366 - Her Qapidan Islamda Bilim Ve Teknik Fuat Sezgin Cild 1 Urmu Turuz 2014 PDF

slamda Bilim ve
Teknik
Cilt I
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL
Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Prof. Dr. skender Pala
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy
Yayna Hazrlayan
Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy
Sezgin, Fuat
slamda Bilim ve Teknik/ Fuat Sezgin; ev.: Abdurrahman
Aliy; Eckhard Neubauerin katklaryla; Yay. Haz.: Hayri
Kaplan, Abdurrahman Aliy.- Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl;
Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.
c<1>.: mk res.; 30 cm.- (Trkiye Bilimler Akademisi yaynlar; no. 14)
(Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar; 3083-1. Ktphaneler ve Yaymlar
Genel Mdrl kltr eserleri dizisi; 401)
indekiler: Arap-slam bilimleri tarihine giri
ISBN 978-975-17-3252-1 (tk.)
ISBN 978-975-17-3253-8 (1. c.)
I. Aliy, Abdurrahman. II. Neubauer, Eckhard. III. Kaplan,
Hayri. IV. Eser ad. V. Seriler.
297.4796
kinci Basm
Nisan 2008
1. Basm TUBA ve KLTR BAKANLII tarafndan gerekletirilmitir.
Renk Ayrm, Bask ve Cilt
Entegre Matbaaclk A..
Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
SLAMDA BLM VE
TEKNK
Cilt I
ARAP - SLAM BLMLER

TARHNE GR
Fuat Sezgin
TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII
ORTAK ALIMASIDIR.
NSZ
Gnmz dnyasnn ulat uygarlk dzeyi, insanln asrlar boyu sren etkileimi
ve daha iyiye ynelik olan ortak araynn rn saylmaldr. zellikle bilim ve teknoloji
alannda baarlanlar, belli bir corafya ya da kltre mal edilemez; aksine insanln bugn
vard nokta farkl tarihsel dnemlerin, farkl uygarlklarn ufuk aan yenilikler katt,
akla ve bilgiye verilen neme paralel olarak gelien bir dnce yapsnn birikimidir. Bilim
ve teknoloji alanndaki gelimeler ancak byle bir anlayla evrensel birer kazanm olarak
grlebilirler.
slam uygarl da, bilim ve teknoloji alanlarnda byk atlmlar gerekletiren
ve bugn insanln ortak hafzasnda yer etmi nemli bilim adamlar yetitirmitir.
Astronomi, geometri, matematik, tp, mimarlk, kimya ve baka birok alanda kaydedilen
gelimelerle slam dnyas, tm insanlk iin byk bir bilimsel canlanmann ncln
yapmtr.
Deerli Trk bilim adam Prof. Dr. Fuat SEZGN; uzun yllar sren almalar
sonucu ortaya koyduu bu eserle, slam dnyasnn bilim ve teknoloji alanlarnda insanln
gelimesine yapt katklar incelemekte, bilim tarihi iin yeni bir bak asna kap aralamaktadr. Dnya bilim tarihinde slam biliminin oynad rol eitli rneklerle ele alan bu
eser, Bat merkezli bilim anlayna bir alternatif nitelii tamakla birlikte, slam dnyas
iin de bilim alanndaki byk baarlarn hatrlatan bir kaynak oluturmaktadr.
Kurumlarmz ibirlii yapan ve ortak deer reten kurumlar haline geldike, dn-
sel birikimin ekonomik birikim kadar hayati neme sahip olduu genel kabule dntke
ve hepsinden nemlisi bu yaklam bir toplumsal irade biimini aldka, toplum olarak
hedeflerimize daha hzl ve daha kolay ulaacaz.
Kltr ve Turizm Bakanlmz ile Trkiye Bilimler Akademisinin ibirliinde
Almancadan Trkeye evrilerek 2007 ylnda yayn hayatmza kazandrlan bu nadide

eserin, grd youn ilgi dolaysyla stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. tarafndan yeniden baslmas bu alandaki byk ihtiyacn kantdr.
Hedefimiz, okuyan, dnen ve reten bireylerin oluturduu; kendi deerleriyle
tank ve bark bir topluma kavumak ve kltrel birikimimizi lkemiz dndaki geni
kitlelerle tantrarak evrensel kltr ierisindeki mutena yerimizi almaktr.
Bylesine nemli bir eserin yeniden baslarak kltr hayatmza kazandrlmasna
katk salayan herkesi yrekten kutluyorum.
Erturul GNAY
Erturul GNAY
Kltr veKltr
Turizm
veBakan
Turizm Bakan
TAKDM
Araplar ve Batl oryantalistler bilimsel yaynlarda Farislerin ve Trklerin slam
bilim tarihine yaptklar katky grmezden gelir. Ancak Trkler zellikle 15. yzyldan
sonra bu konuda bayra devralmlardr. Bu dnemde iki Trk ehri olan Semerkant
ve stanbul, slam dnyasnn bilim ve felsefe merkezleri haline gelmilerdir.
Birbirinin ada olan iki Trk hkmdar, Ulu Bey ve Fatih Sultan Mehmed,
evrelerinde bilim adamlarn ve filozoflar himaye etmilerdir. Osmanl topraklarndan Trkistana giden Kadzade Rumi, Semerkanttaki rasathanede grev alm;
Semerkanttan stanbula gelen Ali Kuu da medreselerde ders vermitir.
Ulu Bey bugn bile yazdklarna bavurulan bir astronomdu. Arapa, Farsa,
Latince ve Yunanca bilen Fatih Sultan Mehmed, dneminin nemli airlerindendi
ve ok zengin bir ktphaneye sahipti. Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanl
Saraynda byk bir fikir zgrlnn olduunu, ok ilgin felsefi tartmalarn yapldn biliyoruz.
stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak, Mslmanlarn insanln evrensel bilim tarihine yapt katky gn na kararak allagelmi nyarglar ortadan
kaldran slamda Bilim ve Teknik adl eseri hazrlayan ve yaymlanmasn salayan
herkese teekkr bor bilirim.
NSZ
Gnmzn dnya bilim tarihi anlaynda, Batnn, karanlk bir Orta a
dneminden sonra eski Yunan uygarlnda yatan kkenlerinin ayrmna vararak,
Rnesans, Aydnlanma ve Bilim Devrimi gibi almlar kapsayan bir sre zerinden
amzn kendisiyle zdeleen uygarln ve bilimini gelitirdii gr genel bir
kabul grmektedir. Eski a ile Yakn alar arasndaki yaklak 1000 yllk boluk bu
balamda yeterince irdelenmemekte, Bat biliminin bir yerde eski Yunan uygarlnn
kllerinden yeniden doarak gelime srecine girmi olduu dncesi bir ak gerek
olarak yalnzca Bat dnyasnda deil onun dnda kalan corafyada da yaygn biimde
benimsenmektedir.
Bilim tarihinin bu yazm biimi, 19. yzyl ortalarndan balayarak, gene Bat
kltr evresindeki bir avu bilim insannn Orta a slam dnyasnn doa bilimleri
alanndaki eserleri zerinde yrttkleri almalarn sonularnn nda sorgulanmaya balanmtr. Bu nc bilim tarihilerinin balatt gelenein gnmzdeki
sekin temsilcisi Prof. Dr. Fuat Sezgin bu konuda yaam boyu srdrd kkl aratrmalarla Orta an, Batnn gznden kam olan ve byk lde slam bilimiyle
zdeleen, bilimsel baarlarn ve bu dnem aratrmalarnn zgnln ortaya
koymaya almaktadr.
Fuat Sezgin, bunun tesinde, Frankfurt niversitesindeki Enstits bnyesinde
eski yazma eserlerde betimlenen alet ve cihazlarn yeni yapm rneklerini reterek, 9.
16. yzyllar arasndaki dnemde slam corafyasndan kaynaklanan bilimsel katklarn
yer ald bir mze yaratmtr. slam bilimine ilikin bilgi eksikliklerinin ve bu eksikliklerden kaynaklanan nyarglarn dzeltilmesi balamnda bilim tarihi asndan byk
nem tayan bu mzede sergilenen nesnelerin tantlmas amacyla F. Sezgin tarafndan ayrca be ciltlik Wissenschaft und Technik im Islam balkl bir katalog kaleme
alnmtr. Bu eser, ierii ve irdeledii dncelerle Bat odakl bilim tarihi yazmnn
eletirel bir zmlemesini yapmakta, slam ve Orta a bilimine yeni bir bak as
sunarak slam biliminin eski Yunan, ayrca Hint, Bizans ve ran dnemlerinden devrald bilimsel miras korumak ve yaymakla yetinmeyip, onu, ekledii zgn eserlerle
ileri gtrm olduu deerlendirmesini yapmaktadr. Sezgin, bu deerlendirmelerden
hareketle, bilimsel gelimeleri ara duraan dnemleri izleyen sramalarla gerekleen
bir sre yerine, sregelen btnleik bir evrilme sreci olarak yorumlamaktadr. Buna
gre, slam biliminin kendisinin snmlenme srecine girdii dnemde devrettii
miras onu izleyen Bat bilimine feyz ve mesnet oluturmutur.
10
Fuat Sezginin bilim tarihine yeni bir boyut getiren eser ve grleri gnmz
slam dnyas iin ayr bir nem tamakta, bu kltr evresine unutmu olduu bilimsel
gemiini anmsatmak, yitirmi olduu gzlenen belleini yeniden kazandrarak, bilimsel aratrma evkini uyandrmak ve ona zgven alamak gibi tarihi bir grevi yerine
getirmektedir. Bu dorultuda, Fuat Sezginin katalounun Trke evirisinin, Orta
a slam dnyasnda gelitirilmi olduunu ortaya koyduu bilimsel alet ve cihazlarn
kendisi tarafndan gerekletirilen yeni yapmlarnn yer alaca stanbul slam Bilim
ve Teknoloji Tarihi Mzesinin yakn gelecekteki alyla birlikte, lkemiz insanlarna
kendi kltrel gemilerini tanmalar ynnde ok deerli katklar salayacana inanlmaktadr.
Bu nemli eserin Trkiyede yaynlanmasna Akademimize verdii izinle olanak salayan deerli eref yemiz Prof. Dr. Fuat Sezgine ve eserin yaymlanmasn
stlenen Kltr ve Turizm Bakanlna teekkr bor bilmekteyiz. Eseri Trkeye
eviren ve editrln yapan Dr. Abdurrahman Aliy ve Dr. Hayri Kaplan ile eserin
deiik blmlerinin bilimsel anlatmn gzden geiren Prof. Dr. Metin Balc, Prof. Dr.
Kurtulu Diner, Prof. Dr. Melek Dosay, Prof. Dr. Sezai Krkolu, Prof. Dr. Bedriye
Tolon, Prof. Dr. Vural lk ve Ar. Gr. Ali Rza Tosunun isimlerini anmaktan mutluluk duymaktayz.
Prof. Dr. Engin BERMEK
Trkiye Bilimler Akademisi Bakan
11
indekiler
(Katalog Geneli)
Cilt I:
nsz....................................................................................................................xi
Giri........................................................................................................................1
Cilt II:
1. Blm: Astronomi..............................................................................................1
Cilt III:
2. Blm: Corafya................................................................................................1
3. Blm: Denizcilik............................................................................................33
4. Blm: Saatler.................................................................................................83
5. Blm: Geometri...........................................................................................123
6. Blm: Optik.................................................................................................163
Cilt IV:
7. Blm: Tp.........................................................................................................1
8. Blm: Kimya..................................................................................................95
9. Blm: Mineraller ve Fosil Oluumlar..........................................................155
Cilt V:
10. Blm: Fizik ve Teknik....................................................................................1
11. Blm: Mimari..............................................................................................63
12. Blm: Sava Teknii.....................................................................................91
13. Blm: Antik Objeler..................................................................................139
14. Blm: Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii.............................177
12
Transkripsiyon aretleri
=
=
=
=
=
=
S=s
=
=
=
=
=

NOT:
Umar (mer) Usmn (Osmn) gibi isimlerin yazmnda her ne kadar
transkripsiyon iaretleri kullanldysa da dilimize yerlemi ekilleri tercih
edilmitir.
NSZ
13
omantik dnemde, tarihsel olgulara kar adil olmayan periyotlatrmann

etkisi altnda henz yeni domu olan tek ynl Rnesans kavramnn
ve ortaan baarlarn yadsmann hakim olduu dnemde, Jacques Sdillot
ve olu Louis-Amlie, Eb el-asan el-Marrknin (7./13. yy.) uygulamal
astronomi ve astronomik aletlere ilikin muhteem eserinin Pariste bulunan
Arapa el yazmasndan Franszca tercmesini 1834 ylnda yaynladlar1. Bunu
on yl sonra oul Sdillotnun el-Marrknin kitab zerine yapt hayranlk
uyandran almas takip etti2. Geri nceki dnemlerde Johann Gottfried
Herder (1744-1803), Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Kurt Sprengel
(1766-1833) ve Alexander von Humboldt (1769-1859) gibi ahsiyetler hmanist bir anlayla Mslmanlara veya Araplara bilim tarihinde layk olduklar
takdiri yneltmilerdi. Bununla birlikte baba ve oul Sdillot bilim dnyasnn,
Arap-slam kltr evresinin ortaya koyduu baarlara kar adil bir davran
iin onlarca yl sren bir mcadele verdiler, her ne kadar bu, meslektalar ve
Fransz Akademisi tarafndan pek ho karlanmam olsa da.
Sdillotlar tarafndan srdrlen mcadelenin, yorulmak bilmez bilim adam
Joseph-Toussaint Reinaudun (1795-1867) daha aa kalmayan bir yaratclk ve inanla corafya3, slam arkeoloji4, sava teknii5 alanlarnda baard ve yaamn adad eserlerle desteklenmesi bir ans olmutu. Reinaud
almalarnn birisinde, bilimler tarihinin btnln veciz bir ekilde ifade
eden u dnceye ulamt6: Rastlant, tekniklerin ve sanatlarn ilerlemesinde ok byk bir rol oynamaz. nsanlk btn keiflerinde istikrarl bir
ekilde ileriye doru, birdenbire bir srayla deil, adm adm hareket eder.
Her zaman ayn hzla ilerlemez, fakat hareket sreendir. nsan icat etmez,
sonular karr. Mesela insan bilgisinin bir alann ele alalm: Bu alann
tarihi, yani ilerleme tarihi, aralksz bir zincir oluturur. Olgular tarihi bize bu
zincirin paralarn verir ve bizim grevimiz, kaybolan halkalar her bir paray
bir dierine eklemek iin yeniden bulmaktr.
1853 ylnda yaynlanan Averros et lAverrosme adl eserinde Ernest Renan
(1823-1892) Arap Felsefesinin Avrupadaki resepsiyonunun bilim tarihileri iin
1 Trait
des instruments astronomiques des Arabes, 2 Bde., Paris 1834-1835 (Tpkbasm Frankfurt
1998, Islamic Mathematics and Astronomy Bd. 41).
2 Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, Paris 1844 (Tpkbasm Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 42, 45-312).
3 Bu alandaki birok almas arasnda Introduction gnrale la gographie des Orientaux isimli,
Ab el-Fidnn corafya kitabnn tercmesine bir giri cildi olarak yaynlanan almasyla Reinaud, corafya historiyografyaclna mstesna bir etkide bulunmay baarmtr (Gographie
dAboulfda, 2 Cilt., Paris 1848, 1883, Tpkbasm Frankfurt 1998 Islamic Geography serisinde Cilt
277-278).
4 Monumens arabes, persans et turcs du cabinet de M. le Duc de Blacas, 2 Cilt, Paris 1928.
5 Bu alanda Ildephonse Fav ile ortak almasndan doan u eserden sz edilebilir: Du feu grgeois. Des feux de guerre et des origines de la poudre canon, Paris 1845 (Tpkbasm Frankfurt 2002,
Natural Sciences in Islam Cilt 87).
6 J.-T. Reinnaud ve I. Fav, Du feu grgeois, a.e. s. 2.
14
N S Z
hayli yeni ve artc bir tablosunu izerken, Alexander von Humboldtun desteiyle Pariste okumu olaanst yetenekli gen bir Alman bilim adam 18511864 yllar arasnda Arap matematiine ilikin yaklak 40 kadar alma yapt.
Bu, maalesef ok gen, 38 yanda lm olan Franz Woepcke (1826-1864)dir.
Onun gnmze kadar ksmen alamam Franszca yazd almalar, bugnk Arap-slam matematik historiyografyas iin salam bir temel oluturmutu.
zellikle 1851 ylnda yaynlanm olan doktora almas Lalgbre dOmar
Alkhayym beklenmedik bir etki yaratmt. Bu eserinde Franz Woepcke,
5./11. yzyln ikinci yarsnda yaam olan filozof, astronom ve matematiki
mer el-ayymn cebir alanndaki eserinin, nc dereceden denklemlerin
sistematik bir tantmasn ortaya koymaktayd. Ulalan bu sonu, dnemin
matematikilerini zellikle u sebepten dolay aknla drmt: Otorite
olarak kabul edilen matematik tarihisi Jean-tienne Montuclann7 Araplarn
cebirde ikinci dereceden denklemleri aamadna ilikin kesin yargsn zihinlerinde tutuyorlard. Bylelikle J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve F.
Woepcke gibi byk oryantalistlerin youn ve geni kapsaml almalar gelecekteki aratrmalara Arap-slam bilim adamlarnn evrensel bilimler tarihindeki yerlerine ilikin umulmadk ve hayret verici perspektifler am oluyordu.
Bu drt bilim adamnn gl etkilerinden bamsz olmakszn Eilhard
Wiedemann (1852-1928) 1876 ylnda, yarm yzyl srecek olan almalarna
balad. Wiedemann bir fizikiydi ve almalarnn byk bir ounluu fizik
ve teknik alanlaryla ilgiliydi. Bununla birlikte, ilgisini zamanla Arap-slam
doa bilimlerinin btn alanlarna yneltti. Bu yorulmak bilmez bilim adamnn verdii yazl rnler, ikiyz kadar makale ve monografi olarak yaymland.
Sonradan be byk cilt iinde toplanp baslan almalar8 yazarn hayatta
olduu dnemde ve sonrasnda, doa bilimleri historiyografyasn kkl bir
ekilde etkilemitir ve gelecekte de bu alann vazgeilmez eserleri olarak kalacaktr.
Wiedemann buna ilaveten byk bir renci kitlesini evresinde toplad ve
onlar bu alanla ilgili konular ilemekle grevlendirdi. Bu almalardan doan
rnler hocalarnnkiler kadar nemlidir. Bu rnler imdiye kadar olduu gibi,
gelecekte de Arap-slam kltr evresi ierisinde yrtlen tabii bilimler historiyografyas iin yap talarn tekil edecektir.
Arap-slam kltr evresinde kullanlm, gelitirilmi veya icat edilmi aletler,
cihaz ve avadanlarn prototiplerini ina etmede Eilhard Wiedemann bizlerin
7 Histoire des mathmatiques, Cilt 1, Paris 1758, s. 359f.
8 Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte ad
altnda Wolfdietrich Fischer tarafndan

yaynlanm olan ilk iki cilt (Hildesheim ve New York 1970) Wiedemannn Erlangen Physikalischmedizinischen Soziettin oturum bltenlerinde yaynlanm olan 81 makalesini iermektedir. Sayca
daha fazla olan dier yazlar, cilt halinde Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte ad altnda Dorothea Girke ve Dieter Bischoff tarafndan bir araya getirilmitir
(Frankfurt: Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften 1984).
N S Z
15
ncs olarak kabul ettiimizi belirtmek benim iin ho bir grevdir. Wiedemann
yardmclaryla birlikte u ya da bu aletin prototipini ina ettiini yazlarnda sk
sk belirtmektedir. Mnihteki Alman Mzesinin 1911 ylnda Wiedemann ve
onunla birlikte alan usta F. Kelberden satn ald be tanesinin dnda, onun
tarafndan yaplm modellerin kaderi hakknda daha fazla bir bilgiye maalesef
ulaamadm. Mzenin satn ald aletlerden birisi olan usturlap hakkndaki
yazmalar, o zamanlar harflerin (usturlap zerine) yazlmasnda karlalan
zorluklar gstermektedir. Mzenin harflerin Arapa yazlmas talebi karsnda
Wiedemann yle cevap vermektedir: Ben, rakamlarn usturlap zerine ilenmesinde bizim yazmzn kullanlmas aresini neriyorum. Arapa rakamlar
kaznacak olursa, ok pahalya mal olmaktan baka, benim iin de ok zahmetli
olacaktr. Bugn kesinlikle bilinmektedir ki, Wiedemannn yapt modelin
asl Muammed bn e-affrn (420/1029, bkz. Cilt II, s. 95) Berlin Devlet
Ktphanesinde bulunan usturlabdr. Bu alet sergilenmitir. Derece blm
emberinde (limbus) ve arka yzde kesinlii tartmal yerler bo olarak kalm,
plaka ve rmcek denen a (rete) zerine harflerin kaznmas yerine basl kt
yaptrlmtr9.
Sunulan bu katalogda anlatlan ve resimlerle gsterilen aletler, cihazlar ve
avadanlar, 1982 ylnda Johann Wolfgang Goethe niversitesine bal olarak
kurulan Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
yaynlaryla birlikle, 800 yl boyunca Arap-slam kltr evresinde gerekletirilmi olan baarlara ynelik kmseyici yaygn kanaati mmkn olduunca deitirebilmeye katkda bulunmak amacyla yaplmtr. Fakat ne temel
dncemizde ne de stlendiimiz bu devi yerine getirme gayretimizde biz
bulduk heyecanyla hareket etmiyoruz, bilakis biz bilimler tarihinin btnlne ve yukarda Reinaud ve Fav tarafndan formle edilmi prensibe inanyoruz: nsanln ortak bilimsel miras, sreen admlarla, her zaman dz bir
izgi halinde olmasa da, deiken bir hzla bymektedir. Tarihte belirli bir
zaman dilimindeki bir kltr evresi, bilimsel miras, kk olsun byk olsun
bir adm daha ileri tamak iin ncl stlenmi, daha dorusu iinde bulunulan koullar dorultusunda ncle getirilmise, tarih koullar ve o nc
tarafndan ulalan seviye, ardln kaydedecei olas ilerlemeleri ve bu ilerlemelerin hzn etkileyen faktrleri belirler. Yunanlarn olaanst yeri,
bilimler historiyografyas tarafndan genel olarak kabul ve takdir edilir. Fakat
Yunanlarn daha nceki ve komu kltr evrelerinden dorudan ya da dolayl
bir ekilde miras alp zerine bina ettikleri sonularla ilgili Yunan bilim tarihilerinin pek holanmadklar soru hususunda hl bir belirsizlik hakimdir. Daha
1932 ylnda Otto Neugebauer buna ilikin olarak yle demektedir: Yunan
9 Burkhard Stautz, Die Astrolabiensammlungen des Deuschen Museums und des Bayerischen Natio-
nalmuseums, Mnchen 1999, s. 385-386.
16
olan Yunan-ncesine her balama giriimi ok youn bir kar koymayla karlayor. Allageldik Yunan imajn deitirme gereklilii ihtimali dncesi,
Winkelmannn dneminden beri mevcut imajn geirdii btn deimelere
ramen her defasnda arzu edilmez grnmtr. Hlbuki o zamandan bu gne
geen 2500 yllk tarihe bir 2500 yln daha eklenmesi gerektii gibi ok basit
bir olgu vardr, ve buna gre Yunanlarn artk bata deil, ortada bulunmalar
gerekiyor. 10
Bana gre burada, bilim tarihinde gereince dikkate alnmam olan u olguya
iaret edilmelidir: Biz, Arap-slam bilim adamlarnn kaynaklarn ve nclerini, bildiimiz kltrlerdeki durumun aksine, daha kolay ve ak bir ekilde
tanyabiliyoruz. Arap bilim adamlar, kaynaklarnn isimlerini tam olarak belirtmeyi ve nclerini, zellikle Yunanlar byk bir sayg ve kranla anmay adet
edinmilerdi. Mesela, aksi takdirde Yunanlarn tannmam kalacak olan alet ve
edevatnn izine ulamamz ve orijinali kaybolmu Yunanca eserlerin fragmanlarn yaplan alntlardan hareketle yeniden kazanmamz bylece olanakl
hale getirdiler.
Kendilerine borlu olduumuz J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve
F. Woepcke gibi nclerin gl etkilerinden itibaren, bilim tarihi arlkl
alan oryantalistlerin, Arap-slam kltr evresinde insanln dnce tarihine katk olarak ortaya konulmu baarl almalara ilikin yaygn ama yanl
kanaatin deitirilmesinde kesinlikle birok katklar olmutur. Buna ramen E.
Wiedemannn 1917 ylnda dile getirdii u ikayet maalesef hl geerliliini
korumaktadr: Araplarn Antik adan kazandklar bilgileri sadece tercmeler
yoluyla bize ulatrdklar ve buna nemli saylabilecek bir yenilik eklemedikleri
gryle her defasnda yeniden karlalmaktadr.11 Bunun sebebi her eyden
nce bilimler historiyografyasnda inat bir ekilde tutunan, Arap-slam kltr
evresinin bilimler tarihindeki yaklak 800 yllk yaratc dnemini grmezden
gelen ve bylelikle de modern insann temel bilim tarihi bak asn daha okul
kitaplarndan balayarak perinleyen ele al tarznda grlebilir. Bu yarg sadece Bat dnyas iin deil, ayn zamanda en geni anlamda, okul kitaplarnn
10 Zur geometrischen Algebra, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und
Physik ierisinde (Berlin) 3/1936/245-259, zellile s. 259. Neugebauer pek ok almasnda, astronomi ve matematik alannda Yunanlara nclk edenleri ortaya karma gayreti iinde olmutur. A History of Ancient Mathematical Astronomy (3 Cilt, Berlin, Heidelberg, New York 1975) isimli antsal
eserinin dnda u yazlarna bkz.: ber griechische Mathematik und ihr Verhltnis zur vorgriechischen, in: Comptes rendus du Congrs internationale des mathmaticiens ierisinde (Oslo 1936),
Oslo 1937, s. 157-170; ber babylonische Mathematik und ihre Stellung zur gyptischen und griechischen, Atti des XIX Congresso Internazionale degli Orientalisti ierisinde (Roma 1935), Roma
1938, s. 64-69; The Survival of Babylonian Methods in the Exact Sciences of Antiquity and Middle
Ages, Proceedings of the American Philosophical Society ierisinde 107/1963/528-535; Babylonische
Mathematik und Astronomie und griechische Wissenschaft, 400 Jahre Akademisches Gymnasium
Graz ierisinde. Festschrift, Graz 1973, s. 108-114.
11 Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, Erlanger Aufstze aus ernster Zeit ierisinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 50 (Tpkbasm E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
ierisinde, Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 854).
17
Amerikan ya da Avrupal rneklerine gre ekillendirildii, gnmz Arapslam kltr blgesi iin de geerlidir.
mit ederiz ki bu katalogta tantlan mzemiz ara ve gereleriyle, mzede ya
da dardaki sergilerde (ilki 2004 ylnn ilk yarsnda Palais de la dcouvertede
yaplmas planlanmtr) oluacak tanklk yoluyla ziyaretiler, bilimler tarihinin btnl dncesine ularlar. Bu dncenin ifadesi udur: Arap-slam
dnyas, ge antik dnem ile Avrupa yakn a arasndaki devirde, geliime en
msait ve etkisi en gl kltr sahasdr ve de eski dnya ile olumaya namzet
Avrupa arasndaki yegne gerek badr.
Bu hususta arzulanan tashihe, kataloumuzun birinci cildi olarak sunulan bu
Giriin hizmet edecei midini tayoruz. Bu giriin balangta, kataloun
kullancsna tarihsel ve konusal bilgi yardm salama amacyla basit bir n
taslak olmas dnlmt. Yazm esnasnda u andaki eklini ald, nk
okuyucuya aktarlmak istenen malzeme, balangta dnldnden ok
daha fazla olarak ortaya kt. Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri cretkr
bal altnda sunulanlar bir deneme niteliindedir ve belki de kendi kategorisinde bir ilkdir. Bu sunuda, bilimsel aratrmalarn imdiye kadar ulat
nemli sonular kronolojik ekilde zetlerken bu bilimsel gelimeyi ortaya
koyabilmek iin, bunu gerekletiren byk ahsiyetleri biyografik adan
tantmak iinden kanlmtr. Bu, geerliliini ancak belirli bir sre koruyabilecek bir deneme amacyla en ksa srede sunulann snrlarnn geniletilmesi iin bir srama tahtas olmas ve u aralar sevindirici tarzda ilerleyen
Arap-slam doa bilimleri aratrmalarna hizmet edebilecei midi ile ele
alnmtr. Astronomi ve tpla ilgili [rekonstrksiyon] modellerimizin kk bir
blmnde mzelerde gnmze kadar ulaabilen aletleri rnek aldk, elbette
orijinallerin mkemmelliine ulama konumunda olmakszn. Modellerin byk
bir blmnde ise Arapa, Farsa, Trke ve Latince kaynaklarda veya bu kaynaklar zerine yaplan almalardaki resimlere ve aklamalara dayandk. Bu
modellerin belirli bir ksmn kendi atlyemizde imal ettik. Byk bir ksmn
yeniden inasnda enstitmz dndan baz kimselerin yardmna ihtiya duyduk.
Bunun iin sayn Gnter Hausen (Frankfurt, Institut fr Angewandte Physik),
Herbert Hassenpflug (Frankfurt, Physikalisches Institut), Matthias Heidel
(Frankfurt), Werner Freudemann (Frankfurt), Gunnar Gade (Marburg), Prof.
Andr Wegener Sleeswyk (Groningen), Dr. Gnther Oestmann (Bremen), Dr.
Felix Lhning (Bremen), Mahmut nci (Dsseldorf), Martin Brunold (Abtwil,
svire) Eduard Farr (Barcelona), Eymen Muammed Al (Kahire) ve
Kurultay Selvi (stanbul)ye en iten teekkrlerimi sunarm.
Kataloun ekillenmesinde alma meslektam Eckhard Neubauerin yan
sra, resim, fotoraf ve iaretlerin tasarmn gerekletiren, Antik Objeler
Blmn (13. Blm) tek bana ilemi ve bilgisiyle, eletirel katlmyla bu
18
blmn byk lde baarya ulamasn salam olan Danil Frankeye,

modellerimizin birounu gereine benzer ekilde atlyemizde imal eden,
eserlerin envanterini karan ve teknik iaretler ile aletlerin aklamalarn yapm olan yardmcm Lutz Kotthoffa teekkr borluyum. Yine dizinleri ve bibliyografyay hazrlayan yardmclarm Dr. Gesine Yldz, Dr. Carl Ehrig-Eggert
ve Norbert Lchtere teekkrlerimi sunarm. Bayan Dr. Annette Hagedorn
(Berlin) Oryantal Camlar ve Seramikler Blmnn (14. Blm) ilenmesini
stlendi. Kataloun Franszca redaksiyonunun basmn finansiyel olarak desteklemi olan UNESCOya da teekkrlerimi sunarm.
Sadece kataloun msveddesini oluma evrelerinde takip ettii ve birok kere
dzeltme amal olarak okuduu iin deil, ayn zamanda zellikle mzenin
kurulmas esnasndaki btn zorluklar karsnda yanmda bulunmu ve beni
cesaretlendirmi olan eime layk olduu ekilde teekkr etmem ok gtr.
Frankfurt, Austos 2003
Fuat Sezgin
19
indekiler
Kataloun eriine Genel Bir Bak......................................................................ix
nsz.......................................................................................................................xi
Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri

I. slamda Bilimlerin 1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar Geliimi......... 1
1./7. Yzyl........................................................................................................... 2
2./8. Yzyl........................................................................................................... 8
3./9. Yzyl......................................................................................................... 10
4./10. Yzyl....................................................................................................... 20
5./11. Yzyl....................................................................................................... 24
6./12. Yzyl....................................................................................................... 34
7./13. Yzyl....................................................................................................... 41
8./14. Yzyl....................................................................................................... 53
9./15 Yzyl........................................................................................................ 64
10./16. Yzyl..................................................................................................... 74
II. Arap-slam Bilimlerinin Avrupada Resepsiyonu ve zmsenmesi..... 85

Arap-slam Bilimlerinin Avrupaya Gidi Yollar....................................... 134

I. Mslman spanya zerinden Giden Yol................................................ 134
II. Sicilya ve Gney talya zerinden Giden Resepsiyon Yolu................. 144
Son Sz............................................................................................................ 160
III. Resepsiyonun Bizans zerinden Giden Yolu..................................... 154
III. Duraklamann Balangc ve Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri...168

Bibliyografya.............................................................................................................. 183
Dizinler....................................................................................................................... 193

I. ahs Adlar................................................................................................. 193

II. Kavramlar ve Yer Adlar.......................................................................... 204

III. Kitap Adlar.............................................................................................. 214
Bilimleri yabanc kltr merkezlerinden

slam dnyasna ulatran ana yollar
20
I. BLM
slamda Bilimlerin Geliimi
1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar
Ben her kiinin kendi almasnda yapmas gerekeni yaptm:

ncellerinin baarlarn minnettarlkla karlamak,
Onlarn yanllarn rkmeden dorultmak,
Kendisine gerek olarak grneni gelecek kuaa
ve sonrakilere emanet etmek. el-Brn (. 440 / 1048)
nmzde bulunan bu katalog iin hazrlanm bir Girite, okuyucuya Arap-slam

kltrnn genel bilimler tarihi erevesindeki nemine dair uygun bir tasavvur kazandrabilme gayreti zor bir grevdir. Bunun tek
sebebi, Arap, Fars ve Trk dillerinde bize
ulaan yazma haldeki kaynak materyallerin az
bir blmnn yaynlanm ve ok kk bir
blmnn incelenmi olmas deildir. Byle
bir giriimi engelleyen birok sebep vardr.
Arap-slam bilimlerinin Bat dnyasnda
resepsiyonu ve zmsenmesi daha 13. yzyln ikinci yarsnda, yani bu faaliyetin en aktif
olduu devrede, dmanlkla ve iddetli bir
yadsmayla karlamt. Ksm bir direnie
ramen 19. yzyla kadar srarla ayakta kalan
byk lde din motifli bu kar koyucu
akm, 16. yzyldan bu yana Avrupada bilimler historiyografyasnn dncesini ve ortaya
koyulu tarzn derinden etkilemi, ekillendirmitir. Bu akm balamnda bilim tarihileri bariz bir ekilde ilk kez 18. yzylda adeta
kelimenin tam anlamyla, insanlk dnce
tarihinde Arap-slam bilimlerinin her trl
yaratc konumunu inkar eden Rnesans kavramnda bir evrensel-tarih grne srklenmilerdir. Bilim tarihinin ok kaba doku-
nan ve gereklikten uzak devrelendirilmesinde, Rnesans olarak adlandrlan fenomen Yunan dneminin dorudan doruya
bir devam olarak grlmtr.1 Bu zamansal
srayta Arap-slam kltrne olsa olsa en
ok bir baz Yunanca eserleri muhafaza ve
tercme etmek yoluyla aktarc rol kalyor.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyonuna ve
zmsenmesine kar 13. yzylda balayan
mcadele daha hayli uzun bir zaman btn
gcyle devam etmekteyken baz Avrupa
lkelerinde 18. yzylda slam ve ona bal
olan kltr ve bilgi birikimini kaynaklara
dayanarak aratran arabistik almalar balad. Doal olarak her zaman ideal biimde
almayan ve aratrma konusu hakknda
1 Fransz filozof tienne Gilson Hlose et Ablard (Paris
1938, Almanca tercmesi Heloise und Ablard, Freiburg

1955) isimli kitabnda bir profesrler rnesansndan
bahsetmekte (s. 99) ve yle demektedir: Bizim burada
tasarladmz Rnesans ve Ortaa yorumlamas hibir
ekilde, sanlabilecei gibi, olgular temelinde hakknda
karar verilebilecek bir tarihi hipotez deildir. Bu daha ok
G. Saillesin memnuniyetle Grundstze des zeitgenssischen Empfindens (ada Duygularn Esaslar)sine ald
esasl dncelerden birisidir. Bylesi bir ilke tartlabilir
deildir. Ona bu dnceyi dikte ettiren olgular deildir.
Bu prensip duygu derinliinden kaynaklanmaktadr ve olgular oradan dikte ettirilirler.
G R
verdii hkmlerde ve de bu konular deerlendirmede her zaman iin objektif kalamayan bu arabistik, buna ramen 200 yllk
tarihi boyunca kaynak almalar, edisyonlar
ve tercmeleriyle bavuru kaynaklar oluturmak, Arapa, Farsa, Trke el yazmalarn Avrupa ktphanelerinde toplamak
ve bunlar kataloglamak suretiyle muazzam
bir baar ortaya koymutur. Eer bugne
kadar bu arabistik, tarih kitaplarndaki szde
Rnesans tasvirini sarsmay baaramamsa
da, Jean-Jacques Sdillot (1777-1832) ve olu
Louis-Amlie (1808-1875), Joseph-Toussaint
Reinaud (1795-1867), Franz Woepcke (18261864) ya da Eilhard Wiedemann (1852-1928)
gibi bilim adamlarnn gayretleri sayesinde
ulalan tashih izleri gze arpyor. George
Sarton (1884-1956) bugne kadar oryantalistiin aratrma sonularn eksiksiz bir
biimde ilemek iin byk aba sarf eden
yegne bilim tarihisidir. O Introduction to
the History of Science2 isimli eserinde bu
ii kusursuz bir biimde gerekletirmitir.
Sartonun bize ulatrd sonularn, daha
sonralar tabi bilimlerin ayrntl dallarn ele
alan historyografik eserlerde maalesef ok az
dikkate alnmtr. Okul kitaplarnn geleneksel bilimler historiyografyasndan miras kalan
bak asnda kayda deer dzeltmeler yapmam olmas da teessfle grlyor. Benim
kuam, bu bak asnn okul kitaplarnda
sarslmaz bir biimde iddia edildii ve savu-
... Kiinin elimine ettii her gerek olgu iin, ilkin yaratlan, daha sonra yorumlanan ve dahas nihayette kendisine dayanlan, kendileriyle hayalin uyumad btn dier olgular tarihten elimine etmeye yarayan bir uydurma
olgu ortaya kar. bkz. a.e., s. 102; kr. H. Schipperges,
Ideologie und Historiographie des Arabismus, Sudhoffs
Archiv ierisinde, Beihefte, Heft 1, Wiesbaden 1961, s.
14.
2 Be cilt halinde yaynlanmtr, Baltimore 1927-1948.
nulduu bir dnemde yetimitir. Belirli bir

dzeltme ise ancak gelecekte geni bir temel
zerinde yrtlecek aratrmalardan mit
edilebilir. Bunda nemli olan bu tr aratrma sonularnn olabildiince geni ilgililer
kitlesine ulatrlabilmesidir. Arap-slam fen
bilimleri ve teknii erevesinde kullanlm,
gelitirilmi ve icat edilmi ara-gereleri,
avadanlar tantmak, bize ulam deillerse
yeniden imal etmek bu aratrma sonularn etkili ekilde aktarabilmenin bir yoludur.
Kurduumuz mze ve bu mzede sergilenen
paralar tantan katalog bu tarz bir aktarm
hedeflemektedir.
Bu yol deme niteliindeki cmlelerin ardndan imdi, Arap-slam kltrnn evrensel
bilimler tarihi ierisindeki konumu hakknda
bir panorama sunmaya geiyorum.
1./7. Yzyl
slamn douunun nc on ylnda onunla
birlikte ortaya kan devlet, fetihler yoluyla
snrlarn kuzeyde Anadoluya ve bat rana,
gneybatda ise Msra kadar geniletti.
amn 15/636, Emessann (bugn: m),
Halepin 16/ 637, Antakyann 17/638 ve
skenderiyenin 21/642 yllarnda alnmasyla
Mslmanlar, bu ehirlerin nceleri Roma
mparatorluuna sonrasnda ise Bizans
mparatorluuna ait olan sakinleriyle devaml olacak bir temasa getiler. Malumdur ki
bu fatihler, ele geirdikleri geleneksel bilim
merkezi olan o ehirlerin sakinlerine kar iyi
davrandlar, onlarn bilimlerinden ve teknik
bilgilerinden yararlanmasn bildiler. Bu politika olmakszn, Mslmanlarn daha 28/649
ylnda gl bir donanmayla Kbrs adasn
almalar, 31/652 ylnda Sicilya kylarn vur-
G R
malar ve ksa bir sre sonra Rodosu fethetmeleri dnlemezdi3.

Kukusuz, zellikle Emevi saltanatnn 41/661
ylndaki balangcndan itibaren bu fatihlerin, Mslmanla gemi veya gememi vatandalarnn kltr mirasn tedrici
bir ekilde alarak zmsemeleri iin uygun
koullar gerekleti. Gnmze kadar ulaan
Arapa simyaya dair elyazmas, Yunan simyac Zosimosun (350-420) bir risalesinin 38/658
ylnda gerekletirilmi bir Arapa tercmesi
olarak karmza kmaktadr4. Eer biz kaydedilen bu tarihe inanacak olursak, bu u
anlama gelir: Gelecekte Emevilerin ilk halifesi olacak Muaviyenin henz valilik dneminde Yunanca eserlerin Arapa evirisine
ynelik ilgi uyanmt.
Araplarn bylesine erken bir dnemde
yabanc kltr mirasn alarak zmsemeye
hazr ve yetenekli olmalarn 1917 ylnda
Julius Ruska matematik tarihi erevesinde
son derece doru olarak u ifadelerle dile
getirmekteydi: nemle ve srarla ifade edilmelidir ki ran ve Romann tara vilayetlerine
taan Araplar ne hukuk bilimini ne de devlet
ynetimi sanatn hazr ve olumu bir ekilde
beraberlerinde getirmilerdi, bilakis fethedilen lkelerin ynetim metotlarn ve hukuk
formlarn byk lde deitirmeden aynen
almak zorunda kalmlard. Onlarn artc
bir hzla daha kapsaml ilikilere uyum salayabilmeleri ve sadece devlet idaresiyle ilgili
kurumlar deil, ayn zamanda eski ve olgun
bir kltrn dier btn meyvelerini alarak
zmsemeleri anlamnda bilinen bir olgudur.
Ama bu, eer ok yakn dnemlere kadar
kabul edilegeldii gibi, fatih konumundaki
halk ile o dnemin ranllar, Yunanlar ve
3 Bkz. Sezgin, F.: Fuat, Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 11, s. 6.
4 Bkz., a.e., Cilt 4, s. 75.
Msrllar arasndaki dnsel uzaklk ok

byk olsayd, kesinlikle gerekleemezdi.
Bilhassa dnsel ve politik hareketin tayclar olan ehirli Araplar, Muhammedin ortaya kmasndan nce komu halklarn kltrel
etkilerine tamamen kapal veya matematik
tarihi asndan nem kazandklar ada bile
neredeyse okuma yazma bilmeyen yar vahiler olarak tasavvur edilemez ... 5
Eski kltr merkezlerindeki sakinlerin yeni
topluma uyum salayabilmede ok byk zorluklar yaamadklar grlmektedir. Mesela
ilk dnem Emevi hkmdarlarnn saraynda
Hristiyan hekimler almaktayd. I. Mu viye
(dnemi: 41/661-60/680) zamannda hizmet
eden bn Asln ad bunlar arasnda gemektedir. Eb el-akem adl bir baka Hristiyan
hekim daha Muviyenin hizmetinde almtr. Hkmdar ilalarn hazrlanmasnda
ona gvenmekteydi.6 Emeviler devletin birok alannda, fethedilmi lke sakinlerinin
hizmetlerine ve desteklerine gereksinim duymulardr. Bu alanda ibirliinin iyi bir ekilde
iledii grlmektedir, hatta belirli bir sre
vergi ve idare uygulamasnda geleneksel yaygn diller kullanlmtr. Bunlar Msrda Kopt
dili, Suriyede Yunanca, Irak ve randa eski
Farsa idi. Devlet sicillerinde Arapann kullanm daha sonralar gerekleti. Arapann
kullanm Suriyede 81/700 ylnda Abdlmelik
b. Mervnn sayesinde, Irakta 78/697 ylnda
Vali el-accc b. Ysufun emriyle, Msrda
87/705 ylnda vali Abdullh b. Abdlmelik
b. Mervnn ve kuzey dou randa (orsn)
124/742 ylnda Halife Him b. Abdlmelik
dnemlerinde gereklemitir.7
5 Ruska, J., Zur
ltesten arabischen Algebra und Rechenkunst, Heidelberg 1917, s. 36-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 8.
6 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5.
7 Bkz. bn Nedm, Fihrist, s. 242; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 21.
G R
Fethedilen lkelerin kltr merkezlerindeki bilgileri alp zmsemeye ynelik zaten

var olan ilgiyle, I. Mervn (dnemi: 6465/683-685) zamannda ilk kez bir tp kitab
Arapaya tercme edilmitir. skenderiyeli
Ahron (muhtemelen 6. yzylda yaam ve
eser vermitir) tarafndan ders kitab (kunn)
olarak Yunanca yazlm bu eser, ilkin Gsis
adl birisi tarafndan Sryancaya evrilmi ve
yukarda belirtilen dnemde bu eviri Yahudi
tabip Mserceveyh el-Bar tarafndan iki
blm daha eklenerek Arapaya aktarlmtr. Bu evirinin Halife mer b. Abdlazz
(dnemi: 99-101/717-720)in ktphanesinde
bulunduu ve onun tarafndan kamunun istifadesine sunulduu rivayet edilmitir.8
slamn ilk yzylnda ve ikinci yzyln gei
dneminde Arapaya evrilmi baz eserlerin isimleri bize ulamtr. Bunlarn byk
bir ksm, bu eserlerde verilen bilgilere gre
Emevi Prensi lid b. Yezdin (. 102/720
civarnda) direktifiyle evrilmi olup, bir blm kimya ve astrolojiyle ilgilidir.9 Bize kadar
ulaan bir dizi risalesi ile ve literatrde verilen
birok bilginin tanklyla bu prensin, bilim
tarihinde kimyayla uraan ve bu alanda eser
veren ilk Arap olduu grlmektedir. Hi
phe yok ki bizzat kendisi tarafndan tevik
edilen tercmeler yoluyla tand kitaplarn
ve fethedilen lkelerin kltr temsilcileri olan
hocalarnn dorudan etkisiyle ortaya kan
bu urann bir uyarlama ve taklitten teye
gitmesi beklenemezdi. Bu esnada etki alanlar olarak am ve skenderiyenin isimleri
gemektedir.
lid b. Yezdin tevikiyle evirilen astrolojik
eserlerden birisi de, el-Brnnin 5./11. yzyln ilk yarsnda kullanma olana bulduu
pseudo [sahte, uydurma, szde] Ptolemenin
Meyveler Kitab (; Kitb es-Semere)

isimli eserin tercmesidir.10 Bundan lid b.
Yezdin astrolojiyle de urat anlalmaktadr. Mehur astrolog Eb Ma er11 (171272/787-886) lid b. Yezdin bir eserini
tannm astrolojik eserlerden birisi olarak
kabul etmekte ve bildirmektedir.12 Ahronun
ders kitab niteliindeki tp eserinin evirilmesini, lid b. Yezdin giriimiyle yaplm
olan dier evirileriyle birlikte bizzat kendisinin yazar olarak faaliyet gstermesini dikkate
alarak yabanc bilimin Arap-slam kltr evresinde resepsiyonunun balang periyodu
olarak Hicr birinci yzyln nc eyreini
kabul edebiliriz. Elbette Araplar tarafndan
o dnemde alnan ve benimsenen yabanc
bilim miras sadece Yunan kaynakl deildi.
Mesela, uteybe b. Muslim (. 96/715) tarafndan orsnn fethedilmesi esnasnda esir
den Sasani Prensesi hfirin mlkiyetinde bulunan Farsa bir corafya kitabnn
fatihlerin eline getiini renmekteyiz.13
Benzer bir haberi byk slam dnr elBrn (. 440/1048)de grzoruz. Tadd
Nihyt el- Emkin14 adl matematiksel corafya alanndaki temel eserinde el-Brn,
bugnk Afganistanda bulunan aznede
eski bir parmen zerinde, Diocletianus
(285-305 arasnda Roma imparatoru) takvimine gre tarihlenen ve bir bilim adam tarafndan hicretin 90-100 yllar arasnda gzlemlenen gne tutulmalaryla ilgili notlar ve
tarihler ieren bir zeyl eklenmi astronomik
bir izelge eser (zc) grdn haber vermektedir. Ayrca bu eserde el-Brn, Bst

11 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 139-151.
8 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5-6, 166-168, 206.

9 Bkz. a.e., Cilt 4, s. 56, 82-83, 89; Cilt 7, s. 9.
12 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 15.
13 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 64.
14 Edisyon Kahire 1963, s. 268.
G R
ehrinin enlem derecesi ve ekliptik eim ile

ilgili bilgilere de rastladn sylemektedir.15
Emevi hkmdar Him b. Abdlmelik
(dnemi: 105-125/724-743) zamannda, vaktiyle Aristotelesin Byk skendere yazd
iddia edilen sahte mektuplarn ve bu arada
adl kitabn tercmelerinin, resepsiyonun balang dnemi bakmndan kukusuz ok byk bir nemi vardr. Muhtemelen
2. yzyln ikinci yarsnda yazlm bu pseudo
kitabn tercmesiyle, Arap-slam kltr evresi ksm ama bununla birlikte slam blgelerinin snrlarn aan corafya bilgisine, atmosferik olaylara ilikin yerel kanaatten farkllk
gsteren meteoroloji bilgisine, dnyann ekli
ve yapsyla alakal u temel Yunan dncesine ulamlardr: Dnya evrenin ortasnda bulunmaktadr. Evren btn gkyzyle
birlikte srekli dnmektedir. Sabit yldzlar
gkyzyle birlikte dnmektedir. Yldzlarn
says insan tarafndan bilinemez. Gezegenler
yedi tanedir, hem doalar ve hzlar hem de
yeryzne olan uzaklklar itibariyle birbirlerinden farkldrlar. Bunlar i ie bulunan
ve sabit yldzlar kresi tarafndan kuatlm
olan kendi yrngelerinde hareket ederler.16
Bize kk bir blm ufak paralar halinde
ulam olan rneklerin saysn oaltmadan,
Arap- slam kltr evresinde, ayn zamanda btn bilimlerin resepsiyon ve zmsenme dnemi iin de karakteristik olan bu ilk
resepsiyon evresinin birka nemli zelliine
iaret etmek istiyorum. Yabanc bilimi alp
benimseme sreci balangtan itibaren btn
bir aklkla, yabanc olanla temas korkusu ve
15 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, 122.
art niyet olmakszn ileride greceimiz zere

Arap-slam bilimlerinin daha sonraki dnemde Avrupadaki hi de ho olmayan resepsiyonu ve zmsenmesinden tamamen farkl bir
ekilde devam edegelmitir.
Yabanc bilgiyi alp benimsemenin altndaki tevik faktrn 1965 ylnda Franz
Rosenthal17 u ifadelerle aklamaktadr:
Belki de, kapsam hzla genileyen eviri faaliyetlerini temellendirmek iin, Mslmanlara
tp, simya ve pozitif bilimlerle tanmay cazip
gsteren ne pratik faydaclk, ne de felsefi-teolojik sorunlarla uramalarna sebep
olan teorik faydaclk yeterli olabilirdi, eer
Muhammedin dini ta balangtan itibaren
bilimin ( ilm) roln dinin ve bylece btn
bir insan hayatnn asl itici gc olarak ne
srmemi olsayd... 'Bilim' slamda bylesine merkez bir konuma yerletirilmi, hatta
neredeyse din bir sayg grm olmasayd,
muhtemelen eviri faaliyeti, olduundan daha
az bilimsel, daha az srkleyici ve daha ok
yaamak iin pek zaruri olan almaya gerekte bilinenden farkl bir ekilde snrlanm
olarak kalrd.
phesiz ki gen slam toplumunun ilk yzylda nispeten abuk ulat bilim alanndaki
baars, sadece kitap evirileri yoluyla yabanc kkenli bilim mirasnn aktarm eklinde
snrl kalmamtr. Yeni din ile birlikte ortaya
kan ve srekli iddia edilenin aksine hi de
ilkel olmayan durum ve ortamda Araplar, kendileri iin ok yeni olan dnsel problemlerle
uramaya hzla itildiler, zellikle yaz sanatn renmeye ynelik artc bir ilgi dodu.
Bununla ilgili Arapa kaynaklar incelendiinde, 1./7. yzyl slam blgelerinde yaayan
insanlarn okuryazarlk orannn Bat ortaandaki adalar ile karlatrlamayacak
16
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 72; Rislet Arisls ile l-skandar fi l- lem, Tahran, Dnigh no: 5469 nshas (varak
36b-41b); Strohm, H.: Aristoteles. Meteorologie. ber die
Welt, Berlin 1970, s. 240-241.
17 Das
Fortleben der Antike im Islam, Zrich ve Stuttgart

1965, s. 18.
G R
derecede yksek bir seviyeye ulat izlenimi

oluur. Peygamberin lmnden sonra tedavlde olan Kurn nshalar arasndaki farkllklar, Mslmanlarn geneli tarafndan kabul
edilmesi amalanan kritik edilmi bir metin
oluturmay zorunlu kld. Kurnda geen
fakat yaygn olmad iin anlam az bilinen
kelimelerin aklanmas sadece ilk Kurn
tefsirlerinin domasna deil, ayn zamanda
leksikografinin domasna neden oldu. Bu
balamda henz ok erken dnemde nemli
bir filolojik yntemle karlamaktayz: Eski
iirin dil belgesi [ahit] olarak kullanlmas.
Ulalan bu filolojik bilgi, slam ncesi ve
slama gei dnemlerine ait iirlere hak
ettii byk takdiri ve bunun sonucu olarak
kitap formunda ve paralar halinde ulaan iir
malzemelerinin toplanmasn ve muhafazasn
beraberinde getirdi. Kurn metnindeki kelimelerin basit aklamalaryla balayan filolojik abalar, yzlerce yl devam eden srete,
hem isel prensipler hem de dsal boyut
bakmndan sadece inlilerinki ile karlatrlabilecek18 ekilde bir geliim gsterdi.
Ayn zamanda Arapa gramerin balangc, Arapa kaynaklar tarafndan 1./7. yzyla karlmaktadr. 2./8. yzylda gerekleen
olaanst byklkteki gelime ancak bu
ekilde erken bir balangla kavranabilir.
Peygamberin szlerini (hadisleri) youn bir
ekilde toplama ve yazl olarak muhafaza
etme faaliyeti, kendine zg kurallar olan
ve modern dnem aratrmaclar tarafndan
sklkla yanl anlalan bir rivayet biliminin
domasn salad.
Peygamberin biyografisini, savalarn ve ilk
halifelerin hayatlarn yazmaya ynelik gayret, ok deiik ekiller alm ve olaanst
gelimi olan historiyografyann domasna
zemin hazrlad. Bu historiyografya faaliyetine olduka erken dnemde domu ve herbir

bilimi ayr ayr ele alan bilim tarihi de eklenebilir. Bu tamamen slam fikir corafyasnda
doan tarih yazmclnn ve onun bamsz
bir ekilde gelien metodolojisinin nemine
ilikin soru, bildiim kadaryla evrensel tarih
dal ierisinde imdiye kadar ya hi sorulmu
ya da yeteri derecede ele alnm deildir.
Hatta bizzat arabistler bile, slamn zellikle
ilk yzyl (7.-9.) ierisinde ortaya kan
tarih eserlerinin ieriini, kendi kaynaklarn alntlama yntemlerinden dolay yeteri
kadar nemsemediler. O eserlerdeki, genellikle otantikliklerine delil olmas iin bata
sunulan rivayet zincirleri ile yazarn yer yer
kendi gr ve yorumlarn vermesi mstakil tarihsel haberlerin (aber, oulu:abr)
ne yazk ki u ekilde anlalmasna neden
olmutur: Bu haberler ya yzlerce yl boyunca szl olarak aktarlm rivayetlerdir ya da
elimizdeki o eserden bir iki kuak nce belirli
eilimlere gre kaleme alnm, ravilerden
birisinin kiisel grlerinden ibaret olan ve
yaylan rivayetlerdir.
Bu giri erevesinde ayrntlara girmeden
unu syleyebiliriz: Sz konusu rivayet zincirleri hem yazl kaynaklarn yazarlarnn isimlerini hem de o kaynaklarn, ok kat kurallar dorultusunda kendilerine belirli eserleri
rivayet etme izni verilen ravilerinin isimlerini
ierisinde saklamaktadr.19 Bizim anlaymza
gre Arapa tarihsel eserlerde karlalan
rivayet zincirleri pekl gnmz kitaplarndaki dipnotlar gibi kaynaklara iaret olarak
kabul edilebilirler.
Hukukla ilgili en erken yazl kaynaklar da
1./7. yzylda hatta bu yzyln ilk yarsnda
aranabilir. Tabi ki mtevaz hacimli bu vesi-
19 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 53-84, 237-256.
G R
kalarda yalnzca belirli konular ilenmitir.

Daha hacimli ve belirli bir sistematikle yazlan slam hukuku klliyatlar 2./8. yzyln ilk
yarsnda grlmeye baladlar.20
Yabanc bilim ve kltr mirasnn resepsiyon
sreci 2. yzyln ilk yarsnda hem niteliksel
hem de niceliksel olarak hzla geliti ve an
hemen hemen btn bilim dallarn kapsayacak boyuta ulat. Kaynaklar sadece, dorudan doruya Yunancadan ya da dolayl olarak Sryanca zerinden evrilen eserlerden
deil, ayn zamanda orta dnem Farsadan
evrilen eserlerden de olumutur.
Yunancadan yaplan erken dnem evirilerin
nemli bir zellii, pseudo epigraflardan olumas yani antik dnemin otorite kabul edilen
Aristoteles, Sokrates, Ptoleme gibi mehur
isimlerin bu eserlerin szde yazarlar gibi
verilmesidir. Bu eserler, en azndan milattan nce 2. yzyla kadar geriye giden pseudo-epigrafik Yunanca kaynaklar geleneinde
domulardr. Bize Arapa eviriler halinde
ulam bu uydurma epigraflarn ierii, birounun ge antik ada yani slamn ortaya kndan ksa bir sre nce doduklar
izlenimi vermekte, kazanlm olan bilgilerin,
tecrbelerin ve ulalan geliimin seviyesini
bize aktarmaktadr. Muhtemelen bu eserlerin
ounluu Dou Akdeniz lkeleri kkenlidir. Arapaya aktarlm bu pseudo-epigrafik
eserlerin ok aznn Yunanca orijinalinde tam
veya paralar halinde kalabilmi olmasnn
sebebi, benim dnceme gre, bu eserlerin
ounun slamn tarih sahnesine kmasndan
ok ksa bir sre nce, 1./7. yzyln ilk yarsndan itibaren slam hkimiyetine girecek olan
[nceki] kltr merkezlerinde kaleme alnmalardr. Bu tr eserlerin tercme edildikten sonra Yunanca orijinallerinin muhafaza
edilmeleri tamamen tesadfe bal kalmtr.

Ne evirmenler ne de okuyucular bu eserlerin
uydurma yazar isimleri tadn bildiler ne de
bilme olanana sahip idiler. Arap-slam bilim
adamlar bu eser adlarn, bu eserlere sonraki
dnemlerde Yunanca orijinalleri veya Arapa
evirileri halinde ulatktan sonra bile, sahte
yazarlarnn gerek eserleri gibi alntladlar.
Mesela Aristotelesin, Platonun, Ptolemenin
adn tayan pseudo eserlerini hakikilerinden
nce tandlar ve gerektiinde hem pseudo
olan hem de hakiki olan yan yana kullandlar. Bu eserlerin birou sonraki dnemlerde, pseudo yazarlarnn eserleriymi gibi
Arapadan brancaya ve Latinceye evrildi,
daha sonralar Batda da yzlerce yl hakiki
sanlarak kullanld.
Yunan, Babil, Fars ya da baka kkenli yazar
isimleri altnda tam veya paralar halinde
korunarak bize ulam pseudo-epigrafik
eserlerin, Arap yaznnda ne zaman doduklarna ve nemlerine ilikin sorular Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabmda
birok vesileyle ele aldm. Orada21 sylediklerime atfta bulunarak unu belirtmekle yetiniyorum: ou arabist bu pseudo-epigrafik
eserleri eviri eserler deil, bilakis Arap-slam
bilim adamlarnn yapt dzmece eserler
olarak grmektedirler. Bu yle bir anlama
gelir: Bu bilim adamlar sz geen pseudo-epigraflar, daha eski Arapa kitaplarda
olduu gibi, hakiki eserlermi gibi alntlamak
iin bizzat yazmlardr. Ama burada u soru
yantlanmam kalmaktadr: Araplar ya da
ilk Mslmanlar corafi veya kltr-tarihsel durumlarnda, ksmen ok hacimli denebilecek bu eserleri uydurabilecek durumda
mydlar? Arap yaznnda muhafaza edilerek aktarlm bu pseudo-epigrafik eserlerin
20 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 393 vd.
21 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 15 vd., 31 vd.
G R
ge dneme tarihlendirilmeleri ve deerden

drlmeleriyle ge antik dnem bilim tarihi
asndan nemli vesikalar kaybolmaktadr.
2./8. Yzyl
Komu kltrlerden resepsiyonun boyutu

2. yzyln ikinci yarsnda nemli derecede
byd. Ayrca, alp benimseme yetenei,
ok eitli uygun koullar sayesinde srekli
ve hzla geliti. ntikal sreci deyince elbette
sadece kitap evirileri ve bunun etkileri dnlemez. Dou Akdenizin fethedilen lkelerindeki kltr merkezleri temsilcilerinin bir
sre Mslmanlarn hocalar olarak oynadklar rolde, Farsa konuulan blgelerden
kan bilim ve kltr tayclarnn nemi ak
seik grlmektedir.
Yabanc bilimin Sasaniler dnemindeki
zellikle I. pr (dnemi: 242-272)resepsiyonu hakknda iyi bir ekilde bilgilendirilmi durumdayz.22 zellikle Yunanlardan ve
Hintlilerden, muhtemelen dolayl ekilde ge
dnem Babillilerden de alnarak benimsenen
bilimsel bilgiler, Sasaniler rannda snrl bir
gelime yaad. Sasanilerden daha ziyade harmanlanmaya urayan bilim alanlarnn etkisiyle, slamda astronomi, astroloji, matematik,
corafya, felsefe ve tp gibi dallarda hzlanm
bir resepsiyon sreci gze arpyor.23 imdi
bu geliimi zihinlerde canlandrmak gayesiyle
astronomi, felsefe ve tpla ilgili rnek ileri
srlebilir.
Ptolemenin Kanon adl astronomik cetveller
kitabnn, Hint kkenli cetveller yardmyla
gzden geirilerek ilenmesi baz dzeltmelerin yaplmasn salamt. Bu gzden geirmenin en yeni redaksiyonuna, III.Yezdecirdin
(dnemi: 632-651) direktifiyle giriildi ve Zc
e-ehriyr ad altnda muhtemelen 2./8. yz22 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 106 vd.
23 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-186; Cilt 4, s. 59-60; Cilt 5, s. 205
vd.; Cilt 6, s. 106-111; Cilt 7, s. 69-71, 80-88.
yln ilk yarsnda Arapaya evrildi. Bu evirinin Arap-slam bilim adamlarn ok erken
dnemde bilimsel astronomiyle urama noktasnda harekete geirici etkisinin hayli byk
olduu grlmektedir24.
Felsefe alannda Aristotelesin Organon ad
altnda toplanan mantk kitaplarnn bazlar Abdullh bn Muaffa 25
(. 139/756)
tarafndan orta dnem Farsa evirilerden
Arapaya tercme edildi. bn Muaffa Fars
asllyd ve kendi yzylnn en nemli edebiyatlarndan birisiydi. Bizzat kaleme ald
eserlerden baka, Farsadan yapt farkl bilim dallarna ait kitaplarn evirileriyle
resepsiyon srecinin seyrini etkiledi. Yapt
nemli evirilerden birisi de, hayvan fabllar
formunda bir siyasetname olan Kelle veDimne evirisidir. Bu eser ilk olarak I. usrev
Enirvn (dnemi: 531-579) zamannda Fars
Burzyeh tarafndan Sanskriteden evirilmiti. Yine Burzyeh tarafndan eklenen giri,
tp ahlakna ilikin ve ayn zamanda bir hekimin otobiyografisini sunan, bize kadar ulaan
en eski risalelerden birini iermektedir.26
Dar anlamyla tbbn 2./8. yzyln ilk yarsndaki resepsiyonuyla ilikili olarak u olaydan
bahsedilebilir: Sasanilerin nl bilim merkezi
Cundipr en azndan Halife el-Memn
(dnemi: 198-218/813-833) zamanna kadar
hl yayordu ve hekimleri Badatta faaliyette bulunuyorlard. Bildirildii kadaryla Crcis b. Cibrl b. But, Cundipr
Hastanesinin bahekimiydi ve baz tp kitaplarnn mellifiydi. Bu hekim ilerlemi ya-
24 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 203-204; Cilt 6, s. 107-
110,115.
25 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 322; Geschichte des arabischen
Schrifttumsun yaklak yirmi yl nce hazrlanm Elence Edebiyat blmnde ayrntl bir ekilde ilenmitir.
26 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-183.
G R
na ramen, Halife el-Manr tarafndan, bir

mide rahatszln tedavi iin 148/765 ylnda
Badata arlmt. Yine bildirildiine gre
o, Yunancadan Arapaya birok tp kitab evirmitir. Kendi telif ettii kitaplar ise
Sryanca olarak kaleme almtr.27
2./8. yzyln ilk yarsnda Arap-slam kltrnde sosyal bilimler alannda gerekleen gelime olaanst byklkteydi. Hadis
bilimleri ve nceleri tek tek konularla snrl
yazlan hukuka dair eserler konulara gre
dzenlenen hacimli klliyatlar halini ald.
Ayrca hadis biliminde metodoloji gelimeye
balad. Historiyografya da hacim ve ierik
bakmndan geliti. Fetihler tarihine dair yazlan kitaplar o lkelerin corafi adan tantmna da yer veriyorlard.
Yukarda anlan filoloji dallarnn geliimi
2./8. yzyln ilk yarsnda dikkat ekici canllkta ilerledi. Ayn durum, hem slam ncesi
Arap iirlerinin toplanmas ve yazlmasnda
hem de gramatik alannda kullanlan materyal erevesinin geniletilmesi ve leksikografinin ekillendirilmesinde de geerlidir.
Mesela el-all b. Amedin almalarn
ele aldmzda, onun leksikografi ile gramerin ekillenmesinde ve aruz llerinin olumasnda oynad roln nemi ortaya kar.
Muhtemelen o, kendinden ncekilerin birok
monografik eserleri temel alp bunlar derleyerek kapsaml bir eser oluturma giriiminde
bulunan ilk kiidir. Kitb el- Ayn isimli eseri
ok erken dnemden itibaren leksikografi iin
temel eser haline gelmitir.28
2./8. yzyln ilk yarsnda ve takip eden yzylda bilimlerin resepsiyon sreci btn younluuyla devam ederken bununla e zamanl olarak bilimlerin zmsenme periyodu balad.
Burada, Halife el-Manrun (dnemi: 136158/754-775) astronomiyle ilgili ok hacimli bir eser olan Siddhntay Sanskriteden
Arapaya tercme ettirmesi byk nem
tar. Onun verdii direktif, Sasani astronomisinin slamdaki en gen temsilcilerinden
birisi, el-Fezr, tarafndan 154/770 ylnda
yerine getirildi.29
Sadece, astronomik ve matematiksel bir konuda eviri iin zorunlu olan Arapa terminoloji
gibi gerekli koullarn o dnemde gereklemi olmas deil, ayn zamanda el-Fezr ve
onun ada Ya b b. rn kendi eserlerinin birounda teorik ve pratik astronominin
konularn ele alabilmeleri de dikkate deer.
Bu ikisi, dier konularn yan sra usturlaba
ve gkyz koordinatlarn len halkal-kre
(t el-ala)ye dair eser vermilerdir.30 Ben,
astronomi alanndaki zmseme dneminin
balangcn burada grmekteyim.
Devlet ve bilim adam olan Yay b. lid elBermeknin (120-190/738-805) Ptolemenin
Almagest isimli eserini Arapaya tercme
ettirme amac bu balamda anlalabilir. Onun
bu arzusu Hinte Siddhntann evirisinden
tahminen 25 yl sonra gerekleebilmiti.
Arap-slam kltr evresinde astronominin,
hatta genel olarak btn bilimlerin ulam
olduu seviye hakknda hkm verebilmek
iin u rnek yeterlidir: Bilgin ve sanatlar
hamisi el-Bermek bu ilk eviriden memnun
olmad iin, farkl bilim adamlarn ayn
eseri yeniden evirmekle grevlendirmiti.31
zmseme srecinin balangcna ynelik
daha ak bir iaret kimya alannda grlebilir.
Arapa yazan birok bilim adam 2./8. yzyln
ikinci yarsnda bu alanda, genellikle kitaplar
27
Bkz. bn Eb Uaybi a, Uyn el-Enb , Cilt 1, s. 123125; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 209.
28 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 51-56.
30 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 122-127.

31 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 85.
10
G R
henz evrilmi yazarlarn dmen suyunda yol

alyorlard. phesiz bu mtevaz apta bir
zmseme olarak alglanabilir. Fakat burada
kastedilen bu mtevaz zmseme deil, gelierek kimyaclktan doa filozofluuna ykselmi, bahsedilen zaman dilimindeki hemen
hemen btn bilim dallaryla uram bir
bilim adamnn, Cbir b. ayynn, ortaya
kmas olgusudur. Bununla ilgili blmde
ayrntlaryla deineceimiz zere, onun bize
ulaan yzlerce risalesi, almalarn ncelikle uydurma eserler yoluyla kendisine ulaan
bilgiler zerine ina ettiini gstermektedir.
Cbirin eserlerinin, kendi verdii atflardan
hareketle ortaya kan kronolojik sralamas
artc derecede bir bilimsel geliimi aa
vurur. O, kimya alannda, doada var olan
maddeleri niceliksel ilikilerini belirleme
yoluyla niteliksel analizlerine ulamay hedefleyen bir disiplini kurmaya alan bir bilim
adam olarak karmza kmaktadr. Ona
gre insan bilgisinin btn gereklikleri, kendisinin ller retisi (ilm el-mzn) ad
verdii denge ilikileri prensibine gtren bir
nicelik ve l sistemine balanabilir. Cbir,
bilimsel geliiminin balangcnda zmseme
srecinin bir figr olarak belirdi ve hemen
sonrasnda ise cesur ve olabildiince yaratc
bir doa filozofu oldu (Bkz. katalog Cilt IV,
99 vd.).
Sosyal bilimler alanndaki e zamanl devam
eden geliim de ok byk atlmlar gsterdi. Her bir bilim adam kendi nclerinin
eserleri zerine yeni eyler ina ederek bunlar olabildiince geniletiyor ve vazgeilmez
eserler haline getiriyordu. Amr b. Osmn
Sbeveyhin (. tahminen 180/796)32, Kitap
(el-Kitb) diye tannan gramer kitab buna
rnek olarak gsterilebilir. Daha sonraki
nesillerce gramerin bayapt olarak kabul

edilen bu antsal eser, hacmiyle ve sistematik
yapsyla Arap-slam kltr ierisinde bilimlerin ksa bir zaman zarfnda ne kadar hzl ve
kkl geliim bulduuna tanklk etmektedir.
3./9. Yzyl
3./9. yzyln ilk bete birinde bilimlerin geliim sreci, yaratclk periyodunun balangc saylabilecek derecede tamamen yeni bir
karakter kazand.
Geri slam dnyasnda uralan bilimler,
3./9. yzylda da rahatsz edilmeden yollarnda ilerleyebilmek iin, niteliksel ve niceliksel geliimlerinde bir nceki yzylda oluan
uygun koullardan yararlanabildiler ve dahas
bu yeni yzyln ilk on yllarnda Halife elMemnun (dnemi: 198-218/813-833) sayesinde doan yepyeni bir kuvvet kazandlar.
Yunan bilimlerinin hayran olan bu hkmdar, Yunanca eserleri Bizanstan ve fethedilen
dier kltr merkezlerinden Badata getirtti.
Henz evirilmemi eserleri Arapaya evirtmekle kalmayp, ayn zamanda birok eski
eviriyi de yeniletti.
Bizim imdiye kadar ok kesinlemeyen bilgimize gre, el-Memn kurduu Bilgelik Evi
(Beyt el-ikme) adndaki bir kurum araclyla bilim adamlarnn almalarn kolaylatrd ve organize etti. Halifenin bizzat kendisi
birok bilim alanna vakft. Onun inisiyatifi
sayesinde birok eser dodu. Yine o, projelerin yrtlmesine sk sk katld. Ulalan bir
sonutan memnun olmamas, ya da o sonucu
amak istemesi balamnda yaratc bir karakter gsterdii iin onun baarl ilerinden
bazlar burada dile getirilmelidir.
O, Ptolemenin Almagestinin Arapaya
ilk tercmesinin yapld zamanda evril-
G R
11
mi bulunan, yine Ptolemeye ait

isimli dier bir eserini astronomlarna kontrol ettirip dzeltmeler yaptrd. Bu
giriimin sonular ez-Zc el-Mumtaan ad
altnda yaynland.33
Halifenin astronomlaryla yrtt almalardan birisi de kblenin olabildiince kesin
belirlenmesi iin Badatla Mekke arasndaki
boylam farknn tespit edilmesidir. Burada
nemli olan, halifenin bu iki ehrin yrrlkte
bulunan astronomik cetvellerin koordinatlarna gvenmek yerine, ay tutulmasn ahsen
gzlemleyerek salam olmasdr. Elde edilen 3 lik boylam fark (dorusu 437) hayli
baarldr.34
leriki dnemlerde yeryzn matematiksel
kavrama giriimleri asndan, el-Memnun
meridyendeki bir derecelik boylam uzunluunun tam olarak tespiti amacyla astronomlar
grevlendirmesinin ok byk nemi vardr.
Halifenin astronomlarndan bir grup, hem
gnein konumunu hem de len izgisinin
tam ynn belirlemek amacyla baz aletler,
ip ve ubuklar yardmyla Suriye ve Irak ovalarnda bir ok lm yaptlar, bir derecelik
boylam uzunluunun 56 ve 57 mil arasnda
olduunu belirlediler, ortalama deer olarak
56 mil kabul edildi. Bu, modern lm
deerlerine ok yakn bir sonutu. Carlo A.
Nallinonun ifadesine gre bu lm, kesin
olmayan birok hipoteze dayal Eratosthenes
lm karsnda bilimsel, uzun ve yorucu
bir almann sonucunda elde edilen ilk ciddi
yeryz lmdr.35 Ayrca halife, Bizansa
yapt sefer esnasnda bir derecelik boylam uzunluunu trigonometrik olarak yeni-
den tespit ettirme frsatndan da yararland.

Dnyann yarapn trigonometrik olarak
belirleyebilmek iin, deniz seviyesinden hayli
yksek konumda bulunan bir kyda, bat
esnasnda gnein alalmasn kendisine elik
eden astronom Sind b. Alye ltrd. Bu,
daha sonralar Francesco Maurolico (1558),
Sylvius Belli (1565) ve Francesco Giuntiniye
(1580) atfedilen bir yntemdir.36
Halife el-Memnnun astronomiye ve bu
daln ilerlemesine ynelik youn ilgisi, onu
ilk olarak Badatn emmsiyye semtinde
ve daha sonra amn yaknnda bulunan
siyn tepesinde birer gzlemevi kurmaya sevketti. O, byk aralar ve aralksz
gzlemler yoluyla, ncekilerin lmlerinden daha kesin lmlere ulamay hedefledi.
Grld kadaryla el-Memn astronomi
tarihinde gerek anlamda gzlemevi kuran ilk
kiidir.
Son olarak, el-Memn tarafndan hayata
geirilmi, phesiz ok nemli ve gelecek
kuaklar iin de mhim sonular dourduu
gzlemlenebilen bir projeden bahsedilmelidir. Bu proje corafya ve kartografi alanna
aittir.
Arap-slam kltr dairesinde, enlem-boylam
dereceleri ile haritalar ve lkeler corafyas
alannda henz yeni elde edilmi ve hi de
nemsiz saylamayacak tankln kazanlmasndan sonra37, Ptolemenin
isimli eseri Arapaya evrildi. Buna
ek olarak Arap-slam bilginleri, Marinosun
(2. yzyln ilk yars) corafya ve haritalarn 3./9. yzyln balangcnda tandlar.38 Bu
balamda el-Memn, bir dnya haritas ve
35 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 95.
38 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 30-31, 80, 82.
34 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 94.
37 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 73 vd.
12
G R
blgesel haritalar ieren coraya eseri meydana getirilmesine karar verdi ve bir grup bilgini
bu i iin grevlendirdi. Anlalaca zere,
bu bilginler ilk olarak, bir corafya kitab
olmaktan ziyade kartografik bir giri niteliindeki Ptoleme Corafyasn temel aldlar.
Bu Ptoleme Corafyas yaklak 8000 yerin
koordinatlarn iermekteydi ve bunlar, ok
az mstesna, astronomik lmler yoluyla ulalm veriler deildi. Bu koordinatlar
Marinosun corafya ve haritalarndan elde
edilmi ve biraz daha gelitirilmiti.
el-Memnun corafyaclar tarafndan izilmi olan ve gnmzden yaklak yirmi yl
nce kefedilen dnya haritas, blgesel haritalar ve de bunlarn koordinatlarn toplayan
kitap, kartografya tarihi iin ok yeni bir
ufuk amaktadr. Yine de tarihinin bununla n yargsz bir ekilde deerlendirmeye
hazr olup olma- d sorulmaldr. Ben kendi
deerlendirmemi iki yl nce yaynlanm olan
Mathematische Geographie und Kartographie
im Islam und ihr Fortleben im Abendland
(Geschichte des arabischen Schrifttumsun
10. ve 11. cildi) isimli aratrmamda ortaya
koydum ve aratrmann nemli baz noktalarn bu katalogun haritayla ilgili blmnde
sunacam. Arap-slam kltrnn evrensel bilimler tarihindeki konumuna ilikin bu
genel girite ben, temel dncemi ve konuya
ilikin yllar boyu sren uram sonucunda
elde ettiim kanaatimi dile getirmek istiyorum. Halife el-Memn tarafndan grevlendirilen astronom ve corafyaclarn gayretleri ne kadar byk olursa olsun, baarlar
snrsz olmamtr. Bu durum onlarn Yunan
ncleri iin geerli olduu gibi, Avrupadaki
ardllar iin de geerliydi. Naif ve zorlamayla
ortaya kan harita tarihilii bak asna
artk kendimizi teslim edemeyiz. Bu bak
asna gre, 14. yzyln banda Giovanni
Carignano39 gibi bir rahibin, ikamet ettii yer

Cenovada sadece kendisine ulaan haberlere
dayanarak, Akdeniz, Karadeniz, Hazar Denizi
ve Anadoluyu, oralarda bulunmakszn ve
nesillerboyunca aktarlarak kazanlan haritalar ve kaytlar kullanmakszn, gereine
ok yakn tasvir eden bir dnya haritas yapabilecek durumdaym. Bu bak asna bir
baka rnek de udur: 1724 ylnda Guillaume
Delisle Paristeki atlyesinde oturarak, yzlerce yeri koordinatlaryla, denizleri ve glleri
sahilleriyle, devletleri snrlaryla ve rmaklar
yataklaryla birlikte hemen hemen mkemmellie ular derecede, Dou Anadolu ve
Kafkasyay da ieren bir ran haritasn o
blgede nesiller boyunca gelitirilen haritalar
ve kendi diline yaplan eviriler olmadan izebilmitir.40
Sunduumuz bu realite temeline ve tarihsel
verilere dayanarak gryoruz ki el-Memnun
corafyaclar kendi nclerinden aldklar kartografik tasvirleri nemli lde tashih etmilerdir. Elde ettikleri bu ilerleme, Bizansl bilgin
Maximos Planudesin Ptoleme corafyasnn
aktarlan bilgilerine dayanarak, 1300 ylnda
yeniden oluturduu dnya haritas sayesinde
llebilir. el-Memn tarafndan grevlendirilmi olan bilginler, o zamann meskn dnyasnda hemen hemen merkez konumda olan
Badattan hareketle, mmkn olabildiince
kendi gzlemlerine ve lmlerine dayanarak
gney ve orta Asya, dou ve kuzey Afrikay
kavrama gibi bir avantaja sahiptiler. Bizim iin
el-Memnun haritas birok farkl sebepten
tr r ac bir neme sahiptir. Koordinat
kitabna dayanarak yeniden oluturulmu
haritayla birlikte bu harita, ana nshann
artk aktarlamayacak olan baz zellikleri
40 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 413 vd.
G R
13
bir yana insanln 3./9. yzyln ilk eyreinde yeryznn kartografik tasvirinde ulatklar kazanmlar yanstmaktadr. Bylelikle
hem Arap-slam kltr evresinde hem de
Avrupada ok byk etkilerde bulunan bu
harita, sz konusu gelime hakknda hkm
verebilmek iin bize salam bir temel salamaktadr. Bu harita, yer yzn tasvir etmedeki hayli gelimi formu bir yana, kresel
projeksiyon, kartografik lekleri ve dalarn
perspektif tasviri gibi kartografik yardmc
aralaryla, bizim bu yardmc aralarn dou
zamann olabildiince geriye doru tarihleyerek dzeltmemize yardm etmektedir.
Henz 2./8. yzyln ikinci yarsnda, zellikle
Hinte Siddhntann Arapaya tercmesinden sonra sfr rakam bilgisine (kavramna)
ulalmasn salayan ve bylece kayda deer
bir ilerleme gsteren matematik, 3./9. yzyln ilk eyreinde hemen hemen e zamanl
doan cebir kitab sayesinde yeni bir zenginleme yaamtr. Bu eserlerin yazarlar
Muammed b. Ms el-rizm41, Sind b.
Al42 ve Abdulamd b. Vsi bn Trkdr43.
Kitaplarnn bal ise yeniden kurmak ve
karlatrmak anlamnda Kitb el- Cebr vel-Mubeledir. Bunlar cebirin aritmetikten
bamszlatrlan birinci ve ikinci dereceden
ilk denklemleridir. Kendi verdii bilgiye gre
el-rizm, kitabn Halife el-Memnun
istei zerine yazmtr. Her eserin de,
helenistik douda ekillenen, Yunan, Hint
ve ge dnem Babil elementlerini dorudan
ya da dolayl olarak iine alan harmanlama
karakterli bir gelenee bal olduklar grlmektedir. el-rizmnin cebir ve aritmetii,
Latinceye evrildikten sonra 12. yzyldan iti
baren Baty ok derin ekilde etkilemitir44.

3./9. yzyln ortalarnda slamda matematik,
sahip olduu yaratclk periyodunun eiine
ulam grnmektedir. Bu olgunun tipik bir
rneiyle Ben Msnn (Ms b. kirin
oullar: Muammed, Amed ve el-asan)
eserlerinde karlamaktayz. Daha onlarn
matematikle uratklar dnemde bu alann en nemli eserleri olan klid, Arimed,
Apollonios, Menelaos ve dier yazarlarn
kitaplar Arapaya tercme edilmi olarak
bulunuyordu. Terminolojik zorluklar byk
lde almt. klidin Elementler isimli geometri eserinin ierii, 70-80 yl nce
kaleme alnm erhler yoluyla tam anlamyla
zmsenmiti. Ms oullarnn daha yal
adalar canl ilgileriyle Yunanlarn tmdengelimsel geometrilerine ilikin monografik risaleler kaleme almlar; bu karde de
balayan bu faaliyeti bizzat kendi monografileriyle ileriye tamlar ve gelitirmilerdi. Bize
kadar ulaan eserleri onlarn, ncleri olan
Yunanlarn almalarn bir yaratclk gayreti ile korkusuzca tartabildiklerine tanklk
etmektedir. Onlarn bu abalar ile gerekten
ne kadar yenilik getirebildikleri belirleyici bir
lt deildir. Geometri eserlerinde bir ann
eit paraya blnmesinde yeni bir zme
ulatklarn sylemektedirler. Bu zmde,
daha sonra devam eden geliim srecinde
Paskal helezonu diye isimlendirilecek olan
bir eriden hareket etmektedirler. Bizim bir
kanaate ulamamzda kardelerin bu baar
dereceleri, takndklar tavrdan daha az nemlidir. Bu karde ayrca Arimed tarafndan
gelitirilen metoda gre daire hesaplamasna
kalkmlar ve bunu baarmlardr. Onlar
farkl delil sunular ve ekillerin tariflerinde baka harfler kullanmalaryla kendilerini
Yunan statlarndan mmkn olabildiince
uzaklatrmaya abaladlar45. Bu kardeler,
42 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 242-243.

43 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 241-242.
45 Suter, H.: ber die Geometrie der Shne des Ms ben
14
G R
genin yzeyine ilikin Heron Teoremini

biliyorlard ve yine de bunun iin muhtemelen
ge dnem antik geometrisinden etkilenen
baka bir kant kullandlar. Ayrca onlar kp
kkn, kbik olmayan bir saydan karma
iini seksagesimal [60l say sistemine dayanan] kesirlerde olduka kesin hesaplayabilmilerdir46.
Ms oullarnn ada doa filozofu Yab
b. s el-Kind (. 256/870), meteoroloji
alanndaki yaratclk periyodunun balangcna ynelik ilgi ekici ipular vermektedir.
el-Kind, Aristoteles meteorolojisinin btn
konularn, Aristotelese ve onun rencisi
Theophrasta da dayanarak ilemitir47. O,
yan sra birok probleme ilikin bamsz
ve orijinal aklamalar yapmtr, rzgrlarn
oluumuna ilikin aklamalar gibi48. O, bu
hususla fiziki olarak genleme kanununa
dayanmt: Btn cisimlerin hacimleri soukluk derecesine gre klr ya da scaklk
derecesine gre geniler. Bu genleme prensibinde Kind rzgr oluumunun aklamasn bulmakta ve yle demekte: Hava scaklk nedeniyle geniledii blgeden soukluk
nedeniyle kld blge ynne doru
akar.49 Gnein kuzey yarmkre zerinde
olduu srada, orada bulunan hava, scaklk
nedeniyle genleir ve gneye doru akarak
orada bulunan soukluk nedeniyle klr.
Bu yzden, topografik nitelikler ve yan etkiler
nedeniyle yn deiimi olmadka rzgrlar
genellikle yazn kuzeyden eser, kn ise tam
tersi olarak gneyden.
Schkir, Bibliotheca Mathematica iinde (Stockholm) 3.
Seri 3/1902/259-272, zellikle 272 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 76, s. 137-150 zellikle
s. 150); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34, 249.
46 Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte
der Mathematik, Cilt 1, 3. Bask Leipzig 1907, s. 733; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34-35, 251.
48 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.
49 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.
el-Kindnin rzgarn oluumu ve ynne

ilikin aklamas, bu aklamann ncleri
kabul edilen George Hadley (1685-1744) ve
Immanuel Kantn (1724-1804) modern aklamalaryla tamamen rtmektedir50.
Gelgit olaynn nasl meydana geldiine ilikin modern bilimsel aklamalarn balangc
da 3./9. yzyln ilk yarsnda aranabilir. Bir
doa filozofu olan Amr b. Bar el-Ci
(. 255/888) gelgitin, Ayn ekme ve itme
gcnn suya etkisiyle orantl olduu grn dile getirmektedir51. Bu gr el-Cin
takipilerinden birisi tarafndan daha kesin
ve zenli bir ekilde formle edilmitir: Ay
ile denizin ilikisi mknats ile demirin ilikisi
gibidir. Ay hareket ettike ve dndke suyu
kendisine doru eker52.
Sosyal bilimlerdeki gelimeler, burada birka
rnekle ana hatlar betimlenen doa bilimlerindeki gelimelerin hi de gerisinde kalmamtr. Fakat maalesef bu bilimlerin tarihi
deerlendirilmesinde ykc ve tkezleyici bir
bak as olumutur. Bu bak asn temsil
eden baz arabistler, slam ncesi dnemden itibaren en erken nesillerin yaznsal, iirsel, hukuksal, tarihsel, teolojik ve filolojik
metinlerin snflandrlmasnn bu dnemde
yani 3./9. yzyln ilk yarsnda oluturulduu eilimindedirler. Bu eilimin temsilcileri, bu dnemde, 3./9. yzylda, ortaya kan
eserlerin yazarlarn, o dneme kadar sadece
szl olarak ulaan malzemeyi ilk kez toplayp
yazl hale getiren kimseler olarak grmekte
ve bu gre kendilerini inandrm grnmektedirler. Bu eilime kar u gr ileri
srlebilir: Bu periyodun yazl rnleri, yeni
edebi trler ortaya koyma yoksulu olmakszn,
esas itibariyle geniletme, daha sistemli ina,
50
Bkz. Schneider-Carius, K.: Wetterkunde, Wetterforschung, Mnih 1955, s. 82-87; Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s.
242-243.
52 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 304.
G R
seme-ayklama ve yorumlamaya, ksacas en

geni anlamda gemite oluturulmu edeb
faaliyetleri tamamlama ve ileriye tamaya
yneliktir. Bu anlamda teolojik-diyalektik
eserlerde atomistlerin 2./8. ve bir sonraki
yzylda rakiplerine kar tam bir ustalkla
yrttkleri matematiksel tartmalar karakteristiktir53.
3./9. yzyln ikinci yarsnda yaratc egemenliin iaretleri artt. Astronomi alannda,
glge uzunluklarnn hesabnda ve bylece
bu yzyln banda ortaya kan gne saatleri imaline ynelik pratik uralarda nemli gelimeler elde edildi. el-Kind, ncs
Ptolemeden daha farkl bir biimde azimut
as elde etti [yani, yldzlarn ve Gnein
dou ve bat alarn hesaplama iini gelitirdi]. Daha gen ada el-Mhn, 3./9. yzyln ikinci yarsnda ayn problemle urat ve
geometrik sunumdan el-Kindnin uzaklatndan ok daha fazla uzaklaarak kapsaml
srf bir grafik yntemi kulland. Dier taraftan
gne saatinin nokta nokta konstrksiyonunda kanlmaz olan azimutu ve glge uzunluunu hesap yoluyla verme metodu, 3./9. yzyln son eyreinden itibaren, grafiksel olarak
verme metoduna kar gittike artan bir nem
kazand. Bu hesap yoluyla zmleme akmnn temsilcileri olan Sbit b. urra ve torunu
brhm b. Sinn, yass gne saatlerinde noktasal olarak ina edilmi olan saat izgilerinde
yamuk izgisellii kefettiler. Bunun brhm
tarafndan ortaya konan kant, daha sonralar Christoph Clavius54 (1537-1612) ve JeanBabtiste Delambre (1749-1822)55 tarafndan
ileri srlenin ayndr.
Sbit b. urra (. 288/901) gece ve gndz
eitliinin gezegenler yrngesinde ilerleyen
noktasnn (presesyon) kesin olarak lle
bilmesi iin iyiletirilmi bir deerin belir53 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 29-30.
54
Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte

der Mathematik, Cilt 2, s. 556.
15
lenmesine katkda bulunmutur. Bu ilerleme

deeri, Ptoleme ve Hipparchosta 100 ylda 1
veya bir ylda 36'' iken, Sbite gre 66 ylda 1
dir, yani bir ylda 55''dir. Sonraki dnemlerde
astronomlar bu yndeki dzeltmeyi daha da
ileriye gtrmlerdir.
Mesela Nareddn e-s (. 672/1274) ilerlemenin her 70 ylda 1 ya da her bir ylda
51'' olduunu hesaplayarak bulabilmitir ki,
bunun Yeni ada geerli olarak kabul edilen 72 ylda 1lik deere daha o dnemde ok
yaklam olduu grlr56.
Uzun sren gzlemleri sonucunda Sbit b.
urra Gne evcinin, burlar balamnda
hareket ettiini fark eden ilk kiidir57. Bu
hareketin en yksek hzlanma ve yavalama
derecesinin daha kesin bir tanmna 4./10.
yzyln sonuna doru el-Brn ulamtr58.
Endlsl astronom brhm b. Yay ezZerl 5./11. yzyln sonlarna doru, evcin
ileriye doru hareket deerinin 279 ylda 1
olduunu bulmutu. Bu da bir ylda 12,09'' ye
karlk gelir ki gnmzn 11,46'' deerine
ok yakndr59.
3./9. yzyln sonuna doru Eb el-Abbs
el-rnehr Ptolemenin aksine Gne tutulmasnn dairesel olabileceini savundu ve tam
Gne tutulmasnn, Gnein dnyadan en
uzakta deil orta uzaklkta bulunduu srada
olabilecei grn ileri srd.60 Dairesel
bir gne tutulmas Avrupada Chr. Clavius
tarafndan 1567 ylnda gzlemlenmitir61.
57
el-Mesd, et-Tenbh ve-l-rf, Leiden 1893, s. 222;

Wiedemann, E.: ber bit ben Qurra, sein Leben und
Wirken, Erlangen Physikalisch-medizinischen Soziettin
oturum bltenleri ierisinde (Erlangen) 52-52/192021/189-219 (Tkbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte ierisinde, Cilt 2, s. 548-578, zellikle s.
565); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 163.
59 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 27.
60 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 173.
61 Bkz. Schramm, Matthias: Ibn el-Haythams Weg zur
Physik, Wiesbaden 1963, s. 27.
16
G R
3./9. yzyln ikinci yarsnda eser vermi olan

corafyac Amed b. mer bn Rusteh62
anda yaygn kozmolojik ve astronomik teoriler arasnda unlar anlatyor: Dnya evrenin herhangi bir yerinde bulunmaktadr, orta
noktasnda deil; Dnya dnmektedir, fakat
Gne ve gk kreleri deil. Bu gne merkezli sistem vizyonunun nereden kaynaklandn gerekten bilmek isterdik. bn Rusteh
devamla u gr dile getirmektedir: Evren
sonsuzdur ve evren ierisinde dnya sonsuza
doru hareket etmektedir.
Arap-slam kltr evresinde astronomik ara
ve gerelerin icad da bu yzyln son eyreinde balamtr. Bunlardan bir tanesi, mucidi
olarak Cbir b. Sinn el-arrnnin63 kabul
edildii kresel usturlaptr (bkz. Katalog Cilt
II, s. 120). ada olan el-Fal b. tim enNeyrz, atmosferde bulunan ya da yer yzeyinden ykselen cisimlerin uzakln lmeye
yarayan aletlerin ilk mucidi olarak kendisini
grmekte ve bununla vnmektedir64.
Matematik tarihinde ileriye doru atlm ok
nemli bir adm, matematiki ve astronom
Muammed b. s el-Mhn (muhtemelen
275/888e kadar yaad) tarafndan atld. O,
Arimedin pergel ve cetvelle zlemeyen
bir problemini nc dereceden bir denkleme dntrd. Ama o, bu denklemi zmeyi baaramad.65 el-Mhn ayn zamanda
azimutun [yldzlarn ve Gnein dou ve
bat alarnn] hesaplanmasnda, kresel
bir genin kenarlarndan adan birisini
hesaplayp, kresel kosins teoreminin pratik
kullanmna ulam olan ilk matematikidir.
Tpk Paul Luckeyin66 1948 ylnda kant62
Kitb el-Al en-Nefse, Leiden 1891, s. 23-24.

64 Bkz. a.e., Cilt 7, s.268-269.
65 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 260.
66 Bkz. Beitrge zur Forschung der islamischen Mathema-
tik. I. Die ltere Gnomonik, Orientalia ierisinde (Roma)

N.S. 17/1948/490-510, zellikle s. 502-503 (Tpkbasm:
lad gibi, el- Mhn bu konuda Johannes

Regiomontanusun (1436-1476) ncsdr.
3./9. yzyln ikinci yarsnda Sbit b. urra
sadece astronomide deil ayn zamanda matematikte de mkemmel iler baard. Pythagoras teoremini her tr gen iin
genelletirdi. Ancak, Sbit b. urrann bu
teoremi, Avrupada mucit olarak John Wallis
(1616-1703)in adn tamaktadr67. Sbit b.
urra, parabollerin kare ve kplerini almaya
dair yazd her iki kitabnda Arimedin bu
alanda ortaya koyduu almay bilmeksizin
sonsuz kkler hesabn kullanmtr. Onun
a
paraboln karesini almas integralin o px
dx hesaplamasyla rtmektedir. O, bylece unutulmaya yz tutmu integral toplam
hesaplama yntemini ustalkla tekrar canlandrd; bu yntemin yardmyla fiilen ilk kez
xn gcnn bir integralini kesirli bir s iin
hesaplad ve hatta yine, integrasyon araln eit olamayan paralara blmek suretiyle
a
dxi ilk olarak hesaplad. 17. yzyln
o x
ortasnda P. De Fermat benzeri bir yntemle, paraboln eksenlerini geometrik bir
dizi oluturan paralara ayrmak suretiyle
y=xm/n nin m/n<1 iin olan eimlerini kareye
evirme giriiminde bulunmutur68. Sbitin
parabolitlerin ieriini hesaplama yntemi de
Arimedinkinden hayli farkldr. Baka bir
yenilii, onun yan eksen evresinde oluan bir
paraboln rotasyonuyla ortaya kan kubbelerin (parabolitlerin) hacimlerini sivriltilmi
Islamic Mathematics and Astronomy serisinde Cilt 96, s.
46-66, zellikle s. 58-59.
67 Bkz. Sayl, Aydn: Sbit ibn Kurrann Pitagor teoremini tamimi, Belleten (Ankara) 22/1958/527-549; Ayn
yazar, Thbit ibn Qurras Generalization of the Pythagorean Theorem, Isis 51/1960/35-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 266.
68 Bkz. Juschkewitsch, A. P.: Geschichte der Mathematik
im Mittelalter, Basel 1964, s. 291; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
38, 265-266.
G R
ya da bask tepe noktasyla hesaplamasdr.

Arimed sadece rotasyon ekseni ile parabol
ekseninin ayn olduu parabolitlerle uramt.69
Sbit b. urrann ada olan abe elsib daha nceleri, ay paralaksnn hesaplanmasnda bir tr iterasyonal metot [adm
adm yaklama metodu] kullanmt. Burada
sz konusu olan, daha sonralar Johannes
Kepler (1571-1630) tarafndan gezegenler
hareketi retisi balamnda ileri srd bir
denklemin benzeridir.70 abe belki de 1-90
lik bir logaritma izelgesinde kosekantlar
(ur e-ill) sunan ilk matematiki ve astronomdur;71 bununla birlikte Arap ardllar bu
konuda onu takip etmediler. Anlalan o ki
onlar sekantlarn ve kosekantlarn, trigonometrik hesaplamalarda zorunlu olmadn
fark etmilerdi. Batda ilk olarak Nikolaus
Kopernikus (1473-1543) sekant izelgesini
yapt ve bunlar Batda da 17. yzyldan itibaren, gereksizliklerinin iyice belirginlemesinden sonra trigonometri alanndan kayboldular.72
Cebirin slam lkelerinde 3./9. yzyln ikinci
yarsnda ok hzl bir geliim gstermi olduu, tahminen bu yzyln son eyreinde bu
69 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 38, 266.
70
Bkz. Kennedy, E. S. - Transue, W. R.: A medieval iterative algorism, The American Mathematical Monthly
(Menasha, Wisc.) 63/1956/80-83; Kennedy, E. S.: An early
method of successive approximation, Centaurus (Kopenhagen) 13/1969/248-250; Juschkewitsch, A. P., a.e., s. 324;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 276.
71 Schoy, K.: ber den Gnomonschatten und die Schattentafel der arabischen Astronomie. Ein Beitrag zur arabischen Trigonometrie nach unedierten arabischen Handschriften, Hannover 1923, s. 14-15 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 25, s.
187 vd., zellikle s. 200-201); Tropfke, J.: Geschichte der
Elementar-Mathematik, Cilt 5, 2. Bask, s. 29; Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 309; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 39, 276.
72 Tropfke, J.: a.e. Cilt 5, S.29-30; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 39.
17
konuya ilikin Eb Kmil uc b. Eslem73 tarafndan yazlan eserle onun ncllerinin yaklak h. 60-70li yllarda ortaya km eserleri
arasnda bir karlatrma yapldnda ortaya
kar. Geri Eb Kmil, tpk nclleri gibi
birinci ve ikinci dereceden denklemler snrn
amyor, ama onun, aritmetikletirmede ok
uzun bir yol katettii ve teorik yannn ok ne
kt grlmektedir. Geometrik kantlama
yntemini kullanmda Eb Kmilin kendini
boyuta ballk zincirinden kurtardn da
grmekteyiz74: Eb Kmil orantlardan bahsetmekte, lekde olan ve olmayan unsurlar
arasnda hi bir ayrm yapmamaktadr. Onda,
Yunanlarda gze arpan, irrasyoneller karsndaki rkeklik kaybolmutur. el-rizm
tarafndan tantlan elemana saylar, kkler ve kareler yedinci dereceye kadar bilinmeyenler eklenmitir75.
el-rizm ile birlikte Eb Kmil, eserlerinin brani ve Latince evirileri yoluyla
Avrupada derin etkilerde bulunan slam
bilginlerindendirler. Eb Kmilin en uzun
sreli ve gl etkisi, onun Latinceye evrilen haliyle Algebrasn sklkla kullanan
Pisal Leonardonun Liber abaci isimli eseri
araclyla olmutur. Pisal Leonardo problemlerin bir ksmn Eb Kmilin kitabndan
kelimesi kelimesine almtr76.
3./9. yzyln ikinci yarsnda tp ve farmakoloji de dikkate deer lde geliti. Eb Bekr
er-Rz (doumu yaklak 251/865 lm
73
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 277-281.
74 Bkz. Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 223; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 39, 278-279.
des Ab Kmil o
ben Aslam, Mnih 1935, s. 16 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 23, s. 107
vd., zellikle 122); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 280.
76 Weinberg, Josef: Die Algebra
18
G R
313/925) kendi dneminin en nemli tabibidir.

ok hacimli Kitb el-v (Latincesi: Liber
continens) isimli eseriyle ve dier birok eseriyle er-Rz tp ve farmakoloji alannda sadece kendi kltr evresinde etkilerde bulunmakla kalmayp, birok eserinin Latince ve
branice evirisiyle de Avrupada 17. yzyla
kadar tartmasz tp otoritesi olarak kabul
edilmitir77. Ayrca o, bildiimiz kadaryla
Cbir b. ayyndan sonra Galen tbbn birok noktada eletiren ikinci kiidir. Onun
Galen hakknda Kukular isimli almas78 [Kitb e-ukk] tp tarihi asndan ok
nemlidir.
Arap oftalmoloji biliminin hakl bir ne sahip
uzman Julius Hirschberg79 er-Rznin Kitb
e-bb el-Manr eserinde k dmnde
gz bebeinin daraldn syleyen ilk kii
olduuna dikkat ekmektedir. Sadece tp asndan deil, ayn zamanda optik tarihi iin de
er-Rznin grmeye ilikin kitabnda ve ayrca
Galeni eletirdii eserinde, grme ileminin
gzden kan nlar yoluyla gerekletiini
savunan klid ve Galenin grme teorilerini
rtmesinin r ac bir nemi vardr80.
Cbirin almalarn temel alan er-Rz
kimya alannda, malzemeleri, aletleri ve yntemleri ok ksa bir ekilde tanmlayarak
konuyla ilgili bilhassa pratik amalara hizmet
eden bir literatr oluturmutur.
Corafya alannda bu zaman diliminde, 3./9.
yzyln ikinci yarsnda, bir nceki dnemde
ortaya km olan ehirler ve fetihler tarihi
trnden kendine zg bir beeri corafya (antropocorafya) dodu. rnek olarak,
doa filozofu ve ehir tarihcisi Amr b. Bar
el-Cin (. 255/868) el-Emr ve-Acib
78 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 77.
79 Geschichte
der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der

Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (= GraefeSaemisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde,
Cilt 13), s. 105; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 18, 277.
el-Buldn81, Ubeydullh b. Abdullh bn

urradbihin (. 289/902den sonra) Kitb
el-Meslik ve-l-Memlik82 ve Amed b. s
el-Yabnin (. 300/913 civarnda) Kitb
el-Buldn83 isimli eserlerini sayabiliriz.
Fizik ve teknoloji alannda Endlsl Abbs
b. Firns (. 274/887) ismi burada dile getirilmelidir. Bu ok ynl bilgine fizik ve astronomi alanlarnda birok bulu atfedilir. Uzun
zaman devam eden nn bir uma denemesiyle kazanmtr ki belirli bir mesafe umay
baard rivayet edilmektedir84.
Bu dnemin dier bilimsel disiplinlerinde
yaanmakta olan gelime, ok hacimli, kronolojik olarak dzenlenmi, devletler ve dnya
tarihi eserlerinin doduu historiyografya
alanyla paralellik arzetmektedir. Bu trn
bize ulaan en tannan ve en nemli eseri
kukusuz Muammed b. Cerr e-abernin85
(. 224-310/839-923) Kitb Abr er-Rusul
ve-l-Mulk adl kitabdr. Bu devasa eser M.J.
de Goejenin takdire ayan 15 ciltlik edisyonundan (1879-98) itibaren oryantalistik
almalarn hizmetindedir. Geri gnmz
kullancs iin bu eserdeki kaynak alntlama
tarz anlalmaz ve sknt vericidir. Her bir
habere elik eden rivayet zincirlerini, yazar
tarafndan alntlanan yazl kaynaklarn,
yazarlarna ya da nceki nesillerin yazd
eserlerin rivayet hakkna sahip ravilere birer
iaret olarak anlama yerine, onlar herhangi
bir ekilde umuma ulaabilmi olan szl
81 Bu eserin ok ksa bir zeti Kitb
el-Evn ve-l-Buldn
bal altnda Ch. Pellat tarafndan baslmtr: el-Ci
Rid el-Corfiyye el-nsniyye, el-Mar (Beyrut)
60/1966/169-205.
82 M.J. de Goeje tarafndan yaynlanarak Franszcaya
evrilmitir, Leiden 1889 (Tpkbasm: Islamic Geography serisinde Cilt 39).
83 M.J. de Goeje tarafndan yaynlanmtr, Leiden 1892
(Tpkbasm: Islamic Geography serisinde Cilt 40).
84 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 2, s. 674-675; Cilt 6, s. 158.
85 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 323-329; 39 cilt halindeki ngilizce
evirisi: The History of al-abar, New York: State University 1985-1998 (Bibliotheca Persica).
G R
19
haberlere eklenmi uydurma ravilerin isimleri

olarak kabul edilmektedir. Bylelikle sadece
haberlerin ieriine kar haksz bir yadsma
domu olmakla kalmyor, ayrca evrensel
historiyografya, slamn ilk yzyllarnda ok
kat olarak uygulanan kaynak alntlama metodolojisini de tanmaktan mahrum kalyor86.
Bu dnemin leksikografi alanndaki gelimesi
monografik konularn ok geni apl olarak
ele alnmasyla kendisini ortaya koyar. Bu da
ileriki dnemde, 4./10. yzylda grld
gibi, alfabetik ya da konulara gre dzenlenmi hayli kapsaml szlklerin domasna
neden olur. Bu trn en ilgi ekici rnei olarak Eb anfe ed-Dnevernin87 (.
282/895) Bitkiler Kitabn (Kitb en-Nebt)
anmak istiyorum. Sekiz ciltlik bu kitabn bize
ulaan ksmlar, eskiden Yunanlar tarafndan ilenmi bilimsel bir alann, ne kadar
geni apl ve hzl bir ekilde 3./9. yzyln
bitiminden hemen nce onlardan tamamen
bamsz bir ekilde Arap filologlar tarafndan alabildiini aka gstermektedir.
Bu kitabn sadece sonraki dnem szlklere
alnm paralarna dayanarak yaplm bir
aratrma88, Eb anfenin bitki tanmlamalarnn, Dioskuridesin Materia medica isimli
eserindeki tanmlamalarla boy lebildiini gstermektedir. Dioskuridesin eserindeki
tanmlamalarn gayesi, Eb anfenin Kitb
en-Nebt nda olduundan bakadr. Materia
medicann hedefi, okuyucuya ila olarak kullanlacak bitkileri bulmay kolaylatrmaktr,
yani tam anlamyla pratik bir hedefe yneliktir. Eb anfenin tanmlamalar ise, bitki
yap ve ekillerinin ok farkllk arzetmesinden kaynaklanan bir sevinci yanstyor gibi

grnmektedir. Aratrmac89 kendi asn
dan u soruyu sormaktadr: slam topluluu,
literatrlerinin bylesine erken bir dneminde nasl olup da dhi Helenlere bu noktada
eriebilmi ve hatta onlar aabilmitir?
Eb anfenin kitab, botanik alannda gelimi bir bilimsel terminolojiye tanklk etmektedir. O bitki paralarnn deiik ekillerini
ifade etmek iin geni bir botanik terminoloji
bilgisine sahiptir. Bu terminoloji tarafsz bir
kimsede u izlenimi dourmaktadr: Sanki
bu ifadeler daha byk bir ifade hassasiyetini
salamak iin yaratlm bir uzmanlk dilini ortaya koymaktadrlar.90 Eb anfede,
ilerlemi bir bilimsel-morfolojik anlay grlmektedir91; o, fizyolojik ynleri gzlem ve
tanmlamada da yetkindir92 ve komplike
bitki ekillerini tannan bitkilerle karlatrma yoluyla gz nnde canlandrmaktadr93.
3./9. yzyln sonlarna doru retorik (ilm elbed) ve iir sanatnn (ilm e-ir) douu,
bilimlerin bu dnemdeki geliimine verilebilecek rnekler arasnda anlmaldr. Geri
Aristotelesin konuyla ilgili eserleri eviriler
sayesinde eriilebilir durumdayd, fakat yine
de yerli Arap yazn teorisinin bu eserlerden
hemen hemen hi etkilenmedii grlmektedir. Aristotelesin bu iki eseriyle, sadece filozoflar ve mantklar Organonun bir paras
olarak uramlardr94.
91 a.e., s. 67 vd. (Tpkbasm: s. 187 vd.).
87 Bkz. a.e., Cilt 4, s. 338-343.

88 Silberberg, Bruno: Das
Pflanzenbuch des Ab anfa

Amad ibn Dd ad-Dnawar. Ein Beitrag zur Geschichte der Botanik bei den Arabern, Zeitschrift fr Assyrologie und verwandte Gebiete ierisinde (Strassburg)
24/1910/225-265, 25/1911/39-88, zellikle 43-44 (Tpkbasm: Natural Science in Islam serisinde Cilt 18, s. 117208, zellikle 163-164); Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 339.
89 Silberberg, Bruno: a.e., s. 44 (Tpkbasm: s. 164).

90 a.e., s. 45-47 (Tpkbasm: s. 165-167).
92 a.e., s. 65-66 (Tpkbasm: s. 185-186).
93 a.e., s. 69 (Tpkbasm: s. 189).
94 Bkz. Bonebakker, Seeger A.: Reflections
on the Kitb
al-Bad of Ibn al-Mutazz, Atti del Terzo Congress di
Studi Arabi e Islamici ierisinde, Ravello 1-6 settembre
1966, Napoli 1967, s. 191-209; Heinrichs, Wolfhart: Arabische Dichtung und griechische Poetik. zim al-
20
G R
4./10. Yzyl
4./10. yzylda baz Arap astronomlar, ekliptik
eimin sabit mi yoksa deiken mi olduunu
sorguladlar. brhm b. Sinn b. Sbit (.
335/946) ekliptik eimin sabit olmad grne ulat. Bundan yaklak elli yl sonra,
mid b. el-r el-ucend srf bu soruyu
aydnlatmak iin zel kurulan bir rasathanede
yaklak 20 metre yarapndaki bir sekstantla uzun yllar sren gzlemleri sonucunda,
ekliptik eimin srekli bir ekilde kldne kanaat getirmiti. Dnyann (kendi ekseninde) dnp dnmedii konusunda daha
3./9. yzyl sonlarnda balayan muhtemelen
gne merkezli bir sistemin de ele alnd tartmada, dnyann dnd dncesi, 4./10. yzyln sonlarna doru Amed
b. Muammed es-Sicznin ahsnda manal
bir szc ve savunucu bulmutur (Katalog
II, 16). es-Sicznin ada olan Cafer b.
Muammed b. Cerr de dnyann dnd
grn savunmutur. Her iki bilgin de temsil ettikleri bu gr temel alan usturlaplar
imal etmilerdir95.
Ayn sralarda Abdurramn e-fnin
sabit yldzlar astronomisi konusundaki temel
eseri dodu. Bu eserinde e-f, Hipparchos
ve Ptoleme tarafndan gerekletirilmi n
almalar geni lde revizyona tabi tutmu ve gncelletirmitir (Katalog II, 17).
Astronomi alannda, Eb Cafer Muammed
b. el-seyn el-zin96 (4./10. yzyln ilk
yars) tarafndan cat edilen Zc e-afi
isimli alet de anlmaldr. Bu alet, gezegenlerin boylam derecelerini aritmetik hesaplamalar yapmakszn aletsel olarak lebilmek
iin onun tarafndan icat edilmitir. Bu aletin
uzun sren etkisini, slam dnyasndan ok,
Arvupada quatorium ad altnda 16. yzyla
Qaranns Grundlegung der Poetik mit Hilfe aristotelischer Begriffe, Beirut 1969, s. 16; ayn yazar: Poetik,
Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimlehre, Grundriss der arabischen Philologie ierisinde, Cilt 2, Wiesbaden 1987, s. 177-207, zellikle s. 188-190.
96 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 298-299, 305-307; Cilt 6, s. 189-190.
kadar izleyebiliriz (Katalog II, 173 vd.).

4/10. yzyln sonlarna doru astronomik gzlem ii ok yeni bir destek kazand, bu, n
krlmasnda atmosferi hesaba katan ve bu
krlmay niteliksel olarak belirleme anlay
idi.97
4./10. yzylda matematie ilikin ok byk
baarlardan sz edilmelidir. rnein yukarda ad geen Eb Cafer el-zin, nc
dereceden bir denklemi, konik kesit yardmyla zebilen ilk kiidir. Kpkkn karlmasyla ilgili ileri derecedeki gelimeler
bu yzyln ikinci yarsnda gereklemitir.
H. Suter98 ve P. Luckeyin99 almalar sayesinde, matematiki Kyr b. Lebbn100 ve
Eb el- asan en-Nesevnin101 muhtemelen
inliler ve Hintlilerin bilinen yntemlerine
dayanan, fakat nclerini hayli atklar iki
metodu bilmekteyiz. Bu iki metottan birisi
b<ann iki terimli teoreminden tretilebia+ b formldr. Bu forml 13. yzlen
yln ilk yarsnda Pisal Leonardoda tekrar
ortaya kmtr. kinci metot ise bir yaklak
deer formldr. P. Luckeyin102 tespit ettii
zere, bu formlde sz konusu olan metot,
cebir denklemlerinin yaklama yoluyla zlmesine ynelik, sonralar Ruffini-Horner diye
tannan metottur103. Dnemin nemli matematikilerinden birisi olan Muammed b.
el-asan el-Karac104 drdnc kuvvet iin
kullanlan bir forml bilmekteydi. Onun a97 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 229.
98 ber
das Rechenbuch des Al ben Amed el-Nasaw,

Bibliotheka Mathematica serisi ierisinde (Leipzig,
Berlin) 3. Seri 7/1906-7/113-119 (Tpkbasm: Islamic
361-367).
99 Die Ausziehen der n-ten Wurzel und der binomische
Lehrsatz in der islamischen Mathematik, Mathematische
Annalen ierisinde (Berlin) 120/1948/217-274 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 11-68).
101 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 345-348.
102 Die Ausziehen der n-ten Wurzel, a.e., s. 220-221 (Tpkbasm: s. 14-15).
104 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 325-329.
G R
da Eb el-Vef Muammed b. Muammed

el-Bzecn105 yedinci dereceye kadar, kklerin bulunmasyla ilgili bir risale yazmt106.
Bu yzyln ortasnda Amed b. brhm elUlds ondalk kesirleri ele ald. Kendi ifadesine gre o, kp saylar ve kpkkler konusunu bir kitapta ele alan ilk kiidir107.
Yaptklar katklarla 4./10. yzylda matematik disiplininin seviyesini belirleyen dnemin
nemli ahsiyetlerinden birisi de Eb Sehl
Veycn b. Rustem el-Khdir108. nclerinin
sonsuz kkler hesab konusundaki denemelerini ileriye tayarak el-Kh, parabolik kubbenin hacmini ok basit bir yntemle lt109.
Bu dnemde, nc dereceden denklemlere
gtren geometrik problemleri zme giriimlerinde hacmi, belirli bir sekmann hacmiyle, yzeyi ise belirli baka bir sekmann
yzeyiyle denkleen bir kre sekman probleminin stesinden nce Eb Sehl geldi. O,
denklemin bilinmeyenlerini eit kenarl bir
hiperbol ve bir paraboln kesime noktalar
ile buldu. Ayrca o, problemin zlmesi iin
gerekli koullar ok dakik tartmak gibi bir
katkda da bulundu.110 Eb Sehl el-Kh,
bize, hiperbol yardmyla bir ann eit
21
paraya blnmesine ilikin problemin gzel

bir zmn de brakt111. nc derece
erilerle youn uras sonucunda el-Kh,
konik kesit izimleri iin zel bir pergel
(barkr tmm) buluuna ulat112. Yine o, sonlu
bir dz izgi zerinde sonsuz devam eden bir
hareketin olup olamayacana ilikin fizikgeometrik probleme geometrik bir aklama
bulmaya alt113. Onun bu soruyu evetlemesi
ve zmnde kulland yntem Giovanni
Battista Benedettinin114 (1530-1590) tarzn
hatrlatmaktadr. Aka sylemese de Eb
Sehl, Aristotelesin snrl bir izgide devaml hareketin mmkn olamayaca grn
rtmek istemi olmas muhtemeldir115.
Genellikle astronominin tamamlayc dallar olarak kabul edilmilerse de, dzlemsel
ve kresel trigonometri alanndaki baarlar,
matematiin bu dnemdeki byk baarlarndan saylabilir. Trigonometrik elementlerin sistematik olarak ilk ele alnna Eb
el-Vef Muammed b. Muammed elBzecnde (328-388/940-998)116 rastlamaktayz. el-Bzecn trigonometrik fonksiyonlar
bir btn olarak ele almakta ve interpolasyon
yntemi dorultusunda logaritma izelgelerinin yapmnda yeni bir metot ortaya koymaktadr. Bu metoda gre o, sins, tanjant ve
105

Bkz. a.e., Cilt 5, s. 43.
107 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 296.
108 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 314-321.
109 Bkz. Suter, H.: Die Abhandlungen Thbit b. Kurras und
Ab Sahl al-Khs ber die Ausmessungen der Paraboloide, Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bltenlerinde yaynlanmtr (Erlangen) 48-49/1916-17/186227, zellikle 222 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 21, s. 68-109, zellikle
104).
110 Bkz. Cantor, M.: Vorlesungen ber die Geschichte der
Mathematik, Cilt 1, nc bask 1907, s. 749; Woepcke,
Fr.: Lalgbre dOmar Alkhayym, Paris 1951, s. 103-114
(Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
ierisinde Cilt 56, s. 1-206, zellikle s. 127-138); Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 315.
106
111
Bkz. Sayl, Aydn: The trisection of the angle by Ab

Sahl Wayjan ibn Rustam al-Kh (fl. 970-988), Belleten
(Ankara) 26/1962/696-697; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 317.
112 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 317; Katalog III, 151.
113 Bkz. Sayl, Aydn: A short article of Ab Sahl Waijan
ibn Rustam al-Qh on the possibility of infinite motion in finite time, Actes du VIIIe Congrs international
dhistoire des sciences, Floransa Milan 3-9 Eyll 1956,
Florenz 1958, Cilt 1, s. 248-249; ayn yazar, Belleten (Ankara) 21/1957/489-495.
114 Lasswitz, Kurd: Geschichte der Atomistik vom Mittelalter bis Newton, Cilt 2, Leipzig 1890 (Tekrarbasm Hildesheim 1963), s. 15-16.
115 Aristotelesin gr iin baknz a.e., s. 19.
22
G R
kotanjant izelgelerini hesaplamtr. Onun

sins izelgesi deerlerini her drtte bir dereceye gre vermektedir117. adalarndan
mid b. r el-ucend ve Eb Nar
Manr b. Al ibn Ir da Eb el-Vef ile
ayn zamanda kresel trigonometrinin temel
teoremini bulduklarna inanyorlard (Katalog
III, 133 vd.). Burada esas itibariyle sz konusu
olan problem, kresel bir genin alarndan
hareketle kenarlarn hesaplamaktr. Grnen
o ki, bu problemin zmnde ncelik Eb el
Vefya aittir. Ve yine o, geometrik problem
almalarnda sistematik olarak pergel kullanmay prensip edinen ilk matematikidir118. Tp
alannda da u vurgulanmaldr:Ayn zaman
diliminde bu disiplinin ulat seviye, dnya
tp literatrnde btn hastalklarn tedavisini kapsayan e zamanl ve birbirinden bamsz ilk el kitaplarnn domasn salamtr.
Bu eserler Al b. el-Abbs el-Mecsnin119
Kmil e-na e-bbiyye, Eb el-sim
alef b. Abbs ez-Zehrvnin120 et-Tarf
li-men Acize an et-Telf ve Eb el-asan
Amed b. Muammed a-abernin121 elMulact el-Buriyye isimli eserleridir. Al
b. el-Abbs el-Mecsnin eseri 11. yzylda
Constantinus Africanus tarafndan Salernoda
Liber pantegni ad altnda Latinceye evrildi ve Avrupada yzlerce yl evirmeninin eseriymi gibi grld. 1127 ylnda ayn
eser Stephanus Antiochienusun (Antakyal)
im Mittelalter, s. 309-310.
119 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 320-322; Tpkbasm cilt
halinde Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen

Wissenschaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1985.
120 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 323-325; Tpkbasm cilt halinde
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1986.
121 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 320-329; Tpkbasm cilt halinde
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1990.
yeni bir evirisiyle bir daha Avrupada yaylma imkan buldu122. ez-Zehrvnin et-Tarf
isimli eserinin cerrahlk konusunu ileyen 30.
blm 12. yzylda Cremonal Gerhard tarafndan Latinceye evrildi. Bu eserin ilalar konusunu ileyen 28. ve cerrahlk konusunu ileyen 30. blmleri Arap tbbnn
Avrupadaki en yaygn kitaplarndandr. elMulect el-Buriyye isimli nc eser
Avrupaya Yakn adan nce ulamad.
Eb Zeyd Amed b. Sehl el-Belnin123 (.
322/934) Meli el-Ebdn ve-l-Enfs isimli eseri de bu yzyln en nemli almalarndan birisi olarak saylabilir. Bu bilgin,
psikosomatikin [hastalklarda ruhsal durumun rol konusunun] erken dnem temsilcisi olarak grnmektedir124. Bu yzylda tp alannda kaydedilen en byk
gelimelerden birisi de oftalmoloji alanndadr ve Ammr b. Al el-Mevl adyla birlikte anlr. Julius Hirschberg125 el- Mevlnin
4./10. yzyln sonuna doru yazlm olan
kitabnda, onun ak-seik ve canl bir tarzda anlatt, hatta bugnn okuyucusu iin
bile ok byk bir ekicilie sahip olan 6
katarakt ameliyatn ok ilgi ekici bul-
122 Bkz. Schipperges, Heinrich: Die Assimilation
der arabischen Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden 1964, s. 34 vd.; Jacquart, Danielle Micheau,
Franoise: Le mdecine arabe et loccident mdival,
Paris 1990, s. 96 vd.; Burnett, Charles - Jacquart, Danielle
(Edit.), Constantine the African and Al Ibn al-Abbs alMas. The Pantegni and related texts. Leiden 1994 (16
alma iermektedir).
124 Kitabnn bize ulam olan her iki el yazmasnn
da tpkbasm mstakil olarak Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan
yaplmtr, Frankfurt 1984 ve 1998. Ayrca zkan, Zahide: Die Psychosomatik bei Ab Zaid al-Bal (gest. 934
A.D) Frankfurt 1990 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 98).
125 Geschichte der Augenheilkunde im Mittelalter, s. 54.
G R
maktadr. Yunanca kaynaklarda bununla

karlatrlabilecek hibir ey bulunmamaktadr ve hatta yakn dnem literatrnde bile
benzeri yoktur. Bu durum 18. yzyla kadar
ylesi kesin ve ylesi ilgi ekici hastalk ve
tedavi hikayeleriyle tekrar karlalncaya
kadar devam etmitir. Ammrn en nemli
yan (baz rivayetlere gre) kendisinin icat
ettii metal bir ine ile yumuak katarakt
tabakasn radikal bir ekilde ameliyat etmesidir. Dikkate deer bir baka ey de, sarkk iris
tabakasn almas ve bununla birlikte grme
yetisinin kaybolmamasdr ki ondan nce
hem Yunanlar hem de Araplar bu ameliyat sadece estetik amal yapyorlard, yoksa
grme yetisini iyiletirmek iin deil126.
Corafya alannda devam edegelen gelime
4./10. yzylda, dzeyi Avrupada ancak 19.
yzylda rastlanlabilecek bir beeri corafyann domasn salad. Arap-slam corafyasnn bu tr, ablon karakterli ve didaktik haritalar bakmndan belki de Sasani-Fars kltr evresinin tesiri altndayd, fakat yine de
kendi geliiminde tamamen otokton kalmt;
bu tip corafyann gelitiricileri Eb Zeyd elBel, el-Ceyhn, el-ar, bn aval ve elMads (el-Muaddis) idi. Bunlarn en genci
olan el-Madsyi oryantalist Alois Sprenger
19. yzyln ortalarnda, onun kitabnn bir
el yazmasn Hindistanda bulup okuduktan
sonra, gelmi gemi en byk corafyac olarak tanmlamtr (Katalog III, 3 vd.).
Bu yzylda gerekletirilmi baarl ilere
bilim tarihi alannda yazlm temel iki eser
de dahildir. Bir tanesi Muammed b. Eb
Yab s bn en-Nedm127 (. 400/1010a
doru) tarafndan kaleme alnm Fihrist
isimli eserdir. Mtevaz bal altnda bu
eser, ana kadar bilinen kltr blgelerinin
bilimsel literatrn kapsamay hedeflemek-
126 Hirschberg, J.: a.e., 54; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 331.
23
tedir. Kulland malzemeyi geni bir temelde

ele alabilme gcyle ve yabanc kltrleri
objektif bir ekilde tantma gayretiyle bizi
aknla dren bu bilim tarihi almasnn
meydana gelmesi, bylesi bir almann domasn mmkn klan daha eski bir gelenein
varl olmakszn anlalamaz. Biz bugn bu
gelenei gerekten iyi bir ekilde tanmaktayz128. Mesela seyyah ansiklopedist Al b.
el-useyn el-Mesdnin (. 345/956 civarnda)129 eserlerini hatrlayabiliriz. Ben bu eserlerde, gemite ve onun bulunduu dnemde bilinen btn kltrleri ve medeniyetleri
tantma giriimi gryorum130. bn en-Nedm,
kitabnn oluumunu anlamamza yardmc
olacak ok ilgin ipular vermektedir. Hint ve
in131 kltrlerine ayrlm dokuzuncu blmn ikinci ksmnda Hint dinleri, mezhepleri ve klt meknlar hakkndaki bir pasaj,
devlet adam Yay b. lid el-Bermeknin
(. 190/805) oradaki dinler hakknda rapor
hazrlamas ve kullanlan ilalar getirmesi
iin Hindistana gnderdii birisi tarafndan
yazlm bir kitaptan alntlamaktadr.
Dnemin ikinci nemli bilim tarihi kitab bn
en-Nedmin eserini tamamlad ylda, yani
377/987de yazld. Bu, Endlsl hekim
Sleymn b. asan bn Clcln132 tp tarihi
(abat el-Eibb ve-l-ukem) eseridir.
Bu eser de sadece slami dnemle snrl kalmamtr. Eer bu eseri, s b. uneynin
(. 298/910), hemen hemen ancak bir yzyl
nce skenderiyeli Johannes Grammatikosun
(6. yzyln birinci yars) ufak hacimli eserini temel alarak hekimler tarihi hakknda yazd risale ile (Tar el-Ebb)133
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 332-336; Cilt 6, s. 198-203; Cilt 7, s.

276-277.
130 Bu konudaki fikrimi, henz msvedde halinde bulunan Geschichte des arabischen Schrifttumsun beeri
corafya ile ilgili blmnde dile getirdim.
131 bn Nedm, Fihrist, s. 345-351, zellikle s. 345.
133 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 268.
129
24
G R
karlatracak olursak, bilim historiyografyasnn bu ksa zaman zafnda ne denli ileri

bir geliim gsterdiini ve hangi evrensellik
boyutuna ulatn anlayabiliriz.
Sosyal bilimlerin filoloji ve tarih alannda,
felsefe ve edebiyat biliminde gsterdii ilerlemeyi bu ilerlemenin nitelii ve nemine
Adam Mez 1922 ylnda yaynlanm olan
Renaissance des Islm134 isimli eserini adamtr dile getirmeyerek sadece 4./10. yzyln kltr tarihi bakmndan esiz bir baarsn hatrlatmakla yetiniyorum. Kasdettiim,
Eb el-Ferec Amed b. el-Hseyn elfehnnin135 (. 356/967) arklar Kitab
(Kitb el-En) adl 24 ciltlik eseridir. Bu
eser, Halife Hrn er-Redin direktifiyle,
mehur mzisyen tarafndan bir araya getirilmi, daha sonra byk mzisyen ve edebiyat
s b. brhm el-Mevl136 (150-235/767850) tarafndan revize edilerek geniletilmi
olan137 seili 100 ark bestesi koleksiyonunun geniletilme ve tamamlanma almasdr. Eb el-Ferec el-fehnnin, nclerinin
zamanla unutulmaya yz tutmu geleneine sadk kalan bu antsal eseri, bize sadece
saray mzisyenlerinin138 besteleri139, onlarn
hayatlar ve mziklerinin pratik ve teorik
orjinalitelerinden baka, bestelenmi iirler
ve airleri hakknda bilgi vermekle kalmyor,
ayrca Emevi ve Abbasi sarayndaki yaam ve
de bu yaama katlan entellektel evreleri de
yanstyor. Okuyucu kendisini, zihinsel ilgi134
Mez 1917 ylnda ld. Kitabnn bizzat gzden

geiremedii el yazma msveddesi Hermann Reckendorf
tarafndan yayna hazrland ve 1922 ylnda Heidelbergte
basld.
136 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 371.
137 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 378.
138 Bkz. Neubauer, E.: Musiker am Hof der frhen Abbasiden, Doktora, Frankfurt 1965.
139 Bkz. Farmer, Henry George: The Song Captions in the
Kitb al-Aghn al-Kabr, Transactions of the Glasgow
Universty Oriental Society 15/1953-54/1-10 (Tekrarbasm:
The Science of Musik in Islam serisi ierisinde Cilt 1, s.
433-442).
lerde mziin, iirin ve edebiyatn ilk mevkiyi

ald uygar bir ehir hayatnn karsnda bulmaktadr. Baka kltrlerde benzeri bulunamayacak bir eserdir bu kitap.
4./10. yzyln kazanmlarndan birisi de, in
mrekkebinden ilham alnarak, isten balayp
demir slfat, mee palamutu ekstresi, arap
zamk ve demir palamutu mrekkebine kadar
eitli ilavelerle oluturulan karma mrekkebin gelitirilmesidir140.
5./11. Yzyl
Dnyann, gezegen yrngelerinin merkezinde bulunup bulunmadna ilikin 4./10. yzylda balam olan kukular ynnde 5./11.
yzylda Ptoleme modelinin ne derece doru
olduu konusunda bir tartma belirmeye balamt. Bu yndeki ilk gayret Eb Cafer
Muammed b. el-seyn el-zinin bir
kitabnda karmza kyor. O, Ptolemenin
gezegenlerin yrnge merkezinin Dnya
d bir daire olduu ve ayrca gezegenlerin,
merkezleri bu daire muhitinde bulunan ek
yrngeler izerek dndkleri gr yerine,
merkezleri Dnyadan ibaret olan yrngeler
tezini savunuyor, gezegenlerle Dnya arasnda gzlemlenen uzaklk deimelerini yrnge sathna oranla ortaya kan eim deiiklikleri olarak dnyordu141. 4./10. yzyln
sonuna doru Eb Nar b. Ir142 adalar
arasnda ortaya kan, her iki eksen uzunluu arasndaki ok kk mesafeli oval gezegen yrngeleri bulunduu ve yrngelerdeki
gezegen hzlarnn her zaman eit olmad
ihtimalini tartt. Bununla birlikte o, gezegenlerin hzlarnn deimez olduu kanaatindeydi. Ona gre, grnrdeki deiik hzlar
ve gzlem esnasnda meydana kan gezegen yrngelerinin nominal aplarndaki
140
Bu bilgiyi, yllardr bu konuda alan Sayn Dr.

Armin Schopene borluyum. Umarm henz bitmi olan
almas ksa srede yaynlanr.
142 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 243
G R
deiimler, Dnyann onlarn yrngelerinin

merkezinde bulunmamas ile aklanabilir.
Anlald kadaryla, Eb Nar ek yrnge
(episikl, Arapas tedvr el-eflk) diye varlklar Ptolemece farzolunan ek yrngeleri gz
nnde bulundurmay zorunlu grmyordu.
Bu tartma Eb Al bn el-Heysemle143 (.
432/1041) birlikte bir dnm noktasna ulat.
Ptolemeye Kar pheler adl kitabnda
u dnceleri ortaya koymaktadr: Ptoleme
gezegenlerin hareketi modelinde aequans diye adlandrd bir daire tasavvuru ile
gezegenlerin eit zamanda eit hareket edi
prensibini zedelemitir, nk bu durumda
ek daire merkezlerinin deferentteki (tayan
byk daire) hareketi eit olamaz. bn elHeysem Ptolemenin bylesine akl d bir
sistemi, kendi gezegen yrngeleri sistemini
terk etmek zorunda kalmamak iin ortaya
koyduuna kesinlikle inanm bulunuyordu144.
Ona gre Ptoleme bylece, gerekte var olmayan deersiz bir gezegenler modeli ortaya
koymutu.145 bn el- Heysemin Ptoleme eletirisi sonraki nesiller zerinde, Kopernike
kadar takip edilebilecek uzun sreli bir etkide
bulundu. Ama dier yandan bn el-Heysem
Ptolemenin isimli eserindeki gezegenlerin effaf camdan gk halkalar ierisinde hareket ettiklerine dair tasavvurunu
kabullendi ve bu tasavvuru Kitb f Heyet ellem adl eserinde iledi. Kukusuz bu, astronominin geliim tarihinde ak bir gerilemeydi. Yaklak yz yl sonra Muammed b.
Amed el-ara (. 533/1139) tarafndan
eletirilen146 cisman kreler Newton ana
kadar yzyllarca geerliliini korudu147.
143
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 251 vd.

Bkz. a.e., Cilt 6, s. 34.
145 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 87.
146 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 253
147 Bkz. Kohl, Karl: ber das Licht des Mondes.
Eine Untersuchung von Ibn al Haitham, Physikalischmedizinischen Soziettin oturum bltenlerinde (Erlangen) 56-57/1924-25 (1926)/305-398, zellikle s. 306.
(Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
ierisinde Cilt 58, s. 135-228, zellikle s. 136).
25
Ama buna bal olarak bn el-Heysemin

ortaya koyduu gezegenler kinematiki
(Katalog II, 9 vd.) ise ok nemlidir. bn elHeysemin ada, evrensel bilgin Eb erReyn Muammed b. Amed el-Brn (362440/973-1048) yapt birok mstakil almann yansra astronomi iin, kendi zamanna
kadar bu bilim dalnn geliimini sistematik
bir biimde ele alan ve kapsayan temel bir
eser yaratmay kendine dev edindi. Bu eseri,
ithaf edildii kiiye yani azne Hkmdar
Mesd b. Mamd b. Sebktigine nispetle el-nn el-Mesd olarak isimlendirdi.
el-Brn esas itibariyle Ptoleme sistemini
takip etmitir. Elbette o, bilimin zamanla bir
ilerleme kaydettiini ve kendisinin de buna
yeni bireyler eklemesi gerektiini biliyordu.
Baarl ilerine rnek olmak zere evcin,
yani Dnya ile Gne arasnda yrngede her
yl ilerleyen en uzak noktann, bahar noktasndan uzakln hesaplamas anlabilir. O,
bunu, en ok ykselen hz art ve en ksa
mesafe noktasndaki azalmasnda izelgelerde ortaya kan farklara dayanarak hesaplyordu. Bylelikle sonsuz kkler hesabnnr aclarndan biri oldu148.
Ayn yzyln en nemli baarlarndan bir
dieri matematiksel corafyann bamsz
bir disiplin haline gelecek ekilde gelitirilmi olmasdr. Bu byk hizmet yine elBrnye nasip olmutur. Onun bu konuya zel Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta
Mesft el-Meskin isimli eserinden rendiimiz kadaryla, 4./10. yzylda slam dnyasnn dousunda, adeta hummal bir ekilde
corafi mekn hesaplamas ile uralmtr.
Yine, el-Brnnin de genlik yllarnda bu tr
144
148
Bkz. Hartner, Willy Schramm, Mathias: al-Brn

and the Theory of the Solar Apogee: an example of the
originality in Arabic Science, Scientific Change. Symposium on the History of Science ierisinde. University of
Oxford, 9-15 Temmuz 1961, ed. A.C. Crombie, London
1963, s. 206-218; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 263.
26
G R
almalara byk bir eilim duyduunu reniyoruz. Kendi hocalarnn baard, kresel
bir genin kenarlarnn, alardan hareketle
hesaplanmas onu daha sonra kresel trigonometrinin problemlerini sadece bu konuya hasredilmi bir monografide ele alp ilemesine
iletmitir. Bu alma bize kadar ulaan Kitb
Mald lm el-Heye149 isimli eserdir ve
eserde bu disiplin hl astronominin hizmetindedir. el-Brn el-nn el-Mesdnin 8.
blmde tanjant ve kotanjant fonksiyonlaryla
urat ve kitaba bir tanjant izelgesi ekledi150.
Bunun hemen ardndan, meknlar arasndaki
boylam farkllklar ve mesafelerin aratrmasnda da o yeni metodu kullanmasn bildi.
Buna gre, azne ile Badat arasndaki birok meknn boylam farkllklarna ilikin
elde edilen deerler 6' dan 45' ya kadarlk bir
yanllkla bu gnk deerlere uymaktadr.
Onun metodunu ve bunun azne ile Badat
arasndaki almasn yrtt uzun mesafelere pratik olarak uygulann, onun verdii
bilgiler ve canl anlatmlar yoluyla renmekteyiz. Bu konuyla ilgili almalarn, biri hari
dierleri kaybomu bulunan birok kitabnda belirtmitir. O eserlerin ilgin balklar
ve bize ulam olan Tadd Nihyt el-Emkin
adl eseri, el-Brnnin gerekte matematiksel corafyay bamsz bir disiplin haline
getiren bir bilgin olduu dncesini dourmaktadr151. Ve bize ulaan bu kitab, disiplinin temel eseri olarak nitelendirilmeyi hak
etmektedir.
5./11. yzyln balarnda el-Brn ve bn

el- Heysem birbirlerinden bamsz olarak,
len izgisinin Hint dairesiyle geleneksel
tespit yntemini Gnein deklinasyonunun
gnlk deimesinin neden olduu yanllardan tr pheli bulmaya gtrldler. elBrn tarafndan nerilen yntemden haberdar olmakszn bn el- Heysem, len izgisini,
bir sabit yldzn ynde al yksekliklerini
gzlemeye dayanan metotla tesbit etti ve bu
ilem iin zel bir alet icat etti (Katalog II,
146). bn el-Heysemin metoduna Avrupada
ilk olarak 15. yzyln ilk eyreinde Alman
bilgin Regiomontanusta rastlanyor.
Matematik alannda da 5./11. yzylda karmza byk baarlar kmaktadr. el-Brn
ve bn el-Heysemin btn almalar gstermektedir ki, daha bu yzyln ilk 30 ila 40
ylnda geen yzyla nispetle dikkate deer
ilerlemeler kaydedilmitir.
Sonsuz kkler hesabnda anlan baar
bir yana, el-Brn astronominin temel eseri
el-nnunda ann eit paraya blnmesi konusunda kendi nclerinden ve adalarndan gelen 12 yntemi anlatmaktadr.152
zmlerine ancak kbik denklemlerle ulalan bu problemler, denklemleri saysal olarak zmleme giriimine sevk etmitir. Bu
tr giriimin ilgin bir rnei el-Brnnin
dokuzgenin kenarlarn belirleme problemidir153. Son olarak onun matematik alannda
imdiye kadar bilinen ok saydaki baarl
ilerinden birisini, bir i ve d dokuzgenin
149
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 266-267. M.-Th. Debarnot tarafndan yaynlanp Franszcaya evrilmitir.
Dmek 1985.
150 Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des
persischen Astronomen Abul-Rain Mu. ibn Amad alBrn dargestellt nach al-Qnn al-Masd, Hannover
1927, s. 46-57 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 35, s. 161-278, zellikle s.
216-227); Juschkewitsch, A.P.: a.e. s. 302.
151 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 154-161.
152 Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des..., s.
23-30 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy

serisi ierisinde Cilt 35, s. 193-200); Juschkewitsch, A.P.:
a.e. s. 301-302; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 376.
153 Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des...,
s. 18-22 (Tpkbasm: s. 188-192); Tropfke, J.: Geschichte
der Elementar-Mathemmatik, Cilt 3, 3. bask, Berlin ve
Leipzig 1937, s. 129-132; Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 258.
G R
kenarlar yardmyla daire hesaplamasn anabiliriz. Bu, aslnda trigonometrik bir problemdir ve el-Brn bu problemi kbik bir
denkleme evirmitir ya da zel bir iterasyon
yntemiyle (istir) zmtr154.
Gnmz aratrmalar bn el-Heysemin
de matematik alannda nemli baarlarn
ortaya koymutur. Burada bunlardan bazlar dile getirilecektir. Matematik tarihinde
onun adyla anlan mehur matematikseloptiksel problem Problema Alhazeni ok
nemli bir yer tutar. Burada sz konusu
olan, onun tarafndan ortaya konulan ve drdnc dereceden bir denklem ile zlen
problemdir, belirli bir yerde bulunan bir
nesnenin resminin, belirli bir yerde bulunan
bir gze ulaaca yanstma noktasn dairesel bir konkav aynada hesaplamak155.
bn el-Heysem tarafndan sorulan ve zlen bu problemin geliimi, Saragossa
hkmdar olan el-Mtemen b. Ysuf b.
Amed b. Sleymn el-Hdnin156 (.
478/1085) Kitb el-stikml isimli eserinde
grlmektedir. el- Mtemen henz yirmi
yl kadar nce kefedilen bu ilgin eserinde
bn el-Heysem probleminin basitletirilmi
ve genelletirilmi bir halini sunmaktadr157.
154
Bkz. Luckey, Paul: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang (ar-Risla al-Muya) von amd b. Masd elK bersetzt und erlutert, ed. A. Siggel, Berlin 1953, s.
46-47 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 56, s. 227-329, zellikle s. 280-281);
155 Cantor, M.: a.e. Cilt 1, s. 789; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 359.
156 Bkz. Hogendijk, Jan P.: The geometrical parts of the
Istikml of Ysuf al-Mutaman ibn Hd (11th century),
Archives internationals dhistoire des sciences serisi ierisinde (Paris-Roma) 41/1991/207-281. Dikkat ekilmesi
gereken nokta el-Mtemenin kitabnn Maimonides
(Ms b. Meymn) tarafndan Tehzb el-stikml ad altnda yeniden ilenmi olmasdr. (Bkz. bn el-f, Tar
el-ukem, Leipzig 1903, s. 319).
157 Bkz. Hogendijk, Jan P.: Al-Mutamans simplified lemmas for solving <Alhazens Problem>, From Baghdad to
27
Kataloun gelecek blmlerinden birinde

(Katalog III, 187), bu problemin ve zmnn, bn el-Heysemin 12. yzylda Latinceye
evrilen byk optik eseri (Kitb el-Menr)
erevesinde, Avrupann byk matematikilerini 19. yzyla kadar megul ettiini greceiz.
bn el-Heysem sonsuz kkler hesabnn
da r aclarndan birisidir. ncleri olan
Arimed, Sbit b. urra, brhm b. Sinn b.
Sbit ve Eb Sehl el-Khyi aarak, parabollerin kendi eksenlerinin herhangi birisi
etrafnda dnmesiyle ve daha sonra zellikle bir parabol parasnn dnmesiyle ortaya
kan158 paraboloitleri de hesaplad. Onun
drdnc kuvvetin toplamn ortaya kaa
ran zm belirli t4 dt integralinin
o
hesaplanmasna tamamen uymaktadr159.
bn el-Heysemin geometri alannda imdiye
kadar daha az tannan baarl ilerinden birisi, ona klidin paraleller retisi tartmalar
tarihi ierisinde ok nemli bir yer kazandrmaktadr (Katalog II, 126 vd.). bn el-Heysem,
Elementlerin 5. postlatn hareket prensibi
yardmyla ispatlama giriiminde bulundu. Bu
prensip u sonuca gtryor: Konstant mesafelerin bir doruya giden izgileri yine dier
taraftan dorular olutururlar. Bylece bn
el-Heysem 18. yzyln geometricileri de
dahil, sonralar kendisinin dorudan ya da
dolayl ardllarnn takip ettikleri yola imdiden adm atmtr160.
Barcelona. Studies in the Islamic exact sciences in honour
of Prof. Juan Vernet ierisinde, Cilt 1, Barcelona 1996, s.
59-101.
158 Bkz. Suter, H., Die Abhandlung ber die Ausmessung
des Paraboloides von el-asan b. el-asan b. el-Haitham,
bersetzt und mit Kommentar versehen, Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig), 3. Seri 12/1912/289-332,
zellikle s. 320 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 57, s. 141-184, zellikle s.
172); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 359.
159 Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 292-294; Juschkewitsch,
A. P.-Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des
Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s. 155-156.
160 Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 281; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 49, 361.
28
G R
Trigonometri alannda onun kresel kotanjant teoremine iaret edilmelidir. Bu teoremi

ilgi ekici bir biimde tam anlamyla geometrik olarak kazanm ve kble ynnn tespitine ilikin yazd makalede uygulamtr161.
Kresel trigonometrinin bu nc temel
teoremi ile bn el-Heysem, Franois Vitein
(1593) ncs olarak grlmektedir162.
bn el-Heysem ve el-Brnnin Muammed
b. el-Leys Eb el-Cd isimli bir adan da
unutmamak gerek163. Onun, daire ierisinde
bir yedigen konstrksiyonu bize ulamtr
ve bu konstrksiyonu nc dereceden bir
denkleme dntrmtr164. Bu konstrksiyonu daha nceleri Eb Sehl el-Kh165 ve
Amed b. Muammed es-Sicz166 yaklak
yarm yzyl nce tatbik etmilerdi, fakat Eb
el-Cd, nclerine nasip olmayan baka bir
yol takip ederek167 x3+13 x+5=10x2 denkleminin konstrksiyonunu bulmutu168. Yedigen
konstrksiyonda Arap-slam matematikilerinin Avrupal matematikilere olan sonraki
etkileri 17. yzyla kadar kendini hissettirmektedir169.
161
Bkz. Schoy, Carl: Abhandlung des al-asan ibn alasan ibn al-aysam (Alhazen) ber die Bestimmung der
Richtung der Qibla, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig) 75/1921/242253 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 58, s. 28-39); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 362.
162 Bkz. Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 5, 2. Bask, Berlin ve Leipzig 1923, s. 143.
164 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 353.
165 Bkz. [Dold-]Samplonius, Yvonne: Die Konstruktion
des regelmigen Siebenecks nach Ab Sahl al-Qh Waycan ibn Rustam, Janus ierisinde 50/1963/227-249; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 316.
166 Bkz. Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien..., Isis
ierisinde (Brksel) 8/1926/21-40 (Tpkbasm: Islamic
29-48); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 330.
167 Bkz. Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien..., ayn
yer, 38-39 (Tpkbasm: s. 46-47); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 353-354.
im Mittelalter, ayn yer, s. 259.
169 Kr. Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 3, s. 132.
Aka grld kadaryla Eb el-Cd,

nc dereceden denklem formlarn ve
zm yntemlerini, bu konuya hasredilmi
bir risalede ele alan ilk matematikidir. Bu
bilgiyi, ardl mer el-ayymdan (5./11.
yzyln ikinci yars) renmekteyiz. Geri
el-ayym bu eseri bizzat grmemiti ama
bir ada vastasyla o eser hakknda bilgi
sahibi olmutu170. mer el-ayymn bize
kadar ulaan, Franz Woepcke tarafndan 150
yl nce yaynlanan, incelenen ve Franszcaya
evirilen cebir konulu eseri (el-Berhn al
Mesil el-Cebr ve-el-Mubele) Arap-slam
matematiinde cebirin geirdii geliimin bir
yansmas olarak kabul edilebilir. el-ayym
25 tip denklem tantmaktadr. Bunlardan 12
tanesi birinci ya da ikinci derecedendir. Geri
kalanlar ise konik kesitler yoluyla zlebilen ve el-ayymn sistematik bir ekilde
ele ald nc dereceden denklemlerden
olumaktadr. el-ayym bu denklemlerin
henz saysal zmlerinin bulunamadndan yaknmakla birlikte yine de bunun gelecek
nesillere nasip olacana ilikin midini dile
getirmektedir171. el-ayymn dikkat ektii
hususlardan birisi de, ikinci dereceden denklemlere indirgenemeyen kbik denklemlerin
genel olarak dairenin zellikleri yardmyla
yani pergel ve cetvel yardmyla zlemeyeceidir. Bu dnce sonralar Ren Descartes
(1637) tarafndan dile getirilmi fakat doruluu ilk olarak Pierre Laurent Wantzel (1837)
tarafndan ispat edilmitir172.
170
el-ayym, Umar: Risle f el-Berhn al

Mesil el-Cebr ve-el-Mubele, Woepcke, F.: Lalgbre
dOmar Alkhayym ierisinde yaynland, Paris 1851, s.
(Arapa) 1 vd., zellikle s. 47, eviri s. 81-82 (Tpkbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt
45, s. 105-106, 158).
171 el-ayym, Umar: a.e., s. (Arapa) 6, eviri s. 9
(Tpkbasm: 33, 199); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50.
172 Bkz. Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 125; Juschkewitsch, A.
P.: a.e., s. 261.
G R
mer el-ayymn bu mkemmel eserinin

yakn zamana kadar bilinmemesi ve Fermat
(1637 civarnda), Descartes (1637), van
Schooten (1659), E. Halley (1687) vb. matematikilerin benzer konstrksiyonlar yeniden kefetme zorunda kalmalarn 1937
ylnda matematik tarihisi Johannes Tropfke
esefle karlamaktadr173.
Ayn zamanda Fars dilinin byk airlerinden birisi olan ve astronomi, fizik gibi ok
farkl bilimsel disiplinlerde, yksek bir otorite olarak kabul edilen el-ayym paraleller
retisi iin kendine mahsus bir zm bulmutur. O, bn el-Heysemin taraftar olduu hareketin geometride ispatlama arac
olarak kullanlmasn reddetmektedir. Onun
bu zm, 18. yzylda talyan matematiki
Girolamo Saccheri ile (Katalog III, 127) yeniden ortaya kmtr.
5./11. yzylda fizik alannda, optik ve meteorolojiyi de ieren yn verici nemli baarlarla
karlamaktayz174. Eilhard Wiedemannn,
rencilerinin takdire ayan makaleleri ve
Matthias Schrammn Ibn Haythams Weg zur
Physik (1963) balkl muhteem almasna
ramen, mtevaz da olsa, ulalan sonular
toplayan tarihsel bir sunumu bekleyen Arapslam bilimlerinden birisi de fiziktir. Schramm
almasnda, bn el-Heysemin optik alanndaki bayaptna (Kitb el Menr) ve
astro-fizik alanndaki risalelerine dayanarak u kanya varmaktadr: Bu almalarda Aristoteles fizii uygulamal matematik,
geleneksel astronomi ve optik ile birletirilmitir. Bu da bn el-Heysemin doa bilimleri almalar asndan karakteristik olarak kabul edilebilir175. Dier taraftan o
Aristotelesin tabiat metafiziini ki bunlarn
incelenmesiyle bilimsel uralarna balam-
t Ptoleme tarafndan tasarlanan kinematik modelin dinamik aklamasna yol veren

fiziksel bir teoriye dntrmeyi baarmtr176. bn el-Heysem bu yoldaki abalaryla insan dncesinin gerekten artc baarl ilerinden birisine gtren ilk
adm atmtr: Doa metafiziinden ve bunun
matematiksel tarifinden fizie, matematiksel
metotla alan kesin bir doa bilimine ulamas177.
bn el-Heysemin srekli genileyen fizikselastronomik bilgisi ok sayda monografik eserlerde ifadesini buldu178. ledii konulardan
bazlar unlardr: Dnyann ekli, Arimed
aynas (gne nlaryla yakan ayna), gkkua ve hle, ay , yldzlarn , grme
organnn yaps ve grmenin onunla nasl
gerekletii, ay ve gne tutulmalarnn ekilleri ve ay yzndeki lekeler. Optik hakkndaki
bilgisini ise daha nce anlan olduka hacimli
eseri Kitb el-Menrda yazya dkmtr. Tpk Eb Bekr er-Rz (. 313/925),
el-Frb (. 339/950), ada bn Sn (.
428/1037) vb. nclleri gibi o da klid ve
Ptolemeye aykr derek Aristotelesin,
grmenin gzden kan nlar yoluyla deil,
bilakis nesneden kan nlar yoluyla gerekletiini savunan gr takip etmitir.
Sadece grme probleminde deil, ayn zamanda ele ald btn problemlerde matematik ve deneysel yntem onun alma temellerindendir. Schrammn179 verdii hkme
gre, onun optik eseri, yazarn matematiksel
dehasna tanklk etmektedir. Deney yapmak
iin birok alet ve mekanizma imal etmiti,
bunlardan birisi de camera obscura [karanlk
oda]dr180.
176
173
Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 133.

Konuya ilikin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 203-305.
175 Schramm, M.: Ibn Haythams Weg zur Physik, Wiesbaden 1963, s. 7.
174
29
a.e., s. 143.
a.e., s. 145.
178 Bkz. a.e., s. 274-284.
179 a.e., s. 14.
180 a.e., s. a.e., s.210.
177
30
G R
Leopold Schnaase181 1890 ylnda bn elHeysem optiinin ve neminin mkemmel

bir deerlendirmesine bu eserin Latince evirisine dayanarak ulamt. Bu deerlendirmenin, Schrammn almasnda ustalkla
desteklendiini gryoruz. Schnaase bn elHeysemi Latinceletirilmi ismiyle anmakta
ve yle yazmaktadr: Alhazenin baarl
ilerini Ptolemeninkilerle yaplacak bir karlatrma, optikin birinciye ne denli nemli
ilerlemeleri borlu olduunu gstermektedir.
Alhazen gzn yapsn inceleyerek ayrntl
bir grme teorisi ortaya atm ve gelitirmi
ilk fizikidir. Bu teori, kristal merceklerin
fonksiyonlarna ilikin yanl anlayna ramen bugnk retilerimizle hemen hemen
tam olarak rten sonulara gtrmtr.
Tek ve ift grmenin koullarn belirledii dnce ve deneyler onun bizzat kendi
bulular olarak tanmlanabilir. Buna ilaveten
o, grmenin gzden objeye giden nlarn
sonucu olarak olutuu retisinin geersizliini belirli bir yntemle ilk kez ispatlam
ve bu retiyi nihai olarak fizikten dlayarak bunun tam karsnda bulunan retiyi
yerine geirmitir ki bu, optiin temellerinde gerekletirilen ok geni etkili bir hamledir. Ayrca n hznn zamanla snrl
olduu savn da onda bulmaktayz. Burada
Ptoleme ile bn el-Heysemi; Yunan okulu ile
Arap okulunu birbirinden ayran uurum ok
derindir!
Refleksiyon (yansma) retisinde bn elHeysem, kendisinin btn nclerini gr
ak-seikliiyle amaktadr. Ayrca o, ilk kez
konuyla ilgili btn yasalar aparat araclyla
181
Alhazen. Ein Beitrag zur Geschichte der Physik,

Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig
ierisinde N.F. 7, Heft 3, 1890, s. 140-164, zellikle 163164 (Tpkbasm: Natural Science in Islam Cilt 33, s. 2652, zellikle s. 51-52).
btn ayna eitleri iin kantlamakta ve aynadaki yansmalar hakknda ilk doru aklamay sunmaktadr. Objelerin gzde ekillenme
yeri ve ekillerin bozukluuna ilikin yapt
btn aratrmalar ve onun adyla adlandrlan problemin zm orijinaldir.
[In] krlma bilgisiyle de bn el-Heysem
Ptolemeyi amaktadr. O, krlma as ile
geli as arasndaki orann sabit olmadn,
n takip ettii yolun iki merkez vastasyla ileriye ve geriye doru ayn kaldn ve
bir nesnenin eklinin ve bulunduu meknn
kesif bir merkezde olduundan daha yukardaym ve bytlm gibi grndn
biliyordu. Bu, bugn bile geerli bir bilgidir. Aratrmalarnn ok ilgi ekici sonularndan biri olarak, camdan mamul kresel
dilimin bytc gcnn kefi belirmektedir ki bunun elbette ilk gzlk cam yapmna etkide bulunmam olmas dnlemez. Yldzlarn ufukta byk grnmelerine
ynelik olarak bn el-Heysemin dile getirdii aklama, imdiye kadar bizim bildiimiz
ve Ptolemeninkinden ok daha doru tek
aklamadr. Ptoleme, yldzlarn gkte baucu
ynnde daha ufak grlmesini gzn grme
esnasndaki allmadk konumlanmasyla
aklamaya almtr. Geri onun, astronomik n krlmasna ilikin baz konulardaki
grleri bn el-Heyseminkinde daha dorudur, fakat atmosfer yksekliinin hesaplanmas, hem de yakc kristal kreye dair
aratrmalarn bn el-Heysemden nce hibir
fiziki tarafndan dile getirilmemi, hatta ima
bile edilmemi olduunu [yazar bu bilgisinde
yanlyor] zellikle hatrlatmamza gerek yoktur.
...Geri yer yer onun grlerine benzer
grler ondan nce dile getirilmi olabilir,
fakat bunlar akla kavuturmak ve kar
grler arasnda nihai olarak bir karara varmak bn el-Heysemin tartlmaz hizmetidir.
Bzlece o, optik biliminin temel retilerinde
olaanst devrimler gerekletirmitir. Bu
devrimler sayesinde yeni bin yln balangcn-
G R
da bilimsel aratrmalara yeni yollar gsterilmi ve Yeni an parlak bulular iin zemin
hazrlanmtr.
Hmanist anlayl bir fizikinin 19. yzyl sonlarndaki bu son derece bilgilendirici hkmne adamz tp tarihisi H. Schippergesin182
grn eklemek istiyorum. Yazar bu gr, Schrammn bn el-Heysemin fizik tarihindeki yeri ve konumuna ilikin yapm olduu
almadan kazanmtr. Yazar, Schrammla
u konuda ayn gr paylamaktadr:
Gerekten bn el-Heysem doa bilimine
yeni bir ele al ve onu Yunanlarn doa
aratrmalarndan aka ayran Galilei dnemini aarak modern deneysel fizie balayan
metodu ilk defa getiren kimsedir. Bu dnemin fizikle ilgili dier orijinal fikirlerini ve
baarl ilerini Eb er-Reyn el-Brnnin
bize kadar ulaabilen eserlerinden ve onun
kaybolmu eserlerinin adlarndan renmekteyiz. O dnemin, doa bilimi problemleri ile
urama olgunluu, el-Brn ile daha 11 ya
kk olan, o sralar 17 yandaki Eb Al bn
Sn arasnda geen yazmalarda yansyor.
Bu yazmalarn bize ulaan metni bir yana183,
el-Brnnin, n hzna ve dnyann nasl
sndna ilikin bn Sn ile yapt yazmalara atflarda bulunduu ve bn Sny ok
meziyetli gen bir bilim adam olarak vd Geen Devirlerin Kronolojisinde (elsr el-Biye an el-urn el-liye)184
182
Schrammn kitabnn tantm ve deerlendirilmesi:

Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde
(Paris) 17/1964/183-184, zellikle s. 184.
183 Muhammed Tanc tarafndan Trkeye evrilerek
yaynlanmtr: Beyrunye armaan, (doumunun 1000.
yl mnasebetiyle) ierisinde, yaynlayan Aydn Sayl,
Ankara 1974, s. 231-301.
184 Eduard Sachau tarafndan yaynlanmtr, Leipzig
1878 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 30), s. 256-257; ngilizce evirisi yine
ayn kii tarafndan, Londra 1879 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 31), s.
247.
185 Wiedemann, E.: ber das al Brnsche Gef zur
spezifischen Gewichtsbestimmung, Verhandlungen der
Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre 1908
ierisinde, Braunschweig 1908, s. 339-343 (Tpkbasm:
31
yapt aklamalar, dnemin yksek bilimsel

karakteri hususunda bizde gelien tasavvuru
destekleyen canl bir rnektir. el-Brnnin
fizik tarihindeki gerek veya geree yakn
deerlendirilmesi hl gerekli aratrmay beklemektedir. imdiye kadar onun daha
ziyade zgl arlklarn bulunmas konusundaki baarl almas incelenmi ve
bilim tarihi asndan deerlendirilmitir185.
Birok kere giritii ve baarszlkla sonulanm deneyleri sonrasnda o, bu ama
iin, modern eczac piknometresine benzeyen bir avadanlk imal etmeyi baarmtr
(Katalog Cilt V, s. 9 vd.). Onun ve ardllarnn, bir dizi metal ve deerli tan zgl arlklarna ilikin verdikleri deerler modern
rakamsal deerlerle hemen hemen ayndr.
5./11. yzyln ilgin denemelerinden birisi
de burada dile getirilmelidir: Atmosferin yksekliini belirleme. Bu problem trigonometrik-astronomik yolla zld ve bu zm
yanllkla bn el-Heyseme atfedilen De
crepusculis et nubium ascensionibus ismiyle
Latinceye evrilmi eserin ierisinde bulunmaktadr. Bu eserin gerek yazar186 Endlsl
bilgin Eb Abdullh Muammed bn Mu
el-Ceyyndir187. 1542 ylnda Portekizde
baslm olan bu Latince risale Avrupay uzun
sreli etkilemitir188.
Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 46, s. 113117); ayn yazar, ber die Verbreitung der Bestimmungen des spezifischen Gewichtes nach Brn, Erlangen
Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bltenleri
ierisinde (Erlangen) 45/1913/31-34 (Tpkbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 46, s. 119-122);
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s. 28
vd. (Tpkbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde
Cilt 45, s. 193-324, zellikle 224 vd.).
186 Bkz. Sabra, A.I.: The authorship of the Liber de crepusculis, an eleventh-century work on atmospheric refraction, Isis ierisinde (Berkeley) 58/1967/77-85.
188 Bkz. Schramm, Mathias: Ibn al-Haythams Stellung in
der Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann ierisinde (Hamburg) 6/1966/65-85, zellikle s. 73-74; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 364.
32
G R
Eb Al bn Snnn (. 428/1037) iki bayapt, Tp Kanonu (el-nn f e-bb)

ile, felsefe ve pozitif bilimler konusunda yazd if balkl ansiklopedik
eseri (Kitb e-if), Arap-slam kltr evresinin en nemli bilimsel baarlar
arasnda hi phe yok ki yer almaktadr.
Olaanst yetenekli ve alkan bu dnrn Kanonunu Julius Hirschberg189 u
ekilde nitelemektedir: [Bu eser] dzeni,
doruluu nedeniyle fevkalade, olduka
hacimli ve cerrahlk dahil btn tp alanlarn
kapsayan eksiksiz bir retiler toplamdr ve
dnya literatrnde hemen hemen bir benzeri yoktur. Yunanlardan bize miras kalanlar
derleme tr almalar, belirli konulara ait
zetler ve kompilasyonlardr. Kanon ise tam
bir btnle sahip bir yapttr. Gnmzde
buna benzer bir el kitab oluturmak iin
birok hekimin katlaca ortak bir alma
gerekmektedir. Kanon 500 yl boyunca geerliliini korurken, bn Sn da Aristoteles ve
Galen gibi hkim bir pozisyonda bulundu.
Bu kitap 12. yzylda Latinceye evrildi ve 17.
yzyla kadar Avrupa tp bilimini etkiledi.
bn Snnn yine ayn ekilde hacimli ve
kapsaml ansiklopedik eseri, doal cisimler
prensibi retisini, dnyann yapsn, varolu
ve yok oluu [el-kevn ve-el-fesd], doadaki
etkinlik ve edilgenlii, meteoroloji ve corafyay, psikoloji, botanik, zooloji, matematik,
astronomi, mzik, felsefe ve mantk gibi disiplinleri kapsamaktadr190. Bu eser 12. yzylda
Johannes Hispaniensis tarafndan Latinceye
evrilmi ve bylelikle yzlerce yl Avrupada
bilimlerin geliimini etkilemitir.
189
Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2, Geschichte der

Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (=GraefeSmisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde, Cilt
13), s. 16.
190 bn Sn metafizii Max Horten tarafndan [Almancaya] evrilmi ve yorumlanmtr. Die Metaphysik Avicennas, Halle ve New York 1907 (Tpkbasm: Islamic
Philosophy Cilt 40-41), s. VIII.
bn Snnn bu iki eserinden sonra Hristiyan

gz hekimi Al b. s el-Keln (5./11.
yzyln ilk yars) byk baarsn da dile
getirmeliyiz. J. Hirschberg onun kitabn,
takip eden 800 yl boyunca oftalmoloji alannda yazlm eserlerin ncs ve en ilerisi olarak grmektedir. Bu eserin Latince
evirisine dair ise yle demekte: ayet
zamannda bu eserin Latince evirisi kolayca ulalabilir ve buna paralel olarak daha
yaygnlam olsayd, o dnem Avrupasnda
oftalmoloji daha yksek bir konuma ulalr
ve insanln yararna daha iyi iler baarlrd.191 Hirschberg, operasyonlarn narkoz
yoluyla yaplmasnn o dnemde bilinen tbb
yntemlerden birisi olduuna iaret etmekte ve Araplar tarafndan uygulanm olan
cerrah uyutma (tenvm) ynteminin tp
tarihilerinin tamamen mehul olarak kalmasn esefle karlamaktadr192.
Bu yzyln corafya alanndaki almalar
arasnda, bizim bildiimiz ilk ve ok hacimli corafya szlne iaret edilmelidir. Bu
eser Cordobal Eb Ubeyd Abdullh b.
Abdulazz er-Bekr193 tarafndan ortaya konmutur. Bu corafyac, tarihi ve leksikograf, elinin ulaabildii birok monografiden
ve dier kaynaklardan yararlanarak kervansaraylar, dalar, rmaklar, su kaynaklar vs.
hakknda alfabetik dzenlenmi bir bavuru
eseri meydana getirdi. Yine ayn yazar, beeri
corafya dou ekolne mensup corafyaclarndan bamsz olarak bize ok deerli bir
lkeler corafyas eseri brakmtr (Kitb
el-Meslik ve-el-Memlik). Bu eserin yksek
deeri, onun spanya ile ilgili ok baarl
betimlemelerinde ve ok nadir ve bize kadar
191
J. Hirschberg ve J. Lippert tarafndan aklamalarla

evrilmitir. Ali ibn Isa. Erinnerungsbuch fr Augenrzte, Leipzig 1904 (Tpkbasm: Islamic Medicine serisi
ierisind Cilt 44), s. XXXVII.
192 a.e., s. XXXVI; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 338.
193 Mucem ma-stacem min Esm el-Bild ve-el-Mevi,
ed. Muaf es-Se, 4 cilt, Kahire 1945-1951.
G R
ulaamam kaynaklardan alnan orta ve dou

Avrupa ile kuzey Afrikaya dair bilgilerde yatmaktadr194.
Tarih bilimi alannda ise el-Brnnin
Hindistana dair yazd eserden bahsedilmelidir. Bu eser, rnek alnabilecek bir
hakikat sevgisine, eletirici bir dnceye,
keskin bir gzleme, dnya kltrlerine kar
artc bir akla ve yazarn nesnelliine
tanklk etmektedir. el-Brn Hint kltrn,
Hindistandaki dinleri ve bilimleri bizzat kendisi uzun yllar orada yaad sralarda yapt aratrmalar ve gzlemler temelinde ele
almakta ve ilemektedir. Eserin giriinde yle
demektedir195: Bu kitap polemik deildir,
sadece gereklerin kaydedilmesidir. Burada
ben, Hintlilerin teorilerini olduu gibi aktaracam ve bunlarla ilikili olarak Yunanlarn
benzer teorilerini aralarndaki yaknl gstermek iin anacam. el-Brnnin kitab,
erken Abbasi dneminden beri tandmz,
yabanc kltrleri ve dinleri tanmaya ynelik bir anlay geleneinden beslenmektedir.
Bu gelenek, birok seyahat kitaplarnda, elMesdnin aheser olarak nitelendirilebilecek eserlerinde ve el-Brnnin Geen
Devirler Kronoloji sinde ifadesini bulmaya balamt. el-Brnnin Hindistan kitab
yabanc uygarlklar tantlmasnda alamam bir zirvedir, hatta sadece Arap-slam kltrnde deil.
Bu 5./11. yzyln seilmi olarak bura194
Mac Guckin de Slane tarafndan yaynlanm olan bu

eserin bu blmnn ad Kitb el-Murib f ikr Bild
friyye ve-el-Maribdir, Cezair 1857 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 134), Franszca
evirisi ayn yazar, Cezair 1913 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi ierisinde Cilt 135).
195 Kitb Ta m li-l-Hind min Male Mable
f el-Al ev Merzle. Edward Sachau tarafndan
yaynlanmtr, Londra 1887 (Tpkbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 105); Burada yaplan alntlar
Max Krauseden alnmtr, al-Biruni. Ein islamischer
Forscher des Mittelalters, Der Islam ierisinde (Berlin)
26/1942/1-15, zellikle s. 13.
33
da sralanan byk baarlar arasnda son

olarak, Abdulhir b. Abdurramn elCurcnnin (. 471/1078) dil bilimleri alanndaki ok yksek nem tayan iki eseri
anlmaldr. Bunlar Kitb Delil el-cz
ve Kitb Esrr el-Bela isimli eserlerdir.
lk esere dair yapt ok nemli almasnda Max Weisweiler196 u tespitte bulunmaktadr: Yazar, dil vastas ile duyulan
ifadeleri sebep, ama ve tesir esasna gre
psikolojik adan kavramaya almaktadr. Grnen o ki el-Curcn, kendisinin
bu nc dncelerle ve verdii rneklerle
stilistik gramerin temellerini attnn farknda
deildi. Bu disiplin bir sonraki nesilde ilm elmen ad altnda sistematik olarak kurgulanm bir ders kitab formunda dil bilimlerinin
yeni bir dal haline gelmitir197. el-Curcnnin
insanda hayranlk yaratan dncelerinin
bugnden yarna oluamayaca, daha ziyade
evvelce uzunca sren bir geliimin neticesi
olarak ulalabilen yksek bir seviyeyi gsterdiini ispata kalkmaya gerek yoktur. Bu
alanda daha nceden olumu ve sregelmi
almalar ve baarlar bugn daha iyi bilinmektedir198.
Hellmut Ritter199 yayn ve Almancaya evirisini yapt Abdulhir el-Curcnnin Esrr
el-Bela (Belagatn Srlar) eserinde iirin
estetik deerlendirilmesinin psikolojik temellendirilmesini kefetmitir. Kitabn tahkiki
ve Almanca evirisiyle yaklak 25 yl uraan, Arap dilini ve yaznn en iyi bilenlerden birisi olan aratrmac, bildii kadaryla buna benzer bir almann slam kltr
196
Abdalqhir al-Curcns Werk ber die Unnachahmlichkeit des Korans und seine syntaktisch-stilistischen
Lehren, Oriens ierisinde 11/1958/77-121, zellikle s. 79.
197 Kr. Simon, Udo Gerald: Mittelalterliche arabische
Sprachbetrachtung zwischen Grammatik und Rhetorik:
ilm al-man bei as-Sakkk, Heidelberg 1993, s. 3-4.
199 Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrr al-bala) des
Abdulqhir el-Curcn. Wiesbaden, 1959, s. 1.
34
G R
evresinde daha nce asla denenmemi200

olduuna iaret etmektedir. Her halkarda
el-Curcn bugn, kendisinden 3 ila 4 nesil
sonra dil bilimlerinin mstakil bir disiplini
haline gelmi olan ilm el-beynn ncs
olarak belirmektedir.
6./12. Yzyl
Astronomiye yeniden dnecek olursak, u

panoramayla karlarz: 5./11. yzyldan
6./12. yzyla gei dneminde Mslman
spanyada yaayan ve eserler veren brhm
b. Yay ez-Zerl gne evcinin, yani
Gne ile Dnyann en uzak mesafe noktasnn ekliptikte yllk deien yerinin, kendi
hareketinin nclerinden ok daha kesin bir
lmne ulamtr. lsnde, o hareketin deeri 299 ylda 1 ye ulamt, yani bir
ylda 12,09" ki bu gnmzde kabul edilen
11,46" deeriyle hemen hemen rtmektedir201. Bu deer ve buna ynelik gelitirilmi
modelin bilgisi, Kopernike iki kompilasyon,
Georg Peurbachn Theoric planetarumu
ve Johannes Regiomontanusun Epitomesi
zerinden ulamt202. Yakn zamanlarda
yaplm olan bir karlatrma sonucunda,
ez-Zerlnin gne teorisini kurmakta kulland izelgelerin, Kopernikin De revolutionibus eserindeki izelgelerle, ok kk
farkllklar bir yana, formda ve kurgulamada
byk bir uyum gsterdii ispatlanmtr203.
Johannes Kepler de ez-Zerlnin gne
evcinin tespitine ynelik gzlemleri hakknda
bilgi sahibiydi204. Buna dayanarak, Keplerin
Mars yrngesinin oval olduuna ilikin aklamasnn, ez-Zerlnin Merkr yrngesinin ovalliine ynelik aklamasyla irtibatl
olabilecei tahmin ediliyor205.
200
Ritter, H.: a.e., s. 1.

Bkz. Toomer, G.J.: The solar theory of al-Zarql. A
history of errors, Centaurus ierisinde 14/1969/306-336;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 27, 43.
203 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 43.
204 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 43-44.
205 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 44.
201
Usturlap tarihinde gelecekteki ilerlemeleri etkileyecek olan bululardan birisi de

ez-Zerlnin adn tamaktadr. O, stereografik polar izdm yerine ufuksal (horizontal) izdmn kullanmtr. Bunu yaparken
de, aletin ana paras, her bir coraf enlem
iin mstakil bir disk kullanmak yerine, tek
bir diske indirgenebilmitir. Astronomi literatrnde evrensel disk olarak tannan bu
alet sonralar Avrupada ok byk bir yaylma ans bulmutur (Katalog II, s. 116 vd.).
6./12. yzylda ortaya km astronomik aralardan birisi de Avrupada torquetum adyla
ok geni yaygnlk kazanan alettir. Bu alet
Endlsl astronom Cbir b. Efla (Katalog
II, s. 154) tarafndan gelitirilmitir. Cbir b.
Efla, Almagesti dzeltme amacyla kaleme
ald ve Ptolemeyi sert dille eletirdii eserinde bu aleti tanmlamtr. Yazarn ada Cremonal Gerhard tarafndan Latinceye
evrilmi bu Almagest206 kritii Avrupada
hem bu disipline hem de matematik alannda
(Katalog II, s. 12) ok byk bir etkide bulunmutur.
Yine hemen hemen ayn dnemde icat edilmi
olan bir baka astronomik ara, erefeddn
el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer es (. 606/1209dan sonra) tarafndan yaplm izgisel usturlaptr. Mucidine nispetle
A e-s (e-s ubuu) olarak adlandrlan bu alette, dzlem-kresel usturlaptaki
projeksiyon, bir ubuk zerindeki dz bir
izgiye tanmaktadr (Katalog II, s. 134 vd.).
Astronominin teorik alannda 6./12. yzylda
Arap-slam dnyasnn Endls blgesinde
Ptolemenin gkyz hareketler sistemine
kar bir sava kendini gstermektedir. Bu
eletirinin temsilcileri umumiyetle filozoflard;
Muammed b. Yay bn Bcce (. 533/1139),
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl (.
581/1185), Muammed b. Amed bn Rd (.
206
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 45, 93.
G R
595/1198) ve bn ufeylin talebesi Nreddn

el-Birc (. 600 civarnda) gibi. Onlar, gezegenlerin yrngedeki hareketlerinin tekdze oluu prensibinin ayrk merkezli ve ek
yrngelik (eksantriklik ve episikller) varsaym vastasyla bozulduuna inanp, bunu
kendilerinin dndkleri modellerle dzeltmeye altlar. Bu ynde Bat astronomisine byk ve srekli etkiyi bu ekoln son
temsilcisi Nreddn el-Bircnin kitab yapmtr. Yaynlanmasndan ok ksa bir sre
sonra Michael Scotus (. yaklak 235) tarafndan yaplan eviri, bu eserin spanya d
Avrupaya da ulamasn salad. bn ufeyl
ve bn Rd gibi el-Birc de gezegen krelerinin yeryz orta noktas evresinde ortak
merkezli bir tarzda dnmeleri gerektiini ve
yine tpk bn Rd gibi gezegenlerin helezoni
olarak deiik eksenlerle hareket ettiklerini
dnyordu (Katalog II, 12f.)207.
Bu dnem matematiinde, slam dnyasnn
dousunda daha nce bahsi geen erefeddn
e-s (. 606/1209den sonra) nemi ok
belirgin bir rol oynamtr. el-Mudelt208
isimli kitabyla nc dereceden denklemlerin sistematik bir tarzda ele alnmas srecinde
ok nemli bir yer elde etmitir. O, mer elayymn yolunu takip ederek aradan gemi
yzyl boyunca slam dnyasnda matematiin
ulat ilerlemeler hakknda fikir veriyor. Bu
ilerlemeler kendilerini zellikle numerik ve
geometrik gelenekler balamnda ve btncl bir numerik ilemler dizisinin formle
edilmesinde ve temellendirilmesinde kendini
gsterir209.
slam dnyasnn batsndan Endlsl matematiki ve astronom Cbir bin Efla adn
tekrar dile getirmek istiyorum. Birok matematik tarihisi, onun Almagest kritii almasnn trigonometri blmnn Avrupada bu
disipline ok byk bir etkide bulunmu olduu grndedirler. Mesela, Regiomontanus
(1436-1476) De triangulis omnimodis adl
eserinde Cbir bin Eflan kitabndan ok
ey almtr. Johannes Tropfkeye gre210 o,
Regiomontanus, eserinin ilk blmlerinde nclerinin ulat sonular bamsz
bir ekilde ilerken, drdnc blmnde
Cbirin karmlarna kelimesi kelimesine
bal kalmaktadr. Kresel trigonometri tarihinde211 temel bir forml onun adyla adlandrlmaktadr: Geber [Cbir] Teoremi. Bu
teorem, dik al kresel bir gen, verilen bir
dik kenar ve verilen bir komu a den
hesaplanabilir, bu da cos = cos sin formlne gtrr.
Son olarak 6./12. yzyl matematiinin
birinci snf bir matematikisine, Amed
b. Muammed bn es-Ser b. e-ala (.
548/1153) iaret etmek gerekir. bn e-al,
Yunan ve nceki dnem Arap otoritelerinin
ulatklar sonular yeniden gzden geirmeye ve eletirmeye adad bir dizi eser
kaleme almtr. Byle bir eletiriye gerekten ehil olduunu, kendi Arap nclerinin
Yunanlara ynelttikleri eletirileri yeniden
gzden geirmede ve ksmen rtmede
tarihsel olarak adil olmay n plana aldn,
Matthias Schrammn212 onun bir kitab hak210
207

Sharaf al-Dn al-s, Oeuvres mathmatiques: Algbre et gomtrie au XIIe sicle. Texte tabli et traduit par
Roshdi Rashed, 2 Cilt, Paris 1986.
209 Berggren, J.L.: Innovation and tradition in Sharaf alDn al-ss al-Mudalt, Journal of the American Oriental Society ierisinde 110/1990/304-309, zellikle 309.
208
35
Geschichte der Elementar-Mathematik, 2. Bask, Cilt

5, s. 137; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 53.
211 von Braunmhl, A.: Vorlesungen ber Geschichte der
Trigonometrie, Cilt 1, Leipzig 1900, s. 81-82; Tropfke, J.:
a.e., Cilt 5, s. 131-132; Juschkewitsch, A.P.: a.e, s. 304;
212 Ibn al-Haythams Stellung in der Geschichte der
Wissenschaften, Fikrun wa Fann ierisinde (Hamburg)
6/1965, s. 65-85, zellikle 81.
36
G R
kndaki aratrmasndan renmekteyiz.

Fizik ve teknoloji alannn bu dallarnn 6./12.
yzylda Arap-slam kltr dnyasnda ulat yksek seviyeyi gsteren en azndan iki
kitap tanyoruz. Bu eserler Abdurramn
el-zinnin213 (515/1121 ylnda yazd)
Mzn el-ikme ile, Eb el-zz sml bn
er-Rezzz el-Cezernin214 (yaklak 600/1203
ylnda kaleme ald) el-Cmi beyn el-lm
ve-el-Amel en-Nfi f nat el-iyel isimli
eserleridir.
Mzn el-ikme ad bir Bilgelik Terazisi
konusunda bir eser vaat ediyorsa da, kitabn
ierii bunun ok tesine gitmektedir. Yazar,
her eyden nce, zgl arlklar belirleme konusunda el-Brnnin ulam olduu
sonular gelitirmekte ve tamamlamaktadr. Kitabn adnda geen terazi, hata orann 1/60000 lik bir hassasiyete hedefleyecek
tarzda yaplmtr (Katalog V, s. 5 vd.). elzin suyun zgl arlnn scaklk derecesine bal olduuna ilikin ak-seik bir
bilgiye sahiptir ve bu anlamda ulat gzlem
sonucunu, kendi terazisinde tartt suyun
yazn ka gre daha dk bir arla sahip
olduunu belirtmektedir. Ayrca o, dakikalar lmek maksadyla terazi prensibine gre
imal edilmi zel bir su saati (Katalog III,

s. 117), ve ge dnem antiketeden bilinen
farkl svlarn zgl arlklarn belirlemeye
yarayan bir areometre (Katalog V, 12 vd.)
tantmaktadr.
el-zinnin, bir cismin daha ince havada
arlk kazandn ve daha youn havada
veya suda ise arlnn azaldn bilmesi
hayli ilgintir215. Onun u dncesi de olduka dikkate deerdir: Svlar bir kapta, eer
bu kap yerin merkezine daha yakn ise daha
byk bir hacim, eer daha uzak ise daha
kk bir hacim kaplarlar.216 E. Wiedemann
1890 ylnda Roger Baconn (13.yzyl) Opus
majus217 isimli kitabnda ayn dnceyi bulmu ve her iki yazarn delillerinin birbirlerine
yakn olduunu ve Baconn argmantasyonunun Arabnkine oranla biraz daha aprak
bulunduunu tespit etmitir. el-zinnin
Mzn el-ikmesi kelimenin tam anlamyla
bir fizik kitabdr ve bize 6./12. yzylda Arapslam bilginlerinin bildii birok fiziksel yasalar retmektedir. Onun, deneylerin bn elHeysem ve el-Brnden de alk olduumuz
yksek deerli anlatmlar ve deneyi alma
srasnda sistematik olarak kullanlacak bir
elaman diye tanmas gze arpyor.
213
215 Bkz. Mzn el-ikma, ed. Khanikoff s. 68 (Tekrarbasm:
Bkz. Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of

Kitb Mzn al-ikma [Arapa Orijinal olarak verilmitir]
Book of the Balance of Wisdom, an Arabic work on the
water-balance, written by Khzin, in the twelfth century,
Jourmal of the American Oriental Society ierisinde
(New Haven) 6/1860/1-128 (Tpkbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 47, s. 1-128); Ibel,
Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1908, s. 73-162 (Tpkbasm: Naturalsciences in Islam seri
ierisinde Cilt 45- s. 77-166); Brockelmann, C.: GAL, 1.
Suppl. Cilt, s. 902. Metin Bombayda bulunan bir camideki bir el yazmasndan tahkik edilmi ve Haydarabadda
baslmtr, 1940. (Tpkbasm: Naturalsciences in Islam
seri ierisinde Cilt47, s. 219-510).
214 Birok el yazmas halinde bize ulam olan eser Amed
Y. el-asan tarafndan yaynlanmtr, Halep 1979;
ngilizce evirisi Hill, Donald R.: The Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Devices, Dordrecht ve Boston
1974; 3606 nolu Ayasofya nshasnn tpkbasm Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafndan yaplmtr 2002.
s. 68); ed. Haydarabad s. 69 (Tekrarbasm: s. 414); Gerland, E.: Geschichte der Physik. lk blm: Von den ltesten
Zeiten bis zum Ausgange des achtzehnten Jahrhunderts,
Mnih ve Berlin 1913 (=Geschichte der Wissenschaften
in Deutschland. Neuere Zeit. Cilt 24), s. 175.
216 Mzn el-ikma, ed. Khanikoff s. 38 (Tekrarbasm:
s. 38); ed. Haydarabad s. 25 (Tekrarbasm: s. 484); Wiedemann, E.: Inhalt eines Gefes in verschiedenen Abstnden vom Erdmittelpunkte nach Al Khzin und Roger
Baco, Annalen der Physik ierisinde (Leipzig) 39/1890/319
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 1,
s. 41); ayn yazar: Inhalt eines Gefes in verschiedenen Abstnden vom Erdmittelpunkt, Zeitschrift fr Physik ierisinde (Braunschweig ve Berlin) 13/1923/59-60
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde
Cilt 47, s. 217-218.
217 The <Opus majus> of Roger Bacon, ed. Bridges, John
H., London 1900 (Tekrarbasm: Frankfurt 1964) Cilt 1, s.
157-159; ngilizce evirisi Burke, Robert B., Philadelphia
1928, Cilt 1, s. 179-180.
G R
Sz edilen kitaplardan ikincisi, daha nce

tannmayan bn er-Rezzz el-Cezer tarafndan mid [Diyarbakr] prensi Nireddn
Mamd b. Muammed b. ararslann
istei zerine yazlmaya balanan ve onun sultan oluundan iki yl sonra tamamlanan kitaptr. Birok nshalarla ve renkli resimlerle
donatlm olarak gnmze ulaan bu eser,
mekanik alannda yazmalarna kavutuumuz
kitaplarn kukusuz en gzelidir. Ekinoksal
ve temporal [gece ve gndz eitlii ve gn
uzunluklar esaslarna gre yaplan] saatler
ve cisimleri doal konumlarndan baka
cisimler araclyla hareket ettiren makineler yazarn kitabnda ele ald konulardan
bazlardr. O, en ince ayrntlarna varncaya kadar toplam 50 makine ve nesneyi bir
mhendis bak asyla tantmakta ve 50sini
tam ve yaklak 100n detay resimlerle ylesine anlalr bir ekilde donatmaktadr ki,
bunlar ok ciddi zorluklarla karlamadan
imal edilebilir.
Hal savalarnn halk arasndaki iletiimi ve
slam lkeleri arasnda kitap ve bilgi dolamn zorlatrmas gibi o dnemin hi de uygun
olmayan politik koullar altnda Anadolunun
dousunda ortaya km olan bu eserin, muhtemelen Arap-slam teknolojisinin o zamanlar veya genel olarak ulam olduu en son
geliim basaman yanstm olmas beklenemez. Burada sz konusu olan kitap, maharetli
bir mhendisin yetenek ve anlay lsnde,
sahip olduu bilgi kaynaklar temelinde ve
iinde bulunduu yaam koullarnn gereksinimleri erevesinde oluturabilecei bir
almann rndr. Mesela hidrolik cihazlardaki su durumunu dzenlemeye yarayan
konik valf ilk olarak el-Cezernin kitabnda
rastlanyorsa, bu tek bana onu bu gerecin
mucidi olarak grmemiz iin yeterli sebep
olamaz218. Ayrca belirtilmelidir ki, bu tarz
valf Avrupada 18. yzyla kadar bilinmiyordu.
Bunun bilgisinin Arap-slam dnyasndan m
Bat dnyasna getiini, ya da Batda bunun
218
Bkz. Enstitmzn yapt tpkbasmn girii s. VIII.
37
bamsz olarak olutuunu bilmemekteyiz219.

el-Cezernin kitabndaki kendi yaratclk
payna gelince: Arap-slam kltrnn teknoloji tarihi aratrmalar kesin ve salam
bir zemine oturmadka ve genel bilim tarihi
erevesindeki yeri tatmin edici bir ekilde
aklanmadka biz, eserinde tantt bulularn bazlarnn onun bulular olduuna dair
sadece tahmide bulunabiliniriz220. Tek bir ey
kesin olarak sylenebilir ki, bu eser kltrel
ve bilimsel adan ulalan yksek seviyenin
tarihsel bir tandr. Aralar ve cihazlar ile
bunlarn imali ve kullanlan malzemeler hakknda bu eserden yeni bilgiler renmekteyiz.
Bu adan bakldnda kitap, her ne kadar
btn slam dnyasnda ulalan teknoloji
seviyesini ortaya koymakta muhtemelen temsil nitelii tamyorsa da, genel bilim tarihini
anlamada ok nemli katklar salamaktadr.
Bu kitapta tantlan baz aralar, daha sonralar Avrupada ara ve gereler hakknda
yazlm kitaplarda tantlan aralarla yaknlk
gstermektedir; bununla birlikte dorudan
bir balant yokmu gibi grnyor.
6./12. yzyln corafya alannda en kayda
deer baars, Malagada 1042-47 ve 1054-55
yllar arasnda hkm srm olan II. drsin
soyundan gelen Eb Abdullh Muammed
b. Muammed b. Abdullh el-drs tarafndan meydana getirilmi corafya eseridir. Bat
slam dnyasnn bu asilzadesi ya Normanlarn
Kral II. Rogern (dnemi: 1130-1154) misafiri olarak ya da sadece bir seyyah olarak
Palermoya gelmitir. Uzun yllar sren ikameti esnasnda, ev sahibinin isteiyle gm bir
disk zerinde yuvarlak bir dnya haritas, buna
bal olarak 70 paraharita ve bir de Nzhet elMt f tir el-f ad altnda bir dnya
corafyas kitab ortaya koymutur. Ayrca
o, bir sonraki Kral I. Guillaume (dnemi:
219
Bkz. Mayr, Otto: The Origins of Feedback Control, in: The Scientific American ierisinde (New York)
223/1970/111-118, zellikle s. 114; Hill, D.R.: The Book of
Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 279.
220 Bkz. Enstitmzn yapt tpkbasmn girii s. VIIIIX.
G R
38
1154-1161) iin kitabnn ksaltlm bir versiyonunu ns el-Mhec ve-Rav el-Furec ad

altnda 72 paraharita ekleyerek salamtr.
Gmten yaplm yuvarlak dnya haritas
(Tabula Rogeriana) 1160 ylnda isyanclar
tarafndan paralanm ve aralarnda paylalmtr.
Dnya haritasnn ve paraharitalarn kopyalar, birok kez yaplm kopyalamann son
rn olarak corafya eserinin birka yazma
nshas ierisinde bize ulamtr. el-drsnin
bu haritalar nasl yaptna ve btn almalarnn corafya tarihi asndan nemine
ilikin sorulan soru oktandr tartlmakta ve
hayli farkl ekillerde yantlandrlmaktadr.
Haritalarn nasl oluturulduuna ilikin sorulan sorunun tartlmasnda, hemen hemen
srekli olarak u varsaymdan hareket edilmitir: el-drs, Ptolemenin dnya haritasn
model olarak nnde bulundurmu olmaldr. Elbette daha 20 yl nce bulunmu olan,
Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833)
corafyaclar tarafndan yaplm dnya haritas ve paraharitalar bu tartmalar srasnda gz nne alnamazd. Sorunun ayrntl
bir tartmasnn Geschichte des arabischen
Schrifttums isimli kitabmn 10 ve 11. ciltlerinde ve ayrca msvedde halde bulunan beeri
corafya hakkndaki ciltte yer aldna iaret
ederek grm ok ksa bir ekilde aada
ifade ediyorum: Aslnda harita izimine bir
giriten ibaret olan Ptoleme Corafyas, ok
byk bir ihtimalle hibir harita iermemekteydi. Ptolemeye atfedilen haritalar 13. yzyldan 14. yzyla gei dneminde Bizansl
Maximos Planudes tarafndan, Ptolemenin
kitabndaki koordinatlar temel alnarak ve
muhtemelen el-Memn corafyaclarnn
dnya haritasndan istifade edilerek kazanld221. Bugn biz, el-drsnin, el-Memn
haritalarn model olarak gz nnde bulundurduunu ispat edebiliriz. Enlem-boylam
ann ortadan kaldrlmas ve yerine sehven
yedi iklimi gsteren eit aralkl paralellerin konulmas gibi gze arpan baz hatalar
ve sapmalar bir yana braklrsa, el-drsnin

haritas ncs olan dnya haritasn birok
adan amaktadr. Mesela, Avrupa, zellikle
Akdeniz blgesi nispeten daha iyi gsterilmi,
kuzey dou Asya tamamen yeniden ekillendirilmi ve orta Asya da glleri ve rmaklaryla
daha gelimi dzeyde ortaya konulmutur.
Bunun ardndan yle bir soru belirir: Aslnda
yerinde yrtlmesi ve nesiller boyu devam
etmesi gereken bir almay kanlmaz klan
bir haritay nasl olur da bir corafyac oturduu Sicilyada gerekletirebilmitir? Ben,
byle bir almann sonucunun (haritalar
da ieren) kitap olarak el-drsye gerekten ulam bulunduuna inanyorum. Bu
kitap n (n veya Cn) b. n
el-Kmk isimli birisi tarafndan kaleme
alnmtr ve el-drs bu eseri kendi kaynaklarndan birisi olarak zikretmektedir222.
Grnd kadaryla Kimak Trklerinden
bir hkmdarn corafi-kartografik eseri olan
bu kitap, Arap-slam kartografi gelenei ierisinde olumu bulunan haritas yaplacak
yerde uzun sreli veri toplama yntemini asl
almtr. el-drsdeki kuzey ve kuzey dou
Asya sunumu, el-Memn corafyaclarnnkine nispetle olduka yenidir tab ki szde
Ptoleme haritalarn burada dile getirmeye
bile gerek yok ve 18. yzyla kadar Avrupada
izilmi dnya haritalarnn ounda bu ekil
grlmektedir. Bildiim kadaryla imdiye
kadar hibir corafya tarihisi, Avrupa haritalarndaki bu Asya formunun nereden geldii
sorusunu sormamtr.
Kanaatimce el-drsnin dnya haritas, yetersizliklerine ramen, el-Memn haritasnn,
Arap-slam kltr evresinde ortaya kndan beri kartografinin geirmi olduu geliimi takip etmemize olanak tanmaktadr.
Ayrca bu harita, uzun sreden beri tartlan,
portolan diye adlandrlan haritalarn kkeninin ne olduu ve 13. - 14. yzylda Avrupal
denizciler ve kartograflar arasnda nasl birdenbire ortaya kabildii sorusunu cevap222
221
Nzhet el-Mtq, Opus geographicum ierisinde ed.

Bombaci, A. ve dierleri: Neapel ve Roma 1970-1984, Cilt
G R
landrmamza yardmc olmaktadr.

el-drs dnya haritasnn kartografya tarihi asndan deerlendirilmesi bir olgunun
aa kavuturulmasn gerektirmektedir:
Onun Corafyasnn baz el yazmalarnda
bize kadar ulaan ve birok kez kopyalanmaktan dolay ypranan dairesel dnya haritas,
Konrad Millerin takdire ayan Mapp arabic223 (1926-1931) adl almasndan nce ok
az sayda oryantalist tarafndan biliniyordu.
Miller kitabnda dairesel dnya haritasnn ve
paraharitalarn bize kadar ulam kopyalarn ve ayn zamanda paraharitalar birletirmek suretiyle bir dnya haritas yaynlad. eldrsnin dairesel bir dnya haritas izdiini
bizzat kaydetmesine ve bu haritann birok
el yazmasnda bize kadar ulaan kopyalarnn dairesel olmalarna ramen, Miller bu
dnya haritasnn dikdrtgen eklinde olmas
gerektiine kanaat getirmiti (Katalog III,
s. 28). Orijinali yeniden elde etmek iin 70
adet dikdrtgen paraharitay bir araya getirerek birletirme yoluyla el-drsnin orijinali
kaybolan dnya haritasn bu ekilde ortaya koymann doruluuna kendisini inandrmt. Miller tarafndan yaynlan bu drtgen
eklindeki dnya haritas geni apta yaygnlk kazanmtr. Bu haritada dnyann kuzey
ksm, ekvatoral blgeler geniiliini alyor,
bunun sonucu olarak kartografik resim
deforme edilmi bulunuyor, ayn zamanda
kuzey Asya ve Afrikann ekilleri kayboluyor.
Burada sz konusu olan haritay Millerin eldrsnin paraharitalarna dayanarak elde
ettiini, kitabn ierisinde bize kadar ulaan dnya haritasnn ise dairesel olduunu ve ikisi arasnda olduka byk farklarn bulunduunu bilenlerin says ok azdr.
Elektronik bilgi ileme yardmyla paraharitalar dikey olarak derecelendirme ve bir ste223
Mapp arabic. Arabische Welt- und Lnderkarten

des 9.-13. Jahrhunderts in arabischer Urschrift, lateinischer Transkription und bertragung in neuzeitliche
Kartenskizzen. Konrad Miller tarafndan giri mahiyetindeki metinlerle yaynlanmtr, 6 Cilt, Stuttgart 1926-1931
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt
240-241).
39
reografik projeksiyona aktarma giriiminde

bulunduk, bize ulaan kresel dnya haritas
bu ilem srasnda gerektiinde tamamlayc
olarak kullanld. nanyoruz ki bizim oluturduumuz harita el-drsnin tasavvurlarn
daha iyi yanstmaktadr ve bu nedenle bir poster halinde yaynladk.
el-drsnin kitabnn metinsel ieriine ilikin unlar sylenebilir: Biz, onun Arapa
kaynaklar yoluyla, Avrupa lkeleri corafyas
konusunda ok geni bilgiler elde etmekteyiz. Keza el-drsnin Sicilya, talya, Fransa,
Almanya, skandinav, Slav ve Balkan lkeleri
Avrupal arabistler tarafndan ok ciddi bir
ekilde incelenmitir224.
Bu zaman diliminde felsefe alannda yeni bir
akm dodu: rak felsefesi (felsefe el-ir).
Bu ekoln kurucusu ihbeddn Yay b.
abe es-Shreverd (. 578/1191)dir. Felsefi
sisteminin temeli bir k metafiziidir. O,
varlk ve yokluu, cevher ve araz, sebep ve
sonucu, dnce ve duyguyu, ruh ve bedeni,
ksaca hereyi ir retisiyle aklamaktadr. O yaayan, hareket eden ve var olan
hereyi k olarak grmekte, hatta onun
Tanr kant bile bu sembol zerine kurgulanmaktadr.225
Bu yzyl filolojide bilimsel alanlarn terminolojisine, yabanc dillere ve Arapadaki
yabanc dil unsurlarnn aratrmasna ynelik
srekli artan bir ilgi kendini gstermektedir. Bu ilginin bir nceki yzylda nclerinin bulunmad dnlemez. rnek olarak
yukarda ad geen el-drsnin bitkiler kitab,
el-Cmi li-ft Ett en-Nebt ve-urb
Env el-Mfredt226, anlabilir. 1200den
224
Bu konudaki almalarn byk bir ounluu Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan, Frankfurt, bir araya getirilmi ve
tekrar basmlar yaplmtr: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 2-8.
225 van den Berg, S.: as-Suhraward, Enzyklopdie des
Islm ierisinde Cilt 4, Leiden ve Leipzig 1934, s. 547548.
226 Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften tarafndan tpkbasm yaplmtr,
Frankfurt 3 Cilt 1995.
40
G R
fazla bitkisel ilaca yaklak bir dzine dilden

binlerce sinonim227 toplamtr228. Badatl
filolog Eb Manr Mevhb b. Amed elCevl229 (. 539/1144) kitaplarndan birisini, Arapaya alnm yabanc kelimeler
ve Arapalam kelimelere hasretmitir
(Kitb el-Muarreb). imdiye kadar tamamen bilinmez olarak kalm, nispeten hacimli
bir Arapa-Farsa szlk olan e-afa elArda230 yazar Muammed b. mer enNesef231 tarafndan kendisinin iki ncl, eluseyn b. Al ez-Zevzennin232 (. 486/1093)
Kitb el-Madir ve Amed b. Muammed
b. Amed el-Meydnnin233 Kitb es-Sm ve
227 Meyerhof, Max: ber die Pharmakologie und Botanik
des arabischen Geographen Edrisi, Archiv fr Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaft und der Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/45-53, 236, zellikle s.
51 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 59-68, zellikle s. 65); ayn yazar: Die allgemeine
Botanik und Pharmakologie des Edrisi, Archiv fr Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaft und der
Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/225-236, zellikle
226 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 69-80, zellikle s. 70).
228 el-drs eserini olutururken muhtemelen el-Brnyi
rnek almtr. el-Brn bitki ilalar kitabnda, Kitb
e-aydanada, birok bitkisel ila iin onlarca dilden
deiik isimler ilave etmitir hemen her zaman Yunanca,
Sryanca, Farsa, Hinte ve sklkla da branca, merkez
ve gney Asya dilleri (Hwarizm, Belh, Tohar, Zabul, Sicistan, Sind az ve dillerince vb.), bkz. Meyerhof, M.:
Das Vorwort zur Drogenkunde des Brn, Quellen und
Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der
Medizin ierisinde (Berlin) 3/1933/157-208, zellikle 170
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 96,
s. 171-240, zellikle 184).
229 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 280, Suppl. Cilt
1, s. 492.
230 Benim bildiim tek nsha stanbulda Topkap Saray
Mzesi Ktphanesinde bulunmaktadr, III. Ahmet, no.
2707 (649 H.), bkz. F. E. Karatayn hazlad katalog Cilt
4, s. 29.
231 Eserdeki baz iaretlerden en-Nesefnin elMeydnnin bir ada olduu sonucuna varlabilir.
1, s. 505.
el-Hd li-e-d isimli bu konuda kaleme

alnm eserlerindeki malzemeleri bir araya
getirilmitir234.
Burada bir de 6./12. yzylda sava teknii
alannda kaydedilen ilerlemelerden bahsedilecektir. 1948 ylnda Claude Cahen tarafndan ilgili uzmanlarn bilgisine sunulan bir
kitap, bu konu hakknda ok faydal bilgiler
tamaktadr. Bu bilgiler konunun uzman
tarihilerin baz tez ve hipotezlerinin savunulamaz olduunu gstermektedir. Sz konusu
olan eser, Eyyubi Sultan eladdn (dnemi: 569-589/1174-1193) zamannda Mur
b. Al b. Mur e-arss (Katalog Cilt
V, s. 94) tarafndan yazlm olan Tabra
Arbb el-Elbb isimli eserdir. Bu eserde
birok eyin yan sra byk bir tatar oku
(arbalet) (avs ez-ziyr) tantlmaktadr. Bu
aletin o dneme kadar yaplm olanlarn
en by, en uzun menzillisi ve en etkilisi
olduu rivayet edilmektedir. Onun, birbirine yaptrlm ok saydaki ahap ve boynuz plaka katlarndan oluan devasa yay, bir
ark kullanlarak (yaklak yirmi kii yerine)
bir ya da iki kii tarafndan gerilebiliyordu. Bu
tr tatar oku (arbalet) Avrupada 13. yzylda
ortaya kmaya balad. Leonardo da Vincinin
bu tarz bir frlatma aletinin dev bir modelini
resmetme fantazisini muhtemelen bu canlandrmtr (Katalog Cilt V, s. 119). Grld
kadaryla hal seferleri, Mslmanlar Suriye
ve Msrda kendilerini olabildiince etkili
silahlarla savunmaya itmitir. Bu tr silahlarn gelitirilmesi 7./13. ve 8./14. yzyla kadar
devam etmitir.
233
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 289, Suppl. Cilt

1, s. 506-507.
234 Mamd b. mer ez-Zemaernin Muaddime elEdeb isimli eserini 6./12. yzyln Arapa-Farsa szl
olarak gz nnden bulundurmuyorum. Bu kitabn birok el yazmasnda rastlanan Farsa, Trke ve Moolca
kelimeler daha sonraki dnemlerin ilaveleri gibi grnyorlar, bkz. Grotzfeld, Heinz: Zamaars muqaddimat
al-adab, ein arabisch-persisches Lexikon? Der Islam ierisinde (Berlin) 44/1968/250-253.
G R
7./13. Yzyl
7./13. yzyl btn bilim dallarnda, bir nceki
yzylda uralan disiplinlerin geliimindeki
devam eden yaratcl ortaya koymaktadr.
Ayrca bu yzyln karakterisik yan udur;
nceki nesillerden devralnan disiplinlerin
mmkn olabildiince sistemletirilmesi, ilk
defa ok kesin tanmlanan disiplinler formunda ina edilmesi veya zaman ierisinde
kazanlan ilerlemeler gz nnde bulundurularak yeniden ele alnp ilenmesi. Geri
yeri gelince ileride bahsedilecekse de burada
u nokta dile getirilmelidir: Bilimleri srekli
gelitirme srecinin sz edilen son karakteristik yntemi en iyi rneklerini, Nareddn
a-snin Yunan ve Arap bilginlerin mehur
eserlerini yeniden ele alarak ilemelerinde
bulmutur ki o bu almalarn tarr olarak
adlandryordu.
Bu yzyln duraklama balangcn da ierdiine ilikin gr, talihsiz olduu kadar tarihi
olgularla elien ve Arap-slam bilimleri tarihi konusunda bir zamanlar tam bir bilgisizlik
ierisinde ortaya atlan bir grtr. Halbuki
durum bunun tam tersidir.
Astronomi alannn teorik yndeki ilerlemesi,
bn el-Heysem ve Eb Ubeyd el-Czecn
tarafndan balatlan Ptoleme gezegenler
modelinin tashihi denemelerinde kendini gstermektedir (bkz. 5./11. yzyl). Ptolemenin
kendi gezegenler modeline aequans (gezegenlerin yrngelerini snrlayp merkezleri Dnyannkinden ayr ve yrngelere eit
varsaylan daireler) sokmasyla zedeledii eit
dairesel hareketler prensibini yeniden oluturmak iin Nareddn a-s r aacak
bir teebbste bulunmutur. Kendi modelinde o, aequans modelinin merkez noktasn
muhafaza ederek, ortas deferentin (gezegenlerin yrngesinin) orta noktasn veren
eksantrik (Dnyann merkezi ile gezegenlerin yrngelerinin merkezleri arasnda
bulunduu dnlen fark uzunluu) boylam
ek yrnge (episikl) apna eit brakr. (Ek
yrngelerin) orta noktalar deferent zerinde doudan batya doru hareket eden gezegen episikllerinin e zamanl olarak (douya
41
doru) ayn mesafeleri kateden orta noktalar

bulunmaktadr. Bu Ptoleme modeliyle ortaya kan, hareketlerin tekdzeliinin neden
olduu aksakl Nareddn ifte episikller
yoluyla bertaraf etmektedir. Bu modelde bir
kk bir daire (ki bunun yarap byk
dairenin yarapnn yarsyla ve bylelikle
eksantrik uzunluunun yarsyla rtr)
byk daire ierisinde (yani byk dairenin
orta noktasyla daire izgisi arasnda) ters
ynde batdan douya doru hareket eder235.
Nareddn, bu modelini kendisinin tasarlad ve u ekilde dile getirdii yardmc teorem
zerine ina etmektedir236: Bir daire ierisinde daha kk bir daire yuvarlandnda,
onun [byk olann] yarap dierinin [kk
olann] yarapnn iki kat kadarsa, akabinde
kk dairenin her bir noktas, yuvarlanma
esnasnda byk dairenin apn tanmlar.237
Bu nerme daha sonra Kopernikde (. 1543),
Ludovico Ferraride (. 1565) ve Philippe de
la Hirede (. 1718) yeniden ortaya kmakdr238.
Nareddn a-sden ok ksa bir sre sonra
Meyyededdn el-Ur (670/1272den nce)
ve muhtemelen onun ardndan ubeddn
e-rz (. 710/1311) birbirlerine byk
lde benzeyen iki yeni model gelitirdiler.
Bylelikle olduka ilgin bir Merkr modeli
ortaya km bulunuyordu239.
235
236
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 35.

Bkz. et-Tekire f lm el-Heye, el yazmas Paris, Bibliothque nationale, ar. 2509, varak 37b-38a; Franszca
evirisi de Vaux, Bernard Carra: Les sphres clestes sur
lhistoire de lastronomie ancienne, Paris 1893, appendice
VI, pp. 337-361, zellikle s. 348 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 50, s. 161-185, zellikle
s. 172).
237 Curtze, M.: Noch einmal ber den de la Hire zugeschriebenen Lehrsatz, Bibliotheca Mathematica (Berlin)
9/1895/33-34; Cantor, M.: Geschichte der Mathematik
Cilt 1, s. 780; Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik Cilt4, 2. Bask Berlin ve Leipzig 1923, s. 126.
238 Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik
Cilt4, s. 126.
239 Bkz. The astronomical work of Muayyad al-Dn alUr. A thirteenth century reform of Ptolemaic astronomy. Kitb al-Hayah, yaynlayan George Saliba Beyrut
1990.
42
G R
7./13. yzyln astronomi alanndaki en nemli

baarlarndan birisi de, Urmiye glnn gney
dousunda bulunan Merada bir rasathane kurulmasdr. Bu proje yaklak 657/1259
ve 668/1270 yllar arasnda Bat Mool
mparatorluunun kurucusu Hulgunun
emriyle, Nareddn a-snin ynetiminde,
Badat ve Suriyede faaliyette bulunurken
buraya getirilen bir grup astronom tarafndan
gerekletirilmitir. Astronomik gzlem amacyla ina edilmi byk ana bina ve burada ilk
kez ina edilmi devasa aletlerle gerekletirilen bu giriim, Arap-slam kltr ierisinde
rasthaneler tarihi bakmndan r ac bir
neme sahiptir. Biz bu giriimin etkilerini 16.
yzyla kadar slam dnyasnda takip edebildiimiz gibi, Avrupada 16. yzyln ortalarnda balayan geliimde de grebiliriz.
Bu yzyl iin karakteristik olan, ncler
tarafndan kazanlm baarlarn gelitirilmesi ve mantksal olarak sistemletirilmesi gayretinin en veciz rneklerinden birisini
Nareddn e-s, trigonometriyi ilk defa
bamsz bir disiplin halinde sunan Kitb eekl el-a isimli eseriyle vermektedir. Bu
byk hizmet, 19. yzyln sonlarna doru
gerek durumun A. von Braunmhl tarafndan ortaya konulmasna dek, uzun yllar
boyunca J. Regiomontusa atfedilmitir (bkz.
Katalog III, 135 vd.). Kresel trigonometrinin temel unsuru olan ve Avrupada ilk kez
Franois Vitede (1540-1603) ortaya kan
polar gen veya supplementer gen de
Nareddne dayanmaktadr. Geri bu, daha
nceleri Eb Nar b. Ir tarafndan bulunmutu ama ilk kez Nareddn a-s tarafndan ak bir ekilde tasvir edilmitir240.
Nareddn a-sninkiyle ayn olmayan
fakat ok byk bir ihtimalle onun yzylnda
ortaya km olan klid Elementlerinin bir
yeniden ele alnp ekillendirilmesi almas 1594 ylnda a-snin kitab olarak yaynland. Bu eser de 7./13. yzyl Arap-slam
240
vd.
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 57 ve Katalog III, 133
bilimlerinin tipik gelimesine ahitlik etmekte

olup gelecein matematiki nesillerini ok
derinden etkilemitir. a-snin geometri
alannda (bkz. Katalog III, s. 127) ileride bahsedilecek olan, paraleller retisinin gelitirilmesinde oynad roln yan sra onun bileik
oranlar teorisine yapt katk da anlmaldr.
Onun paraleller retisi 18. yzylda klidci
olmayan geometrinin domasna yol amtr.
Onun Oranlar lme teorisi de Gregorius a
Sancto Vincentionun (1584-1667) Oranlarn
simlendirilmeleriinde kendini gsteriyor241.
Bu yzylda matematiksel corafya alannda
gerekletirilen baarlar hem niteliksel hem
de niceliksel olarak olaanst byklkte ve
gelecei belirleyecek nemdedir. slam dnyasnn batsnda Eb el-asan el-Marrku
(yaklak 600-680/1203-1280), dou veya bat
ufkunun zerinde bulunan sabit yldzlarn,
bir usturlap araclyla tespit edilen ykseklikleri sayesinde mekanlar arasndaki zaman
farklarn ve dolaysyla boylam farkllklarn belirlemeye ilikin bir metot tantmaktadr242. el-Marrku ayrca bu problemi
usturlap kullanmadan zebilecek bir yntem
de nermektedir. Geschichte des arabischen Schrifttumsun 10. cildinde aklanan bu
problem ve zm en geni anlamyla, bir
sabit yldzn ykseklik ve azimutundan [hareketle] onun saat asnn, dier bir deyimle, bir
sabit yldzn meridyen izgisinden geiinden
itibaren belirlenen gkkubbesinin dn ve
yldzn merkezinden hesaplanmasdr243.
241
Bkz. Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 255; Sezgin, F.: a.e.,

Cilt 5, s. 58.
242 Eb el-asan el-Marrku, Cmi el-Mebdi veel-yt, tpkbasm Frankfurt 1984, Cilt 1, s. 153-154,
160; Schoy, C.: Lngenbestimmung und Zentralmeridian
bei den lteren Vlkern, Mitteilungen der K.K. Geographischen Gesellschaft ierisinde Viyana 58/1915/25-62,
zellikle s. 39-43 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 18, s. 36-71, zellikle s. 48-52); Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 170.
43
Elbette saat asnn belirlenmesi yntemine ve boylam farklarnn tespitinde kresel

trigonometrinin kullanmna ilk olarak elMarrkude rastlyor deiliz. Evvelce elBrn kendi hocalar tarafndan kresel gen
iin varlan sonular matematiksel corafyann hizmetine sunmutu. Sonraki nesillerde
el-Marrkunin almasn iyice tanyoruz
daha ileri gtren bir geliim bulmaktayz. Bu
geliimde yerel saatin belirlenmesi iin trigonometrik-astronomik btn yardmc aralarn sabit yldzlar gzlemi yoluyla sistematik
bir ekilde hizmete sokulmasdr. Bu, sabit yldzlarn ykselmeleri ve eimlerinden hareket
prensibini gittike daha ok ilk aamada tutan
astronomik gzlem tekniiyle Avrupada 16.
yzyln ikinci yarsnda Tycho Brahede karlamaktayz244.
Bahsi geen corafi boylam belirlemeye ynelik zgn yntemi Eb el-asan el-Marrku
gerekten kullanm grnmektedir. O geriye
130 yerin koordinatlarn ieren bir izelge
brakmtr. Bu izelgenin corafya tarihindeki nemi, Akdeniz ky ehirlerinin ve ber
yarmadas ile kuzey Afrikadaki birok yerin
nemli lde dzeltilmi enlem ve boylam
derecelerini iermesinde bulunmaktadr. Bu
sayede, Ptoleme Corafyas karsnda 19
lik ve el-Memn corafyaclarnn ulat
sonularla karlatrldnda ise 8 lik bir
dzeltme ile el-Marrku Akdeniz boylamnn lmnde modern deere 2 - 3 kadar
yaklam ve Toledo ile Badat arasndaki
boylam farkn 51 30' lk bir deerle benzer
ekilde dzeltmitir.
spanyadan Badata kadar uzanan ok byk
corafi bir blgenin koordinatlarnn bylesine derinden ve hassas ekilde dzeltilmesinin tek bir insan tarafndan baarlamayaca
ve bir insan mr ierisinde yaplamayaca
bir gerektir. Eb el-asan el-Marrku de
zaten bunu iddia etmemektedir. Tam tersine

o, bizzat kendisi tarafndan belirlenen koordinatlar, daha nceden beri varolanlardan
ayrmak iin, krmz mrekkeple belirgin ve
tannr hale getirdiine iaret etmektedir245.
Bu koordinatlarn nemini, 19. yzyln ortalarnda corafya tarihisi Joachim Lelewel246
gerei ile takdir etmi, bunu bir corafya
reformu diye deerlendirmitir: spanya
ok faydal bir dorultmayla daha nceki kartografyada ok byk olarak abartlan boyutlarndan kurtuluyor; bu abartmann sonucu
olarak Afrikann kuzey bat taraf aaya
doru itilmi ve spanyann byk bir ksm
kuzeye km ve de batya doru uzatlmt. el-Marrkunin tashihleri sonucunda
Maripteki btn yerler enlemsel olarak
yukar doru karlm ve bylelikle de gerekte olmalar gereken pozisyona kavumulardr.
Badatn batsnda ve dousunda bulunan
blgeleri, mmkn olabildiince tam ve doru
bir ekilde astronomik-corafik kapsama abalarnn 5./11. yzyln ilk yarsnda birbirlerinden bamsz balad, bugn tatmin edici bir
tarzda belgelenmi grnmektedir247. slam
dnyasnn batsnda yaplan lm sonularndan birisi de udur: Marinos- Ptolemeden
alnan, Kanarya adalarndan geen sfr
meridyeni, Atlas Okyanusuna doru 1730'
daha batya, yani Toledonun 2830' daha
batsna kaydrlmtr. Bat yarmkresindeki bu boylam derecesi tashihinden sonra,
bize kadar ulaan en eski corafi-koordinat
tablolarndan birisinde Romann 4525' ve
stanbulun (Constantinople) 5950' lik tashih
edilen deerleri grlmektedir. Her defasnda 2830' lk deerin karlmasndan sonra
(Roma 1650'; stanbul 3120') bu deerler
bugnk deerler (Roma 1630'; stanbul
245

Gographie du moyen ge, Cilt 1, Brksel 1852, s.
138; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 154-167.
247 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 154-167.
246
244
44
G R
3257') karsnda Roma iin sadece 20' daha

byk, stanbul iin ise 137' daha kktr.
Toledoya 5130' lk boylam fark ve douda
bulunan merkez meridyene 10 lik bir uzaklkla Badatn boylam derecesi 80 olarak tespit
edilmitir248:
Alexander von Humboldt 1843 ylnda Asie

centrale isimli eserinde, Libros del saber de
astronomann (1262-1272 yllar arasnda
Kastilya kral Alfonsun emriyle tamamlanmtr) izelgelerinde de ifte sfr meridyeninden bahsedildiine dikkat ekmektedir249.
Bugn biz, her iki sfr meridyenine gre
yaplm enlem-boylam izelgelerinin 12.
yzyln ilk yarsndan itibaren spanya d
Avrupaya da gei yolu bulduunu ispatlayabilecek durumdayz. lkin ar ar ortaya
kan, sonralar yaklak 14. yzyln balarndan 18. yzyla kadar, mantar misali topraktan
fkrrcasna Avrupada ortaya kan yzlerce izelge aratrldnda u sonuca varlr:
Onlar ya Arapa rneklerin yanllklarla dolu
kopyalar veya farkl balang meridyenine
gre kazanlm boylam derecelerini ieren
ve ksmen de Ptolemenin Corafyasndan
ulaan karman orman izelgelerdir 250.
Ayn zamanda Geschichte des arabischen
Schrifttumsta251 da ayrntl bir ekilde ilenmi olan bir olguya iaret edilmelidir: 16. yzyln ikinci onluundan 18. hatta 19. yzyla
kadar Avrupada izilmi olup enlem-boylam
a tayan dnya haritalar ya karma koordi-
248

Bkz. Schoy, C.: Lngenbestimmung und Zentralmeridian bei den lteren Vlkern, ad geen yer, s. 54
(Tekrarbasm: ad geen seri, s. 63); Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 162-213.
251 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 85-154.
natlar izelgeleri ile ya da Arap izelgelerin bir

veya her iki tryle ballklarn gsteriyorlar.
Ayrca vurgulanmaldr ki bu tespit, bu haritalarn Avrupallar tarafndan Arap izelgelerinin koordinatlarna gre izilmi haritalar
olduu gibi yanl bir sonuca gtrmemelidir.
Bu haritalar daha ziyade, zaman zaman Arapslam dnyasndan Avrupaya ulaan farkl
kalitedeki haritalarn ya kopyalardr ya da
onlara dayanarak kazanlan yeni rnlerdir.
5./11. yzyldan itibaren slam dnyasnn bat
ekol corafyaclar ve astronomlar tarafndan ulalan, meskn dnyann bat snr ile
Badat arasndaki boylam dereceleri zerinde
ulalan radikal tashihler bu alanla uraan
bilginlerin ounluu tarafndan hemen farkedilmemiti. Geri bat ekolnden olmayan
baz izelgelere bu tr dzeltmeler daha 5./11.
yzyldan itibaren girmitir252 fakat yine de
bunlar, genelde Badatn batsnda bulunan
yerlerle snrl kalmlard. 5./11. yzyln ortalarndan itibaren Badatn hem dousu hem
de bats iin elde edilmi boylam dereceleri tashihlerini standartlatrma yolunda ciddi
bir inisiyatif yani Badattan itibaren douya
doru saylan boylam derecelerini Toledonun
batsndan geen 2830' lik sfr meridyenine
tama inisiyatifi iin 300 yl kadar bir zaman
gemesi gerekiyordu.
Kartografya tarihi asndan bakldnda bu devrimsel r a, doulu astronom
Nareddn a-s (. 672/1274) ile batl
astronom Muyiddn Yay b. Muammmed
b. Eb e-kr el-Marbnin (. 680/1281)
tarafndan 670/1272 ylndan ok ksa bir sre
nce, Merada kurulmu olan rasathanedeki ortak almalar sonucunda gerekletirilmitir. Yani Badatn bat ve dousunda
zamanla kazanlan boylam derecelerini badatrma bu iki bilginin astronomik izelge
eserlerinde yani ez-Zc el-ln ve Edvr el-
249
252
G R
Envr med ed-Duhr ve-el-Ekvrda tutarl

bir ekilde gerekletirilmitir253
Eer, Eb el-Fid sml b. Alnin (.
732/1331) byk boyutlu mukayeseli coraf
koordinatlar izelgelerinin, Badatn batsndaki yerlerin ok incelikli tashihlerini
henz iermediini gznne alacak olursak,
Merada gerekletirilmi badatrma iini
hakl olarak kartografya tarihinde devrimsel
bir r a olarak deerlendirebiliriz. Bu
giriimin nemi iki rnekte okunabilir: Toledo
(2830') ile azne (10420') arasndaki boylam fark, bugnk deer 7222' ya gre 328'
lk ok kk bir hatayla 7550' olarak tespit
edilmitir. Roma (4527') ile Hindistandaki
Daybul (10230') arasndaki fark, bugnk
deer 5515' ya gre 148' gibi daha da kk
bir hatayla 5703' olarak hesaplanmtr. Bir
btn olarak bakldnda bu boylam dereceleri Avrupal haritaclar tarafndan ilk olarak
19. ve 20. yzylda peyder pey biraz daha
dzeltilme imkanna kavumutur.
Bizim tahminimize gre, ilk kez kkl bir ekilde tashih edilen koordinatlara dayanarak izilmi haritalar daha 7./13. yzyln ikinci yarsnda ortaya kmtr. Byle bir tahmine gtren
baz olgular bulunmaktadr. Bunlardan birisi,
Nareddn e-snin et-Tekire f el-Heye
isimli eserinin gnmzde kayp olan bir el
yazmas, muhtemelen mellif nshas, bu
tarz bir dnya haritas iermekteydi. Joseph
Needham254 tarafndan orijinaline dayanlarak yaplan ve 1959 ylnda yaynlanan kopya255
ok kaba taslak tarzda olmasna ramen bize
el-Memn corafyaclarnn ve el-drsnin
45
dnya haritalarndan ok daha fazla, okyanus tarafndan evrelenmi meskn dnyann ileri dzeyde temel tasvirini vermektedir.
Yukarda bahsedilen faktrlerden birisi de,
meskn dnyann bat ve dou aras genilii
nemli lde daraltlmtr256.
Kartografya tarihinde imdiye kadar dikkate
alnmayan, 7./13. yzyldan 8./14. yzyla gei
dneminde doan bir tarih kitabnda257 verilen bir habere gre, 664/1265 ylnda Badat
Rasathanesinde Nareddn e-s ynetiminde zel bir kt hamurundan mamul bir
kre zerine dnya haritas yaplmtr. Buna,
Sung Lien (1310-1381) tarafndan oluturulmu Yn Hanedannn salnamelerindeki
bir haber tam olarak uymaktadr. Bu haberde
batdan (yani orta Asyadan) ine getirilmi bir aletten bahsedilmektedir. Bu haberde
1267 ylnda (yani Nareddn a-snin lmnden 7 yl nce) Cemleddn adnda birisi
tarafndan Mool hkmdar Kubilay Hana
verilen 6 astronomik ara ve bir yeryz
kresi tantlmaktadr. Bu yeryz kresinin
ahaptan olduu, yedi denizin yeil, kara
parasnn ise rmaklar, glleri vs. ak renkli (beyaz) olarak resmedildii bildirilmektedir. Blge byklklerinin ve btn yollarn
uzunluklarnn hesaplanabilmesi iin kk
kareler izilmitir258. Kk kareler ifadesinden birbirlerini kesen enlem ve boylam
dairelerinin kastedildii kukusuzdur. Ayrca,
eli Cemleddn ile Mool mparatorluunda
Kubilay tarafndan kurulan rasathanenin ilk
mdrnn ayn kii olduu ispatlanm bulunuyor. Cemleddn ayrca btn imparatorluun corafyasn yazmt. Bu hacimli ve
gelecek dnemlerin kompilasyonlarna kaynak olmu eserden bize ok kk paralar
kalmtr259.
253
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177 vd. Tutarsz integrasyonlarn izlerini mesela Kyr b. Lebbnn (5./11.
yzyln ilk yars) tablolarnda ve yazar bilinmeyen
Destr el-Mneccimnde (5./11. yzyln ikinci yars) ve
Eb el-asan el-Marrkde bulmaktayz.
254 Science and Civiliation in China, Cilt 3, Londra - New
York Melbourne 1959, s. 563.
255 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 36, Harita no. 15.
256

Bkz. a.e., Cilt 10, s. 310-311.
258 Kaynakalar hakknda bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
311-312.
259 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 312.
257
46
G R
Bizim, 5./11. yzylda gerekletirilen ok

nemli ve kkl koordinat tashihlerine gre
yaplan ilk dnya haritalarnn henz 7./13.
yzyln ikinci yarsnda doduklar ynndeki tahminimiz lehinde baka bulgular da
bulunmaktadr. Bunlar 8./14. yzyln corafya abalar erevesinde dile getirilecektir. Burada son olarak, 13. yzyln dikkate
deer baarlarna rnek olarak, mkemmel ya da mkemmele yakn Akdeniz ve
Karadeniz haritalarnn douu dile getirilmelidir. Bunlar Yeni a kartografya tarihinde portolan haritalar olarak adlandrlan
haritalardr. Bu tip haritalarn Avrupa kltr evresinde tannan en eskilerinin dou
tarihi olarak 13. yzyldan 14. yzyla gei
araln kabul edebiliriz. Kkeni hakkndaki
soru ise yaklak 150 yldr tartlmaktadr.
Bu tartma bugne kadar bu haritalarn eldrsnin haritalaryla yaknlklar olduunu
tesbit eden baz oryantalistler bir yana braklrsa matematik ve corafya alannda Arapslam kltr dairesinde elde edilen baarlar
hakknda hibir bilgi sahibi olunmadan yaplmtr. Kendiliinden anlalr ki, bu tartmada, mesela Tanca ile Roma, Toledo ile Roma,
Roma ile skenderiye ve Roma ile stanbul
arasndaki dou-bat boyutlar ve mesafelerin
daha nceleri bugnk deerlere olduka
yaklaan bir kesinlikle ve dorulukla lld bilinmiyordu. Bu doru veriler, el-drs
haritasndaki Akdenizin geree olduka
yakn formu ile izgi alaryla kapl mkemmel portolan haritalarndaki form arasndaki
ilerlemeyi aklayabilen kesin unsurlar oluturmaktadr. Farkl kltrlerin katklaryla ki
bu katklarn en genci portolan haritalarnda
Arap-slam kltr dairesine aittir oluan
Akdenizin kartografik tasvirinin uzun sren
geliim tarihine ilikin dncemi, Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabmn
10. ve 11. ciltlerinde temellendirmeye al-
tm. Brunetto Latini (1260-1266 civarnda)nin

Livres dou trsor adl eserine ald dairesel
dnya haritas, el-drsnin (578/1154) dnya
haritas ile, muhtemelen 7./13. yzyln ikinci
yarsnda yaplan ve Akdeniz ve Karadenizi
evreleri ile birlikte hemen hemen kusursuz
biimde gsteren haritalar arasndaki geliim
dnemini belgeleyen ok nemli bir dokman
konumundadr. Latini, Toledo ve Sevillada
bulunmu Florentinal bir eliydi ve oralarda,
Arap-slam bilimlerinin byk bir ivmeyle
devam eden resepsiyonuyla tanma imkan
buldu. Bilindii gibi yine o, Dante Alighierinin slam hakkndaki bilgilerini derinletirdi260. talyada birdenbire gn yzne km olan ve 13. yzyl Avrupasnda elden
ele dolaan eski Imago mundi denen dnya
haritalarndan ok byk farkllklar gsteren
bu dnya haritas, Arap-slam kltrnden
gelen, geriye doru gidildiinde el-Memn
haritasyla balants olan, ama bununla birlikte Akdeniz, Anadolu ve Afrika formlar
asndan belirli bir ilerlemeyi gsteren bir
numune haritann kopyas olduu izlenimi
vermektedir. Buna ramen bu haritada, bizim
el-drs haritasndan bildiimiz kuzey Asya,
kuzeydou Asya ve orta Asya tasvirinde ulalan ilerlemeler mevcut deildir. Ayrca dikkate deer olan, Brunetto Latini haritasnn
Arap haritalar tarznda gneye dnk izilmi olmasdr. Dalarn ve sra dalarn dikey
kesit olarak tasvir edilmesi el-Memn haritasndaki tasvire uymaktadr261.
Tahminimizce bat slam dnyas orijinli
bir haritadan kopya edilmi olan Brunetto
Latini haritasnn yan sra, 7./13. yzyln
ikinci yarsnda Asya ile ilgili ilerlemeleri
ortaya koyan kabataslak formda baz haritalar
260
Bkz. Palacios, Asn M.: La escatologia musulmana en

la Divina Commedia, Madrid 1961, s. 381-386; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 223.
G R
vardr. Bunlar, Marco Polonun beraberinde getirmi olduu iddia edilen be haritadr262. Marco Polonun Asya yolculuu srasnda ine kadar varp varmad tartmasna263 hi girmeden, onun giderken (1272)
lhanllarn ynetiminde bulunan bat ran
ve dnerken (1294/1295) de Tebrzi ziyaret ettiine iaret etmek istiyoruz. Bu blge
matematiksel corafyann ve buna dayal olarak yeni kartografyann en youn ekliyle
ilevsel olduu blgedir. lhanllarn bakentleri olan Mera ve daha sonra Tebrzde
yeni bilim merkezleri domutu. Buralardan
kitaplar, aralar, haritalar ve dier gereler
genellikle stanbul yoluyla Batya ulamtr.
Otantiklikleri sorusunu Geschichte des arabischen Schrifttumsta264 ele aldm Marco
Polonun beraberinde getirdii ileri srlen
haritalar, gerekten ok acemice yaplm kopyalardr, fakat yine de bunlar bir yandan bize
kadar ulaan en eski gney Asyann kartografik tasvirini dier yandan da Asyann dou
kysn 140 olarak gsteren ortogonal (dik
a kesimli) bir enlem-boylaman iermektedir. Ptolemeye gre meskn blgelerin dou
izgisi 180 iken bu ilk olarak 7./13. yzylda
Arap-slam astronomlar tarafndan gerek
deerine byk lde indirgenmitir265.
7./13. yzyln ikinci yarsnda Arap-slam
kltr dairesinde gelitirilen dnya haritas
modeli sadece Avrupaya deil ayn zamanda ine de ulamtr. inde 14. yzyln
banda, geleneksel yeryz tasavvurlaryla
ve kartografik gelenekleriyle badamayan
haritalar ortaya kmaya balamtr. Geen
yzyln ortalarna doru bu haritalar aratrmaclarn ilgisini kendine ekmeye balad266.
Bu haritalarn zamanmza daha yakn tarihli
redaksiyonlar incelendiinde, aknlk uyan-
262
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 315-320

Bkz. a.e., Cilt 10, s. 318, dip not 2.
264 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 315-319.
265 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 317-318.
266 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 321-326.
47
dran u gerekler tespit edildi: Bu haritalarda

Afrikann gen biimi bilinmekte, Akdenizin
tm ekli neredeyse tam olarak tasvir edilmekte ve dahas, Avrupada bulunan 100
civarnda ehir ve lkenin Arapalatrlm
adlar ve de u ana kadar tespit edildii
kadaryla, Afrikadan 35 ismi tamaktadr.
imdiye kadar yaplan aratrmalarda, szbirlii iinde inde kkleri 1300 yl dolaylarna kadar giden bu harita modelinin ortaya
k, bu model iin rnek tekil eden bir
Arap haritasnn varl ile aklanmaktadr.
Bu model, 1267 ylnda, yukarda ad geen
corafyac ve astronom Cemleddn tarafndan Meradan Da Duya (Pekin) gtrlm ve 6 astronomik arala birlikte Sultan
Kubilay Hana sunulmu, zerinde boylam ve
enlem daireleri izili yeryz kresi olmaldr.
Bu tahmin doru olabilir, fakat ben daha ok
u kanaatteyim: Arap-slam dnyasnn dousundan kan dzlem-kresel dnya haritalar
da ortaya klarndan ksa bir sre sonra
ine ulamtr. nk bu haritalar zerinde yeryz kresine gre ok daha fazla
yer ad yazlabilir. Ben burada, Geschichte
des arabischen Schrifttumsun267 iki yl kadar
nce yaynlanan konuyla ilgili cildinden o
haritalara ynelik kartografya tarihi asndan
deerlendirmemi daha geni okuyucu kitlesine sunmay faydal gryorum. Avrupada
yeni bir dnya ve portolan haritalar modelinin grlmeye balad hemen hemen ayn
zaman diliminde, o zamana dek inlilerin in
ve dou Asyadan ibaret olan kartografyasnn
eski gelenekten ayrlmas, dnya yzn yanstma snrlarnn Atlantik kylarna ve Gney
Afrikadan merkez Rusyaya kadar genilemesi, bununla e zamanl olarak Akdenizin
tam ve kesin ekli ile Afrikann gen for-
263
267
48
G R
munun belirgin hale gelmesi gibi corafya

tarihi bakmndan son derece nemli olgu,
portalan haritalarnn douuna ilikin benim
bildiim tartmalarda bugne kadar dikkate
alnmamtr. Yani hemen hemen ayn dnya
yz tasavvurlarn Avrupada ve inde ayn
zamanda ortaya k fenomeni, kanaatimce, corafya tarihilerini her iki kltrn de
ortak bir rnee sahip olduklar varsaymna
ynlendirmeliydi. Aranan bu ilk modellerin,
slam kltrnn bilimler tarihinde nder
durumda olduu dnem ierisinde bulunabileceini kantlayan yeterli kartografik ve
matematik-corafya dokmanlar bize sadece
slam kltr veriyor deil.
Bu en yeni geliim basamann bize kadar
ulaan en eski Arapa dokman bir Marip
haritasdr268. Bu harita ber Yarmadasnn
tam ekli ile Akdenizin batsn, ngiltere
ve rlandann baz ky eritleri ile birlikte Avrupann bat kysn gstermektedir.
Muhtemelen bu Marip haritas imdiye kadar
bilinen ve dou tarihi 1300ler civar olarak
kabul edilen portolan haritalarnn en eskisinden daha eskidir. Bu en eski portolan haritasnn ilk aratrmacs, Gustavo Uzielli269,
onu her halkarda 13. yzyln bir eseri olarak
tantmt. Birka yl sonra Theobald Fischer270
Orta a dnya ve deniz haritalar almalar
erevesinde bu haritann dou zaman olarak 14. yzyln sonunu ileri srmektedir; bylelikle daha sonraki portolan haritalarnn
douuna ilikin bilimsel almalar iin ok
nemli bir k noktas gzden karlm
oluyordu. Maalesef sadece portolan harita268

Studi biografici e bibliografici sulla storia della geografa in Italia, kinci bask 2. Cilt, Roma 1882, s. 229;
Fischer, Theobald: Sammlung mittelalterlicher Welt- und
Seekarten italienischen Ursprungs und aus italienischen
Bibliotheken und Archiven, Marburg 1885 (Tekrarbasm:
Haritasz olarak Amsterdam 1961), s. 220; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 10, s. 27-28.
270 Fischer, Theobald: a.e., s. 220.
269
lar meselesinde deil, Orta a aratrmalar

anlaynn akntsnda, 12. yzyldan itibaren spanya d Avrupada kendini gsteren
teknolojik yenilikler, yeni doa bilimleri ve
felsefi dncelerin tarihlendirme ve kken
sorununu Arap-slam bilimlerinin resepsiyon
ve zmsenmesi btnselliinde zme frsat
da ou kez karlmtr.
slam dnyasnn 7./13. yzyldaki kartografik
yetisinin karakter ve kalitesine ilikin olan
kanaatimi desteklemek zere, bu kartografik
geliime katkda bulunan en nemli ahsiyetlerden birisine borlu olduumuz bir baka
kant daha ileri sryorum. Kastettiim ahsiyet, biraz nce ad anlan evrensel bilgin
ubeddn e-rz (710/1311)dir. Corafya
problemlerini ele alrken, o, astronomi konusundaki et-Tufe e-hiyye f el-Heye isimli
eserinde meskn blgelerin kartografik tasvirinden ve zorunlu detaylarn kk boylarda
gsterilmesindeki zorluklardan sz etmektedir. Bu amaca ynelik olarak o, daha basitletirilmi ve ematize edilmi bir Akdeniz
haritas oluturmak iin pratik bir metot nermektedir. Akdeniz ve Karadeniz, 1200 kareye blnm bir dikdrtgene yerletirilmitir. Boylamlar ve enlemler dereceler yerine
kareler yoluyla ifade edilmitir. Denizler ve
kara paralar aka deiik renklerle tasvir edilmitir. 20. yzyln ilk yarsnda birka oryantalist bu tarz bir harita emasn
ubeddnden aktarlan verilere dayanarak
yeniden oluturmulardr (aadaki harita).
Haritadaki Kuzey Afrika, Akdeniz, Karadeniz
ve Avrupann tasvir edilen blgelerinin ekilleri u konuda hibir kukuya yer brakmamaktadr: Ad geen blgelerin kartografik
ekilleri, tpk portolan haritalarnda karmza kt gibi, ubeddnin malumuydu.
Yine phesiz olan bir baka konu udur:
ubeddn, verilerini elinin altnda bulunan bir haritadan almtr271. Bunu destekler
271
G R
mahiyette, ok ynl bilgin Rededdnden

(. 718/1318) aktarlan bir haber ileri srlebilir. Bu habere gre, ubeddn e-rz
Mool hkmdar Arna 13 aban 688
(01.09.1289) tarihinde detayl bir Akdeniz
haritas sunmutur. Bu haritada, batda ve
douda bulunan kylar, krfezler ve ehirler
ve hatta Bizans topraklarnn btn ayrntlar
gsterilmitir272. unu da kaydetmek gerekir
ki, ubeddnin bize karelerle ortaya konmasn tavsiye ettii harita konusunu ieren kitab 681/1282 tarihini tayor. Bunun portolan
haritalarnn ortaya k tarihi bakmndan
nemi gzden karlmamaldr.
7./13. yzyl slam dnyasnda kartografi alannda elde edilen ilerlemelere, corafi leksikografinin ulam olduu bir zirve noktasn,
Yt b. Abdullh er-Rm el-amevnin273
272

Bkz. Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, s. 479-481, Suppl. Cilt 1, s. 880.
273
49
(574-626/1178-1229) lkeler Szl

(Mucam el-Bldn) isimli eserini ekliyorum.
Yt hereyden nce edebiyat ve filolog
idi. Edebiyat alannda bir dizi ok nemli eser
kaleme ald. Bunlardan birisi, rd el-Erb
veya Mucem el-Udeb olarak isimlendirilen ve kendi tarznn bize kadar ulam olan
en nemli eserlerinden birisi olan biyografik
bilginler szldr. Corafya alanndaki leksikografik ilgisi iki kitap haline dnmtr.
Bunlardan birisi 623/1226 tarihinde kaleme
alnan ve corafi homonmleri (sesdeleri)
ele alan el-Mterik Vaan ve-el-Muftari
akan isimli eseridir. Bir dieri de, 4./10.
yzyldan itibaren slam dnyasnda kesintisiz
olarak devam eden corafi terimler szl
literatrnn zirve noktas olan Mucem elBuldn isimli eseridir. Leksikografik kaynaklar arasnda Yt, blgesel beeri corafyaya ve matematiksel corafyaya ilikin bir dizi
eseri ve de seyahatnameleri deerlendirmitir.
50
G R
Bylelikle onun eseri, Arap-slam kltr ierisinde bilimler ve kltr historiyografyasnn

paha biilmez bir kayna haline gelmitir.
Ferdinand Wstenfeldin takdire ayan edisyonunda (1866-1870) bu eser 3500 sayfalk
bir hacime sahiptir. Ytun eseri nitelik ve
nicelik ynnden, Yeni ada Avrupada
bu konunun ilk eseri olarak ortaya km
olan Abraham Orteliusun (1578) Latince
Synonymia geographica274 isimli corafya
leksikonuyla karlatrlrsa Arap dilindeki
bilimsel edebiyatn bu kolundaki nemli geliimi daha iyi anlalr.
Tp alanna geecek olursak, tp tarihisi L. Leclercin275, Suriye merkezli olarak
bilimlerin, zellikle de tp biliminin en parlak zaman olarak tantt 7./13. yzyla ait
ilk nemli gelime olarak sunduu Al b.
Eb el-azm bn en-Nefs el-uranin (.
687/1288) kk kan dolamn kefetmesi
dile getirilmelidir. Msrl doktora rencisi
Muyiddn e-aav 1924 ylnda, bn enNefs276 tarafndan bn Snnn el-nn f
e-bb eserindeki cerrah blmne yazlan erh hakkndaki doktora almas esnasnda bununla karlamt. Max Meyerhof
ve Joseph Schachtn277 yapm oldukla274
Bkz. Reinaud, J.-T.: Notice sur les dictionnaires gographiques arabes, Journal asiatique ierisinde (Paris),
5e srie 16/1860/65-106, zellikle 67 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt, 223, s. 1-42, zellikle
s. 3).
275 Histoire de la mdecine arabe, 2 Cilt Paris 1876
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 49), s. 157;
Meyerhof, M.: Ibn an-Nafs und seine Theorie des Lungenkreislauf, Quellen und Studien zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin ierisinde (Berlin)
4/1935/37-88, zellikle s. 40 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi cilt 79, s. 61-134, zellikle s. 64).
276 Der Lungenkreislauf nach el Koraschi. Wrtlich bersetzt nach <Kommentar zum Teschrih Avicenna> von
Mohyi el Tatawi, Freiburg 1924 (daktilo nshas doktora,
Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi iinde Cilt 79, s. 125).
277 Bu konuda 1957 ylna kadar yaynlanm olan
aratrmalar bir araya getirilmi ve Islamic Medicine serisi ierisinde baslmtr, Cilt 79.
r birok alma sayesinde bugn biz, bn

en-Nefsin bu kefinin Michael Servetus
(Miguel Servet) tarafndan Christianismi restitutio (Viyana 1553) isimli eserine alndn ve
bu yzden de bu kiinin yzlerce yl bu kefin
asl sahibi olarak kabul edildiini bilmekteyiz.
Ayrca Realdus Columbus (Realdo Colombo)
da De re anatomica libri XV (Venedik 1559)
isimli eserinde bu kefi dorudan ya da dolayl
olarak bn en-Nefsden alm grnyor. bn
en-Nefsin, bn Snnn el-nnuna yazd
erhte dile getirdii akcier dolam betimlemesinin Avrupaya Andreas Alpagus (Andrea
Alpago . 1520 civarnda) tarafndan yaplm
bir eviri yoluyla ulat tahmin ediliyor278.
Bu kii Suriyedeki 30 yllk ikameti srasnda Arapay ve Arap tbbn yakndan tanm ve renmitir. Paduaya geri dnnde
yanna birok Arapa kitap alm ve evvelce
Cremonal Gerhard tarafdan evrilmi olan
bn Snnn el-nnu da dahil olmak zere
birok kitab Latinceye evirmitir.
Bilimsel aratrmalar, 7./13. yzyln bir baka
hekiminde de byk bir kefin izine rastlamtr. ok ynl bir tabip ve ok dirayetli
bir doa tarihisi olan Abdullaf b. Ysuf b.
Muammed el-Badd (557-629/1162-1232)
Kahiredeki ikameti esnasnda, 598/1202 ylnda veba salgnndan ve ktlktan len insanlarn iskeletlerini inceleme frsat bulmu ve
bunu deerlendirmiti. Gzlemlerine ve inceleme sonularna dair, Msr hakknda yazd
Kitb el-fde ve-el-tibr f el-Umr elMhede ve-el-avdis el-Muyene bi-Ar
278
Coppola, Edward D.: The discovery of the pulmonary circulation: A new approach, Bulletin of the History of Medicine ierisinde (Baltimore) 31/1957/44-77
s. 304-337); OMalley, Charles D.: A Latin translation of
Ibn Nafis (1547) related to the problem of the circulation
of the blood, Journal of the History of Medicine and Allied Sciences ierisinde (Minneapolis) 12/1957/248-253
(Tpkbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 79, s.
338-343).
G R
Mr isimli eserinde bilgiler vermektedir. Bu

eser sadece gzlemlerden oluan bir kitap
deildir, ayrca o blgenin talar, bitkileri ve
hayvanlar, eski eserleri, binalar ve blgeye
zg yemek trleri hakknda bilgiler aktard, lke bilgisi alannda bir eserdir. Binlerce
iskelet zerinde yapt anatomik incelemelerinde nclerinin ve zellikle Galenin hatalarn ve belirsizliklerini ele alm ve bunlarn
zerine gitmitir. Birok eyin yan sra elBadd, insan alt-kafatasnn Galenin syledii gibi, ene blgesinde birbirine bal
iki kemikten deil tek kemikten olutuunu
tespit etmitir279. Bu arada o, her ne kadar
Galen ok byk bir dereceye sahip olsa da,
insann kendi gzlemlerine dayanan kantlarnn, Galenin retisinden ok daha fazla
gvenilir olduunu sylemektedir280.
Dnemin hem geni bak al olgunluu
hem de kltr dairesi ierisindeki baarl
ilerin okluu ve bykl, bn en-Nefs
ve Abdullaf el-Baddnin ada olan
Amed b. el-sm bn Eb Uaybiay (.
668/1270) imknlar dahilinde evrensel bir tp
tarihi yazmaya sevketmitir. Tptarihisi Edith
Heischkel281 her ne kadar bn Eb Uaybiann
dnemini hatal bir ekilde Arap bilimlerinin, yaratc olmaktan ok, artk sadece varolanlarn yeniden ele alnd ge dnemi ola-
279
Leclerc, L.: Histoire de la mdecine arabe, Cilt 2, s.

