JE A N B A U D R L L A R D

amzn nde gelen entelektel figrlerinden. Fransz felsefeci ve toplum bilim ci, postm o
dern ynelimleriyle dikkat eken toplum ve kltr eletiricisi Jean Baudrillard, 1929 ylnda
R cim s'te dodu. B ir m em ur ailesinin ocuu ve ailenin niversiteye giden ilk yesiydi. Sorbonne
nvcrsresinde Alnan edebiyat okudu. Bir lisede Almanca retm enlii yaparken, N anterrc
niversitesinde H en ri Lcfebvre de almaya balad. Burada doktora tezi tamamlad. B er
tolt B rechtin iirlerim, Peter W eisim tiyatro oyunlarn ve W ilhelm E. M hlm aru in " n c
D nya'nm D evrim ci C ennetleri"ni eviren yazar, ders ve konferans verm ek zere bata ABD ve
Japonya olm ak zere dnyatun pek ok lkesini ziyaret ti . Son yllarda sviredeki European
G raduate Schoolda ders verdi.
(t n m z dn dnyasnn en "arpc" isim lerinden olan Baudrillard, kitaplarnda esas olarak
mlasyo, ynlarn zihniyeti, " te k i , batan karma gibi konulan ele ald. retim in, rasyonel
bir etkinlik olm adm deri srd; tiketcin, reklam vb yollarla aldatlmasn gz boyayc bir
oyun ve hem retim i hem de tketicinin isteini tehdit eden bir e olarak yorum lad.
Krfez Sava srasnda Fransz televizyonunda grlerine en ok bavurulan dnr olarak b d c
iletiim aralarnda bir star" haline geldi. Krfez Sava'ndan nce gerekte sava olmayaca ke
hanetinde bulunm u, savan ardndan da hakl ktm iddia etmiti, insanlarn bir ama uruna
arparak ldkleri savan gerekliinin yerini, aslnda savan olmad bir dnyada televizyon
ekranlarndan btn dnyaya gsterilen b ir "kopya sava almt.
talya, M eksika, Brezilya vc Japonya gibi lkelerde yaptlarnn byk bir blm evrilmitir.
Trkedcki ilk kitab Metinler tv Syleiler (G.S. Fakltesi Yay., zmir, 1988), eidi yaptlarndan
alnm m etinlerin evirisidir. U zun sredir kanserle savamakta olan Baudrillard. 6 M art 2007
tarihinde Paris'te hayata veda etti. ldnde 77 yandayd.
Balca yaptlar: Le Systme des Objets (1968); La Socit de Consommation (1970; Tketim Toplumu,
ev.: FLazal Deliceayii-Ferda Keskin, A yrnt Yaynlan, 1997); Pour une Critique de !'conomie Po
litique du Signe (1972); Le Miroir de la Production (1973; retimin Aynas, ev.: O uz Adanr, D okuz
Eyll Yaynlar, 1998); Lchange Symbolique e ta Mort (1976; Simgesel Dei 7i>ku w Olm. ev.:
O uz Adanr. Boazii niversitesi Yaynevi, 2002); Oublier Foucault (1977; Focdult'yu Unutmak,
ev.: O u z Adanr, D okuz Eyll Yaymlan, 1998); L'effet Beaubourg (1977); .4 l Omhrt des Majonris
'Silencieuses (1978; Sessiz Yttnlamt Glgesinde yu da Toplumsaln Sonu, ev.: O uz Adanr, D ou
Bat Yaynlar, 2003); Le P.C. ou les Patadis Artificiels du Politique (1978); De la Sduction (1979;
Batan karma zerine, ev.: Ayegl Smnczay, Ayrnt Yaynlar, 2001); Simulacres et Simulation
(1981; Simulakrlar ve Simuhsyon, ev.: O uz Adanr, D ou Bat Yaymlan, 2003); Les Stratgies fatales
(1983; aresiz Stratejiler, ev.: O uz Adanr, Boazii niversitesi Yaynevi, 2002); Ijs Gauche Divme
(1984); Amrique (1986; Amerika, ev.: Yaar Avut, Ayrnt Yaynlar, 1996); L'autre par lui-mme
(1987); La Transparence du Afal (1990; Ktln effajh-.in Fenomenler zerine Bir Deneme, ev.:
Ik Ergdcn, A yrnt Yaynlar, 2004); Cool Memories /, II (1990; Siyah Artlar, ev.: Ayegl Snmezay. A ynm Yaymlan, 1999); La guerre du G olf n'a pas eu lieu (1991): L Ulustan de la jin (1992);
Le crime parfait (1994; Kusursuz Cinayet, ev.: N ecm ettin Sevil, Ayrnt Yaynlan, 1998); Cool Memries IU -I995, IV -2000 (1990-2000; Coot Amlar, cv.Yaar Avun, A yrnt Yaynlar, 2002); Benin
total (1997; Tm Ekran, ev.: Balladr G lm ez.Y ap Kredi Yay., 2001); L'Lchangc impassible (1999,
Imkdnstz Takas, ev.: Ayegl Snmezay, A ynnt Yaynlar, 2005); Mots de Passe (2000; Anahtar S z
ckler. ev.O uz Adanr, Leyla Yldrm , ParagrafYaym lan. 2005); D 'un fragment l autre-Entreticm
atvc Franois L Ywnnet (2001; Bir Paradan Dieriue-Fran<ois L'Yvonnet rlc Sylei, ev.: Yaar Avun,
nklap Ktabevi, 2005); Le Pacte de lucidit ou l'intelligence du Afal (2004; eytana Satlan Ruh ya da
Kotuluun Egemenlisi, ev.:O uz Adanr, D ou Ban Yaynlar. 2005).

