Elektromanyetik Alan Teorisi 2015

ELEKTROMANYETK ALAN TEORS
Prof. Dr. Osman Grdal
BURSA ORHANGAZ NVERSTES YAYINLARI BURSA 2015
LKTRANYTK
ALAN TRS
BURSA ORHANGAZ NVERSTES YAYINLARI BURSA 2015
IV
NSZ
Elektromanyetik alan teorisi kavramndan nce alan teorisi kavramnn ncelikle vurgulanmas
gerekir. Alan uzay ve zamanda gzlenebilir bir niceliin veya bykln sreklilik gsteren
dalm olarak tanmlanabilir. llebilir olmas gereken bu gzlenebilir nicelik bir svnn rengi,
atmosferdeki toz younluu, scaklk dalm, gnein k ve scaklk dalm, atmosfer basnc,
rzgar dalm, yerekimi, akarsudaki ak rnts, dnyay evreleyen manyetik alan, derideki
kl younluu, ormandaki aa dalm, nfus dalm, telefon baz istasyonu ve elektrik iletim
hatlar etrafndaki elektriksel ve manyetik alan rntleri gibi olaylar eitlemesinden herhangi biri
olabilir. Gzlenen nicelik, uzayda deiim gsterip zamanla deimiyorsa statik alandan, tersi
durumda ise zamanla deiken alandan sz edilir. Bir alann matematiksel tanmnda alann uzayn
bir fonksiyonu olduu kabul edilir. Alandaki herhangi bir nokta, uzayda br noktalara gre
konumu cinsinden belirlenir. llen zellik, dorultudan bamszsa skaler, dorultuya balysa
vektrdr.
Alanlar snflandrmann eitli yollar vardr; balangta bunlar maddi ve maddi olmayan alanlar
olarak ikiye ayrlabilir. Maddi alanlarda gzlenebilir nicelik bir gazn scakl, bir svnn hz ya
da younluu gibi maddenin bir zelliini gsterir. Elektrik alan ve manyetik alan gibi maddi
olmayan alan ise herhangi bir maddi zellii sergilemeyip belli koullar altnda uzayn bir
noktasnda ortaya kacak baz gizli etkileri sergiler. Gzlenebilir alan, alan fonksiyonuyla verilen
ve uzayn x, y, z koordinatlaryla tanmlanan bir noktasndaki deeri bulunabilen elektrostatik veya
manyetostatik alandr. O noktada gerekte var olan herhangi bir ey yoktur. Eer bir elektrik yk
x, y, z koordinatlaryla tanmlanan noktaya yerletirilirse, elektrik yk alan fonksiyonuyla orantl
bir kuvvetin etkisinde kalacaktr. Manyetik alan, elektrik alan, ktleekimi alan ve olaslk
alanlar bu trden alanlara rnektir.
Alanlar gzlenebilir fonksiyonlarnn skaler, vektr ya da tensr olularna gre de
snflandrlabilir. Bir skaler bykl olan ancak yn olmayan niceliktir. Ktle, younluk,
scaklk, akm, gerilim skaler alanlardr. Vektr, uzayda ynlenmi niceliktir. Kuvvet, elektrik ve
manyetik alan iddetleri ve ak younluklar vektrel niceliklere rnek verilebilir. Alann
llebilir nicelii yalnzca skaler ya da vektrel niceliklerle ifade edilemiyorsa ve bylesi birok
niceliin bir arada ele alnmas gerekiyorsa bir tensr kurulmas gerekir.
Atmosferde herhangi bir noktadaki basn gaz moleklleri ile yer arasndaki ktleekimi etkisinden
kaynaklanr. Bir yandan yeryzne doru gaz molekllerinin hzlanmasna yol aan bu ekim
etkisinden, br yandan yklendikleri sl enerji yznden birbirleriyle arpan molekllerin
atmosferin genilemesini salayan etkisinden kaynaklanan iki kart eilim arasnda bir kararl
durum oluur. Bylece atmosfer basnc, irtifann yani yeryznden yksekliin azalan bir
fonksiyonu olur. Bu durum skaler alanlar iin en basit rneklerdendir. Scaklk alan, ktleekimi
alan, hareketli akkanlarn younluklar gibi alanlar da benzer skaler alanlardr.
Uzayda fiziksel bir miktar bir veya daha fazla saylar ile temsil edildiinde bu saylar scaklk,
basn, younluk, elektrik alan iddeti, manyetik ak younluu, vb. belirtebilir. Bu deerlerin
tamam, bir eit fiziksel miktar iin fiziksel bir alan veya boyutlu uzay oluturur. Bylece sl
alan, yerekimi alan, elektrik alan ve manyetik alan hakknda konuuluyor olabilir. Anlan
alanlarn matematiksel teorisi alan teorisi olarak adlandrlr.
Alan teorisi Gauss, Laplace, Poisson, Coulomb ve Ampre tarafndan 19. yzylda gelitirilmitir.
Bir yzyl boyunca alan teorisi matematiksel fiziin nemli bir brann oluturmu fakat
matematikiler ve fizikiler genelde mhendislik problemleri zerinde yeterli ibirlii iinde
V
olmadklarndan ve mhendislerin ou alan teorisi iin gereken matematik temeline sahip

olmadklarndan sadece yakn zamanlarda mhendislik uygulamalar yaplmtr. Matematikilerin
ve fizikilerin mhendislik problemlerindeki yetersiz ibirlii muhtemelen ana neden olarak yeni
retme teknikleri gelitirmede aresiz kalan insanoluna byk bir yanlgyla nsan beyni fizik
almak iin tasarlanmamtr. szn syletecek kadar etkili olmutur.
THE NATURE OF THE HUMAN MIND
Opinions about the human mind are as numerous as the multitude of anthropologists, biologists, psychologists, and
philosophers who have written about it. Its rare, however, for a physicist to venture into such a discussion. We dont dig for
ancient bones or study the ways of bees and geese; our research deals with the inanimate world of electrons and protons, far
removed from questions of human behavior. Yet as teachers we confront, on a day-to-day basis, some deep issues
concerning the nature of the human mind. With each new freshman class, I again must face the fact that the human mind
wasnt designed to study physics. Alan Cromer, Uncommon Sense (Oxford University Press, New York, 1993), p. 23.
Elektromanyetik alan fizikteki en nemli vektr alan saylabilir. Her ikisi de vektr alan olan
elektriksel ve manyetik alanlar hareketli olduklarnda karakteristik bir biimde etkileir. Bir
hidrodinamik sistemdeki basn alan tensr alanlarna rnek verilebilir. Bu durum, akkan
iindeki farkl noktalarn farkl scaklklarda olduu karmak hareketler sistemine karlk gelir.
Elektromanyetik alan teorisi dersi elektrik mhendislii mfredatnn en nemli temel derslerinden
biri olmu ve bunu srdrme eiliminde gzkmektedir. Dier teorilerin aksine, karmak elektrik
mhendislii problemlerinin aklamas ve zmn veren en iyi tesis edilmi genel teorilerden
biridir. Bu kitap elektromanyetik alanlar temel olarak kavramak isteyen lisans rencileri iin iki
smestirlik dersin temel ders kitab olarak hazrlanmaya allm ve ayn zamanda ileri
elektromanyetik alanlara hazrlanan renciler iin de bir kaynak olabilir.
Kitap ierii elektromanyetik alan teorisinin renilmesi seyahatinde bir klavuz olarak grlebilir.
Akla iki soru gelebilir: Elektromanyetik nedir ve niin nemlidir? lk soruya elektromanyetik
durgun veya hareketli elektrik yklerinin etkisi almasdr eklinde ksa bir cevap verilebilir.
Elektromanyetik teori, elektromanyetik olgusunun aklanmasnda ve elektrik, manyetik ve
elektromanyetik aygtlarn karakteristikleri ve alma prensiplerinin anlalmasnda temel
olduundan nemlidir. Modern topluluklar youn bir biimde elektromanyetik aygtlar ve
sistemlere dayanr. Burada rnek olarak, mikrodalga frn, katot nl osiloskop, radyo, televizyon,
radar, uydu iletiimi, hava tatlarnn otomatik ini-kalk sistemleri ve elektromanyetik enerji
dnm (motor ve generatrler) dnlebilir.
Elektromanyetizmann temel prensipleri 150 yl kadar nceden biliniyordu. Organize ve mantkl
bir yolda olgunlam bir bilimsel konuya almak iin ounlukla birka temel miktardan ve baz
varsaymlardan (hipotez veya aksiyom) oluan geerli bir teorik modelin oluturulmas gereklidir.
Dier ilikiler ve sonular daha sonra bu varsaymlardan gelitirilir. rnein klasik mekanik
almas ktle, hz, ivme, kuvvet, moment ve enerjiyi tanmlayan teorik bir modele dayanr.
Modelin temel varsaymlar Newton hareket kanunu, momentin korunumu ve enerjinin
korunumudur. Bu varsaymlar dier teoremlerden kartlamaz fakat hareket hznn k hzna
gre ihmal edilebildii greceli (mekanik olmayan) dier btn ilikiler ve formller bu
varsaymlardan gelitirilebilir. Benzer ekilde giri blmnde bahsedildii gibi elektromanyetik
almasnda da bir elektromanyetik modelin oluturulmasna ihtiya duyulur.
Bu kitap temel prensiplerden gelitirilmi ve bir reticinin minimum yardm ile vektr analizi
hakknda yeterli bilgi verilmeye allm ve ayn zamanda uygun konunun akabinde ok sayda
zml problemleri de barndrmaktadr. Bu rnekler sadece kavram veya fiziksel kanunu
gelitirmeyip ayn zamanda formal teorik geliim ve uygulamas arasnda bir kpr kurmaktadr.
Bu rnekler takviyenin zamannda yaplmas ve konunun daha ileri anlalmas amacyla makul
karlanabilir. Her ksmn sonunda verilen altrmalarn amac motivasyonu aa vurmak, gveni
artrmak ve sunulan konunun anlalmasn pekitirmektir. Her blmn sonundaki problemler
VI
rencilere daha fazla kendilerini gsterme imkan sunmaktadr. Bu problemler kitabn nemli bir
ksm olup elektromanyetik alan almalarnn nemli bir parasdr. rencilerin temel kurallar
kullanarak ve gerekli olduuna inanarak bunlar zmeleri tavsiye edilir. Byle problem zme
pratii renciye, daha zor gerek dnya problemlerinin zm iin gven alar ve glendirir.
Her blm bir zet ve alma sorular ile sona ermektedir. zetler ayn zamanda kolay referans
olmas bakmndan baz nemli eitlikleri ierir. alma sorular rencinin konunun zn
kavradn salamak iin tasarlanmtr.
Deneyimler, rencilerin teorik geliimi bir soyutlama olarak grme ve baz eitlikleri formller
gibi dikkate alarak vurgulama eiliminde olduunu dikte etmektedir. Ksa bir sre iinde renciler
forml olarak adlandrdklar eylerin sadece farkl bir ortam olmayp farkl konfigrasyonlarnn
da farkl olduunu bulduundan d krklna balarlar. Sadece bir alan miktarnn hesaplanmas
iin gerekli eitlikler dizisi rencinin konuya olan ilgisini kaybedecek lde gzlerini korkutur.
Bu durumda ders diploma almak iin geilmesi gereken baka bir zor ders olur. Bu, retim
elemannn metoduna bal olup aadaki hususlara dikkat etmesi ise tamamen kendi
sorumluluundadr:
Her geliimin amacn aklamak,
Bu geliim iin zorunlu varsaymlarn doruluunu kantlamak,
Snrlamalar vurgulamak,
Ortamn etkisine dikkatleri ekmek,
Bir eitlikte geometrinin nemini resimleyerek anlatmak ve
Uygun olduu yerde konu ile ilgili olabilecek gnlk hayattan, insan davranlarndan,
sosyolojiden, psikolojiden, felsefeden benzerliklere ve metaforlara yer vermek.
Bu hedefleri kazanmak iin retim eleman kendi deneyimini kullanmal ve dier uygulama
alanlarn da vurgulamaldr. Ayn zamanda temel konular tartrken alandaki yeni gelimelerin
zerinde de durmaldr. rnein akm tayan iki iletken arasndaki manyetik kuvvet aklanrken
manyetik levitasyon ve sspansiyonlu aralara deinilebilir veya bir kovuk rezonatr tartlrken
mikrodalga frn tasarm zerinde durulabilir.
Konu dzgnce akland ve ilgili eitlikler temel kurallardan gelitirildiinde renci
Teorik geliimi deerlendirecek,

Ald gzdan brakacak,
Motivasyon ve gveni yeniden kazanacak ve
Yeni fikirlerin gelitirilme nedeninin gcn skca kavrayacaktr.
indekiler tablosuna gre kitabn iki temel ksma ayrld grlebilir. lk ksmda elektrostatik
alanlar, statik manyetik alanlar ve kararl elektrik akmlarndan dolay alanlar gibi statik alanlar
sunulmaktadr. Statik alanlarn ou uygulamalar elektrik ve manyetik alanlar beraber
ierdiinden bu uygulamalar bir blmde sunulmutur.
Zaman ve fazr (frekans) domeninde Maxwell eitliklerinin geliimleri ortalama g younluu ve
zamanla deien elektrik ve manyetik alanlarn birlikte varl kavram vurgulanarak bir blm
oluturulmutur. Dier bir blmde elektrik ve manyetik devrelerin bilgisayar destekli analizi ve
saysal zm metotlar ierilmektedir.
Bu kitabn alanndaki bir ihtiyac gidereceini ve faydal olacan mit ediyorum.
Prof. Dr. Osman Grdal, Bursa 2015

VII
VIII
NDEKLER
1 ELEKTROMANYETK ALAN TEORS .......................................................................................... 1
1.1 GR ....................................................................................................................................... 1
1.2 ALAN KAVRAMI ...................................................................................................................... 2
1.3 ELEKTROMANYETK MODEL ............................................................................................... 4
1.4 VEKTR ANALZ ................................................................................................................... 6
1.5 DFERANSYEL VE NTEGRAL FORMLASYONLARI......................................................... 7
1.6 STATK ALANLAR................................................................................................................... 8
1.7 ZAMANLA DEEN ALANLAR ........................................................................................... 10
1.8 SAYISAL ZMLER VE BLGSAYAR DESTEKL ANALZ VE TASARIM ....................... 11
1.9 LER ALIMA ..................................................................................................................... 12
1.10 ALIMA SORULARI ......................................................................................................... 12
2 VEKTR ANALZ......................................................................................................................... 13
2.1 GR ..................................................................................................................................... 13
2.2 SKALER VE VEKTRLER .................................................................................................... 13
2.2.1 SKALER ........................................................................................................................ 13
2.2.2 VEKTR ........................................................................................................................ 13
2.3 VEKTR LEMLER ............................................................................................................ 14
2.3.1 VEKTREL TOPLAMA ................................................................................................. 14
2.3.2 VEKTREL IKARMA .................................................................................................. 15
2.3.3 VEKTR LE SKALER ARPIMI .................................................................................. 15
2.3.4 K VEKTRN ARPIMI ............................................................................................. 16
2.4 KOORDNAT SSTEMLER ................................................................................................... 21
2.4.1 DKDRTGEN KOORDNAT SSTEM ........................................................................ 21
2.4.2 SLNDRK KOORDNAT SSTEM .............................................................................. 26
2.4.3 KRESEL KOORDNAT SSTEM ................................................................................ 31
2.5 SKALER VE VEKTREL ALANLAR ..................................................................................... 37
2.6 UZUNLUK, YZEY VE HACM DFERANSYEL ELEMANLARI .......................................... 39
2.6.1 DKDRTGEN KOORDNAT SSTEM ........................................................................ 39
2.6.2 SLNDRK KOORDNAT SSTEM .............................................................................. 40
2.6.3 KRESEL KOORDNAT SSTEM ................................................................................ 41
2.7 ZG, YZEY VE HACM NTEGRALLER ......................................................................... 42
2.7.1 ZGSEL NTEGRAL ................................................................................................... 42
2.7.2 YZEY NTEGRAL ...................................................................................................... 45
2.7.3 HACM NTEGRAL ....................................................................................................... 47
2.8 SKALER FONKSYONUN GRADYANI ................................................................................. 49
2.9 VEKTR ALANININ DVERJANSI ........................................................................................ 53
2.9.1 DVERJANS TEOREM ................................................................................................. 56
2.10 VEKTR ALANININ ROTASYONEL................................................................................. 59
2.10.1 STOKES TEOREM .................................................................................................... 65
2.11 LAPLASYAN OPERATR ................................................................................................ 68
2.12 BAZI TEOREMLER VE ALAN SINIFLANDIRMALARI ........................................................ 70
2.12.1 GREEN TEOREM ...................................................................................................... 70
2.12.2 TEKLK TEOREM....................................................................................................... 70
2.12.3 ALANLARIN SINIFLANDIRILMASI ............................................................................. 72
2.13 VEKTR ZDELKLER ................................................................................................... 74
IX
2.14 ZET ................................................................................................................................... 75

2.15 ALIMA SORULARI ......................................................................................................... 77
2.16 PROBLEMLER .................................................................................................................... 79
3 STATK ELEKTRK ALANLARI ................................................................................................... 85
3.1 GR ..................................................................................................................................... 85
3.2 COULOMB KANUNU ............................................................................................................ 85
3.3 ELEKTRK ALAN DDET.................................................................................................... 89
3.3.1 YK DAILIMLARINDAN DOLAYI ELEKTRK ALAN DDET........................................ 92
3.4 ELEKTRK AKISI VE ELEKTRK AKI YOUNLUU............................................................ 99
3.4.1 ELEKTRK AKISI .............................................................................................................. 101
3.4.2 GAUSS KANUNU ............................................................................................................. 101
3.5 ELEKTRK POTANSYEL................................................................................................... 106
3.6 ELEKTRK DPOL ............................................................................................................. 111
3.7 ELEKTRK ALANINDAK MALZEMELER ........................................................................... 116
3.7.1 ELEKTRK ALANINDAK LETKENLER........................................................................... 116
3.7.2 ELEKTRK ALANINDAK DELEKTRKLER..................................................................... 122
3.7.3 ELEKTRK ALANINDAK YARI-LETKENLER ................................................................. 128
3.8 ELEKTRK ALANINDA DEPOLANAN ENERJ ................................................................... 129
3.9 SINIR ARTLARI................................................................................................................. 133
3.9.1 D NN NORMAL BLEEN........................................................................................ 121
3.9.2 E NN TANJANT BLEEN ....................................................................................... 123

3.10 KAPASTRLER VE KAPASTANS.................................................................................. 143
3.10.1 YKL CSMLERDEK ELEKTROSTATK KUVVETLER ............................................ 149
3.11 POISSON VE LAPLACE ETLKLER ............................................................................. 150
3.11.1 LAPLACE ETLNN DEKEN AYRIMI METODU LE ZM ........................ 157
3.12 MAJ METODU .................................................................................................................. 161
3.14 ZET ................................................................................................................................. 166
3.15 ALIMA SORULARI ....................................................................................................... 169
3.16 PROBLEMLER .................................................................................................................. 171
4 KARARLI ELEKTRK AKIMLARI ............................................................................................... 181
4.1 GR ................................................................................................................................... 181
4.2 AKIM VE AKIM YOUNLUU ............................................................................................ 182
4.2.1 LETM AKIMI .............................................................................................................. 182
4.2.2 TAINIM AKIMI ........................................................................................................... 183
4.2.3 TAINIM AKIM YOUNLUU .................................................................................... 183
4.2.4 LETM AKIM YOUNLUU ....................................................................................... 185
4.3 LETKENN DRENC .......................................................................................................... 187
4.4 SREKLLK ETL ........................................................................................................ 189
4.5 DURULMA ZAMANI ............................................................................................................ 195
4.6 JOULE KANUNU ................................................................................................................. 196
4.7 DYOTTAK KARARLI AKIM ............................................................................................... 199
4.8 AKIM YOUNLUU N SINIR ARTLARI ...................................................................... 202
4.9 D VE J ARASINDAK BENZERLK .................................................................................. 193

4.10 KISM DREN .................................................................................................................. 208
4.11 ELEKTROMOTOR KUVVET ............................................................................................ 218
4.12 ZET ................................................................................................................................. 222
4.13 ALIMA SORULARI ....................................................................................................... 224
4.14 PROBLEMLER .................................................................................................................. 225
5 STATK MANYETK ALANLAR ................................................................................................. 231

5.1 GR ................................................................................................................................... 231
5.2 BOT-SAVART KANUNU .................................................................................................... 233
5.3 AMPRE KUVVET KANUNU .............................................................................................. 242
5.4 MANYETK TORK ............................................................................................................... 248
5.5 MANYETK AKI VE GAUSS KANUNU................................................................................ 251
5.6 MANYETK VEKTR POTANSYEL.................................................................................. 254
5.7 MANYETK DPOL .............................................................................................................. 258
5.8 MANYETK ALAN DDET VE AMPRE KANUNU .......................................................... 261
5.9 MANYETK MALZEMELER ................................................................................................. 265
5.9.1 FERROMANYETZMA ..................................................................................................... 271
5.10 MANYETK SKALER POTANSYEL ................................................................................. 275
5.11 MANYETK ALANLAR N SINIR ARTLARI ................................................................. 278
5.11.1 B ALANININ NORMAL BLEEN N SINIR ARTI ............................................ 264
5.11.2 H ALANININ TANJANT BLEENLER N SINIR ARTI .................................... 265

5.12 MANYETK ALANDAK ENERJ ....................................................................................... 282
5.13 MANYETK DEVRELER .................................................................................................... 284
5.13.1 MANYETK DEVRELERDEK KUVVETLER VE TORKLAR..................................... 293
5.14 ZET ................................................................................................................................. 294
5.15 ALIMA SORULARI ....................................................................................................... 297
5.16 PROBLEMLER .................................................................................................................. 299
6 STATK ALAN UYGULAMALARI .............................................................................................. 305
6.1 GR ................................................................................................................................... 305
6.2 YKL PARACIIN SAPMASI ........................................................................................ 305
6.3 KATOT IINLI OSLOSKOP ............................................................................................... 307
6.4 MREKKEPL YAZICI ......................................................................................................... 310
6.5 MNERALLERN AYRITIRILMASI .................................................................................... 311
6.6 ELEKTROSTATK GENERATR ....................................................................................... 314
6.7 ELEKTROSTATK VOLTMETRE ........................................................................................ 316
6.8 MANYETK AYIRICI ............................................................................................................ 317
6.9 MANYETK SAPTIRMA ....................................................................................................... 318
6.10 SKLOTRON ...................................................................................................................... 321
6.11 HIZ SEC VE KTLE SPEKTROMETRES ................................................................... 323
6.12 HALL ETKS ..................................................................................................................... 325
6.13 MANYETOHDRODNAMK GENERATR ...................................................................... 327
6.14 ELEKTROMANYETK POMPA ......................................................................................... 328
6.15 DORU AKIM MOTORU .................................................................................................. 328
6.16 ZET ................................................................................................................................. 330
6.17 ALIMA SORULARI ....................................................................................................... 332
6.18 PROBLEMLER .................................................................................................................. 333
7 ZAMANLA DEEN ELEKTROMANYETK ALANLAR .......................................................... 337
7.1 GR ................................................................................................................................... 337
7.2 HAREKETE BALI ELEKTROMOTOR KUVVET .............................................................. 338
7.2.1 HAREKETE BALI EMF ............................................................................................. 340
7.3 FARADAY NDKLEME KANUNU ..................................................................................... 342
7.3.1 NDKLENEN EMF ETL ..................................................................................... 345
7.4 FARADAY KANUNUNDAN MAXWELL ETL .............................................................. 347
7.4.1 GENEL ETLKLER ................................................................................................... 348
7.5 Z NDKTANS .................................................................................................................. 351
7.6 ORTAK NDKTANS .......................................................................................................... 358
XI
7.7 KUPLAJLI SARGILARIN NDKTANSI .............................................................................. 363

7.7.1 SER BALANTI ......................................................................................................... 363
7.7.2 PARALEL BALANTI.................................................................................................. 365
7.8 MANYETK ALANDAK ENERJ.......................................................................................... 366
7.8.1 TEK SARGI ................................................................................................................. 366
7.8.2 KUPLAJLI SARGILAR ................................................................................................. 368
7.9 AMPERE KANUNUNDAN MAXWELL ETL ................................................................ 370
7.10 GAUSS KANUNLARINDAN MAXWELL ETLKLER ..................................................... 374
7.11 MAXWELL ETLKLER VE SINIR ARTLARI ............................................................... 375
7.11.1 MAXWELL ETLKLER .......................................................................................... 375
7.11.2 YAPISAL ETLKLER .............................................................................................. 377
7.11.3 SINIR ARTLARI ...................................................................................................... 377
7.12 POTANSYEL FONKSYONLAR ....................................................................................... 380
7.12.1 DALGA ETLKLERNN ZM ......................................................................... 382
7.13 POYNTNG TEOREM ...................................................................................................... 383
7.14 ZAMAN-HARMONK ALANLAR ........................................................................................ 389
7.14.1 FAZR BMNDE MAXWELL ETLKLER ......................................................... 391
7.14.2 FAZR BMNDE SINIR ARTLARI ..................................................................... 391
7.14.3 FAZR BMNDE POYNTNG TEOREM ............................................................. 392
7.15 ELEKTROMANYETK ALAN UYGULAMALARI................................................................ 394
7.15.1 TRANSFORMOTOR ................................................................................................. 395
7.15.2 OTOTRANSFORMOTORU ....................................................................................... 401
7.15.3 BETATRON ............................................................................................................... 405
7.16 ZET ................................................................................................................................. 407
7.17 ALIMA SORULARI ....................................................................................................... 409
7.18 PROBLEMLER .................................................................................................................. 411
8 ELEKTROMANYETK ALANLARIN BLGSAYAR DESTEKL ANALZ ................................. 419
8.1 GR ................................................................................................................................... 419
8.2 SONLU FARK METODU (FDM) .......................................................................................... 419
8.2.1 SINIR ARTLARI ........................................................................................................ 422
8.2.2 SONLU FARK ETLKLERNN RDELEME LE ZM ...................................... 424
8.3 SONLU ELEMAN METODU (FEM) ..................................................................................... 428
8.4 MOMENTLER METODU (MOM) ......................................................................................... 439
8.5 ZET ................................................................................................................................... 443
8.6 ALIMA SORULARI ......................................................................................................... 444
8.7 PROBLEMLER .................................................................................................................... 445
9 ELEKTROMANYETKTE BLGSAYAR DESTEKL ANALZ, SMLASYON, MODELLEME VE
TASARIM........................................................................................................................................ 447
9.1 GR ................................................................................................................................... 447
9.2 MAXWELL LE MODELLEME ............................................................................................. 448
9.3 K BOYUTLU MODELLEME............................................................................................... 448
9.4 MANYETK KAVRAMLAR ................................................................................................... 450
9.4.1 MANYETK AKI YOUNLUU ................................................................................... 450
9.4.2 MANYETK ALAN DDET ........................................................................................ 451
9.4.3 MANYETK MALZEMELER ......................................................................................... 452
9.4.4 SABT MIKNATISLAR ................................................................................................. 453
9.4.5 DEPOLANAN ENERJ VE KOENERJ........................................................................ 454
9.4.6 KUVVET HESABI ........................................................................................................ 456
9.4.7 NDKTANS HESABI.................................................................................................. 457
9.5 EVRMSEL GEOMETRL RNEK MODELLEMELER .................................................... 459
9.5.1 C-NVEL EYLEYC................................................................................................... 459
9.5.2 BARA ZERNDEK KUVVETLER ............................................................................. 462
XII
9.5.3 E-NVEL EYLEYC................................................................................................... 464

9.5.4 SABT MIKNATISLI MANYETK KLT ........................................................................ 467
9.5.5 DZGN MANYETK ALAN NDEK SLNDRK EKRAN ..................................... 469
9.5.6 SLNDRK LETKEN NDEK ALAN....................................................................... 472
9.5.7 TRANSFORMOTOR EDEER DEVRES................................................................ 474
9.6 DNEL GEOMETRL RNEK MODELLEMELER ............................................................ 478
9.6.1 SELENODAL SARGININ Z NDKTANSI .............................................................. 479
9.6.2 SELENODAL KOAKSYEL SARGILARIN Z VE ORTAK NDKTANSLARI .......... 481
9.6.3 SAKSI NVEL EYLEYC........................................................................................... 484
9.6.4 HAREKETL SARGILI DNTRC .................................................................... 486
9.6.5 DZGN MANYETK ALAN NDEK KRESEL EKRAN ....................................... 488
9.6.6 LVDT YER DEM ALGILAYICISI .......................................................................... 491
9.6.7 SLNDRK EYLEYC................................................................................................. 494
9.6.8 MANYETK SSPANSYON ....................................................................................... 496
9.7 ALIMA SORULARI ......................................................................................................... 498
9.8 PROBLEMLER .................................................................................................................... 498
10 EK ZML RNEK PROBLEMLER .................................................................................. 499
10.1 GR ................................................................................................................................. 499
10.2 VEKTR ANALZ ............................................................................................................. 499
10.3 STATK ELEKTRK ALANLARI ......................................................................................... 501
10.4 KARARLI ELEKTRK AKIMLARI ....................................................................................... 503
10.5 STATK MANYETK ALANLAR ......................................................................................... 503
10.6 STATK ALAN UYGULAMALARI ...................................................................................... 509
10.7 ZAMANLA DEEN ELEKTROMANYETK ALANLAR .................................................. 512
11 EKLER ....................................................................................................................................... 515
EK.1 SERLER LSTES ............................................................................................................ 515
EK.2 TRGONOMETRK ZDELKLER LSTES ................................................................... 515
EK.3 VEKTR ZDELKLER ................................................................................................ 517
EK.4 BELRSZ NTEGRALLER LSTES ................................................................................. 518
EK.5 BELRL NTEGRALLER LSTES .................................................................................... 522
EK.6 DKDRTGEN, SLNDRK VE KRESEL KOORDNAT SSTEMLERNDE
DFERANSYEL UZUNLUK, YZEY VE HACM ELEMANLARI ................................................... 523
EK.7 DKDRTGEN, SLNDRK VE KRESEL KOORDNAT SSTEMLERNDE VEKTREL
LEMLER ...................................................................................................................................... 524
EK.8 ELEKTROMANYETK ALAN TEORS LE LGL NGLZCE - TRKE SZLK ....... 525
EK.9 ELEKTROMANYETK ALAN TEORS LE LGL TRKE - NGLZCE SZLK ....... 526
KAYNAKLAR ................................................................................................................................. 529
NDEKS .......................................................................................................................................... 531
XIII
XIV

1 ELEKTROMANYETK ALAN TEORS
1.1 GR
Alan nedir? Bu alan skaler alan veya vektr alan mdr? Alann doas (tr) nedir? Srekli alan
veya rotasyonel alan mdr? Akm tayan sargnn rettii manyetik alan nasldr? Kapasitr
enerjiyi nasl depolar? Bir iletken tel paras (anten) sinyalleri nasl yayar veya alr. Bolukta veya
uzayda elektromanyetik alanlar nasl yaylr? Bo bir borunun (dalga klavuzu) bir ucundan dier
ucuna elektromanyetik enerji hareket ettiinde gerekten ne olur? Bu ders kitabnn ncelikli amac
elektromanyetik alanlar ile ilgili bu sorularn bir ksmn cevaplamaktr.
Bu blmde, elektromanyetik alan teorisi zerinde almann elektrik mhendisliinde yer alan
ou olgularn anlalmasnda hayati nem tadn gstermek amac tanmaktadr. Bunun iin
elektrik mhendisliinin dier alanlarndaki kavramlarndan ve baz eitliklerinden
yararlanlacaktr. Elektromanyetik alan teorisini kullanan bu kavram ve eitliklerin orijinine k
tutulmas ayrca amalarn birisini oluturmaktadr.
Bilimdeki gelime henz tam olarak tanmlanamayan baz miktarlara baldr. Bu temel miktarlar;
ktle (m), uzunluk (l), zaman (t), yk (q) ve scaklk (T) olarak adlandrlmaktadr. rnein,
zaman nedir? Zaman ne zaman balamtr? Ayn ekilde, scaklk nedir? Scak veya souk nedir?
Bu miktarlar hakknda baz sezici duygulara sahip olmakla beraber tam bir tanmlamadan yoksun
olduumuz bir gerektir. Bu miktarlarn llmesi ve ifade edilmesi iin bir birim sisteminin
tanmlanmasna gerek vardr.
Uluslararas birim sisteminde (SI) ktle iin kilogram (kg), uzunluk iin metre (m), zaman iin
saniye (s), yk iin Coulomb (C) ve scaklk iin kelvin (K) birimleri edinilmitir. lgili btn
miktarlara ait birimler ayrca temel birimler ile tanmlanr. rnein, akm birimi amper (A), temel
birimler ile saniye bana Coulombdur (C/s). Bundan dolay amper tretilmi bir birimdir. Newton
Elektromanyetik Alan Teorisi
(N) kuvvet birimi de tretilmi bir birim olup 1 N = 1 kgm/s ile temel birimler cinsinden ifade
edilebilir. Bu ders kitabnda kullanlan miktarlardan bazlarna ait birimler tablo 1.1 ve 1.3de
verilmitir. Baz alan miktarlarnn ifadesinde, endstride ngiliz birimleri hala kullanlmakta
olduundan bir sistemden dierine dnm gereklidir (Tablo 1.2).
Tablo 1.1 Baz elektromanyetik miktarlarn tretilmi birimleri
Sembol
Y
W
F
f
z
L
Miktar
admitans
asal frekans
kapasitans
yk younluu
kondktans
ziletkenlik
enerji
kuvvet
frekans
empedans
indktans
manyetomotor kuvveti
permeabilite
permitivite
g
relktans
Birim
Siemens
radyan/saniye
Farad
Cou1omb/metre3
Siemens
Siemens/metre
Joule
Newton
Hertz
Ohm
Henry
Amper-sarm
Henry/metre
Farad/metre
Watt
Henry -1
Ksaltma
S
rad/s
F
C/m3
S
S/m
J
N
Hz
H
At
H/m
F/m
W
H-1
Tablo 1.2 Birim dnm faktrleri

Gilbert
Amper-sarm/cm
Amper-sarm/in
Oersted
Ak
Gauss (ak/cm2)
Ak/in2
Gauss
n
Feet (ayak)
Metre
n2
Ons
Pound
Pound-kuvvet
Ons-kuvvet
Newton-metre
Newton-metre
Devir/dakika
0,79577
2,54
39,37
79,577
110-8
6,4516
0,155 10-4
10-4
2,54
30,48
100
6,4516
28,35
0,4536
4,4482
0,27801
141,62
0,73757
2/60
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Amper-sarm (At)
Amper- sarm /in
Amper- sarm/m
Amper-sarm/metre
Weber (Wb)
Ak/in2
Wb/m2 (Tesla)
Wb/m2
santimetre (cm)
santimetre
santimetre
cm2
gram
kilogram
newton
newton
ons-in
pound-feet
radyan/saniye
1.2 ALAN KAVRAMI

Elektromanyetik alan almasna girmeden nce alan kavramnn tanmlanmas gereklidir. Alan
uzay ve zamanda gzlenebilir bir niceliin veya bykln sreklilik gsteren dalm olarak
tanmlanabilir. Blgedeki her noktada bu nicelik veya byklk bir deerler grubu ile tanmlanr.
Bir alann her noktasndaki deer deneysel olarak llebilir veya dier baz miktarlar cinsinden
baz matematiksel ilemler yaplarak tahmin edilebilir.
Bilimin dier alanlarndaki almalardan hem skaler ve hem de vektrel alanlarn var olduu
bilinmektedir. Bu kitapta kullanlan alan deikenlerinden bazlar tablo 1.3de verilmitir. Bu alan
miktarlar arasnda belirli ilikiler olup bunlardan bazlar tablo 1.4de verilmitir.
Tablo 1.3 Baz alan deikenleri
Deiken
F
I
J
q
u
V
Tanm
Manyetik vektr potansiyeli
Manyetik ak younluu
Elektrik ak younluu
Elektrik alan iddeti
Lorentz kuvveti
Elektrik akm
Hacim akm younluu
Serbest yk
Poynting vektr
Serbest yk hz
Elektrik potansiyeli
Tip
vektr
vektr
vektr
vektr
vektr
skaler
vektr
skaler
vektr
vektr
skaler
Birimler
Wb/m
Wb/m2 (T)
C/m2
V/m
N
A
A/m2
C
W/m2
m/s
V
Tablo 1.4 Deiik alan deikenleri arasndaki ilikiler
D = E
B = H
J = E

F = q (E + u B )
D =
.B = 0
J =
t
B
E =
t
D
H = J +
t
permitivite ()
permeabilite ()
ziletkenlik (), Ohm kanunu
Lorentz kuvvet eitlii
Gauss kanunundan Maxwell eitlii
Gauss kanunundan Maxwell eitlii
Sreklilik eitlii
Faraday kanunundan Maxwell eitlii
Ampre kanunundan Maxwell eitlii
Permitivite () ve permeabilite () ortamn zellikleridir. Ortam vakum veya boluk olduunda

deerleri
o = 8,851 1012 10-9 /36 (F/m)
o = 4 107 (H/m)
ile verilir. Tablo 1.4de listelenen eitliklerden, Maxwell, elektromanyetik alanlarn vakumda k
hz,
c=
o o
(m/s)
ile yayldn tahmin edebilmiti.

1.3 ELEKTROMANYETK MODEL
Bir bilimsel konunun gelitirilmesinde indktif (tmevarm: gzlenen tek tek olgulardan genel
yarglara ulamak veya zelden genele akl yrtmek, istikr) yaklam ve dedktif (tmdengelim:
gerek akl gerekse gzlem ve deney yoluyla elde edilmi genel bir olay ayr ayr olaylara
uygulamak veya genelden zele akl yrtmek, istintc, istidll) yaklam veya karsama olarak iki
yaklam vardr. Tmevarm yaklam kullanlarak baz temel deneyimlerin gzlemleri ve
bunlardan kanun ve teoremlerin kartlmas ile balanarak konunun tarihi geliimi izlenir. Bu bir
olgunun genel prensiplere dayandrlmas ilemidir. Tmdengelim yaklamda, ideal bir model iin
yeni temel ilikiler gerek gibi kabul edilir. Kabul edilmi ilikiler aksiyomlar olup bunlardan
kanun ve teoremler kartlabilir. Model ve aksiyomlarn geerlilii deneysel gzlemler ile kontrol
edilen sonular tahmin edebilme zellii ile dorulanr. Bu kitapta tmdengelim veya aksiyomatik
yaklamn kullanlmas tercih edilmitir nk bu daha ksa, zl ve elektromanyetik konularnn
daha tertipli bir yolla geliimine izin verir.
deal modele dayal bir teorinin oluturulmasnda temel adm vardr:
alma konusuna uyumlu baz temel miktarlar tanmlanr.
Bu miktarlarn alma kurallar (matematii) belirlenir.
Baz temel ilikiler gerek gibi kabul edilir. Bu kabuller veya kurallar kontrollu artlar altnda
kazanlm ve zeki akllar ile sentez edilmi, ounlukla ok sayda deneysel gzlemlere
dayanr.
Bilinen bir rnek ideal kaynaklar, saf diren, indktans ve kapasitanslarn devre modeli zerine
oluturulan devre teorisidir. Bu durumda temel miktarlar gerilim (V), diren (R), indktans (L) ve
kapasitans (C); alma kurallar cebir, adi diferansiyel eitlikler ve Laplace dnmleri ve temel
kabul ve varsaymlar Kirchhoff gerilim ve akm kanunlardr. Bu temel ve olduka basit modelden
ok ilikiler ve formller kartlabilir ve ok ayrntl devrelerin tepkileri belirlenebilir. Bu
modelin geerlilii ve deeri byk oranda gsterilmitir.
Benzer bir davranla elektromanyetik alan teorisi uygunca seilmi bir elektromanyetik alan
teorisi ile oluturulabilir. ncelikle elektromanyetiin temel miktarlarnn tanmlanmas ile birinci
adm atlr. kinci adm vektr cebri, vektr hesab ve ksmi diferansiyel eitlikleri evreleyen
alma kurallardr. nc adm temel kabul ve varsaymlar srasyla statik elektrik alanlar,
statik manyetik alanlar ve elektromanyetik alanlar olarak alt admlarda sunulur.
Elektromanyetik modelin miktarlar kabaca iki kategoriye blnebilir: kaynak miktarlar ve alan
miktarlar. Bir elektromanyetik alann kayna durgun veya hareketli deimeyen elektrik
ykleridir. Bununla beraber bir elektromanyetik alan yklerin yeniden dalmna neden olabilir ve
akabinde alan deitirebilir; bundan dolay neden ve etki arasndaki ayrm daima ok belirgin
deildir.
Elektrik yknn sembol olarak q veya Q harfleri kullanlr. Elektrik yk maddenin temel bir
zellii olup sadece bir elektrondaki ykn, (-e) pozitif veya negatif arpanlar olarak mevcuttur.
Ykn bykl,
e = 1,60 1019
(C)
dir. Burada, C Coulomb yk biriminin ksaltlm halidir. Coulomb elektrik ykleri iin ok byk
bir birimdir; -1 Cluk bir yk oluturmak iin 1 / 1,60 1019 veya 6,25 milyon trilyon elektron
gerekmektedir. Gerekte aralarnda 1 m aklk bulunan iki adet 1 Cluk yk birbirine yaklak 1
milyon tonluk kuvvetle etki edecektir.
Enerjinin korunumu prensibi gibi elektrik yknn korunumu fiziin bir varsaym veya kuraldr.
Bu, elektrik yknn korunumunun olduunu ifade etmektedir yani yk kendiliinden var olamaz
veya yok edilemez. Bu bir doa veya yaratln bir kanunu olup dier prensip veya ilikilerden
kartlamaz.
Elektrik ykleri bir yerden baka yere gidebilir ve bir elektromanyetik alann etkisi altnda yeniden
dalabilir fakat kapal veya yaltlm bir sistemde pozitif veya negatif yklerin cebirsel toplam
deimeden kalr. Elektrik yknn korunumu prensibi her zaman her art altnda doyurulmaldr.
Elektrik yknn korunumu prensibini ineyen veya uymayan bir elektromanyetik probleminin
formlasyonu veya zm doru olmaz.
Mikroskobik bir bakla elektrik yk bir noktada ayr bir ekilde ya var yada yoktur, atomik
skaladaki bu ani deiimler yklerin byk miktarlarnn bir araya geldii elektromanyetik etkileri
dikkate alndnda nemli deildir. Elektromanyetizmann makroskobik veya geni skalal teorisi
oluturulurken dzletirilmi ortalama younluk fonksiyonlarnn kullanlmasnn ok iyi sonular
verdii bulunabilir. v hacim yk younluu bir kaynak miktar olarak aadaki gibi
tanmlanabilir:
v = lim
v 0
q
v
(C/m 3 )
Burada, q ok kk bir v hacmindeki yk miktardr. v ne kadar kk olmaldr? Bu v nin

doru deiimini temsil edecek kadar kk fakat ok sayda ayr ykleri iine alabilecek kadar
byk olmaldr. rnein kenarlar 1 mikron (10-6 m veya 1 m) kadar kk olan bir kp 10-18 m3
hacmi ile hala 1011 (100 milyar) civarnda atom ierecektir. Byle kk v hacmi ile tanmlanan
v nin uzay koordinatlarnn dzletirilmi fonksiyonu ile hemen hemen btn pratik amalar iin
doru makroskobik sonular vermesi beklenir.
Baz fiziksel durumlarda q yk miktar bir s yzey eleman veya l izgi eleman ile
tanmlanabilir. Byle durumlarda yzey yk younluu ( s ) veya hat yk younluunun ( l )
tanmlanmas daha uygun olmaktadr:
s = lim
q
s
(C/m 2 )
l = lim
q
l
(C/m)
s 0
l 0
Baz zel durumlarn dnda yk younluklar noktadan noktaya deiir; bundan dolay v , s ve
l genelde uzay koordinatlarnn nokta fonksiyonlardr.
Akm zamana gre ykn deiim miktardr ve
I=
dq
dt
(C/s veya
A)
ile ifade edilir. Burada, Inin kendisi zamana baml olabilir. Akmn birimi saniye bana
Coulomb (C/s) olup amper (A) ile ayndr. Akm sonlu bir kesit alanndan akmaldr; bundan dolay
nokta fonksiyonu deildir. Elektromanyetikte akm younluu ( J ) olarak bir vektr nokta
fonksiyonu tanmlanmakta olup akm aknn ynne normal birim yzey alandan akan akm
miktarnn bir lsdr. Akm younluu ( J ) bir vektrel miktar ve genlii birim alan bana
akm (A/m2) ve yn akm aknn yndr.
Elektromanyetikte drt temel alan miktar olup bunlarn tanm ve fiziksel nemi ilgili blmlerde
aklanmaktadr. Bunlar elektrik alan iddeti ( E ), elektrik ak younluu veya elektrik yer deiimi
( D ), manyetik ak younluu ( B ) ve manyetik alan iddeti ( H ). Elektrik alan iddeti ( E ) bo

uzaydaki elektrostatik alanlarn aklanabilmesi iin gereken tek vektr olup birim test ykne
etkiyen elektrik kuvveti olarak tanmlanr. Elektrik ak younluu ( D ) malzeme ortamnda elektrik
alan almasnda kullanldr. Manyetik ak younluu ( B ) bo uzayda manyetostatik (kararl

elektrik akmlarnn etkisi) tartmasnda gereken tek vektrdr ve belirli bir hzla hareket eden yk
zerine etkiyen manyetik kuvvet ile ilikilidir. Manyetik alan iddeti ( H ) malzeme ortamnda
manyetik alan almasnda kullanldr.
Zaman deiimi olmadnda (statik, kararl veya durgun durumlar) E ve D elektrik alan
miktarlar ve B ve H manyetik alan miktarlar iki ayr vektr ifti oluturur. Bununla beraber
zamana baml durumlarda elektrik ve manyetik alan miktarlar kuplajldr: zamanla deien E ve
D
B ve H ye neden olur veya bunun tersi olur. Bu drt miktar nokta fonksiyonlardr.
Malzeme veya ortam zellikleri E ve D arasnda ve B ve H arasndaki ilikileri belirler. Bu

ilikiler bir ortamn yapsal ilikileri olup ilgili ksmlarda aklanmaktadr.
Elektromanyetizma almasnn ana amac elektromanyetik modele dayal olarak belli uzaklktaki
ykler ve akmlar arasndaki etkileimi anlamaktr. Alanlar ve dalgalar (zaman ve uzay deiken
alanlar) bu modelin temel kavramsal miktarlardr. lgili blmlerde telaffuz edilecek temel kabul

ve varsaymlar E , D , B ve H ve kaynak miktarlarn ilikilendirecek ve kartlm ilikiler

elektromanyetik kavramn aklanmasna ve tahminine nclk edecektir.
1.4 VEKTR ANALZ
Vektr analizi elektromanyetik alan almalarnda kullanlan dildir. Vektrler kullanlmakszn
alan eitliklerinin yazlmas olduka hantal ve hatrlanmas olduka zordur. rnein, A ve B gibi
iki vektrn vektrel arpm basit olarak

(1.1)
AB = C
eklinde yazlabilir, burada C baka bir vektrdr. Skaler formda ifade edildiinde bu eitlik
skaler eitlikten meydana gelir. Ek olarak bu skaler eitliklerinin grn koordinat sistemine
baldr. Dikdrtgen koordinat sisteminde nceki eitlik aadaki gibi eitliin ksa ve ak bir
versiyonudur:
Ay Bz Az B y = C x
(1.2a)
Az Bx Ax Bz = C y
(1.2b)
Ax By Ay Bx = C z
(1.2c)
Vektrel arpmn adet skaler eleniine gre vektrel eitlii daha iyi ifade ettii kolaylkla
anlalabilir. Daha da tesi vektrel gsterim koordinat sisteminden bamszdr. Bundan dolay
vektr analizi alan eitliklerinin basitletirilmesi ve btnletirilmesine (benzetirilmesine)
yardmc olur.
Elektromanyetik teoride bir rencinin ilk dersi almas gerektii zaman vektr analizi hakkndaki
bilgisi ok snrl olmaktadr. renci gradyan (eil), diverjans (dal) ve rotasyonel (dnl) gibi
vektr ilemlerinin yerine getirilmesinde becerikli olabilir fakat her ilemin nemini
kavramayabilir. Btn vektr ilemlerinin bilinmesi elektromanyetik alan teorisinin geliimini
anlayabilmek iin gereklidir.
ou kez bir renci, (a) bir skaler vektr bir vektr yzeyine dntren birim vektrn daima
yzeye normal olduunu, (b) ihmal edilebilir kalnlkta ince bir kat yapran iki yzeye sahip
olduunu, (c) bir yzeyin snr boyunca izgisel integralin ynnn yzeye normal birim
vektrnn ynne bal olduunu ve (d) ak bir yzey ile kapal yzey arasnda farkllk
olduunu bilmeyebilir. Bu kavramlar nemlidir ve bunlarn her birinin neminin kavranlmas
gereklidir.
Vektr analizi almasnda iki dn yntemi vardr. Bir yaklamda, her vektr ileminin
sadece gerekli olduunda tantlmas tercih edilirken; dierlerinde bir rencinin elektromanyetik
alan teorisini kefetmeden nce btn vektr ilemlerinde gerekli yeterlilik kazanm olmas
gerektiine inanlr. Burada sonraki yaklam tercih edildiinden dolay 2. Blm vektr
ilemlerine ayrlmtr.
1.5 DFERANSYEL VE NTEGRAL FORMLASYONLARI
ok sk olarak bir renci diferansiyel form ve integral form olarak iki farkl biimlerde ayn fikrin
niin sunulduunu anlamayabilir. ntegral form eitliin nemini aklamak iin kullanl olurken
diferansiyel formun matematiksel ilemlerin yerine getirilmesinde uygun olduunu vurgulamak
gerekir. rnein diferansiyel formda akmn sreklilik eitlii
.J =
t
(1.3)
olarak ifade edilir. Burada, J hacim akm younluu ve hacim yk younluudur. Bu eitlik bir
noktadaki akm younluunun diverjansnn bu noktadaki yk younluunun deiim oranna eit
olduunu ifade etmektedir. Bu eitliin kullanll, bir noktada akm younluu bilindiinde bu
noktadaki yk younluunun deiim orannn hesaplanmasn kolaylatrd gereinde
yatmaktadr. Bunun yannda, bu eitliin fiziksel neminin vurgulanmas iin nokta bir v hacmi ile
evrelenmeli ve hacim integrali alnmaldr. Baka bir deyimle (1.3) aadaki gibi ifade
edilmelidir.
.Jdv = t dv
v
(1.4)
imdi sol taraftaki hacim integralinin bir kapal yzey integraline dntrlmesi iin diverjans
teoremi uygulanabilir. Ayn zamanda, (1.4) eitliinin sa tarafndaki diferansiyel ve integral
ilemlerinin yeri deitirilerek
J ds =
dv
s
t v
(1.5)
elde edilir. Bu eitlik (1.3) eitliinin integral formlasyonudur. Sol taraftaki integral v hacmi ile
snrlanan kapal s yzeyinden kan net I akmn temsil etmektedir. Sa taraftaki integral v hacmi
iindeki q yk ile sonulanmaktadr. Bundan dolay bu eitlik bir blge ile snrlanan kapal
yzeyden kan net akmn blge iindeki ykn zamanla azalan oranna eit olduunu ifade
etmektedir. Baka bir deyile,
I =
dq
dt
(1.6)
anlamna gelen (1.5) negatif iaret ihmal edildiinde iyi bilinen bir devre eitlii olmaktadr.
Bu geliimin detaylar Kararl Elektrik Akmlar blmnde verilmitir. Henz detaylara girmeden,
verilen bu rnek (1.3) ve (1.5) eitliklerinin ayn temel fikri ilediklerinin gsterilmesi iin
kullanlmtr.
1.6 STATK ALANLAR
Burada yine bir kere daha elektromanyetik alan teorisinin sunulmasna nasl balanacanda bir
ikilem ile yz yze gelinmektedir. Baz yazarlar Maxwell eitliklerinin bir temel nermeler grubu
olarak sunulup elektromanyetik etkilerin uzun yllar iindeki deneysel gzlemlerinin sonularnn
zetlenerek balang yaplmasna inanmaktadrlar. Bununla beraber fizik derslerinde daha nceden
tartlan kavramlarn olabildiince kullanlarak alan teorisinin gelitirilmesi gerektii kanaati daha
ar basmaktadr. Bundan dolay ncelikle statik alanlar ile balanmas tercih edilmitir.
Elektrostatik veya statik elektrik alanlar almasnda (a) btn yklerin bolukta sabitlenmi
olduu, (b) btn yk younluklarnn zaman iinde sabit olduu ve (c) elektrik alannn
kaynann yk olduu varsaylmaktadr. lgi alan (a) herhangi bir noktadaki elektrik alannn, (b)
potansiyel dalmnn, (c) yklere dier ykler tarafndan etkiyen kuvvetlerin ve (d) blgedeki
elektrik enerji dalmnn belirlenmesidir. Ayn zamanda bir kapasitrn enerjiyi nasl depolad
da gsterilecektir. Bylece Coulomb kanunu ve Gauss kanunu ile tartlmaya balanlanacak ve
Poisson ve Laplace eitlii gibi iyi bilinen potansiyel fonksiyonlarn formlasyonu yaplacaktr.
Herhangi bir noktadaki elektrik alannn e potansiyel yzeye dik olduu gsterilecek ve sonular
vurgulanacaktr. Elektrostatik alanlar ile ilgili baz eitlikler tablo 1.5de verilmitir.
Hareket halindeki bir ykn akm meydana getirdii nceden bilinmektedir. Eer ykn hareketi
sonu akmn zamanla deiimi sabit olacak ekilde snrlandrlrsa, meydana gelen alana manyetik
alan ad verilir. Akm zamanla sabit olduundan manyetik alan da zamanla sabittir. Sabit manyetik
alanlar ile ilgili bilim dalna manyeto-statik veya statik manyetik alanlar ad verilir. Bu durumda (a)
manyetik alan iddeti, (b) manyetik ak younluu, (c) manyetik ak ve (d) manyetik alanda
depolanan enerjinin belirlenmesi ile ilgilenilir. Bu sonuca varmak iin tartmaya Biot-Savart
kanunu ve Ampre kanunu ile balanlacak ve tm temel eitlikler gelitirilecektir. Zaman zaman
statik elektrik ve manyetik alanlar arasndaki iliki de vurgulanacaktr. Manyeto-statikte ifade
edilen veya formlletirilen baz nemli eitlikler tablo 1.6da verilmitir.
Statik alanlarn ok sayda pratik uygulamalar vardr. Statik elektrik ve manyetik alanlarn her ikisi
de ou aygtlarn tasarmnda kullanlr. rnein statik elektrik alan bir paracn
hzlandrlmasnda ve statik manyetik alan ise onun saptrlmasnda kullanlabilir. Bu ema bir
osiloskop ve/veya bir mrekkep-jet yazcnn tasarmnda kullanlabilir. Blm 6 statik alanlarn
baz uygulamalarn gstermek iin ayrlmtr. Bir renci statik alanlarn temelini bir kere iyi
rendikten sonra bir reticinin rehberlii olmakszn uygulamalar anlayabilmesi gerekir.
retici her uygulamann ana zelliklerini vurgulamaya karar verebilir ve sonra kalan ksmlara bir
okuma devi olarak davranabilir. Teorinin gerek hayat uygulamalar hakkndaki tartmalar
konuyu ilgin tutmaktadr.
Tablo 1.5 Elektrostatik alan eitlikleri
Korunumlu E alan
F = qE
Q
veya E =
E=
dv
2
2
4 v R a R
4 R a R
.D = veya D.ds = Q
s
E = veya E d = 0
Potansiyel fonksiyon
b
E = V veya Vba = E d
Coulomb kanunu
Elektrik alan
Gauss kanunu
2V =
Poisson eitlii
Laplace eitlii
V =0
2

we = 12 D E
D = E
J = E
Elektrik enerji younluu

Yapsal iliki
Ohm kanunu
Tablo 1.6 Manyetostatik alan eitlikleri

Kuvvet eitlii
F = qu B veya dF = I d B
I d a r
Biot-Savart kanunu
dB =
4
r2

H = J veya H d = I
Ampere kanunu
c
B = 0 veya B ds = 0
Gauss kanunu
Manyetik vektr potansiyeli

Manyetik ak
Manyetik enerji younluu
Poisson eitlii
Yapsal iliki
I d
B = A veya A =
4 c r
= B ds veya = A d
c
s

1
wm = 2 B H
2 A = J
B = H
10
1.7 ZAMANLA DEEN ALANLAR

Elektrik devrelerine alrken bir L indktrnden i(t) akm getiinde ularndaki gerilim
dm v(t)yi sonu veren bir diferansiyel denklem ile karlalmt. karl sonraya
braklarak bu iliki aadaki gibi ifade edilir:
v=L
di
dt
(1.7)
Anlayl zekaya sahip birisi bu eitliin orijinini merak edebilir. Bu eitlik, manyetik indksiyon
olarak adlandrlan ok karmak bir olgunun anlalmasna ynelik Michael Faradayn (17911867) yaam boyu almasnn bir sonucudur.
Zamanla deien alanlar tartmasna Faraday indksiyon kanunu ifade edilerek balanlacak ve
sonra bunun generatrlerin (3 fazl enerji kaynaklar), motorlar (endstriyellemi dnyann i
beygirleri), rlelerin (manyetik kontrol mekanizmalar) ve transformotorlarn (indksiyon yoluyla
bir sargdan dier sargya elektrik enerjisini transfer eden aygtlar)n geliimine nasl nclk
ettii aklanacaktr. yi bilinen drt Maxwell eitliinden birisi gerekte Faraday indksiyon
kanununun bir ifadesidir. imdilik Faraday kanununun bir sargda indklenen (emf) elektromotor
kuvveti e(t) ile bu sargy halkalayan, zamanla deien manyetik ak ile bant kurduunu
sylemek yeterli olacaktr. Faraday kanunu
e=
d
dt
(1.8)
ile ifade edilir. Eitlikteki negatif iaretin nemi (Lenz kanunu) ve (1.8)den (1.7)nin kartlmas
zerinde detayl olarak durulacaktr.
Ayn zamanda Maxwellin zamanla deien alanlar iin Ampre kanununu niin dzeltme gerei
duyduu da aklanacaktr. Maxwellin yer deiimi akmn (bir kapasitrden geen akm,
deplasman akm da denir) dahil etmesi, alanlarn bo uzayda k hz ile yaylmas gerektii
tahminine nclk etmitir. Ampre kanununun dzeltilmesi elektromanyetik alan teorisi alannda
James Clerk Maxwell (1831-1879) tarafndan yaplan en nemli katklardan biri olarak
dnlmektedir.
Faraday indkleme kanunu, dzeltilmi Ampre kanunu ve iki Gauss kanunu (birisi zamanla
deien elektrik alanlar iin ve dieri zamanla deien manyetik alanlar iin) drt eitlik setini
oluturur ve bunlar imdi Maxwell eitlikleri olarak adlandrlr. Bu eitlikler tablo 1.4de
verilmitir. Bu eitliklerden, zamanla deien elektrik ve manyetik alanlarnn birbiri ile sk
ilikide olduu gerei aktr. Daha basit syleyile zamanla deien manyetik alan zamanla
deien elektrik alan meydana getirmekte veya bunun tersi olmaktadr.
Ampre kanununun dzeltilmesi sreklilik eitlii ve ykn korunumunun bir sonucu olarak da
grlebilir. Bu eitlik de tablo 1.4de verilmitir.
Yk q olan bir parack zamanla deien bir elektrik alan, E ve manyetik alan, B blgesinde u
hz ile hareket ettiinde

F = q (E + u B )
gibi bir F kuvveti ile etkilenir. Bu eitlik Lorentz kuvvet eitlii olarak adlandrlr.
11
Drt Maxwell eitlii, sreklilik eitlii ve Lorentz kuvvet eitliinin yardm ile imdi
elektromanyetizmann btn etkileri aklanabilmektedir.
Elektromanyetik alan teorisinin ok saydaki uygulamalarndan enerjinin iletimi, aln ve
yaylmn ilgilendiren konular bu kitapta imdilik dikkate alnmamtr. Maxwell eitliklerinin
zmnn daima dalgalara gittii gereini burada zellikle vurgulamak yerinde olacaktr.
1.8 SAYISAL ZMLER VE BLGSAYAR DESTEKL ANALZ VE TASARIM
Bir problemin tam zmnn yaplmas istenildiinde sk olarak baz varsaymlarn yaplmas
zorunlu olmaktadr. rnein,
(a) paralel plakal bir kapasitrn iindeki elektrik alan iddetinin belirlenmesinde Gauss
kanununun uygulanabilmesi iin plakalarn sonsuz uzunlukta olduu varsaylr,
(b) Ampre kanunu kullanlarak akm tayan uzun bir iletkenden dolay manyetik alan iddetinin
hesaplanmas iin iletkenin sonsuz uzunlukta olduu dnlr,
(c) kaynaksz bir blgede elektromanyetik alanlarn yaylm karakteristiklerinin ve doasnn elde
edilmesi iin alanlar dzgn dzlem dalgas biiminde gsterilir,
(d) kk bir dorusal antenin nm rntsn renmek iin akm dalmnn dzgn
olabilmesi bakmndan antenin uzunluu ok kk varsaylr, vb.
Her varsaym zel bir durumu gsterir ve bylece analitik zm hassas olarak elde edilir.
Elektrostatikte Gauss kanunu kullanlarak yaltlm bir krenin kapasitans kresel simetriliin
kullanm ile belirlenir. Bununla beraber yaltlm bir kpn kapasitans belirlenmeye
alldnda problem karmak hale gelir. Manyetostatikte Biot-Savart kanunu kullanlarak akm
tayan dairesel bir iletkenin eksenindeki manyetik alan iddeti iin bir cevap verilmitir. Akm
tayan iletkenin biimi keyfi olduunda manyetik alan iddetinin belirlenmesi iin ayn teknik
takip edilebilir mi? ntegral formlasyonun doasndan dolay cevap hayr olacaktr. Keyfi
biimde, akm tayan bir iletkenin analitik metotlar kullanlarak nm rntsnn belirlenmesi
kolay deildir. Ayn ekilde, dzgn bir dzlem dalgas yukarda varsaylan varlndan dolay
ortamda sonsuz bir enerji kaynann varln vurgular fakat dzgn bir dzlem dalgas fikri ilgili
blgedeki g aknn dzgnce resimlendirilmesi iin gerekmektedir.
Bu tartmadan, baz basitletirilmi varsaymlar yaplmakszn bir problemin tam zmnn elde
edilmesinin her zaman mmkn olmad aktr. Bir saysal zmn ounlukla yaklak olarak
yapld aka bilinmelidir. Her saysal zmn tam bir diferansiyel veya integral eitliin
basite bir yaklam olduu aklda tutulmaldr. Kullanlan saysal metodun ne kadar hassas
olmas gerektii istenilen zmn doruluk derecesine baldr. Yksek doruluk iin daha hassas
saysal zm metodu kullanlmaldr. zmn doruluu kullanlan saysal metot ve sistemin
hesaplama ilem kapasitesi arasnda bir tercih yapma zorunluluu getirir.
Analitik teknikler kullanlarak kolaylkla zlemeyecek bu problemlerin zm iin baz
metotlar kullanlmaktadr. Bu metotlar sonlu fark metodu, sonlu elemanlar metodu ve momentler
metodudur.
Manyetik almalarnda baz ticari Bilgisayar Destekli Tasarm (BDT) sistemleri mevcuttur ve
gittike artan saydaki yazlm paketleri byk endstriyel firmalar tarafndan ilgili amalar
dorultusunda kullanlmaktadr. Bunlarn kapasiteleri deiirken bu yazlm sistemlerinin tamam
12
metodoloji ve amalar bakmndan ortak bir nveyi paylamaktadr. 9. blmde Ansoft irketi
tarafndan hazrlanan Maxwell SV yazlm ile baz modelleme ve tasarm rnekleri verilmitir.
cretsiz olan Maxwell SV bir kiisel bilgisayar zerinde elektromanyetik aygtlarn
modellenmesinde yeni bir yaklam sunmaktadr. Kullancnn elektriksel ve manyetik malzeme ve
sarglardan modeller oluturabilecei hemen hemen gerek bir laboratuvar ortam hazrlamakta,
alan izimleri ve grafiklerden grntler oluturmakta ve kapasitans, indktans, kondktans,
kuvvet ve tork gibi miktarlarn saysal deerlerini vermektedir.
1.9 LER ALIMA
Bu kitapta sunulan elektromanyetik alan teorisi sadece bir balang olarak kabul edilmelidir. Bu
bilgi elektromanyetik alannda sadece ilgi uyandrmayacak ayn zamanda daha karmak
geliimlerin anlalmas iin temel olacaktr. Bununla beraber elektromanyetik alan teorisinin
harika cephesi hemen hemen btn elektromanyetik olgunun drt Maxwell eitlii, sreklilik
eitlii ve Lorentz kuvvet eitliinin uygunca kullanlmasyla tahmin edilebilmesi veya
aklanabilmesidir.
Eer karmak matematiksel eitlikler ile alma zihinsel altrma iin gerekli ise bu durumda
grecelik kavramlarn ieren elektromanyetik alan teorisi almasn dikkate alnz. Bu alma
Lorentz dnm ve Maxwell eitliklerinin kovaryant formlasyonunun uygulamasn ierir. Bu
eitliklerde zamana uzay koordinatlar gibi ayn yolla davranlr. Bu yzden gradyan, diverjans,
rotasyonel ve laplasyan hepsi drt boyutlu operatrler olmaktadr.
Eer yeni bir alan almasna ilgi uyandrlmsa daln ve kefedin. Bununla beraber grevin
baarlmas iin bu kitapta verilen teorinin ncelikle anlalmas gerekmektedir. Bilgi bir anda
kazanlmaz. Son eitliklerin forml olarak grlmesinden daha ok bugn temellerin renilme
isteinin mkafat yarn byk oranda alnacaktr. Muhakeme zellii geliecek ve gelecekte daha
zor problemlerin zm yaplabilecektir.
1.10 ALIMA SORULARI
1. Alan nedir?
2. Elektromanyetik nedir?
3. Bilimsel konu almasnda, ideal bir model oluturulmasnda temel adm nedir?
4. Elektromanyetik modelde kaynak miktarlar nedir?
5. Nokta fonksiyonu ile ne denilmek isteniyor? Yk younluu bir nokta fonksiyonu mudur?
Akm bir nokta fonksiyonu mudur?
6. Elektromanyetikte drt temel SI birimi nedir?
7. Elektromanyetik modelde drt temel alan miktarlar ve birimleri nedir?
8. Elektromanyetik modelde niversal sabit ve ilikileri nedir?
9. Manyetikte bilgisayar destekli analiz, simlasyon, modelleme ve tasarm niin yaplr?
10. Vektrel gsterimin nemi nedir?

2 VEKTR ANALZ
2.1 GR
Vektr cebri ve vektr hesabnn bilinmesi elektromanyetik alan teorisi kavramlarnn
gelitirilmesinde gereklidir. Elektromanyetik alan teorisinde vektrlerin yaygn olarak kabul
edilmilii bir lde karmak olgunun sktrlm matematiksel gsterimini salamas ve kolay
grnm ve ilemeye izin vermesinden kaynaklanmaktadr. Bu konudaki ders kitaplarnn sayca
art vektrlerin poplaritesinin delili olmaktadr. Daha sonraki blmlerde grlecei gibi vektr
formundaki bir tek eitlik e kadar skaler eitliin temsil edilmesi iin yeterlidir. Vektrlerin tam
ve derinlemesine tartlmas bu ders kitabnn amac dna tamakla birlikte elektromanyetik alan
teorisi tartmasnda nemli rol oynayan baz vektr ilemleri bu blmde verilmitir. Konunun
balangc skaler ve vektrel miktarlarn tanmlanmasna ayrlmtr.
2.2 SKALER VE VEKTRLER
Elektromanyetik alanlarda karlalan miktarlarn ou kolaylkla iki snfa ayrlabilir; skaler ve
vektrler.
2.2.1 SKALER
Tam olarak bykl ile tanmlanabilen fiziksel bir miktar skaler olarak adlandrlr. Skaler
miktarlarn baz rnekleri ktle, zaman, scaklk, i ve elektrik ykdr. Bu miktarlarn her biri
tamamen bir tek say ile tanmlanabilir. 20 C lik bir scaklk, 100 gramlk bir ktle ve 1
Coulombluk bir yk skalerlere rnektir. Gerekte btn gerek saylar skalerdir.
2.2.2 VEKTR
Yn ile birlikte bir bykl olan fiziksel bir miktar vektr olarak adlandrlr. Kuvvet, hz, tork,
elektrik alan ve ivme vektrel miktarlardr.
Bir vektrel miktar ekil 2.1ada grld gibi uygun bir skalada byklne eit bir izgi
paras ve ok ile yn iaretlenerek grafik biiminde gsterilir. Farkl gsterimleri olmakla beraber
bu kitapta vektrn, koyu yazlm harfin zerine bir ok yerletirilerek gsterilmesi tercih
edilmitir. Bylece ekil 2.1ada R , Q noktasndan Pye doru ynlenmi bir vektr temsil
14
etmektedir. ekil 2.1b ayn uzunluk ve ynde paralel birka vektr gstermekte ve hepsi de ayn
vektr temsil etmektedir. Eer A ve B vektr ayn byklk (uzunluk) ve ynde ise birbirine

eit yani A = B dir. Eer vektrler ayn fiziksel ve geometrik anlamda yani ayn boyutlarda ise
vektrler karlatrlabilir.
Sfr byklnde bir vektr sfr vektr olarak adlandrlr. Bu vektr sfr byklnde
(uzunluunda) olduundan bir ok olarak gsterilemeyen tek vektrdr. Birim byklkte
(uzunlukta) bir vektre birim vektr ad verilir. Bir vektr daima birim vektr ile temsil edilebilir.
rnein A vektr,
A = Aa A
(2.1)
olarak yazlabilir; burada A A nn bykl ve a A ise A ile ayn ynde birim vektr olup
aadaki gibi yazlabilir.
A
(2.2)
aA =
A
(a) Vektrn grafiksel gsterimi
b) Ayn ynde eit uzunluktaki paralel oklar ayn

vektr temsil eder.
ekil 2.1
2.3 VEKTR LEMLER

Skaler miktarlar ile toplama, karma, arpma ve/veya blme oklar iin doutan gelen bir
yetenektir. rnein ayn birimlere sahip iki skalerin toplanlmas istenilirse sadece byklkleri
toplanr. Vektrlerde toplama ilemi bu kadar kolay deildir ve ayn ekilde iki vektrn karma
ve arpma ilemi de kolay deildir. Vektrlerde blme ilemi ise tanmlanmamtr.
2.3.1 VEKTREL TOPLAMA
A ve B vektrlerinin toplanmas iin A nn u (son) noktas ile akacak ve B nin balang
(kuyruk) noktasna gelecek ekilde, ekil 2.2de koyu izgi ile grld gibi iki yardmc A ve B
vektr izilir. A nn kuyruu ile B nin ucunu birletiren izgi C vektrn temsil eder ve A ve
B vektrlerinin toplamdr. Bu

C= A+B
(2.3a)
Vektr Analizi
15
ile gsterilir. ki vektrn toplam yine bir vektrdr. ekil 2.2de kesik izgi ile grld gibi
nce B ve sonra A izilebilirdi. Vektrlerin toplamnn toplanacak vektrlerin srasndan

bamsz olduu aktr. Baka bir deyile vektrler

A+B =B+A
(2.3b)
de olduu gibi toplamann deiim kuralna uymaktadr. ekil 2.2 vektrel toplamann geometrik
bir yorumunu da vermektedir. Eer A ve B bir paralel kenarn iki kenar ise bu durumda C
bunun kegenidir. Ayn zamanda vektrlerin, toplamann birleme kuralna uyduklar da
gsterilebilir. Bu aadaki gibi edilir.

A + (B + C) = ( A + B) + C

ekil 2.2 Vektrel toplama, C = A + B
(2.4)

ekil 2.3 Vektrel karma, D = A B
2.3.2 VEKTREL IKARMA
Eer B bir vektr ise bu halde B (eksi B ) de B ile ayn byklkte fakat ters ynde bir
vektrdr. Gerekte B ye B nin tersi, zdd veya negatifi denir. Bir vektrn negatifi ile
vektrel karma, A B aadaki gibi tanmlanabilir. ekil 2.3de A vektrnden B vektrnn

karlmas grlmektedir.

(2.5)
D = A + ( B )
2.3.3 VEKTR LE SKALER ARPIMI
A vektr bir k skaleri ile arplrsa,
B = kA
(2.6)
B gibi bir vektr elde edilir. B nin bykl basite A nn byklnn k katna eittir.
Bunun yannda eer k > 0 ise B vektr A vektr ile ayn ynde veya eer k < 0 ise A
vektrnn tersi ynndedir. Eer k > 1 ise B vektr A vektrnden daha uzun ve eer k < 1
ise B vektr A vektrnden daha ksadr. Ayn veya zt ynlerdeki B vektr A vektrne
paraleldir. Sklkla B ye baml vektr denilir.
16
2.3.4 K VEKTRN ARPIMI

ki vektrn arpm iin kullanl iki tanm vardr. Bunlardan birisi nokta arpm ve dieri ise
vektrel arpm olarak adlandrlr.
ekil 2.4 Nokta

arpmnn gsterimi
ki vektrn nokta arpm
A ve B vektrlerinin nokta arpm A . B olarak yazlr ve A nokta B olarak okunur. ekil

2.4de grld gibi iki vektrn byklklerinin ve aralarndaki en kk ann kosins ile
arpmlar olarak tanmlanr. Bu arpm

A B = AB cos
(2.7)
olarak ifade edilir. (2.7) eitliinden A ve B nin nokta arpmnn bir skaler olduu aktr.
Bundan dolay nokta arpm skaler arpm olarak da bilinir. ki vektr paralel olduunda skaler
arpm maksimumdur. Bunun yannda eer sfr olmayan iki vektrn skaler arpm sfr ise
vektrler ortogonaldir.
Nokta arpmnn baz temel zellikleri:
Deiim

AB = BA
(2.8a)
Dalm

A (B + C) = A B + A C
(2.8b)
k ( A B) = (kA) B = A (kB)
(2.8c)
lekleme
(2.7) eitliindeki B cos miktar A boyunca B nin bileenidir ve ounlukla B nin A
zerindeki skaler izdm olarak ifade edilir. Buna gre A zerinde B nin skaler izdm

AB A
B cos =
= B = B .a A
A
A
(2.9)
olur. (2.9) eitliinde A boyunca birim vektrnn eklenmesiyle A vektr zerinde B nin
vektr izdm

B cos a A = (B.a A ) a A
(2.10)
Vektr Analizi
17
olarak tanmlanabilir. (2.9) ve (2.10) ksaca bir vektrn birbirine karlkl dik ynde eksen
boyunca skaler ve vektrel izdmlerinin belirlenmesinde kullanlacaktr. (2.7) eitlii A ve B

vektr arasndaki ann belirlenmesinde de kullanlabilir. Bu a,

AB
Cos =
AB
(2.11)
ifadesinden elde edilebilir. A 0 ve B 0 artyla (2.7) kullanlarak, aadaki gibi A

vektrnn bykl de belirlenebilir.
A = A.A = Aa A Aa A = A2
(2.12)
RNEK 2.1 A.B = A.C ise bu B nin daima C ye eit olduunu ifade eder mi?

ZM A.B = A.C olduundan bu A.(B C) = 0 olarak yazlabilir ve bunda gre aadaki
sonular kartlabilir:

a) A hem B C ye dik veya
b) A bir sfr vektr veya

c) B C = 0 dir.

Bylece sadece B C = 0 iken B = C olur ve A.B = A.C daima B = C anlamnda deildir.
Vektrel arpm
A ve B vektrlerinin vektrel arpm A B olarak yazlr ve A arp B olarak okunur.
Vektrel arpm A ve B yi ieren dzleme normal bir vektrdr ve iki vektrn ve aralarndaki
en kk ann sins ile arpmnn byklne eittir. Vektrel arpm,
A B = AB sin a n
(2.13)

ile ifade edilir. Burada, a n A ve B dzlemine normal birim vektrdr. a n birim vektr ekil
2.5ada grld gibi A dan B ye sa-el vida dnnn hareketi yn dorultusundadr. a n

birim vektrnn ynn belirlemenin dier yolu ekil 2.5bde grld gibi sa elin
parmaklarn uzatmaktr. aret parma A nn ynn ve orta parmak B nin ynn gsterirken,
ba parmak a n birim vektrnn ynn gsterir. Vektrel arpmnn sonucu yine bir vektr
olacandan, vektrel arpm olarak da adlandrlr.
Eer C ,

C = AB
olarak A ve B vektrlerinin vektrel arpmn temsil ediyorsa
(2.14)
18

C a n = ( Aa A ) ( Ba B ) = (a A a B ) AB
ve a n birim vektr,

an = a A aB
(2.15)
gibi yazlr.
(a) Sa el vida kural
(b) Sa el kural

ekil 2.5 C = A B vektrel arpmnn ynn belirleme kurallar
Birim vektrn ynnn belirlenmesinde kurallarn kullanlmas ile

A B = B A
(2.16)
olduu gsterilebilir. Bu bakmdan vektrel arpm deime zelliine sahip deildir. Vektrel
arpmnn dier zelliklerinden bazlar aadaki gibidir.
Dalm
lekleme

A (B + C) = A B + A C
(2.17a)
k ( A B) = (kA) B = A (kB)
(2.17b)
Ayn zamanda, sfr olmayan iki vektrn paralel olmas iin vektrel arpmlar sfr olmaldr.
RNEK 2.2 A ve B keyfi iki vektr ise aadaki Lagrange zdeliini dorulaynz.
2

A B = A2 B 2 ( A B ) 2
ZM ki vektrn vektrel arpmnn tanmndan zdelik aadaki gibi dorulanabilir.
2

A B = A2 B 2 sin 2 = A2 B 2 (1 cos 2 ) = A2 B 2 A2 B 2 cos 2 = A2 B 2 ( A B) 2
RNEK 2.3 Vektrleri kullanarak genin (a) sins ve (b) kosins kurallarn kartnz.
Vektr Analizi
19
ZM
(a) Sins kural:
(a)
(b)
ekil 2.6
ekil 2.6adan,

B =CA

yazlabilir. B B = 0 olduundan,

B (C A) = 0
veya

BC = B A
olur. Buna gre,
BC sin = BA sin( )
eitlii [sin( ) = sin ] olduundan
A
C
=
sin sin
olarak ifade edilir. Benzer ekilde,
A
B
=
sin sin
olduu da gsterilebilir. Bylece bir gen iin sins kural aadaki gibi ifade edilebilir.
A
B
C
=
=
sin sin sin
(a) Kosins kural:
Kosins kural bir genin bir kenarnn uzunluunu dier iki kenarnn uzunluu ve aralarndaki
a ile ilikilendirmekte yani C = A2 + B 2 2 AB cos olarak verilmektedir. Bu, ekil 2.6(b)de

grlen kenar vektrlerinin toplam, C = A + B ile aadaki gibi dorulanabilir.
20

C 2 = C C = ( A + B) ( A + B) = A A + B B + 2 A B
C 2 = A2 + B 2 + 2 AB cos( ) = A2 + B 2 2 AB cos

Skaler l arpm A , B ve C gibi vektrn skaler l arpm bir skalerdir ve

C ( A B) = ABC sin cos
(2.18a)
olarak hesaplanabilir. ekil 2.7de grld gibi eer vektr bir paralel prizmann kenarn
temsil ediyorsa bu durumda skaler l arpmn sonucu hacimdir. (2.18a)dan ortak dzlemli
vektrn skaler l arpmn sfr olduu aktr. Vektrler periyodik srada gzkt srece
(2.18a) aadaki gibi de yazlabilir.

C ( A B) = A (B C) = B (C A)
(2.18b)
ekil 2.7 Skaler l

arpmn gsterimi
Vektrel l arpm A , B ve C gibi vektrn vektrel l arpm da bir vektrdr ve

A (B C) olarak yazlabilir. Vektrel l arpmn aadaki gibi birleme zelliinin olmad
gsterilebilir.

A (B C) ( A B) C)
(2.19)
ALITIRMALAR
1. Vektrlerin toplamnda deiim kuraln dorulaynz.
2. Sfr olmayan A ve B vektrlerinin birbirine dik olmas iin gerek ve yeter artn A.B = 0
olduunu gsteriniz.
3. Vektrlerin skaler arpmda dalm kuralna uyduklarn dorulaynz.
4. Pythagorean (Pisagor) teoremini dorulaynz veya A ve B

2
A + B = A2 + B 2 olduunu gsteriniz.
birbirine dik
5. Vektrlerin vektrel arpmda dalm kuralna uyduklarn dorulaynz.

6. Sfr olmayan iki vektrn, sadece vektrel arpmlar sfr ise paralel olduunu ispatlaynz.

7. A (B C) = B (C A) = C ( A B) olduunu dorulaynz.
8.

( A B).(C D) = ( A C)(B D) ( A D)(B C) olduunu dorulaynz.
ise
Vektr Analizi
21
2.4 KOORDNAT SSTEMLER

Bu noktaya kadar tartma olduka genel tutulmaya alld ve vektr ilemlerinde grafiksel
gsterim kullanld. Matematiksel bir gr asndan vektrler birbirine karlkl dik (ortogonal)
yn boyunca bileenlerine ayrld zaman vektrler ile almak ok yerinde ve kullanl
olmaktadr. Bu kitapta esas olarak ortogonal koordinat sistemi kullanlmaktadr: Dikdrtgen
(kartezyen) koordinat sistemi, silindirik (dairesel) koordinat sistemi ve kresel koordinat sistemi.
2.4.1 DKDRTGEN KOORDNAT SSTEM
Bir dikdrtgen (kartezyen) koordinat sistemi birbirine karlkl dik ortogonal dz izgiden
oluan bir sistemdir (ekil 2.8a). dz izgi x, y ve z eksenleri olarak adlandrlr. Bu eksenlerin

kesiim noktas orijindir. a x , a y ve a z birim vektrleri srasyla, x, y ve z boyunca bir vektrn

bileenlerinin ynnn gsterilmesinde kullanlmaktadr.
(b) Bir noktann izdmleri
(a) Dikdrtgen koordinat sistemi

ekil 2.8
Bolukta bir P ( X , Y , Z ) noktas ekil 2.8bde grld gibi eksendeki izdmleri ile
tanmlanabilir. r pozisyon vektr orijinden P noktasna ynlenmi bir vektr olarak aadaki
gibi bileenleri ile ifade edilebilir.
r = X ax + Y a y + Z az
(2.20)
Burada, X, Y ve Z r nin x, y ve z eksenlerindeki skaler izdmleridir.
ekil 2.9da grld gibi A nn skaler izdmleri Ax, Ay ve Az ise A
A = Ax a x + Ay a y + Az a z
(2.21)
olarak yazlabilir. Benzer ekilde B vektr de aadaki gibi ifade edilebilir.
B = Bx a x + B y a y + Bz a z
A ve B vektrlerinin toplam, C = A + B
(2.22)
22
C = ( Ax + Bx )a x + ( Ay + B y )a y + ( Az + Bz )a z = C xa x + C y a y + C z a z
olarak yazlabilir. Burada C x = Ax + Bx , C y = Ay + B y ve C z = Az + Bz
(2.23)
C nin a x , a y ve a z
birim vektrleri ynnde bileenleridir.
ekil 2.9 Dikdrtgen

koordinat sisteminde
vektrel toplama,

C= A+B
Karlkl ortogonal birim vektrlerinin nokta ve vektrel arpmlar aadaki gibidir.

ax ax = 1

a y a y = 1

az az = 1
(2.24a)

ax a y = 0

a y az = 0

az ax = 0
(2.24b)

ax ax = 0

ay ay = 0

az az = 0
(2.24c)
ax a y = az
a y az = ax
az ax = a y
(2.24d)
Bileenleri ile A ve B vektrlerinin nokta arpm aadaki gibidir.

A.B = Ax Bx + Ay B y + Az Bz
(2.25)
E.(2.25) kullanlarak bileenleri ile A vektrnn bykl aadaki gibi hesaplanabilir.

A = A.A = Ax2 + Ay2 + Az2
RNEK 2.4
(2.26)

A = 3 a x + 2 a y a z ve B = a x 3 a y + 2 a z verilmi, C = 2 A 3B yi bulunuz. a c
birim vektrnn x, y ve z eksenleri ile yaptklar alar bulunuz.
Vektr Analizi
23
ZM
stenilen C vektr,
C = 2 A 3B = 2[3 a x + 2 a y a z ] 3[a x 3 a y + 2 a z ] = 3a x + 13 a y 8 a z
ve (2.26)dan C vektrnn bykl,

C = 32 + 132 + (8) 2 = 15,556
dir. stenilen birim vektr aadaki gibi hesaplanr.
C 3a x + 13 a y 8 a z
ac = =
= 0,193a x + 0,836 a y 0,514 a z
C
15,556
Birim vektrlerin x, y ve z eksenleri ile yaptklar alar aadaki gibidir:
3
Cx
= cos 1
= 78,88
C
15,556
x = cos 1
Cy
1 13
= cos
= 33,31
15,556
C
y = cos 1
8
Cz
= cos 1
= 120,95
C
15,556
z = cos 1
RNEK 2.5 Aadaki vektrlerin ortogonal olduunu gsteriniz.
A = 4a x + 6 a y 2 a z ve B = 2a x + 4a y + 8 a z

ZM Sfr olmayan iki vektrn ortogonal olmas iin skaler arpmlarnn, A.B sfr olmas
gerekir.

A.B = (4)(-2) + (6)(4) + (-2)(8) = 8 + 24 16 = 0
Skaler arpm sfr olduundan vektrler ortogonaldir.
RNEK 2.6 P(x 1 , y 1 , z 1 ) noktasndan Q(x 2 , y 2 , z 2 ) noktasna ynlenmi R uzunluk vektrn

bulunuz.
ZM ki nokta arasn birletiren vektre uzunluk vektr denilir. ekil 2.10da grld gibi
r1 ve r2 P ve Q noktalarnn pozisyon vektrleri ise
r1 = x1a x + y1a y + z1a z

ve
24
r2 = x2 a x + y 2 a y + z 2 a z
dir. ekil 2.10dan P noktasndan Q noktasna uzunluk vektr aadaki gibi yazlr.
R = r2 r1 = ( x2 x1 )a x + ( y 2 y1 )a y + ( z 2 z1 )a z
ekil 2.10 Pden Qye R uzunluk vektr
A ve B vektrlerinin vektrel arpm birim vektrleri zerindeki izdmleri ile de

hesaplanabilir. C = A B ise
C = [ Ax a x + Ay a y + Az a z ] [ Bx a x + B y a y + Bz a z ]
C = [ Ay Bz Az B y ]a x + [ Az Bx Ax Bz ] a y + [ Ax B y Ay Bx ] a z
elde edilir. Ayn eitlik aadaki gibi determinantla da ifade edilebilir.
a
x
C = A B = Ax
Bx

a y az
Ay Az
B y Bz
(2.27)
RNEK 2.7 A , B ve C vektrleri ile biimlenmi bir paralel prizmann hacmini hesaplaynz.
A = 2a x + a y 2 a z , B = a x + 3a y + 5a z ve C = 5a x 2a y 2a z

ZM Paralel prizmann hacminin hesaplanmas iin skaler l arpm, A.(B C) kullanlr.
(2.27) eitliinin yardm ile skaler l arpm determinant formunda
Ax Ay Az

A.(B C) = Bx B y Bz
C x C y C z
olarak yazlabilir. Deerler yerine konularak istenilen hacim aadaki gibi bulunur.
Vektr Analizi
25
1 2
2

Hacim = A.(B C) = 1 3
5 = 57
5 2 2
ALITIRMALAR
1.
A = 2a x + 0,3a y 1,5a z ve B = 10a x + 1,5a y 7,5a z ise A ve B vektrlerinin baml

vektrler olduunu gsteriniz.
2. P(0, -2, 1)den Q(-2, 0, 3)ye uzunluk vektrn hesaplaynz.

3.

A = 3a x + 2a y a z , B = 4a x 8a y 4a z ve C = 7a x 6a y 5a z ise A , B ve C nin dik al
gen olduunu gsteriniz.
4.
S = 3a x + 5a y + 17a z ve G = a y 5a z ise S + G ye paralel birim vektrn bulunuz. Birim

vektrn x ekseni ile yapt ay hesaplaynz.
2.4.2 SLNDRK KOORDNAT SSTEM

ekil 2.11de grld gibi bir P( x, y, z ) noktas tamamen , ve z ile temsil edilebilir. Burada,
OP pozisyon vektrnn xy dzlemine izdm , OTPM dzleminin pozitif x eksenine yapt
a ve OPnin z eksenine izdm z olmaktadr. , ve zye P ( , , z ) noktasnn silindirik
koordinatlar olarak sylenir. ekil 2.11den aadaki ifadeler yazlabilir.
x = cos
y = sin
(2.28)
ekil 2.11 Silindirik koordinat sisteminde bir

noktann izdmleri
= x 2 + y 2 = sabit
(2.29)
(2.29) ile ifade edilen koordinat yzeyi ekil 2.12de grld gibi ekseni z ekseninde bulunan
yarapnda bir silindirdir ve 0 dir.
y
x
= tan 1 = sabit
(2.30)
26
(2.30) ile ifade edilen koordinat yzeyi ekil 2.12de grld gibi z ekseni etrafnda dnebilen
(menteeli) bir dzlemdir.
ekil 2.12a 3 boyutlu silindirik koordinat sistemi
ekil 2.12b Silindirik koordinat sisteminde

birbirine karlkl dik yzey
Son olarak koordinat yzeyi,

z = sabit
xy dzlemine paralel bir dzlemdir. Bu yzeyler birbirlerine dik alarda kesitiinden birbirine
karlkl olarak dik koordinat ekseni olutururlar: , ve z. ekil 2.11de grld gibi ilgili
birim vektrleri a , a ve a z dir. as x eksenine gre saat ynnn tersinden llr. Buna
gre nin deiim aral 0 ile 2 arasndadr. a ve a birim vektrleri tek ynl deil yani
nin art ve azal ile yn deitirirler. Bu gerek, integral snrlar a , a birim vektrleri
ynl bileenlere sahip olduunda ye gre integral alnrken aklda tutulmaldr. Gerekli
olduunda bu gerek yeniden irdelenecektir.
A ve B vektr ortak P ( , , z ) noktasnda veya = sabit dzleminde tanmlanyorsa

dikdrtgen koordinat sisteminde yapld gibi bu vektrler toplanabilir, karlabilir ve arplabilir.
P ( , , z ) noktasnda iki vektr A = A a + A a + Az a z ve B = B a + B a + B z a z ise

aadaki ifadeler yazlabilir.

A + B = ( A + B )a + ( A + B )a + ( Az + Bz )a z
(2.32a)

A.B = ( A B ) + ( A B ) + ( Az Bz )
(2.32b)

A B = A
B
az
A
B
Az
Bz
(2.32c)
Vektr Analizi
27
Silindirik koordinat sisteminde vektrlerin nokta ve vektrel arpmlar aadaki gibidir.

a .a = 1

a .a = 0

a .a = 1

a .a z = 0

a z .a z = 1

a z .a = 0
(2.33a)
(2.33b)
a a = 0
a a = a z

a a = 0

a a z = a

az az = 0

a z a = a
(2.34a)
(2.34b)
Birim vektrlerin dnm a ve a birim vektrlerinin a x ve a y birim vektrleri zerindeki

izdm ekil 2.13de grlmektedir. zdmlerden grld gibi
a = cos a x + sin a y
(2.35a)
a = sin a x + cos a y
(2.35b)
ve

olur nk a x .a = cos , a y .a = sin , a x .a = sin ve a y .a = cos dir.
Dikdrtgenden silindirik koordinat sistemine birim vektr dnm aadaki gibi matris
formunda ifade edilebilir.
a cos

a = sin
a 0
z
sin
cos
0
0 a x

0 a y

1 a z
(2.36)
ekil 2.13 a ve a
vektrlerinin a x ve a y
bileenleri
Bir vektrn dnm A vektr silindirik koordinat sisteminde verilmise dikdrtgen

koordinat sisteminde x, y ve z eksenleri zerindeki izdmleri ile ifade edilebilir. x ekseni zerinde
A = A a + A a + Az a z vektrnn skaler izdm,

Ax = A.a x = A a .a x + A a .a x + Az a z .a x = A cos A sin
y ekseni zerinde A nn skaler izdm,
(2.37a)
28

Ay = A.a y = A a .a y + A a .a y + Az a z .a y = A sin A cos
(2.37b)
z ekseni zerinde A nn skaler izdm,

Az = A.a z = A a .a z + A a .a z + Az a z .a z = Az
(2.37c)
dir. (2.37a, b, c) eitlikleri daha z olarak matris formunda aadaki gibi yazlabilir.
Ax cos
A = sin
y
Az 0
sin
cos
0
0 A
0 A
1 Az
(2.38)
Benzer ilemler takip edilerek dikdrtgen koordinat sisteminde bir vektr aadaki dnm ile
silindirik koordinat sisteminde ifade edilebilir:
A cos
A = sin

Az 0
sin
cos
0
0 Ax
0 Ay
1 Az
(2.39)
(2.39)daki dnm matrisinin (2.36)daki ile ayn olduuna dikkat edilmelidir.

RNEK 2.8 Dikdrtgen koordinat sistemindeki bir pozisyon vektrn silindirik koordinat
sisteminde bir vektre dntrnz.
ZM Bolukta herhangi bir P( x, y, z ) noktasnn pozisyon vektr
A = xa x + ya y + za z
(2.39)da verilen dnm matrisi kullanlarak,
A = x cos + y sin , A = x sin + y cos ve Az = z

elde edilir. x = cos ve y = sin yerine konularak
A = , A = 0 ve Az = z
elde edilir. Bylece, A pozisyon vektr silindirik koordinat sisteminde aadaki gibi yazlr.
A = a + z az
k
RNEK 2.9 A = 2 a + 5 sin 2 a z vektrn dikdrtgen koordinat sisteminde ifade ediniz.
ZM (2.38)de verilen dnm matrisi kullanlarak
Vektr Analizi
29
A =
, A = 0 ve Az = 5 sin 2
ile
Ax =
k cos
, Ay =
k sin
ve Az = 10 cos sin
elde edilir.
= x 2 + y 2 , cos =
ve sin =
yerine konularak A vektrnn istenilen dnm
A=
kx
ky
10 xy
a + 2
a + 2
az
2 3/ 2 x
2 3/ 2 y
(x + y )
(x + y )
x + y2
2
olarak bulunur.
RNEK 2.10 A = 3a + 2a + 5a z ve B = 2a + 3a a z , P(3, /6, 5) ve Q(4, /3, 3)

noktalarnda verilmise S(2, /4, 4) noktasnda C = A + B yi bulunuz. Vektrleri grafik zerinde
gsteriniz.
ZM Bu iki vektr ayn = sabit dzleminde tanmlanmadklarndan silindirik koordinat

sisteminde dorudan toplanamazlar. Bundan dolay dikdrtgen koordinat sistemine dnm
gereklidir. P(3, /6, 5) noktasnda verilen A vektr iin dnm matrisi
Ax cos 30 sin 30 0 3
A = sin 30 cos 30 0 2
y

Az 0
0
1 5
dir ve
A = Ax a x + Ay a y + Az a z = 1,598a x + 3,232a y + 5a z
bulunur. Ayn ekilde, = /3 ile dntrlen vektr, B
Bx cos 60 sin 60 0 2
B = sin 60 cos 60 0 3
y

Bz 0
0
1 1
B = Bx a x + B y a y + Bz a z = 3,598a x 0,232a y a z

elde edilir. Daha sonra dikdrtgen koordinat sisteminde C = A + B
30
C = 2a x + 3a y + 4a z
olarak hesaplanabilir. imdi C vektr (2.39)da verilen dnm matrisi kullanlarak, aadaki
gibi silindirik koordinat sisteminde S(2, /4, 4) noktasndaki bileenlerine dntrlebilir.
C cos 45 sin 45 0 2
C = sin 45 cos 45 0 3

C z 0
0
1 4

Buradan, C = 0,707a + 3,535a + 4a z olarak hesaplanr. ekil 2.14de A , B ve C vektrlerinin

koordinat sistemindeki konumlar grlmektedir.
ekil 2.14 A , B ve C vektrlerinin koordinat sistemindeki konumlar ve = 30 , = 45 ve

= 60 sabit dzlemleri
Bir vektr, bir koordinat sisteminden dier koordinat sistemine dntrlrken sadece bykl
deiir, yn deimeden kalr.
ALITIRMALAR
1. (2.39)da verilen dnm dorulaynz.
2. Vektr izdm kullanarak rnek 2.10daki C yi hesaplaynz.
Vektr Analizi
31
3. (a) F = sin a cos a ve (b) H = a vektrlerini dikdrtgen koordinat sisteminde
ifade ediniz.
4. P(1, , 0) ve Q(0, -/2, 2) noktas silindirik koordinat sisteminde verilmitir. P den Q ye
uzunluk vektrn ve uzunluunu bulunuz. Q den P ye uzunluk vektr nedir? P den Q ye
uzunluk vektrn Q den P ye uzunluk vektr ile ifade ediniz.
2.4.3 KRESEL KOORDNAT SSTEM
nc koordinat sistemi kresel koordinat sistemidir. ekil 2.15ada grld gibi kresel
koordinatlarda bolukta bir P noktas r, ve ile temsil edilebilir; burada r OP pozisyon
vektrnn bykl, pozitif z ekseni ile OP pozisyon vektrnn yapt a ve ekilde
grld gibi pozitif x ekseni ve OMPN dzlemi arasndaki adr. xy dzlemi zerinde rnin
izdm OM = r sin dir. ekil 2.15adan
(a) Kresel koordinat sisteminde bir noktann

izdmleri
(b) 3 boyutlu kresel koordinat sistemi
(c) Kresel koordinat sisteminde sabit

yzeyler ve birim vektrleri
ekil 2.15
x = r sin cos
(2.40a)
32
y = r sin sin
(2.40b)
z = r cos
(2.40c)
olduu aktr. (2.40)dan aadakiler yazlabilir:
r = x2 + y 2 + z 2
z
= cos 1
r
y
= tan 1
x
(2.41a)
(2.41b)
(2.41c)
nin pozitif yn z ekseni etrafnda xden yye sa el dn ynnde ve 0-2 arasnda deiir.
nn pozitif yn deerinin sfr olduu pozitif z ekseninden deerinin olduu negatif z eksenine
dorudur ve 0- arasnda deiir. rnin snrlar 0 r ile verilir.
ekil 2.15cde P(r , , ) noktasndan gemekte olan adet yzey grlmektedir. Bunlar; r
yarapnda bir kre yzeyi, u ksm orijinde bulunan aklnda bir konik yzey ve xy dzlemi
ile as yapan z ekseninde eksenlenmi bir dzlemdir. P noktasnda bu yzeylere tanjant
dzlemler birbirine karlkl olarak diktir. r, ve nin artan ynlerinde bu kesiim noktalarna
dik birim vektrleri a r , a ve a dir. Bu birim vektrleri (r , , ) koordinatlarnn

fonksiyonlardr. Bunun sonucu olarak kresel koordinatlarda vektrel toplama, arpma ve karma
sadece bu vektrler = sabit ve = sabit dzlemlerinin kesiiminde verilmise yaplabilir. Baka
bir ifadeyle vektrlerin ayn noktada veya ayn radyal (yarap) hat boyundaki noktalarda
tanmlanmas gerekir.
Birim vektrlerin skaler ve vektrel arpmlar aadaki gibidir.

a r .a r = 1

a r .a = 0

a r a = a

a .a = 1

a .a = 0

a a = a r

a .a = 1

a .a r = 0

a a r = a
(2.42a)
(2.42b)
(2.42c)
RNEK 2.11 A = 10a r + 30a 10a ve B = 3a r 10a + 20a vektrleri bolukta bir P(r , , )
noktasnda verilmitir.
(a) 2A 5B , (b) A.B , (c) A B , d) B nin ynnde A nn skaler bileeni, (e) B nin ynnde
A nn vektrel izdm ve (f) hem A ve hem de B ye dik birim vektrn belirleyiniz.
ZM A ve B vektr ayn P noktasnda verildiinden kresel koordinatlar sisteminde vektr

ilemlerinin kurallar dorudan uygulanabilir.
a) 2 A 5B = (20 + 15)a r + (60 + 50)a + (20 100)a = 35a r + 110a 120a

b) A.B = 10(-3) + 30(-10) + (-10)20 = - 530
Vektr Analizi
33
ar
a
a

c) A B = 10 30 10 = 500a r 170a 10a

3 10 20
d) B nin bykl: B = [(-3)2 + (-10)2 + (20) 2 ]1/2 = 22,561

A.B 530
A aB =
=
= 23,492
B
22,561
B nin zerine A nn skaler izdm:
e) B nin zerine A nn vektrel izdm:
( A.a B )B 23,492
( A.a B )a B =
=
3a r 10a + 20a = 3,123a r + 10,413a 20,825a
22,561
B
f) A ve B ye normal iki birim vektr vardr. Birim vektrlerden biri

A B 500a r 170a 10a

a n1 = =
= 0,947a r 0,322a 0,019a
AB
5002 + 1702 + 102
ve dier birim vektr aadaki gibidir.
a n 2 = a n1 = 0,947a r + 0,322a + 0,019a

Birim Vektrlerinin Dnm Kresel koordinatlarda farkl noktalarda fakat ayn radyal hat
zerinde olmayan bir vektr seti verildiinde temel vektr ilemlerini yapmak iin vektrlerin
dikdrtgen koordinatlarda ifade edilmesi gerekir. a x , a y ve a z boyunca birim vektrnn a r ,
a ve a bileenleri ekil 2.16dan elde edilebilir. Bu ekilden aadakiler gsterilebilir.

a r .a x = sin cos

a r .a y = sin sin

a r .a z = cos

a .a x = cos cos

a .a y = cos sin

a .a z = sin

a .a x = sin

a .a y = cos

a .a z = 0
(2.43a)
Bu eitlikler aadaki gibi matris formunda yazlabilir.
a r sin cos

a = cos cos
a sin

sin sin
cos sin
cos
cos a x
sin a y
0 a z
Bir vektrn dnm Kresel koordinat sisteminde A vektr,
A = Ar a r + A a + A a
verilmise x, y ve z eksenleri zerindeki izdmleri aadaki gibi belirlenebilir.
(2.43b)
34
ekil 2.16 a r , a ve a birim vektrlerinin a x , a y ve a z birim vektrleri zerindeki izdmleri
Vektr Analizi
35

Ax = A.a x = Ar a r .a x + A a .a x + A a .a x = Ar sin cos + A cos cos A sin

Ay = A.a y = Ar a r .a y + A a .a y + A a .a y = Ar sin sin + A cos sin + A cos

Az = A.a z = Ar a r .a z + A a .a z + A a .a z = Ar cos A sin
Sonular matris formunda aadaki gibidir.
Ax sin cos
A = sin sin
y
Az cos
cos cos
cos sin
sin
sin Ar

cos A
0 A
(2.44)
Ayn ekilde dikdrtgen koordinat sisteminde verilen bir vektr aadaki matris dnm
kullanlarak kresel koordinat sisteminde bir vektr olarak ifade edilebilir. Bu sonular izdm
teknikleri kullanlarak kolaylkla ispatlanabilir.
Ar sin cos

A = cos cos
A sin

sin sin
cos sin
cos
cos Ax
sin Ay
0 Az
(2.45)
RNEK 2.12 F = 3 xa x + 0,5 y 2a y + 0,25 x 2 y 2a z vektr dikdrtgen koordinat sisteminde P(3,4,12)
noktasnda verilmitir. Bu vektr kresel koordinat sisteminde ifade ediniz.
ZM P(3,4,12) noktasnda F vektr
F = 3 3a x + 0,5 42 a y + 0,25 32 42 a z = 9a x + 8a y + 36a z

ve
= tan 1 = 53,13 ,
3
12
= 22,62
13
= cos 1
dir. (2.45)deki deerler yerine konularak
Fr = 37,77 , F = 2,95 ve F = 2,40

elde edilir veya kresel koordinat sisteminde P(13, 22,62, 53,13) noktasnda aadaki gibi
hesaplanr.
F = 37,77a r 2,95a 2,40a

ALITIRMALAR
1.
r = xa x + ya y + za z pozisyon vektrn kresel koordinat sisteminde ifade ediniz.
36
2.
F = r a r + r tan a + r sin cos a ise F yi dikdrtgen koordinat sistemine dntrnz.
3. P(2, /2, 3/4)den Q(10, /4, /2) ye uzunluk vektrnn uzunluunu elde ediniz.
4.
S = 12 a r + 5 a + a ve T = 2 a r + 0,5 a srasyla (2, , /2) ve (5, /2, /2) noktalarndaki

iki vektrdr. (a) S + T , b) S.T , c) S T , d) S T ye dik birim vektrleri ve e) S ve T

arasndaki ay belirleyiniz.
2.5 SKALER VE VEKTREL ALANLAR

imdiye kadar dikkate alnan btn vektr ilemleri ounlukla alanlar olarak adlandrlan
fonksiyonlara uygulanabilmektedir. Bir alan boluktaki btn noktalarda bir fiziksel miktar
tanmlayan bir fonksiyondur. Bir fiziksel miktar bir skaler veya bir vektr olabilir; buna gre bir
alan skaler alan veya vektr alan olabilir.
Skaler Alanlar Skaler alan her noktada bir tek say ile belirlenir. Skaler alanlarn iyi bilinen baz
rnekleri bir gazn scakl ve basnc, deniz seviyesinden yukar ykseklik ve elektrik
potansiyelini ierir. rnein Elektrostatik blmnde paralel plakal bir kapasitr iindeki
potansiyel dalmn (ekil 2.17a da grld gibi yaltkan bir ortam ile ayrlm iki paralel
iletken plaka) ekil 2.17bde grld gibi iletken plakalar arasndaki uzakln dorusal bir
fonksiyonu olduu grlecektir. Bylece e potansiyel yzeyler iletkenlere paralel dzlemler
olmaktadr. E potansiyel yzey potansiyelde deiimin olmad bir yzeydir.
(a) Paralel plakal kapasitr
(b) Potansiyel dalm
(c) Elektrik alan iddeti
ekil 2.17
Vektrel Alanlar Vektr alan bolukta her noktada hem bykl ve hem de yn ile belirlenir.
Bir akkann hz ve ivmesi, yerekimi kuvveti ve bir koaksiyel kablo iindeki elektrik alan vektr
alanlarna baz rneklerdir. Elektrostatik alanlar blmnde ekil 2.17cde grld gibi paralel
plakal bir kapasitr iindeki elektrik alan iddetinin sabit ve yksek potansiyelli iletkenden dk
potansiyelli iletkene doru ynlenmi olduu da grlecektir.
Statik Alanlar Bir alan zamanla deimiyorsa buna statik alan ad verilir. Statik alanlar zamanla
deimeyen alanlar olarak da bilinir. Durgun yklerin oluturduu alanlar elektrostatik alanlar
blmnde ve yklerin kararl hareketi ile meydana gelen alanlar statik manyetik alanlar
blmnde yer almaktadr.
Zamanla Deien Alanlar Bir alan zamanla deitiinde zamanla deien alan olarak adlandrlr.
Bu ders kitabnn ou zamanla deien elektromanyetik (kuplajl elektrik ve manyetik) alanlar
almasna ayrlmtr.
Vektr Analizi
37
Vektr Hesab Vektr hesab tartmasna balamadan nce bir veya daha fazla deikenli bir
fonksiyonun trevini tanmlamak mmkndr. Bir skaler f(s) fonksiyonunun sye gre trevi
aadaki gibi tanmlanr.
df
f ( s + s ) f ( s )
= lim
s
0
ds
s
(2.46)
imdi f u ve v olarak iki deikenli ve her deiken srekli olarak sye bal ise rnein
f = f (u( s ), v ( s )) , bu durumda fnin sye gre trevi
df f du f dv
=
+
ds u ds v ds
(2.47)
dir; burada f/u vnin sabit bir deeri iin fnin uya gre ksmi trevidir ve f/v unun sabit bir
deeri iin fnin vye gre ksmi trevidir. (2.46)dan uya gre fnin ksmi trevinin tanm
aadaki gibi elde edilir.
f
f (u + u, v ) f (u, v )
= lim
u u 0
u
(2.48)
f/v iin benzer ifade elde edilir. Bu eitlikler bir skaler fonksiyonun gradyan ve Laplasyannn
tanmlanmasnda kullanlacaktr.
F(s ) vektr alannn trevi, sye gre skaler snin bir fonksiyonu aadaki gibi tanmlanr.
F( s + s ) F( s )
dF
(2.49)
= lim
ds s0
s
F x, y ve z pozisyon koordinatlarnn bir fonksiyonu ise bu durumda ksmi diferansiyelin tanm
kullanlarak F /x aadaki gibi yazlabilir.
F ( x + x, y, z ) F ( x, y, z )
F
(2.50)
= lim
x x0
x
Benzer ifadeler F /y ve F /z iin de yazlabilir. (2.50) bir vektrn diverjans ve rotasyonelinin

tanmlanmasnda kullanlacaktr.
Eer bir veya daha fazla deikenli bir skaler veya bir vektr alannn diferansiyeli alnabiliyorsa
bunun tersinin de doru olmas gerekir yani bir skaler veya bir vektr alannn integrali
alnabilmelidir. Gerekte diverjansn fiziksel bir yorumu bir yzey zerinde bir vektrn
integrasyonundan elde edilebilir. Bu integrasyonu yapmak iin diferansiyel yzey elemanlarnn
tanmlanabilmesi gerekir. Bundan sonraki ksm dikdrtgen, silindirik ve kresel koordinat
sistemlerinde diferansiyel uzunluk, yzey ve hacim tanmlamalarna ayrlmtr.
ALITIRMALAR
1.
g = g[u(t ), v (t ), s(t )] skaler fonksiyonu veriliyor, t[dg / dt ] ye gre gnin trev ifadesini
kartnz.
G = G ( x, y , z, t ) ise (x, y ve z ayn zamanda tnin de fonksiyonlardr) dG / dt ifadesini elde

ediniz.
3. xe gre F nin ksmi trevi (2.50) eitlii ile verilmitir. y ve zye gre F nin ksmi trev
ifadeleri nedir?
2.
38
2.6 UZUNLUK, YZEY VE HACM DFERANSYEL ELEMANLARI

Elektromanyetizma almasnda izgi, yzey ve hacim integrasyonlar ile sk olarak
karlalmaktadr. Belli bir koordinat sisteminde bu integrallerin yaplmas uzunluk, yzey ve
hacim diferansiyel elemanlar hakknda bilgi edinilmesini zorunlu klar. Takip eden ksmlarda her
koordinat sisteminde bu diferansiyel elemanlarnn nasl oluturulduu tanmlanacaktr.
2.6.1 DKDRTGEN KOORDNAT SSTEM
(b) Alm grn
(a) Diferansiyel hacim
ekil 2.18 Dikdrtgen koordinat sisteminde diferansiyel elemanlar

Dikdrtgen koordinat sisteminde diferansiyel hacim eleman ekil 2.18ada grld gibi srasyla

a x , a y ve a z birim vektrleri boyunca dx, dy ve dz diferansiyel deiimleri yaplarak meydana
getirilir. Diferansiyel hacim
dv = dx dy dz
(2.51)
ifadesiyle verilir. Hacim alt (6) diferansiyel yzey ile evrelenmitir. Her yzey bu yzeye normal
birim vektr ile tanmlanr. Bylece pozitif birim vektrleri ynnde diferansiyel yzeyler (ekil
2.18b) aadaki gibi tanmlanabilir.
ds x = dy dz a x
ds y = dx dz a y
ds z = dx dy a z
(2.52)
Pden Qye genel diferansiyel uzunluk eleman aadaki gibi verilir.
dl = dxa x + dya y + dza z
(2.53)
2.6.2 SLNDRK KOORDNAT SSTEM

ekil 2.19ada , +d, , +d, z ve z+dz yzeyleri ile snrlanan diferansiyel hacim
grlmektedir. evrelenen diferansiyel hacim
dv = d d dz
ifadesiyle verilir. Birim vektrlerin pozitif ynndeki diferansiyel yzeyler (ekil 2.19b)
(2.54)
Vektr Analizi
39
ds = d dz a
ds = d dz a
ds z = d d a z
(2.55)
ile verilir. Pden Qye diferansiyel uzunluk vektr aadaki gibi tanmlanr.
d = d a + d a + dz a z
(2.56)
(b) Alm grn
ekil 2.19 Silindirik koordinat sisteminde diferansiyel elemanlar

2.6.3 KRESEL KOORDNAT SSTEM
Kresel koordinat sisteminde diferansiyel hacim eleman srasyla r, ve nin dr, d ve d
artlar ile elde edilir. Hacim eleman
dv = r 2 dr sin d d
(2.57)
ile verilir. ekil 2.20bde grld gibi birim vektrlerinin pozitif ynlerindeki diferansiyel yzey
alanlar
ds r = r 2 sin d d a r
ds = r dr sin d a
ds = r dr d a
dir. Pden Qye diferansiyel uzunluk vektr aadaki gibi verilir.
(2.58)
40
d = dr a r + rd a + r sin d a
(2.59)
Referans kolayl bakmndan koordinat sistemine ait diferansiyel uzunluk, yzey ve hacim
elemanlar tablo 2.1de zetlenmitir.
(b) Alm grn
ekil 2.20 Kresel koordinat sisteminde diferansiyel elemanlar

Tablo 2.1 Dikdrtgen, silindirik ve kresel koordinat sistemlerinde diferansiyel uzunluk, yzey ve
hacim elemanlar
Diferansiyel Dikdrtgen koordinat
elemanlar
sistemi
Silindirik koordinat
sistemi
Kresel koordinat sistemi
Uzunluk dl
dl = dxa x + dya y + dza z
dl = d a + d a + dz a z
dl = dr a r + rd a
+ r sin d a
Yzey ds
ds x = dy dz a x
ds y = dx dz a y
ds z = dx dy a z
ds = d dz a
ds = d dz a
ds z = d d a z
ds = r dr sin d a
ds = r dr d a
Hacim dv
dv = dx dy dz
dv = d d dz
dv = r 2 dr sin d d
ALITIRMALAR
1. Dikdrtgen koordinat sisteminde, r pozisyon vektrnn diferansiyeli ile (2.53) eitliini elde
ediniz.
Vektr Analizi
41
2. Silindirik koordinat sisteminde, r pozisyon vektrnn diferansiyeli ile (2.56) eitliini elde
ediniz.
3. Kresel koordinat sisteminde, r pozisyon vektrnn diferansiyeli ile (2.59) eitliini elde
ediniz.
2.7 ZG, YZEY VE HACM NTEGRALLER
ou kez, elektromanyetik alanlarn temel kurallar bir blgede farkl eitte eriler (izgiler),
yzeyler ve hacimler zerinde alan miktarlarnn integralleri ile ifade edilir. Statik Elektrik Alanlar
a
blmnde potansiyel fonksiyon elektrik alan iddetinin izgisel integrali Vab = E d ile,
b
Kararl Elektrik Akmlar blmnde bir iletkenden geen akm hacim akm younluunun yzey
integrali I = J ds ile ve Statik Manyetik Alanlar blmnde bir yzeyden geen toplam
s
manyetik ak manyetik ak younluunun yzey integrali = B ds ile tanmlanr. Byle
uzaysal integrallerin aka anlalmas elektromanyetik alan teorisinin incelenmesinde gereklidir.

Ek olarak zaman zaman neminin kavranmas iin final sonu integral biiminde ifade edilecektir.
Bundan dolay bundan sonraki ksmlarda, izgi, yzey ve hacim integralleri kavramlar
tartlacaktr.
2.7.1 ZGSEL NTEGRAL
ekil 2.21de grld gibi f(x)in x=a ve x=b snrlar arasnda xin tek deerli srekli bir
fonksiyonu olmasna izin verelim. f(x)in izgisel integralinin tanmlanmas iin a-b aral hepsi
limitte sfra yaklaan n sayda kk elemanlara blnr. Bu durumda izgisel integral
b
f ( x)dx = lim f i xi
n
xi 0
olarak toplamn limiti olarak tanmlanr. Burada f i

f(x)in deeridir.
ekil 2.21 Tek deerli, srekli fonksiyon
(2.60)
i =1
xi 0 olacak ekilde xi segmenti iin
ekil 2.22 boyutlu uzayda c yolu boyunca

diferansiyel uzunluk eleman
42
imdi bu izgisel integralin tanm ekil 2.22de grld gibi boyutlu uzayda genel bir c erisi
iin geniletilebilir. ncelikle bir skaler f alann dikkate alalm ve c boyunca adan bye izgisel
integral tanmlansn. Burada da yine a ve b arasndaki aralk limitte sfra yaklaan n sayda kk
ksmlara blnr. Bu durumda kk segmentler gerekte uzunluk vektrleridir. i. eleman iin
pozisyon vektrleri ve uzunluklar ekil 2.22de grlmektedir. Bu durumda c boyunca fnin
izgisel integrali toplamn limitinde aadaki gibi tanmlanr.
f dl = lim
n

li 0
f l
i
(2.61)
n =1
Burada, f i li uzunluk segmenti iinde f skaler fonksiyonunun deeridir. Bu integralin bir vektr
olduu aktr.
Detaylar tekrarlanmakszn bir F vektr alan ile skaler izgisel integral aadaki gibi
tanmlanabilir.
F.dl = lim
n

li 0
i =1
Fi .li
(2.62)
Son olarak c yolu boyunca bir F vektr alannn vektrel izgisel integrali
F dl = lim
n

li 0
F l
i
(2.63)
i =1
olarak tanmlanr. Btn bu integrallerde integrasyon yolu kapal bir eri etrafnda olabilir ve bu
durumda a ve b noktalar akr. Byle bir kapal yol ou kez integral iareti ile yazlarak
gsterilir.
RNEK 2.13
A = (4 x + 9 y )a x 14 yza y + 8 x 2 za z
ise P(0,0,0)den Q(1,1,1)ye
aadaki yollar boyunca znz.
A.dl
yi
a) x = t , y = t 2 ve z = t 3
b) (0,0,0)dan (1,0,0)a ve daha sonra (1,1,0)e ve en sonunda (1,1,1)e dz izgiler
c) P(0,0,0)den Q(1,1,1) i birletiren dz izgi
ZM
a) x = t ,
y = t 2 ve z = t 3 ise dx = dt , dy = 2tdt ve dz = 3t 2 dt olduundan
x 2 z dz
A.dl = (4 x + 9 y )dx - 14 yzdy + 8 x 2 zdz dir. Verilenler A.dl = (4x + 9 y )d x - 14 y z dy
+ 8
t
olarak dorudan yerine konularak aadaki deer bulunur.
1
A.dl =
(4t + 9t 2 28t 6 + 24t 7 )dt = 4
t =0
t2
3
t 2 t 2 tdt
t 2 t 3 3t 2 dt
Vektr Analizi
43
b) Belirlenen yollar boyunca ekil 2.23de grld gibi dzenli eri olduundan ayr ayr her
yol boyunca integral ilemi yaplmaldr.
Yol c 1 : y=0, dy=0, z= 0, dz=0 ve 0 x 1.
1
A.dl = 4 x dx = 2
c1
Yol c 2 : x=1, dx= 0, z=0, dz=0 ve 0 y 1.
A.dl = 0
c2
Yol c 3 : x=1, dx=0, y=1, dy=0 ve 0 z 1.
1
A.dl = 8 z dz = 4
c3
Bylece, yol boyunca Pden Qye izgisel integral aadaki gibi hesaplanr.
A.dl = A.dl + A.dl + A.dl = 2 + 0 + 4 = 6

c
c1
c2
c3
ekil 2.23 rnek 2.13 iin integrasyon yolunun

gsterimi
c) Pden Qye yol boyunca mevcut deerler 0 x 1 , 0 y 1 ve 0 z 1 dir. ntegral

ileminin yaplmas iin y ve z x ile y=x ve z=x olarak ifade edilebilir. Bylece dy=dx ve dz=dx
olur. Bu ilikiler yerine konularak aadaki deer bulunur.
A.dl =
(13 x 14 x 2 + 8 x 3 ) dx = 3,833
2.7.2 YZEY NTEGRAL
f skaler alan veya F vektr alannn yzey alannn tanmlanmas iin verilen s yzeyi limitte
sfra yaklaan ok sayda n adet kk yzeylere blnr. Her si kk yzeyi ekil 2.24de
grld gibi s i ilgili vektr yzeyine sahiptir. fnin yzey integralinin tanmlanmas iin her
yzey eleman f ile arplr ve n olarak s i 0 limitinde snin btn n saydaki eleman
toplanr. Bu limit s zerinde fnin yzey integrali olarak adlandrlr. Bylece
44
f ds = lim
f s
i
(2.64)
i =1
si 0
elde edilir; burada, f i s i elementsel yzeyi zerinde f skaler fonksiyonunun deeridir. Aka
(2.64)deki integral bir vektrdr.
ekil 2.24 Diferansiyel yzey eleman
Ayn kurallar uygulanarak skaler yzey integrali her yzey eleman s ve limitte bu skalerler
toplanarak F vektr alannn nokta arpmnn biimlendirilmesiyle tanmlanabilir. Bu
F.ds = lim
Fi .s i
(2.65)
i =1
s i 0
ile verilir. Son olarak bir F vektr alannn vektr yzey integrali aadaki gibi vektrel arpm
alnarak tanmlanr.
F ds = lim
s i 0
Fi s i
(2.66)
i =1
RNEK 2.14 b yarapnda bir krenin kapal yzeyi zerinde ds = 0 olduunu gsteriniz.
ZM b yarapnda bir krenin yzeyine normal da doru birim vektr ekil 2.25de
grld gibi a r birim vektrn ynndedir. Buna gre
ds =
=0
=0
a r b 2 sin d d
yazlr. a r birim vektr hem ve hem de nin fonksiyonu olduundan integral ileminden nce
dikdrtgen koordinat sisteminde birim vektrler ile ifade edilmelidir. (2.43) eitliinden
a r = sin cos a x + sin sin a y + cos a z olduundan zm aadaki gibidir.
ds = a b sin d cos d + a b sin d sin d + a b
ds = a b ( cos sin ) sin a b ( cos sin ) cos

s
2 1
x
2
2 1
y
2
sin cos d d
0
2
0
a z b 2 12 cos 2 0
0
Vektr Analizi
45
ds = 0
s
ekil 2.25
RNEK 2.15 0 x 1 , 0 y 1 ve 0 z 1 ile snrlanan bir kbn kapal yzeyi zerinde
r.ds yi hesaplaynz; burada r kbn yzeyindeki herhangi bir noktann pozisyon vektrdr.
ZM Yzey integralinin hesaplanaca alt yzey ile snrlanan birim kp ekil 2.26da
grlmektedir. Her yzeyde integral alnr ve sonular toplanr. Genel olarak yzeyde herhangi bir
P noktasnn pozisyon vektr aadaki gibidir.
r = xa x + ya y + za z
ekil 2.26
a) x=1 yzeyinde: x=1: ds = dy dza x ve
s1
b) x=0 yzeyinde: x=0: ds = - dy dza x ve
c) y=1 yzeyinde: x=1: ds = dx dza y ve
d) y=0 yzeyinde: y=0: ds = - dx dza y ve
r.ds = dy dz = 1
r.ds =0
s2
r.ds = dx dz = 1
s3
r.ds =0
s4
46
e) z=1 yzeyinde: z=1: ds = dx dza z ve
s5
f) z=0 yzeyinde: z=0: ds = - dx dya z ve
Bunlarn sonucunda,
r.ds = dx dz = 1
r.ds =0
s6
r.ds = 1 + 0 + 1 + 0 + 1 + 0 =3 hesaplanr.
s
2.7.3 HACM NTEGRAL

Hacim integralinin tanmlanmas iin verilen hacim ekil 2.27de grld gibi n sayda kk
hacim elemanlarna blnr. Her hacim eleman n iken v 0 dr. Skaler hacim integrali
tanmlanrken her hacim eleman f skaler alan ile arplr ve btn elemanlar iin arpmlar
toplanr. Daha sonra bu toplam iin aadaki gibi limit alnr.
f dv = lim
n
vi 0
f v
i
(2.67)
i =1
Benzer ekilde F vektr alannn hacim integrali aadaki gibi tanmlanr.
F dv = lim
n
vi 0
F v
i
i =1
(2.68)
ekil 2.27 Diferansiyel hacim eleman
RNEK 2.16 2 metre yarapnda kresel hacim iindeki elektron younluk dalm
ne=(1000/r)cos(/4) elektron/m3 olarak verilmitir. Eer bir elektron zerindeki yk 1,610-19 C
ise evrelenen yk bulunuz. Elektron saysnn ve ye bal deiim grafiini iziniz.
ZM 2 metre yarapndaki kre ile snrlanan blgedeki elektron says N ise
N = ne dv =
v
1000
cos( / 4)dv = 1000
v r
N = 1000
21
r 2 dr
sin d cos( / 4)d

0
r2
cos 0 4 sin
= 16000 elektron
40
2 0
ve evrelenen toplam yk, Q=16000(1,610-19)=-2,5610-15 Coulomb olur. Elektron saysnn

ve ye bal olarak deiim grafii, N = 2000 (cos 1) 4 sin( / 4) ifadesi kullanlarak ekil
2.28de grld gibi izilir.
Vektr Analizi
47
ekil 2.28
Elektron saysnn
ve ye bal
deiim grafii
ALITIRMALAR
1.
g = 20 xy ise
g dl
yi P(0, 0, 0) den Q(1, 1, 0) ye (a) P den Q ye dz bir izgi boyunca ve
(b) y = 4x 2 erisi boyunca hesaplaynz.
yi xy dzleminde b yarapnda kapal dairesel bir yol boyunca hesaplaynz.
yi b yarapnda kapal krenin kapal yzeyi zerinde hesaplaynz.
2.
dl
3.
r ds
4. xy dzlemi (z=0) ve z = 4 x 2 y 2 ile snrlanan blgenin hacmini bulunuz.

2.8 SKALER FONKSYONUN GRADYANI
ekil 2.29ada grld gibi f ( x, y, z ) x, y ve z ile diferansiyeli alnabilen gerek deerli bir
fonksiyon olsun. P noktasndan Q noktasna fdeki diferansiyel deiim (2.47) eitliinden
df =
f
f
f
dx + dy + dz
x
y
z
f f
f
df = a x + a y + a z dx a x + dy a y + dz a z
z
y
x
(2.69a)
(2.69b)
48
(b) Plakalarnda V ve V+dV potansiyelleri

bulunan kapasitrde elektrik potansiyeli (V) ile
elektrik alan iddeti (E) arasndaki gradyan

ilikisi
(a) Bir skaler fonksiyonun gradyannn

tanmlanmas iin gsterimler
ekil 2.29
Diferansiyel uzunluk eleman,
dl = dx a x + dy a y + dz a z
ile Pden Qye (2.69b) eitlii
f f
f
df = a x + a y + a z dl
y
z
x
(2.70)
df f f
f dl
= ax + a y + az
dl x
y
z dl
(2.71a)

df
= N al = N a n al
dl
(2.71b)
olarak yeniden yazlabilir veya
elde edilir; burada al = dl / dl
dl ynnde Pden Qye birim vektrdr ve N
f f
f
N = ax + a y + az
x
y
z
(2.72)
dir. (2.71)den, f fonksiyonundaki deiim orannn, hem a l ve hem de N ikisi beraber ayn
dorultuda olduunda maksimum olduu aktr. Yani
df
dl
=N
(2.73)
max
dir. P noktasn iine alan ve zerinde fnin sabit olduu bir yzey vardr. Ayn ekilde, Q noktasn
iine alan ve zerinde f + df nin sabit olduu baka bir yzey daha vardr. df / dl nin maksimum
Vektr Analizi
49
olmas iin Pden Qye olan uzakln minimum olmas gerekir. Baka ifadeyle df / dl diferansiyel
eleman, a l birim vektr f ( x, y, z ) = sabit yzeyine normal olduunda maksimumdur. Bu,
N nin f ( x, y, z ) = sabit yzeyine normal olduunu aklamaktadr. Bu durumda, tanma gre N

f ( x, y, z ) nin gradyan olmaktadr. Gradyan bir skaler alandaki deiimin orann ve ynn
ler. Burada, ekil 2.29bde grld gibi plakalarnda V ve V + dV potansiyelleri bulunan
kapasitrdeki elektrik alan iddetinin, potansiyelin negatif gradyan olduu benzerliinin yaplmas
yerinde olur.
Pratik olarak f ( x, y, z ) nin gradyannn f olarak yazlmas yaygndr; burada del veya nabla
olarak sylenir ve gradyan operatr olarak adlandrlr. f ( x, y, z ) skaler fonksiyonunun gradyan
(2.72)den
f f f
f = a x
+ ay
+ az
x
y
z
(2.74)
dir ve gradyan operatrnn kendisi dikdrtgen koordinat sisteminde

= ax
+ ay
+ az
x
y
z
(2.75)
olarak yazlabilir. Gradyan operatrnn sadece kendisi bir anlam ifade etmez ve sadece bir skaler
fonksiyona uygulandnda sonucu bir vektr olur. imdi bir skaler fonksiyonun diferansiyeli, bu
fonksiyonun gradyan ile (2.70)den
df = f dl
(2.76a)
df
= f a l
dl
(2.76b)
veya
olarak tanmlanabilir. (2.76a) verilen bir ynde bir skaler fonksiyonun deiimini belirlemek iin
Statik elektrik alanlar ve Kararl elektrik akmlar blmlerinde ok sk olarak kullanlmaktadr.
(2.76b) eitlii a l birim vektr ynnde f skaler fonksiyonunun deiim orann verir. Bu a l
ynnde fnin yne bal trevi olarak adlandrlr.
Bir noktada bir skaler fonksiyonun gradyannn zellikleri aadaki gibi zetlenebilir:
Verilen fonksiyonun sabit olduu yzeye normaldir.
Verilen fonksiyonun pozisyonda en hzl deitii yn gsterir.
Birim uzunluk bana verilen fonksiyonun maksimum deiim oran bykln verir.
Herhangi bir ynde bir noktada bir fonksiyonun yne bal trevi fonksiyonun gradyan ve bu
yndeki birim vektrn nokta arpmna eittir.
Silindirik ve kresel koordinat sistemlerinde skaler fonksiyonun gradyanlar aadaki gibi elde
edilir.
50
1 f
f
f
a +
a + a z
(2.77)
1 f
f 1 f
ar +
a +
a
r
r sin
r
(2.78)
f =
f =
RNEK 2.17(a) P(2,-1,0) noktasnda f ( x, y, z ) = 6 x 2 y 3 + e z skaler alannn gradyann bulunuz.