182-187, zellikle s. 184-185; The Eastern Key. Kitb alIfdah wal-itibr of Abd al-Laf al-Baghdd. Kamal
Hafuth Zand, John A. ve Ivy E. Videan tarafndan
ngilizceye evrilmitir, Londra 1965, s. 272-277.
280 Serbest tercmesini verdiimiz bu ifadenin arapas:
Fe-inne Clns ve-in kne f ed-derece el-uly f ettaarr ve et-taaffu f-m yubiruh we yakh, fe-inne
el-ss ada minhu. Arapadan eviren ve aklayan
Wahl, Gnter S.F., Halle 1790, s. 342-343.
281 Die Geschichte der Medizingeschichtschreibung, Walter Arteltin Einfhrung in die Medizinhistorik. Ihr Wesen, ihre Arbeitsweise und ihre Hilfsmittel, isimli eserinin
sonunda, Stuttgart 1949, s. 201-237, zellikle s. 205.
51
rak tanmlam olsa da, onunUyn el-Anb f

abat el-Eibb isimli eserinin kalitesini ve
karakterini ok yerinde olarak yle tanmlamaktadr: bn Eb Uaybia kendisini Antik
ve brani dnyas efsanelerinin tek yanllndan koparmtr. O, tbbn douuna ilikin
her milletin kendine zg bir tarihi olduunu
bilmektedir. Yine ona gre, her millet kendine zg bir tbba sahiptir. Bylece bir tp,
yzlerce yl ierisinde dierinin yerini alr.
bn Eb Uaybia, bir milletin tbb hakknda
Bu en eski tptr. denilebilecei konusunda kukuludur. Anavatan Msrda Bat ve
Dounun farkl milletlerinin kltrlerinin
bir potada eridii bu Arap tabip, ondan nce
hibir hekimin sahip olamad dnya apnda
tarihsel bir bak as elde etmitir. lk defa
onda, yani bn Eb Uaybiada tbbn gemii
evrensel tarih bak asyla ele alnmtr.
...Avrupal tp tarihilerinin, bu bilgiye ulamak iin takip etmek zorunda kaldklar uzun
bir yol. Bu Arap hekimin evrensel bak asna, Avrupann tp tarihileri ilk olarak Antik
dnemin ve ncilin otoritelerini atktan sonra
ulamlardr.282
7./13. yzyl tp alannda son olarak Memlk
sultan el-Melik el-Manr Seyfeddn
alvn283 tarafndan 683/1284 ylnda
Kahirede kurulan hastane anlmaldr. Bu hastane Badattaki Aud Hastanesi (372/981)
ve amdaki Nreddn Hastanesinden
(549/1153) sonra en yenisi ve bu hastaneler
arasnda, slam dnyasnda o dneme kadar
doan hastanelerin en gelimiidir. Baz
alardan modern bir hastane hissi veriyor.
Bunlardan birisi ayrlkl tedavi esasna dayanan bir hastane bnyesidir. Mesela ruh hastalarnn zel bir metotla terapileri ve uyku-
282
a.e., s. 210.
Bkz. Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische
Krankenhuser unter Bercksichtigung der Frage nach
den ltesten psychiatrischen Anstalten, Doktora Berlin
1968, s. 88 vd.
283
52
G R
suzluk sorunu ekenlerin zenli bir ekilde mzik yoluyla rehabilitasyonu, hastanede
[pratik] tp eitimi, ok ayrntl organizasyonu, vakf senedinde yer alan ve ok ilgin
koullarla vakftan kaynaklanan yeterli finans
garantisi ve son olarak binann kendisi ve tefriat rnek olarak gsterilebilir. Tahmin edilmektedir ki kubbesiyle (muhtemelen 11./17.
yzylda kmtr) ve ha formundaki yatay
kesimi ile bu hastane, Avrupadaki benzer
hastanelere bir model tekil etmitir284.
Doa bilimlerinin bir paras olarak mzik
biliminde de 7./13. yzyl zirve noktasdr.
ounlukla ge dnem antik kaynaklarn 3./9.
yzylda Yab b. s el-Kind tarafndan
yeniden ilenmesinden ve kendilerine zg
Arap mzik retilerini oluturmak iin Eb
Nar el-Frb (4./10. yzyl) ve Eb Al bn
Sn (5./11. yzyln balar) tarafndan klasik
Yunan kaynaklarnn hakimane bir ekilde
deerlendirilmeleri ve istifade edilmelerinden
sonra, afiyyeddn Abdulmumin b. Ysf
el-Urmev (. 693/1294), mzik retisi iin
Kitb el- Edvr285 adl sistematik yapl kitabnda alanndaki son gelimeleri zetliyor ve
son halkay kendisi ekliyor. H.G. Farmer286
onu, 900/1500lere kadar varln devam
ettiren mziin matematik-fiziksel ynnn
sistematik okulunun kurucusu olarak nitelendirmektedir. Oktavlarn 17 eit olmayan
basamaa ayrlmasnn tam sistemli haline
ilk olarak el-Urmevnin Kitb el-Edvrnda
rastlamaktayz287.
284 Bkz. Terziolu, Arslan: a.e., s. 97; Jetter, Dieter: Das
Mailnder Ospedale Maggiore und der kreuzfrmige
Krankenhausgrundri, Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 44/1960/64-75, zellikle s. 66.
285 Tpkbasm .A. Maf tarafndan Badatta, Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften tarafndan Frankfurtta, 1984; Edisyonlar: H.M.
er-Receb, Badat 1980 ve .A. aebe - M.A. el-fn,
Kahire 1986.
286 The Sources of Arabian Music, Leiden 1965, s. XXIII;
Manik, Liberty: Das arabische Tonsystem im Mittelalter,
Leiden 1969, s. 52 vd.
287 Bkz. Neubauer, E.: Tpk basma yazd nsz,
Frankfurt 1984.
Tinsel bilimlerden de Ysuf b. Eb Bekr

es-Sekkknin (555-626/1160-1229) filolojinin disiplinleraras iki alannda yani ilm elmen ve ilm el-beynda elde ettii baarsn dile getiriyorum. Birinci bilim daln stil
grameri olarak evirirken, ikincisi iin ise
Wolfhart Heinrichsin288 kulland resimsel
dil tanmlamasn alyorum. Daha nce ad
geen Abdulhir el-Curcn (. 471/1038)
tarafndan Delil el-cz ve Kitb Esrr elBela isimli eserlerinde ortaya konan temel
prensipleri es-Sekkk Mift el-Ulmda289
mantkl bir sistem ierisinde ok kesin belirlenen disiplinlerden birisi haline getirdi. Adil
kalmak prensibiyle unu da anmak gerekir
ki, bu disiplinler, biraz daha evvel, ok ynl
bir bilgin olan Fareddn er-Rznin290 (543606/1149-1209) Nihyet el-cz f Diryet
el-cz isimli eserinde bir ara evreye ulam
grnyorlar291.
Arap-slam historiyografyasnn hemen
hemen btn akmlarnn ilerlemeler kaydettii bu 7./13. yzylda dnya tarihilii
zel bir ilgiyle srdrld. Yzyln ilk eyreinde, zzeddn Al b. Muammed bn
el-Esrin (555-630/1160-1233)292 el-Kmil f
et-Tar isimli, yaratltan 628/1231 ylna
kadar dnya tarihini ieren kronik tarzdaki antsal eseri dodu. Bildiimiz kadaryla
bu eser, Muammed b. Cerr e-aber (.
310/923) tarafndan yazlm dnya tarihinden beri kendi trnn en kapsamls ve
288
Poetik, Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimlehre, Grundriss der arabischen Philologie, ierisinde Cilt 2,
Wiesbaden 1987, s. 184.
289 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt1, s. 294, Suppl. Cilt
1, s. 515.
290 a.e., 1, s. 506, Suppl. Cilt 1, s. 920.
291 Heinrichs, W.: a.e., s. 184.
292 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt1, s. 345, Suppl. Cilt
1, s. 587
G R
en nemlisidir. Yazar son derece objektiflik

ve gvenilirlik izlenimi uyandryor. Bununla
birlikte onu belki de slamn erken dnem
Orta an yegne gerek tarihisi olarak
tanmlamak hataldr ve adalete aykrdr293.
Yine ayn bilim ruhuyla Badatl tarihi Al
b. Enceb bn es-S294 (593-674/1197-1276)
el-Cmi el-Mutaar f Unvn et-Tevri
ve-Uyn es-Siyer adnda, bize 25 cildinden
yalnz 9. cildi ulaan bir baka dnya tarihi
kronii kaleme almtr. Bize ulaan cildin
deerlendirilmesi sonucunda bn es-Snin,
ncsnn eserinin yksek dzeyinin hi de
gerisinde kalmadna hkmedilebilir.
Sava tekniindeki durum udur: Hallarn
saldrlarna kar kendini savunma kaygs
bu yzylda da, bir nceki yzylda olduu
gibi, silah tekniinin srekli geliimine sebep
olmutur. Bu alandaki en nemli yenilik,
barut kullanmyla ateli silahlarn domasdr. Barut bilgisinin Arap-slam kltr dairesine inden mi geldii yoksa slam dnyasnda
bamsz bir ekilde mi bulunduuna ilikin
soru henz yeterince cevaplandrlmamtr.
Her ne kadar hava fieklerin daha nceleri
inde bilindii kabul edilse bile, barutun
harekete geirici gcnn (muharrik gc)
slam dnyasnda tannm ve askeri alanda
kullanlm olmas muhtemeldir. Bildiimiz
kadaryla Araplar 7./13. yzyln ikinci yarsndan itibaren top kullanmlardr (Katalog V,
s. 99); muhtemeldir ki el bombalarnn ilk kullanmlar bu yzyla uzanmaktadr (Katalog
V, 101 vd.).
293
Gabrieli, Francesco: The Arabic historiography of the

Crusades, Historians of the Middle East ierisinde, ed.
Bernard Lewis ve P.M. Holt, Londra 1962, s. 98-107, zellikle 104.
294 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Suppl. Cilt 1, s. 590.
53
8./14. Yzyl
8./14. yzyla bakacak olursak, bu evrede de
btn politik frtnalara ramen bilimin slam
dnyasnda atlmlarn kaybetmediini grrz. Endlsn nemli bir blmnn kaybedilmesi nedeniyle, orada yzlerce yllk gemii bulunan bilimsel faaliyete katlm byk
lde darald, fakat sona ermedi.
Gezegen hareketlerinin tekdzelii prensibi Ptolemenin teorisi nedeniyle bozulmu
ve bu problemle bn el-Heysem 5./11. yzylda uramt. Astronomi alannda 7./13.
yzylda yeniden gncelleen bu problem,
8./14. yzylda Nareddn e-snin renci
evresini harekete geirdi. Ve tekdze hareket prensibini yeniden canlandrmaya ynelik
hakknda bilgi sahibi olduumuz en nemli
model Suriyede ortaya kt. Bu yeni modelin sunucusu Al b. brhm bn e-ir (.
777/1375)dir. Modellerinde eksantriklii (d
merkezlilii) bertaraf etti ve vektr [yrnge
ile merkez arasnda bulunduu dnlen
teorik balant] (gezegen bana bir vektr)
evrenin orta noktasndan balatt, bunu yaparken de Nareddn e-snin ift daire prensibini kulland. Onun Merkr modeli zellikle
nemlidir; bu modelde Ptolemeninkinden
daha kk bir episikli [ek daireyi] temel
almtr. Onun, Ay hareketi iin nclerinden daha iyi bir model ortaya koyma giriimi
mkemmel bir ekilde baarya ulamtr.
Ayn tek tip dairesel hareketini yeniden kurgulamak iin, Ay-Dnya uzaklnn varyasyonunu ar derecede abartan Ptolemenin
yapt fahi hatay dzeltti295.
Gnmz aratrmalar296 ispatlamtr ki
Kopernik, bn e-irin ve onun Fars nclerinin ve adalarnn modelleri hakknda
295
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s.

Mesela Kennedy, E.S.: Late medieval planetary theory, Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378, zellikle
296
54
G R
bilgi sahibiydi ve dolaysyla onlardan byk

lde etkilenmi olmas gerekiyor. Kopernik
ile onun Arap-slam ncleri arasnda imdiye kadar tespit edilen ortak noktalar u ekilde zetlenebilir:
1) Hem Kopernik hem de Nareddn e-s
ve ubeddn e-rz kaytsz artsz u prensibi kabul ettiler: Her gezegen modeli temel
olarak, ayn mesafelerin ayn vektrler tarafndan ayn asal hzla katedildii bir hareket
mekanizmasna sahip olmalar gereklidir.
2) Kopernik ve onun Arap ncleri aequans
diye kabul edilen yrnge d bir dairenin
varlyla uzlaabilecek gezegen modellerini,
tm ve yarm eksantrik uzunluunu da ift
vektr mekanizmasyla kurtarmaya almlardr.
3) Kopernikin Ay modeli bn e-trn Ay
modeliyle ayndr. Her ikisi de boyutlar bakmndan Ptoleme modelinin boyutlarndan ok
byk farkllk gsterirler.
4) Kopernikin Merkr modeli, vektrlerin
uzunluklarndaki ok kk deiiklikler bir
yana braklrsa, bn e-tirinkiyle ayndr.
5) Kopernik, e-snin Epikr modelinde
kulland ift episikller mekanizmasn kullanmaktadr ki bunu bn e-tir de kullanmtr 297.
Yaplan en son aratrmalara gre, gezegen
hareketleri hakknda dnemin en yeni ArapFars teorileri Kopernike Latince eviriler
yoluyla deil, Bizans araclyla Tebrz ve
Meradan Trabzon ve stanbul yoluyla ulamtr. unu da hatrlatmak yerinde olur:
ki Polonyal bilgin Czechelli Sandivogius
(1430) ve Brudzevolu Adalbertus (1482),
Gerhardusun Theorica planetarum ve
s. 377; ayn yazar: Planetary theory in the medieval Near

East and its transmission to Europe, Oriente e Occidente
nel medioevo. Convegno internazionale ierisinde 9-15
Nisan 1969, Roma 1971 (Accademia Nazionale dei Lincei), s. 595-604, zellikle s. 600-602 Sezgin, F.: a.e., Cilt
6, s. 56.
Peurbachn Theoric nov planetarum isimli

eserlerine yazdklar erhlerde Arap-slam
kltr evresinin anlan gezegen teorilerini
ok iyi bildikleri anlalmaktadr298, buna gre
ad geen teorilerin 15. yzylda (Kopernikin
yaad) Krakauda biliniyor olmalar gerekmektedir.
Dnemin en nemli baarlarndan birisi de,
Suriyede Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc
(. 730/1330 civarnda) tarafndan imal edilmi bir usturlap modelidir. Bu alet (Katalog
Cilt II, s. 119) normal bir usturlap ile slam
dnyasnn batsnda gelitirilmi olan evrensel diskin zelliklerini kendisinde birletirmektedir. Bylelikle, usturlap yapmnda ileride ne slam lkelerinde ne de Avrupada
alabilmi bir geliim seviyesine ulalmtr
(Katalog Cilt II, s. 84).
Matematikte, 7./13. ve 8./14. yzylda kuzeybat Afrikada dikkate deer bir geliim kendini gstermitir. Bugnk bilgilerimize gre
bu geliim, slam dnyasnn dousunda hi
bilinmeyen cebirsel sembolik bilgisini ve
kullanmn iermektedir. Bu geliim zellikle Amed b. Muammed bn el-Benn
el-Marrkude299 (. 654-721/1256-1321) ve
onun ikinci kuak rencisi olan Eb elAbbs Amed b. asan bn unfuda300
(731-809/1331-1406 veya 741-810/1340-1407)
kendini gsterir. nl tarihi Abdurramn
bn aldn (. 808/1406) bize, bn elBenn nn, Raf el-icb301 isimli kitabnda298
Bkz. Rosiska, G.: Nar al-Dn al-s and Ibn alShir in Cracow?, Isis ierisinde 65/1974/239-243; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56.
299 Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 255, Suppl. Cilt 2, s.
363-364; Vernet, Juan: Dictionary of Scientific Biography
Cilt 1, New York 1970, s. 437-438.
300 Bkz. Renaud, H.P.J.: Sur un passage dbn Khaldn
relatif lhistoire des mathmatiques, Hespris ierisinde
(Paris) 31/1944/35-47 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy seri ierisinde Cilt 44, s. 191-203); Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 62.
301 Aballagh, M. tarafndan yaynlanmtr, Paris 1988;
bkz. ayn yazar, Les fondements des mathmatiques
travers le Raf al-Hijb dIbn al-Bann (1256-1321), Histoire des mathmatiques arabes. Actes du premier col-
G R
ki ifadesine dayanarak onun, cebirsel sembolik bilgisinde matemeatiki bn Munim

(Amed b. Muammed el-Abder)yi302 ve
el-Adebi nc edindiini bildirmektedir303.
20. yzyln son on yl iinde kefedilmi
olan bn Munimin Fh el-isb ve bn elBennnin Ref el-icb isimli eserleri bunu
teyit etmektedir.
bn el-Benn nemli katklar ieren dier
almalaryla da ne kmaktadr. Bunlardan
bir tanesi karekkn elde edilmesinde kulland yaklak [deer] formldr304. Bu konuda o, iki durum arasnda ayrm yapmakta
yani a2+r a bulunduktan sonra kalann
daha kk olarak m yoksa ayn olarak m
ve nceden bulunan kk parasndan daha
byk olarak m ortaya kt arasnda ayrm
r
a+ 2a
yapmaktadr. Eer r a ise, a2+r=a+r/2a
forml, buna karn r >a ise ncelikli olar
rak a2+r= a+ 2a+1 forml kullanlmaldr305. phesiz bn el-Benn bu konuda
loque international sur lhistoire mathmatiques arabes

ierisinde, Cezair 1-3 Aralk 1986, Cezair 1988, s. 133-156,
zellikle 140-142.
302 Bkz. Djebbar, A.: Lanalyse combinatoire au
Maghreb: lexample dIbn Munim (XIIe-XIIIe s.), Orsay
1985 (Publications mathmatiques dOrsay no. 85-01). H.
Suter ve H.P.J. Renaud tarafndan savunulmu olan ve
benim de Geschichte des arabischen Schrifttumsa Cilt 5,
s. 62 aldm bu matematikinin, Sicilyada Roger II.nin
saraynda faaliyette bulunmu olan Abdulmunim ile
identifikasyonu doru deildir.
303 Bkz. Bkz. Ibn Khaldn, The Muqaddimah. An introduction to history, Arapadan Franz Rosenthal tarafndan
evrildi, Cilt 3, New York 1958, s. 123; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 62.
304 bn el-Bann el-Marrku, Tal aml el-isb, ed.
M. Suvs, Tunus 1969, s. 63-66; Franszca evirisi Marre,
Aristide: Le Talkhys dIbn Albann, traduit pour la premire fois..., Atti dellAccademia Pontificia deNuovi Lincei ierisinde (Roma) 17/1864/289-319, zellikle s. 311313 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
seri ierisinde Cilt 44, s. 1-31, zellikle s. 23-25).
305 Cantor, M.: Vorlesungen ber Geschichte der Mathematik, ayn yer, Cilt 1, s. 808.
55
ncs Muammed b. Abdullh el-ar

(7./13. yzyl)a bamldr306. spanyol matematiki Juan de Ortegann (. 1568 civarnda)
karekkn bulunmasnda kulland metot da
muhtemelen bununla balantldr307.
Fizik ve teknik alanndan da olduka byk ilgi
uyandran bir saate iaret edilmelidir. Tarihi
all b. Aybek e-afednin (. 764/1363) hakknda bilgi verdii bu saat yukarda ad geen
bn e-tirn eseridir. Onun tarafndan icat
edilen bu mekanizmay grmek amacyla bn
e-tr amda ziyaret eden e-afed saati
u ifadelerle tantmaktadr308: Bu saat duvarda dikey olarak asl bulunmaktadr, ... bir
kemer (veya kpr, anara) eklinde ve 3/4
arn boyundadr, ... gece ve gndz susuz ve
kumsuz olarak dnmektedir, zel bir biimde
kurallandrlm olarak gk kresi hareketlerini takip etmektedir, ... ve hem gnn 2 x 12
eit, hem de gndzlerin 12 eit saate blnmesi esasna gre zaman gstermektedir.
Bu ksa ama zl tanmlama, bizi u tahmine
gtrmekte: Burada sz konusu olan muhtemelen bir mekanik arlk saatidir.
306 Bkz. Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Eb Zakarj el-ar, Bibliotheca mathematica ierisinde
(Leipzig) 3. seri, 2/190112-40, zellikle 37-39 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde
Cilt 77, s. 322-360, zellikle 357-359).
307 Bkz. Vernet, J.: Dictionary of Scientific Biography
Cilt 1, New York 1970, s. 437.
308 Bu alnt e-afednin Kitb el-Vf bi-el-Vefeyt
adl eserinin henz yaynlanmam olan 20. cildindendir
ve Description de Damas isimli Franszca versiyondan E. Wiedemannn serbest evirisidir. Bkz. Eilhard
Wiedemannn Fritz Hausern katklaryla yaynlad
ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich LeopoldinischCarolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher
ierisinde Cilt 100, 5, Halle, 1905, s. 19, Tekrarbasm: E.
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt, 3, s.
1211-1482, zellikle s. 1229, ve Natural Sciences in Islam
ierisinde Cilt 41, s. 21-292, zellikle s. 39).
56
G R
Optik alannda, 8./14. yzylda da eskiden

olduu gibi yaratcln gsteren Arap-slam
kltrnn en nemli ahsiyetlerinden birisiyle karlamaktayz. Bu kii, bizim olaanst
bir fiziki ve matematiki olarak da tandmz
Kemleddn Muammed b. el-asan el-Fris
(665-718/1267-1318)dir. bn el-Heysemin
Optikine yazd ve henz gerektii lde ve kapsamda deerlendirilmeyen antsal
erhinde, Ten el-Menir isimli eserinde,
gkkua fenomeninin r ac bir aklamasn bulmaktayz. Bu aklamay, ncleri
olan bn el-Heysem ve bn Sn 5./11. yzylda
btn uramalarna ramen yapamamlard
(Katalog Cilt III, s. 166 vd.). Gkkuann
optik olarak alglanmas ki ona gre bu alglama saydam, kresel ve birbirlerinin yaknnda bulunan damlalarn zel mahiyetine
dayanmaktadr gne nn bir damlaya
girme ve kmas esnasnda iki kat krlmasyla
ve bir veya iki kat yansmasyla gereklemektedir. Bu sonuca Kemleddn el-Fris, cam
ya da kaya kristalinden (kuvars-Necef ta)
mamul bir kre zerinde gerekletirdii bir
dizi sistematik deney sonucunda ulamtr
(Katalog III, s. 166).
imdiye kadar tespit edildiine gre,
Kemleddnin optik alannda ulat nemli
aratrma sonularndan birisi de gzbebeinin yapsna ilikin retisidir. Kemleddnin
Galenin aklamasn optik prensipleriyle badatrlamaz gerekesiyle reddettiini ve deneylerle destekli kontrol yoluyla
iin hakikatini aram olduunu [bundan bir
buuk yl nce aramzdan ayrlan aziz dostum, byk bilgin] Matthias Schramm309 tespit etmitir. Kemleddn el-Fris, kesilen
bir koyundan ald gz zerinde deneylerini
yapmtr. Bu esnada o ilk olarak itiraz edile Matthias Schramm 19.01.2005 tarihinde aramzdan
ayrld. Bu not yazar F. Sezgin tarafndan eviriyi kontrol
ettii srada eklenmitir.
309
Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der

arabischen Literatur, Sudhoffs Archiv fr Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften ierisinde (Wiesbaden) 43/1959/289-316, zellikle s. 311-316.
mez bir ekilde mercein n yzeyinden gelen

yansmay tespit etmi ve bu yansmay kendi
teorisi erevesinde mkemmel bir ekilde
temellendirmitir. Schramm, Kemleddnin
ulam ulduu sonucun ta 1823 ylnda ilk
olarak Johannes Evangelista Purkynje tarafndan tekrar ulalan sonula ayn olduuna
iaret etmektedir.
Kemleddnin gkkua fenomenine getirdii aklamann, 14. yzyln ilk on ylnda pek tannmayan Dominik kei Freibergli
Dietrichin (Theodoricus Teotonicus) De
iride et radialibus impressionibus isimli eserinde ok nemsiz farkllklarla grlmesi
Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu tarihine ilikin bak asndan ok
byk bir nem tayor. 1902 ylnda fiziki G.
Hellmann, sadece bilgisizlikten ya da Arapslam bilimlerinin Avrupada resepsiyonu ve
zmsenmesi srecini gz nnde bulundurmadndan, Freibergli Dietrichin kitabndaki gkkua teorisine ilikin aklamasn
Orta a Avrupasnn fizik alanndaki en
byk baars310 olarak tanmlamt.
Freibergli Dietrichin kitabna ynelik bu mbalaal vgden hemen sonra Kemleddnin
eseri E. Wiedemannn rencileri arasnda
tannd ve Kemleddn ile Freibergli Dietrich
arasnda bir balant olup olamayacana ilikin sorulara cesaret edildi. Bu elbette, resepsiyon ve zmsenme srecinin, bu srecin
neminin, boyutunun ve ne tarzda olduunun gnmzdeki akla kavuturulmad
bir dnemde gereklemiti. Aklamalardan
bir tanesi, Otto Wernerin311 1910 ylnda
Leonardo da Vincinin fizii zerinde yapt
almada yer almaktadr ve nemi sadece
bizi burada ilgilendiren soru asndan ibaret deildir. Werner, Kemleddnin kitabnn
Avrupada tannd ve Leonardo da Vinci
tarafndan kullanlm olmas gerektii tahmininde bulunmaktadr. Ayrca Kemleddn ile
Dietrichin tanmlamalar arasnda ok yakn
310
Meteorologische Optik 1000-1836, Berlin 1902

(=Neudrucke von Schriften und Karten ber Meteorologie und Erdmagnetismus serisi ierisinde Cilt 14), s. 8.
311 Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora 1910, s. 111.
G R
bir iliki olduu grndedir (Katalog III,

169 vd.). Bizce u konuda hibir kuku yoktur:
Freibergli Dietrich, Kemleddnin almalar hakknda, ya kitabyla dolayl tankl
ile ya da dorudan doruya slam dnyasndaki ikameti esnasnda bilgi sahibi olmutur. Hem ekirdek soruda hem de ayrntlarda ortaklklar o kadar byktr ki, burada birbirinden tamamen bamsz yaplm
ilerden bahsedilemez. 14. yzyln ilk yars,
Arap-slam kltr evresi bilimlerinin kuzey
Afrikadan Fransaya ve talyaya, Suriyeden,
Anadoludan ve randan dorudan doruya
ya da stanbul zerinden ksa bir zaman ierisinde talyaya ve Orta Avrupaya ulama yollarn bulduklar bir periyot olarak belirir. Din
adam kimlikli araclar, zellikle Dominiken
tarikat mensuplar, bu resepsiyon srecinde
kendilerine zg yeteneklerini ispat etmiler
ve ok byk hizmette bulunmulardr.
Tpta, birok konunun yan sra, enfeksiyonun
mahiyeti hakknda net bir bilgi sahibi olunduu izlenimi vardr. Mslman spanyada,
749/1348 ylnda bat Akdeniz lkelerinin
maruz kald ok ykc veba salgn dolaysyla baz eserler ortaya kmtr. Bunlardan
bazlar unlardr: Muammed Abdullh bn
el-abin (713-776/1313-1374)312 Munit.
es-Sil an el-Mara el-Hil, Amed b. Al
bn timenin (. 770/1369)313 Tal elara el-id f Tafl el-Mara el-Vfid,
2, s. 372; Mller, M.J.: Ibnulkhatbs Bericht ber die Pest,
Sitzungsberichte der Kniglich Bayerischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde (Mnchen). Philosophisch-philologische Klasse 2/1863/1-34 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 93, s. 37-70).
2, s. 369; Bkz. Ayrca M. el-Arab el-ab tarafndan
e-bb ve-el-Eibb f el-Endls el-slmye adyla tahkik edilmi ve yaynlanm olan seki, Beyrut 1988, Cilt
2, s. 161-186; Almanca eviri, Dinnah, Taha: Die Schrift
von Ab afar Amed ibn Al ibn Moammed ibn Al
ibn timah aus Almeriah ber die Pest, Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig) 19/1927/27-81
s. 239-293); Antua, Melchor M.: Abenjtima de Almera
y su tratado de la peste, Religion y Cultura ierisinde (El
Escorial/Madrid) 1,4/1928/68-90 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 92, s. 294-316.
57
Muammed b. Al e-ernin (doumu

727/1327)314 Ta en-Nebe an Emr elVebe isimli eserleridir. Gnmze tam olarak
ulam ilk iki eser, bulac etki hakknda
yazarlarnn tecrbelerini aktarmaktadr. bn
el-abin nemini Marcus Joseph Mller,
daha 1863 ylnda Arapa metni Almanca
evirisiyle birlikte yaynlayarak tp dnyasna
ulatrlmt. Max Meyerhofa315 gre veba
hakkndaki Arapa risaleler, 14. ve 16. yzyllar arasnda Avrupada bu konuda yazlm
olan eserlerden ok ok ileri bir seviyededir.
bn el-abin birka cmlesi bunu belgeler:
[Hastaln] bulacl tecrbe, aratrma,
duyular yoluyla alglama, otopsi ve gvenilir haberler yoluyla sabittir, bunlarn hepsi
de ispat materyalleridir. Bu meseleye bizzat
ahit olan veya hakknda bilgisi bulunan herkes bilir ki, bu hastala dar olan kiilerle
temasta bulunanlar lyorlar; temasta bulunmayanlar ise salkl olarak kalyorlar. Ayrca
bu hastaln bir evde ya da bir mahallede bir
elbise veya kap yoluyla ortaya kt, hatta
bir kpenin bile ayn kpeyi takan baka
bir ahsn lmne sebep olaca, bir kimse
yznden btn bir ev halknn yok olaca,
hatta bu hastaln bir ehirde tek bir evde
ortaya kmas ve buradaki hastalarla temasta
bulunanlarda hemen ba gstermesi, sonra
komularda ve zellikle bu hastann evini ziyaret eden akrabalarda bu hastaln grlmesi
ve bu emberin gittike geniledii herkesin
malumudur. Ve veba salgnnn hakim olduu
bilinen bir lkeden bu hastal tayan birinin
314
Bkz. Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un mdecin du

royaume de Grenade. Muammad a-aqr, Hespris
(Paris) 33/1946/31-64 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt 92, s. 181-214).
315 Science and medicine, The Legacy of Islam ierisinde,
ed. Arnold, Th.: Londra 1931, s. 311-355, zellikle 340341 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 99-147, zellikle s. 132-133); Bkz. Ayrca von Grunebaum, Gustave E.: Medieval Islam. A study in cultural
orientation, 2. bask Chicago 1961, s. 335-336.
58
G R
gelmesine dein tamamen salkl sahil ehirlerinde bu hastaln ortaya k tarihi ile hastal tayan kiinin geli tarihinin rtt
bilinmektedir316.
Arap-slam kltrnde tp biliminin bu
dnemde kaydettii ilerlemenin bir baka
belirtisiyle adaa b. brhm el-Mr eailnin (8./14. yzyln ikinci yars) oftalmoloji alannda kaleme ald olduka hacimli
ders kitab el-Umde el-Kuliyye f el-Emr
el-Baariyye317 adl eserinde karlamaktayz.
J. Hirschberg bu eserin Hayvan gzlerinin
insan gznden farkllklar ve insan gznn kendine has zellikleri318 konulu birinci blmn 6. ksmnda grme organnn
karlatrmal anatomisinin ve fizyolojisinin
nve halini bulmaktadr; bu karlatrmal
anatomi ve fizyoloji, bilimsel biimde ilk olarak 19. yzyln ikinci yarsnda oftalmoloji el
kitaplarndaki yerini almtr (Katalog Cilt IV,
s. 17).
Tp konusunda son olarak 8./14. yzyln balangcnda doan Tenksnme-i ln der
Funn-i Ulm-i it isimli Farsa eser anlmaldr. Bu eser in Bilimlerini ele almakta
ve yazar olarak lhanllarn vezir-i azam
Rededdn Falallh b. mduddevle (645718/1247-1318) adn tamaktadr319. Bu kitap
316 M.J. Mller tarafndan evrilmitir, a.e., s. 18-19

(Tekrarbasm: 54-55), burada ok kk deiiklikler yaplmtr..
2, s. 170.
318 Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der
Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (=GraefeSaemisch, Handbuch der gesamten Augenheilkunde, Cilt
13), s. 156-159.
319 Bize kadar ulam, Rededdnin kendi dneminde yazlm tek el yazma stanbulda, Ayasofya 3596
(264 vd., 713 hicri) bulunmaktadr. Tpkbasm Mcteb
Mnuv tarafndan yaplmtr, Tahran 1972; Jahn, Karl:
sadece bize ulamayan eserlerin yeteri

lde karakteristiklerini iermekle kalmamakta, ayrca bu vezir-i azamn olaanst byleyicilikteki ufuk ve ilgi geniliinin apn bize aktarmaktadr... Gnmze
ulaan bu kitap, girite Tenksnmede
zetlenen, arlkl olarak mediko-farmakolojik 4 eserin karakterizasyonu sonrasnda kendisini, ksmen iir formundaki
bir anatomi kitabnn Farsa evirisi olarak
ortaya koymaktadr ve balk olarak kitabn
szde inli yazarna nispetle <Wang Shuho>
ismi verilmektedir. Burada sz konusu olan
mehur hekim Wang Shu-honun (265-317)
Mo-ching adl klasik eseri deil, aslnda nabz
izleme modaliteleriyle ve hayati insan organlarnn anatomisini ele alan ve Kin Hanedan
(1122-1234) dneminde inin kuzeyinde
yazlm Mo-cheh adl eserdir. Kukusuz
ince orijinalinden alnan birok illustrasyonuyla bu szde <Wang Shu-ho>, Yakn
Douda ve hatta Bat dnyasnda <resimli in anatomisinin> ispatlanabilir en eski
rneini tekil etmektedir. Ksmen eski in
ilalarn ksmen de dier ilalar ele alan farmakoloji kitab formundaki nc esere, asl
meslei hekimlik olan Rededdn Falallh
bir ek blm eklemitir. Bu ekte Falallh,
Yunanlar tarafndan bilinmeyen in ilalar listesini, kullanmlar ve etkilerinin kesin
tanmlamalaryla birlikte bir kitap formunda
bir araya getirmitir320.
The still missing works of Rashd al-Dn, Central Asiatic

Journal (Wiesbaden) 9/1964/113-122; ayn yazar Wissenschaftliche Kontakte zwischen Iran und China in der Mongolenzeit, Anzeiger der Philologisch-historischen Klasse
der sterreichischen Akademie der Wissenschaften ierisinde (Viyana), 106/1969/200-211.
320 Jahn, Karl: Wissenschaftliche Kontakte zwischen Iran
und China in der Mongolenzeit, ayn yer, s. 201-203.
G R
Corafya alannda da, Arap-slam kltr

evresinde nceki yzyllarda yrtlen, yeryznn matematiksel olarak kavranmasnn ve buna bal olarak yeryznn kartografik tasvirinin yeni bir kaliteye eritiine
ilikin ilgin kantlar elde bulunuyor. slam
dnyasnn batsndan astronom ve matematiki Murcial (Mrsiyeli) Muammed
b. brhm bn er-Ramn (. 715/1315)
97 yeri kapsayan nemli bir, koordinatlar
izelgesini tanyoruz. Bu izelge gstermektedir ki, boylam derecelerinde yaplan radikal Endls-Marip tashihlerinin o dnemin
meskn blgelerinin daha byk bir ksmna
uzandn ve Akdenizin byk ekseninin
boylamnn 44 ye indirildiini gsteriyor ki,
bu gnmz deerinden sadece 2 daha uzundur. Elbette tashih sadece Akdenizin byk
ekseni boylamyla snrl kalmamt. Bu tashih
meskn blgelerin bat snryla Badatn dou
sunda bulunan yerler arasndaki deerlerde
de kendini gsteriyor. Boylam derecelerinde yaplm radikal dzeltmeler ieren dier
izelgelerden, bunlarn bize kadar ulaanlarnn ok geni bir yaylma alan bulduu
tahminine iletmektedir. 20. yzyln ortalarnda spanyol oryantalist J. Mills Vallicrosa
tarafndan bulunan bu tarz bir izelge bizim
sorumuz asndan ok nemlidir. ok byk
bir ihtimalle, Endlsn dousunda bulunan Tortosa (ara) ehrinde ortaya km
olan bu izelgede Badatn sfr meridyen
noktas olarak kabul edilmesi ve orann batsnda bulunan yerler iin kaydedilen boylam
derecelerinde kazanlan tashihlerin buna gre
ayarlanm olmas bizi hayrete drmektedir.
Latinceye evirilen bu izelge bize ayrca bir
Portekiz redaksiyonuyla ulamtr, spanya,
Bat Avrupa, Bat Akdeniz blgesinde bulunan 31 yerin koordinatlarn iermektedir.
Her ne kadar bu izelge yazma ve okuma
hatalarndan uzak deilse de, Bat Avrupada
59
Arap-spanyol kartografyasnn tesinde ulalan byk gelimenin bir belgesidir. rnek

olarak Londra verilebilir. Londrann koordinatlar bu izelgeye gre Badattan hareketle L4200', B4800' dr (bugnk veriler
L4426', B5130'). Londra ile Badat (Babil)
arasndaki boylam fark Ptolemede 18 lik,
el-Memn corafyaclarnda hl 9 lik bir
hata gsterirken, bu izelgede sadece 226'
lk bir sapma grlmektedir. Daha fazla
rnekler iin Geschichte des arabischen
Schrifttumsa321 iaret ederek unu vurgulamak istiyorum: Matematiksel corafya tarihi
iin esas tekil eden bu tashihler imdiye
kadar tamamen bilinmez olarak kaldlar ve bu
yzden de, Avrupada 13. yzyldan 14. yzyla gei dneminde ortaya kan yeni haritalarn kkenine ilikin sorunun tartmasnda hi
gz nne alnmadlar.
Badatn batsnda bulunan blgelerin matematiksel olarak kavranmas srecinde Arapslam corafyaclar ve astronomlar iin,
Bizans hakimiyetinde bulunan Anadolu ve
Ege civar uzun bir sre alma alanlarnn
dnda kalmtr. Bugn ulalan bilgilere gre
bu durum 6./12. yzyln sonundan itibaren
deimeye balam grnmektedir. Bizi doruluklar ile hayrete dren, 13. yzyldan 14.
yzyla gei dneminde Avrupada birdenbire ortaya kveren sz konusu blgelerin ve
Karadenizin haritalar, mesela Giovanni da
Carignanonun eseri olarak bilinen harita322,
sadece yerinde, gerekli bir zaman sresince ve
devlet destei ile yaplan astronomik gzlemlerin ve yeryz lmlerinin sonucu kabul
edilebilirler. Biz, en ge 7./13. yzylda slam
hakimiyetinde ortaya kmas muhtemel sadece birka Anadolu koordinat bilmekteyiz. lk
321 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 332-337.

322 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 332-337.
G R
60
olarak muhtemelen 8./14. yzyln ilk yarsndan gelen ve Abdulalm b. Sleymn at323 isimli birinin usturlaba dair yazd
bir kitapta bulunan erken dnem Osmanl
izelgesi bize 151 yerin koordinatlarn vermektedir; bu yerlerin sekizde biri Anadoluda
bulunmaktadr. Bu izelge, Osmanl bilginlerinin, en azndan Anadolu enlem-boylam
dereceleri ann ekillendirilmesine ok
erken katlmlarnn bir belgesidir. Bu izelge ayrca, Anadolunun matematiksel olarak kavranmasnda daha o dnemde geree
ok yakn bir kesinlik elde edilmi olduunu
gsterir. izelgenin Akdenize ilikin vermi
olduu koordinatlar da bu tarz bir kesinlie tanklk eder. Mesela biz bu izelgede,
Roma ile stanbul ve Roma ile skenderiye
arasndaki boylam farklarnn bugnk deerlerden ok az ayrlk gsterdiini grmekteyiz. Anadolunun bat-dou ve kuzey-gney
boyutlar asndan e-tnin stanbul ve
Ahlata (Anadolunun dousunda) ilikin verdii deerleri burada ele alalm. Boylam fark
bugnk deerden sadece 129' farkllk gstermektedir, hatta enlem fark sadece 2 dr.
Okuyucuda, 8./14. yzylda ulalan sonularn nemine ilikin uygun bir tasavvur oluturabilmak iin u durum vurgulanmaldr:
Ad geen yerler arasndaki enlem ve boylam
farkllklarnn hatasz lmne ilk olarak 20.
yzylda ulalmtr.
8./14. yzyln ilk yarsnn Arapa ve Farsa
kaynaklar bu konuya ilikin o kadar ok dokman ve veri sunmaktadr ki buna dayanarak o
dnemin birok haritac ve corafyacsnda u
fikrin mevcut olduunu varsaymaktayz: Kesin
ve doru enlem-boylam bilgileri geree en
yakn haritalarn oluturulmasnda vazgeilmez bir temeldir. u anki bilgime gre bunun
en nemli kantlarndan biririni ok ynl bir
bilgin olan ve yukarda in tbb hakkndaki
eserinden sz ettiimiz Rededdn brakm-
323
tr. Onun kitaplarn uygun biime sokmakla

grevli asistan, hocasnn corafya kitabnda
yedi iklimin tasvirinin, meskn blgelerin baz
ksmlarnn, denizlerinin, dalarnn, vadilerinin vs. bu konuyla ilgili kitaplarda verilen
enlem-boylam dereceleriyle birlikte verildiini, dier eserlerdeki bilgilerle doruluklarnn
kontrol edildiini ve verilen bilgilerin yanl
olmamas iin bahsi geen lkeleri tanyanlardan bilgiler toplandn sylemektedir.
Ayrca, haritalarn bykl sebebiyle ve
iin uzmanlarnn metotlarna gre izilmi
haritalarn mmkn olabildiince anlalabilir ve grlebilir olmas ve yerleim yerlerinin en doru ekilde iaretlenmesi iin kitaba
allmadk byk bir formatn seildiini de
renmekteyiz324.
Bu dnemden Arapa ve Farsa olarak, yani
orijinal dilleriyle bize ulaan harita materyalinin, Anadoludan Orta Asyaya uzanan
blgelerin kabaca izilmi bir taslaktan ibaret
olmas hayflanacak bir durumdur. Bu harita, Fars corafyac ve tarihi amdullh elMstevfnin (. 740/1340) Nzhet el-ulb
isimli eserinde bulunmaktadr. Harita325 ekvatorun kuzeyinde boylamda 63 den 112 ye,
enlemde de 16 den 45 ye kadar uzanmaktadr. Bir dik alarla kesien (ortogonal)
derece anda 120 blgenin isimleri kaydedilmitir. Kullanc, haritay evreleyen izelgelerde koordinatlar okuyabilir. Bu haritann
kendine has nemi, ierdii derece ann,
yukarda bahsi geen Meral astronomlar
tarafndan entegre edilmi ve Toledonun
2830' batsndaki sfr derece meridyeninden
balayarak saylan bat-dou boylam dereceleriyle belirlenmesinde yatmaktadr. Buna
ek olarak, aka grlen baz hatalar bir
324
Bkz. Quatremre, tienne: Raschid-eldin. Histoire

des Mongols de la Perse, Paris 1836 (Tekrarbasm: Amsterdam 1968), giri s. CXLVIII, CLX; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 314.
325 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 200-210; Cilt 12, No.
16a.
G R
yana braklrsa, boylam derecesinin bugnk

deerlere 3 ya da 4 kadar yaklat dile getirilebilir.
Arap-slam kltr evresinin corafya alanndaki nemli katklarndan birisi de, Fasn
Tanger kentinden Muammed b. Abdullh
bn Batann (703-770/1304-1369) byk
seyahatnamesidir. bn Bata 22 yanda
vatanndan ayrlp, Mekkeye doru yola km, skenderiye ve Kahireyi ziyaret etmi,
Nil boyunca giderek Syeneye (bugn Assuan)
ulam, oradan Suriye ve Filistine gemi,
Arabistan Mekkeye kadar dolam, daha
sonra dou Afrikaya ynelmi ve Mozambike
kadar uzanmtr. Ayrca Anadoluyu,
Bizans ve 55 enlem derececesine kadar
Gney Rusyay, Orta Asyay, Hindistan,
Malezya Yarmadas ve ini ziyaret etmitir.
Konaklad duraklarda ok uzun sre ikamet
etmi ve baz yerleri defalarca ziyaret etmitir. Ayrlndan 24 yl sonra tekrar Tancaya
dnmtr. kinci seyahati onu Endlse,
ncs ise Kuzey Afrikaya gtrmtr.
Toplam 27 yl sren seyahatleriyle bn Bata,
Richard Hennigin326 ifadesiyle, eski an ve
ortaan ortaya kard en byk dnya
seyyahdr. bn Batann olduka hacimli
seyahatnamesi, ok keskin gzlem yetenei
yannda tarihi-corafi, etnik ve kltr tarihini
ilgilendiren nesneleri alglayabilmesi sebebiyle paha biilemez bir corafya ve tarih dokmandr (Katalog Cilt III, s. 8).
8./14. yzylda birok dnya, ehir ve yerel
tarihi, hem btn slam periyodunu ieren hem de sadece bu yzylla snrl kalan
biografik ve baka trden eserler ortaya karan historiyografya alanndan sadece bir dnya tarihi ve ansiklopediyi ele
almakla yetineceim. Dnya tarihiinden
kastm, yukarda ad geen ok ynl bilgin
Rededdn Falallh (. 718/1318)n antsal
eseri Cmi et-Tevrdir. Bu eser 700/1301

ylnda lhanl znn direktifiyle, ilkin
Moollarn ve Trklerin tarihi olarak balam ama birka yl sonra znn kardei ve
ardl Olcaytunun arzusu zerine evrensel
tarih eseri haline getirilmi ve 710/1311 ylnda tamamlanmtr. lk cilt Cengiz Hann ve
onun Dou ve Bat Asyadaki ardllarnn tarihini, ayrca Trk ve Mool boylarn ilemektedir. kinci ciltte, Moollarla mnasebetleri
olan milletlerin tarihi ayrntl bir ekilde ele
alnmaktadr. Bu cilt, slam ncesi Pers imparatorluklaryla balamakta, peygamberler ve
halifeler tarihiyle devam etmekte, randaki
slam hanedanlar, Ouzlar, Trkler, inliler,
Yahudiler, Frenkler ve en sonda Budizm
arlkl olarak Hindistan ele almaktadr.
Corafyaya ayrlm olan nc cilt kaybolmutur.
Rededdnin kitab kukusuz Arap-slam
kltr evresinde, yabanc milletlerin tarih
ve kltrlerinin ayn evrede yaayan milletlerin tarih ve kltrleriyle birlikte ele
alnd ilk evrensel tarih deildir. Bu eserin birok ncs vardr, Al b. el-useyn
el-Mesdnin (345/956 baz kaynaklarda
346)327 Murc e-eheb, Abr ez-Zemn
ve Kitb el-Acib isimli eserleri, Mabb
b. usann el-Menbicnin (350/961)328
el-Unvn el-Kmil i, amza b. el-asan
el-fehnnin (. 360/970)329 Tevr Sin
Mulk el-Ar ve-el-Enbiy s, Eb er-Reyn
Muammed b. Amed el-Brnnin (362440/973-1048)330 el-sr el-Biye an elurn el-liyesi (Yunanlarn, Romallarn,
ranllarn, Sod, rizm ve arrn sakinlerinin, Kptilerin, dier Hristiyanlarla
Yahudilerin dnemleri ve kutsal gnler tak-

328
326
Terr incognit, Cilt 3, Leiden 1953, s. 213.
61
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 338.
329 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 336.
330 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 270-271.
62
G R
vimleri hakknda) ve Ta m li-el-Hindi

ve daha birok benzer eser Rededdnden331
nce ve sonra yazlmtr. Ama Rededdn
bu eserinde Moollara ve onlarla irtibatl
olan milletlere dair yeni bir yol takip etmek
istemitir. Bu yol, ilgili milletlerin orijinal
tarih kaynaklarna bizzat bavurmaktr332.
Bu hedefe Rededdn, en azndan Mool
tarihinde ulam grnyor. Eserin btnne hakim olan tarafszlk ve objektiflik anlay el-Brnnin yukarda bahsedilen el-sr
el-Biye an el-urn el-liye ve Ta
m li-el-Hind isimli eserlerini hatrlatmaktadr. Ancak bu son eser, yresel ve yerel
kaynaklarn yardmc olarak kullanlmas bir
yana, yazarn Hindistandaki uzun sren ikameti srasnda bizzat yapt gzlemler ve
halkla dorudan temasa gemek suretiyle
oluturduu bilgilerin sonucu ortaya kmtr
ve bylece dnce tarihinde tarihinde esiz
bir yere sahiptir.
Yine 8./14. yzyln ilk yarsnda byk
hacimli ilk ansiklopediler ortaya kmtr.
Bunlardan ilki Cemleddn Muammed b.
brhm el-Ktb el-Vav333 (632-718/12351318) tarafndan yazlm olan Menhic
el-Fiker ve-Mebhic el-ber334 isimli eserdir. Gkyz, yeryz, hayvan ve bitki dnyas gibi konular da ieren bu eser, genel
karakteri ierisinde yazarnn belirgin edebi
eilimine tanklk etmektedir. Msrl tarihi ihbeddn Amed b. Abdulvehhb en-
331
Bkz. Rosenthal, Franz: A history of Muslim historiography, Leiden 1952, s. 114-130.

332 Jahn, Karl: Die Erweiterung unseres Geschichtbildes
durch Rad al-Dn, Anzeiger der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Philologisch-historische Klasse ierisinde (Viyana), 107/1970(1971)/139-149, zellikle
s. 143.
333 Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 54-55, Suppl. Cilt 2, s.
53-54; Sezgin, F.: tpkmasma yazd nsz.
334 Tpkbasm 2 cilt halinde Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan 1990.
Nuveyr (677-732/1279-1332) bu eserden

esinlenerek 30 ciltlik ansiklopedik eserini,
Nihyet el-Ereb f Funn el-Edeb335 ortaya
koymutur. Bunun hedefi, eitimli bir [devlet] ktibi veya idarecisi iin gerekli bilgileri
bir araya getirmektir. en-Nuveyr, ncsnn
aksine, eserinde sadece disiplinlerin (funn)
saysn artrmakla kalmamakta mesela tarih
bilgisini de bu alanlardan birisi olarak kabul
ederek, insanla ilgili btn olaylar ve ileri ve
kurumlar kitabna alabilmitir ayn zamanda muhtevay yeniden gruplandrmaktadr: 1)
Gkyz ve Yer, 2) nsan, 3) Hayvanlar alemi,
4) Bitkiler alemi ve 5) Tarih. Bu ansiklopedi
bizi, gnmze ulamayan kaynaklarn izine
gtrmektedir ve o dnemin tarihi hakknda
en iyi bavuru kaynaklarndan birisidir.
Bu yzylda ortaya kan ansiklopedilerden
ncs Meslik el-Ebr f Memlik elEmr isimli, ihbeddn Amed b. Yay
bn Falallh el-mer (700-749/1301-1349)
tarafndan yazlan eserdir336. Bu eser 741/1341
ve 749/1349 yllar arasnda, yazar amda
[devlet] ktiplii yapt srada domutur.
bn Falallhn, Kahiredeki 740/1339 ylna
kadar devam eden ikameti esnasnda kendine
ait ansiklopedik bir eser kaleme alma fikrine ulam olmas muhtemeldir. Orada enNuveyrnin ok byk rabet gren eserini
tanm olabilir. Yine de bn Falallhn kitab, hedefi ve sistematii itibariyle ncsnn
eserinden farkldr. Meslik el-Ebr bir beeri-corafik ansiklopedi olarak nitelendirilirse
bu yanl bir deerlendirme olmaz. Eserin
335
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 139-140, Suppl.

Cilt 2, s. 173-174; Kratschkowsky, I.: Encyclopdie des
Islm ierisinde, Cilt 3, Leiden 1936, s. 1045-1047; Chapout-Remadi, Mounira: Encyclopaedia of Islam ierisinde. New edition, Cilt 8, Leidn 1995, s. 156-160.
175-176; Daha fazla bibliografik bilgiler iin tpkbasmn
n szne bkz.
G R
ad da bu tr bir nitelemeye uygun dmektedir. 27 ciltlik bu eserin ilk 4 cildi corafyaya

adanmtr. Dier ciltler insanlarn dnsel
alandaki baarlarn onlarn iinde bulunduklar evreleri ele alarak ilemektedir. Eserin
tamam, henz tam olarak gelimemi bir
ansiklopedi kavram izlenimi uyandryorsa
da, gnmze ulamayan kaynaklardan derlenen zengin ierii ve kendi dneminde bilimin ulat seviyeyi gstermesi bakmndan,
o yzyln en nemli yaznsal baarlarndan
birisidir. Benim kanaatime gre, bu eser ierisinde el-Memn corafyasndan bize ulaan
dnya haritas, adet iklim haritas ve zengin metin paralar, corafya ve kartografya
tarihinin en nemli dokmanlar arasnda
bulunuyorlar337.
8./14. yzyln ansiklopedilerinden, dnemin
olgunluunu yanstan, Arap-slam bilimlerinin tinsel bilimler alannda ulat en
byk baarlarndan olan bir esere dnyoruz. Bu eser, Abdurramn b. Muammed
bn aldnun (732-808/1332-1406)338 tarih
eserine yazd Muaddime yani Giritir.
bn aldnun Merinid sultan Eb Fris
Abdulazze (dnemi: 768-774/1366-1372)
ithaf ettii ve 779/1377de tamamlad dnya
337 Tpkbasm 27 cilt halinde Institut fr Geschichte der

Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan 19881989 yllarnda yaplmtr, indeksler ise yine ayn kurum
ve yerde 3 cilt halinde 2001 ylnda baslmtr.
338 Tunusta domu ve Fas, Granada, Tlemsan, Tunus
ve ld yer olan Kahirede ok nemli yksek devlet
grevleri stlenmitir, bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2,
s. 242-245, Suppl. Cilt 2, s. 342-344; Bel, Alfred: Encyclopdie des Islm ierisinde, Cilt 27, Leiden ve Leipzig
1927, s. 419-421; Sarton, G.: Introduction to the history of
science, Cilt 3, Ksm 2, s. 1767-1779; Talbi, M.: Encyclopaedia of Islam ierisinde. New edition, Cilt 3, Leiden ve
London 1971, s. 825-831; Rosenthal, Franz: Dictionary of
Scientific Biography ierisinde Cilt 7, New York 1973, s.
320-323.
63
tarihi el-ber ve-Dvn el-Mbtede ve-elaber isimli eserine ek olarak tamamlanan

Muaddime, 19. yzyln balarnda AntoineIsaac Silvestre de Sacy339 ve Joseph von
Hammer-Purgstall340 isimli bilim adamlarnn bu eserin ieriine dikkat ekmelerinden
sonra, oryantalistlerin ve oryantalist olmayan
bilim adamlarnn ilgisini kendisine ekmitir.
Bilim adamlar dnyasnda daha zel ilgiyi,
Joseph von Hammer-Purgstalln bn aldnu
Arap Montesquieus341 olarak nitelendirmesi uyandrmtr. Bu Prolegomenada
nemli sosyolojik, ekonomik, psikolojik
temel dnceler, bilim tarihi ve tarih felsefesi grleri kefedilmi ve byk bir hayranlkla yorumlanmtr. bn aldn pek ok
kii tarafndan sosyoloji ve tarih felsefesinin
kurucusu grlmtr. Baz aratrmaclar da
bn aldnda, btn bilim dallarnn temel
problemlerinin ilendii gryle yetinmilerdir. Devlet teorisi bakmndan Muaddime,
Niccol Machiavellinin (. 1527)342 Il principe adl eseriyle karlatrlmtr.
Sava teknii alannda, ateli silahlar konusunda bir nceki yzylda balayan geliim 8./14. yzylda da devam etmitir. St.
Petersburg Asya Mzesinin343 Narodov Azii
Enstits (Asya Halklar Enstits)nde bulunan ve muhtemelen 14. yzyln ilk yarsn-
339
Ibn-Khaldoun makalesi Biographie universelle ierisinde (Michaud), Cilt 21, Paris, 1811 ylndan ok ksa bir
sre sonra, s. 268-270.
340 Sur lintroduction la connaissance de lhistoire. Clbre ouvrage arabe dIbn Khaldoun, Journal Asiatique
ierisinde (Paris) 1/1822/267-278.
341 ber den Verfall des Islams nach den ersten drei Jahrhunderten der Hidschrat, Viyana 1812 (gremedim), bkz.
Sarton, G.: ayn yer, Cilt 3, 2. Ksm, s. 1776.
342 Bkz. Gilbert, Allan H.: Machiavellis Prince and
its forerunners, Durham, N.C. 1938, s. 280 (gremedim),
bkz. Sarton, G.: ayn yer, Cilt 3, 2. Ksm, s. 1769-1775.
343 Bugnk signatr C 686da bulunan yazma el-Mazn
f Cm el-Funn adn tamaktadr.
64
G R
da yazlan sava teknii konulu anonim bir

eserde, barutun muharrik gc yoluyla bir
mermiyi frlatmaya yarayan ii oyuk mzraktan ibaret bir ateli el silah tantlmaktadr. Grnen o ki bu tr ateli el silahlar
Avrupaya ilk olarak 8./14. yzyldan 9./15.
yzyla gei dneminde ulamtr (Katalog
Cilt V, s. 133). Bunun yansra, yine ayn el
yazmasnda, havan benzeri bir ateli silahn
resmi bulunmaktadr. Ama bu silah metindeki
tarife uymamaktadr. Muhtemelen burada sz
konusu olan silah, tarif edilenden farkl havan
benzeri bir silahtr (Katalog Cilt V, s. 133).
Bugne kadar bilinen elik yay hakkndaki en eski rivayet 8./14. yzyln ilk yarsna
uzanmaktadr (Katalog Cilt V, s. 96). ok
byk bir olaslkla Avrupa, 8./14. yzyldan
9./15. yzyla geiin hemen ncesinde bunun
bilgisine sahip olmutur. Avrupada elik yay
kullanmna dair en eski rivayet 1435 ylndan
gelmektedir344.
9./15. Yzyl
u anki bilgimize gre, 9./15. yzylda bilimsel
faaliyetler btn alanlarda slam dnyasnn
tamamnda hl aktif haldeydi. 6./12. yzyldan itibaren Anadoluda kurulan Seluklu
devletlerinde ve 8./14. yzyln bandan itibaren genilemeye balayan Osmanl topraklarnda kurulan yeni kltr merkezlerinin
bilimsel faaliyetlere nemli katklar olmutur. 9./15. yzyldan bize kalan ve el yazmas
halinde muhafaza edilen birok eserden yalnzca ok kk bir ksm yaynlanmtr ve
yaynlananlarn da hemen hemen hibiri incelenmemitir. Bu gerek gzden karlmadan,
bu yzyln ilk yarsnda Maverannehirde
astronomi ve matematik alanlarnda ne
kan ve devlet adam Ulu Bey Muammed
Turay (796-853/1394-1449) adyla balantl bulunan almalar ele alalm. O, dedesi Timurun hayalinde yaatt eyi, yani
Semerkant slam uygarlnn merkezi haline
344
Bkz. Khler, G.: Die Entwickelung des Kriegswesens

und der Kriegfhrung in der Ritterzeit von der Mitte des
11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, Cilt 3, Breslau 1887, s. 181-182.
getirmeyi gerekletirdi345. Genliinde teoloji, tarih, edebiyat, iir ve dier bilim dallarnda
mkemmel, salam bir eitim alan bu bilim
a ehzade, daha iktidara gelmeden nce
yseddn Cemd b. Mesd el-K (.
832/1429), zde Rm (. 840/1436) gibi
birok bilgini yanna, Semerkanta getirtmiti.
Onun Semerkantta baard ilerin en nemlisi kukusuz, nclerinin Merada kurduklarndan esinlenerek ve yukarda ad geen
bilginlerle birlikte alarak ina ettii antsal
rasathanedir. Bu Semerkant Rasathanesinin
kuruluuna ve gelitirilmesine kendisinden
daha gen bir bilgin olan Aladdn Al b.
Muammed el-c (. 879/1474) de katkda bulunmutur. Rasathaneden geriye kalan
izlere gre u yargda bulunabiliriz: Rey (eski
Tahran)de kurulmu olan rasathanenin sekstantn (4./10. yzyl, bkz. Katalog Cilt II, s.
25) rnek alarak bu yeni rasathanede yars
yeraltnda kurulan gzlem skalasnn yarap
30 m. byklndeydi. Burada yrtlen
gzlem sonularnn birou346 bizzat Ulu
Bey tarafndan salanm olan izelge-esere,
Zc-i Suln ye alnmtr. Avrupada daha
17. yzyln ortalarnda John Graves347 buna
dikkat ekmitir.
Bu yzyln anlmaya deer baarl astronomik almalarndan biri de yseddn elKnin Zc-i n isimli hayli kapsaml
izelge-eseridir. Bu eseri o, daha Semerkant
Rasathanesinin kuruluundan nce, 816/1413
ylnda Heratta bir araya getirmiti. Eserin ierisindeki corafik izelge Maverannehirden
itibaren koordinatlardaki gzle grlr arta
tanklk etmektedir.
345
Grousset, Ren: Histoire de lAsie, Cilt 3, Paris 1922,

s. 127 (gremedim); Bouvat, L.: Encyclopdie des Islm,
Cilt 4, Leiden und Leipzig 1934, s. 1077).
346 Bkz. Kennedy, Edward S.: The heritage of Ulugh Beg,
Science in Islamic civilisation ierisinde, stanbul 2000, s.
97-109.
347 Gravius, Johannes: Bin tabul geographic, una
Nassir Eddini Pers, altera Ulug Beigi Tatari, London
1652 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 50, s. 1-79).
G R
el-K, astronomik ara-gerelerin geliim

tarihinde de azmsanamaz bir neme sahiptir.
Bu konuya ilikin kaleme ald ve bilhassa Mera Rasathanesinde bulunan aragereleri tasvir ettii (Katalog Cilt, II, s. 38
vd.) risaleden baka, Nzhet el-adi348
isimli mstakil risalesinde tantlm olan
aba el-Meni ve Lev-i ttilt diye
isimlendirdii iki astronomik alet anlmaldr.
Birisi, 4./10. yzylda Eb Cafer el-zin
tarafndan icat edilmi olan Zc-i afih adl
aletin bizim bildiimiz en son geliim aamasn oluturmaktadr. Zc-i afih, bir gezegenin gerek posizyonunu ekliptik zerinde
herhangi bir zamanda mekanik yolla ve genellikle astronomik izelgeleri kullanmakszn
bulmaya yarayan bir aletti. Konuya ilikin
yerde belirttiimiz zere, bu aletin en eski
versiyonu gerekten ok eski bir dnemde
Mslman spanyaya yollarn bulmulard.
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn
(. 426/1035)nin ve Eb e-alt meyye b.
Abdulzz el-Endlsnin (. 528/1134) ve
brhm b. Yay ez-Zerlnin (5./11. yzyln ikinci yars) bu aletin olduka gelimi bir eklini belirten risaleleri, spanya d
Avrupaya en ge 13. yzyln ikinci yarsnda Libros del saber de astronoma adl
Kastilce ansiklopedik eserde mahfuz kalan
evirileriyle ulat. el-Knin aletindeki
en modern zellik, derecelendirilmi paralel bir cetvelle alan merkezi bir gsterge
(Alhidade) idi. Bu paralel cetvel ile kazanlabilen basit iaretlemeli projeksiyonlar yoluyla
ok esasl sonular alnabilmektedir, mesela
paralel cetvelin, gezegenlerin, tasavvur olunan ek daireli yrngelerinin deferentler
(yani tayc byk yrngeler) zerindeki
348
El yazmas Princeton University, Garrett collection no. 75, Kennedy, Edward S. tarafndan ngilizceye
evrilmi ve yaynlanmtr, The planetary equatorium of
Jamsshd Ghyth al-Dn al-Ksh (d. 1429), Princeton
NJ 1960.
65
merkezini bulmak iin her bir deferentin orta

noktasna yerletirilmesi gibi349.
el-Knin aletinin G. Marchionise350 (1310
ylnda yazmtr) ve Geoffrey Chaucere351
(. 1400e doru) nispet edilen ekvatoryumlar
arasnda bir yaknlk gstermesi olgusundan
hareketle, bu iki kiiye, ayn zamanda elKnin aletine de modellik yapan doulu
daha eski bir modelin bilgisinin ulam olmas gerektii kanaatindeyim. Lev-i ttilt,
Bala Levhas352, isimli ikinci alete gelince,
bu, iki gezegenin boylam dereceleri arasndaki nceden bilinen farklarla bu her iki gezegenin gnlk olarak kat ettikleri mesafeler
arasndaki aktel farklara dayanarak ekliptikte beklenen ittisal (arka arkaya gelme) gnlerini aletsel olarak hesaplamaya yaramaktadr.
Bunun dnda (ahaptan veya pirinten imal
edilmi) bu tr bir hesaplama arac bilinmemektedir.
Teorik astronomi alannda da, daha birka yl
nce tantlan ve yukarda ad geen Aladdn
Al el-c (. 879/1474) tarafndan Merkr
gezegeni iin gelitirilmi olan model kayda
deerdir353.
349
Price, Derek J.: The equatorie of the planetis, Cambridge 1955, s. 131.
350 Bkz. Poulle, Emmanuel: Les instruments de la thorie des plantes selon Ptolme: quatoires et horlogerie
plantaire du XIIIe au XVIe sicle, Cilt 1, Cenevre ve Paris 1980, s. 192, 260ff.
351 Price, Derek J. de Solla: Isis ierisinde 54/1963/153
(el-Knin kitabnn edisyonu hakknda E.S. Kennedy
tarafndan yazlm olan resensiyon); ayn yazar, Chaucer, Dictionary of Scientific Biography ierisinde Cilt, 3,
s. 217-218.
352 Bkz. Kennedy, Edward S.: The planetary equatorium,
ayn yer, s. 78-161, 238-243.
353 Bkz. Saliba, George: Al-Qushjis reform of the Ptolemaic model for Mercury, Arabic Science and Philosophy
3/1993/161-162; ayn yazar, Arabic planetary theories after the eleventh century AD, Encyclopedia of the History
of Arabic Science iersinde, Cilt 1, London ve New York
1996, s. 58-127, zellikle s. 123-125.
66
G R
Matematik alannda yaplan aratrmalar,

yseddn Cemd b. Mesd el-Knin
imdiye kadar incelenen eserlerinde nemli
birok baar tespit etmitir. Bu baarlardan
birou Arap-slam kltrnn o konularda
ulat son bilimsel seviyeyi ortaya koymaktadr ve bunlar Avrupada ya birka yzyl sonra
ortaya km ya da yeniden kefedilmilerdir.
Burada sadece birka tanesi dile getirilecektir.
el-K, drdnc dereceden denklemlerle
esasl bir ekilde urat iin Cebir tarihinde
zel bir konuma sahiptir. Mift el-isb354,
Hesap Anahtar, isimli eserinde konunun
ksaca ilenii sayesinde renmekteyiz ki
el-K drdc kuvvetten 70 tip (gerekte
65)355 denklem bilmektedir ve bunlar zel
olarak yazaca bir kitapta toplamay ve sunmay planlamtr. u anda onun bu plann
gerekletirip gerekletirmediini bilmemekteyiz, eer byle bir eser oluturmu ise
bu kitabn bize kadar ulap ulamad henz
tespit edilmemitir.
Bu balamda, el-Knin Mift el-isbda
yksek dereceli aritmetik ve geometrik dizilerin toplanmasna ynelik kurallar nasl kullandna ilikin ok ilgin rnekler verdii
dile getirilmelidir. Bu ilem srasnda, drdnc dereceden dizilerin ortaya kan toplam, 400 yl nceki ncs bn el-Heysemin
baarsn hatrlatmaktadr. Bununla birlikte
el-K zme kendine zg bamsz bir
yolla ulamtr356.
Franz Woepcke357 1865 ylnda, yseddn
354
Ed. Amed Sad ed-Demird, Muammed amd

el-fn, Abdulamd Luf, Kahire tarihsiz, s. 199; ed.
Ndir en-Nbulus, Dmek 1977, s. 413-414.
355 Bkz. Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 268; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 68.
356 Bkz. Juschkewitsch, A.P. ve Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des Ostens im Mittelaltter, ayn yer,
s. 90; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 68.
357 Passage relatifs des sommations de sries de cubes extraits de deux manuscrits arabes indits du British
Museum de Londres, Journal de mathmatiques pures et
Cemd b. Mesd el-Knin sin 1 nin

hesap-lanmasnda tam ve kesin bir yaklama (approksimasyon) metodu kulland ve
bunun ilk olarakAvrupada Franois Vite
(1540-1603)le yeniden ortaya kt ynndeki aratrma sonularn yaynladnda, 19.
yzyl sonlarnn matematik tarihilerinde
aknlk dourmutu358.
el-K, gezegenlerin gnlk hareketlerinin
hesaplanmasnda bir dier yaklama (iterasyon) ynteminden yararlanmtr. Geri iterasyon ynteminin daha nceki bilginler tarafndan, Ay paralaksnn [yarapnn byklnn] aratrlmasnda ve tespit edilmesinde
kullanldn bilmekteyiz, ama bunun srf
matematik ierisinde yaplmas ilk olarak elKde ortaya kmaktadr359.
el-Knin daire hesaplamadaki mkemmel sonucu, matematik tarihinde 50 yldr
bilinmektedir. O, Arimed, Eb el-Vef ve
el-Brn gibi nclerinin ulat sonular
eletirmekte ve metotlarn yetersiz olarak
nitelemektedir. el-K daire evresiyle apnn
ilikisini bir i ve d okgen yardmyla her bir
3228 = 800335168 kenar olarak belirlemi ve
bununla da 3, 14159265358979325 sonucuna ulamtr. el-Knin bu baarl almas Paul Luckey tarafndan360 ortaya konulmadan nce Johannes Tropfke361, daire hesaplamasnda gittike daha kesin hesaplamalar
appliques ierisinde (Paris), 2e srie, 10/1865/83-116,
zellikle s. 112-116 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy seri ierisinde Cilt 44, s. 105-138, zellikle
s. 134-138); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 63.
359 Bkz. Kennedy, Edward S.: A medieval interpolation
scheme using second order differences, A Locusts Leg.
Studies in honour of S.H. Taqizadeh ierisinde, London
360 Der Lehrbrief ber den Kreisumfang (ar-Risla alMuya) von amd b. Masd al-K, Berlin 1953
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy seri
ierisinde Cilt 56, s. 227-329).
361 Geschichte der Elementar-Mathematik, ayn yer, Cilt
G R
yoluyla gerek deere yaklamann beklenmedik bir tarzda keskinletii yeni parlak bir
zamann ilk olarak F. Vite ve Adrian van
Roomen (1561-1615)le baladn sylemektedir. Vite, ileminde poligon hesaplamalar
yardmyla saysn 9 ondalk kesire kadar
ilerletmi, van Roomen ise 15 ondalk kesire
kadar gtrmt. el-K kendi zamannda
oktan 17 kesire kadar gelmiti.
Kiri hesaplamas balamnda el-K,
Avrupada Johann Heinrich Lamberts (17281777) adyla bilinen u trigonometrik formle362 ulamtr: sin (45+/2) 1+sin
.
2
Ondalk kesir tarihinde de el-K sekin
bir konuma sahiptir. Bu alanda onun ncs olarak karmza Arap matematiki elUlds (4./10. yzyl) kyor. Bununla
birlikte konunun ilk sistematik ileniini
el-Kde363 grmekteyiz. Bizim bildiimiz
kadaryla slam dnyasnda ondalk kesirlerle
yaygn bir uram el-Kden sonra kendini gstermektedir. Avrupada ondalk kesirler Yahudi matematiki Immanuel Bonfils
(14. yzyln ortalar) tarafndan kullanlmtr364. Bu kiinin bu bilgiye ve kullanma nasl
ulat, hl aklanmay gereksemektedir.
Juschkewitsche365 gre onun kaleme ald
ksa taslak el-Knin ondalk retisiylekarlatrldnda hibir neme sahip deil-
362
Bkz. Luckey, P.: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang,

ayn yer, s. 49 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy seri ierisinde Cilt 56, s. 283); Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 66.
363 Bkz. Luckey, P.: Die Rechenkunst bei amd b.
Masd al-K mit Rckblicken auf die ltere Geschichte
des Rechnens, Wiesbaden 1951, s. 102-114 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt
56, s. 75-225, zellikle s. 184-196).
364 Bkz. Gandz, S.: The invention of the decimal fractions
and the application of the exponential calculus by Immanuel Bonfils of Tarascon (c. 1350), Isis 25/1936/16-45;
Luckey, P.: Die Rechenkunst bei amd b. Masd alK, ayn yer, 120-125 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 202-207);
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 67-68.
365 Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 241.
67
dir. el-Knin ondalk kesirler ynteminin,

onun rencileri ve onun izinden yryenler araclyla veya Bizansl ran seyyahlar
yoluyla ok ksa bir sre sonra Anadoluya
oradan da stanbula ulam olmas gerektii hususunda hibir kukuya yer yoktur. Bu
balamda bize ulaan 15. yzyldan bir Bizans
hesaplama kitab366 anlmaldr. Bu kitabn
yazar ondalk kesirlerin kullanmn bilmekte
ve Bizans lkesinde hkimiyet kurmu olan
Trklerin bu tr hesaplama ilemlerini kullanmakta olduklarn sylemektedir. Ondalk
kesirlerin Avrupada sistematik olarak ilk
ele aln, Hollandal tccar, matematiki ve
mhendis Simon Stevin (1548-1620) tarafndan Flemenke kaleme alnan De Thiende
(Onda Bir) isimli eserde gn yzne kmtr367.
Son olarak el-Knin matematik alanndaki nemli baarlarndan birisi Mift elisb (Hesap Anahtar) isimli eserinde yer
alan dzenli ve yar dzenli cisimler konulu
blm anlmaldr. el-Knin bu konuda hi
bir ncs yoktu denemezse de onun, eik
izgisel snrl cisimlerin, eik silindirlerin ve
konilerin, ayrca dzensiz ii bo cisimlerin,
sivri kemerlerin (ojivler), tonoslarn, kubbelerin, sarktlarn (stalaktitler) hacimlerini
komplike hesaplamalarla ve konstrksiyonlarla ok hkimane bir ekilde ortaya koyabilmesi Arap-slam matematiinin 9./15. yzylda el-K ile ulam olduu dzeye tanklk
etmektedir368.
366 Bkz.
Hunger, H. ve Vogel, K.: Ein byzantinische Rechenbuch des 15. Jahrhunderts. Text, bersetzung und
Kommentar, Viyana 1963, s. 33; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 245.
367 Bkz. Minnaert, M.G.J.: Stevin, Dictionary of Scientific
Biography ierisinde Cilt 13, New York 1976, s. 47-51.
368 Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 277; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 69; Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mathematics: Measuring the muqarnas by al-Ksh, Centaurus ierisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242; ayn yazar,
The volumes of domes in Arabic mathematics, Vestigia
Mathematica. Studies in medieval and early modern mathematics in honour of H.L.L. Busard ierisinde, ed. M.
Folkerts ve J.P. Hogendijk, Amsterdam ve Atlanta 1993,
s. 93-106.
68
G R
Bu yzyln matematik alanyla ilgili olarak u

da dile getirilmelidir: slam dnyasnn batsnda 13. yzyldan beri gelimekte olan cebirsel
sembolik, Eb el-asan Al b. Muammed
el-alednin (. 891/1486) Kef el-Macb
min lm el-ubr isimli eserinde zirve noktasna ulamtr369. Denklemlerde birinci
kuvvet, kare ve bilinmeyenin nc kuvveti
ey, ml ve kab kelimelerinin ilk harfleriyle sembolize edilmilerdir. Bu iaretler ayn
ekilde katsayl bilinmeyenler zerinde de
belirmektedir370.
9./15. yzyl Arap-slam kltr ierisinde kartografya alannda kaydedilen ilerlemenin ok
byk olduu grlmektedir. Dnya tarihi asndan r ac sonular douran en nemli
gelime, gney Afrikann geree olduka
yaklaan formu balamndadr. Hint okyanusunun, Marinos ve Ptolemede grld gibi,
kapal bir i deniz olduu tasavvuruna karn,
el-Memn corafyaclar haritalarnn 3./9.
yzyln ilk eyreinden balayarak ortaya kmasndan itibaren Afrika ktasnn gneyden
dolalabileceine ilikin kanaatin Arap-slam
kltr evresinde hakim olduu ispatlanabilir.
3./9. yzyl tarihi ve corafyacs Amed b.
Eb Yab b. Cafer el-Yabnin aktard ilgin bir rivayet yoluyla, Dicle zerinde
bulunan Ubullada ina edilen ve ine ve
inden ticaret mallar tamada kullanlan
gemilerin Maripte bulunan Atlantik liman
Mssede (Agadirin gneyi) Behll camiinin yannda demir attklarn renmekteyiz371. el-Memn corafyaclarnn Afrikay
gsteren haritalar, gneyden dolalabilir ve
160 douya doru uzanan bir kara ktlesine
ilikin kaba bir tasavvur zerine kuruluydu.

Bu byk ktann matamatiksel olarak kapsanmas iin daha birka yzyl beklemek
gerekliydi. el-Memn haritasndan sonra bize
ulaan en eski Afrika tasviri, el-Kind ve esSerasnin372 (her ikisi de 3./9. yzyl), 4./10.
ve 5./11. yzyldan anonim373 bir yazarn ve
el-drsnin374 (1154 civarnda) haritalardr
ve bunlar el-Memn iin yaplan haritann ya
sakat veya kaba reprodksiyonlardr. Buna
karn dikkate deer bir gelime, Nareddn
e-s (. 672/1274)den taslak halde bize
ulaan dnya haritasndaki Afrika tasviridir.
Bu dnya haritas dier taraftan in dnya
haritasndaki Afrika tasviriyle ilikilidir. 1267
ylnda Meradan ine yollanan yeryz
kresinden esinlenen bu in dnya haritas
14. yzyln balarnda meydana kmtr. in
dnya haritasnn, orjinal boyutlar kopyaclarn yetersiz hassasiyetlerinin kurban olan
Afrika tasvirindeki en nemli ayrdedici yan,
ktann gney blmnn bir gen eklinde olmasdr. Avrupada Brunetto Latiniden
(1265 civarnda) Fra Mauroya (1459) kadar
yaplm dnya haritalarndaki375 Afrikann
yarmada eklinin reprodksiyonlar bize,
matematik-astronomik olarak elde edilmi
bir almann izlerine dair herhangi bir ip ucu
verebilmekten uzaktr. Elbette bu, o zamana kadar slam dnyasnda zaman zaman
Afrikada bulunan baz yer koordinatlarnn,
9. yzyln balangcnda balayan ve devaml genileyerek younlaan alma gelenei
ierisinde matematiksel corafya kurallarna
gre tespitlerinin denenmedii anlamna gelmez. Bununla birlikte, Afrika koordinatlarnn haritalarda yer almalar yeterli bir zamana
balyd. Bundan da te, geree tam uygun
ekilde btn bir ktann sahillerinin ve dier
369 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 62.
370 Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 270.
371 el-Yab, Kitb el-Bldn, Leiden 1892 (Tekrarbasm:
Islamic Geography Cilt 40), s. 360; Picard, Christophe:

Locan Atlantique musulman. De la conqute arabe
lpoque almohade, Paris 1997, s. 31, 233-234, 248, 511;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 383-384.
373 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 134; Cilt 12, s. 12
374 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 134-135; Cilt 12, s. 13, 18-19.
375 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 549-550.
G R
69
ksmlarnn tasviri iin nesiller boyu, srekli

ve bir hedefe ynelik almalarn yaplm
olmas gerekliydi.
Vasco da Gamann Hindistana yapt ilk
keif seyahatinden hemen sonra, Afrikann
ve Hindistan da ierecek ekilde gney
Asyann konfigrasyonlarnn mkemmel ya
da mkemmele yakn kartografik tasvirlerinin Avrupada tedavle kmas, corafya ve
kartografya tarihi asndan ok byk bir
olaydr. Arap-slam kltr evresinde baarlan matematiksel corafya, kartografya ve
bilimsel denizcilik seviyesinin ykseklii hakkndaki bilgisizlik, Avrupada ortaya kan
o haritalarn gerek yaratclarnn kimler
olduunu bilme iini gletirmektedir. Bu
haritalarn, Portekizli haritaclar tarafndan
Vasco da Gamann toplad ve beraberinde
getirdii verilere dayanlarak yapldn dile
getiren ve kabul gren gr376, bir yandan
ok byk bir yeryz parasnn mkemmel
haritasnn yaplabilmesi iin gerekli koullarn kelimenin tam anlamyla grmemezlikten
gelindiini, dier yandan ise bu grn yanlln gsteren birok tarihi kantn tannmadn ifade eder. Kartografik realitenin
yanl anlaynn bir rnei olarak, Vasco
da Gamann ilk Hindistan seyahati dn
sonrasnda tahminen 1502 dolaynda yapld
sanlan szde Cantino haritas anlabilir.
Bu haritann gnmz haritalaryla karlatrlmas gsterir ki ekvator izgisi ve her iki
dnence daireleri tamamen doru bir ekilde
Afrika, Arap Yarmadas ve Hindistan zerinden geirilmitir. Afrikann ekvator zerindeki dou-bat uzakl ve ekvator ile mit
Burnu arasndaki mesafe Cantino haritasnda ve gnmz haritasnda hemen hemen
ayndr (modern deerler unlardr: 3330'
ve 3430'). Afrikann dou kys ile ekvator izgisi zerinde bulunan Kap Comorin
(Hindistan'n gney ucu) arasndaki mesafe
Cantino haritas zerinde modern deerden

(35) yarm derece byk olarak grnmektedir377. Buna gre, bu harita Afrikann gney
yars boyutlarnda, Afrikann dou kysnn
Hind Yarmadasnn gney noktasndan uzaklnda, enlem ve boylamda tam bir doruluk
gsterir ki buna Avrupa ve Asya szkonusu
olduunda 19. yzyldan, hatta ksmen 20.
yzyldan nce Avrupada yaplan haritalarda ulalabilmi deildir. Cantino haritasnn
doruluu gereinden u inanca varyoruz:
Bu harita bizi, dayand bir rnein izlerine gtryor. Ve o rnek, gerekli enlem
ve boylam dereceleri ile dier uzaklklarn
tespiti iin yerinde, yeteri kadar uzunca bir
sre yrtlm n almalar temeline dayanan bir harita olmaldr. Daha nce belirlenmi ve bilinen bir rota zerinden gney bat
Hindistana ulam ve yine mmkn olabildiince ksa bir sre sonra ayn rotay takip
ederek Portekize geri dnm olan Vasco
da Gamann harita izimi iin gerekli verileri
bylesine ksa bir zaman zarfnda kendisinin
oluturamayaca kesindir. Bu tr seyahatlerin amac, doas itibariyle ticari ve siyasi
idi. Adaletli olmak gerekirse, Portekizlilerin
o dnemde, o haritalar iin gerekli koullar
bizzat saladklar iddiasnda bulunmadklar
da belirtilmelidir. Onlarn bu bakmdan grevi ve baarlar, olabildiince yerinde yaplm haritalar Portekize getirmek olmutur.
Burada haritaclar kendilerine ulaan haritalar Portekizceye aktarmlar, oaltmlar
ve kendi anlaylar ve zevkleri dorultusunda
kamuoyuna sunmulardr. Hint Okyanusuna
ilk seferleri yapan Portekizli denizcilerin ou,
Arap ve dier Mslman denizcilerin ellerinde sk sk haritalar grdklerini veya onlardan
haritalar aldklarn gizleme ihtiyac da hissetmemilerdir. Bildiimiz rivayetlerden378 birisi
378 Bkz. a.e., Cilt 11, s.
70
G R
de, bizzat Vasco da Gamann379 Afrikann

dou kysnda Mslman bir denizciyle ilk
karlamas hakknda yapm olduu ayrntl
anlatmdr. Bundan rendiimiz kadaryla o,
Arap meslektann elinde, deniz yolculuklarnda kulland enlem ve boylam daireli haritalar grmt. Bu ahs, Vasco da Gamaya
Hindistann gney bat kysna deniz yoluyla
giden direkt rota zerindeki Calicuta kadar
klavuzluk etmi olan denizcilerden birisiydi.
Daha 15. yzyln ilk yarsndan itibaren,
Hint Okyanusunu ve gneyden dolalabilir Afrikay gsteren haritalarn Portekize
ulatna ilikin haberler de gnmze kadar
ulamtr. Bylelikle Portekizliler Hindistana
giden deniz yolunu renmi olup380, ancak
bu haritalar yardmyla, sonralar yanl olarak
Keif Seferleri diye adlandrlan seyahatlere
cesaret edebilmilerdi.
Bu ksa aklamalarla, Geschichte des arabischen Schrifttumsun381 11. cildinde ortaya
koyduum aratrma sonularm, Portekiz
seferleri ncesinde, en son ve geree olduka
uygun Afrikann ve Hint Okyanusunun kartografik tasvirinin Arap-slam kltr evresinde 9./15. yzylda ulalan en nemli baarlarndan birisi olduunu okuyucuya ulatrma maksadyla yapyorum. Portekizlilerin
bu konudaki en byk hizmeti, bu haritalarn nemini kavramalar, onlar toplayarak
Portekize ulatrmalar ve bylelikle Avrupa
dillerinde ok yaygn hale gelmesine yol amalar ve bylece son olarak Avrupada kartografik hareketlere ok byk bir ivme kazandrmalardr. Bu haritalarn, eer Protekizlilerin
aracl olmasayd, ne zamandan itibaren ve
kimlerin araclyla sadece tek tk deil de
ok byk lde Avrupaya ulamaya ba379 Bkz. de Barros, Joo: sia.
Das feitos que os portugueses fizeram no descobrimento..., Dcada I, Liv. IV, Ed.
Lissabon 1945, s. 151-152; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 227229.
381 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 323-444.
lam olabilecei konusunda bir tahminde

bulunulamaz.
Bu konuyu bitirirken, benim kanaatimce kefini ve muhafazasn Portekizlilere borlu
olduumuz Arap-slam kltr dairesinin en
nemli kartografik baars anlmaldr. Bu,
1511 ylnda Malakkann igalinden ok ksa
bir sre sonra igalci Portekizlilerin eline
geen ve buray alan Alfonso de Alburquerque
tarafndan Kral I. Emanuele (. 1521) gnderilen Cava atlasdr382. Bu atlasa ilititilerek Krala gnderilen mektupta Alfonso
yle demektedir: Majestenize, Caval bir
gemi pilotu tarafndan yaplm ok byk bir
atlasn kopyasndan bir ksmn yolluyorum.
Bu, mit Burnunu, Portekizi, Brezilyay,
Kzldenizi, ran Denizini, Baharat Adalarn
[Moluk Adalarn], gemilerin izledii inden
ve Formosadan giden direk yolu gsteren
yelken rotalarn, bunlarn yan sra birbirlerine snr olan [bu lkelerin] i taraflarn tasvir
etmekte. Bana yle geliyor ki, bu grdklerimin en gzeli. Majesteleri bunu grmekle
ok mutlu olacaklardr. Yer adlar Cava yaz
karakterindedir. Yanmda okuryazar Caval
birisi vard. Siz Majestelerine, Francisco
Rodriguesin, orijinalinden kopyalad bu
ksm yolluyorum. Bununla Majesteniz bizzat inlilerin ve Formosa sakinlerinin nereden geldiklerini, gemilerinizin altn ocaklarnn bulunduu Karanfil Adalarna, Cava,
Banda ve Hindistancevizi ve Hindistancevizi
iei Adalarna gelmek iin hangi rotay
takip etmeleri gerektiini, Siyam Kralln,
inlilerin gemileriyle dolatklar ve oradan
itibaren daha ileri gitmeyerek dndkleri
382 Santarem, Atlas
compos de mappemondes, de portulans et de cartes hydrographiques et historiques depuis

le VIe jusquau XVIIe sicle, Paris 1849 (Tekrarbasm:
Amsterdam 1985); A. Corteso, Cartografia e cartgrafos portugueses dos sculos XV e XVI, Cilt 2, Lissabon
1935, 126-130; ayn yazar, The Suma Oriental of Tom Pires and the Book of Francisco Rodrigues, Cilt 1, London
1944, giri s. 78-79; Corteso, A. ve de Mota, A. Teixeira:
Portugaliae monumenta cartographica, Cilt 1, Lissabon
1960, s. 80.
G R
71
in Burnunu grecektir. Orijinali Frol de la

Marla birlikte [deniz kazasnda] kayboldu.
Siz Majestelerine ak ve seik bir ekilde
tasvirlerde bulunabilmek iin, o gemi pilotu
ve Pero Dalpoem ile birlikte bu haritann ierii hakknda gr alveriinde bulundum.
Bu harita son derece doru ve mehurdur,
nk deniz yolculuunda kullanlmaktadr.
Bu haritada eksik olan, Selat diye adlandrlan takm adalardr [Malakka ve Cava
arasndaki].383
Bu haritalarn deerlendirilmesi, nereden,
nasl ortaya ktklarna ilikin soru hususunda gnmzde geerli kartografya historiyografyas kendisini bir kmaz sokaa sokmu
bulunuyor, nk bu historiyografyann daha
nce gelien Hint Okyanusu haritalarnn
ortaya kndan ok nemli yap malzemesi
salayan ok yksek seviyeye ulam bulunan denizcilik bilgisinin varlndan haberi
yoktur384. Boylam lekleri ve enlem skalalar
ve neredeyse mkemmel denilebilecek konfigrasyonlaryla atlasn geriye kalan 26 paras, matematikselastronomik temel zerine
ina edilmi uzun bir kartografya geleneine
tanklk etmektedir. Bu atlas imdiye kadar
bilinen en eski ve tam doru Bengal krfezi,
Malakka boaz ve Cavadan Moluk zerinden Kantona kadar in Denizi tasvirlerini
vermektedir. lk olarak bu haritada ve ayn
zamanda ok iyi bir formda ortaya kan
Madagaskar Adas, ilk olarak 19. yzyl ve
20. yzyln ilk yars kartografyas tarafndan belirli tashihler geirdi. Eer bu atlasn
daha o zaman Gney Amerikann kuzeydou
sahil eridini gsterdiine385 rastlyorsak, bu
bilgiye Alfonso de Alburquerque de iaret
etmekte ve bylece, haritann aktard bilginin daha sonraki bir Portekiz ilavesi olma ihtimalini ortadan kaldrmaktadr bunun anlam
udur: Miras alnan kartografik dnya resminin en yeni bilgilere gre daha ileri tanarak
gelitirilmesi ynnde Arap-slam kltr evresinin abalar 10./16. yzyln ilk on ylnda
hl canl idi.
Eer kartografya bilimsel denizcilii refakatinden ve desteklemesinden devaml bir suretle faydalanmam olsayd, Hint Okyanusunun
ve Afrika Yarmadasnn haritalarnda bylesine yksek bir geliim basamana ulalamazd. Bugn biz, bu denizcilik biliminin orijinalliini ksmen iyi bir ekilde tanyabilme
ansna sahibiz. ok uzun bir geliim sreci
sonrasnda bu bilim 9./15. yzyln ikinci yarsnda ve 10./16. yzyln ilk eyreinde Hint
Okyanusu evresinde zirve noktasna ulamtr.
Arabistan ile in arasndaki birka bin yllk deniz yollar biliminin dorudan doruya
bize kadar ulaan en eski dkmanlar 9./15.
yzyln ikinci yarsna uzanmaktadr. Geri,
ok daha nceleri denizcilik kurallar, rotalar,
limanlar ve Hint Okyanusundaki mesafelerin bilgileri hakknda yazl bir edebiyatn
bulunduu bilinmekte ise de, bu belgeler,
alann daha yksek bir geliimini yanstan,
9./15. yzyln ikinci yars ve 10./16. yzyln
ilk eyreinde yaayan denizcilik biliminin en
byk iki temsilcisinin eserleri ile alm ve
maalesef kaybolup gitmilerdir.
Bu temsilcilerin ilki Ummn yresinde bulunan Culfrl ihbeddn Amed bn Mcid b.
Muammeddir. Ondan bize bir dizi eser kalmtr. Bu eserlerden, yazarnn bilgi ve yeteneklerinin yaam boyunca sreen bir geliim
gsterdii anlalmaktadr. bn Mcide gre,
lm el-Bar yani deniz bilimi olarak nitelendirdii denizcilik bilimi, teorik ve empirik,
ama sadece kt geleneine bal olmayan
bir bilimdir (lm Al Tecrb l nal)386.
386 bn Mcid, Kitb el-Fevid f Ul lm el-Bar ve-el-
384 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 426-433.

385 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 441.
avid, ed. I. r, Dmek 1980, s. 171; Sezgin, F.: a.e.,

Cilt 11, s. 177.
72
G R
O, denizcileri gruba ayrmakta. lk grup,

basit deniz klavuzlardr. Bunlarn yolculuklar bazen iyi gider bazen de kt; verdikleri cevaplar bazen dorudur bazen de yanl.
Bu denizciler muallim (stad) nitelemesini
hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli
melime (stadlar) olan mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasiteleriyle tannrlar.
Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna
hkimdirler, fakat ldkten sonra unutulmaya
mahkumdurlar. Denizcilerin nc grubu en
yksek mertebelerini oluturur. Bu kalitedeki
denizci ok mehurdur, btn deniz operasyonlarna hkimdir ve hem kendi zamannda
hem de daha sonralar yararlanlan kitaplar
yazm olan bir bilgindir387.
bn Mcid ayrca bir kaptann sefer esnasnda gznnde bulundurmas gereken kurallar ve ondan beklenen ahlaki prensipleri dile
getirmektedir. Ve yine o, kendisinin denizcilik bilimi tarihinde ok nemli bir konuma
sahip olduunun ve baard ilerin gelecek
nesillerde etkisiz kalmayacann bilincindedir. (Bizden sonra, bizlerin kendi alanmzda hangi konumda bulunduumuz hakknda
hkm verilebilecek bir zaman gelecektir.)388
bn Mcid389, kendisinin, bu alan ileriye tadndan ve erken dnem eserlerinde dzeltilmeye muhta eyleri de bulunduundan emindir. inde bulunduu andaki bilgi seviyesinin
stnl karsnda, daha nceki eserlerinde
yazdklarnn arasnda artk geersiz eylerin
bulunduunu dile getirmek iin, ok ilgin bir
ekilde, Kurn vahyi balamnda kullanlan
terminolojiyi kullanmakta: mens (iptal edilmi) nsi (iptal eden).
bn Mcidin bize ulaan eserlerinden ok
ak bir ekilde, onun sadece bir teorisyen
387
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 171; Sezgin,

F.: a.e., Cilt 11, s. 11, 177.
388 bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 18; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 11, s. 177-178.
389 bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 151-152; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 178-179.
olmadn ayn zamanda yllar boyunca

Arabistan ile Hindistan ve Gneydou Asya
arasnda denizci olarak aktif grev aldn
renmekteyiz. Kitaplar belki arzulanlan
sistematik ierisinde deilse de u izlenimi
vermektedirler: O, Kutup Yldznn ve ufuk
dairesinde enlemde 1115' lk belirli mesafelerle doan ve batan bir dizi sabit yldzn oryantasyonu ve ayn zamanda pusula kullanm
temeline dayanan bir denizcilik bilimini temsil
etmektedir.
Kitaplarnda bn Mcid, Hint Okyanusunda
bulunan yzlerce yerin enlem derecelerini yn
eiklikleri ile birlikte kaydetmektedir, ama
bununla birlikte mesafe lmne ilikin
somut ok az bilgi renmekteyiz. Yazlar,
onun dier baz durumlarda olduu gibi, okuyucunun n bilgilere sahip olduunu varsayd
izlenimi vermektedir. Hacimli eseri el-Fevid
in 390 bir yerinde, denizcilik bilimindeki baz
bulularn kendi baarl almalarna ait olduunu sylemektedir. Bunlardan biri pusulann
geliimindeki baarsdr. Bu gelitirilen tipin
mknats inesi dorudan doruya pusulann
stne yerletirilmitir yani yn belirleme iin
gerekli olan 32 ksma blnm karton diskin
alt tarafna tayc olarak deil st tarafna yerletirilmi olup kartona bal olmadan
hareket etmektedir (bkz. Katalog 3, s. 65).
Mevcut eserlerinde bn Mcid, konusuna
hkim, kendine gvenen ve astronominin
temel bilgilerine sahip ve de dneminin birok bilim dalnda gezinen bir bilgin denizci
olarak belirmektedir. Kulland malzemeler, matematiksel olarak kapsanan bir Hint
Okyanusunun ve olduka gelimi bir denizcilik biliminin sz konusu olduunu gstermektedir. Btn bunlara nasl ulalabildiini
ve hangi bileenlerin bu biliminin zn oluturmada nemli rol oynadn, yaca kk
meslekta Sleymn el-Mehrden renmekteyiz. Biz burada takip ettiimiz kronolojik
390
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 192; Sezgin,

F.: a.e., Cilt 11, s. 261.
G R
prensibe sadk kalarak, el-Mehrnin bu alana

ynelik net tasvirini 10./16. yzyln seilmi
konular erevesinde dile getireceiz.
9./15. yzyldan, dnemin seviyesini karakterize eden iki ansiklopedi rnek verilecektir. Bu
ansiklopedilerden birisi, yaz sanat ve ktipler
iin gerekli bilgiler ieren, Msrl devlet ktibi
ihbeddn Amed b. Al el-alaend (756821/1355-1418) tarafndan yazlan ve ub
el-A f nat el-n adyla bilinen, 10
ana blm 14 ciltte ieren mehur ansiklopedidir391. 814/1412 ylnda tamamlanan, ierike
zengin ve sistematik olarak ina edilen bu
ansiklopedi ok net olarak alntlanan ve isimleri belirtilen kaynaklaryla, 800 yllk yaamn
btn alanlarnda ok yksek bir kltrel parlakla doru gelien Arap-slam toplumunun
en belirgin kantlarndan biri olarak deerlendirilebilir.
Bu yzyln ikinci nemli ansiklopedisi, imdiye kadar byk lde fark edilmeden kalan,
ok ynl skenderiyeli bilgin Muammed b.
Muammed b. Al el-Avf392 (818-916/14151501) tarafndan kaleme alnm Kef elBeyn an ft el-ayavn isimli eserdir.
Mellif hatt halinde 62 cilt ierisinde bize
ulaan eser393 muhtemelen alfabetik olarak
391
Bkz. Wstenfeld, Ferdinand: Calcaschandis Geographie und Verwaltung von gypten. Aus dem Arabischen, Abhandlungen der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften zu Gttingen, historisch-philologische
Classe ierisinde, Cilt 25, Gttingen 1879 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 52, s. 1-223); Michel, Bernard: Lorganisation financire de lgypte sous
les sultans mamelouks daprs Qalqachandi, Bulletin de
lInstitut dgypte ierisinde (Kahire) 7/1924-25/127-147
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 52,
s. 225-245); Bjrkman, Walther: Beitrge zur Geschichte
der Staatskanzlei im islamischen gypten, Hamburg 1928
53); Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 134, Suppl. Cilt 2,
s. 164-165.
392 Necmeddn Muammed b. Muammed el-azz, elKevkib es-Sire bi-Ayn el-Mie el-ire, Cilt 1, Beyrut 1945, s. 14-17; Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 57,
Suppl. Cilt 2, s. 58.
393 Cilt 2-62 Feyzullah koleksiyonunda (No. 1687-1745,
l Halk Ktphanesi) stanbul. 1. cilt Sleymaniye ko-
73
dzenlenmi en eski ansiklopedik bavuru kayna trndedir ve yaamn btn alanlarna

dair bilgiler vermektedir. 62. cilt f harfinde son bulmaktadr. Yazar, kulland fakat
gnmzde byk bir ksm kaybolmu olan
kaynaklarn isimlerini vermektedir. Saylarn
bin olarak veriyor.
Bu devasa ansiklopediye ilaveten bir eser daha
dile getirilmelidir. Bu eser, yazarnn o dnemin kltr tarihine ynelik belirgin ilgisini
ve tarih grn yanstmaktadr. ok fazla
tannmayan bu Suriyeli bilgin Abdulhir b.
Muammed en-Nuaym394 (927/1521), kendi
memleketindeki okul ve yksek okullarn
5./11. yzyldan 10./16. yzyla kadarki tarihini yazmay stlenmitir. Dris f Tar elMedris395 adl iki cilt halinde bize ulaan ve
medreselerle ilgileri nedeniyle ayn zamanda
camileri, manastrlar, trbeleri de ele alan
bu eserin, yazarn daha hacimli Tenbh elib ve-rd ed-Dris f m f Dme min
el-Cevmi ve-l-Medris isimli eserin bir zeti
olduu anlalyor. Birok konunun yan sra
bilginlerin hayat ve eserleri hakknda, onlarn zellikleri ve giysileri ve sultann son sz
sylemesiyle biten aralarndaki tartmalar,
Msrdan gnderilen ve muallim atamalarn,
hangi kitaplarn hangilerinin yerine okutulacaklarn dzenleyen emirnameler hakknda
bilgiler vermektedir. Baz muallimler sadece
yarm retim hakkna (nf et-tedrs) sahiptiler.396 Bu kitabn nemi, benzeri ayn dnemin Avrupasnda beyhude aramaya kalklnca daha iyi anlalr.
leksiyonunda (No. 873 Sleymaniye). Bu ilk cilddin ge dnem bir kopyas Pariste bulunmaktadr
Bibliothque nationale, ar. 4825.
394 Bkz.
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 133; Suppl. Cilt

2, s. 164.
395 Ed. Cafer el-asan, 2 Cilt, Dmek 1948-1951.
396 Walther Bjrkmann edisyon hakknda yazd tantma, Oriens ierisinde 5/1952/178.
74
G R
10./16. Yzyl
Bu toplu bakta anlacak olan 10./16. yzyl baarlarndan birisi 1575-1580 yllar arasnda Osmanl Sultan III. Murat tarafndan
stanbulda kurulan byk rasathanedir. Byle
bir rasathane kurma fikrini sunan kii ok
ynl bir bilgin olan Taiyyeddn Muammed
b. Marf er-Raddr. Bu bilgin, ok byk
boyutlarda imal edilmi yeni aletlerle, yeni bir
gzlem tarz (raad cedd) yardmyla kkl
bir ekilde tashih edilmi sonular elde etmeyi
hedeflemekteydi. Suriye ve Kahiredeki ikametinden sonra stanbula gen Taiyyeddn
tarafndan muhtemelen ilkin Arapa dikte
ettirilen ve bize Trkesiyle ulaan kitap, bu
rasathane ve aletleri hakknda bilgi vermekte,
o zamana dein bilinmeyen boyutlardaki 8
gzlem aracnn tantmn ve resimli tasvirlerini iermektedir. Bunlardan iki tanesinin bizzat
Taiyyeddn tarafndan icat edildii anlalyor. Dierlerine, 300 yl nce Merada
ina edilen rasathanenin aletler kitabnda
rastlanmaktadr. stanbul Rasathanesi hakkndaki haberlerin ok ksa bir sre ierisinde
Avrupaya ulam ve byk astronom Tycho
Brahe (1546-1601) tarafndan renilmi olduu muhtemeldir. Her halkarda Taiyyeddn
ile Tycho Brahenin iki arac arasndaki benzerlik bu izlenimi uyandrmaktadr. Bunlar, yldzlar arasndaki mesafeleri lmeye yarayan alet
ile ahap Quadranttr (Katalog Cilt II, s. 6468). Avusturya-Macaristan mparatorluunun
stanbul sefirinin papaz olan Stephan Gerlach
da Trkisches Tagebuch isimli ruznamesinin 13 Kasm 1577 olaylar arasnda stanbul
Rasathanesi hakknda olduka ayrntl bilgiler
vermektedir397. Belirgin bir eilimle [de olsa],
1 Ocak 1578 ylndan 3 Mart 1581 ylna kadar
bir baka sefirin papaz olarak stanbulda
ikamet eden Salomon Schweigger de bu vaka

hakknda bilim ve kltr tarihi asndan ok
nemli ve faydal bilgiler aktarmaktadr. Bu
kii seyahatnamesinde Taiyyedni u ekilde
nitelemektedir: ...melun ve zavall bir adam...
ok nceleri Romada bir matematikinin
yannda tutsak ve uak olarak bulunmu ve o
matematikinin sanatn emmi ve bylelikle
bir gkyz ustas ve yldz bilgini haline gelmitir; Ptoleme, klid, Proklos vd. gibi bilginlerin astronomiye ilikin eserlerini Arapa
evirilerinden bir Yahudinin yannda gizlice okumu ve renmitir.398 Bu ifadelerin
doru olmad ve Taiyyednin Romada
bulunduunun sadece bir uydurma olduu
ispatlanmaya demez. Yalnz bu keskin ifadeler u konuya kulak kabarttrmaldr: Daha 13.
yzylda etkisini gstermeye balayan, Arapslam kltr evresine kar dmanlk ruhuna
16. yzyln ikinci yarsnda bilimlerde stnlk duygusunun eklendii bir rekabet anlayyla karlayoruz. O sralarda bu stnlk
duygusu geree pek uymuyordu, fakat ksa
sre iinde gerek olacakt.
stanbulda kurulmu olan rasathanenin mahiyetine gelince: Bu rasathane, Semerkant ve
Merada kurulan ve nleri slam dnyasn
da aan iki ncsnn halefi olarak domutur. Kurucusu olan Taiyyeddn astronom ve
fiziki olarak Suriye ve Kahirede uzun yllar
sren faaliyetleri sonrasnda, bilgisi ve maharetini Sultan III. Muratn hizmetine sunmak
iin 1550 yl civarnda stanbula gmt. Bu
sultan, kendisine yneltilen istei kabul edecek
ve bu pahal rastahaneyi yaptracak kadar zeki
olmakla beraber bu kurumun deerini gerek
anlamda takdir edecek kadar basiretli deildi.
Sultan, fanatik danmanlar ve Taiyyeddnin
rakipleri tarafndan, rasathanenin astrolojinin
bir arac olduu ve devletin bekasn tehdit
397
Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq

ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin ve Leipzig)
13/1923/82-96, zellikle s. 85-86 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt 88, s.
281-295, zellikle 284-285.
398
Ein newe Reyssbeschreibung au Teutschland Nach

Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts,
Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.
G R
edici sonular douraca gerekesiyle kandrld ve yaplmasndan birka yl sonra onu

yktrd.
Taiyyeddn muhtemelen, zaman lme aletini yani saati astronomik gzlem aralar arasna sokan ilk astronomdur. Bu amala o,
rasathanenin aletlerini tamamlayc ok byk
bir astronomik saat (bingm raad) ina etti
(Katalog Cilt III, s. 117). Sadece rd (gzlemci/astronom) olarak deil, ayn zamanda
mhendis olarak da Taiyyeddn Osmanl
mparatorluunda ok byk n kazand.
Aslnda su ile alan konstrksiyonlar ve
saatlere ilikin bize ulaan her iki kitabnda
Taiyyeddn karmza nemli bir fiziki ve
mekaniki olarak kmaktadr. Su-hava basnc ile alan aletlere dair 953/1546 ylnda
kaleme ald e-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye399 kitabnda Taiyyeddn gerekten daha o zamanlar hayli ileri dzeydeki
teknolojiyi gsteren bir dizi makine ve aracn
tantmn yapmaktadr. Bugn biz bu makinelerin olduka anlalr tasvirleri sayesinde
rekonstrksiyonlarn ok byk zorluklarla
karlamadan yapabilmekteyiz. Bu makinelerden ilkin 6 pistonlu bir su karma ve datm
mekanizmas dile getirilmelidir. Bu tesisatta
nehir aknts bir su ark araclyla bir eksantrik mili zerine tanmtr. Bu eksantrik,
pistonlar altracak olan 6 kaldrac harekete geirmektedir. 6 pistonlu sistemiyle bu
su tesisat ilk olarak Taiyyeddnin kitabnda
ortaya kmaktadr. Yaklak 350 yl kadar
nce bn er-Rezzz el-Cezer kendi dneminde 2 pistonlu su tesisat biliyordu. Dolaysyla,
bu iki bilgin arasnda gerekleen bir geliim
dneminin bulunduu ihtimal d deildir. Bu
bakmdan, Taiyyeddnin Al el-cye (.
879/1474) ait olan ayn konulu eseri vmesi ve
kaynaklarndan birisi olarak anmas olduka
399
Amed Y. el-asan tarafndan Taqiyyeddn ve-elHendese el-Mknkyye el-Arabiyye ad altnda yaynlanmtr, Halep 1987.
75
manidardr400. Ksa bir sre sonra Avrupada

Georgius Agricolada401 (1494/1555) ve
Agostino Ramellide402 (1531-1600?) tanmlanan ok pistonlu su cihazlarnn Arap-slam
kltr evresindekilerle ilikili olup olmadn
veya ondan bamsz m gelitiini u anda bilmemekteyiz.
Taiyyeddn ayrca kendi zamannda yaygn
olan bir mekanik kzartma iine ait iki konstrksiyonun tantmn yapmaktadr. Bunlardan
birisi su buharyla, dieri ise scak hava ile dndrlmektedir.
kinci alet, Leonardo da Vinci tarafndan tasla yaplan mekanik kzartma iine benzemektedir. Bu cihaz da stlan hava araclyla
hareket etmektedir (Katalog V, 39). Bundan
baka Taiyyeddn, dili ark araclyla gcn
bir yerden dier bir yere tanmasyla alan
ok sayda cihaz tantm yapmaktadr. Onun
ifadelerinden, bu tr aletlerin o dnemde hayli
yaygn olduu anlalyor. Bunlardan birini
kendi buluu olarak nitelemektedir.
Matematiksel corafya alannda 10./16. yzylda, meskn blgelerin matematiksel olarak
kapsanan paralarndaki genilemeyi ve kartografik tasvirin yksek kalitesini ortaya koyan
koordinat izelgeleri ve haritalarla karlamaktayz. Ama bu durumda yine de, kaydedilen bu ilerlemelerin hangilerinin 16. yzylda
gerekletirildiini ve hangilerinin bir nceki yzyln miras olduu konusunda yargda
400 u eserinde el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt
ed-Devriyye, ed. Sevim Tekeli, 16. asrda Osmanllarda

saat ve Takiyddinin Mekanik saat konstrksiyonuna
dair en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966, s. 46,
144, 221.
401 De re metallica. Translated from the first Latin edition
of 1556 by Herbert C. Hoover ve Lou H. Hoover, London 1912 (Tekrarbasm: New York 1950), s. 185-189.
402 The various and ingenious machines of Agostino Ramelli. A classic sixteenth-century illustrated treatise on
technology. Translation and biographical study by Martha Teach Gnudi, annotations by Eugene S. Ferguson,
Toronto 1976 (Tekrarbasm: New York 1994), s. 258-259,
Tafel 97.
76
G R
bulunabilmemiz mmkn deildir. Kartografi

ve Akdeniz denizcilik biliminde varlan seviye
konusunda bize ulaan en nemli kantlardan
birisi, Osmanl denizcisi Piri Reisin (. 14651554) Kitb- Bariyye isimli eserdir. Piri
Reis Bariyye kavramndan denizler bilimi
ve deniz yolcularnn tekniini anlamaktadr.
Bu antsal eser, onun byk yazarlk yetkinliine tanklk etmektedir. Yazarn kararllkla
ulamak istedii hedef udur: Tek tek elde
edilmi fizyo-jeolojik, arkeolojik ve meteorolojik verileri temel alarak Akdenizde en
uygun ve baarl yolculuu mmkn klmak.
Piri Reis bize, bu hedef dorultusunda toplanm devasa veri materyalinin yan sra, kitabnn ierisinde Akdenizdeki 200den fazla ada,
liman ve baz kylarn haritasn brakmtr.
Haritalarn kalitesi artc derecede yksektir ve bu kalite ancak, o zamana kadar elde
edilen ilerlemenin sonucu olarak grlebilir.
Maalesef kitabn ierii ve detay haritalar, onun sadece bir ksm bize ulaan dnya
haritasndan daha az ilgi ekmektedir. Bizzat
kendisinin, kendi dneminde tedavlde bulunan dnya haritalarnn en kapsamls olarak
niteledii bu dnya haritas, bilebildiimiz
kadaryla Arap-slam kltr dnyasnda, ele
geirilebilen btn haritalara dayanarak aktel bir dnya haritas yaratlmasna ynelik en
yeni giriim olarak deerlendirilebilir403.
Piri Reisin eserinin ikinci redaksiyonun
yapld dnemden kalan bir baka Osmanl
dokman, dolayl olarak ok ileri seviyede
gelimi ve yine ayn ekilde geniletilmi
bir haritann varlna tanklk etmektedir.
Gen yata stanbul Selimiye camii Zaman
lcs (muvat) olan404 Muaf b.
Al el-usann el-Muvat (. 979/1572)
404 Daha sonralar Taqiyyeddnin ncs
olarak ba astronomlua (Mneccimba) ykseltilmitir, s. E. hsanolu, R. een, C. zgi, C. Akpnar, . Fazlolu, Osmanl
astronomi literatr tarihi, Cilt 1, stanbul 1997, s. 161179.
931/1525 ylnda Sultan Sleymana (dnemi

926-974/1520-1566) lm el-bd f Alm elBild405 isimli kitapn ithaf etti. Bu kitapta 100 yerin enlem-boylam derecelerini ve
stanbuldan ku uuu uzaklklarn mil olarak sunmaktadr. Bu yerler kuzey yarm krede, Afrikann bat kys ile inin dou kys
arasnda bulunan az ok tannan ehirlerdir. Bu heterojen kompilasyonu nemli klan
hususlardan biri, boylam derecelerinin tutarl
bir ekilde Atlantikteki Kanarya adalarnn
yaklak 1730' batsna konumlandrlan sfr
meridyenini vermesidir ki dnya haritas zerinde radikal ekilde dzeltilen boylam derecelerinin, erken dnem Osmanl Devletinde
ok yaygn olarak bilindiine tanklk eder.
Bir dieri ise, Arap-slam kltr dairesinde
matematiksel olarak kapsanan dnyann, bu
dnemde daha da geniletilmi olmasdr. Bu
kitapta kaydedilen koordinatlar gstermektedir ki Akdeniz, Karadeniz ve Andolu evre ve
sahil izgilerinin ana deerleri, modern verilerle hemen hemen rtmektedir. Ayrca bu
deerler, baka kaynaklar araclyla bildiimiz ada deerleri tasdik etmektedirler406.
Kanaatimce bu eserin en byk kartografik
nemi, sonralar Tobolsk olarak bilinen kuzey
Sibirya kalesinin imdiye kadar bilinen en
eski koordinatlarn Armayat er-Rs olarak
kaydetmesinde yatmaktadr. Verilen boylam
derecesi gerek deerden ok fazla sapma gstermezken, enlem derecesi 15' kadar bugnk
deere yaklamaktadr407. Kukusuz bu, kuzey
Asyann matematiksel olarak kapsanmasnn
Arap-slam kltr evresinde ok eski bir
tarihten itibaren, mesela 7./13. yzyldan itibaren balam olabilecei408 ynndeki sadece
bir kanttan ibaret kalmyor, ayrca, Osmanl
405 El yazmalar iin bkz. a.e., Cilt 1, s. 162-163.

407 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 188, 191.
408 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 383-396.
G R
corafyaclar ve haritaclarnn daha 10./16.

yzyln ilk eyreinde bu blgelerin gerekten ok iyi bir kartografik tasvirini tandklar
asndan imdiye kadar tanmadmz en eski
tutanak noktasdr. Ayrca, grld kadaryla kartografya tarihinde asla sorulmam
olan, 16. yzylda Avrupal haritac Gerard
Mercatorun nasl olup da Tobolsk (58) ehrinin enlem derecesi bilgisine ulatna ilikin
soruyu ancak bu yolla cevaplayabiliriz409.
slam dnyasnda bilimin 16. yzylda hl
yksek seviyede bulunduunu gsteren ok
ilgin bir rnei deskriptif corafya ekolnden
verebiliriz. Bize bu rnei, Avrupada Afrikal
Leo (Leo Africanus) olarak tannan el-asan
b. Muammed el-Vezzn (doumu yaklak
888/1483)dr. Fs (Fez) ehrinde bym
ve eitimini alm olan Granada doumlu bu
bilgin, diplomatik hizmetler yoluyla, zellikle
kuzey Afrikada olmak zere birok slam lkesini tanyp bir yazar olarak corafya ve kartografya ile ilgileniyordu. stanbuldan dn yolculuunda Sicilyal korsanlarn eline esir dm, ilk olarak Napoliye daha sonra Romaya
satlp Papa X. Leo tarafndan 6.1.1520 ylnda
bizzat Papann adyla Giovanni Leo olarak
vaftiz edilmiti. talyadaki ikameti srasnda
talyanca rendi ve Arapa retti. Yazar
olarak faaliyetlerini Roma ve Bolognada
devam ettirdi. Afrika corafyas dnda kuzey
Afrikal 30 bilginin biyografilerini ieren dier
bir eser derledi. Afrika kitabn esaretinin
6. yl olan 1526da talyan dilinde tamamlad. 935/1529 ylnda Tunusa dnd ve orada
Mslman olarak ld.
Sz konusu kitap 9 blmden olumaktadr.
Birinci blm Afrikann ve Afrika halknn
genel fiziksel ve iklimsel zelliklerini ilemektedir. kinci blm Marrku (Marrakesch)
blgesini ehirleriyle ve dalaryla ele almaktadr. nc blm Fs, drdnc blm
77
Tilimsn (Tlemcen), beinci blm Tunusu,

altnc blm Libyay, yedinci blm Sudan
sekizinci blm Msr ve dokuzuncu blm
Afrikann rmaklarn, yeralt zenginliklerini,
bitki rtsn ve hayvanlarn ele almaktadr.
Bu kitapta toplam 400 yer tantlmaktadr.
Yazar, ounlukla kendi gzlemlerine dayandn ve bizzat bildiremeyecei durumlarda
ise en doru ve kesin bilgileri gvenilir kiilerden almaya aba sarfettiini not etmektedir.
Leo Africanusun Afrika tasviri el-drsnin
Nuzhet el-Mt yannda, 16. yzyln ikinci
yarsndan itibaren Avrupada Afrikann beeri
corafyasnn gelitirilmesi ve geniletilmesinde kullanlan en nemli kaynaklardandr. G.B.
Ramusio tarafndan 1550410 ylndaki basmndan ok ksa bir sre sonra bu kitap birok dile
evrilmi ve yeniden ele alnmtr411. Avrupal
yazarlarn 16. yzyldan 18. yzyla kadar Leo
Africanusun kitabna hangi tarz ve surette
bal olduklarn Ch. Schefer Franszca evirisinin412 n szne ustalkla gstermitir. ok
byk bir ihtimalle talyada Leo Africanus
tarafndan ortaya konulan Afrika ve Gney
Asya haritas Avrupada kartografyann geliimini ok derinden etkilemitir. Ramusio tarafndan kopyalanm ve her ikisinin adyla tedavlde olan haritalar Arap stiline gre gneye
dnktr ve enlem-boylam skalalaryla ok
belirgin bir ekilde Arap kkenli olduklarn
gstermeye yetmektedir413. Bunlar, 16. yzyl bandan itibaren Ptoleme Corafyasnn
410 Ramusio,
Gian Battista: Navigationi et viaggi, Cilt 1,

3. Bask Venedig 1563 (Tekrarnasm: Amsterdam 1970),
Varak 1-95.
411 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 103, dipnot 1.
412 Description de lAfrique tierce partie du monde, crite
par Jean Lon African, mise en Franois. Novelle dition annote par Charles Schefer, 3 Cilt, Paris 1896-1898
136-138, Frankfurt 1993), nsz Cilt 1, s. 30-36.
413 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 102-103, Cilt 12, s. 306310.
78
G R
baslmasndan az sonra ortaya kmaya balayan haritalarla olan balarn kopmasna sebep
olmulardr. Bu dnm noktas, kendisini
1539 ylndan itibaren Ptoleme haritalarnn
yaynlanmasna adam olan talyan kartograf
Giacomo Gastaldinin (. 1567) 1560 ylnda
yaynlado Asya haritas tayin etmektedir414.
Burada, matematiksel corafyann ve haritacln Hint Yarmadas balamnda yaad ve
kapsaml bakla ayrntl ekilde kavranlmas
zor olan bir geliime iaret edilmelidir. Daha
nce dile getirildii gibi, el-Brn daha 5./11.
yzyln ilk yarsnda kapsaml bir faaliyet
erevesinde Hindistann nemli baz noktalarnn koordinatlarn kendi aratrmalaryla
belirtebilmiti. Bu, olaanst derecede alkan bir bilginin, yllarca sren almas sayesinde ulaabilecei en byk sonutu. Geriye
kalan almay gelecek kuaklar tamamlayacakt ve bu birok yzyl iinde gerekleebilecekti. Bugnk bilgilerimiz nda
grld kadaryla, nemli ky noktalarnn
enlem dereceleri ve bu noktalar arasndaki
ynler 7./13. ve 8./14. yzylda o derece ayrntl bir ekilde gerekletirilmiti ki, artk Hint
Yarmadasnn d izgilerinin bir taslan
ortaya koymann olana salanmt415.
lkenin daha baarlmay bekleyen i kesimlerinin matematiksel olarak kavranlmas iinin balamasnda Timur ve ardllarnn
idaresi altnda Semerkant okulunda hkim
olan bilimsel faaliyetlerin, Bbr tarafndan
932/1526 ylnda Mool mparatorluunun
kurulmas sonucunda politik gle birlikte
Hindistana tanmas harekete geirici rol
414 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 92-93, 97, 99 vd., Cilt 12,
s. 177-181, 252, 311.

415 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 565-567.
oynad. Grld kadaryla, yaklak 200

yl devam eden devrenin arlk merkezini, lkenin i kesimlerinin kartografyas iin
gerekli verilerin tespiti oluturmaktadr.
Bu trden bilinen en eski dokman, Hint
Mool mparatorluunun ilk yzylnn ikinci
yarsna uzanmaktadr. Bu dokman, gayet
hacimli ve bizzat Hindistanda domu olan
bir izelge-eserdir. Bu eserin yazar Eb elFal Allm (958-1001/1551-1593) Mool
mparatorluunda grev yapan bir devlet adamyd. Mool tarihi mahiyetindeki Ekbernme
isimli eserinin, ayn zamanda n-nme mstakil balkl, beeri corafyay muhteem bir
ekilde sosyal, idari ve mali kurumlarn tasviriyle bantlandran nc blmnde,
656 yerin koordinatlarn veren byk bir
izelge sunmaktadr. Bu yerlerin 45 tanesi
Hindistanda bulunan ehirlerdir. 3050 kk
yeri de ksmen mesafe lleriyle birlikte
vermektedir. Hindistanda bulunan yerlerin
verilen koordinatlarnn hepsinin kalitesi yksektir. Enlem dereceleri bugnk deerlerle
hemen hemen ayndr ve boylam dereceleri
ise ok nemsiz sapmalar gstermektedir416.
n-nmede muhtemelen bu konuya zg
ada kaynaklardan seilerek kayda geirilmi olan ve ayrca 11./17. yzyln ilk yarsndan417 gelen zengin veriler bizde, Hindistann
slamn idaresi altnda bulunduu srede
matematiksel olarak kapsanmasnn yksek
bir seviyeye ulat kanaatini uyandrmaktadr. 10/16. yzyln Hindistan tasvirininin
dikkate deer seviyesine ynelik en eski kant
orann haritasn beraberinde getirip 1596
ylnda Amsterdamda yaynlayan Hollandal
Jan Huygen van Linschotene borluyuz418.

417 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 194-202.
418 Bkz. a.e., Cilt 12, s. 252; Slot, B.J.: The
Kuwait, Leiden vb. 1991, s. 13-15.
origins of
G R
Burada Hindistan haritalarndan Hint

Okyanusu denizciliine geiyoruz. Mevcut
kantlara gre, zirve noktasna daha 9./15.
yzylda erimi olan bu bilimin trigonometrik-astronomik temele dayanan kendine
mahsus zellikleri ancak 10./16. yzyln ilk
eyreinde ilk olarak Sleymn el-Mehrnin
eserinden renilmektedir. Bizim ok ksa
bir sre nce adn andmz bu bilgin denizciye gre de, Hint Okyanusunda gelitirilen
denizcilik bilimi, teori ve gzlemden oluan ve
her bir konuya ilikin sorular alannda deikenlik gsteren yani geliim yasasnn kurallarna boyun een bir disiplindir. Yzlerce yl
devam eden bir sre ierisinde mstakil bir
bilim dal haline gelen bu alann esas tayc direi unlardr:
1) Kutup Yldznn veya kutup yakn dier
sabit yldzlarn 24 saat ierisinde deien
en yksek ve en dk noktalarnn ortasnda bulunan kutbun yksekliinin denizden
llmesi ile enlem derecelerini elde etme
metodu.
2) Sleymn el-Mehrnin empirik olarak
(tecrb) kazanlan lmden ayrd isb
kapsam ierisinde ulalan ak denizde uzaklklarn astronomik-matematiksel lm419.
3) Ak denizde pozisyon belirleme. Bu ilemde, llecek mesafeler ve lm metotlar
e ayrlmaktadr:
a) lk ve en basit lme ii meridyene paralel
giden mesafelere ilikindir. Bunlarn llmesi iin geminin harekete balamas annda
ve belirli bir sre yol aldktan sonra kutup
yksekliklerini ya derece ile veya parmak
lsne yani ibe ye (1 ibe = 136' 26'' ya
da 142' 51") gre lmek, her iki l arasndaki fark mesafelere dntrmektir (1 =
56 2/3 mil).
79
b) kinci mesafe herhangi bir ayla meridyene eik olarak alnmaktadr. Bu mesafenin hesaplanmas, geminin harekete balad
esnada, Kutup Yldznn ykseklii, meridyene eik olarak giden rotann a bykl
ve ayrca kutup yksekliinin belirli sefer
mesafesine gre dereceler halinde tespit edilmesiyle salanr. Bylece dik al bir genin hesaplanmas gerekletirilir. Bu gende
hipotens, yani dik ann karsnda bulunan
kenar, her defasnda llecek olan mesafedir.
c) nc mesafe, boylam derecelerinin
bulunmasna gtren lmdr. Burada sz
konusu olan, okyanus sularnda bulunan kylardaki ayn corafi enleme sahip olan yerler
arasndaki mesafelerin, baka bir ifadeyle,
ekvatora paralel olan mesafelerin lmdr.
Bu metot sahillerde veya ak denizde bulunan iki nokta arasndaki boylam dereceleri
farkn elde etme iine denk bir deer tar.
Bu ii amalayan denizci bundan nce (b)
ileminde anlatld ekilde hareket eder,
yani o meridyene eik bir mesafeyi kateder,
bu ilk mesafenin (b)ye gre llmesinden
sonra herhangi bir ayla bundan nceki istikametinin tam tersine doru harekete balamasndan evvel katettii kutup yksekliine
(ayn enlem derecesine) ulancaya kadar yol
alr. Takip edilen rota alar ve elde edilen
kutup ykseklii fark ile gemici, sz geen
kutup ykseklii farkndan ibaret olan ortak
bir kenarl iki dik al gen kurmu olur.
Birbirine kar bulunan (ayn enlem derecesindeki) iki sahil noktas arasndaki boylam farkn bulmak iin denizci, kaydettii
iki kutup ykseklii ile saptanan enlem dereceleri arasndaki zikzak seyrini kar sahile
ulancaya kadar tekrarlar. genlerin taban
uzunluklarnn toplam ile aranlan mesafeyi
80
G R
uzunluk ls ile elde eder ve isterse onu

dereceye evirir (1 = 56 2/3 mil = 1972,3 km.)
(Bkz. Katalog III, s. 38).
Sz geen (c) yntemi, kelimenin tam anlamyla, yaklak 500 yl nce el-Brn tarafndan, kara zerinde Badat ile azne arasndaki yerlerin boylam farklarn tespit iin
kullanlan genler zinciri (triangulation)
metodunun ak denizde uygulanmasdr. Bu
metodu uygulayabilmek iin belirli astronomik bilgilerin dnda, trigonometrik kurallara
hakim olmak zorunluydu. Arap-slam kltr
evresinde ok ileri seviyeye gelmi ve ok
byk bir alana yaylm olan bu hesaplama
yntemiyle elbette her denizci ilem yapamazd. Eer gerekli bilgiler yoksa meridyene eik
giden mesafeler lmnde mevcut izelgelerden yararlanabilirdi.
Ak denizde yn bulma ve belirlenen bir
rotaya geceleyin tam sadk kalabilme konusunda -pusulann kulanlmasna kadar- kuzey
ve gney kutup yldzlarnn yan sra, dou
ve bat noktalar yaklak 1115' kadar birbirlerinden aralkl bulunan ve bylece ufuk
dairesinin 32 paraya blmlenmesine iletmeye gtren 15 sabit yldza bal kalnmtr. Tam olarak belirlenememekle beraber
3./9. veya 4./10. yzyl olmas muhtemel bir
zaman diliminde pusula bilgisi Arap-slam
kltr dairesine ulamt. ok byk bir ihtimalle magnetik ine en eski formunda inde
ortaya km, ama ilk olarak Hint Okyanusu
deniz bilimcileri tarafndan sistematik tarzda
deniz seyrseferlerinde kullanlmtr420. Arap
kaynaklarndaki ok eitli rivayetler bir yana,
sklkla Portekiz kaynaklar tarafndan da
Hint Okyanusunda kullanlan farkl pusula trleri hakknda bilgilendirilmekteyiz.

zellikle Portekizli tarihi Hieronimus
Osorius (1506-1580)un Arap deniz bilimcilerinin kullandklar pusulann geliim
srecini anlat gerekten ok nemlidir421.
nc tipte, mknatsl ine ile birlikte
dnen (32 ksma blnm) diski tayan kap,
daha sonralar (talyan bilgini Cardanusun
buluu sanlp) kardan sistemi diye tannan silindirik bir mekanizmaya aslmaktayd.
Bu tip, grld kadaryla daha 15. yzylda Akdenizdeki talyan denizcilere ulam,
hatta Christoph Kolombus da bu tip bir busulay yannda bulundurmutu422. Bu tip pusula
genel olarak Avrupada 20. yzyln balarna
kadar, magnetik ine karton diskten ayrlp
diskin stnde bulunan bir ivi zerine yerletirilinceye kadar kullanlmaktayd. Eer
bn Mcidin aklamalarn doru anlyorsak
(Yukar s. 72, Katalog III, 67) o, pek yaylmam [ve Avrupallarn bilgisine ulamam]
bulunan bu yeni tipin mucididir.
Her iki byk denizcilik bilgini bn Mcid ve
Sleymn el-Mehr tarafndan kaydedilmi
Hint Okyanusu limanlar, adalar, burunlar ve krfezleri arasndaki mesafe lmleri
bugnk deerlere artc derecede yakndr. zellikle el-Mehr tarafndan bildirilen
Dou Afrika kysyla Sumatra veya Cava arasndaki okyanus tesi 7 uzaklk ok nemlidir,
nk ekvatorun yaklak 1 kuzeyinde bulunan bu iki yer arsndaki mesafe bugn aktel
olan deerden sadece yarm derece farkllk
gstemektredir423. Yine artc bir ey, bu
kesin ekvator uzunluunun 1519 yl civarnda
Portekizde Jorge Reinel tarafndan izilmi
olan haritada ortaya kmasdr bunu ancak
bir Arap haritasnn rnek alnmasyla anlaya
421
Osrio, Jernimo: De rebus Emmanuelis libri XII,

Kln 1574, Liber I, Varak 27a vd.; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11,
s. 253-256.
422 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 253.
423 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 214-219.
G R
biliriz ve bylesine bir ekvator uzunluunun

haritalarda yeniden ortaya kmas iin 19.
yzyln ikinci yarsna hatta 20. yzyln ilk
yarsna kadar beklenmesi gerekiyordu424.
Matematiksel-astronomik temelli bu tarz
bir denizcilik bilimi erevesinde yzlerce
yl boyunca toplanan verilerin, kartograflarn
elinde ok yksek kaliteli haritalarda rnlerini vermi olduklar kolaylkla dnlebilir.
Portekizli denizcilerin ve dier Avrupal seyyahlarn Hint Okyanusundaki yerel denizcilerin elinde bulunan deniz haritalar ve zellikle
bu haritalarn enlem ve boylam daireli olular425 hakknda defalarca verdikleri bilgilerin
yan sra, bu haritalarn bazlar Portekizce
redaksiyonunlarnda gnmze ulaabilmilerdir. Hint Okyanusu denizcilik biliminin en
byk iki temsilcisinin haritalardan hemen
hemen hi bahsetmiyor olmalar, baz kartografya tarihilerine, bu deniz bilimcileri
haritadan ibaret olan yardmc vastay ya
bilmiyorlar veya bilseler bile buna sahip deillerdi tarzndaki iddialar iin kant olarak kullanlmtr. Bu a Osmanl Amirali Sd Al
(. 970/1562)nin Kitb el-Mu (Okyanus
Kitab) isimli eseri kapatmaktadr. Bu kitap
tpkbasm olarak426 bilimsel aratrmalarn
sadece birka yldr hizmetinde bulunmaktadr. Aslnda Akdenizde alan bu denizci, 15 Osmanl donanma gemisini Basradan
Sveye gtrme misyonu (960/1553) srasnda Portekiz saldrlar yznden ok byk
bir kayba uram, filosunun geriye kalan
gemileriyle bat Hindistann Sret limanna
demir atmt. Buradaki ikametini takip eden
Amedbd ikameti (961/1554) esnasnda
yukarda ad geen kitabn yazd. Bu eserde genel olarak bn Mcid ve Sleymn el424 Kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 93-99.
425 Bkz.
a.e., Cilt 11, s. 323-336.

fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1984.
426 Institut
81
Mehrnin birok kitabn zetledi427. zellikle

haritalara ayrlm olan yedinci blmn drt
faslnda yapt aklamalar, katedilecek yolun
hesaplanmasna ve yn belirlemesine dayanan
bir deniz seferinin ne Akdenizde ne de Hint
Okyanusunda, bunun iin uygun haritalar
kullanlmakszn mmkn olamayaca konusunda hi kuku brakmamaktadr. Sd Al
tr haritadan bahsetmektedir: Hint Okyanusu
haritalar, Akdeniz haritalar ve dnya haritalar. Bu konuda yapt aklamalar genel
olarak gstermektedir ki o, harita denilince
matematiksel olarak kapsanan yeryz resmini anlamaktadr ve onun iin bir deniz
seferi ancak harita, pusula, pergel, usturlap ve
quadrant (rubu tahtas) gibi aletler yardmyla
gerekletirilebilir428.
Denizcilik biliminin destei ile ortaya km
olan Hint Okyanusu haritalar ve her denizciliin iki esas aleti, pusula ve Avrupada Yakup
Sopas429 veya balhestilha olarak tannan gzlem arac (Arapas aabt veya aabt)
dnda, meridyene eik mesafe lm kural
da Avrupaya ulamtr. Bu toleta de marteloio olarak isimlendirilen ve talyaya 15. yzylda ulam olan, denizde mesafe lme metodudur430. Hint Okyanusu balamnda domu
ve zamanla mkemmelletirilmi olan denizcilik bilimi asndan Portekizlilerin hizmeti
onun kendi kavraylarna gre Avrupada
daha fazla yaylmasna hizmet etmi bulunmalardr. Ayn enlem derecesi zerinde karlkl kylardaki iki nokta arasndaki uzakln
lm ve bylece okyanuslarn bat-dou
sahilleri arasndaki uzaklklar sonulandran
boylam derecelerinin tespiti gibi denizcilik
bilimin belki de en nemli baars saylabi427 Bkz. Die
topographischen Capitel des indischen Seespiegels Mo, Wilhelm Tomaschekin nszyle Maximilian Bittner tarafndan yaynlanmtr, Viyana 1897, s. 2.3
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 16,
s. 129-254, zellikle 136-137).
429 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 302-306.
430 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 289-294.
82
G R
lecek metot onlar iin bir kapal kutu olarak

kalmtr. Onlar problemi renmilerdi ama
bunun431 zmnde kullanlan metodu anlayabilmede zorunlu olan trigonometri bilgilerine sahip deillerdi432.
11./17. yzyl bsbtn dikkate almayarak bu
periyodun olaanst bir filozofuna hakszlk edeceim duygusunun basksn kendimde
duymam olsaydm, denizcilik bilimi alannn
bu genel panoramasyla, Arap-slam kltr
evresinin benim bildiim en nemli baarlar hakkndaki toplu bakm sonlandrr ve
bu baarlarn Avrupadaki etkileri sorununa
geerdim. Bu filozof, Moll adr olarak tannan adreddn Muammed b. brhm irz
(980 civar-1050/1572-1640)dir. Bu filozofun
felsefe tarihindeki nemli konumu 1912 ylndan itibaren Max Hortenin abasyla gn
na kmtr. Max Horten, Moll adry
insanlk fikir tarihinin byk mehullerinden
birisi olarak nitelemektedir. retmenlik
konumunun kk ve fakir ilikileri ierisinde
o, kendi dnya grn kurmaya zaman ve
g bulmutur433. Moll adr, ihbeddn
es-Shreverdnin k retisini temel alarak
varln geliim aamalar retisini ortaya koymutur. Bu retide varlk kavram
k tasavvurunun yerine gemitir. Bu yer
deiiklii ile Moll adr kendi dneminde
geerli bulunan felsefeyi tamamen deitirebilecek bir gr noktas kazanmtr434. ok
byk bir zgvenle, dnemindeki hakim felsefeye kar km ve kendi sisteminde, tm
Yunan felsefesini mistisizmle birletirmitir.

Aristoteles ve bn Sn onun grne gre
en byk filozoflardr. Onlarn arkasndan
Platon ve es-Shreverd (. 587/1191)yi izler.
Fareddn er-Rz (606/1209) ise Aristoteles
felsefesinin en byk eletirmenidir. Bununla
birlikte Moll adrnn dnce dnyas ad
geen stadlarn retilerinin yalnzca kuru
bir iktibas deildir; bilakis o, bilinli bir ekilde bn Sn retisini gelitirmeyi stlenmitir435.
Mull adrnn felsefe alanndaki nemine
ilikin bu ksa iaretle, Arap-slam kltr dnyasnda gerekletirilen baarlarn bilimler
tarihine olan katklarna ilikin rneklere son
veriyorum. Bu son veri, bunlara ilaveten sonraki dnemlerde arasra daha baka nemli
baarlarn bulunmad anlamna alnmamaldr. Biz 10./16. yzyln sonuna kadar gelmekle sadece, Bat dnyasnn bilimler alannda
ncl ele almaya balad ve bu rolyle
slam kltr evresinin yerini alaca periyodun eiine ulam oluyoruz. Bu bakmdan,
Arap-slam bilimlerinin Batdaki resepsiyonu ve zmsenmesinin devasa kompleksi,
incelemenin dnda braklacak olursa bu
toplu bak hedefine ulamam olacaktr.
Onun burada cesaret edilecek deneme mahiyetindeki ele alnnda okuyucuya sunulan bu
Giriin karakterine uygun olarak ok temel
sorunlara iaret etmekle yetinilecektir, zira
bu problematikin tarihi realiteler yanstacak
tam ve adil bir sunumu iin daha ok uzun bir
zamann gemesi gerekiyor.

432 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 319.
433 Horten,
Max: al-Shrz, Enzyklopdia des Islm Cilt

4, Leiden ve Leipzig 1934, s. 407.
434 Das philosophische System von Schirzi (gest. 1640).
M. Hortan tarafndan aklamalarla evrilmitir, Straburg 1913 (Tekrarbasm: Islamic Philosophy Cilt 92), nsz s. V.
435 a.e., nsz s. VIII-IX.
G R
83
Bilimleri slam dnyasndan Avrupaya

ulatran ana yollar
84
G R
G R
85
II. BLM
Arap-slam Bilimlerinin Avrupada
Resepsiyonu ve zmsenmesi
19. yzyln ortalarnda tarihilerin ilgilerinin

gitgide fen bilimlerindeki geliime evrilmi
bulunduu ve Arap-slam bilimlerinin neminin takdir edilmesi yerine kmsendii bir
srada, Batya eviriler halinde ulaan Dou
Aleminden kitaplar hakknda ilk ve tabidir
ki mtevaz bibliyografik tantmlar yaymlanmaya baland. Bunlar Johann G. Wenrichin
De auctorum grcorum versionibus et
commentariis syriacis arabicis armeniacis
persicisque commentatio (Leipzig 1842) ve
Ferdinand Wstenfeldin Die bersetzungen
der arabischen Werke in das Lateinische seit
dem 11. Jahrhundert (Gttingen 1877) isimli almalardr. Aslnda bugne kadar da
diyebileceimiz uzunca bir sre, Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu sorununa ilgi, birka alan ayr tutulursa, esas olarak eviri yapan ahsiyetler, evirilen eserler
ve bize ulaan el yazmalarnn bibliyografyas
ile snrl kalmtr. Arap-slam bilimlerinin
Avrupay ya eviriler yoluyla ya da insani
temaslarla etkilemesi problemi ve bu Arapslam bilimlerinin neminin deerlendirilmesi, her eyden nce Arapa (ya da Farsa)
kitaplarn bilimsel ieriinin incelenmesine
ve buna bal olarak Arap-slam yazarlarnn, ncleri olan Yunanlara kyasla erimi
olduklar ilerlemelerin tespitine baldr.
Bundan nceki blmde geen aklamalarlardan anlalaca zere, bize ulaan birok
eserin ierik deerlendirmesinde arabistik
aratrmalar bugne kadar ok nemli sonulara ulam, bylece bu sonular evrensel
bilimler tarihi erevesinde ilk deerlendirmelerinin yaplabilmesi ve etki sorunu balang aamas eklinde olsa da ele alnm
bulunuyor. kincisi yani etki sorunu, genellikle baz konularla veya problemlerle snrl
olarak ele alnm, ancak ok az alanda daha
byk erevede cevaplanabilmitir.
alt alanda dneminin hi bir desteine sahip olmad ve ok az sayda kaynaa ulat bir zamanda, Fransz arabist
Ernest Renan (1823-1892)n felsefe alannda
Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu fenomeninin, hayranlk uyandran ve
hl geerliliini koruyabilen Averros et
lAverrosme 1 isimli eserinde izdii tablo
bilim tarihiliinin nadir klarndan birisidir. Arapann 4./10. yzylda spanya
Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudilerinin
ortak dili olmas dncesinden hareketle Renan, Yahudilerin, Arap-slam felsefesinin Avrupada yaylmasnda nemli bir
nc bask Paris 1867. Tekrarbasm Institut fr

Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafndan Frankfurt 1985.
G R
86
rol oynadklar grne ulamt2. Ona

gre, Yahudilerin Orta adaki yazl kltr, slam kltrnn yansmasndan baka
bir ey deildir3, rnein Maimonides (bn
Meymn)ten beri Yahudi felsefesinin Arap
felsefesinin bir yansmasndan ibaret olduu gibi4, Maimonides ekolnn tamam
Averroes (bn Rd)un peripatetik (meaiyye) retisine sadk kalmtr5. Geneli
itibariyle Yahudi felsefesi onlarn Barselona,
Saragossa, Narbonne, Montpellier, Lunel,
Bziers, lArgentire ve Marsilya gibi
Hristiyan ehirlere ekilmelerinden sonra
bile6 Araplarnkinin karakterini tamaktadr. Arapa eserlerin braniceye evirileri
balamnda Renanda ilgin bir bulguya rastlamaktayz: Arapa kelimeler ya muhafaza
edilmiler ya da baka bir anlama sahip olsalar bile ayn kkten gelen brani kelimelerle
ifade edilmilerdir. Bir dier deyimle metin,
evirilmekten ziyade taklit edilmitir7.
Arap felsefesinin hem brani araclyla
hem de dorudan doruya Latinceye evirilmesi sonucunda resepsiyon ve zmseme
srecinin Bat Avrupada nasl yayldn ve
Dominik tarikat mensuplarnda uyandrd
kin, bu arada Raymundus Lullusta hcum ve
direnme gayretleri uyandrdn ustaca resmettikten sonra Renan, bn Rd felsefesinin
13. yzyln bandan itibaren talyada grd kabul konusunu ele almaktadr. Burada
da Renan, yaratc ve ok bilgili kimlii eliinde, Arap peripatetik retisiyle 300 yllk
uralar sonrasnda 16. yzylda kendini
gstermeye balayan Averroism kart reaksiyonlarn canl bir tablosunu izmektedir.
2 Renan, E.: Averros
3 a.e., s. 173.
4 a.e., s. 175.
5 a.e., s. 182.
6 a.e., s. 184.
7 a.e., s. 185.
et lAverrosme, a.e., s. 174.
Arap dilindeki astronomi ve astrolojinin

Avrupay ne kadar derinden etkilediini en
iyi ekilde, arabist olmayan bir bilim tarihisi
Pierre-Maurice-Marie Duhem8 (1861-1916)
Le systme du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon Copernic9
isimli antsal eserinin 2. , 3. ve 4. ciltlerinde
gstermektedir. Geri daha nce, byk arabist Carlo Alfonso Nallino Al-Battn sive
Albatenii opus astronomicum10 adl almasnda gelecekteki aratrmalara paha biilmez
iaretlerle rehberlik etmiti. Fakat Duhemin
ulaabildii astronomik-astrolojik ierikli
Arapa eserlerin Latince evirilerini, bu eserlerin etkisi altnda doan Avrupal eserlerle
yapt karlatrma suretiyle ulat bilimsel sonular, Arapadan evirilen eserlerin
sadece o zel alanla ilgili evrelerde deil,
bunun da tesinde Avrupa dnce tarihinde
ne denli byk etkide bulunduunu kavramamza yardm etmektedirler.
Mzik ve mzik teorisi alannda Arap etkisi problemi, sevindirici lde ve nispeten erken saylabilecek bir dnemde ok
geni apl eserlerle ele alnmtr. R.G.
Kiesewetter11 ve J.G.L. Kosegartenn12
Arap mziine ilikin panaroma niteliindeki ilk almalar zerinden henz yzyl gememiti ki, spanyol arabist Julian
Ribera y Tarrag La msica de las Cantigas13
8 Biyografik
bilgiler iin bkz. Miller, Donald G.: Dictionary of Scientific Biography ierisinde, 4. cilt New York
1971, s. 225-233.
9 1916 ylndan nce tamamlanm ve 10 cilt olarak Pariste
yaynlanmtr, 1913-1959.
10 3 cilt, Mailand 1899-1907, Tekrarbasm Hildesheim
1977.
11 Die Musik der Araber, nach Originalquellen dargestellt,
mit einem Vorworte von J. v. Hammer-Purgstall, Leipzig
1842, Tekrarbasm: Schaan (Lichtenstein) 1983.
12 Die moslemische Schriftsteller ber die Theorie der
Musik, Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes ierisinde (Bonn) 5/1844/137-163.
13 Madridte 1922 ylnda yaynlanmtr. Ksaltlm ngilizce evirisi Eleanor Hague ve Marion Leffingwell tarafndan Music in ancient Arabia and Spain adyla, Stanford
1929, Tekrarbasm: New York 1970.
G R
adl, Arap etkilerine ilikin nc bir alma

ortaya koydu. blmlk almann birincisinde slam dnyasnda 12. yzyla kadar
Arap mzii tarihini, ikinci blmde bu
mziin spanyadaki tarihini ilemektedir.
nc blm, yazarn asl hedefine adanmtr: Arap mziinin spanyol mziine
ve Batdaki troubadour mziine olan etkisi14. Riberann fikirleri ve ulat sonularn zellikle Ortaada Bat mziine olan
etkiler problemi bakmndan zayf noktalar
iermesi, birok noktada geerliliinin bulunmamas ve kar klmakszn kabul edilebilir
olmamas anlayla karlanabilir.
Riberann kaleme ald kitabn yaynlanmasndan 3 yl sonra Henry George Farmer,
Clues for the Arabian influence on European
musical theory15 isimli byk sansasyon yaratan almasn yaynlad16. Hemen peinden,
mzik tarihisi Kathleen Schlesingerin The
question of an Arabian influence on musical theory17 adl eletirisi izledi. 1929 ylnda Londrada Farmern Arap mzik tarihini detayl ekilde ele ald A history of
Arabian music to the XIII th century isimli
almas yaynland. 1930 ylnda zellikle
K. Schlessingerin eletirileriyle hesaplat
Historical facts for the Arabian musical influence (Londra) isimli almas yaynland.
Farmern bu sorunu yeni ve ok nemli
tarzda ele alndan habersiz bulunan Otto
14 Faydal
bir ierik tasviri iin bkz. Ursprung, Otto: Um

die Frage dem arabischen bzw. Maurischen Einflu auf
die abendlndische Musik des Mittelalters, Zeitschrift fr
Musikwissenschaft (Leipzig) 16/1934/129-141, 355-357,
zellikle s. 132-133.
15 Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde 1925, s.
61-80 (Tekrarbasm: The Science of Music in Islam serisi
ierisind, Cilt 1, Frankfurt 1997, s. 271-290).
16 Farmern teebbs Eugen Beichert tarafndan olumlu
karlanmtr, Orientalistische Literaturzeitung ierisinde
(Leipzig) 29/1926/273-277.
17 The Musical Standard ierisinde (London) N.S.
25/1925/148-150, 160-162.
87
Ursprung 1934 ylnda onun eski almasna

ok sert bir reddiye yaynlad18.
Farmern Arap etkisini ele alan ve ok iddetli eletirilerle karlaan ana konular ve hipotezleri, notalamaya ve erken dnem okseslilie, solmisationa [do, re, mi... gibi hecelerin
kullanmyla oluturulmu ton sistemi], mzik
aletlerine, notalara ve takt tarzna ilikin
sorulardr. Bu sorular etrafndaki tartmalarn birounda asl konu, 9. yzyldan beri
Avrupada mzik alannda ortaya kan yeni
unsurlarn Yunan-Bizans etkilerine mi yoksa
Arap etkilerine mi balanaca meselesidir.
Farmer doal olarak Arap mzik teorisinin
Yunan temellerini yadsmyordu, Araplarn
alnan retileri iledikleri ve srekli bir ekilde gelitirdikleri inancndayd. 1976 ylnda
bu konuya ilikin iki alma yaynland. Bu
almalarda Farmern sonular esasl bir
ekilde tartld ve ksmen de ilendi. Bunlar
Eva Ruth Perkuhnun19 Die Theorien zum
arabischen Einflu auf die europische Musik
des Mittelalters ve Eckhard Neubauerin20
Zur Rolle der Araber in der Musikgeschichte
des europischen Mittelalters isimli almalardr. lk almann sahibi, etki teorisine
kar prensipte kar kmyor, fakat yine
de etno-mzikoloji tarafndan Arap etkisi
problemine ilikin ortaya konulan almalarda metodik ve teorik sorularn yzeysel
ele alnd fikrinde direniyor21. Ona gre
Arap [etkisi] teorisinin ba temsilcileri
Ribera ve Farmer etno-mzikolog olmaktan ok arabisttirler ve hem Arap mzisyenlerin uygulamalarna hem de etno18
Um die Frage dem nach arabischen bzw. maurischen

Einflu auf die abendlndische Musik des Mittelalters,
ayn yer.
19 Waldorfta (Hessen) yaynland.
20 Islam und Abendland. Geschichte und Gegenwart ierisinde, ed. Andr Mercier, Bern ve Frankfurt 1976, s.
111-129.
21 Perkuhn, E.R.: a.e., s. 232.
88
G R
mzikolojinin kltr-antropolojik problemlerine ok fazla vakf deildirler22. Onlar yntemleri nedeniyle objektif olmaktan daha
ok duygusal sebeplerden hareketle Arap
mzii etkisi teorisine kar kan ve ok
bariz teorik tereddt noktasnda bir ok adan saldr alan bulabilen mzik bilim tarihi
tarafndan ok iddetli eletirileri zerlerine
ekmilermi23. Hem Ribera hem de Farmer
gelenek srecine ok az dikkat etmilermi.
Farmer alan daraltmasnda, ifahi aktarm ele almada kanlmaz olan etnomzikolojik ynleri bir yana brakarak ve kendisini
sadece mzik enstrmalaryla snrlayarak
bir adm daha ileri gitmi bulunuyormu24.
Perkuhn bylelikle u sonuca ulamaktadr:
Orta a Avrupas mzik yapmnn eitli
alanlar iin savunulan Arap mzii etkisi
teorisinin nihai anlamda temellendirilmesi
kelimenin tam anlamyla ancak u koulla
gerekleebilir: Eer Arap mzik kltr
aratrmalar bir yeniden ele al ve kontrole tabi tutulur, genel standart, lexikografik
bilgi, etnomzikolojik ve kltr antropolojik
dncelerle kar karya getirilirse25.
Bir arabist ve mzik tarihisinin kaleminden kan ikinci alma26 bize sadece H.G.
Farmern eserleri ve baarlar hakknda uygun hkmler vermemizi salamakla
kalmyor bunun tesinde, yaplan en yeni
aratrmalarn sonularn da ortaya koyuyor: 1930 ylnda ngiliz mzik aratrmacs Henry George Farmer, Araplarn mzik
alanndaki etkilerine ilikin teorileri zetlemi ve bu teorileri zenle belirleyerek
kendisinin ulat birok aratrma sonularn eklemitir. Onun Historical facts for
the Arabien musical influence isimli al22 Perkuhn, E.R.: a.e., s. 232.
23 a.e., s. 233.
24 a.e., s. 233.
25a.e., s. 236.
26 Neubauer, E.: Zur Rolle der Araber, a.y. s. 118 vd.
mas ok tepki ile karlam ise de, imdiye

dek rtlememitir. Farmern ele ald
ve bu kitabnda daha derinletirdii konulara
hem Araplarda hem de Avrupa Ortaanda
rastlanan enstrmental mzik notasyon
denemeleri27 dahildir. Burada esas olan,
tpk Eski Yunanda bilindii zere, tonlarn
adlandrlmasnda harfler, derecelendirilmesinde ise kkeni muhtemelen Yakn Dou
antikitesine uzanan izgiler kullanlmasdr28. Arap melodileri yazyla, tonun sresi ve
ritimi belirti heceleriyle veya rakamlarla tespit
ediyor, gerekte bunu bize ulaan ok kstl
saydaki dokmandan karsayabileceimizin
ok daha ncesinde ve sklkla yapmakta idiler. Tonlar harflerle gsteren bir nota tabelas bize 10. yzyldan ulam bulunmaktadr29.
Ayrca, Eb el-Ferec el-fehnnin Byk
arklar Kitab [Kitb el-En el-Kebr],
s el-Mavl ile ilgili 9. yzyl olarak tarihlendirilebilen bir haber muhafaza etmektedir.
Bu habere gre s, bir meslektana btn
tizlikler, ses ton sreleri ve duraklar hakkndaki bilgileri de ieren yeni bir besteyi yazl
formda yollamtr. Meslekta bu sayede, bir
kere bile duymakszn paray doru olarak
sylemitir30. bn Sn 11. yzyln banda,
hi bir arknn daha nceden zenli ve tam
ekilde, hem tonun tizliine, hem de sresine gre kt zerinde tespit edilmedike
renilmemesini art kouyordu31. Bizlere
ulat kadaryla Arap notasyonunun ou
27 Farmer,
H.G.: Historical facts, s. 83 vd., 304 vd.; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
28 Farmer, H.G.: Historical facts, s. 302 vd., 325 vd.; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
29 Risle Yay b. el-Mneccim f el-Ms, ed. Zekeriyy
Ysuf, Kahire 1964, s. 45; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
30 Eb el-Ferec el-fehn: Kitb el-En el-Kebr, Cilt
10, Kahire 1938, s. 105-106; Neubauer, E.: a.e., s. 119,
127.
31 Eb Al bn Sn: e-if. er-Riyiyt. 3. Cevmi
lm el-Ms, ed. Zekeriyy Ysuf, Kahire 1956, s. 142;
Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
G R
ud ile ilikilidir. Avrupann alfabetik notasyonu da dier enstrmentalistlerden sonra

Notker Labeo (. 1022)dan ortaya km
ve ilkin (vurma ve yayg alglar) lira ve rota
iin kullanlmtr32. Yani balangta her iki
tarafta da ortak bir gelenek var grnyor.
Fakat bn Snnn hayatta olduu dnemde
tizlii yazya dkmedeki yenilikler hemen
hemen ayn zamanda ve ayn prensip dorultusunda Hermannus Contractus (. 1054)
tarafndan (Avrupaya) sokulmu ve ayn
zamanda Bizansta ortaya kyorsa, bunun
iin Arap bir rnek dnda baka bir ey sz
konusu bile olamaz33. Ayrca Hermannus
Contractus Arap doa bilimlerini yakndan
tanyordu34.
Geliimin bir baka basama bizi Arezzolu
Guido (. 1050)nun izgisel notalamasna
gtrmektedir. Guido, ten bee kadar
stste izerek oluturduu izgileri Kiri/
tel taklidi35 olarak nitelemektedir. Bu izgilerin iki tanesi renklendirilmitir: Parlak
safran, nc ton yerini alnca ldar, altnc
ise kzlboya olarak parlar36 Guidonun imdiye kadar bizzat kendi almas ve baars
olarak grlen bu sunum tarz iin kulland
kaynaklar gizli kalsa da37, Arapa kaynaklar
en azndan kiri/tel, izgiler ve renkler arasnda bir balant olduuna ilikin ikna edici bir
aklama sunmaktadr .
Neubauer, Farmer kartlarnn tepkisini
eken dier noktalar hakknda aklamala32
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 317; Neubauer, E.:

a.e., s. 119, 127.
33 Farmer, H.G.: Historical facts, s. 36, 83 vd.; Jammers,
E.: Gedanken und Beobachtungen zur Geschichte der Notenschriften, Festschrift Walter Wiora ierisinde, Kassel
1967, s. 199; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
34 Farmer, H.G.: Historical facts, s. 35; Neubauer, E.:
a.e., s. 119, 127.
35 Oesch, H.: Guido von Arezzo, Bern 1954, s. 5; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
36 Oesch, H.: a.e., s. 6; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
37 Ursprung, O.: Um die Frage nach dem arabischen bzw.
maurischen Einflu, a.y., s. 137-138, 356; Neubauer, E.:
a.e., s. 119-120, 127.
89
rn yaptktan sonra yle devam etmekte38:

Arapa metinlerin evirileri yoluyla balayan
etki konusunda salam bir zeminde bulunmaktayz. Mzik teorisi alannda, filozof Eb
Nar el-Frb (. 950)nin limlerin Saym
[ el-Ulm] isimli eserinin Latinceye
evirilmesinin sebep olduu tevikler etkili
olmutur39. Bu kitap vastasyla Bat dnyas
12. yzyln ortalarnda, musica mundana,
humana ve instrumentalis (evren, insan ve
enstrman mzii) blmlemeye ek olarak
musica speculativa ve activada (teorik ve
pratik mzik) bir baka blmlemeyle tant.
Bu snflama aktif mzisyenin eyleminden
tremektedir, ya gzlemleyen ve aratran
(speklatif) ya da eylemsel (aktif) olabilir40.
Bu snflama daha nceleri Yunan mzii
tarafndan da biliniyordu, gelimi formda
Orta a yaznnda yerini ald ve orada hi de
azmsanmayacak derecede teorik bak asnn konu dairesinin zenginletirilmesine41
sebep oldu.
Doa-bilimsel ve felsefi Arapa eserlerin
evirisi zirve noktasna 12. ve 13. yzylda
spanyada ulat. eviri faaliyetlerinin yaygnlamas manidar bir tarzda ilk Avrupa
niversitelerinin kuruluuyla ayn zamana
rastlamtr ve bu yeni niversitelerin retim programlarn belirlemitir42. Bu srete bn Snnn eserleri, bunlar arasnda
38 Zur
Rolle der Araber in der Musikgeschichte des europischen Mittelalters, a.y., 122-123.
39 Farmer, H.G.: al-Frbs Arabic-Latin writings on music, Londra 1934 (Tekrarbasm: New York 1965 ve The
Science of Music in Islam serisi ierisinde, Cilt 1, Frankfurt 1997, s. 463-533); Beichert, E.A.: Die Wissenschaft
der Musik bei al-Frb, Regensburg 1931, s. 24 vd.; Neubauer, E.: Zur Rolle der Araber, s. 123, 128.
40 Bkz. Pietzsch, G.: Die Klassifikation der Musik von Boetius bis Vgolino von Orvieto, Halle 1929 (Tekrarbasm:
Darmstadt 1968), s. 79; Neubauer, E.: Zur Rolle der Araber, s. 123, 128.
41 Pietzsch, G.: a.e., s. 78; Neubauer, E.: Zur Rolle der
Araber, s. 123, 128.
42 Schipperges, H.: Einflsse arabischer Wissenschaften
auf die Entstehung der Universitt, Nova Acta Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201-212; Neubauer, E.: Zur
Rolle der Araber, s. 123, 128.
90
G R
Latince Liber sufficienti adyla tannan

Kitb e-if isimli eserinin baz blmleri
n planda bulunmutur.
Avrupa, Araplar tarafndan gelitirilen
mzik terapisinin teorisi ve pratiine yine
ayn eviriler ve ilkin spanya, talya ve Fransa
niversitelerindeki retim yoluyla ulamtr.
Ruhi rahatszlklarn alg ve melodiler yoluyla dizginlenmesi Arap tedavisinde nemli
bir yer igal etmitir. Araplar, retilerini
eski Yunan teorisinden ve ge dnem antikite pratik tecrbelerinden gelitirmilerdir.
Araplar, Sasani dnemi Farslarn melankoliyi mzik yoluyla iyiletirmeye altklarn
biliyorlard, Platon sonras ahlak retisi,
(Yunanlardan beri kabul edilegelen) bedenin
drt temel svs ile ud telleri arasnda balant kurmaya kadar etkili oluyordu 43.
ok sayda makale ve monografik almayla 20. yzyln ikinci yarsnda Heinrich
Schipperges Arap-slam tbbnn resepsiyonu ve zmsenmesi konusunda byk bir
hizmet gerekletirdi. Kaleme ald ok
sayda makaleyi takdirle anarak, ele aldmz konuyu geni bir zeminde ileyen iki
almas ncelikle dile getirilecektir. Bu iki
almadan Ideologie und Historiographie
des Arabismus44 adn tayan ilkinde
Schipperges, bildiim kadaryla, Arap-slam
bilimlerinin Avrupada resepsiyon ve zmsenme fenomenini tarihi geliim asyla
deerlendirmek gibi zor bir devi stlenen
ilk kiidir. Bu fenomenin bilincine varld
tarihi balang kabul etmekte ve 20. yzyln ortalarna kadarki geliimi izlemektedir.
Zengin ierikli almalarnda Schipperges,
13. yzyldan beri Arap-slam kltr evresinden alnan bilgi mirasna kar oluan
dmanca ve bu mirastan alnan bilim servetine kar adil olmaya ynelik btn aba43 Neubauer, E.: a.e., s. 123.
44 Wiesbadenda 1961 ylanda yaynland.
lara ramen, gnmz insannda bu mirasn

byk nemini hemen hemen tamamen inkara gtren tutumun net bir tablosunu izmektedir. Schipperges iin Arabizm, yzlerce
yl ok gl etkilerde bulunan ve hl da
etkilerine devam eden, onsuz, modern dnyann kuruluunu kavrayamayacamz bir
fenomendir45.
Arap-slam bilimlerinin Avrupada alnmasna ve bunun etkisine ilikin bilim-tarihsel fenomenin geree yakn bir tablosunu
elde etme giriimimizde bize olduka yardmc olan Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter46
isimli ikinci almasnda, Schipperges ilgisini
hereyden nce u konuya eviriyor: Arap
tbbnn resepsiyonu Latin Ortaanda nasl
gerekleti?47 Schipperges resepsiyonu gerekleen bu tp iin Yunan-Arap nitelemesini kullanmaktadr ve bu ifadeden Arapslam kltr evresinde bu bilimde Yunan
nclerin almalar zerine kurulan tedavi
sanatn anlamaktadr. Konuyu snrladktan sonra, hereyden nce Arabizmin ok
temel rol oynad bilinen 11. yzyldan 13.
yzyln sonuna kadar uzanan bir zaman dilimini konu olarak almaktadr, bu hedefini
ylece izmektedir: Burada Yunan-Arap
tbbnn alnmas sadece Latince eviriler
bak asyla deerlendirilecek; aratrmamz
eviri yapan kiilerle ve onlarn kitaplaryla
snrl kalacak, bunlarn Arapa ierikleri ele
alnmayacak, daha ziyade onlarn Latince
el yazmalaryla yetinilecektir48. Schipperges
kendisine den devin, resepsiyon dneminin zaman artlarna bal anlaylar asndan btn Orta a tbbna sistematik bir
45
Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie des

Arabismus, a.y., s. 5.
46 Wiesbadenda 1964 ylnda yaynland.
47 Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 2.
48 a.e., s. 2.
G R
ekilde bakmak 49 olduunu grmektedir.

Bunu yaparken tbb materyali ve teoriyi
bir yana brakmaktadr. Schipperges, ArapLatin evirilerin Avrupa tbbndaki nemine
ilikin soruda yzlerce yln hkmne dair50
historiyografik bir genel bak temelinde
hedefine ulamaktadr.
Schipperges bu resepsiyonun gerekleme
srecini 11. yzylda Salernoda balatmakta
ve Karl Sudhoffun51 1930 ylnda Ortaa
Bat Avrupa tbb iin kaderin bir ltfu
olarak niteledii, din deitirmi bir Arap
ve daha sonra Monte Cassinoda rahip olan
Constantinus Africanus (yaklak 1015/1087)
ile ilikilendirmektedir. Anlalan o ki
Constantinus ki Kartacaldr ve lmnden
yaklak elli yl sonraki Batl bir kaynan
bildirdiine gre Irak ve dier lkelerde
yrtt ok ynl bilimsel almalar sonrasnda Salernoya52 gitmitir. Constantinus
dzinelerce Arapa tp kitabn beraberinde
getirmitir veya arkasndan gelmesini temin
etmitir. alacak bir alkanlkla ve din
kardelerinin desteiyle, 25ten fazla kitab
Latince olarak yayma imkanna sahip olmutur. Bunlarn ounu Constantinus kendi
telifiymi gibi, ok azn ise Yunan otoritelerin eserleriymi gibi ortaya koymutur. Hi
kukusuz, bu kitaplarn en nemlisi Al b.
el-Abbs el-Mecs (. 4./10. yzyln son
49 Schipperges,
H.: Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 9.

50 a.e., s. 9.
51 Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin
ierisinde (Leipzig) 23/1930/293-298, zellikle s. 293
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 179-184,
zellikle 179).
52 Bkz. Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine
Bedeutung fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktiner-Ordens und seiner Zweige ierisinde (Mnih)
47 (N.F. 16), 1929, s. 1-44, zellikle s. 2-3 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 197-240, zellikle s. 198199).
91
eyrei)nin Bveyhi Prensi Audeddevle

(dnemi: 338/949-372/983)ye ithaf ettii,
Kmil e-na e-bbiyye veya el-Kunn
el-Melek ismini tayan hayli byk hacimli tp ders kitabdr53. Latince versiyonunda
Yunanca balkla Liber pantegni olarak isimlendirilen bu eser, K. Sudhoff54 tarafndan
u ekilde tantlmaktadr: Yunan tbbnn
hi tanmad, sanki bir kalptan km, tam
dzen ve mantksal kavrayla bir btnlk
arzeden bir eser.
1127 ylnda yani Constantinusun lmnden tam 40 yl sonra, Antakyal Stephanus
bu kitab, gerek yazar Al b. el-Abbs ad
altnda bir kere daha Latinceye evirmitir
(Liber completus artis medicin, qui dicitur
regalis dispositio hali filii abbas)55. Bu
ifade, kendisini bu eserin yazar gibi gsteren Constantinusun u iddiasnn tam
tersidir: Constantinus, bu bilimin faydasn kavrayarak, ilkin birok Latince eseri
incelemi ve bu eserlerin ders iin uygun
olmad sonucuna varmtr. Daha sonra
eski Yunan yazarlardan Hipokrat ve
Galene, birka yzyl sonra yaayan yazarlardan da Oribasius (Bizansl)a, Alexander
(Trallesli)e ve Paulus (Eginal)a dnm53
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 320-322; Kitabn tpk

basm 3 cilt olarak Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften tarafndan Frankfurtta 1985
ylnda yaynlanmtr.
54 Konstantin der Afrikaner, a.y., s. 295 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 181).
55 Bkz. Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus
von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft,
ayn yer, s. 24 (Tekrarbasm: a.y., s. 220). Stephanus isimli
bu ahs Pisaldr ve daha sonra Suriyeye gitmi, bir mddet Antakyada ikamet etmi ve Pisaya tp kitaplaryla
birlikte geri dnmtr. Beraberinde getirdii kitaplardan birisi de grnd kadaryla Al b. el-Abbsn
kitabnn tam nshasdr, kr. Burnett, Charles: Antioch as
a link between Arabic and Latin culture in the twelfth and
thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifiques au temps des Croisades. Actes du colloques
de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde, ed. I.
Draelants, A. Tihon und B. van den Abeele, [Turnhout:]
Brepols 2000, s. 1-19, zellikle s. 4-10.
92
G R
tr. Fakat yalnzca Hipokrat yani bu sanatn

mkemmel ustasn taklit etmek istememitir, nk onun eserleri ok ak ve seik
olmad gibi ayn zamanda ksadr. Galenos
ok sayda byk eser kaleme almtr fakat
bu eserlerin hacmi gz korkutucu ekilde
byk olduundan ounlukla onun 16 eseri
kullanlmaktadr56. Ad geen eserin ikinci
evirmeni Antakyal Stephanus tarafndan
Constantinusa kar ileri srlen armaclk sulamasndan sonra, Constantinusun
yazar olarak rol gnmze kadar ok farkl
ekillerde deerlendirilmitir. Constantinus
armac olarak ayplanm, magister
orientis et occidentis novusque effulgens
Hippocrates (dounun ve batnn yeni ortaya kan Hipokrat) olarak vlm ve deli
rahip! diye aalanmtr. 19. yzyln ortalarnda bir Fransz tp tarihisi u neride
bulunmaktayd: Oluturulacak bir Avrupal
bilim adamlar kongresi Constantinus
iin ya Salerno krfezinde ya da MonteCassino tepesinde bir ant dikmelidir. Julius
Hirschberge gre dnsel miras anlayndan nasibini alamam olan Arap mrtet
ve daha sonra Monte-Cassinolu rahip57,
dier yandan Karl Sudhoff58 tarafndan yle
vlmektedir: Constantinus, Salernonun
dilini zd. Onun etkisi altnda, yetenekleriyle canlandrlan Orta a tbbnn ilk yazn yaratld. Rahip kardelerinden Petrus
Diaconusun onun hakkndaki vg dolu
ifadelerinden bazlar ar olsa da, u tar56
Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus von

Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung
fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, a.y., s.
17-18 (Tekrarbasm: a.y., s. 213-214).
57 a.e., s. 1 (Tekrarbasm: a.y., s. 197); Hirschberg, J.: ber
das lteste Lehrbuch der Augenheilkunde, Sitzungsberichte der Kniglichen Preuischen Akademie der Wissenschaften (Berlin), Jahrgang 1903, s. 1080-1094, zellikle
s. 1088 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 23, s.
30-44, zellikle 38).
58 Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, a.y., s. 297-298 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 43, s. 183-184).
tlmazdr: Constantinus, Avrupa tbbnn

stad (Magister Occidentis) olmutur!.
Sudhoff59, Constantinusun birok Arapa tp
kitabn Latince versiyonda kendi adyla ortaya karttn biliyor, bu davran u ekilde
aklyordu: Tam anlamyla doulu yazarlar
szkonusu olduunda hibir isim kaydetmiyor. Bir dizi kk eser bu yazarlara ait
olabilir, mesela cinsel iliki, melankoli, unutkanlk, czam hakkndaki kitaplar gibi. Bu
eserlerde yalnzca kendi adn zikretmitir,
tpk Viaticus ve Pantegni isimli, sadece Arapadan eviri eserleri haksz olarak
yalnzca kendi adyla ortaya karmas gibi.
Byle yapmakla Constantinus, Mslman bir
yazarn ismini tamad takdirde, bu eserlerin Salerno bilginleri tarafndan daha kolay
kabul edileceini mit etmitir.
Sudhoffun bu aklamasna kar u itirazda
bulunulabilir: Constantinus, bir Hristiyan
olan uneyn b. sn60 (194-260/809-873)
oftalmoloji kitabnn (Kitb Ar Malt)
Latince versiyonunu biliyordu, onun adn
ve dinini vnle aklayabilirdi. Fakat o,
okuyucuya bu eseri de kendi eseriymi gibi
sunmutur. Onun bu esere yazd nszn
evirisi u ekildedir: Bizim Pantegni
[Kmil e-na] ve Viaticus [Zd elMusfirn] kitaplarnda gz hakknda yeteri lde aklam olduumuz szler Latin
dilinde olan szlerin toplamdr. nk biz
o zamanlar gz inceleyen o kitap bilmiyorduk. Bu nedenle ben Monte Cassinolu
rahip Constantinus, sen Johannes iin bu
kitap derledim. Bylelikle, dier kitaplarn oftalmolojinin temelleri hakkndaki
59
Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaft ins Abendland und die beiden Salernitaner Frhscholastiker Maurus und Urso, als Exponenten dieser
Vermittlung, Archeion (Roma ve Paris) 14/1932/359-369,
zellikle s. 362 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
43, s. 185-195, zellikle s. 188).
G R
retileri sana yetersiz grnrse, gzn

doas ve yaps hakknda renmek istediklerini bulabilesin diye61.
Constantinusun bir yandan elinde bulunan
kitapktan bahsetmesi ve bylelikle ipucu
vermesi, dier yandan da kendisini bu kitabn
yazar olarak ok ak bir ekilde ileri srmesi alacak bir durumdur. Her halkarda
bu kitap 800 yl boyunca Constantinusun
kendi eseriymi gibi tannd. lk olarak 1903
ylnda Johannes Hirschberg, bunun uneyn
b. s tarafndan yazlan kitabn evirisi
olduunu ispatlayabildi. Bundan daha artc olan, yine Hirschbergin tesbit ettii zere,
uneyn b. sn ayn kitabnn baka
bir Latince evirisinin, bu sefer Galenin
Demetrio tarafndan evirilmi bir eseriymi
gibi ortaya kmas ve Avrupada yzlerce yl
Galenin ad altnda yrrlkte kalm olmasdr. Constantinusun kitab bu dier eviri
ile yani Galeni de oculis liber a Demetrio
translatus ile birebir rtmektedir. Ne bir
cmle fazla ne de bir cmle eksiktir ve incelenen konular da ayn dizide ele alnmaktadr,
sadece blmlerin taksiminde bir fazlalk
vardr, ayrca Constantinusunki daha erken
sona eriyor; zira onda kitabn son, yani gz
merhemlerinden bahseden onuncu blm
bulunmamaktadr62.
Constantinusun Arapa kaynaklaryla nasl bir iliki iinde olduu sorununu
aklamaya ynelik bir baka rnek, De
melancholia isimli kitab dile getirilebilir.
Avrupada Ephesoslu Rufusun ad altnda 1536 ylnda baslan bu kitap, el yazmasnda Constantinusa nispet edilmitir.
Kitabn zahriye sayfasnda tam olarak u
61
Constantinus Afrikanusun eserinin Almanca evirisi: Haefeli-Till, Dominique: Der <Liber de oculis> des
Constantinus Africanus. bersetzung und Kommentar,
Zrih 1977, s. 22.
62 Hirschberg, J.: ber das lteste Lehrbuch der Augenheilkunde, a.y., s. 1088 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 23, s. 38); Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 252.
93
ifadeler bulunmaktadr: Ben Constantinus,

bu kitap, alannda tecrbeli hekimlerimizin ok sayda eserinden derledim. Bu
derlemeyi, benim iin nemli ve ncelikli
grnen hereyi zet eklinde ekleyerek yaptm. Gryoruz ki ok mehur bir doktor olan
Rufus melankoli hakknda bir kitap yazmtr ve ilk blmnde melankoli hastalarnda
bulunan belirtilere ilikin birok ey sylemitir. Bahsedilen kitab Rufus, melankolinin hipokondri (znt ve vesvese) formu
hakknda yazm olmakla beraber dier iki
formuna da deinmitir63.
Kitabn bu balang ifadesi Constantinusun
Arapa kaynaklarn nasl fena kulland
hususunda olduka ilgin bir rnek tekil
etmektedir. Bunun Arapa aslnn balang
sayfasyla yaplan bir karlatrmas gstermektedir ki o, gerek yazarn ad yerine
kendi adn geirmektedir64. Constantinus
klliyatndan benzeri rnekleri oaltacak
olsak da, kazandmz bu tablo aynen kalacaktr. Constantinusun adn tayan eserler
ok serbest evirilerdir, baz yerler atlanm,
63 Creutz,
R. ve Creutz, W.: Die Melancholia bei Konstantinus Africanus und seinen Quellen. Eine historischpsychiatrische Studie, Archiv fr Psychiatrie und Nervenkrankheiten ierisinde (Berlin) 97/1932/244-269, zellikle
s. 261 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s.
312-337, zellikle s. 329).
64 Bu kitap hekim s b. mrn melankoli olarak
bilinen hastalk, yani kara sevda hakknda kaleme ald.
Geri bu eseri, zellikle ar derecede yaland zaman
ortaya kmas muhtemel hafza kayb bakmndan, kendisine bir zihin destei olsun diye yazd. Bu hastal Platon
unutmann anas olarak isimlendiriyordu. Ayrca tp dostu
ve felsefe yandalar arasnda ilgililer iin de bu kitab yazmtr. s b. mrn yle demekte: Bizden ncekilerin
hibirisinde melankoliye dair tatmin edici bir esere veya
bu hastalk hakknda kesin ifadelere rastlamadm, Efesli
Rufus isimli bir adam hari, eviri ok kk deiikliklerle Karl Garbersden alntlanmtr: Isq ibn Imrn,
Maqla f l-mlliy (Abhandlung ber die Melancholie) und Constantini Africani Libri duo de melancholia,
Hamburg [1977], s. 1; kr. A. Bumm tarafndan yaplan
eviri ile, Die Identitt der Abhandlung des Isk Ibn
Amrn und des Constantinus Africanus ber die Melancholie, Mnchen 1903, s. 9-10.
G R
94
Arap hekimlerin, zellikle de bu eserlerin yazarlarnn isimleri bertaraf edilmitir.

11. yzylda Salernoda ortaya kan bu tip
Latince eserler, Schippergesin ifadesiyle, tp
alanndaki ilk resepsiyon dalgasnn65 sonucudur. Schippergese gre [tercme edilen
kitaplarn] aralarndaki konu sras sistematik bir btnlk yapsn tantmaktadr66.
Ben bu noktada baka bir gre ulamaktaym: Klliyatn [Constantinusun] orijinal
kitaplar, Kuzeybat Afrikada yaygn olan tp
eserlerinden olumaktadr. Constantinusun
sekisi nceden tasarlanm deildir, daha
ok rastlantsaldr. O, ok byk emek sarfetmeden toplayabilecei eserleri alm, bu
Arapa eserleri Salernoya getirmi ve rahip
kardelerinin yardmyla Latincede olabildiince eriilebilir klmtr. Kendisinden planl
sistematik bir alma beklenemez.
Constantinusun yapt etkiye gelince,
Schipperges u grtedir: Avrupa tbbna bir stratejik etkide bulunamamtr.
Constantinusun klliyat Solerno iin ok
nemli olsa da, Avrupadaki dier okullara sadece hazrlayc etkide bulunmutur67.
Bu yarglamasnda Schipperges, tp kitaplar
resepsiyonunun ilk dalgasn, ber Yarmadas
zerinden gerekleen ikinci dalga ile karlatrd asndan hakl olabilir, u kadar var
ki, hazrlayc etkinin nemi kmsenemez.
stelik yalnzca bir tanesi mstesna olmak
zere, onun yaklak yirmi eserin evirisi
daha iyi evirilerle yerlerini kaybetmi deil,
bilakis onlar yzlerce yl Constantinusun
kendi eserleriymi gibi elden ele dolamtr.
Constantinusun Latinceye aktard eserlerle ilikisi szkonusu olduunda Schipperges
onu armac olarak nitelemekten kanmak65 Die Assimilation
66 a.e., s. 53.
67 a.e., s. 53-54.
der arabischen Medizin, a.y., s. 50.
tadr. Ona gre, Constantinusun almalar

alldk terim resepsiyon ile nitelendirilemez, onun yapt daha ok balangtan
beri, belirli bir organik ama iin yabanc bilgi
malzemesinin bilinli bir koadunasyonu (bir
retinin geni bir kitle iin yorumlanmas/
erhi) ve adaptasyon formunda ilenmesi olarak nitelendirilebilir. Bu faaliyet iin asimilasyon/zmseme daha doru bir ifadedir68.
Ama ben ahsen, Schippergesin Constantinusun Latinceye aktard eserlerle olan
ilikisinin tarzna ve ekline ynelik yapt
bu nitelemelerde isabetli davrandna inanmyorum. Bence Constantinusun evirilerinde sz konusu olan husus, kendine has bir
resepsiyon tarzdr. Constantinusun, evirdii eserlerin gerek yazarlarnn isimlerini
saklamaya asla hakk yoktu. Bu durum karsnda onun neden byle davrand sorusunu
cevaplandrmak gerekir. 1930 ylnda buna
ilikin olarak Hermann Lehmann69 yle
demektedir: Constantinusun bu davranyla Salernodaki yksek okulun gzndeki
stnln yceltmek istemi olacandan
baka bir ey dnemiyorum. Ben daha
farkl bir aklamaya varyorum. Buna gre,
Constantinusun kendisine esas ald eserlerle olan bu armac ilikisi birden ok faktrle izah edilebilir:
1) Constantinusun Arapa tp kitaplarn
Salernoya getirme karar hakkndaki 13. yzyldan gelen bir rivayet son derece aydnlatcdr. Buna gre Constantinus, Salernodaki
bir hekime, orada Latin dilinde yeterli
derecede tp literatrnn olup olmadn
-ki bu henz iddia edilemezdi- sormutu.
68 a.e., s. 52.
69 Die Arbeitsweise
des Constantinus und des Johannes

Afflacius im Verhltnis zueinander, Archeion ierisinde
(Roma) 12/1930/272-281, zellikle s. 280 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 338-347, zellikle s.
346).
G R
Orada pratik almalar sonucunda Studio

et exercitio tp bilgisi elde edilmi ve kullanlmtr [diye cevaplamt].
Constantinus bu cevaptan kendisinin kltr
devini kavrad ve Kartacaya dnd ve
3 yl boyunca yeniden tp bilimiyle urad,
ok sayda Arapa tp ders kitab toplad
gemiye bindi bir frtnaya yakalandbu
frtnadan yazma hazinesi ok byk zarar
grdGeriye kalan eserlerle mutlu bir
ekilde Salernoya ulat 70.
Bizim dile getirdiimiz soru asndan bu
rivayetteki kesin sonucu temin eden olgu,
Salernonun yukar tarafnda bulunan ve
Constantinusun da daha sonra yesi olduu Monte Cassino manastr rahiplerinin
tpla ilgili almalarnn sadece pratik ynde
olmas ve en azndan tp alannda kitap
yazma tecrbelerinin ya hi olmamas, yada
ok az olmasdr. Bundan dolaydr ki onlardan, Arapadan evirilen kitaplarn yazarlar
konusunda Constantinusun uygunsuz hareketi karsnda bir hayrete dme beklenemezdi.
2) Constantinus, oradaki rahiplere kyasla,
sahip olduu dilbilgisi, konulara vukufiyeti ve
yazarlk ynyle ok stn bir konumdayd.
Tahminen dier rahipler tarafndan kendisine ar sayg duyulmu ve bylece eserlerin
yazarln belirtme konusunda zgrce karar
verebilmitir.
3) evirilen eserlerin Arap yazarlarnn isimlerini ve bu eserlerde alntlanan Arapa kaynaklar Yunan yazarlar ve kaynaklar lehine
olacak tarzda dile getirmesi, dini bir sebebe
bal grnmektedir71.
Schipperges, Arap tbbnn ikinci resepsi70
Sudhoff, Karl: Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaften ins Abendland..., a.y., s. 360-361
(Tekrarbasm: a.y., s. 186-187).
71 Constantinus Africanus hakknda bir dizi modern alma Charles Burnett ve Danielle Jacquart tarafndan
yaynlanmtr: Constantine the African and Al ibn alAbbs al-Macs. The Pantegni and related texts, Leiden
vd. 1994.
95
yon evresinin balangcn zaman olarak 12.

yzyln ilk yarsnda, yer olarak 711 ylndan
1085 ylna kadar Arap hkimiyetinde kalan
Toledoda grmektedir. Daha 10. yzylda
ber Yarmadasnda tektk grlmeye balayan Arapa kitaplarn72 Latinceye tercmelerinin etkisiyle de, Toledoda Arapa
Aristotelesin youn bir resepsiyonu gerekleti73. Bu ehir, Hristiyanlarn eline getiinde, galiplere Arap-slam bilginliinin yazl
birok belgelerini sunmakla kalmam, ayrca
dilsel ve kltrel bileimi bakmndan kapsaml bir kltr al-verii iin uygun atmosferi temin etmitir74. Bu resepsiyon dalgasyla
Avrupaya ulaan peripatetik ansiklopediyi Schipperges yeni Aristoteles75 olarak
nitelemektedir. Bu eser Eb Al bn Sn
(Avicenna, 980-1037)nn Aristoteles klliyatn yeniden iledii Kitb e-if isimli
eseridir76.
Arap tbbnn Avrupada resepsiyonunun
nc dalgasn Schipperges Toledodaki
eviri srecinin daha da gelimi evresinde
grmektedir. Bu dalga 12. yzyln ikinci yarsna rastlar. Bu evrenin en nemli evirmeni
Cremonal Gerhard (yaklak 1114-1187)dr.
Eb Bekir er-Rz77 (Rhazes, 865-925)nin
eserlerinden u kitaplar evirmitir: Kitb
el-Manr f e-bb (Liber medicinalis ad
Almansorem), Kitb et-Tesm (Liber divisionis) ve Kitb el-Ceder ve-el-abe (De
variolis et morbillis). Bu eserler dizisiyle
patoloji ve terapinin temeli yeteri lde
atlm oldu. er-Rznin muhteem en son
eseri el-v veya Continens ilk olarak 100 yl
sonra Ferec ben Slim tarafndan evirildi,78
ve tamamlanmam halde kald.
72 Schipperges,

73 a.e., s. 55 vd.
74 a.e., s. 56.
75 a.e., s. 56.
76 a.e., s. 58.
96
G R
Toledodaki Arap tbbnn resepsiyonu srecinde Eb Al bn Snnn Kitb el-nn

f e-bb (Liber canonis de medicina) isimli
eseri ok nemlidir. Yine Cremonal Gerhard
tarafndan evrilen bu eser kaytsz artsz
Avrupa iin bilimsel tbbn temel kurallarnn yasas79 olmutur.
Yine Cremonal Gerhard tarafndan evirilen
Eb el-sm alef b. Abbs ez-Zehrv80 (.
400/1010 civarnda)nin tbbn btn alanlarna ynelik eitim kitabnn (et-Tarf li-men
Acize an et-Tanf) cerrahiye ayrlm 30.
blm bu balamda anlmaldr. Avrupada
Cirurgia Albucasis veya Tractatus de operatione manus81 adyla tannan bu metin cerrahi
daln yzlerce yl etkilemitir.
Ayrca uneyn b. s82 (809-873)n Tbba
Giri eseri de (el-Mudal il e-bb veya
Mesil f e-bb li-l-Mteallimn) burada
anlmaldr. Daha Constantinus Africanusun
Ysagoge Iohannicii ad tegni Galieni83 adyla
yapt eviri araclyla Avrupaya ulaan bu
eser, Toledo tp kitaplar eviri dalgas akntsnda Toledolu Marcus isimli bir ahs tarafndan Liber introduction in medicinam ismiyle
tedavle sokulmutur. Bu kitap Avrupadaki
tp elkitaplarnn en yaygnlarndan biridir
ve 17. yzyla kadar btn niversitelerde
okunmutur84.
Kitabnn zmsemenin ahsiyetleri ve
Merkezleri konusuna ayrlm ikinci blmnde Schipperges, en azndan 13. yzyla
79 Bkz.
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen

Medizin, a.y., s. 93.
80 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 323235.
81 Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 33, 89.
84 Schipperges, H.: Eine griechisch-arabische Einfhrung
in die Medizin, Deutsche medizinische Wochenschrift
(Stuttgart) 87/1962/1675-1680, zellikle s. 1675.
ilikin olarak u soruyu akla kavuturmaya almaktadr: Dile getirilen eviri dalgasnda tercme edilen Arapa kitaplardan
ne ortaya kt? Alp zmsenen metinler
Avrupa tbbnda hangi rol oynad? Orta
an bu yeni [Arap-slam] tp eitim materyali hangi formlarda ve hangi yolla bnyeye dahil edildi? Bu eviriler, tartmalar ve
zmseme kitaplar kimler tarafndan gerekletirildi? En geni anlamyla Arabizm olarak
ge dnem Orta a boyunca ortaya .kan
bu elemanlarn kaderi ne olmutur?85
Schipperges bu sorular yantlamak iin dikkatini Fransa, ngiltere ve Gney talyadaki
zmseme merkezlerine evirmektedir.
Daha 10. yzyln sonuna doru Arap doa
bilimleriyle irtibata geilmi olan Chartresda
12. yzyl, Aristoteles (Arabus) ve Arap
astronomisi ve tbbyla tanmaya ahit oldu86.
spanya eyaletlerinin Hristiyanlarca tekrar
ele geirilmesinden sonra Fransz eitim
kurumlarnda Arap etkileri altndaki kltr merkezlerinden gelen Arap kltr birikiminin resepsiyonu gereklemeye balad.
12. yzyln banda gney Fransada, Arap
bilimleriyle olan ilk temasn meyvesi sonucunda ortaya kan yeni bir bilimsel filizlenmenin ilk belgelerini bulmaktayz87.
12. yzyln ortalarna doru Toulouseda
yeni bir eviri merkezi gr alanna kt.
Bu merkez Fransz geleneine dayanmaktadr ve ksa bir sre sonra spanyol eitim
merkezlerine kpr olacaktr88. Toulouse
okulunun 12. yzyldaki en nemli evirmenleri Hermannus Dalmata ve Robertus
Ketenensistir. Onlarn evirdii kitaplar
arlkl olarak astronomi, astroloji ve fizik
alanna aittir.
85 Schipperges,

86 a.e., s. 111-118.
87 a.e., s. 123-124.
88 a.e., s. 124.
G R
Toulouse okulu 13. yzyln banda

baka bir nem daha kazand: 1215 ylnda
Aristotelesin Pariste [okunma] yasandan
sonra bu merkez, etkisi sren Aristoteles
geleneinin devamn garanti eden bir konuma geldi. Felsefe ve doa bilimleri orada ok
zel bir nem kazandlar. Geri bu yasak
1245 ylnda Papa IV. Innozenz tarafndan
Toulouse niversitesinde de yaygnlatrlm ve 1263 ylnda IV. Urban tarafndan
yinelenmitir fakat bu fermanlar pratik bir
etkide bulunamadlar89.
Fransz arac merkezlerinde Yahudi bilginler Arapa eserleri braniceye ve Latinceye
aktarmakla byk bir rol stlenmilerdir.
Bu bilginlerle balantl olarak Schipperges,
kltr ve bilim-tarihsel iki nemli olguya
dikkat ekmektedir. Birincisi, mtercimlerin etkin olduklar yerler sinagoglarla ok
yakndan ilikilidir, tpk slam kltrnde
medrese ile cami arasndaki yakn iliki gibi.
Bu, Avrupann katedral ve manastr okullarna uygunluu gze arpan bir olgudur
ve bu bakmdan zmseme srelerinde hi
de kmsenmeyecek bir nemi haizdir90.
kinci olarak, 1241 ylnda Yahudi doktorlar tarafndan tedavi gren Hristiyanlarn
afaroz edildii dnlecek olursa Fransz
kltr blgesinin okullarna ve oralarda faaliyette bulunan Yahudi evirmenlere kar
gsterilen tolerans artcdr91.
1215 ylnda Aristoteles eitimi ve retiminin yasakland Pariste, 13. yzyln ortalarndan itibaren Latinletirilmi bn Sn ile
yakn irtibat ierisindeki yeni Aristoteles
(Aristoteles Arabus) muzaffer bir yeniden
dou yaad92. Burada dikkat eken, [bn
89 Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medi-
zin, a.y., s. 126-127.

90 a.e., s. 128.
91 a.e., s. 128.
92 a.e., s. 129 vd.
97
Rd] felsefesinin rasyonalist aydnlanmaclna 13. yzyln ortalarndan itibaren resmen

sava alm ve bu felsefe mahkum edilmitir93.
Orta an her trl tanrszlk grnn
sembol [tantlan] Averroes, tarihi bir ahsiyet olarak alnma yerine, 13. yzyln kart
grlerinin sava arac olarak kullanld.
Yazl bir ekilde ifadesine cesaret edilemeyen her trl gr bn Rdn diliyle
aktarld, yine onun ahsnda btn ar sistemlere ayrm yapmakszn sava ald. lk
olarak 14. yzyln teoloji temsilcileri gerek
Averroizmi [bn Rdlk] tashih etme giriiminde bulundular. Averroes yoluyla Paris,
Arapada yorulmu antik bilimlerle yaplan
en ar atmalarn merkezi oldu94.
13. yzyl asndan Averroes, Paris okulunda daha ok, tp ve tabiat felsefesi erevesinde kuramsal abalarn tecessmdr. Bu
srete pratik tp alannda bn Sn merkezi
konumunu burada da muhafaza edebilmitir95.
Fransz okullarna toplu bir baktan sonra
Schipperges, ngilizlerin Arabizm ile karlamalar konusuna gemektedir96: Daha
Constantinus Africanusdan bir nesil sonra
[yani 12. yzylda] Anglo-Sakson kltr blgesinden araplam gney talya ve spanyaya
doru yeni ve kendiliinden gelen zmseme
dalgasna gtrecek olan bir g hareketi ba
gstermitir. Konu balangta tp deildir,
yeni bir matematik ve astronomidir. Bunlar
ayn zamanda yeni doa grnn ve dolaysyla da tbbn bilimsel olarak temellendirilmesinde ok byk bir neme sahip olacaklardr.
Anglo-Sakson ncler spanyol-Fransz
kltr havzasnda veya talyann gneyinde
93 a.e., s. 136.
94 a.e., s. 137-138.
95 a.e., s. 138.
96 a.e., s. 142 vd.
98
G R
yeni bilimle hayli canl bir ekimeye girdiler

ve yeni bilimsel materyalin geni kapsaml
ve orijinal bir zmseniine eritiler. Zira
onlar, eski okullarna dnmelerinden sonra
bu okullarn tozlanmln anlayarak balanan kabuklarn krmak istediler. Bylece
[getirilmi olan yeni materyal] ngilterede
13. yzyln bilim merkezlerinin yap malzemesi olmutur97.
Bu akmn en nemli temsilcisi Bathl Adelard98 (ki, faaliyeti 1116 ve 1142 yllarn
kapsar)dr. Fransa, spanya, talyada
bulunan zmseme merkezlerindeki ve
Suriyedeki uzun sreli ikametlerinden
sonra ngiltereye geri dnd. Arapadan
Latinceye yapt eviriler yoluyla Bathl
Adelard, nemli astronomik-astrolojik ve
matematiksel baz eserleri Avrupada eriilebilir kld99. Muhtemelen o, Arap-slam
bilimlerinin yksek seviyesinin kendi kltr evresininkine kar stnln dile
getiren sadece ilk ngiliz deil, belki de
97 Schipperges, H.: Die Assimilation
der arabischen
98 Bathl Adelard hakknda bkz. Clagett, Marshall: Adelard von Bath, Dictionary of Scientific Biography Cilt 1
ierisinde, New York 1970, s. 61-64.
99 Bkz. Adelard of Bath. An English scientist and Arabist
of the early twelfth century, ed. Charles Burnett, Londra
1987, bu alma u makalelerden olumaktadr: Gibson,
Margaret: Adelard of Bath; Drew, Alison: The De eodem
et diverso; Evans, Dafydd: Adelard on Falconry; Burnett,
Charles ve Cochrane, Louise: Adelard and the Mappae
clavicula; Evans, Gillain: A note on the Regule abaci; Allard, Andr: Lpoque dAdelard et les chiffres arabes
dans les manuscrits latins darithmtique; Lorch, Richard: Some remarks on the Arabic-Latin Euclid; Folkerts,
Menso: Adelards version of Euclids Elements; Burnett,
Charles: Adelard, music and the quadrivium; Mercier,
Raymond: Astronomical tables in the twelfth century;
Poulle, Emmanuel: Le trait de lastrolabe dAdlard de
Bath; Burnett, Charles: Adelard, Ergaphalau and the science of the stars; North, John: Some Norman horoscopes;
Burnett, Charles: The writings of Adelard of Bath and
closely associated works, together with the manuscripts
in which they occur.
100 Adelardn Qustiones naturales isimli eserinin (Latince metin M. Mller tarafndan yaynlanmtr, Beitrge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde
31/1934/ zellikle s. 4 ve 12) iki pasajnn Margaret Gipson tarafndan (Adelard of Bath, a.y., s. 9 ve 16) evirisini
ilk Avrupaldr100. Yeni doa bilim bilgileri

ngilterede dier arac ahsiyetlerden birisi,
1079 ylndan 1095 ylna kadar Hereford bapiskoposu olan Robertus de Losinga101, bir
dieri de Malvernli Walcher (. 1135)dir. Bu
Lothringen doumlu bilgin talyay ziyaret
etmi ve 1091 ylnda ngiltereye dnmt.
O, zmseme srecini Bathl Adelard anlaynda devam ettirdi102. Bundan baka ayrca
Malvernde (Hereford civarnda) Herefordlu
Roger 12. yzyln ikinci yarsnda arabist
aratrmalar merkezi kurdu103.
Arabizm ve ngiltere konusu balamnda
Robertus Ketenensis ad unutulmamaldr.
Geri o bir ngiliz deildi fakat Schippergese
gre, dorudan doruya Bathl Adelardn
geleneini izlemitir. Eitimini ve donanmn Arap spanyaya borludur. Chartres
Okulunda faaliette bulunmutur ve 1147
ylndan itibaren Londrada olduu saptanabiliyor. Arap cebirini ve kimyasn ngiliz
okullarna getiren odur104.
Anglo-Sakson resepsiyon ve zmseme
hareketinin nemli bir temsilcisi olarak 12.
yzyln ikinci yarsnda karmza Morleyli
Daniel kmakta. Cremonal Gerhardn
renci halkasna dahil olduu105 Toledodaki
alyorum, burada hitap yeeninedir: We agreed that I
would investigate the learning of the Arabs to the best
of my abilty; you on your part would master the unstable doctrines of the French, ve of course God rules the
universe, but we may and should enquire into the natural world. The Arabs teach us that [unda anlatk ki,
ben Araplarn bilimini, gcm yettii kadar aratrmak istiyorum; sen ise Franszlarn zayf doktrinlerine sahip olmak istiyorsun, ve kukusuz, Allah kainatn hakimidir,
ama biz tabiat alemini aratryoruz. Araplar bize bunu
retiyor]; kr. Burnett, Charles: Adelard of Bath, Conversations with his nephew, Cambridge 1998, s. 91, 97-99,
s. 103; Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 149-150.
102 a.e., s. 150.
103 a.e., s. 150.
104 a.e., s. 151-152.
105 Bkz. Rose, Valenti: Ptolemus und die Schule von Toledo, Hermes (Wiesbaden) 8/1874/327-349, zellikle s.
330.
G R
ikametinden sonra 1177 ylnda ok sayda

Arapa kitapla memleketine dnd. Bizzat
kendisinin bu eserlerden eviri yapp yapmadn bilmiyoruz. Arabizm anlamndaki
etkisi Liber de naturis inferiorum et superiorum106 isimli eserinden daha ok kiisel
araclyla107 olmutu.
Schipperges, Arap tbbnn Avrupa ortaanda alnp benimsenmesi konusundaki genel
panoramay, talya gneyindeki zmseme
akmlar hakkndaki blmle sonlandrmaktadr. ok deerli aklamalar, Arap fethinden sonra 9. yzyldan 11. yzyla kadar
dou ile bat kltrleri arasnda doal bir
balant noktas olan108 Sicilyadaki durum
hakknda canl bir tablo sunmaktadr.
Orada zmseme sreci zellikle Kayser II.
Friedrich (dnemi: 1212-1250) ahsyla yeni
bir nitelik kazand. Kayser kiisel eilimi
ve zel temaslar nedeniyle Arap kltrne ynelmiti109. Bunun hangi tarzda ve
bu temaslardan doan rnlerin ne kadar
nemli olduuna ilikin soruya baka bir
balamda deineceiz. Burada sadece, zmseme srecine dahil olan ve Schipperges tarafndan bildirilen bilginlerin isimleri anlacaktr. II. Friedrichin bilginler halkasndaki en nemli ahsiyet Michael Scotusdur.
Bu filozof, kimyac, astrolog ve evirmen110,
Toledo ve Bolognadaki faaliyetlerinden
sonra Kayser tarafndan Palermoya arld.
Michael Scotus, Sicilyadaki eviri periyoduna spanyann bilimsel geleneinin ruh
106 Ed.
Sudhoff, Karl: Daniels von Morley liber de naturalis inferiorum et superiorumArchiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik ierisinde
(Leipzig) 8/1917-18/1-40.
108 a.e., a.y., s. 164
109 a.e., s. 166.
110 Sarton, G.: Introduction to the history of science, Cilt
2, Ksm 2, s. 579-582.
99
ve tekniini beraberinde getirdi, bilhassa

yeni Aristoteles [Aristoteles Arabus], meteoroloji ve kimya alanndaki bilgisini111.
Onun tarafndan Palermoda evirilen eserler burada dile getirilmeyecektir, ama yine
de Schippergese dayanarak Michael Scotus
adna deforme olan eviri yazn eilimine
iaret etmek istiyorum. Bu eilim, bilimler
tarihi asndan, kaynaklarla ne kadar berbat bir iliki iinde bulunulduunu gstermektedir ve 14. ve 15. yzylda fevkalade
bilimsel olmayan ve karmakark risaleler
dourmutur. Paristeki bir el yazmasna
gre Michael Scotus Averroesu [bn Rd]
Yunancadan evirmitir!112 ok daha vahim
bir rnekte, 16. yzyldan kalma bir el yazmas, uydurma bir Arapa metin zerinde yeil,
krmz ve siyah renklerde yazlm Latince
erhler iermektedir. Szde Arapa olan
yaz, ki yazarnn Pragl Michael Scotus olduu anlalmaktadr, secreta natur bal
altnda birok batl inanc tbba sokmaktadr.
Schippergesin de iaret ettii gibi, bilim tarihi asndan nemli olan, tbba astrolojinin ve
bynn kartrlmas eilimi ve bu retinin Arap otoritelere dayandrlarak tedavle
karlmas 16. yzyln balarna kadar takip
edilebilir113.
Arap tbbnn resepsiyonu ve zmsenmesi srecine ilikin Heinrich Schippergesin
ok deerli sunumuna ynelik iaretimiz,
onun zetinden yaplacak u alntlamayla
sonlandrlacaktr114: Resepsiyon evresinin
tamamn younluu asndan ele alacak
olursak, resepsiyon akmlar grnts altnda ilk nce Constantinus Africanus, Bathl
Adelard ve Dominicus Gundissalinus gibi
bir initiator (nc) grubuyla karlarz.
Daha sonra Salerno ve Chartes gibi ehir111 Schipperges, H.: Die
dizin, a.y., s. 173.

112 a.e., s. 175.
113 a.e., s. 176.
114 a.e., s. 187-188.
Assimilation der arabischen Me-
100
G R
lerde ve ayn zamanda gney talyada gerekleen, sreen fakat ok hzl ilerlemeyen
kuluka periyodu gelir. Bir dier grup propagatorist (propagandac, tantmc araclar) grubudur, Petrus Venerablis, Toledolu
Raymundus ve Sicilyal II. Friedrich gibi.
Son olarak Cremonal Gerhard, Michael
Scotus, Hermannus Dalamata [Dalmayal]
gibi kiilerin evresinde beklenmi olan
veya Conchesli Wilhelm ve Petrus Hispanus
gibi ahsiyetlerle anlam kazanan realisatr
(gerekletiriciler) grubu.
zmseme grnts bakmndan u ayrm
yapabiliriz: Materyali tam anlamyla kaydeden ve ona hakim olan saf resepsiyon evresi
ki, bu evre sadece 10. ve 11. yzylda matematik ve astronomi iin dnlebilir. Takliti
resepsiyon evresinde ise kompendyum ve
kompilasyonlar yoluyla Arap bilimine ilikin
bir bilgi vermeye alld. Chartes ve Toledo
gibi merkezlerde yeni materyali yaratc bir
tarzda yorumlayan retici evre. Ve son olarak
13. ve 14 yzyl denemelerinde yarm kalan
kritik-sentezci bir zmseme evresi.
Bu blmde son olarak, resepsiyon ve zmsenme sorununun daha nce ksmen kapsaml ekilde ortaya konulduu Arap-slam bilimleri alanlarndan olan kartografya ile beraber
corafya ele alnacaktr. Burada ncelikle
artc nokta, Arap-slam kltr evresinin
ok nemli seviyeye ulat bir bilimsel dal
olan yresel beeri corafyann klasik eserlerinden hibirisinin Avrupal kosmograflarn malumu olmamasdr. Hangi sebeplerden
dolay bu alana zg eserlerden hibirisinin
Latinceye evirilmedii sorusu uzun zamandan beri beni megul etmektedir. Yoksa asl
neden, bu konuya ilginin eksiklii miydi? 4./10.
yzyln klasik corafya eserlerini bir kenara

brakacak olsak bile, el-drsnin Sicilyada
yazd corafyasnn etkisinin Avrupada
neden sadece onun haritalaryla snrl kald sorusu yantlanmam halde durmaktadr.
Corafya biliminin Avrupada Ortaadan
16. yzyla kadar kayda deer bir ilerleme
kaydetmemesini ve beeri corafyann Arapslam kltr evresinde tandmz dzeyine
Avrupada ancak 19. yzylda ulalabilmesini, belki de bu disipline ait temel eserlerden
hibirinin resepsiyon dalgalarnn birisi dahilinde Latinceye veya baka bir Avrupa diline
evrilmemesiyle ilikilendirmek doru olmaz
m?
Grnen o ki ber Yarmadasnda eviriler
yoluyla belirli lde tannan Arapa corafya eserleri bile, spanyann komularnda
hibir ilgi grmemitir. Bu gzlemi bir rnekle daha belirgin klalm. Eb Bekir Amed b.
Muammed b. Ms er-Rz115 (273-344/887955)nin Endls corafyas Portekiz Kral
Denis (1279-1325)in direktifiyle Arapa bilmeyen Gil Peres isimli bir kei tarafndan
Mslman Maese Mohamed (el-Muallim
Muammed)in ifahi evirisine dayanlarak
Portekizceye evirilmitir. Bu eviriden bir
Kastilyanca versiyon ve birok Kastilce uyarlama ortaya kmtr116. Portekizceye evrilmeden nce bu kitabn spanyada hayli nl
olduu anlalyor. Orta a uzman Fransz
115 Bkz.
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 150, Suppl. Cilt

1, s. 231.
116 Bkz. Lvi-Provenal, E.: La Description de lEspagne
dAmad al-Rz: Essai de reconstitution de loriginal
arabe et traduction franaise, Al-Andalus ierisinde
(Madrid, Granada) 18/1953/51-108, s. 52.
G R
P. Gautier Dalch117 tarafndan yaplan bir

aratrma sonucunda biliyoruz ki Historia
veya Chronica Pseudo-Isidoriana isimli eserin muhtemelen 12. yzylda yaam olan
anonim yazar, ber Yarmadas tasviri ve
haritasn er-Rznin kitabndan almtr.
Geri, Gautier Dalch burada Arap kltrnn Latin kltrne olan etkisinin hassas bir olgusunu118 grme eilimindedir,
fakat bu durumda etkilemenin sadece ber
Yarmadas ile snrl kald grnmektedir.
Avrupaya ulaan tasvir karakterli Arap corafyasnn imdiye dek bilinen en eski eseri
1550 ylnda Della descrittione dellAfrica et
delle cose notabili che ivi sono adyla Gian
Battista Ramusio tarafndan Navigationi
et viaggi koleksiyonu ierisinde yaynlanan
Afrika tasviridir. Bu tasvir, nceden talyan
esaretine dp Leo Africanus adyla vaftiz
edilen kuzey Afrikal el-asan b. Muammed
el-Vezzn tarafndan yazlmtr. Bu kitabn
hem haritalaryla hem de mkemmel tasvirleriyle 16. ve 17. yzyl talyan bilginlerini
derinden etkiledii hususu yukarda (s. 77)
anld.
Yine hayrete dren bir dier husus haritalarn aksine yukarda bahsedilen el-drsye
ait eser metninin ge dnemde ve ar ksaltlm, hatta neredeyse tahrif edilmi bir redaksiyonla Avrupada tannm olmasdr. Bu
metin ilkin 1592 ylnda Romada basld ve
1600 ylnda B. Baldi tarafndan talyancaya
ve 1619 ylnda iki Maronit Gabriel Sionita
ve Johannes Hesronita tarafndan Latinceye
evirildi119. Fakat Latince eviri, yazar eldrs ad anlmakszn, Geographie Nubiensis
(Sudanlnn Corafyas) diye yaynland ve
uzunca bir sre bu ekilde alntland.
117 Notes
sur la Chronica Pseudo-Isidoriana, Anuario

de estudios medievales ierisinde (Barcelona) 14/1984/1332.
118 a.e., s. 14.
119 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 82; Oman, G.: Encyclopaedia of Islam ierisinde ilgili madde. New edition Cilt 3,
Leiden 1971, s. 1033.
101
Arap-slam beeri corafyas geni lde ve

uzun zaman spanya d Avrupada bilinmemi olarak kaldysa da, bugn biz kukusuz,
Arap-slam kltr evresine ait matematiksel
corafya ve kartografyann 11. yzyldan 18.
yzyla kadar Avrupal ardllarn ok derinden etkilediini tespit edebiliyoruz.
Matematik corafya asndan ncelikle u
belirtilmelidir: nemli bir blm kartografik n bilgilendirmeden ve yaklak 8000 yerin
koordinat izelgelerinden oluan Ptoleme
Corafyas 15. yzyla kadar Latin dili blgesinde bilinmiyordu. Kaybolduu varsaylan Yunanca orijinalini ilk olarak Bizansl
Maximos Planudes 13. yzyldan 14. yzyla
gei srasnda yeniden bulduunu bildiriyor.
Bu eserin Latince evirisi Jacopo Angeli
(Jacobus Angelus) tarafndan 15. yzyln
balarnda yapld120.
Matematiksel corafyann Eb er-Reyn elBrn (. 440/1048) tarafndan yazlan temel
eseri Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta
Mesft el-Meskin ne yazk ki Avrupaya
ulamad. Enlem-boylam derecelerine ve
bunlarn el-Brnden nceki zamanlarda
nasl ve hangi tarzda belirlendiine ilikin bir
tasavvuru Avrupa, daha 10. yzylda Arap
spanyayla temas sayesinde tektk halde ve
daha sonra 11. yzylda bu kavramlarn ve
hesaplama ileminin nemli bir yer tuttuu
ilk Arapa astronomik eserlerin youn bir
ekilde evirilmesiyle elde etmiti.
Henz 10. yzylda, daha sonra Papa II.
Silvester olacak Aurillacl Gerbert (.
1003)e atfedilen usturlabn tad i diskte
baz enlem bilgileri grlyor. Kaydedilen
deerlerin ve izgilerin slam dnyasnda
bulunan blgelerle ilgilidir, 4. enlem derecesi
(42) Romayla ilgilidir. Bu deer de (4140
olarak) 9. yzyldan beri Arap koordinat
izelgelerinde kaydedilmi olan enlem dere120 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 272.
102
G R
celerine aittir. Oysaki Gerbertin yazlar,

onun matematiksel corafya bilgisine sahip
olduuna dair herhangi bir unsur iermemektedir121.
Yedi iklim izelgesini taklit halde alntlayan
bildiimiz en eski Latince eser, Benedikt
rahipler grubu mensubu Hermannus
Contractus (Reichenaulu Hermann, 10341054)un yazar olarak gsterildii De compositione astrolabii isimli eserdir122.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyonu srecinin hayli ilerledii 12. yzyln ilk yarsnda
belirli kavramlar, definisyonlar, yntemler ve
matematiksel corafyann verileri Arap astronomisinin baz elkitaplarnn tercmesiyle
Avrupaya ulamtr. 1120 ve 1130 yllar arasnda Bathl Adelard, Muammed b. Ms
el-rizm (el-Memn dneminde faaliyette
bulundu, 198-218/813-833)nin Eb el-sm
Mesleme b. Amed el-Mecrt (. 398/1007)
tarafndan yeniden gzden geirilen astronomik izelgelerini evirdi. Latin dnyasna
sinsn fonksiyonu ve kullanl sadece bu
yolla ulam deildir. Matematiksel corafyayla gelecekteki uralarda yardmc ara
olarak ok daha nemlisi, bu izelgede bildirilen ve herhangi bir yerin enlemini bulmaya
yarayan drt kuraldr. Bylelikle ilk olarak elrizmde karlalan u metot bilinir hale
geldi: Bir dolay kutupsal yldznn bulunduu
en st ve en alt noktalardan kutup yksekliini ve bununla ilikili olarak bir yerin corafi
enlemini belirleme123. Ayrca anlmaldr ki
algorithmus terimi ve bu terimle ilintili
olan trevler, bu matematiki ve astronom elrizm adnn bozulmu ekline bal bulunuyor.
122 a.e., Cilt 10, s. 206.
123 a.e., Cilt 10, s. 209.
Muammed b. Cbir el-Battn (.317/

929)nin astronomi elkitab hemen hemen
ayn zamanda, ilk kez Tivolili Platonun
evirisi olarak, ikinci kez ise ok ksa sre
sonra Robertus Ketenensisin evirisi halinde
Avrupaya ulamtr. Matematiksel corafya
bak asndan bu kitap, sadece kresel trigonometri iin nemli balanglar ve enlem
derecelerini bulmaya yarayan kurallar iermemekte, ayrca kapsaml bir corafik koordinatlar izelgesini de tamaktadr124.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern
(218-247/833-861 yllar arasnda faaliyette
bulunmutur) tarafndan yazlan Arap astronomisinin bize ulaan en eski elkitab, yaklak 1130 ylndan itibaren yaplan birok
evirisiyle Latin dnyasna ulamtr. Bu
eviriler yoluyla Avrupaya, biraz nce bahsedilen iki eserden ok daha ak seik formda,
Halife el-Memnun direktifiyle gerekleen
bir derecelik meridyen uzunluu lmnn
sonucuna gre (562/3 mil) yeryz bykl tasavvurunu ve yedi iklimdeki meskn
blgelerin blmlenme bilgisi ulamtr.
Yine bu kitap, iklimlere gre lkelerin ve
ehirlerin bir listesini koordinatsz bile olsa
iermektedir. Bu kitabn 13. ve 14 yzylda Robert Grosseteste, Albertus Magnus,
Ristoro dArezzo ve Dante Alighieri gibi
ahsiyetleri ok derinden etkiledii bilinmektedir. Hatta Johannes Regiomontanus, 1464
ylnda Padua niversitesinde el-Fernnin
kitab hakknda dersler vermekteydi125.
Avrupada bu gelimeyle uyumlu bir ekilde, Arap astronomisinin ad geen el kitap124 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 209.
125 a.e., Cilt 10, s. 210.
G R
larnn ilk evirilerinden hemen birka yl

sonra, corafik yerlerin derleme tr ilk
izelgeleri dodu. Bunlardan biri 1139-1140
yllarnda Raymundo adnda bir Marsilyal
tarafndan derlenen Liber cursuum planetarum isimli eserdeki izelgedir. Derleyen,
kulland eserlerin evirmenlerinin isimlerini grmezden gelmekte ve kendisini Arap
bilimlerinin ilk evirmeni olarak tantmaktadr126. Geri, bir dizi Arap ve Avrupal
otoritenin ismini anmaktadr, fakat onlarn
eserlerini ok byk bir ihtimalle almasnda kullanmamtr. Dier yandan kendisini
ez-Zerlnin127 taklitisi olarak grmekte,
hatta 1139 ylnda izelgeleri yanl olan iki
bilginle tarttn bildirmektedir. Bizim zel
konumuz asndan, bu kitapta bulunan izelgelerden birisinin sadece Arapa kaynaklardan alnan 60 ehrin koordinatlarn iermesi
nemlidir. Burada kaydedilen veriler birok
Arapa eserden alnan koordinat izelgelerinin, olduka erken (spanya zerinden)
Avrupaya gitmi olduunu gstermektedir.
Kompilatr bu koordinatlarn ayn cinsten
yapsn ve boylam derecelerinin ksmen farkllk gsteren sfr meridyenlerine gre sralanmasn anlayamamtr. Geneli itibariyle
sylecek olursak en eski Latince kompilasyonun Arap astronomisinden armac bir
tarzda olmas zcdr.
Latin dnyasnda baz Avrupa ehirlerinin
koordinat izelgesini geniletmeye ynelik
en eski deneme 12 yzyln sonuna doru
yaplm grnyor. Bu abay, Arapa eserlerin mehur evirmeni Cremonal Gerhard
(. 1187)a atfedilen Theorica planetarum
isimli eserde grmekteyiz. Yazar bu eserde Fransa, talya, spanya ve baz Avrupa
ehirlerinin, istisnasz Arapa kaynaklara

dayanan koordinatlarn veriyor. Ne var ki
karmak yollarla ulalan bu koordinatlarn
gerekle hi bir ilgisi yoktur. Buna gre Paris
Romann yaklak 4 dousunda (gerekte
950 bat), Toulousen ise 16' gneyinde
(gerekte 515' kuzey) bulunmaktadr128.
Arap yer izelgelerinin evirileri veya uyarlamalar ve bunun zerine ina edilen kompilasyonlar veya koordinatlar bulma yntemlerini tantmalar 13. yzylda o kadar yaylmt ki bundan byle adm adm spanya d
Avrupada da, enlem ve boylam derecelerini
tespite ynelik gayretler kendisini gstermeye
balad. Bildiimiz kadaryla Ristoro dArezzo
(. 1282 sonras), kendisini bu geliim mecrasnda, bir yerin enlem derecesini astronomik
olarak belirleyebilecek durumda hisseden ilk
talyandr. Doduu ehir Arezzonun enlemini 4215' olarak, yani sadece 113' lk bir
yanllkla tespit etmiti129.
Avrupann o dnemde Arap-slam matematiksel corafyas asndan ulam olduu
en yksek zmseme basama kendisini bir
Fransisken olan Roger Bacon (1214-1292)da
gstermektedir. Onda, kendi kltr evresinin bilinen tek erken dnem, enlem-boylam
derecelerini gz nnde bulundurarak bir
harita izimi denemesini bulmaktayz. Bu
arada onun, Latin dnyasnda enlem-boylam
derecesi bilgisinin hl bulunmadna ve
bunun da Papaln, Kayserliin ve Kralln
destekleri olmakszn baarlamayacana
dair ikayetini duymak bizim iin aydnlatcdr130. Okuyucuya gerekli boylam ve enlem
derecelerini kendisi bulmu gibi gstermeyip kaynak olarak astronominin nn unu
(tabi ki ez-Zerlnin kitabnn Latince
evirisi) ve Boylam ve Enlem Dereceleri
126 Bkz.
Haskins, C.H.: Studies in the history of medieval

science, New York 1924, s. 96-98; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 210.
127 Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, Paris
103

129 a.e., Cilt 10, s. 225.
130 a.e., Cilt 10, s. 216.
G R
izelgelerini (muhtemelen Toledo izelgeleri ve bundan yaplan taklitler) anmaktadr.

Eli altndaki kaynaklarn koordinatlarnn
hibir ekilde bir dnya haritas veya sadece
bir para-harita izmek iin bile yeterli olamayaca bir tarafa, bu koordinatlar farkl
sfr meridyenlerine gre kaydedilmi olduklar iin birbirlerinden hayli byk farkllklar
gstermekteydi.
Toledonun 11 batsnda bulunan sfr meridyeni dnda Roger Bacon, yeri bu ehirden 2830' batya kaydrlm deeri, kendisinin verum occidens - gerek bat olarak
isimlendirdii meridyeni de bilmektedir. Bu
deeri, alternatifi olan ve Endlsl dier
astronomlarn yaymaya altklar 29 ye
tercih etmektedir131. Bunu temellendirmesi kesinlikle gsrtermektedir ki Bacon, sfr
meridyeninin (yerinin) Kanarya Adalarnn
1730' batsna kaydrlmasnn Arap astronom ve corafyaclarn 5./11. yzyln balarnda Toledo ile Badat arasndaki boylam
derecelerini radikal bir tashihe tabi tutmalarnn sonucu olduunu bilmemektedir. Bu
tashih sonucunda Akdeniz hemen hemen
gerek boylamna kavumutu.
Gerekli boylam ve enlem derecelerinin
eksikliine ramen Roger Bacon, bir iddiaya gre bir harita izmi ve bir kopyasn dnemin papasna hediye etmiti. Baz
aratrmaclar, (bize ulamayan) bu haritada
globular projeksiyon olarak yeryuvarlann
kuzey yarmkresiyle snrl bir tasviri dnme eilimindedirler. Bu durumda tabi ki u
soru sorulur: Bizzat kendisinin de yaknd gibi, Latin dnyasnda enlem ve boylam
Roger: Opus maius, ed. John H. Bridges, Oxford 1897, Tekrarbasm: Frankfurt 1964, Cilt 1, s. 299; ngilizce evirisi Robert B. Burke tarafndan, Philadelphia
1928, Cilt 1, s. 319; Duhem, P.: Le systme du monde, a.y.,
Cilt 3, s. 503-504; Wright, J.K.: Notes on the knowledge of
latitude and longitude in the Middle Ages, Isis 5/1923/7598 (Tekrarbasm: Islamic Geography ierisinde Cilt 23, s.
113-136); Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, 217.
Principium Indiae
Polus
Borealis
131 Bacon,
dereceleri bulunmamakta idiyse, Bacon ne

izebilirdi? Bildii snrl saydaki deerleri
birbirini tutmayan koordinatlar, ky izgileri
olmakszn Latin dnyas dndaki dnyay da kartografik olarak tasvir edebilmek
iin yeterli miydi? Yoksa onun daha ziyade
Arap-slam kltr evresi kaynakl bir model
harita, belki de byk bir ihtimalle, globular projeksiyon ieren el-Memn corafyaclarnn dnya haritas m eline gemiti?
Bu soruyu cevaplandrmaya alrken onun
ada olan Albertus Magnusun, sadece birka yeri ematik olarak kabaca basitletiren
ve gereklie aykr bir formda tasvir eden
ilkel haritasn da gzden rak tutmamalyz.
Burada ayrca, yeryznn dairesel tasvirinin
Roger Baconn yeryznn ekline ilikin
tasavvuruyla apak eliki iinde olacan da dikkate almalyz. bn Rdn gney
yarmkrenin yaanabilirliine ilikin retisinin yanl anlalmas sonucunda o, bir
yandan kutuplarda yeryuvarlann ortasnda
bulunduundan ok daha byk su ktleleri
bulunduuna ve yeryuvarlann ortasnda
bulunan sularn ise douda Hindistan ile
batda spanya arasnda uzanmakta olduuna inanrken, dier yandan da birinin kuzey
dnm dairesinde dierinin ise ekvatorda
bulunduu Syene isimli iki yerin varl tasavvuruna dayanmaktayd. Bylece o, Opus maius132 isimli eserinde izdii u iki kubbeli
dnya tasavvuruna varmt:
Polus
Meridionalis
104
Principium Hispaniae
132 Bacon, Roger: Opus
maius, a.y., Cilt 1, s. 294, 304; ngilizce evirisi, a.y., Cilt 1, s. 315, 329; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 218-219.
G R
105
Matematiksel corafyann basit yntemleri

ve Arvupann el-Fernnin astronomi elkitabnn defalarca evirisi yoluyla rendii
saysal deerleri Albertus Magnus (yaklak 1200-1280)da aka grlmektedir. De
clo et mundo isimli eserinde onun, Halife
el-Memn tarafndan yaptrlan yeryz
lmlerini bildii grlmektedir. Albertus
bu lmlerde elde edilen bir meridyen derecesinin uzunluunun 56 2/3 mil olduunu ve
ayrca Arap ve Latin milleri arasndaki fark
bilmektedir133. Yine onda, yedi iklimin elMemn corafyasndan tandmz kuzey
ve gney snrlarnn derece bilgilerine rastlamaktayz. Albertus Magnusun burada sadece tam derece rakamlarn alm ve dakikalar
brakm olduu aka grlmektedir134.
Yine aydnlatc bir baka nokta Albertusa
(veya ayn zamanda Roger Bacona) nispet
edilen Speculum astronomi isimli kitapta
skenderiyenin corafik boylamnn Ptoleme
Corafyasndaki (6030') olarak grnen
deerine kyasla (5120') olarak ksaltlmasdr, ayrca bu ksaltma Ptolemenin Kanon
una dayandrlmaktadr. Bu tashihin ilk
olarak el-Memn corafyaclar tarafndan
yapld kesinlikle ispat edilebilir135.
Arlkl olarak Arapa astrolojik ve astronomik kaynaklarn kompilasyonundan ibaret
olan bu kitaptaki aklamalardan rahatlkla
anlalr ki yazar Toledodan geen daireyi
sfr meridyeni ve Arini merkez meridyenin
balangc olarak tanmtr. Baka bir yerde
yazar, ok sayda astronomik izelge tandn ve bu izelgelerde Marsilya, Londra,
Toulouse veya Parisin sfr meridyenin yeri
olarak kabul edildiini bildirmekte ve ayrca, bu son iki ehrin 4047' lk boylama ve
4910' lk bir enleme sahip olduunu belirt-
mektedir. Avrupada 13. yzyln ikinci yarsnda bile nemli ehirlerin boylamlarna ve
birbirleri arasndaki boylam farklarna ilikin
berrak bir tasavvurun olmad izlenimi sadece bu yanl deerlerden renmiyoruz136.
Arap-slam kltr dnyasnn matematiksel corafya alannda ulat kazanmlarn
Avrupa tarafndan adm adm alndnn
ve benimsendiinin daha belirgin izlerine
Dante Alighieri (1265-1321)de rastlanmaktadr. Onun astronomisi gibi kosmografisi de
el-Fernnin elkitabna baldr. Dante bu
kitaptan sadece iki Latince evirisinden deil,
ayn zamanda Franszca eviriye gre hazrlanan talyanca versiyonundan yararlanmtr.
el-Fernnin yedi iklim tasviri Dantede en
ince ayrntsna kadar ortaya kmaktadr.
lahi Komedyadaki Arap matematiksel corafyasndan alnm baz boylam ve enlem
dereceleri, onun bu balamda da Arap kaynaklara bal olduunun ve muhtemelen elinin altnda bir Arap haritas bulunduunun
iaretleridir137.
Bize kadar ulaan Avrupal koordinat izelgeleri, 14. yzyln bandan itibaren bu
konuya ilginin artt ve ilgi duyanlar evresinin zamanla geniledii izlenimi uyandrmaktadr. Mathematische Geographie und
Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland [slamda matematiksel corafya
ve kartografya; bunlarn Avrupada devam]
isimli almam esnasnda yz kadar izelgeyi incelemem sonrasnda onlarn dou
ve karakterlerine dair elde ettiim tasavvur burada tekrar edilecektir138. Bahsedilen
izelgelerin bir ksm Arapa orijinallerin
evirileridir, bir ksm da Toledo izelgelerinin taklididir ve bir ksm da bu taklitlerin
gelitirilmiidir, eer ortaya k tarihleri
yaklak 1250 ylndan nceye rastlyorsa. 13.
133 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 222.

134 a.e., Cilt 10, s. 223.
135 a.e., Cilt 10, s. 221.
136 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 221-222.