Ayrnt: 176
nceleme Dizisi: 92
Tketim Toplumu
Sylenceleri/Yaplan
J cii Badrlllard
Kitabn zgn Ad
La soahi i ( consommation
Franszcadan evirenler
H azal Delieeayh-Ferda Keskin
Dzelti
Memel Celep
ditions Denoel, 1970
Bu kitabn Trke yaym haklan
Aynn Yaynlan'na aittir
Kapak llstrasyonu
Sevitif Allan
Kapak Tasanm
A nlan Kahraman
Kapak Dzeni
Gokfc Alper
Dizgi
Esin Tapan Yeli;
Bask
Kayhan Matbaaclk San. veTic. d . u.
Ddmtpafa Cad. G m San. Sil. C Blok \'o.:244Topkap/stanbl
Tel.: (0212) 612 31 85
Sertifika No.: 12156
Birinci Basn 1997
kinci Basn 2004
nc Basn 2007
Drdnc Basm 2010
Beici Basm 2012
Altnc Basm 2015
Bask adedi 20 0 0
ISBN 978-975-539-141-0
AYRINTI YAYINLARI
Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Caaloiu - stanbul
Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.coni.tr

Jean Baudrillard

Tketim Toplumu
Sylenceleri Yaplar

J.P. Mayerin nsz

M
AYNT1

 N C E L E M E D Z S
Y E L P O L T K A // H *nlt
M A K K S . I-R E U D V E C . N L U K H A YAT IN E L E T R S . . B m u * K A D IN I IK
T A H A K K M V E D R E N S A N A T L A R I / C Ston a t S A L I IN G A SP I'/, illil a t S E V G N N B ILG EL I/.-l.
liktkra: a t K M L K V E F A R K L IL IK / M ' C m m tlf * A N T IP O L IT K A D A P O L IT IK A /C . Mlgan a t
Y E N B R SO L Z E R N E T A R T I M A L A R 'M . Utarm/ M D E M O K R A S VE K A P T A L Z M A. B a r l n - l l
G m a t O L U M S A L L IK , R O N V E D A Y A N IM A /R. Rony a t O T O M O B L N E K O L O JS /P Im u n l-C .
M arn a t P M E . G ID IK L A N M A VE SIK IL M A Z E R N E / PM U f
M K A N S IZ IN PO L T K A SIJ.M b w > -M G E N L E R N H AYAT B LG S EL K T A B I . . Mmnnt a t EK O L O IIK B R T O P L U M A
D O R U /./ H elallin a t ID EO LO II/T.' /i,(/an -M D Z E N V E K A L K IN M A K IS K A C IN D A T R K Y E 'M .
huri a t A M E R K A //. KrnMttml -a f P O S T M O D E R N IZ M V E T K E T M K l 1 K /.U . fta/n-m- a t E R
K EK A K I I .'G AA.,./ -aP B A R B A R L IK .'A / tl,m y a t K A M U S A L N S A N IN O K - R Snm r a t P O P
L E R K L T R L E R .O . Rar- -uP B E L L E N Y IT R E N T O P L U M /R ./a.o li)' a t G L M E /H Br.(w . a t L M E
K A R I H A YAL N. O Bmn> a t SVI T A A T SZ L K T > r 1' C,ar a t A H L K Z E R N E TART IM A l A R /J.
S,m lt a t T K E T M T O P LU M U //. M
h l a t F.D E B Y A T V E K T L K /G . K l a * a t L M C L H A ST A L K U M U T S U Z L U K Kivketo-ml a t O R T A K B R E Y L E R O L M A Y A N L A R IN O R T A K L I I'/ I. L(n