ZM f ( x, y, z ) dikdrtgen koordinat sisteminde verildiinden gradyannn belirlenmesi iin
(2.74) eitlii kullanlr. Buna gre,
f = a x (6 x 2 y 3 + e z ) + a y (6 x 2 y 3 + e z ) + a z (6 x 2 y 3 + e z ) = 12 xy 3a x + 18 x 2 y 2a y + e z a z
y
x
z
dir ve P(2,-1,0) noktasnda, f ( x, y, z ) nin gradyan aadaki gibi hesaplanr.
f = 24a x + 72a y + a z
RNEK 2.17(b) z = 1 ( x 2 + y 2 ) ile tanmlanan kresel ykselti zerinde gradyan vektrn
hesaplaynz ve bazlarn ekil zerinde gsteriniz.
ZM
ekil .2.17(b) z = 1 ( x 2 + y 2 ) ile tanmlanan kresel ykselti zerinde baz gradyan vektrleri
(vektrlerin byklkleri farkldr fakat gsterim amacyla ayn gsterilmitir)

x
y
ax
1 ( x2 + y 2 ) =
ay
1 ( x2 + y 2 )
1 ( x 2 + y 2 )
x = 1 , y = 0 iken z = a x , x = 1 / 2 , y = 0 iken z = a x z = 1 , x = 0 , y = 0
Vektr Analizi
51

iken z = 0 , x = 1 / 4 , y = 1 / 4 iken z = 12 (a x + a y ) z = 1 , x = 0 , y = 1 / 2
iken z = a y z = 1 , x = 0 , y = 1 iken z = a y
RNEK 2.18 Silindirik koordinat sisteminde r = a + z a z pozisyon vektrnn byklnn

(r) gradyann bulunuz.
ZM r pozisyon vektr silindirik koordinat sisteminde verildiinden gradyannn
belirlenmesi iin (2.77) kullanlr. r pozisyon vektrnn bykl,

r = 2 + z2
olduundan rnin , ve zye gre trevleri
r
=
2 + z2
r
=0
ve
r
=
z
2 + z2
z
r
olarak elde edilir. Bylece (2.77)den rnin gradyan,
z
r
r = a + a z = = a r
r
r
r
(2.79)
bulunur. r = a r bundan sonraki blmlerde baz eitliklerin sadeletirilmesi iin zaman zaman
kullanlacak baka nemli bir sonutur.
RNEK 2.19 V o potansiyelindeki i kresinin yarap a ve 0 potansiyeldeki d kresinin yarap
br a
b olan bir kresel kapasitrde kreler arasndaki potansiyel dalm V (r ) =
Vo olarak
ba r
veriliyor. Kreler arasndaki elektrik alan iddetini bulunuz ve yorumlaynz. Statik Elektrik
Alanlar blmnde tanmlanan E = V ilikisinden yararlannz.

ZM
V 1 V
1 V
E(r , , ) = V =
ar
a
a
r
r
r sin
br a
br a
br a
Vo
Vo
Vo
1
ba r 1 ba r
b a r a
E( r , , ) =
ar
a
r
r sin
r
ab 1
Voa r
E( r ) =
b a r2
V ve den bamszdr. E iteki kreden dtaki kreye radyal olarak ynlenmi ve uzakln
karesi ile ters orantl azalmaktadr. Potansiyel deiimi aadaki gibi farkl bir biimde yazlabilir.
52
V (r ) =
ab 1
a
a b
Vo
Vo =
1Vo
ba r
ba
b a r
V dorusal bir oranda r = a dan r = b ye azaldndan sabit V konturlar r yarapnda krelerdir
ve E bu krelere normaldir.
ALITIRMALAR
1. Bir skaler f fonksiyonunda diferansiyel deiim iin (2.76a) eitliini kullanarak srasyla
silindirik ve kresel koordinat sistemlerinde fnin gradyan iin (2.77) ve (2.78) de verilen
ifadeleri dorulaynz.
2. Dikdrtgen ve kresel koordinat sistemlerinde r pozisyon vektrnn tanmlarn kullanarak
r = a r olduunu gsteriniz.
3. P(-1, 0, 1) noktasndaki uzakla gre bir f = 12 x 2 + yz 2 fonksiyonunun maksimum deiim
orann bulunuz. fnin x, y ve z ynlerindeki deiim orann belirleyiniz. Pden Q(1,1,1)
noktas ynnde fnin deiim oran nedir?
2.9 VEKTR ALANININ DVERJANSI
Bir vektr alannn diverjans tanmlanmadan nce P noktasndaki F vektr alan ile bir skaler f
alan aadaki gibi belirlensin.
1
F.ds
v 0 v s
f = lim
(2.80)
Burada P noktas s yzeyi ile snrlanan v hacmi ile evrelenmitir. v herhangi bir biimde
olmasna ramen (2.80)i zmek iin ekil 2.30da grld gibi kenarlar x, y, z olan bir
paralel prizma oluturulur. F.ds evreleyen hacimden da doru dsye normal birim olarak ds
yzeyinden geen F vektr alannn da doru akn tanmlamaktadr. Bylece, F.ds v
hacminden bir F vektr alannn net da doru ak akn verir. Burada da alan yzeyler,
pozitif ve negatif x, y ve z yzeyleri olarak alt yzeydir. Buradan, pozitif x ynndeki yzeyden
geen F vektr alannn da doru ak yksek dereceli terimler ihmal edilerek ve Taylor serileri
alm kullanlarak,
Fx x
Fx + x 2 y z
(2.81)
negatif x ynndeki yzeyden geen F vektr alannn da doru ak,

F x
Fx x
y z
x 2
ve her iki yzeyden geen F vektr alannn net da doru ak
(2.82)
Vektr Analizi
53
Fx
F
xyz = x v
x
x
(2.83)
ekil 2.30 Dikdrtgen koordinat

sisteminde diferansiyel hacim
olur. Benzer ekilde x ve y ynlerindeki yzeylerden geen F vektr alannn net da doru ak
ifadeleri elde edilebilir. vyi evreleyen btn yzeylerden geen F vektr alann da doru net
ak
F Fy Fz
+
F.ds = x +
v
s
y
z
x
(2.84)
olur. 2.80 ve 2.84 karlatrlarak
f =
Fx Fy Fz
+
+
x
y
z
(2.85)
bulunur. (2.85) eitlii operatr ile dikkate alnarak
f = a x
+ ay
+ a z Fx a x + Fy a y + Fz a z
y
z
x
f = F
(2.86a)
(2.86b)

ifadeleri elde edilir. Burada F F vektr alannn diverjans olarak adlandrlr. Bu bir skaler
miktardr. (2.80) eitlii bir vektr alannn diverjansnn tanmn vermekte ve (2.85) ise bunun
hesaplanmasna yardmc olmaktadr.
Buradan dikdrtgen koordinat sisteminde bir F vektr alannn diverjans aadaki gibi yazlr.
F Fy Fz
.F = x +
+
x
y
z
(2.86c)
(2.86b)nn fiziksel nemi herhangi bir keyfi kk hacim iinde bir P noktas evrelenerek bu
noktada diverjansnn hesaplanmas suretiyle bir vektr alannn da doru net aknn elde
edilebilmesidir. Diverjans bir vektr alan olan bir kaynan veya yutan bir noktasndaki
bykln ler. Da doru net ak bir kaynak noktasnda pozitif ve bir yutak noktasnda
negatiftir. Eer vektr alan srekli ise sktrlamayan bir akkann bir borudan ak veya bir
54
mknats evreleyen manyetik alan hatlar gibi da doru net ak yoktur. Bu durumda F = 0
ve F ye srekli veya selenoidal vektr alan denilir.

rnein ekil 2.31ada grld gibi bir du kabininde suyun hznn diverjansn atk su
borusunun kapa aldktan sonra dikkate alalm. Tamamen suyu evreleyen kapal yzeyden
suyun net da doru ak su temelde sktrlamadndan ve kapal yzeyin farkl blgelerine
giren ve terkeden suyun eit olmas gerektiinden sfr olmaldr. Bundan dolay bu hzn diverjans
sfrdr. ekil 2.31bde grld gibi ivi ile delinmi bir otomobil tekerinin i lastii dikkate
alnrsa basn dtke havann genletii anlalr ve sonu olarak i tp ierisinde bulunan kapal
yzeyden da doru net bir ak vardr. Bu hzn diverjans sfrdan byktr. Bir noktadaki pozitif
diverjans vektr miktarnn kaynak olduunu ve negatif diverjans yutak olduunu gsterir. Du
kabininde suyun hznn diverjans sfr olduundan kaynak veya yutak mevcut deildir. Bununla
beraber genileyen hava hzn pozitif bir diverjansn meydana getirir ve her nokta bir kaynak
olarak dikkate alnabilir.
(a) Lavaboyu terkeden suyun hz u a >> u y ve
u a .ds a + u y .ds y = ua dsa u y ds y = 0 dir.
(b) Patlak otomobil tekerlei i lastii. Hava
genletiinden, u = 0 ve
u d .ds = ud ds 0 dr.
ekil 2.31
Silindirik ve kresel koordinat sistemlerinde vektr alannn diverjans ifadeleri de aadaki gibi
elde edilebilir.
1
1
( F ) +
( F ) + ( Fz )
F =

z

(2.87)
1
1
1
(sin F ) +
( F )
F = 2 (r 2 Fr ) +
sin
sin
r
r
r
(2.88)
RNEK 2.20 r bolukta P noktasnn pozisyon vektr ise .r yi hesaplaynz.

ZM Dikdrtgen koordinat sisteminde herhangi bir P noktasnn pozisyon vektr,
Vektr Analizi
55
r = xa x + ya y + za z
olduundan r vektrnn diverjans aadaki gibi hesaplanr.
.r = [ x] + [ y ] + [ z ] = 1 + 1 + 1 = 3
x
y
z
RNEK 2.21 Kresel kapasitr rneinde iki kre arasndaki elektrik alan iddeti
ab 1
E( r ) =
Voa r
b a r2

olarak belirlenmiti. E = v ile ifade edilen Gauss kanununa gre iki kre arasnda ykn
olmadn gsteriniz.
1
E( r ) = 2
r
1
E( r ) = 2
r
1
E( r ) = 2
r
1
1
2
( E )
(sin E ) +
( r Er ) +
r
r sin
r sin
1
1
2 ab 1
( E )
(sin E ) +
Vo +
r
r b a r 2 r sin
r sin
ab
Vo = 0
r b a

E = v = 0 olduundan v = 0 dr.
2.9.1 DVERJANS TEOREM

Bir vektrn diverjansnn tanm, (2.80) ve (2.86) son derece kk bir hacim v (bir mikroskopik
ilem) iinde evrelenen bir noktaya uygulanmaktadr. Eer s yzeyi ile snrlanan v hacminin bir
blgesinde F vektr alannn srekli olarak diferansiyeli alnabiliyorsa (ekil 2.32) diverjansn
tanm tm hacmi kapsayacak ekilde geniletilebilir. Bunun iin v hacmi limitte sfra yaklaan n
sayda elementsel hacime blnr.
ekil 2.32 Diverjans teoreminin dorulanmas iin n

sayda kk hacimlere blnm hacim
P i noktasn evreleyen ve s i yzeyi ile snrlanan vi elementsel hacmi iin P i noktasnda F nin
diverjans
1
Fi = lim
F.ds
vi 0 v si
i
(2.89)
56
ile ifade edilir. Fi P i de F vektr alannn deeridir. Bu eitlik
si
F.ds = Fi vi + i vi
(2.90)
olarak yazlabilir; burada i vi terimi verilmitir nk (2.80) eitlii v i 0 hacmi ile verilen bir
nokta iin geerlidir. Buradan v i 0 olarak i 0 dr. Btn hcreler aadaki gibi toplanarak
n
lim
i =1
F.ds = lim
si
Fi vi + lim
i =1
v
i
(2.91)
i =1
v iinde bir hcrenin ara yzeyleri zerinde yzey integrallerinin hcreyi terkeden net aknn
dierini terkeden net aky iptal edip tamamen gtrd gzlenebilir. Bu durum yzeye dik olan
birim vektrlerinin, a n ve a n ynleri dikkate alnarak kolaylkla dorulanabilir. Bylece

toplamda sfr olmayan terimler s yzeyine ait olan en dtaki hcrelere karlk gelmektedir.
Buradan (2.91)in sol taraf
n
lim
F.ds = F.ds
i =1
si
olmaktadr. Hcre says artarken (2.91)in sa tarafndaki ilk terim limitte
lim
F v = Fdv
i
i =1
olur. (2.91)in sa tarafndaki ikinci terim kk miktarlarn arpmn iermekte ve n da

kaybolmaktadr. Bu yzden (2.91) limitte aadaki gibi yazlabilir.
Fdv = F.ds
v
(2.92)
(2.92) eitlii diverjans teoreminin matematiksel tanmdr. Diverjans teoremi bir vektr alannn
diverjansnn hacim integrali ile normal bileeninin yzey integralini ilikilendirmektedir. Srekli
olarak diferansiyeli alnabilen bir vektr alannn kapal bir yzeyden da doru net aksnn bu
yzey ile snrlanan blge boyunca diverjansnn integraline eit olduunu ifade etmektedir.
Diverjans teoremi ok gldr. Elektromanyetik teoride kapal bir yzey integralinin edeer bir
hacim integraline veya bunun tersine dntrlmesi iin ok yaygn olarak kullanlr.
RNEK 2.22 x 2 + y 2 = 9 silindiri ve x=0, y=0, z=0 ve z=2 dzlemleri ile snrlanan blgede
D = 3 x 2a x + (3 y + z )a y + (3z x)a z vektr alan iin diverjans teoremini dorulaynz.

ZM ekil 2.33de v hacmini snrlayan be farkl yzey grlmektedir. ncelikle (2.92)nin
sol tarafn hesaplayalm.
D = [3 x 2 ] + [3 y + z ] + [3 z x] = 6 x + 6
x
y
z
Silindirik koordinatlarda hacim integrali hesaplanarak
Vektr Analizi
57
/2
/2
3
2
3
2
D
dv = [6 x + 6] dv = 6 2 d cos d dz + 6 d + d dz = 192,82
ekil 2.33
(2.92)nin sa taraf ilemi iin be yzeyin her birinde ayr ayr integral ilemi yaplr.
y=0: ds1 = dxdz a y dzlemi ile snrlanan yzey iin
D.ds1 =
s1
x =0 z =0
(3 y + z )dx dz = 6
x=0: ds 2 = dydz a x dzlemi ile snrlanan yzey zerinde
D.ds 2 =
s2
y =0 z =0
3 x 2 dy dz = 0
=3: ds 3 = 3ddz a dzlemi ile snrlanan yzey zerinde
D.ds 3 =
s3
/2 2

=0
z =0
3D d dz
Burada,
D = D x cos + D y sin = 3x 2 cos + (3 y + z ) sin
olduundan
/2 2
D.ds =
s3
=0
z =0
[3 x 2 cos + (3 y + z ) sin ]3 d dz
yazlr ve eitlikte x=3cos ve y=3sin deerleri yerine konulup integral ilemi yaplarak
D.ds 3 = 156,41
s3
bulunur.
58
z=2: ds 4 = dd a z dzlemi ile snrlanan yzey iin
s4
D.ds 4 =
/2

=0
=0
( 6 x ) d d
x = cos yerine konularak integral sonucu
s4
D.ds 4 = 33,41
elde edilir. Son olarak, z=0: ds 5 = dd a z dzlemi ile snrlanan yzey zerinde
/2
D ds =
s5
=0
=0
x d d = 9
ile
D.ds = - 6 + 0 + 156,41 + 33,41 + 9 = 192,82
sonucu diverjans teoremini dorulamaktadr.

ALITIRMALAR
1. Silindirik ve kresel koordinat sistemlerini kullanarak r = 3 olduunu dorulaynz.
2.
F = -xy a x + 3 x 2 yz a y + z 3 x a z ise P(1, -1, 2) de F yi bulunuz.
3.

r = ra r ise (r n a r ) = (n + 2)r n1 olduunu gsteriniz.
4.
F = x a x + xy a y + xyz a z alan iin 2 yarapnda bir kre ile snrlanan blgede diverjans
teoremini dorulaynz.
2.10 VEKTR ALANININ ROTASYONEL
Kapal yol etrafnda F vektr alannn izgisel integrali F nin sirklasyonu olarak adlandrlr ve
F nin rotasyoneli onun lsdr. Eer kapal bir c yolu ile snrlanan sa n kk yzey
eleman dikkate alnrsa s 0 limitinde a n normal yzeyine paralel rotasyonelin bileeni

1
(rotF) a n = lim
F.d
s 0 s c
(2.93)
olarak tanmlanr. Bu tanm bir vektr alannn rotasyonelinin vektrel bir miktar olduunu
nermektedir. c yolunun yn sa el kural ile belirlenir. (2.93) eitlii rotasyonelin tam bir
tanmn vermektedir nk ortogonal koordinatlarn herhangi bir keyfi sisteminde rotF nin
bileeninden her birinin belirlenmesine yardmc olur.
Vektr Analizi
59
Dikdrtgen koordinat sisteminde rotF nin z bileeninin hesaplanmasna F vektr alann
F = Fxa x + Fy a y + Fz a z
eklinde tanmlayarak balayalm. ekil 2.34de grld gibi c ile snrlanan kk s yzeyi
iinde bir P noktasnda c kapal yolu boyunca F nin integrali aadaki gibi drt ayr yoldan
olumaktadr:
F.d = F.d + F.d + F.d + F.d
c1
c2
c3
(2.94)
c4
ekil 2.34 Vektr alannn

rotasyonelinin tanmlanmas
iin kk yzey eleman
imdi (2.94)n drt integralinden her biri ayr ayr hesaplanr. c 1 yolu boyunca:
F.d =
c1
x + x
[F a
x x
+ Fy a y + Fz a z y [dxa x ] = [Fx x ]y
Burada Fx x
yde hesaplanacak ve F x bileeni xden x + x e yaklak olarak sabit varsaym
yaplmtr. Bu yaklam orta deer teoremi uyarncadr. Ayn varsaymlar F nin dier bileenleri
iin de yaplacaktr.
c 2 yolu boyunca izgisel integral:
F.d =
c2
[F a
y + y
x x
+ Fy a y + Fz a z
x + x
] [
dya y = Fy y
x + x
c 3 yolu boyunca izgisel integral:
F.d = [F a
x + x
c3
x x
+ Fy a y + Fz a z
y + y
[dxa x ] = [Fx x ]y + y
Son olarak c 4 yolu boyunca izgisel integral:
F.d = [F a
c4
y + y
x x
] [
] [
+ Fy a y + Fz a z x dya y = Fy y
Bylece
F d = [ Fx x] y [ Fx x] y + y + [ Fy y ]x + x [ Fy y ]x
60
elde edilir. Bununla beraber x 0 ve y 0 limitinde Taylor serileri alm kullanlarak ve

yksek dereceli terimleri ihmal edilerek
[ Fx x] y + y [ Fx x] y =
Fx
xy
y
ifadesi yazlabilir. Ayn ekilde dier iki terim de
[ Fy y ]x + x [ Fy y ]x =
Fy
x
xy
ile yaklak olarak yazlabilir.
Fy
F.d = x
c
Fx
xy
y
eitliinde her iki taraf s = xy ye blnerek ve s = 0 limiti alnarak
Fy Fx
1
F.d =
s 0 s c 0
x
y
lim
(2.95)
elde edilir. Birim vektr a n = a z olduundan (rotF ).a z (rotF ) z olarak yazlabilir. Burada (rotF ) z
rotF nin z ynl bileenini belirtmektedir. Bylece (2.93) ve (2.95)den rotF nin z bileeni
Fy Fx
(rotF) z =
x
y
(2.96a)
rotF nin dier iki bileeni x ve y ynlerine normal birimi ile olduka kk yzeyler dikkate
alnarak benzer ekilde elde edilebilir.
Bu bileenlerin ifadeleri
F Fy
(rotF ) x = z
y
z
(2.96b)
F F
(rotF) y = x z
z
x
(2.96c)
ve
Bylece F vektr alannn rotasyoneli yani rotF dikdrtgen koordinat sisteminde

F Fy Fx Fz Fy Fx
rotF = z
ay +
a x +
a z
z
x
y
z
y
x
olarak elde edilir. (2.97) eitlii vektrel arpm ile aadaki gibi yazlabilir.
(2.97)
Vektr Analizi
61
rotF = a x
+ ay
+ a z Fxa x + Fy a y + Fz a z = F
y
z
x
(2.98)
Bundan byle rotF daima F olarak yazlacaktr.
Dikdrtgen koordinat sisteminde, F nin kullanl ve hatrlanmas kolay bir ifadesi aadaki
gibidir.
ax
F =
x
Fx
ay
y
Fy
az
z
Fz
(2.99)
F biimindeki bu determinant bir sembolik ksaltma olarak dnlmelidir. Bu (2.97) ile

verilen determinantn bir almdr.
Srasyla silindirik ve kresel koordinat sistemlerinde F vektr alannn rotasyonel ifadeleri

aadaki gibi verilir.
a
1
F =

F
az
z
Fz
(2.100)
ar
F = 2
r sin r
Fr
r a
rF
r sin a
r sin F
(2.101)
Rotasyonel bir vektr alan iindeki bir nokta etrafndaki dnme eilimini ler. Vektr alannn
rotasyonelinin fiziksel nemi, herhangi bir biimde kk bir yzey alan etrafnda alnan vektr
alannn birim yzey alan bana sirklasyonunu temsil etmesidir. Yn yzeyin dzlemine
normaldir. Farkl ifadeyle eer kapal elementsel yol etrafnda bir vektr alannn izgisel integrali
sfr deilse vektr alannn rotasyoneli de sfr deildir ve vektr alan rotasyoneldir denilir. Bir
tpten veya bir lavabodan (yutak) da doru suyun ak akn rotasyonel hz alannn mkemmel
bir rneidir. Dier taraftan eer bir vektr alannn rotasyoneli sfr ise vektr alanna rotasyonel
olmayan veya korunumlu denilir. Bir korununlu alann yaygn bir rnei cisme etkiyen kuvvet ile
yaplan itir.
ok kk bir ark kullanlarak rotasyonel ler yaplabilir. Bu durumda vektrel miktar arkn her
kanatna, kanatn yzeyine normal alan bileeni ile orantl bir kuvvet uygulayabilecek
zellikte dnlmelidir. Bir alann rotasyonelinin test edilmesi iin ark istenilen rotasyonel
bileen yn ile dorultuda eksenlenmi olarak alana daldrlr ve ark zerine alann etkisi
gzlenir. Dnmenin olmamas rotasyonelin olmamas anlamndadr; byk asal hzlar
rotasyonelin byk olduu ve dn ynnn deimesi rotasyonelin iaretinin deimesi
anlamndadr. Rotasyonel vektrnn ynnn bulunmas ve belirli bir bileenin varlnn
kantlanmasna gerek duyulmakszn ark alan iine konulur ve en byk torkun meydana geldii
62
yn aratrlr. Rotasyonelin yn bu durumda sa el kuralna uygun olarak arkn ekseni

boyuncadr.
Bir rnek olarak bir nehirdeki ak inceleyelim. ekil 2.35ada geni bir nehrin ortasndan alnm
boyuna kesit grn grlmektedir. Altta suyun hz sfr ve yzeye yaklarken dorusal olarak
artar. ekilde grld gibi kat dzlemine dik ekseni ile yerletirilmi ark saat ynnde
dnerek kat dzlemine normal ieri ynde rotasyonel bileeninin varln gsterecektir. Eer
suyun hz aa, yukar ve nehir boyunca giderken deimez ve bir deiim gstermezse (hatta
nehirin ortasndan her iki kysna doru harekette azalrsa) bu durumda bu bileen sadece akn
merkezinde mevcut olacak ve su hznn rotasyoneli sayfann iine doru bir ynde olacaktr. ekil
2.35b ve cde grlen kurgusal rneklerde ise rotasyonelin olmad ve sayfann zerine (bize)
doru olduu grlmektedir.
ekil 2.35 (a) Rotasyonel ler su hznn rotasyonel bileenini sayfann iine doru gsterir, (b)
rotasyonel ler hz vektrnn rotasyonelinin olmadn gsterir, (c) rotasyonel ler hz
vektrnn rotasyonel bileenini sayfann dna doru gsterir.
ekil 2.36da sonsuz uzunluktaki iletken etrafnda manyetik alan iddetinin ak hatlar
grlmektedir. Bu, alann eimli ak izgilerine konulmu rotasyonel ler ok sayda kanatk
zerinde saat ynnde etkiyen bir kuvvete sahip olduunu gstermekte fakat bu kuvvet tele yakn
daha az sayda, kanata etkiyen saatin tersi ynnde etkiyen kuvvetten genelde kktr. Eer
ak hatlarnn eimi doru ve alan iddetinin deiimi doru ise arka etkiyen net kuvvet sfr
olabilir. Gerekte bu durumda ark dnmez, H = (I / 2 )a olduundan silindirik koordinat

sisteminde yerine konulduunda
H
1 ( H )
H = a +
az = 0
z

elde edilir.
ekil 2.36 Sonsuz uzunluktaki iletkenin

etrafndaki manyetik alan iddetinin rotasyoneli
Vektr Analizi
63
RNEK 2.23 ekil 2.37de u( x, y, z ) = za y olarak verilmitir. Birim yzey alan bana net
sirklasyonu bulunuz.
ZM ekilden sadece yz dzleminde bir net sirklasyonun olduu akca grlmektedir. Bu,
aadaki gibi dikdrtgen koordinat sisteminde rotasyonel ifadesinin deerlendirilmesi ile
dorulanabilir.
ekil 2.37
ax
u ( x, y , z ) =
x
ux
ay
y
uy
az
u y u x
u z u y u x u z
a
+
a z
a x +
y
y
z
x
z y
z
x
uz
0 z 0 0
z 0
u ( x, y , z ) = a x + a y + a z
z x
y z
x y
z
u( x, y, z ) = 0 a x = a x
z
Rotasyonel negatif x ynndedir. Sa el kuralna gre sirklasyon saat ynndedir.
RNEK 2.24 f(x,y,z) srekli olarak diferansiyeli alnabilen bir fonksiyon ise (f ) = 0
olduunu gsteriniz.
ZM (2.74)den bir skaler f(x,y,z) fonksiyonunun gradyan,
f f f
+ az
f = a x
+ ay
z
x
y
ve (2.99)dan f nin rotasyoneli,
ax
f =
x
f
x
ay
y
f
y
az
2 f
2 f
2 f
2 f
2 f
2 f
=
a x +
a y +
a z
z yz yz
zx xz
xy xy
f
z
64
olarak elde edilir. fnin srekli olarak diferansiyelinin alnabilmesi iin
2 f
2 f
,
=
yz zy
2 f
2 f
=
zx xz
ve
2 f
2 f
=
xy yx
olmas gerekir. Buradan ( f ) = 0 dr.

Bir skaler fonksiyonun gradyannn rotasyoneli daima sfr olacandan f rotasyonel olmayan
veya korunumlu bir alandr. Bunun tersine bir vektr alannn rotasyoneli sfr ise vektr alan bir
skaler fonksiyonun gradyandr. Yani F = 0 ise F = f dir. Eksi (-) veya art (+) iaretinin
seimi fnin fiziksel yorumuna baldr.
RNEK 2.25 Statik elektrik alanlar blmnde, kresel kapasitrn iki kresel kabuu
arasndaki elektrik alan iddeti,
ab 1
E=
V a = Er a r
2 o r
ba r
olarak belirlenmiti. E = 0 eitliini dorulaynz.
ar
1
E = 2
r sin r
Er
E =
1
r sin
r a
rE
r sin a
r sin E

1
1
1
sin E
E a r +
Er
rE a + rE
Er a
r r
r r

r sin
1
ab 1
1 ab 1
V a +
Vo a = 0
E =
2 o
r b a r 2
r sin b a r
E = 0 ve E = 0 olduundan drt terim sfr olur ve kalan iki terim, Er ve den bamsz
olduundan bu deikenlere gre trevleri sfrdr.
2.10.1 STOKES TEOREM
F in tanmndan (2.93) eitlii ekil 2.38de grld gibi sonlu fakat kapal bir c konturu ile
snrlanan s ak yzey alan iin Stokes teoremi olarak bilinen ok nemli bir iliki elde edilebilir.
s yzey alan n elementsel yzey alanlarna (hcreler) blnsn yle ki i. hcre normal birim
vektr a ni olan si alanyla bir Pi noktasn evreleyen kapal ci yolu ile snrlanmaktadr.
(2.93)den
si
( F ) ds i = F dl + i si
ci
Vektr Analizi
65
ekil 2.38 Stokes teoreminin

gsterimi iin kapal c
konturu ile snrlanan s ak
yzeyi
yazlabilir. Burada i si terimi eklenmitir nk (2.93) n ve i 0 limitinde sadece bir

nokta iin dorudur. Tm alan zerinde toplanarak
n
i =1
si
( F) ds i =
i =1
F dl +
ci
s
i
(2.102)
i =1
elde edilir. n iken (2.102) eitliinin sol taraf

n
lim
i =1
si
( F) dsi = ( F) ds
olur. Burada yzey integrasyonu c konturu ile snrlanan s ak yzeyi zerindedir. (2.102)nin sa
tarafndaki ikinci terim n iken sfra azalr. Dier taraftan bitiik elementsel alanlar boyunca
izgi integralleri uzunluk vektrleri zt ynlerde uzandndan birbirlerini gtrr. Tek katk c yolu
zerindeki integrasyon ile olmaktadr. Bylece
n
lim
F dl = F dl
i =1
ci
yazlr. Sonu olarak (2.102)
( F) ds = F dl
s
(2.103)
olur. (2.103) eitlii Stokes teoreminin bir ifadesidir.

Stokes teoremi bir yzey alan zerinde vektr alannn rotasyonelinin normal bileeninin
integralinin alan snrlayan eri boyunca vektr alannn izgisel integraline eit olduunu ifade
etmektedir.
RNEK 2.26 F = (2 z + 5)a x + (3x - 2)a y + (4 x - 1)a z ise x 2 + y 2 + z 2 = 4 ve z 0 yar kresi

zerinde Stokes teoremini dorulaynz.
66
ZM
ax
ay
az
F =
= 2a y + 3a z
x
y
z
2 z + 5 3x 2 4 x 1
2 yarapnda yarkrenin yzeyine normal birim vektr ekil 2.39da grld gibi a r
olduundan diferansiyel yzey alan aadaki gibi yazlr.
ds = 4 sin d d a r
Dikdrtgenden kresele koordinat dnm yaplarak F nin a r bileeni

Fr = 2 sin sin + 3 cos
dir. imdi Stokes teoreminin sol taraf aadaki gibi hesaplanabilir.
( F ).ds = 8
/2
sin 2 d
sin d + 12
/2
sin cosd d = 12
0
ekil 2.39
Stokes teoreminin sa taraf xy dzleminde c kapal yolu zerinde 2 yarapl izgisel integrali
iermektedir. c konturu xy dzleminde bir emberi tanmladndan F.dl yi hesaplamak iin
silindirik koordinat sistemi kullanlabilir. lgili uzunluk vektr dl = 2d a dir. F nin a

bileeni dikdrtgenden silindirik koordinat sistemine dnm kullanlarak,
F = ( 2 z + 5) sin + (3x 2) cos

z=0 ve x=2cos konularak,
F = 5 sin + 6 cos 2 2 cos
ve buradan
2
F.dl = 10 sin d + 12
cos 2 d 4 cos d = 12
0
Vektr Analizi
67
elde edilir. F nin yzey integraline eit olan F nin izgisel integrali Stokes teoremini
dorulamaktadr.
ALITIRMALAR
1. (2.96b) ve (2.96c) eitliklerini dorulaynz.
2. (2.100) ve (2.101) eitliklerinin doru olduunu dorulaynz.
3.
F = ( x / r ) a x ise F i belirleyiniz; r uzayda P(x, y, z) pozisyon vektrnn genliidir.
4. Bir vektr alannn rotasyonelinin diverjansnn daima sfr olduunu gsteriniz,
( F ) = 0 .
5. rnek 2.24de dikdrtgen koordinat sistemi kullanarak (f ) = 0 olduu gsterildi. Hangi
koordinat sistemi kullanlrsa kullanlsn bunun daima doru olduunu gsteriniz.
6.
F = 10 cos a r 10 sin a ise ekil 2.39da grlen yar kre zerinde Stokes teoremini
dorulaynz.
2.11 LAPLASYAN OPERATR

imdiye kadar tartlan diferansiyel ilemlerin hepsi birinci mertebe diferansiyel operatrlere aittir.
Alan teorisi almasnda sk olarak grlen ikinci mertebe diferansiyel operatr Laplasyan
operatr olarak adlandrlr ve sembolik olarak 2 olarak yazlr. Bir skaler fonksiyonun
gradyannn diverjans olarak tanmlanr. f(x,y,z) srekli olarak diferansiyeli alnabilen bir
fonksiyon ise f(x,y,z)nin Laplasyan basit yazlla
2 f = (f )
(2.104)
dir. Dikdrtgen koordinat sisteminde f fonksiyonunun gradyannn diverjans
f f f
+ az
+ ay
+ a z a x
+ ay
(f ) = a x
z
y
z x
y
x
olarak yazlabilir ki bunun sonucu
2 f 2 f 2 f
2 f = (f ) = 2 + 2 + 2
y
z
x
(2.105)
elde edilir. (2.105)den skaler fonksiyonun Laplasyannn skaler olduu aktr ve fonksiyonun
ikinci mertebe ksmi diferansiyelini ierir. Basit dnmler ile silindirik koordinat sisteminde
skaler fonksiyonun Laplasyan,
2 f =
1 f 1 2 f 2 f
+
+
2 2 z 2
(2.106)
68
ve dikdrtgenden kresel koordinatlara benzer bir dnm sonucu kresel koordinatlarda skalerin
Laplasyan,
2 f =

f
1 2 f
1
1 2 f
r
+
+
sin
r 2 sin 2
r 2 r r r 2 sin
(2.107)
olarak elde edilir. Laplasyan sfr ise skaler fonksiyona harmonik fonksiyonu denilir.
2 f = 0
(2.108)
ile tanmlanan bu eitlie Laplasyan eitlii denilir.
Elektromanyetik alanlarda 2 F biimindeki ifadelerle de sk karlalacaktr; burada F bir vektr
alandr. Byle bir ifade F vektr alannn Laplasyan olarak adlandrlr ve
2F = ( F ) ( F )
(2.109)
olarak tanmlanr. Dikdrtgen koordinat sisteminde (2.109) eitlii

2F = a x 2 Fx + a y 2 Fy + a z 2 Fz
(2.110)
olur; burada
2 =
2
2
2
+
+
x 2 y 2 z 2
(2.111)
Laplasyan operatrdr. Bir vektr alannn Laplasyan sadece bileenlerin her birinin Laplasyan
ayr ayr sfr olduunda sfrdr.
RNEK 2.27 f = 1 / r , r 0 skaler fonksiyonunun Laplace eitliinin zm olduunu
gsteriniz; r uzayda orijinden herhangi bir P noktasna uzunluktur.
ZM f = 1 / r skaler fonksiyonunun Laplace eitliinin bir zmnn olmas iin 2 f nin
sfr olmas gerekir. r kresel koordinatlarn bir deikeni olduundan aadaki sonu yazlabilir.
1 1 2 1 1 2 1
2 f = 2 = 2
= 2
r
r 2 = 0
r r r r r r r r
ALITIRMALAR
1.
g = 25 x 2 yz + 12 xy 2 ise 2 g = .(g ) olduunu gsteriniz.
2.
f = 2 x 2 y 3 + 3 yz 3 ise 2 f = .(f ) olduunu gsteriniz.
3.
h = 2 sin 2 + z 3 cos ise 2 f = .(h ) olduunu gsteriniz.
Vektr Analizi
69
2.12 BAZI TEOREMLER VE ALAN SINIFLANDIRMALARI

imdi birinci Green zdelii ve ikinci Green zdelii olarak iki vektr zdelii daha
incelenecektir. Green teoremi olarak bilinen ikinci Green zdelii elektromanyetik alan
tartmasnda en kullanl olandr. lerleyen ksmlarda Green zdelikleri kullanlarak teklik
teoremi ispatlanacak ve ayn zamanda bir vektr alannn drt snflandrmadan (I-IV snf alanlar)
birine dmesi gerektii de gsterilecektir.
2.12.1 GREEN TEOREM VE ZDELKLER
A vektr v hacmi iinde ve bu hacmin s yzeyindeki her yerde srekli olarak diferansiyeli
alnabilen tek deerli bir fonksiyon ise diverjans teoremine gre
Adv = A.ds
v
(2.112)
yazlr. Eer A vektr alan bir skaler alan ve bir vektr alannn arpm olarak
tanmlanrsa
.A = .( ) = . + 2
ve (2.112)de yerine konularak
dv + . dv = . ds
2
(2.113)
sonucunu verir. (2.113) eitlii birinci Green zdelii olarak bilinir. ve aralarnda
deitirilerek (2.113)
dv + . dv = . ds
2
(2.114)
olarak yazlabilir. (2.113)den (2.114) kartlarak ikinci Green zdelii veya Green teoremi,
[
2
]dv = [ . ] ds
s
(2.115)
elde edilir. = zel durumu iin birinci Green zdelii, (2.113)
dv + | |
2
dv = . ds
s
olur. Bu eitlik teklik teoreminin ispatlanmasnda kullanlacaktr.

2.12.2 TEKLK TEOREM
Teklik teoremi, bir A vektr alannn

diverjans blge boyunca belirlenebiliyorsa,
rotasyoneli blge boyunca belirlenebiliyorsa ve
normal bileeni blgeyi snrlayan kapal yzeyde belirlenebiliyorsa
(2.116)
70
bir blgede tek olarak belirlenebileceini ifade etmektedir. Bu teoremi ispatlamak iin s yzeyi ile
snrlanan bir v hacmini dikkate alalm. v hacmi boyunca ayn diverjans ve rotasyonel ve s snrnda
ayn normal bileenli belirgin (ek bir sabiti olmayan) iki A ve B vektr alannn da olduunu
varsayalm. Baka bir ifadeyle vdeki her nokta iin
A = B ve A = B
ve ek olarak her diferansiyel ds yzeyinde A.ds = B.ds dir. imdi buradaki ama varsaymn bir

kararszla nclk edeceini ispatlamaktr. C nin C = A B gibi bir vektr alan olduu
varsaylrsa,
C = A B = 0
ve v hacmi boyunca
C = A B = 0
olur. Daha da tesi herhangi bir ds diferansiyel yzeyinde,
C.ds = A.ds B.ds = 0
dir. C = 0 olduundan C bir skaler f fonksiyonunun gradyan,
C = f
ile ifade edilebilir.
C = 0 (f ) = 0
veya vde her yerde
2 f = 0
dir. Ayn zamanda,
C.ds = 0 f .ds = 0
(2.116)da 2 f = 0 ve f .ds = 0 konularak
v | f |
dv = 0
elde edilir nk | f |2 pozitif bir miktar olduundan (2.117) sadece
salanabilir. Buna gre C sfr olmal ve (eklenen sabitin dnda) A
B nin belirgin iki vektr alan olduu varsaymnn temelsizlii bir

getirir.
(2.117)
vde her yerde f = 0 ise
B ye eit olmaldr. A ve
alann tekliini meydana
Vektr Analizi
71
Buraya kadarki vektr ilemleri ve teoremlerin ksa aklamalar tablo 2.2 ve 2.3de yer almaktadr.
Tablo 2.2 Vektr ilemleri ve ksa aklamalar
lem
Notasyon
Aklama
Gradyan
Skaler alandaki deiimin orann ve ynn ler.
Diverjans
Bir vektr alan olan bir kaynan veya yutan bir noktasndaki
bykln ler
Rotasyonel
Bir vektr alanndaki bir nokta etrafndaki dnme eilimini ler.
Laplasyan
2 f
Diverjans ve gradyan ilemlerinin bilekesidir.

Tablo 2.3 Teoremler ve ksa aklamalar
Teorem
Aklama
Gradyan
Bir vektr alannn izgisel integrali, skaler alandaki erinin son noktalarnn farkna
eittir.
Diverjans
Bir hacim zerindeki vektr alannn diverjansnn integrali, hacmi snrlayan

yzeyinden geen aknn integraline eittir.
Stokes
Bir yzey zerindeki vektr alannn rotasyonelinin integrali, yzeyi snrlayan eri
zerindeki vektr alannn izgisel integraline eittir.
Green
Green teoremi Stokes teoreminin iki boyutlu zel bir durumudur. Bir dzlemdeki
vektr alannn skaler rotasyonelinin integrali, bu yzeyi snrlayan eri zerindeki
vektr alannn izgisel integraline eittir.
2.12.3 ALANLARIN SINIFLANDIRILMASI

Bir vektr alannn diverjans ve rotasyoneli bamsz ilemler olduundan ikisi bir alan tamamen
tanmlamak iin yetersizdir. Gerekte elektromanyetik alan almasnda alanlar drt temel
snflandrmaya dmektedir. Alan problemlerinin zmnde allan alann hangi snfa
dtn bilmek gereklidir nk bu problemin zm iin kullanlmas gereken ilemi dikte
etmektedir. Bu bakmdan imdi her snfla ilgili alanlarn zellikleri incelenecektir.
I. Snf Alanlar Bir blgede her yerde,
F = 0 ve F = 0
ise F vektr alan I. snf alan olarak dikkate alnr. Bununla beraber vektrn rotasyoneli sfr ise
vektr bir skaler f fonksiyonunun gradyan,
F = - f
72
ile yazlabilir. Negatif iaretin nedeni Statik elektrik alanlar blmnde aklanacaktr. F = 0
dan
(f ) = 2 f = 0
elde edilir ki bu Laplace eitliidir. Bundan byle I. snf alanlarn elde edilmesi iin blgenin
snrndaki artlara uygun olarak Laplace eitliinin zlmesine gerek vardr. f bilindikten sonra
F vektr alan F = f den hesaplanabilir. I. snf alanlara rnekler yksz ortamdaki elektrostatik
alanlar ve akm gemeyen bir ortamdaki manyetik alanlardr.
II. Snf Alanlar Bir blgede,
F 0 ve F = 0
ise F vektr alan II. snf vektr alan olarak adlandrlr. Burada da yine F = 0 F = f yi
gsterir nk F 0 olduundan bu F = olarak yazlabilir; burada blge iinde bir sabit

veya bilinen bir fonksiyondur. Buna gre
2 f =
ifadesi Poisson eitliidir. Bylece II. snf alanlar snr artlarnn snrlamalar iinde Poisson
eitliinin zmyle bulunabilir. Sonra F vektr alan F = f den bulunabilir. Ykl

ortamdaki elektrostatik alan II. snf alana bir rnektir.
III. Snf Alanlar Bir blgede,
F = 0 ve F 0
ise F vektr alan III. snf alan olarak dikkate alnr. Bir vektrn diverjans sfr ise vektr baka
bir vektrn rotasyoneli ile ifade edilebilir. F = 0 iin F
F = A
olarak ifade edilebilir; burada A dier vektr alandr. F 0 olduundan bu

F = J
yazlabilir; burada J bilinen bir vektr alandr. F = A konularak

A = J
elde edilir. Vektr zdelii kullanlarak bu eitlik aadaki gibi ifade edilebilir.

( A) 2 A = J
Teklik teoremine gre A nn bir tek vektr alan olmas iin bunun diverjansnn da tanmlanmas
gerekir. Eer .A = 0 olacak ekilde keyfi bir snrlama konulursa
Vektr Analizi
73
2 A = J
ifadesi Poisson vektr eitlii olarak adlandrlr. Bundan dolay III. snf alanlar Poisson vektr
eitliinin zmn gerektirirler. F = A kullanlarak F vektr alan A dan hesaplanabilir.
A = 0 snrlamas Coulomb Ayar (Gauge) olarak bilinir. Akm tayan bir iletken iindeki
manyetik alan III. snfa der.
IV. Snf Alanlar Bir F alannn IV. snf alan olmas iin hem diverjansnn ve hem de
rotasyonelinin sfr olmamas gerekir. Bununla birlikte F vektr G ve H vektr alanlarna
ayrlr. Burada G III. snf ve H II. snfn gereksinimlerini karlamaktadr. Yani

F=G+H
G = 0 , G 0 , H = 0 ve H 0
olarak H = -f ve G = A
F = A f
sonucuna nclk edecektir. Sktrlabilen bir ortamdaki hidrodinamik alanlar IV. snf alanlara
rnektir
Diverjans ve Rotasyoneline gre alanlarn ksa ve z snflandrlmas tablo 2.4de grlmektedir.
Tablo 2.4 Diverjans ve Rotasyoneline gre alanlarn snflandrlmas

Snf
Diverjans
Rotasyonel
F = 0
F = 0
II
F 0
F = 0
III
F = 0
F 0
IV
F 0
F 0
ALITIRMALAR
1. Birbirinden bir dielektrik ortamla yaltlm e merkezli iki iletken kabloya koaksiyel kablo
denilir. iletkenin yarap a ve d iletkenin yarap b olarak veriliyor. letkenler iindeki
74
potansiyel dalm = K ln(b / ) dir; burada K bir sabittir. Potansiyel dalmn Laplace
eitliini saladn gsteriniz.
2. ekil 2.39da grlen yar kre zerinde eer vektr alan F = 10 cos a r 10 sin a ise Green
2.13 VEKTR ZDELKLER
Elektromanyetik alan almasnda nemli birka vektr zdelii vardr. Bunlar aada
listelenmitir ve bunlarn dikdrtgen koordinat sistemi kullanlarak dorulanmas faydal olacaktr.
Sfr:
(f ) = 0
(2.118)
( A) = 0
(2.119)
2 f = (f )
(2.120)
2 A = ( A) A
(2.121)
( f + g ) = f + g
(2.122)
( A + B) = A + B
(2.123)
( A + B) = A + B
(2.124)
( fg ) = fg + gf
(2.125)

( f A ) = f A + A f
(2.126)
( fA ) = f A + f A
(2.127)

A (B C) = B (C A) = C ( A B)
(2.128)

A (B C) = B( A C) C( A B)
(2.129)
( A B) = B ( A) A ( B)
(2.130)
Notasyon:
Toplam:
Skaler ieren arpmlar:
Vektrel arpmlar:
Vektr Analizi
75
( A B) = A B B A + (B ) A ( A )B
(2.131)
f ve g skaler alanlar ve A , B ve C vektr alanlardr. Btn alanlar tek deerlidir ve snrlayan

yzey zerindeki blgede her yerde srekli olarak diferansiyelleri alnabilmektedir.
2.14 ZET
Bu ksmda bu blmde kullanlan tanmlar yeniden dile getirilerek baz nemli eitlikler
listelenecektir.
Bir fiziksel ey tamamen bykl ile tanmlanabiliyorsa bu bir skalerdir.
Bir fiziksel ey temsili iin hem byklk ve hem de ynn gerektiriyorsa bir vektr olarak
adlandrlr.
Bir blgede btn noktalarda bir fiziksel eyi karakterize eden fonksiyona bir alan ad verilir. Bir
skaler alan bir blgede her noktada bir tek say ile belirlenir. Bir vektr alannn blgede her
noktada belirlenmesi iin hem byklk ve hem de yn bilgisi gerekir.
Silindirik koordinatlarda vektr alanlarnda aadaki ilemlerin yaplmas iin alanlarn ayn
noktada veya bir = sabit dzleminde tanmlanmas gerekir. Ayn ilemi kresel koordinat
sisteminde yapmak iin alann = sabit ve = sabit dzlemlerinin kesiiminde tanmlanmas
gerekir. Baka ifadeyle alanlarn ayn noktada veya ayn radyal hat zerindeki noktalarda
tanmlanmas gerekir. Eer bu artlar karlamazsa ncelikle alanlarn dikdrtgen bileenlerine
dntrlp daha sonra istenilen ilemlerin yerine getirilmesi gerekir. Baz nemli eitlikler
aada listelenmitir.
Dikdrtgen koordinatlar
Ax Bx + Ay B y + Az Bz
Silindirik koordinatlar
A B + A B + Az Bz
Kresel koordinatlar
Ar Br + A B + A B
Skaler arpm

A B = AB cos
Vektrel arpm

A B = AB sin a n
Kresel koordinatlar
ax
ay
az
Az
Ax
Bx
Ay
By
Bz
az
A
B
Az
Bz
ar
Ar
Br
a
A
B
a
A
B
76
f
f
f
ax + a y + az
x
y
z
1 f
f
f
a +
a + a z
Kresel koordinatlar
1 f
f 1 f
ar +
a +
a
r
r sin
r
Ax Ay Az
+
+
x
y
z
Skaler fonksiyonun
gradyan
Vektr alannn
diverjans
Kresel koordinatlar
Vektr alannn
rotasyoneli
( A ) +
( A ) +
( Az )
z
1 2
1
1
(r Ar ) +
( A )
(sin A ) +
2
r sin
r sin
r r
ax
x
Bx
a
1
r
B
az
z
Bz
ar
1
r sin r
Br
r a
rB
r sin a
r sin B
Kresel koordinatlar
Skaler fonksiyonun Dikdrtgen koordinatlar

Laplasyan
2 f
1 f
ay
y
By
az
z
Bz
2 f 2 f 2 f
+
+
x 2 y 2 z 2
1 f 1 2 f 2 f
+
+
2 2 z 2
Vektr Analizi
77
Kresel koordinatlar
1 2 f
1
1 2 f

f
sin
+
+
r
r 2 sin 2
r 2 r r r 2 sin
Diverjans teoremi
Stokes teoremi
( F ) ds = F.dl
dv + . dv = . .ds
2
Birinci Green zdelii

kinci Green zdelii (Green teoremi)
.F dv = F.ds
[
2
]dv = [ ].ds
s
2.15 ALIMA SORULARI

1. Bir skaler birim nedir? Skalerlere rnek veriniz.
2. Bir vektr birimi nedir? Vektrlere rnek veriniz.
3. ki vektr eit olduunda ne denilmek istenir?
4. Vektrel toplama kapal mdr?
5. Sfr vektrn nemi nedir?
6. Nokta arpm negatif olabilir mi? Eer evetse art ne olmaldr?
7. ki vektrn nokta arpmnn bir skaler arpm olarak bilinmesinin nedeni nedir?
8. ki vektr baml veya deilse nasl belirlenir?
9. Bir vektrn dier bir vektrle blm tanmlanm mdr?
10. Nokta ve vektrel arpmlara baz fiziksel rnekler veriniz?
11. Bir vektrn dier bir vektr zerine izdm tek midir?
12. Vektrler kullanlarak bir paralel kenarn alan nasl belirlenir?
13. Sa el kural nedir?
14. Silindirik koordinat sisteminde A vektr P(3, /6, 10) noktasnda ve B vektr Q(1, /6, 5)
noktasnda verilmise vektr ilemleri dikdrtgen koordinatlara dnm yaplmadan
yaplabilir mi?
78
15. Kresel koordinat sisteminde A vektr P(2, /2, 2/3) noktasnda ve B vektr Q(10, /2,
2/3) noktasnda verilmise vektr ilemleri kreselden dikdrtgen koordinatlara dnm
yaplmadan yaplabilir mi?
16. Skaler fonksiyonun gradyan ile ne denilmek isteniliyor?
17. Bir vektrn diverjans ile ne denilmek isteniliyor?
18. Bir vektrn rotasyonelinin nemi nedir?
19. Bir vektr a) srekli, b) selenoidal, c) rotasyonel, d) rotasyonel olmayan, e) korunumlu ise
bunu kontrol etmek iin hangi eitlikler kullanlr? Her durum iin gerek hayatta bulunan
rnekler veriniz?
20. nce bir kat, kalnlnn sfra gittii varsaylrsa, ka adet vektr yzeyine sahiptir?
21. la tabletinin kalnl sfra gidiyorsa ka adet vektr yzeyine sahiptir?
22. E vektrnn kapal bir dng etrafndaki izgisel integrali sfr ise
bir..............................alann temsil eder.
alan
23. E vektr alan skaler f alannn gradyan ile yazlabiliyorsa vektr alannn doas ...................
24. B vektr alannn diverjans sfr ise vektr alannn tr..................

25. Kapal bir yzey etrafnda
B.ds sfr ise B vektr alan...........................olarak sylenir.
26. B vektr alannn diverjans sfr ise B vektr B = ..................... olacak ekilde bilinmeyen
bir A vektr ile ifade edilebilir. A tek olarak tanmlanr m?
27. Bir sl alan E = - ve E = 0 olarak tanmlanyor. Bu sl alann snf nedir?

28. Diverjans teoremini ifade ediniz. Avantaj ve snrlamalar nedir?
29. Stokes teoremi nedir? Avantaj ve snrlamalar nedir? Stokes teoremi kapal yzeylere
uygulanabilir mi?
30. Green zdelikleri nedir? Teklik teoremi Green teoreminin bir sonucu mudur?
2.16 PROBLEMLER
1. Bir ekenar drtgen eit kenarl bir paralel kenardr. Bir ekenar drtgenin komu iki kenarn

A ve B vektrleri ile gstererek; (a) iki kegenin A + B ve A B olduunu gsteriniz, (b)

kegenlerin birbirine dik olduunu gsteriniz.
2. A, B ve C bir genin kenar ve kar kenar C kenar ile as yapyorsa vektrleri
kullanarak C = A2 + B 2 2 AB cos olduunu ispatlaynz.
3.
A , B ve C ortak dzlemde bulunan vektrler ise A.( A C) = 0 olduunu gsteriniz.
Vektr Analizi
79
4. P(x, y, z) (2, 3, 4)de merkezi bulunan krenin yzeyinde bir nokta ise vektrleri kullanarak
kre eitliini elde ediniz.
5.
A = a x cos + a y sin , B = a x cos a y sin ve C = a x cos + a y sin veriliyor. Her birinin

bir birim vektr olduunu gsteriniz. Eer < ise bu vektrleri iziniz ve bunlarn ayn
dzlemde olduunu gsteriniz. Bu vektrleri kullanarak aadaki trigonometrik zdelikleri
elde ediniz: sin( + ) = sin cos + cos sin ve sin( ) = sin cos cos sin
6.
7.

A = a x + a y + a z ve B = 4a x + 4a y + a z ise A dan B ye uzunluk vektr ve bykl nedir?

A = 3a x + 2a y a z ve B = a x 2a y + 3a z ise a) A + B , a) A B , a) A B , d) A ve B ye
normal birim vektr, e) A ve B arasndaki en kk a ve f) A nn B zerine skaler ve

vektrel izdmleri nedir?

8. P ve Q noktalarnn pozisyon vektrleri 5a x + 12a y + a z ve 2a x 3a y a z olarak veriliyor. P
den Qye uzunluk vektr nedir? Uzunluu nedir? Uzunluk segmenti xy dzlemine paralel
midir? P ve Q noktalarnn koordinatlar nedir?
9.
A = 5a x 5a y , B = 3a x 7a y a z ve C = 2a x 2a y a z vektrlerinin dik al bir genin

kenarlarn oluturduunu gsteriniz. Vektrel arpm kullanarak genin alann hesaplaynz.
10. A = 6a x + 5a y 10a z ve B = 5a x + 2a y + 4a z nin ortogonal vektrler olduunu gsteriniz.
11. A = 6a x + 5a y 10a z , B = 2a x 5a y + 3a z ve C = 4a x + 2a y + 6a z vektrleri ile biimlenen
paralel kenarl prizmann hacmini belirleyiniz.

12. A = 4a x 3a y + a z ve B = 2a x a y 4a z vektrlerine normal birim vektr bulunuz.
13. Vektrleri kullanarak P(1, 1, 1), Q (3, 2, 5) ve S(5, 7, 9) noktalar ile biimlenen genin
alann bulunuz.
14. A = 4a x 3a y + a z ve B = 2a x a y 4a z vektrleri arasndaki en kk ay bulunuz.
15. Silindirik koordinat sisteminde uzayda ortak bir noktada iki vektrn

A = 3a + 5a 4a z ve B = 2a + 4a + 3a z olarak veriliyor. a) A + B , (b) A B ,
(d) A ve B ye normal birim vektr, (e) A ve B arasndaki en kk a ve (f)

zerine skaler ve vektrel izdmleri nedir?
bileenleri

(c) A B ,
A nn B
16. Silindirik koordinat sisteminde P(5, /6, 5) ve Q(2, /3, 4) olarak verilen iki nokta arasndaki
uzakl hesaplaynz.
17. P(1, /2, 2) noktasnda A = 2a + 3a ve Q(2, , 3) noktasnda B = 3a + 10a veriliyor. (a)

A + B , (b) A B , (c) A B ve d) A ve B arasndaki ay belirleyiniz.
80
18. A = 7a r + 2a + a ve B = a r 2a + 4a vektr uzayda ayn noktada veriliyor. (a)

2 A 2B , (b) A B , (c) A B (d) A ve B ye normal birim vektr ve (e) A ve B arasndaki

ay hesaplaynz.

19. A = 7a r + 2a + a ve B = a r 2a + 4a vektr srasyla uzayda P(2, /4, /4) ve Q(10,

/2, /2) noktalarnda veriliyor. (a) 2A 2B , (b) A B , (c) A B (d) A ve B ye normal
birim vektr ve (e) A ve B arasndaki ay hesaplaynz.

20. Kresel koordinat sisteminde P(10, /4, /3) ve Q(2, /2, ) olarak verilen iki nokta arasndaki
uzakl bulunuz. P den Qye uzunluk vektr nedir?
21. f = 12 xy + z skaler fonksiyonu veriliyor, (0, 0, 0)dan (1, 1, 0)a dz bir hat boyunca (a)
f d ve (b) f d yi bulunuz.
22. z ynnde sonsuz uzunlukta ykl bir iletkenin oluturduu elektrik alan iddeti E = 10 / a
a
V/mdir. =a noktasnn =b noktasna gre potansiyeli Vab = - E d ise, a=10 cm ve b=80
cm durumunda potansiyeli hesaplaynz.
23. 20 m yarapnda dairesel bir diskin yzeyindeki elektron younluu ne = 300 cos2
elektron/metre2 olarak veriliyor. Diskin yzeyinde bulunan elektron saysn belirleyiniz.
Diskteki toplam yk nedir?
24. f = xyz ise z = 0 ve z = 1 dzlemleri ile snrlanan ve birinci eyrekte 2 yarapnda bir
silindirin eimli yzeyinde
f ds yi hesaplaynz.
25. F = x 3a x + x 2 ya y + x 2 za z vektr alan iin z = 0 ve z = 2 dzlemleri ile snrlanan ve 4
yarapnda bir silindirin yzeyinden geen toplam F ds aksn belirleyiniz.
26. F = xa x ise (a) x = 0dan x = 1 e x ekseni boyunca, (b) = 0dan = /2 ye 1 yarapnda bir
yay boyunca ve (c) y = 1den y = 0 a y ekseni boyunca xy dzleminde F d yi hesaplaynz.
27. F = xya x ise = /3 iken = 0 den = ye 2 yarapnda bir yay boyunca

hesaplaynz.
F d yi
28. Bir blgede D = (2 + 16 2 ) a z olarak verilmise xy dzleminde =2 yarapnda dairesel bir
yzeyden geen D ds yi belirleyiniz.
29. A = (2 x 2 + y 2 ) a x + ( xy y 2 ) a y vektr alan iin aadakileri bulunuz. (a) ekil P2.29da
grlen gensel kontur etrafnda A d yi bulunuz. (b) genin alan zerinde ( A)
yi bulunuz. (c) A bir skalerin gradyan olarak ifade edilebilir mi?
Vektr Analizi
81
ekil P2.29
30. D = (2 + 16r 2 ) a z ise 0 /2 ve r =2 ile snrlanan yar kresel bir yzey zerinde
D ds yi belirleyiniz.
31. Bir blgede D = 10cos a olarak verilmise xy dzleminde =2 yarapnda dairesel bir
yzeyden geen D ds yi belirleyiniz.
32. D = 10cos a r ise 0 /2 ve r =2 ile snrlanan yar kresel yzey zerinde
D ds yi
belirleyiniz.
33. Orijinde bulunan kresel yk dalm, 0 r a iin = kr 2 olarak veriliyor; burada k bir
sabittir. Krenin iindeki toplam yk belirleyiniz.
34. F = 2 xya x + y (1 + x 2 )a y ise (a) 3 yarapnda bir dairenin evresi boyunca
dairenin yzeyi zerinde F ds yi hesaplaynz.
F d ve (b) ayn
35. f = x 3 y 2 z ise P(2, 3, 5) noktasnda f ve 2f yi belirleyiniz.

36. Silindirik koordinat sistemini kullanarak
[ln( )] (a z ) = 0 olduunu ispatlaynz.

37. Kresel koordinat sistemini kullanarak (a)
[( r ) / sin ] = 0 olduunu ispatlaynz.
(a)
+ [a z ln( )] = 0
ve
(b)
(1 / r ) (cos ) = 0
ve
(b)
38. E = yza x + xza + xya z vektr alannn hem srekli (selenoidal) ve hem de korunumlu
(rotasyonel olmayan) olduunu gsteriniz.
39. Dikdrtgen koordinat sistemi kullanarak (a) ( A) = 0 ve (b) (f ) = 0 olduunu

dorulaynz.
40. Elektrostatik alanlar blmnde grlecei gibi E , elektrik alan iddeti bir skaler fonksiyonun
negatif gradyan olarak tanmlanr, E = V . Hacim yk dalm da v = o E olarak

tanmlanr; burada o boluun elektriksel geirgenliidir. (a) silindirik koordinatlarda
82
V = Vo ln( / a) , (b) kresel koordinatlarda V = Vor cos ve (c) V = Vor sin ise E ve v yi
belirleyiniz; burada V o ve a sabitlerdir.

41. a) ( fg ) = fg + gf , b) ( f A) = f A + A f
zdeliklerini dorulaynz.
42. Silindirik koordinat sisteminde (a)
ve
c)
( fA ) = f A + f A
sin
cos
ve (b)
= cos
= sin
+
x
olduunu gsteriniz.
43. Silindirik koordinat sisteminde
1
2
2
+
= 2
2
2
x
y
2

+ 2 olduunu gsteriniz.
44. Boluktaki elektrik alan iddeti E = Eo cos a r - Eo sin a olarak verilmise E ve E yi

bulunuz.
45. Blge b yarapnda bir kre ile snrlanyorsa E = Eo cos a r - Eo sin a alan iin diverjans
46. F = 5r sin a r + r 2 cos a vektr alan iin aadakileri hesaplaynz. (a) ekil P2.46da
grlen ynde ABCDA konturu etrafnda F d yi hesaplaynz. (b) F yi bulunuz. (c)
Taral alan zerinde ( F ) ds yi deerlendiriniz ve (a)da bulunan sonu ile karlatrnz.
ekil P2.46
47. x 2 + y 2 = 16 silindiri ve z = 0 ve z = 2
dzlemleri ile snrlanan bir blgede
3
2
2
F = x a x + x ya x + x za z alan iin diverjans teoremini dorulaynz.
48. A = [12 + 6 2 ]za z ise 2 yarapnda bir silindir ve z = -1 ve z = 1 dzlemleri ile snrlanan bir
blge iin diverjans teoremini dorulaynz.
49. F = 3 y 2a x + 4 za y + 6 ya z ise x = 0 dzleminde x 2 + y 2 = 4 ak yzeyi iin Stokes teoremini
dorulaynz.
50. z = 0 dzleminde 2 yarap ile snrlanan dairesel bir blgenin birinci eyrei zerinde
F = ( x / ) a x fonksiyonu iin Stokes teoremini dorulaynz.
Vektr Analizi
83
51. r = 2 ve 0 /2 yar kresel yzey zerinde F = 100 cos a r fonksiyonu iin Stokes
52. f = x 2 ve g = y 2 orijinde merkezi bulunan birim kp ile snrlanan blgede iki skaler
fonksiyon ise birinci ve ikinci Green zdeliklerini dorulaynz.
84

3 STATK ELEKTRK ALANLARI
3.1 GR
Vektr ilemleri ve hesaplamalar renildikten sonra artk elektromanyetik alan teorisinin kefi
yolunda gereken donanm edinilmi demektir. Bu blmde durgun yklerden dolay statik elektrik
alanlarna (elektrostatik) allacaktr. Bir yk bir noktada younlatrlm veya belli bir yolla
datlm olabilir. Her durumda ykn zamanla sabit olduu varsaylmaktadr.
ncelikle uzayda sabit iki nokta yk arasndaki elektrostatik kuvveti ilgilendiren Coulomb
kanunu ifade edilecektir. Elektrik alan iddeti birim yk bana kuvvet olarak tanmlandktan sonra
(a) Elektrik alan iddetinin rotasyonel olmad,
(b) Elektrostatik alan iinde bir noktadan dier bir noktaya ykn hareketi sonucu yaplan
iin alnan yoldan bamsz ve sadece yolun u noktalarna bal olduu vurgulanacaktr.
Elektrik alan iddeti elektrik potansiyeli ile ifade edilecek ve elektrostatik alan iinde bir yk bir
yerden baka bir yere hareket ettirmek iin gereken enerji ifadesi karlacaktr.
Ayn zamanda elektrostatik alanlarda ortamn etkisi de kefedilecek ve snr yk younluklar
tanmlanacak; elektrostatik alan problemlerinin zmnn eitli metotlar (Gauss kanunu,
Poisson ve Laplace eitlikleri, imaj metodu) incelenecek ve bir kapasitans kavram gelitirilecek ve
bir kapasitrde depolanan enerji ifadesi elde edilecektir.
Bu blmde tartlan elektrostatik alanlarn baz ynleri fizikte tartlan konularn bir tekrar
olarak gzkebilir. Baz tekrarlar ksmlar arasnda srekli bir balant salamak iin olsa da
renme ilemini motive etmek iin gereklidir. Anlayl, zeki bir renci bu tekrar faydal
bulacaktr.
3.2 COULOMB KANUNU
Elektrostatik veya statik elektrik, ykl bir paracn dieri zerine etkiledii elektrik kuvveti ile
ilgili olarak Coulomb kanununun miktarsal ve deneysel dorulanabilir ifadesine dayanmaktadr.
86
Fransz fizikisi Charles Augustin de Coulomb deneyleri sonucu ykl iki parack arasndaki
elektrik kuvvetinin
yklerin arpm ile doru orantl,
yklerin aralarndaki uzakln karesi ile ters orantl,
yklerin birbirini birletiren hat boyunca ynlenmi ve
ayn ykler iin itici ve zt ykler iin ekici
olduunu nermektedir. Eer, q 1 ve q 2 ekil 3.1de grld gibi P(x,y,z) ve S(x,y,z)

noktalarnda bulunan ykl paracklar ise q 2 den dolay q 1 e etkiyen elektrik kuvveti aadaki
gibi ifade edilmektedir.
qq
F12 = K 1 2 2 a12
R12
(3.1)
(3.1) eitliinde;
(a) F12 q 2 den dolay q 1 e etkiyen kuvvet,

(b) K kullanlan birim sistemine bal orant katsays,
(c) R 12 P ve S noktalar arasndaki uzaklk ve
(d) a12 S noktasndan P noktas ynn gsteren birim vektrdr.
ekil 3.1 ki nokta yk

arasndaki elektrik kuvveti
Sden Pye uzunluk vektr

R 12 = R12 a12 = r1 r2
(3.2)
ile tanmlanr; burada r1 ve r2 srasyla P ve S noktalarnn pozisyon vektrleridir.

Uluslar aras birim sisteminde (SI) orant katsays,
K=
1
4 o
(3.3)
Statik Elektrik Alanlar
87
dir; o = 8,85 1012 109 / 36 F/m bo uzayn (vakum) geirgenliidir (F/m: farad/metre).
Bylece
F12 =
q1q2
a12
4 o R122
(3.4a)
q1q2 (r1 r2 )
F12 =
3
4 o r1 r2
(3.4b)
veya
yazlr. Bu eitlik sadece elektron ve protonlar gibi ykl paracklar iin geerli olmayp nokta
ykleri olarak dnlebilen ykl cisimler iin de geerlidir. Ykl cisimler, byklkleri
aralarndaki uzakla gre ok az olduu srece nokta ykleri olarak kabul edilirler.
Her biri 1 Coulombluk (C) yke sahip iki nokta yk arasndaki uzaklk 1 metre (m) ise bo
uzayda her yke etkiyen kuvvetin bykl (3.4) den 9109 newton (N) dur.
(3.4)den q 2 zerinde q 1 in etkiledii kuvvet q 1 zerine q 2 nin etkiledii kuvvete byklk olarak
eit fakat birbirlerine zt ynde olduu aktr. Bu aadaki gibi ifade edilir.
F21 = F12
(3.5)
(3.5) eitlii 3. Newton kanunu ile uyum iindedir. Burada Coulomb kanununun 10-14 metre kadar
kk uzaklklar (atomlarn ekirdekleri arasndaki uzaklk) iine alacak ekilde dorulanm
olduu vurgulanmaldr. Bununla birlikte uzaklk 10-14 mden daha kk olduunda nkleer
kuvvet elektrik kuvvetine baskn olma eilimindedir.
RNEK 3.1 0,7 mC ve 4,9 Cluk iki nokta yk bo uzayda (2,3,6) ve (0,0,0)da bulunmaktadr.
0,7 mCluk yk zerine etkiyen kuvveti hesaplaynz.
ZM 4,9 Cluk ykten 0,7 mCluk yke uzunluk vektr
R 12 = r1 r2 = 2a x + 3a y + 6a z
ve R12 = 22 + 32 + 62 = 7 m dir. Faktr, K = 1 /( 4 o ) = 9 109 dir. 0,7 mCluk yke etkiyen kuvvet
(3.4b)den
9 109 0,7 103 4,9 106
[2a x + 3a y + 6a z ] = 0,18a x + 0,27a y + 0,54a z N

F0,7 mC =
3
7
olarak hesaplanr. Her bir yke etkiyen kuvvetin bykl aadaki gibi hesaplanr.
0,182 + 0,27 2 + 0,542 = 0,63 N

Coulomb kuvveti hakknda dier bir gerek ise toplanabilirlik (sperpozisyon) prensibi ile
uygunluudur. Buna gre, n nokta ykl bir sistemden dolay q nokta ykne etkiyen toplam
88
kuvvet, Ft ekil 3.2de grld gibi her bir q ykne ayr ayr etkiyen kuvvetlerin vektrel
toplamdr. Bu ilem
Ft =
i =1

qi (r ri )
3
4 o r ri
(3.6)
ile ifade edilir; burada r ve ri , q ve q i nokta yklerinin pozisyon vektrleridir.
ekil 3.2 n ykl sistemde q

ykne etkiyen toplam kuvvet
RNEK 3.2 200 nCluk eit yk bo uzayda (0,0,0), (2,0,0) ve (0,2,0) de bulunmaktadr.
(2,2,0)da 500 nCluk bir yke etkiyen toplam kuvveti belirleyiniz.
ZM Uzunluk vektrleri ve byklkleri (ekil 3.3) aadaki gibi hesaplanabilir.
R1 = r r1 = 2a y R1 = 2 m
R 2 = r r2 = 2a x R2 = 2 m
R 3 = r r3 = 2a x + 2a y R3 = 2,828 m
ekil 3.3
q 1 den dolay q 2 ye etkiyen kuvvet,
9 10 9 200 10 9 500 10 9
F1 =
[2a y ] = 225a y N
3
2
ve ayn ekilde q 2 ve q 3 den dolay qye etkiyen kuvvetler,
89
F2 = 224a x N ve F3 = 79,6[a x + a y ] N
den qye etkiyen toplam kuvvet (3.6)dan
Ft = F1 + F2 + F3 = 304,6[a x + a y ] N
olarak hesaplanr. q zerine ykn etkiledii net itme kuvveti
x ekseni ile 45lik a yapan bir hat boyunca ynlenmitir.
304,62 + 304,62 = 430,8 N ve
ALITIRMALAR
1. 5 nCluk bir yk P(2, /2, -3) de -10 nCluk bir yk Q(5, , 0)da bulunmaktadr. Yklerin
birbiri zerine etkiledii kuvveti hesaplaynz. Bu kuvvetin tr nedir?
2. 2 nC, -5 nC ve 0,2 nCluk ykler srasyla P(2, /2, /4), Q(1, , /3) ve S(5, /3, 2/3)ye
konulmutur. P noktasndaki 2 nCluk yke etkiyen kuvveti bulunuz. Bu kuvvet ekme veya
itme kuvveti midir?
3.3 ELEKTRK ALAN DDET
Durgun yklerdeki kuvvetlerin nasl hesaplanaca bilindikten sonra baka bir alan biriminin
tanmlanmasna niin gerek duyulmaktadr? Aadaki paragrafta bu sorunun cevab verilmeye
allmaktadr.
(a) Ykler arasndaki uzaklk
(b) Test ykne (q t ) etkiyen kuvvet

ekil 3.4
Coulomb kanunu, aradaki uzaklk ne olursa olsun (ekil 3.4a), bir ykn dier bir yk zerinde
daima bir kuvvet oluturacan ifade etmektedir. Fizikte bir yke dier bir ykten dolay etkiyen
kuvvet ounlukla uzaktan etkileim olarak adlandrlr. Ykler durgun olduu srece, uzaktan
etkileim dncesi gerekli btn gereksinimleri doyurur. Bununla beraber eer bir yk dierine
doru hareket ettirilirse Coulomb kanununa gre ykler tarafndan etkiyen kuvvetin de ani olarak
deimesi gerekir. Bunun tersine grecelik teorisi bir ykn hareketi hakkndaki bilginin (bozucu
etki) dier yke ulamas iin belli bir zaman almas gerektiini zorunlu klmaktadr nk hibir
sinyal k hzndan daha hzl hareket edemez. Bundan dolay ykler zerine etkiyen kuvvetlerin
art ani olamaz ve bylece yk sistemleri ile ilgili enerji ve momentin geici olarak denge d
olaca gsterilir. Bu gerekte grecelik teorisi ile uyum iinde olup etkileimli cisimler iin
moment ve enerjinin kendileri tarafndan korunamayacan ifade etmektedir. Cisimlerden kaan
(kaybolan) moment ve enerjinin hesaba katlmas iin etkileen cisimlerin bulunduu ortamda,
90
alann biimini veya rntsn bozucu etki gsteren ekstra bir eyin varolmas gerekir. Bu ekstra
ey alan olarak adlandrlr. Bu bakmdan bir yk zerine baka bir ykn varlnda etkiyen
kuvvetin bir alan olarak tanmlanmas olduka kullanl olmaktadr. Yk evreleyen uzayda her
yerde bir elektrik alan veya elektrik alan iddetinin var olduu sylenebilir. Dier bir yk bu
elektrik alanna getirildiinde, zerine etkiyen bir kuvvetle karlar. Bir P noktasndaki elektrik
alan iddetini dedekte etmek iin bu noktaya bir pozitif test yk, q t yerletirilir ve zerine etkiyen
kuvvet llr. Elektrik alan iddeti bu durumda birim yk bana kuvvet olarak tanmlanr. nk
q t kendi alann da meydana getirdiinden balangtaki elektrik alannn biimini bozar. Ykn
byklnden kaynaklanan bozucu etkinin en aza indirilmesi iin byklnn olabildiince
kk olmas gerekir. Gerekte lmler q t nin byklnde srekli bir artla yaplabilir ve ekil
3.4bde grld gibi daha sonra qt 0 limitinde elektrik alan iddetinin elde edilmesi iin
veride extrapolasyon yaplr. Elektrik alan iddetinin bykl, qt = 0 da erinin eimidir.
Elektrik alan iddeti, E birim test ykne, q t etkiyen kuvvet
F
E = lim
qt 0 q
t
(3.7)
olarak tanmlanr; burada F q t ye etkiyen toplam kuvvettir.

Bir vektr alan olan elektrik alan iddetinin birimi N/C yani Newton/Coulombdur. Daha sonra
grlecei gibi N/C boyutsal olarak V/m yani Volt/metredir. Elektrik alan iddeti birim yk bana
kuvvet olarak tanmlanmasna ramen metre bana volt ifadesi yaygndr.
Eer E uzayda bir noktadaki elektrik alan iddeti ise bu noktada q ykne etkiyen kuvvet
Fq = qE
(3.8)
ifadesi bundan sonra elektrik alan iine yerletirildiinde yke etkiyen elektrostatik kuvvetin
hesaplanmas iin kullanlacaktr.
(3.4)den S de bir q nokta yknden dolay P noktasndaki elektrik alan iddetinin ifadesi
E=
olarak yazlabilir; burada, Rden
birim vektrdr.
12

q
(r1 r2 )
aR
3=
4 o [r1 r2 ]
4 o R 2
q
(3.9)
indisi ksaltma iin drlm ve a R S den Pye ynlenmi
n nokta yknden dolay elektrik alan iddeti, (3.6) eitliinden
E=
i =1

(r ri )

4 o [r ri ]3
qi
(3.10)
dir. Burada, ri q i yknn bulunduu yerden E nin lm noktasna doru uzunluk vektrdr.
RNEK 3.3 20 nC ve -20 nCluk iki nokta yk uzayda (1,0,0) ve (0,1,0)da bulunmaktadr.
(0,0,1)deki elektrik alan iddetini belirleyiniz.
91
ZM ki uzunluk vektr ve byklkleri,

R1 = r r1 = a x + a z

R1 = r r1 = 1,414 m
ve

R 2 = r r2 = a y + a z

R2 = r r2 = 1,414 m
(3.10) eitliinde yerine konularak elektrik alan iddeti aadaki gibi elde edilir.
20 109

20 109
E = 9 109
a
a
(
)
(a y + a z ) = 63,67[a x + a y ] N/C
x
z
3
3
1,414
1,414
Bu noktaya kadar her ykn bir noktada younlam olduu varsayld. Daha karmak durumlar
yklerin dorusal elemanlarda, yzeylerde ve hacimlerde srekli dalmn ierir. Bundan dolay
daha ileri gitmeden nce zellikle aadaki gibi yk dalmlar tanmlanacaktr.
Hat Yk Younluu
Bir yk dorusal bir eleman zerinde datldnda birim uzunluk bana yk olan hat yk
younluu,
q
l 0 l
l = lim
(3.11)
olarak tanmlanr; burada q l dorusal eleman zerindeki yktr.

Yzey Yk Younluu
Bir yk bir yzey zerine datldnda birim yzey alan bana yk olan yzey yk younluu,
q
s 0 s
s = lim
(3.12)
olarak tanmlanr; burada q s yzey eleman zerindeki yktr.

Hacim Yk Younluu
Eer yk bir hacimle snrlandrlm ise birim hacim bana yk olan hacim yk dalm,
q
v 0 v
v = lim
olarak tanmlanr; burada q v hacim eleman ile snrlanan yktr.
(3.13)
92
3.3.1 YK DAILIMLARINDAN DOLAYI ELEKTRK ALAN DDET

Bir hat yk dalm verildiini varsayalm (ekil 3.5a) ve ama bir P( x, y, z ) noktasndaki elektrik
alan iddetinin belirlenmesidir. Hat hepsi limite sfra giden n sayda kk ksmlara blnr.
Sonra qi = l li yk ieren bir l i eleman hat zerine keyfi olarak seilir ve elektrik alan
iddetine katks belirlenir. Net elektrik alan iddeti, toplamn limitinde
E = lim
i =1

qi (r r 'i )
4 o r r 'i 3
P noktasnn pozisyon vektr ve ri li ' yk elemannn yani

olarak elde edilir. Burada r
P' ( x' , y ' , z ' ) noktasnn pozisyon vektrdr. Karklk olmamas iin genelde sl harfler kaynak
noktasnn koordinatlar iin ve sl olmayan harfler alan miktarnn belirlenecei noktalar iin
kullanlmtr.
(a) Hat yk dalm
(b) Yzey yk dalm
(c) Hacim yk dalm
ekil 3.5 P noktasnda (a) hat, (b) yzey ve (c) hacim yk dalmlarndan dolay elektrik alan
iddetinin bulunmas iin gsterimler.
nceki eitliin sa taraf gerekte izgisel integrali tanmlamaktadr (Ksm 2.7). Bylece
93
E=
1
4 o
(r r ' )
3 d '
r r'
(3.14)
olarak yazlabilir; burada r P( x, y, z ) noktasnn pozisyon vektr ve r

yani P' ( x' , y ' , z ' ) noktasnn pozisyon vektrdr.
d uzunluk elemannn
Benzer ekilde yzey yk dalmndan dolay (ekil 3.5b) elektrik alan iddetinin ifadesi
E=
1
4 o
s (r r ' )
(3.15)
3 ds'
r r'
ve son olarak hacim yk dalmndan dolay P noktasndaki elektrik alan iddeti (ekil 3.5c)
E=
1
4 o
v (r r ' )
(3.16)
3 dv'
r r'
olarak elde edilebilir.

RNEK 3.4 (a) l = 100 nC/m lk dzgn bir hat yk younluu z ekseni boyunca - ile 0
arasnda (yar sonlu) bulunmaktadr. P(0,0,2) noktasndaki elektrik alan iddetini bulunuz. 1 Cluk
bir yk P noktasna yerletirilirse zerine etkiyen kuvveti hesaplaynz. (b) l = 100 nC/m lk
dzgn hat yk younluu z ekseni boyunca - ile + arasnda bulunuyorsa uzayda her yerdeki
elektrik alan iddetini hesaplaynz.
ZM
(a) ekil 3.6ada grld gibi orijinden z = z ' uzaklnda l dz ' diferansiyel yk elemann

dikkate alalm. z ' den Pye uzunluk vektr r r ' = ( z z ' )a z ve bykl r r ' = ( z z ' ) dir.
dz '
1
.
P noktasndaki elektrik alan iddeti (3.14)den aadaki gibi bulunur,
=
2
z z '
( z z' )

E = az
4 o
1
1
dz '
1

az
= az
= az
=
2
( z z ' )
4 o z z '
4 o z 0 z + 4 o z
Deerler yerine konularak
9 109 100 109
E=
a z = 450a z V/m
2
elde edilir. z=2 mde 1 Cluk yke etkiyen kuvvetin bykl ve yn aadaki gibidir.
F = qE = 1 10 6 450a z = 450a z N
(b) ekil 3.6bde grld gibi, yklerin L / 2 ve L / 2 arasnda bulunduunu varsayalm. z
ekseninde, orijinden z = z ' uzaklnda l dz ' diferansiyel yk elemann dikkate alalm. z ' den
94
R = r r ' = a z ' a z
Pye uzunluk vektr
noktasndaki
elektrik
alan
dz '
z'
ve
=
2
2
3
/
2
2
2
( + z' )
+ z'

R = r r ' = 2 + z '2 dir. P
ve bykl
iddeti
(3.14)den
aadaki
gibi
bulunur,
z ' dz '
1
.
= 2
2
2 3/ 2
2 1/ 2
( + z' )
( + z' )
E=
4 o
dz '
L/2
L / 2
2 + z '2

z'
E=
4 o 2 + z '2
L/2
( a z ' a z )

az
2 + z '2 L / 2
L/2
a +
L / 2
1
1
L/2
L/2

a +
a
+
E=
2
2
z
4 o 2 + L2 / 4 2 + L2 / 4
4 o 2 + L2 / 4
/
4
+
L
E=

L
2
2
2 o
4 + L
Eitlikte grld gibi E alannn z bileeni kaybolmaktadr. L yani ykler sonsuz

uzunlukta ise elektrik alan iddeti aadaki gibi ifade edilebilir. Elektrik alan iddeti sadece
uzakln bir fonksiyonu olarak ters orantl azalmaktadr.
E=

a
2 o
(a)
(b)
ekil 3.6
95
RNEK 3.5 ekil 3.7de grld gibi yk b yarapnda halka biiminde dzgn olarak
datlmtr. Halkann ekseninde herhangi bir noktadaki elektrik alan iddetini belirleyiniz.
ekil 3.7 Dzgn yk dalml bir halkadan

dolay Pdeki elektrik alan iddeti
ZM Silindirik koordinatlarda yk dalm ynnde diferansiyel uzunluk eleman bd ' dir.

Diferansiyel yk elemanndan gzlem noktasna P(0,0, z ) uzunluk vektr aadaki gibi yazlr.
R = ba + za z
Bylece (3.14)den
E=
4 o
bd '
1
b
(ba + za z ) =
2
2 3/ 2
2
4 o [b + z 2 ]3 / 2
[b + z ]
0
2
2

a
b
d
z
d ' a z
'
elde edilir nk a = a x cos '+ a y sin ' olduundan ikinci taraftaki birinci integral
2
2
2
2
2
a d ' = a x cos ' d '+a y sin ' d ' = a x sin ' 0 + a y cos ' 0 = 0
0
olur. kinci taraftaki ikinci integral 2dir. Bylece halkann ekseninde P noktasndaki elektrik alan
iddeti,
E=
bz
2 o [b + z ]
2
2 3/ 2
az
(3.17)
olur. z=0da yani halkann merkezinde, elektrik alan iddeti sfrdr. Niin?
RNEK 3.6 yarap a ve d yar ap b olan ince bir diskin zerinde
(a) s dzgn yzey yk younluu, (b) s ' yarap ile doru orantl ve (c) s / b 2 '2
yarap ile ters orantl yzey yk younluu bulunuyorsa z ekseninde herhangi bir noktadaki
elektrik alan iddetini belirleyiniz. (d) a = 0 ve b = iken z ekseni boyunca uzanan bir izgi
boyunca elektrik alan iddetinin grafiini iziniz. (e) Ykleri zt iaretli, aralarnda belirli bir
uzaklk bulunan eit yk younluunda iki sonsuz dzlem yk z = 1 ve z = 1 de bulunmaktadr.
z ekseni boyunca uzanan bir izgi boyunca elektrik alan iddetinin grafiini iziniz.
96
ZM
(a) ekil 3.8de grld gibi bir diferansiyel yzey eleman ile evrelenen yk s d ' d ' dir. z
ekseninde ykten P noktasna olan uzunluk vektr R = ' a + za z ve R = ' 2 + z 2 dir.
P (0,0, z ) noktasnda elektrik alan iddeti (3.15)den,
E= s
4 o
b 2
' d ' d '
[ ' + z
2
2 3/ 2
a 0
dir; burada da yine nceki rnekte olduu gibi
[ ' a + za z ]
a d ' = 0 olduu gsterilebilir.
ekil 3.8 Delik disk zerindeki

dzgn yk dalmndan dolay
ekseninde bulunan Pdeki elektrik
alan iddeti
imdi baka bir gr vurgulanabilir. Gzlem noktasna gre yk dalmnn simetriliinden
dolay E nin a bileeninin olmad sylenebilir. E nin a bileenine katkda bulunan Pnin bir
tarafndaki her yk eleman iin Pnin dier tarafnda bunu tamamen yok eden bir yk eleman
' d '
1
vardr. Bundan dolay net katk sfrdr. Bylece
= 2 2 1 / 2 ,
2
2 3/ 2
( ' + z )
( ' + z )
E= s
4 o
' d ' d '

z
0 [ '2 + z 2 ]3 / 2 z a z = 4s o
z
1
1
E= s
2
2
2
2 o a + z
b + z2
' +z
2
az
' 0 az
2
a
(3.18)
elde edilir. ekil 3.9ada grld gibi ok geni d yarapl, b ii bo bir disk iin elektrik
alan iddeti,
z
1
E= s
2 o a 2 + z 2
a z
(3.19)
dir. ekil 3.9bde grld gibi b d yarapnda sonlu bir disk iin (3.18)den elektrik alan
iddeti (a = 0) aadaki gibi bulunur.
97
z 1
1
E= s 2
a
2 1/ 2 z
2 o z (b + z )
(3.20)
Son olarak sonsuz bir dzlem yknden dolay herhangi bir noktadaki elektrik alan iddeti (ekil
3.9c) a 0 ve b konularak (3.18)den elde edilebilir. Bylece

E = s az
2 o
(3.21)
edilir ki bu elektrik alan iddeti znin btn deerleri iin sabittir. Hatta sonsuz dzlem yk
mevcut olmasa bile sonlu dzlem yknn elektrik alan iddeti sonsuz dzlem yknnkine
yaknlatrlabilir.
(a) i bo sonsuz dzlem yknden

dolay Pdeki elektrik alan iddeti
(b) Sonlu ii dolu disk yknden dolay

Pdeki elektrik alan iddeti
(c) Sonsuz dzlem yknden dolay

Pdeki elektrik alan iddeti
ekil 3.9
98
(b)
E= s
4 o
' 2 d ' d '

s z
'
+
=
a
z
a
[
'
]
ln 2 '+ '2 + z 2
2
2
3
/
2
a 0 [ ' + z ]
4 o
'2 + z 2
b 2
2
' a
0 z
a
'2 d '
'
2
2

( '2 + z 2 )3 / 2 = ln 2 '+ ' + z ( '2 + z 2 )1 / 2
z b + z 2 + b2
+
E = s ln
2 o a + z 2 + a 2
a
z2 + a2
a
z
2
2
z +b
b
2
2
tanh 1 ' + z
b2 + z 2
3
' d '
=
(c) a d ' = 0 olduu hatrlanarak ve
b2 + z 2
2 3/ 2
2
2
2 1/ 2
0
(b ' ) ( ' + z )
2
2
2
2
(b + z ) ' + z
E= s
4 o
b 2
(b
a 0
d ' d '
' ) ( '2 + z 2 ) 3 / 2
2 1/ 2
2
2
tanh 1 ' + z
1
z
b2 + z 2
za z = s
3
2
2
4 o
(b + z ) '2 + z 2
b2 + z 2
b

ile,

a
2
' 0 az
2
2
2
2
1 a + z
tanh 1 b + z
tanh
z
1
1
b2 + z 2
b2 + z 2 +
E= s
3
3
2 o
(b 2 + z 2 ) a 2 + z 2 (b 2 + z 2 ) b 2 + z 2
b2 + z 2
b2 + z 2
a z
(d) Sonsuz dzlem yk ekil 3.10ada ve z eksenindeki elektrik alan iddeti ekil 3.10bde
grld gibidir.
(e) Sonsuz dzlem yk ekil 3.11ada ve z eksenindeki elektrik alan iddeti ekil 3.11bde
grld gibidir. Elektrik alan iddeti dzlemlerin dnda mevcut olmayp dzlemlerin arasnda
iki katna kmtr.
ALITIRMALAR
1. Eit byklkte ve ayn iaretli dzgn yk dalmlar ile sonsuz iki dzlem arasndaki uzaklk
ddir. Dzlemlerin arasndaki, zerindeki ve aasndaki elektrik alan iddetini bulunuz.
2. 10 m uzunluunda dzgn olarak yklenmi ok ince, sonlu bir iletken 10 C/m luk yk
younluu tamaktadr. = 5 m de arakesit dzlemindeki elektrik alan iddetini hesaplaynz.
99
(a) Sonsuz dzlem yknn aas ve

yukarsndaki elektrik alan iddeti
(b) z eksenindeki elektrik alan iddeti

ekil 3.10
(a) Zt iaretli iki sonsuz dzlem yknn

aas, yukars ve arasndaki elektrik alan
iddeti
(b) z eksenindeki elektrik alan iddeti
ekil 3.11
3.4 ELEKTRK AKISI VE ELEKTRK AKI YOUNLUU
Bir elektrik alannda bir noktaya bir test yk yerletirelim ve hareket etmesine izin verelim. Test
ykne etkiyen kuvvet onu belli bir yol boyunca hareket ettirecektir. Bu yol kuvvet hatt veya ak
100
hatt olarak adlandrlr. Test yk baka bir yere konularak baka bir kuvvet hatt meydana
getirilebilir. Bu yolla ilem tekrarlanarak istenildii kadar ok kuvvet hatt meydana getirilebilir.
Bir blgeyi sonsuz kuvvet hatlar ile kalabalklatrmamak iin bir ykn kuvvet hatlar saysnn
Coulomb olarak ykn byklne eit olduunu ifade etmek allagelmitir. Ak hatlarnn
elektrik aksn temsil ettii sylenir. Elektrik ak hatlar gerek olmayp, gsterim ve gze hitap
etme asndan ve elektrik alanlarnn tanmlanmasnda kullanl bir kavramdr.
ekil 3.12de grld gibi yaltlm pozitif bir ykn elektrik aks radyal olarak darya doru
bir yn gstermektedir. ekil 3.13a bir ift eit ve zt nokta yk ve ekil 3.13b pozitif ykl iki
cisim arasndaki elektrik ak hatlarn gstermektedir. Birbirine zt yklenmi paralel dzlemler
arasndaki elektrik ak hatlar ekil 3.14de grlmektedir. Herhangi bir noktadaki elektrik alan
iddetinin elektrik ak hatlarna teet (tanjant) olduu iyi bilinmektedir.
ekil 3.12 Yaltlm pozitif ykn elektrik ak hatlar
lk aratrmaclar elektrik aks iin aadaki zellikleri ortaya karmlardr:

Ortamdan bamsz olmaldr,
Bykl sadece elektrik aksnn orijini olan yke baldr,
Eer nokta yk R yarapnda imajiner bir kre iinde evrelenmise, elektrik aksnn
krenin yzeyi boyunca dik ve dzenli olarak gemesi gerekir ve
Birim yzey alan bana ak olan elektrik ak younluu R2 ile ters orantldr.
Elektrik alan iddeti de byklnn ortamn geirgenliine bal olmasnn dnda [3.9 eitlii]
bu snrlamalara uygunluk salamaktadr. Bu bakmdan elektrik ak younluu D elektrik alan
iddeti E ile aadaki gibi tanmlanabilecei kolaylkla anlalabilir.
D = oE
(3.22)
Burada, o bo uzayn geirgenlii (imdiye kadar seilen ortam) olarak daha nceden
tanmlanmtr.
(3.22)de daha nce bulunan E ifadesi yerine konularak q nokta yknden dolay r yarapndaki
elektrik ak younluu,
D=
q
ar
4r 2
elde edilir. Bu eitlikten D nin biriminin C/m2 olduu aktr.
(3.23)
101
(a) Pozitif ve negatif yk arasnda
(b) ki pozitif yk arasnda
ekil 3.13 Ykl cisimler arasndaki elektrik ak hatlar
ekil 3.14 Birbirine zt ykl paralel dzlemler arasndaki (saaklamal) elektrik ak hatlar
3.4.1 ELEKTRK AKISI
imdi elektrik aks, elektrik ak younluu D ile
= D ds
(3.24)
olarak tanmlanabilir; burada ds ekil 3.15de grld gibi s yzeyinde bulunan diferansiyel
yzey elemandr. Eer D ve ds ayn ynde ise sden geen ak maksimumdur.
RNEK 3.7 Bir blgede elektrik ak younluu D = 10a r + 5a + 3a mC/m2 olarak verilmitir.
z 0 ve x 2 + y 2 + z 2 = 36 blgesi ile snrlanan yzeyden geen elektrik aksn belirleyiniz.
102
ZM Kresel koordinatlarda 6 m yarapnda diferansiyel yzey ds = 36 sin d d a r dir.

Yzeyi geen elektrik aks aadaki gibi hesaplanr.
/2
2
= D.ds = 360 sin d d mC
ekil 3.15 Bir yzeyi geen elektrik aks
3.4.2 GAUSS KANUNU

Gauss kanunu kapal bir yzeyden geen net da doru aknn bu yzeyle evrelenen toplam yke
eit olduunu,
D.ds = Q
(3.25)
ifade etmektedir. Gauss kanununu ispatlamak iin ekil 3.16da grld gibi keyfi bir s yzeyi
ile O noktasnda bulunan Q nokta ykn evreleyelim. s yzeyindeki P noktasndaki elektrik ak
younluu,
Q
D=
aR
4R 2
(3.26)
dir. Burada R = r r ' = Ra R Odan Pye uzunluk vektrdr. s kapal yzeyinden geen elektrik
aks,
Q
= D.ds =
s
4

a R .a n ds
s
R2

dir. Bu eitlikte a R .a n ds / R 2 kat adr, d ve ekil 3.16da grld gibi O da ds yzeyi ile bir
a yapmaktadr. Buna gre bu eitlik,
Q
d
= D.ds =
s
4 s
olarak yazlabilir. Bununla beraber Vektr Hesabndan herhangi bir kapal yzeyin ifade ettii kat
a 4 steradyan olduundan yzeyden geen toplam ak,
103
ekil 3.16 Q nokta yknden dolay s kapal

yzeyi iinden geen elektrik aks
= D.ds = Q
olup ispat yaplan eydir. ntegralin alnd yzey bir Gauss yzeyi olarak adlandrlr. (3.25)
eitlii Gauss kanununun matematiksel bir ifadesidir. Gauss kanunu kelimelerle u ekilde ifade
edilebilir. Bir kapal yzeyden kan toplam elektrik aks saysal olarak kapal yzey iindeki net
pozitif yke eittir. Gauss kanunu bo uzayda elektrik alan iddeti ile
E ds =
s
(3.27)
olarak da ifade edilebilir. Eer ykler bir yzeyle snrlanan bir hacimde datlm ise (3.25)
D.ds = dv
s
(3.28)
olarak yazlabilir. Eer ykler bir yzey veya dorusal bir eleman zerine yaylmsa benzer
eitlikler yazlabilir. (3.28) eitlii Gauss kanununun integral biimi olarak bilinir. nceki eitliin
geliiminden de ak olmakla birlikte kapal bir yzeyin dndaki bir ykn evrelenen toplam
yke katks olmad burada vurgulanmaldr. Ayn zamanda kapal yzey iinde yklerin tam
olarak nerede bulunduu da hi problem deildir.
Eer elektrik alan iddeti veya elektrik ak younluu yzeydeki her noktada biliniyorsa Gauss
kanunu evrelenen toplam ykn belirlenmesi iin kullanlabilir. Bununla beraber eer yk
dalm simetrik ve elektrik ak younluunun sabit olduu uygun bir yzey seilebiliyorsa Gauss
kanunu alan problemlerindeki karmakl byk oranda azaltr.
Diverjans teoremi uygulanarak (3.28)
Ddv = v dv
olarak da yazlabilir. Bu eitliin bir s yzeyi ile snrlanan herhangi bir v hacmi iin doru olmas
gerekir ve iki integral birbirine eittir. Buna gre uzayda herhangi bir noktada
D = v
(3.29)
olur. Bu eitlik Gauss kanununun nokta veya diferansiyel biimi olarak adlandrlr. (3.29) eitlii
szl olarak u ekilde ifade edilebilir: Uzayda herhangi bir noktadan elektrik ak hatlarnn kt
yerde bir pozitif yk younluu (kaynak) vardr. Eer yk younluu negatifse (yutak) elektrik ak
hatlar noktaya doru yaklaarak birleirler.
104
(3.29) eitlii, elektrik ak younluunun bir blgede mevcut olan serbest yklerin bir ls
olduunu gstermektedir. Dielektrik malzemeler tartmasnda bu gerek tekrar vurgulanacaktr.
imdiye kadar dikkate alnan rneklerde hacim yk dalmndan dolay herhangi bir noktada E
alannn hesaplanmasndan, integrasyon ileminin ierdii karmaklktan dolay st kapal olarak
kanld. imdi bu tip problemlerden bazlar yk dalm simetrik olduu srece Gauss kanunu
kullanlarak ok daha kolaylkla zlebilir.
RNEK 3.8 Gauss kanunu kullanlarak yaltlm bir q nokta yknden dolay herhangi bir P
noktasndaki E yi bulunuz.
ZM ekil 3.17de grld gibi merkezinde ykn bulunduu, R yarapnda kresel bir
Gauss yzeyi oluturalm. Ak hatlar pozitif nokta yknden da doru radyal olarak
ynlendiinden elektrik alan iddeti krenin yzeyine normal yani dik olur (baka yn bu gibi
olmaz). Elektrik alan iddeti,
E = Er ar
ile ifade edilir. Krede her nokta qnin yerletii merkezden eit uzaklkta olduundan E r nin
r = R de yzeyde her noktada ayn byklkte olmas gerekir. Bylece
E ds = Er
R 2 sin d d = 4R 2 Er
0
olur. Kresel yzey ile evrelenen toplam yk qdr bylece Pde elektrik alan iddeti (3.27)den
4R 2 Er =
veya
Er =
q
4 o R 2
olup Coulomb kanunu kullanlarak elde edilen sonu ile ayndr.
ekil 3.17 Orijindeki q nokta ykn

evreleyen R yarapnda kresel
Gauss yzeyi
RNEK 3.9 (a) ekil 3.18ada grld gibi a yarapnda kresel yzey zerine ykler dzgn
olarak ( s ) datlmtr. (b) ekil 3.18bda grld gibi a yarapnda bir kre iinde ykler
v hacimsel yk younluunda dzgn olarak datlmtr. Her iki durum iin uzayda her yerde
elektrik alan iddetini belirleyiniz.
105
ZM
(a) Kresel yk dalm, elektrik alan iddetinin sabit olduu r yarapnda kresel Gauss
yzeyinin seimini sunmaktadr. Yzey r < a yarapnda iken evrelenen ykn olmamasndan
dolay elektrik alan iddetinin sfr olmas gerekir. r > a iken Gauss yzeyi iinde kalan toplam
yk
Q = 4a 2 s
dir. Burada da yine
E ds = 4r E
2
olur. Bylece Gauss kanunundan
Er =
Q
4 o r 2
sa2
or 2
r a iin
bulunur. Bu eitliin zmnden ekil 3.18cdeki E r ile rnin deiim grafii elde edilir.
(b) Yzey r a yarapnda iken evrelenen yk,
4
Q = r 3 v
3
olarak hesaplanr ve
E ds = 4r
s
Er
ile Gauss kanunundan (3.27)
Er =
v r
3 o
r a iin
bulunur.
Yzey r a yarapnda iken evrelenen yk,
4
Q = a 3 v
3
ile Gauss kanunundan
Er =
a 3 v
3 o r 2
r a iin
elde edilir. Bu eitliklerin zmnden ekil 3.18ddeki E r ile rnin deiim grafii elde edilir.
106
(a) a yarapnda kre zerinde s yzey yk

dalmn evreleyen r yarapnda kresel
(Gauss) yzeyi
(b) v hacimsel yk dalm ile a yarapnda

krenin iindeki ve dndaki kresel (Gauss)
yzeyleri
(c) E r ile rnin deiim grafii
(d) E r ile rnin deiim grafii

ekil 3.18
ALITIRMALAR
1. rnek 3.9bde yk dalm r v ile verilmise uzayda her yerdeki elektrik alan iddetini
belirleyerek grafiini iziniz.
2. z = 2,5 m dzleminde 0,5 yarapnda dairesel bir blgeden geen elektrik ak younluu
D = 10 sin a + 12 z cos( / 4)a z C/m2 olarak verilmitir. Yzeyden geen toplam aky
bulunuz.
3. a ve b yaraplar ile snrlanan (a < b) kresel blge iindeki yk dalm v / r olarak
verilmitir. Bolukta her yerde elektrik alan iddetini belirleyiniz. r = b yzeyinden geen
toplam ak nedir?
4. Sonsuz uzunlukta a yarapnda silindirik bir iletken, yzeyinde dzgn bir s yk dalmna
sahiptir. Bolukta her yerde elektrik alan iddetini ve elektrik ak younluunu hesaplaynz. b
yarapnda (b > a) silindirik bir yzeyden geen aky hesaplaynz.
5. Bo uzayda E = (20 / r 2 )a r verilmi (3, -4, 1) cm noktasnda v yi bulunuz. Cevap: -1,42

(nC/m3)
6. Pozitif bir Q yk havada b yarapnda ok ince kresel bir kabuk zerinde dzgnce
datlmtr. Her yerdeki E yi bulunuz. E ile R deiim grafiini iziniz. Cevap: 0 < R < b
iin 0; r > b iin Q / 4 o r 2 .
107
3.5 ELEKTRK POTANSYEL

imdiye kadar bahsedilen elektrostatik etkiler elektrik alan iddetinin tanmlanmasnda
kullanlmt. Bu ksmda elektrik potansiyeli olarak bir skaler tanmlanmakta nk bu ok sayda
farkl biimdeki karmak hesaplamalarn sadeletirilmesine yardmc olmaktadr. Bir skaler miktar
ile almak bir vektr miktar ile almaktan daha kolaydr.
Bir E elektrik alanna q pozitif test yk yerletirilirse yk zerinde F = qE ile verilen bir itici
kuvvet olacaktr. Bu kuvvet altnda ekil 3.19ada grld gibi yk dl diferansiyel uzaklna
hareket eder. Ykn hareketi nedeniyle elektrik alan ile bir i yaplr. Elektrik alan tarafndan
harcanan enerji art veya basite E alan ile yaplan i miktar,
dWe = F dl = qE dl
ekil 3.19 Elektrik alan iinde (a) serbest braklm ve (b) harici kuvvetin etkisi altndaki test
yknn hareketi
dir; burada e indisi E alan ile yaplan ii iaretlemektedir. E alan ile yapldnda pozitif test
yk daima E nin ynnde hareket etme eilimindedir. Eer test yk harici bir Fext kuvveti ile
E nin zt ynnde hareket ettirilirse harici kuvvet ile yaplan diferansiyel i
dW = Fext dl
olur; (-) iareti ykn E alannn zt ynnde hareket ettiini gstermektedir. Hareketli ykn
kazanlabilecei kinetik enerji ihmal edilerek, harici kuvvetin ekil 3.19bde grld gibi
elektrik kuvveti ile tam dengeli olduu varsaylacaktr. Bu durumda aadaki ifade yazlr.
dW = qE d
b noktasndan a noktasna test yknn hareket ettirilmesi iin harici kuvvet ile yaplan toplam i
a
Wab = q E d
(3.30)
108
dir. Eer ekil 3.20de grld gibi kapal bir yol etrafnda yk hareket ettirilirse yaplan i sfr
olmaldr. Baka ifadeyle
ekil 3.20 Elektrik alannda c kapal yolu boyunca q

yknn hareketi
E d = 0
c
(3.31)
olur ki basite E alannn statik artlar altnda rotasyonel olmayan veya korunumlu olduunu ifade
etmektedir. Bu
E = 0
(3.32)
anlamna gelmektedir. Bir vektr alannn rotasyoneli sfr ise vektr alan bir skaler alann
gradyan ile temsil edilebilir. Bylece skaler V alan ile E alan
E = V
(3.33)
olarak ifade edilebilir. Eksi iaretinin nedeni biraz sonra aklanacaktr.

imdi 3.30
a
a
Wab = q E d = q V d
olarak ifade edilebilir. V d = dV konularak (Ksm 2.8)
Wab = q
Va
Vb
dV = q[Va Vb ] = qVab
(3.34)
olur; burada V a ve V b a ve b noktalarndaki V skaler alannn deerleridir. V a ve V b srasyla a ve b

noktalarnda bir referans noktasna gre elektrik potansiyelleridir. Vab = Va Vb b noktasna gre
a noktasnn potansiyelidir (bu iki nokta arasndaki potansiyel fark olarak adlandrlr).
Eer yaplan i pozitif ise bu durumda a noktasndaki potansiyel b noktasndakinden yksektir.
Baka bir ifadeyle harici kuvvet pozitif yk E alannn tersine ittiinde ykn potansiyel enerjisi
artar. Bundan dolay (3.33)de negatif iareti kullanlmtr. Farkl ifadeyle elektrik alanndaki
pozitif ykn hareketinde yaplan i ykn potansiyel enerjisindeki arta eittir. Bylece
potansiyel fark, q 0 limitinde birim yk bana potansiyel enerjideki deiim yani
109
a
Wab
= E d
b
q 0 q
Vab = lim
(3.35)
dir. (3.35)den potansiyel fonksiyonun birimi J/C veya Vtur. (3.33) ve (3.35)den elektrik alan
iddetinin V/m ile niin ifade edildii aktr.
RNEK 3.10 Orijindeki q nokta yknden dolay iki nokta arasndaki potansiyel fark belirleyiniz.
ZM q nokta yknn r radyal uzaklndaki elektrik alan iddeti
E=
ar
q
4 o r
dir. Orijinde bulunan q yknden P ve S noktasnn radyal uzaklklar srasyla r 1 ve r 2 ise bu

durumda (3.35)den
Vab =
r1
r2
q
4 o r
dr =
q 1 1

4 o r1 r2
Eer r2 = konularak, sonsuzdaki S noktasna gre P noktasnn potansiyeli mutlak potansiyel

olarak bilinir. Bylece r1 = R de P noktasnn mutlak potansiyeli,
V=
q
4 o R
(3.36)
olur. (3.36) eitlii sabit yarapl bir yzeyde potansiyelin deimeden kaldn gstermektedir.
Potansiyelin ayn olduu bir yzey e potansiyel yzey olarak bilinir. Bylece bir nokta yk iin
e potansiyel yzeyler ekil 3.21de olduu gibi krelerdir. ekil 3.22de grld gibi dzgn
ykl bir hattn e potansiyel yzeylerinin ortak merkezli silindirler olduunun dorulanmas
retici olacaktr.
Ksm 3.3de elektrik alan iddeti hat yk younluu, yzey yk younluu ve hacim yk
younluu ile ifade edilmiti. Ayn ifadeler herhangi bir noktadaki potansiyel iin de elde
edilebilir. Detaylar ihmal edilerek eitlikler dorudan aadaki gibi yazlr:
Hacim yk younluu dalm:
V=
1
4 o
v dv'
(3.37a)
s ds '
(3.37b)

r r'
Yzey yk younluu dalm:
V=
Hat yk younluu dalm:
1
4 o

r r'
110
V=
1
4 o
ekil 3.21 Nokta yknn e potansiyel

yzeyleri
dl '
l
r r'
(3.37c)
ekil 3.22 Dzgnce yklenmi hattn e

potansiyel yzeyleri
RNEK 3.11 a yarapnda ykl bir halka dzgn bir yk dalm tamaktadr. Halkann
eksenindeki herhangi bir noktada potansiyel ve elektrik alan iddetini belirleyiniz.
ZM Dzgn yk dalm tayan ykl halka ekil 3.23de grlmektedir. z ekseninde
P(0,0,2) noktasndaki potansiyel (3.37c)den
V ( z) =
1
4 o
l a
(a + z )
2
2 1/ 2
d ' =
l a
2 o a 2 + z 2
olup halkann merkezinde aadaki gibi olur.
V ( z = 0) =
l
2 o
ekil 3.23 Dzgnce yklenmi halka
111
z
1
Elektrik alan iddeti, (3.33)den

= 2
2
2 1/ 2
2 3/ 2
(a + z )
z (a + z )
V ( z )
z
a
E = V =
az = 2
a
2 3/ 2 z
z
2 o (a + z )
dir. Halkann merkezinde, z=0daki elektrik alan iddeti yk dalmnn simetriliinden
beklenildii gibi sfrdr.
RNEK 3.12 Ykler, a yarapnda, sonsuz uzunlukta bir silindirin d yzeyinde s dzgn
yzey yk younluunda dalmtr. Silindirin merkezinden balamak zere uzakln bir
fonksiyonu olarak elektrik alan iddetini bularak uzayda iki nokta arasndaki potansiyel fark
ifadesini elde ediniz.
ZM
D yzeyi dzgnce yklenmi, sonsuz uzunlukta silindirik ubuk ekil 3.24de grlmektedir.
Yarapn 0 < < a aras deiiminde Gauss kanununa gre E sfrdr. Yarapn a < aras
deiiminde elektrik alan iddetinin, P noktasnn asal konumundan bamsz olarak sadece
yarap, dorultusunda olduu ( E ) kolayca tahmin edilebilir. Birim uzunluk bana silindir
yzeyindeki toplam yk ile E alan Gauss kanunundan (silindir biiminde kapal Gauss yzeyi)
aadaki gibi hesaplanr.
o E ds = q
s
o E d dz = 2a s
o E 2 1 = 2a s
a
E = s a
Uzayda iki nokta arasndaki potansiyel fark ifadesi aadaki gibi elde edilir; 1 < 2 ve
(d / ) = ln .
Vab =
a s
a
a da = s ln 2
Eitlikten grld gibi 2 = konularak sonsuza gre mutlak potansiyelin hesaplanmas

tanmlanmam bir sonuca gtrr. Bir referans potansiyel noktasnn seilmesiyle sorunun
stesinden gelinmi olur.
112
ALITIRMALAR
1. 120 nC ve 800 nCluk iki nokta yk 40 cmlik bir uzaklk ile birbirinden ayrlmtr. Aradaki
uzakl 30 cmye drmek iin ne kadar enerji harcanmaldr?
2. (3.9) ve vektr ilemlerini kullanarak (a) E = V ve (b) E = 0 olduunu gsteriniz.

3. Sonsuz uzunlukta, dzgnce yklenmi bir hattn e potansiyel yzeylerinin e merkezli
silindirler olduunu gsteriniz.
ekil 3.24 D yzeyi

dzgnce yklenmi,
sonsuz uzunlukta
silindirik ubuk
etrafndaki elektrik alan
iddeti. P noktasndaki
E iki diferansiyel yk
elemannn elektrik
alanlarnn radyal
bileenlerinin, E
toplamdr.
3.6 ELEKTRK DPOL

Elektrik dipol birbirine ok yakn bir ift eit ve zt iaretli ykler olarak tanmlanr. ekil
3.25ada grld gibi her ykn bykl q ve aralarndaki akln d olduunu varsayalm.
Ama dipoln uzayda herhangi bir P ( x, y, z ) noktasnda oluturduu potansiyel ve elektrik alan
iddetinin belirlenmesidir. Ykler arasndaki akln gzlem noktasna olan uzaklkla
karlatrldnda ok kk olduunu varsayalm. P noktasndaki toplam potansiyel,
(a) Elektrik dipol ve P noktasna gre

uzaklk vektrleri
(b) P dipolden ok uzakta iken (r >> d ) uzaklk

yaklamlar
ekil 3.25
113
V=
q 1 1
q r2 r1
=
4 o r1 r2 4 o r1r2
dir; burada, r 1 ve r 2 ekilde grld gibi ykler ile P noktas arasndaki uzaklklardr.
ekil 3.25bde grld gibi eer ykler z ekseni boyunca simetrik olarak yerletirilmi ve
gzlem noktas r >> d olacak ekilde olduka uzaksa bu durumda r 1 ve r 2 uzaklklar aadaki
gibi yaknlatrlabilir.
r1 r 0,5d cos ,
r2 r + 0,5d cos
ve
r1r2 r 2 (0,5d cos ) 2 r 2

Buna gre Pdeki potansiyel,
V=
q d cos
4 o r 2
olarak yazlabilir. = 90 iken dipol ikiye blen ara dzlemde herhangi bir noktadaki V
potansiyelinin sfr olduu gzlenebilir. Eer bu ara dzlemde bir yk bir noktadan dier noktaya
hareket ederse enerji harcamaz.
Negatiften pozitif yke hat ynnde bykl, p = qd ile bir dipol moment vektr, p = qda z
tanmlandnda P noktasndaki potansiyel aadaki gibi yazlabilir.

p cos
p ar
V=
=
4 o r 2 4 o r 2
(3.38)
Dipoln etrafnda bir noktadaki potansiyel uzakln karesi ile azalrken tek nokta yk durumunda
potansiyel uzaklkla ters orantldr.
E potansiyel yzeylerin elde edilmesi iin (3.38)deki V potansiyelinin sabit deerler almasna izin
verelim. (3.38)deki deikenler sadece ve rdir. Bylece e potansiyel yzey eitlii aadaki
gibi olur.
cos
= sabit
r2
(3.39)
deal elektrik dipolnn e potansiyel yzeyleri ekil 3.26ada grlmektedir.
imdi E = V kullanlarak P noktasndaki elektrik alan iddeti hesaplanabilir. Kresel

koordinatlar kullanlarak V skaler potansiyel fonksiyonunun negatif gradyanndan (2.78)
E=
p
4 o r
[2 cos a r + sin a ]
(3.40)
114
olarak hesaplanr.

2 cos a r + sin a = 3 cos a r (cos a r sin a ) = 3 cos a r a z
(3.41)
zdeliinden yararlanlarak P noktasndaki elektrik alan iddeti
3(p r )r r 2p
=
4 o r 5
(3.42)
olarak yazlabilir. Elektrik alan iddeti uzakln ters kb olarak azalr. Ara dzlemde, = / 2
alan izgileri a = a z boyunca ynlenmitir. Bu konumda E ,
E=
p
4 o r 3
= / 2 iin
(3.43)
biimini alr. = 0 ve = iken alan izgileri p dipol momentine paraleldir. deal dipol elektrik
alan iddeti rnts ekil 3.26ada grlmektedir. Fiziksel dipol (3.26b) ile ideal dipol alanlar,
orijin etrafndaki blge dnda birbirine ok benzemektedir. Aradaki farkllk, fiziksel dipolde
nokta ykleri arasnda bir d akl varken ideal dipolde bu akln olmamasdr. Dipolde ykler
arasndaki aklk gzlem noktasna gre olduka kk veya yklerin bulunduu yere gre gzlem
noktas ok uzaktaysa orijin etrafndaki alanlarn farkll gzard edilebilir. (3.42) eitliinden
ideal dipoln etrafndaki bir noktann (r) mutlak potansiyeli aadaki gibi hesaplanarak 3.38
eitlii dorulanabilir.
3(p r )r r 2p
V = E d =
dr
4 o r 5

3(p r )r p
V =
3 dra r
4 o r 5
r
1
V =
3 p cos r 2 p cos
4 o
r5
r3
1
p cos
V =
4 o
r2
dr
V=
p cos
4 o r 2
aretleri ve konumlarna bal olarak yk ve yk iftlerinin pozisyona bal (birbirlerini birletiren

doru boyunca) V ve E deiimleri ekil 3.26cde grlmektedir.
115
(a) deal elektrik

dipolnn e
potansiyel yzeyleri
ve elektrik alan
izgileri
(b) Fiziksel elektrik

dipolnn e
potansiyel yzeyleri
ve elektrik alan
izgileri
ekil 3.26
Yk iftleri
Yk iftleri
Tek yk (telenmi)
Tek yk (telenmi)
Tek yk (orijnde)
116
ekil 3.26c aretleri ve konumlarna bal olarak yk ve yk iftlerinin pozisyona bal

(birbirlerini birletiren doru boyunca) V ve E deiimleri
117
Elektrik dipol kavram, dielektrik (yaltkan) malzemenin elektrik alan iindeki davrannn
aklanmasnda ok kullanldr. Elektrik dipolnn daha uygun bir tanm aadaki gibidir.
Elektrik dipol kk bir uzaklk ile birbirinden ayrlm eit byklkte ve zt polaritede iki yk
olarak tanmlanr. Her dipolun oluturduu vektr, dipol momenti olarak adlandrlr. q her ykn
bykl ve d negatiften pozitif yke uzunluk vektr ise bu durumda dipol momenti p =q d
olur.
RNEK 3.13 10-11 metre uzaklk ile birbirinden ayrlm elektron ve proton z=0 ikiye blen
dzleminde z ekseni boyunca simetrik olarak konulmutur. P(3,4,12)deki potansiyeli ve E alann

(a) dipol kavramn kullanarak ve (b) ayr ayr ykleri dikkate alarak belirleyiniz ve ayrca
sonular karlatrnz.
ZM
(a) ekil 3.25bde grld pozisyon vektr ve bykl: r = 3a x + 4a y + 12a z r=13 m
Dipol momenti: p = qda z = 1,6 1019 1011 a z = 1,6 1030 a z

(3.38)den P noktasndaki potansiyel,

pr
9 109 1,6 1030 12
V=
=
= 7,86527 1023 V
3
3
4 o r
13
(3.42)den P noktasndaki elektrik alan iddeti,
9 109
E=
(1,6 1030 )[3 12(3a x + 4a y + 12a z ) 132 a z ]
5
13
E = [4,189a x + 5,58a y + 10,2a z ] 1024 V/m
olarak hesaplanr.
(b) ekil 3.25ayardm ile uzaklk vektrleri ve byklkleri aadaki gibi hesaplanr.
r1 = r a z = r 0,5 10 11 a z = 3a x + 4a y + (12 0,5 1011 )a z

2
r1 = 12,999999999995385 m
ve
r2 = r + a z = r + 0,5 1011 a z = 3a x + 4a y + (12 + 0,5 1011 )a z

2
r2 = 13,000000000004615 m
r2 r1 = 13,000000000004615 - 12,999999999995385 = 9,23706 10-12
118
r1r2 = 13,000000000004615 12,999999999995385 169

P(3,4,12) noktasndaki potansiyel ve elektrik alan iddeti aadaki gibi hesaplanr.
V=
-12
q r2 r1
9
19 9,23706 10
= 7,87063 1023 V
= 9 10 1,6 10
4 o r1r2
169
9 109 1,6 1019

[3a x + 4a y + 11,999999999995a z ]
E1 =
3
r1
9 109 1,6 1019

[3a x + 4a y + 12,000000000005a z ]
E2 =
3
r2

E E1 + E 2 = [4,189a x + 5,58a y + 10,2a z ] 1024 V/m

(a) ve (b)deki hesaplamalarn karlatrlmasyla, dipol kavram kullanlarak, gzlem noktas ok
uzakta olduu srece, hemen hemen ayn sonucun daha kolaylkla elde edilebilecei grlmektedir.
ALITIRMALAR
1. ekil 3.26daki ykler nokta yk yerine sonlu yarapta kreler olsayd, epotansiyel yzeyler
ve elektrik kuvvet izgilerinin biimi ne olurdu?
2.
E=
p
4 o r
[2 cos a r + sin a ] eitliini dorulaynz.
3. Elektrik dipolnn kuvvet hatlar ifadesini elde ediniz.

4. Elektrik dipolnn elektrik alan iddetinin genliinin aadaki gibi olduunu gsteriniz.
E=
p
4 o r 3
1 + 3 cos 2
(3.44)
5. Elektrik dipolnn oluturduu elektrik alan iddetinin korunumlu alan olduunu gsteriniz.
3.7 ELEKTRK ALANINDAK MALZEMELER
Bo uzayda (vakum) eitli yk dalmlarnn meydana getirdii alanlara yeterli vurgu yapld;
imdi elektrostatik alan almasnn tamamlanmas iin malzemeler tartlabilir. Malzemeler
geni kategoride snflandrlr: letkenler, yar-iletkenler ve yaltkanlar.
3.7.1 ELEKTRK ALANINDAK LETKENLER
Bir iletken metal gibi bir malzeme olup olduka ok sayda serbest elektron bulundurur. Bir
elektrona eer (a) ekirdei ile gevek olarak bal, (b) iletken iinde serbest gezebiliyor, (c) son
derece kk elektrik alanna tepki verebiliyor ve (d) bir kuvvet altnda kald srece hareketini
srdryor ise serbest elektron denir.
119
Metal kristallerin kafes boluunda normalde ekirdekten serbest olarak atom bana bir, iki veya
valens elektronu vardr. Isl uyardan dolay bu serbest elektronlar kafes boluunda rasgele
hareket ederler. Yaltlm iletkenin herhangi bir ynnde elektronlarn net bir srklenmesi yoktur.
Bu elektronlar harici bir enerji kayna ile iletken iinde elektrik alan uygulandnda akma katk
salayan elektronlara benzer. Bir malzemenin serbest elektronlarnn says ile tanmlanmas yerine
iletkenlii ile tanmlanmas tercih edilmitir. letkenlik daha ileri olarak Kararl Elektrik Akmlar
blmnde tartlmaktadr. imdilik valens elektronlarnn saysnn art ile malzemenin
iletkenliinin azalaca basite ifade edilebilir. Baka ifadeyle, bir valens elektronlu metallerin
iletkenlii iki veya daha fazla valens elektronlu metallerin iletkenliinden daha yksektir.
Kararl Elektrik Akmlar blmnde akm tayan iletkenin iinde gerekten nelerin yer ald da
tartlacaktr. Bu ksmda ama, statik elektrik alanna yerletirildiinde yaltlm bir iletkenin
davrannn incelenmesidir. Yaltlm iletkenin elektriksel olarak ntr olduunun hatrlanmas iyi
olur. Baka ifadeyle, iletkende elektronlar olduu kadar ok sayda pozitif ykler de vardr.
ncelikle, bir iletken iinde fazladan bir yk kalabilir mi? sorusu sorulduunda cevap tabii ki
vurgulayarak hayr olacaktr nk ykler aralarndaki karlkl itme kuvvetinden dolay
uzaklamalarn srdreceklerdir veya fazla yk ierden da doru hareket ederek yaltlm
iletkenin yzeyinde kendisini datacaktr. Bu ilem ne kadar sre alr? Burada da yine miktarsal
bir cevap Kararl Elektrik Akmlar blmnde verilmekle beraber, bu zaman bakr gibi iyi bir
iletken iin 10-14 saniye seviyesinde olduka kktr. Bu, kararl durum denge artlar altnda
iletken iindeki net hacim yk younluunun sfr olduunu vurgulamaktadr. Yani iletken iindeki
yk younluu aadaki gibi verilir.
v = 0
(3.45)
ekil 3.27 Elektrostatik alan

iindeki yaltlm letken
imdi ekil 3.27de grld gibi elektrik alan iine yaltlm bir iletken yerletirildiini
varsayalm. Uygulanan harici elektrik alan serbest elektronlar zerinde bir kuvvet meydana getirir
ve E alannn zt ynnde hareket etmelerine neden olur. letkenin bir kenar negatif ykl olurken
dier taraf pozitif olarak yklenir. Yklerin byle bir ayrm, iletkene dorudan temas
olmadndan indklenen ykler olarak adlandrlr. Bu indklenen ykler, iletken iinde uygulanan
harici elektrik alanna eit ve zt ynde elektrik alan retir. Baka bir ifadeyle, kararl duruma
ulaldnda iletken iindeki net elektrik alan sfr olur. Bylece denge durumundaki bir iletkenin
iinde
=0
(3.46)
120
olur. (3.46) eitlii, iletken malzemenin her noktasnda potansiyelin ayn olmas anlamna gelir.
Bylece statik artlar altnda, yaltlm iletkende hacim yk younluu veya elektrik alan iddeti
varln devam ettiremez. Her iletken bir e potansiyel uzay blgesi oluturur.
RNEK 3.14 Yk a yarapnda kresel bir blge iinde dzgnce datlmtr. ekil 3.28ada
grld gibi i yarap b ve d yarap c olan yaltlm iletken bir kresel kabuk e merkezli
olarak yerletirilmitir. Blgede her yerdeki elektrik alan iddetini belirleyerek ekil 3.28bdeki
grafii dorulaynz.
ZM ekilde grld gibi uzay drt blgeye blnebilir.
Blge I: r < a yarap iin evrelenen toplam yk,
4
Q = r 3 v
3
dir. Dzgn yk dalm nedeniyle, E alannn sadece radyal ynde ve sabit bir (Gauss) kresel
yzeyinde olmas gerekir. Buna gre
ds = 4r
2
yazlr. Buradan 0 < r < a iin 4r 2 r =
r
4
va r olur.
r 3 v yani E =
3 o
3 o
(a) letken kabuk ile evrelenmi kresel yk

dalm
ekil 3.28
Blge II: a r < b iin evrelenen toplam yk,
4
Q = a 3 v
3
dir ve Gauss kanunundan, E aadaki gibi ifade edilir.
(b) E r nin radyal ynde deiimi
121
4
a 3 v
3 o
4r 2 r =
veya
a3
a
E=
2 v r
3 o r
arb iin
Blge III: b r c . letken iinde E nin sfr olmas gerektiinden r = b yzeyi, evrelenen
toplam yke eit byklkte bir negatif ykle yklenmelidir. Eer sb yzey yk younluu ise bu
durumda yzeydeki ykn 4b 2 sb olmas gerekir. Buna gre sb aadaki gibi ifade edilir.
4
4b 2 sb = a 3 v
3
veya
sb =
a3
v
3b 2
Blge IV: rc: Eer yaltlm iletken kabuun i taraf negatif bir yk kazanrsa r = c deki d
tarafn eit miktarda pozitif yk kazanmas gerekir. sb d yzeydeki yzey yk younluu ise bu
durumda
4
4c 2 sb = a 3 v
3
veya
sc =
a3
v
3c 2
olur. Bu blgedeki elektrik alan iddeti aadaki gibi hesaplanr.
a3
E=
a
2 v r
3 o r
r c iin
RNEK 3.15 ekil 3.29ada grld gibi i yarap a ve d yarap b olan iletken bir kabuun
ortasnda bir +Q nokta yk bulunmaktadr. Gerekli hesaplamalar yaparak, radyal uzakln bir
fonksiyonu olarak elektrik alan iddeti ve potansiyel deiimlerinin grafiklerini iziniz.
ZM ekilde grld gibi uzay blgeye blnebilir.
E alan hesaplamalar:
Blge I: Dzgn yk dalm nedeniyle, E alannn sadece radyal ynde ve sabit bir (Gauss)
kresel yzeyinde olmas gerekir. Buna gre oluturulan Gauss eitliinden,
122
4r 2 r =
0 < r < a iin E =
Q
4 o r
a r olur.
Blge II: a r b . letken iinde E sfrdr ve r = a yzeyi, evrelenen toplam yke eit
byklkte negatif yke sahip olur. Bu yzeydeki yzey yk younluu, sa aadaki gibi ifade
edilir.
sa =
Q
4a 2
Blge III: b r . Yaltlm iletken kabuun d taraf iteki negatif yklerin byklnde
pozitif yk kazanarak yzeyinde,
sb =
Q
4b 2
yk younluu barndrr. Bu blgedeki elektrik alan iddeti aadaki gibi hesaplanr.
E=
Q
4 o r
ar
b r iin
V alan hesaplamalar:
Potansiyellerin hesaplanmasna potansiyelin en dk (veya sfr) olduu (kaynaktan en uzaktaki)
r = dan balanr.
III. blgedeki potansiyel deiimi, blgedeki E ile aadaki gibi hesaplanr.

r
VIII = E d =
Q 1
Q
=
a r dr a r =
4 r 2
4 o r 4 o r
o
Buradan b noktasndaki potansiyel,
Vb =
Q
4 ob
dir.
II. blgedeki potansiyel deiimi, b noktasndaki V b potansiyeli ile toplanarak, blgedeki E ile
r
r
VII = E d + Vb = 0a r dra r +
Q
4 ob
Q
4 ob
123
Blgedeki E alan 0 (sfr) olduundan VII = Vb = Va olduu akca grlmektedir.
I. blgedeki potansiyel deiimi, a noktasndaki V a potansiyeli ile toplanarak, blgedeki E ile

r
VI = E d + Va =
4 r
a
a r dra r +
Q
4 o a
VI =
Q 1
Q
Q ar
Q
+
=
+
4 o r a 4 ob 4 o ar
4 ob
VI =
Q ar 1
+
4 o ar
b
Elde edilen btn E ve V eitlikleriyle ekil 3.29b ve cdeki grafikler izilir. ekil 3.29bde
grld gibi iletken kabuun varl, E r grafiinde a ile b arasn kesip kararak grafiin
eiminde herhangi bir deiiklik meydana getirmemitir. ekil 3.29cde ise iletken kabuun varl,
b < r < arasndaki grafiin eiminde bir deiiklik meydana getirmezken, bdeki potansiyeli
aya getirerek 0 < r < a arasndaki potansiyelin eimini artrm yani potansiyel daha ksa bir
arala hapsedilmitir.
ALITIRMALAR
(1) a yarapnda ok uzun iletken bir silindir sa yzey yk younluu tamaktadr. Bu iletken,
i yarap b ve d yarap c olan dier bir iletken silindir ile evrelenmitir. Bolukta her yerdeki
elektrik alan iddetini hesaplaynz. D iletkenin i yzeyindeki yk younluu nedir? D
iletkenin d yzeyindeki yk younluu nedir? D iletkenin d yzeyi topraklandnda yklere
ve alanlara ne olur?
(2) nceki rnekte i iletkendeki yzey yk younluu pozitif alnrsa i iletkenin potansiyeli d
iletkenden daha m az veya daha m ok olur? ki iletken arasndaki potansiyel fark nedir?
(3) b yarapnda bir krenin iindeki yk dalm v = (b + r )(b r ) C/m3 olarak verilmitir.
Bolukta her yerdeki elektrik alan iddeti ve potansiyeli hesaplaynz. Potansiyelin r = da sfr
olduunu varsaynz.
(a) yarap a ve d yarap b olan iletken

kabuk ve ortasndaki +Q yk
124
(b) letken kabuk varken elektrik alan iddetinin

radyal ynde deiimi
(c) letken kabuk varken (dz izgi) ve yokken

(kesik izgi) potansiyelin radyal ynde deiimi
ekil 3.29
3.7.2 ELEKTRK ALANINDAK DELEKTRKLER
deal dielektrikin (yaltkan) kafes yapsnda serbest elektron olmayan malzeme olduu kesin
olarak sylenebilir. deal dielektrik iindeki btn elektronlar bileen moleklleri ile kuvvetlice
yapktrlar. Bu elektronlar rasgele hareketlerine zt ynde ok kuvvetli dahili engelleyici
kuvvetler ile etkileim altndadrlar. Bundan dolay harici bir enerji kayna ile bir elektrik alan
verildiinde dielektrik iinden akm gemez. Daha uygun tanmla, ideal dielektrik pozitif ve negatif
ykleri birbirinden ayrlmayacak ekilde ok sert yapm olan malzemedir.
Tabii ki hibir gerek cisim ideal dielektrik deildir. Bunun yannda iyi bir iletkenden 1020 kez
daha kk iletkenlikte malzemeler vardr. Belli bir iddetten daha az elektrik alanlarna maruz
brakldnda bu malzemeler sadece ihmal edilebilir akm akna izin verirler. Btn pratik
amalar iin bu malzemeler ideal (mkemmel) dielektrikler olarak saylabilirler. Bir elektrik
kuvvetinin etkisi altnda dielektrik malzemenin moleklleri bir bozulma ile karlaarak pozitif
ykn merkezi ile negatif ykn merkezi artk akmaz. Byle bir molekle veya dielektrik
malzemeye polarize olmu (kutuplanm) denilir. Malzeme polarize durumunda ok sayda dipol
ierir.
Normal durumunda bir dielektrik kaln dilim tabakann ematik temsili ekil 3.30ada
grlmektedir. ekil 3.30bde ayn ksmn bir elektrik alannn etkisi altnda olduu durum
grlmektedir.
imdi ekil 3.31de grld gibi polarize dielektrik malzemenin dnda P noktasndaki
potansiyeli hesaplayalm. Bunun iin ncelikle birim hacim bana dipol says olarak aadaki
gibi polarizasyon vektr, P tanmlayalm.
125
(a) Pozitif yklerin merkezinin negatif yklerin

merkezi ile akt normal durumda dielektrik
(b) Yk iftleri arasndaki ayrm ve

kutuplanmay gsteren polarize dielektrik
ekil 3.30
p
P = lim
v 0 v
(3.47)
ekil 3.31 Polarize dielektrik malzemenin P

noktasnda oluturduu potansiyel
Burada, p v 0 limitinde v hacminin dipol momentidir. (3.47) eitlii basite vye gre
p nin trevinin tanmdr. Bu bakmdan ekil 3.31deki dv ' hacmi iin dp ,

dp = Pdv '
(3.48)
olarak tanmlanabir. dp den dolay P noktasndaki potansiyel,

P aR
dV =
dv'
4 o R 2
(3.49)
ile ifade edilir; burada, R = r r ' = r r ' a R = Ra R dir. ' (1 / R) = (1 / R 2 )a R olduundan (3.49)
P ' (1 / R )
dV =
dv'
4 o
biimini alr.
P ' (1 / R) = '(P / R) ('P) / R

vektr zdelii (Vektr Analizi blm) kullanlarak (3.50)
(3.50)
126
1 P 'P
dV =
'
dv'
R
4 o R
olarak yazlabilir. Buna gre, polarize dielektrikin v hacmi zerinde integral alnarak P
noktasndaki potansiyel,
P
1
'P
V=
dv'
' dv'
v' R
4 o v ' R
ifadesinde ikinci tarafn birinci terimine diverjans teoremi uygulanarak
V=
1
4 o

P an
1
ds '
s' R
4 o
'P
dv'
v' R
(3.51)
elde edilir. (3.51)den, polarize dielektrikin P noktasndaki potansiyelin iki terimin cebirsel
toplam olduu aktr. Bunlar bir yzey terimi ve bir hacim terimidir. Eer snr yzey yk
younluu,
sb =P a n
(3.52)
ve snr hacim yk younluu,
vb = P
(3.53)
olarak tanmlanrsa (3.51)
V=
1
4 o
s'
sb
R
ds ' +
v'
vb
dv'
R
(3.54)
olarak yazlabilir. Bylece bir dielektrik malzemenin polarizasyon kaynann snr yk dalmlar
olduu anlalr. Bu snr yk dalmlar serbest ykler gibi olmayp daha nce bahsedildii gibi
yk iftlerinin ayrlmas ile meydana gelir.
Eer dielektrik blge snr yk younluuna ek olarak serbest yk younluu da ierirse, dielektrik
blgede E alannn belirlenmesi iin serbest yk younluundan dolay katknn da eklenmesi

gerekir. Buna gre ifade
v + vb v P
E =
=
veya

oE + P = v
(3.55)
olur. (3.55)in sa taraf basite serbest yk younluudur. Bo uzaydaki alanlar tartlrken
serbest yk younluunun D ye eit olduu sylenmiti. Gerekte bu hala dorudur ve bo
uzayda P 0 olduu (3.55)den aktr. Bundan dolay, herhangi bir ortam iin elektrik ak
127
younluunun tanm imdi aadaki gibi dielektrik malzemede polarizasyonun etkisi dahil
edilerek genelletirilebilir.

