STANBULUN UZUN

ASRI: DNYA VE
TRKYE LENDE
ALM ARLI*

stanbul iktisadi ve siyasi etkileri geni blgelere yaylan

bir ehirdir ve ona bunu salayan, corafi konumunun
esizliidir. nemi daha ok corafi konumuyla ilgili
olan stanbul, iki ktay birletiren bir eklem kent olarak
stratejik deniz yollarnn kilit noktasndadr. ehir, Ege
ve Karadenizi birbirine balayan Marmara Denizinin
kuzeyindeki muhkem bir blgede ve jeostratejik nemi
tartmasz Boaziinin iki yakasndaki topraklarn
gney kanadnda kurulmutur. ki byk denizin
biyolojik zelliklerini uzlatran Marmara Denizi gibi
stanbul da, Ege ve Karadeniz blgelerinin kltrel
ekolojisinin i ie getii bir yerdir. Anadolu topraklar
ve Balkanlar zerinden Dou Avrupa bu kentin iktisadi
ve siyasi etkinlik sahasnn iindedir. ki ktaya yaylm
pek ok kenti birbirine balayan etkinliklerin ve gei
yollarnn toplanma yeri olarak stanbul, ayn zamanda
saysz sosyal alar zerinde bulunan hayati bir
kprdr. stanbulun ans ve anszlklar bir ynyle
bu karmak formldedir. stanbul; bir liman kenti, ordu
kenti, iki imparatorluun merkezi olan siyasi bir kent,
ulus-ar kolonyal alarn buluma noktas olan bir
ticaret kenti, finans kenti, saysz orta ve yksekretim
kurumuyla bir eitim kenti ve sahip olduu etnodinsel
eitliliin merkezi olarak ayn zamanda bir kltr
kentidir. Kentin tarihinde bu zellikler i ie gelimitir.
stanbul, zellemi kent tanmlarna direnen bir
eitlilikteki karmak zellikleri zerinde toplam,
farkl tarihsel katmanlarn srekli canl kalabildii
ortakyaarl retmi bir kenttir. Bu zengin tarihsel
ve corafi zellikleri bir yandan eklektik, dier yandan
sentetik biimlerde temsil eden ve farkllklar toplayan
(assemblage) nadir bir kent rneidir. ehrin tarih
boyunca geirdii deiimlere bakldnda her dnemde

farkl bir stanbul ile karlalr. stanbul btn bu

corafi ve sosyotarihsel farkllklarn toplamdr.
Bu yazda onun yakn dnemine odaklanarak, son
yzyl iindeki kapsaml sosyolojik dnm
anlamlandrlmaya allacaktr.

XIX. YZYIL BALAMI VE MODERN KENT

Osmanl tarihinin son zamanlarndaki demografik
hareketlilik yeni stanbulun oluumunu tayin etmitir.
Ge XIX-erken XX. yzyln demografik hareketleri
yzyl dnmnn sosyoteknolojik gelimeleriyle i ie
geerek, Cumhuriyet dnemi stanbulunun yksnn
genel hatlarn ortaya karr. Demografik hareketler
nfusun i yapsndaki deiimleri, kamu sal
(hfzsshha) kurumlarnn oluumunu, savalardan
ve corafi ayrlklktan kaynaklanan byk g
hareketlerini ve nfusun etnodinsel bileenlerini ierir.
Sosyoteknolojik sreler art arda gelien teknosanayi
devrimlerinin ok ynl etkilerini tanmlar. Kentin
iktisadi, meknsal, kltrel ve idari srelerini nasl
dntrdn ve bylece sosyotarihsel deiimin hangi
yrnge ve ereveler iinde gelitiini sosyoteknolojik
deiim erevesi iinde anlamlandrmak kent tarihini
daha anlalr klar. Byk yangnlar ve sonrasnda
ortaya kan imar hareketleri, demiryollarnn
yaylmas, yenilenen limanlar, telgraf, telefon ve
elektriin kent hayatna girii, lastik tekerli aralarn
kent makroformunu ekillendirmeye balamas,
iletiim teknolojilerinin evrimi kentin deiiminde
zgn gzerghlar izlemitir. Osmanl ve Cumhuriyet
modernlemelerini kuatan kltrel dnmler
ise ideolojik mcadeleler, atmal siyasetler ve
ynetim mimarisini ekillendiren kararlar balamnda
anlalabilir. Bu yazda kentin atmal ve kopularla

* stanbul ehir niversitesi

BYK STANBUL TARH

218

DNYA LENDE STANBUL

ekillenen yakn tarihi ve onu gemiten gelecee tayan

sosyal sreler ele alnacaktr.1
XIX. yzyln byk gler arasndaki hegemonya
kavgasnda krlganlam ok uluslu bir imparatorluun
bakenti olarak stanbul, bu mcadelenin odanda
olmutur. Asker-tarmsal imparatorluklar dneminin
gz alc kentlerinin banda gelen stanbul, bu dnemde
ortaya kan yeniliklere ayak uydurmak zorunda kalan
bir ehirdir. Bu dnemde genileyen kapitalist pazarlara
mal reten ve sanayi devrimlerine ev sahiplii yapan yeni
ehirler ve ekonomileri ykselen yerleme tipini temsil
eder. Modern ulus devletlerin bakentleri ise mimariden
planlamaya kadar dnemin iktidar sembolizminin
meknlardr. retimdeki patlama sonucunda iae tedariki
sorunu geride braklnca, byk nfuslar barndran
yerlemelerin says hzla artmaya balamtr. Avrupa
ve Amerikadaki artan nfus ve ehirleme yeni bir kent
formunun douunu ifade etmekteydi.2 Kmr enerjisine
dayal bir sanayileme ve retimin kent ortamlarn
yaanamayacak dzeyde kirletmesi, yetersiz altyap ve
halk sal alannda ortaya kan tehditler bu kentleme
biiminin en somut sonularyd. Kentsel hizmetlerin ne
trden bir ynetim sistematii iinde yaplanaca, yetki
ve sorumluluklarn hangi kurumlar arasnda paylalaca
uzun bir renme sreci sonucunda ekillenmitir.
Kapitalist kentsel kalknma dzenine alternatif kent
topyalarnn art, kmr-kent ve fabrika kentlerindeki
toplumsal dzene muhalefetin baka bir biimi olarak
okunabilir. Kapitalist genilemenin egemen olduu
kentsel formlarda sosyal reform arlar ve abalar bu
ereve iinde ortaya kmtr. Kentsel ynetim ve yerel
kurumlarn oluumu, nfusun ayrntl saymn, halk
sal politikalar iin yeni brokratik yaplarn ortaya
kn, modern belediyecilik faaliyetlerinin balamasn
mmkn klmtr.3
Buharl makine, dner krk ve metalrjideki
yeniliklerin elik ettii ilk byk Sanayi Devrimi eitli
ngiliz kentlerinde serpilmitir. Mlkszlemi kyllerin
akn ettii bu ehirler cretli endstriyel emein
rgtlendii yerler olarak yeni toplumun somutlat
meknlard. Sanayilemi bir kentin byk aktr

maden oca, fabrika ve demiryoludur. alanlarn tek

odal barakalarda byk nfuslarla yaadklar kt
yaam koullar, salk sorunlar ve byk saylardaki
ocuk emei smrs yzyln genel durumunu tanmlar.
Manchester, Chicago, Londra, Detroit, Paris, New York,
Rhine-Ruhr blgesi metropollerinin byyen retim
gleri ve artan nfuslar snai modernliin kurum ve
yaplarn ortaya karmtr. Kapsaml dnm ise
1860lardan itibaren yaanan ve kinci Sanayi Devrimi
olarak adlandrlan gelimelerle ekillenir. Elektriin,
iten yanmal motorun, elik dkmn, telgraf ve
telefonun, bilimi temel alan kimyasal retimlerin,
petrokimya sanayinin ve bir sre sonra lastik tekerli
aralarn douu ile kentlerin doas kkten dnr.4
Manchester ve Chicago gibi ehirler byk retim
glerinin younlat yerlerken, kltrel gelimeler
asndan Paris, XIX. yzyl modernliinin tartmasz
bakentidir. Baron Haussmann dneminde yapmna
balanan dev bulvarlar, pasajlar, byk fuar alanlar,
mutenalatrma uygulamalar, yeni inaat teknikleriyle
yaratc ykm ideolojisini temsil eden bu kent, modernist
planlamacln byk bir laboratuvar olarak temel esin
kaynadr.5
Bu on yllar boyunca stanbul, retim tarz
bakmndan kk imalathanelerin ve ticaretin egemen
olduu bir imparatorluk merkezidir. Kent, uzun yzyllar
boyunca Avrasya corafyasnn en byk kentlerinden
biri olarak etkin siyasi nemini de devam ettirmektedir.
Fransz Devriminden Osmanl mparatorluunun
zlne kadarki zaman dilimi, jeopolitik ve iktisadi
g arlnn Bat Avrupada younlat bir dnemdir.
stanbul, Viyana Kongresi sonras icat edilmi ark
sorunu etrafnda gelien siyasi alkantlarla ba etmeye
alan imparatorluun her anlamyla merkez blgesiydi.
Artan Rusya basks sonucu kan savalarda byk
topraklar kaybedilmi, imparatorluk maliyesi geri dn
olmayan bir darboaza srklenmi, Balkan ve Kafkas
savalar sonucunda imparatorluun i blgelerine
doru byk g dalgalar ortaya kmtr. mparatorluk
zerinde artan Rusya basksnn en byk nedenlerinden
biri, kendisini Ortodoks Bizansn doal devam olarak
gren arlk Rusyas iin, iki stratejik Boaz yolunun

1 Sosyo-teknolojik sreler iin bkz. Steve Woolgar, Science and Technology Studies
and the Renewal of Social Theory, Social Theory and Sociology: The Classics and

4 Lewis Mumford, The City in History: Its Origins, Its Transformations, and Its

Beyond, ed. Stephen P. Turner, Cambridge 2008, s. 235-255.

Prospects, New York 1961, s. 446-481.

2 Adna Ferrin Weber, The Growth of Cities in the Nineteenth Century: A Study in

5 David Harvey, Paris: Modernitenin Bakenti, ev. Berna Klner, stanbul 2012;

Statistics, Ithaca 1963 (1. bs. 1899).

David Harvey, The Right to the City, New Left Review, 2008, sy. 53, s. 23-40. II.

3 Michel Ragon, Modern Mimarlk ve ehircilik Tarihi, ev. M. A. Erginz, stanbul

Dnya Sava sonras New Yorku, Uzak Dounun dev metropolleri Haussmannizasyon

2010.

dncesinden derinden etkilenecekti.

BYK STANBUL TARH

219

DNYA LENDE STANBUL

1- Mhendis Hbnerin II. Abdlhamide sunduu stanbul haritas (K., Haritalar Blm)

BYK STANBUL TARH

220

DNYA LENDE STANBUL

kilit ehri olan stanbulun siyasi nemidir. Bu basklarn

savaa dnt her durumda savatan kaan Mslman
nfusun ilk ayak bast yer de stanbul olmutur. XIX.
yzyln ikinci yars, imparatorluk zerindeki Rusya
basksnn en st dzeye kt dnemdir ve basklardan
en fazla etkilenen ehir dier Balkan ehirleriyle birlikte
stanbuldur. Rusya, Osmanl mparatorluunu kuzey
ve dou Karadeniz topraklar zerinden geri ekilmeye
zorlam ve bunu baarmtr. Birleik Krallk ise
Osmanlnn gneydeki Arap corafyas ve scak deniz
blgelerindeki topraklar zerinde kolonyal emeller
gtmekteydi. mparatorluun karsnda ykselen bu
iki byk imparatorluk gcn durdurmak iin bata
Panislamizm olmak zere farkl siyasi aralar icat
edilmitir. Rusya iinde ve ngiliz smrgelerinde yaayan
ok saydaki Mslman toplumu etki altna alabilmek
iin halifelik, stanbul merkezli etkin bir kuruma
dntrlmtr. Sultann siyasi kimliinin yan sra
din sembolizmi derin bir sfat olan halife de etkin ekilde
kullanmaya balanr. Bylece stanbul, imparatorluun
yklna kadar, slam birlii sylemiyle tm slam
dnyasnn en nemli siyasi merkezi hline gelmitir. Yine
Kahire ile birlikte, dnyann pek ok blgesinden nemli
Mslman entelektel ve din adamlarnn toplanma
merkezine dnmtr.6
Dnemin uluslararas konjonktrnn
imparatorluk iindeki siyaseti deiime zorlayc etkileri
yannda; kentin altyap, ulam, ynetim alanlarndaki
sorunlar da ynetimi, imparatorluk genelinde yeni bir
kentsel imar fikrini olgunlatrmtr. Bu bakmdan XIX.
yzyl stanbuluna ilikin genellikle arkiyat kalplarn
hkim olduu anlat ve eserler vardr. Bat Avrupa
metropollerindeki yenilikler ilgiyle takip edilse ve terakki
sylemi iinde kavranmaya allsa da, bu gelimeler
stanbulun siyasi nemini azaltmamtr. O dnemde
stanbulu gren ya da orada yaayan ve ayn zamanda
dneminin nemli Avrupa metropollerinden haberdar
Arap entelekteller iin stanbul hl merkez nemini
koruyan bir ehirdir. Bu merkezlik algs imparatorluun
son dnemlerinde tedricen ademimerkezleme fikrine
dnmtr.7
6 Kemal Karpat, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith and
Community in the Late Ottoman State, Oxford 2001, s. 121-160, 258-307.
7 Ilham Khuri-Maqdisi, Ottoman Arabs in Istanbul, 1860-1914: Perceptions of
Empire, Experiences of the Metropole through the Writings of Ahmad Faris al-Shidyaq,
Muhammad Rashid Rida, and Jirji Zeydan, Imperial Geographies in Byzantine and
Ottoman Space, ed. Sahar Bazzaz, Yota Batsaki ve Dimiter Angelov, Cambridge 2013, s.
159-182.

BYK STANBUL TARH

221

DNYA LENDE STANBUL

2- II. Abdlhamid devri stanbul panoramas (Guilaume Berggren, Constantinople, Hilmi enalp Arivi) (1836-1920)

zgara plana kar gelitirdii ve insani lek yaklamn

planlamaya dhil eden radyosantrik baheehir dncesi
ngilterede ilk uygulamalarna kavutu. Bu fikir ABDde
pek ok yerde uyguland. Yine kentsel ylma olgusu
daha fazla sorgulanr hle gelmiti. zellikle ngilterede
yaylm kent ve mstakil ev dncesi kuvvetli bir
entelektel ve brokratik destek bulmaya balyordu.
Bu tr bir organik ehircilik dncesinin yan banda
makine fikrinden ilham alan ve endstriyel kentin
ulam sorunlar ile toprak mlkiyeti sorunlarn analiz
ederek yeni modeller neren dorusal kent dncesi de
geliiyordu. zellikle eski ehirlerin nasl planlanaca
konusunda Eugne Hnardn artan trafik sorununa
gelitirdii kavak sistemi ve ara ak nceliini kabul
eden yaklam lastik tekerli ve motorlu ehrin ilk
giriimlerindendi. Taylorizmden fordizme geilen bu
dnem da doru patlayan sanayi kentini
simgeler.8
Bu dnemde stanbul, XIX. yzyl koullarnda
yenilenen brokratik kurumlar, mimari slup araylar
ve yerel ynetim mekanizmalar alanlarnda anlaml
deiimler yaamtr. Bat Avrupa leinde bir sanayi
devrimi yaamasa da, oluan modern kentin kurum ve
sistemlerine nasl uyumlu hle geleceini arayan bir
ehirdir. mparatorluun bakenti olan kent sadece siyasi
ve brokratik bir merkez deil, ayn zamanda en nemli
finansal ve iktisadi blgesidir. Basnn younlat bir yer
olmas nedeniyle bir iletiim merkezi, imparatorluktaki
her trl deiimin etkilerinin ve sonularnn youn
biimde hissedildii bir toplumsal laboratuvar gibidir.
Krm Sava, 93 Harbi (1877-1878 Osmanl-Rus Sava) ve
Balkan savalar sonras yaanan byk g hareketleri
Osmanl Devleti kadar kurulacak yeni Cumhuriyetin
milliyeti ideolojisinin ve stanbulun etno-dinsel nfus
yapsnn ekillenmesinde de etkili olmutur. Yzyln
sonuna doru byk savalar ardndan yksek oranda
Mslman nfus g alan ehir XX. yzyla gelindiinde
arlkla Mslman Trk nfusun hkim olduu bir

MODERNLE GEN SANCILARI

stanbul, i ie yaad ve yaatt oklu zamanlar,
deneyimler ve yaplarla elikili bir modernlik yks
ortaya karm zgn bir kenttir. Deien nfus yaps,
ald gler, yaanan savalar, teknolojik deiimlerle
artan yeni ulam arac ve altyap sorunlar, farkllaan
konut ve sokak-cadde dokusu, banliylerin geliimi,
deien tketim kltr, hane halk yapsnn deiimi,
eitim kurumlarnn yaygnlamas bu zgnln
paralardr. Bu blmde, kentin Cumhuriyet dnemine
devrolacak meselelerine odaklanlacaktr.
XIX. yzyl boyunca youn g alan kentin, ynetimi
ve altyap yatrmlar iin gereken bilgi ve finansman
kaynaklar snrldr. Byk lekli yatrmlar iin
dorudan yabanc yatrma bamllk sz konusudur.
Deiimleri gsteren rnekler daha ok devletin
brokratik modernlemesini temsil eden byk binalar,
saraylar, yeni ordu klalar ve kprlerde somutlamtr.
zellikle stanbulun ahap yap stokunun birbiri
ardna yaanan byk yangnlarda yok olmas imar
ynetmelikleri alannda yeni araylar balatmtr. Bu
srede pek ok imar ynetmelii ksa da uygulanma
alanlar ve yayldklar lek snrl kalr. XIX. yzyl
stanbul kent tarihi yazarlar, ounlukla Londra ve Paris
gibi ehirlerdeki kapsaml dnmlerle karlatrarak,
planlama giriimlerini genellikle iyi niyetli ancak bilgi
altyaps asndan eksik, karar alma gc bakmndan
mtereddit ve altyap deiimi iin gereken brokratik
kapasiteden yoksun olarak nitelemilerdir.
Bu dnemde Avrupa ve ABDnin, Sanayi Devriminin
niteliksiz konut dokusuna sahip ve altyap ihtiyalar st
seviyedeki kentlerinde nemli deiimler yaanmaktayd.
Bir yandan ehircilik biliminin gelitirilmesine dnk
araylar birok lkede hz kazanrken, dier taraftan
kar ehircilik hareketlerinin fikirleri uygulanma alanlar
bulmaya balyordu. Demiryollar ile da doru yaylan
kentler, banliy yerlemeleriyle konut ve iyeri arasndaki
mesafenin almas deneyimini yaamaktayd. Howardn

BYK STANBUL TARH

8 Ragon, Modern Mimarlk, s. 267-513.

222

DNYA LENDE STANBUL

ehir hline gelir. ehir ayn zamanda %40 seviyesinde

Rum ve Ermeni Ortodoks, Yahudi, Latin kkenli ve
dier uluslardan topluluklarn yaad kozmopolit bir
kent olma zelliini devam ettirmektedir. Ykselen yeni
brokratik snflarn siyaset ve ynetim srelerinde etkin
hle geldii bu dnem, kentli orta snflarn ortaya kna
da tanklk eder. Milliyeti uyan temsil eden XIX.
yzyln alkantl sosyopolitik miras XX. yzyl boyunca
da kentteki etnik ve dinsel topluluklar arasndaki ilikileri
etkilemeye ve trajik g hareketlerinin devam etmesine
neden olur.9
Bu dnemde imparatorluk byk gler arasndaki
iktidar mcadelesinde faydac ancak hassas bir denge
politikasna mahkm olmutur. mparatorluun iindeki
farkllklar bir arada tutma siyaseti artan uluslararas
gerilimler sonucunda giderek krlganlamtr.
Yzyln sonuna gelindiinde imparatorluk maliyesi
byyen sava maliyetlerini tayamayarak uluslararas
bir konsorsiyumun denetimine girmitir. Altyapsal
reform abalar hep bu mali tutsakln snrlar iinde
gerekleecektir. XIX. yzyl boyunca artan nfusun
ynetimi, dier dnya kentlerinde yaanan altyapsal
deiimlere gei basks, sosyoteknolojik deiimlere
uyum iin gereken mali imknlar arasnda nemli bir
uurum vardr. III. Cumhuriyet Parisinde Haussmannn
nclk ettii kent reformu hareketi, otoriter bir ynetim
kadar yeni mali aralar icat etmekle mmkn olabilmiti.
Haussmannizasyon fikri ksa srede dier dnya kentleri
gibi stanbula da ulamtr. Ancak bylesi otoriter bir
modernizmin kentsel yenileme programn yrtebilmek
iin imparatorluun mali kapasitesi ve hukuki altyapsnn
yetersizlii aikrd. Haussmann, 1873te kariyerinin
sonlarnda bizzat stanbula gelir fakat daha sonra
yatrmlar iin Dyun- Umumiye benzeri bir mali yap

nermenin dnda planlama ve imar siyaseti bakmndan

etkili olamadan kentten ayrlr.10
Kent eski dnemlerden itibaren surii blgesinin
yan sra Eyp, Pera ve skdar da dhil olmak zere drt
paradan olumutur. Kadky ve Boaz kyleri geleneksel
stanbul tanmnn dnda kalmtr. XIX. yzyl
sosyoiktisadi gelimeleri surii ve Eypn giderek geri
planda kald ancak daha kozmopolit niteliklere sahip
Perann her bakmdan ne kt bir dnem olur. Hali
ise Feshane ve Baruthanenin kuruluunu takiben zaman
iinde orta lekli bir imalat blgesi hline gelir.11 Byk
yangnlar sonrasnda stanbulun konut dokusu uzun
zaman alacak bir yenilik dnemine girer. 1865teki byk
Hocapaa yangn suriinin te birini yok edince, yeni bir
imar politikas aray balar ve bu, uluslararas uzmanlar
imparatorlua eker. Birok baarsz uygulamaya ve
zayf giriimlere ramen bu srede stanbulu kent
planlama pratiine hazrlayan ilk kent haritalar bir evrim
iinde ortaya kar. II. Mahmud dneminde hazrlanan
von Moltke haritasn, II. Abdlhamid dnemindeki
Huber ve Goad haritalar, ttihat ve Terakki dneminin
Alman Mavileri ve Erken Cumhuriyet dneminde
hazrlanan Pervititch haritalar izler. Bunlar lkenin
ilk nemli kadastro haritalar olarak sonraki dnemin
kadastroculuunu ve kent planlama faaliyetlerini etkiler.
Bu gelimeler kentin ekonomi-politik tarihiyle i iedir.
Dyun- Umumiye sonras bte zerindeki kontroln
byk lde yitiren devletin iktisadi ynetim merkezi de
suriinden Pera ve Galataya kaymtr. XIX. yzyln ikinci
yarsnda Dolmabahe ve Yldz saraylarnn yaplmasyla
siyasi ve brokratik ilerin nemli bir ksm suriinden
tanmtr. Pera kordiplomatik kurumlarn konuland
yer hline gelince siyasi bakmdan da ne kmtr.
Grande Rue de Pera yzyln henz ortasnda Bat tarz

9 Dnemin yetkin ve ayrntl bir anlatm iin bkz. Kemal Karpat, The Social and

10 Michel Carmona, Parisin Kentsel Dnm: Haussmann Uygulamalar, ev. M. A.

Economic Transformation of Istanbul in the Nineteenth Century, Studies on Ottoman

Erginz, stanbul 2000; Murat Gl, The Emergence of Modern Istanbul: Transformation

Social and Political History, Selected Articles and Essays, ed. Kemal Karpat, Leiden

and Modernization of a City, London ve New York 2009, s. 52.

