Bilge

Kaann
Vasiyeti

Do, Dr. Ahmet Taal

Turan K ltr Vakf

Glfem Soka, Nu:6/2
skdar-stanbul
Tel; O 216-310 89 05

Dizgi : Turan Yaynclk

Bask : Kaptan Ofset
ISNB : 975-7171-03-04
Kapak : Erol Kaymak
stanbul, 1996

Bilge Kaan'n Vasiyeti

GK-TRKLER VE BLGE NN VASYET

nsz
Trk tarihinin Trke yazl ilk kaynaklar olan
Orhun Abideleri ve dier yaztlar hi phesiz kl
trmzn en nemli hzineleridir. Bunun farkna
varan ok sayda Trk ve yabanc bilgin bu abide
ler zerinde almtr. Her ynyle son derece
zengin malzeme ihtiva ettiklerinden dolay gn
mzde ddhi bunlar hakknda aratrmalar srmek
tedir. Zaten son zamanlarda yeni kefedilen Eski
Trke (Kk-Trke) yazl kitabelerin says yzlerle
ifade edilmektedir. nanyoruz ki, gelecekte daha
yzlercesi bulunacak ve tarihimizin karanlk nokta
lar gn na kacaktr.
Bu kadar ok yaztn arasnda yz yldan beri b
tn dnya ilim alemince bilindii zere en mehurlar
Kl Tegin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlardr. Bunlarn
muhtevalarnn zenginlii dierlerinin hepsinden fazla
dr. Neticede en ok alma bunlar zerinde yaplm
tr.
Trk adn ilk defa resm bir devlet ad eklinde
kullanmak suretiyle tarih sahnesinde 542 ylnda
grnen Gk-Trkler, bu millete ad verme erefine
nail olmulardr. Onlarn Trke talara yazarak bi
ze braktklar abidev eserler, bu erefli yerini mille
timizin nezdinde daha do artrmtr.
deal bir Trk devleti eklinin izildii Kl Tegin

Bilge Kaan'n Vasiyeti

ve Bilge Kaan yaztlar taritimizin her ynyle

(sosya, sIyasD temelini tekil etmektedir. Onlarn
zerinde oyularak yazlanlar gnmzde de ne
mini kaybetmemitir. Bilakis gnden gne dai^a
fazla deer kazanmaktadr.
Bilge Kaan, dnyay kendi milletini ve devle
tini tanttktan sonra ok iyi analizler yapmaktadr.
Aslnda yapt analiz ve tesbitlerle ebediyen Trk
milletine nasiiat verirken stelik vasiyet etmekte
dir. Her trl ihaneti dmanl, iyi gn-kt g
n grm bir kii olarak konumaktadr. Neticede
hkmdarndan milletine kadar harkese vasiyette
bulunmaktadr.
Biz bu kk almamzda Bilge Kagan'n
szlerinin daha iyi anlalabilmesi maksadyla yoru
munu yapmay denedik. Fakat, ncelikle Gk-Trk
tarihinin ksa tantmn yazdk. Bylelikle Bilge'nin
sylediklerinin d aha iyi anlalabileceini mid
ediyoruz. unu aka ifade etmemiz gerekir ki, ki
tabelerdeki bilgilere sadece tarihi gzyle baktk
ve kesinlikle her hangi bir filolojik yoruma girmedik.
Amacmz Bilge'yi/ szlerini ve de Gk-Trkieri oku
yucuya tantmaktr. Bunun dnda her herhangi
bir gaye gdlmemitir. Bu aratrmann yaplmas
ve yaynlanmas konusunda yaptklar yardm ve
teviklerinden dolay bata Rasim Eki olmak zere
Turan Vakf yneticilerine teekkrlerimi ifade et
meyi bir bor bilirim.

Do. Dr. Ahmet Taal

Bilge Kaann Vasiyeti

I. G K -T R K D E V LE T

Trk adn ilk defa resm devlet ad eklinde

kullanarak milletimize ad verme erefi kazanan
Gk-Trklerin tarihimizde hi phesiz mstesna bir
yeri vardr. Gk-Trklerin Trk tarihinde nemli yere
sahip olmasn anlayan batl aratrmaclar 250 yl
dan fazla bir sreden beri youn halde bu devre
zerinde almaktadrlar. Gk-Trklerin asl ad
kendi dilleriyle yazdklar kitabelerinde belirttikleri
gibi Trk ve Trk idi. Ancak, dier Trk devletlerin
den ayrd edilmesi in 1896 ylndan beri ilim ale
minde Kk-Trk, yani Trkiye Trkesine uygun ola
rak Gk-Trk adyla anlmaktadr. Eski Trkede
Gk (Kk) kelimesinin lah, kutsal anlamlarn ta
d bilindiinden, Orhun Abidelerinde devletin bu
karakteri tad sk sk vurgulandndan Gk
(Kk)-Trk tabiri ilim alemince uygun karlanmtr.
542 ylnda kesin bir ekilde tarihi belgelerde
yer alm aya balayan Gk-Trklerin, bundan n
ceki devirlerine ait bilgiler efsanelerle karmtr.
Aslnda Gk-Trklerin meneyi kendilerine ait bir
resm efsaneyle zenginlemitir. Hanedan olutu
ran A-shih-na kabilesi efsaneye gre bir kurttan t
remitir. Bu efsane Gk-Trk hanedan zerinde o
kadar derin izler brakmtr ki; daha sonra hane
dan gelenler kendilerini birer Br (kurt) olarak ni

Bilge Kaan'n Vasiyeti

telendirmilerdir. Ayrca in kaynaklarnn bildirdi

ine gre A-shih-na ismini tayan bey ve iatunlar
vardr.
542 ylnda in topraklarna yaptklar aknlarla seslerini duyuran Gk-Trkler, 545 ylnda reisleri
Buminle in'deki Bat Wei devletiyle siyas mna
sebet kurdular. lk defa bir baka devletle diplo
matik iliki kurmalar onlar iin dnm noktas oldu.
Arkasndan Tles boylar adn tayan ok sayda
dier Trk boyunun bal bulunduu grubu kendi
ne itaat ettirdi. Artk, gcnn iyice arttna g
ren Bumin, kendisini bamsz hissetmeye bala
mt. Bundan dolay vossallk eklinde bal bulun
duu Mool Juan-juan devletinin hkmdar Ana-kuei'e eli gndererek kzyla evlenmek istedi
ini bildirdi. Juan-juan hkmdar onun bu teklifine
ok kzm ve "aslnda Gk-Trkelerin, kendilerinin
demir ilerinde alan bir klesi olduklarn nasl el
i gnderip de evlilik teklifinde bulunabilirler" diye
hakaret etti. Bunun zerine 552 ylnda Juan-jun'lar
yapt ani bir basknla malup eden Bumn, onla
rn devletini ortadan kaldrd ve Gk-Trk devletini
resmen kurdu. Bozguna uayan Juan-juan'larn
hkmdar sava meydannda intihar ederken, ar
ta kalanlar in'e ve de doudaki Ktan kavmine
sndlar.
Devlete istikllini kazandran Bumin, "il Kaan"
devletin hkmdar unvannn ald. Kardei stemi'ye de Yabgu unvan sunularak, lkenin bat ta
rafnn daresi verildi. Milletine bylesine byk ba-

Bilge Kaan'n Vasiyeti

anlar kazandran Bumin, ayn yl (552) ld. Yerine

olu Kara, kogan oldu. Tahtta kald bir yl eri
sinde Gk-Trk devletini her ynyle gelitirmeye
alan Kara Kagan'n idaresi de fazla uzun srme
di. 553 ylnda lnce yerine kardei Mukan geti.
Her ynyle I. Gk-Trk devletinin en byk h
kmdar olan Mukan tahtta kald yaklak yirmi
yl iinde devletini zamannn dnyasnn en byk
ve gl devleti haline getirdi, in kaynaklarnn
baka hi bir hkmdar iin kullanmad "in

eddinin dandaki btn kavimler ona itaat et

miti" ifadesi onun iin yazlmtr.
Gk-Trlerin en byk dman olan Juan-juan'larn arta kalanlar, in'in kuzeyindeki Bat Wei
ve Ch'i devletlerinden geri alarak ortadan kaldr
d. Zaten daha nce kendi topraklarnda onlarn
son kalntlarn temizlemiti. Gk-Trk devletinin s
nrlar artk Kore'den Karadeniz'e, in'in ortalarn
dan kuzeyin ssz derinliklerine kadar ulayordu.
Ona balanm ayan bir Trk boyu kalmad gibi,
boyun emeyen yabanc kavim dahi kalmamt.
in'de hkm sren Bat Wei (557'den sonra
Chou) ve Ch'i devletleri Gk-Trk devletiyle yakn
lamak iin birbirleriyle yar ediyorlard. Neticede
her iki in devleti de adeta hzinelerini boaltrca
sna Mukan Kagan'a yllk vergi dem eye balad
lar. Mukan lkesi iin en uygun siyaseti uygulaya
rak her iki devletten azami ekilde faydalanmasn
bildi.
in tarihi kaytlar adndan korkuyla bahsetti-

Bilge Kaan'n Vasiyeti

leri Mukan'n karakteri hakknda enteresan bilgi

vermektedirler. Yznn genilii 30 cm., gzleri
donuk cam gibi, asker mcadelesi, sava ve ben
zeri ilerde ok hain, fakat ayrca zeki ve bilgili,
yznn rengi kzl idi. Olaan st cesurdu, asker
taktikleri ok iyi bildii gibi ordusuna ok iyi ku
manda ediyordu. Kerulen rmandan Ural dala
rna kadar geni bir alana yaylm olan dank
Tles boylarnn hepsi Mukan'n idaresinde tekilat
lanm idi. zellikle Sod'luran himaye edilmesi
neticesinde lkede ticeret gelimiti.
Mukan, 572 ylnda lnce yerine kardei Taspar geti. Taspar ine kar stnln o derece
ileri gtrd ki; in imparatorlarna "oullarm'' di
ye hitap ediyordu. ok ar genilemi lkesini da
ha kolay idare etmek maksadyla kk kaanlk
lar kurmak yoluna gitti. Ancak, ilk zamanlar bu sis
tem faydal oldu ise de sonradan devlet adamlar
arasnda anlamazlklar ba gsterdiinde byk
zarar vermitir. Taspar, Trk milletinin yapsna hi
de uymayan Budizm dinine meyi etti. Onun bu di
ne kar olan ilgisi milletin kendinden soumasna
sebep olmutu. Arkasndan kuzey in'deki devlet
lerden Chi'ler yklp, baz prensleri Gk-Trklere s
nnca yine hata yapt. nceleri bu prensleri des
tekledi ise de daha sonra Ch'i'lerin rakibi Chou'lar
bir prenses vaad edince, bir hile kendisine snan
prenslerini onlara teslim etti. Bu da milletin tepkisi
ne yol am ve Taspar'a kar olan sayg azalmt.
Taspar 581 ylnda hastalanm, fakat lmeden n

Bilge Kaan'n Vasiyeti

ce devletine ve milletine kar bir zararl hareket

daha yapmt. Aabeyi IVlukan'n olu Ta-lo-pien'i
tahta aday gsterdi. Halbuki Ta-lo-pien'in annesi
Trk olmad iin babas tarafndan dahi tahta
vasiyet edilmemiti. Taspar'n az sonra lm zeri
ne Ta-lo-pien, kaan olmak istedi. Ancak, millet
ve devlet adamlar onu kaan olarak tanmadlar.
Devlet meclisinde yaplan mzakerelerde Taspar'n olu An-lo'nun kaan seilmesine karar ve
rildi. Kaan olamad iin kzan Ta-lo-pien, kuzeye
doru ekildii ve srekli gnderdii elilerle ka
an An-lo'yu rahatsz etti. Meydana gelen huzur
suzluklar nlenemeyince devlet meclisi yeniden
topland. Kara'nn olu bara'nn cesur, yiit birisi
olup kaanla onun layk olduu kararna vard
lar ve An-lo tahttan idirilip yerine bara akrld.