D = oE + P
(3.56)
Bu durumda D daima herhangi bir ortamdaki serbest yk younluunu temsil edecektir.
Dielektrik ortamda dipol momenti, p harici bir E alan ile indklenmektedir. Eer dipol momenti
ve dolaysiyle polarizasyon vektr E ile orantl ise malzemeye dorusal denilir. Eer dielektriin
elektriksel zellikleri ynden bamsz ise ortama izotropik denilir. Eer malzemenin btn
ksmlar ayn ise dielektrik malzemeye homojen denilir. Dorusal, izotropik veya homojen
dielektrik malzeme A snf dielektrik olarak anlr. Bu kitapta dielektrik ortamn tamamen A snf
tipinde olduu varsaylmaktadr. Bylece E ile polarizasyon vektr, P arasnda
P = o E
(3.57)
ilikisi yazlabilir. Burada orant katsays, elektriksel duyarllk olarak adlandrlr ve o faktr
boyutsuz bir miktar yapmak iin konulmutur.
(3.56) imdi
D = o (1 + )E
(3.58a)
olarak ifade edilebilir. (1 + ) miktar ortamn bal geirgenlii veya dielektrik sabiti olarak anlr
ve r ile sembolize edilir. Bylece en sonunda elektrik ak younluunun genel ifadesi
D = o r E = E
(3.58b)
olur; = o r ortamn geirgenliidir.
(3.58b) eitlii ortamn geirgenlii, ile D ve E terimleri arasnda yapsal bir iliki verir. Bo
uzay iin r = 1 olduundan D = o E dir. Bundan dolay herhangi bir ortamda elektrostatik alanlar
aadaki eitlikleri doyurur.
E = 0
(3.59a)
D = v
(3.59b)
D = E
(3.59c)
Burada, v ortamdaki serbest hacim yk younluu, = o r ortamn geirgenlii ve r

dielektrik sabiti veya ortamn bal geirgenliidir. Gerekte imdiye kadar gelitirilen btn
eitlikler o n ile deitirilmesiyle genelletirilebilir.
128
Tablo 3.1 Dielektrik malzemelerin yaklak dielektrik sabitleri ve dielektrik dayanmlar

Dielektrik Malzeme
Dielektrik Sabiti
Dielektrik dayanm (kV/m)
Hava
Bakalit
Ebonit
Epoksi
Cam
Gutta-percha
Mika
Mineral ya
Parafin
Polystyrene (kpk)
Paranol
Porselen
Quartz
Lastik
Transformotor ya
Saf su
1,0
4,5
2,6
4
4,5
4
6
2,5
2,2
2,6
5
5
5
2,5-3
2-3
81
3000
21000
60000
35000
90000
14000
60000
20000
29000
30000
20000
11000
30000
25000
12000
-
zotropik olmayan yani anisotropik dielektrik malzemelerde P ile E artk parallelliini

srdremez ve D ile E arasndaki iliki aadaki gibi bir matrisle tanmlanr. Homojen olmayan
dielektrik malzemelerde geirgenlik, pozisyona ballnn gsterilmesi iin ( x, y, z ) ile
tanmlanr.
Dx xx
D =
y yx
Dz zx
xy xz E x
yy yz E y
zy zz E z
E alan elektronlar molekllerden tamamen ekecek bir seviyeye artrldnda dielektrik

malzemenin delinmesi yer alacak ve akabinde bir iletken gibi davranacaktr. Delinmeden nce bir
dielektriin dayanabilecei maksimum E alan malzemenin dielektrik dayanm olarak adlandrlr.

Baz malzemelerin dielektrik sabiti ve maksimum dielektrik dayanmlar tablo 3.1de verilmitir.
RNEK 3.16 Bir q nokta yk sonsuz uzunlukta dorusal, izotropik ve homojen dielektrik ortam
ile evrelenmitir. E alann, D alann, P polarizasyon vektrn, sb snr yzey yk

younluunu ve vb snr hacim yk younluunu hesaplaynz. Nokta yknn etrafnda dielektrik

ortamn varl ve yokluunda E , D , P ve V byklklerinin yarap ile deiimlerini grafiksel
olarak gsteriniz.
ZM E , D ve P dorusal bir ortamda birbirine paralel olduundan E alannn a r ynnde

olmas beklenir. Bylece Gauss kanunundan ortamdaki tek serbest yk q olarak
veya
D.ds = q
129
4r 2 Dr = q
yazlr ve buna gre
D=
q
ar
4r 2
olur. (3.59)dan elektrik alan iddeti
E=
1
ar
4 o r r
2
olarak ifade edilir. Bylece bir dielektrik malzemenin varl E alann r faktr kadar azaltm
fakat D alan deimeden kalmtr.
(3.56)dan P

P = D oE =
q r 1
ar
4r 2 r
olarak hesaplanabilir. (2.88)den P = 0 olduu hatrlanarak (3.53)den snr hacim yk

younluu sfrdr. Dielektrik ortam iki yzeyle snrlanmtr: birisi r da ve dieri ise nokta
yknn etrafnda. R da yzeydeki snr yzey yk younluu 0<r< blgesinde E alanna
katk salamazken nokta yk etrafnda yzeydeki yzey yk younluu E alanna katk salar.
R0 iken P dur. R0 iken Pdeki olaan dlkla beraber makroskobik skalada limit sfra
yaklarken yarap a olarak alnabilir. Bylece q ykne yakn dielektriin yzeyindeki toplam
snr yk

Qsb = lim 4a 2 sb = lim 4a 2 P.( a r ) = 4a 2
a 0
a 0
q
4 r a
( r 1)= q r 1
r
ve snr yk younluu,
sb =
q r 1
4a 2 r
olur. Bylece E alannn kayna olan toplam yk,

qt = q + Qsb = q q
r 1 q
=
r
r
ile ifade edilir.Toplam yk r faktr ile azalmtr. Bu E alannn ayn faktr ile azalmasndan
dolaydr. r artarken ortamdaki elektrik alan iddeti azalr. Elde edilen sonular ekil 3.32de
grafik haline getirilmitir. ekil 3.32ada grld gibi dielektrik ortamn varl D alannda bir
deime meydana getirmezken dielektrik ortam varken D etkisi meydana getiren fazladan bir P
olumaktadr. Bunun nedeni dielektrik yzeyinde snr yzey yklerinin olumasdr. ekil
130
3.32bde dielektrik malzemenin varlnn E alann r faktr kadar azaltt grlmektedir.

ekil 3.32cdeki potansiyel deiimleri E alanlarndakine benzer bir etki meydana getirmitir. ekil
3.32dde ise, kaynak nokta yk yarapnn bir a yarapna atanm durumda, serbest ve snr
yzey yk younluklarnn radyal yndeki deiimleri grlmektedir. r = da, grafikte
gsterilmeyen ayrca bir sb( r = ) vardr fakat Gauss kanununa gre bu yklerin a < r <
blgesindeki alanlara hibir katks yoktur.
ekil 3.32 (a) Dielektrik ortam yokken ve varken D ve P alanlarnn radyal dorultudaki
deiimleri, (b) Dielektrik ortam yokken ve varken E alanlarnn radyal dorultudaki deiimleri,
(c) Dielektrik ortam yokken ve varken potansiyellerin (V) radyal dorultudaki deiimleri ve (d)
Dielektrik ortam yokken ve varken serbest ( s ) ve snr yzey ( sb ) yk younluklarnn radyal
dorultudaki deiimleri (Grafiklerde karlatrma kolayl bakmndan r = 2 alnmtr).
ALITIRMALAR
1.

' (1 / R ) = (1 / R 2 )a R olduunu gsteriniz; burada, R = r r ' dir.
2. 10 mm yarapnda bir dielektrik ubuk z ekseninde z = 0 ile z = 10 m arasnda uzanmaktadr.
ubuun polarizasyonu P = [2 z 2 + 10]a z olarak verilmitir. Snr hacim yk younluunu ve

her yzeydeki yzey polarizasyonunu hesaplaynz. Toplam snr yk nedir?
3. Kenar b olan bir dielektrik kpte polarizasyon vektr P = xa x + ya y + za z olarak veriliyor.

Eer koordinatlarn orijini kbn merkezinde ise snr hacim yk younluunu ve snr yzey
yk younluunu bulunuz. Bu durumda toplam snr yk kaybolur mu?
131
4. Yarap b olan dielektrik silindir uzunluu boyunca polarize edilmi ve z ekseninde z = L / 2

ile z = L / 2 arasnda uzanmaktadr. Eer polarizasyon dzgn ve genlii P ise dielektrik
silindirin hem iinde ve hem de dnda, z eksenindeki bir noktada bu polarizasyondan
kaynaklanan elektrik alann hesaplaynz.
5. Sonsuz bir hat yk sabit geirgenlikte dielektrik bir ortam iinde evrelenmitir. Ortamda
herhangi bir noktadaki elektrik alan iddetini belirleyiniz. Hat a0 olacak ekilde a yarapl
bir silindire yaknlatrldnda snr yk younluu nedir?
3.7.3 ELEKTRK ALANINDAK YARI-LETKENLER
Silikon ve germanyum gibi baz malzemelerde, valens elektronlarnn toplam saysnn kk bir
ksm kafes boluunda rasgele hareket edebilecek serbestliktedir. Bu serbest elektronlar
malzemeye belli bir iletkenlik kazandrr. Bu malzeme tipi yar-iletken zayf bir iletkendir. Eer
yar-iletken iine bir miktar yk yerletirilirse itici kuvvetlerden dolay bir iletkende olduundan
daha yava bir hzda ykler d yzeye itilecektir. Denge durumu kazanldnda yar-iletken iinde
kalm fazladan hi yk olmayacaktr.
Eer yaltlm yar-iletken bir elektrik alanna yerletirilirse serbest elektronlarn hareketi sonunda
bir elektrik alan reterek uygulanan harici alan dengeleyecektir. Burada da yine kararl durum
artlar altnda yaltlm yar-iletken iinde net elektrik alan sfr olacaktr. Bylece bir yar-iletken
elektrostatik alana maruz brakldnda iletkenden farkl davranmaz. Bu bakmdan elektrostatik
alanlar bak asndan btn malzemeler iki kategoriye ayrlabilir: iletkenler ve dielektrikler.
3.8 ELEKTRK ALANINDA DEPOLANAN ENERJ
Bu ksmda elektrik alannda depolanan enerjinin belirlenmesi iin birisi kaynaklar ile ve dieri
alan miktarlar ile iki metot gelitirilecektir.
Kaynak miktarlar ile depolanan enerji ifadesinin kartlmas
Elektrik alanndan yoksun bir blgeyi dikkate alalm. Byle bir blge oluturmak iin ortamda
herhangi bir yk varsa bunlarn sonsuza yerletirilmesi gerekir. Mevcut n nokta yknn her
birinin sonsuz bir uzaklkta olduunu kurgulayalm. imdi ekil 3.33de grld gibi q 1 nokta
ykn sonsuzdan getirip a noktasna yerletirelim. Bunu yapmak iin gereken enerji sfrdr,
W1 = 0 nk yk herhangi bir kuvvetin etkisinde deildir. imdi q 1 nokta yknn varl blgede
bir potansiyel dalm meydana getirdiinden dier q 2 yk sonsuzdan b noktasna getirilirse bunu
yapmak iin gereken enerji,
W2 = q2Vb ,a =
q1q2
4R
olur; burada, V b,a a noktasndaki q 1 nokta yknn b noktasnda dourduu potansiyel ve R iki yk
arasndaki uzaklktr. Bu ifadenin yaplmasnda potansiyel iin referans noktas sonsuzda
seilmitir. ki ykn sonsuzdan a ve b noktalarna getirilmesi iin gereken enerji ifadesi aadaki
gibi yazlr.
W = W1 + W2 =
q1q2
4R
(3.60)
132
ekil 3.33 ki nokta yk

arasndaki potansiyel enerji
(3.60) eitlii herhangi bir ortamda aralarnda R uzakl olan iki nokta yknn potansiyel
enerjisini (tam olarak ortak potansiyel enerji) verir. Bununla beraber eer ilem tersine evrilir ve
balangta alanlardan yoksun olan blgeye nce q 2 yk b noktasna getirilirse, bunu yapmak iin
gereken enerji sfr olurdu, W2 = 0 . q 2 den dolay bir a noktasndaki potansiyel
Va ,b =
q2
4R
dir ve q 1 nokta yknn a noktasna getirilmesi iin harcanan enerji
W1 = q1 Vb ,a =
q1q2
4R
olur. Tersine evrilmi ilem iin toplam enerji gereksinimleri
W = W1 + W2 =
q1q2
4R
(3.61)
olduundan her iki durum iin gereken enerji ayndr bylece hangi ykn nce getirilmi olmas
hi problem deildir.
imdi ekil 3.34de grld gibi sonsuzdan srasyla a, b ve c noktalarna getirilecek q 1 , q 2 ve q 3
nokta ykl sistemde tartmay geniletelim. Bunun iin gereken enerji (a, b, c srasyla
getirilecek) aadaki gibi verilir.
W = W1 + W2 + W3 = 0 + q2Vb ,a + q3 (Vc ,a + Vc ,b ) =
1 q2 q1 q3q1 q3q2
+
+
R31
R32
4 R21
(3.62)
ekil 3.34 nokta

ykl sistemde
potansiyel enerji
ykn ters srada nceki pozisyonlara getirilmesi durumunda toplam enerji harcamas
W = W3 + W2 + W1 = 0 + q2Vb ,c + q1 (Va ,c + Va ,b ) =
1 q2 q3 q1q3 q1q2
+
+
4 R23
R13
R12
(3.63)
133
olup (3.62) ile ayndr. Her durumda yaplan i yk sisteminde depolanan enerjinin miktarn artrr.
(3.62) ve (3.63)n ortalamas alnarak,
1
W = [ q1 (Va ,c + Va ,b ) + q2 (Vb,a + Vb,c ) + q3 (Vc ,a + Vc ,b )]
2
elde edilir. Va ,c + Va ,b b ve c noktalarndaki yklerden dolay a noktasndaki toplam potansiyel

olduundan
V1 = Va ,c + Va ,b =
1 q3
q
+ 2
4 R13 R12
yazlabilir. Ayn ekilde b ve c noktalarndaki potansiyeller

V2 = Vb ,a + Vb ,c
ve
V3 = Vc ,a + Vc ,b
olur. Toplam enerji imdi
W=
3
1
[q1V1 + q2V2 + q3V3 ] = 1 qiVi
2
2 i =1
olarak yazlabilir. n nokta ykl bir sistem iin bu eitlik
W=
1 n
qiVi
2 i =1
(3.64)
ifadesi ile genelletirilebilir. (3.64) eitlii, ortak alanl bir grup enerjinin elektrostatik potansiyel
enerjisinin hesaplanmasna izin verir.
Eer ykler srekli veya kesintisiz olarak datlmsa (3.64)
W=
1
vVdv
2 v
(3.65)
olur. Burada, v v iindeki hacim yk younluudur. Bu eitlik hacim yk younluu ve

potansiyel ile bir yk sisteminin enerjisinin standart ifadesidir. Yzey yk younluu, hat yk
younluu ve nokta ykleri bu eitliin zel durumlarn temsil etmektedir.
RNEK 3.17 10 cm yarapnda metal bir kre 10 nC/m2lik bir yzey yk younluu
barndryorsa sistemde depolanan enerjiyi hesaplaynz.
ZM Krenin yzeyindeki potansiyel,
ds
V = s
= 9 109 10 109 0,1 sin d d = 113,1 V
4
R
o
s
0
0
olarak hesaplanr ve sistemde depolanan enerji (3.65)den
134
W=
1
1
sVds = QtV
2s
2
olur; burada, Q t kredeki toplam yktr. Dzgn bir yk dalm iin toplam yk,
Qt = 4R 2 s = 4 (0,1) 2 10 10 9 = 1,257 nC
ile depolanan enerji miktar aadaki deere sahiptir.
W = 0,5 1,257 10 9 113,1 = 71,08 10 9 J
Alan miktarlar ile depolanan enerji ifadesinin kartlmas

imdi alan miktarlar ile bir elektrostatik sistemde enerjinin baka bir ifadesini karalm. Gauss
kanunu, D = v kullanlarak (3.65)
W=
1
V ( D)dv
2 v
olarak ifade edilebilir. Bunun yannda Vektr Analizi blmndeki
V ( D) = (VD) D.V
vektr zdelii kullanlarak enerji ifadesi
W=
1
(VD)dv D.(V )dv
v
2 v
olarak elde edilir. Birinci hacim integralinin kapal bir yzey integraline dntrlmesi iin
diverjans teoremi aadaki gibi kullanlabilir.
(VD)dv = VD.ds
v
Bu integral ileminde v hacminin seimi keyfidir. Tek snrlama snin vyi snrlamasdr. Eer
snrlayan yzeyde V ve D nin ihmal edilebilecek kadar kk olduu ok byk bir hacim
zerinde integral alnrsa yzey integrali kaybolur. Buna gre elektrostatik sistemde depolanan
enerji
W =
1
1
D.(V )dv =
D.E dv
2 v
2 v
(3.66)
ye indirgenir. Bu eitlik alan miktarlar ile elektrostatik enerjinin belirlenmesine izin verir.
(3.66)daki hacim integralinin bolukta btn (R) zerinde olduuna dikkat edilmelidir.
Eer birim hacim bana enerji olan enerji younluu
w=
1 1 2 1 2
D.E = E =
D
2
2
2
(3.67)
135
olarak tanmlanrsa enerji younluu ile (3.66)
W = w.dv
(3.68)
olarak ifade edilebilir. (3.65)den enerji younluunun dier ifadesi
w=
1
vV
2
(3.69)
olur. (3.67)nin incelenmesi, alanlarn srekliliinden dolay btn uzayda enerji younluunun
sfr olmayabileceini gstermektedir. Bunun yannda (3.69) sadece yklerin olduu yerde enerji
younluunun sfr olmadn nermektedir. Bir eitlik dierini yalanlar m? Toplam enerji,
uzayn tamam zerinde enerji younluunun integrali alnarak bulunduundan ters dmenin
olmadn bilmek yeterli olacaktr.
RNEK 3.18 3.17 rneini (3.66)y kullanarak znz.
ZM Yk dalm krenin yzeyinde olduundan krenin iindeki enerji younluu sfrdr.
Gauss kanunu,
D.ds = Qt
kullanlarak uzayda herhangi bir noktadaki elektrik ak younluu
Q
4 (0,1) 2 10 109
0,1 109
a
=
a r C/m2
D = t 2 ar =
r
4r
4r 2
r2
dir. (3.67)den enerji younluu,
w=
1 (0,1) 2 1018
D.E =
2
2 o r 4
ile sistemdeki toplam enerji aadaki gibi elde edilir.
W=
(0,1) 2 1018 2
r dr
0 ,1
2 o r 4
sin d d =
0
(0,1) 2 1018 1
2
cos 0 0 = 71,06 nJ
12
2 8,85 10 r 0,1
ALITIRMALAR
1. Yarap a olan kresel bir hacimde dzgn bir hacim yk dalm vardr. (3.65)i kullanarak
sistemin toplam enerjisini hesaplaynz.
2. Yarap a olan kresel bir hacimde dzgn bir hacim yk dalm vardr. (3.68)i kullanarak
sistemin toplam enerjisini hesaplaynz.
3. Yarap a olan kresel bir hacimde dzgn bir hacim yk dalm vardr. Yk dalm i
yarap b, d yarap c olan ve geirgenliinde, e merkezli dielektrik bir kabuk ile
evrelenmise (a) sistemde depolanan toplam enerjiyi, (b) snr yk younluklarn ve (c) net
snr ykn belirleyiniz.
136
3.9 SINIR ARTLARI

Bu ksmda iki ortam arasndaki snrda elektrik alanlarnn davrann yneten artlar
incelenmektedir. Ara yzey bir dielektrik ve bir iletken veya farkl iki dielektrik arasnda olabilir.
Bir ara yzeyin her iki yanndaki elektrik alanlarnn davrann yneten eitlikler snr artlar
olarak bilinir.
3.9.1 D NN NORMAL BLEEN

ekil 3.35ada grld gibi Gauss Kanununu bir ara yzeyde elektrik ak younluunun normal
bileenine ait snr artlarnn bulunmas iin uygulayalm. Bir hap kutucuu veya tablet eklinde
yars ortam 1de ve dier yars ortam 2de bir Gauss yzeyi oluturalm. Her ortamdaki elektrik
ak younluu, ortamdaki yzey boyunca temelde sabit olacak ekilde her dz yzey ok kktr.
Hap kutucuunun ykseklii h sfra klecek ekilde eri yzeyin alan da ihmal edilebilecek
kadar kk ve ayrca ara yzeyde bir serbest yzey yk younluu, s olduu varsaylyor.
a) Snr artlar
(b) Normal bileenler
ekil 3.35 D ve E alanlarnn normal bileenlerini ieren snr artlar

Eer yzey alan s ise tabletin evreledii toplam yk s s dir. Gauss kanunu uygulanarak

D1.a n s D2 .a n s = s s
veya

a n .( D1 D 2 ) = s
(3.70a)
D n1 D n 2 = s
(3.70b)
veya
elde edilir. Burada a n ortam 2den ortam 1i gsteren ara yzeye normal birim vektrdr. D n1 ve
D n2 ekil 3.35bde grld gibi srasyla ortam 1 ve ortam 2de ara yzeye normal D alannn
137
bileenleridir. (3.70b) eitlii ara yzeyde serbest yzey yk younluu varsa elektrik ak
younluunun normal bileenlerinin sreksiz olduunu ifade etmektedir.
D = E olduundan (3.70a) E nin normal bileenleri ile de aadaki gibi yazlabilir.
a n .(1E1 2E 2 ) = s
(3.70c)
1En1 2 En 2 = s
(3.70d)
veya
Ara yzey farkl iki dielektrik arasnda olduunda yk oraya bilinerek konulmad srece snrda
hibir serbest yzey yk younluunun olmas beklenilmez. Bir ykn byle bilinerek konulmas
ihtimali gzard edildiinde, bir dielektrik snr boyunca elektrik ak younluunun normal
bileenlerinin srekli olduu bulunur yani s = 0 konularak
Dn1 = Dn 2
(3.71a)
1En1 = 2 En 2
(3.71b)
veya
elde edilir. Eer ortam 2 bir iletken ise elektrik ak younluu D2 statik artlar altnda sfr
olmaldr. Ortam 1de elektrik ak younluu D1 in normal bileeninin var olmas iin (3.70b)ye
uygun olarak iletkenin yzeyinde bir serbest yzey yk younluunun olmas gerekir yani

a n .D1 = Dn1 = s
(3.72a)
1En1 = s
(3.72b)
veya
Bir iletken yzeyinin tam zerinde bir dielektrik ortamda elektrik ak younluunun normal
bileeni iletken zerindeki yzey yk younluuna eittir.
3.9.2 E NN TANJANT BLEEN

Elektrik alannn yaps gerei korunumlu ve buna uygun olarak
E.d = 0
olduu bilinmektedir.
Bu sonucu ekil 3.36ada grld gibi ara yzey boyunca uzanan kapal abcda yoluna
uygulayalm. Kapal yol herbirinin uzunluu w olan ara yzeyin zt kenarlarnda birbirine paralel
ve eit ab ve cd segmentlerinden ve herbirinin uzunluu h olan daha ksa bc ve da

segmentlerinden olumaktadr. h0 olduundan E . d izgi integraline bc veya da uzunluk
segmentlerinin katklar ihmal edilebilir. Bylece
E1.w E 2 .w = 0
138
a) Snr artlar
b) Tanjant bileenleri
ekil 3.36 E alannn tanjant bileenleri iin snr artlar

veya

(E1 E 2 )w = 0
elde edilir.
w = wat olarak ifade edilirse, a t ekil 3.36ada grlen ara yzeye tanjant birim vektrdr,
nceki eitlik

at .(E1 E 2 ) = 0
veya
E t1 = E t 2
(3.73a)
olur. Burada, E t1 ve E t 2 ekil 3.36bde grld gibi srasyla ortam 1 ve ortam 2 de E alannn
tanjant bileenleridir. Bu eitlik ara yzeyde elektrik alan iddetinin tanjant bileenlerinin srekli
olduunu ifade etmektedir.
(3.73a) eitlii vektrel biimde aadaki gibi de yazlabilir.
a n ( E1 E 2 ) = 0
(3.73b)
Eer ortam 1 bir dielektrik ve ortam 2 bir iletken ise iletkenin hemen yaknnda ortam 1de elektrik
alannn tanjant bileeninin sfr olmas gerekir nk bir iletkenin iinde elektrostatik alanlar
mevcut olamaz. Bundan dolay bir iletkenin hemen zerindeki elektrostatik alan daima iletkenin
yzeyine normaldir.
RNEK 3.19 Q yk R yarapnda bir metal krenin yzeyi zerine dzgnce dalmtr. Kre
yzeyinin hemen zerindeki E alann belirleyiniz.

ZM Yzey yk younluu,
139
s =
Q
4R 2
olduundan iletken yzeyin hemen zerinde D alannn sadece normal bileeni var olabilir ve
D = Dr a r olur. (3.72a)dan
Dr =
Q
4R 2
yazlr. Eer kreyi evreleyen ortamn geirgenlii ise
Er = Dr / =
Q
4R 2
ifadesi Gauss kanunu ile kolaylkla dorulanabilen bir sonutur.

RNEK 3.20 (a) x = 0 dzlemi, (b) y = 0 dzlemi, (c) z = 0 dzlemi bo uzay ile dielektrik
sabiti 5 olan bir dielektrik ortam arasndaki snr iaretlemektedir. Bo uzayda ara yzeye yakn E
alan E = 13a x + 40a y + 50a z V/mdir. Ara yzeylerin dier tarafndaki E alanlarn belirleyiniz ve
ekil zerinde gsteriniz.
ZM
(a) x > 0 dielektrik ortam 1 ve x < 0 bo uzay, ortam 2 olsun. Bu durumda
E 2 = 13a x + 40a y + 50a z
olur. Ara yzeye normal a n birim vektr a x dir. E alannn tanjant bileenleri srekli
olduundan
E y1 = E y 2 = 40
ve
E z1 = E z 2 = 50
olmas gerekir. Dielektrik-dielektrik arayzey iin D alannn normal bileenleri de srekli

olduundan
1Ex1 = 2 Ex 2
ifadesi ve 2 = o ve 1 = 5 o ile
E x1 =
E x 2 13
= = 2,6
5
5
elde edilir. Bylece ortam 1deki E alan aadaki gibi hesaplanr.
E1 = 2,6a x + 40a y + 50a z V/m
140
(b) y > 0 dielektrik ortam 1 ve y < 0 bo uzay, ortam 2 olsun. Bu durumda
E 2 = 13a x + 40a y + 50a z
olur. Ara yzeye normal a n birim vektr a y dir. E alannn tanjant bileenleri srekli
olduundan
E x1 = E x 2 = 13
ve
E z1 = E z 2 = 50

olduundan
1E y1 = 2 E y 2
E y1 =
Ey2
5
40
=8
5
E1 = 13a x + 8a y + 50a z V/m

(c) z > 0 dielektrik ortam 1 ve z < 0 bo uzay, ortam 2 olsun. Bu durumda
E 2 = 13a x + 40a y + 50a z
olur. Ara yzeye normal a n birim vektr a z dir. E alannn tanjant bileenleri srekli
olduundan
E x1 = E x 2 = 13
ve
E y1 = E y 2 = 40

olduundan
1E z1 = 2 E z 2
E z1 =
E z 2 50
=
= 10
5
5
E1 = 13a x + 40a y + 10a z V/m
141
(a)
(b)
(c)
ekil .3.20
RNEK 3.21 ekil 3.37ada grld gibi, aralarnda d uzakl bulunan olduka byk yzey
alan, A ile iki paralel plakaya bir kaynaktan V o gerilimi uygulanyor. Kaynak balants kesildikten
sonra plakalar arasn tamamen doldurmayacak ekilde bir dielektrik malzeme ( o r )
yerletiriliyor. Daha sonra dielektrik malzeme varken kaynak tekrar balanyor. En sonunda
kaynak balants tekrar kesilip dielektrik uzaklatrlyor. Dielektriin konulmasndan (a) nce, (b)
sonra, (c) kaynak tekrar balandktan sonra ve (d) kaynak balants kesilip dielektrik tekrar
uzaklatrldktan sonra V, E, D, P, Q, s ve sb yi bularak grafik ortamnda gsteriniz. Plakalarn
saaklamasn ihmal ediniz. Negatif ykl plaka topraklanmtr.
ZM
(a) Kaynak bal iken ve dielektrik henz yokken E, D, P, Q, s ve sb :
E=
Vo
V/m
d
D = oE = o
Vo
C/m
d
P = D o E = 0 C/m
s = Dn = o
Vo
C/m
d
Q = s A = o
Vo
A C
d
sb = P = 0 C/m
(b) Kaynak balants kesilip dielektrik malzeme konulduunda V, E, D, P, Q, s ve sb :
Kaynak balants kesildiinde her plakadaki Q deimeden kaldndan s deimez. Bunun
sonucu olarak plakalar arasndaki D,
142
D = oE = o
Vo
C/m
d
deimeden kalr. Bu D, plakalar arasnda bulunan malzemelerin iindeki elektrik alanlarnn

belirleyicisidir. Plakalar ile dielektrik malzeme aras blgedeki elektrik alan, E a
Ea =
Vo
V/m
d
olarak hesaplanr ve nceki durumuna gre deimeden kalmtr.

Dielektrik iindeki elektrik alan, E d
Ed =
o r
Vo
V/m
rd
dielektrik yerletirilmeden nceki durumuna gre azalmtr.

Dielektrik malzeme iinde,
P = D o Ed = o
Vo
V
V 1
C/m
o o = o o r
d
rd
d r
kutuplanmas olumutur. Pozitif plakaya yakn dielektrik yzeyindeki snr yzey yk younluu,
sb = P = o
Vo r 1
d r
dir. Dielektrik malzemenin kalnl d d ve plakalar ile dielektrik malzeme aras blgenin
uzunluklar d a ise (2d a + d d = d ) plakalar arasndaki potansiyel,
V
V
d
Vo
V 1
d a + o d d + o d a = o 2d a + d
d
d r
d
d
r
olarak hesaplanr. Dielektrik iindeki elektrik alan azaldndan plakalar aras (toplam) potansiyel
azalma gstermitir.
(c) Dielektrik malzeme varken kaynak tekrar balandnda V, E, D, P, Q, s ve sb :
Plakalar aras potansiyel tekrar kaynak potansiyeline, V o ykselerek,
Ea d a + Ea
d d + Ea d a = Vo
eitliinden, plakalar ile dielektrik malzeme arasndaki blgedeki elektrik alan iddeti, E a
143
ekil 3.37 Dielektrikli ortamda snr koullarnn etkisi iin gsterimler. (a) Dielektrik yok ve
kaynak bal ve (b) dielektrik var ve kaynak balants kesik (ekillerde karlatrma kolayl
bakmndan r = 2 , 2d a + d d = d ve 3d a = d d = 3 alnmtr).
144
ekil 3.37 (devam) Dielektrikli ortamda snr koullarnn etkisi iin gsterimler. (c) dielektrik var
ve kaynak tekrar bal ve (d) kaynak balants aniden kesilmi ve dielektrik aniden uzaklatrlm
(ekillerde karlatrma kolayl bakmndan r = 2 , 2d a + d d = d ve 3d a = d d = 3 alnmtr).
145
rVo
rVo
=
2 d a r + d d
2d a ( r 1) + d
Ea =
V/m
d 2 d a
ve dielektrik malzeme iindeki elektrik alan, E d
Ed =
Ea
Vo
Vo
=
2 d a r + d d
2d a ( r 1) + d
V/m
d 2 d a
olarak hesaplanr. Plakalar ile dielektrik malzeme aras blgedeki elektrik aks,
D = o Ea = o
rVo
C/m
2d a ( r 1) + d
ve dielektrik malzeme iindeki elektrik aks,
D = o r E d = o r
Vo
C/m
2d a ( r 1) + d
ile nceki durumlarna gre artm fakat ortamdan bamsz olma zelliini srdrmtr.
Dielektrik malzeme iinde,
P = D oE =
o rVo
oVo
V ( 1)
C/m
= o o r
2d a ( r 1) + d 2d a ( r 1) + d 2d a ( r 1) + d
ile ncekinden daha byk bir kutuplanma olumutur. Pozitif plakaya yakn dielektrik
yzeyindeki snr yzey yk younluu, sb
sb = P =
oVo ( r 1)
2d a ( r 1) + d
pozitif plakadaki yk younluu, s
s = Dn = o
rVo
C/m
2d a ( r 1) + d
ve pozitif plakadaki toplam yk, Q
Q = s A = o
rVo A
C
2d a ( r 1) + d
nceki durumlarna gre art gstermitir.

(d) Kaynak balants aniden kesilerek dielektrik malzeme aniden uzaklatrldnda V, E, D, P,
Q, s ve sb :
146
Pozitif ve negatif plakalardaki toplam ykler (Q), yk younluklar ( s ) deimeden kalr.
Dn = s =
o rVo
C/m
2d a ( r 1) + d
olduundan plakalar arasndaki elektrik ak younluu nceki durumu ile ayn kalr. Dielektrik
olmadndan, P ve sb olumaz ve plakalar arasndaki btn blgedeki elektrik alan iddeti,
E=
rVo
2d a ( r 1) + d
V/m
olur. (2d a + d d = d ) uzunluundaki hava aralndan oluan plakalar arasndaki yeni potansiyel,
V = Ed =
rVo
d
2d a ( r 1) + d
ile nceki durumuna gre artar. Bu yksek potansiyel, kaynak bal olsayd kaynak geriliminden
(Vo ) yksek olduundan dolay kaynaa doru bir akm aktarak zerindeki fazla ykleri
boaltmaya alrd. Bunun mmkn olmad durumda, plakalar aras gerilim yaltm sorunu
oluturacak ekilde ok arttndan, negatif ykler (aradaki uzakla bal olarak) pozitif plakaya
atlama eilimi ile en ksa zamanda yk dengesine kavumaya alrd. Elde edilen sonular ekil
3.37a, b, c ve dde grafiksel olarak gsterilmitir. Eer ekil 3.37cde, plakalarn uzunluunun
sonlu varsaym ile dielektrik malzeme plakalar arasn ksmi veya tamamen terkedecek ekilde
hareket ettirilirse kaynak ve plakalar arasnda srekli bir akm al verii olacaktr. Kapasitif
yaklam alglayclarnn tasarm bu prensipten yararlanlarak yaplmaktadr.
ALITIRMALAR
1. 1 ve 2 geirgenliklerinde iki dielektrik ortam dz bir ara yzey ile ayrlmtr. Eer 1 ve 2
ara yzeye normal E1 ve E2 nin yapt alar ise 1 ve 2 arasnda bir iliki bulunuz.
2. 10 cm yarapnda silindirik iletken 200 C/m2 lk dzgn yzey yk dalm tamaktadr.
letken sonsuz bir dielektrik ortama ( r = 5) gmlmtr. Snr artlarn kullanarak iletken
yzeyinin hemen zerindeki dielektrik ortamda D ve E yi belirleyiniz. letkenin yaknndaki

dielektrik yzeyde birim uzunluk bana snr yzey yk younluu nedir?
3. Bo uzay ve iletken arasndaki ara yzeyi dikkate alnz. Bo uzayda E alannn x bileeni 10
V/m ve ara yzeyin normali ile 30 a yapmaktadr. E alannn dier bileenleri ne olmaldr?
Ara yzeydeki yzey yk younluu nedir?
3.10 KAPASTRLER VE KAPASTANS
ekil 3.38ada grld gibi birbirine yakn keyfi biimde yaltlm iki iletken bir kapasitr
oluturur. Harici bir enerji kayna ile bir iletkenden dierine ykler transfer edilebilir. Baka
ifadeyle kapasitr harici bir kaynak kullanlarak yklenmektedir. Ykleme (arj) ileminin btn
zamanlarnda iki iletkenin yk eit ve zt iaretli olacaktr. Yklerin bu ayrm dielektrik ortamda
bir elektrik alan ve sonuta iletkenler arasnda potansiyel fark meydana getirir. Ykleme ilemine
devam ederken bir iletkenden dierine daha fazla yk transferi ile aralarnda daha fazla potansiyel
147
fark olaca aktr. Basite iletkenler arasndaki potansiyel fark transfer edilen ykle orantldr.
Byle bir anlay bir iletkendeki ykn dierine gre potansiyeline oran ile kapasitansn
tanmlanmasna yardmc olur. Kapasitans matematiksel olarak
C=
Qa
Vab
(3.74)
gibi tanmlanr; burada, C farad (F) olarak kapasitans, Q a Coulomb (C) olarak iletkendeki yk ve
V ab volt (V) olarak a iletkeninin b iletkenine gre potansiyelidir.
(b) Paralel plakal kapasitr
(a) Ykl kapasitr

ekil 3.38
Kapasitrler elektronikte frekans ayarl devrelerin tasarmnda ve g sistemlerinde devrelerin g

katsaysnn dzeltilmesinde kullanlmaktadr. Bunun yannda bir iletim hattnn iletkenleri arasnda
ve bir diyotun pn jonksiyonlarnda bir kapasitansn varl henz kavranlmam olabilir.
RNEK 3.22 ekil 3.38bde grld gibi her birinin yzey alan A ve birbirinden d uzakl ile
ayrlm, paralel iki iletken levha paralel plakal bir kapasitr oluturur. st plakadaki yk +Q ve
alt plakadaki yk -Qdr. Kapasitrn kapasitans nedir? Sistemin kapasitans ile ortamda
depolanan enerjiyi ifade ediniz.
ZM Dier boyutlar ile karlatrldnda levhalar arasnda ayrmn ok kk olduunu
varsayalm. Bu yzden kenar etkileri (saaklama) ihmal edilebilir ve her plakann i yzeyi
zerinde ykn dzgn olarak dald, s = Q / A varsaylabilir. letkenler arasndaki elektrik
alan iddeti

E = s az
dir. Burada, Q z=d de bulunan st plakadaki yk, A her plakann yzey alan ve ortamn
geirgenliidir. z = 0 da plakadaki ykn -Q olduuna dikkat edilmelidir.
a plakasnn b plakasna gre potansiyeli,
a
z
z
Vab = E.dl = s dz = s
148
veya z = d iken
Vab =
s d Qd
=
bulunur ve bylece paralel plakal kapasitrn kapasitans
C=
Q A
=
Vab d
(3.75a)
dir. Sistemde depolanan enerji eitli deikenleri ile aadaki gibi elde edilir.
W=
1
1 Ad 2 1 d 2
1 2 1
E 2 dv =
s =
Q =
Q = CVab2
2 v
2
2 A
2C
2
Bunlar bir kapasitrde depolanan enerjinin temel devre eitlikleridir.

RNEK 3.23 ekil 3.39da grld gibi bir kresel kapasitr a ve b yaraplarnda e merkezli
iki metal kreden biimlenmitir. kredeki yk +Q ve d kredeki yk -Q dr. Sistemin
kapasitansn belirleyiniz. Yaltlm bir krenin kapasitans nedir? 6,5106 metre yarapnda
yaltlm bir krenin (dnya) kapasitansn hesaplaynz. Kreler aralarndaki aklk yaraplarna
kyasla ok kk ise kapasitansn yaklak ifadesini kartnz.
ekil 3.39 Kresel kapasitr
ZM Kreler zerinde dzgn bir yk dalm iin Gauss kanunundan kreler arasndaki
elektrik alan iddeti aadaki gibi bulunur.
E=
Q
ar
4r 2
D kreye gre i krenin potansiyeli,
Vab =
Q
4
1
Q 1 1
dr =
2
4 a b
r
ve buradan sistemin kapasitans,
C=
Q 4ab
=
Vab
ba
(3.75b)
149
bulunur; b konularak yaltlm bir krenin kapasitans, C = 4a elde edilir. Dnya iin
= o deerleri konularak,
C=
6,5 10 6
= 0,722 10 3 F veya 722 F
9 10 9
bulunur. Eer iki kre arasndaki ayrm ok kk yani d = b a ve d << a ise ab a 2 yaklam
yaplabilir ve sistemin kapasitans,
C=
Q 4a 2 A
=
=
Vab
ba
d
(3.75c)
olarak bulunur. Burada, A = 4a 2 i krenin yzey alandr.

(3.22) ve (3.23) rneklerinden iki iletken arasndaki kapasitansn a) iletkenlerin biimi ve
bykl, b) aralarndaki ayrm ve c) ortamn geirgenliine bal olduu aktr. Aadaki
rnekten grlecei gibi (3.75c) iki iletkenli bir sistemin kapasitansnn belirlenmesi iin her
zaman kullanlabilecek ok kuvvetli bir eitliktir.
RNEK 3.24 (3.75c)yi kullanarak bir kresel kapasitrn kapasitansn belirleyiniz.
ZM ekil 3.40ada arb arasndaki blge r i <<r i olarak n blgeye blnsn; burada, r i
r i yarapndaki i. kapasitrn iki yzeyi arasndaki aklk, A i yzey alan, i geirgenlii ve C i
(3.75c)den hesaplanabilecek kapasitansdr. r=a ve r=b arasnda birbirine seri balanm n
kapasitr olduundan iki kre arasndaki kapasitans eitlii,
1
=
C
ri
i =1
(3.76)
olarak yazlr. n ve r i 0 limitinde (3.76) eitliindeki toplama ilemi bir integral ilemi ile
b
1
dr
=
C a (r ) Ar
ekil 3.40
(3.77)
150
deitirilebilir; burada, (r ) geirgenliin rnin bir fonksiyonu olduunu sembolize etmekte ve A r

ekil 3.38bde grld gibi keyfi bir r yarapndaki kesit alandr (4r2). (3.77) eitlii kresel
kapasitr iin gelitirilmekle beraber genel bir eitlik olarak davranlmaldr nk benzer ifadeler
paralel plakal ve silindirik kapasitrler iin de yazlabilir.
Eer ortamn geirgenlii sabit varsaylrsa bu durumda iki kresel iletken arasndaki kapasitans
1
1
=
C 4
r dr
r
a
1 1 1
4 a r
ve
C=
4ar
ra
C=
4ab
ba
veya r = b iken
olur ki (3.75b)de verilen sonula tam olarak ayndr. teki kresel iletkenin yarap, a sabit ve
dtaki iletken krenin yarap, r deiirse yarapa bal kapasitans deiimi ekil 3.40cde
grld gibi olur.
RNEK 3.25 E merkezli iki kresel kabuk arasndaki blge ekil 3.41ada grld gibi farkl
iki dielektrik ile doldurulmutur. Sistemin kapasitansn bulunuz. Bir ap boyunca D ve E
alanlarnn ve C kapasitanslarnn grafiklerini iziniz (kapasitans grafiinde iteki krenin
yarapn, a sabit tutunuz).
ZM Problemin geometrisinden E alannn radyal ynde olduu ve tanjant bileenlerinin iki

ortam arasndaki snrda srekli olduu, Er1 = Er 2 grlmektedir.
D = E olduundan,
Dr1 = 1Er1
ve
Dr 2 = 2 Er 2
ifadeleri ile
Dr 2 =
Dr1 veya Dr1 = 1 Dr 2

1
2
(3.78)
elde edilir. Gauss kanunundan herhangi bir kapal yzeyde a r b iken
D.ds = Q
(3.79)
Dr1 + Dr 2 = Q / 2r 2
(3.80)
den
151
bulunur. (3.78) ve (3.80)den
Dr1 =
Q
Q
1
ve Er1 =
2r 2 (1 + 2 )
2r 2 (1 + 2 )
veya
Dr 2 =
Q
2
Q
ve Er 2 =
2
2
2r (1 + 2 )
2r (1 + 2 )
ekil 3.41 (a) E merkezli kresel kabuklar. ap boyunca (b) E , (c) D ve (d) C deiimleri
(Grafiklerde karlatrma kolayl bakmndan r 2 = 2 r1 alnmtr).
elde edilir. D kreye gre i krenin potansiyeli
a
Q
1
Q
b a
Vab =
dr =
2
2 (1 + 2 ) b r
2 (1 + 2 ) ab
ve buradan sistemin kapasitans
152
ab
C = 2 (1 + 2 )
= C1 + C2
b a
bulunur; burada,
ab
C1 = 21
b a
ve
ab
C2 = 2 2
b a
dir. C 1 ve C 2 kapasitanslarnn, srasyla ortam 1 ve ortam 2nin kapasitanslar olduuna dikkat

edilmelidir. Bylece sistemin kapasitans iki kapasitansn paralel kombinasyonunun edeeridir. Bu
sonu elektrik devrelerinin analizinde kullanlmaktadr. Elde edilen sonular ekil 3.41b, c ve dde
grafik ortamna aktarlmtr.
ALITIRMALAR
1. ki paralel plaka 2 mm kalnlnda dielektrik sabiti 6 olan bir dielektrik ile ayrlmtr. Her
plakann alan 40 cm2 ve aralarndaki potansiyel fark 1,5 kVtur. (a) kapasitans, (b) elektrik
alan iddetini, (c) elektrik ak younluunu, (d) polarizasyon vektrn, (e) serbest yzey yk
younluunu, (f) snr yk younluklarn ve (g) kapasitrde depolanan enerjiyi belirleyiniz.
2. a yarapnda bir silindirik iletken b yarapnda dier bir iletken ile silindirik kapasitr
oluturmak iin evreleniyor. Ortamn geirgenlii dir. (3.74) eitliini kullanarak birim
uzunluk bana kapasitans ifadesini elde ediniz. Kapasitrn uzunluu L ise toplam kapasitans
nedir?
3. nceki altrmay (3.77) eitliini kullanarak znz.
4. 10 cm yarapnda i kresel kabuk 12 cm yarapndaki d kabua gre 1000 V potansiyelde
tutuluyor. Ortamn dielektrik geirgenlii 2,5tur. Ortamdaki E , D ve P yi belirleyiniz. Her
iletken zerindeki yzey yk younluu nedir? Snr yk younluklar nedir? Sistemin
kapasitans nedir?
5. Altrma 1i bo uzay iin yeniden znz. ki kapasitansn oran nedir?
6. Altrma 4 bo uzay iin yeniden znz. ki kapasitansn oran nedir?
7. rnek 3.22de ortamn geirgenlii z = 0da 1 den z = d de 2 ye dorusal olarak
artmaktadr. Paralel plakal kapasitrn kapasitansn bulunuz. Eer 2 1 ise kapasitans
nedir?
3.10.1 YKL CSMLERDEK ELEKTROSTATK KUVVETLER
Ykl cisimlerin birbiri zerine etkiledii kuvvetlerin belirlenmesini ieren karmak sistemlerde,
iki nokta yk arasndaki kuvvetin bulunmasnda kullanlan Coulomb kanununun kullanlmas
pratik deildir. Bu durum, ykl iki paralel plaka gibi basit bir sistemden oluan kapasitr plakalar
zerindeki kuvvetlerin bulunmas iin de geerlidir. Sistemin elektrostatik enerjisini dikkate alarak
cisim zerindeki kuvvetin bulunmas zahiri yer deiimi metodu olarak adlandrlr.
153
Aralar belirli bir uzaklk ile birbirinden ayrlm (ve yaltlarak d dnya ile irtibat kesilmi)
cisimlerin zerindeki ykler sabittir. Cisimlerin birindeki elektrik kuvvetinin, dl uzakl (zahiri)
yer deiimi yaptn varsayalm. Yaplan mekanik i,

dWe = F dl
olur; burada, F sabit ykl cisim zerindeki kuvvettir. Sistem, harici bir enerji kayna olmakszn
yaltlm olduundan, mekanik i depolanan enerji ile elemelidir.

dWe = dW = F dl
eitliinde W .dl = dW konularak (Ksm 2.8)
F = W N
elde edilir. Dikdrtgen koordinat sisteminde, boyutlu uzay iin bu eitlik aadaki gibi ifade
edilir.
W W
W
F =
ax +
ay +
a z N
dy
dz
dx
rnein, ekil 3.38bde grlen Q yk ile ykl paralel plakalardan oluan kapasitrn st
plakasndaki kuvvet aadaki gibi bulunur.
Q2
z
2A
W
Q2
F=
az =
az =
az N
dz
dz
2A
3.11 POISSON VE LAPLACE ETLKLER
nceki ksmlarda yk dalmnn her yerde belirlenmi olduu ortamlarda elektrostatik alanlar
bulunmutu. Pratikte karlalan problemlerin ou bu tipten deildir ve hatta yk dalmnn
hesaplanmasndan nce elektrik alanlarnn ncelikle belirlenmesi gerekir. Yzey yk younluu
veya potansiyelin belirlendii snr yzeylerini ieren problemler ile de karlalr. Byle
problemler snr deer problemleri olarak adlandrlr. Bu ksmda bu tip elektrostatik problemlerin
zm iin alternatif bir yaklam gelitirilmektedir.
Nokta biiminde Gauss kanunu, D = E dorusal bir ortamda
(E) = v
olarak ifade edilebilir; burada v hacim yk younluudur. Bu eitlikte E = V ifadesi yerine

konularak
(V ) = v
elde edilir. (2.126) eitliindeki vektr zdelii kullanlarak (3.81) eitlii
(3.81)
154
(V ) + V . = v
veya
2V + V . = v
(3.82)
olarak ifade edilebilir ki bu V potansiyel fonksiyonu ve hacim yk younluu, v ile ikinci

derecede ksmi bir diferansiyel eitliktir. (3.82) eitlii nin pozisyonunun bir fonksiyonu olduu
durumda bile geerlidir. Bu eitlik snr artlar, v ve nin fonksiyonel bamll bilinirse
zlebilir.
Bununla beraber homojen bir ortamda ncelikle (3.82) eitliinin zm ile ilgileniliyorsa, bu
nin sabit olmas anlamna gelir ve bu durumda = 0 olduundan (3.82)

2V = v /
(3.83)
olur. Bu eitlik Poisson eitlii olarak adlandrlr ve bir blgede lokal yk dalmna bal
potansiyel dalm ifade etmektedir. (3.83) eitliinin zm gerekte bilinmektedir ve bu (3.37)
ile verilmitir.
Elektrostatikte iletkenlerin yzeyindeki yk dalmlarn ieren baz problemler vardr. Bu
durumlarda ilgili blgede ou noktalardaki hacim yk younluu sfrdr. Bylece v nin
kaybolduu blgede (3.83)
2V = 0
(3.84)
olur ve Laplace eitlii olarak adlandrlr.

Yksz bir blgede snr artlarna baml Laplace eitliini douran bir V potansiyel fonksiyonu
aratrlacaktr. Yksz bir ortamda potansiyel fonksiyon bilindikten sonra E = V olarak
elektrik alan iddeti belirlenebilir. Dorusal homojen ve yksz bir blgede E = 0 dr. Bunlar
Vektr analizi blmnde deinildii gibi I. snf alanlardr. Bu yzden Laplace eitliinin zm
tektir. Kapasitans, iletkenlerin yzeyindeki ykler, enerji younluu ve sistemde depolanan toplam
enerji gibi ilgili miktarlar da belirlenebilir.
RNEK 3.26 ekil 3.42de aralarnda d akl ve yzey alan A olan iki metal plaka paralel
plakal bir kapasitr oluturmaktadr. st levha V o potansiyelinde tutulmakta ve alt levha ise
topraklanmtr. a) Potansiyel dalm, b) elektrik alan iddetini, c) her plakadaki yk dalmn ve
d) paralel-plakal kapasitrn kapasitansn belirleyiniz. e) ki plaka arasnda ayn zamanda bir
v z / d yk younluu olduu durumda ilemleri tekrarlaynz.
ZM
(a) z=0 ve z=d de xy dzleminde iki metal levha e potansiyel yzeyler oluturduundan V
potansiyelinin sadece znin bir fonksiyonu olmas beklenir. Plakalar arasnda yksz bir blge iin
Laplace eitlii
2V
=0
z 2
olur ve zm,
integral,
155
z z
d dV
= 0 ksmi trevi yerine
dz dz
= 0 adi trevi alnarak ve iki kere
dV = 0dz = 0 V = a ve dV = adz V = az + b den

V = az + b
dir; burada, a ve b snr artlar bilgisinden hesaplanacak sabitlerdir.
ekil 3.42 Paralel plakal ykl kapasitr
z=0 iken, V=0 b=0dr. Bu durumda, plakalar iindeki potansiyel dalm
V = az
olur. z=d iken V=V o
potansiyel
a=V o /d olduunu nermektedir. Bylece paralel plakal bir kapasitrdeki
V=
z
Vo
d
olarak dorusal deiir.

(b) Elektrik alan iddeti,
V
V
= o a z
E = V = a z
z
d
ve elektrik ak younluu
V
D = E = o a z
d
olarak hesaplanabilir.
(c) Bir iletkende D alannn normal bileeni yzey yk younluuna eit olmas gerektiinden alt
plakadaki yzey yk younluu
s ( z =0 ) =
ve st plakadaki yzey yk younluu
Vo
d
156
s ( z =d ) =
Vo
d
dir.
(d) st plakadaki toplam yk,
Q=
Vo A
d
ile paralel plakal kapasitrn kapasitans aadaki gibi elde edilir.
C=
Q A
=
Vo d
(e) Poisson eitlii
2V v z
=
z 2 o d
olur ve zm
V=
v 3
z + az + b
6 o d
dir; burada a ve b snr artlar bilgisinden hesaplanacak sabitlerdir.

z=0 iken, V=0 b=0dr.
z=d iken Vo =
V d
v 2
d + ad a = o v dr.
d 6 o
6 o
Bulunan a ve b yerine konularak, paralel plakal kapasitrdeki potansiyel deiimi,
V=
v 3 Vo v d
z
z +
6 o d
d 6 o
olarak bulunur. Elektrik alan iddeti aadaki gibi hesaplanr.

V d
v z 3 + o v z
V d
V
6 o d
d 6 o v
= a z
=
E = V = a z
z 2 + o v a z
z
z
2 o d
d 6 o
Alt plakadaki yzey yk younluu,
s ( z =0 ) =
oVo
d
v d
6
157
ve st plakadaki yzey yk younluu
s ( z =d ) =
oVo
d
v d
3
dir. ki plakadaki yk younluklar farkl olduundan bunlardan elde edilen yk miktar ile
kapasitansn hesaplanmas anlamszdr.
RNEK 3.27 Bir koaksiyel kablonun a yarapndaki i iletkeni (ekil 3.43) V o potansiyelinde ve
b yarapndaki d iletkeni topraklanmtr. a) iletkenler arasndaki potansiyel dalm, b) i
iletkendeki yzey yk younluunu ve c) birim uzunluk bana kapasitans belirleyiniz.
ZM a ve b yarapnda iki iletken epotansiyel yzeyler oluturduundan V potansiyelinin
sadece nin bir fonksiyonu olmas beklenir. Bylece Laplace eitlii (2.106)
1 d dV
d d
= 0
olur. ki kere integral sonucu
V = c ln + d
elde edilir; burada, c ve d integrasyon sabitleridir.
ekil 3.43
=bde V=0 d = c ln b olur ve buradan

V = c ln c ln b = c ln( / b)
elde edilir.
=ada V=V o c = Vo / ln(a / b) olur ve buradan a b blgesi iindeki potansiyel dalm,

V = Vo
elektrik alan iddeti,
ln( / b)
ln(a / b)
158
Vo a
V
E = V =
a =
ln(b / a)
ve elektrik ak younluu,
Voa
D = E =
ln(b / a)
bulunur. =ada D nin normal bileeni i iletkende yzey yk younluu,
s =
Vo
a ln(b / a )
ile sonulanr. iletkende birim uzunluk bana yk,
Q=
2Vo
ln(b / a )
ve son olarak birim uzunluk bana kapasitans,
C=
2
ln(b / a )
elde edilir.
RNEK 3.28 V o potansiyelindeki i kresinin yarap a ve 0 potansiyeldeki d kresinin yarap
b olan bir kresel kapasitrde kreler arasndaki gerilim dalmnn V (r ) = [(b r ) /(b a )](a / r )Vo
olduunu dorulaynz.
ZM Genel ifade iin i kredeki gerilimin V 1 ve d kredeki gerilimin V 2 olduunu
varsayalm. Kresel geometrinin simetriinden dolay elektrik potansiyeli ve den bamszdr.
Laplace eitlii,
2V =
1 2 V
1
V
1 2V

sin
=0
+
+
r
r 2 sin 2
r 2 r r r 2 sin
elektrik potansiyeli ve den bamsz olduundan tek boyutlu bir eitlie,

1 2 V
r
=0
r 2 r r
dnr. rye gre bir kere integral alnarak,
dV
c
=
dr r 2
ve ikinci kez integral alnarak
159
c
V = +d
r
elde edilir.
Elde edilen iki integrasyon sabiti (c ve d) iki iletken kresel kabuktaki snr artlarndan
belirlenecektir.
r = a da
V1 =
c
+d
a
r = b de
c
V2 = + d
b
eitliklerinden
c=
ab(V2 V1 )
ba
ve
d=
bV2 cV1
ba
elde edilir. ntegrasyon sabitleri yerine konularak
c
1 ab
V (r ) = + d =
(V1 V2 ) + bV2 aV1
r
ba r
genel ifadesi elde edilir. teki kre V1 = Vo ve dtaki kre V2 = 0 potansiyellerinde ise
V (r ) =
br a
Vo
ba r
eitlii dorulanmas istenen ifadedir.

ALITIRMALAR
1. Homojen dielektrik ortam a ve b yaraplarnda e merkezli iki kresel
blgeyi doldurmaktadr. kabuk V o potansiyelinde tutulmakta ve
topraklanmtr. (a) potansiyel dalm, (b) elektrik alan iddetini,
younluunu, (d) i kabuun yzey yk younluunu, (e) kapasitans
depolanan toplam enerjiyi hesaplaynz.
kabuk arasndaki
d kabuk ise
(c) elektrik ak
ve (f) sistemde
2. V(x, y, z) Laplace eitliinin bir zm ise V / x , 2V / x 2 ve 2V / xy nin de Laplace

eitliinin zm olduunu gsteriniz.
3. rnek 3.26y ortamn geirgenlii = o (1 + mz ) olarak verildiinde znz; m bir sabittir.
4. Bir koaksiyel kabloda iletkenler arasndaki boluk ekil 3.44de grld gibi e merkezli iki
dielektrik tabaka ile doldurulmutur. (a) her ortamn potansiyel fonksiyonunu, (b) her
160
blgedeki E ve D alanlarn, (c) i iletkendeki yk dalmn ve (d) kapasitans belirleyiniz.

Kapasitansn iki kapasitrn seri balanm edeerine eit olduunu gsteriniz.
ekil 3.44 ki dielektrik

katmanl koaksiyel kablonun
kesit grn
3.11.1 LAPLACE ETLNN DEKEN AYRIMI METODU LE ZM

zml rneklerde gsterildii gibi bir boyutlu problemler iin Laplace eitliinin zm
kolaydr. Eer alan iki veya boyutlu ise aadaki gibi deiken ayrm veya arpm zm
metodu izlenir.
Dikdrtgen koordinat sisteminde
2V 2V 2V
+
+
=0
x 2 y 2 z 2
(3.85)
ile verilen Laplace eitliini dikkate alalm. Bunun zmnn
V = X ( x)Y ( y ) Z ( z )
(3.86)
biiminde olduunu varsayalm. Burada zmn, X (x) - sadece xin bir fonksiyonu; Y( y) sadece ynin bir fonksiyonu; Z (z ) - sadece znin bir fonksiyonu olarak fonksiyonun arpm
olduu kabul edilmitir. 3.86nn 3.85de yerine konulmasyla
X Y Z
+ + =0
X Y Z
(3.87)
2Y
2Z
2 X
elde edilir. Burada, X = X (x) , Y = Y ( y ) , Z = Z (z ) , X = 2 , Y = 2 ve Z = 2 dir. 3.87
y
z
x
eitlii x, y ve z deikenlerinin btn deerleri iin geerli olmaldr. 3.87deki her terim bir
deiken iermektedir. rnein ikinci terim sadece ynin bir fonksiyonu ve nc terim sadece
znin bir fonksiyonudur. Birinci terim ikinci ve nc terimlerin cebirsel toplam,
[ X / X = (Y / Y + Z / Z )] olduundan xle deimez, birinci terim de xle deimemelidir. Sonu
olarak xin x ile deimeyen bir fonksiyonu, X / X bulunmaktadr. Bu fonksiyon bir sabit (k 2 ) ise
x
doru olabilir. Benzer ekilde ikinci ve nc terimlerin de sabitler, (k y2 ) , (k z2 ) olduu sonucuna

varlabilir. Bylece 3.87den aadaki biim elde edilir.
161
k x2 + k y2 + k z2 = 0
(3.88)
Bir anda bir deiken ieren diferansiyel eitlikler,
X k x2 X = 0
(3.89a)
Y k y2Y = 0
(3.89b)
Z k z2 Z = 0
(3.89c)
olarak yazlr. rnein X / X = k x2 ifadesi X = k x2 X ye veya X k x2 X = 0 a dnr. 3.89

eitliklerinin zm
X = a x cosh k x x + bx sinh k x x
(3.90a)
Y = a y cosh k y y + by sinh k y y
(3.90b)
Z = a z cosh k z z + bz sinh k z z
(3.90c)
ile verilir. 3.86dan Laplace eitliinin zm yukardaki zmlerin arpmdr. Sonunda

V = (a x cosh k x x + bx sinh k x x)(a y cosh k y y + by sinh k y y )(a z cosh k z z + bz sinh k z z ) (3.91)
elde edilir. 3.88den en azndan bir sabitin negatif olmas gerektii aktr. Keyfi olarak k x2 negatif
alnrsa 3.89a
X + k x2 X = 0
(3.92)
X = a ' x cos k x x + b' x sin k x x
(3.93)
olur. zm ise
olur. 3.91de x iindeki hiperbolik kosins (cosh) ve sins (sinh) fonksiyonlar dairesel
fonksiyonlara (cos ve sin) dnmtr ve bu durumda zm
V = (a ' x cos k x x + b' x sin k x x)(a y cosh k y y + by sinh k y y )(a z cosh k z z + bz sinh k z z )
(3.94)
olur. ou problemlerde ilgi noktas iki boyutlu alanlar olup koordinatlarn birinde alan deiim
gstermez. Bu durumda sadece x ve ynin bir fonksiyonu olarak 3.85 aadaki gibi verilir.
2V 2V
+
=0
x 2 y 2
zm
(3.95)
162
V = (a x cosh k x x + bx sinh k x x)(a ' y cos k y y + b' y sin k y y )
(3.96a)
V = (a ' x cos k x x + b' x sin k x x)(a y cosh k y y + by sinh k y y )
(3.96b)
veya
biimindedir.
RNEK 3.29 ekil 3.45ada dikdrtgensel elektrot yapsnn drt kenarndaki potansiyeller
gsterilmitir. Laplace eitliinin biimi nedir?
ZM
zmler 3.96a ve 3.96b ile verilen biimdedir. Keyfi olarak 3.96ay seelim. x = 0 da V = 0
snr art a x = 0 olmasn gerektirir. Ayn zamanda y = 0 da V = 0 snr art ile a ' y = 0 olur.
Sonu olarak 3.96a eitlii
V = Cn sinh k x x sin k y y
olur. Burada Cn = bxb' y dir. Daha da tesi, 3.95 eitliinden, k x2 + k y2 = 0 ilikisi k x2 = k y2 yani k x
ve k y byklklerinin ayn olduunu, k x = k y = k hatrlatr. zmn istenilen biimi
V = Cn sinh kx sin ky
(3.97)
olur. Bu genelde btn iki boyutlu problemler iin dorudur. Eer 3.96b seilmi olsayd sonu
aadaki gibi olacakt.
V = C 'n sin kx sinh ky
(a)
(b)
ekil 3.45
163
RNEK 3.30 3.29 rneinde ekil 3.45ada verilen elektrotlar ile snrlanan blge iindeki
potansiyel dalmn tam zm amacyla C n ve k sabitlerinin deerlendirilmesi iin daha ileri
snr artlar uygulaynz.
ZM xin btn deerleri, 0 < x < b iin y = 0 da V = 0 snr artndan,
sin ka = 0 veya k =
n
a
(3.98)
elde edilir. Burada n bir tam saydr. 3.98in 3.97de yerine konulmas
V = Cn sinh
nx
ny
sin
a
a
(3.99)
ile sonulanr.
ynin btn deerleri, 0 < y < a iin x = b de V = Vo son snr art 3.99a konulduunda 3.99 bu
snr artnn doyuramaz fakat 3.99 sonsuz sayda tam saylar, n iin bir zmdr. Buna gre
sonsuz sayda zme sahip olunabilir ve zm en genel biiminde aadaki gibidir.
V=
n sin
n =1
ny
nx
sinh
a
a
(3.100)
Bu ifade y = 0 , y = a ve x = 0 da snr artlarn doyurur. x = b de snr artnn doyurulmas iin

x = b de C n nin bulunmas gerekir. 3.100den x = b de V = Vo
Vo =
n sinh
n =1
Vo =
n sin
n =1
ile sonulanr; burada, an = Cn sinh
ny
nb
sin
a
a
(3.101)
ny
= f ( y)
a
(3.102)
nb
ve 3.102 bir Fourier sins serisidir. Fourier katsays, a n
a
an = 0
an =
4Vo
n
n ift
n tek
ile verilir.
Bylece son olarak,
Cn =
an
4Vo
=
sinh( nb / a ) n sinh( nb / a )
(3.103)
164
ile
V=
4Vo sinh( nx / a )
nxy
sin
sinh( nb / a )
a
n =1
(3.104)
tek
sonucu elde edilir. Bu eitlie gre, a = b kare biimli elektrot dzeneinde potansiyel dalm
ekil 3.45bde gsterilmitir. E potansiyel izgilerine ortogonal elektrik alan iddeti izgileri kesik
izgiler ile gsterilmitir.
3.12 MAJ METODU
imdiye kadar bo uzayda sadece yklerin olduu ve blgede alanlarn etkileyebilecek baka
hibir ey olmad st kapal olarak varsayld. Genellikle ykler (veya yk dalmlar) iletken
yzeylere yakndrlar ve blgedeki toplam alanlarn elde edilmesi iin bunlarn etkisinin dikkate
alnmas gereklidir. rnein ak iletkenli bir iletim hattndaki alanlar zerinde yerin etkisi ihmal
edilemez. Ayn ekilde verici ve alc antenlerin alan modelleri monte edildikleri iletken gvdeler
tarafndan byk oranda deitirilir. Bir alann yaknnda bulunan iletkenin etkisinin hesaba
katlmas iin iletkenin yzeyindeki yk dalm bilinmelidir ki bu iletkenin hemen zerindeki
alanlara bal olmaktadr. Bunun yannda statik alanlar durumunda (a) bir iletkenin e potansiyel
yzey oluturduu, (b) yaltlm iletkenin iinde hi alan olmad ve (c) alanlarn iletkenin
yzeyine normal olduu bilinmektedir. Bu gzlemler iletkenin yzeyindeki yk dalmnn ve
blgede alanlar zerindeki etkisinin llmesine yardmc olacaktr.
Dipol konusunda ikiye blen dzlemde herhangi bir noktadaki potansiyelin sfr ve elektrik alan
iddetinin dzleme normal olduu ifade edilmiti. Bu yzden ikiye blen dzlem bir iletken
dzlemin gereksinimlerini doyurmaktadr. Baka ifadeyle eer iletken dzlem ikiye blen dzlem
ile akacak ekilde yerletirilirse dipoln alan modeli deimeden kalr. Eer iletken dzlemin
altndaki negatif yk kaldrlrsa dzlemin zerindeki blgede alan dalm ayn kalr ve iletken
yzeyinin zerinde indklenen toplam yk ekil 3.46da grld gibi -q dr. Tersine sonsuz
uzunlukta bir iletken dzlemin zerinde h uzaklnda bir nokta yk verilmise dzlem ihmal
edilerek ve dzlemin dier tarafnda ayn uzaklkta bir -q yk (imaj) oluturularak dzlemin
zerinde herhangi bir noktada potansiyel ve elektrik alan belirlenebilir. majiner -q ykne gerek
q yknn imaj denilir. Bylece imaj metodunda iletken dzlem geici olarak ihmal edilir ve
dzlemin arkasna imajiner bir yk yerletirilir. majiner yk gerek yke byklk olarak eit ve
ters polaritededir. Gerek ve imajiner ykler arasndaki uzaklk gerek yk ve dzlem arasndaki
uzakln iki katdr. Bununla beraber bu ifadeler sadece sonsuz uzunlukta ve derinlikteki iletken
dzlem iin dorudur. Eri bir yzey iin imajiner yk byklk olarak eit olmamakla beraber
iletken yzeyin dier taraf kadar uzaklkta deildir. Bu gerek bir rnekle vurgulanacaktr. maj
metodunda aadaki noktalarn hatrlanmas yararl olur:
maj yk kurgusal veya hayali bir yktr.
maj yk iletken dzlemin blgesinde yerletirilmitir.
letken dzlem bir e potansiyel yzeydir.
Bir nokta yk paralel iki iletken dzlem arasnda evrelendiinde imajlarn says sonsuzdur.
Bunun yannda ikiye blen dzlem iin imajlarn says dzlemler arasndaki a kadar sonlu
olacaktr (360 nin alt katlar). Genelde, iki dzlemin ara kesit as ise bir nokta yknden
dolay alanlar iki dzlem arasnda yerletirilmitir.
165
ekil 3.46 Sonsuz iletken dzlemin hemen zerindeki q nokta yknn epotansiyel yzeyleri ve
kuvvet izgileri
RNEK 3.31 Bir q nokta yk sonsuz uzunlukta ve derinlikte bir iletken dzlemin yzeyinin
hemen zerine yerletirilmitir. Herhangi bir P noktasnda potansiyel ve elektrik alan iddetini
hesaplaynz. Dzlemin yzeyinde indklenen toplam ykn -q olduunu gsteriniz.
ekil 3.47 Sonsuz iletken dzlem

zerindeki bir nokta yk
ZM ekil 3.47de iletken dzlemin yzeyi zerinde (0,0,d)de bir q nokta yk

grlmektedir. Alanlarn belirlenmesi iin (0,0,-d)de bir -q imajiner yk yerletirilir ve dzlemin
varl geici olarak ihmal edilir. P(x,y,z) ve z0 da herhangi bir noktadaki potansiyel
V=
q 1
1

4 R1 R2
Burada R1 = x 2 + y 2 + ( z d ) 2 ve R2 = x 2 + y 2 + ( z + d ) 2 dir. letken yzeyinde yani z=0

dzleminde R1 = R2 ve V=0 dr. P noktasndaki elektrik alan iddeti,
q x
x y
y z + d z d
E = V =
3 3 a x + 3 3 a y + 3 3 a z
4 R2 R1
R1
R2 R1
R2
dir ve iletken dzlemin yzeyinde E alan aadaki gibi bulunur.
166
2qd
E=
az
4R 3
Burada, z = 0 olduundan, R = R1 = R2 = x 2 + y 2 + d 2 dir.
D alannn normal bileeninin, z=0da iletkenin yzeyindeki yzey yk younluuna eit olmas
gerektiinden
s =
2qd
4R 3
elde edilir. Bylece sonsuz uzunluktaki bir iletkenin yzeyinde indklenen toplam yk
Q = s ds =
s
2qd
4
( +
2
d = q
d 2 )3 / 2 0
olarak hesaplanr. Sonu olarak iletkenin yzeyindeki toplam yk beklenildii gibi -q dr.
RNEK 3.32 Arasnda 90 a bulunan iki dzlem ekil 3.48de grlmektedir. (3,4,0)da 100
nCluk bir yk yerletirilmitir. (3,5,0)daki elektrik potansiyelini ve elektrik alan iddetini
bulunuz.
ekil 3.48 Arasnda 90 a

bulunan iki iletken dzlemin
nndeki nokta yk ve imajlar.
ZM ki dzlem arasndaki kesiim as 90 olduundan n=360/90=4tr ve ekilde

gsterildii gibi adet hayali yke gerek vardr. (x,y,z) P noktasnn genel koordinatlar ise bu
durumda R uzunluklar aadaki gibi elde edilir.
R1 = ( x 3) 2 + ( y 4) 2 + z 2
R2 = ( x + 3) 2 + ( y 4) 2 + z 2
R3 = ( x + 3) 2 + ( y + 4) 2 + z 2
R4 = ( x 3) 2 + ( y + 4) 2 + z 2
Blgenin bo uzay olduu varsaylarak P(x,y,z) noktasndaki potansiyel
167
1
1
1
1
V = 9 10 9 100 10 9
+

R1 R2 R3 R4
ve P(3,5,0)da
V(3,5,0) = 735,2 V
dir. Elektrik alan iddetinin
V
V
V
E = V =
ax
ay
az
x
y
z
genel ifadesinden P(3, 5, 0)da
x 3 x + 3 x + 3 x 3
V
= 900 3 + 3 3 + 3 = 19,8
x
R2
R3
R4
R1
ayn ekilde P(3,5,0)da
V
= 891,36
y
ve
V
=0
z
elde edilir. Buradan, P(3,5,0)daki E alan bileenleri ile beraber aadaki gibi yazlr.
E = 19,8a x + 891,36a y V/m
RNEK 3.33 ekil 3.49ada grld gibi bir q nokta yk a yarapnda topraklanm iletken
krenin merkezinden d uzaklnda yerletirilmitir. Kredeki yzey yk younluunu
hesaplaynz.
(a) letken krenin dndaki nokta yk
(b) P noktas iletken krenin yzeyinde iken

uzaklklar
ekil 3.49
168
ZM Yzeyin eri yapsndan dolay imaj yknn gerek q ykne byklk olarak eit
olmas beklenmez. maj yknn -mq olduunu varsayalm; burada, m bir sabittir. maj yk ekil
3.49ada grld gibi gerek yk ile krenin merkezini birletiren hat zerinde bulunmaktadr.
Bylece herhangi bir P noktasndaki potansiyel,
V=
q 1 m

4 R1 R2
ile verilir; burada, R1 = r 2 + d 2 2rd cos ve R2 = r 2 + b 2 2rb cos dir.

Snr art, krenin yzeyinde, r=a potansiyelin kaybolmasn, V = 0 yani
1
a + d 2ad cos
2
m
a + b 2ab cos
2
ilikisinin kurulmasn gerektirir. m ve bnin bulunmas iin iki eitlie ihtiya vardr. Bunun
yaplmas iin her iki tarafn karesi alnr ve cos katsaylar eitlenerek
( a 2 + d 2 )m 2 = a 2 + b 2
ve
2adm 2 = 2ab
terimleri elde edilir. Bu eitlikler zlerek
m2 =
b
,
d
b=
a2
d
ve
m=
a
d
katsaylar bulunur. Buradan imaj yknn,
mq =
a
q
d
eitliinden m 1 olduu aktr. Sadece d=a iken m = 1 dir. Bunun anlam gerek yk, kre
yzeyinin hemen zerinde iken imaj yknn gerek yke byklk olarak eit olmasdr. Kreden
uzaklatka imaj yk merkeze doru hareket eder. Kredeki yzey yk younluu D alannn
normal bileenine eittir. P krenin yzeyi zerinde (ekil 3.49b) ve m = a / d ve r = a
olduundan, kredeki yk younluu aadaki gibi bulunur.
s = a r .D = a r .(V ) =
V
r
r =a
q
1
a
2
4 a + d 2 2ad cos d a 2 + b 2 2ab cos
s =
a
s =
169
q
a (a b cos )
(a d cos )
2
2
3
4 d (a 2 + b 2 2ab cos )3
a
d
ad
(
2
cos
)
+
s =
q
d 2 a2
4a (a 2 + d 2 2ad cos )3
Burada, b = a 2 / d dir. Elde edilen bu yk younluundan kre zerindeki toplam yk,
Qkre
2
a
q(d 2 a 2 )a
a 2 + d 2 2ad cos
0 = q = mq
= a 2 s sin d d =
0
0
4
d
ad (a 2 + d 2 2ad cos )3
2
d ( d 2 a 2 )
olarak beklenildii gibi hesaplanr.

ALITIRMALAR
1. Dzgn yk younluklu sonsuz incelikte bir hat sonsuz iletken dzlemden d uzakl ile
ayrlmtr. (a) hat boyunca iletken dzlemde birim uzunluk bana indklenen yk ve (b) e
potansiyel yzey eitliini belirleyiniz. Bu e potansiyel yzeylerin birkan iziniz.
2. z ynnde uzanan sonsuz iki iletken dzlem = 0 ve = 60 dedir. Her iki plaka toprak
potansiyelinde tutulurken bir q nokta yk (2, /6, 0)a konulmutur. (5, /6, 0) noktasndaki
potansiyeli bulunuz.
3. nceki altrmay, nokta yk dzgn yk younluuna sahip ince bir hat ile deitirildii
durum iin yeniden znz.
3.14 ZET
Elektrostatik alan teorisi durgun ykler ile oluturulan ve zamanla deimeyen alanlar almasdr.
Btn teori Coulomb tarafndan yaplan deneysel gzlemlerden kmaktadr. Coulomb kanununun
miktarsal bir ifadesi aadaki gibidir.
qq
F = 1 2 2 aR
4R
Daha ileri deneysel gzlemler bir q nokta yknn etrafna yerletirilen belli sayda dier yklerin
nokta yk zerinde meydana getirdii toplam kuvvetin, q ykne her bir ykn ayr ayr
oluturduu kuvvetlerin toplamna eit olduunu gstermitir. Bu aadaki eitlik ile verilir.
F=
i =1

qqi (r ri )
3
4 r ri
Elektrik alan iddeti q t 0 limitinde q t test ykne etkiyen kuvvet ile tanmland. Bir nokta
yknden dolay bir ortamda bir noktadaki elektrik alan iddeti
170
E=
q
aR
4R 2
ile verilir. Hacim, yzey ve hat yk dalmndan dolay bir noktadaki elektrik alan iddeti iin de
aadaki gibi ifadeler elde edildi.
'v dv'
1
E=
4
r r'
1
E=
4
r r'
1
E=
4
r r'
(r r ' )
's ds '
3
(r r ' )
'l dl '
3
(r r ' )
Elektrik ak younluu

D = E = o E + P
olarak tanmland ve bir yzeyden geen elektrik aks aadaki gibi ifade edildi.
= D ds
Gauss kanunu kapal bir yzeyden da doru net aknn kapal yzey iindeki pozitif yke eit
olduunu ifade etmektedir. Bu integral formunda
D
ds = Q
s
ve nokta veya diferansiyel formunda
D = v
olarak ifade edilir. Yk dalm simetrik olduu srece elektrik ak younluunun bulunmas iin
Gauss kanunu kullanlabilir. Bunu yapmak iin zerinde D alannn normal bileeninin sabit
olduu bir Gauss yzeyinin de var olduunun dorulanmas gerekir.
E alanna yerletirilmi yaltlm bir dielektrik malzemenin her yzeyinde
sb = P.a n
ile ifade edilen bir snr yzey yk younluu ve dielektrik malzeme iinde
vb = P
171
ile verilen bir snr hacim yk younluunun olmas beklenir. Elektrik potansiyeli birim yk bana
yaplan i olarak tanmland ve E alan ile

a
Vab = E dl
eitlii elde edildi. Bir q nokta yknden dolay b noktasndaki mutlak potansiyel aadaki gibi
ifade edildi.
Vb =
q
4R
Hacim, yzey ve hat yk dalmlarndan dolay elektrik potansiyel fonksiyonlar aadaki gibi
elde edildi.
'v dv'

4 r r '
V=
's ds '

4 r r '
V=
V=
'l dl '

4 r r '
c
Potansiyel dalmndan E alan
E = V
olarak bulunabilir. Zamanla deimeyen elektrik alan iddeti doas gerei korunumlu olduundan
E = 0
ile ifade edildi. D nin normal bileeni genelde snrda srekli deildir ve E alannn tanjant
bileeni snrda sreklidir. Bunlar aadaki gibi ifade edilir.

a n .(D1 D 2 ) = s
a n ( E1 E 2 ) = 0
D nin normal bileeni ve E nin tanjant bileeni farkl iki dielektrik ortam arasndaki ara yzeyde
sreklidir.
Statik dengede bir iletken iindeki hacim yk younluu ve alanlar sfrdr.
n nokta yknden dolay elektrostatik enerji,
172
W=
1 n
qiVi
2 i =1
ile; srekli hacim yk dalm iin elektrostatik enerji,
1
vVdv
2 v
W=
ile ve D ve E alanlar ile elektrostatik enerji

W=
1
D E dv
2 v
ile ifade edilir. Kapasitans bir iletken zerindeki ykn dier iletkene gre potansiyeline oran
olarak tanmlanmtr. Paralel plakal bir kapasitrn kapasitans,
C=
A
d
L uzunluunda silindirik bir kapasitrn (koaksiyel kablo) kapasitans
C=
2L
ln(b / a )
ve son olarak kresel bir kapasitrn kapasitans
C=
2ab
ba
dir. ki iletken arasndaki kapasitans
1
=
C
dr
(r ) A
a
genel ifadesi ile belirlenir. Herhangi bir ortamdaki potansiyel dalmn genel ifadesi
2V + V . = v
olup ikinci derece bir diferansiyel eitliktir. Eer ortamn geirgenlii sabitse Poisson eitlii,
2V = v /
ve eer ilgili blgede net hacim yk younluu sfr ise Laplace eitlii
2V = 0
elde edilir. Ykler sonsuz uzunlukta iletken bir blgeye yakn bulunduunda alanlar imajlar
metodu ile belirlenebilir. maj ykleri ilgili blgenin dnda bulunur ve iletken ihmal edilir.
173
3.15 ALIMA SORULARI

1. Bir cisim ykl ise ne denilmek istenilir?
2. Kapal bir sistemde net yk korunduunda ne denilmek istenilir?
3. Coulomb kanununu kendi cmlelerinizle ifade ediniz.
4. Bir blgeye iki pozitif yk konulursa bunlar bir .........................kuvveti altnda kalacaklardr.
5. Bir blgeye iki negatif yk konulursa bunlar bir ........................kuvveti altnda kalacaklardr.
6. Bir pozitif yk negatif bir ykn yaknna konulursa pozitif yk bir.......................... kuvveti
altnda kalacaktr.
7. Elektrik alan iddeti nedir?
8. Bir nokta yknn en deimez tanm ne olmaldr? Olabilecek dier yk dalmlar nedir?
9. Coulomb bana newtonun boyutsal olarak metre bana volt olduunu ispatlaynz.
10. Hacim yk younluu terimi ile yzey yk younluunu tanmlaynz.
11. Yzey yk younluu terimi ile hat yk younluunu tanmlaynz.
12. Kuvvet hatt nedir?
13. 10 Cluk bir nokta yknn kuvvet hatlar says....................................
14. Elektrik alannda pozitif test yknn hareketi ile yaplan i pozitif ise i bir.....................
kuvveti ile yaplr. Potansiyel hareket ynnde......................
15. Pozitif test yknn hareketi ynnde potansiyel azalrsa i bir ...........kuvveti ile yaplr.
16. E = V eitliinde negatif iaretin nemi nedir?

17. Gauss kanununu ifade ediniz.
18. (a) v = k 2 , (b) v = k cos , (c) v = k / ve 0 , (d) v = kr , (e) v = kr cos ve (f)
v = kr cos durumlar iin Gauss kanunu kullanlabilir mi?
19. Kibrit kutusu byklnde ii bo iletken statik bir elektrik alanna konulmutur. letkenin
iindeki elektrik alan nedir? letkenin i ve d yzeyindeki yk dalmn iziniz.
20. 100 V potansiyelde tutulan kibrit kutusu byklnde ii bo iletken statik bir elektrik alanna
konulmutur. letkenin iindeki elektrik alan nedir?
21. Gauss kanununun uygulanmas iin Gauss yzeyinde D alannn normal bileeninin sabit
tutulmas gerekli midir? Nedenini aklaynz.
174
22. 10 mCluk bir yk iletken bir kabuk iine konulmutur. yzeyde indklenen yk nedir? D
yzeydeki yk nedir? Ykn kabuk iinde konulduu yer nemli midir?
23. D nin fiziksel nemi nedir?
24. Yk b yarapnda ince bir kresel kabuk zerine yaylmsa kabuk iindeki E nedir?
25. Bir nokta ykn oluturmak iin ne kadar enerji gerekir? Bir nokta yk gerekten var olabilir
mi?
26. E potansiyel yzeyler niin elektrik ak hatlarna diktir?
27. 1 Cluk nokta yk bolukta sonsuzdan a noktasna getiriliyor. Bunu yapmak iin ne kadar
enerji gerekir? 1 Cluk ikinci ykn sonsuzdan b noktasna getirilmesi iin enerji harcamas 1 J
ise ykler arasndaki uzaklk nedir?
28. nceki soruda boluk r = 4 ortam ile deitiriliyor. Ayn enerji harcamas iin iki yk
arasndaki uzaklk nedir?
29. Snr artlar ile ne denilmek isteniyor?
30. 2V = 0 nin zm tek midir?
31. Laplace eitliinin zmnde snr artlarnn nemi nedir?
32. Snr yknn tanm nedir?
33. Kresel yk dalm iin r yarapndaki alann r yarapndaki hacim iinde btn ykn
merkezde younlam olarak ayn ve dardaki yklerin yok edilmi gibi olduunu gsteriniz.
34. Yksz bir blgede E x = x ve E y = y dir. E z yi bulunuz.
35. n kapasitr seri balanmsa etkin kapasitans nedir?
36. n kapasitr paralel balanmsa etkin kapasitans nedir?
37. Kapasitrler seri balandnda her kapasitrdeki yk niin ayndr?
38. Kapasitrler paralel balandnda her kapasitrdeki yk ayn mdr?
39. Bir iletkenin yzeyindeki yzey younluu 10 mC/ m2 ise yzeyinin hemen zerindeki elektrik
ak younluu nedir?
40. Bo uzay ve dielektrik sabiti 5 olan dielektrik bir ortam arasndaki ara yzeyi dikkate alnz.
Bo uzayda D alannn normal bileeni 10 C/m2 ve dielektrik ortamda E alannn tanjant
bileeni 100 V/m dir. D alannn tanjant bileeni ve E alannn normal bileenini bulunuz.
41. nceki sorudaki snr yzey yk younluu nedir?
42. Snr artlar uygulanrken snr yk younluklar dikkate alnr m?
175
43. Bir dielektrik ortamda Gauss kanunu uygulanrken snr yk younluklarnn dikkate alnmas
gerekir mi?
44. Elektrik alan E = 10a y + 20a z V/m olarak veriliyor. Bu dzgn bir alan mdr? Niin?
Bykl nedir? Birim vektrler ile yaplan alarn kosins nedir?
3.16 PROBLEMLER
1. 2 C luk bir nokta yk P(0,4,0)da ve 10C luk ikinci bir yk S(3,0,0)da bulunmaktadr.
Her yke etkiyen kuvveti bulunuz.
2.
(0,2; 0,3; 0)de 200 nCluk bir nokta yk ve (0,5; 0,7; -1,3)de -1300 nCluk bir yk varsa
orijinde bulunan 1 C luk bir nokta ykne etkiyen kuvveti belirleyiniz.
3. 100 nC/mlik younluu ile sonsuz dzgn olarak yklenmi bir hat z ynnde uzanmaktadr.
(3, 4, 0)da 500 nCluk bir yke etkiyen kuvveti bulunuz.
4. 100 nC/m lik eit ve zt dzgn yk dalm ile paralel sonsuz iki hat 1 mm uzaklk ile
birbirinden ayrlmtr. Birim uzunluk bana kuvveti belirleyiniz. Bu kuvvetin tr nedir?
5. Elektron ve proton arasndaki uzaklk 0,05 nm iken elektrik kuvveti ve ekim kuvveti
arasndaki oran hesaplaynz. ekim sabitinin 6,6710-11 Nm/kg2 ve Newton ekim kanununun
geerli olduunu varsaynz.
6. Elektron hidrojen atomunun ekirdei etrafnda 0,05 nm yarapnda dnmektedir. Asal hz
ve elektronun zaman periyodunu belirleyiniz.
7. Ykl iki parack ortak bir noktadan her biri L uzunluunda bir iple aslmtr. Her paracn
ktlesi m ve q yk tayorsa her ipin dikey ile yapt asn belirleyiniz.
8. Birinci eyrekte bulunan bir eyrek diskteki yzey yk younluu K cos C/m2 dir. Diskin
yarap a ise P(0, 0, h) noktasndaki E alann bulunuz.

9. b yarapnda yar dairesel ykl bir halka xy dzleminde uzanmakta ve merkezi orijindedir.
Yk dalm k sin ise P(0, 0, h) noktasndaki E alann bulunuz.

10. ekil P3.10da grlen yaltlm iki yzeydeki yk dalm sa = A cos ve sb = A cos
dir. z ekseninde z = h noktasndaki elektrik alan iddetini bulunuz.
ekil P3.10 Yzey yk dalm
176
11. Dzgn yk younluu ile dzgn bir hat (x, -L/2, 0) to (x, L/2, 0) arasnda uzanmaktadr.
P(0, 0, z)deki E alann bulunuz.
12. Dzgn yk younluu ile dzgn bir hat z ekseninde z = 0 ve z = arasnda
uzanmaktadr. P(, , z)deki E alann bulunuz.
13. Dzgnce yklenmi iki hat z ekseninde z = - ve z = arasnda uzanmaktadr. Hattn biri 1
C/mlik yk dalm tamakta olup y = -3 mde ve dier hat -1 C/m yk dalm tamakta
olup y = 3 mde bulunmaktadr. x ekseninde x= 4 mdeki E alann belirleyiniz.
14. ekil P3.14de grld gibi 2, -3 ve 0,5 C/m2 dzgn yk younluklar tayan sonsuz
elektrik yapra 1 mm hava aral ile ayrlmtr. Bolukta her yerdeki elektrik alan iddetini
bulunuz.
ekil P3.14
15. 0,2 m yarapnda bir yay z = 0 dzleminde 0 /2 arasnda uzanmakta ve 600 sin 2
nC/mlik bir yk dalmna sahiptir. (a) P(0, 0, 1) ve (b) orijindeki E alann belirleyiniz.
16. Sonsuz bir hat z = -10 m ile z = 10 m arasnda uzanmakta ve 100z nC/m lik yk dalm
tamaktadr. z = 0 dzleminde hattan 2 metre uzaklktaki E alann belirleyiniz.
17. b yarapnda olduka ince bir silindir s dzgn yzey yk dalm tamaktadr. Eer silindir
Q(0, 0, -L/2)den S(0, 0, L/2)ye uzanyorsa P(0, 0, h) noktasndaki E alann bulunuz. h = 0,
h = L/2 ve h = -L/2 deki elektrik alan iddetleri nedir?
18. Elektrik ak younluu D = 6 ya x + 2 xa y + 14 xya z mC/m2 olarak veriliyor. (a) (2, 0, 0), (0, 2,
0), (0, 2, 2) ve (2, 0, 2) ile tanmlanan bir dikdrtgen, (b) z = 0 da xy dzleminde 10 cm
yarapnda bir daire ve (c) (0, 0, 0), (2, 0, 0) ve (0, 2, 0) ile snrlanan gensel blgeden geen
elektrik aklarn belirleyiniz.
19. 0,2 m yarapnda uzun bir silindir z ekseninde uzanmakta ve 10 mC/m2 lik dzgn bir yzey
yk younluu tamaktadr. = 2 m, /4 3/4 ve 2 z 4 ile snrlanan pencereden
geen aky hesaplaynz.
20. Yk b yarapnda ok uzun bir silindirin yzeyi zerinde dzgn olarak dalmtr. Her
yerdeki elektrik alan iddetini hesaplaynz. = c(c > b), 0 /2 ve 0 z h ile snrlanan
bir pencereden ne kadar ak geer.
21. Gauss kanununu kullanarak sonsuz dzlem yk yapra zerinde dzgn bir yk dalmndan
dolay herhangi bir noktadaki elektrik alan iddeti ve elektrik ak younluunu hesaplaynz.
177
22. 0,2 m, 0,4 m, 0,6 m ve 0,8 m yaraplarnda e merkezli drt kresel kabuk srasyla 10, -2, -0,5
ve 0,5 C/m2 lik dzgn yk dalmlar tamaktadr. (a) 0,1 m, (b) 0,3 m, (c) 0,5 m, (d) 0,7
m ve (e) 1 m yaraplarndaki E alann belirleyiniz.
23. Q nokta yk orijinde bulunmaktadr. r = a, 0 o ve 0 2 ile snrlanan yzeyden
geen aky hesaplaynz.
24. ok uzun bir koaksiyel kablo ok ince bir d iletkene sahiptir. iletkenin yarap a ve d
iletkenin yarap b dir. iletkende yzey yk younluu k/dir; burada k bir sabittir.
Bolukta her yerdeki elektrik ak younluunu belirleyiniz.
25. b yarapnda bir kresel hacim r = 0dan baka her yerde k/r2 lik dzgn bir yk dalm
tamaktadr. (a) r < b ve (b) r > b blgesindeki elektrik ak younluunu belirleyiniz.
26. 5 cm yarapnda dzgnce yklenmi ok uzun bir silindirden dolay 1 m yarapndaki
elektrik alan iddeti 100 kV/m dir. Silindirdeki yzey yk younluu ne olmaldr?
27. z = 0 ile z = L arasnda uzanan ok uzun dzgn ykl ince bir hattan dolay P(a, , 0)
noktasndaki elektrik potansiyeli ifadesini elde ediniz. Hat yk younluu dir. P
noktasndaki elektrik alan iddeti nedir?
28. 500 nCluk bir yk orijinde yerletirilmitir. 600 nCluk bir ykn sonsuzdan sabit ykn 1
mm yaknna getirilmesiyle aa kan enerji miktarn belirleyiniz.
29. b yarapnda dzgn olarak yklenmi bir diskin eksenindeki bir noktann potansiyelini
bulunuz. Bu noktadaki E alann da belirleyiniz. Diskteki yzey yk younluunun s C/m2

olduunu varsaynz.
30. yarap a ve d yarap b olan dzgnce yklenmi ii bo bir diskin eksenindeki
potansiyeli ve elektrik alan iddetini bulunuz.
31. Bir pozitif nokta yknden 20 cm uzaklktaki elektrik potansiyeli 9 kVtur. Ykn genlii
nedir? (a) 18 kV ve 3 kV potansiyellerindeki e potansiyel yzeylerin yarapn belirleyiniz.
32. Elektrik alan E = 10a x + 20a y + 20a z kV/m olarak veriliyor. 0,1 nCluk bir yk (a) orijinden
(3, 0, 0)a, (b) (3, 0, 0) dan (3, 4, 0)a ve orijinden dorudan (3, 4, 0)a tamak iin gerekli ii
bulunuz.
33. E = 10a x kV/m veriliyor. Orijindeki potansiyel sfr ise boluktaki her noktadaki potansiyeli
bulunuz.
34. Orijine yakn elektrik potansiyeli V = 10 x 2 + 20 y 2 + 5z V/m olarak veriliyor. Elektrik alan
iddeti nedir? Bu potansiyel fonksiyonu var olabilir mi?
35. Yarap a olan sonsuz uzunlukta bir silindirin iinde yk dzgn olarak dalmtr. Hacim
yk younluu v ise silindirin iinde ve dnda btn noktalardaki elektrik potansiyelini ve
elektrik alan iddetini hesaplaynz.
178
36. 2 m yarapndaki bir emberin = 0dan = /4 e yay boyunca 0,5 mCluk bir ykn
tanmasnda yaplan i miktarn belirleyiniz. Blgedeki elektrik alan iddeti
E = 10 ya x + 10 xa y + 2 za z olarak veriliyor. Yolun iki ucu arasndaki potansiyel fark nedir?

37. Dzgn ykl bir hat z = -L/2 ile z = L/2 aras uzanmaktadr. Yk younluu ise P(0, 0, z)
noktasndaki elektrik potansiyeli ve elektrik alan iddetinin ifadesini elde ediniz; burada z >
L/2 dir.
38. 10 nCluk pozitif bir yk z = 0,5 mye ve -10 nCluk negatif yk z = -0,5 mye
yerletirilerek bir dipol oluturuluyor. P(0, 0, 1) noktasndaki potansiyeli ve E alann

belirleyiniz.
39. (0, 0, a)da q, (0, 0, 0)da -2q ve (0, 0, -a)da q ykleri ile drtl yk oluturuluyor. P(0, 0, z)
daki potansiyeli ve elektrik alan iddetini bulunuz; burada z >> a dir.
40. Orijine ek bir q yk konulmusa bir dipoln potansiyel ve E alan ifadesini dzelterek
yeniden yaznz.
41. Uzun bir koaksiyel kablo a yarapnda i iletken ve i yarap b ve d yarap c olan d
iletkenden olumaktadr. iletken dzgn s yzey yk dalm tamaktadr. (a) d iletken
topraklanmamsa ve d iletken topraklanmsa boluktaki her yerde E alann bulunuz.

42. Dzgn s yk younluu a yarapnda sonsuz uzunlukta metal bir silindirin yzeyinde
mevcuttur. Bu iletken i yarap a ve d yarap b olan e merkezli bir dielektrik ile
evrelenmitir. (a) bolukta her noktada D , E ve P ve (b) sistemdeki enerji younluunu

hesaplaynz.
43. Yksz ve homojen olmayan bir ortamda E iin bir ifade bulunuz.
44. Dielektrik ortamn dielektrik geirgenlii = z n dir; burada ve n sabitlerdir. Ortamdaki
elektrik alan iddetinin sadece z bileeni varsa E = nE / z olduunu gsteriniz; burada E

elektrik alan iddetinin genliidir.
45. Yarap b olan metal kre dzgn bir yzey yk dalmna sahiptir. evreleyen ortamn
geirgenlii = o (1 + a / r ) olarak deimektedir. (a) bolukta her noktada D , E ve P , (b)

snr yk younluklar ve (c) dielektrik blgede potansiyelin aadaki gibi olduunu
gsteriniz; burada Q kredeki toplam yktr.
V=
Q
4 o a
ln(1 + a / r )
46. r = 5,5 olan dielektrik ortamda iki nokta yk arasndaki aklk 10 mmdir. Her nokta yk
10 Cye eitse ortak potansiyel enerji nedir?
47. 20 cm 20 cm llerinde iki paralel plaka 1 mmlik bir aralkla birbirinden ayrlmtr.
Plakalar 250 nC/m2 luk eit ve zt dzgn yzey yk younluklarna sahiptir. Dielektrik
ortamn sabiti 2 ise depolanan enerjiyi hesaplaynz.
179
48. 200 nC ve 300 nCluk iki yk sonsuzdan bo uzaya srasyla (0, 3, 3) m ve (4, 0, 3) mye
getirmek iin gereken enerji miktarn hesaplaynz.
49. 100, 200 ve 300 nCluk yk herhangi iki yk arasndaki aklk 5 cm olacak ekilde
konulmutur. Sistemde depolanan toplam enerji nedir?
50. ok uzun e merkezli iki silindirik iletken arasndaki elektrik alan E = 100 / a V/m olarak
deimektedir. iletkenin yarap 0,2 m ve d iletkenin yarap ise 0,5 m dir. Sistemdeki
enerji younluunu ve birim uzunluk bana toplam enerji birikimini belirleyiniz. r = 5,5
olduunu varsaynz.
51. Yarap a olan metal kreye Q pozitif enerjisi kazandrlyor. Sistemin elektriksel potansiyel
enerjisinin QV/2 olduunu gsteriniz; V krenin yzeyindeki elektrik potansiyelidir.
52. 20 cm yarapnda kat iletken kre i yarap 30 cm ve d yarap 40 cm olan kresel kabuk
iine e merkezli olarak konulmutur. 20 Cluk yk i kreye yerletirilmi ve -10 Cluk yk
d kreye yerletirilmitir. ki iletken arasndaki ortamn dielektrik sabiti 5dir. (a) Bolukta
her noktada D , E ve P ve (b) sistemdeki toplam enerjiyi bulunuz.

53. x = 5 dzleminde bir ara yzey 4 ve 16 dielektrik sabitleri ile iki dielektrik ortam ayrmaktadr.
Ara yzeyin bir tarafndaki E alan 4 dielektrik sabiti ile E = 12a x + 24a y + 36a z V/m dir. Ara
yzeyin dier tarafndaki E ve D alann belirleyiniz.

54. Bolukta yarap 20 cm olan metal kre yzeyinin hemen zerindeki elektrik alannn genlii
10 MV/m ise bu metal krenin yzeyindeki yk ne olmaldr?
55. Birbirine zt ykl paralel plakalar arasndaki blgedeki elektrik alan 10 kV/mdir. Her
plakann alan 25 cm2 ve aralarndaki aklk 1 mm ise her plaka zerindeki yzey yk
younluu ve toplam yk bulunuz. Ortamn dielektrik sabiti 3,6dr.
56. z ynnde sonsuz uzunlukta bir dzlemin snr ekil P3.56da grld gibi (4,0,0) ve (0,3,0)
( r = 2,5)
noktalarndan gemektedir. Ortam 1
deki elektrik alan iddeti
E = 25a x + 50a y + 25a z V/mdir. Ortam 2 ( r = 5) deki E alann belirleyiniz.
ekil P3.56
57. nceki problemde ortam 2 bir iletken ve ortam 1 de elektrik alan iddetinin y bileeni 50 V/m
ise E alannn dier bileenleri nedir?
180
58. ekil P3.58de dielektrik ortam ile paralel plakal bir kapasitr grlmektedir. Sistemin
toplam kapasitans nedir?
ekil P3.58
59. ekil P3.59da grlen paralel plakal kapasitrn kapasitansn bulunuz.
ekil P3.59
60. ekil P3.60da grlen koaksiyel hattn birim uzunluk bana kapasitansn belirleyiniz.
r1 = 5 , r 2 = 2,5 , L = 10 m, a = 1 cm ve b = 1,5 cm ise hattn toplam kapasitans nedir?
ekil P3.60
61. ekil P3.61de grlen kapasitrn ykl iki iletken plakalar = 10 cm ve = 30 cmdedir.
Plakalar arasndaki ortamn dielektrik sabiti 3,6 ise sistemin kapasitansn belirleyiniz.
ekil P3.61
62. E merkezli iki kre arasndaki blge ekil P3.62de grld gibi iki dielektrik ile
doldurulmutur. Sistemin kapasitansn belirleyiniz.
181
ekil P3.62
63. Yarap b olan kresel bir bulut dzgn v hacim yk dalmna sahiptir. Poisson ve Laplace
eitliklerini kullanarak bolukta her noktadaki potansiyel dalm ve elektrik alan iddetini
hesaplaynz ve iziniz.
64. Paralel plakal kapasitrn st plakas 100 V potansiyelinde ve alt plakas 100 V
potansiyelindedir. Plakalar sonsuz genilikte ve 4 cm akla sahiptir. Ortam bo uzay
olduunda (a) plakalar arasndaki potansiyel dalm, (b) blgedeki E ve D alanlarn ve (c)
her plakadaki yzey yk younluunu belirleyiniz.
65. Bir koaksiyel kablonun a yarapnda i iletkeni V o potansiyelinde ve c yarapndaki d
iletkeni topraklanm iken potansiyel dalm belirleyiniz. letkenler arasndaki boluk e
merkezli iki dielektrik ile doldurulmutur. dielektrikin geirgenlii 1 ve d dielektrikin
geirgenlii ise 2 dir. Dielektrik ara yzey b yarapndadr. (a) potansiyel dalm, (b) her
blgedeki E ve D alanlarn, (c) i iletkendeki yzey yk younluunu ve (d) kablonun birim

uzunluk bana kapasitansn belirleyiniz.
66. Bir koaksiyel kablonun a yarapndaki i iletkeni 100 V potansiyelinde ve 20 cm
yarapndaki d iletkeni topraklanm iken potansiyel dalm belirleyiniz. letkenler
arasndaki boluk e merkezli iki dielektrik ile doldurulmutur. dielektrikin geirgenlii 3 ve
d dielektrikin geirgenlii ise 9 dur. Dielektrik ara yzey 15 cm yarapndadr. (a) potansiyel
dalm, (b) her blgedeki E ve D alanlarn, (c) i iletkendeki yzey yk younluunu ve

(d) 100 m uzunluunda kablonun kapasitansn belirleyiniz.
67. Laplace eitliini kullanarak a ve b yaraplarnda e merkezli iki kresel kabuun
kapasitansn hesaplaynz. iletken V o potansiyelinde ve d iletken topraklanmtr.
kabuktaki yzey yk younluu nedir? Sistemin kapasitans ifadesini kartnz.
68. Laplace eitliini kullanarak 5 cm ve 10 cm yaraplarnda e merkezli iki kresel kabuun
kapasitansn hesaplaynz. iletken 500 V potansiyelinde ve d iletken topraklanmtr.
kabuktaki yzey yk younluu nedir? Ortamn dielektrik sabiti 9dur. Ortamdaki potansiyel
dalm ve elektrik alann hesaplaynz.
69. a ve b yaraplarnda iki iletken silindir ile snrlanan blge iindeki yk dalm v / C/m3
tr. Ortamn geirgenlii , i iletkendeki potansiyel dalm V o ve d iletken topraklanmsa
(a) iki iletken arasndaki potansiyel dalm, (b) elektrik alan iddetini, (c) her iletkendeki
yzey yk younluunu ve (d) birim uzunluk bana kapasitans belirleyiniz. Yk younluu
sadece v ise btn ifadeleri sadeletiriniz.
182
70. z ynnde sonsuz genilikte iki iletken dzlem 30 lik bir a ile dzenlenmi ve = 0,1 m ve
= 0,2 m silindirik yzeyleri ile snrlanmtr. Bir plaka 10 kV potansiyelde tutulmakta ve
dieri ise topraklanmtr. Potansiyel dalm, plakalar arasndaki bo uzayda E ve D

alanlarn ve sistemin birim uzunluk bana kapasitansn bulunuz.
71. z eksenine paralel topraklanm sonsuz iki plaka = 0 ve = 60 de bulunmaktadr. 500
nCluk bir yk (5, 30, 10) metreye konulmutur. (7, 30, 10) metredeki elektrik alan iddetini
ve potansiyel fonksiyonu hesaplaynz. Plakalar arasndaki ortamn bo uzay olduunu
varsaynz.
72. Bir q yk R yarapnda topraklanm metal krenin merkezinden d uzaklnda
bulunmaktadr. Topraklanm krenin yzeyindeki toplam ykn dorudan integrasyon ile
qR / d olduunu gsteriniz. Bu yk nereden gelmektedir?
73. Dielektrik mercekler elektromanyetik alanlarn younlatrlmasnda kullanlr. ekil P3.73de
grlen mercein sol yzeyi dairesel silindir ve sa taraf dzlemdir. 1. blgede P(r, 45, z)de
E1 = 5a r 3a ise 3. blgede E3 n x eksenine paralel olmas iin mercein dielektrik sabiti

ne olmaldr?
ekil P3.73 Dielektrik mercek

4 KARARLI ELEKTRK AKIMLARI
4.1 GR
Statik elektrik alanlar blmnde esas olarak durgun ykler arasndaki kuvvetler ile ilgilenildi. Bu
blmde ilgi noktas, elektrostatik alanlarn etkisi altnda iletken ortamdaki yklerin hareketidir.
Yaltlm bir iletkenin elektrik alan iine yerletirildii durum nceden tartlmt; iletkenin i
ksm yksz olarak kalmakta ve ykler iletkenin yzeylerinde kendilerini yeniden dzene
sokmaktadr. Yaltlm iletkenin iindeki elektrik alan iddeti iletken elektrostatik dengeye
ulatnda kaybolur.
imdi iletkenin iki ucundan eit ve zt ykl paracklarn aniden konulduunu varsayalm. letken
yk dengesini kaybeder ve konulan ykler ile iletken iinde bir elektrik alan meydana gelir.
Elektrik alan bu ykleri her iki tarafa da hareket ettirmeye zorlar. Zt ykl paracklar temasa
geer gemez birbirini yok eder. Bu ilem btn ykler kayboluncaya kadar srer. Bu olduunda
iletkendeki elektrik alan da kaybolur ve iletken yk denge pozisyonuna yeniden kavuur.
Bu blmdeki ama iletkenlerin dengeye ulamasnn ok hzl olduunu gstermektir. yi bir
iletkende dengeyi yakalamak iin gereken zaman saniyenin ok kk ksmdr. Bu ok ksa zaman
sresince ykler iletken iinde kendilerini yeniden dzenlerler. Yklerin bu hareketi akm olarak
adlandrlr nk ykler ok ksa bir sre iin harekette olduundan akm genelde geici akm
olarak adlandrlr. Akm iletken ortamda bir noktay gemekte olan iletilen ykn oran,
i=
dq
dt
(4.1)
olarak tanmlanr. Burada, dq dt zamannda bir noktay gemekte olan yk miktardr. i kk

harfi genellikle zamann bir fonksiyonu olduunu gstermek amacyla kullanlmtr. Akmn SI
birimi amperdir (A) ve Fransz fiziki Andre Marie Ampre onuruna bu isim verilmitir. Bir
amperlik akm bir saniyede bir Coulombluk ykn iletilmesine karlk gelmektedir.
Bu blmde tartma sadece kararl akmlar, yani zamanla sabit akmlar ile snrlanmtr. I byk
harfi kararl bir akmn temsilinde kullanlmtr. Kararl akm doru akm olarak da adlandrlr.
184
4.2 AKIM VE AKIM YOUNLUU

Bu ksmda akmn iki tipi tantlmaktadr: iletim akm ve tanm akm. Hem tanm ve hem de
iletim akmlar iin birim alan bana akm veya akm younluu da tartlmaktadr.
4.2.1 LETM AKIMI
Bakr, gm veya altn gibi metallerde serbest yk tayclar ounlukla elektronlardr. Daha zel
olarak, iletim ilemine katk salayan bir atomun valens elektronudur. Herhangi bir atoma bal
olmad srece, bir elektrona serbest elektron ad verilir. Serbest elektron kristal kafesin
tamamnda hareket yeteneine sahiptir. Bununla beraber ar ve pozitif ykl iyonlar kristal
kafesteki dzenli pozisyonlarnda iyice sabitlenmilerdir ve metaldeki akma katk salamazlar.
Bundan dolay bir metal iletkendeki akm iletim akm olarak adlandrlr ve bu temelde bir elektron
akdr.
Girite bahsedildii gibi yklerin geici aklar elektrik alan iine yerletirilmi yaltlm bir
iletkende ok ksa bir zamanda durur. Bir iletkendeki kararl akmn srdrlmesi iin bir utan
srekli bir elektron beslemesi ve bunlarn dier utan srekli alnmas gereklidir. Hatta iletken
boyunca bir kararl akm akyor olsa da iletkenin kendisi bir btn (elektrostatik) olarak ntrdr.
Yaltlm iletkende elektronlarn rasgele sl hareketleri yksek hzda, tipik olarak 106 m/s
civarnda ve olabilecek her ynde yer alr. letkenin silindir biiminde ve z ynnde konulduunu
varsayalm. letkenin eksenine dik, iletken boyunca bir dzlemde znin pozitif ynnde geen
elektron miktarnn negatif z ynnde geen elektron miktar ile ayn olduu bulunacaktr. Baka
ifadeyle net deiim sfr olduundan yaltlm iletkendeki net akm sfrdr.
Iletken iki ucundan bir bataryaya bal olduunda iki ucu arasnda bir potansiyel fark oluur ve
ekil 4.1ada grld gibi iletkenin iinde de bir elektrik alannn olmas gerekir. letken teldeki
elektrik alan z ynnde serbest elektron zerinde bir kuvvet oluturur. Elektron bu kuvvete tepki
olarak ok ksa bir zamanda hzlanr nk her hzlanmasnn sonucunda bir iyonla arpr. Her
arpmadan sonraki yeni hz hemen hemen arpmadan nceki hzdan bamszdr. Gerekte bir
para bakr iinde hareket eden elektronlar saniye bana 1014 arpma ile karlarlar. Her
arpma elektronu yavalatr, bir durma noktasna getirir veya hareket ynn deitirir.
Elektronun hznn deitirilmesi iin elektrik alannn tekrar verilmesi gerekir. Bu bakmdan z
ynnde, elektrik kuvveti ile oluturulan hzdaki deiim elektronun rasgele hzndan ok kk
olmakta ve uygulanan elektrik alan srklenme hz olarak bilinen rasgele hzn sistematik bir
bileenini retir.
Srklenme hz ekil 4.1bde grld gibi elektronun z ynnde aamal olarak srklenmesine
neden olur (srklenme, kavramn vurgulanmas iin abartlmtr). z ynnde elektronlarn net
srklenmesi iletken iinde bir akm oluturur.
Akmn geleneksel yani bilinen yn elektrik alan ynndedir. Baka ifadeyle elektronlar akmn
tersi ynde hareket ederler. letken iindeki akm, kesit alan iletkenin uzunluu boyunca deise
de btn kesitlerde ayndr. Elektrik akmnn bu sabitlilii ykn korunumu kanunu ile uyum
iindedir yani varsaylan kararl durum artlar altnda ykler kararl olarak birikemez veya
iletkende herhangi bir noktadan kararl olarak akamazlar (kap gidemez). Basite ifade edilirse bir
nokta, kararl bir akmn srdrlmesi iin bir yk kayna veya alcs gibi davranamaz.
Kararl Elektrik Akmlar
(a) Ularna gerilim uygulanm iletken

tel
185
(b) Elektronun E alan (kesik izgi) ile ve E alan

olmakszn (koyu izgi) hareketi
ekil 4.1
4.2.2 TAINIM AKIMI

Bo uzayda (vakum) ykl paracklarn hareketi tanm akm oluturur denilmektedir. Bir vakum
tpnde katottan anoda elektronlarn hareketi tanm akmna klasik bir rnektir. Bu durumda
katottan yeni yaylan elektronlar ok yava hareket ederler. Anoda yaknlaan elektronlar ok
yksek hz kazanmlardr. Bu katottan anoda olan btn yol boyunca elektronun herhangi bir
arpma ile asla karlamamasndan dolaydr. Bunun yannda, kararl bir akm iin birim kesit
alann geen ykn ayn olmas gerekir. Bu bakmdan, elektronun hz artarken ekil 4.2de
grld gibi yk younluu azalr. Buna gre, tanm akm ve iletim akm arasndaki ak bir
fark tanm akmnn elektrostatik olarak ntr olmaddr ve elektrostatik yknn hesaba
katlmas gerekir. Tanm akm yk aknn salanmas iin ne bir iletkene gerek duyar ne de
ohm kanunu ile uyum iindedir.
ekil 4.2 Elektron tpndeki yk younluu
4.2.3 TAINIM AKIM YOUNLUU

Yklerin hareketinin tanmlanmas iin ekil 4.3de grld gibi, yklerin bir elektrik alannn
etkisi altnda U ortalama hareket hzyla, v hacim yk dalm oluturduu bir blgeyi dikkate
alalm. t zamannda ykler
dl = Ut
gibi dl uzakl kadar hareket edeceklerdir.
Uzunluk eleman ortalama hz ile ayn yndedir. Eer srklenme hzna normal s yzey alan
olarak imajiner bir pencere ( s = sa n ) dikkate alnrsa, pencere iinden geen yk hareketi
186
ekil 4.3 Bo uzaydaki yklerin E

alannn etkisi altnda hareketi
dq = v v = v s.dl
olurdu. Akm i = dq / dt olduundan s yzeyinden geen I akm aadaki gibi bulunur.
dl
I = v s. = v s.U
dt

(4.2)
Tanm akm younluu, J (birim kesit alan bana akm) ile akm

I =J. s
olarak tanmlandnda (4.2)den,
J = vU
(4.3)
I = J.ds
(4.4)
ve bir s yzeyi iinden geen akm
elde edilir. Bu ifadelerden, bir blgedeki akmn tanmlanmas iin yzeyden hangi yklerin
getiinin belirlenmesi gerektii aktr. Tersine J akm younluu tamamen bir vektr nokta
fonksiyonu ile tanmlanabilir. Bundan dolay akm younluu kavram alanlarn tanmlanmasnda
akmdan daha kullanldr. J ye geleneksel olarak hacim akm younluu denir.
U + ve U ortalama hzlar ile hareket eden v + ve v yk younluklar ile negatif ykler kadar
pozitif ykler de varsa bir elektrik alannn etkisi altnda bunlar zt ynlerde hareket edeceklerdir.
Pozitif ykler elektrik alan ynnde srklenecek ve negatif ykler elektrik alannn tersi ynnde
hareket edecektir. kisinin katks sonucu, pozitif yklerden dolay oluan akm negatif yklerden
dolay oluan akmla ayn ynde olacaktr. Bylece toplam akm younluu
J = v + U + + v U
(4.5)
olur ve bir yzeyden geen toplam akm (4.4)den elde edilebilir. nk ortalama hzlar ile
yklerin hareketi dikkate alnmaktadr ve gerekte bir blgedeki kararl akm tartlmaktadr;
burada akmn deiim oran sfrdr. Eer bir blgede her yerde akm younluu zamanla sabit
kalyorsa kararl akmdan bahsedilmi olunur.
187
4.2.4 LETM AKIM YOUNLUU
U e bir iletken iinde uygulanan E alanndan dolay elektronun ortalama hz (veya srklenme
hz), m e elektronun ktlesi ve arpma bana ortalama zaman olsun. Bu durumda bir elektronun
zamannda moment kayb me U e dir. Bylece arpmalarda elektronun kaybettii ortalama
moment miktar me U e / olur. Elektrik kuvvetinden dolay elektronun kazand moment eE

dir. Kararl durum artlar altnda, moment kayb ile kazan elemeli yani
me U e
= eE
olmaldr. Buradan,
eE
Ue =
me
veya
U e = u e E
(4.6)
elde edilir ki burada,
ue =
e
me
elektron hareketlilii olarak adlandrlr. (4.6) eitlii iletken ortamda elektronun srklenme
hznn uygulanan elektrik alan ile orantl olduunu ifade etmektedir. Orant sabiti elektron
hareketliliidir.
Birim hacim bana N elektron varsa elektron yk younluu
v = -Ne
(4.7)
dir; burada, e elektrondaki ykn bykldr. Bylece iletken ortamda iletim akm younluu,
J = vUe
veya
J = Neue E = E
(4.8)
ile verilir; burada, = Neue ortamn zIletkenlii olarak bilinir. zIletkenliin birimi metre bana
siemenstir (S/m). (4.8) eitlii Ohm kanununun mikroskobik edeeri olarak sylenir. letken
ortamda herhangi bir noktadaki akm younluunun elektrik alan iddeti ile orantl olduunu ifade
etmektedir. Orant sabiti ortamn zIletkenliidir. Dorusal bir ortam iin J ve E ayn yndedir.
188
Elektrik devre teorisinde diren gerilim ve akma bal olmad srece Ohm kanunu geerlidir.
Ayn ekilde eer ortamn zIletkenlii elektrik alan iddetinden bamsz ise iletken malzeme
Ohm kanunu ile uyum iindedir. Gauss kanunu gibi Ohm kanununun elektromanyetizmann genel
bir kanunu olmad aklda tutulmaldr. Ohm kanunu temel olarak baz malzemelerin elektriksel
zellikleri ile ilgili bir belirtmedir. (4.8) ile uyum iindeki malzemeler, dorusal iletken veya
Ohmik iletken olarak adlandrlr.
zIletkenliin tersi zdiren,
(4.9)
olarak adlandrlr ve zdirencin birimi ohm.metre (.m) dir. Tablo 4.1de yaygn baz
malzemelerin zdirenleri grlmektedir.
Table 4.1 Metal, yar-Iletken ve yaltkanlarn z direnleri
Metaller
Yar-Iletkenler
Malzeme zdiren (m)
Malzeme
zdiren (m)
-8
Aluminyum
Karbon (grafit)
2,8210
3,510-5
-8
Konstantan
Germanyum
0,42
4910
-8
Bakr
Silikon
1,710
2,610-3
-8
Altn
2,4410
Demir
8,910-8
Civa
95,810-8
Nikrom
10010-8
Nikel
7,810-8
Gm
1,5910-8
Tungsten
5,610-8
Yaltkanlar
Malzeme zdiren (m)
Amber
51014
Cam
1010-1014
Sert Lastik
1013-1016
Mika
1011-1015
Quartz
7,5 1017
Slfr
1015
RNEK 4.1 10 Vluk potansiyel fark 2 m uzunluundaki bakr telin ularnda tutulmaktadr.
arpmalar arasndaki ortalama zaman 2,710-14 s ise serbest elektronlarn srklenme hzn
belirleyiniz.
ZM letken telin z ynnde uzand ve st ucun aaya gre pozitif olduunu varsayalm.
Bu durumda iletken teldeki alan iddeti,
10
E = a z = 5a z V/m
2
elektron hareketlilii,
ue =
e 1,6 10 19 2,7 0 14
=
= 4,747 10 3
31
me
9,1 10
ve buradan srklenme hz
U e = ue E = 4,747 10 3 10 3 5a z = 23,74 10 3 a z m/s
189
bulunur. Bunun sonucu olarak elektron z ynnde 23,74 mm/slik bir hzla hareket etmektedir.
Elektronun aa utan yukar uca zigzag yaparak gitmesi yaklak olarak 84 saniye (2 m / 23,74
mm) zaman alacaktr. Bununla birlikte iletken telden geen akm k hznda hareket edecektir. Bu
durumda ne olur; iletken telin aa ucundan giren bir elektron elektrik alan ile komu elektronu
iter ve iletken tel iinde sktrc bir dalga meydana getirir. Sktrc dalga k hznda hareket
eder ve elektronlar iletken telin dier u noktasna hemen hemen annda frlatr.
ALITIRMALAR
1. 0,125 cm apnda aluminyum telin bir ucu 0,25 cm apnda bakr tel ile kaynaklanmtr. Bu
kompozit telden 8 A gemektedir. Her iletken teldeki akm younluu nedir?
2. 100 km uzunluunda yksek gerilim iletim hattnda 3 cm apnda bir bakr kablo
kullanlmaktadr. Kablodan 1000 Alik bir kararl akm (DC) geiyorsa, (a) kablonun iindeki
elektrik alan iddeti, (b) serbest elektronun srklenme hz, (c) kablodaki akm younluu ve
(d) elektronun kablonun btn uzunluunu gemesi iin gereken zaman belirleyiniz.
arpmalar arasndaki ortalama zaman 2,71014 s olduunu varsaynz.
3. Bir vakum tpndeki elektronlarn ortalama hz 1,5106 m/s dir. Akm younluu 5 A/mm2
ise elektronlarn akna normal dzlemden birim kesit alan bana geen elektron saysn
belirleyiniz.
4.3 LETKENN DRENC

dl uzunluundaki bir iletkenin direnci,
dV E.dl
dR =
=
I
J.ds
eitliinde olduu gibi E ve J alan miktarlar ile ohm kanunundan elde edilebilir. Burada, dV dl
uzunluundaki iletkenin iki ucu arasndaki potansiyel farktr. ekil 4.4de grld gibi E iletken
iindeki elektrik alan iddeti, J = E hacim yk younluu ve I her yzeyden geen akmdr.
letkenin a ucundaki potansiyelin b ucundakinden daha yksek olduu varsaylmtr.
ekil 4.4 Ularna gerilim uygulanm akm

tayan iletken
190
letkenin toplam direnci,
R=
E.dl
J.ds
(4.10)
ile bulunur ve bu eitlik ok genel olup iletkenlii akm ynnde deien iletken bir ortamn
direncinin belirlenmesine izin verir. letkenlii sabit homojen ortam durumunda (4.10) eitlii
aadaki gibi yazlr.
R=
E.dl
J.ds
b
Vab
I
(4.11)
Homojen iletken ortam iindeki elektrik alan iddeti biliniyorsa (4.11) eitlii iletkenin direncinin
belirlenmesinde kullanlabilir. Keyfi veya rasgele biimdeki iletken malzeme iindeki E alan her
zaman belirlenemeyebilir. Bu durumda elektrik alan iddetinin belirlenmesi iin yaklak metotlar
veya saysal tekniklerin kullanmna bavurulabilir.
RNEK 4.2 V o potansiyel fark l uzunluundaki bakr tele uygulanmtr. A iletken telin kesit alan
ise iletken telin diren ifadesini elde ediniz. V o =2 kV, l = 200 km ve A = 40 mm2 ise iletken telin
direnci nedir?
ZM letken telin z ynnde uzand ve st ucun alt uca gre V o potansiyelde olduunu
varsayalm. letken teldeki elektrik alan iddeti,
V
E = o az
l
dir. bakrn iletkenlii ise iletken telin herhangi bir kesitindeki hacim akm younluu,
V
J = E = o a z
l
ile iletken telden geen akm aadaki gibi elde edilir.
V
V A
I = J.ds = o ds = o
s
s
l
l
Buradan, (4.11) kullanlarak iletken telin
R=
Vo
l
l
=
=
Vo A A A
l
diren ifadesi iletken ortamn fiziksel parametreleri ile direncin teorik bir ifadesini vermektedir.
Deerler yerine konularak direncin istenilen saysal deeri aadaki gibi hesaplanr.
191
R=
1,7 10 8 200 103

= 85
40 10 6
ALITIRMALAR
1. 2 cm yarapnda aluminyum iletken 100 A akm tamaktadr. letkenin boyu 100 km ise (a)
letkendeki akm younluu, (b) letkendeki E alan, (c) letken ularndaki potansiyel
dmn ve (d) letkenin direncini belirleyiniz.
2. ap 2 cm ve d ap 5 cm olan ortas bo demir silindirin uzunluu 200 mdir. Silindir
iindeki elektrik alan iddetinin genlii 10 mV/m dir. (a) silindir ularndaki potansiyel
dmn, (b) silindirden geen akm ve (c) silindirin direncini belirleyiniz.
3. nceki altrmadaki bo silindir ayn uzunlukta ii dolu bakr silindir ile deitiriliyor. Ayn
diren iin bakr silindirin yarapn bulunuz. Uygulanan ayn gerilim iin bakr silindir
iindeki elektrik alan iddeti ve akm younluunu hesaplaynz.
4.4 SREKLLK ETL

Kapal s yzeyi ile snrlanan iletken blge ekil 4.5de grlmektedir. Blgedeki hacim yk
younluunun v olduunu varsayalm ve yzeyi terk eden akm hacim yk younluu J ile
tanmlanabilmektedir. Da doru ynde s kapal yzeyini geen toplam akm aadaki gibi yazlr.
i (t ) = J.ds
(4.12)
ekil 4.5 s yzeyi ile snrlanan iletken ortamda

da doru yk ak
Akm basite saniye bana yk ak olduundan ykn da doru ak s ile snrlanan blge
iinde yk konsantrasyonunu ayn miktarda azaltmaldr. Yzeyi terk eden yk miktar snrlanan
blgeden azalan yk miktarna eit olmas gerektiinden akm,
i (t ) =
dQ
dt
(4.13)
olarak da ifade edilebilir; burada, Q herhangi bir t zamannda yzeyin evreledii toplam yktr. Q
hacim yk younluu, v ile
Q = v dv
v
(4.14)
olarak yazlabilir; burada integral s ile evrelenen blge boyunca alnr. (4.12), (4.13), ve (4.14)
birletirilerek
192
J.ds = dt dv
s
(4.15)
elde edilir. (4.15) eitlii sreklilik eitliliinin integral biimi olarak bilinir ve ykn korunumu
prensibinin matematiksel ifadesidir. Bir blgede ykn herhangi bir deiiminin blgeyi
evreleyen yzey iinde bir yk ak ile elik edilmesi gerektiini ifade etmektedir. Baka ifadeyle
yk yeniden yaratlamaz veya yok edilemez, sadece tanabilir.
(4.15) eitliinin sol tarafndaki kapal yzey integrali diverjans teoremi uygulanarak bir hacim
integraline dntrlebilir. lgili blge durgun olduundan zamana gre diferansiyel hacim yk
younluunun ksmi trevi ile deitirilebilir. imdi (4.15)
v
Jdv =
dv
v
v t
veya
J +
v
v
dv = 0
t
olarak yazlabilir. lgi altndaki hacim keyfi olduundan nceki eitliin genelde doru olmas iin
tek yol integralin her noktada kaybolmasdr. Buradan sreklilik eitliinin diferansiyel (nokta)
biimi

J + v = 0
t
(4.16a)
J = v
t
(4.16b)
elde edilir ve bu eitlik
olarak da yazlabilir. (4.16) eitlii deien yk younluu ( v ) noktalarnn J hacim akm

younluuna kaynaklk ettiini ifade etmektedir.
Iletken ortamda kararl (doru) akm srdrmek iin deien yk younluunun hi noktas
(kayna) olmayabilir. Bu durumda (4.16)
J.ds = 0
(4.17a)
J = 0
(4.17b)
veya
olur. (4.17a) eitlii herhangi bir kapal yzey boyunca net kararl akmn sfr olduunu ifade
etmektedir. Eer kapal s yzeyi bir nokta olarak bzlrse (4.17a)
I = 0
(4.17c)
193
olarak yorumlanabilir ki bu Kirchhoff akm kanununun bir ifadesidir. Yani bir noktada (jonksiyon
veya dm) akmlarn cebirsel toplam sfrdr. (4.17b) eitlii Iletken ortam iinden geen kararl
akmn oluturduu akm younluunun selenoidal veya srekli olmas anlamndadr.
(4.17b)de J = E konularak
(E) = 0
veya
E + E = 0
(4.18)
elde edilir. Homojen ortam iin = 0 olduundan (4.18)
E = 0
olur. E = V konularak 4.18 eitlii
2V = 0
(4.19)
olarak yazlabilir. (4.19) eitlii iletken ortam iindeki potansiyel dalmn ortam homojen ve akm
dalm zamanla deimedii srece Laplace eitliini doyurduunu aka ifade etmektedir.
RNEK 4.3 Her biri A kesit alanl, sonsuz iletkenlikte iki paralel levha arasndaki uzaklk ldir.
ekil 4.6da grld gibi levhalar arasndaki potansiyel fark V ab dir. Levhalar arasndaki ortam
homojen ve zIletkenlii, sonlu ise levhalar arasndaki blgenin direncini belirleyiniz.
ekil 4.6 Arasnda iletken ortam

bulunan iki paralel levha
ZM Her paralel levhann direnci sonsuz iletkenliinden dolay sfrdr. (4.19) homojen ve
iletken ortamda potansiyel dalmn belirlenmesi iin kullanlabilir. Potansiyel dalmn sadece
znin bir fonksiyonu olmas beklenir. (4.19)dan
d 2V
=0
dz 2
ve iki kere integral sonucu
V = az + b
194
elde edilir; burada, a ve b integrasyon sabitleridir. Snr artlar uygulanarak

z = 0da V = 0 b = 0
ve
z = l da V = V ab a = V ab /l
elde edilir. Bylece levhalar aras iletken ortamdaki potansiyel dalm aadaki gibi bulunur.
z
V = Vab
l
Iletken ortamdaki elektrik alan iddeti,
V
V
E = V =
a z = ab a z
l
z
ve ortamdaki akm younluu,
V
J = E = ab a z
l
bulunur ve buradan J ye normal yzeydeki akm,
AVab
I = J.ds =
s
l
dan son olarak iletken ortamn direnci
R=
Vab
l
=
A
I
(4.20)
bulunur ki bu iletken telin direnci iin daha nce elde edilen ifade ile ayndr. Gerekte bu eitlik
herhangi bir homojen, dzgn kesitli iletken ortamn direncinin belirlenmesinde kullanlabilir.
ekil 4.7 n sayda elemana (hcre)

blnm homojen olmayan iletken
ortam (sadece i. eleman
gsterilmitir)
Homojen olmayan, iletken ortamn direncinin belirlenmesi iin (4.20) dorudan kullanlamaz.
Bunun yannda n iken dl0 gibi her biri dl uzunluunda blge n elemana blnrse bu
durumda ekil 4.7de grld gibi her elemann sabit iletkenlikte olduu varsaylabilir. (4.20)
den i. elemannn direnci,
195
R=
dli
i Ai
ifadesinde dl i i ve A i srasyla i. elemann uzunluu, iletkenlii ve kesit alandr. Bylece

birbirine seri balanm n elemann toplam direnci,
R=
Ri =
i =1
dli
i =1
(4.21a)
olup n iken dl0 limitinde (4.21a)
dl
A
c
R=
(4.21b)
olur. Eer iletkenlikteki deiimler kesintili ise (4.21a) iletken ortamn toplam direncinin
belirlenmesinde kullanlabilir. letkenlik uzunluun bir fonksiyonu olarak verilmise (4.21b), (4.18)
veya (4.10) homojen olmayan iletken ortamn direncinin hesaplanmasnda kullanlabilir.
RNEK 4.4 ekil 4.8de grld gibi = m / + k zIletkenliinde bir malzeme (m ve k
sabitlerdir) a ve b yar apl emerkezli silindirik iletkenler arasndaki boluu doldurmaktadr. V o
iki iletken arasndaki potansiyel fark ve her iletkenin uzunluu L ise malzemenin direnci, akm
younluu ve malzemedeki elektrik alan iddeti ifadelerini elde ediniz.
ekil 4.8 E merkezli silindirik iki

iletken arasndaki homojen
olmayan iletkenden geen akm
ZM (a) Metot 1: (4.21b) kullanlarak direnci hesaplayalm. Herhangi bir yar apnda
diferansiyel uzunluk d ve kesit alan 2L dir. Malzemenin direnci aadaki gibi bulunur.
R=
(m / + k )2L = (m + k )2L = 2Lk ln(m + k )

a
b
a
1
m + kb
ln
2Lk m + ka
M
m + kb
olarak alnrsa R =
olur.
M = ln
2Lk
m + ka
(b) Metot 2: (4.10)u malzemenin direncinin belirlenmesinde kullanalm. Herhangi bir kesit
alanndan geen toplam I akmnn ayn olmas gerektiinden malzemedeki J akm younluu
J=
I
2L
196
dir ve burada, I akm henz bilinmemektedir. Ortamdaki elektrik alan iddeti,
J
E= =
I
a
2L(m + k )
den iki iletken arasndaki potansiyel fark,
Id
I
IM
m + kb
=
=
ln
2L(m + k ) 2Lk m + ka 2Lk

b
Vo = E.dl =
c
bulunur ve iletken malzemenin direnci,
R=
Vo
M
=
2Lk
I
ile iletken malzemeden geen akm aadaki gibi elde edilir.
I=
2Lk
Vo
M
Buradan ortamdaki elektrik alan iddeti ve akm younluu srasyla
E=
2Lk
Vo
k
M
a =
Voa
(m + k ) M
2L(m + k )
ve
m + k
k
k
J = E =
Voa =
Voa
M
(m + k ) M
olarak bulunur. Bu metot uzun olmakla beraber ortamdan kararl bir akm getiinde kullanldr.
Burada ilgi noktas (a) letken ortamda E ve D alanlarnn, (b) letkenlerdeki yzey yk
younluklarnn, (c) ortam iindeki hacim yk younluunun ve (d) letken ortamdaki toplam
ykn belirlenmesidir.
ALITIRMALAR
1. rnek 4.4de J hacim akm younluunun (4.17b) ile uyutuunu gsteriniz.
2. rnek 4.4de iletken malzemenin geirgenlii ise (a) ortamdaki elektrik ak younluunu, (b)
i iletkendeki yzey yk younluunu ve toplam yk, (c) d iletkendeki yzey yk
younluu ve toplam yk ve (d) ortamdaki hacim yk younluunu ve toplam yk
belirleyiniz.
3. rnek 4.4 (4.18)i kullanarak tekrar ediniz.
4. 10 cm r 21 cm, 30 45 ve /6 /3 ile snrlanan homojen iletken ortamn
iletkenlii 0,4 S/m dir. = 45 deki yzey toprak potansiyelinde ve = 30 deki yzey 100
197
Vtadr. Laplace eitliini kullanarak ve kenar etkilerini ihmal ederek ortamn direncini
belirleyiniz.
5. nceki altrmada iletken ortamn geirgenlii = 5 o ise (a) ortamdaki elektrik ak
younluunu, (b) = 45 de iletkendeki yzey yk younluunu ve toplam yk, (c) = 30
de iletkendeki yzey yk younluunu ve toplam yk ve (d) ortamda hacim yk younluunu
ve toplam yk belirleyiniz.
4.5 DURULMA ZAMANI

zerinde fazladan v yk younluu bulunan, geirgenlii ve iletkenlii ile yaltlm,
dorusal, homojen ve izotropik bir ortam dikkate alalm. Daha nce bahsedildii gibi, ykler
arasndaki elektrostatik itme kuvveti elektrostatik dengenin kazanlmas iin ortamn evreleyen
yani d yzeyi zerine fazla ykleri hareket ettirecektir. Yklerin bu g ilemi sresince
sreklilik eitliliinin salanmas gerekir. Yani ortamda herhangi bir noktada

J + v = 0
t
olur ve bu eitlikte J = E konularak
E +
v
=0
t
ve E yerine v / konularak
v
+ v = 0
t
elde edilir ki bu hacim yk younluu ( v ) ile birinci derece diferansiyel eitliktir. Bunun zm
/ v = ( / ) dt ln v ln o = ( / )t
v = o e ( / )t
(4.22)
dir; burada, o t=0 daki hacim yk younluudur. (4.22) eitlii denge pozisyonuna stel olarak
ulaldn vurgulamaktadr ve teorik olarak iletken ortam ierisindeki fazladan yklerin
tamamnn kaybolmas sonsuza dek zaman alacaktr.
/ oran zaman boyutunda olup aadaki gibi durulma zaman, olarak adlandrlr.
(4.23)
Durulma zaman iletken ortamn ne hzda elektrostatik dengeye yaklatnn bir lsdr ve
gerekte herhangi bir ortamda yk iin balang deerinin 1/e (%36,8)ine inmesi iin gereken
zamandr. t=5 zamanna kadar ortam iindeki yk younluu balang deerinin % 1inden daha
aa deerine decektir. Genelde iletken ortamn 5 durulma zamanndan sonra denge durumunu
kazanm olduu ifade edilebilir.
198
Durulma zaman ortamn zIletkenlii ile ters orantldr - zIletkenliin byk olmas iletken
ortamn elektrostatik dengeyi kazanmas iin gereken zaman azaltacaktr. Bakr iin =5,8107
S/m ve o ile durulma zaman =1,5210-19 saniyedir. Bakrn elektrostatik dengeyi hemen
hemen aniden kazand sylenebilir. Dier taraftan saf su iin durulma zaman 40 ns ve amber iin
70 dakikadr.
RNEK 4.5 Bir miktar yk yaltlm iletkenin iine konulmutur. Yk snrlayan kapal
yzeyden geen akm i(t)=0,125e-25t A olarak gzlenmitir. (a) durulma zamann, (b) balang
ykn ve (c) t=5 zamannda yzeyden iletilen yk belirleyiniz.
ZM Durulma zaman =1/25 = 0,04 s dir.
t
e 25t
t zamannda yzeyden geen yk 0,125 e 25t dt = 0,125
0
25
= 5 103 (1 e 25t )
Q = idt = 0,125 e 25t dt = 5(1 e 25t ) mC

0
(4.24)
ifadesinde t = 5 = 0,2 s konularak kapal yzeyden geen yk,
Q = 4,97 mC
olarak elde edilir. Bunun yannda (4.24)de t= konularak kapal yzeyden gemi olan toplam
yk 5 mC olarak elde edilir. Ykn daha ileri bir iletimi olmadndan yzeyden geen akm
sfrdr. Bu yzden iletkenin iine yerletirilen toplam yk t=0da 5 mC olmaldr.
ALITIRMALAR
1. Ortamdaki hacim akm younluu J = sin(10 x )a x + ya y + e 3 z a z A/m2 ise hacim yk

younluunun zamanla deiim orann belirleyiniz.
2. nceki altrmay J = e cos a + ln(cos z )a z A/m2 iin tekrar ediniz.

