin kutsal korusu olarak bilinirdi ve bu tanra iin bilinen,
ak, belirli tapnaklar yok denecek kadar azd. talya yarmada
snn birok deiik yerinde Hecate'ye adanm kutsal koruluk
lar, dolunay gecelerinde dzenlenen ayinlerin meknlar olarak
kullanld. " D o a " n n ta kendisi olan bir tanraya, insan yap
s ta binalarda deil, ak alanlar ve koruluklarda yakarlmasndan daha doal ne olabilirdi ki?
farkl g r n m bnyesinde birletiren tek ve ayn Ana
T a n r a modelinin bu karmak uygulamasnda D e m e t e r anne
niteliini, Persephone "bakire gen kz", Hecate'nin kendisi de
"bilge yal kadn" simgeliyordu ama birden yalnzca H e
cate adyla da anlarak "birlik" vurgulanyordu. Heykel ve kabartmalardaki betimlemelerde, tanrann toplam alt elinde,
alt nemli nesne grnrd: Ellerin , birer meale t u t u y o r
d u ; dierlerindeyse bir anahtar, bir para ip ve bir haner yer
alrd ou kez. Mealeler, karar alma aamasndaki insann yo
lunu aydnlatacak bilgelik ve destei simgeliyordu. Yani yaam
larnn belli aamalarnda yol ayrmna (kavaa) gelen insanlar
232
D. J. Conway, "Maiden, Mother, Crone", s: 92
Hecate'nin
yardmn,
bu
"k"
araclyla
almaktaydlar.
Anahtar, evrenin gizemlerine ait kilitleri, bir baka gre gre

de yeralt dnyasnn kaplarn amak iindi. I p , bebei a n n e
sine, insan da " e n byk a n n e " olan dnyaya balayan gbekban temsil ediyordu. Hanerse, yanlsamalar ve kafa kark
larn yok eden, keskin gerein ltsyd. 2 3 3
Compit'nn
szlk anlam "yollarn birletii kavak"t ve
Comphalia, farkl blgelerden ve yerleim merkezlerinden in

sanlarn ortak bir organizasyonda bir araya gelip, Lares Compitales ad verilen "kavak perileri" gzetiminde bulumalar ve
k g n d n m n kutlamalar iin dzenleniyordu.
Aslnda
Hecate adna dzenlenen ve b t n y l e ona adanan kutlamalar,

ekim aynn son gn yaplrd. Ama collegia'larn denetimin
deki Compitalia enliklerinde de, Kavaklarn Tanras Hecate
onurlandrlyordu elbette.
Burada Hecate'nin byk oranda "simgesel" bir ilev gr
d n u n u t m a m a k gerekiyor. " Yzl T a n r a " imgesini
kullanmak, h e m "eski inan ve gelenek" ile bir ba oluturuyor
du hem de yeni kararlarn ve " d n m " n eiine yaklald
mesajn gl klyordu. n k "Kavaklarn Tanras", in
sanlarn olduu gibi, topluluklarn, halklarn yaamlarnda da
kritik d n m noktalarna varld anda yardma gelir, elindeki
mealelerle yollar
aydnlatr ve doruyu bulmak isteyenlere
destek o l u r d u . C u m h u r i y e t i n son yzylna girildiinde collegia'lar etkin birer sivil toplum rgt olarak hem mistik hem
de politik nitelikleri olan bir role soyunmular ve "deiimi"
zorlamaya
balamlard
artk;
elbette
Roma'nn
vard
bu
"kavakta" Hecate'nin desteine gerek duyulacakt.

Mistik deerlerle ve eski tanralarla simgesel balants na
sl bir nitelik tarsa tasn,
collegia'lar
Roma politik yaamna
aniden ve olduka etkili sivil toplum ekirdekleri halinde enteg

re oldular bir anda. C u m h u r i y e t ' i n giderek daha derinleen bir
bunalm yaad kritik bir d n e m e o denli byk bir hareket
ve dinamizm getirmilerdi ki, artk Roma'nn siyasi yaamyla
233
D. J. Conway, a.g.e, s: 92-93
ilgili olarak "nfuzlu ailelerin g ve kar sava" y o r u m u n u n

yaplmas olanaksz hale gelmiti. Pleb politikalar hzla aktif ve
geni tabanl bir mcadeleye doru yneliyor, yzlerce yldr
varln korumaya alan byk toprak sahipleri oligarisi cid
di biimde keye skyordu.
"Meslek kurulular (collegia) ve halk dernekleri harekete
katldlar," diyor Server Tanilli. " B u gruplar ok eskiden beri
vard Roma'da, imdiyse gerek birer halk kulb haline gel
miler ve 'Halk Partisi'nin bir eit taban kuruluu olmulard."
isa'dan nce birinci yln ortalarna dek giderek hzlanan bu ha
reketler, amacndan sapm C u m h u r i y e t ' i be yz yl nceki il
kelere uygun bir izgiye yeniden d n d r m e giriimleri gibi g
r n y o r d u ama b u n d a n daha da fazlasn ieriyordu aslnda.
Balangtan beri pleb politikalarn ynlendiren ve C u m h u r i
yet'i "nihai ideal" iin bir ara olarak grenler, yitirilmi zama
n telafi etme ve oktan gereklemesi gereken sosyal dzenle
meleri yaama geirme acelecilii iindeydiler. Bir baka deyi
le Kardelik, gidiin bir t r " E m p e r y a l askeri diktatrlk" y
n n d e olduunu grm ve geleneksel "sabr" ilkesini rafa kal
drarak tehlikeli bir serveni d u r d u r m a abasna girimiti.
Catilina'nn ban ektii devrim giriimi, bu hareketin en
byk ve iddial hamlelerinden biriydi ve ok byk oranda
collegia'lardan destek ald. Ne var ki toprak sahipleri oligarisi
d u r u m u haber alp ani bir manevrayla bu giriimi olduka kan
l bir biimde bastrmay baardnda, Cicero bata olmak ze
re ynetimi elinde tutan gerici glerin gzleri, giderek tehlike
li bir grnm almaya balayan bu meslek rgtlerine ve halk
dayanma derneklerine evrilecekti.
"Collegia'larn rgtlenmesi, kent blgeleri ve daha kk
yerleim birimlerinin bir araya getirilmesiyle salanmt ve pleb
kesimlerini politik amala organize etme frsatlar s u n u y o r d u , "
diyor Wilfried N i p p e l . 2 3 4 Bu sivil dayanma gruplarnn h e m
Marius'u izgiyle, hem de G r a c c h u s Kardeler geleneiyle ya
kndan balantl olduuna da dikkat ektikten sonra, I 64 y214
VVilfried Nippel, a.g.e, s: 78
lnda
collegia'larn
bu nedenle bask altna alndklarna dikkat
ekiyor.
Gerekten de dnemin konsl Cicero bu yaygn mesleki
rgtler ve dayanma birliklerinin, oligari iin ne denli tehli
keli olabileceini sezmi ve daha Catilina davalar srerken, bir
daha benzeri bir devrim giriimiyle yz yze gelmemek iin
collegia'larn etkinliklerini iyice kstlamaya, bazlarn t m d e n
yasaklamaya almt.
Ancak C u m h u r i y e t ' i gerek hedefleri dorultusunda yeni
den rgtleme ve ayaa kaldrma giriimleri, Catilina'nn ld
rlmesiyle (byk bir darbe alm olsa bile) durmayacakt. Bir
patrici aileden gelmesine karn kklerini r e d d e d i p pleb'ler ara
snda yer almay seen ve tribn olabilmek iin kendini bir pleb
ailesine evlat edindirerek siyasi mcadeleye atlan Publius Clodius, daha sular d u r u l m a d a n yeni bir devrimci giriimi balat
t. Ancak Clodius, kendinden ncekilere gre nemli bir hamle
gerekletirmi ve demokratikleme mcadelesini yalnzca pleb
politikalarna indirgemeyerek, ok nemli bir " u y u y a n snf",
kleleri de yanna almay bilmiti.
Byk bir halk desteiyle siyasi gc denetleme ansn ele
geirdiinde yapt ilk i, yasaklanan collegia'lar yeniden yaa
ma geirmek, hatta var olanlara yenilerini ekleyerek tabandaki
bu siyasi rgtlenmeyi hzlandrmak oldu. Bu arada, Compitalia festivaline Cicero tarafndan konan ve byk tepkiye yol
aan yasa da 1 Ocak 58'de iptal etti ve o yl grkemli kutla
malarn yaplmasn salad.
G u s t a v H e r m a n s e n , " B u aka politik bir hamleydi," di
yor, '"izleyen kargaa yllarnda aka grld ki, bu amala
kullanldnda collegia, lkenin politikasn denetleyebiliyordu.
Bu d n e m d e M i l o ve Clodius arasnda yaanan ve Roma kent
yaamnn bir karakteristii haline gelen ete savalar, meslek
rgtleriyle ilgili manik bir korku gelitiren ve onlar sk d e n e
tim altnda tutan Caesar, Augustus ve sonraki imparatorlar iin
saplantl bir an o l d u . " 2 3 5
235
Gustav Hermansen, "Ostia: Aspects of Roman City Life", s: 199
Fraternis F. 17
Andrevv L i n t o t t da, "Meslek birliklerinin ustalar hem k

lelerden hem de zgr yurttalardan oluabiliyordu artk ve z
grlerin ounluu da 'azatl'lard," diyor. Hzla ve baarl bi
imde rgtlenen Clodius'un denetimindeki siyasi gruplar iin
de azmsanamayacak sayda klenin bulunmasna dikkat eken
nl tarihiye gre, " C l o d i u s ' u n baars, Catilina'nn denetle
mekte yetersiz kald bir sosyal snf yanna almay bilmcsiydi. Ayrca collegia'lardan yararlanm ve onlara yenilerini de ek
lemiti."
236
Ancak lkede artk siyasi mcadelenin titiz bir r g t l e n m e

ve geni kesimleri iine alan sosyal ve ekonomik politikalarla ba
arya ulaabilecei dnemler oktan geride kalmt. Srekli sa
vaan bir devlet haline gelen R o m a ' d a , fetih politikalar gerei
glendirilen askeri birliklerin muzaffer komutanlar, siyasi g
c elinde tutmaya aday liderlere dnyorlard. Bir baka d e
yile, elinde kendisine bal kalabalk askeri birlikler o l u t u r m a
ya yetecek paras ve gc olan (ya da oligariden maddi destek
almay beceren) karizmatik komutanlar, kendilerini Roma z e
rinde tartmasz olarak sz sahibi gryorlard ve baarya ula
mak iin onlar yenilgiye uratmak kanlmaz bir gereklilikti.
B u n u ok iyi anlayan Clodius, bir tribn olarak gc eline
geirmeye balad srada, askeri gcn de artrma yolunu
seti. O gnlerde nl komutan, P o m p c i u s , Crassus ve C a esar, b t n C u m h u r i y e t kurumlarnn ve devlet geleneklerinin
zerine karak, salt askeri glerine dayanp "Birinci
Trium-
vir" ad verilen, l ynetimi oluturmulard. K e n d i aralarn

daki g dengeleriyle fazlasyla megul olan bu askeri liderler,
grnrdeki byk glerine karn, halkn desteini alan C l o dius'la iyi geinmeye alyor, onu ortadan kaldrmak iin uy
gun frsat aryorlard. C u m h u r i y e t ' i demokratik ilkelere yakla
trma ve geni tabanl sivil toplum yapsn glendirme ama
cyla Clodius'u destekleyen, aralarnda Kardelik r g t n n de
b u l u n d u u dier nfuz sahibi gler ve pleb rgtleriyse, aske
ri liderleri devre d brakmann tek yolunun, ilerinde en g236
Andrcw Lintott, "Violence in Republican Rome", s: 77
GERLEME.. Z L M E VE FRATERNIS
l olan yenilgiye uratarak gzda verme olduu grndey

diler. Bu amala Clodius, koullarn uygun o l d u u n u d n d
anda, 58 ylnn sonlarna doru, P o m p e i u s ' a kar bir dizi
saldrya balad.
" 5 7 ' d e Pompeius, bir baka triburfun, T. A n n i u s M i l o ' n u n
yardmn salad; Milo serserilerden bir rakip takm oluturdu
ve sokaklarda Clodius'un eteleriyle aka arpt. Bylece
Clodius d u r d u r u l d u ; Pompeius da C i c e r o ' n u n geri arlmasn
dzenleme olana b u l d u . "
237
Bylece, kleleri de iine alarak byyen ve bir aydnlar

grubu tarafndan desteklenen C l o d i u s ' u n pleb tabanl hareketi,
bir baka pleb grubu karsna karlarak, daha dorusu
"lm
pen proletarya" nitelii tayan sokak serserileri araclyla " t e

r r " yaratlarak sindirilmi oluyordu. Ancak yine de Clodius bir
sre daha direnmeyi s r d r d :
"52 yl balarnda Clodius ve Milo, Appia yolu zerinde
karlatlar; b u n u izleyen atmada Clodius ld. Olay kark
lklara yol at; senato binas yakld. S o n u n d a senato P o m p e ius'u tek konsl seti ve dzen yeniden saland."
238
Son byk devrimci giriim, Clodius'un ortadan kaldrl

masyla yenilgiye uruyordu bylece, izleyen gnlerde yenilgi
nin getirdii karklk, pleb topluluklarnn dank ve dzensiz
bir grnt vermesine ve Cumhuriyetilerin panik havas yaa
malarna neden olacakt. l Ynetim dalp, Caesar byk
bir gvde gsterisiyle Roma'ya girdiinde, o n u n bir zamanlar
Catilina'nn yanda olduunu anmsayan ve imdi de P o m p e ius'un d m a n roln stlendiini grenlerin kafalar kart;
" d m a n m n dman d o s t u m d u r " ilkesiyle, pleb gruplar iin
den, hatta Clodius'un k u r d u u birliklerin arasndan, cokuyla
bu despot lideri destekleyenler kt. Oysa adm adm diktatr
ln ilan etme hazrlndaki Caesar'n ilk ilerinden biri, collegia'lar zerinde Cicero'yu bile mumla aratacak bir bask kur
mak olacakt.
237
238
Tim Cornell - J o h n Matthevvs, a.g.e, s: 69

Tim Cornell - J o h n Matthevvs, a.g.e, s: 70
"Kardelik" paralanyor
Ksacas, Kardelik r g t n n deneyimli ve ibilir yeleri,
strateji deitirerek tabana ynelik bir siyasi rgtlenmeye y
nelmekte olduka ge kalmlard ve dolaysyla bir kez daha ka
nlmaz bir yenilgiyi yaadlar. Fetih ganimetlerine, kle tica
retine ve haralara dayal ekonomisi, i savalarn kanksand
kaotik siyasi yaps ve askeri gce yaslanan iktidar mekanizma
syla Roma, bir " b y k ideal'i beslemekten oktan uzaklam
t. Buna karn, mcadeleyi ak politik zemine tamak isteyen
ler iin, halk arasnda efsaneye dnen G r a c c h u s kardeler gi
bi yreklendirici rnekler de sz konusuydu. " P e r d e arkas" ka
bul edilebilecek Sibylline kurulu gibi dinsel etkinlik alanlarnn
yan sra, eldeki kurumsal mevziler ve ilikiler de iyi korunarak,
belki askerler iinden "davaya ikna edilebilecek" nderlerin de
destei alnarak, Roma iin bir eyler yaplabilirdi hl.
Ne var ki, Caesar'n iktidar, R o m a ' d a Cumhuriyet ilkele
rinin nihai kn salamaktan baka bir ie yaramayacakt.
Ksa srede b u n u n farkna varan Cumhuriyetilerin dzenledi
i suikast ve komplo geri tepecek; devletin zirvesine yine C a
esar'n yandalar ve manevi olundan oluan ikinci l Y
netim yerleecekti. Antonius, Octavianus (Augustus) ve L e p i d u s arasndaki olduka krlgan ve hassas dengelere sahip ikti
dar ortaklnn k, kanlmaz bir biimde " i m p a r a t o r l u k "
sistemini Roma'ya egemen klarken, Kardelik tarihinde de ilk
kez, olduka byk bir "krlma noktas" yaanyordu, ilkeler,
idealler ve onlara ulamak iin kullanlacak yntemler konusun
da ciddi bir kargaa sz konusuydu artk.
L e p i d u s ' u n korkarak geri ekilmesi, Antonius'un da Actiu m ' d a byk bir yenilgi yaayp intihar etmesinden sonra iple
ri eline alan Augustus, hibir zaman "monariyi geri getirmek
t e n " sz etmedi ve " C u m h u r i y e t ' i n yaralarn s a r m a " vaatlerini
yineledi. Ama pratikte T a r q u i n i u s ' a bile rahmet okutan bir
" k r a l " gibi davranyordu ve C u m h u r i y e t ' i n b t n kurumlarn,
yasal temeli fazlasyla tartlr d u r u m d a k i " i m p a r a t o r " sfatyla
denetimi altna almt.
Ksa sre iinde, evresinde kendine bal bir "resmi ide

oloji aydnlar" grubu yaratt ve h e m e n hibir ciddi direnile
karlamakszn, olduka radikal hamlelerle benzersiz bir " o t o
rite tekeli" oluturdu. lk yapt ilerden biri de colega'larn
yapsn yeniden dzenlemek ve onlar politik etkinlikten son
suza dek uzaklatrarak birer sembolik "yardmlama birlii"
statsne indirgemekti.
239
23 ylnda, tribn k u r u m u n u n b
t n yetkilerini kendi zerine ald; bylece pleb kitlelerinin se

imle gelen temsilcilerine ait "halk szcs" yetkileri ve gc,
imparatorun tekeline giriyordu.
Caesar gibi, senatoyu ciddiye almayan ve umursamayan bir
g r n m izmekten kand; tersine, C u m h u r i y e t ' i n bu nemli
k u r u m u n a byk sayg d u y u y o r izlenimi yaratmaya alt. Ama
b u n u yaparken, "deersiz" o l d u u n u ileri s r d yeleri ka
rarak senatonun ye saysn azaltt, temel kurumlarn hiyerarik sralamasn da kendi tercihlerine gre yeniden dzenledi.
Seimler yaplyordu ama pratikte yalnzca bir formaliteden iba
retti bu; Augustus, belli bal kurumlarn yelik ve yneticilik
lerine kendi istedii kiileri getiriyor, magistra'lar da seime bi
le gerek duymakszn atama yoluyla belirliyordu.
240
m p a r a t o r , R o m a ' n n ynetsel rgtlenme biimine de ye

ni dzenlemeler getirmiti. B u n a gre, artk corafi snrlar Ak
deniz'in t m kylarn, O r t a Avrupa'y, spanya ve Galya'y,
Anadolu'yu, Msr' ve Suriye'yi ierecek biimde genileyen
Roma, net idari snrlarla b l n m , imparatorlua sk skya
bal eyaletlerden oluuyordu ve her bir eyalet, Augustus tara
fndan selen ve legatio ad verilen yneticilerin sorumluluu
na veriliyordu. Legatio'lar ounlukla deneyimli senatrler ve
eski konsllerdi. O r d u n u n karmak ve dzensiz yaps titizce
elden geirilmi; lejyon ve birliklerin bana yine senato yeleri
atanm; silahl kuvvetlerin bamsz karizmatik komutanlar ya
da baz ailelerin deil, b t n y l e merkezi devletin ve imparato
run d e n e t i m i n d e olmas salanmt.
23 Anthony Black, "Guikl & State", s: 4

240
Tim Cornell - J o h n Mathhews, a.g.e, s: 74-75
Eyalet yneticileri ve imparatorluk bayra altna dahil edi

len blgelerin yerel soylu snflar, yeni uygulamadan olduka
honuttular. Byk bir imparatorluun paras olmay kabul
ederek hem gvenliklerini artrdklarn dnyorlar, hem de o
ekonomik g ve lksten pay almann tadn karyorlard. Yal
nzca bir " m t t e f i k " kimliiyle deil, "Byk R o m a " n n para
s olarak i m p a r a t o r u n yannda yer almak, yeni snrlar iindeki
b t n uluslarn soylu snflar iin seve seve kabullenilecek bir
k o n u m d u . Aslna baklrsa, baka bir seenek de yoktu. August u s ' u n merkezi ve btnlkl tek bir yumruk haline getirdii
Roma o r d u s u n u n gazabna uramay kim gze alabilirdi?
te o nl " R o m a Bar", yani Pax Romana, despot bir
imparator ve o n u n dalkavukluunu gnll olarak stlenen kurmaylarnca, byle yaratld. Devletin yeni ideolojisinde gerek
byk tehlike, politik stnlk salama amacyla yrtlen i
savalard ve A u g u s t u s ' u n ezici basksyla byle bir olaslk or
tadan kaldrlm, Roma topraklarnda i bar salanmt. Sa
valar artk yalnzca R o m a ' n n d dmanlaryla, imparatorlu
un u snrlarnda ve "gerektike" yaplacakt ki, lkenin m e r
kezinden uzakta, i gvenlii tehdit etmeyen bu "kk ve
m n f e r i t " savalar, Romallar asla endielendirmediinden, ye
ni dnemle birlikte gelen bar, yani Pax Romana cokuyla kut
lanyordu. 2 4 1 Augustus'un hararetli destekleyicisi Virgilius, n
l yapt " A e n e i d " d e unlar syleyecekti:
" S e n imparatorluunla dnyay sallayacaksn,
U n u t m a Romal, bu senin sanatn olacak
Barn gcyle h k m srecek,
Gszleri koruyacak,
Marurlara boyun edireceksin."
242
"Yirmi yllk i savan yaralarn sarp, dzeni yeniden

oluturmak" sloganyla gerekletirilen b t n bu despotik uy241
242
Pat Southern, "Augustus", s: 167

Vergil, " T h e Aeneid", Book VI, s: 119
gulamalar, artc bir biimde, halkn, daha dorusu bata

" l m p e n proletarya" olmak zere amasz ve dank pleb grup
larnn desteini almt. O denli garip bir hava esiyordu ki Roma'da, "halk onun kaytsz artsz tek yetkili olmasn istiyor,
ama Augustus 'atalarn dzenine sayg d u y d u u iin' byle bir
ayrcal byk bir tevazuyla geri eviriyor" grnts yaratl
mt.
B t n bunlar, C u m h u r i y e t ' e on yllar boyunca sahip k
maya alarak i savalar gze alan demokratik gruplar, bu
arada elbette Kardelik r g t n , her eyi yeni batan d n
meye itecekti. Augustus'a vgler dzen ve onu cokuyla se
lamlayan, aktan aa diktatr olmasn isteyen halk kitleleri
ne, C u m h u r i y e t ilkelerine sahip kma k o n u s u n d a gvenilebilir
miydi? Yoksa "tabana yaylm, yukarya doru d a r a l a n " rgt
lenme biimi, tarihsel bir yanlg myd? " s t a d n " ilke ve t
lerine geri dnmek mi gerekiyordu bir kez daha?
Augustus'un Sibylline k u r u l u n u iyiden iyiye bir kuklaya
d n t r e n baskc ynetimi ve sansrcl sonrasnda, en
byk mevzinin de yitirilmekte olduu anlald. R o m a ' d a drt
yz yldan fazla bir sre etkinliini koruyan Kardelik, bylece,
son elli yl iinde iyice hzlanan gelimeler sonucu, sarsc bir
yenilgiyi tadyordu ve oluan yeni koullar, yz yze gelinen k
rlma noktasnn etkisini iyice artrmt.
ilkin koullarn analizi ve mcadelede belirlenecek yntem
ler zerinde balayan gr ayrlklar, temel stratejik farkllk
lara d n t ve K r o t o n ' d a n beri, d n e m d n e m yaanan dalga
lanmalara karn eski gelenek ve inanlar uzantsnda korunabilcn birlik, ciddi biimde paralanma yoluna girdi. Be yz yl
akn bir srenin sonunda, inat bir sabr ve sarslmayan bir
inanla "tarihteki yanl d z e l t m e " gibi bir ideale sarlmaya a
lan ve nl filozofun simgesel manevi gcyle ayakta duran
Kardelik, artk yalnzca yntemler ve strateji konusunda deil,
hedef ve amalar anlamnda da farkl dorultulara yryen
"fraksiyon"lara blnecekti. Ksacas, "Sibyl bilgelik ve gele
neklerine bal Pythagoras Kardelii" yoktu artk; nk, bu
inanl ve kararl hareketin b t n unsurlarn bir arada tutan
ok nemli bir " a r a " yitirilmiti: Roma C u m h u r i y e t i . Augustus'tan sonra Roma, otoritenin merkeziletii, ynetimin alabil
diine despotlat, yalnzca "zenginlik, g ve ihtiam" ama
edinen, zorba imparatorluk d n e m i n e kesin biimde adm at
mt. C u m h u r i y e t yoksa, Kardelik de yoktu.
Bu gelimelerde, be yz yl akn bir sre iinde, kuak
lar boyu srdrlen bir mcadele ve d n e m d n e m farkl yn
temleri deneyen stratejiler srasnda iyice heterojen hale gelmi
rgt yapsnn da etkisi vard kukusuz. T a r q u i n i u s ' u n devril
dii ve C u m h u r i y e t ' i n kurulduu yllarda, K r o t o n ' d a n "hazr
kuvvet" olarak gelmi deneyimli bir elit grupla, Roma iindeki
demokratik unsurlarn ibirlii sz konusuydu. Tabii bir de,
Delphi ve C u m a e ' d e n gelen " m e n t o r " destei. Ancak k p r n n
altndan onca su akp, Augustus Roma'sna eriildiinde, K a r
delik olarak adlandrdmz yapnn iinde, beklenti ve d n
celeri birbirinden olduka farkl gruplar olumutu. Artk yal
nzca gizem kltleri ve rahiplik kastlaryla "ideale inisiye e d i l i p "
eitilen ve Sibylline kurulunca ynlendirilen Pythagoras m r i t
leri yoktu mcadelenin iinde.
zellikle son elli yl iinde "tabana i n m e " yntemini ye
leyerek bir "siyasi p a r t i " gibi almaya ynelen Kardelik, te
mel ilke ve inanlara eskisi kadar sayg duymayan ve yalnzca
gc ele geirmeye odaklanan, felsefi donanm zayf, kalabalk
ve hrsl kitlelerin iinde boulmaya balamt. H e r kesimden
pleb gruplar, nfuzlu zenginler ve baz magstra'lar, C u m h u r i
yeti olduklarna inanld iin rgtsel yap iine alnan subay
lar ve baz patrici aydnlar, Kardelik'in eski " s a f yapsn
zaman iinde olduka deitirmilerdi. Bir baka deyile, rgt
" b y d k e k l m " gibi grnyordu ki, paralanmann
nedenlerinden biri d koullarsa, biri de buydu.
Hibir ciddi muhalefet, ypratc sava ve i kargaa yaan
madan, sessizce geen Augustus dneminin bitiminde, iyice ka
bua ekilmi, dankl yaayan Kardelik rgt de kesin
olarak ayrmaya balamt. Karizmatik imparatorun lmyle
birlikte Roma'nn her yerinde ortaya kan "belirsizlik k o k u s u "
iinde, bu ayrmann unsurlar da yeni d n e m iin stratejileri-
ni belirlemeye baladlar. Kardelik mirasn stlenenler iinde,

ok genel hatlaryla byk grup olduunu syleyebiliriz:
- Birinci grup, her eye karn balangtaki ilkeleri koru
may ve bu amala geici bir sre iin klerek olan biteni ye
niden gzden geirmeyi savunan, Sibyl gelenei ve Pythagoras
ilkelerine bal "idealistler"den oluuyordu. Onlara gre yenil
gi, stadn " t e p e d e n tabana yaylan" genileme ilkesinden uzaklalmas ve eitilmemi, yani "aydnlatlmam" kitlelerin ace
lecilikle harekete dahil edilmesi yznden gelmiti. " n s a n u n s u r u " n a daha fazla nem verilmesi gerektiini ileri sren; insan
kitleleri eitilmeden kalc baarya ulamann olanaksz olduu
na inanan ve iktidar ele geirmeye ynelik komplolar yerine,
ideallere bal insanlar yetitirerek ve ekonomik anlamda gl
kalmaya alarak hedefe yrmeyi ngren bu grup, bir sre
liine ie kapanma yolunu seti.
- kinci gruptakiler, yenilgiyi Pythagoras'n "fasulyelerden
uzak d u r u n " tavsiyesinin gz ard edilmesine ve seimlerle, par
lamenter manevralarla zaman yitirilmesine balayan radikaller
di. K r o t o n ' d a iktidar seimle kazanlmam, " g odaklar d e
netim altna alnarak" G n e y talya kolonileri ele geirilmiti.
R o m a ' d a C u m h u r i y e t ' i n ilk dnemlerinde de ayn yntem izle
nerek, inili kl da olsa istikrarl bir gelimenin salandna
inanan radikaller, Cumhuriyetilerin "askeri g " u n s u r u n u k
mseyerek byk bir hata ilediklerini dnyorlard. zel
likle C u m h u r i y e t ' i n son yllarnda, yrekli ve kararl k o m u t a n
larn lke siyasetinde ne denli etkili olabildii grlmt; o
halde, "genel ilkeler", amaca ulama yolunda ele geirilecek
nemli mevziler iin bir sreliine terk edilebilir ve hareket, as
kerler iinde egemen klnarak baarya daha net ve gvenli bir
yoldan ulalabilirdi. Varlacak idealden ok, "iktidar ele geir
m e " fikrine odaklanan bu g r u p , imparatorluk dnemi boyunca
zellikle M i t h r a Klt araclyla ordu iinde etkin olmaya a
lacak ve darbelerin, komplolarn ba aktrleri arasnda yer ala
cakt.
- n c ve son byk gruptaysa, mistik eilimler ar ba

syordu daha ok. "Spiritel a y d n l a n m a " gereklemeden, yani
insanlarn ruhlar tanrsal gce layk bir arnma srecinden ge
meden,
istenen
ve
saptanan
ideallere
ulamak
olanakszd.
Pythagoras, r u h u n evrimleme ve gelimesine, b t n byk fi

lozoflardan daha ok nem vermemi miydi? O halde, " m a d d i
dnyann eytani ynleri" reddedilerek, gerek tanrsal d o r u
lara ulalacak biimde eitim ve arnma srecine girilmeliydi.
Binlerce yllk soylu ideale, ancak o spiritel geliim srecini
baaryla tamamlam insanlarla ulalabilirdi. Bu n c grup,
bir sre gnostisizm yannda saf tutacak, sonra dier iki grubun
iinde erimeye balayacakt. Kimi uzantlarnysa bir d n e m ,
Kilise'nin " s a p k n " sulamasyla sava at irili ufakl m e z h e p
lerin bazlarnda grecektik.
Hareketin dalm grnen kollarndan her biri, impara
torluk snrlar iinde etkin olduklar blgelerde, kendi doru
bildikleri yolda yrmeye ve btnlklerini korumaya altlar.
ou kez bu gruplar arasnda ksa sreli ittifaklar yaand ve za
m a n zaman yollar kesiti. lerinde en gls olan "darbeci
ler", d r d n c yzyl sonlarna doru J u l i a n u s ' u n imparatorlu
u srasnda "Altn a " yaayacak ve dier iki grubu da yan
na ekip kendi iinde eriterek, geici bir sre iin yeniden bir
lemeyi salayacakt. Ama fiilen birinci yzyldan itibaren, ba
tan beri izini s r d m z Pythagoras (ya da Sibyl) Kardeli
i n i n eski bildik grnts, tarihe karyordu. Bu nedenle, ki
tabn b u n d a n sonraki blmlerinde, imdiye dek bir tanmlay
c ad olarak bavurduum "Kardelik" etiketini kullanmayacak;
o n u n yerine, genel olarak bu ana g r u b u n ve onlarn uydula
rnn oluturduu heterojen yapy tanmlamak zere, aslnda
bir tr "kod a d " niyetine, Latince "Kardelie a i t " ya da " K a r
d e e " anlamna gelen, "Fraternis" szcn yeleyeceim.
2. Bask ve kouturma
Augustus'un l m n d e n sonra, artk "Bat n y a s " n n
temsilciliini
tek
bana stlenmi d u r u m d a k i
grkemli R o -
m a ' n n nasl bir yol izleyecei; Pax Romana'nn ne zamana dek

gcn ve etkisini srdrecei; devlet yapsnn yeniden biim
lendirilmi bir monariye mi yoksa C u m h u r i y e t ' i n eski gnle
rindeki kurumsal oulculua doru mu ynelecei merak ko
n u s u y d u . ktidarda kald u z u n yllar boyunca ounlukla bir
" d i k t a t r " g r n t s veren ve C u m h u r i y e t ' i n kurumlarna say
g gsteriyor grnmekle birlikte o kurumlarn ald kararlar
her aamasnda manipule edip, kilit noktalara kendi yandalar
n yerletiren i m p a r a t o r , iktidarn kendisinden sonra nasl y
ryeceine ilikin, soru iaretlerine yer brakmayan bir yol ha
ritas izmi miydi?
G r n e baklrsa b u n u yapmt; hem de, elinden geldi
ince ince eleyip sk dokuyarak, ilkin, ok gvendii yardmc
s Agrippa'y kz Julia ile evlendirip onu varisi olarak d n
d n h e m orduya h e m de senatoya aka hissettirmiti. A n
cak seilmi veliahtn beklenmedik erken lm sonrasnda dul
kalan Julia'y, bu kez yine ok gvendii isimlerden biri olan
Tiberius'la evlendirdi; stelik neredeyse zorla. Yaamnn son
larna doru T i b e r i u s ' u evlat edindi ve yeni imparator adayn
Roma'ya net bir biimde s u n m u oldu.
B t n bunlar, devlet gelenekleri asndan Roma'ya son d e
rece aykr gelimelerdi aslnda. " M o n a r i " ya da " h k m d a r "
kavramndan lkenin ileri gelenleri ylesine ciddi biimde tiksi
niyorlard ki, c u m h u r i y e t rejiminin dorukta olduu gnlerde,
halka " M o n a r i y i kurmaya teebbs edeceklere kar son nefesi
ne dek mcadele e t m e " and iiriliyordu. Roma, balangta bir
"sekinler oligarisi"nin lkesi olarak yola km; C u m h u r i yet'le birlikte yava yava bu oligarik yap, hukuki kurumlarn
etkinlik kazand ve farkl halk kesimlerinin sz sahibi olma fr

satn elde ettii, kendine zg bir yapya kavumutu. Belki bi
raz "kaotik" ve komplolara ak bir yapyd bu ama kurumlarn
kemiklemi saygnl, "geri d n " giriimlerine hi scak bak
mayan bir kamuoyu oluturmay da baarmt. Peki ama nasl
olmutu da, eski krallk dneminde bile " h a n e d a n " kavram yok
ken, hkmdarlarn tahta k (gstermelik de olsa) seimle
gerekleirken, C u m h u r i y e t ' i restore etme iddiasndaki Augus
t u s ' u n , varis tayin e t m e sistemine dayanan yeni Principatus ( h
kmdarlk) anlay bylesine kolay kabul grmt?
E m p e r y a l Klt: G c e t a p m a g e l e n e i
m p a r a t o r u n olaanst prestiji ve halktan ald byk
destek, b u n u n grnrdeki en byk nedenlerinden biriydi.
savalarn yz yla yakn bir sre ypratt C u m h u r i y e t k u r u m
larnn iine dt karmaa, honutsuz kitleleri, b t n sorun
lara zm getirecek gl ve etkili bir lider arayna itmiti ve
b u n u n gstergeleri Julius Caesar'a kentli lmpen proletaryann
verdii artc destekle, ok daha nce ortaya kmt zaten.
Augustus, asker bir liderin, hem sava hem de rahip unvanla
rn tayan manevi olu sfatyla R o m a ' d a iktidar gasp ettiin
de, Caesar'la ilgili anlar canland ve "kurtarc lider" zleminin
giderildiine inanld. Siyasi bilinten yoksun eitimsiz kitleler,
iktidar tek bir noktada toplayp i kargaalar yok etmeyi baa
ran Augustus'un karizmas kadar, " h u z u r d n c m i " n d c gelen ve
ulusal gururlarn okayan Pax Romana'nn ekiciliine de ka
plmlard. Denetimsiz bir cokuyla byyen ilgi ve destek y
lesi noktalara varmt ki, Augustus artk "Altn a " dlerini
gerek klan " t a n r s a l " bir kiilik olarak grlyordu. Bakentte
ve lkenin deiik eyaletlerinde Augustus o n u r u n a dzenlenen
trenler srasnda ona bir h k m d a r d a n ok, bir " t a n r " gibi
davranld; " B a b a y u r d u n u n Babas" (Pater Patriae) gibi unvan
lar verildi ve nihayet imparator fetiizmi, Augustus adna tap
naklar ina edilmesine dek vard. "Emperyal K l t " gen bir h
kmdar merkez alarak oluuyordu yava yava.
B u n u n ok da " k e n d i l i i n d e n " bir gelime olduu sylene

mezdi akas. Caesar'n manevi olu kimliiyle ynetime el
koyduu andan itibaren Augustus, kendi yaklamna gre " rmekte o l a n " C u m h u r i y e t ' i "slah edecek" bir dizi operasyonu
hzla tasarlayp uygulamaya koymaya balamt. Yeni ve etkili
bir "Romal kimlii" oluturmakla balayacakt ie ve onu mis
tik unsurlarla bezeyerek, imparatorluun resmi ideolojisinde ba
keye oturtacakt. B u n u n yan sra, bir devlet olarak Roma'nn
kimlii de revizyondan geecek; sonuta " D e v l e t - l m p a r a t o r - T e b a " geni zerine kurulu yeni bir " k l t " ortaya kacakt.
Augustus, bu tasarmna model olarak, ikinci yzyl ba
larndan itibaren R o m a ' n n Grek kentlerinde doan, popler bir
tanra kltn seti ve onu kendi istekleri d o r u l t u s u n d a d e
itirme abalarna giriti. Bu, zamannda C u m h u r i y e t ideolog
larnn bazlarnn (bu arada Kardelik yelerinin de) idealletirilmi resmi ideolojinin bir paras olarak destek verdikleri "Dea
Roma " kltyd.
K e n t i n adyla ilgili efsanelere, R u m i n a adl bir koruyucu ve
gzetici tanrann damgasn v u r d u u n u ; " R u m a " ya da " R o
m a " adnn bu tanradan (ve o n u n bir anne gibi kenti besleyen
gslerinden) kaynaklandn daha nce grmtk. C u m h u
riyet'in yapsna Yunan kolonilerinden tanan stratejik n e m e
sahip klt entegre eden Kardelik yeleri, R u m i n a ' n n ad
n zaman iinde kentle birletirerek deitirmiler ve rejimin r u
h u n u simgeleyen Dea Roma adl sembolik klt yaratmlard.
Kardelik iin bu hibir zaman D e m e t e r ya da Dionysos gizem
cilikleri kadar kritik n e m tayan bir klt olmad ama halk ta
rafndan benimsendike resmi ideolojinin manipulc edilmesinde
etkili bir ara olarak kullanlabilecei d n l d n d e n , bir t r
"yedek g " olarak beslendi.
D u n c a n Fischwick, " R o m a klt Rodos ve o n u n yrnge
sindeki kentlerde balam, R o m a adna yaplan festivaller D e l p
hi ve Likya halklarnca 189 ylnda, Chios'ta da ikinci yzyln
hemen balarnda d z e n l e n m i t i , " 2 4 3 diyor. K l t n douundaW Duncan Fischwick, " T h e Impcrial Cult in the Latin VVcst", s: 49
ki zamanlamaya ve k noktalarndan birinin en nemli Sibyl

merkezlerinden Delphi oluuna dikkat edildiinde, baz nokta
lar daha ak hale geliyor: Dea Roma, tam da Anadolu'nun n
l Magna Matcr klt, Sibylline kurulu kararyla Pessimus'tan
tanp lkeye getirildii sralarda ortaya km ve C u m h u r i y e t
idcologlarnca da hemen benimsenmiti. n k bu, R o m a ' n n
ve o n u n yenilenmi, glenen rejiminin bir tanra eliyle koru
n u p desteklenmesi anlamna geliyordu. Fischwick'e gre " R o
ma adl tanra, Hellenistik evrelerin, Roma C u m h u r i y e t i ile
zdeletirdikleri sembolik bir koruyucu tanrayd." 2 4 4
Kimi tarihiler, D e a Roma'y, Yunan kent devletlerinde r
neklerine rastlanan "ynetici k l t " n n modern bir biimi ola
rak deerlendiriyorlar. Ancak Roma tarihi uzman Arnaldo M o migliano ayn fikirde deil: Yeni ve sradan bir ynetici klt
n n uzants olma k o n u m u n u oktan aan Tanra R o m a ' n n ,
S m y r n a (izmir) bata olmak zere birok kentte panteona bile
dahil edildiini sylyor. 2 4 5
Yani, baz Yunan geleneklerinden izler tamakla birlikte
C u m h u r i y e t d n e m i n d e idealist bir simgeye dntrlen bu
tanra klt, b t n y l e " R o m a l " nitelikleri tayordu. En
nemlisi, Dea Roma, herhangi bir yneticinin ya da iktidar sa
hibi oligarik z m r e n i n deil, yeni bir " d n y a devletine" m e r
kez olmas beklenen, yceltilmi bir kentin koruyucu tanras
n simgelemek iin yaratlmt. M a n i p u l e edilmi mitlerde boy
gsteren efsanevi R o m u l u s ' t a n balayarak, bir idealin paras ol
may stlenen her Romal'nn yannda yer ald varsaylan,
kurgusal bir tanrayd sz konusu olan. Burada ne karlan,
aslnda tam olarak bir kent ya da bir halk da deil, bir " m o deP'di. En gl anlatmn C u m h u r i y e t ' t e bulduuna inanlan
ve be yz yl boyunca yalnzca yurttalara deil, balaklk an
lamalaryla yapya dahil edilmi t m kentlerin halklarna da
empoze edilen bir model.
244
245
Duncan Fischvrick, a.g.e, s: 50

Arnaldo Momigliano, "On Pagans, Jcws and Christians", s: 98
Augustus iinse Dea Roma, dikkatle d n t r l d k t e n

sonra, tasarlad byk reformlarn merkezine yerletirecei
" u l u s a l " unsurlardan biri nitelii tayordu. Manevi babas J u lius Caesar, senatoyu bask altnda t u t u p iktidar kar konulmaz
biimde eline ald gnlerde, kendisini pervaszca tanr m e r t e
besine ykseltirken, destek olarak byk oranda Dea Roma kl
t n d e n yararlanmt. "Divus Jlius" (Tanrsal Julius) kltnn
oluturulmas yolunda nl diktatr, kendisinin "insanst ni
telikler tad" iddiasn resmiletiren bir senato karar kart
tracak kadar da ileri gitmiti. H a t t a iskenderiye ve Antakya'da
" C a e s a r i o n " adyla ina ettirdii dev tapnaklarda, yalnzca ken
disinin ve tanra R o m a ' n n heykellerine yer vermiti.
246
Caesar, yalnzca Roma ve italya iinde deil, imparatorluk

snrlarnn eritii b t n corafyada tek bir rahiplik sistemine
dayanan, tekelci bir klt idealini benimsedi. H e n z yaarken
tanrlatrlmay kabullenmesi de bu eiliminin paralarndan
biriydi. Ancak D u n c a n Fischwick'e gre Augustus bu konuda
daha dikkatli davrand ve (ldkten sonra tanrlatrlma hakk
n sakl tutmakla birlikte) yaarken bir "ilahi i m p a r a t o r " olarak
alglanmamaya zen gsterdi; en azndan, d n e m e ilikin eli
mizdeki resmi kaytlar byle sylyor. D a h a da nemlisi, Caesar'n imparatorluu " n i t e r bir yapya kavuturmak"la ilgili
dlerini byk oranda paylamakla birlikte, lkeye egemen k
lnacak tek bir "evrensel d i n " fikrinden de iddetle uzak d u r
du.24'
Dea Roma, bu anlamda Augustus'un elinde belirgin bir d e
iime urad ve belli bir ideali ve modeli destekleyen C u m h u
riyet Roma'snn koruyucu tanrasna ait klt, bir anda soyut
bir anlama brnerek "bir kentin tanrlatrlmas" niteliini el
de etti. "Atalar d i n i " n e ait eski ilahi glerin yan sra, Roma'ya
sonradan ithal edilmi inan kltleri de varln s r d r y o r d u
ama Dea Roma hem bunlarla yan yana d u r a n , hem de hepsinin
246
247
Andrevv Lintott, "Impcrium Romanum: Politics and Administration", s:

181
Duncan Fischwick, a.g.c, s: 72
zerinde yer alp "yurtseverlik" imgelerini bnyesinde barnd

ran, yapay bir " m o n a r i fetiizmi"ne d n m t . Dahas, R o
m a ' n n tm dnyaya hkmetmesi gerektiini evrensel dzeyde
onaylayan bir simgeydi artk eski C u m h u r i y e t tanras. B t n
resmi ikonografi ve devlet belgelerinde, hatta bastrlan metal
paralarda, bu nitelii vurgulanmaya balamt:
"Sikkelerde tanra Roma, elinde dnya kresini tutarken
ya da bir aya krenin zerine yerlemi bir biimde betimle
nir ve bylece R o m a ' n n bilinen dnya zerindeki egemenlii
vurgulanrd."
248
Augustus, fazlasyla dindar ve "tanrlardan korkan" bir y

neticiydi; bu nedenle Jpiter, J a n u s ve J u n o gibi eski ilahi g
lerin saygnln korurken, yakndan tand D e l p h i gelenekle
rine aykr davranmaktan ekindi ve Apollon'u R o m a ' n n "Al
tn a"nn simgesi ilan etti. Dier yandan, Delphi teolojisi ve
mistisizminin siyasi anlamda Roma'daki g c n n be yz yl
dan beri ne denli etkin olduunu fark edecek denli de zekiydi
ve bu nedenle hem Sibylline kurulunu hem de o n u n aracly
la Roma'ya giren gizem kltlerini sk bask altna alarak, K a r
delik ideolojisini ve t m siyasi kalntlarn Roma devlet yap
sndan temizlemeye alt. Dea Roma, onun yurtseverlik anla
ynn simgesiydi. M a d e m Roma halk onu "Baba y u r d u n u n
Babas" ilan etmiti, o halde eski deerlere dnlerek Paris'e,
yani "Baba y u r d u n a " ballk ve saygnn yaygnlatrlmasn da
o
salayacakt.
Bu
yeni
yurtseverliin
(Patiotism)
garantr
Dea Roma ile birlikte kendisiydi. Yabanc kltlere, zellikle de

Kardelik'le olan balantsn iyi bildii Eleusis ve Dionysos gi
zemciliklerine kukuyla yaklayor ve souk bakyordu; ama her
ne kadar ayn inan sisteminin bir paras olsa da, bir biimde
gazabndan korktuu Apollon'u asla dta brakamazd:
"Apollon Roma devletinin geleneksel
tanrs deilse de,
cokulu Dionysos tapnmna gre ok daha denetlenebilir nite-
248
Valeric Hope, " T h e City of Rome: Capital and Symbol" (Janet Huskinson editrlndeki "Experiencing Rome: Culture, Identity and Power
in the Roman Empire" adl derleme, s: 86)
liklere sahipti ve baz evrelere gre Octavianus'un [Augustus]

yeniden balatma iddiasnda olduu Altn a ile de sk skya
balyd. Sonuta Apollon gnele zdeletirildi ki, daha ileri
bir benzetme, Stoiklerin gksel ynetici dedii gne ile d n
yevi ynetici olan h k m d a r arasnda kurulabilirdi."
249
Resmi klt, "eski geleneklere d n " imgesi altnda J p i

ter'i yceltiyor, Dea Roma kiiliiyle Roma kentini ve lkeyi
tanrlatryor ve bu yeni yurtseverlik emsiyesi altnda Apollon'u da "Altn a " temsilcisi olarak imparatorluun koruyu
culuuna yceltiyordu. Apollon, gneti; imparator iin de ay
n sfat kullanlyordu. O halde Roma imparatoru, bir sre n
ce manevi babas Caesar'n yapt gibi, kendini mi tanrlatryordu bir yandan?
evresindeki dalkavuklar, iktidar ele geirdii anda ona
Yunanca
"Sebastos" (Saygdeer, Tapnlan) szcnden ithal
ettikleri, tanrlar iin kullanlan " A u g u s t u s " adn yaktrmlar

ve sonra bu ad, b u g n k takvimimizin sekizinci ayna vermi
lerdi; tpk Caesar'n n adnn (Julius) yedinci aya verilmesi gi
bi, i m p a r a t o r , manevi babasnn adn da kendi adna ekliyor ve
Augustus Caesar olarak anlyordu ki, artk izleyen t m R o m a
imparatorlar bir unvan gibi bu Caesar adn da tayacaklard.
C u m h u r i y e t geleneklerinin bir yana itilip, lke ynetiminde sz
sahibi bir hanedan yaratld belliydi. Ama hanedanla birlikte,
i m p a r a t o r a tanrsall layk gren bir "Emperyal K l t " de bi
imleniyordu artk.
Eldeki belgelerden anlaldna gre, Emperyal Klt do
rudan Augustus'un abalaryla deil, o n u n evresini saranlarn
istekli ve hevesli giriimleriyle domutu.
Szgelimi
Suriyeli
Nicolaus, imparatorluk klt ile ilgili Roma'da hzla ykselen

motivasyonu yle aklyordu: "insanlar o n u r u n a yakr biim
de ona bu ad [Sebastos = Augustus) verdikleri iin, kentlere ve
eyaletlere yaylm adalarda ve ktalarda tapnaklar ve adaklarla
sayglarn s u n d u l a r . " 2 5 0
249
250
Duncan Fishwick, a.g.e, s: 80, keli parantez bana ait

J. E. Lendon, "Empire of Honour: The Art of Government in the Roman
World", s: 163
Fraternis F.18
ilgin bir biimde, Augustus adnn Yunanca karl olan

Sebastos, bir F r i g y a / T r a k y a tanrs olan Sabazios'tan gelmek
teydi, ismin sonundaki " Z i o s " eki, Hint-Avrupa dillerinde t a n
r szcnn karl olan " D y a u s = Z e u s " t a n kaynaklanyor
du.
yk
251
" S a b a " n n kkeni kesin olarak bilinmemekle birlikte, b
olaslkla Eski
Msr dilinde
"Yldzlar"
anlamna gelen
" S e b a a " szcyd - z a t e n Sabazios, bu anlama uygun olarak

"Yldzlarn ve gn tanrs" olarak anlyordu Frigya'da. D a
ha da ilginci, Sabazios'un Yunan topraklarndaki edeerinin
Dionysos olmasyd; bir baka deyile Roma'nn elit oligarisini
rkten, Sybil-Pythagoras gelenei tarafndansa desteklenip R o ma'ya empoze edilen Dionysos, aslnda Sabazios'un ta ken
disiydi. Yani, Ana T a n r a kltnn en gl u n s u r l a r n d a n
biri. i m p a r a t o r u t a n r l a t a n kurmay takm, ona Augustus ad
n Sebastos'tan, yani Sabazios'tan, dolaysyla Dionysos'tan yo
la karak vermiti.
Engellenemez biimde ykselen saygnlk ve poplaritesin
den Augustus'un son derece honut o l d u u n u biliyoruz. Yap
makta olduu radikal reformlar bu destein verdii gvencey
le sonuna dek gtrebilmiti. Gerekten yaad srece t a n r latrlmay istemiyor ve b u n u n l m n d e n sonra gerekleme
sini mi istiyordu, yoksa "kendi dnda" gelitii izlenimi veren
tanrlatnlma srecinden de aslnda gizli bir biimde h o n u t
muydu? Augustus adn itirazsz kabul etmesi; adna dinsel kut
lamalar dzenlenmesine ve tapnaklar ina edilmesine scak bak
mas; onu bir ilahi varlk olarak betimleyen heykellerin impara
torluun deiik kentlerinde boy gstermesine kar kmamas,
bu d u r u m d a n pek de yaknmadn gsteriyor. Dier yandan,
R o m a ' n n en byk dinsel rtbesini de kendi tekeline aldn
ve bu ruhani liderlii siyasi amalar iin gnl rahatlyla kul
landn gryoruz ki, b t n bunlar, A u g u s t u s ' u n tanrlatrlmay basit bir "ego t a t m i n i " gibi deerlendirmediine ve asln
da Roma tarihinde ilk kez, bir " h k m d a r - t e b a " iliki modeli
yaratmaya abaladna iaret ediyor.
H. S. Versnel, "Inconsistencies in Greek and Roman Religion I", s: 114
" A u g u s t u s ' u n tanrlara olan yaknl, nihayet sa'dan nce

12 ylnda elde ettii Pontifex Maximus unvanyla v u r g u l a n d , "
diyor D u n c a n Fischwick: "Kariyerindeki dinsel o n u r u n doruu
olarak ortaya kan bu k o n u m , onu tanrlarla dorudan ilikili
hale getirdi ki bu, kendi kiiliinin kutsanmas yolunda belirgin
bir a d m d . " "
imparator, tanrlar ile insanlar arasnda " g temeline o t u

r a n " bir ballk ilikisi olduu saptamasndan yola karak, ay
n modeli h k m d a r ile " t e b a " arasnda da biimlendirmeye a
lyordu. Bir anlamda bu, monarilerin ve teokratik devletlerin
temeline konacak ilk har nitelii de tayacakt ama Augus
tus'un kaygs, yalnzca R o m a ' n n mutlak egemenliine dayal
bir dnya yaratma idealine yaslanyordu ki, b u n u n gerekleme
sinde sz konusu g ilikisinin hatr saylr oranda pay sahibi
olacana inand iin, Emperyal K l t ' bu denli istekle be
nimsemiti.
Augustus, imparatorun tanrlatrld bir " d i n " yaratma
peinde falan deildi. O n u n amac, devletin derinliklerine dek
ileyecek, kalc bir iktidar mekanizmas ve bu mekanizmay " t e b a " n n gnll olarak onaylamasn salayacak bir resmi ideolo
jiyi yourmaktan ibaretti. Bir baka deyile, Caesar'n manevi
olu, bu hamleleriyle R o m a ' d a " g c e t a p m a " dnemini balat
yordu. Peki onu tanrsal kata layk gren insanlar, Romallar,
imparatorluk tebas, Augustus'u gerekten "ilahi bir varlk" ola
rak m gryorlard?
iki bin yl ncesinin insanlar birok anlamda bizden fark
l d n c e biimlerine sahip olabilirler ama elbette aptal deil
lerdi ve imparatorun " e t t e n k e m i k t e n " bir canl olduunu gayet
iyi biliyorlard. Ama karlarnda b t n teatral ayrntlaryla bir
likte sahnelenen gz kamatrc bir g gsterisi vard: Yadsn
mas, hafife alnmas hi de kolay olmayan bir emperyal g. O
gcn R o m a ' d a devlet mekanizmalar araclyla olanca abart
l grnmleriyle ortaya konmas, ayn zamanda "sradan yurt
taa" kendi gszln de gayet iyi anmsatyordu: insan
252
Duncan Fischvvick, a.g.e, s: 89
tanrlar karsnda neyse, bir yurtta da imparator karsnda oy

d u . Tanrlarla ilikide boyun emek, onlarn yceliini onayla
mak, o gcn olumlu etkilerinden yararlanmann bir yolu ola
rak grlyorsa, imparatora (ve dolaysyla devlete) boyun e
mek ve o n u n yceliini vgler eliinde haykrmak, ayn y
celikten kk de olsa bir " p a y " almakla zdeti! J a m e s Rives,
bu d u r u m u ok gzel zetliyor:
" H e r ne kadar imparatorluk kltnn politik boyutu yete
rince ak grnse de, gerek bir dinsel biim olarak stats be
lirsizdir. Konuyla ilgili m o d e r n grler, J u d a i z m , Hristiyanlk
ve slam gibi, hepsi de insan ile tanr arasndaki temel ve m u t
lak farkll vurgulayan tektanrl gelcncklerce biimlendirilme
eilimindedir. Bu anlayta, bir insana tanr olarak taplmas,
imparatorlar iin megalomaniyle, halklar iin de kaba bir dal
kavuklukla aklanabilir ancak; yoksa bir insann tanr olduuna
gerekten kim inanabilir ki? Ama dinsel inancn eski dnyada,
bizim b u g n algladmzdan daha farkl bir ilev g r d n
bir kez daha anmsamak gerekir. Burada, insanlarn sarlmalar
beklenen apak bir teoloji ya da organize bir doktrin sz k o n u
su deildir; b u n u n yerine imparatorluk klt, riteli merkez al
maktadr. [...] Kltlerin adaklarla ilgili pratikleri ve dualar, tan
rlarla lmller arasnda gce dayal bir ilikiyi salamaktadr.
Bu nedenledir ki, imparatorla tebas arasndaki byle bir iliki
yi salamaya da hizmet edebilir."
253
Bir baka deyile Augustus'un (kendisi resmen b u n u iste

m e m i grnse bile), evresindeki gl lobi tarafndan siste
matik bir kltn paras olarak tanrlatrlmas, yeni bir dinsel
akm falan deil, b t n y l e imparatorluun gelecei d n l e
rek gerekletirilmi politik bir hamleydi. Tarihi Beth Severy
de ayn noktaya deiniyor:
"Bilim adamlar genellikle Augustus'a ilahi bir varlk olarak
resmen ve dorudan tapnlmasn blgesel bir olay olarak g-
J a m e s Rives, "Religion in the Roman VVorld", (Janet Huskinson editrlndeki "Experiencing Rome: Culturc, Identity and Povver in the
Roman Empire" adl derleme, s: 266)
rrler. O n u n bir tanr olduu fikri, imparatorluun dou eyaletlcrindcki yerel Hellenistik geleneklerce o l u t u r u l m u t u r . Ay
rca Simon Pricc, imparatorluun erken d n e m i n d e k i bu olgu
yu, Helenlctirilmi d o u n u n kentleri ve halklar iin, yeni R o
ma i m p a r a t o r u figryle kavramsal ilikiyi k u r m a n n sosyal ve
spiritel bir yolu olarak aklamt, imparatorluk klt bylece
ynetici ile teba arasnda bir iliki biimi ve yararl bir iktidar
dili saladndan, Augustus etkin olarak b u n u imparatorluun
bat blgelerine uyarlad."
254
Severy, Emperyal K l t ' n geliimi iinde tanrlatrlmann

yalnzca Augustus deil, ailesi ve yaknlar iin de geerli oldu
una dikkat ekiyor. Yani bu srete imparatorun kars, a n n e
si, babas ve ocuklar da "ilahi p a y e " d e n nasibini alyor; hatta
klt neredeyse b t n y l e ailesi ynlendiriyordu. Yine de, Au
gustus kiilii evresinde biimlenmeye balayan ve temelleri
atlan kltn kurumlap, b t n Roma imparatorlarn kapsar
bir devlet geleneine dnmesi, ancak o n u n l m n d e n sonra
gerekleebildi.
Peter Garsney ve Richard Saller, " i m p a r a t o r l u k klt i
politik gelimelerin bir r n y d ve sunuluu, geleneki Roma
llarn dinsel deil, politik duyarllklaryla uzlayordu," diyor:
" B u nedenle, her ne kadar Augustus henz yaarken talya'da
ve imparatorluun her yerinde bir tapnm nesnesi olduysa da,
klt ancak o n u n l m n d e n sonra kurumlatrld." 2 5 5
Burada dikkat edilmesi gereken nokta, o kurumlamayla
birlikte, snrlar hibir zaman resmen izilmese de, bir " h a n e
dan gelenei"nin biimlendirilmeye balamasdr. Roma'da, ilk
kurulu yllarn izleyen monari d n e m i n d e bile hkmdarlarn
bu konuma seimle geldiklerini, "babadan oula" geen bir y
netsel mirasn asla sz konusu olmadn anmsatmtm. An
cak, Augustus bu ok deer verilen (ve Roma geleneinin teme
linde yer alan) kural olduka garip bir biimde ineyen ilk y-
254
255
Beth A. Severy, "Augustus and the Family at the Birth of thc Roman
Empire", s: 112, italikler bana ait
Peter G a r n s e y - Richard P. Saller, " T h e Roman Empire", s: 164
netici oldu. Julius Caesar'n manevi olu olduu gerekesiyle

Roma zerinde hak iddia etmi ve sz sahibi olmak istemiti.
Oysa Caesar, " k r a l " deildi ki! H e r ne kadar lkeyi son derece
keyfi biimde, diktatr yetkileriyle ynettiyse de, fiilen C u m h u
riyet halen devam ediyordu. O halde, suikaste kurban giden bir
konsln olu, nasl "babasnn yetkilerini" talep edebilirdi?
R o m a ' n n yaad i kargaa ve salnda Caesar'n yak
nnda olan nfuz sahibi insanlarn bu giriiminde ona destek
vermeleri, o zamanki adyla Octavianus Caesar', b t n devlet
geleneklerine aykr bir biimde, "veliaht" haklaryla donatt bir
anda. l Ynetim (ikinci
Trimvirate)
dneminde "sembo
lik" grlen bu k o n u m u , L e p i d u s ' u n boyun emesi, A n t o n i u s ' u n da Actium'da yenilgiye uramasndan sonra "fiili" bir n i
telik kazanacak ve Caesar'n manevi olu, imparator sfatn yal
nzca askeri baarlar ve rakiplerini ortadan kaldrmasyla deil,
babasndan ald yetkilere dayanarak da elde edecekti.
Neresinden baklrsa baklsn, bu d u r u m , hele Emperyal
K l t biimlendikten sonra, Augustus'un ardndan gelecek im
paratorun da bir t r " h a n e d a n ileyii" iinde ortaya kmasn
gerektiriyordu. Yani belirlenmi bir " v a r i s " bu yetkileri devra
lacak ve seim yaplmasna gerek kalmakszn R o m a ' n n en g
l adam olmaya hak kazanacakt bir anda. stelik, artk yalnz
ca bir imparator da deil, "ilahi A u g u s t u s ' u n olu" sfatn ta
yan bir " t a n r " da olacakt; yani, T a n r ' n n Olu!
" i m p a r a t o r l u u n bakentinde, h e n z hayatta olan impara
tor tanr deildi; bu o n u r u yalnzca ldkten sonra elde edebi
lirdi ve Caligula gibi yaarken tanrsal staty elde etmek iste
yenlere kt gzle baklrd." diyor Valerie H o p e , hemen a r d n
dan da ekliyor: " A m a imparatorluk tebasnn ounluu iin
imparatorun insan ve tanr yanlar arasndaki snr olduka b e
lirsizdi. Bir nceki imparatorun yasal ya da evlat edinilmi o
lu olarak tahta kan imparator, T a n r ' n n Olu olarak anlabi
lir ve baz blgelerde tanr olarak grlebilirdi. Szgelimi Au
gustus, kendi d n e m i n d e baslan sikkelerde, Tanrsal J u l i u s ' u n
olu olarak b e t i m l e n m i t i . " 2 5 6
256
Valerie Hope, a.g.e, s: 81
Bu alntdaki kk ayrntlarn dikkatinizden kamadna

eminim. zleyen blmlerde de altn izeceimiz gibi, Hristi
yanlk bir " Y a h u d i m e z h e b i " falan deil, fundementalist J u d a ik
kapal
kltlerden
alnm
malzemeyle
biimlendirilen
bir
" R o m a d i n i " olarak ortaya kt. Bu anlamda, " T a n r ' n n O l u "

unvannn, kan bana ya da varis gsterilmeye dayanarak h
kmdarl elde eden kii iin, Hristiyanlk henz domadan
nce R o m a ' d a kullanlmas olduka ilgintir tabii. Bu anlaya
gre ynetici, yani imparator hem tanrnn oludur, hem de
kendisi de tanrdr; stelik, H o p e ' u n da vurgulad gibi, "insan
ve tanr yanlar arasndaki snr" da son derece belirsizdir.
Doal olarak h e m e n aklmza, d r d n c yzyldan itibaren
R o m a ' d a byk alkantlar yaratan teolojik tartmalar geliyor.
Yani sa'nn tanr yn ile insan yn arasndaki ayrmn belir
sizliinin yaratt karmaa nedeniyle, Hristiyanln resmi din
ilan edilmesinden sonra yaanan " i m a n savalar". Ayn zaman
da, " T a n r ' n n Krall" kavram ve sa'ya atfedilen T a n r ' n n
Olu sfatnn, net biimde "Romal nitelikler" tadn da g
ryoruz.
Blme balarken, "Nasl oldu da monari d n e m i n d e bile
krallarn seimle greve getiren Roma halk, A u g u s t u s ' u n e m
poze ettii varis sistemini benimsedi?" sorusundan yola km
tk. Emperyal K l t ' n oluumu, dayanaklar ve siyasi anlam,
bu soruyu byk oranda yantlad. Roma halk, bir " k u r t a r c "
olarak grd Augustus ile imparatorlua; onun evresinde bi
imlendirilen klt ile de " h a n e d a n kavram"na altrld. Ama
yine de, R o m a iinde her zaman g sahibi olmu kimi unsur
lar, yaanan deiimi bu denli kolay kabullenmeyeceklerdi ki,
bunlarn banda da o r d u geliyordu.
Augustus o r d u y u da " n i t e r " bir yapya kavuturup " e m i r komuta zinciri"ni lke snrlar iindeki b t n birliklerde ege
m e n klm ve komutanlarn imparatorlua sk skya bal ol
masn salamt belki ama son yz yl iinde en etkili g
odaklarndan biri haline gelmi, stelik " d a r b e c i " geleneinden
kopma k o n u s u n d a da hi istekli olmayan ordu, gelimelere hi
de scak bakmyordu ve honutsuzluklar, Augustus'un l m y -
lc birlikte yzeye kacakt. Ayn noktada, yani sz konusu ho

n u t s u z l u u n b y m e y e balad askeri unsurlarn iinde de,
Fraternis'in
" k o m p l o c u kanad" kendine yeni bir mcadele ala
n yaratmaya alacakt.
A s k e r k a z a n kaldryor
Augustus'un kzyla apar topar evlendirilen ve bir veliaht
yaratma kaygsyla imparator tarafndan evlat edinilen T i b e r i u s ,
varis haklaryla Roma tahtna ktnda, ortalk birden kart.
Yeni imparatoru kabullenmeyenlerin banda, Augustus d n e
m i n d e sindirilen ve yeniden politik yaamda etkinlik kazanabil
mek iin frsat kollayan baz askeri birlikler geliyordu. T i b e r i u s ' u n iktidara geldii haberleriyle birlikte, en byk iki askeri
birlik, Pannoni ve Ren ordular bakaldrd.
"Aslnda o r d u n u n kar kt, semedikleri bir kimsenin
iktidara gelmi olmasyd ve balarndaki G c r m a n i c u s ' u , taht
ele geirmesi iin sktrp durdular. Germanicus, aka d i r e n
di bu istee kar. Askerlerin bakaldrlar, imparatorluun b
yk bir 'gizemi'ni de ortaya koyuyordu. Askerler gerek sahip
leriydi onun; yazgsna h k m e d e n , giderek baa kimin geecei
ne karar verecek olan da o n l a r d . "
257
Tiberius yandalarnn salad destein caydrc gc ka

dar, G e r m a n i c u s ' u n yeni bir i sava kmasndan ekinerek bu
noktada geri adm atmay yelemesi ve yeni imparatorun yann
da yer almas, isyanlar ve gerilimi yava yava ortadan kaldr
d. Deiik askeri birliklerde yaanan karklklar sonrasnda or
du, her ne kadar d u r u m d a n ok honut olmasa da, iktidarnn
ilk gnlerinde olduka dikkatli ve saygl davranan T i b e r i u s ' u n
imparatorluunu onaylamak d u r u m u n d a kald. Ancak kendile
rini devlet zerinde sz sahibi gren belirli bir " k o m u t a n l a r
g r u b u " iin grnrdeki bu kabulleni, yalnzca askeri darbe
iin bir sonraki uygun frsat beklemek anlam tayordu gerek
te. Bu nedenle, i barn salanm grnd d n e m d e bile
257
Server Tanilli, a.g.e, s: 562
bu ekirdek grup, iten ie elini glendirmenin hesaplarn ya

pyordu.
Senato ve soylular, her ne kadar imparatorluk sistemini ya
sal dzenlemelerle onaylam da olsalar, T i b e r i u s ' a kukuyla
bakmay srdrdler. Ne var ki yeni imparator, admlarn ok
dikkatli atyor ve b t n kararlarn senatoya onaylatarak onlara
irin grnmeyi baaryordu. H e m e n anlalaca gibi, senato
artk o eski Cumhuriyeti k u r u m olmaktan oktan km; eski
ye oranla daha da daralan bir oligarik yapnn temsilcisi haline
gelmiti ve aslna baklrsa bu niteliiyle imparatora yakn d u r
may snfsal karlarna daha uygun gryordu. stelik, olduk
a r k t c bulunan o g oda, yani R o m a o r d u s u n u n dar
beci eilim tayan komutanlar, ancak imparatorla dayanma
iinde hareket edilerek pasifize edilebilirdi.
ok ksa bir sre iinde, kendi k o n u m u n u salamlatrdna inand anda, Tibcrius o rktc " e m p e r y a l " yzn gsteriverdi: Benzerine Augustus, hatta Caesar dneminde bile rast
lanmayan baskc, despot kimliiyle, siyasi anlamda kendine " r a
k i p " grd kiileri birer birer ortadan kaldrrken, eski C u m
huriyet kurumlarnn tortu ve kalntlarn temizlemeyi de grev
bildi. Halk birlikleri,
collegia'lar
zerinde amansz bir devlet te
rr estirildi; "yabanc" kkenli olduu dnlen kltlerin ze

rine sertlikle gidildi; insanlarn akamlar bir araya geldii taver
na ve barlar bile kapatld. D a h a da kts, S 31 ylndan itiba
ren paranoyaka bir lgnla dnen Lex Maiestas adl yasa
araclyla, d n m e ve sz syleme zgrl tmyle ortadan
kaldrld. Bir t r "vatana i h a n e t " yasasyd Macists ve yalnzca
imparatora ve devlete kar komplo kurmay, darbe giriiminde
bulunmay deil, yneticiler aleyhinde konumay ve devletin
uygulamalarn eletirmeyi de "hainlik" olarak deerlendiriyor
du. Yzlerce kii, bu yasa uyarnca alan kouturmalar sonucu
ortadan kaldrld ki, bunlarn ou, Tiberius'un tedirgin oldu
u, kendisine kar komplo hazrl iinde olduklarna inand
insanlard. Yasal ve "usule u y g u n " saldrlarla da yetinmedi im
parator ve sonunda varl iin bir tehdit olarak grd G e r manicus'u da, sylentilere gre zehirleterek, ortadan kaldrd.
S z n ettiimiz askeri muhalefet ekirdei (ki ilerinde

Fraternis'le yakn temasta bulunan subaylar da vard) daha faz
la bekleyemezdi artk. H e r ne kadar silahl kuvvetlerin i b
tnl salanm ve hepsi imparatora bal hale getirilmi ol
sa da, askeri birliklerin onayn alacak yeni bir imparator aday
bulunarak, gvenilir isimlerin dahil edildii bir "saray darbesi"
gerekletirmenin tam zamanyd. Aranan aday, ksa srede b u
l u n d u : m p a r a t o r u n acmaszca yok ettii, ordu tarafndan ok
sevilen G e r m a n i c u s ' u n olu Gaius. Bylece, o amansz devlet
t e r r n n balamasndan yalnzca alt yl sonra, S 37'de, T i b e
rius bir grup muhafz tarafndan yatanda boularak l d r l d
ve b t n Roma'ya, yeni imparator olarak onurlu komutan G e r m a n i c u s ' u n olu G a i u s ' u n tahta kt d u y u r u l d u . Bir de "imaj
glendirici" yeni ad b u l u n m u t u gen imparatora: Asker ayak
kabs anlamna gelen "calig" szcnden yola klarak, ona
Caligula denmeye balad.
T i b e r i u s ' u n l m , uzun sredir ciddi bir devlet basksn
zerinde hisseden halk tarafndan allmn dnda bir coku
ve sevinle karland; ayn zamanda yeni imparator iin de sev
gi gsterileri yaplmaya balad. ktidarnn ilk yllarnda, ger
ekten de olumlu admlar att Caligula. lkin geni kapsaml bir
af yasas kard, ardndan halka buday tahsisini yeniden uygu
lamaya koydu ve zellikle kentli Romallarn ok sevdii festi
val, kutlama ve elencelere arlk vererek sempati toplamay
bildi.
Ne var ki, byk olaslkla organik bir hastalk nedeniyle,
ksa sre iinde akl sal ciddi biimde bozuldu; garip ar
tc, rktc, hatta " d e l i c e " eyler yapmaya balad. T a r i h i
Suetonius'un anlattklarna baklrsa, atn konsl setirmi ve
o n u n iin byk bir saray ina ettirmiti. Emperyal K l t ' ok
fazla ciddiye alm, henz hayattayken bir tanr, hatta J p i t e r ' i n
ta kendisi olduunu ileri srmeye balamt. D a h a da vahimi,
eski Grek tarz bir monariyi Roma'ya egemen klmak ve sena
to dahil b t n devlet kurumlarn ortadan kaldrmak gibi, oli
gari tarafndan asla kabullenilemeyecek bir hedef belirlemiti
kendine. B t n bunlar, iktidarnn ok ksa srmesine yol at.
O n u iktidara getirenler, yani o r d u n u n darbeci komutanlar ve

Fraternis ileri gelenleri, 41 ylnda d u r u m a mdahale ettiler ve
tpk Tiberius'a yaptklar gibi, Caligula'y da saraynda ldr
dler. Elbette, yerine yeni bir aday da b u l u n m u t u : G e r m a n i cus'un kk kardei, yani Caligula'nn amcas yal Claudius.
T a r i h i ayrntlara daha fazla girmenin gerei yok; bu ksa
ck sre iinde gerekleen politik gelimeler, ok kritik bir
noktay net olarak n m z e koyuyor: T i b e r i u s ' u n l m n d e n
itibaren R o m a ' d a iktidarn en byk orta, askerler olmutu ar
tk. Bu tarihten itibaren olduka uzun bir sre, kimin impara
tor olacana hep o r d u n u n iindeki bir "elit kurmay g r u b u " ka
rar verdi. Claudius'tan h o n u t olmadklar anda onu ldrp
yerine N e r o n ' u getirdiler; ardndan, N e r o n denetimden kt
nda benzeri bir darbeyle iktidarna son vererek bir i kargaa
dneminin sonunda Vespasianus'u tahta kardlar ve bu eilim,
R o m a ' d a yava yava bir devlet geleneine d n t .
O r d u iinde Augustus'un salad birlik ve btnlk, as
lnda ilgin bir biimde, iktidar denetleme ve avular iinde
ynlendirme eilimine sahip darbeci komutanlarn iine yara
mt. Askerlik, bambaka bir kltrd Roma'da ve eitli bir
likler, lejyonlar, birbirlerinden ne denli uzak olurlarsa olsunlar,
ayn ideoloji tarafndan yorulup, ayn deerleri paylayorlard
ve siyasi mdahaleleri gerekletiren komutanlar, lkenin dei
ik blgelerine yaylm askerlerden destek ve onay almakta ge
cikmiyorlard. ok tehlikeli bir cin, ieden km gibiydi artk.
Sosyal bilimci Michael M a n n , askerliin ve o r d u n u n , R o
m a ' d a ok temel ve kritik bir ilev grdne dikkat ekiyor:
letiim. Olduka geni bir corafyaya yaylm, byk bir im
paratorluun iinde, haber ve bilginin tanp iletilmesi iin ide
al bir k u r u m d u ordu. T e l e f o n u n , televizyonun, gazetelerin ol
mad bir d n e m d e , uzak eyaletlerde neler olup bittiini insan
lar ya macera d k n gezgin tccarlar araclyla renebilir
lerdi ya da ok daha yaygn bir biimde, o blgeden gelen bir
liklerin askerlerinin anlattklarn dinlerlerdi.
Ama M a n n ' n szn ettii iletiim, bu denli basit bir ha
ber akyla snrl deil; o daha ok, ordu iindeki insanlarn
birbirleriyle kurduklar, dzenli ve belli kurallara balanm ile

tiimin, bir tr " k l t r " oluturmasna dikkat ekiyor. Ayrca
ordu yapsnn, asker olmay seen Romal yoksul kyl ve s
radan kentliler iin, kendi yerel evresinde iinde b u l u n d u u
"kltrel h a p i s h a n e " d e n karak, dnyayla tanmasnn aracs
grevi stlendiini belirtiyor.
258
"Birliklerin, farkl yerel blgelerden kalabalklar halinde bir

araya gelip kart noktalar, ynetici snfa gre yeni ve hafif
e endie verici bir d u r u m d u - asker kltleri de, bunlarn iin
de geliti. Eski ran k tanrs M i t h r a ' n n klt bunlar iinde
en yaygn olanyd. [...] Bilgi birikimlerini, deerlerini ve n o r m
larn bir araya getiren askerler, ne o blgesel farkllklardan
honuttular, ne de devletin resmi kltleri onlar tatmin ediyor
d u . mparatorluk, o r d u n u n ekirdeinde bile olsa, kltrel ye
nilenmeyle ba etmek z o r u n d a y d . "
259
Btn bunlar, aslnda R o m a devletinin, daha C u m h u r i

yet'in ikinci yzylndan itibaren, b y m e yolunda setii yn
tem ve stratejilerle balantlyd. Tarihiler, R o m a ' n n bilerek
ve isteyerek mi "sava ve fetihi" bir devlete d n t , yok
sa kendini savunma gerekliliklerine bal d koullar nedeniyle
mi byle bir tercihe ynelmek zorunda kald k o n u s u n d a ka
rarszlar; her iki gr de destekleyecek ok sayda veri b u l
mak m m k n .
Sava ve fetihlerin, "uluslararas politika"nn en yaygn ve
etkili aralar olarak ortaya kt bir ada, D o u ' n u n k a r m a
asndan bir sre uzak kalmay corafi avantajlaryla baaran bir
klanlar topluluu bile, ok gemeden sava ve saldr tehlikeleriyle yz yze gelmiti ister istemez. Bu d u r u m liderler ve " b a
balar" tarafndan ngrlm olduu iin de, daha ilk gnler
den itibaren Roma, savunmasna ve o r d u s u n a m m k n olan en
byk arl vermeye almt.
Cumhuriyet sonrasn incelediimizde, b y m e y e yazgl
bir devletin, srekli olarak evre kavimlerin (Etrsk, L a t i n ,
258 Michael Mann, " T h e Sources of Social Power: Volume I", s: 311
259
Michael Mann, a.g.e, s: 312
Campania, Sabin, Kelt) tehdidi altnda yaadn gryor ve

askerliin Roma'da bunca nemsenmesini doal karlayabiliyo
ruz. O askeri g sayesindedir ki Roma b t n komu unsurla
ra caydrc gcyle boyun edirip, komu kentlerin halklarn
asimile ederek bymeyi baarmt. Bir baka deyile askerlik
ve o r d u n u n bunca nem tamas, bir " s a v u n m a refleksi" ile
balantl g r n y o r d u daha ok.
Ne var ki Roma, dier yandan, bymenin belli bir aama
sndan itibaren, gsz bir tarmsal ekonominin ve kaynak da
lmndaki dzensizliin
getirdii kntye zm bulmak
iin, yeni kaynaklara zor yoluyla sahip olmay bir devlet politi
kas haline getirmeye balamt. B y m e ve ekonomik d a r b o
azlar ama fetihlere balandka, sava ve askerlik, devlet stra
tejilerinin en belirleyici unsurlarna d n m t . D a h a ok as
keri birlik, daha stn savalar, daha gl ordu yaratma m o
tivasyonu, eldeki ekonomik kaynaklarn byk b l m n sa
v u n m a harcamalarna aktarmaya yol amt. Bir baka deyile,
ekonomideki yetersizlik ve tkankl, bor an, sava ve fe
tihlerle d u r d u r m a y a alrken, orduya giden mali kaynaklar n e
deniyle bu bir ksr dngye d n m ve fetih politikasn sr
d r m e k giderek daha pahal hale gelmiti.
Augustus iktidar ele geirdiinde, imparatorluun artk d o
al ve ideal snrlarna ulatn d n y o r d u . Bu nedenle, d o
udaki birka kk yldrma seferi, Msr'n eyaletlctirilmesi
ve Balkanlar'daki birka operasyon dnda askeri bymeye set
ekti ve o r d u y u niter bir yapya kavuturup disipline etmeye
alt. Elbette askeri harcamalarn byklnn Roma'ya na
sl bir maliyet getirdiinin farkndayd ve aslnda Pax Romana'nn, ok gerekmedike savamayan, salt gc ve bykly
le snr komularn "yola getiren" ve bir i restorasyon sreciy
le ekonomisini glendirmeye alan, yeni bir devlet yapsna
kavumakta nemli bir ara ilevi greceine de inanyordu. Bu
nedenle, kendisinden sonra gelecek imparatorlara, "snrlar ko
rumalarn, geniletmeye almamalarn" tavsiye etmiti.
Bu stratejik tercihin tek nedeni, fetih ekonomisinin askeri
harcamalar araclyla getirdii yk deildi elbette. Siyasi an-
lamda da, devlet iinde etkinlii ve gc tehlikeli biimde artan

silahl kuvvetlerin belli bir noktada snrlanmas ve politikadan,
iktidar hrslarndan, komplolardan
uzak tutulmas gerektiini
ok iyi anlamt. Lejyon yaplarn bu nedenle elden geirdi,

birliklerin saysn makul dzeylere indirdi ve ordu komutanlk
larna, devlete ve imparatora bal, gvendii insanlar getirdi.
Augustus, l d n d e , ardllarna i muhalefetin otoriter ve
baskc yntemlerle ezilip sindirildii, o r d u n u n byk oranda
denetim altna alnd, ekonomik restorasyona girimi, byk
ve gl bir " d n y a devleti" brakmt gerekten. R o m a ' n n
nl yollar, imparatorluk snrlar iindeki ulam ve dolaysy
la ticareti ciddi biimde destekliyor; i gvenlik ve istikrarn ar
trlmasyla birlikte blgesel farkllklarn azaltlmasysa, " p a r a
nn ve emein serbest dolam" hedefini rahata yaama gei
riyordu.
Artk R o m a ' d a oturan bir byk toprak sahibi ya da zen
gin tefeci, ayn ekonomik koullarla szgelimi Suriye'de yatrm
yapabiliyor; Ege Adalar'nda sahip olduu ticaret zincirine yeni
halkalar ekleyebiliyor ya da ispanya kylarnda satn ald vil
lasnda tatile kabiliyordu. "Bilinen d n y a n n " tek egemeni, bir
anlamda o g n n koullarndaki en byk "global g " , Akde
niz evresini b t n y l e denetiminde tutan grkemli R o m a I m paratorluu'ydu.
Ancak ieden karlan cin, kolay kolay yeniden ieri gire
cek gibi deildi, ki T i b e r i u s ' u n iktidara geliiyle birlikte, o r d u
da eski alkanlk ve eilimlerin deimedii grlmt zaten.
Ayrca imparatorluk snrlar iinde giderek kemikleen ve sra
dan vatandalarn d n c e biimlerine egemen olan temel alg
lama alkanlklar, o r d u n u n g ve neminin azalmasnn n n
deki en ciddi engeldi. Bu alglay biimine gre d n y a halkla
r, ikiye ayrlyordu: Romallar ve "Barbarlar". Uygarl, geli
meyi ve yaam kalitesini simgeleyen Roma'yd; dnda kalanlar
sa, bu grkemli uygarla kskanlkla bakan, "ehliletirilmeye"
m u h t a , ilkel ve vahi kavimler.
Byk ve trajik bir yalnzlk d u y g u s u n u n d a v u r u m u y d u
bu: Romal'nn tek dostu, ancak bir baka Romal olabilirdi.
evre halklar, snr tesinde yaayan " B a r b a r l a r " yava yava

"yola getirilip" R o m a ' n n standartlarna uygun bir biimde uygarlatrldka ve hatta imparatorlua entegre edildike, sorun
yoktu. Ama b u n u n dnda kalmay yeleyen saldrgan topluluk
lar, ancak savala caydrlabilirdi.
I btnlk ve tutarllk, C u m h u r i y e t d n e m i n d e n kalma
"kltrel mozaik" ilkesine dayanarak srdrlyor; yerel fark
llklar, inanlar ve gelenekler korunurken, bunlarn hepsinin
zerine kacak, ortak bir " R o m a l " kimlii, yurttalk sistemi
nin temel ta olarak grlyordu. spanya'dan Kartaca'ya; O r
ta Avrupa'dan Balkanlar'a; Msr'dan D o u Anadolu'ya dek, s
nrlar iinde yaayan ve yurttalk hakkna layk grlm her
kes, etnik, dinsel, kltrel zellikleri ne olursa olsun, " R o m a l"yd ve o g n n dnyasnda bu yurttalk hakk, ok nemli
ve stnlk getiren bir ayrcalk olarak kyordu ortaya. Bu
kozmopolit yap, imparatorluun kalbinde de geerliydi. Roma
sokaklarnda Galyal bir tccara, Kartacal bir din adamna, s
kenderiyeli bir d n r e , Suriyeli bir devlet m e m u r u n a ya da
Atinal bir zanaatya rastlamak m m k n d . Elbette ayn ekil
de, Roma o r d u s u n u n yaps da arlkl olarak bu "yabanc k
kenli" unsurlar iinde barndryor ve onlar bir "Romal asker"
kimliinde b u l u t u r u y o r d u .
Bu noktada, Michael M a n n ' n saptamalarna yeniden d n
mekte yarar var: Eer belli olanaklara sahip, maceraperest bir
tccar deilse, kk yerleim blgelerinden herhangi birinde
yaayan sradan bir Romal iin, o yerel snrlamalarn dna
kp dnyay tanmann en iyi yolu, asker olmakt. Bu hem bir
prestijden pay almak anlamna geliyordu, hem de dzenli de
meler, istihkak ve zel dller sayesinde, kyndeki sradan ta
rm iiliine oranla ok daha iyi yaam standartlarna kavumak
demekti. in "iletiim"le ilgili yan da yabana atlacak gibi d e
ildi. Gerekten de, R o m a ' n n st dzey siyasi yetkilileri iin
bile imparatorluun eitli blgelerinden haber almann en sa
lam ve gvenilir yolu, askerlerle iletiim kurmakt.
O r d u n u n bu nitelikleri, Roma subay ve askerlerine, birbir
leriyle bilgi ve fikir alveriinde bulunmalar; birikimlerini pay-
lamalar olanan da salyordu. Szgelimi Galya'daki orduya

bal kk bir birlik, grev gerei Suriye'deki bir lejyonun ya
nna yollandnda, imparatorluun iki farkl blgesine ait haber
ve bilgiler, st rtbeli komutanlardan balayarak tm askerler
arasnda paylalm oluyordu. Yalnzca "askerden askere" akta
rlan bilgilerdi bunlar ve byle bakldnda, sz konusu komu
tanlarn, enformasyon asndan Roma'daki imparatorluk yne
ticilerinden bile daha donanml olabildikleri gerei kyordu
ortaya. Snrlara bal olmayan ve akkan bir iletiim vard R o
ma o r d u s u n d a ve b u n u bizzat Augustus salam; niter yapya
sahip bir ordu yaratrken aslnda bir b t n olarak askerlerin
avantajlarn da bilerek ya da bilmeyerek artrmt.
Augus-
tus'tan sonra, zellikle de T i b e r i u s ' u n devrilmesinden itibaren,

Roma "asker glgesi" altnda bir devletti artk.
F r a t e r n i s v e Mithra l o c a l a r
imdi ok daha kritik ve dikkate deer bir ayrntya yne
lebiliriz: R o m a ordusu iinde, komuta piramidinin st basamak
larnda yer alan; kendini "yurtsever ve halk" olarak deerlen
diren ve bu nedenle ynetimde sz sahibi olmas gerektiini d
nen; darbeci eilimlere sahip, bir trl ortadan kaldrlama
yan gl ve deneyimli bir ekirdekten sz etmitik. Kardelik
yapsnn dalmasndan sonra b t n ilgi ve younluunu "ikti
darn ele geirilmesine" ynelten, Fraternis'in " k o m p l o c u " ola
rak niteleyebileceimiz kanad, isa'dan sonraki yz yl bo
yunca devlet iindeki en gl ve etkin fraksiyonlardan biri ola
rak varln s r d r d . Yenilenen stratejileri gerei, eski Kar
delik ideolojisinden farkl olarak bu fraksiyon, "fiziksel g sa
h i b i " bir u n s u r u n olanaklarndan sonuna dek yararlanma hesap
lar iindeydi ve bu yolla istedii ve hedefledii deiimleri ya
ama geirebileceine inanyordu.
D a h a nce de belirttiim gibi, aslnda ak bir "ilke eroz
y o n u " sz konusuydu burada. Be yz yl boyunca, hatta K r o ton ve Amphyctonic Konsey deneyimleri de hesaba katlrsa ok
daha uzun bir sreden beri, "ideal uygarla geri d n m e " yo

lunda C u m h u r i y e t tek model olarak belirlenmiken, Fraternis'in
komplocu kanad imparatorluk sisteminden hibir rahatszlk
d u y m u y o r d u . H a t t a , tek elde toplanm gl ve otoriter bir
ynetimin, belli hedefleri tkezlemeden yaama geirmekte b
yk yarar salayaca
grndeydi bu kanat.
Eer devletin
merkezindeki gelimeleri denetim altnda tutabilir ve istedikle

ri, uygun grdkleri kiileri imparatorluk makamna getirebilirlerse, istenen hedeflere de sorunsuzca ve salam admlarla y
ryebilecekleri grndeydiler. Birinci yzyl boyunca, aralar
na giderek artan oranda "yurtsever ve idealist" olduuna inan
dklar subaylar da alarak, gerekten de etkili bir gce d n
meyi baardlar.
Ancak elbette her ey, yalnzca askeri unsurlar belli hedef
ve stratejilerle ynlendirmekle snrl kalamazd. Eski deneyim
ler, bylesi bir "misyon almas"nn, bir biimde i b t n l
salayacak ve inanll glendirecek, gizli bir " k l t " ile
yan yana yrmesi gerektiini gsteriyordu. yelerin seilerek
ve ant ierek, belli inisiyasyon trenlerinden getikten sonra ka
bul edildii; i yapsnda belli "aama"larn ve " r t b e " l e r i n sz
konusu olduu; ortak bir "gizemler sistemi"nin paylald ve
asla dar szdrlmad; mistik ynleri gl, ezoterik bir klt.
Gaius Caligula'nn iktidar srasnda, T a r s u s ve Antakya'daki
askeri birliklerden merkeze tanmaya balayan kimi yerel tapnmlara ilikin bilgiler, aranan u n s u r u n da bulunmasn salad:
Roma ordusu iinde, Fraternis g d m n d e " M i t h r a K l t "
domaya balyordu artk.
Aa yukar birinci yzyl sonlarndan itibaren, imparator
luk snr iindeki askeri birliklerin hemen t m n e yaylm, gi
zemli ve hayli etkileyici Mithraist gruplarla karlayoruz. R o
ma tarihi uzmanlar arasnda M i t h r a kltnn kken ve nitelik
leri zerine, bazen sert tartmalara dek varan derin gr ayr
lklar sz konusu. Ama genellikle, birka nokta zerinde ks
men anlama saland sylenebilir: Buna gre, M i t h r a , asker
ler tarafndan benimsenip tanan, Pers inanlarndan d n
alnm doulu bir tanrdr ve klt, Anadolu topraklar zerinFraternis F . 1 9
de Grek ve Frigya kkenli unsurlarla birleerek, b t n y l e ken

dine zg, bir anlamda " R o m a l " nitelikler kazanm; ilkin or
du mensuplar,
sonra
giderek devlet kademesindeki
nfuzlu
memurlar ve kentli baz aydnlar arasnda hzla popler o l m u

tur. imdi dilerseniz hem bu zerinde consensus salanma
benzeyen tespitlerin salamasn yapalm, hem de Roma tarihi
iin olduu kadar, Bat Uygarl tarihi iin de ok nemli olan
M i t h r a kltn daha yakndan tanmaya alalm.
Mithraizm k o n u s u n d a Bat'da ilk byk aratrmalardan
birine imza atan ve grleri ok uzun sre bilim dnyasnda
"deimez d o r u l a r " olarak kabul gren F r a n z C u m o n t , isa'dan
sonraki ilk drt yz yl iinde R o m a ' d a byk yanklar yaratan
bu kltn, kken ve temel nitelikler asndan " P e r s d a m g a s "
tadndan byk oranda emin grnyordu. Bu nedenle, bu
gn hl klasik bavuru kitaplarndan biri kabul edilen nl a
lmasnn daha ilk sayfasna, "Bilinmeyen bir zamanda, Perslerin atalar henz Hindularla birlikteyken, M i t h r a ' y a tapyorlar
d,"
260
cmlesiyle balamt. C u m o n t , kltn daha eskilere uza
nan gemii k o n u s u n d a elimizde hibir bilgi olmamasn dikka

te alarak, kendini Veda'lardaki H i n d u metinlerine daha yakn
hissetmi; H i n d i s t a n ' d a yaratc tanr Varuna ile balantl d
nlen ve kimi metinlerde ad geen M i t h r a ' n n , i r a n ' d a da
Z e r d t dininin k tanrs Ahura M a z d a ile zdeletirildiini
grdkten sonra, kltn daha eski gemiiyle ilgili iz srmekle
vakit yitirmeksizin, Roma'daki M i t h r a i z m ' i n Pers kkenli oldu
unu peinen kabullenmiti.
Acaba gerekten yle miydi? D a h a da nemlisi, Z e r d t di
ninin doduu I altnc yzylda karmza " e r i l " bir tanr ola
rak kan M i t h r a , Yakndou tarihinin daha eski d n e m l e r i n d e
de ayn nitelikleriyle mi biliniyordu? Bir baka deyile, M i t h r a ,
tarih boyunca hep bir " t a n r " m olmutu, b u n u n bir " t a n r a "
ad olmadndan emin olabilir miydik?
Herodot, b u n u n tersini dndrecek baz ifadelere yer ve
riyordu tarih almasnda: "Afrodit'e Asurlular Mylitta, Arap260
F r a n z C u m o n t , "Mysteries of Mithra", s: 1
GERLEME, Z L M E VE FRATERN1S
lar Alilat, Perslcr dc M i t h r a d e r l e r . "
261
Yirminci yzyl tarihi
leri, bu cmleyi ounlukla gz ard etmeyi yelediler ve H e r o d o t ' u n "yanl, kulaktan d o l m a " bilgilerle bu sonuca vard
n d n d l e r . Aslna baklrsa "tarihin babas"nn nl yapt,
bu t r yanl bilgiler asndan da bir hayli geni bir sabka kay
dna sahip olduu iin, kimse M i t h r a ' n n gerekten de i r a n ' d a
bir zamanlar Vens'le balantl d n l e n bir tanra olabile
ceini ciddiye almak istemedi.
" S a l a m c " gitmek isteyenlerden bazlar, H e r o d o t ' u n b
yk olaslkla doulu tanra Anahita ile M i t h r a ' n n adlarn, Yu
nan diline aktarl srasndaki bir transkripsiyon hatas nedeniy
le kartrdn sylemekle yetindiler. Daha ortodoks gzlkler
le meseleye bakanlar iin, konu son derece ak ve netti: Perslcr
altnc yzyldan beri Z e r d t dinine balydlar ve M i t h r a ora
da n, gnele de zdeletirilen tanrs olarak, eril kimliiy
le ortaya kyordu. Pers halkyla yakn akraba olan Hindularn
kltrnde de M i t h r a ' d a n eril kimliiyle sz edildiine gre, b u
nu tartmak bile anlamszd. H e r o d o t alenen hata yapmt.
Ancak u n u t u l a n nemli bir nokta vard: H i n d u k l t r n
deki Veda'larn izini en fazla I 1500'lere dek srebiliyorduk;
ondan ncesi, 1650 dolaylarnda byk apl bir katastrof son
ras ykma urayan H a r a p p a uygarlna dayanyor olabilirdi ki,
bu grkemli uygarln alfabesini deifre edememi, yeterince
yazl kaynak bulamam ve hangi dili konutuundan emin ola
mamtk. Acaba H a r a p p a uygarlnn ve hatta ondan daha n
cesinin inanlarnda, M i t h r a bir tanra, olaslkla da Vens'n
sabah yldz konumuyla ilikilendirilen bir gksel ilahi g ola
maz myd? Uygarlk tarihinde geriye doru gittike youn ve
yaygn tanra kltleriyle, " B y k Anne"yla karlamyor m u y
duk? Hititler adyla bildiimiz halkn bile, Anadolu'ya g et
m e d e n nce, diil bir G n e Tanras'na taptna ilikin yad
snmaz izler kmam myd karmza?
Albert de Jong'a gre, Avesta'daki bir ilahinin y o r u m u n d a
M i t h r a , " G n e i n n n d e n gidip gkleri dolaan" nitelemesiy261
Herodot, "Herodot Tarihi", 1-131, s: 59
le anlyordu ki, bir gre gre bu ifade, Vens gezegeninin sa

bah yldz haline g n d e r m e yapmaktayd ve bu d u r u m d a M i t h ra'nn Vens ile edeer bir tanra olmas fikri de belli bir
manta o t u r u y o r d u . 2 6 2 Bu anlamda, Zerdt dininin kutsal ki
tab Avesta'da gerekten ok eskilere ilikin kalntlar var gibiy
di ve bunlar M i t h r a ile ilgili kafa kartrc veriler sunabiliyor
du ; ancak daha arpc olanlarna, Dou dnce ve inan sis
temlerinden derin biimde etkilenen Gnostik metinlerde rastla
nyordu. Tpk Michael Williams'n iaret ettii, olduka eski
bir yaztta, " S e t h ' i n n c Stelas" adyla bilinen m e t i n d e ol
duu gibi.
Bu stela, insan soyunun balatcs olarak sunulan Adama'y
(Adem) ilahi bir nitelikle yklyor ve o n u n , n taycs
" M i r o t h e a " tarafndan yaratldn anlatyordu. M i r o t h e a , eski
Pers dilinde M i t h r a iin kullanlan Mihr adnn Batl versiyon
larndan biriydi ki, ou eski ilahide Mithra'ya bu adla seslenilirdi. Ancak Msr'da yirminci yzyl ortalarnda rastlant eseri
ortaya karlan ve " N a g H a m m a d i Klliyat" adyla bilinen ki
mi eski Gnostik metinlerde Mirothea ad, diil (feminine) for
m u n d a kullanlyor ve "Kutsal olanlarn, yozlamayanlarn Anne'si, byk g M i r o t h e a " ifadesine rastlanyordu. 2 6 3 O halde
H e r o d o t , M i t h r a ' n n bir tanra, hem de Vens'le zdeletiri
len bir tanra olduunu ileri srerken hakl olabilir miydi?
Avesta ilahilerinde M i t h r a ( M i h r ) iin "I G e t i r e n " ya
da "I Aa k a r a n " nitelemelerinin kullanlmas, Vens
dikkate alarak d n l d n d e , b u n u dorulayc ipular suna
bilir. Sabah yldz olarak belirdii dnemlerde, yani dou uf
kunda afaktan hemen nce ykselie getiinde Vens, gne
in klarnn ilk habercisi gibi alglanrd eski kltrlerin o
unda. O n u n gklerde grnmesi, n (yani gnein) b t n
ihtiamyla belireceine ilikin bir iaretti. M i t h r a iin de, " B -
262
263
Albert de Jong, "Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Grcck and

Latin Literatre", s: 103-109
Michael A. VVilliams, " T h e Immovable Race: A Gnostic Designation and
the Thcme of Stability in Latc Antiquity", s: 68
yk k M a z d a ' n n H a b e r c i s i " nitelemesi kullanlrd.' Bu d u

rumda, sre iinde bir " g n e - t a n r " kimliine kavumadan
nce M i t h r a ' n n gklerde Vens ile temsil edildiine inanld
n syleyebiliriz. Aa yukar b t n eski Yakndou kltrle
rinde de Vens, diil nitelikler tar.
Bir baka ipucu, M i t h r a adnn binyllar ap g n m z e
dek gelen kullanm biiminde sakldr aslnda. En eski ran ad
larndan biri olan M i t h r a (Mitra), b t n y l e diil nitelikler ta
r ve b u g n bile yalnzca kz ocuklarna bu ad verilir. G n
m z ran kentlerinde kacanz kk bir sokak gezintisinde,
ad M i t h r a olan ok sayda kadna rastlayabilirsiniz; ulusal isim
ler szlklerinde de M i t h r a bir kadn ad olarak geer; " u n i seks" bile deildir ve kesinlikle erkek ocuklara verilmez.
nsan adlar, genellikle toplumlarn szck hazinelerinde en
uzun yaayan ve en eski unsurlar olarak belirir. Kkl Pers-lran
k l t r n n miraslar bir yanlgda srar edip, binlerce yldr
kz ocuklarna inatla bir "eril t a n r " n n adn vermiyorlar b
yk olaslkla. M i t h r a bir kadn ad, nk o n u n eski kullanm,
Gnostik metinlerde de kalntlarna rastladmz gibi, bir tanr
ayla balantl: In ve doruluun, iyiliin simgesi, gl ve
sevecen bir tanra; "Byk A n n e " .
Bu balantnn doruluuna ilikin dier ipularn, Pers
lkesinde deil, M i t h r a kltnn o r d u iindeki bir "ekirdek
g r u p " tarafndan tanp getirildii Roma'da buluyoruz. M i t h r a
kltyle ilgili ilk byk aratrmaya imza attn sylediim
F r a n z C u m o n t , nl yaptnda u ilgin saptamada bulunuyor:
" B u Pers kltn, R o m a ' d a izleri ilk b u l u n d u u andan iti
baren, R o m a halk tarafndan yz yl nce benimsenen Pcssinus'un Magna
ruz."
Mater kltyle yakn
ilikiler iinde gryo
264
Yeterince dikkat ekici bir not olduunu sylemeye gerek

yok. Magna Mater klt, daha nce zerine basa basa yineledi
imiz gibi, Sibyllinc kurulu kararyla, yani Kardelik stratejisi
uzantsnda Roma'ya tanmt. Kardelik zlp ayrtktan
264
F r a n z C u m o n t , a.g.e, s: 86
sonra, benim " F r a t e r n i s " genel bal altnda topladm da

nk gruplardan birinin, orduyla yakn ilikilerde bulunan ve ik
tidar bu yolla denetlemeye alan "darbeci fraksiyon"un, bu
kez M i t h r a k l t n biimlendirmesi ve b u n u yaparken Magna
Mafer'in kanatlar altna snmas, olduka anlaml. Sz konu
su balantnn C u m o n t tarafndan da vurgulanmas, M i t h r a gizemciliiyle o n u n en sadk yanda d u r u m u n d a k i ordudaki "elit
ekirdek" arasndaki k p r n n , bizzat Fraternis tarafndan ku
r u l d u u n u gsteriyor.
M i t h r a , ok eskilere dayanan ve Byk Anne'yi artran
niteliklerinden t r seilmi ve askerler arasnda yaygnlaan
bir kltn merkezine yerletirilmiti; ama diil deil, eril kim
likle. Aratrmaclar, dnrleri ve tarihileri yanltacak denli
eklektik
bir yapya sahip olmas nedeniyle,
uzunca bir sre
" P e r s tanrsna ait eski tapnmn Roma'da yeniden popler ol

m a s " biiminde deerlendirildi. Bu yanlgnn ba sorumlula
rndan biri de, elindeki verileri eip bkerek, pein h k m l
sonulara varmaya alan C u m o n t ' u n kitabyd.
Yirminci yzyl ortalarna doru eldeki veriler, bilgiler ve
aratrmalar derinletike, bambaka bir gereklik ortaya kt:
Seilen ilahi gcn ad dnda, Roma'daki M i t h r a k l t n n ,
Perslerin Z e r d t dinlerindeki M i t h r a ile uzak yakn hibir il
gisi yoktu ve ok byk oranda bu klt, G r e k o - R o m e n nitelik
ler tayordu! Eer Michael M a n n ' n nitelemelerini d n alp
d u r u m u yeniden ifade edersek, " R o m a ' d a k i resmi kltleri tat
min edici b u l m a y a n " ve farkl bir mistik rgtlenme iine giren
bir grup asker ve subayn desteinde, yeni bir "gizemci g r u p "
oluturulmutu.
Bu grubun Magna Mater kltyle yakn ilikiler iinde ol
mas (ki C u m o n t b u n u belirtmekle birlikte, kltn Pers orijinli
olduuna gnlden inand iin pek de bir anlam verememiti),
hatta daha ak bir ifadeyle "Byk A n n e " inananlar tarafndan
aktan aa desteklenir izlenimi vermesi, byk olaslkla M i t h
ra'nn ok az kii tarafndan bilinen " e n eski kkeni" ile balan
tlyd. Ataerkil Pers ve H i n t toplumlar tarafndan " e r i l " hale
getirilmeden nce M i t h r a , bir tanr deil, tanrayd!
Buna karn, Roma'ya tanp getirilen biimiyle M i t h r a

kltnde tanr, (cinsiyeti zerinde ok da fazla durulmamasna
karn) eril nitelikleriyle ortaya kyordu; kesinlikle bir tanra
deildi. B u n u M i t h r a ' n n alt yz yla yakn bir zamandr Zer
dt dininde ve H i n d u ilahilerinde eril bir ilahi g olarak su
nulmasna balayabileceimiz gibi, "gl, inanl ve kararl"
bir asker klt oluturulurken, tapnnm merkezine erkeksi ni
telikleriyle ne kan bir tanrnn yerletirilmesi ihtiyacyla da
aklayabiliriz. R o m a iin yce bir lknn peine taklacak y
rekli askerler, "asker ve sava" gibi grnen bir tanr figr
nn evresinde ok daha rahat bir araya getirilebilirdi kukusuz.
K l t n organik yapsyla ilgili de benzeri aklamalar ge
tirmek m m k n : M i t h r a klt, yalnzca erkeklere akt; kadn
lar ancak (o da bir istisna olarak ve ok sonraki dnemlerde) d
evredeki "inananlar halkas" iine kabul edilebiliyor, inisiyasyon sistemine alnmyorlard. Bir baka deyile kltn gerek
yeleri, "gizemlere e r i m e " hakkn belli aamalardan geerek
elde edebilenler, yalnzca erkeklerdi. Bu ynyle M i t h r a klt
n n bir "erkekler k u l b " g r n m verdiini syleyebiliriz ki,
b u n u anlamak da ok g deil. O r d u ve askeri birlikleri m e r
kez alan bir gizem k l t n n yeleri, doal olarak erkeklerden
olumak d u r u m u n d a y d .
Belki b u n a "rgtsel gizlilik" konusuna verilen abartl ne
mi de ekleyebiliriz yine de. D a h a nce de g r d m z zere,
Kardelik localarnn etkili olduu iki byk rgtlenmede, Catilina ayaklanmas ve Bacchanalia olaylarnda, srlarn aa k
masna iki kadn ye neden olmutu. Birincisinde, Fulvia adl
kadn, ayaklanma giriimini dardaki sevgilisi Q u i n t u s C u r i us'a szdrm ve bu "istihbarat a" Catilina'ya pahalya mal
olmutu. kincisindeyse daha nce ayrntlaryla g r d m z
gibi,
Hispala'nn
yine
sevgilisinin
etkisiyle
yapt
itiraflar,
Bacchus kltne ynelik byk operasyonlar dzenlenmesi so

n u c u n u vermiti. Victoria E m m a Pagan, " h e r iki hareketin de,
'iin iinde kadn olmas' nedeniyle baarszla uradna ina
nldn" aktaryor. 2 6 5
265
Victoria E m m a Pagan, a.g.e, s: 50
D a h a sonra da rneklerine rastlayacamz gibi, Fraternis

bu iki byk yenilgiden ok kesin dersler kard: Kadnlar
yelie almak, hele kilit noktalara getirmek, gvenlik asndan
ok ciddi sakncalar ieriyordu ve bir daha bu " h a t a y a " dlmeyecekti! dealini ve k noktasn, binlerce yl ncesinin ana
erkil deerlerine ve tanra k l t r n n bilgeliine dayandran,
dnyann en eski kardelik r g t n n miraslar iin, hayli
" i r o n i k " bir d u r u m d u bu aslnda.
Bir k l t n a n a t o m i s i
Franz C u m o n t ve izleyicilerinin yllarca yaygn kabul g
ren tezlerinin aksine, k noktasn kadim Pers mitolojisinden
alm grnse de, M i t h r a klt btnyle Yunan ve R o m a d
ncesinin, inanlarnn izini tayordu. Aslna baklrsa, kltn
merkezine yerleen tanrnn ad ve bu adn simgesel anlam d
nda, M i t h r a rgtlenmesinin ran'la uzak yakn bir ilikisi de
yoktu. R o m a ' d a baz subay ve askerler ile bir grup aydn ara
snda yaygnlaan bu kapal gizem k l t n n yeleri iin, M i t h
ra evresinde bir araya gelmek, h e m yeni ve inanl bir "dost
luk e m b e r i " oluturmak, hem de belirlenmi bir idealin yaa
ma geirilmesi yolunda Fraternis iinde "szleme tazelemek"
anlamna geliyordu. K l t n merkezine yerleen tanrnn adnn
anlam da, bu nedenle ne kyordu aslnda:
" [ M i t h r a ad,] insan ilikilerini ve sosyal yaamn temelini
yneten bir szleme anlamna gelmektedir. Sanskritede mitra,
tpk Pers dilindeki mihr gibi, 'dost' ya da 'dostluk' demektir.
Zend kltrnde mithra, aka 'szleme' anlamn verir ki bu
kavram sonradan tanrlatrlmtr. [...] Vedik edebiyatta M i t h
ra, 'insanlar bir araya getiren' olarak adlandrlr. B u n a uygun
olarak,
iyi
ynetimin
kurallarna
saygnn
gzeticisidir.
[...]
O n u n gz olduuna inanlan gne gibi, her eyi grr. nsan

lara yakn bir tanrdr ve aydnl, bereketi, bolluu ve sal
insanlara v e r e n d i r . " 2 6 6
266
Robert Turcan, " T h e Cults of the Roman F.mpire", s: 196
Ad burada, bir "deeri vurgulamak" iin gl bir ara ola

rak kar karmza. Aslnda klt, bilinmeyecek denli eski bir
dneme ait, D o u l u bir tanrann, zaman iinde erilletirilmi
versiyonundan yola kar gibi grnmektedir ama burada asl
belirleyici olan, saptanm idealler evresinde oluturulan bir
" d o s t l u k " ve yine bu idealleri uygulamaya geirmek iin hazr
lanm, yeni bir "szleme"dir. Felsefi ve kozmolojik arka pla
nn ise, hemen b t n uzmanlarn zerinde birletii gibi gne
(daha doru ve kapsayc bir bakla " G n e Sistemi") zerine
kurulu o l d u u n u syleyebiliriz:
M i t h r a "n kayna" olarak grlrken, ya dorudan
gnele zdeletirilir ya da biraz nce g r d m z gibi, "o
n habercisi" olarak (kimi zaman Vens kimliiyle) deerlen
dirilirdi. Geliiminin ilk yllaryla birlikte, n ayn zamanda
"iyiliin, doruluun ve gerein" simgesi olduu dncesin
den yola klarak, M i t h r a b t n y l e gnein sahip olduu n i
telik ve deerleri, bir "vekil" kimliiyle stlendi. K l t n R o
ma'daki adnn "Sol I n v i c t u s " (Yenilmez G n e ) olmas da b u
n u n gstergelerinden biri olarak kyor karmza.
F r a n z C u m o n t ' u n " P e r s kkenli dini k l t " yaklam yir
minci yzyln ikinci yarsndan itibaren terk edilmeye balar
ken, M i t h r a zerindeki tartma ve speklasyonlar da alabildi
ine younlat. Yunan-Roma kltr uzman Reinhold M e r kelbach ve onu izleyen bir grup tarihi, kltn byk oranda
Platoncu ve Yeni-Pythagoras' felsefi ekollerden ve O r p h e u s
gizemciliinden etkilenen, dualist bir inanca dayal olduu yak
lamn savundu. Robert T u r c a n , M i t h r a rgtlenme ve yaygnlamasndaki Yunan-Roma unsurlarn gz ard etmemekle
birlikte, kltn dualist nitelikler tad iddiasnn inandrc ol
madn vurgulad. 2 6 7 David Ulansey, daha ok M i t h r a simge
ciliinin astrolojik y o r u m l a n zerinde d u r d u ama o da C u m o n t ' t a n kesin olarak ayrlp, kltn " R o m a l " olduunu savu
nan g r u b u n yannda yer ald.
267 p
e r
Bilde, " T h e Meaning of Roman Mithraism" (Michael A. Williams
editrlndeki "Rethinking Religion" adl derleme, s: 35)
Bu tartmalarn dnda, son derece nemli bir yanlg da

sz k o n u s u y d u ki bu, baz tarihi ve ilahiyatlarn M i t h r a kl
t n bir " d i n " gibi alglama eiliminden kaynaklanyordu. H
ristiyanln tarihiyle ilgili almalarda ou kez " M i t h r a d i n i "
ile Hristiyanlk, ayn kulvarda yryen ve imparatorluk iinde
bir rekabeti s r d r e n iki " D o u l u d i n " gibi s u n u l d u ; hatta yay
gnlama hzlar ve tapnak saylar karlatrld. Oysa M i t h r a
klt, hibir zaman "yaygn bir d i n " olarak kendini kabul ettir
me gibi bir abann iinde olmam, ezoterik ve kapal bir r
gt olmay semiti. Halk iinde kendini kabul ettirmek isteyen
bir dinin, t o p l u m u n en az yarsn oluturan kadnlar dta b
rakmas bir yana, "elitist" bir seim yaparak, uzun snavlardan
ve inisiyasyon srelerinden sonra (yalnzca " d e e r l i " b u l d u u
kiileri) " y e " kaydetmesi m m k n m d r ? M i t h r a klt, fel
sefi arka plan ve inanlar bir yana, byk bir kitlesel hareke
te dnmeye alan bir din deil, b t n y l e iktidar kontrol
etmeye ve hedefledii deerlere bu yolla ulamaya alan, " p o
litik" bir rgtt.
Mistik nitelikler tayan, dar kadrolu ve kapal bir rgt
olarak M i t h r a klt, yeleri arasnda dostluk ve yaknlama
d u y g u s u n u glendirmeye ynelik, kendine zg simgelere ve
selamlamalara sahipti. Hovvard Snider, " M i t h r a ad, szleme
anlamna gelirdi ve el skma onun s e m b o l y d " diyor. 2 6 8 G e r
ekten, bugn b t n dnyada yaygn ve ortak bir selamlama
jesti ve dostluk gsterisi olan el skma, M i t h r a k l t n n ye
leri tarafndan gelitirilmi ve Roma o r d u s u n u n subaylarnca
imparatorluun
t m blgelerine tanmt.
Karlkl olarak,
yz yze d u r a n iki insan, birbirlerine sa ellerini ak olarak

uzatyorlard: Yani, "silah t u t a n " ellerini. M u h a t a b a uzatlan
elin ak olmas, " b o " , yani silahsz olduunu gsteriyor ve ba
r, dosta bir selamlama hazrl anlamna geliyordu.
Bu el skma eylemi, aslnda talya'daki M i t h r a tapnakla
rnda yer alan kimi kabartmalarda rastlanan ve G n e (Sol) ile
Mithra'y birbirlerine sa ellerini uzatp ek skrken gsteren
268
Howartl M. Snider, "Cultural Creation of Christianity", s: 123
kabartmalardaki sahnenin yinelenmesiydi: Dostluk, iyi niyet ve

bar gsterisi olduu kadar, S n i d e r ' n da altn izdii gibi, bir
"szleme"yi vurguluyordu; "In S a h i b i " yaratc tanr Sol
ile, "I G e t i r e n " ilahi g M i t h r a arasnda, t m insanln
sosyal yaamna egemen klnmak zere yaplm bir szlemey
di bu. Sre iinde M i t h r a R o m a ' d a ayn zamanda "szleme
ve anlamalarn tanrs" olarak anlmaya baladnda, ona ba
lln bir gstergesi olan el skma jesti de, anlamalarda " m u
tabakat" gsteren bir iaret haline gelecekti.
269
Ancak, bu se
lamlama biimi klte zel olmaktan kp yaygnlatka da,

yelerin yalnzca kendi aralarnda kullandklar ve kimi zaman
birbirlerini tanmann bir arac ya da iareti haline gelen, "fark
l el skma biimleri" gelitirilecekti.
M i t h r a tapnaklar ve toplant merkezleri (Mithraea ya da
Mithraeum)
gizli
bir
yeralt
odas
biiminde
tasarlanyor
ve
yeler b t n toplant, ayin ve inisiyasyon trenlerini bu odalar

da gerekletiriyorlard. T a p n a k , simgesel olarak "maara"yd;
nk mitolojiye gre M i t h r a , bir maarada d o m u t u . D a h a
nce de g r d m z gibi maaralarn " d o u m " ile badatr
lan simgesellii, en az be bin yllk bir gemie sahip Ana T a n
ra k l t n d e n geliyordu ve maara, " D n y a A n n e ' n i n R a h mi"ydi. B t n Sibyl'larn birer maarada inzivaya ekildikleri
ni ve "evrenle ilgili kadim bilgileri" ierdiine inanlan kitapla
rn " G n e ' i n M a a r a s " olarak anlan bir yerde sakl t u t u l d u
una ilikin efsaneleri anmsarsak, M i t h r a klt ile Fraternis
balants da daha net bir g r n m alyor.
M i t h r a tapnaklar, bir tek " m a s t e r p l a n " a sk skya bal
olarak ina edilmiti ve imparatorluk snrlar iinde yer alan
Mithraea'larn hepsinde ayn karakteristikleri grmek m m k n
d:
" R o m a dnyasndaki b t n Mithraea'lar iin tipik bir plan
vard. Bir maaraya benzetilen M i t h r a e u m , genellikle, her iki
yanndaki duvarlara karlkl birer sra yaslanm, uzun ve dar
David Fingrut, "Mithraism: T h e Legacy of the Roman Empire's final

State Religion"
FRATERN1S: Kayp Kitaplar. Gizli Kardelik
bir salondan ibaretti vc ortada, dier utaki sunak b l m n e

dek uzanan bir koridor boluu vard. Yan duvarlardaki sralar
da klt yeleri toplanp oturuyor, sohbet ediyor ve k o m n ye
meini birlikte yiyordu. Salonlarn duvarlar eitli dini simge
ler ve sanat eserleriyle sslenmi olabiliyordu ama sunak plat
formu genellikle, kltn bir dikkat merkezi olarak, M i t h r a ' n m
boay
ldrd
mitolojik
sahneye
ilikin betimlemelerle b e z e n m i t i . "
(dier
adyla
tauroctony)
270
K l t n ikonografisinde ok temel bir noktay oluturan bu

"Boa l d r m e " sahnesi, tarihi, ilahiyat ve mitoloji u z m a n
lar tarafndan ok tartld, hl da tartlmaya devam ediyor.
B t n Mithraea tapnaklarnda ayrntlarna dek ayn g r n m e
sahip olan bu kabartmalar ve heykellerde M i t h r a , yere kert
tii bir boann zerine sol dizini koymu, bir eliyle b o y n u z u n
dan tutarken, dier elindeki bakla hayvan l d r r biimde
betimleniyor. Sahneye ou kez, iki yanda yer alan "meale ta
yclar" bata olmak zere eitli simgesel figrler elik ediyor
ki bunlarn gksel unsurlarla balantl olduuna ilikin yaygn
bir kan var. M i t h r a klt zerine ilk "bilirkii" olduu varsa
ylan F r a n z C u m o n t , Roma'daki yeralt tapnaklarnn h e p s i n d e
rastlanan bu kabartmalarn, Pers mitolojisiyle yakndan ilikili
olduu grndeydi. Dolaysyla kltn kendisi gibi, "boa l
d r m e " motifi de i r a n ' d a n
d n alnmt ve olaslkla bir
" k u r b a n treni"ni gsteriyordu.