2002, s. 243-290; Kemal Karpat, Ottoman Population: 1830-1914 Demographic and

11 Edward C. Clark, Osmanl Sanayi Devrimi, Osmanllar ve Bat Teknolojisi: Yeni

Social Characteristics, Madison 1985.

Aratrmalar, Yeni Grler, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1992, s. 37-51.

BYK STANBUL TARH

223

DNYA LENDE STANBUL

3- Galata Kprsnden Yeni Camiye bak (Yldz Albm)

dkkn, maaza, ofis, kafe, otel, opera, sirk gibi yerleriyle

dnemin Avrupa modasn bnyesinde toplayan bir alan
hline gelmitir. Batllaan ve kapitalist ekonomiyle
btnleen yeni stanbulun kentsel d kabuunun ilk
biimleri Galata ve Perada ortaya kmtr.12
Yangnlar sonras Galatadaki ahap konutlar,
ta konutlar, tula krgir konutlar ve ok katl
apartmanlarn inas izlemitir. Daha sonraki modern
imar planlar ve parselasyonlar yaplrken Galatadaki
apartmanlama deneyimi retici olacaktr. Byk
bankalarn ve finans kurumlarnn konuland ve
dnemin dardan teknoloji transferinin yapld
kurum ve irketlerin merkezi olan Karakydeki
Bankalar (Voyvoda) Caddesi de bu dnemde i hayatnn

kalbinin att yer hline gelir. Merkez i blgesi olan

Eminn-Sirkecinin kent ekonomisindeki arl
Galata ve Karakye doru kaymaya balar.13 Boaz ve
Haliin kentteki etkinlikler zerinde yaratt kesintiyi
ve meknsal eriimdeki caydrcl gidermek iin baz
nemli ulam gelimeleri bu dnemde ortaya kar.
1872de Hali zerindeki ahap kprlerden farkl olarak
Unkapan-Azapkap arasna demir bir kpr yaplr. Yine
kurulduu 1851den itibaren irket-i Hayriye dzenli
deniz ulam hizmeti vermeye balamtr. Bu gelimeler
Boaz ve Hali nedeniyle corafi olarak ayrm ehrin
farkl yakalarndaki insanlar youn bir etkileime sokan
nemli admlardr. irket-i Hayriye 1880de ylda
8.500.000 kii tamaktayken bu say 1905te 10.000.000a,

12 Zeynep elik, The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the

13 Edhem Eldem, Bankalar Caddesi: Osmanldan Gnmze Voyvoda Caddesi,

Nineteenth Century, Seattle 1986; Gl, The Emergence of Modern Istanbul, s. 7-71.

stanbul 2000.

BYK STANBUL TARH

224

DNYA LENDE STANBUL

4- Eminn ve karda skdar (Yldz Albm)

1912de ise 16.500.000e kmtr.14 Paralel biimde

ilk modern belediyenin temeli kabul edilen VI. Daire-i
Belediyenin (gnmzdeki Beyolu Belediyesi) kuruluu,
zaman iindeki deiimi ve nihayet kurumsal bakmdan
geliimi XIX. asrn ikinci yarsnda gerekleebilmitir.
Bu belediyenin deneyimi Cumhuriyet dnemindeki
belediyeciliin nemli bir ilham kayna olacaktr. 18631873 arasnda belediye ynetimi Galatadaki Ceneviz
surlarn ykm, yeni yollar am, Grande Rue de Peray
geniletmeye balam, 1875te Galata ile Karaky
birbirine balayan dnyann ikinci yeralt metro tnelini
faaliyete sokmu, 1870teki byk Pera yangnndan

sonra pek ok sokak dzenlemesini gerekletirmitir.

Kent ii ulamdaki bu gelimelerin yannda, 1871de
stanbul ile Edirne arasnda 355 km uzunluunda
demiryolu hatt denir. 1873te ise Haydarpaa ile zmit
arasna 91 kmlik hat ina edilir. Bu iki hat stanbulu
yeni ulam aralaryla dou-bat aksndaki geni bir
corafyaya balar. Uzun tartma ve araytan sonra
alan bu hat, Topkap Saraynn bahesinden geerek
Sirkeci Garnda son bulur.15 Daha sonra Avrupadan
gelecek ark Ekspresi seferlerinin nihai dura bu
istasyondur. am-Hicaz demiryolu ise imparatorlukta
oluturulan bir seferberlik sonucu z kaynaklarla

14 Wolfgang Mller-Wiener, Bizanstan Osmanlya stanbul Liman, ev. Erol zbek,

15 Gl, The Emergence of Modern Istanbul, s. 40-71; Aye Derin ncel, Apartman:

stanbul 1998, s. 154-158; Tevfik avdar, Kentii Ulamn Tarihsel Geliimi: irket-i

Galatada Yeni Bir Konut Tipi, stanbul 2010; Christoph K. Neumann, Modernitelerin

Hayriye, Trkiye Birinci ehircilik Kongresi, 1. Kitap, ed. Yiit Glksz, Ankara 1981,

atmas Altnc Daire-i Belediye, 1857-1912, stanbul: mparatorluk Bakentinden

s. 169-182.

Megakente, ed. Yavuz Kse, ev. Aye Dal, stanbul 2011, s. 426-453.

BYK STANBUL TARH

225

DNYA LENDE STANBUL

5- Kapalardan Sultanahmete (Yldz Albm)

bitirilir. stanbulu Badata balayan hat ise 1898de

tamamlanr. stanbulu Avrupadan Badata balayan
demiryolu hatlar XIX. asrn sonundaki yatrmlarla
gerekleir. Bylece stanbul merkezli, deniz yollarna ve
deve kervanlarna alternatif bir ulam hatt da ortaya
km olur.
Dneminin liman ve tersane teknolojisine uyum
salayamam ve kullanlamaz hle gelmi tesislerin
yenilenmesi de yine XIX. asr sonunda gerekleir. 1892
ylnda, yukarda saylan birok projenin yapmnda
olduu gibi, yabanc irketlere verilen imtiyazlarla ilk
modern liman inaatna izin verilmitir. Seksen be
yllk kullanm hakk ile kurulan stanbul Rhtm, Dok
ve Antrepo irketi; Galata, Sarayburnu, Sirkeci ve Hali
rhtmlarn ina etmeye hak kazanr. Galata rhtm,
1895te denize geni dolgular yaplarak bitirilmitir.

BYK STANBUL TARH

1894te balanan Sirkeci rhtmnn 1896da inaattaki

knt sonras rhtmn suda kaybolmas nedeniyle
yapm gecikmitir. Sarayburnu ve Sirkeci rhtmlar
denize yaplan dolgularla 1900de bitirilir. En nemli
rhtm olan Galata rhtmndaki ticari faaliyetlerinin
art sonrasnda, yeni ambar binalar ina edilmitir.
1910da iki, 1928de adet olarak be antrepo ina edilir.
Salpazarnda ina edilen 600 m uzunluundaki rhtm ve
ok katl ambarlarla liman alan nemli lde geniletilir.
Yine Haydarpaadaki liman tesisleri 1899da yabanc
bir irketle ina edilmeye balanm, 1903te iletmeye
almtr. 450 mlik rhtm ve pek ok mtemilatyla
Haydarpaa Liman, 1953te yenilenip bytlm,
1967de kabaca bugnk grnmne kavumutur.
Cumhuriyet dnemindeki yabanc irketlerin
millletirilmesi politikasyla, anlan ilk irket Aralk

226

DNYA LENDE STANBUL

1934te kamulatrlarak stanbul Liman leri Umum

Mdrlne balanr. Haydarpaa Liman da 1927de
Demiryollar daresine devredilir.16 Ulam ve lojistik
alanndaki bu gelimeler XIX. yzyln ikinci yarsnda
kentin planlama ve ynetim bakmndan yaad retici
deneyimlerdir. II. Abdlhamid dneminde gerekleen
bu tarz byk yatrm hamlelerinin byk ksm yabanc
irketlere verilen imtiyazlarla yaplabilmitir.
Yine 1911de ge de olsa elektriin kente gelii ve
sokak aydnlatmasnda kullanlmaya balanlmas ve
ilk elektrikli tramvay hatlarnn denmesiyle birlikte
kentin ehresi dnmeye balamtr. Tnelin elektrikli
tamaya msait hle gelmesiyle tad yllk yolcu says
yaklak 3.000.000dan 12.000.000a kar. Ayrca
elektrikli tramvaylarn hizmete girmesiyle Cadde-i Kebirin
cazibesi azalm ve Galata rhtm ve Karaky blgesinin
cazibesi artmtr. Yine Eminn ile Galata arasndaki
ticari ve sosyal ilikiler younlamtr. Elektrikli
tramvayn ili-Tatavla ve Tevikiyeye gelmesiyle yeni
kent blgelerinin mesken dokusunda yaygn biimde
apartmanlama belirir. Galatann ardndan bu blgelerde
de apartman hayatna bal bir sosyal rgtlenme
geliir.17 Ge Osmanl dneminde, kent yarmadada deil,
dier blgelerde bymtr. Surdnda Kazleme,
Ayvansaray ve demiryolu hatt zerinde Makriky
(Bakrky) ve Yeilky (Ayastefanos) blgeleri banliyler
hlinde gelimeye balar. Galata ve Perada Tophane ve
Ortakye doru yaylan kent, Dolmabahe zerinden
Tevikiye ve Niantana doru geliir. Boaziindeki
kyler byyerek kentle btnlemeye balam, Asya
yakasnda skdar ve Kadkye bal Gztepe, Bostanc,
Kzltoprak ve Erenky tarz yeni banliyler ortaya
kmtr. Bir dier ilgin nokta, iktisadi refah arttka
suriinden bu blgelere doru g eiliminin artmasdr.
Sanayinin younlat ve eski tarz meskenlerin
bulunduu Hali sahilleri ve yangnlarla bouan surii
artk cazibesini yitirmitir.18

Bu dnemlerde hane halk yaps da dnmeye

balamtr. stanbulda ailelerin yaps lkenin genelinde
hkim olan krsal topluluklarn hane halk yapsndan
farklyd. stanbuldaki hanelerin ortalama bykl,
evlilik usulleri ve dourganlk oranlar Ge Osmanl
dneminde Trkiyenin geri kalan blgelerinden
keskin biimde farkllamtr. Avrupadaki kentleme
eilimlerine paralel biimde XIX. asr sonundan
balayarak grlmeye balanan dk dourganlk
stanbulda da gzlenir. Kadnlarda ortalama evlilik
ya zaman iinde anlaml oranlarda artmtr. Bu
sosyolojik deiimler zellikle Mslman hanelerde btn
younluuyla hissediliyordu. stanbulun yaad iktisadi
dnm uzun dnemde aile bykln de etkiler.
stanbul haneleri lkenin geri kalanndan ortalama
olarak klm dier bir ifadeyle karmak olmaktan
uzaklamtr. ktisadi nedenler dolaysyla erkeklerin
evlilik ya da ykselmitir. Bu da dourganl dren
bir etkendir. Cumhuriyetle balad varsaylan pek ok
deiim Osmanl son dneminde aka ortaya kmtr.
stanbulun bu deiimi onu Anadolunun geri kalanndan
da ayrr. Bunlara paralel biimde XIX. yzyln
ortasndan itibaren Avrupai tketim mamulleri Peradaki
dkknlar doldurmaya balam, bunlarn reklamlar
dzenli olarak basnda grnr olmutur. Dergi, gazete,
kitap gibi kltrel metalarn kararl bir tketici kitlesi
ortaya kmtr. Batllam st snflarn gndelik
hayat habitus kentin kltrn eitlendirdii kadar
imparatorluun gittike younlaan kimlik krizlerine de
gnderme yapar hle gelir. rnein st snflar arasnda
grc usul evlilikle alay eden yazlar 1860larda
inasnin metinlerinde grlebilir. Evliliin temeli olan
romantik ak fikrinin gizli ekicilii bu dnemde kent
kltrne szarken, bu tr duygusal yatrmlar srekli
klacak imkn ve hayat artlarndan yoksun topluluklarn
kar eletirilerine maruz kalr.19
Bu dnemin kltrel deiiminin arpc
yorumlarndan birisinde, Ge Osmanl deiimi ar
Batllama kavram altnda incelenir.20 Yaznn somut
nesnesi ise stanbuldur. Buna gre, Ge Osmanldaki
ideolojik ve siyasi dnmler ile kimlik aray ve krizleri
dnemin romanlarndaki gndelik hayat tasvirlerinde
rahatlkla grlebilir. Bu romanlar kadnlarn sosyal

16 Ekmel Derya, stanbul Limannn Kuruluu, Trkiye Birinci ehircilik Kongresi, 1.

Kitap, ed. Yiit Glksz, Ankara 1981, s. 145-168; Semih Tezcan, stanbul ve Marmara
Limanlar Master Plan Raporu, Proje Direktr: Semih Tezcan, stanbul 1976, c. 1,
I. Blm.
17 Asu Aksoy, Funda Akba ve Ayenur Akman, Silahtaraa Elektrik Santralnn
Hikyesi, Silahtaraa Elektrik Santral: 1910-2004, ed. Asu Aksoy, stanbul 2007, s.
1-33; Murat Gven, stanbulda kinci Sanayi Devrimi: Yeni Bir Kentsel Aratrma

stanbul 1999, s. 28-30.

Programna Doru, Silahtaraa Elektrik Santral: 1910-2004, ed. Asu Aksoy, stanbul

19 Alan Duben ve Cem Behar, stanbul Haneleri: Evlilik, Aile ve Dourganlk 1880-1940,

2007, s. 53-55.

stanbul 1999, s. 61-134, 255-264.

18 lhan Tekeli, 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm, Modernleme

20 erif Mardin, Tanzimattan Sonra Ar Batllama, Trk Modernlemesi, stanbul

Srecinde Osmanl Kentleri, ed.. Paul Dumont ve Franois Georgeon, ev. Ali Berktay,

2000, s. 21-79.

BYK STANBUL TARH

227

DNYA LENDE STANBUL

6- Tepebandan aa Kasmpaa ve Kk Mezarlk (Yldz Albm)

konumlarna, romantik sevginin yaylmasna, st snf

erkeklerin Batllamasna bir baka deyile Elias
anlamda medenileme habitusnn geliimine tanklk
eder. Zaman iinde Batllamann Osmanl st snflarn
kimlik tercihine zorlamas (Tanpnarn nl medeniyet
ihtidas analizi) gndelik hayatta artan bir kimlik krizi
farkl toplumsal ortamlara yaylr. Recaizade Mahmud
Ekremin Araba Sevdas romannn kahraman Bihruz
Bey, bu ar Batllam alafranga zppenin ideal
tipik rneidir. Bu tip, karlat her durumu Bat
st snflarnn gndelik hayata ilikin alg kategorileri
iinde deerlendirir ve gelenekleri ve eski kltr
alenen kmser. Halkn iinde yaamaz, amlcada
yaplacak modern parkn hemen yaknna tanr. Bihruz
sadece geleneksel kltre kuvvetli bir yabanclamay
temsil etmez ayn zamanda oryantalizmin iselletirilmi
sylem ve pratiklerini bu yolla icat edilmi arkta

BYK STANBUL TARH

yeniden retir. Bu sosyal tip (alafranga zppe) bir

yandan milliyeti sekinlerin hem Batc hem yerlici
ift deerli sylemlerinin ilk oluumunu rnekler.
Ayn zamanda siyasi mcadele ve gndelik hayat
sylemlerinde yaklaan kltrel atmay ve sonunda
berraklaacak cemaati bir kimlik arayn da haber
verir. Dnemin Rus modernlemesinde de grlen
benzer sosyal tipler Avrupann yan banda gelien
farkl bir modernliin dnyasna k tutar.
Osmanl gentlemaninin douu saray evresinin,
yksek brokrasinin i deiimini ve yeniden oluan
toplumsal g ilikilerini temsil eder. Ayn zamanda
kent hayatndaki keskin kltrel kutuplamann da
bir resmini verir. Hl geleneksel Osmanl kltr
iinde yaayan stanbulun Mslman halk, Haliin
kar yakasnda gittike gelien ve onlara kendinden
emin kiilerin kstahlyla bakan Beyolundan hem

228

DNYA LENDE STANBUL

7- Galata Kprs ve Eminn (Yldz Albm)

nefret eder, hem de korkar.21 Tanzimatn eklektisizmi

ve Merutiyetin kozmopolitanizmi bir ortak yaam
etii retme ve artan kimlik krizlerini zme iddiasn
tayordu. stanbulun ann milliyetiliiyle uyumsuz
olaand kltrel kompozisyonu imparatorluktaki
siyasi kargaalara ramen 1910lu yllara kadar bir
ekilde ynetilebilmiti. Ancak milliyeti cumhuriyetler
anda, kozmopolitanizm ve mill kltrclk atmas
Ge Osmanl dnemi kltrel eklektisizminin snrlarna
gelindiine de iaret ediyordu. Balkanlardaki milliyeti
savalar stanbulun yzlerce yllk sakinleri kadar
kltrel eitliliini de tehdit etmeye balamtr.
Ge Osmanl dneminin stanbul kltrne brakt
bir baka nemli miras, eitim alanndaki gelimelerdir.
XIX. yzyln balarnda zellikle mhendislik ve asker

okullar alannda yaanan gelimeleri, yzyln ikinci

yarsnda ilk mektep kurumlarnn imparatorluk geneline
yaylmas izlemitir. Asker tp fakltelerinin kuruluu,
yabanc ortaretim kurumlarnn imparatorlua
yaylmas ve dier yksekretim kurumlarnn ortaya k
bu dnemde gerekleir. Eitim reformunun en nemli
merkezi stanbuldur. Gerek yabanc okullarn gerekse de
aznlk cemaat okullarnn saylarndaki art arpcdr.
1893te stanbuldaki 302 aznlk okulunda 30.000e
yakn renci okumaktayd. Yine otuzu Franszca eitim
veren farkl seviyelerdeki (idad, rd, ibtida) elli yedi
yabanc okulda 5.000e yakn renci eitim grmekteydi.
mparatorluk genelinde devletin at 28.800 okuldaki
renci says 870.000 idi. stanbulda ise sekizi yksekokul
olmak zere 302 farkl trdeki okulda 27.000 renci
eitim grmekteydi. II. Merutiyet sonrasnda bu saylar
artarak devam eder. Fakat mfredat belirleyen, grece