10

Bilge Kaan'n Vasiyeti

DOU GK-TRK DEVLET

Gk-trk lkesinde huzursuzluklar kendini
yava yava gsterirken, in'de durum tam tersi
ne geliti. yz yldan beri bir arya gelemeyen
in, tek bir devlet etrafnda birleiyordu. Suei ha
nedan kuvvetli bir ekilde ortaya kt. Bu hane
dann imparatorunun yapt ilk byk ilerden bi
risi Gk-Trk lkesinin iine ok yetenekli bir casus
grevlendirmek oldu. Ch'ang Sun-sheng adl c a
sus mkemmel nianc idi. Trklerin niancla ver
dii nemi bilen inliler onu zellikle semilerdi.
Ad geen casus bu zelliinden dolay Gk-Trkler tarafndan ok sevilmi, bilhassa kaan bara
onu bizzat ava gtrp niancln tes etmiti.
Ch'ang Sun-sheng'in gsterdii baarlardan dola
y ona hayran olan sbara, devlet adamlarnn
hepsine onunla yaknlamalarn emretti. Bylece
Gk-Trk devlet yapsn ok yakndan tetkl etme
frsatn buldu. lkesine dnnde hazrlad ra
por ve planlar Suei imparatoruna sunarak, GkTrk lkesini blmek iin gerekli btn ilemleri
balatt. bara Kagan'a muhalif duygular besle
yen dier hanedan yeleriyle teriKisa geildi. lk
hedef bat kanadn idare eden Tardu idi. Derhal
ona eli gnderilerek kurt bal sancak sunulup
kendisinin bamsz bir kaan olarak tannd bil
dirildi. inlilerden bu teklifi alan Tordu, lkenin do

Bilge Kaan'n Vasiyeti

11

usundan ayrldn ilan etti. Bununla yetinmeyen

inli casuslar bara'nn kardeleri ve am calarna
ulap, onlar da kaana kar isyana tevik ettiler.
Devletin dousunda yaayan baz Mool kabile
leri (Ktan v.b.) ile temas kurup, bara'dan ayrlp
kendilerine balanmalar konusunda ikna ettiler.
Bylece zaten ikiye ayrlan I. Gk-Trk devle
tinde uzun sren i savalar patlak verdi. Halbuki
bu karklk ve i savalar kmadan nce 581 y
lndan balayarak in'e uzun sren aknlarda bu
lunmu ve byk bir ksmn igal etmiti. bara'nn
gcn zayflatan bir baka sebep de kuraklklar
dolaysyla kan ktlklard. Yiyecek sknts yzn
den byk insan ve hayvan kayb m eydana gel
miti.
Gzndeki azalm aya ramen bara Dou
Gk-Trk lkesi iinde kontrol elde tutabildi. An
cak, 585 ylnda in'deki Suei imparatorunun siyasi
stnln kabul etmek zorunda kald. Onun
587'de lm zerine yerine kardei Boa kaan
olurken, o da in'in vassal olmay srdrd. Asln
da lkesi iinde nemli baarlar kazanmt. 589 y
lnda bir sava esnasnda alnndan okla vurularak
len Boa'nn yerine bara'nn olu Tou-lan ka
an oldu, 593 ylndan sonra zerindeki in basks
n yrtan Toulan, vergi vermeyi durdumu, stelik
aknlara balamt. Toulan'n in'e yapt saldrla
r bir trl durduramayan Suevi mparatoru, neti
ced e tekrar casus Ch'ang Sun-sheng'n yardmyla
entrika faaliyetine girimi, Baga Kagan'n olu T'u-

12

Bilge Kaan'tn Vasiyeti

li ile temasa gemiti. T'u-li, bir in casusu gibi al

arak Tou-lan'n seferlerinden nce onlara haber
gnderiyor ve hcum yllarn bildiriyordu. Tou-lan
onun ihanetini cezalandrmak iin zerine yryp
ar bir bozguna uratt. T'u-li yanndaki in casus
lar ile cann zor kurtarp Suevl imparatoruna sn
d. Tou-lan yine in topraklarn yamay srdrr
ken, onlarn tahrikiyle ayaklanan Tles boylaryla
olan savalar kaybetti ve ldrld. Basz kalan
Dou - Trk devletini bir sre Tardu, Pu-chia (Bilge)
unvanyla idare itti ise de casus Ch'ang Sunsheng'in onun ordusunun su iecei kaynaklar ze
hirlemesi neticesinde asker ve hayvan kaybna
uraynca gcn kaybetti, Yine Tles boylarnn
isyan ile karlaan Tardu malup olup tek bana
T'u-yhunlarn yanna kanca tarih sahnesinden
ekildi.
Bo kalan Dou Gk-trk devleti tahtna inli
ler daha nce kendilerine snan T'u-Li'yi Ch'i-min
Kaan unvanyla oturttular. Onun sayesinde bir
ka sene Dou Gk-Trk devletini kontrol ettilerse
de 609da lm zerine yerine geen olu Shihpi
(Sibir?), devleti her bakmdan toparlad. in'e ver
gi gnderilmedii gibi yaplan saldrlarla Suei ha
nedan ypratld. inlilerin teebbs ettii entrika
faaliyetlerine hi bir Trk beyi katlmyor, aksine on
lara kar cephe alyordu. Hatta 615 ylnda Yen
men ehrinde in imparatoru kuatld. Mevcut 41
kaleden 39'u ele geirildii, in imparatorunun
korkudan alam aya balad srada, Shih-pi Ka-

Bilge Kaan'n Vasiyeti

13

gan'n in asll hatupu i-cheng devletin kuzey ta

raflarnda Tles boylarnn isyan ettiklerini syleye
rek onu kandrd ve ace le kuatmay kaldrarak
geri dnmesini salad. Bu hadise srasnda ve
sonrasnda byk bir sarsnt geiren Suei impara
torluu ykld. Yerine Gk-Trklerin de yardmyla
in tarihinin en parlak devleti saylan T'ang impa
ratorluu kuruldu (617).
Dou Gk-Trk devletinin parlak dnemi de
vam ediyordu. Trk ordular srekli in'in kuzey
topraklarna aknlar yapyor, in mparatoru GkTrklere ar vergiler demek suretiyle kendini kur
tarabiliyordu. 619 ylnda hazrland byk bir
akn ncesinde len Sihih-pi'nin yerine kardei
Ch'u-lo (Cora ya da Congra?) kaan oldu. O da
aabeyi gibi ayn baarlar devam ettirdi. Ancak,
in'deki T'ang hanedanna ok ar ykc bir dar
be vurmak iin ordusuyla harekete gem eden
nce inli elinin adamlar vastasyla zehirlenerek
ld. (621). l Kaan (Chie-li) Ch'u-lo'nun yerine
geip, 625 ylna kadar devleti baarl bir ekilde
idare etti ise de kendisinden sonra devletin ikinci
adam olan yeeni Tu-li'nin ihanet ederek, inli
lerle gizlice anlama yapmasna kzp sz konusu
tarihte Wei nehrikenarnda bir bar anlamas im
zalaynca durum deiti.
l Kaan, bu anlamayla in'e akn yapm a
maya karar veriyor, sadece ald vergilerle yetini
yordu. Ancak, o byk bir hata yapm, devletin
nemli mevkilerine Trk olmayan kiileri (inli ve

14

Bilge Kaan'n Vasiyeti

Sodlar) getirmiti. Bu l<iiler Gl<-Trk tresini de

itirerek, yerlerine yabanc kanunlar uygulama
ya koydular. Millet kendi karakterine hi de uyma
yan yeni kanunlara uymad gibi devlete olan
ball da zayflatt. Neticede devlet sarslmaya
balad. Sir Tardular bata olmak zere, Uygur,
Bayrku, Korluk ve dier Trk boylarnn ou ayak
land. Ayaklanmalar bastrlamaz iken yaz mevsi
minde birden bastran kar ya milleti ve devleti
ok zor durumda brakmt. Btn kargaalklara
meydana gelen ktlk da eklenince II Kaan, kendi
yannda kolanlarla birlikte in snrlarnn yaknn
daki Demir Dana (T'ie-shan) ova kt. Onun ha
reketlerini yakndan takip eden inliler, pusuya
drerek bozguna urattlar. l Kogon'n kendisi
kaabildi ise de daha sonra yakalanarak ine
gtrld. Bir sre burada yaad ve zntden
ld.

Bilge Kaan'n Vasiyeti

15

BATI GK-TRK DEVLET

stemi Yabgu, 552'de Gk-Trk devletinin ba
mszl ilan edilince bat kanadnn idaresini ele
alm ve 576'da lmne kadar baar ile ynet
miti. Bat Trkistan', Karadeniz'in kuzeyini Krm'a
kadar devlete balamt. Akhun devletini orta
dan kaldrm, Sasani devletini bask altna alp, Bi
zans imparatorluu ile mnasebet tesis edilmiti.
Onun yerine olu Tardu geti. Tardu 582 ylndan
sonra devletin dousundan ayrlarak bamsz Bat
Gk-Trk devletini srdrmeye bolad. Bat y
nnde sk sk zaferler kazanarak. Bat Trkistan e
hirlerini Trkletirmeye alt. Ancak, 601 ylndan
sonra Dou Gk-Trk devletinin i ilerine karma
s, bir sre onun da kaan olmas inlilerle kar
karya gelmesine yol at. inlileri bir ok savata
ar malubiyete uratmasna ramen onlarn uy
gulad hile ve entrikalara mani olamad, zellik
le Gk-Trklerin asker ve hayvanlarnn su iecei
kaynaklara zehir aktlmas sonucu ar bir darbe
yedi. Arkasndan Tles boylar isyan edince otori
tesi tamamen sarsld ve T'u-y-Hun'lara snarak
tarih sahnesinden ekildi. Onun yerine geen
Ch'u-lo, She-kuei ve Tung Yabgu kaanlar zama
nnda (630'a kadar) Bat Gk-Trk devleti yava
yava kuvvetlenerek eski gcne kavutu. Ancak,
T'ung Yabgu Kagan'n en parlak zamannda am
cas tarafndan ldrlmesi sonucu Bat Gk-Trk

16

Bilge Kaan n Vasiyeti

devleti karkla srklendi. Hanedandan gelen

beyler birbirleriyle mcadele ederek 558-559 ylna
kadar varlklarn srdrdlerse de bu tarihte in
ordular Bat Trkistan'a ulaarak, burasn in'deki
T'ang imparatorluuna balad.