"Ancak daha en bandan C u m o n t ' u n aklamalarnda b e
lirgin sorunlar vard," diyor David Ulansey. " R o m a I m p a r a t o r luu'nda ortaya kan bir Bat klt olan M i t h r a i z m i n nemli
baz zellikleri, Pers M i t h r a tapnmnda grlmyordu: K l t n
yelerinin kabul edilmeleri gereken bir dizi st aamann varl
nn yan sra, kltn kesin gizlilik ilkesi; klt yelerinin bir
araya geldii maarams tapnaklar ve en nemlisi kltn iko
nografisi ve zellikle de t a u r o k t o n i . " 2 7 1
270
271
L. Michael VVhite, "Architecture: The frst five centuries" (Philip Francis Esler edirrlndeki " T h e Early Christicu World" adl derleme, s:
699)
David Ulansey, "Mitras Gizlerinin Kkeni", s: 15
GERLEME. Z L M E VE FRATERrfe
F'ranz C u m o n t , Pers orijini tezini

boa l d r m e sahnesine esin
destekleyebilmek
iin,
kayna o l u t u r m u olabileceini
d n d bir u n s u r bulmak amacyla Pers mitolojisini ayrntl bir taramadan geirmi ve s o n u n d a iinde bir "boa ldr
m e " u n s u r u n u n yer ald Pers miti b u l u p rahatlamt. Ne var
ki, bulduu mitte boay ldren M i t h r a deil, Pers dualizminin kt tanrs, yani "karanln temsilcisi" Ahriman'd (Ahura Mainyu.) Bu d u r u m d a C u m o n t , ayn mitin bir de boann
M i t h r a tarafndan ldrld versiyonunun var olmak z o r u n
da o l d u u n d a srar etti ama b u n u destekleyecek hibir kaynak
da bulamad.
David Ulansey ise, M i t h r a ikonografisi ve boa ldrme
motifi zerine younlat nl kitabnda, kltn b t n gizem
lerinin " t a u r o k t o n i " betimlemelerinde yer ald saptamasndan
yola kt ve astronomik (ya da astrolojik) bir anlam deifre et
meye aba gsterdi. Adndaki b t n iddial armlara karn
beklenmedik lde zayf ve sradan kalan almasnda U l a n
sey, kk ayrntlar zerinde fikir yrtmeye altktan sonra,
boa l d r m e motifindeki b t n gizemin, "ekinokslarn gerile
m e s i " (Prccession) olgusunda yattn ileri srd. Bir baka d e
yile, yazara gre M i t h r a ikonografisinin byk "gizemi", d n
yann kendi ekseni evresindeki dn srasnda gerekletirdi
i bir t r yalpalama hareketi nedeniyle ortaya kan "ekinoksla
rn gerilemesi" d u r u m u n d a saklyd. 2 7 2 Bu olguyu fark eden
M i t h r a klt kurucular, sz konusu bilgiyi "byk sr" olarak
saklamlar ve ikonografilerine yanstmlard. M i t h r a boay l
d r y o r d u ; nk drt bin yl nce lkbahar Ekinoksu srasn
da gne Boa B u r c u ' n u n hizasndayken, S birinci yzylda
dnyann eksen hareketi nedeniyle artk bu d u r u m deimi vc
ekinoks, iki b u r atlayarak Balk'ta gereklemeye balamt.
Yani M i t h r a gizemcilii, " t a u r o k t o n i " d e n , astronomik bir olgu
yu ifade etmek iin yararlanyordu.
Ne var ki, arkeoastronomi alannda son elli yl iinde elde
edilen bulgular grmezden gelen ve ortodoks akademisyen iz2
Ekinokslarn gerilemesi (preeession) olgusuyla ilgili olarak bkz. "2012:

Marduk'la Randevu"
gisinden uzak d m e m e y e alan Ulansey'in u n u t t u u bir n o k

ta vard: M i t h r a klt Roma'da IS birinci yzyl sonlarnda bi
imlenmiti ama o tarihlerde ekinokslarn gerilemesi bir " s r "
olabilecek d u r u m d a deildi; nk birok arkeoastronomi u z
mannn saptad gibi, dnyann eksen hareketinden kaynakla
nan bu olgu en az be yz yl (hatta kimi radikal teorilere gre
iki bin yl) nceden beri biliniyordu. Dier yandan Ulansey,
ikonografideki birok ayrnty titizlikle ele alm; boaya ba
saplarken M i t h r a ' n n bann dier yne evrili olmasna bile
dikkat etmiti ama alacak biimde, tauroktoni betimlemele
rinde boann "sa tarafa" baktn, oysa Boa Burcu izimlerindeki b t n simgesel betimlemelerde " B o a " n n bann ve
boynuzlarnn tam ters yne uzandn gzden karmt.
Ulansey'in yanlgs, ortodoks tavra zg birok baka fak
trn yan sra, simge deifre etmekteki bir pein h k m l yak
lama dayanyordu aslnda. Boa figrn grr grmez, b u
n u n ancak ve ancak "Boa B u r c u " olabileceini d n m t .
Oysa ilk blmlerde g r d m z gibi boa figr en eski klt
simgelerinden birini oluturuyordu ve bunlarn ounda sz ko
n u s u takmyldz deil, Ay' temsil ediyordu. Boann b o y n u z
lar, ay kltleri bata olmak zere b t n eskia simgeciliinde,
"yeni ay" balangcna ya da "hilal"e benzetilmiti.
" B t n eski yazl kaynaklarda olduu gibi," diyor P e r Etil
de, " M i t h r a sanatnda da boa, Ay ile zdeletirilmitir. Boa
l d r m e sahnesinin birok s u n u m u n d a boann biimi ve d u r u
u, yeni aya benzer. Benzeri biimde, baz resimlerde boa,
Ay'n teknesinde gsterilir. Dolaysyla, boa ile ay arasndaki
yakn iliki, gz ard edilemez. M i t h r a kla ve gndzle iliki
liyken, ay geceyle ve karanlkla balantldr." 2 7 3
H e m e n fark edilecei gibi, M i t h r a ikonografisi "gksel u n
surlar" iermektedir ama bunlar dorudan astronomik referans
lar olmaktan ok, gkle ilgili simgeselliklerle balantldr. B u
rada M i t h r a ile Boa arasndaki sava (ya da daha doru bir ifa
deyle M i t h r a ' n n boay ldrmesi) bir G n e Ay dualizmi273
Per Bilde, a.g.e ("Rethinking Religion" s: 36-37)
ni deil, "karanlkla aydnlk" arasndaki ztl simgeliyor ola

bilir ancak; M i t h r a boa g r n m n d e k i Ay' deil, karanl
yok etmektedir.
Ancak, iin iinde bir "gizemcilik" olduu iin, klt yele
rinden baka kimseye anlam aklanmayan bu sahnenin bu ka
dar basit ve sradan bir anlam olmasa gerek diye d n y o r in
san ister istemez. "yiliin ve n temsilcisi M i t h r a , s o n u n d a
karanln ve gecenin temsilcisi A h r i m a n ' ldrecek." Issz ye
ralt tapnaklarnda, belli aamalar geride brakm az sayda
ye dnda kimseye aklanmayan " s r " bu olabilir mi? H e r ey
bir yana, byle bir "sr", klte katlan yeni yelere ekici mi ge
lir, yoksa byk bir d krkl m yaratr? O r p h e u s , D i o n y sos ve Eleusis gizemciliiyle doruklara km bir topluma, "iyi
tanr kt tanry s o n u n d a yenecek" mesajn " s r " niyetine yutturabilir misiniz?
M i t h r a ' n n boay l d r m e sahnesi, yalnzca tarihi ve ila
hiyatlar deil, psikanalizin iki byk ustas S i g m u n d F r e u d
ve Cari Gustav J u n g ' u da yakndan ilgilendirmiti. F r e u d ' a g
re buradaki simgesellik, insan kiiliindeki, i ie gemi iki
farkl " b e n " d e n birinin, dierini yok etmesiydi: M i t h r a insann
bilincini, boa ise hayvani yann temsil ediyordu ve boa l
d r m e eylemi, "kendini kurban e t m e " (self sacrifce) anlam ta
yordu. J u n g bu noktada meseleye daha farkl bakt ve F r e u d ' a
bir m e k t u p yazarak u satrlarla yant verdi: "Yaratclk sembo
l n n , yani yararl b u l u n u p sansrlenmeksizin kabul gren
M i t h r a ' n n dier benliinin (boa) bir baka cinsel simge tara
fndan ldrlmesi olgusunda, ok tipik bir eyler olsa gerek.
K e n d i n i kurban etme ayn anda h e m gnll hem de gnlsz
olarak yaplabilir (Isa rneinde olduu gibi)." 2 7 4 Bu mektupla
balayan gr ayrlklar, iki bilim adamnn arasndaki dostlu
u da bitirecekti.
Ama bizim iin nemli olan bu deil. Dikkate deer olan
nokta, J u n g ' u n "boa l d r m e " olgusuna sezgisel dzeyde en
274
R i c h a r d Noll, "Jung the Leontocephalus" (Paul Bishop editrlndeki

"Jung in Contcxts: A Reader" adl derleme, s: 67)
doru yaklaanlardan biri olmas: Boa, M i t h r a ' n n dier benli

iydi ama, "hayvans" yan deil, "yaratclk" ieren benliiy
di. G n l l ya da gnlsz yaplm bu fedakrlkla da, bir ben
liini l d r m ; ancak o lmn iinden yeni bir yaam yarat
mt: konografide aka grld gibi, boann kann kpek
ve ylan yalyor, kuyruu bir buday baana dnyor, bir
akrepse testislerine ynelip spermlerine uzanyordu. Arka plan
da ise ou kez yerden fkrm bitkiler ve yeermi aalar g
rnmekteydi.
" M i t h r a ' n n Boa'y kurban edip kann aktmas, yaratl
simgelemekteydi," diyen Robcrt T u r c a n da ayn grte: " S a n
ta Prisca'daki bir M i t h r a tapnann duvarnda, 'Ebedi kan d
kerek bizim k u r t u l u u m u z u saladn' yazlyd. Burada 'ebedi'
szcn, 'ilahi yaam' olarak alglamak gerekir. Yani M i t h
ra'nn dkt kan, yeryzndeki canllara yaam veren, bu
gezegende yaam balatan kozmik g t r . " 2 7 5
Bu sahne, byle bakld zaman size tandk geliyor mu?
Kybele ile Attis'in mitlerindeki fedakrlk motifini anmsarsak,
belki her ey daha anlaml hale gelecek: Hermafrodit (ifte cinsiyetli) olarak yaarken, testislerini koparp atan ve erkek kimli
inden vazgeen tanra, tpk M i t h r a gibi bir "kendini kurban
e t m e " eylemi gerekletirmi; testislerin topraa dedii yerdense, kan ve spermlerin oluturduu bitki rts ve yaam f
krmt.
Attis'in bir aala simgelenmesi
ve Magna Mater
(Kybele) iin dzenlenen enliklerin, bitki r t s n n yeniden

yeerdii ilkbahar ekinoksunda yaplmas, bu yzdendi. Dier
yandan, bu sembolizmde, feda edilen parann topraa deince
yaam oluturmas araclyla " l p yeniden d i r i l m e " (resurreetion) motifi de olduka gl biimde ileniyordu ki, izleyen
dnemdeki dinler, zellikle de Hristiyanlk, bu u n s u r u d o r u
dan ithal edecekti.
Attis ile M i t h r a arasndaki yakn balantlar, birok uzman
tarafndan vurguland. H a t t a M i t h r a kltn inatla bir " P e r s
Robert T u r c a n , a.g.e, s: 226
GERLEME, Z L M E VE F'RATERNIS
d i n i " olarak grme eilimindeki F r a n z C u m o n t bile o klasik ya

ptnda bu paralellie deinmi; her iki ilahi figrn de Magna
Mater tapnmnn koruyucu kanatlar altnda olduunu vurgu
lamt.
276
Buna karn kltn orijinalinin Pers kkenli konusu
olduunda srar ediyor ve M i t h r a ile Anahita arasndaki iliki

nin, Attis ile Kybele yaknlna benzediini, kltn talya'da
bu paralellik sayesinde benimsendiini d n y o r d u .
277
Boa figrnn Ana T a n r a geleneiyle yakn balants

na daha nce deinmitim. Bu balant o denli gldr ki,
"Boa simgesini nerede grrseniz, orada Ana T a n r a inanc
vardr" diyebiliriz rahatlkla. n k boa, binlerce yldan bu
yana retkenliin ve verimliliin bir anlatm olarak, tanrann
hizmetindeki bir evrensel g olarak deerlendirilmitir. O n u n
dklen kam, toprak zerindeki bitki r t s n ve yeillii can
landran, yaam veren gtr ve aslnda tanraya aittir. Boa,
yani bereket ve verimlilik, tanrann kendi bnyesinden ayrp
feda ettii, topraa verdii yaratc gle zdetir; o n u n bir par
asdr. Bu temaya Attis'in bir boa olarak gsterildii betimle
melerde de rastlarsnz, Ana T a n r a k l t n n bir paras olan
Dionysos mitlerinde de.
Kybele - Attis ile M i t h r a arasndaki yaknlk, bunlarla da
snrl deil: Roma topraklar zerindeki tapnaklarda bulunan
b t n betimlemelerde M i t h r a , banda bir "Frigya Beresi" ile
grlr. Ayn Frigya bal, M i t h r a ' n n sk sk yan yana resme
dildii Sol'un (Gne) banda da grlr. Pers k l t r n d e r
neine rastlanmayan bir yerel vurgulamadr bu: M i t h r a (ve Sol)
ile, Frigyal tanra Kybele'yi tipik bir iaret altnda birletirir.
Kald ki, " t a u r o k t o n i " sahnelerinde M i t h r a , ne bir Pers kralna
ne de bir Romal h k m d a r a benzemektedir. H e r ynyle, tipik
bir " F r i g y a l " g r n m sergiler, ayn Kybele gibi.
Ksacas, M i t h r a ne C u m o n t ' u n syledii gibi sradan bir
"hayvan kurban e t m e " ayinini gerekletirmekte ne Ulansey'in
aceleci tezlerindekine uygun biimde "Boa B u r c u " n u n ekinoks
276
277
Franz Cumont, a.g.e, s: 87

Franz Cumont, a.g.e, s: 179
Fraternis F.20
saltanatn sonlandrmakta ne de n karanlk zerindeki zafe

rini vurgulamaktadr. Aslna baklrsa, bir ldrme, hatta d
ya da sava da sz konusu deildir. M i t h r a , bir "d u n s u r u "
l d r m e z , kendinden bir paray feda eder ve o n u n toprak ze
rinde (bitki rts g r n m n d e ) yeniden dousuyla da, yaa
m yaratr: T p k Kybele, Magna Mater, D n y a Anne gibi.
M i t h r a ikonografisinin ikinci nemli unsuru olan (ve son
ralar Hristiyanlk tarafndan ithal edilen) toplu haldeki " k o
m n yemei"nin ilk biimi niteliindeki resim ve kabartmalar
da bu gr destekler. Sz konusu betimlemelerde, boann
ldrlmesinin ardndan "el skan" M i t h r a ile Sol'u, birlikte
yemek yerlerken grrz. Bu ziyafetin masas, boann gvdesidir, yani, yeryznn bitki rts; meyveleri, sebzeleri ve tahlyla b t n canllar doyuran ilahi sofra. M i t h r a kltnn ayin
nitelii tayan " k o m n yemei" de, sz konusu ilahi ana gn
d e r m e yapar; yeler ve inisiyelerin dzenli olarak yineledikleri
bu kutsal ritelde boann bedenini simgelemek zere ekmek
yenir, kann simgelemek iinse arap iilir.
278
Sz konusu ko
m n yemekleri, M i t h r a tapnaklarnda "gnee adanm kutsal

g n " olan pazar gnleri gerekletiriliyordu ki, ileride yine d e
ineceimiz gibi bu ayin ve toplantlar, Hristiyan Kilisesi tara
fndan b t n y l e ithal edilecekti.
ou M i t h r a tapnanda, b t n bunlar olup bittikten son
ra Sol ve M i t h r a ' n n birlikte " G n e Arabas"na binerek gk
yzne ykseldiklerini gsteren kabartma resimler de grrz.
H a n i u, P h a e t h o n ' u n alp kullanmak istedii ve dnya zerin
de felaketlere yol atktan sonra kendi l m n e de neden olan
nl araba. Robert T u r c a n , tapnak kabartmalarnda P h a e t h o n
mitine gnderme yapan sahnelerin de yer aldn anmsattktan
sonra, Apollon'un nihai bir " d n t r c " olarak g r l d n
ve M i t h r a mritlerinin " d n y a n n periyodik olarak 'gksel ate'
tarafndan yakldna inandklarn" sylyor.
278
279
Marteen J. Vermaseren, "Mithriaca", s: 81

Robert T u r c a n , a.g.e, s: 230
279
F r a n z C u m o n t da, Dieburg'daki bir M i t h r a tapnanda

bulunan C I M R M 1247 kod numaral kabartmaya dikkat ektik
ten sonra Phaethon mitinin b t n y l e M i t h r a klt tarafndan
benimsendii y o r u m u n u yapyor ama b u n u Z e r d t dinine ba
l bir Pers eskatolojisiyle balantl grmekten de vazgemi
yor.
280
M a a r t e n Vermaseren ise, " i e b u r g kabartmas, M i t h
ra'nn tpk Phaethon gibi- kyamet g n n n hazrlaycs ola

rak grldn ortaya koymaktadr" diyor.
281
M a s u m a n e ast
ronomik veriler zerinden yrmeyi yeleyen David Ulansey'e

greyse P h a e t h o n ile M i t h r a klt arasndaki iliki, " M i t h r a ' n n
astronomik alar deitirdii i n a n c n n " bir gstergesi.
Ancak,
uzmanlarn
bu
deerlendirmeleri
282
yaparken,
iki
nemli noktay gzden kardklarna tank oluyoruz. Birincisi,

Phaethon mitiyle Sibyl gelenei ve " A n a d o l u T a n r a K l t "
arasndaki yakn balantlar, ikincisi de, P h a e t h o n mitinin sra
dan bir "kyamet hikyesi" olmayp, belirgin biimde kozmik
dnglere balanan karakteristikleri. " G n e arabas"n kullan
maya kalkarak yeryznde dehet verici sahneler yaanmasna
neden olan Phaethon ile ilgili hikye, metaforlar kullanarak bel
li bir kozmik olguya dikkat ekiyordu ve bu yalnzca " y k m " ya
da " k y a m e t " anlamna gelen bir gksel deiim ya da hareket
lilik deildi M i t h r a inancna gre. Yenilenen yaam ve kimi
"feda edilen paralar" araclyla yeni yaratm ve dzenlemele
rin gereklemesini simgeliyordu. T p k , M i t h r a ' n n boay l
d r r k e n kendinden bir paray feda edip, yeryznde yaam
yaratmas; benzeri biimde Apollon'un, olu P h a e t h o n ' d a n vaz
gemek zorunda kalmas; Babil mitlerinde M a r d u k ' u n "gksel
sava"ta T i a m a t ' paralara ayrdktan sonra kendi kann da d
kerek yeryznde yaam balatmas; yani bir ykm ya da l
m n , yeni bir yaratm ya da deiime kap amas gibi.
280
281
282
Albert de Jong, a.g.c, s: 36

M a a r t e n J. Vermaseren, "Mithras: The Secret God", s: 171
David Ulansey, a.g.e, s: 120
A a m a l a r ve dereceler
M i t h r a klt, yelerini titizlikle, ince eleyip sk dokuyarak
seiyordu: y e aday, inisiye edilmeyi hak etmek iin, her ey
den nce "gvenilir" olmak zorundayd. " U s t a l a r " h u z u r u n d a
ki ilk ritelle birlikte inisiyasyon balyor ve onay alan kii, " b i
rinci d e r e c e " ile klte ilk adm atarak, ok aamal bir sistemin
paras oluyordu. H e r bir aamann kendine ait bir ad ve "yet
kinlik derecesi" vard ve kltn gizemleri para para, ye be
lirli aamalar baaryla geride braktka aklanyordu.
" B u kltn izleyicileri sacrati, yani 'Kutsanmlar' olarak
adlandrlrd," diyor Prudence Jones. "nisiyasyon yedi aama
dan oluuyordu ve bunlarn ilk d r d - K u z g u n , Gizlenmi
Kii, Sava ve Aslan- aday kltn yeliine g t r r d ; son
aama - P e r s , G n e ' i n Elisi ve B a b a - daha yksek derece
lerdi.283
H e r aamann, kendine zg bir riteli ve mizanseni vard.
Yazl belgelerin yok denecek kadar az olmas nedeniyle, M i t h
ra inisiyasyonlar zerine bilgimiz olduka snrl. Ancak yine de
eldeki malzeme, kltn genel yaps ve trenlerde ne kan ba
z temalar anlayabilmek iin yeterince ipucu veriyor.
ilk katlmdan, en st aamaya dek uzanan sre iinde yer
alan yedi basaman her birinin, farkl bir gk cismiyle simgelendiini biliyoruz. yelie ilk adm olan K u z g u n iin M e r k r ;
Gizlenmi Kii (baz gruplarda "Yeni Evli" ya da "Nymphs")
iin Vens; Sava iin Mars; Aslan iin Jpiter; Pers iin Ay;
Gne'in Elisi (Heliodromus) iin G n e ve en st basamak
olan Baba iin de Satrn, gksel simge olarak belirlenmiti. 2 8 4
"Sz konusu yedi aama iin belli bir zaman limiti olup
olmadn bilemiyoruz," diyor F r a n z C u m o n t . "Byk olaslk
la bir aceminin st aamaya gemek iin hazr olup olmadna,
Babalar
aralarnda
grtkten
sonra
karar
2K3 prudence Jones, "A History of Pagan Europe", s: 59

28 t
' Robert T u r c a n , a.g.e, s: 235
285
F r a n z Cumont, a.g.e, s: 156
veriyorlard." 2 8 5
Kesin olarak bildiimiz tek ey, bu trenlerin b t n etkileyici

lii ve ciddiyetiyle, kltn toplant merkezi olan, maara gr
n m n e sahip yeralt tapnaklarnda yapld. Maara, M i t h
ra'nn d o u m yeriydi; dolaysyla, her biri yeni bir " y a a m " ola
rak grlen aama ve derecelere ye bu meknlarda eriebiliyor,
bir baka deyile, elde ettii yeni dereceyle birlikte "yeniden
d o m u " oluyordu.
K u z g u n , yeralt dnyas ile tanrlar arasnda bir arac say
lrd, hatta gnein habercisi. K l t n inanna gre, Mithra'ya
Sol'un talimatn ileterek Boa'y kurban etmesi gerektiini sy
leyen de yine oydu. nisiyasyon treninin bu ilk admnda aday
ye byk olaslkla zerinde ad yazl olan bir kuzgun maske
si takar ve klln ileri gelenlerine iki sunma hizmetini stle
nirdi. En azndan, baz M i t h r a tapnaklarnda bu t r sahneleri
gsteren kabartmalar b u l u n d u u iin, bu konuda uzmanlar tah
min yrtebiliyor.
Gizlenmi Kii ya da Nymphus aamas iin adayn, yeni
evli bir Romal gelin klna girmesi ve kurulun karsna k
mas
gerekiyordu.
Bu
aamada ona yle deniyordu:
"te
N y m p h u s ! Selam N y m p h u s , selam gen k!" Bu srada byk

olaslkla aday, elinde salonu aydnlatan bir lamba t u t u y o r d u .
Nymphus ya da nymphe, Aristo'ya gre, d n m tamamla
yp, kelebek olarak kozadan kmaya hazrlanan bir ara aamay
d. M i t h r a k l t n n de bu aamaya ayn mantkla baktna
kuku yok. "Yeni Evli" ad, aslnda ilk acemilik aamasn atla
tp, kltle gerek tankln yaamaya henz baladn vur
guluyordu byk olaslkla. Bu aamaya verilen dier ad, " G i z
lenmi K i i " de ayn arm yaratyor. yelik aslnda yeni
balyordu; " G e l i n " kozadan kmt ve artk kendini gizlemeliydi.
Sava (ya da Asker) aamasnn ritelinde, alnna boyayla
birtakm zel simgeler izilmi adaya, bir klcn ucuna yerleti
rilmi ta uzatlrd. Aday eliyle, yzne doru uzatlan klc ve
tac itip o m u z u n a doru evirmeli ve "Benim gerek tacm
M i t h r a ' d r " demeliydi. B u n u n ardndan, Sava'nn srtna
sembolik bir anta verilir ve aama tamamlanrd. Roma o r d u -
sundaki M i t h r a m e n s u b u subay ve askerlerin, kimi savalar ya

da seferler ncesinde alnlarna " X " biiminde bir iaret izdik
lerini bu iaret sayesinde M i t h r a ' n n onlar k o r u d u u n a inan
dklarn anmsaynca, bu aamann inisiyasyon treni daha a n
lalr hale geliyor: Sava aamasna erimek, kltn " U s t a l k "
basamaklarnn birincisine adm atmak demekti.
Aslan aamasn, "ate e l e m e n t i " ynetirdi. Ate, su elementiyle kart olduu iin de, bu aamaya gelen adayn elleri
suyla deil, bal ile ykanr ve diline de srlen bal yardmyla
arndna inanlrd. Bal burada gksel atei, yani yeryzne
ilahi yaam getiren evrensel unsuru simgelerdi. Aday tren s
rasnda bir aslan maskesi takar ve atee dayankllk testlerini
getikten sonra bu aamaya terfi ederdi.
Pers aamasndaki adayn da elleri balla ykanrd ama o bu
trende "meyvelerin bekisi" roln stlenirdi. Boa'nn kan,
Ay araclyla yeryzne demi ve bitki r t s n , meyveleri
o l u t u r m u t u . Bu nedenle M i t h r a kimi kabartmalarda meyve
getiren ve ii dolu meyve sepetleri tayan bir tanr kimliiyle
de betimlenirdi. Bu trende aday, bana bir Frigya bal ta
kard.
G n e ' i n Elisi aamasyla ilgili olarak elimizde fazla bilgi
yok. Ancak bu trenin simgesel unsurlar olarak, gnei temsil
eden bir meale ve bir krba kullanldn gsteren b e t i m l e m e
lere rastlyoruz. En st derecede yer alan Baba aamasna gei
te de aday, bana zeri zengin ilemeler ve desenlerle kapl b
yk bir Frigya apkas ( M i t h r a gibi) takard. Heliodromus ve
Baba, M i t h r a ile gne arasndaki ilikinin bir yansmas gibiy
di ve yaratc tanrsalln simgesi olarak M i t h r a ' n n , gneten
hiyerarik olarak daha stte yer aldn gsteriyordu. Helios'u,
bir dizini yere koyup eilerek M i t h r a ' y selamlarken betimleyen
kabartmalarda da ayn havay gryoruz.
Ksacas, Mithraclk, gnei merkez alan bir kltt ama
bazen yanl deerlendirildii gibi, bir " g n e t a p n m " deil
di. En byk ilahi g, evrenin yaratc gcyd; yaamn kay
na olan , yani gnei o getirmiti. G n e o n u n bir para
s, evrene bir armaanyd ama tek bana " e n byk t a n r " de-
ildi. Aslnda kltn Roma'daki tam ad da bu d u r u m u aka

vurguluyordu:
Cukores Solu Invictus Mithrae; yani, " M i t h
ra'nn Yenilmez (Fethedilemez) G n e K l t " . Buradaki kulla

nmnda Sol'un, fiziksel varlk olarak gnein kendisini deil,
onu yneten gc ve genelde "iyiliin n" anlattna dik
kat etmek gerek.
T a p n m nesnesi haline getirilen unsur, gnein fiziksel be
deni deil, tad ve ilettii, yaam veren kt; tpk Msr'da
Ra'nn gnein kendisi deil, salad "yaratc n" efendisi
olmas ya da Apollon'un bizzat gne deil, "gnein arabas
n " yneten gksel efendi kimliiyle anlmas gibi. Bir gksel
nesne olarak gne, "fethedilebilirdi"; sk aralklarla gerekleen
tutulmalar, bu "fetih ilemi"ni ieriyordu zaten. Ama tpk Ra
ya da Apollon gibi, Sol Invictus Mithra da asla fethedilemezdi;
nk o n u n , snrlar belirlenmi bir fiziksel varl yoktu. O,
evrenin ve yaratc gcn ta kendisiydi; gnese, o n u n " H e r e
yi gren gz".
R o m a ' d a M i t h r a klt, yine yanl deerlendirildii gibi
dou eyaletlerinde deil, italya yarmadasnda yaygnlamaya
balad. lk tapnaklar gney kentlerinde ina edilirken, Sicilya,
Campania ( C u m a e kenti bata olmak zere) ve Capri adasnda
hzl bir rgtlenme yaand. Ksa bir sre iinde M i t h r a g r u p
lar Etruria, Roma kenti ve Galya'nn gney blgelerine doru
yaylp oalmaya baladlar. Bir sre sonra da, kalabalk lejyon
larn b u l u n d u u Kartaca kylarnda, yelerini ounlukla su
baylarn o l u t u r d u u "loca"lar kuruldu. H e n z ikinci yzylda,
batda Iberik yarmadas ve Fas'a, douda da T u n a kylar ve
Trakya'ya dek imparatorluk snrlar iindeki hemen her kentte
birer Mithraea ina edilmi ve ye gruplar oluturulmutu.
" D o u kkenli dier dinlerin aksine, M i t h r a ayinleri kamu
ya ak deildi," diye anmsatyor Robert T u r c a n . "nsanlar Attis ya da Isis o n u r u n a dzenlenen festivallerde, inisiye olmala
rna ya da rahiplik sistemine katlmalarna gerek olmakszn yer
alabilirlerdi. Kybele'nin ya da Msr tanrlarnn tapnaklar,
inanszlar uzak t u t m a k zere birer duvarla evrelenmi olsa
bile, kentlerde dier kutsal binalarla yan yana dururlard. Adak
FRATERNS: Kayp Kitaplar, Gizil Kardelik
ya da inisiyasyon amal belli ayinler, buralarda rahipler tarafn

dan gizlice uygulanrd. Ama ibadetin byk blm kamuya
akt [...] Mithra'clar da imparatorluun ve imparatorun g
venlii iin dua ediyorlard ama ayinleri gizliydi."
286
Bu grnt, hzla yaygnlamalarna ve tannmaya balama

larna karn onlara "marjinal" bir hava vererek, zerlerinde yo
un kuku bulutlarnn dolamasna neden oluyordu. m p a r a
torluk iindeki g odaklar, zellikle nfuzlu kiileri etkisi al
tna alan bu kltn salam admlarla ykseliinden olduka h u
zursuzdu ama M i t h r a gruplarnn n n e bir set ekilemiyordu,
nk yeleri arasnda o r d u n u n tannm ve saygn subaylar,
baarl komutanlar ve st dzey baz kamu grevlileri yer al
yordu. Fraternis, bu kez iini iyice salama alma benziyordu,
bir baka deyile.
n c yzyl sonlarna gelindiinde, M i t h r a klt niha
yet imparatorluk katna dek uzanmay baard. 270 ylnda ikti
dara gelen Aurelianus, be yllk ynetimi boyunca, evresinde
ki M i t h r a m e n s u b u subay ve komutanlarn da etkisiyle, klte
sempatiyle yaklat. Ne var ki, aslnda tam olarak M i t h r a ' n n
neyi simgelediini kavrayamam ve b u n u n zerinde de ok
durmamt ve bir t r " g n e t a p m m " n a yaknlk d u y d u u n u
sanyordu. Resmi imparatorluk k l t n n Apollon'u fetiletirip
gnein fiziksel varlna indirgedii ve imparatorun da " l k e
nin
gnei" olduu
dncesini
savunduu
anmsandnda,
Aurelianus'un klte bu bakla yaklamasnda pek de artc

bir yan yok. Fraternis asndansa, imparatorun neyi ne kadar
anlad hibir nem tamyordu elbette. Aurelianus d n e m i
boyunca "Baba"lar, "saray desteiyle ykseli" olanandan ya
rarlanmaya alt.
"Aurelianus, 273 ylnda Palmyra kraliesi Zenobia'y ye
nilgiye uratmasn gnein ona saladna inanmt ve ayn
yl, ok ksa bir sre sonra, en byk gksel ilahi g o l d u u
na inand tanr iin byk bir tapmak ina etti. G n e , i m p a
ratorluun evrensel tanrs ilan edildi ve Aurelianus, Sol Invic286
Robert T u r c a n , a.g.e, s. 216
tus kltn, resmi klt statsne ykselterek bir gne-tanr

tektanrcl oluturmaya alt. Aurelianus'un gne-tanr di
ni, M i t h r a dini deildi ama Mithraizm'in izleyicileri, M i t h
ra'nn gne ile olan balantsndan yararlandlar."
287
Siyasi anlamda bu, imparatorluk iinde arla sahip bir

asker-brokrat kadrosu yetitirmi olan F r a t e r n i s iin azmsanamayacak bir zaferdi, nk devlet kademelerinde elinde t u t t u
u g merkezlerine bir de rahipler grubu ekleniyordu imdi.
Aurelianus, klt resmiletirdikten sonra, M i t h r a rahipleri iin
bir de kurul (college) o l u t u r m u ve Pontifices Solis adn alan
bu grubu R o m a ' n n resmi ruhani yneticileri arasnda ayrcalk
l bir noktaya getirmiti. Eski gcn ve prestijini oktan yiti
rip devlet yneticileri elinde bir formaliteye d n e n Sybilline
kurulu yerine, imdi resmi g kazanan bir baka saygn rahip
grubu d e n e t i m altna alnabilirdi. H e r ne kadar Aurelianus'un
tasarlad Pontifices Solis, M i t h r a k l t n d e n farkl bir ruhani
kurul gibi grnse de, ordu ve brokratlar arasnda kilit nokta
lar elinde tutan F r a t e r n i s iin, bu "mevziyi" kazanp denetle
mek hi g olmayacakt.
K l t n ilk gnlerden itibaren M i t h r a ' n n d o u m gn ola
rak kutlad 25 Aralk tarihi, bu tarihten itibaren Natalis Solis
Invicti adyla R o m a ' n n resmi bayramlar arasna girdi. H o w a r d
Snider, " T a r i h s e l olarak bu, gnein geri d n n n belirgin
letii ve y e r y z n n , yaamn yenilenmesinin onayland g n
d , " diyor, bayramn K G n d n m ' n e denk geldiini a n m
satrken: " B u kutlama yalnzca ylda bir kez deil, ' G n e ' i n
G n ' n d e [Pazar - S u n d a y ] her hafta yinelenirdi." 2 8 8
Benzeri biimde, M i t h r a ' n n kendinden bir paray (Boa)
feda ederek yaam ve yeryzn kurtard " D i r i l i " bayram
da, ilkbahar ekinoksunu izleyen pazar gnleri kutlanmaya ba
lad. Ksacas, asker kkenli llirya'l bir aileden gelen Aureli
anus, bilerek ya da bilmeyerek, iktidara geldikten h e m e n sonra,
"asker-brokrat k l t " olarak beliren M i t h r a inancn impara287
288
Antonia Tripolitis, "Religions of the Hellenistic-Roman Age", s: 57

H o w a r d M. Snider, a.g.e, s: 122, keli parantez bana ait
torluk iinde resmi bir statye ykseltmi oldu. Bir anlamda,

kendisinden nceki Severus hanedannn brakt, ekonomik
olarak kntye girmi; spanya, Galya ve Balkanlar'da barbar
saldrlar y z n d e n ypranm ve otoritesini yitirmeye balam;
giderek kozmopolit bir g r n m almakta olan ve yoksullaan
halk m u t s u z hale gelmi Roma'y dikkate deer askeri hamle
ler ve baarlarla ayaa kaldrdktan sonra, moral ve g tazele
mesini salayacak " m a n e v i " bir adm daha atmt: Sol Invictus,
yani " F e t h e d i l e m e y e n G n e " , imparatorluun grkemli koru
yucusu olarak b t n eyaletlerdeki askeri birliklere ve halka, R o
m a ' n n ba edilmez gcn vurgulayarak moral pompalayacakt. Claudius hanedannn sona ermesinden itibaren yava yava
prestijini yitiren Emperyal Klt glgede kalrken, devletin kilit
noktalarndaki asker ve brokrat yneticileri yanna eken M i t h
ra klt hzl bir ykseli yayordu.
Ne var ki, iktidar ok da uzun srmeyen Aurelianus'tan
sonra imparatorluk yine skntl gnler yaamaya balad. H e r
eyden nce, grnrdeki lks tketim artna ve egemen sn
fn yaam standartlarndaki belirgin ykselie ramen, R o m a
ekonomisi krizden bir trl kurtulamyordu. C u m h u r i y e t d n e
m i n d e , arlkl olarak pleb politikalar ve sivil toplum rgtlen
melerinin yaratt bask unsuruyla, zengin toprak sahipleri ve
tefecilerle halk kitleleri arasndaki gelir dalm makasnn al
mas ya da en azndan u u r u m u n bymesi, bir lde engellenebilmiti. Ama imparatorluk d n e m i n i n merkeziyeti d e s p o tik politikalar, muhalif sesleri s u s t u r m a yolunda giderek kalc
yasal dzenlemeler ve uygulamalar st ste ydka, ekonomik
yaamda tekelci b y m e n i n d u r d u r u l m a s iyiden iyiye gleti.
Bir zamanlar, kiilerin elindeki toplam ekilebilir toprak mikta
rn belli snrlarda tutmaya alan C u m h u r i y e t yasalar oktan
u n u t u l m u ; " t a r m efendileri" nlerinde set tanmakszn ser
vetlerini bytmeye balamlard.
Bir k u r u m olarak klelik, azat sistemi ve krsal kesimdeki
zgr kyllerin hzla tarm iilerine dnmesi nedeniyle
zlme aamasndayd ama b u n u n yerini, byk toprak sahiple
rine ait tarm iletmelerinde aresizlikten tr neredeyse boaz
tokluuna almak d u r u m u n d a kalan " k o l o n l a r " almaya bala

mt. yiden iyiye kozmopolitleen Roma snrlar iinde, birli
e sonradan fetih ya da balaklk yoluyla entegre edilmi "ya
banc" kavimlerin bey, ef ya da komutanlarn da ieren, g
l bir toprak sahipleri aristokrasisi beliriyordu yava yava.
Belki ekonomi yalnzca tarma ve toprak mlkiyetine daya
l olmaktan kurtarlsa, bu d n m n yarataca olumsuz so
nularn n n e belli oranda geilebilirdi. Ama Roma egemen s
nf bu basit ve kolay servet e d i n m e (ya da b y t m e ) yntemi
ni ylesine benimsemiti ki, kentlerdeki ekonomik yap giderek
zayflyordu. Ticaret, liman olan belli kentlerde, ksmen baa
ryla yrtlebiliyor gibi grnse de ou yerleim merkezinde
Augustus d n e m i n e oranla iyiden iyiye zayflamt. Zanaat ve
retim, meslek birliklerine uygulanan basklar ve serbest zana
atkarlarn iinde bulunduklar olumsuz ekonomik koullar n e d e
niyle giderek gten dyor; iliklerini kapatanlar, krsal kesi
me yerleerek bir toprak beyinin yannda tarm iisi olmay
yelemek
durumunda
kalyorlard.
Denebilir
ki,
kentlerdeki
ekonomik etkinlik, neredeyse b t n y l e , tefecilikle snrlyd.

Kentli nfus, i olanaklarnn yava yava azalmas ve kentlerin
ekonomik anlamda ekiciliini yitirmesiyle birlikte, taraya g
edip "kolon"lara dnmeye balyordu.
ktidarlarn ve imparatorlarn n n d e " m u h a l e f e t " anla
mndaki h e m e n tek g, o r d u n u n radikal ve aydn subay g r u p
laryd; bir baka deyile Fraternis'in darbeci kanadn oluturan
ve asker-brokrat kademelerinde M i t h r a kltn birletirici bir
rgtsel g olarak kullanan, bir tr "devlet muhafzlar" t o p
luluuydu. Ne var ki, ikinci ve nc yzyllar boyunca bu as
keri unsurlar yalnzca istedikleri zaman ayaklanma rgtleyip,
imparator deitirmekle ve iktidar denetlemenin "manevi haz
z " ile yetinmemiler; toprak mlkiyeti sistemi iinde kendileri
ne yer aarak yava yava egemen snfn saflarnda boy gster
meye balamlard. H e m e n her askeri zaferden sonra byk ko
m u t a n ve subaylara, tarma elverili toprak paralar ve onu i
leyecek kolonlar, yani topraksz yoksul kyller " h e d i y e " edili
yordu. Yksek noktalardaki brokratlar da bu servet payla-
m n d a n nasiplerini alyorlard tabii; n k , aslna baklrsa " B

yk R o m a " n n askerlerini ve saylar giderek artmakta olan b
rokrasi mensuplarn besleyecek ekonomik gc yoktu ve srek
li parann deeri d r l y o r d u . T o p r a k tahsisi, bir t r "sus
p a y " ve ganimet paylamyd.
Ancak, ekonomik karlara bal bu yozlama, o r d u n u n di
siplinini ve st kademelerin birliini byk oranda zayflatm
t. H e m e n her byk i alkantnn ardndan, eyaletlerdeki as
keri birlikler, kendi generallerini imparator ilan etmeye bala
mlard ve zellikle nfusun yabanc gler ve barbar kkenli
askeri birlikler nedeniyle iyice kozmopolitletii Bat blgelerin
de, her biri byk toprak beylerine d n m e y e balayan k o m u
tanlar, sk sk merkezi otoriteye kafa tutuyorlard. C u m h u r i yet'in kne yol aan i sava ve kargaalar, bir sre varl
n koruyabilen Pax Romannn a r d n d a n , geri d n m gibiydi.
n c yz yl sonunda iktidar ele geiren Diocletianus, i
btnlk ve istikrardan uzaklam, ekonomik anlamda ciddi sar
sntlar yaayan, yozlamalara teslim olmu bylesi bir R o m a ' n n
imparatoru olarak bulmutu kendini. T e k arenin, evrensel " R o
mal r u h u " n u yeniden glendirmek olduunu d n y o r ve
b u n u salayacak aralarn en gls olarak, "din birlii"ni g
ryordu. Augustus'tan itibaren iktidara gelen imparatorlar E m peryal Klt' nemsemilerdi ama hibiri, Roma topraklarnn
b t n n e egemen olacak tek bir inan sistemini biimlendirme
ye almamlard. Devletin geleneklerine aykryd her eyden
nce bu; Roma, "resmi tanrlar"n el stnde tutulduu ama di
er inan ve dinlere yaama serbestisi tanyan; tapnm bireyle
rin kendi tercihlerine brakan bir devlet anlayna sahipti.
Diocletianus, ilkin Emperyal K l t ' eski saygnlna kavu
turmaya alt. Ardndan, bir tr reform giriimine bavurarak,
kurulutan beri Roma'nn byk tanrs kabul edilen J p i t e r ' e ,
lkedeki b t n inan kltlerinin ve dini gruplarn sayg gste
rip, ballk bildirmelerini istedi. Dier dinleri yasaklamaya a
lmyordu ama "Atalarn D i n i " n i Roma manevi yaamnn en
stne yerletirmeyi amalyordu. B u n u n , Romallk duygusu
nun gelimesi iin vazgeilmez n koul olduuna inanmt.
Giriimleri, ounlukla muhalefetle karlamad. Roma s

nrlar iindeki dinsel gruplar ve tapnak erbab, varlklarna ve
ibadetlerine karmama gvencesi veren imparatorun suyuna gi
derek, Emperyal K l t ' e ve J p i t e r ' e ballklarn, sayglarn
sundular. Ancak tek istisna, ikinci yzyl ortalarndan itibaren
imparatorluun eitli eyaletlerinde kendi cemaatlerini kurmaya
balayan Hristiyan gruplaryd. Devletin dini kurumlarn ve
tanrlarn kabullenmeme yolunda gsterdikleri kararl ve srar
l direni, Diocletianus'u ilkin artt, ardndan da denetlene
mez bir fke ve cezalandrma histerisine yneltti. 303 ylnda
dzenlenen
drt
ayr
operasyonla,
lkedeki
tm
Hristiyan
gruplar zerinde iddetli bir " k o u t u r m a t e r r " balatlyor

du. Bacchanalia Olay'ndan sonra, Roma tarihinde bir dinsel
gruba yneltilmi ikinci byk resmi operasyondu bu.
Aa yukar ayn d n e m l e r d e Diocletianus, ordu iindeki
dalgalanmalara son verip, birlii salamaya ve Augustus d n e
mindeki gibi imparatorlua bal bir askeri rgtlenme olutur
maya ynelik abalara giriti. Ama b u n u n iin, ilkin talya'nn
kuzeyinde ve T u n a kylarnda alabildiine younlaan yabanc
kavimlerin akn ve yamalarn d u r d u r m a s ; baarl bir k o m u
tan olarak t m askeri birlikler zerinde etki yaratmas gereki
yordu. R o m a ' d a allm olduu zere bir t r askeri darbeyle
iktidar ele geiren Diocletianus, llirya kkenli, baarl bir as
kerdi ve zellikle imparatorluun dou eyaletlerinde ve Balkanlar'da yaanan babozukluun, karmaann nedenlerini yakn
dan biliyordu.
"Fazla yontulmam, kt bilgili bir kiiydi," diyor Server
Tanilli.
"Askeri hiyerarinin b t n derecelerini
trmanmt.
Selefi N u m e r i e n ldrldkten sonra, Dou o r d u s u n u n yksek

rtbeli subaylarnca imparator yaplmt. Rakibi Aper'i de ken
di elleriyle ldrd. n plana savunma ve rgtlenmeyi alarak,
imparatorluun idaresi ve yeniden kuruluuyla ilgili en karma
k sorunlar, kaba izgileriyle de olsa, askerce bir doruluk ve
ustalkla z d . " 2 8 9
289
Server Tanilli, a.g.e, s: 611
ktidara geldii andan itibaren yaptklar izlendiinde, zel

likle onu imparatorlua tayan M i t h r a klt yesi askeri g r u p
larn destei dikkate alndnda, Roma tarihinin bu son istik
rarl restorasyon d n e m i n e imza atan Diocletianus'un ardnda
Fraternis'in rol de daha belirgin hale geliyor. Birok tarihi
nin zerinde birletii gibi Diocletianus, iyi bir askerdi ama
devlet ynetimi, kurumlama ve rgtlenme zerine ne bilgisi
ne de deneyimi vard. Oysa o n u n d n e m i n d e yaplan hamleler
yalnzca askeri baarlarla snrl kalmam, ynetsel anlamda ol
duka kritik kararlar alnp, devlet kademelerinde ciddi d z e n
lemelere gidilmiti.
lk g n d e n itibaren imparatorun sa kolu olarak grev ya
pan ve nemli askeri baarlara imza atan, yardmcs M a x i m i anus da siyasi anlamda olduka bilgisiz ve deneyimsiz bir yne
ticiydi. S t e p n e n Williams, M a x i m i a n u s ' u n iyi bir k o m u t a n ve
salam karaktere sahip sadk bir dost kimliiyle i m p a r a t o r u n ya
nnda yer aldn ama "ufkunun sava alanlar, zaferler ve as
keri dzenle snrl o l d u u n u " sylyor. 2 9 0 O halde Diocleti
a n u s ' u n gerekletirdii byk "reorganizasyon" hamlesinde lo
jistik destei kim vermi olabilirdi?
mparator, "lider m o d e l i " olarak kendisi gibi Illiryal baa
rl bir komutanken iktidar ele geiren ve zellikle Gotlar, C e r
menler ve Vandallara kar kazand zaferlerle R o m a ' n n snr
gvenliini salayan Aurelianus'u semiti. Dolaysyla, E m p e r yal Klt ve J p i t e r tapnmn yeniden yceltmeye alrken bi
le, akl bir yandan da Auelianus'un yaam boyunca bal kald
Sol Invictus'un koruyucu gcndeydi. O n u imparatorlua ta
yan subaylarn ve sonradan setii kurmay takmnn iinde,
ok sayda etkin M i t h r a yesi b u l u n u y o r d u . O halde, eer iin
iinde Fraternis parma varsa, ynetimde gerekletirecei re
form ile birlikte, " F e t h e d i l m e z G n e " i n de yeniden resmi
kltlerin en by statsne getirilmesi beklenebilirdi.
Aslna baklrsa, gelimeler tam da byle bir seyir izledi.
Diocletianus, lkin imparatorluun ynetim sistemine kalc bir
Stephen Williams, "Diocletian and the Roman Recovery", s: 44
deiiklik getirdi: Ynetim tek kiinin elinde olmayacak; basit

bir hiyerariyi koruyarak, iki kii tarafndan paylalacakt. Ya
ni, tpk eski C u m h u r i y e t rejiminin konsllk sisteminde oldu
u gibi. Bu iki yneticilik makamna " A u g u s t u s " unvann ge
tirdi ve kendisiyle birlikte, yardmcs M a x i m i a n u s ' u da bu u n
vanla onurlandrd. A r d n d a n , olduka radikal bir ynetsel d
zenlemeye gitti: Snrlar olduka byyen imparatorluu niter yap iinde tutmaya, tek bir imparatorun g c n n yetmeye
ceine ikna olmu g r n y o r d u . zellikle de, dou ve bat eya
letleri arasndaki "sosyal ve siyasi doku fark"nn, iki paral
ama bir biimde koordine edilmi bir ynetim sistemi gerektir
diini d n y o r d u . ktidara geldii andan itibaren douya ay
r bir nem vermi ve R o m a ' d a bile o t u r m a y p , kendine m e r
kez olarak znik'i semiti zaten. Bunlardan yola karak, devlet
tarihinde ilk kez, " D o u R o m a " ve "Bat R o m a " kavramlarn
g n d e m e getirdi ve M a x i m i a n u s ' u Bat'nn, kendini de D o u ' n u n " A u g u s t u s " u ilan etti. H e r h a n g i bir anlamazlk d u r u
m u n d a , o szn ettiimiz basit hiyerariye bal olarak son s
z syleme yetkisi, Diocletianus'un elinde olacakt.
m p a r a t o r b u n u n l a da yetinmedi Augustus'un l m n d e n
itibaren R o m a ' d a byk alkant ve kargaalara neden olan " v e
liaht s o r u n u " n u kesin zme kavuturmak istedi. B u n d a n by
le, her iki imparator, greve baladktan sonra kendilerine birer
" C a e s a r " seip onlar prens iln edecekler ve bylece lmlerin
den (ya da ya haddine bal yirmi yllk grev sresinin dol
masndan) sonra ynetime kimin geleceine ilikin karmaa ya
anmasnn n n e geeceklerdi. Caesar olarak seilen prensler
de, Augustus unvann alarak imparatorlua ykseldiklerinde,
ilk i olarak yeni birer Caesar belirleyeceklerdi. G e n prensler
yalnzca birer "iktidar varisi" olarak ynetim dnemlerinin gel
mesini beklemeyecek, bu sre iinde iki farkl eyaleti de " i m p a
rator temsilcisi" sfatyla yneteceklerdi.
" T e t r a r i " ( D r t l Ynetim) ad verilen bu sistemle e m peryal gc b t n eyaletlerde baskn klmay hedefleyen D i o c
letianus, " d r t r a k a m " ile ilgili bir saplant da gelitirmiti g
r n e baklrsa. " D r t mevsim, drt temel element, drt kta
olduu gibi, d r t de yneticinin olmas ayn derecede doal ka

bul
edilmeliydi."
291
Bu,
Roma i m p a r a t o r l u u n u n ,
dnyann
drt kesine egemen oluunu da simgelemekteydi ona gre.

Bylece, 293 ylnn M a r t aynda Maiximianus, Viyana'da
resmi bir aklama yaparak, eski Dalmaya valisi ve bandan
itibaren Diocletianus'un en byk destekilerinden biri olan
M a r c u s Flavius Constantius'u kendi setii Caesar olarak iln
etti. Ayn anda Diocletianus da S i r m i u m ' d a yapt bir akla
mayla, yakn dostu ve destekisi, yldz Aurelianus d n e m i n d e
parlayan baarl ve deneyimli komutan Gaius Galerius'u Caesar
unvanyla onurlandrd. H e r iki gen prens de o r d u n u n M i t h r a
kltne bal radikal reformcu subaylar arasndaydlar.
Eer imparatora lojistik destek veren akl hocalar M i t h r a
yesi idilerse, niin ilk gnden itibaren, tpk "rol m o d e l i " ola
rak seilen Aurelianus'un yapt gibi Sol Invictus yceltilmedi
de J p i t e r en byk resmi tanr ilan edildi? Bu nokta, ok ak
ve net deil; ancak karar alma srelerinde Diocletianus'un ka
fasnn
kark olduu ve izledii izginin
deiken
bir rota
uzantsnda yalpalad sylenebilir. En azndan ilk yllarnda,

kendisi de M i t h r a k l t n n derin etkisi altnda bulunmasna
karn, R o m a ' n n eski geleneksel tanrlarn yceltmeyi "Altn
a'a d n " iin gerekli bir strateji olarak deerlendirmiti.
mparatorluun geni snrlar iinde birbirinden farkl ok sa
yda yerel klt ve din olmasna anlayla yaklayordu a m a bu
hogrs, hepsinin birbirlerinin yaam haklarna sayg d u y m a
s ve R o m a ' n n geleneksel tanrlarn kabul etmeleri kouluna
balyd.
Kendilerininki dnda t m inanlar " p u t p e r e s t l i k " ve "k
firlik" ile sulayan, imparatorluun tanrlarna sayg gstermeyi
reddeden ve bu konuda olduka srarl ve inat davranan H
ristiyan gruplar, Diocletianus'un gazabna bu nedenle uram
lard zaten. Hristiyan tarihilerin " B y k K o u t u r m a " olarak
adlandrdklar d n e m dnda, h e m kendisi hem de yardmcs
Maximilianus, b t n yerel klt ve dinlere ayn mesafede d u r 291
Stephen YVilliams, a.g.e, s: 64
GERILEME. Z L M E VE FRATERNIS
maya alm, farkl eyaletleri gezdike o blgelerin tanrlar

iin tapnaklar ina ettirmi ve hogry elden brakmamt.
mparatorluk iinde varln s r d r e n kltlerden herhangi bi
rini dierlerinin zerine karp resmi statye kavuturmann,
bu tarafszl glgeleyerek, i b t n l e zarar verebileceinden
endie ediyordu. J p i t e r ' i semesinin nedeni de buydu zaten.
Roma geleneinin en eski tanrs, imparatorluun egemen oldu
u tm blgelerde "ortak bir m i r a s " d u y g u s u n u pekitirecekti.
" D i o c l e t i a n u s ' u n gereksinim duyduu ey bir ilahiyat dev
rimi deil, yalnzca genel kabul gren senaryoda bir deiiklie
giderek, Sol Invictus yerine J p i t e r ' i en yksek konuma yerle
tirmekti," diyor S t e p h e n Williams. " J p i t e r ' i n heykeli N i c o m e dia yaknlarndaki tepede ve R o m a forumunda en yksek s t u
nun zerine yerletirildi. Ama ayn zamanda Sol da madeni pa
ralarda yceltildi, talya'da ona adanan bir gne tapna, D i
ocletianus tarafndan ina edildi [...]"
292
Ne var ki imparatorun direnci ok da uzun srmeyecekti.

H e m " p r e n s olarak setii iki Caesar, hem de sa kolu d u r u
mundaki yardmcs M a x i m i a n u s , M i t h r a kltne mensuptular.
O n u destekleyip iktidara tayan, evresindeki t m subaylar da
yle. stelik, d r d n c yzyl banda Hristiyan gruplarna
kar at kampanya srasnda Diocletianus, yannda bir destek
grebilmek iin M i t h r a kltne biraz daha yaknlamt. 305
ylnda, yirmi yllk iktidar sresini d o l d u r d u u iin, biraz da
sonraki imparatorlara rnek oluturmak zere, kendini emekli
ye ayrarak grevden uzaklat, aynsn Maximianus'tan da is
tedi. Bylece Galcrius ve Constantius yeni Augustus'lar olarak
ynetimi stlenecek, ardndan da iki yeni Caesar daha prenslik
k o n u m u n a getirilecekti.
Diocletianus bu noktada otoriter gcn kulland ve yeni
prensler iin yalnzca Galerius'un fikrini ald, Maximianus ve
Constantius'a danmaya gerek grmedi. Ynetimin "babadan
oula" yetki devredilen bir klasik monari g r n m n e b r n
mesini
292
istemedii
iin,
Maximianus'un
olu
Maxentius
ve
Stephen VVilliams, a.g.e, s: 161
Fraternis F.21
C o n s t a n t i u s ' u n olu Constantine'i devre d brakt bu seim

lerde. Yeni Caesar'lar olarak Panonia'l (Macaristan) bir subay
olan Severus'u ve Galerius'un yeeni M a x i m i n u s ' u belirledi.
293
Tetrarinin ba olan imparatorun karar elbette tartlmayacak

t; ama oluyla ilgili planlar olan Constantius, bu seimden hi
honut deildi.
Diocletianus ve Maximianus trenle grevi yeni Augustus'lara braktktan sonra, birer " s a d e " vatanda kimliiyle per
de gerisine ekildiler. En azndan, grnt byleydi. Eyalet ve
blge paylamlar belirlendi, Constantius Britanya ve Galya'nn
yan sra ispanya'dan da sorumlu olurken, Balkanlar ve Anado
lu'yu Galerius ald. Yeni Caesar'lardan Severus'a Kuzey Afrika
ve italya verildi, Maximinus'a da Suriye ve dier dou eyalet
leri kald.
Ancak, her ey grnd gibi sorunsuz yrmeyecekti.
Constantius daha greve balar balamaz, olu Constantine'i
kendisine yardmc olmak zere, G a l e r i u s ' u n da gnlsz ona
yn aldktan sonra (aslnda biraz da oldubittiye getirerek) yan
na ard. Aradan henz yalnzca bir yl gemiti ki, 306 yl
nn T e m m u z aynda Constantius York kentinde ld. Kendisi
ne bal askeri birlikler, daha Roma'daki yetkililer ne o l d u u n u
anlayamadan, olu Constantine'i yeni Augustus ilan ettiklerin
de, ortalk birden kart. Galerius, belirlenen sistem ve kural
lar gerei, bu konuma gelmesi gereken kiinin Severus olduu
nu, ama eer istiyorsa kendisine Caesar'lk verilebileceini bil
direrek bir orta yol buldu, uzlama salad.
B t n gstergelerin frtna ncesi sessizlii iaret ettiini
fark eden ve ardnda brakt sistemin sarslmasndan endie
duyan Diocletianus, tam da drt ynetici arasnda iktidar kav
gasnn ufukta grnd bir anda ortaya kt ve d u r u m a m
dahale etti: 308 ylnn Kasm aynda, Viyana yaknlarndaki
C a r n u n t u m ' d a , Maximianus ve Galerius'la birlikte, zel bir
konferans dzenlemiti eski imparator.
2n
Hans A. Pohlsander, " T h e Empcror Constantinec", s: 14
" B u konferansn sonunda, bir sunak, yenilmez gne-tanr

M i t h r a ' n n bu ynetimin koruyucusu olduunu ilan eden bir
yaztla kutsand ve C a r n u n t u m ' d a k i M i t h r a tapna yenilendi.
Bu adak, M i t h r a ' n n , Aurelians'un gne-tanrsnr yerini ala
rak R o m a ' n n resmi tanrs olmasn salad. Bu d n e m d e M i t h raizm doruktayd ve imparatorluun tek dini olmaya aday g
r n y o r d u [...]"294
S o n u n d a Diocletianus, yeniden ufukta beliren i sava ve
kargaa tehlikesini ortadan kaldrma yolu olarak, Galerius'a des
tek vermeyi ve Roma iin tek bir "imparatorluk d i n i " yaratma
y tasarlam ya da b u n a bir biimde "birileri tarafndan" ikna
edilmi olmalyd. Ne var ki, iler pek de beklendii gibi yr
meyecekti. O tarihten itibaren, C u m h u r i y e t dnemindeki i
kargaalar bile m u m l a aratacak; " k a z a n m a k " t a n baka hibir il
kenin, hibir deerin nemsenmedii, kirli bir iktidar m c a d e
lesi yaanmaya balad Roma'da.
294
Antonia Tripoli! is, a.g.e, s: 57
3. armh mparatorluu
Devlet geleneklerinin salt " k a z a n m a k " uruna ayaklar alt
na alnd, uzun, ypratc ve kanl bir iktidar mcadelesinden
galip kmay baaran Constantine, 323 ylnda R o m a ' n n tek
egemeni olarak imparatorluk koltuuna yerletiinde, Diocleti
anus'un olduka ksa mrl Tetrari projesi de b t n y l e so
na ermiti artk. Yeni h k m d a r , yetki ve otoritenin hibir bi
imde paylalmad bir mutlak monarinin tek zm olduu
na inanyor; eine az rastlanr bir despotizmi Roma topraklar
na egemen klmaya hazrlanyordu.
Constantine ilkin, lkedeki g dengelerini ve siyasi bask
unsurlarn dikkatle gzden geirdi. On be yllk i sava sra
snda bir eyi ok net olarak anlamt ki, ordu b t n y l e diz
ginlenip denetim altna alnmadka, i kargaalarn, darbe giri
imlerinin ve siyasi entrikalarn ard arkas kesilmeyecekti. Su
baylarn ve nfuz sahibi brokratlarn stratejik nderliiyle her
an yeniden parlayacak bir ayaklanmann tedirginliini yaad
gibi, neredeyse bir tr "devlet iinde devlet" olmaya doru gi
den Fraternis'in de hi kukusuz farkndayd.
Ancak byk ve kapsaml bir operasyona en azndan ilk yl
larnda cesaret edemezdi; nk kendisinin de bal olduu
Mithra-Sol Invictus kltnn imeklerini bir anda zerine e
keceini biliyordu. Bu nedenle, balangta admlarn dikkatli
atmaya ve b t n siyasi bask gruplarnn youn etkinliklerine
sahne olan Roma kentinden, m m k n olduunca uzak d u r m a
ya karar verdi. Tasarlad reorganizasyon, imparatorluun ba
kentini deitirmekten balayacak radikal hamleleri gerektiriyor
du. Bu nedenle yzn douya evirdi; olduka gvenli ve stra
tejik bir konuma sahip olduunu d n d B y z a n t i u m ' d a ye
ni bir yaplanma hareketini balatt.
Dier yandan Constantine, drtl ynetimi lavedip mutlak
monariyi biimlendirirken, yalnzca eski imparator Diocleti-
anus'a bal evreleri deil, umutsuzca C u m h u r i y e t ' i diriltmeye

abalayan tm siyasi gruplar da btnyle karsna alarak, ken
disine ynelik olarak dzenlenecek bir " d a r b e giriimi" riskini
fazlasyla artrdnn farkndayd. H e m evresinde bir tr kal
kan oluturup iktidarn koruyacak, hem de tasarlad mutlak
monariyi salamlatrp i b t n l salayacak gcn, daha
nceki imparatorlarn zaman zaman d n p cesaret edemedik
leri bir byk hamleyi gerektirdiine inanyordu: Devletin tek
bir "resmi d i n " evresinde, teokratik ilkelere gre rgtlenmesi.
Bylesi bir deiimin, devletin sekiz yz yllk gelenek ve
eilimlerine btnyle aykr o l d u u n u daha nce grmtk.
inde birok farkl halkn, dolaysyla ok sayda yerel inan ve
kltn barnd Roma, manevi yaamn liberalliini koruyarak
bu topraklarn b t n l n salamaya almt imdiye dek.
T e k bir dini benimseyip onu devletin siyasi yapsna ve rgt
lenmesine egemen klma giriimleri, byk olaslkla direnle
karlaacakt. Constantine'in pek gvendii otoritesi ve gc,
bu direnci krmaya ve tepkileri gslemeye yetecek miydi?
Sorunlar bu kadarla da kalmyordu: mparatorluk iin res
mi din olmaya aday en byk cemaat, hi kukusuz iinde dev
let ileri gelenlerinin, popler komutanlarn, generallerin ve n
fuzlu brokratlarn yer ald, hatta Constantine'in de m e n s u b u
olduu M i t h r a kltyd. Eer seimini bu dorultuda kullanr
sa, gelebilecek tepkileri en aza indirgeyebileceinin de farkn
dayd imparator. Ama bu kez, en byk kbusu olan "darbeci
generaller" g r u b u n u n elini glendirmi ve kendine ciddi rakip
grd bir z m r e n i n devlet iindeki etkinliini iyice artrm
olacakt.
S o n u n d a , "bir tala iki k u " niteliinde, ideal zm bul
d u u n u d n d : Eer yapaca hamlelerle Diocletianus'a ba
l gruplar karsna alacaksa, onlarla baa kabilmek iin bir t r
" t a b a n " yaratmal ve T e t r a r i ' n i n kurucusu eski imparatordan
nefret eden bir baka kitleyi yanna almay becermeliydi. Dier
yandan, eer M i t h r a k l t n n siyasi etkinlii ve gcn krma
ya alacak, bylece askeri klikleri pasifize ederek ezmeye alacaksa da, alternatif bir cemaatin desteini salamas gerekiyor-
du. H e r iki amazn da yant, ayn noktada buluuyordu artk:

mparatorluk snrlar iindeki en yaygn drt cemaatten birine
sahip grnen Hristiyanl, devlet korumas altna alarak res
miletirmek! Eski imparatora bal evreleri karsna almaya
hazrlanrken, Diocletianus d n e m i n d e byk bask ve kouturmalara urayan Hristiyanlardan daha cokulu ve daha gve
nilir bir dayanak bulabilir miydi? O r d u iindeki darbeci grup
lar, en bata da M i t h r a yesi Fraternis fraksiyonunu etkisiz ha
le getirmek iin, daha uygun bir zm var myd?
Yeni dine y u m u a k gei

Constantine, biraz da bu dnceyle, Hristiyan gruplarn
en yaygn olduu dou eyaletlerine arlk verme yoluna gitti.
Byzantium, onun iin daha salam ve daha gvenli bir bakent
olacakt. Ancak, Anadolu topraklarnda incelemelere balar ba
lamaz da, iini hayli zorlatracak bir s o r u n u n farkna vard:
"Hristiyanlk" ad altnda tek bir kategoride toplanacak, h o m o
jen bir cemaat sz konusu deildi. Yahuda'da yz yl nce
muhalif Essene mezhebince balatlan bir dini hareket, egemen
ruhban snf tarafndan (Roma desteini de alarak) ezildikten
sonra ilkin Galile blgesine snm; sonra az saydaki mridin
Suriye, Msr (iskenderiye) ve G n e y d o u Anadolu bata olmak
zere imparatorluk topraklarna dalmasyla, birbirinden alabil
diine farkllaan bir mezhepler topluluuna d n m t .
Bu ayrmada, diasporadaki Yahudi cemaatlerinin desteini
alma konusundaki baarszln sonucu, deiik gruplarn, git
tikleri blgelerdeki yerel inan kltlerine yaknlama abalarnn
byk pay vard. Szgelimi Ege kylarndaki kentlerde misyo
nerler bekledikleri ilgiyi bulamayp, s t n e bir de yerel halkn
tepkisiyle karlanca, kendi Mesih hikyelerini bir biimde D i onysos mitleriyle yaknlatrmaya alarak sempati toplama yo
luna gitmilerdi. D n e m i n bilim ve felsefe merkezi skenderi
ye'deki gruplarsa, Gnostik cemaatler ile yaknlama yolunu se
erek kendi kutsal metinlerini (gospel) oluturmulard.
Binlerce yln tanra inancnn izinin silinmedii Bat Ana

dolu
kentlerinde,
Efes'te byk
szgelimi
tepkiyle
Artemis'e
karlanca,
ballyla
"Meryem
tannan
A n a " figrn
abartl biimde ne karmay denemilerdi. Kartaca ve Sicilya'daki gruplar da ayn yolu yeleyerek, Anne'yi en az Mesih
kadar ne karan ve Magna Mater ile yaknlatran bir klt ge
litirmilerdi. A n a d o l u ' n u n dousunda Z e r d t ve Manieizm
etkisinde geliip, Pers teolojisine yaklaan bir Hristiyanlk an
lay sz k o n u s u y d u .
Btn bunlardan dolay, farkl Hristiyan cemaatlerin yele
riyle gren Constantine, her biri kendini " M e s i h i " (Hristiyan)
olarak adlandrsa da, yerel farkllklarn ileride ciddi sorunlara yol
aacan sezdi. Etkili bir zm bulma konusunda inat bir ka
rarlla sahip olduu iin de, danmanlarna b t n gruplarn
"ncil"lerini, ibadet geleneklerini, ritel ayrntlarn ve teolojik
yaplarn inceleme talimat verdi, imparator, belirledii resmi di
ni "sentetik" olarak yeniden, kendi elleriyle biimlendirecekti.
Devlet kademelerindeki M i t h r a yesi glerin, bu sre
iinde halk etkilemekte ne denli baarl olabileceklerinin far
kndayd. Bu nedenle, dinin biimsel ilkelerini ve kutsallk an
layn elden geirirken, M i t h r a ve " g n e " unsurlarn ne
karp, bat eyaletlerinde karlaabilecei olas direnci azaltmak
istedi. Sorun yalnzca iinde kutsal metinlerin yer ald bir or
tak derleme (incil) o l u t u r u p , lke genelinde tek tip rgtlen
meyi gerekletirecek tapnaklar sistemini (Kilise) yaratmakla s
nrl deildi; "yazl o l m a y a n " adet ve geleneklerin de homojen
bir biim almas ve teokratik rgtlenmeyle kusursuz bir uyum
sergilemesi
gerekiyordu.
D a h a nce de g r d m z gibi, Hristiyan gruplarn M i t h

ra kltyle benzeen adetleri vurgulanarak ne karld; hatta
bunlara yenileri eklendi. " C o n s t a n t i n e ' i n eseri" olarak adland
rabileceimiz R o m a Hristiyanl'na, bu operasyon srecinde
eklenen baz belirleyici unsurlar ksaca gzden geirelim imdi:
- Roma halk, iin iinde " d o a s t " niteliklere sahip tan
rsal bir figr olmadan, herhangi bir dinin m e n s u b u olmaya ik-
na edilemezdi. Dolaysyla, ad " K u r t a r c " szcnden gelen

Isa (Mesih), baz Yahudi kkenli gruplarn inand gibi " D n
yaya hkmedecek bir Yahudi K r a l " ya da Gnostik gruplarn
yeledii biimiyle " T a n r sznn nesneletii bir r u h " olarak
sunulamayacakt bu d u r u m d a . O n u n
"insan kimlii" ancak,
" T a n n ' n n O l u " ve dolaysyla, kutsalln grnmlerinden

birini temsil eden, " T a n n ' n n ta kendisi" olabilirdi. Bylesi bir
tanmlama, antropomorfik (insan g r n m l ) tanrlara kavram
sal olarak aina olan Roma halklarna daha uygun olaca gibi,
Emperyal K l t ' n ruhuyla da btnleecekti. (len imparato
r u n T a n r , o n u n olununsa " T a n n ' n n O l u " nitelemeleriyle
anldn hatrlayalm.)
- iskenderiye'deki gnostiklerin ya da D o u Anadolu'daki
Hristiyan gruplarn elindeki metinlerde hi deinilmeyen, ama
M i t h r a ve Yunan gizem kltlerinde sk rastlanan "bakireden
d o m a " motifi (szgelimi D e m e t e r ' i n kz K o r e ' n i n bakireyken
d o u m yapt ve Yl Tanrs Aion'u dnyaya getirdii, yaygn
inanlardan biriydi
295
), Mesih'in tanrsalln vurgulamak ze
re yeni teolojiye entegre edildi. Ama sz konusu motifin yalnz

ca Constantine editrlnde yaplm bir eklemeden ibaret ol
duu da sylenemez. Yeni dini seen Yahudi gruplarnn inan
larn glendirmek amacyla, T e v r a t ' t a ok rabet edilen " p e y gamberlerce dile getirilen kehanetlerin zaman iinde dorulan
m a s " u n s u r u n d a n da yararlanlmt burada. Bir baka deyile,
"bakireden d o m a " motifi ncil'e (yalnzca M a t t a ve L u k a ' n t n
metinlerine) girmiti, nk T e v r a t ' t a (aya 7:14) Mesih'in
byle doaca syleniyordu. 2 9 6
- Yahudi inancnda " S a b b a t " (haftann kutsal g n ) cu
martesiydi. Roma topraklar zerindeki kimi inan kltlerinde
de " S a t r n ' n G n " olmas nedeniyle haftalk tapnak ayinle
ri cumartesi gnleri dzenlenirdi. Ancak yeni d i n d e Sabbat,
tpk M i t h r a kltnde olduu gibi, " G n e ' i n G n " n e , yani
pazara kaydrld. En azndan, bu deiimin Constantine'in buy-
295
296
Joseph Campbell, "Mythic Image", s: 34

Brett Younger - Fisher Humphreys, "Fundementalism", s: 48
ruuyla gerekletirildiini biliyoruz.
Kilise liderlerine, " S a b -
bat'n Yahudiler gibi cumartesi deil, G n e Tanrs'nn gn

olan pazar gnleri kutlanmas" iin aka talimat vermiti. 2 9 7
- Yine bu pazar ayinlerinde M i t h r a tapnaklarnda bir ge
lenek olarak srdrlen " k o m n yemei", ayn ad ve biimiyle
korundu. Yeryznn verimlilii ve yaamn kutsand M i t h
ra ayinlerinde Boa'nn bedenini simgelemek zere ekmek (ya
ni verimlilik ve bereket simgesi budaydan yaplan "kutsal ek
mek") yenir, yeryzne d k l p yaam oluturan, Boa'nn ka
nn simgelemek zere de arap iilirdi. Ayn ayinin, ayn sim
geleri kullanarak Magna Mater (Kybele) k l t n d e de gerekle
tirildiini biliyoruz. Hristiyan Sabbat'nda gelenekselletirilen
" k o m n y o n y e m e i " n d e de ekmek " i s a ' n n b e d c n i " n i , arap da
"isa'nn k a n n " simgeliyordu. n k M i t h r a ' n n kendi benlik
lerinden birini feda ederek dnyaya yaam ve bereketi salama
s gibi, sa da kendi "insan b e d e n i " n i feda edip kann dkerek,
b t n insanln "ruhsal k u r t u l u u " n u salamt.
- M i t h r a ' y a bal askerlerin, alnlarna o n u n iaretini iz
diklerini; b u n u n , binlerce yldan beri ou kltrde gnei sim
gelemek zere kullanlan " X " iareti olduunu grmtk. Ay
n simge, yeni sentetik inan sisteminde de kullanld; ancak, bir
gne simgesi olarak deil, armha benzerlii ne karlarak.
" T a n r ' n n O l u " , hatta bizzat T a n r olarak nitelenen ilahi ki
inin vahice ldrlmesinde kullanld rivayet edilen, insan
lk d bir ikence ve idam aracnn kutsanmasndaki gariplik,
yzyllar boyu tartlacakt. T u c k e r Liebermann, ha simgesi
nin Hristiyanla sonradan eklendiini ve otantik bir unsur ol
madn vurgularken, u ilgin ayrnty veriyor: " H e m M i t h
ra hem de Sol Invictus, ayn zamanda gne tapnm ile ba
lantl ha ile sembolize edilirdi ki, ilk Hristiyanlar bu nedenle
ha yasaklamlard!" 2 9 8
- isa'y, havarilerini ve azizleri betimleyen resim ve ikon-
297
298
Craig R. Smith, " T h e Quest For Charisma: Christianity and Persuasion",

s: 111
Tucker L i e b e r m a n n , "Soul and the Sun", s: 116
larda, tpk M i t h r a ve Roma imparatorlar iin yapld gibi,

balarn arkasna birer "gne diski" ya da " h r e " yerletiril
di.
299
K G n d n m ile birlikte gnein yeniden ykselie
getii, M i t h r a ' n n doum gn olarak kabul edilen 25 Aralk

tarihiyse, sa'nn da doum gn olarak belirlenip, gelenee ek
lendi.'"300
- Benzeri biimde, M i t h r a ' n n Boa'y ldrd gn ola
rak, lkbahar Ekinoksu'ndan sonraki pazar gn kutlanan bay
ram, sa'nn " a r m h t a n ge ykselii" ve "dirilii" olarak H
ristiyan enlikleri arasna katld. Bahar kutlamalar, yalnzca
M i t h r a ' y a zg olmad gibi, ondan ok daha eskiydi elbette.
m p a r a t o r l u u n batsnda, Magna Mater klt de dhil olmak
zere birok yerel inan sisteminde, ekinokslar bayram olarak
kutlanyordu. R o m a ' n n Orta ve Kuzey Avrupa kentlerindeki
halklar, balangc bilinmeyecek denli eski bir zamandan beri,
doann ilkbahardaki uyann yerel tanralar onurlandrarak
kutluyorlard.
Edain M c C o y , "Ostara, eski Almanya'daki Bakire Bahar
Tanras'nn adyd," diyor. " B u bayrama adn da o vermiti.
Yunanistan, Roma, Kuzey Avrupa ve C e r m e n lkelerinde O s
tara, ok nemli bir bayramd ve g n m z d e k i uygulamalar da
bu yaygn eski gelenekten gelmektedir." 3 0 1 Yine kuzey ve ku
zeybat lkelerinin, Roma'da da yakndan tannan bahar tanr
as Eostre iin, her yl ekinoks zaman enlikler dzenlenirdi;
Eostre, kuzey inanlarna gre yln yarsn yeraltnda geiren
gnein yeniden yeryzne geliini kutlamak ve dnyaya d u
yurmak zere, bahar balangcnda Valhalla'nn kaplarn aar
d.302
Hristiyan k l t r n e "Paskalya" adyla entegre edilen bay
ramn ou Bat dilindeki karl da (Easter, Oster), aslnda bu
tanradan geliyordu. zler daha geriye doru srlmeye devam
299
300
301
302
Christopher Kniht - Robert Lomas, " T h e Miram Key", s: 79

Joseph Campbell, a.g.e, s: 33
Edain McCoy, " T h e Sabbats", s: 109
Anthony F. Aveni, " T h e Book of the Year: A Brief History of Our
Seasonal Holidays", s: 72
edildiinde ilkin Yakndou'nun nl tanras Astarte'ye, ar

dndan da Babil'in ttar' ve S m e r ' i n nanna'sna dek varmak
m m k n d . 3 0 3 Ksacas, tpk Noel gibi, Hristiyanln ikinci
nemli bayram olan Paskalya da zgn deil, bir "uyarlama"yd.
Hazrlklarn tamamlayan Constantine, 325 ylnda iznik'te
byk bir dini konsey toplad ve imparatorluk snrlarnn d e
iik blgelerinden on iki cemaat liderini ve 230 piskoposu bir
araya getirdi. Son derece kritik bir toplantyd bu; nk impa
ratorluun yeni resmi dininin, yerel farkllklar gstermeksizin
her yerde ayn biimde uygulanmasn isteyen Constantine, i
tutarll salamak zere son dzelti ve uzlamalarn bu o t u
rumlar srasnda gerekletirilmesini istiyordu. Bir baka deyi
le, " R o m a ' y a uygun h a l e " getirilen yeni din ile ilgili tartma ve
anlamazlklarn t m , iznik'te zlmek d u r u m u n d a y d , i m p a
ratorluk iinde Kilise rgtlenmesinin biimi ve doktrinin ay
rntlaryla ilgili her ayrnt, bu nl konseyde netlemeliydi.
i m p a r a t o r u n gl otoritesine ve konseye egemen tavrna
karn, iznik oturumlar olduka tartmal geti. zellikle de,
"Baba ile O u l ' u n aynl" ve " i s a ' n n tanrl" konularnda
ciddi gr ayrlklar ve ban iskenderiyeli rahip Arius'un ek
tii sert bir direni ortaya kt. Ancak b t n toza d u m a n a kar
n, Arius dlanarak "Baba ile O u l ' u n nitelik olarak aynl"
onayland ve Georg Ostrogorsky'nin deyiiyle, "Hristiyan kili
sesinin aments olan inan forml ortaya kt."
304
Toplant
larn s o n u n d a rgtlenme ve hiyerarik yap da netleiyor ve

Constantine, Roma devlet geleneklerine uygun biimde Pontifex Maximus unvann stlenerek, Kilise'nin de ba oluyordu.
Bu noktann altn dikkatle izmekte yarar var: Roma dev
let yapsndaki en yksek ruhani lider anlamna gelen Pontifex
Maximus, b t n dier dinsel kurul ve kolejlerin tek ve en yet
kili yneticisiydi. O k u r u n hemen anmsayaca gibi sz konusu
303
304
R i c h a r d Ailen, "Star Names Their Lore and Their Mcaning: Thcir

Lore and Meaning", s: 463
Georg Ostrogorsky, "Bizans Devleti Tarihi", s: 44
kurullarn iinde Vesta Bakireleri, J p i t e r rahipleri, resmi k

hinler ve decemviri sacris faciundis, yani Sibylline kurulu da
yer almt hep. C o n s t a n t i n e ' i n kendini Pontifex Maximus ilan
etmesi, imparatorun ne olursa olsun dini kurumlar zerindeki
yetkesinden vazgemeye niyetli olmadnn gstergesi olduu
kadar, bu ruhani liderliin bir kurum olarak vasat masndan ya
na tavr aldn da ortaya koyuyor. Yani Hristiyanlk impara
torluun resmi dini haline getirilse bile, dier dinsel kurumla
rn varlklarn s r d r m e y e devam edecekleri y n n d e bir m e
saj vererek, olas tepkileri yumuatmaya ynelik bir adm atm
t Constantine. Nitekim, ilevleri ve etkinlikleri son derece azal
m olsa da, o n u n ynetimi srasnda hem bu rahip kurullar ve
kolejler, hem de lke snrlar iindeki tapnak ve kltler, yaa
maya devam etti.
Constantine, eski dinlerin inananlarna bireysel seim ve
inan zgrl sz vermi, yeni dini kabul etmeyenlerin iba
det alkanlklarna dokunulmayacana ilikin gvence s u n m u
tu. Ancak bu, politik ve "ince hesaplara" dayal bir garantiydi
elbette.
Edward
admlarla
Gibbon'a
yryerek
3
gre imparator, ar ve temkinli
oktanrl
dokuyu
kertme
hazrlklar
iindeydi. " Yrtt adli takibat, kouturma ve getirdii ya

saklarn, inan zgrlyle ilgisinin bulunmadna, yalnzca
"yasad din etkinliiyle" mcadele ettiine inandrmaya al
yordu kitleleri, imparatorluun resmi iddialarna gre bask, t u
tuklama ve yasaklamalar, yalnzca " b y , kehanet ve oklt bi
limler" ile uraanlara ynelikti. Ama inan kltleri ve tapnak
lar zerinde giderek sistematik hale gelmeye balayan baskla
rn, artk iktidarn organik bileiminde ciddi bir paya sahip olan,
devletin desteini btnyle arkasna alm Hristiyan Kilisesi
tarafndan empoze edildii, kimse iin bir sr deildi.
Kilisenin Constantine dnemindeki rgtlenme etkinlikleri
ve alma biimlerinde, bu gizli hesaplarn izlerini
grmek
m m k n : Eski "resmi d i n " tapnaklar yava yava Hristiyan

305
Edward Gibbon, " T h e Decline and Fail of the Roman Empire Vol I",
s: 825
kiliselerine d n m e y e balad; ou yerde, J p i t e r rahipleri ye

ni dinin piskoposlar, Vesta bakireleri de Kilise'nin " h e m i re"leri haline geldi. Yani "var olan kadrolar" kk d n m
lere uratld. Bu arada Kilise'nin organizasyon emas, hiyerarik yaps ve yatay rgtlenme almalarnda, b t n y l e Roma
devletinin geleneksel idari ve brokratik rgtlenme biimi te
mel alnd. B y z a n t i u m ' u n ad Constantinopolis olmu ve hem
resmi bakent, hem de ruhani ve kltrel merkez olma payesi,
" i m p a r a t o r u n eseri" olarak grlen bu egzotik kente verilmiti.
Ksacas Roma, Constantine ile birlikte yepyeni bir yola girmi
ti. Bu yle bir yoldu ki, yalnzca Roma'nn deil, dnyann ta
rihini de ciddi biimde etkileyecekti.
Peki b t n bunlar olup biterken, Fraternis neler yapyor
du? Yeraltna geen, kabua ekilen, Pythagoras'n ideallerini ve
Sibyl geleneini yaatmak isteyen kk gruplarn izlerinin Augustus'tan itibaren kaybolmaya baladn daha nce g r m
tk. Felsefeye ve mistisizme sarlan kimi eitimli idealistler,
ikinci yzyldan itibaren imparatorluun deiik eyaletlerinde
zaman zaman seslerini ykseltmeye ve varlklarn hissettirmeye
baladlar. Bunlarn iinde en dikkat ekici fraksiyonlar, gnostisizme yaknlamay yeleyen ve "Yce Varlk" ( S u p r e m e Being)
kavramyla " A n a T a n r a " figrn yeni bir dinsel-felsefi hare
ket iinde yeniden formle ederek etkinlik kazanmaya alan
lard.
iine girilen yeni d n e m i n felsefi idealleri ya da siyasi h e
defleri deil, dinsel cokuyu ne kardn fark etmiti ou;
yeni heyecan, kitleleri harekete geirebilecek yeni g, hzla
dogmatik inan sistemleriyle btnleiyor, dnya bir t r " d i n
ler a"na doru adm atyordu. skenderiye'de, Balkanlar'da,
Cebelitark'ta, Fraternis'in heterojen yaps iinden bu rzgr
yakalayabilmek iin, artk bir muhalif Yahudi mezhebi olmak
tan oktan km Hristiyan inancyla kprler kurmak isteyen
gruplar da kt. Kimileri, Mesih efsanesini "Tanrsal Sz'n
cisimlemesi" olarak yeniden deerlendirmeye alt. Bu g r u p
larn kutsal metinlerinde Tanra, ilahi btnle bal "Bilge
lik" (Sophia) kimlii ile beliriyordu. Kartacal M o n t a n u s gibi
kimileriyse, yeni inan dalgasyla Kybele klt arasnda bir sen

tez gerekletirmeye alyor ve yannda iki Magna Mater rahibesiyle eyaletleri tek tek gezerek, etkileyici sylevler veriyor
du. Ortaa tarihi boyunca bu gruplar, sonraki b l m d e gre
ceimiz gibi, "sapkn m e z h e p l e r " (heretics) kimliiyle Hristi
yan Kilisesi'nin ban epey artacaklard.
Kardelik zlp daldktan sonra iyice heterojen bir ya
pya kavuan Fraternis'in, en etkili ve iddial kanad olarak izle
diimiz "darbeciler" ise, Aurelianus ile ykselie geip Diocle
tianus d n e m i n d e dorua ulaan g ve prestijlerini, Constanti
ne'in hi beklenmedik " s r p r i z " uygulamalaryla yitirmeye ba
lamann oku iindeydiler. B t n y l e denetimlerinde tuttuklar
ve rahata ynlendirdikleri Galerius'un yenilgisi, Sol Invictus
(Mithra) klt araclyla ele geirmek zere olduklar impara
torluk otoritesini avularnn iinden uuruvermiti. stelik im
parator, ani ve etkili bir hamle yaparak, mensuplar arasnda ok
sayda siyasi rakiplerinin, Diocletianus kartlarnn b u l u n d u u
Hristiyan cemaatlerini, devlet korumas altna almt.
H e n z rgtlenmelerini, ilikilerini ve ordu iindeki gle
rini korurken, bu gelimeler karsnda sessiz kalmamalar, " e n
iyi bildikleri y n t e m l e " karlk vermeleri gerekiyordu. Askeri
darbe yaparak Constantine'i devirmek ve yerine b t n bu sre
ci tersine evirebilecek, gvendikleri bir lideri iktidara getirmek.
Ne var ki Constantine kolay lokma deildi ve F r a t e r n i s , is
tedii deiim hamlesini gerekletirebilmek iin, ynetimdeki
merkeziyetilii ciddi biimde glendiren ve askeri birliklerin
kilit komuta kademelerinde kendine bal subaylardan olumu
bir "sadk muhafzlar birlii" oluturan imparatorun, l m n
beklemek d u r u m u n d a kalacakt. stelik, onun himayesinde da
ha nce akla bile getirilemeyecek denli byk bir gce kavuan
ve b u n u "gemite yaananlarn i n t i k a m " iin kullanma hrsy
la yanp tutuan Hristiyan rgtlenmesini saf d etmek, ok
da kolay g r n m y o r d u . Roma topraklar zerinde bir dini ha
reket, tarihte ilk kez bu denli byk ve pervaszca kullanlan bir
gce kavumutu.
" C o n s t a n t i n e ' i n temeline ilk ta koyduu devlet ile Kili-
se'nin ittifak, her iki tarafa da kazan salad ama ayn zaman
da yeni glklerle de kar karya brakt," diyor Ostrogorsky.
"Roma-Bizans devleti, Hristiyan d i n i n d e kuvvetli bir ruhsal
birletirici kudret ve imparatorluk mutlakiyeti de gl bir ma
nevi destek buldu. Kilise ise devletten zengin m a d d i aralar el
de etti;
gerek misyonerlik etkinliinde,
gerek
Kilise
kart
akmlarla mcadelede devlet tarafndan desteklendi ama bu ne

denle de o n u n vesayeti altna girmi oldu. Kilise ile yazgsn
birletirmi olan devlet ise, Kilise partilerinin sonsuz anlamaz
lklarnn iine ekilmi oldu. nan mcadeleleri Kilise'nin i
ileri olmaktan kt. Politik motiflerle apraklatrlan bu m
cadeleler yalnzca Kilise'nin deil, ayn zamanda devlet gelime
sinin de bir paras halini aldlar."
306
Gerekten de Hristiyanlk, daha ilk gnlerden itibaren R o

ma devlet yaps iin ciddi sorunlar yaratacann sinyallerini
veriyordu. znik K o n s e y i ' n d e "Baba ile O u l ' u n ayn olmad
n " savunarak sa'nn tanrln reddettii iin srgne gnde
rilen skenderiyeli Arius, merkeze uzak eyaletlerde olduu ka
dar Anadolu iinde de yanda bulduu ve tepkiler artt iin,
geri arld. Yerine, bu kez konseyden "galip kt" varsay
lan Athanasius srgne gnderildi; stelik yine Constantine ta
rafndan. Bu ani d n ve Arius yanllarnn elde ettii g, im
paratorluk snrlar iinde znik'te kabul edilen sentetik ilkeler
den ok farkl inan ve ibadet geleneklerini benimsemi, irili
ufakl farkl " M e s i h i " gruplar yreklendirdi ve dini tartma
lar Roma topraklar zerinde giderek yaygnlamaya ve iddet
lenmeye balad. ou kez Kilise, " s a p k n " olarak niteledii
mezheplerle baa kmak iin devlet gcn b t n caydrcl
ve iddetiyle kullanyordu.
D i e r yandan, grnrdeki yapay btnle karn, tek bir
kiliseden sz etmek de pek m m k n deildi aslnda. n k
Constantinopolis, Roma ve skenderiye kiliseleri arasnda, b t
nyle siyasi iktidar hrsna bal ciddi bir rekabet yaanyor
d u . 3 0 7 Ksacas Roma devleti, Constantine'in ald o ok kritik
306
Georg Ostrogorsky, a.g.e, s: 44
karar sonrasnda, tarihinde hi tank olmad, geleneklerinde yer

almayan bir "dinsel mcadeleler karmaas" iine ekilmiti.
ke doru adm adm

Yaad sre boyunca, M i t h r a kltnden ekinmek ve bu
gruplara m e n s u p askerlerle brokratlarn gcn krmak iin
uramakla birlikte Sol Invictus'a inanmaya devam eden impa
rator, ancak son gnlerinde vaftiz edildi ve lmek zereyken
Hristiyan oldu. Byk bir Pers seferinin hazrlklar srerken,
337 ylnda l d n d e , imparatorluun ynetimini, pek de an
lalmaz biimde oullar arasnda paylatrm ve idari yapnn
kanlmaz biimde ikiye blnmesinin ilk admn atmt.
Vasiyet ve paylatrma planna gre kendi adn tayan b
yk olu II. Constantine ve gen kardei Constans bat, II.
Constantius ise dou eyaletlerinin ynetimini stleniyorlard,
(isimlerin birbirlerine olan yaknlnn, kafa kartrc olduu
nu kabul etmek gerek.) Ancak daha imparatorun lmyle bir
likte z ve vey kardeler, yeenler arasnda kanl iktidar hesap
lamalar balayacak; ynetimde hak iddia etme olasl bulu
nan akrabalar, kimi tarihilere gre ok nceden tasarlanm bir
plan uyarnca seri cinayetlere kurban gideceklerdi.
308
ilk byk kym atlatan z kardein iktidar servenleri

nin de pek huzurlu olduu sylenemez. Baty paylaan iki kar
de arasnda yaanan youn atmalar, daha iktidar koltuuna
otural yl bile olmadan, II. Constantine'in lmyle sonu
land. G e n Constans, 340-350 yllar arasnda imparatorluun
Bat yarsnn tek sz sahibi yneticisi olmay baaracakt ama,
bir hayli zorlukla.
Fraternis'in darbeci kanad, uzun sredir bekledii frsat
b u l m u gibiydi. 350 ylnda dzenlenen olduka iyi rgtlen
mi, "baskn" gibi bir askeri darbeyle Constans, M a g n e n t i u s ad307
Andre Ribard, "nsanln Tarihi", s: 181
3,18
l general tarafndan devrildi. Aslna baklacak olursa, askerler

ve ynetimdeki kimi brokratlar tarafndan zaten pek sevilen
bir lider olamamt hi. C e r m e n kavimlere, yani " p u t p e r e s t
barbarlara" kar y r t t sava ve kampanyalar srasnda yp
ranan askeri birliklerin tepkilerini zerinde toplad gibi, R o mallatnlm yerel yneticilerin de sempatisini yitirmiti.
Yine de M a g n e n t i u s ' u n iktidara getirildii askeri darbenin
ani bir tepki ve kendiliinden bir ayaklanmadan ok, hesapl ki
tapl bir tasarnn sonucu olduu, gelimelerin izledii seyirden
olduka ak ve net biimde anlalyor: 350 ylnn Ocak ay or
talarnda, danmanlarnn uyarlarna aldrmayan ve iktidarn
dan olduka emin grnen Constans, tarihi kaytlara gre yak
nndaki soylularla birlikte bir av partisine kt. Ayn gnlerde,
o r d u n u n gl generallerinden M a g n e n t i u s , yardmcs Marcellinus'un olunun d o u m gn iin A u t u n kentinde bir davet
dzenlemiti. Gecenin belli bir annda toplantnn yapld yer
den sessizce ayrld ve ksa bir sre sonra, zerine imparatorlu
un simgesi m o r cppeyi giymi olarak geri d n d . Davette ha
zr bulunanlar tarafndan, hi yadrganmakszn M a g n e n t i u s i m
parator ilan edildi; birka saat sonra b t n Autun halk sokak
lara dklm, yeni imparatoru selamlyordu.
309
D a r b e , M a g n e n t i u s dnda, iki etkili subayn daha katl

myla inceden inceye planlanm vc zamanlamas dikkatle yapl
m gibi grnyor; bir baka deyile, " T a m bir Fraternis ope
r a s y o n u " olarak nitelenebilir. Constans, haberi av partisi sra
snda aldnda, A u t u n kentindeki ayaklanma ve alkant b t n
talya'ya yaylm d u r u m d a y d vc Marcellinus'un d e n e t i m i n d e
ki elit o r d u birlikleri, yeni imparatora ballklarn bildiriyordu.
Constans rejiminin direnii, yalnzca bakentte, hanedan yesi
N e p o t i a n u s ' u n u m u t s u z abalaryla yaklak 28 gn kadar sre
bildi.
S o n u n d a Marcellinus'un birlikleri Roma'ya btnyle
egemen olurken, N e p o t i a n u s ldrld; hanedana bal soylu-
David Hut, " T h e Successors of Constantinee" (Averl Camcron ve Peter

Garnsey ecrrlndeki " T h e Cambriclge Ancicnt History Vol 13" ad
l derleme, s: 10-11)
Fraternis F.22
lar ve brokratlara ynelik youn kouturmalar balatld.

z m kamakta bulan ve talya'nn gney kentlerine ulamaya
alan Constans'n peineyse, darbenin bir baka etkili ismi,
Gaiso d m t . Ksa bir takipten sonra devrik imparator Elna
kentinde yakaland ve ldrld. Bu ii kendisinden beklendii
gibi abuk sonulandran Gaiso'ya darbecilerin dl, konsllk vermek olacakt.
Dou eyaletlerinin yneticisi II. Constantius, Bat'da C o n s
tans'n iktidardan indirilip ldrld haberini aldnda pek
de zlme benzemiyordu. Bir kardei yitirmi ama iktidar yo
lunda gl bir rakipten de kurtulmutu. Bu nedenle, yzn
batya evirip d u r u m a mdahale etmek yerine, M e z o p o t a m y a ve
Suriye'deki varln glendirmekle, dou snrlarndaki savun
ma hatlarn salamlatrmakla uramay yeledi. Ayn d n e m
de M a g n e n t i u s da, Bat topraklarndaki s t n l n kesinle
tirmek zere O r t a Avrupa, Balkanlar ve Kuzey Afrika'da gc
n hissettirme operasyonlarna balamt.
Breton bir baba ve Frank kkenli bir anneden geliyordu
M a g n e n t i u s ve bu nedenle Bat R o m a ' n n son yzyl iinde iyi
ce kozmopolit hale gelmi nfus yaps iinde C e r m e n , F r a n k
ve Alamanlardan byk destek alyordu. ounlukla Hristiyan
lk kart olan gruplar toplanmt evresinde. Darbeyi planla
dna dair gl belirtiler sezilen Fraternis'in onu ne lde
desteklediini bilemiyoruz; ama arkasndaki belli " g l e r e " g
venerek adm att belliydi M a g n e n t i u s ' u n . K e n d i n i , " O n a r m
c " (Restorator) ve "zgrletirici" (Liberator) ilan e t m i t i .
310
Bir anlamda, Constantine tarafndan gerekletirilen b t n d e

iikliklerin iptalinin gvencesi olarak, kendi varln ortaya
koyuyordu.
Aslnda bu d n e m d e yaanan hzl ve youn gelimeleri,
yalnzca iyi planlanm bir askeri darbeyle ya da komplo dizi
siyle aklamak ok da doru deil. M a g n e n t i u s , imparatorlu
un Bat'daki tebasnn, ounlukla da Breton, Kelt, C e r m e n ve
Franklarn, Constantine ailesinin ynetimine d u y d u u tepkinin
310
David Hunt, a.g.e, s: 16
bedenlemi biimiydi de. Yava ama kalc admlarla Romal

lamaya balayan eskinin " b a r b a r " kavimleri, Bat'da yalnzca
vatandalk hakkn deil, kamu yaamndaki etkili k o n u m l a n ve
saygnl da elde etmeye baladka, merkeziyeti basky art
ran imparator ailesine itirazlarn ykseltmeye balamlard. D i
er yandan, imparatorluun Avrupa'daki halklarnn bnyesi,
giderek artan bir baskyla dayatlmakta olan Hristiyanl kabul
edemiyordu.
Hepsinin zerine, Constans'a duyulan yaygn nefreti de ek
lemek gerekiyor. z kardeini ldrerek iktidar ele geiren ve
zevke, elenceye dknlyle, yoksullar grmezden gelme
siyle tepki toplayan gen Caesar' kim devirse, destek bulacakt
neredeyse. Bir ynetici olarak M a g n e n t i u s " i d e a l " niteliklere sa
hip olmaktan ok uzakt belki ama Fraternis iin, Constans'
alaa etme operasyonunda bir sre yararlanlacak, " u y g u n " bir
isimdi, nk e m r i n d e gl birlikler vard ve asker tarafndan
seviliyordu. Eer D o u ' d a n gelecek kar saldrya, yani C o n s tantius'un ordularna direnebilecek bir komutan
gerekiyorsa,
M a g n e n t i u s ' t a n iyi bir aday bulunamazd.

izleyen ylk sre iinde Dou'daki ynetim merkezi
ciddi alkantlar yaad: Pers tehlikesi artarak devam ediyordu
ve snrlar korumak iin oluturulmaya allan hat her an bir
noktasndan delinebilirdi. Dier yandan, Constantius, Bat'dan
gelen M a g n e n t i u s dalgasna da bir biimde kar koymak z o r u n
da hissediyordu kendini. S o n u n d a , beklenen gerekleti ve ta
rihte ilk kez, "Bat ve D o u " olarak iki paraya ayrlan impara
torluun ordular arasnda kyc ve ypratc bir i sava yaan
d. Kayplarn, tarihilerin verdii bilgilere gre olaanst b
yk olduu savalard bunlar ve snrlarda d tehlikeler by
meye devam ederken Romallarn birbirini krmas, imparator
luk halklarn ciddi biimde r k t y o r d u .
353 ylnda Constantius, bugnk Hrvatistan topraklarn
da gerekleen byk savata nihai zaferini kazanarak, " M a g
nentius s o r u n u " n u ortadan kaldrmay baard. Ancak kendi or
d u s u n u n da yarsndan fazlasn yitirmi, ciddi biimde gsz
d m t . Yenik M a g n e n t i u s ' u n intihar ettii haberleri ulat-
nda, imparator aslnda yalnzca bir askeri zafer kazandnn

ve Bat halklarnn muhalefetini engellemenin ok g olduu
n u n farkna varmt.
Devlet geleneklerine gre yeni bir Caesar' yardmcs ola
rak atamas gerekiyordu. Bu, ynetimsel adan da zorunluydu
aslnda, nk byk siyasi ve sosyal dalgalanmalar yaayan im
paratorluk eyaletlerinin t m n e birden tek bana hkmetmesi
m m k n g r n m y o r d u . Bir sorunu daha vard Constantiu s ' u n : l m n d e n sonra iktidara gelmek zere kimi varis gs
terecekti? ocuu olmamt; babasnn lm srasnda yaanan
taht kavgalar srasnda da b t n yaknlarn bizzat kendisi l
d r t m t , yani akrabas da yoktu.
Kimi tarihiler devletin
iinde b u l u n d u u i ve d sorunlardan bunalan C o n s t a n t i u s ' u n ,

t m bunlarn stne bir de " d a r b e sonucu iktidardan indiril
m e " paranoyas yaamaya baladndan sz ediyorlar. Hayatta
kalan iki akrabas, kuzenleri Gallus ve Julianus'a aniden yakn
lk gstermesi de, byk olaslkla bu endie ve paranoyann bir
sonucuydu.
Constantius, byk kuzeni
Gallus'u D o u ' n u n Caesar'
olarak atad ve hemen askeri grevleri zerine ykledi. O n a g

venmiyor, ama baka akrabas olmamasnn getirdii yalnzla
bal bir korku yaad iin, Caesar olarak Gallus'tan bakasn
dnemiyordu. Ne var ki, seiminin kendi asndan dorulu
u bir hayli tartmalyd aslnda. n k Gallus ve j u l i a n u s ' u n
babalarn, yani z amcasn ldrten bizzat kendisiydi ve iki
kardein o byk aile katliamn unutmalar ya da ilerine sin
dirmeleri pek de m m k n g r n m y o r d u .
Dier yandan Gallus, imparatorluun merkezinde, C o n s tantinopolis'te bulunan dinsel otoriteyi de honut edecek bir se
im deildi. zellikle bapiskoposlua getirilen izmitli Eusebius'un
311
, bu karara hi scak bakmad biliniyor. Kaynaklar ve
belgeler bir hayli yetersiz ve gvenilirlikten uzak olduu iin,
3,1
Arian ekolnn temsilcilerinden olan zmitli piskoposu, ada ve ada

olan, Kilise tarihisi nl Kayseriye'li Esebius ile kartrmamak
gerekiyor.
Gallus'tn beklenmedik biimde Caesar olarak atanmasnn y

netim kademelerinde ne gibi dalgalanmalara yol atn tam
olarak bilemiyoruz. Ancak grnen o ki, imparatorluun en ki
lit k o n u m u n a " C o n s t a n t i n e ' i n k a n n d a n " birinin getirilmesi, y
netimdeki nfuzunu artrmak isteyen saray brokratlarn bir
hayli rahatsz etmiti.
Ortada " a i l e d e n " bir vris olmad srece, C o n s t a n t i u s ' u n
l m n n ardndan imparatorluk payesine kimin sahip olaca
s o r u n u n u , ynetimdeki brokratlar arasndaki bir i mcadele
zmleyecekti ve doaldr ki hepsi kendini belli oranda ansl
grmekteydi. Ancak Gallus gibi kanda bir aday ortaya kt
anda, hibirinin ans kalmyordu. O halde, ani bir biimde
Caesar ilan edilen kuzen, bir biimde imparatorun gznden
d r l p ortadan kaldrlmalyd. Constantius'un bitmek bil
mez paranoyas ve Gallus'un da bir trl unutamad aile ci
nayetleri varken, b u n u salamak pek de zor olmayacakt.
Gallus grevi devraldktan ok ksa bir sre sonra, aslnda
Caesar olarak atanmasnn bir "terfi" ya da onurlandrlmadan
ok, kontrol altnda tutulma arac olduunu fark etti. Yetkileri
son derece snrlyd; kendi yardmclarn ve danmanlarn
seme hakk bile tannmamt ve Constantius'un belirledii,
onun tarafndan atanm bir kadroyla almak d u r u m u n d a y d .
Bir anlamda, bu yntemle imparator tarafndan srekli gzaltn
da tutuluyor ve her hareketi adm adm denetleniyordu. G r e
vi srasnda urayaca en kk bir baarszln da gelecekte
ki Augustus olma beklentilerine ciddi anlamda darbe indirece
ini sezen gen ynetici, b t n bu olumsuz koullara ramen,
olanca
abasyla
almay
srdrd.
lkin,
Filistin'deki
bir
ayaklanmay baaryla bastrd, ardndan dou cephesinde Pers

tehdidine kar nlemler alarak dikkatleri zerine ekti. O r d u ve
askerler arasnda n ve saygnl giderek yaylyordu ki, bu
d u r u m , o n u n adm adm imparatorlua doru y r d n g
ren saray erknnn endielenmesine yol ayordu.
Yine kaynaklarn belirsizlii nedeniyle olaylarn geliimini
tam olarak bilemiyoruz ama ynetici brokratlarn, bu arada
bapiskopos Eusebius'un telkinleriyle Constantius, gen kuzeni-
nin kendisine kar bir darbe giriimine hazrlandna bir bi

imde ikna edilmie benziyor. Zosimus'a gre saray kurmayla
rnn bir komplosu b u n d a etkili olmutu; A m m i a n u s ise impa
ratorun yaknndaki danmanlaryla birlikte zaten bir sredir
Gallus'u ortadan kaldrmann yollarn aramak zere gizli t o p
lantlar dzenlediinden sz ediyor.
312
Dier kaynaklara gre,
Constantius'un d u y d u u rahatszlkta, Gallus'la evlendirdii ve

bir trl gvenmedii byk kzkardei Constantina'nn kendi
sine kar entrika hazrl yaptndan kukulanmas da rol oy
namt.
Sonuta Gallus, 354 ylnda, yani Caesar olarak atandktan
yalnzca yl sonra, bir bahaneyle Constantinopolis'teki sara
ya davet edildi; burada b t n yetkileri elinden alndktan sonra
Eusebius bakanlnda bir kurul tarafndan sorguland ve so
nuta " i h a n e t " suuyla lme m a h k m edildi, iddialara gre,
karar verildikten ksa bir sre sonra Constantius fikrini dei
tirmi ve idam cezasn iptal ettirmek zere bir haberci bile yol
lamt ama Eusebius bu haberin zamannda ulamasn nlemi
ve Gallus, henz yirmi dokuz yandayken, elleri arkadan bal
ve yz rtl bir biimde, karanlk bir zindanda ba kesilerek
idam edilmiti.
Bitmeyen huzursuzluu, kukulan ve paranoyasyla bir kez
daha kendi akrabalarndan birini lme yollayan C o n s t a n t i u s ' u n
geride kendi ailesinden tek bir yakn kalyordu bylece: G a l lus'un kardei Julianus. Frtnal ruh hali ve tedirginlii o denli
b y m t ki, Gallus'un idamndan sonra kendisine kar ayak
lanma dzenlemesinden korktuu Julianus'u italya'ya yollaya
rak, Milano yaknlarndaki C o m u m ' d a ev hapsine m a h k m etti.
ok sevdii kardeinin bir komplo sonucu ldrlmesinin oku
nu zerinden atamadan, felsefe eitimi grd Atina'dan apar
topar alnp, her hareketinin denetim altnda tutulduu mteva
z bir evde, yedi aylk bir tutukluluk yaad gen adam. S o n u n
da, Constantius'un kars Eusebia, imparatoru J u l i a n u s ' u n her
hangi bir tehdit oluturmad yolunda ikna etmeyi baarnca, ev
312
Thomas M. Banchich, "Gallus Caesar"
hapsi sona erdi ve yeniden zgrlne k a v u t u . "

Yeniden Atina'ya dnerek Yeni-Platoncu nl filozof Priscus ile almalarna kald yerden devam eden Julianus, ou
kaynan zerinde birletii gibi, dneminin en zeki ve en ei
timli aratrmaclarndan biriydi de. Yaamn t m y l e bilim ve
felsefeye adamt; bu nedenle, bir " h a n e d a n m e n s u b u " olmas
na karn devlet ynetimi ve iktidar hi ilgisini ekmiyordu. Ne
var ki, ok ksa bir sre sonra eitimi ve aratrmalar bir kez
daha blnecek ve hi beklenmedik bir biimde Constantius ta
rafndan, idam edilen kardei Gallus'un yerine Caesar olarak
atanacakt.
6 Kasm 355'te J u l i a n u s ' u n atama kararn imzalayan C o n s
tantius, h e m e n ardndan da, barbar igali tehlikesi yaamakta
olan C e r m e n ve F r a n k blgelerine dzenlenecek byk bir se
ferin b t n s o r u m l u l u u n u ona verdi. H a n e d a n ilikilerini de
u n u t m u y o r d u bu arada; daha grev emrinin m h r k u r u m a d a n ,
ayn ay iinde Julianus'u kk kzkardei Helena ile evlendire
rek, bir anlamda onu imparatorluun yeni varisi olarak belirle
dii izlenimini vermeye alyordu.
C o n s t a n t i u s ' u n , b t n ailelerini yllar nce yok ettii iki
kuzenine srayla Caesar payesi vermesinin ardnda yatan d n
celeri, yetersiz kaynaklar ve kimi belgelerdeki elikili ifadeler
nedeniyle tam anlamyla zemiyoruz. Gerekten de, Roma'nn
yeni i m p a r a t o r u n u n Constantine'in kann tayan biri olmas
gerektiini d n m ve ilkin Gallus, sonra da Julianus'u bu
nedenle Caesar yaparak, ektii vicdan azabn azaltmaya m a
lmt? Yoksa hanedan m e n s u b u sfatyla hayatta kalan son iki
ye olmalarnn yan sra, yetenek ve zekalaryla da dikkatleri
eken iki kardei kendi k o n u m u iin tehlikeli grp, gen ya
larnda altndan kalkamayacaklarn d n d grevlere getire
rek ezmek ve yok etmek iin bahane yaratmaya m almt?
Gallus'un yaad trajik son ve Constantius'un paranoyas
zerine kaynaklarda anlatlanlar, ikinci seenein daha akla ya
kn olduuna ilikin ipular sunuyor. Ancak olaylarn daha son313 Walter E. Roberts - Michael DiMaio J r , "Julian the Apostate"
ra izledii seyre baklrsa, Gallus'u ortadan kaldrmakta zorlan

mayan imparatorun Julianus'la ilgili planlar hi de beklendii
gibi sonulanmam.
Belgelere gre, Caesar olarak atanp Helena'yla evlendikten
birka hafta sonra, tam olarak 1 Aralk 355'te Julianus, zorlu g
revini stlenmek zere Orta Avrupa'ya doru yola kt. Ren
nehri boylarnda barbar saldrlarnn yan sra yerel ayaklanma
lar da yaanyordu ve ondan beklenen, blgede dzeni yeniden
salamasyd.
Alaman
igalcilerin
Agrippina
kolonisini
yakp
yktklarn rendikten sonra, kk bir keif gezisi yaparak Viyana'ya d n d ve 356 ylnn k aylarn bu kentte geirdi.
zini srmekte o l d u u m u z konu asndan J u l i a n u s ' u n Viyana'da kald d n e m bir hayli nemli; nk ok byk ola
slkla, Fraternis ile ilk dolaysz ve resmi balants, bu gnler
de yaad tanklklar ve katld ne srlen zel toplant
larda gerekleti. Viyana, uzunca bir sredir M i t h r a mensupla
rnn bir t r "gizli kalesi" ilevini gryordu; daha da nemli
si, kent bilinmeyecek kadar eski bir d n e m d e n beri Sibyl gele
neinin ve Magna Mater kltnn Avrupa'daki en nemli m e r
kezlerinden biriydi.
Constantine'in
iktidarda olduu yllarda
aniden b t n gcn ve nfuzunu yitirmeye balayan F r a t e r

nis gruplar, Viyana'y resmi otoritenin ve hzla rgtlenmeyi
s r d r e n Kilise'nin elinin uzanamayaca bir snak olarak gr
mlerdi.
356 ylnn k aylar boyunca Viyana'da edindii evre ve
arkasna ald destek, Julianus'u bir hayli yreklendirmi ve
kendine olan gveninin artmasn salam gibi grnyor. Bu
nu, devlet adaml ve yneticilikle hi ilgilenmeyen; kendini
felsefeye, antik bilgeliin izlerini srmeye ve aratrmalar yap
maya adam bir yazar ve aratrmacnn, aniden hrsl ve atak
bir imparator gibi davranmaya balamasndan anlayabiliyoruz.
Constantius, Gallus'a yaptn aynen Julianus'a da uygula
m ve onun dorudan ynetim ilevlerinin iine girmesinin
n n e setler ekerek, kendi belirledii kurmaylarn d e n e t i m i n
de almasn salamak istemiti. Ne var ki, Viyana'da geiri
len k aylarndan sonra gen Caesar'n emirleri bir kenara b-
rakarak ipleri kendi eline alna tank oluyoruz. Haziran 356'da

Julianus, sorunlu blgelere dzenlenen askeri seferleri bizzat
ynetmeye ve savunma hatlarn denetlemeye balad. Yaz so
nuna doru da, komutanlar devreden kararak ordusuyla b u
lutu ve operasyonlarn b t n yetki ve s o r u m l u l u u n u zerine
ald.
Yunanl
tarihi
Ammianus'un
yazdklarna gre b t n
Galya'y boydan boya gezdi, ayaklanmalar bastrp i bar sa

lad ve birbirinden tehlikeli Alaman yamac kabileleri art arda
yenilgiye uratarak blgede otoritesini kabul ettirdi. Ammianus,
onun askerleriyle ayn sofraya o t u r u p , onlarla yan yana, ayn ye
mekleri yediini, adil ve dosta davrandn, bu nedenle de
Galya askeri birlikleri iinde hzla efsanelemeye baladn an
latyor.
314
B u g n k Belika ve Hollanda'ya kadar giden ve Agrippina

kolonisini igal edenleri bara ve dzene uymaya ikna eden J u
lianus, kimsenin beklemedii biimde, R o m a ' n n yzyllardr
sren "Avrupal Barbarlar" kbusunu ortadan kaldryordu by
lece. Yine tarihilerin d t notlara baklrsa, Roma kent ve
kolonilerine saldrp yamalamay bir "yaam biimi" haline ge
tiren Galya kabilelerinin bile sempatisini kazanm; girdii ky
lerde yerli halk tarafndan b o y n u n a ieklerden yaplma elenkler taklarak karlanr olmutu. Yine bir rivayete gre, daha g
revli olarak blgeye ilk geldii gnlerde Viyana'ya doru gider
ken yolunu yal bir bilge kadn (belki de bir Sibyl) kesmi ve
onu "gelecein i m p a r a t o r u " olarak selamlayp, tanrlarn yann
da olduuna dair bir kehanette b u l u n m u t u . 3 1 5
H e m e n t m kaynaklar, tarih ve felsefeye yllarn vermi
donanml bir d n r kimliiyle ortaya kan Julianus'un, a
rtc bir askeri zekya sahip o l d u u n d a n ; sefer ve operasyon
larnda sava son are olarak kullanp sorunlar barla zme
eilimi tadndan; ama seenei kalmadnda bir komutan
olarak stratejik dehasn sergileyip zafere ulatndan sz edi
yorlar. Askerleri tarafndan ylesine seviliyordu ki, Galya'y ka-
314
315
A m m i a n u s Marcellinus, "Res Gestae", B 25.2.2

K u r t Seligmann, " T h e History of Magic and the Occult", s: 74
sp kavuran yedi Alaman kabilesi karsnda elde ettii byk

zaferden sonra o r d u tarafndan Augustus ilan edilmi, ama o bu
payeyi kesin bir tavrla r e d d e t m i t i .
316
Mosa blgesindeki yamac Frank kabilelerini bozguna u

ratp blgede denetimi byk oranda saladktan sonra Julianus,
358 ylnn k aylarn geirmek zere Lutetia'da, yani b u g n
k Paris'te k u r d u u kararghna yerleti. Viyana'daki gnlerin
den sonra gen Caesar'n yaamnda bizi yakndan ilgilendiren
bir dier d n e m de, bu kentte geirdii olduka kritik neme
sahip bu birka ay. n k Lutetia'daki Julianus artk F r a t c r nis'in ibirlii yapt sradan komutan ya da soylulardan biri
deil, bizzat rgtn yneticilerindendi.
H a t t a belki de en
nemli yneticisi. R o m a ' n n kaderiyle ilgili olduka ciddi karar

larn byk b l m de, burada alnacakt.
Tarihsel
verilere gre Paris kenti, Julianus d n e m i n d e
" L u t e t i a " olarak biliniyordu; nk daha Romallar blgeye gel

meden nce kenti igal eden C e r m e n kabileler, ona bu ad ver
milerdi. Oysa bu igal ncesinde, yzyllar boyu orada yaa
yanlar tarafndan Parisis olarak adlandrlmt Lutetia. T a r i h i
ler kesin emin deiller; ama iddialar, kentin antik adnn M
sr'n nl tanras sis'ten kaynakland zerinde younla
yor. Bir baka deyile, Magna Mater k l t n n Orta Avrupa'daki bakenti kabul edilen Viyana'dan sonra, J u l i a n u s ' u n yerle
mek zere setii ikinci Avrupa kenti de, Ana T a n r a gelene
inin en eski merkezlerinden biriydi.
On yedinci yzyl tarihilerinden Jean T r i g n a n t , Paris'in
adnn "Pharia-Isis"ten geldiini ileri sryor. 3 1 7 "sis-Pharia"
ya da "Pharia-lsis", tanraya verilen adlardan biriydi vc onun
a n a y u r d u n u n Akdeniz'deki Pharos adas o l d u u n u vurguluyor
du. (Gizemli bilgelik kitaplarnn Akdeniz'deki bir adada yer
alan " G n e ' i n Maaras"nda saklandndan sz eden eski me
tinleri bir kez daha anmsamamak elde deil.) kinci yzyldan
316
317
Ammianus Marcellinus, a.g.e, B 16.12.1-70

G r a h a m Hancock - Robert Bauval, "Talisman: Sacred cities, Secrct
Faith", s: 203
kalma kimi Roma sikkelerinin bir y z n d e , Pharia-lsis'i bir yel

kenliyi kullanrken grntleyen tasvirlere rastlyoruz. Yine bir
ok antik belgede, Pharia-Isis ya da biraz daha bozulmu bii
miyle " P a r i - s i s " adna rastlanyor. Acaba gerekten Lutetia,
yani Paris, " T a n r a ' n n gizli ve kutsal kentlerinden b i r i " miy
di, yoksa bu benzerlikler yalnzca bir rastlantdan m ibaret? Bu
nu bilemiyoruz. Ama bizim iin nemli olan, dedesi Constanti
ne tarafndan devlet desteiyle donatlm, hogrsz ve yasak
Hristiyanla kar, Roma'y byk bir yenilemeden geire
rek tanra kltryle b u l u t u r m a kararn Julian, ok sevdii
kars Helena'ya adad bu kentte almt. Byk olaslkla, tek
bana ald bir karar da deildi bu. Tapnaklar yaklp ykl
maya, eski dinlerin mensuplar, devlet desteini alm piskopos
lar ynetiminde kouturmalara uramaya baladndan beri
sabrla planlanan bir " d e v r i m stratejisi", Paris'te netleiyordu
artk. Fraternis, gen Julianus'u lider semiti.
359 ylnda Avrupa'da ou kabileyle bar imzalayan, ya
maclar kimi zaman meydan savalar kimi zaman da dikkatle
planlanm gerilla saldrlaryla bozguna uratp italya'nn kuze
yinden M a n kylarna dek b t n l ve dzeni salayan Julianus, Galya'da poplerliini ve saygnln iyiden iyiye artr
mt. zellikle F r a n s a ' n n gney blgelerinde yaayan yerel
halk ve F r a n k elitlerinin gznde o bir kahramand artk. Bu
nu, arkeologlarn bulduu kimi yaztlardan da anlayabiliyoruz:
Szgelimi B e n e v e n t u m yaknlarnda bulunan bir plakette, " C a csar'larn en soylusu ve kutsal Flavius Claudius Julianus'a, T o cius M a x i m u s ' d a n , B e n e v e n t u m halknn derin sevgileriyle" ya
zl.
318
Ad geen T o c i u s M a x i m u s ' u n , tarihsel verilere gre bl
genin sosyal stats yksek, en sekin liderlerinden biri olduu

biliniyor ki, Julianus'a verdii plaket de gen Caesar'n G a l ya'daki prestijinin somut kantlarndan biri.
Kolayca tahmin edilecei gibi, onu imparatorluun en so
runlu
blgesine
apar
topar olanca tecrbesizliiyle yollayan
Constantius iin bu baarlar, hem artc hem de tedirginlik

ts vValter E. Roberts - Michael DiMaio J r , a.g.e
vericiydi. Merkezden gelen emirleri dinlemeyip son derece teh

likeli bir blgede askerlere kendi kumanda etmeye balam ve
sabrl bir strateji uygulayarak imparatorluun bat blgelerinin
en popler ismi olmutu Julianus; giderek bir efsaneye d n
yordu. 360 ylnda Constantius, onun elde ettii saygnlk ve
poplariteden ekinerek, gcn krmak istedi ve emrindeki or
dular dou cephesinde Perslerle savamak zere kendisine yol
lamasn emretti.
Askeri birlikleri ondan uzaklatrarak, Juli-
anus'un gcn krmay hedefliyordu.