21 Mardin, Tanzimattan Sonra Ar Batllama, s. 40-41.

BYK STANBUL TARH

229

DNYA LENDE STANBUL

hogrl bir Osmanlcln yerini 1910lardan itibaren

militarist bir milliyetilik alacak ve retmen profili de
ideolojik bakmdan daha militanlaacakt. Balkan savalar
sonras birbirinin tekisi hline gelecek Balkan uluslar ve
Trklerin karlkl alglarn ieren grler mfredata
bu dnemde girer.22 stanbulun kltrel tarihinin nemli
kurumlarndan biri olan ve 1850lerden sonra dnem
dnem alp kapanan Darlfnun, 1 Eyll 1900 ylnda
kalc olarak kurulur. Bu okul sonradan Trkiyenin modern
niversite sisteminin de ekirdeini oluturacaktr. stanbul
bilimsel ve kltrel hayat iin nemli bir dnm noktas
olan niversitenin kuruluu modernleen devlet ve kent
hayatnda bilgi yaplarnn deiiminin de bir gstergesidir.
Ayn zamanda zellikle Alman ve Fransz niversite
hocalarnn youn biimde stanbula gelmeye ve ders
vermeye balad bir dnemi balatmtr.23
XX. yzyl balarndaki stanbul, farkl emperyalist
siyasetler arasndaki atma ve mcadelelerin odana
yerlemi bir imparatorluun deiim sanclarnn,
gerilimlerinin ve deiim hareketlerinin kuvvetli
hissedildii bir bakentti. I. Dnya Savann sonunda
yklan imparatorluun bakenti olan stanbul, Rusyadaki
Bolevik Devrimi nedeniyle Ruslar tarafndan deil
ngilizler tarafndan igale urar. Paralel biimde Bat
Anadolu topraklar ise Yunanllarca igal edilir. Bu be
yllk sre zarfnda stanbulda gelien olaylar toplumsal
hafzada pek ok olumsuz iz brakacaktr. Gururu
krlan ve aalanan bir ulusun kaderini temsil eden
bir olaya dnen igal, stanbulun sonraki tarihini
derinden etkileyecektir. Bu dnem boyunca stanbulun
kozmopolit kltr hakknda zellikle milliyeti edebiyat
ve siyasi sylemlerde derin pheler uyanr. Osmanl
Batllamasnn sembol blgeleri olarak ortaya kp
gelien Pera, Harbiye gibi blgeler ise etkin olacak
milliyeti sembolizmin tekisi hline gelir.24
1920de stanbulda Robert Koleji retim yeleri
tarafndan yrtlen kapsaml bir aratrma kentin
o gnk durumu hakknda ayrntl bilgiler ierir.

Dnyadaki ilk kent monografilerinden olan bu alma,

stanbulun igal dneminde yaad belirsizlik ve siyasi
kaosun sonularna da k tutar. ngilizlerin igali
sonras kentteki Rumlarn bir ksm kentin Yunanistana
balanmas iin alrlar. Dier yandan Bolevik htilali
sonras saylar on binleri bulan Rus mlteciler kente
snr. (almada toplam Rus gmen saysnn 200.000
olduu bunun 65.000inin stanbulda olduu bilgisi
veriliyor. Dier uluslardan mltecilerle birlikte gerek
say 100.000 olarak tahmin edilmektedir.) Gmenlerin
ve meskn nfusun yaad sefalet ile st snflarn ve
igal kuvvetleri askerlerinin sefahati kentin kltrn
pek ok adan etkiler. zellikle Rus gmenlerin kente
tad yeni elence kltr stanbulda hareketli bir gece
hayat balatr. Yan sra uyuturucu madde kullanm,
genelevlerin yaygnlamasyla pek ok zhrevi hastalk da
art gsterir. Yine su oranlarnda da nemli artlar olur.
Bu iki durum, sonraki yllarda hfzsshha seferberliinin
gerekelerinden olacaktr. Sava sonrasnda kentte
nemli sayda kadn dul kaldndan yardma muhta
byk bir nfus da bu insanlardan oluur. stanbulun
Mslman halk ise Ankara merkezli direnie destek
iin pek ok gizli tekilat kurar. stanbuldan Anadoluya
lojistik destek salayan bu alar kentin kltrndeki
yarlmann bir dier ynn temsil eder. Kent direni
rgtleri, igal kuvvetleri, resm hkmeti, aznlklar,
mltecileri, sava sonras devasa saylara ulam
yetimleri ve yetimhaneleriyle byk bir belirsizlik iine
girer.25 Kitabn yazarlarndan Goodsell, stanbulun
byk tarihsel gelenei olduunu iddia eder: Militarizm
(sava), eklesiyastisizm (din) ve ticaret.26 Bu iddia,
ehrin tarihsel kimliini oluturan kurumlar yanstt
kadar sava sonras kent ortamndaki hkim yaplar da
zetler. mparatorluk ykldnda stanbulun nfusu
1.000.000un zerindedir. ehir nfusu, Osmanl
son dnemindeki etno-dinsel eitliliini bu yllarn
ardndan kaybeder. 1927deki saymda nfus 690.000e
gerileyecektir. Bu demografik gerileme kentin sonraki
yirmi yln, gndelik hayat ve ticari canllk bakmndan
olumsuz etkileyecektir.
Yzyllardr siyasi merkez olan ve 1453te Osmanl
topra olan stanbulun ngilizlerce igali Cumhuriyet
stanbulunun siyasi iklimini de derinden etkilemitir.
Bu igal, Anadolunun farkl ehirlerinde rgtlenen
bamszlk hareketlerinin Ekim 1923te stanbulu

22 Mehmet . Alkan, mparatorluktan Cumhuriyete Modernleme ve Ulusuluk

Srecinde Eitim, Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, ed. Kemal Karpat, ev.
Snmez Taner, stanbul 2005, s. 180-234.
23 lhan Tekeli, Cumhuriyet ncesinde niversite Kavramnn Ortaya k ve
Gereklemesinde Alnan Yol, Trkiyede niversite Anlaynn Geliimi: 1861-1961,
ed.. Namk Kemal Aras vd., Ankara 2010, s. 34-43.
24 alar Keyder, A Brief History of Modern Istanbul, The Cambridge history of
Turkey: Turkey in the Modern World, ed. Reat Kasaba, Cambridge 2008, c. 4, s. 507-508;

25 Clarence Richard Johnson (ed.), stanbul 1920, ev. Snmez Taner, stanbul 1995.

Peyami Safann Fatih-Harbiye, Halide Edipin Vurun Kahpeye romanlar bu kltrel ve

26 Fred Field Goodsell, Tarihsel Grnm, stanbul 1920, ed. Clarence Richard

siyasi gerilimleri olduka canl biimde davurur.

Johnson, haz. Ayen Anadol, ev. Snmez Taner, stanbul 1995, s. 76-81.

BYK STANBUL TARH

230

DNYA LENDE STANBUL

8- Topkap Sarayndan Haliin iki yakas

geri almasna kadar srer. Bir dier nemli sonu ise

sava sonrasndaki pek ok stratejik ve siyasi nedenden
dolay yeni bakentin Ankaraya tanmas olacaktr.
Lozan Antlamasnda stanbulun stratejik suyolu olan
Boazlarn ynetimi uluslararas bir konsorsiyuma
devredilince yeni devletin stanbulun gvenlii zerindeki
etkisi de stratejik biimde kstlanr. Kordiplomatik
kurumlar yine de Ankarann kalc bakent olarak
kalacandan emin olamadklarndan on yl kadar
stanbuldan Ankaraya tanmazlar. stanbulun hem
imparatorluklar bakenti hem de son dneminde
hilafet merkezi zelliklerinden dolay kazand siyasi
arl ortadan kalkar. Bozkrn ortasnda yeni devletin
hayallerini temsil edecek 75.000 nfuslu kk bir
kasaba olan Ankara, mill devletin zlem ve hayallerine
ev sahipliini yapmaya balar. stanbul artk eski rejim
kalntlarnn, igal dnemi travmalarnn, gurur krc

BYK STANBUL TARH

bir yenilginin, ezilen toplumsal gururun, milliyeti

kimlik tahayylleriyle uyumsuz bir kozmopolitanizmin
ve tm bunlarn ortak sembollerinin topland bir yer
hline gelmitir. Cumhuriyete devrolan stanbul; stats
deimi, bakentlik yapt devlet ortadan kalkm,
ayrcalklarn yitirmi, yeni devletin kimlik araylaryla
uyumsuz, on iki yllk ykc bir sava ortamndan
derinden etkilenmi yaral bir ehirdir.

K DNYA SAVAI ARASINDA

EHRN DEEN KONUMU
Cumhuriyetin ilanyla, stanbulun kurulduu ilk alardan
itibaren srdrd siyasal konumu deimitir. Asker
tarmsal imparatorluk alarnn dnyaya ak kozmopolit
ehri, yerini dneminin uluslararas dzenin ruhuna
uygun ekilde, ie kapal bir yapya brakmtr. Siyasi

231

DNYA LENDE STANBUL

9- Eminnnden Fatihe (Kltr A..)

iktidarn kaybeden ehir ayn zamanda kurulan yeni rejim

asndan eski rejimin alkanlk ve sembolleriyle dolu bir
yer olarak grlmtr. Kentin oulcu etnodinsel yaps
Cumhuriyetin uygulamaya koyduu milliyeti siyasetle
uyumsuz bir konumda kalmtr. Bu dnemde kentteki
niversitenin retim yelerinin ou yeni Cumhuriyetin
kltrel siyasetine belirli bir kuku besliyor ve bu tarz
bir kuku beslemeyenler ise onu aka savunmaktan
kanyorlard. stanbul medyas da yeni Cumhuriyet
hkmetleri iin henz gvenilir deildir. Cumhuriyetin
kurucusu Mustafa Kemal Paa 1919da Sultan Vahdeddin ile
grmesinin ardndan ayrld stanbula Cumhuriyetin
1923teki ilanndan sonra drt yl daha gelmemiti.
Bu durum bir yandan yeni kurulan devletin gvenlik
endielerini yanstrken dier yandan da igal dnemindeki
stanbulun durumuna bir eit protestodur. Mustafa
Kemal ehre 1927de, ayrlnn zerinden sekiz yl sonra
yeni Cumhuriyetin cumhurbakan olarak dnmtr.
Bu sre boyunca yeni bakent Ankara, devletin tm ilgi
ve dikkatinin zerinde olduu bir merkez hline gelir.
Ulusal btenin nemli bir ksm sadece Ankarann

BYK STANBUL TARH

imarna harcanr. Yeni brokratik kurumlarn, altyap

hizmetlerinin, byk devlet yaplarnn imar iin byk
bir kaynak ihtiyac ortaya kmtr. Ayn dnemde dnyada
ykselen militarizm siyasetiyle baka alanlara da yaylarak
genileyen Sanayi Devriminin aksine Trkiye hl tarma
dayal bir ekonomiye sahiptir. 1929 bunalm sonras tm
dnyadaki ie kapanma eilimi Trkiyeyi de kat devleti
bir ekonomiye, otoriter bir rejime srkleyecek ve bylece
ehirlerin imar da snrl kalacaktr.
lkenin tarmsal retime dayal ekonomik yapsnn
srdrld bu dnemde Cumhuriyet hkmetleri,
liberal bir kalknma siyasetine farkl nedenlerle ok
scak bakmamlardr. Yine ehirlerin hzl byyen
yerler olmasn da benimsememilerdir. Bolevik
Devrimi benzeri bir devrimden ekinen sekinlerin hzl
kentleme ve sanayileme konusundaki ekingenlii,
srekli yceltilen bir kyllk ve kamusal sylemde hzl
kentlemenin getirdii kltrel yozlama syleminin
yaylmasn hzlandrmtr. Bu dnemlerde, iktisadi
kalknmann devlet denetiminde gerekleecei
programlar uygulanm ve kentlere g snrl bir dzeyde

232

DNYA LENDE STANBUL

kalmtr. 1930lu yllarda nfusunun drtte ky ve

krlarda yaayan bir lke olan Trkiye bu yllar boyunca
youn bir kyllk idealizmi ve propagandasna ahit
olmutur. Cumhuriyetin halkl temelde kyllerin
kyde tutulmas ynnde bir sylemdi ve ky enstitleri
bunun nemli aralarndand. Yeni bakent, kentleme
ve kent tasarm bakmndan yeni rejimin zerinde
hassasiyetle durduu en nemli yerdi. Ankara, kurumlar
ve milliyeti sembolizmiyle kurulan ulus devletin btn
hayallerini somutlatran bir tabula rasayd. Krsal bir
lkenin genelinden farkl bir yer olan stanbul ehri ve
onun ok kltrl yaps Anadolu kkenli yeni rejim
brokratlar tarafndan da pek benimsenmemitir.
Vergilerin yaklak te birinin topland kentin ald
yatrmlar dier Anadolu kentlerinden ok farkl deildir.
Bu durum eski dnemindeki iktisadi yapsna bal
ortaya km hane halk dzenini de deitirir. zellikle
iktisadi ayrcalklarn kaybeden eski rejimin sekinlerinin
konak yaam dnr ve apartmanlara tanma eilimi
hzlanr.27
Dnemin edebiyat da stanbulun bu deien
yzne ayna tutar. Yakup Kadrinin Kiralk Konak
roman, iki dnya sava aras dnemde konan
giderlerini karlamaktan uzaklam insanlarn
apartmanlara yerlemesinin dramatik bir anlatmn
sunar. Bylece zamanla stanbulun hane halk, yaplar
da deiir. Trkiyenin geri kalannn aksine stanbul
hane halk bykl bakmndan Avrupa kentlerindeki
ortalamalarla uyumlu bir kentti. Konaklarn tek aileden
birka ailenin oturduu blnm yaplara dnmesiyle
az saydaki geni aile de ekirdek aileye doru evrilir.
Ayn zamanda Abdlhak inasi Hisarn roman ve yazlar
ise eski stanbulun ve zellikle Boaziinin geride kalan
incelmi gndelik hayatna kuvvetli bir nostalji ile bakar.
Son dnem Osmanlsnn orta ve st snflarnn yitip
giden bir tarihe hznl bir bakn ifade eder. Benzer
ekilde Yahya Kemal Beyatlnn Ankara karsndaki
stanbul yceltisi ise Ankarada yeni gelimekte olan
dzene gl ancak dramatik bir estetik itiraz ierir. Yan
sra, hl kasaba kimliini zerinden atamam bir ehre
emperyal bir kentin gururlu bir kmsemesini yanstr.
Bylece imparatorluun stanbulu 1950ye kadar ikinci
planda kalm bir yer olarak ar ar yeni bir dneme
doru evrilir.
stanbul gerileyen ekonomisi nedeniyle ok sayda
insann kentten ayrld bir sre yaamtr. 1912de

1.100.000 olan nfusu 1927de %39luk bir kaypla

690.000e geriler. Nfusun yeniden 1.000.000u bulmas
1950lerin banda gerekleecektir. lke nfusunun
%99u Mslmanlamt ve lkede kalan 110.000 Rum
ve 97.000 Ermeninin tamamna yakn da stanbulda
oturmaktayd. lkenin nfus yapsnn deiimine paralel
stanbulunki de deiir. Cumhuriyetin ilk on yl boyunca,
lkenin yetersiz ulam altyapsnn artrd maliyetler
nedeniyle dnem dnem kentlerde oturan nfus temel
gdalarda ithalata baml hldeydi. Nispeten ucuz ulam
maliyetleriyle New York gibi uzak kentlerden stanbul
Limanna gelen rnleri lke iinde sevk etmek iki kat
daha pahalyd. Ayrca Osmanl son dneminde yaplan
limanlarn yetersizlii konusunda yabanc irketler ve
ticaret odas yetkililerince dile getirilen pek ok ikyet
de vardr. Bu ikyetlerde limanlarn gelitirilmesi
durumunda stanbulun hinterlandnda bulunan Rusya,
ran ve Bulgaristan gibi lkelere ynelik ticaretin
artaca belirtilir. yiletirme yaplmas konusundaki
talepler olumlu karlansa da, gerekli yatrmlar ok
uzun zamanlara yaylyordu. Osmanl dneminde
zel imtiyazlarla yaplan limanlar, bu dnemde
kurulan devletin yeni liman iletmelerine devredilerek
kamulatrlmtr.28
1923-1950 dneminin nemli gelimelerinden biri,
Fransz ehir planlamac Henri Prostun stanbul iin
yapt Nazm Plan almasyd. Parisin planlamacs
Roma dll Prostun bu plan stanbulun sonraki
dnmnde etkili olmutur. Plan; kenti ticaret, sanayi,
konut ve rekreasyon alanlarndan oluan drtl bir yap
iinde ele alr. Prostun 1936-1950 yllar arasnda yapt
planlarn bir ksm Ltfi Krdarn valilik ve belediye
bakanl dneminde uygulanabilmitir. Ancak plann
suriindeki yol planlarnn birou deiik nedenlerle
hayata gememitir. Plan Osmanl miras tarih dokusunu
yeniden kurguluyor ve kentin Greko-Romen mirasn
vurguluyordu. Plann temel zellikleri unlardr: Tarih
yarmadann nemli bir ksmn arkeolojik park olarak
tanmlam ve getirdii ykseklik snryla kentin tarih
siletini korumay amalamtr. Pera ile tarih yarmada
arasndaki ilikileri yeniden kurmak iin yol planlar ve
Hali kpr gzerghlar yeniden dzenlenmitir. Vatan
ve Millet caddeleri planlanm ve bu caddeleri sahile ve
Beyoluna balayan yeni yollar ngrlmtr. Haliin
i ksmlar sanayi alanlar olarak dzenlenmitir. Plan
28 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisat Tarihi, 5. bs., stanbul 2002,

27 Doan Kuban, stanbul, Bir Kent Tarihi: Bizantion, Konstantinopolis, stanbul 2012,

s. 97-100; alar Keyder, The Definition of a Peripheral Economy: Turkey 1923-1929,

s. 501-508; Gl, The Emergence of Modern Istanbul, s. 72-126.

Cambridge 1981, s. 90-96.

BYK STANBUL TARH

233

DNYA LENDE STANBUL

ayrca, Karaky ve Eminn meydanlarnn dzenlenmesi,

Taksim ve ihanedeki kltr komplekslerinin tasarm
gibi nemli unsurlar da iermekteydi.29
Plan temelde Boaziinin korunmas amacn
gdyordu. ngrlen pek ok yol yaplamasa da bu
plann ngrd ekilde, getirilen kat snr nedeniyle,
tarih yarmadann siletinin korunmas hedeflenmitir.
Ancak stanbulun abidevi yaplaryla evrelerindeki
dier yaplarn tarihsel srete ne tr lekler referans
alarak yapld hesaba katlmad iin bunda ksmen
baarl olunabilmitir. Park ve evre dzenlemesi gibi
baz rekreasyon uygulamalar da yaplmtr. zellikle
Taksim Gezisi, Prost plannn stanbula kazandrd
nemli eserlerdendir (sonradan orijinal plana uygun
ekilde korunamamtr). Prost plannn sorunlarndan
biri Haliin i kesimlerinin baz blgelerini sanayi
blgesi ilan ederek sonraki dnemlerde ortaya kacak
kentin karmak pek ok sorununa kaynaklk etmesiydi.
Esasen bu durum Prost planndan ziyade 1950-1955
arasnda plana yaplan mdahalelerle Rami ve Kazleme
blgelerinde sanayi younluunu artran Profesrler
Heyeti planyla da ilikilidir.30 stanbulu geleneksel
snrlar iinde tek merkezde younlaan bir kent olarak
planlamtr. Bu plan ayn zamanda stanbulun lastik
tekerli aralara geiini de temsil eder. stanbula doru
yaanacak g karsnda kenti anlamlandracak lekler
hzla revize edilecek, gecekondu sorunu en nemli gndem
maddesi hline gelecektir.
1923-1950 aras Trkiyenin ve byk ehrinin
nfus gstergeleri 1950 sonras gelimeleri anlamak
bakmndan manidardr (Tablo 1). 1912deki 1.100.000
olan nfusunun %40n sava ve glerle kaybeden
stanbulun yeniden bu nfusa ulamas 1950de mmkn
olacaktr. Trkiyenin nfusu iinde stanbul nfusunun
pay istikrarl biimde %5 seviyelerinde kalmtr. Ayn
dnemde Trkiye nfusu 13.600.000den 21.000.000a
kmtr. Yeni bakent Ankarann bu yllar arasnda
nfusu drt kat bym ve bu eilim gnmze kadar da
devam etmitir. zmirdeki nfusun ar byme seyri de
stanbul ile paraleldir. Bu ehir 1927de lke nfusunun
yaklak %7sini barndrrken, bu oran 1950de %8, 1980de
%15, 2000de %25, 2013te ise yaklak %28e ulamtr. Bu
oranlarn artndaki milat 1950dir. ok partili sisteme
geilmesiyle birlikte i gte bir patlama yaanm ve

byk kent merkezi, toplanma alanlar hline gelmitir.