a t V A K T L D R M E K l i fr fm h o u l a t V A TAN AK I/A t M a t K M L K M E K N L A R I/D . Mcntey-K R e
hm a t D O ST L U K Z E R N E /.V . l.ytd a t K SEL L K L E R ///. L nM Iell, a t K A D IN L A R N E D E N Y A Z
D IK L A R I H E R M EKT U B U G N D E R M E Z L E R :/ . M *
D O K U N M A /G . > n j * r -aP T R A F E D L E
M E Y E N C E M A A T . A/ Hlm.i.v, a t H LOR'I Z E R N E ' M .%
FELSETEYI Y .A A M A K /R . llllmgn a t
P O L T K K A M E R A . A/ K,.-/.). Ketlim * C U M H U R Y E T L K . /Anr -aP P O S T M O D E R N T E O R t / S
O o t-n Ketlim a t M A R K S Z M VE AH L K/N . Lkcs a t V A H ET K A V R A M A K / ./ 'RmMM... a t S O S Y O L O JK
D N M E K -'Z Banman *' P O S T M O D E R N E T K / Z Banman -aP TO PLU M SA L C N S Y E T V E K T D A R T C.-ell a t O K K L T R L Y U R T T A L IK / 11.' Kplika a t K A R ID E V R M VE S Y A N ///. A ta n a t
K U S U R S U Z C N A Y E T ./ ,/nl/.ml * T O P L U M U N M.T JO N A L D I.A T IR I..M A S I.
Ku-. * K U S U R S U Z
N H LST . . . M u m -aP H O G R Z E R N E /A /. talar, -aP 21 .Y Z Y IL A N A R Z M /D t : / M u ( / Ba
ln a t M .M O C IN Z G R L K E T / C . C . B m taf a t M ED Y A V E G A Z E T E C L K T E E T K S O R U N L A R 1
IM.-.-t B d r f t - K . CJm tm k a f HAYAT IN D E E R / / M a n a t PO S L .M O D E R N IZ M N Y A N IL S A M A L A R I, '/
Ka(/r,m a f D N Y A Y I D E T R M E K Z E R N E AU L m y a t K Z N A 'SI. B. SanJrr. a t T A H A Y Y L
G C N Y E N D E N D N M E K /D m . C . Rota, m C- J. Rlctl a t T U T K U L U S O S Y O L O I1/ . GA &
.1 V r . a t E D E P SZ L K . A N A R VF. G E R E K L IK / G . Samrtl a t K E N T S Z K E N T L E M E A/ Baolvln a t Y N T E M E K A R I- it IrfrMhnnt a t H A K K A T O Y U N L A R I// . TanrHrr a t T O P L U M L A R N A SIL
A N IM S A R ? t Cm i.n a t L M E H A K K I/ S hmSI a t A N A R Z M N B U G N / 0 , BM -/r(r, D.(m a t M E LA N K O L K A D IN D IR / D Bill-m a t SYA H A N 'L A R l-IU /. Banfrllan/ a t M O D E R N IZ M . LVR E N S E L L R V E B R E Y / . BrnAaM, a t K L T R E L E M P E R Y A L Z M / / Hmtnmm a t G Z N V IC D A N I/K
temim -W K R E S E L L E M E / / . Bannm * E T E G R ; /1
* DU YGU CVTES T O P L U M .'S . Atarm... -*/ EDEBYAT O L A R A K H A YA L . L NV/una. -M IM A |.'K . Ratan M M E K N L A R I T K E T M E K / / 1 VrjY A SA M A SAN AT l ' G S am ll J * A R Z U A I '/ K'..W *
