F A R 9 R - I

( K A R L U K

HALLUJ

B U D S T

EMEL

S A N A T I )

ESN

Budist medeniyeti erevesine giren ve sanatnda mil olan Trk boylan ara
snda Kartuklarn da yer ald, tarih kaynaklardan ve bu kaynaklarn, arkeolojik
kazlarn neticeleri ile mukayesesinden anlalmaktadr. Zengin budist malzemenin
bulunduu, fakat tarihin karanlklarna brnen Karluk sahasnda, yol bulmaa
uraan aratrc iin yanllklara dmek mukadder gzkmektedir. Bilhassa k i ,
Butn- Halac adl yazmda iret edildii gibi, Karluk ve Kala Trklerinin
Arapalatrlm adlan olan Halluh ve Halac kelimelerinin Arapa harfler ile yaz
l birbirine ok benzer ve slm kaynaklarnda bu i k i Trk boyu birbiri ile ekseri
kantnlr. Bylece htralar Anadolu Seluklu muhitine kadar bn Bibi 'nin irne
ibreleri ile aks eden. "bttn" (putlar: 'Bud'lar yani "Burkan"lar) ile "farhar"
larm (vihra: Trkesi 'vihar') "Halac" lara m, yoksa " H a l l u h " lara m atf edilecei
dim belirli deildir . Y o l u bsbtn kaybetmemek iin coraf yayh sahas
ile kronoloji merhalelerini gz nnde tutarak, aratrmay bir ka merkez etrfnda
toplamaa alacam.
1

I- K a a n - s / ? a ( B e - b a l k ) :
Baka kuzeyli Trk boylan gibi, Kartuklar da Budist medeniyeti ile, ilk nce,
Orta Asya'nn iml huddunda, ekseri "Be-bahk" ad ile anlan ehirde kar
lamlard. Mild etrfmdan beri in trihlerinde "Ki-shi" devletinin iml
3

1 E s i n , " H a l a c " , s. 25.

2 B k . I b n B i b i , varak 89, 219. But, bud: bk. Slovar' but V I , bud I , B u r q a n
kan, Bud K a n (Han)

demektir: C a f e r o l u , " B u r q a n " . V i h a r : B k . Slovar',

3 F r a n k e , Geschichte, c. I , s. 255;

Chavannes, Docs., s.

11.

kelimesi B u r

"Vfacar".

80

Emel

Esin

bakenti "Kin-man" ad altnda bilinen bu ehir, M . 460'da Tlis

Trklerinin
"ordu"su idi (hkmdar ordugh veya sarayn bulunduu ehir). Bat T r k Hakan
l ( M . 580-658) idresine getikten sonra, belki Budist Bat T r k Hakan "T'ung
Yabgu" ile ilgili olarak, ayn ehir, Kaan-Ji/>a ismi ile tannmakta idi . ehrin
" o r d u " (saray) ksmnda, nehir kenarnda Budist "ediz ev"
(pagoda) olabilecek
mhiyette bir kulenin kalntlar hl durmaktadr . Kaan-.riu^a M . 630'da say
Budist ziyretghlarmdan idi ve inli rhib Hsan-tsang bu ehri grmek istemi,
fakat oraya gidememiti .
5

M . 627'de "T'ung Yabgu"ya isyn eden Karluklar M . 640'dan nce olan,

fakat tyin edilemeyen bir tarihden beri, baka Trklerle birlikte, Kaan-jia/>a
blgesinde, ehrin kuzey-batsmda, yaamakta idiler . Bat-Trk ( M . 580-658)
ye Trgi ( M . 658-766) Hakanlklarnn zevlinden sonra Karluklar Trk dnya
snda n plana gemee baladlar. Kaan-s/pa'y ordu ittihaz etmi bir baka Trk
boyu olan Basmiller'den M . 742-755 arasnda ehri alan Karluklar, orada bir Yabgu
idresinde devlet kurdular . Kaan-ii/>a'mn M . 821'de Uygur himyesinde
olduu bilindiine gre, Kaan-j/spa'da Karluk hkimiyeti M . I X asrda bit
miti . u halde demek k i , Karluklar asgar M . 640'dan beri Kaan-ji/>a
etrfnda yayorlard ve takriben M . 742-821 arasnda ehre hkim bulunuyorlard.
10

11

12

Karluklarm Kaan-rfu^a'da M . VTI. asrda tand Budist sanat, Bat-Trk

ve Trgi devri slbunda idi. K.aan-stpa'da
M . 637'de yaplm iki "vihar"
(Budist manastn) olduu b i l i n i r . Bunlann harabelerini bulan Dolbejev
kuzeydeki "vihar" m bir hussiyeti olarak sra sra dizilen kubbeli " t o y m "
1 3

l4

15

1 5

4 K o l l a u t z - M i y a k a w a , s. 108, 97, 126, 128, 109. K o l l a u t z - M i y a k a w a B e b a l k ' b u g n

k J i m s a a d ile a n m a k t a d r l a r . J i m s a B e b a l k ' t r : bk. Stein, Innermost Asia, s. 555

(Ji-

masa) ve Dolbejev.
5 O r d u : bk. E s i n , " O r d u " , s. 135-36.
6 Chavannes,

Does., fihrist, "Kagan-stoupa", s. 12, 109, 175, 193, 305 ve J u l i e n , La vie...

s. 32.
7 Mller,

"Uigurica"

I I , s.

38.

8 B k . Dolbejev, plan, s. 122; kr. Stein, Innermost Asia, s.

9

557.

Yuk.not6.

10 Chavannes, Does., s. 4, 3 3 ( N . 4 ) , 67(not 2 ) . B e r n t a m , SA X I , s. 367.

11 Chavannes, Does., s. 86(n.).
12 F r a n k e , Geschichte, c. I I , s. 491.
13 Y u k . n o t 2 .
14 J u l i e n , " L e s Oigours", s. 63.
15 Dolbejev', s. 91.
16 B k . Slovar', s. v.

Farjjar- gallub

81

17

(Budist rhib) "pryan"

(hcre)'lanna dikkati eker. Baz sanat tarihilerinin
kubbeli Trk adrnn diziliine benzettii sra sra kubbeli hcreler Budist ve hatt
Mslman Trk mimrsinin hususiyetlerinden oldu .
K a a n - i i ^ a ' d a ayrca plastik eserler bulunmutur ve bunlarn bazs
Bat-Trk devrinden olabilir. Bir "Burkan" ba
(lev. I l b ) M . VTI.-VIII. asr
larda Orta Asya'da Budist m a b d ikonografisinde yaygn bulunan (lev. I I a,c,d)
bir tiptedir. Trk sanat kronolojisi bakmndan, "Budist prototip I " diyeceimiz
ve cenb Orta Asya'da gelien
balarda, Hind, hatt Serendb (Sigiriy) gzellik
mefhmu hkimdir. "Budist prototip I " dediimiz tarz bada (lev I a,b I I I c)
toparlak, kk bir yz iinde, etli bir ben ile birbirine birleen kalar ve ar gz
kapaklan altnda, byk ve yumuak ifdeli gzler dikkati eker. Trk metinlerinde
anlan
"hill kalar" ve Hindlilere atfedilip, muhtemelen kara olan "yal, yumu
ak gzler" bunlar olsa gerek. "Budist prototip I " in burnu yayvandr, etli az hafif
glmser. Hind krallarna mahsus ar kpeler tamaktan kulak memeleri sark
mtr (lev. I a,b ; I V c).
18

19

2 0

2 1

2 2

Kaan-stpa
Burkan (lev. I I b), "Budist prototip I " e (lev. I a,b; I I I c) benze
mekle berber, gzleri deiik, hafif Mongoloid ekilde ekiktir. te Budist proto
tip I 'den gelien ve Trk sanat tarihi erevesinde Hind-Trk estetik norm'u di
yeceimiz gzellik mefhmunun, Budist, prototip I 'e nisbeten hussiyeti, bu e
kik gzlerdir (mukayese ediniz, lev. I a,b ; I V eve lev. I I a-d).
Kaan-stnpa
plastik eserlerinde Trk istiddma mahsus muhtelif veheler de
gzkr. Bu vehelerden biri, Gk-Trk devrinde ( M . 552-745) tken ve K e m
(Yenisey) illerindeki dikili talara oyulmu mezar heykellerinde temyz eden kuv
vetli ifdeli, hatt karikatre yaklaan portre tarzdr . Bu tarz, Kaan-s//ra'da
bulunmu baz heykel b a l a n n d a da tezhr eder (lev. I V a,b).
Kaan-stupa plastik eserleri arasnda Eurasia gebe sanatkrlannn ahfdna
yakacak kuvvette bir hayvan motifi
de meydana kmtr. Bu motif bir ift
k o u n birbirine tasladn gsterir (lev. X I I I e).
2 3

2 4

17 A. e., " p r j a n " .

18 L e C o q , Chotscho, s. 2; Stein, Serindia, s. 336, 1119. I s l m T r k m i m a r s i n i n ilk devrinde
y a n - y a n a kubbeli h c r e l e r : E s i n , " K k s i b a a n " .
19 Stein, Innermast Asta, s. 557, lev. L X I X , H u . 01, 02, 05, 06, 07,

08.

20 Stein, a. e., H u . 05.

21 E s i n , " O r t a A s y a " , s. 196, lev. V I , V I I . Budist
yzyllardan

ba):

Buddhist

arts,

s.

prototip

I : ( M i r a n H ' d e M i l d ilk

89.

22 " Y a g h g , y u m a k k z " ( B r a h m a n kz M a m i k o ' n u n g z l e r i ) : G a b a i n , T T X , satr 437,

H i l l k a l a r : a a d a not 51.
23 Stein, Innermost , lev. L X I X , H u . 08,

013.

24 Stein, a. e., H u . 02.

Trkiyat Mecmuas F . 6

82

Emel

Esin

K a a n - J i ^ a plastik eserleri, teknik bakmdan, btn Orta Asya Budist heykel

sanatnn uslnde balktan yourulmu olup boyaldr (aksine bir kayd olmad
takdirde bu yazda, sz konusu olacak b t n heykeller bu tekniktedir). Yine de
Stein
K.agau-stpa
plastik eserlerini dier Orta Asya heykellerinden tefrik eder.
K a a n - s i p a plastiinde iskeletler Orta Asya'da olduu gibi aa veya kam dal
larndan deil de demir telden teekkl eder. Bu mnsebetle M . V . - V I . asrlarda
Trklerin Orta Asya'nn en tannm demircileri
olduklar hatra gelir.
2 5

2 6

Kaan-siSpa T r k "vihar" mimrsi ve plastik eserlerinde yukarda kaydedilen

hussiyetlerin bir ka, dorudan doruya Karluklar'a atfedilebilecek eserlerde de
tekrar bulunacaktr.
II. T o h r i s t n

:
27

M . V I I . asrda Bat-Trk Hakanl devrinde T r k i s t a n

adm almken
in, Tibet ve Arap istillar neticesinde Trklerin elinden ksmen giden Orta Asya
blgesi iin M . V I I I . asrda mcdele edilmekte idi. Kartuklar bu mcdelede,
inliler ile berber ve hemcinsleri Trgiler'in Kaanlna ve Kaann bzen mtte
f i k i olan Araplar ile Tibetliler'e kar vurumakta idiler. Bylece M . 704 ile 717
arasnda Gk-Trk kaan soyundan olup, in tarihlerinin "A-shi-na Hien" adn
verdii h k m d a r idaresindeki Kartuklar, Trkistamn Karaehir, Kua, Kar,
H o t a n gibi byk Budist merkezlerini ele geirmekte idiler . Kartuklar bu illerde
de, phesiz, Budist kltr ve sanatnn muhtelif vehelerini tanmlard. Bu illerin
bazlarnda Kartuklarn yerletii, ileride grlecektir. H o t a n Trkistan'n cenu
bunda bulunduuna gre bu ilin az batsndaki T o h n s t n ' d a (o devrede Sogd
Demir Kaplarnn gneyine verilen ad) M . 737 etrfmda Kartuklarn bulunmas
alacak bir keyfiyet deildir. Bir Kartuk Yabgusunun Tohristn al- ufys (Dou
Toharistan) denen blgede hkim bulunduu, H . 119/M. 737 yl olaylar arasnda
Tabar
tarafndan ifde edilir. Tohristn al-^ufy'dan KarPnin
A r u adn
verdii u ve Tala illerine doru gitmek iin, Ursana 'dan (Ura-tepe) geiliyordu.
Minorsky 'nin
fikrine gre Tohristn 'da bulunan Kartuk yabgusu imldeki
2 8

2 9

3 0

3 1

25 A. e., s. 557.
26 L i u ,

Ost-Trken,

27 W . Barthold,

s.

5.

"Turkestan",

28 Chavannes,

Docs., s. 78, 291,

29 T a b a r ,

I I , s.

c.

El
284

(Leiden
(not

1934).
2).

1614.

30 Memleketi olan A r g u iline ( u , T a l a b l g e s i bk. K a r : A r g u ) giden T r g i

T o h r i s t n a l - ' u l y ' d a n sonra U r s a n a ' y a v a r m d ; T a b a r , c. I I , s.

31 Minorsky,

Hudd,

s. 278, 288, 338.

1614.

