DEMRKAPILAR

(TEMIR QAP, VASKAPU, DMRKAPU)

Imre BASK *

ZET
Trke temir kapg geit, boaz, yar yer ad Kktrk yaztlarndan itibaren
grlr. Ska geen mehur temir kapg gerekte ne idi ve nerede bulundu? Bu tr
coraf terim veya yer adlar birok dilde mevcuttur. Macar demirkap kavramnn
Avrasyal, zellikle Trk, mene efsaneleri veya somut demirkap yer adlarnn tesiri
altnda domu olmas gererkir. Bu varsaymmz, makalemizde, eitli delillerle
kantlamaya alacaz.
Anahtar Kelimeler: temir kapg, Yer Ad, Trk Yer Adlar, Avras Mene
Efsaneleri.

IRON DOORS
(TEMIR QAP, VASKAPU, DMRKAPU)
ABSTRACT
Turkish tmir qap mountain pass, sheer cliff toponym has been used since
the Kktrk inscriptions. What originally was that frequently cited tmir qap and
where it was situated? Geographical terms and toponyms like these exist in many
languages. Hungarian tmir qap concept should be of Eurasian, especially Turkic
origin legend or real demirkap toponym. In this article we would try to prove this
hypothesis by various examples.
Key Words: tmir qap, Toponymy, Turk Toponyms, Eurasian Origin Legends.

Sekizinci asrn ilk on yllarndan tarihlendirilen Trk runik

harfli yaztlarda Temir kap (Demirkap) toponimi sk sk
anlmaktadr. 1 Tonyukuk yaztndan (725/726) Kktrklerin nci
rman 2 geerek dmanlarn Demirkapnn tesine kovup
imparatorluun
hudutlarn,
Kktrk
yaztlarnda
daima
iparatorluun bat snr saylan, Demirkap-geidine kadar
geniletmi olduklarn biliyoruz. 3 Kktrk antlarnda o kadar sk
*

Dr, Macar Bilimler Akademisi Altayistik Aratrma Grubu,(imbaski@axelero.hu ,

imbaski@t-online.hu). Bu makale, I. Uluslararas Trk Dnyas Kltr Kurultay (915 Nisan 2006 eme-zmir)nda bildiri olarak sunulmutur.
1 Thomsen, V.: Inscriptions de lOrkhon dchifres. MSFOu. 1896, s. 137; Thomsen,
Vilhelm: Orhon Yaztlar Aratrmalar. Trk Dil Kurumu, Ankara 1993 s. 207; Orkun,
Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar. Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1986, s.
24, 28, 32, 36, 46, 114, 116, 138.
2 Amuderya.
3 Thomsen: Inscriptions. s. 137; Orkun: Trk Yaztlar. s. 115-116; Kakuk, Zsuzsa
(ed.): rk kbe vsve. A rgi trk npek irodalmnak kistkre a VII-tl a XV. szzadig.
Eurpa Knyvkiad, Budapest 1985, s. 35-37 [Ebed taa oyup. Eski Trk halklar
edebiyatndan semeler]; Vsry Istvn: A rgi Bels-zsia trtne. (Magyar strtneti
Knyvtr 7) Szeged 1993, s. 64-65. [Eski Asya tarihi]

Demirkaplar

74

geen mehur Temir qap gerekte ne idi ve nerede bulundu? Kabul

edilmi grlere gre bu yer Belh kentini Semerkant'a balayan yol
zerinde kayalk bir geit (veya da boaz) idi. Thomsen'e gre 12-20
m geni, 3 km uzun dar da geidi dnya harikalarnn biri, namna
lyktr, sonradan ise mslman dnyasnda, hatta - ilve etmeliyiz
ki - onun dnda da benzeri yerleri onu rnek alarak
adlandrmlar. 4
"Geit, boaz, yar" v. b. anlaml demirkap kavram, daha
dorusu corafya (toponimi) terimi (veya cins ismi) ve ona uygun
toponimler birok dilde mevcuttur. Aada sralanan rneklerden
bazlar belki o an kale veya ehir kaps adlandrlmasna
kullanlm veyahut sz konusu Orta Asya toponimi teriminin
kelimesi kelimesine bir evirisi, alntlamas olabilir: Farsa: dr-
hann ~ derbend- hann; Arapa: bb al-hann; Rusa: eleznye
vorota; Bulgarca: elezni vrata; Rumence: porile de fier; talyanca:
portone di ferro; Srp-Hrvata: demir-kapija ~ gvzdena kapija;
Macarca: vaskapu; Finnce: rautaportti; Almanca: eisernes Tor;
ngilizce: iron gate ~ irongate v. s.
En mehur "Demirkap" hi phesiz Kktrk yaztlarnn
demin ad geen Mavernnehir'deki 5 Baysun-tau danda bugnk
Derbent 6 adl kyn yaknnda, eski Semerkant-Tirmiz (Termez) 7 yolu
boyunda bulunmaktadr. 8 En erken anlmas boazdan 630'da geen
ve yreyi u szlerle anlatan mehur inli seyyah Hiuan-tsang'a
aittir: "Gneydouda, dalarda, yaklak iki yz li 9 katetti ve Demir
Kap'ya girdi. Sada ve solda olaanst ykseklikte, birbirine
paralel iki da arasnda bulunan boazlara bu ad verilmi. Dalar
ok dar ve stelik dik uurumlarla evrili bir kei yolu ile birbirinden
ayrlm. Bu dalarn her iki yamac da, demir renkli birer ta duvar
grnmnde. Geit yerine, demirle salamlatrdklar iki kanatl
bir kap yerletirmiler. Kap kanatlarna da bir sr demir ngrak
aslm, almas g ve ok iyi korunmu olduu iin bu geide
bugnk ismini takmlar." 10
Sonradan bu geit Mavernnehr'i Belh civarndaki yerlere
balad. Ad mslman kaynaklarda da bol bol geer. Orta an
Thomsen: Inscriptions. s. 137; Vsry: A rgi Bels-zsia. s. 73.
Arapa M war al-Nahr, Amuderya ve Sirderya arasndaki blge.
6 Darband yerleim yeri, Afganistan Badahan eyaletindeki Faizabad yaknnda.
7 Tirmidh / Tirmizi / Termiz /, ehri Amuderya'nn Kuzey, yani sa kysnda, bugn
Termez ehri, zbekistan'n Gneyinde (The Encyclopaedia of Islam. WebCD Edition,
Brill Academic Publishers 2003, X. p.542b; Togan, Zeki Velidi: Umum Trk Tarihine
Giri. Enderun Kitabevi, stanbul 1981, s. 38, 63, 64, 188 v.s.; www.sevde.de/KuranTevsiri/Kehf/Kehf92-98.htm)
8 Encyclopaedia of Islam. II, s. 204/a, II, s. 115/b.
9 in uzunluk ls: 1 li = aa yukar. 540 m.
10 Hiuan-tsang'n seyahatnamesinden Thomsen'in aktarmas (Orhon Yaztlar. s. 207.
6. dipnot).
4
5