FETRET DEVR
Dou Gk-Trk devleti yklnca millet ana
ktleye ayrlmt. Birinci ksm gidip in'e balanan
yz binden fazla kii oluturuyordu. kinci ksm Slr
Tardu'lar etrafndan toplanan kalabalk bir ktle
idi. nc ktle ise Bat istikametine doru g
etmiti. in'e gidenler 639'da inliler tarafndan
geri gnderildiler. 648 ylnda Ch'e-pi adl Gk-Trk
hanedanndan gelen bir bey, Altoy dalarnda s
tiklalini ilan etti ise de Uygur, Karluk ve dier boyla
rn inlilerle ibirlii yamas netisecende zor du
rumda kald ve 650'de in'e teslim oldu. Bundan
sonra Gk-Trk lkesinde askeri valilikler kuran
T'ang imparatorluu 679 ylna kadar byk bir
bask altnda Gk-Trk lkesini idare ettiler. Bu ylii'
sonudan itibaren in'e yakn blgelerde Trk
beyleri bamszlk iin bakaldrmaya baladlar.
in esaretine kar Gk-Trk ayaklanmalarnn ilk
ikisi hedefine ulaamad. nk, bunlar in snrla
rna yakn yerlerde hakerete gemi, neticede hi
lelere yenik dmlerdi. Ancak, Kutlug liderliin
deki nc hareket Gobi lnn kuzeyinde
tken'e yakn yerlerde balad. Ksa zamanda d

Bilge Kaan'n Vasiyeti

17

er Trk boylar bir birlik etrafnda toplanarak kuv

vetlenme saland. 682 ylnda II. Gk-Trk devleti
resmen bamszln ilan etti. inlilerin yanndan
kaarak Kutlug Kagan'n yanna gelen Tonyukuk.
Gk-Trklerin gcne g katmt. ok mkem
mel asker dehaya sahip olan Tonyukuk'un kendi
yanna gelmesine sevinen ilteri Kutlug, onu he
men btn asker ilerin bana getirdi.

18

Bilge Kaan'n Vasiyeti

II. GK - TRK DEVLET

Bundon sonra in'e arda arda darbeler in
meye balad. in snrlar en doudan, en batya
kadar Gk-Trk aknlarna maruz kalyordu. ou
in ordusu sava meydanlarnda ya tamamen
imha ediliyor ya da perian edilip geri kam aya
zorlanyordu. Bir ok inli kumandan dahi sava
meydanlarnda ldrlmt. Kutlug adeta g e
mi yllarn ntikamn alyordu, inlilerin Mool boy
lar ile baz Trk boylar le kurduklar ttifak, Tonyukuk'un zamanndan nce harekete gemesiyle
ortadan kaldrld. in'e toplam 46 defa akn yapl
mt. in tarihinin en parlak devleti saylan T'ong
hanedan ar yenilgilere uratlmt.
inlilere kar kazand baarlarn yannda
Ktanlarla yedi ve Ouzlarla be kere savaan Kutlug, II. Gk-Trk devletini tam anlamyla tekilat
landrdktan sonra 691 ylnda ld. Onun oullan
Bilge sekiz. Kl Tegin yedi yanda olduundan
kardei Kapgan, II. Gk-Trk devleti tahtna otur
du. Tad ad gibi fatih olan Kapgan, tahtta kal
d yirmi drt yl iinde ok mhim eyler yapt.
Onun uygulad siyasetin temel hedefi vard.
Bu hedefler:
1- Asya ktasnda ne kadar Trk varsa hepsini
Gk-Trk birliine balamak,
2- in'de dank vaziyette yaayan Trkleri
tekrar anavatana ekmek, bylece esaret altn

Bilge Kaan'n Vasiyeti

19

daki Trkleri kurtarmak,

3in'i srekli bask altnda tutmak suretiyle,
lkesini hile ve entrikalardan korumak, ayrca on
lardan ald yiyecek ve tarm rnleri ile kendi
halkn beslemek idi.
Kapgan, bu hedeflerini gerekletirmek iin
tahta geer gemez in'e aknlar balad. 699 yl
na kadar yapt hcumlarla T'ang imparatorluu
nu g durumlara soktuu gibi in'den istedii
her eyi ald. Sava medanlarnda Trk ordularn
durduramayan inliler hile makinalarn harekete
geirmiler, Krgz, Trgi ve dier baz boylarla itti
faka teebbs etmilerdi. Ancak, 696/697 yl k
mevsiminde Tonyukuk, Bilge ve Kl Tegin ile dier
hanedandan gelen beylerin kumandasndaki
Gk-Trk ordular kuzeyde Kgmen dalarn aa
rak Krgzlarn, batda Maverannehr'e kadar gi
derek Trgilerin isyann bastrd. Ksacas inliler
eskiden olduu gibi Gk-Trk lkesinde rahata
entrika evirmiyorlard. stelik yakalanan in c a
suslar derhal ldrlyordu. Darda ve ieride
ok saydaki zaferine ramen Kapgan, milletine
kar zalimce davranyordu. Onun sert tutumlar
yznden Orhun Abidelerinde sk sk grld
zere boylar isyan ediyorlard. Zaten kendisinin
lm de byle bir isyanla ilgili oldu. 716 ylnda is
yan eden Bayrku'lar malup ettikten sonra az sa
yda askerle geriye dnerken St ormannda
bu boydan arta kalanlar tarafndan pusuya d
rlm ve ldrlmt. Bayrkularn yannda bulu

20

Bilge Kaan'n Vasiyeti

nan bir inli casus tarafndan onun kesik ba

T'ang imparatorluu merkezi Ch'ang-an'a getiril
miti. Casusun onlarn yannda bulunmas bir bak
ma inlilerin srekli Gk-Trk lkesinde isyan kar
mak iin adam gnderdikleri fikrini kuvvetlendiren
en iyi delildir.
Kapgan'n yerine geen olu nal, lkede son
zamanlarda kan karklklar nleyememi, isyan
lar bir trl durmamt. zellikle Ouz boylar s
rekli isyan halinde idi. inal Kagan'n devletin btn
ykn omuzlayacak kadar kudretli olmadn
gren Bilge ve Kl Tegin kardeler bir ittiial yapa
rak, onu tahttan indirdiler. Yeni kaan Bilge oldu
(716 yl).
Bilge tahta knca kardei Kl Tegin, Sol Bilge
Elig'liine getirilirken, tecrbeli devlet adam Tonyukuk, Ayguclk makamna (devlet meclisi ba
kanl) tayin edilmiti. Yllardan beil sren sren i
isyanlar sebebi ile devlet adamlarnda ve millette
yorgunluk ve bezginlik vard. ki karde derhal m
cadeleye baladlar. 717 ylndaki Kargan savan
da Uygurlar malup edilirken, 718'de tekrar isyan
etm eye teebbs eden Korluklar zerine yrnd.
Dier btn Gk-Trk kaanlarndan farkl olarak
Bilge Kaan, in ile iyi geinm e niyetinde idi.
nk Tonyukuk onu Gk-Trklerin yorgun olduu
nu inlilerin ise daha dinamik durumda bulundu
u konusunda ikna etmiti. in yine eskisi gibi bo
durmuyordu. Ktan, Tatab ve Bebalk'ta bulunan
Basml'iarla gizli ittifak kurmutu. Tonyukuk, bu tehli

Bilge Kaan'n Vasiyeti

21

keli durumu uygulad gzel bir strateji ile atlatan

Bilge, nce Basnmllar bozguna uratmt. Arka
sndan Kansu'daki Shan-tan blgesinde 720 ylnn
eyll aynda yaplan savata in'e kar byk bir
zafer elde edildi, Bebalk da tamamen ele geiril
dikten sonra in'e kar yaplan ard ardna on se
ferde Kan, Yan ve Liang eyaletleri tamamen ele
geirildi. Bylece kendilerine kar kurulan ittifakn
iki cephesini datan Bilge ve Kl Tegln 722/723 yl
larnda Ktan ve Tatab gibi Mool boylar yenilgi
ye uratld.
Korluklarn asi idarecisi memleketten kam
ve oraya ulaan Bilge, Korluk halk tarafndan se
vinle karlanmt. stelik 717 ylndan beri kendini
bamsz sayan Trgi boyunu ve bulunduu
memleketi Bilge artk kendine bal gryordu.
inliler Gk-Trklerin Bilge, Kl Tegln ve Tonyukuk li
derliindeki baarlarn dikkatle takip ediyorlard.
Saraylarnda yaptklar bir tartmada Bilge'yi iyi,
milletini seven, milleti tarafndan sevilen. Kl Tegin'l
sava sanatnn stad, ona kar duracak gcn
bulunmadn, Tonyukuk'un ise otoriter ve bilge,
planlar ve kurnazlnn ok olduu eklinde nite
lendirmilerdi.
725 ylndan sonra Bilge Kaan, in'e kar yu
muad. Onlarn bu tarihte gnderdikleri eliyi g a
yet iyi bir ekilde karlad. Byk vezir Tonyukuk
hakkndoki son haber bu eliliin geliiyle ilgilidir.
Bundan az sonra lm olmaldr. Gk-Trk devleti
nin kuruluundan itibaren llteri Kutlug, Kopgon ve

22

Bilge Kaan'n Vasiyeti

Bilge zamanlarnda devlete stn hizmetlerde bu

lunan Tonyukuk'un meziyetleri dmanlar inlilerin
kaynaklarnda bile anlatlmtr. Bir zaman Bilge,
in lkesinde olduu gibi Trk lkesinde de ehir
lerin etrafn surlarla evirmek, kaleler yaptrmak is
tiyordu. Tonyukuk buna iddetle itiraz etmi ve Bilge'yi byk bir hatadan dndrmtr. Ona gre
Trklerin says inlilere gre az olduu iin ehirler
de kapal duvarlar arkasnda yaayamazlard.
nk. Trkler hayatlarn sulu ve otlu bozkrlarda
geirmeye almlard. Bu hayat tarz onlar srekli
sava talimleri iinde tutuyordu. Kuvvetli iseler or
dular sevk eder, aknlar yaparlar, sayf iseler boz
krlara ekilir m cadele ederler, eer kale ve sur
lar iine kapanrlarsa in ordular onlar kuatr ve
lkelerini kolayca istila ederdi. Bilgenin bir dier
dncesi lkede Taoist tapnaklar ina ettirerek,
Trkler arasnda Buzdizm'i yaymak idi. Ancak, yine
Tonyukuk kar karak Budizm'in insandaki hk
metme ve iktidar duygusunu zaafa urattn,
kuvvet ve savalk yolunun bu olmadn, eer
Trk milletinin yaamas isteniyorsa, bu din ve tap
naklar lkeye sokulmamal idi. Tonyukuk hatras
na Bain-cokto adl bir mevkide (byk ihtimalle
726/727'de) bir kitabe diktirilmitir,
731 ylnn 27 ubatnda Kl Tegin ld. O sra
da 47 yanda olan Kl Tegin yedi yandan beri
hayatn Trk milletinin yceltilmesine adamt.
Onun lm Gk-Trkler arasnda byk znt
yarartmt. Cenaze treni ise 1 Kasm 731 tarihin