I. Dnya Sava sonras nemli bir nfus sorunuyla
ba baa kalan Trkiyede 1950ye kadar yksek bir
dourganlk oran gereklemitir. Byk ksm kylerde
yaayan bu gen nfusun 1950lerden sonraki ilk dura
stanbul ve dier byk ehirler olacaktr. Bylece sonraki
yirmi be yllk zaman diliminde stanbulun Trkiye
nfusu iindeki pay %10a kacaktr. 1950-1980 aras
dnemde stanbulun nfusu drt kat birden byyerek
1.000.000dan 4.000.000a kmtr. Bu gelimelerin
hibiri Prost plannda ngrlmemitir. 1930lardaki
kent planlarndaki en iddial projeksiyonlarda bile
stanbulun en fazla 2,5 milyonluk bir kent olabilecei
varsaym yaplmtr. Ancak ok ksa bir sre iinde bu
varsaymlarn hepsi alm ve stanbul byk gler
ana adm atmtr. Uzun sre mevcut sorunlar
iin dahi yeterli zmler retememi ehir, bir anda
milyonlarca insan iin yeterli konut, altyap, temiz su ve
istihdam retme sorunuyla ba baa kalmtr.
Bu i sorunlarnn yan banda meydana gelen
ve stanbulun ulusal politikalar iindeki konumunu asl
belirleyecek olan II. Dnya Savann sonunda deien
uluslararas konjonktr ve Souk Sava olacaktr. XIX.
yzyldaki Rusya basks II. Dnya Savandan sonra
tekrar ortaya knca, stanbulun lke asndan nemi
tekrardan hatrlanmtr. Stalinin Boazlar, Ardahan
ve Kars zerindeki hak iddias Trkiyeyi uluslararas
ittifaklarn gzden geirmeye ve yeni ittifaklar aramaya
sevk eder. Lozan Antlamasnda Boazlar ve yakn
blgesindeki egemenlik haklar kstlanan ve i btnl
zedelenen Trkiye iin iki dnya sava aras dnemde
stanbulun ve Boazlarn gvenlii temel bir sorun
hline gelmiti. 1936da Trkiyenin baarl diplomasisi
ile Montrde ilgili taraflar arasnda yaplan antlama
ile Boazlarn ynetimi tamamen Trkiyeye gemitir.
Ancak II. Dnya Sava sonras Rusyann Boazlarn
tekrar ortak denetimini ieren ve Kars ve Ardahan
talep eden bir siyaseti savunmaya balamasyla birlikte
Trkiyenin Boazlar ve stanbul zerindeki endieleri
alevlendi. Bu jeopolitik bunalm sonras Trkiye,
byk gler arasndaki mcadelelerde grece tarafsz
konumunu deitirerek Atlantik ttifakyla ilikiye
yneldi. Demokrat Parti dneminde Trkiye bu ittifakn
snr hattna dnmtr (Turkish frontier). Bylece
stanbul ve Boazlar zerindeki hak iddialarndan
dolay deien uluslararas siyaseti nedeniyle 1990larn
bana kadar srecek Sovyet kart politik hat ortaya
kmtr. Bu ittifak Trkiye siyasetinin temel hatlarn
da ekillendirmitir. Sovyetler Birliinin dalmas

29 Cn Bilsel ve Pierre Pinon (ed..), mparatorluk Baketinden Cumhuriyetin Modern

Kentine: Henri Proustun stanbulu Planlamas (1936-1951), stanbul 2010; Gl, The
Emergence of Modern Istanbul, s. 72-126.
30 Turgut Cansever, stanbulu Anlamak, stanbul 1998, s. 135-145.

BYK STANBUL TARH

234

DNYA LENDE STANBUL

ve stanbul zerindeki jeopolitik risklerin azalmas ile

stanbulun geni corafi hinterlandyla btnleerek
kresel ehirler arasna katlmas, ezamanl olarak
gereklemitir.31 Kresellemenin ykselii, eski
imparatorluk merkezi stanbulun etki alann da
bytmtr. Trkiyenin ok partili dneme geiiyle
birlikte stanbulun lke iindeki konumu da hzla
deimitir. yle ki inanlmaz bir sosyal ve iktisadi
dinamizmin sonucunda oluan gnmz stanbulunun
gerek yks bu yllarla birlikte balamtr. Bu
dnmn temel belirleyicisi olan i g sreleri ile
Trkiyenin byk ehirleri yeni yapya dnmtr.
Topraa bal hlde yaayan topluluklarn, topraktan
ve geimlik iktisadi etkinliklerden koparak, modern
kent yaamna dhil olma sreci en kuvvetli biimde
stanbulda yaanmtr.

1920-1960 arasnda dnyadaki genel iktisadi gelime

dinamii ulusal kalknma odakl bir tekelci kapitalizm
iken, 1970 sonrasnda ok uluslu irketlerin etkinlik
alannn geniledii, ulusal kalknmacln terk edilmeye
baland kreselleen bir kapitalizm ve neoliberal
iktisat programlar ne kmtr. 1920-1960 arasndaki
dnemin kent formu tek merkezli metropoliten kentler
ve evrelerinde ortaya kan alt kentlerin yaylmas
biimindedir. New York-Newark kent blgesi, Chicago,
Boston, Tokyo, Londra, Paris, Moskova gibi kentler bu
dnemin nemli merkezleridir. 1960 sonras eilim
ise, ok merkezli metropoliten blgelerin geliimine
evrilmitir. Megalopoliten yaylma biimi New York ehri,
Los Angeles kent blgesi, Las Vegas, Tokyo-Yokohama gibi
kentlerde ortaya kmtr.33 Dnya ehirleri teorisinin
nemli isimlerinden Peter Halln 1966da Dnya ehirleri
kitabnda inceledii yedi byk kentin ortak zellikleri son
yzyl boyunca dnya ekonomisinin byk irketlerinin
(Moskova hari), kltr kurumlarnn, byk nfus
toplanma blgelerinin olduu yerler olmalardr. Halla
gre iktisadi etkinliklerin eitliliinin artmasna
ve servetin bu merkezlerde toplanmasna paralel bu
ehirlerin ulusal toplam nfus iindeki paylar srekli
artmtr. zellikle hizmet sektrlerinin ykselii
ve beyaz ve altn yakallarn saylarndaki art,
byk irketlerin ynetim kararghlarnn buralara
tanmas dnya metropollerini ayrt eden zelliklerdir.
Yeni sosyoteknolojik eilimlerle yapsal bakmdan
uyumlulatrma ve teknoloji-youn zm araylar
bu kentlerdeki zm araylarn benzetirmeye
balamtr. Artan konut ihtiyacna bal ortaya kan
ademimerkeziyetilik ve bunun gerektirdii ulatrma
ve lojistik yatrmlar yaylma tarzlarn benzetirmitir.
Buna ramen Rhine-Ruhr gibi byk metropoliten
blgelerde genel resme uymayan farkllklar da vardr.
Dnya kentlerinin ortak zelliklerinden iktisadi eitlilik
ve herhangi bir sektrn baskn olmad etkinliklerin
yaylm nitelii burada grlmez. Heterojen iktisadi
yaps, nfusun dk younluklarda datlm
olmas lkenin eskilere giden paral siyasi yapsyla
ilikilidir. Bu blgedeki kentlerin ok merkezli yaps
dier dnya kentlerinden daha belirgindir.34 Bu
nedenle sosyoteknolojik srelerin ve nfusun byme
eilimlerinin benzetirmesine ramen tarih veya corafi
olumsallklar nedeniyle bu tr kentlerin pek ok zgn
taraflar olduu grlmektedir.

GLER VE YNN ARAYAN

GECEKONDULU STANBUL: 1950-1989
1950 sonrasnda, XIX. yzyln etkin sanayileme
dneminin sorunlarn byk lde arkada brakm
ve savan etkilerini azaltmak iin refah devleti rejimine
gemi ileri kapitalist lkelerin aksine yeni sanayilemekte
olan lkeler hzl kentlemenin sonularyla daha fazla
yz yze gelmeye balamtr. Bu yllarda ileri kapitalist
lkeler yksek iktisadi byme ve istihdam, nitelikli konut
arz, kentsel altyap yatrmlar, artan okullamayla beliren
refah devleti politikalarn uygulamlardr.
Yeni sanayileen lkeler ise baml byme,
denetimsiz kentleme, dk nitelikte konutlar,
enformel piyasalarn bymesi, yetersiz okullama gibi
olgularla tanmlanabilecek bir dneme girmitir.32 zellikle
smrgeletirilmi lkeler, smrgeciliin ykc etkilerini
ortadan kaldracak farkl kalknma politikas araylarna
girmilerdir. Trkiye gibi lkelerde ise demokrasi ve
iktisadi kalknmann hzla kentlemekte olan bir ortamda
hangi ekonomik programlar yoluyla yrtlecei siyasal
tartmalara damga vurmaktayd. Gelimekte olan
lkelerin byk metropollerini neredeyse ezamanl
saran gecekondu, baraka, favela tr yerlemelerin ortaya
kard siyasi ve iktisadi sorunlarn yan sra kentsel
reform ve ynetim sorunlar hzla gndeme gelmitir.
31 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, stanbul
2001, s. 165-169.
32 Sheila Pelizzon ve John Casparis, World Human Welfare, The Age of Transition:
Trajectory of the World System, ed. Terence K. Hopkins ve Immanuel Wallerstein,

33 Mark Gottdiener ve Lesli Budd, Key Concepts of Urban Studies, London 2005, s. 141.

London ve New Jersey 1996, s. 117-147.

34 Peter Hall, The World Cities, New York 1966, s. 7-29, 157-158.

BYK STANBUL TARH

235

DNYA LENDE STANBUL

Tablo 1- byk ehrin nfuslar ve lke nfusuna oranlar (1927-2012)*

Yllar

Trkiye
Nfusu

stanbul
Nfusu

Ankara
Nfusu

zmir
Nfusu

stanbul
Nfusunun
Trkiye Nfusu
indeki
Bykl
(%)

Ankara
zmir
Nfusunun
Nfusunun
Trkiye Nfusu Trkiye Nfusu
indeki
indeki
Bykl
Bykl
(%)
(%)

1927

13.648.270

680.857

74.553

153.845

5,0

0,5

1,1

1935

16.158.018

741.148

122.720

170.559

4,6

0,8

1,1

1940

17.820.950

793.949

157.242

183.762

4,5

0,9

1,0

1945

18.790.174

860.558

226.712

198.396

4,6

1,2

1,1

1950

20.947.188

1.170.000

288.536

227.578

5,6

1,4

1,1

1955

24.064.763

1.530.000

451.241

296.559

6,4

1,9

1,2

1960

27.754.820

1.880.000

650.067

335.217

6,8

2,3

1,2

1965

31.391.421

2.293.823

905.660

441.626

7,3

2,9

1,4

1970

35.605.176

3.019.032

1.236.152

554.105

8,5

3,5

1,6

1975

40.347.719

3.904.588

1.701.004

681.930

9,7

4,2

1,7

1980

44.736.957

4.741.890

1.877.755

818.251

10,6

4,2

1,8

1985

50.664.458

5.842.985

2.304.166

1.489.772

11,5

4,5

2,9

1990

56.473.035

7.309.190

2.584.594

1.757.414

12,9

4,6

3,1

2000

67.803.927

10.018.735

3.356.877

2.866.045

14,8

5,0

4,2

2007

70.586.256

11.174.257

3.901.201

3.139.745

15,8

5,5

4,4

2010

73.722.988

13.255.685

4.116.444

3.276.815

18,0

5,6

4,4

2012

75.627.384

13.710.512

4.299.311

3.661.930

18,1

5,7

4,8

* 1950, 1955 ve 1960 yl stanbul nfusu saylarnda Yavuz ve Trkylmaz1 kullanlmtr. zmir ve Ankarann kent nfusu kullanlmtr.
1 Sutay Yavuz ve A. Sinan Trkylmaz, 2000li Yllarda stanbul Nfusu: Yeni Eilimler, Eski stanbullular Yeni stanbullular, ed. Murat Gven, stanbul 2009, s. 143.
Kaynak: DE ve TK Trkiye nfus saym istatistikleri.

1950 sonras dneminin stanbul nfusundaki

eilimleri dier byk dnya kentleriyle karlatrmak
anlamldr. Tek merkezli bir ehirden tedricen ok
merkezli bir sanayi kentine dnen stanbulun nfus
dinamiklerine karlatrmal bakldnda bymenin
hz olduka yksektir. Yzyln ilk yarsndaki zel
tarihsel koullar dikkate alndnda bu deiimin izah
mmkndr. Kapitalist ekonominin dnya genelinde
yaylmasyla kentlere g eden mlkszlemi yahut
geimlik iktisadi ilikileri zlm krsal nfusun nemli
bir ksm XX. yzyln ilk yarsnda kentlere akn etmeye
balamt. Bunun sonucunda saylar milyonlar geen
kentlerin saysnda bir patlama yaanmtr. stanbul
ise yzyln ilk yars boyunca, yukarda zetlendii
gibi, bymenin aksine mevcut nfusunun (zellikle
gayrimslimlerin) nemli bir ksmn kaybetmitir. 1950
sonras dnemde stanbulun geliimine damga vuran
temel olgu i g olmutur. Yoksul kr nfusunun byk
bir toplanma blgesi hline gelen ehir, Trkiyenin
sosyolojik deiimlerini de etkilemitir. Ayn zamanda
bir ulus devlet ehri olarak stanbulun bu yeni yks
lkenin dnmnden etkilenerek olumutur. Glerin
hzn ve younluunu artran bir neden Cumhuriyetin ilk

BYK STANBUL TARH

yirmi yl boyunca nfusun krlarda kalmasn salayan

ve zorlayan tarmsal odakl byme ve sanayileme
politikalaryd. 1950 sonrasnn serbestleme ortamnda
krlardaki nfusun hzla zlmesiyle birlikte byk
kentlere doru byk saylarda bir g dalgas ortaya
kmtr. Tekeli, bu dnem boyunca yaanan glerin
nedenini aklamak iin kullanlan tarmda mekanizasyon,
ekilebilir arazi ktl gibi rneklerin ampirik karl
olmadn ve glere itici gcn veren unsurun kentlerin
artan cazibesi olduunu belirtir. 1960 sonrasnn Avrupa
lkelerine krlardan giden ii g de bu ereve iinde
deerlendirilmelidir.35 Yine 1950-1960 arasnda yzyl
banda olduu gibi, Bulgaristan ve Yugoslavyadan
yz binlerce kii Trkiyeye gelmi ve byk ounluu
stanbula yerlemitir. mparatorluk sonrasnn etkileri
1989daki Bulgaristandan gelen yz binlerce gmenin
yerlemesine kadar srmtr. Bu da stanbul zelinde d
g dinamiinin de etkili olmaya devam ettiini gsterir.
(Tablo 2)de dier baz dnya metropolleriyle
karlatrmal olarak izlenebildii zere 1950-2010 aras
byme oranlar dikkate alndnda nfusu on bir kat
35 lhan Tekeli, G ve tesi, stanbul 2008, s. 50-54.

236

DNYA LENDE STANBUL

artan stanbulun en hzl byyen ehirler arasnda yer

ald grlebilir. Yzyln ilk yarsn, sava ve deien
siyasi koullar nedeniyle, nfus ve iktisadi retkenlik
bakmndan durgunluk iinde geiren stanbul, yzyln
ikinci yarsndaki nfus art hzyla baz Hindistan
metropollerini bile geride brakmtr. II. Dnya Sava
sonrasnda kar karya kald hzl ve kuvvetli g
dalgasnn ynetimi, uzun sre nfus bakmndan
duraan kalm kentin temel meselesi hline gelmitir.
1900lerin banda Londrann nfusu 6.000.000un,
New Yorkun nfusu 4.000.000un, Parisin nfusu
3.000.000un, Berlinin nfusu 2.000.000un zerindedir.
stanbul gibi, daha pek ok kentin nfuslar 1.000.000un
zerindeydi. I. ve II. Dnya savalar arasnda nfusunun
%40n kaybeden stanbulun etkinlii azalmtr. Dnya
metropolleri iindeki grece etkili konumunu kazanmas
iin yzyl sonunu beklemek gerekecektir. stanbul
1950lerin banda nfus bakmndan dnyann en
byk otuz metropol iinde yer almaz. Hzl nfus art
sonucunda 1980lerin banda nfus bykl itibaryla
dnyadaki 29. byk kent olur. 2000lerin banda iktisadi
kresellemenin de etkisiyle nfus bykl bakmndan
21. byk kent olmutur.
Yzyln ikinci yarsnda stanbul nfusunun ulusal
toplam iindeki oran 1950de %5.6 iken, 1980de %10.6ya,
2000de ise %14.8e kmtr (Tablo 1). Demografik geiini
erken dnemlerde tamamlam New York, Tokyo, Paris,
Moskova gibi kentlerin aksine ayn dnemde stanbul
demografik gei ve yksek kentleme srelerini
ayn anda yaamaya balamtr. lkenin iktisadi ve
siyasi krizlerinin ortasnda gelien bu byme ve gei
sreci, gelimekte olan lke metropollerinin tarihiyle
paraleldir. Bombay, Mexico City, Kahire, Sao Paulo gibi
metropollerdekine benzer biimde stanbulda da bu
dnemler kentsel altyap, okullama, iktisadi byme
ve nitelikli konut arz bakmndan nemli sorunlarla i
ie yaanmtr. Ayn ekilde, yzyln sonuna doru,
byk dnya kentlerinde sren da doru kesintisiz
byme eilimleri stanbulda da yaanmtr. ok
merkezli, kesintisiz bir ekilde birbirine eklemlenen
kentlerden oluan ylma alanlar (agglomeration)
ortaya kmtr. Kent blgesi olarak da tanmlanan bu
alanlar devlemi nfuslar ve bnyelerindeki muazzam
eitlilikteki iktisadi ve sosyal etkinlikleriyle XXI. asrn
hkim yerleme tipidir. Bu adan, Japonyann kstl
corafyas nedeniyle Tokyonun ve eski zamanlardan
itibaren yksek bir kentleme oranna sahip Arjantinde
Buenos Airesin nfuslarnn ulusal toplam nfustaki
%30un zerindeki oranlar dikkate deerdir. stanbulun

BYK STANBUL TARH

nfus bykl bu younluk oranlarnda deildir ancak

onun da lke nfusuna oran kayda deer dzeydedir.
Trkiyedeki yaklak be kiiden birinin yaad bir
kent olarak nfus younluu ve pik seviyesi yksek bir
kenttir. lke nfusuna kyasla stanbul benzeri oranlar
Mexico City ve Pariste mevcuttur. Ancak 1950 yl
referans alndnda stanbul nfusunun byme hz bu
kentlerden ok daha yksektir. Byme performansnn
ykseklii nedeniyle, zelikle 1950-2000 dneminde
stanbulun ynetiminde altyapdan okullamaya, gten
gecekondulamaya, nitelikli konut arzndan kentsel
rgtlenmeye ve planlamaya kadar pek ok alanda byk
sorunlarla yz yze kalnmtr. stanbulun, tarihinin
her dneminde bir gmen ehri olmasna ramen, XX.
yzyln ikinci yarsnda ald g, dar bir zaman dilimi
iin ok yksek oranlardadr. hsan Bilginden bir alnt,
stanbulun karlatrlabilecei ehirleri ve nedenlerini
iyi zetlemektedir:
Paradoksal bir biimde, tam da sorunlar 19. yy.
Avrupasnda ortaya kt boyutlaryla belirdii
dnemini, 1950ler sonrasn kavramak iin
gzmz batya deil, Kahire, Mexico City ve Rio
gibi nc Dnya metropollerine evirmemiz
gerekmektedir. Kente yaplan kamusal yatrmlarn
batl ehirlere gre ok dk seviyelerde
gerekletii bu modernleme modelinde, alan
byk otoyol akslarnn evresinde sanayi ve
gecekondu mahalleleri i ie geerek kendiliinden
bymektedir. Modernist projenin balca
unsurlarndan olan konut, altyap, evre yatrmlar
bu modelde ehrin bymesini ynlendiren unsurlar
olmamakta, ehir ana yollarn izdii eksenleri
kuatarak, adeta kendiliinden genlemektedir; tpk
stanbulda da 1950lerden sonra olduu gibi (b)ir
bat ehrindeki modernizmin izlerini anlamak iin
sadece yer st faaliyetlerine deil, ayn zamanda da
yer alt yatrmlarna bakmak gerektiini belirtmek
gerekiyor.36
1945 sonrasnda Kahire, Bombay, Sao Paulo,
stanbul, Rio de Janeiro, Ankara, Kinasa gibi kentleri
tanmlayacak durum ise buralarn birer gecekondu
gezegenine dnmesidir. Bu gecekondulama younluklu
kentleme eiliminin, dnya ekonomisinin sava sonras
hkim dzeninin gelimekte olan lkelere dayatt
kurallar kadar smrgecilik tarihiyle de hayati balar
vardr. XIX. yzyl boyunca ykselen smrgecilik
sonucunda dnya topraklarnn byk ksm tam veya
36 hsan Bilgin, Modernizmin ehirdeki zleri, Defter, sy. 23, s. 97.