137 a.e., Cilt 10, s. 224.
138 a.e., Cilt 10, s. 230.
106
G R
yzyln son eyreinden itibaren Arap ve

Arap-spanyol ncler tarafndan baarlm olan izelgelerin geliimleri Avrupada,
bulunan yerler bakmndan hereyden nce
spanyada hz kazanmtr. Gelitirilen versiyonlar Alfons izelgeleri adyla yaynlanmtr. 14. yzyln bandan itibaren slam
dnyasnn dousunda yaplan baz izelgeler
Bizansl bilginler tarafndan Yunancaya evriliyordu. Bu izelgeler 15. yzyln bandan
itibaren Avrupaya ulamaya balam grnyorlar. Avrupada 15. yzylda derleme
tr almalar, bir yandan mevcut kaynaklarn koordinatlaryla birlikte yer adlarnn
seilmesinden ibaret iken, dier yandan da
Avrupadaki yerlerin, hangi prensibe dayanarak elde edildikleri sorusu bir yana, koordinatlarnn eklenmesinden ibaretti. Grld kadaryla baz derlemeciler, mevcut
haritalar kaynak olarak ilaveten kullanmay ihmal etmemilerdir. Deiik tarihlerden
gelen ve farkl sfr meridyenlerine gre elde
edilmi deiik kaliteli koordinatlarn oradan buradan ylesine toplanmas yeterince karkla yol aarken, 15. yzyln ilk
eyreinden itibaren Ptoleme Corafyasnn
evirilmesiyle yeni bir karmaa ortaya kt.
Bu durumda talyadan baka bilhassa
Almanyada, Regiomontanus ve Nrnberg
ekolnn dier mensuplar gibi bir bilginler
grubu, yarm yzyl veya biraz daha uzun bir
sre sistemlerini Ptoleme koordinatlar zerine kuruyorlard139.
Ptoleme Corafyasnn Yunancadan Latinceye evirilmesiyle (1406) ve zellikle ilk
basksndan (1477) sonra Avrupada onun
zengin malzemesine sahip olunmakla beraber, yeni zorluklarla da yz yze gelindi. Zira
daha nce Arapa izelgelerden koordinatlar alnmt ki, bunlar ksmen Ptolemenin
139 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 230-231.
tashih edilmi verileriydi. Bunlardan bazlar

Akdenizin dou-bat ekseninin tashih edilmi
53 olan boylam, dier taraftan Atlantikte
1730' batya kaydrlm sfr meridyeni ve
Ptolemeden farkl yeryz evresi uzunluu
ve buna bal olarak Arap corafyaclarda
geerli olan meridyen derecesi uzunluunun
56 2/3 mil olmasdr (Ptoleme tarafndan alnan Poseidoniosun beyz Stadionu [Eski
Yunanda 179-213 m. arasnda bir uzunluk
ls] karsnda). Btn bunlar ii daha da
zorlatrc ve karmak hale getiriyordu140.
Ptoleme Corafyasna yeniden dnn
sonularndan birisi de, Avrupadaki bilginlerin bir blmnn, nce Poseidonios tarafndan tahmin edilmi olup sonra da Ptoleme
tarafndan kabullenilen bir derecenin 500
stadyonluk uzunluunu yeniden kullanmalardr ki, buna gre bir meridyen derecesi
el-Memn corafyaclar tarafndan belirlenen ve uzun zamandr Avrupada bilinen
562/3 mil yerine 62 1/2 Roma mili olarak deerlendiriliyordu141.
Yaklak 100 yl boyunca geerli boylam lsnden kaynaklanan kargaa sonrasnda bir
meridyen derecesini yeniden belirlemeye
ynelik birok deneme yaplmt. lk denemeyi Fransz Jean Fernel gerekletirmiti.
Asl meslei hekimlik olan bu ahs 1525
ylnda Paris ile Amiens arasndaki mesafeyi posta arabas tekerleklerinin dnnden tespit ekmekle nerek bir derecenin uzunluunun 110,602 metre olduu ve
yeryz evresinin 39.817 kilometre olduu
sonucuna ulayordu. Onun, birok belirsizliklere ramen bylesine artc derecede iyi bir sonuca ulamas ardl Willebrord
Snelliusu kukulandrmt. Snellius diyor
ki: Fernel, Arap derece lmlerini keyfi
140 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
141 a.e., Cilt 10, s. 280.
G R
bir tarzda geometrik admlara dntrd,

adalar da gz kamatrc bir sonula
yanltlm oldular. Aslnda o, ulat bu
sonuca ramen boylam lm balamnda
kendisine model tekil eden Araplardan ok
geride kalmtr142.
Bir meridyen derecesinin uzunluunu
lme denemelerinde biraz nce ad geen
Hollandal bilgin Willebrord Snelllius (15801626) yksek bir bilimsel kaliteyi gsteriyor.
Bunu yaparken bir triangulasyon [genler zinciri] formundan yararland. Bununla
birlikte, iki k yerinin enlem derecelerini
verecek olan kutup yksekliklerinin hatal
yaplm lleri yznden yeryz evresi
lmnde ok kk bir deere ulat143.
Dorusu bugn ben, modern corafyann
ne zamandan beri yeryz evresi iin elMemn corafyaclarnn ulat deerden
daha kesin bir deere sahip olduunu bilmemekteyim.
Ptoleme Corafyasnn Latince evirisi ilk
basksnn (1477) etkisiyle enlem-boylam
derecelerinin belirlenmesindeki geliimin
Almanlarda byk lde, talyanlarda ise
tamamen kesintiye urad144 periyotta
Eb el-Fid (. 732-1331)nn corafi eseri
(Tavm el-Bldn), karlatrmal koordinat izelgeleriyle Avrupaya ulat145. 1534
ylndan itibaren slam dnyasnda eli ve
misyoner olarak birka yl geiren Fransz
oryantalist Guillaume Postel, bu kitabn
bir nshasn stanbuldan Parise getirmiti. Cosmographiae compendium adl eseri
(Basel 1561) iin faydal grd ksmlar
evirdi ve Avrupa haritalarnda, zellikle
Venedik haritalarnda bulunan yer pozis142 Peshel, O.: Geschichte der Erdkunde bis auf Alexander
von Humboldt und Carl Ritter, gzden geirilmi ikinci

bask S. Ruge tarafndan, Mnih 1877, s. 394; Wolf, R.:
Geschichte der Astronomie, Mnih 1877, s. 169; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, 280-281.
143 Peshel, O.: a.e., s. 396; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
144 Lelewel, J.: Gographie du moyen ge, Cilt 5, pilogue, Paris 1857, s. 192; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
107
yonlarn tashih etmek iin, evirdii blmlerden izelgeler oluturdu. 1554 ylnda
Postel, yukarda ad geen, Navigationi et viaggi isimli eseri toparlayp yaynlayan talyan
bilgin Gian Battista Ramusioyu bu izelgelerden haberdar etti. Bu ahs da bunlar haritac Giacomo Gastaldiye tantt. Belki de her
iki bilgin Eb el-Fidnn kitabn bir Latince
evirisinde kullanma olanana sahip olmulardr. Ramusio bu eserden kk bir koordinatlar sekisi almtr ve bu kitabn bulunuuna dair sevincini u kelimelerle ifade etmektedir: Bu eser bugn ilahi bir ltuf olarak
gn na kmtr. Ksa bir sre ierisinde
kitabn btn Avrupaya yaylan bu hreti
ngiliz bilgin Richard Hakluyt (. 1616)da
bu eseri edisyon yoluyla daha geni ilgililer
kitlesine ulatrma arzusunu dourmutu. Bu
amaca ynelik olarak 1583 ylnda bu kitabn
Suriyede yani Eb el-Fidnn memleketinde bulunan bir yazmasn aratrmt146.
Eb el-Fidnn kitabnn yaygn hretine
John Deenin bugne kadar yaynlanmam
Volume of Great and Rich Discoveries isimli
eseri de ahitlik etmektedir. Bu eserde, birok eyin yan sra 1570li yllarda, Asyann
Arktik kys boyunca ilerlenerek Tabin
burnuna gemi ile ulalabilecei ynndeki
dncelerin yeni ortaya ktklar da rivayet
edilmektedir. Bu, Dou Asyaya kuzeyden
deniz yoluyla ulalp ulalamayaca sorunudur. Bunu, dnemin ok nemli iki haritacs Gerhard Mercator ve Abraham Ortelius
yadsrken, John Dee bu yolun katedilebileceini savunuyordu. Bu noktada John Dee, Eb
el-Fidnn Kuzey inin ve kuzeyde Rusya
ile birlikte Asya kysnn birbirleriyle balantl olduuna ynelik bilgilerine dayanmaktadr ve bu bilgiyi u ekilde nitelemektedir
a record worthy to be printed in gold [altn
harflerle yazlmay hak eden bir kayt]147.
Eb el-Fidnn kitab en byk takdiri
Alman bilgin Wilhelm Schickard (1592146 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 79-80.
147 a.e., Cilt 11, s. 80.
108
G R
1635)da buldu. Wrtemberg Dukalnn

arazi lmleriyle grevlendirilmi olan bu
ok ynl bilgin, bilinen eski meskn dnyann byk bir blmnn matematiksel
kapsanabilmesini salamak amacyla corafi
olarak yer belirlemeye ynelik verileri ok
daha byk bir erevede toplamak arzusu
iindeydi. Corafi boylamlar bulma metotlarnn o dnemde yetersiz durumda olduunun farkndayd. Gvenilir corafi verileri
bulmaya ynelik aratrmasnda Schickard,
el-drsnin daha nce sz edilen kitabnn ksaltlm versiyonundan yaplan Latince
eviriye rastlad, fakat kendi hedefi asndan
bunun ok faydal olmadn grd148.
Yllar sren abalar ve yazmalardan sonra
Schickard, 1631 ylnda Eb el-Fidnn
Tavm el-Bldn isimli eserinin, Viyanal
oryantalist Sebastian Tengnagelin mlkiyetinde bulunan bir el yazmasn dn alabildi.
lk i olarak bu kitab Latinceye evirmeye ve
erh etmeye balad, fakat zamansz lm
sebebiyle bu alma sonlanmad. Bu el yazmasyla youn olarak urat yaamnn son
drt ylnda elde ettii rn, yer yer eksik
olmakla birlikte, kelime kelimesine yaplm
Latince eviridir. Bu eviriye, ift sayfann
sa yarsnda bizzat kendisi tarafndan kopya
edilen Arapa metin ve aklayc kenar notlar yer almaktadr.
Schickardn abalar gstermektedir ki o,
matematiksel corafyaya ilikin ok saydaki
nemli Arapa kayna ve eski meskn dnyann Arap-slam corafyaclar ve astronomlar tarafndan 7./13. yzyldan 10./16. yzyln sonuna kadar yaplan son derece gelimi
enlem-boylam an bilmiyordu149.
Avrupada haritalarn ve koordinat izelgelerinin birbirleriyle irtibatsz halde yan yana
bulunduklar gerei 17. yzylda da gzlenebilir. Dneminin nl corafyaclarndan
birisi olan Giambattista Riccioli (1598-1671)
148 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 82-83.
149 a.e., Cilt 11, s. 84.
yaklak 2200 koordinat toplayan izelgesine

dair unlar sylemektedir: Hemen hemen
saysz olan sadece corafi dnya haritalar ve
lke haritalar deildir, ayn zamanda nemli
yerlerin enlem ve boylam cetvelleri de sayszdr. Fakat bunlar, sadece saniyelerde deil
sklkla tam derecelerde de birbirlerinden o
kadar ok farkllk arz etmektedir ki insann
buna kar olan inanc sarslyor ve yeryz
seyahati ve tasvirinde en iyi klavuz olarak
kimin takip edilecei bilinmiyor150.
17. yzyln son eyreinde corafi boylam
farkllklarn bulmada yeni bir evre balad.
Daha nce 1610 ylnda Galilei, teleskobu ile
Jupiter uydularn kefetmiti fakat ilk olarak imdi onlarn immersion [gk cisminin
dierinin glgesine girmesi] ve emersiyonu
[uydunun gezegenin glgesinden kmas]
genel kullanlabilirlikleri iin belirlenebildi.
Bylelikle Jpiter uydularnn corafi boylamlarn belirlenmesi amacyla gzlemlenmesi ay tutulmalar gzlemlerinin yerine geebildi. Bu gelimeyi tamamlayan baar, XIV.
Louis tarafndan Pariste kurulan Bilimler
Akademisi, aktiviteler ve gzlemler erevesinde astronom Dominique Cassini (16251712)ye aittir. lk olarak sz konusu olan ey,
Fransa haritasnn dzeltilmesi, daha sonra
ise ok daha iddial olan u grevdir: Daha
byk kta paralar ktlelerinin oranl olarak ksaltlmalar veya deitirilmeleri yoluyla
tm dnya haritasnn tashih edilmesi151.
Bu grevi gerekletirmenin yeryznn
kk bir blgesi iin bile ne denli zor, ne
kadar masrafl ve ok zaman isteyen bir ey
olduu ok kolay anlalabilir. Cassininin bir
rencisi ve meslekta olan Jean Matthieu
de Chazelles (1657-1710) tarafndan 1693
150
Riccioli, G.: Geographia et hydrographia reformata,

Venedig 1672, s. 388-409; Sandler, Chr.: Die Reformation
der Kartographie um 1700, Mnih ve Berlin 1905, s. 3a;
151 Sandler, Chr.: Die Reformation der Kartographie um
1700, a.y., s. 66; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 140.
G R
ve 1696 yllar arasnda Akdenizin boylamn tashih iin yaplan bir bilimsel aratrma gezisinin neticesi, Kahire, skenderiye ve
stanbulun enlem ve boylamlaryla, Larnaka,
Dimyat ve anakkale Boaznn enlemlerini
bulmakla snrl kalmt152. Elbette bu kadar
glkler elde edilebilen boylam ve enlem
bilgilerine dayanarak mevcut haritalarda ok
geni apl tashihlerin yaplmas beklenemezdi.
Chazelles tarafndan Parise iletilen koordinatlar Arap-slam izelgelerinin deerleriyle
karlatracak olursak, Larnaka, Damiette
ve Dardenelle iin boylam bilgilerinin mevcut
olmamas bir tarafa, birincilerin ikincilerle
ya hemen hemen ayn ya da onlara ok yakn
olduunu grrz153. Bu yzden kayda deerdir ki Paris Akademisinin yeleri bu ilemden sonra, Akdenizin gerek boylamna ilikin tahminlerinin nihai olarak Chazellesin
lmleriyle tasdik edildii grn kabul
etmilerdi154. Elbette onlar -ayn kartografya
tarih yazmclnn bu konuda bugn bile
ok net bir bilgi sahibi olmay gibi- Akdeniz
blgesi koordinatlarnn ve bunun da ok tesinde sadece yzyllar boyunca Arap-slam
kltr dairesindeki ortak almalar sonucunda elde edilebilmi olduunu ve sadece bu
verilerin kesin haritalarn yapmn mmkn
kldn bilmiyorlard.
Kendi almalarm sonucunda, Avrupal
astronomlarn 1690 ve 1725 yllar arasnda
geleneksel yeryz lsnn matematiksel
152
Bkz. Regi Scientiarum Academi historia, Paris

1698, s. 394, 395, 396; Kr. Delisle, G.: Dtermination
gographique de la situation et de ltendue des diffrentes parties de la terre, Histoire de lAcadmie Royale des
Sciences ierisinde, Cilt 1, Paris 1722, s. 365-384, zellikle
s. 366, 367; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 143.
154 Histoire de lAcadmie Royale des Sciences, Cilt 2, Paris 1733, s. 142; Sandler, Chr.: Die Reformation der Kartographie, a.y., s. 9a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 144.
109
temellerini tashihe ynelik katklarn zetleyecek olursam yle derim: Bu katk yalnzca
dnya haritasnn bir dizi karakteristik noktalarna ait boylam derecelerinin Jupiter uydularnn gzlemlenmesiyle dorulanmasndan
ibaretti ve o ilk evresinde sadece bundan ibaret olabilirdi. Bu husus ilk planda, dnya haritasndaki bat-dou ynnde uzanan nemli
blmlerin mesafelerinin kesinliklerini yarglamay ve kartografya iin gerekli sonular
karmay ngrmekteydi. Bugn bizim tespit
edebildiimiz kadaryla, Toledonun 2830'
batsndan geen sfr meridyeninden itibaren
hesaplanacak olursa, Arap-slam haritalarnn boylam dereceleri birka derece byktr. Yani Akdenizin dou kys yaklak 2,
Badat 3-330', Derbent (Hazar Denizinin
bat sahilinde) yaklak 4, Delhi yaklak
4 ve inin dou kys yaklak 5-7 daha
douya kaym bulunuyordu. Buna karn
nemli bir dorulua Badat ile Hindistan
arasnda ulalmtr. O mesafe iin Arapslam haritalar bugnk deerlerden 1 nin
altnda bir sapma gstermektedir155.
17. yzyln sonlarna doru Fransz astronom
ve corafyaclar tarafndan balatlan, geleneksel haritalar yeni elde edilmi boylam ve
enlem derecelerini esas alarak tashih etmeye,
bir baka ifadeyle oranl olarak kltmeye
ynelik giriimler erevesinde, Fransz corafyaclarn belki de en nemlisi olan JeanBaptiste Bourguignon dAnville (1697-1782)
baka bir yol izledi. Hindistan kartografyasna
hasredilmi olan claircissemens gographieques sur la carte de lInde (1753) isimli almasnda bu konu hakknda bizzat kendisinden baz bilgiler renmekteyiz156. Hindistan
haritasn dzeltmek ve dereceler ayla mesa-
155 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 160 vd.; Cilt 11, s. 155.
156 Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 255, Frank-
furt 1997; Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 592.
110
G R
feleri kontrol etmek iin dAnville almasnda o zamanlar bildii corafi, tarihi ve
astronomik ierikli Arapa, Farsa ve Trke
eserleri kullanmtr. Bildiimiz kadaryla o,
18. yzyln ilk kez Arap-slam kltr dairesinden o denli ok kayna kullanp deerlendiren corafyacsdr. Hatta Johannes
Gravius157 tarafndan 1652 ylnda ilk edisyonlar ve Latince evirileriyle birlikte nleri Avrupada yaylan Nareddn e-s ve
Ul Beyin izelgelerini de gzden karmamtr. Fakat maalesef dAnville, bu Arapslam izelgelerinin boylam derecelerini deil
de sadece enlem derecelerini gz nnde
bulundurmutur. Hi phe yok ki, bunun
sebebi baz izelgelerde sfr meridyeninin
Toledonun 2830' veya Kanarya Adalarnn
1730' batsnda bulunduunu ve dolaysyla
Paristen itibaren hesaplandnda sadece 20
batda (17. yzyln son eyreinden itibaren Fransz corafyaclarda alldk olduu
zere) olmayp bilakis yaklak 3450' daha
batdan getiini bilmemesiydi. Bunu mteakiben, Kanarya Adalarndan geen sfr
meridyeninden itibaren hesaplanan boylam
dereceleriyle Toledonun 2830' batsnda
bulunan yeni sfr meridyenine gre hesaplanan boylam dereceleri arasndaki ok byk
miktardaki sapmalar onun iin bir ey ifade
etmemi olmaldr. lk boylam derecelerini,
Eb el-Fidnn karlatrmal izelgelerinin
evirileri sayesinde tanyordu. Ul Beyin
Zc eseri meselesinde de, bu corafi koordinatlar izelgesinin bal yanl anlamaya
sebep olmutur. nk bu balk yanllkla,
boylam derecesinin Kanarya Adalarndan
itibaren hesaplandn ifade etmektedir158.
u anda sahip olduumuz bilgi seviyesine
157 Bin
tabul geographic, una Nassir Eddini Pers,

altera Ulug Beigi Tatari, Londra 1652 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 1-79).
158 Bunu dikkatsizlikten doan bir yanl olarak saymalyz.
Daha ncelerden Roger Bacon yanllkla ok fazla batya
kaydrlm olan sfr meridyenini biliyordu. Osmanl dneminden de, 930/1524 ylnda tamamlanm izelgesine
yazd nszde batya kaydrlm olan sfr meridyenin-
gre James Rennel (1742-1830), yeni dnem

Arap-slam bilginlerinin ulam olduklar
boylam derecelerinin, en azndan Halep ile
Delhi arasndaki blge iin bile olsa, nemini
kabul eden ilk Avrupal corafyacdr159.
dAnville kendisinin malumu olan boylam
derecelerinden faydalanma yolunu bulamaynca Arapa, Farsa ve Trke corafya
ve tarih eserlerinde bulunan mesafeleri kulland, bu bakmdan Eb el-Fidnn kitab
onun en ok bavurduu Arapa kaynakt160. evirisini kulland bu kitap seyesinde
dAnville, kendisine eviriler yoluyla ulamam veya kaybolmu olan eserlerdeki bilgileri
elde etmitir. Ayrca o, matematiksel corafya alanna ait olmayan fakat itinerer [yol
haritas niteliinde] veya topografik deeri
olan literatrden Eb el-Fidnn alntlar
yoluyla faydalanmtr. Bundan baka, in
haritas almasnda neredeyse sadece Eb
el-Fidnn ve el-drsnin eserlerini kullanabilmitir.
dAnvillenin Tables des Orientaux
(Doulularn izelgeleri) diye adlandrd
kaynaklarn enlem deerlerinin doruluu
ve bu izelgelerin yeryznn, Hindistann
tesi de dahil olmak zere daha geni blgeleri iin geerlilii bakmndan beklentilerinin olduka yksek olduu grnyor.
Hindistann bat kysnda bulunan mehur
Kambaya noktasnn pozisyonunu belirlemeye ynelik u beyanda bulunmaktadr: Eb
el-Fidnn kitabnn sahip olduum bir evirisi Kambayann enleminin el-Brnye gre
2220' olduunu kaydetmektedir ki bu deer
ok kk bir sapma ile haritayla rtmektedir161. DAnville, bildiim kadaryla, el-Brnnin adn ve astronomik eseri
el-nn el-Mesdyi anan ilk Avrupal
bilgindir.
den bahseden Muaf Al er-Rm (. 979-1571)ye iaret ediyorum (Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 186).
159 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 596.
160 a.e., Cilt 10, s. 596-597.
161 a.e., Cilt 10, s. 597-598.
G R
dAnvilleden sonra, byk belki de en byk

ngiliz corafyacs olan James Rennell 1780li
yllarda yaplan Hindistann kartografik tasvirini yeniden kontrol etmek ve kendi almalar ile mmkn olabildiince dzeltme
grevini stlenmitir. Bu almaya Dou
Hindistandaki 1763-1777 yllar arasnda
ngiliz Dou Hindistan irketinin mesaha
mhendislii devini srdrd yllarda
ulamtr. Bu maksadn gerekletirme sresince, zellikle yapt Hindistan haritasna ek
olan Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire (1793 Londra)162 isimli kitabn
ikinci edisyonunun 1783-1792 yllar arasnda
sren n almalar esnasnda yresel kaynaklarn nemini kavramt. Sahip olduu
ok sayda Arapa, Farsa ve Trke kaynaklardan Mool mparatorluunun byk
tarihi ve corafyacs Eb el-Fal el-Allm
(. 1011/1602)nin n-i Ekber isimli eseri
merkezi bir konum kazanmaktadr.
300 yldan beri retilmi haritalara dayanarak
Hindistan, gereklie mmkn olabildiince yakn bir biimde tasvir etmeyi, lkenin
i kesimlerini mevcut para-haritalar ve rehnmalar (yol haritalar) yardmyla olabildiince doru izmeyi hedefleyen Rennell iin
n-i Ekber, hi phesiz birinci derece bir
kaynakt. Bu eser ona yalnzca Dekkann
kuzeyinde bulunan 11 eyalet hakknda ayrntl corafi tanmlamalar ve mesafe bilgileri
sunmakla kalmamt, ayn zamanda enlem
ve boylam dereceleriyle en gvenilir kontrol
dayanan tekil ediyordu163.
Bundan baka Rennell, tpk ncs
dAnville gibi, Hindistann mehur noktalarnn, Jupiter uydularnn gzlemlenmesi
sonucunda yeni bulunmu birka boylam
dereceleri deerlerine sahip bulunmaktayd.
Hindistan haritas almasnda (Greenwich
yerine) bakent Delhiyi mesafe hesaplamala-
r iin hareket noktas yapt. n-i Ekber nin

yansra Nareddn e-s ve Ul Beyin
izelgelerine dayanyordu, fakat o da, bir hata
eseri olarak o izelgelerde bulunan boylam
derecelerinin Kanarya Adalarndan geen
sfr meridyenine gre verildiini sanyordu.
Bu nedenle (izelgelerin boylamlarnda) 20
den daha byk hatal deerlerle karlalyordu. Fakat boylam derecelerini Delhiden
itibaren batya doru hesapladnda, bu
derecelerin kendi hedefi iin yeterli olduu kanaatine ulamt. izelgelerin boylam
derecelerini batdan douya doru deerlendirmek iin onlar, sfr meridyenlerine gre
deil de, Delhinin daha batsnda bulunan
ehirlerle olan derece farklarna gre hesaplyordu164.
Rennellin, yapt haritalarda derece a
izelgelerini ekillendirirken nasl Arap-slam
izelgelerine dayandn bir rnekle gsterebiliriz: Semerkant, Ul Beyin izelgelerine
gre Kanarya Adalarnn 9916' dousunda
bulunmaktadr [daha nce sylendii gibi o,
sfr meridyeninin Toledonun 2830' batsna kaydrldn bilmiyordu]; Halep yine bu
izelgelere gre 7210' lk bir deere sahiptir. Yani Semerkant, Halepin 2706' dousunda bulunmaktadr. Halep, [yeni llere
gre] Greenwichin 3709' dousunda bulunan bir boylam derecesine sahiptir (Fransz
Akademisinin en son bulduu deere gre
Parisin 3449' dousunda bulunmaktadr).
Buna gre Semerkant, Greenwichin 6415'
dousunda olmaldr. azvnden hareket edilirse, bu ehrin boylam derecesi Beauchampn
[astronom Joseph Beauchamps, 1752-1801]
gzlemine gre Greenwichin 4933' dousunda, Ul Beye gre ise Semerkantn 1416'
batsnda bulunmaktadr. Bu hesaplamaya
gre Semerkant 6349' da, yani Halepten
itibaren hesaplanacak olursa 26' daha batda bulunmaktadr. azvn ve Semerkant
162 Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 260-261,
Frankfurt 1997.
163 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 604-605.
111
164 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 608.
112
G R
arasndaki mesafenin detaylarn ok byk

bir zahmetle aratrdktan ve orient kaynakl
izelgelerde kaydedilmi olan bu iki ehir
arasndaki enlem ve boylam derecelerini karlatrdktan sonra Semerkantn boylamn
6415' olarak kabul ediyorum. Ul Beyin
mehur kadran ile bulunmu olan enlem
derecesi ise 3937' ve birka saniyedir165.
Grlyor ki, Rennell ilk olarak Semerkantn,
Ul Beyin izelgesinde 9916' olan boylam derecesini Greenwichden hareketle elde etmeye alyor. Ul Beyin sfr
meridyenini bilmedii iin, onun izelgesinde
7210' olan ve en yeni metoda gre Jupiter
uydularn gzlemleyerek ulalan 3709'
olan Halepin boylam derecesinden hareket
etmektedir. Rennell, Ul Beye gre her iki
ehrin boylam farkllklarn Halepin modern
lmlerde belirtilen boylam derecesiyle toplayarak (9916' 7210' + 3709' = 6415')
Semerkantn boylam derecesini elde ediyor.
kinci yaklatrma denemesinde de ayn yolu
takip etmekte, azvn ile Semerkant arasndaki boylam farkn kullanmaktadr. Rennell,
eer sfr derecenin Arap-Fars izelgelerinde
Toledonun 2830' batsnda (Grennwichin
3230' batsnda) bulunduunu bilseydi, ok
fazla zahmet ekmeden Semerkantn boylam
derecesini u karma ilemiyle hesaplayabilirdi: 9916' 3230' = 6646'.
Rennellin Hindistan ve Hindistann kuzey
snr blgelerini ieren harita almasnda
mmkn olabildiince doru koordinatlar bulmak iin esas olarak Arap-slam astronomlarn ve corafyaclarn izelgelerini
nasl kullandna ve Avrupal adalarnn elde ettii verilerden ve kaynaklarda
bulduu parasange [fersah] veya qoss (1
qoss = yaklak 3 km.) olarak ifade edilen
mesafe bilgilerinden de nasl yararlandna
dair birok rnek daha verilebilir. almas
165
Rennell, J.: Memoir of a map of Hindoostan or the

Mogul Empire, London 1793 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt, 260), s. 191-192; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 609.
iin balca kaynak olan eserlerin, orijinalleri

ounlukla Arap-slam kltr dnyasnda
izilmi haritalardan ibaret oluuna ileride
tekrar deinilecektir.
Arap-slam kltrnde domu olan ve 18.
yzylda Avrupal corafyaclarn eline gemi bulunan derece al haritalarn kesinliini kontrol etmede kullanlan yer izelgelerinin nemi hakknda son olarak Rennellin
kendi szlerini aktaralm: Eer Ptoleme
Eb el-Fidnn, Nareddnin, Ul Beyin
izelgelerine ve erfeddnin Timur tarihine Avrupa dillerinde uzun sredir eriebilir
durumda olduumuz zamanmzda yaasayd,
sahip olduumuz btn avantajlara ramen
Asya haritalarmzn bylesine eksik olmasna hayret ederdi. 166.
Bu arada, Arap-slam corafyaclarnn haritalar yoluyla bat corafyasna yaptklar etki
problemine deineceim. Ayn zamanda
arabistikte olduka iyi bir bilgi sahibi olan
corafya tarihisi Joachim Lelewel, benim
bildiim kadaryla, 13. yzyldan 14. yzyla gei dneminden itibaren Akdenizi
(ou kez Karadenizle birlikte) geree ok
yakn ekillendiren haritalarn kkenine ilikin soruyla uraan ilk kimsedir. Genellikle
deniz haritalar, zamanla portolan haritalar
olarak da nitelendirilen haritalarn temelinde, Lelewele gre, ayn zamanda gelecekteki gelimeler iin temel tekil edecek
olup corafi koordinatlar araclyla kazanlan bir derece a yatmaktadr. Bu derece ann, Arap corafyaclardan ve onlarn
Yunan nclerinden miras aldklar materyali el-drsnin corafya ve haritalar biiminde
gelitiren Sicilyal corafyaclar tarafndan
(1139-1154 aras) baarlm olmas gerektii
inancndadr167.
Bunun ardndan, portolan haritalarnn
douuna ilikin ba gsteren tartma bug166 Rennell,
J.: a.e., Cilt 1, s. 199; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,

s. 610.
167 Lelewel, J.: Gographie du moyen ge, a.y., Cilt 1, Giri s. LXXXIX-LXXX, Cilt 2, s. 17; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 289.
G R
ne kadar srdrlmtr ve bu konuya ilikin

grler ounlukla birbirine taban tabana
zttr168. Leleweldan bamsz olarak baz
arabistler bu haritalarn el-drs (1154) haritalarna baml olduu tezini zaman zaman
savundular169. Bununla birlikte, bu grler
arabist olmayan kahir ekseriyet tarafndan
hemen hemen hi dikkate alnmamtr. Bu
ounluun sz geen portalan haritalarnn
Arap modellere baml olduunu benimseyememelerinin veya kabul edememelerinin sebepleri ok ynldr. Tarihsel doa
bilimleri aratrmalarnn btn dzeltme
giriimlerine ramen, insanln miras ald
bilimsel seviyeyi Avrupa merkezli bak asndan gren inat bir gr varln hl
srdrmektedir. Bu tutumdan tr, bilimlerin Arap-slam dnyasnda muazzam bir geliim gsterdiine, o dnemde hemen hemen
mkemmel denilebilecek haritalarn gn na ktna ve bu geliim srecinin ok yksek bir seviyesinde bulunmasna ilikin bilim
tarihi aratrmalarnda elde edilen aydnlk,
ne yazk ki dikkate alnmamtr. Bu devir,
bilim tarihsel adan Arap-slam bilimlerinin
Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesi
periyoduna tekabl eden, Avrupallarn yeni
bilgileri alp kendilerine mal ettikleri dnemdir.
Portolan diye isimlendirilen haritalarn
Arapa modellere dayandn savunan gr destekleme balamnda arabistik, ncelikle kayda deer yardmc bir ara ortaya
koyamad. Dahas var, arabistik aratrmalar
tarafndan, matematiksel-astronomik temel
zerine kurulan Arap-slam kartografyasn gstermeye ve Arap-slam bilimlerinin
Avrupada resepsiyonu ve zmsenmesi
sreci erevesinde bu kartografyacln
etkisine dair bir tartmaya yolamaya yne
lik hemen hibir giriimde bulunulmad.
Arabist almalarn bu pasif tutumundaki
169 a.e., Cilt 10, s. 300-310.
113
temel motif, sadece delil niteliindeki harita materyallerinin eksiklii deildi. Bundan
daha ok, 19. ve 20. yzylda dikkati ekmeksizin temel ilke haline gelen u batl tasavvur
etkili oldu: Eski dnyann somut kartografik tasviri ve bunun 13. yzyldan itibaren
gelitirilmesi Avrupa kltr dairesinin bir
rndr ve baka trl dnlemez. Bu
satrlarn yazar da bir zamanlar, ou ada gibi, okuldaki eitim ve genel kabul bulan
bu gr ile yetimiti. Eer bugn ben bu
gr tutunulamaz, tarihsel olarak temellendirilemez ve hatta sama buluyorsam, bu
grme tedricen ve konuya ilikin uzun
sren aratrmalarmn son yllarnda ulatm belirtmeliyim. Bunda, Halife el-Memn
(dnemi: 198-218/813-833) corafyaclarnn
yapt dnya haritasna rastlamam benim
iin byk bir ans oldu. almalarmn
sonular yl nce (2000) Geschichte des
arabischen Schrifttumsun 10., 11. ve 12. cildi
halinde u balkla yaynland: Mathematische
Geographie und Kartographie im Islam und
ihr Fortleben im Abendland. Beni, beraberimde yarm yzyl boyunca tadm bu
yerleik tasavvuru revizyona tabi tutmaya
gtren nedenlerin bir ksmn, Arap-slam
haritalarnn Avrupadaki resepsiyonu sorunu balamnda dile getireceim.
u anki bilgilerimize gre, Avrupada ortaya km olup Arap etkilerinin bariz izlerini tayan en eski harita, Yahudilikten
Hristiyanla geen Petrus Alphonsusun
yapt haritadr. Bu ok basit dnya haritas yine Alphonsus tarafndan 1110 ylndan sonra yazlan astronomi ierikli kk
bir kitaba eklenmitir. Bu harita, Arap tarznda gneyi yukardadr ve Araplar tarafndan benimsenen yedi iklim blmlemesi ile Arin ehir adn tamaktadr170.
Wallingfordlu Johann (1258)n mehur hari170 Bkz. Beazley, C.R.: The
dawn of modern geography,
114
G R
tasnda da Arap izlerine ynelik iaretler bulmaktayz171.

Kartografya tarihinde ok az ilgi gren bir
dnya haritas da talyan bilgin Burunetto
Latininin172 Livres dou Tresor (1265 civarnda) isimli kitabnda ortaya kmaktadr, ve
ok ilgintir ki, bunun, kitabn muhtevasyla
hi ba bulunmamaktadr173. Bunun genel
ekli, deniz, da ve rmak tasvirleri ve de kta
formlar, el-Memn corafyaclarnn ve eldrsnin dnya haritalar geleneinden gelen
bir ncln bu haritaya modellik ettii sonucuna gtrmektedir. Ama harita, Akdeniz,
Karadeniz ve Anadolu formlar bakmndan
dierlerine oranla belirli bir geliimin gerekletii kansn kazandrmaktadr. Burunetto
Latininin kitabnn tad haritadaki dnya
tasvirinin, spanya dndaki Avrupada hem
btnde hem de detayda tamamiyle yeni ve
yabanc tepkisi yaratm olmas gerektiini,
13. yzyln dier dnya haritalaryla yaplacak
bir mukayese aka gsterebilir. Onun ada olan Albertus Magnus174 (. 1280)un veya
14. yzylda Petrus de Alliaco175 (1410)nun
dnya haritasyla bunun arasnda yaplacak bir karlatrma, Albertus Magnus ve
Petrus de Alliaconun haritalarnn, astrono-
Cilt 2, Londra 1897, s. 575-576; Haskins, C.H.: Studies in

the history of mediaeval science, New York 1924, s. 113119; Mercier, R.: Astronomical tables in the twelfth century, Adelard of Bath. An English scientist and Arabist of the
early twelfth century ierisinde, ed. Ch. Burnett, Londra
1987, s. 95-96; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 207-208.
171 von den Brincken, A.-D.: Mappa mundi und Chronographia. Studien zur imago mundi des abendlndischen
Mittelalters, Deutsches Archiv zur Erforschung des Mittelalters ierisinde (Kln-Graz) 24/1968/118-186, zellikle s. 148-149; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 208-326
172 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 114.
173 von den Brincken, A.-D.: Die kartographische Darstellung Nordeuropas durch italienische und mallorquinische Portolanzeichner im 14. und in der ersten Hlfte des
15. Jahrhunderts, Hansische Geschichtsbltter ierisinde
(Kln ve Graz) 92/1974/45-58; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
223, 327-331.
175 a.e., Cilt 10, s. 216; Cilt 12, s.111.
mik-kosmografik tarzda Arap kaynaklarn

izlerini tad da bir yana, byle bir kartografik gsterimin o dnem Avrupas iin ne
denli allmadk olduunu belirgin bir ekilde ortaya koymak iin yeterlidir.
Bildiimiz kadaryla el-Memn corafyaclarnn ve el-drsnin dnya haritalaryla
grmezden gelinemeyecek bir benzerlik gsteren en eski ikinci harita yaklak 1320 ylndan gelmekte ve Marino Sanuto ve Petrus
Vesconte isimlerini tamaktadr. Modern
aratrmalarda bu dnya haritas, el-Memn
haritas bilinmedii iin sadece ve dorudan
doruya el-drs arasnda bir balant kurmaya allmtr176.
Sanuto ve Vescontenin dnya haritas btn
redaksiyonlaryla, kkenleri 1850 ylndan
beri tartlan ve ok farkl ekillerde cevaplanan portolan haritalarnn arasnda ele alnmaktadr. Bizim dncemize gre, bu haritalar insanln bir btn olarak kartografya
tarihinde gsterdii geliimin o zamana kadar
en yeni basaman ortaya koymaktadr. Bir
gelime ki, yaklak 500 yldr devam eden ve
300 yl daha devam edecek olan yani yaklak
800den 1600e kadar 800 yl boyunca Arapslam kltr evresinde gereklemitir.
Portolan haritalarnn byk ounluunda
ky izgilerinin ve boylam uzunluk oranlarnn dikkat eker dorulua, kartografya
tarihinin Arap-slam periyodunda ulaldna dair kanaatimi burada belirtmekten vazgeerek sadece bu Giriin ilk blmnde
ileri srdmz dolayl argmanlara iaret
176
Bkz. Miller, K.: Mappae arabicae, Cilt 1, Stuttgart

1926 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 240),
s. 51; Lewicki, T.: Marino Sanudos Mappa mundi (1321)
und die runde Weltkarte von Idrs (1154), Rocznik Orientalistyczny ierisinde (Varova) 38/1976/169-195; Wawrik,
Fr.: Die islamische Kartographie des Mittelalters, Kultur
des Islam. Referate einer Vortragsreihe an der sterreichischen Nationalbibliothek, 16.-18. Juni 1980 ierisinde,
ed. O. Mazal, Wien 1981, s. 135-156, zellikle s. 152-153;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 291, 293-294.
G R
ederek (s. 50 vd.) gnmze ulaan ve her

biri 1300lerden nceki nemli bir geliim
aamasn ifade eden harita ksaca tantlacaktr.
Birinci harita Halife el-Memn corafyaclarnn 3./9. yzyln ilk eyreinde yaptklar dnya haritasdr. Bu haritann 740/1340
ylnda yaplm ve -muhtemelen muhteem
olmas gereken- orijinalini tam olarak yanstmayan kopyas (bkz. Katalog III, s. 24) ve
orijinalin bize ulaan koordinat izelgelerine
dayanlarak [enstitmzde] yaplm olan bir
harita (bkz. Katalog III, s. 25) gstermektedir ki bu nemli dokman, genel kartografya
tarihinde en nemli geliim basamaklarndan
birini oluturmaktadr. Bu harita Marinos
(2. yzyln ilk yars)un haritasna, Ptoleme
(2. yzyln ikinci yars)un Corafyasna ve
Halife tarafndan grevlendirilen byk bir
bilginler grubunun ulat lm ve corafi bilgi toplama sonularna dayanmaktadr.
Elbette bu bilginlerin, miras alnan dnya
resmini dzeltmede ve tamamlama ynndeki ilk denemelerinde, imkansz gerekletirmi olamadklar kendiliinden anlalr.
Dnya haritas resmetmedeki en dikkat ekici bilimsel katklar arasnda, sonraki geliim
evreleri iin ok nemli olan u yenilikler vardr: Marinos ve Ptolemenin birbirine bal
tek ktalar tezine karn -ki bu teze gre Hint
Okyanusu bir i denizdir el-Memn corafyasnda meskn blgeler su ile evrelenmitir
ve Afrika gneyden dolalabilir haldedir.
Ayrca el-Memn corafyaclar Ptoleme
tarafndan verilen Akdenizin ar boylamn
63 den 52 ye indirmiler ve kartografik tasvirinde belirli dzeltmeler yapmlardr.
Bir dier geliim basaman temsil eden ikinci harita 548/1154 tarihli el-drs haritasdr.
Bugn ispat edilebilmektedir ki el-drs, sk
sk iddia edildiinin aksine177, Ptolemenin
177 Bkz. rnein dAvezac, M.A.P.: Coup dil sur
la pro-
115
(ok byk bir ihtimalle hi mevcut olamam)

haritasn deil, el-Memn corafyaclarnn
dnya haritasn model olarak elinin altnda
bulundurmutur. el-Memn haritasna nispetle baz dezavantajlar bulunan el-drs
haritas daha iyi bir Akdeniz, Avrupa ve zellikle Orta, Kuzey ve Kuzeydou Asya tasviri
ortaya koymaktadr. el-Memn haritasnn
douundan itibaren yaklak 325 yllk bir
sre ierisinde kaydedilen, zellikle Asya
sz konusu olduunda byk nem arz eden
bu gelimeler gstermektedir ki yeryznn
kartografik tasvirinde ok canl bir geliim
cereyan etmitir.
Portolan haritalarnn oluumu ynndeki
nc geliim aamasnn bize ulaan kartografik kantlardan birisi de, Akdenizin
batda drtte birinin kylarn btn adalarla
birlikte, Avrupann bat kylarn Cebelitark
Boazndan kuzey Fransaya kadar, ngiltere
ve rlanda kylarnn baz paalarn geree
olduka uygun olarak resmeden bir ArapMarip haritasdr178.
Yukarda bahisleri geen in dnya haritasna, Nareddn e-snin dnya haritasna,
Akdeniz, Karadenizin ubeddn e-rz
tarafndan yaplan didaktik taslana (bkz. s.
49) ilaveten ki bunlar ana hatlar ile belirtilen, Avrupada 1300 yl civarnda grnmeye balayan portolan haritalarn ncleyen
slam kltr dnyasndaki kartografik geliim
aamalarna dair tasavvurumuzu desteklemeye elverilidir bu gelimenin ayn devirde
baarlan matematik-astronomik temellerini
birka rnekle gsterelim.
lk olarak Akdenizin byk ekseninin boylam ve Akdenizin nemli ky ehirleri
arasndaki boylam farklarn gz nne alajection des cartes de gographie, Bulletin de la Socit de
Gographie (Paris) 5e srie, 5/1863/257-485, zellikle s.
293-294; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 286.
G R
116
lm. Deerler, 5./11. yzyln ilk yarsndan

itibaren Toledo ile Badat arasndaki yerlerin boylam derecelerinde kapsaml lde
gerekletirilmi olan tashihlerin gz nn
Tanger L 2410'
Tanger L 2410'
Toledo L 2800'
Toledo L 2800'
skenderiye L 6300'
Antakya 6934'
Roma L 4300'
skenderiye L 6300'
stanbul L 6000'
Antakya 6934'
el-Marrkde hl 4523' olan Akdenizin

Tanger ile Antakya arasndaki uzunluu
gen meslekta Muammed b. brm bn
er-Ram180 (. 715/1315)da tekrar ksal
Tanger 2500'
Tanger 2500'
Toledo 2800'
Toledo 2800'
skenderiye 6120'
Antakya 6904'
Roma 4500'
Roma 4500'
skenderiye 6120'
Antakya 6904'
Arap-slam kltr dnyasnda yaplan corafi boylam zerindeki radikal ksaltmalar

Avrupaya ok erken tarihte ulamtr, en
azndan bn er-Ramn izelgeleri yoluyla. Bu izelge Latince Latitudo et longitudo
regionum sicut continetur in Libro algalien182
isimli anonim eserde ortaya kmaktadr.
El yazmas muhtemelen 14. yzyldandr.
Yzlerce yl boyunca ne bu ne de baka

180 a.e., Cilt 10, s. 165.
181 a.e., Cilt 10, s. 166, 231.
182 El yazmas Viyana, Nationalbibliothek
F.: a.e., Cilt 10, s. 231.
2452; Sezgin,
de tutulduu izelgelerden alnmtr. Eb

el-asan el-Marrk179 (. 660/1260 veya
680/1280)nin izelgesine gre aadaki alt
ehir arasndaki boylam farkllklar yledir:

Boylam Fark
Bugnk Deer
4523'
1850'
3500'
3200'
0645'
4200'
1820'
3600'
3300'
0605'
tlm ve dzeltilmi olarak ortaya kmaktadr ki bu deer 4400' dr181. Buna gre yukarda ad geen ehirler arasndaki boylam
farklar yledir:
Boylam Fark
Bugnk Deer
4404'
2000'
1700'
3320'
0744'
4200'
1820'
1632'
3355'
0605'
bir koordinatlar izelgesi Avrupa kartografyasnda kullanlmtr. Avrupada ilk olarak

1630 ylnda Wilhelm Schickard ve Willem
Janszoon Blaeu, Akdenizin kartografik tasvirindeki arpkla iaret etmilerdir183 ve
Avrupada geree uygun bir Akdeniz boylam uzunluuna ulalmas 1700e kadar srmtr184. Fakat Avrupada daha 17. yzyln
ikinci yarsnda bile Akdenizin bir matematiksel corafya asndan kazanm kapsamndan ne kadar uzak olunduu, bir zet
tablo yardmyla kolayca grlebilir. Roma
ile Toledo arasndaki boylam farkllklar
183 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 129, 132.
184 a.e., Cilt 11, s. 132 vd.
G R
na ilikin bu alma Michael Florentius

van Langeren tarafndan spanya Kral IV.
Philipp (. 1665)e takdim edilmiti. Buna
gre farkllklar eitli haritaclarda yledir:
Blaeuda 1720', G. Mercatorda 20, Ph. van
Lansbergede 21, Tycho Brahede 2140',
Cl. Ptolemede 2230' (aslnda 2640') ve A.
Maginusda 2940' 185.
Eer gerekten uzak kartografik-tarihsel
tasavvur, Akdeniz portolan haritalarnn
douuyla snrl kalm olsayd, burada Arap
Akdeniz kartografik tasvirinin resepsiyonu
konusuna son verebilirdik. Ayn yanl tasavvur, Avrupal denizciler tarafndan ulalmam olan ve aslnda Akdeniz portolan
haritalar kategorisine girmeyen daha byk
bir corafi blgenin haritalar iin de geerli
olmutur. Bununla st kapal olarak, ok
uzaklarda bulunan lkelerin, Asya, Afrika
gibi kta haritalar kkeninin artk sorgulanmamas veya eer sorgulanacak olursa, bu
haritalar herhangi bir ekilde elde ettikleri
bilgiler temelinde Avrupal haritaclarn yaptklar orijinal eserler olarak kabul etme eklindeki yaygn uygulama desteklenmektedir.
Cenovadaki Marcus Kilisesinin ba olan ve
1344 ylnda len Giovanni da Caignano adn
tayan harita, bu konuda ok ilgin bir rnek
olarak verilebilir. Bu harita 1311 ylnda domu sanlr186 ve Akdeniz dnda Karadenizi,
Avrupa ve Kuzey Afrikay, Anadoluyu,
Irak, Hazar Denizi ve Urmiye Glyle
birlikte ran iermektedir. kinci Dnya
Davanda kaybolan bu haritay Theobald
Fischer 1885 ylnda ayrntl bir ekilde
yorumlamtr187. Ona gre, bu byk yery-
185
Baudet, P.J.H: Leven en Werken van Willem Jansz.

Blaeu, Utrecht 1871, s. 77; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 132.
187 u koleksiyonda bulunmakta: Sammlung mittelalterlicher Welt- und Seekarten italienischen Ursprungs und aus
italienischen Bibliotheken und Archiven, Marburg 1885
(Tekrarbasm: Amsterdam 1961, haritalar olmakszn), s.
118 vd.
117
z paras, Cenovadaki Carignano tarafndan seyyahlarla grlerek veya baka

yolla edinilen bilgilenmelerle gereklie
yakn bir ekilde izilebilmitir. Fischerin
hkmsz olduunu gstermeye altm
gereke ve delillerini188 burada tekrarlamadan, sadece u kesin tespiti belirtmekle
yetiniyorum: Fischerin ilgili aklamalarnn ou, bu haritaya, Arap-slam kartografyaclnn 7./13. yzylda ulat en son
seviyeyi aa yukar yanstan en azndan bir
haritann modellik yapt sonucuna gtrebilir. Bu modeldeki Hazar Denizi ve Urmiye
Glnn ekilleri, mesela 548/1154 tarihli
el-drs haritas yoluyla bildiimiz kartografik tasvir seviyesinden daha yksek ilerleme
seviyesini yanstmakta olduklar beklenebilir.
Carignano, el-drsnin haritasn da kullanm olabilir. Fakat kulland asl model harita, ilk olarak 12. yzyldan itibaren Anadolu
Seluklular tarafndan isimlendirilen ehirlerin bile gznnde bulundurulduu Arapslam kltr dnyasnn daha yeni bir haritas
olmaldr189.
Bana gre alann tarihileri tarafndan laykyla gz nnde bulundurulmayan kartografik-tarihsel bir olgu olarak u gsterilebilir:
Portolan haritalarnn birinde, en ge 1320
tarihli ve Sanuto ile Vesconte (Katalog III,
s. 14) tarafndan yaplm olannda Afrika
gneyden dolalabilir bir formda gsterilmektedir ve yaklak 1351 tarihli bir baka
haritada da Afrikann formunda nemli bir
tashihin yapldn ortaya koymaktadr190.
Giriilen bu tashih ii, modern literatrde
Medicei Atlas191 diye adlandrlan haritalar grubunun bununla bir btn tekil
189 a.e., Cilt 10, s. 335.
190 a.e., Cilt 10, s. 549; Cilt 12, s. 137.
191 a.e., Cilt 12, s. 136-140.
118
G R
eden dier ksmlar gz nne alnrsa,

ok belirgin nemde bir karakter kazanr.
Bu atlas bize, Akdenizin mkemmel detay
haritalar bir yana, ok belirgin bir ekilde
gereklie yakn Hazar Denizinin192 ve Hint
Yarmadasnn gen formunu vermektedir193.
Bildiim kadaryla sinolog Walter Fuchs imdiye kadar, bir Avrupa haritasnda kalalan Afrikann o formunun Avrupal bir
harita yapmcsnn kendi abalarnn sonucu olabilecei grne kar kan yegane
bilgindir. Bu grne, 14. yzyln balarnda doan in dnya haritas zerindeki
incelemeleri sonucunda ulamt. Bu harita,
onun aratrmalarna gre, 13. yzyln sonlarna doru slam dnyasndan kan ve Dou
Mool mparatorluuna ulaan dnya haritasn temel alarak domutur ve de gereine olduka yakn Akdeniz tasviri ve Afrika
gneyinin gen formuyla hayrete drmektedir. Fuchs194, byle bir tasviri tesadf
eseri saymaya inanmann ok g olduu
dncesindedir. O, Araplarn kartografik
mirasnn bize tam olarak aktarlmad ve o
kartograflarn denizcilerin seferlerinde elde
ettikleri en yeni tecrbeleri yanstmadklar
tezine meyletmektedir.
14. yzyl haritalarnda yeni verilerin ortaya
kmas, harita hangi ismi tarsa tasn, maalesef ok sk olarak Marco Polonun seyahatnamesindeki ifadelerle ilikilendirilmitir,
hatta bunlar yetersiz veya anlamsz olsalar
bile195.
Elbette, Marco Polonun vermi olduu
tek tk, yzeysel ve ounlukla da doru
olmayan corafi bilgi krntlar veya seyyahlar yoluyla gelen bilgilerle, yeryznn
bir parasnn ksmen geree yaklaan bir

haritasnn izilebilecei gibi naif bir bak
asna kar deliller sunmakla uramaya
kendimi kaptrmayacam. Marco Polonun
veya herhangi bir Avrupal dou seyyahnn
kartografya tarihinde oynad rol, sadece
uzak lkelerden kendi lkelerine haritalar
getirmekten ibaret olabilir. Bu yzdendir ki
Venedikli bir tccar olan Marco Polonun,
gidi yolculuunda (1272) lhanllar lkesini,
dn yolculuunda ise (1294-1295) Tebriz
gibi 13. yzylda matematiksel corafyann gelitirildii dou slam dnyasnn ok
nemli kltr merkezlerini ziyaret etmesi, bu
merkezlerde dnya ve deniz haritalarn tanmas ve bunlardan kopyalar ya da en azndan
taslaklar alm olmas artc deildir196.
1930lu yllarda, Marco Polonun Asya seyahati esnasnda sahip olduu haritalardan biri,
sonraki yllarda ise drt baka harita tannd197. Bu haritalar ok kaba hatlarla izilmi
gney ve dou Asya kylarn gstermekte,
fakat Hindistann ve Malayann ve takmadalarnn geree artc derecede yakn
bir tasvirini vermektedir. Burada ok nemli
olan, iki haritada da acemice yazlm Arapa
bilgilerin ve bunlarn talyanca tercmelerinin
bulunmasdr. Bu bilgilerden birisi udur: 30
yl boyunca Suriye (Arabistan) ile Uzak Dou
arasnda seyahat emi olan Suriyeli kaptan
Sirdumab (?) bu haritay 1287 ylnda (haritada el yazsyla, yazm hatas nedeniyle 1267
yazmakta) Marco Poloya hediye etmitir198.
Bence bu taslaklar, Marco Polonun malumu
olan gelitirilmi formda ve daha da ayrntlandrlm halde yzlerce yl boyunca devaml
olarak Avrupal haritaclara ulam bulunan

193 a.e., Cilt 10, s. 568.
194 Was South Africa already known in
the 13th century?,

Imago Mundi (London) 10/1953/50-51; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 10, s. 323, 563.
195 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 318, 320, 337, 469, 484,
533, 556, 558, 563, 569, 570; Cilt 11, s. 102, 409, 414.
196 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 315-316.

197 a.e., Cilt 10, s. 316.
198 a.e., Cilt 10, s. 317.
G R
119
baz Arap-Fars dnya ve deniz haritalarnn

basit temel izgilerini yanstmaktadr 199.
Arap-slam dnyasndan gelen rneklerin
resepsiyonu ve zmsenmesi erevesinde
Avrupada 14. ve 15. yzylda yetkin olmayan saysz dnya haritas dodu. Elbette bu
haritalarn hepsi orijinallerin deil, gerekte
birbirlerinin kopyalaryd ve harita yapmclarnn fantazilerinden bamsz deillerdi. Bu
haritalarn sadece en mehurlarndan birini
ele alalm. Harita, Venedik yaknlarndaki
Muranoda bulunan Kamadulensa Manastr
rahiplerinden Fra Mauro [Arap Rahip] tarafndan yaplmtr. Fra Mauro bu haritay
Portekiz kral V. Alfons (1433-1481)un talebi zerine 1457-1459 yllar arasnda izmitir200. Yaplacak bir karlatrma, bu haritann
genel grnnn, Akdeniz ve Karadeniz ile
birlikte kta tasvirinin, yukarda ad geen
Brunetto Latini ve Sanuto-Vescontenin
haritalarn andrdn gsterecektir. Bu
haritalar da, yukarda bahsedildii zere,
Arap haritalar rnek alnarak yaplmlard.
Fra Mauronun haritasnda yeni olan unsur,
nceki iki haritayla kyaslandnda, Hazar
Denizinin olduka kesin formudur. Burada
dikkat edilmesi gereken husus, kuzey-gney
ekseninin yaklak 70 batya dnk olmasdr. ok byk bir ihtimalle bu eviri, bir
Hazar Denizi ksmi haritasnn temel alnan
bir dnya haritasna eklenmesinin bir sonucudur. una da iaret edilmelidir ki, bu haritann Arap tarznda gneyin yukarya dnk
izilmi olmasdr. Ayrca yaplan son aratrmalar Atlantik isminin Arapa kkenli olduuna dikkat ekmektedir (el-Bahr el-Mulim
Karanlk Deniz)201. Ayrca bir lejantta, bir
Arap gemisinin doudan Afrikann gney
burnu zerinden Karanlk Denize getii
ve ok da uygun olmayan koullar altndaki yolculukla 40 gnde yaklak 2000 mil

katettii belirtilmektedir202. Bu rivayette R.
Hennig203 kltr tarihi bakmndan ok
nemli bir olgu bulmaktadr: Fra Mauro
Araplarn rivayetlerine dayanarak 1420li yllarda hi kuku duymakszn Afrikay gneyden dolalabilir olarak resmetmitir. 16.
yzyldan bize ulaan bir gre gre ise Fra
Mauro, dnya haritasn Marco Polonun ve
babasnn inden beraberlerinde getirdikleri ok eski ve ok gzel bir dnya ve deniz
haritasndan almtr 204. Ben bu ifadeden,
Marco Polonun (szde) inden dn seyahatinde bir slam lkesinde elde ettii Arapran haritasn anlamaktaym, bununla beraber Fra Mauronun gerekten model olarak
kulland haritann, Marco Polonun beraberinde getirdiinden ibaret olmas gerekmez.
Arap-slam corafyaclarnn oluturduu
yeni yeryz resmiyle bir dereceye kadar
kazandklar tankla paralel olarak
Avrupada matematiksel corafya alannda
bir bilgi genilemesi devam etti. Bununla
birlikte, 1406 ylnda Latinceye evirilen
Ptoleme Corafyasnn 1477 ylnda gerekleen basmyla bir arma ve kargaa
kendini gsterdi. Akdenizin el-Memn
corafyaclarnn dnya haritasnda yaklak 52-53 olan boylam yerine, Ptolemenin
evrilen bu eserindeki izelgeler ve daha
sonra Bizansl Maximos Planudes tarafndan yaklak 1300lerde bunlara dayanarak
canlandrd haritalar, boylam 62-63 (gerekte 42) olarak veriyordu. Bu haritalarda Hindistann Kanarya Adalarna uzakl
125 olarak (el-Memn corafyasna gre
115), Asya gney douda Afrikaya bal ola-

200 Bkz. Hennig, R.: Terrae incognitae.
202 a.e., Cilt 4, s. 45, 49.

203 a.e., Cilt 4, s. 54.
204 Bkz. The celebrations of the 700th anniversary of Mar-
Eine Zusammenstellung und kritische Bewertung der wichtigsten vorcolumbischen Entdeckungsreisen an Hand der darber vorliegenden Originalberichte, Cilt 4, s. 48.
201 a.e., Cilt 4, s. 48.
co Polos birth at Venice, Imago Mundi ierisinde (Londra) 12/1955/139-140, zellikle s. 139b; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 318-319
120
G R
rak verilmitir. Bylece Hint Okyanusu bir

i deniz olmakta, Asya anakaras douda ve
kuzey douda 180 yi amakta, Hazar Denizi
kavun formunda doudan batya doru yaklak 23 genilemekte vs.. Kartograflar ve kozmograflar, hl el-Memn corafyaclarnn
tasvirlerine mi yoksa Ptolemenin tasvirlerine
mi bal kalacaklar konusunda bir seim yapmak durumunda bulunuyorlard. Arap-slam
dnya tasvirinin temel unsurlarndan birisi,
yani Afrikann gneyden dolalabilir ve Hint
Okyanusunun karalar evreleyen okyanusun bir paras halinde olduu, Ptolemenin
tasvirine ramen, ne olursa olsun varln
koruyabildi. Ptoleme Corafyasnn Latince
evirisinin ilk edisyonundan ok ksa bir sre
sonra yaynlanan bir dnya haritas205 ok
nadir karlalan bir durum olarak okyanus
tarafndan evrelenmi kara kitlesine ilikin
Arap-slam tasavvuru ile Hint Okyanusunu
bir i deniz olarak gsteren Ptoleme formunu birletirmektedir. Bu harita bir yandan
Avrupann biimi hakknda gerekten iyi bir
bilgi yanstmakta ve Hazar Denizini byk
lde doru gstermekte, dier yandan da,
Cennetin yeryznn drt ana nehrinin kt meskn blgelerin dousunda olduuna
ilikin Hristiyanlk grn yanstmaktadr206.
Bununla beraber, Ptoleme Corafyasyla
olan tanklk sonras Avrupadaki dnya
haritalarnda ba gsteren bu iki farkl deerlendirme, 13. yzylda Avrupada balayan
yeni geliimin kaderini belirler pozisyonda kalamad. Gerekte Ptolemenin dnya
tasviri, zellikle Portekiz Hindistan seyahatleri yoluyla slam kltr evresinden
Avrupaya gelen haritalarda bulunan tasvirler karsnda, ok uzun sre, daha kesin
syleyecek olursak, yarm yzyldan daha
205 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 86; Cilt 12, s. 124.
206 a.e., Cilt 11, s. 86.
uzun bir sre tutunamad. Daha Vasco da

Gamann ilk seyahatiyle, Afrikann ve Hint
Yarmadasyla birlikte Hint Okyanusunun
bat yakasnn hemen hemen mkemmel
bir haritas ber Yarmadasna ve talyaya
ulamt. Bu haritay dierleri izlemitir.
Mesela, Cava dilinde yazlm 26 paraharita ieren atlas gibi. Bu atlasn sadece Hint
Okyanusu tasviri deil, ayn zamanda dier
zellikleri de, yeryzn kartografik olarak
tasvir etme iinin yaklak 905/1500den nce
Arap-slam kltr evresinde dikkat ekici
bir seviyeye ulam olduunu gsterir. Hint
Okyanusundaki Portekizli denizciler, o blgelerden Portekize haritalar getirdiklerini ve
Arap denizciler elinde bulunan ok gelimi
pusulalar ve st seviyede bir denizcilik bilimiyle karlatklarn gizleme ihtiyacn duymamlardr. Ayrca Portekizce kaynaklar,
gneyden dolalabilir Afrika eklini gsteren
Hint Okyanusu haritalarnn 15. yzyln ilk
yarsndan itibaren Portekizlilerin ellerine
getiine ilikin ok ak bilgiler vermektedir.
Bunun sonucu olarak Portekizde oktan
beri bilinen deniz yoluyla Hindistana ulama arzusu uyand207.
Avrupada Ptoleme Corafyasnn evirisiyle ortaya km olan dnya haritas
izimciliindeki geriliin hl etkili olduu
1550li yllarda, Portekizliler tarafndan getirilen haritalar olumlu etkilerini gstermeye balad. Corafyaya ve seyahatnamelere
byk ilgi duyan Venedikli Gian Battista
Ramusio (1485-1557)nun u szleri kartografya tarihi asndan ne kadar vurgulansa azdr208: Ptoleme Corafyasnn Afrika
ve Hindistan haritalar, o blgeler hakknda bugn ulalan byk bilgi karsnda
bana olduka yetersiz grndkten sonra

208 Navigationi et viaggi, Ciltt 1, Venedig
1563 (Tekrarbasm: Amsterdam 1970), Widmungstext s. 2; Sezgin, F.:

a.e., Cilt 11, s. 99-100.
G R
ben, ad geen blgelerde bulunmu olan ve

oralar ayrntl biimde anlatan yazarlarn
anlattklarn bir araya getirmeyi ve buna
Portekizlilerin deniz haritalarndaki tasvirleri
eklemeyi maksada uygun ve ok da faydal
bulmaktaym. Bylece herkesi memnun edecek bu tarz baka haritalar izilmesi mmkn
olabilecektir.
Ramusio tarafndan kopyalar verilen haritalar u drt paradan olumaktadr: (1) Africa,
(2) Arabica-Persia-India, (3) Isole Moluche
(Gneydou Asya) ve (4) bir Afrika paraharitas. Btn haritalarn Arap tarzna gre
gneyin yukarda oluu bir yana, bunlarn
toponomik zellikleri ve enlem-boylam skalalar, Arap kkenli olduunda hi bir kukuya yer brakmamaktadr209. Elbette adalarn hayrete dren ve gnmz kartografya tarihilerinin bugn bile kafalarn yoran
haritalar Ramusiosunkiler deil de, onlarn
etkisiyle 1559-1561 yllar arasnda ortaya
kan ve Ramusiosun bir arkada, Giacomo
Gastaldi, tarafndan izilen Asya haritasyd210. 1539 ylndan itibaren kendini Ptoleme
haritalarnn yaynlanmasna adayan bu
Venedikli mhendisin, birdenbire tamamen
farkl bir Asya izimini tercih etmi olmas, kartografya tarihinde gnmze kadar
aklanamam bir fenomen olarak kalyor.
Gastaldinin ada olan, onun haritasndan
baz kk deiikliklerle kendi redaksiyonunu yapan mehur haritac Abraham Ortelius,
Asya haritasnn sa alt kesine u aklamay eklemiti211: [Bylece] deerli okuyucuya
yeni bir Asya haritas sunuyoruz. Bu haritay, corafya konusunda ok byk hizmeti
olan Jacobus Gastaldus, Arap kosmograf
Eb el-Fid geleneine gre [izmitir]. Bu
yazar [Eb el-Fid] mehur matematiki
ve Arapa da dahil olmak zere birok dil
bilen Guillaume Postel Ortadoudan bizim
Avrupaya getirmitir...
209 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 100-103.
210 a.e., Cilt 12, s. 177-179.
211 a.e., Cilt 12, s. 182.
121
Bu notun bana gre corafya tarihi asndan

nemi, Ortelius meslekta Gastaldininki
gibi bir Asya haritasnn ancak Arap gelenei temelinde yaplabilecei dncesinde
olmasdr. Bir haritann genel eklini verme
iinde Eb el-Fidnn kitabndan alnan
koordinatlarn yeterli olup olmad ve de bu
koordinatlarn Gastaldinin haritas ile uzlatrlabilir olup olmad sorusunu o elbette
kendi kendisine sormad. Yine hem ondan
nce gelenlerden, hem onun adalarndan
veya ardllarndan hi birisi, Eb el-Fid
tarafndan karlatrmal bir izelgede kaydedilmi olan corafi koordinatlarn 13. yzyln sonlarndan nceki bir zaman diliminden ktn ve sfr meridyeninin Toledodan
2830' batya kaydrlmasyla boylam derecesinin ksaltlmlnn gz nnde bulundurulmadn bilemezlerdi. Kukusuz Ortelius
da, Gastaldinin sfr meridyeni Toledodan
2830' batya kaydrlm bir ya da birden ok
Arap haritasn rnek aldn bilmiyordu212.
Gastaldinin Asya haritasyla aktard kartografik verilerin adalarnda uyandrd
yanknn ne denli artc olmas gerektii,
zellikle onun haritasnn Venedik Senatosu
salonuna aslmakla byk bir onur ve hret
kazanmasndan 3 yl sonra, onda tannabilen
yerlerin, koordinatlaryla birlikte ok kapsaml izelgelerinin yaplm olduu gerei
ile anlalabilir213.
Yeryznn eski (Ptoleme) ve Gastaldi sayesinde ortaya kan yeni (Arap) haritalar
arasndaki gze arpan en nemli fark bana
gre udur: Arapa haritasnda Asya artk
birbirine bal bir btn tekil eden anakarann bir paras olarak, kuzey ve douda
en son noktaya kadar uzanmamakta, bilakis
oval ve evresi dolalabilir bir ekil almaktadr. Bu, erken dnem Avrupa haritalarnda
tektk ortaya kan ve Asyann kuzeydou
213 a.e., Cilt 11, s. 108.
122
G R
kenarnn Arap tarzndaki kartografik ekil,

bu tarihlerden itibaren ada ve sonraki
dnem haritalarnda genel bir geerlilik
kazanmtr. Buna sadece Asyann kuzeydoudan dolalabilirlii deil, ayn zamanda
kltlm ve eyere benzer ekli de dahildir.
Bu izim el-Memn haritasndan kaynaklanmamaktadr. Bu izim iin bize ulaan en eski
model olarak el-drsnin haritas belirmektedir. Daha nce saym olduum gerekeleri214 tekrarlamakszn sadece unu vurguluyorum: Bu nemli yenilik el-drs dneminden (548/1154) nceye uzanmaktadr ve Asya
kartografyas geliiminin bir paras olarak
izleyen yzyllarda etkin bir ekilde devam
etmitir215. Bu balamda 1570li yllarda alevlenen, G. Mercatorun ve A. Orteliusun o
zamanlar Asyann kuzeyden geilebilecei
fikrini kabullenememesi de anlmaldr216.
Orteliusun Asya haritasnn sa alt kesinde
yapt aklama ve Gastaldinin Asya haritasnn Arap kkenine ilikin soru 20. yzylda
defalarca tartld217. Portolan ve dnya haritalarnn douuna ilikin Avrupada hakim
olan grler nedeniyle bu soruya, kartografya tarih yazclnn durumu, Arap-slam kltr dnyas haritalarnn yapt etkiyi dikkate
almaya imkan vermedii srece, ikna edici bir
yant beklenemezdi. Durumu daha da zorlatran husus ise, slam dnyasnda matematiksel corafyann ne kadar byk bir ilerleme gsterdii hakknda hemen hemen hibir
eyin bilinmemesiydi. Halbuki bu, Avrupa
haritalarnn temelini oluturan veya o haritalar kaplayan derece alar ile ilgili btn
sorularn anahtar demekti218.

215 a.e., Cilt 11, s. 108-109.
216 a.e., Cilt 11, s. 80.
217 a.e., Cilt 11, s. 104-107.
218 a.e., Cilt 11, s. 108.
Gastaldi tarafndan Avrupallarn eski dnya

kartografyasna sokulan yeniliin nemi, ne
kadar vurgulansa azdr. Bu yeniliin en byk
etkisi Abraham Ortelius ve Gerhard Mercator
tarafndan yaplan Asya haritalaryla gereklemi grnyor. Orteliusda Asya haritas,
topografik hatalar bir dereceye kadar azaltlm ve bir globular projeksiyon kazanmtr. Gastaldi haritasnda grlen, Asyann
Akdenizin dou taraflaryla Hindistann
gney ucu arasnda yaklak 47 veya 48 lik
uzanm, Ortelius hemen hemen hi deitirilmeden globular projeksiyonuna almtr.
Daha sonra ayn mesafe, Mercatorda stereocorafik projeksiyonla 44 ye inmektedir219.
Corafya tarihileri, Gastaldinin Asya haritasna dayanarak ortaya kan dnya haritalarndaki derece alarnda yaplan tashihleri
arasra ve deiik tarzlarda yorumlamlardr. Bu aklamalar tekrarlamakszn, benim
slamda matematiksel corafya ve kartografi ve bu bilimlerin Avrupadaki devam
konusundaki almalarm esnasnda edindiim izlenimi anmak istiyorum220: 16. yzyl
Avrupal kartograflarn, Ptoleme ad altnda tedavlde bulunan dnya haritalarnn
temel boyutlarnda yaptklar dzeltmeler
ne izelgelerden alnan ve daha iyi grnen
koordinatlar zerine yaplm, ne de bizzat
gerekletirmi olduklar lmlerle elde
ettikleri koordinatlara dayanmaktadr. Sz
geen dzeltmeler, Arap-slam kltr dnyasndan yeniden gelen ve daha iyi olduklar
grnen haritalarn alnp benimsenmesinin
bir sonucudur. Benim u ana kadar edindiim bilgiye gre J. Kepler, yaygn haritalardaki Akdeniz izimiyle kendi eli altnda
bulunan izelgelerdeki yerlerin koordinatlar
arasnda belirli bir uyum salamaya alan
ilk kiidir. Bildiimiz kadaryla bu abalarn
219 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 111.
220 a.e., Cilt 11, s. 116.
G R
meyveleri bir dnya haritas ve aklayc

giri eliindeki corafi yerler izelgesidir.
Keplerin izeceini bildirdii, fakat gerekletiremedii harita, Nrnbergli arkada
Ph. Eckebrecht tarafndan tamamlanm ve
1630 ylnda yaynlanmtr. Onun haritasnda, Hindistann gney ucunun Akdenizin
bat kysndan mesafesi, Akdenizin byk
ekseninin boyutu, Afrikann dou kys
ile Sumatrann ekvatordaki bat kys arasndaki mesafe gibi, Eski Dnyann temel
boyutlar, ncleri olan Gastaldi, Ortelius ve
Mercatorun haritalarndaki boyutlarla benzerlik gstermektedir. Kartografyadaki yenilii sadece bat Akdeniz havzas ile alakaldr221.
Kepler bize olduka heterojen corafi yer
izelgesi brakt. Bu izelgede o, Ptoleme
deerleriyle Arap corafyaclarn Akdenizin
boylamnda gerekletirdikleri 10 lik bir
ksaltmann sonucu olan deerler arasnda
bir uyum salamaya almtr. Sonu olarak
unu grmekteyiz: Dou Akdeniz havzas
onun izelgesinde ve haritasnda Ptoleme
de olduu gibi 10 daha byktr, bat havzasnn boylam ise 10 lik bir kltmeyle Arap-slam kltr evresinin en gelimi
haritalaryla birebir rtmekte ve hemen
hemen gerek deerlere ulamaktadr. Byk
bir ans eseri olarak bu sakat Akdeniz izimi
dikkate deer bir yaylma bulmad222.
1559-1561 tarihli Gastaldi haritalarnn ardndan, Avrupann kuzey blgeleri hari, eski
dnyann karakteristik paralarnn temel
boyutlarnda ve kartografik formunda 17.
yzyln ortalarna kadar nemli saylabilecek
gelimeler kaydedilmemitir. Ufak deiiklikler dekoratif tarzdadr veya haritalarn derece
anda Afrikann bat kysnn mekanik olarak oraya buraya itilip ekilmesinden ibaret
kalmtr223.
222 a.e., Cilt 11, s. 124.
223 a.e., Cilt 11, s. 117.
123
Ancak Avrupal bilginlerin slam dnyasyla

gittike artan temaslar sonucunda, 17. yzyln ortalarndan hemen ksa bir sre nce,
Avrupada ortaya kan Asya haritalar yksek
bir kalite kazanmaya balamtr. Buna, dou
lkelerinden getirilen veya retildikleri yerde
deerlendirilen haritalarn doduu yerlerin
adlarnn gittike artan bir lde zikredilmesi de ek olarak anlabilir. Bu balamda bence,
Adam Olearius (1599-1671) tarafndan getirilen ran haritas bir tr kilometre ta nemine sahiptir. Arapa bilen Gottroplu bu bilgin,
Otto Brgmannn ynettii bir delegasyonun
Rusya zerinden rana yapt ticari bir seyahate katlmt.
22 Ekim 1636dan 1 Austos 1639 ylna
kadar sren seyahatin notlar, 1647 ylnda harita ile birlikte yaynland224. Leipzig
niversitesindeki meslektalarnn bu harita hakkndaki tepkileri yleydi: O bununla
btn corafyaclarn imdiye kadar sahip
olduklar tasavvurun225 aksine hareket ediyor. Bu meslektalar, onun neden ran
topraklarnn ve zellikle Hazar Denizinin
iziminde, Ptoleme, Strabone ve Dionysio
Alexandrino gibi dnyaca nl corafyaclardan ayrldn anlamak istemiyorlard226.
Oleariusun irvnn bakenti amadaki
ikametine dair anlarnda aktard bilgiler
sadece bu haritann kkenine227 ilikin olmas
bakmndan deil, ayn zamanda genel kartografya tarihi asndan da ok reticidir.
Olearius orada, bir Arap astronom ve teolog
ile dostluk kurma frsat bulmutu. Kendisini
Hicazl el-all el-Mneccim olarak tantan
bu astronom, hemen hemen btn Asyay
224 Olearius:
Vermehrte newe Beschreibung der Muscovitischen und Persischen Reyse, Leipzig 1656 (Tekrarbasm:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts serisi, Cilt
3-4, Frankfurt 1994).
225 a.e., s. 204; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 398.
226 Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a.y., Vorrede
s. 8a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 398.
227 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 211.
124
G R
ve bir de birok paraharita kapsayan bir

enlem-boylam izelgesini Oleariusun kullanmna sunmutu. Olearius, haritalarn bir
blmn kendi kitabna eklediine iaret
ediyor228. O, ayrca bize, seyahat yneticisi O.
Brgmannn, onu megul etmek iin, ran ve
Trkiye haritalarn tek bir harita haline getirmekle grevlendirdiini sylemektedir229.
Oleariusun ran ve dou Trkiye para-haritalarn birletirmek suretiyle kazand ve
yer adlarn Latin harfleriyle verdii harita
(kuzey kenarda) boylam 62 den 108 ye
ve enlemi 23 den 48 ye kadar olan corafi
alan enlemleri kapsamaktadr. Derece ann
sfr meridyeni Toledonun 2830' batsnda
bulunmaktadr. Haritada belirtilen ehirlerin posizyonlar, 7./13. yzyln 60l yllarnda Mera Rasathanesinin kurulmasndan
sonra ortaya kan, mesela Nareddn esninki gibi corafi izelgelerdeki koordinatlaryla karlatrldnda, enlem ve
boylam derecelerinin biribirlerine uyduu
grlr230. Bu bizde Mera Rasthanesinin
kurulmasndan sonraki dnemden bir Arapslam haritasnn karakteri hakknda net bir
tasavvur oluturmaktadr: Bunlar derece a
tayorlard ve ok doru haritalard. Buna
ramen, Oleariusun Bat dnyasnda eriilebilir kld o harita, benim tahminime gre,
bu blgenin Arap-slam kltr dnyasndaki
kartografik izimi bakmndan olduka baarl bulunmakla birlikte ulalan en yksek
aamay temsil etmemektedir. Bu ok nemli
dokmann kartografya tarihinde imdiye dek
hak ettii dikkati ekmemi olmas gerekten
ok zcdr.
Avrupada, Asya bakmndan allm Eski

Dnyann kartografik izimi, ilk Fransz
dnya atlasn hazrlayan Fransz saray haritacs Nicolas Sanson dAbbville (1600-1667)
sayesinde yeni unsurlar kazanmtr. Eer
Olearius tarafndan Avrupada tantlan ran
ve dou Trkiye haritasn bir yana brakacak
olursak, benim bildiim kadaryla Sanson,
Asya haritasn el-drsden ve dier Arap
yazarlardan oluturduunu ve Tatar lkesinin tasvirini (Sibirya), seyahatnamelere
ve o dnemde hayatta bulunan farkl Arap
yazarlara dayanarak yaplan haritalardan ksmen aldn en ak ekliyle dile getiren ilk
Avrupal kartograf olarak kalmaktadr231.
Sansonun Asya ve dnya haritalarnn deiik
redaksiyonlar bize, ksm haritalarndan daha
kesin bir lde ve aklkta, onun zaman ierisinde kendisine ulaan yeni rnekleri temel
alarak yeni izimlere nasl ulat hususunda
bizi aydnla kavuturmaktadr. Bu izlenime
hereyden nce, onun 1650, 1651, 1654, 1659
ve 1669232 tarihli haritalar birbirleriyle karlatrldnda ulalr. 1659 tarihli haritann
nemi bana gre, bu haritann, sfr meridyeni
Toledonun 2830 batsnda bulunan derece
ana gre ve Arap-slam kltr dairesinde
ulalan radikal boylam dereceleri tashihlerini gz nnde bulundurarak yaplan ilk
Avrupal harita olmasnda yatmaktadr233.
Bu Asya haritasnda, kendisinden be yl nce
tamamlanm olan ncsnn aksine ortaya kan yeniliklerden bir tanesi de, Kzl
Denizin Avrupa haritalarnda oktan kaybolmu olan Aabe krfeziyle birlikte izilmesidir. Yaklak bir asrdr bir kartografn dierinden kopyalad Hazar Denizinin doubat ynnde genileyen kavun eklindeki
formu, burada bu denizin gereklie hemen
228 Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a.y., s. 434.

229 a.e., s. 434; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 400.
230 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 402, 423-424.
231 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 117.

232 a.e., Cilt 12, s. 167, 186, 187, 188, 189.
233 a.e., Cilt 11, s. 120-121.
G R
125
hemen uygun tasvirine yer vermektedir.

Sibirya ve Orta Asya gl, muhtemelen
Baykal, Bala ve Isk-Kul glleri, bir arada
ilk defa bir Avrupa haritasnda grlmektedir. Ayrca dalarn ve rmaklarn ok yeni bir
tablosu da ortaya kmaktadr234.
Bu haritalarn sadece corafya tarihi asndan deil, ayn zamanda toponomik ve topografik bir incelemeye tabi tutulmas, Sansonun
kesinlikle Arap-slam kkenli eski bir haritay model alm olmas gerektii tahmininde
bulundurmaktadr. Topografik-toponomik
izler bizi, Sanson tarafndan kullanlan rnein
kuzey Asya asndan muhtemelen 5./11. yzyln ilk yarsna kadar uzanan bir kartografik
geliimi yanstt sonucuna gtrr. Burada
ok byk bir ihtimalle, 6./12. yzyldan nce
Sibiryada ikamet eden Kimak Trkleri haritaclar sz konusudur. Yaptklar almalara
ynelik iaretleri el-drsnin corafyasnda
ve haritalarnda bulmaktayz235.
Sansonun nemli kartografik tasvirleriyle Avrupa corafyasna tad yeniliklere kar byk bir sayg duymakla beraber,
onun bir saray corafyacs olarak eli altnda
bulunan enlem ve boylam derecelerini yarglayacak kesin bir kritere sahip olduuna
inanmyorum. Muhtemelen o sekisini bir
haritann iyi nne gre veya doduu yere
gre yapyordu, bu esnada da tecrbeli bir
haritacnn hassas sezisi yardmc oluyordu.
Sansondan sonra, Avrupa kartografya tarihinde, haritalar ile boylam lmleri arasnda dorudan bir balant kurularak gerek bir baar salanmasna kadar yirmi yl
geti. Bunu da, matematiksel corafyann
nceki nemli geliim basamaklarnda olduu gibi, hedefe ynelik bir devlet destei
salad. Bu destein salaycs XIV. Louis
idi ve bir rasathane ilavesiyle onun tarafndan
kurulan Akademinin almalar erevesinde gerekleti. Rasathanenin direktr Jean

Dominique Cassini (. 1712)nin inisiyatifiyle
burada, matematiksel corafyada boylamlar
bulmaya ynelik yeni bir unsur etkin oldu.
lk aamada ok daha byk kara ktlelerinin proporsiyonal ksaltlmas veya deitirilmesiyle tm dnya haritasn tashih etmeye giriildi. Bylelikle astronomlar, Paris
Rasathanesinin bat kulesi zemininde antsal
bir dnya haritas Planispre terrestrei yaptlar. Bu harita Cassininin olu Jacques tarafndan 1694 veya 1696 ylnda daha da dzeltilmi olarak Planispre terrestre suivant les
nouvelles observations des astronomes adyla
yaynland236.
Bu haritadaki eski dnyada bulunan nemli yerlerin koordinatlar tashih edilmi boylam derecelerini ieren Arapa yer koordinat izelgelerindeki buralara ait deerlerle
karlatrldnda, baz ufak tefek kaypaklklar bir tarafa, Arap boylam derecelerinin
Cassini haritasnn boylam derecelerinden
ou zaman daha doru olduu grlr237.
17. yzyln sonlarna doru Pariste, Jpiter
uydularnn teleskopla gzlemlenmesiyle
kazanlm olan boylam derecelerinin yardmyla dnya haritasn tashih etme abalar
balamt. Bu projenin yrtlmesi uzunca
bir zamana gereksinim duydu ve belki de
bugne dein tam sonlandrlabilmi deildir. Bu giriimin daha balang aamasnda,
hatta 19. yzyl ilerine kadar, baz durumlarda daha ileri tarihlerde bile, yeryznn
kartografik tasvirini tashih etmeye ynelik,
miras alnan haritalarn boylam derecelerini proporsiyonal olarak ksaltma hedefi, en
azndan Arap-slam kltr evresinde yaplm en yeni model haritalar balamnda, tatmin edici bir sonuca gtrmedi. Elde bulunan
234 Bkz. Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 118.

235 a.e., Cilt 11, s. 118.
236 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 140; Cilt 12, s. 168.
237 a.e., Cilt 11, s. 141-143.
126
G R
rnekler gstermektedir ki, bu haritalarn

boylam dereceleri, ilgili sfr meridyeninden
hareketle gz nne alndna, 2 veya 3
daha byktrler. Fakat eer boylam farklar, Haleple Semerkant veya Badatla Delhi
arasnda olduu gibi, modern haritalardakilerle karlatrlacak olursa, ya hemen hemen
kesin doru olduklar ya da dakikalarla ifade
edilebilecek ufak baz sapmalarn ortaya kt grlr. Ayrca bu tashih abalar uzunca
bir sre lkelerdeki veya kylardaki nemli
baz yerlerin pozisyonlaryla snrl kald. Yine,
nesiller boyu yerinde yaplan almalar sonucunda elde edilen ky izgilerinin ve lkeler
evrelerinin, ou durumda 20. yzyla kadar
geerliliini koruduu grlmektedir. Bu
balamda Sicilyal arabist M. Amarinin238 19.
yzyln ortalarnda kendi vatannn kartografik olarak kavranmas almalarnn durumuna ilikin sylediklerine kulak vermek hayli
bilgi vericidir. O kendi zamannda genel bir
genler zincirlemesine gre izilmi hibir
Sicilya haritasnn olmad sonucuna varp
byle bir almann zaman ve para gerektirdiini, defalarca balatldn fakat vazgeildiini sylemiti.
Amari kabul edilebilir bir Sicilya haritas
izme abasnda, adann el-drsnin kitabnda bulunan imdiye kadarki tek kk boylu
kopya olarak gnmze ulaan paraharitaya
ve kendi zamannn en az yanl haritasnn
evre ekline dayanm ve bu haritaya eldrsnin kitabndaki topografik niteliklerini
ve uzaklk verilerini tamt239. el-drsnin
sunduu verilerin doruluk derecesini ve
onun verdii ky noktalar arasndaki uzunluk farklar toplamyla 1814-1824 yllarnda
238 Dufour,
A.H. ve Amari, M.: Carte compare de la Sicile moderne avec la Sicile au XIIe sicle daprs drisi
et dautres gographes arabes. Notice par M. Amari, Paris
1859, s. 20 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt, 5,
s. 63-111, zellikle s. 80); Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 35
239 Harita iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 26.
ngiliz kaptan W.H. Smyth tarafndan llen

ky izgilerinin mesafelerinin toplam arasnda yaplan bir karlatrma ile elde etmiti.
Yaplan hesaplamada, el-drsnin ulat
1050 km. sonucu, Smythin ulat 1041 km.
sonucuyla byk lde rtmekteydi240.
Buna u aklama eklenmelidir: Amari, Pr
Resin241, el-drsye nispetle daha gelimi
bir tasvir ortaya koyan Sicilya haritasn henz
tanyamamt.
Paris Rasathanesi astronomlarnn, baz
noktalarda yeniden gzden geirilen dnya
haritasn, eski dnyann baz paralarnn
boylamda birka derece ksaltlmas veya
batya doru mmkn olabildiince kaydrlmas yoluyla dzeltme teebbsnden sonra,
Paris Akademisinin gen yesi Guillaume
Delisle (1675-1726), sonular corafya tarihinde kartografya reformu olarak nitelenecek faaliyeti devam ettirme devini stlendi.
ukadar var ki onun ulat baar da, tpk
nclerinin ve adalarnn almalarnda
olduu gibi, Arap-slam kltr evresindeki
muazzam n almalarn tam bir bilgisizlii ierisinde deerlendirilmitir. Bildiim
Arap-slam haritalar ve koordinat izelgeleri
nda, bir yan alanda, Delislein bu haritalara ne derece baml kalmak zorunda
olduu sorusunun ardna dtm. ncelenen
harita malzemesi ran, Hazar Denizini,
Kafkasyay ve Aral Denizini kapsamaktadr. Delislein bu blge haritalarnn bazlar
artc bir doruluk gstermektedir. Mesela
onun 1724 tarihli ran haritas, bu mkemmel
izime katksnn ne byklkte olabileceini
aklamak iin iyi bir rnekdir. Kim bu haritalar daha yakndan inceleyecek, Gastaldinin
ve ardllarnn ya da Delislein daha erken
dnem haritalaryla karlatracak olursa,
kendi kendine u soruyu soracaktr: Nasl
240 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 35.
241 a.e., Cilt 12, s. 88.
G R
oldu da o birka yl ierisinde bu ran haritasn meydana getirebildi? 10 ila 20 kat geniletilmi topografisiyle, gelimi hidrografyasyla, ok daha iyi hale getirilmi Hazar
Denizi izimiyle ve de Hint Yarmadasnn
kuzeydeki snrlarna dek ran Krfezi ile
Arap Denizi kylar tasviriyle bu harita gz
kamatrmaktadr. Ayrca, bu ran haritasndaki yaklak 600 yerin -bunlar arasnda
hi de nemli olmayan kyler, termal sular,
kervansaraylar, kprler, geitler, kaleler vb.
bulunmaktadr- pozisyonunun derece anda, enlem ve boylam derecelerinin eer bu
yerler hl mevcut ise yani modern atlaslarda
yer bulmularsa minimal sapmalaryla gereklikle bu denli kesin rtmesi sebebiyle
hayret daha da bymektedir. Bu durumda u
soru kendiliinden sorulur: Delisle, Parisde
bulunan atlyesinde nasl oldu da ran haritasndaki bu yzlerce yerin ve ky izgilerinin hemen hemen tam doru corafi pozisyonlarn elde edebildi? Dnlebilecek tek
ey udur: 1724 ylnda yaynlanan bu harita,
matematiksel corafya temelinde o blgenin
yzlerce yldr yrtlen bir kartografyasnn en yksek noktasn yanstan bir rnee
dayanlarak salanmtr. slam dnyasndan
kan, Giacomo Gastaldi (1559-61), Nicolas
Sanson (1655) ve Adam Olearius (1637) tarafndan Avrupa dillerinde ulalabilir kldklar
ran haritalar Delislein haritasna model
tekil etmekte yeterli olamazlar. Bu harita
eski haritalarla olan apaikar ortak noktalara
ramen onlarla kyas edilemeyecek zenginlikte bir ierii, ok gl apta geniletilmi bir
derece an ortaya koymaktadr242.
Bu soruyu yantlamak iin en uygun yardmc arac, haritann derece ann, ArapFars izelgelerinde bulunan ve sfr meridyenleri Toledonun 2830' batsndan geen
127
yaklak 50 adet yer ile karlatrlmasnda

gryorum. Bu karlatrmann, yl nce
yaynlanan kitabmda243 detayl ekilde ortaya
koyduum sonucu beni u kanaate gtrd:
Delisle yerel bir ran haritasnn derece an
ayrca ieriini enlem dereceleri yle dursun,
boylam derecelerini de, hi bir proporsiyonal
ksaltmaya gitmeden olduu gibi Franszca
radaksiyona aktarm olmaldr. Bylece
onun haritas, kendisine modellik eden, anlald kadaryla o zamana kadar rann ve
Hazar Denizinin kartografik tasvirinde en
yksek geliim basaman ortaya koyan bir
Arap-Fars haritasnn Franszca evirisi olarak grlebilir. ok byk bir ihtimalle orijinal harita 16. yzyldandr.
Bu sonu yine onun adn tayan Karadeniz244,
Hazar Denizi245, ve Kafkasya246 haritalar iin
de geerlidir. Bu haritalar iin daha nce
ad geen kitabma iaret etmekle yetiniyorum. Yalnz Karadeniz haritas konusunda
u belirtilmelidir: Delisle yer yer, bu haritay, Jean-Baptiste Fabre tarafndan Parise
getirilen ve stanbulda son derece deer
verilen el yazmas bir haritay rnek alarak
yaptna bizzat iaret etmektedir247. Parise
gelen ve Delisle tarafndan rnek alnan
Karadeniz haritasnn bir Osmanl-Trk kopyas, bir talih eseri olarak gnmze ulamtr248. Bu haritann boylam ve enlem skalalar, Osmanllar zamannda Karadenizin
iziminde byk bir dorulua ulaldn
ispatlamaktadr ve yine Delislein haritasn243 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 413-423.
244 a.e., Cilt 10, s. 433-468.
245 a.e., Cilt 10, s. 468-508.
246 a.e., Cilt 10, s. 424-433.
247 Delisle, G.: Dtermination gographique de la situation
et de ltendue des diffrentes parties de la terre, Histoire

de lAcadmie Royale des Sciences anne 1720 ierisinde.
Paris 1722, s. 365-384, zellikle s. 381; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 448.
248 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 234.
128
G R
da vurgulad denizin derecelere gre tam

lmleri, eldeki Osmanl kopyasndakiyle
tamamen rtmektedir249.
17. yzyldan 18. yzyla gei aralnda,
kadim dnyann eskimi kartografik tasvirlerini daha doru haritalarla deitirmeye ynelik
abalardan birisi olarak, kendisinden daha
gen ada Chr. Gottlieb Jcher250 (16941758)in ifadeleriyle, farkl ran, Filistin vb.
haritalarn tantm olan Hollandal oryantalist Adrian Reland (1676-1718)n ran haritas anlmaldr. Onun gn yzne kan ran
haritasnn251 bal yledir252: ran devletinin en byk Arap ve Fars corafyaclarn
eserlerinden alnm izimidir yapan Adrian
Reland. Kendi ifadeleri gz nnde tutularak denilebilir ki, Relandn katks, eli altnda
bulunan orijinal dilindeki bir haritay belki
baz deiikliklerle Latinceye evirmi veya
Latince harflere aktarm olmasndan ibarettir. Onun ran haritas, 13. yzyldan 16. yzyla kadar devam eden Arap-Fars kartografi
okulunun, sfr meridyeni Toledonun 2830'
batsndan geen gelimi bir ran haritasnn
kendisine temel tekil ettiini kantlamaktadr. Relandn bu haritasnn, Delislein ran
haritasna oranla, bu blgenin kartografik
tasvirinin daha erken bir geliim dneminde
ortaya kt anlalyor253.
Asya blgelerinin Arap-slam kltr dnyasnda doan kartografik tasvirler grubu ierisinde yer alan ve Avrupada eriilebilir duruma gelen J. Baptist Homann (1163-1724)n
ran haritas254, u durum iin olduka ilgin
bir rnektir: O dnemin derece a altnda
250 Allgemeines Gelehrten-Lexicon. Dritter
Theil, Leipzig
1751 (Tekrarbasm: Hildesheim 1961), Sp. 2002-2004.
251 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 214.
252 Orijinal haliyle: Imperii persici delineatio ex scriptis
potissimum geographicis arabum et persarum tentata ab
Adriano Relando, kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 407.
253 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 407.
grnen haritalar, yeni astronomik yntemlerle ve yardmc aralarla elde edilmi koordinatlar esasna gre ekillendirilmi deillerdir, daha ziyade haritaclar ya kendilerine
model tekil eden haritalar kopya etmilerdir
ya da deiik zamanlardan gelen, birbirlerinden farkllk gsteren haritalar bir araya
getirmilerdir. Olaanst retici bir haritac olan Homann, bizzat verdii bilgilere
gre ran haritasn Olearius, Tavernier ve
Relandn eserlerini ve daha gen yazarlar
gz nnde bulundurarak izmitir.
Bu haritann255 toponomik, topografik ve konfigratif tarzdaki kendine zg nitelikleri bir
yana braklarak burada, tuhaf karakterli derece ana iaret etmek istiyorum. Grnen o ki
bu a, Homannn deiik derece al rnekleri kullanmasyla domutur. Onun iki rnei, Olearius ve Reland haritalar, Toledonun
2830' batsndan geen sfr meridyenine
sahiplerdi ki buna gre Akdenizin dou
kys 70, Badat 80 ve Hazar Denizinin
bat kys 85 dir. Daha nce defalarca dile
getirildii zere, bu derece a, el-Memn
corafyaclarnn 3./9. yzyln ilk yarsnda
yaptklar dnya haritasnn derece a karsnda, boylamda yaklak 10 lik bir tashihin yapldn gstermektedir. el-Memn
haritasndaki derece anda Akdenizin dou
kys 60, Badat 70 ve Hazar Denizinin bat
kys 75 dir. Buradan anlalr ki el-Memn
haritasnda ve Homann haritasnda ad geen
nemli noktalar arasndaki boylam farklar
ayndr. Akdenizin dou-bat ekseninin yaklak 54 olduu Homann haritasn256 biraz
daha yakndan inceleyecek olursak bu durum
daha da belirginleir. Bylece el-Memn
corafyaclarnn haritasndaki yaklak 53
254 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 216.
255 a.e., Cilt 10, s. 407 ff.
256 a.e., Cilt 12, s. 205.
G R
ile rtmektedir257. Bundan kan sonu,

Homannn ne Akdenizin Arap-slam kltr
evresinde 44 ye indirgenen boylamndan ne
de 1700den itibaren Fransz astronomlarn
ulatklar 42 lik tashihten haberi vardr.
Homannn haritasnda grld zere
randaki ehirler aras boylam farklar da
el-Memn corafyaclarnn dnya haritalaryla olan bir balanty gstermektedir.
Homannn Oleariusun haritasn kendi ran
haritas iin model olarak kullandna ilikin
daha nceki tahminimden ayrlarak, bugn
u izlenime sahip bulunuyorum: Yaklak 40
yl boyunca Trkiyeyi, ran ve Hindistan
gezen Fransz bilgini Jean-Baptiste Tavernier
(1605-1689) tarafndan Avrupada eriilebilir
klnan ran haritas Homannn temel modeli
olmutur. Tavernier tarafndan Les six voyages en Turqui, en Perse et aux Indes258 isimli
eserinde kaydedilen 130 yerin koordinatlar,
onun sadece el-Memn ve el-Memn sonras Kanarya Adalarndan itibaren sralanan koordinatlar bildiini ve sonraki dnem
Arap-slam bilginleri tarafndan tashih edilen
boylam derecelerinden ise haberdar olmadn gstermektedir259.
Homannn ran haritas, bana gre, genel
olarak Olearius ve Relandn haritalaryla
karlatrldnda bir gerilemedir ve sadece
Hazar Denizini muhtemelen Taverniernin
araclyla dikkat ekici, daha iyi bir formda bize iletmektedir, fakat ok ksa bir sre
sonra, hatta birka yl gibi ksa bir sre ierisinde Trkeye evirilecek ve 1141/1729
ylnda stanbulda bu versiyonuyla baslacak
kadar byk bir hrete kavumutur260.
Benim izlenimime gre bu, Hac Halife
(1732)nin Cihnnumsna eklenen Transoksanya blge haritasnn da rnei
258 Paris 1679, Cilt 1, s. 390.
260 a.e., Cilt 12, s. 217.
129
olmutur261. Emmanuel Bowen (1738den

sonra)262 ve James Rennel (1793)263 gibi Batl
baz corafyaclar ve kartograflar ise bu haritay yerli bir Hint-Osmanl-Trk haritas diye
tanyarak kullanmlardr.
Osmanllarn kartografik tasvirde ve kendi
hakimiyetlerinde bulunan blgelerin matematiksel olarak kapsanmasnda 15. yzyldan itibaren ok byk gelimeler kaydetmesinden
sonra, 1732 ylnda bir Osmanl haritacsnn
Transoksanya ile birlikte Hazar Denizinin
dou kys ve buralara bal blgelerin haritasn, hi ekinmeden Avrupal bir haritacnn
atlasndan almas, bunu yaparken o kartografik izimin geip giden yzyllar boyunca slam dnyasnda yaplm ve ilenmi
modellere dayand konusunda hibir bilginin olmamas, kartografya tarihinin en dikkate deer olaylarndan birisidir. Grnen o ki,
Avrupallarn kartografya dalnda kaydettikleri ilerlemelerden, yeryznn yeni kefedilen
yerlerinin tasvirlerinden ve kartografik mirasla olan youn uralarndan Osmanllarn
gzleri kamamt. Osmanllar, Avrupallar
tarafndan son yzyllarda yaplan haritalarn
hangi zayf noktalarnn olduuna hkmedecek durumda deillerdi ve Avrupallarn Orta,
Kuzey ve Kuzeydou Asya konusunda sahip
olduklar bilgilerin hl byk eksikler ierdiini ve bu almalarnda nceden olduu gibi
261 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 411-412; Cilt 12, s. 104.
262 Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between
the Euxine and Caspian Seas isimli haritasnn sol kenarnda bulunan lejanttan rendiimiz kadaryla (Bkz. Sezgin,
F.: a.e., Cilt 12, s. 225) tasvir edilen blgelerin redaksiyonunda birok haritann yan sra 1729 ylnda stanbulda
baslm olan ran haritasn kullanmtr (Bkz. Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 455-456).
263 Memoir of a map of Hindoostan or the Mogul Empire isimli almasna, Second part, Londra 1793 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 261), Gucert
(Gujerat)ta bulunan bir rmak balamnda yle yazmaktadr: I found the same name in a map of Persia, drawn
and engraved at Constantinople, in the year 1729 (Bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 618).
130
G R
hl Arap-slam kltr evresinin baarl

almalarna dayanmak zorunda olduklarn
bilmiyorlard264.
ki Kuzey Asya haritas Homannn ran haritasnn ortaya kt srada Arap-slam kltr
dairesinden Avrupaya ulat ve Franszcaya
evirilerek yayld. Bunlar, Sibirya dnda
gneyde 25 ye kadar uzanp Asyay da iine
almam, Karadenizin, Hazar Denizinin,
Aral Glnn ve Transoksanyann rmaklar
sistemini bizim bildiimiz, geree hemen
hemen tam yakn en eski haritalarn iermemi olsayd, en eski Sibirya haritalar olarak
adlandrlabilirdi. Bu iki harita da Eb elz Bahdur n (1012-1074/1603-1663)n
Trk soyuna ve boylarna dair kaleme ald
kitabnn265 bir paras olarak Trkistandan
Tobolska yollarn bulmulard. Kitap, orada
1710 ylnda Rus esaretine derek 1711
ylnda Sibiryaya srgn edilen sveli subay
Philipp Johann Strahlenberg (d. 1676)in dikkatini ekmiti. Bu kitab Sibirya Tatarlarnn,
Agun Asbackewitz (Aund zbekolu?)
isimli imamlarnn yannda grmt. Bu kii,
eseri zbek delegelerden alm ve onlara ait
dokmanlar ierisinde muhafaza etmiti266.
Strahlenberg yanndaki dier tutsak Peter
Schnstrm ile birlikte bu kitab Rusa zerinden Almancaya evirmiti. Kitabn n
Avrupal corafyaclar evresinde o kadar
hzl ve genileyerek yaylmt ki, Almanca
eviri, Strahlenbergin 1715-1718 yllar arasndan Almanca redaksiyonda ilettii haritalarla birlikte anonim bir Franszca eviride
1726da yaynland267. zgrle kavumasndan sonra Strahlenberg, memleketinde

1726da Eb el-znin bu kitabnn evirisine bir nhaber (Vorbericht) ve ayrca Das
Nord- und Oestliche Theil von Europa und
Asia (1730) adyla bir kitap ve kendisinin adn
tayan bir Asya haritas (1730) yaynlad.
Bu haritann Almanca redaksiyonuna ilikin
aklamalar, ksmen mulak ksmen de yanltcdr, bunun sonucu olarak okuyucu olayn
gerek bilgisine sahip olamamaktadr. Bunun
yerine okuyucuda, sanki Strahlenbergin, o iki
Asya haritasn esaretinin ilk drt veya yedi
ylnda (1711-1715 veya 1718 yllar arasnda)
Tobolskda bizzat kendisinin yapt izlenimi
domaktadr268.
ki haritann daha eski olan Mool istilas
dneminde yaplan Kuzey Asya tasviri olarak nitelendirilmektedir ve Franszca eviride u bal tamaktadr: Carte de lAsie
Septentrionale Dans lEstat o Elle sest
trouve du temps de la grande Invasion
des Tartares dans lAsie Meridionale sous
la Conduite de Zingis-Chan pour servir
lHistoire Genalogique des Tatares269.
Daha yeni olann bal yledir: Carte
Nouvelle de lAsie Septentrionale dresse
Sur des Observations Authentiques et Toutes
Nouvelles270. Her iki harita da derece a tamaktadr ve bylelikle Arap-slam kkenli
olduklar konusunda bize ve de derece alarnn corafi yer izelgeleriyle karlatrlmas suretiyle tarihlendirme konusunda ok
salam bir dayanak kazanmamza yardmc
olmaktadr. Koordinatlarn karlatrmas ise, burada Arap-slam kltr dnyasnn
264 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 412.

265 Franszca eviri Histoire gnalogique
des Tatares, 2
Cilt, Leiden 1726; Franszca eviriyle birlikte metin Baron
Desmaisons tarafndan yaynlanmtr, Histoire des Mogols et des Tatares, 2 Cilt, Petersburg 1871, 1874 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 225-226).
266 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 379.
267 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 378.

268 a.e., Cilt 10, s. 380.
269 a.e., Cilt 12, s. 173.
270 a.e., Cilt 12, s. 201.
G R
en nemli iki kartografik dokmanyla kar

karya olduumuza ilikin asla rtlemez deliller vermektedir. Aratrmalar bizi
o haritalardan eski olann 7./13. veya 8./14.
yzyl, yeni olann ise 10./16. yzyl olarak
tarihlendirmeye gtrmektedir. Ky izgileriyle, nehir sistemleriyle, dier topografik
ve toponomik unsurlaryla ve ayn zamanda
derece a ile bu haritalar bizim imdiye
kadar ifade ettiimiz u dnceyi desteklemektedir: Kuzey ve Orta Asyann kartografik tasvirinin erken dnem geliimi, tpk elMemn corafyasna nispetle el-drs (5481154)nin dnya haritasnda ve para-haritalarnda grld zere, bunu daha da aarak
ilerlemeye devam etmitir. Bu ge dnem
geliim evresinde, el-drs haritasnda ok
kabaca ortaya konulan gllerin ve rmaklarn
Kuzey Okyanusa ulat noktalarn enlem ve
boylamlar bu iki haritamzda geree yakn
deerlere yaklamtr. Asyann iki i denizinin yani Hazar Denizinin ve Karadenizin
tasvirleri, el-drsnin dnya haritasndaki
evre izgileriyle karlatrldnda dikkate
deer bir kesinlie ulat grlr. Bu iki
nemli su havzas, enlemleri, boylamlar ve
birbirlerine olan mesafeleriyle derece anda hemen hemen gereklie uygun boyutlar
kazanmtr. Yine bu haritalar bize, Ortelius
ve Mercatordan beri Avrupada yaplan haritalarn Arap-slam temellerinin izlerine ulaabilmede baka dayanak noktalar vermektedir271. Asya kartografyas balamnda ayrntl bir ekilde ele aldm272 bu iki haritadan
daha eski olan 13.-14. yzyln eseri olarak
Akdenizin, Afrikann yarmada yapsnn,
Gney Asyann ve Hint Okyanusunun kar271 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 396.
272 a.e., Cilt 10, s. 376-396.
131
tografik tasvirindeki bildiimiz geliimle tam

bir uyum iinde bulunmakta ve ok nemli
bir boluu doldurmaktadr. kinci haritaya
gelince, btn yeni unsurlaryla 16. yzyl
Arap-slam kartografyasnn olaanst bir
dokman olarak ortaya kmaktadr.
Bu iki Kuzey ve Orta Asya haritalarna dair
mlahazalarm, Arap-slam corafya tarihi
alannda kendisine nemli almalar borlu
olduumuz byk Rus arabist W. Barthold273
(1869-1930)un Hazar blgesinin 18. yzyln
ilk yarsndaki kartografik tasvirine ilikin
bir gryle bitiriyorum. Barthold byk
bir sayg ve takdirle, Arap-slam kltr evresinin corafya tarihindeki roln dile
getirmekte ve u ekilde devam etmektedir: Baz Arap haritalar daha Orta ada
Avrupallar tarafndan kullanlmtr. Arap
corafyaclarnn baz eserleri XVII. yzylda bile Latinceye evirilmi halde yaynlanmtr. Buna ramen Araplarn Hazar
Denizine, Aral Glne, Seyhun ve Ceyhun'a
dair aktardklar detayl ve kesin haberler
Avrupa bilimine hi bir etkide bulunmamtr.
Bat Avrupa 800 yl nce Araplardan renebileceklerini, XVIII. Yzylda Ruslardan
rendi. 1697 ylnda Remezof tarafndan
yaplan haritada Aral Gl (More Aralsko)
ilk defa Hazar Denizinden tamamen bamsz, Amun-Darja (Amu-Derya, Oxus)nn,
Syrt (Sir-Derya, Jaxartes)n ve dier birok kk nehrin dkld bir i deniz
olarak resmedilmitir. Bahsi geen blgenin
273 von
Voth, H.: Nachrichten ber den Aral-See und den

unteren Lauf des Amu-darja von den ltesten Zeiten bis
zum XVII. Jahrhundert. Deutsche Ausgabe mit Berichtigungen und Ergnzungen vom Verfasser. Nach dem russischen Original bersetzt, Leipzig 1910, Bkz. Vorwort s.
VI-VII (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 100,
s. 245-336, zellikle 248-249); Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
344-345.
132
G R
corafi ve fiziki artlarna ilikin daha ayrntl

haberler Rusyada XVIII. yzyln banda
toplanm ve Byk Peter tarafndan ksmen
ahsen (1717 ylndaki Paris ikameti esnasnda) ksmen de mektup yoluyla Fransz
saray corafyacs Delislee bildirilmitir.
Delislein 1723 tarihli haritasnda Aral Gl
ilk defa bu adyla anld, her ne kadar Yunan
Basilios Batatzes bu gl hakkndaki ilk haberi
Avrupaya kendisinin getirdiini ve bu yolla
1732 ylnda Londrada byk bir sansasyon
uyandrdn iddia etmi olsa bile. Her halkarda XVIII. yzyln haritalar ispatlamaktadr ki, bu blgenin corafi ve fiziki artlar
hakknda hl ok ak olmayan bir tasavvur
bulunmaktadr ve Yunan corafyaclarn iddialarnn kurtarlabilecek kadarn kurtarmaya
giriilmitir. Hatta Delisle Aral Glnden
bir rma Hazar Denizinin kuzey blgesine
doru ancien cours de la rivire Sirolarak
gtrr.
Bu bilgilerin ve zengin aklamalarn iki noktasnda, bugnk daha uygun koullar sayesinde, Bartholddan daha farkl grlere ulayorum. Birinci nokta: Ben, Arap corafyasnn tasvir aklamalarndan ziyade, haritalar
yoluyla ve sadece Hazar Denizi ve Aral Gl
bakmndan deil, bilakis daha geni apl
olarak Avrupa haritaclarn etkilediinden
ve bylelikle yeni bir an nn atndan
eminim. kinci nokta: Hazar Denizi veya Aral
Gl balamnda imdiye kadar Rus bilginlerin 18. yzyln ilk yarsndaki aratrmalarnn
meyvesi olarak grnen eyin aslnda, 17. yzyl Avrupal ve bu arada Rus kartograflarnca,
Arap-slam corafyaclarnn almalarnn
yeniden tannmalar olduu gerei ortaya
kyor. Birinci noktada dikkat edilmesi gereken, zellikle Hazar Denizi bakmndan, doubat etkilemesinin devamsz ve tesadflere
bal kalm olmasdr. slam kartografyasnn
rnleri Avrupal kartograflara, deiik geli-
im basamaklarn temsil eden zaman dilimlerinden ulamtr. Ellerinin altnda bulunan

haritalar model olarak kullanan Avrupal
haritaclar bunlarn kesinliklerine ilikin hi
bir kritere sahip deillerdi. Hazar Denizinin
daha eski ve daha doru tasvirleri 16. yzyldan itibaren, yani Ptoleme Corafyasnn
basl Latince evirisinin yaygnlamasndan
sonra, bu eserdeki gerek d tasvirlerin lehine, gittike unutulmaya yz tutmu olduklar
grnyor274.
17. ve 18. yzylda Jean Chardin, Melchisdec
Thvenot, Jean-Baptiste Tavernier, Franois
Ptis de la Croix ve ayn ad tayan olu,
Franois Bernier, Jean-Baptiste Fabre,
William Kirkpatrick veya James Rennel gibi
seyyah bilginler tarafndan Avrupaya getirilen haritalar ayrntl olarak incelemek yerine, Avrupal haritaclarn ellerine geen harita materyalini ve koordinat izelgelerini olabildiince iyi bir ekilde kullanma abalarn
gsteren ok yatkn iki rnekle yetiniyorum.
lk rnek daha nce dile getirilen ngiliz
haritac Emmanuel Bowen (1738den
sonra)n Map of Turky, Little Tartary, and the
Countries between the Euxine and Caspian
Seas275 (1738den sonra) isimli haritasnn
sol kenarnda bulunan lejanttr. Buradan
anlaldna gre o, deiik modellerden
biraraya getirdii haritas iin 1729 ylnda
stanbulda baslan Dou Anadolu ve ran
haritasnn ve dier haritalarn yan sra u
haritalar kullanmtr: Karadeniz kylarnn Asow Boazndan Tunann kuzeydeki
dklme noktasna kadar izimini bir Trk
haritasndan almtr, ....Dicle nehrini ve
274 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 345.

275 a.e., Cilt 10, s. 455; Cilt 12, s. 225.
G R
Basra civarndaki baz paralar Thvenotun

seyahatnamesine276 ekli bir Arap haritasndan277 almtr. Hemen hemen birbiriyle birleik gsterilen Van ve Urmiye (Lake Shahi)
gllerini G. Delisle'den (ki onun Grcistan
haritasn kullanyordu) almaktan kanmay
tercih ediyor, zira Delisle bu glleri birbirine
yaslanm gstermesine ilikin herhangi bir
otorite zikretmiyor. Bowen faydaland baz
ada haritalar da sayyor. kinci bir lejantta
o koordinatlar kaydetmitir. Bunlar bir dizi
yerin, kendisinin daha yal ve gen adalarnn gzlem sonular olarak verdii veya bn
Ynus, el-Ban, Nareddn e-s gibi
corafyaclarn Arap izelgelerinden alnm enlem dereceleridir. Arap izelgelerin
boylam derecelerini, el-Bannin verdii
bir bilgi hari, almamtr. Byle yapmasnn
sebebi muhtemelen, Arap izelgelerin deiik
sfr meridyenlerini nasl kullanacan bilmemesidir278.
kinci rnek, mehur Fransz corafyac
Jean-Baptiste Bourguignon dAnville (16971782)in tahminen 945-948/1538-1541 yllar arasnda izilen bir Osmanl-Trk rn
Kzldeniz haritasn kullanmasdr. Bu
harita279 dAnvillein sunumuna gre Kzl
Denizi kuzeyden Jeddah (Cidde)a kadar
tasvir etmektedir. dAnville bu haritay,
Mmoires sur lEgypte ancienne et moderne280 isimli eserine ekledii Golfe Arabique
276
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 226. Sz konusu olan eser

udur: Relation de divers voyages curieux, qui nont point
est publis et quon a traduits ou tirs des originaux des
voyageurs franais, espagnols, allemands, portugais, anglais, hollandais, persans, arabes et dautres Orientaux,
le tout enrichi de figures et de cartes gographiques, Paris
1663-1667.
277 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 236.
278 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 455-457.
279 a.e., Cilt 12, s. 317, kuzey taraf.
280 Paris 1766 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt
256), s. 276.
133
ou Mer Rouge adl haritann kuzey blmn izmekte kullanmtr. Burada anlmaya
deer nokta, dAnvillein, Svey ve Aabe
krfezlerinin tasvirini bu Trk haritasndan aldna iaret etmesidir. Dier birok
eyin yannda, kuzeyden Aabe krfezine
bir knt yapan (gerekte mevcut olmayan)
ve bunun kuzey sonunu iki krfez halinde
blen bir burunu da yine bu haritadan almtr. Yani dAnville 18. yzyln ikinci yarsnda bile hl, Suvey ve Aabe krfezlerinin ve Sina Yarmadasnn izimlerinin bu
Osmanl haritasnda ne derece doru olduu konusunda Paristen hkm verebilecek durumda deildi281. Dolaysyla, Avrupa
kartografyasnda bu hatay tashih etmek
iin asgari yarm yzyllk bir zamana ihtiya
duyulmu olmas bizi artmamaldr282.
18. yzyln corafyaclarnn en nemli iki
ahs DAnville ve ngiliz James Rennel
(1742-1830), Arap-slam nclerinin baarlarna kar byk bir sayg duymular ve
onlar laykyla vmlerdir. Bu iki corafyac sadece dzeltilmeleri gereken Asya ve
Afrika haritalarna dair yaptklar betimleyici aklamalarnda Arap-slam kaynaklarnn tantmna, corafi koordinatlarna
ve dier mesafe bilgilerine tam bir gven
duygusuyla dayanmakla kalmamlar, ayn
zamanda Arap-slam kltr evresinde
doan ve almalar esnasnda fark ettikleri
haritalar da kullanmlardr. Kaynaklar ve
model alnan haritalar dile getirmek kartografya tarihi ierisinde det deildir. Bu
nedenle, daha 1755 ylnda haritac Robert
de Vaugondynin283 meslekta dAnvillein
281 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 417-419.

282 a.e., Cilt 11, s. 419.
283 Essais sur lhistoire de la gographie
ou sur son origine, ses progrs et son tat actuel, Paris 1755, s. 385; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 457.
134
G R
eski bir kusurunu ayplamas aydnlatcdr: Trkiyenin Asyadaki blgesine ve

ran devletine gelince, gerekten dAnville
tarafndan bu lkeler hakknda Asya haritasnn ilk blmnde sunulan yeni bilgileri salayan asl orijinalleri grmek isterdik.
Onlar bir seyahatnameden beklenebilecek
olanlardan ok farkl detaylar ierir. Bu orijinallerin sunduu topografi ancak, yerinde izilmi olup, aktardklar bilgiler bizim
iin ok fayda salayacak paraharitalardan
salanabilir.
ARAP-SLAM BLMLERNN
AVRUPAYA GD YOLLARI
Bu Giriin ilk blmnde felsefe, astronomi, mzik, tp ve corafya gibi Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu ve
zmsenmesi sreci ele alnd. Bu gerekletirilirken de, daha ok n alma karakteri
tayan veya olaylar sjeye gre deil, yazl rnleri temel alarak aklamaya alan
bugne kadarki aratrmalardan hareket edildi. imdi burada, Avrupadaki resepsiyon ve
zmseme srecine gtren yollar ksaca dile
getirilecektir.
ki Pazar yerlerinde her iki kltr mensuplarnn kiisel temaslar yoluyla gereklemitir.
Bu konuda, 999 ylnda II. Silvester lakabyla
papa seilecek olan Aurillacl Gerbert (d.
yaklak 950, . 1003)e nc rol tannmaktadr.
Onun adyla ilikilendirilen284 Arap rakamlarnn Avrupaya getirilmesi olaynda, bu
olayn ondan bamsz olduunu gsteren
yeni dokmanlar ve iaretler bilinmektedir.
Arap rakamlar, biri 976 dieri 992 tarihinde
spanya eyaletinde kopyalanan iki el yazmasnda ortaya kmaktadr. Escorial ktphanesinde muhafaza edilen bu nemli dokmanlar matematik tarihileri tarafndan hl
gz nne alnmam grnyor285. Ayrca
Gerbertin bize ulaan bir mektubundan, onun
manastr bapapaz Aurillacl Geralddan
Joseph Sapien (veya Hispanus) adl ahsn De
multiplicatione et divisione numerorum isimli
risalesini temin etmesini286 rica ettii ortaya
kmaktadr. Bu durum, Arap rakamlarnn
bu zaman diliminden nce gney Fransaya
ulatna iaret etmektedir287.
Bir baka rnek olarak: 10. yzyldan kalan
bir usturlap, Latince yazlar kken itibariyle
Arapa harflerin transkripsiyonunu ortaya
koymaktadr (Katalog II, 91). Bu usturlabn kifi ve daha nceki sahibi Marcel
1) Mslman spanya zerinden Giden Yol

Kukusuz en eski ve en bilinen yol, 711 yl
fethi sonras 20 yl ierisinde byk bir blm Arap egemenliine giren ber Yarmadas
yoludur. Orada fatihler tarafndan sonraki 150
yl boyunca srdrlen bilimler, slam dnyasnn merkezinde srdrlenlerin byk lde aynsyd.
Bu konuyla urann erken bir evresinde
u gre ulalmt: Hristiyan Avrupann
Arap-slam bilimleriyle olan ilk tankl, 10.
yzyln son te birinde, Barselona etrafnda-
284 Bkz.
Weissenborn, H.: Gerbert. Beitrge zur Kenntnis

der Mathematik des Mittelalters, Berlin 1888; ayn yazar:
Geschichte der Einfhrung der jetzigen Ziffern in Europa
durch Gerbert, Berlin 1892.
285 Bkz. van de Vyver, A.: Les premires traductions latines
(Xe-XIe s.) de traits arabes sur lastrolabe, 1er Congrs
International de Gographie Historique ierisinde. Tome
II. Mmoires, Paris ve Brksel 1931, s. 266-290, zellikle
s. 286 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 90, s. 377-405, zellikle s. 400).
286 Bubnov, N.: Gerberti opera mathematica, Berlin 1899
(Tekrarbasm: Hildesheim 1963), s. 101.
287 van de Vyver, A.: Les premires traductions latines,
a.y., s. 286-288 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 90, s. 400-403).
G R
Destombes yaz karakterine dayanarak onu

karolingien olarak nitelemitir ve usturlabn n tarafnda ve i diskinde288 Latin alfabesine gre verilen rakamlarda Arap spanyas
dnda Arap rakamlaryla erken dnem tankln bulmaktadr. Verilen bir nota gre,
980 tarihli bu usturlabn mkemmel yaps
bu aletle nasl ilem yaplacana ve onun
en azndan Avrupada snrl bir corafi alan
ierisinde imal edilebildii bilgisinin ulam
olduunu dnmeye zorluyor. Gerberte de
bir usturlap izafe edilmitir (Katalog II, s.
94), fakat bu usturlap ok byk bir ihtimalle
onun deildir.
Gnmze ulaan De mensura astrolabii veya
De utilitatibus astrolabii ve Geometria isimli eserler Gerbertin adn tamaktadr. Bu
eserlerin otantiklikleri ve Arap kaynaklarla
olan ilikisi henz ayrntl ve itiraz gtrmez
akla kavuturulamamtr. Arabistik bak
al kapsaml bir alma ise hl eksiktir. H.
Weissenborn 1888 ylnda u kanaate ulamt: lm metotlar ve lm aralar, szde
Gerbert geometrisinin ikinci blmnde sergilendii zere, Araplardan gelmektedir289. J.
288
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et

lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales
dhistoire des sciences (Paris) 15/1962/3-45, zellikle s. 4243 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 96, s. 401-447, zellikle s. 444-445); Kunitzsch,
Paul ve Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called
Carolingian Astrolabe, From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof.
Juan Vernet ierisinde, Barcelona 1996, Cilt 2, s. 655-672.
289 Gerbert. Beitrge zur Kenntnis der Mathematik des
Mittelalters, a.y., s. 168; Wrschmidt, J.: Geodtische
Meinstrumente und Memethoden bei Gerbert und bei
den Arabern, Archiv fr Mathematik und Physik ierisinde (Greifswald) 3. Reihe 20/1912/315-320, zellikle s. 316
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 87, s. 357-362, zellikle 358).
135
Wrschmidt290 geodetik aralara ynelik

aratrmasnda (1912) ayrca u sonuca ulamtr: Gerbert geometrisinde ele alnan
problemlerin ou genellikle ayn formda ve
ayn yardmc aralarla ayn dnemde yaam
Arap bilginler tarafndan zlmtr; hatta
Arap bilginler daha karmak bir dizi problem tartmlardr, Gerbert geometrisinde
ise sadece basit yardmc aralarla ve en ksa
bir zamanda yrtlebilecek problemler bir
araya getirilmitir.
Bu eserin Arap kkenini, usturlap yazs
btn aklyla ele vermektedir. Elbette
bu eser, Arapa bir orijinalin dorudan bir
Latince evirisi deildir, daha ziyade, belki de
kendi dneminde Arapa bir usturlap eserinin Latince evirisi temelinde domu grnyor. Bu eserin yer adlaryla birlikte yedi
iklim izelgesi geri bir Arapa usturlap yazs
iin yabanc bir unsur oluturmaktadr fakat
bu izelgenin ierii -ki bu bir Arapa kaynan bilgisi olmakszn aklanamaz291- elMemn dnya haritasyla kesin bir balantnn olduunu gstermektedir. Latince usturlap eserinin yazarnn izelgeyi kendisinin mi
iine yerletirdii yoksa evirmenin Arapa
olan aslnda m bu izelgeyi bulduuna dair
kesin hkm veremesek de el-Memn corafyasnn ve koordinat izelgesinin olduka
erken bir dnemde ber Yarmadasna ulam olmas gerektiine ilikin tek iaret bu
deildir.
Gerberte nispet edilen usturlap hakkndaki bir yaznn bylesine erken dnemde
290 Wrschmidt,
J.: Geodtische Messinstrumente, a.y., s.

serisi Cilt 87, s. 362)
291 Bkz. Lindgren, Uta: Ptolme chez Gerbert dAurillac,
Gerberto. Scienza, storia e mito. Atti del Gerberti Symposium (25-27 luglio 1983) ierisinde, Bobbio (Piacenza)
1985, s. 619-638.
136
G R
ortaya kmas yine Barselonada Gerbertin

Lupitus isimli bir rahip ada tarafndan
yazlan usturlap kitap ile daha kolay aklanabilir. Lupitusa ait risalenin bir kopyas
Gerbert veya onun adn tayan risalenin
yazar tarafndan kullanld sanlmaktadr292.
Alt el yazmasna dayanarak Lupitusun
Sententie astrolabii adl risalesini tahkik
eden293 J.M. Mills Vallicrosa, bunu Arapa
bir eserin dorudan doruya evirisi kabul
etmektedir. Bu usturlap eserinin gerek karakteri hakkndaki bilgileri Paul
Kunitzschin al-Khwrizm as a Source for
the Sentetie astrolabii294 adl on be yl nce
yaynlanan bir makalesi sayesinde renmekteyiz. Kunitzsch, Latince kitapk ile
Muammed b. Ms el-rizm295 (Halife elMemn, dn. 198-218/813-833, dneminde
faaliyette bulundu)nin usturlap hakkndaki
Arapa risalesiyle karlatrmtr. Bundan
kan sonu udur: Sententie blmdr;
ksa bir giri, usturlabn tarifi ve usturlabn kullanmna dair birer blm. Grld
kadaryla birinci blm Latince uyarlaycs
tarafndan kendine gre serbeste formle edilmitir. Terminolojisinden anlald kadaryla ikinci blm ok belirgin Arap
etkileri tamaktadr. nc blmn yedide biri el-rizmnin metninden kelimesi
kelimesine yaplm bir eviridir ve Latin
evirmenin uzun aklamalaryla yapt ekle292
Bkz. Lattin, Harriet Pratt: Lupitus Barchinonensis,

Speculum. Journal of Mediaeval Studies ierisinde (Cambridge, Mass.) 7/1932/58-64, zellikle s. 62.
293 Assaig dhistria de les idees fsiques i mathemtiques
a la Catalunya medieval, Cilt 1, Barcelona 1931 (=Estudis
Universitaris Catalans. Srie monogrfica Cilt 1), s. 275293.
294 From Deferent to Equant: A volume of studies in the
history of science in the ancient and medieval Near East
in honor of E.S. Kennedy ierisinde, New York 1987, s.
227-236.
295 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 228-241; Cilt 6, s. 140-143,
zellikle 143.
ri iermektedir296. Lupitusun, kulland

Arapa metniyle yukarda resmedildii gibi
bir ilikide olup olmad konusunda hkm
vermek gerekten zor. Zira ona kelimesi kelimesine eviri zor gelmitir veya kendisini
risalenin mstakil yazar olarak gstermek
istemitir. Her halkarda sahip olduu bilginin Arap kkenini gizlememitir, nk
birok kavram ve yldz isimlerini tercme
etmeksizin olduu gibi almtr. Ayrca ebced
saylarn Latin harfleriyle deil, olduu gibi
yani Arap harfleriyle ara yerletirme diskine
ve ana diskin arka yzne tamaktadr. Fakat
o, kulland model eserin yazarn yani elrizmyi anmamtr.
el-rizmye ait risalenin ieriini hi de
drst olmayan bir tarzda aktaran bu eser
her ne kadar, Latin yaznnda bu konuya
ilikin Arapa eserlerin ieriini ulalabilir
klan trn tek eseri deilse de, 11. yzyln
balangcndan 16. yzyla kadar297 Avrupa
usturlap literatrn derinden etkilemitir.
Grnen u ki, Gerbertin risalesi Arapa bir
modele dayanarak ortaya kan en eski metindir. Gerbertin kendisinin mi yoksa recilerinden veya taraftarlarndan birsinin mi bu
metni yazd sorusu hl yantlanmamtr.
Sentetie astrolabiinin ne kadar byk etkide bulunduu, bu esere bal olarak zengin
bir anonim Latince usturlap literatrnn
domasndan ve gnmze kadar da ulam
olmasndan anlalabilir298.
Uyarlamalarn ve taklitlerin spanya dnda
kuzeye doru gidi yolu daha 11. yzyln ilk
yarsnda olumutu.
Taklit tarznn bilinen en eski numunesi De mensura astrolabii isimli eserdir ve
Reichenaulu Hermann olarak da bilinen
296 Kunitzsch, P.: al-Khwrizm, a.y., s. 231-232.
297 a.e., s. 233.
298 Vallicrosa, J. Mills: Assaig dhistria, a.y.,
vd.; Kunitzsch, P.: al-Khwrizm, a.y., s. 233.
s. 288
G R
Hermannus Contractus (1013-1054)'un adn

tamaktadr299. Dier zelliklerin dnda bu
eserde ilgin olan husus, yedi iklim izelgesi ve ehirlerin doudan batya sralanyla
el-Fernnin elkitabnn henz Latinceye
evirilmeden nce de bilindiinin ipularn vermesidir300. Hermannn ayn zamanda tanabilir silindir saati ve kadran Arap
spanyadan Avrupaya ulatran kii olduu
da ileri srlmektedir.
Lupitus ve Gerbert yukarda ad geen eserlerin gerek yazarlar olmasalar da veya bu
ok sorunlu bir konu bile olsa, bu eserlerin
slam bilimlerinin, Arap spanya ile buraya
snr lkeler arasndaki 8. yzyln balarnda balayan sosyal ve ekonomik temaslardan sonra Latin dnyasnda ber Yarmadas
yoluyla ulaan erken dnem resepsiyon tarihi
iin ok nemli dokmanlardr. Bu sreci
A. van de Vyver301 1931 ylnda yaynlad
bir makalesinde ok gzel bir ekilde ifade
etmektedir: 10. yzyln sonu ve 11. yzyln
banda yaplm olan bu Latince yazar ad
olmadan, ksa ve fena terkipli adaptasyonlar, toplanm notlar ve balang risaleleri
etkisini gsterdi, ve 11. yzylda cilalama
ve daha uygun bir formla sunuldu. [Arapslam dnyasndan yaplan] dn alnm
bu ilk verilerin, pratik alanda gerekletirildiini, sadece usturlabn, quadrantn, halkal
krenin kullanlarna, Arap saylarna, ila
listeleri ve astrolojik formllere dair idiler,
299
Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur

des Mittelalters, Cilt 2, Mnih 1923, s. 756-777; Kren, Claudia: Hermann the Lame, Dictionary of Scientific Biography ierisinde, Cilt 6, New York 1972, s. 301-303; Borst,
Arno: Wie kam die arabische Sternkunde ins Kloster Reichenau?, Konstanz 1988; ayn yazar: Astrolab und Klosterreform an der Jahrtausendwende, Heidelberg 1989.
301 Les premires traductions, a.y., 289 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 404).
137
Abaks denilen hesap tahtasnn bu devirde

bilindii ihtimali ok zayftr. Orta an bu
devresinin canll Araplarn byk bilim
kitaplarn ve felsefi sistemlerini zmseyebilmek iin daha pek yetersizdi302.
Arap-slam bilimlerinin Ortaa Hristiyan
Avrupasnda bu acemice ve hi de drst
olmayan aln tarznn bilim tarihi asndan
nemi ve Arap spanyadan gelen bilimsel
mirasa kar artan ilgi konusundaki nemli
bir iareti u rnekte grebiliriz: Piskopos
Chartresli Fulbert303 (yaklak 975-1029) daha
nceden oluturulan usturlap metinlerinden
28 Arapa terim iin bir lgate304 oluturmutur.
Arapa eserlerin evirileri ve taklitlerinin
spanyann Hristiyanlarca yeniden fethedilen blgelerinden doan ilk dalgas, ilk
zamanlar civar blgelerle snrl kalm
grnmektedir. Byk eviri dalgas ilk olarak 12. yzyln balarnda ortaya kmtr. 11. yzyldan Hermannus Contractus (.
1054)un faaliyet ve etkilerinden sonra, yzyln sonuna doru Malvernli Walcher adn
tekrar duymaktayz. Bu ahs, daha 11. yzylda Arap astronomisinin ve matematiinin ulat Lothring blgesindendir. Belki
de ay tutulmasnn zaman zelliklerini tespit
etme giriiminde bulunan ilk Avrupaldr ve
302 van
de Vyver, A.: Les tapes du dveloppement philosophique du Haut Moyen-Age, Revue Belge de Philologie
et dHistoire ierisinde (Brksel) 8/1929/425-452.
303 Bkz. Manitius, M.: Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, a.y., Cilt 2, s. 682-694.
304 McVaugh, M. ve Behrends, F. tarafndan yaynlanmtr: Fulbert of Chartes notes on Arabic astronomy,
Manuscripta ierisinde (St. Louis, Mo.) 15/1971/172-177;
Kr. Kunitzsch, P.: Glossar der arabischen Fachausdrcke in der mittelalterlichen europischen Astrolabliteratur,
Gttingen 1983, s. 481-482; ayn yazar: Das Arabische als
Vermittler und Anreger europischer Wissenschaftssprache, Berichte zur Wissenschaftsgeschichte (Weinheim)
17/1994/145-152, zellikle s. 151.
138
G R
de bunu 1092 ylnda bir usturlap yardmyla

yapt gzlem sayesinde baarmtr305.
Resepsiyon srecinin Bat Avrupa akmn ele alrken 11. yzyln ikinci yarsnda
Constantinus Africanus tarafndan gerekletirilen ve ok byk nemi haiz Arap tbbnn -daha nce bahsettiimiz zere- giri
mahiyetindeki eserlerini burada bir kenara
brakyoruz. Bu konu, Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonunun ve zmsenmelerinin ikinci yolu erevesinde tekrar dile
getirilecektir.
Muhtemelen daha 9. yzyln erken dnemlerinde vuku bulan slam dnyasnda uralan
bilimlerle tanma iinden ve bu bilimlerin 10.
yzyln ikinci yarsnda balayan resepsiyonundan sonra ki bu resepsiyon srecinin 11.
yzyldaki dier geliimlerini ayrntl olarak
takip edememekteyiz 12. yzyl, Arapadan
Latinceye ve braniceye byk bir eviri
dalgasn beraberinde getirdi. Bu hareketin
nclerinden birisi Bathl Adelard (11161142 yllar arasnda faaliyette bulundu)dr.
Robert Grosseteste (. 1253) ve Roger Bacon
(. 1292) ile birlikte o, resepsiyon ve zmseme srecinin en nemli ngiliz bilgininden
biridir. Laon, Tours, Salerno, belki de Syrakus,
Tarsus ve Antakyada uzun sren ikameti sonrasnda 1120 ylnda ngiltereye geri dnd.
Birok evirisi ve kendi eserleri yoluyla
Bathl Adelard Avrupaya hereyden nce
305 Bkz. Haskins, C.H.: Studies
in the history of mediaeval

science, New York 1924, s. 114-117; Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 149-150; Kunitzsch, P.: Glossar der arabischen Fachausdrcke in der
mittelalterlichen europischen Astrolabliteratur, a.y., s.
483; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 214-215; daha fazla ayrnt iin bkz. Mercier, Raymond: Astronomical tables in the
twelfth century, Adelard of Bath. An English scientist and
Arabist of the early twelfth century ierisinde, ed. Charles
Burnett, Londra 1987, s. 87-118, zellikle s. 102-103.
yeni bir astronomi ve matematik tad. Eb

el-sm Mesleme b. Amed el-Mecrit (.
398/1007) tarafndan yeniden ele alnm ekliyle yukarda ad geen Muammed b. Ms
el-rizmnin Zc306 adl eserinin evirisiyle o, adalarna Arap astronomisinin, bu
alann asimile edilmi hem teorik hem de
pratik Hint ve Yunan eserlerinin temelinde artk kendine zg izgiler tayan bir
elkitabndan faydalanma imkann salamt. Bu almada aktarlan trigonometri ile
trigonometrik izelgeler Avrupada ileriki
dnemlerde gerekleecek olan matematiksel, astronomik ve geodetik bilgi geliimine
hizmet etmitir. Raymond Mercier307, Latin
dnyasnn byle bir eser iin hayli hazrlksz
olduunu, bu yzden de zmseme srecinin olduka yava ilerlediini sylemekte
hakl olabilir, ama Avrupallar, Arapadan
eviriler yoluyla kazandklar matematik ve
astronomi bilgilerini bizzat kendi gleriyle
yaratmak zorunda kalm olsalard bunun ne
kadar uzun sreceini dnmemiz gerekir.
Bathl Adelardn, kurulacak matematik ve
astronomi binas asndan temel neme
sahip dier iki almas el-rizmnin aritmetik eserinin ve klidin Elementlerinin
Arapadan evirisidir.
Bilimler tarihinin 12. yzyldan tand byk
eviri akm bilhassa Toledodan beslenmitir. 92/711 ylnda Araplar tarafndan alnan
bu ehir zaman ierisinde yksek seviyeli
bir bilim merkezi haline geldi. Mslmalar,
Hristiyanlar ve Yahudiler arasnda ortak
bilimsel alma geleneine ve byk ktphanelere sahip bu merkez 478/1085 tarihinde

307 Mercier, Raymond: Astronomical
century, a.y., s. 87.
tables in the twelfth
G R
Kastillerin egemenliine girdi. ehrin dmesinden sonra gelien bilimsel faaliyetleri

Valentin Rose308 1874 ylnda btn Avrupa
iin doctrina Arabumun (Arap dncesinin) tarlas olarak nitelemektedir.
Toledodaki resepsiyon faaliyetlerinin ilk ve
en nemli aamas olan 12. yzyln ilk yarsnda hayrete drc byklkte eviri almalar gereklemitir. Bu almalar, slam
egemenliinde kazanlm n alma niteliindeki din mensuplarnn ortak alma
gelenei olmakszn dnlemezdi. Bu balamda, 12. yzylda, Toledonun geri alnmasnn zerinden nesiller getii halde, orada
arlkl olarak kullanlan dilin, edeb Arapa
olmasa da, gnlk konuma dili Arapas
olduu hatrlatlmaldr309. Bunun tam tersine Mozarablar (yani araplam Hristiyan
spanyollar) Mslman fatihlerin idaresinde
12. yzyln ortalarna kadar Roman ivelerini, bat gotik geleneklerini, hereyden nce
de siyasi haklarn kilise zgrlk sistemini
muhafaza edebilmiler. Bylelikle onlar, her
ne kadar baz alardan, zellikle de dilsel
uyum yoluyla asimile olmasn bilmi olmalarna ramen kendi balarna bir halk olarak
kalmlardr310.
308 Ptolemaeus
und die Schule von Toledo, Hermes ierisinde (Wiesbaden) 8/1874/327-349, zellikle s. 327 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
63, s. 171-193, zellikle s. 171).
309 Steiger, Arnald: Zur Sprache der Mozaraber, Sache,
Ort und Wort. Festschrift fr Jakob Jud ierisinde, Cenevre 1942 (Romanica Helvetica Cilt 20), s. 624-723, zellikle
s. 627; Schipperges, H.: Assimilations-Zentren arabischer
Wissenschaften im 12. Jahrhundert, Centaurus ierisinde
(Kopenhagen) 4/1955-56/325-350, zellikle s. 336.
310 Schipperges, H.: Assimilations-Zentren arabischer
Wissenschaften im 12. Jahrhundert, a.y., s. 336; Palencia,
Angel Gonzles: Los Mozrabes de Toledo en los siglos
XII y XIII. Volumen preliminar, Madrid 1930, s. 117 vd.
139
Johannes Hispalensis tarafndan evirilen

eserlerin listesi bize o dnemdeki abalarn
bykl hakknda bir tasavvur verebilir.
Hristiyanlka geen bu Yahudi evirmen,
aritmetik, astronomi, astroloji, tp ve felsefe alanndan yaklak 20 eseri Arapadan
Latinceye tercme etmitir311. Bunlardan
birisi de el-Fernnin (3./9. yzyln ilk
yars) astronomi elkitabdr. Bylelikle elrizmnin kitab yannda, 17. yzyla kadar
defalarca yaplan evirileri sayesinde Avrupa
astronomlar arasnda byk poplarite
kazanan bir dier astronomik eser hizmete sunulmu bulunuyordu. Yine Johannes
Hispalensis ilk olarak en az yedi adet felsefi
eseri Latincede ulalabilir kld ki el-Kind,
el-Frb ve el-azzlninkiler de buna dahildir.
1141-1147 yllar arasnda, spanyada yaayan bir ngiliz Chesterli Robert (Robertus
Castrensis, Retinensis vd.)312 hemehrisi
Hermannus Dalmata ile birlikte Kurann
ilk kez Latinceye evirisini stlendi. Yapt
nemli ilerden birisi olarak Muammed b.
Ms el-rizmnin313 cebir kitabn evirmesi de anlmaldr. Bylelikle algebra
(cebir) kavramn ve bununla ilgili matematiksel ilemleri Hristiyan Avrupaya sokan
ilk kiidir314. Sinus (cep) kelimesinin, yanl
okunmu Arapa ceyb szcnn (aslnda
Sanskrite jiva szcnn yerine kullanlan cb) kelimesi kelimesine eviri halinde
311
Steinschneider, M. Die europischen bersetzungen

aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, Viyana 1904 (Tekrarbasm: Graz 1956), s. 40-50; Sarton, G.:
Introduction to the history of science, vol. 2, part 1, s. 169172.
312 Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 120-123; Sarton,
G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 175-177.
314 Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 122.
140
G R
kullanm da ona aittir315. Chesterli Robert,

ayn zamanda kimyaya dair baz kitaplar
Arapadan ngilizceye eviren ilk kiidir316.
Bu dnemde Hristiyan spanyada Latinceye
evirilen nemli eserlerden birisi de
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn317
(. 317/929)nin astronomi elkitabdr. Tivolili
Plato (1134-1145 yllar arasnda Barselonada
yaad) ve bir kez de Chesterli Robert tarafndan evirilen bu eser son eviri bize ulamamtr yoluyla Latin dnyas el-rizm ve
el-Fernnin biraz nce bahsi geen eserlerine ilaveten, slam dnyasnda daha erken
bir devirde astronomi alannda gelitirilmi
bir dizi ilem ve fikir rendi.
12. yzyln ilk yarsnda Arapadan
Latinceye evirilen eserlere dair bu ksa
genel baktan sonra, sadece eviriler yoluyla
deil, ayrca oluturduklar kendi derlemeleriyle Arap-slam bilimlerinin zmsenmesine ynelik katkda bulunan dnemin baz
bilginleri de dile getirilmelidir. Bu grubun
ilgin bir temsilcisi, 1138 -1142 yllar arasnda
spanyada, 1143 ylnda Toulousede yaayan
ve Chesterli Robert ile birlikte Kuran tercme eden Hermannus Dalmata veya bilinen
dier adyla Carinthial Hermanndr. Onun,
astrolojik konulu baz kitaplar ve yukarda
ad geen Eb el-sm Mesleme b. Amed
el-Mecrt (. 398/1007)nin Ptolemenin planisfer [bir krenin zerinde bulunan verilerin
izdrm] zerindeki erhinin318 evirileri
yannda kendisinin yazd ileri srlen baz
kitaplar319 ve De essentiis balkl, Chesterli
315
Bkz. Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s.

176.
316 a.e., s. 176.
318 a.e., Cilt 5, s. 170; Kunitzsch, P. ve Lorch, Richard:
Maslamas notes on Ptolemys Planisphaerium and related
texts, Mnich 1994.
319 Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 43-66; Sarton, G.:
Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 173-174.
Roberte ithaf ettii kendine ait bir eseri

bilinmektedir. 1143 ylnda yazlan bu felsefi
kitap Arapa ve Latince kaynaklardan baz
metinlerin bir ymndan ibarettir320.
Liber cursuum planetarum adl 1139-1140 yllar arasnda tamamlad eseriyle bu tarz bir
baka derlemeci olan Marsilyal Raymondla
karlamaktayz. Bu astronomik kitapla ve
iindeki Arapa kaynaklardan alnan corafi
izelgesiyle o, vatandalarna bir hizmette
bulunmak istemitir. el-Battnnin yan sra
Toledo izelgelerine ve kendisini taklitisi grd ez-Zerlnin Kanon (el-nn)una
dayanmtr. Onun corafi izelgesi 60 ehrin
koordinatlarn iermektedir. Bylece o, bir
Arap izelgesine Avrupada yaylma imkan
salayan ilk kiilerden biri, belki de ilk kiidir321. Kitab, Roger Baconn kaynaklarndan
birisidir ve muhtemelen Albertus Magnus
tarafndan da kullanlmtr322.
Burada bir de Abraham bar iyya veya
Savasorda (Arapa ib e-ura, yani emniyet amiri) diye bilinen, 11. yzyln ilk yarsnda Barselonada yaayan Yahudi bilgin
de anlmaldr. O dorudan doruya kendi
Latince evirileriyle deil, daha ok, birok
Arapa kaynan kendi sunumuyla ieriklerini aktard branice kitaplaryla etkide bulunmutur. George Sartona gre o,
Provence, spanya ve talya Yahudilerinin
slam bilimlerini Hristiyan Avrupaya tama hareketinin ilk kamlayclarndan biri
320 Schipperges, H.: Die Assimilation
der arabischen
Medizin, a.y., s. 124-125; Ch. S.F. Burnett, A group of
Arabic-Latin translators working in Northern Spain in
the mid-12th century, Journal of the Royal Asiatic Society
ierisinde (Londra) 1977-1978, s. 62-108; Hermann of
Carinthia, De essentiis. A critical edition with translation
and commentary by Ch. Burnett, Leiden 1982.
322 Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde, a.y., Cilt 3, s.
216.
G R
dir323. Abraham bar iyyann Arap-slam

bilimlerinin Provencede yeterince bilinmemesinden yakndn bilmekteyiz324. ibbur
ha-Meia ve-ha-Tiboret isimli eserinde
Arap cebri, geometrisi ve trigonometrisinin
nemli bir blmn yksek bir seviyede
ortaya koymaktadr. Bu kitabn, Tivolili Plato
(1141) tarafndan Liber embadorum adyla yaplan Latince evirisi yoluyla Abraham
bar iyya, Arap matematiinin onun tarafndan ilenen elementleri daha nce baka
kanallar yoluyla Avrupaya ulam olmasna
ramen325 Avrupa matematik bilgisinin gelimesinde olduka nemli bir etkide bulunmutur Muhtemelen o, Arap mzik teorisinin
Avrupaya ulamasnda da belirli bir rol oynamtr326.
eviri etkinlikleri ounlukla 1150-1200 yllar arasnda gerekleen sonraki dnem evirmenlerinden Dominicus Gundissalinusu
zmsemenin ilk temsilcisi olarak grebiliriz.
evirdii eserlerden daha ok, evirilerinden
derledii kitaplar yoluyla dikkati ekmektedir. Johannes Hispalensis ile birlikte bn
Snnn eseri olarak tedavle srd ve
yzlerce yl bu ekilde kabul edilen De celo
et mundo isimli risale balamnda Manuel
Alonso Alonso327, bu eserin gerek yazarnn
323 Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 206.

324 Bkz. Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur
in
Orient und Okzident, Zrich ve Mnih 1984, s. 197.
325 Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 207; Levey, Martin: Abraham bar iyya ha-Nasi, Dictionary of
Scientific Biography ierisinde, Cilt 1, New York 1970, s.
22-23.
326 Bkz. Farmer, H.G.: Clues for the Arabian influence
on European musical theory, Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde (Londra) 1925, s. 61-80, zellikle s.
71 (Tekrarbasm: H.G. Farmer, Studies in Oriental music ierisinde, Cilt 1, Frankfurt 1986, s. 271-290, zellikle
281); ayn yazar: The Jewish dept to Arabic writers on music, Islamic Culture ierisinde (Haydarabad) 15/1941/5963), zellikle s. 60 (Tekrarbasm: a.y., Cilt 1, s. 535-539,
zellikle s. 536).
327 unain traducido al latn por Ibn Dwd y Domingo
141
uneyn b. s328 (. 260/873) olduunu

ispatlamtr. Gundissalinusun en mehur ve
nemli eseri De divisione philosophiae nin
ok byk bir blm Eb Nar el-Frb329
(. 339/950)nin el-Ulmundan kopya
edilmitir. Boethius gibi yazarlarn Latince
eserlerini, bn Sn ve el-zzlnin kitaplarn da kulland anlalmakla beraber, o
bu eserleri kaynak olarak zikretmemektedir.
ok deerli bir almasnda Ludwig Baur330
Gundissalinusun De divisione philosophiae
adl kitabnn kaynaklarn aratrarak u tespitte bulunmutur: Daha ok erken dnemlerde bunun el-Frbnin bir eseri olabilecei
tahmininde bulunulmutur. Esasnda byle
Bir tahminin domu olabilmesi, el-Frbnin
kitabnn (de scientiis / el-Ulm)
Gundissalinus tarafndan ok ayrntl bir
ekilde kullanlm olduunu hesaba katan hi
kimseyi hayrete drmez331. Baur bu kitab
[Gundissalinusun] bir serbest derleme olarak nitelemektedir332. Gundissalinusun bu
derleme tarzndaki alma metodu, bize ne
kadar yabanc ve yanl gelse de, bizi artmamaldr: Bu, genel olarak ge dnem Eski a
ve Ortaan metodudur... Ben bu tarz yaznsal faaliyet ile Eski ve Orta a Yeni adan
ayran bilginin ve reti devinin felsefi anlay arasnda ok sk bir balant dnlmesi gerektiine inanyorum. Orta an
dn tarzna ilikin yle diyor: Orada,
Gundisalvo, Al-Andulus ierisinde (Madrid-Granada)

16/1951/37-47; Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 65.
328 Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 247-256.
329 a.e., Cilt 3, s. 298-300.
330 Baur, L.: Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophi, Mnster 1903 (Beitrge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 4, Heft 2-3).
331 a.e., s. 160.
332 a.e., s. 161.
142
G R
salam, objektif olarak gerek, deitirilemez

bir hakikat bilgisinin olabileceine inanan
felsefeyle karlamaktayz. Tm bilimsel ilgi,
hedefi olarak grd hakikat zerine younlamaktr, mutlak kesinlie sahip hakikatin
bulunmasna allmaktadr. Bunlar [hakikat
bilgileri] herkesin ortak mal olarak grlyor, kimin tarafndan bulunduu sorusu
nemli bulunmuyordu333.
Bu aklama genel olarak Latin yazarlar iin,
bir dereceye kadar da eski Yunanlar iin
geerli olabilir; fakat bu yargdan Arap-slam
kltr dairesini mstesna tutmak gerekir.
imdiye kadarki bilimler historiyografyasnda
maalesef ok az nemsenen bir olgu, kaynak
belirtmenin Arap-slam eserlerinin karakteristik bir zellii olduudur. Geri bu, Arapslam kltrnde de armacln olmad
veya btn yazarlarn bu genel kurala uyduklar anlamna gelmez.
Gundissalinusun kaynaklaryla, zellikle
eviriler yoluyla, belki de orijinallerinden
beslendii Arap nclerinin eserleriyle iliki
tarz, onlar nasl kulland, onun adn tayan btn almalar iin karakteristiktir334.
Baur335 ayrca, Gundissalinusun birok
Arap yazar zerine ina edilen De divisione philosophiae isimli eserinin peine,
muhtemelen XIII. yzyln banda doan
ve tam olarak ayn Arap karakterini tayor
333 Baur,
L.: Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophi, a.y., s. 315 vd.

334 Ayrca bkz. Blow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift von der Unsterblichkeit der Seele, Beitrge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde
(Mnster) Cilt 2, Heft 3, 1897, s. 1-38; ayn yazar: Des Dominicus Gundissalinus Schrift von dem Hervorgange der
Welt (De processione mundi), a.y., Cilt 24, Heft 3, 1925, s.
1-54; The treatise De anima of Dominicus Gundissalinus,
ed. J.T. Muckle with an introduction of Etienne Gilson,
Mediaeval Studies ierisinde (Londra) 2/1940/23-103;
Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 172-173;
Kren, Claudia: Gundissalinus, Dictionary of Scientific Biography ierisinde, Cilt 5, New York 1972, s. 591-593.
335 Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophi,
a.y., s. 364, 365.
olmas gereken bir ikinci eserin katldn

tespit etmekte: Bu eser Michal Scotusun
Divisio philosophi isimli eseridir demektedir. Bu kitaptan geriye kalan paralar gstermektedir ki bu, Gundissalinusun kitabndan
ve Arapa kaynaklardan oluturulmu bir
derlemedir.
Arapa kaynaklarla ve ierikleriyle olan bu
iliki tarz, Arap-slam bilimlerinin Avrupada
resepsiyonu ve zmsenmesi tarihinde sadece Gundissalinusda karlatmz bir bilimtarihsel fenomen deildir. Bugn bizler, kaynaklarla olan bu tr bir mnasebeti o dnem
kltr dnyasnn zel yaklam ve ele al
tarz olarak grmeli ve buna gre deerlendirmeliyiz. Historiyografyaya den, arabistik
aratrmalarn katksyla Avrupa bilim tarihinin geleneksel tasavvurunu, zellikle 11.
ve 13. yzyllar arasndaki dnemde, verilere
dayanarak yeniden gzden geirmektir.
Arap-slam kltrnde bilimlerin hemen
hemen btn alanlarda yaratc ilerlemeler
gsterdii 12. yzylda, daha 10. yzylda balayan Arap eserlerinin ve Arapaya uyarlanm Yunanca eserlerin Arapadan Latinceye
ve braniceye evirilme sreci zirve noktasna
ulamt. Cremonal Gerhard adyla balantl nemli geliim belki de uzunca bir sre, salam temellendirilmi bir aklamay bekleyen
bilim tarihsel bir fenomen olarak kalacaktr.
1114 ylnda talyann Cremona ehrinde
doan bu bilgin, daha sonra Toledoya gitmiti ve lene kadar (1187) orada almt.
Arap-slam kltrne ait eserlerin kukusuz
bu en byk Latince evirmeninin hayat hakknda hemen hemen hibir ey bilmemekteyiz. Dnemin btn evirmenleri gibi muhtemelen o da ruhban snfndand. lmnden
ksa bir sre sonra konulara gre dzenlenen
eviri eserleri listesi336 71 balk iermekte-
336 Ed. Boncompagni, Baldassarre: Della
vita e delle opere di Gherardo Cremonese, traduttore del secolo duode-
G R
dir. Bunlardan 20 tanesi dialetica (mantk ve

geometri) 12 tanesi astrologia (astronomi,
astroloji), 11 tanesi phylosophyia ve 28 tanesi
fisica (tp ve dier doa bilimleri) konuludur.
Galenin337 isimli eserine Al
b. Rvn (. 453/1061) tarafndan yazlan
erhin Latince tercmesinin baz el yazmalarna eklenen bu anonim listenin gereklie
ne derece uyduu phesiz kesin deildir.
Ayrca, daha nce G. Sartonun da iaret ettii
gibi, Cremonal Gerharda ileriki dnemlerde
de yanllkla veya sahip olduu n uruna
eviriler nispet edilmitir. Sarton, Cremonal
Gerhardn yapt ileri srlen bir ok evirinin ilk basksnn onun adn tamadna
dikkat ekmektedir. Bu yzden onun adna
yaplan balamalar ihtiyatla karlamaldr.
Yetikin iken Toledoya gitmi ve ilk olarak orada Arapa renmi olan bir talyan
iin, ok deiik alanlardaki bilimsel eserleri
Arapadan Latinceye evirme grevi kolay
bir ey olmasa gerek. Dnlmesi gereken bir
baka husus da, 1085 ylnda Hristiyanlarca
geri alnmasndan itibaren Mslman bilginlerin Toledoyu terk ettii ve Arapa ile temasn ancak Hristiyan Araplar (Mozarablar)
yoluyla gerekleebildiidir. Onlarn filolojik
ve terminolojik zorluklarda ne dereceye kadar
yardmc olabildikleri ise olduka kukuludur. Hristiyanlarca geri alnm Toledodaki
dilsel durumun ok gzel ve yerinde bir
betimlemesini Paul Kunitzsch338 Cremonal

Gerhardn evirilerine hasredilmi makalesinde vermektedir: evirmenlerin sahip
olmalar gereken Arapa dil bilgisinin standard ne idi? zellikle Gerard gz nne
alrsak, onun spanyaya talyadan geldiini
biliyoruz; bu demektir ki, o daha nce hi
Arapa bilmiyordu. Bu dili Toledoda renecekti. Ama nasl bir Arapa renebilecekti?
O mntkalarda tannan Arapa, sakinlerinin diglossia diye adlandrdklar, orada o
zaman kullanlan ve bugne kadar yan yana
yaayabilen iki dildi: Genelde konuulan
Arapa halk dili ve klasik Arap yaznnn,
fu, gramer kurallarnn ok iddetle hakim
olduu yaz dili.
Dil bilen Toledolu yardmclar sorunu balamnda, bir mddet Toledoda ikamet etmi
olan Morleyli Daniel (12. yzyln son eyrei) sk sk zikredilir. Philosophia isimli eserinde, Toledolu Gerardusun Almagest evirisinde Galippus (lib) isimli bir Mozarabdan
yararlandn yazmaktadr339.
Stilistik ve terminolojik aratrma ile listede verilen 71 baln Cremonal Gerhardn
tercmesi olduunu tespit etme gibi zor bir
grev hl stesinden gelinmeyi beklemektedir. Bu listenin, lmnden sonra yaplm
olmas bir yana, onun yapt ileri srlen
evirilerin el yazmalar genelde onun adn
vermemekte, birka istisna hari, evirmen
olarak anmamaktadr. Her halkarda, listede
yer alan evirilerin hepsinin onun olmad
338 Gerards
cimo, Atti dell Accademia Pontifica de Nuovi Lincei

ierisinde (Roma) 4/1850-51 (1852)/387-493, zellikle
s. 388-391 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 79, s. 9-115, zellikle s. 10-13); Rose,
V.:Ptolemaeus und die Schule von Toledo, a.y., s. 334
(Tekrarbasm: a.y., s. 178); Sudhoff, K.: Die kurze Vita
und das Verzeichnis der Arbeiten Gerhards von Cremona,
Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig)
8/1914-15/73-82.
143
translations of astronomical texts, especially

the Almagest, Gerardo da Cremona ierisinde, ed. P. Pizzamiglio, Cremona 1992 (Annali della Biblioteca Statale e
Libreria Civica di Cremona Cilt 41, 1990), s. 71-84, zellikle s. 73-74.
339 Bkz. Rose, V.:Ptolemus und die Schule von Toledo,
a.y., s. 335-336, 348 (Tekrarbasm: a.y., 179-180, 192);
Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval science, New York 1924, s. 15, 126-127; Kunitzsch, Paul: Der
Almagest. Die Syntaxis Mathematica des Claudius Ptolemus in arabisch-lateinischer berlieferung, Wiesbaden
1974, s. 85-86.
144
G R
ihtimali yksektir340. Orada kaydedilen eserlerin says tek bir evirmen iin ok byk
grnmekte ve ele alnan alanlarn genilii, ilk
olarak 30 yalarnda Cremonadan Toledoya
gelip yerleen bir kimsenin, dhi bir bilgin
bile olsa bu kadar ok eseri Latinceye evirmi olabileceine inanmay gletirmektedir.
Bu listede dikkati eken bir baka husus da,
klidin Elementleri, Muammed b. Ms
el-rizmnin Cebiri, el-Fernnin astronomi elkitab gibi daha nce birok kez tercme edilen eserlerin isimlerinin de burada kaydedilmi olmasdr. Ancak yle bir tahminde
bulunabiliriz: Listede bulunan eserlerin belirli bir ksm gerekten Cremonal Gerhardn
yapt orijinal evirilerdir. Bunlara hacimli
ve gerekten ok nemli baz eserler dahildir; Hippokrates ve Galenin eserlerinin yan
sra Ptolemenin Almagesti, bn Snnn elnn f e-bb ve ez-Zehrvnin et-Tarf
li-men Acize an et-Tanf isimli eserinin
cerrahi blm gibi. Cremonal Gerhardn
Arapadan yapt evirinin tamamlanmasndan yaklak 25 yl nce, 1150lere doru
Almagest anonim bir evirmen tarafndan
Sicilyada dorudan doruya Yunancadan
Latinceye evirilmiti. Bir aratrmacnn
tahminine341 gre bu evirmen Carinthial
Hermann (Hermannus Dalmata) olabilir.
evirmeni kim olursa olsun Yunancadan
yaplan bu tercme Avrupada nem kazan340 Bkz.
Kunitzsch, P.: Gerards translation of astronomical texts, a.y., s. 71.

341 Bkz. Lemay, R.: Hermann de Carinthie, auteur de la
traduction sicilienne de lAlmageste partir du grec
(ca. 1150 A.D.), La diffusione delle scienze islamiche nel
medio evo europeo. Convegno internazionale ierisinde
(Roma, 2-4 ottobre 1984), Roma 1987, s. 428-484.
mamt. P. Kunitzsch342 genel olarak u izlenimi edinmi bulunuyor: Arapadan kan

eserler Avrupa Ortaanda, anti-arabizmin balangcna kadar dier eserlerden ok
daha yksek bir otoriteye nail olmutur.
Gerek evirmenin kim olduu sorusunu bir
kenara braksak da, u bulgu yine de varln korumakta: Cremonal Gerhardn yapt
ileri srlen eviriler listesinde, Toledoda
Arapadan evirilmi olan 71 kadar eserin ad
bulunmaktadr. Ayrca bu listede bulunmayan
baka evirmenler tarafndan Latinceye aktarlm eserler de vardr. Bunlar bir btn olarak deerlendirildiinde Arap-slam bilimlerinin imdiye kadar 12. yzyldaki resepsiyon
srecinin ksmi bir tablosunu ortaya karmaktadr. Avrupada bilimlerin geliiminde
bu srecin nemi imdiye dek tinsel bilimler
historiyografyasnda gereklie uygun olarak
ortaya konulmamtr.
2) Sicilya ve Gney talya zerinden

Giden Resepsiyon Yolu
Heinrich Schippergesin343, tp alanndaki
geliimi anlatrken, resepsiyon hareketinin
Gney talyadaki kltr merkezlerinden
balayp spanya, Fransa ve ngiltere zerinden maceral bir yolculuun ardndan yine
eski kltr evresine dndn, orada ilk
resepsiyon dalgasnn Salerno okulundan
ktn, orada da Constantinus Africanusun
(yaklak 1015-1087) nc rol oynadn
belirtir. Bu anlatm dikkate alndnda, 9.
yzyldan itibaren Kuzey Afrikada youn
342 Kunitzsch, P.: Gerards translation of astronomical tex-
ts, a.y., s. 73.
343 Schipperges,
dizin, a.y., s. 185.
H.: Die Assimilation der arabischen Me-
G R
bir ekilde gelitirilen tp biliminin, hemen

sonraki slam idaresi dneminde Sicilyaya,
Sicilyadan da Kta Avrupasna srayp sramam olabilecei sorusu cevaplanmay beklemektedir. Unutmamak gerekir ki,
Akdenizin bu byk ve merkezi adasnn, 9.
yzyldan 1086 ylna kadar Arap idaresinde
yksek bir kltrel ve sosyal seviyeye ulam
olduu phesizdir344.
Sicilya zerindeki Arap egemenliinin sona
ermesiyle geen iki buuk asrn oluturduu yeni dnce ve kltr, nemini hemen
yitirmemiti. Normanlarn nc kral II.
Roger (ynetimi 1130-1154)in idaresinde
Araplar hl nfusun byk bir blmn
oluturuyorlard345. Roger birok Arap altryor ve bylelikle Arap kurumlarn yeniden
organizasyonuna imkn tanyordu. Sicilyann
Mslman idaresi tarafndan tutulan kadastro kaytlar yeni dnemde de Arapa olarak
tutuluyordu346.
Mali idare organizasyonu gibi kraliyete bal
ipek imalat da, irz denilen daha nceki
Arap sistemine balanyordu. II. Rogern
Alman krallar iin talanma sembol olarak
hizmet gren paltosu da saraydaki Norman
atlyesinin bir rndr347.
Rogern Palermo ve evresinde sahip olduu saraylar ve parklar, Arap zevkinden etkilenmitir ve ksmen Arap mimari eserlerinin
ve tesislerinin kalntlarndan yaplmtr. Bu
eserler Sicilyal Arap airlere konu olmu,
onlarn beyitlerinde Roger, parklar ve saraylaryla birlikte vlmtr348.
344 Literatr iin bkz. ikilliya, Encyclopedia of Islam ier-
isinde. New Edition, Cilt 9, Leiden 1997, s. 582-591, ayrca

konuyla ilgili olarak bkz. Schack, Dietlind: Die Araber im
Reich Rogers II., Doktora Berlin 1969.
345 Schack, Dietlind: Die Araber im Reich Rogers II., a.y.,
s. 195.
346 a.e., s. 195.
347 a.e., s. 195.
348 a.e., s. 196.
145
Bugn biz sadece ara sra duymu ve yeterince

bilgi sahibi bulunmuyorsak da, II. Roger slam
dnyasnn teknolojisinden ve orada yrtlen bilimlerden ok byk lde ilhamlar
almtr. rnek olarak, onun 1142 ylnda
Palermoda ina ettirdii su saati anlabilir.
Bu saatten gnmze 87 cm. boyunda 49
cm. eninde beyaz mermer tabakas kalmtr.
Bu tabaka imdi asl yerinde bulunmamakta,
Palermodaki Palatina Cappellasnn giriinde duvara yerletirilmitir. Arapa, Yunanca
ve Latince yazlm yaztta349 II. Rogern
eserinin kant vardr. E. Wiedemannn350
Almancaya evirdii Arapa yaztta yle
deniyor: Majesteleri Yce Kral Roger, Allah
gnlerini uzatsn ve sancan desteklesin,
zaman gzlemek iin Sicilyann, Allahn
koruduu bakentinde 536 h. ylnda bir alet
imal ettirdi. Roger tarafndan yaptrlan saatin ne tr bir saat olduuna ilikin soru hakknda Arap Sicilyay ok iyi bilen Michele Amari
una iaret etmektedir: Arapa bir kaynakta
bulunan bir habere gre ayn dnemde Malta
adasnda Arap bir mhendis, hkmran iin
bir su saati yapmtr. Bunda bir kz figr
saat balarn gstermek iin bir bilyeyi metal
bir anan iine atmaktadr351.
349
Birok kez yaynland, Arapa metin iin bkz. Amari, M.: Le epigrafi arabiche di Sicilia, Blm 1, Palermo
1875, s. 39.
350 Auszge aus arabischen Enzyklopdien und Anderes (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.
V), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 37/1905/392-455, zellikle s. 412-413
(Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze ierisinde Cilt 1,
Hildesheim 1970, s. 109-172, zellikle s. 129, 130).
351 Bkz. Zekeriyy b. Muammed el-azvn: sr elBild ve-Abr el-bd, Gttingen 1848 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 198, Frankfurt 1994) s. 374;
Amari, M.: Bibliotheca arabo-sicula, Leipzig 1857 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 153, Frankfurt
1994), Arapa metin s. 142-143; Wiedemann, E.: Auszge
aus arabischen Enzyklopdien und Anderes, a.y., s. 413414 (Tekrarbasm: a.y., s. 130-131).
146
G R
Arapa bir kitabn Sicilyada yaplan bizim

bildiimiz en eski Latince evirisi tahminen
II. Rogern direktifiyle gereklemitir. Bu,
Eugenios adl bir amiral (veya Emir, amiratus regis Siciliae) tarafndan evirilmi olan
Ptolemenin optik kitabdr352. Sicilyadaki
daha eski evirilerin bilinmemesinin sebebi,
muhakkak ki ada halknn byk bir blmnn burann Hristiyanlarca geri alnmasna
dek Arapa biliyor olmalarnda yatmaktadr.
Arap bilimlerinin resepsiyonu ve teviki bakmndan II. Roger byk hizmette bulunmutur. nk onun direktifi sayesinde, destekleriyle ve bir dereceye kadar almalara bizzat
katlmasyla bir corafya eseri ve bir dnya
haritas ortaya kmtr. Bunlar, e-erf eldrsnin Nuzhet el-Mt f tir el-f
adl corafya kitab ve byk bir gm diskin zerine kaznan dnya haritasdr. Bilim
tarihinin ilgin fenomenlerinden birisi de, bu
kitabn 17. yzyla kadar Avrupada kayda
deer bir ilgi grmemi olmasdr. Buna karn dnya haritas Avrupa kartografyasn
douundan hemen ksa bir sre sonrasndan
itibaren 18. yzyla kadar ok derinden etkilemi grnyor.
Sicilyada bu orijinal ya da Latince evirilerinde Arapa eserlerden gelen ilk tek tk
tevikler, eskiden beri tannan fakat 11. yzyln bitiminden itibaren tamamen yeni bir
iliki iinde olunan komu kltr dairesinin
kltr ve bilim miraslarnn resepsiyon ve
zmsenmesinde bir kuluka devrinin emareleri olarak grlebilirler. Bugnk bak
asyla yarglayabileceimiz kadaryla, Arapslam dnyasnn nemli bilim ve kltr merkezinin hemen hemen e zamanl
352
Steinschneider, M.: Die europischen bersetzungen

aus dem Arabischen, a.y., s. 13; Haskins, C.H.: Studies in the
history of mediaeval science, New York 1924, s. 171; Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 346; Loptique
de Claude Ptolme dans la version latine daprs larabe
de lmir Eugne de Sicile, ed. A. Lejeune, Leiden 1989.
olarak 11. yzyln sonlarna doru btn

kltr mirasyla, tarihi ve bilimsel eserleri ve
baarlaryla Hristiyan-Latin kltrnn egemenliine gemesi, bilim tarihinin en nemli
tesadflerindendir. 1085 ylnda Kastilyal VI.
Alfons Toledoyu ald, 1091 ylnda I. Roger
Araplardan Sicilyay kopard. Dier yandan
1099 dan 1291 ylna kadar, Suriyenin byk
bir blm ki bunlarn arasnda Antakya
ile Kuds arasndaki kltr merkezleri de
bulunmaktadr, faslalarla birlikte yaklak
200 yllna, literatrde Dou Latinleri olarak da isimlendirilen Latin Hallarn eline
geti. Yeni ele geirilmi, veya tekrar kazanlm blgelerde ilenen bilimlerin resepsiyonu
ve zmsenmesi srecinde, Gney talya ve
Suriye kltr merkezlerinin temsilcileri, Bat
Avrupa kltr merkezlerindekilere nispetle
nemli bir avantaja sahiptiler. 10. yzylda
spanyada balayan ve sreen bir ekilde
genileyen hem eviri faaliyeti hem de yeni
elde edilen malzemenin zmsenmesi orada
uzun zamandan beri hayli ilerlemiti. Dou
Latinleri kendi alarndan, hem Avrupa kltr merkezlerinde edinilen bilgileri kendilerine mal etme, hem de, Arap-slam kltr merkezleriyle 200 yl sren temaslar esnasnda
orada bulunan fakat ok yeni katklar olmalar nedeniyle spanya zerinden Avrupaya
ulaamam kaynaklara ve yaplan baarl
ileri tanma imkn buldular.
Bat ve Kuzeybat Avrupa merkezlerinde 10.
yzyldan beri srdrlen ulalabilir, genellikle klasik eserlerin evirilme sreci -bu
sre 150 ila 200 yl boyunca hayli genilemiti- talyaya varma yolu buldu. Gney
talya blgesinde gerekletirilen eviriler,
M. Steinschneider353, Ch. H. Haskins354 ve H.
353
Steinschneider, M.: Die europischen bersetzungen

aus dem Arabischen, a.y.
354 Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval science, New York 1924, s. 155-193.
G R
Schippergesin355 almalar sayesinde bilinmektedir. Dou Latinleri zerinden geen

yeni yolda, geri bu yol bir yol olmaktan ziyade bir balant hatt idi, resepsiyon sreci yepyeni bir karakter kazand. Arap-slam bilimlerinin teori ve pratikte zirve noktasna ulat
12. ve 13. yzylda Dou Latinleri sayesinde
Akdeniz zerinden geen Gney talya ile
slam dnyas merkezleri arasnda bir kpr
olutu. Artk resepsiyon sadece her zaman
planl olarak yrtlmeyip, aksine daha ok
tesadfi olarak yryen kitap evirileriyle
snrl kalmad. Savalar yoluyla sk sk aksam olsa da yeni ilikiler altnda eskisiyle yenisiyle fakat hl bilinmeyen, bilimsel ve teknik
ara-gereleri, silahlar veya belirli kurumlar
hakknda dorudan doruya ve baarlm
kitap evirileri yerine, ieriklerini Arapa
bilen Hristiyan hocalardan renme imkan
dodu. Antakya, Urfa, Lazkiye (Laodicaea /
el-Lziiyye) ve Kuds gibi kltr merkezleri
bu esnada Dou Latinleri idaresi altnda nc
bir rol oynadlar.
Bu olgunun ksa sunumuyla, Arap bilimleri resepsiyonunun byk lde Hal
Seferleri yoluyla gerekleen temaslarn bir
sonucu olarak meydana geldii ynndeki
18. ve 19. yzylda birok kii tarafndan
kabul gren felaket teorisini bilmediim
izlenimi uyanmamaldr356. Buna kar sahip
olduum farkl grmdeki vurgu u noktadadr: Arap-slam bilimlerinin stnln
renen Hallar, resepsiyonun hayli ilerlemi evresinde 200 yl boyunca slam dnyas merkezlerinde Arap-slam bilimlerinin en
yeni almalarn, baarlarn ve ulam
355 Schipperges,
H.: Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 164-188.

356 Bkz. Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, a.y., s. 29, 37, 41, 43.
147
olduklar bilgileri dorudan doruya tanma

ve Avrupaya aktarma imknna sahip oldular. Bu olay u birka rnekle daha belirgin
klnabilir:
Kosmograf Zekeriyy b. Muammed elazvn (d. yaklak 600/1203, . 682/1283)
bize unu rivayet ediyor: el-Melik el-Kmil
zamannda Frenkler Suriyeye zmn
istedikleri baz sorular yolladlar. Bunlardan
bazlar tp, felsefe ve matematikle ilgiliydi. Suriyeli bilginler tp ve felsefeyle ilgili
sorular kendileri zdler, matematikle ilgili
olanlar ise zemediler. Fakat el-Melik elKmil btn sorularn zlmesini istedi ve
bu sorular Musulda bulunan stadmz elMufaal b. mer el-Ebherye yollad. O
geometri bilimlerinde esizdi, fakat ona da
zm zor geldi. el-Ebher problemi stad
bn Ynusa [Kemleddn, . 639/1242] gsterdi, bn Ynis problemi kafasndan geirdi
ve zd. Problem uydu: Verilen bir yayn
kiriini dar ekelim ve uzatalm, uzants
zerine yayn yzeyiyle eit olan bir kare izilebilsin. Aadaki ekilde:
el-Mufaal [el-Ebher] bu zmn ispatn bir risale halinde Suriyeye el-Melik elKmile yollamt357.
357 el-azvn: sr el-Bild ve-Abr el-bd, a.y., s. 310;
eviri ok az deiikliklerle H. Suterden alnmtr: Beitrge zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des Ostens und Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopdisten Keml ed-din ibn
148
G R
Frenklerle kastedilen onlarn Kral

Staufer hanedanndan Alman Kayseri II.
Friedrich (dnemi 1212-1250)dir, muhatab
ise 626/1292 ylnda bir uzlama sonrasnda
Kuds Friedriche terkeden Eyyubi sultan
Nireddn Muammed el-Melik el-Kmil
(d. 615-635/1218-1238)dir. Friedrichin byle
zor matematiksel bir probleme nasl ulat
sorusunu bir tarafa brakarak baka bir rnek
veriyorum:
II. Friedrich, el-Melik el-Kmile doa bilimlerine ilikin yedi soru sordu ve bunlarn,
bilginleri tarafndan cevaplandrlmasn
istedi. Sorularn bir ksmn bir fkh olan
Msrl ihbeddn Amed b. drs el-arf
(. 684/1285) doa bilimsel baka sorularla
birlikte Kitb el-stibr f-m Tudrikuhu elEbr isimli bu konuya ayrlm bir risalede
muhafaza etmitir358. II. Friedrich tarafndan
sorulmu sorulardan bazlar unlardr:
1) Krek, mzrak vb. dz cisimlerin bir blm berrak bir suya sokulduunda neden su
yzeyine doru krlm gibi grlr?
2) Sheyl Yldz (Konopus) doarken,
neden en yksek durumunda bulunduundan daha byk grnr? Halbuki bu olayn
Ynis, H. Suter: Beitrge zur Geschichte der Mathematik
bei den Griechen un den Arabern ierisinde, ed. J. Frank,
Erlangen 1922, s. 1-8, zellikle s. 3 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 77, s. 307-314,
zellikle s. 309).
358 Bkz. Wiedemann, E.: Optische Studien in Laienkreisen im 13. Jahrhundert in gypten, Eder. Jahrbuch der
Photographie ierisinde (Leipzig) 27/1913/65-72 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 2,
s. 710-717 ierisinde ve Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde, Cilt 34, s. 153-160); ayn yazar: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II.,
dem Hohenstaufen, Archiv fr Kulturgeschichte (Leipzig
ve Berlin) 11/1914/483-485 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 789-791 ierisinde ve Natural Sciences in Islam serisi ierisinde, Cilt 34, s. 173-175);
Sayl, Aydn M.: Al Qarf and his explanation of the rainbow, Isis ierisinde (Brgge) 32/1940-47/16-26 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, s. 176-186).
aklamas olarak ileri srlen nem gneyde

yoktur, nk gney blgeleri kurak lllerdir359.
nc rnek olarak II. Friedrichin Sicilya
sorular olarak bilinen felsefi nitelikli olanlar verilebilir. II. Friedrich bu sorular Muvahhidi hkmdar Abdulvid
er-Rid (d. 630-640/1232-1242)e yneltmitir. O dnemde Septede bulunan filozofsufi Abdula b. brhm bn Sebn360
(613,614?-668,669?/1216-1270) bu sorular
yantlamakla grevlendirildi. Kayserin ilk
sorusu uydu: Bilge Aristoteles btn eserlerinde dnyann ezelden beri var olduunu sylemektedir. Kimse bunun onun gr olduu konusunda kuku duymad. Eer
Aristoteles bunu ispatlad ise, ileri srd
deliller nelerdir?
kinci soru udur: Metafiziin amac nedir?
Eer varsa, onu nceleyen bilimler nelerdir?
nc soru: Kategoriler nedir? Ne tarzda
deiik bilim dallarnn anahtar olarak hizmet ederler? Saylar katr? Artrlabilir veya
azaltlabilirler mi? Burada hangi ispatlama
ve dnme metotlar gz nnde bulundurulur?
Drdnc soru: Ruhun lmszlnn, eer lmsz ise, delili nedir? Bilge
Aristoteles Afrodisiasl Alexander karsnda
nerede durmaktadr?
Beinci soru Peygamber Muhammedin bir
hadisiyle ilgilidir361.
359 E. Wiedemann tarafndan evrilmitir: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II.,

dem Hohenstaufen, a.y., s. 484 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, a.y., s. 790 ve Natural Sciences serisi, a.y., s.
174).
844.
361 Bkz. Grabmann, Martin: Kaiser Friedrich II. und sein
Verhltnis zur aristotelischen und arabischen Philosophie,
M. Grabmann: Mittelalterliches Geistesleben. Abhand-
G R
Bir Arap prense yneltilmi doa bilimsel,

felsefi hatta teolojik sorular, Hallarn slam
dnyasnn nemli bir blgesinde bulunmalar yoluyla yerel kltr mirasyla tanma
srecine ve bu miras almalaryla yepyeni bir
resepsiyon ortamnn doduuna ilikin tek
iaret deildir. Tinsel bakmdan zengin bu
atmosfere II. Friedrichin ahsi temayl,
prenslerle ve bilim adamlaryla zel olarak
bulumas hususi bir kalite kazandrmtr.
Geen son on ylda Dou Latinlerin
Filistindeki varlklarnn bilimsel yann
inceleyen birok liyakatl denemenin zel
bilimsel toplantlarda yaplm olmas362 ger-
lungen zur Geschichte der Scholastik und Mystik ierisinde, Cilt 2, Mnchen 1936, s. 103-137, zellikle s. 130-131
(Tekrarbasm: Islamic Philosophy serisi, Cilt 80, s. 275309, zellikle s. 302-303). II. Friedrichin felsefi sorularna
ilikin, Islamic Philosophy serisi, Cilt 80de (Ibn Sabn and
his philosophical correspondence with the Emperor Frederick II, Frankfurt 1999) bulunan dier almalar unlardr:
Amari, Michele: Questions philosophiques adresses aux
savants musulmans par lempereur Frdric II, Journal
asiatique (Paris), 5me srie 1/1853/240-274; Mehren,
August Ferdinand: Correspondance du philosophe soufi
Ibn Sabn Abd oul-Haqq avec lempereur Frdric II de
Hohenstaufen, publie daprs le manuscrit de la Bibliothque Bodlienne, contentant lanalyse gnrale de cette
correspondance et la traduction du quatrime trait sur
limmortalit de lme, Journal asiatique (Paris), 7 me
srie 14/1879/341-454; Ibn Sabn: Correspondance philosophique avec lempereur Frdric II de Hohenstaufen,
Cilt 1: Texte arabe publi par erafettin Yaltkaya. Avant
propos par Henry Corbin, Paris 1941 (tudes Orientales
Cilt 8); Massignon, Louis: Ibn Sabn et la critique psychologique dans lhistoire de la philosophie musulmane, Mmorial Henri Basset. Nouvelles tudes nord-africaines et
orientales ierisinde, Cilt 2, Paris 1928, s. 123-130; Lator,
Esteban: Ibn Sabn de Murcia y su Budd al-rif, AlAndalus ierisinde (Madrid ve Granada) 9/1944/371-417;
Gabrieli, Francesco: Federico II de Sicilia e Ibn Sabn de
Murcia. Las <Cuestiones sicilianas>, Miscelanea de estudios rabes y hebraicos (Granada) 4/1954/31-64.
362 rnein Crusader and Muslims in twelfth-century Syria, ed. Maya Shatzmiller, Leiden 1993; Occident et Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des Croisades. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars
1997, ed. Isabella Draelants, Anne Tihon, Baudouin von
den Abeele, Louvain 2000.
149
ekten alklanmaya deer. Daha nceleri

tercih edilen, Hallarn Arap-slam kltr
blgesi bilimlerinin ve tekniinin resepsiyonu
srecinde kayda deer bir rol olmadn
savunan gre karn ok nemli ilerlemeler kaydedildi. Son yllarda ulalan sonular, yakn gelecekte bilimler historiyografyasnda geree uygun bir tashihe ulalabilecei ynnde mit verici grnyor. Eer
Raymond Mercier363 zengin ierikli almasnda, Hallarn, matematiksel astronomi
bilgilerinin alnmasnn araclar olarak grlemeyecei kanaatine ulam ise, bu bulgu
astronomik kitaplarn evirileri anlamnda
anlalmaldr. Baz Hallarn slam dnyasndaki ikameti esnasnda orada bulunan aletlerden herhangi birisiyle karlap onu beraberinde Avrupaya gtrm olduu kesinlikle farz olunabilir. Bylece Dou Latinlerini
birok ynden aletlerin, el ara ve gerelerinin, silahlarn veya ilalarn imalinde ve kullanmnda araclar olarak nitelendirebiliriz.
Onlar bu ara ve avadanlar kitaplar okumakla deil de, Suriyedeki ikametleri esnasnda
kiisel olarak ilikilerle tanmlardr. Hal
seferlerinin astronomi alanndaki olumlu yanlarndan birisi olarak mesela, II. Friedrichin
629/1232 ylnda el-Melik el-Kmilden (veya
Ms b. Muammed el-Melik el-Erefden,
d. 629-635/1228-1237) hediye ald altn planetaryum [gezegen, gne ve dnya dizgesini
gsteren bir alet] verilebilir. II. Friedrich
daha sonralar nemli ziyaretilerine esiz bir
deere sahip, gne, ay ve yldzlarn gizemli
bir ekilde hareket ettii planetaryumunu
gsterdiinde, bunun Arap dostu Sultann
hediyesi ve bunun kendisi iin olu ve varisi
olan Kral Konraddan sonra dnyadaki en
deerli ey olduunu sylemekten byk bir
363 East and West contrasted in scientific astronomy, Occi-
dent et Proche-Orient ierisinde, a.y., s. 325-342, zellikle

s. 340.
150
G R
zevk duyuyordu364. Bu planetaryumu II.

Friedrich Venosada muhafaza ediyordu.
Benim tahminime gre alt tarafnda ekvator
kprs tayan ve Fransz tarz diye nitelenen
usturlab tipi (Katalog II, 101) ve frenk-gotik
ay takvimi (Katalog II, 170) Dou Latinleri
araclyla Bat Avrupaya gelmitir.
Bence gelecekteki bilimler historiografyasnn en ivedi devlerinden birisi, burada
bahsi geen balant yoluyla Arap kltrnden Avrupaya ulaan ara-gereler ve teknoloji konusunu aratrmaktr. Benim konuyla youn uram sonucu kazandm fikire
gre, zellikle slam dnyasnda bulunmu
veya gelitirilmi olan silahlar, olabildiince
hzl bir ekilde Hallar tarafndan alnm,
benimsenmi, kullanlm ve ayn balant yolu zerinden kayda deer bir gecikme
yaanmadan Avrupaya ulamtr.
Bunlardan birisi, Yunanlarn ve Romallarn
da ok basit halini bildikleri arbaletin (tataroku) arkl tipidir. Bu trn ayrt edici yeni
unsuru, ok bytlm olan yayn bir ark
yardmyla ok daha kolay gerilebilmesidir.
Bu tr tatar okunun 647/1249 ylnda Msrn
Manra kentinde Hallara kar kullanlm
olduu belgelenmitir (Katalog V, 94). ok
byk bir ihtimalle, Kayser II. Friedrichin
636/1239 ylnda Accon (Akk) ehrine yelken aan bir kaptan, satn almakla grevlendirdii tres bonas balistas de torno et de
duobus pedibus bu tip bir tatar okudur.
Burada dengeli mancnkda anlmaldr. Bu
Arap-slam kltr evresinde 13. yzyln balarnda ortaya km ve ksa bir sre sonra
Avrupallar tarafndan kullanlmtr. Bu
364 Bkz. Kantorowicz, Ernst: Kaiser
Friedrich der Zweite,

3. Bask Berlin 1931, Cilt 1, s. 179, Cilt 2, s. 69.
mancnk, Yunanlarn ve Sasani ranllarn

bildii ta atan basit mancnn hayli gelitirilmi trdr (Katalog V, 96).
Yine ok byk bir ihtimalle ateli silahlar bilgisi Arap-slam kltr dnyasndan
Avrupaya 13. yzyln sonuna doru veya
14. yzyl banda geldi. Bu bilgi Avrupaya
dorudan Hallarn araclyla ulamamsa, Gney talya zerinden yolunu bulmutur
(Katalog V, 101).
Muhtemelen pusulann belirli bir tipi de
Avrupaya bu yoldan getirilmitir. Bu pusula,
Hal seferlerinden birisinin katlmcs olarak nlenen Fransz bilgin Petrus Peregrinus
tarafndan 1270 ylnda yazlan bir risalede tantlyor. Petrus Peregrinus 1269 yl
Lucera kuatmasnda ok byk bir ihtimalle hazr bulunmutu. Apuli Yarmadasnda
[Gneydou talyada] bulunan bugnk
Luceraya II. Friedrich 1223 ylnda Sicilyal
Arap yakn koruyucularn yerletirmiti365.
Daha Arap bilimlerinin resepsiyonu srecine dair bugne nazaran ok daha az eyin
bilindii bir dnemde Petrus Peregrinusun
risalesinde ortaya kan bilgilerle Arapa
kaynaklar arasnda olas bir iliki hesaba
katld366. Onun tarafndan dile getirilen,
fizikal magnetizm, atalet kanunu vb. optik,
astronomi ve kimya konular bugn kolaylkla Arapa kaynaklarda tespit edilebilir.
Bu, Petrus Peregrinus tarafndan tarif edilen
pusula trleri iin de geerlidir (Katalog III,
59 vd.). Hint Okyanusunun Arap denizcilik
365
Bkz. Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus von Maricourt, sein Leben und seine Schriften (ein Beitrag zur
Roger Baco-Forschung), Archivum Franciscanum Historicum (Florenz) 4/1911/436-455, 633-643, 5/1912/22-40,
zellikle s. 450, 453, 455.
366 Bkz. Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus, a.y., s. 643;
G R
biliminin ileri seviyede gelitirilmi pusulas da 15. yzylda Gney talya zerinden
Avrupaya ulam grnyor367. Cenevizli
Christoph Kolombusun ilk corafi keif seyahatinde bu tr bir pusulay yannda tad
bilinmektedir368.
Otomatlar, usturlaplar, saatler, silahlar ve
dier ara-gerelere dair bize ulaan minyatrl Arapa el yazmalar ve bunlarn Latincebranice evirileri, Hal seferleri dneminde
-ki bu dnem slam dnyasnda okuma arzusunun ok yksek olduu bir dnemdi- bu tr
kitaplar Dou Latinlerinin ilgilerini ekmi
ve bylelikle de Avrupaya gidebilme yolu
bulmu olmaldr. llustrasyonlu eserlerden
etkilenmek iin bunlarn metinlerinin anlalmas her zaman zorunlu deildi. Arap-slam
bilimlerinin Hristiyan Avrupa kltrndeki resepsiyonuna ynelik gelecekteki aratrmalar erevesinde bana, her iki kltr
evresinden geriye kalan eserlerin bu bak
asyla karlatrlmalar pek mit verici geliyor. Conrad Kyeser (1405), Mariano Taccola
(1433), Leonardo da Vinci (1519), Georgius
Agricola (1556), Agostino Ramelli (1588)
ve Fausto Veranzio (1615) gibi yazarlarn
illustrasyonlu Latince ve talyanca eserlerinin
yer yer yaptm konsltasyonunda, Arapa
kaynaklardan geni apta etkilenmi olmalar
gerektii kanaatine ulatm.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyon ve zmsenmesinin talya zerinden geen ikinci
yoluna dair belirli bir tasavvuru oluturmak
iin sunulan misallere, son olarak, etkileri ve
Horst, Eberhard: Der Sultan von Lucera. Friedrich II. und
der Islam, Freiburg vd. 1997, s. 46-49.
368 a.e., Cilt 11, s. 253; Balmer, Heinz: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis der Erdmagnetismus Zrich 1956,
s. 79 vd.
151
almalarna yakn tarihli almalarda iaret

edilmi bilginden bahsedilecektir. Bunlar
Antakyal Stephanus (12. yzyln birinci yars), Fibonacci olarak tannan Pisal Leonardo
(yaklak 1170-yaklak 1240) ve Antakyal
Theodorus (. 1250)dur.
Antakyal Stephanus aslen Pisaldr ve muhtemelen Hal Seferleri erevesinde amcasnn patrik olarak grev yapt Antakyaya gitmi, orada Arapa renmi ve Constantinus
Africanus tarafndan tam olarak evirilmeyen Al b. el-Abbs el-Mecs (. 4./10.
yzyln son eyrei)nin evirmenin kendi
eseriymi gibi tedavlde bulunan elkitabn
yeniden evirme iini stlenmitir. ok byk
bir olaslkla Stephanus ilk olarak Antakyada
orijinalini grdnde Liber pantegninin
Constantinus Africanusun telifi olmadn
fark etmiti369. Liber Mamonis370 isimli bir
baka kitapta Stephanus Arap bilimlerinin
zmseyicisi olarak belirmektedir. Bu astronomi kitabnda, bir Arap ncsn, ismini zikretmese de, takip ettiini sylemekten ekinmemektedir. lgin olan rakamlarn
Arapa tarznda verilmeleridir371.
369 Bkz. Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen

Medizin, a.y., s. 34-37; Bkz. Talbot, Ch.H.: Dictionary of
Scientific Biography ierisinde, Cilt 13, New York 1976,
s. 38-39; Burnett, Charles: Antioch as a link between Arabic and Latin culture in the twelfth and thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts scientifiques au
temps des Croisades. Actes du colloques de Louvain-laNeuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde, ed. I. Draelants, A.
Tihon und B. van den Abeele, [Turnhout:] Brepols 2000,
s. 1-78, zellikle s. 6.
370 Haskins, C.H.: Studies in the history of medieval science, New York 1924, s. 98-103; Burnett, Charles: Antioch
as a link between Arabic and Latin culture in the twelfth
and thirteenth centuries, a.y., s. 13.
371 Bkz. Lemay, R.: De la scolastique lhistoire par le
truchement de la philologie: itinraire dun mdiviste en-
152
G R
12. yzyl Hristiyan bilginleri arasnda ncil

aratrmalar iin Yunanca ve branice tevik
edilirken Stephanus, kiinin hem beden hem
de ruhu iin gda bulabilecei arabica veritas
(Arap bilimleri gerei)dan bahsetmektedir372.
Pisal Leonardo Fibonacci373, Antakyal
Theodorus ile birlikte Kayser II. Friedrichin
bilginler halkasndadr ve Hristiyan batnn
ilk byk matematikisi olarak kabul edilir.
1192 ylndan beri Bugia (Bicye, bugnk
Cezairde)da bulunan Pisa ticaret kolonisi bakannn olu olarak Arap bilginlerle
temasa gemek iin ya babasnn eliinde ya da yalnz bana Msra, Suriyeye,
Yunanistana, Sicilyaya Gney Fransaya
seyahat imkan bulmutu. Pisaya geri dndkten sonra aritmetik, cebir ve geometriye dair be kitap yazd. Bunlar konularnda Latince yazlan ilk eserler olmasalar da
canllklar ve ok ynllkleriyle kendilerini gstermektedir. Bu eserlerin zel nemi,
yazarnn birinci ve ikinci dereceden denklemleri kendi dnemine kadar bilinmeyen
bir mkemmellikte ve aklkta ele almasdr.
Hi kuku yok ki onun kulland kaynaklar
Arapa eserlerin evirileridir. Ayrca Pisal
Leonardonun Cezairdeki ikameti esnasnda
ve dier Arap lkeleri ziyaretinde matematik
eserlerini orijinallerinden tanm ve sonra
Pisaya beraberinde getirmi olmas ihtimal
d deildir. Arap matematiinin resepsiyonu ve zmsenmesi tarihindeki yeri, Arapa
tre Europe et Islam, La diffusone delle scienze islamiche

nel medio evo europeo. Convegno internazionale dellAccademia Nazionale dei Lincei ierisinde, Ror 1987, s. 399535, zellikle 471-472; Burnett, Ch.: a.y., s. 13
372 Burnett, Ch.: a.y., s. 18-19.
373 Bkz. Vogel, Kurt: Dictionary of Scientific Biography
ierisinde, Cilt 4, New York 1971, s. 604-613.
kaynaklarnn konu ve malzemelerini, kendinden problemler ekledii ihtimali inkar

edilememekle beraber hayrete drc
bir ahenkte kompoze ederek Latin okuyucuya tamasnda grlebilir. Bu almada o
elbette Arap-slam matematiinin kendisinin
malumu olan nemli btn sonu ve problemlerini ele alm deildir. Sunumunun yksek kalitesi aritmetik ve onluk deer sistemi
temelindeki cebirle alakaldr.
Fibonacci grld kadaryla sfr kavramn
cephirum eklinde Arapa fr kelimesinden
alm ilk matematikidir (bundan da italyanca
zero olmutur)374.
1202 ylnda saylarla paydalar ayran kesir
izgisi ilk olarak onda grlyor. Bundan
onun kesir izgisini Bat Arap matematikilerinden rendii sonucuna varlabilir, mesela kesir izgisi Eb Zekeriyy Muammed
b. Abdullh b Ayy el-r375 (6./12.
yzyl)da kendini gsteriyor376.
Leonardonun Avrupal adalarna gre
ok daha yksek bir matematik seviyesine
ulamasnn aklamas, onun bir yandan
Arap-slam lkelerinde nispeten uzun saylabilecek ikameti srasnda Avrupaya henz
ulamayan kaynaklarla tanabilmesinde,
dier yandan da Arap-slam matematikileriyle temasnda dersler ve tartmalarla ok
zel bir tarzda konuyu kavrayn keskinletirme ansna sahip olmasnda aranabilir. Leonardonun zel durumunu Raymond
374 Bkz.
Juschkewitsch, A. P.: Geschichte der Mathematik

im Mittelalter, Basel 1964, s. 351.
375 Bkz. Suter, H.: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, s. 197-198.
376 Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Eb Zakarj
el-ar, Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig)
3. seri, 2/1901/12-40, zellikle 19 (Tekrarbasm: Islamic
322-360, zellikle 339); Juschkewitsch, A. P.: Geschichte
der Mathematik im Mittelalter, Basel 1964, s. 366.
G R
Mercier377 kendi bak asndan u ifadelerle

betimlemektedir: 12. yzyln Latin dnyas
o kadar ok avantajl durumda bulunmuyordu. Bilginin intikali orada,hemen hemen
tamamen kitaplar yoluyla, hatta Latince tercmelerin Toledoda yahut Endlsn herhangi bir yerinde yapld hallerde bile. Onlarn
oralarda Arapa veya branice konuulan
dnyada yaayan matematikilerle ok az
temasta olmalar gerekiyor. 13. yzylda Pisa'l
Leonardo (Fibonacci) bir istisna gibi grnyor; o bizim anlaymza gre Mslman
Kuzey Afrikada Bicaye (Cezair)de matematikle uraan toplulukla temas halindeydi.
Onun ortaya koyduu parlak yaratc eser
Latin dnyasnda ayet yaayan bilginlerle
temas kurulabilse, neler yaplabileceini gsteriyor. 12. yzyldan 16. yzyla kadar Latin
bilimler tarihi, geni apta bir kitaptan renme mcadelesidir. Ancak bu uzun devrenin
sonuna doru Avrupallar bilim konularnn
gerek stadlar olarak mahade edebiliyoruz.
Arap-slam bilimlerinin Sicilya ve talya
yoluyla resepsiyonuna katkda bulunmu
bilginlerden ncs olarak Antakyal
Theodorus anlacaktr. Daha nce ad geen
iki bilginin aksine o Pisal deildir, Sicilyada
bilim adam ve danman olarak bir sre
Kayser II. Friedrichin hizmetinde bulunan bir Hristiyan Araptr. Hayat hakknda Suriyeli Hristiyan bilgin Eb el-Ferec
bn el-br (Barhebreus, . 1286) farkl din
mensubu bilginlerin bir arada yaama ve
almalarnn canl bir tablosunu aktaran
ve slam dnyasndaki bu temel bilginlik zelliinin Hallarn hakimiyetinde de
devam ettiini gsteren ilgin bir sunum-
377 East
s. 326.
and West contrasted in scientific astronomy, a.y.,
153
da bulunmaktadr. Barhebreusun378 tasviri

yledir379: Jakobist bir Hristiyan olan
Sur el-Ank [Antakyal Theodorus],
Antakyada Sryanicede, Latincede ve eskilerin bilimlerinde kendini mkemmelletirdi.
Daha sonra Musula gitti ve Kemleddn
b. Ynusun yannda el-Frbnin, bn
Snnn, klidin eserlerini ve Almagesti
okudu. Sonra Antakyaya dnd, fakat daha
fazla bilgiye burada ulaamayacan anlad. Bylece Musula Kemleddn b. Ynusa
tekrar gitti ve orada bilgisini derinletirdi.
Daha sonra Badata gitti ve orada tp biliminde mkemmelleti. Sultan Alaaddin
Keykubat (d. 618-634/1120-1237)n hizmetinde bulunmak istedi, fakat Sultan oral olmad.
Bylece Ermenistana gitti ve Kral tim380
(I. Heum)in olu Konstantinin hizmetinde
bulunmaya alt. Fakat buradaki ortam ho
bulmad ve bu yzden, Frank imparatorunun
orada bulunan elisiyle birlikte onun yanna
gitti. mparator onu byk bir tevecchle karlad, ona byk sayg gsterdi, hatta btn
bir ehri ve evresini tmar olarak balar.
Arap bilimlerindeki salam temelli bilgisiyle bu ok ynl bilginin II. Friedrichin
sarayna alnmasndan ksa bir sre sonra
orada hakim bilimsel hayatta ok ileri bir
konuma ulat anlalyor. Hakl olarak
onun, Kayserin el-Melik el-Kmile veya
378 Tar
Mutaar ed-Duvel, Ed. ln, Beirut 1890, s.

477-478.
379 Suter, H.:Beitrge zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des Ostens und
Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopdisten
Keml ed-din ibn Ynis, a.y., s. 8 (Tekrarbasm: a.y., s. 314)
ok az deiiklikler yaplmtr. ngilizce evisirisi, Burnett,
Ch.: Master Theodore, Frederick IIs philosopher, Frederico II e le nuove cultur. Atti del XXXI Convegno storico
internazionale, Todi, 9-12 ottobre 1994, Spoleto 1995, s.
225-285, zellikle s. 228-229.
380 Bkz. Burnett, Ch.: Master Theodore, a.y., s. 232.
154
G R
bn Sebne matematiksel, doa bilimsel ve

felsefi sorular yollamasnda nemli lde
etkili olduu sylenebilir. Bu balamda Pisal
Leonardonun Theodorusla matematiksel problemler hakknda yazm olmalar
manidardr. Leonardo ona, birinci dereceden belirsiz denklemlerle ilgili problemler
ieren bir mektup yollamtr: Theodorus
da Leonardoya ikinci dereceden belirsiz analitikten bir problem yollad. Bu problemi
Leonardo Liber quadratorum isimli eserinde
zd381.
Kukusuz Theodorus Arapa eserler hakkndaki bilgilerin Sicilya ve Gney talyada
yaylmasnda nemli bir rol oynamtr. Onun
Kayser iin bir ahincilik kitabn Latinceye
evirdiini bilmekteyiz. Bu eser Moamin382
adyla gnmze ulamtr ve byk lde
veterinerlik karakteri tamaktadr. Arapa
orijinalinin (ki bugne kadar bulunamamtr), eyrek yzyl sonra X. Alfonsun direktifiyle spanyolcaya evrilmi olan Arapa
ahincilik kitabnn orijinalle383 ok sk
bir yaknlkta bulunduu tahmin olunabilir. Kayserin bu ve dier kaynaklar yannda
kendi tecrbelerine dayanarak ve kendi ifadesiyle byk bir masrafla sarayna getirttii Arap ahincilerin de etkisiyle De arte
venandi cum avibus384 (Kularla Avlanma
Sanatna Dair) adl zarif bir eseri kaleme

alm olmas artc deildir.
3) Resepsiyonun Bizans zerinden

Giden Yolu
Arap-slam bilimlerinin bu resepsiyon yolu
slam dnyasnn merkezinden ve dousundan Bizansa oradan da Avrupaya uzanmaktadr. Yaklak 130 yl nce Herman
Usener385 Arapa ve Farsa eserlerin Avrupa
ktphanelerindeki Bizans tercmelerine
dikkat ekmiti386. Bunun ardndan bilimsel
aratrmalar zaman zaman Arapa kitaplarn
Bizans Yunancas evirileri sorusuna ilgi gsterdi. Mesela bir fabl koleksiyonu olan Kelle
ve Dimnenin Symeon Seth387 (11. yzyln
sonu) tarafndan, Abdullh b. Muaffa (.
369/979)nn orta Farsadan derledii Arapa
versiyonuna gre yaplm evirisi ve Amed
b. brhm bn el-Cezzr388 (. 369/979)n tp
eseri Zd el-Musfirin evirisi -ki bu eserin
evirmeninin dier Arapa kaynaklar bildii
anlalmakta389- rnek gsterilebilir.
Uzun bir fasladan sonra Arap-slam bilimlerinin Bizansta bilinmesine ilikin soru,
zellikle Otto Neugebauerin bir Vatikan el
yazmasnda bir astronomi kitabnn Yunanca
evirisinde gezegenlerin ifte ek yrngele-
381 Suter, H.:Beitrge
zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II., a.y., s. 8 (Tekrarbasm: a.y., s. 314).

382 Die Falkenheilkunde des Moamin im Spiegel ihrer
volgarizzamenti. Cilt 1: Glessgen, Martin-Dietrich: Edition der neapolitanischen und der toskanischen Version mit
philologischem Kommentar, Tbingen 1996 (Zeitschrift
fr romanische Philologie, Beiheft 269); Kr. Burnett,
Ch.: a.e., s. 239.
383 Muammed b. Abdullh b. mer bn el-Bzyr (3./9.
yzyl, Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 193, Cilt 7, s. 154,
329); spanyolca eviri: Libro de los animales que cazan,
ed. J.M. Fradejas Rueda, Madrid 1987; Burnett, Ch.: a.e.,
s. 240.
384 Birok edisyonu ve tpkbasm vardr, en eski edisyonu,
Willemsen, Carl Arnold: Friderici Romanorum Imperatoris Secundi De arte venandi cum avibus, 2 Cilt, Leipzig
1942; Tpkbasm Graz 1969, esere yaplm yorumlardan
oluan cilt, Willemsen, C.A.: Kaiser Friedrich der Zweite,
ber die Kunst mit Vgeln zu jagen, Frankfurt 1970.
385 Ad historiam astronomi symbola, Bonn 1876.

387 Bkz. Krumbacher, Karl: Geschichte der byzantinischen
Litteratur von Justinian bis zum Ende des Ostrmischen

Reiches /527-1453), 2. Bask, Mnih 1897 (Tekrarbasm:
Newe York 1970) s. 896; Sarton, G.: Introduction, a.y.,
Cilt 1, s. 771.
389 Bkz. Daremberg, Charles: Recherches sur un ouvrage
qui a pour titre Zad el-Mouafir, en arabe, phodes, en
grec, Viatique, en latin, et qui est attribu, dans les textes
arabes et grecs, Abou Djafar, et, dans le texte latin,
Constantin, Archives des missions scientifiques et littraires, choix de rapports et instructions (Paris) 2/1851/490527, zellikle 505 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
ierisinde Cilt, 39, s. 1-38, zellikle s. 16).
G R
rinin modelini bulmasndan sonra390, bilim

tarihilerinin dikkatini ekti. Bu, o zaman
birka yldr ispatlanan ve Kopernikin,
Ptolemenin Almagesti yoluyla gezegenlerin
zedelenmi olan ayn zaman ierisinde daima
ayn uzaklklar geride braktklar prensibini
yeniden salama denemesindeki Arap-slam
astronomlarnn etkilerine ilikin soruyu
cevaplandrma yolunu at391.
Otto Neugebauerin392 ve E.S. Kennedynin393
n almalarnn ardndan, sonraki dnem
aratrmaclar, slam astronomisinin en yeni
gezegen teorileri hakknda, ilgili Arapa ve
zellikle Farsa kitaplarn Bizans versiyonlar zerinden Avrupaya ulatklar kanaatine varmlardr. O zamandan beri David
Pingree (Brown University), Joseph Mogenet
(Louvain) ve ardl Anne Tihon ( Louvain)
tarafndan yaplan birok aratrma-inceleme
ve metin edisyonlar Arap astronomisinin ve
astrolojisinin Bizansllardaki resepsiyonuna
dair bilgimizi kayda deer lde geniletmitir.
1976 ylna kadar kazanlm sonular ortaya koymaya ynelik bir denemesinde Mogenet394 kendine u soruyu sormaktadr: 9. ve 14. yzyllar arasnda Bizansllarn
Arap astronomisine kar tutumunda ne
390 Bkz. Kennedy, Edward S.: Planetary
theory in the medieval Near East and its transmission to Europe, Oriente
e Occidente in medioevo: filosofia e scienze. Convegno
internazionale ierisinde, [Roma] 9-15 aprile 1969, Rom
1971, s. 595-604, zellikle s. 602.
392 Studies in Byzantine astronomical terminology, Philadelphia 1960 (Transaction of the American Philosophical
Society, Cilt 50, Ksm 2).
393 Late medieval planetary theory, Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378.
394 Linfluence de lastronomie arabe Byzance de XIVe
sicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II
(1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/45-55, zellikle s. 45.
155
lde genel kabulden ve ne lde kar

koymaktan bahsedilebilir? Kendisiyle birlikte
Louvaindeki aratrmaclar, Bizanslarn bu
yoldaki davrann iki evreye ayrmaya meyletmilerdir: lk evrenin 9. yzyldan 13. yzyla kadar, ikinci evrenin ise 13. yzyldan 14.
yzyla kadar devam ettiini dnyorlar.
kinci evre bilimsel alanda, Arap-slam bilimleriyle temasn kesin bir rol oynad bir tr
Rnesansn meydana geldiini dnyorlar395. Mogenetye gre geleneksel olarak
niteledii ve astronominin astrolojiden daha
az ilgi grd ilk evrede de slam bilimleri
etkilerini gstermitir396. Mogenetnin ardl Anne Tihon ilk evredeki astronomik ve
astrolojik uralarn karakterletirmesinde,
iki akmdan bahsederek belirli tarzda bir
ayrmsayc bak asna ulamtr. lk akm
gerekten baz bilgi unsurlarn almakla kalmtr. kinci akmn belirleyici zellii ise,
slam astronomisinde oluturulan izelgelerin alnmasdr397.
u anki bilgimize gre, Bizansllarn Arap
astronomisiyle tanklklarna ynelik en
eski kant 1032 ylndan Almageste yaplm erh-haiye karm yorumlardr398. Bu
almann anonim yazar, Ptoleme astronomisiyle yenilerin () astronomisi arasnda -ki bundan Arap astronomlarn kasdetmektedir- bir karlatrma giriiminde bulunmaktadr399. Yazar adnda
395 a.e., 46.

396 a.e., 48 vd.
397 Les textes
astronomiques arabes imports Byzance

aux XIe sicles, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifiques au temps des Croisades, a.y., s. 313-324, zellikle s. 316.
398 Mogenet, J.: Une scolie indite du Vat. Gr. 1594 sur
les rapports entre lastronomie arabe et Byzance, Osiris
ierisinde (Brgge) 14/1962/198-221.
399 Tihon, Anne: Lastronomie byzantine (du Ve au XVe
sicle), Byzantion ierisinde (Brksel) 51/1981/603-624,
zellikle s. 611.
156
G R
ki bir kimsenin izelgelerini kullanmaktadr. Bugn bu ahsn Eb el-sm Al b.

el-Alem el-Badd400 (. 375/985) olduu
bilinmektedir401.
En eski ikinci kant 1072 ylndandr. Bu,
abe el-sib402 (. 3./9. yzyln sonu)in
Zc adl eserinden, Amed b. el-Musenn403
(5./11. yzyl)nn Muammed b. Ms elrizm404 (3./9. yzyln ilk yars)nin Zcine
yazd erhden ve Arapa astrolojik bir kitaptan405 derlenmi olan Yunanca anonim bir
kompilasyondur. Bu el yazmasnn en nemli
yan udur: Burada Yunanca bir metinde
ilk defa (abein Zcine dayanarak) sins
ve ters sins fonksiyonlar ortaya kmaktadr406.
Konumuz iin hayli aydnlatc olan 12. yzyln sonundan daha gen bir kompilasyon
Codex Vat. Gr. 1056da bulunmaktadr407.
Geneli itibariyle astrolojik ierikli bu kompilasyonda yaklak 20 Arap, Hint ve sahteHint yazarn ad gemektedir408. zellikle elrizm, abe el-sib, Kyr b. Lebbn
ve Al b. Abdurramn bn Ynusun
kim izelgeleri vurgulanarak bahsedilmektedir. Bu kompilasyonun yldz tablosuna ynelik incelemesinde Paul Kunitzsch409
Arap-slam kkenine dair tartlmaz bir
iaret bulmutur. Yldz adlarna ynelik
de u tespitte bulunmaktadr: Geri yldz
isimleri Yunanca ifade edilmilerse de, sk sk
Yunanca veya Ptolemenin kulland tanmlamalar yerine Arapa isimlerin motomot
evirisinden ibarettir410.
Bu kompilasyon ayrca, birok Arapa terimin
Yunan alfabesiyle (=ub gibi) aynen
alnd bir usturlap risalesinin evirisini iermektedir411.
Bu balamda bilinen tek Bizans usturlabndan da bahsedilmelidir412. Bresciadaki
Museo dellEt Cristiana mzesinde bulunan
alet, arka tarafna kaznm bir nota gre
1062 ylnda Sergio adl Fars kkenli bir
konsl iin imal edilmi olduu belirtiliyor.
Bizansllarn 11. yzylda gkyz gzlemlerinde usturlap kullandklar kesin olarak
kabul edilebilmesine ramen, baz olgular,
bu aletin kuku duyulmakszn Bizansl
olarak nitelendirilmesini engellemektedir.
lkin, (Vega) sabit yldz Arap tarzyla
400
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 215-216; Mercier, Raymond: The parameters of the Zj of Ibn al-Alam, Archives
internationales dhistoire des sciences ierisinde (Roma)
39/1989/22-50.
401 Tihon, Anne: Sur lidenti de lastronome Alim, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde
(Roma) 39/1989/3-21.
403 a.e., Cilt 6, s. 142.
404 a.e., Cilt 6, s. 140-143.
405 Bkz. Neugebauer, Otto: Commentary on the astronomical treatise Par.gr. 2425, Brksel 1969; Jones, Alexander: An eleventh-century manual of Arabo-Byzantine astronomy, Amsterdam 1987; Mogenet, J.: Linfluence de
lastronomie arabe Byzance, a.y., s. 49-50; Tihon, Anne:
Les textes astronomique arabes imports Byzance, a.y.,
s. 316, 318.
406 Tihon, Anne: a.e., s. 318.
407 Catalogus codicum astrologorum graecorum, Cilt 5,
Ksm 3, Brksel 1904, s. 7-64.
408 Bkz. Tihon, Anne: L astronomie byzantine, a.y., s. 612;
ayn yazar: Tables islamiques Byzance, Byzantion ierisinde (Brksel) 60/1990/401-425, zellikle s. 405-413.
409 Die arabische Herkunft von zwei Sternverzeichnissen in
cod. Vat. gr. 1056, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 120/1970/281287, zellikle s. 282.
410 a.e., s. 282.
411 Bkz. Tihon, Anne: Tables islamiques Byzance, a.y.,
s. 406.
412 Bkz. Dalton, O.M.: The Byzantine astrolabe at Brescia, Proceedings of the British Academy ierisinde, Cilt
12, Londra 1926, s. 133-146, 3 Resim; Gunther, R.: The
Astrolabes of the World, a.y., s. 104-108; Stautz, Burkhard:
Die frheste bekannte Formgebung der Astrolabien, Ad
radices. Festband zum fnfzigjhrigen Bestehen des Instituts fr Geschichte der Naturwissenschaften der Johann
Wolfgang Goethe-Universitt Frankfurt am Main ierisinde, ed. Anton von Gotstedter, Stuttgart 1994, s. 315-328,
zellikle 319-320; ayn yazar: Die Astrolabiensammlung
des Deutschen Museums und des Bayerischen Nationalmuseums, Mnih 1999, s. 11; Tihon, Anne: Les textes astronomique arabes imports Byzance, a.y., s. 323.
G R
Avrupada 10. yzyldan beri rastland gibi

bir ku formunda (en-Nasr el-Vi = den
kartal) tasvir edilmitir413. kincisi, Bizans
(=Konstantinopel)n enlemi olarak verilen
41 deeri, usturlabn i diskinde bulunan
tarihi pheli klmaktadr. Bizansn Ptoleme
Corafyasndaki enlemi 43 dir ve erken
dnem Arap corafyaclarnda ise 45 dir ve
ilk kez 13. yzyln sonuna doru 41 olarak
(bugnk deeri 41 02 dr) dzeltilmitir.
nc olarak, usturlabn (ana para diye
adlandrlan ksmnn) arka yznde drtl
bir tanjant quadrant vardr ve kenardaki
cetvelle birlikte st ste bindirilii ile, daha
sonra mdahale eden bir el tarafndan ilendii izlenimi uyandrmaktadr. Bu esnada,
abe (3./9. yzyl)den beri bilinen tanjant
fonksiyonu ilk kez 11. yzyln ilk yarsndan
itibaren tanjant quadrant olarak usturlabn
arka yznde karlalmaya balamtr. Sabit
yldz isimlerinin Almagesttekilerle rtmesi
ve Arapa olmamas bu usturlabn ya iin
bir dayanak tekil etmez. Bizansllar uzun
zamandan beri Almageste ve verdii bilgilere
yabanc deillerdi. rmcek (ankebt) diye
adlandrlan n diskle 14 yldzn pozisyonlarnda esas olarak alnan burlar dairesindeki
kesime noktasnn kesime deeri olarak 66
yl iin 1 lik deer, Yunan deil Arap-slam
kkenlidir. Ksacas bu usturlap, stilinde ve
ayrntl unsurlarnda tamamen Arap-slam
dnyasnn maldr. Burada Bizansl olan
sadece kaznan isimlerin ve dier ifadelerin
dilidir. Bu durum, o dnemdeki Bizans astronomi yaznnn kark kkenli ve tarihe aykr
karakterini gstermektedir.
11. ve 12. yzylda Arap dilindeki astronomik almalarn Bizansa girme srecinin
gerekten baarl bir ekilde yrmesinden
sonra Konstantinopelde kurulan Latin Hal
Devleti (1204-1261) yznden sadece dier
413 Kunitzsch,
Paul ve Smart, Tim: Short guide to modern

star names and their derivations, Wiesbaden 1986, s. 4344.
157
geliim hareketi sekteye uramakla kalmam

ayn zamanda o dneme dein oluturulan
literatr ortadan kaybolmutur414. Fakat 13.
yzyldan 14. yzyla gei dnemecinde ArapFars bilimine ynelik yeni bir ilginin kendini
belirgin klmas iin ok uzun zaman gemesi
gerekmedi. Bu sefer Konstantinopele gtren yol doudan gelmekteydi.
Badatn 656/1258 ylndaki ele geirilmesinden hemen sonra, Cengiz Hann torunu
Hlagu, Urmiye Glnn yaklak 30 km.
gneydousunda bulunan Mera kentine
yerleti ve orada evrensel bilgin Nareddn
e-snin idaresinde zel olarak ina edilmi yapsyla byk bir gzlem evi kurdurdu (Katalog II, 28). Mool dneminde
Mera nemli bir Hristiyan nfusa sahipti ve Bizans idaresinde bulunan Karadeniz
kysndaki Trapezuntla (Trabzon) ve bu
ehir zerinden Konstantinopel ile canl bir
iliki ierisinde bulunuyordu. Bu ehirlerle
olan mnasebet, Hlagunun ardl Abaa
Han 663/1265 ylnda Tebrizi bakent ilan
ettiinde daha da byd. Evrensel bilgin
Rededdn Falallh e-abb (. 718/1318)
burada lhanl zn (694-703/1295-1304)
ve Olcaytu (703-716/1304-1306) idaresi altnda vezir-i azam olarak alt dnemde
Tebriz nemli bir bilim merkezine dnt.
Dnce tarihinin en nemli ahslarndan
olan Rededdn, dneminin sadece efsanevi
bir ahsiyeti olmakla kalmad, ayn zamanda
Tebrizi, doudan ve batdan gelen bilginlerin bir vatan ve farkl kltr tamsilcilerinin
buluma noktas grdkleri bir dnya kenti ve
bilim-sanat merkezi yapt. Bize ulaan eserleri kentin kltrel ve bilimsel hayatna ilikin
canl bir tablo sunmaktadr.
ehrin bizzat Rededdn tarafndan ina ettirilen Reb-i Red veya ehristn-i Red
ksm hakknda yine onun tarafndan yaplan
414 Bkz. Tihon, Anne: Les
textes astronomique arabes

imports Byzance, a.y., s. 324.
158
G R
ve gnmz aratrmalarnn tantt vakf

defterinde ayrntl bilgiler edinmekteyiz.
1940l yllardan itibaren Rededdnin hayatn ve eserlerini aratrmay kendisine dev
edinen Avusturyal oryantalist Karl Jahn415
bu belge hakknda u bilgileri aktarmaktadr:
Ad geen vakf defterinden unlar reniyoruz: Reb-i Red, Rededdnin hem
randa hem de Anadoluda kurduu farkl
din vakflarn gelirleriyle varln srdrmtr. lgin olan ise zellikle Reb-i Red
semtinin organizasyon yapsdr. Buna gre,
farkl milletlere mensup ok sayda sanat
ve zenaatkar, vakf ynetiminin gzetiminde
belirli bir karlkla burada yayor ve alyordu. ok saydaki Trkler bir yana burada
alanlar Yunanlar, Grcler, Ermeniler,
Hintliler, Ruslar, Zenciler ve dier millet
mensuplarndan olumaktayd...
Rededdnin verdii bilgiye gre, eitimretim ve aratrma kurumlarnda lhanllar
Devletinin deiik blgelerinden gelen 60007000 renci eitim-retim grmekteydi ve
masraflar devlet tarafndan karlanyordu.
400den fazla bilim adam kendi meskenlerinde ikamet ediyorlard ve gnlk yaamn
skntlarndan uzak bir ekilde kendilerini
sadece aratrmaya ve ders vermeye adayabiliyorlard416.
Tebriz ehrinin Rededdn tarafndan ilerletilen ticari ve bilimsel faaliyetlerdeki nemli
rolne ilikin daha fazla bilgiyi slam dnyasndan ve slam dnyas dndan ahsi-
415
Tbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum zwischen

Ost und West, Anzeiger der sterreichischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde, Philologisch-historische
Klasse 105, Nr. 16, Wien 1968, s. 201-211, zellikle 208209.
416 a.e., s. 211.
yetlerle yapt yazmalar417 iermektedir.

Bu yazmalardan, Reb-i Red semtinin
farkl milletlere mensup gruplar iin ikamet
yeri olarak kurulduunu ve Anadoluda bir
blgenin valiliini yapan olu Celleddnin
aa yukar 40 Yunan aileyi Bizansllara
ayrlm blgeye yerlemeye ikna etmek iin
grevlendirildiini renmekteyiz. Ayrca,
Konstantinopel ve Venedikin lhanllara
vergi dediklerini ve Rededdnin de bunu
rencilerin masraflar iin kullandn da
renmekteyiz418.
Tebrizin o dnemdeki nemine ilikin bir
baka kant Z.V. Togan nceki yzyln ortalarnda Rededdnin yazmalarndan bir
blm olan el-Esile ve-el-Ecvibe (Sorular ve
Cevaplar)de bulmutur. Bu sorular ve cevaplar, lhanllar ile Bizans arasndaki bilimsel
ilikinin imdiye kadar bilinmeyen derecede sk olduunu aka ortaya koymaktadr.
Mesela, Rededdnin hizmetinde bulunan
bir Bizansl filozof-doktor, Rededdnin
Basileus (muhtemelen Andronikos II.
Palaiologos, d. 1282-1328)un sorularna
verdii cevaplar Farsadan Yunancaya
evirmitir. Rededdnin bilimlerdeki olaanstln Kaysere izah etmek ve vurgulamak iin yle demektedir: ayet bugn
Aristoteles, Platon ve dier byk Yunan
filozoflar yaasalard, onun rencisi saylmaktan byk bir gurur duyarlard419.
417 Muktebt-i
Raid, ed. M. ef, Lahor 1947, s. 63, vgl.

Togan Z.V.: lhanllarla Bizans arasndaki kltr mnasebetlerine dair bir vesika (A document concerning cultural relations between the Ilkhanide and Byzantiens), slam Tetkikleri Enstits Derisi ierisinde (stanbul) Cilt 3
(1966), s. 1-39, zellikle s. 2.
418 Muktebt-i Raid, a.y., s. 319; Togan Z.V.: a.y., s. 2.
419 Rededdn: el-Esile ve-el-Ecvibe, yazma stanbul,
Ayasofya 2180, 264b-265a; Togan Z.V.: lhanllarla Bizans arasndaki kltr mnasebetlerine dair bir vesika,
a.y., s. 5.
G R
Arapa ve Farsa redaksiyonunda bize ulaan Sorular ve Cevaplar, arlkl olarak

felsefi, teolojik ve tbbi ieriklidir. Farsa
redaksiyonu 1966 ylnda Z.V. Togan tarafndan kk bir inceleme eklenerek tpkbasm
olarak yaynlanmtr. Srf bu yazmalara
ynelik bir modern almann olup olmadn bilmiyorum.
H. Usenerin denemesinden beri Bizans bilim
tarihine ilikin yrtlen yeni aratrmalar
genellikle astronomi ve astroloji zerinde
toplanmaktadr. Bu konu zerindeki 20. yzyln ikinci yarsndaki incelemeler bizi 14.
yzyln ilk yarsnda gerekleen zellikle
astronomik eserlerin Farsadan evirilme
dalgas hakknda aydnlatyor. Tercme edilen eserlerin ou bu arada yaynlanm veya
incelenmitir420.
Farsadan Yunancaya eviri hareketini
George Sarton 1947 ylnda Fars Rnesans
olarak nitelemekteydi, bu ona gre ayn
zamanda Arap Rnesans olarak da nitelendirilebilirdi421. Karl Krumbacher422 bu
harekette bilimsel eserlerin geri hicretinin
en ilgin rneklerinden birisini grmekteydi, ve yine ona gre ilk olarak Yunanlar,
ancak Arap-Fars araclyla atalarnn hikmetiyle yeniden tanabilmilerdi. Joseph
Mogenet423 13. ve 14. yzyllarda bilimsel
alanda Arap-Fars bilimleriyle temaslarn
ok nemli yer tuttuu bir tr Rnesansn
420 Bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56-57; Tihon, Anne: Les

tables astronomiques persanes Constantinople dans
la premire moiti du XIV sicle, Byzantion (Brksel)
57/1987/471-487, 4 resim; ayn yazar: Tables islamiques
Byzance, Byzantion (Brksel) 60/1990/401-425; ayn
yazar: Traits byzantins sur lastrolabe, Physis ierisinde
(Florenz) 32/1995/323-357.
421 Sarton, G.: Introduction to the history of science, vol.
3, part 1, s. 63.
422 Geschichte der byzantinischen Litteratur, a.y., Cilt 1,
s. 622.
423 Linfluence de lastronomie arabe Byzance de XIVe
sicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II
(1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/54.
159
gereklemi olduundan bahsetmektedir.

Bizansllarn, izelgeleriyle ve usturlap tasvirleriyle vs. birlikte Farsadan evrilen eserlere dayanarak ortaya kan, imdiye kadar
bilinen kitaplar, Krumbacherin dedii gibi
bilimsel eserler anlamnda gerekte sadece
bir geriye hicret deildir. Ayrca dikkati eken
bir baka husus, bahsi geen eserlerin hi
birisi, Neugebauerin Vatikanda kefettii
anonim eser hari, 13. yzyln ikinci yarsnda
Fars ve Arap astronomlarn uram olduklar Ptoleme kart yeni gezegen modelleriyle bantl deildir. Bu gezegen teorilerinin
bazlarnn en ge 15. yzyln ilk yarsnda Dou Avrupaya ulat ve Kopernikin
malumu olduu424 oktan beri ispatland.
Bizansta kritik eksiklii ve Arap-slam astronomisinin anlalmasnda derin bir anlay
yetersizlii ynndeki yarg425 doru olabilir.
Bu eksiklik ve yetersizlik, Arap astronomisinin Bizansta tutunamamasnn gerek sebebi
olabilir. Buna ek olarak, hi de az saylamayacak sayda Bizansl Ptoleme astronomisinin
yeniden inasna sk skya sarlmalar da bu
sebeplerden birisi olarak grlebilir426.
Arap-slam bilimlerinin nc yolunun
nemi, kesinlikle Farsa eserlerin Yunancaya
evirilmesiyle snrl deildi. talya, Orta
ve Dou Avrupa ve ran arasndaki kiisel temaslar, resepsiyonun etkisini artrm
ve Dou slam dnyasnn en yeni bilimsel
kazanmlarnn Avrupaya gecikmeden ulaabilmesini salamtr. Mesela, Kemleddn
el-Frisnin ok gelimi gk kua teorisi
14. yzyln ilk on yl iinde ok byk bir
ihtimalle bu yoldan Freibergli Dietrichin
malumu olmutu (Katalog III, 169 vd.).
425 Tihon, Anne: Un trait astronomique
chypriote du
VIVe sicle, Janus ierisinde (Leiden) 64/1977/279-308,
66/ 1979/49-81, 68/1981/65-127, zellikle s. 109.
426 a.e., s. 109.
160
G R
Nareddn e-snin (. 672/1274) trigonometriyi mstakil bir bilim olarak temellendirdii Kitb e-ekl el-a isimli eserinin
yine bu yolla Avrupaya ulatn ve Johannes
Regiomontanus (1436-1476)un De triangulis
omnimodis adl eserinin domasna sebep
olduunu tasavvur edebiliriz (Katalog III, s.
135 vd.). Nareddn e-s mrnn son
16 yln Merada geirmitir ve orada yeni
kurulan rasathanenin idareciliini yrtmtr. Unutulmamaldr ki Mera ve Tebriz
14. yzylda Bizansllar ve dier Hristiyan
Asya seyyahlar tarafndan sklkla ziyaret
edilmi yerlerdir. Bu balamda, Mera
Rasathanesinin gkyz kresinin aslnn ok
erken bir dnemde Avrupaya ulam olmas
ve 1562 ylndan beri Dresdende bulunuu
(Katalog II, 52) bu konuda olduka aydnlatcdr. Nareddn e-snin trigonometri
kitabnn Bizans yoluyla Batya ulatna
dair tahminimizle, mutlak anlamda, orada
daha nce tercme edildii kastedilmemektedir. Osmanllarn tehdit tekil etmesinden itibaren ve stanbulun fethinden sonra, alt kollaryla Romaya, Kuzey talyaya ve Dou ve
Orta Avrupaya ulaan yeni bir yol olumutu.
Bu yollarda kitaplar ya orijinalle veya eviriler halinde, ayrca aletler ve haritalar ve bilhassa slama kar ve eski Yunan bilimlerinin
stnlk durumunu yeniden kazanma yolundaki mcadele dncesi Avrupaya tand.
Bu hummal savalarn en nemli ahsiyeti,
daha nceleri Konstantinopel Patriki olan
Kardinal Bessariondu. Avrupadaki seyahatleri esnasnda Viyanada G. Peurbach ve J.
Regiomontus ile bir araya geldi ve sonuncu
ahsn Ptolemenin Almagestini yeniden ele
almasna yol at. Bu yeniden ele aln ounlukla Arap astronomlarn almalarn aktaryor olmas, bize Bessarionun bilim tarihinin tekerleini bou bouna geriye evirmeye
altn gstermektedir427.
SON SZ
Balangta, gnmz bilimsel aratrmalarnn ulam bulunduu sonulara dayanarak

Arap-slam kltr dnyasnn evrensel bilimler tarihindeki konumuna ilikin bu kataloun
okuyucusuna genel bir tasavvur sunmak amacyla ksa bir giri dnlmt. Bu arada
byle bir giriimin birok tehlikelerle i ie
olduunu da biliyordum. Bir yandan, konuyla
ilgili aratrmalar nispeten uzun saylabilecek
bir ilerlemeye ramen daha o kadar gen bir
evrede bulunmaktadr ki, insan kendini imdiye kadar ulalm ve kapsam mmkn grnen sonulara dayanarak olduka uygun bir
panoramann verilebilecei verilebileceine
inandrabiliyor. Dier yandan, yaplan aratrmalarn ulat sonu o kadar hacimlidir ki
ilk denemede sadece bir ksmn kapsanmas
ve ortaya konulmas tehlikesinin kucana
dlebilir. Buna ek olarak, alnmas gereken malzemelerin, konularn ve problemlerin
seimi iinin de kard zorluklar vardr. Bu
denemede balangtan itibaren bana birbiriyle atan iki duygu da elik etti. Birisi,
imdiye kadar elde edilen bilgiler ksa bir giri
erevesinde kapsaml bir ekilde ele alnamayacan duyururken, dier duygu bu konunun ok ayrntl bir ekilde ele alnmasyla
yaklak 15 yl nce hazrlanm ve msvedde
halinde bulunan Geschichte des arabischen
Schrifttumsun corafya ve edebiyat ile ilgili
ciltlerinin yeniden ele alnp ileniinin yeni
bir gecikme tehlikesiyle kar karya kalaca endiesiydi. Bu sebeple ben, Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki zmsenme srecinin 13. yzyl da aacak ayrntl bir tartmasndan vazgetim. Geri bu tarzda ayrntl bir
tartma bana her iki kltr arasndaki temel
yntemleri veya bilimsel almann temel
deerleri bakmndan bir mukayese yapma
imkan verebilirdi, mesela; bilimsel deney,
G R
astronomide sreen ve uzun yllar sren

gzlem uygulamas, eletirinin nemi, kaynak
kullanrken alnt yaplan kayna tam olarak
vermek, ncllerin baarl ilerini takdirle
anmak, gelime-ilerleme kanunu vb. gibi. Bu
ynlere, slamda yaratcln son bulmasna
ilikin sorunun ele alnd bir sonraki nc
blmde sadec ksaca dokunulacaktr.
Akdeniz blgesinin nemli bir blmnn
ve rann Hicri 1. yzyln (m. 7. yzyl)
ilk yarsnda fethedilmesiyle Mslmanlar,
hemen hemen btn nemli kltr merkezlerini kendi egemenlikleri altna alma imkanna sahip oldular. O dnemin kltr tayclarnn, ister Hristiyan, Yahudi, Sabii veya
Zerdt olsunlar ve slam kabullenmi olsun
ve ister olmasnlar, fatihlerle birlikte yaayabilmi ve bilimsel almalarn srdrebilmi,
hatta yeni efendileri tarafndan tevik grm
olmalar ile bilimler tarihi iin domu olan
byk ansn nemi tam anlam ile deerlendirilemez. slam dnyasnda farkl kltr ve
din mensuplarnn geni lde uyumlu birlikte yaaylar temelinde, Avrupa Ortaann
bu biimiyle tanmad bir retmen-renci
ilikisi dodu. Bu durum, hzl ve salam bir
renime sebep oldu, bilimsel armacl
nledi ve bylece yzyllar boyunca sren
slam bilim anlaynn en nemli zelliklerinden birisini oluturdu. Arap-slam kltr evresinin bu gl yannn, 16. yzyln
balangcna kadar resepsiyon ve zmseme
srecinde Latin dnyasnda eksik olmasn
belki de ilk olarak Raymond Mercier428 dile
getirmitir.
Daha 2./8. yzylda mkemmel bir geliim
seviyesine ulaan, dier disiplinlerin kurulmasnda ve gelitirilmesinde gerekli dona-
428 East and West contrasted in scientific astronomy, Occi-
dent et Proche-Orient ierisinde, a.y., s. 325-342, zellikle

s. 340.
161
nm temin edebilen bir Arap filolojisiyle

kar karyayz. ok erken dnemde gelien
bir filoloji ile yakn ibirlii olmakszn, 3./9.
yzyln ilk yarsndan Yunanca eserlerin
Arapaya evirilerinde tandmz mkemellik ve egemen tavr dnlemezdi.
Bilim tarihinin en hayrete drc olgularndan birisi de, kimya ve simyada hemen bir
yzyl sonrasnda resepsiyon ve zmseme
evresinin sonlanmas ve yaratcla dnebilmi olmasdr.
Doa bilimsel dier disiplinlerin birounun
resepsiyon ve zmseme sreci 2./8. yzyln
sonuna doru o kadar ilerlemiti ki, hemen
hemen onlar da yaratcln eiinde bulunmaktaydlar. Bu srele birlikte yksek nitelikte geni nicelikte bir tinsel bilimler geliimi
yaand. Franz Rosenthalin bir baka balamda vurgulad gibi, slam eer ta balangtan itibaren bilimin ( ilm) roln dinle balantl ve btn bir insan hayatnn itici gc
olarak n plana kartmam olsayd elbette
bu tr bir ykseli dnlemezdi. Yabanc
bilim mirasnn hzl bir ekilde alnp benimsenmesi ve sreen olarak ekillendirilmesi
byk lde, eski kltr mensuplarnn kendilerini balangtan itibaren Mslmanlar
tarafndan kabul edilmi ve deer verilmi
olarak hissedebilmeleriyle balantldr.
imdiye kadar elde edilen bilimsel aratrma
sonularna gre u hkmde bulunabiliriz:
Doa ve matematiksel bilimler alannda yaratclk 3./9. yzyln ortalarnda baz durumlarda daha da erken balam, resepsiyon ve
zmseme sreci ise bu yzyln sonuna doru
tamamlanm grnyor. Yaratclk btn
bilim dallarnda, geri her zaman tekdzelikle
izgisel olmasa da izlenebilir bir younlukta
ve hatta yeni bilim dallarnn temellerini atarak 15. yzyla, baz dallarda ise 16. yzyln
sonuna kadar devam etmitir.
162
G R
Arap-slam bilimleri tarihine dair aratrmalarn erken bir evresinde, bu bilimlerin daha
5./11. yzyln ilk yarsnda sona erdii ileri
srlen bir altn andan bahsetme alkanl bulunuyor. Bu tasavvurla bir baka
tasavvur ilikilendirilir: Abbasi Devletinin
Moollar tarafndan 656/1258 ylnda yklmasyla Arap-slam bilimlerinin duraklama
evresinin balam olduu farzedilir. Her iki
tasavvur da bilimsel aratrmalarn bugnk
ulalan sonucuyla badaamamasna ramen
yine de kendilerinden bahsettirmektedir.
Gerekte 13., 14. ve 15. yzyllar da Arapslam bilimlerinde birok kefin, icadn ve
yeni bilim dallarnn kurulmasnn zaman dilimi olarak belirmektedir.
Arap-slam kltr evresinde bilimler henz
ilerlemelerinin ilk evresinde bulunurken,
4./10. yzyln ikinci yarsnda spanyadan
spanya d Avrupaya gei yolunu bulmaya
balamlard. Yzlerce yl srm olan bu
akmn Arap bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesi olarak nitelendirilmesi,
20. yzyln ikinci yarsnda yaygnlamaya ve
yerlemeye balad. Bu tanmlamann babas
saylabilecek olan Heinrich Schipperges, bunu
hemen hemen ayn anlama gelen Arabism
ile birlikte kulland429. Arap-slam bilimlerinin Avrupa iin yzyllar boyu btn elikileriyle takip edilebilir kararsz deerlendirilmesi hl devam etmektedir. Bilimsel aratrmann, olaylara kar adil bir bak as iin bilim
tarihisine yeteri derecede nemli ipular
verecek dereceye henz ulaamamasndan
ziyade, 13. yzyln sonlarna doru yerleen
antiarabizm hl etkilerini srdrmekte ve
son yz yln Avrupa merkezli dnyle tekrar glendirilmektedir. Antiarabizm
konusunda retici bir sunumu Heinrich
429
Schipperges, H.: Arabische Medizin im lateinischen

Mittelalter, Heidelberg 1976, s. 149.
Schippergese borluyuz. O, 1961 ylnda

yaynlanan almasn430 n alma olarak
nitelemektedir; fakat ne var ki daha iyi bir
alma bugne kadar yaplmad. O, arabistik
kavram karsnda snrlandrlm anlamdaki Arabizmi yzlerce yl gl bir ekilde
etkilemi ve hl etkilemekte olan ve onsuz
modern dnyann yapsn anlayamayacamz bir fenomen olarak tanmlamaktadr431.
Schipperges birok aratrmasnda, sonunu
1700lerden sonras olarak grd432, tp
alannda 19. yzyla kadar devam eden etkiyi
darda brakmakszn433, arabizmin deiik
evreleri arasna tahmin tarzda snr ekmeye
abalamtr. Burada u durum da anlmaldr: Schipperges 1967 ylnda spanya ktphanelerinde 200 el yazmas kitap arasnda
spanyol hekimlere ait en az 60 adet hi bilinmeyen spanyolca el yazma kitap kefetmi
ve bu eserlerden, 13-17. yzyln spanyol
arabistlerinin sadece ber Yarmadasnn
okullarnda deil, ayn zamanda buralarn
da tesinde Avrupa niversitelerinde etkide bulunduklar kanaatine ulamtr434.
spanyol ktphanelerindeki bir baka aratrma seyahatinde Schipperges spanya topraklarnda 17. ve 18. yzyla kadar bn Snya
ynelik bir Galenizmin yrrlkte olduunu
tesbit etmitir435.
Eer biz Schippergesin Avrupa arabizmi-
430
Ideologie und Historiographie des Arabismus, Wiesbaden 1961.