75

Imre Baski

Arap ve Fars yazarlar bu yreden ok kere Dr- hann, demek

"Demirkap" ya da Koluga 11 adyla bahsetmektedirler. Boazdan
geen ilk Avrupal Kastilyal III'nc Henri'nin 1404 ylnda Timur
sarayna eli olarak gnderdii Clavijo olmutur. Sz konusu geidi
kendisi de aa yukar Hiuan-tsang gibi tanmlayp unlar ekledi:
"Sylendiine gre, eskiden bu geidi demirle kaplanm bir kap
kesmekte imi". 12
Babrnamede boaz Moolca qaala (Arapa harf evrimi:
kahalghah'dr) kap adnda anlmaktadr. Geidin sonraki Buzghla
Khna 13 ad yazl kaynaklarda ilk kez 18'inci asrda ortaya kar. Bir
yol boazdan bugn de geer fakat artk hi bir ehemmiyeti yoktur. 14
inli Hiuan-tsang ile spanyal Clavijo'nun tarifi temelinde
Demirkap toponiminin olumas kolaylkla izah edilebilir. Bylece
toponimin kap unsuru anlalr ama bu olaylarda pek muhtemel
olan halk etimoloji etkisini de dikkate almamz lzm. Boazn kaya
duvarlarnn belki de demir cevheri bol olduklarndan demir renkli
olmalar da kukumuzu uyandrnca aklmza Ergenekon efsanesi
gelir ki, onun bu hususta oynayabilmi rolnn aklamasna daha
sonra dneceim. Boazn adlandrlmasnn baka bir motifi an
tannm kale ile ehir kaplaryla olan arm de olabilir.
Dier mehur "Demirkap" Kuzey Kafkasyal Derbend
yaknlarnda idi. Derbend ehri Hazar denizinin bat kysnda
bulunan Dastan'da, Kafkas dalarnn sarkntlar ile deniz sahili
arasndaki dar (3-3,5 km geniliinde olan) geidin giriinde yer
almaktadr. Geidin ad muhtelif dillerde birok varyantta onun
yaknndaki kente baland. ehrin bugnk ad Farsa darband
(dar kap + band metal sr; engel, bent, mni, sz szne srkl
/ engelli(?) kap manal) ifadesinde kaynaklanmaktadr. Darband ad
kent ad olarak ilk kez 7. asrda ortaya kmt. ehrin Arapa ad
da bir somut veya mecaz kap ile olan balanty kastetmektedir:
Bb wa'l-Abwb Kap ve Kaplar, Bb al-Abwb Kaplarn Kaps,
veya sadece al-Bb Kap. Gerekte bu "kaplar" yerli bir azda
Dou Kafkas vadilerinin girii anlamna gelmi idiler. 15
Eski Ermeni kaynaklarnin Hunlar kaps manasndaki
toponimi ve onun yansra 6. asrda Pseudo Zacharias Rhetor'un belli

Herhalde geidin (boazn) Mool qaala kap adnn bozuk eklidir.

Hiuan-tsang'n seyahatnamesinden Thomsen'in aktarmas (Orhon Yaztlar. s. 207.
6. dipnot).
13 Thomsen (Orhon Yaztlar. s. 207. 6. dipnot) toponimi Bouzgola-Khana eklinde
yazp onun amlam olarak Kei Kulbesi tbiri veriyor. Belki Timr andaki bir
gmrkhanenin ansn saklyormu mu? Mmkndr nk Khana bugnk
zbekede na komnata, pomeenie (oda, mekn) szcyle ayndr (Borovkov, A.
K. (ed.): Uzbegsko-russkij slovar. Moskva 1959)
14 The Encyclopaedia of Islam. II, 115/b.; Thomsen: Orhon Yaztlar. s. 207. 6. dipnot.
15 The Encyclopaedia of Islam. I, 835b.
11
12

Demirkaplar

76

"Fars'a giden yollar muhafaza eden kaplar"dan bahsetmi olduu

dikkatmz ekmektedir. Kapnn varolduu yerde duvarn, en
azndan herhangi bir parmakln da varolmas gerek. Hem vard da!
Kuzeyden gelen ftihlere kar 508 civarnda Be Barmak'ta 16
kirpile ve tala salamlatrlm uzunca bir duvar ina etmee
baladlar. Kuzey tarafnda bu 3650 m, gneyde ise 3500 m
uzunluunda idi. Bu iki (paralel) ehir duvar kanad birbirinden
350-450 m mesafesinde olup douda Hazar denizinin kysna kadar
uzand. Gneybatda ehir duvar bat istikametinde gerekte
geilmez ormanlarla kapal dalar arasna 40 km giren da duvar
denilen duvarla bititi. 4 m kaln ve 18-20 m yksek
salamlatrlm ehir duvarlar evvelce mevcut olan mstakil
kaleleri birletirdi. 17
Bu sayg uyandrc, khne haval yapnn onu dnyann yedi
harikas arasna dahil eden Arap vakanvisleri meftun ettii
alacak bir ey deildir. Derbend geidinin kuzeyden tehdit eden
Ye'cuc ve Me'cuc boylar yznden olan kapatlmas orta ada
Byk skendere (m. . 356-323) atfedilmiti. 18 Mslman
mitolojisine gre Ye'cuc ve Me'cuc halk uzak Douda oturup
dnyaya bel getirir. Kuran'a gre Byk skender'le zdeilen
Zlkarneyn Ye'cuc ile Me'cuc'un oturduklar yere kadar erip orada
iki da arasnda bu halklar durdurmak amacyla demir bendi
yaptrmtr. Baka hikyeye gre Zlkarneyn dnyann hududuna
kadar ulatnda demir bendi deil fakat bir set kurmutur. 19
Mslman corafyaclarn gznde Kafkas sradalar yeryznn
yer ayrm izgisi 20 idi. Bunun gneyinde meden dnya, kuzeyinde
ise "karanlk memleketi" bulunmu. Onlar Kafkas' Saddayn 21 ile,
yani Byk skender'in Ye'cuc ile Me'cuc'a kar aralarna engel
yaptrm olduu iki da ile zdemiler. 22
Derbend'in eski adlar arasnda demirkap manal
bulunmamaktadr. Ouzlarn destannda ise, aada greceimiz
gibi, Derbend geidinin "Demirkap"s hemen hemen daimi epope
sfatna dnmtr. Trk halklarnn kendileriyle beraber eski
Trk adlandrma slbu da getirip Orta Asya'daki Demirkap geidi
analojisinin etkisi altnda Derbend geidine de ona gre advermeleri
acaba mmkn m? Byk bir ihtimalle evet, zira Avarlar ile Hunlar
Be-barmaq be parmak, yeraddr.
Yarshater, Ehsan (ed.): Encyclopaedia Iranica. I-XII (1982-2004)
(http://iranica.com)
18 Yarshater: Encyclopaedia Iranica. (http://iranica.com)
19 Tokarev, Sz. A.: Mitolgiai enciklopdia. II. cilt, Gondolat, Budapest 1988, s. 554,
548.
20 Angolul: girdle of the Earth.
21 Arapa sadd "set, engel" demektir, saddayn ise "ikili engel, ikili kap" demektir.
22 The Encyclopaedia of Islam. IV, s. 341b.
16
17