Ancak gelimeler hi de beklendii gibi olmad: Galyal bir
likler bu emre kar gelerek J u l i a n u s ' u n yanndan ayrlmayacak
larn akladlar. H e m e n ardndan da Paris'teki askerleri onu
yerel
geleneklere gre bir kalkann
zerinde havaya kaldrp,
boynuna kutsal madalyonu takarak Augustus ilan ettiler bir kez

daha. Constantius ile ipler yava yava kopuyordu. Julianus,
emrindeki ordularca ona verilen imparatorluk payesini gnl
szce kabul edermi gibi grnd ama b u n u n kanlmaz bir
ilahi yazg olduuna inandn da saklamad. ok daha sonra,
hocas ve eski dostu Efesli M a x i m u s ' a yollad bir mektupta,
Augustus olmasnn "tanrlarn takdiri" o l d u u n u yazacakt.
mparatorluun iki yakasnda trmanan gerilimi daha fazla
uzatmayp, sonulandrmak isteyen Julianus, 361 yaznn so
n u n d a ordularn toplayarak, Constantius'a ynelik byk sefe
rine balad. D o u ' d a Perslerin yeni bir saldrya girimeyecek
lerinden emin olan Constantius da artk iyice kanlmaz gr
nen bu nihai hesaplama iin kendi o r d u s u n u n bana geerek
Julianus'u karlamak zere yola kt. Bir kez daha imparator
luun dou ve bat ordular arasnda byk ve kanl bir i sa
va yaanacak gibiydi ama korkulan olmad: ki o r d u birbirine
iyice yaklamken, 3 Kasm 361'de, Constantius doal n e d e n
lerle ld ve sava hi gereklemedi.
Julianus, 11 Aralk 361'de Constantinopolis'e geldi ve b u
rada trenle " D o u vc Bat'nn m p a r a t o r u " tacn giydi. Augustus'tan bu yana ilk kez Fraternis net ve kesin bir zafer ka
zanm; kendi iinden, stelik kariyeri olduka parlak grnen
bir imparator karmt. imdi beklenen hamle, daha impara-
torluun resmi desteini ald ilk yllardan itibaren Fraternis

idealleri iin ciddi bir tehdit oluturduu iyice anlalan Hris
tiyan Kilisesi'nin g c n n krlmas ve Paris'te kararlatrld
gibi, "eski ve doru i n a n c n " Roma topraklarna egemen klnmasyd. j u l i a n u s da Roma imparatoru olduu andan itibaren
bunu yapmaya alt zaten.
J u l i a n u s : " D n e k " m i , y o k s a " B i l g e " m?

Beklendii ve korkulduu gibi kanl bir i sava yaanma
dan otorite s o r u n u n u n zlmesi, Roma halk zerinde rahatla
tc bir psikoloji etki yaratmt. Galya'da elde ettii parlak ba
arlar ve kiiliiyle ilgili lkenin drt yanna yaylan olumlu iz
lenimler nedeniyle Julianus, zaten olduka saygn bir imaja sa
hipti. " K a r d e ve akraba katili" olarak tannan, paranoyak sap
lantlar nedeniyle halk tarafndan sevilmeyen Constantius'un
yerine, en zor grevlerde kendini kantlam bir imparatorun ik
tidara gelmesi genel olarak sevinle karland. stelik hem d o
uda hem batda, Constantine dneminde devlet desteiyle d o
natlp kitlelere dayatlan Hristiyan yaam biimi ve inan sis
temini iine sindiremeyen ve uygulanan kouturmalardan, ta
pnaklarn kapatlp cemaatlerin datlmaya balamasndan ra
hatszlk duyan nemli bir ounluk, Magma Mater ve M i t h ra'ya ballyla tannan Julianus'un "yanl gidii" dzeltece
ine inanyor ve gen imparatora destek veriyordu.
361 ylnn k aylarnda, Roma'da yeni imparatordan ho
nut olmayan yalnzca bir tek grup vard aslna baklrsa: C o n s
tantine sonrasnda elde ettii nemli ayrcalklar yitireceini
anlayan ve olas gelimelerden tedirginlik duyan Hristiyan kili
sesi ile, eski imparatora bal elit zmre. Hristiyan toplulukla
r, daha balangtan itibaren Julianus'a kar etkili bir muhale
fet y r t m e y e ve onun getirecei yeni uygulamalara m m k n
olduunca direnmeye karar verdiler. Bir de isim takmlard im
paratora kendi aralarnda: " D n e k Julianus". ocukluunda,
aabeyi Gallus ile birlikte vaftiz edilip, Constantius tarafndan
bir rahip olarak yetitirilmek zere Eusebius'a teslim edildiini;

ancak ergenlik andan itibaren " d n e k l i k " ederek eski " p u t
p e r e s t " dinlere ilgi d u y d u u n u anlatarak, Julianus'un kiiliini
gzden d r m e y e alyorlard.
m p a r a t o r u n yaam, dedesi Constantine kadar uzun srse
ve yllarca R o m a ' n n banda kalsayd, byk olaslkla bu sy
lentiler de tarihin ak iinde u n u t u l u p gidecekti. Ama beklen
medik biimde erken gelen l m n d e n sonra Kilise'nin yeniden
(ve eskisinden de gl olarak) R o m a ' d a ipleri eline almas, d o
al olarak tarihi ve kaytlar da etkiledi. Egemen dinin nefret et
tii bir imparator olarak anlara yerleen Julianus'a o takma ad,
yzyllar iinde o denli yapt ki, yakn zamana, yirminci yz
yl ortalarna dek tarihiler tarafndan " D n e k J u l i a n u s " (Julian
t h e Apostate) olarak anld.
Peki, kimdi bu Julianus, nasl biriydi? H e r eyden nce,
ona abartl biimde yklenen takma adn vurgulad gibi bir
" d n e k " falan deildi tabii. n k hibir zaman gerek anlam
da Hristiyan olmam; henz alt yandayken ailesi l d r l d
nde Gallus'la birlikte Eusebius tarafndan ilkin zmit'te, bir
ka yl sonra da Kapadokya'daki karanlk bir manastrda " z o
r u n l u " dini eitim almaya yollanmt. Ergenlik ana girip, ta
rih, felsefe, matematik ve astronomiye ilgi duymaya ve klasik
leri okumaya balad andan itibaren de, dayatlan inantan
hzla uzaklat.
Julianus, Kapadokya'dan ayrldktan sonra, yllar boyunca
Nicomedia'daki (zmit) uzak bir atoda, sisler ardnda bir yeti
me dnemi yaad. Bu yaltlm yaamn ve rencisi olma fr
sat bulduu, dnemin nl filozoflarnn, kiisel geliiminde
byk etkisi olduu dnlyor. ktidar savalar ve kargaa
nn uzanda, tarihle, klasik edebiyatla, Roma kltr ve gele
nekleriyle yakndan ilgili bir entelektel olarak yetiti. 3 1 9 Kiili
ini ve dnce yapsn derinden etkileyen, sk ve youn bir
eitimdi
bu.
Eskia tarihini orijinal
kaynaklardan
okumu,
A n a d o l u ' n u n tarihiyle, T r o y a geleneiyle ve en ok da P y t h a 319
Peter Salway, "A History of Roman Britain", s: 263
GERLEME. Z L M E VE FRATEF
goras'la yakndan ilgilenmiti; bir de tabii, Sybil kltr ve

Delphi kehanetleriyle.
" J u l i a n u s ' u n kiisel dinsel sempatisi, Lamblichus tarafndan
ortaya konan Yeni Platon'culuk okulundan yanayd," diyor T i m
Cornell ve J o h n M a t t h e w s , " M i t h r a ve Magna M a t e r ' e bal
olup, Hristiyanlara kar sert polemik yaptlarnn yan sra, g
anlalr alegoriler de yazmt."
anus
ile
Magna
Mater
klt
320
Ancak tarihsel veriler, Juli-
arasndaki
yaknln
yalnzca
lamblichus'a balanamayacak denli eski ve salt bir " s e m p a t i "

olarak nitelenemeyecek oranda derin olduunu ortaya koyuyor.
Bireysel bir " i n a n tercihi" olmann tesinde, belli bir ideale ki
litlenmi rgtl bir "siyasi d u r u " anlamna geliyordu Juli
anus'un M i t h r a ve " B y k A n n e " ile ilikisi.
Tarihi Rowland S m i t h , J u l i a n u s ' u n Magna Mater klt
ve Kybele gizemlerine inisiye ediliinin 356 ylnda Galya'da
gereklemi olabileceini sylyor. S m i t h ' e gre Rhone vadisi
boyunca, L y o n deltasna dek uzanan blgede yer alan birok
byk kent, Magna Mater k l t n n merkezleri arasnda yer al
yordu; J u l i a n u s ' u n 356 ylnn ilk yarsn geirdii Viyana da,
bal bana Avrupa'nn en nl Kybele metropollerinden biriy
32
di. '
Ancak b u n a karn nl tarihi, zaman ve mekn k o n u s u n
daki belirsizliklere ve ok sayda baka olasln varlna da ia
ret ediyor. Szgelimi J u l i a n u s ' u n ergenlik an geirdii ve
Ardonius, Nicocles, Hecebolius gibi gramer ve klasik felsefe us
talarndan ilk kayda deer eitimini ald zmit'in, en az F r i g ya d n e m i n d e n beri Kybele k l t n n Anadolu'daki byk m e r
kezlerinden biri olduunu biliyoruz. H e m e n yaknndaki Efes'te
"Byk A n n e " ok uzun sredir Artemis adyla anlyordu ve
Julianus 351 ylnda bu kentte (eitiminin de bir paras olarak)
Hecate kltne inisiye edilmiti. Gerek Artemis gerekse Hecate, " T a n r a ' n n farkl g r n m l e r i " olarak bilindikleri ve asln-
320
321

Rovvland B. E. Smith, "Julian's Gods: Religion and Philosophy in the
Thought and Action of Julian the Apostate", s: 138
da ayn inan ve evren kavray sisteminin paralar olduklar

iin, J u l i a n u s ' u n bu kltle ileri dzeyde tanklnn da 351 y
l gibi erken bir tarihte gereklemi olmas yabana atlacak bir
olaslk deil.
Otobiyografik nitelik tayan kendi yazlarnda Julianus, ei
tim srecinin en nemli aamasnn, dnemin nl Yeni-Platoncu dnrlerinden Efesli Maximus'tan ders ald yllara rastla
dn sylyor. "Eski gizli bilgelik" ile yakndan ilgilendii iin,
sonraki yzyllarn Hristiyan tarihilerince " b y c ve okltist"
olarak nitelenen Maximus, verdii felsefi eitimin dnda, juli
anus'u 351 ylnda Efes'te Hecate kltne inisiye eden kiiydi de
ayn zamanda. Yine kendi yazlarnda Julianus, Caesar olarak ata
np Avrupa'ya gittikten sonra M a x i m u s ' u n yollad felsefe ie
rikli mektuplar yastnn altnda sakladn ve geceleri uyuma
dan nce bunlar tekrar tekrar okuyarak bir eyler renmeye de
vam etmeye altn; yapaca konumalarn metnini nce ho
casna yollayp, onun onayn aldktan sonra insanlara ilettiini
anlatyor.
322
Yani Efesli nl filozof, gen imparator iin ok
nemli bir otorite olmann yan sra, yakn bir dosttu da.
M o d e r n Hristiyan kaynaklarnn, objektif olma kaygsyla
j u l i a n u s konusuna temkinli yaklamakla birlikte, yzyllar bo
yunca kilise yazar ve tarihilerince gelitirilmi nyarglardan
syrlmakta glk ektiklerini de gryoruz.
Szgelimi
nl
Katolik Ansiklopedisi, onun iyi bir ynetici, bilgili bir Romal

ve adaletli bir devlet adam olduunu itiraf etme zorunluluu
hissederken, Hristiyanla cephe almasn, b t n ailesinin H
ristiyan kuzeni tarafndan ldrlmesinin yaratt nefretle ak
lamaya alyor. Dier yandan, Efesli M a x i m u s da gen Juli
anus'u bilgisi, yetenei ve eytani zeksyla etkileyip ynlendi
ren bir "yoldan karc" olarak sunuluyor ansiklopedide. 3 2 3
Eldeki olduka snrl bilgiye gre M a x i m u s , gen yanda
Aedesius'un rencisi olmu ve Yeni-Platoncu dnceyle ilgi
li temel bilgileri ondan almt. Aedesius da, nceki sayfalarda
322
323
Julianus, "Epistulae", B. 8.415A-D

Catholic Encyclopedia, "Julian the Apostate"
Julianus'u da etkilediini sylediimiz nl Iamblichus tarafn

dan yetitirilmiti. n c yzyl sonlarnda bunalm ve k
evresine girmeye balayan Yunan felsefesinde son parlak d n e
min temsilcileri olarak grnen P o r p h i r i u s , Iamblichus ve Aedesius, "kkeni ve gerek bilgelii" ayakta t u t m a iddiasndaki
filozoflard ve Yunan dncesini Msr ve Mezopotamyal "ilk
sel kklerle" yeniden buluturmaya alyorlard. D n y a ve in
sanlk tarihiyle ilgili en eski kayt ve ilahi bilgileri ierdii sy
lenen nl " K a i d e Kitaplar"n orijinal kopyalarndan o k u m u
lar ve rencilerine de aktarmlard sylentilere gre. Bu ei
timden geen M a x i m u s ' u n , ayn belgeleri J u l i a n u s ' u n da kulla
nmna s u n d u u ileri srlyor. Yani bir anlamda, Julianus'a
dek gelen bir eitim sreci iinde, Sibylline Kitaplar ile " p a r a
lel" izlenimi veren, dikkatle k o r u n m u ve saklanm antik bilgi
kaynaklar kyor yine karmza.
iddialara gre Maximus, gcn eski bilgelikten alan, " b
y yoluyla mucize yaratma yetenei"ne sahipti. ounlukla ba
tl inanlarla i ie gemi anlatlarda, o n u n Efes'teki Hecate
heykelini canlandrdna; glmsemesini ve elinde t u t t u u m e
alelerin aniden yanmasn saladna ilikin masals ayrntlara
rastlyoruz.
324
Katolik kaynaklar, Julianus'u da bu t r "gsteri
lerle" etkilediinden sz ediyorlar. in sylenti ve safsata k

smlarn aykladmzda, Maximus'la ilgili elimizde kalan net
bilgiler unlar: Iamblichus'un en iyi rencilerinden biriydi; bir
matematik, astronomi, felsefe ve tarih uzmanyd; sade ve gs
terisiz bir yaam yeliyordu; Magna Mater kltne balyd;
ad ister " K a i d e K i t a p l a r " olsun, ister baka bir ey, elinde ok
eski zamanlardan beri k o r u n m u orijinal antik kaynaklar vard
ve hepsinden nemlisi, Pythagoras dnce ve ilkelerinin dr
d n c yzyldaki en nemli temsilcisiydi. B t n bunlar, onu
Fraternis'in " s t a t " kategorisine yaklatran nitelikler.
D i e r yandan, J u l i a n u s ' u n , kendinden nceki kimi Roma
imparatorlar gibi kolayca etki altna alnp ynlendirilebilecek,
saf bir aristokrat o l d u u n u d n m e k de hi akla yakn deil.
324
R o b e r t T u r c a n , " T h e Cults of the Roman Empire", s: 288
Fraternis F.23
M a x i m u s ' t a n ok nce, temel eitimini Ardonius ve Nicocles'ten alm; bu arada ok byk olaslkla yine Nicocles tara
fndan Eleusis kltnn gizemlerine inisiye edilmiti zaten. G
rece daha ge bir d n e m d e tant Maximus'tan etkilendii vc
onu bir hayli nemsedii ok ak olsa da, kendi yazd kitap
lar, Julianus'un olduka donanml bir d n r o l d u u n u orta
ya koyuyor.
Bugn elimizde yalnzca bir blm bulunan yaptlarnda
Julianus, hem kadim felsefi geleneklerin ve dnce biimleri
nin derli toplu bir panoramasn sunuyor, hem de derin analiz
lere girerek evrenin nitelii, ilahi yaratc gler ve " v a r o l u "
zerine kendi katk ve grlerini getiriyor. Uzmanlarn da ze
rinde birletii gibi en nemli yapt, " T a n r l a r n Annesi z e
r i n e " balkl d e n e m e . Bu metin, ilk bata sanlaca gibi dinsel
bir sylev falan deil, onu Pythagoras ve Sibyl gelenekleriyle
buluturan ve bu anlamda F r a t e r n i s balantsn aka teyit
eden felsefi ve kozmolojik bir analiz.
Julianus, bir yandan kendi d n e m i n d e iyice masals hale
getirilmi Yunan oktanrl mitlerini "kocakar masallar"ndan
ayklayarak deifre etmeye alrken, bir yandan da evrenin te
mel ileyi ilkelerini, belli bir hiyerarik yapya sahip "yaratc
gler" kavramyla aklyor. O n a gre m a d d e , " y e r y z n d e n
gklerdeki yldzlara dek uzanan bir alan iinde" yaygn biim
de bulunan "yaratc (retici) g " tarafndan denetlenmektey
di ve " d o a " adn verdiimiz bu g, efsanelerdeki Attis'ten
baka bir ey deildi. Ancak maddeyi ve "maddesel t r l e r i " ha
rekete geirebilmek iin bu yaratc gcn, kendisinden nce
var olan bir "nihai n e d e n e " gereksinimi vard ki, hiyerarinin
bir st basamanda, o nedensellii iinde tayan, " K a v r a n a b i
lir retken Glerin Kayna" yer alyordu, yani " B y k An
n e " ; bir dier adlandrmayla, mitlerdeki Kybele.
325
Julianus, klasik Yunan mitlerinde iyice kiiletirilen, ok

tanrl panteonun "tanr"larnn, "dairesel yrngeler zerinde
hareket eden gk cisimleri" o l d u u n u d n y o r d u ki G n e ,
325
Julianus, "Upon the Mother of the G o d s "
onlarn iinde yer aldklar sistemin yneticisi ve en by, en

glsyd. Evrenin daha st dzey katman ve blmlerinin de
yine grlebilir ve kavranabilir gksel olgular olduu i n a n a n
dayd; szgelimi Attis mitlerindeki Gallos nehrini, gney gklerindeki Samanyolu ile kyaslyordu. B t n bu metinler, onun
ska ileri srld gibi " p u t p e r e s t " falan deil, evrenin yap
syla ilgili epey kafa yoran ve daha ok "gnostik ekol" ile yakn
lk sergileyen bir d n r o l d u u n u kantlamaya yeterli. Bir H
ristiyanlk eletirisi olarak kaleme ald "Galilelilere Kar" ad
l yaptnda yalnzca J u d a i z m kkenli dogmatik tektanrcl d e
il, Yunan oktanrcln da "basit ve ocuksu" dnce yap
sndan dolay eletiriyor Julianus:
"Helenlerin tanrlarla ilgili kendi mitlerini, inanlr olmak
tan uzak canavar hikyelerini uydurduklar dorudur. Szgelimi
K r o n o s ' u n kendi ocuklarn yiyip sonra onlar kustuunu; Z e us'un annesiyle uygunsuz ilikiye girip ondan ocuk sahibi ol
d u u n u , sonra da bu ilikiden olan kendi kzyla evlendiini ya
da evlenmeksizin cinsel birlemede b u l u n d u u n u ve ardndan
onu bakasna verdiini (Persephone mitini kastediyor) anlatr
lar. Bir baka efsanede, bedeni paralara ayrlan Dionysos'un et
lerinin sonradan yeniden bir araya geliinden sz edilir." 3 2 6
J u l i a n u s bu oktanrc masallara kimi zaman alayc bir dil
le yaklayor, nk onun dncesine gre zaman iinde zn
den uzaklaacak denli yozlatrlp deien bu mitler, szc
szcne doru kabul edilecek "gerek olgular" deil, yalnz
ca altnda daha temel evrensel ilkelerin gizlendii basit alegori
ve eretilemeleri iermekte. B u n a karlk Julianus sz konusu
yaptnda Yunan mitlerindeki "garipliklere" deindikten sonra,
Judaizm ve Hristiyan doktrininin de ayn yaklamla analizini
yapyor ve Genesis (Tekvin) kitabndaki " C e n n e t t e n K o v u l u "
b l m n eletiriyor:
" T a n r n n , A d e m ' e yardmcs olsun diye yaratt ein,
onun cennetten kovuluuna neden olacak bir 'ansszlk' getire
ceini bilmemesi m m k n m d r ? Ylan, Havva ile konuurken
326
Julianus, "Against the Galilcans"
hangi dili kullanmtr peki? nsanlarn dilini mi? Bu hikyenin,

Helenlerin uydurduklar o mitlerden ne fark vardr? Dahas,
T a n r ' n n insanlar iyiyi ve kty ayrt etme yetisinden yok
sun brakmak istemesi, ar derecede garip deil midir? yi ve
kty birbirinden ayramamaktan daha byk bir aptallk ola
bilir mi? n k ktden kanp uzak durmay bilemedii s
rece, iyiyi kavrayp ona ulamak iin abalamay da bilemeye
cektir. Ksacas - bu hikyeye g r e - T a n r insann, kendisi iin
en deerli u n s u r olan bilgelii tatmasn istememektedir. Dola
ysyla, eer iyi ve daha az iyi arasndaki fark anlamann bilge
lik ii olduunu aptallar bile biliyorsa, bu d u r u m d a ylan, insan
soyunun dman deil, tersine yardmcs olsa gerektir. [...] Bu
efsanelerin her biri, daha derin bir yorumlama gerektiren zeri
rtl mitler olmad srece -ki ben yle olduklarna inanyo
r u m - T a n r ' y a yaplm saygszlklarla dolu d e m e k t i r . " 3 2 7
T a l i h s i z bir " d e v r i m " d e n e m e s i
Bir ynetici olarak profilini incelediimizde, o n u n Roma
imparatorluu iinde ciddi bir reform hareketine hazrlandn
ve hatta b u n u n ilk byk admlarn attn gryoruz. G r e
ve gelir gelmez yapt ilk ilerden biri, temel hizmetlerin aksa
masna ve kimi zaman ilemez hale gelmesine neden olan b
rokratik tkankl ortadan kaldrmaya almasyd. lk adm
olarak kilit noktalardaki yneticileri grevden alarak yerlerine
gvendii danmanlarn atad ve halkn ok ikyet ettii yol
suzluklarn zerine gitmek iin de, b t n bu davalar inceleye
cek alt yargtan oluan bir kurul belirledi. Chalcedon'da (bu
gnk Kadky) yaplan durumalarda, Constantius d n e m i b
rokratlarndan ou yargland ve h k m giydi ki, A m m i a n u s
hukuki sre iinde bazen kantarn t o p u z u n u n katna ve adil
olmaktan uzak, sert cezalarn verildiine deinerek Julianus'u
eletiriyor. 3 2 8
Asl kritik meseleye, yani Julianus'un l m n d e n sonra
327
328
Julianus, a.g.c
Ammianus Marcellinus, a.g.c, B 22.3.1
yzyllar boyunca Hristiyan tarihilerce nefretle anlmasna ne

den olan uygulamalara geldiimizde, yine ok ciddi bir reform
hareketiyle karlayoruz.
Constantine d n e m i n d e Hristiyan
Kilisesi devlet korumas altna alndktan sonra, piskoposlarn

youn basklar sonucu imparatorluk bnyesinde bir dizi karar
alnmt. Buna gre, yzyllardan beri bir sosyal hizmet olarak,
eitli tapnaklarn bakm, onarm ve genel giderleri iin bte
den ayrlan paylar b t n y l e d u r d u r u l u y o r ve bu kaynaklar yal
nzca Kilise'ye tahsis ediliyordu. Resmi kapatma karar karl
masna gerek kalmadan, gelir kaynaklar yok edilen tapnaklar
bylece birer birer terk edilip, kaplarna kilit v u r u l m u ; kimi
kentlerde byk ve gsterili tapnaklara piskoposlar tarafndan
el konarak bunlar Kilise'ye evrilmiti. Rahiplik k u r u m u n u n ve
btn ruhban snfnn iae ve maalar da devlet tarafndan kar
lanmaya balamt. Bir baka deyile, Constantine, gnlk ya
am dorudan etkileyecek bir tercih kullanarak Hristiyan K i lisesi'ni glendirirken dier dinsel k u r u m l a n yok olmaya do
ru itme yolunu semiti.
D a h a greve gelir gelmez Julianus'un ilk yapt ilerden
biri, bu uygulamay iptal etmek oldu. Devletin inan ve ibadet
hizmetleri iin ayrd kaynaklar, onaylanan b t n tapnak ve
kurumlara, eskiden olduu gibi eit olarak datlacakt. Yok
sunluk ve bakmszlktan dolay kapanan tapnaklarn yeniden
almasn salad; fanatik gruplarca yklan ya da zarar gren
dini merkezleri onard; bu arada, geen yllar iinde btnyle
Kilise'ye aktarlan
parasal destein de byk bir b l m n
"usulsz b o r " kabul ederek, piskoposlardan geri istedi. Juli

anus'un Hristiyan cemaatlerinin bunca tepki ve nefretini t o p
lamas hi de artc deil. Mesele yalnzca sradan bir " i n a n "
tercihiyle snrl kalmyordu nk, ciddi miktarlardaki ekono
mik kaynaklar da elden gidiyordu.
Brokrasiyi elinden geldii kadar azaltp, temel sorunlarn
ounda alt yneticileri devreden kararak sorunlar kendisi
zmeye abalyordu Julianus. Ancak koca bir imparatorluun
her yerine yetiemeyeceinin de bilinceydi. Kaynaklar, onun
toplumsal reformlar yaygnlatrma ve uygulamada ileyii hz-
landrmay salayacak "arac sosyal gruplar" oluturduundan

sz ediyorlar. En gvendii danman ve yardmclar, ona g
c n ve desteini salayan o r d u n u n generalleriydi. Bir de, bil
gi ve deneyimlerine sayg d u y d u u eitimciler ve retmenler.
Bunlar ounlukla Galya'da tand ve birlikte alt, F r a n
sa'nn gney blgelerinde yaayan iyi eitimli kiilerdi. lk b
yk atamalarndan biri, Galyal senatr ve retoriki Cladius
M a m e r t i n u s ' u konsl yapmasyd. Cladius, 362 ylnn Ocak
aynda yapt bir konumada Julianus'u, "Augustus'tan beri ilk
kez imparatorluu yenilik ve reformlardan geirerek yeni bir al
tn aa gtrecek lider" olarak s u n u y o r d u . 3 2 9
Gerekten de yeni bir "altn a" peindeydi Julianus ve
getirecei yenilikleri, Roma devletinin efsanevi kkleriyle bulu
turarak, iktidarna bir "misyon
havas" katmaya alyordu.
Corafi olarak en ok nemsedii blge de Galya'yd ve byk

bir olaslkla F r a n s a ' n n gneyindeki Albiga kasabas, bu "altn
a" d n n ekirdeini oluturmak zere o n u n talimatyla
kurulmu; adn da R o m a ' n n kurulu efsanelerindeki ilk yerle
im merkezi olan nl Alba L o n g a ' d a n almt. (Bu kasabann
ve onun "Albi soyundan gelenler" anlamnda "Albigens'ler"
olarak tannan sakinlerinin Avrupa tarihinde oynayaca ok kri
tik rol, ilerideki blmlerde ayrntl olarak greceiz.)
Roma topraklar zerinde eitim ve kltr arlkl bir ye
nileme programn uygulamaya koyan ve ekonomik r m
l gelir dalmn iyiletirici dzenlemelerle amaya alan
Julianus, devletin kemiklemi brokratik yapsn da ksa bir
sre iinde ciddi biimde krmay baarmt.
361 ve 362 yllarnn, Fraternis tarihindeki en parlak d
nemler olduunu syleyebiliriz. D a h a nceki deneyimlerde ol
duu gibi, salt askeri gc kullanarak denetimi ele geirmek
adna M a g n c n t i u s gibi kaba ve hrsl generallere ya da Diocletianus gibi ynetim zaaflar olan imparatorlara yn vermeleri
gerekmiyordu artk. Julianus, Fraternis tarafndan ynlendirilen
deil, tersine Fraternis'i yneten ve yeni stratejilere doru iler329
VValter E. Roberts - Michael diMaio J r , a.g.e
leten, Pythagoras'tan beri benzerine rastlamadklar bir liderdi.

Kardelik daldktan sonra ortaya kan iki yz yllk "darbeci
gelenek" de, gerek kalmad iin tarihe karma yoluna giriyor
du artk. Heyecan o denli artmt ki, Libanius gibi yazarlar J u
lianus iktidarn " d n y a n n zgrle kavuma srecinin ba
langc" olarak nitelemekte saknca g r m y o r l a r d .
JJ0
deiik yerlerindeki M i t h r a gruplarysa, yeniden
kkenlerine
lkenin
doru dnerek Magna Mater tapnaklarnda bir araya gelmeye

balamlard. Julianus, batl inan ve t u t u c u l u u n egemen ol
duu dou eyaletlerindeki byk kentlerde, geni ve zengin k
tphaneler kurdurarak byk klasik yapt koleksiyonlarn bir
araya getiriyordu ki, bunlarn en nemlisinin aln Antak
ya'da bizzat kendisi yapmt.
Ne var ki, ieride reformlar baaryla yrse ve iler iyi git
se de, tarihin her d n e m i n d e olduu gibi Roma, dou snrla
rnda artk neredeyse klasiklemi Pers tehdidiyle yz yzeydi
yine. Parlak kariyerinin ve iki buuk yllk ynetimi sresince
elde ettii baarlarn etkisiyle heyecanlanan Julianus, yz
yldr hibir Roma i m p a r a t o r u n u n tam anlamyla baaramad
bir ie soyundu aniden ve Pers s o r u n u n u kknden zmek
zere douya byk bir sefer dzenlemeye karar verdi. G a l ya'daki askeri baarlarna ve deneyimlerine gveniyordu; ste
lik ieride iler iyice yoluna girmi grnd iin, sefer sra
snda gz arkada da kalmayacakt.
363 ylnn baharnda ilkin Antakya'ya geldi; ardndan da
ordusuyla birlikte Pers topraklarna doru ilerlemeye balad.
Beklendii gibi askeri dehas ve sava stratejilerindeki ustal
yine kendini gstermi, seferin ilk aamalar baaryla geride b
raklmt. Kendisini d u r d u r m a y a alan Pers birliklerini art ar
da yenilgiye uratan Julianus, bir tr erken zafer hissiyle fazla
syla cretkr bir adm att ve lkeyi btnyle igal etmek iin
Pers topraklarnn i kesimlerine doru ilerlemeye balad; s-
David Ilnl, "Julian" (Averil Cameron ve Petcr Gansey editrlundcki "Cambridgc Ancient History Volume 13: The Late Empire" adl der
leme, 1997 s: 46)
telik kendisi de n saflarda savaarak. Bu tedbirsizlii, Pers s

vari birlikleriyle savarken beklenmedik biimde bir okla ar
biimde yaralanmas s o n u c u n u d o u r d u ve ayn g n n akam
ld. Bu zamansz ve beklenmedik lm yalnzca Pers seferinin
deil, byk reform hareketinin de yarm kalmasna neden ola
cakt, nk geri dneceinden emin olduu iin yerine bir
"veliaht" brakmay bile dnmemiti Julianus.
Ksa sreli bir ok yaandktan sonra ordu komutanlar, se
feri sonulandrmas iin panik halinde, kiilii hakknda ok da
bilgi sahibi olmadmz Jovianus'u imparator ilan ettiler. M o
ral olarak ken o r d u y u toparlamay baaramayan Jovianus, ye
nilgiyle tamamlad sefer sonras Constantinopolis'e dnerken
konaklad Galatia'daki evinde zehirlenerek ld. Devlet kade
melerinde byk bir aknlk yaanyordu ve olan bitenden
h o n u t d u r u m d a k i tek kesim, ciddi bir tehlikeden k u r t u l m u
olan Kilise'ydi.
364 ylnda Valentinianus, brokrat ve askerlerden oluan
bir seici kurul tarafndan imparator yaplrken, lkenin idari
yapsn bir kez daha iki paral hale getirecek ve kardei Valcns'i de d o u n u n yneticisi ilan edecekti. B u n d a n daha n e m
lisi, Julianus reformlar tarihe karyordu artk; nk Kilise ta
rafndan kolaylkla etki altna alnan Valens ve Valentinianus,
gidii yeniden tersine evirerek Hristiyanla devlet desteini
sunmulard. Bir kez daha eski dinlere ait tapnaklar kapatlyor,
cemaatler Hristiyanl kabule zorlanyor ve Julianus d n e m i
nin entelektelleri,
"byclk
ve
gizli
bilimlerle
urama"
sulamasyla tutuklanp kouturmaya uruyorlard.

Bu yalnzca bir devrin kapan ya da Fraternis'in " d e v r i m "
abalarnda urad nihai yenilgi deildi; Roma, belki de efsa
nevi kral N u m a ' d a n bu yana sahip olduu en deerli liderini yi
tirmiti. Tarihi Edward Gibbon, Julianus'la ilgili unlar yaz
yor: "Alexander Severus'un l m n d e n yz yirmi yl sonra R o
mallar, grevleriyle zevkleri arasnda ayrm yapmayan; halknn
zntlerini ortadan kaldrp r u h u n u canlandrmaya aba har
cayan; her zaman otoriteyi fazilet, m u t l u l u u da erdemle bulu
turmaya zen gsteren bir imparatora sahip olmulard. M u h a -
lifleri, hatta dini muhalifleri bile, gerek barta gerek savata

onun dehasnn s t n l n kabul etmek zorunda kaldlar ve
dnek J u l i a n u s ' u n lkesine k biri olarak dnya imparatorlu
unu hak ettiini, ilerini ekerek itiraf ettiler." 3 3 1
Edward Gibbon, " T h e History of Decline and Fitil of the Roman Empire", s: 229
4. Roma'nn klleri ve Ortaa

Julianus'un l m n izleyen d n e m , Roma imparatorluu
iin de ivmesi giderek artan, aslnda gecikmi bile saylabilecek
bir kn balangc oldu. lkin, 364 ylnda iktidara gelip l
keyi Dou ve Bat olmak zere iki ynetsel birime ayran Valens ve Valentinianus kardeler arasnda, Hristiyan Kilisesi'nin
o eski ve bitmeyen " m e z h e p ayrl" kutuplamas ortaya k
t. Valens, Arian inancna balyken Valcntinianus 325 iznik
Konseyi'ndc belirlenmi iman formln destekliyordu. Ancak
her ikisi de, eski inanlarn temsilcilerine sava amak ve j u l i anus dneminin kalntlarn ortadan kaldrmak k o n u s u n d a ayn
derecede kararl davrandlar ve yerel cemaatlerle, piskopos ku
rullaryla el ele vererek, hem dou hem de bat eyaletlerinde
yaygn kouturmalar yrttler.
Aslna baklacak olursa, uygulamalarn ounun ardndaki
gerek gereke dinsel deil, siyasi nitelik tayordu. J u l i a n u s ' u n
"aydnlanma hamlesi" olarak balatt entelektel uyan ve
eitim seferberlii, byk toprak sahipleri ve tefeci sermayesi
ne kar yrtlen bir ekonomik programla birlikte gelmiti.
imdiyse, yeniden denetimi ele geirmenin heyecann yaayan
tarm efendileri, Julianus'un kentleri merkez alan ve bir anlam
da eski C u m h u r i y e t gnlerine dn dlerini ieren sivil t o p
lum kurumlarna dayal devlet modelinin yerine merkeziyeti,
teokratik ve otoriter bir rejimi yerletirme abasna girimiler
di.
T o p r a k sahipleri, Constantius d n e m i n i n elitleri ve Kilise
liderleri arasnda oluturulan kutsal ittifak, bask yanls egemen
snfn bir tek eyi ok net anladn gsteriyordu: Kltlerin ve
tapnaklarn varl, bunlar yaatan cemaatler bnyesinde siya
si rgtlenme ve gruplamalara olanak salamt hep. Oysa bu
denetlenmesi olduka g oulcu g r n t n n yerine, iktidarla
ama birlii iine girmi tek bir inan sisteminin varl, mer
kezi otoritenin korunmas iin ok daha elveriliydi.
"Cad A v " balyor

Valens ve Valentinianus'tan itibaren Hristiyan imparator
lar, iman tercihlerinden ok, snfsal ve siyasal nedenlerle tek
bir dini yapnn mutlaklatrlmas modelini benimsediler. Bir
anlamda, i btnlk ve otoriteyi salamak iin Constantine'in
de d n d ama yzlerce yllk o t u r m u Roma devlet gele
nekleri nedeniyle sonuna dek gtremedii bir byk ynetsel
operasyonu tamamlamaya alyorlard. Tapnaklar yeniden ka
patlmaya, toplantlar yasaklanmaya, iyi tannan cemaat liderle
ri toplanp yarglanmaya balad.
ilk aamada hedef, doal olarak, Julianus dneminin yne
tici, brokrat ve aydnlaryd. "By ve okltist etkinliklerde
b u l u n m a k " ya da "gizli toplantlar dzenlemek" benzeri sula
malarla, byk kentlerde siyasi muhalifler ve aydnlar zerinde
dozu giderek artan bir terr estirilmeye baland. Julianus'un
hocas ve yakn dostu Efesli M a x i m u s dahil, dnemin b t n
nemli d n r ve aydnlar, bu yaygn ve ani operasyon zinci
rinden nasiplerini aldlar. Iamblichus, Valens'in gizli polislerinin
peinde olduunu renip, cellt elinde ldrleceini anlad
iin nce davranp, zehir ierek intihar etme yolunu seti.
378 ylnda Valens,
Gotlarla giritii bir sava srasnda
lnce, imparatorluk tahtna kan Theodosius, Roma uyrukla

r zerinde uygulanan dinsel ve siyasi devlet terrn dorua
kard. D r t yl kadar sonra, Bat'nn yneticisi olarak atanan
Gratianus, piskoposlarn telkin ve basklaryla, imparatorlarn
yzyllardr kendi ellerinde tuttuklar Pontifex Maximus (byk
dinsel ynetici) unvann iptal ederek, devlet geleneinden
kard. Bylece imparatorluk iinde b t n dinsel yetki, artk K i lise'ye devrediliyordu.
Dier yandan, kentlerdeki aydnlar ve siyasi rakipler yok
edildike muhalefet ve diren taraya tanyordu ve bu neden-
le T h e o d o s i u s d n e m i n d e basklar kent merkezlerinden krsal

blgelere kaydrlarak
"kyl d i n i " (paganism) ad altnda tek
bir etiket altna sktrlan klt ve gruplarn zerine sertlikle

y r n d . Yasaklar o denli akl almaz ayrntlara indirgenmiti
ki, m u m yakmak, evlerde toplanp hep birlikte arap imek,
bahelerdeki aalara hasat d n e m i n d e bereket amal tlsmlar
asmak, "kfir ayini" olarak nitelenip tutuklama gerekesi haline
geliyor; yemek artklarn ve krntlarn minede yakmak " p a
gan kurban t r e n i " olarak deerlendirilip btn ev halknn kouturmaya uramas, hatta evlerine ve kiisel mlklerine el ko
nulmas sonucunu d o u r a b i l i y o r d u . "
Yeni yasalar, hukuki ku
rumlar ve yerel yneticilere bu konuda her trl yaptrm g

c n de tanmaktayd. " S a h t e tanrlara" dua etmek, evin sahibi
kiisel olarak bu dualara katlmasa bile, eve ve eer varsa tarla
sna el konmas iin yeterli gerekeydi. Roma, tarihi boyunca ta
nk olmad bir dinsel baskya teslim olmutu.
" H e r zaman paganizme kar olmu, eski Suriye valisi ve
Asya prokonsl F e s t u s , uygulamalardan ylesine dehete d
m t ki, yarglanan bu insanlarn inanlarn kabul ederek iler
lemi yanda onlarn
mann.
333
yannda yer ald," diyor K u r t Selig-
T h e o d o s i u s dnemi, Roma iin son umutlarn da t
keniini birlikte getirdi. ok ksa sre iinde, tek bir aykr ses
kmayacak biimde dinsel ya da politik, btn muhalefet orta
dan kaldrlmt. Bask ve fanatizm, tapnaklar ya da kltlerle
de snrl kalmad ve ksa sre iinde eitim kurumlarna ve bi
limsel merkezlere yayld. Kilise'nin onaylayaca dini eitim
dnda hibir kii, grup ya da k u r u m , eitim veremeyecekti ar
tk. Julianus'un Antakya'da ina ettirdii byk merkezden ba
lanarak ktphaneler birer birer resmi basknlara urad ve bin
lerce kitap "gnahkrlk u n s u r u " olduklar gerekesiyle ibret
iin meydanlarda yakld, ok deerli yaptlar yok edildi, hatta
evler aranarak bulunan kitaplara el kondu ve bunlarn byk
b l m depolarda bekletildikten sonra imha edildi.
332
333
K u r t Seligmann, a.g.e, s: 77
Kurt Seligmann, a.g.e, s: 78
Theodosius, lmeden hemen nce, imparatorluu iki ana

blgeye ayrarak oullar arasnda paylatrdnda, yalnzca co
rafi anlamda deil, ynetsel olarak da lke D o u ve Bat Roma
olarak ikiye blnyordu. Constantine, 325 ylnda Hristiyanl
devlet himayesindeki tek din haline getirirken, b u n u n impa
ratorluun geni snrlar zerinde merkezi otoriteyi glendirip
birlii salamasn u m m u t u . Ne var ki o karardan tam yetmi
yl sonra Hristiyan Roma, artk kanlmaz olarak, iki ayr dev
let haline geliyordu. 476 ylndaysa, bu iki devletten biri, Bat
Roma, paralanarak yok olacak; yerini Hristiyanl kabul etmi
Frank ve C e r m e n kavimlerinin Avrupa'da oluturduu krallk
ve dukalklara brakacakt. A u g u s t u s ' u n "Altn a " dleri yal
nzca Virgilius'un sararm sayfal eski iirlerinde kalyor; Roma
devleti, bir hayli byk deiimlere uram ve teokratik bir
diktatrle d n m biimiyle yalnzca D o u ' d a (dndakilerce " B i z a n s " olarak adlandrlarak) varln s r d r y o r d u .
Hristiyan imparatorluunca uygulanan kitap ve k t p h a n e
basknlarnn son ve en byk adm, beinci yzylda skende
riye'de gerekleti. D n e m i n en byk kltr merkezi olan ve
yz binlerce ciltlik ok deerli koleksiyonlar iinde barndran
iskenderiye K t p h a n e s i , basklar nedeniyle eski canlln ve
verimliliini
oktan
yitirmiti
zaten.
Binada
artk
yalnzca,
Hypatia adl tp uzman bir kadn bilgin alyor ve k t p h a

neyi terk etmesine ynelik youn basklara direnerek aratrma
larn s r d r y o r d u .
K t p h a n e , oktan beri iskenderiye piskoposu Cyril'in g
zn diktii hedefler arasndayd. Cyril, Julianus'un yazm ol
duu "Galileli'lere K a r " adl kitabn "inanllar yoldan ka
rabilecek kadar" iyi yazlm o l d u u n d a n sz ederek bu konu
daki endielerini sk sk dile getirmi ve l m n d e n altm yl
sonra eski imparatorun insanlar zerindeki etkisinden hl e
kindii iin, "Julianus'a K a r " ad altnda bir polemik metni
kaleme almt ama b u n u n l a yetinmeye niyetli deildi. O kita
bn ve dier "pagan yalanlar"nn t m toplanp, bir daha kim
senin okuyamamasn salamak zere yok edilmedike, kendini
rahat hissetmeyecekti.
skenderiye'deki basklar, aslnda bir nceki piskopos T h e ophils zamannda balatlmt. K t p h a n e y e ait koleksiyonun
nemli bir b l m n n arivlendii Serapis tapnana saldran
T h e o p h i l o s 395 ylnda hem bu nemli klt merkezini yakp
ykm, h e m de ktphanedeki yaptlarn hatr saylr bir bl
m n yok etmiti. O n u n yerini alan Cyril, ykm sonuna dek
gtrmeye kararlyd ve 415 ylnda dzenledii tyler rperti
ci bir dizi saldr ve kymla, amacna ulamay baard.
K u r u l u u n d a n itibaren bir bilim ve kltr merkezi niteli
ini koruyan skenderiye, beinci yzylda da dnyann her ye
rinden gelen d n r ve bilim adamlarnn bulutuu, zengin
ve dinamik kltrel yapsyla, hakl bir n ve ekicilie sahip
bir kentti. N f u s u n arlkl blm Msrl olmakla birlikte,
geni bir Yahudi aznlk ve Arap, iranl, Hintli ve Afrikal g r u p
lar yan yana yayor; bu kozmopolit cemaat, grkemli k t p h a
neyi bir t r imece dzeniyle birlikte iletiyordu.
"Cyril nce, alt yz yldr orada yaamakta olan Yahudile
re kar sistematik bir kyma balad. B u n u izleyen iddet, is
kenderiye'yi yok olua doru gtrecekti. Yahudilerin s r l p
kovulmas sivil dzeni tehdit edince, kentin polis m d r O r e s tes Cyril'e kar kt; ancak piskoposun yant, neredeyse onu
ldrecek, be yz keiten oluan bir grubu Orestes'in zerine
yollamak oldu. Ardndan, Cyril'n kkrtt kukuletal kei
grubu bir kez daha iskenderiye'ye y r d ve ktphaneye git
mekte olan Hypatia'nn yolunu keserek kadn arabasndan aa
srkledi. Giysilerini yrtarak kardktan sonra, ldrene
dek, krk mlek paralaryla b t n bedenini paraladlar." 3 3 4
Bylece, iskenderiye'de tapnaklar ykp heykel ve kabart
malar paralamakla balayan fanatik histeri, k t p h a n e d e al
an son bilginin lin edilmesiyle dorua ulayordu. Ayn gn,
Hypatia'nn bedeninden geriye kalan paralarla birlikte k t p
hanedeki paha biilmez deere sahip, baka kopyas olmad
iin bir daha asla yerine konamayacak olan yedi yz bin kitap,
kilise nndeki
334
meydanda fkeli
gsteriler eliinde yakld.
Luther Link, " T h e Devil: A Mask Without A Face", s: 58
Yok edilen yaptlar arasnda Euclides, Archimedes, Apollonios,

Eratosthenes ve daha ok sayda nemli bilim adamnn el yaz
mas kitaplar ve anonim antik metinler bulunmaktayd.
iskenderiye ktphanesinin yok edilmesi, " m n f e r i t bir fa
n a t i z m " olarak a d l a n d r l m a y a c a k denli tipik ve " d n e m i n r u
huyla u y u m l u " bir iddet gsterisiydi. Bat dnyas, yaznn b u
l u n u u n d a n itibaren benzeri grlmemi bir "bilgi dmanl"ndan yana tavr alyordu artk. Bundan byle Kilise tekelindeki tek bir " b i l i m " , yani Kutsal Kitap tarafndan insanlara su
n u l m u bilgi dnda hibir entelektel etkinlie izin verilmeye
cekti.
Beinci yzyl iinde yaanan gelime ve deiimleri doru
kavramak, izini srmeye ve tarihsel kkeniyle birlikte analiz et
meye altmz o felsefi, ideolojik ve siyasi " k a d r o harekcti"ni
salkl deerlendirebilmek iin vazgeilmez bir n koul niteli
i tayor. H e r eyden nce, R o m a ' n n paralanmasna dek va
ran ve D o u ' y u yzyllara yaylm biimde klmeye, Bat'y
da " R o m a d" unsurlarn barol oynad bir Katolik m o n a r
iler topluluuna dnmeye iten srecin, yalnzca " d i n ve
inan"la ilgili dinamiklerin etkisi altnda gelitii gibi bir yanl
gya d m e m e k son derece nemli. Yzeyde grnenler, ger
ekten de R o m a ' d a alnan dini tercihlere dayal bir karar ze
rinde ina edilmi deiimler izlenimini verse ve Hristiyanlk
bir " k u r u m " olarak Ortaa olarak adlandrdmz dnemin ka
rakteristiklerine belirgin biimde damgasn vursa da, aslnda
Bat dnyas sradan bir inan seiminin ok tesindeki dei
kenlere bal bir zlmeyi yayordu. Yunan kent devletleri
nin, daha nce incelediimiz G n e y talya kolonilerinin, Roma
C u m h u r i y e t i ' n i n ve Augustus ilke ve idealleri uzantsnda ku
rulan imparatorluun, denetlemeyi ve ynlendirmeyi baarama
d, bir anlamda "kontrolsz gelien" deikenlerdi bunlar.
ilk byk devletlerin ortaya kt isa'dan nce drdnc
binyl sonlarndan itibaren insan uygarl, kentler evresinde
gelimiti. H e r ne kadar ekonominin ve retim sisteminin loko
motifi tarm olsa da, hzl gelien ticaret, eitim ve kltrel et
kinlikler, zanaat ve meslek gruplarnn da bir biimde dahil ol-
d u u siyasi dinamizm ve tapnak kltlerinin, ayn zamanda bi

rer felsefi merkez olmasndan kaynaklanan renkli dnsel ya
psyla lka kentleri, uygarln geliimindeki d i n a m o grevi
ni stleniyorlard. in ve H i n t topraklarndan tber yarmadas
na; Etiyopya'dan O r t a ve Kuzey Avrupa'ya dek bilinen byk
toplumsal rgtlenmelerin her biri, ancak kendi yarattklar b
yk kentleriyle birlikte var olabilmiler ve bunlar merkez ala
rak uygarlklarn yceltmeyi baarmlard. Bir anlamda, neoli
tik dnemin tarm merkezli "bir arada yaama" modelini olu
turan komnal iliki biimine sahip mtevaz kylerinin zaman
iinde yaad alkantl ve ou kez de sancl geliimin s o n u n
da ortaya kmt bu kentler. Ancak d r d n c yzyla gelindi
inde, hi deilse Bat'da ve Roma topraklarnn byk bl
m n d e , kentlerin bu d i n a m o grevini s r d r m e k t e baarsz ol
duklarn gryoruz. B u n u n nedeni de, retim ilikilerinde ve
ekonomik modelde yaanan, yneticilerin denetlemekte aciz kal
d deiimlerde sakl.
retim biiminde "kle emei"nin ne kt; sava ve fe
tih stratejileri uzantsnda, askeri gc elinde tutanlarn yalnz
ca ekilebilir topraa deil, klelik mekanizmas araclyla "ig c " n e de " e f e n d i " konumuyla sahip olduklar uzun sren bir
evre, Roma'nn imparatorluk dnemine girildiinde meyvelerini
vermeye balamt. Sosyal dzende, yasa ve hukuk sisteminde,
ksacas " s t y a p " ileyi biimlerinde alnacak nlem ya da ya
placak mdahaleler, ancak ksa dnemli ve geici "iyilemeler"
salayabiliyordu.
nk
retimin nasl yaplacan, kimlerin
hangi sfatlarla ve hangi " m l k i y e t " gcyle nasl roller alaca

n dorudan gndelik yaam iinde uygulamaya sokan "altyap",
yani egemen retim ilikileri ve modeli, styapya belirgin ve
kar konulmas g bir bask araclyla egemen oluyordu.
Dolaysyla, ekonomide lokomotif grevini halen tarmn
stlendii bir toplumsal yapda, eer kentleri "zenginliin ve
yaamn retildii" merkezler olarak koruyup gelitiremiyorsanz, iyi niyetli yneticilerin toprak mlkiyetiyle ilgili yapaca
kk yasal dzenlemelerle de bir yere varamyordunuz. T o p
rak mlkiyetinde tekelleme, zaman zaman senatonun, konsl-
lerin, hatta imparatorlarn almaya alt nlemlere karn hz

la artyor; byk kentlerin dnda ve uzandaki ekilebilir t o p
raklarn denetlenemez byklkteki "tarm iletmelerine" d nmesiyle birlikte de, "egemen s n f krsal alanlar mesken tu
tuyordu.
Dnemsel olarak ortaya kan ynetsel bask politikalar da
bu gelimeleri destekleyici bir rol oynad. Kentlerdeki usta mes
lek erbabnn sivil rgtlenmeleri olarak ortaya kan collegia'lara nasl bask yapldn ve kentlerde zanaatn, ticaretin ve ei
timin nasl darbeler aldn nceki blmlerde grdk, i m p a
ratorluk d n e m i n d e kltlere yaplan bask ve kouturmalar,
Hristiyanlk d n e m i n d e "egemen i n a n " dndaki b t n grup
lar zerinde abartl boyutlara getirilince, kentler iyice sszlat
ve kltrel anlamda rengini yitirdi.
Bilinen, yzyllardr R o m a t o p l u m u n u n i dinamiklerini
oluturan snf ve katmanlarn yaps da hzla deimiti impa
ratorluk sonrasnda. Artk patrici ve pleb yaplamasndan sz
edilemiyordu. Soylular ve toprak sahipleri; onlarn evresinde
ki ynetici brokratlar; sava ve i kargaalarn getirdii " d u
manl hava" iinde bir blm byk tarm efendilerine d n
m gl generaller oluturuyordu egemen snf. Bu grubun
dnda kalan ezici ounluksa, kentlerde yaam standard iyi
den iyiye den isiz ve yoksul ynlar; iliini ya da atlyesi
ni kapatmak d u r u m u n d a kalm zanaatlar; korsanln artmas
sonucu gvenlik ortadan kalktka, hareket alanlar kstlanan ve
yoksullaan tccarlar; devlet tarafndan maalar dzenli denemedii iin yolsuzluk, rvet ve rme girdabna kaplm
kentli m e m u r l a r ve bu ekonomik knty kendi lehine evir
meye alan tefecileri ieriyordu.
Bu
grnrdeki
"i
etkenler"
yannda,
yadsnamayacak
denli belirleyici "d etkenler" de sz konusuydu tabii. kinci

yzyldan
itibaren Avrupa, Balkanlar'dan spanya ve Britan
ya'ya dek uzanan bir alan iinde "barbar aknlar"na maruz kal
mt. Bitmeyen youn, inat ve saldrgan g hareketleri, G o t
kabilelerinin imparatorluun h e m dou hem de bat eyaletleri
iin ciddi birer tehlike oluturmalar sonucunu douruyordu.
I'ratcrnis F.24
D r d n c yzylda J u l i a n u s ' u n elde ettii, "bar ve d z e n "

salamaya ynelik baarlarn arkas gelmeyince, kuzeyi b t
nyle
kuatan
"yabanclar"
Avrupa'daki
i dengeleri
byk
oranda sarstlar. R o m a ' n n kurulu d n e m i n d e n itibaren uygu

lad, ittifak ve paylam yoluyla "Romallatrma" stratejisi ki
mi blgelerde Gotlar iin de etkili olabildi ve talya'nn kuze
yinden itibaren baz kavimler bar anlamalar, formalite evli
likleri ya da " g a n i m e t paylam"na ynelik askeri ittifaklarla
Roma'ya entegre edilebildiler.
Ama T r a k y a ' d a n spanya'ya dek Roma lejyonlarnda ar
lklar artmaya balayan
"yabanc birlikler" sorunu bile R o
m a ' n n b t n l iin gz ard edilemeyecek bir tehlike olu

t u r u y o r d u . H e r h a n g i bir birlik, hassas ve kritik bir blgede is
yan karp, G o t asll efleri nderliinde byk kentlere, hat
ta ou kez Roma'ya dek ilerleyip, istedii dnleri kolaylkla
koparabiliyordu. mparatorluun Avrupa'daki topraklar, gide
rek "barbar eflerin" ynetimindeki dukalklara dnmekteydi.
H u z u r s u z l u k , asayi sorunlar ve istikrarszlk, Avrupa topraklaryla imparatorluun
"Akdenizli
iskeleti" arasnda bir kan
uyumazl yaratmann yan sra, ticarete, mal ve hizmet ak

na da ciddi biimde ket vurmaktayd.
Geliim d n e m i n d e n itibaren Roma, tahl retimine elveri
li toprak azl nedeniyle byk kentlerini fetihler sonucu elde
edilen blgelerden tad budayla ayakta t u t m u t u . Kimi ara
trmaclarn ve tarihilerin dedii gibi, "Afrika buday olmadan
Roma yaayamazd." Ancak ikinci yzyl sonrasndan balayarak
bir tr "tahl a m b a r " olarak kullanlan blgelerden gelen mal
aknda da ciddi yavalama ortaya knca, kentler g d u r u m
da kald. Zaten i talebi karlamaya yeterli olmayan yerli retimse kent dlarna uzanp, krsal blgelerdeki tarm iletmeleri
evresinde yeni yerleimleri biimlendirmeye balamt. Ksaca
s, d r d n c yzyl bittiinde Roma kentleri b t n y l e coku
sunu ve dinamizmini yitirmi, eski etkinliinden uzak, "dinsel
ve askeri ynetim merkezleri" g r n m vermeye balamt.
Byk toprak sahiplerinin kent merkezlerinin uzaklarnda
kmelenen tarm iletmeleri, topran ilenmesindeki geleneksel
yntem ve iliki modellerinde de zorunlu bir deiimi g n d e m e

getiriyordu.
Artk klasik
"klelik" sistemi
geerliliini
byk
oranda yitirmi; o n u n yerini, ekilebilir topraklar evresinde,

" E f e n d i " n i n himayesine snm tarm iisi kyl kolonileri al
maya balamt. Korunakl ve salam atolar, kendilerine ba
l eitimli askeri birlikleri ve denetledikleri usuz bucaksz ta
rm alanlaryla bu "Efendi"ler, imparatorluun deien siyasi
yapsna uygun, yeni "yerel gler" olarak ortaya kyorlard.
Kentlerdeki isizlik, yoksulluk ve r m e , ou kez, her eyini
yitirmi insanlarn yalnzca kiisel eyalarn yanlarna alarak bu
tr byk tarm iletmelerinden birine snmaya raz olmalar
vc bir t r "toprak klesi"ne dnmeleri s o n u c u n u yaratyordu.
Theodosius
sonrasndaki
imparatorlar,
bu
gelimelerin
merkez ynetim ve geleneksel R o m a ilkelerinin sal asn

dan ne denli tehlikeli o l d u u n u n farkndaydlar ama ekonomik
gszlk vc imparatorluun can damar olan kentlerdeki zayf
lama, kanlmaz grnen gidii engelleme olana tanmad. Bir
lde D o u ' n u n , yani Bizans'n "toprak sahipliine dayal kr
sal e k o n o m i " modeline elinden geldiince, uzun sre direndii
sylenebilir. Ancak Bat, b u n u gerekletirebilecek olanaklardan
bile yoksundu ve bu nedenle de zlp gitmesi fazla uzun sr
medi. " R o m a " ad Bat'da, altnc yzyldan itibaren artk yal
nzca bir " h a y a l e t " olarak yaamaya devam edecekti.
G o t , F r a n k , C e r m e n toprak beylerinin yerel dukalklarna
dnen Avrupa topraklarnda, eski imparatorluun simgesel
adnn tek taycs haline gelen Katolik Kilisesi de, bu kavim
lerin Hristiyanlatrlmas srecindeki katklar ve misyonerlik
almalarnn baars ile avunacak; her eye karn toprak bey
lerinin oluturduu federasyonlarla ortaya kan "Krallk"larn
iktidar orta olma k o n u m u n u elinde tutacakt.
Sekizinci yzyldan itibaren, Akdeniz'e kys olan, eski R o m a ' n n mirass d u r u m u n d a k i Avrupa krallklar iin yeni ve
beklenmedik bir tehlike daha ortaya kt: Arap yarmadasnda
doan islam dinine bal kavimlerin oluturduu g, yalnzca
Bizans'n dou snrlarn deil, Akdeniz'in tamamn tehdit edi
yordu artk. Ba d n d r c bir hzla H i n t topraklarna dek D o -
u'yu fetheden ve Mezopotamya, Suriye ve ran'n tartmasz

hkimi haline gelen slam ordular, sekizinci yzyldan itibaren,
bir zamanlar R o m a ' n n eyaletleri olan Kuzey Afrika topraklar
n da ele geirmi ve Cebelitark'tan spanya'ya yryerek Av
rupa'y birka ynden birden kuatmt. Sicilya'dan balayarak
G n e y talya, Kartaca merkezli Arap donanmalarnn igalleri
ne m a r u z kalyor; Fransa'nn gneyinde islam yerleimleri or
taya kyor; Akdeniz'deki zaten zayflam ticaret ilikileri bu
yeni tehdit sonrasnda ciddi bir darbe alyordu. Kentleri g d k lemi ve rengini yitirmi; ekonomisi b t n d i n a m i z m i n d e n
yoksun kalm; siyasi b t n l n d e n oktan vazgemi olan
"Bat uygarl", yani bir anlamda Hristiyan Roma'nn eseri ve
mirass olan yerel hanedanlar ve krallklar topluluu, b t
nyle keye skm d u r u m d a y d artk.
Tarihi ve aratrmaclar, sekizinci yzylda ortaya kan bu
tabloyu, " d i n eksenli" bir farkllama ve paralanma erevesin
de deerlendiriyorlar. Bu yaklama gre " D o u " ve " B a t " , ye
rel, ulusal ve kltrel farkllklarn dnda, " i m a n m o d e l i " ile
damgalanm net ve ak bir kutuplamann da iine giriyordu
slam'n
ykseliiyle birlikte.
Akdeniz'deki
yeni d u r u m iin
H e n r i Pirenne, "Bir zamanlar ortak adetlerin, ihtiyalarn ve fi

kirlerin etkileimini s r d r e n bu kylarda, iki uygarlk ya da
daha dorusu iki yabanc ve d m a n d n y a , H i l a l i n ve H a ' n
dnyas imdi kar karya gelmiti," diyor. 3 3 5
Ksacas, J u l i a n u s ' u n baarszln izleyen otuz yl iinde
ilkin Roma paralanarak ikiye b l n d , b u n d a n yaklak yetmi
yl sonra Bat Roma fiilen ortadan kalkt ve bu enkazn zerin
de oluan "Avrupa Uygarl" yz yl sonra bilimsel ve kl
trel gdkln, r m ve rengini yitirmi eski kentlerin,
krallklara altnn gramajyla oynama zorunluluu verecek bir
ekonomik k n t n n iinde b y m e y e balad; tabii, eer bu
bir " b y m e " y s e .
Bat'da dinsel ve siyasi basklarsa, b t n bu sre iinde
amansz biimde devam etti. Sekizinci yzyla gelindiinde eski
335
Henri Pirenne, "Ortaa Avrupas'nn ekonomik ve Sosyal Tarihi", s: 10
dinler youn kouturma kampanyalar ve cinayetlerin sonu

cunda btnyle yok edilemese bile, yalnzca kendini dikkatle
gizleyen kk bir aznln bal kald rkek ve "uykuya yat
m " bir gelenee d n m t artk. Ama Kilise iin mcadele
ve bask asla bitmiyordu ve piskoposlarn gazab, imdi genel
anlamda Hristiyan bal altnda yer alyormu gibi grnen
ama merkezi dinsel otorite tarafndan " s a p k n " ilan edilen grup
lar hedef alyordu.
Bu anlamda, D o u ' d a , Bizans'ta merkezlenen Ortodoks K i
lise ile Avrupa krallk ve dukalklarna egemen olan Katolik K i lisesi'nin politikalar arasnda iddet ve sertlik asndan hemen
hibir fark yoktu. Kilise, "Sapkn"lara, zellikle de yzyllardr
irili ufakl grupuklar halinde varlklarn korumay bilen gnostik kkenli farkl mezheplere o denli sert ve acmasz davran
yordu ki, gerekten kk bir aznl oluturan bu gruplar,
"kar k u t u p " olarak deerlendirilen slam'dan bile daha tehli
keli grdkleri son derece akt.
Batl tarihiler, kentsel geliim zerinde ykselen ve kl
trel renklilii, dinamizmi ve ilerlemeyi bnyesinde barndran
ilka ile, felsefi ve kltrel anlamda uyann yeniden balad
, kentlerin eski canllna kavutuu, "zgr d n c e " n i n ye
niden yeerme olana bulduu " m o d e r n d n e m " arasnda, d u r
gun ve birok ynyle "karanlk" bir Ortaa modeli zerinde
anlam
durumdalar.
Bu
dnemin
tarihlenmesi
konusunda
farkllklar ve deiik grler olsa da, Ortaa genel hatlaryla

Bat R o m a ' n n dalmasn izleyen dnemle, Avrupa'daki re
form ve devrimci hareketlerin balangc arasna yerletiriliyor;
yani kabaca altnc ve on altnc yzyllar arasna.
Oysa ilerleyen blmlerde zaman zaman ksaca deinecei
miz gibi, bu uzun ve "karanlk" a modeli, evrensel anlam ta
mad gibi, yalnzca Hristiyan Avrupa iin geerlilik tayor. Bat'nn bilim, felsefe ve zgr dnce zerine Kilise araclyla
ipotek koyduu bu uzun dnemin pek ok evresi, "kar c e p h e "
olarak kabul edilen blgelerde bambaka grnmler sergiliyor.
Szgelimi, en azndan sekizinci ve on birinci yzyllar ara
sndaki d n e m d e , islam uygarlnn egemenliindeki topraklar-
da tam tersine byk bir dnsel alm, kltrel zenginleme

ve gz kamatrc kentsel dokularla karlayoruz, islam uygar
lnn egemenlii altndaki blgenin iki u noktasndan, M e z o
potamya ve ispanya'dan vereceimiz iki rnek bile, farkn ar
pcln sergilemeye yeterli. Avrupa'nn "karanlk a" yaad
d n e m d e , eskinin grkemiyle yarrcasna birer byk kl
trel merkeze d n e n Badat ve C o r d o b a ' n n yannda, R o m a
bile snk bir kasaba gibi kalyordu.
" U z u n sre ne Galya ne de italya, fakir kentleriyle, Ba
dat ya da C o r d o b a ' n n ihtiamna yaklaacak kadar dahi h e r h a n
gi bir ey ortaya koyamamtr," diyor M a r c Bloch. " M s l m a n
dnyas, Bizans dnyasyla birlikte 12. yzyln sonuna kadar
Bat zerinde gerek bir ekonomik stnle sahip olarak kal
mtr. O d n e m l e r d e Bat'da tedavl etmekte olan nadir birka
altn sikke bile, ya Yunan ya da Arap atlyelerinde imal edil
milerdi."336
Bloch bu olduka nemli saptamayla birlikte, b u g n O r
taa Avrupa sosyal ve ekonomik dzenine karlk gelmek ze
re kullandmz " F e o d a l i z m " kavramn B a t ' d a hayatn iine
yerletiren olgunun, bir "kargaann balca s o n u c u " olduu g
r n savunuyor. M e r k e z i n d e siyasi istikrarszlk, ekonomik
knt ve sosyal zlmenin yer ald bir kargaadr bu. Bat'nn dank krallklar arasnda grece en " g l " ve b t n
le sahip grnenlerin bile kendi resmi parasn bastrabilmek
ten aciz olmas, Julianus d n e m i n d e ok ksa bir sre iin son
grkemini yaayan R o m a ' n n nasl bir "ekonomik e n k a z " haline
geldiini gstermektedir. Hatta m a d d i anlamda para basabilmek
bir yana, sahip olduklar para sistemini ve kullandklar birimin
deerini kontrol etmekte bile baarsz olan krallklar arasnda
karanlk bir k yayordu Avrupa. H e n r i P i r e n n e unlar
sylyor:
" G e n e l bir fakirleme apakt. Altn sikke ortadan kalkarak
Karolenjlerin o n u n yerine ikame etmek zorunda kaldklar g
m sikkeye yerini brakt. Eski R o m a altn solidus'un yerine
33(
> M a r c Bloch, "Feodal Toplum", s: 14
kurduklar yeni para sistemi, antik ekonomiden ya da Akdeniz

ekonomisinden kopularnn ak delilidir." 3 3 7
Bir baka deyile " B y k R o m a " n n Avrupa'daki kalntla
r, evrelerini Akdeniz boyunca kuatan islam uygarl ve D o
u snrlarn oluturan Bizans'n karsnda, yoksul krsal bey
liklere dnmlerdi artk. Piskoposlarn denetimindeki, eski
ihtiamn oktan yitirmi kentler ve yerel tarm efendilerinin
hkmettii, kapal ekonomiye sahip krsal yerleimlerden kuru
lu devletler iin uzun srecek bir "karanlk a" balyordu.
Avrupa'nn bu g r n t s n n karsnda alternatif g ola
rak beliren iki farkl odaktan Bizans' daha farkl bir gzle d e
erlendirmekte yarar var. D o u Roma, Bat'daki kntye kar
lk kentlerinin kalitesini ve ekonomik yapsn grece ok da
ha canl tutmay baarmt. Ama Avrupa kentlerini yoksulla
maya g t r p gsz d r e n koullarla, yedinci yzyl bala
rndan itibaren bu byk merkez Hristiyan imparatorluu da
yz yze gelmiti. Bizans' feodallemeden uzak tutan etkenler
den biri, egemen olduu topraklarda merkezdeki iktidarn o t o
ritesinin sarslmamasn salayacak asayi ve gvenlikse, dieri
de D o u snrnn tesinde, H i n d i s t a n ' a dek uzanan blgelerle
yapt youn ticaretti. D i e r yandan, imparatorlar Msr gibi
bir blgeyi ellerinde tutmalar sayesinde, verimli Nil vadisinin
tahl desteine de sahiplerdi.
Ne var ki, yedinci yzyldan balayarak douda yaanan ge
limeler, bu avantajlar birer birer ortadan kaldrmaya balad.
lkin, yeniden glenen ve eski parlak gnlerini artrr bir
geliim yaayan i r a n ' n askeri aknlarna direnemeyip, Anado
l u ' n u n ve Ortadou topraklarnn byk b l m n yitirdi Bi
zans. Bu, douyla olan ticaretin ciddi biimde sekteye urama
snn yan sra, nemli kent ve eyaletlerin igal altna girmesi gi
bi bir tehlikeyi de birlikte getirmiti. Sonra, yine ayn aknlar
sonucu Msr gibi nemli bir " k a l e " de elden gitti. Bu gelime
lerle aa yukar ezamanl olarak, Balkanlar'n kuzeyinden gi
derek sklaarak ve glenerek gelen sava Slav ve Avar ka337
Henri Pirenne, a.g.e, s: 12
vimlerinin saldrlar, imparatorluun Avrupa'daki topraklarnn

b t n l zerinde ciddi bir tehdit oluturmaya balad.
610 ylnda iktidara gelen imparator Herakleios, z m
yalnzca d saldrlara daha direnli kar koyabilecek biimde
o r d u y u yeniden yaplandrmakta deil, ayn zamanda bu askeri
reformlar, kkl ynetsel deiimlerle desteklemekte gryor
d u . Bylece R o m a ' n n , kt zerinde bile olsa orduyu ynetim
birimlerinden ayr tutan ilkeleri terk edildi ve imparatorluun
Anadolu'daki topraklar, her biri yerel askeri birliklerin s o r u m
luluuna verilmi idari blgelere ayrld. Bu birliklere " k o l o r d u "
anlamna gelmek zere Thema ad verilmiti ama zaman iinde
szck askeri bir terim olmaktan kp, her Thema'nn yerleik
b u l u n d u u blgenin ynetim birimini de vurgulamaya balad.
Thema
sistemiyle birlikte iki sorun alm gibi grnyor
du Bizans'ta: ounlukla yabanc kkenli paral askerlerden

oluan ve gerek d u y u l d u u n d a hassas blgelere yneltmenin ol
duka yksek maliyetler gerektirdii geleneksel lejyonlarn yeri
ni, "yerel kaynaklar" kullanlarak oluturulup eitilmi askeri
birimler alyordu. Bylece masraflar azalyor, birliklerin hareket
ve manevra yetenei artyor ve birbirleriyle iletiimleri, idari ya
pyla da btnlemeleri sonucu ok daha akkan bir nitelik ka
zanyordu. Artk sefer zaman harekete geirilen ordular deil,
"yerleik" ve hazr askeri birliklerin varl sz konusuydu. O r
ta ve Dou Anadolu'da, Akdeniz kylarnda ve Kuzey E g e ' d e
balatlan uygulamayla her idari blge, dier bir deyile her
Thema, kendi sosyal yaps iinden kendi askeri birliklerini
karp yetitirmeye balad. Bu birliklerin masraflar, blgelerin
toprak mlklerinden elde edilen gelirle karlanyordu. 3 3 8
Yedinci yzyl ortalarndan itibaren bu yeni yntem o l u m
lu sonu vermi ve hem sayca art gsteren, hem de manevra
yetenekleri ykselen askeri birlikler, zaman iinde dou snrla
rn zorlayan ran tehdidini ortadan kaldrmay ve i b t n l k
le birlikte gvenlii de salamay baarmlard. A m a G e o r g
Ostrogorsky'nin de aralarnda b u l u n d u u kimi tarihiler yeni
338
Georg Ostrogorsky, "Bizans Devleti Tarihi", s: 89-92
dzeni " o r d u n u n yabanclamasn engelleme" yolunda atlm

olumlu bir adm olarak grseler de, bu " h u z u r ortam"nn bir
de sosyal bedeli vard elbette: Bizans'n yerel ynetim birimle
ri, btnyle "askeri" bir nitelik kazanyor ve rejim giderek da
ha despotik bir eilimle buluuyordu. Ekip bimek ve gelirin
den yararlanmak zere kendilerine verilen topraklarda yerleik
yaama gemelerine karn, komutanlar teknik olarak hl "as
ker" statsndeydiler ve bu yeni k o n u m , sahip olduklar silah
l g ve otoriteyle birlikte onlar, Bizans'ta o ok korkulan ve
uzak durmaya allan " d e r e b e y i " pozisyonuna bir adm daha
yaklatrmt.
Dou'da Hilalin ykselii

Dier yandan, gl ve yerel bir ordu yaratlarak salanan
i b t n l k ve gvenliin kalc bir nitelik tamad da seki
zinci yzyldan itibaren net bir biimde anlalacakt. Arap ya
rmadasndaki dank kabileleri bir araya getirerek yola kan ve
ok ksa bir zaman dilimi iinde art arda gelen fetihlerle impa
ratorluun dou ve gneyini kuatan slam devleti, Bizans'n
yazgsyla ilgili bir fikir vermeye balamt bile. Bat ve kuzey
de " b a r b a r " ataklaryla zaten yolu kesilmi olan Roma miras
s, imdi d r t yan evrelenmi haliyle b y m e olanaklarn b
yk lde yitirmi d u r u m d a y d .
Sekizinci yzyl biterken slam snrlarnn genilemesi d o
uda O r t a Asya'ya, batda da Kuzey Afrika zerinden span
ya'ya dek ulamt. Balangta kendi benliini ve kiiliini bul
mann cokusuyla, Bizans'n da zayflamasndan yararlanarak
O r t a d o u ' y u denetimi almaya alan bir "Arap hareketi" izle
nimi veren slam, beklenmedik oranda hzl ilerleyen fetihler so
nucu ksa sre iinde bu g r n m n d e n syrld. Ele geirilen
blgelerdeki kkl yerel kltrlerle (bunlarn arasnda Pers, S u
riye ve Mezopotamya kltrlerinin yan sra, skenderiye'de
merkezlenen gnostik gruplar da saymak gerekiyor) girilen etki
leim, giderek geni bir corafya zerinde zenginlemeye bala-
yan ortak bir slam k l t r n biimlendirme yoluna giriyordu.

Arap dnyas kadim uygarlklarn bilgi birikimiyle; fethedilen
topraklarn halklar da slam inanc ve dncesiyle tanyordu
ki bu, hi kukusuz yeni dinamiklerin devreye sokacak bir ge
limeydi ve olduka kritik bir zamanlamayla ortaya kmt. En
azndan, yz yl akn bir sre Roma egemenlii ve Kilise
basks altnda yaayan topraklarda yepyeni bir heyecann do
maya baladn syleyebiliriz.
Bu coku ve heyecan anlamak ok da zor deil. H e r ne ka
dar fetihlerle birlikte bir "igalci" kimliiyle yaamlarna girse
de, slam birok ynyle Hristiyan kurumsal stratejisi ve ide
olojisinden farkl bir profil iziyor ve kendine zg bir "hog
r " ieriyordu. Elbette bu "tartlabilir" bir hogryd vc ok
da esnek olmayan belli snrlar vard. Yalnzca "kitap e h l i " ola
rak kabul edilen Hristiyan, Yahudi gruplarna ve Sabilere an
layla baklyor; b u n u n dnda kalanlar " p u t p e r e s t " olarak ka
bul edilip, " M s l m a n olmak ya da l m e k " seenekleriyle kar
karya braklyordu. Ama bu kadar bile, fethedilen blge
lerde yaayan insanlar iin en azndan bir noktay kesin olarak
ortaya koymaktayd: Kendi dndaki b t n inan ve kltrleri
" s a p k n " ya da "kfir" kabul edip yok etmeye alan Kilise
doktrini karsnda slam, farkl olanlardan hi deilse bazlar
na, "boyun eme kouluyla farklln yaayabilme" olasln
sunuyordu.
Belki b u n d a n daha nemlisi, igalci Arap birliklerinin, ele
geirdikleri topraklarda o gne dek var olmu kltr ve bilgi bi
rikimini tanma konusundaki artc isteklilikleriydi. slam n
cesi d n e m d e hayvanclk, ticaret ve snrl bir tarm etkinlii
nin dna kmadan kapal ve basit bir yaam sren gebe
Arap toplumlar, yeni inanla birlikte gelen motivasyon sonra
snda hzla byyen bir imparatorluk yaratma abasna girerken,
yzyllarn acsn karrcasna bilim ve felsefeyle tanmann
cokusunu yayordu. slam Peygamberi, izinden yryenlere
"Bilim i n ' d e de olsa gidip alnz" demiti ve pratikte olan da
buydu. Kilise'nin b t n antik gelenek ve kltrleri, bilgi biri
kimini, kendince bir szgeten geirdikten sonra ounu "yok
sayma" politikasnn tersine, fetihi M s l m a n toplumlar, d e

netimleri altna aldklar Pers, H i n t , Ortadou, Msr ve Hellen
kentlerinin inanlarna olumsuz nyarglarla baksalar da, bilgi
birikimlerini tanma, anlama ve hatta gelitirme yolunu setiler.
slam, bugn "klasik tektanrclk" ya da " i b r a h i m D i n l e
r i " olarak da adlandrlan Judaizm izgisinin en gen ve grece
en yeni yesi olmasna karn, hi deilse ilk yzyllarnda, Ya
hudi ve Hristiyan inan sistemlerinin geleneksel tavrndan ol
duka farkl bir yol izledi ve kltrel bulumalara, karlama
lara ya da etkileimlere daha scak ve istekli bakt. Bu belirgin
farkllk, yeni dinin hzl yaylmasn salayan faktrlerin de ba
nda geliyordu aslnda. Roma topraklarnda Kilise basks altn
da yaayan bilim adam, d n r ve sanatlarn ou, ok da
ha zgr ve rahat olabileceklerini anladklar islam egemenliin
deki kentlere ve blgelere g etmeye baladlar. Yerel halklara,
slam' kabul etmeleri aka telkin ediliyor ama zorlamaya ve
baskya bavurulmuyordu. slam ynetimine boyun emek ve
belli bir bedel demek kouluyla, etnik ya da dinsel gruplara
kendi inan ve geleneklerini s r d r m e hakk tannmt.
B t n bu gelimeleri, eski grkemli Roma imparatorluu
snrlarnn hemen dibinde yaanan, olduka hzl ve etkili bir
" d e v r i m " gibi grmek gerekiyor, islam ncesinde dank ge
be kabileler halinde yaayan ve her d n e m blgede egemen ol
ma potansiyeline sahip byk glerin h k m altna girmeye
yazgl gibi grnen bir toplum, yeni dinle birlikte tarihin ak
n deitirmeye ynelen bir dinamizmin barol oyuncusu ha
line gelmiti bir anda. Bir baka deyile gce boyun een ve
u y u m salamaya alan deil, "gc elinde t u t a n " olmaya ka
rar vermiti.
Burada elbette tarihsel gelimelerin beklenmedik derecede
elverili bir seyir izlediinden; szgelimi Roma'nn ilkin ikiye
b l n p sonra Bat'nn paralanmas sonucu ortaya kan koul
lardan ya da Bizans'n birka yzyl iinde gcn yitirmesi ve
uzun sreli savalarn iran'daki Sasanileri de ypratmas sonra
snda O r t a d o u ' d a oluan iktidar boluundan sz edilebilir.
Gerekten de sosyal ve siyasi koullarn islam'n hzl ykseli-
sinde belli bir paya sahip olduu yadsnamaz. Ancak burada

unutulmamas gereken nemli bir " i r a d e " ve karar var: slam
uygarl, yalnzca "klcn s t n l " n e dayanan bir askeri g
ce yaslanarak b y m e d i O r t a d o u ' d a . Eer yle olsayd, tarih
te benzerlerine ska rastladmz, gl ordular yaratarak b
yk imparatorluklarn topraklarn yamalayan ve igal eden,
belli bir srenin s o n u n d a da ya kendiliinden zlp dalan
ya da igal ettii lkelerdeki diren sonucu yenilgiye urayan
gebe toplumlarn yazgsn paylard.
slam'n kurucular, g ve iktidarn yalnzca "iyi kl kul
l a n m a k t a n " deil, "bilgi ve bilimi elde t u t m a k t a n " getiini ok
iyi biliyorlard. Peygamber'in M e k k e ' d e n M e d i n e ' y e gn
(Hicret) izleyen yz yldan biraz fazla bir sre iinde, slam im
paratorluunun Bat H i n d i s t a n ' d a n spanya'ya dek uzanan bir
corafyaya egemen olmasn, baka bir eyle aklamak m m k n
g r n m y o r zaten. Yalnzca "inanm"lk ya da yalnzca "sava
lk yetenei" ile, bir d n e m i n ln ortasnda sradan bir ti
cari etkinlikle yetinmeye alm gebe kavimleri, bylesine ge
ni bir eridi denetimleri altna alamazlard. R o m a ' n n b y y p ,
snrlarn b t n
Akdeniz'i
evreleyecek oranda geniletmesi
yzyllar almt. Eer Makedonyal byk skender'in seferle

rini ve Mool h k m d a r Cengiz H a n ' n yalnzca igal ve ya
madan oluan "geici" fetihlerini saymazsanz, tarihte bu kadar
ksa bir zaman dilimi iinde bylesine geni topraklara h k m e t
meyi baaran bir baka uygarlk yoktur.
skender de, Hellenistik i m p a r a t o r l u u n u yalnzca askeri
gce ve stratejik yetkinlie d a y a n d r m a m . ki temel ilkeyi s
rekli gzeterek baarya ulamt gen Makedonyal: Bilgiye sa
hip olmak ve ele geirdii topraklarn kltr ve bilgi birikimini
zor yoluyla yok etmek yerine, o birikimle bulumay ve o n d a n
yararlanmay yelemek. Yunanistan, Anadolu, Ortadou ve M
sr'a silinmez biimde damgasn vuran Hellcnistik kltrn ba
arsnn ardnda, igalcilii deil " b t n l e m e y i " yeleyen bu
politika yatyordu. slam uygarlnn da ok byk oranda bu
bak as sayesinde sekizinci yzyldaki gz kamatrc geli
meleri saladn syleyebiliriz.
G z d e n uzak tutulmamas gereken birinci nokta, yzyllar

boyu gebe olarak yaam bir t o p l u m u n , islam sonrasnda ol
duka hzl biimde yerleiklie gemesi ve bu yeni yaam bii
mine artc bir uyum salamasdr. O kadar ki, i r a n ' d a n E n
dls'e dek uzanan topraklarda birbiri ardna ina edilen saray
larn, ktphanelerin ve antlarn grkemi, Avrupa'nn nemli
kentlerindeki nl yaplar glgede brakacak denli gz kama
trcdr.
ikinci nemli nokta, islam birliklerinin, fethettikleri blge
lerdeki yerleik kltr ve gelenekleri yok etmek yerine onlardan
yararlanma ve elinde tutmay yelemesi olarak kar karmza.
Bu, islam tarihinin b t n n e yaylan, nceden belirlenmi kal
c ve deimez bir strateji olmamakla birlikte, en azndan o n u n
cu yzyla dek varln s r d r m bir eilimdir, iktidar yaps
netleip, sosyal ve siyasi kabuu din adna her trl deiime
kar korumaya kararl muhafazakr dinsel otorite kendini belli
ettiinde, ilerideki blmlerde greceimiz gibi, bu bilgiye ve
bilime ak, istekli tavr da hzla deiecek; siyasi basklar (tpk
Kilise'nin yapt gibi) en bata, islam iinde felsefi araylarn
n c l n stlenen ezoterik gruplara (tarikat) ynelecektir.
Ancak ilk birka yzyl iinde, Peygamber'in aklk ve bilim
tutkusuna ynelik ideallerine olabildiince bal kalnd ve bu
sayede o gz kamatrc baarlarn elde edildii sylenebilir.
"islam dinini yayma gayretlerine ve dinin ilkelerine sk s
kya bal retilerine ramen M s l m a n fatihler, fethettikleri
yerlerdeki yerel kltrlere belli bir hogryle yaklatlar," d i
yor Colin R o n a n . "yle ki, kurduklar saraylarda yerel sanat ve
bilgiler ile islamiyet'in Arap tarzlarnn dikkate deer bir kay
namas grld. Bylece Mslmanlar, dier eyler yannda,
birok Hellenistik ehirdeki Yunan bilimini ve ran'daki Sasani
k l t r n de miras aldlar. Yaylma devri bittikten sonra, islam
k l t r n d e bir Altn a balad." 3 3 9
. Yaanan bu hzl ve arpc genileme dnemine karn, Islami hareketin balangtan itibaren i btnle sahip bir se339
Colin A. R o n a n , "Bilim Tarihi", s: 224-225
yir izledii de sylenemez. Peygamber'in 632 ydnda lmesin

den sonra, slam dnyasnn liderlii, ardllar (Halife'ler) tara
fndan y r t l d . Ancak kimin halife olmas gerektiine ilikin
tartmalar bata olmak zere, birtakm derin anlamazlklar n e
deniyle, ilk 120 yl iinde slam devleti byk i sava yaa
d. ngiliz slam T a r i h i profesr Francis Robinson, bu youn,
hareketli ve karmak dnemi birka cmle iinde zetlerken,
varln g n m z d e de srdren, byk m e z h e p ayrmasnn
ortaya k koullarna ksaca deiniyor:
"atmada srekli bir e, Peygamber'in yeeni ve dama
d Ali'nin partisinin muhalefetiydi. Halifelik makamna geen
lere kar, Ali'nin ia's (frkas) meru nderliin Peygamber'in
soyundan gelenlere ait olduunu ileri sryordu. n c hali
fe O s m a n ' n hkmdarl srasnda bu kartlk aa kt; O s
man ldrlp Ali tehlikeli koullar altnda halifelie geince de
sava patlad. arpmalar ancak Ali'nin kendisinin de 661 y
lnda Kfe'de ldrlmesi ve en byk olunun (Hasan) hila
fet zerinde hak iddia etmekten vazgemesiyle sona erdi. Fakat
ia muhalefeti b u r a d a bitmedi; hatta balangta seimlik bir
grev olan ve ideal olarak da hep yle kalmas istenen halifeli
in, soylu bir M e k k e kabilesi olan Emevilerin hanedanna mal
olmasyla daha da kzt. 68()'de Ali'nin kk olu H s e y i n ,
Emevi halifesi Yezid'e bakaldrnca ikinci i sava balad. H
seyin'le kk kuvvetinin ou, Kerbel'da ldrldler. By
lelikle Peygamber'in t o r u n u ve en yakn akrabalar ortadan kal
drlmlar, gen slam dnyas dehete d m t . " 3 4 0
Bu tarihten itibaren ii partisi, Kerbel'nn yasn tutan ve
srekli olarak Emevi halifeliine kar mcadele eden gl ve
etkili bir muhalefete dnt. Sekizinci yzyl ortalarnda yaa
nan nc byk i sava sonrasnda da Emevi hanedan y
kld ve onun yerini, Peygamber'in amcas El Abbas'n soyun
dan gelenler (Abbasiler) ald.
750 ylndan sonraki sre, bir yandan kendi iinde ciddi
ayrlklar yaarken dier yandan snrlarn hzla genileten Is}w
Francis Robinson, "slam Dnyas", s: 18
lam imparatorluu iin, erken gelen olgunluk ann balang

c olarak deerlendiriliyor. Yaylma ve b y m e , "doal snrlar"
kabul edilebilecek bir noktaya gelip dayanm ve bir anlamda
iin daha zor ve ayrntl aamas balamt: K e n d i iine d n
mek ve evrensel bir islam k l t r n biimlendirmek. Klla
egemenlik altna alnan halklar, daha nce de belirttiimiz gibi
belli snrlar olan bir " h o g r " erevesinde yeni kltrn
olumasna katk salamak anlamnda yreklendirildi ve bu akl
c politika, fethedilen blge halklarnn slam dnyasna enteg
rasyonunu hzlandrd. Olumakta olan kltr, ana dokusunda
Arap-Islam anlaynn yer ald, ancak ayrntlar ve derinlii
antik dnyann bilgi birikimiyle renklenen, yeni ve farkl bir di
namizmi bnyesinde barndryordu.
Esas olarak islam'n "Altn a"nn balangc, Emevi ha
nedannn yklp Abbasiler liderliinde Badat'ta yeni bir ba
kent kurulmas olarak kabul edilebilir. Yeni iktidarn ikinci ha
lifesi El M a n s u r tarafndan kurulan kent, ok ksa bir zaman
iinde an en grkemli ve en zengin kltr merkezlerinden
biri haline geldi. M a n s u r ' u n ardl H a r u n Reid d n e m i n d e ,
H i n d i s t a n ' d a n getirilen astronomi ve matematik belgeleri ince
lendi, snfland ve H i n t say sistemi yava yava Arapa'ya ev
rilmeye baland. Reid'in olu El M e ' m u n d n e m i n d e bu e
viri ve kaynak derleme almalar hzlanrken, islam dncesi
iinde felsefi araylara da arlk verildi.
"Bilge Persler, Yahudiler, Yunanllar, Suriyeliler vc daha
uzaklardan gelen aydnlar, yeni bakent Badat'ta toplandlar,"
diye yazyor J o h n D e s m o n d Bernal. "Yunan biliminin nemli
kitaplarnn Arapa'ya evrilmesine balanmas burada ve J u n d i s h a p u r ' d a gerekleti. Bu eviriler ya dorudan doruya Yunanca'dan ya da ounlukla Suryanice'den yaplyor ve Halife
ler ve soylular tarafndan mali anlamda destekleniyordu. Halife
M e ' m u n , bir eviri brosu k u r d u (Hikmet Evi) ve burada b
yk bilgeler H u n a y n bn Isak ve Sabit Ibn K u r r a , Aristo ve
Ptolemy'nin eserlerinin ounu Arapa'ya evirdiler." 3 4 1
341
J o h n Desmond Bernal, "Materyalist Bilimler Tarihi", s: 193
Aslna baklacak olursa "Beyt El H i k m e t " ya da " H i k m e t

Evi"ni, Bernal'n ifadesini kullanarak bir "eviri b r o s u " olarak
nitelemek, bu byk ve nemli k u r u m u fazla hafife almak an
lamna geliyor. Bilim tarihi konusunda en kayda deer aratr
maclardan biri olmasna karn Bernal, ortodoks tavra sahip
birok ada gibi Pythagoras ve Platon dncelerini " m a t e r
yalist bilim"in rasyonelliinden kopu olarak deerlendirme ei
liminde. Bu nedenle, sz konusu d n c e sistemlerine yaknl
yla bilinen El M e ' m u n ile ilgili yorumlarnn satr aralarna,
bu honutsuzluun izleri de ister istemez yerleiyor. Badat'ta
kurulan H i k m e t Evi, yalnzca klasikleri Arap diline evirme ii
ni stlenen bir eviri brosu deil, antik kaynaklar zerine ara
trmalarn yapld bir akademiyi ve son derece byk bir k
tphaneyi de ieren bir bilgi merkeziydi. Bu akademide doku
zuncu yzyl ortalarna dek ok sayda nemli islam bilgini ye
titiini ve yeni d n c e akmlarnn filizlendiini u n u t m a m a k
gerekiyor.
Abbasi halifeleri dnemi, sekizinci yzyl sonlarndan itiba
ren islam egemenliindeki topraklarda yaanan byk rnesansn da en parlak evresine damgasn vurdu, iktidar, biraz se
vimsiz grnen bir i sava sonrasnda kardei El E m i n ' d e n zor
la alm olmasna karn Halife M e ' m u n , sava ve iddetten ok
bara deer veren, olduka iyi eitim grm, bilginin pein
den koma t u t k u s u n u srekli iinde yaatan bir Arap soylusuydu ve gemiin byk uygarlklarnn sahip olduuna inand
"eski gizemli bilgi"ye kar byk bir merak ve ilgi d u y u y o r d u .
Bat'nn, zellikle de Avrupa'nn ciddi bir "karanlk a " anla
yna ve yobazla teslim olduu gnlerde, yok edilme noktas
na getirilmi antik bilim ve felsefeyi koruma altna alma abala
rnn yan sra, her d n e m byk bir titizlikle "gizli" t u t u l m u
bilgelik geleneklerinin izini s r m e k o n u s u n d a da ok istekliydi.
Eski Msr'n yzyllardr merak edilen, srr kimse tarafndan
zlememi grkemli antlarnda, aradklarnn bir ksmna ula
acana inanmaktayd.
Giza platosunda yer alan ve yapllar ya da "gerek ilev
l e r i y l e ilgili gizemleri hl aydnlatlamam piramit kompleksi
GERLEME, ZLME VE FRATERNS
zerindeki ilk ciddi ve kapsaml incelemeyi, d o k u z u n c u yzy

ln ilk yarsnda El M e ' m u n yapmt. Byk Piramit'in ana gi
ri kapsn bulmay baaramaynca, kalabalk bir ta ustas eki
bi ve danmanlarnn gzetiminde, duvarda bir geit aarak ie
ri girdi. Bugn de Giza'y ziyaret edenler, Byk Piramit'in ii
ne M e ' m u n tarafndan atrlm bu "yapay kap"y kullanarak
giriyorlar.
Eldeki kaytlardan, M e ' m u n ve danmanlarnn bu gr
kemli yap iinde hibir ey bulamayp d krklna uradk
larn reniyoruz. K i m i belgelerdeyse halifenin tneli sonuna
dek izleyip, galeri bitiminde bir " a n a h t a r " ile birlikte, ancak bu
kaz o p e r a s y o n u n u n maliyetini karlamaya yetecek deere sahip
birka para altn b u l d u u n d a n sz ediyorlar.
342
Ancak o anah
tarn nereye ait olduu, ne ie yarad ve daha sonra nereye g

trld belirsiz; tabii eer byle bir anahtar varsa.
D o u ' y a ve slam k l t r n e kar nyargl Batl uzmanla
rn byk blm hl M e ' m u n ve adamlarnn piramide " h a
zine b u l m a k " yani "zenginlik elde e t m e k " iin girdiklerini ileri
sryor. Oysa d o k u z u n c u yzyln ilk yarsnda Abbasiler an
en zengin devleti, Badat bilinen dnyann en zengin kenti, El
M e ' m u n da kukusuz o corafyann en zengin hkmdaryd ve
binlerce yllk dev bir ta yapnn iinde kendi kasasna nakle
decek altn ya da m c e v h e r d e n ok daha baka eyler bulmay
u m u y o r olmalyd.
K i m i tarihiler, El M e ' m u n iin piramitlerin Msr fira
vunlarnn g ve bilgeliini simgelediini; Byk Piramit'e gir
me a r z u s u n u n da ayn gc kendisinin de elde etme t u t k u s u n
dan kaynaklandn sylyorlar.
343
Ancak, grece daha "anla
labilir" nitelik tayan bir baka teze gre, aslnda M e ' m u n bu

dev antn iinde, srekli olarak varlndan sz edilen, "eski
uygarln gizemli bilimi"ne ilikin belge ve kalntlar aryor-
Miroslav Verner, " T h e Pyramids: The Mystcry, Culture and Science of

Egypt's Great Monuments", s: 1%
Tayeb El-Hibri, "Rcinterpreting Islamic Historiography: Harun Al-Rashid and the Narrativc of the Abbasid Caliphate", s: 96
Fraternis F.25
du.
344
Binyllardr iine girmeyi kimsenin baaramad, g ve
gizem simgesi Byk Piramit'in, bilinmeyen dnemlerden kal

ma astronomi haritalarn, matematik formllerini, evrenle ilgi
li bilgileri ve dnyann uzak gemiinin kaytl olduu bir g n
ceyi ieren, "gizem kitaplar"na ev sahiplii yapt i n a n a n d a y
d. Bir baka deyile, Abbasi uygarlnn nl halifesi de, artk
iyice aina o l d u u m u z , " g getiren" bilginin ve "gizli kitapla
r n " peindeydi.
Ancak M e ' m u n , yalnzca akademiler ve ktphaneler ku
r u p , eskinin gizemli antlarnda bilinmeyen bir uygarln izle
rini aramaya kendini adam bir lider deildi. Siyasi ve felsefi
anlamda da, olduka ciddi ve d n e m e gre hayli radikal kabul
edilebilecek yeni aray ve sistemlere de nclk etmeye al
yordu. z e r i n d e en ok d u r d u u hedeflerden biri de, slam uy
garlnn denetimi altndaki topraklarda gl bir merkezi dev
let yapsnn biimlendirilmesi ve otoritenin tartmaya yer b
rakmayacak biimde halifelik makamyla btnlemesiydi. Y
netsel ilevlerde b t n denetimi elinde tutmakla birlikte, titiz
likle setii ve yetki verdii danman ve vezirlerinden, sz ko
n u s u devlet yapsnn, en st kademeden tabana doru rgt
lenmesine ynelik almalarn hzlandrlmasn istedi.
Aslna baklrsa, iler de tam bu noktada karmaya bal
yordu. Devlet yapsyla ilgili oluturulacak dzenlemeler, doal
olarak " h u k u k " sistemini ilgilendiren yenilikleri g n d e m e geti
riyordu ki, bu aamada slam geleneinin muhafazakr kanad,
yani bir anlamda hukuk dzeninden de dorudan sorumlu olan
" u l e m a " iin rahatszlklar balyordu. Eer M e ' m u n olutur
makta kararl olduu merkezi devlet sistemi iin ulemann, ya
ni din bilginlerinin grlerini alsa ve onlarla koordinasyon ha
linde alsa, belki fazla sorun yaanmayacakt. Ancak halifenin
aklnda, ok daha baka eyler vard.
344
GrahamHarcock, "Fingerprints of the Gods", s: 317
Mutezile: A b b a s i R n e s a n s
M e ' m u n dnemindeki siyasal ve felsefi gelimeleri salkl
deerlendirebilmek iin, islam dininin hzl yaygnlama sreci
ne ve b u n u salayan fetih politikasnn dorudan ya da dolayl
sonularna gz atmak gerekiyor. Yedinci yzyln ortalarnda
bir Arap birlii olarak snrl bir corafya iinde doan islam
devletinin, yaklak yz yl gibi bir srede douya ve batya
doru hzla ilerleyip bu blgeleri denetimi altna aldndan sz
etmitik. Bata Iran, Ortadou ve Kuzey Afrika olmak zere,
M s l m a n fatihler, girdikleri her blgede iyi tanmadklar ok
ok eski kltrler, gelenekler ve inan sistemleriyle karlatlar.
Ele geirilen blgelerdeki halklarn bir blm islam dinini ka
bul e t m e konusunda istekli davranrken, nemli bir b l m de
kendi inancn deitirmeden slam ynetimi altnda yaamn
s r d r m e yolunu semiti.
Bu konuda (Emevi ynetimleri srasndaki kimi bask poli
tikalarn dta brakrsak) genel anlamda islam yneticilerinin
hassas ve dikkatli davrandklarn ve farkl inanlara belli koul
lar altnda varln s r d r m e olana tandklarn sk sk yine
ledik. Ancak, ksa vadede yabanc halklar islam ynetimi altn
da iselletirme yolunda olumlu sonular veren bu politika, or
ta ve u z u n vadede islam devletinin kendi yapsyla ve daha da
nemlisi, islam felsefesiyle ilgili, zerinde dikkatle durulmas
gereken sorunlar yaratmaya adayd.
H e r eyden nce, fethedilen topraklarda o d n e m e dek var
ln s r d r e n kkl kltrler, belli bir diren ve " m u h a l e f e t "
potansiyeline sahiptiler. Yahudilik, Hristiyanlk, Z e r d t dini
bata olmak zere, gemii olduka eskilere dayanan ve sre
iinde kendi felsefi argmanlarn, tartma deneyimlerini geli
tirmi inan sistemlerinin mensuplar, islam ynetimi altnda
olumaya balayan yeni uygarlk iinde ciddi bir "rekabet" u n
s u r u n u n temsilcileri olarak ortaya kyorlard. Dier yandan,
yerleik halklar iinde islam dinini kabul edenlerin de bu yeni
inanla buluurken, eski alkanlk, gelenek ve dnce biimle
rinin youn etkisinden kolay syrlabildikleri sylenemezdi. Is-
lam ise, gen bir dindi ve elinde Peygamber'in l m n d e n son

ra derlenmi kutsal kitap olan K u r a n ' d a n ve yine Peygamber'in
eitli konulara ilikin gr ve yorumlarnn derlemesi diyebi
leceimiz " h a d i s " l e r d e n baka gvenebilecei bir kaynak yoktu.
islam uygarl, fetihlerle ve yaylmayla geen ok ksa bir
zaman dilimi iinde, derinlikli ve ayrntl bir ynetim gelenei
oluturmasna elverecek deneyimi kazanma olanana sahip ol
mamt. Dier yandan, i alkantlar da ieren bu ksa ama yo
un d n e m boyunca "ie y n e l m e " ve kendi felsefi yapsn ta
nmlayp gelitirmeye de zaman bulamamt. Bilime ve eski bil
gelik
geleneklerine
duyulan
ilginin,
fethedilen
topraklardaki
yerleik kltrn zmlenmesine ynelik bir isteklilii de bera

berinde getirdiinden sz etmitik. Ancak, szn ettiimiz ko
ullar altnda islam dncesi ve kltr iin, son derece b
yk
nem
tayan,
vazgeilmez bir
adm
gerekiyordu
artk:
Kkl yerel kltrlerin dnce gelenekleri ve buna yaslanan

" m u h a l i f reflekslere kar koyabilecek, yaamn her alannda
kendi bak ve deerlendirmesini hissettiren bir slam felsefesi.
Bir baka deyile, Arap llerinde yaltlm bir "kabileler birli
i" olarak kalmay yeleyen bir toplum iin belki de ok byk
nem tamayan, ama ok geni bir corafya zerinde bir " d n
ya devleti" olmay semi bir uygarlk iin "olmazsa o l m a z " ni
telik tayan ciddi bir grev kyordu ortaya.
Farkl toplumlar kendi ynetimi altnda birletirmek; o
toplumlarn bilgi birikimlerinden yararlanrken etki altnda ka
larak "fethedilen topraklarda asimile e d i l m e m e k " iin, islam
dnyas kendi zgn felsefe ve k l t r n biimlendirmek zo
rundayd. stelik bu, ynetsel bir zorunluluk nitelii de ta
yordu bir yandan. Ynetim demek, " h u k u k " demekti; hukuk
da, yaamn iinde ortaya kmas olas her t r ayrnty kapsa
yacak biimde geni ve esnek olmalyd. Fethedilen her yeni
toprak, yeni "yaam biimleri" ve gelenekler, dolaysyla kar
lalacak yeni koullar ve yeni ayrntlar anlamna geliyordu. O
halde yeni uygarln hukuk anlay ve uygulama yntemleri,
yz yl nceki gibi kalamazd, islam uygarl artk bir " A r a p
Birlii" deil, bir byk dnya devleti olma yolundayd ve b u -
nun gereklerine uygun admlar atmak d u r u m u n d a y d . Nasl Ro

ma imparatorluu, ok sayda farkl halk ayn merkezi yap
iinde bir araya getirip bir " R o m a Bar" (Pax Romana) yarat
may gerekli grdyse, imdi ayn g ve olanaklar elde eden
slam devleti de bir "islam Bar" (Pax Islamica) yaratmak d u
r u m u n d a y d ki, b u n u n yolu da kkl bir ynetim gelenei ve
en nemlisi, bir felsefe oluturmaktan geiyordu.
Abbasi d n e m i n d e (yine eitli i karklklar yaanmasna
karn) sz konusu ynetim geleneini biimlendirmek, Pax Islamica'y geerli klmak ve kltrel zenginlii salamak yolun
da ciddi admlar atldn syleyebiliriz. El M a n s u r ' d a n itiba
ren halifeler, b u g n tarihiler tarafndan "Abbasi D e v r i m i " ola
rak anlan siyasi hamleleri gerekletirirken, felsefi anlamdaki
giriimler de, sekizinci yzyl ortalarnda Mutezile olarak bili
nen bir aydnlar g r u b u n d a n geldi. Bu hareket, tarihsel kaynak
lara gre, slam bilginlerinden Hasan El Basri'nin rencisi Va
sl bin Ata tarafndan balatlmt vc adnn kkeni, Arapa
"ayrlma" anlamndaki "itizal" szcnden geliyordu. Bir ba
ka ifadeyle Mutezile, "ayrlanlar" demekti ve Vasl bin Ata ile
izleyicilerinin, islam felsefesinin geliim srecinde ortodoks d
nceden ayrlarak farkl bir yol izlediklerini vurguluyordu.
Mutezile dncesi, temelde ortodoks islam teolojisiyle ol
duka hassas noktalarda ters den yorum ve yaklamlarla bir
likte kmt ortaya. Birinci ayrlma noktas da, "yazg" kavra
m zerinde dmleniyordu. Mutezile bilgelerine gre insan,
kendi edimlerinden kendisi sorumlu olmalyd ve burada yazg
deil, " i r a d e " kavram belirleyiciydi. Eer insanlarn yaamlar
boyunca yaptklar iler, nceden ilahi kararla belirlenmi bir
yazgya bal, deitirilemez eylemler olsayd, hibir biimde
kar koyamayacaklar bir sre nedeniyle " g n a h k r " kabul
edilebilmeleri ve bu yzden T a n r tarafndan cezalandrlmalar
adaletli olmazd. Oysa Mutezile dnrleri T a n r ' n n adaleti
nin mutlak ve yce olduuna inanyorlard ve bu nedenle in
sanlar iin "yazg"nn deil, " i r a d e " n i n belirleyici o l d u u n u sa
vunuyorlard. Bir baka deyile, yapt olumlu ya da olumsuz
ilerin sorumlusu, dorudan doruya insann kendisiydi.
Dier temel ayrlklardan bazlar ok ksa olarak yle s

ralanabilir: Mutezile, birincil ilkesi olan " T e v h i d " (Birlik) uya
rnca T a n r ' n n " z a t " (varl) ile "sfatlar" arasnda ayrm or
taya koyuyor; bu sfatlar kabul etmekle birlikte bunlara T a n
r'nn " z a t " dnda var olan bir kutsallk tanmyordu. K u ran'n evrende T a n r ' y l a birlikte ezelden beri var olduu gr
n reddederek, "Ezeli ve ebedi olan yalnzca T a n r ' d r " diyor
ve K u r a n ' n "yaratlm" olduunu sylyordu. T a n r ' n n insa
na verdii en byk armaann, doruyla yanl ayrt etmeyi
salayan "akl" o l d u u n u savunarak, akln koulsuz imandan s
t n olduunu vurguluyordu.
Mutezile'ye gre T a n r ' d a n yalnzca iyilik gelir, kt eylem
ve kt dnceyse T a n r tarafndan yaratlmaz, insan iradesiy
le ortaya kard. Buna bal olarak, iyiliin karl dlse, k
tln karl da ceza olmak d u r u m u n d a y d ve T a n r b u n u
K u r a n ' d a aka belirtmiti zaten. Dolaysyla kt eylemde b u
lunan (gnah ileyen) biri, b u n u n sonularna katlanmak ve
T a n r tarafndan cezalandrlmay gze almak d u r u m u n d a y d .
Mutezile b t n bu temel farkllklarn dnda mucizeleri, cen
net ve cehennemi, vahyi ve kerameti de reddederek ortodoks
inantan net biimde ayrlyordu. B t n bu ynleriyle, islam
dnce
tarihinde
"Akliyyun"
(Aklclk)
olarak
adlandrlan
izginin ilk ve ana temsilcisi oldu.