237

DNYA LENDE STANBUL

10- Eski stanbuldan bir sokak (Kltr A..)

BYK STANBUL TARH

238

DNYA LENDE STANBUL

Tablo 2- Baz dnya metropollerinde nfus deiimi (1950-2025)

Dnyann byk kent blgelerinin nfus saylar,
ulusal toplam nfusa oran, toplam byme hzlar ve nfus byklk sralar: 1950-2025
1950-2011
Arasnda
Kentteki
Nfusun
Toplam
Byme
Oran*
(%)

1950
Nfusu
(Milyon)

1975
Nfusu
(Milyon)

2000
Nfusu
(Milyon)

2011
Nfusu
(Milyon)

2025
Nfusu
(Milyon)*
(Tahmin)

2011 Yl
tibariyle
Kentin
Nfusunun
Ulusal
Toplama
Oran*
(%)

NY-Newark

12.3

15.9

17.9

20.4

23.6

65

Tokyo-Yokohama

11.2

26.6

34.5

37.2

38.7

29

230

Paris

6.2

8.6

9.7

10.6

12.2

17

69

23

28

Moskova

5.3

7.6

10.0

11.6

12.6

117

16

27

Buenos Aires

5.1

8.7

11.9

13.5

155

33

165

12

16

Kalkta

4.5

7.9

13.1

14.4

18.7

219

10

12

Kent

Dnyann
Dnyann
Dnyann
En Byk
En Byk
En Byk
Otuz Kenti
Otuz Kenti
Otuz Kenti
inde Nfus inde Nfus inde Nfus
Byklk
Byklk
Byklk
Sras Sras Sras 2011
2025*
1950
1

angay

4.3

5.6

13.1

20.2

28.4

370

Rio de Janeiro

2.9

7.6

10.8

12.0

13.6

305

14

14

22

Mexico City

2.9

10.7

18.0

20.4

24.5

18

609

16

Bombay

2.9

7.1

16.4

19.7

26.6

591

17

Kahire

2.5

6.5

10.2

11.2

147

14

348

20

20

19

Sao Paulo

2.3

9.6

17.1

19.9

23.1

10

754

23

stanbul **

1.1

3.9

8.7

13.2

14.9

18

1.100

18

18

* Birlemi Milletler Nfus Biriminin nfus tahmini kullanlmtr. Oransal hesaplamalar BM verileri zerinden yazar tarafndan yaplmtr.
** BM verilerinde stanbul nfusu metropoliten alan tanm farkl olduundan TK verilerinden daha az gzkmektedir.
Kaynak: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, World Urbanization Prospects: The 2011 Revisiondan hareketle baz nemli dnya
metropolleri tarafmdan seilerek tablolatrlmtr.

yar smrge olarak Bat Avrupa lkelerinin boyunduruu

altna girmitir. Avrupa metropollerinde artan
ayaklanmalar, snfsal mcadeleler ve kentsel altyap
krizleri byk lde smrgelerden akan kaynaklarn
seferber edilmesiyle zm yoluna konulabilmitir. Bu
kaynak transferleri smrlen lkelerde milyonlarca
insan ala ve lme mahkm etmitir. stelik XIX.
yzyl kapitalizminin sanayileen lkelerde artrd
snfsal kutuplamann ve kentsel altyap yatrmlarnn
kaynak transferiyle zm iin smrgecilik eilimi daha
da iddetlenmitir. Bu nedenle 1950lere kadar smrge
lkelerde el konulan iktisadi art deer 1950 sonrasndaki
eitsiz iktisadi ortam ve artan iktisadi bamlln
hazrlaycs olmutur. Smrge sonras dnemde bu
lkelerde bir anda ortaya kan byk i g dalgalar
uzun bir zamandr kaynaklar smrlen bu lkelerdeki
hkmetleri hazrlksz yakalamtr. zellikle Afrika ve
Hindistan ehirlerindeki sanayisiz kentlemenin ortaya
kard kentsel bunalmlar bu lkeleri yeni finansal
kaynak arayna itmitir. IMF ve Dnya Bankas temelli
yapsal uyum ve istikrar programlarnn temel zellii
tarmsal dereglasyon ve mali disiplin politikalarn
iermesidir. Bylece kentlerde yeni istihdam sahalarnn
almas kstl kalmtr. Ar kentlemeye elik eden

BYK STANBUL TARH

bu iktisadi tablo sonucunda tm gelimekte olan ve

gelimemi lkelerde isizlikten kaynakl yoksullua,
konut arznda yaanan sorunlar ve enformel pazarlarn
bymesi elik etmitir. thal ikamesi politikalaryla
istihdam yaratlmaya allan lkelerde ise mali
istikrarszlk, yksek kamu borlar ve enflasyonist ortam
nedeniyle beliren periyodik iktisadi krizler ilk nce eitim
ve kentleme yatrmlarn baltalamtr.37
Trkiye smrgelememi olsa da, XIX. yzyln
ikinci yarsndan itibaren ortaya kan mali bamllk
ve 1950 sonrasndaki IMF odakl yapsal uyum
programlar nedeniyle srekli kemer skma politikalaryla
yaamak zorunda kalmtr. Bu iktisadi programlar
neticesinde nitelikli konut arz ok kstl kalm,
altyap yatrmlarnda byk sorunlar ortaya km,
enformel sektrlerde manidar bir byme yaanmtr.
Kentsel altyapda yaanan sorunlar ayn zamanda yerel
ynetimler zerindeki merkez hkmet kstlarnn st
dzeyde olmasyla balantldr. Sava sonras dnem,
Trkiyenin sanayilemeye ve kentlemeye geiine
37 Mike Davis, The Planet of Slums, London ve NewYork 2006; Mike Davis, zerinde
Gne Batmayan Katliam: El Nino Ktlklar ve nc Dnyann Alkla nas, ev.
Umut Haskan, stanbul, 2009.

239

DNYA LENDE STANBUL

11- Bir stanbul soka ve kahve nnde vakit geirenler (Kltr A.).

tanklk eder. Pamuk, 1947-1979 arasnda sanayilemenin

be farkl evrede gelitiini belirtir: 1947-1953 aras
dnem tarma dayal byme, 1954-1962 bunalm
ve ithal ikamesine dn, 1963-1970 kt dvizli, i
tasarruflara dayanan hzl ithal ikamesi, 1971-1977
d kaynaklara dayanan, bol dvizli sanayileme ve
1977-1978 bunalm dnemleridir.38 Schick ve Tonaka
gre sava sonras dnemde Trkiye ekonomisinin
temel zellii, IMF tarafndan nerilen bir istikrar
paketleri dngsdr. Birbirini takip eden istikrar ve
bunalm dnglerinde srekli biimde dviz kurunda
devalasyon, cret kontrol, para arznn kslmas,
yabanc sermayeye kolaylklar salanmas, ticari
kstlamalarn kaldrlmas, i gvenliinin artrlmas
ve fiyatlarn serbest braklmas gibi politikalar devreye
girmitir. Bunlarn dolayl sonular enformel piyasalarn
bymesi, istikrar algsnda toplumsal gven kayb,
kamu harcamalarnn azalmas ve dolayl olarak krsal

ve kentsel altyap yatrmlarnn sekteye uramasyd.39

Gecekondu sorununun ortaya k ve bymesi lkenin
bu genel iktisadi politikalar ve mali darboazyla i ie
gereklemitir.
ok partili sisteme geilmesiyle birlikte ehrin
planlama almalar, 1950 sonras hzl iktisadi byme,
tarmsal mekanizasyon ve kentleme eiliminin altnda
farkl bir yne girmitir. Demokrat Partinin iktidara
geliiyle Prostun grevine son verildikten sonraki
dnemde yerli planlamac ve mimarlardan oluan yeni
bir planlama ekibi kurulmutur. Ancak 1956 ylna
kadar artan altyap yatrm ihtiyalar iin kkten bir
adm atlmamtr. Bu kararszlk dnemini takiben,
1956 sonrasnda Babakan Adnan Menderesin bizzat
yrtt projelerle Prostun plannn da ok tesinde bir
dnm balatlmtr. Glerle nfusu on ylda ikiye
katlanan ehrin nitelikli konut arz kadar ulam altyaps
sorunu da en st seviyedeydi. Menderes, Vatan ve Millet
39 rvin Cemil Schick ve E. Ahmet Tonak, Uluslararas Boyut: Ticaret, Yardm ve

38 evket Pamuk, Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve

Borlanma, Gei Srecinde Trkiye, ed. rvin Cemil Schick ve E. Ahmet Tonak,

Byme, Seme Eserleri II, stanbul 2008, 252.

stanbul 1990, s. 354-385.

BYK STANBUL TARH

240

DNYA LENDE STANBUL

caddeleri, Sahil Yolu (Kennedy ve Ragp Gmpala

caddeleri), Barbaros Bulvar gibi Prost plannda ngrlen
geniliklerden daha geni biimde yaplan pek ok
caddeyi ve saysz ara yollar atrmtr. Yan sra sanayi
yatrmlar iin stanbul ve Dou Marmara merkez bir
alan olarak ne kmtr.40
Prostun lastik tekerli ulam aralarna ve zel
ulam sistemine gre yapt planlama mantn
devam ettiren Menderes dnemi, yol almalar iin
stanbulun tarih mirasndan binlerce yapy ykmtr.
Menderes surii, Pera, Eyp ve skdardan oluan tarih
stanbulun yaklak 100 yldr tartt birok projeyi
drt yl iinde bitirmitir. Uzun yllar boyunca ihmal
edilen ehre yaplan bu dntrc mdahale ulusal
bteden yksek miktarda pay ayrlmasn gerektirmitir.
1923-1950 aras dnemin hkmetleri iin ncelik ne
kadar Ankara idiyse, Menderes dneminde ana yatrm
blgesi olarak stanbul ne kmtr. Ancak bu giriim,
lkenin iktisadi krlganlyla i ieydi. 1958 ylndaki
byk devalasyonla birlikte kentsel altyap yatrmlar
iin gereken btelerde byk kesintilere gidilmitir.
stanbulun ve dier byk kentlerin imar ve altyap
yatrmlar iin bteden ayrlan pay nemli oranda
dmtr. Pamukun iaret ettii bu iktisadi bunalm
dnemini takip eden ithal ikameci kalknma ancak
dviz ktl iinde ve i tasarrufa dayal bir ekilde
yrtlebilmitir. Keydere gre ise bu dnemin iktisadi
bakmdan ayrt edici zellii kk toprak sahibi
kyllerin okluuyla yabanc sermayenin yokluudur.41
Krsal zlmeye bal yksek insan hareketlilii kentsel
yatrm ihtiyalarn katlamaktayd. Bylece yerel
ynetimler ve kentsel altyap iin gerekli olan btelerde
nemli bir darboaza girilmitir. Bunun sonucunda
kentsel altyap ve nitelikli konut arznda belirsizliin ve
dzensizliin hkim olduu bir dnem yaanmtr.
stanbulun yksek oranda yatrm ald 19551958 yllarnn sonunda patlak veren 1958 devalasyonu
ile balayan mali bunalm, kentsel reforma nemli bir
darbe vurmutur. 1990lar sonrasnn kentsel dnm
hareketi byk lde 1960-1980 arasndaki iktisadi
krizleri nedeniyle yeterli yatrm alamayan kentlerin
dzensiz gelimelerine bal ortaya kmtr. Bu yetersiz
yatrmlarn bir dier yn ise, kent emlaklerinin
vergilendirilmesi konusunda yerel ynetimler zerinde
de nemli gc olan merkez hkmetin yetersiz
40 Gl, The Emergence of Modern Istanbul, s. 140-171.
41 alar Keyder, Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, Gei Srecinde Trkiye,

12-13-14- Bir zamanlar deta stanbulla zdeleen gecekondular ve gecekondu

mahallesinin sokaklar (XX. yzyl ortas) (Kltr A..)

ed. rvin Cemil Schick ve E. Ahmet Tonak, stanbul 1990, s. 64-65.

BYK STANBUL TARH

241

DNYA LENDE STANBUL

15- Zeytinburnu, Kocamustafapaa, Topkap ve Fatih (Kltr A..)

kapasitesiydi.42 1960 darbesinin de istikrarszlatrc

ortamnda 1963e kadar sren bu bunalmn ardndan
1963-1971 arasnda ithal ikamesine dayal yksek bir
sanayileme dnemine girilmitir (yllk ortalama %9
byme). %90 ulusal kaynaklarla yaplan byme daha
ok ara mallar zerindeydi. Keydere gre, bu sanayileme
dalgas baz nemli sonular dourmutur: Kentlere
g daha da hzlanmtr. Nitelikli konut arzndaki kriz
bymtr. Ankara, stanbul ve zmir gibi ehirlerde
nfusun yars gecekondularda yaamaya balamtr.
Hzla zlen krsal toplum, kentlerdeki siyasi dengeleri
deitirmitir. lkedeki siyasi kutuplama derinlemi
ve kentsel hareketlerin saysnda nemli bir art
olmutur. 1971de cretli alanlarn %30u (1.200.000)

sendikalamtr. Bu say 1963te 296.000 iken 1978de

2.000.000a ykselmitir.43
1950-2012 arasnda stanbulun ald ve verdii g
saylarna bakldnda, kente daim bir insan ak olduu
ve bunun ivmesinin yzyl sonuna kadar dmedii
gzkmektedir (Tablo 3). 1965ten itibaren kente her yl
dzenli olarak net ortalama 100.000den fazla yeni bir
nfusun eklendii gzkmektedir. 1980 sonrasnda bu say
her yl ortalama 200.000e kadar kmtr. Kentin verdii
g saylarna bakldnda bunun alnan gn bete
bir orannda olduu grlmektedir. Bu ivme gnmzde
alnan ve verilen gn e seviyelerde seyrettii bir
oranda dengelenmitir. Kente ayak basan bu yeni nfusa
istihdam yaratma, konut bulma, sosyal gvenlik ve altyap
hizmeti sunma gibi alanlarda merkez hkmetin baarl

42 Sylei, Murat Gven ile stanbulun Son Yzyl zerine, Trkiye Aratrmalar
43 Keyder, Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, s. 63-75.

Literatr Dergisi, 2010, c. 8, sy. 16, s. 424-426.

BYK STANBUL TARH

242

DNYA LENDE STANBUL

16- Kumkap, Yenikap, Millet ve Vatan caddesinin Aksaraydaki kesime noktas, Laleli, Sarahane, ehzadeba (Kltr A..)

olduunu sylemek zordur. 1960 sonras lkenin planl

ekonomiye gemeye alt ve bunun iin resm planlama
kurduu grlse bile, bu dnemin kentleme eilimine
belirgin biimde denetimsizlik damgasn vurmutur.
Bu yllar arasnda gecekondu says tm lke
genelinde istikrarl bir ekilde artmtr. (Tablo 4)ten
izlenebildii zere, 1955te gecekondu says 50.000
iken gecekondulu nfus 250.000 idi. Bu saynn kentsel
nfustaki pay %4,7ydi. 1983e gelindiinde ise bu oran
be kat artmtr. Gecekonduda yaayan nfus 1983te
6.000.000un zerine kmtr. Ankarada gecekonduda
yaayan nfusun kentsel nfus iindeki pay dier byk
ehirlerden fazla olmutur. 1950de gecekondu nfusunun
kentsel nfustaki pay %22 iken, 1966da %57ye, 1975te
%65e, 1980de ise %73e kmtr. zmirin kent merkezi
gecekondulamaya dirense de, eperleri gecekondu

kuaklaryla evrilmitir.44 Bylece Trkiyede de dier

birok gelimekte olan lkede olduu gibi, byk ehirleri
gecekondu kuaklaryla evrilmi ve hkmetlerin farkl
nedenlerle gz yummak zorunda kald bir kentsel
yaplama dnemine girilmitir.
1960larn banda byk ehirlere bakldnda
gecekondulama olgusunun Trkiyenin kentleme
eilimini ekillendirmeye balad rahatlkla
grlebilmektedir. Gecekondu nfusunun kentsel nfus
iindeki pay byk ehirlerin ounda %30 ile %60
arasnda deimekteydi (Tablo 5). Bu on ildeki toplam
gecekondu nfusu 1.500.000i amtr. Bu tablodaki
gecekondu nfusun %43 stanbulda yaamaktadr.
Yine bu on ildeki 273.000i am gecekondularn
%44 stanbulda yaplmtr. 1960larn banda
44 Ruen Kele, Kentleme ve Konut Politikas, Ankara 1984, s. 356-368.

BYK STANBUL TARH

243

DNYA LENDE STANBUL

17- Aksaray Kk Langada bir yangn mahalli (22 Eyll 1931) (BB Atatrk Kitapl,
Albm, nr. 468)

18- Ayvansarayda bir yangn mahalli (13 Nisan 1933) (BB Atatrk Kitapl,
Albm, nr. 468)

stanbulun nfusu il genelinde 2.000.000a yakndr.

On yllk srede nfus neredeyse iki kat bymtr.
Yine tablodan izlenebildii zere, gecekondularda
yaayan nfus, stanbulda toplam kentli nfus iinde
%45 oranna ulamt. Bu oran zmirde %33, Ankarada
ise %60 civarndayd. stanbuldaki hane halk saysnn
1960larda 393.000 olduu dnldnde (Tablo 6), hane
halklarnn te birinin gecekondu hanesine dnt
sylenebilir. Bu eilim zaman iinde artarak devam
etmitir. rnein, 1966da stanbuldaki gecekondu konutu
says 132.000e ykselmitir.45
stanbuldaki gecekondu olgusunun ykselii ve
kentsel deiim ynnn i gle birlikte deimesi kentin
hzla sanayilemesinin ve gn oda hline gelmesiyle
ilikiliydi. stanbulun konut stoku XIX. yzyl sonundan
itibaren yangnlar ve dier sorunlar nedeniyle tedricen
ahaptan kgir, ta, tula evlere ve nihayet apartmanlara
dnrken, XX. asrn ortasnda kenti evreleyen
kuaklarda byyen gecekondular da bu resme dhil
olmutu. stanbulda gecekondu kavramyla ilk kez 1940l
yllarn ortalarnda tanlr. Yerel yneticiler ve baz
ehirleme bilginleri dzensiz biimde gelien bu konut
dokusunun retebilecei sorunlarla ilgili endielerini
dile getirirler. Ancak buna ramen, 1950li yllar boyunca
suriinin hemen dndaki Zeytinburnunda, Kthane
blgesinde, Eyp-Rami yaknlarndaki Taltarlada,
Gaziosmanpaada ilk gecekondu yerleimleri oluur.
Bu yerlerin bir blm Prost planlarnda sanayi blgesi
olarak ngrlen yerleri evreleyen kuaklardadr.

Sanayi kurulular ve imalathanelerde alan iilerin ve

enformel ilerdeki elemanlarn oturduu bu mahallelerin
kuruluu geleneksel stanbul tanm iindeki eski kent
merkezinden eperlere doru ilk kapsaml yaylm ifade
ediyordu. Bu yerler artan nfuslaryla nce bucak daha
sonra ile hline gelmilerdir.46
Gecekonduyla ilgili bir dier husus ise, bu yaplarn
dier gelimekte olan lkelerdeki favela, villa miseria
(sefalet mahalleleri), barrio, bidonville, kibera gibi
farkl adlarla adlandrlan ancak ounlukla enformel
ve dk nitelikli konut evrelerini anlatan yaplardan
farkdr. 1968 ile 1975 arasnda Rumelihisar evresindeki
Nafibaba, Baltaliman ve Celalettin Paa adl gecekondu
blgesinde kapsaml bir aratrma yapan Kemal Karpat,
bu yerlemelerin rgtlenme dinamikleri zerine dikkate
deer bulgulara ulamtr. Aratrmasnda, dnemin
yoksulluk kltr yaklamnn etkisinde yaplan
aratrmalardaki iddialardan aksi ynde pek ok bulgu
elde etmitir. Bu yerlemelerde yaayan insanlarn
g ettikleri yerlerde de yrtlen aratrmada, bir
yandan kr ve kent arasndaki ilikilerin sreklilii ve
younluu bulgulanm, dier yandan kente yerleen
topluluklarn yerleik kent kltrne uyum eilimlerinin
dlayclkla karlalmadka anlaml dzeyde olduu
grlmtr. Bu glerin dzensiz biimde kente dhil
olmalarna ramen kentleri kriminalletirmediini
aksine ekonomiye ilave yk getirmeden kente dhil
46 Tans enyapl, Cumhuriyetin 75. Yl, Gecekondunun 50. Yl, 75 Ylda Deien
Kent ve Mimarlk, ed. Yldz Sey, stanbul 1998, s. 301-316; Alim Arl, Cumhuriyet

45 Kemal H. Karpat, Trkiyede Toplumsal Dnm: Krsal G, Gecekondu ve

Dneminde Trkiyede ehirleme ve Gecekondu Aratrmalar, Trkiye Aratrmalar

Kentleme, Ankara 2003, s. 110-111.