77

Imre Baski

ardndan Bat Trkleri ile Hazarlar da 6. asrdan balayarak Kafkas

blgesinde ba gstermilerdir. 23 Trk huzuru burada o zamandan
itibaren saylabilir. Al-Bb yani Derbend fiilen 11. asrda Selk
mparatorluuna tbi olduu zaman Trk hakimiyeti altna alnd. 24
Bununla birlikte Kafkas'n gneyinde, gney-dousunda Ouz
Trkl de yerlemi oldu. Gerek kuzeyden gerek gneyden gelip
Kafkas blgesinde yaayan Trklerin yeni meskende de coraf
objelere artk eski yurtlarnda kalplam sisteme ve gdlere
uyarak advermesi gayet tabii bir olaydr.
Ouzlarn nemli destan olan Dede Korkut kitabnda Demir
Kap toponimi (D4) 25 birka kez ortaya kmakta, her zaman
kesinlikle Derbend'le, dorusu Derbend geidiyle bal olarak
gemektedir. rneklerimiz: 1. "Demir Kap Derbendindeki demir
kapy tepip alan Kyan Selk..."; 26 2. "Demir Kap Derbendinde bey
olan Kyan Selk ol Deli Dundar..." 27 v.s.
Yukarda grebildiimiz kadar Derbend Arapa adnn
merkez esi olan kap manal bb szc bu olayda belki somut
bir kap veya kale kaps, veyahut ehir kaps anlam yerine vadi
girii anlamn tamakta idi. Trke "demir kap" kavramnn
buradaki uygulanmasn ehir ile blge Arapa adnn bilinmesi de
tevik edici olabilmi. Bu bakmdan Ouz destannda ehrin sfat
olarak Trke kapu (qapu) kap veya kapul (qapul) kapl
szcnn gemesi ihmal edilmeyecek bir ayrntdr. Destanda
rnein: Qapul Qara Dervend Kapl Kara Dervend, Qapular
Dervendi Kaplarn Dervendi ifadeleri var. 28 Dede Korkut kitabnda
aynen Kapulu Derbend toponimi gemektedir. 29
Yukardaki
paragraflarda
gsterdiimiz
iki
mehur
"Demirkap" sk sk kartrlmtr, fakat bu husus ibu tebli
bakmndan ilgisizdir.
Trklerle aralksz balanabilecek ve belli dereceye kadar
tannm nc Demirkap geidi (V11) Gney Karpat dalarnda
bulunmaktadr. Bu boazdan Tuna nehri geer. Irman kayal da
boaznda, alayanl, dar yatanda akt yere Osmanl Trkler
hakl olarak Demirkap (D23) adn vermilerdir.

The Encyclopaedia of Islam. I, s. 835b, IV, s. 341b.

Togan: Umum Trk Tarihi. s. 190, 411; The Encyclopaedia of Islam. I, s. 835b;
Golden, s. B.: An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Ethnogenesis and
State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Otto
Harrasowitz, Wiesbaden 1992, s. 222.
25 Veri bellei'nin ilgili harf ve sra numaras altndaki isme bir gndermedir.
26 Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab. stanbul 1969, s. 47.
27 Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab. stanbul 1969, s. 161.
28 irmunskij Kononov: Kniga Korkuta. s. 264.
29 Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab. stanbul 1969, s. 30.
23
24

Demirkaplar

78

Buraya kadar sylendiklerinin nda demir kap anlaml

toponimlerin eski zamanlarda hatta bugnlerde bile Trk halklarnn
oturduu birok blgesinde ortaya kmasna hayret edilemez.
Bunun rneklerini tebliimin sonundaki Veri bellei'nin (D) ksmnda
veriyorum. Sergilenen Temir qap ~ Demir Kap ~ Demirkapu v. s.
toponimleriyle belirlenen nesneler olduka eitlidir: rnek olarak
da ile nehir boaz (umumiyetle ayn yerde), kap kale kaps
ehir kaps ehir semti yerleim yeri (ky, kent), bent (tabya,
duvar), da, ayr. Hemen hemen her olayda adverme nedeni ak ve
belirtilen nesnenin deimesi de kolaylkla anlalr.
Osmanl Trklerin alt Tuna mehur boazna ilkel adverme
slplarna dayanarak Demirkap (D23) adn vermeleri, Macarlarn
ayn yere eskilerden beri bilinen ve lkenin trl trl blgelerinde
mevcut olan - fakat belki ada Osmanl Trk etkisine yeniletirilen
- Vaskapu (V11) [oku: vakapu =Demirkap] toponimi uygulamalar
kendiliinden anlalr. 30 Ama Macaristan'nn her tarafnda, sz
konusu yerden bazen yzlerce kilometre mesafede stelik te dzlk
blgelerde Vaskapu toponimlerinin bulunmas daha zor izah
edilebilir. Buraya kadar bilinen Macarca toponimlerin byk bir
ksm Osmanl Trklerle ne corafya ne de kronoloji bakmndan
balanabilir, nk kimi Vaskapu adlar o zamanki Osmanl Trk
hakimiyeti altnda olan blgelerin haricinde idiler, kimiler ise
Macaristan'daki Osmanl egemenlii zamanndan bazen yzden fazla
sene evvel artk mevcuttu (bir olay 1389'dan gsterilebilir).
Verilerimiz arasnda birka daha ge meydana gelen ve
hakikaten kap hatta gerekten demirden yaplm (ehir veya kale
kaps) belirleyen yerad da var, ama onlar bu sebepten dolay
konumuz ile bal deildir.
Bugne kadar bildiimiz Macar Vaskapu toponimleri iki
gruba tasnif edebiliriz. Birinci gruba dahil olanlar gerekten herhangi
bir geit (gedik, derbent) veya onun girii, "kaps" demektir. Erken
orta a Macaristan'nn tabi ve sun snr kaplar (Macarca:
gyepkapu'lar) hakl olarak buraya dahil edilebilir. Belirtilen
objelerin birincil veya primer denotatum 31 grubu budur. Bu grubun
fazla "Vaskapu"sunun denotatumu artk asl kriterlere (ltlere)
uymaz gibidir. Bunlarn biri Macar Byk Ovasnn bir blgesi olan
Kiskunsg'n (Kk Kumanistan'n) dadan rmaktan epey uzak
olan tam ortasndadr. Burada advermenin nedeni kumlu, zorlukla
gidilir yol ksm idi (V4, V6). Yolun iki yannda bir yerde birer tepecik
veya ykseke ky varsa o yere Vaskapu (V: 3, 5, 6, 9, 10) ad
verirlerdi. Tiszaszlls d blgesinde, Tisza nehrinin bir
Lajos Kiss'e kar ben burada "eviri" szn kullanmaktan saknyorum.
Sz konusu zel adn belirttii ahs veya nesne. Latince asll dilbilgisi teriminin
ngilizce anlam udur: "An actual object referred to by a linguistic expression."