Sekizinci yzyl, daha nce de vurguladmz gibi, by
me ve yaygnlamann getirdii yeni koullarn islam d n c e
sinin geliim srecinde eitli tartma ve belirsizlikler yaratt
bir dnemdi. " E h l i s n n e t " olarak bilinen ortodoks islam d
ncesini benimsemi ounluk, daha ilk andan itibaren M u t e
zile hareketini " s a p k n " ilan etti. Eer islam evrelerinde bu
akma scak bakacak ve koruyacak gl bir destek olmasayd,
bask ve dlamalara ok uzun sre direnmeleri beklenemezdi ki,
sz konusu destek de uygun bir zamanlamayla Abbasi elitlerin
den geldi.
Bilginlerin, sanatlarn ve aydnlarn koruyucusu kimliiy
le ne kan Halife M e ' m u n , Mutezile hareketine yaknlk gs
termekle kalmayp, onu koruma altna alan ilk nemli yneticiy-
di. H a r u n Reid d n e m i n d e ynetimin sempatisini kazanan

Mutezile bilgeleri, M e ' m u n iktidara geldikten sonra byk bir
itibar grdler ve saray iinde yksek konumlarda kendilerine
yer bulabildiler. H a t t a M u t e z i l e dncesi, giderek Abbasi y
netiminin resmi ideolojisine dnmeye balad. Ancak m u h a
fazakr kesimin, ulemann ve onlarn etkisi altndaki halk kitle
lerinin olumsuz yarglar ve tepkileri, azalmakszn devam edi
yordu.
M e ' m u n , ounluktaki halk kitlelerinin eitimsizlik ve bil
gisizlik nedeniyle dinle ilgili konularda ar t u t u c u ve direnli
davrandklar kansndayd. " H i k m e t E v i " , ite bu nedenden
tr islam uygarl iin can alc nem tamaktayd ona g
re.
Oluturulacak bilim merkezi, eitimsizlikle de mcadele
edecek ve yksek bir islam k l t r n n elit kesimden balaya

rak halk tabakalarna dek yaygnlatrlmasnda etkili rol oyna
yacakt.
D o k u z u n c u yzyln ilk yars, "Abbasi Rnesans"nn sa
lad byk atlmlarla, gerekten de islam k l t r n n doruk
noktas oldu denebilir. Belli bal b t n byk bayaptlar, bi
limsel incelemeler, felsefe klasikleri Arapa'ya evrilmi; H i n
distan'dan tanan say sistemi uyarlanarak Arap matematii ge
litirilmi; eski M e z o p o t a m y a kaynaklan bata olmak zere ka
dim dnyann brakt bilgiler yeniden gn na karlarak,
astronomi alannda slam damgas tayan yenilikler bunlar ze
rinde ina edilmeye balanmt. T p ve anatomi konularnda
byk admlar atld, Hipokrates bata olmak zere nemli bil
ginlerin kitaplar evrilip incelendi ve aratrmalar daha ileri g
trlerek yalnzca tp deil, biyoloji, zooloji ve botanik dallarn
da byk gelimeler saland.
Ksacas, R o m a ' n n mirass d u r u m u n d a k i Avrupa, hristiyanlatrlm F r a n k , C e r m e n ve Kelt dukalklarna blnen ya
psyla Kilise dogmatizmi altnda dnsel anlamda karanl
yaarken, doudaki slam uygarl, grkemli bir bilim ve felse
fe merkezi haline gelmiti. Abbasi imparatorluu bir Arap ha
nedannn ynetiminde olmakla birlikte, sekizinci yzyl sonlar
ve d o k u z u n c u yzyl balarndaki parlak dnem Arap kltr-
ne deil, islam himayesindeki uluslararas entelektel buluma

ya balyd byk oranda.
" T a m bu noktada, b t n Araplarn Arap olmadn anm
samak gerekir," diyor Eloise H a r t . "Hristiyan kktendinciliinin katlanlmaz oranda baskc olduu yzyllarda, entelektel
zgrlklerini yeniden elde etmeye alan Pers, T r k ve Ber
beri topluluklar, Arap fatihlere gnll olarak teslim olurken,
korunma gdsyle kendilerini Arap olarak adlandrmlard.
Dolaysyla bu terim Arapa konuan, islam dinine inanan ve o
dnemlerde kendi tebasndan katk ve ortak alma bekleyen
Arap ynetiminin korumas altna girenleri iermek zere kul
lanlyordu."
345
Ancak "Abbasi Rnesans" olarak adlandrlan d n e m i n en

kritik evreleri srasnda, aa yukar M e ' m u n ynetiminin M u
tezile
dncesiyle
birlemesinden
hemen
sonra,
ounluu
Arap kkenli ortodoks ulemann muhalefeti de hzland. H i k m e t

Evi'ndeki youn almalarn gz kamatrc baars ve Ba
dat'taki yksek yaam standartlar ynetim adna olumlu gster
geler olarak ne ksa da, krsal blgelerden balayarak dini an
lamda honutsuz olan kesimin direnci krlamamt. M e ' m u n ,
bu noktada geri adm atmaktansa, direncin zerine yeni yasal
oluumlar kullanarak sertlikle gitme yolunu seti ve " M i h n e "
olarak bilinen yeni bir sistemi uygulamaya koydu.
Genel olarak M i h n e , Bat dnyasnda sonraki yzyllarda
ortaya kan " E n g i z i s y o n " u n paraleli olarak kabul edilmekle bir
likte, bu benzetmenin haksz ynleri b u l u n d u u n u da belirtmek
gerekiyor. T p k Engizisyon gibi M i h n e de egemen dini anlay
l alnarak yaplan bir tr sorguydu ve bu sorgudan "baar
sz" kanlar cezalandrlyordu ama tarihsel kaytlara baklrsa
M i h n e uygulamalar hibir zaman Engizisyon'la karlatrlabi
lecek oranda iddet ve acmaszlk iermemiti.
M e ' m u n tarafndan verilen talimatla Suriye, Irak, Msr ve
Hicaz blgelerinde younlamak zere balatlan uygulama ge345
Eloise Hart, "Pages of Medieval Mideastern History", Sunrise Magazine,

April - May 1973
rei, b t n kadlar vc din adamlar, resmi otorite tarafndan d i

ni konularda bir "snav"dan geiriliyordu. S o r g u n u n ana ekse
ni, Mutezile dncesinin temel ilkeleri zerine kuruluydu ve
ulema, " K u r a n ' n yaratlml", kader, irade ve T e v h i d konu
larnda szl ifade vermeye zorlanyordu. M i h n e kurulu ald
yantlardan tatmin olmadnda, ifadeyi veren kii resmi grev
lerden azlediliyor, hukuk sistemi iinde almas yasaklanyor
ve dinsel otoriteden uzaklatrlyordu. lerleyen dnemle birlik
te uygulamalar younlatka, "baarsz" kabul edilenlerin
retmenlik yapmas ve camide kitleye hitap etmesi de yasaklan
maya balad.
346
Ancak, muhalif ortodoksinin iddialarnn aksi
n e , ok ender birka rnek dnda, M i h n e ' n i n lm ya da ar

hapis cezas verdiini gsteren verilere rastlamyoruz.
M e ' m u n , K u r a n ' temel danma kayna olarak merkez ka
bul eden ve bu zemin zerinde akl, bilim ve felsefeden yarar
lanarak zmlemeler gelitirip kararlar alan bir ynetim siste
mi gelitirmenin peindeydi. Karsnda yer alan ortodoks ule
ma iinse K u r a n ve Hadisler dnda hibir kaynak, hele insan
dncesi vc akl, referans olarak alnamazd. Bu temel kart
lk var olduka, sistem iinde " d i n ve inancn yneticisi ve ko
r u y u c u s u " unvann tayan Halife'nin otoritesi de bir biimde
sarslyordu ki, M i h n e de aslnda bu kayglar uzantsnda uygu
lamaya gemiti. Sorgulamalar "doru inancn test edilmesi" bi
iminde sunulunca, M i h n e salt felsefi ya da dinsel bir sorgu ol
mann tesine uzanyor; bireyin inan vc dnce zgrln
tehdit eden ve ipotek altna alan bir tr " m a h r e m i y e t ihlali" g
r n m n e brnerek, siyasi nitelik de kazanyordu.
833 ylnda Bizans'a yapt sefer srasnda M e ' m u n ld
nde, yerine geen M u ' t a s m vc onu izleyen halifeler, hem
Mutezile dncesiyle yaknl, hem de M i h n e uygulamasn
s r d r d l e r . Ancak byk kentler dnda byyen ve yaygn
laan ortodoks muhalefetin basklar sonucu, 847 ylnda halife
olan Mtevekkil, M i h n e ' y i yrrlkten kaldrd. H e m e n ardn
dan da, H a r u n Reid, M e ' m u n ve izleyicilerinin ynetimleri s34(
> Tayyeb El-Hibri, a.g.e, s: 97
rasnda sarayda ve kamu ynetiminde etkin konumlara gelen

Mutezile'ye bal aydn ve dnrlerin grevden uzaklatrl
mas, srgne gnderilmesi ve hatta yarglanp m a h k m edil
mesiyle sren bir "reaksiyon d n e m i " balad. D o k u z u n c u yz
yl bitiminde Abbasi devletinden Mutezile dncesi ayklanp
uzaklatrlm, M e ' m u n ynetiminde dorua ulaan "aydnlan
m a " dnemi de fiilen sona ermiti. Ortak noktalar Mutezile'ye
kar olmaktan geen din adamlarndan kurulu yeni bir ulema
kua, etkinlii ve egemenlii eline alyordu artk.
Tarihi Jonathan Berkey, M e ' m u n iktidarn, bilimsel an
lamda byk atlmlarn yapld bir d n e m olmann yan sra,
merkez otoritenin ciddi biimde glendirildii kritik bir evre
olarak da deerlendiriyor. Berkey'ye gre M i h n e ile birlikte
glendirmeye alt merkez ynetim, M e ' m u n iin ia ile
yaknlama isteinin gstergelerinden biri olarak da grlebilir
di, nk o, halifelii, tpk ia'nn m a m ' gibi, hem dinsel
hem de siyasi otoriteyi kendi elinde birletiren bir makam hali
ne getirmeye alyor ve akas kendi k o n u m u n u da m a m ' a
edeer g ryordu.' 4 7 Berkey, b u n a bal olarak, her ne kadar
iman ile dnceyi, din ile de siyaseti birbirinden ayrma yo
lunda admlar atm grnseler de, M e ' m u n ve izleyicilerinin
ok erken bir d n e m d e bugn "laik" olarak adlandrdmz sis
teme yakn bir oluuma yneldiklerini sylemenin doru olma
yaca
grnde. 3 4 8
nk
neresinden
baklrsa
baklsn,
M e ' m u n ve dier Abbasi halifeleri, g ve otoritelerini dinden

almaya alyor ve sonuta teokratik bir devlet yapsn biim
lendiriyorlard.
Fraternis ve Ortaa
Beinci ile dokuzuncu yzyllar arasnda ktmz bu ksa
gezinti, Roma'nn zlme srecinde bilinen dnyann yaad
347
348
J o n a t h a n Berkey, " T h e Formation of islam: Rcligion and Society in the

Near East", s: 126
J o n a t h a n Berkey, a.g.c, s: 128
hzl deiimi sergilerken, izini srmekte olduumuz olguya ili

kin de bir soruyu gndeme getiriyor: B t n bu sre iinde F r a ternis ya da ondan geriye kalan gruplar neredeydi ve neler yapt?
J u l i a n u s ' u n lmyle birlikte balayan k o denli hzly
d ki, zellikle beinci yzylda skenderiye K t p h a n e s i ' n i n
yok edilmesi sonrasnda Avrupa ve Yakndou'da, eski ve kk
l bir ideale bal kalmay s r d r e n , mistik unsurlarla da dona
tlm bir misyonun temsilciliini stlenen gizli ya da ak "kar
delik" gruplar da kayplara kart. Roma'nn denetimi altn
daki topraklarda bu, fazlasyla anlalabilir bir d u r u m d u elbette.
Julianus tehlikesi ortadan kaldrldktan sonra Hristiyanlk res
mi otoriteyle tam anlamyla btnlemi; Kilise'nin telkinleri
uzantsnda s r d r l e n k o u t u r m a ve operasyonlar sonucu, bir
d n e m i n nfuz sahibi brokratlar, eski yneticiler ve gizem
kltleriyle balants olduu saptanan resmi grevliler ya t u t u k
lanm ya da konumlarn yitirmilerdi. M i t h r a localar, M a g n a
M a t e r ve Eleusis kltlerinin uzantlar olan tapnak gruplar ve
siyasi nitelik tad saptanan meslek rgtleri b t n y l e da
tld iin, resmi otoritenin "sapkn av" balatmasndan sonra,
bu insanlar toplanp bir araya gelecekleri snaklar da yitirmi
ler, byk olaslkla aralarndaki iletiimi korumay da baara
mamlard.
Bat R o m a ' n n zl sonrasnda talya'nn kuzeyi, G a l ya ve D o u Avrupa blgelerini denetimleri altnda tutan kavim
ler Katolik Kilisesi tarafndan baaryla ynlendirilip hristiyanlatrldnda, byk kentlerden uzaklap krsal blgelere s
nan eski kltlerin mensuplarnn ileri daha da glemiti. H
ristiyanl kabul ettikten sonra g ve iktidarlarnn "tescili"
iin Katolik Kilisesi'nden onay bekleyen bir zamann " b a r b a r "
ef ve liderleri, bu yolla, szgelimi bir Papa'nn elinden ta giy
diklerinde, krallklarn Roma hkmdarlyla edeer grebili
yorlard; nk varl ortadan kalkm grnse bile ad ve iz
leriyle belleklerde yaayan grkemli Roma'nn mirasn stlenen
tek temsilci Kilise'ydi.
Dolaysyla, Kilise ve Papa'nn onayn almak, Frank ve
C e r m e n efleri iin bir zamanlarn efsane imparatorlarnn n
ve prestijini elde etmek anlamna geliyordu. Avrupa'daki pagan

kkenli gmen ve sava kavimlerin Hristiyan dinini kabul et
me k o n u s u n d a bu denli istekli davranmalarn salayan unsur
lardan en nemlisi de buydu zaten. Kilise onlara Roma'nn
prestijini salyor, hkmdarlar da b u n u n karlnda yeni ka
bul ettikleri dinin rgtsel yapsn kabullenerek otoritelerini
Papa'yla birletiriyorlard. Bu, eski inanlarna bal kalmak is
teyenler iin emberin iyice daraldnn da habercisiydi. Kilise
rgtlenmesinin hzla srd despotik derebeyi dzeni iinde
Avrupa'nn yalnzca kentlerinde deil, krsal blgelerinde de s
nlacak yer says gittike azalyordu.
Bu nedenlerden tr, olduka uzun saylabilecek, yaklak
drt yz yllk bir sre boyunca, Avrupa'da ya da benzeri bir
dinsel basknn b t n hzyla srd Bizans topraklarnda, F r a ternis ile balantl bir iz ya da iarete rastlamakta glk eki
yoruz. Aa yukar dokuzuncu yzyla dek kesintisiz devam
eden bu sessizlik, hem siyasi hem de dnsel bir ideale bal
olan bu insanlarn operasyonlar srasnda byk lde datl
dklarn, kouturma furyasndan kurtulmay baaranlarn da
kendini gizleyerek yaamaya devam ettiini gsteriyor. Szn
ettiimiz drt yz ylk sre iinde ok sayda yeni kuan gelip
getiini, zamanla birlikte insanlarn da ciddi bir deiimden ge
tiklerini gzden uzak tutmamak gerek. Ancak, dnmlerden
geerek de olsa, hedef ve ideallerini en az bin yl korumay
baaran bir hareketin, Ortaa balangcnda da bir biimde ayak
ta kalmay baarm olduuna inanmak iin nedenlerimiz var.
Ataerkil ilikilerin sosyal dzene hkmettii d n e m d e O r
ta ve G n e y d o u Anadolu'nun mtevaz yerleimlerine ya da
Karadeniz kylarna ekilen; sava snfl toplumlarn ortaya
kt ve Hint-Avrupal aknclarn doudan gelip Anadolu'yu
igal ettikleri srada kltr ve inanlarn Ege kylarna tayp
varlklarn s r d r m e y e alan; ikinci binyln ortalarnda Sibyl
adl rahibelerinin denetiminde, Yunan kent devletlerinin inan
sistemleri zerinde etkili olarak ilk ynetim rgtlerini k u r m a
y baaran; bu yapnn zlmesi sonrasnda, kendi yetitirdik
leri d n r ve liderleri araclyla G n e y talya'daki koloni-
Icrde ynetimi eline geirebilen; uranan yenilgi sonrasnda ku

zeye g ederek Roma'da C u m h u r i y e t rejiminin biimlenmesin
de birincil aktr olarak sahneye kan ve imparatorluk d n e m i
nin zorlu despotizmi iinde var olmay s r d r m e n i n yan sra,
zaman iinde resmi klt zerinde sz sahibi olmay beceren;
Mithra localaryla devlete h k m e t m e y e alrken Hristiyanlk
gibi gl bir rakibe kar direnip, kendi iinden karizmatik bir
imparator karmay baaran kkl ve inat bir hareket, bunca
zorlu engelle dolu uzun bir sreci atktan sonra Ortaa'n bas
k koullarna direnemeyip dalm olabilir miydi?
B u n a paralel bir baka soru daha sorulabilir: Yedinci yz
ylda slam i m p a r a t o r l u u n u n yaylmas srasnda, dnyann de
iik lkelerinde Kilise'nin d n c e ve inanca ynelik basksn
dan kaan aydn, bilim adam ve d n r l e r i n , belli bir hog
r n n h k m s r d M s l m a n kentlere sndklarndan,
hatta bunlardan bazlarnn kendilerini Arap olarak nitelemeye
bile baladklarndan sz ettik. Bu d n e m iinde, Fraternis yel
pazesi iinde yer alan gruplarn yelerinden bazlar da slam
lkelerine snm olabilir miydi? Kardelik misyonuyla ilgili
izleri D o u ' d a bulabilir miydik?
Bu noktada karlatmz veri yetersizlii, ancak belli so
m u t olgulardan yola karak speklasyon yapmamza olanak sa
layabiliyor; kesin bir ey sylemek m m k n deil. Yine dc un
lar gzden uzak tutmamakta yarar var:
- O r t a d o u ' d a n balayan slam'n hzl yayl, Batl tarih
ilerin de zerinde anlat gibi, dinsel despotizm ve Kilise
basksyla yok edilme tehlikesiyle kar karya kalan klasik d
nem bilimsel yaptlarnn, felsefe akmlarnn ve antik kltrn
bir biimde korunmasn, hatta gelitirilmesini salamt. Eer
son derece kritik bir d n e m d e slam ortaya kmasayd ve b
tn Yakndou, Msr ve Anadolu, eskiden olduu gibi R o
m a ' n n ynetimi altnda kalsayd, bugn belki de Pythagoras,
Platon, Aristo, M a n e t h o n ve daha birok antik a d n r ve
bilgesini tanmayacaktk vc skenderiye K t p h a n e s i ' n e yaplan
saldr, eski d n c e ve bilgeliin yok edilmesine ynelik sis
temli abalarn yalnzca balangc olacakt.
- Avrupa'da ya da Bizans topraklarnda Hristiyanlk dn

da t m inan gelenekleri ve kltler yok edilirken islam yneti
mi altndaki topraklarda belli koullar altnda hogrl bir ba
kn sz konusu olmas, buralar ekici birer snak haline ge
tiriyordu. Dolaysyla Fraternis'e bal gruplardan bazlarnn
yeleri de, gvenli grnen dou kentlerine snm olabilirdi.
- Abbasi ynetimi srasnda vc zellikle H a r u n Reid'den
sonra, halifelerin antik a d n r ve bilim adamlarnn yapt
larna byk ilgi duyduklarndan sz ettik. Bu d n e m boyunca
Pythagoras ve Platon dncelerinin h e m sarayda, hem de Ba
dat aydnlar arasnda belli bir sempatiyle karlandn; Babil
ve Msr'n "astronomik gizemleri"nin dikkatle aratrldn
biliyoruz. Bu d u r u m u , Halife Mtevekkil'den sonra eski y n e
timden kalan izlerin yok edilip, Mutezile aydnlarnn datl
masn izleyen d n e m d e , ortodoks din adamlarnn, M e ' m u n
bata olmak zere eski halifelere ynelttikleri sulamalar da
doruluyor.
ddialara
gre
"putperest
yabanclar"
sarayda
nemli grevlere getirilmi; M e ' m u n ve izleyicileri, Hellen d

ncesinin etkisi altna girerek, ynetimi ve din kurumlarn
yozlamaya srklemilerdi.
Bunlardan yola karak, deneyimli ve donanml F r a t e r n i s
liderlerinden bazlarnn islam topraklarna sndn; d o k u
zuncu yzyl balarnda da Badat'ta Abbasi sarayna dek ula
may baardklarn syleyebilir miyiz? "Abbasi Rnesans" ola
rak bilinen evrede, Fraternis uzantlarnn pay olabilir mi?
Eloise H a r t , islam'n ykseliinin ncesine rastlayan yllar
da, H a r r a n ' d a yaayan olduka eski bir klt ve gelenein koru
yucularnn, Kilise basksnn en youn olduu d n e m d e bile
hristiyanlatrlmaya kararllkla direndiklerinden sz ediyor:
"islam g c n n ykselmeye balamasndan nce, M e z o p o
tamya'nn kuzeyindeki H a r r a n ' d a Suriyeli bir kardelik r g t ,
yzyllar boyunca Hristiyan otoritesine teslim olmay reddetti.
Ard arkas kesilmeyen kouturmalara ramen bu kltn y e
leri, H e r m e s , M i t h r a ve Yeni Platon'cu dncenin bir bilei
mi olan dinsel felsefelerini terk etmediler. Ancak 830 ylnda
Badat halifesi, Bizansllara kar y r t t bir sefer srasnda
rktc mfrezesiyle birlikte H a r r a n ' a girdiinde, varlklar

tehlikeye girdi. rkek ve tedirgin davranlarla karlamaya al
k olan Halife M e ' m u n , grd konuksever ve scak karla
madan armt. ' M s l m a n msnz?' diye sordu onlara, ' H
ristiyan msnz? Z e r d t m e n s u b u musunuz? K u r a n ' n tand
bir kutsal kitabnz var m?' B u n u n ne denli tehlikeli olduunu
bile bile bu 'inanszlar', her zamanki drstlkleriyle, sorular
basite ' H a y r ' diye yantladlar. Bu cesaret, M e ' m u n ' u n hou
na gitmiti. Beklenenin aksine, onlar idam etmeyip b u n u erte
ledi ve o tekrar geri d n e n e dek M s l m a n ya da Hristiyanolmalarn n e r d i . "
349
Bu anekdotun ne denli gerei yansttn bilmiyoruz ama

Eloise H a r t , d n e m i n atmosferiyle bire bir rtt d n c e
sinde. Ayn zamanda, bir noktann daha altn iziyor: Halife
M e ' m u n dahil, islam yneticileri iin " p u t p e r e s t " olarak kabul
edilen eski inan mensuplarna ynelik bir hogr sz konusu
deildi; bu anlay ancak Hristiyan ve Yahudi gruplar, yani ay
n tektanrl din ailesine m e n s u p insanlar iin geerli olabiliyor
du. O halde, Fraternis'le balantlar olsun ya da olmasn, eski
inan kltlerinin mensuplar islam topraklarnda kendilerine yer
bulabilirler miydi? H a r t ' dinlemeye devam edelim:
"Baskyla karlanca Harranllardan bazlar, din deitir
mi gibi davranmay yelediler, inanlarndan d n vermeyi
r e d d e d e n dierleriyse, belli bir gvenlik bedeli demek kou
luyla M s l m a n olmayanlarn 'devlet konuu' olarak kabul edil
diini duyduklar Badat'a doru yola ktlar. J u n d i s h a p u r ' d a n
bu kente g eden iranl komular, eski tp ve astronomi ya
ptlarn Arapa'ya evirmek iin grevlendirilmemiler miydi
orada?
Ne var ki H a r r a n ' n paganlar Badat'a geldiklerinde d i n
leriyle ilgili sorgulama yeniden karlarna kt ve yaamlarn
ancak, akll bir h u k u k u n u n tavsiyesine uymalar sayesinde
kurtardlar: 'Kendinizi Sabiler olarak tantn. imdi oktan yok
olmu bulunan bu eski kltten, K u r a n ' d a da sz edilir.' Byle349
Eloise H a r t , a.g.e
ce H a r r a n ' d a n gelen 'inansz bilgeler', bir M s l m a n kentinde

kendilerine resmi kabul olana b u l m u oldular. ok gemeden
de Hellen bilimi ve kltryle ilgili bilgileri yerel aydnlar o
denli etkiledi ki, yalnzca H i k m e t Evi'ne kabul edilmekle kalma
dlar, ders vermeleri ve kitaplarn yaynlamalar iin davet edil
diler, hatta kendi Yeni Platon'cu okullarn amalarna bile izin
verildi. Sonuta ortaya kan ey, 350 yl nce Justinianus tara
fndan kapatlan gizem okuluna benzer niteliklere sahip ve Arap
dnyasnn bilgi birikimine byk katklarda bulunan bir aka
demiydi."3
50
H a r t ' n anlatt hikye, bizim iin birok bakmdan ilgi e

kici. H e r eyden nce, dier tektanrl dinlerin inananlar gibi
hogryle
karlanmayan
eski
inan kltleri
mensuplarnn,
" S a b i " olduklarn syleyerek islam devletinden kabul grmeyi

baarabildiklerini vc bu sayede Badat gibi byk kentlerde barnabildiklerini reniyoruz. Sonra, belki b u n d a n daha nemli
si, gemii en az on iki bin yl ncesine dayanan G n e y d o u
Anadolu'daki H a r r a n kentinde, neredeyse bire bir " F r a t e r n i s
m o d e l i " n e uyan bir grubun varln hissettiren iaretler kyor
karmza. Son olarak, Badat'ta byk bir saygnlk elde eden
bu gruba m e n s u p bilgelerin, H i k m e t Evi'ne kabul edildiklerine,
kltr seferberliine katldklarna ve o nl akademinin al
nda ciddi pay sahibi olduklarna ilikin bilgiler buluyoruz.
H e r ne kadar kesin kantlar b u l u n m a s a da, bu olduka
nemli ayrntlar, M e ' m u n ynetimi srasnda Fraternis'in hi
deilse bir kanadnn, Badat'ta etkin grevler stlendiine ve
Abbasi ynetiminde nfuz sahibi olmay baardna ilikin hi
de yabana atlamayacak ipular sunuyor. M e ' m u n ve kurmay
larnn, ynetimin en tepesinden tabana doru kademeli olarak
inen bir rgtlenme abas iine girdiklerini; inan formln
akl ve bilgiyle buluturmaya alan rasyonalist bir politika iz
lediklerini; poplist deil, "sekinci" bir tavr iinde olduklar
n ve son olarak kendi inan prototiplerini kitlelere kabul etti
rebilmek iin M i h n e gibi bir sisteme bavurduklarn d n n 350
Eloise H a r t , a.g.e
G E R L E M E . Z L M E VE FRATE
ce, resim biraz daha netlemeye balyor: Dorudan, barol stlenmese bile, en azndan " d a n m a n " dzeyinde, Fraternis dncesi h e m felsefi hem de siyasi anlamda, M e ' m u n ynetimi
altndaki Badat'tayd.
Avrupa'da drt yz yl boyunca sesi soluu kmayan; Bi
zans'ta da younlaan basklar nedeniyle hibir biimde varl
n s r d r e m e y e n Fraternis, eer gerekten uzunca bir sre
Harran' bir t r snak gibi kullanp, dokuzuncu yzylda Ab
basi ynetiminin himayesi altnda varln glendirmeyi baardysa, daha sonra ortodoks din adamlar iktidar zerinde yeni
den denetimi ele geirdiklerinde, bir anda nereye kayboldu?
Eloise H a r t , sz konusu aydn g r u b u n u n , H a r r a n ' "dou ile ba
t arasnda bir k p r " gibi kullandn d n y o r . Aa yuka
r o n u n c u yzyl balarndan itibaren, yani Badat'taki ynetim
deiip dini basklar ortaya ktktan h e m e n sonra, Fraternis et
kilerinin izlerine Anadolu ve Balkanlar'da yeniden rastlamaya
balamamz, bu gr destekler nitelikte.
Olduka kritik bir dnemi Harran ve Badat'ta geiren ve
bu arada islam'la tanarak bilgi ve deneyimini de artran F r a
ternis dncesi, u z u n bir aradan sonra yeniden Roma toprak
lar zerinde, bu kez "sapkn m e z h e p l e r " kimliiyle (ve Kilise'nin ban epey artacak uzun bir sreci balatmak zere) or
taya kyordu. Bir sonraki b l m d e , direni ve muhalefetle bir
likte o eski idealin de kesin olarak Avrupa'ya tanmasn, ay
rntlaryla inceleyeceiz.
III
A K L I N VE G Z E M N DRL
A K L I N VE GZEMIN DIRILII
1. Bat dnyasnn "Sapkn"lar

Resmi otoritenin tercihleriyle halkn eilimleri, ou kez
farkl dorultularda seyreder ve " t e p e d e " alnan kararlarn kit
lelerde sindirilmesi, doal bir diren nedeniyle uzun srelere
yaylr; hele bu kararlar, insanlarn yaam biimleriyle ilgili kk
l deiimleri g n d e m e getiriyorsa. Hristiyanln R o m a t o p
raklan zerinde yaad serven, bu nedenle olduka sancl ve
zorlu aamalardan gemek d u r u m u n d a kald. Resmi kanallarn
zorlayclyla insanlara empoze edilmeye allan yeni inan ve
bu inan tarafndan kesin kurallarla ynetilmek istenen g n d e
lik yaam deiimi, hemen beklenecei gibi, imparatorluk snr
lar iindeki deiik blgelerde farkl nitelikte ama k noktas
ve dayana ayn olan gl bir direnle karlat.
Hristiyan tarihiler, hatta yakn zamana dek onlarn etki
sinde kalan resmi tarih szcleri vc kimi ortodoks akademisyen
ler, R o m a ' n n Hristiyan oluunu, halkn belli bir kesiminin za
man iinde tercihlerini bu ynde kullanmalarnn ynetime yan
syan sonucu olarak gstermeye altlar. Yani farkl inan klt
lerinin yeerdii R o m a topraklar zerinde, Hristiyan dininin
de genel hatlaryla bugn bildiimiz biimde yaygnlat ve
sonunda ynetim katnda kabul grme noktasna geldii d n
cesini, tarih zmlemelerine egemen klmaya altlar. Oysa
gerek d u r u m , Kilise doktrinine bal tarihilerin anlattklarn
dan ok daha farklyd.
H e r eyden nce, Roma'da " M e s i h inanc ve retisi", hi
bir zaman homojen ve dzenli olarak yaygnlap kitlelerce be
nimsenen bir nitelie sahip olmad. Essenc dncesi ve teolo
jisinin Galilc'de, skenderiye'de, Anadolu'nun kimi kesimlerin
de ve Kuzey Suriye'de farkllaarak yoluna devam etmi irili
ufakl varyasyonlar sz konusuydu. Mesihi dnce ou kez
ran kaynakl dualist (ikici) geleneklerle ve arlkl olarak da
gnostik okulla i ie geerek b y m ; misyonerlik abalaryla

tand Avrupa kentlerinde de yerel inan ve mitleri iselletirmek d u r u m u n d a kalmt. Bu dank grnt altnda bile ba
tda d r d n c yzyl balarna dek hibir zaman yaygn ve ge
nel kabul gren, " m a j r " bir inan olarak belirmedi; doudaysa
kimi blgelerde byk cemaatlere sahip olurken, kimi blgeler
de hibir varlk gsteremedi, "ilk Kilise" olarak bilinen oluum,
zaten i alkantlar srasnda resmi otorite tarafndan askeri yn
temlerle datlan kk bir misyonerler gubuydu. O n u n mira
sn stlenme iddiasndaki "Kilise Babalar"ysa, Mesih d n c e
sinin en muhafazakr ve en sekter kesimini oluturuyordu.
z e r i n d e durulmas gereken bir dier ciddi yanlg, ksmen
marksist tarihilerin de katklaryla ortaya kan, Hristiyanln
"yoksul ve dlanm" kitlelerin dini olarak, bir t r " m u h a l i f ha
r e k e t " olarak doduu ve gelitii iddias. Tarihsel geliimi, d
zenli olarak ileri giden "izgisel" bir sre olarak grme eili
minin, byk
mamda
351
oranda nyarglarla beslendiine nceki
deinmitim.
al
"Pozitivist" ynteme bal kalma ve
"bilimsel" olma iddiasndaki on dokuzuncu ve yirminci yzyl

m o d e r n dncesi, insan topluluklarnn geliim srecini z o r u n
lu bir "toplumsal ilerleme" yasasna bal olarak grme alkan
ln gelitirdi. T a r i h e genel olarak " d o r u " noktalardan bakan
ve grece en salkl analizleri reten marksist d n r l e r de bu
eilime sk skya bal kaldlar.
Sz konusu izgisel yaklam uyarnca, h e m toplumsal d
zenlerin hem de insan dncesinin deiimi, mutlak bir "iler
l e m e " ve gelime grafiini izliyordu. B u n a gre, "kleci sist e m " i n yerini alan "feodal d z e n " nasl retici glerin ve t o p
lumsal deiimin uzun dnemli seyri iinde zorunlu ve "ileri
d o r u " bir deiimse, ok sayda farkl inan k l t n n yan ya
na var olduu yapnn yerini doktriner tektanrchn almas da
hem "kanlmaz", h e m de "ilerici" bir deiimdi. Bu bak a
s, marksist tarihilerin Roma'nn zlme dnemlerine ilikin
deerlendirmelerini de ciddi biimde etkiledi. Eer " o k t a n r l "
351
likz. "2012: Marduk'la Randevu" s: 236-239
A K L I N V E G I Z E M N DiRiLii
resmi inanca sahip kleci imparatorluun deiimi "ileri" bir

admsa ve feodalizm "retici glerin" geliiminde zorunlu ve
"ileri" bir aamaysa, sistemdeki bu deiimin styapdaki kar
l olan Hristiyanlk da " p a g a n " dinlere gre ileriye doru atl
m bir adm olarak grlmeliydi. ounlukla, eski inan klt
lerinin " y e r e l " dinler olduu, Hristiyan tektanrc dncesininse, "evrensel nitelik tad" gibi, hi de salam dayanakla
ra sahip olmayan bir tez gelitirildi. Ayn bak uzantsnda, az
saydaki, gvenilirlii tartlr d u r u m d a k i veriden de yola ka
rak, Hristiyanln imparatorluk inan sistemine ve siyasi yap
sna kar bir tepkiden beslendii varsaym gelitirildi ve "yok
sullarn, klelerin ve dlanmlarn devrimci d i n i " modeline sa
rlma ablonu kemikleti.
Bu ok temel yanlg, en az "kleciliin feodalizme d n
m n " toplumsal ilerleme ilkesi uzantsnda " z o r u n l u " bir
deiim olarak grmek kadar vahimdi. Bir nceki blmde ks
men deindiimiz gibi, R o m a ' n n yaad zlmenin sonu
cunda Avrupa'da ortaya kan feodalite, "retici glerin gelii
m i " srecinde yaanm kanlmaz bir deiim olmaktan olduk
a uzaktr. mparatorluun belli eyaletlerinde zaman zaman pat
lak veren kimi byk isyanlar saymazsanz, Roma tarihinde k
leler ile kle sahipleri arasnda kkl bir "snf savam"nn iz
lerine de rastlamazsnz. Feodaliteyi ortaya karan koullar ne
snf savamndan dorudan etkilenmitir, ne de retici gle
rin zorunlu geliimiyle d o m u t u r .
R o m a ' n n ynetsel sisteminde yzylar boyunca alnan si
yasi kararlar; toprak mlkiyetinin tekellemesinin n n e gecik
memesi; barbar aknlar ve doudan ykselen "slam tehlikesi"
nedeniyle hem kentlerin gvenliklerinin azalmas hem de tica
retin sekteye uramas; iklim ve bitki r t s n n nitelikleri d o
laysyla yeterli tahl retimine uygun, geni topraklara sahip ol
mayan Avrupa'nn, Msr ve Suriye bata olmak zere nemli
eyaletleri yitirmesi sonucu ekonomik darbe yemesi; feodaliteyi
h e m siyasi hem de ekonomik bir " g e r i l e m e " aamas olarak or
taya karmt. " Z o r u n l u " bir deiim deildi; ok farkl impa
ratorluk politikalaryla ve daha "denetlenebilir" d koullarla,
byle bir tarm sisteminin ve kapal ekonominin ortaya kma

snn n kesilebilirdi, " i l e r i c i " bir deiim, hi deildi; byk
kentlerin zayflamas, krsal merkezli dukalklarn ortaya kma
s ve youn dinsel basklar sonucu insan dncesinin, insan
uygarlnn geliimine set ekmi, uzun sren bir "karanlk
a"n yolunu amt.
Benzeri biimde, Hristiyanlk ya da dogmatik tektanrclk
da insan dncesinin ve rasyonalizmin doal ve zorunlu bir so
nucu falan deildi, hibir zaman da yle olmad. Bu inan sis
teminin yaygnlk kazanmas, felsefi akmlarn abalar, byk
dnrlerin katklar ya da yeniliki fikirlerin mcadelesiyle
deil, gc ve iktidar elinde b u l u n d u r a n imparatorlarn ve on
larla birlikte hareket eden egemen snfn siyasi kararlaryla ger
ekleti. D a h a da tesi, temel simgelerden ibadet biim ve ge
leneklerine ilikin ayrntlara dek birok ynyle Hristiyanlk,
ak seik, bizzat Roma imparatoru ve resmi otoritesi tarafn
dan, ok sayda yerel u n s u r da devreye sokularak formle edil
di. Yani, yaygn ve egemen din olarak Roma topraklarna hk
m e d e n karakteri, doduu ve ortaya kt andaki otantik ha
linden olduka farkllamt.
Hristiyanln, Roma topraklarndaki ezilen kesimlerin, k
lelerin ve yoksullarn dini olduu ve bu anlamda muhalif bir ni
telie sahip olduu yolundaki grler de, en hafif deyile "abar
tl" olarak kabul edilebilir ancak. Galile'den Anadolu'ya tand
dnemde, yerel kltlerle youn etkileime giren farkl grupla
rn deiik ynlerde devam eden dnsel yolculuuyla M e s i h i "temel ide", ksmen imparatorluun basksna maruz kalan ke
simlerde ilgi uyandrmt. Ama ona "mazlumlarn ve yoksulla
rn d i n i " olarak bakmak, tarihsel gerekleri istek ve eilimlerimi
ze gre deitirmenin tesinde bir anlam tamyor b u g n .
Roma t o p l u m u n d a imparatorluk despotizminin en sertle
tii dnemlerde, basklardan nasibini alan kltler, gizliden giz
liye Fraternis tarafndan desteklenen Bacchus-Dionysos cema
atleriydi ki, eer herhangi bir dinsel gruba "yoksullarn ve k
lelerin arlkta olduu muhalif bir hareket" etiketini yaptra
cak sak, daha uygun bir aday bulmamz m m k n deil. Eleusis
A K L I N VE G I Z E M N DiRiLii
gizemcilii ( D e m e t e r klt) ve onunla organik baa sahip D i onysos cemaatleri, her zaman imparatorluk politikasnn ku
kuyla bakt gruplar olarak kaldlar. Hristiyanlksa, en azndan
ilk dnemlerinde, bask altndaki Dionysos kltyle etkileime
girdii oranda klelerin ve yoksullarn ilgisini zerinde toplaya
bildi. Roma iinde adndan sz edilecek byk dini gruplardan
biri haline gelmeyi baard d n e m l e r d e , gcn ve dayana
n yoksul kesimlerden ya da klelerden deil, tam tersine, ikti
dardaki Fraternis yanls M i t h r a gruplaryla kar atmas ii
ne giren, soylu, zengin kesimden, yani egemen snftan alyor
du. Eer varlkl ve siyasi nfuza sahip kesimin koruyuculuu
altna girmeseydi, resmi din haline gelmek bir yana, byk ola
slkla yaygnlama olanaklarn bile bulamayacakt.
Yukarda andmz tarihiler, Hristiyanl imparatorlu
un yoksul ve ezilen kesimlerince desteklenen bir inan olarak
nitelerken, ounlukla o n u n " l m d e n sonra k u r t u l u " ya da
"sonraki hayatta d l l e n d i r i l m e " temalarnn, ac eken insanla
r avutucu niteliini dayanak olarak gsteriyorlar. Oysa burada
u n u t u l a n , dikkatlerden karlan olduka nemli bir yanlg var:
Mesihilik, en azndan ilk ortaya k dnemlerinde "manevi
k u r t u l u u " (Salvation) deil, gerek anlamda, yani "dnyevi ya
a m d a " bask ve z u l m d e n kurtulmay salayan somut bir d e
iimin haberciliini ve arsn yapyordu. D i n i n Yahuda t o p
raklar zerinde d o m u olmasnn, Eski Ahit'te sz geen
" K u r t a r c KraP' Roma basksndan kurtulmann tek yolu ola
rak grmesinin bir sonucuydu bu.
Ne Essene'ler, ne de bu mezhebin Galile'ye snan ve ora
dan Ortadou'ya dalan yeleri "spiritel k u r t u l u " u n peine
dmlerdi. Onlar, T a n r ' n n kendilerini (daha nce de birka
kez olduu gibi) somut biimde, " b u yaamlar" srasnda esa
ret ve baskdan kurtaracana, M e s i h ' i b u n u n iin yollayacana
inanyorlard. Ayrca, " d n y a n n s o n u " benzeri inanlar da, en
azndan ilk ortaya kt sralarda, mistik fanteziler olmaktan
ok uzakt. lk Mesihiler, ok eski kltrlerden kendilerine ak
tarlm bilgileri yorumlamaya ve deifre etmeye alarak, ya
kn zamanda gerekleeceine inandklar, "gksel kaynakl" so-
m u t bir afetler zincirini haber veriyordu. Bir baka deyile, son

radan Hristiyanln temel dncesi haline gelen " T a n r ' n n
plan uyarnca insanlarn ruhlarnn k u r t u l u u " u n s u r u , bu in
sanlarn retisinde ok baka biimde anlatlyordu.
Dier yandan, "spiritel k u r t u l u " ve "manevi selamet" ya
da " b u dnyann tesindeki y a a m " gibi kavramlar Yahuda k
kenli Essene dncesinin deil, tam tersine, " p a g a n " olarak ni
telenen Anadolu kkenli eitli Yunan gizem taplarnn r
n y d ! Yani eer Roma topraklarnda yaayan yoksul ve ezilmi
insanlara ekici gelebilecek, avutucu nitelik tayan bir reti
den sz edilecekse, b u n u Hristiyanlkta deil, ondan ok daha
eski olan ve i r a n ' d a n italya'ya, M s r ' d a n Balkanlar'a dek uza
nan bir corafya iindeki irili ufakl mistik gruplarda aramak
daha anlamlyd. Nitekim, Filistin snrlarnn tesine tanma
ya baladktan sonra Essene-Nasorean dncesi yava yava
yerel kltlerden bu tr spiritel temalar alarak iselletirmeye
balam ve belli bir ilgi ve yaygnl da ancak bu deiim ve
" a d a p t a s y o n " abalar sonrasnda salayabilmiti.
Yeni dini spiritel, dnyevi yaamn dndaki bir kurtulu
la buluturan ve Mesih'i Yunan mitlerini artrr biimde
" T a n r ' n n O l u " unvanna tayanlar, Anadolu ve R o m a ' d a H
ristiyanl koruma altna alp iktidara tamaya hazrlanan ege
m e n snf temsilcileri oldu. Constantine vc kurmaylar 325 iz
nik Konseyi'nde son rtular yaptklarnda, yz yl nceki
otantik halinden iyice uzaklam; hatta " T e s l i s " (trinity -
leme), "Baba ve O u l ' u n nitelikleri" ve "Kutsal R u h ' u n t a n m
lanmas" gibi fazlasyla " G r e k k o k a n " unsurlarla klasik tektanrc inanca bile aykr den, kafa kartrc bir g r n m alm
t. (Bu nedenle, b u g n Kitab M u k a d d e s ' i dikkatli bir gzle
okurken, Eski Ahit'in bitiminden sonra balayan incil'in sayfa
larnda, hem kltrel, hem geleneksel hem de "ideolojik" a n
lamda ciddi bir kopuu, slup ve anlay ayrln fark e t m e
mek m m k n deildir.)
Grek ve Roma kkenli inan kltlerinden uyarlanan motif
lere, ibadet biiminde yerel halklarca yadrganmayaca d n
len temalarn kullanlmasna karn, imparatorluk halklar H r i s -
A K L I N VE GIZEMN DIRLI
tiyanl kolay ve abuk benimsemedi. Yerel inanlarda yaayan

tanr ve yar-tanr figrlerinin "Azizler" olarak iselletirilmesi;
Tanra kltne binlerce yl yaknlk d u y m u insanlarn tercih
lerinin zorlaycl karsnda M e r y e m Ana figrnn incil'de
yer aldndan ok daha fazla nemsenerek ne karlmas; ki
mi eski pagan enlikleri ve bayram gnlerinin eitli yeni adlar
la Hristiyan kltr iinde " y o r t u " olarak yer almasnn sa
lanmas, ileri bir miktar kolaylatrmt belki ama zellikle Av
rupa topraklarnda direnci krmak olduka zor grnyordu.
B u n u n ok temel bir nedeni ve aklamas vard elbette:
Romallar yeni dinlere ve inan kltlerine hep scak bakmlar
ve manevi yaamlar iinde yeni geleneklere ve ibadet biimle
rine yer bulmay baarmlard ama bu kez d u r u m olduka fark
lyd,
imparatorluk halklar, ilk kez kendisinden baka t m
inanlar kfirlik ve sapknlkla; dier kltlerin sayg gsterdii

ilahi figrleri "sahte t a n r " olmakla sulayan ve b u n u n l a yetin
meyip b t n dinleri yasaklayan, tapnaklar kapatp cemaatleri
datan bir despotik zihniyetle karlayordu.
J u l i a n u s ' u n devrilmesi sonrasnda Hristiyanla kar r
gtl ve dzenli son direni, Virius N i c o m a c h u s Flavianus n
derliinde geliti. R o m a ' n n etkin ve nfuzlu ailelerinden biri
ne m e n s u p olan Flavianus, kendisiyle ayn idealleri paylaan
Praetextatus ve S y m m a c h u s gibi Roma politikasnn nde gelen
isimleriyle, 384 ylndaki Saturnalia enlikleri srasnda ev t o p
lantlarnda bir araya gelmi ve Hristiyanla kar R o m a ' n n
geleneksel deerlerini ve k l t r n korumak iin bir eyler yap
ma gereklilii konusunda fikir alveriinde b u l u n m u t u . Bu
nemli ismin evresinde gelien direniin ardnda nemli bir se
natrler grubu da vard. 3 5 2 M i t h r a (Sol Invictus) localar tara
fndan da desteklenen sz konusu bulumann, yeni koullara ve
younlaan tehlikeye kar gerekletirilmi bir " F r a t e r n i s t o p
lants" o l d u u n u rahatlkla syleyebiliriz.
Romal d n r M a c o b i u s ' u n sonraki yllarda bu harekete
d u y d u u nostaljik ilgiyle kaleme ald Saturnalia adl kitabn352
Leighton D. Reynolds, "Scribes and Scholars", s: 37
da, toplantnn ayrntlarna ilikin ilgin ipular buluyoruz.

K o n u m a l a r genellikle felsefe, edebiyat, din ve "antik bilgi"
zerinde younlamt ve R o m a ' n n kltrel mirasn koruma
kaygs gden tartmalar, hem entelektel hem de politik nite
lik tayordu. Bu Romal aristokrat, Hristiyan ynetime ve
bu ynetim desteinde ykselen yeni "yksek snfa" tepki d u
yuyor, kendilerini eski Roma deerlerinin muhafzlar olarak
gryorlard.
353
Ancak, Saturnalia'nn ardndan etkin biimde yaama gei

rilen bu son rgtl direni abas da baarl olamad. Praetextatus, ayn yl iinde ld; Flavianus ise, izleyen on yl boyun
ca giderek iddeti artan bir mcadele iinde, eski inanc R o m a ' d a n silmeye kararl olan imparator T h e o d o s i u s ' a kar fiilen
savat ama yenik d n c e 394 ylnda intihar etti. Direnie des
tek veren senatrler ok ksa sre iinde yok edildi, M i t h r a
gruplar datld, liderler tutuklanp ou ldrld. F r a t e r nis'in, uzun sre iktidarn ok yaknnda b u l u n m u gl frak
siyonlarndan biri, ciddi bir darbe alm oluyordu bylece.
G l ve etkin aydnlarn, politikaclarn ve deneyimli as
kerlerin direnii bozguna uraynca, R o m a ' d a "sade vatanda"
iin ok fazla seenek kalmyordu. Devlet eliyle yrtlen res
mi basklarn iyiden iyiye younlap sistematik bir grntye
b r n m e s i n d e n sonra, eski inanlara m e n s u p olanlar d o r u d a n
kar koymay deil, bir tr pasif direnii yelediler, inat eden
lerin bana neler geldii d n l r s e , bylesi daha akllcayd
hi kukusuz. Sessizce, Hristiyanl kabul etmi grndler;
kiliselere gitmeye, Pazar ayinlerine katlmaya, Isa adna dua et
meye baladlar. D r d n c yzyln nl Yunan retorikisi L i banius, unlar sylyor:
"Eer size din deitirdiklerini sylerlerse, bilin ki bu ani
deiim yalnzca bir taklitten ibarettir. Gerek Hristiyan cema
atlerinin iine girdiklerinde, yeni dini duygularn sergilerler.
Robert A. M a r k u s , "From Rome to the Barbarian Kingdoms" (John

McManners editrlndeki " T h e Oxford Illustrated History of Christianity" adl derleme, s: 67)
A K L I N V E G Z E M N DiRiLii
Birlikte dua ettikleri Mesih inanllarnn saylarn kabartyor

grnrler. H i kukusuz gerekten dua ederler - ama b u l u n
duklar mekna hi de uygun olmayan farkl szlerle." 3 5 4
Hristiyanl
kabul
etmi
grnenlerin
eski
geleneklere
bal kalma y n n d e gsterdii bu pasif direniin ortaya kar

d " g a r i p " grntlere, R o b e r t M a r k u s da deiniyor: "Birok
Hristiyan, geleneksel Roma enliklerine katlmaya devam etti;
bazen kiliselerde dans ederek, mezarlk trenlerinde iki iip
sarho olarak, byclere danarak ya da sorunlarndan kurtul
malarna yardm etmesi iin tlsmlar tayarak, piskoposlar o
ka s r k l y o r l a r d . "
355
Kilise, bu kltrel karmaaya yaklak yedinci yzyla dek

belli llerde t a h a m m l etmek zorunda kald - zellikle de pa
gan alkanlklarn gnlk yaam iinde zlmemekte direndi
i O r t a ve K u z e y Avrupa blgelerinde. Sonuta, istenen olu
yordu: Kuzeyli Viking boylar dahil, Avrupa'nn bir d n e m R o
ma m p a r a t o r l u u ile yakn ilikide bulunan " b a r b a r " halklar
nn h e m e n t m , eflerinin, krallarnn ya da byk toprak sa
hiplerine d n e n beylerinin istek vc zorlamasyla Hristiyan ol
may kabul etmilerdi ki, bu d u r u m , Roma'nn kt zerinde
ki tek siyasi varisi d u r u m u n d a k i Katolik Kilisesi'nin otorite ala
nn geniletmekteydi. Bu nedenle krsal kesimdeki halklarn
vazgeemedikleri eski alkanlklar, yani hasat enlikleri, eki
noks ve g n d n m bayramlarnn asimile edilip Hristiyan
k l t r n e ithal edilmesine izin verildi. Baz blgelerdeki yerel
ilahi glerle ya da kutsal olduu kabul edilen kiilerle ilgili ina
nlar da, bu figrlerin Hristiyan azizlerine dntrlmesiyle
doktrin tarafndan hogrlr hale getirildi.
B t n bunlar, "Karanlk a " balangcndaki Avrupa'da,
siyasi ideallerini, eski bilgelie yaknlklarn koruyan ve bir bi
imde "gizli m u h a l i f kimliini s r d r e n kii ve gruplara, var
olmay s r d r m e n i n olas bir yoluyla ilgili fikir veriyordu. Ak
tan aa Kilise'ye ve onun temsil ettii resmi otoriteye, m o n a r -
354
355
Libanius'dan aktaran: Kurt Seligmann, a.g.e, s: 76-77

R o b e r t A . M a r k u s , a.g.e
siye meydan okuyan bir giriimde bulunmak akl kr deildi.

Eer kouturmaya uramadan, zindanlarda r m e d e n ya da
idam edilmeden varlklarn srdrmek, bilgilerini ve idealleri
ni sonraki kuaa aktarmak istiyorlarsa, kalabalk iinde kendi
lerini u n u t t u r u p , Hristiyanlam gibi davranmalydlar. Bu
yntem, gerek kimliini deifre edip imekleri zerine ekme
den ayakta kalmann ve bir biimde " i d e a l e " giden yolculuu
s r d r m e n i n tek yoluydu. Fraternis olarak adlandrdmz es
ki ezoterik "kardelik ekirdei"nin geriye kalan dank g r u p uklar da, temel olarak bu yntemi benimsediler. Yenikler,
farkl k noktalar aryorlard imdi ve Hristiyan k l t r n n
heterojen yapsnn yaratt bu karmaa iinde " d i n snrlar"
iinde kalr g r n p kendi varlklarn gizlemeleri daha kolay ve
risksiz grnyordu.
Anadolu'da Paulisyen direnii

Ancak Kilise, yedinci yzyla gelindiinde olduka iyi r
gtlenmi d u r u m d a y d ve artk kendi istihbarat sisteminin ilk
rneklerini de oluturuyordu. Sradan birer kyl gibi g r n p
evlerde gizli toplantlar yapanlar; eskiye ait bilgileri ieren bel
ge ve papirsler nda bilimsel aratrmalar s r d r e n l e r ya
da gizlice kk grupuklar oluturup belli " s t a t " l a r n verdii
dersler araclyla "eitim almalar" yapanlar saptandka,
iddetle cezalandrlyordu. Sulamalar ou kez, dinsel otorite
nin belirledii doktrine uygun iddialar evresinde oluuyordu
ve hemen her seferinde en yaygn kouturma gerekesi, " b
y ve gizli bilimler" ile uramak ya da "sapkn dncelerle
Kilise otoritesine kar kmak" idi.
Sekizinci yzyla gelindiinde islam'n yeni ve hzla b y
yen bir uygarlk alternatifi olarak ortaya ktndan sz etmi
tik. Bu beklenmedik gelime, Avrupa'da ve Bizans snrlar iin
de yaayp Kilise dogmatizmine, monarik ynetimlere, eitsiz
lie ve sosyal adaletsizlie kar tepki duyan her kesim iin, iki
nedenden tr yreklendirici nitelik tayordu. Birincisi, yine
A K L I N V E G Z E M I N DiRiLii
daha nce deindiimiz gibi, bilime ve felsefeye daha anlayl

ve istekli bakan slam ynetimi altndaki topraklara g ederek
basklardan uzaklamak gibi bir seenek kyordu ortaya. kin
cisi, Kilise artk b t n enerjisini ve ilgisini Hristiyan ynetimi
altndaki lkelerde yaayan " s a p k n " mezheplere ya da "yer alt rgtlenmelerine" yneltemeyecckti; ba etmesi gereken ol
duka gl bir d m a n , denetimi altndaki topraklan hzla ku
atmaktayd.
Bu rahatlamann getirdii dnsel ve sosyal hareketlilik,
daha yedinci yzyl sonlarnda kendini belli etmeye balad. B
yyen islam tehlikesinin yaratt korku ve aknlk Ortaa
egemenlerini yeni nlemler alma zorunluluuna ittike, merke
ze uzak, krsal blgelerde ya da eyaletlerde varln s r d r m e
ye alan " s a p k n " gruplar yreklenerek daha ileri admlar at
maya, rgtlenmeye balyorlard. stelik bunlardan bazlar,
merkez otoritenin Avrupa'ya oranla ok daha gl olduu;
Arius ya da Nestorian mezheplerine kar mcadelede son d e
rece deneyimli bir din adamlar ve ynetici o r d u s u n a sahip Bi
zans'ta bile, pervaszca ortaya kabiliyorlard.
660 ylnda, D o u Anadolu'da yaayan Constantine adl bir
kei, kendine bal rahipler ve mritleriyle birlikte Hristiyan
dogmatizmine ynelik ilk byk radikal bakaldry balattn
da, kimse bu hareketin fazla u z u n mrl olabileceini d n
m y o r d u . Ancak kendilerine "Paulisyenler" diyen bu grup ksa
bir sre iinde dou blgelerinde glendi ve zellikle de kimi
askerler, eski yneticiler, aydnlar ve Anadolulu yerel aristokrat
lar arasnda yanda buldu. Constantine'in dnceleri, din ad
na merkezi ve hiyerarik bir rgtlenme yaplamayaca itirazyla yola kyor; Kilise'nin sahip olduu otoriteyi ve ruhban s
nfnn yetkilerini b t n y l e reddediyordu.
Bir yaklama gre, kendilerini Paulisyenler olarak adland
ran, Papaz Constantine'e bal bu gruplarn ayrlk d n c e
lerinin kayna, nc yzyln nemli dinsel figrlerinden bi
ri olan Samosata'l P a u l ' n " s a p k n " retileriydi. Birbirinden
farkl Mesihi gruplarn Anadolu'da yanda bulmaya alt
gnlerde Paul, d n e m i n byk metropollerinden Antakya'nn
piskoposu ve ruhani lideriydi. Ancak grleri ve savunduu

deerler, sonradan znik K o n s e y i ' n d e mparator Constantine ile
birlikte hareket edecek olan merkez ortodoks kilise yneticile
rinin tepkilerini zerinde topluyordu, isa'nn T a n r olduu g
rn
reddetmesiyle
balyordu
Samosata'l
Paul'n
"sap
k n l . O n u n dncesine gre Isa, doast niteliklerle donanmamt, bir " i n s a n " d ve isa'ya atfedilen "byk bilgelik"
ancak T a n r iin geerli olabilirdi. sa, vaftiz edilmesi srasnda
o bilgeliin yla aydnlanm ve bu sayede "yol gsterici" ol
m u t u . Paul ayrca dinsel doktrinin temellerinden biri olan T e s lis'i de reddetmi ve T a n r ' n n " l " bir nitelii olamayaca
n savunmutu. Tarihsel kaytlara gre 269 ylnda ortodoks ki
lise yneticilerinin gazabna urad ve aforoz edildi; yaamnn
son yllarnda da Palmyra kraliesi Zenobia'nn yanna snd.
Yabana atlmamas gereken, inandrc tarihsel dayanaklara
sahip bir baka gre gre, Paulisyenlerin esin kayna olan
Paul adl kii, szn ettiimiz bu nl Antakya piskoposu de
ildi. Yalnzca bir isim ve " m e m l e k e t " benzerliinin neden ol
duu karklk sz konusuydu burada. Biraz daha ge bir tarih
te, yine Samosata'da doup byyen bir baka Paul, dncesi
ve retileriyle sivrilip kendisine yanda b u l m u ve sonraki yz
yllarda ortaya kan " s a p k n " mezheplerin fikir babalarndan
biri haline gelmiti. Annesi, Samosata'da iyi tannan, M a n i eizm dncesini benimsemi Kallinike adl bir bilge kadnd.
D o k u z u n c u yzyl Hristiyan tarihilerinden Sicilyal P e t e r ' e
gre, Paulisyenler kendi kkenlerini Kallinike'nin olu Paul'e
dayandryorlard. 3 5 6
Manieizm, ranl d n r M a n i ' n i n nc yzyl ortala
rnda Anadolu'dan balayarak Yakndou'ya yaylan d n c e ve
retiiydi; genel hatlaryla, Z e r d t dini, gnostisizm ve Yunan
topraklarndaki Mesihi inanlarn bir t r bileimi de denebilir.
M a n i , tpk Z e r d t dncesinde olduu gibi, evrende " i y i "
(k) vc " k t " (karanlk) ilahi gler arasnda bitmeyen bir sa
van yaandn anlatyordu mritlerine. nsann bireysel ve
356
Dmitri Obolensky, "Bogomils: A Study in Balkan Manicheism", s: 57
A K L I N VE GIZEMIN DiRiLii
toplumsal kurtuluu, eitime, kendini yetitirmeye, bedeni ve

zihni saf ve arnm tutmaya balyd. M a d d i d n y a , hrslar ve
maddesel karlar insanlarn ruhlarna egemen klmaya alan
ktln tanrsnn ynetimindeydi; evrenin gerek T a n r ' s nn, yani n, iyiliin ve aydnlanmann zaferi, ancak insanla
rn birey olarak teker teker maddi d n y a n n hrslarndan, ben
cillikten, agzllkten kurtulmalar ve kan dkmekten vazgemeleriyle m m k n d . Bireysel selamet iin M a n i , arnm ve
saf bir yaam biimini savundu; vejetaryenlii tledi; eitimi,
bilgi edinmeyi ve zihni artmay nemsedi. O n u n dncesine
gre iyiliin byk ve kar konmaz g c n n , yani evrenin ger
ek T a n r ' s n n n yakalamak iin, o n u n yolunu izlemek, ya
ni maddi hrslardan arnmak gerekiyordu.
n c yzyl sonlarndan itibaren Manieizm dncesi,
Hristiyan kilisesinin en byk ba arlarndan biri oldu. M a
ni'nin retisi Bat ran'dan A n a d o l u ' n u n dousuna, oradan da
Suriye ve Filistin yoluyla Msr'a dek ulam; birok yerde
gnostiklerle birleerek ciddi bir yaygnlk kazanmt. D r d n c
yzylda znik Konseyi'yle birlikte oluan resmi din ve onun
ruhani yneticileri, bu nedenle en az " p a g a n l a r " kadar, M a
ni'nin izleyicileri ve gnostiklerle de mcadele etmeye altlar.
T h e o d o s i u s sonrasnda Hristiyanlktan baka t m dinler ve
inan kltleri yasaklanp bask altna alndnda, resmi otorite
nin gazab byk oranda bu " s a p k n " gruplara yneldi.
te yedinci yzyln ikinci yarsnda Bizans'n dou eyalet
lerinde ortaya kan Papaz Constantine'in izleyicileri, Mani
retisini ve gnostik dnceyi yaymaya alan, Kallinike'nin o
lu P a u l ' esin kayna olarak kabul ettikleri iin Paulisyen ad
n almlard ve varlklar hem Kilise hem de resmi otorite iin
ciddi bir tehlike oluturuyordu.
Paulisyenler, vaftiz ve evlilik trenleri de dahil birok or
todoks ayini reddediyorlard; " T a n r ' n n A n n e s i " onlara gre
M e r y e m deil, gklerdeki K u d s ' t . Rahipleri ve dinsel hiye
rarileri yoktu; gerekli ayinleri sradan kiilerden hibir s t n
l ve ayrcal bulunmayan din sorumlular belli bir kolektif
dzen iinde yrtyorlard. B u n a karlk, kendi iinde belli
Fraternis F.27
aamalar ve dereceleri ieren bir "inisiye sistemleri" vard:
357
T p k eskinin gizem kltleri gibi!

Bizans, Paulisyenler s o r u n u n u fazlasyla ciddiye ald ve Kilise'nin nerisiyle D o u Anadolu'da bu cemaatin yaygn olduu
blgelere byk bir askeri operasyon dzenlendi. Kanl bir gv
de gsterisinden sonra "sapknlar"n ou ldrld ya da tu
tukland. Lider ve "Byk U s t a " konumundaki Papaz Constantine ise, ada imparator IV. Constantine'in emriyle idam edildi.
Ne var ki bu iddet ve despotizm gsterisi, Paulisyen r
gtlenmesini yalnzca g r n r d e datmt. Cemaat, gizlilie
elden geldiince zen gstererek varln "yeraltna" tamay
bildi ve sekizinci yzyl sonlarnda, daha da glenmi olarak
bir kez daha ortaya kt. stelik, kendi askeri birliklerini ve ye
rel ynetimlerini o l u t u r m u ve b u g n k Divrii'de bakentle
rini k u r m u olarak. D o u Anadolu'dan Suriye'ye dek uzanan
blgede bir cemaat olmann tesine geerek "bamsz bir dev
let" haline gelmeye balayan Paulisyenlerin, olduka nemli bir
de mttefikleri vard artk: Abbasi devleti!
D o k u z u n c u yzyl balarndan itibaren Anadolu'ya gl
ve etkili aknlar dzenleyen Abbasi birlikleri, D o u Anadolu'da
karlatklar Paulisyenlerle daha ilk gnlerden itibaren dosta
ilikiler kurdular. Bu yaknlkta, Bizans'n "ortak d m a n " ola
rak ortaya kmasnn etkisi de vard tabii ama Abbasilerle Pa
ulisyenlerin ittifak yalnzca "stratejik ortaklk" olarak aklana
mazd. Ortada ciddi bir "felsefi yaknlk" ve grmezden geline
meyecek bir karlkl sempati de sz konusuydu. Bylece Bi
zans iin Paulisyenler, " s a p k n " olmann yan sra, " h a i n " nite
liini de kazanyorlard bir anda; nk Hristiyan dnyasnda
"Sarazenler"
358
olarak adlandrlan " d o u l u d m a n " ile aka
ibirlii yapmlard!
357
358
Steven Runciman, "Medieval Manichee: A Study of the Christian Dualist Heresy", s: 51

Arapa "Doulu" anlamna gelen "arkiyyun" szc Yunan diline
"Sarakenoi" olarak girmi ve szck Hristiyan dnyasnda "Sarazen" bi
imini alarak zamanla "doulu dmanlar" belirtmek zere, tm Arap
ve Mslman halklar iin kullanlmt.
Abbasi
devletinde
Harun
Reid
ile
balayp,
zellikle
M e ' m u n d n e m i n d e hzlanan yenileme ve aydnlanma hamlele

rine ayrntlaryla deinmi; bilgiyi ve aklcl temel alan M u
tezile dncesinin de katklaryla bir "Altn a " yaandndan
sz etmitik. Yine ayn d n e m e ait eitli veri ve izlere dikkat
ekerek, Fraternis'le balantl gruplarn M e ' m u n ynetiminden
itibaren Badat'taki H i k m e t Evi'nde etkin grevler aldklarn ve
ilerinden bazlarnn sarayda nfuzlu konumlar elde ettiklerini
de dile getirmitik. Bunlarn altnda, tam da ayn d n e m
lerde, Abbasi ynetimiyle D o u Anadolu'daki Paulisyenler ara
snda bylesi sk bir yaknlk ve ibirliinin ortaya kmas, ok
da artc grnmyor. Despotizmi, taassubu ve Kilise dikta
trln ortadan kaldrmay, eski ve kkl "eitlik, adalet ve
zgrlk" idealinin kanlmaz yolu olarak gren Fraternis'in
mistik fraksiyonlar, Abbasi devletinde ayn hedefleri gzeten bir
"sekin aydnlar" ynetimiyle aktan aa glerini birletirme
yoluna gidiyordu. Bir baka deyile, dokuzuncu yzylda dou
Anadolu'da parlayan Paulisyen hareketi, uzun bir sessizlik ve ie
kapanma dneminin ardndan Fraternis'in yeniden harekete ge
tiinin habercisiydi; stelik, Abbasi desteiyle.
D o k u z u n c u yzyln ikinci yarsna dek Paulisyenler, Bi
zans'n korkulu ryas olmay s r d r d . Ancak Badat'ta ger
ekleen ynetim deiimi ve Mutezile'nin iktidardan uzaklatrlmasyla balayan i karklklar, bir anda ok nemli bir m t
tefiki yitirmeleri s o n u c u n u d o u r d u . Bizans, bu gelimelerin ya
ratt frsat iyi deerlendirmekte gecikmedi. 872 ylnda impa
rator Basileos'un grevlendirdii Khristophoros, byk bir or
duyla douya y r d vc Paulisyen birlikleri karsnda kesin bir
zafer kazand. Paulisyenlerin lideri Khrisokheiros ldrlm,
Divrii kalesi yaklp yklm ve kanl bir sava sonrasnda ce
maat bir kez daha yenilgiye uratlmt. Doudaki bu tehdidin
ortadan kaldrlmas, Bizans'n etki alann bir anda ciddi biim
de artrd ve Abbasi devletinin g yitirmesinden de yararlanan
Basileos'un
ordular
Frat blgesinde ilerleyerek, Malatya'ya
dek geldiler. 3 5 9
359
Georg Ostrogorsky, "Bizans Devleti Tarihi", s: 221
Bizans devleti, huzursuzluk karan blgelerde askeri gle

dzeni saladktan sonra, yerel halk uzak eyaletlerde srgne
gndermeyi bir t r resmi strateji haline getirmiti. Buna uygun
olarak, uzun yllar Paulisyenlerin ynettii blgede yaayan hal
kn nemli bir b l m n de Trakya ve Makedonya dolaylarna
yerletirdiler. Bu insanlar, yeni yerletikleri topraklarda bir s
re tedirgin, sessiz ve rkek davranacaklar; yeniden harekete ge
mek iin uygun bir frsat bekleyeceklerdi. O n u n c u yzyln ilk
yars boyunca Paulisyenler, Bizans'n komusu Bulgar devleti
nin krsal blgelerine dek yayldlar ve kendi inan ve d n c e
lerine ilgi duyan yandalar bulmakta gecikmediler.
Bogomil'ler: Balkan topraklarnda Fraternis

Karadeniz'in kuzeyinden kabileler halinde Avrupa'ya do
ru ilerleyen Bulgarlar, yedinci yzyln sonlarnda liderleri Asparuh H a n ynetiminde Balkanlara g ederek Trakya'ya dek
inmiler ve oradaki yerli Slav halkla birleerek Bizans'a kar bir
t r etnik ve siyasi " r a k i p " olarak ortaya kmlard. O sralar
da iktidarda bulunan IV. Constantine, bat snrlarnda byle
tehlikeli bir dmanla kar karya gelmenin ne demek olduu
n u n farkndayd. Bu nedenle byk bir o r d u n u n ve K a r a d e
niz'den T u n a ' y a doru yola kan bir d o n a n m a n n desteiyle,
Bulgar s o r u n u n u daha balamadan bitirmeyi u m u y o r d u . Ne var
ki kendinden emin h k m d a r , ok iyi rgtlenmi savalardan
oluan Bulgar birlikleri karsnda ummad bir yenilgiye ura
d ve ancak, sava tazminat demeyi kabul edip geri ekilerek
byk bir kymdan kurtulabildi. Bu savan bitimiyle birlikte
daha da gneye inip Varna nlerine dek ilerleyen Bulgarlarn
681 ylnda kurduklar devlet, tarihin ilk Slav kkenli ulus-devlet prototipiydi ve ok ksa bir sre iinde gzlerini Bizans t o p
raklarna, zellikle de Constantinopolis'e dikecekti.
Yedinci yzyl sonlarnda, IV. Constantine l d n d e , ye
rini olu II. Justinianus ald. Dou snrlarnda gveni saladk
tan sonra, yeni imparatorun ilk ii, Balkanlar'a doru d n m e k
ve Bulgar-Slav s o r u n u n u zmek olacakt. Ypratc savalardan

sonra Bulgarlar yenmeyi baaran II. Justinianus, Bizans'n Bal
kanlar ve Trakya'da yeniden rahat bir soluk almasn salam
t ki, lkedeki taht kavgalar ve i kargaalarla beklenmedik d e
recede skntl bir d n e m yaamaya balad.
Bizans'n iki bal siyasi yaam, belli bal iki byk parti
nin nfuz ve egemenlik mcadelesi zerine kuruluydu: Yeiller
ve Maviler. H e r ikisi de ilkin Constantinopolis h i p o d r o m u n d a
mcadele eden rakip spor kulpleri g r n m altnda ortaya
km, zaman iinde h i p o d r o m , Eski Roma'daki forum benze
ri bir "siyasi tavr" belirleme yeri haline gelince, parti nitelii
kazanmlard. Bu partilerin kartl, snfsal bir ayrl vur
gulamaktan ok, egemen snfn iindeki iki ayr eilimi politi
ka sahnesine yanstyordu. D a h a doru bir ifadeyle, kentli hal
kn politik etkinlii ve talepleri, aslnda ikisi de egemen snf ta
rafndan yaratlm partiler iinde eritilmek isteniyordu. Yne
ticiler ve politikalar belirleyenler, egemen snfn, kar at
mas iindeki ana gruplaryd; parti yeleriyse, ounlukla kentli
Bizansllar.
"Mavilerde aristokratlarn, yeillerde sosyal bakmdan aa
tabakann partisini grmeye almak yanl o l u r d u , " diyor
G e o r g Ostrogorsky. " P a r t i mensuplarnn byk ounluunu,
her ikisinde de geni halk kitleleri oluturmaktayd; ynetici ta
bakaya gelince, bunlar grne gre mavilerde zellikle G r e k Roma aristokrasisinden eski byk arazi sahiplerinin temsilcile
rinden, yeiller partisindeyse ticaret ve zanaat erbab ile oun
luu devletin dou eyaletleri kkenli, saray ve mali idare hiz
metinde
ykselmi
unsurlarn
temsilcilerinden
oluuyorlard.
Bu yzdendir ki yeillerin monofizitlie ve dier dou sapkn

mezheplerine taraftar olmalarna karlk, maviler Grek O r t o
doksluunu temsil e d i y o r l a r d . " 3 6 0
ite 695 ylnda bu iki byk partiden Maviler, ani bir dar
be dzenleyerek II. Justinianus'u tahttan indirdiler ve Leontios'u
imparator ilan ettiler. Beklenmedik bir yazgyla yz yze gelen
3ft,)
Georg Ostrogorsky, a.g.e, s: 61
eski imparator Bizans'tan kat ve gvenebilecei komu lke

lerde saklanarak, tedirgin bir on yl geirdi. Bu zor gnlerinde
yanna snd h k m d a r l a r d a n biri, verdii byk destekle
ona yeniden Constantinopolis'e gidip tahtn geri alma olana
da salayacakt: Bulgar kral Tervel.
Justinianus, bu yardm u n u t m a d ve iktidar yeniden ele
geirdikten sonra Bulgarlarla iyi ilikiler kurarken, Tervel'e de
Caesar unvann vererek, resmi devlet trenlerinde zel konuu
olarak yanna o t u r t t u . Bulgar krall, Byk Bizans'n tahtna
ortak olmann heyecann yayordu artk. Constantinopolis'i
btnyle ele geirme emelleriyse asla yok olmam, tersine da
ha da glenmiti.
zleyen yllar iinde ksa aralklarla ortaya kan yeni sava
lar ve hemen ardndan gelen bar dnemleri, Bizans ile Bulgar
devleti arasndaki snrlarn srekli deimesine olduu kadar,
her iki halk arasnda kltrel ilikilerin de alabildiine youn
lamasna yol at. Bu t r d u r u m l a r d a dinsel egemenliin ne
denli gl bir u n s u r olduunu bilen Kilise, misyonerlik etkin
liini ustaca kullanarak, kendi snrlar iinde kalan Bulgar ve
Slav kitlelerini dzenli olarak hristiyanlatryordu. ncil oktan
Slav diline evrilmi ve Trakya'daki halklara ulatrlmt bile.
Bizans'ta yaayan Slav ve Bulgarlarn aamal olarak hristiyanlamas, doal olarak snrn dier tarafnda yaayan akrabalar
n da etkilemekteydi.
Dier yandan, irili ufakl birok Avrupa devletinin h k m
darlar, ynetici hanedanlar ve egemen snflar, " d n y a impa
ratorluu" olmay baaracak kadar siyasi kltre ve kkl bir
gelenee sahip R o m a ' n n miraslarnn dinini kabul etmeyi e
kici bir fikir olarak gryordu. Bu sayede hem " e v r e n s e l " nite
lik tayan bir rgtlenmeyle btnleerek, o imparatorluun
bir paras olacaklar, hem de kendi halklarn ok daha kolay ve
sistemli biimde ynetmeyi baaracaklard.
Dokuzuncu yzyl sonlarna girerken R o m a ' n n iki miras
s vard grnrde: Bat'da Katolik Kilisesi ve Papa'yla b
tnlemi
Frank
Krall,
doudaysa
Bizans
mparatorluu.
Bulgar Krall, Hristiyan sistemine entegre olmak amacyla
A K L I N VE GZEMN DiRiLii
dorudan doruya F r a n k devletine bavurdu ve temsilciler gn

derdi. Ancak Bizans, bu d u r u m a seyirci kalmaya hi niyetli d e
ildi, iki devlet arasnda zaman zaman epey kanl bir g r n m
kazanan savalara karn, "youn ilikiler" sz konusuydu ve Bi
zans topraklarnda Bulgarlar, snrn dier yanndaysa Hristiyan
Bizansl halklar yayordu. Ara yol ok ksa srede b u l u n d u ve
bulgar Krall yzn yeniden douya evirerek, yeni diniyle
tanmay kabul etti. 870 ylnda Constantinopolis Patriklii ara
clyla Bulgarlar hristiyanlatrlyor ve Bizans'a bal Bulgar
Ortodoks Kilisesi kuruluyordu.
Biraz nce szn ettiimiz Paulisyen savalar ve yenik
den "sapkn"larn Trakya'ya srgne gnderilmeleri, aa
yukar tam bu dnemlere denk geldi. Hristiyanlk h e n z Bul
gar topraklarnda ok yeniydi; Kilise yeni yeni rgtleniyordu
ve blgeye allmadk dnceleri olan, " g a r i p " yabanclar ge
lip yerlemilerdi. Dier yandan, sk sk yaanan ypratc sava
lar, Bulgar ekonomisine ciddi zararlar vermiti. Tarmsal r e
tim biimi, Bat Avrupa'daki eilime uygun olarak byk t o p
rak sahipleri ve derebeylerinin denetiminde yryor; glenen
feodal yap, giderek yoksullaan kyllerin yaamlarn iyiden
iyiye zorlatryordu.
" D o k u z u n c u yzyln sonlarnda, gl toprak sahiplerin
den oluan yeni snfn gelimesi, Bulgaristan'da kk kyl i
letmelerinin gerilemesiyle ayn zamana rastlam ve tarm t o p
luluklarnn kn hzlandrmt," diyor D m i t r i Obolensky.
n l tarihiye gre sk yaanan savalarn verdii zararlarn ya
n sra, Balkanlar'da 927 ylnda yaanan byk bir ktlk tarm
da hasat verimliliini ciddi biimde d r m ve bu gelime
nedeniyle deeri azalan tarlalar, hem Bizans hem de Bulgaris
tan'da byk toprak sahipleri tarafndan ok ucuz bedellerle
(yalnzca yiyecek karl) satn alnarak feodalleme ivme ka
zanmt. 3 6 1 O l u m s u z ekonomik koullar, yoksulluk, alk, feodal
basklar ve despotik ynetim, T r a k y a ' d a n Balkanlar'n kuzeyine
doru uzanan bir blgede yaayan halklar, byk bir honut361
Dmitri Obolensky, a.g.e, s: 101
suzlua srklyordu yava yava. stelik, resmi otoritenin si

yasi basklar, yneticiler tarafndan kabul edilip halka da zorla
benimsetilmeye allan bir din araclyla younlatrlm yasaklkla birlikte geliyordu.
Bulgar topraklarna srgne gnderilen Paulisyenler (ya da
F r a t e r n i s idealini yaatmaya alan mistik fraksiyonlar) ok k
sa sre iinde yerel halkla kaynatlar vc onlarn takdirini ka
zandlar. D r s t t l e r , yalan sylemiyor ve iten davranyorlar
d. M a d d i karlar deil, insani deerleri benimsiyorlar; m l
kiyet d u y g u s u n u aalayp, paylamay savunuyorlard. H e p
sinden nemlisi, bask ve zulm artran feodal toprak beylerine
kar yoksul halkn yannda yer alyor, korkmadan resmi otori
teye kafa tutabiliyorlard. O n u n c u yzyln ilk yarsnda, bilge
lii ve dervi yaamn her eyin s t n d e tutan bu ilgin insan
larn arasndan, kendisine Bogomil (Slavca " T a n r ' n n Sevdi
i") adn veren bir lider kp vaazlar vermeye baladnda,
yoksul kitlelerin, devlet ve kilise basksndan ylm kyllerin
desteini almay baard ve Balkanlar'da, T r a k y a ' d a n M a k e d o n
ya'ya dek geni bir blgede hzla yaylan bir hareketin ncs
oldu.
"Bogomil'in retisi, Messalian'lar ile, Bizans tarafndan
byk kitleler halinde Trakya'ya s r g n e gnderilerek bir sre
den beri M a k e d o n y a ' n n Slav halkyla yan yana yaamakta olan
Paulisyenlerin
doktrininden
domutur,"
diyor
Ostrogorsky.
" B u d n e gre gze grnen b t n dnya eytann iidir

ve byle olduu iin ktnn elindedir. D o u ' d a k i selefleri gi
bi Bogomil'ler de saf bir ruhi dindarla ve ciddi biimde der
vie bir yaama erime abasndadrlar. Bunlar byk bir id
detle b t n grntsel ibadet biimlerini, b t n kilise detleri
ni, hatta b t n kilise dzenini reddederler. Bogomil'lerin ege
m e n kiliseye kar isyanlar, en gl destei kilise olan mevcut
dnya dzenini de reddetmek anlamna geliyordu. Bogomillik

hareketi egemenlere, gllere ve zenginlere kar p r o t e s t o n u n
bir ifadesiydi." 3 6 2
Georg Ostrogorsky, a.g.e, s: 250, italikler bana ait
O n u n c u yzyln sonlarna doru Bogomil hareketi ve r

gtlenmesi, batya doru hzla yaylmaya balad. ok ksa bir
sre iinde Srbistan ve Bosna'da cemaatler olumu, yeni inisiyeler yetitirilmeye balamt. H a t t a hareket " y e r a l t " olanak
larn kullanarak o denli ilerledi ki, on birinci yzyln hemen
balarnda Constantinopolis'te, yani Ortodoks Kilise'nin merke
zinde bile gizli Bogomil hcreleri ortaya kmaya balad. 1046
ylnda hareketin gelimesi italya'ya da ulat. Kilise yneticile
riyle rahipler arasnda geen yazmalarda, T o r i n o ve Verona
blge snrlar iinde Bogomil'lerin etkinliklerine ska rastlan
maya balandndan
sz ediliyordu.
Anadolu'da da d u r u m
farkl saylmazd. Paulisyenlere yaplan onca zulmden sonra

ayn d n c e ve rgtlenme, Bogomillik kimliiyle yeniden or
taya kmt. Frigya'dan Constantinopolis'e yollad bir mek
tupta Peribleptos manastrndan Euthymios adl bir kei, " B o
gomil'lerin yalnzca Bizans lkesinde deil, tm Hristiyan ale
m i n d e yayldklarndan" sz ediyordu.
363
Kilise tarafndan sapkn bir m e z h e p ya da grup olarak d e

erlendirilmesi, Bogomil d n c e ve rgtlenmesinin dinsel bir
grntye b r n m e s i n e n e d e n oluyordu. G n m z d e de baz
tarihi ve Ortaa uzmanlar, Bogomilizm'i bir t r " d i n " olarak
grme eiliminde. Oysa bu, ciddi bir yanlg. T p k Paulisyen
hareketi gibi (ve o n u n bir anlamda " d e v a m " olarak) Bogomil
gruplar, Hristiyan egemenliinin olduu blgelerde bir t r
muhalif direni olarak ortaya kmlard ve dnce, gelenek ve
r g t l e n m e yntemlerinin Hristiyanlkla hi ilgisi yoktu. Bal
bana bir " d i n " de deildi Bogomilizm; spiritel ynleri ne
kmakla birlikte, daha ok hcre rgtlenmesine dayal siyasi
bir yaplanmay artryordu. Esas olarak, bir "yeralt hareke
t i " g r n m n e sahipti. Liderler, yani "Byk Usta"larn kim
likleri gizliydi; kimse onlar gerek adlaryla tanmyordu, ilk ef
sanevi lider Bogomil'in bile kim olduu belirsizdi. Belki de bir
den fazla insan, ayn ad ve sembol kimlii kullanarak hareketi
Balkanlar'da yaymay baarmt.
363
Heinrich Fichtenau, "Heretics and Scholars in the Middle Ages", s: 113
Yine tpk Paulisyenler gibi, kk gruplar, yani "localar"

halinde yatay bir rgtlenme biimine sahiptiler. Koordinasyo
nu salayan liderler tannmyor, onlarla ancak bu gruplarn y
neticileri araclyla iliki kurulabiliyordu. Cemaat, genel olarak
"ierdekiler" ve "dardakiler" olarak iki ana emberden oluu
yordu. Byk kitlesel destek, loca yapsna dahil edilmeyen ve
belli aralklarla "Bogomil kiliselerinde" buluan d emberden
gelmekteydi. Bir tr merkez halka nitelii tayan "ierdekiler"
arasnda yer alabilmek iinse, ilkin gven ve takdir kazanmak,
ardndan da localara "insiye" olmak gerekiyordu, ilk giriten iti
baren, zamana ve inisiyenin kiisel yetkinliine, baarlarna ba
l olarak yukar doru ykselen "ara aamalar" balyor; geride
braklan her bir aamann sonunda derece atlayan inisiye, yeni
bir " s r " renme ansna kavuuyordu. Ksacas, birok yny
le Bogomil hareketi, eski gizem kltlerinin ve Pythagoras K a r delii'nin devam ya da yeni bir versiyonu gibi grnmekteydi.
D m i t r i Obolensky'ye gre " t e m e l d e dinsel nitelik tayan"
Bogomil hareketinin ana dman Bizans ve onun O r t o d o k s K i lisesi'ydi. Bu nedenle Bogomilizm'in siyasi kimlii de en net bi
imiyle Bizans kartlnda ortaya kyor; hareketin liderleri
Bulgar halkndaki Bizans kart eilimden yararlanarak yanda
saylarn artryorlard.
364
Obolensky'nin y o r u m u belli oranda
inandrcla sahip olmakla birlikte, B o g o m i l l e r i n bizzat Bulgar

yneticilerine, feodal beylerine ynelik iddetli muhalefetini ve
hareketin yaygnlama sreci boyunca rgtledii eitli ayak
lanmalar hafife alma gibi bir risk de ieriyor. Bogomil'ler, ilkin
ar S i m e o n ' u n , ardndan da P e t r o ' n u n ynetimleri srasnda
resmi otoritenin desteiyle palazlanan toprak sahiplerine kar
yoksul krsal kesim halknn haklarn savunmu ve belki de en
ok bu nedenle sempati toplamlard. Balkanlarda Bogomil ol
mak, yalnzca Kilise'nin dayatt inan sistemine deil, egemen
bask dzenine kar da direnmek demekti.
Hareketin "Bizans kart", hatta baz tarihilerin y o r u m u y
la " a n t i - G r e k " yzyse, daha ok felsefi ve ideolojik unsurlar364
Dmitry Obolensky, a.g.e, s: 96
dan kaynaklanyordu. T p k Kilise ve Hristiyanlk kartlnn

belli bir dine ynelik " i m a n balantl" bir tepkiden ok, o di
nin btnletii despotik siyasi yapy hedef alan muhalif bir ta
vr olmas gibi. D i n ya da inanla ilgili ayrntlar, Bogomillerin
kitlesellemesini kolaylatran, nlerini aan ve onlar popler
klan mistik unsurlard. Liderlerinin verdii sylevlerde vurgu
lanan dinsel temalar, gayet yakndan tandmz, olduka eski
ve kkl bir evren anlayyla byk paralellikler ieriyordu.
Bogomil teolojisine gre evrenin sahibi T a n r ' n n ilk olu,
Satanael'di. G , iktidar ve byklk hrsyla T a n r ' y a isyan et
tiinde "spiritel e v r e n " d e n kovulmu, b u n u n zerine, ona b
tnyle kart bir " m a d d i e v r e n " yaratmt. Yani bizim iinde
yaadmz, "alglanabilir evren". Satanael'in tinsel varlk ze
rinde en kk bir yetkisi ve gc yoktu; yaam yaratamazd.
Dolaysyla bu maddi evrende kendine tapmak zere tasarlad
insanlarn ruhlarn da o deil, spiritel evrenin gerek sahi
bi olan T a n r vermiti. Ne var ki Satanael bu ruhlar tutsak al
m, maddi evren iinde ktlk vc ihtiras zerine kurulu ken
di dzenini o l u t u r m u t u . Bu d u r u m , T a n r ' n n ikinci olu Lo
gos ( T a n r Sz, Kelm) doana dek srd. Bu ikinci oul bir
ruh olarak gklerden dnyaya inmi; Satanael'in ktle daya
l gcne doruluktan yana bir alternatif oluturmu; bu geli
me sonrasnda maddi dnyann efendisi olan kt oulun adn
dan, T a n r ' y ifade eden " E l " taks karlm ve yalnzca Satan'a d n m t (eytan). Artk evren, bu iki gcn, ktlk
ve iyiliin srekli savamna sahne olmaktayd.
Bogomil'ler ktln temsilcisi iblislerin, kendi aralarn
daki hiyerariye gre, kiliselerde yuvalandklarn sylyorlard.
Bu d z e n e gre b t n ktlklerin ve iblislerin ba olan ey
tan, bir zamanlar K u d s ' t e k i kilisedeyken, sonradan Constantinopolis'teki Ayasofya'ya tanm ve oraya yerlemiti! 3 6 5
H e r ne kadar baz ayrntlarda kk farkllklar gze arp
sa da, T r a k y a vc Balkanlar'daki Bogomil'ler, Dou Anadolu'da
365
Mjchael Angold, "Church and Society in Byzantium Under the Comneni", s: 481
uzun yllar Bizans'a kafa tutan Paulisyenlcrin devam nitelii ta

yordu ve her iki hareket arasnda rgtlenme ve eylem yn
temleri dahil, belirgin bir kesintisizlik ve uyum sz konusuydu.
Krsal kesimde, Bogomil'lerin denetiminde olan kk yerleim
blgelerinde titizlikle seilerek harekete ilk admlarn atan inisiyeler, yalnzca inan ve felsefe alannda eitilen bir " m r i t l e r
g r u b u " oluturmuyorlard elbette. Politikadan tarihe, mzikten
edebiyata dek birok farkl disiplinde, deneyimli ustalar tarafn
dan yetitiriliyorlar; ilerinden bazlar, savalk eitimi bile
alyordu.
H e r ne kadar dervi yaam s r d r e n bar bir d n c e
nin izleyicisi olsalar da, mcadele ettikleri bir " d n y a sistemi"
karsnda nihai baarya ulamak iin kendi askeri glerini
oluturmalar kanlmazd; bu nedenle, zaman iinde iyi ei
timli yelerden oluan gerilla birlikleri de kurdular. Zaten hem
Bulgar toprak beylerine h e m de Bizans'a aktan aa kafa t u
tabilmeleri, kendi ilerinde bylesi bir gc ortaya karabilmeleri sayesinde m m k n olabilmiti.
On birinci yzyl boyunca Bogomil dncesi ve rgtlen
mesi artc bir hzla yaylmaya ve Bizans' ciddi biimde teh
dit etmeye balad. Constantinopolis'teki kiliselere dek rahip
kimliiyle szabilen Bogomil misyonerleri, imparatorluk snrla
r iinde halkn sempatisini toplayp dncelerini yaymay baaryorlard. Anadolu'daki kimi manastrlar b t n y l e Bogomil
kontrolne gemi; burada yeni inisiyeler yetitirilmeye balan
mt.
" D o u y a zg ayrlk hareketlerin etkisiyle, Slav Balkanlar'da ortaya km Bogomil doktrini zamanla ylesine yaylm
ve Bizans ahalisi, hatta Bizans bakenti iinde o kadar ok say
da taraftar b u l m u t u ki, imparator (I. Aleksios) bu tehlikeli sap
knla kar harekete gemeyi, devletin nemli grevlerinden
biri sayd," diyor Ostrogorsky. 3 6 6 Aslnda Bizans ynetimi artk
Bogomilleri yalnzca Kilise araclyla iman mcadelesi y r
tlecek "sapkn bir m e z h e p " deil, iin iin b y m e k t e olan bir
366
Georg Ostrogorski, a.g.e, s: 345
A K L I N V E G I Z E M I N DiRiLii
"i sava"taki rakibi olarak gryordu; daha doru bir deyile,

"devrimci bir tehlike", i m p a r a t o r u n da bu d u r u m u n gerekleri
ne uygun nlemler alma yoluna gittii sylenebilir.
On birinci yzyl bitimine doru Balkanlar'dan balayarak
Bogomil'lere kar byk bir askeri harekt dzenlendi. U z u n
sren kanl bir operasyon sonrasnda gruplar ve localar datl
d, direnen ve savaanlarn ou ldrld ya da tutukland.
Hareketin "byk u s t a ' l a r n d a n biri olan Basileios adl lider,
yannda yer alan mritleriyle birlikte, meydanda odun atei ze
rinde yakld.
Bizans ynetiminden gelen sert darbenin okunu, Anado
lu'da yrtlen kouturma ve idamlar izledi ve Bogomil hare
keti byk oranda datlm gibi grnd. Ama imparator ve
Kilise, ne kadar urarsa urasn, bu gl muhalif grubu b
tnyle yok etmeyi baaramamt. Bizans kentlerinde yaayp
kendini bir biimde gizlemeyi becerenler, sessizce yeni bir uy
gun
dnemin
gelmesini
bekleyeceklerdi.
Bogomil
localarnn
nemli bir blmyse, zaten uzunca bir sredir batya doru

yaylmay s r d r m , italya ve Sicilya bata olmak zere, Av
rupa'nn deiik kentlerinde rgtlenme abalarn s r d r m
lerdi. Byk kymdan kendini kurtarmay baaran usta ve m
ritlerin nemli bir b l m de Avrupa'ya kat. ounlukla ter
cih ettikleri blgeyse, F r a n s a ' n n gneyiydi. Yani Julianus'un
bir d n e m , imparatorluun yeni kltrel merkezi olarak d n
d ve tasarlad, Fraternis gruplarnn en youn b u l u n d u u ,
Toulouse blgesindeki kent ve kasabalar.
Elf B i l g e l e r i , K u t s a l M a r i a v e A l b i
Julianus'un R o m a ' d a kkl bir devrim gerekletirmeye a
lrken en ok nemsedii eyaletin Galya olduundan daha n
ceki blmlerde sz etmitik. O tarihlerde imparator, artk ya
kndan tandmz o eski ve kkl idealin merkezine, en gven
dii dostlarnn ve destekilerinin yaad G n e y Fransa'y yer
letirmenin hesaplarn yapyordu. Eski kltre dn, zgr-
leme, insani deerleri yceltme ve eitim seferberlii buradan

balayacak; toplumsal d n m , snrlarn ortadan kalkt ba
r ve eitliki, btnlemi insan uygarlnn prototipi, b u
rada oluturulacakt. D o u d a , ayn ilevi grmek zere Antak
ya'y semiti Julianus. Ama baty, stratejik olarak ok daha
fazla nemsiyordu. Galya'nn kuzeyindeki Paris, yani "Isis'in
K e n t i " (Pharia-Isis) bir ynetim merkezi olacakt. G n e y d e ,
T a r n nehri kylarnda kurulmakta olan yeni kasaba, yani Albiga'ysa, kltrn ve bilimin nabznn att yer.
Julianus'un beklenmedik erken lmyle b t n bu hesap
larn bozulduunu ve byk toprak lordlaryla despotik impa
ratorluk destekilerinin yeniden denetimi ellerine geirdiklerini
grmtk. Bu ittifakn merkezine Kilise'nin de katlmasyla J u
lianus'un att admlarn izleri silinmeye balam, teokratik bir
ynetim Roma'ya egemen olmutu. Ancak Galya'nn, zellikle
de gneydeki L a n g u e d o c
367
blgesinin karakteri deimedi. Al-
biga'ysa, izleyen yzyllar boyunca neredeyse el demeden ka

lp, bir Fraternis kalesi olma zelliini korudu.
Kasabann ad, rasgele seilmemi; Romallarn kkenini
kadim T r o y a uygarlna balayan efsanevi Aenias'n, yaknla
ryla birlikte batya g ettikten sonra italya topraklarnda kur
duu ilk kent olan Alba Longa'y artrmas istenmiti. By
lece, o eski C u m h u r i y e t ideolojisinin yzyllar boyu altn iz
meye alt "Eski R o m a " b y s n , adyla da zerinde ta
yordu yeni yerleim yeri. Bir baka deyile, batdaki yeni t o p
raklarda Roma sembolik olarak bir kez daha k u r u l m u oluyor
d u ; tpk, Aenias ve oullarnn yzyllar nce yapt gibi.
"Alba", Latin dilinde "parlak beyaz" anlamna geliyordu;
"Languedoc"un szlk anlam, "Oc Dili". Frank dilinin farkl bir lehe
sini konuan Gney Fransa halk, "Evet" anlamna gelen "Oil" (sonrala
r modern Franszca'daki "Oui") yerine " O e " szcn kullanyorlard.
Bu nedenle zamanla onlarn yerel dillerini vurgulamak iin kullanlan
"Oc Dili", yani "Langue d'Oc" szc, bu dili konuan insanlarnn ya
ad blgenin de ad oldu: Languedoc. Ayn blge iin kullanlan "Oksitanya" szcyse, Latince "Gnein batt yer, Bat" anlamna gelen
"Occidentem"den kaynaklanyor.
bir baka ifadeyle, "ltl beyaz". (Ayn zamanda "deerli t a "

ve "inci".) Romallar iin eskilerde kalan daha derin anlamysa,
n yol gsterici gc ve beyazn safln ayn anda vurgula
maktayd: Aydnlanma, doruluk ve arnmlk. Z a m a n iinde
kasabann ad ksaltlarak, Albi'ye d n t r l d ki, bu da rast
lantsal bir deiim saylmazd pek. Blgede halknn dilinde Albi, " D i i Elf" anlamna geliyordu: u Kelt efsanelerinde sk sk
karmza kan, gzellii, zeks ve doruluuyla nl "Elfler"
adl mitolojik rkn, dii yeleri.
Elfler, Kelt sylencelerinde yceltilen, insanst niteliklere
sahip, bir t r "peri"yi andrmakla birlikte yine de insan gr
n m n e sahip varlklard. Bu anlamda, maddi dnyaya d k n
l ve ktye eilimiyle ne kan " i n s a n " iin, bir t r " i d e al"i simgelemekteydiler. Yani, Pythagoras'tan beri insan zayf
lklarn ve olumsuzluklarn ap, safla, kusursuzlua ve bilge
lie ulamak iin ngrlen modelin, varlmak istenen o ideal
noktann masals karlyd Elf. Baz Frank lehelerinde ElPin
karl olan Albi szc, kkn yine Latince'deki Alba'dan
alyordu: Ilt, parlaklk, beyazlk. Albi (Elf) demek, insan zaaf
larn am, kla bulumu, " a y d n l a n m " varlk demekti. Sz
cn diil olmas, yani "dii E1P' anlamna gelmesi de, yine k
keni Sibyl'lara ve gizem kltlerine dek dayanan, ltl dii pe
rileri, yani Muse'leri getiriyordu akla. Mziin koruyucusu ve
sahibi saylan tanrann, Kybele'nin nl ilham perilerini.
Iskoyal soybilim uzman ve aratrc Sir L a u r e n c e G a r d ner, "Albi, Provence dilinde dii Elf anlamna gelen Ylbi sz
c n n bir varyantyd," diye anmsattktan sonra, kasaba hal
kna (ve onlarn temsil ettii dnceyi savunanlara) Albigens
(Albi soyu) denmesine ilgin bir yorumla yaklayor: G a r d n e r ' a
gre Albi sakinleri, kendilerini " E l f soyundan gelenler" olarak
gryorlard. Szcn diil nitelii de, Albi'de akrabalk ba
larnn a n n e tarafndan yrtlmesine olduu kadar, inanlarndaki kutsal kiilie, yani Maria Magdalena'ya gnderme yap
maktayd.
368
368
Sir L a u r e n c e G a r d n e r , "Lost Secrets of the Sacred Ark", s: 246
Kendisiyle ayn dnceyi paylaan eitli aratrmaclar gi

bi, G a r d n e r da Albi'de oluan topluluun Merovenj hanedan
zerinden Maria Magdalena araclyla Galile'ye dayandn;
daha geriye doru da soy ilikilerinin yine anne tarafn izleye
rek Eski Msr'a, oradan S m e r ' e ve nihayet bilinen tarihin ba
langcndan ok daha eski dnemlere ait, esrarengiz bir anaerkil
hanedana dek uzandn savunuyor. Varln henz tam anla
myla b u l u p kantlayamadmz, onun "Kutsal Kse S o y u " de
dii bir hanedan bu. Mensuplar arasnda yalnzca Maria M a g
dalena deil, adlarna eski kutsal metinlerde rastladmz Batsheba, Miriam ve hatta efsanevi Lilith de var.
369
G a r d n e r yaym
lad hemen t m kitaplarnda, Hristiyan kltrne bir biim

de ithal edilen Kutsal Kse (Holy Grail) mitinin, aslnda bu ka
dim anaerkil hanedann kadnlarn, daha dorusu onlarn " r a h
m i n i " simgeleyen bir metafor olduunu kantlamaya alyor.
u an bizim zerinde b u l u n d u u m u z konu asndan bura
da dikkate deer olan nokta, F r a n s a ' n n gneyinde, L a n g u e d o c
blgesinde seslerini duyuran Albi kasabas sakinlerinin, tpk
Sibyl geleneinin binlerce yl boyunca direnerek, korumaya ve
yeniden canlandrmaya alt gibi, anayanl (matcrnal) bir ak
rabalk bana sahip olmalar ve Maria Magdalena figrnn
tanra kltryle olan ak balants. Bunlara, kasabaya veri
len Albi adnn , parlakl, safl, kusursuzluu vurgulad
; bir t r tinsel "aydnlanma"y artrd; ayn balam iin
de bir aydnlanmlk modeli olarak Elf kadnn simgeledii de
eklenebilir.
Tabii
kasabann
kuruluundaki
ad
olan
"Albi-
ga"nn, Roma'nn T r o y a asll kurucu atas Aeneas ile olan ba

riz ilikisi de gzden uzak tutulmamal.
Acaba Kelt folklorunda karmza kan E l f l e r , yalnzca
mitolojik masal yaratklar m, yoksa b t n o "ltl" ambala
jn iinde, ok eski zamanlara ait, bilge ve yetkin bir insan t o p
luluunun anlaryla olumu " i d e a l " bir modeli de simgeliyor
olabilirler mi? Alba Longa'y k u r u p , antik T r o y a ' n n bilgi biri369
Sir Laurence G a r d n e r , "Realm Of The Ring I .ords", Nexus Magazine,

vol. 6 no. 5, August-September 1999
kimi vc geleneklerini talya'ya tayarak Roma'ya esin kayna

oluturduuna inanlan Aeneas, Anadolu'daki lkesinde byle
eski bir topluma ait bilgeliin koruyucularndan biri miydi? D i
i Elf ya da Albi, bilinen en eski dnemlerdeki anaerkil uygar
ln bilgi birikimini saklamaya alan Sibyl'larla balantl bir
metafor m u y d u ? M a r i a Magdalena tanraya verilmi simgesel
bir ad myd, yoksa binlerce yl nce aziz dzeyine ykseltilen
bir Sibyl'n toplumsal bellekte varln koruyan anlaryla m
olumutu? T a n r a k l t n d e ve en eski geleneklerde kutsal bir
simge olan ve maaralarla zdeletirilen ana rahmi, Kutsal K
se motifine de ayn temay vurgulamak zere mi szmt? K o
runmaya allan yalnzca eski bir t o p l u m u n soyaac myd,
yoksa o t o p l u m u n bilgelerine ait srlar m?
Albi kasabas ve on birinci yzyldan itibaren b t n dikkat
leri zerinde toplayan o blgenin halk sz konusu olduunda,
ister istemez zihinlerde oluan bu ve benzeri sorulara tez elden
doyurucu yantlar bulabilmek kolay deil. Ancak bylesine yo
un ve simgesel yn arlkl bir ada sahip
370
olan kasabann,
Avrupa'nn d n c e , inan ve siyaset tarihine damgasn vur

mas, pek de artc saylmamal. Julianus'un destekilerince
d r d n c yzyl sonlarnda Albiga adyla kurulan Albi, on ikin
ci yzyldan itibaren yalnzca Avrupa'nn deil, dnyann tari
hine damgasn vuracakt. Yzyllar boyu unutturulmaya, zeri
rtlmeye allm, olduka gl vc "ltl" bir damgayd bu
ve etkisi Aydnlanma ana dek srecekti.
Aa yukar 1090 ylndan itibaren, D o u Avrupa vc Bal
kanlardaki byk Bogomil kymndan kaabilen loca yeleri
nin, " b y k usta"larn ve inisiyasyon basamaklarnda ilerlemi
mritlerin en gvenilir sna, Albi oldu. Kasabann yerel sa
kinleriyle yeni gelen mlteciler arasnda hibir uyum sorunu
370
Antik a sonlarnda Roma topraklarnda kurulan kimi nemli kent ve eya

letlerin adlarnda da ounlukla ayn simgesellikten yararlanmak zere
Alba szc kullanlmt. Szgelimi, Balkan topraklarnda Bogomil
gruplarnn en youn bulunduu Arnavutluk'un ad, o dnemlerden beri
"Albania'dr. Roma'ya bal olduu dnemlerde ngiltere'nin ad da "Albion"du.
Fraternis F.28
yoktu zaten. Ayn idealin ve ayn d n c e sisteminin evresin

de toplanm, kuaklardan beri bir gelenei ve bilgiyi koruma
ya alan, dnyann en eski rgtlenmelerinden birinin yesiy
di hepsi. Albi'dekiler, sonradan oraya gelen Bogomiller, hatta
zamannda G n e y Fransa'ya kam D o u Anadolulu Paulis
yenler, kendilerine kuaktan kuaa aktarlm bilgeliin yolcusuydular.
Onlar, ilk krallklar, ilk snfl toplumlar, hatta ilk ataerkil
toplumsal yaplar ortaya ktndan beri dnya dzenini dei
tirmeye, eski "Altn a " deerlerini yeniden yceltmeye, ata
larnn bilgi ve inanlarn koruyup gelitirmeye alan F r a t e r
nis gruplar ve fraksiyonlaryd. T p k , son devrimci imparator
Julianus; R o m a ' d a C u m h u r i y e t ' i kuran ve gelitirmeye alan
Kardelik yeleri; G n e y talya'da ideallerini yaama geirme
yolunda admlar atan Pythagoras mritleri; Eski Yunan'da ilk
konfedere rgtlenmeyi ortaya karan Amphictyonic Konsey'in
kurucular; Eleusis gizem kltnn, Dionysos cemaatlerinin,
O r p h e u s hcrelerinin ve M i t h r a localarnn yaratclar; Bat
Anadolu'da T r o y a ' d a n Frigya'ya dek "Byk A n n e " inancn
korumaya alanlar ve atalhyk'ten de gerilere, bilmediimiz
dnemlere dek uzanan bir uygarln bilge kadnlar gibi. K i t a p
boyunca, kendi i geliimini vurgulamaya alarak ve heterojen
yapsnn da altn izerek Fraternis olarak adlandrdm kkl
bir dnce ve idealin koruyucular, on ikinci yzyl balarnda
bu kez Albi'de, yeniden bir araya gelmilerdi.
sa a d n a K u t s a l S a v a
Bu tarihi buluma ve onu izleyen olaylar zincirine geme
den nce, on ikinci yzylda Avrupa'nn ve zelde F r a n s a ' n n
g r n m n e ksaca deinmek yararl olabilir: Bat R o m a ' n n is
m e n olmasa bile fiilen knden sonra, eskiden Galya olarak
adlandrlan geni lkede Frank Krall egemen olmu; b u g n
k Almanya'dan spanya'nn kuzeyine dek uzanan topraklarda,
bir zamanlar
"efler
federasyonu"
olmaktan
teye
gitmeyen
Frank ve Cermen kavimlerinin bir araya gelmesiyle oluan, b

yk bir devlet ortaya kmt. R o m a uygarlna ve soylularn
lks yaamna byk bir ilgi duyan yerel efler ve toprak sahip
leri, bazen fetihler, bazen yama ve igal, bazen de ksa sreli
bar anlamalaryla scak iliki iinde olduklar R o m a ' n n etki
alanna girmilerdi bir anlamda.
Bat imparatorluunun paralanmasndan sonra, bir ksm
zaten daha nce Hristiyanlatrlm lider ve hkmdarlar, Ka
tolik Kilisesi'yle dorudan iliki kurmular ve sonunda krallar
nn Papa elinden ta giymesiyle Roma mirasna byk bir is
tekle sahip kmlard. Sekizinci yzylda yldz parlayan K a rolenj hanedan d n e m i n d e , zellikle de F r a n k kral Byk
K a r l n (Charlemagne) ynetimi srasnda, bu miras stlenme
kaygs, Papa destekli h k m d a r n "Bat Roma m p a r a t o r u " u n
vann almasyla tescil edildi. Byk Kari, ayn zamanda Augustus paycsiyle de onurlandrlmt.
D o k u z u n c u yzylda, Fransa, Almanya, Polonya, Hollanda
ve talya'nn byk b l m n iine alan monarik federasyon
" K u t s a l R o m a - C e r m e n i m p a r a t o r l u u " olarak anlmaya bala
mt artk. Bu kalabalk ve heterojen Avrupal kavimler birlii
ni bir arada tutan " h a r " ilevini de, Katolik Kilisesi ve Papa
lk stlenmiti. Bir baka deyile, Avrupa'nn batsnda ortaya
kan Hristiyan konfederasyonunda ynetimin kilit noktalarn
dan birine, Kilise yerlemiti. B u , Papalk iin birok bakmdan
ciddi bir hamleydi. Bylelikle Kilise, Bat Roma'nn kyle
gelen bunalmn endielerinden, yeni bir imparatorluu avula
rnn iine alarak syrlyordu.
Dier yandan, ruhban snfnn rgtlenmesi en yaygn d
nemini yayor; yeni konfederasyonun snrlar iinde kalan her
lke ve kentte Kilise, kendi varln salamlatryordu. Bu, is
ter istemez egemen ekonomik modelle ve toprak mlkiyetinin
avantajlaryla daha ok kaynamak anlamna da gelmekteydi.
Birok kentte Kilise de byk toprak sahiplerinden biri olarak
feodal sistemin " n i m e t l e r i n d e n " yararlanyor; mal varlyla bir
likte siyasi nfuzunu da glendiriyordu. Ancak bu, karlkl
dnlerle birlikte gelen ve iki ynl ileyen bir sreti. Kilise
liderleri ve piskoposlar geni topraklardaki tarm rnlerini de

netleme olanann yan sra ynetimde arln artrrken, ye
rel toprak aalar, lordlar ve dkler de, dinsel hiyerarinin iin
de kendilerine saygn ve etkili yer ediniyorlard. liki o denli
giriftlemiti ki, piskoposlar, ruhani liderler ve hatta Papa'lar,
artk feodal aristokrasinin kaymak tabakasndan seiliyor; Avru
pa'nn soylu aileleri, kendi ilerinden Papa ve piskopos kar
malaryla vnyorlard.
O n u n c u yzyldan itibaren kt zerinde imparatorluun
ad varln srdrse de, fiilen birliin yaps yerel krallklar ha
linde paralanmaya balad. Bunda, kuzeyli sava kavimlerin
bitmek bilmeyen igal ve yaylmaclklar da rol oynuyordu b
yk oranda. On birinci yzylda, Viking kkenli savalarla
Kuzey F r a n s a ' n n yerli halknn bileiminden oluan N o r m a n lar, M a n kylarna dek uzanan bir blgeyi ( N o r m a n d i y a ) d e
netimleri altna almakla yetinmediler; N o r m a n kral Fatih William (Guillaume) 1066 ylndaki nl Hastings Sava'nda Anglo-Sakson kral H a r o l d ' yenilgiye uratarak aday igal etti ve
hemen ardndan ngiltere Kral unvanyla ta giydi.
Normanlar Scine nehrini snr kabul edecek biimde F r a n
sa'nn kuzeyini (ve bir sre iin de ngiltere'yi) denetimleri al
tnda tutarken, gneyde de dalan Frank birliinin bir paras,
Fransa Krall adn almt. Byk Kari d n e m i n i n geni im
paratorluunun dousundaysa, Alman Krall vard artk. Iberik yarmadasnda dokuzuncu yzyl ortalarnda hzlanan H r i s
tiyan kar ata
(Reconquista)
Emevileri geri ekilmeye zorla
m; on birinci yzyl sonlarndaysa kuzeyden balayarak span

ya'nn byk b l m geri alnmt. slam'n Avrupa'y yitirip
Kuzey Afrika'ya doru ekilme d n e m i n i n en nemli evresiydi
bu ve yarmadada artk bir spanya Krall h k m sryor,
Katalan blgesinde de Aragon H a n e d a n ' n n bayra dalgalan
yordu.
On birinci yzyl biterken spanya, italya ve Sicilya'dan
Mslmanlar srlmeye balamt ama doudaki Bizans impa
ratorluundan gelen haberler, Hristiyan dnyas iin pek de i
ac deildi. Geen yzyl iinde Arap devletleri gcn kay-
betmi; islam dnyas Fas, Msr ve Badat'ta h k m sren

farkl hanedanlar denetimindeki halifeliklere b l n m ; Katolik
Kilisesi'nin
"rakibi"
durumundaki
Ortodoks
Patriklii,
Bi
zans'la birlikte g ve kan kayb iine girmiti. Ortaya kan ye

ni konjonktr, Batl hkmdarlar, aristokrasileri ve Papal o
hi yok olmayan eski d yeniden gerekletirebilme yolunda
umutlandryordu: Bizans' yutarak, Kilise birliini salamak ve
eski R o m a ' n n byklne yeniden kavumak. Ancak douda
ki yeni gelimeler, bu hesaplan bir anda altst etti. M s l m a n latrlm O u z T r k l e r i ' n i n k u r d u u Seluklu Sultanl, b
tn iran' denetimi altna aldktan sonra Anadolu'ya doru y
rmeye balamt.
Avrupal h k m d a r ve din adamlarnn son u m u d u , Bi
zans'n bu tehlikeye kar sonuna dek direnebilmesiydi ama bek
lenen olmad, i m p a r a t o r Romanos Diogenes'in byk vc iddi
al askeri seferi Malazgirt yaknlarnda hezimetle noktalandn
da, yalnzca A n a d o l u ' n u n yazgs deimekle kalmyor; Katolik
hkmdarlarn douyu gvence altna alarak ticaret yollarn ye
niden d e n e t l e m e ve Suriye'ye, Filistin'e, Kutsal Topraklar'a bir
kez daha egemen olma dleri de tehlikeye giriyordu.
On birinci yzyl sonlarndan itibaren Bizans, Anadolu'da
ki kalelerini birer birer yitirip geri ekilmeye balam; Seluk
lu aknlaryla birlikte doudan gelen gler, A n a d o l u ' n u n d e
mografik yapsn gzle grlr bir hzla deitirmiti. O denli
r k t c bir deiimdi ki bu, Seluklular Malatya'da ya da
K o n y a ' d a d u r m a m ; h k m d a r Sleyman ah, Bizans' iyice
keye sktrarak yeni Anadolu devletinin bakentini C o n s t a n tinopolis'in b u r n u n u n dibine, Iznik'e yerletirmiti. Karadaki
stnlk ksa srede Ege denizine de yayld ve T r k d o n a n
malar, Sakz, Midilli ve Sisam adalarn da ele geirdi. Avru
pa'daki d krkl ve tedirginlik, giderek artyordu.
Bu kritik ve gerilimli gnlerde Papa seilen II. U r b a n u s ,
T r k l e r i n ilerleyiinin mutlaka durdurulmas ve aradaki anla
mazlklar ne olursa olsun, Bizans'a yardm edilmesi gerektiine
inanyordu, ilk byk adm olarak Hristiyan dnyasnda bir i
bar salamay seti ve iman srtmeleri srasnda nceki Pa-
pa tarafndan aforoz edilen Bizans imparatoru Aleksios'u affe

derek ie balad. Olduka korkulu gnler geiren Bizans'ta, bu
"iyi niyet gsterisi" sevinle karlanmt.
Aleksios, Bat'nn
yardmn alarak Seluklu tehdidinden kurtulabilecei u m u d u y

la, U r b a n u s ' a elilerini yollad. Piacenza'da gerekleen gr
melerde Papa, saatler boyunca bu elilerden, Hristiyanlarn
K u d s ' t e ve Anadolu'da ektii aclara; kutsal topraklar ziyaret
etmeye giden haclara uygulanan kastl zulme ilikin dokunak
l haberler dinledi. G r m e bittiinde, kararn byk lde
vermiti: H e m Bizans' Seluklu tehlikesinden kurtaracak, hem
de Avrupa'ya yeniden dounun kontroln ve ticaret olanakla
rn salayacak zm, t m Hristiyan aleminin seferber edile
cei bir Kutsal Sava'tan geiyordu. D a h a fazla zaman yitirme
den hazrlklara giriilmeli; Mesih'in zerinde y r d , soluk
ald, havarilerine dersler verdii topraklar, slam'n elinden
kurtarlmalyd!
1095 Kasm'nda U r b a n u s , C l e r m o n t ' t a , b t n konsey ye
lerinin katlmyla halka ak bir toplant dzenledi. Burada yap
t konumada, Bizans'n zor d u r u m u n d a n ve K u d s ' e giden
haclarn yaadklar "bask ve tacizleri" olduka ackl ve din
duygularn krkleyici cmlelerle ifade ettikten sonra, Kutsal
Sava arsn dile getirdi. " D e n e y i m l i bir vaizin kalpleri fet
heden belagat ve iten cokusuyla, atalarnn Charlemagne d
n e m i n d e yaratt rnei dinleyicilerine hatrlatt, intikam ve ta
m a h gibi baya
gdlerin etkisiyle birbirleriyle savamaktan
vazgemelerini ve silahlarn b u n u n yerine isa'nn dmanlar

na evirmelerini nasihat etti. O da bu dnyada T a n r vergisi
' m e n etme ve serbest brakma' yetkisine sahip Aziz P e t r u s ' u n
halefi olarak, tvbe niyetiyle kendilerini bu davaya adayacak
olanlarn
gemiteki
gnahlarnn
affedileceine ve Kilise'nin
getirdii dnyevi kefaretlerden balanacaklarna sz v e r d i . " 3 7 1

Yoksul, kt yaam koullarna sahip, eitimsiz braklp
kafas yalnzca dinsel dogmalarla d o l d u r u l m u insanlar heye
canlandrmaya yetecek oranda etkili ve cokulu bir konumayd
371
Piers Paul Read, "Tapnak valyeleri", s: 86
A K L I N VE GZEMN Dirilii
bu. C l e r m o n t ' t a toplantnn yapld tarlay dolduran kalabalk,