Bilge Kaan'n Vasiyeti

23

de yaplmtr. Trene Gk-Trk halkndan baka

in, Titan, Tatab, Tibet, ran, Sod, Bullara, Trgi,
Krgz ve benzeri devlet ve boylarn heyetleri katl
mtr.
ki byk yardmcsn kaybeden Bilge artk
yalnz kamt. Zaten Ktan ve Tatablara 734 yazn
da kar Tngkes danda zafer dnda her hangi
bir faaliyeti grlmemektedir. Ayn yl bakanlarn
dan biri (Buyruk-Cor, ince IVei-lu-ch'o) tarafn
dan zehirlenen Bilge, hasta yatarken kendisini ze
hirleyen bakan ve yardmclarn ldrtt. Daha
sonra kendisi 25 Kasm 734'te hayata gzlerini
yumdu. Bu srada 50 yanda idi. Onun cenaze t
reni 22 Haziran 735'te yapld.
Biige'den sonra tahta geen kaanlar ayn
baary gsteremediler. 740 ylndan sonra da ay
n durum devam edince lke iinde huzursuzluk
artt. Basmliar, Korluklar ve Uygurlor birleerek is
yan etmilerdi. nce Basmilordan gelen bir bey
kaan ilan edildi (742). Arkasndan son Gk-Trk
kaan Ozm' ve onun kk kardei Po-mei'i l
drdler (744). Bu ekilde Gk-Trk devleti yklr
ken mttefik boylar arasnda anlamazlk kt. Uygurlar, Basmllar yenerek duruma hakim oldular
ve kendi devletlerini kurdular (745).
Tarihimizin mstesna ahsiyetlerinden biri olan
Bilge Kaan, dikkat ekici zellikere sahiptir. Yalnz
tarih hadiseler asndan deil Trk dilinin de en
deerli hzinelerinden saylan Kl Tegin kitabesi,
onun iin yaptrd i duvarlar kahramann haya

24

Bilge Kaan'n Vasiyeti

tn gzler nne seren sahnelerle ssl bark"

onun emri ve himmetiyle meydana getirilmitir.
Bu kitabedeki ifadeler gerek bir babann ev
latlarna en iten nasihatlar ikazlar durumunda
dr. Orada sadece Trk milletinin yaamasn sa
layacak yollar areler gsterilmekle kalnmam bir
devlet felesefesi yaplmtr.
Trk nan ve hukuk prensipleri aklanm,
sosyal dayanma ve ekonomik faaliyetlerin millet
uruna en faydal yanlar dile getirilmitir, Bilge,
Tonyukuk ve Kl Tegin kitabeleri bu saydmz
farkllklar ile hi bir millete ei grlmeyen bir tari
hi, edeb, sosyal, din ve hukuk belge niteliini ta
maktadr.
Bilge'nin nemli bir zellii de devlet idaresin
deki itidalidir. Ne amcas Kapgan, ne kardei Kl
Tegin kadar hain, ne de mill menfaatlerden fe
dakarlk yap acak kadar yumuak tabiatl idi. G e
rektiinde savaa girmekten ekinmezdi. Bir ara
az daha byk bir hata yapyordu. Gk-Trk kasa
balarnn etrafn in'de olduu gibi surlarla evril
mesini ve Budizm Taoizm gibi akmlarn memleket
te yaylmasn istemiti. Fakat, bota Tonyukuk ol
mak zere devletin ileri gelenleri mecliste buna
kar kanca vazgeti,
En byk zellii Trk milletini ok sevmesi idi.
Bu husus in kaytlarna dahi gemitir. Kendi kita
besinde douda in'in an-tung ovasnda, i-osyo'da Tokuz-ersin (Karaar) blgesine, kuzeyde
Boyrku sahasna (An rma havalisi) ve batda

Bilge Kaan'n Vasiyeti

25

Demir Kap (Ceyhun rmann yaknnda Semerkand- Belh yolu zerinde) ya kadar sefer yaptn
hatrlattktan sonra yle demektedir:" Tanr bu

yurduu iin milletimin gz grmedii, kulanm duymad iin ileri gn dousuna, geri gn
batsna, beri gn ortasna, yukar gece ortasna
gtrdm. Altunun sarsn, gmn akn,
ipein safn, atn aygrm, kakmn karasn,
sincabn gkn Trklerime kazandrdm.
Milletine o derece gveniyor ve ebediliine
inanyordu ki; "Ey Trk! stte gk yklmaz, alt

ta delinmezse senin devletini, treni kim bozalibilir?" demektedir.

26

Bilge Kaan'n Vasiyeti

ABDELER;
Kl Tegin Yazt, ilk bulunduunda kaidesinin
yannda devrilmi olarak yatyordu. Rzgara m a
ruz kolan ksmlarnda bozulmalar ve silintiler mey
dana gelmitir. Aslnda komlumbao eklindeki bir
oyuk kaide tana oturtulmutu. Sonradan eski ye
rine dikilmitir. Bu yaztn ykseklii 3.75 metre olup,
bir eit kire ta veya saf olmayan mermerden
dir. Aadan yukarya doru biraz daralmaktadr.
Drt cepheninin dou ve bat yzlerinin genilii
aada 132, yukarda 122 santimdir. Gney ve
kuzey yzleri ise aada 46, yukarda 44 santimdir.
Yaztn st kemer eklinde bitmektedir ve yukar
ksmda be kenarl olmaktadr. Dou cephesinin
stnde kaann iareti vardr, bat cephesi ise b
yk bir ince kitabe ile kapldr. Dier cephesi
Trke kitabelerle doludur. Cepheler arasnda ka
lan ve keskin olmayan kenarlarda ince kitabe
nin yannda da Orhun yazs vardr. Dou cephe
sinde 40, gney ve kuzey ceplerinde 13'er satr
bulunmaktadr. Satrlar yukardan aaya doru
yazlm ve sadan solo doru istif edilmitir. ok
muntazam dzgn harflerle oyulmutur. Yaztn
ince kitabesinde Trk- in dostluu, Gk-Trk
devleti ve Kl Tegin vlmekte ve tantlmaktadr,
Yaztn civarnda trbe enkaz, pek ok hey
kel paralar ve abideye kan her iki taraf hey
keller talar dizili 4.5 kilometrelik bir yol bulunmu

Bilge Kaan'n Vasiyeti

27

tur. Kl Tegin ve hatunun heykellerinin ba ve

gvdeleri de bunlar arasndadr. Abidedeki kita
beleri Kl Tegin ve Bilge'nin yeeni Yollu Tegin
yazmtr.
Bilge Kaan yazt, ayn yerde Kl Tegln'in bir
kilometre uzandadr. ekil olarak tamamyla bi
rincisine benzemektedir. Yalnz birka santimetre
daha yksektir. Dolaysyla dou yznde 41 ve
kuzey ile gney ceplerinde on beer satr vardr.
Bunun da bat cephesinde ince kitabe yazlm,
ancak sonradan tamamemen silinmitir. Bilge Ka
an yazt hem devrilmi hem de ok fazla silinti ve
tahribata uramtr. Bu yazt da Yollug Tegin yaz
mtr.
Kl Tegin yaztnda olduu gibi burada da Bil
ge Kaan konumaktadr. Aslnda yaztn kuzey
cephesinin ilk sekiz satr. Kl Tegin yaztnn gney
cephesinin, dou cephesinin iki yirmidrdnc sa
trlar ise Kl Tegin yaztnn dou cephesininin kar
lkl gelen satrlarna benzemektedir. Ayrca bu
yazta Kl Tegin'in lmnden sonra meydana ge
len hadiseler ilave edilmitir.
Her iki yaztta da Bilge Kagan'n szlerinin d
nda Yollug Tegin'in ilaveleri yer almaktadr. Bilge
Kaan yaztn etrafnda da yine trbe enkaz ve
daha az olmak zere heykeller, balballar ve talar
vardr.
Tonyukuk Yazt her iki yaztn daha dousun
da Tola rma kenarnda dikilmitir, Kutlug, Kapgan ve Bilge devirlerinin nl devlet adam Tonyu-

28

Bilge Kaan'n Vasiyeti

kuk, yaztlarn lmeden nce kendisi diktirmitir. Ki

tabelerinde II. Gk-Trk devletinin kuruluundan
zamanna kadar olan olaylar anlatmaktadr. Birin
ci ve daha byk olan ta kincisine oranla daha
salam durumdadr, kinci ta daha tinasz yazl
mtr. Ve 27 satr vardr; Birinci tata se 35 satr yzlm idi. Tonyukuk yaztnn yannda da trbe kalnt
s, heykeller, balballar ve talar bulunmutur.
Kl Tegin ve Bilge Kaan abideleri Baykal g
lnn gneyinde Orhun nehri vadisinde Koa
aydam gl civarnda 41.1 arz ve 102,5 tul dere
celerinde bulunmaktadr. tken ormannn da
buradaki Hangay sradalarnn bir paras oldu
u anlalmaktadr. Tola nehrinin yukar mecrasn
da 48. arz ve 107. tul dereceleri arasndaki Tonyu
kuk yazt Bain okto denilen yerin yaknndadr.
in kaynaklar ve 12. asrda A ta Melik
Cuveyn Tarih-i Cihan-g adl eserinde bu yazt
lardan bahsetmiti. Fakat, XVIII. ve XIX. asrlara ka
dar ilim alem ince bilinmeyen yaztlar, ilk defa s
veli Strahlanberg tarafndan kefedilmilerdir.
1722'de lkesine dnen ad geen sveli subay
1730'da aratrmalarnn neticesini yaynlamt. n
l botaniki Masserschimidt'e yardm eden Strahlanbegr, Yenisey nehrinin kaynaklarnda ok say
da Trke yazl mezar ta kitabesi de bulmutu.
Bununla beraber sz konusu yaztlarn okunmas
ancak, geen asrn sonlarnda baariabildi. Orta
Asya'da birbiri ardna giden ilmi gezi heyetleri kita
belerden kopyalar getiriyorlar, fakat, bunlar z-

Bilge Kaan'n Vasiyeti

29

lemiyordu. Neticede 1893 ylnda DanimarkalI nl

dil bilgini Thomsen, hi Trke bilmedii halde bu
yaztlar zm (nce kitabelerde ok sk geen
Kl Tegin, Tengri ve Trk kelimelerini okumutur) ve
ilim alemine duyurmutur. Bu tarihten yani 1893'teki ilk okunuundan gnmze kadar kitabeler ze
rinde yerli yabanc bir ok bilgin almakta her
geen gn yenilikler ortaya kmaktadr.
Trk kltrnn en nemli abideleri olmalar
dolaysyla daha Avrupa milletlerinin ounun he
nz yazy bilmedikleri bir ad a milletimizin byle
abidelere sahip olmas ok nemlidir.
Son zamanlarda Orhun blgesi bata olmak
zere btn Moolistan ve Orta Asya'nn dier k
smlarnda yeni Gk-Trke yazl talar bulunmu
tur ve hala bulunmaya devam etmektedir. Arkeo
lojik almalarla da yaztlarndan etrafndaki yap
ve dier eserler ortaya kmakta tarihimizin bu
devresine ait bilgimiz gnden gne hzla artmak
tadr.