Literatr Dergisi, 2005, c. 3, sy. 6, s. 283-352.

BYK STANBUL TARH

244

DNYA LENDE STANBUL

Tablo 4- Trkiyede gecekondu ve gecekondulu nfus (1955-1995)

Tablo 3- stanbulun ald ve verdii g ile net g saylar (1965-2012)

Ald
Net G
(Kii)

Verdii
Net G
(Kii)

Net G
Bykl
(Kii)

Yllar

Gecekondu
Says

Gecekondulu
Nfus Says

Kentsel
Nfustaki Pay
(%)

1965-1970

714.126

163.974

550.152

1955

50.000

250.000

4,7

1970-1975

683.540

242.298

441.242

1960

240.000

1.200.000

16,4

1975-1980

557.082

268.429

288.653

1965

430.000

2.150.000

22,9

1980-1985

576.782

279.184

297.598

1970

600.000

3.000.000

23,6

1985-1990

995.717

339.040

656.677

1980

1.150.000

5.750.000

26,1

1.250.000

6.250.000

26,2

1995-2000

920.955

513.507

407.448

1983

2011-2012

384.535

354.074

30.461

1990

1.750.000

8.750.000

26,1

1995

2.000.000

10.000.000

33,9*

Kaynak: TK, Genel Nfus Saym 2000 G statistikleri, TK Yayn, nr. 2976, 2005,
s. 22-25; ADNKS http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul; ayrca bkz. Sedat
Murat, Dnden Bugne stanbulun Nfus ve Demografik Yaps, stanbul 2006, s. 357.

* Tahmin
Kaynak: Ruen Kele, Kentleme ve Konut Politikas, Ankara 1984, s. 357 ve ayn eser 3.
bs., Ankara 1996, s. 385.

Tablo 5- On ilin gecekondu nfusu (1960larn ba)

Gecekondu
Konut
Says

Toplam
Gecekondu
Nfusu

Toplam
Kent
Nfusu

Kent
Nfusu
indeki
Yzdesi

stanbul

120.000

660.000

1.466.535

45,02

Ankara

70.000

385.000

650.067

59,22

Adana

18.925

104.088

231.548

44,95

zmir

18.025

99.138

296.635

33,42

Zonguldak*

14.000

77.000

54.110

Bursa

8.713

47.922

153.886

31,14

Erzurum

5.750

31.625

90.069

35,11

Samsun

5.700

31.350

87.688

33,75

skenderun

4.275

23.513

62.061

37,89

Erzincan

3.500

19.250

36.420

52,86

Antakya

2.635

14.493

45.674

31,73

Diyarbakr

1.400

7.700

79.888

9,64

896

4.928

68.485

7,19

Mersin

Tablo 6- stanbul ve Trkiyede hane halk saylar ve ortalama hane halk

byklkleri (1955-2011)

* Zonguldakn gecekondular kent dnda, madenlerin civarndadr.

Kaynak: Kemal H. Karpat, Trkiyede Toplumsal Dnm: Krsal G, Gecekondu
ve Kentleme, Ankara 2003, s. 110 (Bayndrlk ve skn Bakanl 1959 statistik
Yllndan alnmtr.) Sralama toplam gecekondu nfus byklne gre metnin
yazar tarafndan yeniden yaplmtr.

stanbulda
Ortalama
Hane
Halk
Bykl

Trkiye
Toplam
Hane
Halk
Says

Trkiye
Ortalama
Hane
Halk
Bykl

1955

312.314

4,9

4.237.176

5,7

1960

393.068

4,8

4.885.325

5,7

1965

474.590

4,8

5.536.116

5,7

1970

643.343

4,7

6.261.949

5,7

10

1975

799.619

4,9

6.982.505

5,8

11

1980

1.063.886

4,5

8.522.499

5,2

12

1985

1.293.507

4,5

9.730.018

5,2

13

1990

1.664.821

4,4

11.188.636

5,0

15

2000

2.550.607

3,9

15.070.093

4,5

17

2011**

3.699.930

3,6

19.481.678

3,8

19

* Yazar tarafndan hesaplanarak orijinal tabloya eklenmitir.

** Veriler TKin 2011 Trkiye Nfus ve Konut Aratrmasndan alnmtr.
Kaynak: Sedat Murat, Dnden Bugne stanbulun Nfus ve Demografik Yaps, stanbul
2006, s. 133ten alnmtr. Ayrca bkz. Devlet statistik Enstits Nfusun Sosyal ve
Ekonomik Nitelikleri (Trkiye ve stanbul kitaplar) ve Nfus ve Demografi I, 1927-1990,
stanbul 1997, s. 384.

olan topluluklardan sz edilebileceini belirtmektedir.

Tamamna yakn kylerde domu gmenlerin, yoksul
olduklarn ancak yoksulluk kltr dngsndeki
kaderci iddialarn aksine iyimser gelecek beklentilerine
sahip insanlardan olutuunu ileri srer. zellikle
ikinci kuaklardaki kentle btnleme kapasitesi
olduka yksektir. Yine dk maliyetli bu yaplar dier
lkelerdeki tek odal veya derme atma yaplardan
grece iyi koullara sahiptir. Karpat, gecekondularda
yaayan topluluklarla kentin eski sakinleri arasnda
belirgin bir iletiim sorunu gzlemlemitir. Ancak bu
da Karpata gre, geni bir kentleme sreci iinde
dnldnde alamaz zellikler tamamaktadr.

BYK STANBUL TARH

stanbul
Toplam
Hane
Halk
Says

stanbul
Hane Halk
Saysnn
Trkiye
Hane Halk
Saysna
Oran*
(%)

Bu g srecinin en nemli etkilerinden birisi ise,

gmenlerin sadece geldikleri yeri deil, g ettikleri
yerlerdeki yaplar da dntrmeleridir. Bu nedenle
stanbulun dnmyle Trkiyenin krsal yaplarnn
deiim sreci i ie gelimitir.47 Yine gecekondu
sorunu yaayan dier lkelerdeki byk ehirlerle
karlatrldnda, 1970lerin banda Trkiyenin
byk ehrinde gecekondu nfusunun kent nfusuna
orannn daha yksek olduu grlmektedir. Bunun en
47 Karpat, Trkiyede Toplumsal Dnm.

245

DNYA LENDE STANBUL

19- Edirnekapdan Sarahaneye Fatih (Kltr A.)

20- Eyp (Kltr A..)

nemli nedeni Trkiyede g oranlarnn hz ile yksek

dourganlktr.48
1977-1983 dneminde gecekondular zerine
yaplan bir baka aratrmada, gecekondularda yaayan
gmenlerin profilleri zerine arpc bulgular vardr.
Buna gre, gmenler kente gtkten sonra krla
iktisadi balarn devam ettirmilerdir. Kaynaklarn
hem krda hem de kentte varlklanmak ve kklemek
iin harcamlardr. Ancak krdaki varlklar bir sre
sonra kullanlmaz hle geldii ve kentle daha fazla
btnletikleri iin krdaki yatrmlarn elden karmak
zorunda kalmlardr. Bu eilim nedeniyle bir sre
sonra varlklarn gecekondularn iyiletirmek iin
harcamaya balamlardr. Gecekondu topluluklarnda
yaadklar alanlar geniletmek iin ortak tutum alma
eilimi yksek olmutur. Birlikte alan bir gnlller
ordusu gibi davranma eilimi artmtr. Btn bunlara
ek olarak, buralarda yaayan insanlar ilk g ettikleri
yllarda kazanlarnn %60n kra aktarmlardr. Bu
kaynak transferlerindeki ana kayplarn yan sra yaklak
%10luk da bir fire olumutur. Krda yatrmlarn riski
bydke gecekondularna yatrm, makul hle gelmitir.
Bunun en nemli nedeni ise gecekondularn gelitirilmesi

yoluyla varlklanmann artrlmas istei olmutur.

zellikle 1940lardan balayarak periyodik biimde
yaplan gecekondu aflar nedeniyle gecekondularn bir
yatrm arac olarak grlme fikri ve arsalarn geniletme
eilimi pekimitir. Bu nedenle krsal zlme sreleriyle
kentlerdeki rgtlenme dinamikleri birlikte yrmtr.49
Dier iki aratrmada ise gecekondulu nfusun
youn biimde istihdam alan bulduu enformel i alanlar
analiz edilmitir. Gecekondunun geliimiyle birlikte ortaya
kan yeni sosyal ekoloji, ilk almada gecekondulu,
dolmulu, iportal ehir olarak kavramsallatrlr.
alma 1950 sonras dnmde yetersiz konut arznn
ortaya kard gecekondu, yine yetersiz istihdamn
tetikledii iportaclk gibi enformel i kollarnn geliimi
ve yetersiz ulam altyapsnn zorunlu kld bir kenti
resmetmektedir.50 Dier almada ise, bu iilerin
kentle btnlemede yaad zorluklarn nedenleri
enformel sektr ve gecekondu ekolojisinin zellikleri
zerinden anlatlmaktadr. Gecekondulu nfusun kentle
btnleememesinin nedenlerinin normatif balamda
49 S. Kemal Kartal, Ekonomik ve Sosyal Ynleriyle Trkiyede Kentlileme,
stanbul 1983.
50 lhan Tekeli, Yiit Glksz ve Tark Okyay,Gecekondulu, Dolmulu, portal ehir,

48 Karpat, Trkiyede Toplumsal Dnm, s. 27-89.

stanbul 1976.

BYK STANBUL TARH

246

DNYA LENDE STANBUL

olmutur: lki hukuki stats belirsiz ve temel altyapdan

yoksun konut alanlarnda yayor olmaktan kaynaklanan
hukuki gszlk ve egemen hukuki normlar asndan
kar karya kaldklar meruiyet sorunlardr. kincisi,
Cumhuriyetin sekinci yurttalk kltrnn kyden ehre
inen bu insanlara kar taknd kltrel stnlk tavr ve
sembolik iddettir. ncs ise, kentin eski yerleikleriyle
gmenler arasndaki kltrel ve toplumsal mesafenin
bykldr. stanbulun 1950lerden 1980lerin ortasna
kadar yaad sosyal deiimler bu karmak tablo iinde
yaanmtr. Sanayileen bir kente dhil olan gmenlere,
kamusal dzenlemelerin yeterince olmad bir ortamda,
normatif teorik ncllerle yaklamak Trkiye sosyal
bilimlerince yakn zamana kadar srdrlmtr. Bu
nedenle gmenlerin zgl deneyimlerindense yerleik kent
kltrnn kayglarn ncelemek kentin oluumundaki
kompleksiteyi aklamay uzun bir dnem boyunca
zorlatrmtr.
1950lerden balayarak, planl kentleme iin de
baz admlar atlmaktayd. 1990lar sonrasnda iki Boaz
kprsnn hemen banda ve merkez i blgesi hline
gelerek en kymetli arazilerden olacak Levent blgesinin
oluumu da 1950li yllarn banda balamtr. Beyolu
yakasnn kesintisiz geliimi iinde planlanan bu konut
blgesi, baheli evler hlinde planlanan ve ksm ksm
bitirilen bir projedir. Devletin nitelikli konut arz iin
yapt fazla sayda olmayan projelerdendi. Drt ksm
hlinde 1.400e yakn nitelikli konut 1950-1960 arasnda
bitirilmitir. Bir dier lks konut blgesi yine o gnk
kentin uzanda bulunan 1955-1965 arasnda Baruthane
(Ataky) blgesinde yaplan ok katl konut projesiydi.
Bu iki proje lks konut retimi yoluyla yaplan ilk planl
desantralizasyon uygulamasyd. Her iki proje de Trkiye
Emlak Kredi Bankasnn yatrmlaryla gereklemitir.53
Cansevere gre Levent ve Mecidiyekydeki konut
projeleri Prostun stanbulun geliimi hakkndaki
kayglarn hakl karr bir projedir. Prost, Mecidiyeky
ve Leventte konut retimiyle kentin ynnn kuzeye
kayacan ve Boaziinin korunmasnn imknsz
olacan dnmtr. Zaman iinde Prostun
kayglarnda hakl kt grlmtr. Yine Prost plan
sonrasnda, planlama almalarndaki lek ve odak
sorunu ile merkez ve yerel ynetimler arasndaki ilikiler
ortaya doru bir biimde konulamamtr. 1963-1970
aras Piccinato plan ulam akslar ve trafik sorunlarnn
zmnde olumlu sonular veren bir alma olarak
nitelenebilir. 1974 plan da kent miras, su (DAMOC

deerlendirilmesi dnemin sosyal biliminde egemen bir

yaklamdr. Ayn normatif eilim, kentleme kavram
zerinden deil de davran sosyal bilimlerin etkisi
altnda kentlileme kavram etrafnda yrtlen
tartmada da vardr.51
Bu yllar arasnda, byk ksm temel eitimden
yoksun krsal doumlu gmenlerin, kentteki yaamlarn
dzenlerken youn biimde yatay dayanmaya ve hemehri
alarna katlmaya almalarnda pek ok belirleyici
unsur vardr. Yine byk ounluu dzensiz ve enformel
i kollarnda alan ve enformel pazarlarda i gren
bu insanlarn en byk sorunlarndan birisi de rgtl
sekinci brokrasi karsndaki durumlardr. Gltepe
ve Telsizlerde 1970lerin sonu ve 1980lerin banda
gerekletirilen bir aratrmada bu konuda arpc bulgular
elde edilmitir. Byk ounluunu iilerin ve enformel
sektrlerde alan bireylerin oluturduu katlmclar
fakir olduklar, kk grldkleri, hor grldkleri
iin brokrasinin kendilerine kar tutumlarndan ikyet
etmiler; devlet dairelerinde, hastanelerde maruz
kaldklar muamelelerden ak biimde rahatsz olduklarn,
ilerinin grlmesi iin rvet verilmeye zorlandklarn
belirtmilerdir. Ancak buna ramen haklarn ya sessiz
kalarak ya vicdanlarna havale ederek yahut da hukuki
yollarla aradklarn ifade etmilerdir. Hukuki yollara
bavurduunu syleyenlerin oran daha yksektir. Hepere
gre, yine de kent gmeni; sekinci brokrasi karsnda
gszdr ve genellikle yenik dmektedir. Bunun nedeni
gmenlerin brokratik sistemi tanmamasndan ziyade,
brokratik kltrn bu insanlar dlama eiliminde
olmasdr. stelik ezilen sadece gmen kentliler deil,
eski kent mensuplardr da. Ancak gmenleri dlama
daha yksektir.52 Devletle gecekondu sakini gmen
kentliler arasndaki bu gerilimlerin temel nedeni
51 Tans enyapl,Gecekondu evre ilerin Mekn,Ankara 1981.
52 Metin Heper, Trkiyede Kent Gmeni ve Brokratik rgtler, stanbul 1983.

BYK STANBUL TARH

53 Murat Gven ve Ouz Ik, Emlak Bankas: 1926-1998, stanbul 1999, s. 153-189.

247

DNYA LENDE STANBUL

21- Karaky (Kltr A..)

23- Tophaneden Karakye (Kltr A..)

projesi), atk su ve evre kirlilii iin model ticari ilevlerin

dzenlenmesi, ulamn koordinasyonu gibi birok
alanda nemli sonular vermitir.54 Dier taraftan Levent
ve Ataky projeleriyle balayan Trkiye Emlak Kredi
Bankasnn nitelikli konut retimi iin yapt yatrm ve
giriimler, 1980 ve 2000 sonrasnn etkin konut retim
kurumu TOK ve gayrimenkul yatrm ortaklklarnn
GYOlarn erken dnem habercisi olarak grlebilir.
1980lerde yeni yasal dzenlemelere gidilerek kentsel
konut retiminin artrlmas iin yeni dzenlemelere
gidilmitir. 1980li yllarn banda, zel sektr konut
irketleri ve konut kooperatiflerinin alana girmesine

ramen, Trkiye genelindeki kentsel konut ihtiyac hl

karlanamamaktayd. 1984te ihtiya duyulan kentsel
konut ihtiyacnn %45i karlanabiliyordu. Bu oran
1989da %77ye kadar kt. Bu yllarn ortalamasnda
kentsel konut ihtiyacnn ancak %60 mevzuata uygun
koullarda karlanabilmekteydi. Konut retiminde
kamunun pay %2 ila %4 arasnda deimekteydi. Bylece
bu yllarda da gecekondu yapmlar srd.55
stanbulun nfusunun Trkiye nfusunun iindeki
tedric ykselii ayn zamanda hane halk saylarnda da
art anlamna geliyordu (Tablo 6). 1955 ylnda Trkiyedeki
toplam hanelerin %7si stanbulda bulunmaktayken, bu
oran 1980de %12ye, 1990da %15e kmtr. Gnmzde
bu oran, stanbul nfusunun Trkiye nfusuna
oranlaryla uyumlu bir ekilde %19 seviyesindedir.
stanbulun ald yksek ge ramen son elli yllk
zaman zarfnda ortalama hane halk bykl, Trkiye
ortalamasndan yaklak bir puan dktr. Trkiyede
krsal dourganlk yakn zamanlara kadar yksek
oranlardayd. 1955 ylnda Trkiyedeki ortalama hane
halk bykl 5,7dir. Ayn yl stanbuldaki ortalama
hane halk bykl 4,9dr. Bu eilim 1970lerin sonuna
kadar ayn seviyede devam etmitir. 1980 sonrasnda hane
halk byklklerinde Trkiye genelinde tedric bir d
dnemine girilmitir. stanbul ile Trkiye ortalamas
arasndaki bu mesafe gnmzde kapanma noktasna
gelmi ve 3,8 seviyelerine kadar gerilemitir. Ancak ayn
dnemde stanbul hanelerinin Trkiye haneleri iindeki

54 Turgut Cansever, stanbulu Anlamak, s. 136, 144-153.

55 The Human Settlements Conditions of the Worlds Urban Poor, Nairobi 1996, s. 74-76.

22- Yeni Caminin n (Kltr A..)