Hakan

83

Farhar- jgallub

karluk yabgusundan ayr idi ve belki Tohristn Trk yabgusundan bakas deildi.
Yni Bat Trk Hakanlar sllesinden merkezleri Kunduz ve Belh olan Tohristn
Trk Ybgularrun
( M . 630-758) idresinde Kartuklar da mevcuttu. Karluklar'm
Tohristnda yaayan Haytila (Heftalit) boylanna komu olduklar hakkndaki
GardzI haberini de hatrlatan Minorsky, Hudud al- lam
adl eserde, Belh ' i n
cenbunda Halluh adl bir yerden bahsedildiine iret eder. Fakat belki H a l l u h
ve Halac arasnda slm kaynaklarndaki m u t d karklk yine olmutur. nk
Belh 'in gneyi Halac blgesi idi. Fakat eer Kartuklar hakikaten Tohristn T r k
yabgular idresinde yayor idi iseler, Orta Asya Budist sanatnn kaynanda
Hellenizm ile Serendb-Hind tesirlerinin ilk karlat ve Hind-Trk adm verdi
imiz estetik norm'un gelitii illerde bulunuyorlard. Tohristn Trk yabgularmm
"kk ordu"su olan Belh 'de M . 630'da, yz "vihar" bulunmakta idi; "byk ordu"
olan ve Belh Mslmanlarn eline dtkten sonra tek bakent olarak M . 758 etrfma kadar kalan Kunduz'daki bir "vihar"da, yaplan kazlardan ise ok sayda
Budist plastik eserleri kt
(lev. I I c, V a).
3 2

3 3

Kunduz eserlerinde "Budist prototip I " dediimiz Hind sanatndan mlhem

bulunan ve Hind-Trk adn verdiimiz norm'da eserler yannda (lev. I I c) Budist
prototip I I diyeceimiz Hellenistik gzellik mefhumundan inkiaf etmi ve "Hellenistik-Trk" denebilecek balar vard (lev. V a). H a c k i n
Kunduz balanmn,
Hind ve Hellenistik gibi prototiplere bal bulunmakla beraber "ekik (Mongoloid)"
gzleri olduuna dikkati eker (lev. I I c). Hellenistik prototipe nazaran, ondan
gelimi bulunan Kunduz balanmn yz genilemitir (lev. V a). Trk metinlerinde
"ayn onbei" denen gzellik mefhmuna
doru bir inkif dikkati eker.
34

3 5

36

Barthold , Dou Toharistanda hkim bulunduu T a b a r tarafndan bildi

rildiini kaydettiimiz Karluk yabgusunun merkezini, Minorsky gibi Kunduz 'da

32 B u n l a r Bati. T r k H a k a n o l u H a n Y a b g u T a r d u a d soyu i d i : Chavannes, Docs., s. 64,

( n ) , 156 (n. 1), 157 ve not 2, 158 (n.), 200, 206, J u l i e n ,

La vie...., s. 61-63. T a b a r , c. I I , s.

1206-1216 . ( A r a b l a r a esir d e n T o h r i s t n T r k Y a b g u s u ) . T o h r i s t n T r k

Yabgular

hakknda

devrinden

M . 758

kayd:

Chavannes, Notes, s. 94.

Budist

idiler ve

bunlarn

eserler k a l d : H a c k i n , s. 19-21 ve Fischer, a. g. e., M . 650-660 a r a s n d a a n n

r n n a d bir

Trke

iret

eder ve bu

muhtemelen,

M. VIII.

asrdaki

hkmda

T i gibi, T r k

T o h r i s t n Y a b g u l a r soyundan, a a r d a n , h k i m b i r beydi: O . I . S m i r n o v a , "Sogd", Palesiinskiy Sbomik, L e n i n g r a d

1970 (ad A f r s b d u v a r resimlerinde y a z l 650-660 aras a

n n h k m d r olan T u r a n - t a ) ; a n n

d u v a r resimleri: A l ' b a u m , res.

149-50, s.

( T a l a T r k heykellerini kyfetleri a n n d u v a r resimlerindeki beylerinkine

lir).
33 J u l i e n , La vie..., s. 61-63. K u n d u z
34 H a c k i n ,

s.

21

(Teux

brides).

35 A a d a not 51.
36 Barthold, Turkestan, s. 70.

eserleri: yuk. not

32.

193

benzeti

Emel

84

Esin'

deil, bn Rusta 'nn Karluk i l i olarak tantt Vah (veya Surhb, Trke Kzl-su)
vdisinde sanmakta idi. Kuzeyden Amu-derya'ya akan rmaklardan Vah veya
Surhb
kylarnda, M . 642'den nce balayarak 755'den sonraya kadar Tardu
Trklerinden, yni Tlisler'in Bat boylarndan bir slle hkim bulunuyordu .
Vah vdsi Karluklan Tardu sllesinin idresinde veya Tardular'dan sonra gelmi
olabilirdi. Essen, Amu-derya'mn kuzeyinde
V a h n ' d a ve Trke K u t l u adn
tayan Huttal 'da
olduu gibi, H a r n ile m n 'da (Ouzlar)
ve K u m dere
sinde
de hep Trkler yerlemiti . M . V I . asrda bu lkelerin hepsi Tohristn
Trk yabgulanna tbi baz Trk hkmdarlarn idresinde b u l u n u y o r l a r d ,
3 7

3S

3 9

4 0

4 1

4 2

43

44

Amu-derya'mn kuzeyinde olup M . V I I . asrda muhtelif Trk boylan ile meskn

bu illerden Tardu-Karluk blgesi Vah vdisi bilhassa dikkatimizi eker. M . V I I .
- V I I I . asrdan sanlan, yni muhtemelen Tardu
sllesi devrinde ( M . 642-755)
yaplm olan ve Karluklarm y a a d bu vdide bugn Aina-tepe adn tayan
mevkide, byk bir "vihar"m kalmtlan mevcuttur. Tardu ve Karluk Trk Budizmi
ile ilgisi tarih metinlerden anlalan bu "vihar"(lev. X I V . a, b) hakknda Litvinsky
1968'de yle demekte i d i :
4 5

48

"Vah vdisinde, Kurgan-tbe ehrinin 12 k m . yaknndaki Aina-tepe vihar'

iml T o h r i s t n ' m en ehemmiyetli Budist bidesidir....ok byk olmayan
bu vihar'n sath 100x50 m. idi. Vihar i k i ksmdan mrekkep idi. Bu i k i ksm
bir yap ile birbirine balanan i k i avlu etrfnda bulunuyordu. Cenb avlunun
i tarafnda, mihverlerin ularnda, birbirine mtevzin olan ve filpyelere
dayanm drt eyvn ykseliyordu. Mihverlerdeki eyvnlann tekl ettii
kapdan ieri ilerleyince drt ke planl tapmaklara varlyordu. Avlunun ke
lerinde olup gnye eklinde devam eden dehlizler, eyvanlar ve avlunun ii ile
yapmn d tarafm epe-evre saran " t o y m " "pryan"lan (rhib hcreleri)
geit tekil etmekte idiler.
37 V a h ' n bir a d S u r h b ' d r : Ghavannes, Docs., s. 168

(n).

38 C h a v a r n e s , Docs, s. 164. T a r d u T r k l e r i , A. e., s. 90-98.

39 Chavannes, Docs., s. 164,

165,

168,

195,

196,

276.

40 H u t t a P a i n c e transkripsiyonda " K u - t u " denmekte idi ve

Kutlu'dur:
41

Eberhard,

imal,

s.

bu

muhtemelen

trke

70.

"Hi-sou T r k l e r i " O u z l a r d r : Z . V . T o g a n . N . T o g a n ' n H s a n - t s a n g biografisi terce-

mesine notiar, islm

Aratrmalar

Dergisi,

IV/1-2

(istanbul

1964).

42 Barthold, Turkestan, s. 70.

43 Yuk'.

not. 39 ve 42'deki kaynaklar. Sogd D e m i r k a p s ' n n cenubundan Sind'e kadar

illere hep T o h r i s t n a d verilirdi ve b u iller T o h r i s t n Y a b g u l a r n a

vie...., s. 61-63.
44 Y u k . not

43.

45 Y u k . not 38."
46 Y u k . not 36.

tbi idi: Julien,

La

Farjjar- jallub

85

iml avlu da ayn ekilde i d i . Ancak iml avlunun kuzey cihetinde

eyvann i k i tarafna mtevzm ekilde er-er dizilmi alt kk tapmak
da bin edilmiti. iml avlunun cenb cephesinde ise, eyvann sa ve solunda
bir ift kk tapnak bulunuyordu....iml avlunun ortasnda da, havar
bir kaide stnde ykselen, m k ' a b eklinde ve tepesinde yanm-kre grn
nde kubbesi bulunan bir stpa mevcd idi. Stupa'mn her yznde, tepesine
kmak imknm veren birer ift merdiven bulunuyordu....Mtevzm drt
eyvan mimrisi ite bylece (iki avluda da) hkim bulunuyordu.
Aina-tepe yaplar 50x25x10 cm. boyunda "pahsa"(byk balk tulalar)'dan bin edilmiti. D r t ke odalar kubbeli ve dehlizler kemerli idi. Burada
bulunan 300 kadar sikke tapman M . V I I . - V I I I . asrlarda kullanldm gs
terir.
Aina-tepe tapmann balca hussiyeti orada bulunan heykel ve resim
lerdir. iml avlunun cenb eyvannda, 7x7 m. boyundaki merkez tapnan
duvarlarnda i k i sra heykeller dizili idi. Vihar tahrip edildii zaman bunlar
yere atlarak krlmlar. Ayn iml avlunun iml cephesinde, merkez eyvann
iki tarafndaki ift kk tapnaklarn her birinin merkezinde, ince birer sanat
eseri olan stpa modelleri duruyordu. iml avlunun ortasndaki byk stpa
etrafnda dehlizler ve bunlardaki kemerli hcrelerde, raflarn zerinde Burkan
heykelleri vard. Bunlardan dharmaakra ve dhyna (Trkesi " s a k m " : murkabe) eklinde tasvir edilen bir ka Burkan heykeli krlmam olarak kalmtr.
imal avlunun ortasndaki stpa'y evreleyen ayn dehlizde, duvara merbt
bir kaide zerinde, oniki m. uzunluunda ve Burkan'm nirvna 'sn (lmn)
temsl eden bir heykel yatyordu (lev. I I I a).
Btn heykeller ve kabartmalar balktan yourulup st boyanmt.
Vihar tahrip edildii zaman zarar grm bulunan beyz kadar heykel ban
dan ancak birka krk deildir... Budist pantheon 'unun bilinen ahslar, Bur
kan, bodhisattva (henz burkan derecesine varmam, tcl ve mcevherli birer
bey grnnde azizler), "terigri"ler
(deva); "toym"lar, heykeltram ba
lca konularm tekil ediyordu (lev. I c, I I d; I I I a,b; I V c; V d; V I I I b, X I ,
X I V a). Odalar ve dehlizlerin duvarlar, hayvan balar, hayvan ve ku dizileri,
nebat ile hendes ekiller arz eden kabartmalar ile kaph i d i . Bu ekiller bask
teknii ile vcda getirilip sonradan yontularak ince-ince itmm edilmiti.
4 7

Muayyen kanunlara gre tasvr edilen dn mhiyette heykeller yannda,

hakik hayattan mlhem gibi gzken ahslarn tasvirleri de grlmektedir.
Birok oda ve dehlizlerin duvarlar, al sath zerine yaplm resimlerle
ssl i d i . Cenub avludaki kaideler de resimli idiler. (imal avludaki) byk

47 Slovar', "tnTdm".

Emel

86

Esin

stpa'mn. etrafn saran dehlizin tavanlarnda da resimler vard. Resimlerin

bahca konusu burkan tasviridir. Btn tavanlarda yan-yana ve sra-sra,
ayaklan grnmeden, padmsana murkebe oturuunda (lotus iei zerine
bada kurmu) burkan tasvirleri dizilidir (lev. X I b).
En ilgi ekici resimler 4 5 cm. kadar boyda, hediyeler takdim eden beyaz
giymi i k i erkek tasviridir (lev. X I a). Bunlar ellerindeki biri altn dieri gm
olan kaplar iinde iekler takdim etmektedirler. Hediye verenlerin elbiseleri
vcdlarn tammen rtmektedir. Belleri kuakldr ve kuaklara kllar ve
haner aslmtr. Bu bir pranidhs (adak) sahnesidir. D o u Trkistan duvar
resimlerinde (Bezeklikdeki M . I X . - X I I I . asrlardan Uygur resimlerinde, lev.
I X b) ayn adak takdimi sahneleri tasvir edilmitir. Aina-tepe'de tasvir edi
lenler Balahk-tepe resimlerindeki ahslar ile ayn kyfettedir ve her halde,
gerek Aina-tepe'de, gerek Balahk-tepe'de, yerli beyler temsil edilmi olsa
gerek"(Litvinskiy, "Buddhism", s. 5 7 - 6 0 ) .
Vah vdisindeki yerli beylerin Tardu veya Karluk beyleri olduunu yukanda
kaydetmitik. Litvinskiy 'nin bahsettii Balahk-tepe'de de M . V I I . - V I I I . asrlarda
Trk beyleri hkimdi ve bunlarn resimlerindeki kyfetlerin Bat-Trk mezarlanndaki heykellerinkilerin ayn olduuna Al'baum iret etmitir . Demek k i ,
Aina-tepe resimlerinde Tardu veya Karluk beylerini grmekteyiz (lev. X I a).
Bunlar (lev. X I a) Bilge Kaan'n (lev. X a) V I I I . asr banda giydii, yakas
kapal (ak da olabilen) Trk kaftann, Budist yinlerinde det olduu zere, beyaz
renkte, giyinmi bulunmaktadrlar. Resmin zemni aldr. Beyler, hrmet iretli
olarak, diz kmtr. Uygur metin ve resimlerinden bilindii gibi (lev. I X b) Burkan
nnde bile, yksek rtbeli beyler ancak tek diz krard . Yksek dereceli Trk
beylerinin uzun sal
da olduu bilindiine gre (lev. I X b) Aina-tepe'de tasvir
olunan ksa sal ahslar(lev. X I a) nisbeten mtevzi kimselerdir. I r k bakmndan
Aina-tepe'de tasvir edilmi kimseler (lev. X I a), Dou Trklerine (lev. I X b, X a)
nisbeten, Mongoloid deildir. Aksine, inlilerin Hunlar ve Trkleri tarif ettii ekil
de, gaga burunlu " H u "
(inliler'e yabanc) tipindedirler. Portreye benzeyen dier
48

49

5 0

5 1

48

Yuk.not32.

49 Radloff, Suvamaprabhsa,

s. 180, 92 (yksek r t b e l i kimselerin B u r k a n ' a s e l m u s l ) ,

s. 230-31 ( y i n d e beyaz giymek). ki dizle birden

mertebesindekilerin

se

51 " H u " b u devirde H s i u n g - n u b o y l a r n a verilen isim i d i : g e l , " D o u T r k l e r i " , s.

91:

lmdr: Ysuf H

" k m e k " kul

H c i b , beyt 4058.