30

Bilge Kaan'n Vasiyeti

BLGE NN VASYET
Trk milletinin tarihinde hi bir pheye yer b
rakmadan sahip olduu en nemli abideler Or
hun Yaztlardr. Bugn dnya yznde ok geni
bir alana yaylm olan Trk milleti bu abidelerle
gurur duymaktadr. nk bu abideler mukan
iinde genilii olan milletimizin, zaman iindeki
derinliini gsteren en nemli vesikalardr.
Trk adnn yani milletimizin isminin getii ilk
Trke metin bunlardr. lk Trke Trk tarihi zellik
le talar zerine kaznp, milletin hafzasna nakedilmesi hedeflenen metinlerdir.
Bu yaztlarda Trk hkmdarlarnn millete he
sap vermesi, milletle hesaplamas, devlet ve mil
letin karlkl vazifeleri, Trk dnya nizamnn, Trk
tresinin, Trk medeniyetinin, Trk asker dehasnn,
Trk gururunun ilah? ykseklii, Trk feragat ve fazi
letinin byk rnei, ihtiaml hitap tarz, Trk milli
yetiliinin temelleri grlmektedir. Bunun yann
da Trke'nin tarihin eski devirlerinde dahi ilek
zengin bir dil olduu anlalmaktadr.
Orhun yaztlarnda yazlan satrlarn incelerin
haricinde bir ka tanesi Yollug Tegin ve Bilge'nin
olu Tengri Kagan'a aittir. Dierleri ise tamamen
Bilge'nin szleridir. Milletine hitaben o sylemitir.
Onun szlerinin temalan yle sralanabilir:
Dnyann tanm ve yaratlndan bahsedil
mi, sonra Trk milletinin yaratl ve tresi anlatl

Bilge Kaan'n Vasiyeti

31

mtr. Trk devlet felesefesi akland gibi Trk

inan ve hukuk sitemlerine yer verilmitir. Dnyaya
nizam vermek ve btn insanlar idare etmek,
beylik gururu aka anlalmaktadr,
Tarihi bilgiler kaydedilmi ve Gk-Trk devleti
nin kuruluu sz konusu edilmitir. Dier Trk boyla
rnn itaat altna aln ve dmanlara boyun edirili aka vurgulanmtr. in snrlarnn dndaki
btn yerler, Trklerin ufuklarnda ulaabildikleri
btn yerler Gk-Trk kaanlna ballanmtr.
Hkmdarlarn yetersiz oluu, milleti ve devleti
iyi idare edememeleri bahsedildii gibi milletin ve
fasz oluu da ac bir ekilde dile getirilmitir.inlilerin hile ve entrikalarnn srekli Gk-Trklere verdii zarar aklanrken, neticede kan i
sava ve zerlerine ken iri zulm esareti izah
edilmitir,
Bamszln yeniden kazanlmas anlatldk
tan sonra sk sk patlak veren boy isyanlar dolaysyla Bilge milletine sitem etmektedir. Kemiklerinin
dalar gibi ylmasnn, kannn rmaklar gibi ak
masnn unutulmamas gerektii sylenmitir,
Trk milletinin geleceinin dnyasnn snrlar
izilmitir. Eer bir birlik halinde olurlarsa ve devlet
lerine lkelerine canlar pahasna sahip karlarsa
Trk milletinin ebediyen hr, mreffeh ve mutlu bir
ekilde yaayaca anlatlmtr.
Bilge'nin milletinin ebediyen okumas ders al
mas sahip kmasn istedii szleri u konulara ay
rlabilir:

32

Bilge Kaan'n Vasiyeti

-Bilge'nin kendini tantmas

-Szlerini iiyerarik sraya gre iitecekler
-Gk-Trk lkesinin snrlar
-Trk milletinin oturmas gereken yer
-in ile kurulacak ilikilerin matiyeti
-Devletin ihtiyalarnn temin edilmesi
-inlilerin hileleri ve tuzaklar
-inlilere kar uygulanmas gereken politika
-Kaanlarn (hkmdar) larn sznn millet
tarafndan dinlenmemesi
-Bilge'nin milleti iin yaptklar
-Kitabelerin dikili amac
-Dnya'nn yaratl
-Gk-Trk hakimiyetinin yayl alan
-Gk-Trklerin tarih sahnesine k ve I, GkTrk devletinin kuruluu
-Mukan Kagan'n lm
-Sonraki kaanlarn yetersizlii, yeteneksizlii
-Beylerin itaatsizlii
-Milletin isyankrl
-Dou Gk-Trk devletinin ykl ve in
hilekrl
-Milletin perianl
-in esareti, bunun getirdii aclar
-in'e kar isyan (tedbirsizce)
-Kutlug ve lbilge'nin yaratl
-II. Gk-Trk devletinin kuruluu ve tekilatlan
mas
-Kutlug'un savalar
-Kapgan'n tahta k

Bilge Kaan'n Vasiyeti

33

-Onun zamannda Bilge ve dierlerinin al

malar
-Elde edilen zenginlie ramen milletin itaat
sizlii
-Kapgan'n lm sebebi
-Bilge'nin hkmdar oluu srasnda halkn du
rumu
-Bilge'nin faaliyetleri ve zaferleri
-Boylann itaat ettirilmesi
-Milletin doyurulmas
-Dmanlarn yok edilmesi
-Kl Tegin'in baarlar
-Onun lm ve yas trenleri
-Kl Tegin'in vefatndan duyulan znt
-Baz Mool ve Sodlarn isyan onlarn tedip
edilmesi
-Bilge'nin Kl Tegin'e kar duyduu minnet
duygular

34

Bilge Kaan'n Vasiyeti

BLGE NN SZLERNNN YORUMU

(Kl Tegin'in gney yz. Bilge Kagan'n dou
yznden balayarak)
Bilge'nin Kendini Takdimi:
Bilge Kaan ncelikle yaztlarda szlerine
balarken kendini tantmaktadr. Tann'ya benze
yen ve Tann'dan olan Trklerin bilge kaandr ve
o devirde tahta kmtr. Sonra srasyla devlet er
kanndan balayarak, milletine boylarna kadar
herkesin dikkatini szlerine ekmektedir. Bir bak
ma anlataca bilgilere herkesin nem vermesini
istemekte, onlar uyarmaktadr. ncelii erkek kar
delerine oullarna vermekte, arkasndan GkTrk hanedan ailesine, merkezdeki halkna seslen
mekte, sonra devletin dier blgelerindeki idare
cileri, sadaki sadapt beylerine, soldaki tarkanlara kumandanlara Otuz Tatarlarn beyleri ve halk
na hitap etmektedir.
Hakimiyetinin snrlar:
Kendi devlet adamlarn ve halkn szlerini iyi
anlam aya ardktan sonra kendi hakimiyet ala
nnn snrlarn izmekte douda gnein doduu
yere, batda gnein batt yere, kuzeyin en ssz
blgelerine kadar her tarafta yaayan milletlerin
ona bal olduunu belirtmektedir. Aslnda bunlar
o zamann Orta Asya'snda Trk insannn bilebildi
i ufuklarn snrlardr. te, bu snrlar ierisinde ya
ayan btn milletleri dzene soktuunu ve ona

Bilge Kaan'n Vasiyeti

35

tabi olan milletlerin bundan sonra ok iyi vaziyette

bulunduklarn aklamaktadr.
Millete tavsiyeler:
Sra milletine nasihat vermeye gelmitir. Eer
kendisinden sonra baa geecek Gk-Trk ka
anlar tken ormannda otururlarsa ve bu mevkiiden devleti idare ederlerse lkede sknt olma
yacan ileri srmektedir. Bunun akabinde kendi
seferlerini sralamaktadr. ncelikle in'in an-tung
ovasna kadar ordularn ulatrm, denize (Byk
Okyanus) ok az mesafe kala durmutur. antung asl in sahasnn ilerinde dousuna doru
ok nemli bir merkezdir, Bilge Kaan, in'deki
T'ang mparatorluuna ar darbeler vurduktan,
hedefine vardktan sonra ordularn geri ekmitir.
Gney istikametine doru yaplan seferlerde Orta
Asya'nn bu ynde snr olan Tibet'e yaklaan Bil
ge, Dokuz Ersin (Karaar)'a kadar gittiini bildir
mektedir. Batda ise nci (Seyhun-Sr Derya) rma
geilerek demir Kap (Semerkand-Belh yolu zerinde)'ya varm, kuzeyde ise Bayrku boyunun yaa
d yere kadar ordularn gtrmtr,
Byle geni bir alana sefer ettii, oralar gr
d halde ona gre oturulacak en iyi yer tken'dir. Dnyada oradan iyi hi bir yer yoktur. Bu
nu zellikle kendinden sonra gelecek Gk-Trk ka
an ve devlet adamlarna sylemektedir. Bahset
tii birbirinden ok uzak makamlar gren, uzun
mcadeleler yapan Bilge neticede Trk milletini
idare etmek iin en uygun mevkiinin tken oldu

36

Bilge Kaan'n Vasiyeti

unun nemle vurgulandktan sonra, orada otur

duunu ve devletinin en byk dman in ile
ilikilerini dzenlediini anlatmaktadr. zlenen poli
tika ve yaplan anlamalarn sonucuna gre GkTrklerin ihtiyac olan altn, gm ve ipekli kuma
lar her hangi bir zorluk karmadan kolayca gn
derir hale gelmilerdi.
inlilerin karakteri:
Bu arada Bilge inlilerin karater tahlilini yap
maktadr. nsanlar etkilemek iin szleri ok tatl
olan inlilerin ipekli kumalar da yumaak imi.
Bunlar kullanarak, in'in dnda yaayan yabanc
milletleri kendi tesirleri altna sokarlar ve yaknlatrrlarm. Bylece in'le yaknlaan kavimler aras
na fesat tohumlarn kolayca yayarlarm. Bunlarn
iindeki cesur iyi ve akll kiilerin ykselmesini en
geller, her hangi biri su ilerse onu cezalandr
mazlar imi. Neticede o toplumu bunalma srk
lerlermi. Sonra onu cezalandrrlarm. Trk halk
da inlilerin tatl szlerine ve yumuak ipekli kumlarna kanm, neticede ok l vermiti.
Milletin vefaszl:
Bundan sonra Trk milleti in'e giderse yine
lecekti. Eer tken topraklarnda oturup, bura
dan in'le gerekli ilikilerini kurarsa, oraya ve dier
lkelere kervanlar gnderirse ebediyen yaayabi
lecektir. Bilge Kaan zellikle milletinin dikkatini
ekmek istemekte ve, "Ey Trk Milleti" diye
seslenerek, a iken tokluu dnmediini, tok
iken de al aklna getirmediini belirtmektedir.