431 a.e., s. 5.
432 Bkz. mesela, Handschriftenstudien in spanischen Bibliotheken zum Arabismus des lateinischen Mittelalters,
Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 52/1968/3-29,
zellikle s. 27-28; ayn yazar: Arabische Medizin im Mittelalter, a.y., s. 150.
433 Handschriftenstudien, a.y., s. 22.
434 a.e., s. 27.
435 Zur Wirkungsgeschichte des Arabismus in Spanien,
Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 56/1972/225-254,
zellikle s. 248.
G R
ne ilikin ok ince basamaklarla gsterilmi

evrelerinden saparak daha kaba bir devirlere
ayrma abas ierisinde, Avrupada Arapslam bilimlerinin yeteri derecede uzun sreli almlama ve zmseme srecinin sonucunda bir yaratcln belirgin hale geldii
dnemin balangcn araynca, 16. yzyln
balarna ulayoruz. Elbette byle bir ifadenin bile tek bana baz kafalar rahatsz
edeceinin bilincindeyim. Bununla birlikte
19. yzyldan ve 20. yzyln ilk otuz ylndan
Jean-Jacques Sdillot, Louis-Amlie Sdillot,
Joseph-Toussaint Reinaud, Franz Woepcke,
Michael Jan de Goeje, Eilhard Wiedemann,
Carl Schoy, Heinrich Suter gibi yorulmak bilmez bilginlerin ok deerli ve liyakatli nc
almalar Arap-slam bilimlerinin aratrlmas tarihini o kadar geniletmitir ve bize
o kadar ok kant malzemesi vermitir ki,
biz, sorumluluumuzun bilincinde olarak, bu
alann bilimler tarihindeki yerleik hkmn
geree doru deitirmek iin her tr giriimde bulunmakla sorumluyuz.
Avrupada yaratcln balangcn 16. yzyln balarna yerletiren grle elbette bilimler historiyografyasnn allagelen yolundan
sapm oluyoruz. Ayrldmz gr taraftarlarnca, ulalan bir dizi baar szde Erken
Rnesans nclerinin baarlar gibi tannmakta ve temeline Avrupa niversiteleri yerletirilmekte, matematiin doa bilimlerinde
kullanm Roger Bacon (yaklak 1219-yaklak 1292)a, gkkuana ilikin ilk doru
aklama Freibergli Dietrich (yaklak 1250yaklak 1310)e, camera obscurann (karanlk oda), kresel sins teoreminin ve paraleller postulat kantnn bulunuu Levi ben
Gerson (1288-1344)a veya trigonometrinin
mstakil bir bilim haline getirilii Johannes
Regiomontus (1436-1476)a balanmaktadr.
niversitelerin kuruluuna gelince: Avrupa
niversitelerinin en eskisinin 13. yzyln ilk
te birinde, Napoli (1224), Padua (1222),
Paris (1219), Toulouse (1229), Montpellier
163
(1239) ve Palencia (1212) gibi Arap-slam

bilimlerinin zmsenme merkezlerinde kurulmu olmas artc deildir436. Arabist olmayan bir bak asyla kaleme ald almasnda Herbert Grundmann437 u sonuca ulamaktayd: niversiteler bilgi drtsnden, rnek
alaca bir model olmakszn, kendiliinden
domutur. Buna iaret ettikten sonra o,
unu sylemektedir: niversiteler bize artk
o kadar alldk olmutur ki bu kurumlarn kklerini Avrupa Ortaanda aramann ne kadar allmadk, hayrete drc
ve aklama gerektiren bir durum olduunu
ok az dnmekteyiz438. Schipperges439 bu
konuya ilikin grn yle aklamaktadr:
Grundmannn, niversitelerin bilgi drtsnden, rnek alaca bir model olmakszn,
kendiliinden doduu ynndeki grne,
sadece ksmen hak verebiliriz. Eer evvelce
bir Yunan, Roma veya Bizans modeli yoksa,
bir Arap modelin olup olmayaca, yani antik
dnyann mirasn niversite iin kendine
has bir katalizrle gncelletirmi bir Orta
a arac kltrn bulunup bulunmad
neden sorulmuyor? Arap modeller arasnda Schipperges440 457/1065 ylnda Badatta
kurulmu Nizamiye Medresesini anmaktadr: Benzer okul binalarnn ayrntl planlarna sahibiz. Bu yaplar, ortasnda bahesi
436
Bkz. Schipperges, H.: Einflsse arabischer Wissenschaften auf die Entstehung der Universitt, Nova Acta
Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201-212; zellikle
s. 210.
437 Vom Ursprung der Universitt im Mittelalter, Berlin
1957 (Berichte ber die Verhandlungen der Schischen
Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Philol.-histor.
Klasse Cilt 103, Heft 2), s. 63; Schipperges, H.: Einflsse
arabischer Wissenschaften auf die Entstehung der Universitt, a.y., s. 201.
438 Grundmann, H.: Vom Ursprung der Universitt, a.y.,
s. 17.
439 Schipperges, H.: Einflsse arabischer Wissenschaften,
a.y., s. 211.
440 a.e., s. 108-109 burada Asad Talasn u eserine iaret
edilmektedir; Lenseignement chez les Arabes. La madrasa Nizamiyya et son histoire, Paris 1939.
164
G R
olan kare eklindeydi, anfileri, konferans

salonlar, btn teknik blmlemeleriyle bir
merkez ktphanesi, depolar ve ambarlar vard... Profesrlerin atanmas bakanlk
kararyla oluyordu. Profesrle balang
dersi, st seviyedeki idarecilerin ve asillerin
katlmyla ve ders sonunda yeni atanann
onuruna, genellikle de Halifenin huzurunda
gerekleen bir tartmayla birlikte oluyordu.
Ders sonunda yeni hoca bir kutlama yemei
veriyordu. Derste, tipik skolastik tartmalar
organize etmekle grevli profesrler de bulunuyorlar ve mzakereci asistanlar grev yapyorlard. Badattaki Nizamiye Medresesi,
slamdaki yksek okul kurumlarna genel
ders plann getirmi olan ilk eitim kurumudur.
Bu nemli okul kuruluunun daha sonraki yansmas bir Badat akademisi olan
Mustanriyye Medresesinde ok daha doru
bir ekilde grlebilir. Bu medrese 1227 ylnda Halife el-Mutanr tarafndan kurulmutur. Diclenin sol kysna konulandrlan
bina 1232 ylnda tamamlanmtr ve 4 byk
kompleksi iermektedir. Bunlardan zel bir
bina tp, farmakoloji ve doa bilimleri eitimine ayrlmt. Bu komplekslere bir hastane,
merkezi bir yemekhane, hamamlar ve mahzenler eklenmiti (Kr. Katalog V, 65 vd.).
Dersler arasnda pozitif bilimlerin gl bir
ekilde vurgulanmas dikkati ekmektedir:
Din ve dil bilimlerinin yannda matematik ve
tp zellikle anlmtr, geometri, farmakoloji ve hijyen tek tek dile getirilmitir. Byle
bir okulun nemini u olgu gstermektedir:
Bu okul 1258 ylnda, Moollarn istilasnda
ksmen zarar grmse de daha sonra bizzat
istilaclar tarafndan ksa bir srede tekrar
ina ve yeniden organize edilmiti.
Schipperges ayrca unu eklemektedir441: Hi
kimse kuku duymamaldr ki bu tarz nl
441
Schipperges, H.: Einflsse arabischer Wissenschaften

auf die Entstehung der Universitt, a.y., s. 209.
akademiler, Avrupada 12. yzyln ortalarndan itibaren eitim konularnn ok hzl

resepsiyonunda ve gen bilim adamlarnn
canl dou bat yolculuklarnda hem de d
grnleriyle tannr olmulardr.
Avrupada Arap-slam kltr evresindeki
niversiteler hakknda bilgi sahibi olmak iin
birok imkan ve yol mevcuttu. Bu kurumun
alnmas ve benimsenmesi iin gerekli hazrlk
ve olgunluk elbette artt ve bu artlara Arapslam bilimlerinin Hristiyan Avrupa kltrnde resepsiyonu ve zmsenmesi yoluyla
ulalmt. Bunun iin inandrc dayanak
noktasn bize Kayser II. Friedrich tarafndan
1224 ylnda Napolide kurulan niversite vermektedir. Bu okul Avrupada kurulan ilk devlet niversitesidir442 ve bu yanyla Badattaki
ncs Nizamiye Medresesine ve slam kltrndeki dier okullara karlk oluturmaktadr. II. Friedrichin Arap-slam dnyasyla
ok yakn bir iliki ierisinde bulunduu, o
dnyann kltr ve biliminin hayran ve taraftar olduu geni lde bilinmektedir.
Yukarda dile getirilen noktalardan ikincisi
de Roger Bacon ile ilgilidir. Bilimler historiyografyasnn bugne kadar srtnda tad,
Avrupa merkezci bak alarnn etkisi altnda domu ve oktan eskimi tasavvurlardan
gelien yk sadece Baconla snrlanmyor.
Roger Baconn matematii doa bilimsel
problemlere uygulayan ilk kii olarak nitelendirilmesi ile, aslnda onun Arap nclerinin,
bu arada bn el-Heysemin443 hakk yenmektedir. Roger Bacon, doa bilimsel aratrmalarn temelinin deney olduu ynndeki genel grlerini ortaya attnda, Arap
442
Grundmann, H.: Vom Ursprung der Universitt, a.y.,

s. 13-14.
443 Bkz. Wiedemann, E.: Roger Bacon und seine Verdienste um die Optik, Roger Bacon Essays, contributed by various authors ierisinde, Oxford 1914, s. 185-203, zellikle s.
186-187 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 770-788, zellikle 771-772).
G R
nclerini -onlara ulaamakszn- rnek

almtr. Bu metotlar o kendisi kurmam,
sadece sistematik olarak sunmutur, tab
ki Araplarn yaptndan biraz daha farkl
ekilde. Nasl Verulaml Bacon (1561-1626)
indktif metodun kurucusu olamazsa, o da
deneysel metodun yaratcs deildir. Her ne
kadar ngilizler, yurttalar olan bu iki ahsa
bu zellikleri vermek istemi olsalar da444.
19. yzyln sonuna doru P. Mandonnet445,
Roger Baconn btn bilimsel fikirlerini
Araplardan aldn tespit etmitir.
1961 ylnda Schipperges446 Btn eletirel
dnceleri yannda, Roger Bacon nemli lde Arap dnrlerden, zellikle
Averroes ve Avencebroldan etkilenmitir.
Haksz olarak o, modern bilim metotlarnn
ncs yaplmak istenmitir. Rogern gerekten bamsz bir dnsel tutuma sahip
olmasndan ok onun kararszlnn bu hkmn verilmesinde etkisi daha byk olmutur diye yazmakta.
Avrupada 14. yzyln ilk on ylnda Freibergli
Dietrich yoluyla tannan, fakat aslnda Arapslam kltr evresinden gelen mkemmel
gkkua teorisi sorununa ilikin bu giriteki
(s. 56 vd.) ve kataloumuzun optik blmndeki (Katalog III, 169 vd.) aklamalara iaretle yetiniyorum.
Levi ben Gerson (1288-1344)a nispet edilen
bululara gelince: Camera obscura447 meselesinde, onun bn el-Heysemi izledii sylen444 Wiedemann,
E.: Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, Erlangener Aufstze aus ernster Zeit
ierisinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 58 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s.
853-862, zellikle s. 862.
445 Les ides cosmographiques dAlbert le Grand et de S.
Thomas dAquin et la dcouverte de lAmrique, Revue
Thomiste ierisinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, s. 217.
446 Ideologie und Historiographie des Arabismus, a.y., s.
11.
447 Bkz. Sarton, G.: Introduction Cilt 3, s. 602.
165
melidir (Katalog III, 184 vd.). Kresel sins

teoreminde448, kendisini Arap ncleriyle
temasa geiren kaynaklar kullanm olmaldr ve Avrupada ilk defa giriilen paraleller
postulatn kantlanmasnda (Katalog III, 126
vd.) da bir kere daha bn el-Heyseme baldr449.
Trigonometrinin mstakil bir bilim dal olarak szde Johannes Regiomontanus (14361476) tarafndan kurulmas meselesine gelince: Johannes Regiomontanus da Nareddn
e-syi nc olarak almtr (bkz. yukar,
s. 160).
Gutenbergin 1450 ylnda kitap basmn
gelitirmesi yoluyla ulalan ilerlemeyi bir
yana brakacak olursak, Kopernikin heliosentrik [gne merkezli] sistemi kabul
ynndeki karar Avrupa yaratclnn bir
baka iaretidir. Heliosentrik sistem evvelce
Aristerch (3. yzyl) ve Seleukos (2. yzyl)
tarafndan dnlm ve Arap astronomlar ve filozoflar tarafndan dikkate alnmt.
Onlarn da kimisi bu sistemi kabul edememi kimisi de dnyann dnmesini kabulle yetinmiti. Unutmamak gerekir ki -Carlo
Alfonso Nallinonun ifadesiyle450 Kopernik
sistemi yz yldan da fazla sre iin, gzleme
dayanan bir astronomiye hibir ilgi gstermeyen ve desteklenmesi iin tek bir kesin
veya nemli ispat delili ileri srmeyecek olan
bir felsefi dnceden ibaret bulunuyordu.
Avrupann en nemli astronomu Tycho
Brahe (1546-1601) de bu sistem lehine karar
verememitir. O, yukar gezegenlerin gne-
448 van Braunmhl, A.: Vorlessungen
ber Geschichte der

Trigonometrie, a.y., Cilt 1, s. 126; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
56.
449 Juschkewitsch, A. P.-Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik
der Lnder des Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s. 151;
450 Astronomie, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden
und Leipzig 1913, Sp. 519b.
166
G R
in uydular olduu ve gnein ay ile birlikte

dnyann evresinde dnd tasavvuruyla
yetinmitir451. Biraz nce bahsedildii gibi,
Kopernik (1473-1543) Arap astronomlara
bamllk gsteren bir gelenekte bulunmaktadr ve onlarn gezegen modellerini almtr. Gzleme dayal astronomide bir ilerleme
ancak 16. yzyln ikinci yarsnda, Arap-slam
kltr evresinde alt yz yldr yaygn olduu
biimde, rasathanelerin astronominin hizmetine sunulmaya balanmasyla mmkn oldu.
Ay yrngesindeki nc eitsizlik veya
deimeyi (variyasyonu) tespit ederek bilinen ilk gelimeyi gerekletirmi olan Tycho
Brahe idi. Fakat belirtilmelidir ki, bu deimenin yars daha nce Arap astronomlarn
ayn anomali denkleminde bulunmaktayd452.
Kopernikin teorik astronomide, Tycho
Brahenin ise gzlemci astronomide kaydettikleri ilerlemeler elbette Arap-slam bilginlerine bamllk evresinin bylece son
bulduu anlamna gelmemektedir. Hatta
Johannes Kepler (1571-1630) Arap-slam
nclerine bamlyd. Astronomi alannda
u anlmaldr: Endlsl Arap bilgin ezZerlnin (5./11. yzyln sonu) aklad
gibi, Merkr yrngesinin oval olduunun
dedktif aklamas Keplerin Mars yrngesi aklamasna benzemektedir453. Kepler
ez-Zerl tarafndan ulalan gne apogeumu (evci) yani gnein dnyadan en uzak
olduu nokta deerine (bkz. s. 34) byk ilgi
gstermiti. Kopernik de ez-Zerl tarafndan gelitirilmi olan gne modelini bili-
yordu. Bu sistemi o ho bir bulu olarak

nitelemi ve kendi teorisinde kullanmt454.
Avrupal bilginlerin Arap-slam kltr evresinin almalarna 16. yzyln ikinci yarsnda bile kendini gsteren bamllklar sadece
astronomi ile snrl kalmam, ayn zamanda
btn bilim alanlar iin de geerli olmutur.
Avrupallarn, Arap-slam kltr evresinde
yrtlen ve daha 4./10. yzylda parlak bir
seviyeye ulaan beeri corafya ile tanklklar ok ge gereklemitir. Bu bilimle
tanklk 16. yzyln ilk yarsnda, yukarda ad geen (bkz. s. 77), Leo Africanusun
ad altnda mehur Afrika tasviri sayesinde
gereklemitir. Daha 13. yzylda renilen
haritalarnn sonraki etkinlii bir yana braklrsa, el-drsnin Corafyas, beeri corafya
ieriiyle Avrupallara hayli ge ulamtr.
Bu eser 1619 ylnda bir zetininLatince evirisiyle tannd. Ne var ki Leo Africanus ve
el-drsnin etkilerini ta 19. yzyla kadar
izleyebiliriz. Ayn ekilde matematiksel corafyada ve kartografyada da Avrupallarn
Arap-slam nclere 18. yzyln sonuna,
hatta daha ileri tarihlere kadar ok gl
bir ekilde baml olduklar ispatlanabilir.
Birok bilimsel alanda Avrupada yaratcln kendini gsterdii 16. yzylda, 13. yzyldan beri arabizme elik eden anti-arabizm
de kendini gstermeye devam etti. Fakat bu
yzylda anti-arabizm gemiin yadsnmas ve
Araplara ve hatta Yunanlara lszce svme
haline dnt. Mesela Paracelsus (yaklak 1493-1541) yle yazmaktadr: Araplarn
veya Yunanlarn dnceleri ve adetlerini
taklit etmek vatanmz iin zorunluluk deildir, bilakis bir yanlg ve yabanc bir kstahlk-
451 Bkz. Hellman, C. Doris: Brahe, Dictionary of Scientific
Biography ierisinde, Cilt 2, New York 1970, s. 409-410;

452 Nallino, C.A.: a.y., Sp. 520a; Wolf, R.: Geschichte der
Astronomie, Mnih 1877, s. 54-55.
454
Bkz. Toomer, G.J.: The solar theory of az-Zarql. A

history of errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-336, zellikle s. 310; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s.
43-44
G R
tr455. Nettesheiml Agrippa (1486-1535)

panaromay ok daha ak ve seik bir ekilde
ar ifadeler kullanarak ortaya koymaktayd456.
Arabizmin savunucularna kar da ar saldrlar eksik olmad. Bu savunuculardan o dnemin en nemlisi Andreas Alpagus (. yaklak
1520)tu. Arap lkelerindeki yaklak 30 yllk
ikameti sonrasnda Paduaya geri dnd ve
burada arabist olarak faaliyette bulundu, eski
Latince evirileri tashih etti ve yeni eserler
evirdi. Bunlarn en nemlisi bn en-Nefs (.
687/1288)in bn Snnn anatomisine yapt
yorumun evirisidir. Bu eserde belgelenen
kk kan dolamnn bn Nefs tarafndan
kefi bu eviri yoluyla spanyol hekim Miguel
Servet (1553)in eserine girdi ve bu sayede
bu hekim Avrupal hekimlerce uzun sre bu

kefin sahibi nne ulat.
Arap-slam bilimlerinin ne yadsnmas ne
de savunulmas 16. yzyln bitimiyle sona
erdi, her iki tavr da bugne kadar devam
etmektedir. slam kltr, bununla birlikte,
ona hayranln u ifadelerle ok ak dile
getiren Johann Wolfgang von Goethenin
ahsnda bir savunucuya sahiptir: Bu hakikulade dncelerin meyvelerinden nasibimizi
almak istiyorsak, kendimizi douya kavuturalm, onun kendisi bize gelemeyeceine gre.
Tercmeler bizi srklemek, bize klavuzluk
etmek asndan paha biilmez deerde olabilir ama... bu kitaplardaki dil, dil olarak, ilk
rol oynuyor. Bu hazinelerin kaynaklarn
aracsz tanmay kim istemez ki!457.
457
455
Bkz. Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie

des Arabismus, a.y., s. 23.
456 a.e., s. 24.
167
West-stlicher Divan. Noten und Abhandlungen zu

besserem Verstndnis des West-stlichen Divans, Goethes
Werke ierisinde. Im Auftrag des Goethe- und SchillerArchivs herausgegeben von A. Kippenberg, J. Petersen
und H. Wahl, Mainz 1932, s. 234-235; Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 165.
168
G R
III. BLM
Duraklamann Balangc ve
Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri
Geen iki blmde slam kltr dnyasnn

7. yzyln balarnda dnya tarihi sahnesine nasl birden bire ktna, gemi veya
komu kltrlerin bilim miraslarnn kararl,
youn, devlet tarafndan desteklenen ve din
tarafndan rahatsz edilmemi olmas yle
dursun, aksine tevik edilmi resepsiyonu
temelinde ok hzl bir ekilde kendi yaratclk eiine ulam olduuna ilikin geici bir
tablo izmeye altm. Dier kltrlerden
miras alnan bilgiler, tecrbeler, teoriler ve
aletler yeni kltr dairesinde sadece kullanlmaya veya gelitirilmeye devam edilmedi;
ayrca bulular ve yeni bilgi alanlarnn yaratlmasyla ok byk bir ekilde geniletildi
ve nemli bir ykseklie eritirildi. Ancak u
tarihi gerek de elbette dikkate alnmaldr:
16. yzyln ortasnda yaratclk gevemeye
balad ve 16. yzyldan 17. yzyla gei
dneminde, az saydaki istisnalar bir yana,
duraklamaya dnme kendini gsterdi.
Bilimler alannda bir geliim kanunu ile ilgili
net bir anlay, kaynaklar gizlemek bir yana,
deta ar hassasiyetle tam olarak alntlama alkanl, adil bir eletiri etii, deneyin
bilimsel almalarda sistematik olarak kullanlan bir yardmc ara olarak kullanlmas, bilimsel terminolojiler yaratma ve olan
geniletme abas, teori ile pratik arasnda
denge prensibine riayet ve slam dneminde
doan rasathaneler yardmyla uzun yllar
sren astronomik gzlem btn bunlar,
Arap-slam kltr dnyasndaki bilginliin

karakteristik zellikleriydi. niversitelerin
kurulmasyla bu karakterisitik zellikler ve
prensipler kendileri iin besleyici en asil yerleri buldu.
nceki ikinci blmde, Arap-slam bilimlerinin, Yunanca kitaplarn Arapa tercme
ve almalarnn spanya d Avrupadaki
resepsiyon ve zmsenme akmnn ana hatlar gsterildi. Bu sre bizim bildiimiz
kadaryla 10. yzyln ikinci yarsnda balad
ve yaklak 500 yl srd. Avrupann yaratc
evresinin balangc 16. yzyln balarnda
grnyor ve burada bilimler tarihindeki
nderlik rol de yaklak bir yzyl sonra
gerekleti.
Okuma yoluyla veya Arap-slam kltr evresinin baarl ilerine dair kulaktan dolma
bilgi sahibi ilgili birisinin, bir arabiste veya
bilim tarihisine, bu kltrn duraklama
sebepleri hakknda soru sormasna sk sk
rastlanr. Soru eitli ekillerde ifedesini
bulur ve u ekilde de dile getirilebilir: Eer
Mslmanlar bilim tarihinde o denli ileri
gitmi idilerse, niin bugn bu derece geri
kalm bulunuyorlar?
Bu soruyu yantlamak iin 1956 ylnda
Bordeauxda1 bir sempozyum ve yine ayn
1 Classicisme
et dclin culturel dans lhistoire de lIslam.

Actes du symposium international dhistoire de la civilisation musulmane (Bordeaux 25-29 Juin 1956), organis par
R.Brunschvig et G.E. von Grunebaum, Paris 1957.
G R
yl Frankfurtta2 konuya ilikin, yine arlkl olarak bu konuyu merkeze alan bir
seminer dzenlendi. Bizi burada ilgilendiren
fenomen, her iki toplantda da ok sayda arabist ve bir bilim tarihisi tarafndan
dclin culturel, dcadence, ankylose,
Kulturverfall ve Kulturzerfall [kltrel
k, zl] kavramlar altnda ilendi.
Kendi alma alanlarnda dekadansn
[gerilemenin] veya kn sebebini bulmaya alan, ok dikkatli ve temkinli bir
tutumla bunlar aklamay amalayan farkl
disiplin temsilcilerinin orijinal fikirlerle dolu
katklaryla burada karlayoruz. Ancak bu
kadar ok ve birbirinden bu kadar farkl
aklamalarn yaplm olmas, bir okuyucuyu, zellikle konunun yabancs olan bir okuyucuyu ok derin bir aknla drebilir.
Yaklak 50 yl nce bu konunun tartlma koullarnn bugne gre ok daha az
elverili olduunu dnmeliyiz. Arap-slam
bilimlerinin neminin ve tesirinin ayrntl
almalarla yaklak olarak yeterli seviyede
aklanamam olmas bir yana, yukardaki
toplantlara katlan bilginler, bugn bizim
sahip olduumuz baz geni apl aratrmalar ve el kitaplarndan mahrumdular.
Konunun bu ele alnnn dar erevesinde
yukarda bahsi geen katklarda dile getirilen aklamalar ve aklama denemeleri tartlmayacak, sadece, katlmclar arasndaki
tek bilim tarihisi olan Willy Hartner3 tarafndan yaplan bir mlahaza ele alnacaktr.
lerleme ve gerilemenin nemli aamalarn ana hatlaryla tasvir ettikten sonra
Hartner yle demektedir: George Sarton
sk sk Arap kltr mucizesinden bahsetmi ve bu ifadeyle, bu kltrn ilerleme
Klassizismus und Kulturverfall. Vortrge, ed. G.E. von

Grunebaum und Willy Hartner, Franfurt 1960.
3 Quand et comment sest arrt lessor de la culture
scientifique dans lIslam?, Classicisme et dclin culturel
dans lhistoire de lIslam ierisinde, a.y., 319-337, zellikle
s. 328.
169
sebeplerini gstermedeki zorlua veya hatta

imknszla iaret etmitir. Gerekten ben
de bu soruya aydnlatc hibir yant verememekteyim.
Hartnerin bu anlalabilir ihtiyatna karn
ben, Arap-slam bilimlerinin tarihiyle uram srasnda rendiim faktrleri burada sralamak cretkarln gstermekten
kanmyorum:
1) slamn erken dneminde Araplar manev
uyan havasna ve zaferlerden doan gvenlerine paralel olarak gl bir bilgi susamlyla doluydular; bylelikle renmeye
tutkun ve yabanc unsurlar almaya hazr
haldeydiler.
2) Bu uuru yanstan yeni din, bilimleri
engellemedii gibi stelik tevik etti.
3) Emevi, Abbasi hanedanlar ve dier devlet adamlar bilimleri birok ynden desteklediler.
4) Dier dinlerin kltr tayclarna kar,
memleketlerinin fethedilmesi sonrasnda
Mslmanlar tarafndan iyi davranld, deer
verildi ve onlarn yeni topluma katlmasn
saladlar.
5) Daha birinci yzyldan itibaren slam
toplumunda, Avrupann Ortaada ve sonrasnda malumu olmayan, ei grlmedik,
verimli bir retmen-renci ilikisi geliti.
renciler sadece kitaplardan deil, bunun
yansra dorudan doruya hocalar tarafndan verilen dersler yoluyla bilgiler edindiler.
Bu, renme eylemini kolaylatryor, bylece gvenilir bir bilginin garantisi oluyordu.
6) Doa bilimleri ve felsefe, filoloji ve edebiyat balangtan beri, teolojik deil, dnyevi
bir anlayla yapld ve srdrld. Bilimlerle
uramak, sadece din adamlar snfnn imtiyaz deildi, btn meslek gruplarna akt.
Bu yzdendir ki biyografik ve bibliyografik
eserlerde Arap-slam kltr dairesinin ou
bilim adamnn ba adlar meslek nitelemeleridir, terzi, ekmeki, marangoz, demirci,
deve srcs ve saati gibi.
7) Daha 1./7. yzylda camilerde umuma
170
G R
ak ders faaliyeti balad. 2./8. yzylda

nemli filologlar, edebiyatlar ve tarihiler
byk camilerde kendi eitim krslerine
(usuvne) [stun] sahiptiler. Bu eitimretimde derslerin ve tartmalarn nasl
olduuna ilikin bize ulaan haberler yksek
bir akademik stile tanklk etmektedirler. Bu
byk camiler, 5./11. yzylda devlet niversiteleri kurulana kadar kendiliklerinden ilk
niversitelere dntler.
8) Arap yazsnn karakteri, Arapann kolay
ve hzl yazlmasna imkan tanyordu ve bylelikle kitaplar ok geni bir yaylma alan
bulabildi.
9) Hzl ve kkl bir ekilde gelien filoloji,
bilginlere eserlerinin redaksiyonu ve yabanc
dillerle olan ilikileri iin salam bir temel
salad.
10) Yabanc terminolojilerin alnmas ve
benimsenmesi, tam tanmlama ve bilimsel
kesinlik iin bak asn keskinletirdi, kendine zg Arapa terminolojinin ve bilimsel
dillerin oluturulmasna gtrd.
11) Yazl aktarm, nce Hicretin ilk yzylndan beri ilerletilen geleneksel papirus
endstrisi ile, daha sonra ise inden alnan
ve slam dnyasnda yaz malzemesi olarak
geni bir yaygnlk kazanan kdn retimi iin imalthaneler kurulmasyla da cidd
biimde desteklendi (bkz. s. 175 vd.)4.
12) 4./10. yzylda daha iyi ve daha uzun
sre kalc mrekkebin, bir tr karm olan
isden mamul demir palamutu mrekkebinin
(karmda bulunan geler: demir slfat,
mee palamutu ekstresi, gummi arabicum/
Bu gre kar, son yllarda asl alan arabistik olmayan, Arap-islam kltr evresine belirli bir kmsemeyle
yaklaan baz kimselerde bir eilim grnmektedir: Buna
gre, Araplar kd talyadan ithal etmek zorundaymlar. Bu grn arkasnda, Araplarn bilimler tarihindeki
yaratclklarna ve Avrupadaki bilimsel ilerlemeye etkilerinin olduuna inanmamak yatmaktadr.
arap zamk ve su) gelitirilmesi siyah koyu

bir yazy mmkn kld, bylece yazlarn
zaman ierisinde solmadan veya kahverengilemeden daha uzun sreli kalcl saland5.
Tam hakkyla iddia edebiliriz ki Arap-slam
kltrnde bilimlerin hzl, geni ve kkl
geliimi zerinde btn bu faktrler hep
birlikte rol oynamtr ve bu faktrler sadece ksa bir zaman dilimi iin deil, aksine
yzlerce yl etkili olarak kalmlardr. Sk
sk, genelde dinin, zelde ise ortodoksinin,
teolojinin veya tasavvufun bilime zarar verici
etkisinden bahsetmek haksz bir davrantr.
Bu tr dncelerde, Arap-slam bilimlerinin bilinen geliiminin yzlerce yl boyunca
srekli ilerledii ve yaratcln 16. yzyla
kadar gevemediini gz ard edilmektedir.
Bunun tam aksine, Aristoteles yzlerce yl
ilk stad (el-muallim el-evvel) olarak isimlendirilirken ve Arimed, Galen, Apollonios
gibi byk Yunan bilginlerin isimleri sayg
ifade eden sfatlarla donatldnda (el-fl
gibi) teoloji ynnden hi bir reaksiyon gsterilmediinin hatrlatlmas gerekir. Elbette
bu durum, bu saygnn herhangi bir kimseyi
Yunan stadlarn eletirmekten alkoyduu
anlamnda alnmamaldr. Eletiri her halkarda olmutur, fakat belirli bir eletiri etii
iinde. Eletiri adaletsiz, lsz veya keyfi
olamazd. Burada u rnek durumu daha
belirginletirir:
lk rnek Ms kardele (Ben Ms, 3./9.
yzyln ilk yars) ilgilidir. Bunlar Pergeli
Apolloniosun konik kesitlere ilikin kitabnn baz blmlerini tashih etmiler, kantlar, nermeler ve teoremlerle donatmlardr. Yaklak 150 yl sonra byk matema5 Bu bilgiyi sayn Dr. Armin Schopene borluyum. Onun,
Arap mrekkebine dair yrtt uzun yllar sren aratrmas bitmek zere bulunuyor.
G R
tiki ve astronom Eb Nar b. Ir, Ben

Msnn baz durumlarda hata yaptklarna
iaret ederek Apolloniosu savunmutur6.
kinci rnek bn el-Heysemin Ptoleme
kritiidir. Bu eletirisinde bn el-Heysem,
Ptolemeyi yanll belli olan gezegenler
sistemi modelini kurtarmak iin bile bile hata
yapmay gze almakla sulamaktadr: leri
srdmz bu yerler, bizim Almagestte
rastladmz, onun aktan aa elikiye dt noktalardr. Bunlarn bir ksm
mazur grlebilir, ama bir ksm da var ki
zr kabul edemez cinstendir. Bir ksm her
beerin bana gelebilecek yanlmalardandr,
mazur grlebilirler, ama bundan baka yle
yerler vardr ki, oralarda Ptoleme bile bile
hata yapyor, mesela be gezegen iin sunduu modellerde olduu gibi bunlar mazur
grlemezler7.
nc rnek olarak yukarda (s. 35) ad
geen matematiki bn aln tutumu dile
getirilmelidir. O, Arap nclerinin Yunan
bilginlere ynelttikleri eletirileri sistematik
bir ekilde izlemi, hakl olup olmadklarn
tekrar kontrol etmi ve ou kere Yunan
bilginleri, kendi nclerinin eletirileri karsnda savunmutur.
Elbette, Arap yaznn iyi bilen bir okuyucunun Eb mid el-azzl (. 505/1111)nin
Yunan ve el-Frb, bn Sn da dahil olmak
zere Arap filozoflarn baz grlerini
rtmeye ynelik Tehfut el-Felsife isimli
eserini hatrlamas dnlebilir. Bu rtmelerde, kkl bir felsefe eitimi sonrasnda
ortodoks bir teologda doan phe ifadesini
bulmaktadr. Her ne kadar el-azzl bu
konuda ok ar bir tepki gstermise de
kendini svglerden uzak tutmutur, ayrca
bu her eyden nce bireysel bir reaksiyondu, kurumsal deil. Paris niversitesinin
yaptna benzer bn Rde kar resmi bir
7 bn el-Heysem, e-ukk al Balamiys,
bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 86.
Kahire 1971;
171
sava ama ve mahkm etme veya8 Papa

III. Innozenzin 1209 ylndaki Aristotelesi
yasaklamas9 gibi tutumlar slam dnyasnda
dnlemezdi.
Hristiyan ve Yahudi bilginlerin Emeviler ve
erken Abbasiler dneminde mazhar olduklar zgrln, kadirinasln ve bilimsel
geliime katklarnn, sonraki yzyllarda da
bozulmadan devam etmi olduuna iaret
etmemiz belki de faydasz deildir. Buna
ilaveten onlar, Cordobada hkm sren
Muvahhidiler dneminde ksa bir sre devam
eden hogrszlk bir kenara braklacak
olursa, devlet kademelerinde nemli grevler stlenmiler, randan Endlse rahat
hareket edebilmiler ve mesleklerini istedikleri yerde icra edebilmilerdir. (Avrupallarn
Saladin dedikleri) Sultan el-Melik en-Nr
aladdnin ve olu el-Melik el-Efalin
zel doktoru, mehur Yahudi hekim ve filozof bn Meymn (Maimonides, . 601/1204)
idi10. 6./12. yzyln ortalarndan aktarlan
bir rivayete gre11, o dnemde Badatta
Hibetallh adnda byk hekim bulunmaktayd: Hristiyan Hibetallh b. id bn
et-Tilmiz, Yahudi Eb el-Berekt Hibetallh
b. Malk ve Mslman Hibetallh b. elHseyn el-fehn. Bunlar arasnda, elAud hastanesinin direktr ve Hristiyan
cemaatin bakan olan Hristiyan Hibetallh,
Halife el-Musta (dnemi: 566-575/11701180) tarafndan batabiplie getirilmi
ve Badat civarndaki hekimlerin mesleki
yeterlilik snavlarn yapmakla grevlendirilmiti12. Arap-slam kltr iin, Mslman
8 Schipperges,

9 a.e., s. 66, 136, 160.
10 Bkz. bn Eb Uaybia: Uyn al-Anb, Cilt 2, s. 117.
11 bn el-br: Tar Mutaar ed-Duvel, a.y., s. 363-364.
12 Bkz. Meyerhof, Max: Ibn al-Tilmdh, Encyclopaedia of
Islam, New Edition Bd. 3, Leiden ve Londra 1979, s. 956957.
172
G R
bir tp tarihisi olan bn Eb Uaybia gibi,

Hristiyan bir tarihi olan bn el-brnin
de, 7./13. yzylda farkl dinlere mensup
bu hekim hakknda ayrm yapmakszn
byk bir kabul ve hrmetle yazm olmalar, allmadk bir durum deildir. slam dnyasnda hkim olan tolerans atmosferinin
kltr tarihi bakmndan nemi, 1241 ylnda Avrupada bir Hristiyann Yahudi bir
hekim tarafndan tedavi edildiinde, aforoz
edilebilmi olmas gz nnde bulundurulursa daha belirgin bir ekilde ortaya kar13.
Yukardaki aklamalar ve rnekler, slamn,
gerilemenin veya Arap-slam kltrnde
yaratc bilimsel faaliyetlerin duraksamasnn ve sona ermesinin ana sebebi olamayaca ynndeki kanaatimi destekleme gayesini gdyor. Kanaatimce, gelime sreci bir
kere kendi dinamiini gelitirmi ve uygun
koullar altnda yolunu bulmu ise din, bir
kltr dairesinde bilimlerin ilerlemesini
ciddi anlamda ok zor tehdit edebilir.
Hereyden nce, Arap-slam bilimlerinin
tercmeler sayesinde ve 10. yzyln ikinci
yarsndan itibaren bilimsel, teknik aletler
ve aralar yoluyla Arap spanya zerinden
Avrupaya ulamaya balamtr. Yaklak
bir yzyl sonra Avrupaya Sicilya ve Gney
talya zerinden geen ikinci bir yol almtr. Avrupallarn 11. yzyln sonundan ksa
bir sre nce slam dnyas ile savamaya
karar vermeleri ok byk bir nem tayor.
Hal seferleri ad altnda bilinen sekiz sava,
1095 ylndan 1291 ylna kadar srmtr.
Bazen zafer bazen de yenilgi ile sonulanan
bu savalarda Avrupallar gerek anlamda
hep kazanan ve krl kan gruptu. Savalar
13 Bkz.
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen

slam dnyasn sadece ekonomik adan

zayflatmakla kalmyor, ayn zamanda bilimsel ilerlemenin akn da zedeliyordu ve
Filistinde baz blgelerin igaliyle -ki bu,
slam dnyasnn merkezine kama saplamak
gibi bir eydi- ulalan yeni baarlarn ve
kitaplarn yaylma iini zorlatryordu.
Bugnk bilgi seviyemize dayanarak diyebiliriz ki o dnemde Mslmanlar hem teknikte hem de bilimlerde igalcilerden ok ok
ileri bir seviyede bulunuyorlard. galciler
burada karlatklar seviyede, edeer
herhangi yeni bir ey verebilecek durumda
deillerdi. Mslmanlar zellikle, savunma
gayesinde kanatlanm olarak, silah gelitirmede nemli baarlar salam grnyorlar; mesel arkl byk tatar oku, dengeli
mancnk, ateli el silahlar, el bombalar ve
ayrca elik yay kullanlmas vb. gibi. Yalnz
uzun vadeli bir bak asyla yaklatmzda, silah tekniindeki bu gelimeler, mucitlerinden ok Hallarn memleketlerinde
onlarn daha ok iine yaryor ve onlardan
faydalanlyordu. Sava tekniindeki btn
bu yenilikler yaklak 50 yllk bir zaman diliminde Avrupada yeniden ortaya kyordu.
Bu silahlara ve onlarn kullanm ve imal bilgilerine Avrupada ilk nce Hallar yoluyla
ulaldndan hibir kukuya yer olmasa
gerek.
slam dnyas merkezinin bir blgesinin
sava ve igal altnda ac ektii sralarda,
613/1216 ylnda dou blgeleri Moollar
tarafndan igal edilmeye baland. rana
yaklak yedi yl boyunca sren Mool saldrlar srasnda -ki bu, 628/1231 ylnda
lkenin ok byk bir blmnn istilasyla
son bulmutu yerel bir ok kltr ve bilim
merkezi tahrip edilmiti. slam dnyasnn
merkez blgeleri 656/1258 ylnda Badatn
Cengiz Hann olu Hlagu tarafndan aln-
G R
masnda ve Suriyenin dier blgelerinin

fethiyle baka tahripler yaamt.
Konstantinopelin fethiyle (857/1453)
Osmanllar slam dnyasnn byk bir blmnde nderlii ele geirdiler. Btn genileme giriimlerinde Osmanllar, devletleri
ierisinde eitim ve bilime zen gstermeyi
ihmal etmediler ve burada 16. yzyln bitimine kadar bilimsel yaratclk eksik olmad.
Bununla beraber Osmanllar, Portekizler ve
spanyollarn baarlaryla ortaya kan yeni
durum karsnda nihai bakmdan rahatsz
edilecek ve kaybedecek taraf tekil ediyordu. Dnya politikasnda ve bilimlerde
Mslmanlarn nclk rol bakmndan
en ykc sonu, 11. yzyln ikinci yarsnda Portekizin ve Toledo dahil spanyann
ok nemli bir blmnn kaybedilmesiydi.
Mslmanlarn slam dnyasnn batsndaki politik varlklar Granadann 897/1492
ylnda dmesine kadar gittike azalyordu.
Bu en son kayptan sonra, ber Yarmadas,
Mslmanlarn yzyllar boyunca, ilerinde byk baarlar gerekletirdii bilim
merkezleriyle birlikte artk slam dnyasna deil, Bat dnyasna ait bulunacakt.
Bununla ilgili bir geree dikkat ekmek
gerekir ki, Arap-slam dnyasna uzun sren
aidiyeti sonrasnda spanya ve Portekizin
hem politik hem de bilimsel bakmdan dnya
sahnesinde ele aldklar nderlii, Arapslam dnyasnda da bir g kaymasnn
gerekletii ayn 17. yzyln balangcnda
bat ve orta Avrupa lkelerine devretmek
zorunda kalm olmalardr.
spanyollar tarafndan, yzlerce yl boyunca
Mslmanlardan alnan denizcilik, astronomi ve teknik bilgileri sayesinde gerekletirilebilmi olan Amerikann kefinin dnya
apndaki politik ve ekonomik sonular da
dnlmelidir. spanyollarn 15. yzyln
sonlarna doru beinci ktay kefedebilme
173
durumuna gelmelerini Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki sreenlilii balamnda

anlamalyz. Bylelikle bu sreenlik oluan
yeni koullar altnda ilk meyvelerini vermeye balad. Yeryznn yuvarlak formuna
ve byklne ilikin ak bir tasavvurla
Araplar daha 1050 ylndan nce, Portekizde
egemenlik ellerinde iken, ok iyi bildikleri
Asyaya Avrupann bat kysndan hareketle Byk Okyanus zerinden geerek ulamak iin cesurca seferlere kalkmlard. Bu
giriimler o kadar ok tekrarlanm olmaldr ki, Lisbon limanndaki bir cadde Darb
el-Marrn (Yanl yola gidenler soka
veya maceraclar soka) olarak isimlendirilmiti14. Herhangi bir kimsenin daha hibir ya da yeterli bir pusulann henz deniz
seferlerinin hizmetine girmemi bulunduu
bu erken dnemde hedefine ulap ulamadn bilmiyoruz. Arap nclerinden politik
olarak bamszlaan spanyollar ise kendilerini bunu yapabilecek durumda hissettiler.
Geri el-Brnnin (. 440/1048) okyanusun
meskn yeryz ktlesini kuattna ve bu
ktleyi ok uzakta bulunan bir kta veya meskn adadan ayrdna ynelik dncesini
bilmiyorlard15; fakat Christoph Kolumbus,
Arap nautik bilimcilerin Hint Okyanusunda
gelitirdikleri pusulalara sahip bulunuyordu16. Bundan baka, Christoph Kolumbusa
g veren ve Hindistana Gney Afrika rotas
zerinden deil de bat zerinden ulaabilme
kararn kolaylatran iki unsur daha bulunmaktadr. Birincisi, Araplarn bir derece iin
56 millik yeryz lm deerini bilmi
olmasyd. Fakat buradaki hatas Arap mili
14 Bkz. el-drs: Nzhet el-Mt, a.y., Cilt 1, s. 548.
15 Bkz. el-Brn: Ta m li-l-Hind, ed. E. Sachau, Lond-
ra 1887, s. 155-156, ngilizce erviri E. Sachau, Alberunis

India, London 1910, Cilt 1, s. 196; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 253.
174
G R
ile talyan milinin ayn ve her ikisinin de

1525 km.den iberet olduunu zannetmesidir.
Sonucunda yeryznn evresinin bykln gerekten bir eyrek daha kk tasavvur ediyordu17. kinci cesaretlendirici unsur,
onun yeryzn armut eklinde tasavvur
etmesidir, bunun sonucu olarak da batdan
Hindistana giden yol ok ksalyordu. Bu
yanl tasavvura 19. yzyln ilk yarsnda
mehur doa bilimleri aratrcs Alexander
von Humboldt iaret etmitir. Amerikann
kefi, corafya ve denizcilik bilimi asndan r ac olan ve Joseph-Toussaint
Reinaudun18 150 yl nce dile getirdii gibi,
Mslmanlarn ber Yarmadasndaki uzun
sren varlklar olmadan, onlarn gelitirdikleri denizcilik ve corafi bilgiler olmakszn
dnlemeyecek bir baaryd.
1492 ylnda Araplar Granada ile birlikte sadece ber Yarmadasndaki 800 yllk
hakimiyetlerinin son kalesini kaybetmemi,
bu kayp ayn zamanda Arap-slam dnya
gcnn nihai anlamda sonunun balangcn duyuran bir an sesisdir. Geri Osmanllar
politik olarak egemenliklerini Akdeniz blgesinin geni alanlarna, Balkanlara, Ukrayna
ve Kafkasya ile birlikte Karadeniz blgesine
ve Arap Yarmadasna kadar Arap lkelerine ve Kuzey Afrikaya geniletebilme
durumunda idiler. Safeviler de 16. yzylda
randa saygdeer bir politik gc temsil ediyorlard. Ve 1526 ylnda Hindistanda kurulan Mool-slam mparatorluu ok daha
nemli bir politik ve ekonomik gce sahipti.
Bu byk slam Devletinde bilimler de
hl yksek bir seviye gstermekteydiler.

18 Gographie dAboulfda. Traduite de larabe en franais.
Tome I: Introduction gnrale la gographie des Orientaux, Paris 1848, s. 444-445; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 161.
Fakat Amerikann kefi ve Portekizlerin

Hint Okyanusunda belirmeleri yznden,
slam dnyasnn yeryznn eski meskn
blgesindeki merkezi corafik konumunu
yitirmesiyle, mevcut g ilikileri daha uzun
sre devam edemezdi.
Bu tarihi dnmn sebeplerini tam olarak
anlayabilmek iin, yine 15. yzyln sonlarna
doru gerekleen Portekizlerin Afrikay
dolanarak Hint Okyanusuna yaptklar
seferlerin nemini de gz nne almalyz.
Btn Avrupallar arasnda, zellikle lkeleri hemen hemen 400 yl Arap egemenlii
altnda bulunan Portekizlerin tam da bu
rota zerinde nc konumu ele geirmeleri bu balamda ok nemlidir. Eer bu
takdire deer ve baarl deniz seferleri giriimleri Hindistana giden deniz yolunun ve
mit Burnunun descobrimento anlamnda
saf bir Portekiz kefi olarak deerlendirilir ve nitelendirilirse bu bilgi yetersizliine
ve tarihi gerein grmemezlikten gelindiine tanklk eder. Herodot bile, Firavun
Necho (yaklak 596-594 i..)nun emriyle
Finikelilerin Afrikay gemi ile dolatklarn rivayet etmektedir19. slam dneminde
sadece Afrikann gneyden deniz yoluyla dolalmas deil, ayn zamanda gney
Fas ile in arasnda da bir ticaret yolunun
var olduu da ok iyi bilinen gerekliktir20. Portekizleri, Afrikay dolaabilmeye
ve Hint Okyanusunda hakimane bir ekilde
seyrsefer yapmaya muktedir klan yeni bir
denizcilik biliminin kurucusu olarak grmek
bilim tarihi bakmndan gereklie aykrdr.
Bugn biz, ber Yarmadasnn bat kyla-

20 a.e., Cilt 11, s. 384, 389 vd.
G R
ryla Afrikann kuzey bat kylar arasndaki

Arap egemenlii esnasnda, Muvahhidilerin
egemenliine kadar (1130-1269) devam
etmi dzenli, tam ve canl bir denizciliin
bulunduunu gerekten ok iyi bilmekteyiz21.
Bu denizcilik bilimi geleneinde, daha nce
kullanlm deniz rotalarnn bilgisiyle ve
Arapa haritalara dayanarak Portekizliler ilk
Avrupallar olarak Hindistana deniz yoluyla
ulamlar ve orada ele geen Arap deniz
klavuzlar, yerinde yaplm mevcut para
ve genel bak salayan ve mesafe bilgileri
de ieren haritalar ve orada geliiminde ok
yksek bir seviyeye ulam denizcilik bilimi sayesinde yaklak bir yzyl iin liderlik
pozisyonunu stlenmilerdi.
Geri Portekizler ilkin yaklak 100 yl,
btn bilim dallarnda Arap-slam kltr
dnyas karsnda daha geri bir seviyede
bulunuyorlard, fakat kesintisiz devam eden,
siyasi, iktisadi ve dini sebeplerle balam,
ayn zamanda askeri olarak iyi hazrlanm seferleri onlara eitli zaferler kazandrmt. Onlarn yarm yzyl sren istilalar esnasnda, her zaman zafer elde etmi
olmasalar da, zayf Arap ve daha sonra onlara yardma gelen Osmanl donanmalarn
bozguna uratmlar, Kzl Denizin, Gney
Arabistann, Basra Krfezinin, Hindistann
ve Malezya Takmadalarnn ky blgelerini yakp ykmlar veya ele geirmiler
ve de ulaabildikleri doa zenginliklerini
Portekize getirmilerdi. 16. yzyln ortalarndan itibaren Portekizler, yzlerce yl
slam dnyasnn sanki bir i denizi olan
Hint Okyanusunda egemen konuma gelmilerdi. Hem Portekizlilerin hem de dier
Avrupallarn bu blgedeki egemenliiyle
ve Amerikann kefiyle dnyann politik,
ekonomik ve stratejik manzaras Arap-slam
kltr evresi aleyhine deimi, bylece
21 Bkz. Picard, Christophe: Locan Atlantique
musulman.
De la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997;
175
ortaya kan yeni ekonomik ve askeri g

spanya ve Portekizle snrl kalmayarak,
dier Avrupa lkelerine de yaram ve
zamanla arlk merkezleri Avrupa ierisinde konumlanm oluyordu.
spanyollar ve Portekizliler yoluyla dnya
sahnesinde etkili olan devrimler hakkndaki
bu aklamalarla, Arap-slam kltr evresindeki yaratcln duraksama sebeplerine ilikin dncemi baz somut rneklerle
gstermeyi hedefliyorum. Bylece kendimizi, uygarlk tarihinde sk sk tekerrr eden
bir tarihi bulguyla kar karya buluyoruz:
Kendi dneminde bilimde nder olan bir
kltr dnyas yerini, bizzat tevik ettii ve
eline kendisini vuracak silahlar verdii ardlna vermek zorunda kalmtr.
Bu tarihi sreci biraz daha somutlatracak
nemli ve retici bir rnei kdn tarihinde grmekteyim: Mslmanlar, kd dier
kltr evrelerinden almlar ve devaml
surette gelitirmiler, Avrupallara aktarmlar ve daha sonra onlardan ithal etmek durumuna dmlerdi. imdiye kadar yaplan
aratrmalar22 bu geliimi kapsaml bir ekilde ortaya koyabilmitir. lk olarak, Alfred
von Kremerin 1877 tarihli23 Culturgeschichte
des Orients unter den Chalifen isimli almasnda eski olmasna ramen ustaca ifade
edilmi, ana hatlarnda hl alamam tasvirini aynen almak istiyorum.
slam topluluunun ilk evresinde, diyor,
yaz, posteki, parmen veya Gney
Arabistanda yaplan, parlakl veya incelii
ile nl olan deriler zerine yazlyordu24.
22
Genel bir bak iin bkz. Bibliographie der deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde von den Anfngen
bis 1986 nebst Literatur ber die arabischen Lnder der
Gegenwart, ed. Fuat Sezgin, Gesine Degener, Carl EhrigEggert, Norbert Lchter, Eckhard Neubauer, Cilt 1-21,
Frankfurt 1990-1995, zellikle Cilt 1, s. 287-294, Cilt 6, s.
387-389, ayrca bkz. u eserin bibliografyas, Bloom, Jonathan M.: Paper before print. The history and impact of
paper in the Islamic world, New Haven ve Londra 2001,
s. 249-261.
23 Cilt 2, Wien 1877, s. 304 vd.
24 bn Nedm: Fihrist, a.y., s. 40.
176
G R
ok ksa bir sre sonra papirus kullanmaya

balanld. Zira Araplar, Msrn fethinde,
orada daha eski adan kalma ve yazma malzemesi olarak kullanlacak papirus bitkisinin
ilenmesine zg ok gelimi bir endstri ile
karlatlar. Bu endstri Arap fethi ile sadece bir yksek kalknmaya kavutu, nk
yukarda da belirtildii gibi, slam devleti ve
idaresi zenaat ve imalat vergisi tanmyordu.
Bu endstrinin esas yeri Dimyat blgesinin
sahilinde ve Nil deltasnda bulunan Bra
kasabasyd25. Burada, tahminen Menzale
Gl yaknnda bol bol yetien papirus bitkisi ileniyor ve sata karlyordu. Araplar
bu bitkinin eski adn Ffr eklinde muhafaza ederek, ondan imal edilen rn yeni
Yunancada (slamdan nce) kullanlan
Crta anlamnda irs diye adlandryorlard26.
Bizans brokrasisinin fazla yazma sevdasna drd Dou ve hatta Bat Roma
mparatorluu [Msrn Mslmanlar tarafndan alnmasndan sonra] zerine yaz yazlacak malzeme olarak tek kaynaa, Araplarn
Msrdaki fabrikalarna muhta bulunuyordu, bylece Msrda yksek bir papirus
ihracat olumutu ve satn demesi pein
parayla gerekleiyordu27. Bununla beraber
yle grnyor ki, Msrda olduka erken,
baka maddelerle yeni bir kt hamuru eidi elde etme ii bulunmutu. Byle bir tahminde bulunmadan, bu hayli eski bir yazarn
bize ilettii, Abbasi halifesi Mutamn yeni
hkmet merkezi Semerraya, devletin her
tarafndan zanaatlar ve Msrn kt fabrikasndan da (usta) ii getirdii hususun-
daki haberi28 baka ekilde izah edilemez;

zira orada papirus bitkisi hi yetimiyordu.
Kt sadece baka maddelerden, pamuktan
ve ketenden elde edilebiliyordu. Bununla
birlikte ketenden kt elde etmeyi Araplar
daha ge rendiler. Bu sebepten unu
kabulden baka bir are kalmyor: Araplar
araclyla yaylan pamuk ekimi ile, Msrn
kt fabrikalarnda papirusu pamukla kartrmak adeti ortaya kt, bununla zamanla
srf pamuktan kt kazanma ii kefolundu.
Yalnz 3. yzyln bandan 4. yzyln ortalarna kadar geen zaman zarfnda bu alanda byk bir deime kendisini gsterdi.
Sadece ok pahal olan in kd ithali
ile yetinilmedi, bilakis Arap Yarmadasnn
kuzeyinde (Tihmede) bir yerli kt imali
ii balad29.
Bir igzar inli evvela Abbasi Devletinin
en uzak kuzey dou vilayetine ketenden
kt imali tekniini sokmutu. Daha hicretin 4. yzylnn ikinci yarsndaki bir kitapta
(bn en-Nedmin Fihristi) ketenden yaplan
birok kt eidinin sayldn gryoruz.
Semerkandda bu yeni endstri en yksek
rnlerini verecek hale geldi ve bu ehir birden bire ticaret yolu ile bir zenginlik ve geliim kazand, bu arada kt ihracatnda ok
stn bir konuma ulat. Milli bir edebiyatn
ok hzl gelimesi ile bilimsel aratrmaya
kar grlen gayretli ilgi gittike ykselen bir kt harcamas ile bu branta rn
ve ticaret ba dndrc bir gelime gerekleti. Kt fabrikalar her yerde ortaya
kt; una da iaret edilmelidir ki, Dounun
keten kd ile Batnn pamuk kd arasnda ortaya kan rekabette kazanan taraf
sonuncusu oldu. nk bunun maddesi ok
25
Bkz. el-Yab: Kitb el-Buldn, Leiden 1892, s. 338;

Franszca evirisi Gaston Wiet, Yakb. Les pays, Kahire
1037, s. 57, 195.
26 Bkz. bn el-Bayar: el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-lAiya, Kahire 1291, Cilt 1, s. 86-87 (berd maddesi), Cilt
3, s. 155 (ffr maddesi), Cilt 4, s. 17 (irs maddesi).
27 Bkz. el-Belr: Fut el-Bldn, Leiden 1866, s. 240.
28
Bkz. el-Yab: Kitb el-Buldn, a.y., s. 264; Gaston

Wiet, Yakb. Les pays, a.y., s. 57.
29 bn Nedm: Fihrist, a.y., s. 40, von Kremer u szn
ekliyor: Burada anlald gibi, sadece pamuk kd sz
konusu olabilirdi.
G R
ucuz elde edilebiliyordu, bylece brnn

rekabeti imkansz oluyordu.
Araplar Msrdan hareket ederek adm
adm btn Kuzey Afrika sahillerini, daha
sonra spanyay ve en sonunda Sicilyay
fethettikten sonra papirus ekimi bilgisi, ki
bunu Sicilyaya soktular, pamuk bitkisi,
ki bunu hem spanyaya hem de Sicilyaya
ulatrdlar ile birlikte kt fabrikacln beraberlerinde tadlar, bu hem Sicilya
hem de spanyada ok geni bir yaylma
imkan buldu30. Xativa [ibe]nn fabrikalar 12. yzylda pamuktan yaplan kt
eitleri ile byk bir hrete ulamt, bunlar bat Hristiyan memleketlerine gnderiliyor, dier taraftan dou Avrupa kendi
kdn, kukusuz pamuk kd da, Charta
Damascena ad altnda tannan doudan,
muhtemelen amdan salyordu.
11. ve 12. yzyllarda bu Arap imalat
Avrupada kullanlan eski parmeni byk
lde saf d etmiti, yle ki mparator II.
Friedrich kendini 1224 ylnda, pamuk kdn daha ksa mrl oluundan tr, baz
devlet vesikalarnda kullanmay yasaklamann zarureti karsnda bulmutu; sadece
fiyat konusu bu gibi yasa etkisiz klyordu. lk defa 13. yzyln ikinci yarsnda
Avrupada keten kd kendini gstermiti,
bu herhalde ucuz eitlerin maddesini yetitirmek gayreti ile pamua keten maddesini
kartrmak sureti ile kazanlyordu; belki bu
da yine Araplarn icad idi, zira ketencilik
onlarda ok yaygn bir ekilde uralan bir
iti31.
30 el-drs: Nzhet
el-Mt, a.y., Cilt 1, s. 556; Franszca

evirisi, Jaubert, P.A.: Gographie ddrisi, Cilt 2, Paris
1840, s. 37.
31 Bilhassa spanyada Bce blgesinde, bkz. Amed b.
Muammed el-Maar, Nef a-b min un el-Andalus er-Rab, Cilt 1, Leiden 1855-1860, s. 100; A. von Kremer, Culturgeschichte des Orients unter dem Chalifen, cilt
2, s. 308.
177
... Parmen veya papirus zerine yazlm

kitaplar her yerde o kadar ok pahalyd
ki, ancak ok kk bir ereve iinde kalyordu. Araplar, zerine yazlacak bir ucuz
madde imal edip bylece sadece Dou pazar iin deil, ayn zamanda Hristiyan Baty
da beslemeleriyle, bilim herkese ulalabilir
hale gelmiti... 32
Sicilyadaki Arap egemenliinde ortaya kan kt retimine ve 12. yzyldaki
spanyol kt ithalatna bal olarak 13. yzyln banda Kuzey talyada ilk kez dk
kaliteli kt retme giriimleri oldu, ancak
ilk balarda baar kk apl kald. Fakat
daha sonra Ancona civarndaki Fabrionada,
Dou Akdeniz blgesinin Arap kt sanatnn zelliklerini yanstan ve muhtemelen
Hallar tarafndan talyaya getirilen yeni
bir teknik ortaya knca durum deiti33.
13. yzyln ikinci yarsnda Kuzey talyada
gelien kt endstrisi, bu yzyln sonuna
doru ihra yapacak duruma gelmi, 14. yzylda spanyol rekabetinin stesinden gelerek Arap pazarn ele geirmiti. Bu srete Venediklilerin ve Cenevizlilerin ticar
becerileri, ibilirlikleri ok nemli bir rol
oynamtr34. Uygun fiyatyla pazara hakim
olan talyan kdnn bize kadar ulaan eski
Arapa yazmalardan tandmz yksek kaliteye ne zamandan itibaren ulam olduunu
u anda syleyebilecek durumda deilim.
Eer bize bu ucuz ktlar yoluyla ulam
32
von Kremer, A., a.y., cilt 2, s. 308; ayrca bkz. Franz ,

308 vd. Ayrca bkz. Babinger, Franz: Papierhandel und
Papierbereitung in der Levante, Wochenblatt fr Papierfabrikation ierisinde (Biberach) 62/1931/1215-1219 (ayr
basm 12 s.).
33 Bkz. Bloom, J.M.: Paper before print, a.y., s. 210-211.
34 Bkz. a.e., s. 212; ayrca bkz. Irigoin, Jean: Les origines de
la fabrication du papier en Italie, Papiergeschichte. Zeitschrift der Forschungsstelle Papiergeschichte ierisinde
(Mainz), Cilt 13 (No. 5-6, Dezember 1963), s. 62-67; ayn
yazar: Pariers orientaux et papiers occidentaux, La palographie grecque et byzantine ierisinde, ed. J. Bompaire
und J. Irigoin, Paris CNR S 1977, s. 45-54.
178
G R
ve artk kullanlamayacak durumdaki bildiim birok kitab dnecek olursam, slam

dnyasnda bu kt ithaliyle meydana gelen
zararn ne boyutta olduu anlalabilir.
Sorunun zne gelmek iin, Arap-slam
bilimleri tarihiyle ve [bu bilimlerin]
Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesiyle uram sresince yaptm bir gzlemi
eklemek istiyorum. Konu udur: Avrupada
tekniin pratik blmnde, teorik blmne gre dikkat ekici lde daha hzl bir
resepsiyon, yaygnlk kazandrma ve resepsiyonu yaplan nesneleri daha ileri seviyede
gelitirme yetenei izlenimini bende uyandrm bulunuyor.
Bu izlenim, yukarda anlan ve Latin dnyasnda quatorium olarak bilinen astronomik ara (s. 20) rneiyle aklanabilir. Daha
nce belirtildii gibi, bu ara 4./10 yzyln
ikinci yarsnda astronom ve matematiki
Eb Cafer el-zin tarafndan icat edilmiti. Endlste Arap astronomlar tarafndan imal edilmi olan rneklerden sonra bu
ara, bildiimiz kadaryla spanya dnda ilk
defa 1276-1277 ylnda Novaral Campanus
tarafndan tantlmtr. Bu tarihten itibaren
16. yzyln ortasna kadar, birok ekilleri tedavle kmtr. Geri bunlar her
zaman kusursuz deillerdi, fakat Avrupada
bu alete ynelik ilgiyi aa vurmaktadrlar.
Dier durumlarda olduu gibi bu durumda
da sslemeye, bezemeye ve gereksiz ilvelere kar genel olarak ar bir temayl dikkati ekmektedir, bu da bu aralar zor ve az
kullanl yapmaktadr. Avrupallar bunlarn
matematiksel temellerinde her zaman Arap
nclerinin seviyesine ulaabilmi deillerdi
ve nadiren onlar gemilerdi. Fakat konuyla
ilgilenenlerin evresi devaml olarak genilemi ve bu ilgi zel yaratcl tevik etmitir.
Bylece Avrupallar teknik alanda slam

dnyasn teorik alandan daha nce gemilerdir. Buna bal olarak Avrupallarn perspektif izimden daha az rkt ve bu konuda Mslmanlardan daha becerikli olduklar
grnyor. Bylelikle bu izimler teknik ierikli el yazmalarn ok geni bir yaylma alan
bulmalarn salamtr. Avrupallarn sahip
olduklar avantaj, kitap basm tekniinin 15.
yzylda geliimiyle daha da bymtr.
Teknik izimleri bask maml olarak oaltlabilme imkanna sahip olmalaryla, sonunda makine retimi ve endstriyel geliim
uygun koullara kavumutur. Leonardo da
Vinci, Georgius Agricola, Agostino Ramelli
vb. kimselerin, Arap kaynaklarla balantlar
besbelli olan fantazi dolu izimlerini dnecek olursak, bu izimler kitap basks sayesinde ok geni bir yaylma alan bulabilirken,
slam dnyasnda teknik kitaplarn el yazmalarndaki resimlerin yerleri ou sefer uygun
kiiler tarafndan yerine getirilmesi amacyla
bo braklmtr. Muhtemelen, kitap basm
teknii daha erken dnemde alnm olsayd,
slam dnyasnda yaratcln iddetle azalmasnn bir sre nne geilebilirdi.
Her halkarda, bu fenomene byk kltrlerin ve medeniyetlerin kaderleri asndan
bakmalyz. Bu medeniyetler, zaman geldiinde bulunduklar konumu, ykselilerini
kendilerinin hazrlad ardl olan medeniyete vermek zorundadr. Ayrca, tarihinin bu olguyu aydnlatma denemesinde,
sebepleri ilintilerle kartrma durumuna
dm olmas pek nadir bir ey deildir.
Bizim sebepleri aydnlatma denememizin
sonucu asndan, savalarn ve yeni deniz
yolllar kefinin birlikte etkisinin yol at slam dnyasndaki ekonomik ve politik
zayflk, bilimlerde duraklamann ana sebebi
G R
olarak grnyor. Bilimlerin, yaklak 800

yl boyunca kalknma halinde olduu slam
dnyasnda gcn kaybetmi olmalar ve
yaklak 500 yl nce ulama yolu bulduklar
Avrupada etkilerine devam edebilmeleri
ve burada iklimsel ve ekonomik koullarn
yaratcln sreen ekilde devam ettirilebilmesinde daha elverili olduu gr
geree ok da ters deildir. Yarap srek-
179
li genileyen bu en yeni kltr dairesinde,

nclerden alnan bilimsel miras byk bir
hzla gelimeye devam ediyor. Bu durum
karsnda bilim tarihisinin grevi zellikle zordur; bir yandan gemiin neminin
hatrlanmasn ayakta tutmak, dier yandan
da geree kar adil olamayan yaygn tarih
geliim tablosunu revizyona tabi tutmak ve
dzeltmek.
180
G R
B B L Y O G R A F Y A
Bibliyografya
ve
Dizinler
181
182
BBLYOGRAFYA
Aballagh, Mohamed: Les fondements des mathmatiques travers le Raf al-Hijb dIbn al-Bann (12561321), Histoire des math matiques arabes. Actes
du premier colloque international sur lhistoire des
mathmatiques arabes ierisinde, Cezair 1-3 Aralk
1986, Cezair 1988, S. 133-156.
[Abdullaf el-Badd]: The Eastern Key. Kitb
al-Ifdah wal-itibr of Abd al-Laf al-Baghdd.
ngilizce evirisi: Kamal Hafuth Zand, John A. ve Ivy
E. Videan, Londra 1965.
Agricola, Georg: De re metallica. Translated from the
first Latin edition of 1556 ... Herbert C. Hoover ve
Lou H. Hoover tarafndan yaplan ngilizce eviri,
Londra 1912 (Tekrarbasm: New York 1950).
Alonso, Manuel Alonso: unain traducido al latn por
Ibn Dwd y Domingo Gundisalvo, AI-Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 16/1951/37-47.
Amari, Micheie (ed.): Biblioteca arabo-sicula, Leipzig
1857 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 153-154).
Amari, Micheie: Le epigrafi arabiche di Sicilia trascitte, tradotte e illustrate. Parte prima, Palermo 1875
(Tekrarbasm: Palermo 1971).
Antua, Melchor M.: Abenjtima de Almera y su tratado de la peste, Religion y Cultura ierisinde (EI
Escorial Madrid) 1 (tomo IV)/1928/68-90 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 92, S.
294-316).
Babinger, Franz: Papierhandel und Papierbereitung
in der Levante, Wochenblatt fr Papierfabrikation
ierisinde (Biberach) 62/1931/1215-1219.
Bacon, Roger: The Opus majus of Roger Bacon,
ed. Jhon H. Bridges, Londra 1897 (Tekrarbasm:
Frankfurt 1964); ngilizce evirisi Robert B. Burke,
Philadel-phia 1928.
Barhebrus, bkz. bn el-br.
de Barros, Joo: sia. Dos feitos que os portugueses
fizeram no descobrimento..., Quarta dcata, Lizbon
1945.
Barthold, Wilhelm: Nachrichten ber den Aral-See und
den unteren Lauf des Amu-darja von den ltesten
Zeiten bis zum XVII. Jahrhundert. Deutsche Ausgabe
mit Berichtigungen und Ergnzungen vom Verfasser.
Nach dem russischen Original bersetzt von H. von
Foth, Leipzig 1910 (Tekrarbasm: Islamic Geography
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1914 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde Cilt 45, S. 193-324).
Baur, Ludwig: Dominicus Gundissalinus, De divisione
philosophiae, Mnster 1903 (Beitrge zur Geschichte
der Philosophie des Mittelalters, Cilt 4, say 2-3).
Beichert, Eugen Alfred: Die Wissenschaft der Musik
bei al-Frb, Regensburg 1931.
el-Belur: Fut el-Buldn, ed. Michael Jan de Goeje
183
tarafndan u balk altnda yaplmtr Liber expugnationis regionum auctore al-Bladsor, Leiden
1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 42).
Berggren, John Lennart: Innovation and tradition in
Sharaf al-Dn al-ss al-Mudalt, Journal of the
American Oriental Society ierisinde (New Haven)
110/1990/304-309.
el-Brn: el-sr el-Biye an el-urn el-liye.
Chronologie orientalischer Vlker von Albrn, ed.
Eduard Sachau, Leipzig 1878 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt
30), ngilizce evirisi von E. Sachau u balk altnda
The Chronology of Ancient Nations, Londra 1879
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 31).
el-Brn: Kitb Mald lm el-Heye. La trigonometrie sphrique chez les Arabes de lEst la fin du
Xsicle. Edisyon ve eviri Marie-Thrse Debarnot.
Dmek 1985.
el-Brn: Ta m li el-Hind. ed. E. Sachau, Londra
1887 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 105), ngilizce evir E. Sachau tarafndan
u balk altnda Alberuni s India, Cilt 1-2, Londra
1910 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 106-107).
Bjrkman, Walther: Beitrge zur Geschichte der
Staatskanzlei im islamischen gypten, Hamburg 1928
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde
Cilt 53).
Bloom, Jonathan M.: Paper before print. The history
and impact of paper in the Islamic world, New Haven
ve Londra 2001.
Boncompagni, Baldassarre: Della vita e delle opere
di Gherardo Cremonese, traduttore del secolo duodecimo..., Atti dell Accademia Pontifica de Nuovi
Lincei ierisinde (Roma) 4/1850-51(1852)/387-493
serisi ierisinde Cilt 79, S. 9-115).
Bonebakker, Seeger A.: Reflections on the Kitb
al-Bad of Ibn al-M utazz, Atti del Terzo Congresso
di Studi Arabi e Islamici, Ravello 1-6 eyll 1966 ierisinde, Neapel 1967, s. 191-209.
Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, Weimar 1898; Cilt 2, Berlin 1902;
Supplementbnde 1-3, Leiden 1937-1942.
Brunschvig, Robert ve Gustave Edmund von
Grunebaum (editrler): Classicisme et dclin culturel dans lhistoire de lIslam. Actes du symposium
international dhistoire de la civilisation musulmane
(Bordeaux 25-29 Haziran 1956) ierisinde, Paris 1957
(Tekrarbasm: Paris 1977).
Bubnov, Nicolaus: Gerberti opera mathematica, Berlin
1899 (Tekrarbasm: Hildesheim 1963).
Blow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift
von der Unsterblichkeit der Seele, Beitrge zur
184
Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde (Mnster) Cilt 2, say 3, 1897, s. 1-38.
Blow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift
von dem Hervorgange der Welt (De processione
mundi), Beitrge zur Geschichte der Philosophie des
Mittelalters ierisinde (Mnster) Cilt 24, say 3, 1925,
s. 1-54.
Bumm, Anton: Die Identitt der Abhandlungen des
Is Ibn Amrn und des Constantinus Africanus
ber die Melancholie, Mnih 1903 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 65-95).
Burnett, Charles (ed.): Adelard of Bath. An English
scientist and Arabist of the early twelfth century,
Londra 1987.
Burnett, Charles: Adelard of Bath, Conversations with
his nephew, Cambridge 1998.
Burnett, Charles: Antioch as a link between Arabic
and Latin culture in the twelfth and thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des Croisades. Actes du colloque
de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde,
yayna hazrlayan Isabelle Draelants ve dierleri,
[Tumhout:] ierisinde Brepols 2000, s. 1-19.
Burnett, Charles ve Danielle Jacquart (editrler):
Constantine the African and Al Ibn al-Abbs
al-Mas. The Pantegni and related texts. Leiden
1994.
Burnett, Charles: A group of Arabic-Latin translators
working in Northern Spain in the mid-12th century, Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde
(Londra) 1977-1978,S.62-108.
Burnett, Charles: Hermann of Carinthia, De essentiis.
A critical edition with translation and commentary,
Leiden 1982.
Burnett, Charles: Master Theodore, Frederick IIs
philosopher, Federico II e le nuove culture. Atti del
XXXI Convegno storico internazionale, Todi, 9-12
ottobre 1994 ierisinde Spoleto 1995, s. 225-285.
Cantor, Moritz: Vorlesungen ber Geschichte der
Mathematik, 3. bask, Cilt 1: Von den ltesten Zeiten
bis zum Jahre 1200 n. Chr., Cilt 2: Von 1200-1668.
Leipzig 1907 (3. baskdan Tekrarbasm: New York ve
Stuttgart 1965).
Classicisme et dclin culturel dans l hisloire de l
Islam, bkz. Brunschvig, Robert.
Coppola, Edward D.: The discovery of the pulmonary
circulation: A new approach, Bulletin of the History
of Medicine ierisinde (Baltimore) 31/1957/44-77
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
79, S. 304-337).
Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus
von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und
seine Bedeutung fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, Studien und Mitteilungen zur
Geschichte des Benediktiner-Ordens und seiner
Zweige ierisinde (Mnchen) 47 (N.F. 16), 1929, s.
1-44 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde

Cilt 43, S. 197-240).
Creutz, Rudolf ve Walter Creutz: Die Melancholia
bei Konstantinus Africanus und seinen Quellen.
Eine historisch-psychiatrische Studie, Archiv fr
Psychiatrie und Nervenkrankheiten ierisinde
(Berlin) 97/ 1932/244-269 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 312-337).
Dalton, O. M.: The Byzantine astrolabe at Brescia,
Proceedings of the British Academy ierisinde
(Londra) 12/1926/133-146, 3 resim.
Daremberg, Charles: Recherches sur un ouvrage qui
a pour titre Zad el-Mouafir, en arabe, phodes,
en grec, Viatique, en latin, et qui est attribu, dans
les textes arabes et grecs, Abou Djafar, et, dans le
texte latin, Constantin, Archives des missions scientifiques et littraires, choix de rapports et instructions ierisinde (Paris) 2/1851/490-527 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 39, s. 1-38).
Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called
Carolingian Astrolabe, bkz. Kunitzsch, Paul.
Delisle, Guillaume: Dtermination gographique de la
situation et de l tendue des diffrentes parties de la
terre. Histoire de l Acadmie Royale des Sciences,
anne 1720 ierisinde, Paris 1722.
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales
dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 15/1962/3-45
Dictionary of Scientific Biography, Ed. in Chief: Charles
C. Gillispie, Cilt 1-14, New York 1970-1976; Cilt 15:
Supplement I ... Topical Essays, New York 1978; Cilt
16: Index, New York 1980.
Dinnah, Taha: Die Schrift von Ab Gafar Amed ibn
Al ibn Moammed ibn Al ibn timah aus Almeriah
ber die Pest, Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig) 19/1927/27-81 (Tekrarbasm: Islamic
Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mathematics: Measuring the muqarnas by al-Ksh, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242.
Dold-Samplonius, Yvonne: The volumes of domes in
Arabic mathematics, Vestigia Mathematica. Studies
in medieval and early modern mathematics in honour
of H.L.L. Busard, ed. M. Folkerts ve J.P. Hogendijk
ierisinde Amsterdam ve Atlanta 1993, s. 93-106.
Duhem, Pierre: Le systme du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon Copernic. Nouveau
tirage, Cilt 3, Paris 1958.
The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 11 cilt,
Leiden ve Londra 1960-2002.
Enzyklopaedie des Islm. Geographisches, ethnographisches und biographisches Wrterbuch der
muhammedanischen Vlker. 4 cilt ve tamamlayc cilt,
Leiden ve Leipzig 1913-1938.
Farmer, Henry George: Clues for the Arabian influence

on European musical theory, Journal of the Royal
Asiatic Society ierisinde 1925, S. 61-80 (Tekrarbasm:
The Seience of Music in Islam ierisinde Cilt 1, s.
271-290).
Farmer, Henry George: al-Frbs Arabic-Latin writings on music, Londra 1934 (Tekrarbasm: New York
1965 ve The Science of Music in Islam ierisinde Cilt
1, s. 463-533).
Farmer, Henry George: The Jewish debt to Arabic writers on music, Islamic Culture ierisinde (Haydarabad)
15/1941/59-63 (Tekrarbasm: The Science of Music in
Islam serisi ierisinde Cilt 1, s. 535-539).
Farmer, Henry George: The Song Captions in the Kitb
al-Aghn al-Kabr, Transac-tions of the Glasgow
University Oriental Society ierisinde 15/1953-54/110 (Tekrarbasm: The Science of Music in Islam serisi
Farmer, Henry George: The Sources of Arabian Music,
Leiden 1965.
Farmer, Henry George: Studies in Oriental music, 2
cilt, Frankfurt 1986 ve yeni basm 1997 ayrca The
Science of Music in Islam ierisinde Cilt 1-2.
Fischer, Theobald: Sammlung mittelalterlicher Weltund Seekarten italienischen Ursprungs und aus
italienischen Bibliotheken und Archiven, Marburg
1885 (Tekrarbasm: Amsterdam 1961 haritalar
olmakszn).
Fuchs, Walter: Was South Africa already known in the
13th century?, Imago Mundi ierisinde (Londra)
10/1953/50-51.
Gabrieli, Francesco: The Arabic historiography of the
Crusades, Historians of the Middle East ierisinde,
ed. Bernard Lewis ve P.M. Holt, Londra 1962, S.
98-107.
Garbers, Karl: Is ibn Imrn: Mala f l-mliliy
(Abhandlung ber die Melancholie) und Constantini
Afrikani Libri duo de melancholia, Arapa ve Latince
bir arada basmtr, Hamburg 1977.
Gautier Dalch, Patrick: Notes sur la Chronica
Pseudo-Isidoriana, Anuario de estudios medievales
ierisinde (Barcelona) 14/1984/13-32.
[el-Cezer, al-Cmi beyn el-lm ve el-Amel en-Nfi f
inat el-iyel] The Book of Knowledge Ingenious
Mechanical Devices (Kitb f marifat al-iyal alhandasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazar, eviri ve
dipnotlar Donald R. HilI, Dordrecht 1974.
[el-Cezer] bn er-Razzz el-Cezer Bedazzemn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200):
el-Cmi beyne el-lm ve el-Amel en-Nfi f nat
el-iyel / Compendium on the Theory and Practice of
the Mechanical Arts. Arapa ve ngilizce nsz Fuat
Sezgin. Frankfurt am Main 2002.
Gerland, Ernst: Geschichte der Physik, Erste Abteilung:
Von den ltesten Zeiten bis zum Ausgange des achtzehnten Jahrhunderts, Mnchen ve Berlin 1913
185
(Geschichte der Wissenschaften in Deutschland.

Neuere Zeit. Cilt 24).
Gilson, tienne: Hlose et Ablard, Paris 1938.
Almanca eviri S. Thieme-Paetow u balk altnda
Heloise und Ablard, Freiburg 1955.
von Goethe, Johann Wolfgang: West-stlicher Divan.
Noten und Abhandlungen zu besserem Verstndnis
des West-stlichen Divans, Goethes Werke ierisinde.
Goethe ve Schiller Archivinin istyeiyle yaynlayan
Anton Kippenberg ve dierleri Mainz 1932.
Grabmann, Martin: Kaiser Friedrich II. und sein
Verhltnis zur aristotelischen und arabischen
Philosophie, M. Grabmann, Mittelalterliches
Geistesleben. Abhandlungen zur Geschichte der
Scholastik und Mystik ierisinde Cilt 2, Mnchen
1936, s. 103-137 (Tekrarbasm: Islamic Philosophy
Graves, John [yani Johannes Gravius]: Binae tabulae
geographicae, una Nassir Eddini Persae, altera Ulug
Beigi Tatari, Londra 1652 (Tekrarbasm: lslamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 50,
S. 1-79).
Grousset, Ren: Histoire de l Asie, 3 cilt, Paris 19211922.
Grundmann, Herbert: Vom Ursprung der Universitt
im Mittelalter, Berlin 1957 (Berichte ber die
Verhandlungen der Schsischen Akademie der
Wissenschaften zu Leipzig. PhiIol.-histor. Klasse Cilt
103, say 2).
von Grunebaum, Gustave Edmund: Classicisme et
dclin culturel dans l histoire de lIslam, bkz.
Brunschvig, Robert.
von Grunebaum, Gustave Edmund ve Willy Hartner
(editrler): Klassizismus und Kulturverfall. Vortrge,
Frankfurt 1960.
von Grunebaum, Gustave Edmund: Medieval Islam. A
study in cultural orientation, 2. ed. Chicago 1961.
Hartner, Willy ve Matthias Schramm: al-Brn and the
Theory of the Solar Apogee: an example of originality in Arabic Science, Scientific Change. Symposium
on the History of Science. University of Oxford, 9-15
Temmuz 1961, ed. A.C. Crombie ierisinde, Londra
1963, s. 206-218.
Hartner, Willy: Quand et comment s est arrt l essor
de la culture scientifique dans lIslam?, Classisisme
et dclin culturel dans l histoire de lIslam ierisinde,
Paris 1957, s. 319-337.
Haskins, Charles H.: Studies in the history of medieval
science, New York 1924.
Heinrichs, Wolfhart: Arabische Dichtung und griechische Poetik. zim al-Qaranns Grundlegung
der Poetik mit Hilfe aristotelischer Begriffe, Beyrut
1969.
Heinrichs, Wolfhart: Poetik, Rhetorik, Literaturkritik,
Metrik und Reimlehre, Grundri der arabischen
Philologie ierisinde, Cilt 2, Wiesbaden 1987, S. 177207.
186
Heischkel,
Edith:
Die
Geschichte
der
Medizingeschichtsschreibung, Walter Artelt,
Einfhrung in die Medizinhistorik adl almasnn
sonunda, Stuttgart 1949, s. 201-237.
Hellmann, Gustav: Meteorologische Optik 1000-1836,
Berlin 1902 (Neudrucke von Schriften und Karten
ber Meteorologie und Erdmagnetismus ierisinde,
No. 14).
Hennig, Richard: Terr
incognit.
Eine
Zusammenstellung und kritische Bewertung der wichtigsten vorcolumbischen Entdeckungsreisen an Hand
der darber vorliegenden Originalberichte, 4 cilt,
Leiden 1944-1956.
HilI, Donald R.: The Book of Knowledge of Ingenious
Mechanical Devices, bkz. el-Cezer.
Hirschberg, Julius ve Julius Lippert: Ali ibn Isa.
Erinnerungsbuch fr Augenrzte, aklamal eviri,
Leipzig 1904 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
ieri-sinde Cilt 44).
Hirschberg, Julius: Geschichte der Augenheilkunde, 2.
kitap: Geschichte der Augen-heilkunde im Mittelalter,
Leipzig 1908 (Graefe-Saemisch, Handbuch der
gesamten Augenheilkunde ierisinde, Cilt 13).
Hirschberg, Julius: ber das lteste arabische Lehrbuch
der Augenheilkunde, Sitzungs-berichte der Kniglich
Preuischen Akademie der Wissenschaften ierisinde (Berlin), 1903, s. 1080-1094 (Tekrarbasm: Islamic
Horst, Eberhard: Der Sultan von Lucera. Friedrich II.
und der Islam, Freiburg 1997.
Horten, Max: Die Metaphysik Avicennas, bersetzt und
erlutert, Halle ve New York 1907 (Tekrarbasm:
Islamic Philosophy serisi ierisinde Cilt 40-41).
Horten, Max: Das philosophische System von Schirzi
(. 1640), bersetzt und erlutert, Straburg 1913
(Tekrarbasm: lslamic Philosophy serisi ierisinde
Cilt 92).
Hunger, Herbert ve Kurt Vogel: Ein byzantinisches
Rechenbuch des 15. Jahrhunderts. Text, bersetzung
und Kommentar, Viyana 1963.
Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter,
Erlangen 1908 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f abat el-Ebb,
ed. August Mller, 2 cilt, Kahire ve Knigsberg
1299/1882.
bn el-Heysem: e-kk al Balamiys, Kahire
1971.
bn el-br, Eb el-Ferec Barhebraeus: Tar Mutaar
ed-Dvel, ed. ln, Beyrut 1890 (Tekrarbasm:
Beyrut 1958).
bn Mcid: Kitb el-Fevid f Ul lm el-Bar ve
el-avid, ed. . r, Dmek 1970.
bn en-Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel,
Leipzig 1872.
[bn Rusteh: Kitb el-Al en-Nefse; bir paras]
Kitb al-Alk an-Nafsa VII auctore Ibn Rosteh et

Kitb al-Boldn auctore al-Jakb, ed. M[ichael]
J[an] de Goeje. Leiden 1891 (Tekrarbasm: Islamic
[bn Sn: Kitb e-if] e-if. er-Riyyt. 3.
-Cevmi lm el-Ms, ed. Zekeriyy Ysuf, Kahire
1956.
[el-drs: Nzhet el-M f itir el-f:] Opus
geographicum sive Liber ad eorum delectationem qui terras peragrare studeant ... ed. Alessio
Bombaci et al., Neapel ve Rom 1970-1984, Franszca
eviri Pierre Amade Jaubert u balkla Gographie
d drisi cilt 1-2, Paris 1836-1840 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 2-3).
Irigoin, Jean: Les origines de la fabrication du
papier en Italie, Papiergeschichte. Zeitschrift der
Forschungsstelle Papiergeschichte ierisinde (Mainz)
13,5-6/1963 (Dez.)/62-67.
Irigoin, Jean: Papiers orientaux et papiers occidentaux, La palographie grecque et byzantine, ed. J.
Bompaire ve J. Irigoin, Paris 1977, s. 45-54.
Islamic Geography, Cilt 1-278, Frankfurt am Main:
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1992-1998.
Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112,
Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002.
Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt am Main:
Islamic Philosophy, Cilt 1-120, Frankfurt am Main:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt
1-79, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Jacquart, Danielle (ed.): Constantine the African and
Al Ibn al-Abbs al-Mas, bkz. Burnett, Charles.
Jacquart, Danielle ve Franoise Micheau: La mdecine
arabe et loccident mdival, Paris 1990.
Jahn, Karl: Die Erweiterung unseres Geschichtsbildes
durch Rad al-Dn, Anzeiger der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften, Philologischhistorische
Klasse
ierisinde
(Viyana)
107/1970(1971)/139-149.
Jahn, Karl: The still missing works of Rashd al-Dn,
Central Asiatic Journal ierisinde (Wiesbaden)
9/1964/113-122.
Jahn, Karl: Tbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum
zwischen Ost und West, Anzei-ger der Philologischhistorischen Klasse der sterreichischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde (Viyana) 105/1968/201211.
Jahn, Karl: Wissenschaftliche Kontakte zwischen
Iran und China in der Mongolenzeit, Anzeiger der
Philologisch-historischen Klasse der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften ierisinde (Viyana)

106/1969/199-211.
Jammers, Ewald: Gedanken und Beobachtungen zur
Geschichte der Notenschriften, Festschrift Walter
Wiora ierisinde Kassel 1967, s. 196-204.
Jones, Alexander: An eleventh-century manual of
Arabo-Byzantine astronomy, Amsterdam 1987.
Juschkewitsch, Adolf P.: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964.
Juschkewitsch, Adolf P. ve Boris A. Rosenfeld: Die
Mathematik der Lnder des Ostens im Mittelalter,
Berlin 1963.
Kantorowicz, Ernst: Kaiser Friedrich der Zweite, 3.
bask, Cilt 1-2, Berlin 1931.
Kennedy, Edward S.: An early method of successive
approximation, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
13/1969/248-250.
Kennedy, Edward S.: Late medieval planetary theory,
Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378.
Kennedy, Edward S.: A medieval interpolation scheme
using second order differences, A Locusts Leg.
Studies in honour of S. H. Taqizadeh ierisinde,
Londra 1962, s. 117-120.
Kennedy, Edward S. ve William R. Transue: A medieval iterative algorism, The American Mathematical
Monthly ierisinde (Menasha, Wisc.) 63/1956/80-83.
Kennedy, Edward S.: Planetary theory in the medieval
Near East and its transmission to Europe, Oriente e
Ocddente nel medioevo. Convegno internazionale
9-15 aprile 1969 ierisinde, Roma 1971 (Accademia
Nazionale dei Lincei), s. 595-604.
Kennedy, Edward S.:The heritage of Ulugh Beg,
Science in Islamic civilisation ierisinde, Istanbul
2000, s. 97-109.
Kiesewetter, Raphael Georg: Die Musik der Araber,
nach Originalquellen dargestellt, J. v. HammerPurgstalln giri yazsyla, Leipzig 1842, Tekrarbasm:
Schaan (Liechtenstein) 1983.
Khler, G.: Die Entwickelung des Kriegswesens und
der Kriegfhrung in der Ritterzeit von der Mitte des
11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, 3 cilt,
Breslau 1887.
Kosegarten, Johann Gottfried Ludwig: Die moslemischen Schriftsteller ber die Theorie der Musik,
Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes ierisinde (Bonn) 5/1844/137-163.
von Kremer, Alfred: Culturgeschichte des Orients unter
den Chalifen, 2 cilt, Viyana 1875-1877.
Krause, Max: Al-Biruni. Ein iranischer Forscher des
Mittelalters, Der Islam ierisinde (Berlin) 26/1942/115 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Krumbacher, Karl: Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des
Ostrmischen Reiches (527-1453), 2. bask, Mnchen
1897 (Tekrarbasm: New York 1970).
187
Kunitzsch, Paul: Das Arabische als Vermittler und

Anreger europischer Wissenschaftssprache, Berichte
zur Wissenschaftsgeschichte ierisinde (Weinheim)
17/1994/145-152.
Kunitzsch, Paul: Die arabische Herkunft von zwei
Sternverzeichnissen in cod. Vat. gr. 1056, Zeitschrift
der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 120/1970/281-287.
Kunitzsch, Paul: Gerards translations of astronomical
texts, especially the Almagest, Gerardo da Cremona,
ed. Pierluigi Pizzamiglio ierisinde, Cremona 1992
(Annali della Biblioteca Statale e Libreria Civica di
Cremona Cilt 41, 1990), s. 71-84.
Kunitzsch, Paul: Glossar der arabischen Fachausdrcke
in der mittelalterlichen euro-pischen Astrolabliteratur,
Gttingen 1983.
Kunitzsch, Paul: al-Khwrizm as a Source for the
Sententie astrolabii, From Deferent to Equant: A
volume of studies in the history of science in the
ancient and medieval Near East in honor of E. S.
Kennedy ierisinde, New York 1987, s. 227-236.
Kunitzsch, Paul ve Tim Smart: Short guide to modern
star names and their derivations, Wiesbaden 1986.
Lasswitz, Kurd: Geschichte der Atomistik vom Mittelalter
bis Newton, Leipzig 1890 (Tekrarbasm: Hildesheim
1963 ve 1984).
Leclerc, Lucien: Histoire de la mdecine arabe, 2
cilt, Paris 1876 (Tekrarbasm: Rabat 1980, Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 48-49).
Lehmann, Hermann: Die Arbeitsweise des Constantinus
Africanus und des Johannes Afflacius im Verhltnis
zueinander, Archeion ierisinde (Roma) 12/1930/272281 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde
Cilt 43, s. 338-347).
Lelewel, Joachim: Gographie du Moyen ge, Cilt
1-4; Cilt 5, pilogue, Atlas compos de cinquantes
planches, Brksel ve Paris 1850-1857 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 129-133).
Lvi-Provenal, Evariste: La Description de lEspagne
dAmad al-Rz: Essai de reconstitution de loriginal arabe et traduction franaise, Al-Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 18/1953/51-108.
Lewicki, Tadeusz: Marino Sanudos Mappa mundi
(1321) und die runde Weltkarte von Idrs (1154),
Rocznik Orientalistyczny ierisinde (Warschau)
38/1976/169-195.
Luckey, Paul: Die Ausziehung der n-ten Wurzel und der
binomische Lehrsatz in der islamischen Mathematik,
Mathematische Annalen ierisinde (Berlin)
120/1948/217-274 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics
and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 11-68).
Luckey, Paul: Beitrge zur Erforschung der arabischen
Mathematik, in: Orientalia ierisinde (Rom) N.S.
17/1948/490-510 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi ierisinde Cilt 96, S. 46-66).
Luckey, Paul: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang
188
(ar-Risla al-Muya) von amd b. Masd al-K

bersetzt und erlutert, ed. A. Siggel, Berlin 1953
Luckey, Paul: Die Rechenkunst bei amd b. Masd
al-K mit Rckblicken auf die ltere Geschichte des
Rechnens, Wiesbaden 1951 (Tekrarbasm: lslamic
s. 75-225).
Mandonnet, Pierre Flix: Les ides cosmographiques
dAlbert le Grand et de S. Thomas dAquin et la
dcouverte de l Amrique, Revue Thomiste ierisinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221.
Manik, Liberty: Das arabische Tonsystem im Mittelalter,
Leiden 1969.
Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur
des Mittelalters, 3 cilt, Mnchen 1911-1931.
[el-Marrku: Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm
el-Mt ] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?)
el-Marrku (7./13. yy.): Jmi al-mabdi wa
al-ghyt fi ilm al-mqt / Comprehensive Collection
of Principles and Objectives in the Science of
Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 cilt,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1984 (Series C - 1, 1-2).
el-Marrku: Tel Aml el-isb, ed. M. Suvs,
Tunis 1969.
Marre, Aristide: Le Talkhys d Ibn Albann, traduit pour
la premire fois ..., Atti dellAccademia Pontificia
deNuovi Lincei ierisinde (Rom) 17/1864/289-319
Mayr, Otto: The Origins of Feedback Control,
The Scientific American ierisinde (New York)
223/1970/111-118.
Mercier, Raymond: Astronomical tables in the twelfth
century, Adelard of Bath, ed. Charles Burnett, Londra
1987, s. 87-118.
Mercier, Raymond: East and West contrasted in scientific astronomy, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifiques au temps des Croisades. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 Mart 1997, ed.
Isabelle Draelants ve dierleri, [Turnhout:] Brepols
ierisinde, s. 325-342.
Mercier, Raymond: The parameters of the Zj of
Ibn al-Alam, Archives internationales dhistoire des
sciences ierisinde (Roma) 39/1989/22-50.
el-Mesd: et-Tenbh ve-el-rf, ed. Michael Jan de
Goeje, Leiden 1893 (Tekrarbasm: Islamic Geography
serisi ierisinde Cilt 41).
Meyerhof, Max: Die allgemeine Botanik und
Pharmakologie des Edrisi, Archiv fr Geschichte
der Mathematik, der Naturwissenschaften und
der Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/225-236
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, S. 69-80).
Meyerhof, Max: ber die Pharmakologie und Botanik

des arabischen Geographen Edrisi, Archiv fr
Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaften
und der Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/45-53,
236 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde
Cilt 96, s. 59-68). Micheau, Franoise, La mdecine arabe et loccident mdival, bkz. Jacquart,
Danielle.
Mills Vallicrosa, Jos Maria: Assaig dhistria de les
idees fsiques i matemtiques a la Catalunya medieval, Cilt 1, Barcelona 1931 (Estudis Universitaris
Catalans. Srie monogrfica Cilt 1).
Miller, Konrad: Mappae Arabicae, 6 Cilt, Stuttgart
1926-1931 (Tekrarbasm: Islamic Geography sCilt
240-241).
Mogenet, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe
Byzance du IXau XIVsicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II (1973). Universit de
Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie ierisinde, sri 6, 9/1976/45-55.
Mogenet, Joseph: Une scolie indite du Vat. gr. 1594
sur les rapports entre lastronomie arabe et Byzance,
Osiris ierisinde (Brgge) 14/1962/198-221.
Mordtmann, Johannes Heinrich: Das Observatorium
des Taq ed-dn zu Pera, Der Islam iersinde (Berlin
ve Leipzig) 13/1923/82-96 (Tekrarbasm: Islamic
s. 281-295).
Mller, Marcus Joseph: Ibnulkhatbs Bericht
ber die Pest, Sitzungsberichte der Kniglich
Bayerischen Akademie der Wissenschaften (Mnih).
Philosophisch-philologische Klasse ierisinde
2/1863/1-34 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
Mller, Martin (ed.): Die Quaestiones naturales des
Adelardus von Bath, Mnster 1934 (Beitrge zur
Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 31,
say 2).
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt am Main:
Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
10 Cilt, Cambridge, Londra, New York, Melbourme
1954-1985.
Neubauer, Eckhard: Musiker am Hof der frhen
Abbasiden, Doktora Frankfurt 1965.
Neubauer, Eckhard: Zur Rolle der Araber in der
Musikgeschichte des europischen Mittelalters, Islam
und Abendland. Geschichte und Gegenwart, hsg. von
Andr Mercier ierisinde, Bern ve Frankfurt 1976, S.
111-129.
Neugebauer, Otto: Commentary on the astronomical
treatise Par. gr. 2425, Brksel 1969.
Neugebauer, Otto: Studies in Byzantine astronomical
terminology, Philadelphia 1960 (Transactions of the
American Philosophical Society, Cilt 50, Ksm 2).
zkan, Zahide: Die Psychosomatik bei Ab Zaid

al-Bal (gest. 934 A.D.), Frankfurt 1990 ve 1998
(lslamic Medicine serisi ierisinde Cilt 98).
Olearius, Adam: Vermehrte newe Beschreibung der
muscovitischen und persischen Reyse Schleszwig
1656 (Tekrarbasm: ed. Dieter Lohmeier, Tbingen
1971 ve The lslamic World in Foreign Travel Accounts
serisi ierisinde, Cilt 3-4).
Palencia, Angel Gonzles: Los Mozrabes de Toledo
en los siglos XII y XIII. Volumen preliminar, Madrid
1930.
Perkuhn, Eva Ruth: Die Theorien zum arabischen
Einflu auf die europische Musik des Mittelalters,
Walldorf (Hessen) 1976.
Peschel, Oscar: Geschichte der Erdkunde bis auf
Alexander von Humboldt und Carl Ritter, 2., von
Sophus Ruge yeniden gzden geirilmi bask
Mnchen 1877.
Picard, Christophe: Locan Atlantique musulman. De
la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997.
Pietzsch, Gerhard: Die Klassifikation der Musik
von Boetius bis Vgolino von Orvieto, Halle 1929
(Tekrarbasm: Darmstadt 1968).
[el-Qazvn: sr el-Bild] Zakarija Ben Muhammed
Ben Mahmud el-Cazwinis Kosmographie. Zweiter
Theil: Kitb sr al-bild [Arpa orjinal metin]. Die
Denkmler der Lnder, ed. Ferdinand Wstenfeld,
Gttingen 1848 (Tekrarbasm: lslamic Geography
ierisinde Cilt 198).
Quatremre, tienne: Raschid-eldin. Histoire des
Mongols de la Perse, Paris 1836 (Tekrarbasm:
Amsterdam 1968).
[Ramelli, Agostino:] The various and ingenious
machines of Agostino Ramelli. A classic sixteenthcentury illustrated treatise on technology. eviri
ve biyografik aratrma Martha T.Gnudi. Dipnotlar
Eugene S. Ferguson, Toronto 1976 (Tekrarbasm:
New York 1994).
Ramusio, Gian Battista: Delle Navigationi et viaggi,
Venedik 1563-1606 (Tekrarbasm: I-III, Amsterdam
1968-1970).
[Radeddn Falallh] Muktebt-i Rad, ed.
Muammed ef, Lahor 1947.
Reinaud, Joseph-Toussaint: Gographie d Aboulfda,
Cilt 1: Introduction gnrale la gographie
des Orientaux, Paris 1848 (Tekrarbasm: lslamic
Renan, Emest: Averros et l Averrosme, 3. bask, Paris
1867, Tekrarbasm: Frankfurt, Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1985 (Seri
B - Philosophy 1).
Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un mdecin du royaume
de Grenade. Muammad a-aqr, Hespris ierisinde (Paris) 33/1946/31-64 (Tekrarbasm: lslamic
Renaud, Henri-Paul-Joseph: Sur un passage
189
dIbn Khaldn relatif lhistoire des mathmatiques, Hespris ierisinde (Paris) 31/1944/35-47
(Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Rennell, James: Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire, Londra 1793 (Tekrarbasm: lslamic
Geography serisi Cilt. 260-261).
Riccioli, Giambattista: Geographia et hydrographia
reformata, Venedik 1672.
Ritter, Hellmut: Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrr
al-bala) des Abdalqhir al-Curcn. Almanca
eviri Wiesbaden 1959.
Rose, Valentin: Ptolemus und die Schule von Toledo,
Hermes ierisinde (Wiesbaden) 8/1874/327-349
(Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Rosenfeld, Boris: Die Mathematik der Lnder des
Ostens im Mittelalter, bkz. Jusch-kewitsch, Adolf P.
Rosenthal, Franz: Das Fortleben der Antike im Islam,
Zrich ve Stuttgart 1965.
Rosenthal, Franz: Ibn Khaldn, The Muqaddimah. An
introduction to history, New York 1958.
RosenthaI, Franz: A history of Muslim historiography,
Leiden 1952.
Ruska, Julius: Zur ltesten arabischen Algebra und
Rechenkunst, Heidelberg 1917.
Saliba, George: Al-Qushjis reform of the Ptolemaic
model for Mercury, Arabic Science and Philosophy
serisi ierisinde, 3/1993/161-162.
Saliba, George: Arabic planetary theories after the
eleventh century AD, Encyclopedia of the History of
Arabic Science ierisinde Cilt 1, Londra ve New York
1996, S. 58-127.
Sandler, Christian: Die Reformation der Kartographie
um 1700, Mnih ve Berlin 1905.
Sarton, George: Introduction to the History of Science,
3 Cilt 5 para, Baltimore 1927-1948.
Sayl, Aydn: Al Qarf and his explanation of fhe
rainbow, Isis ierisinde (Brgge) 32/1940(1947)/1626 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde Cilt 34, S. 176-186).
Sayl, Aydn: A short article of Ab Sahl Waijan ibn
Rustam al Qh on the possibility of infinite motion
in finite time, Actes du VIII Congrs international
dhistoire des sciences, Florence-Milan 3-9 Eyll
1956 ierisinde, Florenz 1958, Cilt 1, s. 248-249 ve
Belleten ierisinde (Ankara) 21/1957/489-495.
Sayl, Aydn: Thbit ibn Qurras Generalization of the
Pythagorean Theorem, Isis ierisinde (Baltimore)
51/1960/ 35-37.
Sayl, Aydn: The trisection of the angle by Ab Sahl
Wayjan ibn Rustam al-Kh (fl. 970-988), Belleten
ierisinde (Ankara) 26/1962/696-697.
Schack, Dietlind: Die Araber im Reich Rogers II.,
Doktora Berlin 1969.
Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im latei-
190
nischen Mittelalter, Berlin, Heidelberg, New York

1976.
Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden
1964.
Schipperges, Heinrich: Assimilations-Zentren arabischer Wissenschaft im 12. Jahrhundert, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 4/1955-56/325-350.
Schipperges, Heinrich: Einflsse
arabischer
Wissenschaften auf die Entstehung der Universitt,
Nova Acta Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201212.
Schipperges, Heinrich: Handschriftenstudien in spanischen Bibliotheken zum Arabismus des lateinischen
Mittelalters, Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden)
52/1968/3-29.
Schipperges, Heinrich: Eine griechisch-arabische
Einfhrung in die Medizin, Deutsche medizinische
Wochenschrift ierisinde (Stuttgart) 87/1962/16751680.
Schipperges, Heinrich: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, Wiesbaden 1961, (Sudhoffs Archiv,
Beihefte, 1).
Schipperges, Heinrich: Zur Wirkungsgeschichte des
Arabismus in Spanien, Sudhoffs Archiv ierisinde
(Wiesbaden) 56/1972/225-254.
Schlesinger, Kathleen: The question of an Arabian
influence on musical theory, The Musical Standard
ierisinde (Londra) N.S. 25/1925/148-150, 160-162.
Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus von Maricourt,
sein Leben und seine Schriften (ein Beitrag zur
Roger Baco-Forschung), Archivum Franciscanum
Historicum ierisinde (Florenz) 4/1911/436-455, 633643; 5/1912/22-40.
Schnaase, Leopold: Alhazen. Ein Beitrag zur Geschichte
der Physik, Schriften der Naturforschenden
Gesellschaft in Danzig N.F. 7, Heft 3, 1890 ierisinde,
s. 140-164 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
Schneider-Carius, Karl: Wetterkunde, Wetterforschung,
Mnchen 1955.
Schramm, Matthias: al-Brn and the Theory of the
Solar Apogee: an example of originality in Arabic
Science bkz. Hartner, Willy.
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Stellung in der
Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann ierisinde (Hamburg) 6/1965/Ayrbasm s. 2-22, arab. s.
85-65.
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Weg zur Physik,
Wiesbaden 1963 (Boethius, Texte und Abhandlungen
zur Geschichte der exakten Wissenschaften, 1).
Schramm, Matthias: Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der arabischen Literatur, Sudhoffs
Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde
(Wiesbaden) 43/1959/289-328.
Schweigger, Salomon: Ein newe Reysbeschreibung au
Teutschland Nach Constantinopel und Jerusalem,

Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World in
Foreign Travel Accounts serisi Cilt 28).
The Science of Music in Islam, Cilt 1-5, Frankfurt
am Main: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1997-1999.
Sezgin, Fuat: Geschichte des arabischen Schrifttums,
Cilt 1-9, Leiden 1967-1984. Gesamtindices zu Bd.
I-IX, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1995. Cilt
10-12, Frankfurt 2000.
Silberberg, Bruno: Das Pflanzenbuch des Ab anfa
Amed ibn Dd ad-Dnawar. Ein Beitrag zur
Geschichte der Botanik bei den Arabern, Zeitschrift
fr Assyriologie und verwandte Gebiete ierisinde (Straburg) 24/1910/225-265; 25/1911/39-88
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 18, s. 117-208).
Simon, Udo Gerhard: Mittelalterliche arabische
Sprachbetrachtung zwischen Grammatik und
Rhetorik: ilm al-man bei as-Sakkk, Heidelberg
1993.
Stautz, Burkhard: Die Astrolabiensammlung des
Deutschen Museums und des Bayerischen
Nationalmuseums, Mnchen 1999.
Stautz, Burkhard: Die frheste bekannte Formgebung
der Astrolabien, Ad radices. Festband zum fnfzigjhrigen Bestehen des Instituts fr Geschichte der
Naturwissenschaften der Johann Wolf gang GoetheUniversitt Frankfurt am Main, ed. Anton von
Gotstedter, Stuttgart 1994 ierisinde s. 315-328.
Steiger, Amald: Zur Sprache der Mozaraber, Sache,
Ort und Wort. Festschrift fr Jakob Jud, Genf 1942
(Romanica Helvetica Cilt 20) ierisinde, s. 624-723.
Steinschneider, Moritz: Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts,
Viyana 1904 (Tekrarbasm: Graz 1956).
Strohm, Hans: Aristoteles. Meteorologie. ber die
Welt, Berlin 1970.
Sudhoff, Karf: Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaft ins Abendland und die beiden
Salernitaner Frhscholastiker Maurus und Urso, als
Exponenten dieser Vermittlung, Archeion ierisinde (Roma ve Paris) 14/1932/359-369 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 185195).
Sudhoff, Karl: Daniels von Morley liber de naturis inferiorum et superiorum Archiv fr die Geschichte
der Naturwissenschaften und der Technik ierisinde
(Leipzig) 8/1917-18/1-40.
Sudhoff, Karl: Konstantin der Afrikaner und die
Medizinschule von Salerno, Sudhoffs Archiv fr
Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig)
23/1930/293-298 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
Suter, Heinrich: Die Abhandlung ber die Ausmessung
des Paraboloides von el-asan b. el-asan b. elHaitham, bersetzt und mit Kommentar versehen,
Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig), 3. Seri
andAstronomy serisi ierisinde Cilt 57, s. 141-184).
Suter, Heinrich: Die Abhandlungen Thbit b. urras
und Ab Sahl al-Khs ber die Ausmessung der
Paraboloide, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett ierisinde (Erlangen)
48-49/1916-17/186-227 (Tekrarbasm: Islamic
S. 68-109).
Suter, Heinrich: Beitrge zu den Beziehungen Kaiser
Friedrichs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des
Ostens und Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopdisten Keml ed-din ibn Ynis, H.
Suter, Beitrge zur Geschichte der Mathematik
bei den Griechen und den Arabern, ed. J. Frank,
Erlangen 1922 ierisinde s. 1-8 (Tekrarbasm: Islamic
s. 307-314).
Suter, Heinrich: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde
Cilt 82, s. 1-288).
Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Ab Zakarj
el-ar, Bibliotheca Mathematica ierisinde
(Leipzig) 3. Seri, 2/1901/12-40 (Tekrarbasm: Islamic
s. 322-360).
Suter, Heinrich: ber das Rechenbuch des Al ben
Amed el-Nasaw, Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig, Berlin) 3. Seri 7/1906-7/113-119
Suter, Heinrich: ber die Geometrie der Shne des
Ms ben Schkir, Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig, Berlin) 3. Seri, 3/1902/259-272
e-aber, Muammed b. Cerr: Tar ar-Rusul we-elMulk, ed. Michael Jan de Goeje, 15 Cilt, Leiden
1879 vd. (Tekrarbasm: ayn yer 1964).
Talas, Asad: L ennseignement chez les Arabes. La
madrasa Nizamiyya et son histoire, Paris 1939.
Tayeddn: Kitb a-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye, Tpkbasm-Edition Amed Y.
el-asan, Taiyyuddn ve el-Hendese el-Mknkiyye
el-Arabiyye, Halep 1976.
Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat ve
Takiyddinin Mekanik saat konstrksyona dair en
parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
Tihon, Anne: L astronomie byzantine (du Vau XV sicle), Byzantion ierisinde (Brksel) 51/1981/603-624.
Tihon, Anne: Les textes astronomiques arabes imports Byzance aux XIet XIIsicles, Occident et
191
Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des

Croisades. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve,
24 ve 25 Mart 1997, hsg. von Isabelle Draelants
ierisinde [Turnhout:] Brepols 2000, s. 313-324.
Tihon, Anne: Sur lidentit de lastronome Alim,
Archives internationales dhistoire des sciences
(Roma) 39/1989/3-2l.
Tihon, Anne: Les tables astronomiques persanes
Constantinople dans la premire moiti du XlV sicle,
Byzantion ierisinde (Brksel) 57/1987/471-487, ve 4
resim.
Tihon, Anne: Tables islamiques Byzance, Byzantion
ierisinde (Brksel) 60/1990/401-425.
Tihon, Anne: Un trait astronomique chypriote du
XIVsicle, Janus ierisinde (Leiden) 64/1977/279308; 66/1979/49-81; 68/1981/65-127.
Tihon, Anne: Traits byzantins sur l astrolabe, Physis
ierisinde (Florenz) 32/1995/323-357.
Togan, Zeki Velidi: lhanllarla Bizans arasmdaki
kltr mnasebetlerine ait bir vesika (A document
concerning cultural relations between the Ilkhanide
and Byzantiens), Islam Tetkikleri Enstits Dergisi
ierisinde (stanbul) 3/1966/ Ek s. 1*-39*.
Toomer, Gerald J.: The Solar Theory of az-Zarql: A
History of Errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-366.
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 3. Proportionen, Gleichungen. 3.
bask Berlin ve Leipzig 1937.
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 4. Ebene Geometrie. 2. bask Berlin
ve Leipzig 1923.
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 5, I-II. Ebene Trigonometrie. Sphrik
und sphrische Trigonometrie. 2. bask Berlin ve
Leipzig 1923.
Ursprung, Otto: Um die Frage nach dem arabischen
bzw. maurischen Einflu auf die abendlndische Musik
des Mittelalters, Zeitschrift fr Musikwissenschaft
ierisinde (Leipzig) 16/1934/129-141,355-357.
de Vaugondy, Robert: Essai sur lhistoire de la gographie ou sur son origine, ses progrs et son tat actuel,
Paris 1755.
Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur in Orient
und Okzident, Zrich ve Mnchen 1984.
van de Vyver, Andr: Les tapes du dveloppement
philosophique du Haut Moyen-Age, Revue BeIge
de Philologie et dHistoire ierisinde (Brksel)
8/1929/425-452.
van de Vyver, Andr: Les premires traductions latines (X-XIs.) de traits arabes sur lastrolabe, 1er
Congrs International de Gographie Historique.
Tome II. Mmoires, ierisinde Paris ve Brksel 1931,
s. 266-290 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 90, s. 377-405).
Wahl, Samuel Friedrich Gnther: Abdallatifs eines
192
arabischen Arztes Denkwrdigkeiten Egyptens ... Aus

dem Arabischen bersetzt und erlutert, Halle 1790.
Weinberg, Josef: Die Algebra des Ab Kmil o
ben Aslam, Mnchen 1935 (Tekrarbasm: Islamic
s. 107-251).
Weissenborn, Hermann: Gerbert. Beitrge zur Kenntnis
der Mathematik des Mittelalters, Berlin 1888.
Weissenborn, Hermann: Zur Geschichte der Einfhrung
der jetzigen Ziffern in Europa durch Gerbert, Berlin
1892.
Weisweiler, Max: Abdalqhir al-Curcns Werk ber
die Unnachahmlichkeit des Korans und seine syntaktisch-stilistischen Lehren, Oriens ierisinde (Leiden)
11/1958/77-121.
Werner, Otto: Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora
Erlangen 1910.
Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer,
Cilt 1-2, Hildesheim 1970.
Wiedemann, Eilhard: Auszge aus arabischen
Enzyklopdien und Anderes (Beitrge zur Geschichte
der Naturwissenschaften. V), Sitzungsberichte
der Physikalisch-medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 37/1905/392-455 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Aufstze ierisinde Cilt 1, s. 109-172).
Wiedemann, Eilhard: Fragen aus dem Gebiet der
Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II., dem
Hohenstaufen, Archiv fr Kulturgeschichte ierisinde
(Leipzig ve Berlin) 11/1914/483-485 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 2,
s. 789-791 ve Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 34, s. 173-175).
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschafts-geschichte, ed.
Dorothea Girke ve Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt
a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1984 (Seri B-1, 1-3).
Wiedemann, Eilhard: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, Erlanger Aufstze aus ernster
Zeit ierisinde Erlangen 1917, s. 49-58 (Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt
2, s. 853-862).
Wiedemann, Eilhard: Optische Studien in Laienkreisen
im 13. Jahrhundert in gypten, Eder. Jahrbuch
der Photographie ierisinde (Leipzig) 27/1913/65-72
(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
ierisinde Cilt 2, s. 710-717 ve Natural Sciences in
Wiedemann, Eilhard: Roger Bacon und seine Verdienste

um die Optik, muhtelif yazarlarn katklaryla
hazrlanan Roger Bacon Essays ierisinde, Oxford
1914, s. 185-203 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 2, s. 770-788).
Wiedemann, Eilhard: ber das al Brnsche Gef zur
spezifischen Gewichtsbestim-mung, Verhandlungen
der Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre
1908 ierisinde, Braunschweig 1908, s. 339-343
Wiedemann, Eilhard ve Fritz Hauser: ber die
Uhren im Bereich der islamischen Kultur, Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich LeopoldinischCarolinisch-en
Deutschen
Akademie
der
Naturforscher in Halle ierisinde 100/1915/1-272
(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,
ierisinde Cilt 3, s. 1211-1482 ve Natural Sciences in
Wiedemann, Eilhard: ber die Verbreitung der
Bestimmungen des spezifischen Gewichtes nach Brn,
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett ierisinde (Erlangen) 45/1913/31-34
Wiedemann, Eilhard: ber bit ben Qurra, sein
Leben und Wirken, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett ierisinde (Erlangen)
52-53/1920-211 189-219 (Tekrarbasm: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte serisi ierisinde
Cilt 2, s. 548-578).
Woepcke, Franz: Lalgbre dOmar Alkhayym,
Paris 1851 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 45, s. 1-206).
Woepcke, Franz: Passages relatifs des sommations de sries de cubes extraits de deux manuscrits arabes indits du British Museum de Londres,
Journal de mathmatiques pures et appliques ierisinde (Paris), 2 srie, 10/1865/83-116 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomie serisi ierisinde Cilt 44, s. 105-138.
Wolf, Rudolf: Geschichte der Astronomie. Mnchen
1877.
el-Yab, Amed b. s: Kitb el-Buldn, ed.
Michael Jan de Goeje, Leiden 1892 (Tekrarbasm:
Islamic Geography ierisinde Cilt 40), Franszca
evirisi Gaston Wiet Yab. Les pays balyla,
Kahire 1937 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 265).
D A ZD LNA R I
A H I S
I. ahs Adlar
A- A
Abaa Han 157
Aballagh, Mohammed 54 n.
Abbs b. Firns 18
Abdula b. brhm bn Sebn 148, 149 n., 154
Abdulalm b. Sleymn e-t 60
Abdulamd b. Vsi bn Trk 13
Abdulhir b. Abdurramn el-Curcn 33, 52
Abdulhir b. Muammed en-Nuaym 73
Abdullh b. Abdulazz er-Bekr, Eb Ubeyd 32
Abdullh b. Abdlmelik b. Mervn, Emevi Halifesi 3
Abdullh b. Amed bn el-Bayr 176 n.
Abdullh bn Muaffa 8, 154
Abdullaf b. Ysuf b. Muammed el-Badd 50, 51
Abdulmumin b. Ysf el-Urmev, afiyyeddn 52
Abdulvid er-Rid, Muvahhidiler Hkmdar 148
Abdurramn b. Muammed b. Muammed bn
aldn, Eb Zeyd 55, 63
Abdurramn b. mer b. Muammed e-f 20
Abdurramn el-zin 36
Abdlmelik b. Mervn, Emevi Halifesi 3
van den Abeele Baudouin 91 n., 149 n.
Abraham bar iyya alias Savasorda 140
Adalbertus, Brudzevolu 54
Adelard, Bathl 98, 99, 102, 138
Audeddevle, Bveyhi Prensi 91
Agricola, Georgius 75, 151, 178
Agrippa, Nettesheiml 167
Agun Asbackewitz (und zbekolu?) 130
el-Adeb el-sib el-ayravn, Eb Cafer 55
Amed b. Abdulvehhb en-Nuveyr 62
Amed b. Al el-alaend ihbeddn 73
Amed b. Al bn time 75
Amed b. Dvd b. Venend ed-Dnever, Eb anfe
19, 19n.
Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc 54
Amed b. Eb Yab s b. Cafer el-Yab elKtib el-Abbs 18, 68, 176 n.
Amed b. el-Hseyn el-fehn, Eb el-Ferec 24, 88,
88 n.
Amed b. el-Hseyn el-fehn, Eb el-Ferec 24, 88,
88 n.
Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 9 n., 51, 171 n.,
172
Amed b. el-Musenn 156
Amed b. asan bn unfu, Eb el-Abbs 54
Amed b. brhm el-Ulds, Eb el-asan 21, 67
Amed b. brhm bn el-Cezzr 154
Amed b. drs el-arf, ihbeddn 148
193
Amed b. Muammed a-aber, Eb el-asan 22

Amed b. Muammed b. Amed el-Meydn 40, 40 n.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern 102, 105, 137,
139, 140, 144
Amed b. Muammed b. Ms er-Rz, Eb Bekir 100,
101
Amed b. Muammed b. Nar el-Ceyhn 23
Amed b. Muammed el-Maar 177 n.
Amed b. Muammed es-Sicz, Eb Sad 20, 28
Amed b. Muammed e-ayyib es-Seras, Eb elAbbs 68
Amed b. Muammed bn el-Benn el-Marrku 54,
55, 55 n.
Amed b. Muammed bn es-Ser b. e-al 35, 171
Amed b. Muammed bn Munim el-Abder 55
Amed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Amed b. mer bn Rusteh 16
Amed b. Sehl el-Bel, Eb Zeyd 22, 23
Amed b. Yay b. Cbir el-Belr, Eb el-Abbs
176 n.
Amed b. Yay bn Falallh el-mer 62
Amed er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
Amed bn Mcid b. Muammed, ihbeddn 71, 71 n.,
72, 72 n., 80, 81
Ahron 4
Akpnar, Cemil 76 n.
Alaaddin (Keykubat) 153
Aladdn el-c bkz. Al b. Muammed el-c
Albertus Magnus 102, 104, 105, 114, 140
de Albuquerque, Alfonso 70, 71
Alexander, Aphrodisiasl 148
Alexander, Trallesli 91
Alfons V., Portekiz Kral 119
Alfons VI., Kastilyal 146
Alfons X., Kastilyal 44, 154
Alhacen veya Alhazen bkz. el-asan b. el-asan bn
el-Heysem
al-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed
Al b. Abdurramn b. Amed bn Ynis e-adef,
Eb el-asan 133, 156
Al b. Eb el-azm el-ura bn en-Nefs, Aladdn
Eb el-asan 50, 51, 167
Al b. el-Abbs el-Mecs 22, 91, 91 n., 95 n., 151
Al b. el-Alem el-Badd, Eb el-sm 156
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 15 n.,
23, 33, 61
Al b. Enceb bn es-S 53
Al b. asan en-Nesev 20 n.
Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 53, 54, 55
Al b. s el-Kel 32
Al b. Muammed b. Muammed bn el-Esr, zzeddn
194
D Z N
Eb el-asan 52
Al b. Muammed el-aled, Eb el-asan 68
Al b. Muammed el-c, Aladdn 64, 65 75
Al b. Rvn 143
Al b. Ysuf b. brhm bn el-f, Eb el-asan 27
n.
bkz. Al b. el-Alem el-Badd, Eb el-sm
Allard, Andr 98 n.
de Alliaco, Petrus 114
Alonso Alonso, Manuel 141
Alpagus, Andreas (Andrea Alpago) 50, 167
Alphonsus, Petrus 113
Amari, Michele 126, 126 n., 145, 145 n.
Ammr b. Al el-Mevl 22, 23
Amr b. Bar el-Ci, Eb Osmn 14, 18, 18 n.
Amr b. Osmn Sbeveyh 10
Andronikos II. Palaiologos 158
Angeli, Jacopo (Jacobus Angelus) 101
Antua, Melchor M. 57 n.
dAnville, Jean-Baptiste Bourguignon 109, 110, 111, 133,
134
Apollonios, Pergli 13, 170, 171
el-Arab el-ab, M. 57 n.
Arn, Mool Hkmdar 49
Aristerch 165
Aristoteles 5, 5 n., 7, 14, 17, 19, 21 n., 29, 32, 82, 95, 97,
148, 158, 170, 171
Aristoteles Arabus 97, ayrca bkz. Yeni Aristoteles
Arnold, Thomas W. 57 n.
Arimed 13, 16, 27, 66, 170
Artelt, Walter 51 n.
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn 65
Asn Palacios, Miguel 46 n.
Avencebrol (Ibn Gabirol) 165
Averroes bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
Averroes, Orta a Avrupasnda btn heretik hareketlerin sembol olarak 97
dAvezac de Castrac de Macaya, Marie Amand Pascal
115 n.
el-Avf bkz. Muammed b. Muammed b. Al
Avicenna bkz. el-Hseyn b. Abdullh bn Sn
B
Babinger, Franz 177 n.
Bbr
Bacon bkz. Roger Bacon
Baldi, Bernhardino 101
Balmer, Heinz 151 n.
Barhebrus, Eb el-Ferec bn el-br 153, 171 n., 172
de Barros, Joo 70 n.
Barthold, Wilhelm 131, 132
Basilios Batatzes 132
Basset, Henri 149 n.
el-Ban bkz. Muammed b. Cbir b. Sinn

Baudet, Pierre J. H. 117 n.
Bauerrei, Heinrich 31 n.
Baur, Ludwig 141, 142
Beauchamps, Joseph 111
Beazley, C[harles] Raymond 113 n.
Behrends, Frederick 137 n.
Beichert, Eugen 87 n., 89 n.
Bel, Alfred 63 n.
el-Belr bkz. Amed b. Yay b. Cbir
Belli, Sylvius 11
Benedetti, Giovanni Battista 21
Ben Ms (Ms b. kirin oullar: Muammed,
Amed ve el-asan) 13, 14, 170, 171
van den Berg, Simon 39 n.
Berggren, John L. 35 n.
Bernier, Franois 132
Bessarion, Kardinal 160
el-Brn bkz. Muammed b. Amed
el-Birc bkz. Nreddn el-Birc
Bittner, Maximilian 81 n.
Bjrkman, Walther 73 n.
Blaeu, Willem Janszoon 116, 117
Bloom, Jonathan M. 175 n., 177 n.
Boethius (Botius), Anicius Manlius Severinus 141
Bombaci, Alessio 38 n.
Bompaire, Jacques 177 n.
Boncompagni, Baldassarre 142 n.
Bonebakker, Seeger A. 19 n.
Bonfils, Immanuel 67
Borst, Arno 137 n.
Bouvat, Lucien 64 n.
Bowen, Emmanuel 129, 132, 133
Brahe, Tycho 43, 74, 117, 165, 166
von Braunmhl, Anton 35 n., 42, 165 n.
Bridges, John H. 36 n., 104 n.
von den Brincken, Anna-Dorothee 114 n.
Brockelmann, Carl 36 n., 40 n., 49 n., 52 n., 53 n., 54 n.,
57 n., 58 n., 62 n., 63 n., 73 n., 100 n., 148 n.
Brunschvig, Robert 168 n.
Brgmann, Otto 123, 124
Bubnov, Nikolaus 134 n.
Bumm, Anton 93 n.
Burke, Robert B. 36 n., 104 n.
Burnett, Charles 22 n., 91 n., 95 n., 98 n., 114 n., 138 n.,
140 n., 151 n., 152 n., 153 n.
Burzyeh 8
Busard, Hubertus L. L. 67 n.
Blow, Georg 142 n.
C
Cabanelas, Daro 149 n.
Cbir b. Efla 24, 35
A H I S
Cbir b. ayyn 10, 18

Cafer b. Muammed b. Cerr (es-Sicznin ada) 20
Cafer b. Muammed b. mer el-Bel, Eb Maer 4
Cahen, Claude 40
el-Ci bkz. Amr b. Bar
Campanus, Novaral 178
Cantino, Alberto 69
Cantor Moritz 14 n., 15 n., 21 n., 27 n., 41 n., 55 n.
da Carignano, Giovanni 12, 59, 117
Carra de Vaux, Bernard 41 n.
Cassini de Thury, Jacques 125
Cassini, Jean Dominique 108, 125
Celleddn b. Rededdn e-abb 158
Cemleddn (Kubilay Hana gelen eli) 45, 47
Cemleddn el-Vav bkz. Muammed b. brhm elKtb
Cemd b. Mesud el-K yseddn 64, 65, 66, 67, 67
n.
Cengiz Han 61, 157, 172
el-Ceyhn bkz. Amed b. Muammed b. Nar
el-Cezer bkz. sml Ibn er-Rezzz
Chapoutot-Remadi, Mounira 62 n.
Chardin, Jean 132
Chaucer, Geoffrey 65
de Chazelles, Jean Matthieu 108, 109
Cingz bkz. Cengiz
Clagett, Marshall 98 n.
Clavius, Christoph 15
Cochrane, Louise 98 n.
Columbus bkz. Kolumbus
Columbus, Realdus (Realdo Colombo) 50
Constantinus Africanus 22, 91, 92, 93, 94, 95, 95 n., 96,
97, 99, 138, 144, 151
Coppola, Edward D. 50 n.
Corbin, Henry 149 n.
Corteso, Armando 70 n.
Creutz, Rudolf 91 n., 92 n., 93 n.
Creutz, Walter 93 n.
Crombie, Alistair C. 25 n.
el-Curcn bkz. Abdulhir b. Abdurramn
Crcis b. Cibrl b. But 8
Curtze, Maximilian 41 n.
D
Dalpoem, Pero 71
Dalton, O. M. 156 n.
Daniel, Morleyli 98, 143
Dante Alighieri 46, 102, 105
Daremberg, Charles 154 n.
Debarnot, Marie-Thrse 26 n.
Dee, John 107
Degener, Gesine 175 n.
Dekker, Elly 135 n.
195
A D L A R I
Delambre, Jean-Baptiste Joseph 15

Delisle, Guillaume 12, 109 n., 126, 127, 127 n., 128, 132,
133
Demetrio 93
Demird, Amed Sad 66 n.
Denis, Portekiz Kral 100
Descartes, Ren 28, 29
Desmaisons, le Baron [Pjotr Ivanovich] 130 n.
Destombes, Marcel 135, 135 n.
Diaconus, Petrus 92
Dietrich, Freibergli (Theodoricus Teutonicus) 56, 159,
163, 165
Dinnah, Taha 57 n.
Dionysios Alexandrinus 123
Dioskurides 19
Djebbar, Ahmed 55 n.
Dold-Samplonius, Yvonne 28 n., 67 n.
Draelants, Isabelle 91 n., 149 n.
Drew, Alison 98 n.
Dufour, Auguste-Henri 126 n.
Duhem, Pierre (Maurice-Marie) 86, 103 n., 104 n., 140
n.
E
Eb Abdullh el-Ceyyn bkz. Muammed bn Mu
Eb Abdullh el-drs bkz. Muammed b. Muammed
b. Abdullh
Eb Al bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh
Eb Bekir er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
Eb Bekir er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy
Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-seyn
Eb el-Abbs el-rnehr 15
Eb el-Berekt bkz. Hibetallh b. Malk
Eb el-Berekt Hibetallh b. Malk 171
Eb el-Cd bkz. Muammed b. el-Leys
Eb el-Fal Allm 78, 111
Eb Fris Abdulazz, Merinid Sultan 63
Eb el-Ferec el-fehn bkz. Amed b. el-Hseyn
Eb el-Ferec bn el-br bkz. Barhebrus
Eb el-Fid bkz. sml b. Al b. Mamd
Eb el-z Bahdur n 130
Eb el-akem 3
Eb mid el-zzl bkz. Muammed b. Muammed
Eb anfe ed-Dnever bkz. Amed b. Dvd b.
Venend
Eb el-asan a-aber bkz. Amed b. Muammed
Eb el-asan el-aled bkz. Al b. Muammed
Eb el-asan el-Marrku bkz. el-asan b. Al
Eb el-asan en-Nesev 20
Eb el-zz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
Eb Kmil uc b. Eslem 17, 17 n.
Eb el-sm el-Mecrt bkz. Mesleme b. Amed
Eb el-sim ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs
196
D Z N
Eb Manr el-Cevl bkz. Mevhb b. Amed

Eb Maer bkz. Cafer b. Muammed b. mer
Eb Nar bkz. Manr b. Al
Eb Nar el-Frb bkz. Muammed b. Muammed b.
arn
Eb Nar bn Ir bkz. Manr b. Al
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Eb e-alt el-Endls bkz. meyye b. Abdulzz
Eb Sehl el-Kh bkz. Veycn b. Rustem
Eb Ubeyd el-Czecn 41
Eb Ubeyd er-Bekr bkz. Abdullh b. Abdulazz
Eb el-Vef el-Bzecn bkz Muammed b. Muammed
Yay
Eb Zekeriyy el-ar bkz. Muammed b. Abdullh
b Ayy
Eb Zeyd el-Bel bkz. Amed b. Sehl
Eckebrecht, Philipp 123
Ehrig-Eggert, Carl 175 n.
Emanuel (Manuel) I., Portekiz Kral 70
Eratosthenes 11
Eugenios 146
Evans, Dafydd 98 n.
Evans, Gillain 98 n.
F
Fabre, Jean-Baptiste 127, 132
el-Fal b. tim en-Neyrz 16
Falallh b. mduddevle e-abb Rededdn 49, 58,
60, 62, 157, 158, 158 n.
Fareddn er-Rz bkz. Muammed b. mer b. elseyn
el-Frb bkz. Muammed b. Muammed b. arn
Farmer, Henry George 24 n., 52, 87, 87 n., 88, 88 n., 89
n., 141 n.
Fazlolu, . 76 n.
Ferec ben Slim 95
el-Fern bkz. Amed b. Muammed b. Kesr
Ferguson, Eugene S. 75 n.
de Fermat, Pierre 16, 29
Fernel, Jean 106
Ferrari, Ludovico 41
el-Fezr bkz. brhm b. abb
Fibonacci bkz. Leonardo, Pisal
Fischer, Theobald 48, 48 n., 117
Folkerts, Menso 67 n., 98 n.
von Foth, H. 131 n.
Fra Mauro 68, 119
Fradejas Rueda, J. M. 154 n.
Frank, Joseph 148 n.
Friedrich II. 99, 100, 148, 149, 149 n., 150, 152, 153, 154,
164, 177
Fuchs, Walther 118
Fulbert von Chartres 137
G
Gabrieli, Francesco 53 n., 149 n.
Galen 18, 32, 51, 56, 91, 93, 143, 144, 162, 167, 170
Galilei, Galileo 31, 108
Galippus (lib) 143
da Gama, Vasco 69, 70, 120
Gandz, Solomon 67 n.
Garbers, Karl 93 n.
Gastaldi, Giacomo 78, 107, 121, 122, 123, 126, 127
Gautier Dalch, Patrick 101
zn n 61, 157
el-azzl bkz. Muammed b. Muammed
el-azz bkz. Muammed b. Muammed
Gerald, Aurillacl 134
Gerardus Toletanus 143
Gerbert, Aurillacl = Papa II. Sylvester 101, 102, 134,
135, 136, 137
Gerhard, Cremonal 22, 34, 50, 54, 95, 96, 98, 100, 103,
139, 142, 143, 144
Gerlach, Stephan 74
Gerland, Ernst 36 n.
yseddn el-K bkz. Cemd b. Mesd
Gibson, Margaret 98 n.
Gilbert, Allan H. 63 n.
Gilson, tienne 1 n., 142 n.
Giuntini, Francesco 11
Glessgen, Martin-Dietrich 154 n.
Gnudi, Martha Teach 75 n.
de Goeje, Michael Jan 18, 18 n., 163
von Goethe, Johann Wolfgang 167
Gonzlez Palencia, Angel 139 n.
Gsis (Sryani evirmen) 4
von Gotstedter, Anton 156 n.
Grabmann, Martin 148 n.
Graefe, Alfred 18 n., 32 n., 58 n.
Graves, John = Johannes Gravius 64, 64 n., 110
Gravius, Johannes bkz. Graves
Grosseteste bkz. Robert Grosseteste
Grotzfeld, Heinz 40 n.
Grousset, Ren 64 n.
Grundmann, Herbert 163, 163 n., 164 n.
von Grunebaum, Gustave E. 57 n., 168 n., 169 n.
Guido, Arezzolu 89
Guillaume I., Norman, Sicilya Kral 37
Gundissalinus, Dominicus 99, 141, 142
Gunther, Robert T. 156 n.
Gutenberg, Johannes 165
H
abe el-sib 17, 156, 157
el-accc b. Ysuf 3
Hac Halife 129
A H I S
197
A D L A R I
Hadley, George 14
Haefeli-Till, Dominique 93 n.
Hague, Eleanor 86 n.
Hakluyt, Richard 107
alef b. Abbs ez-Zehrv, Eb el-sim 22, 96, 144
lid b. Yezd, Emevi Prensi 4
el-all b. Amed el-Ferhd 9
all b. Aybek e-afed alaaddn 55, 55 n.
el-all el-Mneccim 123
Halley, Edmund 29
amdullh el-Mstevf 60
mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd 20, 22
von Hammer-Purgstall, Joseph 63, 86 n.
amza b. el-asan el-fehn 61
n (n veya Cn) b. n el-Kmk 38
el-rizm bkz. Muammed b. Ms
Hartner, Willy 25 n., 169, 169 n.
Hrn er-Red 24
el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 42, 42 n.,
43, 45 n., 116
el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin.
Alhacen veya Alhazen 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 36, 41,
53, 56, 66, 164, 165, 171, 171 n.
el-asan b. Muammed el-Vezzn bkz. Leo Africanus
el-asan b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
el-asan, Amed Ysuf (Ahmed Y. al-Hassan) 36 n.,
75 n.
el-asan, Cafer 73 n.
Haskins, Charles H. 103 n., 114 n., 138 n., 139 n., 140 n.,
143 n., 146, 146 n., 151 n.
aebe, as Abdulmelik 52n.
tim bkz. Hem (Kral)
Hauser, Fritz 55 n.
el-ayym bkz. mer el-ayym
zim el-Qarann 19 n.
el-zin bkz. Abdurramn el-zin
Heinrichs, Wolfhart 19 n., 52, 52 n.
Heischkel, Edith 51
Hellmann, Doris 166 n.
Hellmann, Gustav 56
Hennig, Richard 61, 119, 119 n.
Hermann, Carinthial (Hermannus Dalmata) 96, 100,
139, 140, 140 n., 144
Hermannus Contractus (Hermann, Reichenaulu) 89,
102, 136, 137
Herodot 174
Heron 13
Hesronita, Johannes 101
Heum I. (tim), Ermenistan Kral 153
el-fn, M. Amed 52 n.
el-fn, Muammed amd 66 n.
Hibetallh b. el-seyn el-fehn 171
Hibetallh b. Malk, Eb el-Berekt 171
Hibetallh b. id bn et-Tilmiz 171

Hill, Donald Routledge 36 n., 37 n.
Hipokrat 91, 144, 167
Hipparchos 15, 20
Hirschberg, Julius 18, 22, 32, 32 n., 58, 92, 92 n., 93, 93
n.
Hispalensis = Hispaniensis, Johannes 32, 139, 141
Hispanus, Petrus 100
Him b. Abdulmelik, Emevi Halifesi 4, 5
Hogendijk, Jan P. 27 n., 67 n.
Holt, Peter Malcolm 53 n.
Homann, Johann Baptist 128, 129, 130
Hoover, Herbert C. 75 n.
Hoover, Lou H. 75 n.
Horner, William G. 20
Horst, Eberhard 151 n.
Horten, Max 32 n., 81 n., 82, 82 n.
Hulgu (Cengiz Hann Torunu) 42, 157, 172
von Humboldt, Alexander 44, 174
uneyn b. s 92, 93, 96, 141
Hunger, Herbert 67 n.
r, brhm 71 n.
usrev I. Enirvn 8
el-seyn b. Abdullh bn Sn, Eb Al, Latin.
Avicenna 29, 31, 32, 50, 52, 56, 82, 88, 88 n., 89, 95, 96,
97, 99, 141, 144, 153, 162, 167, 171
el-seyn b. Al ez-Zevzen 40, 40 n.
I
Ibel, Thomas 36 n.
Innozenz IV. bkz. Papa
Irigoin, Jean 177 n.
Isidorus, Pseudo- 101
bn Abdulmunim 55 n.
bn el-Alem bkz. Al b. el-Alem
bn Asl 3
bn Bcce bkz. Muammed b. Yay
bn Baa bkz. Muammed b. Abdullh
bn But bkz. Crcis b. Cibrl
bn Clcl bkz. Sleymn b. assn
bn el-Bayr bkz. Abdullh b. Amed
bn el-Bzyr bkz. Muammed b. Abdullh b. mer
bn el-Benn el-Marrku bkz. Amed b. Muammed
bn el-Cezzr bkz. Amed b. brhm
bn Eb Uaybia bkz. Amed b. el-sm
bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b. Muammed
bn Falallh el-mer bkz. Amed b. Yay
bn Firns bkz. Abbs b. Firns
bn aldn bkz. Abdurramn b. Muammed b.
Muammed
bn el-ab bkz. Muammed b. Abdullh b. Sad
bn time bkz. Amed b. Al
bn aval bkz. Muammed b. Al
198
bn el-Heysem bkz. el-asan b. el-asan

bn urradbih bkz. Ubeydullh b. Abdullh bn
urradbih
bn el-br bkz. Barhebrus
bn el-f bkz. Al b. Ysuf b. brhm
bn unfuz bkz. Amed b. asan
bn urra bkz. Sbit b. urra
bn Mcid bkz. Amed bn Mcid b. Muammed
bn Meymn bkz. Maimonides
bn Muz bkz. Muammed b. Muz
bn el-Muaffa bkz. Abdullh bn el-Muaffa
bn Munim bkz. Amed b. Muammed
bn el-Mutazz (Abdallh) 19 n.
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s
bn en-Nefs bkz. Al b. Eb el-azm
bn er-Ram bkz. Muammed b. brhm
bn er-Rezzz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
bn Rsteh bkz. Amed b. mer
bn Rd bkz. Muammed b. Amed
bn Sebn bkz. Abdulha b. brhm
bn es-S bkz. Al b. Enceb
bn e-al bkz. Amed b. Muammed bn es-Ser
bn es-Ser bkz. Amed b. Muammed bn es-Ser
bn es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekir
bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh
bn e-ir bkz. Al b. brhm b. Muammed
bn ufeyl bkz. Muammed b. Abdulmelik
bn Trk bkz. Abdulamd b. Vsi
bn Ynis bkz. Al b. Abdurramn b. Amed
bn Ynis bkz. Kemleddn
brhm (veya Muammed) b. abb el-Fezr 9
brhm b. Muammed el-ar el-Fris el-Ker, Eb
s 23
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 15, 20, 27
brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) en-Ne,
Eb sq 15, 34, 65, 103, 140, 166
drs II., Malaga Emiri 37
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh
hsanolu, Ekmeleddin 76 n.
s b. uneyn 23
s b. brhm el-Mevl 24, 88
s b. mrn 93 n.
s el-Mevl bkz. s b. brhm
skender (Byk) 5
sml b. Al b. Mamd, Eb el-Fid el-Melik elMeyyed mdddn 45, 107, 108, 110, 112, 121
sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb Bekir
Beduzzamn 36, 37, 75
el-ar bkz. brhm b. Muammed
zgi, Cevad 76 n.
zzeddn bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b.
Muammed
D Z N
J
Jacquart, Danielle 22 n., 95 n.
Jahn, Karl 58 n., 62 n., 158
Jammers, Ewald 89 n.
Jaubert, Pierre Amde 177 n.
Jetter, Dieter 52 n.
Johannes Grammatikos 23
Jones, Alexander 156 n.
Joseph Sapiens (veya Hispanus( 134)
Jcher, Christian Gottlieb 128
Jud, Jakob 139 n.
Juschkewitsch, Adolf P. 16 n., 17., 22 n., 26., 27 n., 28 n.,
35 n., 42 n., 66 n., 67, 67 n., 68 n., 152 n., 165 n.
K
zde Rm 64
el-alaend bkz. Amed b. Al
Kant, Immanuel 14
Kantorowicz, Ernst 150 n.
el-arf bkz. Amed b. drs
Karatay, Fehmi Edhem 40 n.
el-K bkz. Cemd b. Mesud
el-azvn bkz. Zekeriyy b. Muammed b. Mamd
Kemleddn el-Fris bkz. Muammed b. el-asan
Kemleddn bn Ynis 147, 153
Kennedy, Edward S. 17 n., 53 n., 64 n., 65 n., 66 n., 136
n., 155, 155 n.
Kepler, Johannes 17, 34, 122, 123, 166
Khanikoff, Nicolas 36 n.
Kiesewetter, Raphael Georg 86
el-Kind bkz. Yab b. s b. e-abb
Kippenberg, Anton 167 n.
Kirkpatrick, William 132
Kohl, Karl 25 n.
Kolumbus, Christoph 80, 151, 173
Konrad, II. Friedrichin Olu 149
Konstantin, Ermenistan Kral I. Heumun Olu 153
Kopernikus/Kopernik, Nikolaus 17, 25, 34, 41, 53, 54,
155, 159, 165, 166
Kosegarten, Johann Gottfried Ludwig 86
Khler, Gustav 64 n.
Kratschkowsky, Ignaz J. 62 n.
Krause, Max 33 n.
von Kremer, Alfred 175, 176 n., 177 n.
Kren, Claudia 136 n., 142 n.
Krumbacher, Karl 154 n., 159
Kubilay Han 45, 47
Kunitzsch, Paul 135 n., 136, 136 n., 137 n., 138 n., 140 n.,
143, 143 n., 144, 144 n., 156, 157 n.
el-c bkz. Al b. Muammed
Kyr b. Lebbn el-Cl, Eb el-asan 20, 45 n., 156
ubeddn e-rz bkz. Mamd b. Mesd
uteybe b. Mslim 4
Kyeser, Konrad 151
A H I S
A D L A R I
L
de La Hire, Philippe 41
Lambert, Johann Heinrich 67
von Langeren, Michael Florentius 117
van Lansberge, Philip 117
Lasswitz, Kurd 21 n.
Latini, Brunetto 46, 68, 114, 119
Lator, Esteban 149 n.
Lattin, Harriet Pratt 136 n.
Leclerc, Lucien 50, 51 n.
Leffingwell, Marion 86 n.
Lehmann, Hermann 94
Lejeune, Albert 146 n.
Lelewel, Joachim 43, 107 n., 112, 112 n., 113
Lemay, R. 144 n., 151 n.
Leo Africanus, Arap. el-asan b. Muammed el-Vezzn
77, 77 n., 101, 166
Leo X. bkz. Papa Leo
Leonardo da Vinci bkz. Vinci
Leonardo, Pisal, Fibonacci 17, 20, 151, 152, 153, 154
Levey, Martin 141 n.
Levi ben Gerson 163, 165
Lvi-Provenal, Evariste 100 n.
Lewicki, Tadeusz 114 n.
Lewis, Bernard 53 n.
Lindgren, Uta 135 n.
van Linschoten, Jan Huygen 78
Lippert, Julius 32 n.
Lorch, Richard 98 n., 140 n.
Lchter, Norbert 175 n.
Luckey, Paul 16, 20, 27 n., 66, 67 n.
Ludwig XIV. 108, 125
Lullus, Raymundus 86
Lupitus 136
Luf, Abdulalm 66 n.
M
Machiavelli, Niccol 63
Maese Mohamed (el-muallim Muammed) 100
Maginus, Giovanni Antonio 117
el-Mhn bkz. Muammed b. s
Mabb b. usann el-Menbic 61
Maf, Hseyn Al 52 n.
Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 41, 48, 54, 115
Mamd b. mer b. Muammed ez-Zemaer, Eb
el-sm 40 n.
Maimonides (bn Meymn) 27, 86, 171
el-Madis bkz. Muammed b. Amed b. Ab Bekir
Mandonnet, Pierre Flix 165
Manik, Liberty 52 n.
Manitius, Max 136 n., 137 n.
199
el-Manr, Abbasi Halifesi 9

Manr b. Al ibn Ir, Eb Nar 22, 24, 42, 171
Marchioni, G[uido] 65
Marcus, Toledolu 96
Marinos 11, 43, 68, 115
el-Marrku bkz. el-asan b. Al
Marre, Aristide 55 n.
Mserceveyh 4
Massignon, Louis 149 n.
Maurolico, Francesco 11
Mayr, Otto 37 n.
Mazal, Otto 114 n.
McVaugh, Michael Rogers 137 n.
Mehren, August Ferdinand 149 n.
el-Melik el-Efal, Eyyubi Hkmdar 171
el-Melik el-Eref Ms b. Muammed 149
el-Melik el-Kmil Nreddn Muammed, Eyyubi
Sultan 147, 148, 149, 153
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn, Memlkl
Sultan 51
el-Melik en-Nr Saladdn (Saladin) Ysuf b. Eyyb,
Eyyubi Hkmdar 40, 171
el-Memn, Abbasi Halifesi 8, 10, 11, 12, 13, 38, 68, 102,
105, 113, 115, 136
el-Memn Corafyaclar 12, 38, 43, 45, 59, 68, 104, 105,
106, 107, 114, 115, 119, 120, 129, 135
Menelaos 13
Mercator, Gerard 77, 107, 117, 122, 123, 131
Mercier, Andr 87 n.
Mercier, Raymond 98 n., 114 n., 138, 138 n., 149,153,156
n., 161
Mervn I., Emevi Halifesi 4
Mesleme b. Amed el-Mecrt, Eb el-sm 102, 138,
140
Mesd b. Mamd b. Sebktigin 25
el-Mesd bkz. Al b. el-seyn b. Al
Mevhb b. Amed el-Cevl, Eb Manr 40
el-Meydn bkz. Amed b. Muammed b. Amed
Meyerhof, Max 40 n., 50, 50 n., 57, 171 n.
Mez, Adam 24, 24 n.
Micheau, Franoise 22 n.
Michel, Bernard 73 n.
Mills Vallicrosa, Jos M. 59, 136, 136 n.
Miller, Donald G. 86 n.
Miller, Konrad 39, 39 n., 114 n.
Minnaert, Marcel Gilles Jozef J. 67 n.
Mnuv, Mcteb 58 n.
Mogenet, Joseph 155, 155 n., 156 n., 159
Moll adr bkz. Muammed b. brhm rz
Montesquieu, Charles de Secondat 63
Mordtmann, Johannes Heinrich 74 n.
el-Muallim el-Evvel (Aristoteles) 170
Muviye I., Emevi Halifesi 3
200
Muckle, Josef T. 142 n.

el-Mufaal b. mer el-Ebher 147
Muammed b. Abdullh b Ayy el-ar, Eb
Zekeriyy 55, 152
Muammed b. Abdullh b. mer bn el-Bzyr 154 n.
Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab Lisneddn
57
Muammed b. Abdullh el-ar bkz. Muammed b.
Abdullh b Ayy
Muammed b. Abdullh bn Baa 61
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl 34, 35
Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm elVarr el-Badd, Eb el-Ferec 3, 23, 23 n., 175 n.,
176, 176 n.
Muammed b. Amed b. Eb Bekir el-Benn el-Madis
(el-Muaddes) 23
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 1, 4,
15, 25, 26, 27, 28, 31, 33, 36, 40 n., 43, 61, 62, 66, 78, 80,
101, 110, 173, 173 n.
Muammed b. Amed el-ara 25
Muammed b. Amed bn Rd elurub Eb elVeld, Latin. Averroes 34, 86, 97, 99, 104, 165, 167,
171
Muammed b. Al e-er 57
Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb el-sm
23
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn, Eb Abdullh
102, 133, 140
Muammed b. Cerr b. Yezd e-aber, Eb Cafer 18,
18 n., 52
Muammed b. el-asan el-Fris, Kemleddn Eb elasan 56, 159
Muammed b. el-asan el-Karac 20
Muammed b. el-seyn el-zin, Eb Cafer 20, 24,
65, 178
Muammed b. brhm el-Ktb el-Vav, Cemleddn
62
Muammed b. brhm bn er-Ram el-Evs el-Murs,
Eb Abdullh 59, 116
Muammed b. brhm rz adreddn, Moll adr
82
Muammed b. s el-Mhn 15, 16
Muammed b. el-Leys, Eb el-Cd 28
Muammed b. Marf er-Rad Taiyyeddn 74, 75,
76 n.
Muammed b. Muammed b. Abdullh e-erf eldrs, Eb Abdullh 37, 38, 39, 40 n., 46, 68, 77, 100,
101, 108, 110, 112, 113, 114, 115, 117, 122, 124, 126,
131, 146, 166, 173 n., 177 n.
Muammed b. Muammed b. Al el-Avf 73
Muammed b. Muammed b. arn el-Frb, Eb
Nar 29, 52, 89, 139,141, 153, 171
Muammed b. Muammed el-zzl, Eb mid 139,
141, 171
D Z N
Muammed b. Muammed el-azz, Necmeddn 73 n.

Muammed b. Muammed e-s, Nareddn Eb
Cafer 15, 35 n., 41, 42, 44, 45, 53, 54, 68, 110, 111, 112,
115, 124, 133, 157, 160, 165
Muammed b. Muammed Yay el-Bzecn, Eb elVef 21, 22, 66
Muammed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Muammed b. Ms el-rizm 13, 17, 102, 136, 138,
139, 140, 144, 156
Muammed b. mer b. el-seyn Fareddn er-Rz,
Eb Abdullh 52, 82
Muammed b. mer en-Nesef 40, 40 n.
Muammed b. Yay bn Bcce 34
Muammed b. Zekeriyy er-Rz, Eb Bekir, Latin.
Rhazes veya Albuchasir 17, 18, 29, 95, 167
Muammed bn Muz el-Ceyyn, Eb Abdullh 31
Muammed, Peygamber 3, 6, 148
Muyiddn el-Marib bkz. Yay b. Muammed b. Eb
e-kr
Murat III., Osmanl Sultan 74
Mur b. Al b. Mur e-arss 40
Ms bn Meymn bkz. Maimonides
el-Musta, Abbasi Halifesi 171
Muaf b. Al el-usann el-Muvait 76
Muaf b. Al er-Rm 110 n.
el-Mustanr, Abbasi Halifesi 164
el-Mutam (Motaim), Abbasi Halifesi 176
el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer e-s,
erefeddn 34, 35
Meyyededdn el-Ur 41
Mller, Marcus Joseph 57, 57 n., 58 n.
Mller, Martin 98 n.
el-Mstevf bkz. amdullh el-Mstevf
el-Mtemen b. Ysuf b. Amed b. Sleymn el-Hd
27, 27 n.
N
en-Nabls, Ndir 66 n.
Nallino, Carlo Alfonso 11, 86, 165 166 n.
Nareddn Mamd b. Muammed b. ararslan 37
Nareddn e-s bkz. Muammed b. Muammed
Necho, Pharao 174
Needham, Joseph 45
en-Nesef bkz. Muammed b. mer
Neubauer, Eckhard 24 n., 52., 87, 88 n.,89, 89 n., 90 n.,
175 n.
Neugebauer, Otto 154, 155, 156 n., 159
Newton, Isaac 25
North, John 98 n.
Notker Labeo 89
en-Nuaym bkz. Abdulhir b. Muammed
Nreddn el-Birc 35
en-Nuveyr bkz. Amed b. Abdulvehhb
A H I S
201
A D L A R I
O
Oesch, Hans 89 n.
Olcaytu 61, 157
Olearius, Adam 123, 123 n., 124, 124 n., 127, 128, 129
OMalley, Charles D. 50 n.
Oman, Giovanni 101 n.
Oribasius, Bizansl 91
de Ortega, Juan 55
Ortelius, Abraham 50, 107, 121, 122, 123, 131
Osorius, Hieronimus (Jeronimo Ososrio) 80, 80 n.
klid 13, 18, 27, 29, 42, 74, 138, 144, 153
mer b. Abdulazz, Emevi Halifesi 4
mer el-ayym 21 n., 28, 28 n., 29, 35
el-mer bkz. Amed b. Yay
zkan, Zahide 22 n.
P
Papa Innozens III. 71
Papa Innozens IV. 97
Papa Leo X. 77
Papa Sylvester II. bkz. Gerbert, Aurillacl
Papa Urban IV. 97
Paracelsus 166
Pascal, tienne 13
Paulus, Eginal 91
Pellat, Charles 18 n.
Peregrinus, Petrus 150
Peres, Gil 100
Perkuhn, Eva Ruth 87, 87 n.
Peschel, Oscar 107 n.
Peter, Byk 132
Petersen, Julius 167 n.
Ptis de la Croix, Franois 132
Peurbach, Georg 34, 54, 160
Philipp IV., spanya Kral 117
Picard, Christophe 68 n., 174 n.
Pietzsch, Gerhard 89 n.
Pingree, David 155
Piri Reis 76, 126
Pizzamiglio, Pierluigi 143 n.
Planudes, Maximos 12, 38, 101, 119
Plato, Tivolili 102, 140, 141
Platon 7, 82, 93 n., 158
Polo, Marco 47, 118, 119
Poseidonios 106
Postel, Guillaume 107, 121
Poulle, Emmanuel 65 n., 98 n.
Price, Derek J. de Solla 65 n.
Proklos 74
Ptoleme 4, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 20, 25, 29, 34, 38, 41, 43,
47, 53, 54, 59, 68, 74, 78, 101, 105, 106, 112, 115, 117,
119, 120, 121, 123, 140, 144, 146, 155, 156, 160, 171
Purkynje, Johannes Evangelista 56
Pythagoras 16
Q
Quatremre, tienne 60 n.
R
Ramelli, Agostino 75, 151, 178
Ramusio, Gian Battista 77, 77 n., 101, 107, 170, 121
Rashed, Roshdi 35 n.
Raymond = Raymundo, Marsilyal 103, 140
Raymundus, Toledolu 100
er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy
er-Receb, Him Muammed 52 n.
Reckendorf, Hermann 24 n.
Regiomontanus, Johannes 16, 26, 34, 35, 42, 106, 160,
163, 165
Reinaud, Joseph-Toussaint 2, 50 n., 163, 174
Reinel, Jorge 80
Reland, Adrian 128, 129
Remesow (Remezov), Semjon = Semyon Ulyanovich
131
Renan, Ernest 85, 86
Renaud, Henri-Paul-Joseph 54 n., 57 n.
Rennell, James 110, 111, 112, 112 n., 129, 132, 133
Rededdn e-abb bkz. Falallh b. mduddevle
Rhazes bkz. Muammed b. Zekeriyy
Ribera y Tarrag, Julian 86, 87, 88
Riccioli, Giambattista 108, 108 n.
Ristoro dArezzo 102, 103
Ritter, Hellmut 33
Robert Grosseteste 102, 138
Robert, Chesterli (Robertus Castrensis, Retinensis vs.)
96, 98, 102, 139, 140
Robertus de Losinga 98
Rodrigues, Francisco 70, 70 n.
Roger Bacon 36, 103, 104, 104 n., 105, 110 n., 138, 140,
163, 164, 165
Roger I., Norman, Sicilya Kral 146
Roger II., Norman, Sicilya Kral 37, 55 n., 145, 146
Roger, Herefordlu 98
van Roomen, Adriaan 66
Rose, Valentin 98 n., 139, 143 n.
Rosenfeld, Boris A. 27 n., 66 n., 165 n.
Rosenthal, Franz 5, 55 n., 62 n., 63 n., 161
Rosiska, Grayna 54 n.
Ruffini, Paolo 20
Rufus, Efesli 93, 93 n.
Ruge, Sophus 107 n.
Ruska, Julius 3, 3 n.
202
D Z N
SS
Sbit b. urra b. Zahrn el-arrn Eb el-asan 15, 15
n., 16, 16 n., 21 n., 27
Sabra, Abdelhamid I. 31
Saccheri, Girolamo 29
Sachau, Eduard 31 n., 33 n., 173 n.
adaa b. brhm el-Mr e-ail 58
Saemisch, Theodor 18 n., 32 n., 58 n.
e-afed bkz. all b. Aybek
alaaddn (Saladin) bkz. el-Melik en-Nr
ln [lin, Ann] 153 n.
Saliba, George 41 n., 65 n.
a Sancto Vincento, Gregorius 42
Sandivogius, Czechelli 54
Sandler, Christian 108 n., 109 n.
Sanson dAbbville, Nicolas 124, 125, 127
de Santarem, Vicomte 70 n.
Sanuto, Marino 114, 117, 119
Sarton, George 2, 63 n., 99 n., 139 n., 140, 140 n., 141 n.,
142 n., 143, 146, 154 n., 159, 159 n., 165 n., 170
Sauvaire, Henri 55 n.
Sayl, Aydn 16 n., 21 n., 31 n., 148 n.
Szur el-Antk bkz. Theodorus, Antakyal
Schacht, Joseph 50
Schack, Dietlind 145 n.
Schefer, Charles 77, 77 n.
Schickard, Wilhelm 107, 116
Schipperges, Heinrich 2 n., 22 n., 31, 89 n., 90, 90 n., 91,
94, 95, 95 n., 96, 96 n., 97, 97 n., 98 n., 99, 99 n., 138 n.,
139 n., 140 n., 141 n., 147, 147 n., 151 n., 162, 162 n.,
163, 163 n., 164, 165, 167 n., 171 n.
Schlesinger, Kathleen 87
Schlund, Erhard 150 n., 151 n.
Schnaase, Leopold 30
Schneider-Carius, K. 14 n.
van Schooten, Frans 29
Schopen, Armin 24 n., 170 n.
Schoy, Carl 17 n., 26 n., 28 n., 42 n., 44 n., 163
Schnstrm, Peter 130
Schramm, Matthias 15 n., 25 n., 29, 31, 31 n., 35., 56
Schweigger, Solomon 74
Scotus, Michael 35, 99, 100, 142
Sailles, Gabriel 1 n.
Sdillot, Jean-Jacques 2, 163
Sdillot, Louis-Amlie 2, 163
es-Se, Muaf 32 n.
es-Sekkk bkz. Ysuf b. Eb Bekir
Seleukos 165
es-Seras bkz. Amed b. Muammed e-ayyib
Sergios 156
Servet, Miguel 50, 167
Seth, Symeon 154
eyfeddn el-Urmev bkz. Abdulmumin b. Ysf
Sezgin, Fuat 3 n. ff.
Shatzmiller, Maya 149 n.

Sbeveyh bkz. Amr b. Osmn 10
Sd Al Reis 81
Siggel, Alfred 27 n.
Silberberg, Bruno 19 n.
Silvestre de Sacy, Antoine-Isaac 63
Simon, Udo Gerald 33 n.
Sind b. Al 11, 13
Sionita, Gabriel 101
Sirdumab (Kaptan) 118
de Slane, William MacGuckin 33 n.
Slot, B. J. 78 n.
Smart, Tim 157 n.
Smyth, William H. 126
Snellius, Willebrord 106, 107
Sokrates 7
Sprenger, Alois 23
Stautz, Burkhard 156 n.
Steiger, Arnald 139 n.
Steinschneider, Moritz 139 n., 146, 146 n.
Stephanus, Antakyal 22, 91, 91 n., 92, 151, 152,
Stevin, Simon 67
Strabo 123
Strahlenberg, Philipp Johann 130
Strohm, Hans 5 n.
Sudhoff, Karl 91, 92, 95 n., 99 n., 143 n.
e-f bkz. Abdurramn b. mer b. Muammed
Sung Lien 45
Suter, Heinrich 13 n., 20, 21 n., 27 n., 55 n., 147 n., 152
n., 153 n., 154 n., 163
Suvs, M. 55 n.
es-Shreverd bkz. Yay b. abe
Sleymn b. assn bn Clcl 23
Sleymn el-Mehr 72, 73, 79, 80, 81
Sleyman, Muhteem (Kanuni Sleyman) 76
hfir, Sasani Prensesi 4
pr I. 8
ef, Muammed 158 n.
e-er bkz. Muammed b. Al
erefeddn Al Yezd 112
erefeddn e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b.
el-Muaffer
e-erf el-drs bkz. Muammed b. Muammed b.
Abdullh
een, Ramazan 76 n.
ihbeddn el-arf bkz. Amed b. drs
ihbeddn es-Shreverd bkz. Yay b. abe
T
e-aber bkz. Muammed b. Cerr
Taccola, Mariano 151
Taiyyeddn bkz. Muammed b. Marf er-Rad
Talas, Asad (Esad alas) 163 n.
A H I S
Talbi, Mohamed 63 n.
Talbot, Charles H. 151 n.
Tanc, Muhammed (Muammed e-anc) 31 n.
Tannery, Paul 41 n.
Taqizadeh, S. H. 66 n.
el Tatawi, Mohyi el Din (Muyiddn e-aw) 50, 50 n.
Tavernier, Jean-Baptiste Baron dAubonne 128, 129,
132
Teixeira da Mota, Avelino 70 n.
Tekeli, Sevim 75 n.
Tengnagel, Sebastian 108
Terziolu, Arslan 51 n., 52 n.
Theodorus, Antakyal [Szur el-Antk] 151, 152, 153,
154
Theophrast 14
Thvenot, Melchisdec 132, 133
Tihon, Anne 91 n., 149 n., 155, 155 n., 156 n., 157 n.,
159 n.
Timur Leng 64, 78, 112
Togan, Zeki Velidi 158, 158 n., 159
Tomaschek, Wilhelm 81 n.
Toomer, Gerald J. 34 n., 166 n.
Transue, William R. 17 n.
Tropfke, Johannes 17 n., 26 n., 28 n., 29, 29 n., 35, 35 n.,
41 n., 66
e-t bkz. Abdulalm b. Sleymn
e-s bkz. Muammed b. Muammed
Tycho Brahe bkz. Brahe
U U
Ubeydullh b. Abdullh bn urradbih 18
el-Ulds bkz. Amed b. brhm
Ulu Bey Muammed aray b. hru 64, 110, 111,
112
el-Urmev bkz. Abdulmumin b. Ysf
Ursprung, Otto 87, 87 n., 89 n.
Usener, Hermann 154, 159
Uzielli, Gustavo 48
meyye b. Abdulzz el-Endls, Eb e-alt 65
V
de Vaugondy, Robert 133
Venerabilis, Petrus 100
Veranzio, Fausto 151
Vernet, Juan 27 n., 54 n., 55 n., 135 n., 141 n.
Vesconte, Petrus 114, 117, 119
Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 21, 21 n., 27, 28
Videan, Ivy E. 51 n.
Videan, John A. 51 n.
Vite, Franois 28, 42, 67
da Vinci, Leonardo 40, 56, 75, 151, 178
Vogel, Kurt 67 n., 152
203
A D L A R I
van de Vyver, Andr 134 n., 137, 137 n.
W
Wahl, Hans 167 n.
Wahl, Samuel Friedrich Gnter 51 n.
Walcher, Malvernli 98, 137
Wallis, John 16
Wang Shu-ho 58
Wantzel, Pierre Laurent 28
Wawrik, Franz 114 n.
Weinberg, Josef 17 n.
Weissenborn, H. 134 n., 135
Weisweiler, Max 33
Wenrich, Johann G. 85
Werner, Otto 56
Wiedemann, Eilhard 2, 15 n., 29, 31 n., 36, 36 n., 55 n.,
56, 145, 145 n., 148 n., 163, 164 n.
Wiet, Gaston 176 n.
Wilhelm, Conchesli 100
Willemsen, Carl Arnold 154 n.
Wiora, Walter 89 n.
Woepcke, Franz 2, 21 n., 28, 28 n., 66, 163
Wolf, Rudolf 107 n., 166 n.
Wright, John Kirtland 104 n.
Wrschmidt, Joseph 135, 135 n.
Wstenfeld, Ferdinand 50, 73 n., 85
Y
Yay b. abe es-Shreverd, ihbeddn 39, 82
Yay b. lid el-Bermek 9, 23
Yay b. Muammed b. Eb e-kr el-Marib
Muyiddn 44
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf 14,
15, 68, 139
Yab b. ri 9
el- Yab bkz. Amed b. Eb Yab s b. Cafer
Yt b. Abdullh er-Rm el-amev 49, 50
Yaltkaya, erefettin 149 n.
Yeni Aristoteles 97, 99
Yezdecird III. 8
Ysuf b. Eb Bekir es-Sakkk 52
Ysuf, Zekeriyy 88 n.
Z
Zand, Kamal Hafuth 51 n.
ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs 145 n., 147, 147 n.
Zekeriyy b. Muammed b. Mamd el-azvn 145 n.,
147, 147 n.
ez-Zerl bkz. brhm b. Yay
ez-Zevzen bkz. el-seyn b. Al
Zosimos 3
204
D Z N
II. Kavramlar ve Yer Adlar

A - A
Abaks 137
Accon (Akk) 150
Ak denizde pozisyon belirleme 79
Ann eit paraya blnmesi, el-Brn 26
Aud Hastanesi (Badat) 51, 171
Aequans 25, 41, 54
Afrika (deskriptif corafya) 77
Afrika (fiziksel ve iklimsel zellikler, Leo Africanusa
gre) 77
Afrika (gen ekli/formu) 43, 46, 47, 68, 69, 70, 71, 101,
118, 120, 121, 133, 174
Afrikann bat kys 76, 123
Afrikann gneyden dolalabilirlii 68, 70, 120, 121,
122
Ahlak retisi, Platon sonras 90
Ahlat 60
Amedbd 81
Aabe 133
Aabe Krfezi 124, 133
Akcier dolam 50
Akdeniz (kartografik) 12, 43, 46, 47, 48, 59, 60, 76, 106,
109, 112, 114-119, 122, 123, 128, 131
Akdeniz boylam 43, 59, 106, 115, 119, 123, 128, 129
Akdeniz blgesi 8, 59, 174
Akdenizin byk ekseni 59
Akdenizin dou kys 128
Algorithmus 102
Alhidade 65
Almanya 39
Alt pistonlu su karma ve datm mekanizmas
(Taiyyeddn) 75
Altn a, Arap-slam bilimlerinin 162
Amerikann Kefi 173, 174
Amiens 106
Amsterdam 78
Amu-Derya bkz. Oxus
Anadolu 2, 46, 59
Anadolu, Dou Anadolu 12, 60, 64, 76, 117, 124, 132
Anatomi 58, 167
Anatomik incelemeler 51
ancien cours de la rivire Sir 132
Ancona 177
Ankylose 169
Ansiklopediler 32, 62, 63, 73
Antakya 2, 84, 116, 138, 146, 147, 151, 153
Antiarabizm 162
arabica veritas (Stephanusa gre) 152
Arabistan 72
Arabistan, Gney 175
Arabizm 90, 163, 167

Aral Denizi 126, 130, 131, 132
Arap bilimlerinin Avrupada resepsiyonu 1, 5, 48, 56, 86
ve passim
Arap Denizi 127
Arap kltr mucizesi 169
Arap rakamlar 134, 135
Arapa yaz 170
Arapalam kelimeler 40
Arazi lm 108
Areometre 36
Arezzo 103
lArgentire (Fransada) 86
Arin 105, 113
Aristoteles yasa (Paris 1215) 97, 171
Aritmetik 13, 138, 139, 152
Armayat er-Rs (Tobolsk) 76
Arimed aynas 29
Aruz lleri 9
A e-s (e-s ubuu) 34
Asow Boaz 132
Assuan (Syene) 61, 104
Astroloji 4, 8, 75, 86, 96, 99, 139, 140, 155, 156, 159
Astronomi 8, 9, 11, 15, 16, 20, 21, 24, 25, 26, 27, 34, 35,
41, 42, 53, 54, 64, 65, 72, 86, 96, 97, 100, 102, 103, 105,
137, 140 passim, 143, 144, 149, 151, 155, 159, 165, 166
Astronomi (bn Sn) 32
Astronomik aletler 65
Astronomik gzlemler (uzun yllar sren), slam dnyasnda 168
Astronomik saat, Taiyyeddn bkz. bingm raad
Asya 117, 119, 124, 133
Asya (i denizler) 131
Asya, Orta-, Kuzey-, Kuzeydou- 129
Asya Haritas (Gastaldi) 121
Asya Haritas (Ortelius) 122
Asya Haritalar (Sansonun) 124
Asya Mzesi (Narodov Azii Enstits), St. Petersburg
63
Asya yolculuu (Marco Polo) 47
Asyann dou kys 47
Asyann kuzeyden dolalabilirlii 121
Atalet kanunu (Peregrinus) 151
Ateli el silah 63
Ateli silahlar, ateli el silahlar 53, 63, 64, 150, 172
Atlantik, Atlantik Okyanusu 43, 47, 119, 179
Atmosfer 31
Atmosferin yksekliini belirleme 31
Avrupa 41, 47, 50, 52, 54, 64, 68, 69, 86, 103, 115, 123,
124, 146, 150, 151, 162, 164, 165, 168, 172, 173, 177
Avrupa merkezcilik 164
Avrupa, Bat- 150
Avrupann bat kys 48
K A V R A M L A R
V E
Ay hareketi 53
Ay 29
Ay modeli 54
Ay paralaks 17, 66
Ay takvimi, frenk-gotik 150
Ay tutulmas 11, 108, 137
Ay variyasyonu 166
Ay yzndeki lekeler 29
Ayn anomalisi 166
Ayna, bn el-Heysemde 27, 30
Azimut 15, 16
B
Badat 8, 10, 11, 12, 26, 42, 43, 44, 45, 51, 59, 80, 84, 104,
109, 116, 126, 128, 153, 157, 163, 164, 172
Badat (Moollar tarafndan alnmas) 173
Bala Levhas (lev-i ittilt) 65
Baharat adalar 70
el-Bar el-Mulim (Karanlk Deniz) 119
bariyye (Denizcilik/Nautik) 76
Bala Gl 125
Balhestilha 81
balistas de torno et de duobus pedibus (Tatar oku) 150
Balkan lkeleri 39, 174
Banda 70
barkr tmm (Tam pergel) 21
Barselona 86, 134, 136, 140
Barut 53, 64
Barutun harekete geirici gc 53, 64
Basra (el-Bara) 4, 81, 133
Baucu (astronomi) 30
Bat Avrupa (koordinatlar) 59, 86
Bat ran 2
Baykal Gl 125
Behll camii (Mssede, Agadirin gneyi) 68
Bengal Krefezi 71
Beeri Corafya 18, 23, 32, 38, 100, 101, 166
Beyt el-ikme (Bilgelik Evi)
Bziers 86
Bilimlerin ilerleme ve gerilemelerinin nemli aamalar,
slam dnyasnda 169
bingm raad (Astronomik saat), Taiyyeddn 75
Binomischer Lehrsatz 20
Bitki tanmlamalar, Bitkiler Kitab 19, 39, 40
Bitki yap ve ekilleri 19
Bizans 10, 61
Bizans hesaplama kitab (anonim) 67
Bizans, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 54, 154,
155, 156, 157, 158, 159, 160
Bologna 77, 99
Bordeaux 168
Botanik (bn Sn) 32
Boylam farkllklar (aratrma) 26
Y E R
205
A D L A R I
Boylam farkllklar (corafi) 11, 26, 42, 43, 44, 45, 59, 60,
79, 81, 105, 108, 112, 115, 116, 117, 126, 129
Boyuta ballk 17
Blgesel corafya 49
Brescia 156
Brezilya 70
Bugia (Bicye) 152, 153
Bulac bkz. Enfeksiyon
Bra 176
Burlar 15
Bst 4
By 99
C
Calicut 70
Camera obscura 29, 163, 165
Cappela Palastina (Palermo)145
Carte de lAsie Septentrionale Dans lEstat o Elle sest
trouve du temps de la grande Invasion des Tartares
dans lAsie Meridionale sous la Conduite de ZingisChan pour servir lHistoire Genalogique des
Tatares (13. veya 14. yzyl) 130
Carte Nouvelle de lAsie Septentrionale dresse Sur des
Observations Authentiques et Toutes Nouvelles (16.
yzyl) 130
Cava 70, 71, 80
Cava atlas 70, 71, 120
Cebelitark 115
Cebir 13, 17, 28, 66, 98, 139, 141, 152
Cebirsel sembolik 54, 55, 67, 68
Cennet 120
Cenova 12, 84, 117
Cenovallar 177
cephirum 152
Cerrahi 96
Cerrahi blm, bn Snnn el-nn f e-bb adl
eserinin 50
Cerrahi Operasyonlar 32
Ceuta 152
ceyb/cb 139
Cezair 152
Charta Damascena 177
Chartes 84, 96, 98, 99
Corafya (bn Sn) 32
Corafya 8, 11, 12, 13, 18, 23, 32, 33, 37, 38, 39, 59, 60, 61,
75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 100, 101, 159
Corafya reformu (el-Marrku) 43
Coitos 92
Cordoba 32, 84, 171
Corpus Constantinum (Constantinus Klliyat) 93, 94
Cremona 142, 144
Culfr (Ummnda) 71
Cundipr 8
206
D Z N
Cundipr Hastanesi 8
Czam 92
anakkale Boaz/Dardanelle 109
elik yay 64, 172
in, astronomik aletler ve yeryz kresi 45, 68
in, bn Baada 61
in, bn en-Nedmde 23
in, Marco Poloda 47, 119
in, barut 53
in, deniz yollar 70, 71, 174
in, kartografi 47, 48, 109
in, kltr 23
in, mknatsl ine 80
in, tp 58, 60
in, ticaret mallar 68
in Burnu 71
in Denizi 71
in Dnya Haritas 118
in Haritas 110
in, kt 170
inin dou kys 76
izgisel usturlap, e-snin 34
okseslilik 87
D
Daire hesaplamas (el-Brnde) 26
Daire hesaplamas (el-Kde) 66
Darb el-Marrn (Lisbon limannda bir cadde) 173
Daybul 45
dclin culturel 169
Dekkan 111
Delhi 109, 110, 126
Demir palamutu mrekkebi 24, 170
Demir slfat 24, 170
Deney (doa bilimlerinde sistematik yardmc ara olarak) 29, 39, 164, 165, 168
Dengeli mancnk 150, 172
Deniz pusulas 80
Denizciler (bn Mcide gre grup) 71, 72
Denizcilik bilimi / Nautik 71, 72, 76, 78-81, 151, 173, 174
Denklemler (matematiksel) 21, 28, 66, 68, 152
Derbent (Darband) 109
Derece lm 106
descobrimento 174
Devletler ve dnya tarihi 18
Dicle 132, 164
Die Ausziehen der n-ten Wurzel 20 n.
Dil bilimleri 33, 34, 52
Dimyat 109, 176
Doa bilimleri 97, 164
Doa bilimsel sorular (Sicilya Sorular) II. Friedrichin
el-Melik el-Kmile ynelttii 148, 154
Dou Afrika 12
Dou Afrika kys 70, 80, 123

Dou Anadolu 12, 124, 132
Dou Asya 118
Dou Latinleri 146-151 passim
Dokuzgen 29
Dolay kutupsal yldz 102
Donanma, Trk-Osmanl 98, 175
Drdnc kuvvetin toplam (bn el-Heysem) 27
Dresden 160
Dnya haritas bkz. el-Memn haritas, gm dnya
haritas, el-drsnin
Dnya haritas, el-drs 46
Dnya haritas, Gastaldi
Dnya haritas, J.B. Homann 128
Dnya merkezli model, gezegen yrngelerinin (Eb
Cafer el-zin) 24
Dnya tarihi 61
Dnyann dnmesi 20, 165
Dnyann ezelden beri var olduu 148
Dnyann snmas 31
Dzenli ve yar dzenli cisimlerin hacimlerini hesaplama, el-K 67
E
Eczac piknometresi bkz. Piknometre
Edebiyat bilimi 24
Ekinoksal ve temporal saatler 37
Ekliptik eim 5
Eksantriklik/Merkezilik 24
Eksantrik uzunluu 41
Eksantrik mili 75
Ekvator 69, 80, 104
Ekvator kprs 150
Ekvatoryum (quatorium) 20, 65, 66, 178
El bombalar 53, 172
Eletiri etii 168
Emessa (bugn: m) 2
Endls 100, ayrca bkz. ber Yarmadas, spanya
Enfeksiyon 57
Enlem dereceleri (Ak denizde belirleme) 79
Episikl 24, 25, 35, 41, 53, 54, 65, 155
Erken dnem Osmanl izelgesi (Koordinatlar) 60
Erken Rnesans 163
Ermenistan 153
Escorial 134
Etno-mzikoloji 87, 88
Evc 15, 25, 34, 166
Evc 25
Evrensel disk (ez-Zerl) 34, 54
Evrensel usturlap (Amed b. es-Serrc) 54
K A V R A M L A R
V E
F
Fabl Koleksiyonu 8, 154
Fabriano (Ancona yaknnda) 177
ffir 176
Fareddn Sekstant 64
Fark, Deferens, Deferent 25, 65
Farmakoloji 17, 18, 164
Fars Rnesans 159
Fas 63 n., 77, 84
Felaket teorisi 147
Felsefe (bn Sn) 32
Felsefe (Morleyli Daniel) 143
Felsefe 8, 24, 39, 81, 82, 85, 86, 97, 139, 141
felsefe el-ir 39
Filoloji 9, 39, 40, 169
Finikelilerin Afrikay gemi ile dolamalar 174
Fisitin 61, 128, 149, 172
Fizik 18, 29, 30, 31, 36, 37, 55, 96
Fizik, Leonardo da Vincinin 51
Fizyoloji, grme organnn 58
Fizyolojik optik 56 n.
Formosa 70
Fransa 39, 57, 103
Fransz Akademisi, Paris 108, 109, 110, 126
Frenkler (II. Friedrich) 148
Frol de la Mar 71
G
azne 4, 26, 45, 80
Geber Teoremi 35
Ge Antik 8
Gelgit 14
Geli as 30
Geometri 13, 15, 27, 29, 42, 135, 141, 143, 147, 152, 164
Geometrik kantlama yntemi 17
Gezegen hareketleri 17, 25, 35, 53, 54, 155
Gezegen teorileri 54, 155, 159
Gezegen yrngeleri 24, 25
Gezegenler kinetii 25
Gezegenler Modeli (Eb Ubeyd el-Czecn) 41
Gezegenler Modeli (bn el-Heysem) 41
Gezegenler Modeli (bn e-tr) 41, 54
Gezegenler Modeli (Kopernik) 53, 54, 159, 166
Gezegenler Modeli (el-c) 65
Gezegenler Modeli (ubeddn e-rz) 41
Gezegenler Modeli (Meyyededdn el-Ur) 41
Gezegenler Modeli (Nareddn a-s) 41, 53, 54
Gezegenler Modeli (Ptoleme) 170
Gezegenler Modeli 41, 53, 54, 159, 166, 171
Golfe Arabique ou Mer Rouge (dAnville) 133
goss 111
Gottrop 123
Y E R
A D L A R I
207
Gkkua 29, 56, 159, 163 165

Gkyz kresi (Mera Rasathanesinde) 160
Glge uzunluu 15
Glge uzunluklarnn hesab 15
Grme ilemi (bn el-Heyseme gre) 29
Grme teorisi, klid ve Galenin 18
Gzbebeinin yaps 56
Gramer/Gramatik 6, 9, 10
Granada 63 n., 77, 84, 173, 174
Greenwich 111, 112
Gummi arabicum / Arap zamk 24, 170
Gm dnya haritas (Tabula Rogeriana), el-drsnin
37, 38
Gne evci bkz. Evc
Gne merkezli sistem 16, 20, 165
Gne modeli 155
Gne saatleri 15
Gne teorisi, ez-Zerlnin 34
Gne tutulmas 4, 15
Gney Afrika 47
Gney Afrika rotas 173
Gney Amerika 71
Gney Asya 12, 47, 69, 72
Gney bat ky, Hindistann 70
Gney Fransa 152
Gney talya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak
144-154, 172
Gney Rusya 61
H
aber, oulu:abr (tarihsel rivayetler) 6
Hal seferleri 40, 147, 149, 150, 172
Hallar 37, 53, 146, 147, 149, 150, 153, 157, 172
Hadis (Peygamberin szleri) 6
Hadis bilimleri 9
Halep 2, 110, 111, 112, 126
Halkal-kre (t el-ala) 9, 137
Halo 29
Haritalar, Africa, Asia, Persia, India, Isole Moluche
(Ramusio) 121
rizm 61
arrn 61
Hastaneler 51, 52
aabt veya aabt (gzlem arac) 81
Hayvan gzleri 58
Hazar Denizi (kartografik) 12, 117, 118, 119, 120, 123,
124, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132
Hekimler, Badatta yaplan yeterlilik snav 171
Herat 64
Hereford 98
Hristiyanlarn (Yahudi hekimler tarafndan tedavi edilen) afaroz edilmesi 172
Hicaz 123
208
D Z N
Hijyen 164
Hindistan, el-Brnde 33, 62
Hindistan, deniz yolu 70, 120, 174, 175
Hindistan (kartografik) 23, 61, 69, 72, 78, 104, 109, 110,
111, 112, 118, 120, 174
Hindistan, kuzeybat 127
Hindistan, lkenin dinlerine dair 23
Hindistana batdan giden yol 174
Hindistana giden yol 174
Hindistancevizi Adalar 70
Hint Okyanusu 69, 70, 71, 72, 79, 81, 120, 131, 150, 174,
175
Hint Okyanusu, kartografi 71
Hint Okyanusu, Ptolemede i deniz olarak 68, 115, 120
Hiperol 21
isb (ak denizde uzaklklarn matematiksel lm) 79
Historiyografya, tarih yazmcl 6, 9, 18, 19, 33, 52, 53
orsn 4
Hukuk, slam 6, 7, 9
I
Imago mundi haritalar 46
Irak 3, 117
Isk-Kul 125
In tek bir damlada yansmas 56
Ik hz 31
Ik retisi (felsefede) 39, 82
ber Yarmadas 43, 48, 100, 134, 135, 137, 173, 174
bn el-Heysem problemi (Problema Alhazeni) 27, 29
i bo cisimler (matematiksel) 67
drs haritas 39
drs Haritas 46
ki pistonlu su karma cihaz 75
kinci dereceden denklemler 16, 17
klim (yedi) 60, 102, 105, 113, 135, 137
la 23
la 58
la olarak kullanlacak bitkiler 19
lhanllar 47, 58, 61, 118, 157, 158
ilm 161
ilm el-bar 71
ilm el-beyn 34, 52
ilm el-men 33, 52
ilm el-mzn 10
ncil 51
ndktif metodun kurucusu 165
ngiltere 48, 98
nterpolasyon yntemi 21, 25
pek imalat (irz), Sicilyada 145
ran (kartografik) 12, 47, 57, 117, 124-129 passim, 132,
134, 172, 174
ran Denizi 70,
ran haritas, A. Relandn 128

ran haritas, G. Delislein 127
ran haritas, J.B. Homannn 129, 130
ran haritas, Olearius 123
ran Krfezi 127, 172, 175
rlanda 48, 115
rrasyonel 17
iba bkz. parmak ls
sfahan 84
skandinav lkeleri 39
skenderiye 2, 4, 46, 61, 84, 105, 109, 116
spanya (koordinatlar) 59
spanya 43, 57, 173, 177
spanya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 103, 134144, 162, 168, 172, 175
stanbul = Konstantinopel 43, 44, 46, 47, 57, 60, 74, 76,
77, 84, 107, 109, 116, 129, 132, 157, 158, 160, 173
rak retisi 39
talya 39, 57, 98, 123, 143
terasyonal logoritma 17
terasyonal yntem (istir ) 27, 66
J
Jaxartes (Sir-Derya) 131
Jeddah / Cidde 133
jiva (Sanskrite, Arapa form cb, sinus anlamnda) 139
Jpiter uydular 108, 109, 111, 112, 125
K
kab 68
Kadastro kaytlar (Arapa, II. Roger dneminde
Sicilyada) 145
Kafkasya 12, 126, 127, 174
Kt 175, 176, 177
Kt fabrikalar, Gney Arabistann 175
Kt fabrikalar, Msrn Arap 176
Kt retimi, Kuzey Arabistan 176
Kt retimi, Sicilya 177
Kt, pamuktan 176
Kahire 50, 51, 61, 62, 63 n., 74, 84, 109, 148
alvn Hastanesi (Kahire) 51
Kamadulensa Manastr (Muranoda) 119
Kambaya 110
Kanarya Adalar 43, 44, 76, 104, 110, 111, 119, 129
Kanopus, Sheyl 148
anara 55
Kanton 71
Kap Comorin (gney Hindistan) 69
Karadeniz (kartografik) 12, 46, 48, 59, 76, 112, 114, 115,
117, 118, 119, 127, 130, 131, 132, 157
Karadeniz haritas, G. Delislein 127
Karanlk Deniz 119
K A V R A M L A R
V E
Kardan sistemi (pusula) 80

Karekk 55
Karlatrmal anatomi 58
Kartaca 91, 95
Kartografi tarihi 12, 71
Kartografik tasvir, ubeddn e-rzde 48
Kartografya 11, 12, 13, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 78, 100,
101-134, 166
Kartografya reformu (Delislein Paristeki faaliyeti)
126
Karton disk, pusulalarda 80
siyn (am yakn) 11
Katarakt ameliyat 22
Katedral ve manastr okullar 97
Kategoriler 148
Kaynak belirtme 142
azvn 111, 112
Kesir izgisi 152
Keif seyahati, Vasco da Gamann 69
Keif seyahatleri 90
Keten kd 177
Kble 11, 28
Kbrs 2
Krlma bilgisi 30
Kzartma ii aparat (Taiyyeddn ve Leonardo da
Vinci) 75
Kzl Deniz 70, 124, 133, 175
Kimak Trkleri 38, 125
Kimya 9, 10, 18, 151
Kin Hanedan 58
irs (kt) 176
Kitap basm 178
Koni (matematik) 67
Konik kesit 21
Konik valf 37
Konstantinopel bkz. stanbul
Koordinat izelgeleri 43, 59, 60, 75, 78, 101, 102, 103,
105, 106, 107, 108, 115, 116, 122, 126, 132, 140
Koordinatlar izelgesi, el-Marrkunin 43
Kosekantlar (ur e-ill) 17
Kotanjant 26
Kotanjant izelgeleri 22
Kklerin bulunmas 20, 21, 55
Kristal mercekler 30
Kritik / Eletiri 35, 168, 170
Kubbe (matematik) 67
Kubbelerin hacimleri 16
Kuds 146, 147, 148
Kurn 6, 72, 139, 140
Kurn tefsirleri (ilk dnem) 6
Kutup ykseklii 79, 102, 107
Kuzey Afrika 12, 43, 57, 77, 117
Kuzey Asyann eere benzer formu 122
Y E R
209
A D L A R I
Kuzey Asyann eyer formu (kartografik) 122

Kuzey ran 3, 115
Kbik denklemler 28
Kk kan dolam 50, 167
Kltr antropolojisi 88
Kltr merkezleri (Fransz), Arap kltr birikiminin
resepsiyonu 96
Kltrel k (slamda) 169
Kpkk 20, 21
Kresel dilim (cam) 30
Kresel kosins teoremi 16
Kresel kotanjant teoremi 28
Kresel projeksiyon 13, 104, 122
Kresel sins teoremi163, 165
Kresel trigonometri 21, 22, 28, 35, 42, 43, 102
Kresel usturlap (Cbir b. Sinn el-arrn) 16
Kresel gen 16, 22, 35, 43
L
Laon 138
Larnaka 109
Lazkiye (Laodicaea / el-Lziiyye) 147
Leipzig 123
Leksikografi 6, 9, 19, 49, 50
lev-i ittilt 65
Libya 77
lira (mzik enstrman) 89
Lizbon 84, 173
Londra 59, 105, 132
Lothringen 98, 137
Louvain 155
Lucera (Apulien) 150
Lunel (Fransada) 86
Lyra 157
M
Madagaskar 71
Madrid 84
Magnetizm 151
Marip / Marokko 43, 61, 77, 174
Marip haritas 48
ml 68
Malaga 37
Malakka 70, 71
Malakka boaz 71
Malezya Yarmadas 61, 118, 175
Mali idare (Sicilyada II. Roger dneminde) 145
Malta 145
Malvern, Hereford yaknnda 84, 98
Mancnk 150
Manra 150
Mantk 143
210
Mantk (bn Sn) 32

Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between
the Euxine and Caspian Seas (E. Bowen) 129 n., 132
Marcus Kilisesi, Cenovada 117
Marrku 77
Mars yrngesi 34, 166
Marsilya 84, 86, 105
Msse (Agadirin gneyi) 68
Matematik 8, 13, 14, 16, 17, 20, 21, 22, 26, 27, 28, 29, 34,
35, 54, 55, 64, 66, 67, 68, 97, 100, 137, 138, 141, 164
Matematiksel corafya 25, 26, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48,
49, 68, 75, 76, 77, 78, 101-134, 166
Maverannehir / Transoksanya 64, 129
Medicei Atlas 117
Medrese-cami 97
Mekanik 37
Mekke 11, 161
Melankoli / Karasevda 90, 92, 93
Melodiler 88
Memn Haritas 11, 12, 13, 38, 45, 46, 63, 68, 104, 113,
114, 115, 119, 128, 129, 135
Menzale Gl 176
Mera 42, 44, 45, 47, 54, 60, 64, 65, 68, 74, 84, 124, 157,
160
Mercein n yzeyinden gelen yansma 56
Meridyen derecesi 11, 102, 105, 106, 107
Meridyen derecesinin uzunluu, Avrupada lm denemeleri 106
Merkez meridyen 44, 105
Merkr Modeli 41, 53, 54, 65
Merkr yrngesi 34, 166
Metafizik (bn Sn) 32
Metafizik 29, 148
Metal ine, Ammr el-Mevl tarafndan katarakt ameliyatnda kullanlan 23
Metematik, doa bilimsel problemlerde kullanm 164
Meteoroloji (bn Sn) 32
Meteoroloji 5, 14, 29, 99
Meteorolojik optik 56 n.
Mknats inesi 72, 80
Msr 2, 3, 40, 50, 176, 177
Mil (Arap ve talyan) 174
Mool mparatorluu 42, 45, 49, 61, 62, 78, 118, 174
Mool istilas 130, 162, 172
Moluk 70, 71 , 121
Monte Cassino 91, 92, 93, 95
Montpellier 84, 86, 163
Mozambik 61
Murano (Venedik yaknnda)
Murcia 59
Museo dellEt Cristiana (Brescia)156
musica activa 89
musica humana 89
D Z N
musica instrumentalis 89
musica mundana 89
Mustanriyye Medresesi (Badat) 164
Musul (el-Mavl) 147, 153
Muvahhidiler 171, 175
Mrekkep 24, 170
Mzik (bn Sn) 32
Mzik 24, 86, 99
Mzik bilimi 52
Mzik enstrmanlar 87, 88
Mzik retisi, el-Frb ve bn Snnn 52
Mzik tarihi 87
Mzik teorisi 9, 24, 86, 87, 89, 141
Mzik terapisi 90
N
Nabz izleme 58
Napoli 84, 163, 164
Napoli niversitesi, II. Friedrich tarafndan kurulan 164
Narbonne 86
nsi ve-mens 72
en-nasr el-vi (den kartal) 157
Nizamiye Medresesi (Badat) 163, 164
Nota tabelas 88
Notasyon (mzikte) 87, 88, 89
Nreddn Hastanesi (am) 51
Nrnberg Ekol 106
O
Oftalmoloji 18, 22, 23, 32, 58, 92, 93
Okullar, amda 73
Okyanus, kuatan 173
Ondalk kesirler (el-Kde) 67
Ondalk kesirler (el-Ulds) 21
Optik 18, 29, 30, 56, 146, 151
Oranlar lme (Nareddn e-snin teorisi) 42
Oranlarn simlendirilmeleri (Gregorius a Sancto
Vincentio) 42
Orta Asya 12, 61, 115
Orta Avrupa 57
Ortogonal derece a 47, 60
Osmanl corafyac ve kartograflar, 10./16. yzyl 77
Osmanl harita yapmclar (1732) 128
Osmanl topraklar 64
Osmanllar 174
Oxford 84
Oxus (Amu-Derya) 131
Oxus (Amu-Derya) 131
len izgisi 11, 26
retmen-renci ilikisi 161, 169
klidci olmayan geometri 42
zgl arlk 31, 36
zmsenme, Arap bilimlerinin Avrupada 1, 5, 85 vd.
K A V R A M L A R
V E
Y E R
211
A D L A R I
Padua 50, 84, 102 163, 167

Palencia 163
Palermo 37, 84, 99, 145
Pamuk, Pamuktan yaplmm kt 176, 177
Papirus 176, 177
Papirus endstrisi 170
Papirus ihracat 176
Parabol 21
Parabolitler 16, 17, 27
Parabollerin kare ve kplerini alma 16
Paraboln karesini alma 16
Paralel izgi 65
Paraleller retisi 27, 29, 42, 165
Paraleller postulat 163, 165
Parasange 112
Paris 12, 84, 97, 103, 105, 106, 108, 109, 110, 125, 126,
127, 132, 163
Parmak ls (iba) 89
Paskal helezonu 13
Patoloji 95
Pekin (Da Du) 47
Pergament 175
Pergel 16, 28, 81
Peripatetik reti 86
Petersburg bkz. St. Petersburg 63
Piknometre (Eczac piknometresi) 31
Pisa 84, 151, 152, 153
Pisa ticaret kolonisi (Cezairde) 152
Planetaryum (II. Friedrichin el-Melik el-Kmilden
hediye ald) 149, 150
Planisfer 140
Planispre terrestre suivant les nouvelles observations
des astronomes (Jacques Cassini) 125
Polar gen 42
Poligon hesaplamas (van Roomen) 67
Portekiz 69, 70, 80, 173, 175
Portekizler 70, 173
Portolan haritalar 39, 46, 47, 48, 113, 114, 115, 117, 122
Prag 99
Presesyon 15
Provence 140, 141
Pseudo epigraflar (Arapa evirilerde) 7, 10
Psikoloji (bn aldn) 63
Psikoloji (bn Sn) 32
Psikosomatik 22
Pusula 72, 80, 81, 150, 151, 173
raad cedd (Taiyyeddnin yeni bir gzlem tarz) 74

Rasathane, Badat 11, 45
Rasathane, am (siyn tepesinde) 11
Rasathane, stanbul, Taiyyeddn 74, 75
Rasathane, Mera 42, 44, 45, 64, 65, 74, 124, 157, 160
Rasathane, Paris 108, 125, 126
Rasathane, Rey (el-ucend) 20
Rasathane, Semerkand (Ulu Bey) 64, 74
Rasathaneler 166, 168, 175
Red semti (Reb-i Red), Tebriz 158
Retorik (ilm el-bed) 19
Rey (eski Tahran) 64
Ritim 88
Rodos 3
Roma 42, 43, 45, 46, 60, 74, 77, 84, 101, 103, 116, 117,
160
rota (mzik enstrman) 89
Rnesans 1, 2
Ruffini-Horner metodu (kk alma) 20
Ruh hastalar 51
Ruhun lmszl (II. Friedrich Abdulvide sorusu) 148
Rusya, merkez 47, 132
Rzgr, rzgr oluumu (el-Kind) 14
Rzgrn oluumu 14
Q
Quadrant 81, 137
Quadrant, stanbul Rasathanesinde bulunan ahap
quadrant 74
Quadrant, Ulu Beyin 112
S
Saat (astronomik), Taiyyeddnin bkz. bingm raad
Saat as 42, 43
Saat izgilerinde yamuk izgisellik 15
Saat, bn e-tirin 55
Sabit yldzlar 5, 26, 42, 72, 157
Sabit yldzlar astronomisi 20
Sabit yldzlarn ykselmeleri ve eimlerinden hareket
prensibi 43
Sabit ylzlarn gzlemlenmesi 43
Safeviler 174
aib e-ura 140
Salerno 22, 84, 91,92, 94, 95, 99, 138, 144
Salerno Krfezi 92
Saragossa 27, 86
Sarkk iris tabakas 23
Sarktlar (matematik) 67
Sasani astronomisi 9
Sasaniler 8, 90, 150
Sava teknii 40, 53, 63
secreta naturae (Michael Scotus) 99
Sekant tablosu 17
Sekantlar 17
Sekstant (el-ucend) 20
Selat Adalar 71
212
Seluklular 64, 117

Semerkand 64, 74, 78, 111, 112, 126, 176
Semerra 176
Sevilla 46, 84
Seyahatnameler 49, 50
Sfr 13, 152
Sfr meridyeni 43, 44, 59, 60, 76, 103, 104, 106, 109-112,
121, 124, 126, 127, 133
fr 152
Sibirya 124, 125, 130
Sibirya ve Orta Asya gllleri 125
Sicilya 2, 38, 39, 99, 100, 126, 145, 146, 150, 172, 176
Sicilya eviri periyodu 99
Sicilya haritas, Pr Resin 126
Sicilya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 144-154
Sicilya Sorular bkz. Doa bilimsel sorular
Sicilyal corafyaclar 117
Silah teknii 53, 172
Silindir saat 137
Simya 4, 5, 9, 10, 18, 98, 99
Sina 133
sinus (cep) 139
Sins 102, 156
Sins izelgesi 22, 102
Sir-Derya bkz. Jaxartes
Siyam 70
Slav lkeleri 39
Sod 61
Solmisation 87
Sonsuz kkler hesab 16, 21, 26, 27
Sosyal/Tinsel bilimler 9, 10, 14,15, 24, 52
Sosyoloji (bn aldn) 63
Sterografik polar izdm 34, 122
Stilistik gramer 33, 52
Su saati (Abdurramn el-zin) 36
Su saati (II. Rogerin Palermodaki Palatina
Cappellasnn giriinde) 145
Su saati (Malta) 145
Su-hava basnc ile alan aletler (pnmatik) 75
Sumatra 80, 123
Sumatrann bat kys 123
Supplementer gen (Nareddn e-s) 42
Sret, (bat Hindistan) 81
Suriye 3, 40, 42, 50, 54, 5, 61, 98, 107, 118, 146, 147, 149,
152
Sheyl bkz. Kanopus
Sleymaniye Camii (stanbul) 76
Svey 81, 133
Svey Krefezi 133
Syene bkz. Assuan
Syrakus 138
ahincilik kitab 154
am 2, 4, 51, 62, 73, 74, 84, 177
D Z N
ama 123
ark besteleri 24
ehir ve yerel tarih 61
emmsiyye semti (Badat) 11
ey 68
iir 19
irvn 123
T
aba el-meni 65
Tabiat felsefesi 97
Tabin Burnu 107
Tabula Rogeriana bkz. Gm dnya haritas
tarr (yeniden ele alarak ileme) 41
Takt tarz 87
Tam pergel bkz. barkr tmm
Tanger 46, 61, 84, 116
Tanjant 26
Tanjant izelgesi 22, 26
Tanjant quadrant 157
Tarih felsefesi (bn aldn) 63
Tarsus 138
Tatar oku (arbalet) (avs ez-ziyr) 40, 150
Tatar oku 40, 150
Tatarlar 130
Tebriz 47, 54, 84, 118, 157, 158, 160
tecrb (ak denizde uzaklklarn empirik olarak lm) 79
Teknik 36, 37, 55, 172
Teknoloji 18, 37, 145
tenvm 32
Teori ile pratik arasnda denge 168
Terazi 36
Terminoloji 9, 19, 170
Tp 5, 8, 17, 18, 22, 23, 32, 50, 51, 52, 57, 58, 90-99, 138,
139, 143, 144, 151, 164, 167
Tp eitimi, hastanede 51
Tp tarihi 23
Tihma 176
irz (pek imalat) 145
Tlemcen (Tilimsn) 63 n., 77
Tobolsk 76, 77, 130
Toledo 43, 44, 45, 46, 60, 84, 95, 96, 98, 100, 104, 105,
109, 110, 111, 112, 116, 117, 21, 124, 127, 128, 138, 139,
143, 144, 146, 153, 173
Toledo izelgeleri 104, 106, 140
toleta de marteloio 81
Ton sresi 88
Ton tizlii 88, 89
Tonos (matematik) 67
Top 53, 172
Torquetum (Cbir b. Efla) 34
Tortosa (ara) 59
K A V R A M L A R
V E
Toulouse 84, 96, 103, 105, 140, 163

Tours 138
Trabzon (Trapezunt) 54, 84, 157
Transoksanyann rmaklar sistemi 130
Trigonometri (mstakil bir bilim dal olarak kurulmas)
165
Trigonometri 17, 21, 28, 42, 67, 79, 138, 141, 160, 163
Troubadour mzii 87
Tuna 132
Tunus 77, 84
Trkistan 130
Trkiye 133
Trkiye, dou 124
Trklerin soylar ve boylar 130
U
Ubulla, Dicle zerinde 68
Uma denemesi 18
Ud 89, 90
Ufuk dairesi, 32 paraya blmlenmi (Hint Okyanusu
denizciliinde) 80
Ufuksal / horizontal izdm 34
Ukrayna 174
Urfa 147
Urmiye Gl 42, 117, 133
Usturlab tipi, Fransz tarz 150
Usturlap 20, 42, 81, 138
Usturlap yazlar 60, 135, 136, 137, 156
Usturlap, Bizans 156, 157
Usturlap, karolingien (10. yzyl) 134, 135
Usturlap, ayrca bkz. Evrensel usturlap, Evrensel disk
Usturlap, Papa II. Sylvester (Aurillacl Gerbert)e atfedilen 101, 135
usuvne (slamn erken dneminde camilerde eitim
krss, stun)
Uygulamal matematik29
uykusuzluk sorunu ekenlerin mzik yoluyla rehabilitasyonu 51
Uyutma (tenvm) 32
genler zincirlemesi / triangulation (el-Brn) 80
genler zincirlemesi / triangulation (Snelliuz) 107
genler zincirlemesi 126
genler zincirlemesi, ak denizde 80
mit Burnu 69, 70, 174
niversiteler, Avrupa 162
niversiteler, slamda devlet niversitelerinin kuruluu
163
niversitelerin kurulmas, Avrupada 163, 164
V
Vakf senedi, alvn Hastanesinin 52
Van Gl 133
Varln geliim aamalar, filozof Moll adrnn retisi 82
Y E R
213
A D L A R I
Vatikan 159
Veba 50, 57, 58
Vega (sabit yldz) 156
Venedik 84, 121, 158
Venedikler 177
Venosa 150
verum occidens (gerek bat) 104
X
Xativa (ibe) 177
Y
Yabanc kelimeler (Arapada) 40
Yaklama (approximasyon) metodu 66
Yakup Sopas 81
Yardmc teorem (lemma), Nareddn a-s 41
Yaz sanat 5, 73
Yedigen 28
Yeni Aristoteles 97
Yerel saatin sabit yldzlar ilikileri araclyla belirlenmesi 43
Yeryz evresi 106, 107, 173
Yeryz kresi (ahap), Kubilay Hana verilen 45
Yeryz kresi (kt hamurundan), Badat
Rasathanesinde 45
Yeryz lm 11, 105, 173
Yldz tablosu 156
Yumuak katarakt tabakasnn radikal bir ekilde ameliyat 23
Yn Hanedan 45
Yksek okullar, amda 73
Z
Zaman lc (muvat) 76
zc e-afi (astronomik alet), Eb Cafer el-zinin
20
Zooloji (bn Sn) 32
214
D Z N
III. Kitap Adlar

A A
K. el-Acib (el-Mesd) 61
K. Abr er-Rusul ve-l-Mulk (e-aber) bkz. Tar erRusul ve-l-Mulk
Abr ez-Zemn (el-Mesd) 61
n-i Ekber (Eb el-Fal el-Allm) 111
n-nme (Eb el-Fal Allm) 78, 101
K. el-Al en-Nefse (bn Rusteh) 16 n.
Alfons izelgeleri 106
Algebra (el-rizm) bkz. el-Cebr ve-l-Mubele
Almagest (Ptoleme) 9, 11, 34, 35, 143, 144, 153, 155, 157,
160, 171
el-sr el-Biye an el-urn el-liye (el-Brn) 31,
33, 61, 62
sr el-Bild ve-Abr el-bd (el-azvn)145 n., 147
n.
sia. Dos feitos que os portugueses fizeram no descobrimento e conquista dos mares e terras do Oriente (Joo
de Barros) 70 n.
Astronomi El Kitab (el-Battn) 140; ayrca bkz. Zc
Astronomi El Kitab (el-Fern) 139; ayrca bkz.
Cevmi lm en-Nucm
K. Ar Malt (uneyn b. s) 92, 93
K. el-Ayn (el-all b. Amed) 9
B
K. el-Bed (bn el-Mutezz) 19 n.
R. f el-Berhn al Mesil el-Cebr ve-el-Mubele
(mer el-ayym) 28
Bin tabul geographic, una Nassir Eddini Pers,
altera Ulug Beigi Tatari (Johannes Gravius) 110 n
Bizans hesaplama kitab (anonim) 67
K. Budd al-rif (bn Sebn) 149 n.
K. el-Buldn (el-Yab) 18, 176 n.
C
Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm el-Mt (elMarrku) 42
el-Cmi el-Mutaar f Unvn et-Tevri ve-Uyn esSiyer (bn es-S) 53
el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aiya (bn elBayar) 176 n.
el-Cmi li-ft Ett en-Nebt ve-urb Env elMfredt (el-drs) 39
Cmi et-Tevr (Rededdn Falallh) 61
K. el-Cmi beyn el-lm ve-el-Amel en-Nfi f nat

el-iyel (bn er-Rezzz el-Cezer) 36, 37
Canon Medicinae (Avicenna, tercme Cremonal
Gerhard) 50; ayrca bkz. el-nn f e-bb
K. el-Cebr ve-l-Mubele (Algebra) (el-rizm) 13,
139, 144
K. el-Cebr ve-l-Mubele (bn Trk) 13
K. el-Cebr ve-l-Mubele (Sind b. Al) 13
K. el-Ceder ve-l-abe (Eb Bekir er-Rz) 95
Cerrah blm, el-nnun, bn Sn 50
K. Cevmi lm en-Nucm Astronomi el kitab (elFern) 102, 144
Chritianismi restitutio (Miguel Servetus) 50
Chronica Pseudo-Isidoriana (Amed er-Rz) bkz.
Historia
Cihnnum (Hac Halife) 129
Cirurgia Albucasis veya Tractatus de operatione manus
(ez-Zehrv, tercme Cremonal Gerhard) 96; ayrca
bkz. et-Tarf li-men Acize an et-Tanf
Continens (Rhazes) bkz. Liber continens
Cosmographiae compendium (Guillaume Postel) 107
D
ed-Dris f Tar el-Medris (en-Nuaym) 73
De anima (Dominicus Gundissalinus) 142 n.
De arte venandi cum avibus Kularla Avlanma Sanatna
Dair (II. Friedrich) 154
De clo et mundo (Albertus Magnus) 105
De celo et mundo (bn Snya atfedilen, tercme
Dominicus Gundissalinus) 141
De compositione astrolabii (Hermannus Contractus)
102
De crepusculis et nubium ascensionibus (bn Mu)
31
De divisione philosophiae (Dominicus Gundissalinus)
141, 142; ayrca bkz. el-Ulm (el-Frb)
De eodem et diverso (Bathl Adelard) 98 n.
De essentiis (Hermannus Dalmata)140
De iride et radialibus impressionibus (Dietrich,
Freibergli) 56
De melancholia (ConstantinusAfricanusun intihali) 93
De mensura astrolabii (Gerbert) 135, 156
De mensura astrolabii (Hermannus Contractus) 136
De multiplicatione et divisione numerorum (Joseph
Sapien veya Hispanus) 134
De processione mundi (Dominicus Gundissalinus) 142
n.
De re anatomica libri XV (Realdus Columbus / Realdo
Colombo) 50
K T A P
215
A D L A R I
De revolutionibus (Kopernik) 34
De scientiis (el-Frb) bkz. el-Ulm
De Thiende (Simon Stevin) 67
De triangulis omnimodis (Johannes Regiomontanus)
35, 160
De utilitatibus astrolabii (Gerbert) 135
De variolis et morbillis (Rhazes, tercme Cremonal
Gerhard) 95; ayrca bkz. K. el-Ceder ve-el-abe)
K. Delil el-cz (Abdulhir el-Curcn) 33, 52
Della descrittione dellAfrica et delle cose notabili che
ivi sono (Leo Africanus) 101
Destr el-Mneccimn (5./11. yzyln ikinci yars) 45 n.
Dtermination gographique de la situation et de ltendue des diffrentes parties de la terre (G. Delisle) 127
n.
Divinia commedia lahi Komedya (Dante) 46, 105
E
claircissemens gographieques sur la carte de lInde
(Jean-Baptiste Bourguignon dAnville) 109
K. el- Edvr (el-Urmev) 52
K. el-En (Eb el-Ferec el-fehn) 24, 88
Ein newe Reyssbeschreibung au Teutschland Nach
Constantinopel und Jerusalem (Salomon Schweigger)
74
Ekbernme (Eb el-Fal Allm) 78
Elementler (klid) bkz. K. el-Ul
K. el-Emr ve-Acib el-Buldn (el-Ci) 18
el-Envr med ed-Duhr ve-el-Ekvr (Muyiddn elMarb) 44, 45
Epistola de magnete Pusula hakknda risale (Petrus
Peregrinus) 150, 151
Epitome (Regiomontanus) 34
el-Esile ve-el-Ecvibe (Rededdn Falallh) 158, 159
K. Esrr el-Bela (Abdulhir el-Curcn) 33, 52
Essais sur lhistoire de la gographie ou sur son origine,
ses progrs et son tat actuel (Robert de Vaugondy)
133 n.
K. el-Evn ve-l-Buldn (el-Ci) 18 n.
F
K. el-Fevid f Ul lm el-Bar ve-l-avid (bn
Mcid) 71, 72
Fh el-isb (bn Munim) 55
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 4 n., 23, 175 n., 176 n.
Fut el-Buldn (el-Belzur) 176 n.
Galeni de oculis liber a Demetrio translatus (uneyn b.

s, Constantinus Africanusun intihali) 93
Ptoleme Corafyas 11, 38, 43,
106, 107, 115, 119, 120, 122, 132
Geographia et hydrographia reformata (G. Riccioli)
108 n.
Geographie Nubiensis (el-drs) 101, 108; ayrca bkz. K.
Nzhet el-Mt f tir el-f
Geometria (Gerbert?) 135
H
el-Hd li-e-d (el-Meydn) 40
K. el-v (Eb Bekr er-Rz) 18, 95
K. f Heyet el-lem (bn el-Heysem) 25
ibbur ha-Meia ve-ha-Tiboret (Abraham bar iyya
alias Savasorda) 141
Historia veya Chronica Pseudo-Isidoriana (Amed erRz) 101
I
el-ber ve-Dvn el-Mbtede ve-el-aber (bn aldn)
63
K. el-fde ve-el-tibr f el-Umr el-Mhede veel-avdis el-Muyene bi-Ar Mr (Abdullaf elBadd) 50, 51 n.
el-Ulm (el-Frb) 89, 141
lm el-bd f Alm el-Bild (Muaf b. Al elusann el-Muvat) 76
Imperii persici delineatio ex scriptis potissimum geographicis arabum et persarum (Adrian Reland) 128
rd el-Erb (Yt) 49
K. el-stibr f-m Tudrikuhu el-Ebr (el-arf) 148
K. el-stikml (el-Mtemen) 27
K
el-Kmil f et-Tar (bn el-Esr) 52
Kmil e-na e-bbiyye Tp El Kitab (el-Mecs)
22, 91, 151
Kanon (Ptoleme) 8, 105; ayrca bkz.
(Pseudo Ptoleme) 4
nn (ez-Zerl) 103, 140
el-nn el-Mesd (el-Brn) 25, 26, 110
el-nn f e-bb (bn Sn) 32 50, 96, 144
Kelle ve-Dimne (Burzyeh, tercme bn Muaffa) 8,
154
Kef el-Beyn an ft el-ayavn (el-Avf) 73
Kef el-Macb min lm el-ubr (Eb el-asan elaled) 68
el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt ed-Devriyye
(Taiyyeddn) 75
216
D Z N
el-Kitb (Sbeveyh) 10
Kitb- Bariyye (Piri Reis) 76
Kunn (Ahron) 4
el-Kunn el-Melek (Al b. el-Abbs el-Mecs) 91;
ayrca bkz. Kmil e-na e-bbiyye
L
Latitudo et longitudo regionum sicut continetur in Libro
algalien (muhtemelen 14. yzyldan, anonim) 116
Les six voyages en Turqui, en Perse et aux Indes (JeanBaptiste Tavernier) 129
Li Livres dou trsor (Brunetto Latini) 46, 114
Liber abaci (Pisal Leonardo) 17
Liber canonis de medicina (Avicenna, tercme Cremonal
Gerhard) 96; ayrca bkz. el-nn f e-bb
Liber completus artis medicin, qui dicitur regalis dispositio hali filii abbas... (Al b. el-Abbs el-Mecs,
tercme Antakyal Stephanus) 91; ayrca bkz. Kmil
e-na e-bbiyye
Liber continens (Rhazes) 18, 95; ayrca bkz. K. el-v
Liber cursuum planetarum (Marsilyal Raymundo) 103,
140
Liber de naturis inferiorum et superiorum (Morleyli
Daniel) 99
Liber de oculis (uneyn b. s, tercme Constantinus
Africanus) 93; ayrca bkz. K. Ar Malt
Liber divisionis (Rhazes, tercme Cremonal Gerhard)
95; ayrca bkz. K. et-Tesm
Liber embadorum (Tivolili Plato) 141
Liber introduction in medicinam (uneyn b. s, tercme Toledolu Marcus) 96; ayrca bkz. el-Mudal il
e-bb
Liber Mamonis (Antakyal Stephanus) 151
Liber medicinalis ad Almansorem (Rhazes, tercme
Cremonal Gerhard) 95; ayrca bkz. K. el-Manr f
e-bb
Liber pantegni (el-Mecs, Constantinus Africanusun
intihali) 22, 22 n., 91, 92, 95 n., 151; ayrca bkz. Kmil
e-na e-bbiyye
Liber quadratorum (Pisal Leonardo) 154
Liber sufficienti (Avicenna) 90; ayrca bkz. K. e-if
Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriyle)
44, 65
M
el-Mazn f Cm el-Funn (anonim, 8./14. yzyl?)
63 n.
Mala f l-mlliy (sk bn mrn) 93 n.
K. Mald lm el-Heye (el-Brn) 26
K. el-Manr f e-bb (Eb Bekir er-Rz) 95

Mappae clavicula (Bathl Adelard) 98 n.
K. el-Madir (ez-Zevzen) 40
Materia medica (Dioskurides) 19
Memoir of a map of Hindoostan or the Mogul Empire
(James Rennell) 111, 112 n., 129 n.
Memn Corafyas 38
Menhic el-Fiker ve-Mebhic el-ber (el-Vav) 62
K. el-Menr (bn el-Heysem) 27, 29, 30, 56
Mesil f e-bb li-l-Mteallimn (uneyn b. s) 96;
ayrca bkz. el-Mudal il e-bb
Meli el-Ebdn ve-l-Enfs (Eb Zeyd el-Bel) 22
Meslik el-Ebr f Memlik el-Emr (bn Falallh
el-mer) 62
K. el-Meslik ve-el-Memlik (Eb Ubeyd er-Bekr) 32
K. el-Meslik ve-l-Memlik (bn urradbih) 18
Mift el-isb (yseddn el-K) 66
Mift el-Ulm (es-Sekkk) 52
Mzn el-ikme (el-zin) 36
Moamin, ahincilik Kitab (tercme Antakyal
Theodorus, II. Friedrich iin) 154
el-Mudelt (erefeddn e-s) 35
el-Mulact el-Buriyye (Eb el-asan a-aber) 22
K. el-Muarreb (el-Cevl) 40
Mucam el-Buldn (Yt) 49
Mucem el-Udeb (Yt) 49
el-Mudal il e-bb veya Mesil f e-bb li-lMteallimn (uneyn b. s) 96
K. el-Murib f ikr Bild friyye ve-el-Marib (Eb
Ubeyd el-Bekr) 33
K. el-Mu (Sd Al) 81
el-Muaddime (bn aldn) 55 n., 63
Muaddime el-Edeb (ez-Zemaer) 40 n.
Muktebt-i Raid (Rededdn Falallh) 158 n.
Munit es-Sil an el-Mara el-Hil (bn el-ab)
57
Murc e-eheb (el-Mesd) 61
el-Mterik Vaan ve-el-Muftari aan (Yt)49
N
Navigationi et viaggi (Gian Battista Ramusio) 77 n.,
101, 107
K. en-Nebt (Eb anfe ed-Dnever) 19
Nef a-b min un el-Andalus er-Rab (el-Maar)
177 n.
Nihyet el-Ereb f Funn el-Edeb (en-Nuveyr) 62
Nihyet el-cz f Diryet el-cz (Fareddn er-Rz)
52
Das Nord- und Oestliche Theil von Europa und Asia (J.
Strahlenberg) 130
K T A P
217
A D L A R I
Nzhet el-adi (yseddn el-K) 65

Nzhet el-ulb (amdullh el-Mstevf) 60
Nzhet el-Mt f tir el-f (el-drs) 37, 77,
108, 146, 166, 173 n., 177 n.
O
Opus majus (Roger Bacon) 36, 104
Organon (Aristoteles) 8, 19
P
(Pseudo Aristoteles) 5
Philosophia (Morleyli Daniel) 143
Planispre terrestre suivant les nouvelles observations
des astronomes (Jacques Cassini) 125
Il principe (Niccol Machiavelli) 63
(Ptoleme)8, 11, 105
Q
Qustiones naturales (Bathl Adelard) 98 n.
R
Raf el-icb (bn el-Benn el-Marrku) 54, 55
Regi Scientiarum Academi historia (Jean Matthieu
de Chazelles) 109 n.
Relation de divers voyages curieux, qui nont point est
publis et quon a traduits ou tirs des originaux des
voyageurs (Melchisdec Thvenot)
er-Rile (bn Bata) 61
SS
e-afa el-Ar (en-Nesef) 40
K. es-Sm f el-Esm (el-Meydn) 40
K. e-aydana (el-Brn) 40 n.
K. es-Semere (Ptoleme) 4
Sententie astrolabii (Lupitus) 136
Siddhnta (Brahmagupta) 9, 13
Speculum astronomi (Albertus Magnus veya Roger
Bacon) 105
ub el-A f nat el-n (el-alaend) 73
Synonymia geographica (Abraham Ortelius) 50
ecere-i Trk Trklerin Soyu ve Boylar (Eb el-z
Bahdur n) 130
K. e-ekl el-a (Nareddn a-s) 42, 160
K. e-if (bn Sn) 32, 88 n., 90, 95
e-ukk al Balamiys (bn el-Heysem) 171 n.
T
abaqt el-Ebb ve-l-ukem (bn Clcl) 23
Tabra Arbb el-Elbb (Mur b. Al b. Mur earss) 40
Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta Mesft el-Meskin
(el-Brn) 4, 25, 26, 101
Ta en-Nebe an Emr el-Vebe (Muammed b. Al
e-er) 57
Ta m li-el-Hind (el-Brn) 33, 62, 173 n.
Tal el-ara el-id f Tafl el-Mara el-Vfid
(bn time)57
Tavm el-Bldn (Eb el-Fid) 107, 108, 110, 112
Tal Aml el-isb (bn el-Bann el-Marrku) 55
n.
Tar el-Ebb (s b. uneyn) 23
Tar er-Rusul ve-l-Mulk = K. Abr er-Rusul ve-lMulk (e-aber) 18, 52
Tar Mutaar ed-Duvel (bn el-br) 153 n., 171 n.
et-Tarf li-men Acize an et-Telf (ez-Zehrv) 22, 96,
144
(Galen) 143
Tehfut el-Felsife (el-azzl) 171
K. et-Tesm (Eb Bekir er-Rz) 95
Tenbh e-lib ve-rd ed-Dris f m f Dme min
el-Cevmi ve-l-Medris (en-Nuaym) 73
K. Ten el-Menir li-zev el-Ebr ve-l-Bair
(Kemleddn el-Fris) 56
Tenksnme-i ln der Funn-i Ulm-i it
(Rededdn Falallh) 58
Tevr Sin Mulk el-Ar ve-el-Enbiy (amza b. elasan el-fehn) 61
et-Tekire f el-Heye (Nareddn e-s)45
Tekire el-Kaln (Al b. s) 32
Theorica planetarum (Cremonal Gerhard) 54, 103
Theoric nov planetarum (Georg Peurbach) 34, 54
K. e-bb el-Manr (Eb Bekr er-Rz) 18
Timur Tarihi (erefeddn) 112
Toledo izelgeleri 104, 105
Tractatus de operatione manus = Cirurgia Albucasis
(ez-Zehrv) 96; ayrca bkz. et-Tarf li-men Acize an
et-Telf
et-Tufe e-hiyye f el-Heye (ubeddn e-rz) 48
e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
(Taiyyeddn) 75
Trkisches Tagebuch (Stephan Gerlach) 74
218
D Z N
U U
el-Umde el-Kuliyye f el-Emr el-Baariyye (adaa

b. brhm el-Mr e-ail) 58
el-Unvn el-Kmil (Mabb b. usann el-Menbic)
61
K. el-Ul = K. el-Usuust, Elementler (klid) 13, 27,
42, 138, 144
Uyn el-Anb f abat el-Eibb (bn Eb Uaybia)
51, 171 n.
ns el-Mhec ve-Rav el-Furec (el-drs) 38
(Ptoleme) 25
Ysagoge Iohannicii ad tegni Galieni (uneyn b. s,
tercme Constantinus Africanus) 96; ayrca bkz. elMudal il e-bb
V
K. el-Vf bi-el-Vefeyt (e-afed) 55 n.
Vermehrte newe Beschreibung der Muscovitischen und
Persischen Reyse (Adam Olearius) 123 n., 124 n.
Viaticus (Pseudo Constantinus Africanus, bn elCezzrn yazd Zd el-Musfirnin tercmesi) 92,
93
Volume of Great and Rich Discoveries (John Dee) 107
Z
Zd el-Musfir (bn el-Cezzr) 154
Zc (yaklak 100/719) 4
Zc (el-Battn) 102
Zc (abe el-sib) 156
Zc (bn el-Alem el-Badd) 156
Zc (bn er-Ram) 59
Zc (el-rizm) 102, 138, 156
Zc-i n (yseddn el-K) 64
ez-Zc el-ln (Nareddn a-s) 44, 112
ez-Zc el-Mumtaan 11
Zc e-ehriyr (orta Farsa) 8
Zc-i Suln (Ulu Bey) 64, 110, 112
slamda Bilim ve
Teknik
Cilt II

slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer
Yayna Hazrlayan
Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 Ankara
Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58
www.tuba.gov.tr - e-posta: tuba@tuba.gov.tr
Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften
An der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003.
Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Main
www.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw

Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
SLAMDA BLM VE
TEKNK
Cilt II
Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits

Aletler Koleksiyonu Katalou
Astronomi
Fuat Sezgin
Eckhard Neubauerin Katksyla
ORTAK ALIMASIDIR.
indekiler
1 Blm: Astronomi .......................................................................................1
Giri ................................................................................................................ 3
Planetaryumlar ve Gk-kreler ................................................................. 16
Rasathaneler ................................................................................................ 19
Rey Rasathanesi .................................................................................. 25
Hemedn Rasathanesi ........................................................................ 26
Mera Rasathanesi ............................................................................ 28
stanbul Rasathanesi ........................................................................... 34
Hven Rasathanesi ................................................................................ 36
Mera Rasathanesinin Aletleri............................................. 38
stanbul Rasathanesinin Aletleri ............................................ 53
Hven Rasathanesinin Aletleri................................................. 62
Semerkant Rasathanesi....................................................................... 69
Jaipur Rasathanesi .............................................................................. 72
Delhi Rasathanesi................................................................................ 76
Astronomi Aletleri .......................................................................................78

Usturlaplar ................................................................................................... 79
Evrensel Diskler................................................................................. 116
Kresel Usturlap................................................................................ 120
Kadranlar.................................................................................................... 136
Dier Aletler .............................................................................................. 145
Ekvatoryumlar............................................................................................ 173
Bibliyografya ......................................................................................................... 205

Dizinler .................................................................................................................. 211
I. ahs Adlar ............................................................................................. 211
II. Kavramlar ve Yer Adlar ...................................................................... 217
III. Kitap Adlar ......................................................................................... 225
G R
Blm 1
Astronomi
A S T R O N O M
Evren btn deimelerine

ramen bir dzen ve
btn ayrntlarna ramen
bir ahenk iindedir
bn Heysem (. 432/1041)
Male f Keyfiyet er-Raad.
Giri
G R
Arapa ilm el-heye veya ilm el-felek diye anlan astronomi, matematiksel bilimler (el-ulm erriyiyye) arasnda yer alr ve ilm akm en-nucm
veya nat akm en-nucm (yldzlardan hkm
karma bilimi veya sanat) diye anlan astrolojiden
ayrt edilmektedir. slamdan nce Araplar bilimsel
bir astronomiye sahip deillerdi, ancak yldzlara
ilikin zengin bir bilgi birikimleri vard1. Bu bilgiler
genel olarak Keldani astronomisinin uzants olarak
grlmtr2. slam ncesi ve erken dnem Arapslam iirinde 300den fazla yldzn ad gemektedir3. Hommelin, bu yldz adlarndan bazlarnn
Akadca ve Smerceye dayand gr doru
grnmektedir4. Ayrca, Araplarn 1./7. yzylda
burlar bildii de kesin gibi grnmekte5 olup, bu
bilginin slam ncesi dneme kadar uzanm olmas
da mmkndr.
Bu balamda, uayr Amra6 Kasrnn (rdnde
Amman ehrinin dousunda) banyo ksmnda bulunan Roma hamam (Caldarium) olduka
dikkat ekicidir. Bu hamamn kubbesinde gkyz haritasn tasvir eden bir fresk bulunmaktadr. 1902 ylndan itibaren Alois Musilin makalelerinde ve monografilerinde ele ald 711715 tarihli Emevi kasrndaki bu gk haritasnn
astronomi tarihi asndan nemine, Fritz Saxl ve
Arthur Beer7 de dikkat ekmilerdi. Sz konusu haritada, yaklak 400 yldz, takmyldzlar ve
burlar kua (zodyak) koordinatlaryla birlikte
verilmitir. Burada tasvirin modeline veya kaynana ilikin sorulara girmeksizin u geree dikkat
ekmek gerekiyor: Bu haritann yapmclar, kendilerini grevlendiren Emevi prensine gerektiinde
1 Bkz. Henninger, J.: ber Sternkunde und Sternkult in

Nord- und Zentralarabien, Zeitschrift fr Ethnologie
ierisinde (Braunschweig) 79/1954/82-117.
2 Hommel, Fr.: ber den Ursprung und das Alter der
arabischen Sternnamen und insbesondere der Mondstationen, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen
Gesellschaft ierisinde (Leipzig) 45/1891/592-619 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
72, Frankfurt 1998, s. 6, s. 8); Sezgin, Fuat: GAS [Geschichte des arabischen Schrifttums], Cilt 6, s. 8.
3 Kunitzsch, P.: Untersuchungen zur Sternnomenklatur
der Araber, Wiesbaden 1961, s. 30; Sezgin, F.: a.e., Cilt
6, s. 9.
4 Hommel, Fr.: a.e., s. 599 (Tekrarbasm: a.y., s. 15);
uayr Amrann gneyden grn

(Fotoraf: K. O. Franke).
uayr Amrann Plan (Encyclopaedia of Islam,

New Edition, Cilt 1, s. 612); Roma hamam
(Caldarium) iaretlenmitir.
Bkz. Nallino, C.A.: Ilm al-falak, Roma 1911, s. 110-111;

Kunitzsch, P.: a.e., s. 21; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, S. 9-10.
6 Bu konu hakknda bkz. Musil, Alois: ujr Amra. David
Heinrich Mllerin bir n szyle 2 Cilt, Viyana 1907 (Bu
eser hakkndaki tantma yazlar iin bkz. Bibliographie der
deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, Cilt 6, Frankfurt 1991, s. 234).
7 The Zodiac of Quayr Amra by Fritz Saxl. The Astronomical
Significance of the Zodiac of Quayr Amra by Arthur Beer,
Early Muslim Architecture ierisinde, K.A.C. Creswell, Cilt
1, Oxford 1932, s. 289-303; Beer, A.: Astronomical Dating of
Works of Art, Vistas in Astronomy (Oxford) 9/1967/177-223,
zellikle s. 177-187.
5
A S T R O N O M
uayr Amra Roma Hamam (Caldarium)nn kubbesindeki gk haritasnn rekonstrksiyonu (M. Stein).
aklamasn yapmak zorunda olduklar bir gk

haritas meydana getirmilerdi8.
slamn daha ilk yzylnda gemi kltr temsilcilerinin, karlatklar yeni kltr evresinde
bilimsel etkide bulunabilmelerini salayacak elverili koullar bulduklarnn en nemli kantlarndan
biri, evrensel bilgin el-Brn (. 440/1048)nin9
aktard haberdir. O, parmen zerine izilmi
astronomik izelgeler ieren eski bir Zc-astronomi
kitabndan sz etmektedir. Bu kitapta, Diokletian
dnemine (Kpti takvimine) gre oluturulmu
veriler yer alyor. Sz konusu kitaba anonim bir
yazar eklemelerde bulunmutur; bunlardan bazlar
hicretin 90-100 (710-719) yllar arasnda gzlemlenen gne tutulmalar ve horoskoplardr [yldz
fal]. Yine ayn yazar, Bust ehrinin enlemini 32
olarak vermitir. el-Brn, kitabn ksmen elinde
bulunduunu zikrederek, varl ve otantiklii ile ilgili olas kukular bertaraf etmeyi gerekli grmtr.
Yine, el-Brnden rendiimize gre, bilimlerle
bizzat uram olan10 Emevi prensi lid b. Yezd,
henz 1./7.yzyl bitiminden nce, iinde astronomik gelerin de eksik olmad, Ptolemenin adna
balanm astrolojik (Kitb es-Semere)
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 11-12.
9
Tadd Nihyt el-Emkin, Kahire 1962, s. 267-268;

10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 120-126.
Kubbenin gnmzdeki durumunu gsteren fotoraf.
kitab Arapaya evirtmitir11. Mslmanlarn,

evrenin yaps ve hareketlerine ilikin AristotelesPtoleme tasavvurlaryla erken dnemde karlamalar balamnda, Aristotelesin ad altndaki
uydurma (Kitb el-lem)nun, henz
Him b. Abdlmelik (105-125/724-743) dneminde Arapaya evrilmi olmas da aydnlatcdr. Bu
kitabn kosmolojik-corafi ve meteorolojik ieriinden Mslmanlar unlar renmilerdir12:
Dnya evrenin ortasnda bulunmaktadr. Evren
tm gkyzyle birlikte srekli olarak dnmektedir, bu yzden evrenin kendi kendine evresinde dnebilecei karlkl konumlanm sabit
iki nokta arasnda bir eksen bulunmaldr. Bu iki
kutbun kuzeyde bulunan, yeryznn alt tarafnda
bulunan gneydeki kutbun aksine devaml grlebilir. Gkyznn ve yldzlarn tz esr olarak
adlandrlr. Esr bir unsur olmakla birlikte, bilinen
drt unsurdan ayrdr ve ebedidir. Sabit yldzlar
tm gkyzyle birlikte dairesel olarak dnerler;
ortalarnda dnence boyunca apraz bir kemer
halinde gerilmi zodyak diye anlan burlar kuan oluturan daire on iki hayvan tarafndan
11 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 15; Cilt 7, s. 42.
12 a.e., Cilt 6, s. 72; Almanca eviri iin bkz. Strohm, H.:

Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt, Berlin 1970, s.
240-241.
G R
bulunduklar konumlara gre blmlere ayrlmtr. Yldzlarn says insann aratrma alann
amaktadr. Dierleri, yani hareketli yldzlar (gezegenler) yedi tanedir. Onlar doalar, hzlar ve yeryzne olan uzaklklar bakmndan birbirlerinden
farkldrlar, balandklar i ie gemi sabit yldz
kreleriyle birlikte kendi yrngelerinde hareket
etmektedirler.
154/770 yl gibi erken bir tarih, Brahmaguptann13
Siddhnta adl hayli hacimli, karmak ierikli eserinin Halife el-Manrun emriyle Sanskriteden
Arapaya evrilebilecei kadar olgun bir zamand. Hint astronomisinin en nemli eserlerinin
tercme edildii dnem, Arap-slam kltr evresinde bilimsel astronominin balangc olarak
kabul edilebilir. Bylesine erken bir dnemde Brahmaguptann Siddhnta adl eserinin
Arapaya evrilebilmesi olgusu ancak u ekilde aklanabilir: Daha slamdan bir ka yzyl
nce Sasaniler ynetimindeki randa Yunan, Hint
ve ge dnem Babil bilimleri belirli bir lde
resepsiyon geirmitir ve Siddhntann evirmenleri de bu eklektik okulun en gen temsilcileriydiler. evirmenler bu kitab sadece evirmekle
yetinmemi, ayrca dzeltmeye, eklemeler yapmaya
ve dahas astronomik kitaplar yazmaya balamlard14.
Astronomi bilgilerinin bu hzl geliimi, Ptolemenin
ana eserlerinin Arapaya evrilmesine kadar uzand. Bu srada onun izelgeler El Kitab (
) da Sasani okulunda doan bir eviriden
tercme edilmiti15.
Bilimsel literatrle olan tanklk o kadar ileri seviyeye ulamt ki daha 2./8. yzyln son eyreinde
Ptolemenin Almagest adl karmak ve hacimli
eseri evrilebilmiti. Bu i, devlet adam Yay b.
lid el-Bermek (120-190/738-805)nin inisiyatifiyle olmutu. O dnem Arap-slam kltr evresinde
astronominin, daha dorusu genel olarak bilimlerin ulat seviyeyi deerlendirmek bakmndan,
bilginlerin ve sanatlarn hamisi olan bu kimsenin yaplan eviriyi beenmeyip baka bilginleri ikinci bir eviriyle grevlendirmesi olduka
13 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 118-120.

14 a.e., Cilt 6, s. 122-127.
15 a.e., Cilt 5, s. 174; Cilt 6, s. 13, 95-96.
anlamldr16. Bilimsel aratrmalarn gnmzde

ulat seviye, daha 3./9. yzyln ilk eyreinde,
resepsiyon ve zmseme tam olarak sonlanmam
olmakla birlikte, Arap-slam dil evresinde uralan bilimsel astronominin yaratclk dneminin
eiinde bulunduu izlenimini vermektedir. Bu
durumun ipular olarak unlardan sz edilebilir: Halife el-Memn, astronom Yay b. Eb
Manr (. 215/830 ve 217/832 yllar arasnda)a17,
Ptolemenin yukarda bahsettiimiz izelgeler El
Kitabndaki verileri ve gzlemleri kontrol etme
grevini vermiti. Bu grevlendirmenin sonular
ez-Zc el-Memn el-Mmtean (Kontrol Edilmi
Memn izelgeleri)18 adyla halifeye sunulmutur. Yaplan aratrmalar, Yay b. Eb Manrun
gne ve ay tutulmalarnn zamann belirlemede Ptolemenin bilmedii yaklama (approximation) yntemini kullanm olduunu gstermektedir19. ada Muammed b. Ms el-rizmnin
(ounlukla Halife el-Memn dneminde bilimsel
faaliyetlerde bulundu) eserlerinde de pratik astronomi alanndaki yeniliklerin ipular grlmektedir. Kutup yksekliini ve onunla birlikte enlem
derecesini, dolaykutupsal yldzlarn en st ve alt
tepe noktalarna gre belirleme yntemi bu duruma
verilebilecek bir rnektir20. Dier bir ipucu rnei
de, astronom ve matematiki Sind b. Alnin,21
Halife el-Memnun Bizansa yapt bir sefer srasnda, verdii emirle gerekletirdii bir meridyen
derecesi lmnde yeni bir yntem kullanmasdr.
Sind b. Al, deniz seviyesinden yksekte bulunan
bir kyda, batmakta olan gnein batn lm ve
bu lme dayanarak dnyann yarapn trigonometrik olarak hesaplamt22.
16 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 85.