Papa'nn son cmlelerinin ardndan " T a n r byle istiyor!"
lklaryla Kutsal Sava arsna destek verdi. Sradan insanlar
iin, nedenini kavrayamadklar kt yaam koullarndan so
rumlu tutacaklar ve tepkilerini ynlendirecekleri ortak bir he
def b u l u n m u t u : Dou'daki M s l m a n l a r .
U r b a n u s , arsna ald karlktan h o n u t t u . Ksa srede,
seferin ayrntlarn belirleyen resmi kural ve belgeler de hazr
land. Bu kutsal savaa katlacak olanlar, gslerine krmz bi
rer ha simgesi yerletirecek; zerinde bu ha tayanlar, K u
ds'e girmeye yemin etmi saylacaklard. Sefere gidenlerin ge
ride brakacaklar " d n y e v i " mlkse, uzakta olduklar sre b o
yunca yerel piskoposlarn d e n e t i m i n d e , Kilise gvencesine al
nacak; geri d n d k l e r i n d e kendilerine teslim edilecekti.
372
(Ha
l Seferleri sonrasnda Avrupa'nn eitli blgelerinde birok

piskoposun mal varlnda ciddi bir art grldn syleme
ye gerek yok!) H k m d a r l a r n , byk toprak sahiplerinin ve
kendi d e n e t i m i n d e askeri gleri olan lordlarn destei ve fikir
birlii salandktan sonra, sefer iin tarih de belirlendi: Bir son
raki yln hasad toplandktan sonra, yani Austos aynn sonla
rnda " K u t s a l Y r y " balayacak, hedefe 1097 ilkbaharnda
ulalacakt.
ilk byk o r d u n u n , 1096 sonbaharnda, Papa tarafndan
hareketin lideri olarak atanan Le Puy piskoposu Adhemar de
Monteil bakanlnda yola kmas kararlatrlmt ama iler
pek de planland gibi yrmeyecekti. U r b a n u s ' u n Fransa'da
yapt konumalardan etkilenen ve "Dervi P i e r r e " adyla tan
nan karizmatik bir vaiz, izin almay beklemeksizin kentleri, ka
sabalar dolamaya;
kkrtc
konumalarla Avrupa krsalnn
macerac lmpenlerini "kutsal grev" adna bir araya toplama

ya balamt.
Elbette eline klcn alp gsne de ha izenlerin olutur
d u u bu kalabaln Pierre'in peine abucak taklmasn sala
yan tek etken, gl din duygularnn verdii coku ve " T a n r
372
Steven Runciman, "A History of the Crusades: Volume I", s: 109

adna savama" istei deildi. Sefere katlanlar, bu sre boyun
ca ileyecekleri sularn affedileceini, yani getikleri blgelerde
gerekletirecekleri yama ve talan srasnda edinilen ganimetin
yanlarna kr kalacan anlamlard, "ilahi grev" grntsy
le bir araya gelen, Pierre nderliindeki kalabalk bir apulcu
ordusu, tm uyanlara karn, organize seferi beklemeden Bi
zans'a doru yola kt.
Hareket btnyle kontrolden kmt artk. Daha Avrupa
snrlar iindeyken birbiri ardna facia yaratan babozuk kala
balk, Macaristan ve Almanya'dan geerken yol stnde bulu
nan, iinde Yahudilerin yaad kyleri yakp ykarak balad
gsteriye, Bizans'a vardktan sonra "yardmna kotuu" Constantinopolis'i talan ederek devam etti. mparator Aleksios panik
iindeydi. Bat'dan yalnzca Seluklulara kar savamn des
teklemek zere para ve asker yardm talep etmi, beklenmedik
biimde "kutsal grev" maskesiyle kendi kentlerini igal eden
vahi bir sryle kar karya kalmt. Elinden geleni yaparak,
bu saldrgan kalabaln bir an nce Anadolu yakasna gemesi
ni ve Bizans'tan uzaklamasn salad. Pierrc'in birlikleri daha
snr geip iznik nlerine gelir gelmez de, Seluklu ordusu ta
rafndan byk bir bozguna uratld; karizmatik vaiz ve yann
daki birka dostu, canlarn zor kurtarp Bizans topraklarna kaabilmiti.
"Kuds' Sarazenlerden kurtarma" iddiasna sahip asl di
siplinli ve kalabalk birlikler, yani Urbanus'un dn kurduu
"Tanr'nn savalar", bu olaydan ancak iki ay sonra Constantinopolis'e ulaabildi, izleyen birka yl iinde Anadolu'dan Fi
listin'e uzanan bir blgede art arda kanl arpmalar yaanacak;
her iki taraftan yzbinlercc insan can verecekti. Akln, saduyu
nun ve vicdann susup, dogmatik sloganlarn ve saplantl inan
larn konutuu, karmakark ve dehet verici bir dnemdi bu.
zleriyse, yzyllar boyunca insanln belleinden silinmeyecekti.
AKLIN VE GIZEMIN DRL
C a t h a r ' l a r : R u h u n a t e l e vaftizi
te btn bu siyasi, sosyal, ekonomik ve askeri kargaa
iinde, Fransa'nn gneyindeki Languedoc blgesi, Fraternis
mltecileri iin grltden uzak ve gvenli bir snak nitelii
tayordu. Birok bakmdan evre dkleri ve kontlarnn etki
alanndan uzak, Kilise'nin kolunun yetiemedii, gzden uzak
ve yaltlm bir blgeydi buras. Bu nedenle, Albi'nin ilgin sa
kinleri, uzunca bir sre fazla dikkat ekmeden, kendi stratejile
rini belirleme ve yava yava dncelerini yakn evreye ilet
me olana buldular.
Kasaba halk, tarihin hibir dneminde Katolik inancna
rabet etmemi ve zorla hristiyanlatrlmaya scak bakmamt.
Papalk talimatyla yrtlen dinsel yaplanma gerei, Albi'ye
ok zaman nce bir kilise ina edilmiti; grnrde burada g
rev yapan rahipler de vard. Ancak btn bu dekorun ardnda
ok uzun sredir varln srdren gereklik, pek de Papaln
houna gidecek trden saylmazd. Albi'deki insanlarn inan
lar, Hristiyan doktriniyle hibir benzerlik tamad gibi, ona
taban tabana kart bir dnce yaps ve evren kavray zeri
ne kurulmutu.
Albi'de cemaat, artk yakndan tandmz sisteme uygun
olarak, temelde iki paralyd. Yani Eleusis gizemciliinden
Pythagoras Kardelii'ne, Mithra gruplarndan Paulisyen ve
Bogomillere dek her yerde karmza kt gibi, toplum, "ierdekiler" ve "dardakiler" olmak zere iki para halinde d
nlyordu. Dardakiler, inan ve destekleriyle grubun evre
sinde yer alan ama ana rgtlenmeye katlmayp, herhangi bir
ykmll olmayan, geni kitlelerden oluuyordu. Toplulu
un ekirdei nitelii tayan "ieridekiler" ise, yaamn bt
nyle bir inan ve ideale adam, bu dorultuda eitim gren
ve etkin olarak alan, inisiyeler, retmenler ve "stat"lard.
emberin merkezindeki bu ana halkayla dndaki kitle ara
sndaki snr, Consolamentum adl kk ama ok zel bir kut
sama riteliyle belirleniyordu. Kilisede deil, ustalardan ya da
yelerden birinin evinde sessizce gerekletirilen, grnte ba-

sit ve sade bir trendi bu. Daha doru bir deyile, katlan kii
nin o gne kadarki gnah ve hatalarn, sularn (Servitium) di
le getirip bunlardan arnma yolundaki dileini bildirdii, sami
mi bir grme.
Treni, "Kusursuzlar" (Perfecti) ad verilen topluluun us
talarndan biri ynetir, daha nce bu aamadan gemi dier
yeler de trene sessizce katlrlard. Hata ve sularn itiraf,
bunlardan arnma ve "doru ideale" geri dnlmez biimde
balanmann ilk admyd. Ayrntlara ilikin elimizde ok fazla
bilgi yok. Bu konudaki kaytlarn ounluu, on ikinci yzylda
Cathar kart vaazlar vermi ve sonraki kouturmalar srasn
da Kusursuzlar aleyhine bilirkiilik yapm Katolik din adamla
rna ait el yazmalarndan oluuyor.
Bunlardan birinin, kei Shonau'lu Ekbert'in sylev notla
rndan rendiimiz kadaryla, Cansolamentum'u yneten Ku
sursuz, yannda inisiye adayyla birlikte, toplanlan salonun or
tasnda ayakta durur, dier yeler de onlarn evresinde bir da
ire biiminde dizilirlerdi. Tren, bu yneticinin, elinde tuttu
u, ok deer verilen byk bir kitab bir eliyle havaya kaldr
dktan sonra, adayn bann zerine yerletirmesiyle balar ve
eitli kutsama szckleriyle srerdi. Ekbert, sz konusu kita
bn ne olduundan sz etmiyor ve bir tr "kutsal kitap" oldu
u yorumunu yapyor. Belki de eitli kaynaklarda ad ve ne
miyle ilgili satrlara rastladmz, Bogomil'ler tarafndan bir
kopyasnn Bulgaristan'daki kymdan kurtarlp Albi'ye getiril
dii ve gvence altna alnd sylenen, nl "Gizli Kitap"t
bu."3
Son aamada Kusursuz, yeni inisiyenin elini tutar, ona he
nz adm att yeni yaamnn nasl bir seyir izlemesi gerekti
ine ilikin ilk bilgileri verir ve kutsamay tamamlard. "El tut
ma", simgesel bir "karanlktan karma" ya da "yaama dndr
me" anlam tayan, zel bir dokunutu; tpk Mithra localarna
ye olanlarn ilk inisiyasyon srasnda rendikleri ve sonra yaSteven Runciman, "Medieval Manichee: A Study of the Christian
Dualist Heresy", s: 168
AKLIN VE GIZEMIN DiRiLii
samlar boyunca kendi aralarnda birbirlerini tanmak iin ba

vurduklar, birok farkl biimi bulunan sembolik "el skma"
hareketi gibi.
Consolamentum tamamlandktan sonra, inisiye artk "Ku
sursuzlardan biri olarak, merkezdeki emberin iine katlm
kabul edilirdi. Bundan sonra bir dervi gibi yaamas, dnyevi
yaamn maddi zevklerinden ve bedensel hazlardan arnmas, zi
hinsel geliimini artrmak iin kendi iine dnmesi gerekiyordu.
Bir daha aslan yalan sylemeyecek, drstlkten ayrlmayacak,
azna kfr ya da kt sz almayacak, kiisel mal ve mlk sa
hibi olmayacak, evlenmeyecek ve kesinlikle et yemeyecekti. Ki
mileri bu nemli riteli "ruhun vaftiz edilmesi" olarak niteli
yorlard - ya da "ate ile vaftiz". 374
Merkez halkann dnda kalan ounluk iinse bu tr k
stlamalarn hibir zorlaych yoktu. Elbette Kusursuzlar onla
ra da byle yapmay tlyor ama uymadklar taktirde kna
ma, aforoz, dlama gibi herhangi bir yaptrm da uygulamyorlard. "Dardakiler" iin Consolamentum, ancak lmek ze
reyken gerekletirilen bir veda treniydi. Yaamnn son daki
kalarnda, bilerek ve isteyerek hatalarn itiraf edip, arnma ta
leplerini dile getirmeleri ve bu dnyadan bir "Kusursuz" ola
rak ayrlabilmeleri iin. Albi sakinleri arasnda, yaamlarnn son
gnlerini yaamakta olduuna inananlar, Consolamentum iin
bir Kusursuz'u greve arrlar ve ok nem verdikleri bu ri
teli gerekletirmeden lmek istemezlerdi. Ancak, geri dn
olmayan bir inisiyasyon treniydi bu; eer hasta Consolamentum'un ardndan iyileir ve salna kavuursa, yaamnn geri
kalann bir Kusursuz kimliiyle, o merkez dairenin iinde yer
alarak srdrmek zorundayd.
Albi sakinleri arasnda varln srdren bu ilgin inan
biimi Gney Fransa'da fark edilmeye baladka, Kusursuzla
ra olan sempati ve hayranlk da artmaya balad. Blge halk on
lara, Yunanca "arnmlar" anlamna gelen "Cathar" adn ver
miti ve bu ad ksa sre sonra talya'da, Almanya'da, Aragon
374
Makolm Lambert, "The Cathars", s: 21

Krall'nda ve spanya'da ska duyulur olacakt. Onlara Tann'nn cezalandrclndan ve fkesinden sz edip, yaamlarn
kat dinsel yasaklara boan Katolik rahiplerine ve piskoposlara
duyulan tepki, Avrupa'nn deiik blgelerinde yaayan insan
lar Cathar inan ve dncelerine yava yava daha ok yakla
tracakt.
Peki Cathar'lar ve onlarn sekin bilgeleri durumundaki
Kusursuzlar, nasl bir inanca ve dnya grne sahiptiler? Bu
konuda sylenecek ilk sz, Hristiyan dncesinin olduka uza
nda yer aldklar. Cathar ideolojisi, birok ynyle ikici (du
alist) Bogomil retisine benzer nitelikler tayor; evren ve Tan
r anlay gnostisizm ve Mani retisiyle byk benzerlikler ta
yordu. Kozmik dzen, iyi ve ktnn arasndaki kartlk ve
mcadele zerine kurulmutu ve maddi dnya, kt gcn de
netimi ve egemenlii altndayd. Ktl yenilgiye uratmann
yolu, onun "stn olduu" alanlardan ekilmek ve oyunu onun
kurallaryla oynamamak; yani maddi hrs, bedensel zaaflar ve
bunlar besleyen tutkulardan syrlmakt. Tutku ve hrslarnz
olmazsa, ktln de zerinizde hibir gc kalmazd.
Tpk gnostikler, Paulisyenler ve Bogomiller gibi, Cathar'
lar da Eski Ahit'in tanrs Yahve'nin "Gerek Tanr" deil, ona
isyan eden bir "Demiurgos", yani alt dzey bir ilahi g, bir
"kozmik zanaatkar" olduuna inanmaktaydlar. Btn bu mad
di evreni ve dnyay, o yaratm; insan da kendi kullar olarak
yeryzne yerletirmiti. Eski Ahit'teki birok kahraman, bra
him ve Musa dahil, esinlerini aslnda bu Demiurgos''tan alm
lard. 375 Bu nedenle Cathar'lar ilk kitap olan Tekvin'i (Genesis)
reddediyor; Tann'nn insanlarn ktln isteyen, kskan,
intikamc ve zalim bir varlk olamayacan savunuyorlard.
Maddi dnyay "kt g" yaratmt belki ama insanlara
sahip olduklar en deerli ey olan ruhlarn, "Evrenin Gerek
Sahibi ve Mimar" olan Tanr, yani Yce Varlk (Supreme Being) vermiti. O halde insan, ona sunulmu ruh ve akl sayesin
de karlardan, hrslardan ve maddi dnyann geici, grnt375
Steven Kunt iman, a.g.e, s: 150
AKLIN VE GJZEMN DiRiLii
sel yanlglarndan vazgeip kendini arnmla, iyilie ve do

rulua ynlendirerek bu Demiurgos'un etki alanndan kabilir;
bedensel zaaflarn dizginleyerek Tanr'ya yaklaabilir ve byle
ce n yannda yer alarak ktl yenilgiye uratabilirdi.
"Cathar'lara gre insan, dnyada bir srgndeydi; ruhun
zindan olan maddi bir beden iine hapsedilmiti. In tanr
sal dnyasndaysa bir bedeni, spiritel varl ve ruhu vard.
Gksel bedeni ve spiritel varl hl n kralhndayd. Ruhuysa, dnyaya dmt ama tanrsal doasn koruyordu. [...|
Nihai kurtulu, dm ruhun ilahi beden ve spiritel varlkla
yeniden birlemesi yoluyla, gksel insann restorasyonu demek
ti." 3 7 6 te Consolamentum, bunu salama yolundaki en temel
trendi ve bu nedenle Cathar dncesinin nemli bir paras
n oluturuyordu.
Cathar inanlarnda Cennet'e, Cehennem'e ve Arafa yer
yoktu. sa'nn bir bakireden doup, "etiyle kemiiyle" bir insan
olarak yaad; tm insanln gnahlarnn affedilmesi iin ar
mha gerildii; bunun da "Tanr'nn Kurtulu Plan" olduu
yolundaki temel Hristiyan dncelerini btnyle reddedi
yorlard. Ha simgesini bir ikon haline getirmek, eytanca bir
idam aletine tapmaktan baka bir ey deildi onlara gre. Me
sih, insan kimliiyle dnyaya gelen bir peygamber deil, Tan
r'nn insanl karanlktan kurtarmak iin yollad tinsel bir ar
maan olan Logos ya da Gnosis'ti; yani, "evrensel bilgi". Fizik
sel bir varl yoktu, bir k ve esin olarak gelmiti; dolaysyla
armha da gerilemezdi.
eitli analizlerde daha ok mistik zellikleri ve dinsel yn
leriyle ele alnsa da, Cathar dncesinin merkezinde inanlar
la i ie girmi bir sosyal doktrin ve siyasi bak da yer almak
tayd ki, belki de hareketin en dikkate deer ynlerinden biri de
buydu. Tpk kendilerinden 1500 yl nceki Pythagoras Karde
lii gibi, Cathar'lar da bireysel zel mlkiyete kar kyor; a
lmann, sorumluluklarn ve elde edilen rnn ortak payla376
Roelof van der Broek, "Gnosis and Hermeticism From Antiquity to

Modern Times", s: 96

m zerine kurulu komnal bir yaam biimi modeli yaratmaya
alyorlard.
Dnya, zerinde yaayan btn insanlarn ortak yurdu, bir
anlamda "mlk"yd. Dolaysyla yeryznn herhangi bir
parasn kimse kendi mal olarak grmemeliydi. Bu, tek tek bi
reyler iin de byleydi, lkeler ve halklar iin de. Cathar'larn
telkin ettii dnya modeli, lkelerin, snrlarn, dukalklarn,
krallklarn ve zel mlkiyetin olmad; bar iinde bir arada
yaanan tek bir insan uygarl zerine kuruluydu.
Bylesi bir "evrensel kardelik" dzenine, telkin, bask ve
zorlamayla ulamann mmkn olmadn sylyordu Cat
har'lar. Maddi hrslarn, sahip olma gdsnn, bedensel naz
larn ve zenginlik tutkusunun, insann bu usuz bucaksz evren
deki varoluu karsnda ne kadar basit, ilkel ve anlamsz oldu
u gereinin kavranmas, ancak bilgiyle ve isel geliimle
mmknd. Bu nedenle Kusursuzlar, evrelerinde onlar ilgi ve
hevesle dinleyen kalabalklara zorlayc telkinlerde bulunmuyor,
yaam biimlerini deitirmeleri iin bask yapmyor, yalnzca
"geree" ulamalar yolunda yardmc olabileceklerini syl
yorlard.
En nemli deer, ruhu ve zihni besleyen, onu Tanr'ya ya
knlatran "bilgi"ydi. Belirlenen gerek ideale, hedeflenmi
paylamc ve bar topluma, ancak bilginin salayaca gerek
"aydnlanma"nn yaygnlamasyla ulalabilirdi ki, Kusursuzla
rn grevlerinden biri de buydu zaten: Tanr'nn yla yery
zne inmi bilgiyi, herkes iin ulalabilir klmak. Dolaysyla,
grev paylam srasnda "retmenlii" seen byk ustalar,
sahip olduklar bilginin n, isteyen herkese tamakla y
kml hissediyorlard kendilerini.
Bu nasl mmkn olabilirdi? Elbette "yaz" yoluyla ve ki
taplar araclyla. Ama on ikinci yzylda kitap, ok ender bu
lunan ve bu nedenle ok pahal bir eydi. nceltilmi deri ze
rinde hassas zanaatkrlk ilemleri uygulanarak retilen sayfala
r; yazda kulandan zel mrekkebi ve bunlar koruyacak daya
nkl ve kaln cildiyle, el yazmas kitaplara, ancak zenginler ya
da okumaya merakl soylular sahip olabilirlerdi. Kitaba ynelik
A K L I N VE GZEMN DiRiLii
yzlerce yllk Kilise basksnn yan sra, maddi gle balan

tl ciddi bir engel de sz k o n u s u y d u .
Kt ilk kez i n ' d e ortaya km, Asya'ya yaplan slam
aknlar srasnda Araplar tarafndan renilmi, ancak Avrupa'ya
henz tanamamt. Avrupa tarihine Cathar'larn en byk kat
klarndan biri de, tam bu noktada ortaya kt. D o u n u n tek
niklerinden haberdar olan Kusursuzlar, bilgi deneyimlerini bir
araya getirerek, aa kabuklar ve selloz tabakalar zerinde zel
bir ilem uygulamaya ve kt retmeye karar verdiler.
Harold Bayley, bu noktann altn zellikle izerken, C a t
har'larn deiik blgelerde hangi adlarla tanndklarna ilikin
de bilgi veriyor: "lk kt r e t i m merkezleri, Albigens'ler ola
rak bilinen sapkn mezhebin denetimindeki blgelerdi. Albigens
ad, Reform ncesi d n e m d e spanya'nn kuzeyinden G n e y
Fransa'ya, oradan L o m b a r d i a ve Toscana'ya dek uzanan blge
yi ellerinde tutan eitli reformist gruplar iin kullanlmaktay
d. Bunlar spanya'da ve F r a n s a ' d a , en tannm kasabalar Albi'den dolay Albigenses olarak adlandrlrlard. Alp blgelerin
de, en nemli yeleri Peter W a l d o
377
dolaysyla Waldense'ler
adyla bilinirlerdi, italya'da ise tarih onlardan Cathari ya da P a tarini olarak sz e d e r d i . "
378
Yal kta iin bu, gerekten de olduka kritik bir endstri

yel geliimdi. Cathar'lar, yerleim yerlerinin uzanda, dere ya
knlarna kurduklar atlyelerde, su deirmenlerinden yararlana
rak, Avrupa'nn ilk kt reticileri oldular. G n e y Fransa'nn
deiik blgelerinde kurduklar kt retim tesisleri o denli ba
arl oldu ki, bu endstri Cathar'larn adyla anlmaya balad. 3 7 9
377
378
379
Peter Waldo, zengin bir Lyon'lu tccarken Cathar dncesinden etkile

nip btn mal varln yoksullar arasnda paylatrm ve yaamn bu
ideale adam; Avrupa'nn ou blgesini bir dervi gibi gezerek insanla
ra tler vermeye, "doru inan" ars yapmaya balamt. Onun ki
iliinden ve sylevlerinden etkilenip harekete katlan gruplara, ortodokslarca "Waldense'ler" ad verildi.
Dard Hunter, "Papcrmaking", s: 259
Albert G. Mackey - H. L. Hayvvood, "Encyclopedia of Freemasonry Vol.
III", s: 1174

Kdn bir anda kolay retilebilir bir yaz malzemesine d
ntrlmesi ve bollamas, kitab da zenginlere ve sekinlere
zg deerli bir "mal" olmaktan karm; maliyetler dnce
kitaplar ou kii tarafndan edinilebilir hale gelmiti. Cathar'lar, kt retimi ve satndan elde ettikleri geliri kendi komnal gereksinimleri iin ortak kullanr ve paylarken, ustalar
ve yazmanlar araclyla da nemli yaptlar et yazmas kitap
lar halinde kopyalayp, cemaat iin paylalr klyorlard. Bir
anlamda, Languedoc blgesinde Cathar'larla birlikte yeni bir
kltr seferberlii de balamt denebilir.
Ama kdn salad olanaklar, bununla snrl deildi.
Harold Bayley'e gre, kdn yaygn kullanmyla birlikte, Cathar'lar benzeri muhalif rgtlenmeler iin, yeni bir "ifreli me
saj" olana buluyordu: retim srasnda kdn dokusuna yer
letirilen ve "Watermark" olarak adlandrlan kabartma simge
ler ve amblemler. Sz konusu gizemli desenlerin Cathar'lar ba
ta olmak zere Avrupa'da ok sayda mistik rgt tarafndan
yaygn biimde kullanldna dikkat eken Bayley, birer "d
nce kristali" olarak niteledii Watermark'larn, dncenin
bask altna alnd dnemlerde de bir tr iletiim ilevi grd
nden sz edip u nemli saptamay ekliyor: Rnesans ad ve
rilen byk uyanta, kt reticilerinin byk pay vard ve
hem Rnesans'n hem de onu izleyen Reform hareketlerinin an
nesi, sanld gibi talya deil, Cathar'larn yurdu olan Gney
Fransa'yd. 3 8 0
Amblem ve simgeler, ta Pythagoras Kardelii'nden bu ya
na, Fraternis kanatlan altnda gelien hareketlerin "fikir krista
li" ve mesaj iletmek iin youn olarak kulland unsurlar ara
sndayd. Cathar'lar ve onlarla g birlii iindeki dier muha
lif gruplar da bu simgesel motif ve amblemlerden, Katolik Ki
lisesi ve onun ibirlikisi feodal dzene kar mcadeleleri iin
yararlanyorlard. Bu biimde, zerine hibir ey yazlmam,
bo bir kt bile, zerindeki Watermark, anlayabilen insanlar
iin, yerine ulam bir "ifreli mesaj" ilevi grmekteydi.
380
Harold Bayley, "Lost Language Of Symbolism", s: 1-2
AKLIN VE GZEMN DiRiLii
Farkl dnemlerde, farkl stratejiler ya da hamlelere uygun

olarak deien amblemler yer alyordu bu ktlarn zerinde.
Languedoc blgesinden Fransa'nn kuzeyine, Hollanda'ya ya da
ngiltere'ye yollanan, grnrde "normal ve sradan" mektup
lar, zerlerinde yer alan kabartma amblemler araclyla, alclarna son derece nemli haber ya da talimat iletebiliyordu. Bir
baka deyile Fraternis, ktlara kaznp "ss" izlenimi veren
bu iaretlerle, uluslararas bir haberleme ve rgtlenme al
masn da yrtyordu.
Kimi bilgilere baklrsa, bu geni apl rgtlenme alma
larnda Cathar'larla haberleen mttefiklerden biri de, ilerleyen
sayfalarda daha ayrntl olarak deineceimiz, nl Tapnak
valyeleri'ydi. Harold Bayley'e gre Cathar ve Tapnak valyeleri'nin kurmaylar, gbirlii yaparak Katolik Kilisesi'nin
karsna merkezi Kuds'te olacak alternatif bir rgtlenmeyle
381
kmay planlyorlard.
Bir cemaat ekirdei oluturup insanlarla iletiim kurmay
baardklar her blgede, ok ksa sre iinde ilgi oda haline
geliyordu Kusursuzlar. Onlar, "yanl inan" yoluyla kitleleri
kandrd ve despot derebeyleriyle ibirlii iinde yoksul halk
zerinde bask oluturduu gerekesiyle, "eytan'n temsilcisi"
olarak grdkleri Katolik Kilisesi'nin otoritesini tanmay red
detmi insanlard ki bu, tpk Bogomil hareketinin Balkanlar'da
yapt gibi, "egemen dnya dzenine bakaldrmak" ile e an
lamlyd. Kilise'nin eitli gerekelerle toplad "hara"lardan
bkan, stne stlk Hal Seferleri'nin yksek maliyeti de
omuzlar zerine ykld iin soluk alamayan insanlar, kendi
lerine "el ele yeni ve adil bir dnya kurma" idealini sunan Cathar'lara gn getike daha ok balanyorlard.
"Albigens'ler, komularndan byk sevgi grdler," diyor
Bayley. "alkanlklar, erdemli ve ahlkl olmalar ve genelde
ho kiilikleri, her yerde 'iyi insanlar' olarak tannmalarn sa
lad. [...] Belirgin nitelikleri, alkanlklaryd ve 'almak,
382
ibadettir' deyii ilk kez onlar arasnda kullanlmt."
381
382
Harold Bayley, "New Light on the Rcnaissance", s: 14

Harold Bayley, a.g.e, s: 12
Fraternis F.29

On ikinci yzyln ikinci yarsna gelindiinde, talya'nn
kuzeyi ve Alman Krall'nn gneydousundan, Bat'da Gaskonya'ya dek uzanan bir blge iinde Cathar dncesi, ideal
leri ve rgtlenmesi hzla yaylmt. stelik, "sade vatandala
rn yan sra, Languedoc blgesinin nfuzlu insanlar, eitimli
aydnlar, sanatlar ve Tanr inancnn, yoksul insanlarn yann
da yer almay gerektirdiine inanan valyeler de Cathar'lara
destek veriyorlard artk. Hatta Toulouse'un yaamdan tat alma
y bilen, sanatsever soylular ve zenginleri bile, bilgeliklerine
hayran kaldklar Kusursuzlar'dan etkilenmi; onlarn retileri
karsnda heyecanlanarak, mal varlklarn ihtiyac olanlarla
paylama fikrine giderek daha scak bakmaya balamlard.
"Troubadour" adyla bilinen halk arkclar, gittikleri kylerde
artk bu yeni ve kardee dnya idealini dillendiren trkler
sylyorlard.
Isabel Cooper-Oakley, Troubadour'larn yalnzca sradan
ozanlar deil, "byk ve kkl bir birikimin tayclar ve giz
li habercileri" olduklarn sylyor. "Troubadour'larm arklar,
bu byk birikimden aan ieklerdi. [...] Szl olarak dile ge
tirmeye cesaret edemedikleri Ezoterik Bilgelik, onlarn arkla
rnda sonsuza dek yaayacakt. [...] Onlar, gruplara ayrlp
farkl adlar alm olarak grrz - ama yalnzca adlar farkldr,
383
ayn simgeleri ve ayn gizli dili kullanrlar."
S a p k n l a r a kar Hal Seferi

Yeni bir din hareketin Gney Fransa'da ok sayda yanda
bulduuna ilikin haberler, daha balang aamasnda, henz
Cathar dncesi Albi snrlarnn tesine uzanamadan, yerel
piskoposlar ve keiler tarafndan Papa'la ulatrlmt tabii.
Katolik inancn, dinin temel doktrinlerini ve kutsal trenleri
reddeden bu "sapkn "lar, gelen haberlere gre Gney Fransa'da
kendi rahipleri nclnde hzla rgtleniyordu. Elbette bu,
383
Isabel Cooper-Oakley, "Masonry and Medicval Mysticism", s: 124 vc

127
A K L I N V E G Z E M N DiRiLifi,
Kilise iin asla katlanlamayacak ve ho grlerneyecek bir durr u m d u ; nk gz y u m u l d u u taktirde Avrupa'nn ok nemli
bir blgesinde Papalk, telafisi olmayacak biimde g ve nfuzz
kaybna urayacakt. Ancak yaptrm gcne sahip sert nlem
ler almak ve resmi otorite araclyla bask uygulamak iin gerekli koullar da, h e n z yeterince olgunlam deildi. O gn
lerde Kilise'nin ajandasndaki bir tek nemli konu vard aslna
baklrsa: Hal Seferleri ve bu byk askeri harektn getirdii
somut sonular.
Verilen ciddi kayplara karn, I. Hal Seferi sonucunda
Seluklularn geri ekilmesi salanm, bu destekten yararlanan
Bizans devleti, Bat Anadolu'yu ve t m kylar yeniden ele ge
irmiti. A r d n d a n Hal birlikleri gneye inip Antakya'y igal
ederek b u r a d a bir prenslik k u r m u ; bir dier kol da Filistin'e
dek ilerledikten sonra 1099 ylnda K u d s ' ele geirmiti ki,
bu gelimeler, zafer haberleri bekleyen Katolikleri mutlu e t m e
ye yetmiti.
II. U r b a n u s , ehrin alnd haberi Avrupa'ya ulaamadan
birka gn nce lm; seferlerle ilgili sorumluluu ve yetkiyi,
yeni Papa seilen II. Paschal almt. O gnlerde h e n z " C a t
har tehlikesi"nin boyutlar fark edilmedii iin, kimse gney
F r a n s a ' d a olup biteni fazla ciddiye almyordu. B t n dikkatler,
douda " S a r a z e n l e r l e " giriilen savalara ynelmi d u r u m d a y di.
Anadolu, Suriye ve Filistin'deki askeri kazanmlarla birlik

te, doudaki ablukann krlmasnn ilk ekonomik sonular da
yava yava Avrupa'ya ulayordu. Urfa'da alnan ciddi bir ye
nilgiyle bu kazanmlar tehlikeye girdiinde, 1147 ylnda, Papa
VIII. G r e g o r i u s tarafndan balatlan II. Hal Seferi'yse, dou
daki askeri varl glendirmenin yan sra, Bizans' ve O r t o
doks Patriklii'ni de denetim altna alma amacyla gerekleti
rilmiti. Bir baka deyile bu yeni Kutsal Sava yalnzca T r k
lere ve M s l m a n l a r a kar deil, Anadolu'daki gcn Bat'ya
kaptrmak istemeyen Bizans'a kar da veriliyordu aslnda. B
tn bu gelimeler ve ortaya kan youn gndem iinde Kilise,
ilgiyi "ierideki sapkn"lara evirecek d u r u m d a deildi.

Her eyden nce, el altndaki askeri gcn byk blm,
Hal harekt iin seferber edilmiti; Cathar'larn zerine gn
derilecek etkili ve caydrc birlikleri bulup toplamak, yle g
rld kadar kolay deildi. Dier yandan, bu yeni "sapknla
rn giderek byk bir yaygnlk kazand Languedoc blgesi,
Fransa Krall'yla balarn byk oranda koparp, bana buy
ruk davranan "asi" Toulouse Kontluu'nun elindeydi ki, bu da
ciddi bir sorun oluturuyordu, nk Fransa'nn gneyiyle ku
zeyi arasnda, yneticilerin kiisel tercihlerinin tesinde bir ko
pu sz konusuydu.
Konuulan dildeki belirgin farklln yan sra kltr ve ya
am anlay, Toulouse'u Fransa'dan ok, Castilla ve Catalan'a
yakn klyordu. Kralln kontrolndeki kuzeyin aksine, Toulo
use ok daha byk oranda kentlemiti ve insanlar daha ei
timliydi; yerel ynetimler ok daha iyi organize olmu, burjuva
384
zi ilk kez bu blgede ortaya kp hzla gelimeye balamt.
Ksacas, kendi yayla kavrulan Toulouse'un ne krala ihtiyac
vard ne de Papa'ya; dolaysyla hibirini umursamyordu.
Dnemin Papa's III. Alexander, ilkin 1163'te Tours'da,
ardndan da 1165'te Lombers'te dzenlenen konseylerde, bu
konunun salkl biimde ele alnmasn ve zm retilmesini
istedi. Ulaan haberlere baklrsa, blgeye yollanan rahip ve pis
koposlarn bir blm "sapkn"larla mcadelenin altndan kalkamayp pes ediyor, bir blmyse Kilise'nin yzn kzarta
cak biimde "dinden kp", Cathar'lara katlyordu.
"Lombers'de yaymlanan ve sapknl lanetleyen bildiri,
1166 ylndaki yeni bir konseyde bir kez daha yinelendi. Bu
konseylerin toplanmasnn birincil amac, sapknln ne denli
tehlikeli olduunu gstererek, sekler yneticilerin Kilise'nin
yannda yer alp destek vermesini salamakt. Ayn zamanda,
yerel ruhban hiyerarisine arka karak, blgelerindeki alma
larnda otoritenin yanlarnda olduunu gstermeye ve inandr
clklarnn artmasn salamaya allyordu." 385
Joscph Strayer, "The Albigensian Crusades", s: 2-6
Michael Costen, "The Cathars and the Albigensian Crusades", s: 103
Yerel ynetici ve kontlardan beklenen ilgi grlemeyince,

Katolik rahip ve vaizler, sapknla olan ilginin krlmas iin,
bu insanlarn dncelerinin rtlmesi gerektii konusunda
fikir birliine vardlar. Bylece halkn gznden drlecek,
itibarlarn yitirecek ve destekten yoksun hale gelince de kolayca ezilebileceklerdi. Bu amala, Kilise'nin gcn hissettiremedii bu blgelerde, halka ak "mnazaralar" dzenlemeye ka
386
rar verildi.
Kilise, sapkn gruplara mensup insanlarn aptal, cahil, ei
timsiz, fikrini ifade yeteneinden yoksun zavalllar olduu g
rn savunmutu hep. Ancak Cathar "retmen"leri ve rahipleriyle, Katoliklerin karizmatik piskoposlar arasnda dzen
lenen halka ak tartma ve mnazaralarda, bambaka bir g
rnt ortaya kt. Kendilerine Kusursuz adn veren bu kiiler,
izleyen halk, sz konusu toplantilardaki performanslar ve ikna
yetenekleriyle kendi saflarna ekecek kadar donanml, bilgili ve
zeki insanlard. Dominiken tarikatna bal rahipler, Papala bu
durumu bildirirken, "Akademik yetenee sahip Cathar ustalaryla tartabilmek iin, akademik dzeyde mcadele etme ge
387
rekliliinden sz ediyorlard.
Dnsel alanda Cathar'larla ba edemeyen Katolik Kilise
si, sert yaptrmlar iin koullar zorlamaya balad. 1179 yln
da, binin zerinde Katolik din adam ve kral temsilcilerinin ka
tlmyla bir gvde gsterisine dnen "nc Lateran Kon
sey" topland ve oturumlarn sonunda aklanan bildirinin yir
mi yedinci maddesinde, Gaskonya, Albi ve Toulouse'un eitli
blgelerinde yaylm durumdaki sapkn gruplar lanetlendi. Bu
gruplara mensup insanlar eer birer gnahkr olarak lrlerse,
ruhlarnn "kurtarlmas iin hibir ey yaplmayacak, onlara ce
naze treni dzenlenmeyecekti. 388
ki yl sonra Papa seilen III. Lucius, yeni bir ferman ya
ymlayarak "Cathar, Patarini ya da eitli adlara sahip sapkn386
387
388
Lutz F. Kaebler, "Schools of Ascetism: Ideology and Organization in

Medieval Religious Communities", s: 1-2
Malcolm Lambert, a.g.e, s: 199
H. J. VVarner, "Albigensian Heresy", s: 47

lar" olarak niteledii gruplara bal insanlarn kalc olarak afo
roz edildiklerini; bundan sonra, silahl gler tarafndan ceza
landrlacaklarn duyurdu. 3 8 9 Avrupa'da hava iyice snyordu
artk. Pireneler'den Alpler'e uzanan bir blgede artc bir ba
ar kazanarak yaygnlaan "sapkn gbirlii", Katolik Kilisesi'nin yan sra feodal dzeni ve monarileri de tehdit eder ha
le gelmiti. Dinsel rgtlenmelerinin yannda okullara, atlyele
re, iftliklere de sahip olan bu gruplar, "ortak mlkiyet" ilkesi
ne dayal komnal yaamlarn yaygnlatryor; zanaat ve tc
carlardan sonra kimi soylular da yanlarna ekmeye balyor,
dolaysyla bu "alternatif komnal devlet"in mal varl ve zen
ginlii de artyordu. stelik, yanlarna katlan valyeler tara
fndan yetitirilen birlikler sayesinde, kendi savunma amal d
zensiz ordularn da oluturma yolundaydlar. Ortalkta uuan
kvlcmlarn, gelimeleri kanl bir savaa doru yneltmesi ka
nlmaz grnyordu ve Cathar'lar, ok nceden ngrdkleri
bu sonu iin hazrdlar.
1198 ylnda Papa olan III. Innocent, uzun sredir Kilise
iin bir karabasana dnen bu sorunu ne pahasna olursa olsun
zmeye kararlyd. Olumlu nitelikleriyle deil, sertlii, acma
szl ve kabahyla tannan biriydi Innocent. Papa'nn btn
dnyann yneticisi ve krallarla imparatorlarn babas olduunu;
verdii emirler "kt" olsa bile herkesin kaytsz artsz itaat et
390
Sapknlar hakkndaki yarg
mesi gerektiini ileri sryordu.
s da ak ve netti: Onlar, Hal ordularna douda kk skt
ren ve bu nedenle en byk dmanlardan biri olarak grlen
Selhaddin Eyyubi kadar tehlikeliydiler.391
Toulouse Kontu VI. Raymond, St. Gilles manastryla sr
tmesi yznden 1195 ylnda o dnemin Papa's III. Celestine tarafndan aforoz edilmiti. Innocent, blgede Cathar'lara
kar yrtlecek savata byle bir mttefike ihtiya duyduu
iin karar iptal etti ve ona "Gnahlarnn ok byk olduu389
390
391
H. J. VVarner, a.g.e, s: 48
Mary Ann Collins, "Unmasking Catholicism: What Lies Behind the
Modern Public Image?", s: 52
Malcolm I,amberi, a.g.e, s: 99
nu, telafi edebilmek iin ya Hac olmasnn ya da bir Hal se

ferine katlmasnn gerektiini" bildiren bir haber yollad. Ama
c, Raymond'un direncini krmak ve Cathar hareketini ezmek
iin Kilise'ye yardmc olmasn salamakt. Ne var ki, Toulouse Kontu bu uyarlara kulak asmaynca, Innocent daha etkili
bir hamle yapmak amacyla, 1204 ylnda bu kez Fransa Kral
Philippe-Auguste ve olu Louis'ye haber yollad: Sapknlara
kar mcadele eden herkese, normalde ancak Hal Seferleri'ne
392
katlanlara verilen endljans belgesinin sunulacan, yani bu
insanlarn btn gnahlarnn affedileceini duyurmasn istedi.
1207 ylnda da, bir kez daha Raymond'a eli yollad ve Pa
palk emrindeki askeri gleri desteklemesi, topraklarnda yaa
yan Cathar'lar da kovmas iin onu son kez uyard. Raymond
bu ltimatomu dnmeden reddedince bir kez daha aforoz
ediliyor, bu kararla birlikte topraklarnn da elinden alnmasna
karar veriliyordu. Papa o kadar fkeliydi ki, sylevlerinde Ray
mond'a olan hncn gizlemeye bile gerek grmyordu artk: "O
halde dn aptal adam, dn. Yaamn ve lmn efendisi
olan Tanr, senin gnlerini de bitiremez mi? O'nun gazab, sa
393
na hak ettiin sonsuz ikenceyi verecek!"
1208'in Ocak aynda, aforoz kararn geri ekti ve Papalk
makamndan zr dileyip, piman olduunu aka belirtmesi
emrini iletmek zere, Peter de Castelnau adl keii Kont'a el
i olarak yollad. Bu o denli kabul edilemez ve aalayc bir
davrant ki, Raymond'un bylesi bir kstahl hazmedemeyen
valyelerinden biri, eliyi geri dn yolunda yakalad ve bir
mzrak darbesiyle ldrd. 3 9 4 pler btnyle kopmutu artk;
iki ay sonra Innocent, Languedoc blgesine ynelik bir Hal
Seferi iin hazrlanlmas talimatn verdi. Bylece ilk kez Kili
se, doudaki Mslmanlara deil, bir Avrupa halkna kar
"Kutsal Sava" ilan etmi oluyordu.
392
393
394
Tayan kiinin gnahlarnn Kilise tarafndan balandna ilikin res

mi belge.
Michael Costen, a.g.e, s: 115
Zoe Oldenbourg, "Massacre at Montsegr: A History of the Albigcnsian Crusade", s: 4

1209 Haziran'ntn sonlarnda, olduka kalabalk bir Hal
ordusu, Lyon'dan yola kp gneye doru ilerlemeye balad.
Ordunun iinde deneyimli komutanlar ve her biri birbirinden
acmasz, ou daha nce Kuds'te grev alm savalarn d
nda, vaizler tarafndan kkrtlm kalabalk bir "sivil grup" da
vard. Bunlarn ounluunu, Papa'nn endljans vererek g
nahlarn affetme vaadinde bulunduu sulular, katiller, isiz
gsz takm ve "Bir Cathar ldrp sevaba girmek isteyen"
fanatikler oluturuyordu.
Hal ordusu, 21 Temmuz gn Beziers nlerine gelip
kenti kuatt. Buras aslnda Cathar'larn gl olduu kentler
den biri deildi; nfusun nemli bir blmn de Katolik inan
cna bal kalanlar oluturuyordu ama bu, saldrganlarda her
hangi bir ekince yaratmad, ieride, topu topu iki yz dolayn
da Kusursuz ve birka bin Cathar sempatizan bulunuyordu ki,
kendilerini savunmak iin, deil kuatmaclar gibi gl silah
lar, basit birer kllar bile yoktu. Yine de, teslim olmayp di
renmeye ve topraklarn savunmaya kararlydlar. Bulabildikleri
her tr mutfak aleti ve bahe gereciyle de olsa dvecek, Ha
l ordusuna boyun emeyeceklerdi.
Ertesi gn, yani 22 Temmuz'da, tam da her yl cokuyla
kutlanan Kutsal Maria Magdalena bayram srasnda, byk sal
dr balad. Kentin savunmas dp, Hallar nlerine kan
herkesi kadn, ocuk ya da yal ayrm yapmadan ldrmeye
baladnda, kalabalk bir grup insan, son are olarak kiliseye
snmt. Ama bu, onlar kurtarmaya yetmeyecekti, nk
emirler son derece akt: Bir tek kii bile sa kalmayacak.
"Peki ilerindeki birok Katolik ne olacak, onlar nasl ayrt
edeceiz?" diye soran komutanlara, seferi Papa adna yneten
Barahip Arnald-Amalric, tarihe geen u nl yant verecek
ti: "Siz hepsini ldrn, Tanr kendi kullarn ayrt edecek
395
tir!"
Bylece, saldr baladktan saat kadar sonra, Beziers'te
bir tek canl bile kalmamt; sokaklar, cesetlerle dolu bir kan
Zoe Oldenbourg, a.g.e, s: 116
AKLIN VE GZEMIN DiRiLli
gln andryordu. Bu korkun trajediyi, nl troubndour

Guiraut Riquier, hzn dolu arksyla anlatacakt yllar sonra:
"Yedi bin insan ldrdler
Aziz Magdalena'ya snm yedi bin ruhu.
Sunaa uzanan basamaklar,
Kanla slanmt.
lklar kilisede yanklanyordu.
Sonra, anlar alan keileri de ldrdler
Balarn kesmek iinse,
Gm ha kullandlar." 396
gn sonra Hal ordusu, Carcassonne'u kuatt. Bu kez,
direnilmemesi karlnda hibirinin ldrlmeyecei garantisi
verildi ve kent halk dvmeden teslim oldu. Canlarn kurtar
mlard; ama btn mallarna, evlerine el konmu, bir daha ge
ri dnmemek zere Carcassone'dan srlmlerdi. Blgenin de
rebeylii ve toprak mlkiyeti, harektn komutanln stlenen
Simon de Monfort'a verildi.
Sefere katlanlara sz verilen endljanslar datldktan
sonra, eyll aynda Hal ordusu dald. O kalabal daha uzun
sre bir arada tutmak kolay olmad iin, Kilise ancak "asgari
krk gn boyunca harekta katlmalar" koulunu kabul ettirmi
ti yola karken. Krk gn dolduunda, gnahlarnn affedildi
ine ilikin belgeleri eline alan Beziers kasaplar, dalp evleri
nin yolunu tuttular.
Bir yl sonra, 1210 ylnn yaz aylarnda, yeni bir Hal or
dusu bu kez Minerve'ye yneldi ve hafta kadar sren ar
pmalardan sonra direnii krp kenti igal etti. Beziers'de ya
ananlar, btn Fransa'da nefret yaratmt; o nedenle bu kez
toplu kym yaplmad. Katolikler bir kenara ayrlrken, tutsak
alnanlar iinde kimlikleri saptanan yz elliye yakn Kusursuz,
meydanda hazrlanan byk bir odun ynn zerinde diri diri
396
Aubrey Brul, "God's Heretics"den aktaran: Graham Hancock - Robert

Bauval, "Talisman: Sacred Cities, Sccret Faith", s: 121

yakld. Hibiri kimliini gizlememiti zaten; piskoposlar, bu
"sapkn"larn kendilerinden af dileyip canlarn kurtarmaya a
lacaklarn beklerken, Kusursuzlar tek bir sz sylemeksizin
atee doru kendi istekleriyle yrdler.
1211'de dzenlenen seferde Lavour kenti kuatld ve alt
hafta sren bir sava sonunda igal edildi. Tutsak alnanlar ara
sndaki drt yz kadar Kusursuz, yine dev bir atete diri diri
yaklrken, onlarla yan yana savaan seksen valye de, "sapkn
lar korumak"tan sulu bulunup, aslarak idam edilecekti. Bu
arada, Cathar sempatizan olan ve kentte ok sevilen, Guiraude
adl, Lady Lavour unvanna sahip soylu bir Oksitanyal kadn
da nasibini alyordu Hal vahetinden. galden birka saat
sonra atodan srklenerek dar karld ve bir hendein ii
397
ne atlp orada taa tutularak ldrld.
Katliam zincirinin yneticisi Simon de Monfort, kana ve
cinayetlere doymuyordu adeta. Lavour'dan bir ay sonra Casses'daki altm Kusursuz'u da yakarak ldrd; ardndan emri
altndaki byk orduyla, gzn Languedoc'un dier kentleri
ne evirdi. Cathar'larn "gerilla" gruplar ve Toulouse Kontu'nun snrl askeri gc, Hallar durdurmaya yeterli deildi
ve direni, giderek umutsuz bir "intihar" grnm vermeye
balamt.
1213 ylnda, Cathar'larn yannda yer alan soylular arasn
da ok sayda akrabas olan Aragon kral II. Peter, duruma da
ha fazla seyirci kalamayacan anlayp, vaheti durdurmak ze
re ordusuyla birlikte Toulouse'un yardmna kotu. Bu destek,
Languedoc'ta moralleri ykseltmi, yeniden umutlarn yeerme
sine neden olmutu. Ancak Peter beklenmedik biimde Simon
de Monfort'a yenilip savata lnce, panik havas yeniden es
meye balad. Geri ekilmekten baka are yok gibi grnyor
du.
Cathar'lar ve Languedoc soylular, ancak yl sonra g
lerini toparlama ve gidiat tersine evirme frsat bulabildiler.
Simon de Monfort, her zamanki kendinden emin cretkrly397
H. J. VVamer, a.g.e, s: 65
la Toulouse'a kadar inmi ve kenti kuatma altna almt. Bu

son admla "sapknlar sorununu" artk bitireceini dnyor
ve emrindeki byk orduyla soluk almakszn saldrlar dzen
liyordu ama aylar sren atmalar boyunca karlat gl
direni onu olduka artacakt. Sonunda, 12 Haziran 1218'de
kar saldrya geen Toulouse Kontu'nun birlikleri, Hallara
ar kayplar verdirmekle kalmad, Simon de Monfort'u ldr
meyi de baard. Anlatlanlara gre yllarca blgeyi kan glne
eviren bu gz dnm adam ldren kaya paras, Toulouse'un kadnlar ve gen kzlarnn kulland bir mancnk ta
398
rafndan frlatlmt.
Bu yenilgi, Hal ordusunun dalmasn ve blgenin biraz
soluk almasn salad ama bir sonraki yl, Monfort'un olu
Amaury ynetiminde, saldrlar yeniden balad; stelik bu kez,
Fransa Prensi Louis'nin ordular da ona katlmt. Marmande
kentine yaplan byk saldr, Beziers'dekini bile glgede bra
kan dehet verici bir katliamla noktalanyor; kadn, erkek, o
cuk, soylu, yoksul ya da rahip ayrt edilmeksizin, tek bir canl
kalmamacasna btn kent halk kltan geiriliyordu. Marmande'n sokaklar, caddeleri, meydanlar ve avlular kanla y
399
kanm gibiydi; her yer ceset paralaryla doluydu.
Btn bu vahet, Cathar'lar ve onlara sahip kan Gney
Fransa sakinlerini korkutup yldrmak yle dursun, onlarn iyi
ce birbirlerine kenetlenmelerini salyordu. Kusursuzlarn an
lattklar ve syledikleri her ey, Papa emriyle gerekletirilmi
bu katliamlarla dorulanyordu nk: Katolik Kilisesi, gerek
ten de eytan tarafndan ynetiliyor gibiydi!
zleyen yedi yl boyunca, artk yazglar birlemi grnen
Oksitanya soylularyla Cathar'lar, bitmek bilmeyen Hal sald
rlarn gslemeye ve direnmeye altlar. Zaman zaman on
lara byk kayplar verdirmeyi ve elden kan kimi kent ya da
kasabalar geri almay baardlar. Ancak 1226 ylnda Innocent'in
lmnden sonra Papa olan III. Honorius, sava bambaka bir
398
399
Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 125

Zoe Oldenbourg, a.g.e, s: 202

yne evirdi: Yalnzca "kfirlerin yok edilmesi" deil, "Fran
sa'nn btnl" temas da ne karlyordu artk. Yeni Kral
olarak ta giyen Prens Louis, Honorius'un youn kkrtmala
ryla sonunda ikna olacak ve btn askeri gcyle birlikte g
neye doru byk bir saldr balatacakt.
Fiziksel olarak byle byk bir gce kar durmak mm
kn deildi; Toulouse Kontu da direnemedi zaten. Konvansiyoncl savan yan sra, blgedeki iftlikleri yamalamak, tarla
lardaki ekinleri yakmak, hayvanlar ldrmek ve krsal kesim
halkn yaad yerlerden kovmak gibi sistemli eylemleri ieren
bir "terr harekt" da baaryla uygulanm ve 1229 ylnda
Toulouse Kontu dize getirilmiti. Paris'te yaplan anlamayla
Languedoc blgesi bamszln btnyle yitiriyor, Fransa
Krall'na balanyordu.
Toulouse soylularnn verdii destek krlnca, tek balarna
kalan Cathar sempatizanlar ve Kusursuzlar zerinde, yeniden
ve ok daha acmasz bir terr estirilmeye balad. 1230'dan iti
baren, Katolik Kilisesi "sapknlarn zerine yepyeni bir yld
rc kurumla yryordu artk: "Kutsal Katolik Soruturmas" ya
da olduka popler ksa adyla, "Engizisyon".
Sapknlkla baa kmak iin bireylerin tek tek Kutsal Mah
keme nnde sorgulanmas gerckliliiyle ilgili dnceler ve bu
sorgulama ynteminin izleyecei seyrin ayrntlar, ilk kez 1184
ylnda Ad Abolendam (Bundan Kurtulmak in) balkl Papa
fermannda ortaya konmutu. Henz Cathar'larn zerine bir
Hal Seferi dzenleme fikri olgunlam deildi o tarihlerde.
Ferman, "Piskopos Soruturmas" (Episcopal Inquisition) ara
clyla sapkn dnceleri yaymaya alan ya da bu dnce
lere sahip insanlar koruyan ve arka kan insanlarn bir ruhban
heyeti nnde yarglanmas fikrini gndeme getiriyordu. Her
hangi birinin sapknlk suuyla heyet karsna karlabilmesi
iin, bir tek kii tarafndan sulanmas bile yeterliydi. ddiann
doruluuna tanklk edebilecek, szne gvenilir iki kiinin
varlysa, "suun sabitlemesi" anlamna geliyordu.
Ad Abolendam'n yaymland tarihlerde, bu sistemin ya-
ama geirilmesi pratikte ok da anlam tamyordu. nk

zellikle Gney Fransa'da piskoposlar kendi yetki blgelerinde
bulunmuyorlar, genellikle Roma'da yayor ve grevlerini ylda
bir ya da iki kez gerekletirdikleri ksa ziyaretlerle yrtyor
lard. Dolaysyla, bylesi bir soruturmann gerektirdii gibi,
bir grup piskoposun "suun ilendii yerde" toplanp uzun s
ren soruturmalar ynetmeleri ok da uygulanabilir grnm
yordu kimseye. stelik, sapknlarn en youn yaad Languedoc blgesinde piskoposlarn otoriteleri de byk oranda kay
bolup gitmiti ve byle bir yarglama giriimini kimse umursa
mayacakt.
1230 sonrasnda Cathar'larn en byk destei olan Oksitanya soylularna boyun edirilmesi sonucu blgede grnm
deitiinde, ipleri bu kez kesin biimde eline almak isteyen Ki
lise, bu konuyu yeniden ve ok daha kalc olmak zere gnde
me getirdi. Piskopos soruturmalar o gne dek dzenli biim
de iletilememi ve istenen sonular vermemiti. O halde, uy
gulama bundan sonra "Papalk Soruturmas" olarak deitiri
lecek; sorgu ve durumalar piskoposlar deil, bu konuda zel
eitim grm "profesyoneller" ynetecekti. Bu nemli ve kri
tik grev, henz on nc yzyl banda kurulmu, "sap
knlara duyduu zel nefretle tannan bir Katolik grubuna,
Dominiken'lere
verildi.
Dominiken liderlerinin danmanlnda Papalk tarafndan
belirlenen prosedr, aa yukar yle iliyordu: Herhangi bir
yerleim blgesinde "sapknlk" olduuna ilikin haberler du
yulduunda, eitimli Dominiken rahiplerden oluan soruturma
heyeti, hemen oraya gidecekti. Blgenin feodal beyleri ve resmi
yetkilileri, heyete her trl yardm ve kolayl salamakla y
kmlydler, ilk gn kasaba ya da kent halk, kamuya ak b
yk bir meydanda toplanacak ve heyet bakannn soruturma
balatlmas kararyla ilgili al konumasn dinleyecekti. G
rnrde bu toplantda bulunmak yasal bir zorunluluk deildi
ama gelmeyenler dorudan doruya "pheli" durumuna d
tkleri iin, kimse bu riski gze alamyordu. Heyet bakan ko
numasn bitirdikten sonra, bu konuda bilgi sahibi olanlar, bir

adm ne karak bildiklerini anlatmak durumundaydlar. Bu bir
"itiraf da olabilirdi, bir bakasna ynelik sulama da. "SuIu"larm daha bu ilk aamada kendiliinden ne kp itirafta bu
lunmalar, verilecek cezann hafifletilmesini salayacakt.
itiraf, iddia ve sulamalar kayda alndktan sonra, yetkili
heyet, ilgili herkesle bire bir grmeler yaparak ilk sorutur
may balatyor; toplanan bilgiler nda "sank"larn belirlen
mesinin ardndan da, yarglama sreci balyordu. Bu andan iti
baren sann tm mal varlna, yarglama sreci sonuna dek
heyet tarafndan Kilise adna el konuyordu. Sank kendine bir
avukat tutabilir, ancak kendisi hakknda iddia ve sulamalarda
bulunanlarla yz yze gremezdi.
Eitimli Dominiken sorgucularn yarglama srecindeki ge
nel stratejisi, sabrl ve srarl bir tavrla, san "suunu itiraf
etmeye" yneltme zerine kurulmutu. Kendiliinden itiraf,
"acsz bir lm" garanti ediyor, aksi taktirde bitmek bilmeyen
maddi ve manevi ikencelere maruz kalmay gze almak gereki
yordu. Sonulanan davalarda en sk verilen ceza idamd; bunu,
yaam boyu hapis, uzun sreli hapis, mal varlna el konmas
ve kamusal haklarn elinden alnmas gibi cezalar izliyordu. Bir
Engizisyon sannn "beraat" etmesiyse, ok ender rastlanan,
olduka srad bir durumdu; nk youn basklar karsnda
ou sank, direnci krlnca itiraf ederek kurtulma yolunu sei
yordu.
Engizisyonda sistematik ikence 1252'de Papa IV. Innocent
ile birlikte balad ama 1230'lardan itibaren Cathar'lar zerinde
estirilen "Kutsal Yarg" terr, bundan daha hafif deildi, in
giliz tarihi John Arnold, bata Toulouse olmak zere Gney
Fransa'nn tamamnda yrtlen operasyonun bir yarglamadan
ok, "sapkn av" iin bilgi toplama amacn tadndan sz
ediyor. Yani Dominiken rahiplerin gerekletirdii zalimce sor
gulamalar nihai ama deil, saklanmakta olan, yeraltna gemi
Cathar'lara ilikin ayrntl bilgi almak ve bu bilgiler nda iz
leme almalarn hzlandrp nde gelen Kusursuzlar' yakala
maya ynelik n aamalard Arnold'a gre. 1234'teki Tarragona
Konseyi, "sapknlk iddialarnn olduu her yerde", bir din ada-
AKLIN VE GIZEMN DiRiLii
m liderliinde oluturulacak gruplarn, sapknlar, sempatizan

larn ve habercilerini bulup yakalamak zere "btn gizli yer
leri" aratrmasn emretmiti. 4 0 0
Hal seferleri ve uzun sren savalarn ardndan gelen as
keri yenilgiler sonrasnda Kusursuzlar, ortaya kp ak ak savamann o an iin intihardan farksz olduunu dnm ve
bir yeralt rgtlenmesine dnme karar almlard. Daha
Kral Louis'nin byk saldrs srasnda hareketin ncleri ve
byk ustalarndan bir grup, grece daha gvenli blgelere
doru ekilmilerdi zaten. Gen liderlerse, ate altndaki Languedoc'tan uzaklaarak Gney Almanya, talya'nn kuzey blge
leri ve baz skandinav kasabalarna giderek, rgtlenmeyi daha
gvenli blgelerde sabrla yeniden balatma hazrlna girimi
lerdi. Ancak Toulouse ve evresinde, btn basklara karn h
l ok sayda Kusursuz vard ve resmi olarak "kaak" konumun
da da olsalar, eski yaam biimlerini ve grevlerini srdryor
lard.
Eski bir Dominiken sorgucusu olan William Pelhisson'un
anlarnda bunu kantlayan olduka arpc rneklere rastlyoruz.
Bunlardan biri, Papa IX. Geregory'nin atad Toulouse Piskoposu'na gelen bir ihbardan sz ediyor: Bu i iin zel olarak ku
rulan fahri casus rgtnn (informers) ulatrd habere gre,
Oksitanya'nn st dzey soylu ailelerinden birine mensup yal
bir Lady, lm deindeyken "firari" bir Kusursuz tarafndan
ziyaret edilmi ve Consolamentum ritelini gerekletirmiti.
Dominiken sorgucular, haber zerine hemen harekete getiler
ve bir yandan kaak Kusursuz'un izini bulmaya alrken, bir
yandan da yal kadn sorguya ekme karar aldlar.
Yaananlar, bugn bize "Bunlar gerek olamaz!" dedirtecek
kadar trajikomikti gerekten. Artk saatleri sayl olan, lm d
eindeki yal kadn, sorgu heyetince Katolik inancna ihanet
suuyla lm cezasna arptrlmt! Parman bile kprdata
cak gc olmad iin, yatayla birlikte evinden dar karl400
John Arnold, "Inquisition and Power: Catharism and the Confessing

Subject in Medieval Languedoc", s: 36

401
d ve meydanda hazrlanan byk atete yakld.

Bu korkun bask dnemi boyunca Gney Fransa'da ayak
ta kalabilen ve direnmeye alan Kusursuzlar, Ispanya-Fransa
snrndaki Montsegr'a snmlard. Yksek bir dan sarp
kayalklarla dolu yamacna kurulmu, Pierre-Roger adl Cathar
sempatizan Mirepoix Lordu'nun kalesiydi buras. Montsegr,
birok bakmdan Cathar'lar iin bir snaktan ok daha fazla
anlam ifade ediyordu. Kurulan gizli haber alma rgt aracl
yla Kusursuzlar, blgede olup bitenleri buradan reniyor; it
tifak kurmak istedikleri komu blgelerdeki liderlerle kritik g
rmeleri burada yapyorlar ve yeni dnem iin stratejilerini
Montsegr'un gvenli ortamnda belirlemeye alyorlard.
1242 ylnn Mays aynda, btn Languedoc blgesinde o
korkun Engizisyon terrn estiren Dominiken sorgucu Guillaume Arnaud ve ona elik eden Fransisken kei Saint Thibery'li Stcphen, heyetleriyle birlikte Lavaur'daki ilerini bitir
dikten sonra, Toulouse'un krk kilometre kadar gneydousun
daki Avignonet'ye gelmiler ve kentin yneticisi Alfaro'lu Ray
mond'un maliknesine yerlemilerdi. Yeni sorgular, yeni iken
celer ve diri diri yaklmalar sradayd, baka bir deyile.
Bu tr gezilerde Engizisyon heyetinin gvenliini sala
mak, yerel yneticilerin ve derebeylerinin grev ve sorumlulu
u olarak kabul ediliyordu. Ne var ki Arnaud ve yanndaki ma
rur sorgucular, Avignonet'de sert kayaya arptklarnn farknda
bile deildiler. Alfaro'lu Raymond, Hallara kar uzun sre di
renen eski Toulouse Kontu VII. Raymond'un akrabas ve bir
Cathar sempatizan olmakla kalmyor, Kusursuz'larn Avignonet
blgesindeki "habercilik" grevini yrtyordu. 4 0 2
Arnaud ve Engizisyon yarglar gelir gelmez, ulaklar gizli
ce Montsegr'a doru yola kt ve kaledekiler ayn gn durum
dan haberdar edildi. Pierre-Roger bunun, yllardr Languedoc
halkna grlmemi bir zulm uygulayan Engizisyon cellatlar
n cezalandrmak iin son derece uygun bir frsat olduunu d401
402
Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 133-134

Malcolm Lambert, a.g.e, s: 166
AKLIN VE GZEMN DiRLii
sunuyordu. 28 Mays gecesi, yannda bir grup deneyimli val

yeyle birlikte kaleden ayrld ve doruca Avignonct'nin yolunu
tuttu. Saldr ani, hzl ve kesin olmutu: Arnaud dahil on iki
Engizisyon grevlisi birka dakika iinde ldrld ve birlik
geldii gibi sessizce Montsegr'a geri dnd.
Engizisyona olan nefret o denli bykt ki, bu haber Cat
har sempatizanlar arasnda coku yaratmt. Gney Fransa'da
ou kii, "Papa'nn cellatlarna hak ettikleri cezann verildii
ni" dnyordu. Saldrya katlan valyelerden VVilliam Golarian, daha sonralar "Bunu, Engizisyonu yok etmek ve lke
nin yeniden zgr olmasn salamak iin yaptk," diyecekti,
"Bir daha Engizisyon diye bir ey olmasn diye!" 4 0 3
Ancak Avignonet cinayetleri Papal rktmek ya da ge
riletmek bir yana, daha da fkelendirmiti. Bir yl sonra, Ma
ys 1243'te, Kral Louis'nin ordular, Papa talimatyla bir kez
daha gneye inip, da yamacndaki Montsegr'u kuatt. On
aydan fazla sren savunma ve direni srasnda varn younu
ortaya koyarak direnen Pierre-Roger ve emrindeki yz dolayn
da valye, kalabalk igalcilere zaman zaman gerekten g an
lar da yaatt. Ancak yiyecekleri ve sular bitiyor, gleri git
tike azalyordu. Sonunda, Mart 1244'te, bu son byk Cathar
kalesi de teslim olmak zorunda kald. Montsegr'da bulunan iki
yz dolaynda Kusursuz, kuatma srasnda Consolamentum
alarak kendilerine katlan valyelerle birlikte, kaleden karlp,
az ilerideki dzlkte koca bir odun yn kullanlarak hazrlan
m dev atee doru gtrldler. Herhangi bir tren yaplma
dan, sylev verilmeden, ksacas hi vakit yitirilmeden, ya ya
da cinsiyet ayrm yaplmakszn, toplu halde atein iine atld
onca insan. Tarihe "Montsegr Katliam" olarak geen bu
olay, Cathar hareketine son ldrc darbelerden birini indiri
yordu.
Tarihsel kaynaklar, Pierre-Roger'nin igalcilerle teslim ol
ma koullarn grt srada, kaledeki Kusursuzlardan dr
dnn bir gece gizlice kayalklardan aa inerek, kuatmaclara
403

Fraternis - F 30

sezdirmeden Pireneler ynne doru kat konusunda birlei
yorlar. Anlatlanlara gre, Montsegr'un dmesine ok az bir
zaman kala teslim olmay kabul ettiklerini syleyen ve bir an
lama yapmak zere mzakerelerin balamasn talep eden Pier
re-Roger, aslnda dikkatleri baka yne ekip, bu drt Cathar
bilgesinin gizlice uzaklaabilmesi iin zaman kazanmaya al
yordu. Yine ayn kaynaklara gre bu drt kii, kale duvarlarnn
arkasndaki sarp kayalklardan aa doru szlrken, "kesin
likle dmann eline gememesi gereken" ok nemli bir "yk"
de tamaktaydlar yanlarnda. Bu bilginin yllar iinde kulaktan
kulaa yaylmas, giderek byyp gnmze dek ulaan "Cat404
har'larn Yitik Hazinesi" efsanesini biimlendirecekti.
Sz konusu hazine, neyi ieriyordu peki? Cathar'lar hibir
dnem maddi deerlere ve zenginlie nem vermedikleri, hatta
bunlardan zellikle kandklar iin, efsanevi hazinenin, kimi
define avclarnn inand gibi para, altn ya da deerli talar
dan olumas pek inandrc gelmiyor. stelik topu topu drt
insan, bin bir glkle dik kayalklar ve derin uurumlardan
aa inip, mmkn olduunca hzl bir biimde Montsegr'dan
uzaklamaya alrken, yanlarnda ne kadar altn ya da mcev
her tayabilirlerdi? Bu tr basit maddi deerler sz konusu ol
duunda, dmana teslim edilen kalede bulunan altn ve m
cevherin yannda, oradan kartabilecek birka uvaln sz bi
le edilmezdi zaten.
Cathar'lar, "kesinlikle igalcilerin eline gememesi gere
ken" bir eyleri yanlarna alp oradan uzaklama zorunluluu
duymulard ve bu, para ya da altndan ok daha deerli bir ey
olmalyd. Paha biilemeyecek, ei benzeri olmayan, yitirilirse
bir daha yerine konamayacak ve kan hzn sekteye uratma
mas iin de, kesinlikle "ykte hafif bir ey.
Bugne dek "Cathar Hazinesinin niteliiyle ilgili ok sa
yda gr ortaya atld ve farkl varsaymlar tarihiler arasnda
uuup durdu. Kimilerine gre, ksa bir sre sonra Kusur
suzlarla ayn yazgy paylaacak olan, I. Hal Seferi'nin kahraSteven Runciman, "The Medieval Manichee", s: 145
AKLIN VE GJZEMIN DiRiLii
manian arasnda yer alm Tapnak valyeleri'nin nl hazi

nesi, Cathar'lardan devralnmt; nk o trajik gnn ncesin
de Montsegr kalesinden kaan Kusursuzlar, yanlarnda ta
dklar "deerli yk" ilk frsatta Tapnaklarn liderlerine tes
lim etmilerdi. Kimileri iyice romantik fantezilere ynelip, bunun nl "Kutsal Kadeh" olabileceini iddia ediyordu 405 , kimileriyse Tapnaklarn gizli merkezinde "Baphomet" adyla tap
nlan, sa'nn bann mumyas olduunu! 4 0 6 1930'larda bu ko
nuyla yakndan ilgilenen Naziler, aratrmac Otto Rahn'n,
Cathar hazinesini beinci yzylda Roma ve Gney Fransa'y
yamalayan Vizigotlara balayan tezlerinden etkilenmiler, hat
ta Himmler bu konuyla ilgili almalar bizzat izlemiti. 407
Tapnaklarla Cathar'lar arasnda balant kurmaya alan
gncel bir aratrmann yazarlar, ok sayda olaslk zerinde
speklasyon yaparken, sz konusu hazinenin "bilgi" olabilecei
zerinde de duruyorlar: "Bu (hazine) Paulisyen gruplarndan en
az birinin 1824'e dek kullandnn bilindii, Gerein Anahtar/'n oluturan nadir ve deerli bir kitap gibi, btnyle 'spiri
tel bir hazine' miydi?" 4 0 8
Farkl bir balamda, benzeri bir soru da biz retebiliriz:
Bunca deer verilen ve Hallarn eline gememesi iin kar
lp dikkatle korunan hazine, u nl "Cathar'larn Gizli Kita
b" olabilir miydi? Sz konusu kitap, tarihi binyllarca geriye gi
den ve Fraternis yelpazesindeki tm grup ve fraksiyonlara reh
berlik eden, "Sibylline Koleksiyonu"na m aitti yoksa; deeri ve
nemi bundan m kaynaklanyordu? Ama orijinal Sibylline Ki
taplarnn, Sulla'nn birlikleri Roma'ya girdii srada, yani
83'te yanp yok olduunu biliyorduk, bu doru olamazd. Yok
sa, olabilir miydi?
405
406
407
408
Marc Dubin, "Rough Guidc - The Pyrenees", s: 247

Piers Paul Reid, a.g.e, s: 324
Brian Catlos, "Rough Guidc - Languedoc & Roussilon", s: 146
Patricia Fanthorpe - Tim VValIace-Murphy - R. Lionel Fanthorpe,
"Mysteries of Templar Treasure & the Holy Grail: The Secrets of Rennes Le Chateau", s: 44

Tapnak valyeleri
On nc yzyln ikinci yarsnda Engizisyon terr, ya
valamak yle dursun, iyice artarak srd. Montsegr'deki b
yk darbenin ardndan Cathar'larn etkin olduu son birka
kent de Papaln demir yumruundan nasibini alm; hemen
ardndan da Avrupa'nn birok blgesinde "Kutsal Soruturma"
rzgr tm hzyla eserek, saklanmaya ya da izini kaybetmeye
alan "sapkn"lar hedef almaya balamt. stelik Papa IV.
Innocent'in onaylad bir kararla, "soruturmalara yardmc ol
mas iin" ikenceye de yasal izin verilmi durumdayd: Kan
409
dkmemek ve "kol ya da bacak krmamak" kouluyla!
Cathar'larn yok edilmesiyle balayp, Engizisyon'un ku
rumsal kiilie kavuarak resmi terrn bir paras haline gel
mesiyle devam eden bu sre, Papaln kendine olan gveni
nin de belirgin biimde artmasn salad. Btn Avrupa, kimin
"patron" olduunu anlamt artk. Aristokrat, byk toprak sa
hibi, kont, hatta kral bile olsa, en byk otorite konumundaki
Papa'ya kar geldii anda, Kilise'nin demir yumruuyla ezile
cekti. Roma Kilisesi, imparatorluk daldndan beri ilk kez bu
denli gl hale gelmenin getirdii zafer sarholuunu yayor
du. O kadar ki, 1300 ylnda Tortossa'y Mslmanlarn elin
den geri almak iin yeni bir Hal Seferi balatma karar alan
Papa VIII. Bonifatius, yaklak iki yz bin cokulu insann top
land meydanda karar aklarken, kalabaln karsna elinde
kl ve asayla km ve "Ben Caesar'm!" diye barmt. Ka
sm 1302'de yaymlad bir bildiriyi de "Kurtulu iin tm in
sanlarn Roma'daki Papa'ya boyun emeleri arttr!" ifadesiyle
bitirmiti. 410
Ancak Papaln bu parlak grnts ve byk otoritesi,
Avrupa'da bir anlamda "sonun balangc" olarak da kabul edile
bilirdi. Cathar, Waldense ve Patarini hareketleri sistemli bir kat
liamlar zinciri uzantsnda btnyle yok edilmi izlenimi veri409
410

AKLIN VE GIZEMIN DiRiLii
yordu ama gsterdikleri direni ve kararllk, sonu ok kt bit

mi olsa bile Kilise'ye bakaldrmann pekala mmkn olduunu
ortaya koymutu. Bask yalnzca hareketin en n mevzilerinde yer
alan kadrolar ve onlarn yakn evrelerindeki geni bir sempati
zanlar kitlesini vurmutu; fikirlerin ve ideallerin gizlice yaamas
ve yaygnlamas ise engellenemiyordu. On drdnc yzyla ge
lindiinde, Avrupa kentlerinde ya da krsal kesiminde kendini
gizleyerek var olmay srdren ok sayda Fraternis uzants
grup, sessizce ve elden geldiince dikkatli biimde rgtlenerek,
yeniden ortaya kmak iin uygun zaman beklemekle meguld.
Dier yandan, yz yl akn bir sredir ekonomik ve sos
yal alanda ciddi dnmler yaanyor; ticaretin yeniden can
lanmaya balamas ve kentlerdeki zanaat etkinliklerinin kk
lekli manfaktr yapsna kavumasyla, bata italya, Fransa
ve Almanya olmak zere ktann birok blgesinde yeni bir s
nf domaya balyordu: Burjuvazi. Aristokrat ailelerin gen ku
aklarnn ve kentli aydnlarn da desteiyle byyen bu yeni s
nf, Avrupa'nn gelecekteki gelimesinin nnde Papal ciddi
bir engel olarak grmeye balam; gen burjuvalar, henz fsl
t dzeyinde de olsa, "dinde reform" taleplerini dar bir evre
iinde telaffuz etmeye balamlard. Artk birer "gizli rgt"
nitelii tayan Fraternis gruplar, kentlerde bu snfn eitimli
mensuplar arasnda ilgi grp yanda buluyor; binlerce yllk
"daha adil ve zgr bir dnya" ideali, en ok, antik bilgelie
byk bir ilgi duyan gen burjuvalar heyecanlandryordu. Sz
konusu ideale ulalmas iin ilk hedef de, "var olan dzenin
srmesinde kar bulunan monarilerle Kilise arasndaki ittifa
kn ortadan kaldrlmas" olarak belirlenmiti.
Kentlerin yeni zenginlerinin evlerinde gizlice yaplan top
lantlarda Pythagoras'n ve Platon'un yaptlar toplu halde oku
nuyor, Roma'nn Cumhuriyet dnemi anlp tartlyor ve Avrupa'daki mevcut monarilerin de tpk Tarquinius gibi devri
lip, dinsel dogmatizmi yok edecek, yeni ve modern bir "Avrupa
Cumhuriyeti"nin kurulmas zlemleri dile getiriliyordu.
Aslna baklrsa, Avrupal ynetici hanedanlarn bazlarnn
da, Papaln bu "her tr gcn stnde, tek birletirici otori-

te" olarak ortaya kma durumundan honut olduu sylene
mezdi. Krallar ve soylular, Kilise basksnn kendi lehlerine a
lan bir unsur olduunun farkndaydlar ve genelde Papalk ku
rumundan bir ikayetleri yoktu. Ama zerinde denetim kurabi
lecekleri, karar ve uygulamalarn ynlendirebilecekleri daha
"uysal" Papa'lar greve getirmenin gerekli olduunu dn
yorlard.
Bonifatius'n pervasz tavrlar, Avrupa'nn kibirli monar
ilerini fazlasyla rahatsz etmiti. Papalk bildirilerindeki emir
lere uymad gerekesiyle Fransa Kral Philippe'i aforoz etme
ye kalkmasysa, barda taran damla oldu. Kraln askerleri, da
ha aforoz bildirisi yaymlanamadan, ani bir basknla Anagni'deki Papalk sarayna girip, Bonifatius'u esir aldlar. Onu ldr
meye cesaretleri yoktu, yalnzca gzda vermek istemilerdi ve
ksa bir sre sonra da serbest braktlar zaten. Ama Bonifatius,
urad aalanma karsnda manen yklmt. Drt hafta
sonra ld; onunla birlikte, Papalarn evrensel egemenlik emel
leri de topraa gmlmt.
Fazla uzun mrl olmayan Niccolo Bocassino'dan sonra,
1305 ylnda Fransz din adam V. Clemens, yeni Papa olarak
greve balad. Bu seim, Kral Philippe'in istek ve planlarnn
byk oranda baarya ulatn ve Papaln, artk Fransa de
netiminde olduunu koyuyordu ortaya. Nitekim, Papa oluun
dan yalnzca birka ay sonra Clemens, yeni tayin ettii kardi
nallerin byk ounluunu Fransa'dan seti. Philippe ile Papa
arasnda, somut hedeflere ynelik bir ibirlii ve ittifak olutu
rulmu gibiydi. Clemens, yakn zamanda byk bir Hal Sefe
ri daha dzenlenmesini istiyor, Fransa Kral da bunu destekle
me, hatta bizzat ynetme garantisi veriyordu. Asl amac, Dou
Akdeniz'de Fransa'ya bal yeni bir krallk kurmak ve Bizans'
da iine alacak bu kralln ynetimine "Dou Roma Hkm
dar" unvanyla kardei Charles' getirmekti.
Hal Seferi'nin hazrlk grmeleri srasnda Philippe, ba
arya ulamak iin birinci koulun, Kilise'ye bal farkl val
yelik rgtlerinin datlp, tek bir bayrak altnda yeniden r
gtlenmesi olduunu zerine basarak yineleyince, ortalk kar-
AKLIN VE GZEMN D RIL ii
saakt biraz. Birinci Hal Seferi srasnda Dou'da olumu

irili ufakl "valye kardelikleri" iinde en by ve en nl
s, o sralar Jacques de Molay ynetiminde olan "Mesih'in
Yoksul Askerleri" ya da "Tapnak valyeleri" olarak bilinen,
Fransa merkezli rgtt. Hemen ardndan, yine Hal Seferleri rn olan "Aziz Jean Hastanesi valyeleri"nin birlii geli
yordu. Kral Philippe ve kurmaylar, "Bat'da ve Dou'da olu
turulacak byk Fransz hegemonyasnn baarya ulamas"
iin, Tapnak ve Hastane valyeleri rgtlerinin birleip, yne
tim ve mal varlklarnn Fransa Krall'na aktarlmas gerekti
ini srarla vurguluyorlard.
Jacques de Molay, bu neriye kesin bir tavrla kar kt.
Asl amalanann, son yz yl iinde iyice byyp zenginleen
Tapnaklar ortadan kaldrmak ve bylelikle hem nfuzu ve
saygnl artm bir rakipten kurtulmak, hem de onlarn byk
mal varlna entrikalar araclyla el koymak olduunu anla
mak, pek de g deildi.
1119 ylnda, yani Kuds'n ele geirilip orada bir Hal
Krall kurulmasndan yirmi yl kadar sonra, Fransa'dan gel
mi dokuz aristokrat tarafndan, "blgedeki haclar korumakla
grevli bir muhafz rgt" kimliiyle oluturulmutu Tapnak
valyeleri kardelii. Ksa bir sre sonra da, askeri ilevlerin
den ok, Kuds ile Avrupa arasndaki iki ynl para akn de
netlemekle uramlard. "Kredi mektubu" sistemini ilk kulla
nanlar, onlard. Grev gerei ya da Kuds'e ayak basarak hac
olmak zere Dou'ya gidecek olan Avrupallar, yola kmadan
nce Tapnaklarn deiik kentlerdeki temsilcilerine para yat
rp karlnda imzal ve mhrl bir belge alyorlar; Kuds'e
vardklarnda da bu belgede belirtilen miktar erevesinde, r
gtn doudaki merkezinden para ekebiliyorlard.
Birok soyluyu, tehlikeli bir yolculuk srasnda yannda b
yk miktarda para tama riskinden kurtaran bu sistemle birlik
te Avrupa'da bankacln ilk ncleri olarak da kabul edilen
Tapnak valyeleri, on drdnc yzyla gelindiinde hatr
saylr bir servete sahip olmu durumdaydlar. talya ve Fransa
bata olmak zere Avrupa'nn eitli lkelerinde ayn sistemi

yaygnlatrmaya alyor ve bu yolla byk miktarlarda maddi
deeri kontrol ederek g kazanyorlard.
Daha da nemlisi, Kral Philippe ciddi bir ekonomik kn
t iindeydi ve Tapnaklara da olduka ykl miktarda borcu
411
vard.
Fransa'nn karlarn ne srerek, gerekletirilecek
byk sefer ncesinde askeri kardelik rgtlerinin mal varlk
larn birletirip kendi denetimi altna almak, her eyden nce
onun Tapnaklar karsndaki bu g durumdan kurtulmasn
salayacakt. Belki, daha da fazlasn: Uzun srecek bir dizi sa
va boyunca, mal varl Avrupa'nn her yerine yaylm, zen
gin bir tarikata ait btn maddi olanaklar elinin altnda tutmak,
Philippe'in gelecee ilikin byk planlarn yaama geirmesin
de nemli bir rol oynayabilirdi. Kim bir kraldan byk bir
"kutsal sava" sonrasnda "harcanm" grnen paralarn hesa
bn sormaya cret edebilirdi ki?
Eer her ey bu kadarla kalsayd, Fransa Kral'nn Tapnak
valyeleri'ne kar uygulamaya koyma hazrlnda olduu pla
n, yalnzca ekonomik gerekelerle aklayabilirdik. Ancak iin
iinde bambaka hesaplar ve eskiye ait hnlar da vard. Cathar'lara kar dzenlenen Hal Seferi srasnda, Fransa'nn drt
yanndan valyeler, paral askerler, ve dzensiz milisler bir ara
ya getirilmi; ama Oksitanya'da hazr kuvvetleri bulunmasna
karn Tapnak valyeleri, bu harekta katlmaktan zenle ka
narak iin dnda kalmay yelemiti. Papa'ya ballk yemini
etmi; Kuds'te gsterdii yararllklar nedeniyle vgler alm;
lkenin en iyi eitimli ve yetkin valyelerini bnyesinde barn
dran bir askeri tarikatn, kendi hkmranlk alan iinde say
labilecek topraklarda, Papa emriyle ve "sa adna" dzenlenmi
bir savaa katlmamas, ok da anlalr bir ey deildi aslnda.
Daha o gnlerden itibaren, Fransa'da krala yakn kimi aristok
ratlar ve din adamlarnn zihinlerinde, Tapnak valyeleri'yle
ilgili birtakm soru iaretleri belirmeye balamt. Papalk snr
lar iindeki ynetim ofislerinde, uzunca bir sredir, "Tapnaklarn Dou'da bulunduklar sre iinde iletiime girdii baz
411
Sir Laurence Gardner, "The Lost Secrets of the Sacred Ark", s: 247
Sarazenlerden ve Kabalist gruplardan etkilenerek, bir inan sap

mas yaadklar" yolunda dedikodular kulaktan kulaa dola
maktayd zaten.
Aslna baklrsa, anlatlanlar ok da dayanaktan yoksun sa
ylmazd. Yalnzca Tapnak valyeleri deil, Hal Seferleri
iin Kuds'e dek giden ok sayda Avrupal aristokrat ve komu
tan, grdkleri karsnda aknla uramt. Yola karken zi
hinlerinde slam lkeleriyle ilgili canlanan imge, "yama ve ta
lanla zengin olmu vahi ve ilkel kabileler" prototipiyle snrly
d. Ancak Yakndou topraklarnda ilerlerken, girdikleri hemen
her kentte, kendilerininkinden ok daha ileri bir uygarln gstergeleriyle karlanca, aknla dtler. Gz kamatrc bir
mimari; temiz ve dzenli kent planlar; ileri tekniklerden yarar
lanlarak gerekletirilmi temel altyap ebekeleri ve en ok da
o ktphaneler ve bilgi merkezleri artmt onlar. "Eli kl
l vahi savalar"n zellikle matematikte, astronomide, kimya
da ve tpta kendilerinden fersah fersah ileride olmalarn anla
makta ve aklamakta glk ekiyorlard. Girdikleri birok
kentte eski Yunan, Msr ve Mezopotamya dnr ve bilim
adamlarna ait klasik yaptlarn eitli dillere evrilmi kopyalaryla karlayor ve bunu inanlmaz buluyorlard. Sonuta, tp
k kendilerininki gibi, din ilkelerine gre ynetilen, teokratik bir
sistemin egemen olduu topraklardaydlar; ama Avrupa'da fe
odal krallklarn zerinde dolaan Kilise glgesi, eskiye ait b
tn kltr birikimini bask altna alp dlarken, ayn despotik
ynetim sisteminin egemen olduu bu topraklarda Bat'nn ve
Ortadou'nun "gnah kayna" sayd klasik yaptlarn el altn
da bulunmas kolay anlalr bir ey deildi.
Bir sre Filistin, Suriye ve Gneydou Anadolu'da yaa
dktan sonra, bu aristokrat ve valyelerin eitimli olanlar, du
rumu daha salkl kavramaya baladlar: Bu grnt, slam ile
Hristiyanlk arasndaki din eksenine bal farkllklardan ya da
ynetim sistemleri arasndaki ayrlklardan kaynaklanmyordu.
Asl mesele, Dou'da gemi bilgi birikimiyle balarn koparmam, felsefi arayn srdren eitli tarikat ve gruplarn, y
netimin ortodoks eilimlerine karn, ou kez merkeze uzak
blgelerdeki yerel aristokratlar himayesinde varln srdrerek

ayakta kalabilmesi; Avrupa topraklarndaysa bu tr gruplarn
"sapkn gnahkrlar" ilan edilip, teokrasiyle ibirlii halindeki
feodal beyler araclyla yok edilmesiydi.
slam'n kontrol altndaki topraklarda, fiilen aznlkta ka
lan ortodoks Arap hanedanlar geni bir etnik ve kltrel m o zayik zerinde h k m sryor; merkezi iktidarn g c n , is
lam' kabul etmi dier toplumsal gruplarn katlm ve koordi
nasyonuyla salyordu. Bu d u r u m d a , iktidarn merkezindeki
S n n i ulemann tercihleri her ne kadar ortodoks anlay kesin
biimde egemen klmaktan yana olsa da, islam uygarlnn ya
yld corafyada, kimi yerel beylerin de desteiyle varln
srdren farkl gruplar, Pers, Msr, M e z o p o t a m y a , Yunan ve
A n a d o l u ' n u n , izleri kolay kolay silinemeyen kltrel birikimini
kendi inanlar iinde deerlendirip, bu eski geleneklerden ya
rarlanarak felsefi araylara ynelebiliyorlard. Tpk, Anadolu
ve Suriye'nin deiik blgelerinde ska rastlanan Sufler
412
ya
da i r a n ' d a n D o u Anadolu'ya dek uzanan corafyada yerlemi

eitli Batn (ezoterik) mezhepler gibi. Bylesi bir zgr d
nsel yaklam hararetle destekleyen M u t e z i l e felsefesi o n u n
cu yzyldan itibaren ynetimden uzaklatrlm olsa da, geni
slam topraklar zerinde farkl kollara ayrlarak yaamay sr
d r m t ki, D o u ' n u n bu artc d i n a m i z m i n i n ve bilimsel
atlmlarnn arkasnda, bu tarikat ve gruplarn byk etkisi
vard.
412"Suf" szcnn kkeniylc ilgili zerinde anlalm ortak bir gr ol

mamakla birlikte, farkl gr ne kar: Birincisi, Suf dervilerin giy
dii basit yn hrkalara gnderme yapan, Arapa "yn" anlamndaki
"Sf' szcn kken kabul eden yaklamdr, ikinci gr "Suf" ad
nn "saflk, arnmlk"tan geldiini savunur. nc ve hi yabana at
lamayacak gre greyse, szcn kkeni gnostik felsefede "bilgelik"
anlamna gelen "Sophia"dr. Evren ve Tanr kavray asndan tasavvuf
ile gnostisizm arasndaki azmsanamayacak paralelliklere dikkat eken ki
mi uzmanlar, son dnemde tercihlerini bu yaklamdan yana koyuyorlar.
Ykseli v e d
Hugues de Payens adl bir Fransz soylusu ve yedi arkada
tarafndan, Kuds'teki yeni kralln yneticisi II. Badouin'in
nerisiyle, "haclarn gvenliini salayacak bir valye tarikat"
olarak kurulan "Mesih'in ve Sleyman Tapna'nn Yoksul As
kerleri" adl kardelik birlii, 1119 noelinde "Yoksulluk, erdem
ve ballk yemini" ederek greve balad. Adlar zamanla "S
leyman Tapna Askerleri", "Tapnak valyeleri" ya da ksa
ca "Tapnaklar" olarak anlmaya balayan bu grubun yeleri,
dier valye ve soylularn ou gibi, Kuds'e ilk geldiklerinde
grdkleri manzara karsnda ok ardlar, sonra "merkez s"
olarak Mescit-i Aksa'y seerek, asl grevlerini, yani "blgede
ki Hristiyan haclar olas saldrlardan koruma" ilevini yerine
getirmek iin, hzla organize olmaya baladlar.
Bu noktada, her ne kadar bir "asker tarikat" olarak deerlendirilseler de, Tapnaklarn nderlerinin valyeden ok bi
rer "dervii" andrdklarn belirtmekte yarar var. Gerek Hugu
es, gerek Saint-Omer'li Godefroi ve Saint-Aignan'l Archambaud, din eitimi alm, maddi zenginliktense "ruhun kurtuluu
nu salamann" daha nemli olduuna inanan ve aslnda huzu
ru Avrupa'nn cra kelerindeki manastrlarda arayan soylular
d. Hristiyanlk retisinin, tpk isa'nn tledii gibi, "yok
sulluun erdem olduu" ilkesinin zerine kurulmu olmas ge
rektiini dnyor ve "zihnin terbiye edilerek bedensel maddi
hrslarn kirleticiliinden uzak tutulmas" gerektiine inanyor
lard. Aslna baklrsa, btn bu kurucu yelerin kiisel tercih
leri askerlikten ve savatan deil, manastr rahipliinden yanay
d ama bir biimde Kral ve Kuds Patrii tarafndan sunulan
neriyi ekici bulup, Kutsal Topraklar'daki grevlerine bala
mlard.
zleyen yllar iinde Hugues ve arkadalarna, Avrupa'nn
deiik yerlerinden gelen soylularn katlmyla, "Mesih'in Yok
sul Askerleri" bymeye ve genilemeye balad. On ikinci yz
yln ikinci yarsnda tarikat yalnzca Kuds'te deil, Hristiyan
ordularca yeniden ele geirilmekte olan ispanya'da da grev ya-

pyordu. Endls slam devleti, Kuzey Afrika'dan gelen fundementalist Berberilerin gleri sonrasnda yaad i karklklar
nedeniyle kk beyliklere blnmt ve ispanyol ordular bu
kent devletiklerini birer birer ele geiriyorlard. Cordoba'ya,
Toledo'ya, Granada'ya ve Sevilla'ya giren Tapnaklar, Kuds'tekinden daha da artc grntlerle karlatlar.
Endls kentleri, hi de anlatld gibi "kl altnda inle
yen mazlumlarn" bir araya geldii despotik beylikler deil, e
itli inanlara mensup insanlarn yan yana yaad gelimi top
lumlar olarak beliriyordu karlarnda. Hristiyan ve Yahudi
gruplarn, yapmnda gnll olarak altklar camilerin yan
sra, bu kentlerde Mslman mimarlarn katksyla ina edilmi
kiliseler ve sinagoglar, her inantan insann bir araya geldii
grkemli ktphaneler ve iinde Avrupallarn varlndan bile
haberdar olmad tedavi yntemlerinin gelitirildii modern
hastaneler yer almaktayd.
stelik, genelde islam'n snrl hogrsnden yararlanan
"kitap ehli" cemaatler (Hristiyan ve Yahudiler) dnda, End
ls'teki kimi kentlerde eski inanlarn mensuplarna da belli l
lerde yaama hakk tannmt. Din ilkeleri uzantsnda geti
rilmi yasaklar ve yok edilmi kitaplar yle dursun, zellikle
Cordoba'da bilimsel ve felsefi aratrmalar zendirilmi ve des
teklenmi gibiydi. Ortaa karanlnn iinden ispanya'ya s
zlp, "yeniden fetih" (reconquista) hareketini gerekletiren
ordular, gerek anlamda "aydnlanma"y yaamakta olan bir l
keyle karlayorlard.
Tapnaklar, ispanya'da fazla uzun sre grev yapmadlar;
ama blgeyi fetheden Aragon Kral I. Alfonso, hi varisi olma
d iin vasiyetnamesinde ispanya'da denetimi altndaki top
raklar, Kuds'teki "Kutsal Mezar Tarikat", "Hastabakclar"
adyla bilinen "Aziz Jean Hastanesi valyeleri" ve "Mesih'in
Yoksul Askerleri" arasnda bltrm, tanabilir servetini de
413
yoksullara balamt.
Uzun bir sre eitli anlamazlklar
nedeniyle bu vasiyetname uygulamaya konmadysa da, sonunda
Charles Raymond Dillon, "Templar Knights and the Crusades", s: 29
AKLIN VE GZEMN DiRiL

i
bir uzlamaya varlarak alt kalenin derebeylii, kraliyet gelirle

rinin onda biri ve Mslmanlardan geri alnan topraklarn be
414
te biri, resmen Tapnaklar'a verildi.
"Mesih'in Yoksul As
kerleri", pek de "yoksul" saylmazlard artk. Ama elde ettikle
ri asl zenginlik, ispanya'da bir anda avularnn iine braklan
o artc bilgi birikimi ve grkemli kltr merkezleriydi.
valyelerin, tpk Kuds'te olduu gibi, grdklerinden
ok etkilendikleri konusunda kuku yok. Gerek spanya'da, ge
rekse asl grev blgeleri olan Suriye ve Filistin'de, slam top
raklar zerinde var olmu eitli mistik gruplar, fraksiyonlar ve
tarikat liderleriyle karlayor; bunlarn birouyla savasalar
da, bazlaryla grece ok daha bar ortamlarda diyalog kur
ma olana buluyorlard. Daha da nemli olan nokta, giderek
Avrupa'nn en prestijli ve en yaygn "valye kardelii" haline
gelen bu birliin nde gelenlerinin, Gney Fransa'da yaylmak
ta olan Cathar hareketine ilgi gstermeleri ve bu "sapkn"lar
himaye eden Langucdoc'lu aristokrat dostlarnn yan sra, Ku
sursuzlarda da iletiim iine girmi olmalaryd. Belki Katolik
Kilisesi iindeki fanatik gruplarn iddia ettii gibi, Tapnaklar'n kafalar, yeni tantklar dnceler nedeniyle biraz "ka
rm" ve inan anlaylarnda birtakm "sapmalar" ortaya k
m olabilirdi. Ama onlara gizliden gizliye duyulan tepkinin ar
dndaki birincil neden, inanlardan ok "dnyevi hesaplar"la il
giliydi ve Avrupa'nn birok lkesindeki g, saygnlk ve mal
varlklarnn giderek artmasndan kaynaklanyordu.
ispanya'da I. Alfonso'nun miras araclyla edindikleri
mlklere, ksa srede soylulardan gelen yeni ba ve hibeler
eklendi. 1137 ylnda ngiltere Kraliesi Mathilda, Essex'deki
topraklarnn byk blmn Tapnaklara armaan etti.
1143 ylndaysa Aragon hkmdar Kont Ramon Berenguer, is
panya'nn yeniden fethi srasnda Mslmanlarla yaplan sava
larda yardm etmeleri karlnda, Tapnaklara blgede ato
lar ve topraklar balayacan duyurdu. 1138 ve 1144 yllarn
da yaymlanan iki ayr Papa fermanyla, sahip olduklar zel as414
Piers Paul Reid, a.g.e, s: 123-124

415
keri ayrcalklara yenileri eklendi.

Bat Avrupa ve Britan
ya'nn tamamnda hiyerarik bir dzen iinde rgtlenen Tap
nak valyeleri, grnrde Hristiyan dnyasnn snrlar iin
de, Kilise'den sonra en gl ve en varlkl kurumdu neredey
se. "Hastabakclar" tarikat ve sonradan kurulan "Toton val
yeleri" benzeri askeri kardelik gruplar, gerek g ve zenginlik,
gerek nfuz ve saygnlk asndan Tapnaklarn yanna bile
yaklaamyorlard.
Ancak, 1305 ylnda Kral Philippe ile girdikleri anlamaz
lk uzantsnda ortaya kan gelimeler, bu parlak dneme kesin
bir nokta koyarak, rgtn sonunu hazrlayacakt. Tapnaklar ortadan kaldrmay, gl bir rakipten kurtulmak ve knt
halindeki ekonomisini dzeltmek iin en geerli yol olarak g
ren Fransa Kral, yeni Hal seferiyle ilgili grmeler srasn
da "tarikat ve gruplarn birletirilip btelerinin kralla aktarl
mas" projesiyle, bu stratejinin ilk byk admn atmt zaten.
Tarikat lideri Jacques de Molay bu fikre kararl biimde kar
kp, gerekelerini de Papa'ya yollad ayrntl bir tezkereyle
anlatnca, plann dier admlar hzla yaama geirildi.
lkin, aristokrat ve ruhban evrelerinde, Tapnak valyeleri'nin "ahlk d toplantlar" dzenlediine ilikin youn sy
lentiler yaylmaya balad. Anlatlanlara gre yeleri yalnzca er
keklerden oluan bu rgt, atolarda ve malikanelerde "ecinsel
alemler" dzenliyor; kabul etmeyen ve ayrlmak isteyen gen
valyelereyse, ikence yapp, lmle tehdit ediyordu. Fransa
Kral Philippe, "bu sylentilerde gereklik pay olduuna dair
kayglarn", zel bir grmede Papa V. Clemens'e de aktard
ve "belki de bir soruturma amann yerinde olaca" yolunda
ki grlerini iletti. Anlatlanlar dorulayacak hibir salam ka
nt bulunmadn ve sylentilerin kulaa pek de inandrc gel
mediini belirten Papa, Avrupa'nn en sevilen valyelik rg
tn karsna almak istemiyordu.
Ancak Philippe, olduka kararlyd. Ksa bir sre sonra,
sylentilere ok daha "arpc" ayrntlar da eklendi: Tapnak415
Helen J. Nicholson, "Knight Templar 1120-1312", s: 8
AKLIN VE GZEMIN DiRLii
lar, isa'y ve incil'i reddediyor; ye inisiyasyon trenlerinde ha

a ve dier kutsal simgelere toplu halde kfr edip tkryor;
"Baphomet" adn verdikleri bir idole Tanr diye tapyor ve giz
li toplantlarnda "kara by" ayinleri gerekletiriyorlard.
ou sylenti ar abartl ve bazen akl d grnse de,
ortodoks din adamlarnn gznde kafa kartrc birka nokta
vard: Bazlar, "Baphomet" adnn, o gnlerde Hristiyan dn
yasnda eytan'n temsilcisi gibi alglanan islam peygamberi
"Muhammed"i simgeleyen gizli bir ifre olabileceinden sz
ediyor ve Tapnaklarn, "Kutsal Topraklar"daki savalar sra
snda sk sk yz yze geldikleri Sarazenler tarafndan etkilenip,
416
belki de gizlice din deitirdikleri iddiasnda bulunuyordu.
Buna kar kanlar, Kuran'n idol tapnmn kesin olarak ya
sakladn, bu nedenle Tapnaklarn bu sembollerinin islam'la
balantl olamayacan anmsatp, Baphomet'in, "Papa" ve
"Muhammed" adlarnn bir bileimi olduu iddasnda bulunu
yorlard. Yani "sapkn" valyeler, dman olduklar iki dinsel
kiiliin adlarn bu ifre araclyla srekli yineleyerek, iki b
yk dinle mcadele etmeleri gerektiini srekli kendilerine tel
417
kin etmeye almaktaydlar!
Bir baka iddiaya gre Baphomet, yzyllar boyu Katolik
Kilisesi'nin savat ama tmyle yok etmeyi baaramad
gnostik sapknlarn sahte tanrsnn adyd ve Tapnaklar onu,
yakn iliki iinde olduklar Cathar'lardan renip "dinden k
mlar"; aslnda eytan' simgeleyen bu sahte tanrnn yardmy
la dinleri yok etmenin ve btn dnyaya hkmetmenin yollar
n aramaya balamlard!
Btn bunlar, Tapnaklarn Papa arsyla dzenlenmi
Cathar'lara kar sefere katlmadklar da gz nne alndnda,
sylentilerin ayyuka kmasna neden oldu. Sonunda Papa Cle
mens, 1307 yl sonbaharnda, gerein ortaya kmas iin bir
soruturma balatlmas talimatn, "byk bir znt ve yrek
acsyla" vermek zorunda kaldn duyuracakt. 418
416
417
418
Albert Gallatin Mackey - H. L. Haywood, a.g.e, s: 124

A. Bothwell Gosse, "Knights Templar", s: 62

istedii karar kartmann sevinciyle "byk operasyonun"
hazrlklarna balayan Kral Philippe, harekete gemekte gecik
medi. 13 Ekim 1307 gn, Fransa snrlar iindeki btn Ta
pnak valyeleri merkezlerine ayn anda dzenlenen basknlar
sonucu, yirmi drt saat iinde 15.000 dolaynda rgt yesi tu
tukland. Harektn gerekletirilmesindeki artc hz, Philippe'in gnlerce ncesinden itibaren askeri birliklere gizli emirler
yollayarak organize bir plan yaama geirdiini gsteriyordu.
Jacques de Molay dahil, hibir valye karara direnmedi,
tepki gstermedi. Yalnzca, gidiin kt olduunu hisseden, ki
mi kaynaklara gre elli, kimlerine greyse yirmi be kadar Tapnak, tutuklama gnnn bir gece ncesinde, Britanny ky
larnda hazr bekleyen gemilere binip Fransa'y terk ederek ka
may baarabilmiti. Tutuklamalar tamamlandnda, tarikata ait
Fransa'daki tm tanabilir servet ve mlklere de, Kral adna el
kondu.
Bu uygulama, her yanyla yasalara, statkoya ve Papalk ka
rarlarna aykryd; nk Tapnaklarn ok uzun sredir sa
hip olduu imtiyazlar, onlar krallardan ve hanedanlardan ba
msz klyor, yalnzca Papa'ya hesap veren ve onunla gren
bir kurum olarak tanmlyordu. Kural ve teamllerin inenmesinden rahatsz olan Clemens, yaplanlardan duyduu honut
suzluu Philippe'e iletti ama, ilemleri durdurmaya da gc
yetmedi. Ayn gnlerde Engizisyon, Jacques de Molay ve dier
statlar sorguya ekmeye balamt bile.
ifadelerin alnmas 1308 ylnn ilk haftalar iinde tamam
landnda, Paris'te tutuklanm 138 Tapnak lider, kendileri
ne yneltilen tm sulamalar kabul etmilerdi. Yalnzca Jacques
de Molay "ecinsel ayinler" iddiasn reddederek, dier iddialar
onaylamt, o kadar. Engizisyon oturumlarndan byle itirafla
rn kmas, hi de artc deildi elbette. Uzunca bir sredir
Papalk emri ve onayyla, sorgulamalar srasnda ikence yapmak
serbestti. Tapnaklar da bunun en acmasz rneklerine maruz
kalmlar, direnlerinin krld noktalarda da kendilerine uza
tlan ifade metinlerini imzalamaya mecbur kalmlard.
Hikyenin bundan sonras, tartmalar, ithamlar ve entrika-
larla dolu, yedi yllk bir dneme yaylyor. Jacques de Molay

ve arkadalar, Papa ile grme olana bulduklar anda, ifade
leri ikence altnda verdiklerini syleyerek, sulamalar bir kez
daha reddettiler. Kral Philippe ile Roma arasnda bitmek bilmez
tartmalar yaand; sorgu konseyleri defalarca yeniden kuruldu,
karlkl tehditler yadrld ama sonunda Philippe'in dedii ol
du. Jacques de Molay ve Geoffroi de Charney, 1314'n Mart
aynda "sapknlk suundan" kaza balanarak yakld. Tap
naklarn bir blm sorgular srasnda ikence ya da kt ko
ullar nedeniyle lmt zaten; hayatta kalanlarsa, yaam boyu
hapis cezas almlard.
Bylece, on nc yzyl banda Cathar'lar ve Gney
Fransa soylularn yakan Engizisyon atei, on drdnc yzyl
da bu kez Papa'nn gzde valyelerinin kurduu, saygn ve
gl rgt de kl etmeyi baarmt. Fransa'yla snrl kalma
yp, Philippe'in basklaryla talya, spanya ve ngiltere'de de
srdrlen sorgulama ve infazlarda, yzlerce tapnak ldrl
d, binlercesi zindanlara atld. Sorgulamalar balad srada
ngiltere'de tahta henz km bulunan II. Edvvard, bata "bu
sulamalar gereki bulmadn" belirtmi ve Tapnaklar'
savunur grnmt ama gelimelerden bir bakma honut sa
ylrd; nk ingiltere'de tarikata ait mal varlna el koyarak
iinde bulunduu ekonomik skntdan kurtulmas iin bu tu
tuklama kampanyas, olduka elverili bir frsat yaratyordu.
Edvvard da, tpk Philippe'in Fransa'da yapt gibi, o frsat ok
iyi kullanmasn bildi. 419
Avrupa'da rgte ynelik operasyonlar sona erdiinde, b
tn bu kymdan yalnzca bir avu valye kurtulmay baara
bilmiti. Daha tutuklamalar balamadan nce Fransa'nn kuzey
bat sahilindeki Britanny'ye ulap, gemilerle Iskoya'ya ve Por
tekiz'e gidebilecek kadar ansl olanlar.
Bu konuda tarihilerin zerinde anlat ok kesin bir bul
gu olmamakla birlikte, aratrmalarn bir ou, rgtn lskoya'ya tanmasnn, Papa soruturmas balamadan nce Byk
419
Malcolm Barber, "The Trial of the Templars", s: 193

Fraternis F..31

stat tarafndan alnm bir kararla balantl olduu noktasn
da birleiyor. ddialara gre, Jacques de Molay o dramatik s
re balamadan hemen nce Philippe'in nasl bir hazrlk iinde
olduunu anlam ve rgt yneticilerinden bazlarna, on sekiz
gemilik bir donanma hazrlayp, Tapnaklara ait deerli eya
ve gizli belgelerle birlikte, yola kmaya hazr olmalar talimat
n vermiti.
O dnemde henz Katolik Kilisesi'nin sk bir mttefii
olan ngiltere, valyeler iin snlacak gvenli bir blge de
ildi kesinlikle; bunu II. Edvvard'n sinsi frsatl da kantla
mt. Ama kuzeydeki Iskoya'da durum olduka farklyd. Taht
kavgalar srasnda, en gl rakibi John Comyn'i ldrp ken
dini Iskoya Kral ilan eden Robert Bruce, hem bu suundan,
hem de ngiltere'ye isyan edip bamszlk sava balatt iin,
Papa tarafndan aforoz edilmi; bu karar sonrasnda da Iskoya
Kilisesi ve yerel klanlar, Katolik dnyasyla balarn kopararak
Bruce'tan yana tavr almlard. Dolaysyla Papa fermanlarnn
Iskoya'da artk hibir geerlilii yoktu, uzunca bir sre de ol
mayacakt.
Ayrca Tapnaklarla isko aristokratlar ve klan yneticile
ri arasnda, on ikinci yzyl balarna dek dayanan, salam dost
luk ve ittifaklar da sz konusuydu ve Tapnaklarn blgede ken
dilerine ait azmsanamayacak mlkleri vard. Bylece, Fransa'dan
kamay baarabilen (tahminlere gre) elli dolaynda valye, skoya'nn Mull of Kintyre blgesine yerleti. Liderlerinin idam
nn kanlmaz olduunu anlaynca da, 1313 ylnda, aralarndan
Pierre d'Aumont adl valyeyi "Iskoya Byk stad" seerek,
tzklerini ve rgt yaplarn yenileme karar aldlar.420
Yine ok kesin kantlar olmamakla birlikte, ou uzman ta
rafndan yinelenen bir gre gre Iskoya'daki Tapnak val
yeleri, kendilerine dostluk gsteren Robert Bruce'u ngiltere'ye
kar verdii bamszlk mcadelesinde yalnz brakmad. 24
Haziran 1314'te, kesin zaferin elde edildii nl Bannockburn
Sava srasnda sko saflarnda etkin olarak yer almalar, ba420
Sir Laurence Gardner, a.g.e, s: 250
msz Iskoya'da Kral Robert'n da desteiyle, kendilerine say

gn bir yer edinmelerini salayacakt. 13u tarihten itibaren val
yeler, kimi kaynaklara gre "Aziz Andrevv Tarikat" ad altnda
varlklarn srdreceklerdi. 421 Bir baka gre kaak Tapnak
lar, Iskoya'da "Hastabakclar" tarikatyla birleerek "Aziz
John ve Tapnak" adl birleik bir grup oluturacak ve Reform'a
422
dek bu at altnda yer alacakt.
"Dnya tarihinde hibir hkmdar, ne kadar gl olursa
olsun, Tapnaklar kadar geni bir grubu btnyle yok etme
yi ya da varlk nedenlerini ortadan kaldrmay baaramamtr,"
diyor, rgtn tarihi zerine alan uzmanlardan VVilliam Moseley Brown. "Bir Papa Ferman'nn, on drdnc yzylda bi
le, Tapnak valyeleri gibi bir tarikatn 50.000 yesinin toplu
idamn salayabilmi olduunu dnmek anlamszdr. Tarih
sel kantlar byle kitlesel bir yok edilmeyi dorulamaya yetmez
ken, tarikatn daha yakn zamanlara dek varln koruduunu
ileri sren teoriler, mantkl ve somut dayanaklara sahip gibi g
423
rnyor."
Belli siyasi nedenlerden dolay, o tarihlerde Avrupa'da "ay
kr" dnce ve inanlara sahip insanlarn, Engizisyon korku
su duymadan yaayabilecekleri tek yer Iskoya'yd ve byk bir
olaslkla Tapnaklar bu elverili koullar engin deneyimleriy
le gayet iyi deerlendirmeyi bildiler. Edvvard'a kar ayaklandk
lar iin tm Iskoya halk, Papa tarafndan aforoz edilmiti ve
bunun getirdii rahatlk uzun yllar varln korudu. On bein
ci yzyldan itibaren ngiltere ile Iskoya arasndaki ilikiler
normale dnecek, bu sre boyunca kuzeydeki Highlands'de ve
Galler'de yaygn biimde rgtlenen Tapnaklar, yava yava
ngiltere iinde de varlklarn hissettirmeye balayacaklard.
Ancak artk, valyelik, tarikat ya da dinsel ierikli bir rgtsel
yapy deil, kentlerdeki gndelik yaamn iinde etkin olan bir
tr "gizli sivil toplum rgt" grntsn yeliyorlard.
421
422
423
Albert Gallatin Mackey - VVilliam R. Singlelon, "History of Preemasonry", s: 258

G. A. Campbell, "Knights Templar: Their Rise and Fail", s: 335
VVilliam Moseley Brown, "Highlights of Templar History", s: 38

Kendilerine, "inaatlar" diyorlard; ya da "yap ustalar".
Kentleri kuran, uygarl ina eden ve zamana yaylm, uzun
bir "ina plan" uyarnca ince ince alarak eski yaplar yeni
siyle deitiren; yetkin, azimli ve mtevaz "duvarc ustalar"
olduklarn dnyorlard; tpk Msr'n grkemli piramitleri
ni, Babil'in nl "ziggurat"larn ya da Kuds'teki nl Sley
man Tapna'n ina eden; bu nedenle tm o yaplarn "srla
rna" sahip, eski byk ustalar gibi. Bu nedenle, belki biraz Ro
ma Cumhuriyeti'nin pleb meslek rgtleri olan collegia'lardan
da esinlenerek, yeni biimlendirdikleri oluumu basite "duvar
ustalarnn kardelii" olarak adlandrmlard. Iskoya, ngilte
re ve Fransa'nn kuzeyindeki Britanny blgesinde varln sr
drmekte olan gruplar, bundan byle bu ad kullanacaklard.
valyelerin ou Fransa topraklarndan geldikleri iin, ye
ni yerletikleri lkelerde ngilizce konumalarna karn, kendi
aralarndaki bu sembolik ad, Franszca orijinaliyle korudular
bir sre: "Freres Masons" (Duvar Ustalar Kardelii). Zaman
iinde Britanya'da szckler gnlk ngilizce kullanmnda de
forme edilince, bu zel ad da deiime urayarak "Freemason"
biimini ald. 424 Bugn hl kullanmda olan "zgr Masonlar"
ya da "Farmason" deyileri de, on dokuzuncu yzyln nl
Mason "statlarndan Albert Pike'n "Ahlak ve Dogma" adl
yaptnda altnda izdii gibi, aslnda bu szck anmasnn
rnlerinden baka bir ey deildir. Iskoya ve ngiltere'deki
rgtlenme, "Free", yani "zgr" Masonlar deil, "Freres",
yani "Kardelie bal" Masonlar kastediyordu. 425
424
425
Albert Pike, "Morals and Dogma", s: 816

Sz konusu yaptnda Albert Pike, bu tr szck anmalarna tipik bir r
nek olarak, "Pythagore de Croton" (Kroton'lu Pythagoras) ifadesinin n
giliz Mason literatrnde "Peter Grovve of Groton" (Groton'lu Pctcr
Growc) biimine dnerek anlamszlamasn da gsteriyor.
2.
Gizli ittifak
ve
"Gizli
Kitap"
Tapnak valyeleri'nin iindeki kk bir grubun Avrupa'daki byk kymdan bir biimde kurtulmay baard ve
merkezini Iskoya'ya tad konusunda fazla kuku yok. Yeni
rgtlenme iin seilen "Mason" adnn ilk kez Iskoya ve in
giltere'de kullanldn da kesin olarak biliyoruz. Bu durumda,
daha nce sorduumuz, ancak yant getirmeye almadmz
birbiriyle balantl bir dizi soruya geri dnmek, anlaml hale
geliyor imdi:
Tapnak valyeleri'yle Cathar'lar arasnda gerekten yakn
ilikiler var myd? Montsegr kuatmasndan kurtulmay baa
ran Cathar Kusursuzlar, iddia edildii gibi valyelere snp,
kaleden gizlice kardklar "hazine"lerini Jacques de Molay ve
kurmaylarna m teslim etmilerdi? Bu hazine, yzyllar boyu
byk bir titizlikle korunup saklanan, ok eski bir kitap myd?
Kimi kaynaklarda "Cathar'larn Gizli Kitab" olarak sz edi
len metin, Roma Cumhuriyeti'ni kuran etkin fraksiyonlardan
birinin drt yz yl boyunca elinde tuttuu, nl Sibylline Ki
taplarnn orijinal kopyas olabilir miydi?
Btn bunlara, eldeki snrl bilgiyi gzden geirerek, sra
syla yant bulmaya alalm, incelenmesi gereken ilk konu, Papa'ya bal bir Katolik rgt olarak Hal Seferleri srasnda
kurulan Tapnak valyeleri'yle, Katoliklie taban tabana kart
bir dncenin temsilciliini stlenen ve bu nedenle de Hal
Ordulan'nn hedefi haline gelen "sapkn" Cathar gruplar ara
snda bir balantnn gerekten var olup olmad.
ilk bakta, iki rgt arasnda hibir ortak nokta yokmu gi
bi grnyor. Tapnak valyeleri, ilk gnden itibaren Papa'ya
bal kalma yemini etmi, uzak topraklardaki Hal Seferleri'ne
gnll olarak katlm ve daha nce deindiimiz gibi, manas
trlarda youn din eitimi alm soylulardan oluan bir "Hris-

tiyan rgt"yd. Son ana kadar da, yeni bir Hal Seferi iin
Katolik dnyasnn en gvendii askeri glerden biri olarak
grlyordu. Cathar'larsa btn kiliseleri "ktlk yuvas", Papa'y da "eytan'n dnyadaki temsilcisi" olarak gren, her e
yiyle Katolik inancna kart bir cemaatti.
Ayrca Tapnak valyeleri, kuruluundan ksa bir sre
sonra askeri grevlerinin yan sra Avrupa'daki nakit akn d
zenleyen bir "finans irketi" ya da bankaya dnm ve on
ikinci yzyldan itibaren sz konusu etkinlikler o denli birinci
plana ykselmiti ki, para ve mlk ynetimine bu denli kon
santre olmalarnn, rgtn mistik yapsn ve "manastr ruhu
426
nu" zedeleyeceinden endie duyulur olmutu.
Oysa birer
dervi gibi yaayan ve zel mlkiyeti reddeden Cathar'lar iin
para, mlk ve maddi zenginliklerin hibir anlam yoktu; onlar
yalnzca "zihinsel deerlerin" peindeydiler.
Bir " b u r j u v a d a y a n m a s "

Bu iki keskin farkllk, Cathar'lar ve Tapnak valyeleri'ni
ayn at altnda ya da asgari dzeyde bile olsa "ittifak halinde"
grmeyi son derece gletiriyor. Bir tarafta Kilise'nin ve Papa'nn hizmetinde alan, Avrupa'nn zengin ve ayrcalkl in
sanlar var, dier yandaysa hem o Kilise'nin hem de bireysel
zenginlikleri yaratan sistemin ortadan kalkmasn savunan, mis
tik derviler. Ancak grnrdeki bunca kartla ramen, her
iki rgt "snfsal" bir ortak paydada birletiren, toplumsal de
ikenlere bal ilgin faktrler de sz konusuydu ki, Cathar'lar ve Tapnaklar tarihin ak iinde ayn misyona doru y
nelten de bunlard:
"Burjuvazi ortaya kt zaman, feodal Katoliklie kar
Protestan sapknlk, ilk kez Fransa'nn gneyindeki Albigens'ler
arasnda, tam da kentleri byk bir refah iinde bulunduu s
rada ortaya kt," diyor Fricdrich Engels. "Ortaa, ideolojinin
426
Malcolm Barber, a.g.e, s: 244
btn biimlerini -felsefe, siyaset, hukuk- tannbilime ilitirmi

ve bunlar tannbilimin birer alt blm haline getirmiti. By
lece her toplumsal ve siyasi hareketi, tanrbilimsel bir biim al
maya zorluyordu; byk bir frtna koparmak iin, ynlarn
yalnzca dinle beslenen kafasna, kendi z karlarn din bir
427
kisve altnda sokmak gerekiyordu."
Burada bizi ilgilendiren temel saptama var. Birincisi,
Cathar dncesinin, Jean Calvin ve Martin Luther'den yz
yl nce, Protestan reformunun ilk tohumu olarak belirdii yo
rumunu yapyor Engels. kincisi, Fransa'nn gneyinde Cat
har'larn balatt hareketi, yeni domu burjuvazinin ilk "do
al mttefiki" olarak gryor. Son olarak da, Cathar muhalefetindeki "dinsel kabuun" dneme zg bir zorunluluk, deyi
yerindeyse bir tr "mesaj iletecek z a r f olduunu ima ediyor.
Her ne kadar Cathar'larn on ikinci yzyldan itibaren Ka
tolik sistemine gl bir muhalefet olarak ortaya kmalarnn,
uzun vadede Reform hareketlerini tetikleyen ya da yenileme
yanllarn yreklendiren nemli faktrlerden biri olduu do
ruysa da, ayrt edici niteliklere sahip ok eski ve kkl bir mis
yonun temsilcilerini, Hristiyan ideolojisine "liberal bir makyaj"
nitelii tamaktan teye gitmeyen Protestan hareketiyle doru
dan bir kken ilikisi iinde deerlendirmek, ok salkl grn
myor. Engels, Albi'den balayan ciddi muhalefetin Avrupa ta
rihindeki ayrt edici niteliklerini ve nemini saptamakla birlik
te, onun uzun vadeli hedeflerini ve binlerce yl geriye uzanmak
ta olan kklerini gzden karyor ne yazk ki. Bunda, Marksizmin nclerinin, tpk on dokuzuncu yzyln dier determinist
dnrleri gibi, Hristiyanl "imparatorluk ann evrensel
dini", ondan nceki inan sistemleriniyse snrl corafyalarn
ie dnk "yerel kltleri" olarak deerlendirmelerinin nemli
etkisi var. Bu abloncu ve "kestirmeci" yaklam, tarihin ak
iinde gerekleen toplumsal dnmleri temel bir bak as
uzantsnda "zetlemeye" yardmc olmakla birlikte, btne ba427
Friedrich Engels, "Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin

Sonu", s: 59

karken paralarn zgl niteliklerini gzard etmek gibi ciddi bir
eksiklii de beraberinde getiriyor.
Engels ayn yaptnda, yerinde bir saptamayla, Hristiyanl
n, snrlar bym bir imparatorluk iinde siyasi ve klt
rel btnl salamak amacyla, iznik Konseyi srasnda sen
tetik olarak biimlendirildiinin altn iziyor; ama ondan nce
ki btn inan sistemlerini tek bir ana balk, yani "oktanrllk" altnda toplama eiliminde olduu iin, geriye doru iz s
remiyor ve szgelimi Yunan dncesinden binlerce yl daha
eski olup, ok geni bir corafyada, birbirinden farkl toplumlarca paylalan kozmoloji ve inanlarn "devamlln" ve ev
rensel karakterini analiz etmekten kanyor.
Bunu anlayla karlamak g deil. Engels'in yaptlarn
kaleme ald dnemde Eski Msr ve Mezopotamya dilleri ze
rine almalar yeni yeni hz kazanyordu daha. Arkeolojik bul
gular hem yetersizdi, hem de henz snflama ve kataloglama i
leri tamamlanmamt. Aa Mezopotamya'da Babil ve
Asur'dan ok daha eski, farkl kimlie sahip bir uygarln ya
ad yeni yeni anlalyordu ve Smer literatrn ieren tab
letler ancak Engels'in lmnden iki yl nce zlp yaym
lanmaya balamt; o da yalnzca akademik evrelere ynelik
olarak. Henz Hititler diye bir halkn varl bilinmiyordu; atalhyk kazlar ancak 1960'larda balayacak ve dier ren yer
lerinden gelen bilgiler nda, Eski Dnya'nn ou blgesine
yaylm Ana Tanra kltyle ilgili deerlendirmeler ya da Ne
olitik toplumlar zerine kapsaml aratrmalar, ancak bu tarih
ten sonra ortaya kacakt. 1880'lerin dnyasndaysa, inan ve
felsefe Yunan uygarlyla birlikte ortaya km gibi grlyor
du neredeyse; ondan ncesi, yerel despotik krallklarn ve kent
devletlerinin sisli grntleri arasnda bir belirip bir yok olan,
ilkel simgecilikten ya da totem kltrnden te bir anlam ifade
etmiyordu.
Cathar dncesinin olduka eski bir misyonun uzants ol
duunu fark etmeyip, Albi'deki muhalefeti Protestan hareketi
nin nc kvlcmna indirgeyen Engels, ayn metindeki ikinci
saptamasndaysa byk oranda haklyd. Gney Fransa'nn eko-
nomik olarak kuzeye oranla ok daha hzl gelien dinamizmi

iinde Cathar'lar, arlkl olarak kentlerde ortaya kan yeni s
nfla, yani burjuvaziyle yakn ilikiler kurarak bymlerdi.
Languedoc'un tccar ve zanaatlarnn yan sra, yerel aristok
rasinin Katolik sistemini blgenin gelimesi iin bir engel ola
rak gren, eitimli gen kuaklarnn destei sayesinde uzun s
re "rahatsz edilmeden" rgtlenmelerini srdrme olana bu
lan Cathar'lar, daha iyi yaam koullarna kavumak iin kar
larn bu yeni snf izlemekte gren yoksul iftileri de yanlar
na ektikten sonra, egemen dzen iin "tehlikeli" bir g hali
ne gelmilerdi.
Cathar'larn en ok alkanlklaryla dikkat ektiklerinden
sz etmitik. Aristokrasinin asalakl ve kyl snfnn gelenek
sel uyuuk teslimiyetiliine kar alkanlk, burjuvazinin de
ilk ortaya kt andan itibaren ne kard erdemlerin ban
da geliyordu. retici glerin denetleyicisi olarak zaman iinde
tek sahibi haline gelecei "sanayi", szck kkenini Latince
"alkan" anlamna gelen Indostruus'dan almt zaten. al
kanlk, feodal ilikilerin ve styapnn, gelimenin nne set e
ken dar bir giysiye dnt Gney Fransa'da, "endstri"nin
ncln stlenecek burjuvaziyle birlikte, tercihini bu yeni
snftan yana kullanarak, gelecein ii snfn oluturacak yok
sul kesimin de ycelttii bir erdemdi.
Maddi deerleri kmseyip "i zenginlii"ni ne karan
dervi kimliindeki ncler araclyla geliip yaylm bir d
nce sistemini, kapitalizmin egemen snf olan burjuvaziyle
yan yana dnmek, kulaa garip gelebilir. Ancak unutmamak
gerek ki, izini srdmz Fraternis hareketi, ilk ortaya kt
dnemlerden itibaren bu stratejiyi izlemiti hep: Cathar'lardan
1700 yl nce Gney talya'da kendi idealini yaama geirmeye
alan Pythagoras Kardelii'nin, soylular oligarisine kar
kentli tccarlar ve orta snf yanna alarak yola ktn ve et
ki alann zaman iinde yoksullara doru geniletmeye balad
n grmtk. Roma Cumhuriyeti'nin ncleri arasnda yer
alan Kardelik yeleri de ayn yoldan yryerek, yine kentli
tccarlar ve pleb'lerin st kesimleri arasnda rgtlenmiti.