50 Chavannes, Docs., s. 194.

"Hu"
74.
arts

tipi i n l i l e r e nisbeten, u z u n b u r u n ile t e m y z ederdi: F r a n k e ,

Geschichte, c.

T u n g u s eserlerinden M . V . y z y l d a n K o g u r y o d u v a r resimleri: E . M c .
of

Tabga

Korea

(Tokyo-U.S.A.

eserleri:

Soper

1962),

s.

"Cave-chapels",

35.

Ch-ch'

Burkan

tasviri

Cune,

eserleri: Soper, "North

Tabga

I I , s.

hkmdarna

The

Liang"
benze-

87

Farhar- IJalluh

tasvirler (Iev. X I b,c) bilhassa bir ihtiyar (toym?) ba (lev. X I b) ayn Mongoloid
olmayan, inlilerin " H u " dedii Trk tipinde ve ok canl ekilde tasvir edilmiler.
T r k Budist sanatmm ihtiyar "toyn" (rhib) prototipini belki burada grmekteyiz.
Aina-tepe dn ikonografisinde, yukarda anlatlan muhtelif Hind(lev. I c ) ,
Hind-Trk (lev. I I d) Hellenistik-Trk(lev. V d) gzellik mefhumlarmm numuneleri
mevcuttu. lveten inlilerin " H u " adm verdiim kaydettiimiz Dou Trk gzel
lik mefhumu da Aina-tepe Budist ikonografisinde tesr icr etmee balamt
(lev. V I I I . b). Uygur sanat mnsebeti ile anlatacamz bu norm, ekik gzlerden
baka tmsekli ve gagah bir burun ile de temyz eder. Salar "an k a n a d " gibi
laciverttir. fde yumuaklktan ciddiyete mnkalib olmutur. Aina-tepe'de grl
meyen, fakat Uygur sanatnda (lev. I X b), metinleri takiben ifde edilen bir husus
da, yzn "ayn onbei" gibi geni ve parlak olmasdr. " H u " slbunda Budist
mabdlar yan-plak, inhinl vcutlar gibi Hind normlarndan uzaklam ve dim
dik duran atl gebe beyleri grnne girmitir. M . IV.-V. asrlarda Hun ve Tabga slleleri devrinde in snrlar ve sonra iml in'de gelien " H u " gzellik
mefhumunun Bat Trkler tarafndan da benimsendii Hsan - tsang 'm bir rivyetinden bilinir. Budist Bat Trk hkmdar "T'ung Yabgu" H s a n - tsang 'a yanplak ve esmer Hindlileri beenmediini ifde e t m i t i . " H u " normunun Ainatepe'ye ve hatt, son Gazne kazlanndan bilindii gibi Kbil'de hkim Trk-h
'lerin ( M . 644'den nce - 901) bir kolu olan Rutbll '1er (Prof. Bombaci bu sz
Eltebir 'den muharref sayar) bakentine de varmt. Bat-Trk tesirleri yannda,
" H u " estetik zevkinin gneye ilerlemesinde Tlis'lerin de pay olabilirdi. Tlis Trk52

5 3

tmiti:
Budist

a.

e.,

s.

242.

heykellerinden

Sung-yn
baka

M.

trl

518'de

"Hu"lara

( H s i u n g - m milletleri) benzeyen

B u r k a n tasviri o l a b i l e c e i n i ,

ancak O r t a A s y a c e

n u b u n d a , belki H i n d tasvirleri b a l a d yerde r e n m i t i : Beal, Si-yu-ki, s. 56. U y g u r m e

tinlerinde B u r k a n ve

" t e r i r i d e m " ahslar h a k k n d a

gzellik m e f h m l a r unlard:

o n b e i gibi (toparlak) y z ; u z u n b u r u n ; g k rengi lotus gibi g z k a p a

prabhsa,

s.

157,

189); " d p - d z " (kapaksz ve

(Radloff,

Mongoloid?) g z k a p a

ayn

Suvama-

(Mller-Gabain,

" U i g u r i c a " I V , s. 287).

52

D O C . , s.

237.

53 T r k - h s l l e s i : bk. E s i n , " H a l a c " , s. 49 v . d . K b i l r m a

devrinde

(Trk-h)

Hinduism

tesirinde

Budist

eserler:

v d i s i n d e son

Budist

R o w l a n d , Afghanistan,

res.

88, 89. ( D u r g a , S i v a ) . G a r d z ' d e k a n b u eserler d n d a C e l l - b d ' d a da b a k a l a r k t

n Prof. H r t e l ' d e n ve yine C e l l - b d ' d a yeni b i r T r k - h sikkeleri definesi b u l u n d u u n u
Dr.

J . M c Dowall'dan

rendim.

T a n t r a y n a ve Y o g r a P e v e r ' d e d o m u

Asanga

t a r a f n d a n M . V . y z y l d a g e l i t i r i l m i t i : Soothill, index, Asanga, T a n t r a y n a , Y o g r a .

B u b l g e y e M , V I I y z y l d a h k i m olan T r k l e r i n de, b l g e d e bilhassa
l a n n tesiri ile,

Tantrayna

benimsedikleri anlalr.

ve Y o g r a

o k olan B r a h m a n -

felsefeleri ile o n l a r n ifdesi olan Hinduist s a n a t

T a n t r i k sanat: B h a t t a c h a r y a , index; Getty, Glossary. U y g u r l a r d a

T a n t r i k sanat: a a d a not

82.

Emel

88

Esin

lerinin Be-balk'da ve Tardu sllesi mnsebeti ile Aina-tepe'de de bulunduunu

sylemitik. ok yaygn olan Tlisler'in dou boylan imli in'de Tabgalarm
komusu idiler ve hatt Tabga bakentinin bulunduu Wei vdisinde de yayor
lard .
Buna karlk gney tesirleri de kuzeye ilerliyordu. Hinduist tesirler altnda
G a n d h r a ' d a (Pever ili) M . V. asrda gelien Tantrayna ve Y o g c r a Budist
mektepleri, ayn illerde, Trk-h sllesinin hkim olduu M . V I I . - I X . asrlarda
sanat ifdesini Hinduist Durga ve Siva heykelleri ile bulmaa balamt. Hatt
Trk-h'lerin en son devirde Brahman vezirleri tesiri altnda, yan Hinduist
bile olduklar sanlr. Trk-ah muhiti zerinden bu Hinduist tesirlerin Aina-tepe
'ye ilerledii bir heykelin tacmn bandan dm iskelet kafasndan istidll edilir .
Tantrik sanatn gelimi eklini daha kuzeyde greceiz.
5 4

65

Aina-tepe'den ayrlmadan nce unu da hatrlatmak isteriz: Litvinskiy'e gre

Aina-tepe'de grlen havar, drt eyvanl vihar planlan (lev. X I V a) ayn tipteki
ak avlulu erken slam Orta Asya mescidlerinin, mesel Buhara mescidinin ( M . I X
asr) prototipidir.
Tohristn ile gelecek merhalemiz olan Ferne arasnda bir yerde, belki M .
726'da halknn yansnn Trk olduunu ve Budist bir T r k sllesi idresinde bu
lunduunu Huei-ch'ao 'dan 56 rendiimiz, Huttal 'da, M . 780'den evvel yer
alan bir rivyet, Karluk Budizmi hakknda nemli bilgiler vermektedir. M . 780'de
Huttal'da ehid edilen ilk tabaka Sflerden akk b. brahim A b Al al-Azd
al-Belh, fakirlii isteyerek ihtiyar etmi yoksul bir Sf olarak, belki Trkleri slma
davet maksad ile, Belhden Trkistan'a giderdi. akk 'in olu veya torununa atf
edilen bir dier rivyetden "Halluhiya"(Karluklar) i l i olduunu rendiimiz bir
Trkistan mntkasnda, akk bir Karluk Budist tapmana girmi ve bir " t o y m "
ile din konularda mnkaa etmiti(Arapa metinde- de kullanlan " t o y m " kelime
sinin Budist rahib demek olduunu kaydetmitik). Avf, akk'in dilinden, olay
y le nakleder:
57

58

"Bir gn bir but-hneye girdim ('but' kelimesi 'bud', 'buddha' m a n a s n a ) . Butlann hdimi, H i t y dilinde "toym" denen birine rastladm... Bu adam ban

54 Pranke, Geschichte, c. I I , s. 81, 98, 104, 110, 191; c. I I I , s. 349, 258,

361.

55 Litvinskiy, "Buddhism", s. 50.

56.FuchsiS.452.
57 a k k : a l - S u l a m , Kitb tabakat al-Sjiyya (Leiden 1960), s. 54-59 ve C a m i , Nafahat al
m, L m i tercemesi (istanbul, H . 1289), s. 103. " T o y m " r i v y e t i : 'Avf, Barthold, Tur
kestan (rusca), s. 83. a k k ' i n o l u veya torununa atfedilen d i e r r i v y e t : M a k d i s , Kitab
al-tavbih ( a m 1961), s. 155.
c

58 B k . 5 7 o / a r ' , b u t V L b u d I , n .

Farhar- Qalluh

89

tra etmi ve erguvn esvb iinde idi"(Budist toymlar al bir kuma olan
"karasa"ya brnrler) (Barthold, Turkestan (Rusa), c. I , s. 83).
59

III. F e r n e

Karluklarm M . V I I . - V I I I . asrlarda yaylnn en cenb huddu sandmz

st-Tohristn 'dan sonra, yine merhalelerle imle doru ilerlerken, Ferne 'de
durmak gerekir. Mas 'd 'ye
gre Ferne de bir Karluk i l i idi. Ferne'de
ok sayda Gk-Trk yazlar ve eserleri bulunmutur . Ferne 'nin M . 627 etrf
ile X . asr arasnda mehur merkezi T r k neslinden hkmdarlarn bidev kalesi
Ksn idi . ran Ihd lakabn da tayan Ferne Trk hkmdarlarndan hem
in, hem slm kaynaklar bahsederler. Bunlarn Budist olmas ihtimli zerinde du
rulabilir. Byle bir ihtimli hatra getiren bir sebep,.H. 121 / M . 738-39 'da bir M s
lman Trk beyi olan Sleyman b. l (ur) 'n refkatinde Araplarla sulh akdetmek
iin slm ordughn ziyret eden Ferne Trk melii (Arslan Tarhan'm) annesine
atf edilen szlerdir. Hatun Araplar ile muhveresi esnsnda, bir hkmdrm mlik
olmas gereken alt almeti, Budist geleneinde akravartin 'e (arh- felek shibi
8 0

61

6 2

53

59 A r a t , iir,

9/73.

60 M a ' s d ,

Murc

K a r a s a ' n n asl
c.

61 A . N . B e r n t a m
A . Zadneprovskiy

s.

kasaya'dr.

132.

"Drevneturskie r u n i e s k i e nadpisi iz F e r g a n a " E V X I (1956); Y u .

" T u r s k i e pamyatniki v F e r g a n e "

SA

1967/1.

62 M . 627-649 e t r a f n d a F e r n e T r k beyleri i d r e s i n e g e t i ( K a n Bagatur) ve bunlar

K ' o - s a i ( K s n : Barthold,
Tabar

c. I I

s. 1440

halefi " B l z a " ( ? )

larnda

(Tabar

olaylarnda

ve o n u n o l u A n u c u r a l - T u r k ' d e n
c.

adn veya lakabm

Turkestan, s. 164)'da y e r l e t i : C h a v a n n e s , Does., s. 148

d a H . 103 / M . 722
I I I s. 1506)

yine

bahseder. H . 248

Anucur al-Turk'den

Bilge u r o l d u u Y a ' k b T r i h i

188,

77.

F e r n e meliki " T a r " ( T a r h a n ? )

bahsedilir

/ M . 862
ve bu

olay

sefer b u

ile mukayese sonunda notda

anla

tlr.
M.

726'da

(Ksn)da

idi

Trk

ve

hkmdarnn

452. M . 739'da A r s l a n T a r h a n
vannes Docs,

ordusu

Mslman hkmdar

index

byk

Ferne

Trkleri

Mslmanlara

malub

Hkn

Trkleri

ald

M.

62

Barthold

imlinde

F e r n e h k m d n idi ve bir i n l i h a t u n ile evli idi:

n n annesinin A r a b ordusunu z i y r e t i : T a b a r c. I I I s.

pma:

(Sir-derya)

Cha

"Arslan T a r k h a n " . M . 121 / M . 738 o l a y l a r n d a F e r n e h k m d a r

b a h s i : a. e. c. I I I . s. 1695. K a s a n : B e r n t a m , MIA

denirdi:

rman

c e n u b d a idi ( s l m merkezi A h s i k e t ) : F u c h s , s.

(takriben

"Farghana"

Pugaenkova-Rempel'

El

926)

olmutu:
ve

(Leyden

(1965),

s.

26

1695-96. H . 121
s. 234

236

Narah,

/ M . 738'de K u b a

247. M . 166 / M . 682'de

s.

59.

Ferne'yi

ancak

Ferne hkmdarlarna o zaman Ihd

1928)

Kub

(imdi K u v a

deniyor)

134 ; B u l a t o v a - L e v i n a ; Litvinskiy

s.

ta

49-52.

Yuk.not61.