BYK STANBUL TARH

248

DNYA LENDE STANBUL

oran da artmtr. Gnmzde Trkiyedeki her be

haneden biri stanbulda bulunmaktadr.
Hane halk yapsndaki deiime paralel, stanbulun
ald yksek g saylarna ve artan nfusuna ramen
toplam dourganlk oranlarnda ve bebek lm
saylarnda Trkiye genelinden farkna deinilmelidir.
Kentte kadn bana ortalama dourganlk 1950li
yllarn ortalarndan 1970lerin bana kadar ocuun
zerine kmamtr. Ayn dnemde Trkiye ortalamas
stanbulun iki kat seviyesindedir. 1980 ve 1990da
stanbuldaki dk dourganlk devam etmi, Trkiye
ortalamas ise stanbul ortalamasna yaklamtr. Ayn
eilim bebek lm saylarnda da gzlemlenmektedir.
stanbuldaki bebek lm hz Trkiye genelinden dk
seyretmitir. Gnmzde bu saylar lke genelinde makul
seviyelere gelmitir (Tablo 7). Bu da gstermektedir ki
stanbulun son elli yldaki byme dinamii byk lde
lke iinden ald yksek gmen saylarnda gizlidir.
stanbulun yapsal dnmnde etkili olan bir
dier husus, kentin yzyl bandaki kozmopolit yapsnn
yzyl ortasndan itibaren ters yz olmasdr. 1942deki
Varlk Vergisi uygulamasyla kentteki gayrimslimlerin
iktisadi durumu bozulmutur. Sava koullarnda
icat edilen bu vergi ile gayrimslim nfus zerine
tahsil edilmesi imknsz vergi ykleri getirilmitir.
zellikle byk ehirde byk ve kk lekli tm
iletmeler zerine ar vergiler konmutur. Bu vergileri
deyemeyenlerin gayrimenkullerine el konulmu,
gayrimenkul olmayanlar ise Anadolunun farkl
blgelerinde srgnde almaya gnderilmitir. El konan
gayrimenkullerin byk ksm mali bakmdan zorluk
iindeki Trkiye Emlak Kredi Bankasna devredilmitir.56
Asl nemli gelimeler ise Trkiye ve Yunanistan
arasndaki ilikilerin Kbrs Adas zerindeki ihtilaflarn
derinlemesi zerine 1950lerin ortasndan balayarak
1965e kadar srmtr. 6-7 Eyll 1955 tarihinde bir
dizi yalan haberle balatlan bir kampanya ehirdeki
gayrimslim nfusun zellikle Beyolu ilesindeki ev ve
iyerleri kalabalklarca tahrip edildi. Olaylar ylesine
byd ki hkmet otoritesi neredeyse ortadan kalkt.
Bu iddet ve yamalama olaylar aznlk nfusun ehri
terk srecini hzlandrd. zellikle Kbrsta gerilimin
st seviyeye kt 1963-1965 arasnda ehirdeki Rum
nfusun byk blm stanbulu terk etti.57 Yzyl
banda balayp igal yllarnda devam ederek iyice
56 Gven ve Ik, Emlak Bankas, s. 89-116.
57 Dilek Gven, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar Balamnda 6-7 Eyll

 ablo 7- Trkiye genelinde ve stanbulda toplam dourganlk hz ve bebek

T
lm oran (1950-2008)

Toplam
Toplam
Bebek lm
Bebek lm
Dourganlk Dourganlk
Hz (binde)
Hz (binde)
Hz
Hz
stanbul
Trkiye
(stanbul)
(Trkiye)
1950

2,65

6,9

164

260

1960

2,96

6,6

124

203

1970

2,99

5,7

104

153

1980

2,69

3,4

106

126

1990

2,08

2,7

57

67

2000

1,97

2,5

39

43

2008

1,78

2,2

18

Kaynak: Sutay Yavuz ve A. Sinan Trkylmaz, 2000li Yllarda stanbul Nfusu: Yeni
Eilimler, Eski stanbullular Yeni stanbullular, ed. Murat Gven, stanbul 2009, s. 145.

bozulan etno-dinsel hogr ortam bu olaylarla en

kt gnlerini grd. 1960larn ortasndan itibaren
ehrin tarihsel olarak olumu kozmopolit nfus yaps
kkten biimde dnt. ehirde yzyl banda %40
seviyelerinde olan gayrimslim nfusun oran nce
%5lere ve gnmzde ise %1lerin altna dmtr.
Dinsel ve etnik oulculuk bakmndan ortadan
kalkan kozmopoliten yapnn yerini Trkiyenin farkl
corafyalarndan insanlarn bir araya gelerek ortaya
kard yeni bir kozmopoliten yap almtr. stanbulda
ortaya kan yeni kltrel sentez lkedeki her kkenden
insann bir araya gelerek oluturduu bir bileimi
temsil eder.
Kentteki kltrel ve sosyal sermayenin art ise
temel okullamann yan sra niversitelerin saylarnn
artna paralel olmutur. Yksekretim alannda 19701990 arasnda stanbula yeni niversiteler kurulmas da
nemli gelimelerdendir. Trkiyenin btn ehirlerinden
baarl rencilerin toplanma merkezi hline gelmesi
zamanla kentin sosyal ve kltrel sermayesinin artnn
en nemli nedenidir. 1950 ncesinde alan stanbul ve
stanbul Teknik gibi iki kkl niversitenin yannda,
1973te ngilizce eitim yapan ve zamanla Trkiyenin en
nemli niversitelerinden olacak Boazii niversitesi
kurulmutur. 1982de Marmara, gzel sanatlar eitimi
arlkl Mimar Sinan ve Yldz Teknik niversitelerinin
kurulmasyla kentteki niversite says altya kmtr.
1990-2000 arasnda kurulacak on be, 2000 sonrasnda
kurulacak otuza yakn niversitenin altyaplar bu
niversiteler zerinden kurulmutur. zellikle ngilizce
eitim yapan niversitelerin saysnn art ile stanbulun
uluslararas alanda kalifiye insan dolam ve bu alandan
insan ekmesindeki etkisi artmtr.

Olaylar, stanbul 2005.

BYK STANBUL TARH

249

DNYA LENDE STANBUL

24- Tophaneden Dolmabaheye (Kltr A..)

Byk dnm yllar boyunca stanbulun planlama

ve ynetim sisteminde de nemli deiimler yaanmtr.
1950 sonrasndaki dnemlerde kentteki yeni yerleimlerin
gelitii ve nfusun artt yerlerde 1990a kadar otuzdan
fazla belediye kurulmutur. zellikle bymenin
her ynyle artt ithal ikamesi kalknma program
uygulanan 1963-1972 arasndaki dnemde ok sayda
belediye hizmete girmitir. 1980 asker darbesinden sonra
metropoliten alandaki belediyeler birletirilmi, SK
kurulmu ve 1984te bykehir ve ile belediyelerinin
i ve grev tanmlarndan iki kademeli bir ynetim
sistemine geilmitir. 1954teki Kat Mlkiyeti Kanunuyla
apartmanlaan blgelerdeki emlakler hukuki tanm
iine alnmtr. 1950lerden sonra yapsatlk gelimeye
balamtr. 1949-1984 dneminde karlan alt
gecekondu imar aff, zaman iinde gecekondu blgelerinin
ticarilemesini ve kentsel rant emberine dhil olarak
zenginleme arac olmasn hzlandrmtr. zellikle
1970lerin ortasndan itibaren ilk yaplaan gecekondu
blgelerinden balayarak pek ok gecekondu blgesi
de hzla apartmanlamaya balamtr. Buna 1980den
sonra saylar artan ve hukuki gvenceye kavuturulan

BYK STANBUL TARH

konut kooperatiflerinin ve zel sektr toplu konutlarnn

nemli yatrmlar eklenmitir. Tm bu gelimeleri
ekillendiren alanlarn banda sanayi ve ticaret
alanlarndaki gelimeler ve yer deitirmeler gelmitir.
1960lardan sonra Hali kylar, Zeytinburnu, Bakrky,
Kkky, Rami, Harbiye blgelerine doru sanayi
iletmelerinin yaylm artmtr. Merkez i alanlar 19501970 dneminde eitlenerek farkllamtr. Eminn ve
Karaky odakl yerlere Taksim, Harbiye ve Mecidiyeky,
Kadky ve skdar eklenmitir. zellikle Boazii
Kprsnn 1973te hizmete girmesiyle, 1980 sonrasnda
Mecidiyekyn nemi artm ve merkez i alannn
ana oda Kuzey stanbula kaymtr. zellikle 1990
sonrasnn Levent-Maslak blgesindeki gelimelerle odak
tamamen kuzeye kaym ancak kentin ok merkezli yaps
pekimitir.58
1980lerin ortasndan itibaren Avrupa ve
Anadolu yakalarnn eperlerine doru sanayinin
desantralizasyonu devam etmitir. zellikle stanbul
58 Erol Tmertekin, stanbul: nsan ve Mekn, stanbul 1997; lhan Tekeli, stanbulun
Planlanmasnn ve Gelimesinin yks, stanbul 2013, s. 162-335.

250

DNYA LENDE STANBUL

25- Beikta (Kltr A.)

i pazarna dnk retim yapan post-fordist i kollar

Avrupa yakasnda konulanmtr. Ulusal pazara mal
ve rn salayan byk lekli fabrikalarn olduu
fordist iletmeler ulam kolaylklar nedeniyle
Anadolu yakasnn eperlerinde ve Gebzeyle entegre
biimde yeniden konumlanmtr.59 Sanayi alanlarnn
desantralizasyonu 1980ler (ve sonraki on yllarda)
boyunca hzlanmtr. Bylece dou-bat istikametinde
yaklak 100 kmlik bir alana yaylan stanbul, 1990larn
banda azman bir sanayi kentine dnmtr.60
Kent ii ulamda 1950lerden sonra zel aralarn
saysnda nemli bir art olmutur. Dier taraftan otobs
filosu genilemeye devam etmitir. 1955te Sirkeci-Halkal
banliy hattnn elektrifikasyonu tamamlanm ancak
bunun yannda 1966da kent iindeki tramvay hatlar
kaldrlmtr. 1969da Haydarpaa-Gebze banliy hattnda

da elektrifikasyona geilmitir. 1980 sonrasnda gerek

belediye gerek halk otobslerine tahsisli hatlarla toplu
tamaya yeni aralar dhil edilmitir.61 Kukusuz, 1970
sonras dnemde stanbulun ehresini deitiren en
nemli yatrmlardan birisi 1973te hizmete alan Boazii
Kprs ve balantl evre yollaryd. Bu kpr ile iki yaka
arasnda ilk kez karayolu geii salanmtr.
XIX. yzyldan itibaren dnem dnem gndeme gelen bu
kprnn yapm iim 1960lardan itibaren stanbulda
kamuoyunda geni bir tartma yaanmtr. Kentin
gittike byyen sanayi retimi, iki yakada da gelien
konut alanlarnn yaygnl dikkate alndnda kpr
lojistik gerekelerle zorunluluk hline gelmiti. Ancak
bu lojistik zorunluluklar kprnn yapmna evresel ve
sosyal nedenlerle itiraz edenlerin endielerini ortadan
kaldrmamtr. Aksine stanbulun kuzeye doru
birok kprnn yapmna baml hle gelecei tezi
dorulanmtr. Bylece 1988de hizmete giren ikinci Boaz
gei (Fatih Sultan Mehmet) kprs ve 29 Mays 2013te
temeli atlan nc Boaz gei kprs kentin kuzeye

59 Murat H. Gven, Introduction to Structural Landscape Analysis: Overviews on the

Industrial Landscapes of Greater Istanbul, doktora tezi, Orta Dou Teknik niversitesi,
1992.
60 Murat Gven, Metropol Deil Azman bir Sanayi Kenti, stanbul, 1993, sy. 5,

61 Tekeli, stanbulun Planlanmasnn ve Gelimesinin yks, s. 162-335.

s. 75-81.

BYK STANBUL TARH

251

DNYA LENDE STANBUL

doru kesintisiz bymesini temsil etmitir. Ayn ekilde

byk bir sanayi havzasna dnen Hali havzasndaki
ekolojik bozulma da 1980lerin gndemine damga
vurmutur.62
1980lerin sonuna gelindiinde 1945 sonrasnda
oluan iki kutuplu Souk Sava dnyas atrdamaya
balamtr. 1989 yl, stanbul iin 1945 sonrasndaki
ikinci byk dnmn habercisidir. 1980li yllarn
sonlarnda Trkiye kii bana mill gelirin 1.370 dolar,
yaam beklentisinin altm alt yl, yetikin okuryazarlk
orannn %26, kentleme dzeyinin %50nin zerinde
olduu bir lkedir. Dier Kuzey Afrika ve Bat Asya
lkeleri ile karlatrldnda bu lkelerin ortalama
gelimilik dzeyleriyle yakn bir profile sahiptir. Yine
kent ynetimi bakmndan dnyann ileri kapitalist
lkelerindeki gibi merkez ve yerel ynetimler arasndaki
yetki ve grev tanmlarnn aka tespit edildii kurallara
nazaran ynetim sisteminde birok mulakln olduu bir
lkedir. stanbul 1980ler boyunca kendi toprak kullanm
planlamalarn yapan bir yerel ynetime sahiptir. Ancak
yetki belirsizlikleri nedeniyle planlar zerindeki hukuki
anlamazlklar bitmek bilmemitir.
Elektrik, telefon, polis hizmetleri gibi nemli hizmetler
merkez idare tarafndan verilmektedir. Bu srece
lkede ve kentteki yksek kentleme hz elik etmitir.
Ancak 1980li yllar Trkiyenin dier byk ehirleri
gibi stanbulun da byk bir desantralizasyon yaad
ve entegre bir ynetim modeline doru gittii bir dnem
olmutur. Ayrca merkez bteden byk kentlere ayrlan
kaynaklar asndan da bu yllarda iki katlk bir byme
gereklemitir. Buna karn finansal kaynaklarn
kullanlmasnda yerel ynetimlerde yeterli zerklik
olduunu sylemek gtr. Btedeki bymeye finansal
kt ynetim ve israfn elik ettii grlmtr. Bu da bir
ynyle yerel ynetimler ile merkez idare arasndaki yetki
ve grev paylamlarndaki karmaklkla ilikilidir.63
1990 sonrasnda stanbulun iktisadi, siyasi ve
kltrel alanlarda neminin giderek artmas yerel
siyasetin ykselii ile paraleldir. 1984te iki kademeli
bykehir ynetim modeline geilmesini ve 1985te
kabul edilen yeni imar yasasnn yrrle girmesini
takiben, yerel ynetimlerin yetki ve sorumluluklarnda
da genilemeler olmutur. zellikle 1984te ANAPn
projeci siyasetisi Bedrettin Dalann bykehir
belediye bakan olmasyla yerel siyasette yeni bir

dnem balamtr. Tartmal imar kararlar, kentsel

rantn datm, ok sayda tartma yaratan projeleriyle
Dalan dnemi, stanbul yerel siyasetinin nemini lke
gndemine de sokmutur. Bu nem, kentin yerleik elitleri
ile gecekondu elitleri arasnda bir uzlamayla nitelenir.
Gecekondulara yaplan byk imar affyla gecekondu
topluluklarnn yerel siyasetin odana dhil olduu bir
dnem olmutur. Ancak bu ittifak rejimi srdrlememi,
gecekondularn destei zamanla sola kaym ve sonraki
seimde sosyal demokrat aday Nurettin Szen bakanla
seilmitir. Bu dnem de stanbulun bymeye devam
ettii ancak altyap sorunlarnn zmnde yeterli
mesafe alnamayan bir dnem olmutur. zellikle
yolsuzluk tartmalar kentin siyasi ortamnda byk
bir kutuplama ve paralanma yaratmtr. 1994 yerel
seimlerinde Recep Tayyip Erdoann sert bir seim
yarndan baaryla kmas gecekondu blgelerindeki
topluluklardan ald byk destekle mmkn olmutur.
Erdoann daha sonra lke siyasetine tad isimlerin
birou belediyecilik deneyiminden gelen yneticilerdir.
Bylece stanbulda yerel siyasetin glenmesiyle paralel,
lke genelindeki siyasi liderlik dengeleri de deimitir.64
1994ten sonra ayn siyasi izginin belediye
ynetiminde egemen olmasnda, 1980 ncesinden itibaren
gecekondulu topluluklarla yerleik kentli sekinler
arasnda uzlamayan karlarn ve bak alarnn
etkisi vardr. Gittike glenen ve genileyen bir tabana
yaylarak kentte hkim bir siyasi ortamn olumas kentsel
mekndaki siyasi kutuplamaya paralel gitmitir. Eski ve
sekin ky ilelerinin nemli bir ksm bu siyasi izgiden
ayr ynde siyasi tercihlerini kullanrken, i blgelerde
ve eperlerdeki yksek nfuslu ileler Erdoann siyasi
hareketini desteklemilerdir. stanbulun siyasi corafyas
ile iktisadi ve sosyal corafyasnn oluumu i ie
gereklemitir.

KRESELLEME ORTAMINDA BR MEGAPOL

stanbulun gelecei asndan 1990 sonrasn tanmlayan
sessiz devrim kukusuz Souk Savan bitiidir. Souk
Sava sresince sanayileen, nfus ve meknsal kalp
itibaryla byyen stanbulun eski dnemlerindeki etkin
siyasi konumu deil jeostratejik konumu bu bymede
belirleyici olmutur. Souk Sava yllarnda Trkiyeyi
Kuzey Atlantik ttifakna dhil olmaya iten en nemli
nedenlerin banda Sovyetler Birliinin stanbul ve

62 Kuban, stanbul, Bir Kent Tarihi, s. 537-545.

63 Alan Duben, The Middle Eastern City: An Urban Management Perspective, stanbul

64 Sema Erder ve Nihal nciolu, Trkiyede Yerel Politikann Ykselii: stanbul

1992, s. 29, 88-89, 101-103.

Bykehir Belediyesi rnei, 1984-2004, stanbul 2008.

BYK STANBUL TARH

252

DNYA LENDE STANBUL

Boazlar zerindeki hak iddialar geliyordu. 1991de

Sovyetlerin ortadan kalkyla birlikte stanbul, ok ynl
zamansal ve meknsal etkilerin alanna girmitir. Bylece
1990da 7.500.000e yakn nfusuyla stanbul, dnyada
deien siyasi dzenle birlikte blgesinde ve kresel
alanlarda yeni bir konum almaya balamtr. Kent, Dou
Marmaradaki kentlerle neredeyse birleerek byk bir
kent blgesinin merkezi hline gelmitir. Yirmi yl gibi
ksa bir zamana yaylan kapsaml deiimlerin yaand
bu dnemi zetlemek mmkn olmasa da bu blmde
deiimin ana hatlarna deinilecektir.
1990 sonras stanbulunda ne kan konularn
balklar ve ieriinin genilii stanbulun dnya
ehirleri arasnda gittike artan nemini anlatr
niteliktedir. Meknsal g kalb bakmndan ok
ynl desantralizasyon ve buna bal karayolu ve rayl
sistemlerin gelitirilmesi, toplu tamann iyiletirilmesi
ve nc Boaz Kprs ne kanlardr. Yine depreme
bal doal afet riski ve konut sorununun zm iin
farkl politika araylar, evre kalitesi azalm eski kent
ii alanlarda yrtlen mutenalatrma (gentrification)
almalar da kent gndemini igal etmektedir. inden
geilen 2010 sonras dnemde, Karadeniz kysna iki
yeni kent kurulmas projesi, nc Boaz Kprsnn
inaatna balanmas ve Kuzey Anadolu otoyolu ile
birletirilmesi, zmit-Yalova krfez geii ve bal otoyolun
inaatnn balamas, Boaz gei yoluna alternatif bir
kanaln Silivri blgesinde almas projesi, deniz altndan
rayl gei sistemiyle iki yakay balayan Marmaray Projesi
ve buna bal metro hatlarnn inas, metrobs hatlar,
yllk 150.000.000 yolcu kapasiteli yeni havaalannn
Kuzey stanbula yaplmas sadece kentin deil lkenin
de en nemli gndem maddeleri hline gelmitir.
Paralel olarak yeni kamusal meydan dzenlemeleri,
Hali blgesindeki sanayinin tasfiyesi sonucu yrtlen
yeniden ilevlendirme ve mutenalatrma almalar,
gecekondu blgelerinin dnmn ieren byk
lekli konut alanlarnn inas da bu ereve iindedir.
Yz milyarlarca dolarlk yatrm kalemlerini ieren bu
devasa iler, kentin sosyal ve doa ekolojisinin geleceiyle
ilgili kayg ve tartmalar da en st seviyeye karmtr.
Kentin neredeyse kesintisiz biimde kuzey ve dou-bat
eksenlerine doru byme sreci devam etmektedir.
Ancak son yirmi yla yakndan bakldnda kentin,
1950den 1980lere kadarki hzl ve kapsaml dnmden
ok daha byk bir deiim dalgas ile kar karya
olduu grlmektedir.
Deiim srecinin baskn tartma konularnn
tepesinde kentsel dnm ve gecekondu blgelerinin

BYK STANBUL TARH

tasfiyesi olmutur. 1990larn bandan itibaren

gecekondu sorunu yeni bir evreye girmitir. 1970lerin
ortasndan balayarak kentsel ranta ortak olma amacyla
ticarilemeye balayan gecekondular, 1980lerin
ortasndan itibaren ticariletirilmede yeni bir dneme
girmi ve bu apartmanlama biiminde devam etmitir.
Ancak ticarilemenin aktrleri, yaps ve nitelii ise
deimeye balamtr. Kymetli topraklar zerindeki
mcadeleler nfuz sahibi kii ve gruplarn gzetim ve
denetimine girmeye balamtr. Siyasi etkisi veya ait
olduu hemerilik alar kuvvetli gruplarn etkisi bu el
koyma ve yeniden datma srecinde ortaya kmtr.
Kente gelen gmenlerin sosyal ve iktisadi statleri farkl
olduundan kente dhil olma biimleri de deimitir.
Gecekondu alanlarnn yksek katl yaplara dnmesiyle
birlikte, gecekondulu kavramnn anlam karmaklaarak
farkllamtr. Bu yerlerde oturanlarn karmak sosyal
kken, i kolu ve alara sahip insanlardan olumas
kentteki topluluklarn klasik snflamalar iinde
anlalmasn imknszlatrmtr. Erder, buralardaki
haneleri, bu farkl yaplarna duyarl biimde, ykselen
haneler, izole haneler ve yoksullar ve yoksullaanlar
olarak grup hlinde kavramsallatrmtr.65 stanbul
ekonomisinin deiim dinamikleriyle paralel biimde
enformelin anlam ve yaps da deimitir. Enformel
sektrlerin bir retim biimi olarak yeniden rgtlendii
bu dnemde, sektrler kendi ilerinde farkl frsat
yaplarna sahip katmanlar hlinde karmak bir biimde
evrilmitir. Bu durum, bu sektrlere dhil olanlarn
beklenti ve amalarn da deitirmitir. Bylece bu i
kollar sadece sefaleti deil, kendi iindeki katmanlamas
nedeniyle farkl retici dinamikleri de ierir hle
gelmitir. Sosyal gvenlik sisteminin dnda hzla kentin
vaat ettii zenginliklere erimek isteyenler kadar sadece
kentte tutunmak ve krdaki ailelerinin geimini salamaya
alanlara kadar farkl zelliklerde kiilerin iinde
olduu i kollarna dnmtr.66 stanbulun snfsal
tabakalamas bu yllar boyunca yeniden olumutur.
Kentteki snfsal ayrma dinamiine konut sahiplii
zerinden bakldnda grnteki kaotik durumun
arkasndaki rntler saptanabilmitir. Emek, youn
i kollarnn konuland alanlarla mlkszlerin,
kylardaki beyaz yakal i kollaryla birden fazla konutu
olanlarn rtme younluu arpcdr.67
65 Sema Erder, stanbula Bir Kent Kondu: mraniye, stanbul 1996.
66 Tans enyapl, Enformel Sektr: Devingenlikten Duraanla/
Gecekondulamadan Apartmanlamaya, Devlet Reformu: Yoksulluk, ed. A Halis Akder
ve Murat Gven, stanbul 2000, s. 161-183.
67 Murat Gven ve Ouz Ik, stanbulu Okumak: Stat Konut Mlkiyeti

253

DNYA LENDE STANBUL

Farkllamasna likin Bir zmleme Denemesi, Toplum ve Bilim, 1996, sy. 71, s. 6-60.