Mithra klt, imparatorluun kurumlarna ve resmi ideolojisi
ne egemen olmaya alrken, destek ve dayanan orta snftan
alyor, loca "stat'lar genellikle askerler, ticaret erbab ya da
brokratlar arasndan kyordu. Bogomiller, byk toprak sa
hipleri ve feodal ynetime kar mcadeleleri srasnda, yoksul
kylleri yanlarna alabilmek iin nce kk iftiler arasnda
rgtlenmilerdi; tpk Dou Anadolu'da Bizans soylular ve
toprak aalarn alaa edip ksa bir sre iin de olsa bamsz
lklarn ilan eden Paulisyenler gibi.
Bu anlamda, Gney Fransa'da yaananlar da, bundan fark
l deildi. Cathar'larn bir tr "erken burjuva devrimcileri" ol
duunu ileri srmek yanl saylmasa da, bir hayli eksik ve ye
tersiz bir deerlendirme olur. Ama daha ileri ve daha zgr bir
toplum idealine doru yrrken, Kilise'yle Lord'larn ittifakna
dayanan feodal yapnn zlmesini salamak zere, domakta
olan yeni snfla ibirliine gittiklerini syleyebiliriz. Hatta bur
juvaziye kendi snfsal kimliini ve ilkelerini oluturmasn sa
layacak ilk dnce filizlerini, Cathar'lar eliyle Fraternis'in ver
diini belirtmekte de hibir saknca yok.
Bylece, Tapnak valyeleri'yle Cathar'lar arasnda, gr
nrdeki onca kartla ramen, hayli dikkate deer bir ortak
nokta olduu kyor karmza: Burjuva deerleri. valye r
gt, on ikinci yzyln balarndan itibaren Avrupa'nn "finans
lideri" haline gelmi ve Bat dnyasnda lkeler aras bankacl
n balatcs kimliiyle, burjuvazinin nc gleri arasnda ye
rini almt. Balar ve desteklerle mal varlklar arttka, elde
ettikleri geliri hemen yatrma dntryor ve ynettikleri ir
ketler araclyla denizar ticarette de sz sahibi oluyorlard.
Hzla burjuvalaan Tapnaklarn, Avrupa'nn geleneksel feodal
beylerinin nefret ve dmanln kazanmaya baladklar da bir
sr deil. Elde ettii mali g sayesinde krallklara kredi vere
cek duruma gelen rgtn, salt bu nedenle Fransa Kral Philippe'i nasl rahatsz ettiini grmtk.
Dolaysyla, kendi idealine uzanan yolda feodal aristokrasi
nin teokratik diktatrlne kar, yeni domu burjuvaziyi ya
nma alarak Roma Cumhuriyeti'ndeki modeli bir adm daha ile-
ri gtrmenin hesaplarn yapan Cathar'larn, bu uurda Tapnaklarla da ibirlii iine girmi olmalar son derece akla uy
gun grnyor. Daha nce deindiimiz gibi, Kusursuzlar ve
evrelerinde toplanm gruplar himayeleri altna alan Gney
Fransa soylular, ksa zaman iinde Cathar dncesinin sempatizanlar haline gelmilerdi. lgin biimde, Tapnak valyeleri'nin Languedoc'taki rgtlenmelerine destek verenler de, yi
ne ayn sekin aristokratlard.
Profesr Malcolm Barber, 1130'lardan itibaren, yani tam
olarak Cathar'larn ayn blgede etkin bir cemaat olarak ortaya
kt sralarda, Tapnaklarn Aragon, Toulouse ve Provence'de merkezler ap buradaki yaygnlk ve glerini artrdkla
428
rndan sz ediyor ama Cathar'larla valyeler arasnda doru
dan balant olduunu gsterecek hibir somut kant olmad
n da sk sk vurguluyor. Barber'n, kendi uzmanlk alanna gi
ren bir konuda srekli olarak ortaya atlan, birbirinden farkl
onlarca komplo teorisinden duyduu bkknl anlamak zor de
il. Yine de, verilerin ok snr olduu bir konuda ortaya kan
boluklarla ilgili her trl olasl dikkate almak ve speklas
yonlarn akla uygunluunu snamakla, "komplo teorisi ret
mek" arasndaki fark iyi belirlemek gerekiyor.
Gneyin beyleri, bir yandan Cathar'lar kanatlar altna
alrken bir yandan da Tapnak valyeleri'nin kendi toprakla
rnda rgtlenmelerine destek oldularsa, "ortak dostlar" aracl
yla bu iki grubun iliki iine girmi olmas, bunu dorulaya
cak somut belgeler bulunmam olsa bile, hi yle uzak bir ola
slk gibi decrlendirilmemeli. stelik snfsal ilikiler asndan
her iki rgt birbirine yakn klan somut bir platform var or
tada. On ikinci yzyldan, yani mutlak monarilerin, feodal y
netimlerin ve Kilise basksnn ortal kasp kavurduu; henz
ilk filizleri belirmekte olan burjuvazinin, sesini ykseltmek bir
yana, kendi ideolojik kimliini tanmlamaktan bile uzak olduu
bir dnemden sz ettiimizi unutmayalm. Bylesi bir zaman
dilimi iinde, stelik ayn corafya zerinde, benzeri "gizli" r428
Malcolm Barber, "The Cathars: Dualistic Heretics in Languedoc", s: 61

gtlenme ilkelerine sahip, burjuva karlarn gzetme eilimin
de iki byk cemaatle karlayoruz: Birtakm ortak "dostlara"
sahip, iyi tannan iki cemaat.
Bunlarn ikisi de, seksen yl arayla, "sapknlk ve eytani
ayinler" sulamasyla Katolik Kilisesi ve Fransz monarisinin
gazabna uruyor. Engizisyon tutanaklarndaki iddialarda, biri
dierinin devam ve "gizli ibirlikisi" olarak gsteriliyor. Bu
cemaatlerden birincisi Hal ordusunun kampanyalaryla yok
edilirken, grnrde o ordularn blgedeki en nemli silahl g
c olarak bilinen ikincisi, anlalmas g bir biimde operas
yonlara katlmayp, uzak duruyor. imdi, bu iki grup arasnda
gizli ya da ak bir balant olabileceini sylemek "komplo te
orisi retmek" midir, yoksa olduka yksek bir olasla dikkat
ekmek mi?
Ne kadar erken ya da ne kadar ge balad; hangi yakn
lk dzeyini ierdii; ortak giriimlerde bulunup bulunmadklaryla ilgili hibir ey sylenemez. Ama birbirlerine ancak son
dnemde hafife "teet gemi" bile olsalar, Cathar'lar ile Ta
pnak valyeleri arasnda u ya da bu biimde bir balantnn
ya da en azndan "tankln" sz konusu olduunu reddetmek
pek de gereki deil. Ancak bir tek kafa kartrc nokta, zi
hinleri rahatsz etmeyi srdryor hl: Katolik bir rgtle, Ki
lise kart "sapkn" bir cemaat arasnda, nasl bir yaknlk orta
ya km olabilir? valyelerin snfsal kimlii, Papa'ya kar
sorumluluklarn bir kenara atm olmalar sonucunu douracak
kadar billurlam myd? Ya da Cathar'larn, burjuva cumhuri
yetiliini amaca giden yolda bir ara aama olarak gren strate
jisi, bu uurda, "eytan'n temsilcisi" olarak grdkleri Papa'ya
hizmet eden bir rgtle yaknlaacak kadar esnek miydi?
Dervilikten b a n k a c l a
ilkin, Tapnak valyeleri'yle balayalm: On ikinci yzyl
da Kuds'te bir araya gelen kurucu yelerin hemen hepsi, din
eitimi alm ve bir biimde manastr yaamyla tanm gen
AKLIN VE GJZEMN DiRiLii
soylulard. Aralarndan iki ye, Gondemare ve Rosal, 1098 y

lnda, yani Hallar Kuds' ele geirmeden bir yl nce Dijon
yaknlarndaki Citeaux'da kurulmu "Cistercian Manastr"na
bal keilerdi. Cistercian tarikat, ba ve hibelerle zenginle
en Bencdicten manastrlarnda Aziz Benedictus'un "yaln ve
basit yaam" ilkelerinden uzaklald gerekesiyle bu gruptan
ayrlm biraderleri bir araya getiriyordu:
"Yerel soylularla balant kurmay reddettiler. Cemaat,
kendi kendine yetecekti. Zorlu kol iilii, keilerin gnlk ru
tinlerinin bir paras oldu. Kendilerini saf bir yaama adamala
rnn sembol olarak, cppelerinin rengini siyahtan beyaza e
429
virdiler."
Cistercian manastr, almann en byk erdem olduuna
inanan ve hibir yardm ya da ba kabul etmeden kendi ihti
yalarn kendi abalaryla karlamay amalayan keileri bir
araya getiriyordu. lk manastrlarn kurduklar blge, byk
oranda tarma elverisiz, sazlk ve bataklklardan olumaktayd;
bu topraklarn slah ve dzenleme almalarn, evre kylerden
gelen gnlllerin de yardmyla bu keiler gerekletirdi. On
ikinci yzyldan itibaren bata Fransa olmak zere Orta ve Ku
zey Avrupa'da iki yz dolaynda manastr bulunan tarikat, za
man iinde zellikle tarmda uzmanlat ve Ortaa sonlarnda
bu alanda yaanan yenilik ve gelimelerin bir ou, Cistercian'lardan geldi. Toprakla uramay seviyor; bu sayede saf, te
miz ve pastoral bir yaam biimini srdrebildiklerini dn
yorlard. On nc yzyl ortalarnda ngiltere'deki Cistercian
manastrlarnn balatt yn ihracat, bu lkenin ekonomisin
deki can damarlarndan biri haline gelecek ve biraderler de hz
l admlarla "tekstil burjuvazisi"ni oluturmaya balayacaklard.
Ancak Cistercian'larla ilgili gzden karmamamz gereken
bir nokta daha var: Cathar'lara kar balatlan kampanyada bu
tarikata bal baz keiler etkin grevler stlenmi; sonraki yl
larda aralarndan Engizisyon yargc bile karmlard. u nl
"Hepsini ldrn, Tanr kendininkileri ayrr" sznn sahibi
429

de, eski bir Cistercian olan Papa elisi Arnaud-Amalric'ten ba
kas deildi. 1145 ylnda Cathar'lar aleyhinde Languedoc kent
lerinde sylevler veren Cistercian'larn nl vaizi Aziz Ber430
nard, ayn zamanda Tapnak valyeleri'nin en byk destek
ilerinden biriydi. Bu durumda, en azndan on ikinci yzyl or
talarna dek, Cathar'larla ilgili olarak Tapnaklarn olumsuz
nyarglara sahip olduklar tahmininde bulunabiliriz.
Cistercian kkenli olanlar dnda, Hugues de Payens dahil
Tapnak valyeleri'nin dier kurucular da manastr gemiine
sahiptiler ve aslnda Kutsal Topraklar'a savamak iin deil, b
tnyle "ruhani amalar" uzantsnda gelmilerdi. Hepsi de,
Mslmanlardan geri alnm Kuds' ziyaret ederek hac ol
mak ve burada bir manastra ekilmek amacyla o uzun yolu a
mlard ama Kral Badouin'in nerisiyle ortaya kan yeni geli
me, her eyi bir anda deitirdi. Tapnak Da'ndaki Kaya
Kubbe'de kendi ynetim ofisleri olacakt ve Kuds' ziyarete
gelen haclar Sarazen saldrlarndan korumak gibi kutsal bir
misyon stleneceklerdi.
"Soylu ya da st tabakadan bir ailenin olunun nndeki
seimin o dnemde ve sonralar da bir sre boyunca, savamak
la ibadet etmek, savala manastr, kzlla kara arasnda bir seim
olduu da unutulmamal," diyor Paul Reid. "Bu nedenle, du
yarl ya da renime merakl bir kiilie sahip olan ya da yal
nzca iddetten ve kan dklmesinden holanmayan gen erkek
ler, dindar ve mfik anneler tarafndan din eitime ynlendi
riliyordu." 431
Bu bakmdan, her biri Avrupa'nn sekin ailelerine men
sup, youn din eitimi alm genlerin, tercihlerini manastr ya
amndan yana kullanmalarn ve Kuds'e de inanlar uzant
snda haclk iin gelmelerini anlamak kolaydr. Ancak savatan
ve silahtan uzak durup kendini ruhani araylara vermi bu "pa
muk elli" genlerin, yalnzca bir "neri zerine" aniden askeri
bir tarikat oluturmalarn bir yerlere oturtmakta zorlanrz.
43H
431
Malcolm Barber, "The Two Cities: Medieval Europe 1050-1320", s: 188

Piers Paul Reid, a.g.e
AKLIN VE GZEMN DRL
Ciddi bir savaa katlmak bir yana, belki eline kl bile alma
m, ergenlik an ilahiyatn sorunlar zerine kafa yormaya
adam bu aristokrat kkenli derviler, iddetin kol gezdii ve
her iki taraf iin de tam anlamyla bir "can pazar" yaand bir
blgede, bu denli tehlikeli bir grevin altndan kalkmay nasl
dnmlerdi? Bu bir yana, Kral Badouin ve Kuds Patrii,
onlarn birer masal valyesine dnerek haclara muhafzlk
edeceine nasl inanmlard?
Grne baklrsa, Mescid-i Aksa'nn bulunduu yerdeki
kararghlarna yerlemek ve zerine birer krmz ha izilmi
beyaz cppeleriyle zaman zaman ortada grnmek dnda, ta
rikat kurucular pek de "valyelik'le uramamlard zaten.
zellikle ilk dnemlerinde, haclarn korunmasyla ilgili pek az
432
giriimde bulunduklar syleniyor.
Grnrde stlendikleri
varsaylan, Kuds'ten Akdeniz kylarna uzanan yol zerinde
yolculuk etmekte olan haclarn gvenliini salama iini, ger
433
ekte Aziz Jean Hastanesi valyeleri yrtyordu. Zamanla
rnn btn blmn, bir zamanlar ilk Sleyman Tapna'nn
zerinde kurulu olduuna inanlan Tapnak Tepesi'nde gezine
rek geiriyorlard.
Ksa sre iinde rgtn yaps gelitirilerek, temelde drt
farkl "dereceye" ayrld: En altta yer alan iki grup, hafif ve ar
svarilerden oluuyordu ve kurucular, ksa sre iinde bu alt
basamaklarda 600 dolaynda deneyimli savay istihdam etme
ye balad. Bunlarn bir stnde, Tapnaklarn mal varln
denetleyip mali ilerini yrten "Yneticiler" grubu geliyordu.
En tepedeki daralm kadrodaysa, "statlar", yani rgtn ru
hani gereksinimlerini karlayan, manevi liderler yer almaktay
d, ilk kurucularn, rgtn bymesiyle birlikte "statlar" ba
saman oluturduunu; Aziz Bernard'n verdii destek ve Pa
pa onayn almalarnn ardndan gelen prestijle aralarna yeni
katlan soylularn "finansal yneticilere" dntrldn ve
oluturulan parasal havuz sayesinde kurulmu svari birlikleri432
433

Sir Laurence Gardner, a.g.e, s: 237

nin de Tapnaklarn askeri gc haline geldiini grmek zor
deil. Bir baka deyile, manastr eitimi alm ilk kurucular, sa
vala ve askerlikle hi uramam; bu ii yapmak zere rgte
inisiye edilen valyelere "ruhani eitim" vermek ya da olutur
duklar "orta kademe yneticileri" denetleyerek mali geliimi iz
lemekle yetinmilerdi.
"1148 kadar erken bir tarihte, Kilise'nin faizi ve tefecilii
yasaklam olmasna karn, kredi vermeye baladlar ve ok k
sa bir sre iinde Bat dnyasnn en byk ve en etkili banka
clk an oluturdular. Haclar artk onlara yalnzca korunma
lar konusunda deil, kendi yerel ubelerine yatrdklar paray
kredi mektubu araclyla, gerektike Tapnaklara ait bir ba
ka ubeden ekebilme konusunda da gvenebileceklerdi. ok
gemeden tarikat kendi gemileri araclyla Avrupa'dan hacla
434
r Kutsal Topraklar'a tama iine de balad."
Tm bunlar, Tapnak valyeleri'nin sa adna askeri bir
grev stlenmekten ok, byk bir ekonomik projeyi ynetmek
le ilgilendiklerini gsteriyor. Zaman iinde mali gleri arttka
yetkin ve baarl askerleri kendi armalar evresinde toplam,
hatta bunlar arasndan rgt liderliine kadar ykselen valye
ler de karmlard ama asl ilgi alanlar "para ve mlk yneti
mi" zerinde younlayor gibiydi. Avrupa'nn deiik blgele
rinde atklar ubeler ve yaptklar yatrmlarla, daha on ikinci
yzyl ortalarnda birok byk monariden daha byk bir ser
vete kavumulard.
Yine kafa kartrc bir noktaya geliyoruz: Manastr eiti
mi alp kendini dervie yaama adamaya hazrlanan soylular ta
rafndan "yoksulluk and ierek" kurulan ve "Mesih'in Yoksul
Askerleri" gibi mtevaz bir ad semeyi uygun gren bir tari
katn, dikkatle ve azimle, bu denli zenginlemeye almas bi
raz garip gelmiyor muydu kulaa? lk statlar, toprakla urap
"tefekkre dalmak" ve akamlar dua etmekten baka hibir ey
yapmamak iin manastrlar mesken edinmi idealistler deil
miydi? Kutsal Topraklar'a da bir "gezgin manastr" kurmak
iin gelip, sonradan Papa'nn hizmetine girmemiler miydi?
434
Terence Wei.se, "Knights of Christ", s: 7
AKLIN VE GIZEMN DiRiLii
Alternatif bir " K i l i s e "

Bu noktada, "din ve inan" zerine bir sorgulama, kanl
maz hale geliyor. rgtn Kuds, spanya ve Avrupa'nn dier
blgelerindeki etkinliklerinin arlkl olarak mali konular ze
rinde younlat dikkate alndnda, kurucu statlarn ve on
lar izleyen Tapnak liderlerin, "ne kadar Katolik" olduklar,
fazlasyla tartmaya ak grnyor nk. Burada, manevi y
n gl, inanl kiiler olmakla, "Katolik olmak" olmak arasn
daki ayrmn altn dikkatle izmek gerekiyor. Tapnak valyelcri'ni kuranlarn ve sonraki yzyllarda rgt iinde "Byk
stat" derecesine ulaanlarn inanl insanlar olduundan ku
ku duymaya hi gerek yok. Ancak Tanr'ya ballk ya da inan
lar uzantsnda manastr yaamn semek, zorunlu olarak Ka
tolik Kilisesi'ne gnlden ballk anlamna gelmiyor. Hatta o
u durumda, zellikle de onuncu yzyldan sonra, bunun tersi
nin doru olduu bile sylenebilir.
Ruhban snfnn yozlamas, Kilise'nin byk bir mal var
l ve zenginlie sahip olmas, Papalk sisteminin tepeden aa
doru rgtlenmesindeki hiyerarik biimcilik gibi unsurlar,
sa'nn retisinden uzaklaldn dnen ou Avrupal Hristiyan, sade ve basit bir yaamn srdrld manastrlara
yneltmiti. Bu manastrlardan bazlar, Katolik ruhban hiyerarisiyle ok iyi ilikilere sahip, aralarndan Papa karmay bile
baarm tarikatlara ev sahiplii yaparken, bazlarnn Katolik
sistemine kar olan, hatta eski pagan inanlarn srdren k
k gruplar iin birer "paravan" nitelii tad bile grlm
t. Kimi durumlarda, Kilise'nin bitmek bilmez mali taleplerin
den ylan yerel aristokratlarn, tm mal varln bir manastra
balayarak orada yaamaya balad da grlebiliyordu. Ma
nastrlar ou kez de, bulunduklar blgede yoksul halkn teda
visini stlenen hastaneler ya da muhta durumdakilere yardm
eden aevleri olarak da ilev grmekteydi.
Katolik tarihi Paul Reid, Tapnaklarn bandan sonuna
dek Kilisc'ye sadk, inanl Katolikler olarak kaldklarn ve Kral
Philippe'in entrikalar sonucu byk bir hakszla uradklarFraternis F.32

n savunuyor. Benimse bu konuda baz kukularm var. Her
eyden nce, Tapnaklarn daha Kuds'e ayak bastklar andan
itibaren, kendilerini Katolik Kilisesi'nden ayr ve zel bir yere
koyduklarn; ruhban hiyerarisine aktan aa kstahlk etme
melerine ramen, marur ve hafif "tepeden bakan" bir tavr
iinde olduklarn dnyorum. Hac gezisine sessizce ve ken
di inisiyatifleriyle kmalar; Kuds'te "gezgin bir manastr"
oluturma dncesini hibir merciye danmadan kendi kendi
lerine almalar; rgt, Papa'dan izin ve onay almakszn, yal
nzca Kuds Kral'yla grerek, haclarn gvenlii iin grev
yapan bir tr valye tarikatna dntrmeleri, balangtan
itibaren "kendinden emin ve bana buyruk" bir hava iinde ol
duklarn gsteriyor.
Tarikat kurma fikrinin Kral'dan gelmi olmas, bunu
rtmek bir yana, fazlasyla destekleyen bir olgu. Kuds'teki e
reti taht zerinde, Avrupal bir Hristiyan koalisyonunun, de
yi yerindeyse "kuklas" olarak oturan Badouin, n ve nfuzla
r karsnda fazla direnemedii bu gen soylularn, istedikleri
gibi davranmalarn engelleyemeyeceini biliyordu. Bu nedenle,
Tapnaklarn balarna buyruk davranlarn yasal bir zemine
oturtarak bu skntl durumun kendisi iin yaratabilecei ba
arlarn ustaca bir manevrayla ortadan kaldrmak istedi byk
olaslkla: "Siz en iyisi burada haclar korumak iin bir valye
rgt kurun!"
O gne dek eline kl alp herhangi bir yerde savamam
sekiz (baz kaynaklara gre dokuz) aristokratn, bylesi bir g
revin altndan kalkabileceklerini dnmek bile, deneyimli bir
yneticinin yapaca ey deil. Kral, farkl Hristiyan grup ve
birliklerinin olduka hassas bir denge iinde bir araya geldii,
"olaanst hal" koullar altndaki Kuds'te herhangi bir geri
lim kmasn nlemek amacyla bu tr bir "yumuak gei"
nermie benziyor.
Kurucu valyelerin, neri gndeme gelir gelmez "merkez
ofis" olarak Tapnak Da'ndaki Kaya Kubbe'yi semeleri de bu
"ar kendine gven" dncesini doruluyor. Bir zamanlar
zerinde nl Sleyman Tapna'nn ykseldiine inanlan,
AKLIN VE GZEMN DRLii
son dnemde Mslmanlar tarafndan Mescit-i Aksa adyla ko

runmu bu alan, yalnzca Hristiyanlar deil, tektanrl din
iin de Kuds'n en nemli, en zel ve kutsal yeriydi hi ku
kusuz. Bu tpk, kendisine bakanlk nerilen bir Trk parlamen
terin, "Kabul, ama ofisimin Dolmabahe Saray'nda olmas ar
tyla!" demesine benziyor.
Tarikatn balangta "Mesih'in Yoksul Askerleri" olan ad,
ksa zaman iinde dorudan doruya "Tapnak valyeleri" ve
"Tapnaklar" haline gelmiti ki, bu tercih bile bal bana faz
lasyla "iddial" bir tavr ortaya koymaya yetiyordu:
"ismin kendisi bile bir anlamda isyankr hrslar iaret edi
yor olabilir," diyor Charles Heckethorn. "Tapnak, Kilise'den
ok daha heybetli, geni apl ve kapsaml bir adlandrma bii
mi. Tapnak Kilise'nin zerindedir; birinin kurulu tarihi belli
dir, yerel bir yerleimi tanmlar, dieriyse her zaman var olmu
tur. Kiliselerin dnemi geebilir; ama Tapnak, dinleri douran
ebeveyn simgesi ve tad ruhun ebediliiyle kalcln sr
drr. Dolaysyla Tapnaklar belki de kendilerini bu (ebe
veyn) dinin geici deil, kalc rahipleri olarak gryorlar; katl
mak isteyen hevesli adaylar da, kendilerini Tapnak koruyucu
su olarak rgtleyen tarikatn, onlar ok daha arnm bir din
olan ve ikinci ve daha iyi bir Hristiyanla inisiye ettiine ina
435
nyorlard."
Tapnaklar adnn rasgele seilmedii belliydi ama "Me
sih'in Yoksul Askerleri" gibi bir ad da, eer altnda ille de her
hangi bir ima aramak isterseniz, biraz manidar bulunmaya elve
riliydi dorusu. valyeler, on ikinci yzylda kendini iyice
g, ihtiam ve zenginlik tutkusuna kaptrd iin kitlelerde
honutsuzluk uyandrmaya balayan Katolik Kilisesi'ne, "Biz
yoksul askerleriz, sizse lks dkn ruhban elitleri" mi demek
istemiti?
aka bir yana, gl ilikileri sayesinde Papa'ya yaknly
la bilinen Aziz Bernard'n da desteini saladktan sonra, Tap435
Charles W. Heckethorn, "Secret Societies of Ali Agcs and Countries",

s: 157

naklar'n "yoksulluu" szde kalmaya balamt artk. Ska
yinelediim gibi, yarm yzyldan az bir sre iinde gerek y
rttkleri finans sisteminin krll, gerek eitli aristokratlar
dan yaan balarla Tapnaklar, Avrupa'nn en zengin rg
t haline geldiler. Bunun altn bir kez daha srarla izmekte ya
rar var: Krallklar da zengindi ama denetimleri altnda, nihayet
snrl bir blge vard. Fransz hkmdar Fransa'nn, ngiltere
Kral da Britanya'nn meru yneticisiydi. Oysa tapnaklarn
servet ve etki alanlar, on ikinci yzyln llerinde "global"
olarak adlandrlabilecek kadar bykt; girmedikleri Avrupa
lkesi yok gibiydi neredeyse. "Likit mali kaynak" asndan, he
men btn krallklar geride brakmlar ve Kilise'den sonraki
en byk "hazr kasa"ya sahip olmulard. Ynetsel anlamda da,
Tapnaklarn Byk stad, hiyeraride krallara edeer bir
konuma sahipti. Yalnzca Papa'ya kar sorumluluu vard ve
rgt adna bir tek ona hesap veriyordu. Ksacas Tapnak
valyeleri, gc, manevi saygnl ve servetiyle, "kinci Kilise"
haline gelmiti neredeyse.
"Peki Papa bunun farknda deil miydi, rgtn bunca b
yyp glenmesinden rahatszlk duymuyordu muydu?" soru
su akla gelebilir. lk yllardan itibaren eitli blgelerden pisko
poslar, Papa'ya, Tapnaklar'n kstah ve umursamaz tavrla
rndan, yerel yneticileri ve ruhban snfn umursamaz tavrla
rndan yaknarak ikyette bulunmaya balamlard. Ama Dou'da slam ordularna kar verilen sava ve birbiri ardna ge
len Hal Seferleri nem ve deerini koruduka, Papaln her
hangi bir radikal hamle yapmaya yanamayaca da ortadayd.
Ele geirilmi topraklar, bitmek bilmeyen Sarazen aknlarna
kar korumak hem ok g, hem de olduka maliyetli bir iti
nk. Tek bir saldry gslemek zere kurulacak savunma
hatlar, cephe gerisi destei, silahlar, gemiler ve iaenin salan
mas iin gereken byk miktarda mali destei, elinde neredey
se snrsz likit para bulunan Tapnaklar'dan baka kimse gslcyemezdi ve ou kez rgt kurmaylar, kral ya da hane
danlardan destek almakszn kendi olanaklar iinde maddi so
runlar zyordu. Dier yandan, Kuds'ten Antakya'ya uza-
AKLIN
nan
VE
DiRiL
GIZEMIN
bir blge iinde valyeler etkili ve manevra yetenei yk-
sek etkili askeri birimler oluturmulard.
Roma
12.
yz-
yl balarndan itibaren, ilk sefer srasnda elde edilmi topraklar yava yava elden kmaya baladysa da, yrmekte olan bir
sistemi d u r d u r m a k yerine, var olan d u r u m u korumay daha
akllca gryordu.
Ayn soru, Tapnaklar iin de yinelenebilir: " r g t n
madem bu denli kendine gvenen, marur ve inan salaml
konusunda Kilise'ye dudak bken bir tavr vard, niin Papa'ya
hizmet etmeyi s r d r y o r d u ? " Yant, Tapnaklar tarih sah
nesinden silen kouturma ve idamlar veriyor zaten. Eer daha
erken bir tarihte, olduka iddial bir tavrla kendi Kilise'lerini
kurduklarn ilan etmeye kalksalard, o korkun sonla daha n
ce yzleeceklerdi. H e r trl komplo ve entrikay gslemeyi
garantileyecek bir gce kavuana dek, Papa'yla iyi ilikileri sr
drmek ve kontroll davranmak, yakn gelecein reformist b u r
juvalar iin en akll stratejiydi.
Byk olaslkla, belli beklenti ve hesaplar iindeydi T a p
naklar. K u d s ' bir daha elden kmayacak biimde gvence
altna aldktan sonra, douda ve Anadolu'da kalc askeri zafer
ler kazanmay ve bylece, etkinlik ve nfuzlarn "Eski R o ma'nn snrlar"na dek geniletmeyi umuyorlard. Bu saland
anda mit ve kehanetleri gerekletirecek, elleri altndaki K u
ds'te, b t n Bat Dnyas'n kapsamak zere Yeni Kilise'yi
kuracaklard belki de. Harold Bayley'nin Rnesans ideolojisini
farkl bir gzle inceledii nl kitabnda, Cathar ve T e m p l a r
gruplarnn byle bir ama iin g birlii yaptklarndan sz et
tiine, 4 3 6 nceki blmlerde deinmitik.
Avrupa'nn " i l e c i " reformistleri

Yeniden " i n a n " konusuna dnersek; belli bir manastr ge
leneine ve asetik kltre sahip Tapnaklar'n, Katolik Kilise436
Harold Bayley, "New Light on the Renaissance", s: 14

si'yle ayn inanc bire bir paylatn sylemek, btn bunlar
dikkate alnca kulaa ok inandrc gelmiyor. Kuds'e geldikle
rinde, "ie dnk zenginlii arama" idealleri uzantsnda "yeni
bir kilise" fikri, tasar dzeyinde bile olsa akllarnn bir ke
sinde duruyordu mutlaka. Zaten rgt byyp gleri arttk
a ve "statlar" birer burjuvaya dnmeye baladka, Katolik
Kilisesi'nin yannda olmalarn gerektirecek maddi temeller de
ortadan kalkyordu. Onlara gereken, feodal monarilerin yann
da yer alm teokratik bir kurum deil, cumhuriyet dokusu iin
de yalnzca insanlara inan hizmetleri sunmakla yetinecek, ok
daha "liberal" bir kiliseydi ve bunu dnecek noktaya gelmi
Tapnaklar, kendi ideallerine giden yol zerinde ayn oluumu
bir "ara aama" olarak dnen Cathar'larla, pekl ittifak ya
pabilirdi. Aziz Bernard ve onun Cistersian biraderlerinin bir za
manlar neler dnd ve neler syledii, on ikinci yzyln
son eyreindeki Tapnak statlar iin fazla bir ey ifade etmi
yordu artk.
Peki Cathar'lar iin "din" ne anlama geliyordu? Dervi ya
amn tleyen Kusursuzlarn cemaati, Avrupa'nn "Finans
Lordlar"ndan oluan Tapnaklar hemen kucaklamaya hazr
myd? Bu soruyu yantlamaya, Engels'in Cathar'larla ilgili
nc saptamasnn da hayli isabetli olduunu syleyerek ba
layabiliriz: " D i n " izlenimi veren mistik unsurlar, aslnda bt
nyle felsefi ve siyasal bir nitelik tayan Cathar hareketini kit
lelere benimsetebilmek iin kullanlm bir "araclk sistemi"nin
paralarn oluturuyordu aslnda. Kusursuzlar hibir zaman ra
hip ya da din adam olmadlar; onlar, binlerce yllk bir ideale
bal dnce geleneinin ve evren kavraynn "stat" filozof
laryd. Ama Engels'in belirttii gibi, "ynlarn yalnzca dinle
beslenen kafasna, kendi z karlarn din bir kisve altnda sok
mak gerekiyordu."
Bir dinsel dogmann koullandrc etkisini krabilmek iin
en iyi yntem, onun karsna farkl bir mistisizmle kmak; ya
ni yaam biimi, erdem anlay, ritelleri ve kendine zg ter
minolojisiyle, insanlarn inan gereksinimlerine seslenmeyi bil
mek olabilirdi ancak. Ortaa koullarnda insanlar ortak kar-
lara dayal bir ideal evresinde buluturmak isteyen, temelde

"siyasi" niteliklere sahip her oluum, eer baarya ulamak is
tiyorsa, "din" grntsyle bir biimde bulumak zorundayd
ki, Cathar'lara dek ulaan binlerce yllk gelenein ekirdein
de, bylesi unsurlar zaten vard.
Dier yandan, hareket iinde yer alan lider ve bilgeler iin
mistisizm ve dervi yaam, zihni arndrp konsantrasyona y
neltmek gibi temel bir ilev de grmekteydi; bu nedenle "ile
cilik" ve meditasyon, Sibyllardan Pythagoras'a, Magna Matcr
rahibelerinden Mithra statlarna dek, dnceyi ve akl duru
tutmak iin, zaman zaman abartl esrik grntleri de ierecek
biimde, dzenli olarak uygulanmt. Daha alt derecelerdeki
yeler iin retilmi, giderek basitleen ie dnk riteller, dua
benzeri simgesel anlam tayan "gizli szler" ve cemaatin bt
nn kapsayacak (el skma gibi) zel selamlama biimleri de,
harekete aamal olarak dahil edilen insanlarn ballk ve aidi
yet duygularn glendirmeye ynelikti. Cathar'larn yapt da
bundan ibaretti aslnda ve tm bu mistik dekor, "din" imajn
oluturmaya yetiyordu.
Ancak her ey bu kadar "aklc" ve kolay aklanabilir de
il tabii. Kusursuzlar'n maddi dnyayla balarn koparp saf
lama amacyla uygulad oru ve inzivann, cinsel iliki dahil
tm bedensel hazlardan uzaklama noktasna vardrlmas, Fra
ternis geleneinin olduka uzana dyor. Pythagoras mrit
leri aka ve cinsellie kar deildiler; ou evlenmiti ya da bir
likte yaadklar sevgilileri vard. Roma'da yaygnlaan tanra
balantl tm Yunan gizem kltleri, kadnla erkein cinsel bir
lemesini doann bereketinin bir simgesi olarak gryor ve
kutsuyordu.
Aslna baklrsa, bahar trenlerindeki esrik kutlamalar sra
snda Attis kimliine brnen ve gnll olarak kendini hadm
edip yaamn Kybele tapnana adayan Galus adl rahipler d
nda, cinsellii dlama dncesi, yalnzca Kusursuzlar'da
kyor karmza. Bu da, cinselliin "kirlenme" olduuna ilikin
temalarn, zaman iinde Fraternis gruplarna Dou'dan, zellik
le de Zerdt ve Manieizm dncelerinden, ksmen de Esse-
ne'ler bata olmak zere Hristiyanln ilk biimlerinden ithal

edilmi olabileceini akla getiriyor. K a d n ve erkek K u s u r s u z
larn cinsellikten uzak durmalaryla, Katolik rahipler ve manas
tr rahibelerinin sresiz cinsel orular arasndaki benzerlik, bu
n u n gstergelerinden biri.
Szn ettiimiz "tensel hazlardan uzak d u r m a " d n c e
si, Cathar'larn yalnzca kk bir b l m n oluturan, merkez
deki Kusursuzlar iin geerliydi aslnda; darda kalan "inanl
kardeler" iin byle bir zorunluluk sz konusu deildi. T a p
nak valyeleri'ndeyse, en st dzeydeki stattan, yeni katlm
"acemi valye"ye dek rgt iindeki herkes, seksten uzak dura
rak "bekretini k o r u m a k " d u r u m u n d a y d . Evliyken tarikata katlanlarnsa, karlarnn iznini almalar ve yelikten itibaren de
cinsellikle balantlarn tmyle kesmeleri gerekiyordu.
437
Cathar'larn vejetaryenlii, binlerce yllk eski bir gelenek

uzantsnda, bedeni "saf ve arnm t u t m a " kayglarnn yan s
ra, temel ahlaki (etik) ilkeden de kaynaklanyordu. 1700 yl n
ce Pythagoras'n da tarikat yelerine altn izerek vurgulad
" K a n dkmek en byk sutur; et ve kandan oluan canllar, et
ve kanla beslenmemelidir; hayvan ldren, insan l d r m e p o
tansiyelini de tar" dncelerinin kkeni, daha nce grd
m z gibi neolitik toplumlara ait T a n r a K l t ' y d ve Cathar'larda
vejetaryenlik
yalnzca
Kusursuzlar'a
deil,
tm
"inanl kardeler"e tleniyordu. T a p n a k valyeleri de ilke

olarak " E t yeme detinin bedeni r t t " dncesine sahip
olmakla birlikte, savalara, "gsz dmemeleri i i n " haftada
n et yeme izni vermiti.
438
O dnemlerin Avrupa'snda
" e t yemeyen insann beslenmemi saylaca" dncesinin yay

gnln ve belki daha nemlisi, ete alternatif beslenme olanak
larnn son derece kstl olduunu d a 4 3 9 akldan karmamak ge
rekiyor.
437
438
439

Amerika'nn kefinden nce Eski Dnya'da, bugn vejetaryen beslenme
nin nemli bir parasn oluturan domates, biber, patates, kabak ve tat
l msr gibi birok bitki bilinmiyordu.
Mecdelli M e r y e m mi, " T a n r a Mari" mi?

M o d e r n d n e m d e , Avrupa'nn dinler tarihiyle ilgili aratr
ma yapan kimi uzmanlar, eitli gruplar kategorize etmeye a
lrken kullandklar yntem ve emalar Cathar'lara da uygula
maya kalknca, " C a t h a r Hristiyanlar" gibi gerein olduka
uzana den,
yanltc
armlara sahip
baz
nitelemeler
ortaya kt. " C a t h a r Hristiyanlar" gibi. Kimileri de, Ortaa'a

ilikin dank anlatlardaki ayrntlar bir araya getirerek bunlar
zerinden genellemelere varma yolunu setiler ve Cathar'larn
" G e r e k Hristiyanlar" olduklarn yazdlar. Efsanelerle besle
nen ve Hristiyan geleneinin koullayc etkisinden kurtulama
yarak, "aykr" tavr almaya alrken bile o gelenein arketiplerine koltuk denei gibi yaslanan " k o m p l o teorileri" reticile
ri de benzer bir yol izledi. Bunlara gre sa gerekten yaam
tarihi bir kiilikti; Maria Magdalena ile evlenip ocuk sahibi ol
m u ve Avrupa'da gizlenmiti; Merovenj hanedan bu soyun
devamyd ve Cathar'larn Magdalena figrne bunca sayg gs
termelerinin ardnda, "kutsal kan"a duyduklar ballk vard.
Fantezilerden uzak d u r u p ayan salam basmak isteyen
ler bile, Cathar inancnn, belli temel noktalarda Katolik Kilisesi'yle ters d m bir "Hristiyanlk varyant" olduunu d n
me eilimini benimsediler; nk, "ayr ve bamsz bir d i n "
g r n t s n destekleyecek verilere rastlanmamt. Hiyerarik
bir ruhban snflar ve rgtlenmeleri yoktu, kiliseleri yoktu,
otantikliine gvenilir bir kutsal kitaplar bulunamamt. Yani
Cathar'lar Yahudi, Hristiyan ve slam dinleriyle karlatracak
ematik bir benzerlik gzlenmedii gibi, " p a g a n " olduklarn
gsterir bir ize de rastlanmamt. O halde, baz ilahiyatlara
gre Monofizitlik, Nasturilik gibi "Hristiyan sapmalaryla" ay
n kategori altnda ele alnmalyd.
Oysa batan beri temel ilke ve kavramlarn izleyip grd
m z gibi Cathar'lk, evrene, dnyaya ve insanla bakyla,
aka Hristiyan dncesine batan aa "kart" bir felsefe
zerine k u r u l m u t u ; ondan ok daha eski bir gelenein uzant
syd ve Maria Magdalena da, " M e s i h ' t e n ocuk sahibi olmu
bir fni"den ok daha derin anlamlar ieriyordu Cathar'lar iin.

O, b t n insanln ve dnyadaki yaamn Anne'siydi; maddi
Monad'n
deil, spiritel bir varla sahipti;
(Birlik) hizmetin
deki, koruyucu ve gzetici "diil ilahi varlk"t. Yani binlerce yl

nce bilinen adyla, Ana Tanra ya da onun spiritel bir yan
smas.
Maria Magdalena ya da "Mecdclli M e r y e m " i n Hristiyan
retisindeki
kimliine baktmzda,
fazlasyla kafa kartrc
unsurlara rastlyoruz. Maria ya da Mari ad, ncil'de (Yeni

Ahit) drt farkl kiilik iin kullanlyor. Birincisi, sa'y d n y a
ya getiren Bakire M e r y e m ; ikincisi, sa tarafndan balanp
tvbe eden " g n a h k r " M e r y e m
440
; n c s , sa'nn lyken
dirilttii Lazarus'un kz kardei Betanyal M e r y e m
441
ve dr
d n c s de sa tarafndan iindeki cinlerden kurtarldktan son

ra havarilerin
arasna
katlan
Mecdelli M e r y e m .
442
Bunlarn
iinde yalnzca Bakire M e r y e m ' i n kimlii net; dier M e r y e m

ise srekli birbirine kartrlyor ve tanmlanmalar konusunda
Hristiyan dnyasnda ok sayda farkl grn dolatna ta
nk oluyoruz.
Dou'daki Ortodoks Kilise Betanyal M e r y e m ' l e " G n a h
kr M e r y e m " i n ayn kii olduu aklamasn getirirken, M e c
delli M e r y e m ' i bunlardan ayr tutmay yeledi. Katolik Kilisesi'yse, altnc yzylda Papa I. Gregory'nin "ncil'deki M e r
yem'in de ayn kii o l d u u " yolundaki resmi saptamasyla, kim
likleri birletirme yolunu seti. D a h a sonralar, Yuhanna Incili'ndc zina yapt iin talanarak ldrlecekken sa tarafndan
kurtarlan ve ad zikredilmeyen bir dier kadnn
443
da bu M e r
yem olduu gr arlk kazand.

Yani sz edilen kadn hem gnahkrd, hem " h a v a r i " ;
hem Betanyah'yd, hem Mecdelli; h e m iinden "yedi tane cin
karlm"t, hem de talanarak ldrlmek istenmiti. B t n
440
441
442
443
Luka, 7: 36-50
Luka, 10: 38-42 ve Yuhanna, 11: 1-2
Luka, 9: 2-3
Yuhanna, 8: 2-11
A K L I N V E G Z E M N DiRLii
bu karmaa bir yana braklp, isa'nn annesinin de adnn M e r

yem olduu dikkate alndnda, bir baka soru daha ortaya
kyordu: Birinci yzyln A r a m i c e konuan Yahudileri arasnda
bu kadar yaygn ve popler b i r ad myd Meryem?
Eldeki veriler, b u n u n t e r s i n i gsteriyor. H a t t a daha da ge
rilere gittiimizde, Arami d i l i n d e k i
Meryem'in
Ibranice'deki
karl M i r y a m ' n da yaygnlk bir yana, ok ender rastlanan

bir ad olduunu fark e d i y o r u z , iinde binlerce ad geen eski
Ahit'te Miryam adna yalnzca bir kez rastlanyor: M u s a ve H a
r u n ' u n kz kardei kimliiyle.
Sami dillerine M i r y a m ya da M e r y e m olarak ithal edilen
adn (orijinali olmasa bile) d a h a eski bir rnei, Eski Msr'da
ounlukla tapnak erbab ya da yneticiler iin kullanlan " M e r i - A m o n " ( A m o n ' u n Sevdii) ya da daha yaygn ve genel bii
miyle ksaca " M e r i " (Sevilen). F i r a v u n ve elerinin yan sra,
zellikle tapnak barahibelerine verilen bir unvan olarak da
Meri szcne rastlyoruz: " M e r i - I s e t " ya da " M e r i - H a t h o r "
gibi.
lgin bir biimde, M e z o p o t a m y a ' n n kuzeybatsnda bulu
nan, insanlk tarihinin en eski kentlerinden biri de ayn ad ta
yor. G n m z d e T e l H a r i r i adyla bilinen ve S m e r uygarl
nn bat snrndaki son k e n t olan " M a r i " bu. H e m S m e r ,
hem de Akat uygarlklar srasnda blgenin en nemli kentle
rinden biri olan Frat kysndaki M a r i , gcn ve grkemini
sa'dan nce nc binyl balarnda elde etmiti ama ilk yer
leimin balangc, yaklak I 5000'lere dek geri gidiyordu; ya
ni Ana T a n r a kltnn blgede altn an yaad gnlere.
Mari'deki en eski b u l u n t u l a r d a , bu kltn izlerine ska rastla
mak m m k n . D a h a ge d n e m e ilikin yaplar arasnda en b
y n n Itar tapna olmas, tanra inancnn S m e r ve Akat
dnemlerinde de varln k o r u d u u n u gsteriyor.
M a r i adnn S m e r ve Akat dillerinde ne anlama geldiine
ilikin bir bilgi yok; byk olaslkla kentin ok daha eski sakin
lerinin konutuu bir dile aitti bu szck. Bamsz bir kent
devletiyken, fetihler ya da anlamalar araclyla S m e r birlii
ne dahil olmutu ama ad ok daha eskilere dayanyordu. Suri-
ye ve Filistin'i ieren blgenin bilinen en eski ve en saygn tan

ras, Anat'la balantl bir ada: Mari-Anat.
ster Mezopotamya'daki M a r i kentinden, ister Eski Msr
dilindeki " M e r i " szcnden kaynaklansn, Maria (Meryem)
adnn en eski rnekleri, son derece ak biimde "sevilmekle"
ve tanrayla ilgiliydi. Peki bu d u r u m d a Maria Magdalena da,
" M e c d e l ' i n Sevilen T a n r a s " gibi bir ey mi oluyordu, yoksa
" M a g d a l e n a " szcnn ardnda da baka bir eyler sakl ola
bilir miydi?
Feminist yazar Barbara Walker, ikinci seenein doru ol
duu grnde.
Yani Magdalena (Mecdel) szc, Galile
Denizi (Taberiye Gl) kysnda bir zaman var olduu syle

nen bir balk kasabasnn adndan deil, birinci yzyl bala
rnda Yahuda h k m d a r Herod'la evlenen bir barahibenin g
rev yapt nl bir tapnaktan geliyordu. Kralie M a r i a m n e ' n i n
ynetimindeki, byk kuleye sahip, grkemli Magdala'dan
444
Sz konusu tapnak, z tanra Mari-Anna-Itar iin ina

edilmiti ve hem bu tanra, h e m de onun barahibeliini yr
ten kralie, " M a g d a l a ' l M a r i " adyla anlyordu.
445
Bir baka
deyile Maria Magdalena, ncil'den ok daha eski belgelere ve

baz gnostik yazmalardaki kaytlara gre, sa'nn mezarndan
kaybolup dirildiini havarilere bildiren "Mecdelli M e r y e m " ad
l yoksul kyl kz deil, Magdala adl tapnan sevilen tanr
as Mari-Anna-ltar'd!
Maria Magdalena k l t n n , ok erken bir tarihten, byk
olaslkla Hristiyanlk ncesinden beri G n e y Fransa'daki P r o vence'de tannd
biliniyor.
Dolaysyla
Cathar'lar Maria'ya
sayglarn sunarken, ncil'deki Mecdelli M e r y e m ' e deil, tari

hin bilinen en eski tanrasna sesleniyorlard. T p k Sibyl'lar,
Pythagoras ve dier Fraternis gruplar gibi.
444
445
"Magdala"nn szlk anlamnn "Kule" olmas da bu gr doruluyor.

B a r b a r a G. VValker, " T h e Women's Encyclopedia of Myths and Secrets", s: 565
A K L I N V E G Z E M N DiRLii
Baphomet'in "ifreli" kimlii

Papalk izniyle haklarnda soruturma aldktan
hemen
sonra, Tapnaklar hakknda dzenlenen iddianamede, valye

lerin ato ve kararghlarda "gizli ayinler" dzenlemekle ve bu
ayinlerde " B a p h o m e t " adl bir idole tapmakla sulandklarn
grmtk. D u r u m a l a r srasnda tanklk edenlerden bazlarna
gre bu idol, b t n yelerin byk sayg gsterdii, " farkl
yz olan, kadn bedenine sahip bir insan ba" biimindeki ga
rip bir heykeldi. Kimileri bu insan yznn her birinin ze
rinde, kei ya da boay andran boynuzlar b u l u n d u u n u , dola
ysyla Tapnaklarn alenen "eytan'a taptklarn" iddia et
mekteydi.
Ancak b t n bu grltye karn Baphomet adnn anlam
n kimse bilmiyordu; ne Engizisyon sorgucularnn bir fikri var
d bu konuda ne de sulamay yapanlarn. Szck, tannan ve
bilinen bir dile ait deilmi gibi d u r u y o r d u ve bu nedenle hi
birinin geerlilii kantlanamayan ok sayda farkl (ve inandr
clktan olduka uzak) iddia atlmt ortaya. Bunlardan bazla
rna daha nce deinmitik.
idamlar
gerekletirilip
binlerce rgt
yesi
yakldktan
sonra bile B a p h o m e t adnn niteliiyle ilgili m u a m m a varln

korudu. Bilmecenin tam olarak zlebilmesi iin, alt yz yl
akn bir sre gemesi gerekecekti.
1948 ylnda hayvanlarn otlatrken K u m r a n yaknlarnda
bir maaraya giren gen bir oban, toprak kaplar iinde rulo ha
linde saklanm, zerlerinde kutsal yazmalar bulunan ok say
da deri paras bulup yetkililere d u r u m u haber verdiinde, ar
keoloji dnyasnn yirminci yzyldaki en byk buluu da su
yzne kyordu. Ksa bir incelemeden sonra, K u m r a n ' d a bu
lunan belgelerin ikinci yzyla, belki de daha eskilere ait kutsal
metinler olduu anlald, incil derlemelerinde yer almayan,
ama eldeki en eski ncil'in bile olduka ncesindeki bir d n e m e
ait bu paha biilmez belgelere, uzmanlar tarafndan " l D e n i z
Yazmalar" ad verildi. zleyen yllardaki aratrmalar srasnda,
bunlarn l Deniz yaknlarndaki maaralarda inzivaya ekilen,
dlanm ve baskya uram bir m e z h e b e ait olduklar yava

yava ortaya kt ve deifre ilemleri ilerledike yazmalardakilerin, kastl olarak Kutsal Kitap d braklm metinler olduk
lar anlald.
l D e n i z Yazmalar zerinde alan uzman bilim adam
larndan biri olan H u g h Schonfield, d n e m i n yazmanlarnca
kullanlm ifreleme yntemleri zerine de bilgi sahibi ve d e
neyimliydi; bu sayede, metinlerde yer alp dier uzmanlar tara
fndan okunamayan baz szckleri zmeyi baard. Bunlar, ge
nellikle, "Atbash ifresi" olarak bilinen bir yntemle kodlanm
pasajlard.
Kabalistik gruplarn yazmanlar, ehil olmayanlarn okuma
malarn istedikleri kutsal belgeleri, ancak kendilerinin bildii
bir kriptoya bal kalarak yazya geiriyorlard. Genel olarak,
harflerin belli ilkelere gre birbirlerinin yerine kullanlmas ze
rine kurulu kodlama sistemleriydi bunlar. " A t b a s h " da, aa
yukar sa'dan nce beinci yzyln balarndan itibaren brani
alfabesine uyarlanp eitli gruplarca kullanlm bir t r Kaba
listik ifreleme yntemiydi. Olduka basit bir temel ilkeye da
yanmaktayd: Alfabedeki ilk harfin yerine son harf, ikinci har
fin yerine sondan ikinci harf, beinci harf yerine sondan bein
ci harf kullanlmas gibi. Schonfield, olduka aina olduu bu
yntem sayesinde l D e n i z Yazmalar'nda zlememi par
alar gn na kavuturmay baarmt.
Schonfield, altml yllarn ortalarnda, Ortaa " s a p k n "
gruplarnn tarihini, zellikle de T a p n a k valyeleri'ni incele
dii ve Baphomet adnn etimolojik kklerini aratrma abalar
iine girdiinde, birden aklna bu szce Atbash ifresini uy
gulamak geldi. Sesli harflerin olmad brani alfabesinde Bap
homet,
"Bet-Pe-Vav-Mem-Taf"
harfleriyle
yazlyordu.
Bu
harfler Atbash'daki karlklaryla deitirildiindeyse, yle bir

dizilim kyordu ortaya:
okunuuyla,
"Sophia";
"Sin-Vav-Pe-Yud-Alef'.
gnosti'klerin
bilgelikle
Yani, doru
zdeletirdii
tanra!
D r . Schonfeld'in buluu, ksa srede byk yanklar yarat
t ve hemen tahmin edilebilecei gibi, ortodoks bilim adamlar-
nn inat itirazlaryla karlat. Yunanca bir szck olan " S o p hia"nn, brani alfabesi kullanlarak yazlm olmas inandrclk
tamyordu baz akademisyenlere gre. Baphomet'i oluturan
harflerin
Atbash
anahtaryla aldnda
" S o p h i a " szcn
ortaya karmas da, " r a s t l a n t " d a n ibaretti!

Aslna baklrsa, K u d s ' t e grev yapmaya baladktan son
ra, gnostik gplarn yzyllar boyu varln koruduu Suriye ve
Antakya gibi gizem merkezlerine sk sk yolculuklar yapan T a pnaklar'n, bir biimde Sophia kavramyla tanp ondan et
kilenmi olmalarnda artc hibir yan yok. stelik Bapho
met'i d o r u d a n doruya bilgelikle ve o bilgeliin tanras olan
Sophia ile badatran, Atbash ifresi dnda baka ipular da
bulmak m m k n :
Szc " B a p h o M e t i s " olarak iki paral bileik isim ola
rak d n d m z d e de karmza bilgelik tanras Sophia
kyor: Bapho, "vaftiz" demek. Metis ise, Yunan mitolojisinde
H e r m e s ' i n ( M e r k r ) ve ilahi bilgeliin tanras olan dii T i
ran'n ad. Avusturyal oryantalist Baron Joseph von H a m m e r
bu d u r u m d a B a p h o m e t ' i n , " M e t i s ' i n Vaftizi" olarak da deifre
edilebileceini ve kastedilen ilahi kiiliin Sophia olmas gerek
tiini, Schonfeld'in Atbash deifresinden yaklak 150 yl nce
sylemiti.
446
Ksacas, tpk Cathar'lar gibi, Tapnaklar da birincil n i

teliinin bilgelik o l d u u n u dndkleri bir tanra kavramna,
fazlasyla ainaydlar. Zaten Baphomet'le ilgili sulamalar sra
snda tanklar tarafndan srekli yinelenen, "banda farkl
yz olan ve kadn bedenine sahip idol" betimlemesi de fazla
syla " Yzl T a n r a " Hecate'yi anmsatyordu.
tki g r u b u n arasnda maddi temellere (feodaliteye kar bur
juvazinin yannda yer alma), inanca (saflk kaygs, dervi yaa
m ve tanraya ballk) ve siyasi eilime (reformizm ve c u m
huriyetilik) ilk bakta fark edilemeyen olduka temel ortak
noktalar olmas, daha on d r d n c yzyl balarndan itibaren
farkl evrelerce yinelenen " T a p n a k - C a t h a r " ittifaknn, hi
446
Richard Payne Knight, "Discourse on the VVorship of Priapus...", s: 202
de g r n d kadar " k o m p l o teorisi" olmadn koyuyor orta

ya. Ne zaman balad, nasl yrtld ve ne dzeyde oldu
u konusunda bir fikir yrtmek olduka zor olsa da, bylesi
bir yaknln varlndan kukuya dmek iin neden yok. Arth u r G u i r d h a m , iki grup arasndaki ilikilerin, Cathar'lara kar
dzenlenen Hal Seferleri sonrasnda ve olaslkla da Engizis
yon d n e m i n d e younlam olabileceinden sz ediyor:
"Tapnak
valyeleri'nin byk bir blm, L a n g u e d o c
blgesinden seilmiti. Albigens savalarnn her ynyle bittii

13. yzyl ortalarndaysa, yeni kaydedilen valye saysnda cid
di bir ikinlik ortaya kt."
447
Cathar'lara aka destek kmamakla birlikte Hal o r d u s u

na katlmayarak bu olaylarn dnda kalmaya alan T a p n a k lar'n, katliam ve Engizisyon basklarnn iyice younlat
gnlerde, zor d u r u m d a k i bu gruplarla gizli bir "valye daya
nmas" iine girmi olmalar m m k n . Kimlii deifre olma
m Cathar'larn Fransa'da kuku uyandrmadan varlklarn gizleyebilmelerinin belki de en salam yolu, "yeni y e " g r n t
syle Tapnak valyeleri'nin koruyucu kanatlarnn altna gir
mekti.
kence ve yaklma tehdidi altndaki insanlara, hele gr
ve inanlar bu denli yakn olunca, Tapnaklarn en azndan bir
t r "snak" salam olmalarn anlamak zor deil. Ama iddi
alar, b u n u n ok telerine uzanm d u r u m d a . zellikle de M o n t segur'dan kurtulan bir avu K u s u r s u z ' u n , "ok deerli ve gizli
bir hazine" ile birlikte kaleden katktan sonra, valyelere s
nm olduklar tezleri, bizi u anda fazlasyla yakndan ilgilen
diriyor.
H e r eyden nce, unu sylemek gerek: Eer gerekten bu
insanlar, yanlarnda resmi otoritenin eline kesinlikle gememesi
gereken deerli bir " y k l e " birlikte sessizce oradan uzaklama
y baardysa (ki byle olduuna dair hemen hibir kuku yok)
Avrupa topraklar zerinde saklanmak zere yanlarna gidebile-
447
Arthur Guirdham, " T h e Great Hcresy: History and Belicfs of Cathars"
(Aktaran: Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 322)
ekleri tek " k u r u m " , T a p n a k valyeleriydi. Salt bu drt K u sursuz'un dikkat ekmeden gvenli bir biimde M o n t s e g u r ' d a n
uzaklaabilmesi iin, Pierre-Roger dahil onca insan yaamlarn
verdiklerine gre, hem "hazineyi karma" grevini stlenmek
zere seilen kiilerin, h e m de tadklar " y k " n son derece
zel ve deerli o l d u u n u da rahatlkla syleyebiliriz. Byk ola
slkla bu kaanlar, hareketin n d e gelen liderleriydi. Ykleri de,
daha nce deindiimiz gibi, altn ya da mcevher gibi sradan
maddi
zenginlikler
deil,
"paha
biilemeyecek"
ve
uruna
Montsegur'dakilerin lm kabullenecekleri kadar deerli bir

ey olmalyd. Bir daha elde edilemeyecek, ei ya da kopyas ol
mayan belge, d o k m a n ya da kitap gibi bir ey.
" C a t h a r ' l a r n Gizli K i t a b " olarak bilinen belgenin, Bogomil liderleri tarafndan Fransa'ya gizlice getirildiine; b u n u n
orijinalinin de byk olaslkla D o u Anadolu'daki Paulisyen li
derlerinin elindeki " K u t s a l K i t a p " olduuna deinmitik. F r a n sa'daki Poitiers niversitesi'nden Profesr Edina Bozoky, sz
konusu kitabn "Interrogatio l o h a n n i s " (John'un Sorgusu) adl
eski bir gnostik metinle balantl olduunu d n y o r .
" J o h n ' u n Gizli K i t a b " adyla da bilinen bu m e t n i n eski
kopyalarndan birine, M s r ' d a bulunan ve elimizdeki en geni
gnostik yaz koleksiyonunu oluturan " N a g H a m m a d i K t p
h a n e s i n d e rastlanmt; u anda ok sayda farkl versiyonunun
deiik dillerdeki evirilerini de kitaplarda bulmak m m k n .
Mesih ile havarisi J o h n (Yuhanna) arasnda, ilahi dzen, evre
nin yaps ve yaratl zerine s r p giden diyaloglar ieren bu
kk kitapn, gnostik d n c e zerine aratrma yapanlar
iin belli bir deeri olduu sylenebilir. Ancak bakalarnn eli
ne gememesi kaygsyla, uruna l m n gze alnaca kadar
"gizli" ve " n e m l i " olmad da son derece ak. M o n t s c g u r
katliamn izleyen Engizisyon terr srasnda, evlere yaplan
basknlarda bu metnin birka kopyasnn da ele getiini ve arivlcndiini
biliyoruz;
szgelimi
bir
tanesi
bugn
Carcasso-
ne'daki eski Engizisyon arivinde, sergileniyor hl. D e m e k ki,

" J o h n ' u n Gizli K i t a b " pek yle "ei benzeri olmayan" ve b
yk riskler stlenilerek M o n t s e g u r ' d e n kurtarlmas gereken bir
Fraternis F.33
belge deildi; kent ve kasabalardaki gnostiklerin evlerinde bile

bulunabiliyordu.
O halde, neyi karp saklamak istemi olabilirdi kaleden
kaanlar? eitli kentlerdeki yelerin, Kusursuzlar'n ve casus
larn adlarnn yer ald bir listeyi mi? D m a n eline gemesi
istenmeyen byle bir belge, bunca zahmete girilmeksizin kalede
de yaklp imha edilebilirdi. Yalnzca "ehil olmayanlardan koru
m a k " deil, ayn zamanda kesinlikle saklamak ve ellerinde t u t
mak istedikleri bir eyi karma abasndayd Cathar'lar. Deer
ve anlam olarak, Sibylline Kitaplar kadar kritik neme sahip
bir "hazineyi".
Roma tarihinde iz srerken,
Sibylline Kitaplar'nn
10
83'teki i savata Capitol'de kan bir yangn srasnda tmyle

yok olduklarndan ve yerlerine yeni belgelerin "ikme edildiin
d e n " sz etmitik. Resmi belgelerdeki kaytlara gre, tarihin bi
ze syledii buydu. Sulla'nn emriyle koleksiyonu yeniden olu
t u r m a hazrlklarna girien Sibylline K u r u l u ' n u n , bu amala l
kenin drt yann gezdiine deinmitik. imdi bu noktada bel
ki biz de,
kkrtc
grnen bir
sorunun
zerine
giderek,
" k o m p l o teorileri" retmeyi deneyebiliriz: Acaba kitaplarn ori

jinalleri gerekten btnyle yanp yok olmu m u y d u , yoksa
C u m h u r i y e t rejiminin ciddi biimde tehlikeye girip, diktatrl
e doru srklenmekte olduunu gren eski Kardelik yele
ri, bakalarnn eline gememesi iin orijinalleri gvenli bir ye
re sakladktan sonra, bunlarn yanp kl olduklar hikyesini mi
u y d u r m u t u ? Yerine koyduklar d e r m e atma koleksiyon yalnz
ca "gstermelik" bir ey miydi? Caesar, Antonius ve Augusts,
orijinallerle az ok "benzerlik" tayan ama aslnda byk bir
gizlilik iinde kurul yeleri tarafndan " u y d u r u l m u " ya da der
lenmi kitaplara bakp, orijinalleri hi grmedikleri iin aradaki
fark anlayamam olabilirler miydi?
Ne kadar speklatif grnrse grnsn, bu tezin arkasn
da da yabana atlamayacak dayanaklar b u l u n d u u n u syleyebi
liriz. H e r eyden nce, yzyllar boyunca C u m h u r i y e t ' i n en
nemli "gizli belgesi" kabul edilerek dikkatle k o r u n m u bir ki
tap koleksiyonunun, son derece gerilimli i sava ortam srasn-
A K L I N VE GZEMIN DRL
da gvence altna alnmayp, kolayca yanp yok o l d u u n a inan

mak zor. K u r u l yeleri, R o m a ' d a kanl sokak atmalarna dek
varan huzursuzluklar srasnda, gvenliini salamakla y k m
l olduklar belgeleri geici bir sre iin tehlikeden uzaklat
racak zaman bulamamlar myd? Olaanst koullar ve en
kt olaslklara kar, kitaplarn el yazmas birer kopyasn
karmay dnemeyecek kadar tedbirsiz olabilir miydi bu in
sanlar?
Bu
yndeki
kukular
daha
da
artracak
ipular, Juli-
anus'un imparatorluu d n e m i n e ait kaytlarda karmza k

yor. A u g u s t u s ' u n l m n d e n sonra devlet geleneinden dlan
maya balayan Sibylline Kitaplarna son b a v u r u n u n , Roma
yangn srasnda N e r o n tarafndan yapldn biliyoruz; onu iz
leyen yaklak yz yl iinde resmi belgelerde bu kitaplara
ilikin tek bir kayt yok. Ancak bu olduka uzun kesintinin ar
dndan, J u l i a n u s ' u n iktidara geliiyle birlikte, Sibylline Kitapla
r yeniden ortaya kyor. Bu sre iinde ilevini yitirmi ve or
tadan kaybolmu decemviri sacris faciundis, yani Sibylline K i
t a p l a r n d a n sorumlu kurul da, Julianus tarafndan yeniden r
gtlenip etkinlie kavuturuluyor.
Bu noktada sorulmas gereken soru u: Fraternis destekli
Julianus, defalarca retilmi sahte koleksiyonlardan birini mi
byk bir ciddiyetle bu kurula emanet ediyordu, yoksa " u y g u n
zaman gelinceye d e k " gvenli bir yerde koruma altna alnm,
orijinal kitaplar imparatorun elinde miydi? Julianus gibi eitim
li, kutsal metinleri, tarihi ve klasikleri ok iyi bilen, donanml
bir aydnn, sahteliini bildii bir belgeler klliyatn ciddiye al
dn d n m e k hi inandrc deil. Bu d u r u m d a ya "gsteri
y a p m a k " iin, dzmece olduklarn bile bile o kitaplar yeniden
Roma devlet yapsnn bir paras haline getirmek istemiti ya
da bu kez elinin altnda gerekten otantikliine gvendii, ori
jinal Sibylline Kitaplar vard. Ben, ikinci seenein doru ol
duunu dnyorum.
J u l i a n u s ' u n , hem hocas hem de yakn dostu olan M a x i m u s
araclyla " K a i d e
Kitaplar"nn
orijinallerini okuma olana
b u l d u u n a daha nce deinmitik. Birok uzman, bu koleksi-
yonla Sibylline K i t a p l a n ' n n ayn kaynaktan beslendikleri gr

nde. David Pingree, Julianus d n e m i n d e R o m a ' d a bir hayli
nemsenen Kaide K i t a p l a n ' n n sahte olmayp, byk olaslkla
H a r r a n , Arbela ve Aparnea'daki ok daha eski kaynaklardan
derlendiini ve Sibylline K i t a p l a n ' n n da bu koleksiyonla ba
lantl olabileceini d n y o r .
448
Julianus d n e m i n d e douda Antakya'nn, batda da Galya'nn kapsaml bir kltrel reform iin merkez olarak belirlen
diini; bu byk seferberlik srasnda her iki blgede byk k
tphaneler kurulup, nemli klasiklerin bir araya getirildiini;
yeni dnemin Fraternis gruplarnda nasl bir heyecan yaratt
n ve Libanius gibi aydnlarn J u l i a n u s ' u n iktidara gelmesini
" d n y a n n zgrl yolunda atlm bir a d m " olarak grdk
lerini de anmsarsak, Sibylline K i t a p l a n ' n n , kadim ve orijinal
biimiyle yeniden ortaya km olabilecei kans da gleniyor
bir anda. Fraternis, ilk kez kendi iinden bir imparator kara
rak gc b t n y l e eline almay baarmt; bir "altn a" bek
lentisi ve cokusu giderek gleniyordu. O halde, yzyllar b o
yu Roma'ya "Altn a'n garantisini verdiine" inanlan Sibyl
line K i t a p l a n ' n n gizlendikleri yerden karlmas iin b u n d a n
daha uygun bir zaman olabilir miydi?
Julianus'un Galya'nn gneyine zel bir n e m vermesi; da
ha imparatorluu ncesinde bile orada byk ilgi grp ok sa
yda yanda bulmas ve Albi'nin de iinde b u l u n d u u blgeyi
byk reformunun merkezlerinden biri olarak d n m e s i , C a t
har balantsn da anlalabilir klmaya yetiyor: Eer " g e r e k "
Sibylline Kitaplar bir biimde saklanp, Julianus d n e m i n d e
yeniden ortaya ktysa, bu koleksiyonun bir kopyas da Galya
snrlar iinde, m u h t e m e l e n de Albi'de saklanp k o r u n m u ola
bilirdi. Bir baka deyile, " C a t h a r ' l a r n Gizli K i t a b " , belki de
zenle saklanan Sibylline koleksiyonundan baka bir ey deil
di. Eer d u r u m gerekten byleyse ki, b u n a inanmak iin yete
rince neden var, Montsegur kalesinden karlan deerli " h a z i
n e " , nl Sibylline Kitaplar olmalyd! Evrenin gizemlerini,
448
David Pingree, " T h e Legacy of Mesopotamia", s: 52
dnyann ve insanln binlerce yllk bilinmeyen tarihini ieren

bu esiz kaytlardan baka hangi kitap ya da belge, ehil olma
yanlarn eline gememesi uruna onca insann l m gze al
nacak kadar deerli olabilirdi?
S o m u t belge yok; eldeki veriler de son derece yetersiz. Bu
d u r u m d a , Sibylline Kitaplar'nn Fraternis tarafndan orijinal
biimiyle k o r u n u p ilkin Julianus'a, onun araclyla Cathar'lara
ve nihayet M o n t s e g u r facias sonrasnda da Tapnaklara akta
rldn "bilimsel" olarak kantlamak m m k n deil. Ancak bu
snrl bilgiler uzantsnda yaplacak bir fikir yrtmeyle, sz
konusu olasln gz ard edilemeyecek denli yksek olduunu
d n y o r ve b u n u n bir " b u l g u " falan deil, yalnzca gl bir
" k a n " o l d u u n u n altn izmek istiyorum. O gece drt K u s u r
suz gizlice M o n t s e g u r dna szlerek, orijinal Sibylline K i t a p
lar ya da ona edeer, ayn nitelikte bir baka nemli kitap ko
leksiyonunu (szgelimi H e r m e s ' i n Tabletleri ya da Fenikelilerin
Gizli Kitaplar) kurtarmay baard. Snabilecekleri ve gbirlii iine girecekleri tek bir "mttefik aday" vard: T a p n a k
valyeleri. r g t l e grmeye bylesi deerli bir belgeyi yanla
rnda gtrerek gitmeleri d u r u m u n d a , ellerinin de bir hayli
glenmi olacan sylemeye gerek yok.
Ksacas Fraternis
yelpazesi altndaki en byk gruplardan biri, sanld gibi b

tnyle yok olmam; on ikinci yzyln ilk yarsnda T a p n a k larla gbirliine giderek, binlerce yllk ideali de bu emsiye
altna tamt.
Bu buluma, T a p n a k valyeleri'ni kendiliinden bir s
re iinde, ok fazla ortak deeri paylat Fraternis cephesine
entegre ederken, ar ve sabrl bir " r e n i m " srecini de bir
biimde iermi olmalyd. Byk stat ve st dereceli liderler
tarafndan b t n kitaplar ve belgeler okunacak; ok az bir par
asna aina olduklar binlerce yllk bir gelenek ve kltrel m i
ras renip, zmlcnccckti. Byk bir olaslkla bu sre daha
tamamlanamadan da, Papa ve F r a n s a Krall'nn gazab, val
yelere yneldi.
Tapnaklar, hi hesapta olmayan, beklemedikleri bir "sis
tematik saldr" ile acmaszca yok edilme srecine girdikten
sonra, daha nce Cathar'lar araclyla bir biimde tantklar

ve haberdar olduklar, ama ciddi biimde paylamadklar bir
ideali ve misyonu da anszn stlenmek d u r u m u n d a kalmlar
d, skoya'daki ilk yzyllar boyunca ilkin kendileri renerek
zmleyip, sonra yava yava evrelerine iletmeye balayacakla
r; gz kamatrc bir birikimi ve ok sayda trajik hikye ev
resinde r l m uzun soluklu mcadeleleri ieren, yaklak be
bin yllk gemie sahip bir idealdi bu. Sabrla, dikkatle, gizlilik
iinde ve zveriyle y r t l m bir misyonun son aamalarnda,
"kaderin bir cilvesi" sonucu, onlar da etkin rol oynamaya ba
lyorlard. Sibyl rahibelerinden Pythagoras'a, Roma C u m h u r i yetileri'nden " D n e k Julianus"a ve gizem kltlerinden C a t har'lara dek uzanan, "akln ve saduyunun ynetiminde, evre
nin ilahi kurallarna uygun, adil ve zgr, yeni bir t o p l u m " d
n paylaan etkin gruplardan biri haline gelmekteydiler artk.
3. Batnn "Yeniden Dou"u

Aa yukar b t n Avrupa'da ilkin Cathar'lar ve mttefik
leri, hemen ardndan da Katolik Kilisesi'nin en gl valyelik
rgt d u r u m u n d a k i Tapnaklarn, Fransa Monarisi ve Papa
lk ibirlii sonucu Engizisyon tarafndan ezilip yok edilmeleri,
gc ve otoriteyi elinde tutanlarn hi akalar olmadn bir kez
daha net biimde ortaya koymutu. Eer Papa'nn gzde val
yelerinin bana bunlar gelebiliyorsa, Avrupa'da kimse gvende
deil demekti. Fransa'nn dousunda ve Almanya'da Waldense'ler, italya'da Patarini gruplar ve Balkanlar'da Bogomil d
ncesinin son kalntlarn oluturan kk cemaatler, birer bi
rer ortadan kaldrld; teokratik yapya kar diren, bu terr yar
dmyla byk oranda krld. Benzeri gelimeler yalnzca Hris
tiyan Avrupa'da ve Bizans'ta deil, on beinci yzylda islam
dnyasnda da, aa yukar ayn grntlerle ortaya kacakt.
Seluklu Devleti'nin paralanmasndan sonra, on d r d n c
yzyl bandan itibaren Anadolu'yu egemenlikleri altna alan
Osmanllar, Trakya ve Balkanlar'n dousuna da uzanarak yava
yava Bizans' keye sktrmaya balam; dzenli ilerlemele
ri yalnzca 1402'deki Ankara Sava'nda yenik dtkleri Mool
aknlar srasnda kesintiye uramt. Anadolu'yu ksa bir sre
denetimi altnda tutan Mool h k m d a r T i m u r ' u n ordular
yama ve talan sonrasnda douya doru ekilmeye balarken,
T r a k y a ' d a b t n l n koruyan Osmanl devletinin Anado
lu'daki topraklarnda tam anlamyla bir kaos yaanyordu. Sava
yitirip T i m u r ' a esir den Sultan Yldrm Beyazt'n oulla
r arasnda kan taht kavgalarnn yan sra, Mool ordularnca
yamalanan Anadolu topraklarndaki ekonomik knt de O s
manllar ciddi biimde zor d u r u m a d r m t .
Tarihilerce " F e t r e t D e v r i " olarak anlan ve 1413'e dek s
ren bu dnemi noktalayan gelime, M e h m e d elebi'nin, kardw-
i M u s a elebi'yi yenilgiye uratarak hanedann bana geme

si ve i btnl salamasyd. T a h t a kar kmaz, nceki d
n e m i n ynetim kadrosunu da yok eden M e h m e t elebi, karde
i tarafndan Kazaskerlie (askeri bayarg) getirilmi Simavneli eyh Bedreddin adyla tannan din bilgininiyse, belki sayg
d u y d u u n d a n , belki de halk arasndaki prestiji nedeniyle ondan
ekindiinden, iznik'teki bir kalede gz hapsine aldrd.
Duvarsz ve snrsz karde sofras

Bedreddin,
1365 ylnda E d i r n e yaknlarndaki Simavne
Kalesi'nde domutu; Simavne Kads srail ile, sonradan M s

lmanl semi eski bir T e k f u r ' u n kz olan Melek H a t u n ' u n
oluydu. Tarihsel kaytlara gre Bedreddin, Bursa ve K o n y a ' d a
dnemin ilahiyat bilgelerinden st dzey din eitimi aldktan
sonra Kahire'ye gitti ve renimine mantk, felsefe ve tarih
dersleriyle devam etti. Burada eyh Hseyin Ahlti ile k u r d u
u dostluk, yaantsndaki d n m noktalarndan birini olutura
cakt; nk Ahlti sayesinde tasavvuf dncesiyle tanm ve
ufku ciddi biimde genilemiti. Yenilenen dnya grn,
Kahire'de ilahiyat dersleri verdii srada kaleme ald nl ya
pt "Varidat"ta (Esinlemeler) ayrntlaryla aklad.
Aa yukar b t n O r t a d o u ' y u dolat; Tebriz'deki ilahi
yat toplantlar srasnda T i m u r ' u n hayranln kazand; adann
Hristiyan hakiminin arsyla Sakz'a yapt gezi srasnda bu
rada byk ilgi grd ve ok sayda m r i t edindi, hatta Bedreddin'den etkilenen hakim, din deitirip M s l m a n oldu. Ba
t Anadolu'da ve Ege kylarndaki kentlerde, fikir ve sylevleri
geni yank uyandrm; mritleri bir araya gelerek tarikat ben
zeri bir rgtlenme iine girmeye balamt. U z u n gezisini ta
mamlayp yeniden Edirne'ye d n d n d e , n b t n Anadolu
ve Balkanlar'a yaylmt artk.
Ankara Sava sonrasndaki taht kavgalar srasnda yneti
mi ele geiren M u s a elebi tarafndan getirildii Kazaskerlik
grevini iki buuk yl boyunca baaryla yrtmesine karn,
M e h m e t elebi'nin tahta kmasyla birlikte grevden alnd ve

bylece Bedreddin iin srgn gnleri de balam oldu. B t n
hareketleri, konumalar sk denetim altndayd ve yapt her
ey dzenli olarak Sultan'a rapor ediliyordu ama bu, o n u n d
ncelerinin
hzla
yaylmasn
engelleyemiyordu.
Anadolu
ve
Trakya'nn eitli blgelerinden ziyaretiler kapsndan eksik ol

muyor; srgndeyken bile ona ballklarn sunan ve m r i d i ol
mak isteyenlerin says durmakszn artyordu. Bu youn trafik
ten yararlanarak, gvendii rencileri araclyla, A n a d o l u ' n u n
deiik kentlerindeki m r i t gruplarna haberler yolluyor ve o n
lardan rgtlenme almalarn hzlandrmalarn istiyordu.
Peki,
neler
anlatyordu
insanlara Bedreddin,
449
dncesi
hangi temeller zerine kuruluydu ki insanlara bu denli ekici

geliyor ve byk sayg grmesini salyordu?
" e y h B e d r e d d i n ' e gre T a n r dnyay yaratm ve insan
lara vermitir, dnyann topra ve bu topran b t n rnleri
insanln ortak maldr. nsanlar eit olarak yaratlmlardr, bi
rinin mal toplayp b r n n a kalmas T a n r ' n n amacna ay
krdr. Ben senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim, sen
benim eyam kendi eyan gibi kullanabilmelisin, nk b t n
bunlar hepimiz iindir ve hepimizindir. [...] H e r gzel ey c e n
net, her kt ey cehennemdir; dnyada olup bitenlerden ba
ka ne cennet vardr ne de cehennem. [...] Gerek ibadetin sn
r, koulu, biimi yoktur. Kald ki ayrlklar din adamlarnn i
leri kartrmasndan d o m u t u r ; bunlar ortadan kaldrlrsa, b
tn dinler bir o l u r . " 4 5 0
Grld
zere B e d r e d d i n ' i n dnya gr,
Pythago-
ras'tan Cathar'lara dek izini s r d m z kkl gelenekle n e r e

deyse b t n y l e ayn saptamalar ve ayn ideal zerine kuruluy
d u . Snflarn ve snrlarn olmad zgr bir d n y a ; eitlik ve
haka paylama dayal komnal bir dzen; farkl dinler tarafn
dan birbirine kart kamplara blnmemi, inanlar biimsel
ibadetlere hapsedilmemi bir insanlk ailesi.
449
450
Stanford J. Shaw, "History of the Ottoman Empirc and Modern T u r key, Vol I", s: 43
O r h a n Hanerliolu, "Felsefe Szl", s. 388
Tarlalarn, iftlik hayvanlar ve
gerelerinin, yiyecek ve
giysilerin eit olarak paylalaca bir dzenin arsn yapyor

ve Hristiyanlarla Mslmanlar ayn at ve tek bir inan altn
da birlemeye aryordu ki, kimi tarihiler b u n u " h e r ikisin
den de farkl yeni bir din yaratma tasars" olarak deerlendiri
yorlar.
451
510'lardaki K r o t o n ' d a ya da on ikinci yzyln
Fransa'snda olduu gibi, on beinci yzyln Osmanl toprakla

rnda da bunlar olduka "tehlikeli" fikirlerdi ve uygulamaya ge
irmeye alanlar ortaya kt anda, resmi otoritenin tepkisi
ayn oranda sert olacakt.
1416 ylnda, Bedreddin mritlerinden Brklce Mustafa,
Aydn yaknlarnda kendine bal be bin kiiyle birlikte ayak
land. O n u bir dier m r i t , Torlak K e m a l ' i n Manisa'da balat
t isyan izledi. Bu gelimeler srasnda Bedreddin gizlice z
nik'ten ayrlm ve ilkin Krm'a, sonra da Eflk blgesine ge
erek, Balkanlar'da kendisine bal gruplar rgtleme abasna
girimiti. Sultan M e h m e t elebi, en tehlikeli lider olarak gr
d Brklce Mustafa'nn zerine iki kez askeri birlikler yol
lad, ancak Bedreddin mritleri her ikisinde de savatan galip
kmay baard. Aydn blgesinde byk bir heyecan dalgas
esiyor, eyh'in retisine bal paylamc ve kardee bir d
zen kurma ideali, Osmanl ordular karsnda elde edilen zafer
lerle gleniyordu. Ancak Sultan, yenilgiyi kabullenmeyi akln
dan bile geirmeyecekti elbette.
lk iki saldr baarszlkla sonulannca, bu kez Sadrazam
Beyazt Paa ve olu ehzade M u r a t ynetiminde ok byk bir
orduyu Aydn'a gnderdi. T p k Oksitanya'da Cathar'lara kar
dzenlenen Hal Seferi'nde olduu gibi, iki tarafn gleri ara
snda ok byk bir dengesizlik vard ve s o n u n d a isyanclar ye
nilgiye uratlp, birer birer kltan geirildi, liderleri Brklce
Mustafa da ikence grdkten sonra idam edildi. Manisa'daki
Torlak Kemal ve yandalarn da ayn son bekliyordu.
Ayaklanmalar olduka kanl biimde bastrldktan sonra,
451
Elizabeth Zachariadou, " T h e Ottoman VVorld" ("The New Cambridge
Medieaval History Vol. 7" adl derleme, s: 817-818)
eyh Bedreddin de D e l i o r m a n ' d a yakalanp, yarglanmak zere

Serez'e getirildi ve ulemadan kan "katli vacip" kararnn he
men ardndan, aslarak idam edildi. zellikle Bat Anadolu ve
Trakya'da ona duyulan sevgi ve sayg hi azalmayacak; katledi
lilerinin zerinden be yz yl akn bir sre getikten sonra
nl T r k airi Nazm H i k m e t , Simavneli eyh Bedreddin ve
mritlerini u dizelerle lmszletirecekti:
" B e d r e d d i n yiitleri kayalardan ufka baktlar.
Gitgide yaklayordu bu topran sonu
fermanl bir lm k u u n u n kanatlaryla.
Oysa ki onlar bu topra,
bu kayalardan bakanlar, onu,
z m , inciri, nar,
tyleri baldan sar,
stleri baldan koyu davarlar,
ince belli, aslan yeleli atlaryla
duvarsz ve snrsz
bir karde sofras gibi amtlar.
[...]
H e p bir azdan t r k syleyip
hep beraber sulardan ekmek a,
demiri oya gibi ileyip h e p beraber,
hep beraber srebilmek topra,
ball incirleri hep beraber yiyebilmek,
yrin yanandan gayr her eyde
her yerde hep beraber
diyebilmek iin
on binler verdi sekiz b i n i n i " 4 5 2
B e d r e d d i n ' i n idam, ortodoksiye ve statkoya ters dmeye
" c r e t e t m i " , tasavvuf dncesine bal slam bilginlerinin
resmi otorite elinde ne ilk katlediliiydi ne de sonuncusu oldu.
Kitap boyunca zaman zaman deindiim, islam'n din ve inan
452
Nazm Hikmet, "eyh Bedreddin Destan" Bab 9
konularndaki grece hogrl t u t u m ve yaklam, genel an

lamda Hristiyan ya da Yahudiler, hatta Sabiler iin geerli ola
bilirken; ne gariptir ki farkl d n e n Mslmanlarn ayn anla
y ve hogrden yararlanmak bir yana, ou kez bask ve id
detle yz yze geldiklerine tank oluruz tarihte. B u n u n en bili
nen rneklerinden biri, b t n evrenin T a n r ' n n bir yansmas
ve paras olduuna inand iin "Enel H a k " (Ben T a n r ' y m )
diyen ve dokuzuncu yzylda bu dnceleri nedeniyle ikence
grp idam edilen Hallac M a n s u r ' d u r . Bu byk Suf bilgesi
nin iddetle cezalandrlmasn emreden Halife Muktedir, elbet
te "Ben T a n r ' y m " szlerinin gerekte ne anlama geldiini bi
liyordu ve "kendini T a n r ilan eden bir meczupla" kar karya
olmadnn farkndayd. Aslna baklrsa iddetle cezalandrlma
snn nedeni, o szlerin ardndaki evren ve T a n r anlaynn or
todoks ulemann iktidar iin tehlikeli ve sakncal grlmesiydi.
Yzyllar sonra ayn ifadeyi iirlerinde kullanan bir baka m u t a
savvf, Seyit Nesimi de H a l e p ' t e derisi yzlerek ldrlecekti;
aa yukar, Bedreddin'in idamnn hemen ncesinde.
Ancak 1416'daki gelimeleri farkl klan unsur, d n c e ve
ideallerin tarikat ocaklarnda ya da m r i t toplantlarnda sessiz
ce tartlmakla kalmayp, dorudan uygulamaya geirilmesiydi
ki, b u n u n d n e m i n egemenleri iin nasl byk bir tehlike ol
d u u n u sylemeye bile gerek yok. Eer Brklce Mustafa ve
Torlak Kemal'in ayaklanmalar baarl olup, dier blgelere de
yaylsayd, yalnzca A n a d o l u ' n u n deil, Bizans'n ve Avrupa'nn
da tarihi kkl biimde deiecekti. T p k , Cathar'larn baarl
olmas d u r u m u n d a Fransa'yla birlikte t m Avrupa'nn ve hatta
Anadolu'nun tarihinin deiecei gibi.
Simavneli Bedreddin, uzun yolculuklar ve aratrmalar s
rasnda ok byk olaslkla Fraternis dncesine bal g r u p
larla tanm ve bunlardan etkilenmiti. Zaten E d i r n e ' d e n D e
liorman'a uzanan bir blgede uzun sre yaayp, kendi m r i t
gruplarn yaratan birinin, bu blgenin "yerli d n c e s i " olan
Bogomilcilie ve onun Avrupa'daki uzants Cathar d n c e s i
ne yabanc olmas da dnlemezdi pek. D n y a kavray ve
tasarlad rgt yaps, komnclkten vejetaryenlie dek bir-
ok ynyle
Pythagoras
Kardelii'yle
paralellik
sergiliyordu.
Ama b t n bunlar bir yana, Bedreddin slam tarihinin en zeki,

en donanml dnrlerinden biriydi ve mritleri ayaklanma
balatm olmasa bile, siyasi iktidar tarafndan tehlikeli b u l u n u p ,
susturulmak istenecekti zaten.
Avrupa kabuk deitiriyor

On beinci yzyln ikinci yarsnda Bat dnyas, yaamn
akn ciddi biimde etkileyecek iki yeni gelimeyle yz yze
geldi. Bunlardan ilki, Osmanl sultan II. M e h m e t ' i n , artk yal
nzca T r k topraklar iinde skp kalm, kuatma altndaki
bir kent olan Constantinopolis'i fethederek, Bizans'n varlna
son noktay koymasyd ki b u , Hristiyan dnyasnda " d e h e t
verici" bir olay olarak nitelenecekti.
"Constantinopolis'in T r k l e r i n eline getiine dair haber
ler 1453 Haziran'nda d u y u l d u u n d a , Girit'teki bir manastrda
kayt tutan vakanvis, ' D n y a d a b u n d a n daha feci bir olay ol
mamtr ve olmayacaktr' diye yazmtr. Bu tarihinin d u y d u
u
dehet,
Papalk
tarafndan
ynetilen
Roma'da,
Venedik
C u m h u r i y e t i ' n d e , Cenova'da, Bologna'da, Floransa ve N a p o

li'de aynen hissedilmi; ok dalgas t m ktaya yaylrken Aragon ve Kastilya gibi ticaret kentlerine de bulamtr."
453
Hristiyan dnyas iin gerekten bir kbustu bu; nk

hem Katolik liderlerin D o u Kilisesi'ni de yutarak eski byk
R o m a I m p a r a t o r l u u ' n u yeniden yaama geirme dlerini ke
sin olarak yok ediyor, hem de snrlar douda ran'a, gneyde
M e z o p o t a m y a ' n n kuzeyine dek uzanan, Anadolu ve Balkanlar'a
egemen olmu yeni T r k devletinin, b u n d a n byle Avrupa'nn
"kalc" byk glerinden birine dnmekte olduunu kesin
olarak ortaya koyuyordu. Sultan M e h m e t ' i n kenti aldktan son
ra unvanlar arasna Caesar'l, yani " R o m a H k m d a r l n "
453
Alan Palmer, "Osmanl mparatorluu - Son Yz Yl: Bir kn

Yeni Tarihi", s: 9
da eklemesi
454
, bu kalcln yan sra, Avrupa'da sz sahibi ol
ma isteinin de gstergelerinden biriydi. K e n t i n ad, b u n d a n

byle stanbul olarak anlacak ve ksa zaman iinde Osmanl
Devleti'nin grkemli bakentine haline gelecekti.
Bat Dnyas iin ikinci nemli gelimeyse, italya ve ispan
ya'dan balayarak, baz nemli Avrupa kentlerinde aa yukar
ayn dnemlerde hzlanan kltrel ve bilimsel hareketlenmeydi
ki, sonralar " R n e s a n s " olarak adlandrlmaya balayacakt; ya
ni, "yeniden d o u " . Hal Seferleri ve ispanya'nn yeniden fet
hi srasnda, Arap bilimi ve felsefesiyle tanlm olmas; " s a p
k n " akmlarn kta Avrupas'nda yaylmasn izleyen d n e m d e
Katolik doktrinince yasaklanp dlanm Antik a felsefe, ede
biyat ve inanlarnn yeniden kefedilmeye balamas ve elbette
kentlerdeki ykseliini s r d r e n burjuvazinin, kendi iin farkl
bir yaam biimi arayna girmesi, Rnesans'n yava yava H
ristiyan dnyasnda ldamasn salayan faktrlerdi.
Bilim, sanat, mzik, felsefe ve edebiyatn uyanyla birlik
te "yeniden d o u u " yaad varsaylan unsursa, "Eski R o m a " y d tabii. Kentlerinde kalabalk kitlelerin renkli dinamizmi
ni barndran; meydanlarnda, tavernalarnda ve hamamlarnda
bir araya gelen insanlarn sanattan, politikadan sz ettii; evler
de iir ve edebiyat akamlar dzenlenen ve farkl inan kltle
rinin bir arada yaayabildii; dokusu ve hcreleri, ne kadar bas
k altnda t u t u l m u olursa olsun, Avrupa'nn t a m a m n d a varl
n srdrmeyi baarm, C u m h u r i y e t Roma's.
italya'nn kuzeyinde balayp,
Floransa'da ve Venedik'te
hzlanan ve yava yava ispanya ve Fransa'ya doru yaylmaya

balayan Rnesans hareketi, ticaret hacminin byk olduu ge
limi kentlerdeki st snflar ve burjuvalama srecindeki gen
aristokratlarca
desteklendike
etki
alann
artrmaya
balad.
"Rnesans terimini popler klanlar, szcn Franszca'daki

anlam ve kapsamn (renaitre, renaissance) yanstan Aydnlanmaclar ve Franszlar'd. Fransz Aydnlanma dlerinde R n e
sans, Apollon'un akl a haline geldi ve parlak insanlarn,
454
Alan Palmer, a.g.e, s: 10
uzun vc karanlk bir batl inan ve gericilik andan ( C e r m e nik Ortaa) k u r t u l u p , antik kltr modeli zerine kurulmu
parlak bir uygarlk yaratmalarnn ls o l d u . "
455
On beinci yzyldan balayarak, ok uzun bir sre din bas

ks altna alnm antik a dncesi ve sanat, zellikle resim
ve heykelde Rnesans'n byk ustalarnn imzasn tayan ya
ptlarda ptrak gibi belirmeye balyorlard artk. Zeus, Athena,
Apollon gibi figrler, mitolojiden seilmi sahnelerin ilendii
Rnesans sanatnda giderek daha sk grlmeye balad; hatta
din yaplarn duvarlarndaki sslemelerde bile. On altnc yz
yln h e m e n banda, 1505'te Papa II. Julius tarafndan istine
Chapcl'in i dzenlemesiyle grevlendirilen Michelangelo, d u
varlara Genesis'ten seilmi sahneleri resmedecek ama aralara
klasik d n e m motiflerini eklemeyi ihmal etmeyecekti. Bunlarn
en arpc rnei, b u g n hl Sistine'deki duvar resimlerinde
b t n ihtiamyla grlen Sibyl betimlemeleriydi!
Avrupa kentlerindeki biraz " a n i " gibi grnen bu deiimin
ardndaki etkenlerden biri de, bir nceki yzyl boyunca ktann
eitli blgelerinde ve bazen tamamnda yaanm olumsuz ve y
kc koullarn, toplumsal dzen ve istikrarla birlikte, feodal ik
tidarlar da ciddi biimde sarsm olmasyd tabii. 1315 ile 1317
yllar arasnda, yani aa yukar Jacques de Molay idam edil
dikten h e m e n sonra, F r a n s a ' d a n balayarak Avrupa'da byk bir
ktlk yaanm, binlerce insan lmt. O t u z yl kadar sonra ok
daha byk bir felaket b t n ktay, tarihinin en byk ykm
larndan biriyle yz yze brakt: " K a r a l m " olarak da bilinen
veba, 1347 ile 1350 arasnda Avrupa nfusunun te birini k
rp geirirken, ekonomik yaplar da alak bullak etmiti. Sava
lar, eitli yerel kyl ayaklanmalar ve i kargaalar da ayn d
nemde bu tabloya eklendi. Fransa ve ngiltere "Yz Yl Sava
lar" srasnda byk ykm yaayacak ve Avrupa'daki ekonomik
yaam zerine byk ykler binerken tketici saysnda byk
dler grlecek, pazarlar kmeye balayacakt. 4 5 6
455
456
G u i d o Ruggiero, "A Companion to thc workls of Renaissance", s: 1

Henri Pirenne, "Ortaa Avrupas'nn Ekonomik vc Sosyal Tarihi", s:
156
On d r d n c yzyl boyunca etkisini hissettiren bu o l u m

suz gelimeler sonucu Avrupa'nn feodal beyleri de ciddi para
sal skntlar iine girdiler ve servetleriyle birlikte, toprak rejimi
zerindeki g ve etkilerini de yitirmeye baladlar. Ekonomik
yaam, on beinci yzyla girildiinde, ticaret ve kk e n d s t
rinin sayesinde kentlerde belirleniyor; doal olarak da, bilime,
ticarete ve endstriye h k m e d e n yeni burjuvalar, kentlerin y
n e t i m i n d e de sz sahibi oluyorlard.
Rnesans'n getirdii dnsel hzlanmann etkileri, Avru
pa'nn birok blgesinde kendini hissettirmeye balad ve birer
giriimci burjuvaya dnen bir zamann eitimli aristokratlar
ya da bu sre iinde palazlanan tccar snfnn mensuplar,
Katolik dogmasnn yzyllar boyu yasaklad antik dnceye,
eski inan sistemlerine ve D o u ' d a n tanm " b y ve oklt i z m " kltrne ya da gizli bilimlere (astroloji, simya gibi) e n
gellenemez bir ilgi duymaya baladlar. " G i z e m K i t a p l a r " n n
rneklerine deindiimiz geen blmlerde, Hermetik d n c e
nin Avrupal aydnlar arasnda nasl ilgi yarattn ve bu d
nce evresinde yeni ezoterik kltlerin olumasn saladn
grmtk. On altnc yzyldan itibaren Katolik Kilisesi gc
n yitirmeye baladka, zerindeki bask kalkan kentli burjuva
lar, bu alana eilip aratrma yapma konusunda daha da yrekleneceklerdi.
Dinsel basklara duyulan tepkinin byk kentlerden bala
yarak krsal blgelerdeki kasabalara dek yaygnlamasn sala
yan etkenlerin banda da, byk bir teknolojik yenilik geliyor
d u . Yetenekli ve yaratc bir Alman metal iisi olan J o h a n n e s
G u t e n b e r g , 1448 ylnda arap yapm makinelerinin alma sis
teminden yola karak kendi gelitirdii matbaa makinesiyle ki
tab "kolay oaltlr", dolaysyla ucuz ve herkes iin kolayca
elde edilebilir bir hale getirmeyi baarnca, Rnesans'la birlikte
gelen kltr hamlesi yeni bir ivme kazand. G u t e n b e r g ' i n ilk
bast yapt, 1455 ylnda iki cilt halinde yaymlanan Kitab
Mukaddes'ti
ve bu basknn
kopyalarn
okuyan
Avrupa'nn
dindar Hristiyanlarndan bazlar, o gne dek Kilise ve Papa ta

rafndan empoze edildii iin " T a n r ' n n e m r i " sandklar e n d -
ljans tr uygulamalarn ve rahiplerce "ba" ad altnda d

zenli olarak toplanan " h a r a " l a r n , ncil'de yer almadn hay
retle grdler. Katolik uygulamalarna kar, burjuvazinin des
teiyle srdrlen tepki ve protestolar, Avrupa'nn deiik l
kelerinde, saygn ilahiyatlarn liderliinde ykselecek ve Rne
sans'n hemen ardndan Bat dnyas, dinde byk Reform ha
reketleriyle sarslacakt.
Alman
ilahiyat
Martin
Luther,
1517
ylnda
VVitten-
berg'deki Kilise'nin kapsna, Hristiyan doktrinine b t n y l e

aykr grd uygulamalar listeleyen "95 T e z " balkl d u y u
ruyu asarak, Papala kar isyan hareketini balatt. L u t h e r ' i n
listesinde gnah karmadan kefaret yntemlerine, endljans
yoluyla balama sisteminden Kilise'nin gelir modeline ve Papa'nn mal varlna dek ok sayda ciddi ve radikal eletiri ve
uyar yer alyordu. Bu cretkrla Papa X. L e o ' n u n yantysa,
" B u kendini bilmez sarho A l m a n ' n , aylp akl bana geldiin
de pimanlk duyacan"
457
belirten alayc ve nemsemez ifade
leri ieriyordu.
Ancak ksa zaman iinde L u t h e r ' i n kararl olduu ve yap
t kn endljans satnda ciddi azalmalara neden olduu
grld. B u n u n zerine L e o ' n u n emriyle yaymlanan Papa F e r m a n ' n d a L u t h e r " s a p k n " ilan edildi ve Papa'nn otoritesi ve
uygulamalarna kar kan herkesin, sapknla katlm olaca
vurguland. Kllar ekilmi, cepheler netlemiti artk ve Kili
se'nin niter yaps b l n m e d e n bu kargaa sona ermeyecekti.
Gerginlik trmanrken, isyankr ilahiyat aforoz tehditleri, zo
runlu srgn ve sert tartmalarla dolu bir dnem boyunca, Ye
ni
Ahit'i
Almanca'ya
evirmekle
urat
ve
ilk
basky
da
1522'de yaymlad. Aralarnda " Y u h a n n a ' n n VahyP'nin de b u

l u n d u u birka metni, "otantikliinden kukuya dt iin"
bu derlemeden karacak; ancak bu eksik haliyle bile ncil'i ken
di dillerinde okumak isteyen Almanlardan byk ilgi grecekti.
L u t h e r ayn zamanda okuyuculara, "imdiye dek yapld gibi,
457
A r t h u r C u s h m a n McGiffert, "Martin Luther: T h e Man and His

Works", s: 101
Fraternis F.34
incil'deki metinlerden yasa kitaplar ya da doktrinler retmeye

almamalar" k o n u s u n d a uyarlarda b u l u n u y o r 4 5 8 ; Kutsal K i tap'n yalnzca bireylerin inanlaryla ilgili bir kaynak olduunu
vurguluyordu.
On altnc yzyln ilk yars boyunca Avrupa'nn deiik
lkelerinden, reform hareketini destekleyen ilahiyat liderler
kt: Hollandal Desiderius Erasmus, svireli Ulrich Zwingli
ve ayn lkeden, Cenevreli Jean Calvin gibi. L u t h e r ve onu iz
leyenlerin kar kndan cesaret alan ve Reform hareketini
yalnzca Kilise'ye deil, onunla ibirlii halindeki feodal m o n a r ik yapya kar da bir bakaldr olarak alglayan Avrupa'nn
bask altnda ezilmi yoksul kyl kitleleri, 1525 ylndan itiba
ren Almanya bata olmak zere Avrupa'nn krsal kesiminde
ayaklanmaya baladlar.
Ama "Kyller Sava" olarak bilinen bu yaygn isyanlar
srasnda Reform yanllarnn aristokrasiye kar, ezilen sertler
den yana olacan dnenler, byk bir yanlg iindeydiler.
Martin L u t h e r , yalnzca Kilise hiyerarik yapsna kar m c a
dele veriyor ve snfsal tercihini kralclktan ve aristokrasiden
yana koyuyordu; Jean Calvin dta braklrsa, Avrupa'nn re
formcular, toprak mlkiyetine, feodal retim ilikilerine ve bu
n u n styapdaki karlklarna isyan etmeyi akllarndan geirmcmilcrdi. Kentlerdeki ilahiyat ustalarndan u m u d u n u kesen
kyller, savan scakl iinde kendi liderlerini kendileri ya
ratacaklard: T h o m a s M n z e r adl bir ky rahibiydi bu.
"XVI. yzyldaki, bu din savalar ad verilen savalarda da,
her eyden nce sz konusu olan, maddi snf karlaryd" di
yor Engels, "ve bu savalar, daha sonra ngiltere ve F r a n s a ' d a
da ortaya kan i atmalar kadar snf mcadeleleriydi. Bu s
nf mcadelelerinin o ada dinsel nitelik iareti tamalar, e
itli snflarn karlar, ihtiyalar ve taleplerinin dinsel p e r d e
ardna gizlenmesi, iin aslndan hibir ey deitirmez ve an
koullaryla kolayca aklanabilir."
4
459
-''8 "Johannes Cochlaeus on Luther" - Kalpli Keen editrlnde hazrlanan

"Luthcr's Lives: Two Contemporary Accounts of Martin Luther" adl
eviri-derlemc, s: 111
45()
Friedrich Engels, "Kyller Sava", s: 61
Almanya'daki Kyller Sava da dinsel gerekeler ve ta

leplerle ortaya km grnmesine karn, ok ksa sre iinde
asl rahatsz edici sorunlara ynelecek ve Reform'un kentlerde
ki "uysal" izgisinden uzaklaarak, soylulara ve prenslere kar
snfsal karlar savunmay amalayan sert ve kararl bir mca
deleye dnecekti. Ancak burjuvaziden beklenen destek gelme
yince, monarilerin askeri glerine kar eitimsiz kyllerin
direnii de belli bir noktada krlmaya m a h k m d u elbette. kin
ci yln sonunda sava, kyllerin yenilgisiyle sona erdi. Papa'ya
kar olan prenslerden destek ve koruma alan M a r t i n L u t h e r ,
bu nemli mttefiki yitirme kaygsyla, tarafsz kalmak bir ya
na, aktan aa kyl hareketine kar tavr ald ve aristokra
siyi destekledi.
Engels'e gre " L u t h e r reformu, gerekten yeni bir iman,
mutlak monariye uyarlanm bir din ortaya kard. K u z e y d o
u Almanya'daki kyller, Luther'cilii kabul eder etmez 'z
gr insan'lktan 'serflie d r l d l e r . " 4 6 0 Dier yandan Jean
Calvin'se, bandan itibaren kendi protestanln burjuvazinin
deerleriyle
btnletirmiti:
"Calvin'in
kilisesinin
kuruluu,
b t n y l e demokratik ve cumhuriyetiydi; ve tanrnn saltana

tnn cumhuriyetletirildii yerde, bu dnyann saltanat kralla
ra, piskoposlara ve efendilere kalabilir miydi? Alman L u t h e r ' c i
lii prenslerin elinde uysal bir ara olurken, Calvin'cilik, H o l
landa'da bir cumhuriyet, ngiltere'de ve zellikle Iskoya'da et
kin cumhuriyeti partiler k u r d u . " 4 6 1
E n d l s ' n "Aydnlk" kadnlar

Rnesans ve Reform ile birlikte gelen hareketlilik ve klt
rel canlanma, on nc ve on d r d n c yzyllarda Katolik
Kilisesi ve monarilerden byk darbe yiyerek dalm marji
nal muhalif gruplarn, Avrupa'nn eitli blgelerinde deiik
46() Friedrich Engels, "topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm", s: 33
461 Friedrich Engels, a.g.e, s: 34
kimliklerle yeniden
ortaya
kmalar
s o n u c u n u da d o u r d u .
Bunlarn hibiri, K r o t o n , Roma ve L a n g u e d o c deneyimleriyle

herhangi biimde kyaslanabilecek dzeyde rgtlle ve i t u
tarlla sahip deildi aslnda; izini s r d m z Fraternis gele
neiyle dorudan balantlar da yoktu. Ama yine de ilerinden
iki tanesi, srasyla ispanya ve Almanya'da belli oranda ses ge
tirmeyi baard: Biimsel olarak ksmen Sibyl geleneinden iz
ler tamakla birlikte, toplumsal vc siyasi bir ideale sahip olma
yan pasiflst "Alumbrados" (Aydnlanmlar) hareketi ve Reform
dncesini u noktalara dek g t r p , D o u gizemciliini H
ristiyan anlayyla buluturan yeni bir Kilise yaratma abasn
daki "Rosicrucians" (Gl-Ha) rgt. Z a m a n iinde bu iki ha
rekete yaknlk d u y m u burjuva aydnlarndan bazlar, ayakta
kalmay beceren, en rgtl ve en donanml F r a t e r n i s grupla
rndan bilinin iinde erimeyi yeleyeceklerdi: Cathar birikimi
ve misyonunu da stlenerek, be bin yllk ideali yaama geir
meye ynelik yeni ve "toparlayc" bir at oluturan, T a p n a k
larn da "mirass" d u r u m u n d a k i Mason Kardelii.
Alumbrados,
on
beinci
yzyln
sonlarna
doru,
span
ya'da bir t r "mistik derviler" grubu olarak ortaya kt. K u

ral ve hiyerariye dayanan, yaygn bir rgtlenmeye ve dzenli
olarak toplanlan kilise ya da tapmak benzeri meknlara sahip,
alldk trde bir mezhep ya da tarikat deildiler. D a h a ok,
belli bir inan ve temel fikir zerinde anlamaya varm; b u n u
yakn evrelerine yaymaya ve iletmeye alan misyonerleri an
dryorlard.
"Laik ya da dindar, eitli kesimlerden kadn ve erkek
gruplar, evlerde toplanp kutsal metinler zerinde tartmaya
baladlar. Paylatklar ortak bir doktrin olmasa da bu gruplar
da yer alanlar, bireyin, Kutsal Ruh tarafndan 'aydnlatld'
taktirde ilahi metinleri anlayabilecei inanc zerinde birleiyor
du."462
Alison VVeber, "Littlc VVomen: Counter Reformation Misogyny" (Davicl