63 739'de F e r n e h k m d a r n n A r s l a n T a r h a n
y u k . not 61.

olduu in kaynaklarndan

bilinir:

Emel

90

Esin

6 4

dnya h k m d n n a ) atfedilen Sapta Ratna 'ya

(yedi cevher) mmsil ekilde
saymtr. Ancak Araplara anlatmas g bir mefhm olabilecek altm arh'dan
bahsetmemi ve greceimiz gibi h k m d r m f i l i yerine de a ahsiyetini koymu
tur. Hatun yle diyordu :
"unlara ship olmayan melik deildir: (Meliin) szlerinden iindeki niyet
leri ve gnlnden geenleri sezip onunla istire ederek ona nasihat verecek
bir vezir; (Meliin) istedii eyi piirecek bir a : (Melik) gaml olarak yanna
varsa bile ona baknca gamn unutturacak bir zevce; dman hcmunda sava
icb edince (melii) kurtaracak kale gibi bir birdavn
(Trk at); akrn
(melii) vurmak isteyince hynetinden korkulmayan bir kl (shibi); nereye
giderse gitsin (melii) yaatacak bir hazne".
65

Ferne Trk hkmdarlarnn Budist olmalar ihtimlini kuvvetlendiren dier

66

husus Ferne 'de epeyi sayda Budist tapmann mevcdiyetidir . Bunlarn

arasna, Ferne nehrinin cenb kysndaki K u b (bugn Kuva deniyor) tapma
ancak bir h k m d r m yaptrabilecei zenginlikte idi. K u b tapma tarih ve stilistik
sebeplerden dolay bir Trk eseri saylmaktadr. K u b tapmann mimr hussiyetleri aratrmann imdiki safhasnda, pek anlalamamaktadr. K u b 'da dikkati
eken, bilhassa ok sayda, balktan boyah heykellerdir. te bunlardan K u b tap
nann Trklere atfedilmesi gerektii istidll edilmektedir. Heykellerin grn
hussunda G. A . Pugaenkova
yle demektedir :
6 7

"Bu vihan aratrann da kaydettii gibi, buradaki geni ve ay yzl tasvirler

tpk Trk "balbal"larna (dikili talara oyulmu Trk mezar heykellerine)
benzemektedir".
K u b tapnam bulan V. A . Bulatova-Levina da tapman cenb tarafnda, tap
nak tahrip edilirken yere atlm yatan, dev boyda Burkan bam (lev. V I I I a) grnce
bunu bir Trke benzetmitir .
m

"Derken Burkan'n yz ok zarar grm, burnu krk, yznn sol taraf

ezilmi, fakat sa taraf iyi muhfaza edilmitir. Sa akakda mavi boya izleri
64 Sapta ratna u n l a r d r : a l t n ark, filler, adar, h a z n e l e r , i y i vezir, i y i h a t u n , sdk asker:
Soothil s. 11-12.
65 E s i n , " T h e horse".
66 Litvinskiy

not 200'de. F e r n e ' d e epeyi s a y d a

Budist

tapnak

olduunu sylemekte

ve u k a y n a vermektedir: N . G . G o r b u n o v a " R a s k o p k i p o s e l e n zone zatopleniya K e r k i d o n s k o o v o d o h r a n i l i a F e r g a n a " , Sektsiya Arheologii Sredney A z i i (doktorluk almas)
(Moskova 1966

)s. 17.

67 P u g a e n k o v a - R e m p e P ,
68 B u l a t o v a - L e v i n a , s.

s.

245.

134.

91

Farijar- gallub

vardr. Karmzdaki phesiz k i Budism'de din tasvirler iin dzlm olan

kanunlara gre ekil alan, yan donuk ifadeli bir yzdr. Hafif ekik ve yan
ak olan gz kapaklannm stnde hilal kalar, st dudan huddunda, ince,
ksa byk; yzn izgisi toparlaktr. Bu Burkan yz, tasrhi zor fakat muhak
kak ekilde, Trk antropolojik tipinin hussiyetlerini tayor".
Bulatova- Levina 'nm anlatt, Trk metinlerinin
ve sanatnn tasvir ettii
(lev. I X b) "ayn onbei yzl, hill kal", koyu gk, "ar k a n a d " rengi sal
B u r k a n ' d r . B u g z e l l i k m e f h u m u y u k a r d a " H u " T r k n o r m u ad altnda a n l a t l d .
Essen K u b sanat ile itigal edenlerin hepsi K u b heykellerini baka Trk muhit
lerine, Ak-beim 'deki Trgi devri ve D o u Trkistan 'daki Uygur devri Budist
eserlerine benzetmilerdi . Koo Uygur eserlerinde de Burkan (lev. I X b) " H u "
T r k normunda ve K u b 'daki Burkan ba gibi ince b y k l d r
(lev. V I I I a).
69

70

7 1

72

Aratrclarn zerinde en ok durduu husus K u b tapmann Tantrik vehesidir. T a n t r i k

pantheon 'da Budismin muhfzlar saylan korkun mabdlar
oklukta idi. Bu mnasebet ile Litvmsky
yukarda ;aret ettiimiz bir gelime
ye dikkati eker :
"(Tantrik) tarzdaki Tibet sanat K u b 'dan daha ok getir. Demek k i bu tarz
prototiplerin Hindistan ve Afganistan 'dan Dou Trkistan'a ve Tibet'e iler
lerken Ferne zerinden ve Aina-tepe ile K u b gibi Bat Trkistan merkez
lerinden getiine hkmedilebilir."
Litvinskiy 'nin doru sandmz grne baz mlhazalar ilve etmek isterdik.
phesiz k i kuvvetli Hinduist tesirler tayan ve Hind mabdlarm Burkan dinine
sokan Tantrik sanat, Hindistan hudutlarndan geliyordu. Hinduist ekillerden ilhm
alan bir Budist sanatn Trk-h muhitinde, Kbil rma kylarnda gelitiine
yukarda da Aina-tepe 'de bulunan Tantrik kalntlar mnsebeti ile iret etmi
tik .
73

7 4

7B

Essen, K u b heykelleri arasnda bir snf, "Budist prototip I " dediimiz ve

Serendb ile Hind tesirlerini getiren Orta Asya 'nm cenb illerinde , bu arada
Trk-h
muhitinde de gelien (lev. I a) mabud ikonografisine sdk kalmtr.
76

77

69 Radloff, Suvarnaprabhsa

s.

189.

70 Y u k . n o t 5 1 .
71 B u l a t o v a - L e v i n a , s. 250; P u g a e n k o v a - R e m h e l ' , s . 134; Litvinskiy, s. 49-52. A k - b e i m :
a a d a not 110. U y g u r eserleri: L e C o q , Chotscho.
72 L e C o q , Chotscho lev. 20 v.d.
73 T a n t r i k sanat: y u k a r d a not 53. U y g u r l a r d a : a a d a not 82.
74 Litvinskiy,

"Buddhism" s. 52.

75 Y u k . n o t 5 3 .
76Yuk.not21.
77 R o w l a n d , Afghanistan, res. 84,

85.

92

Emel

Esin

Bu snftan Bulatova-Levina 'nm "bir m a b d e " diye trif ettii bir K u b ban
(lev. I b), KbiFdeki mmsili gibi(lev. I a) bir " u n t e r i g r i " (ocuk mabd) san
maktayz.
Yine phe edilemez k i ok kollu iskelet bamdan tc ve gerdanlklar takm
koyu renk heykeller, Hind mabudesi D e v i 'nin korkun kara (Kali) vehesini
(ley. X I I I a), kurbanlan yiyen kanl dilerini, kafa taslarm kadeh'eklinde bien ba
n, ylanlanm, kaplanlann (lev. X I I I b), insan eti yiyen nedimeleri (dakin'len)
ve bunlarla ilgili mstehcen yinleri Ferne Budizmine getirmi gzkmektedir.
Tantrik mabdeler Budist pantheon'una dou ciheti dhySm-bmkam, unsuru "kalk"
(esirin Trkesi) ve rengi gk olan Akobhya
'nm nedimeleri sfat ile girmi
lerdi. Burkan Akobi (Akobhya) Trk metinlerinde de vardr. Nitekim K u b hey
kellerinin bir ounun gk rengine boyal olmalan Akobhya 'ya mensbiyet ia
reti sanlabilir.
78

7 9

8 0

8 1

Fakat baz noktalarda K u b heykelleri ile Hindistan arasndaki farklar oal

makta ve K u b heykelleri stilistik bakmdan Hindistan 'dan ok baka, fakat gayet
zengin olan Uygur Tantrik ve demonolojik ikonografisine
yaklamaktadr.
Thematik konuda bile pheli noktalar vardr. Mesel Akobhya Burkan'm
gk rengi, " k k " (gk) renginin dou cihetine ve "kalk" (esir) unsuruna tebihi,
in-Trk kozmolojisinin bir remzidir ve cihet burkanlan mefhmu da in-protoT r k muhitlerinde gelimiti .- u noktaya da iret edelim : gk rengi Burkan
Akobhya'ya deil, sdece ge mensbiyette de iret edebilir. Nitekim Uygur me
tinlerinde t e o r i l e r i n gzleri, kirpik, ka ve salan gk veya lcivert ta rengindedir .
Bir nokta daha belki kayda deer. Budist prototip I 'e sdk kalan heykellerde
bile baz teferruat bunlann Trk devrinde yapldklann hatrlatr. Mesel, Trkh devrinden ( M . V I I . - I X . asrlar) Kbilde bulunmu " u n tengri" (ocuk mabd)
heykelinde (lev. I a) Hun ve in deti zere, Uygur ocuk tasvirlerinde de grld
gibi (lev. I d) ban tepesi tra olmu ve ancak ahnda " k u j i k "
(perem) brakl8 2

83

8 4

8 5

78 A r a t , iir,

s. 194.

79 D o w s o n , " D e v i " " d i k i n i " . K u b t a p n a n d a D e v i ve dkin heykelleri: s. 247

res. 5.

80 Slovar' "qaliq" I .
81 B h a t t a c h a r y a , s. 154

189 v.d. B u r k a n A k o b i : M l l l e r - G a b a i n , " U i g u r i c a " I , s. 32.

82 U y g u r T a n t r i k metinleri: B a n g - G a b a i n , T T V ; A r a t , iir,
L e C o q , Chotscho, s. 16-17
83 Pritsak " Q a r a " :

metin 10 ve 6 / 3 .

Sanat:

lev. X V I ve G r i i n w e d e l , " I d i k u t " , s. 168-171.

"rigdn" Kk-luu
( D o u d a g k ejder).

ilk olarak cihet b u r k a n l a r tasvirleri y a p a n i n i n i m l i n d e k i milletlerden bir

rhibe

idi:

Soper, " L i t e r a r y v i d e n c e " , s. 38.

84 G a b a i n , T T X s a r 196: "kk r z v a r t n l g k z i " . G k rengi kirpik ve k a l a r : M l l e r
- G a b a i n , U i g u r i c a I V , s. 287, s a r 49. S a : Radloff, Suvamaprabhsa,

s.

189.

Far{jar- iJallub

93

mtr. Ayn hususiyeti bir K b a heykel banda da mevcd gibi gzkmektedir

(lev.Ib).
K u b heykelleri arasnda, alp mabdlar (dharma-pala) veya demonoloji ere
vesinde grlen bir baka smf (lev. X I I c, d) her eyden evvel in ve Uygur dharma
-pala ve "yek"
(cin) ikonografisini (lev. XTI a, f ) hatrlatr. Gerek Uygur, gerek
benzer K u b eserleri , Uygur metinlerinin dharma-pala ve "yek" tarifini sanki
temsil eder. Uygur metinleri
: "yek" alplarn yle anlatr : uzun kzl salar
vardr, hiddetten byyen "
byk gzleri" (nc gz alnn ortasmdadr)
alevler saar ve gz bebeklerini evirirler. Az dilerini gstererek korkun ses ile
barrlar. Bu noktada da Tantrizm Trk-in tesirleri kaydetmitir.
8 6

87

8 8

8 9

K u b heykelleri arasnda drt arslan veya baka yrtc maskeleri (lev. X I I I a)

ve ok sayda benekli yrtc vcutlarnn kalntlar bulunmutur. Aratrclar bun
lar Budist mabdlarnn binekleri olarak grr. Arslan ve Bars (Pars) gibi adlarn
Trk beyleri arasnda yaygn bulunuu, hatt yukarda sylendii gibi Ferne
hkmdrnm adnn Arslan Tarhan
olduu ve bu yrtclarn birer timsl m
hiyetinde olmas imkm da hatra gelir.
8 0

K u b Tantrik heykelleri ile ilgili son bir nokta kaydedelim. V. A . BulatovaLevina K u b heykellerinin birinde, bir direv tc ve tepeye ykselen bir sorgu
eklinde sa tarama usl tesbit etmi. Bu ekil Dou Trkistan'da (lev. V b) ve
Uygur sanatnda m a b d ve "yek" tasvirlerinde yaygndr . Sorgu motifi Trk
lerde ok veheli manalar almakta idi . Sorgu gibi tepeye sa taramak usl
ise bir T r k metninde
Brahmanlarm hikmet mertebesine erince salarn " d i d i m "
(tc) eklinde taramas olarak anlatlr.
9 1

9 2

9 3

9 4

9;>

K u b heykelleri arasnda Burkann at ve seyisini tasvir ettii sanlan

bir
grup Trkler iin bilhassa ilgi ekici olabilir. nki bu ekiller hakikatten mlhem
85 B a t H u n d e t i z e r e b a n tepesini tra etmek: P u g a e n k o v a , Hakayan,
resimlerinde o c u k l a r n b a tra

edilmitir,

fakat a l n

s t n d e ve

"kujik"leri v a r d r ( p e r e m : K a r ) : L e C o q , Chotscho, lev. 8, 13,

85 L e C o q , Chotscho, lev. 5 5 / o ,

s. 152. U y g u r

kulaklarn

yanmda

18.

lev. 33 (resmin s a n d a k i m u h r i b ) .

86 Slovar', "yak".
87 B u l a t o v a - L e v i n a , s 245-46
88 M l l e r , " U i g u r i c a " I , s

45 ve M i i l l e r - G a b a m ,

89 g z ikonografisi " S i v a T r i - l o c h a n a "

" U g U r i c a " I V , satr 228,

295.

( g z l Siva) dan g e l i t i : D o w s o n , s.

298.

90 Y u k . n o t 6 2 .
91 B u l a t o v a - L e v i n a , s. 245-246.
92 T r k s a n a t n d a t y : E s i n , " B e d k brk", s. 112116.
93 L e C o q , Chotscho, lev. 55 / M .
94 " U z u n s a m a r t p . . . . d i d i m teg itig": M l l e r - G a b a i n , " U i g u r i c a " I I I , s. 30, satr
26-27.
95 B u l a t o v a - L e v i n a , s. 249.