3. Sabit geirgenliinde ve zIletkenliinde 10 cm yarapnda bir silindir t = 0 zamannda 10
C/m3 lk bir yk younluu ile 2 cm yarapna kadar dzgnce yklenmitir. (a) her zaman
iin yk dalmn, (b) bolukta her yerdeki elektrik alan iddetini, (c) d yzeydeki yk
younluunu ve (d) iletim akm younluunu belirleyiniz. Yk iletim ileminin 5 durulma
zaman aldn varsayarak (i) bakr silindir, (ii) aluminyum silindir, (iii) karbon silindir ve (iv)
quartz silindirin d yzeyinde ykn birikimi iin ne kadar zaman geecektir?
4.6 JOULE KANUNU
Elektrik alannn etkisi altnda yklerin ortalama U hz ile hareket ettikleri bir ortam dikkate
alalm. Eer v hacim yk younluu ise dv hacminde yke etkiyen kuvvet
dF = v dvE
199
dir ve ykler dl = Udt olacak ekilde dt zamannda bir dl uzaklna gitmise elektrik alan
tarafndan yaplan i

dW = dF.dl = v U.E dv dt = J.E dv dt
olur; burada, J = v U dir. G birim zaman bana i olduundan elektrik alan ile salanan g
dp =
dW
= J.E dv
dt
ile ifade edilir. Bu ifade dp = p dv eklinde tanmlanrsa g younluu, p (birim hacim bana
g)
p = J.E
(4.25a)
olarak yazlabilir. (4.25a) eitlii Joule kanununun nokta (veya diferansiyel) biimi olarak
adlandrlr. Elektrik alan tarafndan birim hacim bana verilen g elektrik alan iddeti ve hacim
akm younluunun skaler arpm anlamna gelmektedir. Buna gre v hacmini ilgilendiren g
P = p dv = J.E dv
(4.25b)
ile verilir ve bu eitlik Joule kanununun integral biimi olarak adlandrlr.
Iletken ortamda serbest yklerin hareketi yer alrsa E alan ile oluturulan kuvvetler arpma
ilemi sresince momentteki kayp ile dengelenir. Bu durumda elektrik alan ile verilen g s
olarak kaybolur yani direnlerin Ohmik veya Joule snmasyla sonulanr. Bu durumda p g
younluu birim hacim bana retilen snn zaman orann temsil eder.
Dorusal iletken iin J = E olduundan birim hacim bana kaybolan g

p = E.E = E 2
(4.26a)
P = E 2 dv
(4.26b)
ve toplam g kayb
dir. L uzunluunda ve A dzgn kesit alannda bir iletkenin iki ucu arasndaki potansiyel fark V ise
g younluu,
2
V
p = W/m
L
ve s olarak iletkenden kaybolan g,
P=
AV 2
L
V2
W
R
(4.27a)
200
olur; burada, R = L / A iletkenin direncidir.

(4.27a) eitlii Joule kanununun edeer bir biimi olup elektrik devre teorisinde direnten s
olarak kaybolan gcn belirlenmesinde yaygn olarak kullanlr.
P = I 2R
(4.27b)
ifadesinin dorulanmas retici olacaktr. Bu ifade Joule kanununun dier bir edeer biimi olup
dorusal bir iletkende s kayp orannn akmn karesi ile deitiini ifade etmektedir.
RNEK 4.6 Plakalar 10 cm2 ve 0,2 cm aklnda olan paralel plakal bir kapasitr r =2 ve
=410-5 S/m olan bir ortam iermektedir. Ortamn iinden kararl bir akm srdrmek iin
plakalar arasna 120 Vluk bir potansiyel fark uygulanmtr. Elektrik alan iddetini, hacim yk
younluunu, g younluunu, g kaybn, akm ve ortamn direncini belirleyiniz.
ZM z=0da alt plakann potansiyeli 0 V ise z=0,2 cmde st plakann potansiyeli 120 Vtur.
Ortamdaki elektrik alan iddeti,
120
a z = 60a z kV/m
E=
0,002
ve = 410-5 S/mlik ortam iin akm younluu,
J = 4 105 60 103 a z = 2,4a z A/m2

ile ortamdan geen akm,
I = J.ds = 2,4 100 10 4 = 24 mA

s
bulunur. Ortamdaki g younluu,
p = J.E = 2,4 60 103 = 144 kW/m3

ve ortamdaki toplam g kayb,
P = pdv = 144 10 3 100 10 4 0,2 10 2 = 2,88 W

v
olduundan, P = I 2 R ile ortamn direnci aadaki gibi hesaplanr.
R=
2,88
= 5000 veya 5 k
(24 10 3 ) 2
ALITIRMALAR
1. Diren kavramn kullanarak rnek 4.6daki ortamn direncinin 5 k olduunu gsteriniz.
Ayn zamanda akm ve ortamda s olarak g kaybn da dorulaynz.
201
2. Her biri 5 cm yarapnda dairesel iki metal plaka paralel bir kapasitr oluturacak ekilde 5 cm
aklkla tutuluyor. Aradaki boluk 40 S/m iletkenliinde ve 5 dielektrik katsaysna sahip 3
cm kalnlnda ve 60 S/m iletkenliinde ve 2 dielektrik katsaysna sahip 2 cm kalnlnda
iki dilim ile dolduruluyor. Plakalar arasnda 200 V potansiyel fark uygulanarak ortamdan
kararl bir akm geiriliyor. Her blgedeki elektrik alan iddeti, akm younluu, g
younluu ve g kayb nedir? Her blgenin direncini bulunuz. Toplam diren nedir? Her
plakadaki yk younluu ve iki dilim arasndaki ara yzeydeki serbest yk younluunu
bulunuz.
4.7 DYOTTAK KARARLI AKIM

ekil 4.9da grld gibi paralel iki plakadan oluan diyotu dikkate alalm. Plakann biri katot
ve dieri anottur. Anot V o pozitif geriliminde tutulmakta ve katot topraklanmtr. Plakalarn alan
aralarndaki akla kyasla ok bykse potansiyel dalm sadece znin bir fonksiyonu olacaktr.
Bylece blgede herhangi bir noktadaki elektrik alan iddeti aadaki gibi ifade edilir.
dV
E=
az
dz
ekil 4.9 Vakum tpl diyot
Katot elektron yaymas iin stlmaktadr ve buradan kan elektronlar E alannn etkisi altnda
anoda doru hareket ederler. U = Ua z herhangi bir t zamannda elektronun hz olsun. m elektronun
ktlesi ve -e yk ise bu durumda elektrona etkiyen kuvvet eE dir. Bu kuvvet
dU
dV
az = e
az
dt
dz
mU
dV
dU
=e
dz
dz
veya
d 1
mU 2 eV = 0
dz 2
olarak elektronun hzlanmasn aklamaktadr. Her iki tarafn integrali alnarak
202
1
mU 2 = eV + c
2
elde edilir; burada c integrasyon sabitidir. Eer elektron katotta (V=0) durgun olarak (U=0) balarsa
bu durumda c = 0 ile nceki eitlik
1
mU 2 = eV
2
(4.28)
olur. (4.28) eitlii elektrik alan tarafndan verilen potansiyel enerjinin elektronda kinetik enerjiye
dntrldn ifade etmektedir. Plakalar arasnda herhangi bir noktada elektronun hz
2eV
U =
m
1/ 2
(4.29)
dir ve Unun belirlenmesi iin plakalar arasndaki potansiyel dalmn, V bilinmesi gerekir. Bunun
yannda plakalar arasndaki potansiyel dalmn
d 2V
= v
2
o
dz
(4.30)
Eitliinde olduu gibi Poisson eitliini doyurmas gerekir. Burada v =-Ne ve N blgede birim
hacim bana elektron saysdr. Ek olarak J = v U = vUa z = Ja z dir. Kararl akm iin
J = 0 J = v U = sabit tir. Bu yzden U artarken v azalr. Bylece hacim yk younluu
v =
J
2eV
m
K
V
(4.31)
olarak ifade edilebilir; burada
K=
J
2e
m
dir. (4.30)dan v elimine edilerek
d 2V
K
=
dz 2
o V
elde edilir. ntegral alnarak
2
K
dV
V +k
= 4
o
dz
elde edilir; burada, k dier bir integrasyon sabitidir. Katotta z=0, V=0 ve dV/dz=0 bylece
integrasyon sabiti k = 0 olur. Buna gre
203
4K
dV
=
dz
1/ 4
o
V
olur ki tekrar integrasyonla
4K
4 3/ 4
z + k1
V =
o
3
elde dilir; burada k 1 integrasyonun dier bir sabiti olup z=0da V=0 olduundan yine sfrdr.
Buradan
J
16 3 / 2
V = 4
o
9
m 2
z
2e
(4.32)
bulunur ve z=d iin V=V o olduundan son olarak
4 2e
J = o2
(Vo )3 / 2
9
m
d

(4.33)
elde edilir. Bu eitlik Child-Langmuir ilikisi olarak adlandrlan dorusal olmayan bir ilikidir
nk akm younluu ve dolaysiyle akm V o 3/2 ile orantldr. +z ynnde hareket eden bir
elektron akntsnn z ynnde bir akm oluturmas gerektiinden akm younluu J nin negatif
olduuna dikkat edilmelidir.
Paralel plakalar arasndaki potansiyel dalmn,
z
V = Vo
d
4/3
(4.34)
olduu da gsterilebilir ve plakalar arasndaki blgedeki elektrik alan iddeti,
4V
dV
E=
az = o
3d
dz
z
d

1/ 3
az
(4.35)
dir ki z=0da E alannn sfr olduunu aka gstermektedir. Bu pratikte kk fakat sonlu bir
deer alacaktr. Son olarak Poisson eitliinden uzay yk younluu aadaki gibi bulunur.
v =
4 oVo 2 / 3
z
9d 4 / 3
(4.36)
RNEK 4.7 Bir vakum tp diyotunun anodu 1000 Vta ve katot topraklanmtr. Plakalar 5 cm
aklktadr. Diyottaki (a) potansiyel dalm, (b) elektrik alan iddeti, (c) hacim yk younluu ve
(d) yk younluunu belirleyiniz.
ZM
(a) (4.34)den plakalar arasndaki potansiyel dalm:
204
z
V =1000
0,05
4/3
= 54,288 z 4 / 3 kV
(b) (4.35)den elektrik alan iddeti:

1/ 3
4 1000 z
E=
a z = 72,384 z1/ 3a z kV/m
3 0,05 0,05
(c) (4.33)den akm younluu:
2 1,6 10 19
4 10 9
J=
9 36 (0,05) 2 9,11 10 31
1/ 2
10003 / 2 a z = 29,42a z A/m2
(d) (4.36)dan uzay yk younluu:
v =
4 10 9 1000 2 / 3
z
= 213,34 z 2 / 3 nC/m3
4/3
36 9 (0,5)
ALITIRMALAR
1. rnek 4.7deki her plaka 10 cm kenarnda kare biimli ise diyottaki akm elde ediniz.
Elektronun maksimum hz nedir? E alan ile salanan maksimum enerji nedir?

2. nceki altrmay ve rnek 4.7yi anottaki potansiyeller (a) 500 V ve (b) 5000 V ise tekrar
ediniz
4.8 AKIM YOUNLUU N SINIR ARTLARI

Bu ksmda, J akm younluunun 1 ve 2 iletkenlikli ortamlar arasndaki ara yzeyden
geerken nasl deitii irdelenmektedir. ekil 4.10da grld gibi bir hap kutucuu veya tablet
biiminde kapal bir yzey oluturalm. Kutucuun ykseklii, radyal yzeyinden akma katks
ihmal edilebilecek kadar ok kktr.
ekil 4.10 J nin normal bileeni

iin snr artlar
205
J.ds = 0
s
integrali h 0 iken kutucuun kapal s yzeyi zerinde hesaplanarak

a n .J1 s a n .J 2 s = 0

a n .(J1 J 2 ) = 0
(4.37a)
J n1 = J n 2
(4.37b)
veya
bulunur; burada, n indisi alan miktarnn normal bileenini gstermektedir. (4.37) eitlii elektrik
akm younluu J nin normal bileeninin snr boyunca srekli olduunu ifade etmektedir.
E alannn tanjant bileeni
a n [E1 E 2 ] = 0
snr boyunca srekli ve J = E olduundan ara yzeydeki (ekil 4.11) J nin tanjant bileen
eitlii
J1 J 2
an = 0
1 2
(4.38a)
J t1 1
=
J t2 2
(4.38b)
veya
olarak yazlabilir; burada, t indisi alan miktarnn tanjant bileenini ima etmektedir. (4.38) eitlii
ara yzeydeki akm younluklarnn tanjant bileenlerinin orannn iletkenliklerin oranna eit
olduu anlamna gelmektedir.
ekil 4.11 Ara yzeyin hemen alt ve hemen

zerindeki akm younluklarnn normal ve
tanjant bileenleri
(4.37), (4.38) ve ekil 4.11den
206
J n1 1 J n 2 2
=
J t1
J t2
veya
tan 1 1
=
tan 2 2
(4.39)
elde edilir. zel bir durum olarak zayf iletkenlikli bir blge (ortam 1) ve yksek iletkenlikli bir
blge (ortam 2) arasndaki ara yzeyi dikkate alalm. Eer 2 0 ve 90 arasnda bir a ise bu
durumda (4.39)dan 2 >> 1 den dolay 1 ok kk bir a olacaktr. Baka ifadeyle ortam 1de
J ve E hemen hemen ara yzeye normaldir. Bu yzden tanjant bileenleri ihmal edilebilir kadar
kktr. Dier taraftan ortam 2de E nin normal bileeni,
En 2 =
1
E n1
2
(4.40)
olup bu da ok kktr. Bu yksek iletkenlikli ortamda pratik olarak E alannn olmamas

anlamna gelmektedir. Bu yzden ara yzeyde bir serbest yk younluunun olmas gerekir. D
alannn normal bileenlerinden serbest yzey yk younluu,
s = Dn1 Dn 2 = Dn1 1
1 2 2 1
1 2
1 2
= J n1
= En1
21
2
1 2
(4.41)
olarak hesaplanabilir. (4.41) eitlii ortam 1 de J nin normal bileeni ile yzey yk younluunu
verir. Benzer bir ifade ortam 2 de J nin normal bileeni ile de elde edilebilir.
RNEK 4.8 Ortam 1in dielektrik sabiti 2 ve iletkenlii 40 S/mdir. Ortam 2nin (z0) dielektrik
sabiti 5 ve iletkenlii 50 nS/m dir. J 2 nin bykl 2 A/m2 ve 2 =60 ise J 1 ve 1 i
hesaplaynz. Ara yzeydeki yzey yk younluu nedir?
ZM Verilen bilgiden
J n 2 = 2 cos 60 = 1 A/m2 ve J t 2 = 2 sin 60 = 1,732 A/m2

olarak hesaplanr. Snr artndan (4.37b), J n 2 = J n1 = 1 A/m2 dir.
Snr art uygulanarak (4.38b),
J t1 =
40 10 6
1,732 = 1385,6 A/m2
50 10 9
ve bundan J 1 = 12 + 1385,6 2 1385,6 A/m2 ve = tan 1 (1385,6) = 89,96 hesaplanr.

Son olarak (4.41)den yzey yk younluu aadaki gibi hesaplanr.
207
10
s = 1
= 0,88 mC/m2
6
9
50 10 36
40 10
ALITIRMALAR
1. Ortam 2deki akm younluunun normal bileeni terimi ile farkl iletkenliklerde iki iletken
ortam arasndaki ara yzeydeki yzey akm younluu ifadesini elde ediniz.
2. Ortam 1deki (x 0, r1 = 1 ve 1 = 20 S/m) hacim akm younluu
J1 = 100a x + 20a y 50a z A/m2 dir. Ortam 2 deki (x 0, r2 = 5, 2 = 80 S/m) hacim akm
younluunu elde ediniz. Ara yzeydeki 1 , 2 ve s yi de hesaplaynz. Ara yzeyin her iki
yanndaki E ve D alanlar nedir?
4.9 D VE J ARASINDAK BENZERLK

imdi statik (zamanla deimeyen) artlar altnda D ve J alanlar arasnda benzerlik olduunun
vurgulanmas avantajl olacaktr. Bununla iki alann ayn matematiksel biimdeki eitliklerle
tanmlanabilecei anlalabilir. rnein kararl akm iin
J = 0
(4.42a)
D = 0
(4.42b)
J = E
(4.43a)
D = E
(4.43b)
ve yksz bir ortamda
dir nk
benzerlii vardr.
E = 0
ile sabit geirgenliinde ve iletkenliinde dorusal bir ortam iin
J = 0
(4.44a)
D = 0
(4.44b)
yazlr. ki iletken ortam arasndaki ara yzeyde normal bileenlerin srekliliinden iki dielektrik
ortam arasnda
J n1 = J n 2
(4.45a)
Dn1 = Dn 2
(4.45b)
208
ve tanjant bileenlerinin snr artlarndan
J t1 1
=
J t2 2
(4.46a)
Dt1 1
=
Dt 2 2
(4.46b)
ve
ifadeleri elde edilir. Bu ifadelerden, J eitliklerinin elde edilebilmesi iin elektrostatik alan
eitliklerinde, D yerine J ve yerine konulmas yeterli olacaktr. Yksz bir ortamda D ve J
alanlar arasndaki benzerlii kullanmak iin ortam dielektrik varsaylarak nce D alan belirlenir.
Daha sonra yerine konularak akm younluu elde edilebilir. Aadaki rnekte bu ilem
aklanmaktadr.
RNEK 4.9 Paralel plakal bir kapasitrde iki plaka arasndaki potansiyel fark V o dr. Her
plakann alan A, aralarndaki aklk d ve iletken ortam geirgenlii ve iletkenlii ile
karakterize ediliyorsa D ve J alanlar arasndaki benzerlii kullanarak ortamdan geen akm
belirleyiniz.
ZM Paralel plakal kapasitrdeki elektrik alan iddeti
V
E = o az
d
dir ve burada plakalar arasndaki aklk z ynnde ve z=0daki alt plakaya gre z=ddeki st plaka
pozitif varsaylmtr. Ortamdaki elektrik ak younluu D = E den aadaki gibi kolaylkla

yazlr.

D = Voa z
d
Yksz bir ortam iin D ve J arasndaki benzerlik kullanlarak yerine konularak ortamdaki
hacim akm younluu,

J = Vo a z
d
elde edilebilir. Buradan ortamdan geen akm
A
V
I = J.ds =
Vo = o
s
d
R
olarak bulunur ve burada, R =
d
ortamn direncidir.
A
Statik elektrik alanlar blmnde kapasitans
209
C=
ds = E ds
Q
=
Vab
s
a
E.dl
E.dl
a
(4.47)
olarak tanmlanmt; burada, s = En kapasitrn a iletkeninin yzeyindeki yzey yk

younluudur. G iletkenlii direncin tersi olarak tanmlanrsa bu durumda (4.11)den
G=
I
=
Vab
J.ds
s
a
E.dl
E ds
n
E.dl
a
(4.48)
elde edilir ve (4.47) ve (4.48) karlatrlarak
G=
(4.49)
bulunur. Bu eitlik kapasitans bilinen herhangi bir konfigrasyonun iletkenliinin ve dolaysiyle

direncinin bulunmasna yardm eder.
RNEK 4.10 Her biri A alanl iki paralel plaka d uzakl ile ayrlmtr. Plakalar arasndaki ortam
zIletkenlii ve geirgenlii dir. Paralel plakal kapasitrn direncini bulunuz.
ZM Paralel plakal kapasitrn kapasitansnn aadaki gibi olduu biliniyor.
C=
A
d
(4.49)dan iletkenlik,
G=
A
C=
ve buradan kapasitrn plakalar arasndaki diren aadaki gibi elde edilir.
R=
1
d
=
G A
RNEK 4.11 E merkezli iki metal kre arasndaki ortamn iletkenlii ve geirgenlii dir.
krenin yarap a ve d krenin i yarap b ise kreler arasndaki ortamn direncini belirleyiniz.
ZM Statik elektrik alanlar blmnde emerkezli iki kre arasndaki kapasitans
C=
4ab
ba
olarak ifade edilmiti. Buna gre (4.49)dan iletkenlik,
210
G=
4ab
ba
ve bundan kreler arasndaki blgenin direnci aadaki gibi bulunur.
R=
ba
4ab
RNEK 4.12 ok uzun bir koaksiyel kablo arasndaki blge iletkenliinde ve geirgenliinde
malzeme ile doldurulmutur. ve d iletkenlerin yar aplar srasyla a ve b ise iletkenler
arasnda birim uzunluk bana direnci bulunuz.
ZM Koaksiyel kablonun birim uzunluk bana kapasitans
C=
2
ln(b / a )
olarak elde edilmiti. ile nin yeri deitirilerek birim uzunluk bana iletkenlik,
G=
2
ln(b / a )
elde edilir. Buradan e merkezli iki iletken arasnda birim uzunluk bana diren aadaki gibidir.
R=
ln(b / a )
2
4.10 KISM DREN

Bir hat yk younluunun evresindeki alanlarn bulunmas iin hat yknn sonsuz uzunlukta
olduu, paralel plakal dzlem kapasitr iindeki alanlarn hesaplanmasnda plakalarn sonsuz
uzunlukta olduu ve bir kresel kapasitrde yklerin (veya potansiyellerin) bulunduu kresel
kabuklarn tam kre olduu varsaylmt. Sonlu uzunluktaki hat yk veya sonlu uzunluktaki
dzlem kapasitrn iindeki veya tam kre oluturmam iki kresel kabuk arasndaki alanlarn (ve
kapasitanslarn) hesaplanmasnda saaklama etkisinden dolay tam zmn elde edilmesi saysal
veya zel zm tekniklerinin kullanlmasn gerektirir. Elektrostatikteki saaklamadan
kaynaklanan zm zorluunun tersine, iletim akm saaklama yapmadan sonlu bir hacime
sktrlabildiinden, e potansiyel yzeyler arasndaki diren 4.20 ile tanmlanan Ohm kanunu
kullanlarak (e potansiyel yzeyler formle edilebildii srece) kolaylkla hesaplanabilir. Bulunan
direnten 4.49 yardm ile kapasitans hesaplanabilir fakat burada saaklamadan ve sonlu boyuttan
kaynaklanan hatann dikkate alnmas gerekir. E potansiyel yzeylerdeki akm younluunun
belirlenmesinde, D ve J arasndaki benzerlikten yararlanlr. rnein ekil 4.12de ve r ve
ekil 4.13 ve 4.14de ve (ve hatta )nin sonlu deerleri ile snrlanm taral blgeler gibi sonlu
kresel, bask kresel ve sivri kresel kabuklardaki akm younluklar, bu kabuklarn sonlu
olmayan tam boyutlarnda uygulanan yk dalmlar dikkate alnarak kolaylkla hesaplanabilir.
Daha sonra oluan e potansiyel yzeyler istenildii yerde snrlanarak aralarnda kalan blgenin
ksmi direnci hesaplanabilir.
211
(a) ekil 4.12de, kresel koordinat sistemine uygun geometride akmn r, ve ynnde getii
durumlar iin ksmi direnler, Rr , R ve R diferansiyel uzunluk elemanlar ile aadaki gibi
hesaplanr.
ekil 4.12 Kresel geometride,
2
a 2 sin 2
2
r2
z2
2
z2
veya
+
= 1 sabit kreler,
=
1
a 2 (1 + 2 ) a 2 (1 + 2 )
r2
z2
z2
2
=
0
= 0 sabit koniler ve = tan 1 ( y / x) sabit

veya
a 2 cos 2
a 2 (1 2 ) a 2 2
yzeyleri ortogonal e potansiyel yzeyler oluturur ( r 2 = a 2 (1 + 2 ) , = r sin ve = cos dir).
212
Akm r ynnde:
r
Rr =
r2
r2
dr
r2
1 2
r r1
dr
=
=
rd
r
d
d
d
sin
sin
cos

d r
r
=
=
sr d d
r1
Rr =
r1
2
1
(r2 r1 )
(cos1 cos 2 )(2 1 )(r1r2 )
(4.50)
Akm ynnde:
2
R =
=
=
s d d
1
r2
dr
r1
r sin d
rd =
1
r2
r1
dr
(1 cos 2 ) 1 + cos1
ln
(1 cos ) 1 + cos
1
2
R =
(r2 r1 )(2 1 )
Burada, tan
ln tan
2
d
=
r
sin
r r2 2
1
(4.51)
sin
1 cos
1 cos
dir.
=
=
1 + cos
sin
1 cos 2
Akm ynnde:
R =
d r d
R =
r sin d = d
=
d
dr rd dr
sin r
r2
r1
r2
r1
(2 1 )
(1 cos 2 ) 1 + cos1
(r2 r1 ) ln
(1 cos ) 1 + cos
1
2
2
1
ln tan
r1
2
1
r2
(4.52)
(b) ekil 4.13de, bask kresel koordinat sistemine uygun geometride akmn , ve ynnde
getii durumlar iin ksmi direnler, R , R ve R diferansiyel uzunluk elemanlar ile aadaki
gibi hesaplanr.
213
ekil 4.13 Bask kresel geometride,
2
a (1 )
2
z2
a
2
2
a 2 (1 + 2 )
z2
a 22
= 1 ayn odakl bask kreler,
= 1 tek kanatl hiperboloidler ve = tan 1 ( y / x) sabit yzeyleri ortogonal e
potansiyel yzeyler oluturur ( = a (1 + 2 )(1 2 ) , z = a ve = cos dir).

Akm ynnde:
2
R =
=
s
d =
d d a
2 + 2
d
1 + 2
2
+ 2
d a (1 + 2 )(1 2 ) d
2
1
1
2
214
1 2
1 + d = tan
R =
a d d a
R =
tan 1 2 tan 1 1
a( 2 1 )(2 1 )
(4.53)
1 = 0, 2 = , 1 = 0, 2 = 1, 1 = 0 ve 2 = 2 iken hesaplanan diren,

R =
tan 1 / 2
1
=
=
2a 2a 4a
(4.54)
yaylm (veya Holm) direnci olarak adlandrlr.

Akm ynnde:
2
R =
d =
d d a
2
+ 2
d a (1 + 2 )(1 2 ) d
2
1
1+
R =
1
d
1 2
2
a d d
2 + 2
d
1 2
( + 1)
ln ( 1)
1
2
2a
1
( 2 + 1)( 1 1)
( 2 1)( 1 + 1)
R =
2a (2 1 )(2 1 )
ln
Akm ynnde:
R =
d d
a
1
R =
a (1 + 2 )(1 2 ) d
2
2 + 2
2 + 2
d
a
1 1 2 d
1 + 2
2
2
2 2
1
1
2
+
d
d
a
d
1 1 + 2 1 1 2 d
1 + 2 1 1 2
(4.55)
215
R =
2
1

2 1
2 1
+ 1 2
+ 1 2
2
1
1
2
a tan ln
+ a tan
2 + ln
1
1 2
1 2
1
1 1
1 1
R =
2(2 1 )
( + 1)( 1 1)
a (2 1 ) ln 2
2( 2 1 )(tan 1 2 tan 1 1 )
( 2 1)( 1 + 1)
(4.56)
(c) ekil 4.14de, sivri kresel koordinat sistemine uygun geometride akmn , ve ynnde
getii durumlar iin ksmi direnler, R , R ve R diferansiyel uzunluk elemanlar ile aadaki
gibi hesaplanr.
Akm ynnde:
R =
=
=
s d d
2 2
d
2 1
2
2
d
a (2 1)(1 2 ) d
1
1
2
( 1)
ln
( + 1) 1
1 d =
R =
a d d
2a 2 2
(2 1)(1 + 1)
(2 + 1)(1 1)
R =
2a ( 2 1 )(2 1 )
ln
(4.57)
Akm ynnde:
2
R =
d =
d d a
2 2
d
1 2
2
2 2
d
a (2 1)(1 2 ) d
2
1
1
R =
1
d
1 2
2
a d d
1 ln( + 1)
2 ln( 1)
a 2 2
1
( 2 + 1)( 1 1)
( 2 1)( 1 + 1)
R =
2a (2 1 )(2 1 )
ln
(4.58)
216
ekil 4.14 Sivri kresel geometride,
2
a (1 )
2
z2
a
2
2
z2
+
= 1 ayn odakl sivri kreler,
a 2 (2 1) a 22
= 1 ift kanatl hiperboloidler ve = tan 1 ( y / x) sabit yzeyleri ortogonal
epotansiyel yzeyler oluturur. = a (2 1)(1 2 ) , z = a ve = cos dir.

Akm ynnde:
R =
d d
a (2 1)(1 2 ) d
a
1
2
2 2
2 2
d
a
1 1 2 d
2 1
217
R =
2 1
1
d a
1 2
1
d
2
1
2
d
1 2
R =
2 2
1
1 2
+ 1 2
2
2
a ln
+ ln
1
1 +1
1 1
1
R =
2(2 1 )
( 1)(1 + 1)
( + 1)( 1 1)
a ( 2 1 ) ln 2
+ (2 1 ) ln 2
(2 + 1)(1 1)
( 2 1)( 1 + 1)
(4.59)
RNEK 4.13
(a) ekil 4.12de, homojen iletken ortamla (aluminyum, = 38 106 S/m ) doldurulmu, r1 = 36 ,
r2 = 101 , 1 = 11,31 , 2 = 78,69 , 1 = 30 ve 2 = 60 ile snrlanan taral blgenin ortogonal

ynlerdeki direnlerini, Rr , R ve R hesaplaynz.
(b) ekil 4.13de, homojen iletken ortamla doldurulmu, a = 26 , 1 = 1 / 26 , 2 = 75 / 26 ,
1 = 11,31 , 2 = 78,69 , 1 = 30 ve 2 = 60 ile snrlanan taral blgenin ortogonal ynlerdeki
direnlerini, R , R ve R hesaplaynz.
(c) ekil 4.14de, homojen iletken ortamla doldurulmu, a = 26 , 1 = 27 / 26 , 2 = 101 / 26 ,
1 = 11,31 , 2 = 78,69 , 1 = 30 ve 2 = 60 ile snrlanan taral blgenin ortogonal ynlerdeki
direnlerini, R , R ve R hesaplaynz.
ZM
(a) Akm r ynnde:
Rr =
101 36
(r2 r1 )
=
6
(cos1 cos 2 )(2 1 )(r1r2 ) 38 10 (cos11,31 cos 78,69)( / 3 / 6) 36 101
Rr = 4,303 109
Akm ynnde:
(1 cos 2 ) 1 + cos1
ln
(1 cos ) 1 + cos
1
2
R =
(r2 r1 )(2 1 )
Akm ynnde:
ln (1 cos 78,69) 1 + cos11,31
= (1 cos11,31) 1 + 78,69 = 4,933 108

38 106 ( 101 36 )( / 3 / 6)
218
(2 1 )
R =
(1 cos 2 ) 1 + cos1
(1 cos ) 1 + cos
1
2
(r2 r1 ) ln
R =
( / 3 / 6)
= 8,558 1010
(1 cos 78,69) 1 + cos11,31
38 106 ( 101 36 ) ln
(
1
cos
11
,
31
)
1
78
,
69
(b) Akm ynnde:
R =
tan 1
tan 2 tan 1
=
a ( 2 1 )(2 1 )
38 106 26
75
1
tan 1
26
26
= 1,061 108
25
1
( / 3 / 6)
26
26
Akm ynnde:
( 2 + 1)( 1 1)
( 2 1)( 1 + 1)
R =
=
2a (2 1 )(2 1 )
ln
ln
2 38 106
25
+1
26
25
1
26
75
26
26
1
1
26
1
+ 1
26
= 1,386 108
1
( / 3 / 6)
26
Akm ynnde:
R =
2(2 1 )
a (2 1 ) ln
( 2 + 1)( 1 1)
2( 2 1 )(tan 1 2 tan 1 1 )
( 2 1)( 1 + 1)
2( / 3 / 6)
R =
38 106
(c) Akm ynnde:
25 + 1
75
1 26
ln

26 25
26
26
26 1
25
1 1 75
2
tan
26
26
26
+ 1
26
tan 1
26
1
1
26
= 8,549 1010
219
101 27
26 1 26 + 1
ln
( 1)(1 + 1)
101 + 1 27 1
ln 2
26
26
(2 + 1)(1 1)
R =
=
= 2,227 108
2a ( 2 1 )(2 1 )
25
1
2 38 106 26
( / 3 / 6)
26
26
Akm ynnde:
( 2 + 1)( 1 1)
( 2 1)( 1 + 1)
=
R =
2a (2 1 )(2 1 )
25 1
1
+ 1
26 26
25 1
+ 1
1
26 26
= 2,188 108
101
27
( / 3 / 6)
26
26
26
ln
ln
2 38 106
Akm ynnde:
R =
2(2 1 )
a ( 2 1 ) ln
R =
38 106
(2 1)(1 + 1)
( + 1)( 1 1)
+ (2 1 ) ln 2
(2 + 1)(1 1)
( 2 1)( 1 + 1)
25

1
ln
26
26
26
2( / 3 / 6)
101 27
+ 1
1
26
26 + 101 27 ln
26
101 27 26
1
+ 1
26
26
25
+1
26
25
1
26
1
1
26
1
+ 1
26
R = 7,942 10 10
ALITIRMALAR
1. rnek 4.13 dikdrtgen koordinat sistemi iin tekrarlaynz.
2. rnek 4.13 silindirik koordinat sistemi iin tekrarlaynz.
3. yarap a ve d yarap b olan iki iletken kresel kabuk V o potansiyelinde tutuluyor.
Kabuklar arasndaki ortam geirgenlii ve iletkenlii ile karakterize ediliyor. D ve J
alanlar arasndaki benzerlii kullanarak ortamdan geen akm belirleyiniz.
4. V o = 1000 V, a = 2 cm, b = 5 cm, r = 1 ve = 4 S/m ise nceki altrmada ortamdan geen
akm nedir? Ortamn kapasitans ve direncini de hesaplaynz. Ortamda kaybolan g nedir?
220
5. 100 m uzunluunda bir koaksiyel kablonun i ve d iletkenlerinin yaraplar srasyla 2 cm ve

5 cmdir. letkenler arasnda 5 kVluk bir potansiyel fark tutulmaktadr. D ve J alanlar
arasndaki benzerlii kullanarak ortamdan geen akm belirleyiniz. Ortam r = 2 ve = 10
S/m ile karakterize ediliyor. Ortamdaki g kaybn hesaplaynz. Ortam edeer devre ile
temsil ediniz.
4.11 ELEKTROMOTOR KUVVET

Statik elektrik alanlar blmnde, herhangi bir kapal yol etrafndaki elektrik alan iddetinin
tanjant bileeninin integralinin
E.dl = 0
c
ifadesiyle sfr olduu belirtilmiti. Bu blmde iletken bir ortamdaki hacim akm younluunun
J = E ve iletkenden geen akmn
I = J.ds = E.ds
s
olduu gsterildi. Bu eitliklerden saf bir elektrik alannn kapal yolda (dng) bir akm
sirklasyonuna neden olamayaca anlalmaktadr. Elektrostatik alanlara ek olarak kararl akmn
srdrlmesi iin bir dngde enerji kaynann da var olmas gerekir. Harici enerji kayna bir
kimyasal reaksiyon (elektriksel olmayan), bir mekanik src (doru-akm generatr), kla
alan bir kaynak (gne hcresi) veya scakla duyarl bir aygt (slift: termokupl) olabilir. Bu
aygtlar elektriksel olmayan enerjiyi elektrik enerjisine dntrdklerinden elektrik devrelerinde
korunumlu olmayan elemanlar olarak dnlrler ve bunlar korunumlu olmayan elektrik alanlar,
E' meydana getireceklerdir.

Bu durumda kapal dngdeki toplam elektrik alan E + E' olur ve dngnn toplam gc

P = (E + E' ).Jdv
v
ile ifade edilir. Eer dngdeki kararl akmn dzgnce datlm olduu varsaylrsa bu durumda
Jdv
I dl ile deitirilebilir ve hacim integrali

P = I (E + E' ).dl = I E'.dl

c
olur. Kapal dngdeki elektromotor kuvveti (emf)
= E'.dl
(4.60)
ile tanmlanarak dngye verilen g
P= I
(4.61)
221
elde edilir. Bundan dolay dngye verilen g emf ve akmn arpmdr.

a ve b noktalar arasndaki devrenin dngnn (kol:bran) bir ksm iin
b
1
J.dl =
[E + E'].dl = E.dl + E'.dl = [V

b
Va ] + ab
(4.62)
yazlabilir; burada, ab a ve b noktalar arasndaki kaynan (kaynaklarn) emfsidir. Eer ab sfr

ise a ve b arasndaki devre branna pasif bran denir. Eer ab sfr deil ise bran bir emf kayna
(aktif kaynak) iermektedir.
(4.62)nin sol taraf basite IR dir. Bunun byle olduunun gsterilmesinin en basit yolu ekil
4.15de grld gibi A kesit alanl ve a ve b noktalar arasnda L uzunluu ile silindirik bir
iletkendeki akmn dzgnce daldn dnmektir. Bu durumda J=I/A ve (4.62)nin sol taraf
IL
= IR
A
olur; burada,
R=
L
A
a ve b noktalar arasndaki iletkenin direncidir. imdi (4.62) eitlii
[Vb Va ] + ab = IR
(4.63)
olarak yazlabilir. Eer a dan bye bran aktif kaynak iermezse bu durumda bu eitlik
Va Vb = IR
(4.64)
olur. (4.64) eitlii bir direncin ularndaki gerilim dm ve iinden geen akm arasndaki
ilikiyi vermektedir. Inin pozitif olmas iin V a nn V b den byk olmas gerekir yani a noktas b
noktasndan yksek potansiyelde olmaldr. Akm a noktasndan girer ve b noktasndan kar.
b noktasnn a ile ayn olduu kapal bir dng dnlrse bu durumda V b = V a olur ve (4.63)
= IR
(4.65a)
olur. Bu durumda R devrenin toplam direncini ve devredeki emfnin tamamn temsil etmektedir.
Eer kapal dng m emf kayna ve ayn akm tayan n diren ierirse bu durumda (4.65a)
m
k =1
j =1
k = IR j
(4.65b)
olur. Bu eitlik Kirchoff gerilim kanununun matematiksel bir ifadesidir ve herhangi bir kapal
dng emflerinin cebirsel toplamnn ayn dngdeki gerilim dmlerinin toplamna eit
222
ekil 4.15 Silindirik iletkenden akan

dzgn younluklu akm
Aadaki rnek basit bir elektrik devresine Kirchoff akm kanunu, (4.17c) ve Kirchoff gerilim
kanununun (4.65b) nasl uygulandn gstermektedir. Bu kanunlar devreler dersinde
kullanldndan dolay bu kitapta daha fazla yer verilmeyecektir.
RNEK 4.14 ekil 4.16da grlen devre elemanlarnn her birinden geen akm bulunuz.
Kaynaklarn verdii toplam gc hesaplaynz.
ekil 4.16
ZM ekildeki devrede her elemandan geen akmlarn ynleri keyfi olarak iaretlenmitir.
Herhangi bir dm noktasndaki akmlarn cebirsel toplam sfr olduundan (4.17c)den bir
dm noktasna giren akmlarn toplamnn dm noktasn terk eden akmlarn toplamna eit
olmaldr. Bylece b noktasnda
I1 = I 2 + I 3
veya
I 3 = I1 I 2
(4.66)
olur. Uygun iaretleriyle emflerin toplam ile dng 1 (abda) ve dng 2 (bcdb) deki IRnin
toplam eitlenerek
10 103 I1 + 20 103 I 3 = 110

30 103 I 2 20 103 I 3 = 110
veya
I1 + 2 I 3 = 0,011
223
3I 2 2 I 3 = 0,011
elde edilir. (4.66) dan I 3 n elenii konularak nceki eitlikler
3I1 2 I 2 = 0,011
2 I1 + 5I 2 = 0,011
olarak yazlabilir. Herhangi bir standart metotla zlerek
I 1 = 7 mA, I 2 = 5 mA ve I 3 = 2 mA
bulunur. Devreye verilen toplam g (4.51)den
Ps = 110 7 103 + 110 5 103 = 1,32 W

ve direnler tarafndan s olarak kaybolan toplam g (4.27b)den
Pd = (0,007) 210 103 + (0,005) 2 30 103 + (0,002) 2 20 103 = 1,32 W

hesaplanr. Bylece kaynaklarn verdii g enerjinin korunumuna uygun olarak direnlerden
kaybolan gce eittir.
ALITIRMALAR
1. 1,3 mm apnda ve 10 km uzunluunda bakr iletken 24 Vluk emf kaynana balanmtr. (a)
letken telin direnci, (b) telden geen akm, (c) teldeki akm younluu, (d) telden s olarak
kaybolan g ve (e) kaynan verdii gc belirleyiniz.
2. nceki rnekte bakr tel ayn uzunlukta bir Nikrom (Nikel-krom) tel ile deitiriliyor. Is
olarak kaybolan gcn ayn olmas iin Nikrom telin ap ne olmaldr?
n
3. n adet seri direncin edeer direncinin R = Ri olduunu gsteriniz; burada R i i. direncin

i =1
direncidir.
n
4. n adet paralel direncin edeer iletkenliinin, G = Gi olduunu gsteriniz; burada G i = 1/R i

i =1
i. direncin iletkenliidir.
5. ekil A4.28de grlen devrenin her elemanndan geen akm bulunuz. (a) her dirente
harcanan gc, (b) her kaynaktan salanan gc ve (c) a ve b arasndaki potansiyel farkn
hesaplaynz.
224
ekil A4.28
4.12 ZET
dq
olarak tanmland; burada dq dt zamannda sonlu kesit alanndan transfer edilen
dt
diferansiyel yktr.
Akm
i=
Akmn tanm ve iletim akm olmak zere iki tipine deinildi. Tanm akm vakum iinde
yklerin akndan dolay ve iletim akm iletkendeki elektronlarn akndan dolaydr.
Birim alan bana akm, akm younluu olarak tanmland. Tanm akm younluu
J = vUv
dir; burada v hacim yk younluu ve U v bu yklerin ortalama hzdr. letim akm younluu
J = E
dir; burada ortamn zIletkenlii ve E iletken iindeki elektrik alan iddetidir.

Alan miktarlar ile bir iletkenin direnci
E.dl
R=
b J.ds
a
dir ve dorusal ortam iin bu aadaki gibi ifade edildi.
R=
Burada uzunluk, iletkenlik ve A iletkenin kesit alandr.

Sreklilik eitliinin
J = v
t
225
genel ifadesi elde edildi ve bu bir ortamdan geen kararl akm iin aadaki gibi olmaktadr.
J = 0
Dorusal, izotropik ve homojen iletken ortamda potansiyel dalm aadaki gibi Laplace eitliini
doyurur.
2V = 0
Bu eitliin zm E alan, D alan, J akm younluu, I akm ve ortamn direncinin

belirlenmesini salar.
Bir iletkenin iine fazladan bir yk yerletirilirse aadaki eitlie gre yk iletkenin yzeyi
zerinde yeniden dalacaktr:
v = o e t /
Burada = / durulma zamandr. Btn pratik amalar iin iletkenin iindeki yk t = 5
zamannda kaybolacaktr. Is olarak iletkenden kaybolan g
Pd = I 2 R =
V2
R
ve alan miktarlar ile iletken ortamn gc
P = E.J dv
v
ile verilir. ki iletken ortam arasndaki snr artlarndan ara yzeyde J nin normal bileeninin
J n1 = J n 2
eitliinde olduu gibi srekli olduu bulundu ve aadaki gibi ara yzeyde J nin tanjant
bileenlerinin oran iletkenliklerin oranna eittir.
J t1 1
=
J t2 2
Verilen bir iletken dzenlemesi iin kapasitans bilgisinden iletkenlik aadaki gibi belirlenebilir.
G=
Elektromotor kuvveti (emf) k terminallerinde potansiyel fark tutmakta olan bir aygttr.
Negatiften pozitif terminale akm ak olduunda elektrik devresine enerji verir. Emf kayna
tarafndan verilen g
P = I
226
ile ifade edildi. Kirchhoff akm kanunu,

n
Ik = 0
k =1
ifadesi ile bir dm noktasndaki elektrik akmlarnn cebirsel toplamnn sfr olduunu ifade
etmektedir.
Kirchhoff gerilim kanunu,
m
j =1
k =1
j = IRk
ifadesi ile kapal bir dngde emflerin cebirsel toplamnn direnlerdeki gerilim dmlerinin
cebirsel toplamna eit olduunu ifade etmektedir.
4.13 ALIMA SORULARI

1. Kararl akm tayan iletkende elektrik alan iddeti niin sfr deildir?
2. Ayn uzunlukta ve ayn kesitte bakr ve aluminyum iletkenler ularnda ayn potansiyel farkna
sahiptirler. Ayn akm tarlar m?
3. V o potansiyel fark d apnda ve L uzunluunda bir iletken telin iki terminali arasnda
tutuluyor. (a) potansiyel fark ikiye katlandnda, (b) ap ikiye katlandnda ve (c) uzunluk
ikiye katlandnda elektronun srklenme (drift) hz nasl etkilenir?
4. Bir tel I kararl akm tamaktadr. (a) uzunluu ikiye katlandnda, (b) kesit alan ikiye
katlandnda, (c) uzunluu ikiye katlanp kesit alannn yars alndnda akm younluu, J
nasl etkilenir?
5. Bir iletken telin alan A, uzunluu L ve direnci R ohmdur. Bir kalptan ekilerek yeni uzunluu
3L olmutur. Yeni direnci nedir?
6. Kararl akm tayan iletken ortamda potansiyel dalm belirlemek iin Laplace eitlii ne
zaman kullanlabilir?
7. Potansiyel fark ve emf arasndaki fark nedir?
8. Paralel plakal kapasitrn plakalar arasndaki ortamn iletkenlii ve geirgenlii srasyla ve
dir. t = 0da kapasitr V o ile ykleniyor. Kapasitrdeki yk ayn kalr m?
9. nceki soruda kapasitrn = /
dnrsnz?
zaman sabiti ile dearj olaca sylenirse ne
10. 10 , 0,5 Wlk bir diren 10 , 5 Wlk dier bir diren ile seri balanyor. Etkin diren
nedir? G oran nedir? Seri kombinasyondan gvenli olarak geebilecek maksimum akm
nedir?
227
11. 10 , 0,5 Wlk bir diren 10 , 5 Wlk dier bir diren ile paralel balanyor. Etkin diren
nedir? G oran nedir? Paralel kombinasyondan gvenli olarak geebilecek maksimum akm
nedir?
12. = IR Ohm kanununa uymayan bir ortama uygulanr m?
13. p noktasndaki potansiyel V p ise gerekten ne denilmek isteniyor?
14. ok ince bir iletken 10 Alik bir akm tamaktadr. letkende saniyede bir noktay geen
elektronlarn saysn belirleyiniz.
15. Kararl akm tayan bir tel elektrostatik dengede midir?
16. Iletken iindeki elektrik alan iddeti sfr ise iletkende bir akm olabilir mi?
17. Iletken iindeki net akm sfr ise iletken iinde elektrik alan olabilir mi?
18. Kirchhoff akm kanununu ifade ediniz.
19. Kirchhoff gerilim kanununu ifade ediniz.
20. Joule kanunu nedir?
4.14 PROBLEMLER
1. Bakrda metre kp bana yaklak olarak 8,51028 serbest elektron vardr. Bakr tel 10 cm2
kesit alanna sahip ve 1500 A akm tayorsa (a) elektronlarn ortalama srklenme hzn, (b)
akm younluu, (c) elektrik alan iddeti ve (d) elektron hareketliliini hesaplaynz.
2. 100 Vluk potansiyel fark 2 mm yarapnda ve 10 m uzunluunda nikel telin iki ucu arasnda
tutuluyor. (a) elektrik alan iddetini, (b) akm younluunu ve (c) telden geen akm
hesaplaynz.
3. Elektrik alannn etkisi altnda vakumda elektronlarn ortalama hz 3105 m/s dir. Akm
younluu 10 A/cm2 ise elektron akna dik dzlemden birim kesit alan bana geen elektron
saysn belirleyiniz.
4. Bir elektrolitte ayn ktleli pozitif ve negatif iyonlar 0,2 nA/m2 lik bir akm younluundan
sorumludurlar. Her iyonun ortalama yk younluu metre kp bana 25e ise ortalama iyon
hz nedir? (e elektronun ykdr).
5. Paralel iki iletken plaka arasndaki boluk saf silikon ( 1 ) ile doldurulmutur. Kapasitrden
geen sznt akm 100 A ise her plakadaki yk belirleyiniz.
6. 30 km uzunluunda bir iletken telin ap 2,58 mmdir. Tel (a) bakr, (b) gm, (c) Nikromdan
yaplm ise direnci nedir?
7. ekil P4.7de bakr halkann bir ksm grlmektedir. A ve B snrlar arasnda kalan direnci
bulunuz.
228
ekil P4.7
8. ekil P4.8de grld gibi kesilmi dairesel bir koni demirden yaplmtr. Koninin dz
ular arasndaki direnci nedir?
ekil P4.8
9. 10 km uzunluunda ii dolu kablo iki iletken malzemeden yaplmtr. teki malzeme bakr ve
2 cm yarapndadr. Dtaki malzeme konstantan ve d yarap 3 cm dir. Kablo 100 A akm
tayorsa (a) her malzemenin direncini, (b) her malzemedeki akm, (c) her malzemedeki akm
younluunu ve (d) her malzemedeki elektrik alan iddetini belirleyiniz.
10. 1 cm2 kesit alanl bakr tel dzgnce datlm 200 A akm tamaktadr. Bakrda elektron
younluu metre kp bana 8,51028 elektron ise elektronlarn ortalama srklenme hzn
belirleyiniz. Teldeki elektrik alan iddeti nedir? Tel 100 km uzunlukta ise ular arasndaki
potansiyel fark hesaplaynz. letken telin direnci nedir?
11. ekil P4.8de grlen kesilmi dairesel koninin dz ular arasndaki potansiyel fark 2 mVtur.
(a) koni iindeki potansiyel dalm, (b) elektrik alan iddetini, (c) hacim akm younluunu
ve (d) koniden geen akm hesaplaynz.
12. Yaraplar a ve b (b>a) olan e merkezli iki iletken kre arasndaki boluk = m/r + k
iletkenliinde homojen olmayan malzeme ile doldurulmutur, burada a r b ve m ve k
sabittir. teki kre V o potansiyelinde tutuluyor ve dtaki kre topraklanmtr. (a) ortamn
direncini, (b) her kredeki yzey yk younluunu, (c) ortamdaki hacim yk younluunu, (d)
her kredeki toplam yk, (e) blgedeki akm younluunu ve (f) blgeden geen akm
hesaplaynz. m0 iken diren nedir?
13. Bir elektromknats silindirik nve zerine sarlan 200 sarmdan oluturuluyor. Bakr telin ap
0,45 mm ve bir sarmn ortalama yarap 8 mm dir. letken telin direnci nedir?
229
14. 10 m uzunluunda ve 0,5 mm yarapnda bir iletken telin ular arasna 12 Vluk bir
potansiyel uygulandnda 2 A gemektedir. letken telin direnci nedir? letkenlii nedir?
15. Karbon ubuun yarap 0,25 mm ise 10 luk bir diren yapmak iin ne kadar uzunlukta
karbon ubuk gerekir?
16. 2 mm yarapnda ve 10 m uzunluunda ii dolu bir iletken 2 mm i yarapnda ii bo bir
iletken ile deitirilecektir. letkenler ayn malzemeden yaplr ve ayn uzunlua ve ayn
dirence sahipse ii bo iletkenin d yarap ne olmaldr?
17. Bir yksek gerilim hattnn ap 4 cm ve uzunluu 200 kmdir. Kablo 1,2 kAlik bir akm
tamaktadr. Kablonun direnci 4,5 ise (a) ular arasndaki potansiyel dm, (b) elektrik
alan iddetini, (c) akm younluunu ve (d) malzemenin zdirencini belirleyiniz. Malzemenin
ne olduunu tanmlayabilir misiniz?
18. 500 trilyon elektron yk t = 0 zamannda 10 cm yarapnda aluminyum krenin iine atlyor.
Bu ykn miktar nedir? Aluminyumun dielektrik sabitini birim varsayarak durulma zaman
nedir? Ykn balang deerinin % 80ine dmesi iin ne kadar zaman geer?
19. Bir iletken ortamdaki fazla yk, miktarnn yarsna 100 nsde dyor. Ortamn dielektrik
sabiti 2,5 ise iletkenlii nedir? Durulma zaman nedir? 200 ns sonra ortamda ykn yzde ka
mevcut olacaktr?
20. Yaltlm bir iletkenin iine fazla bir yk yerletirilmitir. Yk evreleyen kapal yzeyden
geen akm i (t ) = 0,2 e 50t olarak gzlenmitir. (a) Durulma zamann, (b) balang ykn,
(c) t = 2da yzeyden iletilen toplam yk ve (d) akmn balang deerinin % 10u olmas
iin geen zaman belirleyiniz.
21. Hacim akm younluunun J = e x sin x a x

younluunun zamanla deiim orann bulunuz.
22. v
A/m2 olduu bir ortamda hacim yk
hareketli yklerin hacim yk younluu
v U + ( U.) v + v / t = 0 olduunu gsteriniz.
ve
ortalama
hz
ise
23. 100 Vluk potansiyel fark 2 mm yarapnda ve 10 m uzunluunda nikel telin iki ucu arasnda
tutuluyor. (4.27) eitliini kullanarak telde kaybolan gc bulunuz. (4.25) eitlii ile bulunan
cevab dorulaynz.
24. 10 m uzunluunda ve 0,5 mm yarapnda bir iletken telin ular arasna 12 Vluk bir
potansiyel uygulandnda 2 A gemektedir. Is olarak kaybolan gc bulunuz.
25. Karbon ubuun yarap 0,25 mm ise 10 luk diren yapmak iin ne kadar uzunlukta karbon
ubuk gerekir? Karbon ubuun ular arasna 12 Vluk potansiyel fark uygulandnda
kaybolan g nedir?
26. Bir koaksiyel kablonun iletkenleri arasndaki ortamn dielektrik katsays 2 ve iletkenlii 6,25
S/m dir. Kablonun i ve d yaraplar 8 mm ve 10 mm dir. Kablonun birim uzunluu bana
direnci nedir? letkenler arasna 230 Vluk potansiyel fark uygulanrsa kabloya verilen toplam
gc hesaplaynz.
230
27. Bir elektrostatik generatrn kay 30 cm geniliinde ve 20 m/s hzla hareket etmektedir.
Kay 50 Ae karlk gelen miktarda yk tamaktadr. Kaytaki yzey yk younluunu
hesaplaynz.
28. Her biri 1 m2 alannda paralel iki metal plaka arasndaki blge 0,5 mm, 0,3 mm ve 0,3 mm
kalnlklarnda ve srasyla 10 kS/m, 500 S/m ve 0,2 MS/m iletkenliklerinde iletken ortam
ile dolduruluyor. ki plaka arasndaki etkin diren nedir? Plakalar arasnda 10 mVluk bir
potansiyel fark tutulursa her blgedeki J ve E alanlarn hesaplaynz. Her ortamdaki g
kayb nedir? Toplam g kayb nedir?
29. Bir diyotun anodu katoduna gre 10 kV potansiyelindedir. Plakalar arasndaki aklk 10 cm
dir. Katotta bir elektronun balang hz sfr ise anoda arptndaki son hz nedir? Diyottaki
gerilim dalmn, elektrik alan iddetini ve akm younluunu belirleyiniz.
30. nceki problemde her plakann alan 4 cm2 ise diyottaki akm hesaplaynz.
31. Her biri 1 m2 alannda paralel iki metal plaka arasndaki blge 0,5 mm, 0,3 mm ve 0,3 mm
kalnlklarnda ve dielektrik katsaylar birim olan iletken ortam ile dolduruluyor. Plakalar
arasnda 10 mVluk potansiyel fark tutuluyor. Snr artlarn kullanarak iletken ortam
arasnda iki ara yzeydeki yzey yk younluklarn belirleyiniz.
32. Ortam 1deki akm younluu ( 1 = 100 S/m, r1 = 9,6) 50 A/m2 ve ara yzeyin normali ile
30 lik bir a yapmaktadr. Ortam 2 10 S/m iletkenliine ve 4 dielektrik katsaysna sahipse
ortam 2deki akm younluu nedir? Normal ile hangi ay yapmaktadr? Ara yzeydeki
yzey yk younluu nedir?
33. ki iletken arasndaki dz ara yzey ekil P4.33de grlmektedir. Ara yzeyin ( 1 = 100 S/m,
r1 = 2) tam zerindeki ortam 1de akm younluu J1 = 20a x + 30a y 10a z A/m2 ise ara
yzeyin hemen zerinde ( 2 = 1000 S/m, r 2 = 9) ortam 2deki akm younluu nedir? Her iki
taraftaki ilgili E ve D alan bileenleri nedir? Ara yzeydeki yzey yk younluu nedir?
ekil P4.33
34. Bir koaksiyel kablonun i iletkeninin yarap 10 cm ve d iletkeninin yarap 40 cmdir. 10

cmden 20 cmye uzanan 1 = 50 S/m iletkenliinde ve 1 = 2 o geirgenliinde i ve 20
cmden 40 cmye uzanan 2 = 100 S/m iletkenliinde ve 2 = 4 o geirgenliinde iki d
ortam vardr. D ve J arasndaki benzerlii kullanarak birim uzunluk tabannda (a) her
231
blgenin kapasitansn, (b) her blgenin direncini, (c) toplam kapasitans, (d) toplam direnci ve
(e) iletkenin uzunluu 100 m ve iletkenler arasndaki potansiyel fark 10 V ise snr artlarn
kullanarak yzey yk younluunu belirleyiniz.
35. nceki problemin edeer devresini iziniz. Kapasitr yklemek iin V o gerilimi
uygulanmtr. Eer gerilim t = 0 annda kaldrlrsa kapasitr ularndaki gerilimin balang
deerinin yars olmas iin geen zaman belirleyiniz. Btn pratik amalar iin kapasitrn
tamamen dearj olmas iin ne kadar zaman geecektir?
36. teki kresel iletkenin yarap 3 cm ve dtaki kresel iletkenin yarap 9 cmdir. 3 cmden 6
cmye uzanan 50 S/m iletkenliinde ve 3 o geirgenliinde i ve 6 cmden 9 cmye uzanan
100 S/m iletkenliinde ve 4 o geirgenliinde iki d ortam vardr. D ve J arasndaki
benzerlii kullanarak birim uzunluk tabannda (a) her blgenin kapasitansn, (b) her blgenin
direncini, (c) toplam kapasitans, (d) toplam direnci ve (e) letkenler arasndaki potansiyel fark
50 V ise snr artlarn kullanarak ara yzeydeki yzey yk younluunu belirleyiniz.
37. nceki problemin edeer devresini iziniz. Kapasitr yklemek iin 50 Vluk bir gerilim
uygulanmtr. Gerilim t = 0 annda kaldrlrsa kapasitr ularndaki gerilimin balang
deerinin yars olmas iin geen zaman belirleyiniz. Btn pratik amalar iin kapasitrn
tamamen dearj olmas iin ne kadar zaman geecektir?
38. ekil P4.38deki devrenin edeer direnci nedir?
ekil P4.38
39. ekil P4.39daki devrede V ab yi belirleyiniz.
ekil P4.39
40. ekil P4.40da her kaynan verdii g nedir? Devreye verilen g devrede harcanan gce eit
midir?
232
ekil P4.40

5 STATK MANYETK ALANLAR
5.1 GR
Mknatslanma zellii barndran demir cevherinin veya mknatsn kefi manyetizma ad altnda
alma yapan bilim adamlar arasnda ilgi uyandrmtr. Mknatsn kendisini kuzey ve gney
kutuplarna ynlendirmesi manyetik kuvvet olarak adlandrlan dier bir kuvvetin varlnn kabul
edilmesine nclk etmitir. Manyetik kuvvet tarafndan etkilenebilen (mknatslanabilen) bir
malzemeye manyetik malzeme ad verilir. Manyetik malzemeler snfna dahil edilen malzemeler,
demir, kobalt ve nikeldir. Manyetize olmu veya mknatslanm bir malzemeye mknats ad
verilir. Asl tutulan bir mknatsn kuzeyi gsteren ucuna kuzey kutbu ve dier ucuna ise gney
kutbu ad verilir. Bir mknatsn daima kuzeyi gsteren kuzey kutbu ilk denizcilik almalar ve
yaplan keiflerde nemli etkiye sahip olmutur. ekil 5.1de grld gibi dnyann merkezinde
varl dnlen mknats yerin dnme ekseni ile yaklak 15 a yapacak ekilde dnyann
merkezine konulmu gibidir.
Dnyann manyetik alan her ne kadar iine yerletirilmi dev bir mknats ile temsil edilebilir gibi
gzkse de byle bir eyin gerek olmas mmkn gzkmemektedir. Dnyann ekirdek ksmnda
byk demir rezervleri bulunmaktadr fakat ok yksek scaklklar kalc mknatsln olumasn
engellemektedir. Dnyann ekirdek ksmnda (elektriksel) yk tayan baz (manyetik) akmlarn
olumas dnyann manyetik alanlarnn kayna olarak dnlmektedir. erideki elektriksel ve
manyetik alanlarn etkisiyle dnme olumakta ve dnya gnein etkisiyle yrngede kalmaktadr.
Dnyann iindeki manyetik alanlarn iddeti konusunda kesin bilgi olmamakla birlikte mevcut
cihazlarla llemeyecek byklkte (ve depremleri oluturan yerkabuunun hareketleri ile
etkileimde) iddetli alanlarn varl byk olasdr. Burada, baz tarihi ta oluumlarnn
incelenmesi her on milyon ylda bir yerin manyetik alannn dramatik olarak yn deitirdii inanc
ar basmaktadr. Yerin manyetik alan yerin en d kabuunda erimi demirin dnen
hareketlerinden meydana geldii dnlmekle beraber alann yn deiimlerinin tam nedeni hala
anlalamam ve aratrma konusu zelliini srdrmektedir. Bu tarihten sonraki yn deiiminin
bundan sadece 2000 yl nce olduu tahmin edilmektedir. Byle bir deiimin korkun sonularn
kimse kestiremez fakat bunlarn bazlar kresel denizciliin bozulmas ve gmen kularn g
rntlerinin ok iddetli deimesidir.
Elektrik alannn yk ile ilikisinde olduu gibi manyetik alan da mknatslarla etkileim iindedir.
234
Manyetik kuvvet hatlarnn (mknatsn d ksm) ekil 5.2de grld gibi, kuzey kutbundan
karak gney kutbuna gittii sylenir. Manyetik alan iine dier bir mknats konulursa bir ekim
veya itme kuvveti altnda kalacaktr. Deneysel gzlemlerden ayn kutuplarn birbirini ittii ve farkl
kutuplarn birbirini ektii bulunmutur.
ekil 5.1 Dnyann corafik ekseni ve manyetik ekseni

arasndaki sapma. N M ve S M manyetik ekseni ve N C ve S C
corafik ekseni gstermektedir.
ekil 5.2 ubuk mknats

evreleyen manyetik ak hatlar
ekil 5.3de grld gibi mnatslarla yaplan deneyler, mknats ne kadar kk paraya
blnrse blnsn, kuzey ve gney kutbun ayrlamayacan da gstermitir. Baka ifadeyle
yaltlm tek (yalnz) bir kutup fiziksel bir gerek olmamaktadr.
ekil 5.3 ubuk

mknatsn ok
sayda kk
paralara
(mknatslara)
blnmesi
Manyetik malzemelerin mknatslanabilecei ve mknats olarak kullanlabilecei gereinin

dnda manyetizma on dokuzuncu yzyln bana kadar en az anlalm ve ihmal edilmi bir
bilim alan olmutur. 1820de Hans Christian Oersted manyetik bir inenin akm tayan bir iletken
tarafndan saptn deneysel olarak kefettiinde nemli ve byk bir gelime olmutur. Bu olay
elektrik ve manyetizma bilimi arasndaki akl kapatmtr. Bilim adamlar elektrik akmlarnn
da manyetik alan kaynaklar olduunu hemen kavramlardr.
Oerstedin kefinden ksa bir sre sonra Biot-Savart, akm tayan iletken tarafndan bir noktada
meydana getirilen manyetik ak younluunu belirlemek iin deneysel bir eitlik gelitirmitir.
imdi Biot-Savart kanunu Coulomb kanununun manyetik edeeri olarak grlmektedir. 1825de
Statik Manyetik Alanlar
235
Andr Marie Ampre akm tayan iletkenler arasnda manyetik kuvvetin varln kefetmi ve bir
dizi deneylerin sonucuna dayanan kalitatif iliki grubunun fomlasyonunu yapmt. Bu keifler
gnlk hayatta kullanlan elektrik makinalarnn geliimine nclk etmitir.
Bu blm statik manyetik alanlar veya manyetostatik almasna yani kararl veya DC akmlarn
meydana getirdii manyetik alanlara ayrlmtr. Balang Biot-Savart kanunu ile yaplacak ve bu
kanun verilen bir akm dalmnn oluturduu manyetik alann hesabnda temel bir forml olarak
kullanlacaktr.
5.2 BOT-SAVART KANUNU
ekil 5.4de grld gibi I kararl akm tayan d uzunluunda ince bir iletken elemann bir P
noktasnda meydana getirdii manyetik ak younluu deneysel olarak aadaki gibi bulunmutur.

Id a R
dB = k
R2
Bu eitlikte dB manyetik ak younluu (T) veya (Wb/m2), d akm ynnde uzunluk eleman,
a R d den P noktasna doru birim vektr, P noktas d akm elemanndan R uzaklnda ve k

ise orant katsaysdr.
ekil 5.4 Q noktasndaki akm

elemannn P noktasnda meydana
getirdii manyetik ak younluu
Q(x,y,z)den P(x,y,z)ye uzunluk vektr, R

R = Ra R = r r '
ve SI birim sisteminde k sabiti,
k=
o
4
olarak ifade edilir; burada o = 4 10 7 H/m boluun geirgenliidir. knn yerine konulmas ile
dB aadaki gibi tanmlanabilir.

o Id R
dB =
4R 3
ntegral alnarak,
(5.1)
236

B= o
4

Id R
R3
c
(5.2)
elde edilir. Burada B I kararl akm tayan ince iletkenin P(x,y,z) noktasndaki manyetik ak
younluudur. B nin yn d ve R dzlemlerine diktir.

(5.2)deki integral alt deiken ierir: x, y, z, x, y ve z. x, y, z ssz deikenleri P noktasnn
koordinatlardr ve integrasyon ilemine dahil edilmemitir. Bunun yannda x, y ve z sl
deikenleri (yapay deikenler olarak da bilinir) Q noktasnn koordinatlardr ve integrasyon
ilemine dahil edilmitir. ntegrasyon ilemi bu sl deerleri elimine eder. Bundan dolay B
sadece ssz deikenlerin bir fonksiyonu olur. P(x,y,z) noktasna alan noktas ve Q(x,y,z)
noktasnn ise kaynak noktas olduu sylenir. d d ' olarak (5.2) eitliinde yazlabilirdi fakat
fazladan bir st indis kullanmndan kanlmas tercih edilmitir. sl koordinatlarn kullanm
sl ve ssz deikenler arasndaki farkn gsterilmesinin gerektii yerde sz konusu olacaktr.
Kararl elektrik akmlar blmnde bahsedildii gibi Id akm eleman hacimsel akm younluu,
J v ile

Id = J v dv
olarak tanmlanabilir ve J v ile B nin ilikisi
o J v R
dv
B=
4 v R 3
(5.3)
olarak elde edilebilir (ekil 5.5). Benzer bir eitlik yzey akm younluu J s (A/m) ile de aadaki
gibi yaplabilir (rnein ekil 5.6 da grld gibi iletkenin yzeyinden akm aktnda).
o J s R
B=
ds
4 s R 3
(5.4)
Akm temelde bir yk ak olduundan dolay (5.2) eitlii U ortalama hzyla hareket eden q
yk ile de tanmlanabilir (J v = v U) . Eer v hacimsel yk younluu, A iletkenin kesit alan ve
d iletkenin uzunluk eleman ise bu durumda dq = v dv = v Adl dir. Bylece (5.3) eitliinden

o qU R
B=
4 R 3
(5.5)
elde edilir. Bu eitlik, ortalama U hzyla hareket eden q yknn R uzaklnda meydana
getirdii manyetik ak younluunu vermektedir. Eitlik, ykn manyetik alan oluturmas iin
hareket halinde olmas gerektiini vurgulamaktadr.
237
ekil 5.5 Hacimsel akm younluundan dolay P

noktasndaki manyetik ak younluu
ekil 5.6 Yzey akm dalmndan dolay P

noktasndaki manyetik ak younluu
Aadaki rnekler, akm tayan iletkenlerin bir noktadaki manyetik ak younluunun

belirlenmesi iin Biot-Savart kanununun uygulamalarn gstermektedir.
RNEK 5.1 Sonlu uzunlukta ince bir iletken ekil 5.7ada grld gibi z=a ile z=b arasnda
uzanmaktadr. xy dzleminde bir P noktasndaki manyetik ak younluunu belirleyiniz. a- ve
b ise P noktasndaki manyetik ak younluu nedir?
(a) Sonlu uzunlukta, akm tayan

iletkenin meydana getirdii manyetik ak
younluu
(b) Sonsuz uzunlukta akm tayan iletkenin

manyetik ak hatlar iletkene dik dzlemde ortak
merkezli emberler gibidir.
ekil 5.7
ZM I dl = Idza z ve R = a za z olduundan
Id R = Idza z ( a za z ) = Idza
dir ve bu (5.2) eitliinde yerine konularak
238

b
Ib
z
dz
I
B= o
a = o
a
2
2 3/ 2
4 a ( + z )
4 2 2 + z 2
a
I
b
a
B= o
2
2
2
4 + b
+ a2
elde edilir. Sonuca gre B nin a ynnde sfr olmayan bir deerinin olduu grlmektedir.
Akm z ynnde olduundan ve B nin buna dik ynde olmas gerektiinden bu sonu
beklenmitir.
nceki eitlikte a=- ve b= konularak sonsuz uzunlukta iletkenin bir noktada meydana getirdii
B alan,
I
B = o a
2
(5.6)
bulunur. (5.6) eitliinden grld gibi manyetik ak younluu nin bir fonksiyonu olarak ters
orantl deiir. letkene dik dzlemde ekil 5.7bde grld gibi manyetik ak hatlar iletkeni
evreleyen emberler eklindedir. Burada sa el kuralnn hatrlanmasnda yarar vardr.
Dzgn yk younluunda uzun bir hattan dolay E alannn byklnn deiimine
(E = l / 2 o r a ) benzer ekilde B alannn byklnn ile deimesinin ilginliine dikkat

edilmelidir. Bu, baz artlar altnda elektrostatik ve manyetostatik alanlar arasnda, alanlarn
ynlerinin farkl olmas durumunda bile bir iliki olabileceini gstermektedir. Daha sonraki
ksmlarda bunun hakknda daha fazla ey sylenecektir.
RNEK 5.2 (a) ekil 5.8ada grld gibi b yarapnda dairesel kapal bir ereve xy
dzleminde ve I akm tamaktadr. Pozitif z ekseninde bir noktadaki manyetik ak younluu iin
eitlik oluturunuz. ereveden ok uzakta bir noktadaki manyetik ak younluunun yaklak
eitlii nedir? (b) ekil 5.8bde grld gibi kenar b olan kare biimli kapal bir ereve xy
dzleminde ve I akm tamaktadr. Pozitif z ekseninde bir noktadaki manyetik ak younluu iin
eitlik oluturunuz. (c) ekil 5.8cde grld gibi, y ynnde J s = J oa y yzey akm younluu
geiren sonsuz iletken levhann z ekseninde P noktasndaki manyetik ak younluu ifadesini elde
ediniz.
ZM
(a) d = bd a ve R = ba + za z olduundan

d R = bd a (ba + za z ) = (b 2a z + bza )d
ve (5.2) eitliinden manyetik ak younluu,
Ib 2
B= o
4
Ibz
d
a + o
2
2 3/ 2 z
4
(b + z )
0
239
o Ib 2
d
2
=
0 az
a
2
2 3/ 2
2
2 3/ 2
(b + z )
4 (b + z )
0
(a) Akm tayan kapal dairesel iletken

erevenin z ekseninde P noktasndaki manyetik
ak younluu
(b) Akm tayan kare biimli kapal iletken

erevenin z ekseninde P noktasndaki manyetik
ak younluu
(c) y ynnde, J s = J o a y sabit yzey akm

younluu geiren sonsuz iletken levhann z
ekseninde P noktasndaki manyetik ak
younluu
ekil 5.8
B=
o Ib 2
2(b + z )
2
2 3/ 2
az
elde edilir nk a = a x cos + a y sin olduundan ikinci integral
(5.7)
240

2
2
2
a d = a x cos d + a y sin d = a x sin 0 + a y cos 0 = 0
olmaktadr. Bylece akm tayan erevenin ekseninde manyetik ak younluunun sadece z

ynnde bileeni vardr. z=0 konularak erevenin merkezindeki manyetik ak younluu aadaki
gibi elde edilir.
I
B = o az
2b
(5.8)
stenilen nokta ereveden ok uzakta olduunda payda terimi yaklak olarak
(b 2 + z 2 ) 3 / 2 z 3
yazlabilir ve buna gre manyetik ak younluu,
Ib 2
B = o 3 az
2z
(5.9)
olarak tanmlanabilir. stenilen nokta ereveden ok uzakta olduunda erevenin boyutu z

uzaklna gre ok kk olduundan akm tayan ereve bir manyetik dipol olmaktadr.
m = Ib 2 a z = IAa z
(5.10)
olarak tanmlanan manyetik dipol momenti ile B alan (5.9) eitliinden
om
B=
2z 3
olur; burada A erevenin alandr. rnek 5.2ada B alannn belirlenmesi iin z ekseninde bir P
noktas seilmitir. Bolukta keyfi bir noktada B alannn hesaplanmas olduka karmaktr ve
uygun bir yaklam ksm 5.7de verilmitir. Bunun yannda akm tayan erevenin etrafndaki
manyetik ak izgilerinin genel bir grn ekil 5.9da verilmitir. Ak hatlarnn ynne gre st
ksm bir kuzey kutbu gibi davranmakta ve ayn ekilde alt ksm ise gney kutbu olmaktadr.
Bundan dolay akm tayan sarg bir elektromknats olarak adlandrlr.
(b) Kare biimli akm evrimi drt ayr paraya ayrlabilir. Her parann P noktasnda oluturduu
ksmi manyetik ak younluu bulunarak sperpozisyon prensibi ile toplanr.
y = b / 2 kenarndaki akm eleman iin diferansiyel uzunluk eleman, d = dx a x ve uzunluk
eleman, R = ( xa x b / 2a y ) + za z dir. (5.2) eitliinden y = b / 2 kenarnn oluturduu

manyetik ak younluu aadaki gibi hesaplanr.
241
I
B y =b / 2 = o
4

d R o I
=
b / 2
4
R3
b/2
b/2
b
(dx a x ) xa x + a y + za z
2
b / 2
b
x2 + + z 2
2
ekil 5.9 Akm

tayan dairesel
erevenin (fiziksel
manyetik dipol)
etrafndaki manyetik
ak izgileri ve
epotansiyel yzeyler
(ksm 5.7)
I
B y =b / 2 = o
4
b/2
b / 2
b
a z za y
2
2
b
x2 + + z 2
2
dx
b/2

I b
x
B y =b / 2 = o a z za y
4 2
2 b 2 2 b 2
z + x + + z2
2
2
B y =b / 2

I b
b
= o a z za y
2
4 2
2 b b 2
+ z2
z +
2
2

b / 2
242
y = b / 2 kenarnn tam simetriindeki ( y = b / 2) akm elemannn P noktasnda oluturduu

manyetik ak younluu, yukardaki ayn yol takip edilerek,
B y =b / 2

I b
b
= o a z + za y
2
4 2
2 b b 2
+ z2
z +
2 2
olarak hesaplanr. Bulunan iki ak younluu toplanarak,
B y = b / 2 + B y =b / 2
I b
b
=2 o
4 2 2 b 2 b 2
+ z2
z +
2
2
Ib 2
a z = o
4
1
az
2 b b2
z +
+ z2
2
2
elde edilir. Sonutan grld gibi ak younluunun y bileenleri birbirini gtrmektedir. Benzer
ekilde, x = b / 2 ve x = b / 2 kenarlarndaki akm elemanlarnn P noktasnda oluturduu
manyetik ak younluu aadaki gibi bulunur.
1
Ib 2
B x = b / 2 + B x =b / 2 = o
az
2
4 2 b b 2
z +
+ z2
2 2
P noktasndaki ak younluu, aada grld gibi bir kenardaki akm elemannn oluturduu
ak younluunun 4 katdr.
1
Ib 2
B = B y = b / 2 + B y =b / 2 + B x = b / 2 + B x =b / 2 = o
az
2
2 2 b b 2
z +
+ z2
2 2
z = 0 konularak kare biimli akm evriminin merkezindeki ak younluu,
I 2 2
B z =0 = o
az
b
olarak hesaplanr.
(c) ekil 5.8cden grld gibi diferansiyel yzey eleman, ds = dxdy ve uzunluk eleman,
R = ( xa x + ya y ) + za z dir. 5.4 eitliinden sonsuz dzlemden geen sabit yzey akm

younluunun oluturduu manyetik ak younluu aadaki gibi hesaplanr.

B= o
4
Js R
ds = o
3
4
R
y =
y =
x =
x =
J oa y (( xa x + ya y ) + za z )
x2 + y 2 + z 2
dxdy
243
J
B= o o
4
y =
y =
y =
y =
y =
x =
x =
x2 + y 2 + z
x =
x =
y =
x =
x =
xa z + za x
x +y +z
2
dxdy
dxdy = ln y + x 2 + y 2 + z 2
=0
3
,
2
xy
1
=
tan
dxdy
3
2
z x + y2 + z2
x2 + y 2 + z 2
o J o
+ 2 a x
B=
o J o a
x
2
= 2
z>0
T
z<0
zm, sonsuz iletken dzlemin aas ( z < 0) ve yukarsndaki ( z > 0) manyetik ak

younluklarnn zt ynlerde olduunu gstermektedir. Bu durum sa el kural ile kolaylkla
dorulanabilir. lk bakta B alan, kapal bir dng oluturmuyor gzkmekte fakat sonsuz
dzlemin bir tarafndan sonsuza giden kuvvet izgilerinin dier taraftan geri dnd dikkate
alnrsa, B alannn selenoidal zelliini koruduu dorulanabilir.

ALITIRMALAR
1. ok ince bir tel z = 0 ile z = arasnda uzanmakta ve I akm tamaktadr. z = 0 dzleminde
herhangi bir noktadaki manyetik ak younluu ifadesini elde ediniz.
2. Dzgn bir tel z = -L ile z = L arasnda uzanmakta ve I akm tamaktadr. Teli ikiye blen
dzlemde herhangi bir noktadaki manyetik alan nedir?
3. ekil 5.10da grld gibi yarap b ve uzunluu L olan silindir zerine ok ince telden N
sarm skca sarlmtr. Telden I kararl akm geiyorsa silindirin ekseni zerinde herhangi bir
noktadaki manyetik ak younluunu bulunuz. Silindirin merkezindeki manyetik ak
younluu nedir? Silindirin ularndaki B alanlarnn ifadesini de elde ediniz.
ekil 5.10 ok uzun, hava nveli

silindirik selenoid
4. ekil 5.11a da grld gibi sonsuz uzunlukta ii dolu a yarapnda manyetik olmayan bir
iletkenden I akm gemektedir. letkenin i ve d ksmlarndaki manyetik ak younluunun
radyal ynde deiim erisinin ekil 5.11b de grld gibi olduunu dorulaynz. Manyetik
ak younluunun 2a uzunluu zerindeki deiimi nasldr?
244
(a) Sonsuz uzunlukta I akm tayan yuvarlak

iletken
(b) Manyetik ak younluunun radyal ynde

deiimi
ekil 5.11
5.3 AMPRE KUVVET KANUNU

Ampre tarafndan yaplan deneylerin ou akm tayan bir iletkene baka bir akm tayan
iletkenin etkiledii kuvvetin belirlenmesi ile ilgiliydi. Deneylerinin sonucunda akm tayan I 1d 1
ve I 2 d 2 elemanlarnn etkileiminde 1 nolu elemann 2 nolu eleman zerinde oluturduu

manyetik kuvveti aadaki gibi gsterebilmiti.
o I 2 d 2 I1d 1 R 21
dF2 =
3
4
R21
Burada R 21 ekil 5.12de grld gibi I 1d 1 den I 2 d 2 ye uzunluk vektrdr. Eer ekil
5.13de grld gibi her akm tayan eleman, akm tayan iletkenin bir paras olduundan 1
nolu akm tayan iletkenin 2 nolu akm tayan iletkene etkiledii manyetik kuvvet
F2 = o
4
I1d 1 R 21
I 2d 2 R3
21
c2
c1
(5.11a)
olur ve bu eitlik Ampre kuvvet kanunu olarak bilinir.
ekil 5.12 1 nolu akm elemanndan dolay 2 nolu

akm elemanndaki manyetik kuvvet
ekil 5.13 1 nolu iletkenin 2 nolu iletken

zerindeki manyetik kuvveti
245
(5.2) eitlii kullanlarak (5.11a) eitlii aadaki gibi yazlabilir.
F2 = I 2 d 2 B1
(5.11b)
c2
Burada B1
B1 = o
4
c1

I1d 1 R 21
3
R21
(5.11c)
olarak 1 nolu akm tayan iletkenin I 2 d 2 akm tayan elemann bulunduu yerde meydana
getirdii manyetik ak younluudur. Genel olarak akm tayan iletken harici bir B manyetik
alanna yerletirildiinde iletkende aadaki gibi bir manyetik kuvvet meydana gelir.
F = Id B
(5.12a)
Hacimsel akm younluu ile (5.12a) eitlii
F = J v B dv
(5.12b)
olarak ifade edilebilir. (5.12b) eitlii Ampre kuvvet kanununun genel biimi olarak dnlebilir.
J v dv yerine J s ds konulmasyla harici manyetik alan iinde bulunan yzey akm dalm
zerindeki manyetik kuvvet ifadesi elde edilebilir.
Eer v1 hacimsel yk younluu, U1 ykn ortalama hz ve A1 akm tayan iletken 1in kesit
alan ise dq1 = v1 Ad1 ve J v1dv1 = dq1 U1 dir. Eer blgedeki manyetik ak younluu B ise q1
yk zerindeki manyetik kuvvet,
F1 = q1U1 B
(5.13)
olur. B ayn zamanda yklerin hareketi ile meydana gelmise (5.5)den U 2 ortalama hzyla
hareket eden q 2 tarafndan retilen manyetik alanda q 1 ykne etkiyen manyetik kuvvet,
o
F1 =
q
U
q
U
R
1
1
2
2
12
3
4R12
(5.14)
ile ifade edilir ve (5.14) eitlii manyetik kuvvetin temel bir kural olarak nerilebilir ve Ampre
kuvvet kanunu ve Biot-Savart kanunu ifadelerinin elde edilmesi iin kullanlabilir. Burada elektrik
kuvveti ve yerekimi gibi hareketli iki yk arasndaki manyetik kuvvetin aralarndaki uzakln
karesi ile ters orantl olarak deitiini sylemek yerinde olacaktr.
RNEK 5.3 ekil 5.14de grlen bkl iletken I akm tamakta ve xy dzleminde
uzanmaktadr. Ortamdaki manyetik ak younluu B = Ba z ise iletkene etkiyen manyetik kuvveti

bulunuz.
246
ekil 5.14
ZM letkenin x =-(a+L) ve x =-a aras ksmna etkiyen manyetik kuvvet (5.12a) eitliinden
F1 =
IB(a x a z )dx = BILa y
( a + L)
ve benzer ekilde iletkenin x=a ve x=a+L aras ksmna etkiyen manyetik kuvvet,
(a+ L)
IB(a x a z )dx = BILa y

F2 =
dir. a yarapnda yar-ember yaya etkiyen kuvvet,

0
0
0

F3 = IB(a a z )ad = BIada = BIa [a x cos + a y sin ]d
0
F3 = BIacos a y = 2 IBaa y
bulunarak tm iletkendeki bileke manyetik kuvvet,
F = F1 + F2 + F3 = 2 IB ( a + L)a y
elde edilir. Bklm iletkene etkiyen toplam manyetik kuvvetin 2(L+a) uzunluunda dz iletkene
etkiyen kuvvetle ayn olduuna dikkat edilmelidir.
RNEK 5.4 ekil 5.15de sonsuz uzunlukta akm tayan bir iletkenden b uzaklnda sonlu L
uzunluunda akm tayan dier bir iletken yerletirilmitir. Sonlu iletkenin birim uzunluu bana
etkiyen manyetik kuvveti belirleyiniz.
ZM 5.1 rneinden, I akm tayan sonsuz uzunlukta iletkenden b uzaklnda meydana
gelen manyetik ak younluu,
I
B = o a
2b
ile (5.12a)dan sonlu iletkene etkiyen manyetik kuvvet
247
ekil 5.15
I2
F= o
2b
L 2
(-a z a ) dz = 2b I
La
+L 2
elde edilir. Buradan akm tayan sonlu iletkende birim uzunluk bana manyetik kuvvet aadaki
gibi hesaplanr.
F o 2
Fbirim uzunluk = =
I a N/m
L 2b
Manyetik kuvvet, F
(5.15)
a ynnde ve sonsuz uzunluktaki iletkenden uzak yn gsterdiinden
doal olarak itici bir kuvvettir. Her iki iletken ayn ynde akm tasalard aralarndaki manyetik
kuvvet ekici bir kuvvet olacakt.
(5.15) eitlii gerekte akm birimi olan amperin tanmnda kullanlr: Aralarnda bir metre aklk
ile her biri 1 metre uzunluunda, akm tayan paralel iki iletken birbirleri zerinde 2 107
newtonluk kuvvet meydana getiriyorlarsa her iletkenden geen akm 1 amperdir. Akm tayan iki
iletken iin (5.1) eitlii
II
F2 = o 1 2
4 c
c1

1
d
1 R 21
2
3
R21
olarak da yazlabilir.

A ( B C) = B( A C) C( A B)
vektr zdelii kullanlarak nceki F2 eitlii
II
F2 = o 1 2
4 c
2
c1

d 2 R 21
d 1
3
R21
c

d 1 d 2
R 21
3
R
21
c1
3
= (1 R21 ) olduundan sa taraftaki birinci integral
gibi yazlabilir. R 21 / R21
248
1
d 2 d 1
21
c1 c2
olur. I 2 akm tayan iletken kapal bir dng veya ereve ise Stokes teoremi uygulanarak izgisel
integral aadaki gibi yzey integraline dntrlr.
1
d s2 d 1

R21
c1 s2
Bununla beraber bu integral, skaler bir fonksiyonun gradyannn rotasyoneli sfr olacandan
sfrdr.
Bylece herhangi bir biimde akm tayan ereveye etkiyen manyetik kuvvet aadaki gibi ifade
edilir.
II
F2 = o 1 2
4 c
c2

d 1. d 2
R 21
3
R21
(5.16)
Aadaki rnek (5.16) eitliinin bir uygulamasn vermektedir.

RNEK 5.5 Dikdrtgen biiminde I 2 akm tayan bir ereve ekil 5.16da grld gibi I 1
akm tayan dz bir iletkenin yaknna yerletirilmitir. ereve zerine etkiyen manyetik kuvveti
belirleyiniz.
ZM ereveye etkiyen toplam manyetik kuvvet erevenin drt ksmna, AB, BC, CD ve DA
etkiyen kuvvetlerin toplamdr. AB veya CDnin diferansiyel uzunluk paras d 2 = dz 2 a z ve BC
veya DAnn ise d 2 = dy 2 a y dir. Dz iletkenin diferansiyel uzunluu d 1 = dz1a z dir. (5.16)
eitlii d 1 ve d 2 diferansiyel uzunluk elemanlarnn (erevenin BC ve DA ksmlar iin) nokta

arpmn iermekte ve nokta arpm sfrdr. Bundan dolay sadece AB ve CD ksmlar kapal
ereveye etkiyen toplam manyetik kuvvete katk salamaktadr. ncelikle erevenin AB ksmna
etkiyen manyetik kuvveti belirleyelim. Uzunluk vektr,
R 21 = ba y + ( z2 z1 )a z
olarak tanmlanr. (5.16)dan AB ksmndaki manyetik kuvvet,
II
FAB = o 1 2
4

dz1
ba y + ( z2 z1 ) a z
[b 2 + ( z2 z1 ) 2 ] 3 2
dz2
II
FAB = o 1 2 ( L + a ) 2 + b 2 ( L a ) 2 + b 2 a y
2b
(5.17)
dir. Parantez iindeki deer pozitiftir ve negatif iareti AB ksmna etkiyen manyetik kuvvetin
ekici zellikte olduunu gstermektedir. Benzer ekilde CD ksm iin aadaki ifade elde
edilebilir.
249
II
FCD = o 1 2
4
dz
1
ca y + ( z2 z1 ) a z
[c 2 + ( z2 z1 ) 2 ] 3 2
dz2
II
FCD = o 1 2 ( L + a ) 2 + c 2 ( L a ) 2 + c 2 a y
2c
(5.18)
FCD nin akca itici zellikte olduu grlmektedir. Bylece dikdrtgen ereveye etkiyen toplam
manyetik kuvvet,
I I 1
1
F = a y o 1 2 ( L + a ) 2 + b 2 ( L a ) 2 + b 2 + ( L + a ) 2 + c 2 ( L a ) 2 + c 2
2 b
c
olur ve c>b olduundan bu eitlik akm tayan dz iletken ile akm tayan ereve arasndaki
ekme kuvvetini gstermektedir.
ekil 5.16 Sonsuz

uzunlukta dz
iletkenin meydana
getirdii manyetik
alan iine
yerletirilmi akm
tayan ereve
ALITIRMALAR
1. rnek 5.3 B = Ba x ve B = Ba y iin tekrar ediniz.

2.
F1 =
o
q
U
U
R
1 1
2 2
12 eitliini manyetik kuvvetin temel bir kural varsayarak Biot4 R123
Savart kanunu ve Ampre kuvvet kanunu ifadelerini elde ediniz.

3. (5.17) ve (5.18) eitliklerini dorulaynz.
4. L = 10 m, b = 2 cm, c = 10 cm, a = 5 cm ve I 1 = I 2 = 10 A ise rnek 5.5 de ereveye etkiyen
manyetik kuvveti bulunuz.
250
5.4 MANYETK TORK
ekil 5.17 Manyetik alann akm tayan erevede oluturduu torkun belirlenmesi iin
gsterimler.
nceki ksmda, manyetik alan iine konulmu akm tayan iletken zerinde bir kuvvet olutuu
ve bu kuvvetin hem manyetik alana ve hem de iletkene dik ynde olduu bulunmutu. Bununla
beraber akm tayan sarg bir manyetik alan iine yerletirilirse, sargda meydana gelen manyetik
kuvvet sargnn dnmesine neden olabilir. Gerekte bu, elektrik motorlar ve DArsonval tipi
elektrik sayalarnn esas alma prensibidir.
ekil 5.17ada grld gibi tek sarml akm tayan bir ereve B manyetik alan iine
konulmutur. Sarg dzlemi manyetik alana paralel ve z ekseni etrafnda dnebilecek
serbestliktedir. Sargnn kesit alan LWdir. Ampre kuvvet kanununa gre bc ve da kenarna
etkiyen kuvvet yoktur. B alannn ab ve cd kenarlarnda meydana getirdii kuvvetler aadaki

gibidir.
251
Fab = BILa y
Fcd = BILa y
ekil 5.17b sargnn kenarlarna etkiyen kuvvetleri gstermektedir. ki kuvvetin hareket hatlar
akmadndan bu kuvvetler sargy ekseni etrafnda dndrecek bir tork meydana getirir. ab ve
cd kenarlarnn moment kollar, (W 2)a x ve (W 2)a x dikkate alnarak ab ve cd kenarlarndaki

torklar aadaki gibi bulunur.
W
1
Tab = a x Fab = BILWa z
2
2
W
1
Tcd = a x Fcd = BILWa z
2
2
Sargya etkiyen net tork,
T = Tab + Tcd = BILWa z

olur. Bu ifade manyetik dipol momenti ile

T = mB
(5.19)
m = ILWa y = IAa y
(5.20)
olarak yazlabilir. Burada
dir. imdi torkun etkisi altnda sargnn dnerek ekil 5.17cde grld gibi y ekseni ile as
yaptn varsayalm. ab ve cd kenarlarndaki manyetik kuvvetler ayn kalmakla beraber bc ve da
kenarlarna etkiyen manyetik kuvvetler aadaki gibi bulunur.
Fbc = I ( dxa x + dya y ) a x B = BIW cos a z

c2
Fda = BIW cos a z
Fbc ve Fda kuvvetlerinin hareket hatt ayn olduundan z ynnde bileke kuvvet sfrdr. Bylece
ekil 5.17dde grld gibi torka katks olan kuvvetler sadece Fab ve Fcd dir. ab ve cd
kenarlarna etkiyen torklar,
W
1
a x sin a y cos (a y BIL) = BILW sin a z
Tab =
2
2
W
1
Tcd =
a x sin + a y cos (a y BIL) = BILW sin a z
2
2
ile bileke tork,
252

T = Tab + Tcd = BILW sin a z = m B
(5.21)
elde edilir. Sarg zerindeki tork sinsoidal olarak deitiinden sarg manyetik alana paralel
olduunda tork maksimumdur. Ayn mantkla manyetik alan sarg dzlemine dik olduunda tork
sfrdr. Eer sarg dzlemi manyetik alana dik deilse, sarg dzlemi torkun yn tarafndan alana
dik oluncaya kadar dndrlme eilimindedir. Balca bir deyimle m B ile ayn dorultuya
gelmeye alr. Sarg dzlemi manyetik alana dik olduunda sarg bu pozisyonda kilitlenir ve
bundan sonra dnme gereklemez. (5.21) eitlii dikdrtgen sarg iin gelitirilmi olmakla
beraber herhangi biimdeki bir sarg iin de geerlidir.
Eer sarg birbirine yakn sarlm N sarml ise sargda manyetik alan tarafndan meydana getirilen
net tork bir sarml sargnn N kat olacaktr.
RNEK 5.6 200 sarml dairesel sargnn ortalama alan 10 cm dir. Sarg dzlemi 1,2 Tlik
dzgn manyetik ak younluu ile 30 a yapmaktadr (ekil 5.18a). Sargdan 50 A geerse
sargdaki torku belirleyiniz.
(a) B alanna daldrlm sarg
(b) Yan grn
ekil 5.18 5.6 rnei iin dairesel sarg

ZM Dipol momentinin ynn gsteren sargnn yan grn ekil 5.18bde grlmektedir.
Manyetik dipol momenti xy dzlemindedir ve genlii aadaki gibi hesaplanr.
m = NIA = 200 50 10 104 = 10 At.m

Sarg zerindeki tork,
T = m B = a z 10 1,2 sin 60 = 10,39a z Nm

olarak elde edilir.
ALITIRMALAR
1. 10 cm 20 cm ebadnda 10 sarml bir sarg 0,8 Tlk manyetik alana yerletirilmitir. Sargdan
15 A gemekte ve uzun ekseni boyunca serbeste dnebilmektedir. Tam bir dn iin
sargnn yer deiimi as ile sargya etkiyen tork grafiini iziniz.
253
2. Bir DArsonval sayac 0,2 Tlk bir manyetik alanda 25 sarml bir sargya sahip olacak ekilde
tasarlanmtr. Aygtn geri getirici torku bir yay ile uygulanmakta ve bu sapma as ile
orantldr. Yay sabiti derece bana 50 Ndur. Skalada bulunan 50 lik yay 100 eit taksimata
blnmtr. Aygtn tasarm, manyetik alan daima sargnn eksenine gre radyal ynde
olacak ekilde yaplmtr. (a) sapmann her derecesi iin, (b) skala taksimat iin ve (c) tam
skala sapmas iin sargdan geen akm hesaplaynz.
5.5 MANYETK AKI VE GAUSS KANUNU

ekil 5.19ada c konturu ile snrlanm s ak yzeyini geen manyetik alan hatlar grlmektedir.
Btn yzey boyunca, duruma bal olarak B manyetik ak younluu dzgn olabilir veya
olmayabilir. ekil 5.19bde grld gibi yzey n sayda kk yzeylere blnr ve her bir
yzeyi geen B alannn dzgn younlukta olduu varsaylrsa; bu durumda si yzeyini geen
manyetik ak
i = B i si
olarak tanmlanr. Eitlikte B i si yzeyini geen manyetik ak younluudur. s yzeyini geen

toplam manyetik ak aadaki gibi verilir.
n
= B i si
i =1
Bu eitlikteki toplam kk yzeyler sfra yaklarken bir belirli integral ile deitirilebilir.
Bylece s ak yzeyini geen manyetik ak

= B ds
(5.22)
ile tanmlanr. Manyetik ak weber (Wb) olarak llr. Manyetik ak younluu yzeye tanjant ise
yzeyi geen toplam ak sfrdr.
Bir mknatsn kuzey ve gney kutuplar ayrlamadndan kuzey kutbundan ayrlan manyetik ak
hatlarnn says gney kutbuna giren manyetik ak hatlarnn saysna eittir. Buna ek olarak sonsuz
uzunlukta akm tayan bir iletkenin evresindeki manyetik ak hatlarnn e merkezli emberler
biimini ald gsterilmiti. Btn bu gzlemler, manyetik ak hatlarnn daima srekli olduu
sonucuna nclk etmektedir. Baka bir deyimle kapal yzeye giren ak kapal yzeyi terk eden
akya eit yani
B ds = 0
(5.23a)
dir. (5.23a) eitlii manyetik alanlar iin Gauss kanununun integral biimi olarak bilinir. Kapal
yzey integrali aadaki gibi, diverjans teoreminin dorudan bir uygulamas ile hacim integraline
dntrlebilir:
B
dv = 0
v
254
Burada v kapal s yzeyi ile snrlanan hacimdir. nk gzlem altndaki hacim genellikle sfr
olmadndan bu eitliin anlam
B = 0
(5.23b)
dir. (5.23b) eitlii manyetik alanlar iin Gauss kanununun diferansiyel veya nokta biimi olarak
bilinir. B nin diverjans sfr olduundan manyetik ak younluu selenoidal biimdedir. Kararl
akmlar tarafndan retilen manyetik alanlar zerinde tartlmasna ramen (5.23a ve b) eitlikleri
tamamen geneldir ve akmlarn zamanla deiimi durumunda da geerlidir. (5.23b) eitlii daha
sonra Maxwellin drt denkleminden birisi olarak karmza gelecektir.
(a) Ak bir yzeyi geen manyetik ak

hatlar
(b) n sayda kk yzeylere blnm ayn ak

yzey
ekil 5.19
RNEK 5.7 ok uzun, benzer ve paralel iki iletken zt ynlerde 1000 A akm geirmekte ve 100
m aklndaki direkler zerine gerdirilmitir. Eer iletkenlerin yarap 2 cm ve eksenleri
arasndaki aklk 1 m ise iletkenler ve iki direk aras ile snrlanan blgeyi geen aky bulunuz.
ZM Her biri a yarapnda, b uzakl ile birbirinden ayrlm ve zt ynlerde akm tayan
paralel iletkenler ekil 5.20de grlmektedir. ki direk aras uzaklk Ldir. letkenlerin dzleminde
bir y noktasndaki manyetik ak younluu,
I
B= o
2
1
1
y + b y a x
ile istenilen ak,
I
= o
2
ba
1
1
y
o I
y + b y dy dz = 2 ln b y
0
L
ba
L
z0 =
a
o IL b a
ln
255
elde edilir. Burada diferansiyel yzey, ds = dydza x dir.
ekil 5.20 ki telli iletim hatt
rnekte verilen (a=0,02 m, b=1 m, L=100 m ve I=1000 A) saysal deerler yerine konulduunda
istenilen ak aadaki gibi bulunur.
=155,67 mWb
RNEK 5.8 B = Ba z ise orijinde bulunan R yarapnda ve z=0 dzlemi ile snrlanan bir yar
kreyi geen manyetik aky hesaplaynz.
ZM ekil 5.21de olduu gibi yar kre ve r yarapndaki dairesel disk bir kapal yzey
oluturduundan dolay yar kreyi geen aknn diskten geen ak ile tamamen ayn olmas
gerekir. Diski ve yar kreyi geen aklar aadaki gibi hesaplanr. Kresel koordinat sisteminde

a z a r = cos olduu hatrlanmaldr.
ekil 5.21 Bir yar kreyi geen manyetik ak
disk
R
= B ds z =
2
2
Ba z d da z =B
0 = R2B
2
0
0
256
/2
yar kre = B dsr =
/2
1
2
Ba z r 2 sin d d a r = BR 2 cos 2 0 = R 2 B
2
0
0
ALITIRMALAR
1. Sonsuz uzunlukta akm tayan iletkenin oluturduu B manyetik alannn Gauss kanununu
saladn gsteriniz.
2. rnek 5.7yi her iki iletken z ynnde akm tarken tekrarlaynz.
3. Kenar 2b olan bir kp orijinde bulunmaktadr. ok uzun dz bir iletken z ekseninde
yerletirilmi ve z ynnde I akm tamaktadr. x = b yzeyinden geen aky bulunuz.
4.
B = 12 xa x + 25 ya y + cza z ise cyi bulunuz.
5. rnek 5.8de krenin btn yzeyi zerinde integrasyon ile sonucu dorulaynz.
5.6 MANYETK VEKTR POTANSYEL

nceki ksmda bahsedildii gibi, manyetik ak younluu, diverjans sfr olduundan daima
selenoidal (srekli) dir. Diverjans sfr olan bir vektr baka bir vektr biriminin rotasyoneli
olarak ifade edilir:
B = A
(5.24)
Burada A manyetik vektr potansiyelidir ve Wb/m olarak ifade edilir. ou kez, manyetik vektr
potansiyeli, A bulunduktan sonra (5.24) kullanlarak B bulunur.
A nn tanmlanmas iin B alan ifadesini veren Biot-Savart kanununu dikkate alalm. Akm
tayan bir iletkenin P(x,y,z) noktasnda meydana getirdii manyetik ak younluu aadaki gibi
ifade edilmektedir.
I
B= o
4

d R
R3
Burada R = ( x x )a x + ( y y )a y + ( z z )a z . Eitlikte sl koordinatlarn da kullanldna

dikkat edilmelidir. Bu durumda, kaynak (sl) ve alan (sl olmayan) koordinatlar arasndaki
farkn grlmesi yararl olacaktr.
R
1
= 3
R
R
olduundan dolay manyetik ak younluu,
I
1
B = o d
4 c R
(5.25)
257
olarak da yazlabilir. Vektrel arpmda terimler ters srada yazlarak negatif iaret elimine
edilmitir. (2.127) vektr zdelii kullanlarak (5.25)
d 1
1
d = [ d ]
R
R R
olarak tanmlanabilir. Rotasyonel ilemi P(x,y,z) noktasnn sl olmayan koordinatlarna gre
olduundan, d = 0 dr. Bylece (5.25)den
o I
d
B=

4 c
R
elde edilir. ntegrasyon ve diferansiyel farkl iki deiken grubuna gre olduundan ilem sras
deitirilebilir ve aadaki eitlik yazlr.
c R
I
B = o
4
(5.26)
5.24 ve 5.26nn karlatrlmas ile manyetik vektr potansiyeli, A iin aadaki ifade edilir.

= o
4
Id
R
(5.27a)
Eer akm tayan iletken kapal bir dng oluturuyorsa bu eitlik

A= o
4
Id
R
(5.27b)
gibi olur. (5.27a) hacimsel akm younluu ile genelletirilerek (5.27c) bulunur.

A= o
4
J v dv
R
(5.27c)
Rotasyoneli manyetik ak younluu, B yi verecek ekilde manyetik vektr potansiyeli, A

tanmland. Vektr analizi blmnde tartld gibi bir vektr alan sadece rotasyonel ve
diverjans birlikte tanmlandnda tek olarak tanmlanabilir. Bundan dolay Ann diverjansnn
yine de tanmlanmas gerekmektedir. Manyetostatikte A = 0 dr ve bu snrlama Coulomb

geyi (ayar) olarak adlandrlr.
A kullanlarak manyetik ak () da tanmlanabilir:
= B ds = ( A ) ds
s
Stokes teoreminin dorudan bir uygulamas sonucunda
258

= A d
(5.28)
bulunur. Burada c ak s yzeyini evreleyen konturdur.

RNEK 5.9 ok uzun dz bir iletken z eksenine yerletirilmi ve z ynnde I akm tamaktadr.
letkenin orta kesit dzleminde bir noktadaki manyetik vektr potansiyelinin ifadesini elde ediniz.
Bu noktadaki manyetik ak younluu nedir?
ZM ekil 5.22de grld gibi akm tayan iletken z ynnde z=-L ve z=L arasnda
uzanmaktadr. Idza z akm elemanndan P noktasna R uzunluk vektr R = a za z dir.

Bylece P noktasndaki manyetik vektr potansiyeli,
I a
A= o z
4
I
A= o
4
dz
2 + z2
L
o I
ln( z + 2 + z 2 )
4
L
ln[ L + L2 + 2 ] ln[ L + L2 + 2 ] a
(5.29)
olur ve bu akm tayan iletkenin orta kesit dzlemindeki manyetik vektr potansiyelinin tam bir
ifadesidir. ok uzun bir iletken iin, L>>
2
L + L + L + L 1 + 2 L
2 L
2
ve
2 2
L + L + L + L 1 +
2 L 2 L
2
yaklamlar kullanlarak
I 2L
A = o ln
az
2
(5.30)
elde edilir. P noktasndaki manyetik ak younluu (5.24)den
a
1
B = A =

A
az
1
=
z
Az
az
z
o I 2 L
ln

2
olarak elde edilir. L>> yaklam bir kere daha yaplarak,
Az
1
IL
a = o
2
2 L + 2
259
I
B = o a
2
(5.31)
bulunur ki bu eitlik sonsuz uzunlukta akm tayan iletken iin daha nce Biot-Savart kanunu
kullanlarak elde edilen B alan ifadesi ile ayndr.
ekil 5.22 Akm tayan sonlu

iletkenin P noktasnda meydana
getirdii manyetik vektr potansiyeli
RNEK 5.10 ekil 5.23de grld gibi uzun bir koaksiyel kablonun iindeki iletkenin yarap
1 cm ve z ynnde 80 A akm tamaktadr. D iletken ok ince ve yarap 10 cmdir. letkenler
iinde kalan toplam aky hesaplaynz.
ekil 5.23 Akm tayan koaksiyel kablo
ZM Kablonun boyu ile karlatrldnda iletkenler arasndaki aklk ok kk

olduundan kablo iinde herhangi bir noktadaki vektr potansiyeli iin yaklak ifade (5.30)
kullanlabilir. (5.28)den toplam ak aadaki ifade ile elde edilir.