Bilge Kaan'n Vasiyeti

37

Bundan dolay kendisini besleyip doyuran milletin

kaannn szn dinlemediini ve onun rzasn al
m adan her yere gittiini, gittikleri yerlerde mah
volduuna ve bitip tkendiine iaret etmektedir.
Daidkiar yerlerde yine bitkin vaziyette bulun
duklar srada, Tann'nn lutfuyla stelik Bilge'nin tali
hi olduu iin tahta gemitir.
Gk-Trk hkmdar olduktan sonra dalm
olan fakir ve yoksul milleti derleyip, toplam arka
sndan fakir milletini zenginletirmitir.
Abidelerin dikili sebebi:
Bu arada anlattklarnn kesin doru olduu
na inandrmak iin sylediklerinin "yalan olup ol
madm" sormaktadr. Trk milletinin ve beylerinin
onun szlerini iyice iitip kavramas iin ebedi ta
lara oydurarak yazdrdna iaret ediyor. Trk mil
letinin onun sznden nasl kp mahvolacan,
nasl devlet sahibi olduunu da bu yaztlarda an
lattn vurgulamaktadr.
Herkesin bu yaztlar dikkatle okumas gerek
mektedir. nk onun yazdklarn okurlar ve ona
gre i yaparlarsa Trk milleti iyi durumda yaaya
caktr. Sylenmesi gereken ne varsa Bilge, abidere kaydettirmitir. Ayrca in mparatorundan res
sam ve heykeltralar getirterek abideleri sslemi
tir, inliler onun hatrn krmamlar ve en iyi sanat
larn gndermilerdir.
Bilge, yine bat tarafndan merkeze en uzakta
olan Trk boylar On-Oklardan devlete bal ya
banclara kadar herkesi szn dinlemeye ar

38

Bilge Kaan'n Vasiyeti

maktadr. Abidelerin (Beng Ta) dikildii yer mer

keze yakn bir yerdir. Ayrca dier boylarn eriebi
lecei noktada olup rahata yazlanlar okuyabi
lirler. Talarn zerine Bllge'nin sylediklerini Kl Tegln'in yeeni Yollu Tegln yazmtr,
Bilge, Kl Tegln yaztn dou yznn lk sat
rnda dnyann yaratlndan balamaktadr. n
c e gkyz sonra yer yz (yaz yer) yaratld
zaman bunlarn arasna kii olu (nsanlk) yaratl
mtr, nsanl dare etmek maksadyla Bilge'nin
atalar Bumin ve istemi tahta karlmlard,
Trk devletinin kutsall ve sahip olmas gere
ken snrlar:
Grld gibi Bllge'nin kafasnda Trk lkesi
nin snrlar yoktur. Onun ufkunda nsanln gz
nn ulaabildii snrlar, yani btn dnya Trk yur
dudur. Sad ece Trkler kasdedilmemi dnya ve
insanlk btn olarak dnlmtar. Bu szler ta
rihte Trk devlet anlaynn hedefini aklayan en
iyi kaynaktr. Dnyada hakim idareci unsun Trk
lerdir. Dier btn milletler eittir, Trk lkesinde
her hangi bir huzursuzluk karmadktan sonra ra
hata yaayabilirler. Yani Trk devletinin tebas
olabilirler. Ancak, Trk devleti kutsaldr ve ebedi
yete kadar yaamaldr.

Bilge Kaan'n Vasiyeti

39

I. GK-TRK DEVLET NN KURULUU

I. Gk-Trk devletinin tahtna oturan Bumn ile
stemi treleri dzenlemiler, milleti ynetm eye
balamlard (552 yl). Bu eklide Gk-Trk devleti
kurulurken etraftaki btn kavimler hep dman
iken ikisi onlar Gk-trklere itaat ettirmilerdi. Neti
ced e douda Kadrgan dalarndan batda De
mir Kap'ya kadar btn milletleri dzenli bir ekil
de yerletirmilerdi. Bu iki uzak blge arasnda da
nk vaziyette yaayan Trk milletini akll ve cesur
idareciler olduklar iin stemi ve Bumin trelere
uygun bir ekilde iyi ynetmilerdi. Onlarn hkm
darl srasnda beyler ve millet de onlara yardm
c olmutu. Daha dorusu o zamannn Gk-Trk
devletinde beyler ve millet birbirlerine kar vazife
lerini yerine getirmilerdi.
Onlar vefat ettii zaman cenazelerine dou
dan Bkli l (Kore), inliler, Tibetliler, Avarlar, Bizanslar, Krgzlar, Kurukanlar, Otuz Tatarlar, Ktanlar, Tatablar katlmlar ve yas tutmulard. O
zamann dnyasnn btn nde gelen devletlerin
temsilcilerinin katlm olmasnn kaydedilmesi GkTrk devletinin tam anlamyla bir dnya devleti ol
duuna iaret etmektedir. Ayrca bu kadar ok
katlmn olmas hi phesiz onlarn yapt hre
tin geniliini gsteriyor.
Sonraki kaanlarn beceriksizlii:
Onlardan sonra Gk-Trklerin bana geen

40

Bilge Kaan'n Vasiyeti

karde, oullar Bumn ve stemlye hi benzemi

yorlard. Aklsz kaanlard, kt kiilerdi. Devleti
gerektii gibi ynetemediler. Kumandanlar dahi
aklsz ve kt imiler, Beyler ve millet de treye uy
mamlar, hkmdarlarna itaat etmemilerdi. Bu
arada in devreye girmi, hile yapmay ok iyi bil
dii, aldatc olduu neticede aabeyler ile kar
deleri birbirine drmtr. Beylerle millet karlkl
kkrtlm birbirine dman edilmiti. Bylece GkTrk devleti yklmt (630 yl)
in esareti;
Bamszlk gitmi, kaanlk kaybedilmi, GkTrk devletinde bey olm aya layk erkek evlatlar,
inlilere kul olmulard. Hanm olmaya layk kzlar
inlilere cariye olmu daha da kts Trk beyleri
in unvanlarn alarak onlarn mparatoruna tabi
olmulard. in imparatoruna hizmet ettikleri elli yl
iinde onlar adna douda Koreye, batda Demir
Kap'ya kadar seferler dzenlemilerdi.
in adna fetihler yapld srada Trk milleti
kendi kendine "devlet sahibi olan bir millet iken

devletini kaybettiini imdi kime hizmet ettii

ni" sorup duruyormu. Arkasmdan "kendi kaganm kaybettiini ve hangi kaana hizmet etti
ini" de sorgulamakta imi.
630-681 yllar arasnda in esaretine giren
Trk milletinin ac duygular bu ekilde kitabelere
yansmtr. Bu aclar iinde in milletine dman
olmulard. Fakat, tekilatlanmalarn iyi tamamla
madklar in'e kar balattklar isyanlarda baar

Bilge Kaann Vasiyeti

41

ya ulaamadlar. inliler, Trklerin kendilerine yap

tklar bunca hizmete ramen yine de Trkleri yok
etmeyi dnmekte imiler.

stiklalin yeniden kazanl

ve lteri Kutlug:
ite, Trk milleti yok olmak zere iken Trk Tan
rs, Trk kutsal yer ve sular, Bilge'nin babas lteri'i
annesi lbilge'yi ggn tepesinden tutup kaldrm
lard. Bylece onlara kutsallk atfetmilerdir.
lteri, on yedi kii ile ilk isyana balam, onun
ba kaldn hareketini duyanlar etrafnda toplanp
yetmi kii olmulard, Tanr onlar destekledii g
verdii iin lteri'in askerleri kurda, dmanlarnn
askerleri koyuna benziyorlarm, Tam yedi yz kii
ye ulatklarnda devletsiz, kagansz, cariye olmu,
kul olmu, Trk tresini terketmi milleti atalarnn
tresine gre yeniden eitmi idi. Dier boy grup
lar olan Tlesleri ve Tardular tekilatlandrarak
devletine balam; dolaysyla iyice kuvvetlenmi
ti. Bundan sonra kardeleri To-hsi-fu'yu yabgu,
Be-or'u sad olarak onlarn zerine idareci tayin
etmiti. (682)
O bunlar yapp glendii esnada inliler,
Dokuz Ouzlar, Krgzlar, Kurkanlar, Otuz Tatarlar,
Ktanlar ve Tatablar yeni kurulan II. Gk-Trk dev
letini dman imiler. Bilge'nin babas lteri Kutlug,
krk yedi kez sefer tertipleyip, yirmi kez savam;
tanr buyurduu iin dmanlarn devletsiz, h-

42

Bilge Kaan'n Vasiyeti

kmdarsz brakp, kendine itaat ettirmi, hepsine

diz ktrtmt.
Kapgan ve devletin orta Asya'y tamamen
ele geirmesi:
Kutlug, devleti kurduktan, treleri iler hale
getirdikten sonra vefat etimti. Onun lmnden
sonra treye uygun olarak Bilge'nin amcas Beor, Kapgan Kaan unvanyla tahta geti. n
k, ilteri ldnde oullar Bilge ve Kl Tegin k
k yata idiler. Kapgan'n tahta gemesi zerine
Bilge, Sir Tardu boyu zerine ad olarak tayin edil
di. Amcas ile Bilge, Sar rmaa, antung ovasna
kadar sefere kmlard. Bu mevkiler in'in ilerin
de idi. Bilge in'e kar kazandklar zaferleri byle
aklamaktadr. Varlan son noktalan belirtmek su
retiyle askeri baarsnn bykln anlatmakta
dr. Moveronnehr'e kadar bat ynne gidilmi,
kuzeyde Kgmen dalarnn arkasna geilmi, Krgzlor malup edilip devlete balanm idi.
Onunla (Kapgan Kaan) Bilge, Klt Tegin
toplam yirmi be defa sefer tertip etmiler. On
defa savamlard. Neticede bir ok devlet ykl
m, isyan edenler Gk-Trklere balanmt.
Trgi Kagan' Gk-Trk hanedannn mensup
olduu boydan olduu halde, cahillii, hatal
davranlar yznden ldrlm, On-Ok boyu da
zdrap ekmiti.
Az boyu da Bilge ve yanndakiler tarafndan
tekilatlandrlmt.
Bars bey ki, o Bilge'nin kz kardei prensesle

Bilge Kaan'n Vasiyeti

43

evlendirilmi ve kaan unvan verilmiti. Buna ra

men o hatal davranp isyan edince ldrld. So
nuta Az'lar ve Krgzlar devlete tekrar tabi klnn
c a Kgmen dalarndaki lkeler sahipsiz kalmt.
Douda Kadrgan (Kingan) dalarna kadar
olan alanda yaayan boylar (bodun) Bilge ve et
rafndakiler tarafndan tekilatlandrlp, belirli bl
gelere yerletirilmilerdi. Yine batda Maverannehr'e (Keng Torban) kadar Trk milleti yerletiril
mi ve tekilatlandrlmt. O devirde refah yle
gelimiti ki; daha nce kul olanlar, kul sahibi ol
mu, cariyeler de kadn hizmeti sahibi olmulard.
Gk-Trk devletinin ok zenginleip, ok geli
tiini vurgulayan Bilge, stte Gk kmedike, alt
ta yer delinmedike yani dnya durduka, Trk
milletinin devletini ve trelerini kimse bozamazd.
Ancak, Trk milletinin ncelikle kt huylarn
dan vazgemesi gerekiyordu. Devletine kar ita
atkar olmal, kendisini besleyip doyuran Bilge Kagan'na, bamsz devletine kar hata etmemeli,
dmanlarnn koktuu nifak tohumlarna engel ol
mal idi.
Bu dikkat ekiinden sonra Bilge, milletine he
sap sormaktadr. Dman nereden gelip, onlar
bozguna uratmt. Yurdundan srp kartmt.
Kutsal tken topraklarn brakp douya gi
denlerin, batya gidenlerin bana srekli felaket
gelmi, kanlar rmaklar gibi akp, kemikleri dalar
gibi ylmt.