94

Emel

Esin

9 6

olsa gerek. Burkann at, her halde yukarda sz konusu

olan Ferne hkm
dar Arslan Tarhan 'm annesinin tarf ettii kale gibi bir "melik birdavn" tasviri idi.
Atn iyi muhfaza olmu ard ksmnn al renkte ve ak benekli olarak tasvir edilmi
olmas da dikkate deer. Bilindii gibi Burkan'm at Kanthaka
Trk Budist
sanatnda (lev. V I a, b) ekseri ak veya kr donda tasvir edilmitir. Fakat Kaarl'ye
gre "ak" kelimesi ancak Ouzlarda beyaz anlamna gelir ve Hakan Trkesinde
ise ak benekli demektir . K u b ' d a k i at tasvirinin eeri de ananevi Orta Asya ve
Trk tarznda yksek kal eer i m i .
Bulatova-Levina
K u b duvar resimlerinden ok az kalntnn
muhfaza
edilmi bulunduunu kaydederken yine de nemli bir teknik hussiyete iret etmek
tedir. K u b ' d a k i duvar resimlerinin grn ve teknii A k - b e i m
Trgi
devri tapmanda olduu gibidir. A k zemin zerine, kuvvetli siyah izgiler ile ekiller
izilmi ve parlak, ak ve gk boyalar ile renklendirilmitir. Tarf edilen neticenin,
evvelki bir almada Trk B
ad verilerek Bat-Trk devrinde kullanlan ve
(burada sz konusu olmayacak) daha evvelki Trk A tekniinden tefrik edilen resim
usl ile elde edilmi olduu anlalr. Trk B dediimiz teknik Tunguz merkezi
Koguryo 'dan Tun-huang 'a ve oradan Orta Asya 'nn kuzey blgelerindeki Trk
merkezleri zerinden Sogd 'a kadar uzanan ve Dou tesirleri tadn bu teknii
tarf eden bir Trke metinden
istihrc ettiimiz bir tarzdr. ekiller, kuvvetli
hatlar ve mrekkep ile izilmekte ve "be renk"(in-Trk kosmolojisinin temsil
be rengi) zamk mahllleri ile eritilerek, effaf boyalar eklinde srlp, mrekkep
izgileri boya altndan grlmee devam etmektedir. Cihet ve unsur timsalleri ara
snda, renklerin de in-Trk kozmolojisinde yer aldn yukarda kaydetmitik.
9 7

9 3

99

1 0 0

101

1 0 2

1 0 3

Litvinskiy 'nin
iret ettii gibi Ferne 'yi M . 726 'da ziyret eden Koreli
rhib Huei-ch'ao bu ilde Budizmin mevcut bulunmu olduundan habersiz kalmt.
Demek k i , M . 726'da K u b tapmann bulunduu Sir-dery 'nn kaynana yakn
kollarnn cenb kylar artk Mslmanlarn eline gemi bulunuyordu. Essen
K u b tapmann muhtemelen Mslmanlar tarafndan tahrb edildii ve K b a ' d a
bulunan cmi-mescidin belki yerine yapld, T a b a r 'deki H . 126/M. 743 'de K u b
96

Yuk.not62.

97 E s i n , " T h e horse", s. 176.

98 K g a r ,

"ak".

99 E s i n , " T h e horse", s. 199.

100 B u l a t o v a - L e v i n a , s. 250.
101 A a not 110.
102 E s i n , " O r t a A s y a " , s. 200.
103 Radloff, Suvamaprabhsa,

s. 245.

104 Litvinskiy, "Buddhism", s. 52. M . 742 k a y d : T a b a r , c. I I , s. 1695. K u b a c m i - m e s c i d i :

I t a h r , s. 187. K u b Budist

tapmanda

slam

m e z a r l a r : B u l a t o v a - L e v i n a , s. 243.

95

Farbar- allub

'nn Mslman idaresinde olduu kayd ve K u b tapmanda M . XI.-XT. asrlar

dan Mslman mezar kalntlar bulunmasndan dnlebilir. K u b tapmann
tahribine T r k sanat tarihi bakmndan esef etmek hatra gelir ise de, bu Tantrik
tapman m a b d l a n m n korkun, yan hayvn ve stelik mstehcen grnl mab d l a n m n Mslmanlarda nefret uyandrabileceini de anlamamak imknszdr.
IV. A r u
Kari 'nin Tala rmak ve ehri ile Balasagun (u rma kysndaki eski
Suyab) arasnda tarifettii Aru i l i , Bat Trkistan'da, en eskiden beri Trklerle mes
kn bir blge idi. Gerek Han devri ( M . . 209-M. 220) in kaynaklan , gerek
Kari, Trklerin Mladdan nce Aru' da ordu merkezleri olduuna rivyet eder
ler . Bat Trk ( M . 580-658) Hakanhklan da, Trklerce mukaddes bir dan
ykseldii Aru ilinde, Tala ve Suyab' da ordu kurdular . M . 751'de Tala
meydan savanda inlileri terk edip, dier baz Trk boylan ile Mslman tarafm
tutarak inlileri Trkistan'dan tard etmee mil olan Karluklar, M . 766'da A r u ' daki ordu merkezlerine hkim olunca, Bat T r k dnyasnn bana gemi sayl
dlar . M . 766'da bylece Karluk devri balad zaman Bat Trk idresi esnsnda Tala blgesine gelen Sogdlu muhcirlerin kltrel tesirleri artk Trkler ta
rafndan benimsenmi ve Trk kltr iinde erimi bulunuyordu
.
Budist sanat bakmndan Aru 'da Kartuklarn geldii zaman hkim bulunan
gelenek, Bat - Trk ve Trgi devirlerinde inkif etmiti. Ak-beim Budist tapmaklannda
nmnelerini (lev. I I d) grdmz Trgi devri tarznn, resim teknii
1 0 5

1 0 6

1 0 3

1 1 0

105 B e r n t a m , SA X I , s. 362-63'de i n l i l e r i n " K ' a n g - k " d e d i i Kengeres T r k b o y u n u n

M i l d d a n n c e k i g e n i y a y l m a shasrna A r g u ' n u n d a g i r d i i n e dikkati eker. H a n

devri

( M . . 209-220) i n k a y n a k l a r n d a a n l a n T r k b o y l a r n n ( " K ' a n g - k " , " T i e h - l e " " T i n g

ling" " H o - k u t " b u son ikisi bk. de Groot, Hunnen, s. 61-62) y a y l m a s h a s i i n e giren A r g u
illeri c e n b d a F e r n e ' d e n i m a l d e u m a n s a b n a , D o u d a T a l a r m a n d a n B a t d a S r d e r y ' y a u z a n y o r d u . B u illere M . . I . y z y l d a d o u d a n gelip y e r l e e n " U s u n "

(veya

W u - s u n ) l a r a d a T r k o l d u u , B e r n t a m tarafrndan, Shiratori'nin a r a t r m a l a r n a d a y a
nlarak

ileri

srlmektedir.

106 T o g a n , "Balasagun".
107 B a t T r k H a k a n " T ' u n g Y a b g u " T a l a ve S u y a b ilini M . 605-617'de ald ve b u m e r
kezde ordu k u r d u : Chavannes, Documents, s. 10 , 304. T a l a ve S u y a b B a t - T r k o r d u l a r
M . 658'de T r g i l e r e ve M . 766'da K a r t u k l a r a g e t i : a. e., 85. Y i n e bk. a. e,, s. 8, 16,
57, 79, 83-86(n. 1), 123 (n.) (mukaddes d a ) ; 264, 273,

13,

286.

108 T a l a m u h r e b e s i : C h a v a n n e s , Documents, s. 141-142. K a i u k l a r ' m A r g u T r k m e r

kezlerine h k i m o l u u : a. e., s. 86
109 B e r n t a m , SA

X I , s.

(n.).

371-72.

110 K z l a s o v , s. 155-227. Hmelnitskiy, s. 243-65; Z y a b l i n ; G o l o v a n o v ; E s i n , " A k - b e i m " .

Emel

96

Esiri:

1 1 1

112

olarak Trk B
dediimiz teknie balandm kaydetmitik. A k - b e i m
tapmaklarnda bulunan m a b d tasvirleri de Hind ve Hellenistik tesirinde Trk norm
larnda idiler(lev. I I d, I V c). K u b 'da rastlanan tarzda dharma-pla ve "yek" iko
nografisinin de Aru 'da mevcdiyetine Litvinskiy dikkati e k e r . Yine Litvinskiy, AJc-beim ile T r k muhtlerindeki dier Budist sanat merkezleri, yani Ferane
ve D o u Trkistan arasndaki muhtelif ynl tematik, estetik zevk, kifyet, teknik
usller bakmndan benzerliklere iret etmektedir .
Kartuklar Aru 'ya hkim olduktan sonra ( M . 766) fakat Samanler bu illere
slmiyeti getirmeden ( M . 819) evvelki bir devrede, " T r k Hakan e h r i n e "
pek yakn olan ul ile Sar 'da Budist eserler yaplmt (lev. V I d; V I I c; I X b, c).
ul ve Sar 'da bulunup Karluk devrine atfedilen Budist duvar resimleri(lev. V I d)
Ak-beim tapmaklarnda mhede edilen teknik ve slba sdk kalmt. Fakat
Aru 'ya komu bulunan Dou Trkistan blgelerinden gelen tesirlerin oald
da grlr. ul ve Sar Budist resimlerinden" bazlarnn (lev. V I b; V I I c )
hussiyetlerinden biri san ve gk renklerinin n planda bulunmalar idi. Sar ve bilsa gk renklere meclbiyet M . V H . - V I I I . asrlardan olup, Trke kitbelerin bu
lunduu orcuk ve Kum-tura duvar resimlerinde i k i asr kadar tezhr e t t i
(bundan sonra btn Trk Budist sanatnda al renk hkim olacakt).
113

1 H

113

1 1 6

1 1 7

ul ve Sar resimlerinin kahntlanndan birinin zeminini, Budist ikonografi

sinde tekerrr eden mukaddes aa veya ieklerden
(lev. V I I c) birini temsil
eden byk san iekler kaplamaktadr(lev. V I c).
ul ve Sar resimlerinden bir dierinde ak zemin zerine gk renginde tasvir
edilmi bir Burkan ba gzkr (lev. V I b). Bann tepesindeki unia
denen
1 1 3

119

111 Y u k . n o t

102.

112 Y u k . n o t .

110

113 Litvinskiy, "Buddhism", s. 49.

114 A. e.
115 I b n H u r d z b a , s. 29.
116 B e r n t a m , SA X I , s. 377,

lev.

18-21.

117 E r k e n U y g u r devrinden K u m - t u r a ' d a

del, Kultst.

ve L e C o q , Buddh.

Spt.,

' K i r i n " t a p m a ( L e C o q , Buddh.

" K i n n a r i " ve " N i r v a n a " t a p n a k l a r ( G r n w e

s. I I I , lev.

Spt.,

c.

17;

V I I , lev.

c. V I I , lev. 29, 30,

25 : T r k

bey ve

31)

ve

hatunlar

orcuk
tasvr-

eri).
118 Kr.. L e C o q , Buddh. Spt.,
tane

Brahmi

(iki a y r k i t b e ) ; H a m b i s , Indits,
den

c. V I I , lev. 26. K u m - t u r a ' d a ikinci grup tapmaklarda

ve G k - T r k y a z s ile k i t b e b u l u n d u : L e C o q , Buddh. Spt,

yeni r e n d i i m e g r e , Pelliot, K u m - t u r a ' d a

m. Bunlar

ner

olacakdr.

119 Getty, Glossary,

unia.

c. I I I , s.

13

s. 5 (Pelliot'nun b u l d u u n c k i t b e ) . Prof. H a m b i s ' b a k a t r k e y a z l a r n d a resmini a l

Farbar- Hallub

97

topuz eklindeki knt sebebi ile, Berntam 'n yanllkla bodhisattva dedii bu ahs,
bir burkan olsa gerek). Burkann grn (lev. V I b) gelecek merhalemiz olacak
K a r ve Duldur-akur muhitinin normunu hatrlatr (lev. I X a).
ul ve S a n Budist eserlerinde arslan veya baka yrtc balar da tasvir edil
mitir (lev. X I I I c). Yrtclarn mhiyeti burada da muhtelif ekilde tefsir edilebilir.
K u b 'da
(lev. X I I b) sz konusu olduu gibi ul ve San 'da da yrtclar Tantrik ikonografi ile yahut Arslan ve Bars gibi Trk adlar ile ilgili olabilirdi. Uygur
tesirlerinin bilhassa hissedildiini kaydettiimiz Aru muhitinde
vajrapni
(elinde imek timsli vajra tutan Burkan muhfz) 'ye de yrtc vasflar verilmi
olabilirdi. Budistler Burkann mensup olduu kya soyunun timslini arslan ittihaz
etmilerdi. Burkan kyamuni 'nin arkabas ve talebesi Ananda 'ya
keskin
kulak ile dinlediine izfeten "Kaplan kulakl" denirdi (rdula-karna. Trkesi
Sakllar arzs ardul Arslan : Sakya'lar azizi kaplan-arslan). Binei f i l olan ve
Vajrapni 'ye temil olan Samantabadhra, bazen binei kaplan olan Manjusri ile,
kartrlyordu. Btn bu tasavvurlara ekil vermek ile grevlendirilen Trk sanat
kr, her halde vajrapni 'ye baz zoomorfik hussiyetler atfetmi ve onu bazen
arslan bal gen bir alp (lev. X I I I d), bazen da (kaplan gibi ?) sivri kulaklar ve az
dileri ile temyz eden bir muhrip olarak gstermekte idiler(lev. I X b 'de Burkan
'm sanda, orta hizda). Bylece, Hindistan'dan uzak bulunan imal Trkistan'da
Budist remzler baka manlar ahyordu. Vajrapni, Tlis ve Kk-Trkler'in totemik
ceddi B r i
veya d o u m yhna hkim oniki hayvan t a k v i m i eklinde astrolojik
"mel" e
mmsil, koruyucu bir zootip vehesini alabilmi gzkmektedir.
Litvinskiy
'nin de kaydettii gibi "yek"lerin ve yrtclarn da alplik vasfna
deer veren bu gr bozkrda yaban hayvanlarla bouan avclara mahsus
olsa gerek. Yiitlik vasfna kar bu meclbiyet Trk sanatna z hams slbu
vermi ve sulhperver Budist pantheon 'una bile damgasn vurmutur.
1 2 0

121

1 2 2

1 2 3

121

1 2 5

125

1 2 7

Pritsak
ve Klyatorny 'nin
M a s d ve Gardz'ye dayanan aratrmalanna gre, Karluklann banda bulunan K k - T r k Hakanlar soyundan Bilge K l
Kadir H a n M . 840'da Trk Hakam lakabm ihy etti. Bilge Kl Kadir H a n ' n l
mnden sonra i k i olundan Bazr Arslan 'm u vdisinde eski Suyb'm yerine yk120

Yuk.not79.