30
31

79

Imre Baski

yarmadasnda "demirkap"y yolun iki yanndaki birer kocaman

kavak tekil eder (V8). Aynen bir ayn yksek kylar arasndan
akt yer "demirkap" olabilir (V7).
kincil (sekunder) gruptaki coraf objeler birincil grubun
objeleriyle herhangi bir ilikide bulunup ya onlarn bir parasdr ya
onlarn yaknlarnda olup onlarla temas eder. Bu nedenle
Macaristan'daki Vaskapu toponimlerinin denotatumu da ok eitli
oldu. Aralarnda asl (birincil) ad grnen da geidinin, rmak ve yol
daralmasnn 21 olayn bulabiliriz.
Sonradan ayn toponim ikincil denotatumlara da geirildi.
Bylece gelime primer denotatum sekunder denotatum ynne
ilerleyip toponimin kullanma sahas olduka geniledi. Aada
Macarca'da Vaskapu toponimiyle adlandrlm (sekunder saylan)
corafya objelerini (denotatumlar) sralyorum: da, tepe, kaya;
engel, set, tabya; snr kaps; arazi, blge, ayr, kr, orman; ay, dere,
mecra, yol.
Macarca'da Vaskapu toponimlerinin genie kullanm baz
aratrmaclarnda vaskapu'nun corafya (toponimi) terimi (veya cins
ismi) saylabilecei dncesini uyandrd. Buna gre Macarca
vaskapu: 1. iki geni ayr arasnda daralp giden su yata; 32 2.
derin yol, vadi girii demektir. 33 Bu kavramn btn azlarda
corafya terimine dnmemi olduunu varsayyorum. Herhalde
dzlk blgeler ile (akar)suyu az olan ovalarda onu bilmezler.
Eer Trk Temir qap ~ Demirkap tipi adlar Macaristan'da
mevcut
Vaskapu
toponimleriyle
karlatrrsak,
denotatum
sahasnn temel ayniyeti gzmze arpar. Sorulacak soru saf
grnebilir. ki dilde sz konusu toponimlerin ayn dnya anlay
esasnda, dil bakmndan da benzeri ekilde oluup ayn fonksiyonda
kullanlmalar nerede kaynaklanyor? Gelecek paragraflarda ite bu
soruya cevap vermee alacam.
Bilindii gibi erken ortaada Macaristan zel bir koruma
sistemi olan gyep [oku: gyep] ile evrilmi idi. Macarca gyep
szcnn it demek olduu hudut hatt baz ksmlarnn itlerle
muhafaza edilmi olduunu gsteriyor. ada lke snr esasen
birbiri stne devirmi aalardan, arklardan, toprak ile tatan
yapma engellerden ve kabartm aylardan ibaretmiti. 34 Pannonya
32 Br, Ferenc: Helynvalkot vzrajzi kznevek a Krsk vidkn. In: Magyar
Nyelvjrsok. (A Kossuth Lajos Tudomnyegyetem Magyar Nyelvtudomnyi
Tanszknek vknyve XXXIV) Debrecen 1997, s. 9. [Krs nehirleri blgesinde yerad
oluturan hidrografi cins isimleri];
http://mnytud.arts.klte.hu/mnyj/xxxiv/07biro_f.doc.
33 Kiss, L.: Fldrajzi nevek. II, s. 741.
34 Mez, Andrs: A nyri-rtkzi gyep. In: A Nyregyhzi Tanrkpz Fiskola
Tudomnyos Kzlemnyei. 2. ktet. Nyregyhza, 1968, s. 242; Ksa Lszl (ed.):
Magyar mveldstrtnet. Osiris Kiad, Budapest 1998, s. 58.

Demirkaplar

80

Avarlar 700 civarnda ayn sistemi kullanmlar. Buna benzeyen

hudut koruma sisteminin kullanlmasn Kazarlarda da takip
edebiliriz.
Unutmamak gerekir ki Macar toplumsal, asker ve ekonomik dzenin
ekillenmesinde rol oynayan Trk tipi gebe kltrnn organik bir
rol var idi. Trk alnt szcklerimizin byk bir ksmn - yzlerce
kelimeyi - bu devirde bozkrlardaki Trkler, Onogurlar, Volga
Bulgarlar ve son olarak Levedya'da 750'den 850'ye kadar beraber
yaadmz Kazarlardan almtk. Bol sayl eitli konulu Trk alnt
szcklerimizin tanklna gre Macar kltr ve dil tarihinde
yzyllarca sren Trk tesirinin btn eski kltrde izleri kalmtr.
Eski Macar sava taktii, asker tekilt da tamamiyle Trk usl
zere idi. Macar folklor ve halk mzii gnmzde de eski Trk
unsurlarn saklamaktadr. 35
Yukardakilere gre Macarlarn sz geen zel hudut
koruma sisteminin bilgisini eski yurtlarndan kendileriyle beraber
getirmeleri pek muhtemeldir. Kaplar (Macarca gyepkapuk) suni
hudut koruma sistemi olan gyep'lerin zarur ksmlar idi. Bunlar
umumiyetle snr ile yolun kesitii yerde bulunurlard. Yollarn
sadece normal amala deil fakat ordu yolu olarak ta kullanld iin
onlarn lke iine doru giden ksmlarnda da salamlatrlm
kaplar vard. Bylece Kapu kap, Vaskapu demirkap toponimleri
ortaa yollarnn birer noktasn gsteriyorlar. 36
bu incelememin konusu bakmndan Szabolcs-Szatmr ili
Magy kasabas blgesinde mevcut Kapus-hegy [oku kapu hegy =
1436 tarihli bir
kapl da] toponiminin tankl mhimdir. 37
vesikada bu tepenin ad Kapus-hegy'dir. Ayn yerde 1870'te yaplm
bir haritada Vaskapu tjka [= Vaskapu yresi] grnp bugn ise
kasabann d blgesinde Vaskapu ayr bulunmaktadr. Btn bu
toponimler eski gyep-sistemi bir geit noktasnn demek kapsnn
hatrasn saklyorlarm. 38 Byk ihtimale kar Kapos, Kapus, Kapi
unsurlar ieren birleik toponimler de eski snr kaplaryla (Mac.
gyepkapu) baldr. Bat Macaristan Gyr-Sopron ilinde bulunan
Kapuvr [=Kap-kale(si)] yerleim yeri eski vesikalarda sadece Kapu
kap olarak kmaktadr. Burada Derbend kentinin Arapa
35 Rsonyi, L.: Trk Devletinin Batdaki Vrisleri ve lk Mslman Trkler. Ankara 1983;
Ksa, Lszl (ed.): Magyar mveldstrtnet. Osiris Kiad, Budapest 1998, s. 18, 23,
24, 27 [Macar uygarl tarihi]; Lrincz L. Lszl: ...jurtk kztt jrok A bels-zsiai
hsnek. Magvet Kiad, Budapest 1981, s. 183. ["...adrlar arasnda geziyorum."
asya destanlar]
36 Mez: A nyri-rtkzi gyep. s. 243, 248.
37 Kapus-hegy (tepe, 1436: Kapushegh, Magy, Apagy ve Mohostelek kyleri snrlarnn
buluma noktasnda; Szabolcs-Szatmr ili): bugn Vaskapu (rt), ova; Magy ky d
blgesinde bir 1870 tarihli haritada Vaskapu tjka (=Demirkap yresi) adnda ortaya
kp evvelki snr kapsnn hatrasn saklar. (Mez: Nyri -rtkzi. s. 244.)
38 Mez: A nyri-rtkzi gyep. s. 244.