17 a.e., Cilt 6, s. 136.
18 Tpkbasm olarak Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1986.
19 Bkz. Kennedy, E.S. ve Faris, N.: The Solar Eclipse Technique of Yay b. Ab Manr, Journal of the History
of Astronomy ierisinde (London) 1/1970/20-37; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 227; Cilt 6, s. 136.
20 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 151.
21 a.e., Cilt 6, s. 138.
22 a.e., Cilt 6, 138; Cilt 10, 96.
A S T R O N O M
Dnya yarapnn Sind b. Al

tarafndan hesaplanma yntemi.
el-Brn de bu yntemi bir ovada ykselen yaln

bir dada uygulamt. Bu yntem, daha sonralar
Francesco Maurolico (1558), Sylvius Belli (1565) ve
Francesco Giuntini (1580) adlarn tamaktadr23.
Dnya yarapnn Halife el-Memnun emriyle
yrtlm olan dier lmleri de burada dile
getirilmelidir. Halife, eitli vesilelerle defalarca,
bir derecelik meridyen yaynn uzunluunun olabildiince kesin bir ekilde belirlenmesini vargcyle desteklemitir. lmler birok astronom
tarafndan ya Sincr ovasnda ya da Raa ile
Tedmur (Palmyra) arasnda yrtlmtr. lm
yapanlar, gne yksekliini ve len izgisini belirlemek iin baz aletler, ip ve ubuklardan yararlanmlard. Defalarca yaplan lm sonularnn
56 ila 57 mil uzunluunu vermesinden sonra, bir
derecelik meridyen yaynn uzunluu olarak 562/3
millik ortalama uzunluunda karar klnmt. Bu,
gnmzde kabul edilen deere minimal farkla
uymaktadr. Carlo A. Nallinoya gre bu, uzun ve
yorucu bir alma sonucunda ortaya kan ve titiz
bilimsel yntemler uygulanarak gerekletirilen ilk
lmdr24.
Halife el-Memnun hem Badatta hem de amn
kuzeyinde bulunan siyn tepesinde gzlemevleri
kurdurmas, ileriki dnemde hzla geliecek olan
astronomi bilimi bakmndan kukusuz ok nemli
23 Bkz. Gunther, S.: Handbuch der mathematischen
Geographie, Stuttgart 1890, s. 217-218.
24 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 95-96.
olmutur25. Muhtemelen bunlar devlet tarafndan

kurulan ilk gzlemevleri idiler.
Olabildiince kesin bir ekilde yeni astronomik
veriler elde etmeye ve eski verileri tekrar kontrol
etmeye ynelik bu giriimler, Arap-slam astronomlarnn 3./9. ve 4./10. yzyllardaki ana hedefini tekil etmektedir. Yunan, Hint ve Sasani-Pers
ncleriyle karlatrldnda, daha iyi hesaplama yntemlerine, lm ve gzlem aletlerine ve
daha iyi bir gzlem tekniine sahip olmalarndan
tr, bu hedefe nemli lde yaklamlardr26.
O dnemin astronomlar tarafndan ulalan arpc
sonulardan birini gstermesi bakmndan, Sbit b.
urrann ortaya koyduu u deerden sz edebiliriz: nemli lde dzeltilmi olan, ekinokslarn
[lm noktalar] geri hareketi (presesyon)27 iin
verilen deer 66 ylda 1, yani bir ylda 55" dir. Bu
olguyu28 Ptoleme, Hipparkosu izleyerek, yz ylda
bir derece olarak veriyor, bu ise ylda 36" ye karlk
gelmektedir. Daha sonraki dnem astronomlar elBanden itibaren daha dakik dzeltmeler yapmlardr. Nareddn e-s (. 672/1274) bunu 70
ylda 1, yani bir ylda 51" olarak29 hesaplamtr,
bu Yeni an kabul ettiine ok yakn30 bir
deerdir.
3./9. yzyln sonuna doru Arap-slam astronomlar arasnda, gne evcinin [gnberi, gnte]
(evc e-ems) ekliptik ynnde (yani gkyznn
artan boylam derecesi ynnde) hareket ettiine
ilikin grler ortaya kmtr. Sbit b. urra31 (.
25 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 116.
26 a.e., Cilt 6, s. 20.
27 Burada sz konusu olan bahar noktasnn her sene bi-
raz daha ne gelmesidir ve bu ne geli, kendisinin Spica

[yldzn]dan uzaklna gre llr. Modern astronomi, ekinokslarn geri hareketini (presesyon) yeryznn
basklnn bir sonucu olarak kabul etmektedir. Bkz.
Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte
und Literatur, Cilt 1, Zrih 1890 (Tekrarbasm: Hildesheim 1973), s. 440-442.
28 Bu olguya ilikin bilginin ne kadar eskiye gittii sorusu nihai olarak yantlanm gibi grnmemektedir, bkz.
Neugebauer, O.: The alleged Babylonian Discovery of
the Equinoxes, Journal of the American Oriental Society
ierisinde (Ann Arbor) 70/1950/1-8; Huber, P.: ber den
Nullpunkt der Babylonischen Ekliptik, Centaurus ierisinde (Kopenhagen) 5/1956-58/192-208.
30 Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, a.y., s. 441.
31 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170,
zellikle s. 163.
G R
288/901), buna uygun gzlemler yapan ilk kii olarak grnmektedir. Onu el-Ban32 izlemitir.
Ancak bir yzyl sonra el-Brn, bu hareketin en
yava ve en hzl olduu konumlarn kesin bir tanmn verebiliyordu33. 11./5. yzyln ikinci yarsnda
brhm b. Yay ez-Zerql evcin ileri hareketinin
deerini 279 ylda 1, yani bir ylda 12,09 olarak
bulmutur ve bu da bugnk deerle yaklak olarak rtmektedir34.
slam dnyas astronomlar, srekli olarak gkyz
gzlemlemelerinin sonucu olarak baka nemli
sonulara da ulamlardr. brhm b. Sinn b.
Sbit (296-335/909-946 yllar arasnda yaamtr)
bilindii kadaryla, ekliptik eimin sabit olmad
grne ulaan ilk kiidir. O, gzlem sonularnda
zamanla ortaya kan sapmalar dnya ekseninin
ani ve dzensiz hareketlerinin bir sonucu olarak
kabul ediyordu35. ada Eb Cafer el-zin de
ayn inantayd36. Daha gen bir ada, mid
b. el-r el-ucend, hamisi Buveyhi Sultan
Fareddevle (dnemi: 366-387/976-997)yi, ekliptik
eimi sorununda daha salam bir sonuca ulaabilmek iin, Reyde (bugnk Tahrann gneyinde)
gnein konumunun daha kesin gzlemlenmesini
salayacak, yaklak 20 metre yarapnda sekstant
olan bir rasathane kurmaya inandrm, kurulan bu
rasathanede yapt gzlemler sayesinde de ekliptik
eimin zamanla srekli olarak kld sonucuna
ulamt37.
el-ucendnin bu aklamasndan daha nce,
ekliptik eimindeki deiimleri presesyonla ahenkli bir hale getirme giriiminde bulunan Sbit b.
urra, trepidasyon yani sabit yldzlarn ileri ve geri
hareketi (areket el-ikbl ve-l-idbr) hipotezini
ileri srmt38. Bu hipotez, Avrupal astronomlar Arap-slam kltr evresindeki astronomlardan
ok daha fazla harekete geirici etki yapmtr.
Tam gne tutulmas, gne ap lmlerinde
grnen deiiklik, gne yrngesinin eksantrik-
32
liinin ve grnteki yarapnn, ayn ilk grlebilirliinin hesaplanmas gibi konularda kaydedilen
ilerlemelere gelince, Geschichte der arabischen
Schrifttumsun ilgili yerlerine (Cilt 6, s. 27-28) atfta
bulunmakla yetiniyorum. Burada yalnzca sabit yldzlar astronomisinin durumu dile getirilecektir.
Daha nce sz edildii zere Araplar, slamdan
nce sabit yldzlara ilikin gerekten iyi bir bilgiye sahiptiler. slam dneminde bu alan, ilk nce
dikkate deer bir ekilde filolojik olarak ele alnmtr. Gerek anlamda sabit yldzlar astronomisine ynelik ura ise, ilk olarak Ptolemenin
Almagestiyle tanlmasndan sonra balamtr.
Yunan nclerin gerekletirdikleri almalardan sonra, astronominin bu yn, 4./10. yzyln
ikinci yarsnda Abdurramn e-fnin39 Kitb
uver el-Kevkib es-Sbite40 adl eseriyle yeni bir
zirve noktasna ulamtr. Bu nemli astronom,
Hipparkos-Ptoleme katalounda bulunan bilgileri
kendi gzlemleri ve lmleri temelinde yeniden
kontrol etmi, yldzlarn parlaklk leklerinin,
koordinatlarnn ve byklklerinin nemli lde
revize edildii yeni bir katalog oluturmutur. Yldz
katalounun yeni bir revizyonu, Semerkantta Ulu
Bey (. 1449/853) Rasathanesinde gerekletirilen
yeni gzlemlere dayanlarak yaplmtr. Bu yeni
katalog, nclleriyle karlatrldnda daha kesin
koordinatlar verme zelliiyle ne kyor.
Abdurramn e-f, Ptoleme ve Argelander (.
1875) ile birlikte sabit yldz astronomisinin
byk r acsndan birisi olarak kabul edilir. E-fnin bu alandaki almalarnn sadece
slam dnyasnda deil, ayn zamanda Avrupada
da yzyllar boyu sren derin etkileri olmutur41.
Kastilya Kral X. Alfonsun Libros del saber de
astronoma (1277 civarnda) yazdrd ansiklopedik eserde bulunan sabit yldzlar katalou kukusuz Abdurramn e-fnin eserinin Kastilce
serbest evirisinden veya yeniden uyarlanmasndan
baka bir ey deildir. 1341 ylnda yaplan talyanca
evirinin de bu Kastilcedeki rnee dayanlarak
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 182-187, zellikle s. 184.
33 a.e., Cilt 6, s. 263.
34 a.e., Cilt 6, s. 26-27.

35
a.e., Cilt 6, s. 194.

36 a.e., Cilt 6, s. 189.
37 a.e., Cilt 6, s. 220-222.
38 a.e., Cilt 6, s. 164.
39
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212-215.

Tpkbasm olarak Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1986.
41 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212.
40
A S T R O N O M
A. Drer, gkyz haritas (detayda e-f), aa gravr (1515).
yapld, 1908 ylndan beri bilinmektedir42.

fnin Avrupada henz balamakta olan Yeni
ada nasl bir ne sahip olduu, Albrecht Drerin
onu Azophi adyla astronominin drt byk temsilcisinden biri olarak sunmasndan anlalmaktadr43 (Bkz. yukardaki resim).
Drerin 1515 tarihli gk haritas aa gravrndeki dier adlar, Azophi Arabusun yannda,
Aratus Cilix, (Msrl) Ptoleme ve M. Manilius
Romanustur44.
Sabit yldzlar astronomisi balamnda undan da
sz edilmelidir: Samanyolunun sabit yldzlardan
olutuu sorunu, ilk olarak bn el-Heysem (.
42 Bkz. Tllgren, J. Oiva: Observations sur les manuscrits de lAstronomie dAlphonse X le Sage, roi de Castille, Neuphilologische Mitteilungen ierisinde (Helsinki) 5-6/1908/110-114, zellikle s. 110 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 99, s. 1-5,
zellikle s. 1).
43 Hauber, A.: Zur Verbreitung des Astronomen f,
Der Islam ierisinde, (Straburg, Hamburg) 8/1918/4854, zellikle s. 52 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 26, Frankfurt 1997, s. 326-332,
zellikle s. 330).
44 Voss, W.: Eine Himmelskarte vom Jahre 1503 mit den
Wahrzeichen des Wiener Poetenkollegiums als Vorlage
Albrecht Drers, Jahrbuch der preuischen Kunstsammlungen ierisinde (Berlin) 64/1943/89-150; Kunitzsch, P.:
f Latinus, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 115/1965/6574, zellikle s. 65.
432/1041) tarafndan ak ve net olarak belirlenmi

ve aklanmtr45.
Gzlem aletlerinin ve yeni yntemlerin geliiminde
Arap-slam astronomlarn ncellerine kyasla kaydettikleri byk ilerlemeler hakknda, Arap-slam
astronomisine ynelik modern bilimsel aratrmalarn gerekten de erken saylabilecek bir aamasnda, bilim adam C. A. Nallinonun46 edindii
genel izlenimden unu duyuyoruz: Araplar hem
trigonometrik formllerin kullanmnda hem de
aletlerin says, kalitesi bakmndan ve gzlem teknikleri sayesinde ncelleri Yunanlar vgye deer
bir biimde aabildiler. Gzlemlerin hem says ve
sreklilii, hem de kesinliinde slam ve Yunan
astronomisi arasnda ok dikkat ekici bir farkllk
kendini gstermektedir.
Arap-slam astronomlarn ele aldklar dier bir
konular kompleksi ise, yeryznn dnmesine
(rotasyon) ilikin gr ve hipotezler ile gezegen
teorileridir. Yunanlarn yeryznn kreselliine
ilikin tasavvurlar, Arap-slam astronomlara en
azndan pseudo Aristonun adl eseri
yoluyla 1. yzyln sonuna doru (m. 8. yzyln
balarnda) ulam ve herhangi bir kar koyma
olmakszn alnm ve kabul edilmitir. Bu eserden,
dnyann evrenin orta noktasnda bulunduunu ve
evrenin de btn gkyz ile srekli olarak dndn renmilerdir (bkz. s. 4). Yeryznn kendi
evresinde dnmesi sorunu, grld kadaryla
3./9. yzyldan itibaren yalnzca astronomlar tarafndan deil ayn zamanda filozoflar tarafndan
da tekrar tekrar tartlmtr. Plutarkos (. 120125 civarnda)un47 Placita philosophorum adl
eserindeki yetersiz bir bilgi dnda, bu konuda
Yunanlardan gelen hi bir etkinin olmad grl
mektedir. Aristarkosun48 gne merkezli (helio-
45
Wiedemann, E.: ber die Milchstrae bei den Arabern (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.
LXXIV), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 58-59/1926-27/348362, zellikle s. 358 (Tekrarbasm: Aufstze ierisinde,
Cilt 2, Hildesheim 1970, s. 662-676, zellikle s. 672); bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 254; kr. Kunitzsch, P.: al-Madjarra, The Encyclopaedia of Islam ierisinde. New Edition Cilt 5, Leiden 1986, s. 1024-25.
46 Astronomie, Enzyklopaedie des Islm ierisinde, Cilt
1, Leiden ve Leipzig 1913, s. 520.
47 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 81-83.
48 a.e., Cilt 6, s. 74-75.
G R
sentrik) sistemi ise, Arap-slam astronomlarna her

halkarda ulamam grnmektedir. Buna karn,
onlar [Arap-slam astronomlar] Hintli astronom
ryabhaa (499 civarnda)nn yeryznn dnmesine ilikin grlerini en ge el-Brn49 yoluyla
renmilerdir. Corafyac bn Rsteh (3./9. yzyln son eyrei) birok teorinin yan sra, dnyann,
merkezinde deil de evrende bulunduuna, gnein ve en uzak [gk] krenin deil, dnyann kendisinin dndne ilikin teoriyi aktarmaktadr50.
el-Brnden, yeryznn dnd grn savunan iki Mslman bilginin adlarn renmekteyiz.
Bunlar Amed b. Muammed es-Sicz (4./10. yzyln 2. yars) ve Cafer b. Muammed b. Cerrdir
(4./10. yzyl). Her ikisi de bu grten hareketle
kayk ekilli bir usturlap ina etmilerdir51.
el-Brn, bu sorunun tatmin edici bir aklamasna
ulamak iin ciddi olarak aba sarfetmi grnmektedir. Bu konuda bize ulamam bir risale yazmtr: Dnyann dnp dnmediine dair (Kitb f
Skn el-Ar ev areketih)52. el-Brn, uzunca bir
zaman, yeryznn dndne dair bir karar verip
vermeme konusunda tereddt etmitir. Bununla
birlikte, mrnn sonuna doru yeryznn dnmedii kanaatine ulamtr. Hindistana dair eserinde (421/1030 ylnda yazld) yle demektedir:
Yeryznn dnmesi astronomi biliminin sonularna hibir ekilde zarar vermez, bu konuya ait
olan eyler (bu kabulde de) ayn ekilde mantksal
olarak birbirleriyle balantl kalr. Bu kabul olanaksz klan baka nedenler bulunmaktadr53. bn
Heysem de Almageste yazd erhinde bu sorunu
ele alm ve dnme (rotasyon) fikrini benimsemediini sylemitir54.
49
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 224-225.

Kitb al-Alq en-Nefse, ed. J. de Goeje, Leiden 1892
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 40, Frankfurt 1992), s. 23-24.
51 el-Brn, et-Tarq ila stiml Funn el-Asurlbt,
Paris, Bibliothque nationale, ar. 2498, fol. 9a; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 6, s. 224-225.
52 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 275.
53 Temellendirmesi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 31;
Wiedemann, E.: Zu den Anschauungen der Araber ber
die Bewegung der Erde, Mitteilungen zur Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaft ierisinde (Leipzig)
8/1909/1-3, zellikle s. 2 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, Frankfurt 1984, s. 287-289, zellikle s. 288).
54 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 31-32.
50
Ayrca, dikkat edilmesi gereken bir baka husus da,

el-Brndeki alntlardan karld kadaryla, Eb
Cafer el-zinin 4./10. yzyln ilk yarsnda gezegenlerin dnmelerinin (rotasyonlarnn) grnte
simetrik olmayna yeni bir aklama getirmesidir.
Kendisi tarafndan kurgulanan modelde eksantrik
ve episikl (ayr merkezli yrngelerle ek yrngeler) retilerini eletirmi, onlarn yerine ekliptik dzlemi ynnde greceli gezegen yrngesi
variyasyonlar varsaymn getirmitir. Benzer bir
modele Heinrich von Langenstein (1325-1397)da
55 rastlamaktayz.
Gezegen hareketlerinin geometrik sunumu erevesinde Yunan ncellerine dayanan Arap astronomlarda, 4./10. yzyln ikinci yarsndan itibaren,
sonralar nemli rnlerini Kopernikte verecek
olan ynla teori tanyoruz.
el-Brn (4./10. yzyln ikinci yars)nin hocas
olan Eb Nar b. Ir, bu ok farkl grler arasnda, gezegenlerin [birbirini 90 ayla kesen] pek
kk farkl eksenli elipsel yrngelere sahip olma
imkann ve yrngelerdeki gezegen hareketlerinin
eit zamanda eit olamamalar grlerini tartyor, ve bu konuda kendine zg tavr alan bir meslektann grnn aksine, Eb Nar gezegenlerin hareketlerinin yrngede eit olduu grn
savunuyor. Ona gre grnrdeki asimetriklikler
ve gzlemde ortaya kan gezegen yrngelerinin nominal aplarndaki deiimler, eksantriklikle
aklanabilir. Grnen o ki Eb Nar episikl (ek
yrngeli) hareketleri hesaba katmay zorunlu grmemektedir56.
5./11. yzyln balarnda bn el-Heysem, Ptolemenin Hypotheseis adl eserindeki gkkre teorisini Arap astronomisine tamtr. Bu tasavvura gre gkyz hareketlerinin matematiksel
modeli yerine cisimsel kresel katman tasavvuru
geiyor. 16. yzyla kadar hem slam dnyasnda hem de Avrupada byk lde takip edilen
Almagestin geleneksel sunumunun bu deiimi
kukusuz bir geriye dntr. Bununla birlikte, bn
el-Heysemin bu giriimiyle gezegen hareketlerinin
olduka yeni bir aklamas ortaya kmtr. O, bu
aklamay u cmlelerle ifade ediyor: 1. Doal
cisimden sadece tek doal hareket ortaya kar.
55
56
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 189-190.

Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 242-243.
10
A S T R O N O M
2. Doal cisim hibir deiik hzl hareket yapmaz,

yani devaml suretle daireler zerinde ayn zamanlarda ayn mesafeleri kateder. 3. Gn cisminin
(hareketlerde) hibir etkisi yoktur. 4. Boluk
mevcut deildir57.
Ptolemenin gezegen modeli tartmasnda nemli
bir adm yine bn el-Heysem atmtr. Ptoleme
Hakknda pheler adl eserinde, Ptolemenin
gezegen hareketleri aklamasnda ekuant kullanarak yrngede eit zamanlarda hareketler gerektii
temel prensibini zedelediini farkeden ilk kiidir;
nk bu durumda ek yrngelerin orta noktasnn,
tayan yrngelerdeki hareketi eit zamanda eit
olamaz58. Bir alnt sayesinde rendiimize gre,
bn el-Heysem kendisine ait bir gezegenler teorisi
gelitirmitir. Bu teoride o, gezegenlerin uniform
hareketi iin gerekli koullar ortaya koymutur. Bu
giri blmnn erevesi, bu giriimden kaynaklanan derin etkilere deinmemize msait deildir.
Yeni gezegenler modelinin 7./13. ve 8./14. yzyllarda bilinen temsilcileri Nareddn e-s (.
672/1274), Kubeddn e-rz (. 710/1311) ve Al
b. brhm bn e-ir (. yaklak 777/1375) gibi
bilginlerdir. Kendi kinematik modelleri araclyla,
gezegen hareketleri sistemini Ptolemenin yol at
aksaklklardan arndrma giriimleri, ad geen son
bilginde zirve noktasna ulamtr.
bn e-ir, kendi modellerinde eksantriklii bertaraf etmi ve vektr (her bir gezegenin yrngesinin yar apn) evrenin orta noktasndan hareket
ettirmi ve bu esnada da e-snin, ift ek yrnge
ilkesini kullanmtr. Onun zellikle Merkr modeli
nemlidir. Ayrca, Ay hareketleri iin ncellerinden
daha iyi bir model oluturma denemesi, olaanst
bir baarya ulamtr. bn e-ir, Ayn dzenli
dairesel hareketinin aklanmasnda, Ptolemenin,
Ay ile Dnya arasndaki uzakln abartt variyasyonundaki bariz hatasn dzeltmitir59.
57 Kitb Heyet el-lem, ber den Aufbau der Welt nach
Ibn al Haiam balyla Karl Kohl tarafndan evrilmitir, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett ierisinde (Erlangen) 54-55/1922-23 (1925)/140179, zellikle s. 144 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
zellikle s. 98); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 33.
Ptolemenin dnya tasavvuruna kar, 6./12. yzylda

Arap-slam kltr evresinin batsnda, argmanlar kinematik-geometrik karakterden ziyade felsefi
karakterde olan bir kar k kendisini gstermitir. Filozof bn Bcce (Avempace, . 533/1139),
episikllerin varln yadsm ve eksantrik hareketi
btn gezegen yrngeleri iin yeterli aklama
olarak kabul etmitir60. Ondan yaklak yarmyzyl
sonra bn ufeyl (. 581/1185) tartmaya katlm
ve hem eksantrik hem de episikl retilerini reddetmitir. O kendine ait bir aklama bulduuna inanm, ama grld kadaryla bu aklamay kda
aktarmamtr61. ada Muammed b. Amed
bn Rd (Averroes, . 595/1198) de ayn ekilde
eksantrik ve episikl retilerini reddetmitir. Ona
gre gezegenler helezonik bir biimde hareket
(areke levlebiyye) etmektedir62.
Arap-slam kltr evresinde Bat ekolnn en
gen temsilcisi Nureddn el-Birc (. yaklak
600/1204) idi. O da eksantrik ve episikl retilerini
yadsm ve gezegen krelerinin ortak merkezli olarak yeryznn orta noktasnda bulunmas
gerektiini ve gezegenlerin, bn Rdde olduu
gibi, helezonik biimde deiik eksenler evresinde hareket ettiini ileri srmtr. Ayrca, gk
cisimlerinin bat-dou hareketini reddetmitir; bu
hareket ona gre yalnzca, gezegenlerin doudan
batya doru gk kresinden ok daha yava hareket etmelerinden doan optik bir yanlsamadr63.
el-Birc (Alpetragius)nin kitab braniceye ve
Latinceye evrildikten sonra, 7./13. yzyldan 15./9.
yzyla kadar Avrupada doabilimsel-astronomik
dnceyi ilerletici tarzda etkilemitir64.
Burada ana hatlaryla sunulan astronominin,
60
Gauthier, L.: Une rforme du systme astronomique

de Ptolme, tente par les philosophes arabes du XIIe
sicle, Journal Asiatique ierisinde (Paris), 10e srie,
14/1909/483-510, zellikle s. 497-498 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 63, Frankfurt 1998, s. 205-232, zellikle s. 219-220); Nallino, C.A.:
Astronomie, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden ve
Leipzig 1913, s. 520; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.
62 a.e., Cilt 6, s. 36-37.
63 a.e., Cilt 6, s. 37.
64 Petri, W.: Tradition und Fortschritt in der Astronomie
des Mittelalters, Accademia Nazionale dei Lincei ierisinde. Convegno Internazionale 9-15 Aprile 1969, Roma
1971, s. 633-645, zellikle s. 642.
G R
Avrupadaki resepsiyonuna ve gelimesine ilikin

bir tasavvur oluturma gayesiyle, Geschichte des
Arabischen Schrifttumsun yirmibe yl nce yaynlanan 6. cildinde olduka ayrntl bir biimde bahsedilen (s. 37-59) konulardan sadece birka noktaya
deinmekle yetineceim. zellikle Hal Seferleri
srasnda Bat dnyasna dorudan doruya ulaan
bilgi, kitaplar, aletler veya haritalar bir yana braklacak olursa, Arap-slam dnyasnn astronomisi de
tpk dier doa bilimleri ve felsefesi gibi Avrupaya
zellikle spanya, Sicilya/talya ve Bizans zerinden
tanmtr.
imdiye kadar ulatmz bilgi seviyesine gre
u tasavvur doru olabilir: En ge 4./10. yzylda
Avrupann Arap-slam dnyasna snr olan blgelerinde, yabanc bilgi mirasn eviriler yoluyla
alma ihtiyac domu ve bunun iin gerekli koullar
da olumutu. Ad bilinen en eski evirmen, 984
ylnda Aurillacl Gerbert iin astronomiyle ilgili
bir risaleyi Liber de astrologia adyla Latinceye
evirmi olan Barselonal Lupitusdur. Ayn ekilde, 10. yzyldan, dierlerinin yan sra De mensura
astrolabii ve De utilitatibus astrolabii hakknda
risaleler ve Geometria adyla doa bilimlerine ilikin bir mecmua [derleme] bize kadar ulamtr.
Bu eserlerin, Arapa rneklerinin bamsz evirileri ya da uyarlamalar olduuna kuku yoktur.
Avrupada bilinen usturlap risalesinin (De utilitatibus astrolabii) en eski ikinci yazar, Gerbert, aka
grld zere bu ve dier eserleri temel kaynak
olarak kullanmtr. Gerbert, Arapa terminolojiyi
ve Arap usturlap eklini muhafaza etmitir. Onun
adn tayan Arapadan uyarlama usturlaba ilikin
kitapk, 11. yzylda konuyla ilgili baka kitaplarn
da ortaya kmasna neden olmutur.
10. ve 11. yzyllarda Toledo (711den 1085 ylna
kadar slam hakimiyetinde), Arap-slam bilimlerinin en nemli merkezi konumunda iken, 12. yzylda Chartres, Toulouse, Reims, Tours, Montpellier
ve Paris gibi dier kentler resepsiyon ve zmsemenin merkezi olmulardr. Daha 12. yzyln
ilk yarsndan itibaren Arap astronomisinin daha
nemli ve daha hacimli eserlerinin evirileri hizmete konulabiliyordu.
el-Bannin, Ptolemenin Almagesti zerindeki dzeltmeler gibi, o zamanlar iin baz nemli
yenilikler ieren astronomi el kitab 1120li yllarda
Tivolili Plato tarafndan Latinceye evrilmiti.
11
Bu sayede Ptoleme dnya tasavvuru da Avrupal

bilginler arasnda geni lde tannmtr. Bunu,
1134l yllara doru el-Fern (3./9. yzyln ilk
yars)nin popler astronomi el kitabnn Johannes
Hispaniensis (Hispalensis) tarafndan yaplan
evirisi izlemitir. el-rizm (3./9. yzyln ilk
eyrei)nin astronomik izelgeleri de 1120-30lara
doru Bathl Adelard tarafndan evrilmitir65.
el-Fern, aa gravr Johannes Hispalensisin evirisinden, Ferrara 1493.
Avrupada Arap-slam astronomisinin resepsiyon

srecinin henz son bulmad sralarda, 12. yzyln ortalarna doru, yeni elde edilen bilgilerin zmsenmeye baladna dair belirli iaretler
gzlenebilmektedir. Bir aamadan dierine tedrici
gei ve nihayetinde kendine ait yaratc faaliyete
balayabilmek ii iin, 10. yzyldan itibaren yarm
binyllk bir zaman dilimine gereksinim duyulmutur.
Bu sre, P. Duhemin Le systme du monde
adl eserinin nc ve dier ciltlerinde Latince
ve branice evirilerden derleyerek yorumlad
materyalle okuyucuya anlalr bir ekilde sunul65
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 39f.
12
A S T R O N O M
maktadr. Resepsiyon ve zmsemenin ak, 12.

yzyln ikinci yarsnda, aralarnda astronomiyle
ilgili birok nemli eserin de bulunduu yaklak 70
kitab Arapadan evirdii iddia edilen Cremonal
Gerhardn etkisiyle ok kesin bir biimde artmtr.
Cbir b. Efla (6./12. yzyl)n Ptolemenin
Almagestine yazd kritik onun yapt eviriyle byk bir etki yapmtr. Bu eserde bulunan
zellikle trigonometrik ilemler Wallingfordlu
Richard (yaklak 1292-1336), Simon Bredonu
(yaklak 1300-1372), Regiomontanusu (14361476) ve Koperniki (14731543) etkilemitir66. Yine
ez-Zerl (5./11. yzyl)nin astronomi izelgelerinin (Zc) yine onun yapt evirisiyle Georg
Peurbacha (1423-1461), Regiomontanusa,
Kopernike ve Keplere (1571-1630) derin etkileri
olmutur67.
13. yzyln ilk yarsnda Arap astronomisinin Marsilyadaki temsilcilerinden birisi olan
Wilhelm (William) Anglicus, yeni bir uyarlama
eseriyle (Scripta Marsiliensis super Canones
Archazelis) ez-Zerlnin Toledo izelgelerine
Avrupada byk bir yaylma olana salamtr.
Onun, Astrologia bal altnda Ptoleme astronomisini sunduu bir eserinde, Sbit b. urrann
ve ez-Zerlnin trepidasyon retilerini ve
el-Bircnin sistemini ak seik bir ekilde birbiriyle karlatrma abas iinde bulunmas ok
ilgintir68.
Cbir b. Eflan Almageste yapt kritik bir yana,
daha 13. yzyln balarnda dier evirilerden,
bat slam dnyas filozoflarnn Ptoleme sistemine
kar yrttkleri mcadele Batllar tarafndan
bilinmekteydi. Michael Scotus (. yaklak 1235),
sadece el-Bircnin astronomi kitabn evirmemi, ayrca bn Rdn, eksantrik ve episikllere
kar kt ve yeni bir sistemi kurgulama zorunluluunun altn izdii Aristonun Metaphysik ve
De caelo adl eserlerine yazd erhlerini de evirmitir. Bylelikle evirmen Michael Scotus, bn
Rd ve el-Bircnin Ptoleme kart retilerinin
ilkelerini Latin dnyasna sokan ilk kii olmutur.
Onun, bn Rd ve el-Bircnin bu konuda yaptk66

68 Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde. Histoire des
doctrines cosmologiques de Platon Copernic. Nouveau
tirage, Cilt 3, Paris 1958, s. 287-291.
67
lar aklamalar Quaestiones adl bir risalede toplamas ve mellifin adn da Nicolaus Damascenus
(doumu m.. 64) gibi gsterek piyasaya karmas
adalar iin hayli yanltc olmutu69.
Michael Scotusun etkisiyle teoloji alannda
bn Rdlkle (Averroismus) savaan Paris
Piskoposu (1228-1249) Guillaume dAuvergne, elBircnin evrenin yapsna ilikin gelitirdii sistemi De universo adl eserine olduu gibi almtr. Bu
eserinde o, el-Bircnin tezinin, tm gkyznn
tek bir hareket ettirici ilkeye gre hareket ettiini
aklamaya uygun olduunu savunmutur70.
Daha 13. yzyln ortalarnda Ptoleme ve el-Birc
taraftarlar arasnda ateli bir tartma balamt.
Robert Grosseteste (. 1253), Arap-slam bilimlerin
zmsenmesi ynndeki en nemli ahsiyetlerden
biridir. Bilginliinin bu bakmdan deerlendirilmesinin gerekli olduunu, P. Duhem71 astronomi alan
iin akca ortaya koymutur. Compendium sphaerae adl eserinde Grosseteste, Sbit b. urrann
eserindeki sekiz gk kresi hakkndaki ilkelerini ve
yan sra trepidasyon retisini Hristiyan Avrupaya
tantan ve Ptoleme ile el-Banye atfta bulunan
ilk kii olmutur. O, ayn zamanda Aristoteles
ve el-Birc sistemi olarak da nitelendirdii elBircnin kefiinden de bahsetmitir. Duheme
gre72, Grosseteste, Aristotelesin ortak-merkezli
kreler sistemini bilmiyordu. Grosseteste bu sistemi, el-Bircnin sistemiyle zdeletirmi ve kendi
sunumunu da sadece bu sisteme dayandrmtr.
Onun adyla yaylan Opuscula ve Tractatus de inchoatione formarum gibi eserlerde de el-Bircnin
etkisi akca grlmektedir73. Duhemin grne
gre74, Grosseteste astronomi ilkeleriyle ilikideki
kararszln pek ok adayla paylamaktadr: O
bir yandan, gezegenlerin hareketi ve takvim hazrlama konularnda Ptolemenin (Arap) taraftarlarn
izleyerek, eksantrik ve episikl retilerini olduu
69
a.e. Cilt 3, s. 241-248; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 45-46.

Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 249-260;
71 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 277-287.
72 a.e. Cilt 3, s. 283; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 46.
73 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 284; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 6, s. 46-47.
74 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 286-287.
70
G R
gibi alm, dier yandan kendini de el-Bircnin

ortak-merkezli kreler retisinin sadeliine kaptrmtr75.
Kendi andaki Avrupal bilginlerin en nllerinden biri olan Albertus Magnus (yaklak 12001280), kapsaml bilginliinde el-Bircnin dnya
sistemini yeniden tartm, bu sistemi basitletirilmi ve ksmen deitirilmi bir tarzda geni evrelere tantmtr. Ptoleme sistemine ynelik kritiinde,
nemli lde Arap astronomlar, zellikle de Sbit
b. urray takip etmektedir76.
Albertus Magnusun evresindeki Dominikanlarn
her iki sistemden birisinin lehinde ya da aleyhinde bulunmadaki kararsz halleri, byk lde
Roger Bacon (yaklak 1219-1292) evresindeki
Fransiskanlar iin de geerlidir. Duhemin77 doru
olarak grd zere, Bacon ortaya atlan sistemlerden biri veya tekisi hakknda bir karara varmak
iin mr boyunca abalam, fakat daima kararsz
kalmtr. Bacon, el-Fernnin ve el-Bannin
astronomilerini olduka iyi tanm ve Sbit b.
urrann presesyon (gece ve gndzn eitlik
orannn yllk gecikmesi) deerini Hipparkos ve
Ptolemeninkine tercih etmi, bn Heysemin gezegenlerin somut kre dilimleri ierisinde hareket
ettiklerine dair tasavvurunu benimsemitir. Dier
taraftan yalnzca el-Bircyi deil, ayn zamanda
bn Rd de konsentrik dnya grnn temsilcisi olarak grmtr78.
Pariste bulunan bir baka Fransiskan Bernardus de
Virduno (ge 13. yzyl), Ptolemenin ve onun Arap
taraftarlarnn retisi lehine karara varm, bunu
da ymaginatio modernorum olarak niteledii bn
Heysemin somut kreler yaklamna dayanarak
yapmtr. Bylelikle, Ptolemenin eksantrik somut
kreler sisteminin el-Birc ve bn Rd sistemi
karsndaki zaferi, Fransiskanlar nezdinde ilk ve
son kez salama balanm oluyordu79.
Parisli bilginlerden Levi ben Gerson, -zellikle daha
yal- meslektalarnn taraftar olduu gelenekler75

Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 327-345;
77 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 414.
78 a.e. Cilt 3, s. 411-412; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 50.
79 Duhem, P.: a.e. Cilt 3, s. 442-460; Sezgin, F.: a.e., Cilt
6, s. 50.
76
13
den el-Bircnin ortak merkezli kreler sistemine

kar km ve reddetmi, fakat dier konularda
onu yeni astronomi prensiplerinin stad olarak
nitelendirmitir80. Onunla birlikte Paris ekolnde yeni bir ey ortaya kmtr: Almagest kritii.
Bununla birlikte Levi ben Gersonun, ncs olan
Cbir b. Eflan evvelce ortaya att itirazlar yeniden kullanm olduu bilinmektedir81. Ben Gerson,
ayrca el-Kindiye, Sbit b. urraya, el-Banye ve
dier bilginlere dayanmtr82. Karanlk oda, Yakup
Sopas (diye adlandrlan astronomik alet) ve kresel sins ilkelerinin bulunmas ve ayrca paraleller
postlasnn kantlanma giriimi gibi onun adyla
ilikilendirilen bulgular, kendisinin Arap ncleri
tarafndan oktandr bilinmekteydi83.
Arap astronomlarn bilgilerini uydurma yazarl
kitaplar biiminde piyasaya srme alkanlna
14. yzylda da rastlanmaktadr. Mesela Duhem84,
Novaral Campanus (. 1296)a nisbet edilen
Demonstrationes Campani super theoricann, her
ne kadar baka bir yazar adyla olsa da, aslnda
bn Heysemin somut kreler yaklamn daha da
tannr hale getirmeye hizmet eden, 14. yzyla ait
bir uydurma eser olduunu kantlamtr. Bu somut
kreler yaklamnn Paris ve Oxford okullarndaki
astronomlar nezdinde kazand ar takdir zellikle dikkati ekmektedir. Bu da, Saksonyal Albert
(yaklak 1316-1390)in Subtilissim qustiones in
Libros de clo et mundo adl nl eserinin hareket
noktas olmutur85.
Duhem86, astronominin talyadaki durumunu
mkemmel bir ekilde tasvir etmektedir: talyan
astronomlar, 13. yzylda Paris ve Oxfordda
Ptoleme ve el-Birc sistemleri hakknda yrtlen
80 Goldstein, B.R.: Al-Birj: On the Principles of Astronomy, Cilt 1, New Haven-London 1971, s. 40; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 6, s. 52.
81 Duhem, P.: a.e. Cilt 5, s. 206; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,
s. 52.
82 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 58-60; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,
s. 52-53.
6, s. 53.
6, s. 53.
86 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 305; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,
s. 53.
14
A S T R O N O M
tartmalara daha katlmamlard. lk olarak 14.

yzyln ortalarnda bu konu onlarn ilgisini ekmi
ve tartma yaklak iki yzyl devam etmiti.
Arapa kaynaklarn evirilerinin yannda derleme
ve uyarlamalarn da ortaya km olmas, hemen
hemen tm Hristiyan Avrupada 14. ve 15. yzyl
astronomlarnn alma yntemlerinin temel zelliidir. Geri bu almalar daha sonraki almalar
kolaylatrmtr, ama hatalar yznden ardllarnda hi de nadir olmayan yeni hatalarn ortaya
kmasna neden olmulardr. Araclk yapan bu
kitaplarn en nemli etkisi bana gre urada yatmaktadr: Bunlar kaynaklar ounlukla dile getirilmemi olduundan gerek yazarlarn ve mucitlerin unutulmasna gtrmtr. Buna ilaveten, 14.
yzyldan itibaren btn sertlii ile anti-Arabist bir
sava srdrlmtr. el-Bannin, el-Fernnin
ve Sbit b. urrann eserleri sklkla Almagest olarak alntlanmtr87.
Bu zel giriin dar erevesi, hi de nemsiz olmayan baz konular anmadan gemeye zorluyor.
Buna ramen, hi deilse Kopernik (1473-1543)in
Arap-slam astronomisiyle ilikisi sorununa dokunmak gerekli grnyor. Bu bizi yukarda sz edilen Arap bilimlerinin Avrupaya balanan yoldaki
Bizans araclna gtrmektedir. Bilimlerin bu
yoldaki ayak izlerine ilk olarak H. Usener rastlam
ve bulgularn Ad historiam astronomiae symbola
adl almasnda (Bonn 1876) ortaya koymutur.
Grece uzun saylabilecek bir aradan sonra, bu
konu tekrar aratrmaclarn ilgilerini ekebilmitir.
David Pingree, (1964ten bu yana) bir dizi yaynyla
ve Louvain niversitesinin Dpartement dtudes
grecques, latines et orientales blmnn almalar sayesinde, biz bugn Bizansllarn alma yntemleri ve Arapa kaynaklarla ilikileri hakknda
gerekten de ok iyi bilgilendirilmi durumdayz88.
Muhtemelen Bizansllar daha 9. yzylda, ama
kesinlikle 10. yzylda Arap bilimleriyle temasa
gemilerdi. Bu temas, nce skenderiye, Antakya,
87
88 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 225-267; zellikle bkz. Moge-
net, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe Byzance

du IXe au XIVe sicle, Colloques dhistoire des sciences
I (1972) ve II (1973) ierisinde. Universit de Louvain,
Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6,
9/1976/45-55.
Halep, am, Kuds ve Palermo gibi daha eski bilim

merkezlerinde olmutur. 13. yzyldan itibaren
Mera ve Tebriz gibi merkezler de bunlara eklenmitir. Buralardan balayan bilim yolu Erzurum
ve Trabzon zerinden stanbula ulam ve daha
da ileriye talyaya, Orta ve Dou Avrupaya uzanmtr. imdiye kadar elde edilen bilgilere gre, bir
dizi eser deiik zamanlarda Arapadan Rumcaya
(Bizans Yunancasna) evrilmitir. Bu srete hi
de seyrek olmakszn, Arapa materyallere dayanan fakat Antik Yunan bilginlerin adlarn yazar
ad olarak tayan yeni kitaplar ortaya kmtr. Astronomi alannda J. Mogenetin89 gr
olduka anlamldr: Bizansllarda eksik olan ey,
Araplarn Ptolemenin eserini tandklar andan 12.
yzyla kadar yaptklar, ve mtemadiyen gzden
geirdikleri izelgelerinde somutlatrdklar gzlemleri anlama iidir.
imdi Kopernikin, eserleri Fars-Bizans yoluyla
kendisine ulaan Arap-slam astronomlarndan
olas etkilenmesi sorununa geliyoruz. zellikle 20.
yzyln ikinci yarsnda, Kopernikin de Arap-slam
astronomlarna bamllk gelenei ierisinde bulunduu konusu bilin sahasnda kmtr. Burada szkonusu olan ne yermerkezli sistemin gnemerkezli
sisteme dntrlmesi ynndeki itepi ve ne de
Kopernikin Latince eviriler ve derlemeler halinde
eriilebilir olan Arapa kaynaklarnn verileri ve
izelgelerinden faydalanm olmasdr90. Burada
sz konusu olan, eserleri her ne kadar Latinceye
evrilmemi olsa da, 7./13. ve 8./14. yzyln ge
dnem slam astronomlarnn baarl almalarn
da tanm olmasdr. Koperniki nihayetinde ok
nemli bir adm atmaya, yani gnemerkezli sisteme gtren, Ptoleme tarafndan zedelenen, gezegenlerin tekdze hareketleri ilkesini yeniden ina
etme yaklamn, bahsi geen Arap ncellerinden
alm olmasdr. Bu bilginlerin zm giriimlerinin
ve bu yndeki modellerinin de Kopernike ulam
olmas gerektiini belirtmeliyiz.
89
Linfluence de lastronomie arabe Byzance, s. 55.

Bkz. Toomer, J.: The Solar Theory of az-Zarql: A
14/1969/306-366, zellikle s. 326; Rosen, E.: Copernicus and Al-Bitruji, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
7/1961/152-156.
90
G R
Gezegenlerin tekdze (uniform) hareketleri ilkesini yeniden ina etme giriimi konusunda Kopernik
ile onun Arap ncelleri arasnda imdiye kadar tespit edilen ortak noktalar u ekilde zetlenebilir:
1. Hem Kopernik hem de Nareddn e-s ve
ubeddn e-rz kaytsz artsz u prensibi
kabul etmilerdir: Her gezegen modeli temel olarak, ayn mesafelerin ayn vektrle (yarapla), ayn
asal hzla katedildii bir hareket mekanizmasna
sahip olmaldr.
2. Kopernik ve onun Arap ncelleri ekuant diye
(Ptoleme tarafndan dnlen bir ilave yrngenin) etkisine ulaabilmek iin gezegen modellerini,
yarm eksantrik uzunlukta ift vektr mekanizmasn kullanmlardr.
3. Kopernikin ay modeli bn e-trn ay modeliyle ayndr. Her ikisi de boyutlar bakmndan
Ptoleme modelinin boyutlarndan ok byk farkllk gsterir.
4. Kopernikin Merkr modeli, vektrlerin uzunluklarndaki ok kk deiiklikler bir yana braklrsa, bn e-tirinkiyle ayndr.
5. Kopernik, Merkr modelinde, e-snin episikl
(ek yrngeli) modelinde kulland ift episikller
15
mekanizmasn kullanmaktadr ki bunu bn e-tir

de kullanmtr91.
Bu bamll aklamak iin G. Rosiska92 1973
ylnda u noktaya dikkat ekmiti: Nareddn es ve ubeddn e-rznin bizi ilgilendiren
baarl almalar 15. yzylda Krakovda ksmen
biliniyor olmaldr. Czechelli Sandivogius (1430)
ve Brudzevolu Adalbertus (1482), Gerhardusun
Theorica planetarum ve Peurbachn Theoric
nov planetarum adl eserlerine yazdklar erhlerde, Arap-slam kltr evresinin anlan gezegen
teorilerini ok iyi bildiklerini gstermilerdir.
Gezegenlere ilikin yeni teorileri ele alan Farsa
astronomi kitaplarnn Yunanca evirilerinin baz
el yazmalar Avrupa ktphanelerinde korunarak
gnmze kadar ulamtr93.
Burada, Arap-slam ve Yunan-Bizans astronomlar arasndaki balant zerinde bu ksa tasviri
Kopernikle sona erdirerek, ayn konuya k tutmak
amacyla Mera (yaklak 1270), stanbul (yaklak 1574-1577) ve Hven adasndaki Tycho Brahe
(1576-1597) rasathanelerinin yaplm modellerine
dikkat ekmekle yetineceiz.
91

Nar al-Dn al-s and Ibn al-Shir in Cracow?,
Isis ierisinde (Washinton) 65/1974/239-243; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 6, s. 56.
93 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56-57.
92
16
A S T R O N O M
es-Sicznin
Planetaryumu
Dnyann kendi ekseninde dndne inanan
Arap-slam astronomlarndan birisi de Eb Sad
Amed b. Muammed es-Siczdir (4./10. yzyln
ikinci yars)1. el-Brnnin verdii bilgiye gre2,
es-Sicz ayrca, dnyann dnd prensibine dayanarak kayk biiminde bir usturlap (el-Usurlb
ez-Zevra) yapmtr. Bizzat es-Sicznin bir planetaryum ina edip etmedii bilinmemektedir. Bizim
modelimiz, onun dnyann kendi etrafnda dn
tasavvurunu hatrlatmay amalamaktadr.
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 329-334; Cilt 6, s. 224-226.
2 a.e., Cilt 6, s. 224.
Modelimiz: Pirin ve ahaptan yaplma, boyal;

meridyen halkas teetsel hareketli. Eksensel olarak
dndrlebilir yerkre evresinde 7 gezegen 23,5
lik bir eimle sralanmtr. Yeryzn biz MemnKresi ile gsteriyoruz. Boyu: 1,63 m.
(Envanter No: A 1.05)
G KG - R K R E
17
Abdurramn e fnin
Gk-Kresi
Abdurrahmn b. mer b. Muammed

e-f1 (291-376/903-986), modern
aratrmalar tarafndan Ptoleme ve
Argelander (. 1875) ile birlikte sabit
yldzlar astronomisi alannn byk
bilgininden birisi olarak nitelendirilmektedir. Ptolemeyle karlatrldnda o,
gk atlasn sadece Arap ncelleri tarafndan yaplan katklar ve kendi gzlemleri
temelinde geniletmekle kalmam, ayrca
yeni pozisyon verileriyle gstermi ve yeni
parlaklk leklerine gre gruplandrmtr.
Bir adann bildirdiine gre, efnin devlet adam Audeddevle iin
yapt gmten bir gk kresi 435/1044
ylnda Kahirede bulunmaktayd2.
Bizim modelimiz Oxford yazmasna
(Bodleian, Marsh 144) dayanlarak yaplmtr. Takmyldzlar da ieren bu yazma,
yazarn oullarndan birisi olan seyin
tarafndan 400/1010 ylnda kopye edilmitir3.
e-f her bir takmyldz iin iki ekil
vermektedir. Bu ekillerden birisi takmyldzn yatay dzlemden itibaren gsterirken, dieri ise birinci eklin kopya
kadyla elde edilen yansma resmidir.
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212f.
2 bn el-Qf, Tar el-ukem, ed. J. Lip-
pert, Leipzig 1903, s. 440.
3 El yazmas tpkbasm olarak Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1986.
Modelimiz: Pirin kre, ap: 50 cm, dndrlebilir

bir biimde, zerinde yldz pozisyonlarnn koordinatlarnn okunabildii masif bir sehpaya oturtulmutur. Yldzlar gm renginde. Saysal deerler
Arapa harfler (yani ebced saylaryla) verilmektedir
18
A S T R O N O M
Modelimiz: Pirin,
gravrl ve boyal.
: 50 cm
Coronellinin
Gk-Kresi
Harita ve kre yapmcs olarak nlenen Fransisken
ruhban Vincenzo Coronelli (1650-1718), XIV.
Louis iin ap 3,85 m. olan bir gk kresi yapmtr. Bu kre zerine yerletirilen yldz atlas Abdurramn e-f (4./10. yzyl, bkz. s.
12f.)nin tasvirini temel almaktadr. Gney yarm
kredeki 14 resim grubu, sonradan elde edilen
bilgilere dayanmaktadr. Kre zerinde yaplan
alma 1681 ve 1683 yllar arasnda Pariste gerekletirilmitir. Kavuumlarn (konstelasyon)
resimlerini Jean-Baptiste Corneille (1649-1695)
yapmtr. Bu resimler mukavva zerine geirilmitir. Takmyldzlarn adlar Yunanca, Latince,
Franszca ve Arapa olarak verilmitir.
XIV. Louis iin yaplm olan orijinal, gnmzde
Pariste Bibliothque Nationalde bulunmaktadr.

Bu kre ok byk bir beeni kazanm olmal,
zira gnmze dek yaklak 60 adet ap 110 cm
olan kltlm kopyalar Avrupa mzelerinde ve
ktphanelerinde bulunuyor.
Modelimizin imali Bibliothque national tarafndan
yaynlanm bir CD-ROM sayesinde mmkn oldu1.
1 Coronelli. Les globes de Louis XIV. Collection Bibliothque nationale de France, Sources. Coordination scientifique: Monique Pelletier, Paris 1999. Bu konudaki
literatr iin bkz. Kunitzsch, P.: The Arabic Nomenclature on Coronellis 110 cm Celestial Globes, Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 9/1994/91-98; ayn yazar, Neuzeitliche
europische Himmelsgloben mit arabischen Inschriften,
Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philologisch-historische Klasse ierisinde, 1997,
Heft 4, zellikle s. 16-25; ayn yazar, Coronellis Great Celestial Globe Made for Louis XIV: the Nomenclature, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55; Milanesi, M.:
Coronellis Large Celestial Printed Globes: a Complicated
History, Der Globusfreund ierisinde (Wien) 47-48/19992000/143-160 (Almanca evirisi R. Schmidt tarafndan
ayn yerde s. 161-169).
G R
19
RASATHANELER
Astronominin hibir alan, ne devaml bir surette

gelitirilen aletler (Instrumentarium) alan, ne gzlem sonularn ieren izelge eserler yazn veya
ne de hassas ve hakikate gittike daha ok yaklaan kuramsal modeller, deiik kltr evrelerinin
katklaryla gelien bu bilimin kesin geliim basamaklarn kavramamzda rasathaneler alan kadar
iyi yardm edebilecei sylenebilir. slamdan nce
rasathane kurumunun olas varlnn izleri hakkndaki yaklak ikiyz yldr dile getirilen soruya
1931 ylnda, en nl astronomi tarihilerinden biri
olan Ernst Zinner1 yle cevaplandryordu:
Babillilerde olduu gibi, rasathaneler ya hi olmad ya da ok ksa bir zaman iin var oldu, Yunanlarda
ise yzlerce yl boyunca btn gkyz olaylarn
gzlemleme zorunluluu gibi bir koul mevcut
deildi. Burada sz konusu olan, tek tek bireylerin tutkular dorultusunda u ya da bu gkyz
olayn gzlemlemeye nem vermeleri faaliyetiydi. Eudoxosun, grld kadaryla Msrllardan
etkilenerek, Heliopolis yaknlarnda, daha sonra ise
Knidosta bir rasathanesi olduu sylenmektedir.
skenderiyedeki kare holde bir ekvator halkas yzlerce yl boyunca grlebilir durumda bulunmu ve
derslerde kullanlmt. Ama bunlardan, bir rasathane anlam karlamaz. Hipparkos, gzlemlerini
tanr ara-gerelerle yapabilmiti. Ptolemenin
gzlemleri iin de sabit ara-gerelerin ve bir rasathanenin varl kabul edilemez.
Ptoleme Hanedannn cmertliklerini, namlarn
duyuracak bir rasathane ile ilikilendirmemeleri
dikkate deer bir husustur. Ayrca, Eski an ok
saydaki zengininden hibirinin bir rasathane vakf
yoluyla adn duyurduuna da rastlanlm deildir.
Bilime olan dknlkleri saatler vakfnda tkenmi grnmektedir.
Zinner, durumu ok isabetli bir tarzda ortaya koymaktadr. karmlarnda da ona tamamen hak veri-
lebilir, ama onun, Ptoleme Hanedanndan ve Eski

an zenginlerinden hibirinin bir rasathane vakfyla adn duyurmam olduu ynndeki eletirel
ifadesi bana ok da hakl grnmemektedir. Geri,
sadece Yunanlarda ve son olarak Ptolemede deil,
deiik kltrlerde de binlerce yldr yrtlen
astronomi ok nemli bir seviyeye ulam olmasna
ramen, bu alann geliimi, bir idareci ya da devlet
adamna bir rasatahane kurma zorunluluu hissettirecek dzeye henz gelmemiti. Eer slamda
kurulmu olan dzenli iki rasathane daha yakndan
tannrsa, bu durum daha iyi anlalacaktr. Aydn
Saylnn The Observatory in Islam and its Place
in the General History of the Observatory adl
1960 ylnda Ankarada yaynlanan sekin eseri
bizi rasathanelerin dou tarihiyle bizzat urama
zahmetinden kurtarmaktadr. Her eyden nce
dikkati eken, Badatn emmsiyye semtinde
kurulan rasathane ve amn kuzeyindeki siyn
tepesinde kurulan rasathanenin ilk olarak Halife
el-Memn (dnemi: 198-218/813-833) dneminin son be ya da alt ylnda gerekletirilebilmi olmasdr2. Konuyla ilgili bilgiler, astronomiyle
uraan, kendisi iin nemli astronomik gzlem
ve lmleri bizzat dzenleyen ve hatta bu almalara bizzat katlmay adet edinen ve gerekli
aletleri ina ettiren Halife el-Memnun bile uzunca bir sre bir rasathane fikrine sahip olmad
izlenimini uyandrmaktadr. Gittike younlaan
astronomi almalar, bu almalara katlan astronomlarn saysnn artmas, korunmalar, gzlemler
iin hazr tutulmalar, genileyen aletler dairesi ve
zellikle lm aralarnn bytlmeleri ve gelitirilmeleri ynndeki artan zorunluluk, sonunda
bu i iin gerekli olan bir binann hazrlanmasn
mecbur klmtr. emmsiyyedeki rasathanenin
douuna ilikin rivayetteki kayda deer nokta,
bu rasathanenin eski bir tapnaktan, daha dorusu
1 Die Geschichte der Sternkunde von den ersten Anfngen bis zur Gegenwart, Berlin 1931, s. 149.
2 Sayl, A.: a.e., s. 50-87.
20
A S T R O N O M
bir sinagogtan ibaret olmasdr3. Bu rasathane,

halifenin en yakn evresinden olan Yahudilikten
dnme Sind b. Alnin4 denetiminde kurulmutur.
Belki de, astronomi almalarnn elverili bir bina
olmadan baarlamayacak hale gelmi olmas ve
halifenin gittike ktleen salk durumu bu nlemin alnmasn gerekli klmtr. am yaknlarnda
bulunan siyn tepesindeki rasathane iin de
eski dini bir yapnn, Deyr el-Murrn manastrnn5
kullanlm olmas burada dikkat edilmesi gereken
bir noktadr. Her iki rasathane de pepee, hemen
hemen e zamanl olarak kurulmutur. Belki de
burada nemli astronomlarn, e zamanl gzlemler yrtme veya birbirlerinden bamsz olarak
yksek kaliteli aletlerle kazanlan karlatrmal
veriler elde edebilme arzusu da rol oynamtr.
Daha 1877 ylnda L. A. Sdillot6, muhtemelen her
iki mekanda da e zamanl olarak yrtlm olan
bir gzleme dikkati ekmiti. Bize ulaan bilgiler,
dnemin hemen hemen btn byk astronomlarnn her iki rasathanede de faliyette bulunduklarn
gstermektedir. Bunlardan bazlar Yay b. Eb
Manr, el-Abbs b. Sad el-Cevher, Muammed
b. Ms el-rizm, lid b. Abdlmelik elMerverrd ve Sind b. Aldir. Ad geen son astronomun birok grevinden birisi de gzlem aletlerinin iyiletirilmesiydi (l lt er-raad) 7. Ad
geen astronomlarn daha gen bir ada nl
astronom Amed b. Abdullh abe8 bize, Halife
el-Memnun astronom lid b. Abdlmelik elMerverrdyi am Rasathanesindeki mmkn
olan en iyi aletlerle gk cisimlerini tam bir yl
Bkz. bn en-Nedm, Fihrist, s. 275; bn el-Qf, Tar

el-ukem, Leipzig 1903, s. 206-207; Sayl, A.: a.e., s.
51-52.
4 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 242-243; Cilt 6, s. 138.
5 Sayl, A.: a.e., s. 57.
6 Histoire gnrale des Arabes. Leur empire, leur civilisation, leurs coles philosophiques, scientifiques et littraires, Cilt 2, Paris 1877 (Tekrarbasm: Paris 1984), s.
186; kr. Sayl, A.: a.e., s. 56.
7 bn el-Qf, Tar el-ukem, s. 206.
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.
3
boyunca gzlemlemekle grevlendirdiini birldirmektedir9.

Halifenin bizzat rasathanenin alet donanmyla
ne denli yakndan ilgilendiini gsteren en ilgin
rneklerden birini el-Brn10 aktarmaktadr: elMemn siynda (Deyr Murrn) yaklak 5 m.
(10 arn) uzunluunda demir bir gne saati ubuu
diktirmitir. Bu madeni ubuu gndz ayarlatm,
gece yeniden ltrm ve scaklk farkndan dolay
bir arpa tanesi (are) kadar ksaldn tespit
etmitir. Bu gne saati ubuunun, yln tam uzunluunu lmede kullanlmaya uygun olmad sonucu halifeyi hayal krklna uratmtr.
Dier Gelimeler
Bir rasathane ilevinin, amacnn ve grevlerinin ne
olduu bilinci bylece Badat ve amdaki ncler
sayesinde sonraki astronomlar ve astronomi merakllarna salanm oluyordu. Rasathanelerin ilk ardl
birbuuk yzyl sonra ortaya kt. Bu yeni rasathane,
Buveyhi Hkmdar erefddevle Eb el-Fevris
rdl (dnemi: 372-379/983-989) tarafndan 378/988
ylnda yine Badatta kuruldu.
Kurucusunun arzusu dorultusunda, bu amaca ynelik ina edilmi olan muntazam yapda, gkyznn
ve gezegenlerin astronomik gzlemleri, el-Memn
dneminde balam olduu gibi, ok ileri bir seviyede yrtlmtr. erefddevle, tannm astronom
ve matematiki Eb Sehl Veycn b. Rstem elKhyi rasathanenin idaresiyle grevlendirmiti11.
Rasathanenin yaps hakknda el-Brnden12 unlar renmekteyiz: Rasathanenin, orta noktasnda
gne nn gemesi iin bir aklk bulunan yaklak 12,5 m.lik (25 zira) bir kubbesi vard. Badattaki
bu ikinci rasathanenin kurulmasndan en fazla alt yl
9 abe, ez-Zc, Elyazmas Yeni Cami 784/2, fol. 70b; Sayl, A.: The Introductory Section of abashs Astronomical
Tables Known as the Damascene Zj (English translation), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Dergisi 13,4/1955/139-151, zellikle 142-143, 150; Sayl,
A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 57.
10 el-Qnn el-Mesd, Cilt 2, Haydarabad 1374/1955, s.
637; Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve
tarih, s. 112-117.
11 bn el-Qf, Tar el-ukem, ad geen yer ve tarih,
351; Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve
tarih, s. 112-117.
12 Tadd Nihyt el-Emkin, Kahire 1962, s. 101; Sayl,
A.: a.e., s. 116.
R A S A T H A N E L E R
G R
sonra dier bir Buveyhi Farddevle Eb el-asan

Al b. Rknddevle (dnemi: 366-387/976-997),
astronom Ab mid b. el-dr el-ucendnin
arzusunu yerine getirmi ve 994/384 ylnda Rey
kentinde (Tahrann gneyinde) zel bir rasathane
kurdurmutur. Burada ina edilmi olan yaklak 20
metre yarapndaki sekstant (dairenin altda birini
kapsayan ksm), dakika ve saniye blmlenmesiyle, ekliptik eiminin sabit olup olmadn, azalp
azalmadn veya artp artmadn belirlemek iin
gne yksekliklerinin olduka kesin bir lmn
salamt13 (bkz. s. 25).
Yaklak eyrek yzyl sonra, ok byk bir olaslkla fehn, Hemedn ve Yezd eyaletinin yerel
idarecisi olan Alddevle b. Kky (dnemi:
398-434/1007-1041) tarafndan Hemednda bir
rasathane kurulmutur. Eb Al bn Sn dostu
Alddevleye, eski astronomik gzlemlere dayanlarak yaplm olan geleneksel takvimlerin yanllklar ierdiinden ikayet etmiti. Bunun zerine
Emir Alddevle onu gzlem problemiyle uramakla grevlendirmi ve gerekli olan mali kayna emrine vermiti. bn Sn bu grevi stlenmi
ve rencisi Eb Ubeyd el-Czecn de gerekli
aletlerin yapmn stlenmiti. Geri, seyahatler
(Alddevle ile) ve dier baka engellerden tr
gzlemler sklkla sekteye uram ise de, bn Sn
sonular her halkarda Kitb el-Al adl eserinde kaydetmitir14. Rasathanenin yaps hakknda
kesin bilgiler renememekteyiz, fakat bu ksa
bilginin ierii rasathanenin sz konusu amaca
ynelik kurulmu, ie yarar bir yap olduu hkmne varmamz salyor. O dneme kadar bilinmeyen
aletlerin bu amaca ynelik gelitirilmi olduunu
aktaran bir baka rivayet15, yukardaki varsaymmz desteklemektedir. Bizzat bn Sn tarafndan bu
konuya zel bir risalede betimlenen byk boyutlu
bir gzlem arac da (bkz. s. 26), ancak bir rasathane
13 Sayl, A.: a.e., s. 118-121; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220221.

14 ahreddn Al b. Eb el- sm el-Beyhaq: Tetimmet
ivn el-ikme, Lahore 1935, s. 52.
15 bn el- f: Tar el-ukem, s. 422; Sayl, A.: a.e.,
s. 156-157.
21
balamnda dnlebilir16.
Alddevle tarafndan kurulandan yaklak krk
yl sonra bir baka rasathane, bu kez Seluklu
hkmdar Melikh b. Alparslan (dnemi: 465485/1072-1092)n emriyle randa kurulmutur.
Tarihi bn Esrin17 ifade ettiine gre, kuruluu
467/1075 ylnda gereklemi ve mer b. brhm
el-ayym, Eb el-Muaffer el-sfizr ve Meymn
b. en-Necb el-Vsit gibi dnemin baz nemli
astronomlar burada almlardr. Rasathanenin
yeri anlmamaktadr. Gnmz aratrmaclarnn
tahminine gre, rasathanenin kurulduu yer ya
sfehan, ya Niabur veya Rey kentlerinden birisi
olabilir. Kurucusu tarafndan emredilen gkyz
gzlemi, muhtemelen onun lmnden sonra da
devam ettirilmitir. Bir rivayete gre, rasathane
otuz yl daha faaliyette bulunmutur18. Bildiimiz
kadaryla Kuzey Afrikada kurulmu ilk rasathane
6./12. yzyln balarna kadar dayanmaktadr. Bu
rasthane, Fatmi hkmdar el-mir bi-Akmillh
Eb Al el-Manr (dnemi: 495-524/1101-1130)
dneminde Msrda kurulmutur. Bu rasathanenin
kurulmasna vezir el-Efal Eb el-Ksm hinh
b. Emr el-Cuy Bedr (. 515/1121)in emri ile
balanm, bu i halefi Eb Abdull el-Memn
el-Baih (. 519/1125) tarafndan sona erdirilmitir. Tarihi Tayeddn el-Marz (. 849/1441), elia19 diye tannan eserinde yap hakknda kaleme
alnm anonim bir kitaba (Kitb Amel er-Raad)
dayanarak, bu rasathanenin karmak ve bahtsz tarihine dair bilgi vermitir. Vezir el-Efal, Kahirede
bir rasathane kurma kararn, kendisine Suriyeden
500/1107 ylndan sonraki yllar iin yaklak 100
16 Wiedemann, E.: ber ein von Ibn Sn (Avicenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig) 45/1925/269275 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
Cilt 2, s. 1110-1116 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 129-135).
17 zzeddn Al b. Muammed bn el-Esr, el-Kmil f
et-Tar, Cilt 10, Beyrut 1966, s. 98.
18 Sayl, A.: a.e., s. 160-166, zellikle 166.
19 Kitb el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-ia ve-elsr, Cilt 1, Kahire 1270/1854, s. 125-128, Almanca zeti
E. Wiedemann, Zur islamischen Astronomie, Sirius ierisinde (Leipzig) 52/1919/122-127 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 905-911 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt
1998, s. 77-83).
22
A S T R O N O M
adet takvimin getirilmesi ve bunlarn kendi astronomlarnn verdikleri bilgilerden farkl olduunu tespit etmesi nedeniyle vermitir. Yanllklar
dzeltmek iin astronomlar ona bir rasathane kurmay salk vermilerdi. Bu ii gerekletirme grevi hekim ve astronom Eb Sad bn araaya
verilmiti. Azimutu dakikalara gre belirlemeye
yarayacak 5 m. apnda, bakrdan byk bir gzlem
dairesinin yaplmasndaki zorluklar ayrntl bir
biimde betimlenmiti. Anlalan, bu alet, yaklak
yz yl nce bn Sn tarafndan yaplm olan aleti
(3,5 m. apnda), her ne kadar ykseklii lmeye
yarayan pergel kolu olmasa da, rnek almt. bn
araa, 3,5 m. apnda daha kk baka bir aleti
de ayn amaca ynelik olarak ina etmiti (belki de
ykseklik lmnde kullanlan pergel koluyla birlikte?). Bu rasathane iin ina edilmi veya planlanm byk boyutlu aletlerden birisi de, yaklak 2,5
m. (5 zira) apnda bir halkal (armillar) kresi (zt
el-alak) idi. Bu rasathane iin, Cmi el-Fla (Fil
Camisi)nn terasnda aslen planlanm olan yerden
vazgeilmi ve byk halka hayli byk zorluklarla
baka bir caminin, Mescid el-Cuynin, terasna
yerletirilmiti. Vezir el-Memn el-Baih, kendisini rasathane ile o denli zdeletirmiti ki onu,
Halife el-Memnun daha nce Badatta kurdurduu er-Raad el-Memn el-Mmtean adl
rasathanenin halefiymi gibi, Raad el-Memn
el-Muaa diye adlandrmt. Halifenin veziri
tutuklatmas ve rasathanedeki almalar durdurmasnn sebeplerinden biri bu olmaldr. Kahire
Rasathanesinin yapm ile ilgili iki anekdot vardr.
Astronomi aletleri tarihi bakmndan nemlerinden
dolay bu anekdotlar, E. Wiedemann tarafndan
yaplan evirisinden verilecektir: Vezir el-Efal,
byk azimut halkasnn inas iinin seyrini her
gn kontrol ederdi. Bitirildii gn, kaynar bakr
kalba dkme esnasnda kalbn bir yerinde biraz
slakln kald grld. Bakr bu yere scaklyla ulatnda slak yeri sratm ve bu yzden
halkann mkemmelliine zarar vermiti. Halkann
souduktan ve kalptan karldktan sonra, o yerden baka tamamen przsz olduu grlmt.
el-Efal baarszla hayli fkelenmiti, ama bn
araa, bu boyutlardaki bir aletin yapmnda, henz

hi imal edilmemi olduu gz nne alndnda,
10 denemeden sonra imali gerekletirilmi olsa bile
yine memnun olunmas gerektii ynndeki ifadesiyle onun hncn yatttrmaya almt. 20
kinci anekdot, el-Efalin proje yrtcs bn
araaya syledikleriyle ilgilidir: -Eer sen halkay
daha kk yapm olsaydn, i daha kolay olurdu.
bn araa u cevab vermiti: -Eer ben bu halkay bir ucu piramitlerde dier ucu da Tennrda
(Kahirede bir yer) olacak kadar uzun yapabilseydim, bunu yapardm. Aletler ne kadar byk olursa, onlarla yrtlecek alma da o kadar kesin olur.
Aletler gkyzne oranla ne kadarda kk!.. 21
Aydn Sayl, rasathaneler hakkndaki bilgileri artc bir alkanlkla ve byk kaynak bilgisiyle toplam ve hayranlk uyandran bir tarzda bu zorlu grevin stesinden gelmitir. Onun bir araya getirdii
materyal ve baz mlahazalar, kaynaklarmzn o tr
rasathaneler hakknda ounlukla kurulularndaki
olaanst gsterili olaylara veya aletlerin allmn dndaki boyutlarda imal edilmeleriyle bantl
olan bilgileri verdikleri izlenimini dourmaktadr.
Buna ek olarak, rasathane iin kullanlan raad
teriminin ayn zamanda gzlem anlamna da gelmesi, bununla ilgili bilgilerin deerlendirilmesinde
belirli bir zorlua neden olmaktadr. Bylelikle,
sklkla kullanlan amele er-raad cmlesi, hem
rasathane ina etti, hem de gzlem yapt anlamna gelebilir. Ayrca bu, Saylnn muhteem eserine
ramen, Arap-slam rasathanelerinin tam olarak
kaydnn neredeyse aldatc kalmasna neden olmak-
20 el-Maqrz, el-ia, ad geen yer ve tarih, Cilt 1, s. 126;
Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, ad geen

yer ve tarih, s. 124 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 908 ve Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 80).
21 el-Maqrz, el-ia, ad geen yer ve tarih, Cilt 1, s. 127;
Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, ad geen
yer ve tarih, s. 126 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 910 ve Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 82); Sayl, A.:
a.e., s. 170.
G R
tadr. Bu kukuyu gz nnde bulunduran Sayl22

u grnde hakl grnmektedir: Marip lkeleri
ve Mslman spanya, slam dnyasnn dousunda
ulalan rasathane geliimini kavrayp benimsememi ve en iyi artlarda Memn dnemi seviyesinde
kalmtr.
Dier birok bilim alannda gzlenebildii gibi,
kurum olarak ve aletleriyle rasathane de 7./13. yzylda geliimde gz kamatrc bir ykseklie ulamtr. Merada kurulmu, olduka ileri seviyede
gelitirilmi ve ksmen yeniden tasarlanm aletlerle
donatlan rasathane genel bilim tarihi asndan
imdiye kadar yeterli lde deerlendirilmemitir
22 Sayl, A.: a.e., s. 398.
23
(bkz. s. 38ff.). Bu rasathane ve Semerkant (bkz.

s. 69ff.) ve stanbuldaki (bkz. s. 53ff.) ardllar,
Avrupada ilk dzenli rasathanelerin domasna
neden olmu kurumlardr. Bu rasathanelere ilikin bilgilerin Avrupaya ulat yoldan, dier yeni
bulular, bilimsel yeni teoriler ve bilimsel yazma
eserler slam dnyasnn dou tarafndan Avrupaya
ulamtr. Bu balamda, Meraa Rasathanesinde
bulunan gkkresinin orijinalinin, en azndan 1562
ylndan itibaren Dresdende bulunmu olmasnn
[Avrupaya slam dnyasnn dousundan ulaan
bilgiler asndan] yeterli olarak deerlendirilemez
bir deer tayor.
slam Dnyasnda Rasathaneler
24
A S T R O N O M
G R
25
REY (ESK TAHRAN) RASATHANES

Ptolemenin ve Hint kaynaklarnn verdii bilgilerden
kendi zamanna kadar geen
srede ekliptik eim deerlerinin klmesi, dneminin
en nemli matematikisi ve
astronomu Ab mid b. eldr el-ucend (10./4. yzyln 2. yars)nin dikkatini
ekmiti. Bu bilgileri mmkn
olabildiince kesin bir biimde belirlemek amacyla, Rey
kentinde (Tahrann gneyindeki eski Ragh) Buveyhi
prensi Fareddevle (dnemi:
366-387/976-997)nin finanse ettii zel bir rasathane
kurdu. Gndnmlerinde
Gnein yksekliini gzlemek iin burada imal edilen
sekstant (sds, dairenin altda birinden ibaret olan yay),
hamisine nisbetle Fareddn
Sekstant olarak adlandrlmtr.
Bizim sekstantmz meridyen eparalel ve birbirlerinden boyunca 7 zira (3,5 m.) aralkla kurulan iki
dikey duvardan olumaktadr. Yerden 20 zira (10
m.) ykseklikteki tavanda bir kubbe ve bu kubbenin
ortasnda, ierisinde 1/6 ziralk (1/12 m.) apnda
bir delik bulunmaktadr. Bu delik zerine duvarlara paralel demir bir ubuk sabitlenmi ve bu ubuk
zerine, bir ucunda iki halka olan taban kare eklinde yirmi metre kadar uzunlukta bir demir ubuk
aslr. Bu ubuun ucuna bir demir halka sabitlenir.
Bununla [duvara paralel aa yukar hareket ettirmek suretiyle], bir dairenin altdabirinden ibaret
bir yay tanmlanr. Bu yay, akln altnda dikey
olarak 10 metre derinlikte balamakta ve yer seviyesine kadar ulamaldr. Bu yay zenle przsz
hale getirilir ve tahtalarla kaplanr. Derecelere ve
her derece 360 blme, yani dakikalara ve her birisi de onar saniyeye blmlenir.
Gnein eklini sekstant yay zerinde tam ayarlayabilmek iin, iki apnn birbirini 90 derece ile
kestiini gsteren izgileri tayan (madeni) bir
disk salanr. Bunun ap [ki sekstant yaynn
Modelimiz: lek yaklak 1: 30. Kaide 100 x 70

cm. Ahap, astarlanm. (Envanter No: A 5.03)
geniliine eittir] kubbenin deliinden 20 metre
aaya gelen Gnein grn ap byklnde
olacak kadar hesaplanr.1
el-ucend, sekstantn yardmyla ekliptik eimin
srekli kldne kanaat getirebilmitir.
1 el-Brn, ikyt el-le el-Musammt es-Suds el-Far,
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 269; evirisi E. Wiedemann, ber den Sextant des el-Chohend, Archiv fr Geschichte der Naturwissenschaften und Technik ierisinde 2/1910/149-151; Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57.
Daha fazla bilgi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220-221,
269: Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischen
Mewerkzeuge. Nachtrge, Astronomische Nachrichten
ierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138, zellikle 134-135
Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 16-22, zellikle s. 20-21).
26
A S T R O N O M
Aluddevlenin (414/1023 civarnda)

Hemedndaki Rasathanesinin
Ahap, astarlanm. ap: 36 cm.

Skalalar ve diopter altn kaplama
pirin. (Envanter No: A 5.06)
Ana Aleti
Modern aratrmalar, daha sonralar Yakup
Sopasnda tannan tarzdaki1, a lm prensibinin erken kullanmn, Eb Al el-seyn b.
Abdullh bn Sn (. 428/1037)nn Aluddevle
1 Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instrumente und Verfahren im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998), s. 341; Sezgin,
F.: Qaiyyet ktif el-la er-Raadiyye A Yaqb,
Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/arab. Teil
7-30.
Rasathanesi iin gelitirmi olduu gzlem aletinde

(le Raadiyye)2 tespit etti. Bu aletle her eyden
nce astronomik ykseklikler mmkn olabildiin
2 Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig)
45/1925/269-275; ayn yazar Th.W. Juynbollun ortak almasyla, Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes
Beobachtungsinstrument, Acta orientalia ierisinde (Leiden) 5/1926/81-167 (Bu her iki almann Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1203
ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92,
Frankfurt 1998, s. 129-223); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 276278.
Wiedemannn izimi
ce kesin olarak belirlenebilecekti. Uzun bacaklar,

sadece derecelere gre deil, ayn zamanda dakikalara ve saniyelere gre de okunabilen bir gzlem
sonucunu mmkn klmaktadr. bn Sn, bu amaca
ynelik olarak yaklak 7 metrelik bir bacak uzunluu semitir.
st bacakta iki balk sabitlenmitir, wz ve f, her
ikisi de ayn byklkte ve ekildedir. Metindeki
ekil onlar yanl olarak farkl resmetmektedir. Her
iki balk da yanlarndan ikier parann eklendii
dikey birer paradan olumaktadr. stte bulunan
balk ata binmiesine bacan zerine oturmu
gibi kesilmi olmal ve hibir surette sallanmayacak
ekilde onun zerinde salam bir biimde hareket
etmelidir. stte bulunan baln devaml olarak
dikey durmas, yani devrilmemesi iin zellikle aba
gsterilmitir. ve eklerinin ular, sivri ulardr.
Eklerin yzeylerine, bilinen gzleme (Absehe) delikleri almtr. Her iki sivri u, yani her baln her
iki delii tam st ste ve her iki balk da tam olarak
bacan yzeyinde ayn ykseklikte bulunmaldr.
Zayf kl nesneler genel olarak, gl kl nesneler ise sadece oryantasyon iin her iki sivri u zerinden aranacaktr; bu her iki sivri u, bizim byk
teleskoplarmza takl aratrc drbn andrmaktadr. Delikler ise daha hassas lmlere hizmet
etmektedir. st bacak zerine dik olarak balanm
hedefleyiciler (Absehe) eklenen yan kollar, benim
bildiim aletlerin hibirisinde bulunmamaktadr.
27
bn Snnn izimi
Bu dzenein bir yarar, gzleyiciyi gzlem esnasnda ba ok rahatszlk verici bir ekilde aletin
zerine doru eilmek zorunda brakmamasdr.
Nesneye, daha ziyade st bacak boyunca yan taraftan
paralel olarak baklr ... Daha sonra her iki bacak
arasnda mn dzenei ileri geri hareket ettirilir3
Gzlemlenen gk cisminin yksekliinden ibaret
belirleyici a, cetvel tayan her iki bacan trigonometrik ilikisi sayesinde bulunur. Bu alet basite
zemine yerletirilmi deildir, yatay silindir eklindeki duvarn orta noktasnda bulunan yuvarlak bir stunun zerindeki tepe nokta ucunda hareket edebilir
biimde yerletirilmitir. Bu dzenek bylelikle ayn
zamanda azimutun belirlenmesine hizmette kullanlr, bn Sn aracn bu ilevini de tarif ediyor4.
O, son olarak, aletin oturtulduu yerin kesinlikle
yatay olmas gerektiine iaret etmekte, tesviye iin
renkli su ile doldurulmu bir kabn kullanmn nermektedir (bkz. Katalog cilt III, s. 141).
3 Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, ad geen yer
ve tarih, s. 272-273 (Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 11511152).
4 Wiedemann, Eilhard: Avicennas Schrift ber ein von
ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, ad geen yer
ve tarih, s. 115-116 (Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 11511152).
A S T R O N O M
28
RASATHANE:
MERA, STANBUL VE HVEN
1. Mera:
Yaklak 450 ylndan beri eski Abbasi
Rasathanesinin bulunduu Badatn, m.
1258 ylndaki fethinden sonra Hkmdar
Hlagu, bilgin Nareddn e-s (.672/
1274)ye Bat Mool mparatorluunun bakenti Merada yeni bir rasathane kurma
grevi vermiti. Bir rivayete gre, Merada
rasathane kurma fikri Hlagunun kardei byk Kaan Mngkeye dayanmaktadr.
Bu nerinin bizzat Nareddnden km
olmas ihtimali ise daha kuvvetli grnmektedir1. Rasathanenin inasna 1259
ylna balanm olup, ne zaman bitirildii
ise bilinmemektedir. Rasathanenin 1270
yl civarnda, yani Hlagunun lmnden
(1265) birka yl sonra almaya balad
tahmin olunmaktadr.
Bu rasathane, Tebrizin yaklak 80 km.
gneyinde ve Urmiye Glnn 29 km.
dousunda bulunuyordu. Rasathane, bir
meridyene tam olarak paralel uzanan bir
tepe zerine ina edilmiti. Harabelerin
plann o zamanki bilgilere dayanarak
izmi olan (yandaki resim) A. HoutumSchindlerin2 bildirdiine gre, 1880lerde
bu rasathanenin sadece 41/2 5 ayak (yaklak 1,5 m.) kalnlndaki duvar temelleri
ve bir ka dairesel moloz yn grlebilir
durumdayd.
1 Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen

yer ve tarih, s. 190.
2 Reisen im nordwestlichen Persien 1880-82,
Zeitschrift der Gesellschaft fr Erdkunde (Berlin) 18/1833/320-344, zellikle s. 338 ve Levha
No. 6; Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der
Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen
von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15126, zellikle s. 116 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt
1998, s. 81-192, zellikle s. 182).
Houtum-Schindlere gre Mera Rasathanesinin

yatay izdm (1270 civar).
Bugn biz, 1972, 1973 ve 1976 yllarnda Parviz

Vardjavandn idaresinde yrtlen kazlar sayesinde rasathanenin yaps ve ayrntl plan hakkn
da olduka zengin bilgiye sahip bulunuyoruz3.
Rasathanenin zerine ina edildii tepe gnmzde
Raad D (Gzlem Da) olarak adlandrlmaktadr. Bu tepe, Mera kentinin son evlerinin yaklak
500 m. kuzeyinde bulunmakta ve 512 m. uzunluunda, 220 m. eninde ve 110 m. yksekliindedir.
Kazlar yoluyla grlebilir hale gelen btn kompleksin blmleri Vardjavand tarafndan 16 muhtelif
blm olarak nitelendirilmi, ve u ekilde adlandrlmtr:
A) Dou-bat ve kuzey-gney duvarlar.
B) Rasathanenin merkez kulesi.
C) Be dairesel blm.
D) Drtgen salon.
E) Ktphane (?).
F) Konferans salonu.
G) Atlye.
H) Eyvanl merkezi yap.
I) Ta kaldrm.
J) Rasathanenin harap olmasndan sonraki
dnemden kalan tara yerleim yeri.
Ayrca, aadaki ayrntlar da bilinmektedir Rasathane tepesi 139 m. uzunluunda ve 1.10 m. geniliinde bir duvar ile iki blme ayrlmtr.
1) Btn binalar ve gzlem aletleri iin ngrlen
mekanlar ieren gney blm 280 x 220 metrelik
bir yzeye sahiptir.
2) Kuzey blm yaklak 220 metre uzunluundadr, eni kuzeye doru azalmakta ve 220 metre ile 50
metre arasnda deimektedir.
Merkezi kule 28 metre apndadr. Kule ierisinde
kurulmu sekstanttan ve karlkl ina edilmi merdivenlerden sadece 5,55 metrelik bir blm geriye
kalmtr. Bu kalnt ksm elbette, bu sekstantn,
Rey ve Semerkant rasathanelerinin aksine, ksmen
yer altna yerletirilmediini belirgin klmaktadr.
Yarap muhtemelen 10 ila 12 metre arasnda bir
bykle sahipti.
Daire biimindeki dier be temel, astronomik gzlemlerin halkal kre, duvar kadran, gndnm
halkas veya ekinoksal halka gibi zel byk aletlerle
3 Vardjavand, P.: Rapport prliminaire sur les fouilles de
lobservatoire de Marqe, Le monde iranien et lislam. Socits et cultures ierisinde, Cilt 3, Paris: Socit dhistoire
de lOrient 1975, s. 119-124 ve 5 Levha; ayn yazar: La
dcouverte archologique du complexe scientifique de
lobservatoire de Maraq, International Symposium on
the Observatories in Islam ierisinde, 19-23 Eyll 1977,
ed. Dizer, M.: stanbul 1980, s. 143-163.
29
yapld silindir kulelerin kalntlarna iaret ediyor

grnmektedir. Geriye kalan izler ayrca, tarihsel
kaynaklarn bildirdii bir ktphanenin temeline
iaret etmektedir.
Merkezi kulede sekstantn her iki yannda bulunan
yerler muhtemelen alma odalar ve astronomlarn barndklar meskenlerdir.
P. Vardjavandn Rapport prliminaire sur les fouilles

de lobservatoire de Marqe adl eserinden fotoraflar:
Mera Rasathanesinin bulunduu tepenin

havadan ekilmi fotoraf
Merkezi kuleden geriye kalanlar
A S T R O N O M
30
Rasathane tepesinin ovadan grn.
Merkezi kulenin sekstantla

birlikte yatay izdm.
Rasathane kompleksinin yatay

izdm, dzenlenmi.
31
Muhtemelen zel byk aletlerle yaplacak gzlemler iin n grlm daha

kk be kulenin temelleri.
Kulenin ortasnda bulunan sekstantn kalntlar,

kuzey yn.
Tahmin edilen ktphanenin yatay izdm.
Sekstanttan geriye kalanlar, gney yn.
Tahmin edilen ktphane binasnn temel duvarlar.
32
A S T R O N O M
Modelimiz:
Ahap, astarlanm. ap: 50 cm.
lek: 1:56. Kaide 80 x 80 cm.
Mera Rasathanesi Merkez Kulesindeki
Byk Sekstant'n
Rekonstruksiyonu
Orijinal binann kalntlarna dayanarak:

Kule ap: 28 m.,
yarap yaklak 10-12 m.
Nareddn e-snin yan sra rasathanede alm

dier astronomlar unlardr: Muyiddn b. Eb ekr el-Marb, Meyyededn el-Ur, Esreddn
el-Ebher, Necmeddn Debrn ve Fareddn ell4.
Bu ekoln astronomi alanndaki faaliyetlerinden
birisi de Zc-i ln adl yeni bir astronomik izelgedir. Bu almada sadece o zamann bilinen gzlem
sonular deil, ayn zamanda Mera civarndaki
yerlerin dzeltilmi enlem ve boylam dereceleri de
kaydedilmitir. Matematiksel corafya tarihi bakmndan ok nemli olan bu rasathanede, grnen o
ki, iki byk astronom; slam dnyasnn dousundan Nareddn e-s ve batsndan Muyiddn b.
Eb e-kr el-Marb, sk bir ibirlii iinde alarak, Badattan geen sfr meridyeninden hareketle
hesaplanan dou boylam dereceleri ile Toledonun
2830 batsna kaydrlm sfr meridyeninden itibaren hesaplanan bat boylam derecelerini bir btn
oluturacak ekilde birletirmeyi baarmlardr5.
Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler, astronominin ilerleyen dnemlerdeki geliimini derin
ve srekli biimde etkilemitir. Daha amdayken
astronomi aletlerinin inasnda adn duyurmu olan
Meyyededn el-Urnin buraya kazandrlabilmesi ok byk bir ans olmutur.
Mera Rasathanesinin aletlerinin, Meyyededn
el-Urnin olu Muammed tarafndan imal
edilmi gk kresi hari, maalesef hibir kalnts bilinmemektedir. Fakat u bakmdan anslyz
ki, Meyyedednin yazd ve bize ok saydaki
nshasyla ulaan eserindeki ayrntl betimlemeleri
sayesinde orada bulunan aletleri zihnimizde yeniden
canlandrmamz ve rekonstrksiyonlarn yapmamz
mmkn oluyor.
Meyyededn el-Ur on tane alet tanmlam ve
bunlardan nn kendi buluu olduunu vurgulamtr. Bunlar: ift Kadranl Alet (No. VI), ift
4 Meyyeddn el-Ur hari Rkneddn b. erefeddn elmulnin adlar Zc-i Cmi-i Sadde verilmitir, bkz.
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 212.
5 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177ff.
33
Nareddn e-s (. 672/1274)nin alma ekibi,

Tansnmme-i lnde bulunan bir minyatrde,
yazma British Library, Or. 3222, fol. 105a.
Bacakl Alet (No: VII) ve Mkemmel Alet (No:

X). Bu aletlerden bazlar, Tycho Brahenin yzyl
sonra Hven adasndaki rasathanesi iin ina ettii
aletlere model olarak karmza kyorlarsa buna
amamalyz.
Mera Rasathanesini Avrupann ok erken
bir dnemde tanm olmas gerektii hi kuku
duymadan kabul edilebilir (bkz. s. 35). Mera
Rasathanesinin gk kresi orijinalinin 1562 ylndan nce Avrupaya ulam ve o zamandan beri
Dresdende muhafaza edilmi olmas bu balamda
nemlidir.
34
A S T R O N O M
2.
stanbul Rasathanesi
(984-88/1576-80):
Mera Rasathanesinin kuruluundan yaklak
300 yl sonra, Avrupada astronomi biliminin beyzyllk bir resepsiyon ve zmseme evresinin
ardndan yaratclk aamasna eritii bir zamanda, stanbulda 983/1575-1576 yllar civarnda bir
rasathane kurulmasna karar verilmiti. Bu rasathanenin inas ok byk bir ihtimalle 988/1580
ylndan nce tamamlanmt. Osmanl Sultan III.
Murada bir rasathane kurma fikrini, Kahireden
stanbula gen bilgin Taiyyeddn Muammed
b. Marf er-Rad vermiti. Birok deiik bilim
alanyla da uram olan bu astronom, eskimi
astronomik izelgelerin verilerini yeni gzlemler
yardmyla gncellemeyi amalam ve byk ebatl
yeni aletlerden daha iyi gzlem sonular almay
umuyordu. Bu yksek hedefi o, er-Raad el-Cedd
(yeni astronomik gzlem) olarak tanmlamt.
Taiyyeddn bu hedefi, Arap-slam bilimlerinin
duraklama balangc olarak grlen bir dnemde
muhaliflerinin kskanlklar ve cahillikleri sebebiyle maalesef gerekletirememitir. Bu byk
deneme, bilmeden ya da bilinli olarak astroloji
fal bakma giriimi eklinde arptlarak deerlendirilmitir. Bu, sultann, almalarna daha yeni
balayan rasathanenin yklma emrini vermesine
gtrmtr. Rasathanenin kurucusu Taiyyeddn
yaklak be yl daha yaadktan sonra 993/1585
ylnda lmtr.
Osmanl tarihilerinin ve o dnemin gezginlerinin
verdikleri, birbiriyle tam rtmeyen bilgilere gre
u tahminde bulunulabilir: Taiyyeddn tarafndan
kurulan rasathane, bugnk Taksim Meydanna
ya da yaknna konumlandrlmtr. Gnmzde
kaybolmu olan aletlerinin zelliini ve nemini,
Taiyyeddnin dikte ettirdii bir Trk tarafndan
yazlan betimlemeye1 gre deerlendirebiliriz; bu
betimleme sayesinde aletlerin modellerini yapmamz mmkn olmutur.

Taiyyeddn, bize sekiz astronomi aleti, bir astronomik saat ve byk yarapl daireleri izmeye
yarayan zel bir pergel tarif ediyor. lk alt alet
aslnda ya Yunan ya da Arap ncelleri tarafndan
bilinmekteydi ve daha sonra, zellikle Mera
Rasathanesinde belirli bir geliim aamasndan
gemilerdi. Taiyyeddnin tarifinde, bu aletler,
genellikle byk boyutlarda ve hibir ilave zellikleri olmakszn yaplm grnmektedirler. VII.
ve VIII. alet, Kirili Alet (let Zt el-Evtr) ve
Yldzlar Arasndaki Mesafeleri lmeye Yarayan
Alet (le Mebbehe bi-el-Manik) kendi buluu
olarak gsteriliyor. En azndan VIII. ve ahap bir
kadran olan V. alet Tycho Brahenin de bilgisine
ulam olabilir.
stanbul Rasathanesinin kuruluuna, yklna ve
aletlerinin trlerine ilikin haberlerin Avrupadaki
astronomlara ok erken ulam bulunmas olasl byktr. rnein, Kayzerin stanbuldaki elisinin papaz olan Stephan Gerlachn, Trckisches
Tagebuch adl eserinde 13 Kasm 1577 tarihi altnda
bu rasathanenin kuruluuna ilikin olduka ayrntl bilgiler verdiini bilmekteyiz. Ayrca, Gerlachn
daha 29.9.1577 tarihinde bunlar hakknda birka
variyantla M. Crusiusa stanbuldan yazdn da
bilmekteyiz. Daha sonra Crusius, Turcograecia
(Basel 1584, s. 501) adl kitabyla bu haberin daha
geni evrelere yaylmasn salamtr2.
1 u ad tayor: lt Raadiyye li-Zc e-ahinhiyye,

Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak Trke
ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli, Aratrma
ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi (Ankara) 1/1963/71-122.
2 Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq

ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig)
13/1923/82-96, zellikle 86 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998,
s. 281-295, zellikle s. 286).
35
bir hokkabaz olarak niteleyerek yle demektedir: ...

melun ve zavall bir adam...
ok nceleri Romada bir
matematikinin yannda tutsak
ve uak olarak bulunmu ve o
matematikinin sanatn emmi
ve bylelikle bir gkyz ustas ve yldz bilgini haline gelmitir; Ptoleme, klid, Proklus
vd. gibi bilginlerin astronomiye
ilikin eserlerini Arapa evirilerinden bir Yahudinin yannda gizlice okumu ve renmitir. Schweigger, stanbul
Rasathanesinin bir ok aletinden bahsetmektedir. Bu aletler arasnda bir yeryz ve bir
gk kresi de bulunmaktadr.
Taiyyeddn bu aletleri imal
etmek iin yaklak yedi yla
ihtiya duymu olmalym4.
Schweiggerin, Taiyyeddnin
Romada tutsak olarak matematik rendii ve Yunanca
kitaplarn Arapa evirilerini de bir Yahudiden okuduu iddialarnn ne denli gerek d olduklarn aklamaya girimek bizi konumuzdan
uzaklatran (Taiyyeddnin
Avrupada, nerede ve ne
zaman, ikamet ettii hikayesi
her halkarda bir uydurmadr).
Ben, yalnzca una iaret etmek
istiyorum: Taiyyeddnin bize
Taiyyeddnin alma ekibi, emilnme adl eserin yazmasndan, stanbul
ulaan eserleri incelediimizde,
niversitesi Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a.
kendi ncllerinin faaliyetlerini olduka iyi bilen ve onlar
bir adm daha ileri gtrmek
isteyen yaratc bir kiilik ve byk bir astronomla
1 Ocak 1578den 3 Mart 1581e kadar stanbulda
kar karya bulunduumuzu duyuruyor.
ikamet etmi olan ardl Salomon Schweigger de, bu
rasathane hakknda Gerlachdan daha ayrntl bilgiler vermitir3. Schweigger maalesef Taiyyeddni
3 Mordtmann, J.H.: a.e., s. 86 (Tekrarbasm: 285).
4 Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland Nach

Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts
serisi Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.
36
A S T R O N O M
3.
Hven Adasndaki
Uranienburg Rasathanesi:
Danimarka Kral II. Friedrichin himayesinde
Tycho Brahe (1546-1602), Hven (bugn svete
bulunan Ven) adasnda, Orta Avrupann ilk
rasathanesini Kasselda kurdurmu olan Hessen
Kontunun tavsiyesiyle, rasathane kurma iine balamt. Tycho Brahe, daha Avrupann deiik
kentlerindeki renimi srasnda, astronomik aralar yapmndaki olaanst yeteneiyle nlenmiti.
Rasathanenin ilk temel ta 1576 ylnn Austos
aynda konulmutur. Tycho Brahe tarafndan
1577-1587 yllar arasnda imal edilen aletlerin
says 18 civarndadr. Geri bu aletlerin ou,
mevcut aletlerin ok da nemli deiiklikler tamayan ya da kk iyiletirmeler ieren reprodksiyonlaryd. Bu nedenle saylar dokuza ya da ona
indirgenebilir. Bu balamda Johann Repsoldun1
ifadesiyle: Aletlerin yalnzca bir i imkan yaratmak iin yapldklar izlenimi edinilmektedir, tpk
Weistritze gre, Tychonun yakn dostlarna ithaf
ettii iirleri, kathaneye i imkan salamak iin
bastrd gibi. ok da ekonomik olmayan bu alma tarz, Tychonun kraln fkesine uramasna
neden olmu, birka on yl sonra Hvenin btn
ihtiam sona ermitir.
Tycho Brahenin faaliyetlerini deerlendirirken
onun zellikle drt aleti zerinde durulur: Her iki
yne dndrlebilir azimut kadran, duvar kadran, yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin
astronomik sekstant ve ekvatoral-halkal kre. Bu
aletlerin deerlendirilmesinde, Yunan astronomisinde ne derece bilindiklerinden hareket edilmekte
ve bu esnada da Arap-slam kltr evresindeki
muhtemel ncler gz nnde bulundurulmamaktadr.
1 Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge

von Purbach bis nach Reichenbach 1450-1830, Leipzig
1908, s. 29.
Bu ynde unlar sylenebilir: Her iki yne dndrlebilir Azimut Kadrannn ncleri Mera ve
stanbul rasathanelerindeki aletler arasnda mevcuttu. Duvar Kadran ise, el-Banden rendiimize gre, daha 4./10. yzylda Arap-slam kltr evresinde bilinmekteydi. Ayrca, sz konusu
kadran Mera ve stanbul rasathanelerinin byk
boyutlu aletleri arasnda da yer almtr.
Yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin
kullanlan astronomik sekstant ise stanbul
Rasthanesinin le Mebbehe bi-l-Mani
adl aletiyle byk bir benzerlik gstermektedir.
Yapmndaki ve ilevindeki benzerlik bir yana,
dndrlebilir sekstantn, lm sonucunun
gerekli bir zaman bozulmadan kalabilmesini salamak iin destek grevi gren iki aa sopann
kullanmndaki benzer zellikler dikkat ekicidir.
stanbul Rasathanesinin yalnzca bu aletine ait
bilginin Tycho Braheye ok ksa bir zaman iinde
ulam olma olasl hayli byktr. Sekstantn
astronomik gzlemler iin Arap-slam kltr evresinde 4./10. yzyldan beri kullanldn biliyoruz. Astronom el-ucend, Fareddn Sekstantn
ekliptik eimi tam olarak lmek iin kullanmt (bkz. s. 25). yseddn Cemd el-K (.
840/1436)nin gzlem aralarn tarif etmek iin
yazd risalesinde ortaya koyduu astronomi aletlerinden birisi de sekstanttr (bkz. s. 71).
Tycho Brahenin, armill quatori adl kitabnda2 bahsettii byk ekvatoriyal-halkal kre, aslnda tamamiyle emberler-aletinin kendine zg
basitletirilmi bir tipidir. Geriye, bir deklinasyon
dairesi ile bir de yarm saat dairesi kalmtr3.
2 Tycho Brahes Description of his Instruments and Scientific Work as given in Astronomiae instauratae mechanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen,
Kopenhagen 1946, s. 64-67.
3 Repsold, J.A.: Astronomische Mewerkzeuge, ayn yer
ve tarih, s. 27.
Tycho Brahenin 1577-1597 yllar arasnda Hven

Rasathanesi iin imal ettii aletlerle, Mera
(1260-1270) ve stanbul (1576-1580) Rasathanesi
aletleri karlatrldnda kan sonu yle zetlenebilir:
Hven Rasathanesinin aletleri aslnda Mera ve
stanbul rasathanelerinden tandmz modellerin
baka rnekleridir. Daha byk lm kesinliine ulaabilmek amacyla byk boyutlu aralar
ina etme abas her rasathane aletleri iin
37
karakteristiktir. Karlatrma yapldnda zellikle bir farkllk dikkati ekecektir: Tycho Brahenin
aralarnda, Mera ve stanbul rasathanelerindeki modellerdeki yalnln aksine4, kullanm
iin kesinlikle yararl olmayan ar sslemeler ve
oymalar vardr.
Tycho Brahe ve Taiyyeddnin zaman, tanabilir
bir saat yardmyla mstakil bir unsur olarak gzlemlerine dahil etmeleri ortak zellikleridir.
4 Bkz. ayrca Tekeli, Sevim, Nasirddin, Takiyddin ve

Tycho Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi
16/1958/301-393.
A S T R O N O M
38
M ER A RA SA TH A N ES N N
A LETLER
I. Duvar Kadran
Meyyededn el-Ur, Risle f Keyfiyet el-Raad vem Yutcu il lmih (Yazma, stanbul, III. Ahmet,
3329) adl eserinde, yukarda bahsedilen ve 1260 ylnda Mera Rasathanesi iin imal edilen astronomik
aletler arasnda duvara sabitlenmi kadran (Lebine
veya Rub) ilk srada tantmtr. Kadran belirleyen
dairenin merkezine bir a cetveli (Alhidade) taklmtr. Bu cetvelin uzunluu sz konusu dairenin yarapna eittir. Tik aacndan yaplm kadrann gerek
yarap uzunluu yaklak 2,5 metreyi bulmaktadr. Bu
duvar kadran gnein yksekliini, ekliptik eimi ve
gzlem yerinin enlemini belirlemeye yaramaktayd1.
1 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha

nach den Mitteilungen von al-Ur,
Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126, buras iin s.
28-33 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
51, Frankfurt 1998, s. 81-192, buras iin s. 94-99); Tekeli, Sevim: AlUrdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il
Ersad Adl Makalesi, Aratrma
ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169,
buras iin s. 103-108.
Modelimiz: Ahap, astarlanm,

mermer kaide. Ykseklik: 35
cm. Kadran pirin, dalanarak
ilenmi, tik aacndan ereveye
yerletirilmi; dndrlebilir a
cetveli. Envanter No: A 4.27
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,

stanbul, III. Ahmet, 3329.
M E R A
R A S A T H A N E S N N
A L E T L E R
39
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III.

Ahmet, 3329.
II. emberli Kre

emberli (armillar) kre (zt el-ala), Meyyededn
el-Urnin Mera Rasathanesinde bulunan astronomi aletlerine ilikin eserinde ikinci srada sunulmutur. Bu kre, genel olarak yldz koordinatlarn
belirlemeye yaramaktayd, ama dier astronomi problemlerinin zm iin de kullanlmtr. emberli
krenin genel yaps, kendi ierisinde ilikiler
sistemini, ufuk (ykseklik ve azimut), ekvator (gk
cisimlerinin ykseli ve alallar, dou ve bat,
rektassensiyon ve deklinasyon) ve ekliptik (gk cisimlerinin enlem ve boylamlarn lme) sistemlerini, birletirmektedir. Meyyededn el-Ur tarafndan tarif
edilen model be halkadan olumaktayd.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi.

ap 50 cm. lek yaklak 1:7.
40
A S T R O N O M
H. Seemann izimi, Die Instrumente der Sternwarte zu Mergha, a.y., s. 33-53,

zellikle ss. 35 (Tekrarbasm, a.y., s. 99-119, zellikle s. 101); Arapa metin iin
bkz. S. Tekeli, Al-Urdnin Risalet ..., a.y., s. 108-124.
el-Ur, Ptolemede 6 ya da Theonda 9 a ykselen

halka saysnn arttrlmasn gereksiz grmtr.
Onun aleti, ekliptik sistemde gzlem yapmak iin
ekliptik emberi olarak yaplmtr.
En dta bulunan ve ayn zamanda en byk ember olan F (bkz. alttaki resim), meridyen dairesini
temsil etmektedir. Bunu, byk enlem halkas B
izlemektedir. Bu halka 360 = 4 x 90ye blnerek
iaretlenmitir ve atal pim 1 ve 2 yardmyla aa
ve yukar doru hareket ettirilebilmektedir. C ve D
halkalar 90 ile birbirine [bir ipin araclyla] balantldr. A emberi ekliptik daireyi temsil ederken,
el-ala el-mile (tayc ember) olarak adlan-
drlan B emberi kolur (tayc) embere karlk

gelmektedir. Ekliptik emberi her defasnda 30
olmak zere 12 bur sembolyle gruplandrlmtr
ve tayc ember araclyla her iki eksen bir pim
evresinde hareket ettirilebilir. D daha kk bir
enlem emberidir. Bu da, B emberi gibi, ekliptikten balayarak 4 x 90 ye blnmtr. Bu derece
blmlerini yanstan izgiler zerinde D emberinin
iinde, emberin yznde dokunarak ddrlebilen
gstergenin (alhidadenin) ucu saa sola kaydrlabilir. ibreler D halkasnn ierisinde, bu D halkasnn
dzlemine doru dndrlebilir olarak yerletirilmi a cetvelinin ularnda kaymaktadr.
M E R A
A L E T L E R
41

Pirin, hkkedilmi. Ayak sert aatan. ap: 45 cm. lek yaklak 1:6.
zerinde niangh olan, merkez
etrafnda dnebilir bir gsterge.
III. Gndnm Halkas

Meyyededn el-Urnin Ptolemeye dayandrd bu alet 1, ekliptik eimini belirlemeye yaramaktayd (le li-marifet meyl felek el-burc). ap
2,5 metre olan bir emberden ibarettir, meridyen
dzlemine paralel olarak bir stun zerine yerletirilir. Bu aleti salamlatrmak iin, ierisinde
dikey olarak duran bir payanda bulunmaktadr.
Bu payandann merkezine, dnebilen, her iki ucu
1 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126, s. 53 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 119); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet -n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl
Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169,
buras iin s. 124-127.
(90 ye blnen) daire zerinde aa yukar kaydrlabilecek ve Gnein gnlk en byk yksekliini lmeye hizmet eden bir gsterge taklr.
Ptolemeden tannan aletin aslnda gsterge yerine
meridyen emberi iinde dnebilen [payandann
ortasna takl ve zerine dikey olarak delikli madeni bir drtgen levhadan ibaret] bir niangha oturtulmu bir daire bulunuyormu. Meyyedednin
belirttiine gre, bu aletle kutup yldz dolayndaki yldzlarn grnrdeki yrngelerinin en alt
ve en st tepe noktas konumlarnn gzlemlenmesi yoluyla kutup ykseklii bulunabiliyordu. Bu
tarzda sonradan Avrupada Yakup Sopas olarak
tannan zel bir aletle kutup yksekliini tespit
etmek, Hint Okyanusunda denizcilik biliminin
temel yntemi idi.
42
A S T R O N O M
Pirin, asitleme yoluyla derecelendirilmi, merkez etrafnda dnen

gsterge, ap: 43 cm. Ahap stun,
kumta astarlama, mermer kaide,
toplam ykseklik: 165 cm. (Envanter
No: A 4.28)
IV.
Ekinoksal ember
Daha nce Ptolemenin sz konusu ettii bu
alet, gnein burlar dairesinde gndnm
noktalarna giriini belirlemeye yaryordu.
Meyyededn el-Urnin bildii gelitirilmi
versiyonuyla (alat el-istiv) sunduu bu alet,
taksimatl dikey bir meridyen halkasndan ve
ekvator halkas olarak adlandrlan ve buna
dikey ayla oturtulan sabit bir emberden olumaktayd. yle ki, ekvator emberi, meridyen
emberine, gzleyicinin zenit noktasyla bulunduu yerin llm olan enlem derecesine eit
bir aralkta saptanr1.

Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 57-61; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 123-127); Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n
Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 127-129.
M E R A
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul,

III. Ahmet, 3329.
V.
Hareket Edebilir Nianghl Alet
Meyyedednin kitabnda tantt beinci alet,
ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn) Gne ve
Ayn grnrdeki aplarn belirlemeye ve onlar
gzlemlemeye yaramaktayd. Bunun iin alete iki
disk eklenmitir. Disklerin hareketli nianghn
nne getirilmesiyle Gne veya Ay diskinin aydnlk ksm maskelenir ve bu esnada karanlk ksmn
bykl llr.
Bu hareketli nianghl aletin orijinalinin uzunluu
230 cm. idi1.
Modelimiz: Ceviz aac, masa

ap 110 cm, yatay dndrlebilir,
dikey olarak orta eksen evresinde
ayarlanabilir. Milimetre lei
hkkedilmi. Niangh bakr.

yer ve tarih, s. 63; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s.
129); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin
Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 129-135.
A L E T L E R
43
44
A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 50 cm. Bir

eksen evresinde dndrlebilir iki kadran pirinten. lekli ve nianghl
hareketli ibreler.
VI.
ift Kadranl Alet
ift Kadranl Alet (el-le zt er-rubayn),
Mera Rasathanesinin temel aletlerinden birisidir. Kendisinin gelitirdiklerinden biri olduunu
vurgulayan Meyyededn el-Ur, bu aleti ayrntl
bir biimde tantmtr. Bu alet yldzlarn yksekliklerini ve azimutlarn bulmaya yaryordu. Bu aletin
kendine zg avantaj, iki gzlemcinin e zamanl
olarak gzlemler yrtebilmelerini salamasdr.
Aracn ilk rekonstrksiyonu Hugo Seemann tarafndan yaplmtr1.
yer ve tarih, s. 72-81; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 138-147); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim:
Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 135-145.

M E R A
VII.
ift Bacakl Alet
ift
Bacakl
Alet (el-le zt
e-ubeteyn),
Meyyededn
el-Urnin bizzat
gelitirmi
olduu aletlerden
birisidir. Bu ara
gk cisimlerinin
meridyen dairesindeki yksekliklerini (evc) bulmaya
el-Urnin Aletler kitabndahizmet eder ve bir
ki izim, yazma, stanbul, III.
duvar kadranna
Ahmet, 3329.
balyd (bkz. 1.
resim). Meridyen
ynne doru yerletirilen bu alet yaklak 3 metrelik bir ykseklie sahipti. Dikey bir cetvel, kendisine
bal apraz bir lata ile birlikte hareket eder. Cetvel
A L E T L E R
45
Modelimiz: Ahap, astarlanm;

mermer kaide. Kadran pirinten,
asitle derecelendirilmi; yarap:
40 cm. Cetveller tik aacndan
iki direk arasnda dikey olarak
hareket edebilir. Ykseklik 64
cm. Kiri cetveli zerinde metrik
lek bulunmaktadr. (Envanter
No: A 4.26)
zerinde bir niangh vardr, apraz lata ise niangh araclyla cetvel zerinde nian alnan yldzn
asal bykln bulmaya yarayan taksimatl bir
cetvel tar. Aletin sabit yksekliinin apraz lata
zerinde okunan uzunlua olan iliki ierisinde zel
bir tablo (trigonometri cetveli) yardmyla asal
byklk bulunuyordu.
llecek yksekliin asal bykl, duvar kadran araclyla da bulunur. Kadran tayan duvara
sabitlenmi iki makara vardr, bu makaralar zerinde her iki cetveli kaldrmaya ve indirmeye yarayan
iki ip ilemektedir1.

yer ve tarih, s. 81-87; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 147-153); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: AlUrdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 145-149.
46
A S T R O N O M

Modelimiz: lek 1:10. ap 50

cm. Balk eskitme sert aa,
iki taraftan ayarlanabilir bacakl, metal bir eksen evresinde
dndrlebilir. Pirin lek.
VIII.
Ykseklik ve Azimut
lme Aleti
Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler
arasnda Meyyededn el-Ur Sinsl ve
Azimutlu Ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt)
adl bir aleti de sunmaktadr. Bu aleti kendisinin
icat edip etmediini akca sylemiyor. Bu alet,
Avrupada Tycho Brahe tarafndan Parallaticum
aliud sive regul tam altitudines quam azimutha
expedientes adyla yaplm ve tantlmtr (bkz.
s. 62).
Gzlem yeri, daire biiminde bir duvardan olumaktadr. Bu duvarn zerine dairesel bir lek
yerletirilmitir. Bu lein derece taksimat ve
dier alt taksimatlar vardr.
Asl lm dzenei, lm cetvelleri olarak
adlandrlan ve tpk bir pergelin kollar gibi mentee tarznda birbirine bal olan iki cetvelden
olumaktadr. Bu pergelin tepe noktas bir klavuz
raynda dikey olarak yukar ve aa doru hareket
ettirilebilir. Buna bal olarak, pergelin her birisine bir kayar kolun mentee tarznda bal olduu
bamsz ular birbirlerine doru simetrik olarak
ufk olarak krlang kuyruu biiminde ve ap ola-
M E R A
rak adlandrlan yatay bir kiriin st yzeyine entik

atlm bir diili yiv ierisinde hareket ederler.
inde cetvel pergeli bann aa yukar hareket edebilecek klavuz ray pergel bacaklarnn
uzunluuna uygun bir boyda hazrlanm iki dikey
stundan meydana gelir. Pergelin ayaklar tabanda
ufk olarak bulunan geni l tahtas (ki ortasnda
taksimatl bir cetvel yerletirilmitir) iine saa sola
hareket edecek ekilde yerletirilir... l tahtas
ile apraz tahtalar bir ha eklinde birbirlerine
balanmlar. Hepsi btnyle silindirik bir duvarn ortasnda yerletirilmi olan dikey, demirden
bir eksen zerine dnebilecek halde oturtulur.
Eksen tatan, tahta bir sandk ile kapl bir temele
oturtulur. Eksenin st ucuna l tahtasn tayan ha eklindeki btnn ortas oturtulur. Bu,
madeni eksenin etrafnda ha eklinde dnebilecek
A L E T L E R
47
durumdadr. l tahtas, gsterge olarak hazrlanan ular silindirik duvar zerine yerletirilmi
bulunan taksimatl ember zerinde kayabilecek
durumda bulunur.
Cetvel pergel bacaklarnn st taraflarna ikier
niangh yerletirilir, ki bunlar yldzlarn gzlemini
ve bacaklarn sins lerinin bulunmasn salar.
Ann bulunmas yle olur: l tahtasnn her iki
klavuz yivine ve her iki yan tarafna merkez noktasndan itibaren uygun lekli cetveller taklmtr.
Bu cetvel blmnde lme tahtalarnn her birinin
son ucunun hareketiyle katettii uzunluun l
tahtasnn boyuna olan oran ykseklik as ()nn
tamamlayannn sinsn verir. Ayn zamanda, ufk
ember zerindeki taksimat, bize l tahtasndan ibaret olan yarapn gstergesiyle azimutlarn
deerlerini elde etmemizi salar.
Hugo J. Seemannn Die Instrumente

der Sternwarte zu Margha nach den
Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer
ve tarih, s. 87-88; (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 153-154); Arapa metin iin
bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risaletn Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi,
48
A S T R O N O M
IX.
Dikey lek zerinden
Sins Belirleme Aleti
Meyyededn el-Urnin Mera Rasathanesi
iin imal ettii bir nceki aletin ikinci bir versiyonu,
Sins lm in Dikey lekli Alet (el-le zt
el-cuyb ve-s-sehm) adn tayan. Bu alet, lm
dzenei hari bir nceki aletle tamamen ayndr.
Deitirilen lm dzeneinin amac, hedefle-
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 40 cm.

Balk eskitme sert aatan, rayda hareket eden
pergelli metal bir eksen evresinde dndrlebilir. Pirin lekler. (Envanter No: A 4.30)
nen yldzn asal yksekliinin burada dorudan

doruya sins olarak tespit edilmesidir. Bir nceki
versiyonda ykseklik asnn tamamlayan ile ilgili
gzlem sonucu hesaplanmak zorundayd. Bu alet de
dndrlebilir konumlanmasyla azimutun tespitini
salyabiliyor.
M E R A
A L E T L E R
49

stanbul, III. Ahmet,
3329.
el-Urnin tarifine gre aletin fonksiyonunu gsteren ema.
FF apnn M orta noktasndan iki dikey klavuz

yatak, DD ve EE, kmaktadr. Kollar yarapa
tekabl eden bir pergel FF hattndaki bir raya ve
her iki klavuz yatak arasnda bulunan kanala, B ve C
ular bir menteeyle A birleme noktasnda hareket
edebilecek ekilde yerletirilmitir. AC baca, yani
hipotens, her iki niangh tamaktadr. Ykseklik
sins, ayn bir lee sahip olan klavuz yataklarda
tespit edilen mesafenin AC bacana olan oranyla
elde edilir. lekli bacaklar yarapa tekabl ederler
ve 60 lek blmne ve bu blmlerin kesirlerine
ayrlmlardr.
kinci bacak (AB) da, gzlemlenen yldzn asal

yksekliini verecek olan ters sins (sins versus)
lmne yarayan yatay skalaya sahiptir1:
sin = MC/AC
sin vers = AM/AC = 1 sin .
1Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu

50
A S T R O N O M
X.
Mkemmel Alet
el-Urnin Aletler kitabndaki izim,

yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.
Bu Mkemmel Alet (el-le el-kmile),

Meyyededn el-Urnin kendi buluu olarak nitelendirdiklerindendir. el-Ur, bu aleti 650/1252 ylnda m (Suriye) Hkmdar el-Melik el-Manr1
iin imal ettiini sylemektedir. Asl lm dzenei, 5. olarak bahsedilen aletin (Hareket Edebilir
Nianghl Alet)inkine benzeyen bir sehpa zerinde
bulunmaktadr, u kadar var ki altlk olarak i gren
ha, bir halka tarafndan evrelenmitir. Ayaklara
oturtulan delinmi diske, yukardaki u tarafnda
1 Eer el-Melik el-Manr (dnemi 637-644/1239-1246)

ismi doruysa, verilen tarihte bir yanllk olmal. Verilen
tarih doruysa sultan diye kasdedilen onun olu el-Melik el-Eref b. Ms b. el-Melik el-Manr brhm b. elMelik el-Mchid rkye (dnemi 644-661/1246-1263)
olmaldr.
drtgen pirizma biiminde bir baln takld

dikey olarak dnebilen bir payanda geirilmitir.
Bu bala asl lm dzenei yerletirilmitir. 7.
srada bahsedilen alette olduu gibi (ift Bacakl
Alet), bu lm dzenei 2,25 m. uzunluunda ykseklik cetveli olarak adlandrlan bir cetvelden olumaktadr. Bu cetvel, ayn uzunlukta ve bala dikey
olarak sabitlenmi iki payandann st ular zerine
dndrlebilir bir biimde aslm ve iki nianghla
donatlmtr. Kiri cetveli olarak adlandrlan, yk-
M E R A
seklik cetvelinden 11/2 kere daha uzun olan ikinci

bir cetvel, dikey olarak dndrlebilen payandann
alt ucuna balanmtr. Bu cetvel, her iki cetvelin
birbirine doru evrilmi, yzeyleri uzunlamasna
birbirlerine temas edecek ekilde kesilmitir.
Kiri cetveli 7 nolu alette olduu gibi uygun bir
taksimatlandrmayla donatlmtr; ayn ekilde o
alette olduu gibi bir yldz hedeflemede ykseklik
asnn tamamlayannn kirii bu taksimatlandrma
zerinde okunur.
Bu alet drt gk istikametine uygun olarak dikilmi
ve yere sabitlenmitir. 7. srada bahsedilen alet gibi
bu alet de geniletilmi bir paralaks cetvelidir: Dikey
A L E T L E R
51
olarak dndrlebilen payanda, herhangi bir azimut

iin ayarlanabilir. Buna uygun olarak bu aletin kullanm alan daha byktr. Bu ara, bir yldzn yksekliini ve azimutunu belirleme iine bal bir dizi
astronomi probleminin zmne yarayabilir.2
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu

Modelimiz: lek: Yaklak 1:2.

Sert aa, srlanm. Toplam
ykseklik: 220 cm. Metrik skala
ile birlikte kiri cetveli pirinten,
uzunluk: 167 cm. ki nianghl
ykseklik cetveli pirin. Her iki
cetvelin hareket eder bir ekilde
zerine yerletirildii kundak
dndrlebilir bir tarzda, pirin
bir ibrenin 360 lik yine pirinten
bir lekte pozisyon gsteren
kaide zerine monte edilmi.
52
A S T R O N O M
XI.
Gk Kresi
Mera Rasathanesi gk kresi orijinalinin bize
ulam olmas byk bir anstr. 1279 ylnda
Meyyededn el-Urnin olu Muammed tarafndan yaplan grkemli kre 1562 ylnda Dresdene
ulam olup 250 yldr oradaki matematik-fizik
salonunda bulunmaktadr. Bu krenin nemine,
daha 18. yzylda Carsten Niebuhr dikkat ekmiti.
Dresdende bulunan bu eser, 144 mm. apndaki
kreden ve de bronz halkalarndan olumaktadr.
Kreye unlar hkkedilmitir: Derece taksimatl ekliptik ve ekvator, gk sembollerinin yerlerini
snrlandran oniki enlem dairesi, yldz kmelerinin
ereve izgileri ve glgelemeleri, yldz kmelerinin, gk sembollerinin ve baz mstakil yldzlarn
adlar, deiik byklkte yldz diskcikleri, ekliptik ve ekvator kutuplarnn sembolleri ve yapmcnn ad. Kutuplara, eksen pimlerini sokmak iin
kk yuvarlak delikler almtr. Kakma blgeler:
Ekliptik altnla; ekvator, yldz diskleri, yldz kmelerinin adlar ve yapmcnn ad gmle; gk sembollerinin adlar dnml olarak altn ve gmle.
Tpk hkketme gibi bu madeni kakma da, olduka
usta bir sanatnn elinden ktn gstermektedir.
Ufuk dairesi, meridyenin st yars ve ykseklik
kadran derece taksimat iermektedir. Ufuk altnda
bulunan ve ufka sabitlenmi olan meridyen yars,
eksen pimlerini sokarak deiik kutup ykseklikleri
iin dnme salayabilecek kk, yuvarlak ve birbirinden 5 derece uzak deliklerle donatlmtr.1
Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des

Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im
Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2. bask,
Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
50, Frankfurt 1998, s. 261-289, zellikle s. 271). Konuyla
Rekonstrksiyonumuz orijinaliyle ayn boyutlara sahiptir.

Kre: Pirin, gm kakma. 17. yzylda Avrupada imal
edilmi orijinal ahap bir sehpa zerindedir, modelimizin
sehpas pirinten. (Envanter No: A 1.03).
ilgili dier literatr: Beigel, Wilhelm Sigismund: Nachricht von einer Arabischen Himmelskugel mit Kufischer
Schrift, welche im Curfrstl. mathematischen Salon zu
Dresden aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr
das Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 81-94; Jourdain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens employs
lObservatoire de Mragah, Magasin encyclopdique
(Paris) 6/1809/43-101 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 95-153); Schier, Karl
Heinz: Bericht ber den arabischen Himmelsglobus
im Knigl. Schs. mathematischen Salon zu Dresden,
Schier, Globus coelestis arabicus... ierisinde, Leipzig
1865, Additamentum s. 65-71 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 154-160);
Khnel, Ernst: Der arabische Globus im Mathematisch-Physikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus
den Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig)
2/1911/16-23 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
M E R A
A L E T L E R
53
STANBUL
RASATHANESNN
ALETLER
(984-88/1576-80)
Modelimiz: Pirin, asitle

derecelendirilmi. ap: 50 cm.
I. Halkal Kre
stanbul Rasathanesinin aletleri hakkndaki kitapta
Halkal Kre (zt el-ala), ilk srada bulunmaktadr.
Tayc vazifesi gren ufuk halkasnn bykl iin
en az 4 metrelik bir ap nerilmitir. Ufuk halkas bir
yana, bu alet, ncelikle sabit yldzlarn koordinatlarn
belirlemeye yarayan 6 halkaya sahipti. Byklklerine
gre bu halkalar: 1. Hareketsiz olarak kuzey-gney
ynnde bulunan meridyen halkas, 2. Hareketli byk
meridyen halkas, 3. Ekliptik halkas, 4. Kolur halkas
(Arapa mile, tayan), 5. Ekliptik kutuplar boyunca devam eden son ikisi sada kesimektedir ve birbirlerine salamca baldr kk meridyen halkas ve 6.
ki nianghla donatlm enlem halkas. Btn halkalar
kompleksini tayan ufuk halkas, alt ubuk yoluyla ayn
byklkteki bir temel halkaya baldr. Aletler kitabnn
verdii bilgilere gre bu gzlem aracyla almak iin be
kii gerekmekteydi.
stanbul
yazmasndan,
Topkap
Saray,
Hazine 452.
A S T R O N O M
54
stanbul yazmasndan,
Saray, Hazine 452.
II. Duvar Kadran

stanbul Rasathanesi erevesinde Gnein ve
gezegenlerin enlem izgisine var yksekliklerini
bulmak iin meridyen ynne doru bir duvar
kadran (labina) ina edilmitir. Bykl aa
yukar 7 x 7 metre1.
1 Tekeli, S.: lt-i
raadiye, a.y., s. 80, 108-109.
Modelimiz: lek yaklak 1:10.

Ahap, astarlanm; 50 x 50 x 80 cm.
2 Kadran ve nianghl ibre pirin,
asitle ilenmi.
(Envanter No: A 4. 13)
ST A N B U L
R A SAT HANE S N N
AL E T L E R
55
stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.
III.
Yldzlarn Yksekliklerini ve
Azimutlarn Belirlemeye Yarayan
Dzenek
Bu dzenek, 1575-1580 yllar arasnda stanbul
Rasathanesi iin Taiyyeddn el-Mr ynetiminde
imal edilmi aletlerin ncsdr. Rasathanenin
aletler kitab, Taiyyeddnin bunu gerekletirirken
aml bir astronomun, evvelce Mera Rasathanesi
iin yeniden yaplm ve mehur astronom bn
e-ir tarafndan (8./14. yzyl) kullanlm olan
aletine dayand bilgisini vermektedir. Hi kukusuz aml Astronom ifadesinde kasdedilen
Meyyededn el-Urdir (bkz. s. 38ff). stanbullu
astronomlar sahip olduklar modelin ifte kadrann
bir yarm daire ile deitirmilerdir. lm dzeneini tayan silindir biimindeki yap, yaklak 6
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap

50 cm. Her iki tarafna kaznm derece taksimatl balk pirinten, eksensel
dndrlebilir. Nianghl ibre yarm
dairenin evresinde ayarlanabilir.
(Envanter No: A 4. 11)
metre yksekliindeydi. ap bildirilmemitir, fakat

yapnn yksekliine dayanlarak yaklak 5 metreyi
bulabilecei tahmin edilebilir.
Azimut ve Ykseklik Aleti (le zt es-semt vel-irtif), adnn da iaret ettii gibi, ykseklik ve
azimutlar bulmaya yaramaktayd. Aletler kitabnda zellikle Merkr ve Vensn problemli
konumlarnn gzlemleri vurgulanmtr1.
1 Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih,

s. 80-81, 109-110.
56
A S T R O N O M
IV.
ift Bacakl Alet
stanbul Rasathanesinin aletler kitabnda drdnc srada sunulan gzlem arac prensipte,
Ptolemenin paralaks cetveliyle ilikili grnyor.
Ama Taiyyeddnin ve beraberinde alanlarn
Mera Rasathanesinin daha ileri dzeyde gelitirilmi bir aletine, ift Bacakl Alete (el-le zt
e-u beteyn), dayanm olduklar konusunda hibir
kuku duyulamaz (bkz. Mera Rasathanesi aletleri
no VII). Elbette alma alan ve yapnn boyutlar ile ekli Mera Rasathanesinin aralarndan
olduka farkldr.
Modelimiz: ap 60 cm.
Alt levha: 76 x 76 cm.
Mera Rasathanesinin kiri cetveli, yaps bakmndan meridyen ynnde hareket eden bir lm
dzenei iken ve bunu mteakiben Gne ve Ayn
meridyene girdikleri srada tepe noktas yksekliklerini bulmaya hizmet etme hedefini kar, stanbul
Rasathanesinin dzenei Gne ve Ayn yksekliklerini belirleme ve paralakslarnn lmleri bir
yana, gece-gndz yldzlarn konumlarn gkyznn btn ynlerinde gzlemlemeyi olanakl klmaktayd. Ayrca, stanbul Rasathanesinin dier btn
ST A N B U L
R A SAT HANE S N N
57
AL E T L E R
stanbul
yazmasndan,
Saray, Hazine
452.
aralar gibi bu ara da Mera Rasathanesindeki

nclerinin iki kat byklndeydi.
Metindeki aklama ve resimlerden, her iki kiri
cetvelinin, her iki apraz cetvelle ve her iki dikey cetvelle birlikte, yldzl gkyz gzlemlerini ufuk dzlemi zerinde btn ynlere doru dndrlebilir
ekilde konumlandrd grlmektedir. Daha alak
ykseklikteki yldzlarn gzlemini salayabilmek
iin bir merdivenden yararlanlyordur. Dnen basamakl odann amfi tiyatro gibi ekillendirilmi olma-
s gerektii anlalmaktadr. Ayrca, gzlemlerin iki

kii tarafndan yapldna ve lm sonularnn alt
tarafta duran dier bir kii tarafndan kaydedildiine
iaret edilmelidir1.
1 Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.

81-82, 111-113.
A S T R O N O M
58
V.
Ahap Kadran
stanbul yazmasndan, Saray,

Hazine 452.
Modelimiz: Yarap 50 cm.
Merkez noktasna kadar ayak
ykseklii: 150 cm. Eskitme
sert aa, mermer ayak.
Hkkedilmi derece taksimatl
pirin lek.
stanbul Rasathanesinin beinci lm arac olarak,

ap yaklak 4,5 metre olan bir ahap kadran gsterilmektedir. Aka grld zere, skala ahap
zerine kaznmtr. Ara, silindir biiminde, her
iki taraftan klen bir balk yoluyla bu balk
maalesef metinde tarif edilmemi, fakat resimde
grlmektedir bir stuna bir eksen yardm ile
oturtulmutur. Bylece aygtn dikey ve yatay izgide
dndrlebilirlii grlyor. Bu sayede alet, meridyen ynnde bulunmayan yldzlarn da yksekliklerini belirlemeye elverili hale gelmekteydi1.
1 Tekeli, Sevim: lt-i
82-83- 113-114.
raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
ST A N B U L
R A SAT HANE S N N
AL E T L E R
59
VI.
Paralaks Cetveli
Modelimiz: Sert aa, eskitilmi.

Niangh uzunluu 80 cm. Metrik
boylam derece taksimatl pirin
skala. (Envanter No: A 4.05)
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda1 altnc srada sunulan alet, daha nce Ptoleme tarafndan betimlenen paralaks cetvelidir (Arapas ki Delikli (zt es-subeteyn)).
Meyyededn el-Ur, Ptolemenin tarifine gre yaplan
bu cetveli ynden olduka yetersiz saymtr (bkz.
H. Seemann Die Instrumente der Sternwarte zu Margha
nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih,
s. 104-107, zellikle s. 106; Tekrarbasm: ad geen yer ve
tarih, s. 170-173, zellikle s. 172). stanbul astronomlar,
Meyyededn el-Urnin bu ekincelerini dile getirmemilerdir. Aletler kitabndaki tarifi maalesef ok ksadr.
Sz edilmeyen pek ok ayrnty okurun bildii varsaylmtr. Birbirine bal her iki cetvele 12 arnlk, yaklak
6 metre, uzunluk verilerek, el-Urnin ekincesinden
birisi kolaylkla bertaraf edilmitir.
stanbul Rasathanesinde bat ve douya dndrlebilir
cetvel, sadece meridyendeki Ay paralaksnn lmne
deil, ayn zamanda bunun da tesinde uzun bacaklaryla
gk cisimleri yksekliinin olabildiince doru lmne
yaramaktayd.
1 Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s. 83,

115.
60
A S T R O N O M
VII.
Kirili Alet
Modelimiz:
En 50 cm, ykseklik
61 cm. Sert aa, srlanm. plerde pirin
akller.
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda yedinci srada

verilen Kirili Aletle Taiyyeddn, ncellerinin
ekinoksal halkasn (bkz. Mera aletleri no IV)
gelitirmek istemitir. Gnein ekinokslarda gzlemlenmesi artk ekvator halkas yoluyla olmayacaktr. Taiyyeddn, ekvator halkas ve ufuk dzlemi
yerine, drt bacak zerine yatay olarak yerletirilmi,
gney kenarnda duran ayn ykseklikteki iki stunlu
dikdrtgen bir ereve ile i grmektedir. Stunlar
birbirlerine ve erevenin kuzey kelerine, kiri
ilevi gren ipler yardmyla balantya getiriliyorlar.
Stunlar, bir genin ykseklii ve komu kenarlar
olarak, sins asnn ekinokslarda evvelce llm
olan yerin ykseklik asna tekabl edecek ekilde
dorultulmutur.
Olduka ksa tutulmu bu tarifte ller verilmemitir. Taiyyeddnin olabildiince detayl, derece
taksimatl en byk lm cihazlaryla ncellerinden daha dakik sonulara ulama temel prensibi ve
yazma eserin resimlerinde bulunan kiilerin beden
byklkleri gz nnde bulundurulacak olursa,
aletinin yaklak 3 metrelik bir uzunlua, 2,5 metrelik
bir genilie ve yaklak 3,5 metrelik de bir ykseklie sahip olduu tahmin edilebilir1.
1 Bkz. Tekeli, Sevim: lt-i
rih, s. 83, 115-116.
raadiyye, ad geen yer ve ta-
ST A N B U L
R A SAT HANE S N N
AL E T L E R
61
Modelimiz: Yarap 80 cm. Eskitme

sert aa. Mermer ayak. Merkez
noktasna kadar ayak ykseklii
150 cm. Derece ve dakika taksimatl pirin skala.
stanbul yazmasndan, Saray,

Hazine 452.
VIII.
Yldzlar Arasndaki
Mesefayi lmeye Yarayan Alet
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda1 sekizinci
srada, mucidinin Taiyyeddn olabilecei el-le elmebbehe bi-l-meni ad altnda bir lm dzenei verilmitir. Bu dzenek, ncelikle Vensn
yarapn bulmak iin dnlmt. Daha yakndan incelendiinde, bu aletin hem ilevi bakmndan
hem de yaps bakmndan ift Bacakl Aletin
gelitirilmi bir versiyonu olduu grlr (bkz. No
IV). Hareketli yaps sayesinde, bu ara boyutta
lme yeteneine sahipti. Yay biimindeki lei
(grld kararyla 60 ye blmlenmi), yukar
ucunda ve merkezde dar ayla alan iki ahap
bacaa balyd. Dikey ynde hareketli, tayc bacan tepe noktasna bir pim ile balanm ve d ucu
klavuzdaki bir lekte aa ve yukar hareket ede1 Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
83, 116-118; ayn yazar; . Nasirddin, Takiyddin ve Tycho
Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, ad geen yer tarih, 360-363.
bilen dier bir bacak, dikey mesafelerin lmne

yaramaktayd. Ayrca, yatay bir lek her iki bacan
tepe noktasnda bulunan bir menteeyle balantya
geirilmiti ve alt taraftaki bacak zerinde bulunan
bir yatak sayesinde ileri geri hareket ettirilebiliyordu. Bu lek, ufuk izgisindeki mesafeleri lmeye
hizmet etmekteydi. Alete, dayandrlmak maksadyla hazrlanm bulunan (bizim resmimizde grnmyorlar) iki ubuk, lm sonularnn hemen
kaybolmamas iin l bacaklaryla, yani arasna
yerletirilmek suretiyle destek devini tayorlar.
A S T R O N O M
62
TYCHO BRA H EN N A LETLER
I.
Ykseklikleri ve Azimutlar
lmeye Yarayan Alet
Bu alet, Tycho Brahe tarafndan Parallaticum
aliud, sive regulae tam altitudines quam azimutha expedientes olarak adlandrlmtr. Hem
yaps hem de grd ilev bakmndan bu alet,
Mera Rasathanesinin le zt el-ceyb ve-s-semt
olarak adlandrlan aletine (bkz. Mera aletleri
no VIII) tekabl etmektedir. Tycho Brahenin
yapt tek deiiklik undan ibarettir: Mera
Rasathanesi aletinde olduu gibi, dikey bacaklar
artk iki tarafyla deil, sadece bir tarafyla yatay
temel rayda kaymaktadr. Dairesel duvarn ap
Tycho Brahede 5 metre, bacaklarn ve temel rayn
uzunluklarnn toplam 3,5 metredir. Alet 1602
ylndan nce ina edilmitir.
lek 1:10. ap 50 cm. Balk ahap, eksensel dndrlebilir. Bacak bir kar arlkla kolayca dndrlmekte. Derece taksimatl pirin skala.
Tycho Brahes Description of his Instruments and

Scientific Work as given in Astronomiae instauratae
mechanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen,
Kopenhagen 1946, s. 26.
T Y CH O
B RAHE ' N N
AL E T L E R
63
lek 1:4. ap 50 cm. Pirin, hkkedilmi. Btn halkalar her iki taraf
hkkedilmi derece taksimatna sahip.
II.
Zodyak Halkal Kre
Tycho Brahenin halkal kresi, J.A. Repsoldun tahminine gre, 1570 ylndan nce imal edilmi olmal,
Ptolemenin aletine ve Mera ve stanbul rasathanelerindekilere kyasla kendi trnn en basiti ve
ayn zamanda en gelimi rneidir. Meridyen halkasnn ap 1,95 metredir. Dier halka, tayc
halka, ekliptik halkas ve enlem halkas pirintendir.
Enlem ve ekliptik halkalarnn her biri nianghldr.
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen

yer ve tarih, s. 52-55; J.A. Repsold, Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih,
s. 26-27.
64
A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak

1:2. Yarap 80 cm. Merkez
noktasna kadar ayak ykseklii 150 cm. Eskitme
sert aa. Derece taksimatl
pirin skala.
III.
Yldzlarn Birbirlerinden
Uzaklklarn lme Sekstant
Tycho Brahenin sextans astronomicus trigonicus pro
distantiis rimandis olarak adlandrd bu sekstant,
kendisinin zaman iinde hemen hemen zde olan
versiyon halinde imal ettii bir modele aittir. nk
kendi ifadesine gre, bu modelin kesin gzlem iin
olduka uygun olduu ortaya kmtr. Sekstant, bir
kasede bulunan nispeten byk bir kreye, bamsz
hareket edebilir biimde bir pimle tutturulmutur.
Bu, gzlemciye sekstant dikey ve yatay olarak doubat ve tam tersi ynde hareket ettirme olana
salamakta ve sadece meridyenlerdeki ykseklii
deil, ayn zamanda yldzlarn birbirlerinden uzaklklarn ve bylece konumlarn da belirleme olana
vermektedir, tpk stanbul Rasathanesinin aletiyle
mmkn olduu gibi (bkz. stanbul Aletleri no VIII).
Her iki alette de, tespit edilen konumu bozmadan
kaydedebilmek iin, aletin iki aa sopayla zeminden
desteklenmesi zellikle dikkat ekmektedir.

Sekstantn bacak uzunluu yaklak 1,7 metreyi bulmaktadr. Kitaptaki resimlerin oransal byklne
baklarak, aletinin 2,5 metre ykseklie sahip olduu
tahmin edilebilir1.
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen

yer ve tarih, s. 72-75; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 28.
T Y CH O
B RAHE ' N N
AL E T L E R
65
Modelimiz: lek yaklak

1:2. Niangh uzunluu
1 m. Eskitilmi sert aa.
Uzunluk derece taksimatl
pirin skala.
IV.
Paralaks Cetveli
Tycho Brahe tarafndan instrumentum parallaticum sive regularum olarak nitelendirilen alet,
Ptolemenin rganon parallaktin adl aletinin
gelitirilmi bir versiyonudur. Bu ara ahaptan
imal edilmitir. Niangh baca 1.7 metrelik bir
uzunlua sahiptir ve iki niangh tamaktadr.
Ptoleme modelinden farkl olarak alt bacak ufka
kadar lm yaplabilecek uzunluktadr. Bu bacak
gereksinim duyulmadka bir yay tarafndan yukarda tutulur. Tm bir sehpa direine tutturulmutur. Bu alet zenit yaknndaki mesafeler lm iin kullanlmtr. Ptolemenin rganonunun
kullanszl Meyyededn el-Ur tarafndan
farkedilmi ve Taiyyeddn el-Mr ise bunu kendisinin gelitirdii bir modelle deitirmiti (bkz.
stanbul Aletleri no VI)1.
1 Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen
yer ve tarih, s. 44-47; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s.
25-26.
A S T R O N O M
66
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap

50 cm. Bir yz derece taksimatl
oksitlenmi pirin balk. Cetvel,
yarm daire yayna alttan dndrlebilecek ekilde yerletirilmitir.
V.
Azimut len
Byk Yarm Daire
Tycho Brahenin kitabnda semicirculus magnus
azimuthalis olarak adlandrd bu alet, tahminen
1587 civarnda imal edilmitir. Yksek yarm dairenin gstergesi, daha kk taksimat deerlerini elde
edebilmek iin merkez evresinde deil, yatay apn
ularndan birine taklm olarak dnmektedir; merkezi, gstergenin dnme noktasnda yani silindirin
merkezi dnda bulunan taksimatlandrmann nasl
yapld ve okunduu maalesef verilmemitir...
Demir azimut dairesinin ap 2,5 metredir. Dikey
olarak yerletirilmi bir ha, ortadaki sabit bir mili
tutmakta ve bu mil evresinde yarm daire dnmek-
tedir; ayrca yarm daire yatay daireye dayanmakta

ve zerinde kaymaktadr. Yarm dairenin ii bo
merkezi direinde bir akul asldr (J.A. Repsold,
Astronomische Mewerkyeuge, a.y., s. 25). Tycho
Brahenin bu aletinin, Taiyyeddn el-Mrnin yksekliklerin ve azimutlarn belirlenmesi iin ayn
ekilde imal ettii let zt es-semt adl aletiyle (bkz.
stanbul Aletleri no III) ve onun aml ncsyle
(bkz. s.44) olan benzerlii dikkat ekicidir. Fakat
ncekilerde a cetvelinin dnme noktas, Tycho
Brahenin aletinde olduu gibi eksantirik olarak
deil, han merkezinde bulunmaktayd.
T Y CH O
B RAHE ' N N
67
AL E T L E R
Joan Blu, Atlas major,

Amsterdam vd. 1662, cilt I.
VI.

Astarlanm ahap. 50 x 30 x 80 cm.
Kadran pirinten, derece skalas; 2
niangh ve ayarlanabilir niangh.
Duvar Kadran
Tycho Brahe, quadrans muralisi ana alet sayyordu. Bu kadran 1587 ylnda yaplm olmaldr.
Meridyen ynnde bir duvara yerletirilen bu
pirin ara, Gne, Ay ve dier gezegenlerin le
izgisinden geileri srasnda ulatklar yksekliklerinin (evc) bulunmasna hizmet iindi. 4 metrelik yarapyla ve hassas blmlenmi skalasyla
bu ara, byk lde dakik lm sonularn
mmkn olabiliyordu. Kadran, hareketli iki gz
nianghyla donatlmtr. ki nianghn birisinden duvar boluuna (aa ve yukar hareket ettirilebilecek ekilde) yerletirilmi olan altn kaplamal silindir yoluyla gzlem yaplrd.
Tycho Brahenin alma sahnesinin kadranla ve

hepsi astronomi alanna ait olmayan dier aletlerle birlikte tablosu, stanbul Rasathanesi sahnesinin resmini anmsatmaktadr (bkz. s. 54)1.
Duvar kadrannn slam dnyasnda el-Ban
(4./10. yzyln ilk yars)den itibaren labina adyla
bilindiine iaret edilmelidir. Byk boyutlarda
ina edilen duvar kadran Mera (No. I) ve
stanbul rasathanelerinin (No. II) aletler grubuna
aittir.
1 Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen yer ve tarih, s. 28-31; Repsold, J.A.: Zur Geschichte
der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 24-25.
A S T R O N O M
68

Yarap 50 cm. Ykseklik 110 cm.
Eskitme kayn aac. Pirin skala
VII.
Ahap Byk Kadran
Tycho Brahe, Quadrans maximus adl kadran kendisinin verdii bilgiye gre, aletler kitabn (1602)
yazmasndan 26 yl nce, yani 1576da Augsburgda
yapmtr. Bu aletin yarap yaklak 6 metre idi.
Kadran, alt taraf dzgn kesilmi olup ar bir
iskele zerinde yatay olarak saa sola dndrlebilecek ekilde mee bir stuna okuma dzenei
olmakszn oturtulmutur. Kadran ak havada kalm ve birka yl sonra kullanlamaz hale gelmiti.
Gzlem iin iki delik niangh kullanlmtr (Tycho
Brahes Description of his Instruments, a.y., s. 88-91;
Johann A. Repsold: Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge, a.y., s. 21-22).
Tycho Brahenin bu ale ti Taiyyeddn el-Mrnin

hemen hemen ayn zamanda ina ettii ahap kadranla (stanbul Rasathanesi Aletleri no V) byk
lde benzerlik gstermektedir. Tycho Brahenin
stanbuldaki alet hakknda bilgi sahibi olmu bulunmas mmkndr. Bu aletin daha erken bir modelinin, mesela Mera Rasathanesindekinin (bkz. s.
44), slam dnyasnda yaygn olmas ve sz konusu
iki alete de rnek tekil etmesi mmkndr ve hatta
bana gre daha muhtemeldir.
69
SEMERKANT RASATHANES
Semerkant Rasathanesi, Timurun torunlarndan
Muammed araay b. hru Ulu Bey (796853/1394-1449) tarafndan kurulmutur. Ulu Bey
bizzat astronom idi ve giriiminde kukusuz Mera
Rasathanesinden esinlenmiti. Binann tam olarak
ne zaman yapld ve bitirildii bilinmemektedir.
Abdurrezzk [es-Semerqand Mala-i Sadeyn
ve-Mecma-i Bareyn adl eserinde] 823/1420 yl
olaylarn anlatrken, bu ylda kurulan medrese,
tekke balamnda bir rasathanenin inas hakknda
bilgi vermektedir, ancak bundan, rasathanenin gerekten bu binalarla ayn zamanda doduu sonucunu karmak gtr.1
Bu, Arap-slam kltr evresinin en nl rasatha-
Modelimiz: lek yaklak 1:30. Astarlanm

ahap; temel yzey: 80 x 60 cm.
nelerinden birisi olmu, fakat kalntlar 20. yzyln

ilk on ylna kadar mehul kalmtr. Rasathanenin
bir blm, ilk olarak eski bir belgedeki iaretlere
dayanarak rasathanenin yerini kesin olarak tespit
etmi olan devlet memuru Wjatkinin bakanlnda
1 Barthold, Wilhelm: Ulu Beg und seine Zeit, Almanca

eviri ve dzenleme Walter Hinz, Leipzig 1935 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 54,
70
A S T R O N O M
Kazlar sonrasnda Semerkant

Rasathanesinin ksmen restore edilmi sekstant.
(Sa stte: Modelimiz. Kesit).
Frankfurt 1998) s. 163.
ortaya karlm ve Takent Rasathanesinin tannm astronomu Ossipoff, ilk fakat olduka kaba
lmleri yerinde yrtebilmitir.2
Rasathane, yaklak 21 metre yksekliinde, doubat ynnde 85 metre eninde ve kuzey-gney

ynnde de 170 metre eninde dz bir tepede bulunmaktayd3.
Ulu Bey Rasathanesinin bulunduu tepeden kesit4.
Graff, K.: Die ersten Ausgrabungen der Ulugh-BekSternwarte in Samarkand, Sirus ierisinde (Leipzig)
53/1920/169-173, zellikle s. 170 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 55, Frankfurt
1998, s. 363-367, zellikle s. 364).
3 Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve

tarih, s. 274-275.
4 Graff, K.: ad geen yer ve tarih, s. 170 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 54, s. 364).
SEMER K A N T
R A S AT HANE S N N
Semerkant Rasathanesinin sekstantyla yaplan gzlemin temsili, G.A. Pugaenkovaya gre.
Geriye kalan izler, yaklak 46 metre apnda dairesel bir temelin szkonusu olduu dncesine
gtrmektedir. Silindir biimindeki binann yerden yksekliinin yaklak 30 metre olduu tahmin edilmektedir. Hesaplama, meridyen ynnde,
basamaklarla donatlm iki daire yay arasnda
bulunan ok fazla tahrip edilmemi skalann yarapna dayanmaktadr. Bu alet, yaklak 60 metre
apndaki Rey Rasathanesinin sekstantnn ileri
seviyede gelimi biimidir. Kompleksin tahmini
olarak tannan yatay izdm, ok byk boyutta bir rasathane izlenimi vermektedir. Semerkant
Rasathanesinde kullanlan aletler byk lde,
nemli bilginlerinden yseddn el-Knin Risle
der er-i lt-i Raad5 adl eserinde iledii alet
12-13, 818 H., bkz. de Goeje, M.J. Catalogus codicum

orientalium Bibliothec Lugduno-Batav, Cilt 5, Leiden 1873, s. 245); ed. Barthold, W.: Ulubek i ego vremja
adl kitabnda, Mmoires de lAcadmie des Sciences de
Russie ierisinde, 8e srie, vol. 13, no. 5, Petersburg 1918
(app. I); Kennedy, E.S.: Al-Kshs Treatise on Astronomical Observational Instruments, Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 20/1961/98-108; ayrca bkz. Sayl, A.:
The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 283.
71
Semerkant Rasathanesi kulesinin

temelinin izdm.
lerden olumaktayd6
1. ki Bacakl Alet,
2. emberli Alet,
3. Ekvatoriyal ember,
4. ki ember,
5. el-Far Sektant,
6. Azimut ve Ykseklik Belirleme Aleti,
7. Sins ve ters sins belirleyen alet,
8. Kk emberli Alet.7
5 Elyazma Leiden, niversite Ktphanesi, Or. 945 (foll.
AL E T L E R
Daha fazla bilgi iin bkz. Smolik, Julius: Die Timuridischen Baudenkmler in Samarkand aus der Zeit Tamerlans, Wien 1929, resim no. 89; Pugaenkova, G.A.: Architektura komposicia observatorii Ulugbeka, Obestvennye
nauki v Uzbekistane ierisinde (Takent) 13/1969/30-42;
Golombek, Lisa ve Wilber, Donald: The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton 1988, Cilt 1, s. 265267, Cilt2, no. 96.
Margha, ad geen yer ve tarih, s. 17 (Tekrarbasm: ad
geen yer ve tarih, s. 83).
A S T R O N O M
72
HNDSTAN MOOL MPARATORLUUNDA

RASATHANELER
Genel Bilgiler ve
Jaipur Rasathanesi
Timur Semerkantnda Sultan Ulu Bey ve astronomlar tarafndan byk bir titizlikle yrtlen
astronomi ve matematiksel corafya almalar,
Babrn 932/526 ylnda Mool mparatorluunu
kurmas sonucu siyasi gle birlikte Hindistana
kaymt. Orada 18. yzyln balarna kadar ortaya
kan astronomik gzlem aralar ve yer izelgeleri,
Semerkant astronomlarnn almalarnn ileriye
tanmas olarak anlalabilir1.
Modelimiz: lek 1:100. Temel taban bykl 130 x 110 cm. Ahap ve plastik malzemeler
16. yzyln ortalarndan itibaren Hindistanda srdrlen almalar, Hindu bilgin ve devlet adam Jai
Sing Sav (1686-1743)nin youn ve heyecan verici
gayretleriyle son noktasna ulamtr. Byk kompleksten oluan Semerkant Rasathanesinin nnden
etkilenerek Delhi, Jaipur, Benares, Ujain (Ujjain)
ve Madura kentlerinde olaanst boyutlu aletlerle
donatlm byk rasathaneler ina ettirmitir. Bu
rasathaneler 1722-1739 yllar arasnda kurulmutur. lk rasathane, Delhide kurulan Jantar Mantar
(Yantra Mantradan bozulmu) adl rasathanedir.
J A PU R
R AS AT HANE S
Jaipur Rasathanesinin
krokisi, G.R. Kaye
tarafndan izilmitir.
G.R. Kayein2 ve W.A. Blanpiedin3 mkemmel

almalar, bundan ksa bir zaman nce bizim iin
ekilen fotoraflar, her iki rasathanenin modellerini enstitmz atlyesinde ina edebilmemize
imkan salamtr.
2 The Astronomical Observatories of Jai Singh, Calcutta
1918; ayn yazar: A Guide to the Old Observatories at
Delhi; Jaipur; Ujjain; Benares, Calcutta 1920.
3 The Astronomical Program of Raja Sawai Jai Singh II
and its Historical Context, Japanese Studies in the Hisory of Science ierisinde (Tokyo) 13/1974/87-126.
73
74
A S T R O N O M
En nemli Aletler:
Samr Yantra, Hindistan rasathanelerinde bulunan
aletlerin en by olan bu alet, yaklak 27,50 metre
(90 ayak) yksekliinde ve 44,80 metre (147 ayak)
uzunluundadr. Bu bir ekinoksal gne saatidir ve
meridyen ynnde dzenlenmi dik al bir gnomondan (glge dren) olumaktadr, herbiri 17,50
metre (49 ayak ve 10 in) yarapndaki iki kadrana
baldr. Genel yap itibariyle Delhi Rasathanesinin
aletine benzemektedir, ama iyiletirilmi bir yaps
ve daha byk bir skalas vardr. Her iki duvarn altna, yer yzeyinden alak bir sekstant ina edilmitir.
Bu sekstantlarn gerekten ilevsel olup olmadklar
kukuludur. Delhi Rasathanesinde sadece bu yerde
bir sekstant vardr.
Rvalaya Yantra, Ekliptik Aleti, 12 gne

saatinden olumaktadr, bunlardan her biri
bir bur iin belirlenmitir.
Jai Prak dilimli iki i bkey yarm kreden olumaktadr. Bu krelerin i yzeylerinde ykseklik ve
azimut daireleri bulunmaktadr. Ykselme (ul) ve
alalmalar (zevl) iaretlenmitir. Kreler zerine,
glgeleri Gnein yksekliini belirlemeye yarayan
apraz teller gerilmitir. Delhi Rasathanesinde bu
amaca ynelik sadece bir yarm kre vardr.
Kapla, ap 3,45 metre (111/3 ayak) olan iki yarm

kreden olumaktadr. Bir krenin kenar ufuk
dairesini, dier krenin kenar ise en uzun gn
gstermeye mahsus daireyi temsil etmektedir. lk
krenin i yzeyi meridyen izgilerini, dierinin
yzeyi ise ykselileri (ul) bulundurmaktadr. Bu
ara Delhi Rasathanesinde bulunmamaktadr.
J A PU R
R AS AT HANE S
75
Rm Yantra, dik izdml silindir biimindeki

usturlaba tekabl etmektedir. st ak olan bu
aletin ortasnda bir direk bulunmaktadr. yzeyler ykseklik ve azimut gzlemi yapmaya ynelik
tanjant skalalar tamaktadr. Bu tarz iki byk alet
Delhi Rasathanesinde, daha kk drt tanesi ise
Jaipurda bulunmaktadr. G.R. Kaye, drt aletin
nn daha sonradan tamamlayc olarak ina edildii grndedir. O, bu yzden, onlardan sadece
bir tanesini kubak krokisine almtr.
Digama Yantra, azimutlar bulmaya yarayan bir alettir. Benzer aletler Ujjain ve Benares rasathanelerinde
bulunmaktadr. Delhide ise yoktur.
Dakshiovitti Yantra,
stanbul Rasathanesinden
(stanbul Rasathanesi
Aletleri no II) bildiimiz,
bir duvar zerinde bulunan ifte kadrandr. Jaipur
kadranlarnn her birisi
yaklak 6 metre (20 ayak)
yarapndadr.
(Arka taraf)
Narivalaya Yantra,
yaklak 3 metre (10
ayak) yarapnda
silindir bir duvar,
gne saati ilevine
sahiptir.
Unnata Yantra, yaklak 5,35 metre (17 1/2 ayak)

apnda dereceli bir pirin halka. Dikey bir eksen evresinde dnebilecek ekilde tesis edilmitir. (st sada
daha kk bir Samr Yantra grlmektedir).
76
A S T R O N O M
Delhi
Jantar Mantar
Rasathanesi
Modelimiz: lek 1:100. Temel tabla 130 x 80

cm. Ahap ve plastik malzemeler.
Bu rasathane, Hindistandaki Mool Hkmdarl

esnasnda kurulmu olan rasathanelerin (1134/1722)
ilkidir ve aadaki aletleri ierir:
1. Samr Yantra, Jaipur Rasathanesinin ayn adl

aletine tekabl etmektedir. Temel yzey doudan
batya yaklak 38 metre (125 ayak), kuzeyden
gneye yaklak 36,50 metre (120 ayak). Ykseklik
yaklak 20,75 metre (68 ayak), kadranlarn yarap yaklak 15 metre (491/2 ayak).
2. Jai Prak, Jaipurdaki ayn adl aletin benzeri.
DELH
R AS AT HANE S
77
3. Rm Yantra, Jaipurun ayn ad tayan aletiyle

kr. Duvarlarn ve direin ykseklii binann i
yarapna tekabl etmektedir. Direkten duvara
kadar yaklak 7,50 metre (24 ayak ve 61/2 in).
Direin ap yaklak 1,60 metre (5 ayak ve 31/2
in).
4. Mira Yantrann kuzey batsnda bulunmakta

ve bir binada drt deiik aleti birletirdii iin
Karma Alet olarak adlandrlmaktadr. Bu aletler arasnda, bir yanda bulunan dereceli iki yarm
dairesi olan bir gnomon, meridyen yksekliklerini
bulmaya yarayan dier bir dereceli yarm daire
(Dakshiovitti Yantra, bkz. Jaipur blmndeki

ayn ad tayan alet) ve kuzey dnencesinin enlem
dairesini temsil eden ve Delhinin ufuk dzlemi
(2837) ynnde 5 lik bir eim gsteren dereceli
geni daire vardr.
78
ASTRONOM ALETLER
lm Aletlerindeki Hatalara Dair

Kiinin tasarlad kesinlie lm aralar imalinde ulalamamas
nedeniyle, ister yzeylerin doruluunda ve ister ksmlarn veya deliklerin
doru yere yerletirilmesinde, dolaysyla bu eylerde veya ayarlarnda da
hatalarn ortaya kmas kanlmazdr. Hemen hemen btn imalatlarda, grnrgrnmez hatalar mevcuttur. Eer alet ahap ise erilmeye
urar, bilhassa, bu alet gnee ve neme maruz kalan bir yerde duruyor ise.
Teorik bilgiye, elbecerisi tecrbesine ve itinaya gre, hatalar daha byk
veya daha kktr. Gzlemcinin ayarlama ve lmedeki pratii, ayarlama
aracnn gvenilirlii ve benzeri dier eyler de buna ilave edilebilir. Kim,
herkesin n pratii olmakszn emir zerine lmler yapabileceine ve her
lm aletinin doru sonular verdiine inanrsa, yanlg ierisindedir. Bu
tr sonular hedefleyen kii, evvela, yapt lme, aletinin gvenilirlii
hakkndaki bilgiye ve lmdeki tecrbesine inanana kadar aletlerin etd
ve lmede hakimiyet kazanabilmek iin gerekli uzun zaman harcamaldr1.
bn Ynis2 (. 399/1009)
Eilhard Wiedemannn evirisi.
1 Bkz. E. Wiedemann: Zur islamischen Astronomie, ad geen yer ve tarih, s. 122 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 906 ve
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, s. 78).
Kitb ez-Zc el-Kebr el-kim, baz blmleri yaynlayan ve Franszcaya eviren A.-P. Caussin de Perceval,
Notices et extraits des manuscripts de la Bibliothque
nationale et autres bibliothques ierisinde (Paris) 7,
12/1803-04/16-240, bu metin s. 80/81-82/83 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 24,
Frankfurt 1997, s. 54-278, bu metin s. 118/119-120/121).
U S T U R L A P L A R
79
Usturlaplar
Astronomi tarihinde en yaygn ve en popler

alet olan usturlap, Arap-slam kltr evresine slamdan nce ve slamn ilk dnemlerinde
Yunan bilimlerinin yrtld dou Akdeniz
havzasnda bulunan Pers, Suriye ve dier merkezlerden gelmitir. En basit biimiyle usturlap,
tahminen milattan nce 2., belki de hatta 4. yzylda, Yunanlarca bilinmekteydi. Usturlabn icad,
Hipparkos (m.. 2. yzyl), Apollonios (m.. 2. yzyl) ve Eudoksos (m.. 4. yzyl) adlarna balanmaktadr. Her halkarda Ptoleme, kresel yzeyin
dzleme projeksiyonu hakkndaki eserinde usturlaptan sz etmitir1. Usturlap, Antikan sonlarna doru belirli bir geliim aamasndan gemi
grnmektedir. Bilim tarihisi bn Nedm (4./10.
yzyl), skenderiyeli Theonun (M.S. 4 yzyl)
usturlap kullanm hakkndaki bir eserinden (Kitb
el-Amal bi-l-Asurlb) haberdard2. Bu kitabn,
2./8. yzylda Kitb f Zt e-afi ve-hiye elAsurlb adyla, Ptoleme ad altnda Arapaya
tercme edilen eserden ibaret olduu anlalyor.
Byle bir kitab, tarihi el-Yakb (3./9. yzyl)
ayrntl bir biimde tantmaktadr3.
Usturlap, 1./7. yzylda deilse de, 2./8. yzylda
Arap-slam kltr evresine ulam olmaldr.
Bildiimiz Arapa kitap adlar, bize ulaan fragmentler ve kitaplar, 2./8. ve 3./9. yzylda slam
dnyasnda usturlaplar hakknda ortaya kan
kitaplarn pratik astronomiye ilikin olduka zengin bir literatr oluturduklar izlenimini vermektedir. Bu literatrn gnmze ulaan teorik ksm,
Arap-slam kltr evresindeki usturlap tarihinin
yaratc evresinin 9./3. yzyln ilk yarsnda kendini
gsterdii inancn kazandrmaktadr.
Usturlap, bir tr kardan ask sistemi ile gzlem-
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Erlangen

1920 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 35, Frankfurt 1998, s. 1-33), s. 6.
de dik olarak kullanlan tanabilir bir alettir. Onun

byk bir paras sabit disktir. Bu diskin zerine,
paralel ve dikey daireleriyle (Muanara ve Azimut
Dairesi) ufkun bir noktadan, genellikle dnya
kutbundan hareketle projeksiyonu yaplr. Ufuk
izgisi, diski Muanara ve Azimut Dairelerinin
projeksiyonuyla yeryz stnde bulunan yarm
gkkreye tekabl eden st ve yeryz altnda
bulunan yarm gkkreye takabl eden alt iki
paraya ayrr. Bu alt paraya, diskin merkez noktasndan dar doru uzanan bir dizi daire yay
izilmitir, bunlar saat izgileri olarak nitelendirilir. Burada dikkat edilmesi gereken ey, saatlerin saylmasna eskilerin adetlerine uygun olarak,
gnein douundan itibaren balanmasdr. Aletin
bir dier ana paras, masif olmayan, aksine oymal
hareket ettirilebilen bir disktir. Bu diskin zerinde,
burlarn saysna uygun olarak 12 blme ve tekrar 30 ar alt blmlere (btnn 360 eit ksma)
ayrlan (burcun) ekliptik izdm grlr; ayrca
en byk ve en ok bilinen baz sabit yldzlarn
izdm de grlr.
Bu, rmcek veya a [ankebt veya ebeke] olarak adlandrlan hareketli disk, sabit diskin merkez
noktasnda bulunan bir eksen evresinde dndrlebilir. rmcein dndrlmesiyle sabit yldzlarn gnlk dnleri, sabit uygun bir ufukta temsil
edilebilir. rmcee zel bir pozisyon verildiinde, zerinde bulunan yldzlarn, burlarn, gnein
ve bir anlamda gezegenler de dahil olmak zere
herbirinin ufuk zerindeki ykseklik ve azimutlar,
dorudan doruya rmcein altnda bulunan disk
zerinde okunabilir. Gnein biraz nce bulunduu bur yerinin dmdeliinden, yahut saat izgili burtaki Gnein tam karsnda duran noktann
dmdeliinden, gnein douundan ve batndan itibaren geen saatler bilinebilir ... .
Usturlapla, bu ana konumlarda bulunan yldzlar
dorudan doruya belirlenebilir. Yalnzca hangi
yldzn, ufkun dou ve bat ksmnda, diskin dikey
ap olan meridyen izgisinin st ve alt ksmndaki
80
A S T R O N O M
rmcein ilgili konumunda bulunduunu kontrol

etmek gerekmektedir. rmcee, gkkresinin o
andaki pozisyonuna tekabl eden konumu verebilmek iin, yukarda sunulan astronomik verilerden birisi, rnein bir yldzn veya Gnein
ufuk zerindeki ykseklii, Gnein douundan
itibaren geen saat vb., bilinmelidir. rmcein
dndrlmesiyle yldz, ykseklie tekabl eden
Muanaraya yatrlr, veya saat verisinde, daha
dorusu gece saati verisinde, Gnein burtaki
konumu ve gndz saati verisinde bu konumun
tam karsnda duran nokta ilgili saat izgisine
yatrlr. Bylece rmcek istenilen konumu gsterir. Bahsedilen bu birka problem dnda, bir
dizi astronomi ve astroloji problemi usturlapla
mekanik olarak, hemen hemen hi hesaplama yapmakszn zlebilir.4
Modern araratrmaclar, Arap-slam astronomisinin bu ana aletinin teknik, sanatsal ve yazn bakmndan, yzyllar boyunca geirmi olduu devasa
geliimi, slam bilim tarihinin dier pek ok alanndan daha youn olarak ele almlardr.
Yaygn ekliyle usturlap veya dzlem kre (planispherium, dier bir deyile gkkresinin dzleme aktarlm ekli), Arapas asurlb musaa
veya asurlb sa, yerlerin enlem dereceleri
iin geerli ve yatay koordinatlar hkkedilmi
olan birden dokuza kadar i disklere (afa, o.
afi) sahiptir. Usturlabn dier paralar unlardr: Urve veya abs = kulp; ala veya ila
= halka; ucre, kuffe veya av = Dbkey daire
biiminde kenar veya dereceli kemer (Limbus);
umm = ana, aletin, iinde i disklerin ve rmcein bulunduu asl paras; ankebt veya ebeke
= rmcek veya a; vech = anann i yz; ahr
= anann arka yz; ide = a cetveli (gsterge), diopter; abetn veya ayetn = a
cetvelinin iki sivri ucu; libne, daffe veya hedef =
niangh; sukbetn = nianghn iki nian alma
delii; miver, ub = eksen, anann, i disklerin
ve rmcein ortasnda bulunan bir delie sokulan
ve bunlar bir arada tutan pim; feres = at, eksenin
ucundaki delie sokulan, diskleri ve rmcei
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen

yer ve tarih, s. 4-5 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 45.
anada sabitleyen srg5.

Usturlabn pek ok eidinin olmas, Arap-slam
dneminde kaydettii geliimin seviyesini gstermektedir. 4./10. yzyldan 5./11. yzyla gei
dnemine kadar bilinen tiplerini Eb Reyn elBrn, byk lde hocas Eb Sad Amed b.
Muammed es-Sicz (4./10. yzyln 2. yars)nin6
kitabna dayanarak stb el-Vuch el-Mmkine7
adl eserinde tarif etmitir. Usturlaplarn deiik trleri hakknda imdiye kadar yaplan aratrmalardan, bunlarn ortaya kmalarnn karma
usturlap (mzc el-asurlb) kavramyla balantl
olduu grlmektedir. Bunlarda yaplan ey, kuzey
ve gney usturlaplarnn zelliklerini tek bir usturlapta birletirmektir. Daha 3./9. yzyln ilk yarsnda Araplar, J. Frankn8 ifadesiyle, ncellerinden
alnan biimiyle yetinmediler. Bu biimde, gkkresinin Olak dnencesinin kuzeyinde bulunan
blmnn, gksel ekvatora paralel bir dzleme
veya bunun kendisinin zerine izmilerdir ve bu
ekilde oluan usturlab gney, dierini de kuzey
usturlab olarak adlandrmlardr. Gney usturlapbnn ne zaman ortaya kt belgelenemiyor,
ama her halkarda bu usturlap iin de bir kuram
ileri sren el-Fernden nce olduu sylenebilir.
el-Brn9, gney ve kuzey usturlaplarnn eitlerini kitabnn u blmnde tanmlamtr: Keyfiyyet
Cem Nevey el-Asurlb e-iml ve-l-Cenb veMzc Eklih Baih bi-Ba.
Bunlar rmcek eklinin, zellikle de bur eklinin hatrlatt nesnelere gre adlandrlmtr.
Burada, usturlabn dnn biimi yaygn usturlap-
5 Woepcke, Franz: ber ein in der Kniglichen Bibliothek zu Berlin befindliches arabisches Astrolabium, Berlin 1858, s. 1-3 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
6 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 225-226.
7 a.e., Cilt 6, s. 268.
8 Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen
yer ve tarih, s. 8 (Tekrarbasm: s. 8).
9 stb el-Vuch el-Mmkine, Elyazma stanbul, Ahmet III, 3505 (sayfalar numaralandrlmam).
lardan farkllk gstermemektedir10.

el-Brn tarafndan tarif edilen eitleri unlardr:
el-asurlb el-muabbel (trampet biiminde usturlap, aadaki resmin sanda), el-asurlb el-s
(mersin aac formunda usturlap, aadaki resmin
81
solunda), eitli biimdeki bu usturlaplarn rmceklerinin veya alarnn izimleri:
el-Brn, stb, yazma III. Ahmet, 3505.

el- Asurlb el-Musaran
(yenge biiminde usturlap) u alara sahiptir:
el-Brn, stb, yazma,

Carullah 1451, v. 23a.
10 Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen yer ve tarih, s. 9 (Tekrarbasm: s. 9).
A S T R O N O M
82
Yenge biimindeki usturlabn ykseklik daireleri:

el- asurlb el-misar
(cetvel biiminde
usturlap) u alara
sahiptir:
el-Brn, stb, yazma III. Ahmet, 3505.
el- asurlb ez-zevra (gemi biiminde

usturlap) u alara sahiptir:
el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 29b.
el-Brn, stb,
yazma, Carullah
1451, fol. 23a.
el- asurlb e-alb (ha biiminde usturlap) u alara sahiptir:
el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 30b.
el-asurlb el-levlab (spiral biiminde

usturlap) u alara sahiptir:
el-Brn, stb, yazma, Oxford, Bodl.,

Marsh 701, v. 274b.
el-Brn (. 440/1048)nin lmnden eyrek yzyldan daha az bir sre sonra evrensel usturlaplar ortaya kmtr. Bunlar artk, sadece belirli
enlem dereceleri gereksinimine gre imal edilen i
disklerle donatlm deillerdi. Bilindii kadaryla
bu yndeki ilk adm Eb el-asan Al b. alef
atmtr. Onun adn tayan usturlap, daha sonraki
yzyllarda ekkziyye olarak adlandrlmtr. Bu
aletin11 an Libros del saber de astronoma adl
eserde bulunan bir izim sayesinde tanmaktayz.
An st yars, muanaralar ve azimut daireleri-
83
Libros del saber de astronomadan
nin an oluturur; alt yars ise yldz pozisyonlarn tar. Al b. alefin bu aleti hakkndaki ayrntlar, onun risalesinin Libros del blme gney
kutuptan projeksiyonu yaplrd. Araplar Yenge
dnencesinin gneyinde bulunan gkkre blmnn Kuzey Kutbundan ayn dzleme sterografik
izdmn de saber de astronoma adl eserde
bulunan Kastilce evirisinden renmekteyiz12.
Astronomi tarihinde, ayn projeksiyonlu dier bir
alet daha tannmaktadr. Bu alet, yaklak ayn
zamanda Endlste ortaya km ve byk astronom brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll,
5./11. yzyln 2. yars)nin adyla tannmtr.
Onun Arap-slam dnyasnda afa zerliyye
ve modern aratrmalarda ise evrensel disk olarak bilinen usturlab da yine Libros del saber de
astronomada ayrntl bir ekilde tarif edilmitir.
11 Astronomical Instruments in Medieval Spain, Santa

Cruz de la Palma 1985, s. 90; El legado cientfico Andalus. Museo Arqueolgico Nacional, Madrid 1992, s.
235; Calvo, Emilia: La lmina universal de Al b. Jalaf
(s. XI) en la versin Alfons y su evolucin en instrumentos posteriores, Ochava esperay astrofsica. Textos
y estudios sobre las fuentes rabes de la astronoma de

Alfonso X., ed. Merc Comes, Honorino Mielgo y Julio
Sams, Barcelona 1990, s. 221-231.
12 Ed. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 3, Madrid 1864, s. 1132; Emmanuel Polle, Un instrument astronomique dans
loccident latin, la saphea, Studi Medievali ierisinde
(Spoleto), serie terza 10/1969/491-510.
84
A S T R O N O M
Bu eserde, ez-Zerlnin hkmdar el-Mutemid

b. Abbd (dnemi: 461-484/1068-1091)a ithaf
edilen risalesinin orijinalinden yaplm Kastilce
evirisi verilmitir13 (bkz. s. 118).

ez-Zerlnin usturlab sadece bir tek diskten
olumaktadr. Bu diske, gksel ekvatorun ve paralel ve dikey daireleriyle ekliptiin, Ko veya Terazi
balang noktasndan itibaren gndnm tayc dzlemi zerine izdm salanr. Ko veya
Terazi noktas ayn zamanda her bir ufkun dou
ve bat noktas olduundan, bu disk btn enlemler iin geerlidir. Ufuk, projeksiyon merkezinden geen dz bir izgi olarak temsil edilir. Bu
izgi, merkez noktasnda dndrlebilen ve taksimatlarla donatlm bir cetvel yoluyla gsterilir.
Diskin kenarndaki derece taksimat yardmyla
cetvele, ufkun gkkresinde ekvator karsnda
ald pozisyona karlk gelecek ekilde bir konum
verilir. Arka taraf genel olarak olaan usturlabn
arkasyla ayndr, yalnzca zerinde fazladan, Ayn
seyrinin temsil edildii kk bir daire bulunmaktadr.14
Al b. alefin eseri ve usturlabndan olmasa da,
ez-Zerlnin risalesinden ve aletinden, usturlabn daha sonraki geliimine byk bir etki geldii anlalmaktadr. Astronomi yaznna ve usturlap yapm sanatna gelen bu etkinin nemini,
Emmanuel Poulle15, Un instrument astronomique
dans loccident latin, la saphea zerine yapt aratrmada olaanst bir biimde ortaya
koymutur. Bu etki, 13. yzyln balarndan 16.
yzyla kadar devam etmitir, yani Avrupa ez-
13 Ed. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 3, Madrid 1864, s.

135-237; kr. Jos M. Mills Vallicrosa: Un ejemplar de
azalea rabe de Azarquiel, Al-Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 233-243).
14 Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen yer ve tarih, s. 32 (Tekrarbasm: s. 32); bkz. Nallino,
C.A.: Asurlb, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden
1913, s. 521-522 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
zellikle s. 364-365); King, D.: On the Early of the Universal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin
of the Term Shakkzya in Medieval Scientific Arabic, Journal for the History of Arabic Science ierisinde
(Aleppo) 3/1979/244-257.
15 Studi Medievali ierisinde (1969), ad geen yer ve
tarih.
Zerlnin evrensel diskini ve buna dair yazd

eserini, X. Alfons tarafndan hazrlatlan Libros
del saber de astronoma adl astronomik eserde yer almasndan yarm yzyl nce tanmtr.
Walter Arsenius (1570 civarnda)un, Erasmus
Habermel (1585 civarnda)in ve John Blagrave
(1585 civarnda)nin16 usturlaplar Avrupada imal
edilmi bu tr usturlaplarn en genleri ve sanatsal
bakmdan en zarifleridir. Bu usturlaplarn ilk ikisi
mzemizde model olarak bulunmaktadr (bkz.
s. 113f.). Bu balamda Emmanuel Poullenin bir
ka tespiti17 zerinde durulmaldr: Avrupada bu
usturlaplara, uygulamada duyulan ilgi, kesinlikle
astronomik gzlemlere veya hassas hesaplamalara
katkda bulunmaya ynelik deildi.
Arap-slam kltr evresinde de evrensel disk
gerekten byk bir etki yapmtr. Bu etkinin hem
yazndaki hem de uygulamadaki nemini, Emilia
Calvo Labarta, el-useyn b. Buh (. 716/1316)un
aletin ayrntl bir tarifini verdii Rislet e-afa
el-Cmia adl eseri ile ilgili almasnda ve bu
eserin edisyonunda anlatmaktadr18.
Burada ksaca anlatlan bu geliim sreci bizi,
Suriyede faaliyette bulunmu olan Amed b. Eb
Bekr bn es-Serrc (. 730/1330)n usturlabnn
ortaya kna gtryor. Onun aleti, geleneksel dzlem krenin avantajlaryla evrensel diskin
avantajlarn birletirmi ve bunun da tesinde
usturlabn douda ve batda ulat en yksek
matematiksel-astronomik kaliteyi somutlatrmtr (bkz. s. 119).
Son olarak, usturlabn Arap-slam kltr evresinde gelitirilmi olan dier iki trnden de sz
edilmelidir. Birisi kresel usturlap, dieri izgisel usturlaptr. Kresel usturlabn ortaya kn,
3./9. yzyln ikinci yarsna kadar takip edebiliriz.
Bunun Cbir b. Sinn el-arrn19 tarafndan icat
16 Bkz. Gunther, R.T.: The
Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 492ff.

17 Un instrument astronomique, ad geen yer ve tarih,
s. 150.
18 Ab Al el-seyn ibn Bo (m. 716/1316), Rislat
al-afa al-mia li- am al-ur (Tratado sobre la
lmina general para todas las latitudes), ed., trad. Y estudio Emilia Calvo Labarta, Madrid 1993, s. 27-32.
19 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 162.
edildii kabul edilmektedir. Ksa bir sre sonra

onu birok astronom izlemitir: abe el-sib
(300/912 civarnda hayatta)20, us b. L (.
3./9. yzyldan 4./10. yzyla gei dneminde)21
ve el-Fal b. tim en-Neyrz (4./10. yzyln
balar)22, ve daha sonraki bilginlerden Eb erReyn el-Brn (. 440/1048)23 ve Eb el-asan
el-Marrku (7./13. yzyln 2. yars). Bu tr
usturlap da Arap-slam kltr evresinde yzlerce
yl sren bir geliim gstermitir. Bu alet spanya
d Avrupada ya bilinmemi ya da dikkate alnmam grnmektedir. Kresel usturlabn yapm
ve bu arala ilem yapma, saladmz modeller
balamnda ele alnacaktr (bkz. s. 120-133).
Bir model yardmyla bahsedeceimiz (bkz. s. 134)
izgisel usturlaba gelince: Bu usturlap, prensip
olarak dzlemsel usturlap ile yaplan gzlemlere
bir hesap cetveli yardmyla ulama denemesinden
baka bir ey deildir. Bu denemeyi gerekletiren
bilgin, matematik tarihinde de nemli bir yeri olan
erefeddn el-Muaffer b. Muammed e-sdir
(. 610/1213)24.
Konuya son verirken, burada Arap-slam kltr evresinden gelen usturlaplar ve Avrupada
yaplm usturlaplar hakknda, gen ve n yargsz bir aratrmacnn Die Astrolabiensammlungen
85
des Deutschen Museums und des Bayerischen

Nationalmuseums25 balkl almasnda ulam
olduu karlatrmal yargy vermek yararl olacaktr: slam kltrnden gelen paralarn incelenmesi, slam alet yapmclnn beni etkileyen
ilerlemeleri ve alet yapmclarnn teknolojik yenilik glerini ispatlamaktadr. slam kltr evresinde yaplan aletler, daima ok yksek astronomik
kullanlrl ve ayn zamanda ince sanatsal gzellii bnyelerinde birletiren paralar olarak grnmektedir.Aratrma bugne kadar kalan usturlaplar arasnda bu genel deerlendirmeye pek aznn
aykr deceini gsteriyor.
Buna karn, Avrupa usturlaplarnda yzyllar
boyu sreklilik gsteren yksek kalite eksiklii
vardr. Bunlarn birka, usturlap imalinde yksek
bir seviyeye ulalm olduuna tanklk etmektedir. Buna karn, el sanat asndan yksek
seviyeli grnen astronomi rneklerinden hi de
geri kalmayan dier paralar ise, yaratclarnn
elementer astronomi bilgisi eksikliklerine tanklk
etmektedir. Bu, , Avrupada astronomik bilginin
gelimesindeki ahenksiz durumu ve bu bilimin
Ortaa slam dnyasndan alnma iinin eksiklik
halini yanstmaktadr.
20 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.

21 a.e., Cilt 6, s. 180-182.
22 a.e., Cilt 6, s. 191-192.
23 a.e., Cilt 6, s. 261-276.
24 a.e., Cilt 5, s. 399.
25 Burkhard Stautz, Mnih: Deutsches Museum 1999,

s. 5.
86
A S T R O N O M
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi.

Kulplu ve asma halkal ana 170 mm.
apnda. Bir i diski. (Envanter No:
A 2.25)
Naslusun
Usturlab
Muammed b. Muammed (veya Abdullh)

Naslus, 3./9. yzyln son ve 4./10. yzyln ilk
eyreinde yaam grnyor1. O, dneminin en
nl usturlap yapmclarndan birisiydi ve tutulma
diski (e-afa el-kusfiyye) olarak adlandrlan
aletin de mucidi olmaldr. Onun nl usturlab
geen yzylda Pariste Alain Brieuxun mlkiyetindeydi2. Bu arada, ana paras Naslus tarafn1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 178-179, 288.
2 Maddison, Fr., Brieux, A.: Baslus or Naslus? A Note

on the Name of an Early Islamic Astrolabist, Archives
internationals dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
24/1974/157-160; King, D.A.: A Note on the Astrolabist
Naslus/Baslus, Archives internationales dhistoire
des sciences ierisinde (Paris) 28/1978/117-120.
dan yaplm grnen 4./10. yzyldan kalma baka

bir usturlap bulunmutur. Bu usturlabn yapmcs Kahire slam Sanatlar Mzesi katalounda
Naslus el-Vs olarak gsterilmitir.
Burada betimlenen usturlap, bugn Kuveytte
slam Arkeoloji Mzesinin mlkiyetinde bulunmaktadr3. Usturlap 315/927 ylnda yaplmtr,
ap 173 mm ve kalnl 4 mmdir. Bu aletin, bir
yz Badat iin 33 ile, dier yz 36 enlemli
bir yer iin donatlm tek bir i diski vardr. A 17
sabit yldz gstermektedir.
3 King, D.A.: Early Islamic Astronomical Instruments
in Kuwaiti Collections , Kuwait Art and Architecture. A
Collection of Essays ierisinde, Kuwait 1995, s. 77-96,
zellikle s. 79-83.
87

Matris 130 mm apnda. A, a cetveli ve i disk yok.
Naslusun 2.
Usturlab
Yine, Naslus (Muammed b. Muammed veya

Abdullh)un bir baka usturlabna ait bir para,
Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr. Bu alet, kenar (ucre) ve taht (krs) ile birlikte ana (umm)dan olumaktadr. Krsnin i
yanna Naslusun ad kaznmtr. Bu usturlapta
hayret verici olan, enlem dereceleriyle 64 kentin
adlarnn ana parann i yzeyine kaydedilmi
olmasdr. ap 13 cm. dir.1
Daha fazla bilgi iin bkz. King, D.A., Kunitzsch, Paul:

Naslus the Astrolabist once again, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
33/1983/342-343; King, D.A.: Bringing Astronomical
Instruments back to Earth The Geographical Data. On
Medieval Astrolabs (to ca. 110), Between Demonstration and Imagination ierisinde. Essays in the History
of Science and Philosophy Presented to John D. North,
Leiden 1999, s. 1-53, zellikle 10, 29-30.
88
A S T R O N O M
mid b. Al el-Vsinin
Usturlab
Astronom Eb er-Reb mid b. Al el-Vsi,

4./10. yzyln ilk yarsnda yaam grnmektedir.
nl arstronom Al b. Abdurramn bn Ynis1
(. 390/1009), onu ve Al b. s el-Asurlbyi en
nemli iki usturlap yapmcs olarak nitelendirmitir. Bize ulaan kresel usturlabn kullanmna
ilikin risalesinde mid el-Vsi, bu tr usturlabn dzlemsel usturlap karsndaki avantajlarn
vurgulamaktadr2.
1 Bkz. Caussin, A.P.: Le livre de la grande table Hakmite, observe par ebn Younis, Notices et extraits des
manuscrits de la Bibliothque nationale et autres bibliothques ierisinde (Paris) 7e sr. 12/1803-04/16-240,
zellikle s. 55 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 24, Frankfurt 1997, s. 54-278, zellikle s. 93); kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 207.

Kulplu ve asma halkal ana 111 mm.
apnda. Bir i disk.
Usturlaplarndan bir ana ksm, Kahire slam

Sanatlar Mzesinde (Envanter No: 15354) korunmaktadr. Ayrlmaz bir biimde anaya sonradan
eklenmi bir a yznden anann i yz maalesef
tam olarak incelenemiyor. A 8./14. yzyla ait
grnmektedir. Anann arka yznn eyreinde burlarn adlar Arapa olarak bulunmaktadr, ayrca onlarn udd el-mriyyn olarak
nitelendirdikleri sembolleri barndrmaktadr. Son
eyrek ise, bir sins kadrann gstermektedir.
Anann ap 11 cm. dir.
89
Usturlap
340/950 ylnda Amed b. alef tarafndan imal
edilen orijinaline dayanlarak yaplmtr. zerinde
bulunan yazya gre bu usturlap, Abbasi Halifesi
el-Mktefnin (. 295/908) olu olan Cafer b.
(Al) el-Mktef (294-377/906-987) iin imal edilmitir.
Bu usturlap, Papa II. Sylvester (380/990, bkz. s.
94) iin yaplm olan veya ona atfedilen usturlapla
belirli bir benzerlie sahiptir1.
(Bu usturlabn orijinali: Bibliothque Nationale,
Paris, Ge.A.324)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve

asma halkal ana 130 mm. apnda. 21/24;
30/31; 34/36; 37/39 enlem dereceleri iin
drt i disk. A 17 yldz gsterme ucuyla
birlikte. Nianghl ifte ibre arka tarafta
(Envanter No: A 2.14).
Gunther: The Astrolabes of the World, s. 230, Nr. 99;

Mayer: Islamic Astrolabist, s. 37.
90
A S T R O N O M
Modelimiz: ap 151 mm.

Kalnlk 6 mm.
(Envanter No: 2.28)
el-ucendnin
Usturlab
Byk astronom ve matematiki Eb Mamd

mid b. el-r el-ucend1 (4./10. yzyln 2.
yars) tarafndan 374/984 ylnda imal edilmi olan
bu usturlap, bize ulaan eski usturlaplarn en gzeli
ve ilginci saylabilir. Bunun yan sra, onun icat ettii kapsaml aleti (el-le e-mile, bkz. s. 151)
bilmekteyiz ve yine onun Rey kentinde (bugnk
Tahrann gneyinde) yer ekseni eiminin deiken mi yoksa sabit mi olduunu tespit etmek iin
ina ettii yaklak 20 metre yarapnda olan
byk sekstant da bilmekteyiz (bkz. s. 7).
Ana para ve adan baka usturlabn, 21 (Mekke),
27 (el-ulzum veya Hrmz?), 30 (Kahire), 33
(Badat), 36 (Rey?) ve 39 (Buhara?) enlemleri
iin 5 i diski vardr. 24 saatlik en uzun gnl bir
yerin 6617 olan enlemi iin bir dier disk yaplmtr. Baka bir ilave disk ise, astrolojik amaldr
(mara e-u) ve Badat enlemi iin (33)
ngrlmtr.
Usturlap, 1929 ylnda Moradoff ailesinin mlkiyetindeydi. R.T. Gunterin2 1932 ylnda, yanlg sonucu 778/1376 ylnda Amed b. el-r en-Necd adl
birisi tarafndan imal edilmi bir usturlap olarak
betimlemesinden sonra, bilinmeyen bir mlkiyette
kaybolmutur. 1956 ylnda L. A. Mayer3, bu usturlabn akbeti hakknda hibir ey tesbit edememiti.
Belirli bir sre sonra alet Parise gelmi ve Marcel
Destombes4 tarafndan doru bir biimde tehis
edilmiti. Usturlap, Alain Brieuxnn mlkiyetinde
bulunmu ve daha sonra Csim el-umeyznin,
Kuveyt, mlkiyetine gemiti. Halen Katar Milli
Mzesinde korunuyor olmaldr5.
2 Gunther: The Astrolabes of the World, ad geen yer ve

tarih, s.245.
3 Mayer: Islamic Astrolabist, ad geen yer ve tarih, s. 45
(Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 179).
4 Un astrolabe carolingien et lorigine de nos chiffres
arabes, Archives internationales dhistoire des sciences
ierisinde (Paris) 15/1962/3-45, zellikle s. 16 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
96, 1998, s. 401-447, zellikle s. 418) bkz. ayrca King,
D.A.: Early Islamic Astronomical Instruments in Kuwaiti Collections, ad geen yer ve tarih, s. 83-89.
5 Usturlabn fotoraflarn meslektam David Kinge
borluyum.
Usturlap
M.S. 10. yzyldan Katalan bir rnee dayanarak.
Burada szkonusu olan alet, Arap rneinin
rekonstrksiyonu olarak ortaya km en eski
Latin usturlabdr. Latince yaznn aslen Arapa
harf rakamlarnn transkripsiyonunu temsil etmesi
dikkate deerdir. disklerde enlem derecelerinin
rakamlar, anada ise 12 saat blmlemesi bulunmaktadr1.
1

lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris)15/1962/345 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 96- Frankfurt 1998, s. 401-447); King, David:
Medieval Astronomical Instruments: A Catalogue in
91
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. Kulplu ve

asma halkal matris 152 mm. apnda (36.
enlem derecesi gravryle birlikte). ki i disk
39/4130; 45/4730 enlemleri iin. A 20 yldz gsterme ucuyla birlikte. Nianghl ifte
ibre arka tarafta. Takvimler ve glge kadran.
Latince yazl. (Envanter No: A 2.18)
(Orijinal: Institut du Monde Arabe, Paris)

Preparation, Bulletin of the Scientific Instrument Society ierisinde (Pershore, England) 31/1991/3-7; Kunitzsch, Paul ve Dekker, Elly: The Stars on the Rete of
the so-called Carolingian Astrolabe, From Baghdad
to Barcelona ierisinde. Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, Barcelona 1996,
Cilt 2, s. 655-672.
92
A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, Barselonal Lupitusun Sententi astrolabii adl risalesindeki izimlere dayanlarak imal
edilmitir (Yazma: Bongarsiana Burgerbibliothek
Bern, Cod. 196). Bu risale, Muammed b. Ms
el-rizm (Halife el-Memn, dneminde, 198218/813-833, faliyette bulunmutur)nin usturlap
hakknda yazd kk eserinden ksmen uyarlama ksmen de Arap rnein serbest ilenmesi
olarak domutur. A zerinde grnen 27 yldz
ad ikisi hari Latin harfleriyle yazlm Arapadr,
yine eit olmayan saat izgilerinin adlar da bu
ekildedir. 360 derece skalasnn, limbus zerinde
u ekilde gsterilmi olmas ilgintir: Arapa
harf rakamlar, bu rakamlarn Latince transkrip-

ap 135 mm, kalnlk 5 mm.
(Envanter No: A 2.29).
M.Brunold tarafndan imal edilmitir
( Abtwil, svire).
siyonlar ve Latince rakamlar. Buna karn, arka

tarafta bulunan takvim dairesi (365 gn), (tartmal olmakla beraber) sadece Arapa harf rakamlaryla verilmektedir.
Elyazmasnda iki i disk (hem n hem de arka
tarafta, 3, 4, 5 ve 6. iklimler iin) tarif edilmektedir.
93
V. 1a
2b
3b
7a
Bern Burgerbibliothek
yazmasndan izimler,
Cod. 196
(Fleury? Otto dnemi, 390/1000 civarnda)
94
A S T R O N O M
Usturlap

asma halkal ana, d ap 130 mm. A 25 yldz gsterme ucuyla birlikte. 2 i disk 30/42
Modelimiz, iddia edildiine gre 380/990 ylnda

Fransada imal edilmi olup Papa II. Sylvestere
atfedilmi bulunan orijinale dayanlarak.
ve 3638 enlemleri iin. Arka tarafta takvimler ve glge kadran. Nianghl ifte ibre.
Orijinali, 4./10. yzyla ait bir Arap usturlabnn

karakterini ele vermektedir. Papann, bu eserin
yapmcs olarak dnlmesi, sadece daha sonralar ileri srlen bir tahmindir. rmcekteki,
anann kenarndaki ve i disklerdeki btn rakamlar ve sabit yldz adlar Arapa harflerle yazlmtr. Sadece 30 ve 42 enlem dereceleri ek olarak
Avrupa rakamlaryla da yazlmtr. Arka tarafta bulunan burlarn adlar, ay adlar ve derece
rakamlar iin Latince, yani Avrupa rakamlar
kullanlmtr1.
(Modelimizin asl Florenzde Museo di Storia della
Scienzada bulunmaktadr.)
1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford
1932, s. 230, Nr. 101.
Usturlap
Muammed b. e-affr (420/1029) tarafndan
Toledoda yaplan orjinale dayanarak.
95

asma halkal ana 135 mm. apnda. Yaklak
6/10;30; 14;30/17;30; 21;40/25; 28/30;
32/34;20; 36;30/38;30; 40/42; 45/66
enlemleri iin 9 i disk ve 72 enlemi iin bir
projeksiyon. A 29 yldz gsterme ucuyla
diskler aadaki ehirler iin yaplmtr: Gana

(na), Sana (an), Mekke, Medine, el-ulzum,
Kahire, Kayrevan (el-ayravn), Samarra (Surremen-re), Semerkant, Kordoba, Toledo, Saragossa
ve Konstantinopel, Serendb (Sri Lanka) adas ve
dnyann meskun blgesinin kuzey snr.1
birlikte. Arka tarafta nianghl ifte ibre.

Takvim dairesi ve glge kadran.
(Orijinal: Staatsbibliothek zu Berlin)
Woepcke, Fr.: ber ein in der Kniglichen Bibliothek

zu Berlin befindliches arabisches Astrolabium, Berlin
1858 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 86, Frankfurt 1998, s. 1-36); Gunther,
R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 251252, Nr. 116.
96
A S T R O N O M
Usturlap
asma halkal ana 124 mm. apnda. 21/25;

34/37; 35/38; 36/39; 38/41 enlemleri
472/1079 ylnda Saragossada (spanya) Amed b.

Muammed en-Na tarafndan imal edilmi bir
rnee dayanarak1.
(Orijinal: Germanisches
Nrnberg, WI 353)
Nationalmuseum,
iin 5 i disk. A 23 yldz gsterme ucuyla birlikte. Nianghl ifte ibre. Takvim
dairesi, glge kadran ve Arapa yazt arka
tarafta. (Envanter No: A 2.13)
1 Mayer: Islamic Astrolabist, s. 37; Schtze der Astronomie. Arabische und deutsche Instrumente aus dem Germanischen Nationalmuseum. Nrnberg 1983, s. 29-31.
Usturlap
97
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu

ve asma halkal ana 176 mm. apnda.
13/19; 25/32; 30/38; 32/35; 37/39;
3040; 38/41; 6642 enlemleri iin 8 i
478/1086 ylnda Valenciada (spanya) brhm b.

Sad es-Sehl tarafndan imal edilmi olan orijinale dayanarak.
12 deiik enlem iin yaplm olan 6 i disk,
Arapa derece rakamlarnn altna kaznm Latin
rakamlar tamaktadr. Ana bir 13. gravr (72)
tamaktadr1.
(Bronz Orijinal: Die naturwissenschaftliche
Sammlung, Kassel)
disk. A 28 yldz gsterme ucuyla birlikte.

Nianghl ifte ibre, uzunluk 166 mm.
Arapa yazt arka tarafta: Sad olu
brhmin yapm, Valencia.
1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 263, Nr.

121; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 51-52; von Mackensen: Die naturwissenschaftlich-technische Sammlung in
Kassel, Kassel 1991, s. 60-61.
98
A S T R O N O M
Modelimiz: Pirin, asitle

ilenmi. ap: 73 mm.
Usturlap
Bu usturlap, 613/1216 ylnda Sevillada Muammed b. Fut el-amir tarafndan imal edilmitir (Bkz. s. 100). Tarafmzdan modeli yaplan
usturlabn zel nemi urada yatmaktadr: 5 i
diskten bir tanesi 4822 iin, yani Parisin enlem
dairesi iin dnlmtr ve ayrca rmcek ve
ana parann ykseltilmi kenar (limbus, cre),
bir Avrupalnn kullanrken tercih ettii Arapa

sabit yldz adlarnn Latince iaretleriyle ve harf
rakamlar (ebced) yerine Arap rakamlaryla donatlmtr. Bu amala rmcek ve usturlabn kenar,
ancak ge dnemde, belki de 16. yzyldan sonra
tralanarak dzeltilmi ve yzeyi yeniden yazlmtr. Nispeten ge dnem bir tarih tahmini una
99
dayanmaktadr: En dtaki daireye 24 (2 x 1-12) alt

blmleme yaplmas Avrupada saat as bilgisini
gerektirmektedir. 4822 iin kurulmu olan Latince
disk de daha sonralar eklenmi grnmektedir.
Dier drt disk zerine okumaya yardmc olmas
iin sonradan Arap rakaml (Avrupa yazm eklinde)
enlem dereceleri kaydedilmitir, fakat bunlar hataldr. Aadaki tabloda bu rakamlar, orijinalindeki
doru rakamlarn karsna yerletiriyoruz:
Orijinaldeki Enlemler
Avrupa rakamlaryla Enlemler
Modelimizin ana i yz.
Daha sonra bu usturlap Avrupadan stanbula ulamtr. Burada, Osmanl devlet adam (sadrazam)
z Amed Mutr Paa (1839-1919) tarafndan
Riy el-Mutr, Mirt el-Miys ve-l-Edvr maa
Mecmat el-Ekl (Kahire 1303, s. 222-228) adl
eserlerinde en ince ayrntsna kadar betimlenmi ve
be izim halinde resmedilmitir. Usturlap, Padiah

III. Selim (dnemi: 1203-1222/1789-1807) tarafndan mhendislik yksek okulu ve bugnk stanbul
Teknik niversitesinin ncs olan o zamanki
Mhendishaneye dier aletlerle ve kitaplarla birlikte hediye edilmitir1.
een, Kazm: Astrolab, Lle ierisinde (stanbul)
2/1984/7-11.
100
A S T R O N O M
Usturlap
Bu usturlap 626/1228 ylnda, yine en retken ve
ilgin usturlap yapmclarndan birisi olan Sevillal
Muammed b. Fut el-amir tarafndan imal
edilmitir. Ondan bize, gnmzde mevcut olan 14
usturlap kalmtr1.
Bur sembolleri, ay adlar ve tanjant kenarlar
yaklak 100-200 yl sonra Latince olarak kaznmtr. Usturlabn en nemli nitelii, bir ncekinde
olduu gibi, anann zemininde bulunan gravrde yatmaktadr. Bu gravr, H. Sauvaire ve J. de
Rey-Pailhadenin ayrntl bir biimde ele aldklar
zere, bir dizin ile birlikte hem bir slam hem de
bir Hristiyan takvimi iermektedir2.
Orijinali Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr.

ap: 165 mm. 3030', 3230', 3330', 3430',
3530', 3630', 3730', 3830', 3930', 40
enlemleri iin 5 i disk. (Envanter No: A 2.31)
King, D.: A Catalogue of Medieval Astronomical Instruments (nternet) No. 6/2.

2 Sur une mre dastrolabe arabe du XIIIe sicle (609
de lHgire) portant un calendre perptuel avec correspondance musulmane et chrtienne. Traduction et interprtation, Journal asiatique ierisinde (Paris), sr. 9, 1,
1863, s. 5-76, 185-231 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 87). Daha fazla literatr
iin bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s.
269f.; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 64-66.
Orijinalin fotoraf, ana ksmn i taraf.
101
stanbul Deniz Mzesinde Bulunan
Usturlap
Bu, 1000/1600 ylndan nceki dnemden bize ulaan
en byk usturlaptr. stanbul Deniz Mzesinde 264
envanter numarasyla kaytl bulunmaktadr. 56 cm
apnda ve 1.1 cm kalnlndadr. Usturlap, 619/1222
ylnda amda Eyybi Sultan el-Muaam s b.
Eb Bekr b. Eyyb iin yaplmtr. Yapmcsnn ad
Abdurramn b. Sinn el-Balebekk en-Neccrdr.
Matematiksel-astronomik deerler, Abdurramn
b. Eb Bekr et-Tibrz tarafndan yaplarak eklenmitir. Gm kakma ileri, es-Sirc ed-Dmeden
kmadr. Bu alet, birisi 30 ve 35 enlemleri iin,
dieri 40 ve 41 enlemleri iin olan iki i diske sahiptir. Ekliptik eimi olarak 2351 lk bir deer tamaktadr. A ksmen az saylabilecek yldz konumlar
tamaktadr, bunlar toplam yirmi adettir.
David King1, usturlabn nemli niteliini, an gney
ekliptik ierisinde ok daha uzun ve kuzey ekliptiin
altnda bulunan bir kprck karsnda ksa bir
ekvator kprc tamas olarak gstermitir. Bu

zellik, ilk olarak bir Arap usturlabn anda ortaya
kmakta ve Orta a Fransz aletlerinden bazlarn
anmsatmaktadr. Bylece, temelde bulunan a
modelinin belki de Hal Seferleri srasnda Eyybi
Devletine getirilmi olan bir aletden kopya edilip edilmedii sorusu ortaya kmtr. D. Kingin
bugn bu ilikiyi o zamanki gibi aklamayacan,
tam tersine bu modelin daha ok Suriyeli Arap
usturlaplar yoluyla ve Hallar araclyla Fransaya
ulam olduunu kabul etmeye raz olacan mit
ederim. Burkhard Stautzun2 konuya ilikin tesbiti
aydnlatcdr: Yldz gstergelerinin ekli ve de alt
tarafta bulunan ekvator kprc ve CMa yldz
iin olan ibrenin yannda a dndrmeye yarayan
topuz, erken dnem slam usturlaplarn anmsatmaktadr.
1 The Monumental Syrian Astrolabe in the Maritime Museum, Istanbul, Erdem ierisinde (Ankara) 9 (=Aydn
Sayl zel says II)/1996/729-735, zellikle s. 731. Fransz
usturlaplarnda ortaya kan benzeri Reteler (alar) balamnda King, Emmanuel Poullenin u almasna iaret
etmektedir: Un constructeur dinstruments astronomiques
au 15e sicle: Jean Fusoris, Paris 1963, zellikle s. 19-26
ve Tabela I ve III.
Die Astrolabiensammlungen des Deutschen Museums

und des Bayerischen Nationalmuseums, ayn yer ve tarih,
s. 43. Bu satrlar yazdktan bir sre sonra Kinge, hala bu
grte olup olmadn sorma imkann buldum. O, grn anlan makalesinin yazmndan ksa bir sre sonra
revize ettiini ve bunu The Ciphers of the Monks (Stuttgart
2001, s. 395) kitabnda dile getirdiini syledi. Bu eserinde (10. dipnot) nceki tahmine teessf etmekte ve yeni bir
gre ulamaktadr: Possibly it was inspired by a Syrian
astrolabe seen by a French Crusader. Bylelikle bizim
grmze yaklasa da, ben, usturlabn bir Fransz Hals tarafndan gtrldn ve Fransada imite edildiini
daha muhtemel gryorum.
102
A S T R O N O M
1. ve 2. Resim (s. 102)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi; = 560 mm.
103
Usturlap
Modelimiz, 650/12521 ylnda Msrda Abdulkerm el-Mr tarafndan Eyybi el-Eref Muaffereddn Ms iin imal edilmi olan orijinale dayanarak yaplmtr2.
630 h. deil.
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 233254, No. 103; Mayer, L.A.: Islamic Astrolabist, s. 29-30
ve Plaka XII.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 280 mm. apnda. 30/44; 34/40; 36/66;30
enlemleri iin 3 i disk. A zeri yazl 25 yldz gsterme ucuyla. Arka tarafta nianghl ifte ibre. Takvimler
ve kadranlar. (Envanter No: A 2.15)
(Orijinal: Museum of the History of Science,

Oxford)
104
A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, 698/1299 ylnda Hamada (amh,
Suriye) es-Sehl el-Asurlb en-Nsbr tarafndan
imal edilmi olan orijinale dayanarak yaplmtr.
Yazta gre bu usturlap, Eyybi el-Melik elMuaffer Mamd Taiyyeddn iin yaplmtr.
Alman astronom Regiomontanus, bu usturlab
1460 ylndan nce talyadaki ikameti srasnda,
muhtemelen Paduada, edinmi, Nrnberge getirmi ve 42 (tamamlanmam), 45, 48 ve 51 enlem
dereceleri iin olan bir ek i diskle donatmtr.
Byk bir ihtimalle Regiomontanus orijinalinde
30 nin gneyindeki yerler iin ngrlen iki diski,
Avrupa kentinin ek disklerine yer aabilmek
iin karmtr1.
(Orijinal: Germanisches
Nrnberg, WI 20)
Nationalmuseum,
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal

ana 161 mm. apnda. 4 i disk (30/33 ve 36/39 Arap
orijinli; 45/48 ve 51 Avrupa enlemleri iin Latince
eklerle; 42 Roma iin ngrlm grnyor, fakat
sonlandrlmam). A gmten (rmcek, figrlerle
donatlm). Arka yzde a cetveli, nianghl ve dik
al ibre. (Envanter No: A 2.17)
1Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 280, No.

137; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 82-83; Schtze der Astronomie. Arabische und deutsche Instrumente aus dem
Germanischen Nationalmuseum. Nrnberg 1983, s. 3335. Focus Behaim Globus Ausstellungskatalog Germanisches Nationalmuseum), Nrnberg 1992, s. 570-574.
105
Usturlap
Modelimiz, 690/1291 ylnda el-Melik el-Eref tarafndan Yemende imal edilmi orijinale dayanlarak
yaplmtr. Yemendeki Resuliler Hanedanndan
Hkmdar el-Eref mer b. Ysuf (dnemi: 694696/1295-1297) usturlaba dair kitaplar yazm, kendi
eliyle aletler imal etmitir.
Ana ksmn arka yznde semboller gurubu kaydedilmitir. D taraftaki halka bur sembollerini gstermektedir. Bunlar ek olarak Arapa yazyla verilmektedir. kinci halka, astrolojik erbb el-vuchun
sembollerini tamaktadr ve burlarn 10 derecelik
36 blmleriyle ilikilidir. nc halkann iaretleri
gezegenlerin lklerini (Musellest) temsil etmektedir1.
(Orijinal: Metropolitan Museum of Art, New York)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 155 mm. apnda. 13/15; 13/37/1430; 21
enlemleri ve 7. iklim derecesi/24 ve 6. iklim derecesi
iin 4 i disk. A 20 yldz gsterme ucuyla birlikte, ap
130 mm. 22 yldz konumu. Arka yzde nianghl a
cetveli, uzunluk 140 mm. Arapa yazt arka tarafta.
1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 243,

No. 109; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 83-84; King,
David: The Medieval Yemeni Astrolabe in the Metropolitan Museum of Art in New York City, Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften
ierisinde (Frankfurt) 2/1985/99-122.
106
A S T R O N O M
Usturlap
Tahminen 7. /13. yzyldan bir Arap modele dayanlarak1.
(Orijinal: British Museum, Londra)
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 238,

Nr. 105.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma

halkal ana 150 mm. apnda. 21/24; 27/33;
30/31 enlemleri iin 3 i disk. A 29 yldz gsterme ucuyla birlikte, ap 120 mm. Arka yz nianghl ifte ibre tamaktadr, uzunluk 140 mm.
Usturlap
15./9. yzyln sonlarna doru emseddn
Muammed affr tarafndan imal edilmi, bize
ulam olan be usturlaptan birisinin modeli.
Modelimizin dayand rnek, Kahire slam
Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr1; 884/1477
olarak tarihlendirilmitir. Muammed affrn
dier drt aleti Cambridge, Oxford (2 adet) ve
Brkselde bulunmaktadr2.
107
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma

halkal ana, d ap 120 mm. 33/36 ve 72
enlemleri iin 2 i disk.
1 Bkz. Wiet, G.: Epigraphie arabe de lexposition

dart persan du Caire, Mmoires prsents lInstitut
dEgypte ierisinde (Kahire) 26/1935/s. 19.
2 Mayer: Islamic Astrolabist, s. 75-76.
A S T R O N O M
108
Usturlap
ran ah II. Abbs iin 1057/1647

ylnda Muammed Mum el-Yezd
tarafndan yaplm rnee dayanlarak1.
(Orijinal: Evans Collection, Museum
of the History of Science, Oxford)
ve asma halkal ana 30 cm. apnda (ikinci
rnek 45 cm apnda). Ananni tarafna
Badat ile Bel arasnda bulunan 46 ehrin
koordinatlar hkkedilmitir. Bu ehirlerin boylam dereceleri, Toledonun 2830
batsndan, yani Kanarya Adalarnn
1730 batsndan geen sfr meridyeninden itibaren saylmaktadr. 23/43;
29/30; 33/37; 3637 enlemleri iin 4
i disk (orijinalde 5). A, yldz adlarn
Farsa olarak tayan 46 yldz gsterme
ucuyla birlikte. Bylelikle usturlap geni
apl zaman belirlemelerini mmkn klmaktadr. Arka tarafta nianghll ifte
ibre. Sins kadran, zodyak kadran ve iki
glge kadran. (Envanter No: A 2.16)
1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the

World, Oxford 1932, s. 132-135, No. 18;
Mayer: Islamic Astrolabists, s. 208.
Bir Osmanl
Usturlab
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap 183 mm. 4 i disk.
Nianghl a cetveli.
Bu alet, 1091/1680 ylnda muhtemelen Osmanl

Padiah II. Beyazt (. 918/1512)n soyundan Suln
b. Aam b. Byazd adl birisi iin, imal edilmitir. Bu
usturlap, 21 (Mekke), 30 (Kahire), 34 (am), 36
(Halep), 41 (stanbul) ve 42 (Edirne) iin 4 i diske
sahiptir. Ana parann i yz botur. Arka yz bir sins
ve bir tanjant kadran tamaktadr. Orijinali Kahire
slam Sanatlar Mzesindedir.
109
110
A S T R O N O M
Usturlap
randa (sfehan?) 1118/1706 ylnda imal edilmi
olan bu usturlap, enstitmzn mlkiyetindedir.
2110, 2110 (ikinci defa), 2240 ve 3915 enlemleri
iin 4 adet i disk ngrlmtr.
Anann i yznde 36 ran kentinin enlem dereceleri
kaznmtr. Bu rakamlarn ou yanltr. Modelimiz,
Arap-slam kltr evresinde usturlap kullanmnn
k dnemi iin ilgin bir rnektir. Bu dnemde
yaayan bir kimse usturlab artk astronomik gzlem
arac olarak kullanabilecek durumda deildi.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 90 mm. 4

i disk. A, 21 yldz adyla birlikte. Nianghl
ifte ibre. Arka yz, yldz semboll takvim ve
glge kadranlar tamaktadr.
Usturlap
Modelimiz m.s. 14. yzyldan kalma spanyol-Gotik
tarz bir rnee dayanlarak yaplmtr.
Bu, Avrupada yaplm usturlap aka grld
zere, Arap kltr evresine ok yakn durmaktadr.
Yldz adlar, ok az istisna dnda Arap kkenlidir.
Bizzat Latince Caden = konan (Kartal) sembol
bir Arap takm yldzyla ilikilidir. (M. Brunold)1.
Orijinal: Society of Antiquaries, Londra.
1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 306-309,
Nr. 162.
111
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Gotik rakamlar. Kulplu ve asma halkal ana 120 mm. apnda. Her iki 36/40 ve 44/48 enlemleri iin 2 i
disk. A, arabeskler ve drt-yaprak tezyinatla
birlikte 17 yldzn konumunu gstermekte.
Cetvel 60 mm. yarapnda. Arka yzde glge
kadran ve yl bandaki hafta gnn belirleme
emasyla birlikte ekliptik ve takvim dairesi.
Nianghl ifte ibre. Modelimiz, M. Brunold
(Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr.
112
A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, yaklak 1500lerden bir Avrupa usturlab sitilinde, Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr1.
1 Kr. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 324325, Nr. 173.
Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana

ksm 100 mm. apnda, 48. enlem derecesi iin
olan yer koordinatlaryla birlikte. disksiz. 14 yldz konumlu ve aletin dar kenarndaki esas yerine
yerletirilemeyen saat blmlemeli a.
Cetvel 50 mm. yarapnda, arka yzde ekliptik
ve takvim dairesi, glge kadran, eit olmayan
saatlerin diyagram ve nianghl ifte gsterge.
113
Usturlap
Modelimiz, 1570 civarnda Gualterus Arseniusun
atlyesinde imal edilmi bir modele dayanyor. Bu
usturlap Grppin koleksiyonunda bulunmaktadr
ve 1980 ylnda Pariste Linton koleksiyonu erevesinde ak arttrmaya sunulmutur.

ve asma halkal ana 156 mm. apnda.
39/42, 45/48 ve 51/54 enlemleri iin
3 i disk. A 37 yldz konumlu, i ie
gemi kordonlu ve merkezde melek
formlu. Nianghl ifte ibre. Arka
tarafta ez-Zerlnin 2,5 lik aa sahip
projeksiyonu ve 25 yldzn konumu.
Bunlarn zerinde yatay bir kiri, tanjant kenarlar, zenit ve bknt ibresi
ile birlikte dnmektedir. Latince yazl.
Modelimizin yapmcs Martin Brunoldun (Abtwil;

svire) bir brorndeki ayrntl betimlemesi.
114
A S T R O N O M
Usturlap
M.S. 1600 civarnda Erasmus Habermel tarafndan imal edilmi alete dayanlarak yaplmtr. Arka
yzde ez-Zerl Diski grlmektedir1.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. 14

keli, kulplu ve asma halkal ana 210
mm. apnda. 39/42, 45/48 ve 51/54
enlemleri iin 3 i disk. A 30 yldz
konumuyla birlikte. Nianghl ifte ibre.
Arka yzde zenit ve bknt ibresi ile
birlikte yatay kiri.
rnek bugn Oxford, Museum of the History of

Scienceta bulunmaktadr.
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 453-456,

Nr. 278.
Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr.

asma halkal ana 118 mm. apnda. A 19
yldz gsterge ucuyla birlikte. 18, 28, 30,
36, 37 ve 39 enlemleri iin 4 i disk. Arka
yzde nianghl ifte ibre 110 mm. apnda. Arapa ve Latince yazl.
Usturlap
Martin Brunold (Abtwil, svire)
tarafndan retim amal imal edilmitir.
115
116
A S T R O N O M
EVRENSEL DSK
Avrupada sapa (e-afa ez-zerliyye) adyla
tannan bu alet, gk ekvatorunun ve Ko veya Terazi
balang noktasndan gndnm taycsnn dzlemine kadar paralel ve dikey daireleriyle ekliptiin
projeksiyon edildii sadece tek bir diskten olumaktadr. Ko veya Terazi noktasnn ayn zamanda her
bir ufkun dou-bat noktas olmasndan dolay, disk
btn alanlar iin kullanlabilirdir. Ufuk, projeksiyon
merkezinden geen dz bir izgi olarak yanstlmaktadr. Bu izgi, merkez noktada dndrlebilen ve
taksimatl bir cetvel ile temsil edilir. Diskin kenarnda bulunan derece taksimat yardmyla, ufkun ekvator karsnda gk kresinde ald konuma gre her
Evrensel Disk
Modelimiz, 650/1252 ylnda Murcia (spanya)da
Muammed b. Muammed b. Huzeyl tarafndan
imal edilmi orijinale dayanlarak yaplmtr.
(Orijinal: Observatorio Fabra, Barcelona)
durum verilebilir. Arka yz genel olarak allageldik

usturlabn arka yz gibidir, sadece zerinde kk
bir daire daha bulunmaktadr ve bu daire yoluyla
Ayn seyri gsterilebilir1.
1 Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Auszug aus

der Habilitationsschrift, Erlangen 1920, s. 32 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 35, s.
1-33, zellikle s. 32); Vallicrosa, Jos Mills: Un ejemplar
de azafea rabi de Azarquiel, Al-Andalus 9/1944/111-119
Cilt 40, s. 233-245).
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm.

Gsterge cetvelinin uzunluu 185 mm. Derece
taksimatl cetvel, uzunluk 165 mm. Kalnlk 3
mm. Arapa rakam deerli harfler. (Envanter
No: A 2.03)
117

ap 185 mm. A cetvelinin
uzunluu 185 mm. Derece taksimatl cetvel, uzunluk 165 mm.
Arapa rakam deerli harfler.
Evrensel Disk
(afa)
Muammed b. Fut elamirnin Evrensel Diski
Bu, Muammed b. Fut el-amirnin afa

zerliyye veya ekkziyye olarak adlandrlan
birok yaygn disklerinden birisidir. el-amir,
bu diski 613/1216 ylnda Sevillada imal etmitir. Disk yaklak 216 mm. lik bir apa sahiptir.
zerine 33 sabit yldz ismi kaydedilmitir.
19. yzyln ilk yarsnda bu alet Almerico da
Schionun eline Vicenza (Veneto) yaknndaki Valdagnoda gemiti. Bugn Roma
Rasathanesinin (Osservatorio Astronomico)
mlkiyetindedir (No. 694 II)1.
da Schio, A.: Sur deux astrolabes arabes, Atti del IV

Congresso Internazionale degli Orientalisti tenuto in
Firenze ierisinde 1878, Cilt 1, Florenz 1878, s. 367369 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi iinde Cilt 86, Frankfurt 1998, s. 177-179);
ayn yazar: Di due astrolabi in caratter cufici occidentali
trovati in Valdagno (Veneto), Venedig 1880 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 86,
s. 194-272); Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World,
s. 270-273; Mayer: Islamic Astrolabist and Their Works,
Genf 1956, s. 65 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 199).
118
A S T R O N O M
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm. Kalnlk

3 mm. Takvimler ve sins izgileri. Roma rakamlar.
Evrensel Disk
7./13. yzylda Kastilya Kral X. Alfonsun emriyle bir ok bilgin tarafndan Endlste derlenen
eserlerin koleksiyonu olan Libros des saber de
astronoma adl eserde bulunan izimlere ve
betimlemelere gre yaplm rekonstrksiyon.
ez-Zerlnin
evrensel diskinin
Libros des saber de
astronomadaki izimi
119
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi, kulplu ve asma halkal ana

150 mm. apnda. A (trigonometrik 5 derece a 18 yldz
gsterme ucuyla birlikte) ap 134 mm. 3 i disk, ift katlanm muantaralar iermektedir (6/12; 18/24; 24/30;
36/42; 48/54; 60/66). 67 mm. yarapnda bir ibre. Arka
yzde nianghl ifte ibre. Modelimiz, M. Brunold (Abtwil,
svire) tarafndan yaplmtr. (Envanter No: A 2.01)
Evrensel Usturlap
Modelimiz, ez-Zerlnin evrensel diskinin ve sradan bir usturlabn avantajlarn kendisinde birletiren,
Amed b. es-Serrc (. 729/1329) tarafndan imal edilmi usturlaba dayanyor. Bu alet, usturlap geliiminde
zirve noktas olarak kabul edilir.
(Orijinal: Benaki Mzesi, Atina)1.
1 bn es-Serrcdan bize, bir evrensel disk ile birletirilmemi usturlap daha ulamtr: 1. Haydarabad, Salar Jung
Museum (623/1226); 2. Rampur (626/1228); 3. London,
Greenwich, National Maritime Museum (628/1230). The
Planispheric Astrolabe, London 1976, s. 44-45; Sarma, Sreeramala R.: Astronomical Instruments in the Rampur Raza
Library, Rampur 2003, s. 25-33. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 285-286, No. 140; Mayer:
Islamic Astrolabist, s. 34-35; King, D.: On the Early of the

Universal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin
of the Term Shakkzya in Medieval Scientific Arabic,
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments ierisinde,
Variorum Reprints, London 1987, No. VII.
120
A S T R O N O M
Kresel Usturlap
Bugnk astronomi tarihi bilgimize gre, kresel
usturlap ilk olarak Arap-slam dneminde ortaya
km grnmektedir. Arap-slam evresi astronomlar, halkal kre, gk kresi ve dz usturlap gibi gereleri dorudan veya dolayl olarak
Yunanlardan almlar ve bu aletlerin srekli olarak
geliimi ve iy iletirilmesi iin aba sarfetmilerdir.
Buna karn, kre biimli usturlap, Arap-slam
kltr evresinin buluu olarak grnmektedir.
Fakat Arapa kaynaklarda hi de az olmayan sklkla kresel usturlap halkal kre ile kartrlm
ve bu yzden, tpk bn Nedm (. 380/990)in
Fihristinde1 olduu gibi, bu tr usturlabn mucidi
olarak Ptoleme anlmtr. el-Brnnin verdii bir
bilgi, Cbir b. Sinn el-arrn (3./9. yzyln ikinci yars)nin2 de kresel usturlabn mucidi olabilecei varsaymn olanakl klmaktadr. Kitb stb
el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb3 adl
eserinde el-Brn yle demektedir: Ben, Cbir
b. Sinn el-arrnnin yapm olduu bir usturlap
grdm. Bu usturlapta, rmcee gerek duyulmamaktadr. Yani ufuk ve ykseklik paralellerini
kre zerinde izmi ve sonuncusunda karlkl
duran iki kadran zerine enleme tekabl eden
delikler oymutur. Daha sonra kre zerine ayn
ykseklie ve en byk dairelere sahip olan
halka yerletirmitir: Bunlardan biri ekvatordur ve
kre zerindeki teki ekvatora balanmtr, dieri ise burlar kuadr ve ekvatorun karsnda ve
ona doru ayn miktarda eimlidir; ncs kre
zerinde bulunan 4 kutuptan geen dairedir, yani
ilk iki dairenin kutuplarndan geer. Bu nc
daireye ekvator kutuplarnda 2 delik oymutur, bu

deliklerin iine ve kre zerinde hesaba katlan
enlem deliklerinin iine mandalla sabitledii bir
eksen yerletirmitir.4
Modern Arap-slam astronomi tarihi aratrmalarnda, nadir ele alnan bu aleti, ilk olarak 1846
ylnda Lois-Amlie Sdillot, Eb el-asan elMarrku (7./13. yzyln ikinci yars)nin Cmi
el-Mebdi ve-l-yt adl eserinin ilgili blmn Franszcaya evirerek tantmtr5. 20. yzyln
ilk on ylnda, C.A. Nallino, Enzyklopdie des
Islmdaki Asurlb maddesi erevesinde bu aletin ksa bir tarifini vermitir6. Hugo Seemann ve
Theodor Mittelberger, Das Kugelfrmige Astrolab
nach den Mitteilungen von Alfons X. Von Kastilien
und den vorhandenen arabischen Quellen (1925)
adl almalarnda bu konuyu daha ayrntl ve
ok iyi bir ekilde ele almlardr. Onlarn tarifleri
ve izimleri olmasayd modellerimizi yapmamz
pek de mmkn olamazd. Burada ele alnan aletler u kiilere aittir:
1. Eb el-Abbs el-Fal b. tim en-Neyrz (.
4./10. yzyln ba).
2. Eb er-Reyn Muammed b. Amed el-Brn
(. 440/1048).
3. el-asan b. Al el-Marrku (7./13. yzyl).
4. Kastilya Kral X. Alfonsun (1221-1284) emriyle
birok bilgin tarafndan ortaklaa yazlan Libros
des saber de astronoma adl bir eserler koleksiyonu olan kitapta sunulan alet.
Bu almada, drt kresel usturlabn rmcekler'inin izimleriyle birlikte ayrntl betimlemelerinin yan sra, yukarda anlan Cbir
Ed. G. Flgel, Leipzig 1872, s. 267; Bkz. Seemann,

Hugo Mittelberger, Th.nn katklaryla- Das kugelfrmige Astrolab nach den Mitteilungen von Alfons X.
von Kastilien und den vorhandenen arabischen Quellen, Erlangen 1925 (Abhandlungen zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin. Heft VIII), s. 3
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 359-431, zellikle s. 365).
2 Sezgin, Fuat: GAS, Cilt 6, s. 162.
3 Elyazmas, stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Carullah Koleksiyonu 1451, v. 38a.
4 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 43-44 (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi,

ayn yer ve tarih, s. 405-406).
5 Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, Paris 1844, s. 142ff. (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 42, s. 45-312, zellikle
s. 188ff.).
6 Cilt 1, Leiden ve Leipzig 1913, Almanca bask s. 522.
b. Sinn el-arrn ve Kus b. Lnn7 benzer

aletleri hakknda da bilgi bulmaktayz8.
Bu aletin prensibi ve genel tantm hakknda
baz eyleri her iki aratrmacnn, Seemann ve
Mittelbergerin, almasndan alntlyoruz9:
Kendisine dayanlarak gkkubbesinin gnlk
hareketini, ykseklik paralelleriyle azimut dairelerinin yeryz yatay koordinatlar sistemine
kar en ak bu ekilde yanstabilecek ve saylarla
saptayabilecek dzenek udur: Yatay koordinatlar
sisteminin ve muhtemelen dier izgisel sistemlerin kaydedilecei sabit bir kre zerinde, bir takm
ok bilinen yldz ve burlar kuann kaydedildii
gkkreyi temsil eden uygun kesimli ii bo yarm
kre dnebilecek ekilde oturtulur.
izim, H. Seemann, Th. Mittelberger, Das Kugelfrmige

Astrolab, s. 2 (Tekrarbasm: s. 364).
... Sabit bir kre zerine ufuk byk daire halinde izilmitir; kutuplar zenit=Z ve nadir=Nadr.
Ufuk, kreyi iki yarya ayrmaktadr. Krenin st
yarsnda, ufka paralel ykseklik daireleri ve ufka
dikey azimut daireleri (veya dikey daire) ve de
meridyen dairesi kaydedilmitir....
Hareketli gkkresini temsilen, dzenei daha
belirgin klmas nedeniyle genellikle sadece ii bo
bir yarm kre (yarm kre biiminde kase) yaplmtr, bu rmcek olarak adlandrlr.
Gerekli canlandrmalarn ve lmlerin yaplabilecei bir dzenei elde edebilmek iin rmcek
ve kre u ekilde birletirilmitir. (Bu, ematik
olarak corafi b enlemi iin olan 2. figrde gsterilmitir.). rmcek ibkey yzeyi ile kre zeri7

Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 40- 46-49
(Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 402, 408-411).
9 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 2 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 364).
8
121
ne giydirilmitir, krenin st yzeyini yarya kadar

kaplamaktadr. P P' dnya eksenini temsil eden
bir ubuk, rmcek zerinde P veya P', ekvatorun
bu amaca ynelik oyulmu kutbuna ve krenin
meridyen dairesinde karlkl olarak delinmi G
ve G' deliklerine (uygun corafi enleme tekabl
edecek ekilde), ya G ve P veya G ve P' y rter
ekilde sokulur. Bu tarz daha ok delik iftlerinin
tamam kre zerine yerletirilebilir ve bylelikle
dzenek deiik corafi enlemler iin kullanlabilir hale getirilir10.
Kresel usturlabn dz usturlaba gre avantaj ve
dezavantajlarn el-Brn11 u ekilde zetlemektedir: ddia ediyorum ki, eer bu (kresel) usturlap kolay imal edilebilir olsa ve bu arata daha
nce (dz usturlapta) bahsettiimiz birok eye
ihtiya duyulmasa da, aka grld zere dz
usturlap rnein yolculukta tanabilme kolayl
gibi avantajlara sahiptir. Ayrca, dz usturlap sklkla, kresel usturlabn sokulamayaca yerlerde
saklanabilir, rnein yenlere, elbise ierisinde
gse, izme ierisine, kuan brlokuna vb.
yerlere. Ayn zamanda bu tr usturlap gl arpmalara kar direnlidir, kresel usturlapta ise
en kk darbede, arpmada veya dmede bu
durum szkonu deildir. Buna karn, gkkresinde bulunanlarn temsili ve oradaki hareketlerin
ekli kresel usturlapta daha kolay grlebilir.
Seemannn izim ve aklamalarna dayanarak ve
orijinallerinden yararlanarak yaplm drt modelimizden Neyrzninkinin, bir gstergesi yoktur.
el-Brn birisi gstergeli, dieri gstergesiz iki
eit tarif vermitir. el-Marrku, gstergenin
varlna ilikin hi bir iarette bulunmamtr.
Libros del saber de astronomada eksik bir
unsur bir yana- el-Brnnin ikinci eidine benzeyen bir gstergenin tarifi vardr. en-Neyrz ve
el-Marrkunin tarifinde ve el-Brnnin ikinci
eidinde, yldzlarn nian alnmas, gk cisimlerinin, gkkresinin kuzey ve gney kutuplarn temsil eden krenin karlkl her iki kutbu
boyunca geen delikler araclyla gzlemlenerek
10
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 2-3(Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 364-365).

11 stb el-Vuch el-Mmkine adl eserinden H. Seemann ve Th. Mittelberger tarafndan evrilmitir, a.e.,
s. 41 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 403).
122
A S T R O N O M
gerekletirilir. Gnein ykseklii ayn kaynaa gre, ufkun kuzey ve gney noktalarna oturtulmu bir gnomonun kullanlmasyla llr. Bu
gnomon krenin klavuzunda dndrlmesiyle
yer deitirebilir.
el-Brnnin, bizim rekonstrksiyonumuzda da
grld zere, dikey olarak zerinde sabitlenmi dier bir daire yayyla glendirilerek, 180
ye blnm daire yayndan ibaret olan gsterge
tarz amaca daha uygundur. Bu yolla, gstergenin
ibkey yzeyinin, rmcein yzeyiyle temasta
kalmas ve gzleme zarar gelmemesi salanr ki
bu, Libros del saber de astronoma adl eserde
tarif edilen gstergeden beklenemez. (Sz edilen
bu sonuncu) gsterge tarz ise, dierleri karsnda
belirli bir avantaja sahiptir. Ama bunun dezavantaj, gstergenin ularna sabitlenmi, birbirine
paralel, rmcein yarapn ap yukar doru
uzanan metal bantlardan ibaret nianghlardr.

zellikle, kullanm zor bu gstergesi yznden
kresel usturlap, el-Brnninde aklad gibi,
bu el aletini yolculuklarda beraberlerine almak
isteyen astronomlar iin dezavantajl grm
olmaldr.
885/1480 ylndan kalan bir orijinal alet, avantajl gsterge hari, kresel usturlabn Arap-slam
kltr evresinde daha ileri bir geliim yaam
olduuna tanklk etmektedir.
Bugnk bilgimize gre, bu alet tipi Avrupal astronomlarn dikkatini ekmemi grnyor. Her
halkarda Mslman Endls bir yana braklacak olursa Avrupada yaplm bir rneini ve
kresel usturlap hakknda bir Arapa risalenin
hibir Latince veya branice evirisini de bilmemekteyiz. Libros del saber de astronoma adl
eserin de hi bir etkisi grlmemitir.
123
1.
en-Neyrznin
(erken 4./10. yzyl)
Kresel Usturlab
Modelimiz: Pirin, asitlenmi.

ap: 17 cm.
(Envanter No: A. 1.08)
en-Neyrznin bu tr usturlab ele alan Kitb

f el-Amel bi-l-Asurlb el-Kurav adl risalesi,
tek yazma nsha halinde bize ulamtr12. H.
Seemann13, bu eseri bu konudaki Arapa metinler
ierisinde en iyi ve en ayrntl eser olarak kabul
etmektedir.
Kre zerine yerletirilen dndrlebilir rmcekle sadece yldzl kuzey gkkubbesi gz nnde
bulundurulmutur. rmcein ekliptik kutbuna
en byk krs yerletirilmitir. Burada muhtemelen szkonusu olan, tpk Kastilyal Alfonsda
olduu gibi (bkz. s. 129), rmcein ekliptik kutbu
civarnda sabitlenmi olan oymal yar kredir.
Kk Krs olarak adlandrlan dier bir ksm,
rmcein ekvator kutbunun bulunduu yere yerletirilmitir ve muhtemelen tpk byk krs
gibi ekliptik kutupta delikli dairesel bir disktir.
Bunu, prensipte muhtemelen dnya ekseninin
12 spanya, Escurial 961/6 (v. 45a-68b, 863 h.); Sezgin,
F.: GAS, Cilt 6, s. 192.
...ivi olarak adlandrlan geniletilmi bir ucundan baka birey olmayan, kulp (Arapa ilka)
izlemektedir; belki de askdan bizzat dnya ekseni
kasdedilmektedir...
Ykseklik lm iin rmcein kenarna,
metinde mecr olarak anlan bir dzenek eklenmitir (biz bunu ykseklik kadran olarak nitelemekteyiz). Bu, merkezde klavuz olarak i gren
yivli bir kadran erididir. Klavuzun her iki tarafna ekilmi eritler 90 ye blnmtr. 90 lik
blm noktasnda, kadrann bir ucunda ykseklik
krssi bulunmaktadr, bu bir balant parasdr
ve tpk Alfonsda olduu gibi, ykseklik lmnde usturlabn tutulduu bir tama halkas
taklmtr. Bir gstergeden bahsedilmemektedir.
1. ve 31. problemler [en-Neyrznin risalesinden]
ykseklik lmnn nasl yapldna ilikin bilgi
vermektedir, konuyla ilgisi nedeniyle bundan bura-
124
A S T R O N O M
A: Burlar kua,
B: Ykseklik kadran,
C: Ekvator, taksimatsz (detayl
bilgilerin eksikliinden dolay
ekilde keyfi olarak kk
daire halinde resmedilmitir)
D: Balant paralar,
K1, K2, K3: Krs,
G: Ykseklik lm iin gnomon, kre zerine sabitlenmi
ve her iki ykseklik kadran
arasndaki yivde kayar ekilde,
R: Ykseklik lm iin tutma
halkas.
Resim, H. Seemann, Th. Mittelberger,

Das Kugelfrmige Astrolab, s. 68.
da bahsetmek istiyoruz. rmcek, kre zerinde

ufuk kutuplarndaki ekliptik kutupta sabitlenmitir ve bylelikle zerine ykseklik kadrannn
takld rmcein kenar dairesi, krenin ufuk
dairesiyle kendisini rtmektedir... Gne yksekliini belirlemek iin ufkun kuzey veya gney
noktasna bir gnomon sokulmutur, bu gnomon
klavuzda krenin dndrlmesiyle yerinden kaydrlabilir. Usturlap daha sonra Gnee dorultulur, bu esnada ykseklik krssinde serbest olarak
asl tutulur ve gnomon hi bir glge yapmayana ve
gne gnomona arpncaya dein kaydrlr.
Yldz yksekliini beirlemek iin ufkun kuzey ve
gney noktalarnda karlkl duran deliklerden

yldz hedeflenir, bu esnada iki delikten birisi, gnomonun Gne yksekliini gzlemlemede olduu
gibi, hareket eder14.
Modelimiz H. Seemannn15 izimine ve aklamalarna gre yaplmtr.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 17 cm.
14 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 35-36 (Tek-
rarbasm: ayn yer ve tarih, s. 397-398).

15 a.e., s. 68 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 430).
125
2.
el-Brnnin
(. 440/1048)
Kresel Usturlab
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 17 cm.
el-Brn, Usturlap malinde Olas Yntemlerin

Kapsaml Ele Aln (stb el-Vuch elMmkine f anat el-Asurlb) adl risalesinde
kresel usturlabn bir tarifini vermitir. Bu tarif,
Leidenda bulunan bir yazmadan16 Almancaya
evrilmitir17. Burada biz, onun gney yarm kre
ve ykseklik lm dzenei hakknda verdii
bilgileri alntlyoruz: Cenubi kresel usturlap
brnden [imali] rmcek bakmndan farkllk
gstermektedir, yani rmcein yarm kresinin
zerinde bulunan yarm ekvator, Koun bandan
Terazinin bana kadar alnmasnda ve bizim
16
Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Or. 591 (s. 47-175,

614 h.), bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 268.
17 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 40-44 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 402-406); biz ayrca stanbul yazmas Carullah 1451, fol. 36b ff.yi de kullandk.
cenubi kresel usturlabnn zerine gney enleminin (yani negatif enlem) yldzlarn yerletirmemiz
noktasnda farkllk gsterir. Ekseni, rmcein
gk kubbesi kutbunu gsteren ve ufkun altnda
bulunan deliklerden geiririz. Bylece ilem her
iki usturlapta da ayn olur. Usturlap yapmclar
arasnda bununla yetinenler vardr.
Bundan baka da bir ykseklik lm dzenei
vardr. Ykseklii lmek isteyen kimse ustulab
zenite asmaldr ki ykseklik paralelleri Dnya
ufkuna paralel olsun. Daha sonra gne derecesinin zerine, kre ve rmcek zerinde dikey
126
A S T R O N O M
A: Burlar kua,
B: Tam byk daire olarak taksimatsz ekvator,
C: Tam byk daire olarak taksimatsz gndnm taycs,
D: Balant paralar,
G: Gne yksekliini belirlemek
iin gnomon,
R: Gne yksekliini belirleme
iin zenitte kre zerine sabitlenmi tutma halkas.