121 Soothill, s. v.
122 Bezeklik tapmak 19'da
iir,

resim: G r m v e d e l , Kultst., res. 562.

" a r d u l arslan":

Arat,

11 /147 ve ilgili not.

123 B r i : g e l , " D o u T r k l e r i " .

124 M e l : T u r a n , s. 89-96.
125 Litvinskiy, s.

52.

126 Pritsak, " K a r a - h a n l " , s. 252-253.

c

127 K l y a t o r n y , " K a r " ( G a r d z ile M a s d , Murc,

c. I , s. 132'ye atf).
Trkiyat Mecmuas F . 7

Emel

98

Esin

selen "Kuz-ordu"(iml ordusu) Balasagun'a, dier olu Ogulcak Kadir H a n ' n ise
A r u 'nun ikinci byk ehri Talas'a hkim bulunduklar sanlr. Pritsak'm
tahminine gre M . 893'de ismail b. Ahmed Samnl Taraz ' Kartuklardan ald
zaman, Ogulcak Kadir H a n Kar 'a iltic ederek oray "Ordu-kent"
ittihz
etti.
1 2 3

1 2 9

V. K a r
130

K a r i l i ve kltrnn mtehasss P e l l i o t , inli rhib Hsan-tsang 'm

Karllar "yeil-gk" gzl, ocuklarn balarn sun ekilde uzatan ve vcutlar
dmeler ile ssl bir halk olarak anlattn, Marco-Polo 'ya gre K a r h l a n n
Trkeden ayr, K a r ! 'nin "Kencek" dedii dil olabilecek bir Usan konutuklarn
hatrlatarak, K a r h l a n n aslen Trk olmad neticesine vanr. Bu noktada belki
u mlhaza dnlebilir : inliler sde K a r halkm deil, daha baka Orta ve
imal Asyallar, bu arada Tlis ile Krgz Trklerini de "yeil-gk" gzl ve "krmz
sal" yani Europeoid grnl olarak anlatmakta, hatt Gk-Trk Hakan
Mukan ' m (lm M . 572) lcivert ta gibi gzleri ve uzun krmz yznden bahs
etmektedirler . K a r de Kencekleri Trklerden bir boy bilir. K a r Trkesi
ise Kar 'ye gre en fasih Trkedir. Kar kelimesinin Trke " k a " (Hoten
deresinde kan yeim ta) ile birletirilmesini de Pelliot phe ile karlar ve K
ar kehmesinin Hind dillerinden gelebilecei neticesine vanr. K a r h l a n n asl ne
olursa olsun, K a r M . 580 civarnda, Bat Trk Hakanlna ilhk edilmi ve
M . 627-29 arasnda G k - T r k hakan soyundan bir hatun ile evlenen K a r
h k m d a n bata omak zere, Karllar G k Trkler ile karmaa bala
mt . Bat Trk hakanlnn inkrz ettii M . 658 ylnda K a r h k m dr Tuman Tigin, adndan Trk ve muhtemelen Gk-Trk Hakan soyundan olduu
anlalan bir bey i d i (Tigin lakab o devirde Hakan oullanna verilirdi) . Tuman
Tigin Bat Trklerini malub eden in imparatorluunun Kar' da ilhkma
kar koyarken, komu i l olan Hotan ' da idresine almak istemi, fakat yenil
miti. Kar 'nin ve dier slm kaynaklanmn Kar 'a "Sin al-sufla" (Aa
, yni Bat in) veya sadece in adn vermesi, M . 658 etrfmda balayan ve
M . 751 'de Tala savanda sona eren geici in hkimiyetinden olsa gerek.
131

1 3 2

1 3 3

128 Pritsak, " K a r a - h a n l " , s. 252-253.

129 K a r :

"Ordu-kent", "Trk",

"Xkn",

"Alp-er-tuna",

"Afrsb*'.

130 Pelliot, " C a s c a r " .

131 Y e h - c h i h , W u - s u n (belki T r k , bk. not 105) ve m u h a k k a k T r k olan T i n g - l i n g ( T
lis: bk. not 105), ile K r g z b o y l a r n n k r m z salar, y e i l g k g z l e r i
k a n n n g r n : E b e r h a r d , imal,

s. 67, 69, 105, 86.

132 C h a v a n n e s , Docs. s. 20, 47 ve 121 (not 3).

133 A.g.

e., s. 72-73 ve ilgili not.

ve G k - T r k H a

Fartjar- JJalluh

99

M . 704-717 'de " Karluk boyu" Gk-Trk Hakan soyundan olup in tarih
isinin "A-shi-na Hien" adn verdii h k m d a n n idresinde, Kar 'a hkim bulu
nuyorlard. " Karluk boyu", inin verdii emirlere uyarak, Kar ' Trgiler'e
ve onlarn bazen mttefikleri olan Mslmanlar ile Tibetlilere kar mdfaa etmekte
idiler . M . 728'de K a r 'm idresinde, inliler yerli hkmdarlar soyundan
birini tayin etmekle beraber, M . V I I I . asr ortasnda K a r 'm artk bir Karluk
lkesi saylmasnda tarihiler mttefiktir
.
1 3 i

1 3 5

Trk H k l n h hkmdarlarndan Ogulcak Kadir H a n ' m M . 893'de Talas'

kaybettikten sonra Kar 'da ordu kurduu sanldn kaydettik. Belki de Ogulcak
Kadir Han soyu daha evvelden Kar ' ordu ittihz etmilerdi. M . 915'deki K a r
Trk h k m d n Togan T i g i n ' i n
Karluk olup olmad bilinmemektedir.
Fakat Hudd al- Slam mellifi, M . 982'de kadm zamanlardan beri Kar h k m
darlarnn Karluk veya Y a m a Trklerinden olduklarn s y l e r . M . 1070 srala
rnda KaarI ise K a r 'a Ordu-kent adn verir ve Alp-er-tuna veya Afrslab
oullan veya H k n diye and ve Gk-Trk Hakanlan sllesinden indikleri an
lalan soyun beii b i l i r . K a r ! 'nin nakl ettii bu gelenein doruluk dere
cesine olursa olsun, Trk Hakanlarnn z vatam olarak tantlan Kar 'da trihi
mizin kadm olmas ihtimli kuvvetlidir.
1 3 5

137

1 3 S

1 3 9

Kar etrafndaki Budist kalntlardan Dou cihetine den Tumuk ' d a

bulunan heykellerin bazlarna baklnca (lev. I X a, b) in tarihilerinin K a r h lann yeil gzl, yani Europeoid rklarn grnnde olduklan hakkndaki kayd
hatra gelir . Kar halkna atfedilen Europeoid grn ve sun ekilde uzatlm
balar sanki Budist eserlere de aks etmitir (lev. I X a, b). Hakikatten mlhem eserler
mesel Budist bideleri yaptranlann portreleri iin, keyfiyet her halde vriddir.
Ancak din ikonografi hussunda, Kar eserlerinde grlen Europeoid hussiyetler Hellenistik sanatn htralannm K a r d a daha uzun yaam olmas ile de
bazen izah edilebilir (mukayese ediniz, lev. V I a, b). Bilhassa, M . V L - V I I . asrlarda
btn Trkistan'da olduu gibi, inliler, Tibetliler ve D o u Trklerinin aknlar
neticesi olan Mongoloid rklar ile kanma, K a r Budist ikonografisinde de izlerini
duyurmaktadr. Trk metinlerinde anlatldm kaydettiimiz " H u " - T r k normunda
"ayn onbei" gibi geni yz ve ekik gzler, Europeoid ekilde ince ve ucu hafif
yukan evrilmi bir burunla birleerek acip bir estetik ideal vcuda geldi (lev. V I .
H 0

134 K a r l u k igali :yuk. not 28.

135 Minorsky, Hudd,
136 Barthold,

s. 280. Pritsak, " K a r a - h a n l " ; R . A r a t ,

Turkestan,

s.

141,

137 Minorsky, Hudd, s. 96.

138 K a r , "Ordu-kent".
139 H a m b i s , Mission Pelliot, c. I - I I .
140 Bk. not 130.

256.

"Kar".

100

Emel

Esin'

a,-c; V I I c). Baz Tumuk heykelleri Hind gzellik mefhumunun art olan hafif
glmseme ve inhinh vcudlar da arz ile tam eklektik mhiyette bir fusna ship
klnmtr. Acaba Kar 'm Karluk i l i olduu devrede bu grnteki gzellerin
mevcdiyeti mi M a s d ' y e u szleri ilham ettirmiti :
"u H . 332 yhnda(M. 933)...(Trklerin) en gzel grnl olanlar, en uzun
boylular veheleri hepsinden daha parlak olup sabah gneini andranlar
Karluklardr" (Mas dt. Mrc, c. I . s. 132).
M . LX.-X. yzyl mslman mellifleri Trkleri yle anlatr
: olaan st
bir beyazhkta veya krmz yzl, kk gzl, ezik burunlu. Bazen krmz satan
da bahsedilir. Demek k i bu devirde Trkler, Tumuk heykellerinde ve Uygur harf
leri ile resimli Trke yazmalarn Pelliot tarafndan bulunmu olduu Duldur-akur
duvar resimlerinde de(lev. V c) mhede edilen ekilde, " H u " - T r k dediimiz Dou
Trk tipi ile Europeoidlerin karmasndan mtevellit bir grn arz edebilmekte
idiler. Mongoloid hussiyetleri olan, fakat parlak beyaz tenli, san sal, mavi gzl
kimseler hl Kar 'da dikkati eker.
c

1 4 1

Tumuk duvar resimlerinde de (lev. V I I a; I X a) ayn kark tipolojinin " H u "

-Trk norm'una daha yakn veheleri tezhr eder. Le Coq 'un kaydettii gibi
baz Tumuk duvar resimleri (lev. I X a), teknik, gk renginin glibiyeti ve estetik
normlar bakmndan, Koo sanatnn M . V I I . - V I I I . asrlar arasndaki bir safhasn
hatrlatr . O kadar k i Le Coq lev. I X a 'nn bulunduu tapmaa Uygur mabedi
adm vermiti. Le Coq 'un Uygur Budist sanatnn erken safhas olarak grd
resim(lev. V I I B/a) bir burkan "panvar k u v r a "
ile (parivra : maiyet) tasvir
etmesi bakmndan M . I X . - X I I . asrlarda Uygurlarn Bezeklikte resmettii pranidh
sahnelerimn(lev. I X b) bir ncs olarak Le Coq tarafndan tarif edilmitir. Tumuk
eserinde vajrapaniQ.es: I X a) Burkan ' m sanda, elinde sinek kovmak iin kuyruk
tutan alp henz Bezekk'te olduu gibi(lev. LX b, Burkan 'm sanda, orta hizada)
zoomorfik hususiyetler arzetmektedir.
1 4 2

143

Tumuk duvar resimlerinden bir dierinin de (lev. V I I a) aynen gibi mmsili

K o o 'da bulunmutur (lev. V I I b). Bu resimde Burkan akyamuni, henz Siddartha
adnda gen bir bey iken, ssl Hind h k m d n kyfetinde, kr bir at olarak resm
edilen at Kanthaka 'ya binmi, arkasnda seyisi Chandaka ile birlikte gezmee
kmtr. Haytn ztraplarmn tezhrlerini bu gezmede mhede eden Siddartha
atm ve seyisini brakarak, beylik kyfetini atp, uzun salarn keserek, trik-
dny olacaktr.

141

Tabar,c.I,s.221,223.

142 L e C o q , Buddh. Spt.,

leri: yuk. not 117.
143 Slovar', s. v.

c. V , s. 31. D o u T r k i s t a n d a M . V I I I . y z y l resimlerinin denk

11

Farjjr tallub

Uygur sanatna bu kadar benzeyen Tumuk resimlerini Uygurlar m, yoksa

Karh Karluklar m yapmt? Tumuk 'un hemen dousunda, Ksen'e(Kua)
yakn Duldurrakur 'da Uygr yazs ile Trke metinli resimli yazmalar bulunduuna
gre
Uygurlar Tumuk 'a da gelmi olabilirdi. M . 1070 civarmda artk msl
man olan Karllar ile Uygurlar dn harbine girmi bulunurken, Karllar,
Kar 'den renildiine gre, kolaylk ile Uygur "kend"(ehir)lerini basmakta
ve "Furhan evlerini"(Burkan tapnaklarn)
ykabilmekte idiler. Fakat Tumuk
resimlerine, K i a r ' d a n baka merkezlerde de kaydedilen Karluk ve Uygur Budist
sanatlar arasndaki yaknlklar nda baklrsa, Tumuk eserlerini Karluklara da
atf etmek mmkndr.
1 4 4

1 4 5

146

K a r 'daki Karluk devri "Burkan bedez"

(Burkan heykellilere, yni
son devir Budist eserlerine Kar de yetimiti, Budizm islmiyetin kabulnden
sonra da devam etmi samlabilir. Kar Budist "toym"larn ibdet eklini gzleri
ile grm gibi tarif eder :
"Toym Burkanka ykindi".
(Varak 479'da Arapa tercmesi: Kfir ulu kiisi(a/- /7c) sanem nnde secde
etti).
Kar ve etrfnda Budist mimr kalntlar da oktur. P e l l i o t
u harabe
leri Budist vihar olarak tavsif eder: K a r ' d a Kurgan Tim stpa 's (lev. X I a) ;
Kzl-dere ile Kk-debe 'deki ile Tumuk 'da -Mervan, Eski-ehir ve Tegrmen
'deki bin klliyeleri.
Cemal K r
M . 926 civarnda, Ogulcak Kadir H a n ' n Kar'n imlindeki Artu'da mersimle bir tapmak yaptrdn anlatr. ocukluunda gizliden
islmiyeti kabul etmi bulunan Ogulcak'm yeeni, Bazr Arslan olu Satuk Bura
Han, tapman tulalarn tarken, gnlnde bu mabedi Allah'a adyordu. Nitekim
Artu tapma mescide ve slm klliyeye tahvil oldu ve Satuk Bura H a n lnce
oraya gmld.
c