44

Bilge Kaan'n Vasiyeti

Neticede beylie layk erkek ocuklar kle,

hanmla layk kz kardeler cariye olmutu.
Milletin bilgisizlii ve kt davranlar (isyan)
yznden amcas Kapgan Kaan vefat etmiti.
Gerekten de Kapgan Kaan kendisine kar is
yan eden boylarla ok uramt. Nitekim byle
bir isyan bastrp geri dnerken St ormannda
Bayrku'lar tarafndan kurulan bir tuzaa dp l
drlmt. Bilge, burada isyanlarn devlete kar
olan tehlikesini gsterirken amcas Kapgan'n l
mn misal vererek zarann byklne aret et
mektedir. Bilge, amcas iin cenaze treni yapp
balballarn dikti (onun salnda isyan eden Kr
gz kaan Kapgan ve dierleri tarafndan malup
edilmiti). Balballar arasnda Krgz Kagan'na atfen
bizzat Bilge tarafndan bir ta dikilmiti.

Bilge'nin Kaan oluu:

Bylece kaanlk sras artk Bilge'ye gelmiti
(716).
Trk milletinin yok olmasn nlemek maksa
dyla babas ilteri (Kutlug)'i ve annesi lbilge'yi y
celten Tanr, devleti veren Tanr, yine Trk milleti
yok olmasn diye Bilge'yi kaan olarak Gk-Trk
devleti tahtna oturtmutu.
Bilge tahta kt srada Trk milletinin duru
mu hi yi deildir. Karn atr, srt plaktr ve yok
suldur. nk, yukarda bahsettiimiz gibi 708 yln
takiben Gk-Trk lkesine sk ssk dier Trk boylar

Bilge Kaan'n Vasiyeti

45

nn isyanlar patlak vermitir. Bu isyanlarn bazlar

in destekli olmalarna ramen, byk bir ksm
Kapgan'n acmasz, zalim tutumu yznden pat
lak vermiti. Neticede uzun sren savalar dolay
syla Gk'Trk lkesinde 716 ylna gelindiinde Bil
ge tahta ktnda, millet yorulmu ve fakir d
mt. Bilge, ortaya kan bu bezginlii vurgula
mak istemekdedir.
Kardei Kl Tegin ile millet urunda almak
zere anlarlar. Trk milleti yok olmasn diye gece
uyumadan, gndz oturmadan alrlar. Kl Tegin
onun en nemli yardmcsdr, Onunla lmne
m cadele ederler. ncelikle daha eskiden beri
sre gelen boylarn asilliini nlerler. Bilge hkm
dar olm adan nce isyanlar sebebiyle dalm
boylar dnerek onun yanna gelir. Kuzeyde Ouz
boylarna, douda Ktanlara, Tatablara ve in'e
doru on iki kez byk ordularla seferler tertip et
milerdi,
Bundan sonra Tanr'nn lutfuyla, onun ksmeti
olduu iin lmek zere olan milleti diriltip, doyur
mutur. Says azalan milleti oaltrken, fakirler
zenginlemi, plak iken giydirilmitir.
Artk II. Gk-Trk devleti btn devletlerden
daha gl hale gelmitir. Drt bucaktaki millet
ona itaat etmitir. Devletin gl olmas iin her
kes ona balanmal, asi olmamal neticede istikrar
salanmald idi.

46

Bilge Kaan'n Vasiyeti

Kl Tegin'in Baarlar:
Artk sra Kl Tegin'in faaliyetlerini daha do
rusu zaferlerini, baarlarn anlatm aya gelmitir. Bu
kadar baar kazanmak iin uzun yorucu m ca
delelerden sonra kardei Kl Tegin vefat etmitir.
Babalar vefat ettiinde yedi yanda olan Kl Te
gin, Umay'a benzeyen annesi lbilge'nin destei
(kut) ile bym erkeklik (olgunluk) adn elde et
miti. Daha on alt yanda iken amcalar Kapgan'n idaresi srasnda Alt Eyalettekki Sodlar
(in'in Kansu blgesinde) savaa km, zerlerine
elli bin kii ile gelen inli vali Ong ile savamlard.
Kl Tegin bu sava srasnda yaya olarak ileri atl
m, inli valinin yeenini canl yakalayp, Kapgan
Kagan'a sunmutu. Yirmi bir yana geldiinde
inli genral C a ca ile savam, Tadk orun boz
atyla hcum etmi, at orada lm, sonra bara
Yamtar'n boz atna binip ileri atlm, o at da ora
da lm, nc Yien Silig Bey'in doru atna bi
nip hcum etmi, o at da lmt.
Kl Tegin'in zerine yzden fazla ok atlm,
ancak hi biri ona dememiti. Onun gayreti sa
yesinde o ordu orada yok edilebilmiti.
Bundan sonra Yir Bayrkularn idarecisi Ulu Er
kin asi olup. Bilge ve Kl Tegin'e dman olmutu.
Trgi Yargn Gl'nn (Tola rma yaknnda) ya
nnda yaplan sava kaybeden (711 yl) Ulu Erkin
az sayda askerle kamt,

Bilge Kaan'n Vasiyeti

47

Kl Tegin yirmi alt yana geldiinde Krgzlar

zerine yaplan sefere katld. Mzrak boyu karla
kapl Kgmen dalar alarak Krgzlar ile Songa
danda savalmt (710). Bu esnada Kl Tegin
Bayrkularn ak aygrna binerek hzla hareket et
mi, bir eri okla vurduktan sonra iki eri de mzraklamt. Sava esnasnda sz konusu aygrn uyluk ke
mii krlmt. Neticede kaan ldrrlerken Bilge
ve Kl Tegin kumandasndaki ordular rti rmana
doru ilerlemiler, Trgi kaannn ordusu Bolu'da ate gibi kasrga gibi onlarn zerine gelmiti
(711). Burada Kl Tegin aln aktmal boz ata bine
rek hcum etti. Dmannn iine girerek Trgi Kagan'na bal kumandan olan Az boyunun idare
cisini ve halkn yakalad. Trgilerin de kaanlar
ldrld. Gk-Trklere teslim olan Trgi boyunun
ahalisi Tabar'da konduruldu. Yaamalar iin ora
ya gnderildiler. Sodularn dzene sokulmas iin
nci (Sr Derya) rman getiler ve Demir Kap'ya
kadar sefer ettiler. Bu arada Tgiler yeniden isyan
etmiler, Kengeres'e (Seyhun rma civarna) do
ru gitmilerdi. Gk-Trk ordusunun atlar zayflam,
yiyecekleri kalmamt. Buna ramen Kl Tegln'i az
askerle onlarn zerine gnderdiler, Apl Sal kr
atna binerek hcum eden Kl Tegin, asi Trgileri
ldrp, bazlarn esir almtr.
Kl Tegin, Kou Totok ile de savam adam la
rn ldrp evlerini mallarn tamamen ele geirip
eksiksiz getirmiti.
Yirmi yedi yana geldiinde Karluk boyu asi

48

Bilge Kaan'n Vasiyeti

olmutu. Tamag ldui< Ba'ta onlarla savald.

Kl Tegin otuz yanda iken yaplan arpma
larda Korluklarn bir ksm ldrlp, bir ksm esir
edilmiti. O srada isyan eden Az'lar ile Koragl'de
savoldnda Kl Tegin otuz bir yanda idi. Kl Te
gin cesurca hareket ederek Az'larn lideri lteber'i
yakalad.
Gk-Trk lkesinde isyanlar birbiri ardna pat
lak verip devlet sarsldnda, millet ve kogan bir
birinden uzaklatnda zgil boyu do isyan etmiti.
Kl Tegin'in at orada ld holde zgiler malup
edilmiti.
Bilge'nin kendinden olduu holde Dokuz
Ouz boylar da Gk ile Yer (her taraf) kartnda
devlete dman olmulard. lk nce Tou-bolkto
olmak zere bir ylda be kez onlarla orplmt.
Azman Kr atna binen Kl Tegin, hzla hcum edip
alt kiiyi mzroklomt. Ordular tam karlatnda
da yendincisini kliomt. kinci sovo Koulgok
mevkiinde Ediz boyu ile oldu. Kl Tegin yaz at ile
hcum edip bir eri mzraklad. nc Bolu'do
Ouzlarla orpldnda Kl Tegin Kr otla hcum
etti. Drdnc oiorok u-bonda sovoimt.
Trk milleti byk bir sarsntya uramt. Kl Tegin
hzla zerlerine gelen Tongro'larn ordusunu dat
t. Tongro Tegin'in cenaze treni srasnda onlar
dan on er kuatlarak ldrlmt. Beinci sava
Ezgenti Kadz'da Ouzlarla olmutu. Kl Tegin, ya
z atla hcum edip iki eri mzraklad ve amurun
iine att. Onlar da malup edildiler.

Bilge Kaan'n Vasiyeti

49

Olu Amga Korugan'da kladktan sonra er

tesi yln ilkbaharnda Ouzlarla bir sefer daha ya
pld ve Kl Tegln dokuz kiiyi mzraklad. Karargah
sonuna kadar savundu. Eer o savunmasayd an
neleri lbilge bata olmak zere ablalar, prenssesleri ve dier kadnlar cariye olacakt.
Kl Tegin'in vefatyla Bilge derin bir zntye
gark olmutu. Kendisi yas tutmu, gren gzleri
grmez, eren akl ermez olmutu. Dnce dalm,
fakat. Tanr insan olunu lml yaratmt. Gzle
rinden ya geldiinde gnlden feryad geldiin
de geri evirerek yas tuttu. nde gelen iki ad
bata olmak zere kardelerinin oullarnn, beyle
rinin ve milletinin gzleri alamaktan berbat ola
cak diye dnd.
Kl Tegin'in cenaze trenine yas tutmak, a
lamak iin Ktan ve Tatbaldan temsilen general
udar, in imparatorundan iyi Likeng gelmitir. Ti
bet kaanndan Bln, Sodlar, ranllar ve Buha
ra ehri tarafndan general Nek ve Oul Tarkan
gnderilmitir. Trgilerden Tamgac M akar ve
Tamgac Ouz Bilge ularken, Krgz kaanndan
Tardu nanu or gelmitir. Trbe yapm ak iin,
ssleme sanats ve kitabe ta ustas in impara
torunun yeeni general ang geldi.
Kl Tegin koyun ylnda, on yedinci gnde ve
fat etmitir (27 ubat 731) Ayn yln dokuzuncu ay
nn yirmi yedisinde yas treni tamamlanmt (1 Ka
sm 731). Ta trbe ustalklarn Toygun lteber un
vanl ahs getirmitir.