Astrolab, s. 69.
duran kk bir gnomon dikip, gnomonla birlikte

gne derecesini dndrrz. Bu da, gnomon
kendisini glgelendirene kadar ve glgesini krenin herhangi bir yerine deil, sadece kendi zerine drene kadar rmcein dndrlmesiyle
meydana gelir. Daha sonra yldz dou yeri dou
ufkuyla rtr. Bu dzenek, kre eklindeki
usturlaptan daha uygun biimde kre zerine yerletirilebilir.18
el-Brn, bunun ardndan, Gnein ve bir yldzn yksekliini yukarda bahsedilen gsterge ile
(s. 122) belirleyen kresel usturlabn kullanmn
anlatyor: Zanaatkarlar [yani usturlap yapmclar] arasnda, i yzeyi rmcein dbkey yzeyine temas eden bir daire yay imal edenleri vardr; onun dibkey yzeyinin her iki ucuna bu
zanaatkarlar 180 eit paraya blnm bir yarm
daire sabitlerler ve her bir yay usturlap eksenine, i
yzeyi rmcein d yzeyine temas edecek ekilde
yerletirirler. Eksenin ucuna, ibresi yarm daireye
temas eden bir gsterge sabitlenir. Bu yarm daire,
yksekliin alnmasna yarar.19
Modelimiz H. Seemannn20 izimine, aklamalarna gre ve Arapa orijinal metin kullanlarak yaplmtr.

127
3.
el-Marrkunin
(7./13. yzyln
ikinci yars)
Kresel Usturlab

ap: 17 cm.
el-Marrku, bu aleti Cmi el-Mebdi ve-l-yt

f lm el-Mt21 adl eserinde tarif etmitir. Bu
pasajn Franszca evirisini L.A. Sdillot22, buna
ilikin aklamalar ise H. Seemann23 vermitir. H.
Seemanda unlar okumaktayz: Usturlabn deiik enlemlerde kullanm iin delikler kreye bilinen
tarzda almtr. el-Marrku, kre zerine izilmi
her bir ykseklik paraleline uygun olacak ekilde
ve onlarn [ykseklik paralelleri] zenitten ufkun
kuzey noktasna kadar meridyen kadranyla, krenin
bunlarn karsnda her defasnda karlkl olarak
bulunan kesime noktalarna delikler almasn tavsiye eder. Bylece enlemlere tekabl eden delik iftlerinin says, kre zerinde kaydedilmi ykseklik
21 Tpkbasm Frankfurt, Institut fr Geschichte der Ara-
bisch-Islamischen Wissenschaften 1984, cilt 2, s. 8-14.
22 Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes,
ayn yer ve tarih, s. 142ff. (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih,

s. 188ff.).
23 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige
Astrolab, s. 44-46 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 406408).
paralellerinin says ile rtmektedir.

Usturlabn farkl enlemlerde kullanlmak zere
hazrlanmasndan dolay saat izgilerinin dmesiyle ilgili el-Brnnin snrlandrc gr, elMarrkude olduu gibi Alfonsda da rastlanmamaktadr...
Ykseklik lm dzenei, imdiye kadar bahsedilenlerden farkl ekillendirilmitir. Asl lm
dzenei hayli ince, eit ikiz kenar kresel gen
yzeyi ekline sahiptir; onun ibkey yzeyi rmcein dbkey st yzeyine temas eder. Bu, Arapa
afa (disk) olarak adlandrlr. kiye blen izgi,
utan temelin ortasna kadar rmcein bir byk
daire yaynn ayn olmaldr. kiye blen izginin her
128
A S T R O N O M
A: Burlar kua,
B: Yarm byk daire olarak taksimatl Ekvator,
C: Balant paralar,
D: Delii ile ekvator kutbuna bal ve
taban ekvatorun zerinde kayabilecek ekilde bulunan iki eit kenarl
kresel gen, sivri u,
G: Ykseklii lmek iin gnomon,
R: [Delii ile] Ykseklik lm iin
[niangh iini de gren] tutma
halkas.

Astrolab, s. 69.
iki ucuna, yani A ucuna ve B tabannn ortasna, kre

zerinde enlemler iin mevcut olan deliklerin byklnde delikler alr. afa, rmcein ekvator
kutbundaki kaide merkezinde bulunan delikte sabitlenir. afann ucundaki delie kk silindir bir
gnomon sokulur, bu gnomon daima krenin merkez noktasna yneltilir. afann ucu gnomonla
birlikte bylece, rmcek zerindeki 180 dereceye
taksimatlandrlm ekvator yarsnn zerinde kayabilir durumdadr. Yaplan ykseklik lmnde,
usturlab bahsedilen dzenein yardmyla uygun bir
ekilde asabilmek iin, rmcek zerindeki taksimatl ekvatorun 90. taksim noktasna ask dzenei
yerletirilmitir. el-Marrku, bu dzenekle lmlerin nasl yrtleceine dair hibir ey anlatmamtr. Prensipte herhalkarda Alfons gibi (bkz.
bir sonraki sayfa) ilem yapm olmaldr. Bununla
beraber, gnee gsterge araclyla nian almak
yerine, burada afa ve usturlap dndrlr, bu
esnada sonuncusu, eer gnomonun ekseni gnee
dorultulmu ise gnomonun kendisini glgelemesine
dek ask dzeneine serbeste aslr. Bulunan ykseklik, afann ucunun gnomonla birlikte bulun-
duu yerdeki taksimatl ekvatorda okunur. Her ne

kadar el-Marrku yldz yksekliklerinin tespitinden bahsediyorsa da, gnomonla yaplamayan yldz
ykseklikleri tespit yntemleri hakknda maaalesef
hibir ey anlatmyor. Sonu olarak, el-Marrku,
ekvatorun ve ekliptiin yksekliin alnd daire
olarak ayn ekilde kullanlmasnn Alfonsda da
olduuna iaret etmitir. Daha sonra afa ekliptik
kutbuna oturtulur ve ask dzenei ekliptie uygun
bir biimde yerletirilir.24
Modelimiz, H. Seemannn25 taslana ve el-Marrkunin tarifindeki aklamalara dayanlarak yaplmtr.
24
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige

Astrolab, s. 45-46 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 407408).
Astrolab, s. 69 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 431).
129
4.
Libros del saber de astronoma

(7./13. yzyl)ya gre
Kresel Usturlap

ap: 17 cm.
Kral Alfons tarafndan hazrlatlan ansiklopedik eserin astronomi aletlerine ayrlan drdnc risalesi, iki
esas ve saysz alt blmden olumu olup, kresel
usturlabn ayrntl bir tarifini iermektedir26. Bu
eser, klliyatn dier blmleri gibi, Kral X. Alfons
(. 1284)un emriyle Rabiag (Isak bn Sid) adl
birisi tarafndan Eski Kastilce ile yazlm olmaldr.
Bu ahsn Mslman, Hristiyan veya Yahudi olup
olmad bir yana braklacak olursa, eserin Arapa
orijinallerden mi evrildii, veya Arapa kitaplara
dayanarak belirli bir bamszlk ierisinde Kastilce
yazlp yazlmad kesin olarak cevaplandrlm
26
Libros del saber de astronoma del Rey D. Alfonso X

de Castilla, copilados, anotados y comentados por D. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 2, Madrid 1863, s. 113-222.
deildir. Moritz Steinschneider, 1848 ylnda yapt

aklamayla, bence durumu en isabetli ekilde belirlemi grnyor. Ona gre, ilk nce Arapa rnekler
Yahudiler tarafndan tercme edilmi ve daha sonra
bu evirilere dayanarak Hristiyan bilginler uygun
redaksiyonlar ve adaptasyonlar yapmlardr27. H.
Seemannn inceledii ve ayrntl olarak betimledi-
27 Steinschneider, M. Alfons X. astronomischer Kongre
zu Toledo und Isak Ibn Sid der Chasan, Magazin fr die

Literatur des Auslandes ierisinde (Berlin) 33/1848/226227, 230-231 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, Frankfurt 1998, s. 1-4); Wegener,
Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X., Bibliotheca
mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F., 6/1905/129-185,
zellikle s. 135 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113, zellikle s. 63).
130
A S T R O N O M
A: Burlar kua,
B: Ykseklik kadran,
C: Glge kadran,
D: Takvim,
E: Ekvator,
F: Balant paralar,
G: Gsterge,
H: Nianghlar,
R: Tutma halkas, ykseklik lmnde.
izim, H. Seemann, Th.

Mittelberger, Das Kugelfrmige
Astrolab, s. 68.
i28 ksm bize, ieriinin gnmze ulaan Arapa

risalelerle geni lde rttne ilikin bir tasavvur kazanmamz salyor. Bu ksm, birok bakmdan, yaklak 400 yl nce en-Neyrz tarafndan
yazlm olan metinle gerekten ok sk bir yaknlk
gstermektedir. Fakat bu Kastilce risale imdiye
kadar bilinen ncelleriyle karlatrldnda, olduka daha ayrntl ve sunum bakmndan da daha
iyidir. Bence, bu bulguyu Kastilyal redaktrlerin
bizzat kendilerinin ulatklar bir ilerlemenin sonucu
gibi anlayacak olursak, elbette yanlm oluruz. Ben
daha ziyade u gr kabul etme eilimindeyim:
Bu Kastilce metin, daha ok, gen bir Arapa versiyona dayanyor. Ayrca, burada unu da gz nnde
tutmamz gerekir: Kresel usturlabn bize ulaan
rneklerinden birisi (bkz. s. 131/ bir sonraki sayfa),

Astrolab, s. 7ff. (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 369ff.).
1480 tarihlidir ve bildiimiz daha nceki btn yaznsal tariflere nispetle daha gelimi grnmektedir.
X. Alfonsun, kresel usturlaba dair olan ksmn
nsznde onun, kresel usturlabn yapmn ele
alan hibir kitap bulamad iin Isak bn Sidi byle
bir kitab yazmakla grevlendirdii29 ifadesi kukulu olmann da tesindedir. Btn metnin tamamnn Arapa kaynaklara bamlln ele vermesi bir
yana, muhtemelen spanyaya ulam yalnzca tek
bir rnek alet tipine dayanlarak bylesi bir tarifin
salanmasnn mmkn olabilceini tasavvur etmek
hayli gtr.
Modelimiz H. Seemannn30 taslana ve Libros del
saber de astronomada bulunan tarife gre yaplmtr.

Arap-slam Kkenli
Kresel Usturlap
131

ap: 17 cm.
(yapm 885/1480)
Bu kresel usturlap, Arap-slam kltr evresinden

Avrupaya gelmi ve 1962 ylnda Oxfordda bulunan
Museum of the History of Science mzesi tarafndan
bir ak arttrmada satn alnmtr31. Bu usturlap,
1480 ylnda Ms adl bir usta tarafndan imal edilmitir.
Kre pirintendir ve 83 mm. lik bir ap vardr.
Gkkubbesi, kuzey kutbuna, bir tayc kulpun oturtulduu bir a (ankebt, ebeke) ile evrelenmitir.
Bildiimiz btn tasvirlere gre bu rnek, ilki ok
nemli olan iki yenilie sahiptir. yle ki, hem
Gnein hem de yldzlarn ykseklik lmleri,
Maddison, Francis: A 15th Century Islamic Spherical
Astrolabe, Physis ierisinde (Florenz) 4/1962/101-109;
ayrca bkz. Astronomical Instruments in Medieval Spain,
Santa Cruz de la Palma 1985, s. 71.
31
rmcee oturtulmu ray eklindeki bir kadrann

klavuzunda kuzey-gney dorultusunda yukar-aa
kaydrlabilen bir kzakck yardmyla gerekletirilir.
Kzakca, istenilen gk cismini, tutma halkas deliinin alt kenar zerinden nian alabilmeyi astronoma
olanakl klan bir niangh yerletirilmitir. Oxford
modelinin elimizdeki resimlerine gre, niangh
bu modelde eksiktir. Muhtemelen bu niahgah, ok
kk bir deliin bulunduu dz bal ince bir ubuk
eklindeydi. Gzleme ynelik olarak niangh kzakca taklyordu ve muhtemelen kzakca bir iple
balyd. Nianghn biimini u ekilde tasavvur
ediyorum: Yeterli derecede kk delie sahip olan
ikinci bir niangh, kutup ekseninin aklna sokulmu olabilir, nk asma halkasndaki yark kesin
kerteriz iin ok genitir.
kinci yenilik, rmcek ile kre arasndaki bir ba-
132
A S T R O N O M
Sol: Orijinalin Fotoraflar

(Physisden, 4/1962/101-109).
Alt: Modelimiz (ikmal edilmi a
cetveliyle birlikte).
lant mekanizmasndan ibarettir. Yani rmcek,

gzlem yapma amacna ynelik olarak dikey
ve yatay ynde, krenin dbkey st yzeyiyle
olan temasn kaybetmeksizin kaydrlabilir. Bu,
(bir yandan rmcekle ayn aptaki bir yarm
kreden elde edilen) rmcein alt kenarndan
hareketle krenin alt yann evreleyen pirin
yayla salanr.
Maddison tarafndan verilen 4 fotoraf,
Oxforddaki kresel usturlaba dair tam bir tasavvur oluturmaktadrlar.
1070/1660 Ylndan Bir
Kresel Usturlap
Bildiimiz kadaryla bize kadar ulam ikinci

usturlap, Kahire slam Sanatlar Mzesinin mlkiyetinde bulunmaktadr. 1070/1660 ylndandr
ve iyeddn Muammed b. el-md adl birisi
iin imal edilmitir.
Bu kresel usturlap tipinde an gerekli bilgile-
133
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 8 cm. Deiik

pozisyonlarda dndrlebilir olarak yerletirilmi.
Sehpa, ykseklik: 11,5 cm.
ri bizzat usturlaba tanmtr. Meridyen emberi,

eksenin yardmyla krenin uygun enlem dairelerine
doru ayarlanmasn mmkn klan, karlkl alm birok delik tamaktadr. Kre, sehpasndan
bamsz olarak da kullanlabilir. 8 cm. apndadr.
134
A S T R O N O M
ubuk Usturlab
asurlb a
e-s Sopas (a e-s) olarak da adlandrlan ubuk usturlab, matematik tarihinde herhangi
bir dereceden saysal denklemlerin zmnde r
ac olarak kabul edilen1 erefeddn el-Muaffer b.
Muammed b. el-Muaffer e-snin2 (. 606/1209)
buluudur. Bu alete dair bir tarif, Eb el-asan elMarrkunin3 Cmi el-Mebdi ve-l-yt adl eserinde bulunmaktadr. Buna ilk olarak Louis-Amlie
Sdillot4 1844 ylnda iaret etmitir. Fakat o, mucit
e-s ile Nareddn e-snin kastedildiini zannetmiti5. 1895 ylnda Baron Carra de Vaux, ilgili
metni incelemi ve Franszca evirisiyle birlikte yaynlamtr6. Carra de Vauxden yaklak yarm yzyl
sonra Henri Michel7 ayn konuyla uramtr. O,
uzun bir sre mehul kalm bu aletin nasl kullanldna ynelik ak bir fikir oluturmutur. Bu aleti
yeniden yapabilmemizi, onun bu n almasna borluyuz. ubuk usturlab, zerine bir dzlemsel usturlap
projeksiyonunun tand bir sopadan olumaktadr.
Michel, aletin taslan u ekilde sunmaktadr:
Modelimiz: Ahap, kat,

pirin arlklar asl ipler.
Uzunluk 46 cm.
4 Mmoire
1 Bkz. Rashed, Roshdi: Rsolution des quations numriques

et algbre: araf-al-Din al-Ts, Vite, Archive for History
of Exact Sciences ierisinde (Berlin vd.) 12/1974/244-290;
ayn yazar: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres mathmatiques.
Algbre et gomtrie au XIIe sicle, 2 Cilt, Paris 1986; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 399.
2 Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Cilt 1, s. 472, Suppl.-Cilt 1, s. 858-859.
3 Bkz. Tpkbasm, Frankfurt 1984, Cilt 2, s. 99-109.
sur les instruments astronomiques des Arabes,

ayn yer ve tarih, s. 27, 36, 191 (Tekrarbasm: ayn yer ve
tarih, s. 73, 82, 237).
5 Bkz. de Vaux, Carra: Lastrolabe linaire ou bton
det-Tousi, Journal Asiatique ierisinde (Paris), srie 9,
zellikle s. 182).
6 a.e., ayn yer.
7 Lastrolabe linaire d al-Tsi, Ciel et Terre ierisinde
(Brksel) 59/1943/101-107 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 94, s. 331-337).
135
lnde, skalalar istenilen dereceye gre daha

fazla alt blmlere ayrlabilir. Ayrca, aletin gece
kullanm iin gne alalm dairelerine balca
sabit yldzlar iin bir ka deklinasyon dairesi eklenebilir. Skalalar uygun bir sopa zerine tanr ve
ip bu sopaya balanr.
Michel8, aletin kullanmn gne yksekliini
bulma rneiyle aklamtr:
Michelin tarifinden aadaki ayrntlar karmaktayz: MM mesafesi, olaan bir usturlabn i diskindeki ufuk dzlemiyle birlikte meridyen dairesinin
kesitini temsil etmektedir. 0 den 180 ye kadar olan
erilerin mesafeleri, MP yarapl daireden ubuk
zerine tanr. rnek olarak, Brkselin enlemi (50
50') seilmitir.
M hareket noktasyla P kutbu arasnda lein sanda
ufka paralel ykseklik dairelerinin (Paraleldaireler)
birbirlerini izleyen merkez noktalarnn 0 den (yatay
dzlem) 90 ye (Zenit) kadar konumlarn gryoruz. Bunun ardndan, 90 den ufuk dzlemine kadar
ykseklik daireleriyle meridyenin kesime noktalarn gryoruz. Bunu, burlar kuann sembolleriyle
donatlm olarak, gzlemlenen yldzn her bir sembole giriinde alalm (hub) daireleriyle meridyenin kesime noktalar izler. Skalann solunda, 0
deki M hareket noktasyla 180 deki M' son noktas
arasnda, MP yarapl daire iin her defasnda 5 lik
yay uzunluklarn veren bir derecelendirme bulunmaktadr.
Presizyonda (hassasiyet derecesi) ve sopann byk-
8 Lastrolabe linaire d al-Tsi, ayn yer ve tarih, s. 106

(Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 336).
H. Michelden izim, deitirilmi.
P kutbuna kurun arlkl bir ip sabitlenir. PN

= PM mesafesindeki N noktas ipe atlacak bir
dm ile iaretlenir. kinci bir ip M balang
noktasna balanm bulunuyor. imdi, sopayla
gne nian alnr. Bu konumda ikinci ip Mden
Nye doru gerilir ve zerinde kesime noktas N
iaretlenir. MN uzunluu ubuk zerindeki lek
araclyla belirlenir, sonucun yars bilinen PN =
PM uzunluuna blnr ve = 90 h as bulu2
nur; bundan da h = 90 2 sonucu kar. Nian
alma ilemi ubukta uzunluu boyunca alm bir
oluk veya st tarafnda yerletirilen iki nianghla
ya da ubuun ularnda bulunan her iki dairesel
baln st taraflarnda alm entik yardmyla
gerekletirilir.
136
A S T R O N O M
KADRANLAR
Pirin, hkkedilmi. Yarap

150 mm. n yz nianghl.
Sins Kadran
734/1334 ylnda Muammed b. Amed el-Mizz

tarafndan yaplm olan Sins kadrannn (er-rub
el-mceyyeb), St. Petersburgda muhafaza edilen orijinaline dayanlarak1.
Dorn, B.: Drei in der Kaiserlichen ffentlichen Bibliothek zu St. Petersburg befindliche astronomische Instrumente mit arabischen Inschriften, St. Petersburg 1865
(=Mmoires de lAcadmie impriale des sciences de St.
Ptersbourg, VIIe srie, tome IX, no. 1), s. 16-26, 151-152
Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 362-372, 497-498)
KA D R A N LA R
Sins Kadran
1859dan ksa bir sre ncesinde, Arabist Alois

Sprenger tarafndan Londral ktphaneci William
Morley iin satn alnana kadar amda bulunan
orijinaline dayanlarak yaplmtr. Bu kadrann
orijinali, 735/1335 ylnda Al b. e-ihb tarafndan yaplm ve Muammed b. el-uzl adl bir
hakkak tarafndan kaznmtr1.
Morley, W.: Description of an Arabic Quadrant, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland ierisinde 17/1860/322-330 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 322-336); kr. Schmalzl, P.: Zur Geschichte des
Quadranten bei den Arabern, Mnih 1929, s. 37f. (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 90, s. 189-331, zellikle s. 225f.).
137
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 135 mm.
138
A S T R O N O M
Marib Kkenli
Altmlk
Sins Kadran
Enstitmzn mlkiyetinde bulunan bu kadran,

Marip kkenlidir ve 10./16. veya 11./17. yzylda
imal edilmi olmas mmkndr. Arka yz botur. 60 eit blme ayrlmtr ve ad da buradan
gelmektedir ve ykseklik yay 90lk taksimata
sahiptir.
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 125 mm.
Mebs ve menks izgilerine ait iki sistem dnda, yarm daire biiminde iki yay (bir tanesi sins
izgisi zerinde, dieri kosins izgisi zerinde)
bulunmaktadr; bunlar kiri mesafelerini sins
deerlerine evirmek iindir. kindi namaz vaktini
belirlemek iin de bir yay bulunmaktadr. ki nianghtan birisi eksiktir.
KA D R A N LA R
139
ift Kadranl
ekkziyye
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 167 mm.
ift kadranl ekkziyye (rub e-ekkziyye),

Cemleddn Abdullh b. all el-Mridn (.
809/1406) tarafndan ez-Zerlnin evrensel diski
(bkz. s. 116) esas alnarak imal edilmitir. Bu ara,
kresel astronomi hesaplamalarn bir alet yardmyla yapabilmek iin icat edilmitir. Bu aletin kendisi bize kadar ulamamtr, yalnzca el-Mridnnin tarif ve kullanmna ynelik bilgileri ieren bir risalesi bize ulamtr.
Rekonstrksiyonumuzda, yeterince ayrntl olmayan ve bugn bizde eksik olan bilgileri koullayan
bu tariften baka, muhafaza edilmi bir Avrupa

imitasyonundan (bkz. bir sonraki sayfa) yararlandk. rmcek, 7 sabit yldz iaretli eyrek
daire biimindedir. Bunun altnda, ez-ZerlProjeksiyonu ile donatlm, masif ve a biiminde
bir disk bulunmaktadr1.
1 King, David: An Analog Computer for Solving Problems of Spherical Astronomy: The Shakkzya Quadrant
of Jaml al-Dn al-Mridn, Archives internationales
dhistoire des sciences (Wiesbaden) 24/1974/219-241.
140
A S T R O N O M
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 160 mm.
ift Kadran
Modelimiz, grnd kadaryla 15./9. yzylda elMridnnin (bkz. bir nceki sayfa) aletinin veya
baka bir Arap modelin imitasyonu olarak ortaya
kan, bize ulaan Avrupal bir orijinaline dayanlarak yaplmtr.
Aletin dier zellikleri, bir farkla bir nceki

ekkziyye kadrann zelliklerinden ibaretti: Fark
Latince olan yazdr. ekkziyye kadran, meteoroskop olarak da bilinmektedir.
(Orijinal: Adler Planetarium, Chicago)
KA D R A N LA R
141
Peter Apiana ait

Meteoroskop
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 150 mm. Arka
yzde ok byk bir hassasiyetle yaplm sins kadran bulunmaktr, zerinde
hareketli bir cetvel vardr.
Modelimiz, Martin Brunold
(Abtwil, Schweiz) tarafndan yaplmtr.
Peter Apian (1501-1552)n Astronomicum Caesareum adl eserinde yapt tarife gre yaplmtr. Apiann, ncs Johannes Wernerin aletini
intihal ettii bugn kantlanm grnmektedir.
Wernerin Arap modeli de ez-Zerlnin evrensel
diskine dayanmaktayd1.
North, J.D.: Werner, Apian, Blagrave and the

Meteoroscope, The British Journal for the History of
Science (London) 3/1966-67/57-65.
142
A S T R O N O M
Pirin, hkkedilmi.
ap: 18 cm.
Destr Kadran
Modelimiz, destr kadrannn (Arapas diret
ed-destr veya ed-dstr), Kahire slam Sanatlar
Mzesinde bulunan 182 mm. apndaki orijinaline gre yaplmtr. Kadran arka yznde, enlemi 30-33 civarnda olabilecek bir yerin ufuk
dzlemi projeksiyonunu tamaktadr. Paralel ve
dikey daireler yerine, temel halkalar ve esas alnan sabit yldzlarn dairesel kirilerle donatlm
konumlar grlmektedir. Orijinal, Al b. brhm
el-Muaim tarafndan 734/1334 ylnda imal edilmitir. Orijinalde eksik olan her iki gsterge tarafmzdan eklenmitir.
KA D R A N LA R
143
Kadran Diski
Pirin, hkkedilmi.
ap: 25 cm.
Bu, imdiye kadar benim bilmediim,

byk bir ihtimalle Marip kkenli bir
kadran kombinasyonu biimindedir.
Alet, enstitmz mzesinin mlkiyetinde bulunmaktadr. Daire biimindeki pirin diski 250 mm. apnda ve
0,8 mm. kalnlndadr. Arka yzn
kuzey yarsnda, her biri doksanlk taksimata sahip iki kadran hkkedilmitir.
Ykseklik lmleri, bir gsterge ile
yaplabilir.
n yzde mebs ve menks izgili
altmlk blmlemeli bir sins kadran
ve kiri uzunluklarn sins deerlerine
evirebilmek iin iki yarm daire biiminde, biri sins dieri kosins izgisi
zerinde olan iki yarm daire izgisi
bulunmaktadr.
Btn bu niteliklerinden dolay, burada belki de tamamlanmam bir aletle
kar karya olup olmadmz kendime soruyorum.
144
A S T R O N O M
Kadran
18. yzyldan bir Avrupa kadrannn rekonstrksiyonu.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Yarap 120 mm.
KA D R A N LA R
145
DER GZLEM VE LM ALETLER
Hint Dairesi
(ed-Dire el-Hindiyye)
Dairenin merkezine bir gnomon sabitlenmitir.

Meridyen yn, glgenin daireye giri ve k
yerleri arasnda bulunan izginin ortasndan ve
dairenin merkezinden geen dz bir izgi ile gsterilmitir. Bu alet Yunanlar ve dier baka kltrler
tarafndan da bilinmekteydi1.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap 250 mm. Gnomon ykseklii: 63 mm.
1 Sdillot, L.A.: Mmoire, s. 98ff.; Wiedemann, E.: ber

den indischen Kreis, Mitteilungen zur Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften ierisinde (Leipzig-Hamburg) 11/1912/252-255 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 56-59).
146
A S T R O N O M
Meridyen
Ynn Belirleme Aleti
5./11. yzyln ilk yarsnda, ilk defa her iki astronomda, Eb er-Reyn Muammed b. Amed elBrn ve el-asan b. el-asan bn el-Heysemde,
meridyen ynn glge yardmyla ve Hint
Dairesi araclyla bulmak iin kullanlan geleneksel grafik ynteminin hatal olduuna ilikin
belirgin bir fikir olumutu. Bu iki astronomdan
ilkinin baz yeni yntemler bulduu srada, bn elHeysem, meridyen ynn sabit yldzlarn ynde
ykseklikleri yoluyla belirleme yntemini bulmutur.
Kendi yntemi ve bununla ilikili olarak gelitirmi
olduu len (Meridyen) izgisini Belirleme
Aleti (le li-stirc a Nf en-Nehr) adl
risalesindeki aklamalardan, bu problemin onu
uzunca bir sre megul ettii ve onun gerekten
bu aletin mucidi olduu anlalmaktadr. Geri bir
sabit yldzn evcinden nceki ve sonraki a mesafelerinin kutup yksekliini bulmada kullanlmas,
bn el-Heysemden nce biliniyordu, fakat o, sabit
yldzlarn ynde ykseklikleriyle yaplan ilemi
ak seik tanmlayan, deneysel olarak salamlatrlm astronomik bir yntem haline getiren ilk
kii olarak grnmektedir. Batda bu yntem ilk
olarak Regiomontanusda 15. yzyln ikinci yarsnda ortaya
delikli
gzleme
kmtr
meridyen izgisi
ubuklar
(Bkz. R. Wolf,
hedefleme
Handbuch
borucuu
der Astronomie
gsterge
I, 390-391).
Bizim aletimizle
gerekletirilen
bu yntemde,
sabit yldzlarn
akam alacakaranmeridyen izgisi
gsterge
lndan
evce kadar ve
evcden tan
vaktinin hemen
ncesine kadar
gzlemlenmesi
Pirin, altn yaldzl.

Sert aa.
Ykseklik: 1 m.
yoluyla her iki

ufuk asnn yar toplam bulunur. Burada belirleyici olan, alt gstergenin, balant stununun
dndrlmesiyle birbirleriyle denk bulunan a
byklklerini [st ve altta kazanlan] ortaya karmasdr. Bylece alttaki yatay yarm dairede bulunan katedilmi ann toplamnn yars meridyen
ynn belirler1.
Fuat: arqat bn el-Heysem f Marifat a

Nf en-Nehr, Zeitschrift fr Geschichte der arabischislamischen Wissenschaften (Frankfurt) 3/1986/arap.
Teil 7-43.
1 Sezgin,
AL E TL E R
147
genli Alet
Astronom ve fiziki Abdurramn el-zin (6./12.

yzyln ilk yars), ttiz ellt en-Nefse...1 adl risalesinde dier aletler yannda tarafmzdan yeniden imal edilen
genli Aleti de (el-le zt
el-mselles) tarif etmitir. Bu
ara u iki problemin zm
iin kullanlmtr:
1. Tpk sradan bir kadran gibi, yldzlarn yksekliklerini belirlemek.
2. Bir nesnenin bize grnd optik ay belirlemek.
el-zin, el-Brnnin Tadd Nihyt el-Emkin
adl eserinde bu aletten bahsettiini bildirmektedir2. el-zin sunduu btn aletleri blmde ele almtr: 1. Aletin imali, 2. Kullanm ve
3. Sylenenin doruluunun kantlanmas. Josef
Frank, 1921 ylnda bir Berlin yazmasndaki (Spr.
1877, Ahlward 5857, 124a v.) astronomi aralarna dair anonim bir mecmuann birinci ve ksmen
ikinci blmne dayanarak bu aleti tantmtr3.
Yazarn tarifini ksmen tercme eden Frank, aletin
zellikleri hakknda unlar sylemitir:
Ahaptan veya baka bir materyalden yaplm
dik al bir gen iine, aortayn hipotens kestii nokta merkez olmak zere, dikkenara temas
eden ve 180 dereceye blnm bir yarm daire
Pirin, hkkedilmi, sert

aa. akl. (Envanter
No: A 4.24)
izilir. Hipotens zerinde ulara, nian almaya

yarayan iki adet dikey aa paras taklr. gen,
dik ann tepe noktasna oturtulan bir mentee araclyla bir temele, drtgen bir levhayla balantya
getirilir. Bu temelin n yz taksimatlandrlmtr; her bir taksimat genin yksekliinin altmnc blmyle ayndr. Bu alet aslnda bir ifte
kadrandr ve zellikle a byklklerini lmeye
yarar. Elbette bir bakma bundan daha fazlasn da
gerekletirir. Bu kadranla sadece, objenin grme
izgisinin ufukla meydana getirdii a llebilir.
genli aletle ise ufk tahta, a alannda kald
mddete dikey ekilde bulunan bir a llebilir. Ayrca, temelin taksimatnda, dairenin merkez
noktasna yerletirilmi akln yardmyla her bir
ann sins bulunabilir.
Benim kullandm yazma stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunmaktadr, A.Y. 314 (54b-82b, 9. yzyl, bkz. Sezgin, Fuat: a.e., Cilt 6, s. 92). Szkonusu metin
tpkbasm olarak Macmat Resil Arabiyye f lm elFelek adyla baslmtr, Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften 2002, s. 114-166.
2 el-zin muhtemelen elimizdeki edisyonun (Kahire
1962) 221. sayfasnda bulunan aklamaya iaret etmektedir. el-Brnnin aklamas gerekten ok ksadr ve
aletimizin sadece ikinci devini iermektedir.
3 ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr
Instrumentenkunde ierisinde (Berlin), Cilt 41, s. 193200, zellikle 199-200, (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s.
69-70).
izim, yazmadan, stanbul, niversite

Ktphanesi, A.Y. 314.
148
A S T R O N O M
Ykseklik lm Aleti
Evrensel bilgin Eb Nar es-Samuel b. Yay elMarb1 (. 570/1175 civarnda), imdiye kadar
iki yazmas bilinen Kef Avr el-Mneccimn vealaihim f Ekser el-Aml ve-l-Akm adl eserinde ncelleri tarafndan kullanlan ykseklik
lm aletini tarif etmi ve bunlarn olas zayf
noktalarna iaret etmeye almtr.
1.
Aralarn birisinde, ayn uzunlukta iki bacaktan oluan bir a ler ile ilem yaplmaktadr.
Bacaklardan birisi, yatay duran bir cetvelin ba
tarafna balanm iken, dieri aleti tayan masann zerinde bulunan hareketli bir rayda cetvel
boyunca kayar. Birinci bacaktaki her iki nianghla
bildirilen ykseklik, her iki bacan ular arasnda
gzlem srasnda ortaya kan mesafenin yarsnn
bacak uzunluuna olan oranyla bulunur. Oran,
ykseklik asnn kosinsn verir.
Yazmadan, Oxford, Hunt. 539.
Masa sert aatan, uzunluk: 66 cm. Yan

tarafa yerletirilmi skala, hkkedilmi
rakam deerli Arapa harfler
AL E TL E R
149
Masa sert aatan, uzunluk: 46 cm.

Nianghl pirin ibre ve
mandallama kolu.
2.
kinci ykseklik lerde, iki bacakla ilem yaplr.

Bunlardan birincisi, bir sivri ula ve iki nianghla
donatlmtr ve ykseklii bklm noktas menteesinden ayarlanabilirdir. kinci bacak, zerinde
90lik a ile bulunan hareketli bir cetvelin yer ald bir rayla donatlmtr. Cetvelde, birinci bacan
ucuyla ve niangh araclyla ykseklik as belirlenir. Bacan cetvelle temas noktas ile alt ucu
arasndaki mesafenin, bacan bilinen uzunluuna
oran, nian alnan yksekliin sinsn verir.
150
A S T R O N O M
Masa sert aatan,

uzunluk: 63,5 cm. Yan
tarafa yerletirilmi
skala, hkkedilmi
rakam deerli Arapa
harflerle birlikte
3.
nc ykseklik lerde, ayn uzunluktaki iki

bacak, bir pergelin bacaklar gibi bir mentee
ile birbirlerine baldr. Bacaklarn birisi yatay
konumda (horizontal) sabit olarak durmakta ve bir
okuma skalas tamaktadr, nianghla donatlm
dierinin ise ykseklii ayarlanabilirdir ve ucunda
bir akl tamaktadr. Yatay cetvelin bandan
akl ile iaretlenmi noktaya kadar olan mesafenin, hareketli bacan uzunluuna oran, nian
alnan yksekliin kosins deerini verir.
AL E TL E R
151
Kapsaml Alet
(el-le e-mile)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. = 42 cm,

yarap (i) = 17 cm.
Bu aletin mucidi, nl matematiki ve astronom

mid b. el-r el-ucenddir1 (4./10. yzyln 2. yars). el-ucendnin bu aleti tarif ettii
yazma risalenin2 bulunmasndan nce, sadece elMarrk (7./13. yzyln 2. yars)nn3 zpt alntlarla tannyordu. 1921 ylnda Josef Frank4, elucendnin bir Berlin yazmasndaki5 risalesinden
kalan paralara dayanarak bu aleti hemen hemen
geree uygun bir biimde tarif edebilmiti:
Alet esas itibariyle ii bo bir yarm kreden ve
byk dairelerinden birisinin byklnde bir
diskten olumaktadr. Yarmkresinin derecelere
ayrlm kenar dairesi, ufku temsil etmektedir.
Yarmkrenin i yzne ufka paralel ve ufka dikey
daireler izilmitir. Buna gre, yarmkre, gk
kresinin ufuk altnda bulunan yatay koordinat
sisteminin paras olarak anlalabilir. Disk 360
dereceye taksimatlandrlmtr ve yarm krenin
merkez noktasnda ekliptik dzlemi gibi dnmek-
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 307-308; Cilt 6, 220-222.

3
Cmi el-Mebdi ve-el-yt, Tpkbasm Ed. Frankfurt 1984, s. 14-19; Sdillot, L.A.: Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, ad geen yer ve
tarih, s. 148-149 (Tekrarbasm: Ad geen yer ve tarih,
s. 194-195).
4 ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr
Instrumentenkunde ierisinde (Berlin) 41/1921/193-200
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, S. 63-70).
5 Mutaar f anat Ba el-lt er-Raadiyye ve-elAmal bih, Ms. Ahlwardt 5857 (Sprenger 1877).
tedir; bylelikle burlar kuann dn temsil

edilir. Diski her bir corafi enleme ayarlayabilmek
iin, ona bal olan eksen, yarm krenin herhangi bir kertiine ayarlanabilir. Gk ekvatorunda
lmler yapmak iin diske, gk ekvatorunun bir
yarsn temsi eden yarmdaire uygun konumda
balanmtr. Diskin merkez noktasnda dndrlebilir bir gsterge, ister ekliptik dzleminde
uzunluk belirlemeleri iin olsun isterse gk ekvatoru dzleminde alalmalar bulmak iin olsun vd.
her tr a lmne olanak tanmaktadr. Bunun
iin eksen uygun konuma getirilir. Disk, ufka dikey
olarak yerletirilirse, ykseklik lmleri yaplabilir. Fakat genel olarak bu lmlerde krenin
iinde bulunan niangh bir yldz nian almay
gletirmektedir. Bu olumsuzluk, disk eksenden
zlr ve dikey olarak aslrsa nlenebilir. Diskin
kenarndaki taksimatn 90. derecesindeki delik,
sadece buna hizmet etmektedir. Ykseklik lmnde diskin kullanm usturlabn arka yznn
kullanmyla ayndr.
Yatay koordinat sisteminde Gnein karsnda
bulunan ekliptik noktasnn ykseklii ve azimutu
okunabilir, bundan da bu koordinatlar bizzat gne
iin elde edilir. Onun yardmyla gk kresindeki
burlar kua disk zerinde o andaki konumunda temsil edilir. Ekvator dairesi vakit belirlemeyi
mmkn klar....
Demek ki bu alet, kadrann veya usturlabn arka
yznn gkkre ile balants anlamna alnabilir.
O, kadran gibi biraz nce sz edilen ayn ilevi
grr, ama ona nisbetle, mekansal bak daha
152
A S T R O N O M
gl destekleme avantajna
sahiptir. Bu alet ile dorudan
doruya gnele ilikili tespitler yaplabilirken, usturlapla ve
gkkresi aleti ile sabit yldzlara bal tespitler de yaplabilir; nk bunlarn veya en
azndan en nemlilerinin yerleri
bu aletler zerine kaydedilmi
olarak bulunur. Gkkresi aleti
sayesinde bundan baka btn
gkkresi hareketleri sergilenir, bu alette ise sadece burlar
kuann ve ekvatorun harekeDiskin ekseni,
ti saptanabilir. Fakat bu alette
yukar tarafta
kazanlan somut sonu gzden
yivi ve aa
karlmamaldr: Zira gkkretarafta rayda
si aletinde, kendimizi gkkubhareket eden
besinin altnda bulunduumupimi var; yazzu dnmemiz gerekirken, bu
madan, Bursa,
alette durumu gerekte olduklaHaraolu
r gibi grrz. Krenin merkez
1217 fol. 12a.
noktasndan hareketle gzlem
yaparz, aletimizin yarmkresi merkezinden, mesala burlar
kuann, ufka dikey ve paralel
dairelerin ki gkkubbesinin
i tarafnda grebiliriz nasl hareket ettiklerini
gzlemleyebiliriz... 6.
Modelimizin yapmnda J. Frankn almasna
dayandk ve el-ucendnin Bursa, Haraolu
Nr. 1217 yazmasndaki, Frankn henz bilmedii
eksiksiz tarifinden yararlandk. Ek olarak, bir eyrek daire yayndan oluan 90 dereceye taksimatlandrlm bir skala kullandk. Bu skalann yarap
yarmkrenin i yarapna eittir. Bu lek skala,
eksenin dnmesiyle hareket edecek ve bu srada
yarmkrenin i yznde bulunacak ekilde eksene
Frank, J.: ber zwei astronomische Instrumente, ad

geen yer ve tarih, s. 194-195 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 64-65).
yukardaki iki resimde grlebilecei zere yerletirilmitir. Bu skala, lmleri krenin i tarafnda
tek tek derecelere gre okumay olanakl klmaktadr. Zira gk meridyenlerinin ve krenin i yzeyindeki paralel dairelerini pirinten bir yarmkrenin i yzne izebilmek bugn bile teknik olarak
olduka g ve masrafldr.
AL E TL E R
153
Fol. 9a.
Fol. 10b.
Fol. 9b.
Fol. 13a.
Fol. 11b.
Konstrksiyon izimleri, yazmadan, Bursa,

Haraolu 1217.
A S T R O N O M
154
Torquetum
Modelimiz
Pirin, hkkedilmi.
ap 30 cm. Ykseklik 75 cm. Alet eksende
ayarlanabilir. Enlem derecesi ayarlanabilir.
Bu torquetum, 6./12. yzylda Endlsl astronom Cbir b. Efla tarafndan gelitirilmi

ve 15. yzyldan itibaren Avrupada, zellikle
Alman uzmanlar arasnda ok yaygnlk
kazanmtr. Alet, Cbir b. Eflan1 Il
el-Mecis adl eserinde tarif edilmitir.
Alet gk dzlemlerini, yani ufuk, ekvator
ve ekliptik dzlemlerini st ste dndrlebilir olarak temsil etmekte ve u problemlerin
zmne yaramaktayd:
1. ki dnence arasndaki meridyen yaynn bykln belirleme (midr el- avs ellet beyn elmunalebeyn).
2. Ay yksekliini belirleme (nihyet meyl elamer min felek el-burc).
3. Her iki ekinoksun zaman noktasn belirleme
(vat kll vaid min el-itidleyn).
4. Yldz konumlarn belirleme (mevi kevkeb min
el-kevkib min felek el-burc f e-l ve-l-ar).
Bu alet Avrupada daha 13. yzylda tannyordu.

Arapa yazl ve harfli modelimiz, Avrupada gnmze ulaan modellere dayanlarak yaplmtr2.
2 Konuyla ilgili olarak daha fazla bilgi iin bkz. Thorndike, L.: Franco de Polonia and the Turquet, Isis ierisinde (Cambridge, MA) 36/1945/6-7; Zinner, E.: Deutsche
und niederlndische astronomische Instrumente des 11.
bis 18. Jahrhunderts, Mnih 1956, s. 177-183; Poulle, E.: Bernard de Verdun et le Turquet, Isis ierisinde
55/1964/200-208; Lorch, Richard P.: The Astronomical
Instruments of Jbir ibn Afla and the Torquetum, Centaurus ierisinde (Munksgaard, Kopenhag) 20/197677/11-34.
AL E TL E R
155
Torquetum
Ailesi
1.
and el-Yavt elCmi li-Aml el-Mevt

(Her Trl Zaman
lm in Yakutlar
Kutusu)
Modelimizin d grn (usturlap).
Yakutlar kutusu, nl astronom Al b. brhm

bn e-ir (. 777/1375 civarnda) tarafndan
767/1366 ylnda amda bir Memlk Valisi iin
imal edilmitir. Biri kutupsal, dieri ekvatorsal
olan iki gne saati iermektedir. Sonuncusu,
ekvator blgesinin dnda gnein veya bir yldzn
konumuna gre saat asn bulmaya yaramaktadr.
Gnmzde bu alet Halep Evkaf Ktphanesinde
bulunmaktadr. Alet, 1939-40 yllarnda ilk olarak Siegmund Reich ve Gaston Wiet tarafndan
tantlmt1. Bu alma, 1957 tarihli History of
Technology2 yazarlarna ksa bir tanmlama yapmay olanakl klmt. Daha sonra, 1976 ylnda
1 Un astrolabe syrien du XIVe sicle, Bulletin de lInstitut
Franais dArchologie Orientale (Kahire) 38/1939/195202 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 95, s. 4-11).
2 Singer, Charles Holmyard, E.J. Hall, A.R. Williams, Trevor J. (Eds.), A History of Technology, Cilt 3,
Oxford 1957, s. 600 ve Fig. 353.
Kaybolmu i levhann kopyas (?),

S. Reich ve G. Wiete gre.
A S T R O N O M
156
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
12 x 12 x 2,5 cm.
Farkl enlem derecelerine ayarlanabilen
gnomonlu levha.
Londradaki Science and Technology sergisinde

yer almt. Ardndan Louis Janin ve David A.
King tarafndan incelenmi ve tanmlanmtr. Bu
aratrmada3, alet sadece tarihsel olarak deerlendirilmemi, ayn zamanda anonim ve eksik bir
risaleyle birlikte yaynlanm ve ngilizceye evrilmitir. Yazarlar bu risaleden, onun aleti aklamak
amacyla bn e-ir tarafndan yazldn tahmin
etmektedirler. Bununla birlikte, her iki aratrmac, bu anonim risalenin, aleti anlamaya ilikin
zorluklar bertaraf etmede umulan yardm, zellikle eksiklii nedeniyle, salayamayacan tespit
etmilerdir; ve onlara gre bu risale ne kadar
ok problem zyorsa o kadar da ok problem
ortaya karyor4. Bunun sebebinin, yazar tehisine
bal olup olmadn sormaktan kendimi alkoyamyorum. Belki de yazar bizzat bn e-ir deil,
3 Ibn al-Shirs andq al-Yawqt: An Astronomical
Compendium, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/187-256 (Tekrarbasm:
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments, London:
Variorum 1987, Text No. XII).
4 a.e., s. 188, 189.
aleti baz sapmalarla tarif etmi olan bir baka

bilgindir.
Sz edilen zorluklar, byk lde aletin baz
paralarnn eksik olmasndan kaynaklanmaktadr. Maalesef gstergenin iki niangh eksiktir,
Londradaki sergide ise birisi hala mevcut idi. Hi
kukusuz daha da nemlisi, bugn sadece Reich
ve Wietin ksmi kopyasna dayanarak hakknda
hkm verebildiimiz gne saati diyagramyla
birlikte hareket ettirilebilir levhann kaybedilmi
olmasdr (bkz. s. 155).
Modelimizde, koordinatlarn kesime noktasna,
uzunluu merkez noktas ile sekizinci saat izgisi
arasndaki mesafe kadar olan bir gnomon yerletirdik. Kapak zerine, uzunluklar ve ykseklikleri
iin Londra sergisinden bir resme5 dayandmz
iki niangh ekledik. Sandn i yanlarndan birisine, zerlerinde alt ehrin adlarnn ve enlem
derecelerinin hkkedildii alt oyuk atk, bunu
5 Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere

(ngilizceden eviri), Tunus 1978, s. 89.
AL E TL E R
157
yaparken, kk bir ubuun istenilen enlem derecesini ayarlamada destek olmasndan hareket ettik.
Ayarlama muhtemelen, hareketli levha ile sandn yan duvarnda uygun yerlere kazlm oyuklar
iine ubuun sokulmasyla yaplyordu. Bylece
bu ubuk, levhann ilgili enlem derecesine gre
eimini meydana getirmekteydi. Bu aletin sonraki,
daha gelitirilmi ardllarnda, cetvel biimli kadran (bkz. s. 158) derece ayarlamaya yaramaktayd. Tanabilir kutunun meridyen dorultusunda
kuzey ve gneye ynlendirilmesi, metnin tarifine
gre bir pusula yoluyla yaplyordu. Uygun byklkteki bu pusula, muhtemelen aracn zeminine
yerletirilmiti ve u ekilde kullanlmaktayd: st
kapan 180 almasndan ve kutunun meridyen
dorultusunda kuzey ve gneye ynlendirilmesinden sonra, oynatlabilen ve kaldrlabilen levhann
gney kenar gzlem yerinin enlem derecesine
ykseltilmekteydir.
Bununla da glge uzunluunun artmas veya azalmas gzlemlenir. Glgenin kuzey ve gney zaman
erisiyle kesime noktalar, lokal saatlerin seyrini
gstermektedir. D yarm daire evresinde corafi
yerler kaydedilmitir. Bu yerler, sandn ayarlanmasna gre kble ynleri bulunabilen blgelerdir.
u eyaletler veya yerler verilmitir: ad (yukar
Msr), Msr (Kahire), azze, am, Halep, Badat,
Basra, Fris (ran), Kirman ve Hind (Merkez
Hindistan). Kapal kutudaki kapak, bir usturlabn
grevlerini gerekletirmekteydi.
Bu aletin astronomi tarihi bakmndan olaanst
nemi, Avrupada torquetum olarak bilinen (bkz.
s. 154) alete doru seyreden geliim srecinde yeni
bir adm olarak ortaya kmasnda yatmaktadr. Bu
tip, daha sonraki yzyllarda diret muaddil ennehr ad altnda, kendilerine zg baz gelimelere sahip birok ardlnn domasna yol amtr.
Bu durum, onun Avrupal ardllar iin de geerlidir. Yakutlar Kutusunun Arap-slam kltr
evresinde halihazrda bilinen ardllar unlardr:
Diret muaddil, yapmcs zzeddn Abdulazz
b. Muammed el-Vef (. 874/1469)6 tarafndan
tarif edilmitir. Arapa tarif, Trke ve ngilizce
evirisiyle birlikte 1960 ylnda Sevim Tekeli tarafndan yaynlanmtr7. el-Amal bi-and elyavt8 ad altnda evvelce Yakutlar Kutusunu
tarif etmi olan Muammed b. Eb el-Fet ef (943/1536 ylnda hayattayd), ayrca zzeddn
Abdulazz b. Muammed el-Vefninkiyle byk
benzerlik gsteren bir aletin tarifini brakmtr.
Risalesini el-Mufaal f el-Amel bi-Nf Diret
el-Muaddil olarak adlandrmtr9.
Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Suppl. Cilt 2, s. 160.
7 zzddin b. Muhammed al-Vefainin Ekvator halkas
adl makalesi ve torquetum (ngilizcesi: Equatorial Armilla of Iz al-Din b. Muammed al-Wafai and Torquetum), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi (Ankara) 18/1960/227-259.
8 David King tarafndan yaynlanmtr, Ibn al-Shirs
andq al-Yawqt, ad geen yer ve tarih, s. 248-250.
9 Bkz. Tekeli, Sevim: Izzddin b. Muhammed al-Vefainin
Ekvator halkas, ad geen yer ve tarih, s. 227-228.
158
A S T R O N O M
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap yaklak 12 cm.
2.
Bu aletin daha gelimi bir trnn tarifini William Brice, Colin
Imber ve Richard Lorch10, nl
Osmanl denizcisi Sd Al Res (.
970/1562)in11 Mirt-i Kint min lt-i
rtif adl eserinde bulmulardr. Sd
Al tarafndan tarif edilen aracn
taslan u ekilde yapmlardr:
izim, Brice/Imber/Lorch,
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res s. 5.
10
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res, Seminar on

Early Islamic Science olarak yaynland. Monograph No. 1
(Juli 1976).
11 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 159-168- 265-268.
AL E TL E R
159
Resim, Diret Muaddil,

am Milli Mzesi,
No: 11741.13
Burada ok nemli olan, Sd Alnin gmme pusulann kullanmnda, stanbuldan geen meridyen dairesinin 7 lik manyetik sapmasn gznnde bulundurma zorunluluuna iaret etmesidir.
Sd Al tarafndan tarif edilen alete byk lde
benzeyen bir alet am Milli Mzesinde bulunmaktadr (No: 11741). Bu alet, ekvator dairesinde bulunan bir yazta gre 1693 (=1104
h.) tarihli iken, yarm dairede 1640 (=1050
h.) tarihini tamaktadr. Buna gre, alet
muhtemelen farkl zamanlardan gelen
iki parann bir araya getirilmesiyle oluturulmutur12.
am Milli Mzesi,
11741 nolu aletin izimi.14
12 Brice, W. Imber, C. Lorch, R.: The Dire-yi Muaddel
of Seyd Al Res, ad geen yer ve tarih, s. 6.
13 Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere

adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 45.
14 Brice, W. Imber, C. Lorch, R.: The Dire-yi
Muaddel of Seyd Al Res adl eserden, ad geen yer
ve tarih, s. 7.
160
A S T R O N O M
Bu aletin daha sonraki geliim srecine ait dier iki rnek burada sunulacaktr:
Kandilli Rasathanesi, stanbul, rnei15.
Resim, Diret Muaddil,
Kandilliden16.
Ekvator saatinin (muaddil en-nehr) bir dier biimi tpk Kandillideki alet gibi ayn alet yapmcs
tarafndan 1061/1651 ylnda17 Sultan IV. Mehmet
iin imal edilmitir. Birka yl ncesine kadar
Christies, Londra, mlkiyetinde bulunan bu rnek,
ilave iki gne saatiyle donatlmtr, fakat burada
yark niangh bulunmamaktadr.
Muaddil en-Nehr,
1651/1061 ylndan18.
15 Bkz. Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the
Kandilli Observatory, and Some Remarks on the Earliest Recorded Islamic Values of the Magnetic Declination,
Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/257-262; King, David A.: An Islamic Astronomical Instrument, Journal for the History of Astronomy
(Cambridge) 10/1979/51-53 (Tekrarbasm: ayn yazar,
Islamic Astronomical Instruments, London: Variorum
Reprints 1987, No. XIII).
16 King, David A.: An Islamic Astronomical Instrument
adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 52.
17
Alet zerinde bulunan tarih yanl kaznmtr. Tarih

olarak 1061 yerine 1161 verilmektedir. Yukarda ad
geen Kandilli rasthanesinde bulunan Alet 1066/1656
ylndandr. Her iki aletin de yapmcs olarak Al el-Muvakkit Eb el-Fet ismi verilmektedir, bkz. Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the Kandilli Observatory, ad geen yer ve tarih, s. 258 ve 2 nolu resim.
18 King, D.A.: Worl-Maps for Finding the Direction and
Distance to Mecca, Leiden 1999, s. 302.
AL E TL E R
161
Ekvatoral-Halkal
Gne Saati
Modelimiz:
Pirin. ap: 100 mm.
Arlk yaklak 0,25 kg.
(Envanter No: B 2.10)
M. Brunoldn izimi.
Bu alet, ekvator dzlemi enleminin gzlem yaplan

yerin ufuk dzlemine ayarlanmas ilkesine gre
almaktadr. Bylelikle, bu Avrupa gne saati
Arap-slam evresinde diret muaddil en-nehr
olarak adlandrlan aralarn geleneindendir. Bu
tip, 17. ve 18. yzylda Avrupada yaylm grnmektedir. 1990 tarihli Amsterdam sergi katalou
Timeda19, bunlardan iki rnek bulunuyor. Bir tanesi belirtilmeyen zel mlkiyette, dieri ise Utrecht
niversite Mzesinde (No: A 34) bulunmaktadr.
Modelimiz Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal edilmitir.
Brunold, aletin kullanmna ilikin u bilgileri vermektedir:
19 Time. Catalogue edited by A.J. Turner, Texts by H.F.
Bienfait, E. Dekker, W. Dijkhuis, V. Icke, and A.J. Turner, Den Haag 1990, s. 129, No. 256 ve 139. sayfadaki
resim.
1) Oynatlabilir asma halkasndaki indeks, bulunulan yerin enlemine yneltilir.

2) Tarih srgs ayarlanr.
3) Saat halkas, durdurucuya kadar kaldrlarak
alr. Bu durumda meridyen halkasna dik olarak
durur. Bu saat halkas, gk ekvatoruna tekabl
etmektedir.
4) Gne saati, tama halkasna serbest olarak aslr. Tarih srgsnn dnme ekseni dnya eksenini
temsil eder... Alet dik eksen evresinde, gne
tarih srgsndeki delikten saat halkasnn i kenarnn merkezine gelinceye kadar biraz ileri ve geri
dndrlmelidir. Orada gerek yerel zaman okunabilir. Tarih srgs dndrlebilir durumdadr ve
gne na doru dikey olarak yerletirilmelidir.
162
A S T R O N O M
Byklk: 10 x 10 cm. Pirin,

hkkedilmi. Eim ayarlanabilir, niangh ve takvim dairesi eksensel dndrlebilir.
(Envanter No: B 2. 11)
Masa Gne Saati

Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan 17.
yzyl orijinallerine dayanlarak imal edilmi bir
tehir modeli. Brunold, kullanm klavuzunda u
aklamay yapmtr: Kk masa gne saati
torquetum prensipine dayanmaktadr... En nemli
gk dzlemi ufuk, ekvator ve ekliptik (Gne
yrngesi) dzlemleri dndrlebilir olarak st
ste ina edilmitir ve ilgili gzlem yerinde cereyan eden gk hareketlerinin temsilini salar. Drt
bacakl temel levha ufuk-dzlemine tekabl eder.
Bu levha, ilkin yaklak olarak gk yzne gre
yatay bir yzeye yerletirilir, bu srada mentee
kuzey ynn gsterir. Temel levha zerinde, gkekvatorunun dzlemini temsil eden yukar kaldrlabilir levha vardr. Bu yzeyin eimi, gzlem yaplan yerin corafi enlemine gre yaplr... Ekvator
dzlemi, zerinde bir tarih diskinin dnd saat

dairesini tamaktadr. Eer alet Gnee dorultulursa, buradan geerli olan tarihte gerek yerel saat
okunabilir.
AL E TL E R
163
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
Byklk: 10 x 10 cm.
Arlk: Yaklak 250 gr.
Eim ayarlanabilir, niangh ve takvim dairesi.
Dier Bir
Masa Gne Saati
Bir nceki saat gibi ayn sisteme gre ileyen bir

saat. Bu saat de M. Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal edilmitir.
M. Brunoldn izimi.
164
A S T R O N O M
el-Brnnin Mekanik Astronomik
Takvimi
Evrensel bilgin Muammed b. Amed el-Brn

(. 440/1048), usturlap imaline ilikin stb1 adl
eserinde u el-amer (Ay Kutusu) ad altnda mekanik-astronomik bir takvimi tarif etmitir.
Bununla o, Ayn bymesi ve klmesini, Ayn
geip giden ksmn ve her iki n (yani Gne ve
Ayn) yaklak konumunu tespit etmeyi istemitir.
Aletin nemini ilk kez fark etmi ve bu arac ayrntl
bir ekilde tantm olan Eilhard Wiedemanndr2.
el-Brn, sekiz dili ark kombinasyonuyla bu ii
baarmtr. Bu dili arklar 7 : 10 : 19: 24 : 40: 48 :
59 : 59 orannda g aktarm yapmaktadr.
Modelimiz:
ap: 22 cm. Pirin,
ksmen hkkedilmi.
n cephe levhas cam.
izim, E. Wiedemanndan, op.cit.
2 Ein Instrument, das die Bewegung von Sonne und

Mond darstellt, nach al Brn, Der Islam ierisinde
(Strassburg) 4/1913/5-13 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 718-726); Hill, Donald
R.: Al-Brns Mechanical Calendar, Annals of Science
ierisinde (London) 42/1985/139-163.
AL E TL E R
165
Brn, stb, Yazma III. Ahmet, 3505.
Brn, stb, Yazma Leiden Or. 123 B.
Bizim rekonstrksiyonumuz, el-Brn tarafndan

tarif edilen aletin yaklak bir temsilini yanstmaktadr. Bu aletin mkemmel ekli, Muammed b.
Eb Bekr el-fehnnin 618/1221 ylndan gnmze ulaan versiyonu (bkz. aa) sayesinde anlalr olmutur. el-Brn kendisini bu aletin mucidi
olarak sunmamtr. O yalnzca, dili arklarn balantlarnn iyiletirilmesindeki baarnn kendine
ait olduunu vurguluyor. el-Brn, ncellerinden
Naslus veya Baslus3 (Muammed b. Muammed
el-Asurlb) ve el-useyn b. Muammed bn eldemyi4 anmtr.
Brn, stb, Yazma Carullah 1451.
3 3./9. yzyln ikinci yarsnda yaamtr, bkz. Sezgin, F.:
a.e., Cilt 6, s. 178-179, 288.
4 Muhtemelen 3./9. yzyldan 4./10. a yzyla gei aralnda lmtr, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 179-180.
166
Yldz Yksekliklerini
Dakikalarla lebilen
Alet
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi, dili arklar ve dili
emberi elik.
ap: 170 mm. Be dili arkl ve iki balans
dili arkl sistem g aktarm 1:60.
(Envanter No: 2. 21)
A S T R O N O M
AL E TL E R
167
izimler, yazma stanbul niversitesi Ktphanesi A.Y. 314.
1 el-Beyhaq, ahreddn Al b. Zeyd b. Eb el-Qsm:

Tetimmet ivn el-ikme, Lahore 1354/1935, s. 127-129;
Brockelmann, C.: GAL, Suppl.-Bd. 1, Leiden 1937, s.
830-831.
5./11. yzyln ilk yarsnda Nbrda

kad olarak grev yapm olan1
Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv, bize
yldz yksekliklerini dakikalarla lebilen bir alet hakknda imdiye kadar
bilinmeyen bir risale brakmtr. Eser
ifat le Yal bih il Marifet rtif
el-Kevkib bi-Dai baln tamaktadr. Bu risale, ksa bir sre nce Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften, Frankfurt, tarafndan
yaplan bir tpkbasm sayesinde ulalabilir klnan tek nsha olan stanbul
yazmasyla2 gnmze ulamtr.
Aletin mucidi, n yzde bulunan usturlabn gstergesi ve derece leiyle derecelere gre bulunan bir lm sonucunu
gmme dili arklar araclyla arka yze
tamak suretiyle, arka yzdeki dier ibre
vastasyla dakikalara evirme imkan
salamaktadr.
G aktarm sistemi, aplar tam olarak verilen be dili arka ve iki balans
dili arkna (muaddile) sahiptir3. En
dta bulunan dili ark, usturlabn i
kenarndaki bir dili emberde hareket
etmekte ve her kadranda 90 katetmektedir. Gsterge, merkezdeki dili arkn
ekseninde dnmektedir. Gsterge derece taksimatlandrma erevesinde yukar
veya aa doru hareket ettiinde, arka
yzde bulunan gsterge birlikte dner ve
orada (arka yzde) dakikalarla sonucun
bilinmesini salar.
2 stanbul niversitesi Ktphanesi, A.Y. 314, Tpkbasm-Ed. Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical Treatises, Frankfurt 2001, s. 196-212.
3 Tpkbasm edisyon s. 202-203.
168
A S T R O N O M
Muammed b. Eb Bekr
el-fehnnin
Mekanik-Astronomik Takvimi
el-Brnnin mekanik-astronomik takvimi,

Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin 618/1221
tarihli bir versiyonunda, belirli bir geliim gstererek yaamaya devam etmitir. Bu modelin orijinali1, Oxforddaki Museum of the History of
the Scienceda bulunmaktadr, Oxford (No. 122122, CCL 5). Enstitmzde orijinaline dayanlarak
yaplm ve ilki orijinale daha yakn duran iki
rekonstrksiyon vardr.
rmcek, 39 sabit yldz konumu tamaktadr. Tek
i diski, 30 ve 34 enlemleri iin tasarlanmtr.
Grnmeyen dili mekanizmas sekiz dili ark ile
ilemektedir. Arka yzn alt yarsnda bulunan
dairelerden en dta olan, bur kuana tahsis
edilmitir, ikincisi ayn 30 gnne, ncs 360 ye
blmlenmitir, hareketli drdncs ise Gnein
ve beincisi Ayn konumunu gstermektedir. Arka

yzn st yannda bulunan siyah-beyaz taksimatl
disk, Aydaki gnlk byme klmeleri gstermektedir. Yannda bulunan kk pencerede ise
tarih grnr.
Derek J. de Solla Pricen2, 1959 tarihli saat mekanizmalarnn kkenine ilikin aratrmasnda, Arapslam kltr evresinin mekanik-astronomi aletleriyle Wallingfordlu Richarddan3 itibaren (14.
yzyln ilk yars) Latin dnyasnda grlen mekanik-astronomi cihazlar arasnda bulduu balant
dikkat ekicidir. Bu konuda o, zellikle FranszGotik dili ark usturlaplaryla Muammed b. Eb
Bekr el-fehnnin usturlab arasndaki byk
benzerlie dayanmaktayd.
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford

1932, s. 118; Vernet, J. Sams, J. (Eds.), El Legado Cientfico Andalus, Madrid 1992, s. 209.
On the Origin of Clockwork, Perpetual Motion Devices, and the Compass, Contributions from the Museum
of History and Technology ierisinde, Washington 1959,
s. 82-112, zellikle s. 96, No. 6.
3 Hakknda bkz. Richard of Wallingford. An Edition of
his Writings with Introduction, English Translation and
Commentary, by J.D. North, 3 Cilt, Oxford 1976.
AL E TL E R
169
Birinci Model
Eduard Farr (Barselona) tarafndan

imal edilmitir.
ap: 18,5 cm. Pirin, hkkedilmi.
kinci Model
Martin Brunold (Abtwil, svire)

tarafnda imal edilmitir.
ap: 12 cm. Pirin, hkkedilmi.
170
A S T R O N O M
Fransz-Gotik
Mekanik Takvimi
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 133 mm.
Bu takvim, ok byk bir olaslkla bizim

halihazrda el-Brnnin tarifi (bkz. s. 164) ve
Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin mekanik-astronomi takvimi yoluyla tandmz
bir gelenek iinde ortaya kmtr. FranszGotik takviminin dili ark mekanizmas ile
Muammed b. Eb Bekr el-fehnninki arasndaki byk benzerlie, Silvio A. Bedini ve
Francis R. Maddison1 nceden dikkat ekmilerdi.
1 Mechanical Universe. The Astrarium of Giovanni

deDondi, Transactions of the American Philosophical Society (Philadelphia), N.S., vol. 56 (1966),
part 5, p. 10.
Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin aletinin

dili ark mekanizmas
AL E TL E R
171
Takvimin
arka yz
Fransz-Gotik alette zellikle u durum gze arpmaktadr: Ay gnlerinin iki haneli rakamlar sola
doru yazlmtr, bu durum, imitatrn kendi
rakamlaryla, fakat bu rakamlarn Arapa yazmn
aksine saa doru yazldn bilmeksizin Arapa
rakam harflerini vermeye aba gsterdii izlenimini
uyandrmaktadr1.
Fransz-Gotik
takvimin dili ark
mekanizmas
bugnk halinde
Daha fazla bilgi iin bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes

of the World, Oxford 1932, s. 347; de Solla Price, Derek
J.: On the Origin of Clockwork, ad geen yer ve tarih, s.
104-105; arka taraf iin bkz. King, D.A.: The Ciphers of
the Monks. A Forgotten Number-Notation of the Middle
Ages, Stuttgart 2001, s. 402.
172
A S T R O N O M
izim, yazma am, hiriyye 4871
Bizim fonksiyon
modelimiz: Kre
pirinten, ap: 25
cm. Cam tpn ykseklii: 80 cm. Pirin
sehba: 45 x 65 x 85 cm.
(Envanter No: B 3.02
Kendi evresinde Eit

Hareketle Dnen
Kreli Alet
Astronom ve alet yapmcs Muammed b. Amed

el-zim (453/1061 civarnda fehnda gzlemler yapmtr), bu aleti Gkkresinin Hareketine
Uygun Olarak Kendi evresinde Eit Hareketle
Dnen Bir Krenin mali (Makle f ttiz
Kuratin Tedru bi-Ztih bi-areket Mtesviye
li-areket el-Felek)1 balkl bir risalede tarif etmitir.
1
Bu risale iki yazma halinde bize ulamtr, bkz. Lorch, R.: Al-Khzins Sphere that Rotates by Itself, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep)
4/1980/287-329; Sezgin, F. (Ed.), Manuscript of Arabic
Mathematical and Astronomical Treatises (stanbul n.
Ktphanesi A.Y. 314den tpkbasm), Frankfurt 2001,
s. V-IV.
Yldz kmeleri, ekliptik ve gk ekvatoru ile birlikte bir gkkresi, u ekilde eit hareketli olarak
dndrlr: Kum, hesaplanan bir cam tpn boazndan akar ve kuma dayanan arl aa doru
indirir. Dili takm zerinden arla sabitlenmi
bir ip, kum tam olarak aktnda krenin 24 saat
ierisinde (modelde hzlandrlmtr) kendi ekseni
evresinde bir defa dnmesini salar. Sehpann
zerini evreleyen bir skalada, zaman 4 dakikalk
aralklarla okunur.
E KV A T O R Y UM L A R
173
EKVATO RYU M LA R
Ekvatoryum (Latince quatio, denklem kelimesinden), 13. yzyln ikinci yarsnda spanya hari
Avrupada grlmeye balam bir astronomi aletidir. Gnmze ulaan bir ok tarifine gre, bu
alet geni alana yaylm ve 17. yzyla kadar eitli
biimleriyle tedavlde kalmtr. Bununla birlikte,
20. yzyln ikinci yarsna kadar hemen hemen
hibir astronomi tarihisinin dikkatini bu alete
evirmemi olmas artcdr. Ekvatoryuma ve
tarihine duyulan ilgi ilk olarak, E.S. Kennedynin1
yseddn Cemd b. Mamd el-Knin (.
838/1435) kefettii bir risalesi hakknda, 1947den
itibaren yazd makaleler dizisiyle balamtr. Bu eserde el-K iki alet, aba el-meni
(Ekliptik Diski) ve lev el-ittilt (Kavuum
Levhas) tarif etmitir. Bunlarn ilki, Avrupada
ekvatoryum olarak adlandrlan aletin en yksek
geliimini temsil etmektedir. Bu byk baar,
Avrupa ekvatoryumunu el-Knin2 aletiyle, yani
Arap-slam modeliyle ilikilendiren ilk kii olan
Kennedyye aittir. Bylelikle doan ilgi, alete,
kkenine, geliimine ve nemine ilikin bilgimizin
20. yzyln ikinci yarsnda nemli lde genilemesini salamtr.
1 Kennedy, E.S.: Al-Kshs plate of conjunctions,

Isis 38/1947-48/56-59; ayn yazar; A fifteenth-century
planetary computer: al-Kshs abaq al-maneq. I.
Motion of the sun and moon in longitude, Isis ierisinde
41/1950/180-183 ve II. Longitudes, distances, and equations of the planets, Isis ierisinde 43/1952/42-50; ayn
yazar; A fifteenth century lunar eclipse computer, Scripta Mathematica ierisinde (New York) 17/1951/91-97;
ayn yazar; An Islamic computer for planetary latitudes,
Journal of the American Oriental Society ierisinde
(Ann Arbor) 71/1951/13-21 (btn bu makalelerin tekrarbasm: Studies in the Islamic exact sciences by E.S.
Kennedy, colleagues and former students, Beyrut 1983,
s. 448-480).
2 Kennedy, E.S.: A fifteenth-century planetary computer, ad geen yer ve tarih, s. 50 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 480).
ok ksa bir sre sonra Derek J. Pricen3 The equatorie of the planetis isimli nemli bilimsel katks,
konunun Avrupadaki en nemli incelemelerinden birisi olan ekvatoryum hakkndaki eseri (1392
civarnda yazlmtr, Geoffrey Chaucera atfedilmektedir) tpkbasm edisyonuyla, yeni ngilizce
evirisi ve erhi eliinde yaynlamtr. Price,
bununla yetinmemi, aletin tarihesini vgye
deer bir tarzda baarmtr.
Ekvatoryum esas itibariyle, gezegenlerin,
Gnein ve Ayn ekliptikteki boylam derecelerinin Ptolemenin yer merkezli sistemine gre
bulunmasna yaramaktayd. Astronomlar hayli
erken dnemde, evrenin merkez noktas kabul
edilen dnyadan yaplan gzlemlere gre, gezegenlerin asal hzlarnn sabit olamayacan fark
etmilerdi. Bu, gezegenlerin dnya evresinde,
ayn merkezli, tayc daire yrngelerinde bulunan ek daire dnleriyle birlikte eksantrik dairesel yrngeleri olduu varsaymna gtrmt.
Bu anlayn fikir babas muhtemelen Pergli
Apolloniosdur.
E = Dnyann merkezi
C = Eksantrik dairenin veya deferentin merkezi
3 The equatorie of the planetis. Edited from Peterhouse
Ms. 75.I by Derek J. Price with a linguistic analysis by

R.M. Wilson, Cambridge 1955.
A S T R O N O M
174
Ptoleme her ne kadar imdiye

kadar eksantrik daireyi ekuant
olarak muhafaza etmi ve ayn
dairedeki bir noktay tekdzenli olarak hareket ettirmise de,
buna karn deferent veya ek
daireler taycs olarak, merkezi, Dnya ile ekuantn merkezi arasnda olan episikl yani
ek dairelerin merkezlerini kendinde tayan deferent diye ayr
bir yrnge kabul ile belirli bir
zaman iinde ortaya kan mden
Mye konumunu deferente
tamtr4. Arap astronomlarn Ptolemenin 4./10. yzyldan beri asal hzlarn
eitlilikleri prensibinin bozulmas sebebiyle kusurlu bulduklar sistemin yerine getirmeyi denedikleri modeller ilke ile karakterize edilir:
ek daire
ekuant
deferentin
merkezi
merkez
4 Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte
und Literatur, Zrih 1890-91 (Tekrarbasm: Hildesheim 1973, Cilt 1, s. 530.
1. Episikl merkezi, deferent

zerinde batdan douya
doru hareket etmektedir.
2. Onun asal hz ekuanta
bal olarak sabit olup, deferent zerinde deiik grnmesi gerekir.
3. Gezegen eit asal hzla
ters ynde episikl merkezi
evresinde dnmektedir5.
Ekvatoryumda yrngeler,
ounlukla pirinten kesilmi hareketli disk paralaryla temsil edilmitir. Daha sonra bir gezegenin,
astronomik izelgelerde verilen temel deerleri
geometrik olarak (hesaplama yoluyla deil) kendi
episikli zerindeki aktel yeri bulunarak, ekliptie
izdm yaplmtr (bir cetvelle, yahut gsterge
veya iplerle). el-Kde bu para terkedilerek,
pek akllca kullanlan bu paraleller
burlar dairesi
aletiyle referans diski zerine ayn
ekilde hkkedilmi episikl deerlerin
ekuant dairesi
(derecelendirilmi) projeksiyonuyla mkemmelletirilmitir. Yani, geliimin nemli bir yn,
aslnda olduka kullansz olan bir
aletin rasyonalize edilmi olmasdr.
Hareketli deferent merkeziyle Merkrmodeli, dikkate deer bir biimde,
daha ez-Zerlnin ve Eb e-altn
erken dnem Endls aletlerinde kendini gsteren eliptik bir deferent ile
temsil edilmitir.
Bizim imdiye kadar haberdar olduumuz veya bize ulaan ekvatoryumlar ve
tarifleri artc bir eitlilie sahiptir
ve bu aletin hem Arap-slam kltr
evresinde hem de Avrupada belirli
bir geliim yaadn gstermektedir.
Bu aracn Avrupada, ortaya kt
blgede olduundan ok daha byk
bir rabet grm olmas zellikle dikkat ekicidir.
Kr. Campanus of Novara and medieval planetary

theory. Theorica planetarum, ed. with an introduction,
English translation and commentary by Francis S. Benjamin and G.J. Toomer, London 1971, s. 39f.
Ekvatoryumun tarihi geliimini anlatmaya alan

ilk kimse olarak D.J. Price, bu aletin kkenini Endlsl astronom Eb el-sm Eba b.
Muammed bn es-Sem (. 426/1035)a6 kadar
karabilmiti7. Bugnk bilgimize gre, byk
matematiki ve astronom Eb Cafer Muammed
b. el-useyn el-zin (350/960 civarnda faaliyet
gstermitir)8, kendisinin zc e-afi (Diskler
Cetveli) olarak adlandrd bu aletin mucidi gibi
grnmektedir. Byle bir aletin bize ulaan paralar ve Eb Cafer Muammed b. el-useyn elzinin, Kitb Zc e-afi olarak adlandrd
kapsaml astronomi eserinin son yllarda kefedilen yazmas, onun gerekten bu aletin mucidi
olduu tahminine yneltiyor (bkz. s. 177).
Gnmze ulaan izlere dayanarak bu aletin veya
tarifinin gerekten ok erken dnemde Endlse
ulam olduuna hkmedilebilir. 20. yzyln balarnda yukarda anlan bn es-Sem ile brhm
b. Yay ez-Zerl (ge dnem 5./11. yzyl)nin
X. Alfonsun istei ile derlenen Libros des saber
de astronoma adl ansiklopedik kitapta9 (1277
civar) bulunan risalelerinin Kastilce evirisini
bulan ve inceleyen10 Alfred Wegener, nc olmay
haketmitir. Aletin Endlste ortaya km baka
bir tarifini E.S. Kennedy, Eb e-alt meyye b.
Abdulazz b. Eb e-alt (. 529/1135)n Arapa
orijinaline dayanarak 1970 ylnda tantmtr (bkz.
s. 185).
Kennedy, ekvatoryum tarihinin aydnlanmasna ynelik en nemli katksn yukarda anlan
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 356; Cilt 6, s. 249.

Geri Price (bkz. s. 120) Proclus Diadochus (m.s. 450
civar)un
adl eserinde tarif ettii gnein merkez noktasn bulmaya yarayan bir cihaza iaret etmektedir, fakat bunun
ekvatoryumla zdeletirilemeyecei phesini de dile
getirmektedir.
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 298-299, 305-307; Cilt 6, s.
189-190.
9 Cilt 3, ed. Manuel Rico y Sinobas, Madrid 1864 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 111), s. 241-284.
10 Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons
X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
6/1905/129-185, zellikle s. 152-161 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s.
57-113, zellikle s. 80-89).
7
175
yseddn Cemd b. Mesd el-Knin kitabn

kefedip, deerlendirerek eserin bir edisyonunu baarmakla yapmtr. Alet, yukarda anlan
Endlsl bilginlerde basitce afa (Disk) adn
tamakta iken, el-K aleti aba el-meni
olarak adlandrmtr. el-Knin tarifini verdii
gezegenlerin boylam derecelerini ekliptikte belirlemeye ynelik alet, gerekte bu trn en gelimi
rnei olarak kendini gstermektedir. Ayrca, bu
aletle gezegenlerin enlemleri de bulunabiliyordu.
Bundan baka, el-K, kitabnda lev el-ittilt
olarak adlandrd ikinci bir aleti daha tarif etmitir. Bu alet, gezegenlerin kavuumlar yani ayn
boylam dairelerinde bulunduklar anlarn saptamaya mahsustur (bkz. s. 196).
Ekvatoryumun bilinen en eski Avrupal tarifi,
spanyada veya Fransa ve ngiltere gibi Arapslam bilimlerinin dier ilk dnem resepsiyon ve
zmseme merkezlerinde deil, talyada ortaya kmtr. Bu tarif, Giovanni Campanus de
Novara (13. yzyln ikinci yars)nn Theorica
planetarumunda karlalmaktadr. Konunun
Theoricada ele aln, bildiimiz Arap-slam
tarifleriyle veya onlarn Kastilce versiyonlaryla
kronolojik sebeplerden dolay dorudan doruya
ilikilendirilemese de, elbette yazarn girite dile
getirdii orijinallik iddias bizi yanltmamaldr.
Eer byle bir alet bizzat slam dnyasndan
Hallar araclyla veya spanya zerinden gelmediyse, onun tarifini ieren bir risalenin, en azndan Latince evirisinin veya ilgili baka bir kaynan Novaral Campanusun elinin altnda bulunduunu kesinlikle varsayabiliriz11. Campanusun
1261-1264 yllar arasnda ortaya km ve Papa
IV. Urbana ithaf etmi olduu Theoricasndaki
tarifini, nl Johannes de Lineriisin (Jean de
Linires veya Lignires) Abbreviatio instrumenti
Campani, sive aequatorium adl eseri (1320 ylnda yazlmtr) en yakn ve en nemli ardl olarak
izlemitir12.
11 Francis S. Benjamin ile birlikte Theorica planetarumu yaynlayan, eviren ve inceleyen G.J. Toomer
(Madison 1971) konuya ilikin yle demektedir Ben,
onun, bu fikrini bugne kadar bilinmeyen baz ArapLatin kaynaklarna borlu olduuna inanyorum.
(Dictionary of Scientific Biography, Cilt 3, New York
1971, s. 27, s.v. Campanus).
12 Bkz. Sarton, G.: Introduction to the history of science,
Cilt 3, s. 649-652; Poulle, Emmanuel: Dictionary of Scientific Biography, Cilt 7, New York 1973, s. 122-128.
176
A S T R O N O M
Avrupada Novaral Campanus ile balayan ekvatoryum ilgisi, Batl bilginleri 16. yzyla kadar
devaml olarak tevik etmitir. Emmanuel Poulle,
quatoires et horlogerie plantaire du XIIIe sicle (2 cilt, Cenevre ve Paris 1980) adl eserinde,
bu ilginin yaznsal ve alet yapmclna ilikin
sonular hakknda etrafl bilgi vermektedir. Bahsi
geen etkinliklerin Arap kkenine ilikin soruya
bu almada ok ksa bir ekilde deinilmektedir.
Geri Avrupal aletin kkenini Arap-slam kltr
evresine dayandran Arabist G. J. Toomer, kendi
bak asyla bu sreci, Novaral Campanusun
bir defalk araclyla snrl grd ve mteakip
geliimi doduu blgeden gelen daha baka bir
etki olmakszn, sadece Orta Avrupa meselesi
olarak kabul ettii izlenimini bende uyandryor:
Bu aletin Campanustan sonraki tarihi ge Orta
an ve erken Rnesansn astronomi alanndaki
teknik dehasnn iyi bir tasvirini veriyor13. Buna
karn ben, bu aletin ve tarifini ieren eserlerin, bir
ok kez Arap-slam kltr evresinden Avrupaya
ulatndan ve oradaki geliimi srekli etkilediinden eminim. rnein, Novaral Campanusun
gezegenlerin boylam derecelerini hesaplamak iin,
tpk bn es-Sem gibi, herbiri iin bir, yani toplam
yedi disk kullandn ve onun ardl Johannes de
Ligniresin Arap bilginlerden Eb e-alt ve ez-
13
Dictionary of Scientific Biography, Cilt 3, s. 27.
Zerl gibi tek bir disk ile altn dnecek

olursak, u tahmin kendisini kabullenmeye zorluyor: Campanusun Theoricasnn yansra, Arapslam dnyasndan dier kaynaklar veya modeller
de Johannes de Lignirese erimi olmaldr.
Bylelikle, ekvatoryum, Arap-slam bilimlerinin
Avrupada yaamaya devam etme sresinde, bir
aletin bir kez tanndktan sonra teknisyenleri yzyllarca nasl uratrdn ve astronomlar tevik
ettiini kavrayabilmemize yardm eden somut bir
rnek tekil ediyor. Ekvatoryumla yaplan tespitlerin (en azndan slam dnyasnda) hesaplama
yoluyla daha kesin bir biimde yrtlebilmesinden dolay ok byk nemi olmayan ekvatoryumun geliiminde, el-Knin modelinden
bildiimiz seviyeye Avrupada eriilememise de,
bize ulaan aletler ve resimleri, slam dnyasndaki ncellerini ama yolunda ok hzl, hatta teorik
alandakinden daha hzl gelien bir teknik ortaya
koymutur. Bunun iin karakteristik olan, Arapslam kltr evresinde 3./9. yzyldan beri bilinen
Gnein evc noktasnn yllk ilerleme noktas
bilgisinin, Avrupada ilk olarak 16. yzyln ilk
yarsnda ekvatoryum hakkndaki kitaplardan biri,
yani Johannes Schenerinki yoluyla, gn yzne
km olmasdr.
Eb Cafer el-zinin
Ekvatoryumu
nl matematiki Eb Cafer Muammed b. eluseyn el-zin (4./10. yzyln ikinci yarsnda

faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175)in Avrupada
13. ve 16. yzyllar arasnda ok yaygnlaan
ekvatoryumun mucidi olduu bugn kukusuz
grnmektedir. el-zin, aletini zc e-afi
olarak adlandrm ve ayn ad tayan kitabnda
tarif etmitir. Bu tr bir aletin gnmze ulaan tek rnei, 1920lerde Paul Klostermannn
Mnihteki koleksiyonunda bulunmaktayd.
Kaybolduuna inanlan aletin D.J. Pricen (Yale)
terekesindeki fotoraflarn, Francis Maddison ve
Antony Turner Catalogue of an Exhibitionda1
Usturlap levhas zerinde A.H. 513-514 (A.D.
1119/20-21)den kalan bir z olarak vermilerdir. Fotoraflardan, bu rnein, Eb Cafer
1 Science and Technology in Islam, held at the Science

Museum, London. April-August 1974 in association
with the Festival of Islam. Bu almadan 1976 ylnda
hazrlanm ama asla baslmam olan Katalogun bir
kopya nshasna sahip bulunmaktaym, s. 184f.
177
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 260 mm.
Muammed b. el-useyn el-zine dayand,

fakat aleti bir revizyondan geiren nl usturlap yapmcs Hibetullh b. el-useyn el-Badd
tarafndan damgalanm olduu kesin olarak ortaya kyor.
David King, ulalabilir fotoraf inceleyerek2
szkonusu aletin bir erken dnem ekvatoryumu
olduu sonucuna ulam, ama benzer bir aracn
Hibetullh b. el-useyn el-Baddye ait bulunduu inancna ulamt. Alet herhangi bir zamanda Berline ulam olup das Museum fr Indische
Kunst mlkiyetine gemitir3. Gnmze ulaan paralar unlardr: Rey kenti iin n yze
kaznm usturlap diskli ana, daha sonradan ilave
edilmi olmas muhtemel bir a, anann arka
yzndeki bir bolua yerletirilmi bir disk ve de
bir gsterge.
2 King, D.A.: New Light on the Zj al-af of Ab

Jafar al-Khzin, Centarus ierisinde (Kopenhag)
23/1980/105-117.
3 Bu bigiyi meslektam David King beye borluyum.
178
Modelimiz, stteki:
Anann itarafndaki grnr zc-gravr
(gezegen boylamlar) ile birlikte.
Alttaki: Ana bu i disk ile birlikte,
zc gravr
(Gezegen enlemleri).
A S T R O N O M
Anann arka yzne bir zc-izelgesi hkkedilmitir. diskinin bir yz drt katl bir kadrandr
(gsterge ile birlikte trigonometrik hesaplamalar
iin kullanlr), dier yz hareketli yldzlarn
(Gne, Ay ve be gezegen) orta enlemlerinin
(sic!) cetveli ile birlikte asl zc-diskidir. Aletin n
yz bylece geleneksel bir usturlab yanstmaktadr, arka yz ise ekvatoryum olarak kullanlabilir, ama burada maalesef gerekli ek paralar
(deferent diski, episikl) eksiktir. Disk etrafnda,
zc-yz zerinde ykseltilmi ince halka, bu paralar bir arada tutmak iin zellikle dnlm
gibi grnyor. Bunun iin de disk kadran yz ile
birlikte dar doru yerletirilirse, uygun bir boluk oluturur. Zc-diskinde nokta biiminde birok
oyuk ortak merkezli halka vardr ve gezegenlerin
gzlerinde (gnberi-gnte dorusu) ikier ikier
bulunmaktadr. Aka grlmektedir ki bunlar
herbir parann birbirine gemesine olanak tanmaktadr. Hibetullh el-Badd bir yaztnda, bu
aleti el-zinin metni karsnda tadil ettiini,
ama o sralar yeniden imal etmenin olanakl olmadn aklamtr. Buna karn, el-zinin Zc
e-afi kitabnn bir nshasnn ksa bir sre
nce Research Library, Srinagar, Kaschmir (No:
5881) ktphanesinde bulunmu olmas, sadece
Arap astronomi tarihi iin deil, btn astronomi
tarihi iin ok byk bir anstr. Ama maalesef bu
metin de eksiklerle doludur ve tarifin sadece bir
sayfas ve asl ekvatoryumun birka izimi muhafaza edilmitir. Mamafih buna gre, tam olarak
olgunlam, hatta zellikle ok gelimi bir ekvatoryumun burada sz konusu olduu aktr.
Metnin kalan ksmlarndan ve iki izimden (bkz.
sadaki resimler) imdilik u sonular kartlabilir:
kat derecelendirilmi bir disk, gezegenlerin
ortak ekuantlarn ve deferentlerini tanmlamaktadr. Saa ynl skala Merkrn, sola ynl
olan ise dier gezegenlerin boylamn belirlemeye
yaramaktadr. Eksantrik bir daire Ayn dnen
deferentini temsil etmektedir. Merkezden yerberi
(Perigum) ynne uzanan, kazk iin alm bir
pencere, ilgili gezegene eksantriklii uyarlamaya
yaramaktadr (bu, daha sonraki ou ekvatoryumlarn derecelendirilmi pek ok daireleriyle karlatrldnda hayli akllca grnmektedir); deferentte projeksiyonun nasl ngrld imdiye
179
180
A S T R O N O M
el-zinin ekvatoryumunun hareketli paralar,

Srinagar, Research Library, Kaschmir (No: 5881)
yazmasna dayanarak yaplmtr. Pirin, hkkedilmi. ap 96 ve 124 mm.
kadar belirsiz kalmtr (muhtemelen bir paralel

cetveli yardmyla). Bu disk zerine episiklin, ivi
zerinde uzunlamasna alm bir pencerede ayn
ekilde hareket edebilecek ortak diski yerletirilmitir. Bu disk de saa ve sola doru taksimatlandrlmtr. Bu disk zerinde, episikl merkezinin
(ayn ekilde alm) ilk diskin llen asyla
hizaya getirilmesinden sonra, elde edilen orta
sonu okunur.
Daha sonra, gsterge araclyla aletin orta noktasndan gezegenin episikl zerindeki yeri hakknda limbus zerindeki gerek boylam okunabilir.
Hibetullh el-Badd tarafndan daha da gelitirilen aletin gnmze ulaan paralarn yeniden
yapmaya aba gsterdik ve bunun da tesinde elzinin metninden karlan, yukarda zetlenen
sonular temelinde eksantrik dairesini ve episikl

aletini, el-Baddnin daha sonraki modeli iin
deitirilmi bir tertip n grlm olsa bile, yeniden yapmay denedik.
el-Brnnin verdii ak ifadelerinden anlaldna gre, Ptolemenin eksantrik ve episikl modellerini reddetmi ve bunlar ekliptik dzlemde
ilgili gezegenin yrngesinin variyasyonlar hipoteziyle deitirmi olan4 Eb Cafer el-zinin,
Ptolemeci anlay sadk bir biimde yanstan bir
aleti niin icat etmi olduu sorusu da cevaplandrlmaldr. Bu soruya halihazrda sadece bir yantm var; Eb Cafer el-zin, Ptoleme sisteminin
doruluundan henz kuku duymad erken bir
dnemde Zc e-afih kitabn yazm olabilir.
181
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm.
bn es-Semin
Ekvatoryumu
Matematiki ve astronom Eb el-sm Eba b.

Muammed b. es-Sem el-arna1 (. 426/1035),
Eb Cafer el-zin tarafndan icat edilmi olan
bu aletin bilinen en eski Endls tarifini aktarmtr. Bu tarif, maalesef sadece Kastilce tercme olarak, daha dorusu X. Alfonsun (. 1284) emriyle
derlenmi olan Libros des saber de astronoma
adl ansiklopedik eserin2 yedi gezegenin diskleri
diye tantlan iki ksmn birincisinde yer almtr.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 356; Cilt 6, 249.

M. Rico y Sinobas (ed.): Libro I de las lminas de
los vii. planetas, Libros del saber ierisinde, Cilt 3, s.
245-271.
2
Aletin Kastilce tercmedeki tantm itiraz gtrmez deildir, zellikle (Merkr hari) btn gezegen modellerinde deferent merkezinin ve ekuantn srekli deimesi yanltcdr ve aleti pratikte
deersiz klabilir. Bu nedenle, burada bir yanlln (muhtemelen evirinin) sz konusu olduu
esasndan hareket ederek modelimizin yapmnda
Ptolemenin (daha itiraza uramasndan evvelki)
planetler sistemini gznnde bulundurduk.
182
A S T R O N O M
bn es-Sem, herbir gezegen iin (arka yzne

gne sistemi hkkedilmi olan) ortak anal kendine zg bir disk, hem de farkl yaraplarla hkkedilmi ortak bir episikl diski belirlemitir. Her alet,
derecelendirilmi bir deferentten ve bunun evresinde zerine episikl diski kenarnn yerletirildii
ortak merkezli bir deferentten olumutur. Her
iki skala da, ilgili ekuantlardan izdmleri alnan
eit olmayan derecelere ayrlmtr. Ay ve Merkr
modeli, hareketli deferentleri hesaba katabilmek
iin dndrlebilir disklerle donatlmtr3. Eer

bu yap el-zine oranla bir gerileme gibi grnyorsa, bunun sebebi, orijinal ana metnin bn
es-Semin eline gemi bulunmamas ve Endls
giriiminin muhtemelen ikincil bir metinden veya
slam dnyasnn dousundan gelen bir aletle tevik edilmi olmas yzndendir.
Biz modelimizde bn es-Semin aletinin muhtemelen Arap orijinal halini verebilmeye aba
gsterdik.
3 Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons

X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
6/1905/129-185, zellikle s. 152-155 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113,
zellikle s. 80-83); Mancha, J.L.: Sobre la versin Alfonsi del equatorio de Ibn al-Sam, M. Comes, R. Puig &
J. Sams (Ed.) De astronomia Alfonsi Regis ierisinde,
Barcelona 1987, s. 117-123; Sams, J.: Notas sobre el
ecuatorio de Ibn al-Sam, Nuevos estudios sobre astronoma espaola en el siglo de Alfonso X ierisinde,
Ed. J. Vernt, Barcelona 1983; Comes, M.: Ecuatorios
andaluses, Barcelona 1991; ayn yazar: Los ecuatorios
andaluses, El legado cientfico Andalus, Madrid: Museo Arqueolgico Nacional ierisinde, Madrid 1992, s.
75-87.
183
e-afa ez-Zciyye
ez-Zerlnin Ekvatoryumu
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm.
Toledolu astronom ve matematiki

Eb s brhim b. Yay ez-Zerl
(Kastilce Azarquiel, 5./11. yzyln ikinci
yarsnda faaliyette bulunmutur, bkz. s.
175), kendi adyla anlan evrensel diske (eafa ez-zerliyye), muhtemelen daha
sonra Avrupada ekvatoryum olarak tannm olan (onun tarafndan e-afa ezzciyye olarak adlandrlmtr) alete dair
risalesi dnda, birisi aletin kullanmyla
dieri yaplyla ilgili iki risale brakmtr.
Bunlardan sadece birincisi orijinal haliyle
bilinmektedir1 ve Jos Mills Vallicrosa
tarafndan ksmen edisyonu yaplm ve
tam olarak spanyolcaya evrilmitir2.
Fakat bu metin, Libros des saber de
astronomadaki3 Kastilce evirisinden ok
keskin bir farkllk gstermektedir. Mills
Vallicrosann kulland British Library
yazmas dnda, ayrca bilinen, hacimleri
ok daha byk grnen iki Leiden4 yazmasnn Kastilce evirinin dayand nsha
ile ayn olup olmadklar hala aratrlmay
beklemektedir.
ez-Zerl tarafndan tarif edilen alet, bn
es-Seminkinden daha yksek bir geliim
aamasna iaret etmektedir. Buna ramen
o, bn es-Semin aletinden baz zellikler
alm grnmektedir.
1 Yazma Biritish Library, Add. 1473, edit. M. Comes,

Ecuatorios andaluses, Barcelona 1991, s. 203-221.
2 Estudios sobre Azarquiel adl almasnda, MadridGranada 1943-50, s. 458-483.
3 y Sinobas, M. Rico (ed.): ad geen yer ve tarih, s. 272284.

4 Or. 993/1 (ff. 1-20), Or. 1876/3 (63a-82a), ayrca bkz.
Handlist of Arabic Manuscripts in the library of the University of Leiden and other collections in the Netherlands,
compiled by P. Voorhoeve, Leiden 1957, s. 12.
184
A S T R O N O M
episikl
deferent
evc dairesi
ekuant dairesi
izim: Aletin arka yz Libros des saber de

astronomadaki uyarlamaya gre, Yazma. Cod. 156
Universidad Complutense.
Ez-Zerlnin ekvatoryumu, Satrn iin yaplm

gravrn emas, A: Hesaplanan gezegenin evci, E:
Ekuant merkezi, D: Deferent merkezi, M: Ekliptiin
orta noktas. M. Comese gre, Ecuatorios andaluses,
a.y. s. 98, Fig 26.
ez-Zerl, bir diskin iki yzyle ve be gezegenin,

Gnein ve Ayn gerek boylamlarn belirlemeye ynelik mstakil bir episikl diskiyle yetinmitir.
Bu uca <Aux-daireleri> (yani ekuantlar) ile birlikte deferentler iie kaznmlardr, bu srada
yaraplar ieri doru klmtr (episikl yaraplar buna uygun olarak deitirilir) ve elbette
buna bal olarak elde edilebilir lm kesinlikleri
de klmtr. Derecelendirme bn es-Semde
olduu gibi, daha sonra kaldrlm bir ekuant dairesinden her iki daire zerine, deferent zerinde
grafiksel olarak farkl derecelerin ekuant evresindeki eit a hzlarn temsil edecek ekilde
tanmtr. Aux-daireleri, bir gezegenin kresinin
her defasnda d snrlarn oluturmaktadr ve
episiklin orta Auxunun (Evc, Apogeum) ayarlanmasna yaramaktadr. Daha sonraki modellerde
olduu gibi, btn a lmlerini paralellerin
yerlerini deitirme yoluyla ortak limbus zerinde
yrtmek yerine, yedi deferentin tamamn ve
Aux-dairelerini tek tek derecelendirme yntemi,
anlalmas gerekten g bir alete gtrmektedir.
Merkrn deferenti ilk defa burada deferent
merkezinin hareketinin sonucu olarak elipse benzer bir ekil alr5.
5
Bkz. Comes, M.: Ecuatorios andaluses, Barcelona

1991, s. 79-138; Poulle, E.: quatoires et horlogerie
plantaire du XIIIe au XVIe sicle, ad geen yer ve tarih, s. 194-200 ve deiik yerler; Price, D.J.: The Equatorie of the Planetis, Cambridge 1955, s. 123f.
185
Eb e-alt
el-Endelsnin
e-afas
(Ekvatoryum)
Modelimiz (Limbus, deferentler, Ekuant-daireleri ve episikl

ile birlikte n yz, burada
Marsn lm iin ayarlanm): Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm. Bir episikl diski
ile birlikte. ki p.
izim, maalesef ar zarar grm yazmadan, Beyrut.

Episikl merkezindeki
kesim aka grlebilir.
Endls Denial ok ynl bilgin Eb e-alt

meyye b. Abdulazz b. Ebu e-alt (460529/1068-1135)1, ez-Zerlye ok bal olarak,
ekliptik zerinde gezegenlerin gerek boylamlarn bulmaya yarayacak olan bir kapsaml diskin
(afa cmia) tarifi zerine bir risale yazmtr.
Bilinen tek yazmay2 ilk olarak E.S. Kennedy
esasl bir biimde aratrm3 ve aratrmasn,
alete ait kendisinin yapt taslaklaryla donatmtr. Arapa metnin edisyonuyla ve spanyolca
evirisiyle birlikte bir dier incelemesini Merc
Comese borluyuz4.
1 Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Suppl.-Cilt 1, s. 869.

2 Elyazma Beyrut, Bibliothque Orientale de lUniversit St. Joseph, No. 223/17, s. 131-137; bkz. Cheikho, L.:
Mlanges de la Facult Orientale ierisinde (Beyrut)
7/1914-21/288.
3 Kennedy, E.S.: The Equatorium of Ab al-alt, Physis
ierisinde 12/1970/73-81.
4 Comes, M.: ad geen yer ve tarih, s. 139-157, 237251.
186
A S T R O N O M
Modelimiz
(Arka yz, ay aletiyle birlikte):
Episikl diski ve hareket edebilir
ekilde perinlenmi bir disk ile
birlikte Ay deferentinin hareketini temsil etmek iin.
Eb e-altn ekvatoryumu belliki ezZerlninkine dayanmaktayd, ama nemli bir

yenilik sunmutur: Deferentler artk derecelendirilmek zorunda deildir, nk gezegenin
orta hareketi ekuant dairesinde llr ve
oradan, ekuant merkezine yerletirilen
birinci ip araclyla kk bir pim evresinden deferent zerindeki episikl
merkezine uzatlr. E. Kennedynin
(sa taraftaki) izimi, d taraftaki
gezegenlerden birisinin lmn
gstermektedir. kinci ip, episikl (P)
zerindeki gezegenin gerek yerinin
ekliptie (dnyann merkez noktas
ile birlikte) izdmnn alnmasna
yaramaktadr5.
5 Ayrca bkz. Poulle, E.: ad geen yer ve tarih, s. 194200 ve deiik yerler; Price, D.J.: ad geen yer ve tarih,
s. 123f.
187
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
diskli matris, her iki taraftan
gezegenler modeli dndrlebilir
disklerle birlikte.
ap: 420 mm. Matrisin kalnl 20
mm.
Novaral Campanusun
Ekvatoryumu
Novaral Campanus (13. yzyln ikinci yarsnda

faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175), gezegen hareketleri ve spanya dnda kalan Avrupada gezegen hareketlerini hesaplamada kullanlan aletler
hakknda en erken yazlan ve birok kopya halinde
yaylan risalenin, Theorica planetarumun1 (1260
civarnda) yazardr. Her ne kadar Campanusun
eserleri yorucu, zor ve geree hayli uzak da olsa,
kendi dneminde nemli bir matematiki ve astronom olarak kabul edilmekteydi. Onun eserlerinde
1 Edisyon, ngilizce eviri ve yorum iin bkz. Benjamin,

F.S. ve Toomer, G.J.: Campanus of Novara and Medieval planetary Theory/Theorica planetarum. Madison,
Milwaukee ve London 1971.
esas itibariyle sz konusu olan, Arapa kaynaklarn ve o dnemde oktan alm gelimelerin derlenmesidir; onun adn tayan aletin modeli olarak bn es-Semden tandmz yapm ekli sz
konusu olabilir, ancak Campanusun aleti, iie
yerletirilmi dndrlebilir diskleri ile nemli
lde bn es-Seminkinden daha kullanszdr.
Biraz gecikme ile birlikte Kastilce Libros des saber
de astronomada (1277 civarnda, bkz. s. 181) ifadesini bulmu olan gelime, Campanus tarafndan
henz bilinmemekteydi. Alet bn es-Seminkine
benzer ekilde her bir gezegen iin, tpk usturlapta olduu gibi ortak bir anaya yerletirilmi
(gne modeli burada da ana ksmn arka yzne hkkedilmitir) bir diskten ibarettir. Episikl
188
A S T R O N O M
Modelimiz ana ksmnda bulunan

Ay/Merkr diski ile birlikte, bunun
zerinde Satrn/Jpiter ve Mars/
Vens diski.
Aletin Merkr modeli yoluyla kullanmnn aklamas: Hareketsiz tayc bir tabaka zerinde sabitlenen
krmz diskin iine, yeil disk dndrlebilir olarak sokulur. Bunun
ierisine de mavi (deferent) ve sar
(episikl) diskler hareketli olacak
ekilde yerletirilir. Yeil, mavi ve
sar disklerin birlikte dndrldklerinde deferent merkezinin halihazrdaki konumu kendi yrngesinde
(oradaki kk daire) ayarlanr (ilgili
deerler bir astronomik izelgeden
alnr), sonra mavi disk sar disk ile
birlikte, Evcin dtaki krmz halka
zerindeki (ekuant) skalada okunan
orta deerine tekabl edecek ekilde
dndrlr. Daha sonra orta deer,
episiklin dndrlmesiyle ayarlanr
ve Merkrn episikli zerinde elde
edilen gerek boylam, gerilmi bir ip
vastasyla anann ekliptie tekabl
eden ortak limbusuna (burada grlemez) tanr.
diskleri, dndrlebilir olarak, daha byk disklerin iine yerletirilmitir (bunlar deferent zerindeki hareketleri temsil etmektedir), bunlar eksantrik
daireler olarak birer birer dier disklerin zerinde
ilenmitir, diskler ise ya dnebilir halde (Merkr
ve Ayda olduu gibi) ya da hareketsiz olarak bir
temel diske ilenmitir. lmler disklere sabitlenen ipler araclyla yaplr.
Bizim rekonstrksiyonumuz, aletin pratik teekklnn, Campanusun tarifine baklnca, o zamanlar
Avrupada mmkn olann snrlarn atn gsteriyor; her halkarda alt aletin kenarlarnn alt
kesitleriyle birbirlerini sk skya tutan birok iie
dndrlebilir disklerle birlikte olmasnn maliyeti ok byktr; [ddrlrken ortaya kan]
en kk bir sapmann bile btn aletin tkanmasna sebep olabileceinden dolay ok byktr.
Campanusun devasa boyutlarda bir alet dnm
olduu muhtemeldir.
189
Modelimiz: Pirin,
hkkedilmi.
ap: 40 cm. Bir episikl diskli,
iki ipek iplik.
equatorie
Bir ekvatoryum yapmna ve kullanmna ilikin Orta

adan ngilizce bir risaleye (yazma Cambridge,
Peterhouse 75.I) (konu hakknda ngilizcedeki en
eski risale) dayanlarak yeniden imal edilmitir,
1392 ylndan olduu grnyor ve allageldii
zere air Geoffrey Chaucer (yaklak 1343-1400)a
atfedilmektedir1.
Chaucern usturlap hakkndaki didaktik ocuk
kitab (Bred & mylk for childeren, yaklak 1391),
20. yzyln yetmili yllarndan beri kabul edildii
zere, erken dnem Abbasi bilgini Mallhn
Price, D.J. de Solla: Dictionary of Scientific Biography, Cilt 3, s. 217; North, J.D.: Chaucers Universe, Oxford
1988, s. 42-45.
kitabnn Latince evirisine dayanmaktadr. Bu

arada, Chaucern bu metni 13. yzyldaki Latince
bir derlemede grm olduu2 kesin olarak kabul
edilmektedir. Bu derlemenin ikinci blm, yazarnn Endlsl astronom Amed b. Abdullh bn
a-affr (. 426/1035)n3 olduu tehis edilebilen4
bir metin iermektedir. Hem Arapa orijinaliyle
hem de iki Latince evirisiyle gnmze ulaan bn
a-affrn risalesinin Chaucern usturlap kitab
2 Bkz. Kunitzsch, P.: On the Authenticity of the Treatise
on the Composition and use of the Astrolabe as Ascribed
to Messahalla, Archives Internationales dHistoire des
Sciences ierisinde (Wiesbaden) 31/1981/42-62.
4 Kunitzsch, P.: ad geen yer ve tarih, s. 46.
190
A S T R O N O M
izim, Cambridge, Peterhouse 75.I yazmasndan: Esas

taban, limbus, apogeumlar, Ay ve Merkr daireleri delikleri
ve Gne deferenti ile birlikte.
Yukarda, episikl dairesi lable (ifte gsterge) ile birlikte;
aada, episikl halkasnn deferent noktalarndan birisine
(commune) centrum deff erent yoluyla taklmas.
ile yaplacak bir karlatrmas, Chaucern alma

yntemine yeni bir k tutabilir. Bu balamda, usturlabn arka yz, Chaucern metninde resmedildii
gibi5, bir glge skalas (umbra recta ve umbra versa
ile) gstermektedir, bu Muammed b. e-affr
(420/1029, bkz. s. 181)n gnmze ulaan usturlabnn arka yzndeki glge skalasnn baarl bir
kopyas saylabilir. Ekvatoryum hakkndaki kitabn
yazarnn kim olduu sorusu hala aydnlanmamtr.
Metin, sadece bir yazma mecmuada, Chaucera
atfedilen bir msvedde olarak (metin balksz balamaktadr) gnmze ulamtr. Apogeumlarn
kaydedilen deeri 1392 yl iin belirlenmitir. Al
forml: In the name of god pitos & merciable
daha D.J. Price tarafndan besmelenin (bismillahirrahmanirrahim) tercmesi kabul edilmitir6. Price,
olduka ayrntl aratrmas erevesinde u sonuca
ulamt: that the text of the Equatorie leans heavily on some text of ultimately Arabic origin, and is
almost certainly a free adaptation of a Latin version
(Bu ekvatoryum metni, kesinlikle Arapa kkenli bir metne dayanyor ve neredeyse bir Latince
versiyonun serbest bir uyarlamas grnyor)7.
Chaucerin adn tayan dier bilinen ekvatoryumlardan, yani Endls ekolnden ve Campanusdan
olduka bamsz grnen bu modelin Arapa kayna maalesef imdiye kadar bulunamamtr. Baz
ynleri el-Knin aba el-menin (bkz. s.
192) anmsatmaktadr.
Orta ngilizce metni o denli aktr ki, aletin rekonstrksiyonu anlmaya deer bir zorluk olmakszn
gerekletirilebilir.
Yaps basit ve maksada uygundur ve el-zin ve
el-K ile belirli bir yaknlk gstermektedir: bn
es-Sem ve Campanusdaki yapnn yorucu mstakil levhalar veya ez-Zerlnin iie geirilen
dairelerinin karkla yol aan okluu yerine
burada, Gne ve Ay dnda btn deferentlerin
yaraplar diskin yarapna eit olacak ekilde yer-
5 Elyazma Cambridge, Rawlinson D913, bkz. North, J.D.:
Chaucers Universe, ad geen yer ve tarih, s. 48.

6 Price, D.J.: The Equatorie of the Planetis, Cambridge
1955, s. 62.
a.e., s. 164.
191
Pricea gre, aletin emas: Aryn =

Ekliptik merkezi, D = Gezegenin
deferent merkezi; oraya episikl
diski yerletirilir. E= Equant. Siyah
ip ekliptik diskinin merkezinden
(Aryn) orta hareketin izelgeden bilinen, limbus zerinde okunan aktel
deerine gerilir. Beyaz ip ekuanttan
itibaren paralel olarak ip e gerilir,
episikl halkas kendi merkezi beyaz
ipin altna gelinceye kadar E evresinde dndrlr. Bylece gezegenin deferent zerinde dzeltilmi
yeri elde edilir. Episikl diski, kendine
ait bir limbusa sahiptir. Bu limbusun zerinde ayn ekilde izelgeden okunan orta argman, gsterge
uygun ekilde dndrlerek ayarlanr (yani episikl halkasnn merkezi
arasndan gerilmi ip den sayarak,
bu ip episiklin Auxunu temsil eder).
Daha sonra bunun zerinde istenen
gezegenin episikl yarapnn iareti
aranr ve siyah ip bu iaret arasndan ekliptik levhasnn limbusuna
gerilir ve bylelikle gezegenin gerek
boylam elde edilir.
letirilmi ve episikl yaraplar buna uygun olarak

leklendirilmitir. Sonuncular, hareketli episikl
diskinin dndrlebilir gsterge zerine (in maner
of a lable on an astrelabie, bir usturlabnkine benzer bir tr gsterge) hep birlikte iaretlenmilerdir.
Deerler iki iple, ortak limbus zerinde gerek boylamn okunabilecei ekilde tanr. Merkr eliptik
bir deferentle deil, bilakis (Ptoleme modeline geri
dnerek) ilave bir daire ile hesaplanr. Deferent
merkezi bu dairenin iinde equant evresinde
dner. Bu nemli bir dezavantajdr, nk nisbeten
kk bir daireye, episikl diskini sabitleyebilmek
iin deferent merkezinin her yerine mmkn olduunca ok delik almas gerekir.
Aleti olabildiince byk, en azndan 6 ayak apnda imal etme talebi, el-ucendden (bkz. s. 25)
beri slam dnyasnda bu tarzla lm kesinliini
ykseltme uygulamasn hatrlatmaktadr. Bununla
birlikte, yazar (uyarlayc?) baka bir yerde, kendi
rneinin Merkr dairesinde sadece 24 delik (talep
edilen 360 delik yerine) sunacak kadar kk olduunu itiraf etmitir8.
8 Price, D.J.: a.e., s. 56; ayrca kr. North, J.D.: Chaucers

Universe, Oxford 1988, s. 156-181.
192
A S T R O N O M
el-Knin
aba
el-Meni
(Ekvatoryum)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 280 mm.

Dndrlebilir bir disk ve
paralel aparatyla birlikte.
Martin Brunold (Abtwil,
svire) tarafndan imal edilmitir.
Byk matematiki ve astronom yseddn

Cemd b. Mamd el-K (. 832/1429), Arapa
Nuzhet el-adi (819/1416)1 adl kitabnda, gezegenlerin gerek yerlerini (boylam ve enlemlerini!)
belirlemeye yarayan aba el-meni adl bir alet
tarif etmitir, bunun yan sra, gezegenlerin burlar
kuandaki yaklamalarn hesaplamaya yarayan
lev el-ittilt adl baka bir alet ile, Ay tutulmasn nceden hesaplamaya, paralakslarn ve gezegenlerin enlemlerini bulmaya yarayan alet daha
tarif etmitir. el-Knin bu tarifleri ile Sebastian
Mnsterin Ay ve Gnein konjuksiyonuna ve bun1
El yazma Londra, India Office No. 210 (bkz. Brockelmann, C.: a.e., Suppl.-Cilt 2, s. 295); yeniden gzden geirilmi 829/1426 tarihli metnin litografik edisyonu: Tahran
1889 (el-Knin Mift el-isb adl eserinin sonunda,
s. 250-313); yeniden ele alan anonim Farsa metin, stanbul 900/1500 civarnda, Princeton, Garrett Coll. Ms.
75 [44B]; Tpkbasm-edisyon Kennedy, E.S.: The Planetary Equatorium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh
ierisinde, New Jersey 1960.
el-Knin ekvatoryumu, temel yap. E.S. Kenndye

gre, The Planetary Equatorium, a.y. s. 53, ek. 1.
193
larn tutulmalarna2 ynelik aleti arasnda bir balantnn olup olmadna ilikin soru henz aratrlmamtr. E.S. Kenndynin 1947 ylndan beri sren aratrmalar, erhli tpkbasm edisyonu ve Farsa versiyonun
ngilizce evirisi sayesinde her iki alet hakknda ok iyi
bilgilendirilmi durumdayz3.
Bunlar ve S. Mnsterin benzer alet iin bkz. Poulle, E.:

Equatories, s. 85, 299; Knapp, M.: Zu Sebastian Mnsters
astronomischen Instrumenten, Dissertation, Basel 1920.
3 Al-Kshs Plate of Conjunctions, Isis ierisinde 38/194748/56-59; ayn yazar: A Fifteenth-Century Planetary Computer: al-Kshs abaq al-Maneq 1. Motion of the Sun
el-Knin ekvatoryumu, Marsn gerek boylamnn tespitinin

emas. E.S. Kenndye gre, The Planetary Equatorium, a.y., s. 194,
ek. 9.
194
A S T R O N O M
aba el-meni, ekvatoryumlarn geliiminin

zirve noktas olarak grlebilir; sadece ilevlerinin
rasyonalizasyonu ve kolayca kavranlabilirlii yksek bir seviyeye ulam deildi, ayn zamanda tek
bir disk zerinde ilave serbest paralar olmakszn,
gezegenlerin, Gne ve Ayn boylam ve enlemlerini uygun bir saatte tespit etmek ve Gne ve Ay
tutulmalarn hesaplamak iin gerekli olan btn
ilemleri de bir araya getirmitir. el-Knin bu
aleti, bu ilave ilevleri sunan slam dnyasnda
imdiye kadar bilinen yegane alettir. Arka yzde
kalan yer, hesaplamalar iin zorunlu parametrelerin izelgesini (zc) hkketmek iin kullanlyor.
Hzla hareket eden Ay ile birlikte apogeumlarn
yerlerinin ayarlanmas iin diskin tamam anaya
dndrlebilir olarak yerletirilmitir.
Aletin ilevleri iin, bir gstergeden ve buna bal
hareketli bir cetvelden oluan paralel cetvel esas
tekil etmektedir. Bu cetvel ekuantn nokta biiminde iaretlenmesiyle, diskin merkezinde (=gzlemcinin bulunduu yer) bulunan gstergeye
paralel olarak yatrlr. Cetvelin deferent dairesini
kestii yer, episiklin gerek merkezidir. Yarap
diskin merkezinde iaretlidir; orada gstergenin
kesit noktasndan (yani orta yer) itibaren deer
saylr ve paralel cetvel, episikl yarapn burada
kesene kadar kaydrlr. Oradan paralel cetvel skalas zerine deferentin yarap tanr ve bylelikle
gezegenin episikl zerindeki gerek yeri bulunur
(yani bunun bir paralelkenar araclyla deferente
izdm alnr). Gstergeyle bu nokta limbusa
tanr ve bylece gezegenin epliktik zerindeki
gerek yeri elde edilir.
el-K Merkr deferentini ez-Zerlnin yapt
gibi, oval olarak saptanan bir yrnge ile sunmaktadr; fakat burada olduka uygun seilmi iki pergel
and Moon in Longitude, Isis ierisinde, 41/1950/180-183;

ayn yazar: An Islamic Computer for Planetary Latitudes,
Journal of the American Oriental Society ierisinde (Ann
Arbor) 71/1951/13-21; ayn yazar: A Fifteenth-Century
Planetary Computer: al-Kshs abaq al-Maneq II.
Longitudes, Distances and Equations of Planets, Isis ierisinde, 43/1952/42-50; ayn yazar: The Planetary Equatorium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh, ad geen yer
ve tarih.
Dnen ay deferentinin Farsa tercmesinin Princeton

yazmasndaki (11a) tasla.
asyla ilemi baaryor. Bir ekte, Ay yrngesini

buna uygun olarak resmetme olanan tarif etmitir.
Ay enlemlerinin bulunmas balamnda D.J. Price,4
el-Knin aba el-meni ile G. Chaucera
nispet edilen ekvatoryum (1392 civar, bkz. s.
189) arasnda belirli bir ban izine rastlamtr.
el-Knin aletinin G. Marchionisin (1310 civar) planitorbiumuyla olan baka bir benzerliini
E. Poulle5 ortaya karmtr. Bu benzerlikleri u
ekilde aklayabilirim: el-K slam dnyasn-
4 Bkz. E.S. Kennedynin The Planetary Equatorium of

Jamshdal-Ksh adl almasna D.J. Price tarafndan
yazlan kritik metin, Isis ierisinde 54/1963/153f.
5 Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du XIIIe
au XVIe sicle, ad geen yer ve tarih, s. 192.
da, Avrupann 710/1310dan nce ulat aletin

imdi belgelendiremediimiz bir geliim aamasna
dayanm olmaldr. Buna yneltilebilecek itirazlara, ihtiyaten bu tr yazmalarn ve hatta aletlerin
gnmze ulamalarnn maalesef bir istisna tekil
ettiini ve bu yzden yokluklarndan aleyhte hibir
195
kant karlamayacan dile getirmek isterim.

Modelimizin arka yznde, gezegenlerin enlemlerini tespit etmeye ynelik iaretlemeler bulunmaktadr ve bunlar modelimizin daha kk olan
boyutundan tr basitletirilmitir.
Gezegenler-izelgesi (Zc)
Modelimizin arka yznde:
Stunlar, sadan sola:

Yllar, Aylar, Gnler (1),
Medius motus Gne (2), aux Gnein evci (3),
medius motus Ay (4), argumentum Ay (5), dm
Ay (6), medius motus Satrn (7), Jpiter (8), Mars
(9), argumentum Vens (10), Merkr (11). (Alt
hanelik rakamlarn yerleri buna uygun olarak:
(Burlar Kua)-sembolleri (0-11 s), Dereceler (029), Dakikalar (0-59).
Medius motus = Episikl merkezinin deferent dairesi zerindeki hareketi (ekuant noktasndan homojen olarak grldnde).
Argumentum = Gezegenin episikl dairesi zerindeki homojen hareketi, dnyann balant izgisinden
itibaren llmtr (Aletin merkezinden deferentteki medius-motus noktasna (= centrum medium).
Satrlar, st yar:
Satrlar 1,2: Kolonlar-Balklar.
Satrlar 3-12: Yazdegird 851-960 yllar balangcnn
taban deerleri. 1 Yazdegird yl = 365.0 gn. 851
Yazdegird ylnn 1. gn m.s. 16 Kasm 1481.
Satrlar 13-22: Onlu yllar completo (tamamlanm),
10, 20, 30...100.
Satrlar, alt yar:
Satrlar 1-12: 30 gnlk 12 ay, completo.
Satr 13: <5 gn> = Yln kalan.
Deerler 1 yl (Yazdegird) completo vermektedirler.
Satrlar 14-22: Gnler completo, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10,
20 gn. 30 gn iin olan deerler 1. ay satrnda (Z
1) bulunmaktadr.
196
A S T R O N O M
el-Knin
Gezegenlerin Burlar Kuandaki

Yaklamalarn Hesaplayan Makinesi
yseddn el-K (. 832/1429), Nzhet el-adi

(819/1416)1 adl eserinde yukarda anlatlan ekvatoryumunun (aba el-meni) yan sra, gezegenlerin burlar kuandaki yaklamalarn hesaplamaya yarayan lev el-ittilt adl baka bir aleti
tarif etmitir. lk olarak E.S. Kenndy 1947 ylnda
bu hesaplama aletine dikkat ekmiti2. Herhangi
iki gezegenin, Gne veya Ayn ekliptik zerinde
1 Kennedy, E.S.: The Planetary Equatorium of Jamshd

Ghiyth al-Dn al-Ksh, ad geen yer ve tarih, s. 68ff.,
240ff.
2 Al-Kshs Plate of Conjunctions, Isis ierisinde
38/1947-48/56-59
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Kante uzunluu:
187 x 223 mm.
srg ve bir ibre ile birlikte. M.
Brunold (Abtwil, svire) tarafndan
imal edilmitir.
len vakti bilinen boylamlarndan hareket ederek

tahmin edilen bir yaklamasnn tam saati bulunacaktr.
el-Knin bu amaca ynelik tasarlad alet ilevsel
iki paradan olumutur:
1) Hareketli gsterge tayan hkkedilmi bir levha,
bununla yaklamann bir nceki gnn leden
sonraki saatlere girii bulunur,
2) yatay srg, bunlarla yaklama saati Gnein
douu ve batyla ilikilendirilir.
197
el-Knin yaklamay
hesaplayan makinasnn
ilevlerinin emas,
metindeki rnee
dayanlarak yaplmtr.
Aparatn kullanmna bir rnek:
12: Gn
hareketi fark
ge
er
st
9: Birinci lende
boylam fark
Birinci lenden
sonra 18 saat, veya
gn doumundan
bir saat sonra
Gn kza
Sonraki gnn kza
Gece kza
24 saatlik skala
1. len
Gn batm
ki gezegenin ekliptikteki birbirini takip eden

le vaktindeki boylam dereceleri biliniyorsa ve bu
arada gezegenlerin yer sras deimise o 24 saat
zarfnda bir yaklama (itirn) olmu demektir.
Ekliptik boylamlardan (homojen olarak kabul edilen) gezegen hareketleri (her 24 saat iin) tretilebilir. lk olarak, sadaki skala zerinde bulunan ibre
ile her iki gezegenin gnlk hareketleri ayarlanr.
rnek: Ay 13, Mars 1. Diferens 12.
Ayn ekilde sadaki lek zerinde her iki gezegenin ilk lendeki boylam fark aranr ve yatay olarak
sola doru gstergeye tanr. rnek: Ay (herhangi
bir burta) 5, Mars 14, fark 9. Bu kesime noktasndan gsterge ile dikey olarak 24 saat-skalasna
gidilir (genin alt kenarnda yatay) ve aranan yaklama zaman bulunur, ilk leni takip eden saatler
halinde, bizim rneimizde 18 saatte.
srg (...) ile yaklamann zaman, Gnein
douu ve bat ile ilikilendirilir: Gnein douu
ile bat arasndaki zaman, mesela, bu gn 14 saat-
Gn doumu
2. len
tir. Buna uygun olarak gece uzunluu 10 saattir.

Yukarda bulunan sol srg (ilk gnn srgs)
7. saatle birlikte 1. lene ayarlanr, gece srgs
(altta ortada) soldaki srgnn 14. saate getirilir.
Bu gece srgsn, 10. saatinde bir sonraki gnn
(yukarda sada) srgs izler. Bu bir sonraki gnn
srgs zerinde (bizim rneimizde) ilk saatte
yaklama zamann okuruz: Gnein batmasndan
sonra bir saat.3
Bizim modelimiz orijinaline kyasla kltlmtr, el-K yaklak 75 cm. lik kenar uzunluu
nermitir.
Brunold, M.: Yapt modelin kullanma klavuzu.
A S T R O N O M
198
Johannes Schnerin
Organum uranicumu
(Ekvatoryum)
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 32 cm. M. Brunold
(Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr.
Alman astronom ve teolog Johannes Schner

(1477-1547)in ekvatoryum hakkndaki eseri, 1521
ylndan itibaren bask teknii sayesinde, konu
hakkndaki ilk kitap olarak geni yaylma alan
bulmutur. E. Poullee gre Schner modelinde,
Novaral Campanusun (bkz. s. 187) ve Gmundenli
Johannesin eserlerine bavurmutur.1 Schnerin
modelinin orijinallii, eksantrik oluumun episikl
(ek daireler) modele kaydrlmas dnda, Gnein

yllk en yksek noktasnn burlar dairesindeki
yerinin deiebileceinde yatmaktadr2. Arap-slam
kltr evresinde daha 3./9. yzylda kefedilmi ve
5./11. yzylda hayret verici kesinlikle hesaplanabilmi (bkz. s. 6, 7) olan bu ilemin, ez-Zerlnin
Toledo izelgelerinin Latince evirisinde mevcut
olmasna ramen, spanya d Avrupada ilk olarak
Schnerin ilgisini ekmesi dikkate deerdir3.
et horlogerie plantaire du XIIIe

au XVIe sicle, ad geen yer ve tarih, s. 83.
2 a.e., s. 85-86.
1 Poulle, E.: quatoires
3 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 43f.
Modelimizin n yz, Schnerin Opera

mathematicasndaki (Nrnberg 1551) kat modele, Brkselde (Muses dart et dhistoire) bulunan
gnmze ulam alet parasna ve E. Poullen
izimli tarifine dayanlarak yaplmtr.
Modeli kendisinden satn aldmz M. Brunold,
alete elik eden metinde aletin ilevlerini ana hatlaryla yle tasvir ediyor:
Modelimizde, deferent yarap yapm gereince
ortak merkezli olarak verilmektedir. Eksantriklik,
episikl yaraplarnn <maniplasyonu> yoluyla
salanmtr: Aletin episikl diski zerinde, sadece
basit noktalar olarak deil, bilakis her defasnda
12 nokta grubu olarak 6 gezegen (Ay, Merkr,
Vens, Mars, Jpiter, Satrn) bulunmaktadr. Bu
12 nokta, episikl yarapnn (grnte) deiken
uzunluu ve a dzeltmesi (equatio centri) gibi
deferentin eksantrikliinin her iki sonucunu yanstmaktadr. Episikl merkezinin konumuna gre,
halihazrda episikl merkezinin deferent zerinde
bulunan [gezegenin ulaabilecei] en yksek noktaya olan oranna gre 12 noktadan biri veya bir ara
199
nokta seilir. Bu szde merkez, centrum

(verum), episikl-taycsnn altnda bulunan dndrlebilir skala diskinden karlr: lk olarak episikl-taycsnn indeksiyle, gezegenin darda duran burlar kua
zerindeki deferentte (medius motus) orta
hz hareketi ayarlanr ve vektoral <gezegen kprs> altnda bulunan centrum ve
ayn zamanda anlan dzeltme equatioda
okunur. Centrum ile birlikte o anda geerli
olan episikl diski zerindeki gezegen noktas bulunmu olur. Bu episikl diski imdi
gezegenin argumentum-deerine (episikl
dairesindeki konum) ayarlanabilir, ek olarak episikl-taycsnn ana indeksi equatio
deeri civarnda dzeltilebilir ve sonunda gezegenin ekliptik zerindeki gerek
yeri kenarda gsterge yardmyla okunur.
Episikl-yarapnn <deiken> uzunluu Schnerin kat-quatoriumunda
(Opera mathematica, 1551) hi gznne alnmamtr. Brkselde gnmze
ulam bulunan pirin-episikl taycs bu
noktada belirsizdir, orada bulunan dier
skalalar ek bilgiler vermektedir: Mesela,
gezegenlerin ters yndeki dn alanlar dndrlebilir episikl taycsnn merkezinde
verilmektedir. Ayrca arada astrolojik zellikler de
sralanyor.
Modelimizin arka yznde mekanik bir gezegenhesaplaycs bulunmaktadr. Bu, bir dili ark
mekanii araclyla Gnein ekliptikteki yerini tarihe tekabl edecek ekilde ayarlandnda
planetlerin orta hz hareketlerini Alfons ansiklopedisinin Schner tarafndan alnan deerlerine
gre gsterir, ayrca bununla birlikte (n taraftaki
otomatik) dnene disklerinin skalalarnda ortaya
kan deerler okunabilir. M. Brunold, bu dzenei kendi taslaklarna ekvatoryumu kullanmada
yardmc ara olarak eklemitir. Brunold, zellikle
gezegen saatleri halinde olan gezegen mekanizmalarnn, Schnerden ok nce mesela Lorenzo della
Volpaia (1484) tarafndan, imal edilmi olmasna
dayanmtr. Orta hz hareketler homojen olduklar iin (anomaliler n yzde, asl ekvatoryumda
hesaba katlmaktadr), birbirinden farkl paylar
problemsizce sradan bir dili ark mekanizmasyla
aktarabilir.
200
A S T R O N O M
Sebastian Mnsterin Ekvatoryumu

Alman astronom ve kozmograf Sebastian Mnster
(1489-1552)1, Organum uranicum adl eserinin ikinci blmn btnyle ekvatoryuma ayrmtr.
1 Bkz. Burmeister, K.H.: Sebastian Mnster: Versuch eines biographischen Gesamtbildes, Basel 1963; Kish, G.:
Dictionary of Scientific Biography Cilt 9, 1974, s. 580f.
Modelimiz (drt levha):

Ahap erevede karton
zerinde renkli mrekkeple.
Herbirinin ap: 52 x 57 cm.
Dndrlebilir paralar ve iplerle birlikte.
G. Oestmann & F. Lhring (Bremen)
tarafndan imal edilmitir.
(Envanter No: A 6.07-6.10)
Kitabn farkl versiyonlara dayanan birok yazmas ve 15362 tarihli bir basks bulunmaktadr.
Ekvatoryum blm 26 aletin, organa olarak nitelendirilen tariflerinden ibarettir: 10 tanesi i ve d
gezegenlerin boylamlarn, tanesi Ayn boylamlarn, iki tanesi Gne ve Ayn yaklamalarn, yedi tanesi hareketli yldzlarn (gezegenlerin)
enlemlerini belirlemek ve drt tanesi tutulmalarn
hesaplanmas iindir3.
Bizim setiimiz drt organamz, Oestmann ve
Lhring tarafndan Organum uranicumun edisyonu (Basel 1536) temel alnarak yaplmtr. Bunlar:
Organum I, Vens episikli:
Vensn episikl zerindeki hareketini temsil
etmektedir. Aletin yardmyla, hangi miktarlarn
orta harekete ilave edilmesi (sol yar) veya karlmas (sa yar) gerektii bulunur. Aux Epicyli ve
Oppositum augis Vens yrngesinin Dnyaya en
yakn ve en uzak noktasn iaretlemektedir.
Organum II: Merkrn orta hz hareketi.
Merkrn orta hz hareketinin tasviri. En dta
12 aylk alt blmlemeyle birlikte bir yl skalas bulunmaktadr, bunu Pazar gn harfleri ve
(Hristiyanlarn) kutsal gnleri izlemektedir. Orta

alanda ilgili aylara koordine edilmi burlar kua
sembolleri, 360 ye taksimatlanm bir ekliptik ile
birlikte resmedilmektedir. En i daire, gezegenin
orta hareketinden karlmas (sol yar) veya bu
harekete eklenmesi (sa yar) gereken dakika miktarlarn sunmaktadr. Aux Epicyli ve Oppositum
augis, Merkr yrngesinin Dnyaya en yakn
ve en uzak noktasn gstermektedir. Merkrn
ekliptik zerindeki yerini belirlemek iin eksantrik
olarak monte edilmi ip gerilir, ilgili tarih zerine
yatrlr ve ilgili burcun derecesi ve dzeltme miktar dorudan doruya okunabilir.
Organum III (Merkr-Episikli).
Organum IV: Vensn enlemleri.
Ay ve yrngeleri ekliptiin kuzeyine ve gneyine
sarkan dier gezegenler deil, sadece Gne ekliptik dzleminde hareket eder. Ptoleme deferent
dzleminin ekliptik dzlemle dmdemediini
varsaymaktadr. Alet, Vensn enlem hareketlerini kaydetmektedir4.
2 Mikrofi basks Mnih, Saur-Verlag(yaynevi) 1993.

3 Kr.
Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du

XIIIe au XVIe sicle, ad geen yer ve tarih, s. 229ff.
201
4 G. Oestmann & F. Lhringin tariflerinden.
202
A S T R O N O M
Bir Dier
Kadran
Bu kadran, Muammed
b. Amed el-Mizznin
1326/726 tarihli imzasn
tamaktadr. Orijinali
Kahire slam Sanatlar
Mzesinde bulunmaktadr.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Yarap 135 mm.

n yzde iki niangh.
Bibliyografya
ve
Dizinler
203
204
205
BBLYOGRAFYA
Astronomical Instruments in Medieval Spain: their
Influence in Europa, [catlogo de la exposicin]
Santa Cruz la Palma, junio-julio 1985, ed. Santiago
Saavedra, Madrid 1985.
Barthold, Wilhelm: Ulu Beg und seine Zeit, Almancaya
uyarlayan ve yeniden gzden geiren Walter Hinz,
Leipzig 1935 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, Cilt 54).
Bedini, Silvio A. ve Francis R. Maddison: Mechanical
Universe. The Astrarium of Giovanni de Dondi,
Philadelphia 1966 (Transactions of the American
Philosophical Society, N.S. 56,5).
Beer, Arthur: Astronomical Dating of Works of Art,
Vistas in Astronomy ierisinde (Oxford) 9/1967/177223.
Beer, Arthur: The Astronomical Significance of the
Zodiac of Quayr Amra, K.A.C. Cresswell: Early
Muslim Architecture ierisinde, Cilt 1, Oxford 1932,
s. 289-303.
Beigel, Wilhelm Sigismund: Nachricht von einer
Arabischen Himmelskugel mit Kufischer Schrift, welche im Curfrstl. mathematischen Salon zu Dresden
aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr das
Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 50, s. 81-94).
el-Brn: K. Tadd Nihyt el-Emkin, ed. Pavel G.
Bulgakov ve mm brhm Amed, Kahire 1962
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 25).
Blanpied, William A.: The Astronomical Program of
Raja Sawai Jai Singh II and its Historical Context,
Japanese Studies in the History of Science ierisinde
(Tokyo) 13/1974/87-126.
Brice, William Charles, Colin Imber ve Richard Lorch:
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res, Manchester
1976 (Victoria University [Manchester] Seminar on
Early Islamic Science, Monograph No. 1).
Calvo, Emilia: La lmina universal de Al b. Jalaf (s.
XI) en la versin Alfons y su evolucin en instrumentos posteriores, Ochava espera y astofsica
ierisinde. Textos y estudios sobre las fuentes rabes
de la astronoma de Alfonso X., ed. Merc Comes
v.d., Barcelona 1990, s. 221-231.
Campanus of Novara and medieval planetary theory. Theorica planetarum, ed. with an introduction,
English translation and commentary by Francis S.
Benjamin and Gerald J. Toomer, London v.d. 1971.
Carra de Vaux, Bernard: Lastrolabe linaire ou bton
d et-Tousi, Journal Asiatique ierisinde (Paris), srie
9, 5/1895/464-516 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi, Cilt 87- s. 181-233).
Comes, Merc: Ecuatorios andaluses: Ibn al-Sam, elZarqlluh y Abu-l-alt, Barcelona 1991.
Comes, Merc: Los ecuatorios andaluses, El legado cientfico Andalus, Madrid: Museo Arquelgico
Nacional 1992, s. 75-87.
lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
Astronomy serisi, Cilt 96, s. 401-447).
Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the
Kandilli Observatory, and Some Remarks on the
Earliest Recorded Islamic Values of the Magnetic
Declination, Journal for the History of Arabic Science
ierisinde (Halep) 1/1977/257-262.
Dorn, B.: Drei in der Kaiserlichen ffentlichen
Bibliothek zu St. Petersburg befindliche astronomische Instrumente mit arabischen Inschriften, Petersburg
1865 (Mmoires de lAcadmie impriale des sciences de St. Ptersbourg, VIIe srie, tome IX, no. 1)
serisi Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 345-498).
Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des
Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im
Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2.
bask, Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9
Duhem, Pierre: Le systme du monde. Histoire des
doctrines cosmologiques de Platon Copernic.
Nouveau tirage, Cilt 3-5, Paris 1954-1958.
Frank, Josef: ber zwei astronomische Instrumente,
Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Berlin),
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Erlangen
1920 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 35, Frankfurt 1998, s. 1-33 ve
Cilt 88, s. 31-62).
Gauthier, L.: Une rforme du systme astronomique de
Ptolme, tente par les philosophes arabes du XIIe
sicle, Journal Asiatique ierisinde (Paris), 10e srie,
Goldstein, Bernard R.: Al-Birj: On the Principles of
Astronomy, 2 Cilt New Haven-London 1971.
Golombek, Lisa ve Donald Wilber: The Timurid
Architecture of Iran and Turan, 2 Cilt, Princeton
1988.
Graff, K.: Die ersten Ausgrabungen der Ulugh-BekSternwarte in Samarkand, Sirius ierisinde (Leipzig)
206

Gunther, Robert T.: The Astrolabes of the World, 2 Cilt
bir Ciltte, Oxford 1932 (Birinci cilt Oriental astrolabes adl almasnn ksmen tekrar basm, Islamic
Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 94, s. 1-261).
Hauber, A.: Zur Verbreitung des Astronomen f, Der
Islam ierisinde, (Straburg, Hamburg) 8/1918/48-54
el-zin, Muammed b. Amed: ttiz el-lt enNefse ellet Tustarac bih el-Mesft al el-stiqme ve-el-rtif bi-el-Qyst e-aa ve-el-Berhn
el-Hendesiyye, Manuscript of Arabic Mathematical
and Astronomical Treatises ierisinde, Frankfurt
2001, s. 114-166.
Henninger, Joseph: ber Sternkunde und Sternkult in
Nord- und Zentralarabien, Zeitschrift fr Ethnologie
ierisinde (Braunschweig) 79/1954/82-117.
Donald R.: Al-Brns Mechanical Calendar, Annals of
Science ierisinde (London) 42/1985/139-163.
Hommel, Fritz.: ber den Ursprung und das Alter
der arabischen Sternnamen und insbesondere der Mondstationen, Zeitschrift der Deutschen
Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig)
Houtum-Schindler, Albert: Reisen im nordwestlichen
Persien 1880-82, Zeitschrift der Gesellschaft fr
Erdkunde (Berlin) 18/1833/320-344, tabelalar.
[el-seyn b. Buh] Ab Al al-usayn ibn Bo (m.
716/1316), Rislat al-afa al-ymia li-yam alur (Tratado sobre la lmina general para todas las
latitudes), ed., trad. y estudio Emilia Calvo labarta,
Madrid 1993.
Leipzig 1872.
bn el-Qf: Tar el-ukem, A. Mllerin n almalarna binaen ed. Julius Lippert, Leipzig 1903.
[bn Rusteh: Kitb el-Alq en-Nefse; bir paras]
Kitb al-Alk an-Nafsa VII auctore Ibn Rosteh et
Kitb al-Boldn auctore al-Jakb, ed. M[ichael]
J[an] de Goeje. Leiden 1892 (Tekrarbasm: Islamic
[bn Ynus] Armand-Pierre Caussin de Perceval: Le
livre de la grande table Hakmite, observe par...
ebn Younis, Notices et extraits des manuscripts de la
Bibliothque nationale et autres bibliothques ierisinde (Paris) 7e sr. 12/1803-04/16-240 (Tekrarbasm:
Frankfurt 1997, s. 54-278).
Islamic Geography, 1-278, Frankfurt am Main:

The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt 179, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Jourdain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens
employs lObservatoire de Mragah, Magasin
encyclopdique ierisinde (Paris) 6/1809/43-101
Kaye, George Rusby: The Astronomical Observatories
of Jai Singh, Calcutta 1918.
Kaye, George Rusby: A Guide to the Old Observatories
at Delhi, Jaipur, Ujjain, Benares, Calcutta 1920.
Kennedy, Edward S.: The Equatorium of Ab al-alt,
Physis ierisinde (Florenz) 12/1970/73-81.
Kennedy, Edward S.: A fifteenth century lunar eclipse computer, Scripta Mathematica ierisinde (New
York) 17/1951/91-97 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy,
Studies in the Islamic exact sciences ierisinde,
Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: A fifteenth-century planetary
computer: al-Kshs abaq al-maneq. I. Motion
of the sun and moon in longitude, Isis ierisinde
(Cambridge, Mass) 41/1950/180-183 ve II. Longitudes,
distances, and equations of the planets, Isis ierisinde
43/1952/42-50 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in
the Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: An Islamic computer for planetary latitudes, Journal of the American Oriental
Society (Ann Arbor) 71/1951/13-21 (Tekrarbasm:
E.S. Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences
ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: Al-Kshs plate of conjunctions, Isis ierisinde (Cambridge, Mass) 38/194748/56-59 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in the
Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: Al-Kshs Treatise on Astronomical
Observational Instruments, Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 20/1961/98-108
Kennedy, Edward S.: The Planetary Equatorium
of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh ierisinde,
Princeton, New Jersey 1960.
Kennedy, Edward S. ve Nazim Faris: The Solar Eclipse
Technique of Yay b. Ab Manr, Journal of the
History of Astronomy ierisinde (London) 1/1970/2037.
King, David A.: An Analog Computer for Solving
Problems of Spherical Astronomy: The Shakkzya
Quadrant of Jaml al-Dn al-Mridn, Archives internationales dhistoire des sciences (Paris) 24/1974/219241.
King, David A.: Early Islamic Astronomical Instruments

in Kuwaiti Collections, Kuwait Art and Architecture.
A Collection of Essays ierisinde, Kuwait 1995, s.
77-96.
King, David A.: Ibn al-Shirs andq al-Yawqt: An
Astronomical Compendium, Journal for the History
of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/187256 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic Astronomical
Instruments ierisinde, London: Variorum 1987, Text
No. XII).
King, David A.: Islamic Astronomical Instruments,
London: Variorum Reprints 1987 (Collected studies
series.
252).
King, David A.: The Medieval Yemeni Astrolabe in
the Metropolitan Museum of Art in New York City,
Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen
Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/99-122.
King, David A.: The Monumental Syrian Astrolabe in
the Maritime Museum, stanbul, Erdem ierisinde
(Ankara) 9/1996/729-735 (Aydn Sayl zel says II).
King, David A. ve Paul Kunitzsch: Naslus the
Astrolabist once again, Archives internationales
dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 33/1983/342343.
King, David A.: New Light on the Zj al-af of Ab
Jafar al-Khzin, Centarus ierisinde (Kopenhag)
23/1980/105-117.
King, David A.: A Note on the Astrolabist Naslus/
Baslus, Archives internationals dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 28/1978/117-120.
King, David A.: On the Early of the Universal Astrolabe
in Islamic Astronomy, and the Origin of the Term
Shakkzya in Medieval Scientific Arabic, Journal
for the History of Arabic Science ierisinde (Aleppo)
3/1979/244-257 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic
Astronomical Instruments ierisinde, London:
Variorum 1987, Text No. VII).
Kohl, Karl: Kitb Heyet el-lem, ber den Aufbau der
Welt nach Ibn al Haiam balyla Karl Kohl tarafndan evrilmitir, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 5455/1922-23(1925)/140-179 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 94-133).
Khnel, Ernst: Der arabische Globus im MathematischPhysikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus den
Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig)
Kunitzsch, Paul: The Arabic Nomenclature on Coronellis
110 cm Celestial Globes, Zeitschrift fr Geschichte
der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde
(Frankfurt) 9/1994/91-98.
207
Kunitzsch, Paul: Coronellis Great Celestial Globe

Made for Louis XIV: the Nomenclature, Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften
ierisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55.
Kunitzsch, Paul: Neuzeitliche europische Himmelsgloben mit arabischen Inschriften, Sitzungsberichte
der Bayerischen Akademie der Wissenschaften,
Philologisch-historische Klasse ierisinde (Mnih),
1997, Heft 4.
Kunitzsch, Paul: On the authenticity of the treatise on
the composition and use of the astrolabe as ascribed
to Messahalla, Archives Internationales dHistoire
des Sciences ierisinde (Wiesbaden) 31/1981/42-62.
Kunitzsch, Paul ve Elly Dekker: The Stars on the Rete of
the so-called Carolingian Astrolabe, From Baghdad
to Barcelona ierisinde. Studies in the Islamic Exact
Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, ed. Josep
Casulleras ve Julio Sams, Barcelona 1996, Cilt 2, s.
655-672.
Kunitzsch, Paul: f Latinus, Zeitschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde
(Wiesbaden) 115/1965/65-74.
Kunitzsch, Paul: Untersuchungen zur Sternnomenklatur
der Araber, Wiesbaden 1961.
El legado cientfico Andalus [catlogo de la exposicin, Avril 1992], ed. Juan Vernet ve Julio Sams,
Madrid: Museo Arqueolgico Nacional 1992.
Libros des saber de astronoma del rey D. Alfonso X.
De Castilla, compilados, anatados y commentados
por Manuel Rico y Sinobas, Ciltler 1-5,1, Madrid
1863-1867 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, Cilt 109-112).
Lorch, Richard P.: The Astronomical Instruments of
Jbir ibn Afla and the Torquetum, Centaurus ierisinde (Munksgaard, Kopenhag) 20/1976-77/11-34.
Lorch, Richard P.: Al-Khzins Sphere that Rotates
by Itself, Journal for the History of Arabic Science
ierisinde (Halep) 4/1980/287-329.
Maddison, Francis R.: A 15th Century Islamic Spherical
Astrolabe, Physis ierisinde (Florenz) 4/1962/101109.
Mancha, Jos Luis: Sobre la versin Alfonsi del equatorio de Ibn al-Sam, Merc Comes, R. Puig & J.
Sams (Ed.) De astronomia Alfonsi Regis ierisinde.
Actas de Simposio sobre astronoma alfons celebrado en Berkeley (Agosto 1985) y otros trabajos sobre
el mismo tema, Barcelona 1987, s. 117-123.
Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical
Treatises, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr
2001 (Series C-66).
el-Maqrz: Kitb el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr elia ve-el-sr, Cilt 1, Kahire (Bulak) 1270/1854.
[el-Marrku, Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm
208
el-Mqt] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?)

el- el-Marrku (7./13. yy.), Jmi al-mabdi wa lghyt f ilm al-mqt / Comprehensive Collection
Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 Cilt,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1984 (Series C-1, 1-2).
Mayer, Leo A.: Islamic Astrolabist and Their Works,
Genf 1956, s. 65 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
Michel, Henri: Lastrolabe linaire d al-Tsi, Ciel
et Terre ierisinde (Brksel) 59/1943/101-107
serisi Cilt 94, s. 331-337).
Milanesi, Marica: Coronellis Large Celestial Printed
Globes: a Complicated History, Der Globusfreund
ierisinde (Wien) 47-48/1999-2000/143-160 (Almanca
evirisi R. Schmidt tarafndan ayn yerde s. 161-169).
Mills Vallicrosa, Jos M.: Un ejemplar de azafea
rabe de Azarquiel, Al-Andalus ierisinde (Madrid
ve Granada) 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 233-243).
Mills Vallicrosa, Jos M.: Estudios sobre Azarquiel,
Madrid, Granada 1943-1950.
Mogenet, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe
Byzance du IXe au XIVe sicle, Colloques dhistoire
des sciences I (1972) ve II (1973) ierisinde. Universit
de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/45-55.
Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq eddn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig)
Musil, Alois: uejr Amra. David Heinrich Mllerin
bir n szyle 2 Cilt, Viyana 1907.
Nallino, Carlo Alfonso: lm al-falak, Taruh nd elArab f el-Qurn el-Vus, Roma 1911 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt
100).
Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere
(ngilizceden eviri), Tunis 1978.
North, John D.: Chaucers Universe, Oxford 1988.
North, John D.: Werner, Apian, Blagrave and the
Meteoroscope, The British Journal for the History of
Science ierisinde (London) 3/1966-67/57-65.
Poulle, Emmanuel: Bernard de Verdun et le Turquet,
Isis ierisinde (Baltimore, MA.) 55/1964/200-208.
Poulle, Emmanuel: quatoires et horlogerie plantaire
du XIIIe au XVIe sicle. Les instruments de la thorie
des plantes selon Ptolme, Genf ve Paris 1980.
Poulle, Emmanuel: Un instrument astronomique dans
loccident latin, la saphea, Studi Medievali ierisinde (Spoleto), serie terza 10/1969/491-510.
Price, Derek J. (ed.): The equatorie of the planetis.
Edited from Peterhouse Ms. 75.I with a linguistic
analysis by R.M. Wilson, Cambridge 1955.
[Ptoleme, Almagest] Des Claudius Ptolemus
Handbuch der Astronomie. Aus dem Griechischen
bersetzt mit erklrenden Anmerkungen versehen von
Karl Minitius, 2 Cilt, Lipzig 1912-13 (Neuausgabe
mit Berichtigungen von Otto Neugebauer, Leipzig
1963).
Pugaenkova, G.A.: Architektura komposicia observatorii Ulugbeka, Obestvennye nauki v Uzbekistane
ierisinde (Takent) 13/1969/30-42.
Rashed, Roshdi: Rsolution des quations numriques et algbre: araf-al-Din al-Ts, Vite, Archive
for History of Exact Sciences ierisinde (BerlinHeidelberg) 12/1974/244-290.
Rashed, Roshdi: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres mathmatiques. Algbre et gomtrie au XIIe sicle, 2
Cilt, Paris 1986.
Reich, Siegmund ve Gaston Wiet: Un astrolabe syrien du XIVe sicle, Bulletin de lInstitut Franais
dArchologie Orientale (Kahire) 38/1939/195-202
Repsold, Johann A.: Zur Geschichte der astronomischen
Mewerkzeuge von Purbach bis nach Reichenbach
1450-1830, Leipzig 1908. [2] Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge. Nachtrge zu Band I
(1908). II. Alte arabische Instrumente, Astronomische
Nachrichten ierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138,
zellikle 134-135 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
Richard of Wallingford. An Edition of his Writings with
Introduction, English Translation and Commentary,
by J.D. North, 3 Cilt, Oxford 1976.
Roeder, Hans: Tycho Brahes Description of
his Instruments and Scientific Work as given in
Astronomiae instauratae mechanica (Wandesburgi
1598). Translated and Edited by Hans Roeder, Elis
Strmgren and Bengt Strmgen, Kopenhagen 1946.
Rosen, Edward.: Copernicus and Al-Bitruji, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 7/1961/152-156.
Rosiska, Grayna: Nar al-Dn al-s and Ibn
al-Shir in Cracow?, Isis ierisinde (Washinton)
65/1974/239-243.
Sams, Julio: Notas sobre el ecuatorio de Ibn alSam, Nuevos estudios sobre astronoma espaola
en el siglo de Alfonso X ierisinde, Ed. J. Vernt,
Barcelona 1983, s. 105-118.
Sarma, Sreeramala R.: Astronomical Instruments in the
Rampur Raza Library, Rampur 2003.
Sauvaire, Henri ve Joseph Charles Franois de ReyPailhade: Sur une mre dastrolabe arabe du
XIIIe sicle (609 de lHgire) portant un calendre
perptuel avec correspondance musulmane et chrtienne. Traduction et interprtation, Journal Asiatique
ierisinde (Paris), sr. 9, 1, 1863, s. 5-76, 185-231
Saxl, Fritz: The Astronomical Significance of the Zodiac
of Quayr Amra by Arthur Beer, Early Muslim
Architecture ierisinde, K.A.C. Creswell, Cilt 1,
Oxford 1932, s. 289-303.
Sayl, Aydn: The Introductory Section of abashs
Astronomical Tables Known as the Damascene
Zj (English translation), Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 13,4/1955/139-151.
Sayl, Aydn: The Observatory in Islam and its Place in
the General History of the Observatory. Ankara 1960
serisi, Cilt 97).
Schmalzl, Peter: Zur Geschichte des Quadranten bei
den Arabern, Mnih 1929 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 90, s. 189331).
Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instrumente
und Verfahren im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998).
Schner, Johannes: Opera mathematica, Nrnberg
1551, Mikrofi olarak tekrarbasm Mnih, SaurVerlag(yaynevi) 1993.
Schweigger, Salomon: Ein newe Reysbeschreibung au
Teutschland Nach Constantinopel und Jerusalem,
Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World
in Foreign Travel Accounts serisi Cilt 28, Frankfurt
1995).
Sdillot, Louis-Amlie: Histoire gnrale des Arabes.
Leur empire, leur civilisation, leurs coles philosophiques, scientifiques et littraires, Cilt 2, Paris 1877
(Tekrarbasm: Paris 1984).
Sdillot, Louis-Amlie: Mmoire sur les instruments
astronomiques des Arabes, Paris 1844 Sdillot, LouisAmlie: 42, s. 45-312).
Sdillot, Louis-Amlie ve Jean-Jacques Sdillot: Trait
des instruments astronomiques des Arabes compos au treizime sicle par Abu l-asan Al alMarrkush (VII/XIII s.) intitul Jmi al-mabdi
wa-l-ghyt. Partiellement traduit par J.-J. Sdillot
et publi par L.-A. Sdillot, 2 Cilt, Paris 1834-35
serisi Cilt 41).
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte
zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur,
209
Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126 (Tekrarbasm:

Frankfurt 1998, s. 81-192).
Seemann, Hugo , Theodor Mittelbergerin katklaryla: Das kugelfrmige Astrolab nach den Mitteilungen
von Alfons X. von Kastilien und den vorhandenen arabischen Quellen, Erlangen 1925 (Abhandlungen zur
Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin.
Heft VIII) (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 359-431).
Cilt 6: Astronomie bis ca. 430 H., Leiden 1978.
Sezgin, Fuat: arqat bn el-Heysem f Marifat a
Nf en-Nehr, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt) 3/1986/
arab. Teil 7-43.
Singer, Charles Holmyard, E.J. Hall, A.R. Williams,
Trevor J. (Eds.), A History of Technology, Cilt 2: The
Mediterranean civilizations and the middle ages, c.
700 B.C. to c. A.D. 1500, Oxford 1956; Cilt 3: From
the Renaissance to the industrial revolution c. 1500
c. 1750, Oxford 1957.
Smolik, Julius: Die Timuridischen Baudenkmler in
Samarkand aus der Zeit Tamerlans, Wien 1929.
de Solla Price, Derek J.: On the Origin of Clockwork,
Perpetual Motion Devices, and the Compass,
Contributions from the Museum of the History and
Technology (Washington) 1-11/1959/82-112.
Stautz, Burkhard: Die Astrolabiensammlungen
des Deutschen Museums und des Bayerischen
Nationalmuseums, Mnchen: Deutsches Museum
1999.
Strohm, Hans: Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt,
Berlin 1970.
[E-f, Abdurramn] Abdurramn e-f
(. 376/986): Kitb uver el-Kevkib / The Book
of Constellation, Faksimilie-Edition, ed. Fuat
Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der
Arabischen-Islamischen Wissenschaften 1986 (Series
C 29).
Tekeli, Sevim: lt er-raadiyye li-zc e-ahinhiyye,
Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak
Trke ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli,
Aratrma ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi (Ankara)
1/1963/71-122.
Tekeli, Sevim: zzddin b. Muhammed al-Vefainin
Ekvator halkas adl makalesi ve torquetum
(ngilizcesi: Equatorial Armillar of Iz al-Din
b. Muammed al-Wafai and Torquetum), Ankara
(Ankara) 18/1960/227-259.
Tekeli, Sevim: Nasirddin, Takiyddin ve Tycho
Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara
210

16/1958/301-393.
Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il
Ersad Adl Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara)
8/1970/1-169.
Time. Catalogue edited by A.J. Turner, Texts by H.F.
Bienfait, E. Dekker, W. Dijkhuis, V. Icke, and A.J.
Turner, Den Haag 1990.
Toomer, Gerald J.: The Solar Theory of az-Zarql: A
14/1969/306-366.
Umar b. Sehln es-Sv: fat le ara el-Qadr
Azmet en-Nef ve-el-Mana Yuaz bih rtif
el-Kevkib bi ed-Dai..., Manuscript of Arabic
Mathematical and Astronomical Treatises ierisinde,
Frankfurt 2001, s. 196-212.
Vardjavand, Parviz: La dcouverte archologique du
complexe scientifique de lobservatoire de Maraq,
International Symposium on the Observatories in
Islam 19-23 September, 1977, ed. Muammer Dizer,
stanbul 1980, s. 143-163.
Vardjavand, Parviz: Rapport prliminaire sur les fouilles de lobservatoire de Marqe, Le monde iranien
et lislam. Socits et cultures, Cilt 3, Paris 1975, s.
119-124, 5 izelge.
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,
Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113).
Wiedemann, Eilhard - Theodor W. Juynbollun ortak
almasyla: Avicennas Schrift ber ein von ihm
ersonnenes Beobachtungsinstrument, Acta orientalia
ierisinde (Leiden) 5/1926/81-167 (Bu her iki almann Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 1110-1203 ve Islamic Mathematics
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, ed.
Wiedemann, Eilhard: Ein Instrument, das die
Bewegung von Sonne und Mond darstellt, nach al
Brn, Der Islam ierisinde (Strassburg) 4/1913/5-13

(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,
Cilt 2, s. 718-726).
Wiedemann, Eilhard: ber den Sextant des el-Chohend,
Archiv fr Geschichte der Naturwissenschaften
und Technik ierisinde (Leipzig) 2/1910/149-151
serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57).
Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicenna)
hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift
fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig)
45/1925/269-275 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1116 ve Islamic
1998, s. 129-135).
Wiedemann, Eilhard: Zu den Anschauungen der Araber
ber die Bewegung der Erde, Mitteilungen zur
Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaft
ierisinde (Leipzig) 8/1909/1-3 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 1, Frankfurt 1984, s. 287289).
Wiedemann, Eilhard: Zur islamischen Astronomie, Sirius
ierisinde (Leipzig) 52/1919/122-127 (Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 905911 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
92, Frankfurt 1998, s. 77-83).
Wiet, Gaston: Epigraphie arabe de lexposition dart
persan du Caire, Mmoires prsents lInstitut
dEgypte ierisinde (Kahire) 26/1935/19 sayfa, 10
izelge.
Woepcke, Franz: ber ein in der Kniglichen Bibliothek
zu Berlin befindliches arabisches Astrolabium,
Berlin 1858 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Wolf, Rudolf: Handbuch der Astronomie, ihrer
Geschichte und Literatur, Cilt 1, Zrih 1890
(Tekrarbasm: Hildesheim 1973).
Yay ibn Eb Manr (. 215/800 civarnda): ez-ZelMemn el-Mumtean / The Verified Astronomical
Tables for the Caliph al-Mamn, Tpkbasm-Edition,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1986 (Series C 28).
Zinner, Ernst: Deutsche und niederlndische astronomische Instrumente des 11. bis 18. Jahrhunderts,
Mnih 1956.
Zinner, Ernst: Die Geschichte der Sternkunde von den
ersten Anfngen bis zur Gegenwart, Berlin 1931.
DZN
211
AHIS ADLARI
I. ahs Adlar
A- A
Abbs II. bkz. ah Abbs
el-Abbs b. Sad el-Cevher 20
Abdulazz b. Muammed el-Vef, zzeddn 157, 157 n.
Abdulkerm el-Mr 103
Abdullh b. all el-Mridn, Cemleddn 139, 139 n.,
140
Abdulvid b. Muammed el-Czecn, Eb Ubeyd 21
Abdurramn b. Eb Bekir et-Tibrz 101
Abdurramn el-zin 101, 147, 147 n.
Abdurramn b. mer b. Muammed e-f, Latin.
Azophi Arabus 7, 8, 8 n., 17, 18
Abdurramn b. Sinn el-Balebekk en-Neccr 101
Abdurrezzk es-Semerqand 69
Adalbert, Brudzevolu 15
Adelard, Bathl 11
Audeddevle, Bveyhi hkmdar 17
Amed b. Abdullh bn e-affr 189
Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Tayeddn
21, 22 n.
Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc 119, 119 n.
Amed b. Eb Yab s b. Cafer el-Yab elKtib el-Abbs 79
Amed b. alef 89
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern, Eb elAbbs, Latin. Alfraganus 11, 13, 14
Amed b. Muammed en-Na 96
Amed b. Muammed es-Sicz, Eb Sad 9, 16, 80
Amed b. mer bn Rusteh 9
Amed b. es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekr bn esSerrc
Alddevle b. Kky 21, 26
Albert, Saksonyal 13
Albertus Magnus 13
Alfons X. (bilge), Kastilyal 7, 118, 120, 120 n., 123, 128,
129, 129 n., 130, 175, 175 n., 181, 182 n., 199
el-Heysem
Eb el-asan 78, 88, 88 n.
Al b. alef b. Abdulmelik el-urub, Eb el-asan
83, 83 n., 84
Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 10, 15, 15 n.,
55, 155, 156
Al b. brhm el-Muaim 142
Al b. s el-Asurlb 88
Al b. Muammed b. Muammed bn el-Esr, zzeddn
Eb el-asan 21, 21 n.
Al b. e-ihb 137
Al b. Ysuf b. brhm bn el-f, Eb el-asan 17,
20 n., 21 n.
Al b. Zeyd b. Eb el-sm el-Beyha, ahreddn
Eb el-asan 21 n., 167 n.
Al el-Muvakkit, Eb el-Fet 160 n.
Alpetragius bkz. el-Birc
el-mir bi-Akmillh, Eb Al el-Manr, Fatmi
hkmdar 21
Anglicus bkz. Wilhelm Anglicus
Apian, Peter 141, 141 n.
Apollonios, Pergaeli 79, 173
Aratus Cilix 8
Argelander, Friedrich Wilhelm August 7, 17
Aristarkos 8
Aristoteles 4, 4 n., 8
Arsenius, Gualterus (Walter) 84, 113
ryabhaa 9
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn, Eb elsm Eb el-sm 175, 176, 181, 182, 183, 184, 187
Avempace bkz. bn Bcce
Averroes bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
Avicenna bkz. el-seyn b. Abdullh bn Sn
Azarquiel (ez-Zerl) bkz. brhm b. Yay
Azophi Arabus bkz. Abdurramn b. mer e-f
B
Bbr, Mool hkmdar 72
Barthold, Wilhelm 69, 71 n.
Baslus bkz. Muammed b. Muammed el-Asurlb
Bedini, Silvio A. 170
Beer, Arthur 3, 3 n.
Beigel, Wilhelm Sigismund 52 n.
Belli, Sylvius 6
Ben Gerson bkz. Levi ben Gerson
Benjamin, Francis S. 174 n., 175 n., 187 n.
el-Bermek bkz. Yay b. lid
Bernardus de Virduno 13, 154 n.
Beyazt II., Osmanl sultan 109
el-Beyha bkz. Al b. Zeyd b. Eb el-sm
Bienfait, H. F. 161 n.
el-Birc, Nreddn Eb s, Latin. Alpetragius 10,
12, 13, 13 n., 14
Blagrave, John 84, 141 n.
Blanpied, William A. 73
Brahe, Tycho 15, 33, 35, 36, 36 n., 37, 37 n., 46, 61 n., 62,
62 n., 63, 63 n., 64, 64 n., 65, 65 n., 66, 67, 67 n., 68
212
D Z N
Brahmagupta 5
Bredon, Simon 12
Brice, William 158, 159 n.
Brieux, Alain 86, 86 n.
Brockelmann, Carl 134 n., 157 n., 167 n., 185 n.
Brunold, Martin 92, 111, 112, 113, 114, 115, 119, 141,
161, 162, 163, 169, 196, 197 n., 199
Burmeister, K. H. 200 n.
C
Cbir b. Efla 12, 13, 154, 154 n.
Cbir b. Sinn el-arrn 120, 121
Cafer b. (Al) el-Mktef 89
Cafer b. Muammed b. Cerr
(es-Sicznin ada) 9
Calvo (Labarta), Emilia 83 n., 84, 84 n.
Campanus, Novaral 13, 174, 174 n., 175, 175 n., 176, 187,
187 n., 188, 190, 198
Carra de Vaux, Bernard 134, 134 n.
Caussin de Perceval, Armand-Pierre 78 n., 88, 88 n.
Cemd b. Mesd el-K, yseddn 36, 71, 71 n., 173,
173 n., 174, 175, 176, 190, 192, 192 n., 193, 193 n., 194,
194 n., 196, 196 n., 197
Chaucer, Geoffrey 173, 189, 189 n., 190, 190 n., 191 n.,
194
Cheikho, Louis 185 n.
Comes, Merc 83 n., 182 n., 183, 184, 184 n., 185, 185 n.
Corneille, Jean-Baptiste 18
Coronelli, Vincenzo 18, 18 n.
Creswel, Keppel Archibald Cameron 3 n.
Crusius, M. 35
een, Kazm 99
D
Dekker, Elly 91 n., 161 n.
Destombes, Marcel 90, 91 n.
Dijkhuis, W. 161 n.
iyeddn Muammed b. el-md bkz. Muammed b.
el-md
Dizer, Muammer 29 n., 160 n.
Dorn, Bernhard 136 n.
Drechsler, Adolph 52 n.
Duhem, Pierre (Maurice-Marie) 11, 12, 12 n., 13, 13 n.
Drer, Albrecht 8, 8 n.
E
Eb Abdull el-Baih bkz. el-Memn el-Baih
Eb Abdullh el-rizm bkz. Muammed b. Ms
Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-Hseyn

Eb el-Muaffer el-sfizr 21
Eb Nar el-Marib bkz. es-Samuel b. Yay
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Eb Sad bn araa 22
Eb e-alt el-Endls bkz. meyye b. Abdulzz
Eb Ubeyd el-Czecn bkz. Abdulvid b.
Muammed
el-Efal Eb el-Ksm hinh b. Emr el-Cuy Bedr
21, 22
Esreddn el-Ebher 33
el-Eref bkz. el-Melik el-Eref
Eudoxos 19, 79
F
el-Fal b. tim en-Neyrz, Eb el-Abbs 85, 120, 121,
123, 130
Fareddn el-l 33
Farddevle, Bveyhi hkmdar 7, 21, 25
Faris, Nazim 5 n.
Farr(-Oliv), Eduard 169
Flgel, Gustav 120 n.
Frank, Josef 79 n., 80 n., 81 n., 84 n., 116 n.,147, 147 n.,
151, 152, 152 n.
Friedrich II., Danimarka kral 36
G
Gauthier, Lon 10 n.
z Amed Mutr Paa 99
Gerbert, Aurillacl = Papa II. Sylvester 11, 89, 94
Gerhard(us), Cremonal 12, 15
Gerlach, Stephan 35
Giuntini, Francesco 6
de Goeje, Michael Jan 9, 71 n.
Goldstein, Bernard R. 13
Golombek, Lisa 71 n.
Graff, Kasimir 70 n.
Grppin (koleksiyoner) 113
Grosseteste bkz. Robert Grosseteste
Guillaume dAuvergne, Paris piskoposu 12
Gunther, Robert T. 84 n., 89 n., 90, 94 n., 95 n., 97 n., 100
n., 103 n., 104 n., 105 n., 106 n., 108 n., 111 n., 112 n.,
114 n., 117 n., 119 n., 168 n., 171 n.
Gnter, Siegmund 6 n.
213
AHIS ADLARI
H
Habermel, Erasmus 84, 114
abe el-sib 20, 20 n., 85
lid b. Abdulmelik el-Merverrz 20
lid b. Yezd 4
Hall, A. R. 155 n.
mid b. Al el-Vsi, Eb er-Reb 88
mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd 7, 21, 25, 25
n., 36, 70, 151, 152
mid b. el-r en-Necd 90
el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Cafer
el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 85, 120,
121, 127, 128, 134, 151
el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin.
Alhacen veya Alhazen 8, 9, 10, 10 n., 13, 14, 146
Hauber, Anton 8 n.
el-zim bkz. Muammed b. Amed
Henninger, Joseph 3 n.
Hibetallh b. el-seyn el-Badd 177, 179, 180
Hill, Donald Routledge 164 n.
Hinz, Walter 69 n.
Hipparchos 6, 7, 13, 19, 79
Him b. Abdulmelik, Emevi halifesi 4
Holmyard, Eric John 155 n.
Hommel, Fritz 3, 3 n.
Houtum-Schindler, Albert 28
el-ucend bkz. mid b. el-r
Hulgu 28
el-umeyz, Csim 90
Avicenna 21, 21 n., 22, 26, 26 n., 27, 27 n.
seyn, Abdurramn e-fnin bir olu 17, 26, 26 n.,
27, 27 n.
el-Hseyn b. Buh, Eb Al 84, 84 n.
el-seyn b. Muammed bn el-dem 165
I
Icke, Vincent 161 n.
Imber, Colin 158, 159 n.
Isa(a)k bn Sid Rabiag 129, 129 n., 130
bn el-dem bkz. el-seyn b. Muammed
bn Bcce bkz. Muammed b. Yay
bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b. Muammed
bn araa bkz. Eb Sad bn araa
bn el-f bkz. Al b. Ysuf b. brhm
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s

bn e-affr bkz. Amed b. Abdullh
bn es-Sem bkz. Aba b. Muammed bn es-Sem
bn es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekir
bn Rsteh bkz. Amed b. mer
bn Rd bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
bn ufeyl bkz. Muammed b. Abdulmelik b.
Muammed
brhm b. Sad es-Sehl 97
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 7
brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) en-Ne,
Eb s, Latin. Archazeli, Kastil. Azarquiel 7, 12, 14
n., 83, 84, 113, 114, 139, 141, 174, 175, 176, 183, 184,
186, 190, 194, 198
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh
zzeddn el-Vef bkz. Abdulazz b. Muammed
J
Jai Sing Sav 72, 73
Janin, Louis 156
Johannes von Gmunden 198
Johannes Hispaniensis (Hispalensis) 11
Johannes de Lineriis (Jean de Linires veya Lignires)
175, 176
Jourdain, Aimable 52 n.
Juynboll, Theodor Willem 26 n.
K
Kaye, George Rusby 73, 75
Kennedy, Edward S. 5 n., 71 n., 173, 173 n., 175, 185, 185
n., 186, 192, 192 n., 193, 193 n., 194 n., 196, 196 n.
Kepler, Johannes 12
King, David Anthony 84 n., 86 n., 87 n., 90 n., 91 n., 100
n., 101, 101 n., 105 n., 119 n., 139 n., 156, 156 n., 157 n.,
160 n., 171 n., 177, 177 n.
Kish, G. 200 n.
Klostermann, Paul 177
Knapp, M. 193 n.
Kohl, Karl 10
Kopernikus/Kopernik, Nikolaus 9, 12, 12 n., 14, 15
Kunitzsch, Paul 3 n., 8 n., 18 n., 87 n., 91 n., 189 n.
us b. L 85, 121
Khnel, Ernst 52 n.
214
D Z N
L
von Langenstein, Heinrich 9
Levi ben Gerson 13
de Linires veya Lignires, Jean bkz. Johannes de
Lineriis
Linton (koleksiyoner) 113
Lippert, Julius 17
Lorch, Richard P. 154 n., 158, 159 n., 172 n.
Lorenzo della Volpaia bkz. Volpaia
Ludwig XIV. 18, 18 n.
Lupitus, Barcelonal 11, 92
Lhring, F. 200, 201, 201 n.
M
von Mackensen, Lodolf 97 n.
Maddison, Francis 86 n., 131, 132, 170, 177
Magnus bkz. Albertus Magnus
Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 10, 15
el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir
Mancha, Jos Luis 182 n.
Manilius Romanus M. 8
el-Manr, Abbasi Halifesi 5
Manr b. Al bn Ir, Eb Nar 9
Marchionis, G. 194
el-Mridn bkz. Abdullh b. all
Mallh 189, 189 n.
Maurolico, Francesco 6
Mayer, Leo Ary 89 n., 90, 96 n., 100 n., 103 n., 104 n., 107
n., 108 n., 117 n., 119 n.
Mehmet IV., Osmanl sultan 160
el-Melik el-Eref Ms b. el-Melik el-Manr brhm b.
el-Melik el-Mchid rkye 50 n.
el-Melik el-Eref Muaffereddn Ms, Eyyubi hkmdar 103
el-Melik el-Eref mer b. Ysuf, Resuliler sultan 105
el-Melik el-Manr, m (Suriye) hkmdar 50 n.
el-Melik el-Muaffer Mamd Taiyyeddn, Eyyubi
hkmdar 104
Melikh b. Alparslan, Seluklu hkmdar 21
el-Memn, Abbasi Halifesi 5, 6, 19, 20, 92
el-Memn el-Baih, Eb Abdull 21, 22
Meymn b. en-Necb el-Vsi 21
Michel, Henri 134, 135
Mielgo, Honorino 83 n.
Milanesi, M. 18 n.
Mills Vallicrosa, Jos M. 84 n., 116 n., 183
Mittelberger, Theodor 120, 120 n., 121, 121 n., 124 n.,
124 n., 125 n., 126 n., 128, 130
el-Mizz bkz. Muammed b. Amed
Mogenet, Joseph 14, 14 n.
Moradoff (koleksiyoner) 90
Mordtmann, Johannes Heinrich 35 n.
Morley, William 137, 137 n.

Mngke 28
el-Muaam s b. Eb Bekr b. Eyyb, Eyybi sultan
101
Muammed, Meyyededdn el-Urnin bir olu 33, 52
Muammed affr emseddn 107
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl 10
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 4, 6, 7,
9, 9 n., 16, 20, 25 n., 80, 81, 82, 83, 85, 120, 121, 122, 125,
126, 127, 146, 164, 164 n., 165, 170, 180
Muammed b. Amed el-zim 172, 172 n.
Muammed b. Amed el-Mizz 136, 202
Muammed b. Amed bn Rd elurub Eb elVeld, Latin. Averroes 10, 12, 13
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn, Eb Abdullh
6, 7, 11, 12, 13, 14, 36, 67
Muammed b. Eb Bekr el-fehn 165, 168, 170
Muammed b. Eb el-Fet e-f 157
Muammed b. Eb Yab b. s en-Nedm el-Varr
el-Badd, Eb el-Ferec 20 n., 79, 120
Muammed b. el-uzl 137
Muammed b. el-Hseyn el-zin, Eb Cafer 7, 9, 175,
177, 177 n., 179, 180, 181, 182, 190
Muammed b. el-md, iyeddn 133
Muammed b. Fut el-amir 98, 100, 117
Muammed b. Marf el-Mr er-Rad Taiyyeddn
34, 35, 35 n., 37, 37 n., 55, 56, 60, 61, 61 n., 65, 66, 68
Muammed b. Muammed (veya Abdullh) el-Asurlb
Naslus veya Baslus 86, 86 n., 87, 87 n., 165
Muammed b. Muammed b. Huzeyl 116
Cafer 6, 10, 15, 15 n., 28, 33, 61 n., 134
Muammed b. Ms el-rizm, Eb Cafer 5, 11, 20,
92
Muammed b. e-affr 95, 190
Muammed b. Yay bn Bcce, Latin. Avempace 10
Muammed Mum el-Yezd 108
Muyiddn b. Eb e-kr el-Marib bkz. Yay b.
Muammed b. Eb e-kr
Murat III., Osmanl sultan 34
Ms, usturlap yapmcs (885/1480 civarnda hayatta)
131
Musil, Alois 3, 3 n.
el-Mutemid b. Abbd, Endlste hkmdar 83
erefeddn 85, 134, 134 n.
Meyyededdn el-Ur 28 n., 33, 33 n., 38, 38 n., 39, 40
n., 41, 41 n., 42, 42 n., 43, 43 n., 44, 45, 45 n., 46, 47 n.,
48, 49 n., 50, 51 n., 52, 52 n., 55, 59, 65
el-Mktef, Abbasi halifesi 89
Mller, David Heinrich 3 n.
Mnster, Sebastian 192, 200, 201
215
AHIS ADLARI
N
Nallino, Carlo Alfonso 3 n., 6, 8, 10, 84 n., 120
Nar, Hseyn 157 n., 159 n.
Naslus bkz. Muammed b. Muammed el-Asurlb
Necmedn Debrn 33
en-Neyrz bkz. el-Fal b. tim
Nicolaus Damascenus 12
Niebuhr, Carsten 52
North, John D. 87 n., 168 n., 189 n., 190 n., 191 n.
Nreddn el-Birc bkz. el-Birc
O
Oestmann, Gnther 200, 201, 201 n.
Ossipoff (astronom) 70
klid 35
mer b. brhm el-ayym 21
mer b. Sehln es-Sv, Zeyneddn 167
mer el-ayym bkz. mer b. brhm
P
Papa Sylvester II. bkz. Gerbert, Aurillacl
Papa Urban IV. 175
Petri, Winfried 10
Peurbach, Georg 15
Pingree, David 14
Plato, Tivolili 11
Plutarkos 8
Poulle, Emmanuel 83 n., 84, 101 n., 154 n., 175 n., 176,
184 n., 186 n., 193 n., 194, 198, 198 n., 199, 201 n.
Price, Derek J. de Solla 168, 171 n., 173, 173 n., 175, 175
n., 177, 184 n., 186 n., 189 n., 190, 190 n., 191 n., 194 n.
Proklos 35, 175 n.
Ptoleme 4-15, 17, 19, 25, 35, 40-42, 56, 59, 79, 120, 174,
180, 201
Pugaenkova, G.A. 71, 71 n.
Puig, Roser 182 n.
R
Rabiag bkz. Isa(a)k bn Sid
Rashed, Roshdi 134 n.
Regiomontanus, Johannes 12, 104, 146
Reich, Siegmund 155, 156
Repsold, Johann A. 25 n., 36, 36 n., 62 n., 63, 63 n., 64 n.,
65 n., 66, 67 n., 68
de Rey-Pailhade, Joseph 100
Richard, Wallingfordlu 12, 168, 168 n.
Rico y Sinobas, Manuel 83 n., 84 n., 129 n., 175 n., 181
n., 183 n.
Robert Grosseteste 12
Roeder, Hans 36 n.
Roger Bacon 13
Rosen, Edward 14 n.
Rosiska, Grayna 15
Rkneddn b. erefeddn el-mul 33 n.
SS
Sbit b. urra b. Zehrn el-arrn, Eb el-asan 6, 7, 12,
13, 14
Sams, Julio 83 n., 168 n., 182 n.
es-Samuel b. Yay el-Marb, Eb Nar 148
Sandivogius, Czechelli 15
Sarma, Sreeramala R. 119 n.
Sarton, George 175 n.
Sauvaire, Henri 100
es-Sv bkz. mer b. Sehln
Saxl, Fritz 3, 3 n.
Sayl, Aydn 19, 19 n., 20 n., 21 n., 22, 28 n., 33 n., 70 n., 71
n., 101 n.
Schier, Karl Heinz 52 n.
da Schio, Almerico 117, 117 n.
Schmalzl, Peter 137 n.
Schmidt, Fritz 26 n.
Schmidt, R. 18 n.
Schner, Johannes 176, 198, 199
Schweigger, Solomon 35
Scotus, Michael 12
Sdillot, Louis-Amlie 20, 120, 127, 145 n., 151 n.
Seemann, Hugo J. 28 n., 38 n., 40 n., 41 n., 42 n., 43 n., 44 n.,
45 n., 47 n., 49 n., 51 n., 59, 71 n., 120, 120 n., 121, 121 n.,
124, 124 n., 125 n., 126, 126 n., 127, 128, 128 n., 129, 130,
130 n.
es-Sehl el-Asurlb en-Nsbr 104
Selim III., Osmanl sultan 99
Sezgin, Fuat 3 n. ff. passim
es-Sicz bkz. Amed b. Muammed
Sd Al Reis 158, 159, 159 n.
Sind b. Al 5, 20
Singer, Charles 155 n.
es-Sirc ed-Dme 101
Smolik, Julius 71 n.
Sprenger, Alois 137
Stautz, Burkhard 85, 101
Steinschneider, Moritz 129, 129 n.
Strohm, Hans 4 n.
Strmgren, Bengt u. Elis 36 n.
e-f bkz. Abdurramn b. mer b. Muammed
Suln b. Aam b. Byazd 109
ah Abbs II. 108
216
D Z N
emseddn Muammed affr bkz. Muammed affr

erefeddn e-s bkz. el-Muaffer
erefddevle Eb el-Fevris rdl, Buveyhi hkmdar
20
Taiyyeddn bkz. Muammed b. Marf er-Rad

Taiyyeddn el-Marz bkz. Amed b. Al b.
Abduldir
Taiyyeddn el-Mr bkz. Muammed b. Marf
Tllgren, Oiva J. 8 n.
Tekeli, Sevim 34, 37 n., 38 n., 40 n., 41 n., 42 n., 43 n., 44
n., 45 n.,47 n., 49 n., 51 n., 53 n., 54 n., 55 n., 57 n., 58 n.,
59 n., 60 n., 61 n., 157
Theon, skenderiyeli 40, 79
Thorndike, Lynn 154 n.
Timur Leng 69
Toomer, Gerald J. 14 n., 174 n., 175 n., 176, 187 n.
Turner, Anthony J. 161 n., 177
e-s bkz. Muammed b. Muammed e-s
e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer
Tycho Brahe bkz. Brahe
U U
Ulu Bey Muammed aray b. hru 7, 69, 69 n., 70
n., 71 n., 72
Urban IV. bkz. Papa
el-Ur bkz. Meyyededdn el-Ur
Usener, Hermann Carl 14
meyye b. Abdulzz el-Endls, Eb e-alt 174, 175,
176, 185, 186
Vardjavand, Parviz 29, 29 n.
el-Vsi bkz. mid b. Al

Vernet, Juan 91, 168 n.
Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 20
della Volpaia,Lorenzo 199
Voorhove, P. 183 n.
Voss, W. 8 n.
Wegener, Alfred 129 n., 175 n., 182 n.

von der Weistritz, Philander 36
Werner, Johannes 141, 141 n.
Wiedemann, Eilhard 8 n., 9 n., 21 n., 22 n., 25 n., 26 n.,
27, 27 n., 78, 145 n., 164, 164 n.
Wiet, Gaston 107 n., 155, 156
Wilber, Donald 71 n.
Wilhelm Anglicus 12
Williams, Trevor J. 155 n.
Wilson, R. M. 173 n.
Wjatkin 69
Woepcke, Franz 80 n., 95 n.
Wolf, Rudolf 6, 6 n., 146, 174
Y
Yay b. Eb Manr 5, 20
Yay b. lid el-Bermek 5
Yay b. Muammed b. Eb e-kr el-Marib
Muyiddn 33
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf 13
el- Yab bkz. Amed b. Eb Yab s b. Cafer
Z
Zinner, Ernst 19, 154 n.
AHIS ADLARI

A A
Adler Planetarium, Chicago 140
Ahap kadran bkz. Kadran
Akadca yldz isimleri 3
lt er-raad (gzlem aletleri) 20, 145-172
lt zt el-evtr (Nianghl Alet), Taiyyeddnin 35,
60
el-le el-kmile (Mkemmel Alet), Meyyededn elUrnin 33, 50, 51, 56
le li-marifet meyl felek el-burc (ekliptik eimi belirlemeye yarayan alet), Mera Rasathanesinde 29, 41
el-le el-mebbehe bi-l-meni (Yldzlar Arasndaki
Mesafeleri lmeye Yarayan Alet), Taiyyeddnin 34,
36, 61, 64
le li-stirc a nf en-nehr (len izgisini
Belirleme Aleti), bn el-Heysemin 146
le raadiyye (gzlem aleti), bn Snnn 26, 27
el-le e-mile (kapsaml alet), el-ucendnin 90,
151-153
le yal bih il marifet irtif el-kevkib bi-dai
(yldz yksekliklerini dakikalara gre bulmaya yarayan
alet), Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv 166, 167
el-le zt el-ceyb ve-s-semt (Sinsl ve Azimutlu Ara),
Mera Rasathanesinde 46, 47, 62
el-le zt el-cuyb ve-s-sehm (Sins lm in Dikey
lekli Alet), Mera Rasathanesinde 48, 49
el-le zt el-mselles (genli Alet),Abdurramn elzin tarafndan tarif edilen 147
el-le zt er-rubayn (ift Kadranl Alet), Meyyededn
el-Urnin (Mera Rasathanesi) 33, 44, 68
le zt es-semt ve-l-irtif (Azimut ve Ykseklik Aleti),
stanbul Rasathanesinde 55, 66
el-le zt es-subeteyn (ki delikli alet), Mera
Rasathanesinde 43
el-le zt e-ubeteyn (ift Bacakl Alet), stanbul
Rasathanesinde 56, 57, 61
el-le zt e-ubeteyn (ift Bacakl Alet), Meyyededn
el-Urnin 33, 45
Aletler, Delhi (Jantar Mantar) Rasathanesinin 76, 77
Aletler, Hindistan Mool mparatorluu rasathanelerinin
74-77
Aletler, stanbul Rasathanesinin 15, 34, 35, 36, 37, 53-61
Aletler, Jaipur Rasathanesinin 74, 75
Aletler, Kahire Rasathanesinin 22
Aletler, Mera Rasathanesinin 15, 28-33, 36, 37, 38-52,
57
217
Aletler, Tycho Brahenin = Hven Rasathanesinin 15,

36, 37, 62-68
Alhidade bkz. ide
Altmlk Sins Kadran, Marip kkenli (16. veya 17
yzyl) 138
Amman 3
ankebt (rmcek usturlapta) 79, 80, 121, 131
Antakya 14
Anti-Arabist (14. yzyl) 14
Apogeum, Schnerde 199
armill quatori maximae (Tycho Brahe) 36
Aryn 191
a e-s (e-s Sopas), izgisel usturlap 134
Astroloji (ilm akm en-nucm veya nat akm ennucm) 3
Astromomi (ilm el-heye veya ilm el-felek) 3-201
Astronomik aletler 87-201
Astronomik sekstan bkz. sekstant
Astronomik tabelalar / izelgeler bkz. zc kitaplar
asurlb bkz. usturlap
el-asurlb el-s (mersin aac formunda usturlap) 81
el-asurlb el-a (izgisel usturlap) erefeddn esnin 84, 85, 134
el- asurlb el-levlab (spiral biiminde usturlap) 83
el- asurlb el-misar (cetvel biiminde usturlap) 82
el- asurlb el-musaran (yenge biiminde usturlap) 81
asurlb musaa veya asurlb sa (yaygn ekliyle)
80
el- asurlb e-alb (ha biiminde usturlap) 82
el-asurlb ez-zevra (kayk ve gemi formunda usturlap) 9, 16, 82
Atina 119
Avrupa 11
Ay kutusu (u el-amer) bkz. mekanik-astronomik
takvim
Ay modeli 182
Ay modeli, bn e-ir ve Kopernikin 15
Ay tutulmas 192, 194
Azimut 49, 62, 66, 75
Azimut kadran, Tycho Brahenin 36
Azimut tarifi, bn Snnn 22
Azimut ve ykseklik aleti (le zt es-semt ve-l-irtif),
stanbul Rasathanesinde 55, 56
Azimut len byk yarm daire (semicirculus magnus
azimuthalis), Tycho Brahenin 66
Azimut, yldzlarn 44
Azimutu dakikalara gre belirleme 22
218
D Z N
B
Babil 19
Badat 6, 19, 20, 21, 22, 24, 28, 33, 86, 90, 108, 157
Barselona 116, 169
Basra 157
Bel 108
Benaki Mzesi, Atina 119
Benares 72, 75
Berlin 95, 177
Bern 93
Bibliothque Nationale, Paris 18, 89
Bizans 11
Bizans aracl, Arap bilimlerinin 14
Boluk mevcut deildir (bn el-Heysem) 10
British Museum, Londra 106
Brksel 107, 199
Bura 90
Burlar kua / bur sembolleri 3, 4, 74
Burgerbibliothek, Bern 93
Bursa 152
Bst (Gney Afganistan) 4
C
Cadens = konan (Kartal) 111
Cambridge 107
Camera obscura 13
Cmi el-Fla (Fil Camisi), Kahire 22
Chartres 11
Chicago 140
Christies, Londra 160
Cisimsel kresel katman, gezegenlerin (Ptolemede) 9,
13
emberli kre (zt el-ala) 120
emberli kre, stanbul Rasathanesinde 53, 63
emberli kre, Kahire Rasathanesinde 22
emberli kre, Mera Rasathanesinde 29, 39, 40, 63
emberli kre, Ptolemenin 63
emberli kre, Tycho Brahenin 63
ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn), stanbul
Rasathanesinde 56, 57, 61
ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn), Meyyededn
el-Urnin 33, 45
ift kadranl alet (el-le zt er-rubayn), Meyyededn
el-Urnin (Mera Rasathanesi) 33, 44, 68
ifte kadran, Avrupa tarz (15. yzyl) 140
ubuk usturlab (asurlb a), erefeddn e-snin
84, 85, 134
D
daffe (usturlapta niangh)80
diret ed-destr (destr kadran) 142
diret muaddil en-nehr 157, 161
diret muaddil, (Torquetum), Sd Al Res 158
diret muaddil, am Milli Mzesi 159
diret muaddil, zzeddn el-Vefnin 157
diret muaddil, Kandilli Rasathanesi 160
Dakshiovitti Yantra (bir duvar zerinde bulunan ifte
kadran) Jaipur ve Delhi Rasathanesinde 75, 77
Delhi 24, 72-76 passim
Denia 185
Deniz Mzesi, stanbul 101
Denizcilik bilimi, Hint Okyanusu 41
Destr kadran (diret ed-destr) 142
Deyr el-Murrn (manastr) 20
Digama Yantra (azimutlar bulmaya yarayan alet) 75
Diokletian dnemi 4
Dili ark mekanii, Johannes Schnerin ekvatoryumunda 199
Dili ark usturlab bkz. mekanik takvim
Dolay kutupsal yldzlar 5, 41
Dnence
Dresden 23, 33, 52
Duvar kadran (labina), slam dnyasnda 67
Duvar kadran (quadrans muralis), Tycho Brahenin 36,
67
Duvar kadran, stanbul Rasathanesinde 54, 75
Duvar kadran, Mera Rasathanesinde 29, 38, 45
Dnya sistemi, el-Bircnin 12, 13
Dnya tasavvuru, Endlsl filozoflarn (6./12. yzyl)
10
Dnya yarap 5, 6
E
ed-dire el-Hindiyye (Hint Dairesi) 145, 146
Edirne 109
Ekinoksal gne saati, Jaipur Rasathanesinde 74
Ekinoksal ember, Mera Rasathanesinde 29, 42, 60
Ekliptik Aleti bkz.
Ekliptik dzlemi ynnde greceli gezegen yrngesi
variyasyonlar (Eb Cafer el-zin) 9
Ekliptik eimi 7, 25, 36
Ekliptik ember 40
Ekliptik, ekliptik eim 7, 21, 25, 36, 38, 41, 101
Eksantriklik/Merkezilik 7, 9, 10, 11, 13, 180
Ekuant 10
Ekvator halkas, skenderiye 19
219
KAVRAMLAR VE YER ADLARI
Ekvator kprs 101

Ekvator saat (muaddil en-nehr), 1061/1651 ylnda
Sultan IV. Mehmet iin imal edilen 160
Ekvatoriyal-Halkal Kre, Tycho Brahenin 36
Ekvator-Halkal Gne Saati 161
Ekvatoryum 173-201
Ekvatoryum ayrca bkz. e-afa, e-afa ez-zciyye,
aba el-menti
Ekvatoryum (Organum Uranicum), Johannes Schnerin
198, 199
Ekvatoryum (zc e-afi), Eb Cafer el-zinin 175,
177-180
Ekvatoryum, bn es-Semin 181, 182
Ekvatoryum, Novaral Campanusun 174, 187, 188
Ekvatoryum, S. Mnsterin 200, 201
Eliptik gezegen yrngeleri, iki eksenin uzunluklar arasndaki olduka kk diferensde 9
Enlem belirleme 38
Episikl/ek yrnge 9, 10, 12, 13, 15, 174, 180
Episikl, Eb Cafer el-zin tarafndan eletirilen 9
Equatorie (ekvatoryum), Geoffrey Chaucera atfedilen
189-191
erbb el-vuch (astrolojik) 105
Erzurum 14
Esr 4
Evans Collection, Museum of the History of Science,
Oxford 108
evc e-ems bkz. gne evci
Evkaf Ktphanesi, Halep 155
Evrensel disk (afa, afa zerliyye Latin. sapha)
83, 84, 116-119
Evrensel disk, ez-Zerlnin (e-afa ez-zerliyye)
83, 84, 114, 139, 141, 183
Evrensel disk, Libros des saber de astronoma (13. yzyl) 83, 84, 118, 120, 129, 130
Evrensel disk, Muammed b. Fut el-amir 117
Evrensel disk, Muammed b. Muammed b. Hzeyl
116
Evrensel usturlap, Amed b. es-Serrcn 119
Eyybi Devleti 101
F
Fareddn Sekstant 25, 36, 71
Fris (ran) 157
Feres (usturlabn srgs) 80
Floransa 94
Fransz-Gotik mekanik takvim 168, 170
G
Gana (na) 95
azze 157
Geri hareketi (presesyon) 6, 7, 133
Germanisches Nationalmuseum, Nrnberg 96, 104
Gezegen saatleri 199
Gezegen teorileri 10, 15
Gezegen yrngeleri, gezegen hareketleri 9, 15, 173,
174, 180
Gezegenler izelgesi (zc), el-Knin ekvatoryumunda
195
Gezegenler modeli, Kopernikin 14
Gezegenler modeli, Ptolemenin 174, 181
Gezegenler modelleri, 7./13. ve 8./14. yzyllardan 10, 15
Gezegenlerin uniform hareketi (bn el-Heysem) 10
Gk atlas 17
Gk kresi, Abdurrahmn e-fnin 17
Gk kresi, Coronelli 18
Gk kresi, stanbul Rasathanesinde 35
Gk kresi, Mera Rasathanesinde 23, 33, 52
Gk kresi, Muammed b. Amed el-zinnin modelinin paras 172
Gkyz haritas, A. Drerin (1515) 8
Gkyz haritas, uayr Amra Roma hamamnda
(Caldarium) 3, 4
Gkyz koordinatlar 3
Glge kadran, ah Abbs iin yaplan usturlabn arka
yznde 108
Glge skalas, Chaucerin usturlabnn arka yznde
190
Gzlem aleti (le raadiyye), bn Snnn 26, 27
Gzlem aletleri (lt raadiyye) 20, 145-172
Gndnm halkas (le li-marifet meyl felek el-burc),
Mera Rasathanesinde 29, 41
Gne ap, deikenlik 7
Gne evci (evc e-ems) 6, 7
Gne konumunun belirlenmesi 6, 21, 25, 38
Gne modeli 182, 187
Gne saati ayrca bkz. masa gne saati
Gne saati, bn e-irin yakutlar kutusunda 155
Gne saati ubuu, am Rasathanesinde (siyn) 20
Gne tutulmas 4, 7, 194
Gnemerkezli sistem 8, 14, 15
H
abs (usturlapta kulp) 80
Hallar, Hal seferleri 11, 101, 175
Halep 14, 109, 155, 157
220
D Z N
ala (usturlapta halka) 80

el-ala el-mile (tayc halka) 40
alat el-istiv (ekinoksal halka) 42
Hama (Suriye) 104
mile (kolur halkas) 53
areke levlebiyye (gezegenlerin helezonik biimde
hareketi) 10
areket el-ikbl ve-l-idbr (sabit yldzlarn ileri ve geri
hareketi) 7
Hareketli yldzlar (gezegenler) 5
hedef ( usturlapta niangh) 80
Helezonik biimde hareket (areke levlebiyye), gezegenlerin, bn Rd ve el-Bircye gre 10
Hemedn 21, 26
Her trl zaman lm iin yakutlar kutusu (and
el-yavt el-cmi li-aml el-mevt), bn e-irin
155-157
m (Suriye) 50
Hilal, ilk grlebilirlik 7
Hindistan 72-77
Hindistan kitab, el-Brnnin 9
Hint astronomisi 5
Hint dairesi (ed-dire el-hindiyye) 145, 146
Hint Okyanusu 41
Horoskop 4, 34
ucre (limbus, usturlapta dbkey daire kenar) 80, 98
udd el-mriyyn (bur sembolleri) 88
u el-amer bkz. mekanik-astronomik takvim
Hrmz 90
Hven (ada, bugn svee Ven) 15, 28, 33, 36
I
Institut du Monde Arabe, Paris 91
il lt er-raad (gzlem aletlerinin iyiletirilmesi,
Halife el-Memnun emriyle) 20
bn Rdlk (Averroismus) 12
ide (usturlapta a cetveli) 80
ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn), Meyyededn
el-Urnin 43
ki dnence arasndaki meridyen yay 154
ila (usturlapta kulp) 80, 123
ilm akm en-nucm (astroloji) 3; ayrca bkz. astroloji
ilm el-felek 3; ayrca bkz. astronomi
ilm el-heye 3; ayrca bkz. astronomi
sfehan 21, 24, 110
skenderiye 14, 19
slam Arkeoloji Mzesi, Kuveyt 86
slam Sanatlar Mzesi, Kahire 86, 87, 88, 107, 109, 142,
202
spanya 11, 23
stanbul / Konstantinopel 14, 15, 23, 24, 28, 34, 35, 53, 95,
99, 101, 109, 159
talya 11
J
Jai Prak, Delhi 76
Jai Prak, Jaipur 74
Jaipur 24, 72, 75, 76
Jantar Mantar (Yantra-Mantra) bkz. Delhi Rasathanesi
K
Kadran, Avrupa tarz (18. yzyl) 144
Kadran, ahap byk kadran (quadrans maximus), Tycho
Brahenin 68
Kadran, el-Mizznin 136, 202
Kadran (ahap), stanbul Rasathanesinde 35, 58, 68
Kadran diski, muhtemelen Marip kkenli 143
Kadranlar 136-144
Kahire 17, 21, 22, 24, 86, 87 88, 90, 95, 100, 107, 109,
142, 157, 202
Kanarya Adalar 108
Kandilli (stanbul) 160
Kapla (Jaipur Rasathanesinde) 74
Kapsaml alet (el-le e-mile), el-ucendnin 90,
151-153
siyn (am yaknnda tepe) 6, 19, 20
Kassel 36, 97
Katar 90
Katar Milli Mzesi 90
Kayk biiminde usturlap (el-asurlb ez-zevra) 9, 16
Kayrevan (el-ayravn) 95
Keldani astronomisi 3
Kendi evresinde eit hareketli dnen kre (kura tedru
bi-ztih bi-areket mtesviye li-areket el-felek),
Muammed b. Amed el-zimnin 172
Kpti takvimi
Kinematik modeller, gezegenlerin 10
Kirili alet (le zt el-evtr), stanbul Rasathanensinde
35, 60
Kirman 157
Klostermann koleksiyonu, Mnih 177
Kolur halka (mile) 53
Konsentrik dnya gr 13
Konstantinopel bkz. stanbul
Kordoba 95
Kosins 48, 49
Krakov 15
221
Kritik, Cbir b. Eflan Ptolemeye

Kuds 14
kuffe (usturlapta) 80
el-ulzum (eski Msr liman kenti, gnmzde Svey)
90, 95
kura tedru bi-ztih bi-areket mtesviye li-areket elfelek (kendi evresinde simetrik hareketle dnen kre),
Muammed b. Amed el-zimnin 172
uayr Amra 3, 4
ub (usturlap ekseni) 80
Kutup yksekliini belirleme 5, 41
Kuveyt 86, 90
Kreler teorisi, Ptolemenin 9
Kresel sins teoremi 13
Kresel (planisferik) usturlap 80, 84, 85, 88, 134
Kresel usturlap 84, 120-133
Kresel usturlap, Arap-slam tarz (1070/1660) 133
Kresel usturlap, Arap-slam tarz (885/1480) 130, 131,
132
Kresel usturlap, el-Brnnin 120, 125, 126
Kresel usturlap, Libros des saber de astronoma (13.
yzyl) 120
Kresel usturlap, el-Marrkunin 120, 127, 128
Kresel usturlap, en-Neyrznin 120, 123, 124
krs (kresel usturlapta) 123, 124
L
labina bkz. duvar kadran
lev el-ittilt (kavuum levhas, gezegenlerin burlar
kuandaki yaklamalarn hesaplayan makine), elKnin 173, 175, 192, 196, 197
libne (usturlapta niangh) 80
Linton koleksiyonu 113
Londra 106, 111, 131, 156, 160
Louvain 14
M
Madura 72
Mars modeli 174
Marsilya 12
Masa gne saati, tehir modeli 162, 163
Matematik-fizik salonu, Dresdende 52
Mathura (Muttra) 24
mara e-u 90
mebs ve menks izgileri, kadranda 138, 143
mecr (kresel usturlapta bir tr ykseklik kadran) 123
Medine 95
Mekanik takvim (dili ark usturlab), Fransz-Gotik
168, 170
Mekanik-astronomik takvim (u el-amer, Ay kutusu), el-Brnnin 164, 165

Mekanik-astronomik takvim, Muammed b. Eb Bekr
el-fehnnin 168, 169
Mekke 90, 95, 109
Mera 14, 15, 23, 24, 28, 32
Meridyen derecesi 5, 6
Meridyen ykseklikleri 77
Merkez Hindistan 157
Merkr, Taiyyeddnde 55
Merkr boylam 179
Merkr modeli, Eb e-altn 174
Merkr modeli, bn e-irin 10, 15
Merkr modeli, Kopernikin 15
Merkr modeli, Novaral Campanusun 174
Merkr modeli, ez-Zerlnin 174, 182
el-Mescid el-Cuy (Kahire) 22
Meteoroskop 140; ayrca bkz. ekkziyye
Meteoroskop, Peter Apiann 141
Metropolitan Museum of Art, New York 105
Msr (Kahire) 157
miver (usturlabn ekseni) 80
Mira Yantra (karma alet), Delhi Rasathanesinde 77
mzc el-asurlb (karma usturlap) 80
Mool mparatorluu 72
muaddil en-nehr (ekvator saati) 1061/1651 ylnda
Sultan IV. Mehmet iin imal edilen 160
muaddile (usturlapta balans dili ark) 167
muanara 79, 152
Murcia 116
Muses dart et dhistoire, Brksel 199
musellest (astrolojik lkler anlamnda) 105
Museo di Storia della Scienza, Floransa 94
Museum fr Indische Kunst, Berlin 177
Museum of the History of Science, Oxford 103, 108, 114,
131, 168
Mhendishane, stanbul 99
Mkemmel Alet (el-le el-kmile), Meyyededn elUrnin 33, 50, 51, 56
Mnih 177
Narivalaya Yantra (silindir bir duvar, gne saati olarak),

Jaipurda 75
Naturwissenschaftlich-tecnische Sammlung, Kassel 97
Niabur 21, 24
Niangh cetveli, Meradan bkz. Mkemmel Alet
Nrnberg 96, 104
222
D Z N
quadrans maximus (byk ahap kadran), Tycho

Brahenin 68
quadrans muralis (duvar kadran), Tycho Brahenin 36,
67
er-raad el-Memn el-mmtean 22

Rasathane, Badat 6, 7 19, 20, 21
Rasathane, Benares 72, 75
Rasathane, Delhi (Jantar Mantar, Yantra-Mantra) 72,
74, 75, 76, 77
Rasathane, am 6, 7, 19, 20
Rasathane, Heliopolis 19
Rasathane, Hemedn 21, 26
Rasathane, Hven (Tycho Brahe) 15, 33, 36, 37
Rasathane, stanbul (Taiyyeddn) 15, 23, 34, 35, 36, 5361, 64, 67, 68, 75
Rasathane, Jaipur 72-74, 75, 76
Rasathane, Kahire 21, 22, 34
Rasathane, Kandilli (stanbul) 160
Rasathane, Kassel 36
Rasathane, Knidos 19
Rasathane, Madura 72
Rasathane, Mera 15, 23, 28-33, 34, 36, 38-52, 56, 57,
62, 67, 68, 69
Rasathane, Rey (el-ucend) 21, 25-27, 90
Rasathane, Roma 117
Rasathane, Semerkand (Ulu Bey) 7, 23, 69-71, 72
Rasathane, Ujain (Ujjain) 72, 75
Rasathane, Varanasi 72
Rasathaneler (genel) 19-24
Rasathaneler, Mool mparatorluunda 72-77
Rvalaya Yantra (Ekliptik Aleti) 74
Reims 11
Resuliler Hanedan 105
Rey (gnmzde Tahrann gneyinde) 21, 24, 25, 90,
177
Roma 35, 117
Roma hamam (Caldarium), uayr Amra Kasrnn 3,
4
rub bkz. duvar kadran
er-rub el-mceyyeb (sins kadran), Muammed b.
Amed el-Mizznin 136
rub e-ekkziyye (ift kadranl ekkziyye), Cemleddn
el-Mridnnin 139, 140
Observatorio Fabra, Barselona 116

rganon parallaktin (Ptoleme) 65
Organum Uranicum (ekvatoryum), Johannes Schnerin
198, 199
Ortak-merkezli kreler 12, 13
Ortak-merkezli kreler 13
Osservatorio Astronomico, Roma 117
Oxford 13, 17, 103, 107, 108, 114, 131, 132, 168
Oxford okulu 13
len (meridyen) izgisini belirleme aleti (le li-stirc
a nf en-nehr), bn el-Heysemin 146
lm aletleri 145-172
lm aletleri, bn Ynisde 78
P
Padua 104
Palermo 14
Palmyra bkz. Tedmur
Paralaks cetveli (instrumentum parallaticum sive regularum), 65
Paralaks cetveli = iki delikli alet (el-le zt es-subeteyn),
stanbul Rasathanesinde 56, 57, 59
Paralaks cetveli, Ptolemenin 56, 65
Paraleller postlas 13
Parallaticum aliud sive regul tam altitudines quam
azimutha expedientes (Tycho Brahe) 46, 62
Paris 11, 13, 18, 86, 90, 91, 98, 113
Petersburg bkz. St. Petersburg
Planetaryum, es-Sicznin 16
Planitorbium, G. Marchionisin 194
Pusula, bn e-irin Yakutlar kutusunda 157
Raa 6
Rm Yantra (silindir usturlap), Delhi 77
Rm Yantra (silindir usturlap), Jaipur 75
raad (gzlem) 22
raad cedd (Taiyyeddn) 34
Raad D (gzlem da) 29
er-raad el-Memn el-muaa 22
Somut kreler 13
Sabit yldz kresi 5
Sabit yldzlar 4, 7, 8
Sabit yldzlar astronomisi 7, 8, 17
Sabit yldzlar katalou 7
Sabit yldzlarn parlaklk lekleri 17
Sabit ylzlarn belirlenmesi 5
223
afa (ekvatoryum) 175

afa (ekvatoryum), Eb e-alt el-Endelusnin 185,
186
afa o. afi (usturlapta i disk(ler)) 80, 127, 128
afa, afa zerliyye Latin. sapha (evrensel disk)
83, 84, 116-119
e-afa el-kusfiyye (tutulma diski), Naslusun 86
e-afa ez-zerliyye (ez-Zerlnin evrensel diski)
83, 84, 114, 139, 141, 183
e-afa ez-zciyye (ekvatoryum), ez-Zerlnin 183,
184
ad (Yukar Msr) 157
Samr Yantra (ekinoksal gne saati), Delhide 74, 76,
77
Samr Yantra (ekinoksal gne saati), Jaipurda 75
Sana (an) 95
and el-yavt el-cmi li-aml el-mevt (her trl
zaman lm iin yakutlar kutusu), bn e-irin
155, 157
sapha 116
sapha bkz. evrensel disk
Saragossa 95, 96
Sasani okulu 5
Sasaniler 5
Sekstant (sextans astronomicus trigonicus pro distantiis
rimandis), Tycho Brahenin 36, 64
Sekstant ayrca bkz. Fareddn sekstant
Sekstant, Delhi Rasathanesinde 74
Sekstant, iyseddn Cemd el-Knin 36
Sekstant, Jaipur Rasathanesinde 73, 74
Sekstant, Mera Rasathanesinde 25, 29, 32
Sekstant, Rey Rasathanesinde (el-ucend) 21, 29, 90
Sekstant, Semerkand Rasathanesinde 29, 70, 71
Semerkand 7, 23, 24, 69, 72, 95
Semerkand astronomlar okulu 72
Semerra 95
semicirculus magnus azimuthalis (Tycho Brahe) 66
semt (azimut) 62, 66
Serendb bkz. Sri Lanka
Sevilla 98, 117
Sfr meridyeni 33, 108
nat akm en-nucm (astroloji) 3; ayrca bkz. astroloji
Sicilya 11
Sincr 6
Sinus versus 49
Sins kadran (er-rub el-mceyyeb), Muammed b.
Amed el-Mizznin 136
Sins kadran (usturlaplarda) 88, 108, 109
Sins kadran, Al b. e-ihbn 137

Sins lm iin dikey lekli alet (el-le zt el-cuyb
ve-s-sehm), Meyyededn el-Urnin 48, 49
Sinsl ve azimutlu ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt),
Mera Rasathanesinde 46, 47, 62
Society of Antiquaries, Londra 111
Sopa, e-snin bkz. a e-s
Sri Lanka (Serendb) 95
Srinagar (Kemir) 179
St. Petersburg 136
Staatsbibliothek, Berlin 95
sukbetn (usturlapta nianghn iki nian alma delii) 80
Suriye 84, 101
es-sds el-Far (Far Sekstant) 25, 36, 71
Smerce yldz isimleri 3
am 14, 19, 20, 24, 33, 101, 109, 137, 155, 157, 223
am Milli Mzesi 159, 223
abetn veya ayetn (usturlapta a cetvelinin iki sivri
ucu) 80
ebeke (usturlapta a) 79, 80, 131
ekkziyye (usturlap, evrensel disk) 83, 117
e-emmsiyye (Badatn semti) 19
iir, slam ncesi ve erken dnem Arap-slam 3
T
aba el-meni (ekvatoryum), el-Knin 173, 175,
192-195
Taksim meydan (stanbul) 34
Takvim bkz. mekanik-astronomik takvim
Tanjant quadrant 109
av (usturlabn kenar) 80
Tebriz 14, 24, 28
Tedmur (Palmyra) 6
Teknik niversite, stanbul 99
Tennr (Kahire) 22
Tepe noktas 45, 56
Toledo 11, 33, 95, 108
Torquetum, Cbir b. Eflan 154
Torquetum, Torquetum ailesi 155-160, 162
Toulouse 11
Tours 11
Trabzon 14
Trepidasyon 7, 12
Trigonometri 5, 8
Trigonometrik ilemler, Cbir b. Eflan 12
Tutulma diski (e-afa el-kusfiyye) Naslusun 86
224
D Z N
U
Ujain, Ujjain 24, 72, 75
umm (Ana, usturlabn ana paras) 80
Unnata Yantra (dereceli pirin halka), Jaipurda 75
Uranienburg (Hven Adasnda) 36
Urmiye Gl 28
urve (usturlapta kulp) 80
Usturlap / Usturlaplar 79-135
Usturlap, 1570 civarnda Gualterus Arseniusun atlyesinde imal edilen 113
Usturlap, Abdulkerm el-Mrnin 103
Usturlap, Amed b. alefin 89
Usturlap, Amed b. Muammed en-Nan 96
Usturlap, Arap tarz (7./13. yzyl, orijinali British
Museumda) 106
Usturlap, Avrupa tarz (1500 yl civar) 112
Usturlap, Barcelonal Lupitusun 92, 93
Usturlap, E. Habermelin (1600 yl civar) 114
Usturlap, el-ucendnin 90
Usturlap, el-Melik el-Erefin, Resuliler sultan 105
Usturlap, mid b. Al el-Vsinin 88
Usturlap, brhm b. Sad es-Sehlnin 97
Usturlap, ran ah II. Abbs iin 1057/1647 ylnda
yaplan 108
Usturlap, ran tarz (Ifahn ? 1118/1706) 110
Usturlap, spanyol-Gotik (14. yzyl) 111
Usturlap, stanbul Deniz Mzesinde (1000/1600 ylndan nce) 101, 102
Usturlap, Katalan (10. yzyl) 91
Usturlap, kayk ve gemi formunda (el-asurlb ezzevra) 9, 16, 82
Usturlap, Muammed b. e-affrn 95
Usturlap, Muammed b. Fut el-amirnin (1216
ylndan) 98, 99
Usturlap, Muammed b. Fut el-amirnin (1228
ylndan) 100
Usturlap, Muammed Mum el-Yezdnin 108
Usturlap, Naslusun (927 ylndan) 86
Usturlap, Naslusun 87
Usturlap, Osmanl (1680 ylndan) 109
Usturlap, retim amal 115
Usturlap, Papa II. Sylvester (Aurillacl Gerbert)a nispet
edilen 89, 94
Usturlap, emseddn Muammed e-affrn 107
Usturlap eserleri, Arapadan uyarlama 11
Utrecht 161
Utrecht niversite Mzesi 161
genli alet (el-le zt el-mselles), Abdurramn elzinnin 147
V
Valdagno, Vicenza (Veneto)da 117
Valencia 97
Varanesi 24, 72
vech (usturlapta anann i yz) 80
Vens, Taiyyeddnde 55, 61
Y
Yaklama (approximation) yntemi, Yay b. Eb
Manrun tutulmalar belirlemede kulland 5
Yaklamalar hesaplayan makine, el-Knin 196; ayrca
bkz. lev el-ittilt
Yakup Sopas 13, 26, 41
Yantra-Mantra bkz. Rasathane, Delhi
Yerberi (Perigum) 179
Yermerkezli sistem 14
Yeryz kresi, stanbul Rasathanesinde 35
Yeryz kresi, Memn corafyaclarna gre 16
Yeryznn dnmesi 8, 9, 16
Yeryznn kresellii 8
Yezd 24
Yldz atlas 18
Yldz yksekliklerini belirleme 39, 44, 66, 154, 166, 167
Yldz yksekliklerini dakikalarla lebilen alet (le
yal bih il marifet irtif el-kevkib bi-dai),
Zeyneddn mer b. Sehln es-Svnin 166, 167
Yldzlar arasndaki mesafeleri lmeye yarayan alet (le
mebbehe bi-el-manik), stanbul Rasathanesinde
35, 36, 61, 64
ymaginatio modernorum (bn Heysemde sabit kreler
sunumunun Bernardus de Virduno tarafndan nitelenii) 13
Ykseklikleri ve azimutlar lmeye yarayan alet, Tycho
Brahenin 62
Ykseklik lm aleti, Eb Nar el-Marb 148-150
ZZ Z
ahr (usturlapta anann/ana parann arka yz) 80
zt el-ala (halkal kre) 120
zt es-subeteyn bkz. paralaks cetveli
ez-Zerlnin Avrupal astronomlara etkisi 12
zc kitaplar (astronomik izelgeler) 4, 5, 12, 33
zc e-afi (ekvatoryum), Eb Cafer el-zinin 175,
177-180
Zodyak kadran, ah Abbs iin yaplan usturlabn arka
yznde 108
225
KTAP ADLARI
III. Kitap Adlar

A A
F
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 120
Abbreviatio instrumenti Campani, sive aequatorium

(Johannes de Lineriis) 175
K. el-Al (bn Sn) 21
K. el-Al en-Nefse (bn Rusteh) 9
K. el-lem bkz.
lt Raadiyye li-Zc e-ehinhiyye (Taiyyeddn) 34,
53-61
Almagest (Proleme) 5, 7, 11, 12, 13, 14
K. el-Amal bi-l-Asurlb (Theon) 79
K. el-Amel bi-l-Asurlb el-Kurav (en-Neyrz) 123,
124
K. Amel er-Raad (anonim) 21
K. el-Amel bi--afa ez-Zciyye (ez-Zerl) 183
el-Amal bi-and el-Yavt (Muammed b. Eb elFet e-f) 157
Astrologia (William Anglicus) 12
Astronomicum Caesareum (Peter Apian) 141
Astronomiae instauratae mechanica (Tycho Brahe) 36,
62, 63, 64, 65, 67, 68
Astronomik izelgeler bkz. Zc
Il el-Mecis (Cbir b. Efla) 154

stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb (elBrn) 80, 81, 82, 83, 120, 121, 125, 164, 165
ttiz el-lt en-Nefse (el-zin) 147
Makle f ttiz Kuratin Tedru bi-Ztih bi-areket
Mtesviye li-areket el-Felek (el-zim) 172
Bred & mylk for childeren (Chaucer) 189
C
Cmi el-Mebdi ve-l-yt (el-Marrku) 120, 127,
134, 151
Compendium sphar (Robert Grosseteste) 12
D
R. Diret Muaddil (zzeddn Abdulazz b. Muammed
el-Vef) 157
De clo (Aristoteles) 12
De mensura astrolabii (10. yzyl) 11
De universo (Guillaume dAuvergne) 12
De utilitatibus astrolabii (Gerbert) 11
Demonstrationes Campani super theoricas (Novaral
Campanus) 13
The equatorie planetis (Chaucere nispet edilen) 173
G
Geometria (10. yzyl) 12
H
K. f Heye (el-Birc) 12
K. Heyet el-lem (bn el-Heysem) 9, 10
Astronomi El Kitab (Zc), el-Battnnin 11
Astronomi El Kitab, el-Fennin 11
ikyt el-le el-Msemmt es-Suds el-Far (el-Brn)
25
Hypotheseis (Ptoleme) 9
el-nn el-Mesd (el-Brn) 20

R. f Keyfiyet el-Raad ve-m Yutcu il lmih (elUr) 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 51
(Kitb es-Semera), pseudo-Ptoleme 4
Kef Avr el-Mneccimn ve-alaihim f Ekser el-Aml
ve-l-Akm (es-Samuel b. Yay el-Marb) 148
L
Liber de astrologia (Barselonal Lupitus) 11
Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriyle) 7,
83, 84, 118, 122, 129, 130, 175, 181, 183, 184, 187
M
Mala-i Sadeyn ve-Mecma-i Bareyn (Abdurrezzk
es-Semerand) 69
Metaphysik (Aristoteles) 12
K. el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-ia ve-el-sr
(el-Marz) 21, 22
Mift el-isb (el-K) 192 n.
226
D Z N
Mirt-i Kint min lt-i rtif (Sd Al Res) 158,

159
el-Mufaal f el-Amel bi-Nf Diret el-Muaddil
(zzeddn el-Vef) 157
Mutaar f anat Ba el-lt er-Raadiyye ve-elAmal bih (el-ucend) 151, 152, 153
N
Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland nach
Constantinopel und Jerusalem (Salomon Schweigger)
35
Nzhet el-adi (yseddn el-K) 173, 192, 196
O
Opera mathematica (Schner) 198, 199
Opuscula (Robert Grosseteste) 12
Organum uranicum (Sebastian Mnster) 200, 201
P
(Kitb el-lem), pseudo-Aristoteles 4, 8
Placita philosophorum (Plutarkos) 8
(Ptoleme) 5
Q
Qustiones, Michael Scotusun Nicolaus Damascenus
ad altndan tedavle srd eser 12
K. f Skn el-Ar ev areketih (el-Brn) 9

K. uver el-Kevkib es-Sbite (Abdurramn e-f) 7
T
Tefsr Kitb es-Sem ve-l-lem (bn Rd) 12
Tefsr m bad e-aba (bn Rd) 12
Tadd Nihyt el-Emkin (el-Brn) 4, 20, 147
Tansnme-i ln der Funn-i Ulm-i it
(Rededdn Falallh) 33
Tar el-ukem (bn el-Qf) 17 n., 20 n., 21 n.
Tetimmet ivn el-ikme (el-Beyha) 21 n., 167 n.
et-Tarq ila stiml Funn el-Asurlbt (el-Brn) 9
Theorica planetarum (Novaral Campanus) 174, 175,
187
Theorica planetarum (Cremonal Gerhard) 15
Theoric nov planetarum (Peurbachl Georg) 15
Toledo izelgeleri (ez-Zerl) 12
Tractatus de inchoatione formarum (Robert Grosseteste)
12
Trkisches Tagebuch (Stephan Gerlach) 35
Turcogrcia (Martin Crusius)
W
Writings (Wallingfordlu Richard) 168
(Proclus
Diadochus) 175 n.
Riy el-Mutr, Mirt el-Miys ve-l-Edvr maa

Mecmat el-Ekl (z Amed Mutr Paa) 99
SS
R. e-afa el-Cmia (el-Hseyn b. Bsh) 84
R. der er-i lt-i Raad (yseddn el-K) 71
Scripta Marsiliensis super Canones Archazelis (William
Anglicus) 12
K. es-Semera bkz.
Sententi astrolabii (Barselona Lupitus) 92
Siddhanta (Brahmagupta) 5
R. f ifat le Yal bih il Marifet rtif el-Kevkib
bi-Dai (Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv) 167
ifat Amel afa Cmiaa Temu bih Cem elKevkib (Eb e-alt meyye) 185
Subtilissim qustiones in Libros de clo et mundo
(Sachsenli Albert) 13
Zc (yaklak 100/719) 4
Zc, Astronomi El Kitab (el-Battn) 11
Zc, Astronomi El Kitab (el-Fern) 11
Zc (abe) 20
Zc (el-rizm) 11
ez-Zc el-ln (Nareddn a-s) 33
K. ez-Zc el-Kebr el-akm (bn Ynus) 78, 88 n.
ez-Zc el-Memn el-Mumtaan (Yay b. Eb Manr)
5
Zc-i Cmi-i Sad (el-mul) 33 n.
Zc-i afi (Eb Cafer el-zin) 175, 177, 179, 180
slamda Bilim ve
Teknik
Cilt III

slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer
Yayna Hazrlayan
Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 Ankara
Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58
www.tuba.gov.tr - e-posta: tuba@tuba.gov.tr
Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften
An der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003.
Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Main
www.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw

Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
SLAMDA BLM VE
TEKNK
Cilt III
Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits

Aletler Katalou
2) Corafya
3) Denizcilik 4) Saatler
5) Geometri 6) Optik
Fuat Sezgin
Eckhard Neubauerin Katksyla
ORTAK ALIMASIDIR.
indekiler
2. Blm: Corafya ........................................................................................1
Giri ................................................................................................................. 3
Avrupal Haritalarn Arap Kkeni ................................................................ 9
Yerkreleri ve Dnya Haritalar ................................................................. 21
Modeller ........................................................................................................ 30
3. Blm: Denizcilik.....................................................................................33
Giri ............................................................................................................... 35
Denizcilik Aletleri ........................................................................................ 45
Gemi Modelleri vs ....................................................................................... 54
Pusulalar ........................................................................................................ 57
4. Blm: Saatler .........................................................................................83

Dou ve Kuzey Afrika Saatleri .................................................................... 85
spanyol-Arap Saatleri ............................................................................... 108
Taiyyeddnin Mekanik Saatleri .............................................................. 118
5. Blm: Geometri ...................................................................................123

Giri ............................................................................................................. 125
lm ve izim Aletleri ............................................................................ 140
6. Blm: Optik ..........................................................................................163

Optik Aletler ve Deney Dzenekleri ........................................................ 165
Bibliyografya ........................................................................................................... 191
Dizinler ................................................................................................................... 198
I. ahs Adlar ............................................................................................. 198
II. Kavramlar ve Yer Adlar ...................................................................... 204
III. Kitap Adlar .......................................................................................... 211
G R
Blm 2
Corafya
CO R A FY A
Bilim vermez sana kendisinden bir ey,

Eer sen kendini btnyle ona vermezsen.
Versen de sen ona btnyle kendini,
Bilinmez onun sana bir ey verip vermeyecei.
en-Nam (. 225/849 civar)
G R
GR
Orta Arabistan Araplar, slamdan nce dier
lkelerle olan ilikileri, yakn komular olan
ran, Bizans, Msr ve Habeistan ile snrl iken
hicretin (Peygamber Muhammedin Mekkeden
Medineye 622 ylnda gerekleen g) ilk yzylnn ilk yarsnda eski dnyann byk bir blmne egemen konuma geldiler. Hakimiyetlerinin
snrlar daha yeni takvimin (hicretin) ilk yzylnn sonlarna doru, yani m.s. 8. yzyln ilk yirmili yllarnda, Pirenelere ulamt. Bu geliim
erevesinde, haliyle fethedilen lkelerin topografisini, geleneklerini, dinlerini, ekonomilerini,
tekniklerini ve tarihlerini tanmalar kanlmaz
bir eydi. Bu yolda ortaya kan ilk yaznsal
rnler, belirli bir lkenin veya lkelerin feti
(fethedilmesi) veya futu (o. fethedilmeleri)
baln tamaktayd. Bu tr eserlerin ilk yazarlar, anlalabilecei gibi Akdeniz blgesinden
ihtida etmi bilginlerdi.
Eski Arap iirlerindeki topografik tasvirlere dayanarak, daha 2./8. yzyln ilk yarsnda filologlar evresinde Arabistann topografik verilerini
toplamaya ynelik hummal bir aba balamt.
Bundan gelien ve yzyllar boyunca devaml
olarak artan yazn rnleri 6./12. yzylda ok
ciltli antsal bir corafya szlnn douuna
gtrmtr.
2./8. yzyldan 3./9. yzyla gei dneminde
beeri corafya ve tarihsel corafya alannda
Arap-slam corafya yaznnn zgn bir tr
kendini gsterdi. Douu ve erken dnem geliiminde bu ekol bamszd ve yzlerce yl boyunca, 3./9. yzyln ilk eyreinde, Ptoleme (m.s.
180 civar) corafyasnn ve Marinos (m.s. 130
civar)un dnya haritasnn bilinir olmasndan
sonra Arap-slam kltr evresinde domu olan
matematiksel corafyadan bamsz olarak kendi
yolunda gitti.
Zamanla sk bir betimleyici karakter kazanan
beeri corafya en azndan lkelerin kartografik
tasviri balamnda, 4./10. yzyldan itibaren yeni
karakteristik zelliklere kavutu. Materyalleri
dzenleme ii, artk haritalara bamlyd. Bu

haritalar bizde gerekten basma kalp etki brakmaktayd, anlamlar ve nemleri hereyden nce
kendilerine elik eden yolculuk rehber kitaplaryla beraber kullanllarna balyd. Bu tr kartografik tasvirlerin muhtemelen Sasani rann slam
ncesi corafya geleneine bal bulunuyor1.
Doa filozofu ve corafyac Eb Zeyd el-Bel
(. 322/934) bu corafya ekolnn kurucusu
olarak grlr. 4./10. yzyl ierisinde ardllar
olan Amed b. Muammed el-Ceyhn, brhm
b. Muammed el-ar, Muammed b. Al bn
aval ve Muammed b. Amed el-Madis (elMuaddis) corafya yaznn bu kolunu alacak
parlak bir dneme tamlardr. Onlarn en gen
temsilcisi olan el-Madis (el-Muaddis)yi, corafya kitabnn gnmze ulaan iki yazmasndan birisini Hindistanda bulmu olan arabist
Alois Sprenger2 yaam en byk corafyac
olarak niteliyordu. O denli ok seyahat eden
ve keskin gzlemlerde bulunan, ayn zamanda
toplad malzemeyi o denli planl ileyen bir
kimse belki de hi var olmamtr diyordu.
Ad geen ahslardan ilk nn, Eb Zeyd elBel, el-Ceyhn, el-ar, eserleri sayesinde
ran ve Orta Asya hakkndaki corafi bilgiler
nemli bir geliim gstermitir. Daha gen olan
iki corafyac Suriyeli bn aval ve Filistinli
el-Madisnin eserlerinde ise Sicilya, spanya,
Kuzey ve Kuzeydou Afrika hakkndaki corafi
bilgilerde, zellikle birok seyahatte kendi yaptklar gzlem ve keifler temelinde kazanm
olduklar olaan st ilerleme grlr.
Modern Arap corafya tarihi zerindeki son
dnem aratrmalar, bn avaln ne kan
zelliinin, btn kitabnda mekansal balamlarla zamansal srelerin kendisine zg bir biim
1

Cilt 10, s. 130.
2 Die Post- und Reiserouten des Orients, Leipzig 1864
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 112), nsz
s. 18; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 346.
CO R A FY A
de ilikilendirilmesi olduunu grmtr3. Onun

tarafndan sunulan materyal sadece corafya tarihi bakmndan deil, ayn zamanda kltr tarihi
bakmndan da zel bir neme sahiptir. Bu, son
tahlilde, onun nclerini amas ve bize bizzat
tanyabilecek durumda olmad lkeleri de tasvir etmesi sayesinde deildir. bn aval, slam
dnyasnn corafyasn tanmlamay amalamasna ramen bize, slam d lkeler hakknda da
hi de azmsanmayacak derecede deerli bilgiler
aktarmaktadr.
Bu ekoln biraz nce anld zere, A. Sprengerin
1864 ylnda kaytsz artsz en byk corafyac
olarak niteledii en gen temsilcisi el-Madisnin
corafya tarihi bakmndan nemi, modern aratrmalarla zellikle Andr
Miquelin4 yorulmak bilmez almas sayesinde
hayranlk uyandran bir
ekilde gn yzne karlmtr. Miquelin anlayna gre yeni bir beeri
corafya, el-Madisnin
aklamalarndaki zen ve
titizlik yoluyla, geleneksel
Arap corafyasnda insan,
mekan ve iklim arasnda
yerleik ilikiden etkilenmi olsa da, zellikle onun
aklayc ve yaamla i ie
sunum tarz yoluyla domutur. el-Madis daha
nszde ortaya koyduu sunumunun sonuna kadar
gerekletirdii ve hakl olarak, yeni, kapsaml
bir beeri corafyann temeli kabul edilebilecek
programyla kendini gstermektedir.
Bu evrensel beeri corafya anlay, daha sonraki yzyllarda Arapadan ziyade Farsa corafya yaznnda kendini gstermektedir. u da
belirtilmelidir ki, medeni yaamn ve doann
3 Miquel, Andr: La
gographie humaine du monde musulman jusquau milieu du 11e sicle, Cilt 1, Paris 1967,
s. 309.
4 a.e., Cilt 1, s. 324-328.
beeri corafya ekolnn eserlerinde gelimi olan zenli ve ayrntl betimlemesi yzyllar aarak saysz kent ve blge corafyas
kitaplarnda geerliliini koruyabilmitir. Sz
konusu corafyaclara ait eserlerin Ortaada
Avrupallar tarafndan tamamen bilinmez kalmalar teessf edilecek bir gerektir. Kukusuz
ber Yarmadas ve Sicilya bu yargnn dnda
tutulmaldr. Bu snrlama erevesinde, 548/1154
ylnda tamamlanan dnya haritasnn zgn
olgusundan ve Eb Abdullh Muammed b.
Muammed e-erf el-drsnin kapsaml corafya kitabndan bahsetmeliyiz. Arap kaynaklara
gre Doa bilimlerine ve felsefeye sempatisi
Sicilyadaki Normanlar Saraynn Yunanlar, Araplar ve

Latinler tarafndan igal edilen kanlaryas (Petrus de
Ebulo, Liber ad honorem Augusti sive de rebus Siculis.
Codex 120 II der Burgerbibliothek Bern, ed. Theo
Klzer ve Marlis Sthli, Sigmaringen 1994, s. 59).
G R
ile tannan Norman Kral II. Roger e-erf eldrsyi, Nzhet el-Mtn yazarn, Kuzey
Afrikadan yanna getirtmi ve onu bir dnya
haritas yapmakla grevlendirmiti. el-drs
bunun iin zorunlu olan metali talep etmi ve
Kral yeterince gm kullanmna sunmutu5.
el-drsnin Sicilyada, muhtemelen 1138den
1161 ylna kadar, yani II. Rogern lmnden
sonrasna kadar devam eden uzun sreli ikameti
en az drt meyve vermitir: 1. Gm zerine
hkkedilmi yuvarlak bir dnya haritas, 2. 70
seksiyona blnm bir dnya haritas, 3. Kitb
Nzhet el-Mt f tir el-Af, 4. Kitb
ns el-Mhec ve-Rav el-Ferec adl kitaplar. Yuvarlak gm levha, Tabula Rogeriana,
Rogern lmnden alt yl sonra, 1160 ylnda,
ardl I. Wilhelm dnemindeki bir isyan srasnda
isyanclar tarafndan paralanarak bllmtr6. Bizzat el-drsnin7 syledii gibi, bu harita daire eklindeydi. Harita, baz bozukluklara
uram bile olsa birok yazmada korunmu ve
gnmze ulamtr.
el-drsnin dnya haritasnn, paraharitalarnn
ve corafya kitabnn nemi hakknda gnmz
almalarnda olduka farkl hkmlere varlmtr. Hereyden nce sadece ok az saydaki
drs aratrmacs onun yuvarlak dnya haritasndan bilgi edinmi ve bunu verdii hkmlerde
gz nnde bulundurmutur. Genellikle dikkatlerini Konrad Millerin 1928lerde 70 paraharita
temel alnarak yeniden oluturulmu, zerinde
meskun dnyann kuzeyinin ekvator blgelesiyle
ayn uzunlukta gsterildii dikdrtgen dnya
haritasna yneltmilerdir. el-drsnin haritalarnn yaynlanmas ve kitabnn ilgili blmlerinin
evrilmesindeki yararl abalar iin Millere ne
kadar teekkr etsek azdr. Maalesef Miller, eldrs tarafndan yaplm haritann yuvarlak deil
dikdrtgen olduu gibi yanl bir kanya varmt.
Daha sonra el-drsnin kitabnn yazmasndaki,
bu haritann bir daire (dire) biimine sahip
olduu8 ynndeki bilgiyi mstensihin yanlgs

olarak aklamaktayd9. Ben, el-drsnin paraharitalar ile bir kitabna dayanlarak ve gnmze ulam, olduka bozulmu yuvarlak harita
da gz nnde bulundurularak orijinale daha
yakn, belki de gm bir levha zerine ilenecek
bir dnya haritasn yeniden yapma giriimi iin
koullarn (Millerin n almalar da bunlara
dahildir) bugn daha elverili olduuna inanyorum.
drs-haritalarnn kayna ve onun kartografya
tarihindeki yerine ilikin sorular gnmz almalarnda ok farkl ekilde yorumlanp yantlanmtr. Bu giriin dar erevesinde sadece
Mathematische Geographie und Kartographie
im Islam und ihr Fortleben im Abendland isimli almam esnasnda ulatm baz bulgulara
ksaca deineceim.
Memn corafyaclarnn (yaklak 215/830)
yuvarlak dnya haritasnn kefedilmesinden
sonra, el-drsnin Palermoda yapt haritann
esas itibariyle bu haritaya dayand kolayca tespit edilebilir. Ancak model ald haritann derece an, yanllkla e uzaklkl olarak ekilmi
yedi iklim izgisiyle deitirmitir. drs-haritasnda ncsne nispetle grlebilir ilerlemelerden birisi Akdenizin olduka tashih edilmi ekli
ve Avrupann daha iyi bir topografisidir. Bana
daha da nemli grnen, el-drsnin Asyann
bir ok blm iin yeni bir grnt ve yeni bir
topografi sunmasdr. Ancak Memn corafyaclarnn dnya haritasnn kefedilmesinden
ve bu haritann el-drsnin ana kayna olduunun tespit edilmesinden sonra bu yeni ge
saptanabiliyor. Memn corafyaclar evvela,
Ptolemenin birbirine bal tm bir kta tasavvuruna kar, meskun dnyann en uzak kuzey
dousunu, bu ksm snrlandran, alabilir kuatc bir okyanusun varlna ilikin tasavurlaryla
tashih etmilerdi. el-drsnin dnya haritasnda daha sonra Asyann kuzey dousu nemli
el-all b. Aybek e-afad: el-Vf bi-l-Vefeyt, Cilt 14,

Wiesbaden 1982, s. 105-106.
6 Miller, K.: Mappae Arabicae, Cilt 1, Stuttgart 1926
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 240), s. 39.
7 Nuzhet el-Mt, a.y., s. 6.
8
9
a.e., s. 6.
Miller, K.: a.y., 38.
CO R A FY A
lde kltlm, yuvarlaklatrlm ve bir

semer biimi almtr. drs-haritasnn dikkat
eken fark sadece konfigrasyonla snrl deildir, ayrca hidro-corafik ieriin geniletilmesi
ve orografik (dalarla ilgili) karakterlerin farkl
bir sunumuyla zel bir nem kazanmaktadr.
Bu haritada Memn haritasnda bulunmayan
bir dizi i deniz ve rmak bulunmaktadr. Ancak
bir ka yl nce u soru ortaya atld: Kuzey ve
Kuzeydou Asyann bu deitirilmi konfigrasyonu ve Orta Asyann yeniden ekillendirilmesi nereden kaynaklanmaktadr? Btn bunlar
byk bir ihtimalle, el-drsnin kitabnn n
sznde bahsetmekte olduu imdiye dek dikkate alnmam Kmk-Trke bir kaynaa dayanmaktadr10.
drs haritasnn Avrupada domu olan haritalarda brakt derin izleri, 7./13. yzyldan 8./14.
yzyla gei aralndan itibaren izleyebiliriz.
Kitabn Avrupa lkeleri hakknda baka hibir
Arapa corafya kitabnn iermedii kadar ok
deerli bilgiler ieren metin blmne gelince, bu blm Avrupada 10./16. yzyln sonuna
kadar hibir nemli ilgiyle karlamamtr.
el-drsnin eseri hakkndaki bu ksa aklamalardan sonra Arap-slam kltr evresinde olduka
geni bir yer alan seyahatnamelere dayal seyahat corafyasndan da sz etmek gerekir. slam
dnyasnn inle deniz yoluyla 1./7. yzyldan
itibaren var olan canl ticareti ve mnasebeti,
bilinen tarihi bir olgudur11. Hindistanla olan
ilikiler ve orann kltrne ve bilimine olan ilgi
o denli ilerlemiti ki, Abbasi Halifesi el-Manr
(dnemi: 136-158/754-775) baz Hint bilginlerini Badata davet ederek Hintlilerin en nemli
astronomi kitabn 154/770 yllarnda Arapaya
evirtmiti12. Kltr tarihi bakmndan nemli
olgulardan birisi de, bilim ve kltre olduka
ilgi duyan ve Hint tabiplerini Badata getirten
Abbasi devlet adam Yay b. lid el-Bermek
(. 190/805)nin bir bilgini Hintlilerin dinlerine
ilikin bir kitap yazmas iin Hindistana gnder10
11
12
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 348-350.

a.e., Cilt 10, s. 546.
a.e., Cilt 6, s. 116-118.
mesidir. Bu kitaptan baz alntlar byk bir ans

eseri olarak gnmze ulamtr13. Bu nedenle,
bylesine erken bir dnemden Arap-slam bilginlerin seyahatnamelerini duyduumuzda armamalyz. ine kara yoluyla yaplm bir seyahatin
sunumu konusunda kendisinden bilgi edindiimiz
en eski seyyah Temm b. Bar el-Muavvidir.
Seyahatnamesinin gnmze ulaan blmleri,
bu seyahati 206/821 ve 209/824 yllar arasnda
tarihlendirmeyi olanakl klmaktadr14.
3./9. yzyln ilk yarsndan, bat Orta Asyaya,
Hidistana ve Bizansa seyahat eden Arap seyyahlarn, burada ele alamayacamz baz rivayetleri malumumuzdur. Arabistler, Hrn b. Yay
(300/912)nn stanbula ve Romaya15 yapt
seyahat ve ayrca, brhm b. Yab (350/961
civar)un Slavlar16 hakkndaki ve Amed b. bn
Faln (4./10. yzyln ilk yars)n da Hazar
Denizinin kuzeyinde bulunan Bulgarlar ve Ruslar
hakkndaki17 bilgi ve aklamalarna zel bir ilgi
gstermilerdir. Ouz Trkleri, Normanlar ve
hayli kuzeyde bulunan Wi s ve de Kuzey Buz
Denizi hakknda da tarihi, corafi ve etnik bilgiler edinmekteyiz. Eb Dlef18 (4./10. yzyln
birinci yars)in iki seyahatnamesinden birinde
Maverannehir (Transoksanya) ve Orta Asya,
dieri de ran ve Kafkasya boyunca yaplan seyahat anlatlmaktadr. 4./10. ve 5./11. yzyln dier
seyyahlarn dikkate almakszn Al b. el-seyn
el-Mesd19 (. 345/956)yi ve Muammed b.
Amed el-Brn20 (. 440/1048)yi dile getirmek
isterim.
13
bn en-Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. G. Flgel, Cilt 1,

Leipzig 1872, s. s. 345ff.
14 Minorsky, Vladimir: Tamm b. Bars Journey to the
Uyghurs, in: Bulletin of School of Oriental and African
Studies (London) 12/1947-48/275-305.
15 Bu konudaki almalar bir araya getirilmitir, in: Islamic Geography Cilt 166, Frankfurt 1994.
18 a.e., Cilt 169.
19 Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 332-336; Cilt 6, s. 198-203; Cilt
7, s. 276-277.
20 a.e., Cilt 5, s. 375-383; Cilt 6, s. 261-276; Cilt 7, s. 188192, 288-292.
G R
Bu bilgilerin ilki, bize dar anlamda bir seyahatname brakmamtr, bununla birlikte dnyay bizzat
kendi tecrbesiyle tanmak istedii ve yaklak 30
yl devam eden bir seyahat yaants esnasnda
yazd, doa-felsefi, tarihi ve corafi ierikli pek
ok eser brakmtr. Onun ka lkeyi ziyaret
ettiini bilmemekteyiz, nk eserlerinin birou
kaybolmutur. Kesin olan, memleketi Badattan
rana, Hindistana, Sansibara, Madagaskara,
Arabistana ve Kuzey Afrikaya gittiidir, ama
yine de ne kadar sklkla hangi lkeleri ziyaret
ettii bilinmemektedir.
el-Brnyi seyahatname yazn erevesinde
anmamzn nedeni onun, yerinde yapm olduu
birok seyahate ve insanlarla kurduu temaslara dayanarak lkenin din, bilim ve gelenekleri hakkndaki aratrmalarnda btn zamanlar
iin rnek tekil edecek nesnellik ve gereklikle
yazm olduu, Hindistan hakkndaki kitabdr.
Bu byk evrensel bilgin eserinin giriinde yle
demekte: Bu kitap polemiksel bir kitap deildir,
bilakis sadece olgular bildirimidir. Hindularn
kuramlarn olduu gibi aklayacam ve
Yunanlarn bunlarla benzeik kuramlarn, her
iki tarafn benzerliklerini gstermek iin dile
getireceim. Bu pasajn Almancaya evirmeni
Max Krause21 bununla ilgili olarak unu sylemektedir: Bu ilke titizlikle izlenmekte, kl krk
yaran bir kesinlikle Hintlilerin retileri yazarn
ifahi gelenekten veya yazndan malumu olduu
lde, aktarlmaktadr. Yazar, bu veya u nokta
hakknda hibir ey veya kesin bir ey renemediine vurgulu bir biimde iaret etmekten ekinmemektedir, tpk deiik rivayetler arasndaki
farkllklara dikkat ektii gibi. Konuya ilikin
kendi grleri daha ziyade blmlerin sonunda
dile gelmektedir. Onun eseri, Hintlilerle savaacak kimsenin deil, onlar ve grlerini anlamak
ve takdir etmek isteyen kimsenin eline malzeme
salayacaktr.
Seyahat corafyasna ilikin aklamalarn,

beeri corafya hakkndaki bu ksa panaromada ok uzun bir yer tutmamas iin, burada,
578/1183 ylndan itibaren memleketinden hareketle, ilki Arabistana olmak zere seyahat
yapm olan Valencial Muammed b. Amed
bn Cbeyr (. 614/1217)22 ismiyle yetinmek
isterim. Grld kadaryla gn gn yazl olarak kaydettii servenlerinin ve gzlemlerinin
betimlemesi, Arap corafyasnn en ilgin belgeleri arasnda yer almaktadr. Sanata, kltre
ve mimariye, ynetime ve etnolojiye ilikin gzlemleri beeri corafya tarihi iin byk deere sahiptir. Hereyden nce, Norman Kral II.
Wilhelm dnemi Sicilyasnn tarihi ve kltr
tarihi iin bn Cbeyrin seyahatnamesi benzeri
bulunmaz bir kaynak nemine sahiptir.
21 Al-Biruni. Ein iranischer Forscher des Mittelalters, in:
Der Islam (Berlin) 26/1942/1-15, zellikle s. 13-14 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
36, Frankfurt 1998, s. 1-15, zellikle s. 13-14.)
22 Onun hakkndaki aratrmalar iin bkz. Islamic Geog-
raphy serisi Cilt 172 ve 173, Frankfurt 1994.
II. Wilhelmin Palermoda hasta yatann banda duran

Arap tabipler ve astronomlar (Petrus de Ebulo, Liber ad
honorem Augusti sive de rebus Siculis, a.y. s. 43)
CO R A FY A
Dier isimleri bir yana brakp Eb anfe edDnever (. 282/895 civar)den23 itibaren nem
kazanan bitki corafyasnn Sevillal Eb elAbbs en-Nebt24 (. 637/1240)nin Douya
Seyahat (er-Rile el-Meriiyye) adl eseri ile
dikkate deer bir seviyeye ulatn belirtmek
isterim.
Seyahat corafyasn sonlandrrken Tancal
Muammed b. brhm bn Baa (. 770/1369)
da anlmaldr. Bu Fasl 725/1325 ylnda dizginlenemez bir seyahat tutkusuyla ve yabanc olan
tanmaya ynelik kar konulamaz bir arzuyla
doduu kenti 22 yanda terketmi ve douya
ynelmitir. Kuzey Afrika, Msr, Arabistan ve
Mozambike kadar Dou Afrikada, Anadoluda,
Bizansta, Kamann Volga nehri aznda 55.
enlem derecesine kadar Gney Rusyada, Orta
Asyada, Hindistanda, Malezya Yarmadas ve
indeki ikameti ve sk sk tekrarlayarak ziyaret ettii ara istasyonlarda geirdii 24 yldan
sonra bn Baa ilk seyahatini tamamlamtr. Endlse olan ikinci seyahati ve Afrikaya
olan nc seyahatiyle birlikte toplam 27 yln
memleketi dnda geirmitir. R. Henninge25
gre bn Baa gerekten, Eski an ve Orta
an kard en byk dnya seyyah olarak
kabul edilebilir. Gerek bir aratrma seyyah
olarak dikkatle tm izlenimleri kaydetmi, ilemi ve ok ayrntl hatta hacimli denilebilecek
bir seyahatname, ok zengin corafi bir hazineyi
miras brakmtr. bn Baa Marco Polodan
muhtemelen kat fazla yabanc lke grmtr.26
Beeri corafya ve onun yan dallar olan tarihi

corafya, ehir ve blge corafyas ve de seyahat
corafyas zerindeki arabistik aratrmalar iki
yzyl nce balamtr. Arabistler Arap-slam
kltrnde bu alanda ortaya konan baarl almalarn nemini dier alanlara oranla ok daha
iyi gn yzne karabilmilerdir. Bu konuyla
ilgili almalarn, tercmelerin ve metin edisyonlarnn ounu Frankfurt niversitesinde
bulunan Arap-slam Bilimleri Tarihi Esntits,
Islamic Geography yayn serisinde bir araya
getirmi ve 278 cilt olarak yaynlamtr. Burada
bir btn olarak gze arpan, bu aratrmalarda matematiksel corafyann yer bulmamas ve
Arap-slam kltr evresininin matematikselastronomik temelde gelien kartografi alanndaki
byk baarsnn hemen hemen hi bilinmemi
olarak kalmasdr. Bu gerekli harita malzemesi,
aratrmaclarda bulunmamaktayd. Bu panoramann yazar, Memn corafyaclarnn dnya
haritas ile paraharitalarnn kefedilmesi gibi
talihli koullarla, sz konusu boluu doldurma
giriiminde bulunmaya bulunmaya ynelmitir.
Yazar, yaklak onbe yl alan almasnn sonularn cilt halinde Mathematische Geographie
und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland (Frankfurt 2000) ad altnda uzman
dnyann tartmasna sunmutur. Kitabn ulalan baz sonular, daha genel bir okuyucu kitlesi
iin dnlm ve Forschung Frankfurt (Heft 4,
2000) dergisinde yaynlanarak genel zeti burada
katalok kullancsna sunulacaktr:
23
25
26
Krakovskij, I.: Istoria arabskoi geografieskoi literaturi, Moskova 1957, s. 345.