147

1 4 3

Kutadu-bilig iri de M . 1070 sralarnda Burkann "evi, b a r k " (tapma, avlu

su) ve "orun"unun (makamnn) mescide evrilmesini istemekteydi .
l 4 9

144 B u bilgiyi m t e v e f f a M i l M . H a l l a d e ' a m e d y u n u m . M u s e G u i m e t de bulunan s z ko

nusu y a z m a l a r n t r k e metinler ile birlikte L . H a m b i s t a r a f n d a n neri mutasavver i m i .
D u l d u l - a k u r duvar resimleri de ( H a m b i s , Mission

Pelliot, c. I I I ) U y g u r eserlerine benzer

( L e C o q , Chotscho). Prof. H a m b i s b u b l g e d e d e

muhtelif t r k e y a z l a r k t m

ltfen

bildirdi. B u n l a r n e r edecekdir.
145 K a r , varak 173, " F u r x a n ewi" nin tercemesi: al-bayt al-anam
146 K a r , varak

217 B u r k a n kelimesi a r a b c a

(sanem ve v e k a r l kimse).
147 H a m b i s , Mission Pelliot, c. I I .
148 K a r , s . 130-32.

yle

anlatlr:

(sanem evi).
Al-anam

va'l-zimniya

Emel

102

Esin

Karluk devri Budist Trk sanat hakkndaki aratrmamzn neticeleri

yle hulsa edilebilir: Budist Trk sanat, Bat-Trk ( M . 580-658) ve Trgi ( M .
658-766) devirlerinde, hem Dou, hem bat Trkistan'da, ayn slbda domu
ve kendine z tarz inkif ettirmee balamt. Budist T r k sanatnn vrisleri Bat
Trkistan ve Kar 'da Karluklar, daha Douda, Ksen, Turfan ile Tun-huang 'da
ise Uygurlar oldu. Yz elli yl kadar, takriben M . V I I I . asrdan K a r ' d a slmiyetin kabl tarihi M . X . asr bana kadar, Karluk ve Uygur Budist sanatlar
aa-yukan tek bir slp iinde, Budist Trk sanatnn birbirine pek yakn i k i ve
hesi olarak beraber gelitiler. M . 926 sralarnda K a r ' m ihtids ile mslman
Trk sanatmn ilk safhas ald. Ksen, Turfan ve Tun-huang 'da ise Uygur Budist
sanat M . X V . asrn ortasna kadar, be asr daha, mslman Trk sanatndan ayr,
fakat ona muvz ve messir olarak devam etti . Bylece Karluk Budist sanat
bir yandan Trk Budist sanat gelimesinde nemli bir safha, dier taraftan ise ms
lman Trk sanatnn temelinde bir kebend ehemmiyetinde tezhr etmektedir.
Nitekim, mznin esrnna brnm bir gzellik haylinin timsli olarak "Farhar-
H a l l u h " tabiri biz Anadolu Trklerine kadar gelmiti.
1 5

149

" E v i n barkn rte, sgil B u r k a n n !

c

Ann" orn mescid, c e m a t k l n !

( Y s u f H H c i b , beyt 5486).
150 E s i n , " O r t a A s y a " , not 241.

K I S A L T M A L A R

ve

B B L Y O G R A F Y A

A : Ankara.
A A :Artibus Asiae.
ABA W : Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
ADA W: Abhandlungen der Deutschen Akademie der Wissenschaften.
L.Al'baum, Balahk-tepe (Takend 1960).
A N : Akademiya Nauk.
A N Kaz : Akademiya Nauk Kazak SSR.
A N U z : Akademiya Nauk Uzbek SSR.
APA W : Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften.
R. Arat, Eski Trk iiri (Ankara 1965).
W. Bang-A. v. Gabain, T T , I , I I (SPAW 1929) ; TT, I I I , I V (SPAW 1930) ; T T
V (SPAWm\),EDTF,
II.
W. Bang-A. von Gabain - G. R. Rachmati, T T , V I (APA W1936), EDTF, LT.
W. Barthold, 1. Turkestan down to the Mongol invasion (London 1928). 2. Tur
kestan (rusca) : Turkestan v epohu Mongol'skago naestviya ( M . 1900).
S. Beal, Si-yu-ki (Calcutta 1963).
A . N . Berntam, "Osnovnie etapii istorii kultun Semireya i Tyan'-anya", SA X I
( M . 1952).
B. Bhattacharya, The Indian Buddhist iconography (Calcutta 1958).
Buddhist arts : The ancient Buddhist arts in Central Asia and Tun-huang, Monumenta
Serindica V (Kyoto 1962).
V. A . Bulatova - Levina, "Buddiyskiy Xram v Kuve" SA 1961/3, s. 241-50.
A . Caferolu, Uygur szl (Istanbul, 1934).
E. Chavannes, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux et notes addition
nelles (Paris 1903).
Docs. Bk. Chavannes, Documents....
B. V . Dolbejev, " V poisah razvalin Bibahka", Zapiski Vostonago otdeleniya imperatorskago russkaya arxeologigeskago obestva, cild X X I I I (Petrograd 1915).
J. Dowson, A classical dictionary of Hindu mythology (London 1961).
W. Eberhard, inin imal komulari (A. 1942).
ED TE:
Ergebnisse der Deutschen Turfan Forschung.
E I : Encyclopaedia of Islam.

104

Emel

Esin

E. Esin, 1. "Ak-beim", V I . TTKB (A. 1947). 2. "Bedk brk", Comms. to the

IXth PIAC, Istituto Orientale (Napoli 1971). 3. " H a l a " : "Butn-i H a l a "
TM, X V I I ( I . 1972). 4- " K k i b a g a n " : "Zerefan kylannda Trk meli
ehri Kkibagan 'daHakanh mescidi", TK98 (A. Aralk 1970). 5. " O r d u "
Ankara niv. Dil-Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, c.
VI/10-11 (Ankara 1972). 6. "Orta Asya" : "slmiyetten nce Orta Asyada Trk resim sanat", TKEK
I I / l a . 7. "The horse i n Turkish art",
Proceedings of the V l l t h meeting of the PIAC, Central Asiatic Journal X
/3-4 (Wiesbaden 1965).
K. Fischer, "Preliminary notes on some ancient remains at Qunduz", Afghanistan
(Journal of the Historical Society of Afghanistan) (Kabul 1961/1).
O.Franke, Geschichte des chinesischen Reiches (Berlin 1925).
W. Fuchs, "Huei-ch'ao's Pilgerreise durch Nordwest Indien und Zentralasien um
126" SP AW (193%).
A. von Gabain, 1. Das uigurische Knigreich Chotscho (Berlin 1961). 2- TT V I I I
- X (ADA W1954,1958,1959).
A. Getty, The gods of Northern Buddhism (Tokyo 1962).
Y . Golovanov, "uskiy koloss", Komsomolskaya Pravda, (Temmuz 7, 1962).
A . Grnwedel, 1. " I d i k u t " - "Berichte ber archaeologischen Arbeiten in Idikut
-shahri 1092-1903", BAW X X I V / 1 . 2. Kultst. -Altbuddhistische Kultstaetten in chinesisch Turkestan (Berlin 1912).
J. Hackin, Fouilles de Qunduz, M D A F A V I I I (Paris 1959).
L . Hambis, 1. Indits : - Sculptures et peintures d'Asie Centrale, indits de la Mission
Pelliot (Paris 1956). 2. Mission Pelliot, cild I Toumchouq, planches
(Paris 1961) ; c. I I , Toumchouq, textes (Paris 1964) ; c. I I I , Douldur-aqour
et Sou-bachi (Paris 1967).
Al-Istahrl, Al-maslik va'l-mamlik (Kahire 1961).
I : Istanbul
A : slm Ansiklopedisi (Istanbul).
AD : slm Aratrmalar Dergisi (istanbul).
Ibn Bibi, Al-avmir al-Aliyya fi al-umr al-'Aliyya,
1956).

A . Erzi tpk basm (Ankara

I b n H u r d z b a , Al-maslik va'l-mamlik (Leiden 1889).

JA : Journal Asiatique.
S. Julien, 1. La vie.. : Histoire de la vie de Hiouen-thsang (US 1968). 2. "Les Oigovas",J (Paris 1847).
Kar (Ceml), Mulhakt al-irh, Barthold, Turkestan (rusca), c , s. 128-30.
Karl (Mahmd), Al-dvnu lt al-Turk, B. Atalay bask. (A. 1941-43).
Kaz. : Kazakistan.

105

Farbar- galluh

Kirgiz. : Krgzistan.
L. P. Kzlasov, "Issledovaniya na Ak-beime", TKAEE
S. G. Klyatorny, " K a r " : "Epoha Mahmuda
Ttrkologiya (Baku 1972/1).

I I ( M . 1959).
Kagarskogo",

Sovietskaya

A . Kollautz - H . Miyakawa, Die Jou-Jan der Mongolei und die Awaren in Mittel
europa (Klagenfurt 1970).
A. von Le Coq, 1. Buddhistische Sptantike

in Mittelasien (Berlin 1922-28). 2.

Chotscho (Berlin 1913).

V. A . Litvinskiy, 1. "Buddhism" : "Outline history of Buddhism in Central Asia",
Intern. Conf. of the history, archaeology and culture of Central Asia in
the Kushan period (Dushanbe 1968). 2. Aina-tepe ( M . 1971).
Liu Mau-Tsai, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken
(T'uke) (Wiesbaden 1968).
M . : Moskova.
Mas d, Murc al-zahab, (Kabire H . 1377).
c

MDAFA

: Mmoires

de la Dlgation archologique franaise

MI A : Material i issledovaniya po arheologii

en Afghanistan.

SSSR.

V. Minorsky, Huddal- alam

(London 1937).
F. W . K . Mller, "Pfahl" : "Zwei Pfahlinschriften aus den Turfan Funden", APA W
1915, EDTF, cild I (Leipzig 1972).
F. W. K . M l l e r - A . von Gabain, Uigurica I (APAW 1908v2), I I (APAW 1910v3)
I I I (APAW 1920v2), I V (SPAW 1931), EDTF, c. I (Leipzig 1972).
NaraM, Trx-i Buxr (Paris 1892).
Notes additionnelles : Bk. Chavannes, Documents...
B. gel, " D o u Trkleri hakknda vesikalar ve notlar", Belleten (A. Ocak 1957).
P. Pelliot, Notes to Marco Polo (Paris 1963).
PIAC : Permanent International Altaistic Conference.
E. Pinks, Die Uiguren von Kan-chou in der frhen Sung Zeit (Wiesbaden 1968).
O. Pritsak, 1- "Kara-hanllar", IA (Istanbul 1955). 2- "Qara, Studie zur Trkis
chen Rechtsymbolik", Z . V. Togan Armaan Kitab (Istanbul 1955).
G. A . Pugaenkova, Halayan (Takent 1966).
G. A . Pugaenkova - L . I . RempeF, Istoriya iskusstv Uzbekistana ( M . 1965).
G. R. Rachmati-W. Eberhard, T T V I I (ADAW 1952).
W. Radloff, Suvarnaprabhsa (Leningrad 1930).
J. Rowland, Ancient art from Afghanistan (New Y o r k 1966).
SA : Sovietskaya Arxeologiya.
Slovar' : V. M . Nadelaev-D. M . Nasilov - E. R. T e n i e v - A . M . erbak, Drevneturskiy Slovar ' (Leningrad 1969).

106

Emel

Esin

I . O. Smirnova, Katalog monet s gorodia Pencikent ( M . 1963).

W. E. Soothill, A dictionary of Chinese Buddhist terms (Taipei 1968).
A . C. Soper, 1. "Cave-chapels": "Imperial cave-chapels of the Northern dynasties",
AA (Ascona 1966). 2. Literary evidence for early Buddhist art in China
(Ascona 1959). 3. "Northern Liang and Northern Wei i n Kansu", AA
(Ascona 1958).
SP AW: Sitzungberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften.
A . Stein, 1. Innermost Asia (Oxford 1928). 2- Serindia (Oxford 1921).
Tabarl, Trih al-rusl va'l-mulk (Leiden 1890).
TKAEE:
Trud Krgzsoy arheologo-etnografieskoy
ekspeditsii.
TKEK: Trk Kltr El-Kitab. (Mill Eitim Basmevi, istanbul).
TM: Trkiyt Mecmuas ( I . 1925).
Z. V . Togan, "Balasaun", IA ( I . 1949).
T T : Trkische Turfantexte: Bk. Bang-Gabain (TT I-V) Bang-Gabain-Rachmati,
(TT, V I ) . Rachmati-Eberhard (TT V I I ) Gabain (TT V I I I - X ) .
TTKB: Trk Tarih Kongreleri bildirileri.
O. Turan, Oniki hayvanl Trk takvimi (istanbul 1941).
Ysuf H Hcib, Kutadgu-bilig (R. Arat neri, I . 1947).
L. P. Zyablin, Vtoroy Buddiskiy Hram Akbeimskogo gorodie (Frunze 1961).

E.

Levha

ESN

I a- H i n d tesirleri t a y a n

Budist

prototip I m i s l i olarak K b u l y a n n d a T e p e devrinden ( M . 644 - 901 ; bkz. not 54) a h u n d a

" k u j i k " ( p e r e m ) b u l u n a n bir " u n tengri" ( o c u k m a ' b d ) b a (bk. not 78, 85).

Hazana'da bulunmu Trk-h

R o w l a n d , res. 84.

E.

L e v h a I b ve d.

ESN

I b- F e r g n e T r k
(M.

627-X.

Budist

tapnamda

t a y a n Budist
"kujik"
ba (bk.

hkmdarlar

y z y l : bk.

not

bulunup

prototip I

(perem)

not

bulunan

devrinden
62)

Kub

Hind

tesirleri

tarznda,

ahunda

bir " u r t e n g n "

78 ve 85). Bulatova - L e v i n a ,

res. 4.