81

Imre Baski

kaynaklarnda geen adnn da pek basit ekilde al-Bb kap

olduunu hatrlatmak istiyorum. 39
Grdmz gibi eski suni hudut geitlerinin (Mac.
gyepkapu) adlandrlmasna Macarcada zaten eski Trk asll kapu
szc kullanlmtr. Sfat tamlamalar arasnda Vaskapu tipi
birleik ismi olduka yaygndr. Kapu birleeni iin ayrca bir izahat
vernek lzumsuzdur. Ama vas demir tamlayan daha ilgi ekici ve
izah edilmesi gereken bir meseledir. ou olaylarda geidi veya
boaz kayalarn (talarn) oluturduuna ramen incelediimiz
toponim neden Kkapu ta kap(s) deil, fakat Vaskapu demir
kap(s) diye adlandrlm oldu? 40 Bu soruya yaklak bir asrdan
evvel artk Macar bilgini Kroly Tagnyi da cevap aramt. Onun
kansnca toponimdeki vas birleeninin anlam iddetli olarak, demir
gcyle korunmu bir yer. 41 Kendimiz vas demir szcnn
metaforik kullanmn da gz nnde tutarak toponimler iin hem
Trkede, hem Macarcada demir gcyle eit, kat, salam,
dayankl anlamna ihtimal veriyoruz.
Her iki dildeki "Demirkap" ile bal olarak acaba bu geitlerin
adlandrlmasna demir kap yerine neden diyelim ta, bakr veya
baka kap kullanlmam diye sorabiliriz.
Trklerin oturduklar yerlerlerin bazlarnda pek yaygn ve
eski alardan beri kullanla gelen Temir kap ~ Demirkap tipi
adlarnn olumasnda "demir"e metaforik anlam verilmesi yannda
Ergenekon efsanesinde kaynaklanan ilkel mitolojik ananenin de
katks olabilmitir. 42
Ergenekon Destann bugn en ok Fars vakanvisi
Reideddin'in (1247-1318) Cmi t-Tevarih adl eserinden biliyoruz. 43
Efsane hi phesiz ki umum Trk mene efsanesinin bir ksm, dii
kurtlu mene efsanesinin devamdr. Reideddin, bu efsaneyi
tamamen moollatrmtr. Ona gre Mool boylar genel olarak
Trk boylarnn bir blmdr. Reideddin'in anlatsnda destann
z yledir:
"Daha nce Mool ad verilen bu boylarn, aa yukar 2.000
sene nce, Trk boylar ile aralar alm ve birbirlerine dman
olmulard. Bu dmanlk o kadar bym ve inada dklmt
ki, birbirlerini ortadan kaldrmak iin durmadan sava ediyorlard...
Trk boylar, Moollara kar galip gelmiler ve onlar ldrmlerdi.
Kiss, L.: Fldrajzi nevek.; Derbend'in bir Arapa ad sadece: al-Bb Kap idi.
Kkapu (=ta kap) yerine Vaskapu (=demirkap) bulduumuz yerler: V 2, 7, 16,
17, 69, 71.
41 Tagnyi, Kroly: Gyep s gyepelve. In: Magyar Nyelv, Say 9 (1913), s. 99-100;
Mez: A nyri-rtkzi gyep. s. 244.
42 Bu fikir iin sayn Mustafa ner'e teekkrlerimi sunarm.
43 Rus neri: Semenov, A. A. - Petruevskij, I. P. (ed.), Raid-ad-din, Sbornik letopisej. III. Moskva 1952-1960.
39
40

Demirkaplar

82

Bu malup edilen boylardan, iki kadnla, iki erkekten baka bir

kimse kalmamt. Bu iki ev halk da (Trkler) gelir de bizi ldrr
diye, sarp ve kayalk bir yere kap, saklanmlard. Bu saklandklar
yerin etraf, hep dalar ve ormanlar ile rtl imi. Dimdik dalarla
evrili olan bu yerin, girilip klacak bir geidinden baka bir yeri de
yokmu. Bu geidden bile bin bir glk ve zorlukla girilip klrm.
Dalarn orta yeri ise, dmdz ve ayrlk bir ova imi. Bu ovann
adna da Ergenekon 44 derlermi."
"Dmann klcndan kurtularak sa kalan bu iki kiinin ad
Negz ve Kyan idi. Onlar senelerce o gyel ova iinde yaadlar ve
yava yava soylar da oalmaya balad. Birbirleriyle evlenmek yolu
ile gittike oaldlar... artk bu da ve ormanlklar iinde yaayamaz
hale gelmilerdi. Dalar arasndaki tek geitten gemek de yine ok
zor idi. Hepsi bir araya gelip, bu dar geitten nasl geeceklerini
dndler ve kurtulu iin bir yol aradlar. Hemen bu geitte bir
demir madeni vard. Bu madeni iletir ve onlar eriterek, daima demir
karrlard. Baka bir yol bulamaynca, bu demir kapy eritip
oradan kmaa karar verdiler. Hepsi bir araya gelip, ormandan
odunlar topladlar ve eeklerle, yk yk kmrler getirdiler. Ayrca
da krkler yaptlar... En sonunda, ateler yand, krkler iledi ve
geitde eriyip paraland. Bu srada pek ok da demir elde edilmiti.
Tabii olarak yol da alnca, ieride hapsolan halkn hepsi, darya
kolaylkla kabildiler. Bu suretle bozkrlara yaylp, her biri bir yerde
yerletiler." 45
Macarca Vaskapu toponimi Trke ana tipinin olumasna ve
yaygnlamasna izahat verebilecek efsane ite bukadardr. Bir
efsane gerek temelinin ne kadar olduu kesinlikle bilinmez. Fakat
destana balanabilecek daha fazla ufak ayrnt incelenen toponim
"demir" esinin byl-mistik anlam ieriini ispat etmektedir.
Bildiimiz gibi, Trkler demiri ulu ve kutsal sayarlard. Ayns
gibi demircilik te onlar iin kutsal bir i ve megale idi. Biliyoruz ki,
Gktrk Devleti'ni kuran Bumin ve stemi kaanlarn kendi
kabilelerinin sanatlar demircilik idi. 46 Buna ramen Trklerin
demircilik hakknda ne gibi merasimleri olduunu ve onlarn anane
ile dindeki ilevini gsteren verilerimiz yoktur. Kaynaklarda bu
hususta veriler olmasa da, Orta Asya baz halklarnn gnmzde