24 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 338-343.
Terrae incognitae, Cilt 3, Leiden 1953, s. 213.

a.e., s. 213; bn Baa hakkndaki almalar iin bkz.
Islamic Geography serisi Cilt 175-183, Frankfurt 1994.
AV RU PAL I
H A R T A L A R IN
Avrupal Haritalarn
Arap Kkeni
20. yzylda karlatmz yeryznn kartografik grnts muhtemelen en kesin halini oluturmaktadr. Bununla birlikte bu grntnn
doruluk derecesi henz kontrol edilmi deildir.
Bugnk dnya ekline paralel olarak, ancak
imdi gelien bilim alanlar yoluyla, yani uzay
uu teknolojisinin mmkn kld gzlemler ve
lmler sayesinde, hala yerine getirilmeyi bekleyen byle bir alma gerekletirilebilecektir.
Tashihlerden hibir zaman kurtulamasak da,
elbette bunlar imdiye kadar elde edilen grntnn, insanln bu ortak mirasnn genel doruluunu sarsmayacaktr. Byle bir deneyimin
salad avantaja nclerimiz 19. yzyln ikinci
yarsnda henz sahip deillerdi.
Hl gen bir bilim dal olan harita yapm sanat
historiyografyasnn, geliimin tek tek basamaklarn ve deiik kltr evreleri tarafndan yaplm
A R A P
K K E N
1. Resim: Halife el-Memnun emriyle 9. yzyln ilk

eyreinde yaplan dnya haritas, 1340 ylndan kaln bir
kopyada. Bu haritadaki nemli zellik, kresel izdmn yan sra, yeryz ana karalarn kuatan okyanustur. Bu okyanus, Afrikay deniz yoluyla dolalabilir ve
Hint Okyanusunu, bir i deniz olarak gsteren Ptoleme
tasvirine karn, bir ak deniz olarak gstermektedir.
katklar, gerei ksmen de olsun karlayabilecek

aklama grevi son derece zordur. Yeryznn
bir blmnn insan eliyle resmedilmesinin ilk
denemesinin ne zaman ve nerede yapld kesinlikle hibir zaman bilinemeyecektir. Babillilerin
ve eski Msrllarn meskun dnya tasavvurlarn
ana hatlaryla resmetme denemelerinin bilinmesi
bir nimettir. Ayrca, daha m.. 530 yl civarnda
Kartacal Hannonun, memleketinden Ginenin
ekvatora yakn krfezine kadar ulaabildii bilinmektedir. Heredot, Firavun Necho (yaklak m..
596-584)nun emriyle Afrikann Finikeliler tarafndan yelkenle dolaldn aktarmaktadr. O,
bu hkmdar denizcilerine, Kzl Denizin gneyinden balayarak kylar boyunca Heraklesin
10
CO R A FY A
stunlarn dolap gezdikten sonra Akdenizden

Msra tekrar dnecek kadar uzaa yelken amalarn emretmi olduunu, denizcilerin bu emri
yl ierisinde yerine getirmi olduklarn anlatyor.
Yunanlarda Matematiksel
Corafyann lk aretleri
Yunanlar, m.. 5. ve 4. yzylda dnyann kre
eklinin varsaylmasyla, m.. 3. yzyldaki ilk
yeryz lm denemesi ve Babillilerin gkkubbesini byk bir daire halinde 360 derecenin
blmlerine ayran sisteminin dnyaya uygulanmasyla yeryznn bilinen eklinin matematiksel olarak kavranmas iin gerekli temelleri
atmlardr. Boylam derecelerinin ay tutulmalarnn e zamanl gzlemi yoluyla, mekanlar
arasndaki zaman fark anlamndaki tasavvuru ve
yer belirlemeye temel tekil eden, bir mekann
corafi enlemi ve kutup ykseklii eitlii kuram
da onlarn hesabna kaydolunmaldr.
Matematiksel-astronomik olarak temellendirilmi bir harita izmeyi, Yunanlarn en byk
astronomlarndan birisi olan Hipparchos m.. 2.
yzyln nc eyreinde henz gerekletirilemez olarak gryordu. O, corafyann kendi
zamanna kadar ulalan kartografik baarlarn

vakitsiz ve yanl olarak telakki ediyor, sabr
ve daha kesin yer verilerinin yeterince toplanmas tavsiyesinde bulunuyordu. Bir haritann
izimini, ancak deiik lkelerde bulunan birok
bilgin tarafndan yaplm bir n alma sonrasnda gelecekte gerekletirilebilecek bir dev
olarak gryordu. Yunanlar kesinlikle, llm
bulunan tek bir boylam fark tanyorlard: Bu,
ay tutulmalarnn m.. 331 ylnda Kartaca ile
Arbela arasndaki gzlem almasndan sonra
bulunmutu ve yaklak 11 abartlyd.
Zaman ierisinde elde edilen enlem dereceleri, gerek gemi seferlerinde ve gerekse Roma
ordusunun katettii mesafelere ilikin uygulad
lmler ve de rota kitaplarnda dier yollarla
kazanlm bilgiler, m.s. 2. yzyln ilk yarsnda
bir meskun dnya haritasnn ortogonal (dik
al) izdmde ekillendirilmesine yol amt.
Bu haritann yapmcs Tyroslu Marinosdur.
oktan kaybolmu olan haritasnn izlerine
bizi daha gen ada Ptoleme gtrmektedir. Grnen o ki, bu harita ve ona elik eden
metin, Ptoleme corafyasnn yegane temeli idi.
rendiimize gre, Marinos meskun dnyann
haritasn, boylam 225 yani yaklak 80 ila 90
abartlm olan, bir derece ana dayandrmt.
Ardl Ptoleme, bu meskun dnya haritasndan
(belki de bundan baka eklenmi paraharita3. Resim: Ptoleme
Corafyasndan
dnya haritas, 14.
yzyln 1. yarsndan bir yazma
ierisinde. Bizansl
bilgin Maximos
Planudes tarafndan yaplmtr.
Memn corafyasnn aksine (1. ve
2. resim) burada
Hint Okyanusu
ve Atlantik hala
i denizler olarak
sunulmaktadrlar.
AV RU PAL I
H A R T A L A R IN
A R A P
K K E N
11
lardan) ve haritaya elik eden metinden ald verilere

ve derece bilgilerine dayanarak daha sonraki nesillere haritann yeni yapmlarnn taslan izmede
hizmet edecek olan bir eser derlemeye kendini grevli gryordu. ncsnn verilerini
ilerken, mesafe bilgilerinin, zellikle boylam
derecesi anlamnda dou-bat mesafe bilgilerinin ok byk olduu grne ulam,
bu nedenle, Asyann ilgili blmlerini sistematik biimde orantlayarak kltmtr.
Akdenizin byk ekseninin 63 olan (yaklak
21 daha byk) boylamn koruyarak meskun
dnyann boylamn 180 ye (hala yaklak 40
abartlm) indirmitir. Grnen o ki, Ptoleme
eserine hi bir harita eklememitir. Metninde,
zerinde Kuzey Atlantikin ve Hint Okyanusunun
i denizler olarak grnd birbirine bal bir anakara
resmi vermesi artcdr.
Bilinen En Eski Kresel zdml

Dnya Haritas
Marinosun kartografik baars ve Ptoleme corafyas, Arap-slam kltr evresine, bu kltr
evresinin sadece Atlantikten Hindistana uzanmakla kalmad gibi, dier kltr dinyalarndan
alnan bilimleri kendilerine mal etmenin tesinde gsterdikleri yaratclk evresinin eiinde
olduu bir dnemde, 9. yzyln balarnda ulamtr. Dneminin btn bilim alanlarn tevik
etmi olan Halife el-Memn byk bir bilginler
grubuna yeni bir Corafya ve bir dnya haritas yapmalar emrini vermiti. Bu bilginlerin
almalarnda zellikle Yunan statlarna bal
kalmak zorunda olduklar aikardr.
Bu emrin sonucunda meydan getirilen atlastan ve ona elik eden corafi eserden bereket
versin ki baz ksmlar gnmze ulaabilmitir. Matematiksel corafya ve kartografi tarihi
bakmndan, Memn corafyaclarnn dnya
haritasnn 1340 ylndan kalan bir kopyasnn 20.
yzyln seksenli yllarnda yeniden gn yzne
kmas olaanst bir nem tamaktadr. Bu
kukusuz, birok kez yaplan kopyalama yznden zamannda muhteem olan orijinalin (bkz.
1. resim) ekli bir dereceye kadar bozulmu bir
kopyasdr. Buna ramen bu harita, orijinal hari-
2. Resim: Halife el-Memnun dnya haritasnn rekonstrksiyonu, grevlendirilen corafyaclarndan birisinin yapt koordinatlar kitabnn verilerine dayanarak.
Bugne ulaan harita ile yaplan bir karlatrma, esas
itibariyle zdetiklerini ve bundan da te rekonstrksiyonun pek ok ayrntda, kaybolan orijinalin, birok kez
kopyalanarak deiiklie uramas sonucu gnmze
ulaan kopyasndan daha doru olduunu gstermektedir.
tadan ezamanl olarak karlm koordinatlar

ieren bir izelgenin altnda esiz bir kartografik abide olarak belirmektedir: Harita kresel
bir izdm tamaktadr. Bu, meskun dnyann
15-20 kltlm bir bat-dou geniliini, ayn
zamanda Akdenizin 10 kltlm bir uzunluk
eksenini gstermektedir. Bundan baka, Marinos
ve Ptolemenin birbirine bal bir anakara tasavvurlarnn yeni bir modele yerini brakm olmas
byk nem tayor. Buna gre, meskun dnya
bir kuatc Okyanus tarafndan, bu okyanus
da bir karanlk okyanus tarafndan evrelenmitir. Atlantik ve Hint Okyanusu artk i deniz
olmayp, kuatc Okyanusun paralardr (bkz.
2. resim).
Yunanlarn, yeryznn salkl bir kartografik tasvirine ve bu ama dorultusunda kullan-
12
CO R A FY A
4. Resim: el-Brn tarafndan 11. yzyln ilk eyreinde arnlanan mesafeler ve astronomik olarak llen
enlemler vastasyla Badat ile Gazne arasndaki yaklak 60 yerin boylam derecelerini hesaplamaya ynelik
yaplan almann ematik sunumu.
lan matematiksel-astronomik yardmc aralara

ynelik ki, Marinos ile Ptolemede (3. resim)
zirve noktasna ulam ve ancak ayn zamanda
kendi kltr evresinin geliim olanaklarnn son
snrlarna dayanmt, Memn corafyaclarnn
almalaryla, en gen basaman gnmzde hep birlikte yaadmz, yeni bir evrilme
srecine ulamt. Kesintisiz devam eden bir
geliimin bana grnen olgularn ksa bir sre
nce yaynlanm Mathematische Geographie
und Kartographie im Islam und ihr Fortleben
im Abendland ad altnda kitabm Geschichte des
arabischen Schrifttumsun X-XII. ciltleri olarak
ilgililerin bilgisine sundum. Bu geliim srecinin
bence nemli olan noktalarndan bir kana aada iaret etmek istiyorum.
Matematiksel Corafyann
Bamsz Bir Disiplin Haline Gelii
slam dnyasnda youn ve bilimsel bir itina ile
yrtlen corafi yer belirleme almalar 11.
yzyln ilk eyreinde matematiksel corafyann
bamsz bir disiplin olarak gelimesine gtrd. Bu kazanm, Arap-slam kltr evresinin
en byk bilginlerinden birisi olan el-Brnye
aittir. O, corafya tarihinde esiz bir giriimde
bulunmutur: Gazne ile Badat arasnda bulunan
nemli yerlerin (2 x yaklak 2000 km.lik bir evrede) enlem ve boylam derecelerini astronomik
gzlem, mesafe lmleri ve kresel tirgonomet-
rinin temel kurallarn kullanmakla belirlemitir

(4. Resim). Onun tarafndan ulalan yaklak 60
yerin boylam bilgilerinin bugnk deerlere gre
llen hatalar, sadece 6 ve 45 dakika arasndadr. Onun verileri slam dnyasnn dou ksmnda bundan byle devaml olarak srdrlen yer
belirlemelerin temeli olmutur.
slam dnyasnn Badatn batsnda kalan ksmnda baaryla gerekletirilmi boylam dereceleri zerindeki dier tashihler, daha 11. yzyln ilk
yarsnda Akdenizin bat-dou ekseninin 44 ila
45 ye (bugn 42) indirgenmesi ve bunun sonucu olarak sfr meridyeninin Atlantike Kanarya
Adalarnn 1730' batsna ve Toledonun 2830'
batsna konumlandrlmasyla sonulanmtr.
Sfr
Meridyen
1730'
Kanarya
Adalar
1730'
Toledo
11
Badat
5130'
2830'
10
80
Merkez
Meridyen
90
Avrupaya Ulaan lk Arapa Haritalar

Bize Memn corafyasndan doan etkiyi gsteren baz Arap ve Avrupa haritalar gnmze ulamtr. Corafyac el-drsnin (5. resim)
1154 tarihli dnya haritas ve paraharitalar
bunlar arasnda yer almaktadr. Ceutal bu asilzadenin, Sicilyada Norman Kral II. Rogern
arzusu ve teviki ile hazrlad haritalar ve corafi eser, Memn corafyaclarnn haritalarna
geni lde bir dayanmay gstermekle birlikte,
Akdeniz ve de zellikle Kuzeydou, Dou ve
Orta Asya ile ilgili nemli bir geniletme ve iyiletirmeyi de iermektedir. Gneybat Avrupa blgesinde 1265 civarnda, ada Avrupal kartografik tasvirlerle hi mi hi badamayan, bilakis
Memn corafyaclarnn ve el-drsnin dnya
haritalaryla artc bir benzerlik gsteren bir
haritann domu (6. resim) olmas kartografi
tarihinde laykyla gznnde bulundurulmam
bir olgudur.
AV RU PAL I
H A R T A L A R IN
A R A P
K K E N
13
5. Resim: el-drsnin dnya

haritas (1154 ylnda yaplm), 1500 tarihli kopya.
Harita genel olarak Memn
haritasna dayanmaktadr
(1. ve 2. resimler). Kuzey ve
Kuzeydou Asyann daha
sonraki dnemlerde doan
Avrupal Asya haritalarn
yzlerce yl belirleyici olarak
etkilemi olan tashihli tasviri
dikkat ekmektedir.
6. Resim: Memn corafyaclarnn (1. ve 2. resimler) ve

el-drsnin (5. resim) dnya haritalarnn bilinen en eski Avrupal
imitasyonu, Brunetto Latini
(1265 civar)nin Tresor isimli
ansiklopedik eserinde gnmze
ulamtr, burada kitabn metni
ile egzotik yabanc bir unsur oluturan harita arasnda kesinlikle
bir iliki bulunmamaktadr.
14
CO R A FY A
7. Resim: Marino Sanuto

Petrus Vescontenin
dnya haritas (1320 civar), el-drsnin (5. resim)
dnya haritasnn ana
hatlarda ve ayrntlarda
aka grlebilen bir imitasyonu.
Bundan yaklak otuz yl

sonra, 13. yzyldan 14.
yzyla gei dneminde,
Akdenizin ve Karadenizin
tasvirini hemen hemen
hatasz olarak veren bir dizi
harita gn yzne kmtr.
Bunlar, kartografi tarihileri
tarafndan, pek isabetli olmasa da portolan haritalar olarak
isimlendirilmitir. Bu haritalarn
domalarna ilikin sorular, yaklak
150 yldr tartlmaktadr. Baz bilginlere gre bunlar birden bire ortaya km
ve ilk olarak Avrupal denizciler tarafndan
yaplm olmaldr. Baz kartografi tarihileri ise,
bu haritalar daha nceki farkl kltr evreleriyle ilikilendirmektedirler. Bu haritalarn douunu tartan ilk bilgin veya bilginlerden birisi olan
Joachim Lelevel (1850 civar) Arap corafyas
hakkndaki bilginin o zamanki ilkel dzeyinin
nda, bu haritalarn el-drsnin haritasna ve
corafi eserine (7. resim) dayandndan emindi.
Avrupada Yeni Bir

Harita Tipinin Oluumu
Bu problemin Arap-slam kltr evresinin
matematiksel corafya ve kartografi tarihi nda kapsaml bir ekilde ele aln sadece
szde portolan haritalarnn deil, ayn zamanda
bunlardan ok ksa bir sre sonra ortaya kmaya
balayan Avrupal dnya haritasnn ve paraharitalarn 18. yzyla kadar dorudan doruya ya
da dolayl olarak Arap-slam kltr evresinden
gelen modellerle ilikili olduunu gstermekte-
dir. Kartografi tarihi aratrmalarnda hem szde

portolan haritalarnn oluumu hem de takip
eden zaman zarfnda dnya haritas ve paraharitalar zerinde grlen Asya ve Afrika tasvirleri,
kapsaml bir ilikiler erevesinde ele alnmak
yerine, her zaman sadece btnden ayrlm,
tek tek problemler halinde ve Arap-slam kltr
evresine ait matematiksel corafya ve kartografi bilgisinden hemen hemen tamamen habersiz
olarak deerlendirilmitir. Portolan haritalarn
oluumu sorusu zlmemi bir muamma olarak
kabul edilirken, dnya haritas ve paraharitalarda meskun dnyann ilk kez ortaya kan
nemli yeni ksmlar, Avrupal harita yapmclarnn, seyyahlarn ve seyahat raporlarnn tadklar haberler sayesinde baardklar iler olarak
dnlmektedir. Bu dnceye gre, rnein,
Venedikte, Cenovada veya Mallorcada ikamet
eden bir harita yapmcsnn, Hazar Denizinin,
AV RU PAL I
H A R T A L A R IN
8. Resim: Pseudo- Ptoleme dnya haritas, Ptolemenin

Corafyasndan, Straburg 1513. Afrika hemen hemen
mkemmel biimdedir, buna karn Gneydou Asya
olduka eski tarzda tasvir edilmekte ve Memn corafyasn (1. ve 2. resim) hatrlatmakta. Her ikisi de
Ptolemenin dnya resmiyle uyumamaktadr.
Hint Yarmadasnn veya Urmiye gibi olduka

kk bir gln hemen hemen kusursuz konfigrasyonlarn sadece seyahatnamelere veya seyyahlarn haberlerine dayanarak izebilmesi normal saylyordu. Bylece, eer bir harita yapmcsna insanst bir yetenek atfedilmiyorsa, ondan
hibir ekilde yerine getiremeyecei bir baar
beklenmi olmuyor mu? Yerinde olumu ve yzyllar boyunca bir ok neslin ortak almalarnn
sonucu olarak yaplabilmi bir haritann bu veya
u harita yapmcsnn eline gemi olduunu
dnmek daha mantkl deil midir?
A R A P
K K E N
15
Ptoleme Corafyasnn Avrupada

Kartografyaya Etkisi
15. yzyln son eyreinde Ptoleme corafyasnn Latince evirisinin basm sayesinde
Avrupadaki kartografyacla yeni bir akm
olutu. Latinceletirilmi Ptoleme ad altnda,
onun corafyasnn ieriiyle tam olarak uyumayan birok harita ortaya kmaya balamt
(8. resim). Yaklak 50 yllk bir zaman zarfnda
oluan bu haritalar ve bunlara dayal dnya haritalar, Akdenizin boylamnn, rnein 63 olduu
ve Hint Yarmadasnn gney ucunun 125 de
bulunduu, derece alaryla giydirilmilerdi. Bu
Ptoleme derece a baz dnya haritalarnda
16. yzyln ortalarna ve bu tarihten birka yl
sonrasna dek kullanmda kalrken, yaklak 1510
ylndan itibaren ou dnya haritas zerinde,
anlan boyutlar balamnda, Akdeniz boylamnn 52 veya 53 ve Hindistann gney ucunun
16
CO R A FY A
9. Resim: Abraham Orteliusun Asya haritas

(Antwerpen 1567), Gastaldi haritasnn yeni bir redaksiyonu olarak yaynlanmtr. Sa alt kede Ortelius,
Gastaldinin bu haritay Arap geleneinde yaptna
iaret etmektedir.
boylam derecesinin 115 olduu Memn dnya

haritasnn derece ana yerini brakmak zorunda
kalmt.
Ptoleme Corafyasndan Ayrl

1560 ve 1561 yllarnda Giacomo Gastaldi tarafndan ortaya konulan paradan oluan Asya
haritas ve yeni yapt dnya haritas ani bir
etki gsterdi. Kendini yaklak 30 yl boyunca
Ptoleme haritalarnn izimlerine adayan bu
talyan mhendis ve haritac birdenbire bambaka
karakterde deiik derece al, farkl bir konfigrasyona, topografyaya ve toponomiye sahip haritalar yaynlad. Buna nasl ve nereden ulamt?
Bu konuda kendisi bir eyler ifade etmemitir.

Bir ka yl sonra, dnemin en nl iki meslekta
Abraham Ortelius (9. resim) ve Gerard Mercator,
Gastaldinin Asya haritasn belirli deiikliklerle
ve geniletmelerle kendi redaksiyonlar olarak
yaynladlar. Haritann doru veya dierlerinden
daha doru olduunu ortaya koymak iin hangi
ltleri benimsemilerdi? Gastaldinin koordinatlar nereden kaynaklanmaktayd? Ortelius
bu srra vakf olduuna inanmt, haritasnn
sa alt kesine u aklamay yapmt: Bu
vesileyle ilgi duyan okurlara, corafya konusunda birok hizmetlerde bulunmu olan Jacobus
Gastaldusun Arap kosmograf Eb el-Fidnn
geleneine uygun olarak salad yeni Asya
tasvirini sunuyoruz. Ortelius bununla Arap corafyac Eb el-Fid (. 1331)nn Fransz oryantalist Guillaume Postel tarafndan 1524 ylnda
stanbuldan Fransaya gtrlen karlatrmal
koordinat izelgeleri ieren bir yazma kitabn
kasdetmektedir. Geri bu kitap slam dnyasnda oktan eskimi olan, daha doru deerlerle
deitirilmi koordinatlar iermekte ise de, yazar
Avrupada 16. yzyln ikinci yarsnda yeni bir
AV RU PAL I
H A R T A L A R IN
Ptoleme olarak vlm ve kitabyla olan tanklk u kelimelerle dile getirilmitir: venit divinamente in luce... veya coming divinely to light in
our time (zamanmza gelen ilahi k).
Gerekte ne Eb el-Fidnn kitabnnn koordinat izelgeleri Gastaldi haritasnn konfigrasyonlarn resmetmeye yetebilirdi ne de harita,
kitabn verdii bilgilerle uyum ierisinde bulunabilirdi. Bana gre Gastaldiye Arap-slam kltr
evresinden bir genel harita veya paraharitalar
model olarak hizmet etmi olmaldr. Onun bu
haritalar ne derece geree uygun kullanp kullanamad ayr bir sorudur. Sadece Orteliusun
Gastaldi haritasnn oluumuna ilikin sunduu
yanl aklama Avrupada sz konusu dnemde
bu disiplinin nde gelen corafya temsilcilerinin,
tandklar modellerden hangisinin geree daha
uygun olduunu bilmedikleri, daha doru bir ifadeyle bilemeyecek durumda olduklar bir tarafa,
modellerinin nasl olumu ve nereden gelmi
olduunun farknda bulunmadklar hkmne
vardrmyor. Bir haritac, bizzat kendi ilgisiyle,
ticari amala veya bir sipari sonucu olarak tesadfen elinin altnda bulunan veya estetik adan
houna giden ya da Arap-slam kltr evresinden yeni gelmi olan bir modele gre bir harita
iziyordu. Seim keyfi idi.
Bildii bir paraharitay genel bir haritaya veya
dnya haritasna, yapt iin doruluk derecesini
deerlendiremeksizin, ileme cesaretini gstermek, 14. yzyldan 18. yzyla kadar Avrupal
bir haritacnn alma tarzyd. Hazar Denizi
kartografya tarihi bize bununla ilgili ilgin bir
rnek sunmaktadr. Hazar Denizinin, 13. yzylda Arap-slam kltr evresinde ulam olduu,
hemen hemen mkemmel eklinin 14. yzyldan
itibaren Avrupadaki paraharitalarda bize ulam olmas, 14. ve 15. yzyllarda byk kesinlikle
Avrupal dnya haritalarnda grlmesi, daha
sonra ise 16. ve 17. yzyllarda (baz istisnalar
hari) harita yapmclarnn ilgi alanlarndan km olmas ve ancak 18. yzyln ilk eyreinde
yeniden geerlilik kazanm bulunmas artcdr.
A R A P
K K E N
17
Avrupada Haritalarn
Koordinatlarla likisi
Bu tespit, Avrupada yaplan eski dnya haritalarnn 18. yzyla kadar henz koordinatlara
gre izilmemi, aksine ilgili modellerin izme
yoluyla gerekleen aktarm vastasyla temel
alnan derece alarna uygun hale getirilmi
olduklar olgusuyla sk skya baldr. Geri
Avrupada Arap-slam kltr evresinden alnan
veya Avrupada da derlenen pek ok koordinat
izelgeleri vardr, ama bunlar Avrupann baz
ksmlar dnda, burada oluan haritalara herhangi bir etkide bulunmamlardr. Bu ynde
bildiimiz tek deneme, Johannes Keplerin kendisinin bildii izelgelerin koordinatlar ile eski
dnyann tasviri arasnda bir balant kurma
denemesi baarszlkla sonulanmtr.
Grnd kadaryla Wilhelm Schickard 17.
yzyln otuzlu yllarnda, Avrupada tedavlde
bulunan eski dnya haritalarnn, zellikle Asya
ve Afrika bakmndan, olduka hatal olduklar
ve kendisinin Arap yer izelgelerini temel alarak
ve Arap corafya eserlerindeki bilgilere dayanarak hatasz bir harita izebilecei grne
ulaan ilk bilgindir. Kanaatime gre bu balamda Hollandal corafyac Willem Janszoon
Blaeunn 1634 ylnda Schickarda yazdklar olduka manidardr: Senin skenderiye ile
Roma arasndaki boylama ilikin fark ettiin eyi,
gerekte btn Avrupann ok uzun tasvir edilmi olduunu, ben memleketimiz insanlarnn
mahedelerine dayanarak her zaman sylemiimdir.
Schickardn uzun yllar sren, daha sonra dier
Arap corafya eserlerine dayanarak eski dnyann Avrupada yaygn kullanlanlardan daha kesin
bir haritasn izebilmek iin Eb el-Fidnn
izelge eserinin koordinatlarn tanma abalar
onun, Arap-slam kltr evresinden haritalar
temin etmenin ve bunlar kendi becerisine dayanarak yaynlamann daha pratik olabileceini
dnmediini gstermektedir. Kukusuz o da
Avrupada tedavlde bulunan haritalarn nasl
ve hangi koullarda olutuuna ilikin, ncleri
ve ardllar kadar az ey biliyordu. Schickardn
18
CO R A FY A
10. Resim: ran ve Komu Blgeler, Adam Olearius

tarafndan 1637 ylnda iki Arap paraharita esas alnarak birletirilmi ve Latin harflerine aktarlmtr.
Bunu Vermehrte Moscowitischen und Persianischen
Reisebeschreibung (Schleswig 1656, s. 434) isimli eserinde aka ifade etmektedir.
aslnda, bu haritalarn kken itibariyle Arapslam dnyasndan gelen, deiik geliim aamalarndan doan modellere dayandn ve
Avrupaya savalar, seyyahlar ve denizciler, hal
seferleri veya eliler yoluyla gerekleen eitli
temaslarla tesadfen ulam olduunu bilemezdi. Geri bizi bu realitenin izlerine gtren daha
eski Portekiz, spanyol, talyan ve Hollanda kaynaklar bulunmaktadr, ama yine de bunlar imdiye kadar kartografya tarihilerinin bilincine,
uygun bir biimde ulamam veya zaman zaman
keyfi olarak yorumlanm ve efsane diye deerlendirilmilerdir.
Arapa Haritalarn Avrupaya

Bilinli Aktarm
Arap-slam kltr evresi haritalarnn bilinli olarak aktarm dnemi Schickardn anlan
giriiminden birka yl sonra balamtr. Sahip
olduumuz bugnk bilgiye gre Alman bilgin Adam Olearius, haritalar Arapa yazdan
Latinceye aktardn aka bildiren ilk kiidir.
Burada szkonusu olan, 1637 ylnda Schamachia
(Kafkasyada)daki ikameti srasnda dier paraharitalarla birlikte malumu olduu bir ran ve bir
Anadolu haritasdr (10. resim). Arap-slam kltr evresinden gelen haritalarn bu tarz aktarm, Pariste yaklak 1650 ve 1750 yllar arasnda
younlam ve bylece Avrupa kartografyasnn
yaratc dneminin balangcn oluturmutur.
Burada, Portekizli denizcilerin, Arap haritalarn veya deniz haritalarn grm olduklar-
AV RU PAL I
H A R T A L A R IN
11. Resim: Hindistan ve komu blgelerin haritas,

Hollandal Jan Huygen van Linschoten (1596) tarafndan kendi verdii bilgiye gre ark kaynakl bir model-
A R A P
K K E N
19
den Latince yazya tanmtr. Haritann topografyas

ve toponomisi, bu modelin bir Arap haritas olduuna
ilikin hibir kuku brakmamaktadr.
12. Resim: rann, en byk

Arap ve Fars corafyaclarnn
eserlerinden yaplm grnts, aka kendi ark kaynaklarndan bahseden Avrupal kartograflardan birisi olan Adrian
Reland (1705) tarafndan yaplmtr. Hazar Denizinin ran
mparatorluuna ait olmayan
kuzey kesiminin burada bulunmamasnn nedeni, Relandn
bir ran haritasn model olarak
kullanm olmasndan kaynaklanabilir.
20
CO R A FY A
na, bunlar ele geirmi olduklarna, kopyalam

veya memleketlerine getirmi olduklarna ilikin Vasco da Gamadan beri ak-seik ortaya
koyduklar bilgileri ve de Hollandal haritac
Jan Huygen van Linschoten (11. resim)in kendi
adyla tannan Gneybat Asya ve Hindistan haritasn yerel bir haritadan kendi diline aktarm
olduuna ilikin iareti bir tarafa brakyorum.
Oleariusun haritalar, Paris ekolnn haritalar ve 1560 ylna kadar daha nceki dnya
haritalarnn ou bizi dorudan doruya veya
dolayl olarak bunlara temel tekil eden, be
yz yl daha nce slam dnyasnda tespit edilmi olduu zere sfr meridyeni Toledonun
2830' batsnda bulunan bir derece ana gtrmektedir. Kartografya tarih yazmclnda
Adam Oleariusun, Nicolas Sansonun, Adrian
Relandn (12. resim), Guillaume Delislein,
Joseph-Nicolas Delislein (13. resim), Jean-
13. Resim: Karadenizin, sfr meridyeni Arap-Fars

geleneine gre Toledonun 2830' batsnda Atlantikte
bulunan tam bir Osmanl haritas. Yan tarafnda verilen
boylamlar ve enlemler, su havzasnn Osmanl corafyaclar tarafndan hemen hemen mkemmel boyutlara
ulatn ispatlamaktadr. Fransz kartograf Guillaume
Delisle, 1700den nce Parise gelmi olan bu haritann
bir kopyasndan veya orijinalinden yararlanmtr.
Baptiste Bourguignon dAnvillein, Emmanuel

Bowenin, James Rennellin ve dierlerinin haritalarnn derece alarndaki buna iaret eden
izlere gereken dikkat verilmi ve Avrupa dillerinde ulalabilir olan yer izelgelerinin bazlar
Arap-slam dnyasndan gnmze ulaan ve
bunlara ilikin haritalarla karlatrlm olsayd,
disiplin birok yararsz klfetten ve ksr tartmalardan korunmu olurdu.
M O D E LL E R
Memn corafyaclarnn
dnya haritasna gre
Yeryz Kresi
Abbasi Halifesi el-Memn (dnemi: 198-218/

813-833)un emriyle birok astronom ve corafyac tarafndan yaplan ve kaybolduu dnlen,
corafya tarihinin mehur dnya haritas yirmi yl
nce bn Falallh el-mernin stanbuldaki
Saray Ktphanesi (III. Ahmet 2797/1)ndeki
Meslik el-Ebr isimli ansiklopedisinin (yaklak 740/1340 ylndan mellif nshas) ilk cildinde kefedilmitir (bkz. s. 9). Bu cilt ayrca
21
Modelimiz: Pirin, cilalanm. Toplam ykseklik: 1,65 m., ap 50 cm.

ayn kkten iklim haritas da iermektedir.

Bundan baka paraharita, yani Nil akntsnn, Azak Glnn ve Gneydou Asyada
bulunan Yakut Adasnn tasviri, Straburg
niversite ktpanesinde, 4247 No.lu el yazmasyla korunarak gnmze ulamtr. Bu yazma
428/1036 ylndan olup Eb Cafer Muammed
b. Ms el-rizm isimli birisinin dnya haritasnn derece ana dayanarak bir araya getirdii
22
CO R A FY A
Memn corafyasnn koordinat sistemini iermektedir. Sz konusu el-rizm grne gre

Memn corafyaclarndan biridir, bununla birlikte halihazrda onunla ayn ad tayan mehur
matematiki ve astronomla ayn kii olup olmad kesin deildir. Yerlerin ve corafi noktalarn
yaklak toplam 3000 koordinat dnya haritasnn eksiksiz bir rekonstrksiyonunu olanakl
klmaktadr. Rekonstrksiyon harita (bkz. s. 11)
byk lde, 500 yllk bir zaman zarfnda tekrarlanan kopyalama sonucu, doal olarak belirli
ekil bozulmalarna maruz kalarak gnmze
ulaan harita ile rtmektedir. Buna ramen bu
numune bence gnmze ulaan dnya haritalarnn en nemlisidir. Rekonstrksiyon harita ile
birlikte bu harita bize Memn corafyaclarnn
orijinaline byk lde yaklaan kartografik
bir resim ve bylelikle insanln 3./9. yzylda yeryznn matematiksel olarak kavranmasnda ulat ilerlemeyi aka gstermektedir.
Memn corafyaclar almalarnda nclerinin eriilebilir baarl almalarna dayanmlar

ve bunlar, bir neslin zamansal erevesinde ve
dnemlerinin elverili koullar altnda mmkn olabildiince mkemmelletirmilerdir. Ana
kaynaklar kukusuz Marinos (m.s. 2. yzyln
1. yars)un dnya haritas ve Ptoleme (m.s. 2.
yzyln 2. yars) corafyas idi. Grne gre
sonuncusu bizzat bir harita yapm deildir, sadece Marinosun haritas temelinde corafya olarak
adlandrd kartografik bir klavuz derlemitir.
Gnmze ulaan dnya haritas bize, gemiyle
alamaz okyanusu temsil eden koyu mavi su
ktlesi ile evrelenmi ak mavi bir okyanus
(el-Bar el-Mu) tarafndan kuatlm meskun
dnyann belirgin bir ada biimini gstermektedir. Haritann zerine kresel lekli bir derece
a giydirilmitir, birok lee sahiptir ve dalarn perspektifik tasvirini salayan bir birikimin
kantn vermektedir1.
Paraharita 1
1 Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt
10: Mathematische Geographie und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im Abendland, s. 80-129.
M O D E LL E R
23
Paraharita 2
Paraharita 3
Yukardaki resimler: Memn atlasndan paraharitalar, bn Falallh el-mernin Meslik el-Ebr adl ansiklopedisinde (yaklak 740/1340 ylndan mellif nshas, stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet, 2997/1, tpkbasm Frankfurt
1988, s. 292f.) gnmze ulamtr. Burada haritalar kuzeyi baa evrilerek verilmitir.
Paraharita 1: Birinci iklim, Afrikann ve Hint Okyanusunun bir ksmyla birlikte.
Paraharita 2: kinci iklim, Afrikann, Kzl Denizin, Arap Yarmadasnn ve Asyann ksmlaryla.
Paraharita 3: nc iklim, kuzeyde ikinci iklim blgelerine balanmaktadr.
24
CO R A FY A
Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833)un Dnya Haritas

Ynetim merkezi Badat olan, bilimlere kar
ar ilgili Abbasi Halifesi el-Memn (. 218/833)
saltanat zamannda, corafyaclar ve astronomlardan oluan byk bir grubu kapsaml bir corafya eseri ve yeni bir dnya haritas yapmakla
grevlendirdi. Bu grev, Marinos (m.s. 2. yzyln 1. yars)un mehur dnya haritasndan ve
Ptoleme (m.s. 2. yzyln 2. yars) corafyasndan
hareketle, ada corafi bilgiler temelinde ve
jeodezik lmlerin ve grevlendirilen bilginler
tarafndan toplanlan astronomik-matematiksel
data bilgileri yardmyla yerine getirilmitir.
Memn corafyaclarnn haritas yaklak 20 yl
nce 740/1340 tarihli bir kopya halinde yeniden

kefedildi. Burada haritann kopyas verilmitir.
Corafya kitabnn gnmze ulam birka paraharitas ve dnya haritasna dayanan ve yine
gnmze ulaan koordinat izelgeleriyle birlikte
bu harita, kartografya tarihinde yepyeni bir ufuk
amaktadr. Hkmdar emri sayesinde ulalan
ilerleme Ptoleme adn tayan dnya haritasyla
karlatrlarak llebilir. el-Memn tarafndan grevlendirilen bilginler, o zamanki meskun
dnyann hemen hemen merkezinde bulunan
Badattan hareketle Gney ve Orta Asyay hem
de Dou ve Kuzey Afrikay mmkn olabildi-
M O D E LL E R
ince kendi gzlemleri ve lmleriyle kavrama

avantajna sahiptiler. Bylece Memn haritas
birok farkl nedenlerden tr r ac nemi
haizdir.
Yukarda yer alan ikinci harita orijinal koordinatlar kitabnn verdii bilgilere dayanlarak
tarafmzdan izilmitir. Her iki harita da bize
her ne kadar daha sonraki dnemde yaplan
kopya, orijinali zgn niteliinde temsil etmese
de insanln 3./9. yzyln ilk eyreinde, yeryznn kartografik tasvirinde elde etmi olduu
kazanmlar aka gstermektedir. Bylelikle,
Memn haritas, kartografyann ileriki geliimini
deerlendirebilmek iin salam bir temel oluturmaktadr, bunun yan sra sz konusu harita
bu geliim iin, hem Arap kltr evresinde hem
25
de Batda byk neme tamaktadr. Bu haritann, yeryznn olduka ileri seviyede gelimi
eklini bir yana, kulland kresel izdm, kartografik lt ve de dalarn perspektifik tasviri
gibi kartografik yardmc unsurlar, bunlarn oluum dnemine ilikin tarihlendirmeleri zamansal
olarak daha ne kaydrmakta yardmc olmaktadr. Bu haritada Akdeniz ekseninin Ptolemedeki
62 veya 63 lik bir boylama karn 52 ye indirgenmi olmas, Afrikann gneyden, Avrupann
ve Asyann kuzeyden dolalabilir olmas hem
Hint hem de Atlantik okyanuslarnn Ptolemede
olduu gibi artk i deniz olarak tasvir edilmemeleri burada zikredilebilecek ek hususlardr.
26
CO R A FY A
el-drsnin
Metalik
Dnya Haritas
Muammed b. Muammed e-erf el-drs
tarafndan Norman Kral II. Rogerin emriyle
Sicilyada yaplan (bkz. s. 5f.), byk gm bir
levha zerine hkkedilmi yuvarlak dnya haritasnn ansna, Kitb Nzhet el-Mt f tir
el-Af (549/1154 ylnda sonlandrlmtr) isimli
Modelimiz: Metal, hkkedilmi ve renkli

cilalanm (Envanter No: A 1.15).
eserdeki 70 dikdrtgen paraharitann verilerine dayanarak ve stero-grafiksel projeksiyona

aktarm, el yazmalar ierisinde gnmze ulam genel haritalarla karlatrlarak kazanlm
yuvarlak bir dnya haritasn metal bir levhaya
hkkettirdik.
M O D E LL E R
el-drsnin yuvarlak dnya haritas, Enstitmz rekonstrksiyonu.
27
28
CO R A FY A
el-drsnin bilinen dikdrtgen Dnya Haritas

Konrad Miller tarafndan 1928 ylnda paraharitalardan bir araya getirilmitir, ancak burada enlem
daire uzunluklarnn kuzeye gittike azaldklar gerei dikkate alnmadndan kuzey, ekvatoryal blgeler olduundan geni tasvir edilmi, bylelikle
Kuzey Asyann ve Afrikann tm konfigrasyonu
tannamaz hale gelmitir.
el-drsnin dnya haritas, Nzhet elMttaki paraharitalardan K. Miller (1928)

tarafndan bir araya getirilmitir, kolayca anlalabilmesi iin burada kuzeyi yukar tarafa dorultulmutur.
Yazmadan paraharitalar, Paris (Bib.nat., Ms.
Or. 2221), iklim 5den kesit, stanbul Boazndan
Hazar Denizine kadar.
M O D E LL E R
Asya Haritalar
29
(muhtemelen 7./13. ve 10./16. yzyl) Eb el-z Bahdur nn kitabnn

Franszca basksndan (Leiden 1726), bkz. Katalog I. Cilt, s. 130.
30
CO R A FY A
Herhangi bir gnde

Enlem lm Aleti
Modelimiz: Pirin yarm kre, ap: 36 cm, koordinat a

5 ye. elik gnomon i bkey bir tabak zerinde,
ap: 20 cm. Koni grgen aacndan, ykseklik: 21 cm.
Arap-slam kltr evresinde grne gre 5./11.

yzyln ilk yarsnda enlem lm iin iki kullanm ekli sunan ve bir deklinasyon izelgesinden
yardm almakszn herhangi bir gnde kullanlabilen bir alet gelitirildi. Corafi yer izelgelerinin geniletilmesi ve mkemmelletirilmesi bakmndan nemli olan bu alet, matematiksel corafyann temel eseri el-Brn (. 440/1048)nin
Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta Mesft el-
M O D E LL E R
Meskin 1 isimli eserinde tarif edilmitir. Aletin

bir dier tarifini el-Brnnin daha gen ada
olan Muammed b. Amed el-zim2 (453/1061
civarnda faaliyette bulunmutur)ye borluyuz.
lemin birinci versiyonunda yeterli byklkte,
zenle ina edilmi, boylam ve enlem daireleriyle
donatlm bir yarm kre alnr ve zerine zenit
iaretlenir. Yarm krenin byk dairesi bir akl
yardmyla tam olarak tesviye edilmi yatay bir
zemine yerletirilir. Yardmc ara olarak temel
yzeyi bir kar apnda bir koni imal edilir.
Koninin bir tarafnda temel yzeyin yukarsna bir
elin sokulabilecei ve temel yzeyin merkezinde
oyulan delie dokunabilecei byklkte bir pencere alr. Koninin ucuna kk dier bir delik
alr. Koni yarm kre zerine yerletirilir, gn
ierisindeki her hangi bir zamanda gnee dorultulur ve gne koninin ucundaki delikten
31
temel yzeyde bulunan delie dene kadar ileri

geri oynatlr. Konu yarm kre zerinde iaretlenir (bkz. aadaki resim). Gnn deiik saatlerinde gne seviyesinin gzlemi tekrarlanr ve
sonu olarak birbirlerine bir kavis zerinde bal
deiik iaretlemeler (B, B', B") elde edilir. Daha
sonra byk dairenin bu yolla kazanlan kavisin
kutbu (P) bulunur. Bu kutup gk ekvatorunun
kutbuna (muaddil en-nehr) tekabl eder, gk
ekvatorunun zenite (Z) olan mesafesi () bize 90
lik tmler ay ve bununla birlikte enlem derecesini verir: = 90 - .
lemin ikinci versiyonunda koni yerine, yukarda kullanlan yarm kreden bir veya iki milim
daha byk apl metal veya ahap bir krenin
st yzeyinin daire eklindeki paras kullanlr.
Kreye yapk olan bu takkenin d yznn ortasna bir gnomon sabitlenir. Takke kre zerinde,
gnomonun glgesi kaybolana dek gne ynnde
ileri geri hareket ettirilir. Bu pozisyon kre zerinde daha nce takke civarnda iaretlenmi olan
dairenin orta noktas olarak bulunur. Dier iki
pozisyon ayn gnde yaplan mteakip gzlemlere eklenir. Bylelikle, birinci versiyonda olduu
gibi, gk ekvatorunun kre zerindeki kutbu
ve peinden gzlemleme yerinin enlem derecesi
bulunabilmektedir.
Yar kre zerinde enlem derecesinin belirlenmesi
Ed. P. Bulgakov, Kahire 1962 (Tekrarbasm: Islamic

Geography serisi Cilt 25), s. 71-72; ngilizce evirisi Jamil
Ali, The Determination of the Coordinates of Positions for
the Correction of Distances between Cities, Beirut 1967
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 26), s. 41-42;
ayrca bkz. E.S. Kennedy, A Commentary upon Brns
Kitb Tadd al-Amkin, Beyrut 1973 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 27), s. 20-22.
Onun bir kitabndan baz ksmlar bize bir mecmua

ierisinde ulamtr, stanbul niversitesi Ktphanesi,
A.Y. 314, Tpkbasm edisyon Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical Treatises, Frankfurt, Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
2001 (Seri C, Cilt 66), s. 28-29.
CO R A FY A
32
Ay tutulmalarn gzlemleyerek
Boylam Belirleme
Roma
Badat
Badatn boylam: 4426' (Greenwichden)

Romann Boylam: 1230'
Boylam = 3154' 2 h 8'
Ay
Dnya
Zaman fark
Gne
Eklipslerin temsili, el-azvnnin Acib el-Maltndan, Memlkl dnemi,

7./13. yzyl; yazma, Viyana, National Bibliothek Cod. Mixt. 311, fol 3b.
G R
Blm 3
Denizcilik
33
34
D E N Z C L K
Bil ki, snf denizci vardr: lk grup, basit deniz klavuzlardr.

Bunlarn yolculuklar bazen iyi gider bazen de kt; verdikleri cevaplar bazen dorudur bazen de yanl. Bu denizciler muallim (stad)
nitelemesini hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli melime
(stadlar) olan mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasiteleriyle
tannrlar. Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna hkimdirler, fakat ldkten sonra unutulmaya mahkumdurlar. Denizcilerin
nc grubu en yksek mertebesini olutururlar. Bu kalitedeki
denizci ok mehurdur, btn deniz operasyonlarna hkimdir ve
ayrca hem kendi zamannda hem de daha sonralar yararlanlan
kitaplar yazm olan bir bilgindir.
bn Mcid (9./15. yzyln 2. yars)
G R
35
GR
Mslmanlarn daha 1./7. yzyln ortalarna
doru kendi filolaryla Akdenizin dousundaki
adalara hcum etmeye ve fethetmeye balayp
ksa bir zaman zarfnda gney Akdenizde ve daha
sonralar Akdeniz havzasnn tamamnda korkulan bir deniz gc haline gelecek kadar bym
olduklar, ilgili bilimsel aratrmalar tarafndan,
zellikle 20. yzyln son yarsnda tespit edilmitir1. Mslmanlarla in arasndaki deniz trafiinin ayn ekilde 1./7. yzyla kadar geriye gittii
ve yzlerce yl genileyerek devam ettii bilimsel
aratrmalarda ok uzun bir sredir bilinmekteydi2. Atlantikte kuzeyde Coimbradan gneyde
Nl (bugn muhtemelen Noun)a yaklak 1300
km. uzunluundaki ky izgisinde Arap-slam
deniz seyrseferinin Arap fethinden Muvahhidiler
hakimiyetine (1130-1269) kadarki geliiminin
ok nemli olduunu Christophe Picard deerli
eseri L ocan Atlantique musulmanda3 gstermektedir. Bununla birlikte, bu almalarda
genel olarak Araplar ve Mslmanlar tarafndan,
anlan byk su havzalarnda yaplan deniz seyrseferinin, bu seferlerde kullanlan tekniklerin
deil de, tarihi ynnn sz konusu edildiini
belirtmek gerekir. Bu yzden biz halihazrda
Mslmanlarn Akdenizdeki ve Atlantikteki
deniz seyrseferi teknii hakknda hemen hemen
hibir ey bilmemekteyiz. Buna karlk, Hint
Okyanusu balamnda daha 19. yzylda balam
olan zel bir aratrma sayesinde gerekten iyi
gelitirilmi bir denizcilik biliminin varln tanmaktayz. Geschichte des arabischen Schrifttums
adl kitabmn Mathematische Geographie und
Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland4 balkl 11. cildinde bu denizcilii
ve onun Portekizlerin denizcilik bilgilerine olan
etkisini ortaya koymaya alt. Bundan, burada
sadece birka nokta sunulacaktr.
1 Literatr iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 5 ff.

2 Literatr iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 546-547,
illaveten/ayrca bkz. Hourani, George Fadlo: Arab seafaring in the Indian Ocean in ancient and early medieval
times, Princeton 1951.
3 Locan Atlantique musulman. De la conqute arabe
l poque almohade, Paris 1997; bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt
11, s. 11-12.
4 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 159-319.
Biz kesinlie ok yakn bir olaslkla, Hint

Okyanusunun bat ve dou kylar sakinleri arasnda deniz zerinden olan balantnn uzunca
bir sre ky izgileri boyunca gerekletiini varsayabiliriz. Bununla birlikte herhangi bir zamandan itibaren kendilerinde ak denizde daha
byk mesafeleri katetme cesaretini hissetmi
olmalar lazm. Ne zamandan itibaren, nasl ve
hangi denizcilerle bunun gereklemi olduunu
bilmiyoruz. Arapa kaynaklar, denizde yn bulmada baz sabit yldzlarn dou ve batlarnn,
kutup yldznn ve dier baka dolay kutupsal yldzlarn kullanldn tahmin ettirmektedir. Bu
yn bulma sisteminin geliimi srecinde kutup
yldznn ve gney yldznn yan sra, dou ve
bat noktalar birbirlerine yaklak 1115 lk
mesafede bulunan 15 sabit yldza tutunmaya ve
bylece ufuk dairesini 32ye blmeye gtrmtr.
Ufuk dairesinin 32lik blmlenii
Geliimin nispeten yksek bir seviyesinde, yeryznn astronomlar ve matematiksel ynelimli

corafyaclar tarafndan ekvatordan hareketle
kuzeye ve gneye doru beher 90 ye ve boylamda 360 ye blmlendii bilgisi yaygnlam
olmaldr. Bylece ak denizde, o zamana dek
sadece ana hatlaryla geen zaman ve buna dayanarak sahilden hareket editen itibaren katedilen
mesafeler araclyla tahmin edilen bir konum
belirleme arzusu domu olabilir. Bu balamda,
eski Yunanlarn da malumu olan, yer yzndeki
36
D E N Z C L K
(HDP' as) bir yerin (D) kutup yksekliinin (P)

kendi enlem derecesine (ACD as) eit olduu5
astronomi bilgisine ulalm olmaldr:
st tepe noktas
1. Pozisyon
2. Pozisyon
2. Pozisyon
Kutup
3. Pozisyon
3. Pozisyon
4. Pozisyon
Alt tepe noktas
Hint Okyanusu denizcileri ya bizzat kendi tecrbeleri yoluyla, ya da muhtemelen Arap astronomlardan renmilerdir ki, kutup, soyut nokta
olarak kutup yldzyla dmdememekte, bilakis kutup yldz gnde bir kez kutbun evresinde
zamanla deien 325 lk yarapl baka bir
(gerekte olmayan) daireyi tanmlamaktadr6 ve
kutup yksekliinin lmnde kutup yldznn
dn esnasnda deien yksekliinin dikkate alnmas gerekmektedir. Bu, kutup yldznn
gzlemlenen yksekliinin gk kutbunun yksekliine bizzat tanmas gerektii anlamna gelmektedir. Bu noktada Arap astronomlarn 3./9.
yzyldan beri bilinen yntemleri onlarn emrine
amadeydi. Bu yntem, dolay kutupsal yldzlarn
st ve alt evc ykseklikleri arasndaki derece farknn yarya blnmesiyle bu yldzlarn gk kutbundan gerek uzaklklarnn hesaplanmasdr7.
Bir astronom bu problemi daha ok, meridyende bulunan dolay kutupsal yldzn konumuyla
onun en dk noktadan itibaren geride brakt ykselme an arasndaki saat asn veya bir
dolay kutupsal yldzn len izgisine olan konumunu zellikle gzlemleme ve llme yoluyla
zerken8, bunun aksine denizci gkyzndeki

dier sabit noktalar gzlemleyerek bu problemin
stesinden baaryla gelmitir. Burada o zamanki
astronomik gre gre Kk Ay takm yldzndaki kutup yldzyla bal olan her iki ve
yldzlarnn yardmna bavurulmutur.
el-Faradn olarak adlandrlan bu iki yldz
nceden bilinen mesafeleri ve birlikte deien,
yatay ve dikey izgiler oluturan konumlar araclyla gk kutbunun konumunu berlirlemeyi
mmkn klmaktadr. Hint Okyanusu denizcileri
gk kutbunun konumunun salkl lmnn
kontrol ve tespitini kolaylatrmak iin 28 ay
konann (menzil el-amer) belirli ykselme ve
alalma zamanlarndan dier bir yardmc ara
olarak istifade etmilerdir. Belirli ay konaklarnn ykselmeleri, Kk Aynn her iki ve
yldzlarnn bilinen pozisyonlarn dorulayp
dorulamadn bilmeyi salyor. O pozisyonlarn gn grnteki gnlk dnleri zarfnda
ne vakit saptanabilecei hususunda bir zaman
bildirim iini gryorlard. Zira ekliptikteki Ay
konaklar, gn grnrdeki gnlk dnn
birlikte yapyor.
5 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 188.

6 a.e., Cilt 11, s. 188-189.
7 a.e., Cilt 11, s. 191-192.
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 169.
G R
Bizim eklediimiz ekilde 12. ay kona... alalma konumundadr. Onun gzetleyicisi, 26.
ay kona..., 180 de onun karsnda ykselme
konumunda bulunmaktadr. Bu durumda kutup
yldz yrngesinin en yksek noktasna ulamaktadr. Buna karn 26. ay konann ykselii
ve 12. ay konann alal kutup yldznn kendi
en dk ykseklik noktasnda bulunduuna iaret etmektedir.9
Kuzey Kutbunun konumunun gerek yerini
belirleme ii denizciye, sadece kutup yksekliinin ve bylece ak denizdeki enlemsel konumun
tam bir lmn yapmay deil, ayrca boylamsal seyrsefer esnasnda katedilen mesafelerin
dereceler halinde bulunmasn da salyordu.
Bu, Hint Okyanusunun her yne doru emniyetli bir ekilde geilmesini ve denizde olduka
kesin bir konum belirlemeyi olanakl klan gelerden yalnzca bir tanesidir. Elbette bulutlu bir
gkyz altnda yldzlara veya gnee gre rota
belirleme mmkn deildi. Bu durumda baka
bir yardmc araca ihtiya vard. Bu da pusulayd.
Arapa kaynaklarmz, pusulann daha 4./10. yz-
ylda, hatta belki de 3./9. yzylda Hint Okyanusu

Arap denizcileri tarafndan bilindii tahminine izin vermektedirler. Byk bir ihtimalle yn
bulma arac olarak manyetik ibrenin bilgisi Hint
Okyanusuna inden ulamt. Pusulann 10./16.
yzyldan daha nce, belki de henz 8./14. veya
7./13. yzylda Hint Okyanusundaki denizcilere
sadece yn bulma yardm olarak hizmet etmekle
kalmayp, ayn zamanda ak denizde mesafeleri
belirlemek ve harita materyallerini dzenlemek
ve tashih etmek iin kullanlm olduunu kesin
olarak varsayabiliriz. Corafya ve Hint Okyanusu
denizcilii ile uramz esnasnda, bu blgenin
kartografik tasvirinin ve bunun iin gerekli olan
enlem ve boylam dereceleri almalarnn daha
9./15. yzylda yksek bir seviyeye ulam olduu
kanaatine varm bulunuyoruz. Bu, ak denizde boylamsal konum belirleme problemi tartmasna gtrmektedir, bununla biz Arap-slam
denizciliinin temel bir baarsyla kar karya
geliyoruz.
Wilhelm Tomaschel 19. yzyln sonuna doru o
zamanlar bilinen snrl ikinciel materyale dayanarak, Hint Okyanusunun 15 paraharitasn
izebilecek kadar mesafe uzunluklarna ve ynlere ilikin ok sayda veriyi bir araya getirebildii zaman, uzman dnyay hayrete drmt.
Bununla birlikte ona gre bu veriler sadece
binlerce kez tekrarlanan denemelerle kazanlm olmalydlar10. Bu temel Arap denizcilik
bilimi problemi, ancak alann zel eserlerinin,
isim verecek olursak Sleymn el-Mehr (erken
10./16. yzyl)nin eserlerinin bulunmalar ve
esaslca deerlendirilmelerinden sonra zlebilmitir.
Matthias Schrammn11 mkemmel aratrmasna ve Geschichte des arabischen Schrifttumsda12
konunun ayrntl bir biimde ileniine iaret
etmekle yetinilerek, burada denizde katedilen
yollarn lm araclyla uzaklk trnn
bulunmasna hizmet eden Arap denizcilii yntemleri sunulacaktr, lmler Arap miline gre
yaplmtr (1 ml 1972 m):
10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 198.
11
9 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 189-190.
37
Verfahren arabischer Nautiker zur Messung von Distanzen im Indischen Ozean, in: Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt)
13/1999-2000/1-55.
38
D E N Z C L K
1. Bir geminin kuzey-gney ynnde veya tam

tersi ynde bir boylam izgisine paralel olarak
kaydettii boylamsal uzaklklar, denizcinin kydan hareket ederken balang yerinin kutup
yksekliini bulmas ve gerektiinde tam kuzey
veya gney istikametindeki seferinde daha sonra
ulalan yerin kutup yksekliini tekrar lmesi
suretiyle salanr. Her iki lm arasndaki uzaklk, katedilen yolu dereceler halinde verir.
2. Boylama eik uzaklklarn llmesi. Burada
da denizci ilk olarak kalk yerinin kutup yksekliini bulur. Belirli bir yolun tayin edilmi rotaya
bal kalarak (ya 32 blml pusula diskinin yn
gsteren noktasna gre ya da bilinen 15 yldzdan
birinin buna uygun ykselme veya alalma noktasna gre) kat edilmesinden sonra tekrar kutup
yksekliini bulur. Elde edilen her iki kutup ykseklii ile kalkta tayin edilen rota, navigatre
bir dik al genin bir kenaryla komu alarndan birini verir. Bu genin trigonometrik olarak
hesaplanacak hipotens, aranan mesafedir.
3. Okyanus sularnn karlkl kylarnda ayn
corafi enlemde bulunan iki yer arasndaki uzak-
lklarn bulunmas. Burada sz konusu olan,

ekvatora paralel uzaklklardr. Boylam derece
farklarnn bulunmas anlamndaki bu tr uzaklk lmnde, problem bir zincirleme genleri metoduyla (triangulation) zlr. Sahilden
hareket etme esnasndaki kutup yksekliinin
tam olarak tespitinden sonra tayin edilen ve
rotada ayn tutulan bir ayla meridyene eik olarak belirli bir noktaya ulalana kadar yol alnr,
bu noktada da tekrar kutup ykseklii llr.
Oradan, belirli bir a rotasyla ters ynde, kalk
esnasnda kaydedilmi olan kutup yksekliine
tekrar ulancaya kadar yol alnr. Uyulan rota
alaryla ve bulunan kutup ykseklii farkyla
denizci, bulunan kutup ykseklii farkndan ibaret ortak kenar iki adet dik al gen taslan
salar.
Denizci bu zincirlem gen iini istedii kadar
srdrebilmek olanana sahipti. Hint Okyanusu
denizcilerinde, uzaklklar zm olarak adlandr-
AC = Birinci rota
CD = Kutup ykseklii fark
CB = kinci rota
AB = llecek yol
lan ve dntrldnde 23.851 metre veya 4.77

yeni Portekiz leguasna13 denk den bir boylam
lsne gre vermenin teaml haline geldii de
ayrca eklenmelidir. Bu uzunluk ls, Arapa
kaynaklarmzn bildirdiine gre, bir gn ve bir
gece ierisinde gemi ile alnabilen yolun sekizde
Uzaklklarn boylama eik olarak hesaplanmas
a) Ufuk emberinin yn gsteren noktalar,
b) Karenin hesaplanmas.
13
Die topographischen Capitel des indischen Seespiegels Mo. W. Tomaschekin bir giriiyle M. Bittner
tarafndan evrilmitir, Viyana 1897, s. 22 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 16, Frankfurt 1992, s. 156).
G R
biridir, yani saatlik bir seyir yoludur14. Bundan,

gemilerin Hint Okyanusunda gnlk yaklak
190 km. lik bir yol katedebildikleri (yani hemen
hemen 5 deniz mili ortalama hz) ve Dou Afrika
ile Sumatra aras ekvator boyunca (yaklak 57
= 6330 km) seyrsefer iin aa yukar 32 gne
gereksinim duyduklar sonucunu karabiliriz.
Bu ksa zetin anlalmas iin ayrca, Hint
Okyanusu denizcileri tarafndan kullanlan kavis
ls, iba (kelime anlam ba parmak genilii), de dile getirilmelidir. Pratik yarar yadsnamaz bu l belki de daha Arap astronomisi
tannmadan nce, hatta Arap denizcilerin Hint
Okyanusunda ortaya kmalarndan daha nce
biliniyordu. Bir iba 224 veya 210 ye blmlenmi bir dairenin bir parasdr. lk blmlemeye
gre bir iba 136'26", ikincisine gre 142'51''
dir15.
Giri mahiyetindeki bu aklamalardan sonra,
ekvatora paralel bulunan yollarn mesafelerini
ak denizde lme yntemini daha ak olarak
gz nnde canlandrmak iin Hint Okyanusu
Arap denizcilik biliminin iki klasik rnei sunulacaktr. Birinci rnekte verilen enlemleriyle
(iki kere 11 iba = 2218' ve bir kere 111/2 iba
= 2309') ikiz kenar bir gen oluturan Bengal
krfezinden yer szkonusudur. Her iki (ayn)
temel ann bykl, yerlerin, pusula glnn birbirine ynde 11. veya 23. yn gsterme
izgisine gre 2230' ye ulaan bir sabit yldzn
ykselme ve alalma noktasna olan konumuna
gre veriliyor:
HAC = HBC = 2230'
14 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 201.

15 a.e., Cilt 11, s. 194.
39
kinci rnek Arap Denizi ile ilgilidir. yle: ki

rota bulunmaktadr, [bir tanesi] Aden [Kutup
Yldznn alt alal noktasna doru 5 iba =
12] ile 4 iba l [= 1018'] Enf el-nzra arasnda Sheylin [Canopus, Argus] ykseliinde ve
[dieri] Aden ile el-Mesken, ayn ekilde 4 iba
l, imrnn (iki eek, ve Centauri) alalmasnda. Her iki yer arasasndaki [Enf el-nzra ve
el-Mesken] bulunan distans 10 zmdir.
CAB = 5615'
(Pusula glnn 20. yn gsterme parasna gre).
ABC = 6730'
(Pusula glnn 15. yn gsterme parasna gre).
ACB = 5615' = CAB
Enlem derecelerinin gnmz deerlerinden

sapmalarna ramen bulunan 10 zm = 283,56
km.lik uzaklk gnmz haritasnn (4550' 4337'=) 213' lk deerine hemen hemen tekabl
etmektedir.16
Arap denizciler bizim iin, kitaplarnn ilgili
blmlerinde Hint Okyanusundaki kk ve
byk uzaklklar iin olduka uzun izelgeleri
itinayla muhafaza etmilerdir. Verdikleri veriler bugnk deerlerle mukayese edildiklerinde
byk ounluu ok iyi, bir ksm nispeten iyi,
az sefer yaplan blgelere ilikin olan bir ksm
da hatal olarak grnmektedir. Ama bir btn
olarak, enlem dereceleriyle ve verilen ynlerle
birlikte, Hint Okyanusunun gereklie artc
lde yaklaan bir matematiksel kavranna
16 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 211-213.
40
D E N Z C L K
tanklk etmektedirler... Arap-slam dnyasnda

Hint Okyanusunun konfigrasyonunun matematiksel olarak kavranlmasnn ne derece gelimi olduu ve denizcilerin uzaklk lmlerinde
ne denli baarl ilem yaptklar sorusuna ilikin
Sleymn el-Mehr Minhc el-Fir isimli eserinin drdnc blmnde bize net bilgi vermektedir. Orada, yalnzca Afrikann dou kys
ile Sumatra-Java arasndaki uzaklklara ayrlm
bir blmde, Hint Okyanusunun ayn corafi
boylamlar zerinde bulunan burunlar, krfezleri, adalar ve limanlar arasndaki 60 uzakl
kaydetmektedir. 60 yldan daha nce G. Ferrand
Dou Afrika kys ile Java-Sumatra arasndaki (okyanus tesi) uzaklklara dair Sleymn
el-Mehr tarafndan verilen materyalin nemine dikkat ekmitir. Maalesef onun bu iareti
corafya ve kartografi tarihileri tarafndan, H.
Grosset-Grange mstesna, grdm kadaryla

dikkate alnmam olarak kalmtr.17
Sleymn el-Mehrnin bu izelgesinin corafya tarihi bakmndan olaan st byklkteki
nemi kesinlikle sadece G. Ferrandn iaret
ettii husustan ibaret deildir. Bu izelge, verileri
ancak bugnk koordinatlarla kyaslandnda
nem kazanr. Yaplacak mukayese, eski isimlerin modern atlasta kalnn bulunmamas
nedeniyle kesinlikle deer kaybetmez.Yer isimleri olmakszn da mukayesemizi yapabiliriz, nk
el-Mehr Afrika ve Sumatra-Java kylarnn kart noktalarnda ynde enlem dereceleri arasndaki uzaklklar kaydetmitir. Zmn Sleymn
el-Mehr tarafndan verilen miktarlar derecelere
dntrecek olursak aadaki izelgede verilen
deerlere ularz:18
el-Mehr
1
2
3
Afrika
Kysndaki
Yer
Sumatra/Java
kysndaki yer
Mubilden
Atoll
(Mareek?)
Mkfnc
(Meulaboh)
424'
Murt
Barva
Fanr (Barus)
Priaman
Bugnk Deerler
Dereceler
halinde
Uzaklk
Dereceler
halinde
Uzaklk
Sapmalar
234
5009'
346'
4715'
410'
9609'
4854'
+115'
247'
110'
248
264
5309'
5634'
(247')
102'
4621'
4402'
2' 02'
s 36'
9820'
100
5159'
5558'
+110'
+036'
Indrapura
s O30'
278
5934'
s 003'
4244'
s 202'
10056'
5812'
+122'
Zm
halinde
Uzaklk
Malavn
(mme)
Kitva
(Pale
Adas)
Sundabari
(Sillebar)
s 207'
292
6234'
s 204'
4105'
s 410'
10220'
6115'
+119'
Mombasa
Sunda (nda)
s 344'
306
6534'
s 404'
3940'
s 6
106
6620
-114'
el-Cezre
el-ar
(Pemba)
Bali
s 521'
317
6756'
(521')
3944'
s 8
115
7516'
-720'
6
7
Sleymn el-Mehrye gre dou ile Afrika, Java/Sumatrann bat kylarndaki baz ynde enlem dereceli yerlerin aralarndaki uzunlukluk farklar.
el-Mehr tarafndan kaydedilen

mesafe farklarnn corafya, kartografi ve denizcilik bilimi tarihi
bakmndan nemini tam deerlendirebilmek iin, onlarn gnmz
ilgili deerlerinden ne kadar az
saptklarn gz nnde bulundurmalyz (kr. aadaki grafik).
17 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 213-214.
18 a.e., Cilt 11, s. 215.
(Sleymn el-Mehrye gre ve modern haritalara gre Afrika ile Gneydou

Asya arasndaki uzaklklar) En ar sapma (-720') bugn bize ok byk
geliyor.
G R
En ar sapma (-720') bugn bize ok byk

geliyor, ikinci byk sapmalar da (122 ve 121)
ilk bakta daha iyi dier deerlerin yksek kalitesine halel getirmektedir. Bununla birlikte burada
szkonusu olan, yerleimin youn olduu bir
blgede lmler temelinde veya bir ky hatt
boyunca yaplm binlerce gemi seferine dayanan
tecrbe deerleri yoluyla bunlara nasl kesin bir
biimde ulalabildii deildir, bilakis ak denizdeki yaklak 5500-8000 kilometre uzunluktaki
mesafelerin, yani bir okyanusun iki taraf arasndaki 50-75 lik boylam farklarnn deerleridir.
Veriler, Hint Okyanusunu 424 kuzey 521
gney enlemleri arasnda kaydetmektedir ve bize
Hint Okyanusunun byk bir blmnn mutlak anlamda denizcilik bilimsel ve matematiksel
olarak bulunan koordinatlarn vermektedirler.
Rakamlarn tesadfi sonular sanlmas kolay
olamayacaktr, zira burada sz konusu olan, doruluk dereceleri veya sapma paylar ancak yzlerce yl sonra [modern haritalarla karlatrlnca] deerlendirilebilecek boylam farklardr.
Bunlarn en gen temsilcileri, metodlar hakknda
bizi belirsizlik iinde brakmamaktadrlar. Onlar
ay tutulmalar temeline dayanan geleneksel astronomik boylam bulma metodlarn ve denizcilerin pratik lme yntemlerini bilmekteydiler,
bununla birlikte bu yntemlere ve sonularna
gvenmemekteydiler. Onlar sadece, gemilerin
rotalarndan sorumlu denizciler deillerdi, bilakis slam kltr evresinde yrtlen astronomi,
matematik vb. bilimlerin stn liyakatli uzmanlar olarak ayn zamanda kendilerine zg bir
gen zincirlemesi (triangulation) metoduna
ulamlard. Bu metodda genin iki kenar bir
yandan boylamsal olarak yeryz hedefleriyle,
dier yandan enlemsel olarak dolay kutupsal yldzlarla ilikilendirilmitir. Ekvatora uzaklklarn kutup yksekliinden ve ynlerini belirli sabit
yldzlarn bazlarna dayanarak bulabiliyorlard
(bunu zaman ierisinde ileri seviyede gelitirilmi
bir pusula araclyla yapabilmilerdir). Bylece
gen zincirlemesi metoduna gemek iin gerekli
koullar olumutu.19
19 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 216-218.
41
Hint Okyanusundaki Arap denizciliine ilikin

bu ksa aklamalardan sonra bu denizcilik biliminin temsilcilerine ilikin birka sz sylemek
yerinde olacaktr. Arap denizcilii hakknda bu
alann en byk iki temsilcisi 9./15. yzyln ilk
yarsndan bn Mcid ve 10./16. yzyln ilk eyreinden Sleymn el-Mehrnin eserleri yoluyla
bir eyler renmekteyiz. Modern aratrmalar
ilkin, Osmanl amirali Sd Al (. 970/1562)nin
Kitb el-Mu isimli kitabnda, onlarn eserlerinin nemleri hakknda 1834den beri ksmen ulalabilir ve incelenmi zetleri vastasyla bireyler sezmitir. Muhafaza edilmi orijinal kitaplarn
bulunmas, yaynlanmas, ksmen evrilmesi ve
incelenmesi ancak 20. yzylda gereklemitir.
ok sk olmasa da nclerinin almalar hakknda da bu eserlerden bir eyler renmekteyiz.
bn Mcid 4./10. yzylda faaliyette bulunan ve
henz belirli bir sistematikle almayan yazarlar
olarak nitelendirdii bir ok nautikinin eserlerini anmaktadr20. ki byk denizcinin yals
olan bn Mcide gre denizcilik bilimi sadece
yazl gelenee bal olmayan teorik ve empirik
bir bilimdir, ilm al tecrb l nal. O, denizcileri gruba ayrmaktadr: lk grup, basit deniz
klavuzlardr. Bunlarn yolculuklar bazen iyi
gider bazen de kt; verdikleri cevaplar bazen
dorudur bazen de yanl. Bu denizciler muallim
(stad) nitelemesini hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli melime (stadlar) olan
mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasiteleriyle tannrlar. Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna hkimdirler, fakat ldkten
sonra unutulmaya mahkumdurlar. Denizcilerin
nc grubu en yksek mertebesini olutururlar. Bu kalitedeki denizci ok mehurdur, btn
deniz operasyonlarna hkimdir ve ayn zamanda
hem kendi zamannda hem de daha sonralar
yararlanlan kitaplar yazm olan bir bilgindir.
bn Mcid ayrca bir kaptann seferinde uymas
gereken kurallar ve kendisinden beklenen ahlaki
prensipleri saptamaktadr .21
Sleymn el-Mehrye gre denizcilik biliminin
20 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 179.
21 a.e., Cilt 11, s. 177.
42
D E N Z C L K
temeli (al ilm el-bar) teori (naar el-al) ve

deney (tecribe)den olumaktadr. Bunlar asldr; tecrbe edilen ve teori ile rten dorudur
ve gvenilirdir... Sleymn el-Mehrye gre bu
disiplin, temel prensipler takriben doru kabul
edilebilirken (maa at arnet el-al), zellikle ayrntlar bakmndan geliim yasasna tabidir (nn et-tedrc f el-feriyyt). bn Mcid,
kendisinin bu disiplinde bir ok ey gelitirdiinden, ama daha nceki almalarnda tashih
edilmesi gereken eyleri kada dktnden
emindir.22
Her iki denizci kendi kltr evrelerinin birok
bilim dalna vakftlar ve kendi zel disiplinleri iin vazgeilmez olan astronomiye bilhassa
hakimdiler23. Usturlap ve kadran gibi astronomik
ykseklik lm ana aletlerini biliyorlard ve
gemilerinde bunlara sahiptiler, gerektiinde bunlarla almaktaydlar24. Bununla birlikte onlarn
daha ok kullandklar ve kendi amalarna daha
uygun olan aletler Avrupada Yakup Sopas olarak ve zellikle Portekizli denizcilerde balestilha
olarak tannan alet ve pusula idi. Birinci alet,
enlemleri kutup yksekliine gre bulmadaki
pratiklii sayesinde Hint Okyanusu denizcileri
iin ak deniz seyrinde uygun bir aletti. Buna
karn usturlap yerlerin enlem lm iin daha
ok karada kullanma elveriliydi, sallanan bir
geminin bordasnda usturlap ile yaplan ykseklik lmlerinde 5 ila 6 ye kadar hatalar hesaba
katlmalyd. ba (baparmak eni)a gre dzenlenen alet, erken dnem Arap denizcilerinde
aabt (tahtalar) veya aabt (aa levhalar)
adn tamaktayd. bn Mcidin verdii bilgilere
gre levhalarn says tercihen on iki idi ve bu
levhalar byk, kk ve orta formattayd. Daha
sonraki yzyllarda bu alet keml diye adlandrlmtr25.
22 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 178.

23 a.e., Cilt 11, s. 180-181.
24 a.e., Cilt 11, s. 225-227.
25 a.e., Cilt 11, s. 230; de Saussure, Lopold: Commenta-
ire des Instructions nautiques de Ibn Mjid et Sulayman

al-Mahr, in: Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie nautique arabe, Paris 1928, s. 129-175, zellikle
s. 162 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 21,
Frankfurt 1992, s. 191-237, zellikle s. 224).
Bir zbbnn =4 iba el parmaklaryla belirlenmesi

(Lopold de Saussuree gre)
Geleneksel bir alet, Hint Okyanusunda enlem belirlemek iin (H. Congrevee gre)26.
26 Congreve, H.: A Brief Notice on Some Contrivances

Practiced by Native Mariners of the Coromandal Coast
in Navigation, Sailing, and Repairing their Vessels, in:
Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie nautique
arabe, Paris 1928 (Tekrarbasm Frankfurt 1986), s. 26;
G R
Bu balamda, Portekizli tarihi ve corafyac

Joo de Barros (1490-1570)un Asia isimli eserinden Vasco da Gamann Gujeratl Mslman
denizci Malemo (muallim, stad) Can ile
Afrikann gney dou kysnda bulumasna ilikin mehur rivayeti alntlyorum. Bu rivayet Hint
Okyanusunun derecelendirilmi Arap haritalarnn karakteri hakknda da bilgi vermektedir:
Onlar arasnda bir Arap da geldi, Guzarate
doumlu, Malemo Can isimli. O, hem bizim
adamlarmzla grmekten holand iin hem
de onlara bir gemi klavuzu arayan kraln beenisini kazanmak iin onlarla seyahat etmeye
raz oldu. Vasco da Gama onunla grt
zaman adamn bilgisinden, zellikle de Vasco
da Gamaya Hindistann btn kylarnn bir
haritasn gsterdiinde olduka memnun kald.
Bu harita Araplarn tarzna gre, yani rzgar
gl izgilerine yer vermeyerek ok kk meridyenlere ve paralel dairelerine blmlenmiti.
Meridyenlerin ve paralel dairelerinin kareleri
ok kk olduundan, ky kuzeyden gneye
ve doudan batya her iki hatta ok kesin olarak
verilmiti ve dierlerine temel tekil eden haritamzn allageldik pusulasnn sayca oaltlm
rzgarlarn iermiyordu. Ve Vasco da Gama
ona gnein yksekliini belirledii byk ahap
usturlab ve dier metal usturlaplar gsterdiinde Arap bundan asla hayrete dmedi, aksine, baz dmencilerin (pilotlarn) Kzl Denizde
gnein ve gemi seferinde gereksinim duyduklar
yldzn yksekliini bulduklar madenden gen
aletler ve kadranlar kullandklarn, ama kendisinin ve Cambaya ve btn Hindistan denizcilerinin, gemi seferleri hem belirli yldzlara gre,
kuzeyden ve gneyden, hem de doudan batya
doru gk yznde yryen dier byk yldzlara yneltildii iin, uzaklklarn benzer aletlerle
deil de, kendisinin kulland baka bir aletle
belirlediini syledi. Bu aleti de ona gsterdi ve
alet levhadan olumaktayd.
Ve biz corafyamzda denizcilik aletleri blmnde ayn aletlerin formuna ve kullanmna
deindiimiz iin burada unu bilmek yeterlidir: Bu aletler onlara, bizde denizcilerin Yakup
Sopas diye isimlendirdikleri bir aletin kullanld ykseklik lme iine hizmet etmektedir.
Ayn blmde bu aletten ve de mucidinden
43
bahsedilecektir.27
imdi Hint Okyanusundaki denizciliin ikinci
ana aletine, ak deniz denizciliinin yukarda
bahsedilen (s. 37ff.) temel unsurlarndan birisi
olan pusulaya geliyorum. bn Mcid ve Sleymn
el-Mehrnin eserlerinin verdii izlenime gre bu
denizcilik en ge 9./15. yzylda ve muhtemelen
daha erken bir dnemde pusula sistemi zerine
kurulmutu. Pusula, sabit yldzlara gre olan
eski yn bulma sistemini ortadan kaldrmam,
aksine mkemmelletirmi ve geniletmiti. Eski
sistemdeki ufuk dzleminin 32ye blmlenmesi
burada korunmu ve 360 dereceye blmlemeyle
tamamlanmtr. Hint Okyanusu denizcileri ayn
zamanda rota asn gsteren ufuk dairesinin 32
blmlemeli kavislerini ann (o. ann) olarak
isimlendirmilerdir. Bu szckte Avrupa dillerinde deiik formlarda ortaya kan rumb teriminin
kkenini bulmaktayz28. Pusula ua (kutu)
veya beyt el-ibre (ine evi) olarak, bizzat ine ise
ibre veya semeke (balk) olarak isimlendirilmitir29. Kesin olmayan bir ifadeden, en azndan her
iki byk denizcinin manyetik inenin sapmasn
bildikleri sonucunu karabiliriz30. Bu varsaym
ununla desteklenmektedir: Her iki nautikinin
eserlerini zetlemi olan (bkz. s. 41) Osmanl
amirali Sd Al (. 970/1562) zel bir gne saati
(diret muaddil en-nehr, bkz. cilt II, s. 158ff.)
zerine yazd risalede sapma derecesini biliyor
grnmekte ve syanbul iin 7 olarak belirlemektedir bkz. cilt II, s. 159).
Arap denizciler bizi, pusulann formlarndan ziyade kullanm trleri hakknda bilgilendirmektedirler. Bununla beraber formlara ilikin malumat
27 J. de Barros, Asia, Dcada I, Liv. IV, Cap. VI (Ed. Lissabon 1946, s. 151-152); Die Asia des, in wortgetreuer
bertragung von E. Feust, Nrnberg 1844 (Tekrarbasm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt
53, Frankfurt 1995) s. 130; kr. J.-T. Reinaud, Goraphie
dAboulfda, Cilt 1: Introduction gnrale, Paris 1848
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 277), s. 439440; Nordenskild, A.E.: Periplus, Stockholm 1897, s.
147; Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie nautique arabe, a.y., s. 192-194; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s.
227-228.
28 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 234.
29 a.e., Cilt 11, s. 234.
30 a.e., Cilt 11, s. 236.
44
D E N Z C L K
boluu Porkekiz kaynaklar tarafndan byk

lde doldurulmaktadr. Hint Okyanusunda
kullanlan pusulaya ilikin Portekizce rivayet
Vasco da Gamaya dayanmaktadr. artc
bir tarzda Vasco da Gama, orada manyetik
inenin Cenevizlilerin tarzna gre, kadranlarn ve deniz haritalarnn yannda kullanldn
anlatmaktadr31. lerlemi pusula tipinin Hint
Okyanusundan Avrupaya daha ilk Portekiz
keif seyahatinden nce ulatn karsayabildiimiz iin bu bilgi bizce ok nemlidir. Byle bir
pusulay Cenevizli Christoph Kolombus beraberinde tamt32. Hint Okyanusunda kullanlan
pusula tipinin en ayrntl tarifini Portekizli
tarihi Hieronimus Osorius (1506-1580) vermektedir. Hatta bizi bu pusulalarn deiik geliim
basamaklar hakknda da bilgilendirmektedir33.
Verdii bilgiler bize her tipin tam bir rekonstrksiyonunu mmkn klmtr (bkz. s. 61 ff.).
pusulann en gelimii Avrupada 19. yzyla
kadar tedavlde kalm olandr. Bu pusulann
ana karakteristii undan ibarettir: Daha sonra
kardano olarak isimlendirilen tarzda asl olan
32 blmlk btn pusula diski alt taraftan kendisini tayan manyetik ine ile birlikte dnmektedir. bn Mcidin kendi baars olarak
nitelendirdii daha da gelitirilmi olan ikinci
tipte, manyetik ine artk pusula diskini alt taraftan itibaren hareket ettirmemekte, bunun yerine
pusula diski zerinde bamsz olarak oradaki
pim ucunda dnmektedir34 (bkz. s. 65).
imdi ak denizde seyrseferin hala ilenmemi bulunan nc unsurundan, konum belirlemenin onsuz mmkn olamayaca derece al
haritadan bahsedeceiz. Bu sorunun Geschichte
31 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 307.

32 a.e., Cilt 11, s. 252-253.
33 a.e., Cilt 11, s. 253-256.
34 a.e., Cilt 11, s. 261.
des arabischen Schrifttumsdaki35 ele alnna

iaret ederek ve argmanlar burada tekrarlamakszn orada elde edilmi sonucu aktaryorum.
Hint Okyanusu erevesinde derece al deniz
haritalarnn olduka yksek nitelikli bir tipi
gelitirilmitir. Bu tip yalnzca, bilinen matematiksel corafya ile ok byk lde gelitirilen
astronomik denizcilik bilimi arasndaki yzlerce
yl akn sren birleimin eseri olarak anlalabilir. Sadece Arapa-Trke kaynaklarn verdii
bigiler deil, ayn zamanda Portekiz ve dier
Avrupal denizcilerin tanklklar ve gnmze ulaan harita materyalinin inecelenmesi bu
izlenimi salamaktadr. Portekizler sadece bir
yn hayli gelimi kartografik materyali deil,
ayn zamanda ilerlemi bir astronomik denizcilik
bilimini de nlerinde hazr buldular. Bundan da
te Portekizler verdikleri bilgilere gre, o uzak
blgelerden elde ettikleri haritalar sayesinde
keif seyahatlerine tevik edilmi ve cesaretlendirilmilerdir. Eer biz muhtemelen 1519-1520
yllarndan gelen, boylam ve enlem dereceleri
skalalar eklenmi bir Portekiz dnya haritasnda
(Jorge Reinele atfedilir) Afrikann dou kys ile Sumatrann bat kys arasndaki hattn
ekvatorda 57 ye ulatn ve modern deerden
(5650) sadece 10 saptn, ayrca Arap denizci
Sleymn el-Mehrnin deerinden sadece 20
uzak olduunu tespit ediyorsak36 en azndan Hint
Okyanusu balamnda, sadece orada ve yzlerce
yl sren yerinde yaplm almalara dayanarak
olumas mmkn bir modelin Portekiz harita
yapmcsnn emrine amade olmas gerektiini
varsayabiliriz.
35 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 265-268, 323-336.

36 a.e., Cilt 11, s. 398-400.
D E N Z C L K
A L E T L E R
45
Denizde
Ykseklikleri
Bulmaya Yarayan
lm Arac
Hint Okyanusu denizcilerinin, karada ykseklik

lm iin astronomlara hizmet eden aletler sallanan gemilerin zemininde mahzurlu grdkleri,
dier rivayetlerin yan sra Portekiz tarihi Joa
de Barrosun bir rivayetinden kaynaklanmaktadr. O, Vasco da Gamann ilk keif seyahati
esnasnda Mslman gemi klavuzuna gnein
yksekliini belirledii byk ahap usturlab ve
dier metal usturlaplar gsterdiini sylemektedir. Arap bundan asla hayrete dmedi, aksine, baz dmencilerin (pilotlarn) Kzl Denizde
gnein ve gemi seferinde gereksinim duyduklar yldzn yksekliini bulduklar maden gen
aletler ve kadranlar kullandklarn, fakat kendisinin, Cambaya ve btn Hindistan denizcilerinin, gemi seferleri hem belirli yldzlara gre,
kuzeyden gneye, hem de gkyznde doudan
batya doru hareket eden dier byk yldzlara
gre yneldii iin, uzaklklarn [alara gre]
benzer aletlerle deil de, kendisinin kulland
baka bir aletle belirlediini syledi. Bu aleti de
ona gsterdi, alet levhadan olumaktayd.1
Portekizlerce balestilha olarak bilinen bu alet
Hint Okyanusu denizcilerinde aabt (tahtalar)
veya aabt (aa levhalar) adn tamaktayd2
(bkz. s. 42).
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 227.

2 a.e., Cilt 11, s. 230.
Modelimiz:
Sert aa. kare levha.
Dml ipler
muntazam mesafelerde
(Envanter No: C 2.08)
Aletin kullanmna ilikin illustrasyon (H. Congrevee

gre, A Brief Notice, a.y., s. 230).
46
D E N Z C L K
Yakup Sopas
Astronomi tarihi ve Arap-slam kltr evresindeki denizcilik aletlerine ilikin bugnk bilgimize gre,
Yakup Sopasnn Levi ben Gersonun
veya Johannes Regiomontanusun bir
buluu olduuna ilikin allageldik
dnce savunulamaz grnmektedir1. Yunanlardan etkilenmi olarak
Araplar daha 3./9. yzylda yldzlarn
yksekliklerini belirlemek iin dier
aletlerin yannda zt e-ubeteyn
(iki bacakl ) adl bir aleti kullanmlardr. Bu aletin, slam dnyasnda
zamanla gittike gelien usturlap ve
yeni astronomik aletlerin icat edilmesiyle, yldzlarn yksekliini karadan
gzlemleme iinde geerliliini yitirdii ve deniz seferi esnasnda gemilerin sallanan gvertesinde kutup yksekliklerini belirlemede daha byk
bir nem kazand tahmin edilebilir.
Bu balamda, Regiomontanusun
1472 ylnda grnen byk kuyruklu
yldzn apn, skalas 210 ksma ayrlm olan bir Yakup Sopas vastasyla
lm olduunu grmek ok ilgintir. Regiomontanus, Hint Okyanusu
denizcilik biliminden tandmz bu
dairenin [360 derece yerine 210 a]
blmlemesini Portekiz keif seyahatlerinden nce renmi grnyor2.
Anlalan o ki, Hint Okyanusu denizcilerinin tercih edilen bu aleti hakknda-
Sorunun tartmas ve literatr iin bkz.

Sezgin, Fuat: aiyyet ktif el-le erRaadiyye A Yab, in: Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt) 2/1985/arab. Teil
7-30.
2 Sezgin, F.: GAS, Cilt 11, s. 303-304.
Modelimiz: Yab b. s el-Kind (.256/

870den ksa bir sre sonra) tarafndan yaplm bir alet rekonstrksiyonu. Aa; nianghlar, mentee ve akl pirin. Uzunluk: 50 cm.
ki bilgiler Avrupaya daha 7./13. yzyln Asya

seyyahlar araclyla ulamtr. Alet nceleri
Arapa konuan dnyada aabt (tahtalar),
daha sonra Avrupada balestilha adn tamaktayd3.
Bacaklar bir eksen evresinde dnmektedir ve
bunlar boyunca a mesafeleri llmek istenen
iki nesne nian alnr. Daha sonra bir ip araclyla bacaklarn serbest ular arasndaki mesafe,
yani yarm ann ifte sins llr.4
3 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 227-232, 302-306; ayn yazar

aiyyet ktif el-le er-Raadiyye A Yab, a.y.
4 Wiedemann, Eilhard (Th.W. Juynboll ile birlikte): Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, in: Acta orientalia (Leiden) 5/1926/81167, zellikle s. 137-138 (Bu her iki almann Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s.
1117-1203, zellikle 1173-1174); E. Wiedemann: ber
eine astronomische Schrift von el-Kind (Beitrge zur
Geschichte der Naturwissenschaften XXI.1), in: Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 42/1910/294-300 (Tekrarbasm in: Aufstze
zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 660666).
D E N Z C L K
A L E T L E R
47
Yakup Sopas
Modelimiz: Ahap, uzunluk: 50 cm. Sopa
zerinde hareketli drt niangh cetveli. Sopa zerinde derece blmlemesi.
Bir Dier
Yakup Sopas
Bu form erik aacndan
bir ok balant sopasyla
iaretlidir. Modelimiz
Museo Navalin,
Madrid1, ve Museu
Martimde, Barselona2,
bulunan rneklerine
dayanmaktadr.
Bkz. Astronomical Instruments in Medieval Spain,

Santa Cruz de la Palma 1985, s. 114-115.
2 Bkz. La navegaci en els velers de la carrera d
Amrica, Barselona tarihsiz, no. 52.
Resim, Instrumentos
de navegacin: Del
Mediterrneo al
Pacficodan, Barselona,
tarihsiz, s. 68.
Modelimiz: Sert aa, entikli. Uzunlamasna

sopa drt a skalasyla birlikte, uzunluk: 73 cm.
Drt oynatlabilir niangh cetveli (48, 34, 26 ve
18 cm). (Envanter No: C 2.06)
48
D E N Z C L K
Sert aa, uzunluk: 72

cm. Ayarlanabilir diopter-niangh her iki daire
parasnda. Sabit duran
entikli niangh iki daire
parasnn orta noktasnda
Davis Kadran
Yakup Sopas ile yaplan gzlemin daha sonraki geliiminde balant sopasnn (backstaff)
en basit formuna gre olan John Davis (1607
civar)in karlkl balant sopal formu olduka
pratik grnmektedir. Bu form onun adna istinaden Davis Kadran veya ngiliz Kadran olarak
isimlendirilmitir.
Burada, Gne arka tarafa alnarak lm yaplr; ufuk byk daire paras zerinden yaplan
gzleme kk daire paras zerindeki niangh
deliinden den gne na uygun gelecek
ekilde ayarlanr. Daire paralar zerinde okunacak her iki a verileri toplamyla gzlemlenen
Gnein ykseklik as elde edilir1.
Modelimiz Museo Naval, Madrid2, ve Museo
Martim, Barcelona3 mzelerinde bulunan rneklerden esinlenmitir.
1 Bkz. Schmidt, Fr.: Geschichte der geodtischen Instrumente, s. 347-348, Tafel XXII.
2 Bkz. Instrumentos de navegacin: Del Mediterrneo al
Pacfico, Barselona tarihsiz, s. 92-93.
Resim, A. Wakeleyden: A Agulha de marear

rectificada, London 1762.
3 Bkz. La navegaci en els velers de la carrera d Amrica,
a.y., no 53.
D E N Z C L K
A L E T L E R
Vasco da Gamann
Deniz Usturlab
Portekiz tarihi Joo de Barros (1552)un1 verdii bilgiye gre Vasco da Gama ilk keif seyahatinde gemisinin gvertesinde ahap bir usturlaba
sahipti. Bu alet bir vin tarznda ayak zerinde aslyd ve 3 palmo (= yaklak 66 cm)luk
bir aptayd.
sia, Lissabon 1552, s. 280 (Dec. I, Livro IV, Cap. II,

Ed. Lissabon 1846, s. 135), bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11,
s. 285.
Modelimiz:
Mee, ap: 66 cm. ayak nar, ykseklik:
150 cm. Dndrlebilir a cetveli diopter
nianghla birlikte. n yzde 90 lik iki
skala bulunmaktadr ve yl hkkedilmitir.
(Envanter No: C 2.02).
49
50
D E N Z C L K
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. ap: 18
cm. Dndrlebilir a cetveli
diopter nianghla birlikte.
Ykseklik lmne 90 lik iki
skala hizmet etmekte, bir skala
da saat alar iin hkkedilmi.
Eduard Farr-Oliv tarafndan yaplmtr (Barselona)
Dioga Ribeironun
Deniz Usturlab
Bir diskten oluan deniz usturlabn (astrolabio

nutico) spanyann hizmetinde bulunan haritac Diogo Ribeiro 1525, 1527 ve 1529 tarihli
haritalarnn zerinde resmetmitir1. Bununla o
muhtemelen bn e-affr tarafndan 420/1029
ylnda Toledoda yaplm olan usturlabn (bkz.
II, 95) geleneindedir.
izim, D.
Ribeiro,
Mapamundi
(1529).
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 298-299; kr. Instrumentos de

navegacin: Del Mediterrneo al Pacfico, Barselona tarihsiz, s. 57.
D E N Z C L K
A L E T L E R
Deniz Usturlab
16. yzyldan bir portekiz modeline dayanarak
Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal
edilmitir.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. ap: 20 cm.
Dndrlebilir a cetveli diopter nianghla
birlikte. n yzde 90 lik iki skala bulunmaktadr ve 1555 tarihi hkkedilmitir.
51
52
D E N Z C L K
Denizci Kadran
Denizde konum belirlemeye yarayan bu kadran
da yine haritac Diogo Ribeiro 1525, 1527 ve 1529
tarihli dnya haritas zerinde resmetmitir.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Yarap: 15 cm.
Diopter niangh yan tarafta. Ykseklik
lm iin skala, onun altnda leden
nce ve leden sonra saatleri iin skala.
12 bur sembolnn projeksiyonu 90 lik
a gstergesi zerinde. Eduard FarrOliv (Barselona) tarafndan yaplmtr.
D E N Z C L K
Basit Kum Saati

Deniz seferinde kullanld ekliyle bir kum
saatinin rekonstrksiyonu. Yolculuk hzn belirlemeye yarayan ksa sreli parakete camlar ve
bir nbet sresi ierisinde (1 cam yaklak 2 saat)
boalan saat camlar bulunmaktayd.
Az fleme cam,
ahap ayaklk ierisinde. Ykseklik: 26 cm.
Drtl Kum
Saati
Denizcilik amalar iin
zaman lmnn son
derece kesin olmas
gerekliliinden, bu tip
kronometreler takm
olarak yakn zamanlara
kadar gemilerde bulundurulmutur. Bu yolla
hatalar tespit edilebiliyordu.
Az fleme cam.
Ahap ayaklk.
Ykseklik: 26 cm.
A L E T L E R
53
54
D E N Z C L K
Karavela
Modelimiz: Ahap. Madeni

paralar ve iviler pirin.
Gemi armas, hareketli
donanm ispavli. Yelkensiz.
Uzunluk: 50 cm.
Karavela 9./15. yzyln en nemli gemi modellerinden birisidir. Muhtemelen Marib ky balkl deniz aralarndan ortaya kmtr. Latin
yelkenleri tarafndan belirlenmi olan yelken
direi (2./9. yzyldan itibaren belgelenmitir)
rzgarda seren direinden daha kuvvetli manevra salar, deniz seyrsefer tarihinin nemli
ilerlemelerinden birisi olarak muhtemelen en
azndan Araplarn araclyla Bat Avrupaya
ulamtr1.
Kr. Landstrm, B.: Segelschiffe, Gtersloh 1970, s.

100f.; Tryckare, T. (Ed.): Seefahrt, Bielefeld 1963; Paris, P.: Voile latine? Voile arabe? Voile mystrieuse, in:
Hespris 36/1949/69-96.
D E N Z C L K
A L E T L E R
55
Modelimiz: Ahap. Madeni

paralar ve iviler pirin. Gemi
armas ispavli. Yelkensiz.
Uzunluk:143 cm.
Dv
(Dhau, Dau)
Umman. Hint Okyanusundaki deniz ticareti iin

yzlerce yl belirleyici olan bu gemi tipi iin dier
nitelikleri yan sra <Latin> direi ve teknenin
d taraflarnn tahtalarnn birbirlerine keten
iplerle elastiki balants karakteristiktir.
Umman Sultanl Diyanet ve Vakf leri bakan

Abdullh b. Muammed es-Slimnin hediyesidir.
56
D E N Z C L K
Bir Botu Kaldrmaya

Yarayan
Vin
Modelimiz Trk amirali Pr Res

(1525 civar)in atlasndaki bir
tabloya dayanyor. Marmara denizinde bulunan manastrl bir ada
gsteriliyor. Bu manastra bir vin
yardmyla bir bot kaldrlmaktadr1.
Modelimiz: Yapay dkm ta.
Ykseklik: 50 cm. Ahap vin.
1 Bkz.
Piri Reis and Turkish Mapmaking after Columbus. The

Khalili Portolan Atlas by Svat Soucek, Londra 1996
(= Studies in the Khalili Collection, vol. 2), Plate 22.
Resim, Piri Reis

and Turkish
Mapmaking, Pl. 22.
P U S U L A
PUSULALAR
Balk Pusula
Arap-slam kltr evresinde tannm geleneksel pusula inesi, byk bir ihtimalle ya manyetikletirilmi bir balk formuna sahipti ya da manyetikletirilmi baka bir nesneden oluuyordu.
Bu, su ile doldurulmu bir kaba konulduunda
kuzey-gney ynne doru yneliyordu. Byle
bir pusulann temel prensibi bu modelle gz
nne serilmektedir1.
Pirin hazne, altn yaldzl.

ap: 21 cm. Tahta balk
manyetikletirilmi demir ekirdekli,
uzunluk: 8 cm.
57
58
D E N Z C L K
el-Melik el-Erefin
Yzer Pusulas
Hazne altn yaldzl.

ap: 16 cm. Skala: 360 derece. Demir gsterge: 9 cm, tahta
amandra altna dik alyla sabitlenmitir.
Astronomi, tp ve jenealoji ile uram olan

(bkz. II, 105) Yemen Sultan el-Melik el-Eref
(690/1291 civarnda yazmtr) tarafndan bize
bir pusula tarifi ieren risale ulamtr. Rislet
e-se olarak adlandrlm bu eserde el-Eref,
olduka yksek bir geliim basaman gsteren
bir yzer pusula tarif etmektedir.
Manyetik ine su dolu yuvarlak haznede hafif,
balmumu veya zift ile emprenye edilmi incir aacndan bir denekik tarafndan, her ikiside ortalarnda ha formunda birbirleriyle balanacak
ekilde tanmaktadr. Haznenin kenar 4 x 90
ye blmlenmekten baka bir de beer derecelik
izgili taksimat tayor (toplam 72).
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 247.
Bu ekilde donatlm pusulasna el-Melik elEref, usturlabn bir grevi olan azimut hesaplamas zmn de tamtr. Bunun aynsn
Peregrinus (bkz. s. 60)un ine pusulasnda tekrar
bulacaz1.
Bizim rekonstrksiyonumuz yazarn tarifine ve
izimine dayanmaktadr.
P U S U L A
59
Peregrinusun
Yzer Pusulas
Modelimiz:
Yuvarlak kutu
(mantar, akril, bakr),
ap: 15 cm. A cetveli glge pimleriyle birlikte, dndrlebilir.
Skala: 4 x 90.
Dostu Syger de Foucaucourta hitaben yazd

bir mektubunda Fransz bilgin Petrus Peregrinus
de Maricourt 1270 civarndan iki pusula tipini
tarif etmektedir. Dikkate deer olan, onun bu
mektubu aa talyada bulunan Friedrichin
Araplar iskan ettii Lucera kenti nlerinde yazm olmasdr. Tarif ettii iki pusula tipinden birisi bir ine yerine manyetik ta ile donatlmtr.
Bu ta yuvarlak olarak yontulmu ve yuvarlak bir
kutu ierisine su geirmez olarak kapatlmtr.
Kutunun kapana her biri 90 blm izgili drt
kadran tayan bir tahta disk birletirilmektedir.
Burada kuzey ynn bulabilmek iin kapak,
zerinde bir ipin meridyen ynnde gerili olduu
bir su kabna yatrlr. Taksimatl disk tam olarak iaretlenir iaretlenmez, zerine, dairenin
merkez noktas evresinde dndrlebilir olan
ve her iki ucunda iki dik pim tayan bir gs-
1 Balmer, H.: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis des
Erdmagnetismus, Aarau 1956, s. 61; kr. Sezgin, F.: a.e.,

Cilt 11, s. 244-245.
terge yerletirilir. imdi, kutu herhangi bir suya

yatrlabilir ve latann ularnda bulunan ubukcuklar zerinden yldzn hali hazrdaki meridyen
apmasn ve bununla birlikte gndz veya gece
vaktini renebilmek iin bir yldz nian alnr
(rnein gneli bir gnde bir pimin glgesi gsterge boyunca decek ekilde).1
60
D E N Z C L K
Peregrinusun
ne Pusulas
Petrus Peregrinus tarafndan tarif edilen ikinci
pusula bir manyetik ineye sahiptir, bu ine
dikey bir eksenin ortasndaki kk bir delie
sokulmutur, eksen, zemin ile yuvarlak kutunun
cam kapa arasnda kendi yatanda dner.1
Bu demektir ki, Peregrinus olduka modern
grnen, Arap-slam kltr evresinde en ge
15. yzyldan itibaren izleyebileceimiz ve manyetik inenin sivri bir uta oturduu2 yapm
eklini tanmamt. Bir hedef latas araclyla
Peregrinus, tpk el-Melik el-Eref gibi (bkz. s.
58), usturlabn azimut hesaplamas devini pusulaya tamtr.
1 Balmer, H.: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis des
Erdmagnetismus, Aarau 1956, s. 51; kr. Sezgin, F.: a.e.,

Cilt 11, s. 242.
2 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 242.
Modelimiz:
Ahap silindir, ona uygun kesim, yazl
cam disk ile birlikte, ap: 10 cm. ne ha
eklinde demirden, ieride iki pirin tel
arasna dndrlebilir halde asl. Hedef
gstergesi glge pimleriyle birlikte, diske
dndrlebilir halde oturtulmu.
61
P U S U L A
Modelimiz: Silindir sert

aa, ap: 15 cm. Cam kapak
bakr halka ile pekitirilmi.
Manyetik demir ine, pirin
mandrel zerinde hareketli.
Hint Okyanusu Denizcilerinin
Drt Pusula Tipinden Biri
Portekizli tarihi Hieronimus Osorius (15061580) artc bir kesinlikle, Portekizli denizcilerin Hint Okyanusu denizcileri ile karlamalar esnasnda tandklar pusula tipini tarif
etmektedir. Birinci tip ok modern gzkyor.
Bir mandrel zerine oturtulmu, bir cam kapakl
yuvarlak bir hazne ierisindeki ineden olumaktadr. Osoriusun szckleriyle1: Onlar deniz
1 De rebus Emmanuelis libri XII, Kln 1574, Liber 1, p.
27; bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 253-254.
seferlerinde, denizcilerin ine (acus) olarak

isimlendirdikleri seyir aletleri (normae naviculariae) kullanmlardr. Bu gerelerin formu, deniz
blgelerinden uzak olanlarn malumu deildir
[ve bu nedenle] yabanc olan aklamak istiyorum. Bu alet dz tabanl yuvarlak bir aa kaptr
ve iki veya parmak yksekliktedir. Bunun
zerine ok byk bir zenle demirden retilmi,
hassas, ince ve kap apnn uzunluunu amayacak [ekilde] lmlenmi bir gsterge (regula)
oturtulur. Mandrelin sivri ucu alt tarafta ibkey
ve yukar doru kabartlm regulann ortasndan geer. [Regula], [ mandrel] her iki taraf ayn
[dik] a tekil edebilecek ekilde denge ile asl
bulunur. Bunlarn tamam bakr tel bir halka
tarafndan kuatlan cam bir kapak ile kapatlr,
bylece regula ne oynar ne de bir tarafa doru
meyledebilir.
62
D E N Z C L K
Hint Okyanusundan
Daha Gelimi Bir
Pusula Tipi
Modelimiz: Ahap silindir

cam kutu ierisinde, ap: 16
cm. Cam kapak hkkedilmi
pirin halka ile birlikte. Yazl
kat disk. Altna balk formunda eik demir tel yerletirilmitir, dikey pirin mandrel
zerinde dndrlebilir
Portekizli tarihi Osorius tarafndan tanmlanm

olan, Vasco da Gamann ve dier batl deniz
seyyahlarnn Hint Okyanusundaki, oral meslektalar yannda tandklar ikinci pusula tipi
daha ileriki geliimin sonucuydu1:
Onlar daha kolay olmas ve keskin insan zekas
yoluyla nceden mevcut olana devaml surette
ilave bireyler kefedilmesi iin, aletin rotay daha
kesin izleyebilmelerine yarayan bir dier trn
bulmulardr. Onlar imdi, demir telden kenarlar eit olan, fakat alar eit olmayan deitirilmi ekenar drtgen [baklava dilimi] formunda
bir figr yapyorlar. Bunun zerine yukardan
ve aadan birer dairesel para karton (carta)
yaptrrlar. Figre, mknatsn eklenen kuvvetiyle, sivri kelerin birisi kuzeyi dieri gneyi ve kt
kelerden birisi douyu dieri baty gsterecek
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 255.
ekilde karton disklerin arasna yerletirilir. Bu

disk (orbis) apnn uzunluu, [ekenar drtgen]
eklindeki figrn uzunluunu amaz. imdi diskin merkezinde bakr bir gbek vardr. Bu gbek,
regulann merkezi hakknda sylediimiz gibi
yaplmtr. O gbee pimin sivri ucu sokulur
ve bylece disk, sadece bahsettiimiz regulann
ilevine sahip olmayan, ayrca gemilerin yrtld btn rzgarlarn ynlerini optik olarak
gsterecek ekilde sallant halinde bulunur. st
tarafta bulunan karton zerinde kuzey, gney,
dou, bat ve bunlar arasndaki ynler ok kesin
bir biimde izilirler (describuntur).
Karton disk, 15 sabit yldzn yaklak dou ve
batlarn ve iki kutbu gsteren 3115 aralkla 32
yn gsterme noktasyla iaretlenmitir.
P U S U L A
63
Sonradan ve haksz yere

Kardano Tarzl olarak
adlandrlan sisteme gre
asl
Pusula
Modelimiz: Silindir sert aatan,

ap: 24 cm, ykseklik: 18 cm.
Yarm kre formunda pusula
kutusu, kardano tarzl, bakr
bir halka vastasyla aslmtr.
Demir balkl karton disk, bir
mandrel zerinde dndrlebilir
olarak konumlandrlmtr, yukardan bir cam disk ile kapatlmtr. (Envanter No: C 1.07)
Pusula geliiminin Portekiz deniz gezginlerinin

Hint Okyanusunda tanm olduklar nc ve
en son basama hakknda bizi tarihi H. Osorius
(1506-1580) aadaki gibi bilgilendirmektedir:
Alet, disk aa doru batacak ve bloke olacak,
dolaysyla artk bamsz olarak kuzeyi gsteremeyecek ekilde tesis edilecek olursa, geminin
denizde giderken ne veya arkaya yahut her
iki taraftan birisine doru meyletme rahatsz
edici durumu var olmaya devam eder. Bu durumu nlemek iin olduka keskin zekann rn
olarak birey icat edilmitir: Mahfaza (vas) st
kenarn biraz alt tarafnda bakr halka ile sk
bir biimde evrelenmitir. Bu halkann her iki
yanna elik bir pim (?virgula calybea ducta) d
tarafta bulunan dier daha byk halkann deliine llen bir mesafede sokulur. ki pim eittir
ve tek bir sopa haline getirilebilecek kadar kar
karya ylesine dz dururlar, bu ayn zamanda
daire eklindeki ara blgenin apyla rtr.
Darda bulunan halka bu iki pim evresinde
tpk bir eksen evresinde olduu gibi dner.

Bu d halkadan ayn aralklarla hepsini ieren
kuatc yuvarlak bir kabn kenarna sokulmu
dier iki pim geer. D taraftaki pimler, ieride
bulunanlara kar, her ikisi birbirleri zerine
sevkedilecek olurlarsa, dik alarda kesiecek
ekilde yerletirilmilerdir. Her ne kadar btn
dzenein alt taraf bakrdan ve ar olsa da,
hibir yere arpmayacak ekilde d kaba aslm
bulunur. Her taraftan tam ortada kalacak ekilde
beslenmitir. Ve dzenek aa doru asl ve
hareketli olduu ve bu sayede dengede durduu
iin, sert dalgalar esnasnda bile devaml tam
dzgn durmaktadr. Bylelikle bu aleti kuzey
ynnden alkoyacak hibir ey olmaz.1
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 255-256.
64
D E N Z C L K
Buna gre yeni e, pusula diskinin gemi yolculuu esnasnda yatay konumda askda kalmasn
salayan kardano sisteminin zekice icat ediliidir2.
Diskin altna yerletirilmi manyetikli baklava
ekilli tel, diski kuzey-gney ynne dorultur.
Kardano sistemi sspansiyonu araclyla yn
tespiti geminin eik durumlarnda bile yaplabilir.
Disk 1515' lk aralklarla dou ve batlaryla
birlikte 15 sabit yldzn isimlerini tamaktadr.
Ayrca derecelere blmlenmitir3
Ona ait olan sergi modeli ak yan ile birlikte: Pirin,
ap: 12,5 cm.
Deiik pusula ineleri. Bunlar karton diskin altna yerletiriliyor ve bir manyetik tala manyetikletirme sonrasnda kuzeygney ynn gstermekteydiler. Balk formu (en soldaki)
Araplarda en yaygn olarak kullanlandr.
2 Bu buluu kardano olarak niteleme alkanln Art-
hur Breusing kuku ile karlamaktayd: imdi bizzat

Cardanus yle sylemektedir: Kayzerin koltuunu,
sefer esnasnda btn sallanmalara ramen devaml olarak hareketsiz ve rahata oturaca ekilde kurma imkan bulunmutur. Bu, dingil yaylarnn zel bir balants
yoluyla gereklemektedir. nk hareketli halka, bir
tanesinin muylular yukarda ve aada, dierininkileri sada ve solda ve ncsnnkileri nde ve arkada
bulunacak ekilde birbirleriyle balanmlarsa, devaml
olarak her hareket sadece en fazla eksen evresinde
kalaca iin, bu tr bir dzenek yolculuk aracnn her
konumunda mkemmel bir ekilde dinginlik ierisinde
kalmaldr.
Bu prensip, nasl tutulurlarsa tutulsunlar ya dkmeyen

lambalardan alnmtr. Bundan en azndan u sonu
kar: Cardanus bu dzenein mucidi grlemez ve bu
sadece, ilk olarak onun tarafndan dile getirildii iin
onun adyla isimlendirilmektedir. Btn aratrmalarma
ramen bu hayli zekice buluun kkenine ilikin bireyler
tespit etmeyi baaramadm.
3 Breusing, A.: Zur Geschichte der Geographie. 1. Flavio
Gioja und der Schiffskompa, in: Zeitschrift der Gesellschaft fr Erdkunde zu Berlin 4/1869/31-51, zellikle s.
47 (Tekrarbasm in: Acta Cartographica, Amsterdam,
12/1971/14-34, zellikle s. 30). Breusing Cardanonun
kitabn, De subtilitate, XVII. Kitap: De artibus artificiosisque rebus kaynak olarak vermektedir.
P U S U L A
Denizcilik Bilgini bn Mcide ait
Pusula
Hint Okyanusunda gelitirilmi pusulann en

yksek basama, orann en byk denizcilik
bilginlerinden birisi olan bn Mcidin baars
olarak grnmektedir. 895/1489 ylnda tamamlad Kitb el-Fevidde o, denizcilik bilimindeki bulularndan birisinin, manyetik ineyi dorudan doruya pusulann zerine yerletirmek
olduunu yazmaktadr. Hint Okyanusunda kullanlan, bir manyetik telinin veya bir manyetik
inenin ya dairesel bir karton diskin altnda veya
karton disk olmakszn bir pim zerinde dnd
malumumuz olan pusula formlar dolaysyla bn
Mcidin buluunu muhtemelen, onun manyetik
ineyi pim zerinde bulunan karton disk stnde, pime [etrafa dnebilecek ekilde] oturtulduu anlamnda anlayabiliriz1.
Modelimiz: Silindir sert aa. ap:

16 cm. Ykseklik 10 cm. Kardano
sistemi sspansiyonu bakr halka
araclyla. Demir ine, uzunluk:
8 cm, yarm kre formundaki mahfaza ierisindeki bir pim zerinde.
Mahfaza disk ile kapatlmtr.
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 261.
65
66
D E N Z C L K
Pusula in Yardmc Ara Olan
Bir Dzenek
ki byk denizcilik bilgini bn Mcid ve

Sleymn el-Mehrnin aklamalarndan, Hint
Okyanusundaki seyrseferde silindir formlu
pusulann tamamlayc bir dzenek ile balantya
getirildii sonucu kmaktadr. Bu silindiri evreleyen, yn gsterme noktalarnn 32 yaknsayan
izgisi ve iki kutupla beraber bilinen 15 sabit
yldzn dou ve batlarnn isimleri ile birlikte
donatlm bir levhadr. Levha pusulayla birlikte
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi, tahta zerinde.

Kenar uzunluu 41 cm.
Kalnlk: 6 mm.
geminin n tarafnda (adr el-merkeb) sabit bir

yeri vardr. Bu levha, denizciye, seyir esnasnda
deien yn asn okumay mmkn klmaktadr.
P U S U L A
67
Kolumbus Tarafndan
Kullanlan Pusula
Tiplerinden Birisi1
Tarihi Osorius (1506-1580)un tarif ettii yukarda (s. 62) bahsedilen pusula tipinden ikincisi
byk bir ihtimalle Christoph Kolumbusun eli
altnda bulunuyordu. Bu pusula tipi, manyetikletirilmi oval telin bir kat parasna aadan
pusula diskine doru yaptrlmasyla karakterize edilmektedir. Diskin kendisi, zgrce hareket edecek ekilde sivriltilmi bir pim zerinde
dnebilir ekilde oturmaktadr. spanyol Martin
Corts Breve compendio de la sphera y de la arte
de navegar (Sevilla 1551, s. 80) isimli kitabnda
byle bir pusulay tarif etmektedir ve tarifini
pusula diskinin ve oval tel eklinin bir izimi ile
donatmtr2.
Grld kadaryla Hint Okyanusunda kullanlan bir pusula tipi, daha 9./15.yzylda talyan
denizcilerin malumu olmutur. Bu izlenim zellikle Vasco da Gamann ilk seyahat rotas hakkndaki rivayeti yoluyla kazanlmaktadr. Burada,
onun Hint Okyanusu denizcilerinin manyetik
ineyi Cenevizliler tarznda nasl kullandklarn grd sylenmektedir3. Maalesef imdiye
dein, diskin 32ye blmlenmesinin rzgar glnn yn gsterme izgilerini sergilemedii, aksine Hint Okyanusu denizcilerinin blmlemesi
kkenine bilinen 15 sabit yldzn dou ve batlarnn ve iki kutbun yn gsterme noktalarnda
sahip olduu pusula diski ile balantl olduu
fark edilmemitir.
Burada tarif edilen Ceneviz tarz tipin yannda o,

seferleri esnasnda Flaman olarak nitelendirdii pusulalar da kullanmtr. Bu tip de, karton diskin tel ember ile birlikte dnmesi prensibine gre kurulmutur.
Kolumbusun verdii bilgilerden, Flaman pusula trnn de tpk Ceneviz tarz gibi benzer bir diske sahip
olduu sonucunu karabiliriz, kr. H. Balmer, Beitrge
zur Geschichte der Erkenntnis des Erdmagnetismus, Aarau 1956, s. 80-84.
2 Bkz. Balmer, H.: Beitrge, a.y., s. 79-80.

3
Bkz. Roteiro da Primiera viagem de Vasco da Gama

(1497-1499) por lvaro Velho, prfacio, notas e anexos
por A. Fontoura da Costa, Lissabon 1940, 2. bask 1960,
s. 23; kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 307.
68
D E N Z C L K
Avrupada lk
Gerek Gemi Pusulas
Yer ekimi hakkndaki bilginin tarihi hakknda

kendisine takdire ayan bir eser bolu olduumuz Heinz Balmer tarafndan gerek gemi
pusulas1 olarak nitelendirilen tip, Portekizli
tarihi Osoriusun Arap denizciler tarafndan
Hint Okyanusunda kullanlan pusulalarn nc tr olarak tarif ettiinden (bkz. s. 63) baka
birey deildir: ne bir apkack ile donatlm
olarak dengede, zgrce dnebilecek ekilde
kutucuun zeminine skca bal olan pimin sivri
ucunun st tarafnda oturmutur. nenin st
tarafna dairesel bir disk salamca yaptrlmtr
ve bunun zerinde hareketli, yatay olarak onunla birlikte dnen bir (32 paraya blnm bir)
daire iaretlenmitir. Bu disk 360 dereceye deil,
aksine her biri 111/4 derece olan rzgar izgilerine blmlenmitir. Kutucuun devaml olarak
yatay kalmasn salamak iin iki yatay halkadaki
ha eklindeki eksenlere, i halkada bir eksenin
evresinde, i halka dndaki halkada birincisine
gre dik al olarak duran dier eksenin evresinde dnebilecek ekilde aslr. Bylece kutucuk
geminin sallantlarna ramen devaml olarak
arlk noktas konumuna dorulur.
Balmer yle devam etmektedir: spanyol Pedro
de Medina 1545 ylnda, Hollandal Stevin 1599
ylnda bu pusuladan olduka allagelmi bir
eymi gibi bahsetmektedirler. Her iki halkadaki asma tertibatlarn 1501-1576 yllar arasnda
yaam olan Cardano bulmu olmal. Ama kimse
bize, ineyi rzgar glyle birlikte bir kartonun
altna ilk olarak kimin sabitlediini ve bylece
bir pimin zerine yerletirmi olduunu sylememektedir.
1 Balmer, H.: Beitrge, a.y., s. 69.
Tornalanm silindir, sert aa. ap: 24,5

cm. Ykseklik: 17 cm. Kardano sistemi
sspansiyonu bakr halka araclyla. Disk,
balk formunda eilmi demir tel ile iki u
arasnda, dndrlebir halde yarm kre formundaki pusula mahfazasna oturtulmutur.
Balmerin Hint Okyanusundaki Arap denizcilik

bilimine ve Osoriusun orada icat edilen pusula
trleri hakkndaki aklamalarna dair hi bir
bilgiye sahip olmam olmas teessf edilesi bir
durumdur.
Gerek Gemi Pusulasnn Osorius tarafndan tarif edilen dier iki pusula trnde olduu
gibi daha ilk Portekiz Asya seyahatleriyle Hint
Okyanusundan Portekize ulam olduu fikri
esassz saylamaz. Avrupada gn yzne kan
ilk Gerek Gemi Pusulas hemen hemen burada resmedilen model gibi grnm olmaldr.
69
P U S U L A
Silindir sert aa. ap: 26 cm.

Ykseklik: 20 cm.
Bir Dier Model
Gemi Pusulas
Georges Fournierin Hydrographie contenant
la thorie et la practique de toutes les parties
de la navigation (Paris 1643)undan faydalanlmtr.
70
D E N Z C L K
Gemi Pusulas
Drtgen Mahfaza erisinde
Rekonstrksiyon Rodrigo Zamorano (1581)
tarafndan tarif edilen ekle1 dayanarak yaplmtr. Pusula kutusunu Kardano sistemi sspansiyonu ile birlikte tayan kutu ilk defa drtgendir.
1 amorano, Rodrigo: Compendio de la arte navegar,

Sevilla 1581, tekrarbasm 1973, fol. 36a.
Modelimiz:
Kutu sert aa: 20 x 20 x 10 cm. Silindir pusula
kutusu ahap. Kardano sistemi sspansiyonu pirin halkada. Disk e kenar drtgen formunda eilmi demir tel ile birlikte, pirin bir
mandrel zerine dndrlebilir
olarak yerletirilmi.
P U S U L A
ki Osmanl
Pusula Tipi
cc alfe (1609-1658)nin Cihnnm

isimli Osmanl Trkesi kitabnn ilk
Mteferria basksna 1145/1732 ylnda
bir pusula resmi (s. 65 ve 66 arasnda
sada) eklenmitir. Bu pusula zerinde
manyetik ine artk tel yay halinde karton
diski tamamakta, bunun aksine manyetikletirilmi gsterge olarak disk zerinde
bulunan bir pimin zerinde dnmektedir.
Pusula bu haliyle Hint Okyanusu deniz
bilimcisi bn Mcid tarafndan kendi buluu olarak tanmlanan pusula tipini (bkz. s.
65) hatrlatmaktadr.
Pusula resmi zerindeki notta, 1145/1732
ylnda mknats inesinin kuzeyden
stanbuldaki sapmasnn 1130' olduunun tespit edildiini sylemektedir.
cc alfe tarafndan tarif edilen ve soldaki
resimde temsil edilen dier pusula iki devi
gren bir alettir; dikey olarak aldnda bir ykseklik ls gstergesi oluturarak gk cisim-
71
Modellerimiz:
a) ereve ahap (kaide 25 x 25 cm), katlanr;
skala ve a cetveli pirin, manyetik ine plexiglas (plastikcam) diskler arasnda (Envanter No: C 1.24)
b) Kutu sert aa: 25 x 25 x 15 cm.
Kardano sistemi ile asl pirin halkada.
lerinin ykseklik alarn lmeye yarar. Yatay

konumda kapatldnda iki cam disk arasna
monte edilmi olan bir manyetik ine pusula olarak kullanlabilir.
72
D E N Z C L K
Kutu kontraplak, 30 x 30 x 15 cm.

Kardano sistemi tarznda asl
drtgen bir ereve ierisinde.
Yarm kre formundaki pusula
kutusu, kerteriz iin kare bir
dzenekle evrelenmi. E kenar
ok yanl formundaki
demir tel karton diskin altnda.
Disk 32 blmlemeli.
Gemi Pusulas
18. yzyldan, kabaca blmlenmi disk ve kerteriz iin nispeten tam dzenekli bir Avrupa
pusulasnn rekonstrksiyonu. Nicholas Bina
dayanarak, Trait de la construction et des principaux usages des instruments de mathmatique,
Paris 1752, s. 278, 2. fig. (bkz. sa taraf).
izim N. Bindan, Trait..., a.y., s. 278, 2. fig.

Instrumentos de navegacin del Mediterrano al
Pacificoya dayanarak, Barselona tarihsiz, s. 88.
P U S U L A
Gemi Pusulas
19. yzyldan bir pusulann rekonstrksiyonu.
Rzgar izgileri yerini burada yn adlar almaktadr.
(Orijinal: Museu Martim, Barselona, bkz. La
navegaci en els velers de la carrera dAmrica,
Barselona: Museu Martim tarihsiz, No. 47)
Sandk sert aa, 21 x 21 x 13,5 cm.

Kapa iine srmek iin oluk. Silindir
pusula kutusu pirin, ap: 14 cm.
Kardano sistemi tarznda asl pirin
halka. Baklava formundaki demir tel,
karton diskin altnda. Disk zerinde
rzgar gl 32 blmlemeli, kenarda
4 x 90ye blmleme. Diskin ortasnda
yazt:
Antiqua casa / Rosell / Barcelona.
73
74
D E N Z C L K
Gemi Pusulas
19. yzyldan bir spanyol pusula rnek alnarak yaplmtr. Anlalan o ki orijinali, gemi
zerindeki bir dzenein iine yerletirilmitir:
Kardano halkas sadece bir tarafta kutuya
baldr, pimler dar doru belirli bir mesafede
durmaktadr.
Orijinal: Museu Martim, Barselona, bkz. La
navegaci en els velers de la carrera dAmrica,
Barselona: Museu Martim tarihsiz, No. 45.
Pirin kutu, ap: 22 cm.

Kardano sistemi tarznda asl pirin halka.
Eit okkenar formundaki demir tel,
karton diskin altnda.
32 blmlemeli disk ynlere doru ve
derece blmlemeli (4 x 90),
yazt: Escuela Nautica Masnou.
P U S U L A
75
Modelimiz:
Pirin, altn yaldzl.
ap: 18 cm. Karton disk iki
mandrel arasna dndrlebilir olarak yerletirilmitir. Arka yzne, e kenar
drtgen formlu demir tel
sabitlenmitir.
Disk zerinde bir derece
blmlemesi (4 x 90) ve
32 blmlemeli bir pusula
gl, tacn ierisine yerletirilmi bir cam araclyla
korunmutur.
Gemi Pusulas
18. yzyldan ta formlu bir Portekiz pusulas
orijinaline dayanarak. Burada kardano sistemi sspansiyonu gerekli deildir, nk pusula
aaya doru diskle birlikte bir iple tavana aslmaktadr. Geminin daha hafif sallantlar bylece
dengelenmitir. Pusula, ine ile birlikte aa
doru kaptann yatann zerine, uzanmken
bile rotay takip edebilmesi iin aslmtr.
Orijinal: Muse de la Marine, Paris.
76
D E N Z C L K
Mesaha lme
Pusulas
1765/66 ylndan gne saatli in
arazi lm pusulas, enstitmzn
mlkiyetinde.
Sert aa, entiklenmi.

ap: 115 mm.
Aletin st yars,
i yz: Pusula inesi
detayl azimut skalas ile birlikte.
Aletin alt yars, i yz: Gnomon ayarlanabilir

skala diski ile birlikte. Pusula inesi kaba azimut
skalas ile birlikte.
n yzdeki yazt:
Gne saati Chan Lng Dneminin
30. ylnda imal edilmitir (1765/66).
P U S U L A
77
Namaz Pusulas
19. yzyldan bir Osmanl-Trk
pusulasnn rekonstrksiyonu.
Orijinali Klndeki RautenstrauchJoest-Museum fr Vlkerkunde
mzesinde bulunmaktadr. Bu
pusula 1251/1853 ylnda Amed
b. brhm e-erbetl isimli birisi
Pusula ineli merkez evresindeki dairede slam dnyasndan baz
nemli ehirlerin isimleri ve koordinatlar kaydedilmitir. Bu yerlerden birisinde bulunulduu takdirde, pusulayla Mekkeye doru
namaz yn tespit edilebilir. Bat
olarak iaretlenmi olan tarafta
bulunan gnomon yardmyla yanda
bulunan skalada namaz vakitleri
okunur.
Pirin, hkkedilmi.
16 x 16 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18c)
Sert aa, entiklenmi.

13 x 13 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18b)
Gm, hkkedilmi.
11 x 11 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18a)
78
D E N Z C L K
Ykseklii ayarlanabilir ayna niangh iple birlikte.

Alma esnasnda niangh bir yayl mekanizma yoluyla
manyetikletirilmi dairesel halkay sabit tutar. Ayna
nianghn karsna bir gezleme paras taklmtr.
Bu, bir delikli nianghtan ve iki diyaframl renkli delik
ayna nianghtan olumaktadr. Manyetikletirilmi
demirden olan dairesel halka ayna yaz halinde bir
360 blmlemesi tamaktadr ve bir mandrel zerine
yerletirilmitir. Su terazisi pusula kutusunun zeminindedir. Kapak zerindeki signatr: Stanley/London/1917.
Arazi lm Pusulas
1917 ylndan kerterizli ve su terazili bir ngiliz
pusulas, enstitmzn mlkiyetinde. entikli
niangh araclyla istenilen nesnenin kar tarafta bulunan nianghn ipiyle birlikte bir izgide
durana kadar kerterizi alnr. Manyetikletirilmi

dairesel halkann sarkala lmnden sonra,
derece, ayna ile yanstlan delik niangh vastasyla okunabilir.
P U S U L A
spirtolu Gemi Pusulas

20. yzyln balarndan bir Avrupa pusulas, enstitmzn mlkiyetinde. Denkletirme mknatslar olan ii bo iki demir kre ile rotaya bal
artan sapma telafi edilir.
Pusula kutusu pirin,

Kardano olarak isimlendirilen
tarzda asl ve alkol ierisinde
yzen disk vernikli.
ap: 104 mm. Disk 360 derece
blmlemesi ve ynlerle birlikte.
i bo iki demir kre,
ap: 40 mm, ayarlanabilir olarak
vidalanm.
79
80
D E N Z C L K
Pusula
Yaklak 1920 ylndan ngiliz Deniz Pusulas,
enstitmz mlkiyetinde. Kk boyutu sebebiyle muhtemelen kk bir yat iindir.
Pusula kutusu pirin,

ap: 10 cm, bir diskle su geirmez
olarak kapatlm, pirin kapak vidalanabilir,
kardano olarak isimlendirilen tarzda asl.
Kutunun zeminine 360 derece
blmlemesi, ynler ve
T. Cooke / London hkkedilmitir.
Manyetik ine bir mandrel zerine
yerletirilmitir.
P U S U L A
Corafi Pusula
20. yzyldan kerterizli bir ngiliz pusulas, enstitmz mlkiyetinde. entikli niangh yoluyla
bir nesnenin kapakta bulunan telle bir izgide
durana kadar kerterizi alnr. Disk sadece yava
yava kuzey-gney ynnde salland iin, bu
esnada bir yayl mekanizmayla desteklenebilir.
Diskin ynne dayanarak derece aynayla yanstlan delik niangh araclyla okunabilir.
Pirin pusula kutusu cam kapakl,

ap: 70 mm. ayak zerine
yerletirmek iin bir kk ayak.
Menteeli kapak, alp kapanabilir,
ieriden yanstmal ve cam nianghl
ince bir tel ile donatlm.
Aliminyum pusula diski,
ayna yaz halinde 360 blmlemeli
ve drt ana ynn gstergesi.
Manyetik ine diskin altnda bulunmaktadr.
Diski elle sabitlemek iin yayl mekanizma
yan tarafta. Diskin ayarlarn yapmak
iin alt tarafta iki ayar vidas.
81
82
D E N Z C L K
Frtna Lambas ile birlikte
spirtolu Deniz Pusulas
Enstitmz mlkiyetinde, muhtemelen 20. yzyln balar.
Pusula 360 blmlemesi

ve rzgar gl ile birlikte silindir
pirin bussole (pusula) ierisinde
kardano tarznda asl (ap 19 cm).
Yanda aydnlatma dzenei.
Mahfazalar fitil ve ayar vidas ile birlikte.
Sherwooods Limited,
Vaporite No. 1 kaydn tayor.
S A A T L E R
Blm 4
Saatler
83
84
S A A T L E R
S A A T L E R
85
Namaz Vakitlerini Belirlemek in
Kol uzunluu: 27 cm.

Pirin, hkkedilmi.
Byk bir ihtimalle mehur astronom Eb

Abdallh Muammed b. Ms el-rizm1 (3./9.
yzyln 1. yars)ye ait olan henz yaynlanmam bir yazmada namaz vakitlerini belirlemeye
yarayan basit bir alet tarif edilmektedir (berkr
yurefu bih el-evt li-e-alt ve-yasu bih
e-ll). Bunun tarifi J. Frank ve E. Wiedemann2
tarafndan incelenmitir. zetleri yledir: Alet
bir tr pergeldir, kollar her iki d yzlerinde bir
izelge tamaktadr. Pergel serbest olan ularna yerletirilmi demir ivileriyle birlikte dikey
olarak zemine oturtulduunda, ikindi namazn
klma vaktinde zodyaktaki gnein btn konumlar iin pergelin glge uzunluu bu izelgeden
karlabilir. Bir kolun d yz zerinde kuzey

bur sembollerinin byklk oranlar, dier kolun
d yznde gney bur sembollerinin byklk
oranlar kaydedilmitir. Pergel kollarnn dier
yzleri, kendisiyle pergel kolunun uzunluu (u
hari) 12 eit blme (muhtemelen daha kk
blmlere de) ayrld bir blmleme tamaktadrlar. Namaz vaktini belirlemek iin katlanm
pergelin u ksmlar uzunluk blmlemesinin
balangc yer zemini dzlemiyle dmdeecek
ekilde topraa derince kaklr. Pergel tarafndan
izilen glgenin son noktas iaretlenir ve bu
nokta ile iine sokulduu yer arasndaki mesafe
pergelin uzunluk blmlemesinde llr. Bu
amaca ynelik olarak pergel gerilir, nk bir
kolun glgesi ikindi namaz vaktinde basit kol
uzunluundan daha uzundur. llen mesafe, bu
gn iin d yzlerdeki izelgeden sonu olarak
ortaya kan byklkle ayn ise, namaz vakti gelmi demektir. Bu deere henz ulalmam ise,
bu gerekleinceye kadar beklenmelidir.
Pergel
1 Halife el-Memn dneminde (198-218/813-833) faliyette bulunmutur, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 140-143.
Bize ulaan yazma (Berlin 5790, fol. 77b-97b) Zcinin
veya Kitb el-Asurlbnn bir blm gibi grnyor.
2 Die Gebetszeiten im Islam, in: Sitzungsberichte der
Physikalisch-medizinischen Soziett 58/1925/1-32 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 97-128).
86
S A A T L E R
Avize Saat
Msrda faaliyette bulunmu mehur astronom Al b. Abdarramn b. Amed bn Ynis

(. 399/1009) tarafndan tarif edilmi, sreyy
(Sreyya) olarak isimlendirdii vakit blmlemeye yarayan dzenein rekonstrksiyonu.
Gecenin her bir saati geince bir lamba sner.
Birinci lamba bir saatlik yanma sresi iin gaz
ya iermektedir, on ikinci lamba on iki saat iin.
Lambalar e zamanl yaklacak olursa, sndklerinde saatlerin says okunur. bn Ynise gre on
ikinci lamba yln en uzun gecesi iin 36 dirhem,
en ksa gece iin 24 dirhem ya iermektedir.
Demek ki lambalar vakitleri, yani eit olmayan
saatleri gstermektedir1.
ap: 80 cm.
Pirin, altn yaldzl.
Cam ielerin boyu: 18 cm.
1 Literatr: Kennedy, E.S. ve Ukashah, W.: The Chandelier
Clock of Ibn Ynis, in: Isis (Washington) 60/1969/543545; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 231; Wiedemann, E. ve
Hauser, F.: ber die Uhren im Bereich der islamischen
Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen der Kaiserlich
Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie der
Naturforscher in Halle 100/1915/1-272, zellikle s. 18
(Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte,
Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1211-1482, zellikle s. 1228)
S A A T L E R
87
el-Melik el-Erefin
Gne Saati
Yemendeki Resuliler Hanedannn nc sultan el-Melik el-Eref mer b. Ysuf (dnemi:

694-696/1295-1296) Mun e-ullb al Amel
el-Aurlb isimli eserinde Kahirenin enlem
derecesi iin imal ettii bir gne saatinin izimini
vermektedir1. Onun bu astronomik konu dnda
tp ve genealoji branlarndan da risaleleri bize
ulamtr. Gnmze ulaan usturlab (bkz. cilt
II, s. 105) alet yapmcs olarak yksek yeteneine
tanklk etmektedir (kr., s. 58).
1 Kahire yazmasna gre, Dr el-Ktp, Taymr,

riyiyyt 105, fol. 107b-138a, bkz. King, D.A.: A Survey
of the Scientific Manuscripts in the Egyptian National
Library, Winony Lake (Indiana) 1986, s. 209, 282, ayrca
bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Cilt 1, s. 494, 1. Supplementband s. 904; Zirikl,
Alm, Cilt 5, s. 232.
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha: 36 x 46 cm,
gnomonla birlikte, sert aatan bir
masaya gmmeli. Ayak pirinten.
88
S A A T L E R
el-Marrku, Cmi,
yazma stanbul, III. Ahmet, Nr. 3343
Silindir Gne Saati

Eb el-asan el-Marrku tarafndan tarif edilen gne saatleri arasnda birisi silindir eklinde,
dieri dik al iki tanabilir gne saati bulunmaktadr. Her ikisi de ekvator ile yaklak 6630
kuzey veya gney enlem arasnda bulunan belirli
bir enlem derecesi iin geerlidir. Ahaptan veya
pirinten yaplm bir silindir zerinde daha nce
tespit edilen dikey glge izgileri kaydedilir1.
1 Eb el-asan el-Marrku:Cmi el-Mebdi we-lyt, Tpkbasm Frankfurt 1984, Cilt 1, 231-236; Sdillot, J.-J. ve L.A.: Trait des instruments astronomique des
arabes, Paris 1834-35 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 41, Frankfurt 1998), Cilt 1,
s. 435ff.
Modelimiz:
Boy: 19 cm. Ahap, vernikli.
41. enlem derecesi iin tasarlanm.
Her iki saatin yaplnn ve kullanmnn koulu

bir izelgedir. Bu izelge zerinde bur sembollerinin banda gndz ve gece saatlerinin gei
vakitleri (yarm saat, te birlik saat iin veya
dier alt blmlemeler iin) iin olan dikey glge
izgilerinin deerleri kaydedilmitir.
Gne saatinin sert aatan veya pirinten oluan st yzeyi yukar taraftan 12 eit paraya
blnmektedir. Bunlara tekabl edecek ekilde
bur dairelerinin isimleri, Olaktan balayarak
S A A T L E R
kaydedilmitir veya hkkedilmitir. Hareketli

gnomon, bir halkaya veya silindire baka ekilde,
dorudan bur izgizini takiben yerletirilmitir.
Glge geiinin okunmas yoluyla elde edilen
deerler, zaman vakitlere gre gstermekte,
dolaysyla namaz vakitlerine iaret etmektedir.
el-Marrku 30. enlem derecesi iin izelgesini
ve silindir saat iin taslaklarn u ekilde tasvir
etmektedir (bkz. yukardaki resimler).
(anon., ge 16. yzyl,

Florenz; Ist. e. Mus. di
Storia della Scienza,
Firenze, Env. No. 2457).
89
Modelimiz iin bu saat tipinin 18. yzyldan iki Osmanl

rneine dayandk. Bunlardan birisi stanbulda Kandilli
Rasathanesi Mzesinde bulunmaktadr, dieri Marcel
Destombesin terekesine aittir (hali hazrda Enstitut du
Monde Arabe mzesinde bulunmaktadr, Paris).
Bu gne saati tipinin sonraki dnemlerde olas devamll problemi iin bkz. A.J. Turner v.d. (Eds.), Time, Den
Haag 1990, No. 200, s. 105, 114. Burada zel bir koleksiyonun yaklak 1600 ylndan bir Avrupa rneinin resmi
bulunmaktadr:
bkz. M. Dizer, Astronomi hazineleri, stanbul 1986,

resim 17, Christiane Naffah, Un cadran cylindrique
ottoman du XVIIIme sicle, in: Astrolabica (Paris)
5/1989/37-51.
90
S A A T L E R
ekirge Baca simli
Gne Saati
Yukarda sunulan gne saatinin basitletirilmi

bir formu el-Marrku (a.y., s. 236; evirmen
Sdillot, a.y., s. 440) tarafndan s el-cerde
(ekirge baca) ad altnda tarif edilmektedir. Muhtemelen bu alet basitlii nedeniyle ve
rahata tanabilirlii nedeniyle bu ekilde isimlendirilmitir. Arap-slam kltr evresinde bir
hediyenin mtevazl bu kelimeyle ifade edilmektedir (Farsa py-i mala, Trke ekirge
budu).
el-Marrkunin izimi ve buna ait olan levha u
ekilde grnmektedir:
Modelimiz: ller: 19 x 10 cm.

Pirin, hkkedilmi.
Modelimizde Paris Bibliothque nationalein

mdailles odasnda korunan rnee dayandk.
Bu rnek 1895 ylnda M. Durighello tarafndan
Beyrutta satn alnmtr. Alet 554/1159 ylnda
el-sm b. Hibetallh el-Aurlbnin rencisi Eb el-Ferec s isimli birisi tarafndan
Sultan Nreddn Mamd b. Zenc (dnemi 541569/1146-1174) iin imal edilmitir1.
Casanova, Paul: La montre du sultan Nor ad dn

lHgire = 1159-1160), in: Syria. Revue dart oriental et
darchologie (Paris) 4/1923/282-299 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 242-262).
S A A T L E R
91
meyye Camisi
Gne Saati
Model yaklak 1:1 leinde.

Levha: 60 x 100 cm, sert aatan bir
masaya gmme olarak oturtulmu.
773/1371 ylndan gelen, esas Halife el-Veld b.

Abdalmelik (dnemi: 86-96/705-715)in saltanat dneminde teekkl etmi olan am meyye
Camisi gne saati, trnn Arap-slam kltr
evresindeki zirve noktasn oluturmaktadr.
Saat, astronom Al b. brhm b. Muammed
bn e-ir1 (d. 705/1306, . 777/1375) tarafndan imal edilmitir. Kaynaklar bu bilginin gne
saati yapmnn yan sra astronomik izelgelerini,
gezegenler teorisini, evrensel aletini (el-let elcmia) ve kum ya da su yardmna gereksinim
duymakszn gece ve gndz dnecek ve ayrca
eit ve eit olmayan saatleri gsterebilecek ekil-
en-Nuaym, Abduldir b. Muammed: ed-Dris f

Tar el-Medris, Dmek 1951, Cilt 2, s. 388-389; Wiedemann, E.: Ibn al Schir, ein arabischer Astronom aus
dem 14. Jahrhundert, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/317326 (Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Hildesheim 1970, Cilt 2, s. 729-738);
Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur,
Cilt 2, s. 126-127, 2. Suppl. s. 157.
de imal edilmi esiz saatini vmektedirler2. bn

e-ir amda cami astronomu (muvait) ve
ba mezzin (res el-mezzinn) olarak grev
yapmtr.
Onun tarafndan imal edilen gne saati 1 x 2
metrelik lleriyle allmadk bir boyuta sahiptir. Orijinal 1958 ylna kadar kaybolmu kabul
edilmekteydi. Tamir almalar esnasnda
paraya ayrlm halde yeniden bulunmutur.
Saat muhtemelen 1873 ylnda astronom eanv tarafndan giriilen tashih srasnda paralanmtr3. e-anv bir hata tespit ettii iddi-
2 Bu, Taiyyeddnin mekanik olarak dnen (belki de

arlklarla alan saatini (bkz. s. 119) hatrlatmaktadr.
bn irin saatini, bu saati astronomun evinde bizzat
grm olan tarihi all b. Aybek e-afad tarif etmektedir, kr. Wiedemann, E.: ber die Uhren im Bereich
der islamischen Kultur, a.y., s. 19 (Tekrarbasm: Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde, Frankfurt 1984,
Cilt 3, s. 1229).
3 Abdul Kader Rihaoui: Inscription indite la Mosque
des Omeyyades appartenant un instrument astrono-
92
S A A T L E R
asnda bulunmu ve bylece orijinali, gnmzde

camiin kuzey tarafndaki el-Ars diye isimlendirilen minarenin ayandaki bir girite bulunan
kopya ile deitirmitir. Gerekten de e-anv
tarafndan imal edilen gne saati, paras
gnmzde amdaki Suriye Milli Mzesinde
korunan orijinalin4 sadk bir kopyasdr.
Saat paradan olumaktadr. Merkezi para,
eit olmayan saatleri veya vakitleri drt dakikalk
kesinlikte gstermektedir. Kuzey ve gney paralar eit ve ekinoksal saatler iin yaplmtr.
Orijinalin fotoraf, Centaurustan, Cilt 16, s. 288.
izim, Centaurustan, Cilt 16, s. 289.

mique, in: Les annales archologiques de Syrie (Dmek)
11-12/1961-62/209-212 (Tekrarbasm in: E.S: Kennedy
ve Imad Ghanem (Eds.), The Life and Work of Ibn elShir, An Arab Astromomer of the Fourteenth Century,
Aleppo 1976, s. 69-72).
4 Janin, Louis: Le cadran solaire de la Mosque Umayyade Damas, in: Centaurus (Kopenhagen) 16/1972/285298.
S A A T L E R
bn el-Muhallebnin
Gne Saati
Msrl bir cami astronomu (muvait) olan

Zeyneddn Abdurramn b. Muammed bn elMuhalleb el-Mtnin Umdet ez-Zkir li-Va
u Fal ed-Dir isimli kitabnda 829/1426
ylnda tarif ettii ve resmettii gne saati
Dublindeki Chester Beatty Ktphanesinde
bulunan bir yazmada gnmze ulamtr1.
Saat Kahirenin enlemi (30) iin hesaplanmtr. Allmadk iki paral yapm, bu enlemi
Kahiredeki bn ln Camiinin 696/1296 tarihli
gne saatiyle paylamaktadr. Bu sonuncunun
kalntlar 1800 civarnda Napolyon tarafndan
hazrlatlan Description de lEgyptete resmedilmitir2.
1 No. 3641 (istinsah tarihi 858/1455), fol. 11b.
2 Janin, L. ve King, D.A.: Le cadran solaire de la mosque
dIbn ln au Caire, in : Journal for the History of Arabic Science (Halep) 2/1978/331-357 (Tekrar basm in:
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments, Londra
1987, No. XVI).
93
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha: 37 x 47 cm,
sert aatan bir masaya gmme olarak oturtulmu.
Ayak pirinten.
94
S A A T L E R
Arap Geleneinde Pseudo-Arimet
Su Saati
Arimetin adna sonradan balanan bir su saatine dair bir risale, ok byk bir ihtimalle nispeten
erken bir dnemde Arap-slam kltr evresine
ulamtr. Bilim tarihisi bn Nedm1 Arimetin
slam dnyasnda bilinen eserleri arasnda Kitb
let St el-M ellet Term bi-l-Bendi adl
bir risaleyi kaydetmektedir. Bu kitap incelemi ve ngilizceye evirmi olan2 Donald R. Hill,
ilk drt blmn Yunanca bir nshadan tercme
edildii ve dier blmlerin Arap-slam kltr
evresinde olumu olduunu savunmaktadr.
Arimete nispet edilen su saati hakkndaki risalenin bir Paris yazmasndaki (Bibliothque nationale, ar. 2468) varlna dikkat ekmi olan kii
Baron Carra de Vauxdr3. Daha sonra Eilhard
Wiedemann ve Fritz Hauser bu risaleyi Paris yazmasna ve dier iki yazmaya (Londra ve Oxford)
dayanarak Almancaya evirmilerdir4. Bugn
toplam yedi yazma bilinmektedir. Bizim aada verdiimiz resimler stanbuldaki, Ayasofya
Koleksiyonu 2755 (fol. 70b-80b), yazmasndan
alnmtr.
Modelimiz: lek: 1:1,5.

Boy: 100 cm. Plastik cam
ve pirin.
Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel, Leipzig 1872, s.

266.
2 Hill, D.R.: On the Construction of Water-Clocks. An
Annotated Translation from Arabic Manuscripts of the
Pseudo-Archimedes Treatise, Londra 1976 (Occasional
Paper. No. 4); ayn yazar, Arabic Water-Clocks, Halep
1981, 15-35.
3 Notice sur deux manuscrits arabes, in: Journal Asiatique (Paris) 8e ser., 17/1891/295ff.
4 Uhr des Archimedes und zwei andere Vorrichtungen. 1.
ber eine dem Archimedes zugeschriebene Uhr, in: Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher in
Halle 103/1918/163ff. (Tekrarbasm in : Wiedemann,
Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1629ff.).
S A A T L E R
Bu, gn uzunluklarnn 12 saate blnmesi esasna dayanan saat, her defasnda bir arln bir
saat skalasnda geip giderek hareket ettii (solda
yukar doru, sada aa doru) iki stunda gstermektedir. Ayrca her saat, bir kre avara kalr
ve bir kuun gagasndan kayarak bir an zerine
der. Ayrca saat zerine resmedilmi olan ehrenin gzleri renk deitirir. Bir gn ve gece zarfnda dzenli bir biimde bir depodan boalan su,
temel dzenei harekete geirir ve kontrol eder.
Bu dzenein hz (suyun oran yoluyla) keli
boru ucunun dnmesiyle mevsimin yarm daire
formundaki takvim sayfasna uyarlanr.
Saatin rekonstrksiyonunu saati ayrca tarif
etmi olan profesr Andr Wegener Sleeswyk
beye, Rijksuniversiteit Groningen, borluyuz:
Archimedisch: de Mijlenteller en de Waterklok.
Natuurkundige Voordrachten N.R. 67. Lezing
gehouden voor de Koninklijke Maatschappij
voor Natuurkunde Diligentia te sGravenhage of
19 september 1988.
izimler, yazmadan, stanbul,

Ayasofya 2755 (fol. 70b-80b).
95
96
S A A T L E R
Katipli Mum Saati

el-Cezer (600/1200 civar) kitabnda1 deiik
noktalarda yetersiz grd ve kendi yapmyla
deitirdii Ysuf2 el-Asurlb isimli birisi tarafndan imal edilmi bir mum saati tarif etmektedir. Bu saatin ileyiine ilikin unlar sylemekte:
Bu, u ekilde ilemektedir: Mum, gnein bat
ile mahfazaya oturtulur ve 15 kadar kre pe pee
gagaya yerletirilir. Bu esnada yaz kam birinci
derecenin d tarafnda bulunur. imdi mum
yaklr. Bu mumun alevi herhangi bir dzeneksiz
mumun alevinden daha byktr. Bunun nedeni
balmumunun fitil evresinde birikmesidir. Yaz
kam, ucu birinci iarete gelene kadar dolar.
Bu iaret 1 derecedir; bylece geceden bir saatin
1 derecesi (4 dakika) gemitir. U 15. dereceye ulatnda ahin, mumun altlna bir kre
atar. Gece bitene kadar bylece devam eder.
Altlkta gecenin saatleri saysnca kreler vardr.
Yaz kam krelerden hasl olmayan dereceleri
verir.3
Modelimiz: Toplam boy:

60 cm. Ahap, hkkedilmi
pirin diyaframlarla birlikte. amdan pirinten. Bakr
kase lehimlenmi pirin
tezyinatl. Figrler ahap
yontma.
1 el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel (Yazma stanbul, Top-
kap Saray, III. Ahmet, no. 3472), 151-152; Hill, D.R.:

The Book of Knowlledge of Ingenious Mechanical Devices s. 87-89.
2 Baz yazmalarda Ysuf yerine Ynus.
3 E. Wiedemann ve F. Hauser tarafndan tercme edilmitir, ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, a.y., s. 157 (Tekrarbasm: a.e. ve t., s. 1367).
el-Cezer, el-Cmi.
97
S A A T L E R
Endls Tarz
On iki Kapl
Mum Saati
Modelimiz (alm halde):

ap: 50 cm. Ahap, hkkedilmi pirin diyaframlarla
birlikte. Kupalar ve mekanik
pirinten.
Endlsl ayakl ktphane Lisneddn bn elab (Muammed b. Abdallh b. Sad, .

776/1374)in rivayet ettiine gre Granada Sultan
V. Muammed (dnemi: 1354-1359, 1362-1391)
Peygamber Muammedin doum gn (mevlid)
mnasebetiyle 763/1362 ylnda gece vakitlerine
mahsus bir saat takdim etmitir. bn el-abin1
Nufet el-Cirb f Ullet el-tirb adl risalesinin uzunca bir sre kayp sanlan nc blmnn yazmasnn kefedilmesinden sonra spanyol
arabist E. Garca Gmez2 ilgili metni yaynlam
ve spanyolcaya evirmitir.
1 3. Ksm, es-Sadiyye Fiye tarafndan yaynlanmtr,
Rabat 1989, s. 278-279.
2 Foco de antigua luz sobre la Alhambra desde un texto de Ibn el-Jab en 1362, Madrid 1988, s. 131ff.; ayrca
bkz. Sams, J.: Las ciencias de los antiquo en al-Andalus,
Madrid 1992, s. 443-444.
Saatin mahfazas st alm on iki keli ahap

bir etiden olumaktadr ve on iki kapldr.
Tavann ortasnda on iki eit ksma blmlenmi
bir mum durmaktadr. Mumun yanmas srasnda
bir dengeleme arlyla arlatrlm on iki pim
pe pee balmumundan ayrlr. Pimler, aralarndaki mesafenin bir saatlik yanma sresine tekabl edecei ekilde yerletirilmilerdir. Bir pim
aa derse, dengeleme arl her defasnda
kaplardan birisinde bulunan bir kafesi serbest
brakan dier bir pimi kendisiyle birlikte eker.
Bu kafes saatin ierisinde bulunan bir rayda aa
der, bu yolla kap aralnda drl ve geen
gece saatini betimleyen msralar ieren bir kat
paras grnr. Ayn anda kaseye bir kre der
ve akustik bir sinyal yaratr. Alan kaplarn saysndan, geen simetrik saatler okunur.
98
S A A T L E R
Rivn es-Stnin
Su Saati
lek: 1:2,5.
Boyutlar: 130 x 80 x 180 cm.
Sert aa kakma sedef tezyinatl.
Kular ve kupalar pirinten.
Pirin ereveli cam kaplar arka tarafta. Saatin iindeki su kaplar bakrdan.
Saati Rivn, babas Muammed b. Al (.

618/1231) tarafndan ina edilmi ve lmnn
ardndan byk lde harap olan su saatini yeniden imal etmi ve paralaryla birlikte saatler kitabnda ayrntl bir biimde tarif etmiter. Bildiimiz
kadaryla bu kitabn iki yazmas gnmze ulamtr, birisi stanbul Kprl Koleksiyonu 949,
dieri Gotha Forschungsbibliothek 1348. Kitap
1915 ylnda Eilhard Wiedemann tarafndan
Gotha yazmasndan Almancaya evrilmitir1.
1 Wiedemann, E. ve Hauser, F.: ber die Uhren im Berei-
ch der islamischen Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen

der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher in Halle 100/1915/176-266
(Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte,
Bu su saati eit olmayan saatler veya temporal

saatler (st zemniyye) prensibine gre tasarlanmtr. Gnein douundan batna kadar
olan (veya batndan douuna kadar) zaman,
Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1386-1476). Kitap M.A.

Dahmn tarafndan 1981 nolu Kprl yazmasna dayanarak amda yaynlanmtr. Tpkbasm Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften,
Frankfurt, enstitsnde hazrlk aamasnda. Yazarn
biografisi iin bkz. bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f
abat el-Eibb, Kahire 1299 h., Cilt 2, s. 183-184;
Yt el-amav: Ird el-Arb il Marifet el-Edb, ed.
D.S. Margoliouth, Cilt 4, Londra 1927, s. 211-212; eafad: el-Vf bi-l-Vefeyt, Cilt 14, Wiesbaden 1982, s.
128-129; C. Brockelmann: GAL, Supplementband 1, Leiden 1937, s. 866.
S A A T L E R
99
her defasnda on iki ksma blmlenmitir.

Gnein seyrinin takvimsel farkll, saatin
iindeki su dklme memesinin ayarlanmasyla dzeltilir. Bu su dklme memesi
Frankfurt a.M. takvimine gre hesaplanm
bir levha zerinde ilgili yldz sembolnn
konumuna kaydrlr. Mekanizma, gnein
douu ve bat arasnda (veya tam tersi)
bir kaptan boalan ve bu esnada da bir
amandray hareket ettiren suyla harekete
geirilmektedir. Simetrik olan boaltma, bir
basn dengeleyicisiyle gerekleir. Vakit
saatlerinin on iki zaman dilimi, her bir
gndz saatinden sonra n yzn bir kapsnn dnmesiyle gsterilir. Buna ek olarak
kaplarn zerindeki bir aya, soldan saa
doru pepee 48 altn iviyi geerek bu
periyodlarn bir eyreini gsterir. Optik
gsterimlerin yan sra her bir gndz saatinden sonra akustik sinyaller iitilebilir. Bu
sinyaller iki ahin figrnn gagalarndan
birer kreyi bir kupann iine drmeleriyle oluur. Gece esnasnda bir diskin saatin
tepesinde bir lamba tarafndan aydnlatlan
ve saatleri gsteren on iki kl dairesi ard
ardna serbest braklr.
Rekonstrksiyonumuzun i grnm.
Kprl yazmasndan izim.
100
S A A T L E R
Filli
Su Saati
Toplam boy: 230 cm.

Fil, figrler ve kule ahap.
Kubbeler ve ylanlar pirin.
Filin iindeki su kab bakr.
S A A T L E R
101
el-Cezer, el-Cmi.
stanbul yazmas,
Topkap Saray, III.
Ahmet 3472, s. 90.
el-Cezer tarafndan 600/1200 civarnda icat ve

el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli kitabnda
tarif edilen bir su saatinin orijinal boyutlarda
rekonstrksiyonu.
Burada szkonusu olan, 48 entervali 30 dakikalk
aralkta sinyalle bildiren ve bylelikle 24 simetrik saati gsteren bir su saatidir. (Gsterim iin
vakit aral rekonstrksiyonda yaklak 3 dakikaya indirgenmitir.) Bir katip filin srtnda
oturarak bu aralklar, yaz kamn her yarm

saatten sonra gizlice bir taksimat izgisine kaydrarak gstermektedir. Ayrca saat yarm ve tam
saatleri, kuledeki bir figrn her tam saatte sa
kolunu, her yarm saatte ise sol kolunu kaldrmas suretiyle gstermektedir. Mekanizma, her 30
dakikada bir, filin gvdesinde su dolu bir tekne
zerinde hareket ettirici yarm kre eklindeki
amandra vastasyla iler. amandra alt tarafn-
102
S A A T L E R
da tam tamna hesaplanm bir delie sahiptir.

Bu delikten 30 dakikada, amandrann artk hi
yukar kalkmayacak ve aa bataca kadar su
dolar. Bu esnada bir ip zerinden kuledeki bir
kre serbest braklr ve aa inerken bir ok
figr hareket ettirir. Bir ku dner, kuledeki
insan figr dnml olarak kollarn kaldrr,
iki ylan aa doru hareket eder ve amandray
tekrar asl konumuna eker. Katip hareket eder
ve filin banda oturan figr sa elindeki bir krba ile file ve sol elindekiyle trompete vurur1.
Bu fil saati 16. ve 17. yzylda Avrupada figrl
saat yapmclarnn zihnini harekete geirmi
grnyor. Gnmzde birok fil saati bilinmektedir. Bunlardan birisi erken 17. yzyldandr ve
Bayerisches Nationalmuseumda, Mnih, bulunmaktadr2. Bir ikincisi, yaklak 1580lerden, zel
mlkiyette bulunmaktadr, yine Mnih3. 1600
civarnda Augsburgda imal edilmi ve 1980 ylnda zel mlkiyette bulunan nc bir saat iin
bkz. Die Welt als Uhr, s. 266, no. 92.
Fil Saati (17. yzyl) Bayerisches Nationalmuseumda.
Literatr: el-Cezer, el-Cmi, tpkbasm edisyon

Frankfurt 2002, s. 86-96; Wiedemann, E. ve Hauser, F.:
ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, a.y.,
s. 116-134 (Tekrarbasm: a.y., s. 1326-1344); D.R. Hill:
The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, s. 58-70.
2 Die Welt als Uhr. Deutsche Uhren und Automaten 15501650, ed. Klaus Maurice ve Otto Mayr, Mnchen 1980,
s. 266, Nr. 93.
3 Die Welt als Uhr, s. 264, No. 91.
Fil Saati (1600 civar) zel mlkiyette.
103
S A A T L E R
el-Cezernin
Kupa Saati
Modelimiz: Pirin, ekilenmi, ksmen hkkedilmi. Ahap ve plastik

cam. Yontma figr armut
aac. Su doldurmak
iin elektro-pompa.
el-Cezer (600/1200 civar) el-Cmi beyn ellm ve-l-Amel isimli kitabnda sunduu pek ok
saat arasnda kendi buluu olan bir kupa saati
tarif etmektedir1: Sultan e-li Eb el-Fet
Mamd b. Muammed b. ararslan... bana
1 Tpkbasm,
Ankara s. 119-126; Almanca tercme Wiedemann, E. Ve Hauser, F.: ber die Uhren im Bereich
der islamischen Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen
der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher in Halle 100/1915/1-272,
zellikle s. 134-141 (Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1211-1482,
zellikle s. 1344-1351); ngilizce tercme D.R. Hill: The
Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices,
a.y., s. 71-74.
zincirler, teraziler (mzan)2 ve kreler iermeyen, ksa srede deiip bozulmayan ve saatlerin
geilerinin ve ksmlarnn kolayca bilinecei bir
alet imal etmemi emretti. Bu alet, yolculukta ve
evde bir yolda ve de gzel olmalyd. Zihnimi
yordum ve aleti u ekilde imal ettim: Saat bir
temel zerindeki bir kaptan olumaktadr, stten
dz bir kapak ile kapatlmtr. Hkkedilmi bir
galeri (urfa) kapan daire evresinde hareket
etmektedir ve galeri zerinde zarif bir yatay
halka bulunmaktadr, bu halka 2171/2 (= 141/2 x
15) ksma blmlenmitir; beher 15 ksm eit bir
saate (24 ksma blnm bir gn saatine) tekabl etmektedir.
2 Buna ilikin Wiedemann u notu dmekte: Teraziler
ve devirme dzenekleri bir ok gzel sanat eyasnda kullanlmaktadr.
104
S A A T L E R
izim, E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,

c. 3, s. 1345.
Ortada, bir oturak zerinde, elinde bir yaz

kam tutan katip oturmaktadr. Yaz kamnn
ucu halka zerindeki birinci blmleme izgisinin birazck dnda durmaktadr. Katip gnn
balangcndan itibaren dzenli olarak sola doru
dner, yle ki bu durum, katib eit saatlerin 15
ksmndan birincisine ulancaya ve gnden bir
saatin geiine dek hemen hemen hi farkedilmez.3
Kabn ierisinde bir su saati bulunmaktadr. Bu
saat, yukarda levha zerindeki yaz kamnn
konumundan okunabilen gndz saatlerini gstermektedir. Gnein douu ve bat arasndaki
vakit bu srada vakit saatleri olarak adlandrlan
12 ksma blmlenmitir. Gnein geiinin takvimsel fark, daha ilk bata, yaz kamnn farkl
skalalarn kaydedildii apn ynne doru ayarlanmas yoluyla hesaba katlr.
Ayn kalan bir a hz salayabilmek iin btn
su saatlerinde hacme bal su basnc problemi zlmelidir. Buna ynelik deiik giriimler
yaplmtr.
Bu rnekteki kesin baar, aa doru inen su
seviyesini gsterir alette su basncnn dmesini
daha az bir hacim akm araclyla dengeleyen
3 eviri
(baz kk sapmalarla) E. Wiedemann tarafndan, ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur,
a.y. s. 134-135 (Tekrarbasm: a.y., s. 1344-1345).
izim, el-Cezerde, yazma stanbul.
bir kupa ekli oluturmaktan ibarettir (yani, kap

tam olarak u ekilde daralr: Azalan aka ramen su seviyesini gsteren alet devaml surette
alalr. Yazmalarda kupa huni eklide tasvir edilmi grnmekte4, geri metinde modelimize
temel aldmz deneysel olarak parabole yaklald ifade edilmektedir). Merkezi bir milde
aa doru alalan bir amandra, bir ip ve ark
araclyla katibe kalemiyle birlikte sabit bir
dn salar.
Saatin yerletirildii yerin en uzun gn 14,5
saattir. p kr apnn tam olarak hesaplanmas, katibin bu gnde gnein douuyla bat
arasnda tam olarak bir kez kendi evresinde
dnmesini salar. Yaz kamnn bu konuma
oturtulmas kouluyla o gnn vakti levhann d
blmlemesinden okunabilir,. En ksa gn 9,5
saattir. Bu saatler levhann i dairesel halkasndan okunabilir.
4 a.e., s. 136 (Tekrarbasm: s. 1346)
S A A T L E R
Diskin blmlemesini E. Wiedemann elCezernin tarifine gre u ekilde resmetmitir:
105
de 141/2 ksma blmlenmitir (bu son blmleme yukardaki figrde atlanmtr, buna karn
ilk blmleme birka yayda tam olarak yaplm,
dier yaylar sadece hkkedilmitir). Her bir yay
yl 360 gnn varsaylmasyla hem ksalan
hem de uzayan gnlerde 10 gne tekabl etmitir. Bu nedenle her bir yaya, ona tekabl eden
gnler iin iki rakam kaydedilmitir. Rakamlar,
yukarda temsil edildii gibi, herhalkarda ieri
izili yarapn her iki yanna hkkedilmitir. En
uzun gnde rakamlarla balanlacak olursa, en
ksa gnde sadece bir rakam yani 180 kaydedilmeliydi; buna karn saylarla en ksa gnden
balanlacak olursa en uzun gnde bu durum
geerliydi. Rakamlarn bu tarzda kaydedilmesiyle
bu saylarn hepsi devaml olarak ilgili yayn ayn
yz zerinde durmas gerekleiyordu. Geceye,
devaml gndz yaynda yaklak 180 uzaklkta
bulunan bir yay tekabl etmitir.5
Bu figr metnin verdii bilgilere gre kupa saatin levhasna vakit saatleri iin stten bir bak sunmaktadr.
Saat blmlemesi dairenin sadece bir ksmnda tam
olarak yaplmtr
(Wiedemann, Gesammelte Schriften, c. 3, s. 1350)
Diskin blmlemesi muhtemelen, yukardaki

18 ksmla (her ksm 10 gne karlk gelecek
ekilde) ayrlm skala iin olan figrde temsil
edildii gibiydi. 18 yayn hepsi, katibin dolu kupadaki balang konumuna tekabl eden izili bir
yarapta balar. Daha sonra buradan hareketle
olabildiince sola doru her bir yarapa ulaana
kadar devam eder. Bu yarap, yaz kamnn
yani gstergenin gnein ilgili yaya karlk gelen
gndeki bat konumuna tekabl eder, elbette
saatin gnein douunda harekete geirilmesi
kouluyla. En uzun gne en dtaki yay tekabl
ettii iin, bylece ortaya doru srekli ksalan
konsantrik yaylar sistemi elde edilir. Tarife gre
kupann duvar her saatteki dnn hemen
hemen sabit olaca ekilde ekilendiinden ve
141/2 saatilik en uzun gne tekabl eden en d
yayn 360 lik bir merkez ay kuatt iin, en
i yay 91/2 saatlik en ksa gne tekabl ederek,
sadece 236 lik bir yay kuatr. Bylece 18 yayn
her biri, mteakip bir nceki yaydan yaklak 7,3
daha ksadr. Her bir yay daha sonra kendisi iinde 12 eit ksma blmlenmitir; ayrca en dtaki
Modelimizin parabol ekilli kupasnn enine kesiti.

5 eviri
(baz kk sapmalarla) E. Wiedemann tarafndan, a.e., s. 139-140 (Tekrarbasm: a.y., s. 1349-1350).
106
S A A T L E R
Fas
Su Saati
Orijinali Fasda (Maraokko) araviyyn
Camiinde bulunan ve Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yeniden retilen saatin rekonstrksiyonu.
Orijinalin yapmcs Eb Zeyd Abdurramn b.
Sleymn el-Leccdir. Saati 763/1362 ylnda
Sultan brhm b. Eb el-asan b. Eb Sadin
emriyle imal etmitir.
Rekonstrksiyonumuz:
Ahap, verniklenmi.
Ahap eler masrafl boyanmas da
dahil modern sitilde Marakoda yaplmtr.
Saat kadran pirin, ap 46 cm.
24 zil bronz.
Saatin ierisinde bulunan kaplarnn hepsi bakr.
En: 4,30 m; boy: 2,40 m.
S A A T L E R
107
Fas Su Saatinin yap emas
Burada sz konusu olan, gn 24 simetrik saate

blen, gnmze ulam en eski su saatidir. Her
saatin 4 er dakikaya (yani 15 blme) blmlendii bir saat kadrannda bu saatler okunabilir.
Her drt dakikada kk bir kre, her bir saatte
ise byk bir kre 24 pirin kaseden birisine der
ve bir ton oluturur. 24 saat zarfnda toplam 360
kk ve 24 byk kre kaselere ve oradan
bir toplama haznesine der. Akustik sinyallere
ilaveten, her saat ba, geen zamana dair genel
bir bak veren ve uzaktan da grlebilen ahap
kaplardan birisi kapanr. Dzenek, dklen su
araclyla harekete geirilir. Bu su, ipli makaralar vastasyla ileyen btn ksmlarn balantda
olduu bir amandray aa indirir. Dzenli ak,

tam olarak basn ayarlayan bir cihaz vastasyla salanr. ok akllca dnlm, artc
derecede gelitirilmi bir teknik, her iki arabann
amandrann alalma ynnn aksine hareket
etmesini temin eder1.
Literatr: Abdulhd et-Tz, Cmi el-araviyyn:

el-Mescid ve-l-Cmia bi-Mednet Fs, Beyrut 1972, Cilt
2 s. 325-326; Derek J. DeSolla Price: Mechanical Water
Clocks of the 14th Century in Fes, Morocco, ayr basm:
Proceedings of the 10th International Congress of the
History of Sciences, Ithaca, 26 VIII-2 IX 1962, Paris:
Hermann 1964 (8 s.), s. 3-5.
108
S A A T L E R
SPANYOL-ARAP SAATLER
slam dnyasnn dou ve merkezi blgelerinde

yrtlen, ok hzl bir ekilde bu kltr evresinin bat kesimine ulaan ve orada yaylma ve
genileme bulan teknolojilerden birisi de hi kukusuz saatiliktir. Gnmzde hl, saat yapmclnn nceki kltr evrelerinin baarl almalarna bal kalarak slamn dou ve de bat
blgelerinde elde ettii geliim basamaklarn
sadece yaklak bir kesinlikle de olsa tam olarak
tanmlayabilmekten ok uzaz. Bu balamda,

Toledoda 1267-68 civarnda Kastilya Kral X.
Alfons (. 1284)un emriyle oluan Libros del
saber de astronoma adl ansiklopedik eserde
esas itibariyle ber Yarm Adasnda yrtlm olan Arap-slam bilimlerinin bir derlemesini
sunuyor zel bir blmde be saatin, bir su saati,
bir civayla alan saat, bir mum saati ve iki gne
saati, tarif edilmi olmas ok nemlidir.
S A A T L E R
109
Libros del saber de astronoma isimli eserden,

Madrid 1866, cilt 4, s. 71.
1.
spanyol-Arap Su Saati1
Libros del saber de astronomada sunulan be
saatten birisi relogio dell aguadr. Bu saatin
ayrntl ele aln bir taslakla donatlmtr.
Kitabn derleyicisi, kaynaklarnn bu saati anlatan tariflerinin olduka yetersiz olduunu
sylemektedir. Buna gre su haznesi zeminde
basitce delinmitir, bu yzden su dzenli deil,
aksine klen hacimde den basn nedeniyle
devaml zayflayarak boalr. Bu yetersizlii o
[derleyen] kendi incelikli bulular sayesinde bertaraf etmitir. Gerekte, dzenli boalan
su dzenei sadece su saatleri iin deil, ayn
zamanda dier hidrolik otomatlar iin Arapslam kltr dairesinde, daha nce Yunanlarda
olduu gibi, tannm ve prensipte kullanlmtr.
Bylece gn uzunluklarna gre ayarlanan saatlerde llmekteydi.
1 Hill,
Donald R.: Arabic Water-Clocks, a.y., s. 126-130;

Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,
in: Bibliotheca Mathematica (Leipzig), 3. seri 6/1905/129185, zellikle s. 162-163 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, Frankfurt 1998, s.
57-113, zellikle 90-91).
ller: 70 x 36 x 180 cm.

Plastik cam ve pirin.
Dolap, ceviz aac ve
plastik camdan.
Modelin gsterdii gibi, bu saatte, daha yksee

yerletirilmi hazneden bir basn dengeleyicisi zerinden akan su altta bulunan haznedeki
amandray yukar doru itmektedir. Bu yolla,
bununla balantda olan ve zerinde zodyak sembollerinin okunabildii bir levha, su haznesinin
st kenarna oturtulur.
Modelimiz Eduard Farr (Barselona) tarafndan
imal edilmitir.
110
S A A T L E R
2.
Cvayla alan Saat

Libros del saber de astronoma isimli eserin
konuya zel blmnde sunulan drdnc saat
bir civayla alan saattir (relogio dell argent
uiuo). A. Wegener1 saati u ekilde tanmlamaktadr: Bu saatin dzenei, 24 saatte tam bir
dnme gerekletiren bir diliden olumaktadr.
Hareket ettirici g bir arlktr, arkn geriye
dnmesine engel olan ve bir sarka hareketi
veren dzenek cva araclyla gerekleir. Bu
cva, arkn iinde bulunur ve enine duvarlar
arasndan sadece ok kk balant delikleriyle ket vurarak arln ekme etkisine sadece
yava yava ba eer. Bu arkn dnmesi, saatin
olduka sanatsal saat kadran olarak grlebilecek bir usturlap zerine tanr. Bu usturlap
zerinde saatlerin dnda ayn zamanda gnein
ve yldzlarn konumu ve hatta gkyznn hali
hazrdaki btn grn okunabilir. Demek ki
usturlap yerine bu saat dzenei bir gk kresiyle de balantlandrlabilir. Ayrca zillerin uygun
bir biimde yerletirilmesi yoluyla bundan bir tr
alar saat retilebilir.
Bu saatin varln srdrmesi ve Avrupada daha
sonraki gelimelere yapt etki sreci hakknda
nmzde A. Bedininin The Compartmented
Cylindrical Clepsydra2 adl mkemmel bir makalesi bulunmaktadr. Bedini, Libros del saber de
astronomann 1341 ylndan nce Floransada
talyancaya evrilmi olduunu3 ispatlamakta
ve yle devam etmekte: Bu talyanca evirinin
1 Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,

in: Bibliotheca Mathematica (Leipzig), 3. seri 6/1905/129185, zellikle s. 163 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
zellikle 91). Ayrca baknz Wiedemann, E. ve Hauser,
F.: ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur,
a.y., s. 18-19 (Tekrarbasm: a.y., Cilt 3, s. 1228-1229).
2 Yaynland yer: Technology and Culture (Chicago)
3/1962/115-141.
3 Bedini bu almada Enrico Narduccinin konuya ilikin
ksa bir monografisine dayanmaktadr: Intorno ad una
traduzione italiana fatta nellanno 1341 di una compilazione astronomica di Alfonso X. re di Castiglia, Roma
Kutu ahap. ller: 22 x 30 x 55 cm.

Saat diski pirin, hkkedilmi.
Ahap ark, plastik cam
odacklarla birlikte.
ap: 25 cm. Eduard Farr
(Barselona) tarafndan imal edilmitir.
varl, cval saatin sonradan Avrupadaki geliimi bakmndan ok byk bir nem tamaktadr,
her ne kadar arkadan gelen altyz yln saat kitab yazarlar onun adn hi anmyorlarsa da.4
Alfonsun derlemesinden 300 yl akn bir sre
sonra cival saat, Avrupa literatrnde yeniden ortaya kmaktadr, daha dorusu Attila
Parisionun 1598 ylnda Venedikte yaynlanan
bir kitabnda. Bu eserde yazar kendisini bu saatin
mucidi olarak tantmaktadr (Discorso Sopra la
4 Bedini, a.y., s. 118.
S A A T L E R
Sua Nuova Inventione dHorologio con una sola

Ruota)5. Gya onun tarafndan icat edilmi olan
saatte, cva su ile deitirilmitir. Parisionun
kitabnn yaynlanmasndan ksa bir sre sonra bu
saatin tarifi ve resmi, Salomon de Caus (1615)un
Hareket Kuvvetlerinin Temelleri (raisons des
forces mouvantes)nden birisi olarak yaynland6.
Bu saat Johannes Kepler tarafndan da anlmaktadr7. Aslnda Libros del saber de astronomada
tarif edilen modelden baka birey olmayan, 12
paral silindir kasna sadece yarya kadar civa
yerine su ile doldurulmu olan ve Bedini tarafndan compartmented cylindrical clepsydra olarak nitelendirilen bu formdaki saat, Avrupada
17. ve 18. yzylda byk bir yaylma elde etmiti.
Kk farklllar gsteren birok tipten birisi,
Pater Francesco Eschinardi (1648)8 adyla ilintilidir. Benzer bir alet Campani karde (1656)
tarafndan Papa VII. Alexandera sunulmutur9.
Bu saatin silindir kasna su yerine yine civa iermektedir ve hemen hemen dierleri naslsa, bu
5 a.e., s. 118.
6 Les Raisons
des Forces Mouvantes, avec diverses Machines, tant utiles que plaisantes, aus quelles sont adionts
plusieurs desseings de grotes et fontaines, Frankfurt am
Main: J. Norton, 1615, 1644 (bkz. Bedini, a.y., s. 124)
7 Bkz. Anton Lbke: Die Uhr. Von der Sonnenuhr zur
Atomuhr, Dsseldorf 1958, s. 78; Bedini, a.y., s. 125.
8 Bedini, a.y., s. 125.
9 a.e., a.y., s. 127-128.
111
da dzensiz almaktadr. Bununla birlikte saat,

Papa tarafndan nemli bir bulu olarak vlmtr10. Baz yapm zelliklerinin tarifi dnda
Campani saatinden geriye hi birey kalmamtr11.
Campani kardelerin saatinden sonra baka
eitleri ortaya kmtr, ama cva yerine yine
su ile. Eser sahipleri olarak u isimler anlmakta: Domenico Martinelli (1669)12, 1734 ylnda
bu saat tipini Charles Vaillynin buluu olarak
tantan Dom Jacques Allexandre13 ve LArt Du
Potier D Etain isimli eserindeki bir resimde
birok silindir su saatleri imalini gsteren ve
bylelikle saatin 18. yzyl Fransasnda rabet
grmesini salayan M. Salmon14.
10 Bedini, a.y., s. 129.
11 a.e., a.y., s. 129.
12 a.e., a.y., s. 131-135.
13 a.e., a.y., s. 136.
14 a.e., a.y., s. 137-138.
112
S A A T L E R
Libros del saber

de astronoma
isimli eserden,
Madrid 1866,
c. 4, s. 92.
3.
spanyol-Arap Mum Saati

Bu saat, Libros del saber de astronomann saatler blmnde relogio de la candela adyla nc srada sunulmaktadr. Saat ayrntl bir biimde tarif edilmi ve resimlerle donatlmtr1.
Mum, yanan yzde bir manet ierisindedir, yle
ki ksalma srecinde onun platformu bir denge
arl tarafndan yukar doru itilir . Platformla
bal olan ve dier bir denge arlyla arlatrlan bir ip bu esnada, ilgili gn uzunluklarna
gre ayarlanan saatler izelgesi kaydedilmi olan
levhay yukar doru eker. Tarih biliniyorsa
saatin yatay yzeyinde zaman okunabilir. izelge
sadece belirli yedi iklimden biri iin geerli olarak yaplr.
Model Eduard Farr (Barselona) tarafndan imal
edilmitir.

a.y., s. 163-164 (Tekrarbasm: s. 91-92).
Pirin.
Toplam ykseklik: 42 cm.
S A A T L E R
4.
spanyol-Arap
Gne Saati
Libros del saber de astronoma isimli eserin saatleri arasnda relogio de la piedra de la sombra
drdnc srada sunulmaktadr ve bir resim ile
donatlmtr. Bu derlemenin manevi babas X.
Alfons gne saatinin yapm iin alma esnasnda baka bir kitaba ihtiya duyulmayacak tarzda eksiksiz bir kitap bulamadn sylemektedir. Bu yzden o, kapsaml bir tarifin salanmas
emrini vermitir1.
Saat asimetrik, vakit saatler olarak adlandrlan
zaman blmlerini gstermektedir.
izim
Libros del saber de astronomann
modern edisyonundan,
Madrid 1866, cilt 4, s. 17.
Bu, rekonstrksiyon
modelimize rnek alnd.
a.y., s. 162 (Tekrarbasm: s. 90).
113
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha
(30 x 60 cm), sert aatan bir masaya gml.
Ayak pirin.
114
S A A T L E R
bn er-Ramn
Gne Saati
Modelimiz:
ap: 25 cm.
Pirin, dalanm.
Glgeler Bilgisi Hakknda Risale (Risle

f lm e-ill)sinin 44. blmnde Eb
Abdallh Muammed b. brhm er-Ram1
(. 715/1315) yzer pusulayla balantl bir gne
saati tarif etmektedir2. Murcial bu astronom,
matematiki ve tabipti ve Nasiriler dneminde
Granadada faaliyet gsteren bilginlerdendi. Bir

tahta parasnn stne oturtulan manyetik ta,
ahap diske hkkedilmi gne saati iin kuzeygney ynn ayarlamaya yaramaktadr. Saat
ipek iplerde asl olarak dengede tutulmaktadr.
Olduka benzer bir ara Pedro Nunes (1537)e
atfedilmektedir (bir sonraki model).
1 bn el-ab: el-a f Abr arna, 3. Cilt, Kahire

1975, s. 69-70; Brockelmann, C.: GAL, 2. Supplementband, Leiden 1938, s. 378. Risalenin bilinen tek el yazmas Escorial ktphanesinde bulunmaktadr 918/11 (fol.
68b-82a). Bu risale Joan Carandell tarafndan incelenmi

ve yaynlanmtr, Risle f ilm al-ill de Muammed
Ibn al-Ram al-Andalus, Barselona 1988.
2 Bkz. Risle f ilm al-ill, ed. Carandell, s. 208-209,
313.
S A A T L E R
115
Modelimiz:
ap: 26 cm.
Pirin, dalanm.
Pedro Nunes (1537)in
Gne Saati
izim,
Instrumentos de navegacin del
Mediterrano al Pacificodan,
Barselona tarihsiz, s. 84.
116
S A A T L E R
Alarml
Su Saati
Modelimiz:
ller: 60 x 60 x 30 cm.
ark ve sehpa sert aa.
Su haznesi kilden.
Pirin disk hkkedilmi
Latin rakamlaryla (1-24) birlikte.
anlar bronz.
Bu saat, Benedikt manastr Santa Maria de Ripoll

(Pirene Dalar eteinde)un 225 nolu Latince
yazmasnda tarif edilmektedir. Muhtemelen 13.
yzyldan kalma yazma gnmzde Barselonada
Archivo de la Corona de Aragnda bulunmaktadr. Saatin dzenei el-Cezernin kitabnda tarif
edilen ilk su saatiyle benzerlik gstermektedir1.
kurun arl aa drr. Bu, bir makaraya

bal olan, dnme hareketine geirilen ve yaklak 5 saniye boyunca anlara arpan bir an tokmann srgsnn almasn salar. Su, zaman
sresince azalan basn dengeleyicisi nedeniyle
farkl hzda akt iin, simetrik bir zaman belirleme mmkn deildir.
Nispeten basit dzenek, alttaki kapta [yukardaki

kaptaki] bulunan suyun ieri akmas ile yukar
doru hareket eden ve ark hareket ettiren bir
amandra araclyla iler. arkn kenarnda herhangi bir kertie (=saat ayar) sokulu bir madeni
levhack, istenilen zamana, dnme esnasnda bir
Model ayn zamanda, yapln tarif etmi olan

Eduard Farr (Barselona) tarafndan imal
edilmitir: A Medieval Catalan Clepsydra and
Carillon, in: Antiquarian Horology (Ticehurst,
East Sussex) 18/1989/371-380.
1 Francis Madison, Bryan Scott, Alan Kent: An Early

Medieval Water-Clock, in: Antiquarian Horology (Ticehurst, East Sussex) 3/1962/348-353; Donald R. Hill: Arabic Water-Clocks, Aleppo 1981, s. 125-126; El Legado
Cientfico Andalus, Madrid 1992, s. 198.
S A A T L E R
117
Dakika Terazisi
el-Mzn el-Laf el-Cz
Mzn el-ikme1 isimli eserinin (515/1121) sekizinci blmnde fiziki Abdurramn el-zin
24 saatlik gkyz dnn lmeye yarayan
bir zaman terazisi tarif etmektedir. Mzn esst ve-ezmnih olarak nitelendirilen bu aygt,
bir terazi koluna aslm bir su veya kum haznesinden olumaktayd ve bu hazne tam olarak
hesaplanm bir delik ile donatlmt. Arlk
kayb terazi kolundaki bir arln kaydrlmas
yoluyla dengelenerek geen zaman buna uygun
bir skalada okunabiliyordu, adeta dakikalarn
arl tartlyormu gibi.
1 el-zin: Mzn el-ikme, Ed. Haydarabad 1359/1940,
s. 164-165.
Modelimiz:
Pirin, ksmen hkkedilmi.
Ykseklik: 120 cm.
Terazi kollar srtnmesiz asma tertibatnda,
en: 120 cm.
Mutlak terazi (el-mzn el-kll) 24 saatin ak

iin kurulmutu ve buna uygun byklkteydi; iki
kantar topuna, saatler ve dakikalar iin skalalara
sahipti. Modelimiz daha kk olan, sadece bir
saat sreli ve bunun iin 60lk skala (et-tasm
es-sittn) ile donatlm olan dakika terazisi (elmzn el-laf el-cz)nin rekonstrksiyonudur.
118
S A A T L E R
Taiyyeddnin
Mekanik Saatleri
Arap kkenli Osmanl bilgini Taiyyeddn
Muammed b. Marf (d. am 927/1521, .
stanbul 993/1585) 966/1559 ylnda Nbulusda
kad olarak mekanik saatler hakkndaki kitabn
kaleme yazmt, Kitb el-Kevkib ed-Drriyye f
Va el-Bingmt ed-Devriyye1. Dierleri yannda bu kitab 959/1552 ylnda kaleme alnm pnmatik dzenekler hakkndaki kitab, e-uru
es-Seniyye f el-lt er-Rniyye2, ncelemitir.
Bu kitapta o, su saatlerinin yapmna belirli bir
yer ayrmtr.
Saatler kitabnda Taiyyeddn, Arap-slam kltr
evresinde umumiyetle su veya kum saatleriyle
uralp mekanik saatin ihmal edildiinden ikayet etmektedir. Onu ilgilendiren, su ve kumun
yannda baka bir hareket dzeneidir. Bu dzenein amac, onun dedii gibi bir arln kk
bir kuvvet ile uzun bir sre uzak bir mesafe zerinde hareketidir (cezb es-sal bi-va alle...
zamanen avlen f mesfe bade)3. Fakat burada
dikkat edilmesi gereken, onun bir Perpetuum
mobile (devridaim) fikrini (bkz. Katalog cilt V, s.
61) yermesidir4.
Dier eserlerinde dili ark dzenekleriyle byk
bir alma yetenei gsteren Taiyyeddn en
azndan hareket salayan ark frenleyecek maa
ve bir konik cismin etrafnda aadan yukarya sarlan bir zemberek fikrinde, kendisinin
yaad dnemde Osmanl mparatorluuna
girme yolu bulmu olan Avrupal mekanik saatlerden esinlenmi grnyor. Her halkarda o,
bu tr Avrupa saatlerini tandn gizlememektedir. Dier yandan mekanik saatin douunda,
Avrupann Arap-slam kltr evresinden muhtemel etkilenmesi sorusu hl ak durmaktadr.
slam lkelerinde su ve civa saatlerinde arklarn
geriye dnmesine engel olan ve bir sarka hareketi veren dzenein kullanld bilinmektedir.
Ama u soru hala cevap beklemektedir: Dili
arklarla hareket eden saatlerdeki frenleyici basit
1 Drt yazma halinde bize ulamtr, bkz. Osmanl astronomi literatr tarihi, Cilt 1, stanbul 1997, s. 206; Ed.,
ngilizceye ve Trkeye tercme Sevim Tekeli tarafndan, 16nc asrda Osmanllarda saat ve Takiyddinin
Mekanik saat konstrksiyonuna dair en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
2 Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye el-Arabiyye,
Halep 1987, isimli eserinde Amed Y. el-asan tarafndan neredilmitir.
maa ne zaman ortaya kmtr?5.

Bu kitapta Taiyyeddn, arlk dzenekli saatler
ve sarma zemberekli saatler olarak iki guruba
ayrd yaklak 10 saati tarif etmektedir. Birici
gruptakileri bingmt siryiyye, dier grupta
olanlar ise bingmt devriyye olarak isimlendirmektedir.
Zaman, gzlem esi olarak kullanma dncesiyle Taiyyeddn, byk bir astronomik saat
(bingm raad) yapmaya sevkedilmiti. Bu saati
Taiyyeddn, stanbul Rasathanesi aletlerine
ayrlm Sidret el-Mnteh6 isimli risalesinde
ayrntl tarif etmektedir. Bu eserde ok ilgin bir,
gezegenler modeli saati grmekteyiz. Bu saatin
saatler, dereceler ve dakikalar ayr ayr gsteren
kadrannn bir izimi, risalenin mellif nshasnda7 gnmze ulamtr:
izim, Tekeli, 16nc asrda Osmanllarda saat, s. 13.

3
Tekeli, S.: 16nc asrda Osmanllarda saat, a.y., s.

220.
4 a.e., s. 218.
5 Feldhaus: Die Technik, a.y., Sp. 1216.
6 Tekeli, S.: Takiyddinin Sidret l-Mntehsnda
aletler bahsi, in: Belleten (Ankara) 25/1961/213-238, zellikle s. 226-227, 237-238; ayn yazar, 16nc asrda Osmanllarda saat, a.y., s. 11-12.
7 stanbul, Kandilli Rasathanesi, Yazma No. 56; Tekeli,
S.: 16nc asrda Osmanllarda saat, a.y., s. 13.
119
S A A T L E R
Taiyyeddnin alma ekibini gsteren

bir minyatrden detay
Modelimiz:
Pirin, bakr, boncuklar
(Strass-Steine).
Ykseklik: 25 cm.
1. Taiyyeddnin Arlkla
alan Saati (1559)
Taiyyeddnin 966/1559 tarihli saatler kitabnda
tarif ettii arlkla alan saatlerin (bingmt
siryiyye) en basiti, hz durdurma maas araclyla frenliyen bir dzenee sahiptir. Saatin
d grnm ve lleri metinde dile getirilmemektedir. Bu saate ilikin belirli bir tasavvuru,
Taiyyeddnin stanbul Rasathanesinde meslektalaryla birlikte bir alma sahnesinin resminde grlebilen (bkz. cilt II, s. 34f., 53 ff.) bir
masa saati resmi yoluyla elde etmekteyiz.
Saati bizim iin imal etmi olan G. Oestmann ve
F. Lhring (Bremen) yle demektedirler: Saat,
ara arkn 6l g aktarmna geen 54 dili bir
kasnak arka sahiptir. Bu ara ark, 48 die sahiptir ve 21 dili mil arknn 6l g aktarmyla
birbirine gemi haldedir. Mil, arlklara sahip
bir terazi kolu tamaktadr.
Detay izim:
Arlk saatinin
mili, mil ark ve
mil kollar.
120
S A A T L E R
Terazi kollar,
2. Mil
Durdurma
maas
Mil ark
Saat
ark
Ara arkn 6'l
g aktarm
Kasnak
ark
Mil arkn 6l
g aktarm
121
S A A T L E R
2. Taiyyeddnin
Zemberekli alar Saati
(1559)
Modelimiz: a) Pirin, elik, ahap.

Anahtarl zemberek. Ykseklik 40 cm.
Modelimiz Eduard Farr (Barselona)
(Envanter No: 3.13)
Kitabnn ikinci blmnde Taiyyeddn yayl, alma

dzenekli ve ay evreleri, hafta gnleri, saatler ve dereceler iin gstergelere sahip bir saat tarif etmektedir.
Enstit mzesi iin, bu saatin birbirleriyle karlatrldklarnda avantajlar ve dezavantajlar olan iki modeli
imal edilmitir. a) Modelinin avantaj, Taiyyeddn
tarafndan n grlem drt gstergeli tam bir saat
kadranna sahip olmasndan ibarettir, buna karn b)
modelinde hafta gnleri ve dereceler iin olan gstergeler bulunmamaktadr. a) Modelinin dezavantaj, bu
modelin, Taiyyeddn tarafndan ak seik tarif edilen
ve resmedilen sarmal yay, hareket ettirme dzenei
olarak kullanmak yerine basit bir ekme yayyla yetinmesinde yatmaktadr. Taiyyeddn sadece bu spiral
yay deil, ayn zamanda alma dzenei iin ikinci bir
sipiral yay da istemektedir. Hareket ettirme dzeneinin fark bir yana braklacak olursa, saatin alma
dzenei arlkla alan saatinkiyle ayndr.
Taiyyeddnde helezoni zemberek vs.,

Tekeliye gre, s. 28.
122
S A A T L E R
b) Pirin, elik, tel

ipler. Anahtarl yay
dzenei. Ykseklik
50 cm. G. Oestmann
ve F. Lhring
(Bremen) tarafndan
imal edilmitir.
(Envanter No: 3.14)
an
Yelkovan
eki
Tutma manivelas
Deklanr
Dokunma manivelas
Kaldrc iviler ark

Kilit Diski
Saat mekanizmasnn tasla (Oestmann)
G R
Blm 5
Geometri
123
124
G E O M E T R
G R
125
GR
Arap-slam kltr evresinde matematiin (bilmediimiz bir zamanda hendese veya ilm el-hendese
olarak nitelendirilmi olan) bu dalnn oluum
tarihi aritmetiin ve cebirinkinden daha zor takip
edilebiliyor. Belki de, bu alanda da slam ncesi
dnemde ve slamn erken dneminde komu
kltr evrelerinde az ok yaygn olan bilgilerin,
bu evrelerin kltrnn tayclar araclyla
slam dnyasnda da verimli bir topraa dtn varsayabiliriz. Tarihi Abdlmelik b. Creyc
(. 150/767)in bizzat kendi eliyle terb (drtgen)
eklinde izmi olduu ifade edilen Mekkedeki
Kabenin bir taslan bizim iin koruyan tarihi
el-Ezra (3./9. yzyln 1. yars)nin aktard
bir rivayet buna tanklk etmektedir1. Basit geometrik bilgileri Emevilerin ve Abbasilerin bakentlerine, am ve Badata, ulatran ilk kltr
tayclar arasnda ihtida edeniyle etmeyeniyle
Yunanlar, Persler ve Sryaniler vard. Hintlilerin
Halife el-Manrun emriyle Arapaya evrilmi
olan2 mehur astronomik-matematiksel kitabnn, Brhma Sphua-Siddhnta, geometrik-trigonometrik bir blm ierdii de gz nnde
bulundurulmaldr. eviri iin gerekli terminoloji,
evirmen brhm b. abb (veya Muammed
b. abb) el-Fezrnin daha o zamanlar ksmen
malumu olmaldr. O ve ada Yab b. r
bunu mteakiben kendilerini, Arapa matematiksel ve astronomik kitaplar yazma durumunda
hissetmilerdir3.
Arapa geometrik bir kitabn en eski ad, bize,
doa filozofu Cbir b. ayyn (2./8. yzyln ikinci yars)dan gelmektedir ve Talm elHendesesiyle4, Geometri retileri ulamtr.
Cbir okuyucuya kimya hakkndaki dier eserlerinde de, dier bilimlerin yan sra geometri alannda bilgi edinmeyi tavsiye etmektedir5.
Onun dncesine gre evren, geometrik bir yapdadr ve bu evren varlklarnn ileri dzeydeki
organizasyonunda noktalar halinde saylar izgiyi,
izgiler yzeyi, yzeyler cisimleri oluturmaktadr.
Niteliksel doalar (elementler, humores) o, geometrik olarak ifade etmektedir. Bylece mesela
hayvanlarda scaklk kbik halde, buna karn
nemlilik ve kuruluk kare eklinde mevcuttur6.
Cbir, klidin kitabndan alntlar yapmaktadr
ve bu kitaba da bir erh yazd belirtilmektedir7. klidin Elementler kitab bir kere Hrn
er-Redin saltanat srasnda (170-193/786-809)
Kitb el-Ul veya Kitb el-Usuust ad altnda
ve bir kere de el-Memn dneminde (198-218/813833) ayn mtercim, el-accc b. Ysuf tarafndan
evrilmi, veya revize edilmitir (s b. uneyn
tarafndan 3./9. yzyln ikinci yarsnda yaplm
sonraki eviri bir yana)8. klidin Elementlerinin
evirisini, Arimet9, Pergl Apollonios10,
Menelaos11, Ptoleme12 ve dierlerine ait kitaplarn evirileri izlemitir. Bilim tarihi bakmnda gz
nnde bulundurulmas gereken husus, bunlarn
tesadfen yaplm eviriler olmad, bilakis daha
o dnemde kazanlm olan bu bilimsel alan ele
alma ve ileme olgunluunun meyveleri olduudur. Bu meyveler, nceki yabanc kltrlerin,
yani Yunanlarn bilgilerini, bilgiye susam bir
toplumun arzusunu tatmin etmeye hizmet etmi,
sultanlar ve devlet adamlar tarafndan ynetilen ve desteklenen zihinsel akmlarn bir paras
olmutur. Ayrca bu fenomen iin karakteristik
olan, Arap diline dorudan doruya evirilerden
sonra, yorumlamalara, tamamlamalara ve geniletmelere, hatta tashih denemelerine balanlm
olmasdr. Bu almalara katlanlarn dairesi hzla
1 Ezra: Abr Mekke, Leipzig 1858, s. 111-112; bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 24.
2 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 199-200.
3 a.e., Cilt 5, s. 216-218; Cilt 6, s. 122-127.
4 a.e., Cilt 5, s. 225.
5 a.e., Cilt 5, s. 221.
6 Bkz. Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Contribution

lhistoire des ides scientifiques dans lIslam, Cilt 2, Kahire 1942 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
Cilt 68, Frankfurt 2002), s. 178-179; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 223.
8 a.e., Cilt 5, s. 103-104.
9 a.e., Cilt 5, s. 121-136.
10 a.e., Cilt 5, s. 136-143.
11 a.e., Cilt 5, s. 158-164.
12 a.e., Cilt 5, s. 166-174.
126
G E O M E T R
Badat snrlarn am ve tedricen slam dnyasnn en dousundan en batsna kadar yaylmtr.

Etkinlikle yzlerce yl, hatta baz blgelerde 9./15.
yzyla kadar srmtr ve sk sk varsayld ve
iddia edildii gibi, her halkarda ok da erken son
bulmamtr.
Aada, modern aratma sonularn temel alarak Arap-slam bilginlerin geometri alanndaki
baz nemli baarl ilerine ilikin bir izlenim
yaratmaya teebbs edeceim.
Paraleller retisi
klidin Elementlerininin yeniden ele alnp ilenmesi yoluyla ulalan sonularla balyoruz.
Elementlerin ikinci rihi el-Abbs b. Sad elCevher (el-Memn dneminde 3./9. yzyln ilk
te birinde almalarn srdrmekteydi) btn
kitab erh ettikten sonra, ayn kitabn yeniden ele
alnp ilenmesi veya dzeltilmesi (il) teebbsnde bulunmaya ve de tamamlamalar (ziydt)
yapmaya kendini ykml hissetmiti13. Dzeltme
giriiminin gnmze ulaan ksm, klidin beinci postulatyla ilgilidir, bu postulat: Eer dz bir
izgi, dier iki dz izgiyi bir kenardaki iki i ann
toplam iki dik adan kk olacak ekilde keserse, u halde iki dz izgi sonsuza kadar uzatldnda, iki dik adan kk i alarn bulunduu ilk
izginin ayn tarafnda kesiirler.14
Bu postulat (ekl) iin el-Cevher u formu nermektedir: Eer iki dz izgiyi herhangi bir nc ile kesme esnasnda karlkl alar eit ise, bu
tr dereceler birbirlerine paralel ve e uzaklktadr.15 el-Cevher tarafndan ispatlama giriimi
iin ileri srlen teoremler, itiraz kabul etmez
deillerse de, kayda deerdir.
Benzer bir ispat 1800 ylnda Fransz matematiki A.M. Legendre nermektedir16.
klidin 5. postulatn mkemmelletirme denemesiyle el-Cevher, yzlerce yllk zaman zarfnda
klid-d bir geometrinin eiine ulaan Arapslam matematikileri dairesinde bulunmaktadr. Bu yndeki dier admlar el-Fal b. tim
en-Neyrz17 (3./9. yzyl) ve Sbit b. urra18
(. 288/901) atmtr. 5./11. yzyln ilk yarsnda
bn Heysem19 hayli hacimli bir kitapta klidin
btn postulatlarn aklmaya almtr. Bu
er Mudert Uldis20 klidin eserinin ve
Araplardaki onu anlama, kritik etme ve temellendirme abalarnn yol at temel tartmalar
kavrama imkan salamaktadr.21 bn Heysem
bu eseri, all ukk Kitb Uldis f el-Ul22
(klidin Elementler kitabndaki Kukularn
zm) olarak adlandrd bir baka eserle
tamamlamtr.
bn Heysem 5. postulatta kaydedilen paraleller
retisini bir hareket ettirme prensipiyle kantlamay denemektedir. Bu prensip, bir dz izgiye olan sabit uzakln izgileri yine dz izgilerdir varsamyla sonulanmaktadr. 18. yzylda
Avrupada matematikiler benzer bir yolu tutmulardr. Onlardan birisi de Johann Heinrich
Lambert (. 1777)dir23.
bn Heysemden yaklak yarm yzyl sonra byk
matematiki, astronom, filozof ve air mer
el-ayym ayn konuyla uramtr. Onun matematiksel kavramlara kar felsefi dn biimi
kendisini zellikle oranlar, paraleller retisinde
ve say kavramnda gstermektedir. el-ayym
klidin Elementler kitabndaki postulatlara ve
kavranmas g yerlere blmlk bir erh
yazmtr; son iki blm oranlar retisini, birinci blm paraleller retisini ele almaktadr.
16 Juschkewitsch,
13 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 243-244.

14 Die Elemente von Euklid. Aus dem Griechischen ber-
setzt und herausgegeben von Clemens Thaer, tekrar basm Frankfurt 1997, s. 3.
15 Juschkewitsch, A.P.: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964, s. 278; Cv, .:
Naariyyet el-Mtevziyt f el-Hendese el-slmiyye, Tunis 1988, s. 43; Jaouiche, K. (=Cv, .): La thorie des
parallles en pays dIslam. Contribution la prhistoire
des gomtries non-euclidiennes, Paris 1986, s. 137.
A.P.: a.y., s. 278; Jaouiche, K.: La thorie des parallles, a.y., s. 43.
17 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 283-285.
18 Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 279-280; Jaouiche, K.: La
thorie des parallles, a.y., s. 45-56.
19 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 358-374.
20 Tpkbasm ed. (Matthias Schrammn bir nszyle)
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt 2000.
21 Schramm, M.: er Mudart Uldise yazd nsz,
s. 7.
22 Tpkbasm ed. Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt 1985.
23 Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 280-281.
G R
el-ayym paraleller retisinde, ncs bn

Heysemde, hareketi kantlama arac olarak geometride kullanmasn eletirmektedir.
el-ayym tabannda iki dik al ve de eit kol
kenarl bir drtgen ileri srmektedir ve drtgenin
geriye kalan iki as hakkndaki hipotezi incelemektedir. Bu drtgen 18. yzylda da talyan
matematiki G. Saccheri tarafndan incelenmitir
ve bu yzden sklkla onun adyla tannmaktadr.24
Paraller postulatyla evrensel bilgin Nareddn
e-s (. 672/1274) de etraflca uramtr. Bu
konu ya adanan er-Risle e-fiye an e-ekk
f el-u el-Mtevziye25 isimli risalesinde o,
nclerin grlerini kritik bir incelemeye tabi
tutmaktadr, burada el-Cevher ve el-ayyma
benzer tarza hareket etmektedir. (u anda elimin
altnda bulunmayan) klidin kitabna yapt
yeniden ele alma almasnda (tarr)26 klid
postulatn kendi postulatyla deitirmi olmaldr: Eer bir dzlemde bulunan iki dz izgi bir
ynde birbirlerinden ayrlarak uzayacak olurlarsa,
kesimeden ynlerine devam edemezler.
u kadar var ki, paraleller retisi tarihinde
Nareddn e-s ad bu iki kitapla deil bir baka
kitapla kendisine byk bir dikkat ekmitir. Eser
e-s ad altnda 1594 ylnda Giovan Battista
Raimondi tarafndan Typographia Mediceada
yaynlanm olan Tarr el-Ul li-Uldisdir. Bu
kitabn Nareddn e-s Tarriyle ayn kitap
olmad bugn kesindir. Yazarn kim olduu
sorusunu aa kavuturmam mmkn olmad; bu
nedenle gelecekteki aratrmalarn bunu baarmasn mit ediyorum. Ayrca, burada szkonusu
127
olann Nareddn e-snin bir baka eseri olmad sonucu da karsanamaz. Bu eser her halkarda onun dier eserlerinin seviyesinden geri kalmyor. Yaynlanmasndan ksa bir sre sonra
Oxfordlu oryantalist Edward Pococke (16041691) tarafndan Latinceye tercme edildii iin
bu kitap Avrupada byk yaygnlk bulmutur.
En erken etkisi ngiliz matematiki John Wallis
(1616-1703)de kendini gstermitir. Arapa kitabn argmantasyonu Wallisin fikirlerine kolaylk
salyordu. O, klid postulatnn yerine benzer
figrlerin varsaymn yerletirmek istemiti ve
bunun iin ona Nareddn e-snin fikir silsilesi fevkalade bir imkan sundu. Bizzat kendisinin
bize bildirdiine gre Wallis 7.2.1651 (eski sitil)
tarihinde Oxforddaki umuma ak konferans tr
dersleri erevesinde buna ilikin sunu yapmtr. Eserlerinde Wallis, daha sonra bu sunuu
Nareddn e-snin Elementlerin 28. teoremine dair olan notlaryla birlikte bastrmtr.27
Wallis tarafndan baslan Latince tercme yoluyla Nareddnin paraleller teorisine ilikin dnceleri btn matematikilere kolayca eriilebilir
klnmtr. Bunlardan birisi de, paraleller teorisinde nihai adm atm olan keskin zekal Cizvit
Girolamo Saccheri (1667-1733) idi. Saccheri 1733
ylnda Mailandda yaynlanm olan Euclides ab
omni naevo vindicatus isimli eserinde Nareddn
e-syi etraflca tetkik etmitir... Haddizatnda
Saccheri tam olarak Nareddnin nfuz ettii
noktada aba gstermitir. Bununla o, daha sonra
paraleller postulatnn dierlerinden bamsz
olduu grne ve nihayetinde klid-d geometriye gtren geliimi hazrlamtr.28
27 Bkz. Wallis, J.: Opera mathematica, Cilt 2, Oxford 1693,

24 Juschkewitsch, A.P. ve Rosenfeld, B.A.: Die
Mathematik der Lnder des Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s.

150; Smith, D.E.: Euclid, Omar Khayym and Saccheri, in:
Scripta Mathematica (New York) 2/1935/5-10; Jaouiche,
K.: On the Fecundity of Mathematics from Omar Khayyam to G. Saccheri, in: Diogenes (Oxford) 57/1967/83100; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 51-52.
25 El yazmalar iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 113; Ed.
Haydarabad 1940 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 49, Frankfurt 1998, s. 363-434);
Cv, .: Naariyyet el-Mtevziyt, a.y., s. 159-203.
26 Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 285.
s. 669-673.
28 Romada yaynlanan bu kitap hakkndaki aklamalar,
benim ricamla 1987 ylnda kitab inceleyen ve enstitmzn yaynlar erevesinde planlanan bir tekrar basm iin
nsz yazan dostum Matthias Schramma aittir. En azndan burada onun mkemmel nsznn kk bir ksmn okuyucuya sunma frsatn yakalam olmaktan dolay
mutluluk duymaktaym. O zamanlar planlanan tekrar basm ertelemek zorundaydk ve kitab ancak 10 yl sonra
(nsz olmakszn) yaynlayabildik. [evirinin tashihleriyle uratm bu an 29. 11. 2006 birbuuk yl kadar
evvel kendisini kaybetmenin derin acsn dduyuyorum.
Allahtan kendisine mafiret diliyorum. Fuat Sezgin]
128
G E O M E T R
Arap-slam kltr evresi matematikilerinde

paraleller teorisine ilikin bu aklamalara ek olarak imdi onlarn geometrik yap modellerindeki
ve cebirsel geometrideki baarl ilerinden bazlar anlacaktr.
Cebirsel Geometri
klidin Elementler kitab, ilk evirisinden sonra
yaklak elli yl iersinde Arap-slam blgesinde tam asimile olmu grnyor. Terminolojik
zorluklar neredeyse tamamen almt. Ayrca,
daha 3./9. yzyln ortalarndan nce Arimetin,
Apolloniosun ve Menelaosun nemli eserleri
Arapa eviri halinde mevcuttu ve ierikleriyle
bir tanklk olumutu. O dnemin bize ulaan
Arapa geometrik metinlerinin imdiye kadarki
incelemeleri, sadece yazarlarnn Yunan stadlarn eserlerini hakimane kullanmalarna deil,
ayn zamanda kendilerine zg yaratcln belirli
bir bilincine de tanklk etmektedir. Bu tutuma
dair belirgin bir tasavvuru bize, Ms b. kirin
3./9. yzyln ilk yarsnda Badatta faaliyet gstermi olan olu (Ben Ms) vermektedir.
almalar, nclerin eserini tarafszca ve yaratc olarak irdeleme yeteneine tanklk etmektedir.
Burada, bana gre en nemli olan, bu almalarda gerekten ne kadar ok eyin ortaya kt
deildir. Geometri hakkndaki kitaplarnda onlar,
ay e blmek iin yeni bir zm bulduklarn
iddia etmektedirler. Bu zmde onlar, matematik tarihinde, sonralar daha gelitirilmi formda
Paskal Salyangozu olarak bilinen eriye dayanmlardr. Byle bir durumda onlarn baarl ileri
hakkndaki deerlendirmede bizim iin nemli
olan objektif baarlarndan daha ok tutumlardr. Msnn oullar, ayrca Arimet tarafndan
gelitirilen metoda dayanarak bir daire muhitinin
hesab giriiminde bulunmulardr, ama baka bir
sunum tr semilerdir. Onlar ayrlk gsteren argmantasyon ve farkl harflerin seimiyle
Yunan rneklerinden olabildiince uzaklamaya
aba gstermilerdir29.
29 Suter, H.. ber
die Geometrie der Shne des Ms ben

Schkir, in: Bibliotheca Mathematica (Stockholm) 3. seri,
zellikle s. 150); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 248-249.
Sadece geometri alanyla snrl kalmayan zgn

yaratclk periyodu balangcnn gze arpan
karakteristik belirtileri, Ms oullarnn daha
gen bir ada olan Muammed b. s elMhn30 (. 275/888)nin eserlerinden gnmze
kalanlarnda ortaya kmaktadr. el-Mhnnin
Arimet tarafndan ortaya atlan, belirli bir krenin bir dzlem yoluyla iki segmente belirli orantyla nasl blmleneceine ilikin soruyu yantlama
giriimi burada ilgilendiimiz konuyla ilikilidir. O,
bu problemi nc dereceden bir denklemle zmeyi denemeti ama mer el-ayymn31 daha
sonra tespit etmi olduu gibi, baaramamt32.
Bu balamda el-ayym unu aktarmaya devam
etmektedir: el-Mhnnin 4./10. yzyln ilk yarsnda faaliyette bulunmu olan ardl Eb Cafer
el-zin (Muammed bin el-seyn) nc
dereceden bir denklemi zmeyi baarmtr; o,
kbik denklemlerin kklerini bulmak iin koni
kesitlerinin yeterli olduunu aklamtr33.
Eb Cafer el-zinden yaklak yarm yzyl
sonra bn el-Heysem de Arimet tarafndan ortaya atlan problemle uramt. O da bu problemi
nc dereceden bir denkeme irca etmi ve koni
kesitleri yardmyla zmt34. Cebirsel geometri alanndaki bir dier adm, bn el-Heysem
optik kitabnda (Kitb el-Menir) bizzat kendisi
tarafndan ortaya konulan problemin zmyle
atmt. Bu problem, kresel bir aynada, kendisinden belirli bir yerde bulunan bir nesnenin resminin yine ayn ekilde belirli bir yerde bulunan
gze yanstld hallerde, yanstma noktasn bulmaktr. Problem bn el-Heysem tarafndan geometrik olarak ele alnm ve drdnc dereceden
bir denklemle zlmtr35. Bu cildin baka bir
blmnde (s. 187), bn el-Heysemin probleminin
31 Male f el-Cebr ve-l-Mubele, ed. Fr. Woepcke
in: Lalgbre dOmar Alkhayym, Paris 1851, arap. S. 2,

Franszca tercme s. 96 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 45, s. 1-206, zellikle s. 120203).
32 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 35, 260, J.P. Hogendijka dayanarak, The Works of al-Mhn, Tahranda yaplan bir
konferansn el yazma nshas (Utrecht, 13 s.), s. 9.
33 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 298.
34 a.e., Cilt 5, s. 359.
35 a.e., Cilt 5, s. 48, 359.
G R
13. yzyldan 19. yzyla kadar Avrupal bilginleri

Problema Alhazeni adyla uratrm olduu zikredilmektedir. Matematik tarihisi Jean tienne
Montuclann bn Heysemin bu problemi bizzat
zebildiinden kukulanm olmas olduka esef
vericidir, o yle sylemekteydi: Onun, en yksek dereceli geometriciler safhasna sokulmas
gerekirdi, eer onun vermi olduu bu problemin
zmn ilk gerekletiren kii olduu tespit
edilecek olsayd.36
bn el-Heysemin bir ada olan Eb el-Cd
Muammed b. el-Leysin37 gnmze ulaan risaleleri, daire ve doru izgilerin yeterli olmad problemlerin zmnde, koni kesitlerinden
yararlanld matematik alannda kaydedilen hzl
ilerlemeyi gstermektedir. Eb el-Cdun bu tarzda zd problemlere el-Brnnin ona ynelttii problemler de dahildir38. Ulat sonular,
kbik denklemlerin genel retisinin gelitirilmesinde ona, belirli bir tarzda mer el-ayymn
ncs roln kazandrmaktadr.
Burada, bir yamuu, uzunluu 10 olan kenarla
ve 90 dzlem ieriiyle resmetme problemine
ynelik bir zmnn de bize rivayet edildii gsterilmelidir. Bu sonucu borlu olduumuz
anonim matematiki muhtemelen 5./11. yzyln
ikinci yarsnda yaamtr. Bu matematiki x4 +
2000 x = 20 x3 + 1900 sonucunu veren denklemi,
bir hiperbol bir daire ile keserek zmtr.
Yazarn, deiik cebircilerin ve geometricilerin bir
mddet nce bu problemi tatmin edici bir tarzda
zemeden ortaya attklar ynnde verdii bilgi
dikkate deerdir39.
4./10. yzyln ikinci yarsnda grnmeye balam
olan, dzgn yedigenin konstrksiyonlar ve konstrksiyon denemeleri yoluyla cebirsel geometri
hayli nemli bir genileme yaamtr. Bu durumlarn hepsinde deil, ama bazlarnda problem
koni kesitleri yoluyla zlmtr40.
Geliim o denli ilerlemiti ki, 5./11. yzyln ikinci
36 Histoire
des mathmatiques, Cilt 1, Paris 1758, s. 359360; Schramm, M.: Ibn el-Haythams Stellung in der Geschichte der Wissenschaften, in: Fikrun wa Fann (Hamburg) 6/1965/arap. s. 85-65, zellikle s. 67.
37 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 353-355.
38 a.e., Cilt 5, s. 353-354; ayrca bkz. Hogendijk, J.P.: Greek and Arabic Constructions of the Regular Heptagon,
in: Archive for History of Exact Sciences (Berlin vd.)
30/1984/197-330, zellikle s. 223-224, 244-256, 267.
39 Fr. Woepcke in: Lalgbre dOmar Alkhayym, a.y., s.
115-116 (Tekrarbasm: a.y., s. 138-139).
40 Samplonius, Y.: Die Konstruktion des regelmigen
Siebenecks nach Abu Sahl al-Qh Waian ibn Rustam,
in: Janus (Leiden) 50/1963/227-249; R. Rashed, La cons-
129
yarsnda dnemin en byk matematikilerinden

birisi olan mer el-ayym kbik denklemlerin
genel bir retisini gelitirmeye sevkedilmitir. Bu
amaca ynelik Risle f el-Berhn al Mesil elCebr ve-l-Mubele adl kitab 19. yzyln ortalarnda Avrupada tannp yaynlanm, Franszcaya
evrilmi ve matematik tarihindeki devrimci rol
Franz Woepckenin mkemmel bir incelemesinde
ayanbeyan ortaya konulmutur. Cebirin artimetikten kesin bir biimde ayrt edildii metninde
mer el-ayym yle sylemektedir: Cebirsel
zmler bir denklem yardmyla gerekletirilmitir, yani olduka bilinen bir tarzda deiik kuvvetlerin (potenz) identiklemesi yoluyla. Saylar,
nesneleri veya kenarlar ve kareleri, yani ikinci kuvveti amayanlar ieren denklemler iin,
klidin Elemenlerine ve Datasna dayanlan
geometrik zm temelli saysal zm izlemektedir. Dairenin ve dz izgilerin nc dereceden
denklemlerde yetersizlii dncesi ilk olarak
mer el-ayym tarafndan dile getirilmitir,
Avrupada ancak 1637 ylnda Ren Descartes
tarafndan tekrar formule edilmi ve sonunda P.L.
Wantzel (1837) tarafndan kantlanmtr41.
mer el-ayym denklemleri 25 tipe ayrmaktadr. Bir tanesi linear (izgisel)dir, yani birinci dereceden bir denklem, be tanesi kare eklinde, yani
ikinci dereceden, dier be tanesi kbik (nc
dereceden) ama kare eklide olanlara indirgenebilir, kalan dier 14 denklem kbik tarzdadr, koni
kesitleri yardmyla izilebilir ve zmlenebilir.
Geometrik konstrksiyon metotlar o, iki durumda saysal denklemlere uygulamaktadr. Elde edilen tek tek sonulardan daha nemlisi, bunlarn
metodik yanlardr: el-ayym bir ve ayn sistemi
birok koni kesitleri iin kullanarak eski koni kesiti retisinin koordinatlar sistemlerini mstakil
koni kesitinden ayrmaktadr ve o, bu balamda
hakszca Descartesa nispetle adlandrlan dik
truction de lheptagone rgulier par Ibn-al-Haytham, in:
Journal for the History of Arabic Science (Halep) iinde
3/1979/309-387; Hogendijk, J.P.: Greek and Arabic Constructions of the Regular Heptagon, a.y.
41 Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 261; Juschkewitsch, A.P. ve
Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des Ostens
im Mittelalter, Berlin 1963, s. 120; Tropfke, J.: Geschichte
der Elementar-Mathematik, Cilt 3, 3. bask, Berlin ve Leipzig 1937, s. 125; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50.
130
G E O M E T R
al koordinatlar sisteminin avantajlarn ak ve

seik bir biimde fark eden kiidir42.
mer el-ayymn kitab, tpk Arap-slam kltr evresinin dou blgesindeki bir ok eserde sz
konusu olduu gibi Avrupann malumu olmakszn kalmtr. Bu olguyu J. Tropfke43 1937 ylnda
u ekilde ifade etmitir: Maalesef Avrupa Yakn
aa kadar onun mkemmel eserinin daha kesin
bilgisinden mahrum kalmtr. Fermat (1637 civar), Descartes (1637), van Schooten (1659), E.
Halley (1687) vd. benzer konstrksiyonlar yeniden bulmak zorunda kalmlardr.
nc dereceden denklemleri ele almada mer
el-ayymn hemen onu izleyen bildiimiz ardllar erefeddn el-Muaffer b. Muammed e-s44
(6./12. yzyl) ve yseddn Cemd b. Mesd
el-K (. 840/1436)dir. Sonuncusu Mift elisb isimli eserinin beinci blmnde, drdnc dereceden 70 denklemin zmn ilk olarak
kendisinin bulduuna iaret etmektedir45.
42 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50-51; daha yakn bilgi iin

bkz. Schramm, M.: Steps towards the Idea of Function.
A Comparison between Eastern and Western Science of
the Middlle Ages, in: History of Science, Cilt 4, Cambridge
1965, s. 70-103, zellikle s. 97
43 Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt
3, a.y., s. 133.
44 Denklemler hakkkndaki kitabndan bize ulaan anonim bir fragman R. Rashed tarafndan neredilmi ve
Franszcaya tercme edilmitir, Sharaf al-Dn al-s,
Oeuvres mathmatiques. Algbre et gomtrie au XIIe
sicle, 2 Cilt, Paris 1986.
Trigonometri
Hintlilerin trigonometrik bilgilerinin Arap-slam
kltr blgesine, onlarn astronomi ve matematik hakkndaki ana eseri olan Brhma SphuaSiddhntann 156/772 ylnda Halife el-Manrun
emriyle Arapaya evrilemesinden daha nce,
evvelce Fars-Sasani bilim merkezlerinin erken
dnem Mslman temsilciler yoluyla ulam
olduu muhtemeldir. Yunanlarla karlatrldnda Hindistanda tirgonometri alannda, bir
dairenin kirii yerine sinsnn getirilmesi, yani
bir dairenin bir merkez asnn ift tam kirii
yerine yarm kiriiyle ilem yaplarak ileriye doru
nemli bir adm atlmtr ve bu yolla, Yunanlarn
bu yndeki bilgilerine Arap-slam bilginlerinin
yapacaklar geliimi kolaylatrmtr. Bugnk
sins teriminin Arapa ceyb (cep) kelimesinin bir
tercmesi olduu bilinmektedir. Araplar Hinte
trigonometrik terim civa (yay kirii)y fonetik
bakmdan cb olarak evirmiler ve ifade etmilerdir, bu daha sonra evirmenler tarafndan
Latinceye ceyb [Trkedeki cep] olarak gemi
ve yanl anlalmtr. En eski kitaplarda yarm
kiri iin ardaciva kelimesi de kullanlmtr, ama
daha sonra bu kavram sins iin cb olarak ksaltlmtr. Bu yzden Yab b. ri (161/777
civar) tarafndan yazlan trigonometri hakknda
bildiimiz en eski kitap Kitb Ta Kerdect
el-Cb, Bir Kavisin Sinsnn Bulunmas baln tamaktadr46. Eksik birey kalmamas iin
denilmelidir ki, Siddhntann evirisiyle sadece
kavramn bilgisi ve sinsn fonksiyonu deil, ayrca kosinsn de fonksiyonu ve kk bir sins
izelgesi Arap-slam kltrnn erken devresinde
tannmtr.
Yunanlarn (Keldani ncleriyle ilikisiz olmayan47) esasen Hipparch (m.. 2. yzyl) ve
Menelaos (m.. 1. yzyln ilk yars)a kadar giden
trigonometrik bilgileri, Arap-slam matematik-
46 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 196.