I d - K o o , t a p n a k T 1 de
ki M . 715'den evvel
m i bir T a v g a n
yaplm,
duvar

trke

resminde

ge

ylnda
kitbeli
alnmda

'kujik" ( p e r e m ) olan bir

"un-tengri"

tasviri

not 78 ve 85). L e
Chotscho, lev. 8.

(bk.
Coq,

Levha

E. " ESN '

I c- T a r d u (takriben M . 642 - 755 : bkz. riot 38) ve m t e k i b e n

vdsinde

(bk.

not

36)

M. VII -VIII.

H i n d tipinde b a . Litvinskiy,

yzyllardan

Acina-tepe, res. 56.

Ic

K a r l u k ili olan V a h s

Acina-tepe

Budist

tapmanda

E.

ESN

Levha H a

H a - H i n d - T r k n o r m ' u n a m i s l o l a r a k B a t T r k ( M . 580 - 658) v e y a T r g i

( M . 658

- 766) devrinden, S u k u l u k e h r i n d e b u l u n m u , p i m i toprakdan b u r k a n ba. A . N . B e r n tam, " T r u d S e m i r e e n s k o y a r c h e o l o g i e s k o y ekspeditsi u s k a y a dolina", MIA 14 ( M . 1950).
lev. L / 4.

E.

ESN

Levha

nb

I I b- H i n d - T r k n o r m ' u n a m i s l olarak, B e b a l k ' d a b u l u n m u , B a t T r k , veya T r g i

devrine ( M . V I - V I I I .
LXIX,Hu05.

y z y l l a r ) i t g z k e n B u r k a n ba.

Stein,

Innermost

Asta,

lev.

ESN

I I c- K u n d u z ' d a b u l u n m u , T o h r i s t n Y a b g u l a r devrinden ( M .

Levha

630 - 758 : bk.

not 32) ekik g z l b a . H a c k i n , res. 61. H i n d - T r k n o r m ' u n a m i s l d i r .

E.

ESN

Levha I I d

I I d- T a r d u (takriben M . 642 - 755 : bk.

not

ben K a r l u k ili olan V a h v d i s i n d e (bk. not

yzyllardan

Acina-tepe

Budist

38) ve m t e a k i

36) M . V I I - V I I I .

tapnanda,

Hind - Trk

n o r m ' u n a m i s l olan heykel b a , Litvinskiy, Acina-tepe, res. 49.

Trkiyat Mecmuas F . 8

E.

Lev.

ESN

I I I c- M . V I I - V I I I . y z y l l a r d a K a r l u k ili olan K g a r y a k n n d a

Levha HC c

T u m u k ' d a (bk-

not 132) Sockel - Tempel denen Budist t a p n a k m d a b u l u n m u M . V I I . - V I I I . y z y l l a r d a n re

simlerde B u r k a n tasviri. Staatliche Museen Preuss. Kulturbesitz, D a h l e m , T u r f a n S a m m
lung, I I I , 9243 c

E.

Levha TV a - d

ESN

I V a, b- B e b a l k ' d a b u l u n m u B a t T r k v e y a T r g i devrinden
yzyllar)

olabilecek,

(M. V I - V I I I .

portre m h i y e t i n d e , ahs hususiyetleri olan, kuvvedi

ifdeli

heykel balar. Stein, Serindia, lev. L X I X , H u 06, 07.

I V d- T r g i ( M . 658- 766)
- X.

yzyl;

norm'a yakn
I V c- T a r d u (takriben 642 - 755 : bkz.

not

38) ve m t e k i b e n K a r l u k ili olan V a h v a d i

sinde (bk. not
dan Aina-tepe

36) M . V I I - V I I I .

yzyllar

Budist t a p n a n d a ,

"Hind

- T r k " dediimiz norm'da ve H i n d

kiyfe-

tinde,

"tengridem"

bir

ahsiyet

heykeli.

devrinden

veya K a r l u k ( M - 766

(Hind - Trk

g r n t e ) bir T r k

dediimiz

hkmdrmm

tahta kn temsil ettii s a n l a n g m tabak z e

rine

tasvr.

(bk.

a.g.e.,s.

P u g a e n k o v a - Rempel')
153).

res.

154

V a- "Hellenistik - T r k " d e d i i m i z n o r m ' a m i s l olarak, K i m

duz'da

Trk

T o hristn

Y a b u l a n devrine ait ( M . 630 - 758

bk. not 32) bir heykel ba. H a c k i n , res. 50.

E.

Levha V b

ESN

V. b

Hellenistik - T r k

134, 135, 139) M .

dediimiz

n o r m ' a m i s l olarak T u m u k ' d a b u l u n m u

V I - I X . yzyllardan

olabilecek,

Mongoloid g r n l heykel b a . . H a m b i s , Mission

(bk.

not

Hellenistik'ten g e l i m e , fakat h a f f

Pelliot, c. I , res. 285.

Levha

E. ' ESN

V c- T r g i devri ( M . 658 - 766) o l d u u

110) A k - b e i m Budist t a p m a k l a r n n
l i m e , fakat Mongoloid h u s s i y e e r i

k a n sikkelerden bilinen (bk.

birinde

bulunmu,

not

Hellenistik'den ge

o k i l e r l e m i tarzda bir bodhisattva v e y a

bey ba. Litvinskiy, Acina-tepe, res. 77.

V e

E.

ESN

L e v h a \V d

V d - T a r d u (takriben M . 642 - 755 : bkz. not 38) ve m t e a k i b e n K a r l u k ili olan V a h

v d i s i n d e (bk. not 36) M . V I I - V I I I . y z y l l a r d a n Acina-tepe Budist t a p n a n d a n ,
Hellenistik - T r k n o r m ' u n a m i s l olan Heykel b a n n muhtelif g r n l e r i . Litvinskiy,
Acina-tepe, res. 57 - 69.

E.

ESN

Levha V I a - b

V I a, b-Europeoid K a r h a l k n n ekik g z l Mongoloidler ile M . V I - V I I I . y z y l l a r d a

kartn (bk. not 1 3 0 - 139) g s t e r e n T u m u k ' d a b u l u n m u H heykel ba. H a m b i s ,
Missitm Pelliot, c. I , res. 121 ve 123.

E.

ESN

Levha V I b

ESN

Levha V I

V I c- M u s e Guimet'de m u h a f a z a edilen U y g u r harfleri ile T r k e

larnda b u l u n d u u Duldur-akur

Budist vihra'smm

resimli y a z m a

duvar r e s i m l e i h d e ,

Europeoid

- T r k d e d i i m i z norm'da, t c h bir ahs tasviri. H a m b i s , Mission Pelliot, c. I I I . res. 33.

E.

ESN

Levha V I d

V I d- S a n ' d a (Argu) b u l u n m u , K a r l u k devrinden ( M . 766 - X . y z y l ) s a n l a n , g k ren

gindeki duvar resminde E u r o p e o i d - T r k d e d i i m i z n o r m ' d a bir B u r k a n ba.
SA X I , res. 19.

Berntam,

E.

Levha V H a - b

ESN

V I I a- T u m u k ' d a

Tempel" a d verilen t a p m a k d a b u l u n m u bir duvar

resminde

B u r k a n k y a m u n i ' n i n h e n z S i d d a r t h a adl bir g e n bey iken, a t K a n t h a k a

"Sockel

stnde,

seyisi C h a n d a k a ile g e z m e e gidip, d n y n n a c l a r n n t e z a h r l e r i n i g r n c e , a t m ve seyi

sini bir a a a l t n d a b r a k p trik-i d n y olmak z e r e k a t m

gsteren, M . V I I - V I I I .

y z y l d a n s a n l a n duvar resmi, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz, D a h l e m , T u r

fan S a m m l u n g , I I I , 2817.

V I I b- L e v h a V I a'daki k o n u y u g s t e r e n K o o ' d a b u l u n m u , M . I X . y z y l d a n s a n l a n
tavan resmi. Staatliche M u s e e n Preussischer Kulturbesitsz,
I I I , 4426.

Dahlem,

Turfan

Sammlung

Levha V I I c

ESN

V I I c- S a n ' d a

( A r u ) b u l u n m u , K a r l u k devri

( M . 766 - X .

yzyl)

bir

Budist duvar lesminde, lev. V I a daki a a c a benzer bir n e b t motif, B e r n tam, SA X I , res. 19.

E.

ESN

Levha

VTJIa-b

Levha I X a

ESN

I X a- T u m u k , y a n n d a L e G o q ' u n " U y g u r t a p m a " d e d i i , Bezeklik U y g u r t a p n a k l a r m d a k i pranidh

( B u r k a n a adak verilmesi) sahnesini g s t e r e n (bk.

resimleri h a t r l a t a n fakat d a h a eski belki M . V I I - V I I I .

lev.

yzyllardan

V I I b)

olabilecek

bir duvar resmi. B u r k a n n y z " H u " - T r k n o r m ' u d e d i i m i z g r n n tipi dedi

i m i z i n U y g u r metinlerindeki tarfg benzer (bk.

not

51). B u r k a n n s a n d a elinde

sinek k o a c a k yelpaze tutan asker k y f e t t e vajrapni'dk.

B u r k a n n solundaki b a

bir B r a h m a n ba olsa gerek. L e C o q , Buddh. Spat., c. V I I , s. 269.

E.

Levha

ESN

I X b- M . I X . - X I I I . y z y l l a r d a n Bezeklik d v a r resimlerinde pranidh

IXb

(adak) sahnelerin

den. B u r k a n , a y a k d a ve s a a m t e v e c c i h d i r . S a n d a tepede de bir " k a l k " (yksek kk :

Slovar') y a n n d a , bir "tengri" (deva), B u r k a n a i b d e t etmektedir. O n u n a l t n d a sivri kulak
lar ve " a z " l a n ( a z dii : Slovar') ile t e m y z eden U y g u r s l b u n d a vajrapni

durmak-

d a d r . E n altda " t a r k a n " v a s f n d a o l d u u y a z l b u l u n a n bir alp B u r k a n a bir a d r a d a m a k d a d r . B u r k a n n solunda tepede bir "tengri" i e k s a m a k d a d r . D a h a altda i k i "tengri"
i b d e t etmektedir.

E n altda b i r " t a r k a n " ve bir h a t u n (?) B u r k a n a hediyeler takdim

eder

ler. L e C o q , Chotscho, lev. 20.

Trkiyat Mecmuas F . 9

E.

Levha

ESN

a- M .

oullarn

734'de l e n Bilge k a a n ve
"Hu-Trk"

dediimiz

beylerini

veya T e k e

g r n t e (bk.

not

51)

" T e k e i n i i " K l T o d u n ve A z g a n a z E r A g a r ' m eseridir.

hmer der Mongolei,

(Petrograd

1892-1899). L e v . X V / 2 .

A l t u n T a m g a n T a r k a n ile
tasvir eden

ta kabartma.

W . Radlof\, Atlas der

Altert-

X a

E.

ESN

Levha

X b- L e v . V I F d e k i resimde eseri y a p t r m ve muhtemelen K a r l u k veya U y

gur T r k beyleri olan kimselerin alp k y a f e t i n d e tasvirleri. B u resim lev. I X
a'daki resmin s a n d a y e r a l m a k t a d r .

Xb

X I a, b, c- T a r d u (takriben M . 642 - 755 : bkz. not 38) ve m t e a k i b e n K a r l u k i l i olan V a h

v d i s i n d e (bk. not 36) M . V I I . - V I I I . y z y l l a r d d n Acina-tepe Budist t a p n a n d a portreye
benziyen eserlerinden bir d u v a r resmi ve bir heykel b a m m i k i g r n LitvinsMyj Acina-tepe,
res. 4

65.

E.

Levha X I b

ESN

X I b T a r d u (takriben M . 642-755 : bk.

not

58) ve m t e M b e n

K a r l u k i l i olan V a h

v d s i n d e (bk. not 56), M . V I I - V I I I . y z y l l a r d a n Acina-tepe Budist t a p n a n d a , p o r t

reye benzeyen bir heykel b a . Litvinskiy, Acina-tepe, res. 61.

E.

L e v h a X3H a - b - c - d

ESN

X I I a, b- E r k e n M . V I I . y z y l d a n trhli

(bkz. Stein, Innermost

Asia, s. 642 v.d.) talarn b u l u n d u u , y a n i B a t - T r k

( M . 580

-658)

mezarl

veya

T r g i ( M . 658 - 766) devrinden s t n a

n d a k a n b o y a l tahtadan "yek" (cin : bk.

not 87) kozmik s-

mfmdan heykel b a l a n . N a o n a l M u s e u m , D e l h i , Ast. 1 - 7 0 - 7 .

X I I c, d- F e r n e T r k h k m d r l a n devrinden ( M . 627 - X . y z y l :
bk.

not 62) K b a Budist t a p n a n d a "yek"

( c i n : bk. not 87)

s n f n d a n heykel b a l a n . Bulatova - L e v n a , res. 6,

7.

kozmik

X I I f- K o o ' d a b u l u n m u U y g u r eserleri a r a s m d a " b e d k k z " ( b y k g z .

G z n biri a l n n s t n d e d i r ) ve g k rengi s a l a r ile t e m y z eden "yek" kozmik
s m f m d a n heykel ba (bk. not

87) L e C o q , Chotscho, levha 35 / m .

l kafa t a s n d a n t c g i y m i ba.
Bulatova - L e v i n a , res. 8, 5.

X I I I d- Bezeklik'de M . V I I I - X I I . y z y l l a r d a n , U y g u r d u v a r resimlerinde ( T a p m a k 19)

B u r k a n ' m l m i i n m t e m tutup kendini yere atarken, s a elinden vajra'y
(imek
timsli elmas s a h ) d r p , sol elinde smek k o v m a k i i n k u y r u u tutan, arslan bal
vajrapani, G r n w e d e l , K u l t s t . , res. 562.

X I I I e- B e b a l k b u l u n t u l a r n d a n
Asia, L e v . L X I X , H u , 02.

ko dn

gsteren

plastik

eser. Stein, Innermost

E.

ESN

Levha X I H c

E.

ESN

Levha X I V a

E.

ESN

Levha X I V b

E.

Levha X I V

ESN

X I V c- K a r ' d a M . 926'da s l m i y e t i n k a b l n d e n
tpa's.

H a m b i s , Mission Peltiot, c. I , res. 330.

nceki

devirden Budist M o r i T i m