= A d = A d + A d + A d + A d
c
c1
c2
c3
c4
Koaksiyel kablo iindeki aknn genel bir ifadesinin elde edilmesi iin a ve b nin srasyla i ve d
iletkenlerin yaraplar olduunu kabul edelim. Manyetik vektr potansiyelinin sadece z bileeni
olduundan c 2 ve c 4 hatlar boyunca integralin hi katks olmayacaktr. Bu durumda,
260

I
= A d + A d = o
2
c
c
I
2L
ln dz o
2
a
L
L
IL b
2L
dz = o ln
b
a
ln
(5.32)
olarak elde edilen ak ifadesinden, I=80 A, L=50 m, a=1 cm, ve b=10 cm deerleri yerine
konularak
= 3,68 mWb
deeri bulunur.
5.7 MANYETK DPOL

Ksm 5.2de, akm tayan kapal dairesel iletken erevenin eksenindeki ak younluunun
hesaplanmasnda manyetik dipol konusuna ksaca deinilmiti. Gzlem noktas erevenin
yarapna gre olduka byk olduunda dipol olarak davranan erevenin etrafnda oluan ak
younluu manyetik vektr potansiyeli kavram kullanlarak aadaki yaklamla hesaplanabilir.
ekil 5.24ada grld gibi, evrimin merkezini kresel koordinatlarn orijinine yerletirerek,
P(r , , ) noktasndaki manyetik vektr potansiyelini hesaplayalm. Simetrilikten dolay manyetik
alann P noktasnn asndan bamsz olduu aktr. yz dzleminde P (r , , / 2) noktasn
alalm. ekilden grlecei gibi P noktasndaki a , akm elemannn (d ) bulunduu yerdeki a
ile ayn deildir (gerekte P noktasndaki a a x dir). 5.27b eitliindeki, d ve R aadaki gibi
bulunur.
d = bda = bd ( sin a x + cos a y )

ve

R = r r ' = (r sin cos / 2a x + r sin sin / 2a y + r cosa z ) (b cos a x + b sin a y )
R = b cos a x + (r sin b sin )a y + r cosa z
R = b 2 + r 2 2br sin sin

r >> b olduunda, binom alm ile
1 1 b sin cos
= 1 +
R r
r
ifadesi yazlabilir. 5.27b eitliinin dorudan uygulanmas ile

A= o
4
Ib
A= o
4r
Id o Ib
=
R
4r
b sin cos
1 +
d ( sin a x + cos a y )
r
b sin

b sin
cos sin a x + cos a y +

cos 2 a y d
sin a x
r
r
261
(a) Dairesel akm

evriminin (manyetik
dipol) P noktasndaki
manyetik ak younluu
(b) deal manyetik

dipoln etrafndaki
manyetik ak izgileri ve
epotansiyel yzeyler
ekil 5.24
2
Ib
b sin 1
b sin 1
2
2
2
2
(
+ cos sin ) 0 a y
A = o ( cos ) 0 a x
cos a x + sin 0 a y +
4r
r 2
r 2
0
Ib 2 sin
A= o
ay
4r 2
veya alann simetriliinden dolay genelletirilerek
262
Ib 2 sin
A= o
a
4r 2
elde edilir. Dipol moment vektr, m = Ib 2a z ile A aadaki biimde yazlabilir.

m
a
A = o 2 r Wb/m
4r

Burada, a = a z a = a z a r sin dir. m kullanlarak elde edilen A ile 3. blmde p ile elde
edilen V ifadelerindeki benzerlik karlatrlabilir. (5.24) kullanlarak B aadaki gibi elde edilir.
1
1 o Ib 2 sin
o Ib 2 sin
a r
B = A =
sin
r r r
4r 2
4r 2
r sin
Ib 2 cos o Ib 2 sin
a
B= o
ar +
4r 3
2r 3
m
B = o 3 (2 cosa r + sin a )
4r
deal manyetik dipoln etrafndaki manyetik ak younluu dalm ve epotansiyel yzeyler ekil
5.24bde grlmektedir.
ALITIRMALAR
1. rnek 5.10da iletkenler iindeki blgedeki manyetik ak younluunu kullanarak evrelenen
toplam aky belirleyiniz.
2. Ksa, L uzunluunda dz bir iletken z ynnde I akm tamaktadr. letkenden uzakta bir
noktadaki manyetik vektr potansiyelinin aadaki gibi olduunu gsteriniz. Burada R
orijinden gzlem noktasna olan uzaklktr. Bu noktadaki manyetik ak younluu nedir?
IL
A = o az
4R
5.8 MANYETK ALAN DDET VE AMPRE KANUNU
Elektrostatik alanlar zerinde allrken, elektrik ak younluu elektrik alan iddeti ile D = E
olarak tanmlanm ve D ortamn geirgenliinden bamszd. imdi boluktaki manyetik alan
iddeti H ,
B
H=
veya
(5.33a)
263
B = o H
(5.33b)
olarak tanmlanr. (5.33) eitliklerinden manyetik alan iddetinin geirgenlikten bamsz olduu
aktr ve B ve H arasndaki bant D ve E arasndakine benzemektedir. Ksm 5.8de
malzemelerin bulunduu ortamda H tanmlanarak detayl davranna deyinilecektir. J nin sfr
olduu blgelerde H nin korunumlu olduu veya deimedii de gsterilecek yani H manyetik
skaler potansiyeli adnda baka bir alan biriminin gradyan ile tanmlanabilecektir. (5.33)
eitliinden bolukta B ve H nin ayn ynde olduu aktr. imdi Ampre devre kanunu
manyetik alan iddeti ile ifade edilebilir.
Ampre devre kanunu
Ampre devre kanunu, (ksaca Ampre kanunu olarak sylenir), bir kapal yol etrafndaki manyetik
alan iddetinin izgisel integralinin evreleyen akma eit olduunu ifade etmekte yani

H
d = I
(5.34a)
dir. Burada, I kapal yol iindeki kesit alannn evreledii net akmdr. (5.34a) eitlii Ampre
kanununun integral biimidir. I akm herhangi biimdeki bir iletkenden tanabilir veya bir yk
ak olabilir (vakum tpndeki bir elektron hzmesi veya n).
Elektrostatikte Gauss kanunu bir blgede elektrik alanlarnn hesaplanmas iin yeterli simetrik yk
dalmlar iin kullanlmt. Manyetostatikte Ampre kanunu Biot-Savart kanununda olduu gibi
youn integral ilemleri olmakszn manyetik alanlarn belirlenmesini kolaylatrr.
Akm hacimsel akm younluu ile
I = J v ds
s
gibi ifade edilebildiinden Ampre kanununun integral biimi (5.34a)dan
H dl = J v ds
olur. Stokes teoremi,
( H)ds = J
s
ds
eitliinde olduu gibi yzey integrali ile izgisel integralin tanmlanmasna izin verir. s keyfi ak
yzeyi c kapal konturu ile evrelendiinden nceki eitlik

H = Jv
(5.34b)
gibi genelletirilmi formda yazlabilir. Bu eitlik daima statik alanlar iin Ampre kanununun
nokta (diferansiyel) biimi olarak adlandrlr.
264
Aadaki rnekler simetri artlarn salayan akm dalmlar iin manyetik alanlarn
belirlenmesinde Ampre kanununun baz uygulamalarn gstermektedir.
RNEK 5.11 ok uzun, ince dz bir iletken z eksenine yerletirilmi ve z ynnde I akm
tamaktadr. Ampre kanununu kullanarak bolukta herhangi bir noktadaki manyetik alan iddetini
bulunuz.
ZM ekil 5.25de grld gibi simetrik tartmas manyetik alan hatlarnn e merkezli
emberler olmas gerektiini dikte etmektedir. Her bir ember boyunca manyetik alan iddeti,
2
H d = H d = 2H
eitliinde olduu gibi sabit genlikte olacaktr.
ekil 5.25 ok uzun akm tayan iletkeni

evreleyen manyetik alan
Kapal yol ile evrelenen akm I olduundan Ampre kanunu,
I
I
H=
a veya B = o a
2
2
olarak elde edilir ve bylece Ampre kanunu daha nce Biot-Savart kanunu kullanlarak bulunan
ayn sonucu verir.
RNEK 5.12 ekil 5.26ada grld gibi i yarap a ve d yarap b olan ok uzun ii bo
bir iletken z ekseni boyunca yerletirilmi ve z ynnde I akm tamaktadr. Akm dzenli
dalmsa bolukta herhangi bir noktadaki manyetik alan iddetini belirleyiniz.
ZM Akm dalm dzenli olduundan aadaki gibi hacimsel akm younluu ile ifade
edilebilir.
Jv =
I
az
2
(b a )
2
Simetrik tartmas sonucu alan hatlarnn e merkezli emberler, manyetik alan iddetinin
ynnde ve H nin her bir ember boyunca sabit genlikte olmas beklenir. lgili blge vardr ve
her bir blgedeki manyetik alan iddeti ayr ayr hesaplanacaktr.
265
Blge 1, a: Silindirin bo blgesindeki kapal yolun iindeki akm sfr olduundan
manyetik alan iddeti bu blgede sfrdr. Bylece a iin H = 0 dr.
(b) ab iin kapal dairesel

yolu gsteren kesit grn
(a) Akm tayan ii bo iletken
(c) b de kapal yolu gsteren

kesit grn
ekil 5.26 5.12 rnei iin ii bo iletken

Blge 2, ab: yarapnda kapal dairesel kontur ile akm tayan iletkenin kesit
grn ekil 5.26bde grlmektedir. evrelenen net akm,
I evrelenen = J v ds =
I
I ( 2 a2 )
=
d
d
(b 2 a 2 ) a
b2 a 2
0
ve

H
d = 2H
c
olarak Ampre kanunundan (eitliklerin sa taraflar eitlenerek), H aadaki gibi bulunur.
I 2 a 2
H=
a ab iin
2 b 2 a 2
Blge 3, b: Bu durumda gzlem noktas iletkenin dnda (ekil 5.26c) olduundan
evrelenen net akm I dir. Bylece bu blgedeki net manyetik alan iddeti aadaki gibi elde
edilir.
I
H=
a
2
b iin
RNEK 5.13 ekil 5.27ada grld gibi N sarml birbirine yakn aralkl sarg (toroidal sarm)
torodial biimde sarlmtr. Halkann i ve d yaraplar a ve b ve halkann ykseklii hdir. Eer
sargdan I akm geerse; a) halka iindeki manyetik alan iddetini, b) manyetik ak younluunu
ve c) halka ile evrelenen toplam aky bulunuz.
266
ZM ekil 5.27bde sarg ve halkann kesit grn grlmektedir. Ampre kanununun

uygulanmas, sadece halka iinde manyetik alan iddetinin varln gsterir. Halka iinde herhangi
bir yarapnda manyetik alan iddeti ynnde ve genlii sabittir. evrelenen toplam akm NI
olduundan, Ampre kanunundan, halka iindeki manyetik alan iddeti
NI
H=
a
2
ab iin
dir ve halka iinde herhangi yarapndaki manyetik ak younluu,
NI
B = o H = o a
2
a b iin
olur. Halka iindeki toplam ak aadaki gibi bulunur.
NI
= B ds = o
2
(a) Toroidal sarg
dz =
a
o NIh
ln(b / a )
2
(b) a b yarapnda dairesel dng ile evrelenen toplam

akmn gsterilmesi iin kesit grn
ekil 5.27
ALITIRMALAR
1. ok uzun dz bir iletken z eksenine yerletirilmi ve 10 cm yarapnda dairesel bir kesit
alanna sahiptir. letken z ynnde kesit alan boyunca dzgnce datlm 100 A tamaktadr.
(a) iletkenin iinde ve (b) iletkenin dndaki manyetik alan iddetini bulunuz. letkenin
merkezinden, uzakln bir fonksiyonu olarak manyetik alan iddetinin grafiini iziniz.
2. rnek 5.13de N = 500 sarm, a =15 cm, b = 20 cm, h = 5 cm ve I = 2 A ise halkann iindeki
manyetik alan iddetini, manyetik ak younluunu ve toplam aky bulunuz. Halka iinde
manyetik alan iddeti dzgn ve ortalama yaraptaki genlie eit varsaylrsa halka iindeki
manyetik ak younluu ve toplam aky hesaplaynz. Bu varsaymla meydana gelen hata
nedir?
267
3. ok ince bir tel helisel bir sarg biiminde skca sarlarak bir selenoid oluturuluyor. Sargnn
i yarap b ve selenoid ok uzunsa sarg iinde manyetik alan iddetinin genliinin nI
olduunu gsteriniz, burada I sargdan geen akm ve n birim uzunluk bana sarm saysdr.
Sarg iindeki manyetik ak younluunu ve sargy kesen toplam aky da hesaplaynz.
5.9 MANYETK MALZEMELER

Manyetik alanlar teorisi imdi manyetik malzemeler ieren blgelere uygulanabilir. Tartmann
uzants dielektrik malzemelerdeki elektrik alanlarna paralel olacak fakat baz farkllklar
olduunda zaman zaman vurgulanacaktr.
ekil 5.28ada grld gibi genelde selenoid olarak adlandrlan, I akm tayan L uzunluunda
silindirik bir sarg ile bir deney yapalm. letkenlerin birbirine yakn ve dzenli aralklarla sarld
varsaylmtr. Deney ve zm sonucunda selenoidin merkezindeki manyetik ak younluunun
ekil 5.28bde grld gibi her iki ucunun iki kat kadar byk olduu bulunur. Eer bu alann
iine deiik cisimler yerletirilirse dBz / dz gradyannn byk olduu selenoidin u ksmlarnda
numune cisimlere etkiyen manyetik kuvvetlerin maksimum olduu anlalabilir. Numunenin daima
selenoidin st ucundan yerletirildiini varsayarak deneye devam edelim ve numune zerindeki
kuvveti gzlemleyelim. Gzlemler herhangi bir numune zerindeki kuvvetin numunenin ktlesi ile
orantl olduunu ve numune ok byk olmad srece numunenin biiminden bamsz
olduunu ortaya karacaktr. Ayn zamanda, baz numunelerin alann iine doru daha gl
ekilirken dier numunelerin itildii gzlenecektir.
(a) Selenoidal sarg
(b) Selenoidin ekseni zerindeki manyetik

ak younluu grafii
ekil 5.28
zerinde zayf bir itme kuvveti meydana gelen cisimler diamanyetik olarak adlandrlrlar. Pratik
olarak btn organik bileenler ve inorganik bileenlerin ou diamanyetiktir. Gerekte
diamanyetizma her atom ve molekln bir zellii olarak dikkate alnr. ekil 5.29ada bir
diamanyetik malzeme olan camn manyetik alan iindeki davran grlmektedir.
ekme kuvveti oluturan cisimlerin iki belirgin tipi vardr. Zayf bir kuvvetle merkeze doru
ekilen cisimlere paramanyetik denilir. Aluminyum, bakr gibi ou dier metallerdeki
paramanyetizma, diamanyetizmadan ok byk deildir. ekil 5.29bde bir paramanyetik malzeme
olan aluminyumun manyetik alan iindeki davran grlmektedir. Bunun yannda demir ve
manyetit gibi baz cisimler ferromanyetik olarak adlandrlrlar. Ferromanyetik cisimlere etkiyen
268
manyetik kuvvet paramanyetik cisimlere etkiyenden 5000 kat daha byk olabilir. Baz
diamanyetik, paramanyetik ve ferromanyetik maddelerin bal geirgenlikleri tablo 5.1de
listelenmitir.
Tablo 5.1
MANYETK OLMAYAN MADDELER
Diamanyetik maddeler Paramanyetik maddeler
Madde
Madde
r
r
Bakr
Gm
Azot
Bizmut
Karbon
Hidrojen
Silikon
Grafit
0,999991
0,999998
0,999996
0,999983
0,999956
0,99998
0,999997
0,99988
Aluminyum
1,00008
Magnezyum
1,00015
Oksijen
1,00167
Hava
1,0000004
Tungsten
1,000068
Berilyum
1,00000079
Nikel klorit
1,00004
Mangan slfat
1,0001
MANYETK MADDELER
Ferromanyetik maddeler
Madde
r
Kobalt
Nikel
Yumuak elik
Demir
Permalloy (Fe, Ni, Mn alam)
Demir tozu
Silikon elik
Ferrit
250
600
2000
5000
100000
100
3500
1000
Paramanyetik ve diamanyetik cisimlere etkiyen kuvvet olduka az olduundan pratik amalar iin
beraber gruplandrlr ve manyetik olmayan malzemeler olarak adlandrlr. Manyetik olmayan
btn cisimlerin geirgenlii bo uzay ile ayn varsaylmaktadr.
(a) Diamanyetik madde olan cam manyetik alana

(b) Paramanyetik madde olan aluminyum
manyetik alana yerletirildiinde manyetik alan
yerletirildiinde manyetik alan tarafndan
dorultusunda bir konum alr.
itilerek alana dik bir konum alr.
ekil 5.29 Diamanyetik ve paramanyetik maddelerin manyetik alan iindeki davran
Malzemelerin manyetik zelliklerinin tam olarak tanmlanabilmesi iin quantum mekanii
kavramna gerek vardr fakat bu konu kitabn amac dna tamaktadr. Bunun yannda manyetik
zelliklerin bir ksmn aklamak iin atomun temel ve basit bir modeli kullanlabilir. ekil
5.30ada grld gibi bir ekirdein etrafndaki elektronlar sabit hzda yrngelenmilerdir.
Akm saniye bana verilen bir noktay geen yk miktar olduundan yrngedeki bir elektron
I=
eU e
2
(5.35)
genliinde halka akm meydana getirir. Burada e elektrondaki ykn genlii, U e hz ve ise
yaraptr. ekil 5.30bde grld gibi yrngedeki elektron,
eU e
m=
az
2
(5.36)
ile ifade edilen bir yrngesel manyetik momente neden olur.

Quantum mekaniinin temel bir ilkesi olarak yrngesel asal momentin genlii daima h/2nin
269
bir tam arpmdr; burada h Planck sabitidir (h = 6,63 1034 J s) . Bir elektron ayn zamanda
yrngesel hareketi dnda bir asal momente sahiptir. Bu, elektronun sabit bir hzda kendi ekseni
etrafnda srekli olarak dnmesi eklinde dnlebilir. ekil 5.30cde grld gibi elektronun
kendi etrafnda dn bir dolam (sirklasyon) yk meydana getirerek elektrona bir spin
manyetik momenti verir. Spin manyetik momentinin genlii,
ms =
he
= 9,27 10 24 Am2
8me
(5.37)
eitliinde olduu gibi sabittir; burada m e elektronun ktlesidir.
(a) Dairesel yrngesinde

hareket eden elektronu
gsteren atom modeli
(b)Yrngesel manyetik
moment
(c) Spin manyetik momenti
ekil 5.30
Atomun net manyetik momenti btn elektronlarn yrngesel ve spin momentlerinin ynleri ile
beraber dikkate alnarak toplanmasyla elde edilir. Net manyetik alan bir akm dngsnde
(manyetik dipol) olduu gibi bir alan meydana getirir. ekil 5.31de demir, nikel, bakr ve
aluminyum atomlarnn kabuklarndaki elektron dalmlar ve manyetik alan kayna olan
elektronlar grlmektedir. ekil 5.32ada grld gibi harici bir manyetik alann yokluunda bir
270
malzeme paras iindeki manyetik dipoller rasgele ynlendirilmilerdir. Bundan dolay net
manyetik moment hemen hemen sfrdr. ekil 5.32bde grld gibi harici manyetik alann
varlnda, manyetik alanla ayn dorultuya gelecek ekilde her manyetik dipol zerinde tork
oluur. ekil ideal bir ynlenmeyi gstermektedir fakat gerekte ynlenme ksmidir. Manyetik
dipollerin ynlenmesi bir dielektrik ortamda elektrik dipollerinin ynlenmesine benzemekle
beraber bariz farkllklar vardr. Elektrik dipollerinin ynlenmesi orijinal elektrik alann azaltrken
paramanyetik ve ferromanyetik malzemelerdeki manyetik dipollerin ynlenmesi orijinal manyetik
alan artrr. Malzeme iindeki manyetik dipollerin ynlenmesi ekil 5.32cde grld gibi
malzemenin yzeyinden gemekte olan bir akma edeerdir. Bu akm malzeme iinde ek bir
manyetik alana neden olur. imdi bu nicelik olarak ispatlanabilir.
ekil 5.31 Maddelerin manyetik zelliklerinin aklanmas iin (a) demir, (b) nikel, (c) bakr ve (d)
aluminyum atomlarnn kabuklarndaki elektron dalmlar.
271
(a) Rasgele ynlenmi manyetik (b) Harici B alan manyetik

dipolleri ile bir manyetik
dipollerin ayn dorultuya
malzeme paras.
gelmesine neden olur.
(c) (b)de dorultuya gelmi

kk dngler malzemenin
yzeyinden geen akma
edeerdir.
ekil 5.32
v kk hacminde n atom varsa ve m i i. atomun manyetik momenti ise bu durumda birim hacim
bana manyetik moment,
n
M = lim
v 0
mi
i =1
(5.38)
olarak ifade edilir. M 0 ise bir malzeme manyetize olmu veya mknatslanm denilir. Bir dv
diferansiyel hacmi iin manyetik dipol momenti, dm = Mdv dir. dm nin oluturduu vektr
potansiyeli aadaki gibi yazlr.
M a
o
R
dA =
dv
4R 2
(5.39)
1 a
= R2
R R
vektr zdelii kullanlarak (5.39) eitlii,
M
1
dA = o dv
4
R
olarak tanmlanabilir. v manyetize malzemenin hacmi ise oluan manyetik vektr potansiyeli,
1
A = o M dv
4 v
R
ile ifade edilir. imdi,
272
M
1 1
M = M
R R
R
vektr zdelii kullanlarak manyetik vektr potansiyeli,

A= o
4
M
o
M
dv
dv'
4 v
R
R
v
olarak yazlr.
Mdv = M ds
vektr zdelii kullanlarak A ,

A= o
4
M
dv + o
R
4
v

M an
ds = o
R
4
s
J vb
dv + o
R
4
v
J sb
ds
R
s
(5.40)
gibi yeniden yazlabilir; burada
J vb = M
(5.41)

J sb = M a n
(5.42)
snr hacim akm younluu ve
ise snr yzey akm younluudur. (5.41) ve (5.42)de rotasyonel ve vektrel arpm ilemlerinin
her ikisi kaynak noktay gsterdiinden anlay kolayl bakmndan s iaretleri konulmamtr.
(5.40) eitlii, manyetize malzeme iinde, snr hacim akm younluu ve malzemenin yzeyindeki
snr yzey akm younluu ile (manyetize malzemenin) manyetik vektr potansiyelinin
belirlenebileceini gstermektedir. Ek olarak manyetik vektr potansiyeline katk salayacak
serbest hacim akm younluu, J vf ve serbest yzey akm younluu, J sf olabilir. Bylece
ortamdaki toplam hacim akm younluu J v = J vf + J vb olur. Bunun yannda (5.34)den

J vf = H dir. Boluktaki manyetik ak younluu B = o H veya H = B / o olduundan

bolukta,
B
= J vf
o
dir. J vb nin katksn dikkate almak iin manyetik ortamda art gsteren B alan
B
= J vf + J vb = H + M
o
veya
273

B = o [H + M ]
(5.43)
olur. (5.43) eitlii ok genel olup dorusal olan veya olmayan her ortam iin geerlidir. Dorusal
homojen ve izotropik ortam iin H ile M
M = mH
(5.44)
olarak ifade edilebilir. Burada m orant sabitidir ve manyetik duyarllk olarak adlandrlr. (5.44)
(5.43)de yerine konularak
B = o [1 + m ]H = ( o r )H = H
(5.45)
elde edilir. = o r miktar ortamn geirgenliidir ve r parametresi ortamn bal

geirgenliidir. Dorusal, izotropik ve homojen ortam iin m ve r sabitlerdir.
Paramanyetik ve diamanyetik malzemeler iin r = 1 varsaylmas pratik bir alkanlk olmutur.
Bunlara daha nce manyetik olmayan malzemeler denilmiti. Bunlarn yannda, 1 Tlik ak
younluunda ferromanyetik malzemelerin bal geirgenlii 5000 kadar byk olabilir. (5.44)
eitliinin sadece dorusal, homojen ve izotropik malzemeler iin geerli olduu hatrlanmaldr.

Anisotropik malzemeler iin B , H ve M daha fazla paralelliini srdremez. Anisotropik

malzemelerin detayl bir tartmas bu ders kitabnn amac dna tamakta ve ferromanyetik
malzemelerin davranna ksmi bir bak ksm 5.12deki manyetik devreler tartmasna bir temel
olduundan gerek duyulmaktadr.
zotropik olmayan yani anisotropik manyetik malzemelerde B ile H artk parallelliini

srdremez ve B ile H arasndaki iliki
Bx xx

By = yx
Bz zx
xy
yy
zy
xz H x
yz H y
zz H z
gibi bir matrisle tanmlanr. Homojen olmayan manyetik malzemelerde geirgenlik, pozisyona
ballnn gsterilmesi iin ( x, y, z ) ile tanmlanr. En yaygn anisotropik manyetik malzeme
tek ferromanyetik kristaldir.
5.9.1 FERROMANYETZMA
Demir, kobalt ve nikel gibi ferromanyetik malzemelerin davran, manyetik domenler dikkate
alnarak aklanr. Bir manyetik domen ekil 5.33ada grld gibi btn manyetik dipollerin
mkemmel ynlendii ok kk bir blgedir. Manyetik dipollerin ynlenme dorultusu bir
domenden dierine deiir; bundan dolay bu bakir malzeme manyetize olmam durumlarda
mevcuttur.
Manyetik malzeme harici manyetik alana yerletirildiinde btn dipoller bu manyetik alan
ynnde ynlenme eiliminde olacaklardr. Manyetik malzemenin harici manyetik alan iine
yerletirilmesinin bir yolu ekil 5.33bde grld gibi akm tayan bir iletkenin malzemenin
etrafna sarlmasdr. Malzemenin iindeki baz domenlerin alan ynyle hemen hemen ayn
dorultuya gelmesi beklenebilir. Bu domenler komu domenlere ramen boyut olarak byme
274
eilimindedir. Bir domenin bymesi sadece snrlarn deitirir ve domen snrlarnn hareketi
malzemenin ekirdek yapsna baldr. Ayn zamanda, baz domenlerin uygulanan alan ynnde
dipollerini dndrmesi de beklenebilir. Sonu olarak malzeme iindeki manyetik ak younluu
artar.
(a) Manyetize olmam ferromanyetik malzemede

manyetik dipollerin rasgele ynlenmesi
(b) Sarlm sarg manyetik malzemede

manyetik ak meydana getirir
ekil 5.33
Sargdaki akm, manyetik malzeme iinde bamsz bir deiken olarak dnlebilecek, H alan
meydana getirir. Uygulanan H alan ortamda bir B alan meydana getirir. Ortamdaki B alan
zayf olduu srece domen duvarlarnn hareketi tersine dnmldr. Sargdaki akmn
artrlarak, H alannn artnn srdrlmesi ile ortamdaki B alan, daha fazla manyetik dipoller
kendilerini B alan ile ayn dorultuya getirdiinden, gittike daha kuvvetli olur. ekil 5.34ada
grld gibi eer manyetik malzeme iindeki B alan llrse ilk nce B nin yavaca artt
sonra daha hzl ykseldii ve daha sonra ok yava ve en sonunda dz bir ekil alaca
grlecektir. ekil 5.34adaki kesikli olmayan dz izgi ounlukla manyetik malzemenin
mknatslanma karakteristii olarak adlandrlr. Her manyetik malzemenin farkl mknatslanma
karakteristii vardr. B deki deiimler M deki deiimlerden dolaydr. Dz blge, manyetik
malzemedeki btn dipollerin hemen hemen B alannn yn ile kendilerini ayn dorultuya

getirmi olduklarn gstermektedir. B ve H bilindii srese M = B / o H olduundan M

gerekten belirlenebilir.
imdi sargdaki akmn azaltlarak, H alannn azaltlmas ile balanrsa, ekil 5.34ada kesik
izgilerle grld gibi B alannn hzl olarak azalmad bulunur. Bu tersine dnmszlk
histerezis olarak adlandrlr. Kesik izgili eri, H alan sfr olduunda bile malzeme iinde hala
bir miktar manyetik ak younluu kaldn gstermektedir. Bu artk veya kalc ak younluu,
B r olarak adlandrlr. Manyetik malzeme mknatslanm ve bir sabit mknats olmutur nk

manyetik domenler bir kere harici manyetik alana tepki olarak bir ynde dorultuya geldikten
sonra bir ksm bu durumda kalma eilimindedir. Kalc manyetik ak younluunun yksek olmas
sabit mknats gerektiren uygulamalar iin manyetik malzemelere daha uygun olmaktadr. Doru
akm makinalar bu kategoriye dmektedir. Yksek kalc ak younluuna sahip bir manyetik
malzemeye sert manyetik malzeme denilir.
ekil 5.33bdeki sargdan geen akmn yn deitirilirse malzemedeki ak younluunun, H nin
zt ynndeki bir deerinde sfr olduu bulunur. H alannn bu deerine giderici veya koersif
275
kuvvet, H c denilir. H alannn her iki ynde artrlmas ve azaltlmas ile ekil 5.34bde grld
gibi histerezis dngs (evrimi) olarak bilinen bir eri ortaya kar. Histerezis dngsnn alan
birim dalga bana kayp enerjiyi (histerezis kayb) verir. Bu enerji her dalgada bir kere olmak
zere, manyetik domenlerin bir yne ynlendirilmesi ve zt ynde ayn domenlerin tekrar
ynlendirilmesi iin gerekmektedir. Transformotor ve indksiyon motorlar gibi alternatif akm
uygulamalarnda olabildiince dk histerezis kaypl manyetik malzemelere gerek
duyulmaktadr. Baka bir ifadeyle bu malzemelerin kalc ak younluunun olabildiince dk
olmas gerekir. Byle zellii tayan malzemelere yumuak manyetik malzemeler denilir.
(a) Manyetik malzemenin mknatslanma karakteristii
(b) Histerezis dngs
ekil 5.34
RNEK 5.14 rnek 5.13deki sarg bal geirgenlii r olan bir manyetik malzeme zerine
sarldnda; a) birim hacim bana manyetik momentini, b) snr hacim akm younluunu, c) snr
yzey akm younluunu bulunuz.
ZM Bal geirgenlik ile manyetik duyarllk,
m = r 1
ile ifade edildiinden, birim hacim bana manyetik moment veya mknatslanma vektr,
( 1) NI
M= r
a
2
dir ve buradan snr hacim akm younluu, (5.41)den, aadaki gibi elde edilir.
J vb = M = 0
Hacim drt yzey ile snrlanmtr; aadaki gibi her yzeyde ayr ayr snr yzey akm
younluu hesaplanr.
st yzeydeki snr yzey akm younluu, (5.42)den:
J sb
st yzey

( 1) NI
a
= M az = r
2
276
Alt yzeydeki snr yzey akm younluu:
J sb
alt yzey
( 1) NI
= M (a z ) = r
a
2
=a yzeyindeki snr yzey akm younluu:
J sb
=a
= M (a )
=a
( r 1) NI
az
2a
En son olarak, =b yzeyindeki snr yzey akm younluu aadaki gibi bulunur.
J sb
=b

= M (a )
=b
( r 1) NI
az
2b
RNEK 5.15 Yarap b ve ykseklii L olan mknatslanm dairesel silindirik biimli manyetik
malzemenin ekseninde bir P noktasndaki manyetik ak younluunu belirleyiniz. Eksenel
mknatslanma M = M oa z dir.
(a) Dzgnce mknatslanm dairesel silindirik

mknatsn eksenindeki P noktasndaki manyetik
ak younluunun bulunmas iin gsterimler.
(b) b = 1 ve L = 1 iken z eksenindeki ak

younluu grafii
ekil 5.35
ZM Silindirik ubuk biimli mknats ilgilendiren bu problemde, ekil 5.35ada grld
gibi mknats ekseninin z ekseni ile aktn varsayalm. Mknats iinde mknatslanma, M sabit
olduundan J vb = M = 0 dr ve buna karlk gelen edeer hacim akm younluu yoktur. Yan
duvarlardaki yzey akm younluu,
J sb
yan yzey =
M a n = M oa z a = M oa
277
dir. Buna gre mknats, M o A/m evresel akm younluunda bir silindirik akm tabakasna

benzer. a z a z = 0 olduundan st ve alt yzeylerde yzey akmlar yoktur. P(0,0,z)deki B nin
L
bulunmas iin M o dz ' a diferansiyel akm elemann veya I = M o dz ' akmn dikkate alalm.
(5.7) eitliinden
B=
o Ib 2
2(b + z )
2
a =
3/ 2 z
o ( M o dz ' )b 2
2 b2 + ( z z' )2
az =
o M ob 2
2
M
z
zL
B= o o
2
2
2
2
b + ( z L) 2
b +z
z ' z
b
b + ( z z' )
2
az
2
0
a T
z
b = 1 ve L = 1 iken z eksenindeki ak younluu grafii ekil 5.35bde grlmektedir. ekilden

grld ak younluu mknatsn tam ortasnda, z = 0,5 maksimumdur. Benzer durum sonlu
uzunluktaki bir selenoidin eksenindeki alanlar iin de geerlidir.
ALITIRMALAR
1. ok ince bir tel helisel sarg biiminde skca sarlarak b i yarapnda, r bal
geirgenliinde ok uzun bir selenoid oluturuluyor. M mknatslanma vektr, J vb snr
hacim akm younluu ve J sb snr yzey akm younluunu hesaplaynz.

2. rnek 5.14de, r = 1200, N = 500 sarm, I = 2 A, a = 15 cm, b = 20 cm ve h = 5 cm ise
manyetik ak younluunu, snr hacim akm younluunu, snr yzey akm younluunu ve
halka iindeki toplam aky bulunuz.
5.10 MANYETK SKALER POTANSYEL
Ksm 5.6da manyetik ak younluu, B manyetik vektr potansiyeli, A ile
B = A
gibi tanmlanm ve hacim akm younluu, J ile A nn aadaki gibi genel bir ifadesi elde
edilmiti.

A= o
4
J v dv
R
Ayn zamanda hacim akm younluu, Jv den dolay bir noktadaki manyetik alan iddeti, H iin

H = Jv
(5.46)
ifadesi elde edilmi ve bu eitlik Ampre kanunu olarak adlandrlmt. Bu eitlikten, akm tayan
bir blgedeki manyetik alan iddetinin doal olarak korunumlu olmad anlalmaktadr. Genel
278
olarak H alan rotasyoneldir. Tersine sabit yklerden dolay herhangi bir noktadaki elektrik alan
iddeti, E daima bir korunumlu alan temsil etmektedir nk E = 0 dir.

Kaynaksz yani akmlarn olmad bir blgede, (5.46)
H = 0
(5.47a)
olur ve ayn zamanda c kapal dngs herhangi bir akm evrelemediinde
H d = 0
(5.47b)
olduunu gsterir.
Elektrostatik alanlarda korunumlu E alan elektrik potansiyeli V ile
E = V
olarak gsterilmiti ve a noktasnn b noktasna gre potansiyeli (a ve b noktalar arasndaki
potansiyel fark)
a
Vab = E d
b
olarak elde edilmiti.
(5.47a) blgede akmlar olmad srece H nin korunumlu olduunu ne srdnden bir skaler
alan ile H ,
H = -
(5.48a)
olarak ifade edilebilir. Burada , manyetik skaler potansiyeli veya manyetostatik potansiyel olarak
adlandrlr. Manyetik skaler potansiyelinin SI birimi amperdir. a ve b a ve b noktalarndaki
manyetik skaler potansiyeller ise bu durumda a noktasnn b noktasna gre manyetik potansiyel
fark aadaki gibi ifade edilir.

ab = a b = - H d
a
(5.48b)
Manyetomotor kuvveti veya mmf terimi genelde herhangi iki nokta arasndaki manyetik potansiyel
farknn tanmlanmasnda kullanlr.
B = 0 ve B = H den ortam dorusal, izotropik ve homojen olduu srece
H = 0
elde edilir. nceki eitlikte, H yerine (5.48a)daki ifadesi yerine konularak
279
2 = 0
(5.49)
elde edilir ki bu, akm olmayan bir blgedeki manyetik skaler potansiyeli iin Laplace eitliini
vermektedir. (5.49) eitlii Statik Elektrik Alanlar blmnde 2V = 0 nin zmnde olduu
gibi, ayn yolla zlebilir. Ksm 5.13deki manyetik devreler zerine allrken nceki
eitliklere detayl deinilecektir.
RNEK 5.16 ok uzun ve dzgn bir iletken z ekseni boyunca uzatlm ve z ynnde dzgn bir
I akm tamaktadr. Bolukta iki nokta arasndaki manyetik potansiyel fark iin bir ifade elde
ediniz.
ekil 5.36 P noktasnn Q noktasna gre

manyetik potansiyeli
ZM letkeni evreleyen blge (5.46)y karlamaktadr. Bu blgedeki manyetik alan iddeti,
I
H=
a
2
dir ve buradan,
I
H d = H a d a + d a + dz a z = H d =
d
2
elde edilir. Boluktaki iki nokta, ekil 5.36da grld gibi P ( p , p , z p ) ve Q ( q , q , z q ) ise bu
durumda P noktasnn Qye gre manyetik potansiyeli aadaki gibi bulunur.
p
PQ =
2 d = 2 [
q =
I
q p
2
ekil 5.36 p > q olduunu gstermektedir. Bundan dolay bu ifade Q ile P aras yoldaki mmf
dmn vermektedir.
ALITIRMALAR
1. rnek 5.13deki toroidal sargy dikkate alnz. Halkann ortalama yarapnda herhangi iki
nokta arasndaki mmf dm ifadesini elde ediniz.
280
2. Blgedeki manyetik ak younluu bilindiinde, blgede akm bulunmayan herhangi iki nokta
arasndaki manyetik vektr potansiyeli ifadesinde geirgenliin etkisi nedir?
3. Yarap b olan dairesel bir ereve xy dzleminde yatmakta ve ynnde I akm
tamaktadr. Eksende herhangi iki nokta arasndaki manyetik potansiyel fark iin bir ifade
elde ediniz. P(0, 0, 0) ve Q(0, 0, ) noktalar arasndaki manyetik potansiyel fark nedir?
5.11 MANYETK ALANLAR N SINIR ARTLARI

Manyetik alanlarn uygulamalar veya manyetik devrelerin analizi dikkate alnmadan nce farkl
geirgenliklere sahip iki ortam (blge) arasndaki snrda manyetik alanlarn davrannn bilinmesi
gerekmektedir. Bir ara yzey olarak da bilinen bir snr bir blgenin bitiini ve dier bir blgenin
balangcn iaretleyen sonsuz derecede kk kalnlkta bir alandr.
5.11.1 B ALANININ NORMAL BLEEN N SINIR ARTI

ki blge arasndaki ara yzeyde, manyetik ak younluunun normal bileenleri iin snr artnn
belirlenmesinde ekil 5.37de grld gibi olduka kk kalnlkta dz bir silindir biiminde
(hap kutusu veya tablet) bir Gauss yzeyi oluturalm. Manyetik ak hatlar srekli olduundan,
ekil 5.37 B alannn normal bileenleri

iin snr art
B ds = 0
s
dir. Burada, s kutucuun yzeyinin tamamdr. Kutucuun olduka kk olan kalnlk ksmndan
akan ak ihmal edildiinde bu eitlik
B ds + B ds = 0
s1
s2

olur. Eer a n , blge 1i iaretleyen ara yzeye normal birim vektr ise Bn1 = a n B1 ve

Bn 2 = a n B 2 ara yzeyde iki blgedeki B alannn normal bileenleridir ve ds1 = a n ds1 ve

ds2 = a n ds2 diferansiyel yzeylerdir. Bu durumda nceki eitlik
Bn1ds1 Bn 2 ds2 = 0
s1
veya
s2
281
Bn1ds1 = Bn 2 ds2
s1
(5.50)
s2
olarak yazlabilir ki basite snr terk eden toplam aknn snra giren ak miktarna eit olduunu
ifade etmektedir. Bu eitlik manyetik devrelerin analizinde kullanlacaktr.
Eit iki yzey yani olduka kk kalnlktaki bir kutucuk iin
( Bn1 Bn 2 )ds = 0
s
dir. Gzlem altndaki yzey keyfi olduundan bu sonu skaler biimde
Bn1 = Bn 2
(5.51a)
olarak ifade edilebilir ki manyetik ak younluunun normal bileenlerinin snrda birbirine eit
olduunu ifade etmektedir. (5.51a) eitlii vektrel biimde
a n ( B1 B 2 ) = 0
(5.51b)
olarak ifade edilebilir.
5.11.2 H ALANININ TANJANT BLEENLER N SINIR ARTI
ekil 5.38 H alannn tanjant

bileenleri iin snr art
H alannn tanjant bileenleri iin snr artnn elde edilmesinde ekil 5.38de grlen kapal yolu
dikkate alalm. Kapal yola Ampre kanunu uygulanarak
H d = H d + H d + H d + H d = I
c
c1
c2
c3
c4
elde edilir. Burada I c kapal yolu ile evrelenen toplam akmdr.

c 2 ve c 4 yollarnn her biri olduka kk kalnlkta yani w 0 olduundan toplam mmf
dmne katklar ihmal edilebilir. Bylece bu integraller drlerek, eitlik aadaki son halini
alr.
c1

H d + H d = I
c3
282
ekilde grld gibi a n , a t ve a p birbirlerine dik birim vektrleri ve I hacim akm younluu
ile ifade edilebiliyorsa nceki eitlik
(H1 H 2 ) at d = J v a p dw
c1
(5.52)
olarak yazlabilir. Bununla beraber w0 limitinde
lim J v w = J s
w 0

olur; burada, J s yzey akm younluudur (A/m). Sa el kuralna gre, a t = a p a n olduundan,
(5.52) eitlii

H
H
a
a
d
J
(
)
(
)
=
1
2
p
n
s a p d
c1
C1
olarak ifade edilebilir. Vektr analizi blmnden vektr zdelii kullanlarak bu ifade
[a n (H1 H 2 )] a p d = J s a p d
C1
C1
ye dnr ve buradan
a n ( H1 H 2 ) = J s
(5.53a)
elde edilir. Bu eitlik snrdaki H alannn tanjant bileenlerinin sreksiz olduunu ifade
etmektedir. (5.53a) eitlii skaler biimde
H t1 H t 2 = J s
olarak yazlabilir.
(5.53b)
H t1
(5.53b)nin uygulanmasnda yzey akm younluu a p ynnde olduu zaman H t1 in H t 2 den
byk olduu unutulmamaldr. Ayn zamanda a p nin H nin tanjant bileenini ieren dzleme
dik birim olduuna dikkat edilmelidir. Burada iletkenlii sonlu olan iki manyetik ortam iin yzey
akm younluu J s nin sfr olduunun sylenmesi gerekir; eer ortamlarn her birinde akan bir
akm varsa bu hacim akm younluu biiminde, J v olacaktr. Eer ortamn birisi mkemmel
iletken ise J s mkemmel iletkenin yzeyinde olacaktr nk mkemmel iletkenin iinde

manyetik alan yoktur.
RNEK 5.17 Sonlu iletkenlikli iki manyetik ortam arasndaki ara yzeyde tan 1 / tan 2 = 1 / 2
olduunu gsteriniz; burada 1 ve 2 srasyla ekil 5.39ada grld gibi 1. ve 2. blgelerdeki
manyetik alanlara normal (dik) yaplan alardr.
ZM B alannn normal bileenlerinin srekliliinden (5.51a)
283
B1 cos1 = B2 cos 2
(5.54)
elde edilir. Her bir ortam sonlu iletkenlie sahip olduundan J s = 0 dr ve buna gre (5.53b)den
H alannn tanjant bileenleri de
ekil 5.39 (a) ki manyetik ortam arasndaki ara yzey. Ara yzeyde (b) r 2 = 2400 ve r1 = 1 ve
(c) r 2 = 24 ve r1 = 1 iken 1 ve 2 alar.
H t1 = H t 2
de olduu gibi sreklidir. Bu ifadeden,
Bt1
Bt 2
veya
B1 sin 1 =
1
B2 sin 2
2
(5.55)
elde edilir. (5.54) ve (5.55)den
tan 1 1
=
tan 2 2
elde edilebilir ki bu iki ortamn geirgenlikleri ve alar arasndaki istenilen ilikidir. Bununla
beraber aadaki yorumlarn yaplmas faydal olacaktr.
1 =0 ise bu durumda 2 de sfrdr. Baka bir deyimle manyetik alan hatlar her bir
blgede snra normaldir ve ayn genliktedir.
2. blgenin geirgenlii 1. blgenin geirgenlii ile karlatrldnda ok yksek ve 2
90 den kkse 1 as ok kk olacaktr. Baka bir ifadeyle manyetik alan hatlar olduka
yksek geirgenlikli bir manyetik blgeye girerken diktir. Eer 1. blge boluk ve 2. blge 2400
bal geirgenliinde elik ve 2 =45 ise bu durumda 1 =0,02 dir (ekil 5.39b,c). Bu gerek
elektrik makinalarnda manyetik yollarn biimlendirilmesinde kullanlr.
284
RNEK 5.18 10 cm yarapnda ve bal geirgenlii 5 olan sonlu iletkenlikte bir silindirdeki
manyetik ak younluu 0,2 / a T olarak deiken bulunmutur. Silindiri evreleyen blge

boluk ile karakterize edilirse silindirin hemen dndaki manyetik ak younluunu belirleyiniz.
ZM Ara yzey (veya snr) 10 cm yarapnda bulunduundan, snrn hemen altndaki
manyetik ak younluu,
0,2
Bc =
a = 2a T
0,1
dir. B alannn snra tanjant olduu ve silindirin sonlu iletkenliinin, J s = 0 anlamna geldii
hatrlanmaldr. Bu nedenle H alannn tanjant bileenleri srekli olmaldr. Bununla beraber =
10 cm de silindirde H nin tanjant bileeni,
Hc =
2
a = 318,31a kA/m
7
5 4 10
ile bolukta silindirin yzeyinin hemen zerindeki manyetik alan iddeti,
H a = H c = 318,31a kA/m
eitlenir. Son olarak bolukta silindir yzeyinin hemen zerindeki manyetik ak younluu
aadaki gibidir.
B a = o H a = 4 107 318,31 103 a = 0,4a T
ALITIRMALAR
1.
2 y x + 4 0 ile snrlanan sonlu manyetik iletkenlikte bir blgenin bal geirgenlii 10 ve
manyetik ak younluu B = 2a x + 3a y 5a z T dr. Dier blgeler boluk ile karakterize

edilirse (a) her blgedeki alan, (b) manyetik blgedeki mknatslanma vektrn ve (c)
boluktaki alan hesaplaynz.
2. Hava ve manyetik malzeme arasnda x = 0 da bir ara yzey dzlemini dikkate alnz. Havadaki
ak younluunun genlii 0,5 T ve x ekseni ile 5 a yapmaktadr. Manyetik blgedeki ak
younluu 1,2 T ise (a) x ekseni ile yapt ay ve (b) manyetik malzemenin geirgenliini
belirleyiniz. Her blgedeki ilgili alanlar nedir?
5.12 MANYETK ALANDAK ENERJ

Elektrik alannda elektrik enerjisinin depolanabildii gibi manyetik alanda da manyetik enerji
depolanabilmektedir. Manyetik enerji manyetik alan oluturan, akm tayan bir iletken veya sarg
ieren bir devreden gelmelidir. Eer alan bolukta olumu ise akm kesildiinde ve manyetik alan
bittiinde manyetik enerjinin tamam devreye geri dner ve yeniden kazanlabilir. Boluk d
baka bir ortamda ise enerjinin bir ksm bu ortamda kaybolur ve yeniden kazanlamaz. Bir
manyetik ortamda manyetik enerjinin kayb ile bilgiler detayl olarak Zamanla deien manyetik
alanlar blmnde verilmektedir.
285
Statik elektrik alanlar blmnde bir elektrik alannda
we =
1
DE
2
olarak enerji younluu ifadesinin karlmasnda detaylar verilmiti ve bir ortamda depolanan
toplam elektrik enerjisi,
1
D Edv
2 v
We =
olarak yazlmt. Statik manyetik alandaki enerji younluu ifadesi kolaylkla elde edilemez; bu
Zamanla Deien Manyetik Alanlar blmnde elde edilmitir. imdilik bir manyetik alandaki
enerji younluu, w m
wm =
1
BH
2
(5.56a)
olarak tanmlanacak ve grld gibi bu ifade elektrik alan iin kartlana ok benzemektedir.
B = H olduunda (5.56a)
wm =
1
1 2
H 2 =
B
2
2
(5.56b)
olarak ifade edilebilir. Herhangi bir sonlu hacimdeki toplam manyetik enerji, aadaki gibi
manyetik enerji younluunun hacim zerinde integralidir.
Wm = wm dv
(5.57)
RNEK 5.19
hesaplaynz.
5.13 rneindeki toroidal sargnn manyetik alannda depolanan enerjiyi
ZM Toroidin iindeki manyetik alan iddeti iin aadaki gibi bir ifade elde edilmiti.
NI
H=
a
2
a b iin
Burada a ve b toroidin i ve d yaraplardr. Buna gre, (5.56b)den toroid iindeki manyetik

enerji younluu ve (5.57)den toroid iindeki toplam manyetik enerji aadaki gibi elde edilir.
1
1 NI
wm = o H 2 = o
2
8
Wm = wm dv =
v
N 2I 2
1
o
d
2
8
a
d dz =
o 2 2
N I h ln[b / a ]
4
286
ALITIRMALAR
1. Bir toroidin i yarap 10 cm, d yarap 14 cm ve ykseklii 4 cmdir. Dzgnce sarlm
bir sargdan 0,5 A akm gemektedir. Ortalama yaraptaki manyetik alan iddeti 79,578 A/m
ise sargdaki sarm saysn belirleyiniz. Nvenin geirgenlii 500 ise manyetik alanda
depolanan enerjiyi hesaplaynz.
2. Bir koaksiyel kabloda akm i iletkenin ( = a) d yzeyinde ve d iletkenin ( = b) i
yzeyinden akmaya zorlanmaktadr. Koaksiyel kablo I akm tarsa iki iletken arasndaki
blgede manyetik alanda birim uzunluk bana depolanan enerjiyi belirleyiniz. Ortamn
manyetik olmadn varsaynz.
3. nceki altrmay akmn iteki iletkende dzgnce datldn varsayarak tekrarlaynz.
5.13 MANYETK DEVRELER

Manyetik ak hatlar kapal bir yol oluturduundan ve bir snra giren manyetik ak snr terk eden
manyetik ak gibi olduundan manyetik ak ile bir kapal iletken devreden geen akm arasnda
benzerlik kurulabilir. Bir iletken devrede akm, iletkeni evreleyen blge iinden hibir kaak
olmakszn, sadece iletkenin iinden akar. Manyetik malzeme iindeki manyetik ak verilen bir yol
ile tamamen snrlanamaz fakat manyetik malzemenin geirgenlii malzemeyi evreleyen (boluk
gibi) ortama kyasla ok yksek ise aknn ou yksek geirgenlikli malzeme iinde kalacaktr. Bu
malzemeyi evreleyen blge iinde hemen hemen ihmal edilebilir ak ile manyetik aknn manyetik
malzeme iinde younlamasna neden olacaktr. Manyetik perdeleme (ekranlama, kalkanlama)
manyetik aknn byle bir davranna dayanmaktadr. Yksek geirgenlikte bir malzeme boyunca
aknn kanallanmas bir iletken boyunca akmn akna ok benzemektedir. Bundan dolay bir
manyetik malzeme iindeki aknn izledii kapal yola manyetik devre ad verilir. Manyetik
devreler dner makinalar, transformotorlar, elektromknatslar ve rleler gibi aygtlarn en nemli
paralarn olutururlar.
Basit bir manyetik devre, birbirine yakn boluklu helisoidal olarak sarlm toroidal sarg
biiminde st kapal olarak dikkate alnmt. Manyetik aknn sadece toroidin nvesi iinde
olduu sylenmiti. imdi bu gzlemi geniletelim ve genelletirelim.
Toroid nvesi ok yksek geirgenlikte ( r ) manyetik malzemeden yaplm ve zerine sarlm
sarg sadece bir ksmnda younlatrlm ise manyetik aknn ok byk bir ksm hala toroidin
nvesi boyunca geecektir. Sargnn rettii toplam aknn bir ksm manyetik devreyi evreleyen
ortam boyunca yolunu tamamlamaz ve kaak ak olarak adlandrlr. Manyetik devrelerin
tasarmnda, kaak ak her zaman ekonomik olarak mmkn olabilecek minimum deerde
tutulmaya allr. Bundan dolay manyetik devrelerin analizinde kaak ak ihmal edildiinden
burada dikkate alnmayacaktr.
Toroid durumunda, manyetik alan iddeti ve manyetik ak younluunun dairesel yolun yarap ile
ters orantl olduu bulunmutu. Baka bir ifadeyle manyetik ak younluu toroidin i yarapnda
maksimum ve d yarapnda minimumdur. Manyetik devrelerin analizinde manyetik malzemenin
iinde manyetik ak younluunun dzgn ve genliinin ise ortalama yaraptaki manyetik ak
younluuna eit olduu varsaylmaktadr. zerinde allan toroidal manyetik devre srekli bir
kapal yol eklinde idi. Bununla beraber dner makinalar gibi uygulamalarda kapal yol bir hava
aral ile kesilmektedir. Manyetik devre imdi ekil 5.40ada grld gibi ok yksek
geirgenlikli bir manyetik malzemeye seri bir hava aralndan olumaktadr. Devre seri
olduundan dolay manyetik malzemedeki manyetik ak hava aralndaki manyetik akya eittir.
Hava aralndaki manyetik aknn yaylmasna, ekilde gsterildii gibi saaklama ad verilir ve
287
bundan kanlamaz. Bununla beraber eer hava aralnn boyu dier llere kyasla ok kkse
ak hatlarnn ou tamamen hava aralndaki manyetik nvenin karlkl yzeyleri arasnda
kalacak ve saaklama ihmal edilecektir. zet olarak varsaymlar aadaki gibidir.
Manyetik ak hibir kaak olmakszn manyetik malzeme iinde kalacak ekilde
snrlandrlmtr.
Hava aral blgesinde manyetik aknn yaylmas ve saaklanmas yoktur.
Manyetik ak younluu manyetik malzeme iinde dzgndr.
(a) Hava aralkl manyetik devre
(b) Ortalama L uzunluu ve A kesit

alan ile manyetik devre
(c) Edeer devre
ekil 5.40
imdi ekil 5.40bde grlen bir manyetik devreyi dikkate alalm. Eer sarg N sarml ve I akm
tayorsa uygulanan manyetomotor kuvveti (mmf) NIdir. SI birim sisteminde sarm says
boyutsuz bir miktar olmasna ramen amper sarm (At) birimi mmfnin birimi olarak akmn temel
biriminden (A) ayrmak iin kullanlacaktr. Buna gre,

= NI = H d
ve eer manyetik alan iddeti manyetik malzeme iinde dzgn dnlyorsa bu eitlik
288
HL = NI
(5.58)
olur. Burada L ekilde grld gibi manyetik yolun ortalama uzunluudur. Manyetik malzeme
iindeki manyetik ak younluu aadaki gibi ifade edilir.
Burada manyetik malzemenin geirgenliidir. Manyetik malzemedeki ak

NIA
= B ds = BA =
L
s
dir; burada A manyetik malzemenin kesit alandr. Bu eitlik ayn zamanda aadaki gibi
yazlabilir.
NI
=
L / A L / A
(5.59)
Manyetik devrede manyetik ak ve uygulanan mmf elektrik devresindeki akma ve uygulanan

emfye benzetilebilir. Buna gre (5.59)daki payda bir elektrik devresindeki diren gibi olmaldr.
Bu miktar manyetik devrenin relktans, () olarak tanmlanr ve birimi weber bana ampersarm (At/Wb)dr.
L
A
(5.60)
olduundan (5.59) eitlii relktans, ile aadaki gibi yeniden dzenlenebilir.
= NI
(5.61)
(5.61) eitlii manyetik devre iin Ohm kanunu olarak bilinir.

Bir iletkenin direnci,
R = L / A
olduundan manyetik malzemenin geirgenlii bir iletkenin iletkenliine benzer. Manyetik
malzemenin geirgenliinin yksek olmasyla relktans en az olur. Uygulanan ayn mmfnin
yksek geirgenlikli malzeme iinde oluturduu ak dk geirgenlikli malzemedekine gre daha
fazla olacaktr. Bu sonu artc olmamaldr nk bu yaplan varsaymlara uygundur. imdi
manyetik devrenin edeer devresi ekil 5.40cde grld gibi gsterilebilir.
ekil 5.41ada grld gibi manyetik malzeme iki veya daha fazla ksmdan olutuunda, ekil
5.41bde grld gibi relktanslar ile gsterilebilir. Toplam relktans ayr ksmlarn
relktanslarnn seri ve paralel kombinasyonlarndan elde edilebilir nk relktanslar direnler
gibi ayn kurala uymaktadrlar.
Eer H i manyetik devrenin i. ksmndaki manyetik alan iddeti ve L i ortalama uzunluk ise bu
durumda manyetik devredeki toplam mmf uygulanan mmf ile ayn olmaldr. Buna gre,
n
H i Li = NI
i =1
(5.62)
289
eitlii bir elektrik devresi iin Kirchhoff gerilim kanununa benzemektedir.
(a) Dzgn kalnlkta seri-paralel manyetik devre
(b) Edeer devre
ekil 5.41
(5.62)den her manyetik devrenin daima edeer elektrik benzeri bir devre kullanlarak analiz
edilebilecei gzkmektedir. Bununla beraber, bu sadece dorusal manyetik malzemeler (sabit
geirgenlikli malzemeler) iin geerlidir. ekil 5.42de (II ve III nolu eriler) grld gibi, bir
ferro-manyetik malzemenin geirgenlii manyetik ak younluunun bir fonksiyonudur. Grafikteki
eriler uygulanan mmf ve manyetik malzeme iindeki manyetik ak younluu arasndaki ilikiyi
tanmlamaktadr. Buna mknatslanma karakteristii veya basite B-H erisi ad verilir. Manyetik
malzemenin geirgenlii ak younluu ile deitiinde manyetik malzemeye dorusal olmayan
denilir. Demir gibi ferro-manyetik malzemelerin kullanld btn aygtlar dorusal olmayan
manyetik devreler eklindedir.
Temelde manyetik devrelerin analizi ile ilgili iki tip problem ve zm metodu vardr. ekil
5.43te, referans kolayl bakmndan, problem tipleri ve zm metotlar tablo haline getirilmitir.
Problemin birinci tipinde (I), manyetik devrede istenilen ak younluunun meydana getirilmesi
iin uygulanan mmfnin belirlenmesini gerektirir. kinci problem (II), istenilen manyetik ak
younluunu verecek mmfnin hesaplanmas ile ilgilidir. Dorusal manyetik devre iin her
problemin zm manyetik malzemenin geirgenlii sabit olduundan edeer devre yaklam
(IA-Alanlar metodu ve IIA-Relktans metodu) kullanlarak elde edilebilir.
Dorusal olmayan manyetik devrede istenilen ak younluunun salanmas iin gereken mmfnin
belirlenmesi olduka basittir. Her manyetik ksmdaki ak younluu hesaplanabilir ve B-H
erisinden H elde edilebilir (IB). H bilindiinden her manyetik ksm boyunca mmf dmleri
belirlenebilir. Gereken mmf (5.62)ye uygun olarak basite mmf dmlerinin toplamdr. Dorusal
olmayan bir devrede problemin ikinci tipi irdeleme teknii kullanlarak zlebilir (IIB). Bu
durumda manyetik blgelerin birindeki mmf dm iin uygun bir tahmin yaplr ve sonra toplam
mmf gereksinimleri elde edilir. Sonular karlatrlr ve sonular farkl ise baka bir uygun tahmin
yaplr. Bu ekilde irdeleme sonucu hesaplanan mmf ve uygulanan mmf arasndaki hatann kabul
edilebilir snrlar iinde olduu bir duruma gelinir. Kabul edilebilir snr neyin belirleyecei baka
bir tartmal noktadr. Burada, belirtilmedii srece bu hata iin % 2lik bir snr kullanlacaktr.
Hatann daha da azaltlmas iin bir bilgisayar program yazlabilir. Bundan sonra dorusal ve
dorusal olmayan manyetik devreler iin rnekler verilecektir.
290
ekil 5.42 eitli manyetik malzemelerin mknatslanma karakteristikleri (B-H erileri). I ve IV ve

V (hava) nolu eriler dorusal karakteristik gsterdiinden dorusal malzemeler olarak adlandrlr.
II ve III nolu erileri oluturan malzemelerin geirgenlii ak younluunun bir fonksiyonu
olduundan dorusal olmayan malzemeler olarak adlandrlr.
ekil 5.43 Manyetik devre problemleri ve zm metotlar

RNEK 5.20 ekil 5.40ada grlen manyetik devreye benzer kare kesitli bir elektromknatsn
skca sarlm sargsnda 1500 sarm vardr. Manyetik nvenin i ve d yaraplar srasyla 10 cm
ve 12 cm ve hava aralnn boyu 1 cmdir. Sargdaki akm 4 A ve manyetik malzemenin bal
geirgenlii 1200 ise manyetik devredeki ak younluunu belirleyiniz.
ZM (Problem tipi ve zm metodu: IIA-Relktans metodu) Manyetik malzemenin
geirgenlii sabit olduundan ve uygulanan mmf bilindiinden nvedeki ak younluunun
belirlenmesi iin relktans metodu kullanlabilir.
Ortalama yarap 11 cm ve manyetik yolun ortalama uzunluu
291
Lm = 2 11 1 = 68,12 cm
dir. Saaklama etkisi ihmal edildiinden, manyetik yolun kesit alan,
Am = Ag = 2 2 = 4 cm2
hava aralnn kesit alan ile ayn olur. Her blgenin relktans aadaki gibi hesaplanr.
m =
68,12 102
= 1,129 106 At/Wb
7
4
1200 4 10 4 10
g =
1 102
= 19,894 106 At/Wb
4 107 4 104
Seri devredeki toplam relktans,

= m + g = 21,023 106 At/Wb
ve manyetik devredeki ak,
1500 4
= 285,402 10 6 Wb
21,023 10 6
ile hava aralnda veya manyetik blgedeki ak younluu aadaki gibi elde edilir.
Bm = B g =
285,402 10 6
= 0,714 T
4 10 4
RNEK 5.21 Seri-paralel manyetik devre ekil 5.44de verilmitir. Boyutlar cmdir. Hava
aralndaki ak younluu 0,05 T ve manyetik blgenin bal geirgenlii 500 ise 1000 sarml
sargdaki akm hesaplaynz.
ekil 5.44
ZM (Problem tipi ve zm metodu: IA-Alanlar metodu) Hava aralndaki ak younluu

verildiinden hava aralndaki ak hesaplanabilir. def ve chg manyetik ksmlar hava aral ile
292
seri olduundan ayn aky tarlar. Bylece bu ksmlarn her biri iin mmf dm aadaki
tabloda olduu gibi hesaplanabilir.
Ksm
fg
def
chg
Ak (mWb) Alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
6 4 = 24
0,12
0,05
39788,74
6 4 = 24
0,12
0,05
79,58
6 4 = 24
0,12
0,05
79,58
fg, def, chg manyetik ksmlarndaki toplam mmf dm
L (cm)
0,50
28,00
31,50
mmf (At)
198,94
22,28
25,07
246,29
dc blgesi iin mmf dm fg, def ve chg bileik blgeleri iin ayn olduundan dc blgesindeki
ak geriye doru ilem yaplarak belirlenebilir. dabc blgesindeki ak dc ve fg blgelerindeki
aklarn toplamdr. Bu her blge iin mmf dm aada tablolanmtr.
Ksm
dc
ad
ab
bc
Ak (mWb) Alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
6 6 = 36
3,48
0,967
1539,31
4 4 = 16
3,60
2,25
3580,99
4 4 = 16
3,60
2,25
3580,99
4 4 = 16
3,60
2,25
3580,99
Manyetik devrenin toplam mmf dm
L (cm)
16
18
16
18
mmf (At)
246,29
644,58
572,96
644,58
2108,41
Sargdaki akm : I = 2108,41/1000 = 2,108 Adir.

RNEK 5.22 Manyetik malzemesinin mknatslanma karakteristii ekil 5.42deki II nolu eri ile
verilen bir manyetik devre ekil 5.45de verilmitir. Boyutlar mmdir. Manyetik devre 20 mmlik
dzgn kalnlkta ve hava aralndaki ak younluu 1,0 T ise 500 sarml sargdaki akm
bulunuz.
ZM (Problem tipi ve zm metodu: IB) Manyetik malzemenin geirgenlii ak younluuna
bal olduundan ak younluu bilinmedike relktans hesaplanamaz. Bu tip problemler
aadaki gibi BH grafii yardm ile kolaylkla zlebilir.
Hava aralndaki ak younluu bilindiinden hava aralndaki ak,
ab = 1,0 6 103 20 103 = 0,12 103 Wb
ekil 5.45
olarak hesaplanabilir. Devrenin her ksmndaki ak manyetik devre seri bir manyetik devre
olduundan ayndr. imdi aadaki tabloda grld gibi her ksm iin mmf dm
hesaplanabilir.
Ksm
ab
bc
cd
de
ef
fa
293
Ak (mWb) Kesit alan (mm2) B (T)

H (At/m)
0,12
120
1,00
795774,72
0,12
120
1,00
250
0,12
160
0,75
150
0,12
400
0,30
60
0,12
160
0,75
150
0,12
120
1,00
250
Manyetik devrenin toplam mmf dm
L (mm)
2
56
87
134
87
76
mmf (At)
1591,55
14,00
13,05
80,40
13,05
19,00
1731,05
Bylece 500 sarml sargdaki akm aadaki gibi hesaplanr.
I=
1731,05
= 3,4621 A
500
RNEK 5.23 Ortalama uzunluklar ve kesit alanlar ile bir manyetik devre ekil 5.46da
grlmektedir. 600 sarml sarg 10 A akm tayorsa seri manyetik devredeki ak nedir. Manyetik
malzeme iin ekil 5.42deki II nolu mknatslanma erisini kullannz.
ekil 5.46
ZM (Problem tipi ve zm metodu: IIB) Uygulanan mmf = 600 10 = 6000 Atdir.

Manyetik devre dorusal olmadndan aknn belirlenmesi iin irdeleme metodunun kullanlmas
gerekmektedir. Baka bilgi olmadndan toplam mmf dmnn % 50sinin hava aralnda yer
aldn varsayalm. Bu sonular aadaki tabloda verilmitir.
Birinci irdeleme:
Ksm
ab
bc
cd
da
Ak (mWb) Kesit alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
0,942
10
0,942
749619,78
0,942
10
0,942
225
0,942
15
0,628
125
0,942
10
0,942
225
Seri manyetik devredeki toplam mmf dm
L (cm)
0,4
30,0
20,0
30,0
mmf (At)
3000
67,5
25
67,5
3160
Uygulanan mmfnin ounun hava aralnda dt aka ortadadr. Hava aralndaki mmf
dmnn toplam mmf dmne oran 0,9498 (=3000/3160) yani hava aralndaki mmf
dm uygulanan mmfnin yaklak % 95idir. Bununla beraber hava aralndaki mmf
dmndeki bir art her manyetik blgedeki ak younluunu artracaktr. Dorusal olmayan
manyetik davran her manyetik ksmdaki mmf dmnde bariz bir arta da neden olabilir.
Bylece hava aralnda toplam mmf dmnn % 95 yerine sadece % 79 olduunu varsayalm.
Buradan ikinci irdelemeye hava aralnda 4740 At (0,796000)lik mmf dm ile balanabilir.
Sonular aada verilmitir.
294
kinci irdeleme:
Ksm
ab
bc
cd
da

B (T)
H (At/m)
1,489
10
1,489
1184908
1,489
10
1,489
2240
1,489
15
0,993
247
1,489
10
1,489
2240
L (cm)
0,4
30,0
20,0
30,0
mmf (At)
4740
672
49,4
672
6133,4
Yzde hata hala % 2,22 [= 100 (6133,4 6000) / 6000] olup istenilen snrn biraz zerindedir.
kinci irdeleme tablosundan 133,4 Atlik ekstra mmf dmnn ounun hava aralnda olaca
sonu olarak sylenebilir. Eer hava aralndaki mmf dm 4700 At veya yakn deere
azaltlrsa hatann % 2 snrna getirilmesi mmkndr. Bir irdeleme daha yapldnda sonucu
aada verilmitir.
nc irdeleme:
Ksm
ab
bc
cd
da

B (T)
H (At/m)
1,476
10
1,476
1150000
1,476
10
1,476
2150
1,476
15
0,985
240
1,476
10
1,476
2150
L (cm)
0,4
30,0
20,0
30,0
mmf (At)
4700
645
48
645
6038
imdi yzde hata % 0,633 [= 100 (6038 6000) / 6000] olup istenilen snr iindedir. Bu
bakmdan daha fazla irdelemeye gerek kalmamaktadr. Manyetik nvedeki ak 1,476 mWbdir.
ALITIRMALAR
1. ekil 5.47deki sargdan 2 A akm geerse manyetik devrenin her ayandaki aky belirleyiniz.
ekil 5.47
2. lgili lleri ile bir manyetik nve ekil 5.47de grlmektedir. Manyetik malzemenin
kalnl 10 cmdir. c ayanda 7 mWblik ak meydana getirmek iin 500 sarml sargdan
gemesi gereken akm ne olmaldr? ekil 5.42deki II nolu mknatslanma erisini kullannz.
3. Relktans metodunu kullanarak ekil 5.44de verilen manyetik devre iin 1000 sarml sargdan
geen akm bulunuz ve edeer manyetik devresini iziniz.
295
4. Dairesel kesit alanl bir manyetik devrede 10 mWblik bir ak meydana getirmek iin gereken
mmfyi bulunuz. Halkann i ap 20 cm ve d ap 30 cmdir. Manyetik malzemenin
geirgenlii 1200dr. Manyetik yolun relktans nedir?
5.13.1 MANYETK DEVRELERDEK KUVVETLER VE TORKLAR
Ykl cisimlerin birbiri zerine etkiledii kuvvetlerin belirlenmesini ieren karmak sistemlerde,
sistemin elektrostatik enerjisi dikkate alnarak, cisim zerindeki kuvvet zahiri yer deiimi metodu
ile bulunmutu. Akm tayan olduka uzun paralel iletkenlerin zerindeki kuvvetlerin bulunmas
dnda manyetik kuvvetlerin Ampere kanunu uygulanarak bulunmas pratik deildir. Bunun iin
ksm 3.10.1dekine benzer zahiri yer deiimi metodu kullanlr
Akm tayan devrelerden birinin halka aksn deitirmeyecek, emf indklemeyecek ve sisteme
harici kaynaktan enerji girmesine izin vermeyecek ekilde, dl uzakl (zahiri) yer deiimi
yaptn varsayalm. Yaplan mekanik i (depolanan manyetik enerjiyi azaltarak),

dWm = F dl
olur; burada F sabit ak altnda cisim zerindeki kuvvettir. Mekanik i depolanan enerji ile
elemelidir.

dWm = dW = F dl
eitliinde W .dl = dW konularak (Ksm 2.8)
F = W N
(5.63)
elde edilir. Dikdrtgen koordinat sisteminde, boyutlu uzay iin bu eitlik aadaki gibi ifade
edilir.
W W
W
F =
ax +
ay +
a z N
dy
dz
dx
(5.64)
Eer manyetik devre, bir noktadan dnebilecek (yani tork oluturabilecek) ekilde yataklanrsa,
sistemin oluturaca mekanik i Tz d olur ve oluan tork,
Tz =
W
d
Nm
(5.65)
ile ifade edilir. Burada yataklamann z ekseninde yapld ve aknn sabit olduu varsaylmtr.
RNEK 5.24 ekil 5.48de grlen, manyetik nvesinin kesit alan A olan elektromknatsn N
sarml sargsndan geen I akm manyetik devrede aks retmektedir. Armatrn kaldrc
kuvvetini belirleyiniz.
ZM
Armatrn zde dz diferansiyel yer deiimi (zahiri yer deiimi) yapmasna izin verelim. Bu srada
sabit kalsn. Armatrn yer deiimi sadece hava aralnn uzunluunu deitirecek ve yer
296
deiimi sresince iki hava aral arasndaki depolanan manyetik enerji deimi olacaktr.
5.57den
B2
2
dW = dWhava aralra = 2
Adz =
dz
2 o
o A
(5.66)
elde edilir. Hava aralndaki her art (pozitif dz) sabit olduu srece depolanan manyetik
enerjiyi artracaktr. 5.64 kullanlarak,
W
F=
az =
dz
2
z
o A
dz
az =
2
az N
o A
(5.67)
elde edilir. Burada negatif iareti, kuvvetin hava araln azaltma (yani armatr ekme)
eiliminde olduunu gstermektedir.
ekil 5.48
5.14 ZET
Statik manyetik alan teorisi hareketli ykler tarafndan oluturulan zamandan bamsz alanlar
almasdr. Hareketli bir yk akm oluturduundan akm terimi ile ortamdaki manyetik ak
younluu (Biot-Savart kanunu) aadaki gibi tanmland.

B=
4

Id R
R3
c
Manyetik alan iddeti ile manyetik ak younluu aadaki gibi tanmland.
297
B = H
Manyetik alanda akm tayan iletkene etkiyen kuvvet Ampre kuvvet kanunu ile
F = Id B
c
olarak verilir; burada B eitlikte verilen I akmndan baka bir kaynan rettii manyetik ak
younluudur.
Akm tayan ereve manyetik alana konulursa

T = mB
torku ile etkilenir ve ereve dzlemi B alanna normal oluncaya kadar dner. Manyetik dipol
momentinin (m) genlii basite erevenin kesit alan ve akmnn arpmdr. Yn sa el kural
ile verilir.
Bir ak yzeyi geen manyetik ak,

= B ds
s
iken kapal yzeyi terkeden net ak sfrdr. Bu aadaki gibi ifade edilir.

B ds = 0
veya
B = 0
Bu eitlik manyetik alan iin Gauss kanunu olarak bilinir ve manyetik ak younluunun selenoidal
Ampre devre kanunu,

H d = I veya H = J v
ile verilir ve akm veya akm dalm yksek derecede simetriliini koruduu srece H alannn
kolaylkla hesaplanmasna yardm eder.
A=
4
Id
R
ile tanmlanan manyetik vektr potansiyelinden manyetik ak younluu,
B = A
olarak da hesaplanabilir.
Yzey veya hacim akm dalm iin A eitliindeki Id yerine J s ds veya J v dv konulabilir.
298
Bir ak yzeyi geen ak aadaki gibi de verilebilir. Burada, c ak yzey s ile snrlanan
konturdur.

= A d
c
Bir manyetik blgede snr hacim akm younluu ve snr yzey akm younluu ifadeleri de
aadaki gibi elde edildi.
J vb = M
ve

J sb = M a n
Burada M polarizasyon vektrdr.

Manyetik alanlar iin iki snr art aadaki gibi elde edilmitir.

a n (B1 B 2 ) = 0
ve
a n (H1 H 2 ) = J s
Manyetik alandaki enerji younluu,
wm =
1 1
1 2
B H = H 2 =
B
2
2
2
olarak elde edildi. Manyetik skaler potansiyeli kullanlarak manyetik devreler analiz edildi.
Herhangi iki a ve b noktalar arasndaki manyetik potansiyel fark,
a

ab = a b = H d
dir. Manyetik alan iin Ohm kanunu ifadesi
NI =
dir; burada
L
A
manyetik devrenin relktansdr.

Kapal bir manyetik devrede mmf dmnn uygulanan toplam mmfye eit olduu sylendi. Bu
299
H i Li = NI
i =1
ile ifade edilir ve manyetik devrelerin analizinde kullanlmaktadr. rneklerin yardm ile iki tip
manyetik devre problemlerinin analizi iin teknikler gsterildi.
Manyetik devrelerde akm tayan devrelerdeki kuvvetler ve torklar zahiri yer deiimi metodu ile
hesapland.
5.15 ALIMA SORULARI
1. q yk bolukta U hz ile hareket etmektedir. Bu ykn her noktada rettii manyetik alan
ifadesini yaznz.
2. Hareketli yk elektrik alan meydana getirebilir mi?
3. Durgun yk manyetik alan meydana getirebilir mi?
4. Manyetik alana durgun bir yk yerletirilirse yke etkiyen kuvvet nedir?
5. Biot-Savart kanununu kendi szlerinizle ifade ediniz.
6. ki yk ayn ynde hareket ediyor. Birbirlerine etkiyen kuvvet nedir?
7. Bir yk alan ynnde hareket ediyor. Yke etkiyen kuvvet nedir?
8. Ykl partikl herhangi bir kuvvet ile etkilenmeksizin bir manyetik alandan geiyor. Manyetik
alan hakknda hangi sonuca varrsnz?
9. x ynnde hareket eden bir elektron manyetik alann y ynnde olduu bir blgeye giriyor.
Blgede elektronun hareket yn nedir?
10. Manyetik dipol nedir? Manyetik dipol elektrik dipolnden nasl farkllk gsterir?
11. Manyetik alann belirlenmesinde Ampre devre kanunu ne zaman kullanlr?
12. Manyetik alan iddeti genelde korunumlu alan mdr?
13. 10 cm apnda bir tel 100 A akm tamaktadr. (a) akm iletken iinde dzgnce dalm ise
ve (b) akm telin hemen zerinden akyorsa telin dndaki manyetik alan iddetini bulunuz.
Telin iindeki manyetik alan iddeti nedir?
14. Ampre kuvvet kanununu aklaynz.
15. Paralel iki iletken ayn ynde akm tamaktadrlar. Birbirine etkiyen kuvvetlerin tr (itici
veya ekici) nedir?
16. Manyetik vektr potansiyeli ile ne denilmek isteniyor?
17. Manyetik vektr potansiyeli ve manyetik skaler potansiyeli arasndaki fark nedir?
18. Elektrostatik alanlar durumunda elektrik vektr potansiyeli gibi eyler niin yoktur?
300
19. Boluk ve manyetik malzeme arasndaki snrda J s nin olmas iin art ne olmaldr?
20. Manyetik vektr potansiyelinden Biot-Savart kanunu kartlabilir mi?
21. B = 0 nin nemi nedir?

22. Snr hacim akm younluu ve snr yzey akm younluu ile ne denilmek isteniyor?
23. Polarizasyon vektrnn nemi nedir?
24. Relktans ve mmf arasndaki iliki nedir?
25. Ak ve relktans arasndaki iliki nedir? Ak dorusal mdr?
26. Akmn tanmlanmas iin kuvvet eitlii kullanlabilir mi? Evet ise nasl?
27. Kararl manyetik alan oluturulduktan sonra bunun srdrlmesi iin herhangi bir enerji
gerekir mi? Aklaynz.
28. Manyetik devrelerin tasarmnda istenilen ak younluu daima olabildiince az miktarda mmf
ile oluturulmaya allr. Bunun demek istediini (a) manyetik malzemenin geirgenlii ve
(b) manyetik malzemenin relktans ile aklaynz.
29. mmf kendisini reten akmla saysal olarak ayn olabilir mi?
30. Ak younluu artrlrsa ferromanyetik malzemenin relktansna ne olur?
31. Ferromanyetik malzemenin geirgenlii malzemedeki ak younluu azalrken artar m?
32. Manyetik olmayan malzemenin geirgenlii ak younluu ile deiir mi? Relktans nasl
deiir?
33. Ohm kanunu ferromanyetik malzemelerde manyetik alana uygulanabilir mi?
34. Manyetik malzeme doymu denildiinde ne denilmek isteniyor? Manyetik malzeme
doyduunda geirgenliine ne olur?
35. Histerezis nedir? Histerezis kayb ile ne denilmek isteniyor? Histerezis kayb yumuak elie
gre sert elikte daha fazla mdr?
36. Perminvar olarak bilinen nikel kobalt manganez alamnn ok geni ak younluu aralnda
sabit geirgenlikte olduu bulunmutur. Byle malzemeleri bulmak niin nemlidir?
37. Bizmut ferromanyetik malzeme olmamakla beraber manyetik alana konulduunda direncini
deitirir. Blgedeki manyetik ak younluunun llmesinde bizmut kullanlabilir mi?
Aklaynz.
38. Curie noktas olduka dk olan baz alamlar vardr. Bu alamlarn her birinin kk bir
scaklk deiiminde geirgenliklerinde bariz deiim gsterdii bulunmutur. Byle alamlar
scaklk lmnde kullanlabilir mi? Aklaynz.
39. Kalc (artk) ak younluu nedir?
301
5.16 PROBLEMLER
1. 2 cm yarapnda dairesel ereve 10 A akm tamaktadr. Tam ve yaklak ifadeleri
kullanarak (a) erevenin merkezinde, (b) erevenin ekseninden 10 cm uzaklkta ve (c)
erevenin ekseninden 10 m uzaklktaki manyetik ak younluunu bulunuz.
2. Bir selenoidin yarap 2 mm ve uzunluu 1,2 cmdir. Birim uzunluk bana sarm says 200 ve
akm 12 A ise (a) merkezde ve (b) selenoidin ularndaki manyetik ak younluunu
hesaplaynz.
3. Uzun bir selenoidin sarm says 2 sarm/mmdir. ksmnda 0,5 Tlk manyetik alan
retilmesi iin sargdan gemesi gereken akm belirleyiniz.
4. Kenar 10 cm olan kare biimli bir ereve birbirine yakn, skca sarlm ve 120 A akm
tamaktadr. erevenin merkezindeki manyetik ak younluunu belirleyiniz.
5. Yaraplar a ve b olan yar dairesel iki iletken tam bir ereve oluturmak iin dz iletken
paralarla birletiriliyor. erevenin ekseninde herhangi bir noktadaki manyetik ak
younluunu belirleyiniz.
6. 500 nCluk yk 1,2a z Tlk manyetik alanda 500a x + 2000a y m/slik hzla bolukta (3, 4, 5)
noktasn aniden geiyor. Yke etkiyen manyetik kuvveti belirleyiniz.
7. Ular (-3, -4, 0) m ve (5, 12, 0) m olan dorusal bir iletken 250 A akm tamaktadr.
Boluktaki manyetik ak younluu 0,2a z T ise iletkene etkiyen manyetik kuvveti belirleyiniz.
8. ekil P5.8de P noktasndaki manyetik ak younluunu bulunuz.
ekil P5.8
ekil P5.9
9. ekil P5.9da grlen bklm tel xy dzleminde bulunmakta ve 20 A akm tamaktadr.

Blgedeki manyetik alan 1 Tdr. letkene etkiyen kuvveti belirleyiniz.
10. ekil P5.10da grld gibi 1,2 m uzunluunda metal ubuun ktlesi 500 gram ve 0,9 Tlk
manyetik alanda bir ift esnek kablo ile asl tutulmaktadr. Tutucu kablolarn gerginliini
gidermek iin gereken akm belirleyiniz. Akmn yn ne olmaldr?
11. ok uzun dz bir iletken 500 A akm tamaktadr. 80 cm 20 cm llerinde dikdrtgen
ereve 20 A tamaktadr. ekil P5.11de grld gibi erevenin 80 cmlik kenar iletken
tele paralel ise ereveye etkiyen manyetik kuvvet nedir?
302
ekil P5.10
ekil P5.11
12. Dz ve uzun iki iletken ayn ynde 15 A akm tamakta ve 15 mm uzaklk ile ayrlmlardr.
Bir iletkenin tam uzunluunun dier iletkenin 0,5 mlik ksmna etkiledii manyetik kuvvet
nedir?
13. 800 nC ve 400 nCluk iki nokta yk bir dzlemde srasyla 20000 km/s ve 50000 km/s hzla
ayn ynde hareket etmektedirler. Bir anda 400 nCluk yk (0, 0, 0)da ve 800 nCluk yk (0,
1/10, 0)da ise bu anda 800 nCluk yke etkiyen elektrik kuvvetinin manyetik kuvvete orann
belirleyiniz. 800 nCluk yke etkiyen toplam kuvvet nedir? 400 nCluk yke etkiyen elektrik
kuvvetinin manyetik kuvvete oran nedir? 400 nCluk yke etkiyen toplam kuvvet nedir? ki
yke etkiyen toplam kuvvet ayn mdr?
14. 800 nC ve 400 nCluk iki nokta yk bir dzlemde srasyla 20000 km/s ve 50000 km/s hzla
zt ynde hareket etmektedirler. Bir anda 400 nCluk yk (0, 0, 0)da ve 800 nCluk yk (0,
1/10, 0)da ise bu anda 800 nCluk yke etkiyen elektrik kuvvetinin manyetik kuvvete orann
belirleyiniz. 800 nCluk yke etkiyen toplam kuvvet nedir? 400 nCluk yke etkiyen elektrik
kuvvetinin manyetik kuvvete oran nedir? 400 nCluk yke etkiyen toplam kuvvet nedir? ki
yke etkiyen toplam kuvvet ayn mdr?
15. Hidrojen atomunda bir elektron 5,310-11 m yarapnda bir yrngede dnmektedir.
Elektronun hz 2200 km/s dir. Elektronun yrngesinin merkezindeki rettii manyetik alan
nedir?
16. U hzyla hareket eden q nokta yk iin B = o o U E olduunu gsteriniz. E nokta

yknn elektrik alan iddetidir.
17. Sonsuza uzanan paralel iki iletken zt ynlerde 10 A ve 20 A akm tamaktadr. letkenler
arasndaki aklk 10 cm ise her iletkenin birim uzunluu bana etkiyen kuvveti hesaplaynz.
18. Kare biimli ereve dzgn
1,2a y T manyetik alannda asl durumda ve serbeste
dnebilmektedir. erevenin sarm says 400, erevenin her kenar 50 cm ve 8 A akm

tayorsa ereve manyetik alana (a) paralel ve (b) dik ise ereveye etkiyen kuvveti
belirleyiniz.
19. Bir galvanometrenin dairesel sargs skca sarlm 1500 sarma sahip ve ortalama yarap 1,2
cmdir. Sarg dzlemi 0,5 Tlk dzgn manyetik ak younluunda, gerdirici bir tel ile paralel
303
tutuluyor. 10 Alik bir akm 30 lik bir sapma meydana getiriyorsa gerdirici iletkenin birim
radyan bana geri getirici torku veya gerginlik sabiti nedir?
20. Kenar 10 cm olan kare biimli sargnn sarm says 1200 ve 25 A akm tamaktadr. Sargnn
1,2 Tlk bir manyetik alanda = 0 ile = 180 aras dnmesi iin gereken i miktarn
hesaplaynz; burada manyetik dipol momenti ve manyetik alan arasndaki adr.
21. Uzun, dz bir iletken 100 A akm tamaktadr. = 1 cm, = 10 cm, z = 5 cm ve z = 50 cm ile
snrlanan dzlemden geen toplam aky hesaplaynz.
22. Her biri 1 mm yarapnda ok uzun dz iki iletken 10 cm bir uzaklk ile birbirinden
ayrlmtr. letkenler eit ve zt ynlerde 200 A akm tayorsa iletkenlerin dzleminden birim
uzunluk bana geen aky belirleyiniz. Akmlar ayn ynde olduunda ak ne olacaktr?
23. Genilii b olan ok uzun bakr erit, zerinde dzgnce yaylm I akm tamaktadr. eritin
orta izgi noktasnn zerinde bir uzaklktaki manyetik alan iddeti ve manyetik ak younluu
nedir?
24. 50 sarml skca sarlm bir sargnn alan 20 cm2, 10 A akm tamakta ve 3x + 4 y + 12 z = 26
dzleminde uzanmaktadr. Sarg orijinden uzaa ynlendirilmise manyetik momentini
belirleyiniz.
25. L zunluunda akm eleman I akm tamakta ve z yn boyunca ynlenmitir. ok uzak bir
noktadaki manyetik vektr potansiyeli ve manyetik alan iddetini bulunuz.
26. Sonlu iletkenlikte, manyetik olmayan ok uzun bir silindirin ap 20 cm ve 100 A akm
tamaktadr. Silindir iinde dzgn bir akm dalm iin silindirin iinde ve dnda herhangi
bir noktadaki manyetik alan iddetini belirleyiniz. Bolukta herhangi bir noktadaki manyetik
alan iddetinin rotasyoneli nedir? Eer silindirin iletkenlii sonsuz ise alanlara ne olur?
27. Her biri 10 m uzunluunda dz, paralel iki iletken eit ve zt ynlerde 10 A akm tamaktadr.
ekil P5.27de grld gibi iletkenler arasndaki aklk 2 mdir. P(3, 4, 0) m noktasndaki
manyetik vektr potansiyelini, manyetik ak younluunu ve manyetik alan iddetini
hesaplaynz.
ekil P5.27
ekil P5.28
ekil P5.29
28. ekil P5.28de grld gibi ok uzun kablolar ile tam olmayan bir dairesel ereve 10 A
akm tamaktadr. erevenin merkezindeki manyetik alan iddetini ve manyetik ak
younluunu hesaplaynz.
304
29. ekil P5.29da grld gibi tek sarml logaritmik spiral = ae / ile tanmlanyor ve 5 A
akm tamaktadr. Eer a = 10 cm ise spiralin orijinindeki manyetik alan iddetini ve manyetik
ak younluunu hesaplaynz. Kablolarn etkisini ihmal ediniz.
30. yarap 30 cm ve d yarap 40 cm olan demir halkann ykseklii 5 cm ve dikdrtgen
kesit alanldr. Dzgnce sarlm 1000 sarml toroidal sarg 1 A akm tamaktadr. Demirin
bal geirgenlii 500 ise halkadaki minimum ve maksimum ak younluklarn hesaplaynz.
lgili manyetik alan iddetleri nedir? Halkadaki ak nedir?
31. 10 cm yarapnda ok uzun silindirik iletkendeki akm younluu J v = 200 e 0,5 a z A/m2
olarak veriliyor. Bolukta herhangi bir noktadaki manyetik alan iddetini hesaplaynz.
32. Bir koaksiyel kablonun a yarapnda i iletkeni, i yarap b ve d yarap c olan silindirik
kabuk ile evrelenmitir. iletken ve d kabuk, iletkenler iinde dzgnce datlm eit ve
zt I akm tamaktadr. (a) a, (b) a b, (c) b c ve (d) c blgelerindeki
manyetik alan iddeti ifadelerini elde ediniz. a b ile snrlanan blge ile evrelenen aky
birim uzunluk bana hesaplaynz. Bu blgede birim uzunluk bana depolanan enerji nedir?
33. Yarap b olan ember eklinde bklm ince telden I akm gemektedir. Dairesel
erevenin ekseni z ekseni ile akmaktadr. z = - ile z = arasnda z ekseni boyunca

H
d yi hesaplaynz. Bu cevaptan hangi sonu karlr?
34. Bo uzay olan blge 1deki (z > 0) manyetik ak younluu B = 1,5a x + 0,8a y + 0,6a z mT dr.
z = 0 blge 1 ve 2 arasndaki snr iaretliyorsa 100 bal geirgenliindeki blge 2deki
manyetik ak younluunu belirleyiniz.
35. 12a y kA/mlik akm yapra z = 0 da iki blgeyi ayrmaktadr. Blge 2 (z>0)
40a x + 50a y + 12a z kA/m lik bir manyetik alan iddeti ve 200 bal geirgenliine sahiptir.
Blge 1 (z<0) 1000 geirgenliine sahipse bu blgedeki manyetik alan iddetini belirleyiniz.
Her blgedeki mknatslanma vektrn hesaplaynz. Her blgedeki hacim ve yzey akm
younluklar nedir?
36. 10 cm yarapnda mkemmel silindirik iletken etrafndaki manyetik alan iddeti 10/ a A/m
dir. letkenin yzeyindeki yzey akm younluu nedir? letkenin yzeyindeki akm da
hesaplaynz.
37. Bir manyetik malzemede H = 300 A/m iken B = 1,2 Tdr. H 1500 A/m ye artrldnda B
alan 1,5 T olmaktadr. Mknatslanma vektrndeki deiim nedir?
38. ekil P5.38de 2 cm kalnlndaki seri manyetik devre grlmektedir. Sargdaki akm 0,2 A
ise manyetik devredeki aky belirleyiniz. Manyetik malzemenin bal geirgenlii 2000 dir.
39. nceki problemde (a) her ksmdaki manyetik enerji younluunu ve depolanan enerjiyi, (b)
manyetik ortamda depolanan toplam enerjiyi ve (c) edeer indktans hesaplaynz.
40. nceki problemde relktans kavramn kullanarak indktans ve manyetik devrede depolanan
enerjiyi hesaplaynz.
ekil P5.38 (ller cmdir.)
305
41. ekil P5.41de 6 cm kalnlndaki seri manyetik devre grlmektedir. 500 sarml sargdan
geen akm 0,81 A ise hava aralnda 1,44 mWblik bir manyetik ak olumas iin 700 sarml
sargdan geen akm belirleyiniz. Manyetik malzemenin geirgenliinin 500 olduunu
varsaynz. Hava aralndaki mmf dmnn uygulanan mmfe orann hesaplaynz.
42. nceki problemi ekil 5.42deki II nolu manyetik malzemenin B-H erisini kullanarak tekrar
ediniz.
manyetik ortamda depolanan toplam enerjiyi, (c) enerji kavramn kullanarak indktans ve (d)
relktans kavramn kullanarak indktans hesaplaynz.
44. ekil P5.44de bir manyetik devre grlmektedir. ekil 5.42de II nolu manyetik malzemenin
B-H erisini kullanarak her hava aralnda 0,75 Tlk ak younluu meydana getirmek iin
1600 sarml sargdan gemesi gereken akm belirleyiniz.
45. nceki problemde sargdaki akm % 50 artrlrsa hava aralndaki ak younluu nedir?
manyetik ortamda depolanan toplam enerjiyi, (c) indktans ve (d) toplam relktans
hesaplaynz.
47. ekil P5.47de seri-paralel bir manyetik devre grlmektedir. 200 sarml sarg orta bacak
zerine sarlmtr. Hava aralndaki ak younluu 0,2 T ise sargdan geen akm bulunuz.
306
ekil 5.42deki II nolu B-H erisini kullannz. ndktans ve manyetik alanda depolanan
enerjiyi hesaplaynz.
48. nceki problemde akm % 20 artrlrsa hava aralndaki ak younluu ne olacaktr?

6 STATK ALAN UYGULAMALARI
6.1 GR
nceki blmlerde temelleri tartlan statik elektrik ve manyetik alanlarn baz uygulamalar imdi
aklanabilir. Bu uygulamalardan bazlar nceki blmlerin iine kolaylkla konulabilirdi fakat
aadaki nedenlerden dolay ayr bir blm oluturulmas dnlmtr.
Baz uygulamalarn btn olarak anlalabilmesi, elektrostatik ve manyetostatik alanlarn
ikisinin birden bilinmesini gerektirmektedir. rnein bir siklotronda ykl bir paracn
hzlanmas bir elektrik alan ile yaplrken dn ise bir manyetik alan ile yerine getirilir.
Bu blmde statik alanlarn ana uygulamalar sunularak neminin okuyucu tarafndan
kavranlmas amac tanmaktadr. Baz kitaplarda, statik alan uygulamalar konusu nemsiz
izlenimi brakacak ekilde ksaca verilmeye allmtr.
Snfta statik alan uygulamalarnn verilmesi iin yeterli zaman yoksa bu blm renci iin
ok iyi bir okuma devi olabilir.
6.2 YKL PARACIIN SAPMASI

Elektrostatik alanlarn en yaygn uygulamalarndan biri elektron veya proton gibi ykl bir
paracn yrngesinin kontrol edilmesi iin saptrlmasdr. Katot nl osiloskop, siklotron,
mrekkepli-jet yazc ve hz seici gibi aygtlar bu prensibe dayanmaktadr. Katot nl osiloskopta
bir elektron nnn yk sabit iken bir mrekkepli-jet yazcda mrekkebin kk
paracklarndaki elektrik yk yazlacak karaktere bal olarak deiir. Her durumda ykl
paracn sapmas bir ift paralel plaka arasndaki potansiyel fark korunarak yaplr.
ekil 6.1de grld gibi u x hz ile x ynnde hareket eden m ktleli ve q yk ile ykl bir
parac dikkate alalm. t=0 zamannda ykl parack V o potansiyel farknda tutulan paralel levha
ifti arasndaki blgeye girer.
308
ekil 6.1 Dzgn E alan iindeki ykl

paracn yrngesi
Elektrik alan hatlarnn saaklamas ihmal edilerek paralel plakalar arasndaki elektrik alan iddeti,
V
E = o az
L
ile verilir. Burada L paralel iki plaka arasndaki aklktr. Elektrik alanndan dolay ykl parack
zerine etkiyen kuvvet
F = qE
olup aa yndedir. Ykl parack zerinde yerekimi kuvvetinin etkisi ihmal edilerek z
ynndeki ivme,
az =
qVo
mL
(6.1)
ile z ynnde paralel plakalar iindeki ykl paracn hz,
uz = azt
(6.2)
z = 12 a z t 2
(6.3)
olur nk t=0da u z =0dr.

z ynnde ykl paracn yer deiimi,
dir nk t=0da z=0dr. t zamannda x ynnde ykl paracn yer deiimi,
x = uxt
(6.4)
dir. Paralel plakalar arasndaki blgede ykl paracn kald srece alnan zaman
T=
d
ux
ile verilir. Bylece paralel plakalar iinde ykl paracn yrngesi (6.3) ve (6.4)den
(6.5)
Statik Alan Uygulamalar
309
z=
qVo x

2mL u x
(6.6)
olup bir parabol eitliidir.

RNEK 6.1 1,5 kVluk potansiyel fark 10 cm aralkla iki paralel plaka arasnda tutulmaktadr. 2
keVlik kinetik enerjili bir elektron, elektrik alanna dik ada saptrma plakalarna girmektedir.
Eer plakalar 20 cm uzunluunda ise a) plakalar arasnda elektronun bulunduu srede geen
zaman ve b) plakalar arasnda iken elektronun sapmasn belirleyiniz.
ZM x ynnde t=0da elektronun kinetik enerjisi,
1
2
mu x2 = Ve = 2 10 3 1,6 10 19
olarak belirlenebilir. Elektronun ktlesi iin m = 9,11 10 31 kg konularak elektronun hz,
u x = 26,505 10 6 m/s
elde edilir.
a) Elektronun paralel plakalar arasnda bulunduu srece geen zaman aadaki gibi hesaplanr.
T=
20 10 2
= 7,54 10 9 s veya 7,54 ns
26,505 10 6
b) (6.6)dan elektronun sapmas aadaki gibi elde edilir.

2
z=
1,6 10 19 1,5 10 3 20 10 2
= 74,97 10 3 m veya 74,97 mm
6
31
2 9,11 10 0,1 26,505 10
ALITIRMALAR
1. rnek 6.1de plakalar arasndaki aklk 5 cmye drlrse 0,5 cmlik bir sapmaya neden
olacak uygulama gerilimi nedir? Elektronun paralel plakalar arasndaki hareketi sresince hzzaman ve hz-uzaklk grafiklerini iziniz.
2. rnek 6.1de sapmann 2 cm olmas iin plakalarn uzunluu ne olmaldr? Elektronun paralel
plakalardan ktnda ald zaman hesaplaynz. Elektronun k zamannda sapma
ynndeki hz nedir?
6.3 KATOT IINLI OSLOSKOP

Katot nl osiloskopun temel zellikleri ekil 6.2de grlmektedir. Tp camdan yaplm ve ii
tamamen boaltlmtr. Istc bir flaman ile stldnda katot elektron yayar. Bu elektronlar daha
sonra katota gre birka yz voltluk bir potansiyelde tutulan anoda doru hzlandrlr. Kk bir
delie sahip olan anot, iinden ince bir elektron nnn gemesine izin verir. Hzlanm elektronlar
bundan nceki ksmda tartlana benzer bir davranla hem yatay ve hem de dikey boyutlarda
310
saptrlabilecekleri bir blgeye girerler. Son olarak elektron n bir cisim (fosfor) ile kaplanm
grnr k yayan ekrann i yzeyine bombardman edilir.
ekil 6.2 Katot nl osiloskopun

temel elemanlar
Katodun yzeyinden yaylan elektronun balang hznn sfr olduunu varsayalm. Anot ve katot
arsndaki potansiyel fark V 1 ise anottan kan elektronun hz, kinetik enerjisindeki kazantan
1
2
mu x2 = eV1
veya
ux =
2e
V1
m
(6.7)
olarak elde edilir. Yatay saptrma plakalar arasnda gerilim olmad ve alt plakasna gre st
dikey saptrma plakasnda V o gerilimi tutulduu varsaylmaktadr. Elektron yatay saptrma
plakalar arasndan etkilenmeden geer ve dikey saptrma plakalar arasndaki blgede, pozitif z
ynnde bir kuvvet ile etkilenir. ekil 6.3de grld gibi, elektron dikey saptrma blgesini x=d
de terkederken dikey yer deiimi, (6.6) dan
eVo d
z1 =

2mL u x
(6.8)
dir. x=d iin z ynnde ilgili hz,
uz =
edVo
mLu x
(6.9)
olur ancak x ynndeki hz deimeden kalr. Elektron dikey saptrma blgesinden karken u x ve
u z nin ikisinin birden sabit olduu dz bir izgide hareket eder. imdi u hz x ekseni ile bir
as yapar burada
tan =
uz
ux
(6.10)
dir. Elektronun saptrma plakalarndan ortaya karak ekrana doru bir D uzaklna hareket etmesi
iin gereken zaman,
311
t2 =
D
ux
ile
edD 1
z2 = u z t2 =
Vo
mL u x
(6.11)
ifadesi elde edilir.
ekil 6.3 Katot nl osiloskopun alma

prensibi
Bu eitlikte u x yerine edeeri konulduktan sonra ekrana arpan elektronun toplam dikey yer
deiimi
z = z1 + z2 =
d
[0,5d + D]Vo
2L
V1
(6.12)
elde edilir. (6.12)den, anot ve katot arasndaki potansiyel fark sabit tutulduunda, elektronlarn
sapmasnn dikey saptrma levhalar arasndaki potansiyel fark ile orantl olduu aktr. Yatay
saptrma plakalar arasna bir potansiyel fark uygulanarak elektronlarn y ynnde de hareketi
salanr. Bu yzden elektron nnn hangi noktada ekrana vuraca dikey ve yatay saptrma
gerilimlerine baldr.
RNEK 6.2 Katot nl osiloskopun anot ve katodu arasndaki potansiyel fark 1000 Vtur. Dikey
saptrma levhalarna ait ller L=5 mm, d=1,5 cm ve V o =200 Vtur. D uzakl 15 cmdir. Anottan
sfr balang hz ile braklan bir elektronun a) dikey saptrma plakalarna girerken x ynndeki
hzn, b) plakalar arasnda z ynndeki hzn ve ivmesini, c) z ynndeki k hzn ve d)
ekrandaki elektronun toplam yer deiimini bulunuz.
ZM
a) (6.7)den elektron anodu terkederken x ynndeki hz,
2 1,6 10 19 1000
ux =
9,1 10 31
12
= 18,75 10 6 m/s
olarak k hznn % 10undan daha kk olduundan grecelik etkileri ihmal edilebilecek kadar
kktr. Bu hzda elektronun ktlesi hemen hemen durgun durumundaki ile ayndr.
312
b) z ynnde elektronun ivmesi ve hz (6.1) ve (6.2)den aadaki gibi hesaplanr.
az =
e
1,6 10 19 200
Vo =
= 7,03 1015 m/s2
mL
9,1 10 31 5 10 3
u z = a z t = 7,03 1015 t m/s
c) Elektron saptrma levhasn
T=
d
1,5 10 2
=
= 8 10 10 s veya 0,8 ns
6
u z 18,75 10
olacak ekilde t=T zamannda geecektir. Bylece z ynnde k hz aadaki gibi bulunur.
u z = 7,03 1015 8 10 10 = 5,624 10 6 m/s

d) Elektronun toplam sapmas, (6.12)den
z=
d
1,5 10 2 200
[0,75 + 15] 10 2 = 4,725 cm
=
u z 2 5 10 3 1000
olarak hesaplanr.
ALITIRMALAR
1. Paralel iki plaka 5 cm aklnda tutulmaktadr. Elektron negatif ykl plakann yzeyinden
braklyor ve 12,5 nsde kar plakaya arpyor. (a) Elektronun pozitif ykl plakaya arpt
andaki hzn, (b) elektronun ivmesini, (c) negatif ykl plakaya gre pozitif ykl plakann
potansiyelini ve (d) plakalar iindeki elektrik alan iddetini bulunuz.
2.
60 106 a z m/s hzla hareket eden bir elektron 100a z kV/mlik elektrik alanna giriyor. (a)
Elektronun z ynnde geici olarak durgun hale gelmesinden nce z ynnde ald yolu, (b)
Elektronun bu uzakl ald sreyi bulunuz. Elektron kinetik enerjisinin % 80ini
kaybetmeden nce ne kadar yol alr?
6.4 MREKKEPL YAZICI

Yazdrma ileminin hznn artrlmas ve yazdrma kalitesinin daha iyi olmas iin elektrostatik
sapma prensibine dayanan yeni bir yazdrma teknii gelitirilmitir. Bundan dolay, bu yazcya
mrekkepli-jet yazc ad verilmitir. Bir mrekkeplijet yazcda ultrasonik frekansda titreim
yapan bir balk (nozzle) belli bir aralkla birbirinden ayrlm ok kk, dzgn byklkte
damlacklar pskrtr. Bu damlacklar ekil 6.4de grld gibi ykl plakalar seti arasndan
geerken yazlacak karakter ile orantl olarak yk kazanrlar. Dikey saptrma plakalar arasnda
tutulan sabit bir potansiyel altnda mrekkep damlacnn dikey yer deiimi yk ile orantldr.
Karakterler arasndaki boluklar mrekkep damlacklarna yk verilmemesi ile baarlr. Bu
durumda mrekkep damlacklar bir mrekkep alc ile toplanr. Katot nl osiloskopta elektronun
yatay sapmas yatay saptrma plakalar arasndaki potansiyel farkn srekli olarak deitirilmesi ile
salanr. Bununla beraber bir mrekkepli-jet yazcda yazc bal sabit bir hzla yatay olarak
hareket eder ve karakterler saniye bana 100 karakterlik bir oranda biimlenir.
313
ekil 6.4 Mrekkep jet

yazcnn temel yapsal
detaylar ve alma
prensibi
Hareket eden paras ok az olduundan mrekkepli-jet yazclar vurulu yazclara kyasla ok

sessiz ve gvenilir alrlar. Ayn zamanda vurulu yazclar sadece yazma bal zerinde
bulunan karakterler ile yazy snrlamaktadrlar oysa mrekkepli-jet yazclarda her karakterin
biimlendirilebilmesi bunlar ok ynl hale getirmektedir. Tahmin edilebilecei gibi mrekkep
damlasnn yrngesinin belirlenmesi iin gereken eitlikler bir katot nl osiloskoptaki
elektronunkiler ile ayndr.
RNEK 6.3 0,02 mm apnda bir mrekkep damlacnn 25 m/s hzla ykleme plakalar
arasndan geerken 0,2 pC luk bir yk kazanmaktadr. Dikey saptrma plakalar arasndaki
potansiyel fark (2 mm aklkta) 2 kV tur. Her saptrma plakasnn uzunluu 2 mm ve saptrma
levhasnn k ucundan kada olan uzaklk 8 mm ise mrekkep damlacnn dikey yer
deiimini belirleyiniz. Mrekkebin younluunun 2 gr/cm olduunu varsaynz.
ZM Mrekkep damlacn ktlesi,
4 1
m=
0,02 10 3 2 10 3 = 8,38 10 12 kg
3 2
dir ve toplam dikey sapma aadaki gibi hesaplanr.

2
qd 1
2 10 13 2 10 3 2000 1
[0,5 2 8] 10 3 = 0,69 mm
z=
V0 [0,5d + D ] =
mL u x
8,38 10 12 2 10 3 252
ALITIRMALAR
1. rnek 6.3deki mrekkep damlacnn kada arpt andaki hzn hesaplaynz. Mrekkep
damlacnn saptrma plakas blgesine girdii andan kada vurduu an arasnda geen
toplam zaman nedir?
2. 0,01 mm apnda bir mrekkep damlac 20 m/s hzla ykleme plakalarn geerken 2 pCluk
yk kazanmaktadr. 5 mm aklkta tutulan dikey saptrma plakalar arasndaki potansiyel fark
200 Vtur. Her saptrma plakasnn uzunluu 1,5 mm ve saptrma plakasnn k ucundan
kada olan uzaklk 12 mm ise mrekkep damlacnn dikey yer deiimini belirleyiniz.
Mrekkebin younluunun 2 gr/cm olduunu varsaynz.
6.5 MNERALLERN AYRITIRILMASI

Elektrostatik sapma prensibi madencilik endstrisinde zt ykl minerallerin ayrtrlmasnda da
kullanlabilir. rnein cevher ayrtrcda, fosfat ta ve quartz granlleri ieren fosfat cevheri ekil
6.5de grld gibi vibrasyonlu besleyiciye drlr. Vibrasyonlar fosfat ta granllerinin
quartz paracklarna kar srtnmesine neden olur. Srtnme ilemi sresince her quartz granl
314
pozitif yk ve her fosfat parac negatif yk kazanr. Birbirine zt paracklarn ayrtrlmas

paralel plakal kapasitr ile oluturulan elektrik alan iinden geirilerek yaplr.
Paralel plakal kapasitr blgesi iinde bulunan ykl paracn yrnge ifadesinin gelitirilmesi
iin quartz paracn ktlesi ve yknn srasyla m ve q olduunu varsayalm.
ekil 6.6 Paralel plaka blgesindeki quartz

paracn yrngesi
ekil 6.5 Cevher ayrtrc
Her paracn balang hz, ekil 6.6da grld gibi paralel plakalar arasndaki ykl blgeye
girdii anda sfr olsun. Bu durumda t=0da u x =0 ve u z =0dr. ekim kuvveti, x ynnde bir
hzlanma meydana getirecektir. Herhangi bir t zamannda x ynndeki hz ve alnan uzaklk
ux =
dx
= gt
dt
(6.13)
ve
x = 12 gt 2
(6.14)
dir. z ynnde ykl paracn hareketi,
az =
q
Vo
mL
(6.15)
uz = azt
(6.16)
z = 12 a z t 2
(6.17)
ifadelerinden
olarak tanmlanabilir.
(6.14) ve (6.17)den her ykl paracn yrngesi,
z = az
x
g
(6.18)
315
olarak elde edilir. Bu eitlik paralel plaka blgesi iindeki ykl paracn hareketinin dz bir
izgi olduunu ortaya karmaktadr. Ykl parack, paralel plaka blgesini ktnda, x=d ald
zaman,
T=
2d
g
(6.19)
dir. Herhangi bir t T zaman iin z ynndeki ykl paracn hz sabittir ve (6.16)dan
u z = a zT =
qVo
mL
2d
g

12
t T iin
(6.20)
ile verilir ve
z = uzt
t T iin
(6.21)
olur. (6.14) ve (6.21)den x ile z
z2 =
2 2
uz x
g
t T iin
(6.22)
olarak ifade edilebilir ki bu bir parabol eitliidir. Bundan dolay ykl parack paralel plakalar
iinde dz bir izgide yolu takip eder ve sonraki yolu ise paraboliktir.
RNEK 6.4 Ktlesi 2 gram olan quartz parack vibrasyonlu besleyicide 100 nCluk yk
kazanmtr. Daha sonra parack 10 kVluk potansiyel farknda tutulan paralel plakalarn st
kenarnn ortasndan serbeste drlyor. Plakalar 2 metre uzunlukta ve 50 cm aklkta ise
plakalarn ucunda paracn pozisyonunu ve hzn belirleyiniz.
ZM Quartz paracn plakalar terkederken ald zaman (6.19)dan
22
T =
9,81
12
= 638,55 ms
dir. (6.15)den paralel plaka blgesi iindeki quartz paracn ivmesi aadaki gibi hesaplanr.
az =
100 10 9 10 10 3
= 1,0 m/s2
2 10 3 0,5
t=T zamannda z ynnde alnan uzaklk
z = 12 1,0 638,55 10 3 2 = 0,204 m veya 20,4 cm

dir. x ve z ynlerinde ykl paracn ktaki hzlar aadaki gibi bulunur.
u x = 9,81 638,55 10 3 = 6,264 m/s

u z = 1,0 638,55 10 3 = 0,639 m/s
316
Bylece quartz paracn k hz aadaki gibi elde edilir.
u = 6,264a x + 0,639a z m/s

ALITIRMALAR
1. Ktlesi 1,2 gram olan fosfat tanecii vibrasyonlu besleyicide 100 nCluk yk kazanyor.
Parack 5 kV potansiyelde tutulan paralel palakalarn st kenarnn ortasndan serbeste
drlyor. Eer plakalar 1,5 m uzunluunda ise fosfat taneciinin pozitif ykl plakann
aasna dokunacak ekilde plakalar arasndaki akl bulunuz. Ykl paracn k
zamanndaki hz nedir?
2. nceki altrmadaki fosfat taneciinin ktlesi 0,5 gram ile 2,5 gram arasnda deimektedir.
Her taneciin kazand yk ise 80 nC ile 120 nC arasnda deimektedir. Paralel plakalarn
st kenarnn ortasndan paracklarn serbeste debilmesi iin plakalar arasndaki minimum
aklk ne olmaldr?
6.6 ELEKTROSTATK GENERATR

Lord Kelvin tarafndan dnlen elektrostatik generatr Robert J. Van de Graaff tarafndan
pratie konulmu ve Van de Graaff generatr olarak anlmaktadr. ekil 6.7ada grld gibi
yaltlm bo bir stun zerine konulmu bo iletken kreden olumaktadr. Bir kay makaralarn
zerinden gemektedir. Aadaki makara bir motor ile dndrlr ve stteki makara ise herhangi
bir aksama bal deildir. Bir ubuun ucunda belli sayda keskin noktalar ok yksek bir
potansiyelde tutulur ve noktalarn etrafndaki hava iyonize edilmitir. Pozitif iyonlar keskin
noktalardan atlr ve bu iyonlarn bir ksm hareketli kayn yzeyine kendilerini yaptrrlar.
Benzer ilem metal kre (dom) iindeki metal frada yer alr. Ykler birikirken domun
potansiyeli artar. Van de Graaff generatr ile birka milyon volt (ulalm maksimum potansiyel
25 MVtur) kadar yksek potansiyel fark gerekletirilebilir. Ana uygulamas, atom paralama
deneylerinde kullanlmak zere ykl paracklarn hzlandrlarak yksek kinetik enerjiler
kazandrlmasdr.
(a) Van de Graaff generatrnn ematii
(b) alma prensibi
ekil 6.7 Van de Graaff generatr
317
Bu generatrn temel alma prensibini anlamak iin ekil 6.7bde grld gibi kk bir delii
olan yksz bir kre (dom) dnlebilir. q yk ile yklenmi kk bir kre boluktaki delikten
ieriye konulsun. Denge durumuna ulanca domun i yzeyi net negatif yk kazanrken en d
yzeyde pozitif yk indklenir. imdi kk kre domun i yzeyine dokundurulursa, kk
krenin pozitif yk domun i yzeyindeki negatif yk ile ntrleecek ve bunun yannda d
yzey hala q pozitif ykn zerinde tutacaktr. Kk kre imdi geri ekilir, tekrar q ile yklenir
ve doma yeniden yerletirilirse i yzey tekrar negatif yk kazanacak d yzeydeki ykn ayn
miktarla artna neden olacaktr. Kk kre domun i yzeyine dokundurularak hem domun i
yzeyi ve hem de kk kre tekrar yksz olacaktr ancak imdi domun d yzeyinde iki misli
yk olumutur. Baka bir ifade ile ykl cismin ieri getirilip domun i yzeyine
dokundurulmasyla ykl cismin btn yk domun d yzeyine transfer edilir. Bu ilem domun
d yzeyindeki balang yknden bamszdr.
Herhangi bir anda denge durumuna eritikten sonra domun iindeki kk krenin yk q ve
domun d yzeyindeki ykn Q olduunu varsayalm. ve d krelerin yaraplar srasyla r ve
R ise domun iinde herhangi bir noktadaki potansiyel,
VR =
1 Q q
+
4 o R R
olarak ifade edilir. Parantez iindeki birinci terim, domun kendi Q yknden dolay potansiyele
katks ve ikinci terim kk kredeki q yknn R yarapndaki e potansiyel yzeyinden
dolaydr. Kk kredeki potansiyel
Vr =
1 q Q
+
4 o R R
dir. Burada birinci terim kk kredeki ykten dolaydr. kinci terim kk krenin byk
krenin iinde olduunu dikkate almaktadr.
Bylece kreler arasndaki potansiyel fark aadaki gibi ifade edilir
V = Vr V R =
q
4 o
1 1
r R
(6.23)
Pozitif bir q yk iin krenin potansiyeli daima domunkinden daha yksek olacaktr. Eer iki
kre elektriksel olarak balanmsa i krenin btn yk, zerindeki Q ykne baklmakszn
domun d yzeyine doru akacaktr. Bu i kreden domun d yzeyine yk transferini
aklamann dier bir yoludur. Sadece q=0 ise potansiyel farkn sfr olduuna dikkat edilmelidir.
RNEK 6.5 45 cm yarapnda yaltlm metal krenin 900 kVluk bir potansiyele ykseltilmesi
iin gereken yk miktar nedir? Krenin yzeyindeki elektrik alan iddeti nedir?
ZM Gereken toplam yk Q ise bu durumda, Q
Q = 4 o RV =
4 10 9
0,45 900 10 3 = 45 10 6 C veya 45 C
36
olarak hesaplanr. Krenin yzeyindeki elektrik alan iddetinin bykl aadaki gibi bulunur.
318
Er =
V 900 10 3
=
= 2 10 6 V/m veya 2 MV/m
R
0,45
ALITIRMALAR
1. Havann delinme elektrik alan iddeti 3 MV/mdir. Gvenlik faktrnn 10 olduu varsaylrsa
yaltlm bir metal kre 240 kV potansiyelinde tutulursa yarap ne olmaldr? Krenin
zerindeki yk nedir?
2. Van de Graaff generatrnde i krenin yarap 1 cm ve domun yarap 1 mdir. kredeki
yk 10 nC ve domdaki yk 10 C ise aralarndaki potansiyel fark nedir?
6.7 ELEKTROSTATK VOLTMETRE

Elektrostatiin temel prensiplerinin ok sayda dier uygulamalar vardr. En son uygulama olarak
gerek RMS geriliminin llmesinde kullanlan elektrostatik voltmetrenin almas kefedilebilir.
Voltmetre hem DC ve hem AC gerilimlerin llmesinde eit derecede kullanldr. ekil 6.8 en
temel biimde bir elektrostatik voltmetreyi gstermektedir. a ve b plakalar 1 ve 2 ularna gerilim
uygulandnda ibre saa doru hareket ederken kapasitans artan bir kapasitr oluturur. Helisel
yay, ibrenin hareketinin kontrol edilmesi yannda hareketli b plakas ve harici 2 noktas arasnda bir
elektriksel kontak oluturur. Uygulanan gerilim sabit tutulduunda, ibre asnda en son
durumunu alr. Elektrostatik enerjideki art yaplan mekanik i miktarna eittir.
Elektrostatik voltmetrenin ularndaki potansiyel farkndaki bir deiim,
Q
Q 1
dV = d = dQ 2 dC
C
C C
olarak ifade edilir. Bu eitlik potansiyel sabit tutulduunda, dV = 0
1
Q
dQ = 2 dC
C
C
(6.24)
olur. Elektrostatik enerjideki deiim,
6.8 Elektrostatik voltmetrenin ematii
Q2 Q
Q
Q2
dWe = d = dQ
dC
dC
=
2C 2
2C 2
2C C
ve yaplan mekanik i
(6.25)
319
dW = Td
(6.26)
dir. (6.25) ve (6.26) eitlenerek

2
T=
1 Q dC 1 2 dC
= V
2 C d 2
d
(6.27)
elde edilir. Denge pozisyonunda
T =
(6.28)
1 2 dC
V
2
d
(6.29)
olur; burada yayn torsiyonel sabitidir ve
ile tanmlanan ibrenin sapmas, dC/d sabitse uygulanan gerilimin karesi ile orantldr. Gerek
elektrostatik voltmetrelerde dC/dnn deeri ya baldr. Bu bakmdan retici tarafndan
dzgnce kalibre edilmelidir.
ALITIRMALAR
1. Elektrostatik voltmetrenin terminal ularnda 100 V uygulandnda sapmas 30 dir. Yayn
torsiyonal veya gerginlik sabiti 1,5 Nm/rad ise radyan bana kapasitans deiimi nedir?
2. nceki altrmada elektrostatik voltmetrenin sapmas 60 ise uygulanan gerilim nedir?
6.8 MANYETK AYIRICI

Manyetostatik alanlarn nemli bir uygulamas, ekil 6.9da grld gibi manyetik ayrc olarak
adlandrlan sistem olup manyetik olmayan malzemelerden manyetik malzemelerin ayrlmas iin
tasarlanmtr. Manyetik ve manyetik olmayan malzemelerin bir karm sabit hzda alan sonsuz
bir kay zerinden beslenir. Kay manyetik bir makara zerinden geirilir. Manyetik makara
manyetik alan reten uyartm sargs ieren demir kabuktan olumaktadr. Manyetik olmayan
malzeme bir sandn iine aniden derken manyetik malzeme kay makaray terkedinceye kadar
makara tarafndan tutulur. Bu yzden manyetik malzeme makara evresinde daha fazla tanr ve
ekilde grld gibi ikinci sanda drlr.
ekil 6.9 Manyetik ayrc
320
6.9 MANYETK SAPTIRMA

Statik manyetik alan uygulamalarnn ou hareketli ykl bir parack veya akm tayan iletken
zerine etkiyen manyetik kuvvete dayanmaktadr. Kararl B manyetik alannda pozitif q yk u

hz ile hareket ediyorsa yke etkiyen manyetik kuvvet,

F = qu B
ile ifade edilir. Manyetik kuvvet sadece B manyetik alanna dik alarda olmayp ayn zamanda
ykn hareket ynne de normaldir. Kuvvetin ynne dik olan hareketin yn manyetik kuvvetin
ykl parack zerinde hi i yapmadn vurgulamaktadr. Dier ifadeyle ykl paracn
kinetik enerjisi ayn kalr. Bunun yannda manyetik alan imdi aklanaca gibi ykl paracn
hareket ynn etkilemektedir.
Ykl paracn hz,
u = u p + un
olarak ifade edilirse (burada u p ve un srasyla u ya paralel ve B alanna normal bileenlerdir)
paralel bileen, u p manyetik kuvvete katk salamaz. Bylece ykl parack zerindeki manyetik
kuvvetin bykl hzn normal bileeni, u n ile
F = qun B
olarak ifade edilebilir ve kuvvetin yn sa el kural ile bulunur. Paralel bileen, u p nin
yokluunda manyetik kuvvet, parac B alanna dik bir dzlemde tutacaktr. Manyetik alan
dzgn ise ykl paraca etkiyen kuvvet sabit olacaktr. Yani u nun normal bileeni B alanna
dik bir dzlemde herhangi bir noktada sabit bykle sahip olacaktr. Bu dairesel bir hareket
meydana getirecek bir dzlemde frldak gibi dndrlen bir ipin ucuna bal bir ta durumuna
benzemektedir. Tan dairesel hareketi herhangi bir anda tan hzna dik ada ipin sabit bir
gerginlii ile sonulanmaktadr. Dzgn B alannda ykl bir paracn hareketi de ayn
zellikleri tamaktadr. Bylece ekil 6.10da grld gibi ykl paracn dairesel bir yolda
hareket etmesi beklenir. Bu ekilde B

a z ynnde, u a ynnde ve kuvvet a

ynndedir. Bunun yannda eer u B alanna paralel bir bileene sahipse parack ekil 6.11de
grld gibi helisel yol katedecektir.
q ykl ve m ktleli parack zerine etkiyen manyetik ve merkeze doru olan kuvvetler
eitlenerek,
m 2
u n = qBu n
R
elde edilir ki bu dairesel yrngenin yarapn,
R=
m
un
qB
(6.30)
321
olarak verir. Bu eitlik basite, ykl paracn dairesel yrngesinin yarapnn B alanna
normal hzn bileeni ile doru orantl ve B alannn bykl ile ters orantl olduunu ifade
etmektedir. Ayn zamanda paracnn arlnn daha fazla olmas dairesel yrngenin daha
byk yarapna karlk gelmektedir. Bu gerek, ksm 6.11de bahsedilen izotoplarn
ayrtrlmasnda kullanlr.
ekil 6.10 Dzgn manyetik alana dik

alarda dairesel hareket eden bir yk
ekil 6.11 Hz bileeni alana paralel bileene sahip iken

dzgn manyetik alanda ykl paracn hareketi
Ykl paracn bir saykl tamamlamas iin gereken zaman T ile gsterilir ve zaman periyodu
olarak bilinir. Buna gre,
T=
2R 2m
=
un
qB
(6.31)
ve imdi siklotron frekans olarak da bilinen frekans,
f =
1
qB
=
T 2m
(6.32)
qB
m
(6.33)
olarak tanmlanabilir ve asal frekans
= 2f =
olur. Ykl paracn zaman periyodu ve frekans parack dzgn manyetik alan iinde
yrngede olduu srece sabittir. Bu gzlem siklotron olarak bilinen parack hzlandrcnn
geliimine nclk etmitir (ksm 6.10).
B alanna paralel hz bileeni ile ykl parack iin bir periyotta alnan yol
d = u pT =
2m
up
qB
(6.34)
olarak hesaplanabilir. ekil 6.11den grld gibi d helisel yolun birbirine yakn iki turu
arasndaki uzaklk veya helisin bir admdr.
322
RNEK 6.6 Bir proton 3000 a z 4000 a km/s lik bir hzla 1,75 a z T lk dzgn bir manyetik
alanda dnmektedir. (a) Protono etkiyen kuvveti; (b) dn ynn; (c) yrngenin yarapn; (d)
zaman periyodunu; (e) siklotron frekansn ve (f) helisin admn belirleyiniz.
ZM
a) Protona etkiyen manyetik kuvvet aadaki gibi hesaplanr.

F = qu B = 1,6 10 19 10 6 1,75 3a z 4a a z = 1,12 10 12 a N
b) B alanna gre protonun hznn normal bileeni - a ynnde olduundan, proton z ekseninden
grld gibi saat ynnde dner.
c)Yrngenin yarap aadaki gibi hesaplanr.
R=
m 2 1,7 10 27
[4 10 6 ] 2 = 24,286 10 3 m veya 24,286 mm
un =
F
1,12 10 12
d) Tam bir devir iin zaman periyodu:
T=
2R 2 24,286 10 3
=
= 38,148 10 9 s veya 38,148 ns
6
un
4 10
e) Frekans:
f =
1
1
=
= 26,21 10 6 Hz veya 26,21 Mhz
9
T 38,148 10
f) Helisin adm:
d = u p T = 3 10 6 38,148 10 9 = 0,1144 m veya 11,44 cm
ALITIRMALAR

1. (6.30) eitliini ma = qu B kullanarak dorulaynz; burada a q ile ykl paracn ivmesi
ve m u hz ile B = Ba z dzgn manyetik alannda hareket eden ktledir. t = 0da u = uo a x

dir ve paracn orijinde manyetik alan blgesine girdiini varsaynz.
2. 5 eV enerjiye sahip bir elektron 1,2 mTlk dzgn manyetik alana dik bir a dzleminde
yrngededir. (a) hzn, (b) yrngenin yarapn, (c) siklotron frekansn ve (d) osilasyon
periyodunu hesaplaynz. [1 eV = 1,61019 J]
3. Bir elektron durgun pozisyonundan 20 kVluk potansiyel farkna hzlandrlyor. Hareketinin
ynne dik alarda dzgn bir manyetik alana giriyor. Manyetik ak younluu 50 mT ise
elektronun giri ve k noktalar arasndaki uzakl hesaplaynz. Elektronun alan
blgesinden kmas iin ne kadar zaman gerekir?
323
6.10 SKLOTRON
Proton ve dtronlar gibi yksek enerjili ykl parack nlar atomun atomalt yapsnn
incelenmesi iin kullanlan atom paralama deneyleri iin gereklidir. Ykl paracn yksek
enerjiye kartlmas iin elektrik alan paracn ok yksek bir hza kartlmas iin kullanlr.
Bu nedenle ykl paraca yksek enerji ykleyen aygt bir hzlandrc olarak adlandrlr.
Hzlandrcnn en yaygn tipi katot nl tpte kullanlan elektron tabancasdr. Bir at ileminde,
paracn istenilen yksek hznn elde edilmesinde ok yksek bir potansiyel fark gereklidir.
Bunun yannda daha dk potansiyel fark ile bu tip silahlar bir dizi eklinde dzenlenir ve
parack bunlarn herbirinden geecek ekilde yaplr. Bu yolla, parack bir silahn iinden her
geiinde enerji kazanr. Byle bir dizi silahtan oluan aygt dorusal hzlandrc olarak
adlandrlr. Beklenildii gibi dorusal bir hzlandrc ok hzl olma eilimindedir.
Dier taraftan, bir siklotron ykl paracn tekrar tekrar geirilmesini gerektirdiinden her ilem
iin bir elektron tabancas kullanlmaldr. En basit biiminde, ekil 6.12de grld gibi bir
siklotron bakrdan yaplm D biiminde iki kovuktan oluur.
ekil 6.12 Siklotronun elemanlar
Yksek frekansl bir osilatr iki kovuk arasna balanmtr. Beklenildii gibi elektrik alan sadece
iki kovuk arasndaki aralkta var olacak ve ykl parack sadece aral geerken enerji
kazanacaktr. D biimli iki kovuk, hava moleklleri ile arpmadan dolay enerji kaybnn en aza
indirilmesi iin tamamen bir vakum odac iinde kapatlmtr. Btn yap dzgn bir manyetik
alan iine daldrlmtr.
Ykl parack aralktaki elektrik alan ile hzlandrldnda hareket balar ve D biimli kovuktan
birine girer. Ykl parack kovuk iine girdikten sonra (6.30)a uygun olarak yar dairesel yol
izler. Kovuk iinde elektrik alan olmadndan ykl paracn hz ayn kalr. Osilatrn frekans
siklotronun frekans (6.32) ile ayn ise uygulanan gerilim ykl parack arala ulat zaman
polaritesini deitirecektir. Uygulanan gerilimin yn deiimi aralktaki elektrik alannn ynn
deitirir ve ykl parac dier D biimli kovuk iine girmesi iin hzlandrr, burada parack
biraz daha byk yarapta dier bir dairesel yrnge izler. Bundan dolay parack aral her
geiinde kinetik enerji kazanarak daha geni yarapl bir yrngeye itilir. Bu ilem ykl
paracn frlatlaca D biimli kovuun en d kenarna ulancaya kadar devam eder. k
zamannda B alanna normal bir dzlemde ykl paracn hz u ve yarap R ise bu durumda
k hz, (6.30)dan
324
u=
qBR
m
(6.35)
olur; burada q ve m srasyla ykl paracn yk ve ktlesidir. Ykl paracn kinetik enerjisi,
Wk =
1
q2B2R2
mu 2 =
2
2m
(6.36)
ile ifade edilir. Bu eitlikten ykl paracn kinetik enerjisinin D-biimli kovuun yarapna
bal olduu aktr. Bylece verilen bir manyetik alanda ykl paracn kinetik enerjisi sadece
kovuun yarapnn artrlmasyla artrlabilir. Yar ap artarken boyutla beraber elektromknatsn
fiyat da artar.
Fiyatn snrlanmas iin osilatrn frekans ve ykl paracn yrnge yarap ayn kalacak
ekilde manyetik ak younluu ayarlanabilir. Byle bir tasarm olduka dk fiyatl halka biimli
bir elektromknats kullanlmasna izin verir. u = Rc = 2fRc olduundan osilatrn frekans
f =
u
2Rc
(6.37)
olmaldr; burada R c sabit yaraptr. Osilatrn frekansnn ykl paracn hz ile orantl
olmasna dikkat edilmelidir ve her yarm dnde hz deimektedir. Bundan dolay osilatrn
frekansnn buna uygun olarak ayarlanmas gerekir. (6.32)nin doyurulmas iin manyetik ak
younluunun da benzer ayar takip etmesi gerekir. Bu prensibi ieren aygt senkrotron olarak
bilinir. 175 metre apnda byle bir senkrotron Avrupa Nkleer Aratrma Organizasyonu (CERN)
tarafnda 28 milyon dolara svire, Genevada ina edilmitir. Bu senkrotronun iki kovuu iinde
80 kilometre uzaklk kateden bir proton 4,5 nJ (28 milyar elektron voltluk (1eV = 1,6 10 19 J) bir
enerji kazanabilir.
RNEK 6.7 Bir siklotronun D-biimli kovuunun yarap 53 cm ve uygulanan gerilimin frekans
12 MHzdir. Dtronlar hzlandrmak iin gereken Bnin deeri nedir? Dtronun kinetik enerjisi
kovuk iinde iken nedir? Dtron protonla ayn ykte fakat ktlesi iki kattr
ZM Manyetik ak younluu, B
B=
2fm 2 12 10 6 3,4 10 27
=
= 1,6 T
q
1,6 10 19
olmaldr. k zamannda dtronun kinetik enerjisi, (6.36)dan aadaki gibi hesaplanr.