5, 2. bask, a.y., s. 12.
G R
ilere ve astronomlara Ptolemenin Almagest48

isimli eserinin 2./8. yzyldaki ilk evirisiyle ulamtr. Yunan astronom merkez a olarak daireye izilmi ift aya ait kiriin bykln
kullanmtr. Merkez ann byklyle (birlikte) kiriin deien bykl iin Hipparch bir
izelge oluturmutu.49
Yunanlarn tirgonometriye ilikin temel tasavvurlar Menelaos ve Ptolemenin eserlerinin
Arapaya evrilmesinden sonra birincinin tam
bir drtgen hakkndaki teoremi ve bu ikincinin en
byk kresel asnn (transversal) hesaplanmasna dair teoremi yoluyla sonraki 500 yllk geliim
iin olduka verimli olmutur.
Arap-slam matematikilerindeki MenelaosPtolemenin en byk kresel a (transversal)
teoremiyle yaratc uraya gtren bildiimiz en
eski saik, kukusuz kreseli ilk olarak ele alm
el-Mhn (250/865 civar)den domutur. O, azimutu belirleme de en byk kresel a (kosins)
teoremine e deer olan bir teoremi gene uygulamtr50. Bu teoremi el-Mhnnin Menelaosun
en byk kresel a hakkndaki kitabna ilikin
yapt erhde kefetmi olan P. Luckey51 bylece J. B. Delambre ve A. von Braunmhln
Regiomontanusun bu konuda Araplar arasnda
hi bir ncye sahip olmad iddialarn kesin
olarak rtebilmitir52.
3./9. yzyln ikinci yarsnda tanjant kavramnn ve
fonksiyonunun astronom ve matematiki abe
el-sibde53 grlebilir olmas trigonometri tarihinin geliim basamaklarndandr. lk olarak o,
astronomik izelgeler eserinde glge ap (ur
e-ll) diye isimlendirdii kosekantlar 1 ila 90
lik bir izelgede bir araya getirmitir.54
48 lgili
blm iin bkz. Ptolemus: Handbuch der Astronomie, Almanca tercme K. Manitius, Neuausgabe Leipzig 1963, Cilt 1, s. 24 ff.
49 Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik,
a.y., s. 13.
50 Forml iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. s. 261.
51 Beitrge zur Erforschung der arabischen Mathematik,
in: Orientalia (Roma), N.S. 17/1948/490-510, zellikle s.
serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 46-66, zellikle s. 58).
52 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 159.
54 Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik,
Cilt 5, s. 29; Schoy, C.: ber den Gnomonschatten und die
Schattentafeln der arabischen Astronomie. Ein Beitrag
zur arabischen Trigonometrie nach unedierten arabischen Handschriften, Hannover 1923, s. 12, 14-15 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
25, s. 198, 200-201).
131
abein kitabn (ez-Zc) henz bilmeyen A.

von Braunmhl55 1900 ylnda Eb el-Vef elBzecn56 (. 387 veya 388/998)yi tanjant fonksiyonunun mucidi olarak kabul etmitir. A. von
Braunmhln kitabnn yaynlanmasndan yaklak yirmi yl sonra C. Schoy57, el-Fal b. tim
en-Neyrz58 (4./10. yzyln banda lmtr)nin
glge kural bilgisinde Eb el-Vefnn ncs
olduunu tespit etmitir. Schoy, kble ynn
bulmak iin kresel trigonometrinin kotanjant
teoreminden yararlanm olan bn el-Heysem59
(. 432/1041)i onun ardl saymtr.60. Herhangi
bir yerin Mekkeden sapma asn bn el-Heysem
55
Vorlesungen ber Geschichte der Trigonometrie, Cilt

1, Stuttgart 1900, s. 54-61. Braunmhl Eb el-Vefnn
Almagestini Carra de Vaux tarafndan (LAlmageste d
Ablwfa Albzdjni, in: Journal Asiatique (Paris) 8e
srie, 19/1892/408-471, Tekrarbasm in: Islamic mathematics and Astronomy serisi cilt 61, s. 12-75) eriilebilir
klnm materyale dayanarak trigonometri asndan
deerlendirdikten sonra, Eb el-Vefdan bir alntyla
balayarak yle demektedir: Demek ki, eer yarap 1
kabul edilecek olursa, bir yayn sinsnn tmlerin sinsne olan orannn birinci glge, tmlerin sinsnn yayn
sinsne olan orannn ikinci glge olduu aktr. Bu notun
nemi yeterince vurgulanamaz, nk bu, Eb el-Vefy,
Ortaa ve Rnesans olduka aarak modern dneme
kadar getirmektedir ve r=1 yapan bu dncenin, burada
en ak ve seik ekliyle dile getirilmi olmasna ramen,
18. yzyla kadar yarapn adeta tam bir unutulmulua
maruz kalm yar apn say ile ifadesinin tekrarlanm
olmas olduka tuhaftr. (Buna ilaveten, r=1in Arapslam matematikilerinde mutat bir yntem olduuna
iaret edilmelidir.) 6 tirgonometrik fonksiyonun Eb elVef tarafndan bu ileme sokulmasyla dik al dzlemsel gen trigonometrisi bir dokunula olduka modern
bir iz kazanacak ekilde mkemmelletirilmitir.
57 Abhandlung von el-Fal b. tim en-Nayrz: ber die
Richtung der Qibla, in: Sitzungsberichte der Bayerischen
Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-physikalische Klasse (Mnchen) 1922, s. 55-68, zellikle s. 56
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 18, Frankfurt
1992, s. 177-190, zellikle s. 178).
59 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 362.
60 Schoy, C.: Abhandlung des al-asan ibn al-asan ibn
al-Haiam (Alhazen) ber die Bestimmung der Richtung
der Qibla, in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Leipzig) 75/1921/242-253, zellikle s.
243-244 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 18, s.
155-166, zellikle s. 156-157).
132
G E O M E T R
olarak bulmutur, burada 2 Mekkenin enlemini,

1 bulunulan yerin enlemini ve her iki yer arasndaki boylam farkn ifade etmektedir.
Tanjantn Yunanlarda ve Hintlilerde henz bilinmeyen trigonometrik bir fonksiyon olarak oluumuna ilikin bu aklamalardan sonra, Menelaos
ve Ptolemenin en byk kresel a teoreminin
Arap-slam matematikilerde ve astronomlarda kaydettii geliime yneliyorum. Burada sz
konusu olan u iki formldr:
I. AE:EB = (AU:UD)(GD:GB);
II. AB:EB = (AD:UD)(GU:GE).
Fig. 2 (A. Bjrnbo)
Fig. 1 (A. Bjrnbo)
1. figrn dz izgileri, en byk fakat 180 den

kk olan (Fig. 2) kre dairelerinin yaylaryla
deitirilirse, kavislerin sins iin uygun teoremler elde edilir.61
Daha nce Ms b. kirin olunun en by
Muammed 3./9. yzyln ilk yarsnda bu prob-
61
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk ber den Transversalensatz (liber de figura sectore). Mit Bemerkungen von Heinrich Suter. Herausgegeben von H. Brger und K. Kohl,
Erlangen 1924, s. 1-2 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
zellikle s. 221-222).
lemle uramt. Bununla birlikte Arap-slam

matematikilerinden Sbit b. urra (3./9. yzyln
ikinci yars) bu problemin ele alnnda ilk srada
zikredilmektedir. O, en azndan Kitb f-e-ekl
el-Mulaab bi-l-a isimli eserinde kresel
en byk a ile ilgili teoremi zerinde ciddi bir
eklide uramtr. Sbitin bu arada ayrntl bir
biimde incelenmi, Ortaa Avrupasnda en az
iki eviri halinde yaylm olan eserinde62 nemli
saylabilecek bir yenilik gzkmemektedir. Buna
karn, teoremin tarihini iyi bir biimde bilen ve
teoremin sonraki geliimi iin bizzat nemli katkda bulunan Eb Nar b. Ir (4./10. yzyln
ikinci yars) ve Nareddn e-s (. 672/1274)
unu vurgulamaktadrlar: Sbit de en byk
kresel a teoremini gereksiz klan bir teorem
ortaya atmtr, fakat bu teoremin tatbikinde bileik oranlarn bilgisi art bulunmaktadr.63 Ayrca
Nareddnin yapt bir alntlamadan, Sbitin
Menelaos ve Ptolemede hesaplama iin temel
alnan ift yayn kiriini sins fonksiyonuyla deitirdii anlalmaktadr. H. Suter, en byk kresel
a teoremi hakkndaki eserin bilinen redaksiyo-
62
Bu konudaki en yeni alma Lorch, Richard: Thbit

ibn Qurra. On the Sector-Figure and Related Texts. Edited with Translation and Commentary, Frankfurt 2001
(Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 108).
63 Bjrnbo, Axel: Thabits Werk, a.y., s. 61 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 21,
s. 281).
G R
nunun Sbitin genlik dnemine ait olduunu

ve bir baka redaksiyonunun daha mevcut olmas
gerektiini tahmin etmektedir64.
Trigonometrik bilgilerin Yunanlar ve Hintliler
tarafndan teebbs edilen tashih ve son gelitirme giriimleri 3./9. yzylda tam bir younlukla
devam etmitir. Bu faaliyetlere katlan birok
bilginin abalarnn ne derecede olduunu hi
bir yazar el-Brnnin matematiksel corafyann
temel eseri kabul edilebilecek Tadd Nihyt
el-Emkin li-Ta Mesft el-Meskin65 isimli
eserinde yapt gibi canl tasvir etmemektedir.
Youn almann ve bu yardmc bilimin desteklenmesi ynndeki mkemmel koullarn sonucunda, 4./10. yzyln sonuna doru kresel trigonometri tarihinde bir dnm noktasna ulald.
bilginin hemen hemen ayn zamanda, deiik
yerlerde kresel genin kenarlarn ve alarn
hesaplamada nihai bir r atklar kanaatine
ulamalar artcdr ve dnemin zihinsel olgunluuna iaret olarak anlalabilir. Bu bilginler
Eb el-Vef el-Bzecn, mid b. el-r elucend ve Eb Nar Manr b. Al bn Irdr.
Bunun hakknda el-Brnnin baz eserlerinde,
zellikle Meld lm el-Heyede66, anonim bir
eser olan Cmi avnn lm el-Heye (5./11.
yzyl)de67 ve Nareddn e-s (672/1274)nin
e-ekl el-a68 balkl eserinde bilgiler bulmaktayz. Ad geen bilgin tarafndan ortaya
konulan baarl ilerin matematik tarihi bakmndan nemini ve onlardan her birinin payna den
katklara ilikin soruyu 1940 ylnda Paul Luckey
maharetle ortaya koymutur. el-Brnnin daha
sonra kefedilen Meld lm el-Heye isimli eseri
64 Bjrnbo,
Axel: Thabits Werk, a.y., s. 5 (Tekrarbasm:

Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 21, s. 225);
65 Ed. P. Bulgakov, Kahire 1962 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi Cilt 25, Frankfurt 1992); ngilizce tercme Jamil Ali, The Determination of the Coordinates of
Positions for the Correction of Distances between Cities, Beyrut 1967 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
Cilt 26, Frankfurt 1992); erh E.S. Kennedy: A Commentary upon Brns Kitb Tadd el-Emkin, Beyrut 1973
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 27, Frankfurt
1992).
66 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 266-267; ed. ve Franszcaya
eviri M.-Th. Debarnot, Dmek 1985.
67 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 64-65.
68 Ed. ve Franszcaya eviri Alexandre Pach Carathodory, Trait du quadrilatre, stanbul 1891 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 47, Frankfurt 1998).
133
kullanamam olmasna ramen, anlan Cmi

isimli anonim eser temelinde Zur Entstehung der
Kugeldreiecksrechnung69 ad altnda verdii sunumu deerini bugne kadar korumu ve baka hi
bir alma tarafndan alamamtr. Luckey yle
yazmakta: slam dnyasndaki matematikilerin gerekten devrim yaratan bamsz baars,
1000 yl civarnda kresel genin kenarlarnn
ve alarnn fonksiyonlar arasnda formllerin
kurulmu olmasdr, zellikle kresel sins teoremi. Menelaos teoreminin hantal tam drtgeninin
yerine imdi gen gemektedir ve Menelaos formlndeki 6 parann yerine sadece 4 para gemektedir. Burada gerek kresel trigonometrinin
veya sferik gen hesaplamasnn douuna tank
olmaktayz. Yaln sferik gen tam drtgenden
daha basit bir figrdr ve bu yaln gen 6 paraya sahiptir, 3 kenar ve 3 a, hedef bu paralarn
drd arasnda bir forml bulmak olabilir.
Burada modern kresel trigonometinin [kurulma] ans ve ayn zamanda modern geometrinin
ikilik ve karlk prensibinin dou ans kendini
gstermektedir. nk kutupsal gene imdi
daha doal bir yol ulamaktadr. Yunanlar tarafndan henz ortaya atlmam sferik bir genin alarndan kenarlarn hesaplama problemi, uygun alarn miktarnda olan yaylar kre
zerine, yukarda nitelendirilen Yunan tarznda
tersim etmeyi srarla tavsiye etmektedir. Fakat bu
yaylar, yeter derecede uzatlarak, kutupsal geni
oluturmaktadr. Gerekten de Araplar bu problem yoluyla kutupsal gene ulamlardr. Bu ilk
olarak sadece e-sde grlmemektedir (bkz.
Arapa 152-153 = s. 197-198)...70
Eski adan modern kresel hesaplamaya
dnm bundan sonra ilk nemli nitelik olarak
az ok bilinli karara sahiptir. Bu karar, yaylarn
sinslerinin yan sra kresel ekillerin alarnn
sinslerini de kullanmak ve bu alarn sinsleriyle, artk Ptolemenin yapt gibi, bu a iin lt
olan yay her defasnda tarif etmeyi gerektirmeyen
bir alma stiline ulamaktr. Demek ki termino-
69
in: Deutsche Mathematik (Leipzig) 5/1940/405-446

Cilt 77, Frankfurt 1998, s. 137-178).
70 Luckey, P.: Zur Entstehung der Kugeldreiecksrechnung,
a.y. s. 412 (Tekrarbasm: a.y., s. 144).
134
G E O M E T R
lojik aratrma alannda u soru ortaya kmaktadr: Yaylarn sinslerinin, daha dorusu alarn
sinslerinin yan sra ilk olarak teoremler halinde
kresel ekiller hakknda ne zaman ve nerede
konuulmutur?
Bylece bu balamda yeni kresel hesaplamann r ann ikinci nemli kriteri u sorudur:
genlerle mi ilem yaplmaktadr?
lk olarak ve hereyden nce, alann uzman
bir ada tarafndan kresel sins teoreminin
mucitleri diye nitelendirilmi olan adamlarn
bu iki kriter balamnda nasl davrandklarnn
aratrlmas bence yararldr. Bilindii zere, elBrnnin tanklna gre astronom Eb el-Vef
el-Bzecn, Eb Nar ve el-ucend bu temel
tekil eden teoremi bulmu olma n konusunda
tartmlardr.71
Bize ulaan, kresel sins teoremine ve kullanmlarna adanm bir risalede72 Eb Nar, Eb
el-Vefnn daha nce eski kresel en byk a
teoremi ile ilem yapt iddiasna kar kmaktadr. Eb Nar kendisini u ekilde savunmakta:
Azimutlar hakkndaki eserinin 2. blmnn 17.
teoreriminde o, kresel sins teoremini ortaya
koymutur, ama o eserin erevesinde daha ileri
gitme frsat bulamad iin sadece dik al kresel bir gen iin... Bununla birlikte Eb Nar, Eb
el-Vefnn kendisinden nce bizzat herhangi bir
gen iin olan kresel sins teoremini yaynlanm bir eserde, yani Almagestinde, ispatladn
ve muhtemelen de kullandn reddetmemektedir. el-Brnnin, e-snin bildirdiine gre,
bu kural btn durumlara uygulamas nedeniyle
nceliin Eb Nara tannmas gerektii ynndeki aklamas buna tam olarak uymaktadr. Bu,
eer hocasna dierlerinin nnde ncelik veriyorsa rencinin sadakatna bir delildir. Fakat bir
kimsenin bu teoremi btn durumlara uygulam
olmas, bir teoremi bulma ncelii kriteri olarak
kabul edilebilir mi? el-Brnnin bu aklamasnda daha ok satr aralarnda, hocas Eb Narn
71 Luckey, P.: Zur Entstehung der Kugeldreiecksrechnung,
a.y. s. 413 (Tekrarbasm: a.y., s. 145).

72 Risle f Marifet el-usy el-Felekiyye Baih min
Ba bi-ar ayr ar Marifatih bi--ekl el-a
ve-n-Nisbe el-Mellefe, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
339; Haydarabad basksnn, 1948, tekrarbasm in: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 28, Frankfurt
1998.
bu teoremi bulmann gerek, yani zamansal nceliini iddia edemeyecei itiraf yatmakta deil
midir?73
Bana gre daha doru olarak en byk kresel
a teoremini gereksiz klan teorem yerine en
byk kresel a teoremini tamamlayan teorem
olarak Almancaya yerlemi olan teoremin isimlendirme kkeni henz itiraz gtrmez bir biimde aydnlatlm deildir74. el-Brnye75 gre bu
niteleme Kuyr b. Lebbn76 (4./10. yzyln ikinci
yars)dan gelmektedir. Kitb e-ekl el-ada
Nareddn e-s77 <Bedel Teorem> kelimesini kresel sins teoremine mahsus klmtr, yeni
teoremlerin hepsi iin, yani bu bedel teorem iin,
ekleri ve tanjant prensipi iin kapsaml bir ifadeyi
<en byk kresel a teoremi yerine geen elementler> (ul tem... mam e-ekl el-a)
kullanmtr.78
Anonim bir eser olan Cmiden Luckey79 Eb
Narn bir kantna yaplm olan eki tercme
etmektedir:
73 Luckey, P.: a.e., s. 416 (Tekrarbasm: a.y., s. 148).

74 a.e., s. 419 (Tekrarbasm: a.y., s. 151).
75 Bkz. Al-Brn. Kitb Mald lm el-Heye. La trigo-
nomtrie sphrique chez les Arabes de lEst la fin du Xe

sicle. dition et traduction par Marie-Thrse Debernot,
Dmek 1985, s. 143.
77 Kitb ekl (!) el-a, a.y., Metin s. 89, tercme s.
115.
79 a.e., s. 418 (Tekrarbasm: a.y., s. 150).
G R
Eer AB (bkz. yukardaki resim) bir eyrek daire

ise, BG, BAG asnn lsdr (adr) ve AB
eyrek dairesinin sins yarap BHdr ve AHD
dik asnn sinsne eittir. Bundan dolay yleyse AD sinsnn DH sinsne olan oran {AB
sinsne eit olan} AHD asnn sinsnn HAD
asnn sinsne {yani BG sins...} olan oranna
eittir. Eer yazar tarafndan aklama amacyla
yaplan, benim [Luckey sylyor] kuyruklu parantez ierisinde verdiim ilave atlanacak olursa,
modern trigonometriye srayn gerekletii
grlr. Szkonusu olan, alarn sinsleridir ve
teorem bir gen teoremidir, yani Hde dik al
AHD geni iin sins teoremi:
Sin AD : Sin DH = Sin AHD : Sin HAD dr.
Sins teoremini bulmada zamansal ncelik sorununa ilikin Luckey yle demektedir80: Delambre,
Carra de Vaux, Brger ve Kohln Eb el-Vefda
gerek kresel sins teoreminin varlna ilikin
bize aktardklarndan, anlan buluun nceliini
kendisine vermemiz gerektiine inandmz bu
bilginin terminolojik ifadeler bakmndan nasl
hareket ettiine, zellikle onun Eb Nar gibi
aka bir ann sinsnden bahsedip bahsetmediine ilikin kesin bir bilgi elde edemedim.
Bu soruyu cevaplandrmak gelecek aratrmalara
kalm olacaktr ...
el-Brn, geen yzyln yetmili yllarndan itibaren ancak bilinen ve 1985 ylndan beri edisyonu
yaplm ve Franszcaya evrilmi olan (bkz. s.
134) Astronominin Anahtarlar (Mald lm
el-Heye)81 adl kitabnda kresel astronominin
drt veri retisine ilikin daha nceleri yaplan
abalarn belirli bir tarihi sunumunu vermekte ve
bu ynde slam dnyasnn dousunda ulalan
bilgi seviyesi hakknda berrak bir tasavvur aktarmaktadr. Tanjant teoremi anlamndaki e-ekl
e-ll nitelemesi el-Brnden gelmektedir. O,
Eb el-Vef tarafndan yaratlan denklemler
temelinde bunu sistematik olarak ortaya koymutur82. Burada, el-Brnnin, ncleri tarafndan
astronominin yardmc aralar olarak kazanlan

82 Kitb el-Mald lm el-Heye, a.y., 131.
135
kresel tirgonometrinin prensiplerini matematiksel corafyann yararna kullanan ilk kimse

olduuna da iaret edilmelidir. Badat ve Gazne
arasndaki boylam farklln bulmada elde ettii
sonular yoluyla yeryznnn matematiksel olarak kavranmasnda yeni bir periyod balamtr83.
Son zamanlarda slam dnyasnn batsndan kan
bir kitap da nlenmitir; el-Brnnin daha gen
bir ada Eb Abdullh Muammed bn Muz
(471/1079 ylnda hala yayordu)84 tarafndan
yazlm olan Kitb Mechlt us el-Kre isimli
kitap85. Bu kitap A dik al kresel bir gen iin
cos = cos cos formln denklik bilgisini ifa
etmektedir86. imdiye kadar biraz farkl formda
olan ve Regiomontanus (1436-1476)dan bilinen
bu kosins teoremi Cbir b. Efla (6./12. yzyl)n
eserinin Latince tercmesiyle ilikilendirilmiti87.
Tropfkeye gre88 Regiomontanus De triangulis
omnimodis isimli eserinin drdnc ksmnda
Cbirin trevlerine hemen hemen kelimesi kelimesine bal kalm bulunuyor.
Arap-slam geometrisinin temel eserini
Nareddn e-s (672/1274)ye borluyuz. Bu
kitap Kitb e-ekl el-a baln tamaktadr. Matematik historiyografyas iin, bu kitabn
Osmanl Devletinin o zamanki dileri bakan
olan Alexandre Pacha Carathodory tarafndan
1891 ylnda Franszcaya tercme edilmi olmas
(bkz. s. 133) ve bu sayede trigonometrinin byk
tarihisi A. von Braunmhl tarafndan uygun bir
biimde deerlendirilebilmesi ansl bir sonutur.
Hatta Braunmhl bu kitab zel bir incelemede
83 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 156-161, 167-168.

84 a.e., Cilt 5, s. 109.
85 Villuendas, M.V.: La trigonometra europea
en el siglo
XI. Estudio de la obra de Ibn Mu, El Kitb mahlt,
Barcelona 1979 (Edisyon, tpkbasm, spanyolca tercme
ve erh).
86 Bkz. a.e., Giri s. XXXV.
87 Bkz. von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und
Regiomontan, in: Nova Acta. Abhandlungen der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie
der Naturforscher in Halle 71/1897/31-69, zellikle 63-64
Cilt 50, Frankfurt 1998, s. 213-251, zellikle s. 245-246);
ayn yazar, Vorlesungen, a.y. Cilt 1, s. 81-82; Tropfke, J.:
Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 5, s. 131-133;
P. Luckey, a.y., s. 422 (Tekrarbasm: s. 154).
5, s. 137.
136
G E O M E T R
Regiomontanusun kitabyla karlatrmtr (bkz.

s. 135). almada Regiomontanusun kendine
zg yaratc faaliyetinin neden ibaret olduuna
ilikin bir kanaat edinmek istemitir ve trigonometiriyi Avrupada bamsz bir disiplin halinde
ekillendirme baarsnn Regiomontanusa ait
olduu ynndeki grn ne dereceye kadar ger
ee uyduunu gzden geirmek istemitir89.
Braunmhl Nareddnin kitabnn nc blmnde dzlemsel genin eksiksiz bir
trigonometrisini aktardn tespit etmitir. Byle
bir retinin gerekliliini Nareddn u cmle ile
temellendirmektedir: Hem astronomide hem de
ekilleri aratrmada, dikkenar dz izgili bir genin kenarlarn ve alarn birbirinden hesaplama
metotlarn bilmek ok avantajldr.90 Braunmhl
yle devam etmekte: Bu kelimelerden, onun
tirgonometriyi astronomik hesaplamalar iin artk
sadece bir yardmc ara olarak deil, bilakis geometrik almalar iin de nemli bir disiplin olarak
grlmesini istedii anlalmaktadr. Fakat bu
arada Nareddn nce Yunanlarn kiri metodlarn kullanarak sadece dik al gende ortaya
kan durumlar deil, ayrca kresel al genin
btn durumlarn da ele almakta, modern metodu temel teorem olarak izleyip iki delil ile destekledii sins teoremini ortaya koymaktadr.
Bu delillerin ilki, Regiomontanusun, eserinin
ikinci ksmnda vermi olduu ve imdiye dek
tartmasz olarak onunmu sanlan delille tamamiyle uygunluk gstermektedir.91
Braunmhl, Regiomontanusun el-Fernnin,
el-Battnnin, ez-Zerlnin ve Cbir b. Eflan
kitaplarn ve de Libros del saber de astronoma
isimli eseri kullanm olduunu olas saymaktadr.
Bununla beraber eik al gen iin sins teoremi deliline gelince, bu konuda Nareddn ile gr
birlii tamamiyle artc bir ey olarak karmza
kmaktadr, nk ona temel tekil eden dnce
tarz, her ikisi iin de gerekten ilk olarak kendisini gstermektedir.92 Braunmhl ayrca, eik al
kresel bir genin asn kenardan hareketle
hesaplama probleminin Regiomontanusda rastlanan bu zmnn Nareddnin kitabndakinin ayns olduunu tespit etmitir. Bu balamda
Braunmhl genin kenarn alardan bulma
problemi bahsine ulamaktadr ve Nareddnin
tamamlayc (supplementar) geni veya kutupsal (polar) geni kullanarak ulat zmn
sonradan Willebrord Snellius (1580-1626) adn
tayan zmn ta kendisi olduunu fark eden
ilk kiidir93. Braunmhln deerli almasnda,
Nareddnin ve Regiomontanusun eserlerinde
ayn zmlerin birok nemli problemde grlmesinin, her iki kiinin eserleri arasnda bir
balant bulunmadndan Regiomontanusun
baarsn azaltmad grne katlamyorum94.
Braunmhl kendi dneminde muhtemelen zorunlu olarak byle bir dnceye ulamt, nk o
Regiomontanusun Nareddnin kitabyla olan
tankln bir Avrupal eviri olmakszn tasavvur edemiyordu. Geri bugne dek byle bir eviri
bilinmemektedir, fakat bunun iin daha baka
balant yollar bilinmektedir. Bu yollar zerinden
Arap-slam kltrnn daha sonraki yzyllardaki
nemli edinimleri kiisel ilikilerle veya kiisel
kullanm amal olarak yaplm eviriler yoluyla
Avrupaya ulamtr. Nareddn e-snin kitab meselesinde ben, slam dnyasnda geni lde tannan bu kitabn ieriinin, Regiomontanus
ve Georg Peurbach ile Viyanada bir araya gelmi
olan95 Konstantinopelin sabk patrii Kardinal
Bessarion araclyla aktarlm olabilecei grndeyim. Nareddnin kaynaklar vermedeki
zenine Regiomontanus tarafndan riayet edilmememi ise, bu durum Braunmhln kelimeleriyle
bu yzden ok sert tenkit edilmemelidir, nk
bylesi bir durum onun zamannda hemen hemen
genel olarak kklemi idi.96
89 von
Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomontan, a.y., s. 33 (Tekrarbasm: s. 215).
90 Nareddn: e-ekl el-a, a.y., arap. S. 51, terc. 67;
von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomontan,
a.y., s. 37 (Tekrarbasm: s. 219).
91 von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomontan, a.y., s. 37 (Tekrarbasm: s. 219).
92 a.e., s. 39 (Tekrarbasm: s. 221).
93 a.e., s. 50-51 (Tekrarbasm: s. 232-233).

94 a.e., s. 51-52 (Tekrarbasm: s. 233-234).
95 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 57-58.
96 von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und
tan, a.y., s. 58-59 (Tekrarbasm: s. 240-241).
Regiomon-
G R
137
Geometri Aletlerinin Kullanm

slam ncesi kltrlerde kullanlan geometri
aletlerine ilikin bilgilerin geometrinin ilk temel
dzeydeki bilgisinin slam kltrne girme yolu
bulduktan hemen ksa bir sre sonra Arap-slam
lkelerine ulamaya balad rahatlkla tasavvur
edilebilir. Muammed, Amed ve el-asan adl
Ms b. kirin olunun 3./9. yzyln ortalarnda, bir eri izgi izerek ay e blmek iin
kendilerini bir zm nerisinde bulunma konumunda hissetmeleri matematik tarihi bakmndan
olduka nemlidir. Karl Kohl97 onlarn dzlemsel
ve kresel ekillerin lm konusundaki98 (Kitb
Marifet Misat el-Ekl el-Basa ve-l-Kriyye)
risalelerinin Latince tercmesine dayanarak 1923
ylnda bu kardein iziminin tarihi nemine
ilikin soruyu aratrmtr. Risalelerinin konuyla
ilgili blmn zet olarak Almancaya evirmitir99: Bundan baka, bir ay eit paraya blmemizi salayan bir yardmc aracn bulunduunu
ispatlayabiliriz.
Ben Ms ilkin dar adaki (bkz. ekil), daha
sonra geni adaki yntemi ispatlamaktadrlar:
Ayrca bilinmektedir ki, eit paraya blmek
istediimiz a dik adan daha byk ise, bunu
yarya blebiliriz ve ayrca iki yarmdan birisini,
yukarda olduu gibi, eit paraya bleriz;
bylelikle anlalmaktadr ki, ann bir dik adan
daha byk olan nc parasn buluyoruz ve
bu da gstermek istediimiz eydir.
Kohl100 buna ilaveten yle sylemektedir:
Sunumun ak ve seikliinde, konstrksiyona zel bir aklama eklemek gerekli deildir.
Vurgulanmas gereken: nclerin zmnde
e blmeye az ok tecrbe etme yoluyla ulalrken, burada Ben Ms, Avrupadaki kullanmndan olduka nce, hareketi sistematik bir zm
arac olarak kullanmaktadrlar.
Kohl devam etmekte: Burada ortaya kan eri,

daha nce anld gibi, Paskal Salyangozu ile
ayndr. Elbette Ben Ms, izimlerinin neminin bilincinde deillerdi. Bu baar Stephan
Pascala aittir, yani Nikomedes (m.. 70 civar)in
konkoitinin aksine, tek bir, bir defa izilmi olarak mevcut olan Paskal Salyangozu ile bir ann
eit paraya blmlenebilmesi. Fakat Ben
Msnn bunu tanmam olduklar, onlarn geni
ann e blmlemesi hakknda realize ettiklerinden aka anlalmaktadr.
1874 ylnda Maximilian Curtze101, Kopernikin,
klidin 1482 edisyon tarihli Elementlerinin
elinde bulunan nshasndaki drdnc kitabn sonunda, ann e blnmesi balamnda
Nikomedesin De conchoidibusunu kullandna
ilikin (yanl) izlenim uyandran bir bilgi vermi
olmasna dikkat ekmitir. Nikomedesin kitabnn gnmze ulamad (Araplara da ulamamtr) iin Curtze doru tahminde bulunmaktadr: Kopernikin kayna Ben Msnn kitabnn
yukarda bahsedilen Latince tercmesi olabilir.
97
Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 54-55/1922-23/180-189 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 151-160).
98 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 251-252.
99 Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, a.y., s. 182183 (Tekrarbasm: a.y., s 153-154)
100 a.e., s. 183 (Tekrarbasm: s. 154).
101 Reliquiae
Copernicanae, in: Zeitschrift fr Mathematik und Physik (Leipzig) 19/1874/76-82, 432-458, zellikle
s. 80-81, 448-451.
138
G E O M E T R
Onlarn Paskal Salyangozu ile yaptklar zm

Curtze Yunanca kaynaklara dayandrmaktadr,
muhtemelen Pseudo Arimetin Lemmatas olan
Kitb el-Mezt. Ben Msnn Nikomedesi
anmadklarn ve bu probleme ynelik zmlerinin de ne Nikomedes ne de pseudo Arimet'in
Lemmatannkiyle ayn olmadn sonradan K.
Kohl ispatlamtr102.
Nikomedes ad altnda Arap matematikilere
konkoit pergeli olarak tannan bir alet ulamtr103. Matematiki Eb Cafer Muammed b. elseyn el-zin Risle f stirc aeyn beyn
aeyn Mtevliyeyn Mtensibeyn min ar
el-Hendese es-Sbite104 isimli risalesinde bu alet
ve bu aletle zlebilecek problem hakknda bilgi
vermektedir, orada aletin izimli bir sunumunu
vermekten feragat etmektedir. O, Eutokiosun
teoremini kantyla birlikte yeniden vermektedir.
Daha sonra, bu aleti ahaptan yeniden yaptn
ve bununla problemin gerekten zlebilirliini belirlediini sylemektedir. Bununla birlikte
problem, bir hiperbol ile zlecek olursa, sabit
geometrinin yolunda gidilmi olur, yani hareket
geometrisinden uzaklalacan sylemektedir105.
Problem udur: Belli bir noktadan geen ve verilen bir doruyu kesen dier bir doru veriliyor;
bu iki dorunun birbirlerini verilen bu uzunlukla
hangi noktada kesebilecekleri aranyor.106
AB dorusu, C noktas, CC kesen izgisi ve B ile D

arasndaki uzaklk verilmi olsun; aranan kesit noktas
Ddir. Bu problemin kayna olarak Eb Cafer el-zin,
Eutokios (m.s. 6. yzyl)un107 eski geometricilerin szlerini toplad bir kitabn anmaktadr108.
Konkoit pergelinin tasla, M. Cantordan

(Vorlesungen, cilt 1, s. 351)
Teorik ve pratik geometri alannda nc dereceden erilerle ve konik figrlerin yzeylerinin ve

volmlerinin lmyle nispeten erken ve youn
ura Arap-slam kltr evresinin matematikilerini bunun iin gerekli olan ve nclerinden renmedikleri veya kendilerine ulamayan
pergelleri icat etmeye sevketmitir. el-Brn (.
440/1048), usturlap disklerinde projeksiyon kutbunun kre zerinde deil de, eksenin baka bir
yerine yerletirilir yerletirilmez koni kesitlerin
izimine gidildiini sylemektedir (bkz. s. 152)
Paraboln alannn hesabyla ve koni kesitlerin
izimiyle youn bir biimde uraan byk mate-
102 Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, a.y., s. 181
(Tekrarbasm: a.y., s. 152); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 149150, 246-248.

103 Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, a.y., s.
186-189 (Tekrarbasm: s. 157-160).
104 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 306.
105 Yazma Paris, Bibliothque nationale, ar. 2457, fol.
298b; kr. K. Kohl, a.y., s. 186-187 (Tekrarbasm: a.y., s.
157-158).
106 Cantor, M.: Vorlesungen ber die Geschichte der
Mathematik, 3. Bask, Cilt 1, Leipzig 1907 (Tekrarbasm:
New York ve Stuttgart 1965), s. 351.
107 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 188.

108 Yazma Paris, Bibliothque
298a.
nationale, ar. 2457, fol.
G R
matiki brhm b. Sinn b. Sbit (. 335/946)

koni kesitleri resmetmek iin henz hi bir zel
pergel bilmiyordu. O, elipsleri, hiperbolleri ve
parabolleri eskiden olduu gibi baz noktalar
belirledikten sonra basit bir pergel ve bir cetvel
yardmyla izmitir (bkz. s. 152). Bugnk bilgiye
gre, Eb Sehl el-Kh (4./10. yzyln ikinci yars) Arap-slam kltr evresinde koni kesitlerin
izimine ynelik bir pergelin yapmn tarif etmi
olan ilk kiidir. Onun yapt alet daha sonralar
Hibetullh b. el-useyn el-Bed el-Asurlb (.
534/1140) tarafndan belirli bir iyiletirme yaamtr (bkz. s. 152).
Geometri aletlerinin kullanmna ynelik bu satrlar baz problemlerin zmnde sabit pergel akl hakkndaki soruyla sonlandrlacaktr. Buna
dair W.M. Kuttann Zur Geschichte der Geometrie
mit constanter Zirkelffnung109 adl 1897 ylnda
yaynlanan bir incelemesinden faydalanma imkanna sahibiz. almasnn erevesi ierisinde
Kutta, Eb el-Vef el-Bzecn110 (. 387 veya
388/998)nin kitabnda, geometrik problemlerin
zmnde sistematik pergel amann ilk gerek
139
denemesini belirlemitir111. Bunu birka rnee

dayanarak ispat ettikten sonra Kutta u panoromay vermektedir: mdi, matematik tarihinin
bunu takip eden yarm bin yl bize, geometrik
problemlerin bylesine denemelerine ilikin hibir rnek verememektedir. Bir ok alanda olduu
gibi bilim alannda da yeni yzleri ve dnce
evrelerini tantan ve eskileri, unutulmu olanlar
yeniden aa karan 15. yzyln dnmnde,
Rnesansn zirvede olduu bir dnemde, ilk olarak bu tr zm denemeleriyle karlamaktayz. Ve bunlar sanat ismini tayan iki kiidir:
Lionardo da Vinci ve Drer. Bunlar ok ynllklerinde matematiksel eilimlerini tutkuyla izleyerek yzeysel de olsa bu alana deinmilerdir.
Son olarak burada matematik tarihi bakmndan
olduu gibi ayrca kartografi tarihi bakmndan
da nemeli olan ve imdiye kadar bilinmemi bir
nokta anlmaldr. Bu, derecelendirilmi haritalarn kullanmyla birlikte Hint Okyanusundaki
deniz seferi srasnda Arap-slam denizcileri iin
vazgeilmez olan pergel as ile ilem yapmadr112.
109
Yaynland yer: Nova Acta. Abhandlungen der

Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher in Halle 71/1897/69-104
Cilt 61, Frankfurt 1998, s. 235-270).
110 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 321-325.
111
Kutta, W.M.: Zur Geschichte der Geometrie mit

constanter Zirkelffnung, a.y., s. 74 (Tekrarbasm: a.y., s.
240).
112 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 267-268.
140
G E O M E T R
Tesviye Aletleri
Kaide olarak ikiz kenar genli veya kareli tesviye aletleri belli ki en yaygn tipleriydi. Bunlar
ubeddn e-rz (. 710/1311)nin et-Tufe ehiyye f lm el-Heyesinde1 kniy ad altnda
hint dairesi ile balantl olarak anlmtr.
izim, e-rz et-Tufe,

Paris Yazmas
Pirin modeller,
ykseklik: 30 cm.
(Envanter No: D
1.04 ve D 1.05)
1 Yazma Paris, Bibliothque nationale, ar. 2516, fol.

102a.
L M
V E
Z M
A L E T L E R
141
bn Snnn
Tesviye Arac
Modelimiz:
Pirin gnomon, yap renkli.
Pirin kvet, altn yaldzl.
Ykseklik: 28 cm.
(Envanter No: D 1.27)
Yldz yksekliklerini belirlemeye yarayan ve

bacaklar yaklak 3,5 metre uzunlukta olan (bkz.
II, s. 26) bir gzlem aletinin tarifi srasnda bn
Sn (. 428/1037) bir tesviye aracn tantmaktadr. Yuvarlak bir kvet, suyun ykseklii tam olarak kvetin kenaryla rtene kadar su ile doldurulur. Su bulank veya renklendirilmi olmaldr1.
Tesviye tarzn bn Sn meridyen izgisini belirlemek iin dz bir yzey ve bir gnomon imal
etme hakkndaki risalesinde ele ald bir gnomonu dikey yerletirme sorusu ile balantl olarak sunmaktadr2.
1 Wiedemann, Eilhard (Th.W. Juynboll ile ortak alma):
Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, in: Acta orientalia (Leiden) 11/1926/81167, zellikle s. 110 (Bu her iki almann Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte Cilt 2, s. 1146).
Dikilmesi gereken bir cismi yani gnomonu snamada

benzer ekilde ilem yaplr. Gnomon torna tezgahndan
(Cehr) geirilmi ise, gnomona hemen hemen tekne kenar yksekliinde dairesel bir izgi tekne zemini zerinde dndrlr. Gnomon tekne zeminine dikilirse ve bu
dairesel izgi teknenin ortasndaki su yzeyine tanrsa,
bylece gnomonun horizontta tam olarak dikey durduu
bilinir. Eer suyun gnomona komu olan ksm bulank
(kedir) veya siyahlatrlm ise, su ve su yzeyinin iaretlenen, yani ekilen izgi ile rtp rtmediini bilmek
iin maksada en uygun olan budur, nk saf mavi su
bak yanltr. (Bu durumda suyun iinde kabn zemini,
gnomonun alt ksm grlr; bu durum k yansmasyla
bozulabilir.) Bazen birinci sonuncuyla rtmez ve kii
bunlarn rtdne inanr; dier yandan bazen birinci
sonuncuyla rtr ve kii bunun muhtemel olmadna
inanr. Anlatlan tarzda suyun siyahlyla meridyen izgisinin belirlenmesinde dikkatli olunmaldr (E. Wiedemann, a.y., s. 110-111; tekrarbasm s. 1146-1147).
142
G E O M E T R
Endlste
Tesviye Terazileri
Almeriadan Endlsl bilgin Eb Osmn Sad

b. Amed bn Luyn (. 750/1349) 1 zeminin
nasl dzeltilecei ve su aknn nasl kolaylatrlacana dair2 didaktik bir iirde [urcze] cefne
(kase) ile balantl olarak murcal (yarasa, spanyolca murcilago), mzn (terazi) ve
ubl (lata, Latince cubitale) adlaryla tip
tesviye arac anmaktadr.
Murcal ile tesviye etme u ekilde gereklemektedir: Bir arn uzunluunda iki sopa 10
arn aralkta zemine veya uygun bir yere dikilir,
bir sopann ucundan dierinin ucuna bir sicim
(er) ekilir ve murcal sicimin ortasna aslr.
Murcal, ortasnda bir izgi ekilmi ahap bir
genden olumaktadr; ayrca bu genle, ucuna
Modelimiz (murcal):
Pirin gen, kenar uzunluk 10,5 cm, akl ve ipler.
Yatay destek, arac bir vitrinde sergileyebilmek iin
tarafmzdan yerletirilmitir.
arlk (kurun akl) taklm bir ip (ay) hafif

e dokunma halindedir. Eer bu, murcalin
orta izgisinin ve onun yere dnk ucu zerine
decek olursa, iki sopa arasnda bulunan yerler
ayn ykseklie sahiptir. Fakat ip izgiden sapma
gsterirse, biraz aada olan sopa yukar doru
kaldrlr veya yksek olan sopa aa indirilir, ta
ki denge doru olana kadar (arlk ayarlanr).
Daha sonra kii sopalardan birisiyle yeri deitirir
ve tekrar tartar ve sonuna kadar devam ettirir.3
1 Brockelmann,
C.: GAL, Suppl. Cilt 2, s. 380; Kale:

Mucem el-Mellifn, Cilt 4, s. 210.
2 bd el-Mela ve-nh er-Reca f Ul nat elFila bal altnda eksik olarak Granadada gnmze
ulamtr (bkz. Brockelmann, a.y.), bir de ayrca Fleischer, H.L.: ber Ibn Loyns Lehrgedicht vom spanischarabischen Land- und Gartenbau, in: Kleinere Schriften,
Cilt 3, Leipzig 1888, s. 187-198.
3 Wiedemann, E.: Zur Technik bei den Arabern (= Beitrge zur Geschchte der Naturwissenschaften. X), in:
Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 36/1906/307-357, zellikle s. 317-318
(Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 282-283).
L M
V E
Z M
bn Luyn tarafndan tarif edilen tesviye aralarndan ikincisi inaat icileri terazisi (mzn)dir.
Bu aletle tesviye undan ibarettir: Tam bir ubl
her iki ucu sabitlenerek yere ya da bir binann duvarna uzatlr. Daha sonra sen teraziyi
ublin ortasna veya duvarn ortasna yerletirirsin. Terazi, ortasnda bir izgi ekili drtgen
bir odun parasndan olumaktadr. Bu izginin
yukarsnda, ucuna bir germe arl (sale)
asl olan bir ip bulunmaktadr ...4
Tesviyenin kk kvet ve latal nc tipi aa

yukar, daha nce bn Sn tarafndan kendi tesviye aletiyle nerilen ynteme (s. 141) tekabl
etmektedir. Su ile doldurulmu bir kvet (cefne)
araclyla tesviye edilmesi gereken yzeyin durumunu bn Luyn anan zerine yatrlan bir lata
(ubl) ile kontrol etmektedir.
4 a.e., s. 317 (Tekrarbasm: s. 282); ayrca bkz. Wiedemann,
Eilhard (Th.W. Juynboll ile ortak alma): Avicennas

Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, a.y., s. 158 (Bu her iki almann Tekrarbasm: E.
Wiedemann, Gesammelte Schriften, a.y., s. 1194).
A L E T L E R
143
Modelimiz (ublli mzn): Ahap ayak,

arlatrmak iin gml pirin dolgularla birlikte, temel: 50 cm. akl pirin.
Modelimiz (ublli cefne):

Kare biiminde pirin tekne: 12 x 12 x 33 m.
144
G E O M E T R
el-Marrkunin
tarif ettii
Tesviye Arac
Eb Al el-asan b. Al elMarrku (. 660-680/12601280 civarnda) izimlerle

birlikte tesviye aletinin
tarifini vermektedir:
1. Bklmemesi iin bakrdan veya olduka sert
bir aatan yeteri derecede kaln, iyi kesim bir AB

ubuu alnr, S noktasnda iki eit paraya blmlenir ve orada merkez nokta olarak S ile birlikte
yuvarlak bir delik oyulur: ubua bir OCQ dili
taklr, yleki bu C ucundan sallandrlan akl
ABye dik olarak CS ile rtr. Daha sonra bakrdan veya ahaptan eit byklkte gen tabanl
iki ayak AKHI ve BNLM alnr. ubuk ayn ykseklikteki bu iki ayak zerine zenle sabitlenir,
burada IAO as NBQ asna eittir. Drt keli
ayaklar da ayn grevi yapar. Daha sonra terazininki gibi bir xy asks alnr ve terazilerde yapl-
izim, el-Marrkude
1
el-Marrku: Cmi el-Mebdi ve-l-yt f lm elMt, tpkbasm edisyon Frankfurt 1985, Cilt 1, s. 187188; Almanca tercme Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1908, s. 161 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 45, Frankfurt 2001, s.
el-Marrku tarafndan
tarif edilen ilk tesviye aleti.
Modelimiz: Pirin, en: 52 cm.
d gibi sabitlenir, bylelikle asknn i ucunun

z noktas dilin noktasnn tam olarak karsnda
bulunur, bu haliyle alet dorudur; en sonunda
bir kurun arlk y ucuna aslr. Alet kontrol
edilmek istenen yzeye dikilir; asknn i ucu dilin
ucunun dikey ynnde ise, yzey yataydr.1
izim, Th. Ibelde

165); Franszca tercme Sdillot, J.-J. ve L.A.: Trait des
instruments astronomique des arabes, Paris 1834 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 41,
Frankfurt 1998), Cilt 1, s. 376-377.
L M
V E
Z M
A L E T L E R
145
2. el-Marrku tarafndan tarif edilen ve bir

izim ile donatlan ikinci tesviye arac, ortada
dikey duran kollar, temele paralel bir pirin veya
ahap cetvelle birletirilen e kenar bir genden olumaktadr. Dik duran kollarn tepe noktasndan bir akl aslmtr. Tesviye srasnda
akl cetvelin iaretlenen merkez noktasna temas
etmelidir2.
izim,
el-Marrkude
el-Marrku tarafndan tarif edilen

ikinci tesviye aracnn yaptmz modeli:
Pirin, hkkedilmi skalalar, aklle birlikte.
3.
el-Marrkunin tarif ettii tesviye aralarndan

ncsnde sz konusu olan, dz bir yzeyin tam
olarak dikey durup durmadn kontrol etmektir.
Bunun iin iki kk lata, L1 ve L2, en iyisi, tekabl eden kenarlar eit olan dikdrtgen biiminde
prizmalar, L1 dzlemin yukarda bulunan ucuna,
dier L2 biraz daha derine sabitlenir, bylece her
ikisi de birbirine tekabl eder. Yukarda bulunandan (L1), altta bulunann (L2) yanndan geip
giden bir akl aa doru aslr. p L1 latasna
temas ederse, ama ona yapk olmakszn, dzlem
dikeydir, yoksa deil.3
2 el-Marrku: a.e., Cilt 1, s. 188-189.

3 el-Marrku: a.e., Cilt 1, s. 189; Almanca
tercme E.
Wiedemann: Astronomische Instrumente (Beitrge zur
Geschichte der Naturwissenschaften. XVIII.1), in: Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 41/1909/26-46, zellikle s. 29 (Tekrarbasm in:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s.
544ff., buras iin s. 547); Franszca tercme Sdillot, J.-J.
ve L.A.: Trait, a.y., s. 377-378.
el-Marrku tarafndan tarif edilen

nc tesviye aracnn yaptmz
modeli: Sert aa, pirin akl ile
birlikte. Ykseklik 30 cm.
146
G E O M E T R
Modelimiz:
Bakr. ap 40 cm.
ember Formunda
Tesviye Arac
Mera Rasathanesinin (1259-1270) kurucularndan birisi olan Meyyededdn el-Ur bu

rasathanenin aletleri (bkz. cilt II, s. 28) hakkndaki kitabnda yzeylerin dzgnln kontrol
etmeye yarayan efzeyn adl daire formunda bir
tesviye aleti tarif etmektedir. Kapkacan imal
edildii kilden, ilgili emberin (R) i kenarnda
bulunan dairevi bir oluk (N) yaplr. (Yani oluk
ember tarafndan kuatlr.) Oluun i kenar
(i) (emberin i yzeyine temas eden) d kenardan (a) daha yksektir. Oluk, zerine ince kln
(unn) serpildii su ile doldurulur. Yeteri derecede su doldurulduunda, bu su emberin daha
alak olan d kenarndan dar akar. lemin
yapld srada hibir rzgar esintisi olmamaldr,
suyun rzgar sebebiyle hareket etmemesi iin.
emberin dz yzeylerindeki engebeler kl serpili suyun dar akmas esnasnda iyice ortaya kar
ve eeyle giderilir.1
izim, H. Seemannda.
1
Tercme Seemann, Hugo: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von el-Ur,
a.y., s. 49-50 (Tekrarbasm: s. 52-53).
L M
V E
Z M
Tesviye Terazisi
Muhtemelen Osmanl, 10.-13./16.-19. yzyl.
Enstitmz mlkiyetinde1.
Bakr alam, dkm, 2 para:

akl ve makara. Boy 9 cm.
1 Bkz. Kkerman, nder: Maden Dkm

Sanat, stanbul 1994, s. 134 ve 181 (Anadolu, 13.-19. yzyl).
Uzun Pergel
Avrupal, 1850 civar; enstitmz mlkiyetinde.
Pirin, tornalanm, 2 para, vida diiyle birbirine balanabilir, uzunluk 55 ve 57 cm., zerinde hareketli iki
pirin binici bulunmakta. Ek paralar: ki mandrel ve
tirlin elik, grafit ubuu sap pirin. Kadife i kaplamal
oyuklu ahap mahfaza. (Envanter No: D 1.22)
A L E T L E R
147
148
G E O M E T R
Modelimiz: Sert aatan cetvel pirin skalal, uzunluk:

60 cm. Sabitlenebilir pirin sivri ular okuma pencereleriyle birlikte. Arapa harf saylar (ebced) deerlerinde.
Byk Daireler izimi in
Uzun Pergel
Modelimiz bir rnei, Osmanl astronomlarnn

ge dnem 10./16. yzyldan mehur minyatrlerde (bkz. II, s. 35) resmedilmi olan aletleri arasnda bulunduu haliyle yeniden canlandrmaktadr.
Minyatrlerde bu bilginlerin alma tarzlar tasvir edilmektedir.
emilnmeden detay, yazma stanbul, niversite

Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a.
lt er-Raadiyye li-Zc-i ehinhiyyeden minyatr,
yazma stanbul, Saray, Hazine 452 fol. 16b.
L M
V E
Z M
A L E T L E R
149
Byk Yarm ve Para

Daire izmek in
Pergel
Modelimiz:
Daire vidalanabilir paralar.
izgi kaleminin uzunluu: 30 cm.
el-asan b. el-asan bn el-Heysem (. 432/1041

civar) Byk Dairelerin Pergeli Hakknda
(Risle f Berkr ed-Devir el-m) isimli bize
yazma ierisinde ulam olan1 risalesinde belki
de kendisi tarafndan gelitirilmi bu aleti tarif
etmektedir. E. Wiedemann bu aleti inceleyip tantan ilk kiidir2.

2 Zur Geschichte der Brennspiegel,
in: Annalen der

Physik (Leipzig) 39/1890/110-130, zellikle s. 119-120
(Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 59-79, zellikle68-69); ayn yazar, ber geometrische Instrumente
bei den muslimischen Vlkern, in: Zeitschrift fr Vermessungswesen (Stuttgart) 1910, s. s. 585-592, 617-625, zellikle s. 585-592 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften,
Cilt 1, s. 417-433, zellikle s. 417-424).
E. Wiedemannn izimleri
Pergel izilecek dairelerle kyaslandnda kk

ve elle kullanmaya elverilidir, fakat dairenin
evresi ve merkezi arasndaki mesafe deimez
kalmaktadr. Aletin deiik yarapl birok daire
paralar vardr.
150
G E O M E T R
Bir Kre zerindeki Herhangi

Noktann Merkez Noktasn Bulmaya ve
zerinde A Belirlemeye Yarayan
Alet
bn er-Rezzz el-Cezernin1 el-Cmi isimli eserinin altnc kategorisinin ikinci blmnde yer
alan bu aletin yapmna ve kullanmna yine E.
Wiedemann dikkat ekmitir2.
Alet yarm daire eklindeki bir iletkiden, skalal
daha uzun bir cetvelden ve skalasz daha ksa bir
cetvelden olumaktadr. Sonuncusu daha uzun
olan cetvelin ortasnda bulunmaktadr ve iletkinin merkez noktasnda dndrlebilir. Kullanlan
pirin o kadar incedir ki, esnek bir yapdadr ve
krenin yzeyine yaptrlabilir.
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi f nat eliyel, tpkbasm edisyon Frankfurt 2002, s. 514-519.
2 ber geometrische Instrumente bei den muslimischen
Vlkern. 2. ber eine Art von Transporteuren nach al
Gazar, in: Zeitschrift fr Vermessungswesen (Stuttgart)
1910, s. 617-620- Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften,
Cilt 1, s. 425-428, ayrca bkz. Hill, D.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, Dordrecht 1974,
s. 196-198.
Modelimiz: Cetvelin uzunluu: 70

cm, dndrlebilir a cetveli, uzunluk: 36 cm., pirin, hkkedilmi.
L M
V E
Z M
A L E T L E R
151
Eb Sehl el-Kh ve Muammed

b. el-seyne ait aletin yaptmz
modeli: Pirin, hkkedilmi. Yaz
kam, uzunluk: 56 cm. 180 derece blmlemeli iki yarm daire.
Koni Kesitleri izimi in
Pergel
Koni kesitlerinin izimsel sunumlar sorunu Arapslam kltr evreisinde m.s. 9. yzyldan itibaren kanlmaz bir mesele idi. Geometriciler
ve astronomlar bu problemle hayli erken bir
dnemde zellikle yap ilerinde ve usturlaplarn
imalinde koni kesitlerin izimi balamnda kar
karya kalmlardr. Arap-slam bilginlerinin bu
balamda ge dnem antikite nclerinden ne
tr aralar teslim alabildikleri hala bilinmemektedir. Askalonlu matematiki Eutokios (m.s. 6.
yzyln ikinci yars1) Arimetin kre ve silindir

hakkndaki kitabna yazd erhte bize, (Trallesli
Anthemios ile birlikte Ayasofyay ina etmi
olan2) Miletli Isidorun parabolleri izmek iin
bir pergel icat ettiini haber vermektedir3.
2 a.e., Cilt 5, s. 18.
3 Commentarii in libros Archimedis
De sphra et cylindro, in: Archimedis opera omnia,ed. J.L. Heiberg, 2. ed.,

3. cilt, Leipzig 1915, s 84ff.; Wiedemann, E.: ber die Konstruktion der Ellipse, in: Zeitschrift fr mathematischen
152
G E O M E T R
Eutokiosdan yaplan bu alntya E. Wiedemann

u notu dmektedir: Ayrca bu tr mekanik
dzeneklerle ok da iyi durumda bulunulmad
grnmektedir, nk Eutokios, Apolloniusun
koni kesitlerindeki bir yere, I, 20-21 (J.L. Heiberg
basks, s. 230 ff., 233 ff.), yapt erhinde, mekanikilerin aletlerdeki yetersizlik yznden koni
kesitlerini daha sonra bir cetvel kullanm ile
aralar birletirilmi noktalar yoluyla izdiklerini
sylemektedir.4
Eb er-Reyn el-Brn (. 440/10485) stb
el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb isimli
eserinde, kre zerinde bulunan dairelerin projeksiyonu balamnda, projeksiyon kutbu krenin kutbu zerinde deilse eksenin herhengi bir
yerine yerletirilir yerletirilmez koni kesitlerin
izimine ulaldna iaret etmektedir6.
Koni kesitlerin izimine ynelik pergelin bildiimiz en eski tarifi 4./10. yzyln ikinci yarsnda Badatta faaliyet gsteren matematiki
ve astronom Eb Sehl el-Khden gelmektedir7. Risalesi 1874 ylnda incelenmi, yaynlanm ve Franszcaya evrilmitir8. Verdii bilgiye
gre Eb Sehl el-Kh, tam pergel (berkr
tmm) iin hibir rnek model tanmyordu. yle
demekte: Eer bu ara bizden nce mevcut ve
ncekiler tarafndan bilinmi ve isimlendirilmi,
ismi ve paralarnn isimleri bizde olduundan
farkl adlar tam ise, benim zrm u olur ki,
ne aletin kendisi ne de ona ilikin bir ima bize
und naturwissenschaftlichen Unterricht 50/1919/177-181,

zellikle s. 177 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften,
Cilt 2, s. 9145-918, s. 914); Tannery, P.: Eutocius et ses
contemporains, in: Mmoires schientifique, Cilt 2, Paris
1912, s. 118-136, zellikle s. 119.
4 Wiedemann, E.: ber die Konstruktion der Ellipse, a.y.,
s. 177-178 (Tekrarbasm: s. 914-915).
5 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 375ff., Cilt 6, s. 261ff.
6 Wiedemann, E.: ber die Konstruktion der Ellipse, a.y.,
s. 179 (Tekrarbasm: s. 916).
7 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 314-321, Cilt 6, s. 218-219.
8 Trois traits sur le compas parfait, publis et traduits par
Franois Woepcke, in: Notices et extraits des manuscrits
de la Bibliothque impriale (Paris) 22/1874/1-175 (Tekrarbasm in: F. Woepcke: tudes sur les mathmatiques
arabo-islamiques. Nachdruck von Schriften aus den Jahren 1842-1874, Frankfurt 1986, Cilt 2, s. 560-734 ve in:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 66, Frankfurt 1998, s. 33-209).
ulamtr. Bununla birlikte, aleti ve bu aletle daha

nce bahsettiimiz izgilerin izilebildiine ilikin
ispatlamann bilinmi olduu mmkndr, ama
bizim bu kitapta uygulayacamzdan farkl olmas
gerekir.9
Ben ahsen, Eb Sehl el-Khden nce Arapslam matematikileri tarafndan bu aletin bilindiine dair hi bir kayda rastlayamadm. Parabol
alannn hesab tarihinde sekin bir yeri bulunan
ve ayrca koni kesitlerinin izimi hakknda bir
risalesini tandmz Eb Sehl el-Khnin ncs
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra (. 335/946),
koni kesitlerini izmek iin zel bir pergel bilmemekteydi. O, elipsleri, hiperbolleri ve parabolleri
eskiden olduu gibi baz noktalarn belirlenmesine
dayanarak basit bir pergel ve bir cetvel yardmyla
izmek zorundayd10.
Koni kesitleri izmeye yarayan pergel, belirli bir
iyiletirilmeyi Hibetallh b. el-Hseyn el-Bed
el-Asurlb (. 534/1140)nin sunumunda elde
etmi olabilir. Hibetallh aracn tam-mkemmel
pergel (berkr kmil tmm) olarak isimlendirmitir11.
el-Brnnin iaretine dayanarak Muammed b.
el-seyn b. Muammed b. el-seyn (6./12.
yzyln son eyreinde faliyette bulunmutur)12
isimli bir matematiki, Eb Sehl el-Khnin almasn derinlemesine incelemi ve bu alet hakknda Suln Salheddn (Ysuf b. Eyyb, dnemi
9 Franszca tercme Franois Wpcke, a.y., s. 68, Arapa

metin a.y., s. 145 (Tekrarbasm in: F. Wpcke: tudes...,
Cilt 66, s. 102-103, 179).
10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 292-294.
11 Bu konuya ayrlm risalesi tek bir el yazma olarak
(stanbul niversitesi Ktphanesi, A.Y. 314, fol. 119b122b) gnmze ulamtr; tpkbasm edisyon Frankfurt: Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen
Wissenschaften 2001.
12 Brockelmann, C.: GAL, 1. Cilt, s. 471; Suter, H.: Die
Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, a.y., s. 139.
L M
V E
Z M
588/1193)ne ithaf ettii bir risale yazmtr13.

Yanda duran izim bu eserdendir.
Temel levhann bir ucuna (st tarafa eilebilecek
ekilde) bir mentee pekitirilmitir, bunun araclyla yukar uzanan bir ubuk yere doru eilebilir. Bu ubuun ekseninde birincinin uzantsnda
ikinci bir ubuk aa yukar dnebilecek ekilde
balantdadr. Birinci ubuun st tarafnda, izim
kalemi iin klavuz olarak hizmet gren bir boruyu
tayan ikinci mentee sabitlenmitir. Uzantda
bulunan ubuun dnmesi esnasnda izim kalemi
temel levha boyunca giden izgim dzlemi tarafndan kesilen bir koniyi izer14.
Modelimiz: Bacan maximal.

uzunluu: 71 cm., ykseklik: 36
cm. Pirin, elik u.
A L E T L E R
153
izim, Fr. Woepcke, Trois trait arabes, a.y.

Fr. Barozziden
koni kesiti pergeli,
Roseye dayanarak, a.y.,
s. 392, Pl. 17.
Arap-slam dnyasnda olduka yaygn olan bu

alet veya tarifi veya her ikisi birlikte her hangi bir
zamanda, belki de bir kereden ok, Avrupaya
ulam olmaldr. Orada bu aletle olan ura 10./16. yzyln tamam boyunca bilginler ve
sanatlar arasnda adeta moda olmutur. Paul
L. Rose15, Leonardo da Vinci, Albrecht Drer,
Michelangelo, Brancesco Barozzi (1537-1604)
v.d. adn tayan baz modelleri Arap rneklerle
ilikilendirmitir. Burada biz Barozzinin iziminin rekonstrksiyonuyla yetindik.
14 Wiedemann, E.: ber geometrische Instrumente bei

den muslimischen Vlkern. 3. ber Zirkel zum Zeichnen
von Kegelschnitten, in: Zeitschrift fr Vermessungswesen
1910, s. 621 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt
1, s. 429).
13 Woepcke,
Franois: Trois traits arabes, a.y., s. 15-67,

116-144 (Tekrarbasm: a.y., s. 49-101, 150-178.
15 Renaissance Italian Methods of drawing the Ellipse and

related Curves, in: Physis (Firenze) 12/1970/371-404, zellikle 375f., 392.
154
G E O M E T R
Arap-slam
Geleneinde
Nikomedes (m..
yaklak 2. yzyl)in
Pergeli
Modelimiz: M. Cantor ve K.
Kohln taslaklarna dayanlarak imal edilmitir: Ahap,
pirin klavuzlarla birlikte.
Gsterge uzunluu: 44 cm.
4./10. yzyln ikinci yarsnda geometrik argmantasyonun her iki yntemi, hareketli geometri (elhendese el-mtearrike) ve sabit geometri (elhendese es-sbite), matematikilerde ak-seik
tanmn bulduunda, Eb Cafer Muammed b.
el-seyn el-zin1 verilen iki doru paras2
iin iki orta geometrik oranllarn bulunmasna
ynelik Nikomedesin zmn ortaya koymu
ve bu zm <alet metodu> olarak nitelendirmitir. Bunun da tesinde o, geometrik metoda
dayanarak hiperbolleri kulland bir zm daha
vermek istemektedir.3
izim: Eb Cafer el-zinin bir hiperbol kesiti yardmyla zd problemin sunumu.

Yazma Paris 2457/47, fol. 199.
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 298, 305-307, Cilt 6, s. 189-190.

2 Bu, bir noktann geometrik yeridir. Bu noktann verilen
bir nokta ile dz izgisel balants ayn ekilde verilen bir

dz izgiyle, kesen izgi ile yer arasndaki para verilen bir
uzunlua sahip olacak ekilde kesililir. (M. Cantor, Vorlesungen ber Geschichte der Mathematik, Cilt 1, Leipzig
1907, s. 350.
3 Kohl, K.:Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, in:
Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett

(Erlangen) 54-55/1922-23/180-189, zellikle s. 186 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
76, Frankfurt 1988, s. 151-160, zellikle s. 157).
L M
V E
Z M
155
A L E T L E R
Ayn alet, pirin. Gsterge

uzunluu: 15 cm.
Eb Cafer el-zin Nikomedes (m.. yaklak

2. yzyl4)in zmn alet metodu olarak
nitelendirirken, ayrca, aleti yaptn ve onunla,
istenen izgiyi bulmay denediini eklemektedir5.
Nikomedesin aleti birbirine bal cetvelden
olumaktayd. Bunlarn ikisi dikey halde birbirlerine skca birletirilmiti ve birisi neredeyse boydan boya yark alm iken, dieri kk yuvarlak
bir balksz pim tamaktayd. Yark cetvel sabit

dz izgiyi, dierinde bulunan balksz pim, konkoid erisinin kutbunu temsil etmekteydi. nc
cetvel sivri ucun yaknndaki kutuba benzer bir
balksz pim, bundan biraz daha uzakta olarak
sabit dz izgiye benzer bir yark tamaktayd;
balksz pimin utan uzakl, ayn kalan mesafeyi
temsil etmekteydi.6
4 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 149-151.

5 Kohl, K.: a.e., s. 187 (Tekrarbasm: s. 158).
6 Cantor, M.: a.e. Cilt 1, s. 351.
156
G E O M E T R
Aler
Bu aler tr Osmanl astronomlarn 10./16.
yzyldan bir minyatr zerinde (bkz. s. 148) tasvir
edilen avadanlklar arasnda bulunmaktadr.
Alet hem istenen derecelere gre alar salamaya hem de mevcut alar lmeye yaramaktadr.
Modelimiz: Pirin,
hkkedilmi.
Dndrlebilir gstergenin uzunluu:
62 cm., skala (0-50)
iin bolukla birlikte.
emilnmeden
detay, yazma
stanbul,
niversite
Ktphanesi,
T.Y. 1404, fol. 57a.
Pergel
Model, Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunan bir rnein rekonstrksiyonunu gstermektedir.
emilnmeden
detay, yazma
stanbul, niversite
Ktphanesi, T.Y.
1404, fol. 57a.
Rekonstrksiyonumuz: Pirin.
Kollar iie dndrlebilir olarak ilenmitir. Tirlin bir kol.
Uzunluk: 16 cm.
L M
V E
Z M
A L E T L E R
157
Daireleri ve Dz izgileri
Blmlemek in
Dzenekler
stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb

isimli kitabnda el-Brn, usturlap imaline ynelik yardmc aralar hakknda ilgin ayrntlar
aktarmaktadr. Bunlardan birisi daireleri belirli
bir tarzda blmlemek iin, yani verilen yaylar
zerlerine tamak iin olan destr ed-devir
(daireler dzenei) dir. kinci alet destr el-
1. Daireleri
Blmleme Dzenei
Modellerimiz:
Pirin, dalanm. ap: 30,4 cm.
(Envanter No: D 1.32 ve 1.33)
Bu aletin yapsn el-Brn u ekilde tanmlamaktadr: Alet, ap usturlabn en byk disk

apyla ayn olan pirin bir daireden olumaktadr.
Usturlabn kenarnn blmlenmesi bu destr kullanlarak gerekleir. [...] Bu destr tornada (cehr)
mmkn olabildiince dz ve przsz yaplr.
Btn izim veya usturlabn kullanm destra
dayanr. Destrun yzeyi drt ksma ve her ksm
tekrak 90 ksma ayrlr, bylece 360 ksm elde
edilir.
Fakat bu ancak unlar yapldktan sonra gerekletirilebilir: Daire bir tahtaya sabitlenir ve
ortasna, kaymay engelleyen sert bir madde ile
pekitirilir, onun enli yzeyinin dz ve uzanmnda mkemmel durmas iin (muhtemelen hi
bir erilik gstermemesi iin). imdi destrun
merkezi bulunabilir ve burada dier izimler ger1 Wiedemann, E. ve Frank, J.: Vorrichtungen zur Teilung
von Kreisen und Geraden usw. nach Brn, in: Zeitschrift
fr Instrumentenkunde (Berlin) 41/1921/225-236, zellikle s. 235 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 34, Frankfurt 1998, s. 233-244, buras iin
s. 243).
ar ya da destr el-muanar adndadr. Bu

alet deiik uzunluklardaki doru paralarn
sunulan tarzda bir ve ayn lee gre blmleme
ablonudur. Ayrca alr kapanr bir ifte cetvel
(masar msenn) tarif edilmektedir ve eik ulu
bir pergel anlmaktadr1.
158
G E O M E T R
ekletirilebilir. Her bir kadrann bana karlkl

duran dou, bat, kuzey, gney kaydedilir. Bu
sadece daha sonraki yrtmleri kolaylatrmaya
yaramaktadr. Her bir kadran bur sembolleri iin
beher 30 ieren ksma blmlenir. Bu arada
daire zerinde enlemesine izgiler izilir, ancak
bu izgiler, blmleme, sphra rectann asensiyonlarna (Gne ve yldzlarn ykselmeleri)
tam olarak tekabl edecek ekilde imal edildikten
sonra halka zerinde yarlarak izilir.2
izim, elBrnde,
stb.
2.
aplar Blmleme
Dzenei
imdi aplar iin olan destru (destr el-ar)
tarif ediyoruz, daha sonra bizim asl problemimizin zmne yneleceiz. Eilmeyecek salamlkta drt keli levha alnr. Bu levhann kenar,
ustrulap konstrksiyonunda ortaya kan en byk
ap kadar byk olmaldr. Kenarlardan birisi 120
ksma blmlenir; bu, sins iziminde zerinde
uzlalm olan saydr. Kar tarafta duran kenar
iki eit paraya blnr, iki eit paraya blme
noktasyla apn her
bir blm izgisi arasnda akca grlebilir
bir izgi hkkedilir ...
Bu aplarn destrunun, ya da daha sonralar adlandrld gibi
muanara destru
izim, el-Brnde, stb. (ykseklik paralelleri
daireleri), kullanm
undan anlalmaktadr: Ekvatora paralel dairelerin projeksiyonunun
yaraplarna ait izelgelerden horizont zerin2 el-Brn: Istb el-Vuch el-Mmkine f anat elAsurlb, Yazma stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet,
3505, fol. 137b; Tercme Wiedemann, E. ve Frank, J.: a.y.
227 (Tekrarbasm: s. 235).
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ller: 24 x 26 cm.

Skala rakamlarla ve projeksiyon izgileriyle birlikte.
deki farkl kntlar iin izdm yaplm

muanarann yaraplar basit bir tarzda
hesaplanr. Bu srada Olak burcunun projeksiyon yaplan dnencesinin ap, kuzey usturlabnda eit 60 veya 120 paraya ayrlr; bu ap
ayn zamanda diskin kenar dairesidir.3
3
el-Brn: Istb el-Vuch el-Mmkine, a.y. fol

138a; Tercme Wiedemann, E. ve Frank, J.: a.y. 229
(Tekrarbasm: s. 237).
L M
V E
Z M
3.
Alr-kapanr ifte
Cetvel
Bir usturlabn yerletirme disklerinin her iki

kenarnda ekilmi dz izgilerin birbirlerinin
tam karsnda bulunma durumuna ulamak iin
alr-kapanr bir cetvelden (masar msenn,
o. masir msennt) yararlanlmtr. Bunlar
yzeyleri birbirine temas edecek ve kenarlar
st ste yatacak ekilde st ste konulan iki eit
dz cetveldir. Cetveller bir ularndan iki bala
birletirilir. Bu iki cetvel arasna dz bir yzey
A L E T L E R
159
Modelimiz: Pirin, dalanm. 2 kol : 26 x 1,5 cm.

Santimetre skalas herbirinde 25 blml.
ki arniyer.
konulursa ve kenarlar merkeze ya da dz bir izgiye yerletirilirse, dier ular bir halka veya ip ile
skca birletirilirse ve onlarla, aralarna konulmu
diskin her iki tarafnda izgiler ekilirse, bunlar
rtrler ve farkllk gstermezler. Yukardaki
diskler bu ifte cetvel ile her iki taraftan drt
ksma ayrlr ise, dier taraftaki ikinci daire tpk
birinci taraftakiler gibi izgilerle donatlabilir,
bylelikle bunlar rtrler.4
4 el-Brn: Istb el-Vuch el-Mmkine, a.y. fol 139b140a; Tercme Wiedemann, E. ve Frank, J.: a.y. 231 (Tekrarbasm: s. 239).
160
G E O M E T R
4.
Eik Ulu
Pergel
Kre yzeylerine daireler izebilmek iin daha

el-Brnnin yaad dnemde (5./11. yzyln ilk
yars) eik ulu bir pergel kullanlmtr5. Bu pergelin nasl bir ekle sahip olduu bize bildirilmemitir, bununla birlikte ayn dneme ait mkemmel pergelin (bkz. s. 152) bilgisinden hareketle
bu pergelin formunu tasavvur edebiliriz.
Modelimiz: Pirin,
21,5 cm. (Envanter
No: D 1.26)
5 Bkz. Wiedemann, E. ve Frank, J.: a.y. 235
ayak
emilnmeden detay, yazma stanbul,

niversite Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a.
Modelimiz Osmanl astronomlarn 10./16. yzyldan bir minyatr zerinde (bkz. s. 148) tasvir
edilen avadanlklar arasnda bulunmaktadr.
Sert aa. Bacak uzunluu 110 cm. bacak, saptaycs

vastasyla hareket edebilir ekilde balantldr. Pirin
akl ayak tavanna ortada balantldr. Bir bacakta
hkkedilmi pirin skala bulunmakta. (Envanter No: D
1.21)
L M
V E
Z M
A L E T L E R
Avrupal Bir
Hesap Sopas
(sector)
Kkeni ve ya bilinmemekte6.
6 Kr.
folding rule with altitude dial, Humfrey Cole (1574): Londra,

The Science Museum, No 1984-742; (in: K. Lippincott, The Story of
Time, London 1999, s. 121.
izim: Escalas del sector de

Gunter in: Instrumentos de
navegacin: Del mediterrneo al
Pacfico, Barcelona tarihsiz, s. 104.
161
Fil dii? Uzunluk: 15 cm.

Mentee gmten.
Rakamlar hkkedilmi.
162
G E O M E T R
O P T K
A L E T L E R
V E
D E N E Y
D Z E N E K L E R
ALTINCI BLM
OPTK
163
164
O P T K
O P T K
A L E T L E R
V E
Gk Kua Teorisine Dair
Gnmze ulaan, daha dorusu aratrlan kaynaklarn bilgisinin ulatrd kanaate gre, Eb
Al bn Sn (. 428/1037)1 gk kua retisinde2 byk staddan (Aristodan) hi de nemsiz saylamayacak lde uzaklamaya balam
Aristoculardan birisiydi3. bn Snnn gk kua
gr sonralar Avrupal ardllar zerinde geni
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 276-280, Cilt 7 s, 292-302.

2 Gkkua hakknda literatr iin bkz. Hellmann,
G.:
Meteorologische Optik 1000-1836, Berlin 1902 (= Neudrucke von Schriften und Karten ber Meteorologie und
Erdmagnetismus. No. 14).
3 Bkz. Wiedemann, E.: Theorie des Regenbogens von Ibn
al Haiam (= Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften. 38), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 46/1914 (1915)/39-56
(Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 2, s. 69-86, ve in: Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 33, Frankfurt 2001, s. 219-236).
D E N E Y
D Z E N E K L E R
165
Modelimiz:
Sert aa, uzunluk: 74 cm. elik sehpa: 90 x 44 x 93 cm.
Ik krlmas iin arac plastik camdan. Halojen lamba
demonstrasyon iin.
(Envanter No: E 2.02)
lde etkide bulunmutur4. bn Sn diyor ki5:

Gk kuann dier durumlarn henz nihai olarak incelememi olmakla beraber baz durumlar
net bir ekilde kavradm. ou kez, bu kavisin [gk
kua] gn youn bulutlarla olduu sralarda
belirmediini tespit ettim. Benim de ait olduum
peripatetik ekoln gkkua hakkndaki retileri beni ok az tatmin etmektedir. Hereyden nce
gkkuann kesif bulutlarn olmad yerde nasl
4 Horten, M.: Avicennas Lehre vom Regenbogen nach sei-
nem Werk al Schif. Mit Bemerkungen von E. Wiedemann,

in: Meteorologische Zeitschrift 30/1913/533-544, zellikle
s. 533 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 733744, zellikle s. 733).
5 e-if, e-abiyyt 5: el-Medin ve-l-sr el-Ulviyye, Ed. brhm Medkr, Abdulalm Muntair, Sad
Zyid, Abdullh sml, Kahire 1965, s. 50. Terc. M.
Horten, a.y., s. 539 (Tekrarbasm s. 739).
166
O P T K
grndn bizzat gzlemlediim ekliyle anlatmak istiyorum. Daha sonra, gkkuann neden
dolay sadece bir yarm daireden veya daha knden olutuu meselesini mnakaa edeceim.
Ayn zamanda gkkuann yazlar niin gnn
her vaktinde ortaya kmadn, fakat muhtemelen kn her vaktinde ortaya kabildiini gsteriyorum. Gkkuann renkleri hususunda henz
bir akla kavumu deilim. Nedenlerini bilmiyorum, bakalarnn tam anlamyla yanl ve akl
d retileri de beni tatmin etmemektedir.
M. Hortenin sadece bir sekiyi tercme ettii
bn Snnn gkkua hakkndaki aklamalar,
bizi bu optik-meteorolojik olguyu defalarca gzlemlemi ve deneysel olarak da incelemi olan
bir doa filozofu ile karlatrmaktadr. Eer o
aklamalarn sonunda, ulat bilgilerini kitabna alacak kadar yeterli gvenilirlikte grmediini
itiraf ediyorsa6, bunda kltr tarihi bakmndan
nemli olan, Mslman bilginin fenomen dnyas
karsndaki deerlendirmesinde ou kez mtevaz davranmasdr.7
bn Snnn aklamalarnda dikkate deer olan
iki ey vardr: Biri, onun gk kuann bulunduu yeri bizzat bulutlara deil, bilakis bulutlarn
nnde bulunan buu tabakasna yerletirmesi.8
Dieri, onun peripatetikerlerin gzden nesneye giden grme nlar hakkndaki grlerini
yererek reddetmesi ve bunun yerine fizikilere (abiyyn) balanmasdr. Onlarn grne
gre grme olay nesneden gelen ve gzle karlaan k nlar yoluyla gereklemektedir9.
bn Sn tarafndan hitap edilen fizikiler arasnda, kendisinden yaklak 15 ya daha byk olan
ada el-asan b. el-asan bn el-Heysem (d.
6 a.e., 55.
7
Horten, M.: Avicennas Lehre vom Regenbogen, a.y., s.

543-544 (Tekrarbasm: s. 743-744).
8 a.y., s. 543 (Tekrarbasm: s. 743)
9 e-if, a.y., s. 41; Horten, M.: a.e. ve a.y., s. 533 (Tekrarbasm: s. 733).
Yaklak 354/965, . 432/1041)10 sekin bir yer

almtr. Avrupada Alhazen olarak bilinen, sistematik deneyci olarak yeni bir optik ile ne kan
bu nemli matematiki, astronom ve fiziki dairesel Arimet Aynas11, gk kua ve hale12 hakkndaki kitaplarnda gkkua olgusu iin kendine
zg meteorolojik-optik bir aklama gelitirmitir. Geri bn el-Heysem gk kua oluumunu
i bkey kresel bir buluttaki yansma13 yoluyla
aklamasyla gerek durumu kavram deildir,
fakat bununla, yaklak 250 yl sonra devrimsel
nitelikteki bir r aa gtrm olan ileriki
denemeler iin salam bir temel atmtr.
nceki bilginlerin gkkuann oluumu hakknda n su damlasndaki basit yansmasyla yaptklar aklamay yanl sayan ok ynl bir doa
bilimcisi Kemleddn Eb el-asan Muammed
b. el-asan el-Fris (. 718/1318)dir14.
Onun anlayna gre gkkuann alglanmas
kre biiminde, birbirine yakn duran saydam
damlalarn kendine zg doasna dayanmaktadr. Alglama, gne nn damlalara girmesi ve
tek damladan kmas srasnda iki kez krlmayla
ve bir veya iki yansmas yoluyla olumaktadr.
Bu sonucu o, cam ya da saf kuvars (necef ta)
bir krede sistematik olarak yrtlm deneyler
temelinde elde etmitir. Kemleddnin argmantasyonu, deney yapma yntemi ve sonu karm
10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 358-374; Cilt 6, s. 251-261; Cilt

7, s. 288.
11 Male f el-Marya el-Muria bi-d-Dira, ed.
in: Mecm er-Resil... bn el-Heysem, Haydarabad
1357/1938 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 75, Frankfurt 1998); kr. Roshdi Rashed,
Gomtrie et dioptrique au Xe sicle. Ibn Sahl, al-Qh et
Ibn al-Haytham, Paris 1993, s. 111-132.
12 Male f avs uza ve-l-Hle, Kemleddn el-Fris
tarafndan uyarlanm haliyle Kitb Tanh el-Menir liZevi l-Ebr ve-l-Bairin zeylinde, Cilt 2, Haydarabad
1348/1929, s. 258-279.
13 Wiedemann, E.: Theorie des Regenbogens von Ibn al
Haisam, a.y., s. 40, Tekrarbasm: s. 70)
14 Tan h el-Menir, a.y., Cilt 2, s. 283-284.
O P T K
A L E T L E R
V E
ve bunlarn meteorolojik optik tarihi iin olan

nemini Eilhard Wiedemann ve onun tevikiyle
Joseph Wrschmidt bir ka kez incelemilerdir15.
D E N E Y
D Z E N E K L E R
167
Yandaki ekle dayanarak (yazmada siyah ve krmz izgilerle) Kemleddn bu ilemi u ekilde
anlatmaktadr: mdi, aklamalarmza uygun bir
biimde, anlamay kolaylatracak bir ekil izeriz.
Daha nce olduu gibi daire ve pirometrik koni
izeriz. Gzn l [ ]orta noktasndan la ekseni
izeriz. Ayrca eksen ile orta koninin kenar n
arasnda bir izgi, bizzat bu kenar nn, d
boluun kenar nn ve onunla i taraf arasnda
bir izgi izeriz. Bu izgileri ve bunlardan oluan
izgileri [deneycinin de bulunan gznn] sa
tarafnda siyah sol tarafnda krmz olarak izeriz.
Daha sonra sol tarafn nlar iin krk kiriler,
bunlardan oluan yansm kiriler ve bunlardan
oluan, havaya krlan kiriler izeriz; bunlar bir
kez yansm ve krk nlar olutururlar. Sa
tarafn nlar iin krk kiriler, bunlardan oluan
bir kere daha yansm ve havaya krlan kiriler
izeriz. Bunlar iki kez yansm ve krlm nlardr.
Koninin doru ilerleyiinin sadaki nlar lb, lg,
ld, le dir; soldaki nlar lj, lk, lm, ln dir. Sadakiler
bw, gr, d, e kirilerine, soldakiler js, k, mf, n
kirilerine eimlendirilirler. Hepsi havaya eimlendirilirler, bylece kirilerinden pirometrik koni
oluur. Daha sonra kiriler bizzat krede baka
noktalara yanstlrlar, yle ki sadakiler q, r1,
, t ve soldakiler s, , z, noktalarna. Her iki
grubun nlar havaya doru kirilerinden krk
koni gz tarafna doru bir yansmayla oluacak
ekilde krlrlar ve nlarn konumlar bu konide
Kemleddn el-Fris, Ten, Haydarabad,

Cilt 2, Resim 192.
15 Wiedemann,
E.: ber die Brechung des Lichtes in Kugeln nach Ibn al Haiam und Kaml al Dn al Fris, in:
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 42/1910/15-58 (Tekrarbasm in: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 597-640, ve
in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001,
s. 213-256); ayn yazar, ber das Sehen durch eine Kugel
bei den Arabern, in: Annalen der Physik und Chemie (Leipzig) N.F. 39/1890/565-576 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 47-58 ve Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 195-206; ayn yazar, Zur
Optik von Kaml al Dn, in: Archiv fr die Geschichte der
Naturwissenschaften und der Technik (Leipzig) 3/191112/161-177 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt
1, s. 596-612 ve Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34,
Frankfurt 2001, s. 263-279); Wrschmidt, Joseph: ber
die Brennkugel, in: Monatshefte fr den naturwissenschaftlichen Unterricht aller Schulgattungen (Leipzig und
Berlin) 4/1911/98-113 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 280-295); ayn yazar, Dietrich von Freiberg: ber den Regenbogen und die
durch Strahlen erzeugte Eindrcke, Mnster 1914.
168
O P T K
[daha nce olduundan] farkldr. Sada bulunanlardan solda bulunanlar, ya da tam tersi, oluur.
Bunlardan ekilde izilenler gzn sa tarafndan
bulunanlardr.
wq, rr1, , t kirileri, yani sa nlar kredeki
bir kerelik krlmadan ve sadan sola doru bir
ilk yansmadan sonra ikinci bir kez , , l, 1
noktalarna doru yanstlrlar, daha sonra havaya doru kirilerinden eimlendirilmi koni iki
yansmayla oluacak ekilde havaya doru krlrlar; koni gzn karsnda bulunan tarafta durur.
Sadece sada bulunanlar izilmektedir, sadaki
nlara karlk decek ekilde.16
Bunu, bir kerelik krlma ve yansma (itibr elmunaif bi-niks), iki kerelik krlma ve yansmayla (bi-nikseyn) deney yapma esnasndaki gzlemlerinin tasviri izlemektedir17. Wiedemannn
tercmesine dayanarak bu aklamalar 1911 ylnda inceleyen J. Wrschmidt buna ilikin olarak
yle sylemektedir: Bu blmn teorik aklamalar olduka ayrntldr ve yer yer anlalmas
gtr, bununla birlikte btn bu tasvirden, onun
her iki durum iin, bir defalk ve iki defalk yansma, tersdn nlarnn nemini ak ve seik bir
biimde bildii anlalmaktadr. Yapt gzlemlere gelince, hereyden nce zellikle bir deneyinin18 vurgulanmas yerinde olur, nk onun bu
kastettiimiz deneyi Goethe ve Boissere19 tarafndan 500 yl sonra yaplm olanla tam tamna
ayndr. Yani o (bir veya iki kerelik) refleksiyonda
iki eklin ortaya kmasn bulmutur; eer gz,
krenin bu resme en yakn konumda bulunan
kenarna doru hareket ettirilirse, kenardan ikinci
bir ekil grnr. Her iki ekil dar doru krmz
renklidir (dalmadan dolay ayrlan renkleri gs16 Kemleddn el-Fris: Ten el-Menir, a.y., Cilt 2, s.
316-317; Tercme E. Wiedemann: ber die Brechung des
Lichtes, a.y., s. 53-54 (Tekrarbasm: s. 635-636 yani 251252)
17 Kemleddn el-Fris: Ten el-Menir, a.y., Cilt 2, s.
317-319; Tercme E. Wiedemann: ber die Brechung des
Lichtes, a.y., s. 54-56 (Tekrarbasm: s. 636-638 yani 252254).
18 Deneme iin bkz. Kemleddn el-Fris: Ten elMenir, a.y., Cilt 2, s. 318-319; Tercme E. Wiedemann:
ber die Brechung des Lichtes, a.y., s. 55 (Tekrarbasm: s.
637 yani 253).
19 J.W. von Goethe ve Sulpiz Boissere tarafndan yaplan gzlemlemer iin bkz. Wrschmidt, Joseph: ber die
Brennkugel, a.y., s. 100-101 (Tekrarbasm: s. 282-283).
Inlarn ilerleyi hareketi, E. Wiedemanna gre, op.cit.
termektedirler), daha sonra git gide yaklarlar ve

bir resim halinde birleirler. Bu resim sar renklidir (ayrlan renklerin ikisi, mavi ve menekerengi
ksmlar artk kaybolmutur). Daha sonra sar
kaybolur ve geriye krmz bir ekil kalr, en son
bu da kaybolur.
Bir kerelik yansma yoluyla oluan gk kuann
dorudan doruya gzlemlemesini de bu Arap
bilgin mahirane bir ekilde tasvir etmektedir. O,
krenin bir yarsn, onunla k kayna arasna yerletirilen k geirmez beyaz bir yzeyle
karartmaktadr; daha sonra krenin bu yarsnda,
dier kre yarsna tesadf eden nlar yoluyla
oluan gk kua grlr. Beyaz yzey o kreye
O P T K
A L E T L E R
V E
ne kadar yaklatrlrsa gkkua o

kadar kk ve berrak olur.20
Kemleddn nlarn kreye (ve
benzer ekilde su damlasna) dme
asnn krlma alarna oranyla
detayl ekilde uram ve bir krlma izelgesi oluturmutur. Bununla
birlikte, deerleri 5 nin entervalleri
olarak not etmekle yetinmi ve buna,
daha kesin sonularn derece derece
ilerlendii takdirde elde edileceini
eklemitir. Kemleddn bir gkkuann oluumuna sebep olan dme
asnn maksimal ve minimal snrna ilikin dncelerini ak olarak
sylememekle beraber, snr 40 veya
50 civarnda kabul edilmi grnyor21. Ak seik bir ekilde 41 ila 42
saylar alt snr olarak ve 51 veya 52
st snr olarak Ren Descartesda22
(bugnk deerler 42 ve 52) ortaya kmaktadr. Bu bir tarafa braklacak olursa gkkuann
Kemleddndeki ele aln Decartesnkinden
teorik katk bakmndan daha stndr23. Onun
nemli sonularndan birisi de gnee kar yerletirilen saf kuvars bir krenin kar tarafta meydana getirdii yansma noktasnn kreye onun
apndan daha kk bir uzaklkta bulunduudur.24 Ayrca o n gzdeki yansmasnn
gz merceinin n yznde meydana geldiini
kefetmitir, bu da ancak 1823 ylnda Evangelista
Purkynje tarafndan tekrar bulunmutur.25
20 Wrschmidt,
Joseph: ber die Brennkugel, a.y., s. 112113 (Tekrarbasm: s. 294-95)

21 Kemleddn el-Fris: Ten el-Menir, a.y., Cilt 2, s.
296-299; Tercme E. Wiedemann, ber die Brechung des
Lichtes, a.y., s. 31-36 (Tekrarbasm: s. 613-618 yani s. 229234); Wrschmidt, Joseph: ber die Brennkugel, a.y., s.
102-103 (Tekrarbasm: s. 284-285).
22 Hellmann, G.: Meteorologische Optik 1000-1836, a.y.,
s. 17-30.
23 Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Stellung in der
Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann 6/1965/222, zellikle s. 21; kr. Wrschmidt, Joseph: ber die
Brennkugel, a.y., s. 102 (Tekrarbasm: 284).
24 Wrschmidt, Joseph: ber die Brennkugel, a.y., s. 103
(Tekrarbasm: 286).
25 Schramm, M.: Ibn al-Haythams Stellung, a.y., s. 21.
D E N E Y
D Z E N E K L E R
169
Son olarak Freibergli Dietrich (Theodoricus

Teutonicus)in De iride et radialibus impressionibus isimli kitabnn Kemleddninkiyle olan
ilikisi konusuna dokunalm. Freibergli Dietrich
Dominiken bir keitir ve hayat hakknda ok az
ey bilinmektedir. Onun Kemleddn el-Frisnin
bir ada olduu ve kitabn 14. yzyln ilk
onluunda yazd tahmini doru olabilir. Bu
kitab, ierdii gkkuann oluumu konusundaki tamamiyle yeni olan aklamalar nedeniyle G. Hellmann26 1902 ylnda Orta ada
Avrupann bu tarzdaki en byk baars olarak
nitelendirmektedir. Bununla kastedilen, n su
damlasnda iki kez krlmasnn, bir ve iki kez
yansmasnn sonucu olarak gkkuann oluumuydu. Kemleddnin metninin E. Wiedemann
tarafndan tercme edilmesi ve incelenmesi sayesinde 20. yzyln ilk onluunda, Dietrichin kitabndaki hayranlk uyandran aklamalarn Arapslam kltr dairesinden olan adann kitabnda tamamiyle bulunabilirlii ortaya kmtr. J.
Wrschmidt, E. Wiedemannn tevikiyle, her iki
kitap arasndaki muhtemel iliki sorununu esasl
bir ekilde incelemiti27: Kemleddn hereyden
nce, Dietrichde ve ayn ekilde nceki Arap bilginlerde bulunan bir dizi hatadan saknmtr ve
26 Hellmann, G.: Meteorologische Optik 1000-1836, a.y.,
s. 8.
27 Wrschmidt, Joseph: Dietrich von Freiberg, a.y., s. 1-4.
170
O P T K
zellikle daha sonra Descartes tarafndan ortaya

konulan gkkua teorisi iin ok nemli [su
kreciinde oluan] n yansmasn, dnen nn
varln aka tanmtr ...
Demek ki biz ezamanl, bir birinden bamsz
iki byk esere sahibiz. Bu kitaplar gkkua
oluumu sorunuyla uramakta, ortak kaynaklara
dayanmakta ama bu kaynaklardan doan eserlerle birbirinden farkl ileriye gtrler iermektedir. Her iki eserde de teorik dnceler deneylerle
desteklenmektedir; hatta Dietrich tecrbeyi u
argmantasyonla stad Aristonun felsefi temellerinden daha yksee yerletirmektedir: Ayn
Aristo bize, tecrbi olarak kesin olandan vazgeilemeyeceini retmitir. Tam da bu cmlenin
bana gre bilhassa zerinde durulmas gerekmektedir; nk tecrbeye bu denli yksek bir
deer verite Araplardan alnan miras grebiliriz.
Araplar, zellikle Kemleddn gibi, bugn bile
rnek olabilecek hayli ilerlemi bir tecrbe maharetine sahip idiler.28
Wrschmidt, Dietrichin eserindeki bn elHeysem, bn Sn ve bn Rd gibi Arap nclerin
izlerine dikkat ekmekte ve yle devam etmektedir: Burada, Dietrichin muhtemelen sadece bn
el-Heysemin optiinden deil, ayn zamanda dier
Arapa kaynaklardan da beslendiini grmekteyiz; bununla birlikte birok noktada daha nceki
bilginler tarafndan yaplanlar, Kemleddnden
bamsz olarak, hereyden nce gne nlarnn
bir kerelik yansmann ve iki kerelik krlmasnn
su damlalarnda ortaya kmasn grmesiyle ve
bu olguyu teorisinin temeli yapmasyla amtr.
O bununla, Kemleddnin ters dn n bilgisiyle olduu gibi, ok fazla eye ulamamsa da,
krlma yasas bilgisine sahip olmakszn mmkn
olduu lde bunun ana fikrini gerekletirmesini hayranlkla takdir etmeliyiz. Ondan sonra yzyllar boyunca nemli lde daha iyi bir aklama
baarlamamtr; krlma teorisi yoluyla ortaya
kan problemin tam bir zmn vermek ancak
Yeni aa nasip olmutur.29
Wrschmidtin aklamas kendi dneminde
28 Wrschmidt, Joseph: Dietrich

29 a.e., s. 4.
von Freiberg, a.y., s. 2.
E. Krebsden izim,
Meister Dietrich,
metinler, s. 32.
belki de tek mmkn olanyd, nk Arap-slam

bilimlerinin Avrupadaki resepsiyon ve zmsenme srecinin nitelii ve tarz bugnden daha az
aydnlatlm bulunuyordu. Geri biz bugn bile
nemli saylabilecek lde daha ileri deiliz,
bununla birlikte bu arada, Arap-slam kltr
evresinin kazanmlarnn veya keiflerinin, kitaplarnn, haritalarnn ve bilimsel-teknik aletlerinin
Batda artc hzla tannm olduu ynnde yeterli rnekler bilmekteyiz. Kemleddn ve
Dietrich lhanllar dnemi ranndan doan aktif
beeri temaslarn balam olduu bir dnemde
yaamlardr. Bat yolu Tebriz ve Meradan
Trabzon ve stanbul zerinden talyaya ve dou
Avrupaya gitmekteydi. Yeniliklerin araclar ou
kez din adamlaryd, seyyahlar veya eliler de
nadir deildi.
Wrschmidtin bir gzlemini hesaba katmamazlk
edemeyiz. O hereyden nce bir figr ilgin bulmaktadr, nk bu figrde Kemleddnde ve de
Dietrichde yanl olarak gne, tpk gzlemcinin gz gibi, sonlu olanda, hatta gkkuandan
daha dorusu burada onun yerini alan aynadan
ayn uzaklkta bulunmaktadr.30
30 a.e., s. 3.
O P T K
A L E T L E R
V E
Mamafih Dietrichdeki Engelbert Krebsin31

dikkat ektii bir dier figre bakacak olursak,
aklamasnda o inanlmaz bir hata yapmaktadr:
Kavis yerini (Bogenraum) gne gkkua
tepe noktas d yi 138 yerine 158 olarak gstermekte, bu da, onun iris yarapn 42 yerine
22 olarak hesaplamasyla sonulanmaktadr [...].
138 ve 42 yerine 158 ve 22 saylarnn yazlmasnn yazmalarn bir istinsah hatas olmad ...
III. Blmn 8. blmnden ortaya kmaktadr.
Burada o, halelerin apn 22 olarak [yani yarap
11] ve daha sonra hale apn gkkua apnn
yars byklnde sunmaktadr ki bu da onun
hatal saylaryla rtmektedir, gerekte yarap
oran yarap:hale = 4:1 dir. Bu hatal saylara
ilikin bir aklama, ancak bizzat, genel geer
mehur lme deil de sadece speklatif temellendirmeye bal olan Dietrichin bilinen 138 yi
yanl kopya etmesiyle ve hepsi bu rakama dayandrlabilen hesaplamalarn bu esasa gre yapm
olmasyla aydnlatlabilir.32
Wrschmidtin, Dietrichin Kemleddnin eserini
tanm olamayaca, nk bu eserde Dietrichin
eserinde meydana kan bir dizi hatann bulunmad karm bence srarla savunulamaz. Bu
olgu, Dietrichin Kemleddnin eserinin ieriini
tam olarak anlamad ya da dolayl yoldan tand eklinde aklanabilir.
Bu balamda Dietrichin karakteristik hatalarndan birisi bana pek aydnlatc gelmektedir. Be
renk nn sunmak iin kulland ana figrnde,
bunlarn hepsini yanllkla tek bir su damlasndan paralel olarak dar karrken, dier yandan
Kemleddnde olduu gibi tamamiyle doru
bir ekilde gz cdeki renkleri farkl damlacklarn nlar vastasyla, herbir damlacktan gze
sadece bir renk arpacak ekilde oluturuyor33.
Freibergli Dietrichin gkkuann oluumu
D E N E Y
D Z E N E K L E R
sorunuyla ilgilenen adalarndan Roger Bacon

veya Witelo gibi ya da bunlardan sonra Francesco
Maurolico (. 1575) gibi Ren Descartes (.1650)a
kadar hibirisinin bn el-Heysemin bu sorundaki
sonularn aan anlmaya deer bir adm atma
d olgusu, ayrca Dietrichdeki kaba hatalar ve
konuya matematiksel olarak nfuz etmenin34
eksiklii gz nnde bulundurulacak ve Arapslam bilimlerinin o dnemde nasl ve ne tarzda
alndna yeterince dikkat edilecek olursa, u
varsayma zahmetsizce ulalr: Kemleddn elFrisnin eseri yaynlanmasndan hemen birka
yl sonra Avrupada, birka kiinin yannda da
olsa, verimli bir topraa dmtr.
Otto Wernerin35 Leonardo da Vincinin fizii
hakkndaki 1910 tarihli bilimsel bir incelemesinde, Kemleddnin eserinin Avrupada tannm ve Leonardo tarafndan kullanlm olmas
gerektii tahminine ulamas olduka anlamldr.
Werner, Codex Atlanticusda [Leonardonun
eseri] fol. 238r-b bulunan bir resmin Kemleddn
el-Frisnin resmine bal olduunu grmekten hayrete dmtr. Ona gre Theodosius
Saxonicusun gk kua teoremiyle Kemleddn
el-Frisninki arasnda var olana yakn ilikiler
de Avrupann Kemleddnin kitabyla olan tankl lehine ayrca tanklk etmektedir.
Modelimiz Kemleddn el-Frisnin gkkua
olgusunu gelitirmede kulland teorik hamleyi
anlalr hale getirmeye hizmet etmektedir; tek bir
damla, arac olarak ilev gren (Kemleddnde
cam veya saf kuvars) daha yksek krlma oranl
yuvarlak bir diske tecrit edilerek, nnn tek bir
damlaya girmesi ve damladan kmas esnasnda
gerekleen iki kerelik krlmayla ve bir ila iki
kerelik yansmayla n hareketlerinin gsterimine
izin vermektedir, Ten el-Menzirin figrnde
tasvir edildii gibi.
31 Meister
Dietrich (Theodoricus Teutonicus de Vriberg).

Sein Leben, seine Werke, seine Wissenschaft, Mnster
1906, s. 32*-33*.
32 a.e., s. 2.
33 Krebs, E.: Meister Dietrich, a.y. s. 34*.
171
34 Schramm, M.: Ibn al-Haythams Stellung, a.y., s. 21.

35 Zur Physik Leonardo da Vincis, a.y., s. 111.
172
O P T K
Ik Yansmasn
Gzlemleme Aleti
Byk optik kitabnn (Kitb el-Menir) drdnc risalesinde (male) bn el-Heysem (.

432/1041den sonra) k yansmas retisini
olduka ayrntl bir ekilde incelemektedir. Bunu
mteakip yansma aletinin (let el-iniks)
kusursuz bir tarifini ve kullanmn vermektedir.
Aletin grevi, yansma yasasn rneklerle gz
nne sermektir. Bu yasa, den nlarn asnn
geriye yanstlan nlarn asna eit olduunu
sylemektedir. Alet ayrca bu yasann silindir,
konik ve kresel aynalardaki yansmalar ve renkli
nlar iin de geerli olduunu gstermeye yaramaktadr. Kitb el-Menirin bize ulaan yazmalarnda resimler bulunmamaktadr. Kemleddn
el-Frisnin arihi daha o zamanlar bundan yaknmakta ve bu eksiklii erhinde bizzat kendisi
tarafndan yaplan resimlerle (ileride verilecektir)
bertaraf ettiini sylemektedir1. Bu alet iin de
Muaf Nafe2 mkemmel bir tarifi ve gerekli
el-Fris: Ten el-Menir, a.y., Cilt 1, s.
339.
2 el-asan b. el-Heysem, a.y., s. 346-363.
1 Kemleddn
Modelimiz:
Sert aa, andrlm.
Yarm silindirin ap: 28 cm.
7 farkl ayna dzenein iine yerletirilebilir.
resimleri borluyuz. bn el-Heyseme gre alet

iki ana paradan ve bir dizi ikincil paralardan
olumaktadr. Ana paralardan birisi yarm daire
eklinde pirin levhadr. Bunun asli formu yaklak 10 cm. yarapl bir yarm daireye tekabl
etmektedir. Ondan, taslakta tasvir edildii gibi
sadece ular bulunmaktadr.
Kenara doru her iki yandan 2 cm. enindeki daire

paralar karlr. Geriye kalan genin ular pirin tabakay belirleyen dairenin merkezine
tekabl etmektedir.
O P T K
A L E T L E R
V E
kinci ana para ahap bir yarm silindirdir ve

yandaki taslakta sunulduu gibi yuvarlak ahap
levhaya skca dayanmaktadr. bn el-Heysem,
ok yksek kaliteli aacn kullanlmas gerektiini
vurgulamaktadr.
Silindirin d ap 28 cm., duvarnn kalnl 4
cm. ve ykseklii 12 cm.dir. Silindirin i duvarna
yukarda tarif edilen pirin levha temele paralel
olarak ve buna 4 cm.lik bir uzaklkta oturtulur.
Pirin levha ahap duvarn merkezine doru (2
cm.) bir yive srlr, bylece i daire izgisi silindirin i duvarna bir noktada temas eder. Daha
sonra [daha doru bir ifadeyle: daha nce] her bir
1 cm.lik apa sahip yedi silindir delik, ahap duvara alr, ama ilemi u ekilde yaplr: Delikler
levhaya yukardan bir noktada temas eder ve
eksenleri aada bulunan levha zerinde izilmi
yedi yarapa paralel olarak durur.
Ahap kaidede, ak yarm silindirin nnde, iine
gzlemde kullanlan aynalarn yerletirildii bir
drtgen oyuk yer braklmtr. Kendilerine ait
tutacaklarla birlikte yedi ayna ngrlmtr: Bir
dz, iki kresel, iki silindir formlu ve iki konik
(her biri ibkey ve dbkey). Bunlar oyua yle
uydurulur ve yerletirilir ki, merkezleri her defa-
D E N E Y
D Z E N E K L E R
173
snda pirin levhann ucuyla temas halinde kalr.

Deney esnasnda yedi delikten alts yarm silindirin d yznde maskelenir ve i yzde herbir
beyaz bir kat parasyla kapatlr. Bu [kat paras] yuvarlak kenar iaretlenebilene ve oyuun
merkezi hassas bir kalemle bilinir klnana kadar
parmakla skca bastrlr.
bn el-Heysem bu aletle yaplan gzlemler iin,
ierisine gne nn dar bir delikten dt
bir yeri tercih etmektedir. Dzenek, gne ,
alm her bir delikten aynaya decek ve orada
yanstlacak ekilde kurulmaktadr. Yanstlan k
daha sonra yarm silindirin i yznden (hareketle) kat bastrlarak kapatlan delikten bilinebilir.
Bu delik, ak delik ve pirin levha ile birlikte
bir ekenar gen oluturmaktadr.
Deneyci deneyini hangi delikle yapacak olursa, ayn sonucu elde edecektir. ap, deliklerden birisine tam
olarak uyacak ekilde seilmi ve
uzunluu silindirin apna apyla
rten bir ince boru da kullanlabilir, bylece bu ince boru, ucuyla birlikte aynann merkezine temas eder.
174
O P T K
Ay In
Gzlemleme Aleti
Ay I Hakknda Risale (Male f av elamer1)sinde bn el-Heysem (. 432/1041den
sonra) unu gstermeyi istemektedir: Ay, kendinden k saan bir cisim etkisini gstermekte ve
bylelikle yanstan veya saydam ve n sadece
gemesine izin veren kl cisimlerden esasl bir
ekilde farkllk gstermektedir.
1 Sezgin,
F.: a.e., Cilt 6, s. 255-256. Bu risale 1357 (1939)

ylnda Haydarabadda yaynlanmtr (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 75, Frankfurt
1998, 8. metin), Almanca tercme Kohl, Karl: ber das
Modelimiz:
Ahap (mee), andrlm ve verniklenmi.
Gzlem ray yive srlen
hedef araycs ile birlikte.
Uzunluk: 50 cm. Pirin eklem, ayarlama
vidas ile birlikte. Ayaklk boyu: 100 cm.
Licht des Mondes. Eine Untersuchung von Ibn al-Haitham, in: Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 56-57/1924-25 (1926)/305-398 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
58, Frankfurt 1998, s. 135-228), M. Schrammn ayrntl
analizi, Ibn al-Haythams Weg, a.y., s. 70-87, 130-189.
O P T K
A L E T L E R
V E
Kendinden k saan bir cisim kavramn o,

bu farkl durumlarn aksine u ekilde belirlemitir: Her bir noktasndan o noktann karsnda bulunan her noktaya k gidebilmelidir. bn
el-Heysem bylece Aydan hareketle, onun k
saan yzeyinin bu koulu yerine getirdiini ispatlamak istemektedir.2
Ay nn bu karakterini aklamak iin bn elHeysem ayrntl bir biimde anlatt bir alet3
imal etmitir: Ay nn niteliini aratrmak
iin, tam anlamyla dzgn olan ve dz bir yzeye
sahip olan uygun uzunlukta, genilikte ve kalnlkta bir cetvel alrz. Ularna (dz yzeye dikey)
uygun uzunlukta karlkl duran iki paralel niangh yerletiririz, bunlarn uzunluk ve enleri eittir;
bu arada nianghlarn enleri cetvelinkiyle eit
olmaldr. Bunlardan birisinin ortasnda, cetvelin
ucuna yakn yerde, yarm kreye benzeyen przsz duvarl oyukluk salarz ve ortasna kk
yuvarlak bir delik oyarz. Dier nianghn ortasndan cetvelin yzeyine paralel bir dz izgi ekeriz. Birinci nianghdaki deliin merkezi olarak
bu izgi, cetvelin yzeyinden ayn uzaklkta durur.
Uzunluu, nianghn enine gre llerek, birinci nianghdaki deliin merkezinden bakld
zaman, altnda ayn apnn gzden hareketle
grld adan daha kk olmayan bir aya
tekabl edecei ekilde seilir. Aleti, her iki nianghn uzunluklarnn geri kalan ve de izginin
sahip olduu nianghn eni her iki yzde izginin
uzunluundan daha ksa olmayacak ekilde kurarz. Bu izgiyi nianghn bnyesine nfuz edene
kadar keseriz ve kenar mmkn olabildiince
przsz yaparz (bylece nianghda bir yara
sahip oluruz). Daha sonra paralel yzeylere sahip
baka bir cetvel alrz, bu nemli lde daha
uzundur, fakat birincisiyle ayn geniliktedir. Bu
cetvelle birinci cetveli birletiririz ve yarkl nianghn bulunduu ucunu ikinci drt keli cetvelin
ucuna tam olarak yerletiririz. Bal her iki uca bir
eksen (mentee) taklr, onlar bu eksen evresinde dndrmek iin. kinci drtgen uzun cetvelin
2 Schramm, M.: Ibn al-Haythams Weg, a.y., s. 146.

3 Muaf Naf: el-asan b. el-Heysem, s. 156-158;
Schramm, M.: Ibn al-Haythams Weg, a.y., s. 146 ff.
D E N E Y
D Z E N E K L E R
175
izim,
M. Schramm,
Ibn al-Haythams
Weg, s. 147.
dier ucu drt keli bir kaide, ktk zerinde

sabitlenir ve bylece bu cetvel iki kollu alet biimine sahip olur.4
Aletin kullanmn bn el-Heysem u ekilde aklamaktadr: Ay nn niteliini bu aletle aratrmak iin, Ayn karsnda bu aletle yerimizi
alrz, gz kk delie yerletiririz ve cetveli, Ay
cismini hem delik ve hem de yark arasndan ezamanl olarak grene kadar hareket ettiririz. Daha
sonra birinci cetveli iki nianghla birlikte yukar
ve aa doru hareket ettiririz, ta ki stteki nianghda bulunan yarn iki ucundan birisi Ay cismininin hacmiyle birlikte grlr ve bu da bu kenara
komu bulunan yzde olur: Bu esnada yark tarafndan rtlen, geriye kalandr ve dier kenarn
yaknna doru durandr, eer orada bo bir delik
varsa. Bylece ay cismininin hacmi, rtlen ksmlarn ucuyla grlr. Bu durumda gzn, Aydan,
yark arasnda grlenden baka hi bir ey grmedii aikardr. nk her iki nianghdan yarn
iki yznn her birinde geriye kalan, kk delik
evresinde gzden hareketle Ayn apnn kapsad adan daha kk olmayan bir ay kapsar.
4 Male
f av el-amer, s. 12-13; Tercme Kohl, Karl:

ber das Licht des Mondes, a.y., s. 334 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 164).
176
O P T K
Bunu yaptysak, gz delikten uzaklatrrz ve

deliin (gzn bulunduu yer) karsna kat bir
cisim koyarz; onun zerinde uygun bir biimde
k belirir. Bu durumda k delikten dar kar
ve kar tarafta bulunan cisme k verir. Bunun
sonucu olarak, bu durumda, delikten dar kan
k, sadece Ayn yarktan grnen ksmndan
gelir. Bu, n sadece dz izgiler dorultusunda
dar ktna iarettir. Bu izgilerin dorultusuna gz, bu izgiler zerinde bulunan kavrar ve
bu deliin bu konumunda yark iinden kavranan
ksm dnda nesneden hi bir ey grnmez.
Bu durumda, grlen n, sadece bu yarktan
grlen ksmdan dar kan k olduu bellidir.
Delikten dar kan k grnrse zerine bu
ayarlamada n k verdii cisim skca tutulur,
yarn kenarna kat bir cisim oturtulur ve yava
yava hareket ettirilir ve delikten dar kan k
gzlemlenir. Bu olduka yava yava, kaybolana
kadar azalr. rten cisim yarn ucuna taklp
yava yava hareket ettirildiinde de durum ayndr. Bundan sonra da dar kan k kaybolana
kadar srekli azalr ve tamamen kaybolduu iin
hi k grlemez. Yarkta bir ksm bo olduu
mddete ondan kan k, dikkate deer bir
biimde buna benzerdir. Buradan anlalaca
zere, yarn grlebilir her bir ksmndan k
kk delie doru dar kmaktadr. Zira eer
k Ayn sadece bir ksmndan dar ksayd ve
geriye kalan teki blmlerinden dar kmam
olsayd, rten cisim tam bu yere ulaana kadar
ktan hibir ey kaybolmamas gerekirdi. Ama
eer cisim bu yere ulatnda, delikten dar
kan k yava yava klr deil de birdenbire
yok olmas gerekirdi. Fakat [deneyimizde] n
birdenbire kaybolmadn gryoruz. Bu mtalaadan, kk delikten dar kan n grlebilir
yarn btnnden geldii sonucu kar. Bunun
gzlemlenmesi zor olduundan yarktan dar
kan n klmesi ak ve seik bir biimde
alglanamaz. Kk delikte Ay yzeyinin sadece
yarn bu ksmna kar duran yndeki ksmnn
grlmesi iin cetveli sallanmaz hale getirmek ve
kenardan knt tekil edeni rtmek zorunludur.
Ik, yarktan kk delie doru gider ve deliin
arkasnda sabit dikili duran cismin zerinde belirir. Eer yark her iki yanndan o yarktan sadece
kk bir ksm geriye kalana kadar rtlmek

istenirse, bylece ondan dar kan k tam o
anda grlebilir ve farkedilemeyecek kadar kk
deildir (yani eer alglanabilirlik snrna tam
yaklalrsa), bylece yara kk bir delikli cisim
yerletirilir ve bunun vastasyla yarn tamam bu
delie tekabl eden para hari rtlm olur. Bu
durumda birinci kk delikten onun arkasnda
bulunan cisme doru giden n Ay yzeyinin
kk bir kesiminin olduu ve sadece n
dar kt ok kk ksmn birinci delik tarafndan kapsand besbellidir. Bu esnada yarn kenarlar Ay yzeyinin karsnda bulunacak
durumdadr ve Ayn sadece orta ksm gzlemleniyor demektir.
Eer bu yarktan, sadece kk bir ksm geriye
kalacak ekilde daha byk bir ksm rtlrse,
bak birinci delikten ve yarn rtlmeyen ksm
vastasyla Ayn belirli bir miktar kavranr. Bu,
n hala grlebilecek kadar dar kt en
kk miktardr. Her iki delikten dar kan
n sadece bu kk ksmdan dar gelen k
olduu besbellidir. nk bu iki delikten Ayn
bu ksmndan baka hibir ey o esnada grlmez.
Bundan sonra, yarn zerine yerletirilmi olan
maskeleyen cisim bizzat yark boyunca yava ve
dikkatle hareket ettirilir. Bylece yarn rtk
olmayan ksm deiiklie urar. Bunun ve ilk
deliin karsnda duran ksm Ayn birinciden
farkl bir ksm olur. Daha sonra maskeleyen
cisim, iinde bulunan kk delik yarn tamamn kaybedene kadar yukar veya aa doru
hareket ettirilir. Bu srada k devaml olarak her
iki delikten ayn tarzda dar kar.
Bu mtalaalardan, n, Ayn yarn karsnda bulunan ksmnn btnnden dar kt
anlalmaktadr. Bundan sonra dikey cetvel daire
ierisinde, yark, Ay yzeyinin birinci ksma paralel ve ona bitiik olan dier bir ksmna dorultulana kadar olduka kk bir miktarda dndrlmelidir. Daha sonra, n delikten, sanki birinci
ksmdan dar karm gibi tekrar ayn ekilde
dar kt grlr. Bu ksm tekrar yava yava
rtersek, k yava yava azalr. Yarn zerine
tek delii olan (delik diyafram) maskeleyen bir
cisim anld zere koyarsak, bu cisim hareket
ettirildiinde, n her iki delikten srekli dar
O P T K
A L E T L E R
V E
kt grlr. Dikey cetvel, Ayn grlebilir

yzeyi kaybolana kadar yava yava saa sola
hareket ettirilirse, Ay btn bu konumlarda tam
olarak ayn durumu sergiler. Bundan, n Ay
yzeyinin btn ksmlarndan kk delie doru
gittii anlalr. Alet Ayn pek ok farkl ynne
dndrlr ve bu yerlerde k daha nce olduu
gibi gzlemlenir. Pek ok alet deiik yerlerde de
ezamanl olarak kurulsa, hepsinde de devaml
ayn eyle karlalr.
Eer Ay nn nitelii bu ekilde gzlemlenirse, kii gzlemleme esnasnda yardmclar (asistanlar) tarafndan desteklenmelidir ve cetvel, eer
kk delikten dar kan k gzlemlenmekteyse, deimez bir biimde sabit tutulmaldr ki
bylece cetvel hareket etmesin. Ayrca, zerinde
kk delikten dar kan n belirdii cisim
delie ok yakn durmaldr ve dar kan n
gzlemlenmesi ok zenli gerekletirilmelidir.
nk kk bir ksmdan dar kan k ok
zayftr, bu yzden onu ok byk zenle aramak
gerekir. Gzlem dolunay gecelerinde gerekletirilmelidir. Bu durumun, n gzlendii her noktada ve gzlemin yapld her vakitte tam olarak
ayn olduu grlr. Bundan, n, Ayn btn
yzeyinden kar taraftaki her noktaya doru
gittii sonucu ortaya kar. Fakat k, aydnlatan
btn ay yzeyinden kar tarafta bulunan her
noktaya doru gidiyorsa, Ay yzeyinin her nokta-
D E N E Y
D Z E N E K L E R
177
Diyafram
izim, M. Schramm, Ibn al-Haythams Weg, s. 168
sndan kar taraftaki her noktaya k gider.5

bn el-Heysemin nerdii diyaframn formu
zerinde, objektif gezin akln dikine kesebilecek bir yark alm plaka olarak tasavvur etmek
muhtemelen en iyisidir (bkz. resim 1). Burada,
bu akln enini de kesebilecek bir dzenein
szkonusu olamayacan, bn el-Heysemin bu
yarn enini diyafram her iki yandan kaydrmak
yoluyla merkeze doru belirlenmi grmek istedii tarz bize tam olarak gstermektedir.6
Modelimiz bn el-Heysemin ayrntl tarifine
dayanarak yaplmtr.
5 a.e., s. 335-338 (Tekrarbasm: 165-168).

6 Schramm, M.: Ibn al-Haythams Weg, a.y., s. 168.
178
O P T K
Ik Krlmasn
Gzlemleme
Aleti
Optik1 kitabnn yedinci blmnde (male)

bn el-Heysem (. 432/1041den sonra) krlmann (inif) deiik durumlaryla deney yapmaya
ynelik bir alet tarif etmektedir, bu arada n
giri as (zviye afiyye), krlma as (zviye
biye) ve sapma as (zviye inifiyye) arasndaki iliki incelenmektedir. Bu tarif 1884 ylnda
E. Wiedemann tarafndan Latince tercmeden,
Arapa orijinalle karlatrlarak Almancaya tercme edilmitir2.
Yuvarlak, olduka salam bir bakr disk alnr,
diskin ap en az bir arndr. Bu disk, kendi
yzeyinde dikey olarak duran ve en az parmak
genilikte olan bir kenara sahip olmaldr. Diskin
arka yznn ortasnda en az parmak uzunluunda kk yuvarlak bir stun bulunmaldr
(bkz. resim 2, b), stun diskin yzeyinde dikey
olarak durur.
el-Fris: Ten el-Menir, a.y., Cilt 2, s.

155 ff.; Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem, a.y.,
s. 685-693.
2 Wiedemann, E.: ber den Apparat zur Untersuchung
und Brechung des Lichtes von Ibn al Haiam, in: Annalen der Physik und Chemie (Leipzig) N.F. 21/1884/541544 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 33-36
ve in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 33, Frankfurt
2001, s. 111-114).
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 34

cm, pirin ayakla dndrlebilir olarak
aslm. Cam mahfazalar verniklenmi
pirin ereve ile birlikte (25 x 40 x 27).
1 Kemleddn
Fig. 1, E. Wiedemann
(bn el-Heyseme dayanarak).
O P T K
A L E T L E R
V E
Bu aleti, tornaclarn bakr avadanlklar rettikleri torna tezgahnda, ularndan birisi diskin
ortasna dieri kk stunun ortasna gelecek
ekilde sabitleriz ve aleti, kenarlar iten ve dtan
tamamen dairesel ve przsz olana kadar ve
kk stun da dairesel olana kadar dndrrz.
Bundan sonra aletin i yzeyinde st ste iki dikey
ap izeriz, daha sonra aletin kenarnn temelindeki bir noktay iaretleriz. Bu noktann, iki aptan
birisinin ucuna uzakl bir parmak geniliktedir.
Bu noktadan hareketle diskin ortasndan nc
bir ap izeriz.
Bundan sonra bu apn iki ucundan itibaren
kenar zerinde, diskin yzeyine dikey iki izgi
izeriz. Bu iki izginin birisi zerinde, diskten
itibaren yaklak bir yarm arpa tanesi uzunluunda birbirine mesafeli olan nokta iaretleriz ve
torna tezgahnda bu noktalar arasndan birbirine
eit uzaklkta duran daire izeriz. Bu daireler
doal olarak kar tarafta duran ksa izgiyi ayn
ekilde birbirine eit uzaklkta duran noktaya
keser. Bunun zerine orta daire 360 dereceye ve
mmknse de dakikalara blmlenir. Kenara,
merkezi yukardaki noktann ortada bulunan
olan ve ap d iki noktann aralarndaki mesafeyle ayn olan dairesel bir delik alr. imdi
ll, ince, tam tamna dik drtgen eklinde
dz bir madeni plaka paras d alrz. Bu, kenarn
yksekliinde ve yaklak ayn endedir. Bir yzn
ortasndan buna dikey bir izgi izeriz. Bu izginin
zerinde birbirinden eit uzaklkta duran nokta
iaretleriz. Onlarn mesafesi a bu esnada kenardaki dairelerin beher ikisinin mesafesine eittir.
Bundan sonra plakaya, orta noktas yukardaki
noktalarn ortada bulunanna tekabl eden ve
yarap a mesafesiyle ayn olan yuvarlak bir delik
aarz. Bylece aletin kenarndakine tam olarak
tekabl eden bir delik elde ederiz. Bunun zerine,
diskin merkezini kenardaki izgi ile balayan yarapn merkezi aranr ve burdan yarapa bir dik
doru izilir; bunun (yarap) uzunluunca imdi
kk madeni plaka tamamen skca sabitlenir,
plakann ortas tam olarak yarapn bulunaca
duruma gelir, ortadaki kk aralk bylelikle tam
olarak kenardakinin karsnda durur. Her iki araln orta noktalarnn balant izgisi, kenardaki
iki dairenin ortada bulunannn dzleminde, disk
zerindeki apa paralel olarak bulunmaktadr ve
usturlaptaki niangh benzeri bir durum sergiler.
Bundan sonra aletin kenarndan, deliin bulun-
D E N E Y
D Z E N E K L E R
179
Fig. 2, E. Wiedemann (bn el-Heyseme dayanarak).
duu eyree balanan ve ilk iki apla belirlenmi

olan eyrek kesilir ve kenara tam eitlenir. Bundan
sonra drt keli, tercihen bir ziradan daha uzun
bir metal paras alnr ve bunun yzeyi mmkn
olabildiince birbirlerine dikey olacak ekilde trplenir. Ayn yzeyin ortasnda bir yzeye dikey
bir delik alr, yle ki yukarda dile getirilen stun
formlu para bu delikte zorlukla dnebilir. Bu
deliin iine stun formlu para oturtulur. Metal
paradan diskin kenarna eit kadar kesilir ve
kesilen ular metal parann ularna koyulur ve
birbirlerine balanr. Drt keli parada bulunan
aralktan knt yapan kk stunun ucunun
iine kk bir pim takmak maksada uygundur.
Cihaz, merkez noktasna kadar su haznesine daldrlr, her iki delii birbirine balayan izgiye (su
iinde) deiik ufuk alar verilir, gne nn
deliklerden geiinde suda grnen eklin krlma
noktas saptanr.
180
O P T K
Fecir I Inlarnn Dorusal

Cereyan Ettiini spatlamak in
Deney Dzenei
bn el-Heysem fecir (gn aarmas) n aksidentel kabul etmektedir. Bunu ispatlamak iin deneyini bir duvarla birbirinden ayrlm iki oda yardmyla yapmaktadr. lgili metni E. Wiedemann
1912 ylnda Kemleddn el-Frisnin Ten
el-Menirinin1 Leiden yazmasna dayanarak
Almancaya tercme etmitir2:
ki komu ev A ve B odacklar vardr, bir tanesi
douda dieri batda bulunmaktadr. lerine k
girememelidir. Dou A evinin dou O duvar, gk
yzne doru ak durmaktadr (yani nnde hi
bir ev bulunmamaktadr); yukar ksmnda ap en
1 Ten
el-Menir: a.y., Cilt 1, s. 33.
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi. ki kutu (her biri 30 x
30 x 40 cm), apraz giden bir boru vastasyla birbirlerine bal bulunurlar (boru, bn
el-Heysemde olduu gibi iki odack arasndaki balant duvar arasnda olmak yerine,
burada akta durmaktadr).
Yuvarlak bir aklk, odacklarn birisinin
d yznn yukarsnda boruya
dorultulmu halde. n yz akrilik cam.
(Envanter No: E 2.05).
2 Zu Ibn al Haiams Optik, in: Archiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik
(Leipzig) 3/1911-12/1-53, zellikle s. 29-30 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 541-593, zellikle
s. 569-570 ve in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt
33, Frankfurt 2001, s. 165-217, zellikle s. 193-194); ayrca bkz. Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem,
a.y., s. 158-160.
O P T K
A L E T L E R
V E
az bir ayak ve bir koni formunda K kesilmi olan3

dairesel bir delik K almtr. Bu deliin i ksm
douya doru yneltilmi olan d ksmndan daha
genitir. ki ev arasndaki ortak duvarlara karlkl iki delik O1 ve O2 alr, bunlar bahsedilen delie
eit olup silindir eklindedir, yle ki birinci deliin
d ucunun bir noktasn ve her iki deliin iki snrnn noktalarndan en yakn olann birletiren
dz bir izgi dndrlrse, bu izgi silindir formlu
deliin yzeyine yneltilirse ve bat deliine O2
ularsa. O1 ve O2 delikleri yeryzne birinci delik
Kdan daha daha yakn bulunmaldr ve yle ki
bir tanesinin iine bakldnda, ilkinin arasndan
gkyz grlr. Burada en nemlisi duvarn yle
bir cisim olmasdr ki, birletirici oluklar uygun bir
uzama sahip olurlar ve bu nedenle onlardan dar
kan k ar derecede yaylamaz. Daha sonra
Knn d kenarndaki iviye sabitlenmi olan bir ip
O1 ve O2 deliklerinin kenar boyunca geip gidecek ekilde gerilir; bylece ip dz olur. pin ucuna
bir iaret f konulur. Bundan sonra gzlemci zifiri
karanlk bir gecede eve gider...
Bylece gzlemci sabah aydnln dikkatle gzler; sabah aydnl parldadnda, havay parlak
olarak grene kadar iki deliin iinden bakar.
Daha sonra zenle f yerini inceler. Burada n
zayf bir izini grr. In ykselmesine uygun
olarak ak seik belirginleene kadar bu iz daha
glenir ve n yaylmasna uygun olarak her
iki yerde (dorudan doruya delikte ve f yerinde)
dairesel olarak ve delikten biraz daha geni belirir.
Eer bundan sonra iki delikten birisi kapatlrsa,
3 Burada Wiedemannn evirisini tashih ettik.
D E N E Y
D Z E N E K L E R
181
Fig. E. Wiedemanndan
k karda bulunan yerden kesilir ve delikle gze

arpan k arasndaki dorusal uzam kat bir
cisimle kesilirse, k bu cismin zerinde grnr
ve dme yerinden (f) izole edilir. Ayn durum
yukar ve alt delikler arasndaki mesafede gerekleir. Bat ynndeki eve belirli (birinci) delie
uygun ekilde bir ok delik alrsa, bunu uygun
olarak bir ok k bulunur ve bunlar evde biraz
nce tasvir edildii gibi daha gl olurlar. Bu
(dorusal) uzam dz bir denek ile belirlenebilir.
Doru izgi zerinde bulunmayan eik uzamlar
(yani yerler) kat bir cisim ile kesilirse, gze arpan k kaybolmaz ve karanlk cisim zerinde
belirmez.
Modelimiz E. Wiedemannn (1912) ayrntl tanmna ve taslana dayanlarak imal edilmitir.
182
O P T K
Aksidentel In Dorusal Cereyan

Ettiini spatlamak in
Deney Dzenei
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi.
Toplam genilik 55 cm. Sol
kutu ahap koni ile ve apraz
geen k akl ile birlikte,
gsterim iin tek taraftan aktr. Sa kutu dndrlebilir bir
diyaframla birlikte.
(Envanter No: E 2.04).
O P T K
A L E T L E R
V E
D E N E Y
D Z E N E K L E R
183
izimler, M. Nafe gre.
bn el-Heysemin bu deneyinin aklamas hayli

karmaktr. Onun metni olduka ayrntldr,
buna karn gnmze ulaan yazmalarda resimler
bulunmamaktadr. Ayrc E.Wiedemannn evirisi
de itiraz kabul etmez deildir1. bn el-Heysem optiinin nemli uzman Muaf Naf2, Kemleddn
el-Frisnin erhine3 dayanarak anlalr bir yorum
sunmaya almtr. Rekonstrksiyonumuz iin
onun sunumuna ve taslaklarna dayandk. Muaf
Naf bu deney
dzeneini, gerekletirilmesinin karmakl
bir yana, bn
el-Heysem tarafndan gelitirilmi metotlarn
yksek seviyesinin en iyi rneklerinden birisi
olarak saymaktadr4. bn elHeysem deneyini birbirlerine yaklak 80 cm uzaklkta duran ve
her biri bir kapya sahip olan fakat hi penceresi
olmayan iki oda araclyla gerekletirmektedir.
Bunlar dou-bat ynnde dzenlenmilerdir.
1 Zu Ibn al Haiams Optik, a.y., s. 33 ff. (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 573 ff. ve in: Natural Sciences
in Islam serisi, Cilt 33, s. 197ff.).
2 Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem, a.y., s. 160165
3 Ten el-Menir, a.y., Cilt 1, s. 33-39.
4 Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem, a.y., s. 165.
Kenar uzunluu yaklak 60 cm olan, CD duvarna tekabl edecek ekilde ahap bir kp yaplr.
Kpn karlkl bulunan iki yzeyi kenarlara
paralel olarak merkezde bir izgi ile blnrler.
izgiler zerinde, yaklak 4 cmlik bir apa ve d
kenardan 4 cm (G, H, J)lik yani 8 cm (K)lik bir
uzakla sahip birer daire (G, H ve K, J) izilir.
Kp, H ve J arasnda ve G ve K arasnda dairelerin
apnda tam olarak silindir formlu delinir. Bundan
sonra kp yan odaya dnk olan, ayn apa sahip
CD duvarna skca sokulur. Bunu mteakip taban 4 cm apnda ve boyu 140 cm olan ahap bir
koni yaplr, bu koni iki odann duvarlar arasndaki mesafe art CD duvarnn kalnlna tekabl
edecek ekildedir. Koninin ucuyla komu odann
duvarnda LM yarapnn M merkezi iaretlenir.
L noktasnn HJ aralyla yn belirlenir. Bu,
deliin iinden grlebilir olan en dtaki noktadr. Komu odann duvarndaki daire orada
yuvarlak bir aklk oluturmaya yaramaktadr. Bu
aklk ve kar tarafta duran duvardaki dar aklk
vastasyla aksidentel k nlarnn dorusal ilerlediini tespit etmeye gtren pek ok gzlemler
yaplr5.
5 bn el-Heysemin gzlemlerinin ayrntl bir sunumu iin
Muaf Nafin almasna iaret ediyorum.
184
O P T K
Karanlk Oda
(Camera obscura)
Eer bn el-Heysem (d. 354/965 civar, .
432/1041den sonra)1 gnmz bilimler historiyografisinde Camera obscurann asl mucidi
olarak grlyorsa, buna sadece E. Wiedemann
tarafndan 20. yzyln ilk onluundan itibaren
giriilen ve onun tarafndan tevik edilen bilimsel almalar neden olmutur. Bundan nce bir
dizi Avrupal bilgin Camera obscurann mucidi
olarak kabul ediliyordu, bunlar arasnda u isimleri sayabiliriz: Roger Bacon (. 1290 civar),
Witelo (Vitellius, Vitellio, . yaklak 1280)2,
John Peckham (Pecham, . 1292)3, Levi ben
Gerson (. 1344)4, Leone Battista Alberti (14041 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 358,374, Cilt 6, s. 251-261.
2 Sarton, George: Introduction to the History of the
Science, Cilt 2, ksm 2, s. 1027-1028.

3 a.e., s. 1028-1030.
4 Werner, Otto: Zur Physik Leonardo da Vincis, Diss. Erlangen 1910, s. 108; Wrschmidt, Joseph: Zur Geschichte,
Theorie und Praxis der Camera obscura, in: Zeitschrift
fr mathematischen und naturwissenschaftlichen Unterricht (Leipzig ve Berlin) 46/1915/466-476, zellikle s. 468
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 32,
Frankfurt 2001, s. 20-30, zellikle 22).
Model ahap:
42 x 36 x 37 cm.
elik sehpa: 90 x 60 x 93 cm.
Takma yerleri pirin.
Gsterim iin halojen lambalar
(Envanter No: E 2.01
1472)5, Leonardo da Vinci (1452-1519), Francesco

Maurolico (1494-1575)6 ve Giambattista della
Porta (. 1615)7. Camera obscura sorununu bn
el-Heysem, kesinlikle Yunan ve Arap nclerinin
katklarnn bilgisi olmakszn deil, optik hakkndaki temel eserinde (Kitb el-Menir8) ve iki
monografide, Gne Tutulmasnn ekline Dair
(Male f ret el-Kusf 9) ve Ay Ina Dair
(Male f av el-amer10), ele almtr.
5 bkz. Werner, O.: a.e., s. 107.

6 Gerland, E.: Geschichte der
Physik, Mnih ve Berlin

1913, birinci blm, s. 269; Werner, O.: a.e., s. 107.
7 Gerland, E.: a.e., s. 271-272.
8 risaleden oluan I. Cilt Abdulamd abra tarafndan neredilmitir, Kuveyt 1983.s
10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 255.
O P T K
A L E T L E R
V E
Kitb el-Menirin Arapa orijinalini E.

Wiedemann ve onun tarafnadan tevik edilen
aratrmaclar daha tanyamamlard. Daha
nce 1572 ylnda Friedrich Risner11 tarafndan
yaynlanm gvenilir olmayan Latince eviri,
kitabn ierdii konunun ele alnnn nemine
ilikin kesin bir tasavvur vermekten ok uzaktr. Wiedemannn bilimsel evrelerinde bundan
tr, ok ayrntl bir Camera obscura teorisinin, daha dorusu yersel ilikilere ynelik olan
kullanmnda, ilk olarak Kitb el-Menirin rihi Muammed b. el-asan Kemleddn el-Fris
(. 720/1320 civar)de var olduunu tahmin etme
eilimi domutu12. in asln ancak Muaf
Naf13 ve Matthias Schrammn14 kapsaml ve
mkemmel almalar sayesinde renmekteyiz.
Camera obscurann ak bir tarifini Schramm15
Kitb el-Menirde k ve renk teorisi erevesinde bulmaktadr. bn el-Heysem burada Camera
obscura-etkisinin deneysel olarak gerekletirilmesi iin zel tavsiyelerde bulunmaktadr. Kitabn
tam anlamyla bir Camera obscurann, yani gzlemcinin iinde bulunduu karartlm ve bir delik
diyaframla donatlm bir yerin tarifini veren bu
blm Risner basksnn evirmeni tarafndan
atlanmt, bu onun veya olas okurlarnn deneysel yne pek ilgili olmadklarna bir iarettir.
bn el-Heysem yle yazmakta: Bu durumun her
zaman ve kolaylkla sistematik olarak gzlemlenmesi mmkndr, bu da gzlemcinin karanlk
bir gecede bir oda aramas yoluyla olur. Oda iki
kanatl bir kapya sahip olmaldr. Gzlemci bir
ok amdan salamal ve onlar kapnn karsna
ve ayr halde takmaldr. Bundan sonra gzlemci
odann iine girer ve kapy tekrar kapatr; ama
D E N E Y
D Z E N E K L E R
185
kapnn iki kanadn az bir miktar aarak arasnda bir aralk brakmaldr. Ondan sonra, odann
kapnn karsnda bulunan duvarn gzlemler.
Yani gzlemci bu duvarda o amdanlarn says
kadar birbirlerinden ayrlm k grntlerini
bulacaktr ve bu da k grntlerinin aralktan
ieri girmesiyle olur. Bu srada onlardan her
biri amdanlardan belirli bir tanesinin karsnda
bulunur. Eer daha sonra gzlemci amdanlardan
her birinin sndrlmesi emrini verirse, her amdann karsnda bulunan k yok olur. Ve eer
diyafram tekrar kaldrlrsa o k geri gelir.
Eer imdi gzlemci kapnn ak bulunan aral krletirse ve ondan geriye sadece kk bir
delik brakrsa ve bu delik amdanlarn karsnda
bulunursa, bylece gzlemci odann duvarnda
o amdanlarn says kadar birbirinden ayr k
grntlerini tekrar bulur ve bu esnada onlardan
her biri deliin boyutuna bal olacaktr.16
Buna ek olarak Schramm ayrca unu da kaydetmektedir: bn el-Heysem kendisi tarafndan
tanmlanan dzenei beyt mulim, karanlk oda,
olarak nitelendirmektedir. Burada Camera obscura teriminin tretildii ifade nmzde durmaktadr.17 yleyse artk, bilimler tarihi historiyografyasnda 20. yzyln bana kadar hakim olan
Camera obscurann Avrupal bilginler tarafndan
bulunduuna ilikin tasavvurun artk savunulabilir olmad konusunda hi bir kuku olamaz.
Bu bilginlerin bn el-Heysemin Camera obscura
tarifiyle tanklklar sadece ve sadece Kitb elMenirin eksik ve muhtemelen 12. veya 13. yz
11 Optic thesaurus Alhazeni, Basel 1572.

12 Wiedemann, E.: ber die Erfindung der Camera obscu-
ra, in: Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft 1910, s. 177-182, zellikle s. 177 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 443-448, zellikle s. 443
ve in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt
2001, s. 207-212, zellikle s. 207); Wrschmidt, Joseph:
a.e., s. 468; Werner, O.: a.e., s. 110-111.
13 el-asan b. el-Heysem, Buuh ve-Kufuhu elBaariyye, 2 Cilt, Kahire 1942-1943 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 35-36, Frankfurt 2001)
14 Ibn al-Haythams Weg zur Physik, Wiesbaden 1963.
15 a.e., s. 210; bkz. Kitb el-Menir, Cilt 1, Kuweyt 1983,
s. 170-171.
16
Schramm tarafndan parantez iinde verilmi olan

Arapa kavramlar burada terkedilmitir.
17 Schramm, M.: a.e., s. 211-212.
186
O P T K
ylda ortaya km olan anonim Latince tercmesi18 yoluyla gereklemi deildir. O bilginlerden
herhangi birisi Camera obscura bilgisine Arapslam evresinden gelen baka kaynaklar veya
kiisel temaslar yoluyla erimi olabilir. slam kltr dairesinde pek ok bilginin bn el-Heysemden
sonra da optik problemlerle uram olduklarn
dnmeliyiz19 ve optiin bn el-Heysemin arihi
Kemleddn el-Frisde erimi olduu yksek
seviyeyi unutmamalyz20.
Sadece bu durumda deil, Arapa, Farsa ve
Trke kitaplarn ok geni bir yaylma bulmam evirilerinin veya ieriklerinin de tamamen
veya ksmen herhangi bir bilginin o dili bilen
bir kimsenin araclyla malumu olduu, bylece bu tr kitaplarn bireysel kullanmlar da
ayrca hesaba katlmaldr. Bu satrlarn yazar
Arap-slam bilimlerinin Avrupada resepsiyonu
sreciyle uras srasnda u izlenimi kazanmtr: Pek ok nemli kitap veya haritalar, ayrca
teknik ve bilimsel cihazlar ve aletler Arap-slam
dnyasndan bu ekilde kiisel temaslar yoluyla
talyaya, zellikle de stanbulun fethinden nce
ve sonra din bilginlerinin gayretli ve belirli bir
amaca ynelik araclklaryla ulamtr. Bu balamda ilgin olan, Leonardo da Vincinin bn elHeysemin Kitb el-Menirini Latince tercmesinin Risner (1572)in basksnda eriilebilir olmasndan hayli zaman nce kullanm grnmesidir.
talyan bilgin Enrico Narducci21 Leonardonun
bn el-Heysemin eserinin daha o zaman mevcut olan talyanca bir evirisini kullanm olmas
gerektiini ispatlamtr. Leonardo fizii aratr-
18 Bkz. 11. dip not; Sarton, G.:The tradition of the optics

of Ibn al-Haitham, in: Isis 29/1938/403-406 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001,
s. 69-72).
19 Wiedemann, E.: Arabische Studien ber den Regenbogen, in: Archiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik 4/1913/453-460 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 745-752 ve Natural Sciences
in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 165-172).
20 Wrschmidt, Joseph: Dietrich von Freiberg, a.y., s. 2.
21 Intorno ad una traduzione italiana fatta nel secolo decimoquarto, del trattato dottica dAlhazen, in: Bullettino
di bibliografia e di storia delle scienze matematiche e fisiche (Roma) 4/1871/1-48, 137-139 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 1-51);
Werner, O.: Zur Physik Leonardo da Vincis, a.y., s. 137.
macs Otto Werner22 bu gr yle tamamlamaktadr: Leonardonun Alhazen problemi diye

adlandrlan kresel, silindirik ve konik aynalarda
yansma noktasn bulma problemini dile getirip
zm bulmaya abalam olduundan, ayrca,
daha nce sylendii gibi o, yldzlar hakknda,
zellikle Merkr ve Vens, bn el-Heysem gibi
ayn bilgileri vermi olduundan, byk bir ihtimalle, Leonardonun bn el-Heysemi tand ve
kulland sonucu karlabilir.
Otto Werner23 bundan baka, Leonardonun bn
el-Heysemin arihi olan Kemleddn el-Frisnin
optiini de bildiine ilikin belirtiler bulmutur.
Aydnlatlm nesneden gelen bir resmin aksi balamnda yle demektedir: Codex Atlanticusdaki,
fol. 238r-b, bir resmin Kemleddn el-Frisnin
resmine nasl da tam tamna bal olmas hayret
vericidir. Buna gre sanki onun eseri Avrupada
biliniyormu gibi grnmektedir. Bunun lehine, Theodosius Saxonicus ve Kemleddn elFrisnin gk kua teoremleri arasndaki yakn
iliki de tanklk etmektedir. Bundan baka O.
Werner tarafndan Camera obscura sorunu balamnda kazanlan kanaat de dikkate deerdir:
Buna gre, Mntzn grne karn Leonardo
Camera obscuray sadece ilk aamalarnda deil,
ayn zamanda geliiminde de olduu gibi alm ve
kendine ait hi birey eklememitir.24
Modelimiz temel prensiplerin ve Camera
obscurann sunum eklinin aktarmna hizmet
etmektedir, bn el-Heysem ve Kemleddn elFris tarafndan yaplan tariflerden anlald
kadaryla. Modelin ekli, tarafmzdan kazanlan
resmin materyal ifadesidir.
22 Werner, O.: a.e., s. 137.

23 a.e., s. 111.
24 a.e., s. 111.
O P T K
A L E T L E R
V E
D E N E Y
D Z E N E K L E R
187
Modelimiz:
Pirin, be para,
hareket edebilir bir
biimde birbirlerine
perinlenmi.
Uzunluk: 26 cm.
bn el-Heysem Problemi
(Problema Alhazeni)
Mehur optik-matematiksel bn el-Heysem

Problemine burada deinilmesinin sebebi
Leonardo da Vinci (1452-1519)nin bu problemin
mekanik-grafiksel zm iin bir ara imal etmi
olmasndan kaynaklanmaktadr1. 1910 ylnda
Otto Werner2 kendi izlenimini ortaya koymutur:
Leonardo bn el-Heysemin byk optik kitab
1 Leonardo
da Vinci, Das Lebensbild eines Genies, Wiesbaden und Berlin: Emil Vollmer 1955, s. 410.
2 Werner, O.: Zur Physik Leonardo da Vincis, a.y., s. 137.
Kitb el-Menire kaynaklar arasnda sahip

olmu grnyor ve bu nedenle sferik, silindirik
ve konik aynalarda refleksiyon noktasn bulma
problemini tanm ve zm iin aba gstermitir. Wernerin tahminine gre Leonardo bn
el-Heysemin kitabn talyanca bir eviri halinde
kullanmtr (bkz. s. 186).
bn el-Heysemin kitabnn 5. ksmnda (male)
ele alnan problemde sz konusu olan kresel,
silindirik ve konik, dbkey ve i bkey aynalarda
yansma noktasn tespit etmektir, eer her iki
deer, yani gz ve k saan nokta verilmi
188
O P T K
ise3. Bu problem genel formunda analitik olarak

drdnc dereceden bir denkleme gtrmektedir.4
Avrupada bu problemi daha nce Vitello 1270
ylnda optik hakkndaki kitabna almtr. Onun
konuyu ayrntl bir biimde ele al bn elHeysemin Kitb el-Menirinin Latince evirisinden intihal edilmi veya deiiklikler yaparak yeniden yazlmtr.5 Leonardo da Vinciden
sonra problemle uraan kii Isaac Barrow
(1669)dur. Bunu mteakiben Ren Franois
de Sluse (1673), Christiaan Huyghens (1695),
Guillaume Franois Antoine dHospital (1720),
Robert Simson (18. yzyln 1. yars), Abraham
Gotthelf Kstner (1719-1800), Thomas Leybourn
(1817) ve Charles Hutton (1737-1823) bu problemin zmne aba harcamlardr6. Kstner
pratik hibir faydas olmayacan dnd
hiperbol izimi kullanmadan problemi zmek
istemitir7. Kstnerden be yl sonra William
Wales, yaynlad bir almada bn el-Heysem
Problemini, yksek dereceli denklemlerin trigonometrik fonksiyonlar kullanarak zmeye ynelik bir metotta rnek olarak kullanmtr.8
izim, Leonardo da Vinci,

Das Lebensbild eines Genies, a.y., s. 410.
4 Schramm, M.: Ibn al-Haythams Stellung, a.y., s. 20a.

5 Bode, Paul: Die Alhazensche Spiegel-Aufgabe, a.y., s. 77-
3 Kemleddn el-Fris: Ten el-Menzir, a.y., Cilt 1, s.

497ff.; Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem, a.y., s.
551ff.; Bode, Paul: Die Alhazensche Spiegel-Aufgabe in
ihrer historischen Entwicklung nebst einer analytischen
Lsung des verallgemeinerten Problems, in: Jahresbericht
des Physikalischen Vereins zu Frankfurt am Main 189102 (1893), s. 63-107 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 57, Frankfurt 1998, s. 66-110).
78 (Tekrarbasm: s. 80-81).
6 Baker, Marcus: Alhazens Problem. Its Bibliography
and an Extension of the Problem, in: American Journal
of Mathematics (Baltimore) 4/1881/327-331 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 57,
Frankfurt 1998, s. 61-65); Schramm, M.: Ibn al-Haythams
Stellung, a.y., s. 20a.
7 Bode, Paul: Die Alhazensche Spiegel-Aufgabe, a.y., s. 81
8 a.e., s. 82 (Tekrarbasm: s. 85).
Bibliyografya
ve
Dizinler
189
190
BBLYOGRAFYA
[Eb Nar bn Ir: Risle f Marifet el-usy

el-Felekiyye Baih min Ba bi-ar ayr
ar Marifetih bi--ekl el-a ve-n-Nisbe
el-Mellefe] Rasil Ab Nar ilal-Brn by Ab Nar
Manr b. Ali b. Irq (d. Circa 427 A.H.=1036 A.D.).
Based on the unique compendium of mathematical
and astronomical treatises in the Oriental Public
Library, Bankipore, Haydarabad 1948 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 28).
Astronomical Instruments in Medieval Spain: their
Influence in Europa, [catlogo de la exposicin] Santa
Cruz de la Palma, junio-julio 1985 [Catlogo ed.
Santiago Saavedra], Madrid 1985.
el-Azra: Kitb Abr Mekke. Geschichte und
Beschreibung der Stadt Mekka von ... el-Azrak. Nach
den Handschriften zu Berlin, Gotha, Leyden, Paris
und Petersburg, ed. Ferdinand Wstenfeld, Leipzig
1858 (Tekrarbasm: Beyrut 1964).
Baker, Marcus: Alhazens Problem. Its Bibliography
and an Extension of the Problem, in: American
Journal of Mathematics (Baltimore) 4/1881/327-331
Cilt 57, s. 61-65).
Balmer, Heinz: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis
des Erdmagnetismus, Aarau 1956 (Verffentlichung
der Schweizer Gesellschaft fr Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften, Cilt 20).
de Barros, Joo: sia [Lissabon 1552], ed. Hernani
Cidade und Manuel Mrias, Lissabon 1946, Almanca
tercme: Emanuel Feust: Die Asia des Joo de
Barros in wortgetreuer bertragung, Nrnberg 1844
(Tekrarbasm: The lslamic World in Foreign Travel
Accounts serisi Cilt 53).
Bedini, Silvio A.: The Compartmented Cylindrical
Clepsydra, in: Technology and Culture (Chicago)
3/1962/115-141.
Bin, Nicholas: Trait de la construction et des
principaux usages des instruments de mathmatique,
Paris 1752.
el-Brn: Kitb Mald lm el-Heye. La trigonometrie
sphrique chez les Arabes de lEst la fin du X
sicle. Edisyon ve eviri Marie-Thrse Debarnot.
Dmek 1985.
el-Brn: K. Tadd Nihyt el-Emkin, ed. Pavel
G. Bulgakov ve mm brhm Amed, Kahire
1962 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt
25), ngilizce tercme: The Determination of the
Coordinates of Positions for the Correction of
Distances between Cities. A Translation from the
Arabic of al-Brns Kitb Tadd Nihyt al-Amkin
Lita Masft al-Maskin by Jamil Ali Beirut 1967
(Tekrarbasm: Islamic Geography Cilt 26).
Bittner, Maximilian: Die topographischen Capitel des
indischen Seespiegels Mo. Tercme M. Bittner.
191
Wilhelm Tomaschekin bir girii ile birlikte, Wien

1897 (Tekrarbasm in: Islamic Geography, Cilt 16, s.
129-254).
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk ber den Transversalensatz
(liber de figura sectore). Mit Bemerkungen von
Heinrich Suter. Herausgegeben von H[ans] Brger
und K[arl] Kohl, Erlangen 1924 (Tekrarbasm:
215-311).
Bode, Paul: Alhazensche Spiegel-Aufgabe in ihrer
historischen Entwicklung nebst einer analytischen Lsung des verallgemeinerten Problems, in:
Jahresbericht des Physikalischen Vereins zu Frankfurt
am Main 1891-92 (1893), s. 63-107 (Tekrarbasm:
66-110).
von Braunmhl, Anton: Nassr Eddn Tsi und
Regiomontan, in: Nova Acta. Abhandlungen der
Kaiserlich-Leopoldisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher (Halle) 71/1897/31-69
serisi Cilt 50, s. 213-251).
von Braunmhl, Anton: Vorlesungen ber Geschichte
der Trigonometrie, 2 cilt, Leipzig 1900.
Breusing, Arthur: Zur Geschichte der Geographie. 1.
Flavio Gioja und der Schifskompa, in: Zeitschrift
der Gesellschaft fr Erdkunde zu Berlin 4/1869/3151 (Tekrarbasm: Acta Cartographica, Amsterdam,
12/1971/14-34).
amorano [Zamorano], Rodrigo: Compendio de la
arte de navegar, Sevilla 1581 (Tekrarbasm: Madrid
1973).
Cantor, Moritz: Vorlesungen ber Geschichte der
Mathematik, 3. bask, Cilt 1: Von den ltesten Zeiten
bis zum Jahre 1200 n. Chr., Cilt 2: Von 1200-1668.
Leipzig 1907 (3. baskdan Tekrarbasm: New York ve
Stuttgart 1965).
Cardano, Geronimo: De subtilitate libri XXI, in:
Hieronymus Cardanus. Opera omnia. 1663 Liyon
basksndan tpkbasm yeni bask, August Buckun
bir girii ile, 3. Cilt, Stuttgart, Bad Cannstatt 1966.
Carra de Vaux, Bernard: LAlmagest dAblwfa
Albzdijni, in: Journal Asiatique (Paris), 8e sr.,
and Astronomy serisi Cilt 61, s. 12-75).
Carra de Vaux, Bernard: Notice sur deux manuscrits arabes, in: Journal Asiatique (Paris), 8e sr.,
17/1891/287-322.
Casanova, Paul: La montre du sultan Nor ad dn (554
de lHgire
de Caus, Salomon: Les raisons des forces mouvantes,
192
avec diverses machines, tant utiles que plaisantes,

aus quelles sont adjoints plusieurs desseings de
grotes et fontaines, Francfort 1615.
Cav, all: bkz. Jaouiche, Khalil.
[el-Cezer] bn er-Rezzz el-Cezer Bedazzemn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200):
el-Cmi beyne el-lm ve el-Amel en-Nfi f nat
el-iyel / Compendium on the Theory and Practice
of the Mechanical Arts. Arapa ve ngilizce nsz
Fuat Sezgin. Frankfurt am Main 2002 [Tpkbasm
edisyon, yazma stanbul Ayasofya 3606].
[el-Cezer, al-Cmi beyn el-Amel ve el-lm en-Nfi
f inat el-iyel] Bedi z-Zaman Ebl-Iz smail b.
ar-Razzaz el Cezer, Olaanst mekanik aralarn
bilgisi hakknda kitap / The Book of Knowledge of
Ingenious Mechanical Devices [Tpkbasm edisyon,
yazma stanbul, Topkap saray, III. Ahmet, No.
3472] Ankara: Kltr Bakanl 1990.
[el-Cezer, al-Cmi beyn el-Amel ve el-lm en-Nfi f
inat el-iyel] The Book of Knowledge Ingenious
Mechanical Devices (Kitb f Marifat al-iyal
al-Handasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazar, eviri ve
dipnotlar Donald R. HilI, Dordrecht 1974.
Congreve, H.: A Brief Notice on Some Contrivances
Practiced by the Native Mariners of the Coromandal
Coast in Navigation, Sailing, and Repairing
their Vessels, in: Gabriel Ferrand, Introduction
lastronomie nautique arabe, Paris 1928 (Tekrarbasm:
Frankfurt a.M. 1986).
Curtze, Maximilian: Reliquiae Copernicanae, in:
Zeitschrift fr Mathematik und Physik (Leipzig)
19/1874/76-82, 432-458.
Dizer, Muammer: Astronomi hazineleri, stanbul 1986.
[Euklid] Die Elemente von Euklid. Bcher I-XIII.
Yunancadan eviren ve yaynlayan Clemens Thaer,
Leipzig 1933-37 (Frankfurt a.M. 1997).
Farr, Eduard: A Medieval Catalan Clepsydra and
Carillon, in: Antiquarian Horology (Ticehurst, East
Sussex) 18/1989/371-380.
Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und Naturvlker.
Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnchen 1970).
Ferrand, Gabriel: Introduction l astronomie nautique
arabe. Paris 1928 (Tekrarbasm: Frankfurt a.M.:
Wissenschaften 1986, B Serisi Geography Cilt 4,
ve ksmen in: Islamic Geography serisi Cilt 21, s.
112-237).
Fleischer, Heinrich Leberecht: ber Ibn Loyns
Lehrgedicht vom spanisch-arabischen Land- und
Gartenbau, in: H.L. Fleischer, Kleinere Schriften,
Cilt 3, Leipzig 1888, s. 187-198.
Fournier, Georges: Hydrographie contenant la thorie
et la practique des toutes les parties de la navigation,
Paris 1643.
Frank, Josef ve Wiedemann, E.: Die Gebetszeiten
im Islam, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 58/1925/1-32

Garca Gmez, Emilio: Foco de antigua luz sobre la
Alhambra desde un texto de Ibn al-Jab en 1362,
Madrid 1988.
el-zin, Abdurramn: ttiz el-lt er-Raadiyye,
Tpkbasm ed., yazma stanbul niversitesi
Ktphanesi, A.Y. 314, in: Manuscript of Arabic
Mathematical and Astronomical Treatises, ed. Fuat
Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 2001, s. 114166 (C serisi 66).
Hellmann, Gustav: Meteorologische Optik 1000-1836,
Berlin 1902 (Neudrucke von Schriften und Karten
ber Meteorologie und Erdmagnetismus, No. 14).
Hennig, Richard: Terr incognit. Eine Zusammenstellung und kritische Bewertung der wichtigsten
vorcolumbischen Entdeckungsreisen an Hand der
darber vorliegenden Originalberichte, 4 cilt, Leiden
1944-1956.
Hill, Donald Routledge: Arabic Water-Clocks, Halep
1981.
Hill, Donald Routledge: The Book of Knowledge of
Ingenious Mechanical Devices, bkz. el-Cezer.
Hill, Donald Routledge: On the Construction of WaterClocks. An Annotated Translation from Arabic
Manuscripts of the Pseudo-Archimedes Treatise,
London 1976 (Occasional Paper Turner&Devereux.
No. 4).
Hogendijk, Jan P.: Greek and Arabic Constructions
of the Regular Heptagon, in: Archive for History of
Exact Sciences (Berlin) 30/1984/197-330.
Horten, Max: Avicennas Lehre vom Regenbogen nach
seinem Werk al Schif. Mit Bemerkungen von E.
Wiedemann, in: Meteorologischen Zeitschrift
(Braunschweig) 30/1913/533-544 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 2,
s. 733-744).
Hourani, George Fadlo: Arab seafaring in the Indian
Ocean in ancient and early medieval times, Princeton
1951.
Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter,
Erlangen 1908 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
bn Falallh el-Umar: Meslik el-Ebr f Memlik
el-Emr / Routes toward Insight into the Capital
Empires. Tpkbasm ed. Fuat Sezgin, 1-27. ciltler,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1988-1989 (C serisi
46,1-27), Indices, 3 cilt, a.y. 2001 (C serisi 46,
28-30).
[bn el-Heysem] Ibn al-Haytham (d. c. 432/1040):
Kitb f all ukk Kitb Uldis fl-Ul ve-er
Menhi / On the Resolutions of Doubts in Euclids
Elements and Interpretation of its Special Meanings,

Tpkbasm edisyon Matthias Schramm, Frankfurt
Wissenschaften 1985 (C serisi 11).
bn el-Heysem: Male f av el-amer, ed. in: Mecm
er-Resil li-l-asan bn el-Heysem, Haydarabad
1357/1939 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 75, 8. metin).
bn el-ab: el-a f Abr arna, ed. Muammed
Abdullh nn, 3 cilt, Kahire 1973-75.
bn el-ab: Nufat el-Cirb f Alat el-tirb,
blm 3, ed. es-Sadiyye Fiye, Rabat 1989;
spanyolca tercme bkz.
[bn Muz, Kitb Mechlt us el-Kura] La
trigonometra europea en el siglo XI. Estudio de
la obra de Ibn Mu, El Kitb mayhlt [edisyon,
tpkbasm, spanyolca eviri ve erh] Maria Victoria
Villuendas, Barselona 1979.
Leipzig 1872.
[bn er-Ram] Rissla f ilm al-ill de Muammed
Ibn al-Ram al-Andalus, edisyon, giri ve erh
Joan Carandell, Barselona 1998.
[bn Sn: Kitb e-if] e-if. e-abiyyt 5:
el-Medin ve-l-Asr el-Ulviyye, ed. brhim Medkr
v.d., Kahire 1965.
Islamic Geography, Cilt 1-278, Frankfurt am Main:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt
1-79, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Janin, Louis ve King, David A.: Le cadran solaire
de la mosque dIbn ln au Caire, in: Art and
architecture research papers (London) 15/1979/331357.
Janin, Louis: Le cadran solaire de la mosque Umayyade
Damas, in: Centaurus (Kopenhagen) 16/1972/285298.
Jaouiche, Khalil [=Cv, all]: Naariyyt
el-Mtevziyt f el-Hendese el-slmiyye, Tunis
1988.
Jaouiche, Khalil: On the Fecundity of Mathematics
from Omar Khayyam to G. Saccheri, in: Diogenes
(Oxford) 57/1967/83-100.
Jaouiche, Khalil: La thorie des parallles en pays
dIslam. Contribution la prhistoire des gomtries
non-euclidiennes, Paris 1986.
Juschkewitsch, Adolf P.: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964.
Juschkewitsch, Adolf P. ve Rosenfeld, Boris A.: Die
Mathematik der Lnder des Ostens im Mittelalter,
Berlin 1963.
193
Kennedy, Edward S. ve Ukashah, Walid: The Chandelier

Clock of Ibn Ynis, in: Isis (Washington) 69/1969/543545.
King, David A.: A Survey of the Scientific Manusripts
in the Egyptian National Library, Winona Lake
(Indiana) 1986.
Kohl, Karl: ber das Licht des Mondes. Eine
Untersuchung von Ibn al-Haitham, in: Sitzungsberichte
der physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen)
56-57/1924-25 (1926)/305-398 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 135-228).
Kohl, K.:Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels,
in: Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 54-55/1922-23/180-189
serisi Cilt 76, s. 151-160.
Krakovskij, Ignatij: Istoria arabskoi geografieskoi
literaturi, Moskova 1957.
Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Contribution lhistoire des ides scientifiques dans lIslam, Cilt 2,
Kahire 1942-43 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 67-68).
Krause, Max: Al-Biruni. Ein iranischer Forscher des
Mittelalters, in: Der Islam (Berlin) 26/1942/1-15.
Krebs, Engelbert: Meister Dietrich (Theodoricus
Teutonicus de Vriberg). Sein Leben, seine Werke,
seine Wissenschaft, Mnster 1906. (Beitrge zur
Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 5,
Heft 5/6).
Kkerman, nder: Maden Dkm Sanat, stanbul
1994.
Kutta, Wilhelm Martin: Zur Geschichte der Geometrie mit constanter Zirkelffnung, in: Nova Acta.
Abhandlungen der Kaiserlich LeopoldinischCarolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher (Halle) 71/1897/68-104 (Tekrarbasm:
235-270).
Landstrm, Bjrn: Segelschiffe. Von den Papyrusbooten
bis zu den Vollschiffen in Wort und Bild, Gtersloh
1970).
Leonardo da Vinci, Das Lebensbild eines Genies.
talyancadan Almancaya eviri Kurt Karl Eberlein,
Wiesbaden und Berlin 1955.
Libros del saber de astronoma del rey D. Alfonso X.
de Castilla, compilados, anotados y comentados
por Manuel Rico y Sinobas, Ciltler 1-5,1, Madrid
1863-1867 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 109-112).
Lippincott, Kristen: The Story of Time, London 1999.
Lorch, Richard: Thbit ibn Qurra. On the SectorFigure and Related Texts. Edited with Translation
and Commentary, Frankfurt 2001 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 108).
Luckey, Paul: Beitrge zur Erforschung der arabischen
194
Mathematik, in: Orientalia ierisinde (Rom) N.S.

and Astronomy serisi ierisinde Cilt 96, S. 46-66).
Luckey, Paul: Zur Entstehung der Kugeldreiecksrechnung, in: Deutsche Mathematik (Leipzig)
Lbke, Anton: Die Uhr. Von der Sonnenuhr zur Atomuhr,
Dsseldorf 1958.
Maddison, Francis Scott, Bryan ve Kent, Alan:
An Early Medieval Water-Clock, in: Antiquarian
Horology (Ticehurst, East Sussex) 3/1962/348-353.
Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical
Treatises, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr
2001 (Series C-66).
[el-Marrku: Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm
el-Mt ] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?)
el-Marrku (7./13. yy.): Jmi al-mabdi wa
l-ghyt fi ilm al-mqt / Comprehensive Collection
Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 cilt,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1984 (Series C - 1, 1-2).
Miller, Konrad: Mappae Arabicae, 6 Cilt, Stuttgart
1926-1931 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
Cilt 240-241).
Minorsky, Vladimir: Tamm b. Bars Journey to the
Uyghurs, in: Bulletin of School of Oriental and
African Studies (London) 12/1947-48/275-305.
Miquel, Andr: La gographie humaine du monde
musulman jusquau milieu du 11e sicle, Cilt 1:
Gographie et gographie humaine dans la littrature
arabe, Paris 1967.
Montucla, Jean-tienne: Histoire des mathmatiques,
2 Cilt, Paris 1758.
Naffah, Christiane: Un cadran cylindrique ottoman du
XVIIIme sicle, in: Astrolabica (Paris) 5/1989/37-51.
Narducci, Enrico: Intorno ad una traduzione italiana
fatta nellanno 1341 di una compilazione astronomica
di Alfonso X re di Castiglia, Roma 1865 (Tekrarbasm:
5-36).
Narducci, Enrico: Intorno ad una traduzione italiana
fatta nel secolo decimoquarto, del trattato dottica
dAlhazen, matematico del secolo undecimo, e ad
altri lavori di questo scienziato, in: Bullettione di
bibliografia e di storia delle scienze matematiche e
fisiche (Roma) 4/1871/1-48, 137-139 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt
2001, s. 1-51).
[Nareddn e-s] A collection of mathematical and
astronomical treatises as revised by Naraddn
e-s, 2 Cilt, Haydarabad 1840 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
48-49).
[Nareddn e-s, K. E-ekl el-a] Trait du

Quadrilatre, attibu Nassiruddin-El-Toussy,
ed. et traduit par Alexandre Pacha Carathodory.
stanbul 1891 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 47).
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt am Main:
Naf Beg, Muaf: el-asan b. el-Heysem. Busuh
ve-Kufuhu l-Baariyye, 2 Cilt, Kahire 1361/1942.
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi Cilt
35-36).
La navegaci en els velers de la carrera dAmrica
[katalog], Barselona: Museu Martim tarihsiz [1988].
Nordenskild, Adolf Erik.: Periplus. An Essay on
the Early History of Charts and Sailing-Directions,
Stockholm 1897.
en-Nuaym, Abduldir b. Muammed: ed-Dris
f Tar el-Medris, ed. Cafer el-asan, 2 Cilt,
Dmek 1948-51.
Olearius, Adam: Vermehrte newe Beschreibung der
muscovitischen und persischen Reyse Schleszwig
1656 (Tekrarbasm: ed. Dieter Lohmeier, Tbingen
1971 ve The lslamic World in Foreign Travel Accounts
serisi ierisinde, Cilt 3-4).
Osorius, Hieronymus [Osrio, Jernimo]: De rebus
Emmanuelis regis Lusitaniae invictissimi virtute et
auspicio annis sex, ac viginti, domi forisque gestis,
libri XII, Kln 1574.
Paris, Pierre: Voile latine? Voile arabe? Voile
mystrieuse, in: Hespris 36/1949/69-96.
Picard, Christophe: Locan Atlantique musulman. De
la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997.
Piri Reis and Turkish Mapmaking after Columbus. The
Khalili Portolan Atlas by Svat Soucek, Londra 1996
(Studies in the Khalili Collection, vol. 2).
Price, Derek J. DeSolla: Mechanical Water Clocks of
the 14th Century in Fes, Morocco, in: Proceedings
of the 10th International Congress of the History of
Sciences, Ithaca, 26 VIII - 2 IX 1962, Paris 1964 (ayr
basm 8 s.).
Price, Derek J. DeSolla: On the Origin of Clockwork,
Perpetual Motion Devices, and the Compass, in:
Contributions from the Museum of History and
Technology, Wachington 1959, s. 82-112.
[Ptoleme, Almagest] Ptolemus, Handbuch der Astronomie, Almanca tercme Karl Manitius, 2 Cilt,
Leipzig 1912-13 (Bibliotheca Scriptorum Grcorum
et Romanorum Teubneriana), Neuausgabe Leipzig
1963.
Rashed, Roshdi: La construction de lheptagone
rgulier par Ibn-al-Haytham, in: Journal for the
History of Arabic Science (Halep) 3/1979/309-387.
Rashed, Roshdi: Gomtrie et dioptrique au Xe sicle.
Ibn Sahl, al-Qh et Ibn al-Haytham, Paris 1993.
Rashed, Roshdi: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres
mathmatiques. Algbre et gomtrie au XIIe sicle,

2 Cilt, Paris 1986.
Reinaud, Joseph-Toussaint: Gographie d Aboulfda,
Cilt 1: Introduction gnrale la gographie des
Orientaux, Cilt 2: Traduction du texte arabe et index
gnral. Paris 1848-1883 (Tekrarbasm: lslamic
Geography serisi Cilt 277-278).
Risner, Friedrich: Optic thesaurus Alhazeni, Basel
1572 (Facs. Reprint ed. David C. Lindbergh, New
York 1972).
Rose, Paul L.: Renaissance Italian Methods of drawing
the Ellipse and related Curves, in: Physis (Firenze)
12/1970/371-404.
Samplonius, Yvonne: Die Konstruktion des
regelmigen Siebenecks nach Abu Sahl al-Qh
Waian ibn Rustam, in: Janus (Leiden) 50/1963/227249.
Sams, Julio: Las ciencias de los antiquo en al-Andalus,
Madrid 1992.
Sarton, George: The tradition of the optics of Ibn
al-Haitham, in: Isis (Brksel) 29/1938/403-406
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt
34, Frankfurt 2001, s. 69-72).
de Saussure, Lopold: Commentaire des Instructions
nautiques de Ibn Mjid et Sulayman al-Mahr,
in: Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie
nautique arabe, Paris 1928, s. 129-175 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 21, Frankfurt 1992, s.
191-237).
Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instrumente und Verfahren im Altertum und Mittelalter,
Erlangen 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 89).
Schoy, Carl: Abhandlung des al-asan ibn al-asan
ibn al-Haiam (Alhazen) ber die Bestimmung der
Richtung der Qibla, in: Zeitschrift der Deutschen
Morgenlndischen
Gesellschaft
(Leipzig)
75/1921/242-253, (Tekrarbasm: Islamic Geography
serisi Cilt 18, s. 155-166).
Schoy, Carl: Abhandlung von el-Fal b. tim
en-Nayrz: ber die Richtung der Qibla, in:
Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der
Wissenschaften. Mathematisch-physikalische Klasse (Mnchen) 1922, s. 55-68, (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi Cilt 18, Frankfurt 1992, s. 177-190).
Schoy, Carl: ber den Gnomonschatten und die
Schattentafeln der arabischen Astronomie. Ein
Beitrag zur arabischen Trigonometrie nach
unedierten arabischen Handschriften, Hannover 1923
serisi Cilt 25, 187-215).
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Stellung in der
Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann
ierisinde (Hamburg) 6/1965/Ayrbasm s. 2-22, arab.
blm s. 85-65.
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Weg zur Physik,
195
Wiesbaden 1963 (Boethius, Texte und Abhandlungen

zur Geschichte der exakten Wissenschaften, 1).
Schramm, Matthias: Steps towards the Idea of Function.
A Comparison between Eastern and Western Science of
the Middlle Ages, in: History of Science (Cambridge)
4/1965/70-103.
Schramm, Matthias: Verfahren arabischer Nautiker
zur Messung von Distanzen im Indischen Ozean, in:
Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen
Wissenschaften (Frankfurt) 13/1999-2000/1-55.
Sdillot, Louis-Amlie und Jean-Jacques Sedillot:
Trait des instruments astronomiques des Arabes
compos au treizime sicle par Abu l-asan Al
al-Marrkush (VII/XIII s.) intitul Jmi al-mabdi
wa-lghyt. Partiellement traduit par J.-J. Sdillot
et publi par L.-A. Sdillot, 2 Cilt, Paris 1834-35
serisi Cilt 41).
Seemann, Hugo: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von el-Ur, in:
Soziett ierisinde (Erlangen) 60/1928/15-126
Sezgin, Fuat: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt
10-12: Mathematische Geographie und Kartographie
im Islam und ihr Fortleben im Abendland, , Frankfurt
Wissenschaften Frankfurt 2000.
Sleeswky, Andr Wegener: Archiemedisch. De
Mijlenteller en de Waterklok, in: Naturkundige
Voordrachtem (sGravenhage) Nieuwe Reeks
67/1988-1989/15-31.
Smith, David E.: Euclid, Omar Khayym and Saccheri,
in: Scripta Mathematica (New York) 2/1935/5-10.
Sprenger, Alois: Die Post- und Reiserouten des Orients,
Leipzig 1864 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
Cilt 112)
Studies on Ibn ubair (d. 1217). Collected and
Reprinted, ed. Fuat Sezgin et al., Frankfurt 1994
(Islamic Geography serisi Cilt 173).
Studies on Ibrhm ibn Yaqb (2nd half 10th century)
and on his account of Eastern Europe. Collected
and Reprinted, ed. Fuat Sezgin et al., Frankfurt 1994
Studies on the Travel Accounts of Ibn Faln (1st
half 10th cent.) and Ab Dulaf (1st half 10th cent.).
Collected and Reprinted, ed. Fuat Sezgin et al.,
Frankfurt 1994 (Islamic Geography serisi Cilt 169).
Studies on the Travel Accounts of Sallm at-Tarumn
(before 864), Hrn b. Yay (fl. about 912) and
as-Sindibd al-Bar (fl. about 912). Collected and
Reprinted, ed. Fuat Sezgin et al., Frankfurt 1994
Suter, Heinrich: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900 (Tekrarbasm:
196
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde

Cilt 82, s. 1-288).
Suter, Heinrich: ber die Geometrie der Shne
des Ms ben Schkir, Bibliotheca Mathematica
ierisinde (Leipzig, Berlin) 3. Seri, 3/1902/259-272
Tannery, P.: Eutocius et ses contemporains, in: P.
Tannery, Mmoires schientifique, Cilt 2, Paris 1912,
s. 118-136.
Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat ve
Takiyddinin Mekanik saat konstrksyonuna dair
en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
Tekeli, Sevim: Takiyddinin Sidret l-Mntehsnda
aletler bahsi, in: Belleten (Ankara) 25/1961/213-238.
Tomaschek, Wilhelm: Die topographischen Capitel des
indischen Seespiegels Mot, bkz. Bittner, Max.
The Travels of Ibn Jubayr. Edited from a ms. In the
University Library of Leyden by William Wright.
Second Edition revised by M[ichael] J[an] de Goeje.
Leiden, Londra 1907 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi Cilt 171).
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 3. Proportionen, Gleichungen. 3.
bask Berlin ve Leipzig 1937.
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 4. Ebene Geometrie. 2. bask Berlin
ve Leipzig 1923.
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 5, I. Ebene Trigonometrie. II.
Sphrik und sphrische Trigonometrie. 2. bask Berlin
ve Leipzig 1923.
Velho, lvaro: Roteiro da Primiera viagem de Vasco da
Gama (1497-1499). Prfacio, notas e anexos por Abel
Fontoura da Costa. Lissabon 1940, 2. bask 1960.
Wallis, John: Opera mathematica, Cilt 1-3, Oxford
1693-1699 (Tekrarbasm: Hildesheim 1972).
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons
X., in: Bibliotheca Mathematica (Leipzig), 3. seri
6/1905/129-185, zellikle s. 162-163 (Tekrarbasm:
Frankfurt 1998, s. 57-113).
Die Welt als Uhr. Deutsche Uhren und Automaten 15501650, ed. Klaus Maurice ve Otto Mayr, Mnchen
1980.
Werner, Otto: Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora
Erlangen 1910.
Wiedemann, Eilhard: Arabische Studien ber den
Regenbogen, in: Archiv fr die Geschichte der
Naturwissenschaften und der Technik (Leipzig)
4/1913/453-460 (Tekrarbasm in: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 745-752 ve Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s.
165-172).
Wiedemann, Eilhard: Astronomische Instrumente
(Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.
XVIII.1), in: Sitzungsberichte der physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 41/1909/2646 (Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 544- 564).
Wiedemann, Eilhard unter Mitwirkung von Theodor
W. Juynboll: Avicennas Schrift ber ein von ihm
ersonnenes Beobachtungsinstrument, in: Acta
orientalia (Leiden) 5/1926/81-167 (Tekrarbasm: E.
Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 11171203 ve in: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 92, s. 137-223).
Wiedemann, Eilhard: Die Gebetszeiten im Islam, bkz.
Frank, Josef.
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur
arabisch-islamischen Wissenschafts geschichte, ed.
Wiedemann, Eilhard: Ibn al Schir, ein arabischer Astronom aus dem 14. Jahrhundert, in:
Soziett zu Erlangen 60/1928/317-326 (Tekrarbasm
in: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte,
Hildesheim 1970, Cilt 2, s. 729-738).
Wiedemann, Eilhard: Theorie des Regenbogens
von Ibn al Haiam (Beitrge zur Geschichte der
Naturwissenschaften. 38), in: Sitzungsberichte der
Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen)
46/1914 (1915)/39-56 (Tekrarbasm in: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 2, s. 69-86,
ve in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 33,
Frankfurt 2001, s. 219-236).
Wiedemann, Eilhard: ber den Apparat zur
Untersuchung und Brechung des Lichtes von Ibn al
Haiam, in: Annalen der Physik und Chemie (Leipzig)
N.F. 21/1884/541-544 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften, Cilt 1, s. 33-36 ve in: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 33, Frankfurt 2001, s. 111-114).
Wiedemann, Eilhard: ber das Sehen durch eine Kugel
bei den Arabern, in: Annalen der Physik und Chemie
(Leipzig) N.F. 39/1890/565-576 (Tekrarbasm in:
Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 47-58 ve Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s.
195-206).
Wiedemann, Eilhard: ber die Brechung des Lichtes in
Kugeln nach Ibn al Haiam und Kaml al Dn al Fris,
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 42/1910/15-58 (Tekrarbasm in:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte,
Cilt 1, s. 597-640, ve in: Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 213-256).
Wiedemann, Eilhard: ber die Erfindung der
Camera obscura, in: Verhandlungen der Deutschen
Physikalischen Gesellschaft (Braunschweig)

12,4/1910/177-182 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften, Cilt 1, s. 443-448, zellikle s. 443 ve in:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt
2001, s. 207-212).
Wiedemann, Eilhard: ber die Konstruktion der
Ellipse, in: Zeitschrift fr mathematischen und
naturwissenschaftlichen Unterricht 50/1919/177181, zellikle s. 177 (Tekrarbasm in: Gesammelte
Schriften, Cilt 2, s. 9145-918).
Wiedemann, Eilhard ve Fritz Hauser: ber die
Uhren im Bereich der islamischen Kultur, in: Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich LeopoldinischCarolinischen
Deutschen
Aka-demie
der
Naturforscher in Halle 100/1915/1-272 (Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, ierisinde Cilt
3, s. 1211-1482 ve Natural Sciences in Islam serisi
Wiedemann, Eilhard: ber eine astronomische
Schrift von el-Kind (Beitrge zur Geschichte der
Naturwissenschaften XXI.1), in: Sitzungsberichte
der physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen)
42/1910/294-300 (Tekrarbasm in: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 660666).
Wiedemann, Eilhard: Ueber geometrische Instrumente
bei den muslimischen Vlkern, 1. Ueber den Zirkel
fr den grossen Kreis, 2. Ueber eine Art von
Transporteuren nach al Gazar, 3. Ueber Zirkel
zum Zeichen von Kegelschnitten, in: Zeitschrift fr
Vermessungswesen (Stuttgart) 39/1910/585-592, 617625 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s.
417-433).
Wiedemann, Eilhard ve Hauser, Fritz: Uhr des
Archimedes und zwei andere Vorrichtungen.
in: Nova Acta. Abhandlungen der Kaiserlich
Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie
der Naturforscher in Halle 103/1918/163-203.
(Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften Frankfurt
1984, Cilt 3, s. 1629-1668).
Wiedemann, Eilhard ve Frank, Josef: Vorrichtungen
zur Teilung von Kreisen und Geraden usw. nach
Brn, in: Zeitschrift fr Instrumentenkunde (Berlin)
Wiedemann, Eilhard: Zu Ibn al Haiams Optik, in:
Archiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften
und der Technik (Leipzig) 3/1911-12/1-53, zellikle
s. 29-30 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, Cilt 1,
s. 541-593, zellikle s. 569-570 ve in: Natural Sciences
in Islam serisi, Cilt 33, Frankfurt 2001, s. 165-217).
197
Wiedemann, Eilhard: Zur Geschichte der Brennspiegel, in: Annalen der Physik (Leipzig)
39/1890/110-130, zellikle s. 119-120 (Tekrarbasm
in: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen
Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 59-79).
Wiedemann, Eilhard: Zur Optik von Kaml al Dn, in:
Archiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften
und der Technik (Leipzig) 3/1911-12/161-177
(Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s.
596-612 ve Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34,
Frankfurt 2001, s. 263-279).
Wiedemann, Eilhard: Zur Technik bei den Arabern
(Beitrge zur Geschchte der Naturwissenschaften, 10),
in: Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 36/1906/307-357 (Tekrarbasm
in: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte,
Cilt 1, s. 272-322).
Woepcke, Franz: L algbre dOmar Alkhayym, Paris
1851 (Tekrarbasm in: Islamic Mathematics and
Woepcke, Franz: tudes sur les mathmatiques araboislamiques. Nachdruck von Schriften aus den Jahren
1842-1874, ed. Fuat Sezgin, 2 Cilt, Frankfurt 1986
(Series B Mathematik 2, 1-2).
Woepcke, Franz: Trois traits arabes sur le compas
parfait, publis et traduits par Franois Wpcke, in:
Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque
impriale (Paris) 22/1874/1-175 (Tekrarbasm in:
F. Woepcke: tudes sur les mathmatiques araboislamiques. Nachdruck von Schriften aus den Jahren
1842-1874, Frankfurt 1986, Cilt 2, s. 560-734 ve in:
Frankfurt 1998, s. 33-209).
Wrschmidt, Joseph: Dietrich von Freiberg: ber
den Regenbogen und die durch Strahlen erzeugte
Eindrcke, Mnster 1914.
Wrschmidt, Joseph: ber die Brennkugel, in:
Monatshefte fr den naturwissenschaftlichen
Unterricht aller Schulgattungen (Leipzig ve Berlin)
4/1911/98-113 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 280-295).
Wrschmidt, Joseph: Zur Geschichte, Theorie und
Praxis der Camera obscura, in: Zeitschrift fr
mathematischen und naturwissenschaftlichen
Unterricht (Leipzig ve Berlin) 46/1915/466-476
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt
32, Frankfurt 2001, s. 20-30).
Yt el-amav: Ird el-Arb il Marifet el-Edb, ed.
D.S. Margoliouth, 7 Cilt, Londra 1923-1931.
198
DZN
I. ahs Adlar
A- A
el-Abbs b. Sad el-Cevher 126, 127
Abduldir b. Muammed b. Osmn en-Nuaym
91 n.
Abdulmelik b. Cureyc 125
Abdurramn b. Muammed bn el-Muhalleb elMt, Zeyneddn 93
Abdurramn b. Sleymn el-Lecc, Eb Zeyd
106
Abdurramn el-zin 117, 117 n.
Amed b. Abdullh bn e-affr 50
Amed b. Dvd b. Venend ed-Dnever, Eb
anfe 8
Amed bn Faln b. el-Abbs b. Rid b. ammd
6
Amed b. brhm e-erbetl 77
Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 98 n.
Amed b. Muammed b. el-Veld el-Ezra, Eb
el-Veld 125, 125 n.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern, Eb elAbbs, Latin. Alfraganus 136
Amed b. Muammed b. Nar el-Ceyhn 3
Amed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Amed b. Sehl el-Bel, Eb Zeyd 3
Amed b. Yay bn Falallh el-mer 21, 23
Amed bn Mcid b. Muammed en-Necd,
ihbeddn 41, 42, 43, 44, 65, 66, 71
Alberti, Leone Battista 184
Alfons X., Kastilyal 108, 108 n., 110 n., 111 n., 113
el-Heysem
Eb el-asan 86
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 6
Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 91, 91 n.
Ali, Jamil 31 n., 133 n.
Allexandre, Jacques 111
Anthemios, Trallesli 151
dAnville, Jean-Baptiste Bourguignon 20
Apollonios, Pergaeli 125, 128, 152
Aristocular 165
Aristoteles 170
Arimed 94, 94 n., 125, 128, 138, 151
Averroes bkz. Muammed b. Amed b.
Muammed
Avicenna bkz. el-Hseyn b. Abdullh bn Sn
B
Baker, Marcus 188 n.
Balmer, Heinz 59 n., 60 n., 67 n., 68, 68 n.
Barozzi, Francesco 153
de Barros, Joo 43, 43 n., 45, 49
Barrow, Isaac 188
Bedini, Silvio A. 110, 111 n.
Ben Gerson bkz. Levi ben Gerson
Ben Ms (Ms b. kirin olu: Muammed,
Amed ve el-asan) 128, 132, 137, 138
Bessarion, Kardinal 136
Bion, Nicholas 72
Bittner, Maximilian 38 n.
Bjrnbo, Axel 132, 132 n., 133 n.
Blaeu, Willem Janszoon 17
Bode, Paul 188
Boissere, Sulpiz 168, 168 n.
Bowen, Emmanuel 20
von Braunmhl, Anton 131, 131 n., 135, 135 n., 136,
136 n.
Breusing, Arthur 64 n.
Brockelmann, Carl 87 n., 91 n., 98 n., 114 n., 142,
142 n., 152 n.
Brunetto Latini bkz. Latini
Brunold, Martin 51
Bulgakov, Pavel Georgievic 31 n., 133 n.
Brger, Hans 132 n., 135
C
Cbir b. Efla 135, 136
Cbir b. ayyn, Latin. Geber 125, 125 n.
Campani-Kardeler (Giuseppe, Pietro Tommaso,
Matteo) 111
Cantor Moritz 138, 138 n., 154, 154 n., 155 n.
Carandell, Juan 114 n.
Carathodory, Alexandre Pacha 133 n., 135
Cardano, Geronimo (Hieronymus Cardanus) 64 n.,
68
Carra de Vaux, Bernard 94, 131 n.
Casanova, Paul 90 n.
de Caus, Salomon 111
Cvi, all (Khalil Jaouiche) 126 n., 127 n.
Cemd b. Mesud el-K yseddn 130
el-Cevher bkz. el-Abbs b. Sad
el-Ceyhn bkz. Amed b. Muammed b. Nar
el-Cezer bkz. sml Ibn er-Rezzz
A H I S
199
A D L A R I
Congreve, H. 42, 42 n., 45

Corts, Martin 67
Curtze, Maximilian 137, 138
D
Dahmn, Muammed Amed 98 n.
Davis, John 48
Debarnot, Marie-Thrse 133 n., 134 n.
Delambre, Jean-Baptiste Joseph 131, 135
Delisle, Guillaume 20
Delisle, Joseph-Nicolas 20
Descartes, Ren 129, 169, 170, 171
Destombes, Marcel 89
Dietrich, Freibergli (Theodoricus Teutonicus,
Theodosius Saxonicus) 169, 170, 171
Dizer, Muammer 89 n.
Durighello, M. 90
Drer, Albrecht 139, 153
E
Eb el-Abbs en-Nebt 8
Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-seyn
Eb el-Cd bkz. Muammed b. el-Leys
Eb Dlef el-azrec 6
Eb el-Ferec s (6./12. yzyl, usturlap yapmcs)
90
Eb el-Fid bkz. sml b. Al b. Mamd
Eb el-z Bahdur n 29
Eb anfe ed-Dnever bkz. Amed b. Dvd b.
Venend
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b.
Amed
Eb el-Vef el-Bzecn bkz Muammed b.
Muammed Yay
Eb Zeyd el-Bel bkz. Amed b. Sehl
Eschinardi, Francesco 11
Eutokios 138, 151, 152
el-Ezra bkz. Amed b. Muammed b. el-Veld
F
el-Fal b. tim en-Neyrz, Eb el-Abbs 126,
131
Fiye, es-Sadiyye 97 n.
de Fermat, Pierre 130
Farr(-Oliv), Eduard 50, 52, 109, 111, 112, 116,
121
Feldhaus, Franz Maria 118 n.

Ferrand, Gabriel 40, 42 n., 43 n.
Feust, Emanuel 43 n.
Fleischer, Heinrich Leberecht 142 n.
Flgel, Gustav 6 n., 94 n.
Fontoura da Costa, Abel 67 n.
Fournier, Georges 69
Frank, Josef 85, 157 n., 158 n., 159 n., 161 n.
Garca Gmez, Emilio 97
Gastaldi, Giacomo (Jacobus Gastaldus) 16, 17
Geber bkz. Cbir b. ayyn
Gerland, Ernst 184 n.
G
da Gama, Vasco 20, 43, 44, 45, 49, 62, 67
Ghanem, Imad 92 n.
von Goethe, Johann Wolfgang 168, 168 n.
Grousset-Grange, Henri 40
H
abe el-sib 131
accc b. Ysuf b. Maar 125
Hac Halife 71
all b. Aybek e-afed alaaddn 5 n., 91 n., 98
n.
Halley, Edmund 130
mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd
Hanno (Kartacal denizci) 9
el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Cafer
Hrn b. Yay 6, 125
el-asan, Amed Ysuf (Ahmed Y. al-Hassan) 118
n.
el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 88, 88
n., 89, 90, 144, 144 n., 145, 145 n.
el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin
Alhacen veya Alhazen 126, 127, 128, 129, 131, 149,
165, 166, 170-187 passim
el-asan b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Hauser, Fritz 86 n., 94, 96 n., 98 n., 103 n., 110 n.
el-ayym bkz. mer el-ayym
Heiberg, Johann Ludwig 152, 152 n.
Hellmann, Gustav 165 n., 169, 169 n.
Hennig, Richard 8
Herodot 9
Hibetallh b. el-seyn el-Bed el-Asurlb 139,
152
Hill, Donald Routledge 94, 94 n., 96, 102, 103 n., 108
n., 116 n., 150 n.
200
D Z N
Hipparchos 10, 130, 131

Hogendijk, Jan P. 128 n., 129 n.
Horten, Max 165 n., 166, 166 n.
dHospital, Guillaume Franois Antoine 188
Hourani, George Fadlo 35 n.
el-ucend bkz. mid b. el-r
Hutton, Charles 188
Huyghens, Christaan 188
Avicenna 141, 143, 170
I
Ibel, Thomas 144
Isidor, Miletli 151
bn Baa bkz. Muammed b. Abdullh
bn Eb Uaybia bkz. Amed b. el-sm
bn Falallh el-mer bkz. Amed b. Yay
bn Faln bkz. Amed bn Faln
bn el-ab bkz. Muammed b. Abdullh b. Sad
bn aval bkz. Muammed b. Al
bn Luyn bkz. Sad b. Amed
bn Mcid bkz. Amed bn Mcid b. Muammed
bn Muz bkz. Muammed bn Muz
bn el-Muhalleb bkz. Abdurramn b.
Muammed
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b.
s
bn er-Ram bkz. Muammed b. brhm
bn er-Rezzz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
bn Rd bkz. Muammed b. Amed b.
Muammed
bn e-affr bkz. Amed b. Abdullh
brhm b. Eb el-asan b. Eb Sad, Marokkoda
sultan 106
brhm (veya Mumed) b. abb el-Fezr 125
brhm b. Muammed el-ar el-Fris el-Ker,
Eb s 3
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 139,
152
brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) enNe, Eb s 136
brhm b. Yab 6
brhm Mteferria 70
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b.
Abdullh
s b. uneyn 125
sml, Abdullh 165 n.
sml b. Al b. Mamd, Eb el-Fid el-Melik el-
Meyyed mdeddn 16, 17

sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb
Bekr Bedzzemn 96, 101, 102, 103, 104, 105,
116, 150
el-ar bkz. brhm b. Muammed
J
Janin, Louis 92 n., 93 n.
Jaouiche, Khalil bkz. Cv, all
Juschkewitsch, Adolf P. 126 n., 127 n., 129 n.
Juynboll, Theodor Willem 141 n.
K
Kaestner, Abraham Gotthelf 188
el-sm b. ibetullh el-Asurlb 90
el-azvn bkz. Zekeriyy b. Muammed b.
Mamd
el-K bkz. Cemd b. Mesd
Kele, mer R 142 n.
Kemleddn el-Fris bkz. Muammed b. el-asan
Kennedy, Edward S. 31 n., 86 n., 92 n., 133 n.
Kent, Alan 116 n.
Kepler, Johannes 17, 111
King, David Anthony 87 n., 93 n.
Kohl, Karl 132 n., 135, 137, 138, 138 n., 154, 154 n.,
155 n., 174 n., 175 n.
Kolumbus, Christoph 44, 67, 67 n.
Kopernikus 137
Klzer, Theo 4
Krakovskij, Ignatij 8 n.
Kraus, Paul 125 n.
Krause, Max 7
Krebs, Engelbert 171, 171 n.
Kyr b. Lebbn el-Cl, Eb el-asan 134
Kutta, Wilhelm Martin 139, 139 n.
Kkermen, nder 147
L
Lambert, Johann Heinrich 126
Landstrm, Bjrn 54 n.
Latini, Brunetto 13
Legendre, Adrien-Marie 126
Lelewel, Joachim 14
Levi ben Gerson 46, 184
Leybourn, Thomas 188
van Linschoten, Jan Huygen 19 , 20
Lippincott, Kristen 160
Lisneddn bn el-ab bkz. Muammed b.
Abdullh b. Sad
Lorch, Richard P. 132 n.
A H I S
201
A D L A R I
Luckey, Paul 131, 133, 133 n., 134, 134 n., 135, 135
n.
Lbke, Anton 111 n.
Lhring, F. 119, 122
M
Maddison, Francis 116 n.
el-Mhn bkz. Muammed b. s
Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 140
Mamd b. Muammed Eb el-Fet e-li b.
ararslan 103
el-Madis bkz. Muammed b. Amed b. Ab
Bekir
Malemo (muallim, stat) Can 43
Manitius, Karl 130 n.
el-Manr, Abbasi Halifesi 6, 125
Manr b. Al bn Ir, Eb Nar 132, 133, 134
Margoliouth, David Samuel 98 n.
Marino Sanuto bkz. Sanuto
Marinos, Tyroslu 3, 10, 11, 12, 22, 24
Martinelli, Domenico 111
Maurice, Klaus 102 n.
Maurolico, Francesco 171, 184
Maximos Planudes bkz. Planudes
Mayr, Otto 102 n.
de Medina, Pedro 68
Medkr, brhm 165 n.
el-Mehr bkz. Sleymn b. Amed b. Sleymn
el-Melik el-Eref mer b. Ysuf, Yemende
Resuliler sultan 58, 60, 87
el-Melik en-Nr Saladdn (Saladin) Ysuf b.
Eyyb, Eyyubi hkmdar 152
el-Memn, Abbasi Halifesi 9, 11, 12, 13, 21, 24, 25,
85, 125, 126
el-Memn Corafyaclar 5, 11, 12, 13, 15, 21, 22,
24
Menelaos (Menelaus) 125, 128, 130, 131, 132
Mercator, Gerard 16
el-Mesd bkz. Al b. el-seyn b. Al
Michelangelo 153
Miller, Konrad 5, 5 n., 28
Minorsky, Vladimir 6 n.
Miquel, Andr 4, 4 n.
Montucla, Jean tienne 129
Muammed, Peygamber 3
Muammed V., Granada Nariler hkmdar 97
Muammed b. Abdullh b. Muammed el-Levt
e-anc bn Baa, emseddn Eb Abdullh 8
Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab,
Lisneddn 97, 114 n.
Muammed b. Amed b. Eb Bekir el-Benn el-
Madis (el-Muaddes) 3, 4
Muammed b. Amed b. Muammed bn Rd elurub, Eb el-Veld, Latin. Averroes 170
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 6,
7, 7 n., 12, 30, 31, 129, 133, 134, 135, 138, 152, 157,
158, 158 n., 159 n., 161
Muammed b. Amed el-zim 31
Muammed b. Amed bn Cbeyr el-Kinn, Eb
el-seyn 7
Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb elsm 3, 4
Muammed b. Al, Rvn es-Stnin babas 98
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Ban, Eb
Abdullh 136
Muammed b. Eb Yab b. s en-Nedm elVarr el-Badd, Eb el-Ferec 6 n., 94
Muammed b. el-asan el-Fris, Kemleddn Eb
el-asan 166, 166 n., 167, 168 n., 169, 170, 171,
172, 178 n., 180, 183, 185, 186, 188 n.
Muammed b. el-seyn b. Muammed b. elseyn (6./12. yzyl matematikisi) 152
Muammed b. el-seyn el-zin, Eb Cafer 128,
138, 151, 154, 155
Muammed b. brhm bn er-Ram el-Evs elMurs, Eb Abdullh 144
Muammed b. s el-Mhn 128
Muammed b. el-Leys, Eb el-Cd 129, 131
Muammed b. Marf el-Mr er-Rad
Taiyyeddn 91 n., 118, 119, 121
Muammed bn Muz, Eb Abdullh 135
Muammed b. Muammed b. Abdullh e-erf eldrs, Eb Abdullh 4, 5, 6, 12, 13, 14, 26, 27, 28
Cafer 127, 132, 133, 134, 135, 136
Muammed b. Muammed Yay el-Bzecn, Eb
el-Vef 131, 131 n., 133, 134, 135, 139
Muammed b. Ms el-rizm, Eb Cafer 21, 85
Muammed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Muntar, Abdulalm 165 n.
Ms b. kir bkz. Ben Ms
erefeddn 130
Meyyededdn el-Ur 146
Mntz 186
N
Naffah, Christiane 89 n.
Narducci, Enrico 110 n., 186
Naf, Muaf 172, 175 n., 178 n., 180 n., 183, 183
n., 185, 188 n.
Necho, Pharao 9
202
D Z N
en-Neyrz bkz. el-Fal b. tim

Nikomedes 137, 138, 154, 155
Nordenskild, Adolf Erik 43 n.
en-Nuaym bkz. Abduldir b. Muammed
Nunes, Pedro 114, 115
Nreddn Mamd b. Zenc, Suriyede Zenciler
hkmdar 90, 90 n.
O
Oestmann, Gnther 119, 122
Olearius, Adam 18
Ortelius, Abraham 16, 17, 20
Osorius, Hieronimus 44, 61, 62, 63, 67, 68
klid 125, 126, 127, 128
mer el-ayym 126-130
el-mer bkz. Amed b. Yay
P
Papa Alexander VII. 111
Paris, Pierre 54 n.
Parisio, Attila 110
Pascal, tienne 128, 137, 138
Peckham (Pecham), John, Centerbury bapiskoposu
184
Peregrinus bkz. Petrus Peregrinus
Petrus de Ebulo 4, 7 n.
Petrus Peregrinus e Maricourt 58 ,59, 60
Petrus Vesconte bkz. Vesconte
Peurbach, Georg 136
Picard, Christophe 35
Piri Reis 56
Planudes, Maximos 10
Pococke, Edward 127
Polo, Marco 8
della Porta, Giambattista 184
Postel, Guillaume 16
Price, Derek J. de Solla 106
Ptoleme 3, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 22, 24, 25, 125, 130,
130 n., 131, 134
Purkynje, Johannes Evangelista 169
R
Raimondi, Giovan Battista 127
Rashed, Roshdi 129 n., 130 n., 166 n.
Regiomontanus, Johannes 46, 134, 135, 136, 141
Reinaud, Joseph-Toussaint 43 n.
Reinel, Jorge 44
Reland, Adrian 19, 20
Rennell, James 20
Rvn es-St 98
Riberio, Diogo 50, 52
Rihaoui, Abdul Kader 92 n.

Risner, Friedrich 185, 186
Roger II., Norman, Sicilya kral 5, 12, 26
Roger Bacon 171, 184
Rosenfeld, Boris A. 127 n., 129 n.
SS
Sbit bn urra b. Zahrn el-arrn, Eb el-asan
126, 132
Sabra, Abdelhamid 184 n.
Saccheri, Girolamo 127
e-afed bkz. all b. Aybek
Sad b. Amed bn Luyn, Eb Osmn 142 143
alaaddn (Saladin) bkz. el-Melik en-Nr
e-li b. ararslan bkz. Mamd b. Muammed
es-Slim, Abdullh b. Muammed 55
Salmon, M. 111
Samplonius, Yvonne 129 n.
Sams, Julio 97 n.
Sanson, Nicolas 20
Sanuto, Marino 14
Sarton, George 184 n.
de Saussure, Lopold 42, 42 n.
Schickard, Wilhelm 17
Schmidt, Fritz 48 n.
van Schooten, Frans 130
Schoy, Carl 131, 131 n.
Schramm, Matthias 37, 126 n., 127 n., 129 n., 130 n.,
169 n., 171 n., 174 n., 175, 175 n., 177, 177 n., 185,
185 n., 186 n., 188 n.
Scoll, Bryan 116 n.
Sdillot, Jean-Jacques 88 n., 90, 144 n., 145 n.
Sdillot, Louis-Amlie 88 n., 90, 144 n., 145 n.
Seemann, Hugo J. 146 n.
Sezgin, Fuat 3 n. ff. passim
Sd Al Reis 41, 43
Simson, Robert 188
Sleeswyk bkz. Wegener Sleeswyk
de Sluse, Ren Franois 188
Smith, David Eugene 127 n.
Snellius, Willebrord 136
Soucek, Svat 56 n.
Sprenger, Alois 3, 4
Sthli, Marlis 4
Stevin, Simon 68
Suter, Heinrich 128 n., 132, 152 n.
Sleymn b. Amed b. Sleymn el-Mehr 37, 40,
41, 43, 44, 66
Syger de Foucaucourt 59
e-erf el-drs bkz. Muammed b. Muammed b.
Abdullh
203
T
Taiyyeddn el-Mr bkz. Muammed b. Marf
Tannery, Paul 152 n.
e-anv (astronom) 91, 92
et-Tz, Abdulhd 106
Tekeli, Sevim 118 n.
Temm b. Bar el-Muavvi 6
Thaer, Clemens 126 n.
Theodosius Saxonicus 186
Tomaschek, Wilhelm 37, 38 n.
Tropfke, Johannes 129 n., 130, 130 n., 131 n., 135,
135 n.
Tryckare, Tre 54 n.
Turner, Anthony J. 89
e-s bkz. Muammed b. Muammed
e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b. elMuaffer
U U
Ukashah, Walid 86 n.
el-Ur bkz. Meyyededdn el-Ur
V
Vailly, Charles 111
Velho, lvaro 67 n.
el-Veld b. Abdulmelik, Emevi halifesi 91
Vesconte, Petrus 14
Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 139, 151, 152
Villuendas, Mara Victoria 135 n.
da Vinci, Leonardo 139, 153, 171, 184, 186, 187, 188
Vitello bkz. Witelo
W
Wakeley, Andrew 48
Wales, William 188
Wallis, John 127, 127 n.
Wantzel, Pierre Laurent 129
Wegener, Alfred 108 n., 110

Wegener Sleeswyk, Andr 95
Werner, Otto 171, 184 n., 185 n., 186, 186 n., 187
Wiedemann, Eilhard 46 n., 85, 86 n., 91 n., 94, 94 n.,
96 n., 98, 98 n., 102, 103 n., 104, 104 n., 105, 105 n.,
110 n., 141 n., 142 n., 145 n., 149 n., 150 n., 152, 152
n., 153 n., 157 n., 158 n., 159 n., 161 n., 165 n., 166
n., 167, 167 n., 168, 168 n., 169, 169 n., 178, 178 n.,
179, 180, 181, 181 n., 183, 184, 185, 185 n., 186 n.
Wilhelm I., Norman, Sicilya kral 5
Wilhelm II., Norman, Sicilya kral 7, 7n.
Witelo (Vitellius, Vitellio, Vitello) 171, 184
Woepcke, Franz 128 n., 129, 129 n., 152 n., 153, 153
n.
Wrschmidt, Joseph 167, 167 n., 168, 168 n., 169,
169 n., 170, 184 n., 185 n., 186 n.
Y
Yay b. lid el-Bermek 6
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf
46
Yab b. ri 125, 130
Yt b. Abdullh er-Rm el-amev 98 n.
Ysuf (veya Ynus) el-Asturlb 96, 96 n.
Z
Zamorano, Rodrigo 70
Zyid, Sad 165 n.
Zekeriyy b. Muammed b. Mamd el-azvn 32
ez-Zirikl, ayreddn 87 n.
204
D Z N

A - A
acus (ine = pusula) 61
A, e blme 128, 137
A ler (Osmanl, 16. yzyl) 156
Ay e blmek 128, 137
Aden 39
Afrika 23
Afrika, Dou- 8, 44
Afrikann gneyden dolalabilir olmas 25
Akdeniz (kartografik) 12, 13, 35
Akdeniz boylam, kltme 11, 12, 15, 25
Aksidentel k (bn el-Heysem) 182-186
le bkz. alet
el-le zt e-ubeteyn (iki bacakl alet) 46
Alet ayrca bkz. aparat, ara, deney dzenei, dzenek
Alet, bir kre zerindeki herhangi noktann merkez noktasn bulmaya ve zerinde a belirlemeye
yarayan alet (bn er-Rezzz el-Cezer) 150
el-let el-cmia, evrensel alet (bn e-ir) 91
let el-iniks (yansma aleti), bn el-Heysemde
172
Almeria 142
Anadolu 8
Anadolu haritas, A. Oleariusun 18
Arabistan 8
Arap Denizi 39
Arap Yarmadas 23
Arazi lm Pusulas, ngiliz (1917 ylndan) 78
Arbela 10
Archivo de la Corona de Aragn, Barselona 116
ardaciva (yarm kiri) 130
Aritmetik 125, 129
Arimed Aynas 166
el-Ars minaresi (Emevi Camii, am) 92
Askalon 151
Astronomik saat, Taiyyeddnin (bingm raad)
118
Asya 23, 25
Asya, Dou- 12
Asya, Kuzeydou- 12
Asya, Orta- 8, 12
Asya Haritalar (Eb el-z Bahdur n) 29
Asya Haritas (Gastaldi) 16, 17
Asya Haritas (Ortelius) 16, 17
Asyann dolalabilir olmas (kuzeyden) 25
Atlantik 11, 12, 20, 25, 35
Atoll, Mubilden (Mareek?) 40
Augsburg 102
Avize Saat, bn Ynisin 86
Ay In Gzlemleme Aleti (bn el-Heysem) 174177
Ay nn karakteri, bn el-Heysem 175
Ay konaklar (menzil el-amer) 36, 37
Ay tutulmas 10, 32, 41
Aya Sofya 151
Ayna problemi, bn el-Heysemin (Problema
Alhazeni) bkz. bn el-Heysem Problemi
Azak Gl 21
Azimut hesaplamas 58, 60, 131
B
backstaff (balant sopas) 48
Badat 6, 7, 12, 24, 32, 125, 126, 135
Balant sopas 48
el-bar el-mu (kuatc Okyanus) 5, 11, 22
balestilha, ballestilla 42, 45, 46, 47
Balk Pusula 57
Bali 40
Barva 40
barkr kmil tmm (mkemmel tam pergel) 152
barkr tmm (tam pergel) 139, 152, 161
Barselona 47, 48, 73, 74, 116
Ba parmak genilii bkz. iba
Bayerisches Nationalmuseum, Mnih 102
Bengal Krfezi 39
Beeri corafya 3, 4, 7, 8
Beyrut 90
beyt el-ibre (ine evi) 43
beyt mulim (Camera obscura), bn el-Heysemde
185; ayrca bkz. Camera obscura
Bibliothque Nationale, Paris 90
bingm raad (astronomik saat), Taiyyeddnin
118
bingmt devriyye (helezoni zemberekli saatler),
Taiyyeddnin 118
bingmt siryiyye (arlk dzenekli saatler),
Taiyyeddnin 118, 119
Bitki corafyas (Eb anfe) 8
Bizans 6, 8
Boylam belirleme 32, 41
Boylam farkllklar (corafi) 10, 135
Bulgarlar 6
Buz Denizi (Arap seyyahlarda) 6
C
Cambaya 43, 45
Camera obscura, bn el-Heysem 184-186
Canopus bkz. Sheyl
K A V R A M L A R
v e
Cava 40
Cebir 125, 129
Cebirsel geometri 128-130
cefne (kase/kvet, tesviye arac) 142, 143
cehr, (torna) 141 n., 157
Cenevizliler 44, 67
Cenova 14
Ceuta 12
ceyb (cep) 130
el-Cezre el-ar (Pemba) 40
Chan Lng dnemi 76
cb 130
civa (Hinte, yay kirii) 130
Cvayla alan Saat (relogio dell argent uiuo),
spanyol Arap (Libros del saber de astronoma)
110-111
Corafi Pusula, ngiliz (20. yzyl) 81
Corafya 3-32
Corafya ayrca bkz. beeri corafya, kartografya,
matematiksel corafya, seyahat corafyas
Corafya, modeller ve haritalar 21-32
Corafya, Ptoleme 9, 15-17
Coimbra 35
cubitale bkz. ubl
Cylindrical clepsydra 111
arklarn geriye dnmesine engel olan ve bir sarka
hareketi veren dzek (saatlerde) 118, 119
ekirge budu (ekirge baca olarak adlandrlan
gne saati) 90
ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn) 46
ifte cetvel, alr kapanr (masar msenn) 157,
159
in, slam dnyasyla ticaret ve mnasebet 6, 35
in, manyetik ine 37
in, Temm b. Bar el-Muavvide 6
D
Daire blmlemesi, dzenekler 158-161
Daire hesab 128
diret muaddil, (gne saati), Sd Al Res 43
Dakika Terazisi (el-mzn el-laf el-cz), elzinde 117
dv (Dhau, Dau, Arap yelkenli gemisi) 55
Davis Kadran, ngiliz Kadran 48
Deney (doa bilimlerinde) 170
Deney Dzenei, aksidentel n dorusal cereyan
ettiini ispatlamak iin (bn el-Heysem) 182-186
Deney Dzenei, fecir nlarnn dorusal cereyan ettiini ispatlamak iin (bn el-Heysem) 180181
Deniz Usturlab (astrolabio nutico), Diogo
Y E R
205
A D L A R I
Ribeironun 50
Deniz Usturlab, Portekiz (16. yzyl) 51
Deniz Usturlab, Vasco da Gamann 49
Denizci Kadran, Diogo Ribeironun 52
Denizciler (bn Mcide gre grup) 41
Denizcilik bilimi / naotik 35-82
Denizcilik bilimi, Akdenizde 35
Denizcilik bilimi (ilm el-bar), Sleymn elMehrde 41
Denizcilik bilimi, Hint Okyanusunda 35-44, 45, 46,
61, 62, 63, 67, 68
Denizcilik bilimi, bn Mcidde 41
Denklemler (geometride) 128-130
destr el-ar (aplar blmleme dzenei) 157,
158
destr ed-devir (daireleri blmleme dzenei)
157-158
destr muanara (aplar blmleme dzenei)
158
Dmek (am) 91, 92, 118, 125
Dili ark dzenei (saatlerde) 118
Dou Afrika, Dou Afrika kys 8, 39, 40, 44
Dolay kutupsal yldz 35, 36
Drtgen, Menelaosda 131
Dnya Haritas, Brunetto Latini 13
Dnya Haritas, el-drsnin, Gm Dnya Haritas
(Tabula Rogeriana) 5, 6, 13, 14, 26
Dnya Haritas, el-drsnin, para haritalardan
yeniden yaplan (K. Miller) 23, 27, 28
Dnya Haritas, el-Memn corafyaclarnn 5, 6, 8,
9, 11, 13, 16, 21, 22, 24-25
Dnya Haritas, Marino Sanuto / Petrus Vescontenin
14
Dnya Haritas, Marinosun 24
Dnya Haritas, Ptoleme 10
Dnya Haritas, Ptoleme (Strassburg 1513) 15
Dnyann kre ekli 10
Dz izgiler, blmleme dzenekleri 158-161
Dzenek, daireleri ve dz izgileri blmlemek iin
(el-Brnye gre) 157-161
Dzenek, pusula iin yardmc ara olarak (bn
Mcid) 66
Dzlemsel ve kresel ekillerin lm (Ben Ms)
137
E
efzeyn bkz. tesviye aleti
Ekinoksal saatler 92
Eklipsler, el-azvnde 32
Ekvator 5, 9, 35, 38, 39, 41, 44, 88
Emevi Camii, am 91, 92
206
D Z N
Enf el-nzra (Aden krfezinde burun) 39

Enlem lm Aleti, herhangi bir gnde 30-31
Enlem lm (corafi) 30-31, 39, 42
Evrensel alet (el-let el-cmia), bn e-irin 91
F
Fanr (Barus) 140
el-Faradn ( ve yldzlar) 36
Fas 106
Fecir, gzlemleme dzenei, bn el-Heysem 180181
Fil Saatleri ayrca bkz. Filli Su Saatleri
Fil Saatleri, Avrupa 102
Filistin 3
Finikeliler, Afrikann yelkenle dolalmas 9
Florenz 89
Frankfurt am Main 99
G
Gazne 12, 135
Gece saatleri, gece saatleri iin saat 97
Gemi bkz. Karavela, dv
Gemi Pusulas, Avrupada ilk gerek gemi pusulas 68
Gemi Pusulas, Avrupal (G. Fourniere gre) 69
Gemi Pusulas, Avrupal 18. yzyl (N. Bin) 72
Gemi Pusulas, Avrupal 19. yzyl (orijinali Museu
Martimde, Barselona) 73
Gemi Pusulas, drtgen mahfaza ierisinde (Rodrigo
Zamoranoya gre) 70
Gemi Pusulas, ngiliz (yaklak 1920) 80
Gemi Pusulas, spanyol (19. yzyl) 74
Gemi Pusulas, ispirtolu gemi pusulas (Avrupal, 20.
yzyl ba) 79
Gemi Pusulas, ispirtolu gemi pusulas, frtna lambal (erken 20. yzyl) 82
Gemi Pusulas, Portekiz, ta formunda (18. yzyl)
75
Geometri (hendese veya ilm el-hendese) 125-161
Geometri, hareketli geometri (hendese muarrike)
154
Geometri, hareketsiz geometri (hendese sbite) 138,
154
Geometrik aletler 137-161
Geometrik konstrksiyon metotlar, el-ayymn
130
Gezegenler Modeli (bn e-tr) 91
Gezegenler modeli saati (Taiyyeddn) 118
Gine Krfezi 9
Gnomon, meridyen izgisini belirlemek iin 141,
141 n.
Gotha 98
Gk ekvatoru (muaddil en-nehr) 31
Gkkua teorisi 165-171
Gkkua teorisi, Freibergli Dietrichte 169-171
Gkkua teorisi, bn el-Heysemde (meteorolojikoptik aklama) 166
Gkkua teorisi, bn Snda 165-166
Gkkua teorisi, Kemleddn el-Frisde 166-169,
170, 171
Gkkua teorisi, R. Descartesta 169
Glge ap (ur e-ll) 131
Grme nlar 166
Gz merceinin n yzndeki yansma (Kemleddn
ve Evangelista Purkynje) 168
Granada 114
Greenwich 32
Groningen 95
Gujerat (Bat Hindistanda blge) 43
Gm dnya haritas (Tabula Rogeriana), eldrsnin 5, 6, 13, 14, 26
Gne Saati, (dire-yi muaddil), Sd Al 43
Gne Saati, (relogio de la piedra de la sombra),
spanyol-Arap (Libros del saber de astronomadan)
113
Gne Saati, ekirge baca (s el-cerde, py-i
mala, ekirge budu) 90
Gne Saati, Emevi Camiinin (am) 91-92
Gne Saati, bn el-Muhalleb 93
Gne Saati, bn er-Ram 114
Gne Saati, Mesaha Pusulasnda (in) 76
Gne Saati, el-Melik el-Eref 87
Gne Saati, Pedro Nunes 115
Gne Saati, silindir (Eb el-asan el-Marrku)
88-89
Gne yksekliini belirleme 43, 45, 141
Gney yldz (denizde yn bulmak iin) 35
H
Hal seferleri 18
Halo 166
ann o. ann (rota as) 43
Hareket, geometride sistematik bir zm arac
olarak 137
Harita bkz. Dnya Haritas ve lke isimleri altnda
aabt (tahtalar, denizcilik aleti) 42, 45, 46
aabt (aa levhalar, denizcilik aleti) 42, 45
Hazar Denizi (corafi) 6, 14, 17, 28
hendese (geometri) 125-161
hendese muarrike (hareketli geometri) 154
hendese sbite (hareketsiz geometri) 138, 154
Heraklesin stunlar 9, 10
K A V R A M L A R
v e
Hesap Sopas (sector), Avrupa 160

el-imrn (iki eek, ve Centauri) 39
Hindistan, Arap-slam dnyasyla ilikiler 6
Hindistan, el-Brnde 7
Hindistan, Hindistan Yarmadas (kartografik) 15
Hindistan, bn Baada 8
Hindistan, el-Madisde 3
Hindistan, el-Mesdde 7
Hindistan haritas, Jan Huygen van Linschotenin
19
Hint astronomisi ve matematii 125, 130
Hint dairesi 140
Hint Okyanusu (corafi) 11, 23, 25, 25-44
Hint Okyanusu ayrca bkz. denizcilik bilimi/naotik
Hint Okyanusu, deniz ticareti 55
Hiperbol 154
ua (kutu) 43
I
Indrapura 40
Wissenschaften, Frankfurt a.M. 8
Institut du Monde Arabe, Paris 89
Istituto e Museo di Storia della Scienza, Florenz 89
In yansmas 172-173
Ik krlmas ayrca bkz. Gkkua teorisi
Ik krlmas (inif, bn el-Heysemde) 178-179
Ik krlmasn gzlemleme aparat (bn el-Heysem)
178-179
Ik Yansmasn Gzlemleme Aleti (bn el-Heysem)
172-173
bn Heysem Problemi (Problema Alhazeni), ayna
problemi 128-129, 186, 187-188
bn ln Camii, Kahire 93
bre 43
drs Haritas bkz. Dnya Haritas
drs haritasnn yeniden yapm 5, 26, 27
ne pusulas, Peregrinusun 58, 60
kindi namaz 85
klim Haritalar, Memn corafyaclarnn 21, 22,
23
lhanllar 170
ilm el-bar (deniz bilimi) 42
ilm el-hendese (geometri) 125-161
ngiliz Kadran bkz. Davis Kadran
inif (k krlmas, bn el-Heysemde 178-179
ran 7
ran haritas, A. Relandn 19
ran haritas, Oleariusun 18
ris yarap 171
iba (ba parmak genilii) 39, 42
Y E R
207
A D L A R I
skenderiye 17
il (dzeltme, el-Cevhernin klidin
Elementlerine yapt) 126
slam Sanatlar Mzesi, Kahire 156
stanbul 6, 16, 71, 89, 98, 118, 170, 186
stanbul Boaz 28
itibr el-munaif bi-niks (Kemleddn) 167
K
Kabe 125
Kadran ayrca bkz. Davis Kadran, Denizci Kadran
Kadran, denizcilik biliminde 43, 45, 52
Kafkasya (Eb Dlefde) 6
Kahire 87, 93, 156
Kama (nehir) 8
Kanarya Adalar 12
Kandilli (stanbul) 89
al-Kanfr (Chittagongun batsnda) 39
nn et-tedrc f el-feriyyt (geliim yasas),
Sleymn el-Mehr 42
Karadeniz (kartografik) 14
Karadeniz haritas, Osmanl 20
Karanlk Okyanus 11
Karavela 54
araviyyn Camii, Fas 106
Kardan sistemi, pusulada 44, 63, 64, 68, 70, 71, 73,
74, 75, 79, 80, 82
Kartaca 9, 10
Kartografya, Arap haritalarn Avrupaya bilinli
aktarm 18-20
Kartografya, Avrupada yeni bir harita trnn
douu 14-15
Kartografya, Avrupal haritalarn Arap kkeni 9-20
Kasnak ark (saatlerde) 119
Katipli Mum Saati (finkn el-ktib), el-Cezerde
96
Keldani trigonometri 130
el-keml (mkemmel alet, Yakup Sopas) 42
En byk kresel a (transversal) teoremi 131, 132,
133, 134
Kble 77, 131
Kzl Deniz 9, 23, 43, 45
Kmk-Trke kaynak, el-drsnin 6
Kitve (Pale Adas) 40
Komet (1472 ylnda) 46
Koni kesiti, koni kesiti retisi 130, 139, 151-153
Konkoit pergel, Nikomedesin 137, 138
Koordinat izelgeleri 17
Kosekantlar 131
Kosins ayrca bkz. Kresel kosins teoremi
Kosins teoremi, kresel 131
208
D Z N
Kosins, kosins teoremi 130, 135

Kotenjant teoremi, kresel trigonometrinin 131
ubl (lata, Latin. cubitale), bn Luynda tesviye
arac 142, 143
Kum saatleri 53
kniy 140
Kupa Saat, el-Cezernin 103-105
Kuatc Okyanus (el-bar el-mu) 5, 11, 22
ur e-ll (glge ap) 131
Kutup yldz 35, 36, 39
Kutup yksekliini belirleme 10, 36, 37, 38, 41, 42,
46
Kutupsal gen 133, 136
Kuzey Afrika 8
Kuzey Kutbu (pozisyonunu belirleme) 37
Kuzey yldz bkz. kutup yldz
Kbik denklemlerin kkleri 128
Kk Ay (ursa minor) 36
Kre, camdan (saf kuvars), Kemleddn el-Frisde
deney arac olarak 166
Kresel kosins teoremi 131
Kresel projeksiyon/izdm 11, 22, 25
Kresel sins teoremi 133, 134
Kresel tirgonometri 12, 133, 135
Kresel gen 133, 135
L
<Latin> yelkenleri 54
legua (boylam ls) 38
Londra 78, 80
Lucera 59
M
Madagaskar 7
Mkfnc (Meulaboh) 40
Malvn (mme) 40
Malezya Yarmadas 8
Mallorca (kartografik faaliyetler) 14
Manyetik ine 37, 43, 44, 65, 67, 71
masar msenn (ifte cetvel) 157, 159
Matematiksel corafya, slam dnyasnda 3, 12
Matematiksel corafya, Yunanlarda 10-11
Matematiksel corrafya ayrca bkz. kartografya
Maverannehir (Transoksanya) 6
Mdailles odas, Bibliothque nationalein, Paris 90
Mekke 77, 125, 131, 132
Memn Corafyas 11-12, 22-25
Memn corafyasnn rekonstrksiyonu 11, 22, 25
Memn Haritas 5, 6, 8, 9, 11, 13, 16, 21, 22, 24-25
menzil el-amer (ay konaklar) 36, 37
Menelaos forml, Menelaos teoremi 133
Mera 146, 170

Meridyen izgisini belirleme 141
Merkez meridyen 12
Merkr 186
Mesafe lm, ak denizde 35, 37-41
Mesaha pusulas, in 76
el-Mesken (Aden Krefezinde) 39
Msr 8
Mil 37
Mil ark 119
Milli Mze, Dmek 92
mzn (terazi, tesviye arac) bn Luynda 142,
143
el-mzn el-kll (mutlak terazi), el-zinde 117
el-mzn el-laf el-cz (dakika terazisi), elzinde 117
mzn es-st ve-ezmnih (dakika terazisi), elzinde 117
Mombasa 40
Mozambik 8
muaddil en-nehr (gk ekvatoru) 31
muallim (stad, denizciler iin kullanlan sfat)
41
Muhafz, (26. ay kona) 39
Mubil bkz. Atoll
Mum Saati, spanyol-Arap (Libros del saber de
astronomadan) 112
Murcia 114
murcal, spanyolca murcilago (yarasa), tesviye
aleti, bn Luynda 142
Murt 40
Muse de la Marine, Paris 75
Museo Naval, Madrid 47, 48
Museu Martim, Barselona 47, 48, 73, 74
Museum of the History of Science, Oxford
N
Nablus 118
Namaz Pusulas, Osmanl-Trk (19. yzyl) 77
Namaz vakitleri 77, 85, 89
Nasiriler 114
Navigasyon / yn bulma aletleri 45-53, 57-82
naar el-al (teori), Sleymn el-Mehrde 42
Nil (Memn corafyaclarnda) 21, 23
Normanlar (Arap seyyahlarda) 6
Nl (bugn muhtemelen Noun) 35
O
Ouz Trkleri
Okyanus, alabilir 5, 11
Okyanus, karanlk okyanus 11
K A V R A M L A R
v e
Oniki Kapl Mum Saati, Endls 97

Optik 165-188
Optik aletler ve deney dzenekleri 172-188
Oranlar retisi 126, 127
Ortogonal izdm 10
lm Arac, denizde ykseklikleri bulmaya yarayan 45
Palermo 5
Paraboln karesini alma (brhm b. Sinn b. Sbit)
138
Paraboln karesini alma (Sbit b. urra) 152
Parakete hesab, denizcilerin 41
Paraleller retisi 126-128
Paris 18, 20, 75, 89, 90
Paskal Salyangozu 128, 137, 138
py-i mala (gne saati, ekirge baca) 90
Pergel (Kahire slam Sanatlar Mzesi) 156
Pergel akl 139
Pergel akl, sabit 139
Pergel ayrca bkz. Konkoit pergel, Uzun Pergel,
Tam pergel, Tam-mkemmel pergel
Pergel, byk daireler izimi iin (Osmanl 16. yzyl) 148
Pergel, byk yarm ve para daire izmek iin (bn
el-Heysem) 149
Pergel, eik ulu 157, 161
Pergel, koni kesitlerin izimi iin 139, 151-153
Pergel, namaz vakitlerini belirlemek iin 85
Pergel, Nikomedesin 154- 155
Pergel, parabol izimi iin 152
Peripatetik okul 165, 166
Perpetuum mobile (Taiyyeddn) 118
Portolan haritalar 15
Postulat, klidin beinci postulat 125, 127
Pozisyon belirleme, ak denizde 35, 44
Priaman 40
Pusula 37, 42, 43, 44, 57-82
Pusula ayrca bkz. balk pusula, namaz pusulas,
corafi pusula, Mesaha pusulas, ine pusula,
gemi pusulas, yzer pusula, arazi lm pusulas,
pusula iin yardmc ara olan dzenek
Pusula gl 39
Pusula inesi 64
Pusula inesi ayrca bkz. ibre, manyetik ine
Pusula tipi, Kolumbusun kulland 44, 67
Pusula tipleri, Hint Okyanusu denizcilerinin kulland 61-62
Pusula tipleri, Osmanl (Hac Halife) 71
Pusula, bn Mcidin 65, 71
Pusula, Kardano sistemli, H. Osoriusa gre 63-64
Y E R
209
A D L A R I
R
Rasathane, stanbul, Taiyyeddn 118, 119
Rasathane, Kandilli 89
Rasathane, Mera 146
Rautenstrauch-Joest-Museum fr Vlkerkunde,
Kln 77
regula (pusulada manyetik ine) 61, 62
relogio de la candela (Mum Saati, Libros del saber
de astronomadan) 112
relogio de la piedra de la sombra (Gne Saati,
Libros del saber de astronomadan) 113
relogio dell agua (Su Saati, Libros del saber de
astronomadan) 108-109
relogio dell argent uiuo (Cvayla alan Saat, Libros
del saber de astronomadan) 110-111
Roma 6, 17
Rota kitaplar, Romal 10
rumb 43
Ruslar (Arap seyyahlardaki haberler) 6
Rusya (bn Baa) 8
SS
Saat, saatler 85, 121
Saat asn belirleme 36
Saat, arlkla alan Taiyyeddnin 118-120
Saat ayrca bkz. Kupa Saat, Mum Saati, Avize
Saat, Cvayla alan Saat, Gne Saati, Su Saati,
Pergel
Saat, bn e-tirin 91 n.
Saat, zemberekli ve alma dzenekli, Taiyyeddnin
121-122
Saatler, spanyol-Arap 108-113
Saatler, mekanik, Taiyyeddnin 118-122
st zamniyye (temporal saatler) 86, 88, 92, 95, 98,
99, 104, 108, 112, 113
Sabit Yldzlar 35, 38, 39, 41, 43, 66, 67
s el-cerde (gne saati, ekirge baca) 90
sale (akl, germe arlk) 143
Sandv-Fradv (Sandip, Bengal Krefzinde) 39
Sansibar 7
Sasaniler, Sasani ran 3
Say kavram 126
sector bkz. hesap sopas
semeke (balk), pusula inesi 43
Sevilla 8
Seyahat corafyas / literatr 6, 7, 8
Sfr meridyeni 12, 20
Sicilya 3, 4, 7, 12
Sins ayrca bkz. kresel sins teoremi
Sins, sins fonksiyonu, sins teoremi 130, 133, 135
Slavlar (Arap seyyahlardaki haberler) 6
210
D Z N
Spiral yaylar (saatlerde) 121

Su Saati, alarml 116
Su Saati, Arap geleneinde pseudo-Arimet 94-95
Su Saati, Fastan 106-107
Su Saati, filli, el-Cezernin 100-102
Su Saati, Rivn es-Stnin 98-99
Sumatra 39, 40, 44
Sunda (nda) 40
Sundabari (Sillebar) 40
Supplementar gen, Nareddn e-s 136
Sheyl (Canopus, Argus) 39
am 91, 92, 125
ama 18
t Cm (Chittagon) 39
ehir ve blge corafyas 8
ekl (postulat) 126
e-ekl el-a bkz. en byk kresel a (transversal) teoremi
e-ekl e-ll (tanjant teoremi), el-Brnde 135
T
Tabula Rogeriana bkz. Gm dnya haritas
et-tasm es-sittn (60lk skala, el-zinnin dakika
terazisinde) 117
Tam pergel (berkr tmm), Eb Sehl el-Khnin
139, 152, 161
Tam-mkemmel pergel (berkr kmil tmm),
Hibetallh el-Asurlbnin 152
Tanger 8
Tanjant fonksiyonu, tanjant teoremi 131, 135
Tebriz (lhanllar dneminde) 170
tecribe (deney) Sleymn el-Mehrde 41
Temporal saatler (st zamniyye) 86, 88, 92, 95,
908, 99, 104, 108, 112, 113
terb (drtgen) 125
Tesviye aleti, ubeddn e-rzye gre 140
Tesviye aleti, Meyyededdn el-Ur tarafndan
tarif edilen ember formunda 146
Tesviye arac, bn Snnn 141, 143
Tesviye aralar 141, 147
Tesviye aralar ayrca bkz. murcal
Tesviye aralar, el-Marrak tarafndan tarif edilen
144-145
Tesviye terazileri, Endlsde 142-142
Tesviye terazisi, muhtemelen Osmanl 16. 19. yzyl 147
Toledo 12, 20, 32, 50
Torna (cehr) 141 n., 157
Trabzon 170
Trapez (geometrik) 129
Trigonometri 38, 130-136, 188
U
Ufuk emberi, 32 paraya blmleme 36
Umman 55
Ursa minor bkz. Kk Ay
Usturlap 42, 43, 45, 46, 58, 60, 151, 157, 159
Usturlap ayrca bkz. Deniz usturlab
Usturlap, cvayla alan saatte (spanyol-Arap) 110
Usturlap, bn e-affrn 50
Usturlap, el-Melik el-Erefin 87
Uzun Pergel, Avrupal (1850 civar) 147
ayak 161
gen (geometrik) 136
gen ayrca bkz. Kresel gen
genlere blme 38, 41
V
Valencia 7
Venedik 14
Vens 186
Vin, bir botu kaldrmaya yarayan (Osmanl) 56
Volga 8
W
Wis 6
Y
Yakup Sopas 42, 43, 46-47
Yakut Adas (Gneydou Asyada) 21
Yansma noktas, kresel, silindirik ve konik aynalarda 186, 187
Yedigen 129
Yeryz Kresi, Memn corafyaclarnn dnya
haritasna gre yaplm 21
Yn gsteren noktalar, pusula diskinde 38- 39
Yzer Pusula, gne saatli, bn er-Ramda 114
Yzer Pusula, el-Melik el-Erefin 58
Yzer Pusula, Peregrinusun 59
Z Z
zm (denizcilikte uzunluk ls) 38, 39, 40
zt e-ubeteyn (iki bacakl alet, yldzlarn yksekliklerini belirlemek iin) 46
zviye afiyye (n giri as) 178
zviye biye (n krlma as) 178
zviye inifiyye (n sapma as) 178
ziydt (tamamlamalar), el-Cevhernin klidin
Elementlerine yapt 126
zbbn (=4 iba) 42
K T A P
211
A D L A R I
III. Kitap Adlar

A A
Acib el-Malt (el-azvn) 32
A Agulha de marear rectificada (Andrew Wakeley)
48
Abr Mekke (el-Ezra) 125
lt Raadiyye li-Zc e-ehinhiyye
(Taiyyeddn) 148
K. let St el-M ellet Term bi-l-Bendi
(pseudo-Arimet) 94
Almagest (Ptoleme) 131
LArt Du Potier D Etain (M. Salmon) 111
sia. Dos feitos que os portugueses fizeram no
descobrimento e conquista dos mares e terras do
Oriente (Joo de Barros) 43, 45, 49
K. el-Asurlb (Eb Abdallh el-rizm) 85
B
Kitb- Bariyye (Pr Res) 56
R. f el-Berhn al Mesil el-Cebr ve-el-Mubele
(mer el-ayym) 129
R. f Berkr ed-Devir el-m (bn el-Heysem)
149
Brhma Sphua-Siddhnta bkz. Siddhnta
Breve compendio de la sphera y de la arte de navegar (Martin Corts) 67
C
Cmi (anonim) 133, 134
K. al-Cmi beyn el-lm ve el-Amel en-Nfi f
inat el-iyel (bn ar-Razzaz el-Cezer) 96,
101, 102, 103, 104, 105, 116, 150
Cmi avnn lm el-Heye (anonim) 133
Cmi el-Mebdi we-l-yt (el-Marrku) 88, 89,
90, 144, 145
Male f el-Cebr ve-l-Mubele (mer el-ayym)
128
Cihnnm (Hac Halife) 71
Codex Atlanicus (Leonardo da Vinci) 186
Compendio de la arte de navegar (Rodrigo
amorano) 70
D
Data (klid) 129
Male f av el-amer (bn el-Heysem) 174, 175,
184
De conchoidibus (Nikomedes) 137
De iride et radialibus impressionibus (Theodoricus

Teutonicus / Dietrich von Freiberg) 169, 170, 171
De rebus Emmanuelis libri XII (Hieronimus Osorius)
44, 61, 62, 63, 67, 68
De subtilitate (Cardanus) 64
De triangulis omnimodis (Regiomontanus) 135
Description de lEgypte (Napolyon tarafndan hazrlatlan) 93
Discorso Sopra la Sua Nuova Inventione dHorologio
con una sola Ruota (Attila Parisio) 110
E
Elementler (klid) bkz. K. el-Ul
Euclides ab omni naevo vindicatus (Girolamo
Saccheri) 127
F
K. el-Fevid (bn Mcid) 65
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 6, 94, 95
G
Ptoleme Corafyas 3, 10,
11, 15, 16, 22, 24, 25
H
all ukk Kitb Uldis f el-Ul (bn Heysem)
126
Hydrographie contenant la thorie et la practique
de toutes les parties de la navigation (Georges
Fournier) 69
I
Il (el-Cevher) 126
bd el-Mela ve-nh er-Reca f Ul nat
el-Fila (bn Luyn) 142, 143
el-a f Abr arna (bn el-ab) 114
K. lm es-St ve el-Amel bih, Saatler Kitab
(Rivn es-St) 98, 99
R. f lm e-ill (bn er-Ram) 114
rd el-Arb il Marifet el-Edb (Yt elamav) 98
stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb
(el-Brn) 152, 157, 158, 159
R. f stirc aeyn beyn aeyn Mtevliyeyn
Mtensibeyn min ar el-Hendese es-Sbite
(Eb Cafer el-zin) 138, 154, 155
212
D Z N
Male f avs uza ve-l-Hle (bn el-Heysem,

Kemleddn el-Fris uyarlamas) 166
K. el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt edDevriyye (Taiyyeddn) 118, 119, 121
Koordinatlar Kitab, el-Memn corafyaclarnn
11
er-Rile (bn Bata) 8

er-Rile (bn Cbeyr) 7
er-Rile el-Meriiyye (Eb el-Abbs en-Nebt) 8
er-Risle e-fiye an e-ekk f el-u elMtevziye (Nareddn e-s) 127
Roteiro da Primiera viagem de Vasco da Gama
(lvaro Velho) 67 n.
L
Lemmata ([Pseudo-] Arimet) bkz. Kitb elMezt
Liber ad honorem Augusti sive de rebus Siculis
(Petrus de Ebulo) 4, 7
Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriyle) 108, 109, 110, 111, 113, 136
Li Livres dou trsor (Brunetto Latini) 13
M
Mald lm el-Heye (el-Brn) 133, 134, 135
Male f el-Marya el-Muria bi-d-Dira (bn
el-Heysem) 166
R. f Marifet el-usy el-Felekiyye Baih min
Ba bi-ar ayr ar Marifatih bi--K. K.
Marifet Misat el-Ekl el-Basa ve-l-Kriyye
(Ben Ms) 137
Mechlt us el-Kre (bn Muz) 135
K. el-Mezt, Lemmata ([Pseudo-] Arimet) 138
Memn Corafyas (e-re el-Memniyye) 10,
11, 12, 15, 21, 22, 24, 25
K. el-Menr (bn el-Heysem) 128, 172, 178, 184,
185, 186, 187, 188
Meslik el-Ebr (bn Falallh el-mer) 21, 23
Mift el-isb (yseddn el-K) 130
Minhc el-Fir (Sleymn el-Mehr) 40
Mzn el-ikme (el-zin) 117
K. el-Mu (Sd Al) 38 n., 41
Mun e-ullb al Amel el-Aurlb (el-Melik
el-Eref) 87
N
K. en-Nebt (Eb anfe ed-Dnever) 8
Nufet el-Cirb f Ullet el-tirb (bn el-ab)
97
K. Nzhet el-Mt f tir el-f (el-drs) 4,
5, 6, 14, 26, 28
Opera omnia (Arimet) 152 n.

Opera mathematica (John Wallis) 127
S
R. f Semt el-ble (en-Neyrz) 131
Siddhnta, ayrca Brhma Sphua-Siddhnta
(Brahmagupta) 125, 130
ecere-i Trk (Eb el-z Bahdur n) 29
K. f-e-ekl el-Mulaab bi-l-a (Sbit b.
urra) 132
K. e-ekl el-a (Nareddn a-s) 133, 134,
135, 136
K. ekl el-a ve-n-Nisbe el-Mellefe (Eb Nar
b. Ir) 134
emilnme (yazma stanbul, niversite
Ktphanesi, T.Y. 1404) 156, 161
er Kitb Arimdis f el-Kura ve el-Usuvne
(Eutokios) 151, 152
er Mudert Uldis (bn el-Heysem) 126
K. e-if (bn Sn) 165
[K. ret el-Ard] Koordinatlar Kitab (Eb
Cafer el-rizm) 21, 22
Male f ret el-Kusf (bn el-Heysem) 184
T
Talm el-Hendese (Cbir b. ayyn) 125
Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta Mesft elMeskin (el-Brn) 30, 133
Ta m li-el-Hind (el-Brn) 7
Tarr el-Ul li-Uldis (Nareddn e-s) 127
K. Ten el-Menir li-zev el-Ebr ve-l-Bair
(Kemleddn el-Fris) 166-172 passim, 178, 180,
185, 186, 188
Kitb Ta Kerdect el-Cb (Yab b. ri) 130
K. Tavm el-Buldn (Eb el-Fid) 16, 17, 43 n.
Rislet e-se (el-Melik el-Eref) 58, 60
Trait de la construction et des principaux usages
des instruments de mathmatique (Nicholas Bin)
72
Tresor (Latini) bkz. Li Livres dou trsor
et-Tufe e-hiyye f el-Heye (ubeddn erz) 140
e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
(Taiyyeddn) 118
K T A P
213
A D L A R I
U U
Umdet ez-Zkir li-Va u Fal ed-Dir (bn

el-Muhalleb) 93
K. el-Ul = K. el-Usuust, Elementler (klid)
125, 126, 127, 128, 129, 137
Uyn el-Anb f abat el-Eibb (bn Eb
Uaybia) 98
K. ns el-Mhec ve-Rav el-Furec (el-drs) 5
el-Vf bi-l-Vefeyt (e-afed) 98

Vermehrte Moscowitischen und Persianischen
Reisebeschreibung (Adam Olearius) 18
Z
K. Zc (Ab Abdullh el-rizm) 85
Zc (abe) 131
Ziydt (klidin Elementlerine tamamlamalar)
126

366 - Her Qapidan Islamda Bilim Ve Teknik Fuat Sezgin Cild 1 Urmu Turuz 2014 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

366 - Her Qapidan Islamda Bilim Ve Teknik Fuat Sezgin Cild 1 Urmu Turuz 2014 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

slamda Bilim ve

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

ARAP - SLAM BLMLER

slam uygarl da, bilim ve teknoloji alanlarnda byk atlmlar gerekletiren

Kltr ve Turizm Bakanlmz ile Trkiye Bilimler Akademisinin ibirliinde

Almancadan Trkeye evrilerek 2007 ylnda yayn hayatmza kazandrlan bu nadide

Hedefimiz, okuyan, dnen ve reten bireylerin oluturduu; kendi deerleriyle

Bylesine nemli bir eserin yeniden baslarak kltr hayatmza kazandrlmasna

katk salayan herkesi yrekten kutluyorum.

Trkiye Bilimler Akademisi Bakan

omantik dnemde, tarihsel olgulara kar adil olmayan periyotlatrmann

altnda Wolfdietrich Fischer tarafndan

nalmuseums, Mnchen 1999, s. 385-386.

blmn byk lde baarya ulamasn salam olan Danil Frankeye,

Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri

II. Arap-slam Bilimlerinin Avrupada Resepsiyonu ve zmsenmesi..... 85

Arap-slam Bilimlerinin Avrupaya Gidi Yollar....................................... 134

Son Sz............................................................................................................ 160

III. Resepsiyonun Bizans zerinden Giden Yolu..................................... 154

III. Duraklamann Balangc ve Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri...168

Bilimleri yabanc kltr merkezlerinden

Ben her kiinin kendi almasnda yapmas gerekeni yaptm:

nmzde bulunan bu katalog iin hazrlanm bir Girite, okuyucuya Arap-slam

1938, Almanca tercmesi Heloise und Ablard, Freiburg

nulduu bir dnemde yetimitir. Belirli bir

malar ve ksa bir sre sonra Rodosu fethetmeleri dnlemezdi3.

Msrllar arasndaki dnsel uzaklk ok

Fethedilen lkelerin kltr merkezlerindeki bilgileri alp zmsemeye ynelik zaten

Meyveler Kitab (; Kitb es-Semere)

10 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 42.

8 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5-6, 166-168, 206.

12 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 15.

13 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 64.

14 Edisyon Kahire 1963, s. 268.

ehrinin enlem derecesi ve ekliptik eim ile

art niyet olmakszn ileride greceimiz zere

Fortleben der Antike im Islam, Zrich ve Stuttgart

derecede yksek bir seviyeye ulat izlenimi

zemin hazrlad. Bu historiyografya faaliyetine olduka erken dnemde domu ve herbir

18 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 15.

19 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 53-84, 237-256.

kalarda yalnzca belirli konular ilenmitir.

edilmeleri tamamen tesadfe bal kalmtr.

20 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 393 vd.

21 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 15 vd., 31 vd.

ge dneme tarihlendirilmeleri ve deerden

Komu kltrlerden resepsiyonun boyutu

23 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-186; Cilt 4, s. 59-60; Cilt 5, s. 205

vd.; Cilt 6, s. 106-111; Cilt 7, s. 69-71, 80-88.

24 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 203-204; Cilt 6, s. 107-

na ramen, Halife el-Manr tarafndan, bir

29 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 122.

30 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 122-127.

henz evrilmi yazarlarn dmen suyunda yol

32 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 9, s. 51-63.

nesillerce gramerin bayapt olarak kabul

mi bulunan, yine Ptolemeye ait

den tespit ettirme frsatndan da yararland.

33 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 136-137.

36 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 96.

35 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 95.

38 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 30-31, 80, 82.

34 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 94.