Reideddin'in izahatnda Ergenekon ismi ergene dik, zor gidilir ile kon srt, geit
anlaml szcklerinden oluturdu (gel: Trk Mitolojisi. I, s. 62). Ergnekn varyant
da bilinmektedir (Tokarev, Sz. A.: Mitolgiai enciklopdia II, s. 501).
45 Efsanenin zetini Bahaeddin gel'in evirisine dayanarak aktaryorum (Bahaeddin
gel: Trk Mitolojisi. (Kaynaklar ve aklamalar ile destanlar) I. (Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar VII.) Trk Tarih Kurumu
Yaynevi, Ankara 1998, s. 60-63).
46 gel, yge. 66. s.
44

83

Imre Baski

bile yaamakta olan inanlar bununla ilgili olarak ipucu

salayabilir. 47
eitli Trk halklarnn efsanelerinde ve Altay ile Gney
Sibirya mitolojisinde sk sk "Demir da" ile "elik da"dan
bahsedilir. Bu "demir dalar", grld gibi Trk mene
efsanelerinde ve kozmogonide de mhim bir rol oynadlar. Efsanelere
gre onlar ou zaman denizin veya okyanusun tesinde olup
dnyann u noktasn sembolize etmektedir. 48 Bunun nda
Kafkas ta Trk inancna uygun olarak "Demir da" idi. Bylece
Derbend geidinin Trke Demirkapu adnn gds de anlalabilir.
Yurt kuran eski Macarlar Trklerin yukarda genel hatlaryla
izdiimiz "demir klt"n ve onunla ilgili efsaneleri, inanlar ve
ananeleri acaba bilebilmiler mi? Cevabm - evettir. Fikrimi ksaca
aalarda kantlamaa alacam.
Bilindii gibi Macarlar zerk hayatlarnn balangcnda
Avrasya gebe kltr ortaklnn azas oldular ve hayat tarzn ve
uygarln oradaki kanunlar biimlendirdiler. Tarihlerinin birinci
devrinde (m. . 1. bin yldan m. s. 6. asra kadar) bozkr blgesinde
balca olarak ran dilli halklar (skitler, Sakalar, Sarmatlar)
yaarlard. Eski Macar tarihinin ikinci devri 6. asrn ortasnda Trk
mparatorluu kurulmasn takip eden halklarn byk gyle
balad. Bu zaman Avrupa ile Asya snrnda yeni Trk halklar
peyda oldu. Macarlarn Bular Trk dilli Onogurlarla (Onogur
Bularlaryla) ve Kazarlarla sk iliki kurduundan dolay Macar
tarihinin "Trk a" balamt. 49
Gelecekteki aklamalar iin bozkr gebelerinin dnyasnda
baz uygarlk unsurlarnn, efsanelerin ve inanlarn - halklarn
konutuklar dillere bakmadan - muazzam bir sahada yaylmasn
vurgulamak gerek. Bu hususta eski Macarlarn inan dnyasnn ve
btn mnevi uygarlnn umum bozkr vasflarn zerinde tad
kolaylkla anlalr. Fazla efsanemiz, aralarnda mesel Aziz
Ladislaus efsanesi (Mac. Szent Lszl-legenda) de o alarda
kaynaklanyor. 50 Moolist ve nl yazar Lszl Lrincz bununla ilgili
olarak yle yazd: "...bozkr gebelerinin her biri etnik bakmdan
her halde akrabamz deil, hatta ezici ounluu kesinlikle
akrabamz deildir. Ama airlikleri, ekonomi sistemleri, hayat tarz
Avrasya bozkr blgesinde imparatorluktan imparatorlua, halktan
halka devredilmitir. 51

gel: Trk Mitolojisi. I, s. 66.

gel: Trk Mitolojisi. I, s. 59, II, s. 434-35.
49 Ksa: Magyar mveldstrtnet. s. 18. s. 19, 23-27
50 Ksa: Magyar mveldstrtnet. s. 21; Lrincz L. Lszl: ...jurtk kztt jrok A
bels-zsiai hsnek. Magvet Kiad, Budapest 1981, p.7.
51 Lrincz L. Lszl: ...jurtk kztt jrok. s. 184.
47
48

Demirkaplar

84

Btn bunlarn bilincinde sz konusu Macar "demirkap"

kavramnn Avrasyal, daha yakndan Trk, mene efsaneleri veya
somut "Demirkap" toponimlerinin tesiri altnda doabilmi olduunu
varsayyorum.
Macar dilinin yaygnlat blgede tek tk var olan Vashegy
(Demirda) toponimleri ve baka vas (demir) unsurlu eski toponimler
demir kltnn kalntlar olabilir. rnek olarak Somogy ili Ors ky
d blgesinde olan Vashegy (Demirda) yanndaki Vaserd (Demirorman) yeri syleyebilirim. 52 Vaskapu adl yerlerimizin biri (V1) ise
tam Vasvr
(Demirkale) ile Gyrvr (Gyr-kale) arasnda
bulunmaktadr.
Macar arkaik dua metinlerinden ve gebe (Mool)
destanlarndan demirin byl gcne olan inan gsterilebilir. Bu
metinlerde ejderhalar durduran, kt ruhlar korkutan g ite
demirin sayesindedir. L. Lrincz'e gre ejderhaya kar kmadan
kahraman demir rste demir ekile elikletiren semav
demircilerin karakteri de bu inanmalara balanabilir. 53
Macaristan'da daha eski, yurt tutuundan evvelki kkleri
olan Macarca Vaskapu toponimleri yansra 16-17. asrda, ayn
toponimlerin Ouz Trke varyantlar da peyda oldular. Mecsek ve
Pilis dalk blgelerinde mevcut Dmrkapu toponimleri (Veri
belleinin Dk altndaki ksmn baknz) Macar dilinde Osmanlca
Demirkap ~ Demirkapu yeradlarnn kurala uygun karldr.
Macaristan'n gney bir ksm olan Bcska'da, Kossuthfalva
(moravica) adl bir kyn dnda bir vadinin ad Vaskapu'dur (V2),
ama onun Srb-Hrvatada halen yaayan karl aynen Osmanl
Trk asll Demirkapia'dr. Fikrimce bu olayda Macarca toponim
daha eskidir.
Macar dilcisi Lajos Kiss'e gre Btaszk kasabasnn d
blgesinde bulunan Dmrkapu (Dk3) yerleim yerinin ad byk bir
ihtimalle eski Macar Szurdokt (=geit-yol/u/) 54 toponiminin kelime
kelimesine evirisidir. Trk yerad ise vaktiyle Macarcada stn
kmtr. Fikrimce bu olayda tam tercmeden bahsedemeyiz. Macar
szurdok da geidi szcnn manas Trk Demirkapu yeradnn 55
manasyla tamamen ayndr, fakat eski Macar toponiminin t (=yol)