2
1,6 10 19 1,6 0.53

= 2,707 10 12 J veya 16,92 MeV
Wk =
27
2
3
,
4
10
ALITIRMALAR
1. Bir siklotronun D biimli kovuunun yarap 75 cm ve uygulanan gerilimin frekans 10
MHzdir. Protonlar hzlandrmak iin Bnin hangi deeri gerekir? Protonun kinetik enerjisi
kovuktan ktnda nedir?
325
2. Bir siklotronda elektron 25 cmlik bir yarapta hareket etmektedir. B alannn genlii 1,2 mT
dr. (a) Siklotron frekansn ve (b) elektronun kinetik enerjisini hesaplaynz.
6.11 HIZ SEC VE KTLE SPEKTROMETRES

Bir ntr gaz yksek enerjili paracklarla bombardman edildiinde pozitif iyon kayna olarak
davranr. Pozitif ykl paracklar elektron tabancasndan geirilerek ayn hatta na dntrlr.
Bu paracklarn n iinde ok geni bir yaylm vardr. Ayn hza sahip ykl paracklarn bir
nn oluturmak iin bir hz seici kullanlr.
Hz seici aksiyonunun olumas,

F = qE + qu B
(6.38)
ile ifade edilen Lorentz kuvvet eitliine dayanr. Burada q pozitif iyonun yk ve u hzdr. Hz
seicinin tasarmnda ekil 6.13de grld gibi E ve B alanlar, gelmekte olan pozitif ykl
parack nlarna dik alarda dzenlenirler. Bu, pozitif iyona etkiyen elektrostatik kuvvetin
manyetik kuvvete zt olmasnn salanmas iin yaplr. Her iyonda elektrostatik kuvvet ayn fakat
manyetik kuvvet iyonun hz ile doru orantl olarak deiir. Bu yzden ykl paraca etkiyen
net kuvvet,
E = u o B
(6.39)
olacak ekilde bir u o hznda sfrdr. Bundan dolay pozitif iyonun hz,
uo =
E
B
(6.40)
ile verilir. uo hzna sahip pozitif iyon herhangi bir kuvvet altnda kalmakszn blgeden
geecektir. uo hzndan daha dk hzdaki pozitif iyon yukar doru frlayacaktr. Pozitif iyonun
hz uo dan daha byk olduunda aa doru bir yrnge izleyecektir. Bu yzden ince bir
delikten geen btn pozitif iyonlar ayn uo hzna sahip olacaktr; bylece aygt bir hz seici
olarak alr ve hz seici filtre olarak da adlandrlr.
Ktle spektrometresi kullanlarak iyonlar ktlelerine gre de ayrlabilir. Ktle spektrometresi drt
temel paradan oluur: iyon kayna, hz seici, dzgn manyetik alan ile bir saptrma blgesi ve
ekil 6.14de grld gibi elektron multimetresi, elektrometre veya fotografik plaka gibi bir iyon
dedektr. yon kayna pozitif ykl paracklar retir ve hz seici ayn hzda hareket eden bu
yklerin bir nn retir. Farkl ktleli bu ykl paracklar imdi hareketlerine normal dzgn B
alannn olduu blgeye girerler. (6.30)a uygun olarak her ykl parack bir iyon dedektr ile
dedekte edilmeden nce yar dairesel bir yrnge takip edecektir. Yrngenin yarap her ykl
paracn ktlesine bal olduundan yarap llerek paracn ktlesi belirlenebilir. (6.30) ve
(6.40)dan
m=
qRBB '
E
(6.41)
326
elde edilir. Ktle spektrometresi izotop almalarnda da kullanlr. zotoplar farkl ktlelere sahip
ayn elementin farkl biimleridir fakat kimyasal olarak ayn davran tarlar. Bundan dolay
kimyasal reaksiyonlarla ayrtrlamazlar. yon dedektr iyon kollektr ile deitirilerek ktle
spektrometresi bir izotop ayrcya dntrlebilir.
ekil 6.13 Hz seicinin elemanlar
ekil 6.14 Ktle spektrometresinin elemanlar
RNEK 6.8 eitli enerjilerde paracklar ieren bir ndan 200 keV enerjili alfa paracklarn
semek iin bir hz seici kullanlyor. Elektrik alan iddeti 800 kV/mdir. Manyetik ak younluu
ne olmaldr?
ZM Bir alfa paracnn ktlesi 6,6810-27 kg olduundan alfa paracnn hz,
2 200 10 3 1,6 10 19
uo =
6,68 10 27
1/ 2
= 3,095 10 6 m/s
ile manyetik ak younluu (6.40)dan aadaki gibi hesaplanr.
B=
800 10 3
= 0,258 T veya 258 mT
3,095 10 6
ALITIRMALAR
1. Bir ktle spektrometresinde 26,7210-27 kg ktleye sahip oksijen atomunun iyonlar giri
noktasndan 20 cm uzaklkta dedekte ediliyor. Oksijenin dier bir izotop iyonu 22 cm uzaklkta
dedekte edilirse ktlesi nedir?
2. Hz seicide manyetik ak younluunun genlii 0,5 T dr. Elektrik alan iddeti 1 MV/m ise
blgeden sapmakszn geen protonun hz ne olmaldr? Kinetik enerjisi nedir? [Protonun
ktlesi = 1,6710-27 kg]
3. nceki altrmadaki proton yar dairesel bir yolda 0,5 Tlk dzgn B alanna girmektedir.
Giri ve k noktalar arasndaki uzaklk nedir? kmas iin ne kadar zaman gerekir?
327
6.12 HALL ETKS

1979da Edwin Herbert Hall iletken malzemede baskn yk tayclarnn iaretinin belirlenmesi
iin bir deney dzenledi. ekil 6.15de grld gibi akm tayan bir eridi dzgn manyetik
alana dik bir dzleme yerletirdi. eritten geen akm pozitif yklerden dolay ise pozitif yklerin
hareketi ekil 6.15ada grld gibi akmn ynnde olacaktr. B manyetik alanna dik alarda
u hzyla hareket eden pozitif yk eridin b yanna doru hareket eiliminde bir kuvvetin etkisinde
kalacaktr. Bu yzden b kenarnda ar bir pozitif yk olacak oysa a kenar bu yklerin eksiklii
altnda kalacaktr. Bu durum, iki kenar arasnda Hall-etkisi olarak bilinen potansiyel fark ile
sonulanacaktr.
Bu durumda, b kenarnn potansiyeli a kenarndan daha byk olacaktr. Potansiyel birikimi
snrsz deildir. ki kenar arasndaki potansiyel fark erit iinde enine E alan meydana getirir ve
bu E alan manyetik alanla oluan kuvvetin tersi ynnde, pozitif yk zerinde bir kuvvet
oluturur. Elektrostatik kuvvet manyetostatik kuvvete ters ve eit olduunda pozitif ykler herhangi
bir saptrmaya gerek kalmadan eridin uzunluu boyunca hareket edecektir. b kenarnn aya gre
potansiyeli aadaki gibi ifade edilir.
Vba = Vb Va = E H .dl = E H w
b
ekil 6.15 Hall eleman tiplerinde Hall-etkisi gerilimleri. (a) p-tipi malzeme, (b) n-tpi malzeme
Burada, w eridin genilii ve E H Hall etkisinden dolay elektrik alan iddetidir. Denge artlar
altnda, (6.40)dan elektrik alan E H =uB dir. Buna gre Hall-etkisi gerilimi
Vba = uBw
(6.42)
ile tanmlanr. p-tipi yar-iletkende Hall-etkisi gerilimi, V ba nn pozitif olmas p-tipi yar
iletkendeki akmn pozitif yklerden dolay olduunu gstermektedir. imdi p-tipi yar iletkenin
boluk iletimi olarak bilinen ilem ile iletim yaptna inanlmaktadr.
Bir iletken malzemede akmn elektronlarn hareketinden dolay olduunu dikkate alalm.
Elektronun hareketi ekil 6.15bde grld gibi akmn tersi ynndedir. Burada da yine elektron
zerine etkiyen kuvvet onu bye doru iter. Az sonra, b kenarnda elektron younlamas ve a
kenarnda elektron eksiklii olacaktr. Bylece aya gre bnin potansiyeli negatif olacaktr. E H
328
alannn yn a kenarndan b kenarna doru olacaktr. Denge artlar altnda Hall-etkisi

geriliminin bykl (6.42)den bulunabilir. Bu durumda Hall gerilimi negatif olacaktr.
Deneylerden bakr, alminyum, gm vb. iletkenlerdeki akmn elektronlarn akndan dolay
olduu bulunmutur. Bu btn n-tipi yar iletkenler iin de dorudur. Bu bakmdan statik manyetik
alan kullanlarak yar-iletken yaprak malzemenin p-tipi veya n-tipi olup olmad belirlenebilir.
Eer eridin kesit alan A, birim hacim bana baskn yk tayclarnn says n ve t zamannda
yk tayclarnn ald yol l ise eritteki akm,
I=
qnA
t
(6.43)
(6.44)
olur.
t =
ifadesinde u ortamdaki yk tayclarnn ortalama hzdr. Bu eitliklerden
u=
I
qnA
(6.45)
elde edilir. Hall-etkisi gerilimi eritteki akm ile
Vba =
BIw
qAn
(6.46)
olarak ifade edilebilir. Pratikte Hall-etkisi a) metaldeki serbest elektronlarn younluunun

belirlenmesi, b) elektrik makinasnn hava aralndaki manyetik ak younluun llmesi, c)
akm lmleri, vb. iin kullanlr.
RNEK 6.9 10 cm geniliinde, 10 cm uzunluunda ve 1 cm kalnlnda 100 Alik akm tayan
bir erit 1,75 Tlk dzgn bir manyetik alana dik alarda yerletirilmitir. Hall-etkisi gerilimini
belirleyiniz. Hall-etkisi elektrik alan iddeti nedir? Bakr eritteki akmn nedeni olan elektrik alan
iddeti nedir? Bakrn iletkenlii 5,8107 S/m ve bakrda metre kp bana 8,51028 serbest elektron
vardr.
ZM Bakrda baskn yk tayc elektrondur. Bu bakmdan (6.46)dan Hall-etkisi gerilimi,
Vba =
1,75 100 10 10 2
= 1,287 10 6 V veya 1,287 V
1,6 10 19 8,5 10 28 10 1 10 4
olarak hesaplanr. Hall etkisi elektrik alan,
EH =
Vba
1,287 10 6
=
= 12,87 10 6 V/m
w
0,1
dir. J = E = / olduundan akmn nedeni olan elektrik alan iddeti aadaki gibi hesaplanr.
E=
329
100
I
=
= 1,72 10 3 V/m veya 1,72 mV/m
A 10 1 10 4 5,8 10 7
ALITIRMALAR
1. letken ortamda birim hacim bana yk tayclarnn saysnn n = JB / qE H olduunu
gsteriniz; J akm younluudur.
2. letken ortamda, E elektrik akmnn gemesine neden olan elektrik alan iddeti ve E H HallE
B
etkisi gerilimi ise H =
olduunu gsteriniz; ortamn ziletkenliidir.
E
nq
6.13 MANYETOHDRODNAMK GENERATR

Manyetik alan iine daldrlm akm tayan iletken eridin enine dzleminin zt ular arasnda
Hall-etkisi gerilimi meydana getirdii sylenmiti. Manyetohidrodinamik generatrde (MHD) de
bu prensip kullanlr. Bu durumda ekil 16da grld gibi dzgn manyetik alana dik bir
dzlemde dikdrtgen kanal iinden scak iyonize gaz veya plazma aktlr. Plazma pozitif ykl
iyonlar ierdiinden Hall-etkisine uygun olarak bu iyonlar bir tarafa sapacaktr. Bu, plazmann iki
taraf arasnda bir Hall-etkisi gerilimi retir. ekilde grld gibi manyetik alan ve plazma
aknn ynlerinden plazma aknn sa taraf bir emf kaynann pozitif terminali ve sol taraf ise
negatif terminal olarak davranr. Bu emf kayna ekilde grlen harici olarak balanm dirence
akm vermektedir. yi bir elektriksel kontak meydana getirmek iin kanaln sa ve sol kenarlar
iletken malzemeden yaplmaldr. Bunun yannda, kanalda sirklasyon akmlarnn engellenmesi
iin kanaln st ve alt kenarlar yaltkan malzemeden yaplmaldr.
ekil 6.16 MHD generatrn elemanlar
Yardmc generatrler olarak MHDler fosil yaktlarn yaklmasyla elektrik enerjisinin

retilmesinde nemli rol oynayabilirler. Bunun yannda, fosil yaktn yanmas bir jet motorunda
olduu gibi zel bir odada yer almaldr ki MHDye giren iyonize eksoz gaz bir g generatrne
buhar salayan stc boylerde kullanlabilsin. MHD kanal, manyetik alan iindeki svnn
hareketiyle indklenen Hall-etkisi geriliminin dedeksiyonu ile atk su, deterjan, merubat gibi
iletken svlarn ak orann lerek, elektromanyetik akmetre olarak da kullanlabilir.
RNEK 6.10 Enine kenarlar dzgnce yaltlm 75 cm geniliinde ve 3 cm kalnlnda
dikdrtgen bir kanal 1000 m/slik hzda bir eksoz gaz akna dayanacak ekilde tasarlanmtr.
Manyetik ak younluu 1,5 T ise kanaln iki kenar arasndaki Hall etkisi gerilimi nedir?
ZM (6.42)den Hall-etkisi gerilimi aadaki gibi hesaplanr.
V = uBw = 1000 1,5 0,75 = 1125 V
330
ALITIRMALAR
1. Bir dikdrtgen kanaln genilii 50 cm ve manyetik ak younluu 1,6 Tdr. Kenarlarna
balanm 1150 luk direnten geen akmn 2 A olmas iin kanaldaki plazmann ak hz ne
olmaldr?
2. Atk su geiren 20 cm apndaki bir plastik boru 0,5 Tlk enine manyetik alan iine
daldrlmtr. Atk suyun zt stunlar arasnda indklenen maksimum gerilim 0,25 V ise
borudaki atk suyun ak hz nedir? Atk suyun boruda dzgn bir hzda aktn varsaynz.
6.14 ELEKTROMANYETK POMPA

Hareketli yk zerinde manyetik alann meydana getirdii kuvvet yaygn olarak elektromanyetik
pompa olarak bilinen, hareketli paras olmayan bir pompalama aygtnn gelitirilmesine de
nclk etmitir. Bu aygtta hareketli olan tek ey bir yerden dierine sirklasyonu yaplacak
svnn kendisidir. Bu metot, nkleer reaktrn ekirdeinde meydana gelen snn bizmut, lityum,
sodyum, vb. gibi sv metaller aracl ile kullanlaca yere snn transferinde de kullanlmaktadr.
Kalp, cier ve suni bbrek makinalarnda kan hcrelerine zarar vermeksizin kann
pompalanmasnda da kullanl bulunmutur.
En basit formunda elektromanyetik pompa ekil 6.17de grld gibi manyetik alan iine
yerletirilmi bir kanaldan olumaktadr. Kanal uygulamaya bal olarak sv metal veya kan
tayabilir. ekilde grld gibi enine ynde bir akm geirildiinde bileke manyetik alan kanal
boyunca svy hareket ettirir.
ekil 6.17 Elektromanyetik pompann

elemanlar
6.15 DORU AKIM MOTORU

ift kutuplu doru akm (DC) motorunun kesit grn ekil 6.18ada grlmektedir. Motorun
duran ksmlarndaki iki kutupta bulunan alan sargs makinada gereken manyetik aknn
oluturulmas iin sabit akm tar. Armatr olarak adlandrlan silindirik yap kutuplar arasndaki
blgede e merkezli olarak yerletirilmitir. Bir mil zerine monte edilen armatr serbeste
dnebilmektedir. letkenlerin yerletirilmesi iin armatrn yzeyine oluklar almtr. Bu
iletkenler kapal bir dng oluturur ve ekilde grld gibi doru akm tarlar. Akmn yn,
komtatr olarak adlandrlan bir aygt ile iletkende her zaman ayn olacak ekilde tutulur. Lorentz
kuvvet eitliine gre akm tayan iletken manyetik alana yerletirildiinde bir manyetik kuvvet ile
etkilenir. Manyetik kuvvet imdi aklanaca gibi armatr dndrecek ekilde tork retir.
331
a) Motorun kesiti
b) Armatr iletkenlerine etkiyen tork

ekil 6.18 Doru akm motoru
Btn iletkenlerin armatrn yzeyinde dzgnce datld ve N sarmda olduunu varsayalm.

d diferansiyel as ile evrelenen sarmlar Nd / 2 dir.
ekil 6.18bde grlen akm yn iin diferansiyel manyetik moment,
dm =
NIA
d
2
dir. Burada I her sarmdaki akm ve A sargnn kesit alandr. Manyetik momentin yn sa-el
kuralna uygun olarak ekil 6.18bde gsterilmitir. Oluan diferansiyel tork,
1
1
dT = dm B =
NIAB sin( / 2 )d a z =
NIAB cos d a z
2
2
ile verilir. Burada, a z nin m ve B ieren dzleme normal birim vektr olduu varsayld. Baka
bir ifadeyle m ve B vektrlerinin ikisinin birden xy dzleminde olduu varsayld. Vektrel

arpmdan grlecei gibi iletkenlere etkiyen tork armatr saat ynnn tersinde dndrme
eilimindedir. Armatrdeki iletkenlere etkiyen toplam tork aadaki gibi elde edilir.
2
1
1
T = az
NIAB cos d = NIAB a z
2
(6.47)
Bu eitlik DC motorda gelien torkun armatrn dn asndan bamsz olduunu

gstermektedir. Her sarg dzgn bir manyetik alan iinde asal hz ile dnerken, zamanla
deien manyetik alanlar blmnde tartld gibi harekete bal bir emf indklenecektir.
RNEK 6.11 Bir doru akm motorunda armatrn etkin uzunluu 5,08 cm ve yarap 7,62
cmdir. Armatr 1000 sarmla sarlmtr. Manyetik ak younluu 1,08 Tdr. Armatr sargsndaki
akm 2,5 A ise motorun torkunu belirleyiniz.
ZM Her sargnn,
A = 5,08 7,62 = 38,71 cm2
332
olarak hesaplanan kesit alan ile motorun gelitirdii tork aadaki gibi hesaplanr.
T=
1000 2,5 38,71 10 4 1,08 = 3,327 Nm
ALITIRMALAR
1. Bir DC motorda armatrn etkin uzunluu 2,54 cm ve ap 5,08 cmdir. Armatr 1500 sarmla
sarlm ve manyetik ak younluu 1,5 Tdr. Armatr sarglarndaki akm 12,5 A ise motorun
gelitirdii torku belirleyiniz.
2. 6.11 rneinde bir sarm iki iletkenden yapldndan her iletkendeki kuvvet nedir? Btn
iletkenlerdeki kuvvet nedir? Her iletkendeki tork nedir? Motorun gelitirdii torku
hesaplaynz.
6.16 ZET
Bu blm, detaylara fazla girilmeden sadece yzeysel olarak, statik elektrik ve manyetik alan
uygulamalarndan bazlarnn aklanmasna ayrld. Statik alanlarn ok sayda dier uygulamalar
bu blmde anahatlar verilen ayn prensipleri zerlerinde tarlar. Hemen hemen btn
uygulamalar en azndan aadaki kategorilerden birine der:
Elektrik alan ile ykl bir paraca etkiyen kuvvet. Ykl parack serbeste hareket
edebiliyorsa elektrik kuvveti ykl paracn kinetik enerjisini artrr.
Elektrik alan ile ykl paracn sapmas.
Manyetik alan ile ykl paracn sapmas.
Manyetik alana yerletirildiinde akm tayan iletkene etkiyen kuvvet.
Ktlesi m olan q yk ile ykl parack V potansiyel farknda hareket ederse kinetik enerjisindeki
deiim
1
2
m[u22 u12 ] = qV
olur; burada u 1 ve u 2 ilk ve son hzlardr. Bu eitlik katot nl osiloskop tartmasnda kullanld.
Mrekkepli jet yazcda da ayn alma prensibi kullanlr.
Minerallerin ayrtrlmas iin cevher ayrc, ykl paracn bir elektrik alanndan geerken
etkilendii sapmaya dayanr. ekim kuvveti ykl paracn aa ynde olan hareketi iin
kullanlr. Elektrik alan blgesi iindeki ykl paracn yrngesi,
z = az
x
g
ile ifade edilen dzgn bir hat olarak bulunmutu. Bir deiken kapasitrn enerjisindeki deiim
kavram kullanlarak elektrostatik voltmetrenin almas akland. Gstergenin veya ibrenin
sapmasnn,
1 2 dC
V
2
d
333
olarak uygulanan gerilimin karesi ile orantl olduu gsterildi. q yk ile ykl parack dzgn
manyetik alana dik bir dzlemde hza sahipse ykl parack dairesel yrngede hareket eder.
Yrngenin yarap,
R=
mu u
=
qB
qB
siklotron frekansdr. Yksek enerjili parack hzlandrc olan siklotronun
m
almasnda bu temel eitlik kullanlr.
dir; burada =
Basite, elektrik ve manyetik alanlarnn birbirine dik alarda dzenlenerek, istenilen hzda hareket
eden ykl paracklarn seilebileceini renmek ilgintir. stenilen hz basite, aadaki gibi
elektrik alannn manyetik alana orandr.
uo =
E
B
Hz seici, bir ktle spektrometresinin iindeki bir parasdr. Ktle spektrometresi, ykl
paracn yrnge yarapn lerek ktlesinin belirlenmesinde kullanlabilir. Ktle,
m=
qRBB '
E
ile ifade edilir. Manyetik alana yerletirilmi bir iletken yapraktaki akm Hall etkisi akmna neden
olur. Yapraktaki yklerin hareketi dzgn B alanna dik alarda ise Hall etkisi gerilimi
V = uBw =
BIw
qAn
dir. Hall etkisi geriliminin polaritesi yapran p tipi veya n tipi malzeme olup olmadnn
belirlenmesine yardmc olur.
Doru akm motoru manyetik alana yerletirilen akm tayan iletkene etkiyen kuvvetten yararlanr.
Manyetik kuvvet bir tork olumasna neden olarak motorun armatrnn dnmesini salar. Torkun
genlii aadaki gibi verilir.
T=
NIAB
Elektromanyetik pompa ve manyetohidrodinamik generatr gibi uygulamalara da ksaca deinildi.

Bu konular ktphanelerde daha detayl bulunabilir ve alacak derecede ok basit fikirlerin nasl
kullanl aygtlara dntrld grlebilir.
6.17 ALIMA SORULARI

1.
E elektrik alan iinde bulunan q test ykne etkiyen kuvvet nedir?
334
2.
u hzyla B manyetik alan iinde hareket eden q test ykne etkiyen kuvvet nedir? Kuvvet ne
zaman maksimum ne zaman minimumdur?
3.
E ve B alanlarnn birbirine dik olduu bir blgede u hzyla hareket eden q test ykne
etkiyen net kuvvet nedir?
4. Akm tayan erevenin manyetik alanda kendisini nasl dndrdn basite ifade ediniz.
5. Ykl paracn paralel palakal bir blgeden getikten sonraki yrngesi nedir?
6. Akm tayan iletken sfr net yke sahiptir. yleyse manyetik alan bunun zerinde kuvvet
oluturabilir mi?
7. Siklotrondaki elektrik ve manyetik alanlarnn ncelikli fonksiyonlar nedir?
8. Siklotron ve senkrotron arasndaki ana fark nedir?
9. DC motorun iletkeninde oluan tork ve kuvvet arasndaki iliki nedir?
10. Katot nl osiloskop ykn hz ve elektronun ktlesinin llmesi iin kullanlabilir mi?
Aklaynz.
11. Ykl parack elektrik alanna girerse kinetik enerjisinde deiim vardr. Ayn parack
manyetik alana girerse kinetik enerjisi niin deimeden kalr?
12. Hall etkisi gerilimi nedir? Hall etkisi gerilimi harekete bal emfye benzer mi?
13. Katot nl tpn almasn aklaynz.
14. Elektromanyetik pompann almasn aklaynz.
15. Manyetohidrodinamik generatrn alma prensibini aklaynz.
16. DC motorun alma prensibini aklaynz.
17. Dzgn B alan z ynndedir. Proton u hzyla dairesel bir yrngede dnmektedir. z
ekseninden bakldnda dn yn nedir?
18. Elektron elektrik alann geerken yukar doru sapmaktadr. Elektrik alannn yn nedir?
19. Proton manyetik alan geerken yukar doru sapmaktadr. Manyetik alann yn nedir?
20. E elektrik ve B manyetik alanlar birbirine dik adadr. Elektron bu blgeyi soldan saa
geerken herhangi bir kuvvet altnda kalmakszn gemektedir. E ve B alanlarnn ynleri

nedir?
21. Nkleer fizikiler enerjiyi niin elektron volt (eV) olarak lerler?
22. Ykl paracn enerjisi 2 MeVtur. Enerjisi Joule olarak nedir?
23. Hz seici niin hz filtresi olarak adlandrlr?
335

24. Manyetik alan iindeki akm dngsnn potansiyel enerjisinin m B olduunu gsteriniz.
Potansiyel enerjinin nemi nedir?
25. Dngnn maksimum ve minimum potansiyel enerjisi ne zamandr?

26. Manyetik alan iinde hareket eden ykl paracn manyetik enerjisinin tanmlanmas
mmkn mdr?
6.18 PROBLEMLER
1. Paralel plakal kapasitrn iki plakas arasndaki aklk 5 cm ve plakalar arasndaki potansiyel
fark 10 kVtur. Plakalarn her kenar 10 cmdir. 2 keV kinetik enerjili proton elektrik alanna
dik ada blgeye girmektedir. (a) Proton blgeden ktnda geen zaman, (b) blgeden
ktnda protonun sapmas, (c) protonun balang ve son hzlar ve (d) kinetik enerjisindeki
deiimi belirleyiniz.
2.
3.
2 106 a x m/s hzla hareket eden bir dtron 50a x kV/m lik elektrik alanna girmektedir. (a)
geici durgun pozisyona gelmeden nce dtronun ald yol, (b) dtronun bu uzakl ald
zaman bulunuz. Dtron kinetik enerjisinin % 50sini kaybetmeden nce ne kadar uzaa gider?
Dtronun ktlesi 3,4 10 27 kgdr.
0,8 106 a z m/s hzla hareket eden elektron 10a z kV/m lik bir elektrik alan blgesine
girmektedir. 3 cmlik uzakl aldktan sonra elektronun hz nedir?
4. 2 cm aklnda iki paralel plaka arasndaki potansiyel fark 200 Vtur. Elektron t = 0 da
durgunken negatif ykl plakadan braklyor. (a) pozitif ykl plakaya ulatnda elektronun
hz, (b) bunun iin gereken zaman ve (c) elektronun kinetik enerjisini belirleyiniz.
5. nceki problemde elektron negatif ykl plakay terkettiinde 2 m/slik bir balang hzna
sahiptir. Elektron pozitif ykl plakaya tam dokunduunda hz nedir? Elektron ne kadar enerji
kazanmtr?
6. 2 gram ktleli ve 100 nC ykl bir parack t = 0 da xy dzleminde x eksenine gre 45lik a
ile 141,4 m/slik hzla orijinden gemektedir. Blgedeki elektrik alan iddeti 200a x kV/m ise
t=10 sdeki hzn ve pozisyonunu belirleyiniz.
7. Bir blgedeki elektrik alan iddeti 150a x kV/mdir. Proton bu blgeye 32,48 106 a x m/s
hzla girmektedir. Proton blgeye girdiinde kinetik enerjisi nedir? Proton geici olarak durgun
pozisyona gelmeden nce ne kadar gidecektir?
8. 0,025 mm apnda mrekkep damlac 10 m/s hzla ykleme plakalarn geerken 0,25
pCluk bir yk kazanmaktadr. Plakalarn arasndaki aklk 2,5 cm iken dikey plakalar
arasndaki elektrik alan iddeti 100 kV/mdir. Her saptrma plakasnn uzunluu 1,5 mm ve
saptrma plakasnn ucundan kada olan uzaklk 5 mm ise mrekkep damlacnn dikey yer
deiimini belirleyiniz. Mrekkebin younluu 2 gr/cm tr.
9. nceki problemde mrekkep damlacnn kada vurduu andaki hzn hesaplaynz.
Mrekkep damlacnn saptrma plakalarna girdii andan kada vurduu an arasnda geen
toplam zaman nedir? Kat zerinde toplam 5 mmlik bir sapma meydana getirmek iin
elektrik alan iddeti ne olmaldr?
336
10. 1,2 gramlk grafit parack vibrasyonlu besleyicide 50 nCluk bir yk kazanyor. Daha sonra
parack paralel plakal kapasitrn st kenarnn ortasndan drlyor. Plakalar arasndaki
potansiyel fark 15 kVtur. Plakalar 1 m uzunluunda ve 40 cm aklkta ise plakalarn ucunda
paracn pozisyonunu ve hzn belirleyiniz.
11. nceki problemde plakalar topraktan 2 m yukarda tutulursa parack topraa arpt
durumdaki hzn belirleyiniz. Paracn toplam sapmas nedir?
12. 25 cm yarapnda yaltlm bir krenin 200 kVluk potansiyele ykseltilmesi iin ne kadar
yk gerekmektedir? Krenin yzeyindeki elektrik alan iddeti nedir? Bu elektrik alan
evreleyen ortam hava olduunda delinme olmakszn mevcut olabilir mi?
13. Van de Graaff generatrnde i kre 2 cm ve d kre 20 cm yarapndadr. D kredeki yk
5 nCtur. ki kre arasndaki potansiyel farkn 500 V olmas iin i kredeki yk ne olmaldr?
14. Ktlesi m ve yk q olan parack k balang kinetik enerjisi ile Q yknde ve M ktlesinde
dier bir ar paraca doru frlatlyor. Hareketli parack ani olarak durgun pozisyona
geldiinde iki parack arasndaki uzaklk nedir?
15. Elektrostatik voltmetredeki kapasitans b olarak deimektedir. Yayn gerginlik sabiti 1,2
Nm/raddr. 100 Vluk potansiyel fark uygulandnda sapma as 30 dir. b nedir? Sapma
as 45 ise uygulanan gerilim nedir?
16. 1,5 Tlk manyetik alanda manyetik alana dik bir dzlemde elektronun kinetik enerjisi (a) 100
eV ve (b) 10 keV ise manyetik alan iindeki elektronun eim yarapn bulunuz.
17. B alannda protonun dn frekans 10 MHzdir. B alan nedir? Yrngenin yarap 10 cm

ise protonun kinetik enerjisi (a) joule ve (b) elektron volt olarak nedir?
18. 20 keV kinetik enerji ile z ynnde hareket eden bir elektron dzgn B = 1,25a x T manyetik
alan blgesine girmektedir. Elektrona etkiyen manyetik kuvveti belirleyiniz. Manyetik alan
z 0 blgesine sktrlmsa elektronun yrnge yarap nedir? k zamanndaki yn
nedir? Giri ve k noktalar arasndaki uzaklk nedir?
19. 500 A akm tayan 20 cm geniliinde ve 0,2 cm kalnlnda bir bakr erit 1,2 Tlk
manyetik alana normal olarak yerletirilmitir. erit ularnda gzken Hall etkisi gerilimini
hesaplaynz. Bakrdaki serbest elektronlarn younluu 8,5 1028 elektron/m tr.
20. Bir protonun sapmakszn hareket edebildii blgedeki elektrik alan E = 20a z kV/m
manyetik alan B = 0,5a x Tdr. Protonun kinetik enerjisi nedir?
ve
21. Siklotronda proton maksimum enerjisine ulatnda yrngesinin yarap 12 cmdir.

Manyetik alan 1,5 T ise protonun momentini ve kinetik enerjisini belirleyiniz.
22. Siklotron protonun 8 MeV kazandrlmas amacyla hzlandrlmasnda kullanlyor.
Yrngenin yarap 0,5 m ise manyetik ak younluu ne olmaldr? Siklotron frekans nedir?
Protonun k hz nedir?
23. Bir dtronun yrnge yarap 50 cm ve osilatr frekans 10 MHzdir. Manyetik alan ve
dtronun kinetik enerjisini hesaplaynz.
337
24. DC motorun armatrnn ap 12 cm ve uzunluu 30 cm ve 1200 sarmla dzgnce sarlmtr.

Stator sargs 0,8 Tlk bir ak younluu retmektedir. Armatr akm 120 A ise motorun
gelitirdii torku belirleyiniz.
25. 25 sarml ve 10 cm2 yzey alanl dikdrtgen ereve 0,5 Tlk sabit manyetik alanda
dnmektedir. erevedeki akm 2 A ise gelien torku belirleyiniz. Manyetik alan hatlar ve
sargya normal arasndaki ann 30 olduunu varsaynz.
26. nceki problemde sargnn = 0 ile = 180 aras dndrlmesi iin ne kadar i yaplmas
gerekir?
338

7 ZAMANLA DEEN ELEKTROMANYETK ALANLAR
7.1 GR
Statik alanlar almasnda aadaki sonulara varlmt;
statik elektrik alanlar ykler tarafndan meydana getirilir,
statik manyetik alanlar hareketli ykler veya kararl akmlar tarafndan meydana getirilir,
statik elektrik alanlar rotasyoneli sfr olduundan korunumludur,
statik manyetik alan diverjans sfr olduundan sreklidir ve
statik elektrik alan statik manyetik alan yokken de olabildii gibi statik manyetik alan
statik elektrik alan yokken de olabilir.
Bu blmde, zamanla deien elektrik alannn zamanla deien manyetik alan ile retilebilecei
gsterilecektir. Manyetik alann meydana getirdii elektrik alan indklenen elektrik alan veya
elektrik alan meydana getiren emf olarak adlandrlacaktr. Ayn zamanda indklenen elektrik
alannn korunumlu bir alan olmadna iaret edilecektir. ndklenen elektrik alannn kapal bir
yol boyunca izgisel integrali gerekte indklenen emf (elektromotor kuvveti) olarak adlandrlr.
Ayn zamanda, zamanla deien elektrik alannn zamanla deien manyetik alan meydana
getirecei kefedilecektir. Basite, eer bir blgede zamanla deien bir elektrik (manyetik) alan
varsa bu blgede zamanla deien bir manyetik (elektrik) alan da vardr. Elektrik ve manyetik
alanlar arasndaki ilikileri tanmlayan eitlikler Maxwell denklemleri olarak bilinir nk bunlarn
formlasyonu James Clerk Maxwell tarafndan yaplmtr. Bu eitliklerin formlasyonu sresince
Maxwell denklemlerinin Gauss, Faraday ve Amprein bilinen almalarnn bir uzantlar olduu
da aklk kazanmtr.
Burada almaya deneysel bir gerek olarak Faraday indkleme kanununun ifadesi ve sonra ilgili
Maxwell denklemlerinin gelitirilmesi veya ykl parack zerine etkiyen manyetik kuvvetin
incelenmesi ile balanabilir. Ykl parack zerindeki manyetik kuvvetin etkileri nceki
blmlerden oktan bilinmekte olup ncelikle bununla balanabilir.
340
7.2 HAREKETE BALI ELEKTROMOTOR KUVVET
ekil 7.1de grld gibi dzgn u hz ile x ynnde hareket eden iletkeni dikkate alalm.
Blgede ayn zamanda B = Ba z eklinde dzgn bir ak younluu varsa iletkendeki her serbest
elektrona etkiyen manyetik kuvvet,

F = eu B = euB a y
(7.1)
ile ifade edilir; burada e bir elektrondaki ykn bykldr. Bu kuvvetin etkisi altnda
iletkendeki serbest elektronlar sadan sola doru hareket edeceklerdir. Elektronlarn byle bir
hareketi, iletkenin en solunda net negatif yk ve en sada ise net pozitif yk olumasna neden
olacaktr. Barnett manyetik alan iindeki iletkende yer alan yklerin byle bir ayrmn
gsterebilmi ve iletken hareketli iken iletkeni ortasndan kesmeyi baarabilmiti. ki para iletken
durgun pozisyona getirildiinde birisi pozitif ykl dieri ise negatif ykl olarak bulunmutu.
ekil 7.1 Dzgn manyetik alan iinde hareket

eden iletken
ekil 7.2 Kayan iletken
Birim yk bana kuvvet elektrik alan iddeti, E olarak tanmlandndan (7.1)den elektrik alan
iin
E = u B = uBa y
(7.2)
ifadesi elde edilir. (7.2) ile verilen elektrik alan manyetik alan ile meydana getirildiinden
indklenen elektrik alan olarak adlandrlr. E alan manyetik alan iindeki iletkenin hareketi
sonucu olduundan harekete bal elektrik alan olarak da adlandrlr. ndklenen elektrik alannn
u ve B ieren dzlemlere dik olduuna dikkat edilmelidir. Daha sonra indklenen elektrik
alannn korunumlu olmayan bir alan olduu gsterilecektir.
ndklenen elektrik alan iletkenin yzeyine teettir. letken yzeyinin hemen zerindeki elektrik
alannn teet bileeni sfr olduundan iletken yzeyinin hemen altndaki elektrik alannn da sfr
olmas gerekir. Bu snr artn salamak iin yklerin ayrlmasndan dolay iletkenin iinde
elektronlarn sadan sola ak, iletken iindeki elektrik alan iddetinin indklenen elektrik alanna
eit ve ters olmasyla sona erecektir. Bu gerekletiinde, iletken denge durumunda olacak ve
serbest elektronlara etkiyen net kuvvetin varl sona erecektir.
Zamanla Deien Elektromanyetik Alanlar
341
imdi ekil 7.2de gsterildii gibi bir ift sabit iletken zerinde iletkenin serbeste kayabildii
durum incelenebilir. Sabit iletkenin uzak iki u noktas arasna bir diren balanmtr. Bylece
kayan iletken, sabit iki iletken ve diren kapal elektrik devresi oluturmaktadr. Bu durumda kayan
iletkenin sol tarafnda elektronlarn birikmesi mmkn olmayacaktr. Bunun yerine elektronlar
sabit iki iletken ve direnten geerek iletkenin dier ucuna doru akacaktr. Elektronlarn bu
aknn sonucu kapal devrede bir akm meydana gelecek ve indklenen akm olarak
adlandrlacaktr.
ndklenen akmn bilinen yn ekilde gsterildii gibi elektronlarn ak ynne terstir. Kayan
iletken indklenen emf kayna olarak davranr. ndklenen akm sadece kapal elektrik devresinde
indklenen emfnin sonucudur. Dirente indklenen akm sadan sola olduundan kayan iletkenin
sa ucu (y=bde) sol ucuna gre (y=ada) pozitiftir. ndklenen akmn bilinen ynnn iletkende
indklenen elektrik alan ile ayn olduuna dikkat edilmelidir.
Lorentz kuvvet eitlii uyarnca kayan iletkene etkiyen manyetik kuvvet,
Fm = iL B = iLa y Ba z = BiLa x
(7.3)
dir; burada i kayan iletkendeki akm ve L ise etkin uzunluktur. Beklenildii gibi manyetik kuvvet
iletkenin hareketine ters ynde olduundan x ynnde iletkeni hareketli tutmak iin bu ynde harici
bir kuvvet uygulanmaldr. Dzgn bir hzla iletkeni harekette tutmak iin uygulanmas gereken
harici kuvvet,
Fext = Fm = BiLa x
(7.4)
olmaldr. dt zaman aralnda iletken dx uzaklna gittiinde harici kuvvet ile yaplan i,
dW = BLi dx = BLiu dt
olur. dx = u dt ve dq = i dt olduundan bu ifade,
dW = BLu dq
imdi elektromotor kuvveti veya indklenen emf harici kuvvet ile birim pozitif yk bana yaplan
i miktar olarak,
e=
dW
= BLu
dq
(7.5)
ile tanmlanabilir. Bu durumda e kayan iletkenin iki ular arasndaki indklenen emfdir. Buna
ayn zamanda harekete bal emf de denir nk bu manyetik alan iindeki iletkenin hareketinden
(ak kesme hareketi) dolaydr. SI birim sisteminde, B tesla (T, Wb/m2), L metre (m), u (m/s) ve e
J/C veya volttur.
(7.5) eitlii sadece manyetik alana normal dzlemde ve iletkenin uzunluuna dik a ynnde
hareket eden dorusal iletken iin geerlidir. Harekete bal emf kavramnn aklanmas iin bu
varsaymlar formller iinde ak bir ekilde yerine konulmutur. imdi harekete bal emfnin
genel ifadesi gelitirilebilir.
342
7.2.1 HAREKETE BALI EMF

letkeni harekette tutmak iin gereken kuvvetin genel ifadesi,

Fext = id c B
dir. Burada d c i akm ynnde iletkenin uzunluk eleman ve c iletkende indklenen akm
ynnde integral yolunu (snrn) gstermektedir. dt zamannda d uzunluu iin harici kuvvet ile
iletkenin hareket ettirilmesi iin yaplan i
dW = Fext .d = id. d c B
c
olup
i=
dq
dt
ve
d
u=
dt
konularak iletkende harekete bal emf nin genel ifadesi
e=
dW
= u d c B
dq
c
olarak elde edilir. u iletkenin uzunluu boyunca deimediinden yukardaki eitlik

e = u ( d c B) = u ( B d c )
c
olarak yazlabilir. Son olarak vektr zdelii kullanlarak eitlik

e = ( u B) d c
(7.6)

eklinde yazlabilir ki bu u , B ve iletkenin uzunluu birbirlerine dik olduunda (7.5) eitliine
indirgenir. (7.6) eitlii manyetik alanda hareket eden iletkendeki harekete bal emfnin
belirlenmesinde kullanlacaktr.

Burada, u B indklenen elektrik alan iddeti olup yn iletkende indklenen akmn yn ile
ayndr. Bu gerek iletkenin iki ucundaki harekete bal emfnin polaritesinin belirlenmesine
yardmc olur. zet olarak harekete bal emfden dolay indklenen akm indklenen elektrik alan
ynndedir.
343
RNEK 7.1 L uzunluunda bir bakr erit bir ucundan eksenlenerek dzgn manyetik alan iinde
asal hzyla serbeste dnebilecek ekilde yerletirilmitir. ekil 7.3de grld gibi eridin
iki ucunda indklenen emf nedir?
ekil 7.3 Dzgn manyetik alan iinde

dnen bakr erit
ZM eridin herhangi bir yarapndaki hz,
u = a
ile indklenen elektrik alan iddeti,

E = u B = B (a a z ) = Ba
olarak elde edilir. ndklenen emf radyal ynde olduundan eridin b ucu eksenlenen a ucuna gre
pozitiftir. Buradan (7.6)dan indklenen emf aadaki gibi bulunur.
L
eba = B d = B
0
2
2
= 12 B L2
0
RNEK 7.2 ekil 7.4de grld gibi 2L uzunluunda bir bakr erit orta noktasndan
eksenlenerek dzgn manyetik alanda asal hz ile dnmektedir. eridin ularndan biri ile orta
noktas arasnda indklenen emf yi belirleyiniz. ki u arasnda indklenen emf nedir?
ZM 2L uzunluundaki bakr eridin L uzunluunda iki bakr eritten yaplm ve eksenlenmi
ularndan birletirildiini varsayalm. 7.1 rneinden her eridin uzak ularnn eksenlenmi uca
gre daha yksek potansiyelde olduu aktr. Her iki erit ayn uzunlukta ve ortak dzgn
manyetik alanda ayn asal hzla dndklerinden her eridin serbest ve eksenlenmi ular arasnda
indklenen emfnin byklkleri ayn olmaldr. Bundan dolay eridin bir ucu ve orta noktas
arasnda indklenen emf aadaki gibidir.
eba = 12 BL2
Bakr eridin uzak iki ular arasndaki indklenen emf sfrdr.
Eer ekil 7.3de gsterilen erit maksimum I akm verebiliyorsa ekil 7.4de grlen iki erit,
eritler benzer olduu srece toplam 2I lik akm verecek kapasiteye sahiptir. Buna gre ok sayda
eridin birletirilmesi ile R direncindeki akm bariz ekilde artrlabilir. Bu prensibe bal bir aygt,
ekil 7.5de grld gibi homopolar generatr olarak adlandrlr. Bu basite bakr gibi iletken
344
malzemeden yaplm ince dairesel bir disk olup Faraday diski olarak bilinir. Dzgn manyetik
alan iinde sabit asal hzla disk dnd zaman sabit bir (DC) gerilim kayna olarak grev
yapar.
ekil 7.4 Orta noktasndan eksenlenmi ve dzgn

manyetik alan iinde dnen bakr erit
ekil 7.5 Homopolar generatr
ALITIRMALAR
1. 2 m uzunluunda bir bakr erit 12,5 mTlk dzgn manyetik ak younluuna dik bir
dzlemde dnyor. eridin bir ucu yataklanm ve dier ucu 188 rad/slik asal hzla dnerken
eridin iki ucu arasnda indklenen emfyi belirleyiniz. 2 luk diren ekil 7.6ada grld
gibi balandnda eritteki akm nedir? eridin salad g nedir? eride etkiyen manyetik
kuvveti hesaplaynz? Bu kuvvetin nemi nedir?
2. nceki rnekteki bakr erit ekil 7.6bde grld gibi ortasndan yataklanmtr. (a)
Serbeste dnen ulardan biri ile orta u arasnda indklenen emfyi, (b) eridin her iki
ksmndaki akm ve (c) eridin salad toplam gc belirleyiniz.
(a) Tek fral
(b) ift fral
ekil 7.6 Manyetik alan iinde dnen bakr eritler
7.3 FARADAY NDKLEME KANUNU

ekil 7.2deki kapal devrede indklenen emf ifadesi baka bir yolla kartlabilir. Kayan iletken x
ynnde hareket ederken kayan iletken, sabit iki iletken ve direnten oluan kapal devrenin kesit
alanndaki art,
345
ds = Ldx a z
dir; burada L iletkenin uzunluu ve dx ise dt zamannda ald yoldur. Kapal dng dzlemi
boyunca geen manyetik akdaki deiim,

d = B ds = BLdx
ile dngden geen manyetik aknn zamanla deiim oran aadaki gibi yazlabilir.
d
dx
= BL
= BLu
dt
dt
(7.5) ile karlatrldnda bu eitlikten,
e=
d
dt
(7.7)
ifadesi elde edilir. (7.7) eitlii gerekte Faraday indkleme kanununun matematiksel bir tanmdr.
Kapal yol etrafnda indklenen emfnin yolun kaplad yzey alanndan geen manyetik aknn
zamanla deiim oranna eit olduunu ifade etmektedir.
(7.7) eitlii zel bir durum iin kartlm olmasna ramen genel durumda da geerlidir. Kesin
olarak unlar sylenebilir: (a) bu eitlik deneysel gzlemlere dayanmakta ve ders kitaplarnn
ounda byle ifade edilmektedir ve (b) negatif iaret Lenz kanununa mal edilir ve Lenz kanunu
olarak adlandrlr. Bu basit olarak ifade edilebilirdi fakat harekete bal emfden gelitirilmesi
tercih edilmitir. imdilik bu ifade hala bir deneysel gerek olarak dikkate alnabilir. Aadaki
paragraflarda Faraday kanunu ve Lenz kanununa daha fazla k tutulmaktadr.
Michael Faraday sabit sarglarla bir dizi deney yaptktan sonra zamanla deien manyetik alann
sargnn kaplad alan kestiinde sargda bir emf indklediini kefetti. ndklenen emf kapal
iletken devrede indklenen akma neden olur. Zamanla deien ak sargnn yaknnda bir
mknatsn hareketi ile (ekil 7.7) veya baka bir sargdaki anahtarn alp kapanmasyla (ekil 7.8)
meydana getirilebilir.
ekil 7.7 Manyetik alandaki arttan dolay

sargda indklenen emf ve akm
ekil 7.8 1. sargdaki S anahtarnn kapanma

zamannda 2. sargda indklenen emf
346
Bir sargnn zamanla deien manyetik alan iine yerletirilerek emf indkleme ilemine
ounlukla elektromanyetik indksiyon denilir. Gerekte elektromanyetik indksiyon aadaki
artlardan biri olduu srece gerekleir.
Sabit sargy (veya dng) kesen veya halkalayan manyetik ak zamann fonksiyonu olarak
deiir.
Blgedeki manyetik ak dalm dzgn olduunda sargnn biimi ve pozisyonu srekli
olarak deiir. Sargnn biimi sktrlarak ve geniletilerek deitirilebilir.
Sargy kesen manyetik ak zamanla deiir veya hareketli sargnn biimi deitirilir.
Kapal iletken yolda indklenen akm dngde indklenen emfnin bir sonucudur. emf
indklenebilmesi iin dngy ekillendiren kapal yolun iletken olmas gerekmemektedir. Kapal
yol veya dngnn boluk veya yaltkan ortam olmas durumunda bile emf indklenecektir.
ekil 7.9 Zamanla deiimi sabit, artan ve azalan aklarn ak dngde indkledii emf biimleri.
(a) Zamanla deiimi sabit ak, (b) Zamanla artan ak, (c) Zamanla azalan ak
Daha ncede deinildii gibi (7.7) eitliindeki negatif iareti indklenen emfnin polaritesine
uygunluk salamak amacyla Heinrich Friedrich Emil Lenz tarafndan konulmu ve imdi Lenz
kanunu olarak bilinmektedir. Kapal iletken dngdeki manyetik aknn deiimiyle ayn dngde
indklenen akmn meydana getirdii aknn orijinal manyetik akdaki deiime kar koyma
eiliminde olduunu ifade etmektedir. Daha sonra Lenz kanununun elektriksel terimlerle, enerjinin
korunumu prensibinin basite bir sonucu olduu kavranabilir. Bu kapal dngde indklenen
347
akmn ynnn belirlenmesinde yardmc olur. Ak dngde indklenen emfnin polaritesi,

dngnn kapal olduu durumda indklenen akmn yn gzlemlenerek belirlenebilir.
imdi manyetik alana yerletirilmi bir ak dngy dikkate alalm. Manyetik ak younluu ve
bu yolla dngy halkalayan manyetik ak ekil 7.9ada grld gibi dzgn iddette olacaktr.
ekil 7.9bde grld gibi manyetik ak younluunda zamanla art olduunda dngnn b ucu
a ucuna gre pozitif olacaktr. Bu Lenz kanunu ile uyumaktadr. Dngnn kapal bir yol
oluturduu varsaylrsa dngde indklenen akmn saat ynnde adan bye olmas gerekir. Daha
sonra indklenen akmn meydana getirdii manyetik ak sargy kesen orijinal akdaki arta ters
olacaktr. Ayn ekilde sargy halkalayan manyetik ak zamanla azaldnda indklenen emfnin
ekil 7.9cde grlen polariteye sahip olaca ne srlebilir.
7.3.1 NDKLENEN EMF ETL
N sarml skca sarlm bir sargda sargy halkalayan manyetik akdaki deiim sargnn her
sarmnda bir emf indkler. Sargda indklenen toplam emf,
e = N
d
dt
(7.8)
olarak birbirine seri balanm ayr sarmlardaki indklenen emflerin toplamdr. Sargy
halkalayan ak veya halka aks,
= N
(7.9)
d
dt
(7.10)
ile tanmlanrsa (7.8) eitlii
e=
olarak tanmlanabilir.
ekil 7.10 (a) N sarml ak sarg, (b) sargy halkalayan manyetik ak, (c) sargda indklenen emf
(7.8) veya (7.10) N sarml skca sarlm bir sargda indklenen emfnin belirlenmesinde
kullanlabilir. Bunun yannda N sarml sargy (ekil 7.10a) halkalayan ak
= m sin t
gibi sinsoidal olarak deiirse (ekil 7.10b) sargda indklenen emf,
348
eab = N m cos t
ile ifade edilir. ndklenen emfnin ani deeri ekil 7.10cde grlmektedir. ndklenen emfnin
maksimum deeri E m = N m dir.
ndklenen emfnin etkin (veya RMS) deeri,
E=
dir. (7.11) eitliinde
Em = 2 f N m
(7.11)
2 nin 4,44 olarak ksaltlmas pratik olarak alldndan
E = 4,44 f N m
(7.12)
olarak ifade edilir. Bu eitlik sargnn durgun ve sargy halkalayan manyetik aknn zamanla
sinsoidal deiimi varsaymnda gelitirilmitir. Bu (ksm 7.15.1) transformotorun temel alma
prensibidir. Bylece (7.12) eitliine transformotor eitlii denilir ve indklenen emfye ise
transformotor emfsi denir. Daha sonra ksm 7.4de transformotor emfsi ve transformotor
eitliine deinilecektir.
RNEK 7.3 40 cm yarapnda dairesel bir dng xy dzleminde bulunmakta ve direnci 20 dur.
Blgedeki manyetik ak younluu B = 0,2 cos 500ta x + 0,75sin 400ta y + 1,2 cos 314ta z olarak
verilmise dngde indklenen akmn etkin deerini belirleyiniz.
ZM Dng xy dzleminde olduundan dngnn diferansiyel yzey alan,
ds = dd a z
dir. Bu yzey alanndan geen ak aadaki gibi ifade edilir.

d = B ds = 1,2 dd cos 314t
Herhangi bir zamanda dngy kesen toplam ak,
0, 4
= 1,2 cos 314t d d = 0,603 cos 314t Wb

olur. Ak =314 rad/s ile sinsoidal olarak deiirken indklenen emfnin frekans 50 Hzdir.
Aknn maksimum deeri 0,603 Wbdir. Buradan indklenen emfnin etkin deeri (7.12)den
E = 4,44 50 1 0,603 = 133,866 V
olarak hesaplanr. Direnci 20 olan kapal dngde indklenen akmn etkin deeri aadaki gibi
hesaplanr.
I=
133,866
= 6,693 A
20
349
ALITIRMALAR
1. 20 cm 10 cm llerinde dikdrtgen bir ereve 1,2 mm yarapnda aluminyum telden
yaplmtr. ereve 40 T/s ile artan bir manyetik alana konuluyor. erevede indklenen akm
nedir? Aluminyumun iletkenlii 3,57107 S/mdir. ndklenen akmn ynn gsterecek bir
ekil iziniz.
2. ekil 7.6ada grlen 2 m uzunluunda bir bakr erit 12,5 mTlk dzgn manyetik ak
younluuna dik bir dzlemde dnyor. eridin bir ucu yataklanm ve dier ucu 188 rad/slik
bir asal hzla dnerken eridin iki ucu arasnda indklenen emfyi Faraday kanununu
kullanarak belirleyiniz.
7.4 FARADAY KANUNUNDAN MAXWELL ETL

Bir iletkenin iinde akmn srdrlmesi iin elektrik alannn olmas gerektii biliniyor. Byle bir
anlay, iletkende indklenen elektrik alan iddeti ile indklenen emfnin tanmlanmasna yardmc
olur. Buna gre indklenen emf aadaki gibi ifade edilir.

e = E d
(7.13)
c boyunca integrasyonun yolu, yol iletken ise indklenen akmn dolat yndr. c konturu ile
evrelenen toplam ak,

= B ds
s
ile ifade edilirse (7.7)

d
E
B ds
d
=
dt s
c
(7.14)
olarak ifade edilebilir. ds yzeyinin yn c konturunun yn ve sa el kural ile tanmlanr. c

konturu ynnde sa elin parmaklar kvrldnda ba parmak ds yzeyine normal birim vektrn
ynn gsterir.
Eer yzeyin bolukta sabitlenmi olduu dnlrse (7.14) eitliindeki zaman trevi sadece
zamanla deien B manyetik alanna uygulanr. Bu durumda eitlik aadaki gibi ifade edilebilir.

B
E d = t ds
c
s
(7.15)
B nin diferansiyeli sadece zamana gre ksmi trev olarak ifade edildi. (7.15) eitlii zamanla
deien manyetik alana daldrlm sabit dngye uygulanm olarak integral biiminde Faraday
indkleme kanunu olarak tanmlanr. Kapal yol etrafnda indklenen elektrik alannn izgisel
integrali indklenen emfye eit olduundan indklenen elektrik alan korunumlu deildir.
Aadaki gibi, Stokes teoremi kullanlarak, c kapal yolu evresinde izgisel integral, c ile
snrlanan s yzeyi zerinde bir yzey integraline dntrlebilir.
350
B
s( E) ds = t ds
s
Bu eitliin her iki yanndaki integrasyon herhangi keyfi c kapal yolu ile snrlanan ayn s yzeyi
zerinde olduundan eitlik sadece iki integrand eit olduunda geerlidir; yani
B
E =
t
(7.16)
dir. (7.16) eitlii durgun ortamda sabit gzlem noktas iin Faraday indkleme kanununun da bir
ifadesidir. Bu eitlik Maxwellin bilinen drt eitliklerinden biridir ve nokta veya diferansiyel
biimde Maxwell eitlii (Faraday kanunu) olarak sylenecektir. Bu eitlik manyetik alan zamann
bir fonksiyonu olduunda bolukta sabit bir noktada elektrik alan iddetinin hesaplanmasna
yardmc olur. Statik alan iin E = B / t nin E = 0 olacana dikkat edilmelidir.

(7.15) integral biiminde Maxwell eitlii olarak tannmaktadr. Bu eitlik durgun kapal yol
etrafnda indklenen emfnin hesaplanmasnda kullanlabilir. Ksm 7.3de deinildii gibi bu
eitlik ayrca transformotor eitliinin integral biimidir ve
B
et =
ds
t
s
(7.17)
olarak da ifade edilebilir. Burada, t sadece transformotor emfsinin gsterilmesi iin eklenmitir.
7.4.1 GENEL ETLKLER
Manyetik alan iinde kapal dngnn (devrenin) hareketi 7.6da ifade edildii gibi ayn dngde
harekete bal emf meydana getirir. Harekete bal emfnin gsterilmesi iin m indisi kullanlrsa
kapal devre iin (7.6)

em = ( u B ) d
(7.18)
olarak yazlabilir. Dng zamanla deien manyetik alanda hareket ederken indklenen toplam emf
aadaki gibi olur.

B
e = et + e m =
ds + ( u B ) d
t
s
c
(7.19)
Bu eitlikteki c konturunun yn sa el kuralna gre ds yzeyine normal birim vektrnn ynn

tanmlamaktadr. Bu eitlik Faraday indkleme kanununun dier bir ifadesidir. ndklenen elektrik
alan ile (7.19) eitlii

B
E d = t ds + (u B) d
c
s
c
olarak da yazlabilir. Stokes teoreminin uygulanmas ile aadaki eitlik bulunur.
351
B
( E) ds =
ds + [ (u B)] ds
t
s
s
s
s yzeyi keyfi c konturu ile snrland ve eitlik genelde geerli olduundan integraller eitlenerek

B
E =
+ ( u B)
t
(7.20)
elde edilir. Bu eitlik nokta biimde Maxwell eitliinin (Faraday kanunu) en genel biimidir. Bu
ifade, B manyetik alannda u hz ile hareket eden gzlem noktasndaki elektrik alannn
belirlenmesini salar.
RNEK 7.4 ekil 7.11de grld gibi N sarml, skca sarlm dikdrtgen ereve dzgn
manyetik alan iinde dnmektedir. (a) harekete bal emf kavramn ve (b) Faraday indkleme
kanununu kullanarak sargda indklenen emfyi belirleyiniz.
(a)
(b)
ekil 7.11 Manyetik alan iinde dnen sargnn iki grn

ZM
a) Harekete bal emf kavram: Manyetik ak younluu dzgn olduundan sargda indklenen
emf sadece hareketinden dolay olacaktr. Sadece R yarapndaki iletkenler indklenen emfden
sorumludur. Cde N sarml iletkende indklenen emfnin bykl, Ddeki N sarml
iletkenlerdeki ile ayndr fakat aralarnda 180 derece faz kaymas bulunmaktadr. Bu anlay ile
Cdeki N iletkende indklenen emf hesaplanabilir. letkenler asal hz ile dndnden hareket
hz,
u = Ra

olur. = t , B = Ba y ve a = sin a x + cos a y ile E = u B = RB sin ta z elde edilir. Buna

gre Cde N iletkendeki harekete bal emf,
352

em = N (u B) d = NBR sin ta z dza z = 2 NLRB sin t
ile skca sarlm N sarml sargda indklenen emf,

A
e = 2em = 4 LR NB sin t = NBA sin t
olarak elde edilir; burada A sargnn yzey alandr.
b) Faraday kanunu: ekil 7.11de grld gibi sargnn diferansiyel yzey eleman, ds = dsa
ile elde edilen toplam akdan,

= B ds = (a y a ) Bds = B cos t ds = BA cos t
N sarml sargda indklenen emf,
e = N
d cos t
d
= NBA
= NBA sin t
dt
dt

olarak bulunur; burada a y a = cos t dir (bu silindirik koordinat sistemindeki a y a = sin t ile
kartrlmamaldr nk a y ile a arasndaki a / 2 t deil tdir.)

RNEK 7.5 7.4 rneindeki manyetik ak younluu, Bm sin t ile deiiyorsa indklenen emfyi
(a) harekete bal ve transformotor emf kavramlarn, (b) Faraday indkleme kanununu kullanarak
bulunuz.
ZM
a) Harekete bal emf kavram:
A
L

2
e = 2em = 2 N (u B) d = 2 NBm R sin t dz = 4 LR Bm N sin 2 t = Bm AN sin 2 t
Transformotor emf:

B
et = N
ds = NBm cos t (a y a ) ds = Bm AN cos 2 t
t
s
s
Bylece sargda indklenen emf aadaki gibi elde edilir.
e = em + et = Bm AN (cos 2 t sin 2 t ) = Bm AN cos 2t

b) Faraday kanunu ile bulunan,
353

= B ds = Bm sin t cos t ds = 12 Bm A sin 2t
den N sarml sargda indklenen emf aadaki gibi elde edilir.
1
d
e = Bm AN (sin 2t ) = Bm AN cos 2t
2
dt
ALITIRMALAR
1. 10 cm yarapnda dairesel iletken ereve 200 kHz frekansnda zamanla sinsoidal olarak
deien 10 A/mlik tepe deerli manyetik alan iddeti blgesine yerletirilmitir. Bir voltmetre
ereveye seri balanr ve ereve dzlemi manyetik alan iddetine normal ise voltmetrenin
gsterdii deeri (a) Faraday indkleme kanununu ve (b) transformotor eitliini kullanarak
belirleyiniz.
2. ekil 7.12de grld gibi N sarml dikdrtgen sarg paralel iletkenli iletim hattnn ortasna
konulmutur. Sargda indklenen emf nedir?
ekil 7.12 Paralel iletkenli iletim hattnn

ortasna yerletirilmi N sarml sarg
7.5 Z NDKTANS
ekil 7.13ada grld gibi zamanla deien kaynaa balanm ve i(t) akm tayan birbirine
yakn sarlm N sarml sargy dikkate alalm. Akm zamanla deien manyetik ak retir ve bu ak
sargda bir emf indkler. ndklenen emf sargda bir akm indkler ve bu akm orijinal i(t)
akmndaki deiime kar koyma eilimlidir. Eer (t) sargdaki btn sarmlar herhangi bir anda
halkalayan ak ise bu anda sargda indklenen emf e(t) aadaki gibi yazlr.
e=N
d
dt
Bu eitlikte, indklenen emfnin polaritesi ekilde iaretlendiinden negatif iaret konulmamtr.

Sargda indklenen emf uygulanan gerilime zt olduundan indklenen emf, zt veya ters emf
olarak da bilinir. Bylece nceki eitlik uygulanan gerilim cinsinden
354
v=e=N
d
dt
(7.21)
olarak da yazlabilir. N arpm halka aksnn says veya ksaca halka aks olarak bilinir ve
aadaki gibi ile gsterilir.
= N
(a) Zamanla deien akm tayan sarg
(7.22)
(b) ndktr olarak modellenmi sarg

ekil 7.13
Akmdaki birim deiim bana halka aksnn deiim oranna z (self) indktans veya sargnn
indktans denir ve ou kez L sembol ile gsterilir. Bylece,
L=
d
d
=N
di
di
(7.23)
eitlii amper bana Weber-sarm olarak indktansn birimini tanmlamaktadr. Bununla beraber
amper bana bir weber-sarm Joseph Henry onuruna bir henry olarak sylenir. (7.23) eitlii
aadaki gibi de yazlabilir.
Ldi = Nd
(7.24a)
Eitliklerin gelitirilmesinde (t) aksnn i(t) akm ile dorudan orantl olduu varsaylmtr.
Baka bir deyile sarg dorusal (sabit geirgenlikte) bir manyetik malzeme zerine sarlm ve
sargnn indktans sabittir. Bu durumda (7.24a) eitlii aadaki gibi ifade edilebilir.
Li = N
(7.24b)
Bu eitlikteki Li arpm, her sarmdaki halka aks ayn olduunda toplam halka aksna eit
(7.24b) eitliinden, dorusal manyetik malzeme zerine sarlm bir sargnn indktans ifadesi
aadaki gibi elde edilir.
355
L=
N
i
(7.25)
Bu eitlik ounlukla sargda kararl bir akm (DC) iin manyetik devrenin indktansnn
belirlenmesinde kullanlr. (7.24a)nn her iki yannn tye gre diferansiyeli ile
di
d
=N
dt
dt
(7.26)
elde edilir. (7.21) ve (7.26) karlatrlarak
v=L
di
dt
(7.27)
elde edilir. Bu iyi bilinen bir devre eitlii olup bir L indktansndaki gerilim dmn verir ve
ekil 7.13bde grld gibi akm tayan sargnn indktans ile modellenmesine yardmc olur.
Bu durumda sarg, indktans olan bir devre eleman olarak indktr olarak adlandrlr. Bir
elemann indktans, elemandaki akm saniye bana bir amperlik bir oranda deitiinde, eleman
ularndaki gerilim dm bir volt ise bir henrydir.
ndktans relktans ile veya manyetik devrenin permeans ile de ifade edilebilir. Bu, indktansn
temel olarak manyetik devrenin parametrelerine bal olduunun gsterilmesi iin yaplmaktadr.
(7.25) eitliinde pay ve payda N ile arplp yeniden yazlarak,
L=
N 2 N 2 N 2
=
=
= N 2
Ni
(7.28)
indktans eitlii bulunur. Burada = Ni manyetik devreye (sarg) uygulanan mmf, relktans
ve manyetik devrenin permeansdr. Bylece statik manyetik alanlar blmnde tartlan her
manyetik devre indktans terimi kullanlarak bir edeer elektrik devresi ile temsil edilebilir.
RNEK 7.6 ekil 7.14de grld gibi 20 cm yarapnda ok uzun bir silindir hava nveli bir
indktr (selenoid) oluturacak ekilde birim uzunluk bana 200 sarmla birbirine yakn ve skca
sarlmtr. Eer sargdaki akm sabit ise indktansn bulunuz.
ekil 7.14 ok uzun, hava nveli

silindirik selenoid
ZM ok uzun silindir iindeki manyetik ak younluu,
N
B = o
I a z = o nI a z
2
dir. Eitlikte, n birim uzunluk bana sarm saysdr. b yarapnda bir silindirin evreledii ak,
356
2
b

= B ds = o nI d d = o nIb 2
ile birim uzunluk bana selenoidin indktans (7.25)den
L = o n 2 b 2
olarak bulunur ve deerler yerine konularak aadaki gibi hesaplanr.
L = 4 10 7 200 2 0,2 2 = 6,32 mH/m
Bu deer, selenoidin uzunluunun kesit alannn dorusal boyutuna (2b) gre ok byk olduu
varsaymnda geerlidir. Sonlu selenoidin ularnda manyetik ak younluunun birim uzunluk
bana halka aks bu metotla bulunan deerlerden daha kk olacaktr. Bundan dolay sonlu
selenoidin toplam indktans bulunan indktans deerinin uzunluk ile arplm deerinden kk
olur.
RNEK 7.7 yarap a ve d yarap b olan bir koaksiyel kablonun birim uzunluk bana z
indktans ifadesini elde ediniz. D iletkenin kalnl ihmal edilebilir ve i iletkenin iinde akm
dzgn olarak dalmtr.
ZM letkenin iindeki akm younluu (ekil 7.15) aadaki gibi ifade edilir.
I
J = 2 az
a
ekil 7.15 Dzgn

akm dalml
koaksiyel kablo
0 a gibi herhangi bir yarapnda, i iletken iindeki manyetik ak younluu Ampre

kanunundan aadaki gibi yazlr.
I
B i = o 2 a
2a
ve +d aras ve z ynnde birim uzunluk arasnda kalan blgedeki ak,
d i =
o Id
2a 2
dir. yarapnda kontur ile evrelenen toplam akmn sadece bir ksm olarak halka aks
357
di =
o Id

2a 2 a
ile ifade edilir. Bylece i iletken iindeki toplam halka aks,
I
I
i = o 4 3 d = o
8
2a 0
a
olur. Buradan iindeki akdan dolay i iletkenin birim uzunluk bana indktans aadaki gibi
elde edilir.
Li =
i
I
o
H/m
8
imdi iki iletken arasndaki akdan dolay indktans belirlenebilir (ekil 7.15). a b
blgesindeki ak younluu
I
B e = o a
2
dir. ve +d aras ve z ynnde birim uzunluk arasndaki blgedeki ak
d e =
o Id
2
ile toplam halka aks,
o I 1
I
d = o ln(b a )
2 a
2
b
e =
olarak elde edilir. Bu halka aksnn self indktansa katks,
Le =
e
I
o
ln(b a ) H/m
2
olur. Buradan koaksiyel kablonun birim uzunluk bana toplam indktans,
L=
o 1
b

+ ln(b / a ) = o + o ln
2 4
8 2 a
H/m
o
8
terimi ii dolu iteki iletkene halka aksndan dolay

I
kaynaklanmakta olup i iletkenin birim uzunluk bana i indktans olarak bilinir. kinci terim i
ve d iletken arasndaki halka aksndan gelmekte olup koaksiyel kablonun birim uzunluk bana
olarak elde edilir.
Li =
d indktans olarak bilinir. Eer i iletken ince bo bir tp ise Li =

ve sadece d indktans kalr.
i
I
o
terimi mevcut olmaz
8
358
RNEK 7.8 ekil 7.16da grld gibi her iletkeninin yarap a ve merkezleri arasndaki
aklk d ise bolukta iki iletkenli bir iletim hattnn birim uzunluk bana z indktansn
hesaplaynz. letkenlerin mkemmel iletken ve ayrca eit ve zt ynlerde akm tadklarn
varsaynz.
ZM Her iletkenin birim uzunluk bana i z indktans,
Li1 =
i
I
o
8
(H/m)
ile toplam i indktans aadaki gibi elde edilir.
Li = 2 Li1 = 2
(H/m)
ekil 7.16 ki iletkenli iletim hatt
imdi iletim hattnn birim uzunluk bana halka aks hesaplanabilir. ki iletken xz dzleminde
uzanmakta olduundan iletkenlerdeki eit ve zt yndeki akmlardan dolay B vektrlerinin sadece

y bileenleri akya katk salar.
B y1 =
By2 =
o I
2x
o I
2 (d x)
olarak elde edilen ak younluklarndan birim uzunluk bana halka aks,

d a
d a
e = ( B y1 + B y 2 )dx =
o I 1
I d a o I d
1
ln
+
dx = o ln
a a
2 x d x
bulunur. Bu halka aksndan,
Le =
b
I
o
ln(d a )
(H/m)
ile iki iletkenli hattn birim uzunluk bana toplam indktans aadaki gibi bulunur.
( Wb/m)
L = Li + Le =
359
o 1
b

+ ln(d / a ) = o + o ln H/m
4
a
4
(7.29)
RNEK 7.8 ekil 7.17de grld gibi dikdrtgen kesit alanl toroidal ereve zerine N sayda
sarm skca sarlmtr. Toroid nvesinin geirgenliinin o olduunu varsayarak toroidal sargnn
indktansn bulunuz.
(a)
(b)
ekil 7.17 Dikdrtgen kesitli toroid
ZM Toroid ekseni etrafnda simetrik olduundan bu problem iin silindirik koordinat

sisteminin uygun olduu aktr. Sarg iletkeninden I akmnn getii varsaylarak r (a<r<b)
yarapnda bir yol iin B = B a ve dl = rd a den
2
B dl = B rd = 2rB
elde edilir. Bu sonu dairesel c yolu zerinde hem B ve hem de r sabit olduundan elde edilmitir.
Bu yol toplam NI akmn evrelediinden
2rB = o NI
ve
B = o
NI
2r
olup dairesel kesit alanl toroidal sarg ile ayndr. Bundan sonra,
NIh
NI
= B ds = o a hdr a = o
s 2r
2
s
b dr
olarak elde edilen akdan halka aks, = N aadaki gibi yazlr.
o NIh b
ln
2
a
360
o N 2 Ih b
ln
2
a
Son olarak
L=
o N 2 h b
ln
a
2
(H)
elde edilir.
z indktansn akmn bir fonksiyonu olmad (sabit ortam geirgenlii iin) ve sarm saysnn
karesi ile orantl olduuna dikkat edilmelidir. Sargnn toroid zerine skca ve yakn sarlmas
iletken telin ayr her sarm etrafndaki halka aksnn azaltlmas iin yaplmaktadr.
ALITIRMALAR
1. Kare kesitli bir toroid zerine 200 sarml bir sarg sarlmsa indktansn heaplaynz.
Toroidin i ve d yaraplar 20 cm ve 25 cmdir. Manyetik malzemenin bal geirgenlii
500dr. Sargdaki akm 2 sin 314t A ile sinsoidal olarak deiiyorsa sargda indklenen
emfyi belirleyiniz.
2. Her iletkeninin yarap a ve merkezleri arasndaki aklk d ise bolukta iki iletkenli bir iletim
hattnn birim uzunluk bana z indktansn hesaplaynz. letkenlerin mkemmel iletken ve
eit ve ayn ynlerde akm tadklarn varsaynz.
3. ekil 7.18de grld gibi 20 cm yarapnda L uzunluunda bir silindir hava nveli bir
indktr (selenoid) oluturacak ekilde birim uzunluk bana 200 sarmla birbirine yakn ve
skca sarlmtr. Sargdaki akm sabit ise indktansn bulunuz.
ekil 7.18 L uzunluunda, b

yarapnda hava nveli silindirik
selenoid
7.6 ORTAK NDKTANS

ekil 7.19da grld gibi iki sargl bir manyetik devrede, 1. sargdaki akm bir 1 aks
meydana getirmekte ve 2. sarg aktr. 1. sargnn z-indktans aadaki gibi yazlr.
L11 = N 1
d1
di1
(7.30)
Bu eitlikte, indktanstaki birinci indis indktans hesaplanan sargy gstermekte ve ikinci indis
akm tayan ve aky reten sarg iindir. 1 in bir ksm olan 21 aksnn ikinci sargy
halkalamakta olduu varsayldnda 2. sargda indklenen emf ekilde grld polarite ile
361
d 21
dt
(7.31)
d 21
dt
(7.32)
d 21 di1
di
= L21 1
di1 dt
dt
(7.33)
d 21
di1
(7.34)
e2 = N 2
olur. v 2 2. sarg ularndaki ak devre gerilimi ise
v2 = N 2
ile ifade edilir. v 2
v2 = N 2
olarak tanmlandnda
L21 = N 2
ifadesi 1. sargnn rettii akdan dolay 2. sargnn ortak indktansdr. Bu eitlik manyetik
devredeki ak ile ortak indktansn tanmlanmasna izin verir. ki sarg arasndaki ortak indktans
bir sargdaki akmn birim deiimi bana dier sargnn toplam aky halkalamas olarak
tanmlanr.
ekil 7.19 Akm

tayan iki sargl
manyetik devre
1. sarg ak iken 2 aks reten i 2 akm ile 2. sarg uyartlrsa 2. sargnn z indktans aadaki
gibi yazlr.
L22 = N 2
d 2
di2
(7.35)
12 aksnn 1. sargy halkalayan 2 aksnn bir ksm olduu varsaylrsa 1. sargda indklenen
emf
e1 = N 1
d 12
dt
(7.36)
d12
dt
(7.37)
olur. v 1 1. sarg ularndaki ak devre gerilimi ise
v1 = N1
olur. v 1
362
v1 = N1
d12 di2
di
= L12 2
di2 dt
dt
(7.38)
d12
di2
(7.39)
olarak tanmlandnda
L12 = N1
ifadesi 2. sargnn rettii akdan dolay 1. sargnn ortak indktansdr. Her iki durumda sarglarn
bal dzenleme geometrisi ayn olacandan daha sonra ispatlanaca gibi
L12 = L21 = M
(7.40)
yazlabilir. Burada M iki sarg arasndaki ortak indktanstr. Bir sargnn rettii aknn bir ksm
dier sargy halkaladndan aklar
21 = k11
(7.41a)
12 = k 2 2
(7.41b)
ve
olarak ifade edilebilir. Burada k 1 1. sargnn rettii aknn 2. sargy halkalayan ksmnn orandr.
Ayn ekilde k 2 2. sargnn rettii aknn 1. sargy halkalayan ksmnn orandr. 0 k1 1 ve
0 k2 1 olduu ise aktr.
(7.34), (7.39) ve (7.40)dan ortak indktans
M = k L11 L22
(7.42a)
k = k1k 2
(7.42b)
olarak gsterilebilir; burada,
iki sarg arasndaki kuplaj katsaysdr ve 0 k 1 dir. deal durumlar altnda iki sarg arasndaki
kuplaj katsays birimdir ve sarglar mkemmel kuplajl denilir. Eer ikiden fazla sarg birbirleri ile
manyetik olarak kuplajl ise ayr ayr her iki sarg ifti iin ortak indktans belirlenebilir. L 11 ve L 22
manyetik devrenin relktans ile tanmlanabildiinden relktans terimi kullanlarak ortak
indktansn aadaki ifadesi elde edilebilir.
M =k
N1 N 2
(7.43)
Bu eitlik dorusal manyetik devre iin iki sarg arasndaki ortak indktansn belirlenmesinde
olduka kullanldr.
imdi iki iletken arasndaki ortak indktansn sarglarn geometrisine, byklne, biimine ve
bal dzenlemelerine bal olduu iddias dorulanabilir. ekil 7.20da 1. sargdan akm geerken
363
ve 2. sarg akken birbirine yakn, skca sarlm iki sarg grlmektedir. 2. sargdaki toplam halka
aks
21 = N 2 B1 ds2
s2
ile ifade edilir. Burada B 1 1. sargdaki i 1 (t) akmndan dolay 2. sarg dzlemindeki ak
younluudur. Manyetik ak younluu manyetik vektr potansiyeli A ile ifade edildiinde nceki
eitlik aadaki biimi alr.
ekil 7.20 ki sarg arasndaki ortak

halka aks
21 = N 2 ( 1 ) ds2
s2
Stokes teoreminin uygulanmas sonucu
21 = N 2 A1 d 2
(7.44)
c2
elde edilir. 1. sargdaki akmdan dolay 2. sargda herhangi bir noktadaki manyetik vektr
potansiyeli
1 N 1i1 d 1
A1 =
4 c1 r
dir ve bunun (7.44)de yerine konulmas ile
NNi
d d
21 = 1 1 2 1 1 2
4
r
c1 c2
elde edilir. Buradan 1. sargdaki akmdan dolay 2. sargnn ortak indktans
364
NN
L21 = 1 1 2
4

d 1 d 2
r
c c
(7.45)
1 2
olarak bulunur. Ayn ekilde 1. sarg ak iken 2. sargdan i 2 (t) akm getiinde 2. sargdaki
akmdan dolay 1. sargnn ortak indktans ifadesi aadaki gibi elde edilebilir.
NN
L12 = 2 1 2
4

d 1 d 2
r
c c
(7.46)
1 2
(7.45) ve (7.46) eitlikleri akm tayan iki sarg arasndaki indktansn Neumann formlleri olarak
bilinir. Bu eitlikler, ortak indktansn iki sargnn geometrik dzenlemesine ve manyetik blgenin
geirgenliine bal olduunu ifade etmektedir. Boluk gibi dorusal ortam iin eitlikler birbirinin
ayndr. Bu eitlikler ift integral ileminden dolay iki sarg arasndaki ortak indktansn
belirlenmesinde nadiren kullanlr. Sarglar halkayan ak tabannda z ve ortak indktanslarn
hesaplanmas daha kolay olmaktadr.
RNEK 7.8 2000 sarml toroidal sarg 10 mm i yarapnda, 15 mm d yarapnda, 10 mm
yksekliinde ve bal geirgenlii 500 olan manyetik bir halka zerine sarlmtr. Zamanla
deien akm tayan ok uzun, dz bir iletken toroidin tam ortasndan gemektedir. Toroid ve dz
iletken arasndaki ortak indktans belirleyiniz.
ZM ekil 7.21de a i yarap, b d yarap ve h ykseklii ile bir toroid ve merkezinden
geen i(t) akm tayan ok uzun bir iletken grlmektedir. Ampre kanununun uygulanmasyla
toroid iinde herhangi bir yarapndaki manyetik ak younluu aadaki gibi elde edilir.
i
B1 =
a
2
ekil 7.21 Akm tayan dz iletken ve

toroid arasndaki ortak indktans
Bylece toroidi halkalayan ak ve ortak indktans aadaki gibi elde edilir.
21 =

i
B1 d s2 =
s2
2
L21 = N 2
d dz =
0
i
ln(b / a )h
2
d 21
hN 2 ln(b / a )
=
2
di
L21 =
365
500 4 10 7
0,01 2000 ln(15 / 10) = 0,81 mH
2
ALITIRMALAR
1. Akm tayan uzun bir iletken ve kenar a olan kare biimli ereve arasndaki ortak indktans
hesaplaynz. letken ve ereve arasndaki minimum aklk ekil 7.22de grld gibi bdir.
2. ki sarg, aralarndaki ortak indktans 16 mH olacak ekilde kuplajlanmtr. Sarglardan birinin
indktans 20 mH ve dierinin ise 80 mH ise sarglar arasndaki kuplaj katsaysn belirleyiniz.
ekil 7.22
7.7 KUPLAJLI SARGILARIN NDKTANSI

Manyetik kuplajl iki sarg seri veya paralel olarak balanabilir. Her durumda kuplajl sarglarn
etkin indktans sarglarn ynne ve her sargnn meydana getirdii aknn ynne baldr. imdi
seri ve paralel balantlar ve ardndan destekleyici ve ters balantlar incelenecektir.
7.7.1 SER BALANTI
ki sarg arka arkaya veya bitiik balandnda seri olarak balanmlardr denilir. Seri bal iki
sarg ayn ynde ak rettiklerinde (ekil 7.23a) destekleyici ynde seri balanmlardr. Sarglar zt
ynde seri balanmlarsa zt ynlerde ak meydana getirirler (ekil 7.23b). Bir sargnn meydana
getirdii ak dier sargnn rettii akya normal (dik) ise sarglar birbirinden bamsz davranr ve
aralarndaki ortak indktans sfrdr. Bu durumda iki sargnn manyetik eksenleri birbirine normal
(dik) denilir.
ekil 7.23 ndktrlerin dz ve ters seri balantlar. (a) Destekleyici seri balant ve (b) Ters seri
balant
ekil 7.24de grld gibi manyetik olarak kuplajl seri bal iki devreyi dikkate alalm. L 1 ve L 2
iki sargnn indktanslar, M ortak indktans ve R 1 ve R 2 sarglarn i direnleri ve i(t) seri
366
devredeki akm ise her sarg ularndaki gerilim dmleri aadaki gibi ifade edilir.
v1 = L1
di
di
+ iR1 M
dt
dt
v 2 = L2
di
di
+ iR2 M
dt
dt
ve
ekil 7.24 Seri bal

manyetik kuplajl sarglar
Bu eitliklerdeki iaret iki sarg destekleyici seri balandnda (+) ve ters seri balandnda (-)
negatiftir. Kirchhoff gerilim kanunundan
v = ( L1 + L2 2 M )
di
+ i ( R1 + R2 )
dt
yazlr. ki sargnn etkin indktans, L ve etkin direnci, R ise bunlar aadaki gibi ifade edilir.
L = L1 + L2 2 M
(7.47a)
R = R1 + R2
(7.47b)
ve
(7.47a) eitliinden iki sarg destekleyici seri balandnda etkin indktans maksimum ve ters
ynde seri balandnda ise minimumdur.
Kuplajl sarglarn birbirini destekleyici veya zt ynde olup olmamas ekil 7.23de olduu gibi her
sargnn bir terminaline bir nokta () iareti konularak kolaylkla bulunabilir. Buradaki anlay
kuplajl sarglarda btn noktalardaki akmlarn noktal terminallerden girmeleri veya kmalardr.
ekil 7.23ada aklar destekleyici yndedir ve ortak indktans (7.47a) iin iaret (+) dr. Bununla
beraber bir sargdaki akm noktal terminale girer ve dier sargda noktal terminali terkediyorsa
(ekil 7.23b) aklar zt yndedir ve (7.47a)da ortak indktans iin iaret (-) dir.
RNEK 7.9 ki sarg destekleyici seri ve zt balandklarnda etkin indktanslar srasyla 2,38 H
ve 1,02 Hdir. Bir sargnn indktans dierinin 16 kat ise her sargnn indktansn, ortak
indktans ve aralarndaki kuplaj katsaysn belirleyiniz.
367
ZM
L1 + L2 + 2 M = 2,38
L1 + L2 2 M = 1,02
verileri verilmitir. Buradan L1 + L2 = 1,7 H ve M = 0,34 H hesaplanr. L1 = 16L2 yaplrsa,
L1 = 1,6 H ve L2 = 0,1 H bulunur. ki sarg arasndaki kuplaj katsays aadaki gibi hesaplanr.
k=
M
L1 L2
0,34
1,6 0,1
= 0,85
7.7.2 PARALEL BALANTI

ekil 7.25de grld gibi iki sarg paralel balandnda etkin indktansn
L=
L1 L2 M 2
L1 + L2 2 M
(7.48)
olduu gsterilebilir. Paydadaki terim iki sarg destekleyici paralel balandnda (-) iareti ve ters
paralel balandnda (+) iarete sahiptir. Bu eitliin kartlmas renciler iin bir aratrma
olarak braklmtr.
ekil 7.25 Paralel bal manyetik

kuplajl sarglar
RNEK 7.10 ki sargnn z indktanslar 800 mH ve 200 mHdir. Kuplaj katsays 0,8dir.
Sarglar (a) destekleyici paralel ve (b) ters paralel balandklarnda etkin indktanslar
hesaplaynz.
ZM L 1 =0,8 H ve L 2 =0,2 H ile ortak indktans aadaki gibi hesaplanr.
M = k L1 L2 = 0,8 0,8 0,2 = 0,32 H

a) Destekleyici paralel balant iin (7.48)den etkin indktans aadaki gibi hesaplanr.
L=
0,8 0,2 0,32 2

= 0,16 H veya 160 mH
0,8 + 0,2 2 0,32
b) Ayn ekilde ters paralel balant iin etkin indktans aadaki gibi hesaplanr.
368
L=
0,8 0,2 0,32 2

= 0,035 H veya 35 mH
0,8 + 0,2 + 2 0,32
ALITIRMALAR
1. (7.48) eitliini dorulaynz.
2. ki sargnn z indktanslar 1,6 H ve 4,9 Hdir. Sarglar (a) destekleyici seri, (b) ters seri, (c)
destekleyici paralel ve (d) ters paralel balandnda kuplaj katsaysnn bir fonksiyonu olarak
iki sargnn etkin indktanslarnn grafiini iziniz.
7.8 MANYETK ALANDAK ENERJ

Bu ksmda (a) tek sarg ve (b) kuplajl sarglarn oluturduu manyetik alanda depo edilen enerji
ifadeleri elde edilecektir.
7.8.1 TEK SARGI
Elektrik kaynana balanm ve i(t) akm tayan N sarml sargy dikkate alalm. Sargdaki akm
artarken terminal ularnda indklenen emf
e = N
d
dt
dir. Burada d i(t) dngsndeki akmn bir fonksiyonudur. Akmda bir art salamak iin
elektrik kaynann enerji salamas gerekir. dt zamannda yaplan i miktar
dW = eidt = iNd
(7.49)
dir. Eitlikte (-) iareti kaynan enerji verdiini gstermekte veya sarg iindeki akm artarken
sargnn enerji absorbe ettiini gstermektedir. Yaplan toplam i
W = N id
(7.50)
olarak ifade edilir. (7.50) eitliindeki integral ileminin yaplabilmesi iin aknn akmla nasl
deitiinin bilinmesi gerekir. Dorusal bir devre iin
Nd = Ldi
(7.51)
olduu bilinmektedir. Eitlikte L sargnn z-indktansdr. (7.51) (7.49) da yerine konularak
dW = Li di
elde edilir. W o balangtaki I o akmna karlk gelen balang enerjisi ve W f akm I f olduunda
sargdaki son enerji ise sargdaki enerji art
Wf
Wo
ile ifade edilir. Bylece enerjideki art
dW =
If
I0
Li di
369
W = W f Wi = 12 L I 2f 12 L I o2
(7.52)
olur. Eer sargdaki balang akm sfr ve herhangi bir andaki akm i(t) ise manyetik devrede
depolanan enerji
W = 12 Li 2
(7.53)
dir. Dorusal bir manyetik devre iin bu eitlik aadaki gibi yazlr.
W = 12 NI = 12 I
(7.54)
Burada = N sargdaki toplam halka aksdr.

Sargda depolanan enerji aadaki gibi alan miktarlar ile de ifade edilebilir.

= B.ds = BA
s
ve

Ni = H.dl = Hl
c
Burada Ni c konturu ile evrelenen toplam akdr. A sargnn kesit alan ve l uzunluktur. Al sargnn
evreledii hacim olduundan (7.54) eitlii
W = 12 BHAl
olarak da yazlabilir ve buradan birim hacim bana depolanan enerji veya manyetik enerji
younluu, w m
wm = 12 BH = 12 H 2 =
1 2
B
2
(7.55a)
olarak bulunabilir. (7.55a) eitlii vektrel biimde aadaki gibi yazlabilir.

wm = 12 B . H
(7.55b)
(7.55) eitlii, bir sargnn manyetik enerjisinin manyetik alannn ulat blge boyunca
dalmakta olduunu arpc bir ekilde dikkati ekmektedir. Bununla beraber enerjinin (ounun)
indktr iinde depolandnn sylenmesi ise pratik olarak allagelmitir.
RNEK 7.11 Bir koaksiyel iletim hattnn i iletkeninin d yarap a ve d iletkeninin i yarap
bdir. Depolanan enerji kavramn kullanarak hattn birim uzunluk bana indktansn belirleyiniz.
ZM iletken a b blgesinde z ynnde i(t) akm tadnda manyetik alan iddeti
H=
i
2p
370
olur ve bylece blge iinde herhangi bir noktadaki enerji younluu aadaki gibi yazlr.
wm =
1 i
2 2
Buradan birim uzunluk bana depolanan enerji,
Wm =
2
2b 1
2 b
i
d
d =
i ln J/m
4
8
a
0
a
ifadesi (7.53) eitlii ile karlatrlarak birim uzunluk bana indktans elde edilir.
L=
b
ln H/m
2 a
7.8.2 KUPLAJLI SARGILAR

ekil 7.19da grld gibi kuplajl iki sargda depolanan enerjiyi belirleyelim. 1
tayan 1. sargy halkalayan toplam ak ise
i 1 akm
1 = 11 + 12
olur. Burada 11 2. sargda akm yokken 1. sargnn meydana getirdii ak ve 12 1. sargda akm
yokken 2. sargdaki i 2 akmnn (1. sargy keserek) meydana getirdii akdr. nceki eitlikte (+)
iaretinin kullanlmas 11 ve 12 nin her zaman ayn ynde olduunu gsterir. Sarglarda zt
aklar olduunda iaretin (-) olmas gerekir. Ayn ekilde ikinci sargy halkalayan toplam ak
2 = 22 + 21
ile ifade edilir. Bylece blgede depolanan manyetik enerji,
W = 12 N 1 1i1 + 12 N 2 2 i2 = 12 N 1 11i1 + 12 N 1 12 i1 + 12 N 2 22 i2 + 12 N 2 21i2

elde edilir. z ve ortak indktanslarn tanmlar,
L11 =
N 1 11
i1
L22 =
N 2 22
i2
L12 =
N 1 12
i2
L21 =
N2 21
i1
kullanlarak depolanan manyetik enerji ifadesi aadaki gibi yazlabilir.
W = 12 L11i12 + 12 L12 i1i2 + 12 L22 i22 + 12 L21i1i2

Bu eitlikte dorusal manyetik devre iin M = L12 = L21 konularak, aklarn birbirlerini destekledii
durum iin kuplajl iki sargda depolanan manyetik enerji,
371
W = 12 [ L11i12 + L22 i22 + 2 Mi1i2 ]
(7.56)
elde edilir. Aklar birbirine zt ynde olduunda depolanan manyetik enerji
W = 12 [ L11i12 + L22 i22 2 Mi1i2 ]
(7.57)
dir. ki sarg, i1 = i 2 = i olacak ekilde seri balandnda destekleyici seri balant iin depolanan
toplam enerji,
W = 12 [ L11 + L22 + 2 M ] i 2
(7.58a)
ve ayn ekilde ters seri bal kuplajl iki sargdaki toplam enerji,
W = 12 [ L11 + L22 2 M ] i 2
(7.58b)
elde edilir. (7.58a) ve (7.58b)den kuplajl manyetik devrede depolanan enerjinin kuplajl devrenin
edeer indktans ile hesaplanabilecei aktr.
RNEK 7.12 rnek 7.9daki kuplajl sarglardaki akm 2 Alik bir balang deerinden 5 Alik
bir son deer arasnda deimektedir. Sarglar destekleyici seri balanmsa (a) balang enerjisini,
(b) son enerjiyi ve (c) depolanan enerjideki deiimi hesaplaynz.
ZM
a) Kuplajl sarglardaki balang enerjisi:
Wi = 12 2,38 2 2 = 4,76 J
b) Kuplajl sarglardaki son enerji:
W f = 12 2,38 52 = 29,75 J
c) Kuplajl sarglardaki depolanan enerjideki art:
W = 29,75 4,76 = 24,99 J
ALITIRMALAR
1. Yarap a ve sonsuz uzunlukta olan silindirik iletkenin iindeki hacim akm younluu
aadaki gibi veriliyor. (a) her noktadaki manyetik enerji younluu ve (b) birim uzunluk
bana depolanan dahili enerjiyi belirleyiniz.
J = J o a z A/m2 a
J=0
2. N sarml sargy halkalayan manyetik ak = a i olarak deiiyorsa (a bir sabittir)

depolanan enerjinin 13 N i olduunu gsteriniz. Ortamn dorusal olup olmadn belirleyiniz.
372
3. rnek 7.12yi sarglar ters seri balandnda tekrar znz.
7.9 AMPERE KANUNUNDAN MAXWELL ETL

Manyetostatik zerinde alrken Ampere kanunu integral biiminde

H dl = I
olarak ifade edilmiti. Eitlikte H manyetik alan iddeti ve I ise c konturu ile evrelenen dzgn
akmdr. c kapal konturu ile snrlanan s yzeyi zerinde Inin J hacim akm younluu ile

I = J ds
s
olarak tanmlanmasyla nokta (diferansiyel) biiminde Ampre kanunu aadaki gibi elde edilir.

H = J
(7.59)
J = 0
(7.60)
Her iki yann diverjans alnarak
elde edilir nk ( H) = 0 dr.
Bununla beraber zamanla deien alanlar iin J nin sfr olmas gerekmez. Gerekte Kararl
Elektrik Akmlar blmnde kartlan sreklilik eitlii
J = v
t
(7.61)
olduunu ifade etmektedir; burada v (t) hacim yk younluudur. Zamanla deien ykn varl
(7.61)de daima bir kurala balanamayabildiinden, J genelde zamanla srekli deien bir alan
olmayabilir. Bu bakmdan (7.59) zamanla deien durumda bir elikiye nclk eder. imdi bu
nokta ayrntsyla ele alnabilir.
ekil 7.26da grld gibi zamanla deien gerilim kaynana balanm bir kapasitr
dnelim. Zaman iinde uygulanan gerilimin ykselii ve d kaynaktan kapasitrn her
elektroduna transfer edilen ykn miktarnn belirleyicisidir. Baka bir ifade ile kapasitrn her
elektrodunda ykn birikimi zamana baml bir ilemdir. Ykn zamanla deiim oran akm
oluturduundan devrede zamanla deien bir akm i(t) olmaldr. Bu akm blgede zamanla
deien bir manyetik alan da meydana getirmelidir. Bylece, kapal c konturu ile snrlanan bir s
ak yzeyi seilirse Ampre kanunu
H dl = i
c
(7.62)
373
olduunu nerir; burada H zamanla deien manyetik alan iddetidir.
ekil 7.26 Kapasitrdeki yer

deiimi akm iletkende iletim
akmnn srekliliini oluturur
Bununla beraber ekilde grld gibi ayn c kapal konturu ile snrlanan baka bir s ak yzeyi
dikkate alnrsa yzeyden geen akm aadaki gibi sfrdr.
H dl = 0
(7.63)
Buradan bir kere daha (7.63) (7.62) ile elikiye dmektedir. Eer bu eitliklerde i(t) sfra
eitlenerek belirsizlik elimine edilirse bu durumda devredeki akm veya bunun oluturduu
manyetik alann varl dorulanamaz.
Bu kararszlklar Maxwellin bir tahminde bulunmasna nclk etti kapasitr iinde bir akmn
olmas gerekir. Akm iletimden dolay olmadndan bunu yer deiimi akm olarak adlandrd.
Yer deiimi akmn aklamak iin Maxwell Ampre kanununa dier bir terim ekledi ve
geerliliini zamanla deien durum iin de salad. Ek terim gerekte ykn korunumunun bir
sonucudur. Bu terim Gauss kanunundan,
D = v
(7.64)
ve sreklilik eitliinden elde edilebilir. (7.64) ve (7.61)deki v nin yerine edeerinin

konulmasyla
J = ( D)
t
elde edilir. Boluk ve zaman bamsz deikenler olduundan nceki eitlikteki diferansiyel
ileminin sras deitirilerek
J =
t
veya
D
=0
J +
(7.65)
374
elde edilebilir. Bu eitlik ( J + D / t ) nin srekli alan olduunu nermektedir. (7.59)da J yerine
( J + D / t ) konulduunda Ampre kanununun deitirilmi biimi
D
H = J +
t
(7.66)
elde edilir. Burada, Maxwellin yer deiimi akm younluu olarak adlandrd D / t nin
birimi (A/m2) dir. Bu ad hala kullanlmakta olmasna ramen gerek bir fiziksel akm deildir.
(7.66) Ampre kanununun bir ifadesi olarak kullanlrsa btn elikiler kaybolur.
(7.66)nn sa taraf, bir ortamda herhangi bir noktada iletim akm younluu ve yer deiim akm
younluunun toplam olan toplam akm younluunun var olduunu ifade etmektedir. Bu aada
ayrca ifade edilmitir.
D
toplam akm younluu = J +
t
(7.67)
Ampre kanununun dzeltilmesi Maxwellin ok nemli katklarndan biri olmu ve

btnletirilmi elektromanyetik alan teorisinin gelitirilmesine nclk etmitir. almann bu
aamasnda yer deiimi akm younluunun nemi tam olarak anlalamayabilir fakat bu terimin
varl Maxwelle elektromanyetik dalgalarn bolukta dalga olarak yaylmas gerektiini tahmin
ettirmiti. Btn modern iletiim vastalarnn alma prensibi Ampre kanununun bu dzeltilmi
sonucuna dayanmaktadr.
Bundan sonra (7.66) nokta veya diferansiyel biiminde Maxwell eitlii olarak sylenecektir. c
kapal konturu ile snrlanan keyfi s ak yzeyi iin (7.66) integral biiminde aadaki gibi
yazlabilir.

D
H d = J ds + t ds
c
s
s
(7.68)
Burada, sa taraftaki birinci terim iletim akmna karlk gelmekte ve ikinci terim yer deiimi
akmn temsil etmektedir. Daha nce bahsi geen kapasitr devresi iin imdi u sonuca varlabilir.
Zamanla deien manyetik alan meydana getiren akm kapasitrdeki yer deiimi akmdr. Dier
taraftan devredeki akmn srekli olmas iin kapasitrdeki yer deiimi akmnn iletkendeki iletim
akmna eit olmas gerekir.
imdi aadaki nemli yorumlar yaplabilir.
Yer deiimi akm younluu temelde elektrik ak younluu, D nin zamanla deiim
orandr.
D / t manyetik alan iin bir kaynak gibi davrandndan zamanla deien elektrik alan
zamanla deien manyetik alan meydana getirir.
(7.67)de D / t nin eklenmesi manyetik alann ( B ve H ) selenoidal olduu gereini

deitirmemitir.
Zamanla deien manyetik alan zamanla deien elektrik alan meydana getirir (Faraday
375
kanunu).
Zamanla deien elektrik ve manyetik alanlar aralarnda bamldrlar.
RNEK 7.13 Paralel plakal bir kapasitrn ularna vc = Vo sin t gerilimi uygulanyor.
Kapasitrdeki yer deiimi akmnn iletkenlerden geen iletim akmna eit olduunu
dorulaynz.
ZM
(a) letkenlerden geen iletim akm,
ic = C
dvc
dV sin t
=C o
= CVo cos t
dt
dt
dir; burada, C = A / d dir. Saaklama ihmal edilerek, plakalar arasndaki elektrik alan iddeti,
E = vc / d ile elektrik ak younluu,
D = E =
Vo
sin t
d
ve yer deiimi akm,
iD =
D
A
ds = Vo cos t = CVo cos t
t
d
olarak bulunur.
RNEK 7.14 Boluktaki manyetik alan iddeti, H = H o sin a y A/m olarak verilmitir.
= t z , ve bir sabit miktardr. a) Yer deiimi akm younluunu ve b) elektrik alan

iddetini belirleyiniz.
ZM Boluktaki iletim akm younluu sfrdr. Bundan dolay (7.67)den yer deiimi akm
younluu H ye eittir.
ax
D
=
x
t
0
ay
y
H o sin
az
= - [ H o sin ] a x + [ H o sin ] a z = H o cos a x A/m 2

z
z
x
0
Buna gre yer deiim akm younluu H o A/m2 lik bir genlie sahiptir. Yer deiim akm
younluunun zamana gre integrali ile elektrik ak younluu,
D = H o sin a x C/m2
olarak elde edilir. Son olarak boluktaki elektrik alan iddeti aadaki gibi bulunur.
376
=
E=
H o sin a x V/m
ALITIRMALAR
1. Bakr gibi bir iletkende yer deiimi akm younluunun btn pratik frekanslarda iletim akm
younluu ile karlatrldnda ihmal edilebilir olduunu gsteriniz. letkendeki iletim akm
younluunun J o cos t a z A/m2, cu = o ve cu = 5,8 107 S/m olduunu varsaynz.
2. Kaynaksz dielektrik ortamda elektrik alan iddeti E = C sin x cos(t z )a y V/m olarak
veriliyor; burada C genlik ve ve sabit miktarlardr. (a) Manyetik alan iddetini ve (b)
elektrik ak younluunu belirleyiniz.
7.10 GAUSS KANUNLARINDAN MAXWELL ETLKLER

Elektrostatik alanlara alrken nokta (diferansiyel) biiminde Gauss kanunu iin aadaki gibi bir
matematiksel ifade elde edilmiti.
D = v
(7.69)
Burada D elektrik ak younluu ve v ortamdaki serbest hacim yk younluudur. Dielektrik

ortamda v nin sfr olduu burada hatrlanmaldr nk polarize yklerin etkisi bal
geirgenlik r nin (veya dielektrik sabiti) tanmnda zaten dahil edilmiti. Bu eitliin kartlmas
iin kullanlan kantlar zamanla deien durumlara da ayn derecede uygulanabilir. Tek farkllk D
ve v nin ikisinin birden zamanla deien alan miktarlar olmasdr. (7.69) eitlii drt Maxwell
eitliinden biridir. ntegral formunda

D ds =
s
dv = q
(7.70)
olarak da ifade edilebilir. Burada q(t) s kapal yzeyi ile snrlanan v hacminde herhangi bir t
zamanndaki mevcut toplam yktr.
Manyetik ak daima srekli olduundan statik manyetik alanlar iin daha nce kartlan Gauss
kanunu, alanlarn zamanla deitii durumda da geerlidir. fade aada tekrarlanmtr.
B = 0
(7.71)
Burada manyetik ak younluu, B imdi zamanla deien bir alandr. Bu eitlik drt Maxwell
eitlii setini tamamlamaktadr. ntegral biiminde
B ds =0
s
(7.72)
377
7.11 MAXWELL ETLKLER VE SINIR ARTLARI

Daha ileri gitmeden nce (a) drt Maxwell eitlii gruplanarak her eitliin nemi aa
karlacak, (b) yapsal ilikiler saptanacak, (c) snr artlar gzden geirilecektir. Bunlar
yapldktan sonra kalan ksm deiik snr artlar altnda Maxwell eitliklerinin zmne
ayrlmtr.
7.11.1 MAXWELL ETLKLER
Nokta (diferansiyel) ve integral biimindeki drt Maxwell eitlii aada verilmitir.
Nokta biimi
ntegral biimi
B
E =
t

B
E dl = t ds
c
s
(7.73)
D
H = J +
t

D
H dl = J ds + t ds
c
s
s
(7.74)
D = v
D ds = v v dv
B = 0
B ds = 0
(7.75)
(7.76)
Bu eitliklerde,
E = elektrik alan iddeti (vektr), V/m
H = manyetik alan iddeti (vektr), A/m
D = elektrik ak younluu (vektr), C/m2
B = manyetik ak younluu (vektr), Wb/m2 (T)
v = serbest hacim yk younluu (skaler), C/m3
J = hacim akm younluu (vektr), A/m2
letim akm younluu, J ve hacim yk younluu, v ieren integraller

I = J ds
(7.77)
q = v dv
(7.78)
olarak da yazlabilir burada,
378
I = s yzeyi boyunca elektrik akm (skaler), A

q = v hacminin evreledii serbest yk (skaler), C
dr. (7.73) eitlii zamanla deien manyetik alann elektrik alan meydana getirdiini ifade
etmektedir. Bu transformotorlar ve indksiyon motorlarnn alma prensibidir.
(7.74) eitlii zamanla deien manyetik alann sadece iletim akm ile deil yer deiimi akm ile
de meydana getirilebildiini aka belirtir. Yer deiimi akm elektrik ak younluunun zamanla
deiim orann temsil ettiinden dolay bu eitlik zamanla deien elektrik alannn zamanla
deien manyetik alan meydana getirdiini ve akabinde ise zamanla deien elektrik alan rettiini
ne srmektedir. Yani elektrik alanndaki enerji manyetik alana transfer edilebilir ve daha sonra bu
manyetik alan enerjiyi elektrik alanna tekrar transfer eder. Bir alandan dier alana enerjinin
transferinin srekliliinin bilinmesi Maxwelle herhangi bir ortamda elektromanyetik enerjinin
yaylabileceini tahmin ettirmitir. Elektromanyetik alanlarn dalgalar gibi hareketinin anlalmas
bu dalgalarn hzlar ve dier zg karakteristiklerinin tahmin edilmesinde Maxwelle yardm
etmitir. Bolukta bu dalgalarn hznn k hzna eit olmas Maxwellin, n elektromanyetik
dalgalar gibi ayn yapda olduu kanaatine nclk etmitir. 1880lerde Heinrich Rudolf Hertz
elektromanyetik dalgalarn varln deneysel olarak gstermi ve bu dalgalarn Maxwellin tahmin
ettii zellikleri tadn da dorulamtr.
(7.75) eitlii herhangi bir zamanda kapal bir hacimden kan toplam elektrik aksnn evrelenen
yke eit olduunu dorulamaktadr. Eer evrelenen yk sfr ise elektrik ak hatlar sreklidir.
(7.76) eitlii manyetik ak hatlarnn daima srekli olduu gereini onaylamaktadr. Herhangi bir
zamanda kapal bir yzeyden ortaya kan net ak sfrdr. Maxwell eitliklerine daha ileri
balantlar, aadaki gibi sreklilik eitlii (diferansiyel ve integral biiminde) ile oluturulmutur.

v
J
s ds = v t dv
J = v
t

F = q( E + u B) [N]
(7.79)
(7.80a)
ile ifade edilen Lorentz kuvvet eitliinde F elektromanyetik alan blgesinde u hz ile hareket
eden q ykne etkiyen kuvvettir. Biriken ykler akm meydana getirdiinden yk zerine etkiyen
kuvvet ve birim hacim bana akm aadaki gibi ifade edilir.

f = v E + J B [N/m3]
(7.80b)
Burada,
J = vu
[A/m2]
(7.80c)
dir. Sreklilik eitlii ve Lorentz kuvvet eitlii ile beraber uyumlu Maxwell eitlikleri ykler,
akmlar ve elektrik ve manyetik alanlar arasndaki etkileimleri tamamen tanmlamaktadr. Bu
eitliklerin dzgnce kullanlmas ile her ortamda elektromanyetik alanlarn karakteristikleri elde
edilebilir. Bu eitlikler ou kez nokta (diferansiyel) biiminde kullanlr.
379
7.11.2 YAPISAL ETLKLER

Yapsal eitlikler homojen, izotropik bir ortamdaki alan miktarlar arasndaki ilikileri
tanmlamaktadr. Bunlar aada verilmitir.
D = E
(7.81)
J = E
(7.82)
B = H
(7.83)
Burada,
= geirgenlik (permitivite) (skaler)

o = 8,85410-12 F/m boluk iin
= geirgenlik (permeabilite) (skaler) H/m
o = 410-7 H/m boluk iin
= ziletkenlik (skaler), S/m
cu = 5,8107 S/m bakr iin
Ohm kanunu olarak bilinen (7.82) eitlii, elektrik alannn etkisi altndaki iletkende bir ykn
hareketinin iletkende akm reteceini ifade etmektedir.
7.11.3 SINIR ARTLARI
Maxwell eitliklerinin zmnden elde edilen elektromanyetik alanlarn farkl iki ortam
arasndaki ara yzeydeki snr artlarna da uyum salamas gerekir. Bunun salad
anlaldndan zamanla deien alanlar iin snr artlar statik alanlardakilerle tamamen ayndr.
Bunun salanmas rencilere braklarak snr artlar aadaki gibi ifade ediliyor.
Skaler biim
E t1 = E t 2
H t1 H t 2 = J s
Bn1 = Bn 2
Dn1 Dn 2 = s
J n1 = J n 2
J t1
J t2
Vektrel biim

an ( E1 E2 ) = 0
an ( H 1 H 2 ) = J s
a n ( B1 B 2 ) = 0
a n ( D1 D 2 ) = s

a n (J1 J 2 ) = 0
J1 J 2
=0
a n
1 2
(7.84)
(7.85)
(7.86)
(7.87)
(7.88)
(7.89)
t1 ve t2 indisleri srasyla 1. ve 2. ortamdaki snra tanjant alan bileenlerini gstermektedir. Ayn
ekilde n1 ve n2 indisleri snra normal alan bileenlerini gstermektedir. Ara yzeyde a n birim
380
vektrnn 1. ortam iaretledii, s nin serbest yzey yk younluu ve J s nin serbest yzey
akm younluu olduuna dikkat edilmelidir.
(7.84) eitlii E1 ve E 2 nin tanjant bileenlerinin ara yzeyde eit olduunu ifade etmektedir.
Bununla beraber (7.85) ara yzeyde herhangi bir noktada H1 ve H 2 nin tanjant bileenlerinin bu
noktada yzey akm younluuna eit bir miktar ile sreksiz olduunu ortaya karmaktadr.
(7.86) eitlii ara yzeyde B1 ve B 2 nin normal bileenlerinin srekli olduunu ifade etmektedir.
Bunun yannda (7.87) D1 ve D 2 nin normal bileenlerinin ara yzeyde herhangi bir noktada
yzey akm younluuna eit miktar ile sreksiz olduunu ifade etmektedir.
(7.88) eitlii J 1 ve J 2 nin normal bileenlerinin ara yzeyde eit olduunu ifade etmektedir.
(7.89) eitlii ara yzeyde akm younluklarnn tanjant bileenlerinin orannn ziletkenliklerin
oranna eit olduunu ifade etmektedir.
Snr artlar uygulandnda aadaki artlar aklda tutulmaldr:
Mkemmel bir iletken ( = ) iindeki elektromanyetik alanlar sfrdr. Bundan dolay
mkemmel iletkenin yzeyinde hem s ve hem de J s mevcuttur.
Bir iletkenin iinde zamanla deien alanlar var olabilir ( < ). Buna gre, J s sfrdr fakat
s iletken ve mkemmel dielektrik arasndaki snrda var olabilir.
Mkemmel iki dielektrik arasndaki ara yzeyde J s sfrdr. Bununla beraber ara yzeye yk
fiziksel olarak konulmad srece s sfrdr.
Herhangi bir ortamdaki elektromanyetik alanlar Maxwell eitliklerini doyurmaldr. ki veya daha
fazla ortamda Maxwell eitliklerinin zm aratrldnda snrlarda alanlarn eleneceinden
emin olunmaldr. Aadaki rnek varsaylan alanlarn Maxwell eitliklerini salayp
salamadnn nasl kontrol edileceini gstermektedir.
RNEK 7.15 Kaynaksz dielektrik ortamdaki elektrik alan iddeti E = C cos(t z )a x V/m ile
verilmitir. Burada C alann genlii, frekans ve ise sabit bir miktardr. Hangi artlar altnda bu
alan var olabilir? Dier alan miktarlar nelerdir.
ZM Bir alan sadece Maxwell eitliklerinin tamam ile uyum iinde ise var olabilir. Verilen
elektrik alan iddetinin kaynaksz bir dielektrik ortamda ( v = 0, = 0, ve J s = 0) olduunu

varsayalm. Bu halde Faraday kanununa dayal Maxwell eitlii kullanlarak manyetik ak
younluu aadaki gibi elde edilir.
B
E =
t
E
E y E x E z
E y E x
B
ax +
ay +
= z
a z
y
t
z
x
y
z
x
381
= [C cos(t z )]a y = C sin(t z )a y

t
z
Bu ifadenin integrali ile manyetik ak younluunun
cos(t y )a y T
B=
gibi bir ifadesi elde edilir. = H yapsal ilikisi kullanlarak manyetik alan iddeti
H=
cos(t z ) a y A/m
olarak bulunur. Son olarak D = E yapsal eitlii kullanlarak E alanndan elektrik ak

younluu,
D = C cos(t z )a x C/m2
olarak elde edilir. imdi elektrik alan iin Gauss kanununa dayanan Maxwell eitliinin salayp
salamad kontrol edilebilir. Kaynaksz bir dielektrik ortam iin
D = 0
veya
D x D y D z
+
+
=0
x
y
z
D alan x ynnde sadece D x bileenine sahip olduundan xin bir fonksiyonu deildir. D = 0
uygunluk salamaktadr.
Ayn ekilde B alannn y ynnde sadece B y bileeni olduundan ve ynin bir fonksiyonu
olmadndan B = 0 ile uyum salad da gsterilebilir. Alanlarn var olmas iin uyum
salamas gereken son eitlik aada verilmitir.
D C
cos(t z )a x
H =

t z
[C cos(t z )]a x C 2 sin(t z )

t
= C sin(t z )
=
Buradan
2 = 2
veya
382
(7.90)
bulunur ki dier alan bileenleri ile verilen elektrik alan kaynaksz bir dielektrik ortamda (7.90)
salad srece var olabilir.
ALITIRMALAR
1. Zamanla deien alanlar iin Maxwell eitliklerini kullanarak (7.84) (7.89) eitliklerinde
verilen snr artlarn kartnz.
2. Snr artlarn (a) ortam 1 mkemmel dielektrik ve ortam 2 mkemmel bir iletken, (b) her iki
ortam mkemmel dielektrik ve (c) ortam 1 mkemmel dielektrik ve ortam 2 bir iletken
olduunda ifade ediniz.
3. Kaynaksz dielektrik ortamda elektrik alan iddeti, E = C sin x cos(t z )a y V/m olarak
veriliyor; burada C genlik ve ve sabit miktarlardr. Bu elektrik alan mevcut olabilir mi?
Evetse art nedir? Deilse niin?
7.12 POTANSYEL FONKSYONLAR
Ksm 5.6da manyetik ak younluunun selenoidal zelliinden, B = 0 dolay manyetik vektr
potansiyeli, A
B = A
ile tantlmt. Bu eitlik (7.16) ile ifade edilen Faraday eitliinde yerine konulduunda
E = ( A)
t
veya
A
=0
E +
t
elde edilir. Parantez iindeki iki vektrn toplamnn rotasyoneli sfr olduundan bu bir skalerin
gradyan olarak ifade edilebilir. Elektrostatikteki potansiyel ile tutarl olmak iin
A
E+
= V
t
yazlabilir. Buradan,
A
E = V
t
elde edilir. Statik durumda A / t = 0 olduundan eitlik tekrar E = V ye dnr ve E sadece
Vden ve B de A dan belirlenebilir. Zamanla deien alanlar iin E hem V ve hem de A ya
383
baldr, yani elektrik alan iddeti V ve zamanla deien A / t terimlerinin ikisinden
kaynaklanan yk birikimlerinin sonucudur. B nin A ya bal olduu kadar E ve B kuplajldr.
(7.66) eitlii B = H , D = E ve E = V A / t ifadeleri yerlerine konularak (ortamn

homojen olduu varsaym ile) aadaki gibi yazlabilir.
A = J + V
t
t
A = ( A) 2 A vektr zdelii kullanlarak, yukardaki ifade
2A
V
( A) A = J
2
t
t
veya
2A
V

A 2 = J + A +
t
t
olarak yazlabilir. imdi bir vektrn tanm hem rotasyonelinin ve hem de diverjansnn
belirlenmesini gerektirmektedir. B = A daha nce tanmlanm olmasna ramen A nn da

tanmlanmas gerekmektedir. nceki ifadede
V
A +
=0
t
konularak
2A
A 2 = J
t
2
elde edilir ve bu vektr potansiyeli iin homojen olmayan dalga eitlii olarak adlandrlr nk
zm 1 / hz ile yaylan dalgalar temsil etmektedir. Bunun hakknda daha fazla bilgi ksm
7.12.1de verilecektir.
V
A +
=0
t
ifadesinde A ve V arasndaki iliki potansiyel iin Lorentz art olarak adlandrlr ve statik alanlar
durumunda A = 0 ye dnr.
Skaler V potansiyeli iin benzer ifade,
2V
2V
= v
2
384
olarak yazlabilir ve bu skaler potansiyel iin homojen olmayan dalga eitlii olarak adlandrlr. ki
Lorentz ifadesinde A ile V, J ile v ve ile 1/ miktarlar arasnda benzerlik bulunmaktadr.

7.12.1 DALGA ETLKLERNN ZM
Snrl bir blgede v yk dalmndan dolay kaynaklanan V skaler potansiyeli iin homojen
olmayan dalga eitliinin zmn dikkate alalm. t zamannda orijinde v dv' nokta yknn
bulunduunu varsayalm. Orijinden r uzaklnda, kresel simetrilik (potansiyel ve nin deil
sadece rnin bir fonksiyonu) olduu dnlerek, (2.107) ile
2V
1 2 V
=0
r
r 2 r r
t 2
yazlabilir. imdi yeni V (r , t ) = (1 / r )U (r , t ) deikeni ile nceki ifade
2U
2U
=0
r 2
t 2
olarak sadeleir. Bu eitlik bir boyutlu homojen dalga eitlii olup bunun zm (t r ) nin
iki kere diferansiyeli alnabilen herhangi bir fonksiyonudur. Buradan
U (r , t ) = f (t r )
yazlabilir. t + t zamannda yeni uzaklktaki, r + r fonksiyon,
U (r + r , t + t ) = f t + t (r + r )
olur ve f (t r ) ye eittir; eer t = r = r / u ise biimini korur. Burada, u = 1/

ortamn bir karakteristii olarak dalga yaylm hzdr. Hava iin c = 1 / o o dir. Buradan
V (r , t ) = (1 / r ) f (t r / u ) yazlabilir. f (t r / u ) spesifik fonksiyonunun ne olmas gerektiinin
belirlenmesi iin orijinde bulunan bir statik nokta yknn,
V (r ) =
v (t )v'
4 r
potansiyel ifadesinden,
f (t r / u ) =
v (t r / u )v'
4
elde edilir. Bu durumda, v' hacmi zerindeki yk dalmndan dolay potansiyel,
V (r , t ) =
v'
v (t r / u )
dv'
4
385
olur; bu ifade t zamannda kaynaktan r uzaklndaki potansiyelin daha nceki bir zamandaki,
(t r / u ) yk dalmnn deerine bal olduunu gstermektedir.
Vektr potansiyeli iin homojen olmayan dalga eitliinin zm de yukardaki ayn yol izlenerek
aadaki gibi elde edilebilir.
A(r , t ) =
4
J (t r / u )
dv'
v'
r
Wb/m
Bulunan bu iki eitlikten elde edilen elektriksel ve manyetik alanlar akca (t r / u) nin bir
fonksiyonu olacaktr. Yklerin veya akmn zamanla deiim etkilerinin uzaktan alglanmas
elektromanyetik alanlarn ulamas zaman alacandan anlk durumu yanstmayacaktr. Devre
teorisinde bu zaman gecikmesi etkisi ihmal edilir ve ani tepki varsaylr.
7.13 POYNTNG TEOREM

nceki blmlerde statik elektrik ve manyetik alanlar ile ilgili enerji younluu ifadeleri elde
edilmiti. Bu ksmda, bu ifadelerin zamanla deien alanlar iin de geerli olduu gsterilerek bir
ortamda enerjinin yaylmasn temsil eden bir ifade elde edilecektir.
Zamanla deien elektromanyetik alan blgesinde u hz ile hareket eden ykl q paracn
dikkate alalm. Herhangi bir anda ykl paraca etkiyen kuvvet,

F = q( E + u B )
dir. Burada E ve B srasyla zamanla deien elektrik alan iddeti ve manyetik ak younluudur.
Yk F kuvvetinin etkisi altnda, dt zamannda d uzaklna hareket ettiinde ykl paracn

zerindeki kuvvetle yaplan i, dW

dW = q( E + u B) d

olur. d = udt ve dW = Pdt olduundan bu eitlik alann salad P gc ile

P = q( E + u B) u = qu.E
(7.91)

olarak yazlabilir nk ( u B) u = 0 dir.
(7.91)den zamanla deien manyetik alann ykl paraca hi enerji salamad aktr.
Elektrik alan iddeti sadece blge iindeki hareketli ykl paraca g salar. Bu geliimi
genelletirmek iin ortalama u hzyla hareket eden bir hacimsel yk dalmn, v dikkate alalm.
dv hacminde sonsuz kklkte bir v dv ykne alann salad g aadaki gibi ifade edilir.
dP = v dvE u = E v udv
(7.92)
J = v u olduundan g younluu, p (birim hacim bana g) ile g arasnda aadaki gibi

bir ifade yazlabilir.
386
p=
dP
= J E
dv
(7.93)
Enerjinin korunumu tabannda, statik alanlar iin benzer bir ifade elde edilmiti ve imdi bunun
zamanla deien alanlar iin de doru olduu gsterildi. Bu eitlik a) zamanla deien elektrik
alannda depolanan enerji, b) zamanla deien manyetik alanda depolanan enerji, c) bir blgeyi
terkeden veya iine giren ani g ilikilerinin kartlmasnda kullanlr. Maxwell eitlii (Ampre
kanunu),
D
J = H
t
(7.93)de yerine konularak
D
J E = E ( H ) E
t
(7.94)
elde edilir.

E ( H ) = H ( E) ( E H )
vektr zdelii kullanlarak (7.94)

D
J E = H ( E) ( E H ) E
t
olarak yazlabilir. (7.73)deki E nin elenii yerine konularak

B D
(E H ) + J E + H
+ E
=0
t
t
(7.95)
elde edilir ki bu eitlik John H. Poynting onuruna Poynting teoreminin nokta (diferansiyel) biimi

olarak bilinir. Bu eitlik gerekte enerjinin korunumu kanununun bir ifadesidir. E H vektrel
arpm g younluu, W/m birimine sahiptir ve Poynting vektr olarak adlandrlr. Bu
bakmdan Poynting vektr birim alan bana ani g ak sonucunu verir. G aknn yn E
ve H ieren dzleme normaldir. Bu kitapta Poynting vektr S ile

S = EH
(7.96)
olarak gsterilecektir. Dorusal, homojen ve izotropik ortamda zamanla deien alanlar iin
B = H ve D = E dir. Ek olarak
B 1
1
H
=
[B H ] =
[ H 2 ]
t 2 t
2 t
D 1
1
E
=
[ D E] =
[ E 2 ]
t 2 t
2 t
387
ifadeleri ile imdi (7.95)
1
1
S + J E + H 2 + E 2 = 0
t 2
t 2
(7.97)
olarak ifade edilebilir. Bu eitlikteki nc terim manyetik alandaki enerji younluunun zamanla
deiimini temsil eder; drdnc terim elektrik alanndaki enerji younluunun zamanla deiim
orann gsterir. Bylece manyetik ve elektrik alanlarnda enerji younluklarnn ani ifadeleri
srasyla aadaki gibi olur.

wm = 12 B H = 12 H 2
(7.98)

we = 12 D E = 12 E 2
(7.99)
Zamanla deien alanlar iin enerji younluklarnn bu ifadelerinin statik alanlar iin de ayn
olduuna dikkat edilmelidir. Buradaki tek farkllk alanlarn zamanla deiimidir.
(7.97) eitliinin gerekten neyi temsil ettiini aklamak iin integral biiminde
Sdv + J Edv + t wm dv + t we dv = 0
v
veya
S ds + J E dv + dt w
v
dv +
d
we dv = 0
dt v
(7.100)
eklinde yazlmas gerekir. Eitlikte v hacmi bir s yzeyi ile snrlanmtr.

(7.100) eitlii Poynting teoreminin integral biimidir. Birinci terim v hacmi ile snrlanan s
yzeyinden dar kan gc temsil etmektedir. Eer bu integral pozitif ise net g hacimden dar
ve integral negatif olduunda g v hacminin iine akmaktadr.
kinci integral alan tarafndan ykl paracklara salanan gc temsil etmektedir. Bu integral
pozitif olduunda alan ykl paracklar zerinde i yapmaktadr. Bununla beraber, integral negatif
olduunda harici kuvvet ykl paracklar alana zt ynde hareket ettirerek i yapmaktadr. Bir

iletken ortamda J = E dir. J E terimi g kaybn veya Ohmik g kaybn temsil eder.
nc terim depolanan manyetik enerjinin zamanla deiimini temsil eder. Bu integral pozitif
olduunda, harici kuvvet manyetik alana enerji salayarak manyetik alann artmasna neden olur.
ntegral negatif olduunda, alan zayflatacak ekilde manyetik enerji manyetik alandan karlr.
Son terim elektrik alannda depolanan enerjinin zamanla deiimini temsil eder ve tam olarak
nc terim gibi yorumlanr. (7.100) eitlii ou kez

d
S ds = J E dv + ( wm + we )dv
s
v
dt v
(7.101)
388
olarak yazlr. Bu eitliin sol tarafndaki negatif iaret a) s olarak blgede kaybolan g ve b)
hem elektrik hem de manyetik alanlarda depolanan enerjinin hesaba katlmas iin v hacmine
akmas gereken net gc gstermektedir. Statik alanlar iin (7.101) eitlii

S ds = J Edv
(7.102)
olur ve basite v hacminde s yzeyi boyunca akan net gcn bu hacimdeki g kaybna eit
RNEK 7.16 Yarap b, uzunluu L ve ziletkenlii olan silindirik iletkenden I akm
gemektedir. ekil 7.27de grld gibi iletkenin yzeyi zerinde Poynting vektrnn

integralini alarak iletkene giren net gc belirleyiniz ve sonucu J E nin hacim integrali ile
karlatrnz.
ZM
ekil 7.27 Bir direnteki g

aknn gsterimi
(a) Silindirik iletken
(b) Poynting vektr
J = I / Aa z olduundan E = ( I / A )a z dir. Ampere kanunundan iletkenin yzeyindeki manyetik
alan iddeti, H = ( I / 2b)a dir. letkenin yzeyindeki noktalardaki Poynting vektr,

I
I
I2
S = E H =
az
a =
a
A
2b
2bA
dir. Buradan, iletkenin kenarlar (alt, st ve yan yzeyler) ile snrlanan hacime giren net g

P = S ds =

S ds
kenar yzey
I2
=
S ds
alt ve st yzeyler
s
2bA
I2
a bddza =
dz
2A 0
389
I 2L
= I 2R W
A
P=
Bu sonu, Joule kanunu kullanlarak iletkenin kayp gcnden aadaki gibi dorulanabilir.

2
L
1
1 I2 b
1 I2 2
=
b L
P = J Edv =
J 2 dv =
d
d
dz
v
0
0
v
A2 0
A2
L
= I 2R W
A
P = I2
RNEK 7.17 Mkemmel bir dielektrik ortamdaki elektrik alan iddeti, E = E cos(t kz )a x V/m
olarak verilmitir; burada E tepe deeri ve k bir sabit miktardr. a) Blgedeki manyetik alan
iddetini, b) g aknn ynn ve c) ortalama g younluunu belirleyiniz.
ZM
a) ncelikle dielektrik ortamn iinde verilen elektrik alan iddetinin olup olmadn kontrol
edelim. E alannn x-ynl bileeni,
E x = E cos(t kz ) V/m
dir. dielektrik ortamn geirgenlii ise elektrik ak younluu
Dx = E cos(t kz ) C/m2
olur. Ortamda zamanla deien yk younluu aadaki gibi bulunur.
v = D =
[E cos(t kz )] = 0
x
Beklenildii gibi dielektrik ortamdaki serbest yk younluu sfrdr. Bu bakmdan dielektrik
ortamda, D = 0 Maxwell eitlii salanmaktadr. B alannn belirlenmesi iin aadaki gibi

Maxwell eitlii kullanlabilir.
= E = [E x ]a y = Ek sin(t kz ) a y
t
z
Zamana gre integral alnarak B alannn y bileeni,

By =
Ek
cos(t kz ) T
olarak elde edilir. B = H olduundan, dielektrik ortamn manyetik geirgenliidir, manyetik

alan iddeti,
Hy =
Ek
cos(t kz ) A/m
390
elde edilir. imdi B veya H alanlarnn varl dorulanabilir:

Ek
B = [B y ] =
cos(t kz ) = 0
y
y
B = 0 olduundan B alan mevcut olabilir.
Dier Maxwell eitliinden hacim akm younluu, J
1 2
J = H
k E sin(t kz )a x
= [ H y ]a x [ Dx ]a x =
t
z
t

olarak hesaplanr. Mkemmel bir dielektrik ortamda J nin sfr olmas gerektiinden bu eitlik
sadece
k2 = 0
olduunda veya
k =
iken sfrdr. Bu bakmdan, k keyfi bir sabit olmayp zamanla deien alanlarn frekansna ve
ortamn elektriksel ve manyetik geirgenliine baldr. imdi btn Maxwell eitlikleri
saladndan dolay alanlarn var olduu sylenebilir.
b) Ani g younluu veya Poynting vektr, S

k 2
S = EH =
E cos 2 (t kz )a z W/m2
olarak ifade edilir ve sadece z bileenine sahip olduundan g ak z ynndedir.

c) z ynndeki ortalama yk younluu,
Sz =
1
T
0 E
cos 2 (t kz )dt
olarak elde edilebilir. Burada, T zaman periyodu olup T = 2 ile ifade edilir.
cos(2t 2kz ) = 2 cos 2 (t kz ) 1

trigonometrik zdelii kullanlarak ortalama yk younluu aadaki gibi ifade edilebilir.
Sz =
1
2T
0 E
dt +
1
2T
0 E
cos(2t 2kz )dt =
k
2
E 2 W/m2
391
ALITIRMALAR
1. Yarap b ve uzunluu L olan ii dolu bir iletken z ynnde dzgnce datlm I kararl
akm tamaktadr. R iletkenin direnci ise iletkenin iine akan toplam gcn I 2 R olduunu
gsteriniz.
2. Boluktaki elektrik alan E = 10 cos(t + ky )a x V/m ile tanmlanyor. Zaman periyodu 100 ns
ise (a) k sabitini, (b) manyetik alan iddetini, (c) gcn ak ynn, (d) ortalama g
younluunu, (e) elektrik alanndaki enerji ve (f) manyetik alandaki enerjiyi belirleyiniz.
7.14 ZAMAN-HARMONK ALANLAR

Zamanla deien elektromanyetik alanlarn en nemli rneklerinden birisi zaman harmonik
(sinsoidal) alandr. Bu alan tipinde uyartm kayna bir frekansta sinsoidal olarak deiir.
Dorusal bir sistemde sinsoidal olarak deien kaynak sistemde btn noktalarda zamanla
sinsoidal olarak deien alanlar retir. Zaman harmonik alanlar iin tek frekansl (monokromatik)
kararl durum tepkisinin elde edilmesi iin fazr analizi kullanlabilir. Alanlar bu yolla
incelendiinde a) zamanla deien her fonksiyon sinsoidal fonksiyonlu Fourier serileri ile temsil
edilebilir ve b) dorusal durumlarda sper pozisyon prensibi uygulanabildiinden genelde hi
kayp yoktur. Baka bir ifadeyle monokromatik tepkilerin dorusal kombinasyonlar kullanlarak
zamanla deien periyodik alanlarn tam tepkisi elde edilebilir.
Devre teorisinde zamanla sinsoidal olarak deien gerilim ve akmlarn temsil edilmesinde fazr
notasyonu kullanlmaktadr. Bu ksmda vektr birimlerini kapsayacak ekilde bu tanmlar
geniletilecektir. Herhangi bir vektr birimi birbirine karlkl dik eksen boyunca bileenleri ile
temsil edilebilir. Bylece her bileene skaler bir birim olarak davranlabilir.
rnein E alan
E( x, y , z, t ) = E x ( x, y , z, t )a x + E y ( x, y , z, t )a y + E z ( x, y , z, t )a z
(7.103)
olarak verilmise bu durumda E x ( x, y, z , t ) , E y ( x, y, z , t ) ve E z ( x, y, z , t ) srasyla E alannn a x ,
a y ve a z ynlerinde skaler bileenleridir. Bu bileenlerin zaman harmonik varyasyonlar
E x ( x, y, z , t ) = E x (r , t ) = E xo (r ) cos[t + (r )]
(7.104a)
E y ( x, y, z , t ) = E y (r , t ) = E yo (r ) cos[t + (r )]
(7.104b)
E z ( x, y, z , t ) = E z (r , t ) = E zo (r ) cos[t + (r )]
(7.104c)
olarak yazlabilir. Burada E xo , E yo ve E zo srasyla a x , a y ve a z ynlerinde E alannn

bileenlerinin genlikleridir. Ayn zamanda x, y ve z uzay koordinatlarnn fonksiyonlar olarak
alanlarn gsterilmesi iin (r) ksa yazl kullanlmtr. Ek olarak (r), (r) ve (r) uzayda
verilen bir noktada (x,y,z) E alannn x, y ve z bileenlerinin faz kaymalardr. imdi bu her
bileenin genlii sadece uzayn bir fonksiyonudur. Her bileen,
392
(7.105a)
(7.105b)
(7.105c)
E x (r , t ) = Re E xo (r )e j ( r ) e j t
E y (r , t ) = Re E yo (r )e j ( r ) e j t
E z (r , t ) = Re E zo (r )e j ( r ) e j t
olarak da yazlabilir. Re parantez iindeki kompleks fonksiyonun reel ksm iindir. Eer
~
E x (r ) = E xo (r )e j ( r )
(7.106a)
~
E y (r ) = E yo (r )e j ( r )
(7.106b)
~
E z (r ) = E zo (r )e j ( r )
(7.106c)
~
E x ( r, t ) = Re[ E x ( r )e j t ]
(7.107a)
~
E y ( r, t ) = Re[ E y ( r )e j t ]
(7.107b)
~
E z ( r, t ) = Re[ E z ( r )e j t ]
(7.107c)
olarak tanmlanrsa bu durumda (7.105)
~
~
~
olarak yazlabilir. (7.106) ve (7.107) eitliklerinde E x ( r ) , E y ( r ) ve E z ( r ) ye
E x ( r, t ) , E y ( r, t )
ve E z ( r, t ) nin fazr edeerleri denilir. Buna gre zaman harmonik alannn fazr gsterimi
sadece boluun bir fonksiyonu olan kompleks bir miktardr. Zaman bamll tamamen e j t
teriminde simgelenmitir. Tilda (~) sembol vektr gsterimi iin kullanlmtr.
(7.103) eitlii imdi
~
~
~
~
E(r , t ) = Re{[ E x (r )a x + E y (r )a y + E z (r )a z ]e j (t ) } = Re[E(r )e j (t ) ]
(7.108)
olarak yazlabilir burada
~
~
~
~
E(r ) = E x (r )a x + E y (r )a y + E z (r )a z
(7.109)
zaman harmonik E alannn mevcut olduu blgede herhangi bir noktada E alannn (vektr)
~
fazr gsterimidir. Burada da yine boluk bamll E(r ) iine dahil edilmi ve zaman
bamll rtl olarak braklmtr. (7.108) eitliinden zaman domeninde bir alann fazr veya
frekans domeninde e j t ile eitliin kar ksm arplarak sadece reel ksm olarak ifade
edilebilecei aktr. (7.108)den E alannn zamanla deiim oran,
E(r , t )
~
= Re[ jE(r )e j t ]
t
393
olup zaman domeninde zamana gre diferansiyelin fazr domeninde bir j faktr ile
sonulandn ifade etmektedir. Ayn ekilde zamana gre integrasyon sonucunun j ile blme
olduu da gsterilebilir.
7.14.1 FAZR BMNDE MAXWELL ETLKLER
E alan ve buna benzer olarak D , B ve H alanlar iin (7.109) Maxwell denklemlerinde yerine
konularak bu eitliklerin aadaki gibi nokta (diferansiyel) ve integral biimi elde edilir.
~
~
E = - j B

~ ~
~
H = J + j D
~
.D = ~v
~
.B = 0
~
.J = j~v
~
~
E dl = j B ds
~
~
~
H dl = J ds + j D ds
c
s
s

~
D ds = ~v dv
s
v

~
B ds = 0
s
~
J ds = j ~v dv
(7.110)
(7.111)
(7.112)
(7.113)
(7.114)
~
~
D = E
(7.115)
~
~
B = H
(7.116)
Fazr formundaki yapsal ilikiler aadaki gibidir.
Burada ve ortamn manyetik ve elektriksel geirgenlikleridir.