26- Tarih yarmada; Hali ve Boazn iki yakas

BYK STANBUL TARH

254

DNYA LENDE STANBUL

BYK STANBUL TARH

255

DNYA LENDE STANBUL

28- Boazii Kprsnden Sarayburnuna: Boazn iki yakas

1990-2000 dneminde stanbul, Trkiyenin en

nemli g var merkezi olma zelliini devam ettirmitir.
Kentin nfus artnn %60 net gle, kalan ise doal
artla karlanmaya devam etmektedir. Nfus art
hz ve net g oranlar dse de bu eilim hlen devam
etmektedir. Bir ynyle kent zerinde bask yaratmay
srdrse de, gler ayn zamanda stanbulun canllnn
ana dinamiidir. Kentteki iktisadi etkinlikler eitlenmeye
devam etmi ve zellikle finansal piyasalar, sigortaclk,
hizmet sektrlerindeki nemi her geen gn artmtr.
Bylece kentin her ynden bu byme eilimi Trkiye
kentlerinin iktisadi i blm asndan konumunu
deitirmitir. stanbul imalat sektrlerinin arlkl
olduu bir iktisadi yapdan 1990-2000 dneminde ticaret
ulam ve hizmet sektrlerinin arlkl olduu bir kent
kimliine brnmtr. Ayn dnemde Anadoluda ortaya
kan sanayi ehirleri Trkiyenin imalat sanayisinde yeni
bir konum ve etkinlik kazanmlardr.68
Yakn zamanda yaplan kapsaml bir almada kentin
ticaret ve sanayi yaps hakknda da ayrntl bulgular

yer almaktadr. Sanayinin byk ksmnn evre illere

desantralizasyonuna ramen byyen metropoln
eperlerindeki sanayi retimi kentte tutunmaya devam
etmi grnmektedir. Yine tek merkezli bir yapdan ok
merkezli bir metropole dnme eilimi kresel kent
eilimleriyle paralel biimde devam etmitir. Ticari
etkinliklerin kentteki dalm merkezleme ve yaylma
eilimlerini ayn anda sergilemektedir. Buna paralel
tarih kent merkezlerinin kk lekli firmalar iin bir
tr kuluka merkezi olmaya devam ettii bulgulanmtr.
Bu bulgularna ek olarak yine Ylmaza gre, kent
kresel bir metropolistir. Bu kresel metropolis ok
merkezli, dmlerden oluan, esnek ve kresel kent
yapsn yanstmaktadr.69 Bu yap, yeni kent ekolojisi
kapsamnda alt kentler, gelime koridorlar, snr kentler
ve snrsz kent kavramlar ile anlalmaktadr.70
Bu gelimeler sonucunda 2000li yllarda stanbulun
gecekondulu tarihi iinde gelien ileleri tekstil i
69 Glsen Ylmaz, Kentsel Planlamada Yeni Temsil Biimlerine Doru: stanbul Ticari
Peyzajnda Tarihi ve Corafi zmlemeler, doktora tezi, Gazi niversitesi, 2009,

68 Murat Gven, Kreselleme Balamnda stanbula G ve stanbuldan G, Eski

s. 326-330.

stanbullular Yeni stanbullular, ed. Murat Gven, stanbul 2009, s. 130-140.

70 Ylmaz, Kentsel Planlamada Yeni Temsil Biimlerine Doru, s. 327.

BYK STANBUL TARH

256

DNYA LENDE STANBUL

29- Boazii Kprsnden Fatih Sultan Mehmet Kprsne: Boazn iki yakas

kollar, dier imalat sanayi, kimya sanayi, ulatrma ve

haberleme i kollar, inaat ileri alanlarnn hkim
olduu mavi yakal bir i gc yaps sergilemilerdir.
Deniz ve Boaz kylarna konulanm ilelerin ise farkl
hizmet i kollaryla, finans, sigortaclk, kltr ve elence
hizmetleri gibi beyaz ve altn yakal i kollarnn hkim
olduu bir i gc yapsna sahip olduu grlmtr.71
stanbulun 1990-2000 yllar arasnda Trkiyenin
illeri ile kyaslandnda iktisadi performans arpc
bir bymeye iaret eder. 1990da Trkiyedeki toplam
istihdamdaki oran %10,5 olan ehir 2000de %14e
kmtr. Ayn dnemde sanayilemi dier byk dokuz
Trkiye metropolnn istihdam oranlar kk bir art
dnda hemen hemen sabit kalmtr. Yeni i imknlar
retmede stanbul dier dokuz metropoln tamamnn
performansna yakn i reterek artan ulusal toplam
iindeki orann bytmtr. Bu bymenin bir dier
zellii kadn emeinin stanbuldaki oran olmutur.
1990da Trkiye genelinde mavi-beyaz yakal kadn
istihdamnn %31.9u stanbulda bulunmaktayd. Bu oran

2000 ylnda %41e kmtr. Ayn dnemde dier dokuz

byk metropoln tamamnda bu oran 1990da %30,6 iken
2000de %34,1e kmtr. 1990 ylndaki konumuna gre,
stanbulun ulusal istihdam alan iindeki pay 2000de 3,3
puan artmtr. Tarm-d iktisadi etkinlik alanlarndaki
belirgin younlama ve beyaz-mavi yakal kadn emeinin
artan grnrl bakmndan, stanbulda kadnn i
hayatndaki arlnda 2000 ylnda belirgin bir art
grlmektedir. 1990-2000 nfus saymlarndaki iktisadi
sektr verilerinin karlatrlmasndan kan temel
sonu, stanbulun Trkiye yerlemeler hiyerarisinde
tarm d hizmet sektrlerinin tamamnda kazand
hkim konum ve ekim gcdr.72
stanbulun 1990 sonrasndaki deiiminin en
nemli unsurlarndan birisi yksekretim alanndaki
yaad byk deiimdir. Son yirmi yllk sre
yksekretim alannda stanbulda gerekleen kesintisiz
bir byme srecidir. 1990larn banda tamam kamu
niversitesi olan toplam alt niversiteden, 2012 yl
sonunda krk be saysna ulamtr. Bunlarn otuz

71 Alim Arl,Kreselleen stanbulda Sosyo-Meknsal Farkllama, Kltrler

72 Alim Arl, Sosyal Meknda Farkllama: Denizlide Krsal/Kentsel Dnm

Bakenti stanbul, ed. Fahameddin Baar, stanbul 2010, s. 516-524.

(1990-2000), doktora tezi, stanbul niversitesi, 2009, s. 82-106.

BYK STANBUL TARH

257

DNYA LENDE STANBUL

30- Haliin iki yakas: Fatih (n taraftaki Fatih Camii) ve Kasmpaa

alts vakf yksekretim kurumu olarak kurulmu

niversitelerdir. 1985 ylnda stanbuldaki farkl
yksekretim programlarnda okuyan renci says
95.000, mezun renci says ise ylda 11.600 olarak
gereklemitir. 2000 ylna gelindiinde stanbuldaki
farkl yksekretim programlarnda okuyan renci
says 193.000, mezun renci says ise 30.500e
ykselmiti. 2012 ylnda ise stanbuldaki niversitelerin
deiik programlarnda okuyan renci says 405.000,
mezun renci says ise 60.000e kmtr. 1990 ylnda
stanbuldaki yksekretim kurumlarnda grev yapan
retim eleman says 8.100 iken, bu say 2000de
12.000e, 2012de ise 23.000e kmtr. 1985-2012 yllar
arasnda stanbuldaki yksekretim kurumlarnn
farkl seviyelerdeki programlarndan 851.230 kii mezun
olmutur. Bunlarn 124.002si n lisans, 593.639u
lisans, 112.717si yksek lisans, 16.131i doktora ve 5.741i
ise tpta ihtisas programlarndan mezun olmutur. Bu
mezunlarn %31,5i stanbul niversitesinden, %22,3
Marmara niversitesinden, %10,7si stanbul Teknik
niversitesinden, %8.7si Yldz Teknik niversitesinden

BYK STANBUL TARH

%5i Boazii niversitesinden mezun olmutur.

Bu okullarn toplam mezun saylar iindeki oran
%78tir. Kalan %22lik ksm 1990 sonrasnda alan
niversitelerden mezun olmutur. Son yllarda yeni
alan kamu ve vakf yksekretim kurumlarndan
mezun olanlarn saysnda nemli artlar vardr.73 Ticari
sektrler, istihdam piyasalar, yksekretim alanndaki
atlm ve dier metropollerle kurduu ilikilerdeki
konumu bakmndan yaad bu dnm stanbulun
kresel neminin artyla paralel yrmtr.
1990l yllarda stanbulda yaplan en nemli
etkinliklerden birisi Habitat II: nsan Yerleimleri Dnya
Konferans toplantsyd. Yoksul ve gelimekte olan
lkelerdeki kentleme ve konut sorunlarnn tartld bu
byk organizasyonun sonraki dnemde nemli etkileri
olmutur. 2000li yllar boyunca Trkiye hkmetlerini
kuran geni siyasi kadronun birou bu dnemde stanbul
Bykehir Belediyesini ynetmekteydi. zellikle konut
73 Verilen say ve oranlar, SYM Yksekretim statistikleri (1983 ila 2012 aras)
yllklarndan alnan ham veriler zerinden tarafmca hesaplanmtr.

258

DNYA LENDE STANBUL

ve yapl evre sorunlarnn zm iin bu srete ulusal

ve uluslararas gruplarn katklarn youn biimde
ortaya koymasyla birlikte Trkiyenin ve stanbulun
konut meseleleri asndan farkndalk eii bir hayli
ykselmitir. stanbul Bykehir Belediyesinin konut
retimi iin kurduu KPTA ve 2000li yllardan sonra
olaanst yetkileriyle konut retimi sektrnde en byk
oyuncu olan TOKnin politikalar ile Habitat gndemi
arasnda dorudan bir ba vardr. TOK on yldan daha
az bir srede sadece stanbulda 100.000den fazla, lke
genelinde ise 500.000i akn konut retmitir. Bu adan
toplant o gnn yerel yneticileri ve sonrann hkmet
yetkililerinin lkenin en acil sorunlarnn bana konut
retimini ve kentsel dnm programn koymasn
hzlandran bir etki yapmtr.74
Bu srecin dier yz ise, kapal yerlemeler
veya kapal siteler olarak da anlan bir yeni yerleme
biiminin, yine kresel eilimlerle paralel, kentin
ehresini dntrmesidir. Bu yerlemelerin artyla
kentte snfsal kutuplamann belirginlemesi birlikte
yrmtr. 2005te 650yi am olan ve saylar
gnmze katlanarak gelen bu yerlemeler kresel
metropoln youn gvenlik kayglarnn ve st snflarn
ayrma stratejilerinin meknlardr. Yksek gvenlikle
donatlm bu yerlemeler belirgin bir snfsal ayrma
ve katmanlamayla nitelenebilecek farkl tipte konut
alanlarn ierir. Kk gruplar leinde olabildii
gibi, orta ve byk leklerde nfuslar barndracak
rnekleri
de vardr. Sosyal ve evresel risk alglarnn ve depreme
dayankllk gibi doal tehditlerin youn bir pazarlama
stratejisi olarak kullanld bu sitelerde oturmak
ayn zamanda snfn kendi sembolik deerine z
atfn da ierir.75
Kentsel dnm tartmalar erevesinde yaplan
tartmalar ise birka adan deerlendirilebilir. lki
kentin farkl blgelerinde yaayan insanlarn yeni konut
blgelerinde bir araya getiren yeniden yerletirmedir.
Dieri, gecekondu ve knt alanlarnda yaplan
ve oralarda yaayan sabit gelirden mahrum olan
meskn nfusu kirayla ev sahibi yapmaya dayanan
uygulamalardr. Sonuncusu ise eski kent merkezlerinde

metruk yaplarn olduu alanlarda yrtlen ve nemli

bir toplumsal muhalefeti seferber eden mutenalatrma
almalardr. 2005 sonras stanbulun sosyolojik
deiiminin ve toplumsal hareketler tarihinin en
nemli safhalar bu olgular iinde ekillenmektedir.
Bu uygulamalarn sembol meknlarndan Tarlaba
ve Ayazmadaki kentsel yenileme almalar kentsel
muhalefetin ve aratrmaclarn youn dikkati iine
girmitir. Bu yerlerdeki mcadele biimleri ve hukuki
tartmalar, yrtlen politikalarn revizyonuna yol
amas bakmndan da ne kmtr.76
2000 sonrasnn stanbulu kresel dnya
btnleme eilimleri gittike glenen ancak buna
bal olarak i gerilimleri artan bir ehirdir. Urbanage
toplantsnda Sassenin tespitine gre stanbul,
ykselen Avrupa kentleri iinde en nlerdedir. Bu da
artan siyasal etkinlii ve zellikle farkl seviyelerdeki
eitim kurumlaryla artan insan sermayesinin bir
sonucudur. Yine stanbulun turizmdeki nemi
yldan yla artm ve kent, lkenin en nemli turizm
kentlerinin banda yer almtr. Ancak finans
sermayesinin konulanma stratejisinde dier dnya
metropolleri iindeki konumu, AR-GE yatrmlarnn
oran ve kent ekonomisine katks, kltrel alveri,
yaanabilirlik, eriim, evre gibi kapsaml g
endeksi lleri dikkate alndnda otuz be
kresel ehir arasnda yer almam gzkmektedir.77
Bu tr sralamalarn kstaslarn deiimiyle farkl
olabilecei dikkate alnmaldr. Ancak yine de, ehri
kresel ehirler arasna sokan son on yllardaki
dinamizmiyle kyaslandnda zellikle iktisadi g
bakmndan ehrin etkililii hl snrl gzkmektedir.
Neoliberal ekonomilerin stratejik sektrleri olan
finans, sigortaclk, emlak, moda, reklamclk, Ar-Ge
etkinlikleri alanlarndan stanbulun rekabet gcnn
snrlar olduu grlyor. Dnya ekonomisine yn
veren otuz byk banka merkezinin tamam ABD,
Avrupa ve Japonyann byk metropollerindedir.
Son yllarda bu alanda ne kmaktaysa da, dorudan
yabanc yatrmlar bakmndan 1990l yllar boyunca
Trkiye ve stanbul en gerilerdeydi. Kentler arasnda
yeni eitsizlik biimleri oluturan bu hiyerariler
dikkate alndnda stanbulun bu g kaplarnn

74 Alim Arl, Habitat II Tartmalar ve stanbulda Toplumsal Dnm, Trkiye

Aratrmalar Literatr Dergisi, 2010, c. 8, sy. 16, s. 367-388.

76 Tuna Kuyucu ve zlem nsal, Neo-Liberal Kent Rejimiyle Mcadele: Babyk

75 Jean-Franois Prouse, stanbulla Yzleme Denemeleri: eperler, Hareketlilik

ve Tarlabanda Kentsel Dnm ve Direni, stanbul Nereye?: Kresel Kent, Kltr,

ve Kentsel Bellek, stanbul 2011, s. 133-228; kr. Pierre Bourdieu, Site Effects, The

Avrupa, ed. Deniz Gktrk vd., stanbul 2011, s. 85-106.

Weight of The World: Social Suffering in Contemporary Society, ed.. Pierre Bourdieu vd.,

77 Saskia Sassen, The Immutable Intersection of Vast Mobilities, Istanbul City of

Stanford 1999, s. 123-129.

Intersections, stanbul 2009, s. 5-7.

BYK STANBUL TARH

259

DNYA LENDE STANBUL

31- Cumhuriyet stanbulu ve dnya ehirleri (Harita: Ouz Kullak)

eperinde yer ald grlmektedir.78 Kenti finansal bir

alt merkez hline getirebilmek iin merkez hkmetin
2005 sonras giriimlerine ramen kent henz bu
konuma ulaamamtr. Yakn dneme damga vuran
ve yabanc yatrmlar eken alan daha ok emlak
ve gayrimenkul piyasalarnda yaanmaktadr. Dier
byk dnya metropollerinde olduu gibi ulusal ve
yerel yneticilerin sylemlerini de kuatan kresel
finansal piyasalaryla btnleme eilimi stanbulu
da etkilemektedir. Son yirmi yllk srede yaanan
gelimelerin nasl aklanaca aratrmaclar da
blmtr. Kentin kresel neoliberal ekonomiye ve
giriimci kentler yarna eklemlenme sreci olarak
tanmlanmas bir yaklam olarak ortaya kmtr.
Trkiyede yaygn bir sosyal bilimsel aklama
biimi olarak kullanan merkez-evre diyalektii
zerinden stanbulun deiimini aklayan bir yazn
da mevcuttur. Kresel ve yerel sreler arasndaki
etkileim ve gerilimin kentteki izdmlerini aratran
aratrmalar da hlen aklayc bir baka ereve
olarak kullanlmaktadr.
78 Saskia Sassen, Cities in a World Economy, California 2000.

BYK STANBUL TARH

SONU
stanbulun son asrndaki deiimleri zetleme
giriiminin imknszl ortadadr. Bu yazda
sosyoteknolojik, siyasi ve kltrel hatlar zerinden
sosyolojik bir yeniden deerlendirme yaplmaya
alld. stanbulun XIX. yzyln ortasndan balayarak
Cumhuriyete, ok partili sisteme ve kreselleme
dnemlerine uzanan tarihinin her evresi kuatlmas
zor ayrntda ve zenginlikte sosyal ve kltrel sreleri
ierir. Ancak kentlemesinin ana gzerghlar lkede,
blgesinde ve dnyada gelien olgularla etkileerek
ekillenmitir. Bugn yayld lek itibaryla bir
megalopolise evrilen stanbul, tm dev ehirler gibi
ynetilebilirlik bakmndan byk sorunlarla yz
yzedir. Ayrca kenti kuatan blgedeki ekolojik
srdrlebilirliin gelecekte mmkn olup olmayaca
gnmzn temel endielerindendir. te yandan geride
braklan uzun yzyldaki kapsaml deiimlere ramen
stanbulun hl doal gzelliklerinin nemli bir ksmn
koruyabilmesi de bir ynyle hayret vericidir. Ancak
pek ok baka doal gzelliklerini ve kltrel mirasnn
pek ok antsal yapsn bu byme dinamiine kurban

260

DNYA LENDE STANBUL

32- Sleymaniyeye bak

verdii de ortadadr. 2000lerden sonra ykselen bir

kresel ehir olarak cazibesi her geen yl daha da
artmaktadr. Buradan kaynakl iktisadi basklar kentteki
sosyal ve doal yaplar yerinden etmektedir. XXI. yzyl
stanbullularnn ehrin kltrel, doal, sosyal mirasnn
ve gzelliklerinin korunabilmesi iin daha ok abay
seferber etmesi gereken bir dneme girildii kesindir.
stanbul gibi tarihsel miras bakmndan olaanst
neme sahip bir ehri tanmlayacak vasflardan biri
onun insanlar srekli artabilmesidir. XXI. yzylda
bu zelliinden geriye ne kalaca birlikte yaanarak
grlecektir.

BYK STANBUL TARH

261

DNYA LENDE STANBUL