52 Vas-erd (orman, Ors /oku Or/ ky, Somogy ili) (Borovszky: Magyarorszg
vrmegyi. Somogy vm. s. 466; Mez: Nyri -rtkzi. s. 244.)
53 Lrincz: ...jurtk kztt jrok. s. 195-96.
54 Szurdok-t, (yol, Baranya ili), 1267: locum Zurdukut (oku Surdok t) vocatum.
(Wenzel, Gusztv: rpd-kori j okmnytr. Codex Diplomaticus Arpadianus
Continuatus. III. Pest 1869, s. 174.)
55 E. A. Koluksa'nn konumuzla ilgi makalesini (Demirkap Adl Geit ve Yerleim
Yerlerinin Corafi Dal. In: Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Yl: 8, Say: 24, s.
145-150, Ankara 2002) maalesef elde edinemeyip kullanmadm.

85

Imre Baski

esi Trk toponiminde yoktur. 56 Bundan Macar yerad eviren veya

adveren Trklerin Macar isminin herhalde yalnz Szurdok eklini
bilmi olduklarna hkmediyorum. Ama sadece sz konusu yerin
bilinmesi de advermek iin yeterli olabilmi idi.
Dmrkapu adlar temelinde fazla netice karmaa imkn
var: 1. ftih Trkler sz konusu yeri bilerek kendi corafya
kavramlarnn (adverme sisteminin) temelinde ilgili toponimi
vermiler; 2. Trkler ayn zamanda sz konusu yeri ve onun Macar
adn da bilebilmiler. Bu ad - yukarda grdmz gibi - gerek
Szurdok, gerek Vaskapu(!) da olabilmi. Dmrkapu adl yerlerin
daima Vaskapu adl yerlerin yaknlnda bulunmas gze arpyor,
fakat hi artc deildir.
Bu noktada halka kapand. Eski zamanlarda, yurt tutan
Macarlarla birlikte Kuzey tarafndan Avrasya bozkr blgelerinden
getirilen Macar vaskapu kavram temelinde olumu Macarca
Vaskapu yeradlar yannda Gney-dou tarafndan gelen Osmanl
Trklerin Kk Asyadan getirdikleri Trke Demirkap adlar da yer
almtr. Bu toponimlerin niha ana kayna Macarlarn bozkr gleri
srasnda Trk gebelerinden tanm olduklar Asya'daki
mitolojik demirkap olabilmitir.

Veri bellei
(D) Demirkap:
1. Temir qap (da geidi, Baysun-tau dalarnda bir geit,
bugnk Derbent 57 adl kyn yaknlarnda, eski SemerkantTirmiz (Termez) yolu zerinde, Amuderya'nn kuzeyinde) 58
2. Talka Demirkaps (li vadisinin kuzey ksmnda bir da
geidi), szde Ergenekon efsanesinin "demir kaps" budur 59
3. Termiz Demirkaps bkz. Temir qap

Szurdokt toponiminin beklenilen tam kelime kelimesine evirisi Demirkapu-yol(u)

olurdu. Trkiye'deki Dayolu ve Dayre ky adlar da bu sahaya aittir (Glensoy,
Tuncer: Trke Yer Adlar Klavuzu. (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk
Tarih Kurumu Yaynlar 618) Ankara 1995, s. 81.)
57 Darband yerleim yeri, Afganistan Badahan eyaletindeki Faizabad yaknlarnda.
58 Tirmidh / Tirmizi / Termiz /, ehir, Amuderya'nn sa yani Kuzey kysnda, bugn
Termez ehri zbekistan'n Gney blgesinde (Encyclopaedia of Islam; Togan: Umum
Trk Tarihi. s. 19, 38, 63, 64, 188 v.s.; www.sevde.de/Kuran-Tevsiri/Kehf/Kehf9298.htm). Dier "Demirkap"lardan ayrtmak amacyla meslek literatrnde bu ehrin
yaknnda bulunan geidi "Termiz Demirkaps diye zikrederler (Togan, Zeki Velidi:
Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi. Enderun Kitabevi, stanbul 1981, s. 53).
59 Togan: Bugnk Trkili (Trkistan). s. 18, 31.
56

Demirkaplar

86

4. Temir-Kapu ~ Demir Kap ~ Demirkapu ~ Demr Kap

(Derbend'de kale, ehir ve/veya ehir kaps, Ouz destannda
ise ehrin kendisinin ad) 60
5. Demirkap (Hali'te bir semtin addr) 61
6. Demirkap (kap, stanbul'da saray kaplarnn biri) 62
7. Demirkap geitleri, CezayirStif yolu bunlardan geer). 63
8. Damr Qb (=Dmirqapu?; Suriye'de Dicle blgesinde bir
yerleim yeri, Kaml ile Mosul arasnda) 64
9. Demir Kap (Antakya'da St. Piyer Kilisesi'nin kaps) 65
10. Demir Kap (set, engel,Tirmizi / Termiz ehri yaknnda,
Semerkant'tan Hindustan'a giden yol zerinde). 66
11. Demir kap (geit, Asaralan - Alan ky karsnda 20 dnm
geniliinde bir arazidir. Etraf Bizans dnemine ait surlarla
evrilidir. Tek giri yeri halk arasnda "Demir kap" olarak
anlan, arkaik dnemde ana kaya oyularak alm geit
noktasdr (Balkesir ili) 67
12. Demirkap (ky, Balkesir'den gneye, Balkesir ili) 68
13. Demir Kap (saray kaps; "Sarayn en eski ksmlarndan biri,
ikinci avluya alan geni bir giri kaps olan Demir
Kapdr.") 69
14. Demirkap (arazi, ondan evvel kale kaps; "al Ky
giriindeki Demirkap mevkiinde yolun altndan dar bir
kapdan girilen tarihi geit..." (Giresun ili). 70
15. Demirkap (ky, yayla, Trabzon blgesindeki Soanl dann
eteklerinde,Takran kynn komuluunda kraterleriyle
mehur bir yayla) 71
16. Demirkap (ky, Torul ilesi, Gmhane ili) 72
17. Demirkap Da (da, srt, Dou Karadeniz dalar zincirinin
bir ksm) 73
irmunskij Kononov: Kniga Korkuta. s. 29, 74, 86, 172, 178, 240, 257, 265.
Byk Lgat ve Ansiklopedi. stanbul 1970, 3. cilt, s. 507.
62 Byk Lgat ve Ansiklopedi. 3. cilt, s. 507; www.basin.telekom.gov.tr/ dergi/20031yazilar/topkapi.htm
63 Byk Lgat ve Ansiklopedi. 3. cilt, s. 508.
64 Kpes Vilgatlasz. Carthografia, Budapest
65 www.antakyarehberi.com/hataytarih/genelbilgi.htm
66 www.sevde.de/Kuran-Tevsiri/Kehf/Kehf92-98.htm;
www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=2907
67 www.bigadic.gov.tr/tanitim/turizm3.asp
68 www.kafder.org.tr/bilgibelge.php?yazi_id=70
69 www.ismailgaspirali.org/Emel_Dergisi/emel135_m05.htm. Evliya elebi'nin tarifine
gre sarayn her drt kesinde birer "demir kap" vard
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Hansaray).
70 www.rizede.com/karadeniz/giresun.php
71 www.nailcelebi.gen.tr/basinda/3_2_013.htm;
www.karadenizweb.com/dkaradenizyay.htm
72 www.kenthaber.com/sayfalar/ilceler.asp?IlceKodu=2905
60
61