M. Luebkc editrlndeki " T h e Counter Reformation" adl derleme, s:
148)
Bu insanlar, kendilerine, spanyol dilinde " a y d n l a n m "

anlamna gelmek zere, Alumbrados adn verdiler ama bu ad,
Katolik din adamlar tarafndan alayc ifadeler eliinde " s a p
knl" vurgulamakta kullanlan bir hakarete d n t r l d . K i
lise'nin Alumbrados'a balangtan itibaren tepkisel yaklama
snda, bu gruplardan yaylan dncelerin kurulu dzen asn
dan "sakncal" unsurlar iermesi kadar, katlmclar arasnda
nemli bir kesimin "Converso" ( D n m e ) ad verilen, zorla H ristiyanlatrlm Yahudilerden olumas da rol oynuyordu.
spanyol Yahudilerinin ou, Endls'teki slam ynetimi
sresince inan ve geleneklerini rahatsz edilmeden srdrebil
mi, zaman iinde de spanyol k l t r n n nemli bir paras
haline gelmilerdi. Ancak Reconquistado sonrasnda o rahatlk
byk oranda ortadan kalkt ve varlklarn rejim iin tehlikeli
gren monarilerle, Katolik piskoposlarn uygulad youn bas
klara m a r u z kalmaya baladlar. On beinci yzyl sona ererken
spanya'da yaayan Yahudiler iin yaam iyice glemi, din
deitirmeyi reddedenler s r g n edilerek Osmanl topraklarna
snmak d u r u m u n d a kalmt.
Converso'lar, yani yzlerce yldr yaadklar topraklar terk
etmektense dinlerinden vazgemeyi yeleyenler iinde bazlar,
yeni bir Binylclk (Milleniarism) akmnn da parasn olutu
ruyorlar ve " M e s i h ' i n kinci Gelii"nin yakn olduuna inan
yorlard. 4 6 3 Bu inancn bayraktarln yapanlarn en nllerin
den Luiz de L e o n , "gnlerin s o n u " ve "kinci G e l i " iin 1656
yln uygun grmt ve o n u n kehanetleri, on altnc yzylda
yalnzca ispanyollar deil, Portekizli mistikleri de derin biim
de etkiledi. 4 6 4
463
464
Yz yl akn bir sre sonra, Osmanl topraklarndaki "Converso"lardan

biri olan Sabetay Sevi de, ilgin bir biimde Mesih olarak ilan edilecek
ti. Alumbrados ile Sabetayclar arasnda bir balant olup olmad, t
myle baka bir aratrmann konusu. Ama bu yeni Milleniarism'in s
panya kaynakl izlerinin Trkiye'de de grlmesi, Sabetay Sevi'nin Mesihlik iddialarnn da Luiz de Leon'un belirttii 1656'dan on yl sonra or
taya kmas, en azndan "dikkate deer" bir olgu.
Matt Goldish - Richard H. Popkin, "Millenarianism and Messianism in
Early Modern F.uropean Culture", s: 53-54
Virginia niversitesi spanyol K l t r uzmanlarndan, fe

minist yazar Profesr Alison Weber, on beinci yzyl sonlarn
da domaya balayan spanyol aydnlanmaclnn, iki temel
sosyolojik nitelii b u l u n d u u n d a n sz ediyor:
"Birincisi, bu hareket iinde yer alanlarn o u n l u u n u n
conversos olmasdr. Yahudi teolojisinin b u r a d a d o r u d a n bir
etkisi sz konusu deildir; daha ok, giderek artan oranda rk
ayrmclklara m a r u z kalan bu yeni Hristiyanlarn, seven ve ba
layc bir T a n r kavram evresinde biimlenen trensiz, gs
terisiz bir din anlayn ekici b u l m u olabileceklerinden sz
edilebilir. kinci sosyolojik farkllksa, bu gruplarda liderlii b
yk oranda kadnlarn stlenmesidir. Isabel de la C r u z , T o l e do'daki Alumbrados gruplarnca 'gerek anne ve r e t m e n ' ola
rak adlandrlyordu; Maria de Cazalla, Guadalajara'daki evinde
kadnlara kutsal metinler zerine ders veriyordu ve Francisca
H c r n a n d e z , Valladolid'deki Fransisken vaizler arasnda byk
bir saygnlk ve etkiye s a h i p t i . "
463
Alumbrados ad, ilkin 1490 sonrasnda T o l e d o ' d a d u y u l m a

ya balad; ksa zaman iinde de Ispanya'daki nleri Kardinal'i
rahatsz edecek kadar yayld. G r ve sylevlerinin o d n e m
de Avrupa'da hzn almakta olan Reform yanllaryla byk pa
ralellikler iermesi, Engizisyon'un hogryle bakaca bir ey
deildi pek. 1520'den itibaren, sert ve kapsaml bir operasyon
sonucu tutuklanp, sorgulanmaya baladlar.
Alumbrados ile kuzeyli reformcular arasnda d o r u d a n bir
balantnn olup olmad, her zaman tartmal bir konu olarak
kald. Ama Toledo'daki durumalarda ortaya kan bulgular,
Alumbrados'un L u t h e r ya da E r a s m u s ' t a n daha nce ortaya k
m, btnyle ayr bir "spanyol hareketi" olduuna dair veri
ler s u n u y o r d u . 4 6 6 Bununla birlikte Engizisyon, on altnc yzyl
boyunca yrtt durumalarda reformcularn her t r l s n ,
b t n sapknlar ve Alumbrados mensuplarn ayn kategori al
tnda deerlendirmeyi yeledi.
465
466
Allison Weber, a.g.e

Gordon Kinder, "Spain and Reformation" (Andrevv Pettegree editr
lndeki " T h e Early Reformation In Europe" adl derleme, s: 219
Hristiyan Kilisesi'nin geleneklerini ve kutsal rimellerini

tmyle reddeden ve hibir din adamnn T a n r adna " g n a h
balamaya" yetkili olmadn syleyen bu insanlar, dua ve ya
karlarn "sesli olarak" yaplmasna da kar kyor ve Tanr'yla
iletiimin, dudaklar kprdamakszn, "mental yolla" kurulmas
gerektiini sylyorlard. Hareketin bilinen nl liderleri, derin
meditasyon seanslar srasnda " t r a n s " haline geerek, "esin yo
luyla" geldii ileri srlen mesaj ve dnceleri mritlerine ak
taran kadn statlard.
Bir baka deyile Alumbrados gruplar Katolik doktrininin
temel unsurlarn b t n y l e reddetmekle kalmyor, "vizyonlar
araclyla T a n r ' y l a balant k u r d u u " sylenen karizmatik ka
dnlarn
liderliinde
rgtleniyorlard.
467
Bylece
kadnlarn
dinsel ierikli sylev vermesinin " g n a h " olduu yolundaki te

mel din ilkelerini inedii iin, Alumbrados ayn zamanda bir
"kadn hareketi" izlenimi veriyor ve Katolik iktidarca bu " i s
yankr" kimlii nedeniyle de tehlikeli b u l u n u y o r d u .
Bu ayrnt bizim iin de olduka nemli: Alumbrados bil
geleri olarak ortaya kan bu kadn liderlerin uygulad syle
nen " m e d i t a s y o n " , kendilerinden iki bin yl nce D e l p h i , C u mae, Erytrae ve Samos gibi merkezlerde saygn birer T a n r a
rahibesi olan Sibyl'larn " t r a n s araclyla bilgilendirme" yn
temleriyle, neredeyse b t n y l e ayn. zellikle D e l p h i ve C u mae'deki Sibyl'larn, evrelerindeki mritlerine, bu yolla Apollon'dan bilgi alp, " o n u n yla aydnlanmaktan" sz ettikleri
ni biliyoruz. Alumbrados kadnlar, bu anlamda Sibyl gelenei
nin Rnesans sonras Ispanya'daki uzantlar olarak kyor kar
mza.
Kadn
liderlerin
kendilerine zg
meditasyon
teknikleri
kullanarak ulatklar trans hali, bu gruplarn kendine zg ter

minolojisinde "dejamiento" olarak adlandrlyordu. Alison W e ber,
"Dejamiento doktrininin
Alumbrados iin
ne ifade ettii
b u g n hl tam olarak anlalm deil" diyor. " T e r i m , zihni

467
Allyson M. Poska - Elizabeth A. Lehlfeelt "Redefining Expcctations"

(Dcbra Mycrs ve Susan Dinan editrlndeki "Women and Religion in
Old and New Worlds" adl derleme, s: 36)
dncelerden arndrarak gerekletirilen bir mental dua arac

lyla T a n r ' y l a dorudan iletiim kurmay kastediyordu. Dcjamiento k o n u m u n a geen yetkin yeler, bu yolla T a n n ' y a teslim
olacaklar ve gnaha ynelmemeyi garanti altna alacaklar inan46
ndaydlar."
On altnc yzyln ilk eyrei biterken, Alumbrados ze
rindeki
Engizisyon
basks
ciddi
biimde
artmaya
balad.
1524'te Engizisyon, "kadnlarn havari gibi davranmalarn" b

yk bir kstahlk olarak niteledi. Hareketin herkes tarafndan
bilinen ve tannan kadn liderleri, 1520'lerden itibaren birer bi
rer sorguya alnmaya ve ikence grmeye balamlard zaten.
T o l e d o ' l u Isabel de la C r u z , ruhban otoritesine saygszca kar
gelmekle sulanp, mridi Alcaraz'la birlikte yaam boyu hapse
m a h k m edildi ve b t n mlklerine el kondu. Guadalajara'daki Alumbrados'larn saygn liderlerinden M a r i a de Cazalla'ysa,
o d n e m spanya'snda Katolik Kilisesi'nin ve Papa'nn en b
yk dmanlar arasnda saylan, Avrupal reformculardan Erasm u s ' u n izleyicisi olmakla suland; iki yl zindanda t u t u l u p i
kence grdkten sonra da, t m kamusal haklar elinden alnmak
kouluyla serbest brakld.
469
Zaman ilerledike, hem cezalarn iddeti, h e m de sorutur

maya alnanlarn says iyice artmaya balad. Hareketin yneti
ciliini ounlukla kadnlarn stlenmesi, Katolik otoriteleri faz
lasyla tedirgin ediyor; "inanl insanlarn" bu "sapkn "larca et
ki altna alnmasn engellemek amacyla yarglama terryle yetinilmeyip, propaganda yntemleri araclyla bir t r "ideolojik
m c a d e l e " de y r t l y o r d u Kilise tarafndan.
1575 ile 1600 yllar arasnda E x t r e m a d u r a , Andalucia ve
Sevilla'da yrtlen soruturmalar srasnda g n d e m e getirilen
Alumbrados'a ynelik sulamalarda, kadnlarca gerekletirilen
ahlk d cinsel davranlarla ilgili iddialar sk sk yinelendi.
Kendilerine " a z i z " grnts veren lider kadnlar, gnah itira
f ve tvbekrlk toplantlar srasnda, kadn ve erkek yeleri
468
469
Alison VVeber, a.g.e, s: 149

Alison VVeber, a.g.e, 151-152
"uygunsuz cinsel iliki" kurmaya ynlendiriyordu; evlerde bir

araya gelen gruplar, "toplu seks ayinleri" dzenlemekteydiler!
Bu sulamalar, daha sonra Beatas ad verilen bir mistik rahibe
ler g r u b u n u n spanyol Engizisyonu tarafndan yarglanmas s
rasnda da ortaya atlacakt. 4 7 0
Youn operasyon ve sorgular izleyen sert cezalar, on ye
dinci yzyldan itibaren tm Avrupa'ya yaylacak "cad av" his
terisinin ilk admlarndan biri olarak kabul edilebilir. Zaten k
k gruplardan oluan ve yaygn bir rgtlenme yaps iine
girmeye frsat bulamayp sistematik olarak Engizisyon tarafn
dan sindirilen Alumbrados hareketi, on altnc yzyl sonlarna
doru b t n y l e silinip yok oldu. Az sayda lider ve mrit, bu
sre iinde daha gvenli grnen ngiltere'ye kamay ve orada
benzer dnceleri paylaan gruplarn koruyucu kanatlar altna
snmay yeledi.
Gl-Ha Kardelii
" 1 6 1 4 ylnda Dnyann Yeniden Biimlenii ( T h e Reformation Of T h e World) adl, Almanca yazlm bir kitapk or
taya kt. N e r e d e n kaynaklandn kimse bilmiyor grnyor
d u . Ksa, satirik tez, m o d e r n d n y a ve antik a bilgelerince
desteindeki tanr Apollon'u szc olarak kullanyordu ve ev
rende reform yapmak zere giriimde bulunmay teklif ediyor
du; daha dorusu, Apollon'un pervaszca byle bir giriimde
b u l u n d u u n u savunuyordu. Bu kk bildirinin bir Rosicrucian r n olup olmad tartld. H e r d u r u m d a , (bu kitapk)
eitli lkelerden ok sayda zeki insana sesleniyordu ve defalar
ca farkl dillere evrilip basld. M e t n i n sahibinin iki yl nce
Venedik'te bir kitab yaymlanan ve bir yl kadar sonra da l
drlen Trajano Boccalini adl bir italyan olduunu rahatlkla
syleyebiliriz. Dnyann Yeniden Biimlenii'nin Almanca ver470
Alison Weber, "Saint Teresa, Dcmonologist" (Minnesota niversitesi

Yaynlar'nca hazrlanan "Culture and Control in Counter-Reformation
Spain" adl derleme, s: 191)
siyonu, Boccalini'nin kitabnn blmlerinden birinin eviriiy

di ama ek olarak bir de manifesto ieriyordu: Fama Fraternitis
ya da Saygdeer Gl-Ha Dzeni Kardeliinin bir Kefi."
471
Bat dnyas, izleyen yzyllarda mistik gdleri fazlasyla

okayacak ve Avrupa'daki burjuva entelektellerini derinden et
kileyecek nl G l - H a rgtyle, ilk kez byle tant. D a h a
bandan itibaren her ey, masals bir gizemle r l m ve asln
da gerekten var olup olmad bile bilinmeyen bir "kardelik",
birileri tarafndan gemie uzanan kkleri ve birikimiyle birlik
te ustaca kurgulanmt. Kitapklar hazrlayanlar, bir de hayli
simgesel bir ada sahip "Byk s t a t " t a n sz ediyorlard: Christian Rosenkreutz.
Bir tr manifesto nitelii tayan F a m a Fraternitatis, soylu
bir aileden gelmesine karn kendi isteiyle yoksulluu ve basit
bir yaam setii ileri srlen, Latin ve Yunan dillerine hakim,
"tanrsal ycelik tarafndan aydnlatlm" bu gizemli liderin se
rvenini dile getiriyordu. Anlatldna gre Rosenkreutz, ya
nnda eitim grd bir byk bilgeyle birlikte Kutsal T o p
raklar'a doru uzun bir yolculua km; ancak bu yal adam
uzun yolculuk bitmek zereyken Kbrs'ta lnce, bu misyonu
tek bana s r d r m e y e karar vermiti. lk dura olan a m ' d a
uzun sre kald; burada bilgisi ve yetenekleriyle T r k l e r tara
fndan ok sevilip ilgi grd; ayn sre iinde " a m ' n Bilge
Araplar" ile tanma ansn elde ederek evrenin ve doann sr
laryla ilgili ok ey rendii anlatlyordu. Sz konusu bilge
ler, onu "bir yabanc olarak deil, u z u n sredir bekledikleri bi
ri gibi" karladlar, kitapktaki hikyeye gre: O n a adyla ses
lendiler, Arapa rettiler ve bilmedii daha birok gizemi gz
lerinin n n e serdiler. Bu tanklk onun yaamnda o denli et
kili olmutu ki, K u d s ' n artk onu eskisi kadar ilgilendirmedi
ini hissedip a m ' d a kalmaya karar verdi ve " M " adl nl ki
tab burada Latin diline evirdi. 4 7 2
471
472
Kurt Seligmann, " T h e History of Magic and the Occult", s: 286-287

(Keli parantez bana ait)
['ama Fraternitatis, s: 4
Christian Rosenkreutz, yine kitapkta anlatlanlara gre

am'da yl daha kaldktan sonra Msr'a geti, burada bitki
ler ve hayvanlar zerine yeni eyler rendi, ardndan Akdeniz
zerinden
gerekletirdii bir gemi yolculuuyla Fas'a geldi.
Burada Afrikal ve Arap bilgeleri her yl bir araya getiren ve sa

hip olduklar bilgiyi dzenli olarak paylamalarn salayan st
dzey bir toplant yaplyor; matematik, fizik ve by sanatlar
zerine uzmanlam statlar, gr alveriinde b u l u n u y o r d u .
Bu toplantlara katlan Rosenkreutz, "basit yerliler" olarak ad
landrlan insanlarn kendisine s u n d u u byk srlarla tanma
frsatn b u l m u t u .
Fas'ta iki yl kaldktan sonra, bu uzun yolculuu srasnda
ok deerli eyler rendiini, zamann verimli kullandn,
imdi de, edindii bilgiyi yaama geirme srasnn geldii d
nceleriyle dolu olarak, spanya'ya geti. Avrupa'daki eitimli
insanlarn, o n u n bu paha biilmez deneyiminden yararlanmaktan
mutluluk duyacaklarn umuyor; b u n u n bilim, felsefe ve ahlki
deerler anlamnda Bat'nn ok uzun sredir iinde bulunduu
knty onarmak iin bir frsat olduunu d n y o r d u .
spanya topraklarna ayak bastktan sonra "Eski Felsefe'nin
yal aacnda" yetien, u n u t u l m u bilgi ve yntemleri, d
nrlerle ve din adamlaryla tartmaya alt. Ne var ki, anlat
tklarndan
pek
holanmad
Hristiyan
O n u n l a alay ettiler, aaladlar.
Avrupa'nn
bilgeleri.
Rosenkreutz da Almanya'ya
d n d ve ald tepkilerin getirdii ksknlkle dnyann h e

nz bu reforma hazr olmadn d n p , evinde inzivaya e
kildi. B u n d a n sonra yaamn, okumaya, aratrmaya ve inand
yolda almaya adayacakt. 4 7 3
Be yl kadar basit ve t m y l e da kapal bir yaam sren
Rosenkreutz, zamannn byk b l m n matematik ve fizie
ayrd ve yeni aygtlar gelitirmeye ynelik projeler zerinde a
lt. Bu srenin sonunda, yeniden reform dlerini anmsaya
cak ve k e n d i n e gvendii renci seerek, bildii her eyi
onlara da retecekti. G l - H a kardeliinin bylece, "ok giz473
Fama Fratcrnitatis, s: 5-6
li" bir rgt kimliiyle, drt kii tarafndan balatldn anla

tan kitapkta, bu ilk yelerin adlar aklanmyor, yalnzca ba
harflerden oluan rumuzlar kullanlyordu.
"Sonralar ye says sekizi b u l d u u n d a , Kardelik u ka
rarlar almt:
- Herhangi bir meslei icra etmekle uramayacaklar, yal
nzca hastalar, karlnda hibir bedel almakszn iyiletirecek
lerdi.
- Ayrt edici bir zel giysileri olmayacakt
- H e r yl, Aziz Ruhlar E v i ' n d e bir araya geleceklerdi.
- Kardeler, haleflerini kendileri seeceklerdi.
- R.C harfleri, onlarn biricik amblemi ve m h r olacakt.
- Kardelik, yz yl boyunca gizli tutulacakt.
Yardmseverlik ilerini y r t m e k zere kardelerden bei
seildi. Bunlar birok lkeyi gezerek artc hayr ileri gerek
letirdiler.
deolojilerini
ieren
birka
kitap
kaleme
alnd.
1484'tc Rosenkreutz yz alt yanda ldnde, byk bir giz

lilik iinde gmld ve mezarn kimse bilmedi. G n n birin
de, mezar odasna giden gizli kap, kardelerden biri tarafndan
ans eseri kefedildi. Girie u szler kaznmt: ' P O S T CXX
ANNOS PATEBO', yani, 'Yz yirmi yl sonra ortaya kacam.'
Bu keif, Rosicrucian [ G l - H a ] hareketine ivme kazandr
d. stadn kehanetine gre Kardelik artk sessizliini bozma
l ve seilenler arasndan yeni Kardeler aralarna alnp inisiye
edilmeliydi. Manifestonun finali Kardelerin Hristiyan inancy
la ilgili bir beyan da ieriyordu ve Avrupa'nn eitimli insanla
rna sunulacak bir baka kitapn da d u y u r u s u n u yapyordu.
Adlarn kamudan gizleseler de, her gr Kardelere ulaacak
t. Ciddiyetle onlara katlmak isteyenler iinden, buna deer b u
lunanlar, aralarna kabul edilecekti." 4 7 4
T o p u topu on be sayfa kadar tutan Fama Fraternitatis, ya
ratt byleyici gizem hikayesiyle nce Almanya, h e m e n ar
dndan da Fransa'daki entelektel evrelerde byk heyecan ya
ratt. Okuyanlar en ok, Rosenkreutz'un kimse tarafndan bilin474
K u r t Seligmann, a.g.e, s: 288 (Keli parantez bana ait)
memesini istedii, gizli kapy ina eden m i m a r yenin de l

m sonrasnda varl b t n y l e u n u t u l m u d u r u m d a k i mezar
odasnn, tam da stadn l m n d e n yz yirmi yl sonra ortaya
km olmasyla ilgilenmi grnyorlard - tpk kap zerin
deki kehanette olduu gibi! Kardelerin odaya girdikten sonra
grdkleri manzarayla ilgili masals ayrntlarsa, on yedinci yz
yl Avrupal burjuvalarnn gizem tutkularn tetiklemek iin ye
terliydi:
"Sabah olduunda kapy atk ve karmza her biri bir b u
uk metre geniliinde, iki buuk m e t r e yksekliinde yedi ke
nar ve yedi kesi b u l u n a n bir mezar odas kt. eri hi g
ne girmedii halde, b t n oda, yukarda, tavann merke
zinde d u r a n , bu srr gerek gneten renmi, ikinci bir g
ne tarafndan aydnlatlmt. Ortada, mezar ta yerine zeri
pirin bir plakayla kapatlm yuvarlak bir sunak vard ve pla
kann zerinde unlar yazlyd: A . C . R.C. Hoc universi compcndim nius mihi sepulehrum feci.
415
Kenardaki daire biimindeki kntnn zerinde Jesus mi

hi omm'a
476
d u r u y o r d u . Ortada, her biri dairelerle evrelenmi
drt figr vard ve zerlerinde unlar yazlyd:

1. Nequaquam vacum
2. Lcgis
3. Libertas
Jugum
477
Evangcli'f*
4. Dei gloria intacta.
T p k yedinci duvar ve iki yedigen gibi, bu da ok ak ve

aydnlkt. H e m e n orada diz ktk ve bize t m insanlarn akl
larnn alabileceinden daha ok ey retmi olan, tek bilge, tek
gl ve tek ebedi
varlk olan T a n r ' y a kranlarmz s u n
duk." 4 '
475
"Bir olan evrenin bu kk modelini kendime mezar yaptm."

"Benim iin her ey demek olan sa."
477
"Hibir biimde boluk yok."
478 "Yasann boyunduruu"
479
"yi I Iaber'in zgrl (ya da "ncil'in zgrl)"
480 "Tanr'mn, safl bozulmam grkemi."
481
Fama Fratcrnitatis s: 10-11
476
Metafizik anlamlarla ykl ok sayda mistik simgenin art

arda sraland metin, odann yapsn maddi ve spiritel evre
nin bir modeli olarak sunan tanmlamalarla srmekteydi: D n y a
ve evrene ilikin temel bilgilerin tamam, bu mezar odasnn ii
ne sdrlm ve saklanmt; yle ki, herhangi bir nedenle d n
ya zerindeki t m kitaplar yok edilse bile, G l - H a Kardelii,
bu bilgilerden yararlanarak uygarl doru ilkeler zerinde ye
niden kurma gcne sahipti! Kitap kaleme alan kiiler, su
nak zerindeki pirin levhay kaldrdklarnda, Byk Usta'nn
en kk bir bozulmaya bile uramam, canl gibi duran bede
niyle de karlamlard. Elinde incil'le birlikte parmen bir ki
tap tutuyordu Rosencreutz; " I " balnm tayan bu yaptn iin
deki bilgiler, " A v r u p a ' n n eitimli insanlarna" ulatrlmalyd.
Ama hi kukusuz kitapktaki en dikkat ekici nokta, yu
karda alntladmz satrlara gizlenmi iddial " m e s a j " zerin
de dmlenmekteydi. Christian Rosenkreutz mezar odasnda
ki Latince ifadeler ve mritlerinin tavrlaryla yalnzca bir " M e
s i h " kimliine b r n m e k l e kalmyor, Tanr'latrhyordu da. Bu
fazlasyla iddial s u n u biiminin yan sra G l - H a biraderleri
nin hibir yerde grlmemesi, onlar kimsenin tanmamas, gi
zem faktrn artrp, on yedinci yzylda M e s i h beklentisi
iinde olanlar fantastik dlere srklyordu.
Bir yl kadar sonra, F a m a ' d a sz verildii gibi, ikinci bir ki
tapk daha belirdi: "Kardeliin Aklamalar" (Confessio Fra
ternitatis) baln tayan ve on sayfay gemeyen bu bror de
kamuya ak yerlere bilinmeyen kiiler tarafndan braklmt ve
ierii aa be yukar, bir ncekiyle aynyd. Ancak bu kez,
o fazlasyla kendinden emin, b t n dnyaya tepeden bakan s
lup, daha da sertlemie benziyordu: " D o u ve Bat'nn ktle
r i " , yani aka " P a p a ve M u h a m m e d " , "Isa M e s i h ' i n ortak
d m a n l a r " olarak adlandrlmaktayd. Kardelik, herhangi bir
" d n y a h k m e t i " kurma gibi iddiaya sahip olmadn, ama
Roma mparatorluu'na elindeki t m bilginin yan sra maddi
servetleri de sunmaya hazr olduunu belirtiyordu. 4 8 2 ilk kez bu
Confessio Fraternitatis, s: 1
kitapkta, Rosenkreutz ile ilgili kronolojik ayrntlara da yer ve

rilmiti: B u n a gre G l - H a ' n kurucusu 1378 ylnda d o m u
ve 106 yanda lmt; yani 1484'te. Aradan yz yirmi yl ge
tikten sonra mezar odasnn b u l u n d u u syleniyordu; o halde
bu tarih de 1604 olmalyd. D e m e k ki ilk kez 1614'te ortaya
kan Fama Fraternitatis adl kitapk, on yllk bir hazrln ar
dndan kaleme alnp oaltlmt.
Nihayet, 1616 ylnda dierlerine gre ok daha " u z u n " sa
ylabilecek, doksan sayfalk nl "Chemical w e d d i n g " (Kimya
sal D n ) adl kitap baslp datld. Christian R o s e n k r e u t z ' u n
ileri yalarnda kaleme ald izlenimini veren bu yapt, her bi
ri bir gn anlatan yedi b l m d e n olumaktayd ve stadn,
aniden karsnda beliren dii bir melek tarafndan " K r a l ' n d
n m e davet edilmesiyle balyordu. Bu yle bir d n d ki,
yalnzca "safln korumay b i l e n " ve "gerekten ayrlmayan
lar" davetliydi. lerleyen sayfalarda davete katlmak zere yola
kan R o s e n k r e u t z ' u n kalan alt gn iinde yaadklar, alegori
lerle ykl youn simgesel bir anlatm iinde sunulmaktayd.
Servenin merkezindeyse, yannda gller yer alan krmz bir
ha amblem olarak semi, gizemli bir tarikat yer alyordu.
Antoine Faivre, ksa sre iinde Avrupa'da adndan ska
sz ettirmeye balayan bu kitabn, byk oranda C e r m e n "Yu
varlak M a s a " mitlerinden, zellikle de Wolfram von Eschenbach'n "Parzifal" adl yaptndan izler tad; b u n u n da barok
edebiyatn canland Almanya'ya son derece uygun olduu g
rnde. " O n yedinci yzyl, Almanya'da edebiyatn ve simyasal
ya da ' H e r m e t i k ' ikonografinin altn ayd," diyor Faivre, "As
lna baklrsa 1600 ile 1618 arasnda Paracelsus, Jacob Boehme,
Johannes Arndt, Valentin Weigel ve Heinrich K h u n r a t h ' n ya
ptlar yaymlanm ya da yeni basmlar yaplmt. G l - H a m a
nifestolarnn ve Kimyasal D n ' n yazarlar, ayrca kendi d
nemlerinin spiritel d u r u m u n a da uygun davrandlar: Prenslerin
ve kiliselerin dogmatizmine ve 'Luther-Calvin Caesar-Papal'
na saldrdlar; yeni bir Reform ve her eyi altst edecek hayrl
bir restorasyon ars yaparak onun iin dua ettiler." 4 8 3
483 Antoine Faivre, "Access to Western Esotericism", s: 166
"Kimyasal D n " , varlna ilikin hibir ize rastlanma

yan bu garip Kardelik r g t ' n n n n , Almanya tesine de
tad. Ayn yl Fransa'daki entelektel evrelerde ou kii, b
yk bir ilgi ve merakla, G l - H a ' t a n ve Christian Rosenkreutz'tan sz etmeye balyor; Paris'in deiik semtlerinde duvar
lara yaptrlm G l - H a imzal el ilanlarna rastlanyordu.
"ilk G l - H a belgeleri o denli hareket yaratmt ki, D e s cartes bile 1619'da Frankfurt'a yapaca bir ziyaret ncesinde
orada gizli kardeliin yeleriyle buluma umutlar beslemi,
Paris'e d n d n d e de G l - H a ile yaknl b u l u n d u u n d a n
kukulanlmt. Ne fazla merakl Descartes ne de G l - H a
Kardelii'ne katlma isteini daha aka ifade eden dierleri,
bavurularna bir yant alabildi. Ama bir hayalet gibi olsa da
G l - H a , muhalif evreleri ve aray iinde olanlar, gl slo
ganlar, simgeler, rgtle ilgili ekici mitler ve masals bir gele
nekle d o n a t t . "
484
Burada sz konusu olan "muhalif evreler"in, ana k o n u m u

zu oluturan F r a t e r n i s gibi radikal bir d n m n gerekleme
sini misyon edinmi, temel dinsel doktrine ve iktidar sistemine
kar mcadele eden kkl bir gelenei deil; Reform'u birok
ynden yetersiz bulan, D o u gizemcilii ve hermetik d n c e
yi Hristiyan doktriniyle buluturmaya hevesli, temelde Kilise'ye ideolojik olarak deil, "kurumsal ileyi" dzeyinde kar
olan "romantik burjuvazi"yi tanmladnn altn izelim. G l H a ad altnda ortaya kan, brorlerde sunulduu gibi rgt
l vc belli bir gelenee sahip bir hareket hibir zaman sz ko
nusu olmad. Simyaya, H e r m e t i z m e , eski ezoterik dncelere
duygusal bir yaknlk duyan birka burjuva aydnnn kaleme al
d kitap ve brorler, iktidar temsil ettii ve feodaliteyle ya
kn olduu iin Kilise'ye tepki duyan ama sa M e s i h m i t i n d e n
de vazgeemeyen, Protestan reformunu daha ileri tayarak Ba
t ile D o u ' y u tek bir evrensel dnce erevesinde birletir
me dleri kuran kentli gizemcileri harekete geirmi ve bu
"hayaleti" yaratmaya yardmc olmutu.
484
Andrew Weeks, "Boehmc: An Intellectual Biography of the SeventeenthCentury Philosophcr and Mystic", s: 95
A K L I N VE GZEMN DRL
"Kimyasal Evlilik" adl kitabn, J o h a n n Valentin Andreae

adl, on yedinci yzylda yaam T b i n g e n ' l i bir Alman gizem
cisinin kaleminden kt, b u g n h e m e n hemen kesin olarak bi
liniyor. L u t h e r hareketinin iinde yer alm, simya merakls bir
din adamnn olu olarak dnyaya gelen Andreae, yaygn kan
ya gre kitab h e n z 19 yandayken, 1605 ylnda bir tiyatro
oyunu olarak kaleme almt ama uzmanlar on bir yl sonra san
sasyonel biimde ortaya kan "Kimyasal D n " n , bu sre
iinde Andreae tarafndan birka kez yeniden elden geirildii
ne inanyorlar. Bir baka deyile, efsanevi Christian Rosenkre
utz kiilii, H e r m e t i k simgesellie, simyaya, antik mitlere, K a b balizm'e ve K e l t - C e r m e n valye literatrne merakl romantik
Andreae'nin d gc tarafndan yaratlmt.
Frances Amelia Yates'e gre Rosenkreutz miti, "yaratc
d g c n n bir r n ; daha h e n z balad srada bitiveren
bir hareketin ilk meyvesiydi" ve Andreae'nin " d e r i n dindar d e
h a s " tarafndan retilmiti.
485
G l - H a hareketi, gerekten de
ksa bir sre iinde o byl etkiyi yitirdi. Aslna baklrsa, by

le bir rgt gerekte hi var olmam, yalnzca " K e k e olsa!" di
ye d n e n , gizemcilie merakl bir grup reformist burjuva ay
dnnn hayallerini sslerken, ksa bir sre iin de ad yksek
sesle Avrupa'da yinelenmiti. Bata da belirttiim gibi, F r a t e r
nis gelenei ve ruhuyla d o r u d a n hibir balant iermeyen bir
hareketti bu. Ama G l - H a mitleri ve romantizmine ilgi duyan
baz sanat ve aydnlar, ilerleyen zaman iinde Mason localar
na katlmaya baladka, Rosenkreutz'a mal edilen simgesellik
ve ikonografi, yeni olumaya balayan Masonik kltr de bel
li lde etkiledi.
485
Frances Amelia Yates, "The Rosicrucian Enlightenment", s: 95-96

Iratcrns F.35
IV
MASONK
DEMLER VE FRATERNS
MASONK DEMLER VE FRATERNS
1. Ustalar ve raklar
Eer resmi kaytlara bakarsanz, ingiltere'deki Mason r
gtlenmesinin tarihi,
1717 ylnn Haziran aynda L o n d r a ' d a
gerekletirilen toplantlar sonucu oluturulmu " B y k L o c a "

ile balar. Bu tarihte, kentteki belli bal drt locann yeleri
" G o o s c and G r i d i r o n " adl tavernada bir araya gelerek " Z a n a
a t n " ( T h e Craft)
486
iinde b u l u n d u u sorunlar tartmlar ve
bir sredir yaanan "gelenek anmasn" ve rgt yapsndaki

geveklik ve ciddiyet kaybn nlemek iin birtakm temel ka
rarlar almlard.
T o p l a n t yalnzca yelere ak olduu ve grmeler k a m u
ya aklanmad iin, neler k o n u u l d u u n u yalnzca resmi M a
son kaytlarnda ve sonraki yllarn s t a t M a s o n ' l a r n n yapt
konuma ya da kaleme ald baz makalelerde dar yanstld
kadaryla biliyoruz. Kaynaklarn belirttiine gre "eski gele
nek ve kurallar" (Old Charges) gzden geirilip a n m s a n m ; il
keler ve dnceler zerine gr bildirilmi; drt locann kat
lmyla bir ngiltere Byk Locas Kurulmas ve yelerin ay
da bir dzenlenecek toplantlarda bir araya gelmesi kararlatrl
m ve ilk Byk s t a t ( G r a n d Master) olarak da Anthony Sayer adl deneyimli bir ye seilmiti.
Bu toplant sonrasnda, kendi iindeki " k a p a l " yapsn
srdrmekle birlikte, Masonluk fiilen bir "gizli r g t " olmak
tan kyor ve varln kamuoyu n n d e dorulam oluyordu.
L o n d r a ' d a oluturulan ingiltere Byk Locas, uluslararas an
lamda da ilk resmi byk loca kabul edildi. Bu nedenle, M a
sonluk tarihiyle ilgili yaplacak her yzeysel aratrmada, 1717
Masonik literatrde rgtn genel yapsndan sz ederken, eski mesleki

birliklere (collegia, lonca) gnderme yaplarak, simgesel nitelik tayan
"Zanaat" (The Craft) szc kullanlr.
yln " Z a n a a t " n dzenli bir rgt yapsyla ilk ortaya k ola
rak sunan, ok sayda kaynaa rastlamak m m k n d r .
Ancak, her ne kadar M a s o n tarihinde bir tr " m i l a t " gibi
alglansa da, sz konusu buluma elbette rgtn kendisi iin
bir "balang" falan deildir. Toplantyla ilgili notlar arasnda
aktarlan
"gelenek anmas" ya da "rgtsel
geveklik"
gibi
eletirilerin ve tavernada bir araya gelen drt bamsz locann

varl da, " Z a n a a t " n ngiltere'deki gemiinin ok daha eski
lere dayandn gstermektedir zaten. Bu noktada karmza,
Mason literatrnn iki temel kavram zerine kurulu bir ay
rm kar: " O p e r a t i f ve "speklatif" masonluk.
Gerek anlamda " d u v a r ustal" mesleini icra edenler,
yani "eski M a s o n l a r " iin " o p e r a t i f ; baka iler yapmakla bir
likte " M a s o n felsefesini" benimsemi olan ve daha sonraki d
nemlerde rgte katlan biraderler iin de "speklatif M a s o n "
ifadesi kullanlr. Dolaysyla mesleklerinden dolay deil, d
nce ve tercihleri nedeniyle rgt iinde yer almay semi
yelerin bir araya geldii "speklatif localar" bugn bizim bil
diimiz ve anladmz Mason kavramnn taycs olarak g
rlrler ki, 1717 Haziran'nda yaplan toplant, bu nitelikteki
rgtlenme iin bir milat nitelii tamaktadr.
Geriye doru gittiimizde kimi kaynaklar, ngiltere'de M a sonik rgtlenmenin balangc olarak on yedinci yzyln orta
larn iaret eder. Yani, artk devlet ynetiminde bir " p a r l a m e n
t o n u n " sz sahibi olmaya balad ve monarinin ciddi bir sar
snt yaad, "devrim sonras" yllarn. Masonlar elbette bu
burjuva ayaklanmasnn iinde aktif olarak yer alm ve Parlam e n t o ' n u n lideri Oliver Cromvvell'in evresinde toplanmtr;
byk ounluu da " o p e r a t i f deil, " s p e k l a t i f t i r . Yani m e s
lei duvar ustal olmayan, bir dnce ve ideal nedeniyle r
gt iinde yer almay semi tccar, brokrat, asker ya da o l u m
suz ekonomik koullar sonucu mlkszlemi eski aristokratlar.
ngiliz antika koleksiyoncusu ve politikac Elias A s h m o le'un gnlklerinde, 1645 ylnda astroloji ve simya gibi "gizli
bilimlere" olan ilgileri sonucu G l - H a dncesini benimse
mi VVilliam Lilly, J o h n Parson, Robert Moray ve Ashmolc'un
M A S O N K DEMLER VE FRA
kendisinin de iinde b u l u n d u u bir grup ezoteri merakls ingiliz'in, L o n d r a ' d a bir " D u v a r Ustalar D c r t ^ g ^ ' k u r d u u n d a n
sz edilmektedir. 4 8 7 Baz kaynaklarda M a s o n
ritel
gelenei-
nin, ilk kez Ashmole ve evresindekiler tarafndan, on yedinci

yzyl ortalarnda biimlendirildiinden sz edilir.
Ancak bu da yeterince inandrc deildir, nk tarih iin
deki gezinti srdrldke, M a s o n localarnn etkin varlna
ilikin izler ve iaretlerin, gitgide daha eskilere doru uzand
grlmektedir: "Byk Loca Elyazmas" olarak bilinen ve b u
gn L o n d r a ' d a k i merkezin arivinde yer alan bir belge, 1583 y
lnn tarihini tar.
488
"Halliwell Elyazmas" ya da "Regius i
i r i " olarak bilinen bir baka masonik belgeninse, yaklak 1390

ylna ait o l d u u
489
ve iindeki alntlarn daha eski kaynaklara
g n d e r m e yapt bilinmektedir. Ksacas, " o p e r a t i f ve " s p e k

l a t i f gibi kafa kartrc yapay snflamalar bir yana braklrsa,
Avrupa'daki Masonik r g t l e n m e n i n balangc sanldndan
ok daha eskidir ve nceki b l m d e de deindiimiz gibi, T a
pnak valyeleri'nin lideri Jacques de Molay'n idamn izleyen
yllara, yani aa yukar 1320'lere dek dayanr.
M a s o n l u u n resmi tarihi, 1640 ncesine ait loca ve rgt
lenmelerin byk ounlukla " o p e r a t i f o l d u u n u ileri sryor.
Oysa Iskoya'ya snan valyelerin " d u v a r ustas" falan deil,
Fransa'y merkez alm byk bir finans an yneten ilk b u r
juvalar olduklarn gayet iyi biliyoruz. Avrupa'nn her yerinde
kouturmaya urayan eski rgtlerinin yerine, Britanya'da bi
imlendirdikleri yeni oluumu " M a s o n l u k " olarak adlandrma
larnn, yalnzca simgesel bir anlam tadn; kendilerini yeni
bir uygarlk modelinin k u r u l u u n u stlenmi "yap ustalar" gi
bi grdklerini daha nce sylemitik. Bu anlamda on d r d n
c yzyln ilk yarsnda ortaya kan Masonluk, daha ilk andan
itibaren "sapna kadar s p e k l a t i f t i .
487
488
489
Kurt Seligmann, a.g.e, s: 294

Albert Galatine Mackey - H. L. Haywood, "Encyclopedia of Freemasonry", s: 419
Silas H. Shepherd, "Landmarks of Freemasonry", s: 158
1717 ylndaki toplant ve onu izleyen ksa d n e m , bir " r e s

mi k u r u l u " olmaktan ok, rgt yapsna ekidzen verip yeni
dnemin hedeflerine uygun stratejilerin belirlenmesi amac ta
yan bir tr " r e f o r m " olarak nitelenebilir ancak. Mason locala
r bu yeni admla birlikte hem rgtsel sorunlardan arndrld,
hem de biraz daha "gz n n d e " olmaya balad. B u n u n dn
da, L o n d r a bulumasnda yelik aamalaryla ilgili yeni bir d
zenleme de yaplm ve "Acemi r a k " ile " Z a n a a t y e s i " n d e n
oluan iki dereceli sistem, bunlara " s t a t M a s o n " u n da eklen
mesiyle aamal olacak biimde geniletilmiti.
Hiram Abif efsanesi

Bugn " s r a d a n " loca yeleri arasnda hayli yaygn olan
Masonik mitolojinin tam olarak ne zaman ve nerede biimlen
dii; ye inisiyasyon ve derece geme ritellerindeki simgesel
ayrntlarn ilk kez kimin tarafndan formle edildii, kesin ola
rak bilinmiyor. lkeden lkeye, hatta locadan locaya kk ye
rel farkllklar gsterse de, ana hatlaryla ayn kalan bir gelenek
uyarnca, " Z a n a a t " n balangc, sembolik olarak g n m z d e n
bin yl ncesine, Kuds'teki Sleyman T a p n a ' n n ina
edildii gnlere dek dayandrlmakta. r g t n gemiinde, ken
dini o tapnan koruyucusu ilan eden eski bir valye r g t
n n bulunduu dnlrse, b u n u anlamak ok da zor deil.
Eski Ahit'e gre Kral Sleyman, Kuds'teki byk tapna
ina ettirirken, dostluk ilikisi iinde olduu T i r e (Sur) K r a
l H i r a m ' d a n da yardm ve destek almt. Yapm ve i dekoras
yonda kullanlacak eitli hammaddelerin yan sra bu yardm,
"hnerli ve alkan bir ustay" ve onun e m r i n d e alan yetkin
ve sadk bir ekibi de ieriyordu. 4 9 0 Kral ile ayn ad tayan H i
ram Usta, ei lm Tireli bir kadnn oluydu; yaplardaki
bronz ileme ve oyma almalarnda da u z m a n d . 4 9 1
490
491
II. Tarihler 2: 13-14

I. Krallar 7: 13-14
M A S O N K DEMLER VE FRATERNS
Sleyman T a p n a ' n n yapmyla ilgili Eski Ahit'te verilen

bu ksa bilgiler, bilinmeyen bir zamanda (ok byk bir olas
lkla on d r d n c yzyldan itibaren) Masonik literatre akta
rlnca, bugn localarn n c dereceye, yani " s t a t M a son'lua
gei ritellerinde hl ana unsur olarak kullanlan
" H i r a m Abif' efsanesi de d o m u oluyordu.

Hikyenin " M a s o n ' c a " versiyonuna gre Sleyman T a p
na'nn yapmnda almak zere adamlaryla birlikte K u d s ' e
gelen H i r a m Usta, Masonluk tarihinin ilk "Byk Usta"syd.
Bu zanaatin " b y k srrn" yalnzca o biliyor ve b u n u ekibindekilcrle bile paylamyordu. Tapnan dekorasyonunda ona
elik eden on be merakl adam, gnler boyunca, bir yolunu b u
lup H i r a m ' d a n srr renmek iin planlar kurdu ama hibiri
harekete gemeye cesaret edemedi; ta ki son geceye kadar. n
aat bitmek zereyken, ilerinden tanesi, ne pahasna olursa
olsun bu srr renme hrsna yenik derek, H i r a m ' gece vak
ti tapnakta yalnzken yakalayacakt.
Efsanenin kimi versiyonlarna gre adlar Jubelo, Jubela ve
J u b e l u m olan bu hrsl adam, b t n kaplar t u t u p U s t a ' n n
dar kmasn nledikten sonra, onu lmle tehdit edip zorla
konuturmak yoluyla srr renmeyi planlamt. Ancak H i r a m
Abif bu bilgiye kendisiyle birlikte dnyada yalnzca kiinin
sahip o l d u u n u ; dier iki srdana danmadan kimseye bir ey
syleyemeyeceini; ama "zaman gelince", raklarnn iinde bu
srra sahip olmay "hak e d e n l e r l e " bildiklerini yava yava pay
laacan anlatmay denedi saldrganlara. B t n srar ve t e h d i t
lere karn, " M a s o n i k srr" vermektense, lmeyi yeleyecek; is
tediklerini alamaynca fkeden cinayet ileyen raklarsa, byk
bir korkuya kaplp, cesetle birlikte gizlice ehir dna kaacak
lard.
Ertesi gn, H i r a m ' n dier iileri, ustalarnn kaybolduu
nu grnce, endie iinde Kral Sleyman'n h u z u r u n a kp,
bildikleri her eyi anlattlar. Masonik srr elde etmek iin g n
ler vc geceler boyu birlikte plan yapmlar, ancak son anda kor
karak b u n d a n vazgemilerdi. Yalnzca Jubelo, Jubela ve J u b c
lum plan uygulamakta sonuna dek kararl ve srarc davranm-
t ki, H i r a m Usta'yla birlikte onlar da kaybolmutu ortadan.

Tapnak inaatndaki ba ustasnn yaamndan endie eden
Kral, gvendii on be zanaaty grevlendirerek, hem H i r a m
Abif in, hem de ortadan kaybolduklar iin " z a n l " d u r u m u n d a
olan adamn derhal bulunmasn istedi. On be "Zanaat Bi
r a d e r " , ne yapmalar konusunda kendi aralarnda bir sre tart
tktan sonra, beer kiilik "locaya" ayrlp, tapnan fark
l kapsndan yola karak arama almalarna balad.
G n l e r sren sonusuz abalardan sonra, birinci grup, hi
bir ey bulamadan geri dnmek zorunda kald, ikinci gruptaki
ler, dinlenmek iin mola verdikleri bir srada, rastlant sonucu
h e m e n yaknlarnda yeni kazlp zeri r t l m bir ukurla kar
latlar. H e p birlikte kazdklarnda, zensizce alm bu u
kurdan, H i r a m Abifin cesedi kt. Biraderler, ustalarnn hl
taze ve bozulmam grnen bedenini beyaz rtlerle sarp, K u
ds'e getirirken, n c gruptakiler de korku ve pimanlk iin
de bir maarada saklanmakta olan katili b u l u p yakalayacak
lard.
Kral Sleyman, ok deer verdii ustasnn l m n d e n d o
lay byk z n t d u y d u ve onun hak ettii gibi bir trenle, ta
pman iinde hazrlanan zel bir mezara gmlmesini istedi.
Cenaze trenine katlan on be Birader, masumiyetlerinin ve
saflklarnn simgesi olarak beyaz cppeler giymilerdi. Yakala
np K u d s ' e getirilen katilse, lm cezasna arptrlp idam
edildi.
Mason geleneindeki H i r a m Abif hikyesi, genel hatlaryla
byle. "Byk srr" onu hak etmeyenlere vermektense lm
yeleyen efsanevi ustann bu cesareti ve kararhlysa, M a s o n
geleneinin g n m z e dek tanan temel ilkelerinden biri ola
rak, simgesel bir anlama sahip. Sz konusu motif, balangc
tam olarak bilinemeyen bir d n e m d e n beri, balang " s t a t
Mason"lua gei ritelinin de merkezinde yer alyor.
G r a h a m Hancock, "Masonik gelenee gre H i r a m , T a p nak'taki bronz ilemeleri tamamladktan hemen sonra yardmc
larndan tarafndan ldrlmt. Bir n e d e n d e n dolay bu
olay o denli anlamla ykl olarak deerlendirildi ki, s t a t M a -
son'larn inisiyasyon treninde, adaya cinayet kurban roln

oynama grevi verilerek a n l d , " 4 9 2 diyor. Gerekten de uzunca
bir dnem ikinci, 1717'den itibaren de nc "balang aa
m a s " iin dzenlenen trenlerde, derece atlamay hak eden
aday, ldrlen Byk U s t a ' n n kimliine b r n d bir tr
"mistik canlandrma" iinde yer alyor. Ancak her ey bu denli
basit deil tabii: Masonik srr vermemek iin yaamn feda
eden ustann anld sembolik cinayet sahnesinden sonra aday,
olduka byk nem tayan bir de "dirili" ritelinin znesi ol
mak d u r u m u n d a . " s t a t M a s o n " unvann, ancak bu tren ta
mamlandktan sonra hak ediyor. Bu trenin ayrntlarna dei
neceiz, ancak daha nce Masonik inisiyasyon ayinlerinin daha
nceki aamalarna ve kullanlan temel simgelere bir gz atma
mz gerekiyor.
Karanlktaym, aryorum"
M a s o n ritellerinin t m , gerekli dekorasyon ve donanma
sahip loca binalar iinde, amaca uygun olarak hazrlanm oda
larda stat Mason'larn katlmyla gerekletirilir. Bunlarn o
unda yer alan "teatral paralar", kullanlan simge ve objeler ya
da yinelenen baz szler, b u g n herhangi bir insana garip, yap
mack, hatta inandrclktan uzak bir "ocuk o y u n u " n u n para
lar gibi grnse de, " Z a n a a t " iinde yer alanlar iin b t n b u n
lar son derece ciddiye alnp sayg gsterilen ve nemsenen ay
rntlardr. Masonik gelenei incelerken, " t r e n " biimselliinin
ou gizem r g t n d e , hatta baz byk dinlerde, " a n a m e saj"n kavranmasn ve ballk d u y g u s u n u pekitiren unsurlar
olarak deerlendirildiini, akldan karmamamz gerekiyor.
lkin, "Acemi rak" (Entered Apprentice) inisiyasyon t
renine ksaca gz atmakla balayalm; yani, ye adaynn Mason
rgtne ilk kabul edili aamasna: "Saygdeer s t a t " (Worshipful Mastcr) tarafndan ynetilen olaan loca toplantsnda,
492
G r a h a m Hancock, " T h e Sign and The Seal"
n e m srasna gre gerekli grmeler tamamlandktan sonra,

" A c e m i r a k " derecesi iin bekleyen bir aday olup olmad
" K d e m l i Muhafz"a (Senior Warden) sorulur. Eer varsa, "Ast
G r e v l i " (Junior Deacon) ve yardmclaryla birlikte Sekreter
de, kapnn ardndaki bekleme odasnda bulunan adayn yanna
gelir. T r e n balamadan nce adaya belli rutin sorularn ynel
tilmesi, Sekreter'in grevidir. Yine localara ve lkelere gre k
k farkllklar gstermekle birlikte, bu sorular (ve gerekli ya
ntlar) aa yukar yle bir seyir izler:
- Hibir kar amac gtmeden ve kimse tarafndan etki al
tnda braklmadan, zgr iradenizle kendinizi Masonluk srlar
iin aday gsterdiinizi beyan ediyor m u s u n u z ?
- Ediyorum.
- Masonluk ayrcalklarna erime talebinizin, kurumsal ge
leneklere sayg, bilgi edinme arzusu ve dier kardelerinize hiz
m e t edebilme dileinden kaynaklandn beyan ediyor musunuz?
-: Ediyorum.
- r g t n t m eski yerleik sistem ve kurallarna u y u m
salayacanz, ciddi olarak beyan ediyor musunuz?
- Ediyorum.
ilgili sorulara beklenen olumlu yantlar alnmasnn ardn
dan, Sekreter loca odasna geerek adayla n grme aamas
nn tamamlandn bildirir. Bu arada bekleme odasnda da, Ast
Grevli ve yardmclar, tren odasna girmeden adayn "hazr
lanmasn" salarlar.
"Acemi r a k " olarak rgte adm atmay talep eden kii,
tren ncesinde zerindeki b t n giysileri karp bekleme oda
snda brakacak ve kendisine verilen basit bir pantalon ve d mesiz gmlei giyecektir. Sol o m u z bu gmlein iinden ka
rlarak akta braklacak, pantalonun da sol paas dize kadar
syrlacaktr. Adayn gzleri, Ast Grevli tarafndan bir m e n d i l
le skca balanr; boynuna da serbest ucu yere deecek biim
de, "idam ipini" andran bir kement geirilir. Sol aya plak
tr, sa ayanaysa bir terlik geirilmitir. 4 9 3
493
Malcolm C. Duncan, "Duncan's Masonic Ritual and Monitr", s: 28-29
Adaya verilen bu basit giysilerin olas anlamlarna ilikin

farkl gr ve yorumlarla karlamak m m k n . Mason gelene
i aratrmaclar, bu grnty genellikle "yalnlk iinde ken
dini teslim e t m e k " olarak yorumluyorlar. Gzlerin bal olma
s, Mason locasna adm atana dek adayn "karanlkta" olduu
nu, gzbann sonradan almasysa, "bilgi yoluyla a kavuma"y simgeliyor. Christopher Knight ve Robert L o m a s ise,
ok daha akla uygun bir aklama getiriyor bu tren hazrl ve
aksesuarlarna: Bu basit giysiler ve boyundaki idam ipi, Engi
zisyon n n d e "sapkn"lk sulamasyla yarglananlarn, sorgu
ya gtrldkleri sradaki hallerinin bir kopyasndan baka bir
ey deil.
494
Bu yaklama gre, giyside hibir d m e ya da m e
tal para bulunmamasn da, mahkmlarn hcrede intihar ede

rek ikenceden kurtulmaya almalarnn n n e gemek iin,
Engizisyon tarafndan alnan nlemlere benzetebiliriz. Bir ba
ka deyile ye aday, rgt iindeki serveninin bu ilk admna,
bir " s a p k n " (heretic) imajyla balamaktadr
Hazrlk bittikten sonra, Ast Grevli aday kolundan t u t u p
loca kapsna doru gtrr ve kapya kez vurur. eride
oturmakta olan Kdemli Grevli (Scnior Deacon), ayaa kalkp
selam verdikten sonra, dou y n n d e oturmakta olan loca y
neticisine dner:
- Saygdeer stat, locamzn kaps alnyor.
- O halde kapya gidin ve nedenini renin.
Bu talimat zerine Kdemli Grevli kapya doru ynelir,
kez vurduktan sonra kapy ap sorar:
- K i m d i r gelen?
T r e n balangcnda aday adna konuan Ast Grevli yine
locadan locaya deien ama ana hatlar ayn kalan, klie bir ya
nt verecektir:
- U z u n sredir karanlkta olan ve imdi a ulamay is
teyen Bay X. (Adayn ad)
Ardndan, Kdemli Grevli ile Ast Grevli arasnda, ada
yn gerekli nitelikleri tayp tamad, kendi adna karar vere494
C h r i s t o p h e r Knight - Robert Lomas, " T h e Hiram Key", s: 7
cek yata ve doutan itibaren zgr olup olmad zerine k

sa bir diyalog geer. Bu "doutan z g r " olma (born free) kav
ram, dorudan doruya Roma'y; yurttalarn "kleler, azat
edilenler ve doutan zgr olanlar" biiminde ayrldklar d
nemdeki sosyal terminolojiyi artrmaktadr; bilindii gibi o
u gizem kltne ancak "zgr yurttalar" katlabiliyordu. B
t n sorulara olumlu yant alndktan sonra Kdemli Grevli,
unlar syleyip kapy kapatr:
- O halde, Saygdeer stat bu talepten haberdar edilip ya
nt verene dek, burada sabrla bekleyeceksiniz.
Ardndan douya doru dner ve Saygdeer stat'n ya
nna gidip elindeki denei bir kez yere vurduktan sonra, d u
r u m u bildirir. "arn, gelsin" talimatyla birlikte, ilkin suna
a yryp burada d u r a n gnyeyle pergeli alr, sonra yeniden
girie ynelip kapy aar ve bekleme odasna doru seslenir:
- arn, ieri gelsin.
Gzleri bal d u r u m d a k i aday, kolundan t u t u p ona yardm
c olan Ast Grevli eliinde odadan ieri girer; iki yardmc da
arkalarndan yrmektedir. lk birka adm h e n z atlmtr ki,
Kdemli Grevli nlerine kp onlar d u r d u r d u k t a n sonra, elin
deki pergelin bir u c u n u adayn gsne hafife dedirir:
- Bay X, bu locaya ilk adm atnzda sizi plak gsn
ze sivri bir nesneyi batrarak karlyorum. T e n i n i z fiziksel ac
y tatsn ki, Masonluk srlarn kural d biimde aklamaya
kalkmanz d u r u m u n d a , zihniniz ve bilinciniz size bu any ye
niden yaatsn.
Bu uyardan sonra Kdemli Grevli, aday Ast Grevli'den
teslim alr ve kolundan tutarak, " T a p n a k " olarak adlandrlan
loca odasnn ilerine doru yrtmeye balar. Birka adm son
ra, Saygdeer stat'n sesi duyulur:
- Buraya -ya da " B u L o c a ' y a " - hi kimse, lahi G ' e dua
etmeden giremez. Kdemli Grevli kardeimiz, aday locann
merkezine getirsin ve diz kp duadan yararlanmasn salasn.
Aday, odann merkezine gtrlp dizleri zerine kmesi
iin uyarldktan sonra Saygdeer s t a t yerinden kalkp onlara
yaklar ve "Evrenin Yce H a k i m i " n e dua eder. D u a bitince ye-
rinden dorulur, aday sa kolundan t u t u p ayaa kaldrr ve so

rar:
- Bay X -ya da " Y a b a n c " - kime gvenirsiniz?
" D o r u yant", daha nce kulana fsldanmtr zaten,
aday da b u n u yineler:
- Tann'ya.
Saygdeer stat, D o u ' d a k i yerine geerken, aday (hl
gzleri bal vc ip boynuna takl d u r u m d a d r ) Kdemli G r e v
li tarafndan " T a p n a k " iinde dolatrlr, ilkin gney y n n
deki Ast Muhafz'a (Junior W a r d e n ) gtrlr ve burada kim
olduu, locaya katlma isteinde ciddi olup olmad, ya ve
" z g r l k " d u r u m u y l a ilgili sorular bir kez daha yantlar. Ar
dndan, bat ynndeki Kdemli Muhafz'n n n e gtrlr ve
bir kez daha ayn sorularla karlar. Nihayet oda iindeki tur,
doudaki Saygdeer s t a t ' n n n d e sona erer. Burada adaya
yneltilen sorular, o n u n adna, elikisi Kdemli Grevli yant
layacaktr:
- N e r e d e n gelip, nereye gidiyorsunuz?
- Batdan geliyor ve douya doru gidiyorum.
- Niin douya gidiyorsunuz?
- I aramak iin.
- M a d e m aryorsunuz, o halde size bu nimet sunulacak.
Gzlerindeki ba zlen aday, locann -yani " T a p n a
n " - dou tarafnda, Saygdeer stat'n n n d e d i r ve hemen
karsndaki sunan zerinde ona "n simgesi" olarak s u n u
lan deerli nesne yer almaktadr: Kitap, pergel ve gnye.
Saygdeer stat, son soruyu yneltir:
- Bay X, elde ettiiniz dereceyle birlikte, yaamnza bir
Mason olarak devam edebilmeniz vc daha ileri noktalara erie
bilmeniz iin, sorumluluklarnzla ilgili bir ballk yemini etme
niz gerekmektedir. Bu locann stad olarak size bu yeminin ge
tirecei ykmllklerin, T a n n ' y a , kendinize, ailenize, lkeni
ze ve yaknlarnza kar olan sorumluluklarnza hibir biimde
aykr nitelik tamayacan garanti ediyorum. Bal kalacan
za yemin ediyor m u s u n u z ?
- Evet, ediyorum.
Bu finalle birlikte tren sona erer ve kendisine ilk derece

nin simgesi olarak deri bir nlk verilen aday, "Acemi r a k "
unvanyla Mason r g t n e kabul edilmi saylr. Bu arada, ilk
derece Masonlarn selamlama ve el skma biimlerini de re
nir; tpk M i t h r a , Cathar ve benzeri ezoterik yaplarda inisiyeler arasnda kullanlan "ayrt edici" el skma hareketlerine ben
zeyen jestlerdir bunlar. H e r zel selam ve el skma biimi, fark
l bir simgesel ada sahiptir ve ilk derecedekinin ad, " B o a z " d r :
Yani, Sleyman Tapna'nn iki byk s t u n u n d a n biri.
D a h a nce de belirttiimiz gibi kimi ayrntlar ve cmleler
localara gre farkllklar sergilese de, trenin ana temas hep ay
n kalacaktr: U z u n sredir "karanlkta" olmak ve "" ara
mak (yani " A y d n l a n m a " istei duymak); "kardee balla"
kendi iradesiyle katlmak; bu sre iinde renecei "srlar"
aklamayacana ve sorumluluklarn yerine getireceine, kural
ve geleneklere sayg gstereceine dair yemin etmek. "In ve
a y d n l a n m a n n " simgeleriyse, tren bitiminde, adaya bir sunak
zerinde gsterilen kitap, gnye ve pergeldir.
Trende
sunak
zerine
konulan
kitabn,
en
azndan
1717'den bu yana, locann b u l u n d u u lkeye gre deien K u t

sal Kitap'lardan biri olduu biliniyor: T e v r a t , incil ya da K u
ran. Ancak gelenein ok daha eski biimlerinde bu simgenin,
"kardelik yeleri" dnda kimsenin eriemeyecei, "zel bir ki
t a b " vurgulamakta olduunun altn nemle izelim. Byk
dinlerin kutsal kitaplar "gizli" ya da " z o r eriilen" kaynaklar
deildir ve bunlarn "aydnlna" erimek iin ezoterik bir r
gte ye olmaya gerek yoktur; isteyen herkes alp okuyabilir.
Masonluk ve o n u n eski kklerinde yer alan F r a t e r n i s d n c e siyse, ancak rgt iinde ilerleyenlerin ulaaca "bilgi"den ve
ok farkl bir " a y d n l a n m a " d a n sz etmektedir. Dolaysyla, s
z n ettiimiz inisiyasyon treninde, sunan zerindeki pergel
ve gnyenin yanna yerletirilen tektanrl dinlerin kutsal kitap
larnn, olduka ge bir tarihten itibaren bu orijinal kaynan
yerine ikme edildiini syleyebiliriz: M u h t e m e l e n Cathar'larn
"Gizli Kitap", Sibylline Kitaplar, Kaide Kitaplar, H e r m e s ' i n
Tabletleri ya da Fenike Kitaplar t r , ancak snrl ve "seil-
m i " bir grubun eriebildii belgeleri simgeleyen bir tren n e s

nesinin yerine. Pergel ve gnyeyle ilgili olaraksa, fazla bir ey
sylemeye gerek yok. Bu iki gere, "duvarc ustalar"ndan ok
ok nce, Pythagoras'n Kroton'daki "Kardelik r g t " n n
mritlerince, dnya ve evrenle ilgili bilgeliin simgesi olarak
kullanlmaktayd.
S h i b b o l e t h v e K u t s a l G ' n i n esrar
"Acemi r a k " inisiyasyon treni, anlalaca zere yalnz
ca bir ilk adm niteliini tayor. Bu aamay geip rgte kabul
edilen M a s o n , h e n z o sz edilen "srlarn" u c u n u ya da ke
narn bile grebilmi deildir. Yalnzca byle bir srrn varl,
o mistik tren boyunca adaya alt fazlasyla izilerek hissettirilmitir, o kadar. Aradan belirli bir sre getikten sonra, (tabii
eer loca iinde olumlu izlenimler yaratmay baarm ve "iler
l e m e " salamsa) yeni bir ritel eliinde adm ataca " Z a n a
at y e s i " ya da " K a l f a " (Fellow Craftsman) aamasnda da d u
rum pek fazla deimeyecektir.
Bu ikinci aama treninde, "Acemi r a k " derecesinde bel
li bir dnemi geride brakm aday, yine bekleme odasnda ay
n basit giysi ve aksesuarlar kullanlarak hazrlanr. Bu kez sa
omuz ve kolu akta braklm, pantalonunun sa paas dize
dek syrlmtr. Gzler yine baldr ama ip kement biimine
getirilip boynuna aslmam, sa kola iki kez dolanmtr. Bir
ncekine benzer diyaloglar eliinde " T a p n a a " kabul edilen
aday, Saygdeer s t a t ve Muhafzlar'a "Bir sredir rak ola
rak rgt iinde yer alan ve imdi biraz daha a ihtiya d u
yan b i r i " olarak tantlacaktr. Yine belli klielere bal kalna
rak, adayn bir nceki derecede yeterince uzmanlap uzmanlamad, bu yeni dereceyi almaya hazr olduunu onaylayacak bir
" B i r a d e r " olup olmad gibi sorular, srasyla yinelenir. N i h a
yet, Saygdeer s t a t tarafndan verilecek komutla, trene ka
tlan dier kdemli biraderler tarafndan sembolik olarak " d a h a
fazla k" ile dllendirilecektir.
Fraternis F.36
kinci derece treninde, formalite nitelii tayan teatral

replikler dnda, dikkate deer birka farkllk ve zerinde d u
rulmas gereken ayrnt yer alyor. Bunlardan birincisi, Acemi
rak derecesini tayan adaya, baz Masonik "ifre" ve yeni se
lamlama biimlerinin, bu tren iinde sunulmas. Adayn " d a
ha fazla k" ihtiyacyla ilgili talebi Ast Grevli tarafndan dile
getirildikten sonra, Kdemli Grevli, u soruyu yneltiyor:
- Hangi hak ve ayrcala dayanarak kabul edilmeyi bekli
yor?
- Bir parolann verdii hakka.
- N e d i r o parola?
- Kendisi b u n u h e n z bilmiyor ama ben onun adna bu pa
rolaya sahibim.
- Yaklan ve bana parolay syleyin.
Ast Grevli, yavaa Kdemli Grevli'nin yanna yaklap,
kulana fsldyor:
- Shibboleth.
- Parola doru. imdi, Saygdeer s t a t bu talepten haber
dar edilip yant verene dek, burada sabrla bekleyeceksiniz.
Onay alndktan sonra Kdemli Grevli, adayn gsnn
akta braklm b l m n e gnyenin u c u n u dedirerek, unlar
sylyor:
- Bu locaya ilk geldiinizde, pergelin ucuyla karlanmt
nz. imdiyse sizi, gelecekte insanlarla olan b t n ilikileriniz
de, bilincinizin rehberi olacak ve size erdemi retecek gnye
nin asyla karlyorum.
Trenin
bu
aamasnda adaya
ilk
ifre olarak
sunulan
" S h i b b o l e t h " , branice bir szck ve iki farkl anlam var: " M
sr baa" ve " s u kayna". Ancak, Mason geleneinin iddiala
rna gre, burada szcn kendi anlamndan ok, "telaffuz
edili biimi" bal bana bir "ifre" nitelii tayor. Hikye
yle:
Eski Ahit'in Yarglar kitabna gre, srail'in iki farkl ka
bilesi, Gilead ve E p h r a i m boylar arasnda iddetli bir sava ya
anr. Sonunda sava kazanan Gilead'lar kendilerine tazminat
dememek iin gizlice ilerine szmaya alan E p h r a i m kabile-
sinden mltecileri ayrt edip saptamak amacyla, " d i l " ile ba

lantl bir "test y n t e m i " gelitirirler. " S h i b b o l e t h " szcn
Gilead'lar " i n " harfi ile, " i b o l e t " biiminde sylemektedirler.
Ancak " " sesini karamayan E p h r a i m kabilesi yeleri, szc
" S i n " ile balatp, " S i b o l e t " olarak telaffuz etmektedir. Ya
kalanan mltecilerden, E p h r a i m ' l e r e m e n s u p olmadklarn ka
ntlamalar iin " S h i b b o l e t h " demeleri istenir. sesini karamayp " S i b o l e t " diyenler kaybedecek ve hemen orackta ld
rlecektir!
495
B u g n de, Eski Ahit'teki bu popler hikyeye gnderme

yaparak, yerel ve etnik topluluklar birbirinden ayrt etmekte
kullanlabilecek, tipik telaffuz farkllklar ieren szckler, t o p
lum bilimlerinde " S h i b b o l e t h ' l e r " olarak adlandrlmakta. Sz
gelimi, kinci D n y a Sava srasnda Amerikan o r d u s u n u n ,
aralarna szmaya alan J a p o n casuslar ayrt edebilmek iin,
Japonlarn " L " sesini karamayp " R " biiminde telaffuz e t m e
sinden yararland biliniyor. Telaffuz alkanlklarna bal bir
dier tipik rnekse, kta Avrupallarnn ngilizce'de dilin st
dilerin altna hafife dedirilmesiyle karlan " t h " sesini genel
likle beceremeyip, " Z " biiminde sylemeleri. Dolaysyla, ge
leneksel yaklam, Mason ikinci derece treninde adaya verilen
ilk ifrenin, zel bir szck deil, kendisi "ifre" anlamna ge
len jenerik bir terim o l d u u n u vurgularm gibi grnyor n
celikle. Ancak b u n u n l a birlikte, " S h i b b o l e t h " i n hem msr ba
a (ya da yalnzca "baak") h e m de " s u kayna" anlamyla
balantl, ayrcalkl bir simge olduu konusunda da, adayn
dikkati ekiliyor. T r e n i n izleyen blmlerinde, Ast Muhafz ile
Kdemli Muhafz arasnda geen u diyaloga gz atalm:
- Bana parolay syleyin.
- Shibboleth.
- Neyi ifade ediyor?
- Bolluu.
- Neyle temsil ediliyor?
- Su kayna yanna aslm bir msr baayla. 4 9 6
495
496
Yarglar 12: 5-6

Malcolm C. Duncan, a.g.e, s: 75
Burada, " S i n " ve " i n " seslerinin syleni biimleriyle il

gili biimsel farkllk bir yana, parola olarak belirlenen szcn
hi de rasgele seilmemi olduunu anlyoruz. H e r ikisi de bol
luk ve bereketin simgesi olan su (rmak, pnar, yeralt su kay
na) ve baak (msr, arpa ya da buday) anlamlarn ayn an
da barndran Shibboleth, belli ki M a s o n ifreleri arasna zel
likle yerletirilmi. Eski Ahit'te Gilead ve E p h r a i m boylar ara
snda yaanan savala ilgili olarak Yarglar kitabnda verilen ay
rntlar da, bu simgenin etkisini pekitirmie benziyor. Peki gizli
ifrenin esin kayna gerekten de brani dilinde ok zel anla
ma sahip olduu grlen bu szck vc o n u n syleniiyle ilgili
farkllklar mdr yalnzca?
Bu konuda yaplacak ok basit ve yzeysel bir aratrma bi
le, d u r u m u n hi de byle olmadn gsteriyor. 1877 tarihli bir
Masonik szlkteki m a d d e d e , unlar yazl:
" M I S I R HAAI: Eski toplumlar arasnda, zellikle Ceres
ya da D e m e t e r , G e m e t e r adlaryla bilinen D n y a A n n e ' n i n kut
sal simgesi kabul edilmi bereket amblemi. branice'de msr ba
a anlamna gelen iki szck, bolluk kavramnn d n t r l
mesiyle elde edilmitir. Msr baa ve su kayna anlamna ge
len
Shibbokth'n
kk, bolca oalmak vc akmak anlamna ge
len shabal'dr. Dier szck olan, msr anlamndaki dagan ise,

oalmak anlamndaki dagah'dan tremitir. Msr baa, ikin
ci derece iin, bilgiyi artrmann ve aratrmann meyvelerini
toplamann da s e m b o l d r . " 4 9 7
Msr baann, balangc kesin olarak bilinmeyen bir za
mandan beri Anadolu ve Ege'de " D n y a A n n e " n i n zel simge
si olduuna dair ok sayda antik kaynaa ulamak m m k n .
Ama bundan daha ilginci de var: Akalar adl kavim kuzeyden
Yunan topraklarna girmeden nce, ky blgeleri ve Ege adala
rnda yaayan Pelasg'lar, antik gelenein ve D e m e t e r k l t n n
sadk koruyucularyd. Ancak blgenin etnik yaps gler ve i
gallerle deimeye balaynca, D e m e t e r adna d z e n l e n e n ve
hep birlikte kutlanan zel festival, Pelasg'larca kendine zg bir
497
Kenneth R. H. MacKenzie, "Royal Masonic Cyclopedia", s: 170
"gizlilie" b r n d r l d .
Devamn
ve b u n u n
gerekelerini,
Yunan kltr uzman J o h n Lavvson'dan dinleyelim:

"Akalarn h e n z giremedikleri G i r i t ' t e , eski gelenek doal
olarak deimeden s r d r l y o r d u . Anakaradaysa, garip bir di
le ve inanca sahip yabanclarn etkisi sonucu, D e m e t e r ' i bilme
yenlerin varl o n u n ayinlerini kirletmesin diye, yerel trenler
de gizlilie bavurulmas gerei ortaya kt; bu nedenle festiva
le giri, Aka vc Pelasg'lar birbirinden ayrt etmeye dayanan bir
konuma snavna b a l a n d . "
498
Yani Pelasg'lar, ok deer verdikleri tanralarnn festiva

line yabanclarn girmesini nlemek iin, tpk Shibboleth gibi,
dil ve lehe farklln test edecek bir yntem kullanyorlard!
Buna, izleyen d n e m l e r d e Aka ve Pelasg'lar birbiri iinde eri
dikten sonra da varln koruyan D e m e t e r (Eleusis) gizemcili
inde birincil semboln, " s u kayna yanndaki msr baa" ol
duu bilgisini eklediimizde, resim iyice ortaya kyor: kinci
derece
treninde
kullanlan
Masonik
ifrenin
kkeni
Eski
Ahit'teki Gilcad ve E p h r a i m kabileleri arasndaki sava ya da

brani dilindeki bir szck deil, ondan ok daha eski bir gi
zemcilikten, " D n y a A n n e " kltnden tanm bir simgedir.
" S h i b b o l e t h " tarafndan perdelenen "asl ifre"nin nitelii
ne deindikten sonra, kaldmz yere geri dnebiliriz. Yeni de
rece onaylanp, yemin treni de gerekletirildikten sonra ada
ya ikinci dereceye zg iki farkl el skma yntemi retilir:
Birincisi, "giri (ya da gei) el skmasdr" ve tpk giri if
resi gibi, " S h i b b o l e t h " olarak adlandrlr. kincisiyse, "gerek el
skma" olarak bilinir ve b u n a da Sleyman T a p n a ' n n dier
temel s t u n u olan Jachin (Yakin) ad verilmitir.
Eski Ahit'te tapnan giriine Hiram U s t a tarafndan yer
letirildii (ve o n u n tarafndan adlandrld) sylenen, bronz
dan yaplma iki s t u n olan Jachin ve Boaz'a, Masonik gelenek
iinde byk n e m verildiini gryoruz; en azndan, resmi
kaynaklar byle sylyor. Ama acaba Mason dncesindeki iki
498
J o h n C u t h b e r t Lavvson, " M o d c n Greck Folklore and Ancient Greek

Religion: A Study in Survivals", s: 568 italikler bana ait
simgesel s t u n , gerekten K u d s ' t e bir zamanlar var olduu

sylenen efsanevi tapnaa m ait, yoksa yine "ok daha eski"
bir baka kken mi var iin iinde?
H e r eyden nce, "iki zel s t u n " motifinin Eski Ahit'e ve
Sleyman T a p n a ' n a zg orijinal bir u n s u r olmadnn alt
n izerek balayalm. Mason literatrnn en nl yazarlarn
dan Albert Pike, H i r a m ' n bu stunlar Fenike'deki tapnaklar
rnek alarak diktiini sylyor.
499
Pike'a gre Jachin ve Boaz,
ok daha eski ve evrensel bir d n c e sisteminin r n :

"Yenge ve Olak g n d n m noktalar, Gklerin ki K a
ps ve Hercules'in stunlardr; G n e , onlar tarafndan izilen
snrlarn dna hi kmaz: imdi de localarmzda, Jachin ve
Boaz adl iki byk stun g r n m y l e ve ayrca merkezinde,
Yenge ve Olak dnencelerinin tam ortasnda duran G n e
ambleminin yer ald daireyi kuatm, iki paralel izgi olarak
belirirler."
500
G r l d gibi Pike, bu iki nl s t u n u Sleyman T a p na'yla deil, " g e o m e t r i " yardmyla hesaplanp yerleri sapta
nan dnencelerle, yani " G k y z ' n n ki Kaps"yla badat
ryor; simgesel kkenlerin de ok daha eskilere uzand d n
cesinde.
Hercules stunlarndan ve onlara F e n i k e ' d e verilen n e m
den sz eden, yalnzca Pike deil. H e r o d o t da, biri saf altn, dieriyse z m r t t e n yaplma iki byk s t u n u n , (Eski Ahit'te H
ram U s t a ' n n memleketi olarak belirtilen) T i r e ' d e k i H e r c u l e s
T a p n a ' n d a yer aldndan ve geceleri grkemli bir biimde
ldadndan sz ediyor. " T a r i h i n Babas"nn notlarna gre,
rahipler ona tapnan kent ilk kurulduu sralarda, yani " K r a l
Amasis'ten iki bin yl n c e " ina edildiini anlatmlar.
501
Bu,
tapnan yaplnn en az 2500'e dayand anlamna geli

yor. Abartlaryla nl H e r o d o t ' u biraz " t e m k i n l i " olarak dinle
sek bile (zaten rahiplerin verdii tarihi inandrc bulmadn
499
Albert Pike, "Morals and Dogma", s: 9

500 Albert Pike, a.g.e, s: 506
5
> Herodot, "Stories Of the East", s: 133
kendi de belirtiyor), her d u r u m d a Sleyman T a p n a ' n d a n ok

daha eski bir d n e m e ait, iki zel ve gsterili s t u n u olan bir
tapman sz konusu olduunu syleyebiliriz.
Kutsal yaplarda yer alan stunlar, ounlukla gkyzne
uzanan evrensel aac simgelerler. Eski Msr inanlarnda bu
stunlar, Gk Tanras N u t ' u n bacaklaryd. F e n i k e ' d e tanra
Astarte (Babil'in ttar') iin yaplan tapnaklarn giriinde yer
alan ift s t u n , yine yer ile gk arasndaki balanty vurgulu
yordu. Kelt druidleri ve bilge kadnlar iin aalar, bu neden
le " T a n r a ' n n kutsalln" simgelerler.
D e m e t e r tapnaklarnn giriinde de zel n e m e sahip iki
byk s t u n olduunu biliyoruz. Eleusis gizem kltnde, festi
valin dzenlendii ana alana girmek iin de, iki byk ve zel
s t u n d a n olumu bir kapdan geilirdi; sz konusu stunlar,
Roma'da, imparatorluun son dnemlerine doru, ellerinde b
yk birer sepet tayan kadn heykelleri biiminde yaplmaya
baland. Kadn figrleri, tanra rahibeleriydi; sepetlerse, klte
ait "srlar" saklyorlard.
502
Srlar ve inisiyasyon bilgilerini iin
de koruyan, bir baka byk nesne daha yer alyordu stunla

rn h e m e n yannda: Birbiri zerine o t u r t u l m u iki byk ta
bloktan oluan ve " P e t r o m a " olarak adlandrlan bu kutsal nes
ne, iki ylda bir dzenlenen byk inisiyasyon trenleri srasn
da, bloklarn birbirinden ayrlmasyla alr ve iinde saklanan
"gizem belgeleri" karlp, tren iin bekleyenlere o k u n u r d u .
Gece boyunca sren kutlamalar bittiindeyse, Eleusis srlarn
ieren bu belgeler, bir dahaki trene dek saklanmak zere yeni
den P e t r o m a ' n n iine yerletirilirdi.
503
Bunlara ksaca gz attktan sonra, Masonik ikonografide yer

alan stun kavramnn kkeninde, Sleyman Tapna ve " J a c hin-Boaz"n deil, Fraternis gelcneindeki Ana T a n r a simge
cilii, geometri ve kozmolojinin yer aldn vurgulayp, yeniden
ikinci derece trenine dnebiliriz imdi:
502
503
C a r i Kerenyi, "Eleusis: Archetypal Image of Mothcr and Daughter", s:

75
J o h n M a r t i n VVoolsey, "Symbolic Mythology and Translation of a Lost
and Forgottcn I.anguage", s: 72
Artk gzleri ak olan aday, Kdemli Grevli eliinde, pa

rola ve yeni rendii "gei el skma biimi"yle gney y
nndeki Ast Muhafz'dan gei izni alp, Tapnaa sembolik gi
riini yapar. Ardndan, batya doru ynelip, ayn seremoniyi
Kdemli Muhafz'la yineler (ancak bu kez "gerek el skma biimi"ni kullanr) ve bu kez Tapnak'taki " O r t a O d a " y a gei iz
ni alr. Gelenekle ilgili ald brifing srasnda, giri kapsndaki
stunlarn arasndan getikten sonra, kvrlarak trmanan basa
maklarla eriilen " O r t a O d a " n n , Sleyman T a p n a ' n d a al
an Zanaat ustalarnn bir araya geldikleri ve cretlerini aldkla
r zel bir blm o l d u u n u renecektir.
Ardndan, bir kez daha douya dnerek Saygdeer s
tat'n yanna gider ve ondan " M a s o n l a r n temel gereleri" ze
rine ilk bilgileri alr: G n y e , ekl ve dze (su terazisi.) B u n u ,
Sleyman T a p n a ' n n blmleri ve odalar zerine mini bir
brifing ve mimarinin nemi zerine alegorilerle dolu, bilgelik ve
erdemi ne karan bir sylev izler. " Y e d i " saysnn simgesel
nemi, toplum ve evrendeki eitli rnekleriyle (yedi gk cismi,
D n y a n n Yedi Harikas ya da dou kltrlerinin Yedi Bilge'si
gibi) sunulduktan sonra, Masonluk iin ayr bir deer tayan
"yedi zgr bilim ve sanat dal" sralanr: G r a m e r , retorik,
mantk, aritmetik, geometri, mzik ve astronomi. Bunlarn iin
de bir tanesine, ayr bir arlk ve ayrcalk tannanacaktr: O k u
run kolayca tahmin edilebilecei gibi, geometridir bu. Saygde
er stat, eliyle h e m e n arkasndaki Mason sembolleri arasnda
yer alan " G " harfini gstererek, anlatmaya balar:
" i m d i dikkatinizi G harfine ynelteceim. Bu, beinci bi
lim olan ve alm olduunuz derecenin temelini oluturan ge
ometrinin ba harfidir. Masonluk styaps, bilimlerin ilki ve en
soylusu olan geometri zerine kurulmutur. G e o m e t r i yard
myla doann trl ayrntlarn en gizli noktalarna dek izleye
biliriz. O n u n sayesinde Evrenin Yce M i m a r ' n n g c n , bil
geliini ve iyiliini kefeder ve bu usuz bucaksz sistemin b o
yutlarn zevkle inceleriz.
Yine onun
sayesinde
gezegenlerin
farkl yrngelerde nasl hareket ettiklerini anlar ve trl d n

glerini
504
gsterebiliriz." 5 0 4
Malcolm C. Duncan, a.g.e, s: 78
Ancak Saygdeer stat, G harfinin, Masonluk iin ok da

ha nemli bir zelliini daha anlatr adaya: G, ayn zamanda y
ce ilahi gcn kutsal adnn da ba harfidir! B u n u syledii s
rada, elindeki asayla yere kez v u r m u ve locadaki t m yeler
saygyla ayaa kalkmtr. Ba harfi G olan bu kutsal adn "ak
hali" kesinlikle telaffuz edilmez ve tren tam bu noktada sona
erer. Acaba "hangi t a n r n n " addr bu G ile balayan szck?
Masonluk, zellikle on d o k u z u n c u yzyldan itibaren hzl
bir manevrayla "tektanrl dinlerin t m n k a b u l l e n m e " iddi
asndadr ama g n m z d e de Zanaat'n ideolojisindeki simgesel
nemini koruyan G ' n i n , "Yahve", " E l o h i m " , " L o r d " ya da
" A d o n a i " adlarnn ba harfi olmad kesindir. Kimi aratrma
clar (ounlukla Hristiyanlar), G ' n i n Anglo-Sakson ve C e r m e n
dillerinde tanr anlamna gelen " G o d , G o t t " gibi szcklerin ba
harfi o l d u u n u iddia ediyorlar ama bu birok bakmdan hi
inandrc deil. Birincisi, " G o d " ya da " G o t t " , genel anlamda
Tarr'y ifade etmek iin kullanlr ve bir zel ad deildir; M a
sonik trende vurgulanansa, b u n u n "ilahi g c n " (Deity) kutsal
adnn ba harfi olduudur. Ayrca, "dil bariyerini" ama iddi
asndaki evrensel bir rgt, yalnzca ngilizce, Almanca ya da
Flamanca iin geerli olacak bir szc semi olamaz; bu d u
r u m d a Latin ve Yunan dillerindeki " D i e u , D i o , D e u s " szck
leri ne olacaktr? Burada sz konusu olan ad, b t n diller iin
geerli, evrensel bir nitelik tamak d u r u m u n d a d r .
D a h a sk yinelenen (ve akas, ok daha inandrclktan
uzak) bir baka aklamaya greyse G, Mason terminolojisinde
T a n r ' y tanmlamak iin kullanlan " E v r e n i n Yce M i m a r " ya
ni
"Grand Architcct of the Universe" ifadesinin ba harfidir.
Bu d u r u m d a bir zel addan deil, onu tanmlayan bir sfattan,

hatta o sfatn bir parasndan sz etmi oluyoruz ki, bu da hi
anlaml deil. Eer yalnzca " M i m a r " nitelemesini kullansalar
ve A harfini simge olarak seseler, belki biraz daha akla yakn
gelebilirdi: Sonuta A, alfabenin de ilk harfidir ve ncil'de T a n
r "Alfa ve O m e g a " , yani "Balang vc Biti" olarak da nitele
nir; stelik mimar anlamna gelen " A r c h i t e c t " szc de Bat
dillerinin birounda ortaktr. Ama " E v r e n ' i n M i m a r " n ta-
nmlayan " Y c e " ( G r a n d ) sfatnn ba harfini simge olarak se

mek, ii bir anda deitirip, ocuksu hale getiriyor. Bu, takm
na "Sar K a n a r y a " adn yaktran taraftarn, Fenerbahe'yi
simgelemek iin " F B " harfleri yerine S'yi kullanmasndan ya da
" E g e ' n i n i n c i s i " olarak anlan izmir'i vurgulamak iin insanla
rn E ksaltmasn yelemesinden, mantk olarak hi farkl deil.
Albert Pike da bu d u r u m u fazlasyla kafa kartrc bulduu
iin olsa gerek, kimi localarda " Y a h v e " adn vurgulamak iin
brani alfabesindeki " Y o d " harfini kullanmay yeleyenler oldu
undan; baz " F r a n s z Birader'lerin" de T a n r anlamna gelen
" D i e u " szcnden yola kp G'yi D ile deitirdiklerinden
sz ediyor. O n u n grne greyse G harfi, evrenin vc yaamn
temelini oluturan " r e t i c i (Yaratc) G " (Generative Force)
kavramn simgelemekte.
505
B t n bu kafa karklnn nedeni, "orijinal olan baka

bir eyle maskeleme" abasnn yaratt tutarszlklardan baka
bir ey deil. Burada, son iki yz yl iinde gerekleen kimi d
nmlere ve " u y a r l a m a " abalarna karn, batan beri izini
s r d m z , binlerce yllk Fraternis ideolojisinin silinmez ia
retlerinden biri kyor karmza: G, elbette " G e " , " G a i a " ya
da " G e a " y simgelemektedir ve yalnzca onun ba harfidir; ya
ni, " D n y a A n n e " ya da " A n a T a n r a " n n bilinen en eski ad
larndan birinin! D e m e t e r adnn bilinen en eski biimi de,
"Ge-Meter"dir: "Dnya Anne".
Zaman iinde G e m e t e r ' i n D e m e t e r ' e dnmesinde, yani
G ' n i n yerini D ' n i n almasnda da szck deformasyonunun d e
il, yine "diil ilahi g"le ilgili bir baka simgeselliin etkili ol
d u u n u grrz:
Yunan alfabesinde D sesini veren " D e l t a "
harfi, bir gen biimindedir ve bilinen en eski dnemlerden

beri gen, kadn cinsel organna olan benzerlii nedeniyle " d i
il ilahi g"le ilikili grlmtr. Pythagoras mritlerinin
geni bu denli nemsemelerinin nedeni de, bu eklin kadnl,
Tanra'y ve dolaysyla evrensel verimlilii simgelemesinden
baka bir ey deildir zaten. (Bu arada gen, tarihteki b t n
505
Albert Pike, a.g.e, s: 632
Fraternis kkenli gruplar gibi Masonlar iin de " z e l " simge

lerden biridir.)
En nemli Sybil merkezi olan Delphi'nin ad, " r a h i m " an
lamna gelen " d e l p h " szcnden gelir ve D, yani " d e l t a " ile
balar 5 " 6 (Delphi'deki Sibyl'n maaras, D n y a A n n e ' n i n rah
mi deil miydi?) G e m e t e r adn oluturan ilk hece d u r u m u n d a
ki " G e " (Dnya) bu balant nedeniyle " D e " (Tanra) biimi
ni almtr: " D n y a A n n e " ya da "Ana T a n r a " .
Masonik rgtlenme, burjuva devrimleri sonrasnda P r o
testan reformizmiyle kucaklap hzla styapsna egemen klma
ya alt ideolojik " U - d n " n e karn, sahip olduu ya da
bir biimde stlendii kadim birikimin etkisinden btnyle
syrlmay da baaramad. Bu konuya, izleyen sayfalarda n e d e n
leri ve sonularyla birlikte deineceiz. Ama imdi, klasik sis
temin nc aamas olan " s t a t M a s o n " derecesi iin d z e n
lenen ritelin ve ona zemin oluturan "mitoloji"nin iindeki ol
duka belirgin atlak ve szntlar inceleyerek, yolumuza devam
edelim.
h a n e t , c i n a y e t v e dirili
Klasik derecelendirme sistemi iinde en st basama olu
turan " s t a t Mason"lua gei iin dzenlenen tren, b t n y
le, nceki sayfalarda szn ettiimiz efsanevi kiilik H i r a m
Abif'i merkez alr ve temel M a s o n eitiminin de son aamasn
oluturur. Ritel tamamlandktan sonra yeni dereceyi tamaya
hak kazanan kii, alma ve renim devrelerini geride braka
rak, gerek anlamda Mason olmu saylacaktr artk; b u n d a n
sonraki ykseli ve "stat dereceleri", btnyle kendi yetenek,
baar ve sergileyecei sra d performansa baldr. Peki ya u
"byk srlar"? Onlara nihayet eriilecek midir bu trenin so
nunda? B u n u hep birlikte greceiz.
Bir nceki dereceyi aldktan sonra beyaz nlk zerine iki
mavi rozet takmaya hak kazanan Zanaat yesi (Kalfa), yine ara506 M i r c e a Eliade, "Demirciler ve Simyaclar", s: 43-44
dan belli bir sre getikten sonra, bu kez stat Mason derece
sini almak iin, bekleme odasndadr. nceki trenlerde olduu
gibi, Ast Grevli tarafndan hazrlklara balanr. Adaya, yine
ayn giysiler verilir; ancak bu kez gmlek, iki o m u z birden ak
ta kalacak biimde syrlm ve pantalonun da her iki paas diz
lere dek svanmtr. p , yeni trende bele kez dolanacak ve
gzler her zamanki gibi bir mendille skca balanacaktr. (Ay
rntlarn localar arasnda geleneklere gre kk deiiklikler
sergilediini bir kez daha yinelemekte yarar var.)
D a h a nceki derecelerde olduu gibi, Ast Grevli'nin ka
pya kez vurmasyla tren balar. Kdemli Grevli kapy
ap sorar:
- Gelen kimdir?
- Acemi rak olarak inisiye edilip Zanaat yesi derecesi
ni alan ve imdi daha fazla k iin s t a t Mason derecesini ta
lep eden, Birader X. (Adayn ad)
Bu istekte b u l u n u r k e n kendi zgr iradesiyle karar verdi
ini; tamakta olduu derecede baarl o l d u u n u ve bir Birader'in bu konuda olumlu gr beyan ettiini dorulayan kla
sik soru ve yantlar tamamlandktan sonra, yine giri ifresi so
rulur:
- Hangi hak ve ayrcala dayanarak kabul edilmeyi bekliyor?
- Bir parolann verdii hakka.
- N e d i r o parola?
- Kendisi b u n u henz bilmiyor ama ben o n u n adna bu pa
rolaya sahibim.
- Yaklan ve bana parolay syleyin.
Ast Grevli, Kdemli Grevli'nin kulana, yeni derecenin
parolasn fsldar:
- Tubal Cain
Parola dorulandktan sonra d u r u m Kdemli Grevli tara
fndan Saygdeer stat'a bildirilir; ayn sorular bir kez daha
yinelenir (yantlar Kdemli Grevli'den gelmektedir) ve onay
alnmasnn ardndan, adayn ieri kabul edildii aklanr. G z
leri bal aday, Ast grevli eliinde loca kapsndan birka adm
attktan sonra yine Kdemli grevli tarafndan durdurulacak ve
bu kez pergelin iki ucu, gmleinin akta brakt iki o m u z u na birden dedirilecektir. Bu "karlama"nn anlam u szlerle
aklanr:
- Bu locaya ilk geliinizde, sol gsnze batrlan pergel
ucuyla karlanmtnz ve b u n u n mant size anlatlmt. kin
ci geliinizde, gnye ile karlandnz ve bu da size anlatld.
imdiyse sizi, iki gsnze birden batan pergelin iki ucuyla
karlyorum. Bu size, insann en deerli paralarnn, gsler
de saklandn ve bizim en deerli inanlarmzn da pergelin
iki u c u n u n d o k u n d u u bu noktalarda b u l u n d u u n u retmek
iindir: Dostluk, Ahlak ve Kardee Sevgi.
G n e y ve Bat ynlerindeki "istasyonlar" geilip, seremo
niler yinelendikten ve s t a t M a s o n derecesi iin (bu kez u z u n
ca bir metin oluturan) yemin edildikten sonra, adaya yeni n
l verilir ve bu dereceye ait selam durular ve yeni el skma
biimleri retilir. Bu arada Saygdeer stat, Ast Muhafz'a
saati sorduktan sonra, t m biraderlerin dinlenmesi iin yarm
saat mola verilmesini ister. T r e n sona ermi gibi g r n m e k t e
dir artk; loca kaps alr, b t n biraderler dardaki bekleme
odasna geip, sohbet etmeye balar. Dier yeler aday kutla
makta, yeni derecesinden h o n u t olup olmadn sormaktadr.
Bu molann amac, adayn dikkatini datp, onu her eyin
bittiine inandrmak ve loca odasn, trenin "finali" iin hazr
lamaktr aslnda. Yani stat Mason adaynn, cinayete kurban
gidip, sonra yeniden lmden yaama dnecei, en nemli b
lm h e n z balamamtr!
Ksa bir sre sonra Saygdeer stat'n arsyla herkes
loca odasna geri dner. lkin, o gn iin yaplacak baka i ka
lp kalmad sorulur. G n d e m d e hibir ey olmad anlald
nda, Saygdeer stat toplantnn daldn sylemek zere
hazrlanr; sonra aniden aklna bir ey gelmi gibi sorar:
- Bu arada, az nce stat Mason derecesini alan Birader
X, aramzda, deil mi?
erideki yelerden biri, " B u r a d a " diyerek onaylar.
- Birader X, ltfen dou y n n e doru yaklan, diye fsl
dar Saygdeer stat. Ardndan adayla, dierlerinin duymaya-
ca bir sesle, ba baa sohbet etmeye balar. Aa yukar, u

na benzer eyler anlatmaktadr:
- Birader X, artk yeni derecenizi alp s t a t Mason oldu
unuza gre, masonik srlarn daha fazlasn istiyor olmalsnz.
Ancak muhafzlar, grevliler ve dier biraderler, h e n z size tam
olarak gvenmiyor ve ballnz snamaya devam etmek isti
yorlar. Srlar renmek iin n n z d e zor vc birok tehlikeyle
dolu bir yol var: Hrszlar, hainler ve katillerle karlaacaksnz
ve eer bu uurda yaamnz yitirirseniz, unu bilin ki bu ilk
rnek olmayacak. K i m e gveneceinizi biliyorsunuz. imdiye
dek, sizin iin burada bakalar dua etmiti; artk kendi banzasnz. imdi o t u r u n ve kendiniz iin T a n n ' y a dua edin.
Aday sunak n n d e diz kp dua etmeye balar, o srada
gzleri yeniden mendille skca balanr. D u a s n tamamlad
srada locann klar iyice kslacak, oda karanla yakn, lo bir
grntye kavuacaktr. (Bunun, gzleri zaten bal aday iin
bir anlam yoktur tabii; yalnzca, dier biraderlere "final" bl
m n n baladn haber veren bir iarettir.)
Grevli, aday kolundan t u t u p yavaa ayaa kaldrr ve lo
cann iinde t u r attrrken, bir yandan da ona, Zanaat'n ef
sanevi lideri H i r a m Abif in, almalarda verilen molalar srasn
da tapnan "Kutsallarn Kutsal" ( S a n c t u m S a n c t o r u m ) ad
verilen b l m n e girip, dua ettiini anlatmaktadr.
n c tur tamamlanp gneye doru yaklatklarnda, Ast
Muhafz birden yerinden kalkp onlara yaklar ve aday yaka
sndan t u t u p iddetle sarsmaya balar:
- H i r a m Usta, ben de seninle yalnz konumak iin frsat
kolluyordum. T a p n a k bitince s t a t M a s o n srlarn bize vere
ceini sylemitin ama hl bir ey aklamadn! imdi h e m e n
bana bunlar anlatman istiyorum!
Basit bir mizansen iinde H i r a m Abif roln oynamak d u
r u m u n d a kald artk iyice anlalan adayn yerine, yannda d u
r u p onu kolundan tutmakta olan grevli yant verir:
- Birader, imdi b u n u n ne yeri ne de zaman. T a p n a k tam
olarak bitinceye dek bekle. Eer buna layk o l d u u n u kantlar
san, srr elde edeceksin.
Ancak, Jubela roln oynayan Ast Muhafz, aday tartakla

maya devam eder ve srr vermedii taktirde onu ldreceini
syler. Ayn diyalog ve sahneler bat y n n d e Jubelo roln oy
nayan Kdemli Muhafz'la; dou y n n d e de J u b e l u m roln
oynayan Saygdeer stat'la birer kez daha yinelenir. S o n u n d a ,
srr vermeyi reddettii iin aday " l d r l r " ve d m d z yere
yatrlr. Uzand yerde hl gzleri bal yatarken, konuma
lar duymaktadr:
- ld m?
- Evet, ld.
- T a n r m , ne yaptk? Ustay ldrdk vc istediimiz srra
da ulaamadk! imdi cesedi ortadan kaldrmamz gerekiyor!
- O halde sabah olmadan o n u batya, M o r i a h Da yaknn
daki tepeye gtrelim ve gmelim.
zerine bir rt rtldkten sonra aday, trendeki birader
ler tarafndan kaldrlp tanr ve tam t u r atldktan sonra,
bat y n n d e yavaa yere braklr. Ardndan, bu " m i n i tiyatro
o y u n u " , efsanedeki dier ayrntlarla srer: Katiller kamaya a
lr ama b u n u baaramazlar; dier on iki ii komploya katl
dklarn ama son anda vazgetiklerini itiraf eder; Kral Sley
man (locada bu rol oynayan bir baka ye) H i r a m Usta'nn
derhal bulunmasn ister ve on be kiiyi bu ile grevlendirir;
ilerinden bir grup, iz s r p katilleri yakalar. B t n bu sre
iinde aday, yerde hareketsizce yatmaktadr.
Nihayet, " H i r a m Abif in cesedi" de bulunur. Kral, ustas
nn l m n e ok z l d n , artk Mason srrn oluturan
gizli szn sonsuza dek kaybolduunu; yeniden b u l u n u p elde
edilene dek, yerine bir baka szn " i k m e " edilmesini ister. Bu
arada dier biraderler, H i r a m U s t a roln oynayan adayn,
sembolik olarak " l m d e n yaama d n d r l m e s i " ilemini ger
ekletireceklerdir.
Bedeni yerden kaldrmak iin ilkin Ast Muhafz, ilk derece
nin "el skma" yntemini dener, ama daha bilei kavrayamadan
kol yeniden yere decektir. B u n u n zerine Kdemli Muhafz,
ikinci derecenin el skma yntemini dener ama o da baarl ola
maz. Son olarak, topluca edilen duann ardndan, Saygdeer s -
tat adaya yaklap, adayn elini "aslan penesi" olarak da bilinen

stat Mason kavrayyla tutar, sa ayan onun sa ayann ya
nna yerletirir ve (dier yelerin de yardmyla) bir hamlede
" H i r a m Usta"y ayaa kaldrr. zerindeki rt yere dm,
gzlerindeki ba zlm ve aday "lmden geri d n m t r ! "
Diriltme ilemi tamamlandnda, adayn kulana stat
M a s o n derecesinin srr olan gizli szck de fsldanacaktr. An
cak gerek sr, H i r a m Abifle birlikte yok olduu iin, "yeniden
elde edilene d e k " o n u n yerine gemesi iin yaratlm, "yedek
szck"tr bu:
- M a h - h a h - b o n e (Maa ha bone).
S a h t e bir " s t a t " h i k y e s i

kinci derecede aday, " S h i b b o l e t h " ile tanmt ve bu sz
cn gerek kkenini incelemitik. n c derecenin balangcndaysa, s t a t M a s o n locasna giri iin gerekli parola olan
" T u b a l Cain"i rendi. Neydi bu " T u b a l C a i n " , yeni bir " b i
leik szck" m?
Eski Ahit'in ilk kitab olan Genesis (Tekvin), d r d n c b
l m n d e insanln atas olarak tantlan A d e m ile Havva'nn
oullar arasnda kan kavgadan ve Habil'in, kardei Cain (Ka
bil) tarafndan bir anlk fkeyle ldrlmesinden sz eder. Cain,
bu ar suun cezasn tecrit edilerek vc uzaklara srlerek de
yecek, Adem'in " r e s m i " soyuysa, daha sonra dnyaya gelen
nc olu Seth (t) ile devam edecektir. Eski Ahit, d r d n
c blmdeki birka ayetten sonra Cain'in izini srmeyi brakr
ve tmyle Seth'in soyundan gelen atalarn hikyesini anlatma
ya balar. Bu snrl birka ayette de, Cain'den devam eden so
yaac, altnc gbek torunlara dek bir "adlar listesi" halinde sa
ylp, konu kapatlr. te T u b a l Cain, karde katili olduu iin
cezalandrlan Cain'in, Eski Ahit'te sz edilen son t o r u n u ola
rak kar karmza. O ksack ayette de, o n u n bronz ve demir
iiliinin ustas olduundan sz edilir. 5 0 7 Tpk, Sleyman T a pna'nn bronz ilemelerini yapan, Tireli H i r a m Abif gibi.
51)7
Tekvin, 4: 22
Peki nc derece giri ifresi olarak T u b a l Cain'in veril

mesi, Masonlarn kendi gemilerini Cain soyuna baladklarn
m
gstermektedir? T a m olarak deil:
Eski
Ahit'teki
Tubal
Cain, yaygn gre gre Yunan mitolojisindeki Hephaistos ya

da Roma'daki adyla Vulcan'n karldr; yani, "metalrji ve
zanaat tanrs"nn. Albert Gallatin Mackey, Vulcan adnn "Baal-Cain"den, yani " T a n r C a i n " d e n tretildiini ileri srerek,
Eski Ahit'te sz edilen T u b a l - C a i n ' i dorudan doruya H e p
haistos ya da Vulcan'la zdeletiriyor.
508
Hephaistos da, yine
ou uzmana gre M e z o p o t a m y a ' n n gl tanrs E n k i ' n i n Yunan'daki paralelidir. Charles Penglease, farkl panteonlar arasn
da kurulacak paralelliklerin ou kez " p a r a l " olaca ve birden
ok figr iinde barndraca dncesiyle, Enki iin H e p h a
istos ve P r o m e t h e u s ' u n bir bileimini neriyor:
" E n k i ' n i n bir zanaatkar/yaratc, asi tanr, insanln yar
dmcs ve zeki tanr olarak rol, Hephaistos ve P r o m e t h e u s ara
snda paylatrlmtr. Hephaistos Enki'nin zanaatle ilgili y n
n alrken, insanln yardmcs, asi ve zeki tanr roln P r o
metheus stlenir."
509
Bu badatrmaya gre M a s o n dncesi, kendi geleneini

"karde katillii" gnahn stlenen Cain'e deil, insanla uy
garl sunan "zanaatkar tanr"ya dayandrmaktadr. Bir baka
deyile Masonluk, "uygarln ve bilginin k o r u n u p , insanla
s u n u l u u " gibi bir misyonun ayrcaln stlenme iddiasnda
dr. Ama b u n d a n daha nemlisi, Eski Ahit'in hemen hi dikka
te almad ve bilerek gz ard ettii Cain soyunu ok daha fark
l biimde tanmlayarak, onu eski Yunan ve Yakndou tanrlaryla zdeletirmekte; dolaysyla gayet net bir biimde Yahu
di teolojisi ve yorumuyla ters dmektedir.
Gelelim, stat Mason derecesi iin yaplan trenin merke
zine yerletii gibi, Mason mitolojisinin de temelini oluturur
gibi
508
509
sunulan,
Sleyman
Tapna'nn
bronz
ustas
Hiram
Albert Gallatin Mackey, "Symbolism of Freemasonry", Pietre-Stoncs
Review of Freemasonry
C h a r l e s Penglease, "Grcek Myths and Mesopotamia: Parallels and Influcnce", s: 220
Fraternis F.37
Abife.
Bu efsanevi kiiliin adnn, Eski Ahit'in I. Krallar ve
II. T a r i h l e r kitaplarnda birka kez getiini belirtmitim. T i

re'nin Fenikeli kral H i r a m ' n , tapnak yapmnda yardmc ol
mas iin ekibiyle birlikte bu bronz ustasn K u d s ' e yollad
na ilikin referanslara, sz konusu kitaplar iindeki ksa birka
b l m d e rastlarz. Ancak Mason geleneinde H i r a m U s t a ' n n
adna bir " s o y a d " gibi eklenen "AbiP'e, Eski Ahit'te hi rast
lanmaz; tabii, bu biimiyle.
II. T a r i h l e r ' d e Fenikeli h k m d a r H i r a m , Kral Sley
man'a, " S a n a babamn hizmetkrlarndan H i r a m ' yolluyorum,
yetenekli bir bronz ustasdr" mesajn yollarken, "Babamn H i
r a m " ifadesini kullanmtr ksaca. Ibranicesiyle, " H i r a m , abi
(avi)". Bilinmeyen bir zamanda bu efsane Mason literatrne
yerletirilmeye allrken, Eski Ahit'i kaynak alan birileri, " b a
b a m n " anlamna gelen " A b i " (Avi) szcn bir soyad gibi
alglamakla kalmayp, sonuna bir de F harfi yerletirmeyi uygun
grmtr anlalan! Mason terminolojisinin, "Sar duymaz,
u y d u r u r " deyiindeki gibi, kimi szck ve adlar nasl deforme
ettiine daha nce tank olmutuk.
D u r u m a baklrsa, tpk
" F r e r e s M a s o n " (Mason Kardeler) ifadesinin
"Freemason"
(zgr Mason) ya da " K r o t o n ' l u Pythagoras"n " G r o t o n ' l u P e

ter G r o w e s " haline gelmesi gibi, "Babamn H i r a m (Hiram Avi)"
ifadesi de bir anda byk usta H i r a m AbiPe d n m t r .
Sorun keke, yalnzca Byk s t a t ' n adndaki bir deformasyonla snrl kalsayd. O zaman b u n u basit bir tebessmle
geitirip, efsaneyi "kendi snrlar i i n d e " ciddiye alarak ince
lemeye devam edebilirdik. Ne var ki, M a s o n literatrnn bu
temel fgryle ilgili hata ve arptmalar,
ibaret deildir.
Hikyenin
belki de
"Abif'
"ruhunu"
szcnden
oluturan
en
nemli blm, yani H i r a m U s t a ' n n kendi adamlarnca ldrl

mesi de, btnyle dayanaktan yoksun olarak, sonradan uydu
rulmutur.
Eski Ahit'te, tapnan iiliinden, H i r a m ' n baarl al
malarndan kimi ufak ayrntlar eliinde sz edilir ama ustann
bylesine korkun bir cinayete kurban gittiine dair hibir kayt
yoktur. Dahas, sonraki yzyllarda Yahudi tarihi J o s e p h u s ' u n
bildirdiine gre Hiram Usta tapnak yaplp bittikten sonra

Kral Sleyman'n verdii armaanlarla birlikte memleketi T i
re'ye d n m ve orada " m u t l u bir yallk" geirmitir. O hal
de bu "byk srr vermedii iin l d r l m e " hikyesi niin, ne
amala ve ne zaman Masonik efsaneye m o n t e edilmitir acaba?
Olaylarn ak srasn bir kez daha gzden geirelim: O r t a
da, elde edilmesi g ve avantaj salayan bir " b y k sr" ya da
bilgi vardr; birileri bu bilgiyi, onu korumakla grevli olan, yet
kili bir kiiden, bir tapmakta zor kullanarak almak ister; bu e
kime srasnda ilerinden biri, hrsn kontrol edemeyerek, bil
giyi tayan l d r r ya da yok eder, bu d u r u m d a , onu tayp
koruyanla birlikte, bilginin kendisi de yok olacaktr. G e r i d e ka
lanlardan on be kii, farkl yne dalp bu bilgi taycy
ararlar; artk yaamad anlalnca da, onunla birlikte ortadan
kalkan bilgi yeniden elde edilinceye dek, yedek bir baka bilgi
yi ikme etme gerei ortaya kar; bilgiyi tayan, sembolik ola
rak yaama dndrlr.
imdi de, yakndan bildiimiz bir baka olay akna evi
relim gzlerimizi: Roma'da, C u m h u r i y e t ' i n kritik resmi belge
leri arasnda saylan Sibylline Kitaplar, ok nemli bilgileri ta
maktadr ve bu bilgiye sahip olmak, g ve nfuz elde etmek
le edeerdir. lkede bir i sava yaanr; bu srada kitaplarn
sakland Capitoline Tapna yanar ve bilgilerin orijinali yok
olur. Savatan galip kan Sulla, yok olan kitaplarn yeniden bu
l u n u p derlenmesini ister; bu i iin grevli olan kurul yeleri
says on be kiiye karlr ve gruplar halinde lkenin her ye
rine dalan bu yetkililer, dnlerinde orijinallerin b u l u n a m a
dn, ama onlarn yerine koymak, ikme etmek zere yedek ki
taplar edindiklerini bildirirler. Yeni Sibylline Kitaplar, tapmak
taki gizli blmeye saklanr ve bylece koleksiyon, (belki de ger
ek kitaplar yeniden bulununcaya dek) sembolik olarak varl
n srdrr.
H e r iki hikyede italik harflerle altn izdiim temel anah
tarlarn, ne derece arpc bir paralellik ierdiini sylemeye ge
rek yok. Bir tarafta "Masonik S r " var, dier tarafta "Evrensel
bilgiler". Birini "gizli sz" olarak, o n u n taycs olan Hiram
U s t a saklyor; dierini Sibyl bilgilerinin derlendii gizli kitap

lar. Masonik hikyede bir ekime srasnda H i r a m Usta tap
nakta ldrlyor; dier yanda Sibylline Kitaplar, i sava s
rasnda Capitoline tapnanda kan yangnda kle dnyor.
H e r iki d u r u m d a da bu olay, "bilgi kayb" demek. Mason efsa
nesinde on be kii farkl yne doru yola kp H i r a m ' ar
yor; Roma'daysa on be kiiye karlan kurul, belli Sibyl m e r
kezlerine dalarak kitaplar yeniden oluturmaya alyor. H e r
ikisinde de orijinal belge bulunamaynca, yerlerini doldurmak
zere yedek bilgi ikme ediliyor; bylece yok olmu grnen
srlar, sembolik olarak yaama d n d r l m oluyor. Tabii, ger
ekleri yeniden elde edilene dek.
H i r a m Abif hikayesiyle ilgili, altn izerek nerdiim ak
lama u: Sleyman Tapna ve H i r a m Usta'yla ilgili anlatlan
lar, Fraternis birikimine Tapnak valyeleri'nin katlmnn ve
on
yedinci yzyldan
sonra da
G l - H a mistisizmine
bal
" M e s i h i " unsurlarn Masonik ideoloji zerinde etki kazanma

snn ardndan, bilinli olarak ve " p e r d e l e m e y a p m a " amacyla
oluturulmu, gerein eretilemesi zerine kurulu bir efsane
nin paralardr. T p k , "sahte h e d e f gstererek "artma ver
m e k " gibi bir ey. inisiyasyon treninin gerek kkeniyse,
zlmeye balayan Fraternis gruplar iindeki en etkin g olan
Pythagoras Kardelii'ne bal biraderlerin, byk olaslkla I
birinci yzyln
ortalarna doru biimlendirdikleri,
"tarihsel
misyona" dayal bir riteldir. Kardeliin en byk gcn

oluturan Sibylline Kitaplar'nn orijinallerinin, gc elinde t u t
ma hrsna sahip gruplar arasndaki sava srasnda yok olmas
zerine, yerlerine "geici olarak" baka kitaplarn aranmas ve
"yedek srlarn tapnaa yerletirilmesi" olaynn dramatizasyonu zerine kurulu, simgelerle ykl bir tren. Elbette bu ik
me ileminin geici olduunu, yalnzca " b i r a d e r l e r " bilmekte
dir; Sulla ve onu izleyen despotik liderler iin, Capitoline'e bir
koleksiyonun yerletirilmi olmas yeterlidir nk.
Ksacas, Fraternis'in birinci gizemi, tarihin en eski kayt ve
bilgi birikimini barndran kitaplar; ikinci gizemi de gerekte
bunlarn btnyle yok olmayp, gvenli bir yerde saklanmas-
dr. Roma'da C u m h u r i y e t idealleri baarszla urayp K a r d e

liin varl tehlikeye girince, "grlen lzum z e r i n e " gerek
belgeler Roma devletinden saklanm; orijinallerin yerine kon
masn salayacak koullar ortaya kana dek, Capitoline'de ye
dek ya da gereine benzetilmi " s a h t e " kitaplar saklanmtr.
Ritel, yalnzca biraderlerin bildii bu " s t dzey sr" zerine
kuruludur.
Bilinli olarak gerei " p e r d e l e y e n " ve kendi alt dzey bi
raderlerinden bile orijinal inisiyasyonun ieriini saklayan M a
sonik hikyeyse, aslnda yalnzca "hedef artma" amacna y
nelik bir parodidir. T p k , Masonik literatrn nl yazar Al
bert Pike'n, "Ahlak ve D o g m a " adl yaptnda syledii gibi:
" M a s o n l u k , kendi srlarn, seilmi olan bilgeler dnda
herkesten saklar, o srr hak etmeyenlere, yanl yere ynlendi
rici ipular ve aklamalar s u n a r . " 5 1 0
Fraternis ve Masonluk
T a r i h i n en eski "restorasyon ideali"nin temsilcileri kimlii
ni tayan, benim genel bir tanm oluturmak zere Fraternis
olarak adlandrdm heterojen gruplar, g n m z d e n be bin
yla dek geri giden bir sre iinde, izlenebilir bir kesintisizlie
sahiptir. T e m e l ideal ve temel fikir, ataerkil d n m ve onu
izleyen "iddet ve kaba gce dayal bireysel mlkiyet" anlay
zerine k u r u l m u snfl toplumlar dzeninin yerine, ok uzun
bir sre varln k o r u m u "eski d z e n e " ait ilkelerin restoras
yonudur. T a r m n bulunuuyla ortaya kan "neolitik d e v r i m "
srasnda sistematik hale gelmi; yaam her gn yeniden rete
cek etkinliklerin kolektif abayla hep birlikte stlenildii; insan
larn retime g ve yetenekleri orannda katlp, elde edilen
r n gereksinimlere gre adilce paylat; yetki ve saygnln
fiziksel g araclyla edinilmi kiisel zenginlie deil, bilgi,
yetkinlik ve deneyime gre belirlendii, insanln en eski t o p 510
Albert Pike, a.g.e., s: 105
lumsal dzenidir bu. Kadn ve erkek arasnda tam bir "hak eit
liinin" egemen olduu; ancak baz temel fizyolojik niteliklerin
(dourganlk) yan sra, bilgi ve deneyim birikimini elde t u t m a
nn getirdii ayrcalkla da kadnlarn farkl bir saygnla sahip
olduu, " A n n e D z e n i " .
Bu eski ve kkl misyonu stlenenlerin yaad sre, en
batan beri ayrntlaryla g r d m z gibi, eitli dalgalanmala
r, b l n m e ve paralanmalar, d n c e ayrlklarn, belli d
nemlerde d etkilerle gelen arpc tutarszlklar vc bazen yoz
lama eilimlerini de iermitir. Genel anlamda Fraternis hare
ketinin, tarih iinde izi srlebilir bir kesintisizlii olmakla bir
likte, yelpazenin b t n olduka heterojen ve dank bir g
r n t sunar. Yine de, hi deilse on sekizinci yzyl sonlarna
dek bir biimde varln korumay baarabilmi, ayrt edici ana
ilkelerden sz edilebilir: Ana T a n r a dncesine dayal evren
kavray; insanlar "ekonomik avantaj fiziksel gle elde edip
k o r u m a y a " dayal sosyal snflara gre deil, bireysel yetenek,
bilgelik ve ahlaki (vicdani) ilkelerine gre deerlendiren "se
kindi" bir bak; monari ve teokratik ynetimlere kar youn
tepki; lke ve din farkllklarn ortadan kaldrmaya ynelik,
topik bir enternasyonalizm.
"Sekincilik"
kavramnn
altn
zellikle
izdim,
nk
Kroton'daki Pythagoras'larn, F r a n s a ' n n gneyindeki K u s u r

s u z l a r n ya da Bat Anadolu'daki Bedreddin mritlerinin ou
kez uzmanlarca " p r o t o - k o m n i s t " olarak yorumlanan ortaklaa
yaam uygulamalarna karn Fraternis hibir zaman "sosyalist"
olmad. Bireyin nitelik ve eilimlerini dikkate alan ve insanlar
geliim ya da yetkinliklerine gre deerlendiren bir "sekinci
lik" anlay, her eyin zerindeydi. Eer marksist literatre g
re konuursak, "nesnel koullar" deil, "znel k o u l l a n " n e m
siyordu Fraternis; deiimi "altyapda" deil, " s t y a p d a " ba
latmann doruluuna inanyordu.
Buna gre, salt "ezilen ve smrlen yoksul kitleye" m e n
sup olmak, bireyi dier insanlara gre daha desteklenesi, sahip
klas ve korunas yapmazd. Ya da b u n a kart olarak "zengin
ve soylu snftan olmak", olumsuz niteliklerle donatlmak demek
M A S O N K DEMLER. VE FRATERNS
deildi. Bal b u l u n d u u snf ne olursa olsun, bireyin kendi i

geliimi ve sahip olduu deerler nem tamaktayd yalnzca.
Bilgelik ve "kardelik" uruna elindeki m a d d i deerlerin sala
d b t n snfsal avantajlardan gnll olarak vazgeebilen bir
soylu, frsatn bulduu ve zenginlie kavutuu anda acmasz
ve hrsl bir "egemen snf yesi"ne d n m e potansiyelini ba
rndran yoksul bir kylden ok daha deerliydi.
Pythagoras Kardelii, bu nedenle K r o t o n ' d a bir yandan
kendi komnal yaam modelini olutururken dier yandan baz
soylular ya da orta snf tccarlarla iyi ilikiler kurarak onlar ya
nna ekmeye alt; bu nedenle "kleliin kaldrlmas" iin sa
vamak yerine, hem klelerin h e m de kle sahiplerinin kafasn
dan bir " k u r u m " olarak kleliin kabul edilebilirliini silmeye
abalad. R o m a ' d a Sybilline K u r u l u ' n u denetimi altnda tutan
biraderler, bu nedenle pleb'leri tapnaklar, kltler ve collegia'lar
araclyla " e i t m e y e " urat. Cathar statlar bu nedenle yok
sullarn ve basit tccarlarn yan sra, Oksitanya soylularyla da
yakn ilikiler kurdu.
F r a t e r n i s ' e gre, deiim "belli basamaklar izleyerek", ya
va yava oluacakt; ezilen snfn ayaklanp iktidar devirdii
ani bir devrimle deil. Kardeliin savunduu eski vc evrensel
deerler b t n insanlar tarafndan benimsendike; bilgelik tara
fndan ynetilen paylamc kardelik anlayna giderek b t n
toplum inisiye edildike; ksacas herkes birer " K a r d e " e d n
tke, bir misyon ve k u r u m olarak Kardelik de ilevini ve var
lk nedenini yitirecekti. Sava, iddet, zorbalk ve bireysel zen
ginlik hrs, tek bir bireyin bile kafasnda yaamay, onay bul
may s r d r d k e , gerek zgrlk ve paylamclk tam anla
myla yaama gemi saylamazd. Ana T a n r a deerleri bu n e
denle bir " d i n " deil, evrene ve onun yaratcsna sayg d u y u p ,
insanlarn " B y k A n n e " n i n bilgeliini, efkatini ve karlksz
vericiliini kendi zerlerine yanstmalarn, onu izlemelerini ve
" o n u n yla aydnlanmalarn" salamaya ynelik evrensel bir
felsefeydi: Felsefelerin en eskisi.
Ama b u n a ramen grdk ki, Fraternis belli dnemlerde
sk sk bu temel ilkeden uzaklaan eilimleri ve tutarszlklar da
sergiledi. R o m a ' d a " E m p e r y a l K l t " tepeden inme komplolar

la denetim altna almaya alan M i t h r a gruplarnn giriimleri
ni; iktidar ele geirmeyi ara deil ama haline getiren eitli
darbe denemelerini; Diocletianus vc Julianus dnemlerinde in
tikam hrsyla Hristiyan gruplara uygulanan bask ve iddeti, en
tipik rnekler olarak sayabiliriz.
Miras ve misyonun bir biimde M a s o n rgtnce stlenil
mesinden, yani Fraternis'in hzl admlarla bir "burjuva sekincilii" g r n m n e b r n m e y e balamasndan sonra, benzerle
rine 1640 ngiliz D e v r i m i ' n d e , A B D ' n i n kurulu ve bamszlk
mcadelesinde vc Fransz Devrimi'nin izledii seyirde rastlad
mz bu " s a p m a l a r " ok daha dramatik bir hal ald. n k ar
tk "savasz, kardee ve paylamc bir d n y a " ideali Misyo
n u n sahipleri tarafndan bile, "gerekletirilmesi olanaksz bir
t o p y a " gibi alglanyordu. nsann doas, " k t l e " eilim
liydi ve bu koullar altnda ancak hegemonya modeli ksmen es
netilerek, snrl "iyiletirmeler" yaplabilirdi, o kadar.
Nuh'un gelini, "Dul kadn"n olu