7.14.2 FAZR BMNDE SINIR ARTLARI
Fazr formunda iki ortam arasndaki ara yzeydeki genel snr artlar aadaki gibi ifade
edilmitir.
~ ~
a n .(B1 B 2 ) = 0
(7.117)
~
~
a n .(D1 D 2 ) = ~s
(7.118)
~ ~
a n (E1 E 2 ) = 0
(7.119)
~
~
~
a n (H1 H 2 ) = J s
(7.120)
Burada a n ara yzeye normal birim vektr ve 1. ortama dorudur, ~s yzey yk younluu ve
~
J s ara yzeydeki yzey akm younluudur.
394
7.14.3 FAZR BMNDE POYNTNG TEOREM
~
~
(7.110)un H * ile ve (7.111)in E ile skaler arpmnn sonular aadaki gibidir. Burada * bir
alan miktarnn konjugeytini temsil etmektedir.

~ ~
~ ~
( E) H* = - jB H *
(7.121)
~ ~ ~
~ ~
( H*) E = ( J * - jD*) E
(7.122)

~
~
~
~ ~ ~
~ ~
~ ~
E.( H*) H * ( E) = E J * + j (B H * E D*)
(7.123)
(7.122)den (7.121) kartlarak
elde edilir. Vektr zdelii
~ ~
~
~ ~
~
.(E H*) = H * ( E) E ( H*)
ve kompleks Poynting vektr veya kompleks g younluunun tanm

~ ~
S = 12 [E H*]
(7.124)

~ ~
~ ~
~ ~
S = 12 E J * + j[ 12 B H * 12 E D*]
(7.125)
kullanlarak (7.123)
olarak yazlabilir. (7.125) eitlii nokta (diferansiyel) formunda kompleks Poynting teoremi olarak
bilinir. s yzeyi ile snrlanan v hacmi zerinde integral alnarak ve diverjans teoremi uygulanarak
integral formunda kompleks Poynting teoremi
S . ds =
s
~
1 ~
E J *dv
v2
+ j 2
1 ~ ~
B H *dv
v4
j 2
1 ~ ~
E D *dv
v4
(7.126)
olarak elde edilir. Bu eitliin sol tarafndaki S . ds terimi v hacmine akan kompleks gc temsil
s
etmektedir. Eer v iinde kaynaklar varsa bu durumda
S . ds blgeden verilen veya yaylan
kompleks gc verir.
~
~
letken ortam iin, J = E eitliin (7.126) sa tarafndaki birinci terim iletken ortamda kaybolan
~
zaman-ortalama gcn verir. J = ~v+ u + + ~v u gibi bir ortamda yklerin hareketinden dolay
~
tanm akm ise bu durumda bu terim bu yklerin hareketinde E alannn enerji harcama orann
temsil etmektedir.
Sa taraftaki ikinci terim blgede depolanan manyetik enerjiyi temsil etmektedir.
395
wm

~ ~
= B H* = 14 H 2
1
4
(7.127)
nin blgedeki zaman-ortalama manyetik enerji younluu olduuna dikkat edilmelidir. Sa

taraftaki son terim blgedeki zaman-ortalama elektrik enerjisini verir. Bu durumda

~ ~
we = 14 E D* = 14 E 2
(7.128)
Blgedeki zaman-ortalama enerji younluudur.

Zaman ortalama g younluu (7.124)den
S = Re[S ]
(7.129)
olarak bulunabilir ve s yzeyinden geen ortalama g ak aadaki gibi verilir.
P =
S ds
(7.130)
RNEK 7.18 Kaynaksz bir blgedeki elektrik alan E = Csinxcos(t - kz )a y V/m olarak
verilmitir. Fazrleri kullanarak a) manyetik alan iddetini, b) alanlarn varl iin gerekli art ve
c) birim alan bana zaman ortalama g akn belirleyiniz.
ZM
a) E alannn fazr edeeri

~
E y = C sin xe jkz
~
dir. Maxwell eitlii kullanlarak H alan belirlenebilir
~
~
E = - jH
Bununla beraber
~
~
~
E = - [ E y ]a x + [ E y ]a z = jkC sin xe jkz a x + C cos xe jkz a z
z
x
~
olduundan H alan
kC
C
~
H=sin xe jkz a x + j
cos xe jkz a z
~
olur. Zaman domeninde H alannn x ve z bileenleri
H x (r , t ) = -
kC
sin x cos(t kz )
396
ve
H z (r , t ) =
C
C
cos x cos(t kz + 90) = cos x sin(t kz )
ile verilir. Kaynaksz blgede ( ~v = 0) alanlarn iki diverjans eitliini salamasna dikkat edilir.
~
~
~
Bu D = 0 dr ve .B = 0 dr. Kaynaksz bir blgede J = 0 olduundan son Maxwell eitlii
~
~
H = j E
~
~
olur. Bu eitlikte E ve H edeerleri yerine konularak ve baz sadeletirmeler yaplarak alann
mevcut olmas iin gerekli art
k 2 = 2 2
olarak elde edilir.
c) Blgedeki kompleks g younluu,
S =
1
2
[E H ] = [E~ H~ a
1
2
*
z x
k
~ ~
E y H x*a z = j
C 2 sin x cos xa x +
C 2 sin 2 xa z
2
2
ile birim alan bana zaman ortalama reel (aktif) g ak,
k
S = Re[S ] =
C 2 sin 2 xa z
2
olur. Kompleks g younluunun x ve z ynlerinde bileenlerine ramen birim alan bana zaman
ortalama reel g ak z ynndedir. Byle bir g akn srdrmek iin z ynnde her noktada
E ve H alanlarnn uygun bileenlerinin olmas gerekir. Bu dalgalar gibi alanlarn yaylmnn

ak bir gstergesidir.
ALITIRMALAR
1. Fazrleri kullanarak rnek 7.17deki sonular dorulaynz.
2. Boluktaki elektrik alan E = 10 cos(t + ky )a x V/m ile tanmlanyor. Zaman periyodu 100 ns
ise (a) k sabitini, (b) manyetik alan iddetini, (c) gcn ak ynn, (d) ortalama g
younluunu, (e) elektrik alanndaki enerjiyi ve (f) manyetik alandaki enerjiyi fazrleri
kullanarak belirleyiniz
7.15 ELEKTROMANYETK ALAN UYGULAMALARI

Bu blmde elektromanyetik alanlarn varlnn bir art olarak Maxwell eitliklerini salamalar
gerektii renildi. Gerekte Maxwell eitlikleri doyurulduunda her alan miktar ( E veya H )
herbiri ayr ayr bir dalga eitlii veya Helmholtz eitliini salar. Maxwell eitliklerinin ok sayda
dier uygulamalar arasnda bu ksm iin uygulama seilmitir: transformotor, oto
transformotoru ve betatron.
397
7.15.1 TRANSFORMOTOR
Elektriksel olarak yaltlm iki sarg birindeki zamanla deien manyetik ak dier sargy
halkalayacak ve iinde bir emf indkleyecek ekilde dzenlenebilir. Bu iki sargya manyetik olarak
kuplajl denilir ve iki sargl bir transformotor olutururlar. ekil 7.28ada en basit biiminde iki
sargl bir transformotor grlmektedir. Kaynaa bal sargya primer sargs ve dier sargya
sekonder sargs denilir. ki sarg boluk veya manyetik olmayan malzeme zerine (nve) sarlp
birbirinden yaltldnda bu transformotora ou kez hava nveli transformotor denilir. Sekonderi
halkalayan toplam ak primere gre yaknlna ve ynlendirilmesine baldr. ki sarg arasndaki
maksimum ak irtibatnn (halkalama) salanmas iin sarglar yksek geirgenlikte manyetik
malzeme zerine sarlarak iyi bilinen bir manyetik devre oluturulur. Bu dzenlemeye ise demir
nveli transformotor denir.
(a) Manyetik kuplajl iki sarg bir transformotor

oluturur
(b) Yksz durumunda bir transformotor
ekil 7.28
ekil 7.28bde grld gibi manyetik nvenin geirgenlii yksek ve transformotorun ikinci
taraf ak olduunda (yksz durum) mknatslanma akm adnda kk miktarda bir i m (t) akm
a) nvede zamanla deien bir (t) aksnn oluturulmas, b) relktansndan dolay manyetik
devredeki mmf dmnn telafisi ve c) primer sargsndaki I 2 R g kayb ve nvedeki manyetik
kaybn dengelenmesi iin primer sargsndan geer.
Bir ferromanyetik nvede manyetik ak akarken (manyetik ak elektrik akm gibi akmaz) Faraday
kanununa gre emf meydana gelecektir. ndklenen bu emf iletken nvede manyetik akya normal
lokal akmlar retecektir. Bu akmlara eddy akmlar denilir. Eddy akmlar omik kayplar reterek
lokal snma meydana getirir. Bu, indksiyon frnnn alma prensibidir. ndksiyon frnlar
metalleri ergitmek iin yksek scaklklar meydana getirir. Transformotorlarda, bu eddy
akmlarndan kaynaklanan g kayb istenilmez ve kayp yksek geirgenlikli ve dk iletkenlikli
(yksek ve dk ) nve malzemeleri ile azaltlabilir. Feritler byle malzemelerdir. Dk
frekansl, yksek g uygulamalar iin eddy akm kaybn azaltmann en ekonomik yolu
laminasyonlu nvelerin kullanlmasdr. Bunun iin transformotor nveleri herbiri birbirinden ince
vernik veya oksit kaplamalar ile elektriksel olarak yaltlarak paketlenmi ferromanyetik (demir)
levhalardan yaplr. ekil 7.29ada grld gibi yaltkan kaplamalarn manyetik akya paralel
yerletirilmesi gerekir; bu ekilde akya normal eddy akmlarnn (dolat yolun) laminasyonlu
levhalarn (kalnlnn) dna tamas engellenir. ekil 7.29bde grlen manyetik akya normal
yaltkan katmanlar ile yaplan dzenleme, eddy akmlarndan kaynaklanan g kayplarnn
azaltlmasnda az etkiye sahiptir. Toplam eddy akm kayplarnn laminasyonlarn saysnn
398
artrlmas ile azaltlabilecei dorulanabilir. G kaybnn azalma miktar laminasyon metodu ile
beraber kesit alannn byklne de baldr.
(a)
(b)
ekil 7.29 Zamanla deien manyetik alan iindeki laminasyonlu nveler

deal transformotor: imdi a) sonsuz geirgenlikte, b) sarg direnci sfr ve c) manyetik kayplar
olmayan ideal bir transformotoru dikkate alalm. Bu varsaymlar yksz durumda mknatslanma
akmnn olduka kk olup ihmal edilebileceini ve primer sargsnn rettii zamanla deien
aknn tamamnn hibir kaak olmadan manyetik yolu izleyeceini zorunlu klmaktadr.
Bu ideal artlar altnda primer sargda e 1 (t) ve sekonder sargda e 2 (t) indklenen emfler aadaki
gibidir.
e1 = N1
d
dt
(7.131)
e2 = N 2
d
dt
(7.132)
Burada N 1 ve N 2 primer ve sekonder sarglarnn sarm saylar ve (t) iki sargy halkalayan
manyetik akdr. ekil 7.28bde her sargnn bir ucuna bir nokta yerletirilerek indklenen
emflerin polariteleri iaretlendiinden eitliklerdeki - iareti ihmal edilmitir. Sargy halkalayan
manyetik alan zamanla artarken sargnn bir ucuna gre noktal ucunda indklenen emfnin pozitif
olduu anlalmaktadr. Nokta kullanma alkanl bir transformotorun edeer devresi ile temsil
edilmesinde kullanacaktr.
ndklenen emflerin oran aadaki gibi ifade edilebilir.
e1 N1
=
e2 N 2
(7.133)
Bunun anlam iki sargda indklenen emflerin orannn sarm saylarnn oranna eit olmasdr.
Sekonder sargya bir kaynak balandnda ve primer sarg ak olduunda da ayn ifade elde
edilebilirdi. deal durumlar altnda, her sargda indklenen emfnin bu sargdaki gerilim oranna
eit olmas gerekir. Bu aadaki gibi ifade edilir.
399
v1 N1
=
=a
v2 N 2
(7.134)
Burada v 1 (t) ve v 2 (t) primer ve sekonder sarglarnn gerilimleri ve a primer sargsnn sekonder
sarm saysna orandr ve a oran veya transformasyon veya dntrme oran olarak adlandrlr.
Sekonder sarg bir yke balandnda (ekil 7.30) sekonder sargdaki ak orijinal akya zt ynde
kendi aksn retir. Nvedeki net ak ve bunun sonucu olarak her sargda indklenen emf yksz
durumdaki deerinden aa dmeye balar. Primer sargda indklenen emfnin dmeye
balamas (ak zamanla deiim gsterdiinden) akdaki dmeyi ve indklenen emfdeki azalmay
engelleyecek ekilde primer sargda bir akmn indklenmesine neden olur. Bu akmn art
nvedeki ak ve dolaysyla iki sargda indklenen emfler yksz deerine ulancaya kadar srer.
Kaynak primere g saladndan ve sekonder sarg yke g verdiinden manyetik ak g
transfer ileminde bir ara olarak hareket etmektedir. deal artlar altnda, aada ifade edildii
gibi g giriinin g kna eit olmas gerekir.
v1i1 = v 2 i2
Buradan aadaki l eitlik yazlabilir.
i2 v1 e1
=
=
i1 v2 e2
(7.135)
Bu eitlikten akmlarn orannn indklenen emflerin oran ile ters orantl olduu sonucuna
varlabilir.
ekil 7.30
Ykl
transformotor
(7.134) ve (7.135)den
N 1i1 N 2 i2 = 0
(7.136)
olduu gsterilebilir. Bu ifade temelde, ideal artlar altnda transformotorun uyartlmas iin gerekli
net mmfnin sfr olduunu ifade etmektedir. Bu, manyetik malzemenin sonsuz geirgenlikte veya
manyetik devrenin relktansnn sfr olduunun dier bir ifadesidir.
Sinsoidal olarak deien kaynaklar iin nceki ilikiler fazr formunda
400
~ ~
V1 I 2 N1
=a
~ = ~ =
V2 I1 N 2
(7.138)
olarak ifade edilebilir. Sekonder sargsna bal empedans
~
V
Z 2 = ~2
I2
olarak tanmlanrsa primer tarafna aktarlm edeer yk empedans
~
~
V
V
~ a
Z1 = ~1 = ( aV2 ) ~ = a 2 ~2 = a 2 Z 2
I1
I2
I2
(7.138)
ekil 7.31 deal transformotorun primer

tarafna aktarlm edeer devresi
olarak belirlenebilir. Bylece sekonder tarafndaki gerek yk empedans, Z 2 primer tarafnda

a 2 Z 2 olarak gzkr ve ideal transformotor ekil 7.31de grld gibi bir edeer devre ile
temsil edilebilir.
Gerek transformotor: Manyetik nvesi sonlu geirgenlikte, her sargs z indktansa sahip ve iki
sarg arasndaki manyetik kuplaj ortak indktans oluturduunda gerek bir transformotor meydana
gelmektedir. Ek olarak, her sargnn kendi sarg direnci vardr. Bu faktrler dikkate alnarak ekil
7.32de grld gibi iki sargl bir transformotor indktif kuplajl edeer devresi ile temsil
edilebilir. Bu devrede R 1 ve L 1 primer sargsnn direnci ve z-indktans, R 2 ve L 2 sekonder
sargnn direnci ve z-indktans ve M ise iki sarg arasndaki ortak indktanstr. Eer nve
olduka yksek geirgenlikte bir manyetik malzeme ise aknn ihmal edilebilecek bir kaak ile
nvenin iinde kalmas beklenebilir.
ekil 7.32
Transformotorun
indktif kuplajl
edeer devresi
Bylece iki sargnn mkemmel kuplajl olduu varsaylabilir ve aralarndaki ortak indktans
M = L1 L2
(7.139)
401
~
ile ifade edilir. Primerin Z g giri empedans ile V1 gerilim kayna varken sekondere bir Z L yk
~
~
empedans balandnda, primer ve sekonder akmlar I 1 ve I 2 ise iki kuplaj eitlii aadaki
gibi ifade edilebilir.
~
~
~
( R1 + jL1 + Z g ) I 1 jMI 2 = V1
(7.140)
~
~
jMI 1 + ( R2 + jL2 + Z L ) I 2 = 0
(7.141)
~
~
Bu eitliklerin zmnden I 1 ve I 2 bulunur.
imdi yk gerilimi
~ ~
V2 = I 2 Z L
olarak hesaplanabilir. Yke verilen g
~~
Po = Re [V2 I 2* ]
dir. Son olarak transformotorun giri gc aadaki gibi yazlr.
~
Pi = Re[V1 I 1* ]
Transformotorun verimi basite k gcnn giri gcne orandr. Analizde manyetik devredeki
kayplarn dahil edilmediine dikkat edilmelidir. Bu kayplarn nasl dahil edildiine dair bilgi ou
elektrik makinalar ders kitaplarnda bulunmaktadr. Bu ksmda bu kayplar ihmal edilebilir
varsaylmtr.
(7.140) ve (7.141)e dayal olarak transformotor iletken kuplajl edeer devre ile de temsil
edilebilir. ekil 7.33de transformotorun performansnn analiz edilmesi iin ok kullanlan edeer
devrelerden biri grlmektedir.
ekil 7.33
Transformotorun
iletken kuplajl
edeer devresi
RNEK 7.19 ki sargl bir transformotorda, R1 = 4 , R2 = 1 , L 1 = 30 mH, L 2 =120 mH ve

k=1dir. Primer tarafna 120 voltluk (RMS) bir kaynak balanm ve sekonder tarafnda ise 100
luk bir yk direnci bulunmaktadr. Eer kaynak frekans 1000 rad/sn ise transformotorun iletken
kuplajl edeer devresini iziniz ve verimini belirleyiniz.
ZM ki sarg arasndaki ortak indktans,
402
M = 0,03 0,12 = 0,06 H

olarak hesaplanr. ekil 7.33 referans olarak kullanlarak iletken olarak kuplajl devre ekil 7.34de
grld gibi izilebilir. Dm akmlar metodu kullanlarak eitlikler aadaki gibi yazlabilir.
~
~
( 4 + j 30) I 1 j 60 I 2 = 120
~
~
j 60 I 1 + (101 + j120) I 2 = 0
Bu eitliklerin e zamanl zm ile
~
I 1 = 5,33 33,52 A
ve
~
I 2 = 2,046,57 A
bulunur. Bylece yk gerilimi, k gc ve giri gc aadaki gibi hesaplanr.
~
V2 = 100 2,046,57 = 2046,57 V
Po = Re[2046,57 2,04 6,57] = 416,16 W
Pi = Re[120 5,3333,52] = 533,23 W
ekil 7.34
Son olarak transformotorun verimi, aadaki gibi k gcnn giri gcne orandr.
Po 416,16
=
= 0,78 veya % 78
Pi 533,23
ALITIRMALAR
1. 10 kVAlik iki sargl bir transformotorun primer sargsnn anma deeri 500 Vtur. a oran 2
ve transformotor primerine anma gerilimi uygulandnda 0,8 ileri g faktrnde anma
yknn % 80inde (8 kVA) alyorsa (a) primer sarg akmn ve (b) sekonder sargsnn
gerilimini ve akmn belirleyiniz.
2. 100 kVA, iki sargl bir transformotorda R1 = 16 , R2 = 4 , L1 = 80 mH , N1 = 500 sarm ,
f = 60 Hz ve a = 2 dir. Transformotor yk gerilimi 2500 V (RMS) iken 0,707 geri g
403
faktrnde 40 A akm vermektedir. (a) N 2 ve L 2 , (b) manyetik nvenin relktansn, (c) k

gcn, (d) giri gcn ve (e) transformotorun verimini belirleyiniz.
7.15.2 OTOTRANSFORMOTORU
ki sargl transformotorda primer sargsnn sekonder sargsndan elektriksel olarak yaltlm
olduu dikkate alnm ve gerekte de bu byledir. ki sarg ortak bir nve zerinde manyetik
olarak kuplajlanmtr. Bylece primerden sekonder sargsna enerji transferinin sorumlusu
manyetik indksiyondur.
Bir transformotorun iki sargs aralarnda elektriksel olarak da balandklarnda ototransformotoru
ad verilir. Bir ototransformotoru primer ve sekonder sarglarnn ikisinin grevini yapan bir tek
sargya sahip olabilir veya ayn manyetik nve zerine sarlm iki veya daha fazla ayr sarglardan
oluabilir. Her durumdaki alma prensibi ayndr. Sarglar arasndaki dorudan elektriksel
balant, elektriksel iletim yoluyla enerjinin bir ksmnn primer sargsndan sekonder sargsna
transfer edilmesini salar. Sarglar arasndaki manyetik kuplaj enerjinin bir ksmnn indksiyon
yoluyla iletilmesini salamaktadr.
ki sargl transformotorlarn kullanlabilecei hemen hemen btn uygulamalarda
ototransformotorlar kullanlabilir. Tek saknca transformotorun yksek ve dk gerilim taraflar
arasndaki elektriksel yaltmn kaybolmasdr. ki sargl bir transformotora gre bir
ototransformotorunun avantajlar unlardr:
Ototransformotoru ayn gerilim ve g deerlerindeki geleneksel iki sargl transformotordan
daha ucuzdur.
Ototransformotoru benzer fiziksel zelliklerdeki iki sargl transformotordan daha fazla g
verir.
Ayn g deeri iin ototransformotoru iki sargl transformotordan daha ok verimlidir.
Ototransformotoru nvede ayn aknn oluturulmas iin iki sargl transformotora gre daha
az uyartm akm gerektirir.
Ototransformotorunun almasnn aklanmasna ideal ift sargl transformotorun bir
ototransformotoru gibi balanmasyla balanabilir. Gerekte ekil 7.35de grld gibi bunu
yapmann olabilecek drt yolu vardr. ekil 7.35ada grlen devrede iki sargl bir transformotor
drc transformotor olarak balanmtr. ki sargl transformotorun sekonder sargsnn
ototransformotorunun ortak sargs olduuna dikkat edilmelidir. deal artlar altnda aadaki
ifadeler yazlabilir.
~
~
~ ~
V1a = E1a = E1 + E2
~
~
~
V2 a = E 2 a = E 2
~
~
~ ~
V1a E1a E1 + E 2 N1 + N 2
=
= 1 + a = aT
~ = ~ = ~
N2
V2 a E 2 a
E2
(7.142)
Burada, a = N1 / N 2 geleneksel iki sargl transformotorun a oran ve aT = 1 + a ise incelenen

ototransformotorunun a orandr. Dier balantlar iin de a orannn ayn yolla hesaplanmas
gerekir nk a T btn balantlar iin ayn deildir.
404
ekil 7.35 ki sargl transformotorun ototransformotoru olarak olas balant yollar. a)

(V1 + V2 ) / V2 drc balant, b) V2 /(V1 + V2 ) ykseltici balant, c) (V1 + V2 ) / V1 drc
balant ve d) V1 /(V1 + V2 ) ykseltici balant
deal transformotorda, aadaki gibi primer mmfnin sekonder mmfne eit ve zt ynl olmas
gerekir.
( N1 + N 2 ) I1a = N 2 I 2 a
Bu eitlikten
I 2a N1 + N 2
=
= 1 + a = aT
I 1a
N2
(7.143)
elde edilir. Bylece ideal bir transformotordan yke verilen grnr g, S oa
V
S oa = V2 a I 2 a = 1a [aT I1a ] = V1a I1a = S ina
aT
(7.144)
ile ifade edilir. Burada, S ina transformotorun grnr giri gcdr. Bu eitlik temelde, ideal artlar
altnda giri gcnn k gcne eit olduunu vurgulamaktadr.
imdi iki sargl transformotorun parametreleri ile grnr k gcn ifade edelim. ncelenen
dzenleme iin
405
V2 a = V2
ve
I 2 a = aT I 1a = ( a + 1) I 1a
dir. Bunun yannda anma yknde I 1a = I 1 dir. Bylece
S oa = V2 I 1 ( a + 1) = V2 I 2
a +1
1
= S o 1 +
a
a
elde edilir. Burada S o = V2 I 2 iki sargl transformotorun grnr k gcdr. Bu g ortak

sargl ototransformotorunun gc olduundan yke indksiyon yoluyla g transfer edilir. Gcn
kalan ksm, S o /a kaynaktan yke elektriksel iletim yoluyla dorudan aktarlr ve iletim gc olarak
adlandrlr. Bylece, iki sargl bir transformotor bir ototransformotoru olarak balandnda daha
fazla g verir.
RNEK 7.20 24 kVA, 2400/240 Vluk bir datm transformotoru bir ototransformotoru olarak
balanacaktr. ekil 7.35deki gibi olabilecek her kombinasyon iin a) primer sarg gerilimini, b)
sekonder sarg gerilimini ve c) ototransformotorunun anma deerlerini belirleyiniz.
ZM ki sargl transformotor iin aadaki bilgiler verilmitir. Kolaylk olmas bakmndan
ekil 7.35 zmlerin yanna tekrar konulmutur.
V 1 =2400 V, V 2 = 240 , S o =24 kVA I 1 = 10 A ve I 2 = 100 A
a) ekil 7.35ada grlen ototransformotor balants iin hesaplar:
V1a = 2400 + 240 = 2640 V

V2 a = 240 V
aT = 2640 / 240 = 11
S oa = V2 a I 2 a = V1a I1a = V1a I1

S oa = 2640 10 = 26400 VA veya 26,4 kVA
ekil 7.35(a) (V1 + V2 ) / V2 drc balant
Ototransformotorunun anma deeri: 26,4 kVA, 2640/240 V
406
b) ekil 7.35bde grlen ototransformotor balants iin hesaplar:
V1a = 240 V
V2 a = 2400 + 240 = 2640 V
aT = 240 / 2640 = 0.091

S oa = V2 a I 2 a = V2 a I1
S oa = 2640 10 = 26400 VA veya 26,4 kVA
ekil 7.35(b) V2 /(V1 + V2 ) ykseltici balant
Ototransformotorunun anma deeri: 26,4 kVA, 240/2640 V
c) ekil 7.35cde grlen ototransformotor balants iin hesaplar:
V1a = 240 + 2400 = 2640 V

V2 a = 2400 V
aT = 2640 / 2400 = 1,1
S oa = V2 a I 2 a = V1a I1a = V1a I 2
S oa = 2640 100 = 264000 VA veya 264 kVA
ekil 7.35(c) (V1 + V2 ) / V1 drc balant
Ototransformatorunun anma deeri: 264 kVA, 2640/2400 V
d) Son olarak ekil 7.35dde grlen ototransformotor balants iin hesaplar:
V1a = 2400 V
V2 a = 2400 + 240 = 2640 V
aT = 2400 / 2640 = 0,91
S oa = V2 a I 2 a = V2 a I 2
S oa = 2640 100 = 264000 VA veya 264 kVA
ekil 7.35(d) V1 /(V1 + V2 ) ykseltici balant
Ototransformotorunun anma deeri: 26, kVA, 2400/2640 V
407
ki sargl transformotorun ekil 7.35cde drc ve sekil 7.35dde ykseltici bir

ototransformotoru olarak balandklarnda g oranlarndaki 10 kat arta dikkat edilmelidir.
ALITIRMALAR
1. 720 VA, 360/120 V, iki sargl transformotor ototransformotoru olarak balanacaktr.
Olabilecek her balant kombinasyonu iin (a) primer sarg gerilimini, (b) sekonder sarg
gerilimini, (c) transformasyon orann ve (d) ototransformotorunun anma gcn belirleyiniz.
2. nceki altrmadaki iki sargl transformotorun 360 V ve 120 Vluk sarglarnn direnci
srasyla 4,5 ve 0,5 olarak verilmitir. Ototransformotorunun anma yknde ve anma
geriliminde 0,8 geri g faktrnde, olabilecek her balant kombinasyonu iin verimini
belirleyiniz.
7.15.3 BETATRON
Bir siklotronda ykl parack D biimli iki iletken kovuk arasndaki blgede zamanla deien
elektrik alan uygulanarak hzlandrlr. Her D biimli blgede ykl paracn dairesel yrnge
izlemesi iin dzgn manyetik alan kullanlr. Ykl paracn bolua girdii her durumda
yrnge yarap artar. Bir betatronda torus adnda boaltlm bir cam odackta ykl parack
sabit bir yarapta dner. Bir elektromknats zamanla deien manyetik alan meydana getirir ve
elektromknatsn kutup yzeyleri arasndaki boluk ekil 7.36da grld gibi manyetik alan
iddetinin kontrol edilmesi iin darya doru radyal olarak artar.
ekil 7.36 Betatronun emas
ekil 7.37 yarapnda v hzyla dnen

elektrona etkiyen kuvvetler
Ykl paracn (elektron) durgun olduunu ve manyetik alann sfr olduunu varsayalm.
Manyetik alan z ynnde artarken bir elektrik alan indkler. ekil 7.37 torusun dzleminde kapal
dairesel bir dngy gstermektedir. Elektrik alan iddeti aadaki Maxwell eitliinden
hesaplanr.

B
cE. dl = s t . ds
B( r , t )
zaman ve uzayn bir fonksiyonu olarak manyetik ak younluudur.
Elektromknatsn simetrik tasarm B alannn genliinin merkezden sabit uzaklktaki yarapta
ayn olmasn salar. Bylece ayn yarapta E alann iddeti de sabittir. Bunun sonucu olarak sabit
a yarapnda bir dng iin nceki eitlik
Burada
408
E =
1 d
2a dt
(7.145)
olur. Burada
= B d d
0
(7.146)
olup a yarapnda dairesel dng ile evrelenen yzeyi geen toplam akdr.
Elektron zerinde E alannn etkisiyle meydana gelen kuvvet,

F = eE =
e d
2a dt
(7.147)
dir. Burada e elektrondaki ykn bykldr (1,602 1019 C) . kinci Newton hareket kanununa
gre, aada ifade edildii gibi momentin deiim oran etkiyen kuvvete eittir.
d
e d
=
dt 2a dt
t=0da elektron durgun olduundan herhangi bir t zamannda momentteki kazan
p=
e
2a
(7.148)
olur. Elektron merkezden a radyal uzaklnda dairesel bir dngde dnmeye balar balamaz

e( u B) Lorentz kuvvetinin etkisi altnda kalr. Bu kuvvet ekil 7.36da grld gibi elektronu
dairesel dngnn merkezine doru ekme eilimindedir. Ayn zamanda elektron zerinde etkiyen
merkezcil kuvvet elektronu aygtn dna karmaya alrr. Elektrona etkiyen bu kuvvetler ayn
ve zt ynlerde olduundan iki kuvvet genlik olarak ayn olduunda elektronun dairesel bir
yrngede bulunmasn mmkn hale getirecektir. a sabit yarapnda dairesel bir yrnge iin
m 2
u = eBu
a
veya
mu = eBa
(7.149)
olmaldr. Burada m elektronun ktlesidir ve durgun halindeki ktlesinden ok kez daha byktr
(9,110-31 kg) nk elektronun kazand hz k hz ile karlatrlabilir. Bu bakmdan mnin
deiken olduu dnlmelidir.
p=mu elektronun momenti olduundan (7.148) ve (7.149) ile
B=
2a 2
bulunur. Uzay ortalama ak younluu (yrnge ile snrlanan yzey alan zerinde)
(7.150)
409
Bo =
a 2
(7.151)
olarak tanmlanarak ve (7.150) ile karlatrldnda a yarapnda manyetik ak younluunun
B = 12 Bo
(7.152)
gibi ortalama deerin yarsna eit olduu bulunur. Bu nedenden dolay elektromknatsn kutuplar
da doru radyal ynde azalan B alannn meydana getirilmesi iin inceltilmelidir.

lk betatronlar 1940da Illinois niversitesinde D. W. Kerst tarafndan yaplmtr. Bundan sonra
elektronlarn hzlandrlmas ve 400 MeVdan fazla enerji verebilen betatronlar baarl bir ekilde
yaplmtr.
ALITIRMALAR
1. Bir elektromknatsn sarglarndan geen zaman harmonik akm B = Bm sin t a z manyetik

alan retmektedir; burada B m elektronun kararl yrngesindeki maksimum deerdir. (a) uzay
ortalama manyetik ak younluunu, (b) yrngenin yarap a iken evrelenen toplam aky,
(c) indklenen elektrik alann ve (d) yrnge evresinde elektronun bir dn ile kazand
kinetik enerjiyi belirleyiniz.
2. nceki altrmay B m = 0,4 T, a = 84 cm ve alternatif akmn frekans 60 Hz iken tekrarlaynz.
Elektronun bir dnnde kazand ortalama kinetik enerjisi nedir? Enerjiyi elektron volt (eV)
olarak ifade ediniz.
7.16 ZET
Manyetik alan iinde hareket eden bir iletkendeki harekete bal emf

em = ( u B ) d
c
ile verilir; burada u iletkenin hz ve B manyetik ak younluudur. Harekete bal emfden

dolay kapal iletkende indklenen akm indklenen elektrik alan ( u B) ynndedir. Bolukta
sabitlenmi N sarml sarg ile evrelenen kesit alanndan geen zamanla deien ak bir
transformotor emfsi retir ve
B
et =
ds
t
s
ile verilir. Alan miktarlarnn zaman harmonik deiimleri iin transformotor emfsinin etkin
(RMS) deeri
E = 4,44 f N m
dir; burada f osilasyon frekans ve m aknn maksimum deeri veya genliidir. Kapal iletken
ereve zamanla deien manyetik alanda hareket ettiinde indklenen toplam emf
410
e = em + et =
d
dt
olur; burada kapal c yolu iinde s yzeyinden geen toplam akdr. Bu eitlik Faraday
indkleme kanununun matematiksel bir ifadesidir. E ve B alanlar ile ifade edildiinde aadaki
gibi drt Maxwell eitliinden birinin en genel bir biimini verir.

B
E =
+ ( u B)
t
Bir sargnn z indktans
L=N
d N 2
=
= N 2
di
olarak tanmland. Burada i(t) sargdaki akm, relktans ve manyetik devrenin permeansdr.
ki sarg arasndaki ortak indktans,
L2
M =k
N1 N 2
= k L1 L2
dir; burada L 1 ve L 2 sarg 1 ve sarg 2nin z indktanslardr. Seri balanm manyetik kuplajl iki
sargnn etkin indktans,
L2
L = L1 + L2 2 M
ile ifade edilir; burada art (+) iareti destekleyici seri ve eksi (-) iareti ters seri balant iin
kullanlr. Paralel bal manyetik kuplajl iki sargnn etkin indktans,
L=
L1 L2 M 2
L1 + L2 2 M
dir; burada eksi (-) iareti destekleyici paralel ve art (+) iareti ters paralel balant iin kullanlr.
Dzeltilmi Ampre kanunundan Maxwell eitlii
D
H = J +
t
olarak ifade edilir. Burada J (a) blgedeki kaynaklardan dolay hacim akm younluu, (b) iletken
ortamda ( J = E) iletim akm younluu veya (c) srklenen yklerden ( J = v u) dolay tanm
akm younluunu temsil eder. Dier iki Maxwell eitlii aadaki gibi yazlr.
D = v
B = 0
Bir ortamda alanlar sadece drt Maxwell eitliini doyurduklar zaman var olabilir.
411
Maxwell eitliklerini doyuran sreklilik eitlii,
J = v
t
olarak verilir. Zamanla deien alanlarn bulunduu bir blgede u hzyla hareket eden q ykne
etkiyen kuvvet aadaki gibi ifade edilir.

F = q( E + u B )
Ani g younluu veya Poynting vektr,

S = EH
ile tanmlanr. Alanlar sinsoidal olarak deitiinde birim alan bana ortalama g

~ ~
S = 12 Re[E H*]
~
~
dir; burada E ve H zaman harmonik E ve H alanlarnn maksimum deerleri ile fazr temsilidir.
Bir s yzeyinden geen ortalama g ak
P = S ds
s
ile verilir.
ki sargl transformotorda gerilim ve akm ilikileri
e1 i2 N1
= =
=a
e2 i1 N 2
ile ifade edilir. ki sargl transformotor ototransformotoru olarak drt muhtemel yolla balanabilir.
Her durumda ototransformotoru gcn elektriksel iletim yoluyla verilen bir ksmndan dolay
yksek anma gcne sahiptir.
Zamanla deien manyetik alan betatron adndaki bir aygtta ykl paracn hzlandrlmasnda
kullanlr. Elektromknatsn u ksm elektronun kararl yrngesindeki B alannn maksimum

deerinin uzay ortalama ak younluunun yars olacak biimde sivriltilir.
7.17 ALIMA SORULARI

1. Harekete bal emf ifadesini kartnz ve btn varsaymlar ifade ediniz.
2. Transformotor emfsini aklaynz.
3. Faraday indkleme kanununu ifade ediniz.
4. Lenz kanunu nedir? nemi nedir?
412
5. Destekleyici seri, ters seri, destekleyici paralel ve ters paralel terimlerini aklaynz.
6. Manyetik olarak kuplajl sarg (a) destekleyici seri, (b) ters seri, (c) destekleyici paralel ve
(d) ters paralel balandnda etkin indktans belirleyiniz.
7. ndklenen elektrik alan niin korunumlu alan deildir?
8. Mkemmel kuplajl sarg ile ne denilmek isteniyor? Kuplaj katsays nedir?
9. Polarite iaretlemenin nemi nedir?
10. Manyetik enerji younluu ifadesini kartnz.
11. Zamanla deien alanlar iin Ampre kanununun dzeltilmesi niin gerekmitir?
12. Maxwell eitliklerini (a) nokta ve (b) integral biiminde yaznz. Her eitliin nemini
aklaynz.
13. Sreklilik eitlii Maxwell eitliklerinden kartlabilir mi? Evetse kartnz. Deilse niin?
14. Zamanla deien alanlar iin snr artlarn kartnz.
15. Alanlarn mevcut olabilmesi iin Maxwell eitliklerini doyurmas gerekli midir?
16. Kaynaksz dielektrik ortamda J nedir?
17. Kaynaksz iletken ortamda J nedir?

18. Dielektrik ve iletken ortam arasndaki ara yzeyde yzey akm var olabilir mi? Aklaynz.
19. Dielektrik ve iletken ortam arasndaki ara yzeyde yzey yk var olabilir mi? Aklaynz.
20. letken ortamda alanlar mevcut olabilir mi? Cevab dorulaynz.
21. Mkemmel iletken ortamda alanlar mevcut olabilir mi? Cevab dorulaynz.
22. Dielektrik ve mkemmel iletken ortam arasndaki ara yzeydeki snr artlarn ifade ediniz.
23. Zaman harmonik alanlar iin ortalama enerji younluu ifadelerini elde ediniz.
24. Poynting teoremini ifade ediniz. Poynting vektr nedir?
25. Ortalama g younluu nedir?
26. deal transformotor nedir?
27. 120 VA gcnde iki sargl bir transformotorun primer ve sekonder sarglarnn anma
gerilimleri 120 V ve 60 V tur. Her sargnn anma akm nedir?
28. 240 VA, 240/12 Vluk bir transformotor ototransformotoru olarak balanmtr. Olabilecek her
balant iin anma gerilimi, akm ve gc belirleyiniz.
413
29. Betatronun almasn aklaynz.

30. Zamanla deien manyetik alan ykl parac nasl hzlandrr?
31. Bir ortamdaki elektrik alan iddeti Eo cos t za x V/m olarak veriliyor; burada frekans ve
bir sabittir. Bu alan bolukta mevcut olabilir mi?
7.18 PROBLEMLER
1. ki iletken ubuk ekil P7.1de grld gibi sabit iki iletken zerinde kayyor. Kapal bir
dng oluturduunda 12 luk diren meydana getiren bu iletkenlerde indklenen akm
nedir?
ekil P7.1
2. Bir kenar 25 cm olan kare biimli iletken erevenin direnci 12 ve yz dzleminde
bulunmaktadr. 0,8a x Tlk dzgn manyetik ak younluu 0 y 150 cm ve 0 z 12 cm

ile snrlanan bir blgede mevcuttur. t = 0 da erevenin drt kesi (0, 0, 0) m, (0, 0,25, 0) m,
(0, 0, 0,25) m ve (0, 0,25, 0,25) mdir. ereve y ynnde 100 m/s hzla bu blgeyi geerek
hareket ettiinde zamann bir fonksiyonu olarak erevedeki ak ve iinde indklenen akmn
grafiini iziniz.
3. 20 cm yarapnda bakr disk 250 mTlk dzgn manyetik alanda ekseni etrafnda 1200
d/daklk bir hzla dnyor. Manyetik alan diskin ekseni ile 30 lik bir a yapyorsa diskin
ekseni ve kenar arasnda indklenen emfyi belirleyiniz.
4. 6 cm apndaki aluminyum disk ekseni ok uzun bir selenoidin manyetik ekseni ile akacak
ekilde konuluyor. Selenoid birim uzunluk bana 50000 sarma sahip ve 12 A akm
tamaktadr. Disk 3600 d/dak ile dnyorsa diskin ekseni ve kenar arasnda indklenen emf
nedir?
5. Bir blgedeki manyetik ak younluu B = 2,5 sin 300 t a x + 1,75 cos 300 t a y + 0,5 cos 500 t a z
mT olarak deimektedir. Kapal iletken dikdrtgen erevenin keleri (0, 0, 0), (3, 4, 0), (3,
4, 4) ve (0, 0, 4)dir. (a) ereveyi halkalayan aky ve (b) erevenin direnci 2 ise
indklenen akm belirleyiniz.
6. Birbirine yakn 200 sarml skca sarlm dikdrtgen sarg 0,8 Tlk dzgn manyetik alanda
120 rad/s ile dnyor. Sargnn dn ekseni alan ynne dik ada ve kesit alan 40 cm2 dir.
Sargda indklenen emfyi hesaplaynz.
7. Birbirine yakn 200 sarml skca sarlm dikdrtgen sarg 0,8 T genliinde 120 rad/s asal
frekans ile sinsoidal olarak deien dzgn manyetik alanda 120 rad/s ile dnyor. Sargnn
dn ekseni alan ynne dik ada ve kesit alan 40 cm2 dir. Sargda indklenen emfyi
hesaplaynz.
8. l uzunluunda u = u cos t a y m/s hzla hareket eden bir iletken ekil P7.8de grld gibi
414
esnek kablolar ile bir voltmetreye balanmtr. Eer blgedeki manyetik ak younluu
B = B cos t a x T ise devrede indklenen emfyi (a) transformotor ve harekete bal emf
kavram ve (b) Faraday indkleme kanununu kullanarak belirleyiniz.
9. 10 cm geniliinde dikdrtgen metal erit ekil P7.9da grld gibi sabit u = 100 a y m/s
hzla xy dzlemine paralel hareket ediyor. Blgedeki manyetik ak younluu B = 0,2 a z T ise
voltmetrede okunan deeri belirleyiniz. ndklenen gerilimin polaritesini gsteriniz.
ekil P7.8
ekil P7.9
10. Kare kesitli manyetik nvenin i ve d yaraplar 10 cm ve 12 cmdir. Nve 1200 sarml bir
sarg ile skca sarlmtr. Manyetik malzemenin mknatslanma karakteristii ekil 5.42de
verilmitir. Sargdan 0,75 A getiinde sistemin indktansn belirleyiniz. Ak younluunun
nve iinde dzgnce daldn varsaynz.
11. Birbirine yakn ve skca sarlm 1000 sarml toroidin indktans sargdaki akm 2,5 A iken 20
mHdir. Toroid iindeki manyetik ak nedir?
12. Koaksiyel kablonun ii dolu i iletkeninin yarap 2 mmdir. D iletken ok ince ve 4 mm
yarapndadr. (a) her iletkenin yzeyi zerinde ve (b) i iletkenin iinde ve d iletkenin i
yzeyinde akm dzgnce dalm ise birim uzunluk bana kablonun indktansn
belirleyiniz.
13. 100, 150 ve 200 sarml sarg 40 cm2 kesit alannda ve 80 cm uzunluunda ortak manyetik
devre zerine yakn ve skca sarlmtr. 100 sarml sarg 10 sin 800 t Alik bir akm
kaynana balanmtr. (a) her sargnn z indktansn, (b) herhangi iki sarg arasndaki ortak
indktans ve (c) her sargda indklenen emfyi belirleyiniz. Manyetik malzemenin bal
geirgenliini 500 varsaynz.
14. Kuplajl iki sarg destekleyici seri ve ters seri balandnda etkin indktanslar srasyla 3,28
mH ve 0,72 mHdir. Bir sargnn z indktans dierinin z indktansnn 4 kat ise (a) her
sargnn z indktans ve (b) ortak indktans ve (c) kuplaj katsaysn belirleyiniz.
15. Yaraplar a ve b olan ayn eksenli iki dng d uzakl ile birbirinden ayrlmtr, a >> b dir.
Ak younluu kk dng dzleminde her noktada ayn ise ortak indktans belirleyiniz.
16. Ortak dzlemli ve e merkezli iki dairesel dngnn yaraplar a ve b olup a >> b dir. Ak
younluu kk dng ile snrlanan dzlemde ayn varsaylrsa ortak indktans belirleyiniz.
415
17. ekil P7.17de grld gibi sonsuz uzunlukta dz iletken ve kapal dng arasndaki ortak
indktans hesaplaynz.
ekil P7.17
18. 2 cm apnda, ok uzun, hava nveli selenoid zerinde stste sarlm iki sarg vardr. teki
sarg 400 sarm/m ve dtaki sarg 4000 sarm/m deerlerine sahiptir. ki sarg arasndaki ortak
indktans nedir? teki sargdaki akm 0,5 cos 200t A iken dtaki sargda birim uzunluk bana
indklenen emf nedir?
19. N sarml bir sargdaki akm ve meydana getirdii ak arasndaki iliki = a i n olarak
veriliyor; a ve n sabitlerdir. Akm 0dan Iye deitiinde sargda depolanan enerjiyi
belirleyiniz.
20. N sarml bir sargdaki akm ve meydana getirdii ak arasndaki iliki = a ln(b i ) olarak
veriliyor; a ve b sabitlerdir. Akm 0dan Iye deitiinde sargda depolanan enerjiyi
belirleyiniz.
21. N sarml bir sargdaki akm ve meydana getirdii ak arasndaki iliki = a i /(b + c i ) olarak
veriliyor; a, b ve c sabitlerdir. Akm 0dan Iye deitiinde sargda depolanan enerjiyi
belirleyiniz.
22. 30 mHlik bir indktans ve 10 luk direnci olan bir sarg 200 Vluk DC kaynaa balanmtr.
Kararl durum artlar altnda manyetik alanda depolanan manyetik enerji nedir? Sarg 20 cm
uzunluunda ve 5 cm apnda manyetik olmayan bir malzeme zerine sarlmsa blgedeki
enerji younluu ve manyetik ak younluunu hesaplaynz. Aknn dzgn daldn
varsaynz.
23. hmal edilebilir duvar kalnlklarna sahip ii bo e merkezli iki silindir koaksiyel iletim hatt
olarak kullanlyor. teki silindirin yarap 5 cm ve dtaki silindirin yarap 10 cmdir. Hat
1000 A akm tadnda (a) enerji younluunu ve (b) sistemde depolanan toplam enerjiyi
belirleyiniz.
24. Yeryznn yzeyine yakn manyetik ak younluu tipik olarak 0,04 mTdr. Manyetik enerji
younluu nedir? Eer dnyann yarap yaklak 6400 km olarak alnr ve manyetik ak
younluu dnyann yarapna eit bir ykseklikte sabit varsaylrsa blgede depolanan
toplam manyetik enerji nedir?
25. Bir indktif ykn direnci 0,5 ve indktans 2 Hdir. Her zaman iin 6,4 kJluk bir manyetik
enerjinin depolanmas gerekirse byle bir enerjinin depolanmas iin ne kadar g gerekir?
416
26. Kare kesit alanl 500 sarml bir toroidin i yarap 10 cm ve d yarap 15 cmdir. Nvenin
bal geirgenlii 1000dir. Sargda 10 Alik akm iin (a) enerji younluunu, (b) depolanan
enerjiyi ve (c) toroidin indktansn hesaplaynz.
27. Sreklilik eitlii ile balayarak ve Ohm kanununu kullanarak bir iletkendeki yk
v
younluunun
+ v = 0 birinci derece diferansiyel eitlii ile verildiini gsteriniz.
t
Burada ve srasyla ortamn iletkenlii ve geirgenliidir. Dorusal, homojen ve izotropik
bir ortam varsaynz.
28. Faraday kanunundan kartlm Maxwell eitlii ile balayarak ve A manyetik vektr
potansiyelinin tanm ile kapal bir yol etrafnda E + A / t nin izgisel integralinin sfr
olduunu gsteriniz.
29. Kaynaksz, dielektrik bir ortamda elektrik alan iddeti E = Eo [cos(x t ) + cos(x + t )]a y
V/m olarak verilmise Faraday kanunundan kartlm Maxwell eitliini kullanarak manyetik
alan iddetini belirleyiniz. Ortamdaki yer deiimi akm nedir? Elektrik alan iddetinin varl
iin doyurulmas gereken art nedir? Alanlarn zaman ortalama elektrik ve manyetik enerji
younluklarn hesaplaynz.
30. Kaynaksz, dielektrik bir ortamda manyetik alan iddeti H = H o [cos(x t ) + cos(x + t )]a z
A/m olarak verilmise Ampre kanunundan kartlm Maxwell eitliini kullanarak elektrik
alan iddetini belirleyiniz. Ortamdaki yer deiimi akm nedir? Manyetik alan iddeti var
olabilir mi? Evetse art ne olmaldr? Hayrsa alanlarn niin olmadn aklaynz. Alanlarn
zaman ortalama elektrik ve manyetik enerji younluklarn hesaplaynz.
31. Dielektrik ortamda E = Eo cos(t z )a x V/m ise elektrik enerji younluunun manyetik
enerji younluuna eit olduunu gsteriniz. (a) Poynting vektr, (b) ortalama g younluu
ve (c) enerji younluklarnn zaman ortalama deerlerini de hesaplaynz.
32. Paralel plakal bir kapasitrn ularndan geen akm i (t ) = I m cos t A ile veriliyor.
Kapasitrdeki yer deiimi akmnn tam olarak i (t ) ye eit olduunu gsteriniz.
33. Deniz suyunun iletkenlii yaklak olarak 0,4 mS/m ve dielektrik sabiti 81dir. Yer deiimi
akm younluunun genliinin iletim akm younluunun genliine eit olduu frekans
belirleyiniz. Deniz suyunun ok dk ve ok yksek frekanslardaki elektriksel davrann
yorumlaynz.
34. Her biri 0,4 m2 dairesel iki iletken plaka 5 mm kalnlnda kaypl bir dielektrik ile ayrlmtr.
Ortamn dielektrik sabiti ve iletkenlii srasyla 4 ve 0,02 S/mdir. Plakalar arasndaki
potansiyel fark 141sin 109 t V ise (a) iletim akmn, (b) yer deiimi akmn ve (c) dielektrik
blgedeki toplam akmn RMS deerini belirleyiniz.
35. Kaynaksz, dielektrik bir ortamda elektrik alan iddeti E = E cos(t ax kz )a y V/m olarak
verilmise ilgili H alann bulunuz. Bu alanlarn mevcut olmas iin gerekli art nedir? Elektrik
enerji younluunu, manyetik enerji younluunun zaman ortalama deerleri ve Poynting
vektrn belirleyiniz. Ayrca fazrleri kullanarak problemi yeniden znz.
417
36. Dorusal, homojen, izotropik ve kaynaksz iletken blgede elektromanyetik alanlarn var
olmas iin E alannn aadaki eitlii doyurmas gerektiini gsteriniz. Ayrca dielektrik
ortam iin problemi yeniden znz.
2E
E
E 2
=0
t
t
2
olmas iin H alannn aadaki eitlii doyurmas gerektiini gsteriniz. Ayrca dielektrik
ortam iin problemi yeniden znz.
2H
H
H 2
=0
t
t
2
38. Dielektrik blge iin Poynting teoreminin fazr biimini kartnz.

39. Kaynaksz iletken blge iin Poynting teoreminin fazr biimini kartnz.
40. Hava ile dolu, i yarap a ve d yarap b olan koaksiyel kablonun iindeki alanlar
V
I jkz
~
~
A/m olarak veriliyor. Burada V ve I rad/s
E =
e jkz V/m ve H =
e
ln(b a )
2
asal frekansyla sinsoidal olarak deien gerilim ve akmn tepe deerleridir. Koaksiyel hat
iinde alanlarn var olma artn belirleyiniz. G aknn yn nedir? Koaksiyel kablo
iindeki ortalama gc hesaplaynz.
~
~
~
~
41. A ve B
A = A r + jA i ve B = B r + jBi ile ifade edilen kompleks iki vektr olup r ve i
indisleri gerek ve imajiner vektrleri gstermektedir. Bu vektrlerin skaler arpmlarnn

~ ~
zaman ortalama deerinin A (t ) B(t ) = 12 Re[ A B ] olduunu gsteriniz. Ayrca bu

~ ~
vektrlerin vektrel arpmlarnn zaman ortalama deerinin A(t ) B(t ) = 12 Re[ A B ]
olduunu gsteriniz.
olmas iin E alannn aadaki eitlii doyurmas gerektiini gsteriniz.
~
2
E + ( j )E = 0
2~
olmas iin H alannn aadaki eitlii doyurmas gerektiini gsteriniz.
~
~
2 H + ( 2 j )H = 0
44. Dielektrik ortamda ( = 4 o ve = o ) E ve H alanlar E z = 1000 cos t x V/m ve

3
1000

Hy =
cos t x A/mdir. Fazr analizini kullanarak (a) ve , (b) g aknn
418
yn ve (c) (2, 0, 0) m, (2, 4, 0) m ve (2, 4, 2) noktalarndaki genin keleri ile snrlanan

yzey alanndan geen ortalama gc belirleyiniz.
45. Bir transformotorun manyetik kuplajl edeer devresi ekil P7.45de grlmektedir. Kararl
durum artlar altnda kaynak gerilimi 120 cos(1000t ) V ve kuplaj katsays birim ise kapasitr
ularndaki gerilim dmn belirleyiniz.
ekil P7.45
46. Bir kapasitif yk kaynaa ekil P7.46da grld gibi iki ideal transformotor ile
balanmtr. (a) kaynan verdii akm, (b) kaynaktan verilen ortalama gc, (c) iletim
hattndaki g kaybn, (d) yk akmn, (e) yk gerilimini, (f) yke verilen gc ve (g)
sistemin verimini belirleyiniz.
ekil
P7.46
47. Bir ideal transformotorun primer sargs 30 sarml ve 240 V (RMS), 50 Hz kaynaa
balanmtr. Sekonder sargs 750 sarm ve yke 0,8 geri g faktrnde 4 A vermektedir. (a)
transformasyon orann, (b) primer sargsndaki akm ve nvedeki manyetik aky belirleyiniz.
48. Manyetik malzeme etrafna sarlm bir sargya 230 V, 60 Hzlik kaynak uygulandnda 1
mWblik (RMS deeri) ak oluturmaktadr. deal artlar altnda sargnn sarm saysn
belirleyiniz.
49. 1 kVA, 480/120 Vluk ideal transformotor 0,6 ileri g faktrnde anma gc vermektedir.
Yk empedansn belirleyiniz.
50. 4,8 kVA, 120/480 Vluk iki sargl bir transformotor ototransformotoru olarak balanacaktr.
Olabilecek her balant iin anma gcn belirleyiniz. Transformotorun primer ve sekonder
sarg direnleri srasyla 0,5 ve 12 ise 0,6 geri g faktrnde anma gcnde alan
transformotorun olabilecek her balant iin verimini hesaplaynz.
51. Bir betatronda bir elektronun dairesel yolu ile evrelenen yzeyden geen uzay ortalama aks
= 1,5 sin(100t ) Wbdir. Kararl yrnge 75 cm yarapnda ise (a) uzay ortalama ak
younluunu, (b) yrngedeki ak younluunun minimum deerini, (c) yrnge etrafnda
419
elektronun bir dn ile kazand enerjiyi ve (d) bir dnte kazanlan ortalama enerjiyi
belirleyiniz. Bir elektronun 90 MeVluk bir enerji kazanmas iin ka dn yapmas gerekir.
420

8 ELEKTROMANYETK ALANLARIN BLGSAYAR DESTEKL
ANALZ
8.1 GR
Bir elektromanyetik sistemin verimli ve etkili bir tasarm iin elektrik ve manyetik alanlarn
formle edilebilmesi veya deerlendirilebilmesinin nemi ok byktr. rnein bir yaltc veya
yaltkan malzeme dikkate alndnda, sistemdeki iletkenlerin birbirinden yaltlabilmesi iin
elektrik alan iddetlerinin yaltc ortamn delinme veya dayanma iddetinin aasnda tutulmas
istenilir. Bir manyetik anahtarda, anahtar aktif hale getirmek iin manyetik alan iddeti yeterli
kuvvet retmelidir. Anten gibi bir sistemde anteni evreleyen ortamdaki elektromanyetik alan
dalmnn bilinmesi temeldir.
Elektromanyetik alanlarn analizi iin problemin matematiksel formlasyonu ile balanlr.
Elektromanyetik sistemin doasna bal olarak Laplace veya Poisson eitlii, statik veya ksmi
statik (dk frekansl) alma artlarndaki sistemin modellenmesinde kullanl olabilir. Bununla
beraber yksek frekansl uygulamalarda elektrik ve manyetik alanlarn doruca tahmini iin ya
zaman yada frekans domeninde dalga eitliinin zlmesi gerekir. Her durumda, elektromanyetik
sistemin iinde ve dndaki elektrik ve manyetik alanlarn belirlenmesi iin snr artlarna
uyularak bir veya daha fazla sayda ksmi diferansiyel eitliklerin zm gerekmektedir.
Analitik zmler en basit snr artlar barndran dzenli geometrili (dikdrtgen, dairesel, kresel,
vb.) problemler iin mevcuttur. nceki blmlerde analitik metotlar kullanlarak byle
konfigrasyonlardan bazlarnn zmleri verilmitir.
Bu blmde elektrik ve manyetik alanlarn hesaplanmasnda saysal teknik zerinde
allacaktr. Bunlar; sonlu fark metodu (FDM), sonlu eleman metodu (FEM) ve momentler
metodu (MOM) dur. Prensip olarak her metot, srekli bir domeni sonlu sayda blmlere ayrr ve
daha sonra diferansiyel veya integral eitlikler yerine cebirsel eitlikler setinin zmn gerektirir.
8.2 SONLU FARK METODU (FDM)

Sonlu fark metodu (Finite Difference Metodu: FDM) her eit ksmi diferansiyel eitliklerin
zm iin saysal tekniklerin en gllerinden biridir. Btn elektromanyetik alan problemleri
skaler veya vektrel ksmi diferansiyel eitlikleri ile temsil edilebildiinden FDM farkl ortamlarda
422
elektrik ve manyetik alanlarn geici olduu kadar uzaysal dalmlarnn zmnde de

kullanlabilir. FDM zm domenini sonlu ayrk noktalara blerek ksmi diferansiyel eitliini bir
fark eitlikler setine deitiren bir tekniktir. Bundan dolay zm tam olmayp yaklaktr.
Bununla beraber eer ayrk noktalar birbirine yakn seilirse hata kabul edilebilir bir seviyeye
drlebilir.
Elektromanyetik alanlarn belirlenmesi boyutlu deiimlerin dikkate alnmasn gerektirebilir
fakat bu kitabn amac sadece iki boyutlu deiimler ile snrlanmtr. Aadaki iki boyutlu
Poisson eitliini dikkate alalm.
2V ( x, y ) =
2V ( x, y ) 2V ( x, y )
= v
+
2
2
y
x
(8.1)
Burada V ( x, y ) elektrostatik potansiyelin bilinmeyen uzaysal dalm, v hacim yk younluu

ve ortamn geirgenliidir.
Buradaki ama, ekil 8.1de grld gibi snr artlarna tabi olarak blgedeki V ( x, y ) nin
belirlenmesidir. lk nce blge ekil 8.2de grld gibi sonlu sayda a (mesh) gzne blnr.
Bu alar kare, dikdrtgen, gen, vb. olabilir fakat burada sadece dikdrtgen ve kare alar dikkate
alnacaktr. Poisson eitlii yerine yaklak sonlu fark metodu eitliini bulmak iin ekil 8.3de
grld gibi a, b, c ve d boyutlar ile bir a ve bu noktalardaki potansiyelleri V1 = V ( x, y + a ) ,
V2 = V ( x b, y ) , V3 = V ( x, y c) , V4 = V ( x + d , y ) ve V0 = V ( x, y ) olan bir a dikkate alalm.
V
lgili zm blgesi
V=0
ekil 8.1 Elektrik potansiyeli almas iin keyfi

biimde bir blge
ekil 8.2 zm blgesinin a dalm
V ( x, y ) nin B ve Dde xe gre ve A ve Cnin yye birinci trevleri yaklak olarak aadaki gibi
yazlabilir.
V
x
V
x
=
B
=
D
V
x
V
x
V0 V2
b
(8.2)
V4 V0
d
(8.3)
Elektromanyetik Alanlarn Bilgisayar Destekli Analizi
V
y
V
y
( x, y+ a)
423
V
y
=
A
V
y
=
C
V1 V0
a
(8.4)
V0 V3
c
(8.5)
V1
a/2
a A
d
b/2 O( x, y)
y
( x-b, y)
V2
( x+ d, y)
V4
d/2
b
x
V0
ekil 8.3 Eit kollu olmayan a

konfigrasyonu
C c
c/2
( x, y-c)
V3
O noktasnda V ( x, y ) nin ikinci derece ksmi trevleri aadaki gibi yaknlatrlabilir.
V
x 2
2
=2
O
V
y
V
x
=2
O
V4 V0 V0 V2
d
b
=
d b
+
2 2
(V4 V0 )b (V0 V2 )d
bd (d + b)
2V
y 2
2V
x 2
V
y 2
V
x
V
y
V1 V0 V0 V3
b
= d
a c
+
2 2
(V1 V0 )c (V0 V3 )a
ac(a + c)
(8.6)
(8.7)
(8.8)
(8.9)
Bu yaklamlar kullanlarak (8.1) eitlii ayrk nokta potansiyelleri ve O noktasnda merkezlenmi

a boyutlar ile aadaki gibi olur.
1
1
1
1
1
1
V1 +
V2 +
V3 +
V4
+ V0 =
a (a + c)
b(b + d )
c(a + c)
d ( d + b)
2
bd ac
(8.10)
ekil 8.2deki blgenin her noktasna bu yaklamlarn ayrca uygulanmas bilinmeyen potansiyel
noktalar kadar ok sayda cebirsel eitlik ile sonulanacaktr. Bu eitliklerin zm her noktadaki
potansiyeli verir.
424
(8.10) eitliinin kare a konfigrasyonu
1
(V1 + V2 + V3 + V4 4V0 ) = v
2
(8.11)
gibi sadeletirilebilir ve burada h an bykldr. Laplace eitlii sa tarafta sfr ile temelde
Poisson eitliinin zel bir durumu olduundan Laplace eitlii iin sonlu fark eitlii
1
1
1
1
1
1
V1 +
V2 +
V3 +
V4
+ V0 = 0
a(a + c)
b(b + d )
c(a + c)
d (b + d )
bd
ac
(8.12)
ile ifade edilebilir ve kare a iin aadaki gibi olur.
V1 + V2 + V3 + V4 4V0 = 0
(8.13)
8.2.1 SINIR ARTLARI

Elektromanyetik alanlar tanmlayan ksmi diferansiyel eitlikler uzay koordinatlarnn
fonksiyonlar olduundan tek bir zm snr artlarnn belirlenmi bir seti ile zlebilir. ou
elektromanyetik alan problemleri tip snr art ile ilgilidir: Dirichlet tipi snr, Neumann tipi
snr ve kark snr artlar.
ekil 8.4de grld gibi bir l erisi ile snrlanm s blgesini dikkate alalm. l boyunca
potansiyelin V=g olduu s blgesinde V potansiyel dalmnn belirlenmesinin istenildii durumda
l snr boyunca art Dirichlet snr art olarak bilinir; burada g nceden belirlenmi srekli
potansiyel fonksiyonudur.
Baz elektromanyetik problemler, snrda potansiyel fonksiyonun normal trevinin srekli bir
fonksiyon olarak belirlendii artlar ierebilir (ekil 8.5). Bu snr art matematiksel olarak
dV
= f
dn
(8.14)
ile temsil edilebilir ve Neumann snr art olarak adlandrlr.

Son olarak ekil 8.6da grld gibi lnin l 1 ve l 2 ksmlar boyunca srasyla Dirichlet ve
Neumann artna sahip problemler vardr. Bu kark snr art olarak adlandrlr. Aadaki
rnekte FDM kavramlar aklanmaktadr.
V=g
V=g
dV
=f
dn
l1
l2
s
x
ekil 8.4 Dirichlet tipi snr
ekil 8.5 Neumann tipi snr
l y
2
x
dV
=f
dn
ekil 8.6 Kark snrlar
425
RNEK 8.1 ekil 8.7de snr artlar belirlenmi blge iindeki elektrostatik potansiyel alan
dalmn belirleyiniz.
ZM ekil 8.7den x = 0 da 0 < y < 3 arasnda, y = 0 da 0 < x < 3 arasnda ve x = 3 de
0 < y < 3 aras aralklardaki snrlarn potansiyelleri sfrdr (V=0). Baka ifadeyle, potansiyel bu
snrlar boyunca sabit olduundan Dirichlet artn salamaktadr. y = 3 de 0 < x < 3 boyunca snr
sabit 100 V potansiyelinde olduundan baka bir Dirichlet snr artdr. y = 3 de x tam olarak ne 0
ne de 3e eit olmayp bu snrlara ok yakn olabilir. Bunun nedeni, st yatay snr ve dikey snrlar
arasndaki kk akldr. Bu kk aklklar, st yatay snr olarak dierlerinden farkl bir
potansiyelde tutulduundan istenilebilir.
Potansiyel dalmnn bulunmasnda FDMnin kullanlmas iin blge ekil 8.8de grld gibi
h=1 ile kare alara blnr. Verilen a says ile problem (1, 2), (2, 2), (1, 1) ve (2, 1)
noktalarndaki potansiyellerin belirlenmesine der. (1, 3) ve (2, 3) noktalarndaki potansiyeller
100 V olarak verilmi ve (0, 3), (0, 2), (0, 1), (0, 0), (1, 0), (2, 0), (3, 0), (3, 1), (3, 2) ve (3, 3)
noktalarndaki potansiyeller sfr olarak belirtilmitir. Bilinmeyen potansiyeller V1 = V (1, 2) ,
V2 = V (2, 2) , V3 = V (1, 1) ve V4 = V (2, 1) olarak isimlendirilerek ve blgede serbest yk
olmadndan (8.13) kullanlarak aadaki eitlikler yazlabilir.
V1 = 14 (100 + 0 + V3 + V2 )
V2 = 14 (100 + V1 + V4 + 0)
V3 = 14 (V1 + 0 + 0 + V4 )
(8.15)
V4 = 14 (V2 + V3 + 0 + 0)
(8.15) eitliinde dorusal cebirsel eitliklerin dzenlenmesi ile
4V1 V2 V3 = 100
V1 + 4V2 V4 = 100
V1 + 4V3 V4 = 0
(8.16)
V2 V3 + 4V4 = 0
veya matris biiminde
4 1 1 0 V1 100
1 4 0 1 V 100
2 =
1 0 4 1 V3 0

0 1 1 4 V4 0
(8.17)
elde edilir. Bu eitlik standart biimde dorusal bir eitlik sistemidir. Sktrlm biiminde
aadaki gibi ifade edilir.
AV = b
(8.18)
Burada A kare matris, V bilinmeyen potansiyel vektr ve b giri vektrdr. Buna gre
potansiyeller
426
V = A 1b
ifadesinden V1 = 37,5 V , V2 = 37,5 V , V3 = 12,5 V ve V4 = 12,5 V olarak elde edilir.
y
V10
y
V=100 V
V=100 V
(0,3)
(0,2)
V=0 V
V=0 V
V=0 V
(0,1)
0
0
V=0 V
ekil 8.7
(0,0)
(1,3)
(2,3)
(3,3)
(1,2)
V1
(2,2)
V2
(1,1)
V3
(2,1)
V4
(1,0)
(2,0)
V=0 V
V20
(3,2)
V=0 V
O
V00
V40
(3,1)
(3,0)
V30
ekil 8.8
ekil 8.9
8.2.2 SONLU FARK ETLKLERNN RDELEME LE ZM

nceki rnekte a boyutu sadece drt bilinmeyenli olarak seilmiti. Bununla beraber daha yksek
doruluk iin blgenin daha fazla alt blmlere blnmesi gerekebilir ve A matrisi byr. AV = b
eitliinin zmn iermeyen noktalardaki potansiyellerin belirlenmesinin etkili bir metodu
ardk st durulma metodu (Successive over-relaxation : SOR) olarak bilinir. SOR metodu temelde
bir irdeleme algoritmas olup irdeleme ileminin balamas iin her noktadaki potansiyelin bir
balang tahminini gerektirir. Btn balang tahminleri doru olmayabildiinden Laplace veya
Poisson eitliini doyurmayacaklardr. rnein ekil 8.9da grld gibi bir kare a iin V10 ,
V20 , V30 , V40 ve V00 balang tahmini potansiyelleri ise V1 + V2 + V3 + V4 4V0 = 0 eitliinin
uygulanmas aadaki gibi bir R artk deeri ile sonulanacaktr.
V10 + V20 + V30 + V40 4V00 = R
(8.19)
Doru potansiyellerin elde edilmesi iin SOR irdeleme ileminde Rnin en aza indirilmesi gerekir.
V0 n. irdelemeden sonra O noktasndaki potansiyel olsun. Bu durumda SORa gre (n+1).

irdeleme iin dzeltilmi potansiyel,
V1n+1 = V2n +
Rn
(8.20)
olur. Burada hzlanma faktr olarak bilinir ve baarl bir sonu elde etmek etmek iin 1 < 2
olmaldr. V1n+1 = V2n + R n / 4 eitliinden akca grld gibi eer doru sonu alnrsa bu
durumda sonraki irdelemede R sfr olacandan potansiyelde daha fazla gelime olmaz. Her
noktada sfr artk deerinin istenildii durumda bilgisayarla hesaplama ilemi ok zaman alcdr.
Bundan dolay irdelemelerin balangcnda bir V0n+1 V0n << 1 hata kriteri ayarlanr. Her nokta
potansiyelinde bu hata kriteri saladnda irdeleme ileminin icras durur.
427
O noktasnda n. irdelemeden sonra V1n+1 = V2n + R n / 4 eitliindeki artk Rn
R n = V1n+1 + V2n+1 + V3n + V4n 4V0n
(8.21)
den hesaplanr ve V1n+1 = V2n + R n / 4 eitliinde yerine konularak
V0n+1 = V0n +
(V1n+1 + V2n+1 + V3n + V4n 4V0n )
(8.22)
elde edilir ki komu noktalarn potansiyelleri ile V0 n belirlenmesine yardmc olur.

RNEK 8.2 SOR metodunu kullanarak nceki rnekte verilen geometride nokta potansiyellerini
bulunuz.
ZM 1, 2, 3 ve 4 noktalarnda 50 V balang tahmini ve 0,1 hata kriteri ile 1 hzlanma faktr
alalm.
rdeleme 1:
V1(1)
= 50 + 0,25(100 + 0 + 50 + 50 200) = 50
V1(1) V1( 0) = 50 50 = 0
V2(1) = 50 + 0,25(100 + 50 + 50 + 0 200) = 50
V2(1) V2( 0) = 50 50 = 0
V3(1) = 50 + 0,25(50 + 0 + 0 + 50 200) = 25
V3(1) V3( 0) = 25 50 = 25
V4(1) = 50 + 0,25(50 + 25 + 0 + 0 200) = 18,75
V4(1) V4( 0) = 18,75 50 = 31,25
rdeleme 2:
V1( 2)
= 50 + 0,25(100 + 0 + 25 + 50 200) = 43,75

V1( 2) V1(1) = 43,75 50 = 6,25
V2( 2) = 50 + 0,25(100 + 43,75 + 18,75 + 0 200) = 40,63

V2( 2) V2(1) = 40,63 50 = 9,37
V3( 2) = 25 + 0,25(43,75 + 0 + 0 + 18,75 100) = 15,63

V3( 2) V3(1) = 15,63 25 = 9,37
V4( 2) = 18,75 + 0,25(40,63 + 15,63 + 0 + 0 75) = 14,07
V4( 2) V4(1) = 14,07 18,75 = 4,68
428
100
100
100
50
43,75
39,06
37,89
37,60
37,52
25
15,63
13,28
12,70
12,55
12,51
100
50
40,63
38,28
37,70
37,55
37,51
18,75
14,06
12,89
12,60
12,52
12,50
ekil 8.10 (rnek 8.2ye ait) her

irdelemeden sonraki gerilimler
0
0
0
6 irdelemeden sonra zm V 1 =37,5 V, V 2 =37,5 V, V 3 =12,5 V ve V 4 =12,5 V deerlerine ular.

Her irdelemeden sonraki gerilim deerleri ekil 8.10da grlmektedir.
Bu rnek 5 mm boyutunda kare alar ile zldnde (1 cm, 1 cm), (1 cm, 2 cm), (2 cm, 1 cm),
(2 cm, 2 cm) deki potansiyeller V(1, 1) = 38,1 V, V(1, 2) = 38,1 V, V(2, 1) = 12,3 V ve V(2, 2) =
12,3 V olur. Bunun 1 cmlik a boyutunda elde edilen nokta potansiyellerinden az miktarda farkl
olduuna dikkat edilmelidir. Bu eliki FDMnin temelindeki blmleme hatasndan
kaynaklanmaktadr.
ALITIRMALAR
1. ekil 8.11ada 50 Hzlik transformotorun yksek ve dk gerilim sarglar grlmektedir.
Yksek gerilim sargs 100 V ve dk gerilim sargs 0 Vta iken yksek ve dk gerilim
sarglar arasndaki gerilim dalmn belirleyerek aadaki yaklak gerilim dalm ile
karlatrnz. Yaltkan iindeki akmn 50 Hzde ihmal edilebilir kadar kk olduunu
varsaynz. ekil 8.11bdeki gibi 0,5 cm boyutunda kare a konfigrasyonunu kullannz.
V=0
0 cm
3 cm
Yaltkan
5 cm
I=1
4 cm
6 cm
Nve
V=100 V
V=0
V=0
V=0
V=0
Yaltkan
Primer sarg
Yaltkan
Yaltkan
V=0
Sekonder sarg
V=100 V
Nve
24 cm
26 cm
2 cm
0 cm
3 cm
6 cm
9 cm
Yaltkan
25 cm
7 cm
3 cm 4 cm
29 cm
12 cm
ekil 8.11 (a) Transformotor sarglar ve nve
J=1
10 cm
30 cm
V=0
13 cm
ekil 8.11 (b) A dalm ve snr artlar
429
zm sonucu transformotorun yaklak potansiyel dalm deerleri.

0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,4
0,5
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,1
0,5
0,4
0,0
0,0
1,1
1,3
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
1,4
1,1
0,0
0,0
2,7
3,8
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
3,8
2,7
0,0
0,0
5,7
11,0
15,7
21,8
27,9
31,1
32,4
33,0
33,2
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,2
33,0
32,5
31,1
28,0
21,9
15,8
11,1
5,7
0,0
0,0
9,1
18,8
29,9
43,6
58,9
63,9
65,7
66,3
66,5
66,6
66,6
66,7
66,7
66,7
66,7
66,7
66,7
66,6
66,6
66,5
66,3
65,7
63,9
58,9
43,7
30,0
18,9
9,2
0,0
0,0
12,0
25,2
41,4
63,8
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
63,9
41,5
25,3
12,0
0,0
0,0
13,5
28,4
46,6
70,1
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
70,3
46,8
28,5
13,5
0,0
0,0
13,4
28,3
46,5
70,1
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
70,2
46,7
28,4
13,4
0,0
0,0
11,7
24,8
41,1
63,6
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
63,7
41,2
24,9
11,7
0,0
0,0
8,6
18,1
29,4
43,4
58,8
63,9
65,6
66,3
66,5
66,6
66,6
66,7
66,7
66,7
66,7
66,7
66,7
66,6
66,6
66,5
66,3
65,7
63,9
58,8
43,4
29,5
18,1
8,6
0,0
0,0
4,5
9,4
15,1
21,6
27,8
31,0
32,4
33,0
33,2
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,3
33,2
33,0
32,4
31,0
27,9
21,6
15,1
9,4
4,5
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
2. ekil 8.12de verilen geometride sonlu fark metodunu kullanarak potansiyel dalm
belirlemek iin A katsay matrisini yaznz.
3. Sonlu fark metodu ile balantl olarak SOR kullanarak ekil 8.12de grlen geometride
potansiyel dalm zmek iin iki irdeleme yapnz.
2 cm
6 cm 0 V
2 cm
6 cm
0V
100 V
2 cm
100 V
2 cm
2 cm
100 V
ekil 8.12
430
8.3 SONLU ELEMAN METODU (FEM)

Sonlu eleman metodu (Finite eleman method : FEM) kpr ve gemiler gibi karmak yaplardaki
stres ve gerginliklerin deerlendirilmesinde inaat ve makina mhendisleri tarafndan
gelitirilmitir. Sonlu fark metodu byle yapsal analizin zm iin uygun olmakla beraber daima
ksmi diferansiyel eitlikler seti ve bir balang noktas olarak snr artlarn gerektirmektedir.
Karmak bir yapsal problem iin bazen ksmi diferansiyel eitliinin zm ok zor olmaktadr.
Bundan dolay yap mhendisleri mhendislik anlay ve fiziin temel prensipleri ile FEMi
gelitirmitir. Metot sonunda genelletirildiinde bir sistemin potansiyel enerjisi gibi fonksiyonelin
yaklak bir minimizasyonu olduu akla kavumutur. Ayn zamanda fonksiyonelin
minimizasyonunun temelde hibir ey fakat varyasyonel prensibinin uygulamas olduu
kefedilmitir. Bu kabuller ile FEM metodu ksmi diferansiyel eitliklerin varyasyonel prensipten
bir fonksiyonele uygunca deitirilebilecei problemlere de geniletilmitir.
Geen otuz yl sresince FEM elektromanyetik alan problemlerinin zmnde yaygn olarak
kullanlmtr. Bu ksmda elektromanyetik alan problemlerine uygulanm olarak FEMin temelleri
zerinde allacaktr.
Elektrostatik alan analizinde minimize edilecek fonksiyonel snrl bir hacim iindeki elektrostatik
enerjidir.
W=
1
E 2 dv
2 v
(8.23)
ile ifade edilen enerji V elektrostatik potansiyeli ile aadaki gibi ifade edilebilir.
2
1 V V
W =
+
2 v x y
2
2
V
+
dv
z
(8.24)
ekil 8.13de grlen snrl s yzeyi iin iki boyutlu bir duruma ait, aadaki enerji fonksiyonelini
dikkate alalm.
2
2
1 V V
ds
W =
+
2 s x y
zm blgesi
y
(8.25)
ekil 8.13 l ile snrlanan s blgesi
x
FEMde sistemdeki enerji varyasyonu snrl s blgesi iinde kk dV deiimlerine gre nemsiz
olduundan (8.25)deki enerji fonksiyoneli minimize edilir. Bundan dolay s blgesi iindeki
potansiyel dalm, aadaki gibi enerjideki diferansiyel deiim sfra eitlenerek belirlenebilir:
431
dW = 0
(8.26)
Sonlu eleman analizinde ilgili blge ekil 8.14de grld gibi eleman olarak bilinen n sayda
gen (veya drtgen) a elemanlarna blnr. Eer potansiyelin bilinmedii m sayda nod varsa
(8.26) eitlii aadaki gibi yazlabilir.
dW =
W
W
W
dV1 +
dV2 + +
dVm = 0
V1
V2
Vm
ekil 8.14 s zm blgesi iin gen a

konfigrasyonu
e
y
(8.27)
l
s
x
Burada V 1 , V 2 ,..., V m srasyla 1, 2,..., m nodlarndaki potansiyellerdir. (8.27) eitlii

T
W
dW =
dV = 0
V
(8.28)
olarak da yazlabilir. Burada
W
V
dV1
1

W
= ve dV =
V

W
dVm
Vm
dir. (8.28)deki dV elemanlar sfr olamadndan W / V nin elemanlar enerji fonksiyonelinin

minimizasyonu iin sfr olmaldr. Buna gre,
W
V 0
1

W
= = = 0
V

W 0
Vm
(8.29)
olur. ekil 8.14deki e elemannn bytlm grn ekil 8.15de grlmektedir. Bu eleman
iindeki elektrik enerjisi aadaki gibi yazlr.
432
( e)
V1
( e)
( e)
1 ( x1 , y1 )
A3
2
V2
A2
V ( e) ( x, y )
( e)
ekil 8.15 Bir gen an

koordinatlar ve nod potansiyelleri
( e)
A1
( e)
( e)
( e)
V3( e)
( e)
( x2 , y2 )
x
( e)
( e)
3 ( x3 , y3 )
(e)
1
=
2
V ( e )
s ( e ) x
V ( e )
+
y

ds ( e )
(8.30)
Burada V(e) e eleman iindeki potansiyel dalm ve s(e) elemann alandr.

Sonu olarak blgenin tamamndaki toplam enerji
W = W (1) + W (1) + + W ( n ) =
(e)
e =1
veya
W=

e =1
1
2
s( e )
f eT f e ds ( e )
(8.31)
ile belirlenebilir. Burada
W ( e )
f e = x( e )
W
y
dir. e eleman iindeki potansiyel dalm iin L1( e ) ( x, y ) , L(2e ) ( x, y ) ve L(3e ) ( x, y ) biim
fonksiyonlar ve V1( e ) , V2( e ) ve V3( e ) nod potansiyelleri ile yaklak bir zm
V ( e ) ( x, y ) = L1( e ) ( x, y )V1( e ) + L(2e ) ( x, y )V2( e ) + L(3e ) ( x, y )V3( e )
(8.32)
olarak varsayalm. ki boyutlu geometri iin biim fonksiyonlar
L1( e ) ( x, y ) =
Ai( e )
A( e )
i = 1, 2, 3
(8.33)
ile tanmlanr. Burada A(e) e elemannn alan, Aie ekil 8.15de grld gibi e elemanndaki bir
ksmn alandr. A(e ) ve Ai(e )
(e)
433
1 xi
1
= 1 xi +1
2
1 xi + 2
yi
yi +1
(8.34a)
yi + 2
ve
Aie
1 x
1
= 1 xi +1
2
1 xi + 2
y
yi +1
yi + 2
i = 1,2,3
(8.34b)
den hesaplanabilir.
V ( e )
V ( e )
ve
aadaki gibi deerlendirilerek hesaplanabilir.
x
y
L ( x, y )
L ( x, y )
V ( e ) L1 ( x, y )
=
V1 + 2
V2 + 3
V3
x
x
x
x
(8.35a)
L ( x, y )
L ( x, y )
V ( e ) L1 ( x, y )
=
V1 + 2
V2 + 3
V3
y
y
y
y
(8.35b)
ve
f e aadaki gibi yeniden oluturulabilir.
f e = T (e) V (e)
(8.36)
Burada
T (e)
L1( e ) ( x, y )
= ( e) x
L1 ( x, y )
L(2e ) ( x, y )
x
L(2e ) ( x, y )
y
L(3e ) ( x, y )
L(3e ) ( x, y )
ve
V (e)
V1( e )
= V2( e )
V ( e )
3
dir. (8.36) eitlii kullanlarak (8.31)
W=
olarak dzeltilebilir.
s( e )
V ( e )T T ( e )T T ( e ) V ( e ) ds ( e )
(8.37)
434
Nod potansiyellerine gre Wnin ksmi trevleri aadaki gibi yazlr.
dW
=
dV

e =1
s( e )
T ( e )T T ( e ) V ( e ) ds ( e )
(8.38)
(8.38) ile (8.29) kullanlarak

n
e =1
s( e )
T ( e )T T ( e ) V ( e ) ds ( e ) = 0
(8.39)
elde edilir ki buradan nod potansiyeli belirlenebilir. Aadaki rnekte verilen matematiksel
ilemlerin bir rnei grlmektedir.
RNEK 8.4 rnek 8.1i dikkate alarak FEM metodu kullanarak potansiyel dalm belirleyiniz.
ZM ekil 8.16da grld gibi gen alar ve nodlar numaralandralm. Modelde sekiz
eleman ve dokuz nod vardr. ki say sistemi kullanlacaktr. Nodlarn 1den 9a kadar
numaralandrlmas global numaralandrma sistemi olarak adlandrlacaktr. Bununla beraber her
elemann nodlar da 1den 3e kadar numaralandrlacak ve bu lokal numaralandrma sistemi olarak
adlandrlr. Bu problemde her noddaki potansiyeller 5 nolu nodun dnda verilmi olup bu nokta
verilen a konfigrasyonunda belirlenmesi gereken tek potansiyeldir. 5 nolu noddaki bilinmeyen
potansiyel (8.39) kullanlarak zlecektir.
y
(0,2)
(0,1)
V=100 V
2
(1,2)
3
(2,2)
(1,1)
V=0 V
V=0 V
(0,0)
ekil 8.16
6 (2,1)
8 (1,0)
(2,0)
V=0 V
Hereyden nce (8.33) ve (8.34) kullanlarak gen elemanlarn biim fonksiyonlar
L1 ( x, y ) =
( x 2 y 3 y 2 x3 ) + ( y 2 y 3 ) x + ( x3 x 2 ) y
2 A(e)
(8.40)
L2 ( x, y ) =
( x3 y1 y3 x1 ) + ( y3 y1 ) x + ( x1 x3 ) y
2 A(e)
(8.41)
L3 ( x, y ) =
( x1 y1 y1 x2 ) + ( y1 y 2 ) x + ( x2 x1 ) y
2 A(e)
(8.42)
deerlendirilmelidir. Burada A( e ) = ( y 2 y3 ) x1 + ( y3 y1 ) x2 + ( y1 y 2 ) x3 dir.
435
(8.40) (8.42) eitliklerindeki btn koordinatlar lokal numaralandrma sistemine dayanr.

imdi T(e) aadaki gibi oluturulabilir:
T (e) =
Eleman
1
(1)
Lokal numaralar (LN)

1
2
3
0 1 1
=
1 1 0
(1)
s (1 )
Eleman
2
( 2)
( 2)
s( 2)
( 3)
(1)
(1)
( 2 )T
( 2)
U V ds
( 2)
s( 3)
( 3)
( 3)
( 3)T
U V ds
( 3)
(1)
(1)
=T
(1)T
( 2)
( 2)
( 2)
=T
( 2 )T
0 V1
0,5 0,5
1
= 0,5
0,5 V2
0,5 0,5 V5
0
=A U V
( 3)
( 3)
( 3)
=T
( 3)T
x
1
2
1
( 3)
y
2
2
1
1 1 0
= 1 2 1
0 1 1
( 2)
Global numaralar (GN)

2
3
5
1 1
= 1 0
0 1
(8.43)
x
0
1
1
y
2
1
1
1 1 0
= 1 2 1
0 1 1
(1)

1
2
5
=A U V
( 3)
(1)
x
0
0
1
0 V1
0,5 0,5
= 0,5
0,5 V4
1
0
0,5 0,5 V5
1 0
= 1 1
0 1
( 2)
y1( e ) y 2( e )
x2( e ) x1( e )

1
4
5
=A U V
(1)

1
2
3
1 1 0
=
1 0 1
y3( e ) y1( e )
x1( e ) x3( e )
0 1
= 1 1
1 0

1
2
3
(1)T
U V ds
1 1 0
=
0 1 1
Eleman
1 y 2( e ) y3( e )
2 A( e ) x3( e ) x2( e )
(8.44)
y
2
2
1
2 1 1
= 1 1 0
1 0 1
0,5 0,5 V2
1
= 0,5 0,5
0 V3
0,5
0
0,5 V5
(8.45)
436
Eleman
4
( 4)

1
2
3
0 1 1
=
1 0 1
( 4)
s( 4)
Eleman
5
( 5)
s(5)
(6)
( 5)
=A U V
( 4)
( 5)
( 5)
s( 6)
(6)
(6)
( 6 )T
U V ds
(6)
( 4)
( 4)
=A U V
( 5)
( 5)
( 5)
=T
( 5 )T
x
0
1
0
( 5)
(6)
(6)
(6)
=T
( 6 )T
x
1
0
1
(6)
y
1
1
0
(8.47)
y
1
0
0
2 1 1
= 1 1 0
1 0 1
0,5 0,5 V5
1
= 0,5 0,5
0 V7
0
0,5 V8
0,5

5
8
9
(8.46)
2 1 1
= 1 1 0
1 0 1
0,5 0,5 V4
1
= 0,5 0,5
0 V5
0
0,5 V7
0,5

5
7
8
=A U V

1
2
3
( 5)
y
2
1
1
0 1
= 1 0
1 1
0,5 V3
0
0,5
= 0
0,5 0,5 V5
0,5 0,5
1 V6
0 1
= 1 0
1 1
(6)
( 6 )T
x
2
1
2

4
5
7
1 1
= 1 0
0 1

1
2
3
( 5 )T
U V ds
0 1 1
=
1 0 1
Eleman
( 4)
0 1
= 1 0
1 1

1
2
3
( 4)
U V ds
1 1 0
=
1 0 1
Eleman
( 4 )T

3
5
6
x
1
1
2
(8.48)
y
1
0
0
(7)
0 1 1
=
1 1 0
s( 7 )
Eleman
8
(8)
(7)
( 7 )T
(7)
U V ds
(7)
0 1
= 1 1
1 0
s(8)
(8)
( 8 )T
(8)
U V ds
(8)
=A U V
(7)
(7)

1
2
3
1 1 0
=
0 1 1
437
(7)
=T
( 7 )T

5
6
9
=A U V
(8)
(8)
1 1 0
= 1 2 1
0 1 1
(7)
0 V5
0,5 0,5
1
= 0,5
0,5 V8
0,5 0,5 V9
0
1 0
= 1 1
0 1
(8)
(7)
(8)
=T
x
1
2
2
( 8 )T
(8)
(8.49)
y
1
1
0
1 1 0
= 1 2 1
0 1 1
0 V5
0,5 0,5
= 0,5
1
0,5 V6
0
0,5 0,5 V9
(8.50)
(8.39) eitliini biimlendirebilmek iin (8.43) (8.50) matris ve vektrlerinin aadaki gibi
oaltlarak deerlendirilmesi gerekir:
Element 1 :
Nod
1 2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,5
0,0
0,0
0,5
0,0
0,0 0,0 0,5

0,0 0,0
0,0
0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V1

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V2
0,0 0,0
0,0
0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V3

0,0 0,0
1,0 0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 V4
0,0 0,0 0,5
0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 V5

V6
V
0,0
0,0
7
V8

V9
(8.51)
438
Element 2 :
Nod
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,5 0,5 0,0

0,5
1,0 0,0
0,0
0,0 0,0
0,0 0,0
0,0
0,0 0,5 0,0
0,0
Element 3 :
Nod 1
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0 0,0
0,0
0,0
1,0 0,5 0,0
0,0 0,5
0,5 0,0
0,0
0,0 0,0
0,0
0,0 0,5
0,0 0,0
0,0
Element 4 :
Nod 1
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,5
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0 0,5
0.0
0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V1

0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 V2
0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V3

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V4
0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 V5

V6
V
0,0
7
V8

V9
0,0 0,0 0,0 0,0

0,5 0,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0 0,0
0,5 0,0 0,0 0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,5
0,0
0,0
0,0
0,0
0,5 0,5
0,0 0,5
1,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
(8.52)
9
0,0 V1
0,0 V2
0,0 V3

0,0 V4
0,0 V5

V6
V
7
V8

V9
(8.53)
9
0,0 V1

0,0 V2
0,0 V3

0,0 V4
0,0 V5

0,0 V6
V
7
V8

V9
(8.54)
439
Element 5 :
Nod
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0 0,0
0,0
0,0 0,0
0,0 0,0
0,0
0,0 0,0
0,0 0,0
0,0
0,0 0,0
1,0 0,5 0,0

0,0 0,0 0,5
0,5 0,0
0,0
0,0 0,0
0,0 0,0 0,5

0,0 0,0
0,0
0,0 0,0
0,0 0,0
0,0 0,0
0,0 0,0
0,0
0,0 0,0 0,0 V1

0,0 0,0 0,0 V2
0,0 0,0 0,0 V3

0,5 0,0 0,0 V4
0,0 0,0 0,0 V5

0,0 0,0 0,0 V6
0,0 0,0 0,0 V7

0,0 0,0 0,0 V8

0,0 0,0 0,0 V9
0,0 0,0
0,0 0,0
(8.55)
Element 6 :
Nod
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0 0,0 0,0
0,5 0,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,0
0,0 0,5
0,0
0,0
0,5 0,5
0,0 0,0 0,0 0,5 0,0 0,5
1,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,0
0,0
0,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,0
V1

V2
V3

V4
0,0 V5

0,0 V6
0,0 V7

0,0 V8

0,0 V9
(8.56)
Element 7 :
Nod
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0 0,0 0,0
0,5 0,0 0,0 0,5

0,0 0,0 0,0
0,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0
0,0
0,0 0,0 0,0 0,5 0,0 0,0

1,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0 0,5
9
V1
V
2
V3

V4
0,0 V5

0,0 V6
0,0 V7

0,5 V8

0,5 V9
(8.57)
440
Element 8 :
Nod
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,5 0,5 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,5
1,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0
0,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0
0,0
0,0 0,0 0,0
0,0 0,5 0,0 0,0
0,0 0,0 0,0
9
V1
V
2
V3

V4
0,0 V5

0,5 V6
0,0 V7

0,0 V8

0,5 V9
(8.58)
(9-51) (9-58) eitlikleri toplanarak
Nod
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,0 0,5 0,0

0,0
0,0
0,0
0,0 V1
1,0 - 0,5
- 0,5
2,0 0,5
0,0 1,0
0,0
0,0
0,0
0,0 V2
0,0 0,5
1,0
0,0 0,0 0,5
0,0
0,0
0,0 V3

0,0
0,0
2,0 1,0
0,0 0,5
0,0
0,0 V4
- 0,5
0,0 1,0
0,0 1,0
0,0 V5 = 0
0,0 1,0 4,0 1,0

0,0 0,5
0,0 1,0
2,0
0,0
0,0 0,5 V6
0,0
0,0
0,0
1,0 0,5
0,0 V7
0,0
0,0 0,5 0,0

0,0
0,0
0,0 1,0
0,0 0,5
2,0 0,5 V8
0,0

0,0 0,5
1,0 V9
0,0
0,0
0,0 0,0 0,5
0,0
(8.59)
elde edilebilir. (8.59)dan nod 5deki potansiyel aadaki gibi elde edilir.
V5 = 25 V
RNEK 8.5 ekil 8.17de grlen koaksiyel kablonun merkezinden 2,8 cm uzaklktaki potansiyeli
FEM kullanarak belirleyiniz. Saysal sonular analitik sonular ile karlatrnz.
ZM Koaksiyel kablonun i ve d klf arasnda serbest yk olmadndan Laplace eitliinin
zm istenilen gerilimin hesabn verir. Koaksiyel kablo eksenel simetrilie sahip olduundan
kablonun sadece bir eyrei dikkate alnabilir ve ekil 8.18de grld gibi a retilebilir. Bu
modelde sekiz eleman ve dokuz nod vardr. V 4 , V 5 ve V 6 bilinmeyen potansiyeller ve dier
nodlardaki potansiyeller snr artlar olarak belirlenmitir. Bir bilgisayar program yardm ile
bilinmeyen potansiyeller V 4 = 42 V, V 5 = 41 V ve V 6 = 42 V olarak hesaplanr. Analitik zm
aadaki gibi belirlenir.
V( 2,8 cm ) = 100
ln(4,4 / 2,8)
= 42 V
ln(4,4 / 1,5)
Saysal ve analitik sonularn 5 nolu nod dnda hemen hemen ayn olduu grlmektedir. 5 nolu
noddaki potansiyeldeki uyumsuzluk ortamn blmleme hatasndan kaynaklanmaktadr.
441
r=
b=
4,4
cm
cm
2,8
=45
7
8
6
a=1,5 cm
2,8 mm
ekil 8.17
ekil 8.18
ALITIRMALAR
1. ekil 8.19da etraf evrelenmi sonsuz uzunlukta paralel iki iletkenli iletim hatt
grlmektedir. Basit bir FEM program yazarak bu konfigrasyondaki potansiyel dalm
belirleyiniz.
V=0 V
50 cm
-10
0V
0V
10
letken
letken
2 cm
2 cm
ekil 8.19
50 cm
Hava
2. ekil 8.20de dikdrtgen iletkenli bir koaksiyel geometri grlmektedir. Basit bir FEM
program gelitirerek iletkenler arasndaki potansiyel dalm belirleyiniz.
letken
letken
100 V
letken
V=0 V
1 cm
Dielektrik
V=0 V
3 cm
1 cm
V=0 V
V=0 V
letken
letken
ekil 8.20
442
8.4 MOMENTLER METODU (MOM)

Bu ksmda elektromanyetik alanlarn analizi iin ok sayda uygulama alanna sahip momentler
metodu (Method of Moments = MOM) olarak sylenen bir teknik incelenecektir. Metot kavramsal
olarak olduka basit olup temel olarak verilen bir ortamda alan dalmnn belirlenmesi iin
integral biiminde bilinmeyen alanlarn eitliklerini kullanr. Burada alan dalmnn
deerlendirilmesi iin integral biiminde potansiyel eitlik kullanlacaktr.
Elektrostatikte (x, y, z)de bir yk dalmndan dolay (x, y, z) noktasndaki potansiyel dalm
V ( x, y , z ) =
v ( x, y, z)dv
(8.60)
olarak ifade edilir. Burada v ( x, y, z) temelde potansiyel dalmn kayna ve R (x, y, z) ve

( x, y, z) noktalar arasndaki uzaklktr. Bununla beraber v ( x, y, z) genelde bilinmez ve bunun
yerine kaynak blgesinde potansiyel dalm verilir. Sonu olarak bolukta her yerdeki potansiyel
dalmn belirlenmesi iin kaynak blgesindeki v yk dalmnn tahmin edilmesi
gerekmektedir.
v ( x, y, z) nin bir zmn aadaki gibi olduunu varsayalm.

n
v ( x, y, z) = 1 1 ( x, y, z) + 2 2 ( x, y, z) + + n v ( x, y, z) = i i ( x, y, z) (8.61)
i =1
Burada [ v ( x, y, z)] in=1 kaynak blgesinde baz ayrk lokasyonlardaki nceden seilmi yk
dalmlar ve [ i ] in=1 henz bilinmeyen ve belirlenmesi gereken katsaylardr.
(8.61)in (8.60)da yerine konulmasyla
n
V j = V ( x j , y j , zj ) =
4 v
i i ( x, y, z)
i =1
dv
(8.62)
veya
Vj =
i =1
i ( x, y, z)
vi
R ji
elde edilir ki burada j = 1, 2,..., n dir. Bundan dolay V ( x, y, z )
Vj =
(8.63)
[ v ( x, y, z)] in=1 lokasyonlarnda
V
i
i =1
olarak
dvi
ji
(8.64)
V ji =
443
i ( x, y, z)
vi
R ji
dvi
j = 1, 2,..., n
(8.65)
potansiyellerinin dorusal kombinasyonu ile temsil edilir. V ( x, y, z ) kaynak blgesi iinde

bilindiinden 1 , 2 ,..., n bilinmeyen katsaylar
V1 = 1V11 + 2V12 + + nV1n

V2 = 1V21 + 2V22 + + nV2 n
V j = 1V j1 + 2V j 2 + + nV jn
Vn = 1Vn1 + 2Vn 2 + + nVnn

den veya matris biiminde
V1 V11

V j = V j1

Vn Vn1
V1 j
V jj
Vnj
V1n 1

V jn j

Vnn n
(8.66)
den belirlenebilir. imdi (8.61) kullanlarak kaynak blgesindeki v ( x, y, z) yk dalm

oluturulabilir. Daha sonra bu dalm (8.62) kullanlarak bolukta her noktadaki potansiyel
dalmn tahmin edilmesinde kullanlabilir.
RNEK 8.6 1 mm yarapnda 20 cm uzunluunda ince bir iletken 1 Vluk bir potansiyelde
tutulmaktadr. Momentler metodunu kullanarak iletken boyunca yk dalmn belirleyiniz.
ZM ekil 8.21de iletkenin geometrisi grlmektedir. Simetrilikten dolay problem iki boyuta
indirgenebilir ve ekil 8.22de grld gibi ykn simetri ekseni boyunca younluunun, v bir
hat yk, l olarak younlat varsaylabilir.
letkeni ekil 8.23de grlen hcre olarak bilinen iki elemana blelim ve her elemandaki birim hat
yknn elemann merkezinde 1 = 1 ve 2 = 1 olarak younlatn varsayalm. R 11 , R 12 , R 21 ve
R 22 uzaklklar:
444
R11 = a = 0,001 m, R12 = 0,0012 + 0,12
m, R22 = a = 0,001 m, R21 = 0,0012 + 0,12 m
z
a=1 mm
az
Simetri ekseni
l=20 cm
l=20 cm
V=1 V
a=1 mm
ekil 8.21 rnek 8.6 iin iletken geometrisi
ekil 8.22 rnek 8.6 iin iki boyutlu model
R22
R12
V2=1 V
Element 2
ekil 8.23 ki elemanl iletken modeli
R21 Element 1
V1=1 V
l/2
y
R11
a
Hesaplamalarda ayn zamanda her elemandaki hat yknn ilgili eleman iinde ayn kald
varsaylmtr. imdi (8.65) kullanlarak V ji
V11 =
V21 =
1 1 0,1
= 9 1011
4 0,001
1
1 0,1
0,001 + 0,1
2
V12 =
= 8,99 10 9
1 0,1
0,001 + 0,1
V21 =
8,99 10 9 1

9 1011 2
elde edilir ve bundan
1 = 1,1 10 12
ve ilgili yk younluklar
= 8,99 10 9
1 1 0,1
= 9 1011
4 0,001
olarak hesaplanabilir. Bilinen btn deikenler (8.66)da yerine konularak
1 9 1011
1 =
9
8,99 10
2 = 1,1 10 12
1 = 1 1,1 10 12 C/m
445
2 = 1 1,1 10 12
C/m
olarak bulunur.
Potansiyel ifadesi ve momentler metodunun uygulanmasndan elde edilen yk dalm kullanlarak
iletkenin yzeyinde ve orta noktasndaki potansiyeli hesaplayalm. ekil 8.24de grld gibi
sonlu hat yknden dolay (x, 0, 0)daki potansiyel aadaki ifadenin zmnden elde edilir.
V=
1
4 o
L
2
+
+
x
x
ln
ln
2
2
(8.67)
y
-L/2
l
V( x,0,0)
x
( x,0,0)
ekil 8.24 Sonlu l yknden dolay

(x,0,0)daki potansiyel
z
-L/2
Ortalama 1 = 1,1 10 12
C/m olduundan
V=
1,1 10 12
{ln[10 + 10 2 + 0,12 ] ln 0,1} = 0,105 V
4 o
olur. letkenin yzeyinde hesaplanan potansiyel uygulanan gerilimin % 10,5i olup

hesaplanan yk dalmnn doru olmadn sylemektedir. Edeer bir yk dalm
eleman iletkenin simlasyonu iin yeterli deildir. Eer eleman says 50ye kartrlr
bilgisayar program kullanlrsa ortalama yk younluu 1,02610-11 C/m olarak daha
hesaplanabilir. (8.67)de verilen analitik zm kullanlarak doruluk salanabilir:
V=
aka
ile iki
ve bir
doru
1,026 10 11
{ln[10 + 10 2 + 0,12 ] ln 0,1} = 0,98 V
4 o
ALITIRMA
1. MOM kullanarak rnek 8.6da her yerdeki potansiyel dalm belirlemek iin bir bilgisayar
program yaznz. Programda eleman saysn 2, 4, 10 ve 20 olarak alnz ve bunun potansiyel
dalma olan etkisi hakknda yorum yapnz.
8.5 ZET
Elektromanyetik sistemin tasarm sistemde kullanlan malzemelerden verimli ve etkili bir ekilde
yararlanmak iin elektrik ve/veya manyetik alanlarn analizini gerektirir. Baz snr artlar ile
beraber Laplace veya Poisson eitlikleri ou kez statik veya ksmi statik alan problemlerinin
analizi iin yeterli matematiksel modellerdir. Bununla beraber yksek frekansl operasyonda dalga
446
eitlii bir sistemdeki elektrik ve manyetik alanlarn miktarlarnn belirlenmesinde daha doru
matematiksel modeldir.
ou pratik mhendislik problemlerinde simetrik olmama durumu gibi dzensizlik olduundan
matematiksel eitliklerinin zm bir zorluk ortaya karr. Tam bir zm ou kez mevcut
deildir. Bununla beraber bilgisayarlarn kullanm FDM, FEM ve MOM gibi saysal tekniklerden
yararlanmay kolaylatrmakla beraber zm yine de tam olmayp yaklaktr. zm domeninin
blmlenmesi ile oluturulan a boyutu zmn doruluunun bir lsdr a elemanlarnn
boyutlarnn kk olmasyla daha iyi doruluk elde edilir. Ardk st durulma metodu olarak
bilinen bir irdeleme teknii FDM fark eitliklerinin zm iin ok kullanl bir yoldur. Uygun
hzlanma faktr eitliin zmn nemli lde hzlandrr.
Sonlu eleman metodu elektromanyetik alan problemlerinin saysal olarak zmnde dier bir
tekniktir. FEM bir optimizasyon metodu olup temel olarak sistemde depolanan toplam enerjiyi snr
artlar ile verilen baz snrlamalar ile minimize eder. FEMin en nemli avantajlarndan biri
karmak snr artlarn hemen hemen hi zorluk olmakszn ele alabilir. Dier nemli bir avantaj
ok malzemeli alan analizlerini olduka kolay ileyebilir.
Ak snrl problemlerde momentler metodu elektrik ve manyetik alanlarn belirlenmesinde en iyi
seim olarak gzkmektedir. Bu metot genel integral eitliklerini, temelde ilerlemesi yava
potansiyel eitliklerini kullanr bylece zmn sonlu snrlar ile tanmlanmasna gerek kalmaz.
Bununla beraber bu teknik problemin mevcut snrlarnda yk veya akm dalm bilgisini
gerektirir ve ou kez bu bilgi mevcut deildir. Bununla birlikte potansiyel snrda verilmise
snrda yk veya akm dalm saysal olarak snrn snr elemanlar olarak bilinen bir sayda
elemanlara blnmesiyle tahmin edilebilir. Bu durumda sistemdeki her yerde alan dalm
belirlenebilir.
8.6 ALIMA SORULARI

1. Elektrik ve manyetik alanlarn deerlendirilmesine veya hesaplanmasna niin gerek duyulur?
2. Hangi eitlikler matematiksel olarak statik ve ksmi statik alanlar temsil eder?
3. 100 MHzde alan sistemlerde elektrik alanlarnn belirlenmesinde Laplace eitlii
kullanlabilir mi?
4. Alan problemlerinin zm iin saysal tekniklere niin ihtiya duyulur?
5. Sonlu fark metodu nedir?
6. Ardk st durulma metodu niin kullanlr?
7. SORda hzlanma faktrnn rol nedir?
8. Hzlanma faktr alan dalmnn zmn etkiler mi?
9. Sonlu eleman metodu nedir?
10. FEMdeki ilemleri aklaynz.
11. FEMde gen elemanlar kullanlmasnn avantaj nedir?
447
12. FEMin ana avantajlar nedir?

13. Momentler metodunu aklaynz.
14. Hangi durumlarda MOM en ok kullanlr?
15. MOM kullanarak alanlarn deerlendirilmesinde doruluk neye baldr?
8.7 PROBLEMLER
1. ekil P8.1de grlen geometri xy dzleminde verilmitir. Ardk st durulma olmakszn
FDM kullanarak snrl ortam iindeki potansiyel dalm belirleyiniz. (a) 10 mm ve (b) 5 mm
kare a boyutlarn dikkate alnz. Sonular karlatrnz.
2. nceki problemi ardk st durulma teknii kullanarak = 1,0 ; = 1,2 ; = 1,4 ; = 1,5 ;
= 1,7 ve = 1,9 hzlanma faktrleri ile 10 mm boyutunda bir kare a iin tekrarlaynz.
3. ekil P8.3de grlen farkl potansiyellerde iletken malzemeler ile snrlanan dielektrik
yzeyde FDM kullanarak potansiyel dalm hesaplaynz.
y
y
V=100 V
V=100 V
5 cm
2 cm
0V
V=0
V=50 V
V=20 V
0V
4 cm
5 cm
ekil P8.1
ekil P8.3
4. ekil P8.4de 100 V ve 0 V potansiyellerindeki iletkenler arasndaki e potansiyel izgilerini

FEM kullanarak belirleyiniz.
15 mm
30 mm
V=100 V
V=100 V
V=100 V
ekil P8.4
V=100 V
25 mm
40 mm
V=0 V
5. Bir elektromanyetik aygtn stator ve rotor di dzenlemesi ekil P8.5de grlmektedir. FEM
kullanarak verilen sistemin stator ve rotor dileri arasnda ve oyuklar arasndaki skaler
manyetik potansiyel dalmn belirleyiniz. Manyetik blgelerin sonsuz geirgenlikte
olduunu varsaynz.
448
= 100 At
= 100 At
3 cm
Stator
dii
1 cm
d
=0
dn
3 cm
= 100 At
0
= 0 At
d
= 0 Rotor
dii
dn
2 cm
1 cm
ekil P8.5
2 cm
6. ekil P8.6da grlen silindirik iletken (100 V) ve toprak potansiyelinde bulunan metal
plakalar arasndaki potansiyel dalm FEM kullanarak hesaplaynz.
30 mm
V=100 V
ekil P8.6
10 mm
V=0 V
40 mm
7. ekil P8.7de grlen iki yuvarlak iletken arasndaki e potansiyel ve elektrik alan hatlarn
MOM kullanarak belirleyiniz.
10 m
0
V= 10
1 cm
4 mm
r =3
Dielektrik
10 cm
00 V
V= - 1
1 cm
0,1 mm
10 mm
1 mm
0,2 mm
10 m
ekil P8.7
ekil P8.8
8. 100 mm uzunluunda bir mikro eritin kesit grn ekil P8.8de grlmektedir. MOM
kullanarak erit hattnn iletkenleri arasndaki potansiyeli ve elektrik alan dalmn
belirleyiniz.
+
9 ELEKTROMANYETKTE BLGSAYAR DESTEKL ANALZ,
SMLASYON, MODELLEME VE TASARIM
9.1 GR
1960l yllarn balangcnda deneysel fizik topluluunun bilgisayar destekli mknats tasarmndan
sonra Bilgisayar Destekli Analiz, Modelleme ve Tasarm (BDAMT - Computer Aided Analysis,
Modeling & Design: CAAMD) yazlm endstriyel tasarmcnn yannda nemli bir rol igal
etmeye balamtr. Endstriyel ve aratrma amal manyetik almalarnda ticari BDAMT
(ksaca BDT olarak sylenir) yazlmlarnn says gittike artmaktadr. Kapasiteleri farkl olmakla
beraber bu yazlm sistemlerinin tamam metodoloji ve amalar bakmndan ortak bir nveyi
paylamaktadr. En nemli faktr bu yazlmlarn nasl ve etkili kullanlacann iyi bilinmesidir.
Bunlar aadaki gibi sralanabilir.
Metotlarn doasnda bulunan yaklamlar.
Hesaplanabilecek miktarlar.
Hesaplananan sonularn tasarmcnn ihtiyac ile ilikisi.
Mevcut analitik teknikler, kiilerin oluturduu kavramsal modeller zerinde gl etki
tadndan bu yeni analiz teknikleri tasarmcnn probleme yaklamn son derece etkiler.
BDTnin gl etkisi endstride bu ekilde hissedilmeye balam ve endstriyel ve aratrma
amal manyetik analiz sistem kullanclar tarafndan oluan birikim gittike art gstermektedir.
Manyetik aygtlar, geleneksel yolla basitletirilmi devre modelleri ile deneysel kanta dayanan
deneysel kurallarn birletirilmesi ile tasarmlanmaktadr. Bu teknik kurala gre tasarm olarak
adlandrlabilir fakat aygtlar gittike deiken ve karmak hale geldiinden kurallar artk yeterli
gelmemekte ve elektromanyetik alan problemlerinin temelini oluturan mantkl detayl zme
dayanan analize gre tasarm normal bir pratik haline gelmeye balamtr. Analize gre tasarm,
dikey kayt balklar, doru akm makinalar ve anahtarlamal relktans makinalar gibi ok farkl
aygtlarda bulunan hem geometrik karmaklk ve hem de dorusalszl dikkate alma yeteneinde
saysal (nmerik) analiz ile tasarm anlamndadr. Bundan dolay analize gre tasarm bilgisayar
destekli tasarm (BDT) anlamna gelmektedir.
450
Bu blmde Elektromanyetik Alan Teorisi kitaplarnda sk karlalmayan bir uygulama olarak

Ansoft irketi tarafndan hazrlanan elektromanyetik simlasyon yazlm Maxwell ile baz
modelleme ve tasarm rnekleri verilmektedir. Maxwell ile hazrlanan modellerdeki grsel grafik,
resim ve saysal sonularn ilgiyi artraca kanaati tanmaktadr.
9.2 MAXWELL LE MODELLEME

Elektrostatik, Manyetostatik, DC letim, AC letim ve Eddy Akm modlleri ile Maxwell bir
kiisel bilgisayar zerinde elektromanyetik aygtlarn modellenmesinde yeni bir yaklam
sunmaktadr. Kullancnn elektriksel ve manyetik malzemeler ve sarglardan modeller
oluturabilecei sanal bir laboratuvar ortam hazrlamakta, alan izimleri ve grafiklerden grntler
oluturmakta ve kondktans, kapasitans, indktans, kuvvet ve tork gibi miktarlarn saysal
deerlerini vermektedir.
Maxwell iki boyutlu problemlerin zm iin tasarmlanmtr (blmn sonunda tantm sayfas
verilen profesyonel srm boyutlu problemlerin zmn yapabilmektedir). Endstriyel
retimin yaygn metotlar 2 boyutlu (2B) modeller ile ok iyi temsil edilebilen aygtlar oluturur ve
ou dk frekansl AC aygtlar AC alanlarn istenilmeyen etkilerini azaltacak ekilde
tasarmlanr. rnein transformotor nveleri eddy akmlarnn azaltlmas iin laminasyonlu
yaplr. ou durumlarda, manyetik artlar alann deiken olduu durumdan ok az
etkilendiinden statik zm mkemmel bir sonu verecektir. Sargda istenilen bir akm seti iin
alan belirlendikten sonra halka aks veya indktans deerlerinden indklenen gerilimlerin
hesaplanmas ok basittir. Gvenilir sonularn alnmas iin kullancnn bilgisi, ustal ve
matematiksel metotlarn temelinin iyi bilinmesi ok nemli deildir.
9.3 K BOYUTLU MODELLEME

Maxwell elektromanyetik aygtlarn iki boyutlu modellenmesi ile ilgilenir. Bu modellerin
oluturulmas kolaydr ve pratik aygtlarn ok geni bir alanna uygulanabilir. Aygt geometrisinin
yaygn iki tipi olup boyutlu aygtlarn iki boyutta modellenmesine izin verir. Bu geometriler
aadaki gibi tanmlanr.
evrimsel (translational) geometri
Dnel (rotational) geometri
evrimsel geometride cismin sabit bir kesit alan vardr. evrim bu sabit kesit alannn sabit bir
ynde hareketi ile gerekletirilir. ekil 9.1ada bu yolla biimlendirilmi bir C nve
grlmektedir. evrimsel geometri ile eksene dik her dilimin biimi ayndr. Dner elektrik
makinalar, transformotor ve eyleyiciler gibi aygtlar ou kez bu ekilde temsil edilebilir. Bu iki
boyutlu yaklamda boyuttaki saaklama ve kaak alanlar ihmal edildiinden dolay modelin
dikkatlice kullanlmas gerekir.
Dnel geometri, bir torna tezgahnda olduu gibi, cismin ekseni etrafnda dndrlmesi ile oluan
bir biime sahiptir. ekil 9.1bde ekil 9.1adaki ayn temel C biiminden oluturulan bir cisim
grlmektedir.
Dnel geometrili cisimler z eksenindeki dn ekseni ile silindirik koordinatlarda tanmlanabilir.
Dndrlm biim bu durumda r-z dzleminde tanmlanr. Bu geometri evrimsel geometriden iki
nemli noktada farkllk gstermektedir:
Bu, gerek boyutlu cismin gerek bir gsterimi olduundan doru zmler mmkndr.
Elektromanyetikte Bilgisayar Destekli Analiz, Simlasyon, Modelleme ve Tasarm
451
Kuvvet, indktans, kapasitans ve diren gibi miktarlarn hesaplanmasnda farkl metotlar

kullanlr.
(a) evrimsel geometri
(b) Dnel geometri

ekil 9.1
Bunlar, Maxwellde sunulan iki seenein (x-y veya r-z dzlemi) dikkate alnmasyla otomatik
olarak ilenir fakat kullancnn geometri deiiminin nemini bilmesi gerekir. Maxwell grnt
ekrannda, evrimsel geometrinin x-y dzlemi ve dnel geometrinin r-z dzlemi iin dikey eksen
srasyla y ve zyi temsil edecek ekilde ayn koordinat eksenlerini kullanr.
Yeni bir modelin ilk zmnde doruluk yerine hz tercih edilmelidir. Ama olabildiince
abucak ak dalmnin alnmasdr; nk ak dalmnn incelenmesi modelin yapsndaki
hatalarn ortaya karlmasnda etkilidir. Bunun iin her elik veya demir ksm iin dorusal
manyetik malzemeler ve sabit mknatslar iin dorusal sabit mknatslardan (B-H erisi olmayan)
biri kullanlmaldr. Eer aygttaki ak younluu deerlerinden ne beklenildii hakknda bir fikir
yoksa nve iin geirgenlii sabit olan demir kullanabilir. zm hassasiyet seviyesi 1e
ayarlanabilir.
Yeni bir model mantkl ak dalm retiyor; kuvvet, tork, kapasitans ve indktansn saysal
deerleri akla yatkn ise dorusal manyetik malzeme doru pratik malzeme veya en yakn edeeri
ile deitirilebilir. Bu deitirilmi yeni modelin ilk zm iin de hassasiyet seviyesi 1e
ayarlanr ve modelin doru olduuna kanaat getirince hassasiyet seviyesi artrlabilir.
Herhangi bir saysal metotla mkemmel dorulua ulalamaz. Hatta en yksek hassasiyet
seviyesinde bile Maxwell ile yaplan zm hatalar ierecektir. ou durumlarda bu hatalar
muhtemelen nemsiz olacak ve retim toleranslar ve manyetik malzemelerin manyetik
zelliklerindeki deiimlerin neden olduu deiimlerden dk olacaktr.
Kuvvet ve torklarn hesaplanm deerleri zellikle alan zmndeki hatalara duyarl olacak
bylece bu deerler hassasiyet seviyesi artrlrken nemli oranda artacaktr. Eer bunlar, aygtta
ilgi noktas miktarlar ise bu durumda bunlarn deerleri bir noktada deimez hale gelinceye kadar
hassasiyetin artrlmas mantkldr. Eer baz tork deerleri veya kuvvet bileenlerinin sfr olmas
gerektii biliniyorsa bunlarn deerlerinin olduka dk deerleri bulununcaya kadar devam
edilmesi gerekir. Benzer ekilde miktarlarn genlik olarak eit olmas gerektii yerde aradaki fark
ortalama deerin kk bir ksm olmaldr.
452
Baz problem tiplerinde Maxwell (profesyonel srm de dahil olmak zere) doru zmler
meydana getiremez. Buna tipik bir rnek aktif hava aralnn demir aksamn boyutlar ile
karlatrldnda ok kk olduu bir aygtta kuvvet veya torkun hesaplanmasdr. Burada
deerler hassasiyet seviyesi artrlrken bir snrda birlemeyebilir.
lerleyen ksmlarda evrimsel ve dnel geometri ile ilgili modelleme rneklerinin baz nemli
noktalarna deinilecektir.
9.4 MANYETK KAVRAMLAR

Maxwell elektromanyetizmann diferansiyel eitlikleri veya bunlarn zm iin gereken saysal
metotlar hakknda hibirey bilmeksizin pratik aygtlarn modellenmesinde kullanlabilir. Bu
ksmda Maxwellin Manyetostatik modlnn etkin olarak kullanlmas iin gereken baz temel
manyetik kavramlar bu kitabn tamamn incelemeye gerek kalmadan ksa ve z olarak yeniden
gzden geirilmektedir.
9.4.1 MANYETK AKI YOUNLUU
Temel manyetik kavram B vektr ile tanmlanan manyetik alan olup manyetik ak younluu
olarak adlandrlr. Bu alan, yaygn olarak B nin hem yn ve hem de genliini gsteren ak hatlar
olarak bilinen eri izgilerle temsil edilir. Bir hattn yn B nin ynn verir ve hatlar arasndaki
aklk bykl gsterir; hatlarn birbirine yaknl bykln veya younluun byk olmas
anlamndadr. ekil 9.2ada C biimli elik nvenin sa taraftaki elik ubuu ektii basit bir
elektromknatsn (manyetik ak) dalm ve ekil 9.2bde ise bu aknn younluk dalm
grlmektedir. Elektromknats sargsnn iki taraf kare ile gsterilmitir.
(a)
(b)
ekil 9.2 C nveli bir elektromknatsn (a) ak izgileri () ve (b) ak younluu (B) dalm
Manyetik alan belirsiz veya soyut bir kavram olmasna ramen B nin etkileri kesin, somut ve
fizikseldir. ekildeki elektromknats gibi byle bir aygttaki kuvvet B ile ifade edilebilir.
453
Basitletirilmi terimler ile ak hatlar, ubuu mknatsa doru B 2 / 2 o byklnde bir
kuvvetle eken elastik eritler gibi dnlebilir. Bu ifadede B (T) B vektrnn genlii ve
o = 4 107 (H/m) temel bir sabittir.
B nin dorudan fiziksel yorumu, u hz ile hareket eden q yk zerindeki manyetik kuvvet iin
Lorentz eitlii ile verilir:

F = qu B
(9.1)

Eer hareketli yk bir iletkenden akan elektrik akm ise bu durumda F = qu B eitlii i akm
tayan l uzunluundaki bir iletken zerindeki kuvvetin iyi bilinen F = Bli ifadesine nclk eder.
letkenin kendisi u hz ile hareket ediyorsa bu durumda Lorentz kuvveti iletken iindeki ykn
yer deiimine neden olarak indklenen gerilimin e = Blu ifadesine nclk eder.
ou kez istenilen byklk ak younluu, B olmayp manyetik ak, veya halka aks, dr.
Ak younluu, B sabit ve A alannn yzeyine dik ise ak = BA olarak ifade edilir. Eer alan
sabit deil ve yzeye dik deilse bu durumda ak bir integral ile verilir fakat prensip ayndr. Halka
aks bir sargnn btn sarmlarndaki aklarn toplamdr; bu her sarmn bir aksn halkalad
N sarm iin = N dir. Ak kavram, deerini, bir sargda indklenen gerilimin e = d / dt
olduunu ifade eden elektromanyetik indksiyon yani Faraday kanunundan kazanr. Eer halka
aks ya ayn yada farkl sargdaki akm akndan kaynaklanyorsa bu amper bana halka aks
olarak indktansn tanmna nclk eder.
9.4.2 MANYETK ALAN DDET
Elektrik akmlar manyetik alanlarn olumasna neden olur. Akmlar iletkenlerden veya sarglardan
akar veya bir manyetik malzemenin atomlarnda elektron spin akmlar biimini alabilir. Her
durumda problem B ile tanmlanan manyetik alan ve alann kayna akmlar arasndaki ilikiyi
tanmlamaktr. Pratik problemlerin zm iin kullanlabilecek bu iliki iin matematiksel biim
aratrrken hem B ve hem de B nin kayna olan akmla ilikili bir manyetik miktarn, H
tantlmas kullanldr.
Bo uzayda, iletkenlerden akan akmlarn oluturduu H , B = o H eitlii ile tanmlanr. H ve

akmlar arasndaki iliki aadaki Ampre akm kanunu ile verilir.
H dl = I
(9.2)
Burada sol taraftaki integral kapal bir yol etrafnda alnr ve sa taraf toplam yol ile evrelenen
btn akmlarn toplamdr. Bu eitlik uzun dz bir iletken veya toroidal sarg gibi basit bir sistemin
alannn hesaplanmasn kolaylatrr ve elektromanyetik aygtta yaklak hesaplar iin yaygn
olarak kullanlan manyetik devre kavramnn temelidir. Diferansiyel biiminde her probleme
uygulanabilen genel metotlara nclk eder.
H miktar manyetik alan iddeti olarak bilinir;
H dl = I
eitliinden metre bana amper
(A/m) birimine sahiptir. Bo uzaydaki manyetik alan iin H kullanmann avantaj azdr;
454
eitlii B ve o ile ifade edilebilir. Manyetik malzemelerin varlnda durum
H dl = I
tamamen farkldr.
9.4.3 MANYETK MALZEMELER
Ahap gibi manyetik olmayan malzeme yerine demir veya elik gibi manyetik malzemeden yaplan
nve zerine bir sarg sarldnda manyetik davran dramatik olarak deiir. Eer nve kapal ise
sarg indktans ok byk olacaktr. Nve aksa sarg bir mknats gibi davranarak etrafndaki
harici manyetik alan byk oranda artrr. Nve malzemesinin kendisi manyetik alann bir kayna
olarak sargnn etkilerini glendirir.
Manyetik malzemelerin davran, B

tanmlanabilir.
ve H arasndaki iliki aadaki gibi dzeltilerek

B = o (H + M )
(9.3)
Burada M malzemede indklenen mknatslanma olup H ye baldr. Bundan dolay, H
iletkenlerdeki akmlar ile ilikili olarak bir neden olarak saylabilir; B etki olup kuvvetler ve
indklenen gerilimlerin kaynadr.
Tasarmcnn gr asndan M mknatslanmas nemli deildir; nemli olan H ve sonu B
arasndaki ilikidir. liki olduka karmak olabilir; vektrler ayn ynde olmayabilir ve B nin
mevcut deeri H nin mevcut deeri ile beraber gemi deerine de baldr. ou pratik amalar
iin bu karmaklklar ihmal edilebilir ve malzemenin zellikleri B ile Hnin ilikisi olan basit bir
eri ile ifade edilebilir. Tipik bir rnek ekil 9.3de grlmektedir. Bu eri belirgin blgeye
sahiptir: Hnin az miktarda artnn byk B deeri rettii erinin balangtaki dik ksm; erinin
bklen ksm ve Bde farkedilebilir bir art iin Hnin byk bir artnn gerektii bu blgenin
tesindeki doyum blgesi. Bu malzeme ile 1,2 Tlk bir ak younluu doyumun balangcdr.
Transformotor elii gibi yumuak manyetik malzemelerin mknatslanmas harici alan
kaldrldnda hemen hemen kaybolur; bundan dolay B-H erisi orijinden geer. Bu malzemeler
iin B ve H arasnda
B = o r H
(9.4)
gibi bir ilikinin ifade edilmesi kullanldr. Burada r bal geirgenlik olarak bilinen,
malzemenin boyutsuz bir zelliidir. Manyetik olmayan bir malzemenin bal geirgenlii 1dir.
ekil 9.3deki gibi bir B-H erisinde r sabit deildir, B veya H ile deiir; balangta birka bin
(rnein r 2400 ) deerinde ve ancak doyum blgesinde 100 deerine debilir. Baz aygtlarn
almasn basitletirmek ve zm hzlandrmak iin B ve H arasnda dorusal bir iliki veren
sabit geirgenlikli yapay malzemenin dikkate alnmas kullanl olabilir.
455
ekil 9.3 Transformotor eliinin B-H erisi

9.4.4 SABT MIKNATISLAR
Sabit mknatslar harici alan kaldrldnda malzemede bir miktar mknatslanmann kald
zellie sahiptir. rnein, ekil 9.4de grld gibi baz sabit mknatslarn B-H erilerinin
nemli ksm ikinci eyrektedir.
ekil 9.4 Baz sabit mknatslarn B-H erileri
456
Sabit mknats malzemeler iki belirgin parametreye sahiptir: B r kalcl ve H c gidericilii. B r

uygulanan H sfr iken malzemede kalan B deeri ve H c Byi sfra drmek iin uygulanmas
gereken Hnin negatif deeridir. Ek bir parametre seirdim (recoil) geirgenlii olup manyetik
artlar deitiindeki davran belirtir. Baz malzemeler ile negatif (demanyetize) Hnin genlii
artrlr ve sonra drlrse alma noktas orijinal eriyi takip etmeyip bunun yerine daha az bir
eim ile seirdim hattn izler. Seirdim geirgenlii bu hattn eiminin o ile blnmesidir; bu bir
bal geirgenlik olup deeri ou kez 1e eittir.
Samaryum kobalt (SmCo) gibi baz sabit mknats malzemeleri (0, B r )den (-H c , 0)ye hemen
hemen dz bir izgi olan B-H karakteristiine sahiptir ve seirdim hatt da ayn eime sahiptir. Bu
malzemelere dorusal olarak davranlr ve B-H erisi yerine B r ve H c deerleri ile belirtilirler.
9.4.5 DEPOLANAN ENERJ VE KOENERJ
Bir manyetik devrenin sarglarndaki akmlar sfrdan bir son deere ykseltilerek manyetik alan
oluturulduunda iletken malzemedeki I 2 R omik kayplarna ek olarak enerji verilmesi gerekir.
Bu enerji manyetik alanda depolanan enerji olarak dnlr; histerezis ihmal edilirse akmlar
sfra drldnde tekrar geri kazanlabilir.
ekil 9.5de bir manyetik malzemenin B-H erisinin bir ksm grlmektedir. Eer b noktas
malzemenin belirli bir parasnda son manyetik durumu temsil ediyorsa, bu durumda enerji
younluunun (birim hacim bana enerji)

w = H dB
J/m 3
(9.5)
olduu gsterilebilir. Enerji younluu B-H erisi ve B ekseni arasndaki alandr (ekil 9.5deki
Oab alan).
ekil 9.5 Dorusal olmayan B-H erisinde depolanan enerji ve koenerj
457
lgili baka bir miktar koenerji younluu olup

w' = B d H
J/m3
(9.6)
ile verilir. Koenerji younluu eri ve H ekseni arasndaki alandr (ekildeki Ocb alan). ki
younluun toplam, w + w' Oabc dikdrtgeninin alanna eit olmas gerektiinden

w' = B d H = B H w = B H H dB
J/m 3
(9.7)
elde edilir. Malzeme dorusal ise enerji younluu ve koenerji younluu Oabc dikdrtgeninin
alannn yarsna eittir. Dorusal olmayan bir malzeme iin enerji younluu bu alandan daha
kk ve koenerji younluu bu alandan daha byk olduundan

w < 12 B H < w'
(9.8)
ifadesi yazlabilir. Aygtta depolanan toplam enerji aadaki gibi hacim zerinde enerji
younluunun integralidir.
W = wdv =

(
H
dB )dv
(9.9)
Benzer ekilde toplam koenerji aadaki gibi hacim zerinde koenerji younluunun integralidir.
W ' = w' dv =
( B H H dB )dv
(9.10)
Dorusal malzemelerde depolanan enerji ve koenerjinin ayn fakat dorusal olmayan malzemelerde
koenerjinin depolanan enerjiden daha byk olduu grlr. ki deer arasndaki fark
dorusalszln veya aygttaki manyetik malzemelerin doyum derecesinin bir lsdr.
ndktansn allm tanm amper bana halka aksdr. Eer depolanan enerji allm
1
2
LI 2 ile
ifade edilirse; bu hem W depolanan enerji ve hem de W koenerjiden farkllk gsterecektir.