50

Bilge Kaan'n Vasiyeti

Bilge'nin Baarlan:
Babas ldnde Bilge sekiz yanda kalm
t. O zamanki treye gre amcas Kapgan tahta
oturmutu. Bilge de o srada teginlik yapyordu.
On drt yana geldiinde Tardu halk zerine
ad olarak tayin edilmiti. Bundan sonra amcas
Kapgan ile antung ovasna kadar, batda Demir
Kap'ya kadar sefer eden Bilge, Kgmen ve Krgz
lkelerine yaplan btn seferlere de itirak etmiti.
Amcas zamannda toplam yirmi be kez sefer ter
tipleyip, on kez savamt. Dizlilere diz ktrl
m, devletliler devletsiz braktrlm, ballara ba
edirilmiti. Bu orada Bilge'yi en ok zen kendi
boyundan kimselerin zellikle Trgilerin isyan.idi.
Bunu daha ok onlarn beylerinin cahilliine ba
layan Bilge, neticede onlarn beylerinin halknn,
ok strap grdnden yaknyordu.
Az'larn, Krgzlarn kaanlarn lmyle sonu
lanan savalara, onlarn lkelerinin yeniden teki
latlanmalarna, Douda Kadrgan dalarna ka
dar olan seferlere ve buralardaki nsanlarn dze
ne sokulmasna hep Bilge de katlmt.
Mavernnehr'e kadar Trk milleti salam birekilde oturtulmu, eskiden kul olanlar imdi kul sa
hibi olmu, cariyeler imdi cariye sahibi olmu, Trk
devleti her bakmdan gelierek mkemmel bir
devlet haline gelmiti ve bunda Bilge'nin pay b
ykt.

Bilge Kaan'n Vasiyeti

51

Bu kadar ihtiamn m eydana getiriliini sadl<tan sonra milletine seslenen Bilge, stte gk
kmedike alttaki yer delinmedike kimse Trk
milletinin devletini ve tresini ykamazd. Trk mille
tinin bu itaatsizlik huyundan vazgemesini istiyor
ve daima devletine balanmasn diliyordu. Millet
asilii yznden kendini besleyip doyurmu olan
kaanna bamsz ve refah iindeki devletine
ihanet etmitir.
Kutsal tken dalarnda oturanlar douya
batya gitmiler, her gittikleri yerde kanlar rmaklar
gibi akm, kemikleri dalar gibi ylmt. Bey ola
cak evlatlar kle olduu, kz evlatlar cariye olmu
tu. ite bu cehaletleri neticede amcas kaan ve
fat etmiti.
Bilge Kaan olduunda millet a ve fakir idi.
Babas ile amcasnn kazand bir birilk haline ge
tirdii milletin ad ve an olmasn diye g ece uyu
mayan gndz dinlenmeyen Bilge kardei Kl Tegin ve iki ad ile lmne almt. Birlemi olan
milleti birbirine dman etmemiti.
Bilge'nin tahta kyla beraber her yere d a
lm olan halk le yite dnp geldi. Halkn besle
mek iin Bilge, kuzeyde Ouzlara, douda Ktan
ve Tatob boylarna ve gneyde in'e doru on iki
kez sefer dzenlemiti. Tann'nn yle buyurmas ve
bat talihi olduu iin lmek zere olan millet diriltilmiti. plak millet giydirilmiti. Drt bucaktaki in
sanlarn hepsi ona tabi olmutu. Trk milletinin d
man artk kalmamt.

52

Bilge Kaan'n Vasiyeti

On yedi yanda iken Tangut milleti zerine

sefer eden Bilge, onlar hezimete uratm, mallar
n yam a etmiti. On sekiz yanda Kansu blgesi
ne akn yaparak zerine gnderilen inli Vali
Ong'un (Ong Totok) elli bin kiilik ordusunu yendi.
Yirmi yanda iken Basml'larn Iduk Kut'u vergi ver
medii iin Bilge tarafndan cezalandrlmt. Yirmi
iki yanda iken in'e doru yaplan seferde kar
sna kan a-o kumandasndaki seksen bin kiilik
dman ordusunu bozguna uratt, Yirmi alt yan
da in boyu, Krgzlarla birlikte asi olduunda Kem
rman geerek in'lerin zerine yryen Bilge,
onlarla rpen'de savap askelerini mzraklamt.
Az boyu tekrar tabi klndktan sonra yirmi yedi ya
nda iken yukarda bahsettiimiz gibi Kl Tegin ve
Tonyukuk ile birlikte Krgz seferine kt. Songa
dalarnda yaplan sava yine Gk-Trkler kazan
mt.
Sra batda isyan eden Trgilere gelmiti. Altay dalar ald. rti rma geilerek bat istika
metine yrnd. Bolu'da yaplan sava Bilge ve
yanndakiler kazanm, Trgiler kaanlarn, yabgularn ve adlarn sava meydannda l olarak
vermilerdi.
Otuz yana geldiinde Bebalk zerine yr
yen Bilge, alt kez savatktan ve ok kayp verdir
dikten sonra o blgenin halk gelerek bar teklif
ettiler. Bilge onlar teslim ald ve Bebalk civan
Gk-Trk odularnn basksndan kurtuldu.
Otuz bir yana geldiinde Karluk boyu ba

Bilge Kaan'n Vasiyeti

53

mszln ilan etti, Tamag Iduk Ba'ta yaplan sa

vata Bilge, onlar ar bir bozguna uratt. Arka
sndan Basmllar, Korluklar yeniden saldrdlar. Bilge
onlar da bozguna uratt. Her taraf kart iin
Bilge'nin kendi halkndan olduu halde Dokuz
Ouzlar da dman olmulard. lk nce Tou Ba
lk'ta onlarla savaan Bilge, arkasnda Tolo rman
askerlerini yzdrerek geirtip Antargu'do ikinci
defa arpmt. nc olarak u rma ban
da onlarla savaan Bilge, byk tehlikeler atlat
masna ramen dman ordusunu pskrtmeyi
baarmt. Orada Tonga Tegin'in cenaze trenin
de Tongra boyundan bir gurubu evirerek dven
Bilge, drdnc sava da Ezgenti Kodz'da yap
mt. Neticede hepsini hezimete uratt.
Otuz iki yanda Amg kalesinde kladklarn
da Gk-Trk lkesinde ktlk olmutu. O yln ilkba
harnda (715) Ouzlara bir sefer tertiplenecek iken
Ouzlar, iki Gk-Trk ordusundan birinin yola k
masndan faydalanm ak istediler. Gk-Trklerin
merkezine orduyla ani bir hcum ettiler. Bilge
ve etrafndakiler ok zor durumda idiler. Tuzaa
dmlerdi. Orada gs gse arpmalar
yapld. Tann'nn verdii g ile Bilge ve Kl Tegln
m cadele etmese Gk-Trkler az daha yok ola
cakm. Bundan sonra ouzlar. Dokuz Tatarlarla
birlikte geldiklerinde Au'da Bilge tarafndan tek
rar amlup edildiler.
Sz konusu ihanetleri yukardaki Tanr, aa
daki kutsal Yer ve Su'lar amcas Kapgan'n ruhlar

54

Bilge Kaan'n Vasiyeti

tasvip etmemiti. Dokuz Ouz boyu yerini yurdunu

brakp in'e gitti. Bilge'nin kendisi kogan olduktan
treleri ve devleti salamlatrdn ifade etmek
tedir. Selenga nehri boyunca aaya yrnp
Karogan geidinde yaplan savata Uygurlarn IIteberi yenildi, kendisi yz kadar askerle kamak
zorunda kald.
Otuz drt yanda iken in'e kap giden
Ouzlara zlen Bilge, onlarn arkasndan sefere
kp, kadn ve ocuklarn yakalamt. Tatab boy
lar da in'e balanmt. Bunun zerine yazn on
lara do sefer eden Bilge, onlarn at srlerini ve
btn mallatnn gasp etmi. Kadrgan dalarna
kadar ilerlemiti. syan eden Korluklarn zerine Tudun Yomtar' gnderen Bilge, onlar da tekrar dev
lete balayabildi.
(gney -dou yz/Bilge)
Gk ng (Ongin rmaO'n yatan adeta
yourarak ordu ile yryp geceli-gndzl yedi
vakitte susuz araziyi geti. orak araziye varp Keen'e kadar sefer ederek oralar itaat altna ald.
in svari ordusundan on yedi bin askeri sa
van birinci gn ldrlen Bilge, ikinci gn piya
de ordularn tamamen ortadan kaldrd.
Otuz sekiz yanda iken k mevsiminde Kton'loro hcum eden Bilge, otuz dokuz yanda ilk
baharda Tatab'lara doru sefer dzenlemiti.
Elli yana geldiinde Ktanlardan ayrlan Tatab boyu, Gk-Trklerin zerine hcum edecekti.
Tngker danda kumandanlarnn krk bin kiilik

Bilge Kaan'n Vasiyeti

55

ordusu ile savaan Bilge, onlarn otuz bin askerini

ldrmt. Bu arada byk olu hastalktan
lnce Bilge onun iin ldrlen kumandan Ku'ya
atfen bir balbal dikmiti.
Bilge'nin Cenaze Treni:
Bilge Kaan kpek ylnn onuncu aynn yirmi
altsnda (25 Kasm 734) vefat etti. Domuz ylnn
beinci aynn yirmi yedisinde (22 Haziran 735) c e
naze treni tam am land. Cenaze trenine
in'den Lisn Tay general kumandasnda be yz
kii geldi. Kokuluk altn ve gm bol miktarda
getirildi. Sandal aac getirdiler, cenaze mumlar
getirdiler. Btn millet cenaze treninde salarn
kulaklarn kesti. Cins, has atlarn, kara samurlarn,
gk sincaplarn getirip hep hediye olarak brakt
lar. Devletin ileri gelenleri, boylarn idarecileri ve
halk Bilge'ye vgler yadrd.

56

Bilge Kaan'n Vasiyeti

Fener Rum
Patrikhanesi
ve
Siyasi Faaliyetleri

Dr. Adnan Sofuolu

Turan Yaynclk
Glfem Soka, Nu:6/2
skdar-stanbul
Tel. 216-310 89 05

ZGRLK
KOLAY DEL

Cevher Dudayev

STEME ADRES:
Turan Kltr Vakf
Glfem Soka, Nu: 6/2
skdar/stanbul

Gemiten Gnmze
GECENLER
Yrd.Do.Dr.Ergnz Akora

Turan Yaynclk
Glfem Soka, Nu:6/2
skdar-stanbul
Tel: O 216-310 89 05