Fraternis idealinin btnyle zlp dalmasna ve bu
sre iinde Masonik rgtlenmenin stlendii role biraz daha
geni olarak son blmde deineceiz. Ancak imdi noktay
koymadan nce, srecin kesintisizlii iindeki son halka olan
Masonlarn, yani yalnzca erkeklerin ye kabul edildii bu ka
pal burjuva rgtlenmesinin, eski vc kkl bir "bilge kadnlar
klt"yle olan gizlenmi ya da u n u t u l m u / u n u t t u r u l m u ba
lantsn, hibir soru iaretine yer brakmayacak biimde gzden
geirelim:
- nisiyasyon ve derece trenlerinde sunulan ifreler, b t
nyle tanra k l t r n n uzantlardr. Shibboleth'in, merke
zinde D e m e t e r ' i n yer ald Eleusis gizemciliinde klt simgesi
olan "msr baa vc su kayna" anlamna geldiini grm
tk. Bu szck, uzak gemiinde anaerkil izler tayan gebe
Sami kabilelerinin, K e n a n ve Ugarit tanra kltleriyle (Astarte, Anat) yakn iletiimi sonucu ibrani diline yerlemi ve Eski
Ahit'te de yer almt. " i n " ve " S i n " harflerine dayal telaffuz
farkllnn ortaya kard "parola"nitelii, M a s o n ritellerini
oluturan Tapnak kkenli " s t a t ' l a r n ok houna gitmi ol
mal!
n c derece treninde adayn kulana fsldanan son
szck, yani " M a h - h a h - b o n e " ise, hibir biimde anlamlandr
lacak gibi bir ey deildir; ne herhangi bir dilde karl vardr
ne de bilinen mitoloji ya da efsanelerde rastlanacak bir ada ben
zer. " G e r e k sr" H i r a m U s t a ' n n lmyle yok olduu iin
" y e d e k " olarak belirlendii sylenen " M a h - h a h - b o n e " , yoksa
rasgele u y d u r u l m u bir szck m d r ?
C h r i s t o p h e r K n i g h t ve Robert L o m a s , kendi n c dere
ce gei trenlerinde kulaklarna fsldanan szcn ya da sz
cklerin, biraz daha farkl o l d u u n u dile getiriyorlar. Fonetik
olarak " M a h - h a h - b o n e " a benzeyen, ancak ciddi bir anlam olan,
slogan andrr bir cmle bu:
" M a a t - n e b - m e n - a a , Maat-ba-aa".
511
K n i g h t ve L o m a s ' n
zmlemesine gre, Eski Msr dilinde " M a a t ycedir, M a a t

r u h u y c e d i r " anlamna geliyor. Yazarlar burada M a a t ' n Msr
kltrndeki anlamn, M a s o n ilkeleri ile zdeletirip, slogann
" M a s o n l u u n yceliini" vurguladna inanyorlar. Peki nedir
Maat?
"2012: M a r d u k ' l a R a n d c v u " y u okuyanlar h e m e n anmsaya
caklardr: M a a t , st dzey bir felsefi kavram olarak Eski M
sr'da "Evrensel uyum ve kozmik d z e n i " temsil ederdi. T p k ,
S m e r k l t r n d e ayn anlama gelen " M e " ve o n u n H i n t d
ncesindeki paraleli olan " D h a r m a " gibi, "diil" nitelik tayan
bir szckt M a a t . Ayn zamanda da, o kozmik dzenin bir
paras olan yce tanrann adyd.
Yani K n i g h t ve L o m a s ' n , trende kulaklarna fsldand
n syledikleri slogan, " M a a t ycedir" derken, hem T a n r a ' n n
hem de o n u n temsil ettii kozmik dzenin yceliine vgde
511
C h r i s t o p h e r Knight-Robert Lomas, " T h e Hiram Kcy", s: 188
b u l u n u y o r . z m l e m e n i n ieriiyle ilgili herhangi bir itirazm

yok. M a a t kavramnn bu Masonik ifre iine yerletirilmi ol
mas, F r a t e r n i s geleneinin arka planyla da son derece u y u m
lu. Ancak, b t n ritel rehberlerinde " M a h - h a h - b o n e " ya da
" M a h a b o n e " olarak belirtilen, ou M a s o n kaynanda da ayn
biimde yazlan szcn, Knight ve L o m a s tarafndan Eski
Msr dilinde yeniden yaplandrl biimiyle ilgili baz kuku
larm var. H e c e ve seslerde, ifadeyi " M a a t neb-men-aa, M a a t b a a " haline getirecek kadar byk bir sapma, bana ok inand
rc gelmiyor.
Eski Msr dili bol miktarda "esesli" szce sahip oldu
u iin, bu t r karmak ifadelerin Latin alfabesine transferi s
rasnda, ortaya ciddi anlam kayplar kabilir. B t n y l e ayn
biimde telaffuz edilip, yazllar farkl olan szckleri birbiri
ne kartrmamak iin, hiyeroglif simgelerle yazlm halini gr
mekten baka are yoktur. " M a h - h a h - b o n e " rneindeyse, by
le bir ansa sahip deiliz; dolaysyla, yzlerce tek heceli szc
n getirecei dier zorluklan da eklerseniz, her biri kendi iin
de anlaml olabilecek ok sayda alternatif retebilirsiniz ve yi
ne de bilmece zlm saylmaz.
Buna karn, yalnzca bir varsaym ve tahmin o l d u u n u n
altn izerek, " M a h - h a h - b o n e " iin K n i g h t vc L o m a s ' n s u n
d u u n d a n daha akla yakn g r n d n e inandm bir baka
zmleme nereceim: " M a a t " szc, b t n y l e farkl bir
yazlla, " G z " anlamna da gelir. O n d a n tretilen " M a a " da
grmek, gzlemek ya da gr. " H a " ya da " H a a " ise bir edat
tr (preposition) ve ounlukla "arkada, arkasnda", baz d u
rumlarda da "evresinde" demektir. " B o n e " szcnn ingi
lizce'deki gibi " B o n " deil, " B o n e " biiminde o k u n d u u belir
tiliyor, ancak Msr dilinde " O " sesi yok; edeeriyse, u z u n
okunan " U " oluyor genellikle. (Szgelimi Yunan diline " O s i r i s "
olarak giren T a n r ' n n Msrca'daki orijinal ad " U u s i r " . ) Eer
bu son szcn " h e r y e r d e " anlamna gelen " B u - n e b " i n , son
daki B drlerek hafife deforme edilmi hali o l d u u n u var
sayarsak, Masonik ifreyi Eski Msr dilinde " M a a ha b u - n c b "
olarak yeniden yaplandrabiliyoruz: " H e r yeri arkadan (evre-
sinden) gzlyor" ya da ok daha derli toplu vc anlaml bii

miyle, o ok nl Masonik simgenin ad: " H e r eyi gren gz"
(All-seeing Eye).
- En iyi tannan ve zerinde en ok yorum yaplan M a s o
nik simge, bir piramidin tepe noktasna yerletirilmi, evresine
k saan " g z " glifidir. Albert Pike, "Ahlak ve D o g m a " d a , b u
nun Msr tapnaklarnda Osiris'in amblemi olarak kullanld
ndan ve "evreni yaratan ilahi g c " , yani simgelediin
den sz ediyor.
512
Ayn yaptn bir baka sayfasnda da ngiliz
localarndaki eski konferanslardan bir alnt yaparak, Masonik

ambiemlerdeki "parlayan yldz"n da " H e r eyi gren gz" ile
ayn anlama geldiini ve gnei simgelediini belirtiyor.
513
Msr k l t r n d e "lahi G z " ile gne arasnda kurulan

balant, Osiris mitlerinden ok daha eski bir gemie sahip.
S m e r ' d e k i Ninhursag'la paralellikler tayan ve hanedanlar n
cesi d n e m d e n itibaren Ana T a n r a motifinin Msr'daki kar
l olarak grlen H a t h o r ' d a n , daha nce sz etmitik: " D a
larn H a n m " olarak bilinen bu tanra, Msr'da bir annenin
koruyuculuunu ve efkatini simgeliyor; baz
betimlemelerde
ok saydaki gsleriyle insanolunu emzirip beslerken gr

lyordu. Ancak H a t h o r ' u n , bu besleyici ve koruyucu y n n n
dnda, "gzleyicilik" gibi bir grevi de vard: " R a ' n n G z "
kimliiyle gkyznde gne olarak belirir, ufku boydan boya
kat ederek yeryznn her karn gzlerdi. Bir baka deyile,
Msr'n " H e r eyi gren g z " T a n r a H a t h o r ' d a n bakas d e
ildi.
- M a s o n dncesinin kendi sembolik balangcn, T u b a l
Cain araclyla zanaatlarn tanrs Hephaistos ya da Vulcan'a
dayandrdn grmtk. Ancak Masonik gelenek, insanlk ta
rihi iindeki gerek soyaacn, T u f a n ' d a n sa k u r t u l u p yery
z n d e uygarln yeniden balamasn saladna inanlan N u h
512
513

ile balatr. D a h a dorusu, N u h ' u n oullarndan Sam vc aile

siyle. Eski Ahit'teki yaklam da, benzeri biimde Israiloullarnn kkenini a m ' d a n itibaren izler. Tufan'dan kurtulmak iin
gemiye binenler arasnda N u h ' u n gelinlerinin, yani oullarnn
karlarnn da yer aldndan sz eden Eski Ahit, bu kadnlarn
adlarn belirtmez. Ama gnostik metinlerde, am'n kars kim
liiyle karmza kan Norea'yla ilgili pek ok ayrntya rastla
rz.
U z m a n yorumlarna gre Nag H a m m a d i koleksiyonundaki
metinlerde Norea, T u f a n ncesi dnemdeki N a a m a ' n n , " g n o s
tik t r e v i " olarak belirir. 5 1 4 Naama, ilgin bir biimde, Mason
geleneinin kendi "zanaat atas" olarak grd T u b a l Cain'in
kardr. Eer Hephaistos paralelliine uygun bir balant bul
mak gerekirse, N a a m a da, Zanaat Tanrs'nn gzel ve hoppa ei
Afrodit olmaktadr.
Nag H a m m a d i metinlerinde genellikle insanolunun " s p i ritel lideri" ve bir t r "kurtarc" olarak ortaya kan Norea,
yine ayn uzman yorumlarnda bilgelik tanras " S o p h i a " n n
sembolik edeeri olarak da nitelenir. Bir baka deyile, N u h ' u n
gelini, yani Mason geleneinin T u f a n sonrasndaki atas a m ' n
kars, ilahi bir imgeyle sarmalanp " t a n r a " k o n u m u n a getiril
mektedir gnostik d n c e d e . Tapnak valyeleri'nin nl Baphomet'inin " S o p h i a " olduu, Mason rgtlenmesinin de val
yelerin devam nitelii tad dnlrse, bu d u r u m , okura
ok da artc gelmeyecektir.
N u h ' u n gelini Norea araclyla Mason r g t n Sibyl
kltrne balayan, bir baka halka daha sz k o n u s u d u r ; daha
nceki blmlerde okurdan "imdilik b u n u aklda t u t m a s n " is
tediim, kk ama nemli bir ayrnt: Sahte Sibylline koleksi
yonunun
nc
kitabnda, metnin
yazar olduu belirtilen
Eritre Sibyl'nn, kendini " N u h ' u n G e l i n i " olarak tanttndan;

Hristiyan tarihi Eusebius'un da bunu doruladndan sz et
mitik. O halde, ister bir Sibyl olsun, isterse bilgelik tanras
14
Birger A. Pearson - Soren Giversen, " T h e Tdught of Norea" ("The

Nag Hammadi Library in English" adl derleme, s: 446
Sophia'nn ete kemie b r n m tezahr; am'n kars N o rea, gnostiklerin spiritel lideri olduu gibi, soyaac anlayna
gre Masonlarn da bykanneleridir!
- B t n y l e bir " p e r d e l e m e " olarak yaratldn grd
mz Hiram Abif efsanesinden kaynaklanan ve b t n Mason li
t e r a t r n d e izine rastlanan bir ilgin unsura daha deinelim:
Masonlar kendilerini " D u l Kadn'n o u l l a n " olarak tanmlar
lar. Eski Ahit'te H i r a m U s t a ' d a n , "Tireli dul bir kadnn olu"
olarak sz edilmesiyle ilikilendirilir bu tanmlama. imdi, n
ceki blmlerde sahte Sibylline Kitaplar'ndan yaptmz bir
alnty yeniden anmsayalm:
" E y Latin lkesinin her yanyla kirlenmi,
M a e n a d ' n ylanlarla cotuu kenti
Kylarna bir dul kadn oturtacaksn
Ve T i b e r nehri sana atlar yakacak"
Bu m e t n i n Judeo-Hristiyan nitelik tadndan ve iinde
geen " d u l k a d n n " da, Magna Mater, yani " B y k A n n e " ol
d u u n d a n sz etmi ve okurdan bu bilgiyi de "aklnn bir k
esinde t u t m a s n " istemitim. imdi, balanty net bir biim
de kurabiliriz: Tanra, b t n eski kltrlerdeki grnmyle,
" A n n e " olmasnn yan sra, " d u l kadn"dr; nk b t n mit
lerde ei, yardmcs ya da byk ak olarak ortaya kan figr,
sonunda lmle tanr ya da dngsel bir lm-dirili-yeniden
lm srecini yaar. Kybelc, ok sevdii Attis'i; sis, kardei ve
kocas Osiris'i; n a n n a D u m u z i ' y i ve ltar da T a m m u z ' u yitir
dii iin " d u l kadn" olarak kar karmza. Tanra'y " A n n e "
olarak gren b t n bu paralel kltlerin mensuplar da, kendile
rini " d u l kadnn o u l l a n " olarak nitelerlerdi; tpk yedi yz yl
kadar nce Fraternis araclyla Ana T a n r a kltn miras
alan Masonlar gibi!
- U y d u r u l m u H i r a m Abif hikyesinin finalinde yer alan
"dirili" sahnesi, her ynyle Dionysos kltndeki sembolik
ayinlerin bir kopyasdr: l m tanr, kutsalln gcyle ve ya

ratc gcn kendini yenilcmcsiyle yeniden yaama d n d r l r
bu ayinlerde. Aa yukar ayn ayrntlar, Kybele-Attis o n u r u
na
gerekletirilen
mmkndr:
ilkbahar
Ekinoksu
trenlerinde
Yerde cansz yatmakta olan
Attis'i
bulmak
simgeleyen
aa, Kybele rahibeleri tarafndan skca kavranp yeniden dikey

hale getirilir ve bu sembolik "dirili", cokuyla kutlanrd; tpk
H i r a m ' n bedeninin, biraderler tarafndan elinden t u t u l u p d i m
dik ayaa kaldrlmas gibi.
- Daha nce g r d m z gibi, Mason localarndaki kutsal
G harfi, Gea ya da G e m e t e r ' i n ( D n y a Anne) ba harfidir; ay
n zamanda da, bilimlerin en saygn olan geometrinin. M a s o n
ideolojisi, geometri bilimine sahip karken, o n u n en byk us
talarndan, Fraternis duayeni Pythagoras' da "Byk s t a t "
olarak selamlar. r g t yaps, M i t h r a kltnde olduu gibi yu
kar doru basamaklar halinde ykselen derecelerden oluur.
Malcolm D u n c a n ' n ritel monitr olarak hazrlanan kitabn
da, tpk M i t h r a localarnda olduu gibi temel, d r d " s t
d z e y " olmak zere yedi derece vardr. Ancak klasik Mason d e
receleri, yani M a s o n olmann asgari basamaklar, 1717'den beri
derecelidir. B u n u n zerinde yer alan " k d e m " dereceleri,
sonraki dnemlerde, her biri ayr birer sembolik ad tayan otuz
st dzey basaman daha eklenmesiyle 33'e ulamtr ki, Albert Pike'n "Ahlak ve D o g m a " adl kitab, b t n y l e bu dere
celerin temsil ettii deerler ve onlarn antik felsefi kkleri ze
rine kuruludur. Harold Bayley, " C a t h a r dncesine gre gk
yz ile yeryz arasndaki btnlemeyi salayan merdiven,
otuz basamaktan oluuyor ve bunlarn her biri ayr adlar ta
y o r d u " diyor. 5 1 5 Acaba bu da yalnzca bir " r a s t l a n t " mdr,
yoksa Fraternis geleneinin Sibyl'lardan Masonik rgtlenmeye
dek geirdii sre iindeki balantlardan birinin daha gster
gesi mi?
515
Harold Bayley, "New Light on the Renaissance", s: 18-19
Olaylarn akn, kitap boyunca ayrntlaryla izledik; ba

lantlar ve temel d n c e n i n evresinde oluan farkl rgtlen
melerin geirdii deiim ve dalgalanmalar inceledik. Sonuta
karmza, uygarlk tarihinin en uzun soluklu misyon hareketi
nin "yazlmam t a r i h i " n d e n seilmi, birbirini net bir devaml
lk iinde izleyen kesitler kt. Bu noktada ister istemez aklla
ra u soru taklyor: Be bin yl akn bir sre iinde, snfl
toplumlardaki bir aydnlar aznlnca eitli g r n m l e r altnda
srdrlen ve temel amac balangtan itibaren
"uygarln
yanl gidiini dzeltip, eski temel ilkeleri restore e t m e k " bii

m i n d e belirlenmi bir gelenein "son halkas" olarak ortaya
kan Masonluk, nasl oldu da sistemle uzlam, muhafazakr ve
aka egemen snf ideolojisinin yannda yer alan, en hafif ifa
deyle "pasif ve itici" bir rgte dnt?
An sac, Katolik g d m l , kktendinci Anti-Masonik
iddia ve sylemleri bir yana brakalm, en objektif bakla bile
on d o k u z u n c u yzyldan g n m z e dek geen sre iindeki
M a s o n prototipi, bu kitapta izlerini srmeye altmz eitlik
i, paylamc ve " k a r d e e " dnya idealini gerekletirme zlemindeki F r a t e r n i s karakteristikleriyle ciddi bir uyumsuzluk ser
giliyor. Bu grntsyle Masonluk, her eyden nce "cinsiyet
ayrmcs"dr, nk kadnlar kabul etmez ve yalnzca erkekler
ye olabilir. " n a n ayrmcs"dr, nk yalnzca tcktanrl d i n
lere inananlar iine alr; Budistler, Hindular, S h i n t o inananla
r, paganlar, ateistler ya da agnostikler (bilinemezciler) kabul
edilmez.
Bir "Yce Varla" ( S u p r e m e Being) inandn beyan et
menin yeterli koul olduu sylenerek, bu konuda Aydnlanma
dnemindeki " D e i s t " (Yaradanc) Mason dncesinin esnekli
ini tar izlenimi vermeye alsa da, zellikle Amerika'daki lo
calar aka Evangelist-Baptist ya da Presbiteryen " b i r a d e r l e r i n "
denetimi altndadr. (Kkleri J u d a i z m ' e taban tabana kart, tan
ra k l t n e dayanan Fraternis'in bir uzants olarak, bu d u r u m
epey ironiktir gerekten.) "ideolojik ayrmc"dr, nk byk
bir abayla kendini "apolitik" klmaya urarken localarda siya
si ve felsefi tartmalar kesin bir tavrla yasaklar.
Bitmek bilmez boucu sylevlerin yinelendii loca toplan

tlarnda, kapitalist sistemi tam olarak zmlemi "Protestan ah
lak" ne karlr. Eski Fraternis ideal ve " m i s y o n " u n u n izleri,
b u g n b t n y l e silinip yok edilmi bir d u r u m d a d r ve M a s o n
luk, belli aralklarla localarda bir araya gelen insanlarn, inisiyas
yon ritellerindeki o garip dramatizasyonlarla bir tr "gizli r
g t l k " oynadklar; bol miktarda ahlaki tler dinledikleri;
ounlukla "i hayatmda ve kariyerimde yardmc o l u r " diye ya
da "nfuz elde etmek amacyla" ye olmay tercih ettikleri; ara
da belli hayr ileriyle de itigal ederek kimilerinde "bir ie ya
radklar" hissini uyandran; sevimsiz, antipatik, egemen siste
me b t n y l e entegre olmu, irkin bir "burjuva d e r n e i " n d e n
baka bir ey deildir.
Bu d n m n balangc, iin iine T a p n a k valyeleri
kalntlarnn girmesiyle ortaya km; G l - H a mistisizmi r
gt ideolojisine ithal edildikten sonra hzlanm; Protestan re
formlaryla ayn saflarda buluulmasndan sonra netlemi; Bat'daki nemli burjuva devrimlerinin tamamlanmasnn ardndan
Aydnlanma ideallerinin terk edilmesiyle de son biimini alm
tr. Ama bu deiimi ve Fraternis ideallerinin be bin yl bo
yunca ayakta kaldktan sonra Masonluk tarafndan " h a d m edi
liini" daha ak olarak grmek iin, ksa bir tarih t u r u daha at
mamz gerekiyor.
2. "Bat Yldz"na doru

Tarih, Amerika ktasnn kefiyle ilgili olarak 1492 yln ve
kaptan C h r i s t o p h C o l o m b u s ' u iaret ediyor bize. Ama olduka
uzun bir zamandr, "Karanlk alar" boyunca tesinde hibir
eyin yer almadna inanlan Atlantik O k y a n u s u ' n u n kar k
ylarna, C o l o m b u s ' t a n en az drt yz yl nce skandinavyal
denizci kavimlerin ulatklarn biliyoruz. K a n a d a ve Labrador
kylarna defalarca yolculuk yapan kuzeylilerin izleri, aa yu
kar o n u n c u yzyldan itibaren Yeni D n y a ' n n varlnn hi
deilse Avrupal baz toplumlarca bilindiini ortaya koyuyor.
" U z u n Gemiler"iyle, "bilinen d n y a n n " ou yerine do
ru byk seferlere kan Vikingler'in usta ve korkusuz denizci
ler olarak n yaptklar d n l r s e , Amerika'ya Colombus'tan
yzyllar nce ulam olmalar doal karlanabilir. Ama bugn,
b u n d a n ok daha arpc bilgiler de var elimizde: Vikingler h e
nz kuzey denizlerinde boy gstermeye balamadan nce, irlan
dal rahip B r e n d a n ' n , anakaradan m m k n olduunca uzakta,
cra bir manastr ina etmek iin, yannda bir grup meslekta
ve usta denizcilerden oluan bir ekiple Atlantik'teki adalar tek
tek dolat; bu yolculuklar srasnda da Kanada kylarndaki
Nova Scotia ve N e w f o u n d l a n d ' e ulat biliniyor. Zamansa, al
tnc yzyln ikinci yars!
O r t o d o k s tarihiler Navigatio Brendano (Brendan'n Yol
culuklar) adl belgede anlatlanlar " k u r g u s a l " bulsalar da, 1976
ylnda T i m Severin adl bir serven d k n , Brendan'n bin
dii sylenen teknenin aynsn ina ederek, rlanda'dan N e w foundland'e uzanan bir yolculuu baaryla tamamlam vc b u
nun m m k n o l d u u n u kantlamt. 5 1 6 Tarihi VVilliam M c N e ill, Brendan'la ilgili tez ve bulgular bir yana braklsa bile, Ir16
M a r g a r e t J. Goldstein, "Irisl in America", s: 13

Fraternis -
F.38
landal denizcilerin altnc ve o n u n c u yzyllar arasnda Ameri

ka kylarna ok sayda yolculuk yaptklarna dair gvenilir ka
ntlarn b u l u n d u u g r n d e . 5 1 7
Eldeki veriler nda, hi deilse " b i r g r u p " Avrupal iin
Yeni D n y a ' n n , C o l u m b u s ' t a n ok daha nce bilinip tannd
n sylememiz m m k n . O halde uzunca bir sredir yinele
nen, T a p n a k valyeleri'nin on d r d n c yzyln ilk yarsn
dan itibaren Amerika'ya deniz yolculuklar yaptklar vc ktay
"yeni idealin gerekletirilecei l k e " olarak belirledikleri iddi
as, ok da abartl saylmamal. Eer rlandal bir rahip ve ya
nndaki denizci grubu, 577 ylnda ahap ve deri kullanlarak ya
plm mtevaz teknelerle okyanusu amay baardysa, onlar
dan yedi yz yl akn bir sre sonra, ok daha donanml bir
filoya sahip Tapnaklarn da ayn eyi yapm olmalar, hi de
"fantezi" saylmamal. Kouturmalar sonrasnda Fransa'y hz
la terk edip, yanlarnda Cathar'lardan kendilerine aktarlm
"hazinc"yi de tayan valyeler, Iskoya'ya ayak bastktan son
ra byk olaslkla rlandal Brendan'n yolculuk ettii gizemli
topraklarla ilgili bilgiye de ulamlard. Bu d u r u m d a , Avrupa'daki gvensizlie alternatif olarak batda, okyanusun tesin
de "yeni bir snak" dlemi olmalar, akla yakn grnyor.
L a Merca: Bir e f s a n e n i n izleri

Christopher K n i g h t ve Robert L o m a s , ok eski Essene ve
Nasorean geleneklerinden Masonik kltre szm, "Bat Yld
z " ile ilgili bir efsaneden sz ediyorlar: Kkeni Essene d n
cesinden daha da eskilere dayanan bu efsaneye gre, ok uzak
larda, Bat Yldz ynnde, bir tr "vaat edilmi topraklar" ni
telii tayan bilinmedik bir lke yer almaktadr. Dnyadaki iyi
ruhlar, dllerini, okyanusun dier yannda bulunan ve yolunu,
" M e r i c a " ad verilen Bat Yldz'nn gsterdii bu gizemli l
kede alacaklardr. K n i g h t ve Lomas, Fransa'daki byk kym517
VVilliam H. McNeill, "Visitors to Ancient America", s: 105-107
MASONK DEMLER VE FRATERNS
dan kaan T a p n a k valyeleri'nden bir b l m n n , bu efsane

uyarnca
Atlantik
dnyor.
okyanusuna
alp
Amerika'ya
ulatklarn
518
Ayn gr savunan Betty Meischen'e gre, 1307'de Britanny kylarndan okyanusa alan Tapnak valyeleri, Iskoya'dan nce dosdoru Yeni D n y a ' y a ynelmi ve spanyol ef
sanelerinde " L a M e r i c a " ad verilen uzak lkeye ayak basm
lard. Burada bir sre kaldktan sonra gemilerle Iskoya'ya geri
d n p rgtlenmelerini yeniden gzden geirecekler; bilgi ve
deneyimleri " d n y a zgrleip, b t n bunlar rahata gn
na karlacak ortam elde edilinceye kadar", eski semboller ze
rine kurulu gizli riteller iinde saklanacakt.
Meischen,
yz
yl
kadar
sonra
519
Iskoya'da
ina
edilen
Roslyn apeli'nin, yeni bir rgtlenme biimini yaama geiren

Tapnaklarn
Roslyn'in
klt
merkezi
dekorasyonunda
olduunu
rastlanan
dnyor;
tpk,
figr ve betimlemelerin
Amerika'dan izler tadn belirten K n i g h t ve L o m a s gibi.
520
Yeni ktaya verilen adn, kif Amerigo Vespucci'den kaynak

landna ilikin klienin de, corafyaya merakl Waldseemller
adl bir keiin, on altnc yzylda kaleme ald bir kitapta yap
t hatadan kaynaklandn sylyor K n i g h t ve L o m a s : Kta
nn Amerika olarak adlandrldn gren ve gezgin Amerigo
Vespucci'nin de oraya yolculuk ettiini gren VValdseemller,
kafasnda bu iki ad birletirerek Amerika adnn Vespucci tara
fndan verildii kansna varmt. Oysa Yeni D n y a , Vespucci
bir yana, C o l u m b u s ncesinde bile " L a M e r i c a " adyla bilini
yordu zaten. 5 2 1
T i m Wallace-Murphy ve Marilyn Hopkins, Venedikli soy
lu bir aileye m e n s u p Nicolo ve Antonio Z e n o ' n u n , on beinci
yzyl balarnda Amerika'ya yaptklar yolculuu anlatan mek
tuplarnn, Tapnaklar'la dorudan balantl olduu grn
de. " Z e n o H a r i t a l a r " olarak bilinen ve C o l u m b u s ' t a n ok nce
518
519
520
521
Christopher Knight - Robert Lomas,

Betty Meischen, "From Jamestown to
a.g.e, s:
Texas",
a.g.e, s:
a.g.e, s:
99, 103
s: 497-498
377-378
379-380
Amerika'ya yaplm dzenli yolculuklar ortaya koyduu d

nlen belgeler, bu iki yazara gre, Nicolo ve A n t o n i o ' n u n se
ferleri srasnda kaleme alnmt ve gemileri ynettii sylenen
" P r e n s Z i c h m n i " de, Roslyn Baronu nl H e n r y Sinclair'den
bakas deildi.
522
Ayn konu zerinde aratrma yapan Mark F i n n a n ' a gre

de Sinclair ile Tapnaklar arasnda yakn balar sz konusuy
du vc sko Prens, on d r d n c yzylda Amerika'nn Nova
Scotia kylarna ayak basmt. stelik F i n n a n ' a baklrsa, "se
rven amal" bir seferden ok planl bir yolculua benziyordu
bu; nk "hatr saylr sayda gemi ve adam kapsyordu" ve
aralarnda marangozlar, gemi yapmclar, duvar ustalar, metal
iileri ve askerlerin de b u l u n d u u kalabalk bir grubu Yeni
D n y a ' y a tayordu. Sinclair ayrca yz kiilik bir nc grubu
n u , keif yapmak vc topra incelemek zere i ksmlara yolla
mt.
523
H e r ne kadar bunlar ve benzeri konularda yaplm daha

birok aratrma, ounlukla Kutsal Kse mistisizmine ya da
" M e s i h ' i n s o y u n a " g n d e r m e yapmay amalyorsa da, T a p
naklarn erken saylabilecek bir tarihten itibaren Amerika'nn
dou kylarna ulap bu topraklar "yeni bir yerleimin m e r k e
z i " haline getirme planlar kurduklar da, pek yabana atlacak gi
bi deil. On d r d n c ve on beinci yzyl Avrupa'snda, by
le bir plan anlaml ve gze alnabilir klacak koullarn fazlasy
la var olduunu syleyebiliriz: Engizisyon'un byk saldr o p e
rasyonlarndan sonra " m i s y o n " , b t n y l e yeraltna gemek zo
r u n d a kalmtr. Avrupa, agzl Lord'lar, yobaz din adamla
r, despot monarileri ve cahil braklm dindar kylleriyle,
"yeni bir balang" umutlar iin fazlasyla khnemi bir g
r n t vermektedir artk. Mcadele belli dzeylerde srdrlse
bile, "Eski Roma"y C u m h u r i y c t ' i n ok daha olgunlatrlm
kurumlaryla birlikte yaama geirmek iin Yeni D n y a , son d e 522
Tim VVallace-IVIurphy - Marilyn Hopkins, "Tcnplars in America", s:

181-182
523 Mark Firman, " T h e Sinclair Saga: Exploring the Facts anl Legcnds of
Pfince I lenry Sinclair", s: 83
rece uygun bir adres olarak grnmektedir. Bakir ve verimli

topraklar sz k o n u s u d u r bir kere; stelik, Papa'nn da, Avrupa
monarilerinin de ellerinin uzanamayaca kadar uzaklardadr.
O halde, tpk eski efsanelerde olduu gibi, topik yeni uygar
lk merkezi iin Merica yldznn gsterdii "sz verilmi t o p
raklar" biilmi kaftandr. Masonik rgtlenme iin de, Avrupa
bu planlanan "yeni d z e n " e hazr olana kadar gerek hedef ve
ama, Amerika olacaktr.
Ancak tarihin seyrinin pek de byle yrmediini biliyo
ruz. " E r i i l e m e z " grlen topraklara, yeni kaynaklar ve zengin
likler elde e t m e hrsyla yanp tutuan Avrupa monarilerinin
gzlerini dikmeleri ok da zaman almayacakt. stelik, bylesi
zor grevlere kelle koltukta gidecek korkusuz ve acmasz kor
sanlar bulmakta hi de glk ekmeyecekti krallar vc p r e n s
ler. ngiltere, spanya, Hollanda ve Fransa'nn bala en ar
lar gibi, iinde ipten kazktan kurtulma katilleri barndran " k o lonizasyon" filolarn Yeni D n y a ' y a "resmi grevle" yollamaya
balamalar, ok da zaman almad bu nedenle.
On altnc yzyldan itibaren, ayak bast topraklardaki
yerli halklar zerinde pervaszca soykrm uygulayan, gz d n
m katillerin balatt igal, yama ve talan furyas, byk
u m u t l a r balanan " L a Merica"y kirletmeye balamt. Yz yl
dan az bir sre iinde, Avrupa'nn soylu hanedanlar, yeni "al
tn d e p o s u " olarak grdkleri Amerika'daki topraklarda, kolonizasyon almalarnda gereksinim duyulan igcn karlama
nn bir yolunu da buldu: Afrika'dan zorla toplanp gemilere ba
lk istifi doldurulan "siyah kleler", Yeni Dnya'daki ar ii
lii, efendileri adna stlenmek d u r u m u n d a kalacakt.
Rnesans'tan
sonra
kprdanmaya
balayan
"uygarlk"
umutlar, insanlk adna utan verici uygulamalarn okyanus

tesinde alabildiine yaygnlk kazanmasyla bir kez daha yerle
bir oluyordu. Baka insanlarn topraklar zerinde, baka insan
larn ar iiliiyle kurulan kolonilerin rettii zenginlik, gemi
lerle Avrupa'ya aktlrken, kzlderililer organize soykrm ya da
Avrupa'dan tanan mikroplarn yol at hastalklarla, siyah
kleler de acmasz alma koullar altnda, kitleler halinde k-
rlp duruyorlard srekli. stelik, T a n r adna yaplyordu b

t n bunlar. Kurulmakta olan kolonilere yalnzca monarilerin
deil, yama ve talandan pay isteyen Kilise'nin de kolu uzan
m, "vahi yerlileri doru imana yneltmek iin" misyoner ra
hipler, Cizvitler, gruplar halinde Amerika'ya akmaya balam
lard.
"Dzleyiciler" ve Duvarclar
On yedinci yzyl balarndan itibaren, Avrupa da olduka
hareketli gnler yaamaya balad. Kentlerin canlanp b y m e
si ve bir snf olarak burjuvazinin ekonomik yaam zerindeki
arlnn artmas, iktidar ve hegemonya sistemiyle ilgili d e n
geleri ciddi biimde tehdit ediyordu artk. stelik, burjuvazi ta
rafndan desteklenen Reform hareketleri so n u c u nda Katolik K i
lisesi'nin dileri sklm, yeni snfn dnya grne ve ge
reksinimlerine daha yakn d u r a n eitli Protestan kiliseleri Av
rupa'da yaygnlamaya balamlard. Varln ve u m u d u n u gi
derek daha fazla oranda smrgelerden akacak kaynaklara ba
lamak d u r u m u n d a kalan monariler ve aristokrasi iin ipleri el
de tutmak, eskisi kadar kolay g r n m y o r d u artk.
lk byk kvlcm, 1640 ylnda ngiltere'de ortaya kt:
Gelien burjuvazinin iktidarda sz sahibi olma talepleri sonucu
kurulan, "halk temsilcileri"nden olumu parlamento, uzayan
bir gerginlik sonucu Kral I. Charles tarafndan kapatlnca, b
yk isyan da balad. P a r l a m e n t o ' n u n bakan ve "Yuvarlak K a
fallar" (Roundheads) olarak bilinen siyasi rgtn lideri olan
Oliver Cromwell nderliinde yrtlecek ayaklanma, Avru
pa'nn ilk byk burjuva devrimi olacakt. Kral ordular yenil
giye uratld, I. Charles tutuklanp yarglandktan sonra, kafa
s kesilerek idam edildi ve b t n Avrupa hem dehet h e m de
heyecanla, ngiltere'de olan bitenleri izlemeye koyuldu.
1640 devrimi srasnda, "ortak d m a n " olarak beliren M o
nariye kar, kurulu dzenden honut olmayan ok sayda snf
ve toplumsal grubun katlmyla, asgari mtereklerde buluan
geni bir muhalefet cephesi olumutu: Ticaret ve sanayi b u r

juvazisi;
giderek
tarm
retiminin
burjuvalarna
dnmekte
olan ve " Y e o m a n " olarak adlandrlan tara iftileri; mlkszleip alk snrlarna doru gerilemeye balam kyller; kent
lerin isizleri; VIII. H e n r y d n e m i n d e Katolik Kilisesi'ne kral
la birlikte sava am reformcular ve nihayet, b t n bu yelpa
zenin en sol kanadn oluturan "Dzleyiciler" ( T h e Levellers)
adl radikaller.
Bu geni koalisyonun iinde devrimi en ileri noktalara dek
tamak isteinde olan tek grup, "Dzleyiciler"di ama yeterli
gten ve kitlesel destekten yoksundular. Bu siyasi grubun ad
nn, snfsal farkllklar " d z l e y i p " eit ve adil bir paylama
erime taleplerinden ileri geldii d n l n c e , doal olarak ay
n hedefleri ieren F r a t e r n i s mirass M a s o n rgtlerinin D z
leyiciler ile yakn d u r m u olmas gerektii geliyor akla. Ama
devrim ncesindeki youn ve hareketli yllar iin bu tahmin
doru olsa da, 1640 vw sonrasnda iler biraz deimiti.
Elde ok fazla s o m u t veri olmamakla birlikte, Dzleyiciler'in iinde, hi deilse ilk dnemlerde hatr saylr oranda
M a s o n ' u n yer aldn syleyebiliriz. Bu radikal r g t n kullan
d simgelerin "gnye ve p e r g e l " olmas da, byle bir balan
ty doruluyor zaten. H a t t a ingiltere'deki localarn on yedinci
yzyl balarnda bir sre "Dzleyiciler" adyla rgtlendikleri
ni ve devrim sonrasnda yeniden Iskoya'da seilmi Mason ad
na geri dndklerini ileri sren yazarlar da var. 5 2 4
T i p i k Masonik sylem ve dncelerin " d z l e m e " (levelling) eylemini simgesel olarak ok sk kullanmas, bu gr
doruluyor: Dzleyicilik hem " o p e r a t i f masonlarn, yani duvar
ustalarnn
inaat
srasnda
uyguladklar
ilemlerden
biriyle
balantlyd, h e m de " s p e k l a t i f masonluun kendi i yaps

iindeki "eitlik" ilkesini vurguluyordu. Varlkl bir burjuva, bir
brokrat, bir ifti ya da bir endstri iisi Mason locasna ka
tld anda, snfsal farkllklar "kapnn dnda" kalmaktayd
artk. Locadaki hiyerari snflara gre deil, bireysel potansiyel,
524
George Oliver, "Revelations of a Square", s: 92
yetenek, e r d e m ve bilgelie gre belirleniyordu ve "Bizler snf

dzleyicileriz"
farkllklarn yok eden,
ifadesi Mason sylemi
nin paralarndan biriydi.

ou tarihiye gre, P a r l a m e n t o ' n u n Kralclar karsnda
art arda kazand zaferlerin en byk mimarlarndan biri, as
keri rgtlenmeyi soyluluun elinden koparp, cretli halk g
lerine dayal, ulusallatrlm Yeni O r d u Modeli'ni (New M o
del Army) kuran, lider Oliver Cromvvell'di. Bir anda silahl
kuvvetlerin liberallemesini salayan bu hamlenin ardnda da,
projenin en nemli destekleyicilerinden J o h n Lilbourne yneti
mindeki Dzleyiciler yer almaktayd. Generaller tepeden inme
atamalarla burjuvazinin ngrd adaylar arasndan seilse de,
Yeni O r d u M o d e l i ' n i n subay, erba ve erleri byk oranda bu
radikal siyasi grubun liderlerince rgtlendi.
" J o h n Lilbourne'un Mason olduuna ilikin bir kayda rastlanmasa da, o n u n ayn fikir ve idealleri paylatn gsterir g
l kantlar var," diyor M a s o n yazar Jack Buta. Benzeri idealleri
savunup ayn simgeleri kullanan Dzleyiciler'in de Masonlar gi
bi okuma odalar ya da tavernalarda toplanarak rgtlendiinden
sz edip, aralarnda en azndan fikir alverii gereklemi ola
bileceine dikkat ekiyor. Bir de, Lilbourne ve izleyicilerinin n
giltere'deki reform program ve ilkelerinin, ABD'deki Mason ha
reketini ve 1776 Bamszlk Bildirisi'ni derinden etkilediine. 5 2 5
Oliver Cromwell'n da devrim ncesinde Masonik sisteme
inisiye edilmi olduuna ilikin ok fazla iddia var. Bu ilem
belki o n u n Cumhuriyeti fikirleri zerinde derin etkiler bra
kan, burjuva devrimini yumuak bir geile tamamlam H o l landa'daki
biraderler
tarafndan
gerekletirilmiti,
belki
de
L o n d r a ' d a k i Elias Ashmole grubu tarafndan. H e r nasl olduy

sa, C r o m w e l l n localarla sk balar olduu k o n u s u n d a fazla
kuku yok. Bu d u r u m d a , 1640 devriminin siyasi lideri olan b u r
juva temsilcisiyle, o devrimin en nemli gcn oluturan as
keri rgtlenmenin arkasndaki radikalleri
birletiren
noktasnn, M a s o n localar olduu sylenebilir.

325
Jack Buta, "I listory of Freemasonry", Pietre-Stone
kavak
M A S O N K DEMLER VE fRP
Ancak bu, ok da kalc ya da uzun mrl bir ittifak deildi.
Siyasi
gc
elinde
toplamaya
balayan varlklburjuvazi
ile, snf farklarnn ortadan kalkmasn isteyen radikallerin bu

geici ve aslnda "eliik" ibirlii, deien koullar sonucu
zlme aamasna girdiinde, balant noktas d u r u m u n d a k i M a sonlar da ciddi bir paralanmann eiine getirecek ya da en
azndan ciddi kafa karklklarna yol aacakt. Bir nceki b
lmde szn ettiimiz "ideal e r o z y o n u " ve dejenerasyon da,
devrimi izleyen yllarda ortaya kmaya balad zaten.
Tapnaklar'n
"reorganize"
edilmi
modern
versiyonu
olan Masonlar, on yedinci yzylda arlkl olarak ticaret b u r

juvazisini temsil ediyorlard. Tadklar misyon ve gerekletir
meye altklar ideal, kendi rgtsel yaplar iindeki baz lo
calar Dzleyiciler ile yaknlatrsa da, onlar "hzl gelien" kk
l devrimlerin deil, salam admlarla pekitirilecek bir g ve
nfuzun peindeydiler. D a h a uzak vadeli beklenti ve hesaplar,
Calvin yanls bir Priten olan Oliver Cromvvell'a olabildiince
yakn d u r m a k t a n geiyordu. Parlamento ngiltere'nin tek ege
men gc haline geldiine gre, Amerika'daki koloniler zerin
de etkinlik salamak ve "Yeni R o m a " dlerini canl tutmak
iin, Cromwell' denetim altnda tutmak zorundaydlar. B u n u
byk oranda baardklarn syleyebiliriz. Ne var ki olaylarn
geliimi yakn bir gelecekte Cromvvell ile Dzleyiciler deneti
mindeki Yeni O r d u Modeli'nin arasn atnda, " b i r a d e r l e r i n "
de bir tercih yapmas gerekecekti artk.
1646 ylnda L o n d r a ' d a , Dzleyiciler ad altnda bir siyasi
parti kuruldu. Amac, ordudaki etkin gle sivil toplum arasn
daki balar glendirmek ve devrimin en byk gcn olu
t u r a n askerlerin siyasal taleplerini parlamentoda duyurabilmek
ti. Bylece, "gnye ve pergel" simgesini kullanan ezoterik libe
ral gruplarn yerini, gerek bir parti alyordu artk. Dzleyici
ler, ordu ile koordinasyon ve haberlemeyi salayacak "ajitatr"
ad verilen temsilcilerden oluan yetenekli ve baarl bir kadro
da yarattlar.
"Yksek bir rgtlenme dzeyi vard - bir parti kasas ve
yelerin aidat deme zorunluluu, bir matbaa, L o n d r a ile dier
ordu ve garnizonlarla ve donanmayla ilikiler. Bu kitle hareketindeki inisiyatifin, kk rtbeli subaylarn pek o u n u n daha
batan cokuyla katlmasna ramen, kukuya yer brakmayacak
ekilde erlerden geldii grlmektedir. Generaller (Dzleyiciler'in deyiiyle 'Bykbalar') bir sre tereddt ettiler, Parlamento'daki Presbitcryen ounluk ile o r d u n u n erleri arasnda
arabuluculuk yapmaya altlar. Sonra erlerin devam etmeye
kararl olduunu grnce harekete katldlar ve b u n d a n sonra
hareketin enerjisini kendi kanallarna aktmak zerinde younlatlar. Esas olarak askerlerin taleplerini mesleki ve siyasal olan
larla snrlandrmaya vc Dzleyiciler'in erlerin hareketi zerine
oturtmak istedii toplumsal ve ekonomik program en aza indir
meye altlar. imdi O r d u ve Parlamento, devletin iinde yan
yana ve rakip gler olarak varlklarn s r d r y o r l a r d . " 5 2 6
Daha devrimin ilk yllarnda, iler beklenmedik biimde
kontrolden kmaya balyordu bylece. Cromvvell tedirgindi;
M a s o n localarndaysa kafalar ciddi biimde karmt: Son ge
limelerle birlikte onlar da O r d u ve Parlamento arasnda tercih
yapmaya zorlanyorlard ki bu, daha nce hi hesaba katlmadk
bir gelimeydi. " O r t a k d m a n a kar ibirlii" srasnda, P r e s biteryenlcr ve "snfsal mttefik" olan burjuvalarla iyiden iyiye
yaknlamlar; g ve nfuzlarn da bu sayede artrmlard.
Ama imdi kendi ilerinden kan bir paralar, sahip kmalar
gereken ideali onlara anmsatrcasna, Dzleyiciler ve Yeni O r
du Modeli'yle ibirlii iine girip, devrimi daha ileri noktalara
tamaya almaktayd.
1647'den
sonra
Dzleyiciler,
"Halk
Anlamas"
(Agre-
ement of the People) adn verdikleri programlarnn uygulan

mas yolunda Parlamento'ya bask yapmaya baladklarnda, ger
ginlik aniden trmand. Fazlasyla " d e m o k r a t i k " bir programd
bu: "nsanlarn eit olarak d o u p ayn hak vc zgrlklere sa
hip o l d u u n u " vurguladktan sonra, gler ayrlna dayanan
laik
bir
ynetim
kurulmasn;
aristokratlardan
kurulu
olan
Lordlar Kamaras'nn kapatlmasn; herkese yasalar karsnda

526
Christopher Hill, "1640 ingiliz Devrimi", s: 70-71
eitlik tannp oy hakk verilmesini; sansrn kaldrlp tam d

nce ve ifade zgrlnn salanmasn talep ediyordu.
Devrimin korunmas iin Yeni O r d u Modeli'ne ciddi bi
imde gereksinimi olan Cromvvell, "ar" bulduu bu taleplere
ani ve sert tepki vermektense, generaller araclyla silahl kuv
vetleri Dzleyiciler'den yava yava arndrma yolunu seti. An
cak 1649'da radikaller denetimindeki askeri birliklerin balatt
isyan kanl biimde bastrlacak, J o h n I.ilbourne ihanet s u u n
dan yarglanp Hollanda'ya srgne gnderilecekti, ite bu kri
tik srecin t m aamalarnda Mason localar tercihini " d a h a
gl g r n e n " Cromwell'dan yana kulland ki, rgtn kimya
s da bu noktadan itibaren ciddi biimde deimeye balayacakt.
1650'den
itibaren
ingiliz
Masonluu,
btn
enerjisini
Amerika'daki kolonilerde rgtlenip g kazanmaya harcarken,

giderek Protestan gruplarla ve byk burjuvaziyle daha ili d
l ilikiler iine giriyor; localarda Ashmole izgisinin ve G l H a mistisizminin arl hatr saylr biimde artmaya bal
yordu.
Biraderler arasnda ncil
teolojisiyle Masonik yaratc
g kavramn, " E v r e n i n Yce M i m a r " dncesinde birletir

me eilimleri bu d n e m d e ortaya kt ve Protestan burjuva ah
lak ve felsefesiyle M a s o n ideolojisi yaknlamaya balad.
Oliver Cromwell'n 1658'deki lm, ingiltere'de devrimin
kesintiye uramasna neden oldu ama monarinin " g r n t s e l "
geri d n Krallk yanllarnn g kazanm olmasndan falan
deil, elde ettii gc yeterli gren burjuvazinin aka "frene
b a s m a s n d a n " kaynaklanyordu. T o p l u m s a l bakaldr d e n e t i m
den kp, Dzleyiciler ve siyasi mttefikleri, zgrlk ve eit
lik taleplerini g n d e m d e tutarak devrimi sonuna dek gtrmek
istediinde, hesaplar yalnzca siyasi gc kendi avular iine
almak olan burjuvazinin gz korkmutu. Yeni O r d u M o d e li'nden "ar ularn" temizlenmesinden sonra, kafasnda hl
daha liberal bir cumhuriyet fikrini barndran Cromwell da
lnce, kazanmlarn yeterli gren sermaye snf, deiim is
teklerinin n n e set ekmeyi uygun bulacak; Parlamento kara
ryla 1660 ylnda, idam edilen kraln olu II. Charles lkeye
arlp ta giyecekti.
Ne var ki, ingiltere tarihinde " R e s t o r a s y o n " olarak adlan

drlan bu d n e m , hibir biimde burjuvazinin geri adm atp,
monarinin restore edilmesi anlamna gelmiyordu. T e r s i n e , alt
snflarn zgrlk ve haklarn geniletilmesine ynelik talepleri
bastrldktan sonra karlan ekonomik ve siyasi yasalarla b u r
juvazi "devletin sahibi" haline gelmiti ve ne II. Charles ne de
onu izleyen dier krallar, eski hkmdarlarn g vc nfuzuna
sahip olabildiler. ngiltere, artk banda bir hanedann o t u r d u
u ama ekonomik ve siyasi iplerin burjuvazinin eline getii, o
ucube cumhuriyet grntsne kavuuyordu yava yava. M a
son localar da bu d n m n sk destekleyicileri arasndayd.
z g r l n Oullar
On sekizinci yzyln ilk yars boyunca, ingiliz Masonlar,
bata Ncw England olmak zere kolonilerde hzl ve ciddi bir
rgtlenme iine girdiler.
1717'de L o n d r a ' d a yaplan Byk
Loca toplantsyla birlikte getirilen yeni dzenlemeler, Amerika'daki biraderlere de dzenli olarak iletiliyordu. Boston ve P h i ladclphia'da younlamaya ilikin elimizdeki ilk yazma ve bel
geler, 1730'larn balarna ait. Ayn gnlerde, Amerikan bam
szlk savann en nemli liderlerinden Benjamin Franklin'in de
Philadelphia'daki Aziz J o h n locasna kayt olduunu ve 1731'de
" s t a t M a s o n " derecesini aldn biliyoruz. Amerika'da M a
sonluk zerine ilk makale de, 1730 ylnda, Franklin'in kard
The Pensylvannia Gazette'de yaymlanmt. 5 2 7
Yeni Dnya'daki smrgeleri elinde tutmak isteyen ngil
tere'nin burjuvazisiyle, burada kendi bamsz devletler birlii
ni kurmay hedefleyen Amerikal koloni halk arasnda, kar a
tmasna dayal
keskin elikiler olmas
beklenebilir.
Ancak
Kral ve Parlamento iin, Boston ve Philadelphia'dan balayarak

t m kolonilere yaylan yeni fikir ve talepler ne denli tehlikeli ve
527
Graham Hancock - Robert Bauval, "Talisman: Sacred Citics, Stcrct

Faith", s: 12
"asice"yse, ingiliz burjuvazisinin hatr saylr bir blm iin

de bu gelimeler o denli sevindiriciydi. Amerika'yla yaplan ti
careti elinde tutan ve kolonilerde giderek artan oranda yatrm
lar gerekletiren bu gruplar, Merica yldznn iaret ettii uzak
topraklarda "Yeni Roma"y k u r m a d n gerekletirmek ze
re olduklarna inanyorlard nk.
Amerikan kolonilerinde (Benjamin l'Vanklin'in de youn
abalaryla) hzla yaygnlaan M a s o n localar, daha iin bandan
itibaren bamszlk fikrinin ateli savunuculuunu stlenmi
lerdi. "Yurtseverlik" (Patriotism) dncesi, ounlukla yeni k
tann ksa d n e m d e zenginleip b y m sanayi ve ticaret burjuvazisince benimseniyordu ama "zgrlk parolas", kolonilcrdeki kk iftilerin, dou kentlerindeki ii snfnn ve ay
dnlarn da desteini almt. Akas kimse, Amerika toprakla
rnda retilen zenginlikten ingiltere'ye byk paylar verilme
sinden h o n u t deildi.
On sekizinci yzyln ikinci yarsnda, smrgelerden ithal
edilen mallarla ilgili kotalarn artrlmas, har ve gmrk ilem
lerinin kapsamlarnn geniletilmesi gibi uygulamalar, gelirleri
ne byk darbe indirilen koloni ticaret burjuvazisiyle ngiltere
" M e r u t i " ynetiminin arasn iyice aacak; bu arada Amerika'daki bamszlk hareketine "el altndan destek", ilgin bir
biimde ingiliz burjuvazisinden gelecekti. Benjamin Franklin,
1752-62 yllar arasnda ingiltere'de kald sre boyunca, ingi
liz ve Amerikan Masonlar (dolaysyla burjuvazileri) arasnda
bir kpr grevini stlendi. Burada yaplan loca toplantlarnda,
Amerika'da kurulmas d n l e n bamsz cumhuriyetler fede
r a s y o n u n u n , neye benzemesi gerektiine ilikin ayrntlar tart
lyordu.
1764 ylnda ingiltere kral, smrgelerin batsnda, Alleghany dalaryla Missisipi arasnda kalan blgeyi ingiliz tahtnn
mlk ilan etti ve buralara koloni iftilerinin yerlemesini ya
saklad. 1765 ylnda duyurulan yeni bir yasayla da, smrgelerdeki her t r belge, szleme, gazete, dergi vc hukuki metinleri
ierecek basl ktlar zerinden " D a m g a Resmi" alnaca bil
dirildi. Bu, Amerika'da i yapan herkesi bir " h a r a " ykyle
kar karya brakyor ama en ok gazeteciler, hukukular ve i

adamlarn etkiliyordu.
ok ksa bir sre iinde Boston'dan G n e y Carolina'ya dek
uzanan bir blge iinde, kendilerine " z g r l n Oullar"
(Sons of Liberty) diyen insanlardan kurulu gizli rgt hcrele
ri tarafndan dzenlenen yaygn bir protesto kampanyas bala
d.
528
Ofisler basld, gmrk grevlileri istifaya zorland, nefret
uyandran
damgalar
protesto
lklar
arasnda
yok
edildi.
1766'da, Amerika'daki tepkileri ngiliz ticaret burjuvazisinin de

ak ak desteklemesi ve direniin temsilcisi olarak ortaya kan
Benjamin Franklin'in de ikna edici kararll sonucu, ngiltere
kral geri adm atp, damga resmi yasasn geri ald.
529
" z g r l n Oullar", tpk Masonlua benzeyen kapal

bir yapya, kriptik simgelere ve parolalara sahip, birbiriyle ko
ordinasyon halindeki devrimci gruplardan oluuyordu ve Ame
rikan D e v r i m i ' n i n nl Mason nderlerinden bir dieri, Paul
Revere de rgtn etkin yeleri arasndayd.
530
1760'larn ikin
ci yarsndan itibaren Revere h e m " z g r l n Oullar"nn

saygn liderlerinden biri haline geldi, h e m de M a s o n localarndaki ykseliini s r d r d .
1768'de bal b u l u n d u u St. And-
rews locasnda Sekreter grevini yrtmeye balamt. Ayn za

manda Massachussetts'teki "Eski Masonlar Byk Locas"nn
da liderlerinden biriydi ve Amerikan devriminin nl simala
rndan, yakn dostu D o k t o r Joseph Warren ile de bu locada ta
nacakt.
531
Amerika'daki devrim ve bamszlk rzgr, " z g r l n

Oullar"yla Mason localarnn bulumas sonucu yeni bir ivme
kazanyor ve hareketin liderliini byk oranda Masonlar stle
niyordu. St. A n d r e w s locas, Paul Revere dnda da liderler ye
titirmiti: zgrln Oullar'nda sekreterlik grevini yr
ten William Palfrey ve rgtn kurucu ekirdei olarak bilinen
528
Hovvard Cincotta editrlndeki "An Outline Of American History"

adl resmi dokman - Mays 1994
529
F. Zubritski - D. Mitropolski - V. Kerov, "Kapitalist Toplum", s: 61

David Hackett Fischer, "Paul Revere's Ride", s: 22
J a y n e E. Triber, "A True Republican: Life of Paul R", s: 67
530
531
"Sadk D o k u z l a r " (Loyal N i n e ) g r u b u n d a n T h o m a s Crafts gi

5 2
bi. ' Bu adam, 1773'te ay zerindeki gmrk narhn p r o

testo etmek zere gerekletirilen ve "Boston ay Partisi" ady
la bilinen eylemin de planlayclar arasndaydlar. Gizli toplan
t ve bulumalarn, tpk ngiltere'deki Masonlar, Dzleyiciler
ya da bin be yz yl ncesinin Romal F r a t e r n i s gruplar gibi,
tavernalarda gerekletiriyorlard.
ngiltere ile Amerikan kolonileri arasndaki gerilim, liman
daki ngiliz aylarnn denize dkld "Boston ay Partisi"
eyleminden sonra hzla trmand. 1774'te on iki eyaletten 55
temsilcinin katlmyla Philadelphia'da toplanan kongre, Kral'n
ezici ve aalayc tavrlarn protesto eden bir dilekeyi ngil
tere'ye g n d e r m e karar ald. B u n u n zerine Kral I I I . George,
Kuzey Amerika smrgelerini " a s i " ilan etti ve bakaldry si
lah zoruyla ezme karar ald. Artk kolonilerde ingilizler "igal
ci", yerli sakinler de " d e v r i m c i " kimliini stleniyor; kk is
yan ve protestolar byk bir bamszlk savana d n y o r d u .
H e r sava, dzenli bir ordu ve yetkin bir bakomutan gerekti
rirdi, Amerikan zgrlk savalar da kendi oluturduklar or
d u n u n bana, lkenin bir baka nl Mason lideri olan, G e o r
ge Washington'u setiler.
4 T e m m u z 1776 sabahnn ilk saatlerinde, Amerikan dev
riminin ncleri tarafndan hazrlanan "Bamszlk Bildirgesi"
cokuyla imzaland. Belgede imzas olan 56 temsilciden on iki
si, yani drtte birine yakn M a s o n ' d u ve bu liste, Benjamin
Franklin, Richard Stockton, J o h n Hancock, George Walton ve
Robert Paine gibi "liderleri" iermekteydi. Dier yandan, bildi
riyi kaleme alan T h o m a s Jefferson, Mason dncesi ve ideal
lerine hep scak baksa da, hibir zaman loca yesi olmam ve
rgte katlmamt.
Bamszlk savann kazanlmasnn ardndan, yeni Ame
rika Birleik Devletleri'nin r u h u ve kiiliine, yadsnamayacak
oranda Masonik simgeler yerleecekti: Bir dolarlk banknotun
zerine de baslan, nl " H e r eyi gren gz" gibi. Bakent
5 12
Stepnen C. Bullock, "Revolutionary Brotherhood", s: 107
Washington'n
( D . C . ) ad, devrimi izleyen gnlerde paftalara
" R o m a " olarak kaydedilmiti; iinden geen Potomac nehriyse,

" T i b e r " adyla gsteriliyordu. Parlamento binasna, " C a p i t o l "
ad verildi; tpk Roma'daki resmi tapnak gibi. Binann m i m a
risinden i dekorasyonuna dek, btnyle Roma motifleri rnek
alnmt. Sonunda, okyanusun tesindeki bat kylarnda, bir
zamanlar " t o p y a " olarak grlen bamsz,
gl ve zgr
"Yeni Roma"y kurmaya ynelik Mason dleri, yaama geiri

liyor m u y d u yoksa?
J a k o b e n Masonlar
Bamszlk Bildirgesi'nin imzalanmasnn ardndan ngilte
re'yle sava kzrken, devrimin nclerinden Benjamin F r a n k lin de, Fransa'nn yardm ve desteini salamak iin oluturu
lan resmi delegasyonun bakan sfatyla, Paris'e geldi.
Yeni
D n y a ' d a yaananlar, kendi burjuva devriminin afanda olan

Franszlar bir hayli heyecanlandrma benziyordu;
yle ki,
"Amerika'nn entelektel y z " olarak grlen Franklin, Pa

ris'te beklemedii kadar byk bir ilgi ve cokuyla karland.
Buna karn delegasyon, talep ettii destei, ancak iki yl sren
grmeler sonucunda, 1778'de XVI. Louis'nin Dileri Baka
n K o n t de Vergesse'in onayyla alabilecekti. Ama Franklin'in
b u n d a n pek de ikayeti olduu sylenemezdi dorusu; nk
bu arada zamannn nemli bir b l m n de, Fransz localarndaki "birader'leriyle gr alveriinde bulunmak iin kullan
m ve Fransa'da ok sayda hayran kazanmay bilmiti. Hatta
bu hayranlk o noktalara vard ki, Fransa'da " F r a n k l i n Kltle
r i " bile k u r u l d u ! 5 3 3
Gerek burjuva devriminin, gerek Mason localarnn on se
kizinci yzyl sonunda Fransa'da yaad sre, ingiltere'den
de, Amerika'dan da olduka farkl bir seyir izledi. On yedinci
yzyl sonlarndan itibaren Paris'te ve tarada esen rzrlar, Ay533
G r a h a m Hancock - Robert Bauval, a.g.e., s: 14
dnlanma dncesi evresinde toplananlarn yelkenlerini iiriyordu ve bu byk, kkl dnsel vc siyasi d n m n yarat
t heyecan, Anglo-Sakson dnyasnda olduu gibi, uzlamac
eilimlerin
ortaya
kmasna
pek
izin
verecek
gibi
deildi.
Cromvvell tarafndan verilen karar sonucu bizzat Parlamento

eliyle bir anda saf d braklan Dzleyicilerin savunduklar b
tn sosyal reform ve yenilenme dnceleri, on yedinci yzyl
sonlarndan itibaren Fransa'da ok daha canl biimde dirilmiti.
J o h n L i l b o u r n e ' u n fikir babal yapt " H a l k Anlamas"nn ilkeleri, 1750'lerde Aydnlanma'nn en byk d n r l e
rinden Jean-Jacques R o u s s e a u ' n u n kaleme ald nl " T o p l u m
Szlemesi"nde adeta "temize ekiliyor", binlerce yln zgr
lk, eitlik ve adalet dlerini, ksa ve rahat okunan sylei n o t
lar halinde derleyen bu yapt, yaklaan devrimin izleyecei yo
la da k t u t u y o r d u .
Rousseau ou uzmana gre h e m Dzleyiciler'den ve Lilb o u r n e ' d a n esin almt, h e m de on sekizinci yzyln nl d
n r , inisiyasyonu 1730'da L o n d r a ' d a H o r n T a v e r n Locas'nda
gerekletirilmi
534
stat
Mason
Charles
Montesqu-
ieu'den. Kendisinin de M a s o n olduuna ilikin iddialar d o r u

layacak herhangi bir bilgi ya da kant olmasa da, devrimin h e
men ncesinde kurulan ve " D o k u z Kz Karde L o c a s " ile bir
likte en byk iki devrimci loca arasnda saylan " T o p l u m Sz
lemesi Locas", Masonlarn Rousseau'yu ne denli nemseyip
ycelttiklerini grmek iin yeterli. B u n u n yan sra, " T o p l u m
Szlemesi"ndeki temel bakn, genel anlamda F r a t e r n i s d
ncesiyle byk oranda uyumlu olduunu da syleyebiliriz:
" n s a n zgr doar, oysa her yerde zincire v u r u l m u t u r .
Falan kimse kendini bakalarnn efendisi sanr ama, byle san
mas, onlardan daha da kle olmasna engel deildir. Bu dei
me nasl olmu? Bilmiyorum. B u n u yasallatran nedir? te bu
soruya karlk verebilirim s a n y o r u m . " 5 3 5
534 Blcz. "Grand Lodge of British Columbia and Yukon" Web sitesi, "A Few
Famous Freemasons"
535
J e a n - J a c q u e s Rousseau, "Toplum Szlemesi", s: 14
Fraternis F.39
Rousseau, insan uygarlnn en eski aamalarndaki zgr

lk, rasyonel dzen ve paylamcla duyduu u m u t s u z zlemi
gizlemezken, deiimi ortaya karan unsurun "kaba g " oldu
unu; ama onu kalc ve " r e s m i " hale getireninse, yaam ilkele
rini
dzenleyen
"toplumsal
szlemeler"
olduunu
vurgular.
B u n u n , Fraternis dncesinin temel saptamalaryla bire bir ay

n olduunu bir kez daha yinelemeye gerek yok. Be bin yl a
kn gemie sahip gelenek, toplumsal dengelerin kadnlar aley
hine bozulmasnn ardndan snfl toplum yapsnn ortaya k
masn, "kaba g " tarafndan yaratlp yasa ve szlemelerle tes
cil edilmi bir "trajik bir s a p m a " olarak gryor; "yanl uygar
ln" dzeltilip rayna oturtulmas iin hatalar geri almaya, bu
ilk byk krlma noktasndan balamak gerektiini sylyordu.
Aydnlanma'nn nl Mason dnrleri arasnda, inisiyasyonu " D o k u z Kz K a r d e Locas"nda yaplan, Franois-Marie
Arouct de Voltaire'in adn da anmamz gerekiyor. (Locaya ad
n veren " D o k u z Kz K a r d e " i n , hem T a n r a ' n n esin perileri
olan " D o k u z M u s e " y e , hem de SibyPlara gnderme yaptn
sylemeye gerek var m?) Kilise dzenine ve Hristiyan dogma
sna kar alayc ve keskin eletirileriyle on sekizinci yzyl or
talarnda dikkatleri zerinde toplayan Voltaire, Fransa'daki ar
sansr uygulamalarna karn toplumsal reform taleplerini ve
lkedeki
temel
kurumlarn
rmlne duyduu
tepkiyi
ak yreklilikle dile getirmi; bu nedenle bir sre Bastille'de

yatmak zorunda kalmt.
Fransa'da Aydnlanma,
daha balangtan
itibaren
Kili-
se'yle balarn btnyle kopard, bilim ve zgr d n c e n i n

bayraktarln byk bir kararllkla stlendi. B u n u n yalnzca
Katolik dogmatizmi ve Vatikan'a kar tavr almakla snrl ka
lan, uzlamac bir tavr olmadnn altn dikkatle izmek gere
kiyor: Fransz Aydnlanmaclar, Hristiyan inan ve k u r u m l a
masn btnyle reddedip, din yerine "akl a" ilkelerini ve
" D e i s t " inan anlayn egemen klmann hazrlklarn yapyor
du. Evrenin "Yaratc G c " olarak var olan ama toplumsal d
zene "seilmi temsilciler" ve "kutsal emirler ya da yasalar" ara
clyla mdahale etmeyen; ancak bilim ve akl yoluyla anla-
labilir, kavranabilir, varl ve gc hissedilebilir, koruyucu ve

g/xtici bir tanr imgesi evresinde, "Yce Varlk K l t " ( S u p reme Being Cult) olarak bilinen alternatif bir inan sistemi, Aydnlanmaclar ve M a s o n localar arasnda oktan yerlemeye
balamt bile.
"Aydnlanma, Hristiyan dinini yanslad," diyor Conrad
Goeringer. "Akl vahiy, doa da tanr oldu. Eer Aydnlanma
tanr mitini ortadan kaldrmadysa bile, onu bir t r g r n m e
yen ilahi g, kendisi de doann yasalarna bal bir evren g
zeticisi d u r u m u n a indirgedi. D e i z m de tpk ateizm gibi Aydnlanma'nn verimli topranda yeerdi ve hi kukusuz birok d e ist, aslnda ateistti. Masonik localarda deistik tanr 'Evrenin Y
ce M i m a r ' olarak sembolize edildi ve bu elbette, Hristiyan
inancnn tanrs deildi."
536
Aydnlanma, bilgiyi ve akl her eyin n n e karan, olduk

a kapsaml ve heterojen bir dnceler topluluu zerine ku
rulmutu ve on yedinci yzyldan itibaren hzla gelimeye ba
layan b t n bilimsel disiplinlerle birlikte, edebiyat, resim, tiyat
ro ve mzikle de el ele veriyordu. Bu denli kapsaml bir felsefi-politik hareket, doal olarak insanolunun sahip olduu b
tn bilgi birikimini (Hristiyan egemenlii boyunca u n u t t u r u l a n
antik bilgelik dahil) kucaklayp kategorize edecek dev bir yap
ta iddetle ihtiya d u y u y o r d u on sekizinci yzylda. Benzetme
yerindeyse, bir t r " M o d e r n Sibylline Koleksiyonu" yaratlma
lyd artk!
Bu zorlu iin altndan kalkmak zere ellerini tan altna so
kanlar da, yine cokulu vc kararl Fransz Aydnlanmaclar ol
du: Denie Diderot ve Jean D'alembert'in giriimleriyle bala
yan
"Ansiklopedi" hamlesi, hzla Avrupa'ya yaylmakta olan
"akl a" beklentilerinin vazgeilmez bayapt haline gelecekti.

" E e r ncil Hristiyan aydnlanmasnn kutsal kitabysa,
Ansiklopedi de Aydnlanma hareketinin esin kaynayd. Bura
da sanat, bilim mekanii ve felsefeyle ilgili insan bilgisini der
leyen ve 1780'de 36 cilde dek varm bir yapt sz konusuydu.
C o n r a d Goeringer, " T h e Enlightcnment, Frcemasonry and the Illuminati"
1751'de Ateist D i d e r o t ile balayan Ansiklopedi, Voltaire, M o n tesqieu, Rousseau, Buffon, T u r g o t ve dierlerinin de imzalar
n tayordu. D i d e r o t ' n u n derlemesinin ilk basmn onurlandr
mak zere ilk sayfaya k ve bakaldrnn simgesi olan Lcifer'in
537
bir izimi, masonik semboller olan gnye ve pergelin
yanna yerletirilmiti."
1789
538
Temmuz'undaki
nl
Bastille
basknyla
balayan
Fransz D e v r i m i ' n i n geliimi ve aamalarndan uzun uzadya

sz etmenin anlam yok. Burada bizim amzdan nemli olan,
devrimin sonular srasnda ortaya kan baz arpc g r n t
ler ve belki baz devrimcilerle ilgili dlmesi gereken birka
kk not:
- Devrim, burjuvazi nderliinde geni ve rgtl halk ke
simleri tarafndan Kral'a ve aristokrasiye kar yaplmt ama,
en byk hedeflerinden biri de Hristiyan Kilisesi'ydi. Zafer ka
zanldktan ok ksa bir sre sonra ruhban snf hzla sindirile
cek ve Aydnlanma dncesinin bayra
haline gelen
"Akl
K l t " (Cult of Reason) ya da dier adyla "Yce Varlk K l

t " , devrimin nderlerinden Maximillien Robespierre tarafn
dan lke apnda yaygnlatrlmaya balayacakt.
- Devrim kutlamalar iin sokaklara dklen halk gruplar
ellerinde
ya
zgrln
simgesi
mavi-krmz-beyaz
renkleri
ieren bayraklar tayorlard ya da zerinde " H e r eyi gren

gz" amblemi izili flamalar; balarnda da ounlukla krmz
Frigya bereleri b u l u n u y o r d u . Bu bere, devrimin gl m t t e
fiklerinden, yoksul kesimlerin temsilcisi " S a n s - c u l o t t e s " ( K lotsuzlar) adl radikal rgtn simgesiydi.
- Dzenli aralklarla, Paris'in merkezi semtlerinde youn
katlmla gerekleen sokak festivalleri, en yaygn devrim kutla537
538
"Lucifer", Tanra'y simgelemek zere Vens'e verilen ok eski bir ad

dr ve szck anlam "I Getiren"dir. Beinci yzyldan itibaren H
ristiyan kltr tarafndan eytan, btn pagan deerlerin en gls
olan Tanra'yla da zdeletirilince, Kilise tarafndan "Lucifer" olarak
adlandrlmtr.
Conrad Goeringer, a.g.e.
malar arasndayd. Bunlar srasnda, devrimin simgesi haline

gelen "Akl T a n r a s " roln oynayan bir gen kz, zerine
mavi, krmz ve beyaz renkleri ieren bir giysi giyip, bana da
krmz bir Frigya beresi takyordu; tpk Kybele gibi. "Byk
A n n e " , ok uzun bir aradan sonra Avrupa'ya geri d n m t !
- C u m h u r i y e t d n e m i n d e n itibaren R o m a ' d a kutlanan Saturnalia enlikleri, 1793'te byk bir cokuyla Paris'te yinelen
meye balad. Bu, " Z o r b a T a r q u i n i u s " ve kars T u l l i a ' n n taht
tan indirilii iin dzenlenmi bir kutlamayd.
539
Bir baka d e
yile, Fransz Cumhuriyetileri, kendilerini R o m a C u m h u r i y e ti'nin kurucularyla zdeletiriyorlard!

- Kiliseler, yeni kltn tapnaklarna d n y o r d u yava
yava. Bunlardan bazlarnda, nl aktrislerin canlandrd Akl
Tanras, sembolik olarak tahta kyor ve "Altn a" bala
tyordu. Joseph Chinard tarafndan devrimden h e m e n sonra ya
plan m e r m e r heykelde (Genie de la Republique) C u m h u r i y e t ,
G r e k o - R o m e n giysilere b r n m , banda krmz Frigya ap
kas tayan bir kadn biiminde betimlcnmiti.
540
- Fransz D e v r i m i ' n i n nc ve radikal kanad, eski Aziz J a cob manastrn politik bir merkez haline getirip toplantlarn
burada
gerekletirdii
iin
Aydnlanma dncesinin
"Jakobenler"
ateli
olarak
savunucularndan
adlandrlan,
oluuyordu
ve ne kan liderlerin arasnda azmsanamayacak sayda Mason

vard: Robespierre, Jean-Paul Marat, Mirabeu K o n t u gibi. D i
er bir devrim lideri, hukuku Georges D a n t o n , radikal Jakobenlerc kar lml G i r o n d e n hareketin iinde yer almay se
miti ve o da M a s o n ' d u .
- Yce Varlk Klt ile birlikte, Fransa'da ciddi bir "tak
v i m " reformu da balad. Eski ay adlar yenileriyle deitirildi;
yl da, tpk Eski Msr'da olduu gibi onar gnlk 36 " d e k a n " a
b l n d ve 360 gnlk bu takvimi tamamlamak iin srasyla
" e r d e m , deha, emek, fikir vc d l " adlar verilen 5 tamamlay
c gn eklendi.
539 M a r g a r e t C. Jacob, "Living T h e Enlightenment: Frcemasonry and Politics in 18th Century Europe", s: 174
540
G r a h a m Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 6
- " T e r r Yllar" olarak bilinen 1793-94'te, ou giyotinle

sonulanan acmasz yarglamalar ard ardna geldi ve nihayet i
l e r iyice kontrolden ktnda, yaygn deyile " D e v r i m , kendi
ocuklarn y e m e y e balad". Birbiri ardna "hainlik" sulama
syla giyotine gidenlerin arasnda, devrimin liderlerinden D a n t o n ve Robespierre de vard.
- 1794 ylnda, henz kendisi de giyotine y r m e d e n nce,
"devrimci iddet"in gerekliliini, Ulusal Konvansiyon n n d e
yapt konumada u szlerle dile getirmeye alyordu Robes
pierre:
" E r d e m olmadan, sadece iddet, ykc olur; iddet olmadan
da erdem gsz kalr. iddet hzla uygulanan, kesin ve kat bir
adaletten baka bir e y deildir; erdemin gnllere dolmasdr."54i
te bu erdem tutkusu, birka yl iinde D e v r i m ' i , zgr

ln simgesi olmaktan karp byk bir kbusa dntrecek;
Aydnlanma dleriyle birlikte t m iyimserlikleri de, dklen
kanda boacakt. Heyecan ve cokuyla gelen C u m h u r i y e t , dizginlenemeyen bir fke ve d u r d u r u l a m a y a n iddet nedeniyle,
devrimin nc snf burjuvaziyi de bir hayli korkutmutu; bu
korku ve panik duygusu, d o m i n o etkisiyle Avrupa'nn drt ya
n n a , h a t t a Amerika'ya dek yaylmak zereydi artk. F r a n s a ' d a
yaanacak bedelse, Napoleon Bonaparte'n askeri diktatrl
ve bitmek bilmeyen ykc savalar olacakt.
Illuminati: F r a t e r n i s ' i n s o n n e f e s i
Amerikan
devriminin
nderleri
Bamszlk
Bildirgesi'ni
imzalamadan birka ay nce, eski K e l t - C e r m e n geleneklerine

gre y a z mevsiminin balangcn iaretleyen Beltanc bayram
nn kutland 1 Mays 1776 gn, Almanya'nn gneyindeki
Bavyera eyaletinde bir h u k u k profesr, "yeni ve zgr bir
d n y a " yaratma dlerini a m a edinen, gizli bir "kardelik d e r 541
Maximillien Robespierre, "Erdem ve iddet zerine" (Janko Musulin'in

hazrlad "Hrriyet Bildirgeleri" adl derleme, s: 1 1 1 )
nei" k u r d u u n u , gvendii dostlar ve rencilerine d u y u r u

yordu. H e n z daha Avrupa burjuva/ilerinin, "fazla ileri giden
radikal d e v r i m " korkular yaamad; Aydnlanma dlerinin
scak ve heyecan verici b u l u n d u u gnler yaanmaktayd.
Ingolstadt niversitesi'nde H u k u k Profesr olan Adam
Weishaupt, bir Cizvit okulunda dinsel dogma bombardman al
tnda yetimi olmasna karn, ergenlik andan itibaren K a t o
lik inancndan hzla soumaya balayan, Aydnlanma ilkelerin
den fazlasyla etkilenmi, Rousseau hayran bir bilim adamyd.
Byk bir olaslkla M a s o n dncesi ve idealleriyle ok erken
yalarda tanm; rgtn kkenlerini derinlemesine incelemi
ti ama hibir zaman bir locaya ye olmad. O n u n aklnda da
toplumsal reform ve kkl bir d n m fikri dolap d u r u y o r
d u ; ne var ki, o sralar Avrupa iin "fazla ilerici" bulunan Ay
dnlanma hedefleri ve burjuva devrimleri, Weishaupt iin " y e
tersiz" ve zm salamaktan uzakt.
1776 Mays'nda
k u r d u u rgte,
ilkin
Perfectibilis ( K u -
sursuzlaanlar) adn verdi, ksa bir sre sonra da bu ad Illuminati (Aydnlanmlar) olarak deitirdi. Aslna baklrsa We
ishaupt, ksa vadeli ciddi ve byk hedefleri olan, bildiimiz an
lamda bir "gizli r g t " falan kurmamt. Daha ok, benzerleri
ne o dnemler Avrupa'nn birok yerinde olduu gibi Alman
ya'da da sk rastlanan, " o k u m a ve fikir tartmas" gruplarndan
biriydi bu. Gizliliinin nedeniyse son derece basitti: 1776 yln
da Bavyera hl "Katoliklerin kalesi"ydi ve bir niversite p r o
fesr ya da rencisi, egemen dogma dndaki " s a p k n " fikir
lerin tartld, eitlik ve zgrlk dlerinden sz edilen bir
grup k u r d u u n u aka ilan ederse, okuldan atlmay, hatta tat
sz bir yarglanma srecini gze almak d u r u m u n d a y d .
VVeishaupt bu nedenle Illuminati'den yalnzca ok iyi tan
d ve gvendii birka insana sz etti ve uzunca bir sre, ok
az yeni yenin katlmyla srdrlen "kardeliin" etkinlikleri,
hep birlikte kitap okuma ve temel felsefi kavramlar zerinde
tartmalar yapmakla snrl t u t u l d u . Ancak Weishaupt'un say
gn ve gvenilir kiilii, gen akademisyenler arasnda grubun
adnn yava yava duyulmasn salyor ve Ingolstadt'taki zeki,
donanml ve ak fikirli aydnlar Illuminati'ye doru ekiyor

du.
yelik talepleri ve g r u b u n evresindeki sempatizan sayca
artnca, tedbiri elden brakmayan bir kiilie sahip olan Weish a u p t , gvenli bir zm retmek iin bir sre d n d k t e n
sonra,
Pythagoras'n
"kardelik
modeli"ni
uygulamaya
karar
verdi: Gruba katlm ve paylam " d e r e c e l i " olarak gereklee

cek; yeni yeler inisiyasyon un ardndan belli bir " d e n e m e sre
s i " iine alnacak; Illuminati'nin zerinde younlat idealler
ve tasarlar, ancak kendini kantlam, st dzey yelerle tart
lacakt. Ayrca yine gvenlik iin, yelerin birbirlerini gerek
adlaryla deil, Weishaupt tarafndan belirlenecek takma adlar
la tanmasna; sohbet ve toplantlarda yalnzca bu adlarn kulla
nlmasna karar verildi.
Weishaupt,
kendisine takma ad olarak, R o m a ' d a insanlar
bir araya getirerek klelikten kurtulmak zere savamaya a

ran Romal gladyatr Spartacus' semiti. yelerin adlar da
ounlukla Yunan ve Roma mitolojisinden ya da n l filozofla
rn adlar arasndan seiliyordu: Ajax, D a n a u s , Konfyus, Socrates gibi. Simgecilik, kent ve blge adlar zerinde de uygulan
mt ve Ingolstadt'a " E l e u s i s " ya da " E p h e s u s " ; M n i h ' e "Ati
n a " , Viyana'ya da " R o m a " diyorlard. 5 4 2
On sekizinci yzyln son eyreinde Almanya'da 250 ile
350 arasnda loca ve 30.000'e yakn Mason b u l u n d u u tahmin
ediliyordu. 5 4 5 Youn Katolik basksna karn Bavyera'nn b u r
juva aydnlar ya da kimi soylular arasnda Masonluk k m
senemeyecek oranda yaylmt. K e n d i n i Eleusis gizemciliinin
cazibesine kaptran ve Illuminati iin Pythagoras Kardelii'ni
model alan Weishaupt, " k a m u y a fazla ak" grd ve pasif
bulduu Mason rgtlenme yapsndan, ilk d n e m l e r d e bilinli
olarak uzak durmay seti.
542
544
James H. Billington, "Fire in the Minds of Men", s: 95

Alfred Kieser, "From freemasons to industrious patriots: Organizing and
disciplining in 18th century Germany", Organization Studies, Winter
1998
s44 Vernon Stauffer, "New England and the Bavarian Illuminati", s: 133
545
Weishaupt,
toplumsal
dnmle
ilgili
olarak
Rousse-
a u ' n u n ideallerini byk oranda paylayordu ama ondan ok

daha radikal bir izgiye sahipti: D i n kurumlar ve ruhban sn
f btnyle ortadan kaldrlmadka, insan dncesi ve vicda
n gerek anlamda zgrle ulaamayacak; monariler, hane
danlar ve lkesel snr kavram tarihe gmlmedike evrensel
bar ve kardelik asla salanamayacak; sosyal snflar ve birey
sel servet farkll varln koruduka da, eitlik ve adalet hi
bir zaman gereklemeyecekti. z e r i n e gidilmesi gereken ide
alin, R o u s s e a u ' n u n da anmsatt zere, binyllar nce z o r u n
luluklar nedeniyle ilkel dzeyde var olan paylamc ve eit t o p
lumsal yapy, b u g n n dnyasnda yeniden yaama geirmek
olduuna inanyordu: lkelerin, snrlarn, dinlerin ve bireysel
servetin olmad, mutlak bar ve zgrle dayanan bir kar
dee paylam. Ksacas Weishaupt, artk yok olmak zere olan
Fraternis idealinin ge d n e m d e k i temsilcisinden baka bir ey
deildi.
B t n bunlarn bir topyadan ileri gidemeyeceine inand
ilk gnler boyunca, Illuminati'yi yalnzca yakn dostlarla en
telektel sohbet ve bilgi paylamn salayacak, mtevaz bir fi
kir kulb gibi grd. Ancak dnya, ok zel, ok hzl ve b
yk deiimlere gebe bir d n e m yayordu: Kardelik r g t n
kurduktan yalnzca iki ay sonra Amerikan devrimcilerinin Ba
mszlk Bildirgesi'ni imzalamalar, onu hem heyecanlandrm,
hem de iyimserliini artrmt. Orada yaananlarn, sradan bir
" s m r g e bamszlk sava" olmadn ok iyi anlamt n
k. Okyanusun dier yakasndaki bir lkede, Aydnlanma ide
alleri uzantsnda bir devrim balyor; eitlik, zgrlk ve ada
let sloganlar yanklanyor; stelik bu hareketin iinde Weishau p t ' u n "pasif ve uzlamac mistikler" olarak grd Mason lo
calar da etkin rol alyordu.
Ksa bir sre sonra, F r a n s a ' n n da iin iin kaynamaya ba
ladna dair haberler gelince, gen profesr umutland: Belki
de salam bir rgtsel yap ve iyi eitilmi, kararl kadrolarla,
Avrupa'y batan aa sarsacak byk ve geni apl bir devrim
gerekletirilebilirdi. Ancak gizlilii korumak, artk iyice byk
n e m tayordu. "Yalnzca liberal d n c e vc ilerlemenin dost

lar arasndaki gizli koalisyon, batl inan ve yanlln gleri
ni yenilgiye uratabilirdi."
545
Adam VVeishaupt, amalarnn " n e topraklar fethetmek, ne

otoriteyi ele geirmek ne de servet kazanmak" olduunu anlat
yordu mritlerine. Bundan ok daha zor olan bir eyi gerekle
tirmek ve "bireyleri fethetmek" d u r u m u n d a y d l a r .
546
Deiim
ve dnmler, toplum iindeki "aydnlanmlarn" says art

madan gerekleemezdi ve bu nedenle byk ve iddial planlar
peinde komak yerine, insanlar bilgilendirip ikna ederek, Illuminati'nin ideallerini benimsemelerini salamalar gerekiyordu.
yelik kategorileri, dereceli olarak d n l m t Ulu
minati'de: Acemiler, " M i n e r v a " denen eitimli yeler ve "Ay
dnlanm M i n e r v a " olarak adlandrlan " s t a t " l a r d a n oluma
ekirdek kadro, lk kategori, gelecek vaat eden, yetenekli vc
renmeye ak gen adaylar ieriyor ve rgtn "d e m b e r " i n i
oluturuyordu.
Minerva'lar,
balln
kantlam,
toplumsal
deerler iin kendi karlarndan zveride bulunmaya hazr, g

venilir yelerdi; nc derecedekilerse, Bluminati'nin rgtleyici ve kurmaylaryd.
547
1777 ylnn sonlarnda, antik gizemlere merakl bir r o m a n

c ve oyun yazar olan Adolf von Knigge'yle dost oldu. Aradan
geen sre iinde Ingolstadt'n yan sra evre kentlerde de IIluminati'nin yeleri byk bir hzla artm; Bavyera'nn en se
kin aydnlarn bir araya getiren bu "gizemli kardelik", yava
yava bir efsaneye dnmeye balamt. Knigge, Weishaupt'a
srekli byk sayg d u y d u u ideallerini, her eye karn sem
bolik bir " m r i t l e r k u l b " n n tesine gemeyen bu kk
grupla gerekletirmesinin m m k n olmadn; ama kendisiy
le benzeri dnce ve amalar paylaan Mason localar iinde
yer almay seerse, bu gl mttefikin yardmyla Illuminati'yi
ok daha saygn ve etkili bir konuma getirebileceini anlatyor-
545
Vernon Stauffer, a.g.e, s: 132
546
J a m e s H. Billington, a.g.e, s: 94
Vernon Stauffer, a.g.e., s: 134-136
547
du. S o n u n d a , onu ikna etmeyi baard ve Adam VVeishaupt,

dostu Knigge'nin yardmyla, Bavyera'daki bir M a s o n locasna
katld.
Burada karlkl bir kar ilikisi sz konusuydu aslnda:
Masonlar, d n c e ve amalar asndan kendileriyle belli ya
knla sahip olmakla kalmayp, prestijli bir "aydnlar kul
b m
andran Illuminati'yi ilerine alarak imajlarn glendir
meyi, VVeishaupt da M a s o n localar arasndan arad nitelikler

de yeni ve etkin yeler bulmay hedefliyordu. Gerekten de bu
btnleme, ksa sre iinde Illuminati'ye bir hayli yarar sala
ma benziyordu: y e says 1778'de iki bini am; VVeishaupt
yalnzca
Almanya'daki
localarla
deil,
Fransa'nn
devrimci
gruplar ve Aydnlanma'nn n d e gelen isimleriyle tanmay da

baarmt. Bu arada Illuminati, aralarnda yazar Christopher
Nicolai, d n r , besteci Gottfried von H e r d e r ile on sekizinci
yzyln nl yazar ve d n r J o h a n n Wolfgang von G o e t h e
gibi nemli isimleri
548
, yeleri arasna katmt.
Ancak ye says arttka ve "aydnlatlm" Mason locala

r hareketin iine katldka, h e m nitelikte ciddi bir d ya
anmaya balad, h e m de yaygnlk ve prestijin verdii gvenle
rgt ii disiplinde sarsntlar ortaya kt. 1782'de ye says
3000'e yaklam; Fransa, Hollanda ve Polonya'da temsilcilikler
oluturulmu ve Bavyera'da birok Mason locas Illuminati'nin
etki alanna ekilmiti ama VVeishaupt gelimelerden hi m e m
n u n deildi. Sa kolu Cato'ya yollad bir mektupta, unlar
yazyordu:
"aresiz d u r u m d a y m . Bizim daha fazla gvenimizi kazan
mak istediinden sz eden ve gerekten de ok yetenekli bir
adam olan Socratcs, srekli sarho. Augustus'un d u r u m u daha
da kt. Alcibiades, b t n g n n Vinter'in gzel karsnn ya
nnda geirip akndan i ekmekten baka bir ey yapmyor.
T i b e r i u s Democides'in karsn batan karmaya kalkt ve adam
onlar uygun d u r u m s u z yakalad." 5 4 9
548
549

Anlald kadaryla genileme ve poplerlik yalnzca ideal

erozyonu ve tembellii deil, ahlaki bir knty de berabe
rinde getirmiti rgte ve Weishaupt ne yapacan bilemiyor
d u . Ayn gnlerde, Knigge'yle de aralarnda ciddi anlamazlk
lar kmaya balam; iki dost birbirlerini sert ifadelerle eleti
rip sulamlard. T m bunlar yetmezmi gibi, 1785'te Illuminati'nin s o n u n u getirecek gelimeler zinciri de birbiri ardna ya
anmaya balad: r g t n etki alannda bulunan Mason locala
rndan biri hakknda, Kilise aleyhinde propaganda yapma iddi
asyla balatlan soruturma, iin iinde baka localarn da oldu
u anlalnca geniletildi ve ksa sre iinde b t n izlerin Ulu
minati'yi
gsterdii
sonucuna
varld.
Haberler,
Avrupa'nn
d r t yannda abucak duyuldu: " M a s o n localarn etkisi altna

alan gizli bir rgt, t m Avrupa hkmetlerini devirmeyi ama
layan byk bir komplo ncesinde yakaland."
Geni apl polis operasyonlar sonucunda rgt kapatlm,
kimi yeler tutuklanm vc Adam VVeishaupt, uzun sren, ayrn
tl bir soruturmann sonunda niversiteden atlmt. lkin R e gensburg'a gidip orada kendisinin ve Illuminati'nin savunusunu
ieren bir kitap yazd; ardndan Gottingen niversitesi'nde fel
sefe dersleri verdi 1830 ylnda bu kentte ld. Byk umutlar
la kurduu rgtten geriye tek bir iz bile kalmamt ldnde.
Mtevaz balangcndan, dramatik finaline dek, Illumina
ti'nin b t n serveni topu topu dokuz yla yaylyordu. B u n u n
ilk yl, rgtn byk oranda " y e r e l " bir ezoterik cemaat
havas vermekten ileri gidemedii, kurulu ve gelime d n e m i y
di. 1782'den itibaren ciddiye alnabilecek bir yaygnlk ve gce
ulamay baaran "aydnlanmlar t o p l u l u u " n u n parlak dnemi
de, yl amyordu zaten. Buna karn, savunduu radikal g
rler ve belirledii ideal, hem Avrupa'da hem de Yeni D n ya'da, on sekizinci yzyl sonlarnda artc byklkte bir
sansasyon yaratt. " D e v r i m y a p m a k " bir yana, Ingolstadt'taki
kadrolarn bir polis basknndan bile koruyamayacak kadar k
k bir cemaat, bunca grlt koparmay nasl baarmt?
B u n u n yant, Aydnlanma ve devrim rzgryla kendini
iyice keye skm hisseden Katolik Kilisesi, aristokratlar vc
muhafazakr burjuvazinin, Illuminati'nin deifre edilmesini bir

tr "kar p r o p a g a n d a " frsat olarak grmesinde sakl. Avrupa'nn her yannda dnm ve deiim rzgrlar esip, kitleler
devrim fikrine sempatiyle yaklarken, "Aslnda devrim ve ye
nilikten sz edenlerin ok kt niyetleri o l d u u " tezi, szn
ettiimiz gericiler ittifaknca, llluminati'yi emsal gstererek sa
vunulacakt. B t n tasarlanan ve amalanann, " d i n i yok etmek,
hkmetleri devirmek ve sekin bir aznln despotik diktatr
ln kurmaktan ibaret o l d u u " savlar, daha Weishaupt'un
tutuklanmasyla birlikte yksek sesle yinelenmeye balamt za
ten. O r t a d a " b y k bir k o m p l o " vard ve bu kt insanlar, her
kesi yoksullua m a h k m edecek, bask ve iddete dayal, dinsiz
bir dnya devleti kurmak, b t n gc ellerinde toplamak isti
yorlard!
Weishaupt'un
mektuplarndaki yaknmalarn anmsaynca,
h z n l bir tebessm yaylyor insann yzne. B t n gn ce

maatin ortak lokalinde iki ien ya da birbirlerinin karlarn
ayartmaya alan; T a r o t fallar ve gevezelikle vakit l d r p , sorumsuzluklaryla liderlerini ileden
kararak isyan
noktasna
getiren; szde "kontrolleri altna aldklar" Mason localar tara

fndan, balar skr skmaz hedef gsterilip, bir polis toka
dyla yerle bir olan bu kk burjuva r g t n n "dnyay ele
geirmek
isteyen
gl
komplocular"
olduuna
inanabilmek
iin nasl bir zekya ve hangi vahim cehalet dzeyine sahip ol

malyd insan acaba? Hepsi bir yana, tek amac insanlarn " b a
r vc eitliin egemen olduu kardee bir d n y a " d a yaamas
olan Bavyeral entelektel romantikleri, "ktln ve komplo
n u n kayna" olarak grebilmek iin, nasl bir " v i c d a n " gereki
yordu?
Illuminati 1785'te tmyle datlp yok edildi ama 179394'te Fransz D e v r i m i ' n i n " t e r r gnleri" Bat dnyasnda deh
etle izlenirken, parmaklar " t e ! " diye havaya kalkt bir kez da
ha, "Illuminati hl yayor ve Fransa'da olan bitenlerin ardn
da bu korkun rgt var!" Bata Fransz D e v r i m i ' n e byk bir
ilgi vc sempatiyle bakan Amerikan burjuvazisi, korkuya kapl
maya balad: "Ya bizde de byle eyler olmaya balarsa?"
T h o m a s Jefferson,
"Weishaupt,
despot rahiplerin srekli
basksnn hissedildii ve bilgi yayarken ya da ahlaki ilkeleri d i

le getirirken bile tedbirli davranmay gerektiren bir ortamda ya
ad," diyordu,"Gizlilik bu yzden
gerekliydi ve o gizliliin
o l u t u r d u u hava, r g t n n kapatlmasna neden oldu. Eer

insanlar e r d e m ve bilgelie armak isteyenlerin, gizlilie ge
rek duymad bu lkede yaasayd, byle bir rgt yapsna
bavurmasna gerek bile kalmazd."
550
On d o k u z u n c u yzyln balarndan itibaren Katoliklerin,

gericilerin, kktendincilerin, ar saclarn hararetle destekle
yerek yaratt "Illuminati masallar" byle dodu ve b y d .
1850'lerde Avrupa'da sosyalist hareket ykselmeye baladn
da,
ayn
kukucu
kalar yine
havaya
kalkmaya balayacakt:
" G r y o r m u s u n u z , Illuminati yine i banda! Eitlik ve zgr

lk yalanlaryla inanlarmz, deerlerimizi elimizden alp, bizi
kleletirmek istiyorlar!"
Masonluk, zaten ingiltere'deki localarn erken balad u z
lamaclk ve geri admlarla alabildiine pasiflemiti; ama Illu
minati'yle ilgili komplo teorileri byk bir yaygarayla okyanu
sun her iki yakasnda yinelenmeye balaynca, iyice kabuuna
ekildi. "Dzleyicilik" idealleri iyiden iyiye rafa kaldrld, F r a ternis'ten geriye kalan krntlar da, bu sulamalardan duyulan
korkuyla iyice ezilip yok edildi. Bandan beri bir "burjuva h a
reketi" olan Masonluk, artk burjuva devrimleri tamamland
na ve monarilerin yerini cumhuriyetler aldna gre, iyice
"frene basacak" ve iddetle silkinip, kkl gelenein b t n dev
rimci krntlarn zerinden atacakt. On d o k u z u n c u yzyldan
itibaren localar, artk inisiyelere burjuva kltr ve Protestan
ahlaknn retildii, ilev ve etkinliini yitirmi "hayr dernekleri"ne dnyordu.
statlar arasnda Presbiteryen, Baptist
"biraderler" daha sk boy gsterip "vitrin o l u t u r m a y a " bala

yacak; Masonluk da kapitalizm ve burjuva demokrasisinin fazi
letlerini ycelten bir "rnek vatanda" rgt halini alacakt.
550
T h o m a s Jefferson, "Letter to Bishop James Madison", 31 Ocak 1800

(Francis W. Hirst'n "Life and Letters of Thomas Jefferson" adl der
lemesi, s: 588)
B u n a ramen, bata Katolikler, kktendinciler ve faistler

olmak zere, yirminci yzylda bile ar sac gruplar Illuminati masallarn bir korku filmi senaryosu gibi stp yinelemeyi
s r d r r k e n , Mason localarnn bandan da Damokles'in kl
cn eksik etmediler. "Sicillerinin kt o l d u u , " Masonlara s
rekli anmsatld: ingiltere'de C r o m w e l l i destekleyip Kral'n ka
fasn kestirmiler, Fransa'da jakobenlerle birlikte devrimi krkleyip "tanrszl" savunmular, Almanya'da da "komplocu
Illuminati" ile ibirlii yapmlard. Zaten gemileri de "dinsiz
C a t h a r ' l a r " ve onlarla ibirlii iindeki "sapkn Tapnaklar"a
dayanyordu; onlar, "Isa M e s i h ' i n dman"ydlar!
B u g n bile cehalet ve aptallktan beslenen bu mitolojinin
izlerine kolayca her yerde rastlayabilirsiniz: I n t e r n e t ' t e yapaca
nz basit bir arama, size Illuminati'nin nasl da "Yeni D n y a
D z e n i " n i n perde arkas egemenleri olduunu, Masonlar'n na
sl onlarla ibirlii halinde d n y a insanlarn kleletirdiini an
latacak binlerce web sitesinin adresini listeyebilir. Oysa bugn
"Yeni D n y a D z e n i " olarak dayatlan finans-kapital oligarisi,
yani bir avu okuluslu irketin t m kaynaklar ve siyasi gc
"kreselleme" grnts altnda eline geirdii gncel arpk
dzen, oktan izleri yok edilmi Fraternis'in idealleriyle taban
tabana kart olmak bir yana, bu gelenee ucundan kysndan
da olsa yaklam her d n c e iin, bir kbustan farkszdr.
F r a t e r n i s ' i n son temsilcisi d u r u m u n d a k i Masonlar, bu bas
kya dayanamazlard, dayanmaya niyetleri yoktu ve dayanmad
lar da zaten. Sessizce boyun eip uysallatlar ve hristiyanlatrlm mitleri iinde "gizli r g t l k " oynayan, bol bol ahlak
ve e r d e m zerine vaazlar veren, kresel kapitalist dnyann, ne
dedii pek de anlalmaz "cici ocuklar" haline geldiler. Son iki
yz yldr, d u r u m b t n y l e byle.
3. Son sz: "Srlar ve kitaplar'

On dokuzuncu yzyl balarndan itibaren aristokrasinin fe
odal ilikilerine ve basit tarm ekonomisine dayal feodalitenin
yerini, lokomotifi endstri, vagonlar da ticaret olan kapitalizm
ald. Yirminci yzyln burjuva cumhuriyetleri ve parlamenter
demokrasilerin kesin egemenlii altndaki dnyasnda, o trenin
makinist koltuunda
"finans-kapital" o t u r u y o r d u artk.
Yani
sermayenin byk ellerde toplanmasyla e n d s t r i d e n ticarete,

tm ekonomik yaam avular iinde tutmaya balayan "banka
sermayesi". D n e m , okuluslu irketler dnemiydi ve son d e r e
ce ironik biimde, binlerce yl boyunca bata F r a t e r n i s olmak
zere eitli gruplar tarafndan tarafndan savunulan " e n t e r n a s yonalist
btnleme"
idealini,
burjuvazinin
kaymak
tabakas
kendi arasnda oktan yaama geirmiti. "Kresellemesi" iste

nen dnya ekonomisi ve ticaretine, dev irket gruplarn avu
larn iinde tutan "finans-kapital oligarisi" hkmedecek; yer
yznde "Parann L o r d ' l a r " tarafndan denetlenmeyen tek bir
kaynak kalmayana dek "kenetlenme ve b t n l e m e " operasyo
nu srdrlecekti.
"Yeni D n y a D z e n i " denen m o d e r n mitos b u y d u ite: F i nans-kapitali kontrol eden birka bin aile; onlar hesabna ala
rak kendine yksek yaam standartlar kurabilen birka milyon
"beyaz yakal" ve bu aznlk tarafndan nasl yaayaca, neler
dnecei, nasl elenecei, yaamn nasl srdrecei karar
latrlan alt buuk milyara yakn "dier dnyallar".
Marksizm, on dokuzuncu yzylda Aydnlanma ideallerinin
ihanete uramasna bir tepki olarak dodu ve iktidar eline ge
irip toplumsal geliimin frenine basan burjuvazinin karsna,
devrimleri sonuna dek gtrme grevini "ii snf'na bir m i s
yon olarak ykleyen kapsaml bir ideolojiyle dikildi. Kapitaliz
min tekelleme eilimlerinin ileri b u g n k noktaya getirecei-
ni Kari Marx daha 1860'larda sezmiti. 1912'de Rudolf Hilferding, fnans-kapital olgusunu saptayp adn koydu, L e n i n ' s e
1917'deki nl yaptnda, d n m n ayrntl bir analizini
kararak, "F.mperyalizm"in niteliini deifre etti. Ancak buna
karn, yaanan d n m n bugnk dramatik "Yeni D n y a
D z e n i " denen tiranha dnmesinin n kesilemedi. Sosya
lizmin 1990'dan itibaren ideolojik anlamda deil, ama "reel bir
dnya sistemi" olarak kmesi, b u g n n "Kresel Elit"inin, ya
ni okuluslu irketler m p a r a t o r l u u ' n u yneten Finans Cacsar'larnn ilerini bir hayli kolaylatracakt.
Bir dier ironik nokta da, okyanusun tesinde topik bir
"Yeni R o m a " modeli olarak dnyann ilk eitliki, zgrlk
ve paylamc t o p l u m u n a ev sahiplii yapmas tasarlanan Ame
rika'nn, on dokuzuncu yzyln balarndan itibaren bu fnanskapital oligarisinin " k a r a r g h " haline getirilmesiydi. Gerek
ten de merkezinde A B D ' n i n olduu bir "Yeni R o m a " yaratl
mt ama bu, ne bir prototip olarak gelitirilip ileri g t r l m e
si d n l e n o "ideal c u m h u r i y e t ' t i ne de 1770'lerde devrimin
liderliini stlenen Franklin, Jefferson, Washington, Revere gi
bi liderlerin tasarlad " M a s o n i k Devlet". By tersine d n
m , a gzl ve saldrgan R o m a mparatorluu, tarihin derin
liklerinden kagelmi ve m o d e r n dnyann gleriyle donatl
mt.
Peki, batan beri ska yinelediimiz soruya gelelim: Eer
Fraternis gelenei ortadan kaldrldysa ve onun son halkas ola
rak g r d m z Mason rgtleri, modern kapitalizmin fnanskapital
oligarisi
tarafndan
asimile
edildiyse,
bir
zamanlar
Sibyl'lar, Pythagoras, Roma cumhuriyetileri, Cathar'lar ve ardllarnca bunca nemsenen, titizlikle saklanan, " g getiren bil
gi" olarak grlen nl kitaplara ne oldu? Orijinaller hl var
ln koruyor mu? Eer bir yerlerde bu kitaplar "gvence alt
n a " alnmsa, imdi kimler onlar avular iinde tutuyor? Son
olarak, en nemlisi, bu kitabn iinde neler yazl?
D a h a nce de belirttiim gibi, elimizde bunlara yant ver
memizi salayacak hibir somut veri yok. Ama kitap boyunca iz
srerken rastladmz eitli iaretler, byk oranda sezgi ve fFraternis
I-.40
kir y r t m e y e dayal sonular karmamza yardmc olabilir.

H e r eyden nce, bu kitaplarn bir zamanlar gerekten var ol
d u u n a dair hibir kuku yok. t savaa dek, Roma'da Capitoline'de saklandklarn da kesin olarak biliyoruz. D a h a nce d e
indiim gibi, F r a t e r n i s ritellerine temel oluturan "srr yitir
me ve yeniden b u l m a " temas, byk olaslkla kitaplarn yok
olmadn ve az saydaki inanm m r i t tarafndan titizlikle ko
r u n d u u n u gsteriyor. Eer Montsegur katliamndan karlp
kurtarlan "deerli hazine", tahmin ettiimiz gibi bu kitaplarsa
ve Cathar bilgeleri, onlar korumak iin Tapnaklarla ibirlii
yaptysa, Sibylline Kitaplar (ya da ad her neyse) bu belgeler,
dorudan doruya Masonlara aktarlm demektir.
Peki, son iki yz yl iinde Mason localar "ehliletirilip"
sisteme entegre hale getirildiyse, ellerindeki bu deerli belgeler
ne oldu? ki olaslk var: Ya hl en st dzey Mason liderler
tarafndan
"gerektii zaman
kullanlmak z e r e " bir yerlerde
saklanmaya devam ediyor ya da daha kt bir olaslkla, T a p naklar Yeni D n y a ' y a gizli gemi seferlerini yaparken " M a s o nik topyann m e r k e z i " olarak tasarlanm ve Amerika'da bir
yerlere saklanp gvence altna alnm bu kitaplar, oktan "Ye
ni D n y a D z e n i " n i n lordlarnn eline gemi d u r u m d a . Eer
d u r u m buysa, sz konusu kitaplarn gn na kmasndan
u m u d u m u z u b t n y l e kesebiliriz.
ilerinde neler yazyordu? D a h a nceki blmlerde bu ko
nuya ayrntlaryla deinmi ve emsallerden yola karak bu bel
gelerin byk bir olaslkla, dnyann ve insanln tarihiyle il
gili bilinen en eski kaytlar ieren, ansiklopedik bir " z a m a n
kapsl" olabileceini belirtmitim. Okurlarm, sz konusu ka
ytlar iinde " M a r d u k ' l a ilgili bir bilginin" olup olmadn so
racaklardr: Eer tpk "sahte kitaplarda" rastladmz gibi, T u
fan ve Phaeton gibi arkaik deneyimlerin ayrntlar ve gk ci
simlerinin hareket dzenleri anlathyorsa, yant "evet". Ancak
byk olaslkla M a r d u k , bylesi geni kapsaml bir kaynakta
aktarlmas beklenecek ok sayda nemli bilginin iinde, ancak
"buzdann suyun zerindeki" blm olabilir diye d n y o
rum. Uygarln balangc ve insanln gemiiyle ilgili M a r -
duk'tan ok daha nemli, sarsc ve aydnlatc, sayfalarca kayt

ve bilgi ieriyorlard belki de.
u an bizim iin daha "yaamsal" grnen konu, bizim
dnyaya, yaama ve evrene nasl baktmz. Sibylline Kitapla
r sonsuza dek yok olmu ya da " k t amal" ellere gemi;
binlerce yl yaayan F r a t e r n i s gelenei, on sekizinci yzyldan
itibaren kapitalizmin, g simsarlarnn ve gericilerin ellerinde
yok edilmi olabilir. Ancak yeniden yazlmayacak hibir kitap,
yeniden derlenmeyecek hibir "gizli bilgi" ve (daha nce neler
yaanm, iyimser dler nasl buzlu sularda boulup yok edil
mi olursa olsun) yeniden yaama geirilmeyecek hibir ideal
olamaz.
Ayaklarmz yeryzne basyor, gzlerimiz gkyzn tar
yor ve bilginin deerini biliyorsak; eh, iimizde " v i c d a n " denen
olgunun
kprdann
da
hissediyorsak,
hibir
trajik
olay,
" u m u d u n tkenii" anlamna gelemez zaten. Sibylline Kitapla

r (ya da ad her neyse) insanlk tarihi boyunca kimbilir ka kez
yeniden derlenip bir araya getirildi; ka kez yeni kaytlar ve d e
neyimlerin eklenmesiyle zenginletirildi ve ka kez kllerinden
yeniden dodu. B u n u yirmi birinci yzyl insanlarnn da bir
kez daha yapmamas iin hibir neden yok; bilgi, eninde s o n u n
da ulalabilecek bir yerlerde bizi hep bekliyor olacak nk. Bu
gezegeni " e v i m i z " bilip seviyorsak, yaama ve doann kendini
yeniden r e t m e gcne hayranlkla bakyorsak, evrene baktka
iimizde garip bir heyecan ve rperti hissediyorsak, " D n y a
A n n e " hl yanmzda, bizimle demektir ve o ideal, asla yok ol
mayacaktr.
eskikitaplarim.com

Gizli Kardes-Masonluk

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gizli Kardes-Masonluk

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FRATERNIS / Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik

2006, Burak Eldem

Sayfa tasarm Meline Pamukuolu

Ankara Caddesi, No: 95

T a n r a ' n n ayak izleri

Sibyl'n varolu sava

Anaerkil "Altn a "

Mlkiyetin douu ve "Yanl Uygarlk"

Kukulu bir alveri

Neyi anlatr bu kitaplar?

2. Rahibe, Filozof ve Kardelik

Bir iktidar deneyimi

Evren ve " M i m a r "

3. Cumhuriyet, gszler ve topya

G i z e m kltlerinde snfsal eitim

Arnma ve " a y d n l a n m a "

Byyen trajedi: Klelik

FRATERNIS: Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik

N u h ' u n gelini ve " d u l k a d n "

Phaethon: Gkten gelen tehlike

Franz Kugler: M i t y o r u m u n d a bir milat

Bir " h a z i n e " ve bir " m i r a s "

Dionysos'un "lgn" kadnlar

Lonca zerinden siyaset

Emperyal Klt: G c e tapma gelenei

Asker kazan kaldryor

Bir kltn anatomisi

Yeni dine yumuak gei

ke doru adm adm

" D n e k " mi, yoksa "Bilge" mi?

Talihsiz bir " d e v r i m " denemesi

" C a d Av" balyor

D o u ' d a Hilal'in ykselii

Mutezile: Abbasi Rnesans

Anadolu'da Paulisyen direnii

Bogomil'ler: Balkan topraklarnda Fraternis ................... 420

sa adna Kutsal Sava

Cathar'lar: R u h u n atele vaftizi

Sapknlara kar Hal Seferi

2 . G i z l i ittifak v e " G i z l i K i t a p "

Bir "burjuva dayanmas"

Alternatif bir " K i l i s e "

Avrupa'nn "ileci" reformistleri

Mecdelli M e r y e m mi, " T a n r a M a r i " mi?

B a p h o m e t ' i n "ifreli" kimlii

3. Batnn "Yeniden D o u " u

Duvarsz ve snrsz karde sofras

Avrupa kabuk deitiriyor

E n d l s ' n "Aydnlk" kadnlar

FRATERNIS: Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik

Shibboleth ve Kutsal G ' n i n esrar

ihanet, cinayet ve dirili

Sahte bir " s t a t " hikyesi

N u h ' u n gelini, " D u l kadn"n olu

2. "Bat Yldz"na doru

La Merica: Bir efsanenin izleri

Illuminati: Fraternis'in son nefesi

2003 ylnn yaz aylarnda,

"2012: Marduk'la Randevu" ad

l kitabm yaymland sralarda, b u n u n antik an derinlikle

bildii gibi, yalnzca "gizemli bir gk cisminin belli aralklarla

FRATERNIS: Kayp Kitaplar. Gizli Kardelik

Bu ikinci admdaysa, dnyann en eski "bilgi koruyuculu