87

Imre Baski
18. Demirkap (baraj, kpr; "...surlarn sadece Hackr
deresine bakan yamalarndaki blm ile dere zerinde ayn
zamanda baraj ve kpr grevi de yapan Demirkap blm"
(Antakya). 74
19. Demirkap (ehir semti; Bursa) 75
20. Demirkap (dere, Aras ayrna gider; Kars ili): ...gneyden
Demirkap, Kaput, Todan, ... derelerini alarak Hazar Denizine
doru yoluna devam eder 76
21. Demirkapija (yerleim yeri ve blge, Makedonya) 77
22. Demirkap (da geidi ve boaz; Aa Tuna'nn alayanl
yatann Orova altndaki ksm, Temes ilinde, Osmanl
imparatorluunun eski snrnda), en erken olaylar: 1816:
Demir Capi, 1833: Vaskapu, 78 evvelkisinin belki kelime
kelimesine evirisidir.

(Dk) Dmrkapu:
1. Dmrkapu, Dmrkapu-vlgy (da geidi ve vadi; Sikrosi
vlgy, Pilis dalar, Pest ili). 79
2. Dmrkapu (yerleim yeri ve onun tarlas, Btaszk, Baranya
ve Tolna ilinin snrnda), daha evvelki Szurdokt toponiminin
Osmanl Trk kelime kelimesine evirisidir. 80
3. Dmrkapu (yerleim yeri; Gney Macaristan'daki Mecsek
dalarnda, Pcs (Pe) ehri yannda). 81
(V) Vaskapu:
1. Vaskapu (evvelki snr kaps, Vas ili): Vasvr ile Gyrvr
arasnda uzanan 8 km uzunluunda bir seddin geidi.
2. Vaskapu (/Srp-Hrvata Demier-kapia/ vadi, Kossuthfalva
/moravica/ kynn yresinde, Bcs-Bodrog ili): Bu olay
evvelce bu yrede bulunmu bir toprak kale ile ilgili
olabilir. 82
3. Vaskapu (meyhane, Bcska'da bulunan Horgos kynden
Magyarkanizsa'ya gidenyol zerinde iki byk kum tepesi
http://www.gefad.gazi.edu.tr/233/23311.htm
http://www.maliye.gov.tr/defterdarliklar/hatay/turistmk.htm
75 www.ottomansouvenir.com/Capitals/Bursa.htm
76 www.kars.gov.tr/ilceler/kagizman/kagizman.htm
77 http://www.slovarji.com
78 Kiss, L.: Fldrajzi nevek. II, s. 741.
79 Az Osztrk-Magyar Monarchia rsban s kpben. I-XXI. Budapest, 1887-1901;
KAKUK, S.: Recherches sur l'histoire de la langue osmanlie des XVIe et XVIIe sicles. Les
lments osmanlis de la langue hongroise. Akadmiai Kiad, Budapest 1973, s. 122;
www.mek.iif.hu/porta/szint/egyeb/ lexikon/pallas/html/028/pc002846.html
80 Fnyes, E.; Vlyi: Magyar Orszg. s. 518; Kiss, L.: Fldrajzi nevek. I. s. 387.
81 www.pecs.hu/index.php
82 Borovszky: Magyarorszg vrmegyi. s. 14.
73
74

Demirkaplar

88

arasnda, halkn inancnda acuzelerin bulutuu bir yer.

vaskapu (=demirkap) burada u iki tepenin alayl ad idi. 83
4. Vaskapu (blge, bozuk kumlu tarla yolu, Kiskunhalas ehri,
Bcs-Kiskun ili) 84
5. Vaskapu (yol/geidi/, Szent Andrs mezra', Jszrokszlls
kynn mezra', Jsz-Nagykun-Szolnok ili): iki ky
arasnda giden karayolu 85
6. Vaskapu (d blge /yolu/, yol geidi /boaz/, Jszberny
ehri): kum tepeleri arasndan geen zor gidilir kumluk
yoldan bu akal ad alm 86
7. Vaskapu (dere yata?, Jszkisr ky, Jsz-NagykunSzolnok ili): bir ay kysnn biraz ykselmi ksm 87
8. Vaskapu (yol geidi?, arazi?, Tiszaszls ky, Jsz-NagykunSzolnok ili) 88
9. Vaskapu (yol geidi /iki tepe arasndaki daralma/, Pacz ky,
Bihar ili) 89
10. Vaskapu (karayolunun iki kumlu tepe arasndan geen ksm,
Vsrosnamny kasabas, Bereg ili) 90
11. Vaskapu (da geidi, boaz, Aa Tuna'nn alayanl
yatann Orova altndaki ksm, Temes ilinde, Osmanl
imparatorluunun eski snrnda), belki Osmanl Trk
Demirkap toponiminin kelime kelimesine evirisidir (bkz.
D24). 91

83
84
85
86
87

88

Blint, Sndor: Szegedi sztr. II. Akadmiai Kiad, Budapest 1957, s. 651.
Bognr: Jsz-Kunsg. s. 40.
Bognr: Jsz-Kunsg. s. 64.
Bognr: Jsz-Kunsg. s. 65-66.
Bognr: Jsz-Kunsg. s. 102.

Bognr: Jsz-Kunsg. s. 136.

Hoffmann - Kiss: Bihar. s. 152.
90
Mizser, Lajos: Bereg megye Pesty Frigyes helysgnvtrban. (Levltri vknyv
XI.) Nyregyhza 1995, s. 487.
91
Kiss L.: Fldrajzi nevek. II, s. 741.
89