Gerekte bu, edeer dorusal enerji olup W den daha byk ve W den daha kktr.
Wdoorus =
1
2

B Hdv
(9.11)
Eer depolanan enerjinin tam deeri istenilirse, rnein doymu bir indktrden enerji atldnda,
bu durumda W depolanan enerji deeri 12 LI 2 deerinden daha iyi bir tahmin olacaktr.
Koenerji kuvvet ve torklarn hesaplanmas metodunda kullanlr. Akm sabit tutulur ve aygtn bir
ksmna bir ynde s yer deiimi verilirse s ynnde kuvvetin bileeninin
Fs =
W ' W '
s
s
(9.12)
olduu gsterilebilir. ki model s uzaklnda aralarnda s fark ile oluturulursa bu durumda

kuvvet (9.12) eitliinden koenerji deerlerinin fark alnarak hesaplanabilir. Benzer bir eitlik
asal yer deiimi ile tork iin aadaki gibi yaplabilir.
458
T =
W ' W '
(9.13)
9.4.6 KUVVET HESABI

Lorentz kuvveti
Manyetik alanda akm tayan iletkende birim hacim bana kuvvet,

f = JB
(9.14)
olup Lorentz eitliinin dier bir biimidir. Buna gre toplam kuvvet,

F = J B dv
(9.15)

T = r J B dv
(9.16)
ile verilir. Bir P noktasndaki toplam tork,
ile verilir; burada r

Pden hacim elemanna yarap vektrdr ve integral iletkenin hacmi
zerinde alnr. Bu eitliklerde, B ak younluunun sonlu elemanlar metodu ile saysal olarak
belirlendiinde iyi sonular verdii bilinmektedir. Bu yzden Maxwell, modelde akm tayan
blgelerde kuvvet ve tork hesaplanmasnda (9.15) ve (9.16) eitliklerinin iki boyutlu biimini
yerine getirir.
Maxwell stres metodu
(9.15) ve (9.16) eitlikleri sadece akm tayan iletkenler iin kullanlabilir; bunlar manyetik
malzemelerdeki kuvvet ve torku vermez. Bir aygt akm tayan iletkenlere ek olarak manyetik
malzemeler ieriyorsa Maxwell yazlm Maxwell stres kavramna dayanan, dorudan manyetik ak
younluu ile birim alan bana stresi veya kuvveti veren bir kuvvet hesaplama metodu kullanr.
Eer B n ve B t bir yzeye normal ve tanjant ak younluunun bileenleri ve n ve t ilgili stres
bileenleri ise bu durumda aadaki ifadeler elde edilir.
n =
Bn2 Bt2
2 o
t =
Bn Bt
(9.17)
(9.18)
Yzey kapal ve tamamen havadan geiyorsa toplam kuvvet ve tork yzey zerinde streslerin
integrali ile belirlenebilir. Bu sonu tamamen genel olup akmlar, yumuak manyetik malzemeler
veya sabit mknatslar ierebilen yzeyin iindeki cisimlerin doasndan bamszdr.
Maxwell stres metodu alann standart saysal zmnden kuvvetlerin hesaplanmas iin
kullanlrsa doru sonularn alnmas zordur. Eer iareti deien terimlerden oluuyorsa, kuvvet
veya tork iin integral gvenilir olmayabilir ve saysal hatalarn birikimine nclk eder. Bu ayn
459
zamanda saysal zmn doruluuna da ok duyarldr. Kullanclarn bu metotla iyi sonular

almas iin ok beceri ve deneyime sahip olmalar gerekir.
Cisimlerdeki kuvvet
Maxwell bir aygtta her cisim zerindeki kuvvet ve torklar otomatik olarak hesaplar. Bir cisim iki
yolla tanmlanr:
1. Tip: Tamamen hava ile evrelenen birbirine bal blgeler grubu
2. Tip: Akm tayan her blge
Ayarlanabilir Maxwell stres metodu btn 1. tip cisimler iin kullanlr ve 2. tip cisimler iin
Lorentz kuvvet eitlii kullanlr. Eer bir aygtta manyetik malzemeler ile temasta olan 2. tip dier
cisimler varsa bunlar da 1. tip cisimlere dahil edilir. Byle durumlarda sadece manyetik
malzemedeki kuvvet karma (-) ilemi ile belirlenebilir.
9.4.7 NDKTANS HESABI
Halka aks
Kuplajl bir ift sargnn manyetik zellikleri devrede L 1 ve L 2 z indktanslar ve M 12 ve M 21
ortak indktanslar ile tanmlanabilir. 1. sarg I 1 akm tayorsa 1. ve 2. sarglarn halka aklar
1 = N11 = L1I1
(9.19)
12 = N 212 = M 12 I1
(9.20)
ile verilir. Burada N 1 ve N 2 sarglarn sarm saysdr. Benzer ekilde eer 2. sarg I 2 akm
tayorsa halka aklar aadaki gibidir.
2 = N 22 = L2 I 2
(9.21)
21 = N121 = M 21I 2
(9.22)
ndktanslar amper bana halka aklar olduundan
L1 =
L2 =
M 12 =
M 21 =
1
I1
2
I2
12
I1
21
I2
(9.23)
(9.24)
(9.25)
(9.26)
460
ile verilir. Dorusal bir sistem iin bu drt katsay akmdan bamsz ve M 12 = M 21 = M dir.
N1 = N 2 iken l 1 ve l 2 kaak indktanslar aadaki gibi tanmlanabilir:
l1 = L1 M
(9.27)
l2 = L2 M
Bu kaak indktanslar, bir sargnn oluturduu ikinci sargya ulaamayp havadan veya manyetik
olmayan malzemeden kaan aky temsil ederler.
Maxwell L1 = 1 / I1 , L2 = 2 / I 2 , M 12 = 12 / I1 ve M 21 = 21 / I 2 eitliklerini ok sargl sistemlerin
edeerini kullanarak z ve ortak indktanslar otomatik olarak hesaplar. Manyetik malzemelerin
dorusal ve yumuak olduu aygtlarda enerjiye dayal alternatif bir hesaplama metodu vardr.
Enerji Metotlar
Dorusal bir sistem iin bir ift sargda depolanan manyetik enerji
W = 12 L1I12 + 12 L2 I 22 + MI1I 2
(9.28)
ile verilir. Ortak indktans ve kaak indktansn hesaplanmasnn alternatif metodu, bu ifadenin

depolanan enerji eitlii, W = wdv =
H dB dv ile eitlenmesiyle kartlabilir.
Ortak indktansn hesaplanmasnda (a) ayn akmlar olduunda; I1 = I 2 = I ve (b) akmlar eit ve
zt olduunda; I1 = I 2 = I iki durum dikkate alnr. Bu iki durumda depolanan enerjiler,
Wa = 12 L1I 2 + 12 L2 I 2 + MI 2
(9.29)
Wb = 12 L1I 2 + 12 L2 I 2 MI 2
(9.30)
olup sonucunda
M=
Wa Wb
2I 2
(9.31)
elde edilir. l1 = L1 M ve l2 = L2 M eitlikleri, deerler byk miktarlar arasndaki kk

farkllklar ile verildiinde doyurucu olmayabilir. Enerji metodu, rnein iki sargnn eit ve zt
akmlar tad, bir transformotorun ksa devre deneyinin simlasyonunda kullanlabilir. Kaak
indktanslar ile (9.28)
W = 12 l1I12 + 12 l2 I 22 + 12 M ( I1 + I 2 ) 2
(9.32)
olur. I1 = I 2 = I s ile simle edilmi ksa devre deneyi iin depolanan enerji
Ws = 12 (l1 + l2 ) I s
olup
(9.33)
(l1 + l2 ) =
Ws
2
1
2 Is
461
(9.34)
ile sonulanr. Fiziksel ksa devre deneyinde olduu gibi bu metot kaak reaktanslarn ayr
deerlerini deil sadece toplamn belirleyebilir fakat toplam iin l1 = L1 M ve l2 = L2 M
eitliklerinden daha doru sonular verebilir.
9.5 EVRMSEL GEOMETRL RNEK MODELLEMELER

Bu ksmdaki rnek modelleme almalar evrimsel geometrili aygtlarn modelleme
problemlerinin bir ksmn iermekte ve modelleme almalar artan bir zorluk ile sralanmtr.
Maxwell ile yaplan rnekler kitabn CD ekinde aadaki adlarla verilmitir.
Sra
1
2
3
4
Balk
C-nveli eyleyici
Bara zerindeki kuvvetler
E-nveli eyleyici
Sabit mknatsl manyetik kilit
Dzgn manyetik alan iindeki silindirik ekran
Silindirik iletken iindeki alan
Transformotor edeer devresi
Proje Ad
C_core_actuator.pjt
Bus_bar_forces.pjt
E_core_actuator.pjt
PM_Magnetic_Latch.pjt
Cylindrical_screen_in_uniform_field1
-6.pjt
Cylindrical_conductor_field1-2.pjt
Transformer_equivalent_circuit_13.pjt
9.5.1 C-NVEL EYLEYC

Bu ksmda basit bir elektromanyetik aygtn Maxwell ile modellenmesi yaplmaktadr.
Elektromanyetik aygt ekil 9.6da grld gibi C nveli eyleyicidir. Ama manyetik devrenin
eitli ksmlarnn incelenmesi, kare armatr plakasndaki kuvvetin, bir noktaya gre torkun ve
sargnn z indktansnn belirlenmesidir. Editr penceresindeki boyutsal grn ekil 9.7de
grlmektedir.
ekil 9.6 Eyleyicinin izometrik grn
Bu aygt, eksenel ynde ok uzun olmamasna ramen evrimsel geometri ile olduka iyi temsil
edilebilmektedir. Kutuplar arasndaki nemli kaak ak doru bir ekilde modellenebilir ve 2
boyutlu modelde ihmal edilen saaklama aks kuvvet ve indktansn hesaplanmasnda nemsiz bir
etkiye sahiptir. Aygtn eksenel boyu 40 mm olduundan birim olarak milimetre kullanlmas
kullanldr. Simlasyonda nve malzemesi 1010 elii, sarm says 1000 ve akm 10 A
462
seilmitir. C nveli eyleyicide ak, ak younluu, alan iddeti, enerji ve koenerji younluu
dalmlar ekil 9.8de grld gibidir.
ekil 9.7 Editr
penceresinde, C
nveli eyleyicinin
iki boyutlu kesit
grn ve mm
cinsinden lleri;
derinlik 40
mmdir. Hava
aralndaki 100
mmlik kontur, bu
izgi zerindeki
manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.
Tablo 9.1 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular

Armatrdeki kuvvet
z indktans
Tork
Halka aks
1 metre derinlik iin

-1769,96 N/m
2,177 H/m
35,3053 Nm
21,7 Wb/m
40 mm derinlik iin
70,79 N
0,087106 H
1,4122 Nm
0,868 Wb
Yorum
%1 hassasiyet seviyesinde elde edilen saysal zm sonular tablo 9.1de grlmektedir. Bu
miktarlar 1 mlik eksenel uzunluk iin hesaplandndan istenilen sonucun bulunmas iin gerek
uzunluk olan 0,04 (= 40 mm / 1000 mm) deeri ile arplr. Nve ksmlar ok youn doyum
altnda olduundan depolanan enerji ve koenerji deerleri ok farkl olacaktr. Bu aygtta nve ve
sargdaki toplam kuvvetin x bileeni armatrdeki kuvvete eit ve zt ynde olmaldr; her ksmdaki
kuvvet ve torkun y bileeni sfr olmaldr. Tork yataklamann yapld noktasna gre
hesaplanmtr. Bu ideal deerlerden kk sapmalar zm ve kuvvet hesaplanmas iin
kullanlan saysal metodun sonulardr. Halka aks sargda indklenen zt emknn sorumlusudur.
Aygtn herhangi bir ksmnda uzakla bal olarak ak, ak younluu, alan iddeti ve enerji
younluklarnn grafikleri bir kontur dalm ile kartlabilir. rnein hava aralnn tam
ortasnda tanmlanan kontur boyunca ak, ak younluu, alan iddeti ve enerji younluklarnn
grafikleri ekil 9.9da grlmektedir.
Bundan sonraki adm sonularn nda C nveli eyleyicinin biimini dzeltmektir. rnein
nvenin kalnl, akdaki artn kompanze edilmesi iin aamal olarak artrlabilir ve yeni ak
dalm ak younluu penceresinde incelenebilir. ekil 9.8bde ak younluu (renkli orijinal
resimde) krmz renk ile nvenin orta ksmlarnda maksimum 2,17 T deerini bulmaktadr.
(a) Ak () dalm
(b) Ak younluu dalm
(c) Enerji younluu dalm
(d) Koenerji younluu dalm
(e) Alan iddeti dalm
(f) Ak younluu vektrel dalm
ekil 9.8 C nveli eyleyicide ak, ak younluu, alan iddeti, enerji ve koenerji younluu
dalmlar
463
464
(a) Ak deiimi
(b) Ak younluu deiimi
(b) Alan iddeti deiimi
(c) Enerji ve koenerji younluklarnn deiimi
ekil 9.9 Kontur boyunca ak, ak younluu, alan iddeti, ve enerji younluklarnn grafikleri
9.5.2 BARA ZERNDEK KUVVETLER
ekil 9.10 Yksek akm tayan baralar
ekil 9.10da, ilerinden geen zt akmlardan dolay zerlerindeki kuvvetlerin hesaplanaca,

manyetik olmayan olduka uzun iki bara grlmektedir. Bu rnek almas iin baralar 20 mm
aklnda, 20 mm yksekliinde ve 10 mm geniliindedir. 5 A/mm2lik akm younluu ile
baradaki akm 1000 Adir. Editr penceresindeki boyutsal grn ekil 9.11de grlmektedir.
465
ekil 9.11 Editr penceresinde baralarn iki boyutlu grn ve mm cinsinden lleri. Hava
aralndaki 100 mmlik kontur, bu izgi zerindeki manyetik byklklerin grafiklerinin
kartlmas iin konulmutur.
ekil 9.12 Manyetik ak

dalm
Ortam boluk iken, iki tayc bara arasnda, birim uzunluk bana kuvvetin aadaki gibi basit bir
analitik ifadesi vardr.
466
F=
2 107 kI 2
d
N/m
(9.35)
Burada k iletkenlerin biimine bal bir sabit ve d tayc baralar arasndaki uzaklktr. Bu
problemde knn deeri analitik formlden 0,95 olarak hesaplanabilir ve teorik kuvvet 6,33 N/m
bulunur ve bu Maxwellde bulunan sonula karlatrlabilir. Bu problemde baz noktalarda veya
konturlar boyunca ak younluu deerlerinin incelenmesi iin zel bir neden yoktur. Ak dalm
ve saysal zm sonular istenilen sonular hakknda yeterli bilgi verir. ekil 9.12de ak dalm
grlmektedir.
Sol iletkendeki kuvvet
Sa iletkendeki kuvvet
z indktans
Tork
Halka aks
1 metre iin
-6,31 N/m
6,31 N/m
0,6088 H/m
-63 mNm
0,61 mWb/m
Yorum
Manyetik malzemeler olmadndan bu dorusal bir problem olup depolanan enerji ve koenerji
deerleri eittir. Bu simetrik modelde iki para zerindeki kuvvetin x bileenleri eit ve zt ynl
olmaldr. Bu ideal deerlerden kk sapmalar kullanlan saysal metodun sonulardr. Maxwell
ile verilen kuvvetin x bileeninin 6,33 N/m olan teorik deere yakn olduu gzlenebilir.
9.5.3 E-NVEL EYLEYC
ekil 9.13de E nveli bir eyleyici veya elektromknats grlmektedir. Bu, C nveli eyleyiciye
prensipte benzemekte fakat sarg hava aralna daha yakn ve sargnn her iki taraf aktif
olduundan daha iyi bir manyetik tasarmdr. Amalar sargnn z indktansnn ve armatr
zerindeki kuvvetin belirlenmesi ve aygttaki manyetik alan dalmnn incelenmesidir. 780
sarmlk sargdan 2 A gemektedir. Nve malzemesi ise 1010 eliidir. Maxwell ile simlasyon
sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 9.14de grld gibidir.
Armatrdeki kuvvet
z indktans
Armatrdeki tork
Halka aks
1 metre iin
-353,75 N/m
6,51 H/m
23,87 Nm
10,15 mWb/m
467
ekil 9.13 Editr

penceresinde E nveli
eyleyicinin iki boyutlu
kesit grn ve cm
cinsinden lleri,
derinlik 100 cmdir.
Hava aralndaki 200
cmlik kontur, bu izgi
zerindeki manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu (skaler ve vektrel) dalm

ekil 9.14
468
Yorum
ekil 9.15de grld gibi kontur boyunca ak younluu grafikleri ile C nvede elde edilen ayn
grafikler karlatrldnda bu aygttaki ak younluu ok daha kk olduundan eliin
doymam olduu grlebilir. Hava aral da byk olduundan enerji ve koenerji younluu (w,
w) deerleri hemen hemen birbirine eittir (ekil 9.15d).
(a) Ak deiimi
(c) Alan iddeti deiimi
(d) Enerji ve koenerji younluu deiimi
ekil 9.15 Kontur boyunca ak, ak younluu, alan iddeti, ve enerji younluklarnn grafikleri
Doymam bu sistem iin
H dl = I Ampre devre kanunu ile hava aralndaki ak younluu
hesaplanarak zmn doruluu kontrol edilebilir; bu 0,098 T sonucunu verir. Ak younluu

dalm penceresinden orta kutbun karsnda hava aralndaki ak younluunun genlii 0,11 T
deerine sahiptir fakat bu pozisyonla deiir. Hava aralnn tam ortasndaki deer 0,11 Tdr. Bu
ayn zamanda ekil 9.15bde B grafiinde verilen deerler ile de akmaktadr. Bu simetrik
modelde armatr ve nve+sarg takm olarak iki ksmdaki kuvvetin y bileenleri eit ve zt ynl
olmaldr (tablo 9.3) ve ayn ksmlar zerindeki kuvvet ve torkun x bileeni sfr olmaldr.
469
9.5.4 SABT MIKNATISLI MANYETK KLT

ekil 9.16da bir manyetik kilidin kesit grn grlmekte olup C nve biimini sabit mknats
ve elik armatr oluturmaktadr. Bu, manyetik devrenin uyartmnn sabit mknats ile salanmas
dnda C nveli eyleyiciye benzemektedir. Malzeme ksmlarnn boyutlar C nveli eyleyici ile
ayn fakat hava aralnn boyu 10 mmden 5 mmye drlmtr. Sabit mknats malzemesi
NdFe35 ve nve malzemesi 1010 eliidir. Sabit mknatsn manyetik alan yn pozitif y
ynndedir. Sabit mknats zerindeki ok kutup ynn gstermektedir. Maxwell ile simlasyon
sonucu ekil 9.17de grld gibi hava aralndaki alanlar C nvedekine benzer bir dalma
sahip fakat sabit mknats blgesindeki alan tamamen farkldr.
ekil 9.16 Editr
penceresinde C
nveli ve sabit
mknatsl
eyleyicinin iki
boyutlu kesit
grn ve mm
cinsinden lleri,
derinlik 40 mmdir.
Hava aralndaki
100 mmlik kontur,
bu izgi zerindeki
manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.

Armatrdeki kuvvet
Tork
1 metre iin
-645,72 N/m
12,91 Nm
40 mm derinlik iin
25,83 N
0,51 Nm
Yorum
Saysal sonular tablo 9.4de verilmitir. Bu miktarlar 1 mlik eksenel uzunluk iin
hesaplandndan istenilen sonucun bulunmas iin gerek uzunluk olan 0,04 (= 40 mm / 1000 mm)
deeri ile arplr. ekil 9.18de grld gibi kontur boyunca grafikler ile C nvede elde edilen
ayn grafikler karlatrldnda sabit mknats blgesindeki byk kaak ak alan gzlenebilir.
Ak younluu deerleri C nveli eyleyicidekinden daha dktr bylece eliin doyumu daha az
olacak ve depolanan ve koenerji deerleri arasnda fark ok olmayacaktr. Bu simetrik modelde
armatr ve nve ksmlar zerindeki kuvvetin x bileenleri eit ve ters ve ayn ksmlar zerindeki
kuvvetin y bileeni sfr olmaldr.
470
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu dalm
(c) Enerji younluu dalm
(d) Koenerji younluu dalm
(e) Alan iddeti dalm
(f) Ak younluu vektrel dalm
ekil 9.17 Sabit mknatsl manyetik kilidin ak, ak younluu, alan iddeti, enerji ve koenerji
younluu dalmlar
471
(a) Ak deiimi
(b) Alan iddeti deiimi
(c) Enerji ve koenerji younluklarnn deiimi
ekil 9.18 Kontur boyunca ak, ak younluu, alan iddeti, ve enerji younluklarnn grafikleri.
9.5.5 DZGN MANYETK ALAN NDEK SLNDRK EKRAN
Bu problemde Maxwell ile ilgin bir alma yaplmaktadr nk sonular manyetik malzeme
dorusal ise analitik zm ile karlatrlabilir ve dzgn manyetik alan retmenin bir teknii
gsterilmektedir. Bunun iin manyetik geirgenlii 1000 olan 240 mm i yarapnda ve 300 mm
d yarapnda bir silindir zerinde alalm. Uygulanan alann genlii 0,1 T olsun.
Maxwell ile dzgn bir alan retmek iin silindirin apnn yaklak kat geniliinde ve
geniliinin be kat uzunluunda geni bir selenoid kullanlabilir. Bu figrler dzgn bir alann
oluturulmas iin kaba klavuzlar olup Ampre devre kanunu ile yaklak olarak hesaplanabilecek
deer ile silindir blgesinde kabul edilebilir dzgnlktedir. Manyetik alan, silindir iindeki
ekranlama etkisi ve silindir dndaki alann doasn gstermek iin silindirden yeteri kadar uzaa
uzanmaktadr. Olduka uzun bir selenoid iin H dl = I eitliinden selenoid iinde 0,1 Tlk
bir ak younluu retmek iin 79,6 kA/mlik bir akm gerekmektedir. Modelde selenoidin sonlu
uzunluundan dolay 90,6 kA/m gerekir; bu 10 m uzunluunda selenoid iin toplam 906 kAlik bir
akma karlk gelmektedir. ekil 9.19da metre biriminde lleri ile selenoidin kesit grn
grlmektedir. Sargnn sarm says 1000 ve akm 906 Adir. Dorusal silindir malzemenin bal
472
geirgenlii 1000dir. Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 9.20de
grlmektedir.
ekil 9.19 Editr

penceresinde, yaklak
dzgn bir alan
retmek iin uzun bir
selenoid ve sabit
geirgenlikli silindirin
metre olarak kesit
lleri. Hava
aralndaki 15 mlik
kontur, bu izgi
zerindeki manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu dalm. Silindirik ekrann

bulunduu ksm bytlmtr.
ekil 9.20
473
Silindirik ekran malzemesi

Ferit, r = 1000
Steel 1010
Vakum
1 metre iin
ndktans, Hm
906 Alik akmda
0,1942
0,1942
0,18875
4530 Alik akmda

0,1942
0,1916
0,18875
Yorum
Bu problemin analitik zm 1,101 mTlk ak younluu ile silindir iinde dzgn bir alan
vermektedir. Bu, silindirik ekrann alan hemen hemen bir 100 faktr ile azaltm olduunu ima
etmektedir. Bununla beraber silindir malzemesinde ak younluu olduka yksektir. Alann
incelenmesi ve saysal metodun analitik deere yakn sonular vereceinin dorulanmas retici
olacaktr.
Ak younluu dalmndan ak younluu deerlerinin beklenildii gibi olduu dorulanabilir
(silindirden uzaktaki blgelerde 0,1 Tya yakn ve silindirin iinde 1 mTya yakn). Silindir
iindeki alann daha detayl incelenmesi ekil bytlebilir (ekil 9.20b).
Bu alma, silindir malzemesi sabit geirgenlikte olduunda bilinen analitik zmn Maxwell ile
nasl elde edileceini gstermektedir. Pratikte malzeme dorusal olmayacak ve analitik zm
gerei yanstmayacaktr. Bunun iin sabit geirgenlikte demir malzemesi yerine gerek 1010
elii kullanlarak zm tekrarlanabilir.
0,1 Tlk harici alanla silindir doyuma gitmediinden 1010 eliinin ekranlama etkisi demirden
daha iyidir. Bununla beraber harici alan artrldnda durum ok deiir. Sargdan geen akm 906
Aden 4530 Ae artrlarak alan 0,1 Tdan 0,5 Tya karldnda bu silindiri doyuma gtrr ve
ekranlama faktr 100 civarndan yaklak 2,5 deerine der. ekil 9.21de, iki akm iin 1000
geirgenliinde ferit ve steel 1010 malzemelerinin varlnda ve ayrca silindirik ekrann
yokluundaki durumlar iin 2 mlik bir enine kontur boyunca ak younluu grafikleri
grlmektedir.
(a) 906 kA
(b) 4530 kA
ekil 9.21 2 mlik enine kontur boyunca, iki farkl akm deerinde ve farkl ferromanyetik
malzemelerde ak younluu grafikleri
474
9.5.6 SLNDRK LETKEN NDEK ALAN

Uzun, ii dolu bir iletkenin manyetik alan analitik yolla hesaplanabilmektedir; ak hatlar eksende
merkezlenmi emberler gibidir. letkenin dndaki ak younluunun genlii yarap ile ters
orantl deiirken iletkenin iindeki genlik yarap ile dorudan orantl deiir ve eksende alan
kaybolur.
Eer iletkenin bir ucundan dier ucuna silindirik boluk eklinde bir delik delinirse bu deliin
iletken ile koaksiyel olmas artyla bu bolukta manyetik alan olmayacaktr. Baka ifadeyle bo
silindirik iletken iinde alan yoktur.
Eer delik eksenden kak olarak delinirse burada oluan alan mkemmel idealdir; ak hatlar iki
ekseni ieren dzleme normal bir ynde paralel dz izgilerdir. Bir silindirik iletkendeki boluun
bu zellii Maxwell ile dzgn alanlarn retilmesinde kullanlabilir.
Maxwell eit ve zt ynde akm tayan iki iletken gerektirir. Dier iletken dn iletkeni olarak
manyetik alan deitirmez ve bylece model ekil 9.22de grld biimi alr.
Silindirlerin boyutlar kritik olmamasna ramen boluun bykl ve pozisyonu biraz dikkat
gerektirir. Teoride en uygun boluk boyutu silindir apnn yarsdr ve eksen ve evre arasnda
pozisyonlandrlmtr. Boluk bu durumda silindirin yzeyini kesmektedir. Bunun Maxwell ile
teebbs edilmemesi gerekir; eer daireler silindire tanjant olarak izilirse malzeme ok ince olacak
ve model almayacaktr. Doyurucu bir dzenleme ekil 9.22de grld gibi olup silindirdeki
malzemenin minimum kalnl d silindirin kalnlna eittir. Bu kalnlk ayn zamanda silindirler
arasndaki arala da eittir. Eer d yarap 1 m ise kalnlk 0,1 m yaplabilir. 6,6 MAlik bir akm
bolukta 0,1 Tlk bir ak younluu verecektir. Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak
younluu dalm ekil 9.23de grlmektedir.
ekil 9.22 Offset

boluklu ve dn
iletkenli silindirin
editr penceresindeki
grn ve metre
olarak lleri. ap
boyunca 3 mlik
kontur, bu izgi
zerindeki manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur
(a) Ak dalm
475
(b) Ak younluu dalm

ekil 9.23
ndktans
iletkendeki kuvvet
iletkende merkez noktasna gre oluan tork
1 metre iin
Offset boluk
Merkez boluk
0,07936 H
0,06984 H
3171,12 N/m
0
-0.001589 Nm
0
ekil 9.24 Ak younluunun ap boyunca 3

metrelik kontur zerindeki deiimleri. Offset
boluk durumunda 0,95 Tlk sabit bir ak
younluu oluurken boluun merkezi
olmas durumunda ak younluu 0
olmaktadr.
Yorum
Tablo 9.6da silindir iindeki boluun merkezi veya eksenden kak olduu durumlardaki saysal
sonular verilmitir. Ak younluunun bir ap boyunca 3 metrelik kontur zerindeki deiimleri
ekil 9.24de grlmektedir. Eksenden kak (offset) boluk durumunda 0,95 Tlk sabit bir ak
younluu oluurken boluun merkezi olmas durumunda ak younluu 0 olmaktadr. Alann
incelenmesi iin ak dalm ve ak younluu izimleri kullanlabilir. Bu almada elde edilen
476
dzgn alan bir elik silindirin ekranlama etkisinin incelenmesinde kullanlabilir. nceki ksmda
olduu gibi bolua benzer bir silindir konulabilir, bunun iin uygun yarap 0,16 m ve 0,2 m
olabilir. elik silindir iindeki alann yaklak 1,1 mT ile dzgn bir alan olduu bulunabilir.
Dn iletkeni iin bo silindir kullanma teknii tek bir iletkenin oluturduu alann allmas
gereken her yerde kullanlabilir. Bo silindir iindeki alan iletken yalnz olduu durumda meydana
gelen alandr.
9.5.7 TRANSFORMOTOR EDEER DEVRES
ekil 9.25de kabuk tipi geleneksel transformotorun editr penceresinde llendirilmi kesit
grn grlmektedir. P1-P2 sarglar primer ve S1-S2 sarglar sekonder sargsn temsil
etmektedir. Basitlik olmas bakmndan sarglar eit sarm saylarnda alnmtr.
ekil 9.25
Transformotorun editr
penceresindeki grn
ve metre olarak lleri.
Transformotorun tam edeer devresi ekil 9.26da grlmekte olup X l 1 ve X l 2 srasyla primer ve
sekonder sarglarnn kaak reaktanslar ve X m ise mknatslanma reaktansdr.
ekil 9.26
Transformotor
edeer devresi
477
Bu reaktanslar indktans ile manyetik alanla aadaki gibi ilikilidir.
X l1 = l1
X l 2 = l 2
(9.36)
X m = M
Burada asal frekanstr. Sarglar eit sarm sayl olduunda l 1 ve l 2 kaak indktanslar
l1 = L1 M
l2 = L2 M
(9.37)
olarak tanmlanr. Burada M ortak indktans ve L 1 ve L 2 iki sargnn z indktanslardr. Bu kaak

indktanslar ikinci sargya ulaamayp bunun yerine havaya veya manyetik olmayan dier
malzemelere kaan aky temsil eder. 21 = N121 = M 21I 2 , L1 = 1 / I1 eitliklerinden ortak
indktans
M=
12
I1
21
I2
(9.38)
ile verilir; burada 12 1. sarg I 1 akm tarken 2. sargdan dolay halka aks ve 21 2. sarg I 2
akm tarken 1. sargdan dolay halka aksdr.
Maxwell z indktanslar ve halka aklarn otomatik olarak hesaplar ve buradan L 1 , L 2 ve Mnin
belirlenmesi prensipte mmkndr. Bylece edeer devredeki reaktans deerleri bulunabilir. Bu
yaklamdaki zorluk (9.37) eitliklerindeki kaak indktanslarn byk miktarlar arasndaki kk
farklar olmasdr. L 1 , L 2 ve Mnin hesaplanmasndaki her hata sonu l 1 ve l 2 deerlerinde ok
byk gzkecektir. Benzer problem deneysel almada da gzkr; karma ilemi ile l 1 ve
l 2 nin hesaplanmasnda iyi sonular almak iin L 1 , L 2 ve M nin yeterli dorulukta llmesi
mmkn deildir.
Deneysel olarak reaktans parametreleri ak devre (bo alma) ve ksa devre deneylerinden
belirlenir. Bo alma deneyinde sekonder I 2 = 0 olacak ekilde ak devre yaplr ve primere
normal gerilim uygulanr. Primer terminallerindeki lmler X l1 + X m toplam primer reaktansnn
deerini verir.
Ksa devre deneyinde sekonder terminalleri ksa devre edilmitir ve normal tam yk akmn
geirecek ekilde primere dk gerilim uygulanr. Bu durumda sekonder akm normal tam yk
deerine yakndr. Bu alma artlar altnda mknatslanma reaktansndan geen akm ihmal
edilebilir ve bundan dolay primer terminallerinde yaplan lmler primer ve sekonder sarm
saylarnn eit olduu varsaym ile X l1 + X l 2 toplam kaak reaktansn verir. Bu metot ile X l 1 ve
X l 2 nin ayr ayr belirlenmesi mmkn deildir. Bundan dolay ou kez herbirinin, ikisinin
toplamnn yars olduu varsaylr.
Maxwellde ksa devre deneyi artlarn simle etmek iin sarglara eit ve zt ynl akmlar verilir.
Kaak indktanslarn toplam
l1 + l2 =
Ws
I s2
1
2
(9.39)
478
ile verilir; burada I s her sargdaki akm ve W s depolanan enerjidir.

ekil 9.25de boyutlar grlen transformotorda primer ve sekonder sarglarnn sarm says 1000
ve yksz durumda sadece bir sarg akm tamakta olup 2 amperdir. Ksa devre simlasyonunda
sarglar eit ve zt ynl akmlar tamakta olup 200 amperdir (5 A/mm2lik bir akm younluu).
Bu problem iin (9.37) ve (9.39) eitlikleri dorusal sistem iin geerli olduundan dorusal
malzeme kullanmak gereklidir. Uygun bir seim transformotorun normal alma artlar altnda
transformotor eliinin makul temsilcisi olan 1000 geirgenliinde dorusal malzemedir. Maxwell
ile simlasyona ait ak ve ak younluu dalmlar ekil 9.27de grlmektedir. Saysal
sonular tablo 7-9da listelenmitir.
Tablo 9.7 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Bo ve ksa devre almas durumlarnda
primer ve sekonder sarglarnn z ve ortak indktanslar. Taral ksmlar z, dierleri ortak
indktanslardr.
Bo alma, primer enerjili

Bo alma, sekonder enerjili
Ksa devre almas, primer ve sekonder enerjili
Sarglar
Primer
Sekonder
Primer
Sekonder
Primer
Sekonder
ndktans
Primer
177,02
176,81
177,03
176,82
176,93
176,72
(H/m)
Sekonder
176,81
177,02
176,82
177,03
176,72
176,93

primer ve sekonder sarglarnn halka aklar
Ksa devre almas, primer ve sekonder
enerjili
Sarglar
Primer
Sekonder
Primer
Sekonder
Primer
Sekonder
Halka aks (Wb/m)

354,04676
353,62913
353,64844
354,06751
41,76017
-41,905699

depolanan enerjiler
Ksa devre almas, primer ve sekonder enerjili
Depolanan enerji (J/m)

354,047
354,068
8366,74
Hesaplamalar ve Yorum
Ak younluu izimlerinde transformotorun ak younluu seviyelerinin transformotor eliinin
1,4 Tda doyuma gittii dikkate alnarak doyum durumu incelenebilir.
Primer enerjili iken yaplan simlasyonda ortak indktans otomatik olarak hesaplanmakta ve
ayrca aadaki gibi 2. sargnn halka aksndan belirlenerek dorulanabilir.
M=
12
I1
353,62913
= 176,81456 H/m
2,0
479
ekil 9.27 Transformotorun bo alma ve ksa devre simlasyonlar iin ak ve ak younluu

dalmlar. (a)(b) Bo alma-primer enerjili, (c)(d) Bo alma-sekonder enerjili, (e)(f) Ksa
devre almas-primer ve sekonder enerjili (eit ve zt ynl akmlar)
480
Buradan kaak indktans aadaki gibi elde edilir:
l1 = L1 M = 177,02 176,81456 = 0,205435 H/m

Sekonder enerjili iken yaplan simlasyonda ortak indktans otomatik olarak hesaplanmakta ve
ayrca aadaki gibi 1. sargnn halka aksndan belirlenerek dorulanabilir
M=
21
I2
353,64844
= 176,82422 H/m
2,0
Buradan kaak indktans aadaki gibi elde edilir:
l2 = L2 M = 177,03 176,82422 = 0,20578 H/m

Primer ve sekonder enerjili iken yaplan ksa devre simlasyonunda kaak indktanslarn
toplam, depolanan enerji ile aadaki gibi elde edilir:
l1 + l2 =
Ws 8366,74
=
= 0,418337 H/m
I s2 12 2002
1
2
Modelin simetriliinden kaak indktanslarn eit olmas gerekir ve bylece
l1 = l2 =
l1 + l2 0,418337
=
= 0,2091685 H/m
2
2
elde edilir. Bu hesaplamalarn 1 metrelik eksenel uzunluk iin yapld unutulmamaldr. lk iki
zm
ile
elde
edilen
kaak
indktanslarn
ortalama
deeri
(0,205435 + 0,20578 ) / 2 = 0,2056075 H/m olup nc zm ile elde edilen deerler ile
uyumaktadr. Bu saysal zmn tutarll ve doruluu iin kullanl bir salama metodudur.
Eer kaynak frekans 50 Hz ise transformotorun reaktans parametreleri aadaki gibi bulunur:
X l1 = l1 = 2 50 0,205435 = 64,5393 / m
X l 2 = l2 = 2 50 0,205780 = 64,6477 / m
X m = M = 2 50 176,81456 = 55547,93227 / m
Pratikte modelde iki faktr ihmal edildiinden kaak reaktanslar ok byktr. hmal edilen bu
faktrler (a) iki boyutlu modelde temsil edilemeyen sarg ba ve sonlarndaki ak kaa ve (b)
nve elik laminasyonlardan paketlendiinden nvedeki kk hava aralklarnn etkisidir.
Mknatslanma reaktansnn deeri nvedeki hava aralklar ile azalacak ve manyetik malzeme
tarafndan etkilenecektir.
9.6 DNEL GEOMETRL RNEK MODELLEMELER

nceki ksm ile ayn yolu izleyen bu ksmdaki rnek modelleme almalar dnel geometrili
aygtlarn modelleme problemlerinin bir ksmn iermekte ve modelleme almalar artan bir
481
zorluk ile sralanmtr. Maxwell ile yaplan rnekler kitabn CD ekinde aadaki adlarla
verilmitir.
Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
Balk
Selenoidal sargnn z indktans
Selenoidal koaksiyel sarglarn z ve ortak
indktanslar
Saks nveli eyleyici
Hareketli sargl dntrc
Dzgn manyetik alan iindeki kresel ekran
Lvdt yer deiim alglaycs
Silindirik eyleyici
Manyetik sspansiyon
Proje Ad
Self_inductance_solenoidal_coil.pjt
Mutual_inductance_coaxial_coils_14.pjt
Pot_core_actuator.pjt
Moving_coil_transducer_1-2.pjt
Spherical_screen_in_uniform_field.pjt
Lvdt_0-3.pjt
Cylindrical_actuator_00-20.pjt
Magnetic_suspension_1-5.pjt
9.6.1 SELENODAL SARGININ Z NDKTANSI

ekil 9.28de kare kesitli selenoidal sargnn dnel geometrili kesit grn ve lleri
grlmektedir. Bu sarg kare kesitli, i yarap karenin bir kenarna eit olan ksa selenoidal
sargdr. Bu biim ekilde grld gibi karenin dikey ekseni etrafnda dndrlmesi ile elde
edilir. Seleonoidal sarg basit biime sahip olarak sarm iletkeninin verilen uzunluk ve sargnn
kesit alan ile en byk indktans deerine sahiptir. ndktans analitik olarak hesaplanabilir
bylece Maxwell ile elde edilen sonucun karlatrlmas ve kontrol edilmesi iin kullanl dier
bir test problemi olmaktadr.
ekil 9.28 Kare kesitli selenoidal

sargnn editr penceresindeki dnel
geometrili kesit grn ve metre
olarak lleri. Eksendeki 1 mlik
kontur, bu izgi zerindeki manyetik
byklklerin grafiklerinin
kartlmas iin konulmutur.
Kare kesitli selenoidal sargnn indktans,
L = 1,699rN 2
(9.40)
482
pratik formlnden hesaplanabilir. Burada r sargnn metre olarak ortalama yarap ve N sarm
saysdr. Analizi yaplacak sargnn i yarap 0,1 m, d yarap 0,2 m, ykseklii 0,1 m ve N =
100 sarm olduundan indktans,
0,1 + 0,2
2
L = 1,699
100 = 2,5485 mH
2
olarak hesaplanr. Bu, Maxwellde zellikle basit bir aygt olup sarg karenin r-z dzleminde
dndrlmesiyle elde edilir ve evrimsel geometrinin tersine sadece tek bir sarg yeterli olmaktadr.
Bundan sonraki ksm akmn belirlenmesidir. Aygtta manyetik malzemeler mevcut olmadndan
problem dorusaldr ve ak akmla dorusal olarak deimektedir. ndktans halka aksnn akma
blnmesi olduundan akmdan bamszdr. Bu yzden uygun bir akm deeri olarak 10 A
deerinin seilmesi doyurucu olacaktr. Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu
dalm ekil 9.29da grlmektedir.
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu dalm

ekil 9.29
483
Tablo 9.10 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular.

Depolanan enerji
z indktans
Halka aks
0,127065 J
2,54056 mH
25,4056 mWb
Yorum
Bu bir dorusal problem olduundan depolanan enerji ve koenerji deerlerinin ayn olmas
beklenir. Tablo 9.10da grlen, hesaplanan indktans deeri, 2,5485 mH ve Maxwell ile elde
edilen indktans deeri, 2,54056 mH deerinden yaklak % 0,3 daha dktr. Daha yksek
doruluk yapay hava blgesi eklenerek d snrn daha ileri itilmesi ile alnabilir. z indktansn
bu yeni deeri 2,54604 mH olup teorik deerden yaklak % 0,15 daha kktr.
9.6.2 SELENODAL KOAKSYEL SARGILARIN Z VE ORTAK NDKTANSLARI
ekil 9.30da ortak eksenli bir ift kare kesitli selenoidal sargnn r-z dzlemindeki kesit grn
ve lleri grlmektedir. Sarglar oluturmak iin kare kesit alan z ekseninde dndrlr. Bir
sargnn meydana getirdii aknn bir ksm dier sargy keserek sarglar manyetik kuplajl olacak
ve bir ortak indktans tanmlanabilecektir. Kare kesitli tek selenoidal sargnn indktansnda
olduu gibi ortak indktans analitik olarak hesaplanabilir.
ekil 9.30 Kare kesitli iki

selenoidal sargnn editr
penceresindeki dnel
geometrili kesit grn ve
metre olarak lleri. 1 mlik
eksenel ve 0,5 mlik radyal
konturlar, bu izgiler
zerindeki manyetik
kartlmas iin konulmutur
Sarglar kare kesitli tek selenoidal sargda olduu gibi ayn llerde, sarm saylar 100 ve
aralarndaki boluk 0,1 metre olup bir sargnn ykseklii ile ayndr. Ortak indktansn teorik
deeri 0,49113 mHdir.
Maxwell ile ortak indktansn belirlenmesinde iki metot vardr. Birincisi bir sargdan akm
geerken dier sargnn halka aks ilikisine dayanr. Dorusal bir sistem iin ortak indktans
aadaki gibi verilir.
484
(a) Ak dalm
(a) Ak younluu dalm
ekil 9.31 Ayn ynl akmlardaki ak ve ak younluu dalm
M=
12
I1
21
I2
(9.41)
Ortak indktans belirlemenin ikinci metodu depolanan enerjiye dayanr. Bunun iin iki durumu
dikkate alalm: (a) I1 = I 2 = I olacak ekilde eit akmlar ve (b) I1 = I 2 = I olacak ekilde eit ve
zt akmlar. Buna gre ortak indktans
M=
Wa Wb
2I 2
ile verilir; burada W a ve W b iki durum iin depolanan enerji deerleridir.
(9.42)
485
Modelleme kare kesitli tek selenoidal sargnn bir uzantsdr. Sistem dorusal olduundan 10 Alik
bir akm yeterli olacaktr. Sarg 1 ve sarg 2den eit ve ayn ynl akmlar getii durumda
Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 9.31de grlmektedir.
Tablo 9.11 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Sarglarn z ve ortak indktanslar. Taral
ksmlar z, dierleri ortak indktanslardr.
Sarglar
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1 enerjili
Sarg 2 enerjili
Sarg 1 ve 2 enerjili, ayn ynl akmlar
Sarg 1 ve 2 enerjili, zt ynl akmlar
ndktans
Sarg 1
2,5404
0,4851
2,5403
0,48509
2,5404
0,4851
2,5404
0,4851
(mH)
Sarg 2
0,4851
2,5403
0,48509
2,5404
0,4851
2,5404
0,4851
2,5404
Tablo 9.12 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Sarglarn halka aklar

Sarg 1 enerjili
Sarg 2 enerjili
Sarglar
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Halka aks (Wb)

0,025403619
0,0048509625
0,0048508958
0,025403561
0,030254508
0,030254508
0,020552802
-0,020552702
Tablo 9.13 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular.

Sarg 1 enerjili
Sarg 2 enerjili
Depolanan enerji (J)

0,127008
0,12701
0,30254508
0,205581
Hesaplamalar ve Yorum
1. sargnn enerjili ve 2. sargdan akm gemedii 1. zmden ortak indktans ve 2. sargnn
halka aks elde edilir:
M=
12
I1
0,0048509625
= 0,00048509625 H = 0,48509625 mH
10
2. sargnn enerjili ve 1. sargdan akm gemedii 2. zmden ortak indktans ve 1. sargnn

halka aks elde edilir ve yukardaki ayn sonucu verdii grlebilir.
M=
21
I2
0,0048508958
= 0,00048508958 H = 0,48508958 mH
10
486
1. sargnn ve 2. sargnn eit ve ayn ynde 10 A ile enerjili olduu 3. zmden enerji
deerleri elde edilir. Ayn ilemin tersi yani akmlardan birinin ynnn deimi durumuyla
zm tekrarlanarak 4. zm sonucunda da enerji ve koenerji deerleri elde edilir. Bu enerji
deerlerinden ortak indktans aadaki gibi hesaplanr.
M=
Wa Wb 0,30254508 - 0,205581
=
= 0,00048482 H = 0,48482 mH
2I 2
2 102
Bulunan ortak indktans deerleri tablo 9.14de grld gibi listelendiinde halka aks
metodunun % 0,07 daha yksek ve enerji metodunun % 0,09 daha yksek deeri verdii grlr.
Tablo 9.14 Ortak indktans deerleri
Hesaplama metodu
Maxwell ile otomatik hesaplamadan
Teorik deerden
2. sarg ile halka aksndan
1. sarg ile halka aksndan
Halka aks ile bulunan deerlerin ortalamasndan
Enerji metodundan
Ortak indktans (mH)

0,4851
0,49113
0,48509625
0,48508958
0,48509291
0,48482
9.6.3 SAKSI NVEL EYLEYC

ekil 9.32de saks nveli elektromknats ve elik armatr plakasndan oluan bir eyleyicinin r-z
dzlemindeki kesit grn ve lleri grlmektedir. Bu E nveli eyleyicinin dnel karl
olmaktadr. Elektromknats nvesi ve armatr plakasnn biimine dikkat edildiinde aygtn bu
ksmlarnda ak younluunun yaklak olarak sabit tutulduu grlr. Nve malzemesi 1010
elii olup sargnn sarm says 400 ve 2 A akm (5 A/mm2lik akm younluu) gemektedir.
Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 9.33de grlmektedir. Saysal
sonular tablo 9.15de listelenmitir.
ekil 9.32 Saks nveli

elektromknats ve elik
armatr plakasndan oluan
eyleyicinin r-z
dzlemindeki kesit
grn ve mm olarak
lleri. 60 mmlik eksenel
ve 50 mmlik radyal
konturlar, bu izgiler
zerindeki manyetik
kartlmas iin
konulmutur.
(a) Ak dalm
487
(b) Ak younluu dalm

ekil 9.33

Armatrdeki kuvvet
z indktans
Halka aks
Depolanan enerji
21,2753 N
38,8864 mH
0,07778 Wb
77,8735 mJ
Yorum
Ak dalmnn yorumu dikkat gerektirir. evrimsel geometri ile ak hatlarnn arasndaki aralk
alann genlii olan B nin bir gstergesini verir; hatlarn birbirine yaknl genliin byk olmas
anlamndadr. Dnel geometri ile aralk B sabit olsa bile z ekseninden radyal uzaklkla
deiecektir. Bunun nedenini anlamak iin saks nvenin orta kutup ve d halkasn dikkate alalm.
Bunlar kabaca ayn aky tar fakat halkann kalnl kutbun yarapndan ok daha kktr. ki
ksmda ak hatlarnn says ayn olduundan hatlar halkada ok daha yakn aralktadr. Kutuptaki
ak hatlarnn aral ayn nedenden dolay yarapla deiir. Ak younluu dalm ile ekil
9.34deki B grafiini karlatrnz.
Ayn dnceler nvenin ve armatrn biimini aklar. D halkadan orta kutba ulaan ak armatr
plakasndan ve nvenin arka ksmndan gemelidir. Sabit ak younluunu tutmak iin aknn
grd kesit alan sabit tutulmaldr. Bu alan 2rd ile verilir; burada r yarap ve d eksenel
derinliktir. d derinlii r azalrken artrlmaldr.
488
ekil 9.34 Radyal

kontur boyunca ak
younluu deiim
grafii
9.6.4 HAREKETL SARGILI DNTRC

ekil 9.35de hareketli sargl dntrcnn r-z dzlemindeki kesit grn ve mm olarak
lleri grlmektedir. Bu, orta kutup ve d halka arasndaki hava aralnda radyal manyetik alan
meydana getiren bir elektromknats ve eksenel ynde serbeste hareket edebilen selenoidal
sargdan olumaktadr. Hareketli sargdan akm getiinde eksenel bir kuvvet geliir. Bu yap
hoparlrler, kulaklklar, vibrasyon generatrleri, hareketli sargl eyleyiciler ve kimyasal tartlarda
bulunmakla beraber bu uygulamalarn ounda elektromknats yerine sabit mknats kullanlr.
Hareketli sarg 5 mm kalnlnda ve 35 mm uzunluunda olup 10 mm radyal uzunluu ile hava
aralnn ortasnda pozisyonlandrlmtr. Mknats nvesinin malzemesi 1010 elii; mknats
sargsnn sarm says 1000 ve 5 A akm tamakta; hareketli sargnn sarm says 100 ve 1 A akm
tamaktadr. Bu deerler girilip ayn ynde akmlar iin simlasyon sonucu ak ve ak younluu
dalm ekil 9.36da grld gibidir. Saysal sonular tablo 9.16-19da listelenmitir.
ekil 9.35 Hareketli sargl

dntrcnn r-z
dzlemindeki kesit
grn ve mm olarak
lleri. 200 mmlik
eksenel kontur, bu izgi
zerindeki manyetik
kartlmas iin
konulmutur.
489
(a) Ayn akm ynnde ak dalm
(b) Ayn akm ynnde ak younluu dalm
(c) Zt akm ynnde ak dalm
(d) Zt akm ynnde ak younluu dalm

ekil 9.36
490
Tablo 9.16 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Sarglarn z ve ortak indktanslar. Taral

ksmlar z, dierleri ortak indktanslardr.
Sabit ve hareketli sarg enerjili, ayn ynl

akmlar
Sabit ve hareketli sarg enerjili, zt ynl
akmlar
Sarglar
Sabit sarg
Hareketli sarg
Sabit sarg
Hareketli sarg
ndktans (H)
Sabit sarg Hareketli sarg
2,0875
0,092717
0,092717
0,0071676
2,0903
0,092846
0,092846
0,0071737
Tablo 9.17 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Sarglarn halka aklar

Sabit ve hareketli sarg enerjili, ayn ynl
akmlar
Sabit ve hareketli sarg enerjili, zt ynl
akmlar
Sarglar
Sabit sarg
Hareketli sarg
Sabit sarg
Hareketli sarg
Halka aks (Wb)

10,536891
0,47104017
10,36483
0,45732358
Tablo 9.18 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Depolanan enerjiler

Sabit ve hareketli sarg enerjili, ayn ynl akmlar
Sabit ve hareketli sarg enerjili, zt ynl akmlar
Depolanan enerji (J)

26,677
25,7731
Tablo 9.19 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Hareketli sargdaki kuvvetler.

Sabit ve hareketli sarg enerjili, ayn ynl akmlar
Sabit ve hareketli sarg enerjili, zt ynl akmlar
Kuvvet (N)
-18,9542
18,0469
Yorum
Hareketli sargnn amper-sarm elektromknats sargsnn amper sarmnn sadece % 2si
olduundan hareketli sargdaki akm aygttaki manyetik alan zerinde ok az etkiye sahip olacaktr.
Bu hareketli sargdaki akmn ynnn deitirilerek zmn tekrarlanmasyla dorulanabilir;
Saysal zm sonularnda da grld gibi hareketli sargdaki kuvvetin genlii yaklak (0,4458
N) % 2 azalmtr.
9.6.5 DZGN MANYETK ALAN NDEK KRESEL EKRAN
Bu alma evrimsel geometride yaplan demir silindirin dzgn alan iine yerletirildii dzgn
alan iindeki silindirik ekran probleminin dnel geometri karldr. Silindirik ekranda olduu
gibi manyetik malzeme dorusal ise ekranlama etkisinin analitik bir zm olup zm
Maxwellden alnan sonularn kontrol edilmesi amacyla kullanlabilir. Burada da yine uzun bir
selenoid dzgn bir alann retilmesi iin kullanlacaktr. Krenin i yarap 100 mm, d yarap
200 mm, kresel ekran malzemesinin bal geirgenlii 1000 ve uygulanan alann genlii 0,1 Tdr.
Maxwellde dzgn bir manyetik alann retilmesi iin krenin apnn be kat genilikte ve
geniliinin be kat uzunluunda bir selenoid kullanlabilir. Silindirik ekranda olduu gibi bu
figrler deiime ak kaba klavuzlardr. ekil 9.37de r-z dzleminde selenoid ve krenin kesit
grn ve metre olarak lleri grlmektedir. Sargnn sarm says 1000 olup demir krenin
yokluunda orta ksmda yaklak 0,1 Tlik bir alan meydana getirebilecek 805 Alik bir akm
gerektirir. Bu deerler ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 9.38de
grld gibidir. Saysal sonular tablo 9.20de listelenmitir.
491
ekil 9.37 r-z dzleminde

selenoid ve bo krenin
kesit grn ve metre
olarak lleri. 15 mlik
eksenel kontur ve 7,5
mlik radyal konturlar, bu
izgiler zerindeki
manyetik byklklerin
grafiklerinin kartlmas
iin konulmutur.

Depolanan enerji
z indktans
Halka aks
103002 J
0,31787 H
252,88192 Wb
Yorum
Bu problemin analitik zm 0,513 mTlk ak younluu ile kre iinde dzgn bir alan
vermektedir. Bu kresel ekrann alan hemen hemen 200 faktr ile azaltm olduu anlamna
gelmektedir. Silindirik ekranda olduu gibi 1000 geirgenliinde malzeme iindeki ak younluu
olduka yksektir.
ekil 9.39da grld gibi ak younluu deiimi ve krenin merkezinden da doru uzanan 1
metrelik kontur boyunca B grafii incelendiinde ak younluklarnn beklenen deerleri verdii
grlebilir: kreden uzaktaki noktalarda 0,1 Tya yakn, kre iinde 0,55 mTya yakn ve kre
malzemesi iinde ise 0,4 T.
492
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu dalm. Ferromanyetik

krenin bulunduu blge ayrca bytlmtr.
ekil 9.38
(a) 0 1 m lik ksm
(b) 0 0,1 m lik ksm
ekil 9.39 Kontur boyunca ak younluu deiimi
493
9.6.6 LVDT YER DEM ALGILAYICISI

Dorusal deiken fark transformotoru (LVDT=Linear Variable Differential Transformer) tipik
olarak birka milimetre kadar kk yer deiimlerini len bir aygttr. ekil 9.40da r-z
dzleminde kesit grn grld gibi sabit sarg ve bunlarn ortasnda serbeste hareket
edebilen hareketli bir nveden olumaktadr. Orta sargya alternatif akm verilir ve dtaki alt ve st
sarglar birbirine ters seri balanm olup alglama sarglar olarak aksiyonda bulunurlar.
Hareketli nve sarglarn tam ortasnda pozisyonlandrldnda alglama sarglarnda indklenen
gerilimler eit olacak ve dntrcnn k sfr olacaktr. Eer hareketli nve bu pozisyondan
kaydrlrsa alglama sarglarnn birindeki gerilim artarken dierinde azalarak fark gerilimi hemen
hemen dorusal bir davranla sfrdan balayarak deiecektir. Tasarmc gerilim/yer deiiminin
dorusal olduuna dikkat etmelidir.
Aygt alternatif akm kullanmasna ramen bir manyetostatik problem olarak modellenebilir nk
bu hareketli nvedeki eddy akmlarna bal deildir. Gerilim statik alan zmnden
belirlenebilecek alglama sarglarnn halka aksna baldr.
ekil 9.40da LVDTnin hareketli nvesi balangta sfr yer deiimi ile r-z dzlemindeki kesit
grn ve mm olarak lleri grlmektedir. Hareketli nvenin orta pozisyondan 0, +0,5 mm, +1
mm, +1,5 mm olarak drt pozisyonunda alglama sarglarnn halka aksndan fark halka aksnn
bulunmas gerekmektedir. Orta pozisyonda fark halka aks sfr olduundan bu pozisyonun
modellenmesi gerekmeyebilir.
ekil 9.40 r-z dzleminde

LVDTnin kesit grn
ve mm olarak lleri. 20
mmlik eksenel kontur, bu
izgi zerindeki manyetik
kartlmas iin
konulmutur.
Hareketli nvenin yarap 1 mm ve uzunluu 7 mm; sarglarn boyutlar ekilde grld gibi ve
i yarap 2 mmdir. Orta sargnn sarm says 100 ve akm 0,1 A ve 200 sarml dtaki alt ve st
sarglardan akm gememektedir. Hareketli nve malzemesi 1000 geirgenliinde dorusal
malzemedir. Hareketli nvenin ekil 9.40da grlen balang pozisyonundan balanarak (a)
z = 0 mm , (b) z = 0,5 mm , (c) z = 1 mm ve z = 1,5 mm konumlarnda aygt modellenerek
simlasyon sonucu ak dalm ekil 9.41de grlmektedir. Saysal sonular tablo 9.21-23de
494
listelenmitir.
ekil 9.41 Hareketli nvenin (a) z = 0 mm , (b) z = 0,5 mm , (c) z = 1 mm ve z = 1,5 mm

konumlarndaki ak dalmlar
495
Tablo 9.21 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Hareketli nvenin pozisyonuna bal olarak
sarglarn z ve ortak indktanslarnn deiimi. Taral ksmlar z, dierleri ortak indktanslardr.
Sarglar
Pozisyon (mm)
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Sekonder A
Primer
Sekonder B
0,5
1,5
Sekonder A
259,56
82,454
63,816
242,44
76,138
63,096
228,856
69,638
61,272
218,82
63,43
58,532
ndktans (H)
Primer
82,454
82,874
82,448
76,138
82,171
87,844
69,638
80,193
91,908
63,43
77,055
94,152
Sekonder B
63,816
82,448
259,54
63,096
87,844
279,152
61,272
91,908
299,976
58,532
94,152
320,032
sekonder sarglarnn net halka aks deiimi
Pozisyon (mm)
0
0,5
1,5
Sarglar
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Net halka aks
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Net halka aks
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Net halka aks
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Net halka aks
Halka aks (Wb)

8,2453022
8,2873699
8,2446838
0
7,6137688
8,2171321
8,7844338
1,1706650
6,9638254
8,0192602
9,1908010
2,2269756
6,3429976
7,7054512
9,4151204
3,0721228
hareketli nve zerindeki kuvvetler
Pozisyon (mm)
0
0,5
1
1,5
Kuvvet (N)
0
-13,3359
-25,9555
-36,2446
Yorum
Saysal zm sonularnda grld gibi net halka aks st sarg halka aksndan alt sarg halka
aks kartlarak elde edilir. Aygtn simetriliinden ak genliklerinin 0 ile +1,5 mm aras ile 0 ile -
496
1,5 mm aras pozisyonlarda ayn olmas gerekir. Bu, ekil 9.42de grld gibi net halka aks
( st - alt = net ) ile hareketli nve pozisyonunun deiimi (z) erisinden grlmektedir.
ekil 9.42
Hareketli nvenin
yer deiimine
bal olarak
(sekonder) net
halka aksnn
dorusal deiimi
9.6.7 SLNDRK EYLEYC
ekil 9.43 Silindirik

eyleyicinin kesit
grn ve mm
olarak lleri,
a = 20 mm, h = 56
mm, g = 2 ,
hareketli nve
yarap=10 mm.
Sarg sarm says
1000 ve akm 1
Adir.
ekil 9.43de prensip emas grlen silindirik eyleyicide, sargdan geen akma bal olarak,
ktlesi m olan yataklanm hareketli silindirik nvenin eksenel hareketi istenilmektedir. Hareketli
nve bir yay vastas ile z = 0 konumunda tutulmaktadr. Yay sktrldnda boyu l y1 + l yo dan
497
l yo a dmektedir. Hareketli nve ve silindirik kabuun geirgenlii 1000dir. Burada ama

hareketli nvenin konuma bal olarak indktans deiiminin ve zerindeki kuvvetlerin bulunmas
ve daha sonra konuma bal bu deikenlerin dinamik eitliklerde yerine konulmasdr. Saysal
sonular tablo 9.24de listelenmitir.
ndktans (H)
0,28015
0,38264
0,46165
0,52137
0,56153
Pozisyon, z (mm)
0
5
10
15
20
Halka aks (Wb)

0,28015
0,38264
0,46165
0,52137
0,56153
(a)
Kuvvet (N)
10,7462
8,86043
6,59689
5,02024
2,38709
(b)
ekil 9.44 Silindirik eyleyicide hareketli nvenin yer deiimine bal olarak (a) indktans ve (b)
kuvvetin deiimi
Yorum
ekil 9.44de silindirik eyleyicide hareketli nvenin yer deiimine bal olarak indktans ve
kuvvet deiimleri grafiksel olarak gsterilmitir. Hareketli nvenin konumuna bal olarak
indktans z = 0 iken sabit bir Lo deerinden balayarak z = a = 20 mm iken L f deerine hemen
hemen dorusal ykselmektedir. Benzer yorumun tersi kuvvet iin de yaplabilir. Bu durumda
eyleyici sargsnn indktans, L(z ) ile hareketli nvenin konumu arasnda,
L( z ) = Lo + ( L f Lo )
z
a
ve hareketli nve zerindeki kuvvet, F (z) ile konumu arasnda,
F ( z ) = Fo ( Fo F f )
z
a
498
ilikileri yazlabilir; bunlar daha sonra eyleyicinin dinamik eitliklerinde deerlendirilir. Sonraki
daha ileri alma, BH erisine sahip gerek nve malzemesi dikkate alnarak hareketli nvede
maksimum kuvvet oluturacak ekilde eyleyicinin manyetik devresinin (snr artlarn da dikkate
alarak) optimize edilmesidir. Optimizasyon sonucu hareketli nvenin konumuna bal olarak
indktans ve kuvvet grafiklerinde bir dorusallk gzlenmeyebilir.
9.6.8 MANYETK SSPANSYON
ekil 9.45de elik bilyann yerekimini yenecek kadar bir kuvvetle havada asl kalmasn
salayan manyetik sspansiyon sistemi grlmektedir. Sabit nve ve elik top malzemesi 1010
eliidir. Burada ama elik topun konumuna bal olarak indktans deiiminin ve zerindeki
kuvvetlerin bulunmas ve daha sonra konuma bal bu deikenlerin dinamik eitliklerde yerine
konulmasdr. Saysal sonular tablo 9.25de listelenmitir.
ekil 9.45 r-z

dzleminde manyetik
sspansiyon sisteminin
kesit grn ve mm
olarak lleri. 100
mmlik eksenel kontur,
bu izgi zerindeki
manyetik byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.

Pozisyon (mm)
0
-0,1
-2,5
-5
-7,5
-10
ndktans (H)
0,39668
0,39071
0,36006
0,34947
0,34304
0,33875
Kuvvet (N)
38,608
27,0553
2,86732
1,59017
1,03445
0,70663
(a) elik topun z = 5 mm konumunda

ak younluu dalm ve akm
younluu vektr.
499
(b) elik topun farkl konumlarnda, eksenel kontur

boyunca ak younluu deiimi.
ekil 9.46
(a) Sarg indktansnn elik topun konumuna bal

deiimi.
(b) elik topun konumuna bal olarak

zerindeki kuvvetin deiimi.
ekil 9.47
Yorum
ekil 9.46ada, manyetik sspansiyon sisteminde, elik topun z = 5 mm konumuna ait ak
younluu dalm ve akm younluu vektr grlmektedir. ekil 9.46bde ise 100 mmlik
eksenel kontur boyunca ak younluunun deiimi grlmektedir. Topun nveye yakn
ksmlarnda beklenildii gibi ak younluu yksektir ve nveye yaklatka gittike artmaktadr.
500
ekil 9.47de, manyetik sspansiyon sisteminde, elik topun yer deiimine bal olarak indktans
ve kuvvet deiimleri grafiksel olarak gsterilmitir. elik topun konumuna bal olarak indktans
z = 0 iken sabit bir L f deerinden balayarak z = 10 mm iken Lo deerine hemen hemen stel
azalarak dmektedir. Benzer yorum kuvvet iin de yaplabilir. Bu durumda sarg indktans, L(z)
ile elik topun arasnda,
L( z ) = Lo + ( L f Lo
z
)e z '
= 0,33875 + 0,05793e
z
2 , 6846
ve elik top zerindeki kuvvet, F (z ) ile konumu arasnda,
F ( z ) = Fo + ( F f Fo
z
)e z '
= 1,05 + 29e
z
0 , 912
ilikileri yazlabilir; bunlar daha sonra manyetik sspansiyon sisteminin dinamik eitliklerinde
deerlendirilir. Sonraki daha ileri alma, gerek nve malzemesinin doyumu dikkate alnarak
elik topun zerinde maksimum kuvvet oluturacak ekilde eyleyicinin manyetik devresinin
optimize edilmesidir. Burada ncelikli faktr elik topun havada asl kalaca uzaklk ve dieri
sargnn sarld manyetik nvenin boyutlardr.
9.7 ALIMA SORULARI

1. Elektromanyetikte bilgisayar destekli analiz, modelleme ve tasarm ne demektir? Nasl bir
geliim izlemitir?
2. Bir tasarmc BDT sistemini nasl kullanmaldr?
3. Mevcut ticari elektromanyetik BDT programlarnn listesini kartnz.
4. evrimsel ve dnel geometri kavramlarn aklaynz.
5. Manyetik malzemelerin geirgenliinin etkisi nedir?
6. evrimsel ve dnel geometrili ak izimlerinde ak younluu nasl dikkate alnmaldr?
7. Depolanan enerji ve koenerji kavramlarn aklaynz.
9.8 PROBLEMLER
1. Kitabn teorik ksmlarnda ilginizi eken manyetik devrelerin Maxwell ile simlasyonunu
yapnz ve teorik sonularla karlatrnz.
2. Elektrik makinalarnda saaklama etkisi gsterecek bir simlasyon yapnz. Gereken yerlerde
aklar kontur grafikleri ile gsteriniz.
3. AC, DC kontaktr ve rle simlasyonlarn yapnz.
10 EK ZML RNEK PROBLEMLER

10.1 GR
Elektromanyetik alan teorisinin anlalmasn pekitirmek iin ok sayda rnek problem zlmesi
ve farkl kaynaklardan zml rneklerin incelenmesi gerekmektedir. Deneyimler,
elektromanyetik alan teorisi kitaplarnda kullanlan notasyon ve simgeler iin bir standardn henz
yerlememi olmasnn, elektromanyetik alan teorisi almasna yeni balayanlar iin nemli bir
sorun oluturduunu gstermektedir. Bu sorunun ksmi zm iin bu yeni blm eklenmitir.
Gelecek basmlarda zml rneklerin saysnn artrlmas planlanmaktadr. Buradaki ksm
numaralar kitabn blm numaralar ile ayn tutulmutur.
10.2 VEKTR ANALZ
RNEK 10.2.1 E = V ile verilmektedir. V = Vo sin xyz ise P(1,1,1) noktasndaki E yi

belirleyiniz.
ZM V dikdrtgen koordinat sisteminde verildiinden E nin belirlenmesi iin 2.74 eitlii

kullanlabilir.

E = V = a x
+ ay
+ a z V = a x
+ ay
+ a z Vo sin xyz
y
z
y
z
x
x
E = (a x yz cos xyz + a y xz cos xyz + a z xy cos xyz )Vo
P(1,1,1) noktasndaki E aadaki gibi hesaplanabilir.

E(1,1,1) = (a x + a y + a z )Vo
RNEK 10.2.2 E = V ile verilmektedir. V = Eo r cos ise P (1,1,0) noktasndaki E yi

belirleyiniz.
502
ZM
(a) 1.yol: V kresel koordinat sisteminde verildiinden E nin belirlenmesi iin 2.78 eitlii
kullanlabilir.
1
1
1
1

a Eo r cos
E = V = a r +
a +
a V = a r +
a +
r
r sin
r
r sin
r
r
E = (cosa r sin a ) Eo = a z Eo
Burada, a z = cosa r sin a dir. P (1,1,0) noktasndaki E aadaki gibi deimeden kalr nk
E P noktasnn x, y, ve z deikenlerine bal deildir.
E = a z Eo
(b) 2.yol: Kresel koordinat sisteminde verilen V = Eo r cos dikddrtgen koordinat sisteminde
V = Eo z biimini alr. E nin belirlenmesi iin 2.74 eitlii kullanlabilir.

E = V = a x
+ ay
+ a z Eo z = Eoa z
y
z
x
RNEK 10.2.3 E = Eo ra r ile veriliyor. Diverjans teoremini ekil 10.2.3de grlen, r = a ve

r = b ile snrlanan kresel kabuklar arasndaki blge (yzey ve hacim) zerinde dorulaynz.
ekil 10.2.3 Kresel kabuklar
ZM 2.92 ile ifade edilen diverjans teoremi aada tekrar verilmitir.
F dv = F . ds
(2.92)
Eitlie gre yzey ve hacim elemanlarnn tanmlanmas ve verilen vektr alannn diverjansnn
alnmas gerekmektedir. ekil 10.2.3de r = a ve r = b ile snrlanan kresel kabuklar arasndaki
hacmi (dv = r 2 dr sin d d ) snrlayan iki farkl yzey vardr. Bunlar ds r =a = - a 2 sin d d a r
ve ds r =b = b 2 sin d d a r diferansiyel yzeyleridir. 2.88den, E = Eo ra r vektr alannn

diverjans aadaki gibi hesaplanr.
Ek zml rnek problemler
503
1
1
E = 2 ( r 2 Er ) +
(sin E ) +
( E )
r sin
r sin
r r
1
1 3
E = 2 (r 2 Eo r ) = 2
r Eo = 3Eo
r r
r r
Aadaki gibi, 2.92 eitliinin zm ile istenilen dorulama gerekletirilir.
3Eo r 2 dr sin d
a
3
a3
b
Eo r
b
a
d = E ba b sin d da
0
Eo aa r a 2 sin d
da
0
2
2
2
2
2
2
3
3
cos 0 0 = Eob cos 0 0 + Eo a cos 0 0
Eo (b3 a 3 )4 = Eo (b3 a 3 )4
Bu rnek, diverjans teoreminin iinde delik bulunan hacimler zerinde de dorulanabileceini
gstermektedir.
RNEK 10.2.4 ekil 10.2.4de grlen prizmann yzey kegenleri arasndaki ay, A B
hesaplaynz. A = 1a x + 0a y + 1a z ve B = 0a x + 1a y + 1a z dir.
ekil 10.2.4
ZM Skaler arpmn tanmndan istenilen a aadaki gibi hesaplanr.
A B

1
1 0 + 0 1 + 1 1
AB
= cos
= cos 1
= cos 1 = 60
2
2
2
2
2
2
2
AB
1 + 0 +1 0 +1 +1
1
10.3 STATK ELEKTRK ALANLARI

RNEK 10.3.1 ekil 10.3.1de grld gibi q yknn P noktasnda oluturduu potansiyelin
merkezi Pde bulunan a yarapndaki krenin ortalama potansiyeline eit olduunu dorulaynz.
ekil 10.3.1
504
ZM Krenin merkezi (P noktas) orijinde ve q yk z ekseninden r uzaklkta ise kre

zerindeki potansiyel dalm,
V=
q
4 o R
q
4 o r + a 2 2ar cos
2
ile ifade edilir. P noktasn evreleyen a yarapndaki kre zerindeki ortalama potansiyel,
Vort =
4 o
1
2
2
2
r + a 2ar cos 4a
a 2 sin d d
0
Vort
1
=
4 o 4
r 2 + a 2 2ar cos
q
2
0 =
ar
4 o r
0
olarak hesaplanr. Sonu mutlak potansiyel eitlii (3.36) ile karlatrlabilir.

RNEK 10.3.2 Statik Elektrik Alanlar blmnde, matematiksel ilemleri kolaylatrmak
amacyla bir dzlem kapasitrn plakalar arasndaki elektrik alannn dzgn olduu ve plakalarn
dnda sfr olduu (yani saaklamann olmad) sylenmiti. Byle bir durumda, kapasitrn
plakalar arasna konulmaya allan dielektrik zerinde hi kuvvet olumazd. Gerekte
saaklama dielektrik zerindeki kuvvetin nedenidir fakat kuvvetin belirlenmesi iin saaklama
alannn hesaplanmasna gerek yoktur. Bunun iin zahiri yer deiimi metodu kullanlabilir. ekil
10.3.2de grlen kapasitr plakalar arasndaki dielektrik malzeme zerindeki kuvveti, zahiri yer
deiimi metodu ile belirleyiniz. Aralarnda d akl bulunan ve kenarlar a ve b olan plakalara V
potansiyel fark uygulanmtr.
ekil 10.3.2
ZM Kuvvetin belirlenmesi iin dielektrik malzemenin plakalar arasndaki konumunun (c) bir
fonksiyonu olarak depolanan enerjinin bulunmas gerekir. Daha sonra kuvvet, F = W den
belirlenir.
cnin bir fonksiyonu olarak kapasitrde depolanan enerji,
1
1 a
1 a
W = CV 2 = o (b + c[ r 1] )V 2 = o (b + c )V 2
2
2 d
2
d
ifadesinden dielektrik zerindeki kuvvet aadaki gibi hesaplanr.
F = W
y =c

1 a

= a x + a y + a z o (b + c )V 2 N
dy
dz 2 d

dx
505
1 a
o (b + c )V 2
2 d
a = 1 a V 2 a N
F=
y
o
y
dy
2 d
10.4 KARARLI ELEKTRK AKIMLARI
RNEK 10.4.1 Bir vakum tpnde, v = 1 nC/mm3 lk yk younluunda J = 2a z A/mm2 lik

tanm akm younluu olduunu varsayarak, ekil 10.4.1de grlen 5 mm yarapnda hayali
yar kresel yzeyi geen toplam akm ve yklerin hzn hesaplaynz.
ekil 10.4.1
ZM
I=
/2

2
2

/2
2
1
J ds = 52 2a z sin d da r = 50 cos sin d d = 50 cos 2 0

0
0
0
0
0
2
I = 50 A
50
J
a = 50 109 a z mm/s
U=
=
9 z
v 1 10
10.5 STATK MANYETK ALANLAR

RNEK 10.5.1 ekil 10.5.1de grlen akm evriminin manyetik dipol monentini hesaplaynz.
ZM ekildeki erevede, xz dzleminde bulunan s y a y ve xy dzleminde bulunan s z a z

yzeylerinin kenarlarndan akm gemektedir. ki yzeyin x ekseninde birletii kenarda akm
yoktur veya (iki ayr ereve varsaymnda) sfrdr. Toplam dipol momenti ve bykl aadaki
gibi hesaplanr.
m = m y + m z = Is y a y + Isz a z
m = I s 2y + s z2
506
ekil 10.5.1
RNEK 10.5.2 ekil 10.5.2ada grld gibi, d yarap b ve ziletkenlii olan olduka
uzun ii bo silindirden z ynnde I akm gemektedir. Boluk ksmn yarap a ve silindirlerin
merkezleri arasnda c uzakl vardr. Boluk ksmdaki manyetik alan iddeti ve ak younluunu
belirleyiniz.
ekil 10.5.2
ZM Silindir iindeki dzgn akm younluu,
J=
I
az
2
(b a )
2
dir. Silindir iindeki boluun olmad varsaym ile
2H =
I
2
=
I
(b 2 a 2 ) 0
(b 2 a 2 )
0
eitliinden manyetik alan iddeti,
Hb =
I
2 (b a )
2
a =
I
2 (b a )
2
( sin a x + cos a y ) =
I
2 (b
[
ya
a )
2
+ xa y
olarak belirlenir. Boluk ksmdan z ynnde (ayn akm younluunda) geecek bir akm,
buradaki akm sfrlar. Bu durumda boluk ksmdaki manyetik alan iddeti, a yarapndaki
silindirin merkezinin y ekseninde c kadar kaymas da dikkate alnarak,
Ha =
I
2 (b
[
( y c)a
a )
2
+ xa y
507
ile ifade edilir. H a ile H b toplanarak istenilen alanlar aadaki gibi hesaplanr.

H = H a + Hb =
B=
Ic
ax
2
2
2 (b a )
o Ic
2 (b a )
2
ax
Eitlikten grld gibi boluk ksmdaki manyetik alan (x veya yye bal olmadndan)
dzgndr. cnin sfr olmas boluun ayn merkezli olmas anlamna geldiinden boluktaki alan
yok olur (Amper kanunu). Eer c = a ve b = 2a alnrsa alan ifadeleri aadaki biimi alr.
I
H=
ax
6a
I
B = o ax
6a
RNEK 10.5.3 ekil 10.5.3de grld gibi a yarapnda bir kresel kabuk zerinde s dzgn
yk younluu bulunmaktadr. Kresel kabuk asal hz ile dndnde bir P noktasndaki
manyetik alan hesaplaynz.
ekil 10.5.3 (a) ekseninde ve (b) z ekseninde dnen kresel yk younluu

ZM Yklerin dnme ekseni z yerine alnrsa ilemler kolaylar ve bu durumda dn
ekseni xz dzleminden as kadar eimli olur. 5.27den P noktasndaki manyetik vektr
potansiyeli,

A= o
4
Js
ds = o
r r'
4
sU
r r' ds
s
ile hesaplanabilir. Belirlenmesi gereken byklkler aadaki gibidir.
508
dsr = a 2 sin dda r
r ' = a sin cos a x + a sin sin a y + a cosa z

r r ' = r 2 + r '2 2rr ' cos = r 2 + a 2 2ra cos
= sin a x + cos a z

U = r' =
ax
ay
az
sin
0
cos
a sin cos a sin sin a cos
U = a (cos sin sin )a x + (cos sin cos sin cos )a y + (sin sin sin )a z
Buradaki terimlerden biri dnda ya sin yada cos arpan bulunmaktadr.
sin d = cos d = 0
olduundan sadece geriye kalan terimler ile A aadaki gibi hesaplanabilir.
sin
A= o s
4
a 3 cos sin d
r +a
2
da
2ra cos
0
sin a 3 r 2 + a 2 2ra cos r 2 + a 2 + ra cos

A= o s
4
3r 2 a 2
2
0 a y
sin a 2 (r + a)(r 2 + a 2 ra) (r a)(r 2 + a 2 + ra)
a y
A= o s
2
3r 2 a 2
Bu eitlik P noktasnn krenin iinde,

r = r sin a y olduu da hatrlanarak
r<a
o s a
3 r
A=
4

o s a
r
3
ve dnda olduu,
r>a
durumlarda,
ra
ra
olarak yazlabilir. Eksenler tekrar deitirilerek, P noktasnn koordinatlar ilk verildii biimde
alnrsa,
509
o s a
r sin a
3
A=
4
o s a sin a
3
r2
ra
ra
elde edilir. Buradan aadaki gibi kresel kabuk iindeki manyetik ak younluu hesaplanr.
2 a
2
2
B = A = o s (cosa r sin a ) = o s aa z = o s a
3
3
3
RNEK 10.5.4 ekil 10.5.4de grld gibi, M = Ma z ile dzgn mknatslanm krenin
manyetik alann belirleyiniz.
ekil 10.5.4
ZM Snr hacim akm younluu, (5.41)den,
J vb = M = 0
ve snr yzey akm younluu, (5.42)den,

J sb = M a n = Ma z a r = Ma z (sin a + cosa z ) = M sin a
olarak elde edilir. asal hz ile dnmekte olan ve yzeyinde s dzgn yk younluu
bulunduran a yarapnda kresel kabuun yzey akm younluu,
J s = s a sin a
ve kre iindeki manyetik ak younluu,
B = o s a
3
olarak bulunmutu. Buna gre M = s a deiiklii yaplrsa, kre iinde,

2
B = o M
3
ve kre dnda ise ideal dipoln alan,
510
4
m = a 3M
3
bulunur.
RNEK 10.5.5 ekil 10.5.5de grlen koaksiyel kablonun yarap boyunca manyetik alan
iddetinin deiim grafiini dorulaynz. teki iletkenden I ve dtaki dn iletkeninden I akm
gemektedir. Kablonun ekseni z ekseninde bulunmaktadr. ller ekilde verildii gibi, b = 3a ve
c = 4a dr.
ekil 10.5.5
ZM Akm dalm dzenli olduundan, 0 a ve b c blgelerindeki akm

younluklar,
I
J 0 a = 2 a z
a
J b c =
I
I
az =
az
2
(c b )
7a 2
2
ile ifade edilebilir. Simetrilik zelliinden alan hatlarnn e merkezli emberler, manyetik alan
iddetinin ynnde ve H nin her ember boyunca sabit genlikte olmas beklenir. lgili drt
blge vardr ve her blgedeki manyetik alan iddeti aadaki gibi ayr ayr hesaplanr.
Blge 1, 0 a :
H d = I 0 a = J 0 a ds
2H =
I
2
=
d
I
a 2 0
a2
0
511
I
H=
a
2a 2
Blge 2, a b :
H d = I
c
2H = I
I
H=
a
2
Blge 3, b c :
H d = I I b c = I J b c ds
2H = I
I
d d
7a 2 b
0
I c2 2
I 16a 2 2
a =
a
2
H=
2
2 c b
2 7 a 2
Blge 4, c :

H d = I I = 0
H=0
b c blgesinde sadece dn akmndan dolay alan iddeti:
I 2 b2
I 2 9a 2
2
a
H=
a
=
2 7 a 2
2 c b 2
10.6 STATK ALAN UYGULAMALARI

RNEK 10.6.1 ekil 10.6.1de grlen Helmholtz sarglar, statik veya zamanla deien alan
uygulamalarnda, dzgn manyetik alanlarn retilmesinde yaygn olarak kullanlmaktadr.
Aralarnda 2d akl bulunan sarglarn yarap b ve kalnlklar ihmal edilebilir ise iki sarg
arasndaki blgede eksen boyunca ak younluunu hesaplaynz.
ZM Sarglarn z eksenine yerletirildii ve ynnde akm getii varsaym ile bir sargnn
eksenindeki manyetik ak younluu, aada tekrar verilen 5.7 ile verilir.
512
B=
o Ib 2
2(b + z )
2
2 3/ 2
az
(5.7)
Sarglarn merkezleri z = d ve z = d de bulunuyorsa (z) eksendeki toplam manyetik ak

younluu,

o Ib 2
o Ib 2
+
B=
a
3
3 z
2
2
2 b2 + ( z d )2
2 b + (z + d )
olur. b = 2 z iken ak younluu, aadaki gibi bir sargnn rettii ak younluunun iki katdr.
2
2

o Ib
o Ib
a z = o I 8 a z = 0,716 o Ia z
B=
+
3
3
2
2
5 5
b
2
2 b 2 + b
b
2
+
2
2
ekil 10.6.1
RNEK 10.6.2 Elektrik alan z ynnde ve manyetik alan x ynnde ise t = 0 annda orijinde
serbest braklan pozitif ykl bir paracn (q) hareket eitliklerini kartnz.
ekil 10.6.2
ZM ekil 10.6.2de grld gibi elektrik ve manyetik alanlarnn etkisi altnda, orijinde
serbest braklan parack ilk anda durgun olduundan manyetik kuvvet sfrdr ve sadece elektrik
513
alan parac z ynnde hzlandrr. Parack hzlanmaya baladnda, manyetik kuvvet, sa el

kuralna gre parac saa doru eker. Hz arttka parack zerindeki kuvvet byr ve
paracn yrngesi y eksenine paralel hale gelir. Bundan sonra z ynnde harekete zorlanan
parack elektrik alannn tersi ynnde harekette olduundan yavalamaya balar, buna bal
olarak manyetik kuvvet de azalr ve parack y ekseninde a noktasnda durur. Bu noktadan itibaren
her ey yeniden balar ve parack b ve daha tedeki noktalarda durur. Paracn yrngesinin
belirlenmesi iin gereken hesaplamalar aadaki gibidir.
Parack zerindeki kuvvetin belirlenmesi iin 7.80a ile ifade edilen Lorentz kuvvet eitlii aada
tekrar verilmitir.
F = q (E + u B) = ma [N]
(7.80a)
Paracn pozisyon vektr [0, y (t ), z (t )] ise hz ve ivmesi,
u = (0, x' , y ' )
a = (0, y ' ' a y , z ' ' a z )

ile ifade edilir; burada ve iaretleri trevleri gstermektedir.
ax

uB = 0
B
ay
y'
0
az
z ' = Bz ' a y By ' a z

0
ile Lorentz kuvvet eitlii,
q ( Ea z + Bz ' a y By ' a z ) = m( y ' ' a y + z ' ' a z )

olarak yazlabilir; burada m paracn ktlesidir. qBz ' = my ' ' ve qE qBy ' = mz ' ' eitliin y ve z
bileenleridir.
6.33 ile ifade edilen ve aada tekrar verilen siklotron frekans (elektrik alan yokken paracn
dnme frekans),
= 2f =
qB
m
ile hareket eitlikleri,
y' ' =
z' ' =
qB
z ' = z '
m
qE qB
E
y' = y'
m
B
m
biiminde yazlabilir. Bu eitliklerin aadaki gibi zm ile
(6.33)
514
E
t+e
B
z (t ) = d cos t c sin t + f
y (t ) = c cos t + d sin t +
elde edilir. Parack t = 0 annda orijinden [ y (0) = z (0) = 0] ve ilk hzsz [ y ' (0) = z ' (0) = 0] olarak
baladndan c, d, e, ve f sabitleri yerine konularak
E
(t sin t )
B
E
z (t ) =
(1 cos t )
B
y (t ) =
bulunur. R = E / B tanmlanarak ve sin 2 t + cos 2 t = 1 zdelii ile hareket eitlii,
( y Rt ) 2 + ( z R) 2 = R 2
olur; bu R yarapnda bir emberdir. emberin (0, Rt , R) merkezi y ynnde v = R = E / B
sabit hz ile hareket etmektedir. Bu hareket sonucu oluan eriye sikloid ad verilir.
10.7 ZAMANLA DEEN ELEKTROMANYETK ALANLAR

RNEK 10.7.1 ekil 10.7.1de grlen devrede, Maxwell eitlikleri, potansiyel tanmlar ve
diren, indktans ve kapasitans kavramlarn kullanarak, devre analizinde yaygn olarak kullanlan
di 1 t
V10 = IR + L +
Idt eitliini dorulaynz. ekilde grld gibi, birbirine ok yakn 0-1
dt C
noktalar arasnda harici bir (sinsoidal) kaynak, 2-3 noktalar arasnda kesit alan A, uzunluu d ve
ziletkenlii olan kaypl malzeme (diren), 4-5 noktalar arasnda herbirinin kesit alan A,
aralarnda d akl ve geirgenlii ile kapasitr plakalar ve 6-7 noktalar arasnda birbirine ok
yakn ve skca sarlm N sarml helisel sarg (indktr) bulunmaktadr. RLC elemanlarn ve
kaynak arasn birletiren iletkenler ihmal edilebilir kesit alan ile mkemmel iletkenlerdir.
ekil 10.7.1
ZM zm iin aada tekrar verilen, 7.14 ile ifade edilen Faraday kanunundan balanabilir.
E d = dt B ds
c
(7.14)
515
6-7 noktalar arasndaki helisel sarg, devreden I akm getiinde, devrenin dier elemanlarna ve
balant iletkenlerine gre ok daha byk manyetik alan retir. N sarml sargy halkalayan
toplam manyetik ak, ise 7.14 eitliinin sa taraf, aadaki gibi d / dt veya L(dI / dt ) olur.

dI
E d = L
dt
c
7.14 eitliinin sol taraf, 0-1, 2-3 ve 4-5 noktalar arasndaki kapal yola uygulanarak
E d = E d + E d + E d
0
eitliinden,

E d = V10 +
3J
d +
5D
d
4
veya

Q
Jd Dd
d
d
= V10 + I
+Q
= V10 + IR +
E d = V10 +
+
C
A
A
c
elde edilir. t = da kapasitrde yk olmad varsaylarak, 7.14 eitliinin sa ve sol tarafnn

birletirilmesiyle,
V10 + IR +
1 t
dI
Idt = L
C
dt
veya
IR +
1 t
dI
Idt + L = V10
C
dt
elde edilir. Bu eitlik oluturulurken yaplan varsaymlar aadaki gibi zetlenebilir.
Balant iletkenleri kapal yolu veya devreyi tanmlar.
Yer deiimi akm kapasitr iinde snrlandrlmtr.
Manyetik ak indktr iinde snrlandrlmtr.
Mkemmel ziletkenlik balant iletkenlerinde ve mkemmel olmayan ziletkenlik diren

iinde snrlandrlmtr.
RNEK 10.7.2 ekil 10.7.2de grld gibi, kenarlar b ve L olan dikdrtgen ereve dzgn
manyetik alan, B = Ba y iinde asal hz ile dnmektedir. erevenin z eksenindeki kenarna R

direnci balanmtr. (a) Harekete bal emf kavramn ve (b) Faraday indkleme kanununu
kullanarak ereveden geen akm belirleyiniz.
516
ekil 10.7.2 Manyetik alan

iinde dnen dikdrtgen
ereve
ZM
a) Harekete bal emf kavram: erevenin hareketi sonucu sadece b yarapnda bulunan L
uzunluundaki iletken indklenen emfden sorumludur. letkenler asal hz ile dndnden
hareket hz,
u = ba

olur. = t , B = Ba y ve a = sin a x + cos a y ile E = u B = bB sin ta z elde edilir. Buna

gre harekete bal emf,

em = (u B) d = Bb sin ta z dza z = Lb B sin t = AB sin t
0
olarak elde edilir; burada A erevenin yzey alandr.
b) Faraday kanunu: ekil 10.7.2de grld gibi sargnn diferansiyel yzey eleman, ds = dsa
ile elde edilen toplam akdan,

= B ds = (a y a ) Bds = B cos t ds = BA cos t
erevede indklenen emf,
e=
d
d cos t
= BA
= BA sin t
dt
dt

olarak bulunur; burada a y a = cos t dir.
ki durumda elde edilen emfler ayndr; R direncinden geen akm aadaki gibi hesaplanr.
I=
BA sin t
R
11 EKLER
EK.1 SERLER LSTES
(1 + x) n = 1 + nx +
n(n 1) 2 n(n 1)(n 2) 3

x +
x + x < 1
2!
3!
(E1.1)
(1 x) n = 1 nx +
n(n 1) 2 n(n 1)(n 2) 3

x
x + x < 1
2!
3!
(E1.2)
(1 x) n = 1 + nx +
n(n + 1) 2 n(n + 1)(n + 2) 3

x +
x + x < 1
2!
3!
(E1.3)
1 + 12 + 13 + 14 + =
(E1.4)
1 12 + 13 14 + = ln(2)
(E1.5)
1 13 + 15 17 + =
(E1.6)
1+
1
1
2
1
+
+
+
=
6
2 2 32 4 2
(E1.7)
2
1
1
1
+ 2 2 + =
2
12
2
3
4
(E1.8)
1+
2
1
1
1
+
+
+
=
8
32 5 2 7 2
(E1.9)
sin( x) = x
x3 x5 x7
+
+
3! 5! 7!
(E1.10)
cos( x) = 1
x2 x4 x6
+
+
2! 4! 6!
(E1.11)
ln(1 + x) =
n =1
(1) n+1
xn
n
her x iin
(E1.12)
EK.2 TRGONOMETRK ZDELKLER LSTES

e = cosh( ) + sinh( )
(E2.1)
518
e j = cos( ) + j sin( )
j = 1
(E2.2)
cosh( ) = 12 (e + e )
(E2.3)
sinh( ) = 12 (e e )
(E2.4)
cos( ) = 12 (e j + e j )
(E2.5)
1 j
(e e j )
2j
(E2.6)
sin( ) =
sin( ) = sin( )
sin( ) = cos( / 2)
(E2.7)
cos( ) = cos( )
cos( ) = sin( / 2)
(E2.8)
cosh( j ) = cos( )
(E2.9)
sinh( j ) = j sin( )
(E2.10)
cos( j ) = cosh( )
(E2.11)
sin( j ) = j sinh( )
(E2.12)
sinh( + ) = sinh( ) cosh( ) + cosh( ) sinh( )
(E2.13)
cosh( + ) = cosh( ) cosh( ) + sinh( ) sinh( )
(E2.14)
sinh( + j ) = sinh( ) cos( ) + j cosh( ) sin( )
(E2.15)
cosh( + j ) = cosh( ) cos( ) + j sinh( ) sin( )
(E2.16)
sin( + j ) = sin( ) cosh( ) + j cos( ) sinh( )
(E2.17)
sin( j ) = sin( ) cosh( ) j cos( ) sin( )
(E2.18)
cos( + j ) = cos( ) cosh( ) j sin( ) sinh( )
(E2.19)
cos( j ) = cos( ) cosh( ) + j sin( ) sinh( )
(E2.20)
sin( + ) = sin( ) cos( ) + cos( ) sin( )
(E2.21)
cos( + ) = cos( ) cos( ) sin( ) sin( )
(E2.22)
sin( 2 ) = 2 sin( ) cos( )
(E2.23)
sin(3 ) = 3 sin( ) 4 sin 3 ( )
(E2.24)
Ekler
519
cos(2 ) = cos 2 ( ) sin 2 ( ) = 2 cos 2 ( ) 1 = 1 2 sin 2 ( )
(E2.25)
cos(3 ) = 4 cos 3 ( ) 3 cos( )
(E2.26)
sin 2 ( ) + cos 2 ( ) = 1
(E2.27)
1 + tan 2 ( ) = sec 2 ( )
(E2.28)
1 + cot 2 ( ) = csc 2 ( )
(E2.29)
sin 2 ( ) = 12 (1 2 cos 2 ( ))
(E2.30)
cos 2 ( ) = 12 (1 + cos(2 ))
(E2.31)
sin 3 ( ) = 14 (3 sin( ) sin(3 ))
(E2.32)
cos 3 ( ) = 14 (3 cos( ) + cos(3 ))
(E2.33)
2 sin( ) cos( ) = sin( + ) + cos( )
(E2.34)
2 cos( ) cos( ) = cos( + ) + cos( )
(E2.35)
2 sin( ) sin( ) = cos( ) cos( + )
(E2.36)
tan( + ) =
tan( ) + tan( )
1 + tan( ) tan( )
(E2.37)
EK.3 VEKTR ZDELKLER

(f ) = 0
(E3.1)
( A ) = 0
(E3.2)
2 f = (f )
(E3.3)
2 A = ( A ) A
(E3.4)
( f + g ) = f + g
(E3.5)
( A + B) = A + B
(E3.6)
( A + B) = A + B
(E3.7)
520
( fg ) = fg + gf
(E3.8)
( f A) = f A + A f
(E3.9)
( f A ) = f A + f A
(E3.10)
A ( B C) = B ( C A ) = C ( A B )
(E3.11)
A ( B C) = B( A C) C( A B)
(E3.12)
( A B) = B ( A ) A ( B)
(E3.13)
( A B) = A B B A + ( B ) A ( A )B
(E3.14)
EK.4 BELRSZ NTEGRALLER LSTES

Aadaki integrallerde, C integrasyon sabiti ve X = a 2 + x 2 dir.
1/ 2
dx =
dx
Xdx =
2 3/ 2
x +C
3
= 2 x1 / 2 + C
(E4.2)
1
a2
ln x + X + C
axX +
2
2
(E4.3)
1/ 2
xXdx = 3 X
dx
+C
= ln( x + X ) + C
dx
(E4.1)
1 x
+C
a2 X
(E4.4)
(E4.5)
(E4.6)
dx
1 x 1 x3
=
+C
X 5 a4 X 3 X 3
(E4.7)
xdx
= X +C
X
(E4.8)
xdx
1
+C
X
(E4.9)
Ekler
521
xdx
X
a
(a
1
+C
3X 3
(E4.10)
1
dx
= tan 1 ( x / a ) + C
2
a
+x
(E4.11)
(E4.12)
1
xdx
= ln a 2 + x 2 + C
2
2
+x
(E4.13)
1
xdx
=
+C
2 2
2
2(a + x 2 )
+x )
(E4.14)
dx
1
1
=
ln (a + x) /( a x) + C = tanh 1 ( x / a ) + C
2
a
2a
x
(E4.15)
xdx
1
= ln a 2 x 2 + C
2
2
x
(E4.16)
(a
2
1
dx
x
= 2 2
+ 3 tan 1 ( x / a ) + C
2 2
2
2a ( a + x ) 2a
+x )
sin(ax)dx = a cos(ax) + C
(E4.17)
cos(ax)dx = a sin(ax) + C
(E4.18)
sec(ax)dx = a ln[sec(ax) + tan(ax)] + C
(E4.19)
csc(ax)dx = a ln[csc(ax) + cot(ax)] + C

sin
cos
(E4.20)
(ax)dx =
x sin( 2ax)
+C
a
4a
(E4.21)
(ax)dx =
x sin( 2ax)
+
+C
4a
a
(E4.22)
1
tan(ax) + C
a
(E4.23)
sec
csc
(ax)dx =
1
(ax)dx = cot(ax) + C
a
sin(ax) cos(bx)dx =
cos(a + b) x cos(a b) x
,
2(a + b)
2(a b)
(E4.24)
a b
(E4.25)
522
sin(ax) sin(bx)dx =
sin(a b) x sin(a + b) x
,
2(a b)
2( a + b )
a b
(E4.26)
cos(ax) cos(bx)dx =
sin( a b) x sin( a + b) x
,
+
2(a b)
2(a + b)
a b
(E4.27)
sin(ax) cos(ax)dx =
sin n (ax) cos(ax)dx =
cos(2ax)
+C
4a
sin n+1 (ax)

+ C,
(n + 1)a
n 1
tan(ax)dx = a ln cos(ax) + C
1
cot(ax)dx = a ln sin(ax) + C
1
x sin(ax)dx = a
x cos(ax)dx = a
tan
cot
(E4.28)
(E4.29)
(E4.30)
(E4.31)
x
sin(ax) cos(ax) + C
a
(E4.32)
x
cos(ax) + sin(ax) + C
a
(E4.33)
(ax)dx =
1
tan(ax) x + C
a
1
(ax)dx = cot(ax) x + C
a
(E4.34)
(E4.35)
sin
(ax)dx = x sin 1 (ax) +
1
1 (ax) 2 + C
a
(E4.36)
cos
(ax)dx = x cos 1 (ax)
1
1 (ax) 2 + C
a
(E4.37)
1
ln(1 + a 2 x 2 ) + C
2a
(E4.38)
tan
(ax)dx = x tan 1 (ax)
e
b
ax
ax
1 ax
e +C
a
(E4.39)
1
b ax + C
a ln(b)
(E4.40)
e ax
(ax 1) + C
a2
(E4.41)
dx =
dx =
xe ax dx =
Ekler
523
x e
n ax
dx =
1 n ax n n1 ax
x e
x e dx
a
a
(E4.42)
e ax sin(bx)dx =
e ax
[a sin(bx) b cos(bx)] + C
a2 + b2
(E4.43)
e ax cos(bx)dx =
e ax
[a cos(bx) b sin(bx)] + C
a2 + b2
(E4.44)
ln(ax)dx = x ln(ax) + C
x n ln(ax)dx =
x n+1
x n+1
ln(ax) +
+ C,
n +1
(n + 1) 2
x ln(ax)dx = 2 [ln(ax)]
(E4.45)
n 1
(E4.46)
+C
(E4.47)
sinh(ax)dx = a cosh(ax) + C
(E4.48)
cosh(ax)dx = a sinh(ax) + C
1
tanh(ax)dx = a ln[cosh(ax)] + C
1
coth(ax)dx = a ln[sinh(ax)] + C
1
sec h(ax)dx = a sin
(E4.49)
(E4.50)
(E4.51)
[tanh(ax)] + C
(E4.52)
csc h(ax)dx = a ln[tanh(ax / 2)] + C
(E4.53)
sinh
cosh
tanh
coth
(ax)dx =
sinh( 2ax) x
+C
4a
2
(E4.54)
(ax)dx =
sinh(2ax) x
+ +C
4a
2
(E4.55)
(ax)dx = x
1
tanh(ax) + C
a
(E4.56)
1
(ax)dx = x coth(ax) + C
a
(E4.57)
524
sec h
csc h
(ax)dx =
1
tanh(ax) + C
a
1
(ax)dx = coth(ax) + C
a
(E4.58)
(E4.59)
EK.5 BELRL NTEGRALLER LSTES
e ax dx =
1
a
(E5.1)
xe ax dx =
1
a2
(E5.2)
x 2 e ax dx =
2
a3
(E5.3)
n!
a n+1
(E5.4)
1
/a
2a
(E5.5)
x1/ 2 e ax dx =
x n e ax dx =
x 1/ 2 e ax dx = / a
(E5.6)
e ax sin(bx)dx =
b
a + b2
a>0
(E5.7)
e ax cos(bx)dx =
a
a + b2
a>0
(E5.8)
xe ax sin(bx)dx =
2ab
(a + b 2 ) 2
(E5.9)
xe ax cos(bx)dx =
a2 b2
(a 2 + b 2 ) 2
(E5.10)
sin(ax)dx = 0
(E5.11)
cos(ax)dx = 0
(E5.12)
sin 2 (ax)dx =
a = 1,2,3,...
(E5.13)
Ekler
525
cos 2 (ax)dx =
a = 1,2,3,...
cos(ax)dx = 0
(E5.15)
sin(ax)dx = a [1 cos(a )]
0
sin 2 (ax)dx =
cos 2 (ax)dx =
sin(ax) sin(bx)dx = 0
0
cos(ax) cos(bx)dx = 0
0
sin(ax) cos(bx)dx = 0
sin(ax) cos(bx)dx = 0
a = 1,2,3,...
(E5.17)
a = 1,2,3,...
(E5.18)
a b (a ve b tam say)
(E5.19)
a b (a ve b tam say)
(E5.20)
a b (a + b ift say)
2a
b2
/2
/2
cos(ax)dx = a sin(a / 2)]

0
/2
sin 2 (ax)dx =
cos 2 (ax)dx =
(E5.21)
a b (a + b tek say)
sin(ax)dx = a [1 cos(a / 2)]
/2
(E5.16)
a = b (a ve b tam say)
sin(ax) cos(bx)dx = a
(E5.14)
(E5.22)
(E5.23)
a = 1,2,3,...
(E5.24)
a = 1,2,3,...
(E5.25)
526
EK.6 DKDRTGEN, SLNDRK VE KRESEL KOORDNAT

SSTEMLERNDE DFERANSYEL UZUNLUK, YZEY VE HACM
ELEMANLARI
Diferansiyel
elemanlar
Uzunluk dl
Dikdrtgen koordinat
sistemi
Silindirik koordinat
sistemi
Kresel koordinat sistemi
dl = dr a r + rd a
+ r sin d a

dl = dx a x + dy a y + dz a z dl = d a + d a + dz a z
Yzey ds
Hacim dv
ds x = dy dz a x
ds = d dz a
ds y = dx dz a y
ds = d dz a
ds = r dr sin d a
ds z = dx dy a z
ds z = d d a z
ds = r dr d a
dv = dx dy dz
dv = d d dz
dv = r 2 dr sin d d
EK.7 DKDRTGEN, SLNDRK VE

SSTEMLERNDE VEKTREL LEMLER
KRESEL
KOORDNAT
Skaler
(nokta) arpm
Ax Bx + Ay B y + Az Bz
A B + A B + Az Bz
A B = AB cos
Kresel koordinatlar
Ar Br + A B + A B
Vektrel arpm
A B = AB sin a n Silindirik koordinatlar
Kresel koordinatlar
Skaler fonksiyonun
gradyan
f
Kresel koordinatlar
Vektr
alannn diverjans
.A
ax
Ax
Bx
ay
Ay
By
az
Az
Bz
A
B
ar
A
B
Az
Bz
Ar
Br
A
B
f
f
f
ax + ay + az
x
y
z
f
1 f
f
a +
a + a z

z
1 f
f 1 f
ar +
a +
a
r
r
r sin
Ax Ay Az
+
+
z
x
y
1 f
( A ) +
( A ) +
( Az )
z
Ekler
527
1 2
1
1
( A )
(r Ar ) +
(sin A ) +
2
r sin
r sin
r r
ax a y az
x y z
Bx B y Bz
a a a z
1
r z
B B Bz
a r r a r sin a
1
r sin r
Br rB r sin B
Kresel koordinatlar
Vektr
alannn
rotasyoneli
Kresel koordinatlar
2 f 2 f 2 f
+
+
x 2 y 2 z 2
Skaler fonksiyonun
Laplasyan
2 f
Kresel koordinatlar
1 f 1 2 f 2 f
+
+
2 2 z 2
1 2 f
1
1 2 f

f
sin
+ 2
r
+ 2
2
r sin 2
r r r r sin
Diverjans teoremi
. F dv = F . ds
Stokes teoremi
s( F) .ds = cF . dl
Birinci Green zdelii
v dv + v . dv = s . . ds
kinci Green zdelii (Green teoremi)

EK.8 ELEKTROMANYETK
TRKE SZLK
absolute value
airgap
airgap line
apparent
available
axial
axial fields
back emf
beam
boundary
capacitance
cartesian
charge free region
closed contour
closed loop
ALAN
mutlak deer
hava aral
hava aral dorusu
grnr
kullanlabilir
eksenel
eksenel alanlar
zt emk
demet, n, hzme
snr
kapasitans, kapasite
kartezyen (dikdrtgen)
yksz blge
kapal kontur, yol
kapal evrim
v [
2
TEORS
dielectric
differential
dipole
direction
displacement
divergence
domain
dot product
effective
energy
equipotential
excitation
explicit
factor
filament
]dv = [ ]. ds
LE
LGL
NGLZCE
dielektrik
diferansiyel
dipol
dorultu
deplasman
diverjans, dal
blge, domen
nokta arpm
etkin
enerji
epotansiyel
uyartm
ak
faktr
filaman
528
coaxial
coil
concentrical
conditions
conductance
conductivity
conservative
continuity
contour
convection
core
cross product
cross section
curl
current sheet
cylindrical
density
eeksenli
sarg
emerkezli
koullar
iletkenlik
ziletkenlik
korunumlu
sreklilik
hat
tanm
ekirdek
vektrel arpm
kesit
rotasyonel, dnl
akm tabakas
silindirik
younluk
flux
flux linkage
free charge
fringing
gradient
homopolar
image
impedance
incremental
induced
inductance
infinite
interface
internal
intrinsic
iron
isotropic
laplacian
line
loop
lossless
lossy
lumped
magnetizing
magnetomotive
motional
multiple
mutual
normal
null
ohmic
order
orientation
orthogonal
parallel
parameter
particle
patern
path
permeability
permittivity
perpendicular
phasor
planar
plane
plate
point
polar
polarity
polarization
potential
power
projection
quadrant
laplace operatr
izgi
evrim, dng
kaypsz
kaypl
toplu
mknatslama
manyetomotor
hareketsel
oklu
ortak, karlkl
dikey
sfr
omik
mertebe
ynelim
ortogonal, dik
paralel
parametre
parack, partikl
rnt
yol
manyetik geirgenlik
elektriksel geirgenlik
dikey
fazr
dzlemsel
dzlem
plaka
nokta
kutupsal
polarite
kutuplanma
potansiyel
g
izdm
drtlk
Radial
radiation
recoil
relative
reluctance
resistivity
retarded
right hand rule
rotational
scalar
self
sheet
sine
sink
skin
slot
solenoid
source
spherical
steady state
superposition
surface
time constant
torque
transients
translational
transmission
transverse
triple
turn
uniform
unit
vector
volume
wave
work
zero
ak
ak ba, halka aks
serbest yk
saaklanma
gradyan, eil
e kutuplu
grnt
empedans
artml
indklenen
indktans
sonsuz
arayzey
i, dahili
z, isel
demir
izotropik, ynsz
radyal
ma
seirdim
bal
relktans, manyetik diren
zdiren
gecikmeli
sa el kural
dnel
skaler
z
tabaka
sins
yutak
deri
oyuk, yark
selenoid
kaynak
kresel
kararl durum
toplamsallk
yzey
zaman sabiti
tork
geici olaylar
evrimsel
iletim
enine
l
sarm
dzgn
birim
vektr
hacim
dalga
i
sfr
Ekler
529
EK.9 ELEKTROMANYETK
NGLZCE SZLK
ak
ak
ak ba, halka aks
akm tabakas
arayzey
artml
bal
birim
blge, domen
apraz (vektrel) arpm
ekirdek
evrim, dng
evrimsel
izgi
dnel
drtlk
dzgn
dzlem
dzlemsel
eksenel
eksenel alanlar
elektriksel geirgenlik
empedans
enerji
enine
e kutuplu
eeksenli
emerkezli
epotansiyel
etkin
faktr
fazr
filaman
gecikmeli
geici olaylar
grnt
grnr
gradyan, eil
g
hacim
hareketsel
hat
hava aral
hava aral dorusu
ma
i, dahili
iletim
iletkenlik
indklenen
indktans
i
izdm
ALAN
explicit
flux
flux linkage
current sheet
interface
incremental
relative
unit
domain
cross product
core
loop
translational
line
rotational
quadrant
uniform
plane
planar
axial
axial fields
permittivity
impedance
energy
transverse
homopolar
coaxial
concentrical
equipotential
effective
factor
phasor
filament
retarded
transients
image
apparent
gradient
power
volume
motional
contour
airgap
airgap line
radiation
internal
transmission
conductance
induced
inductance
work
projection
TEORS
LE
LGL
TRKE
oklu
dalga
demet, n, hzme
demir
deplasman
deri
dielektrik
diferansiyel
dik
dikey
dikey
dipol
diverjans, dal
dorultu
multiple
wave
beam
iron
displacement
skin
dielectric
differential
orthogonal
normal
perpendicular
dipole
divergence
direction
manyetik geirgenlik
manyetomotor
mertebe
mknatslama
mutlak deer
nokta
nokta arpm
omik
ortak, karlkl
oyuk, yark
rnt
z
z, isel
zdiren
ziletkenlik
paralel
parametre
parack, partikl
plaka
polarite
potansiyel
radyal
relktans, manyetik diren
rotasyonel, dnl
saaklanma
sa el kural
sarg
sarm
seirdim
selenoid
serbest yk
sfr
sfr
snr
silindirik
sins
skaler
sonsuz
permeability
magnetomotive
order
magnetizing
absolute value
point
dot product
ohmic
mutual
slot
patern
self
intrinsic
resistivity
conductivity
parallel
parameter
particle
plate
polarity
potential
radial
reluctance
curl
fringing
right hand rule
coil
turn
recoil
solenoid
free charge
null
zero
boundary
cylindrical
sine
scalar
infinite
530
izotropik, ynsz
kapal evrim
kapal kontur, yol
kapasite
kararl durum
kartezyen (dikdrtgen)
kaypl
kaypsz
kaynak
kesit
korunumlu
koullar
kullanlabilir
kutuplanma
kutupsal
kresel
laplace operatr
isotropic
closed loop
closed contour
capacitance
steady state
cartesian
lossy
lossless
source
cross section
conservative
conditions
available
polarization
polar
spherical
laplacian
sreklilik
tabaka
tanm
toplamsallk
toplu
tork
uyartm
l
vektr
younluk
yol
ynelim
yutak
yksz blge
yzey
zaman sabiti
zt emk
continuity
sheet
convection
superposition
lumped
torque
excitation
triple
vector
density
path
orientation
sink
charge free region
surface
time constant
back emf
KAYNAKLAR
1.
Cheng, D.K., Fundamentals of Engineering Elektromagnetics, Addison-Wesley Publishing Company,

Reading, Massachusetts, USA, 1994
2.
Duffin, W. J., Electricity and Magnetism, McGraw-Hill Book Company (UK) Limited, England, 1980
3.
Edminister, J.A., Theory and Problems of Electromagnetics, Schaums Outlines, McGraw-Hill Book
Company, USA, 1993
4.
Edminister, J.A., Theory and Problems of Electromagnetics, Schaums Outlines, McGraw-Hill Book
Company, USA, 1993 (Elektromanyetik, 2. Baskdan evirenler: M. Timur Aydemir, Erkan Afacan,
Cem Nakibolu, Nobel Yaynevi, Ankara, 2000)
5.
Edwards, J. D., Electrical Machines, 2nd Edition, Macmillan, Brighton, UK, 1986
6.
Fitzgerald, A.E., Kingsley, C.Jr., Umans, S.D., Electric Machinery, McGraw-Hill, NY, 1990
7.
Fogiel, M., The Essential of Electromagnetics I-II, Research and Education Association, New Jersey,
1987
8.
Griffiths, D.J., Introduction to Electrodynamics, Prentice-Hall Inc., 1991
9.
Guru, B.S., Hzrolu, H.R, Electromagnetic Field Theory Fundamentals, PWS Publishing Company,
Boston, 1997
10. Grdal, O., Elektrik Makinalarnn Tasarm, Bursa Orhangazi niversitesi Yaynlar, 2015
11. Grdal, O., Temel Elektrik (hazrlanyor)
12. Grdal, O., Alanlar Teorisi, Bursa Orhangazi niversitesi Yaynlar, 2015
13. Grdal, O., Visual Electromagnetism, Bursa Orhangazi niversitesi Yaynlar, 2015
14. Hayt, W.H, Engineering Electromagnetics, McGraw-Hill Book Company, New York, 1989
15. Jackson, J. D., Classical Electrodynamics, 2nd Ed., Wiley, NY, 1975
16. Kasap, S.O., Principles of Electronic Materials and Devices, 2nd ed., McGrawHill, NY, 2002
17. Kreyszig, E., Advanced Engineering Mathematics, 6th Edition, John Wiley&Sons, NY, USA, 1988
18. Lowther, D. A., Silvester, P. P., Computer Aided Design in Electromagnetics, Springer-Werlag, New
York, 1986
19. Maxwell, J.C., A Treatise on Electricity and Magnetism, Dover Publications, NY, Vol. 1-2, 1954
20. Moon, P., Spencer, D.E., Field Theory for Engineers, Van Nostrand, Princeton, NJ, 1961
21. Moon, P., Spencer, D.E., Field Theory Handbook, Springer-Verlag, Berlin, Germany, 1961
22. Morse, P.M., Feshbach, H., Methods of Theoretical Physics, McGraw-Hill, New York, 1953, Vol. 1-2.
23. nal, H., Elektrostatik-Elektromagnetizma, alayan Kitabevi, stanbul, 1984
24. Panofsky, W.K.H., Phillips, M., Classical Electricity and Magnetism, Addison-Wesley Publishing,
USA, 1962
25. Paul, C.R., Nasar, S.A. Introduction to Electromagnetic Fields, McGraw-Hill Book Company, USA,
1987
26. Scheid, F., Theory and Problems of Numerical Analysis, McGraw-Hill Book Company, USA, 1988
27. Silvester, P.P., Ferrari, R.L., Finite Elements for Electrical Engineers, Cambridge University Press,
Cambridge, 1989
28. Smythe, W.R., Static and Dynamic Electricity, 3rd ed., Hemisphere Pub., NY, 1989
NDEKS
amper, 2
ampre kuvvet kanunu, 242, 243, 244, 248,
249, 295, 297
anten, 419
bdt (cad), 11, 447, 498
betatron, 405
bilgisayar destekli tasarm, 447
biot-savart kanunu, 233, 235, 244, 248, 254,
257, 261, 262, 294, 298
biot-savart kanunu, 8, 9, 11
birim vektr, 18, 23, 25, 27, 33, 34, 40, 61, 18,
25, 171
child-langmuir ilikisi, 201
coulomb kanunu, 166, 169, 233
evrimsel, 448, 449, 485, 498
dc motor, 329, 330, 332, 335
dielektrik ortam, 124, 126, 127, 175, 374, 414,
416
diferansiyel biim, 451
dikdrtgen koordinat sistemi, 6, 22, 29, 39, 41,
42, 53, 55, 59, 62, 68, 69, 82, 149, 157, 293
dipol, 113, 115, 161, 250, 260
diren, 198
dirichlet, 422, 423
diverjans, 56, 57, 77, 79, 103
dnel, 448, 449, 485
durulma zaman, 195, 196, 227
elektrik ak younluu, 3, 6, 167, 173
elektrik alan iddeti, 3, 6, 37, 85, 90, 94, 98,
100, 104, 110, 113, 118, 121, 152, 153, 154,
163, 166, 170, 174, 198, 324, 325, 383, 405,
414
elektrik alan, 9, 106, 107, 129, 135, 170, 171,
174, 181, 182, 196, 197, 225, 231, 282, 306,
330, 332
elektrik dipol, 111, 112, 115, 116
elektrik potansiyeli, 3, 167, 420
elektromanyetik pompa, 328, 331, 332
elektron hareketlilii, 186
elektrostatik voltmetre, 316, 317, 334
elektrostatik, 8, 9, 37, 82, 85, 117, 166, 218,

261, 276, 298, 305, 310, 311, 314, 316, 317,
325, 334, 374, 428, 448
emf, 223
enerji younluu, 454, 461, 468
faraday, 3, 10, 337, 342, 343, 347, 348, 349,
350, 351, 373, 378, 380, 395, 408, 410, 412,
414, 451, 515, 516
fazr biimi, 391, 392
ferromanyetizma, 271
gauss yzeyi, 102, 103, 104, 105, 110, 133,
167, 170, 278
gradyan, 50
green teoremi, 70, 74, 77, 79
hacim akm younluu, 3, 227
hacim yk younluu, 109, 170, 174
halka aks, 451, 457, 460, 464, 476, 481, 483,
484, 485, 488, 489, 493, 495
hall etkisi gerilimi, 328, 331, 332, 334
helmholtz eitlii, 394
henry, 2, 352
hz seici, 323, 325, 331, 333
histerezis, 273, 298
iletim akm younluu, 222, 375
iletken ortam, 185, 190, 192, 196, 197, 327,
392, 410
imaj metodu, 161
indklenen akm, 339, 347
indktans, 351, 353, 457, 471, 473, 476, 480,
483, 488, 493, 495, 496
integral biim, 374, 375
joule kanunu, 197, 198, 225, 387
kapasitans, 143, 149, 151, 169, 293
kelvin, 314
kulomb, 5, 8, 9, 73, 85, 87, 89, 104, 149, 166,
169, 170, 233, 256
kuplaj katsays, 365, 410
kuplajl sarglar, 364, 369
kresel koordinat sistemi, 32, 34, 41, 42, 78, 80,
82, 253
ktle spektrometresi, 323, 324, 331
pozisyon vektr, 115
laplace eitlii, 69, 72, 74, 151, 152, 153, 155,

156, 157, 158, 169, 171, 178, 191, 195, 222,
224, 277, 422, 438, 444
laplace eitlii, 8, 9
lenz, 10, 343, 344, 345, 410
lorentz kuvvet eitlii, 3, 11, 12, 323, 329, 339,
376, 457
relktans, 287, 288, 293, 298

rotasyonel, 59, 62, 63, 64, 255, 256
rotasyonel, 59, 62, 63, 71, 255
manyetik ak younluu, 3, 6, 238, 242, 251,

285, 321, 322, 324, 328, 330, 345, 349, 360,
414, 450
manyetik alan iddeti, 6, 295, 297, 324, 374,
414, 451
manyetik ayrc, 317
manyetik devreler, 284, 297, 298
manyetik dipol, 238, 250, 267, 271, 295, 297
manyetik enerji younluu, 9, 410, 414
manyetik malzeme, 231, 232, 271, 272, 284,
286, 287, 288, 290, 291, 292, 293, 298, 302,
303, 358, 412, 416, 452, 458, 464, 498
manyetik skaler potansiyel, 276, 296
manyetohidrodinamik generatr, 327, 332
maxwell eitlii, 3, 10, 11, 12, 348, 349, 372,
374, 375, 378, 379, 384, 387, 388, 393, 394,
405, 408, 409, 414
maxwell, 11, 448, 449, 450, 456, 457, 458, 459,
464, 467, 469, 471, 472, 475, 476, 479, 480,
481, 483, 484, 488
mknatslanma vektr, 302
momentler metodu, 441, 445
neumann, 362, 422, 423
newton, 1, 2, 87, 172, 406
nokta yk, 109, 126
normal bileen, 71, 134
oersted, 2, 233
ohm kanunu, 3, 9, 185, 186, 208, 224, 286, 296,
298, 377, 414
ortak indktans, 358, 458, 481, 482, 484
ototransformotoru, 401
z indktans, 357, 460, 464, 481, 485, 489
planck sabiti, 267
poisson eitlii, 9, 73, 150, 152, 169, 200, 201,
419, 420, 422, 424
polarizasyon, 298
potansiyel fark, 108, 224
poynting teoremi, 3, 384, 385, 392, 410, 415
saaklama, 100, 289, 373

sapma, 334
saysal zm, 488, 493
senkrotron, 322, 332
serbest elektron, 117, 182
sfr vektr, 78
snr hacim akm younluu, 273, 298, 509
snr hacim yk younluu, 128
snr artlar, 134, 135, 143, 171, 192, 228, 378,
380
siklotron, 321
siklotron, 323, 332, 335
silindirik koordinat sistemi, 26, 27, 40, 42, 51,
78, 80, 82, 83
skaler alan, 37
sonlu eleman metodu, 428, 444
sonlu fark metodu, 419, 427, 428, 444
sreklilik eitlii, 3, 222, 376, 410, 414
tanjant bileen, 135, 206
tanm akm younluu, 222
teklik teoremi, 70, 73, 79
transformotor, 125, 273, 350, 395, 401, 409,
426, 452, 453, 459, 474
uzunluk vektr, 246
vektrel toplama, 15, 77
yar-iletken, 187
yk younluu, 12, 174, 178
ykl parack, 306, 313, 321, 330, 332, 337
zaman harmonik alan, 389, 410

Elektromanyetik Alan Teorisi 2015

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektromanyetik Alan Teorisi 2015

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELEKTROMANYETK ALAN TEORS

Prof. Dr. Osman Grdal

BURSA ORHANGAZ NVERSTES YAYINLARI BURSA 2015

BURSA ORHANGAZ NVERSTES YAYINLARI BURSA 2015

olmadklarndan ve mhendislerin ou alan teorisi iin gereken matematik temeline sahip

Teorik geliimi deerlendirecek,

Prof. Dr. Osman Grdal, Bursa 2015

2.14 ZET ................................................................................................................................... 75

3.9.1 D NN NORMAL BLEEN........................................................................................ 121

3.9.2 E NN TANJANT BLEEN ....................................................................................... 123

4.9 D VE J ARASINDAK BENZERLK .................................................................................. 193

5 STATK MANYETK ALANLAR ................................................................................................. 231

5.11.1 B ALANININ NORMAL BLEEN N SINIR ARTI ............................................ 264

5.11.2 H ALANININ TANJANT BLEENLER N SINIR ARTI .................................... 265

7.7 KUPLAJLI SARGILARIN NDKTANSI .............................................................................. 363

9.5.3 E-NVEL EYLEYC................................................................................................... 464

Elektromanyetik Alan Teorisi

Tablo 1.2 Birim dnm faktrleri

Elektromanyetik Alan Teorisi

1.2 ALAN KAVRAMI

Tablo 1.4 Deiik alan deikenleri arasndaki ilikiler

Permitivite () ve permeabilite () ortamn zellikleridir. Ortam vakum veya boluk olduunda

o = 8,851 1012 10-9 /36 (F/m)

Elektromanyetik Alan Teorisi

ile yayldn tahmin edebilmiti.

Elektromanyetik Alan Teorisi

Burada, q ok kk bir v hacmindeki yk miktardr. v ne kadar kk olmaldr? Bu v nin

Elektromanyetik Alan Teorisi

( D ), manyetik ak younluu ( B ) ve manyetik alan iddeti ( H ). Elektrik alan iddeti ( E ) bo

alan almasnda kullanldr. Manyetik ak younluu ( B ) bo uzayda manyetostatik (kararl

Malzeme veya ortam zellikleri E ve D arasnda ve B ve H arasndaki ilikileri belirler. Bu

ve varsaymlar E , D , B ve H ve kaynak miktarlarn ilikilendirecek ve kartlm ilikiler

Elektromanyetik Alan Teorisi

Elektromanyetik Alan Teorisi

Elektromanyetik Alan Teorisi

Elektrik enerji younluu

Tablo 1.6 Manyetostatik alan eitlikleri

Manyetik vektr potansiyeli

Elektromanyetik Alan Teorisi

1.7 ZAMANLA DEEN ALANLAR

Elektromanyetik Alan Teorisi

Elektromanyetik Alan Teorisi

Elektromanyetik Alan Teorisi

(a) Vektrn grafiksel gsterimi

b) Ayn ynde eit uzunluktaki paralel oklar ayn

2.3 VEKTR LEMLER

A ve B vektrlerinin toplanmas iin A nn u (son) noktas ile akacak ve B nin balang

nce B ve sonra A izilebilirdi. Vektrlerin toplamnn toplanacak vektrlerin srasndan

2.3.2 VEKTREL IKARMA

vektrel karma, A B aadaki gibi tanmlanabilir. ekil 2.3de A vektrnden B vektrnn

A vektr bir k skaleri ile arplrsa,

paraleldir. Sklkla B ye baml vektr denilir.

Elektromanyetik Alan Teorisi

2.3.4 K VEKTRN ARPIMI

ekil 2.4 Nokta

ki vektrn nokta arpm

A ve B vektrlerinin nokta arpm A . B olarak yazlr ve A nokta B olarak okunur. ekil

(2.7) eitliindeki B cos miktar A boyunca B nin bileenidir ve ounlukla B nin A

boyunca skaler ve vektrel izdmlerinin belirlenmesinde kullanlacaktr. (2.7) eitlii A ve B

ifadesinden elde edilebilir. A 0 ve B 0 artyla (2.7) kullanlarak, aadaki gibi A

b) A bir sfr vektr veya

A ve B vektrlerinin vektrel arpm A B olarak yazlr ve A arp B olarak okunur.

2.5ada grld gibi A dan B ye sa-el vida dnnn hareketi yn dorultusundadr. a n

olarak A ve B vektrlerinin vektrel arpmn temsil ediyorsa