K O I.O N YAT.ZM P O ST K O L O N Y A I.Z M /.H
Lamnta -M K R E T E K YA IJA N /.T M llp - * Z A M A N Z E R N E . N Eliif * .-MUHIN Y A P IS K M ..I
A/../.nr - a F R E U L ) S A V A L A R I./ h m n n - * l E V E A D IM A/ U hm lul - * PO ST Y A P ISA L U I A N A R Z
M N S Y A SE T FE L SE FE S-'/: A t ,'
A T E Z M . R . l i P .v*n '. -nFA K L K L E R O T Krhnx * PO STM O D E R N L K V E H O N U T S U Z L U K L A R I '/ Banman * L M L L K . L L U M S Z L K V E D E R
IIA Y A I S I R A L E I L E R / Z (tannan *
T O P L U M V E H LN D II-'K . M h W .
B Y S BO ZU LM U
D N Y A Y I B Y L E M E K .G , n a r. K A H K A H A N IN Z A F E R / /). S.ln./r.
E D E B Y A T IN Y A R A T IL I I/E
n -*F P A R A L A N M I H A Y A T / / itann.11.
K L T R E L B E L L E K // .-Bnan"
M A R K S Z M V E DL
F E L SE FE S/1 X . I o/,.;.a * M A R X T N H A Y A L E T L E R //. D ttiJj - * E IU JE M PEN D E'/I..U ,./n/.v
D E V L E T N Y E N D E N R E T M 7 S i m
A D A SO SY A L B L M L E R F E L SE F E S/B . R y
KAR
N AVA LD AN R O M A N A . A/. RMn'n'-aV PYASA.'/. O 'N rll M A N N E- M E LE K M .Y O SM A M I?//: CHv/Mon
K U T S A L N S A N /G . .-I<a.>/..
B L N A L T IN D A D E V L E T /R . U m m - * Y A A D I IM IZ S E F A L E T / ./. C a n
* Y A A M A SA N ATI F E L SE F E S. A. Nrta.n.n -aP K O R K U K L T R '/: Fnm/ * I IT M D K E T I K 'E H.jir.
- * D U Y G U S A L Y A A N T I / Lpt-n - * E L E T R E L T E O R 'R , n .
A K TIVST N El K I A B I / R Slur
K A R A K T E R A IN M A S I. R . SmnM * / M O D E R N L K V E M P H E M L K / / . Bn.. n - * r N I E T Z S C II E : B R
A H .A K K A R IT IN IN E T ' B rtam r; -at K L T R . K M L K V E S Y A S E T ' V../ia B E * A Y D IN L A N M I
A N A R M Kapnamt
M O DA VE G N D E M L E R J- D Cmnr zat L M E T / D RnmE mP C E H E N N E
M N I A R I I 1. . . K tium a / Z G R L K L E K A L K I N M A '/ . Sen a t K R E S E L L E M E V E K L T R //. VtaI111.11 -at SY A SA L IK ITSA D IN A I R " / . Hatmet * E R K E N K E N K A R A N L IK / A R./,nwr -*P M A R X V E
M A H D U M L A R I//.EV m ./.. -at AD ALE 1 T U T K U S U / R .C Sotano a t IIA C K E R ET-/'T/I..rn a t K L T R
Y O R U M L A R I/ 'tey En/e.-u a t H A Y V A N Z G R L E M E S /R Sinp-. a t M O D E R N L N SO SY O L O JS />
l l l p n r a t D O R U Y U ' S Y L E M E K - ,U h-,-.ml a t SA Y G I. R Stta a t K U R IIA N S A L S U N U .A f. Bacam
a i IO U < A U L T N U N Z G R L K S E R V E N ./ II: flrn,. a t U E L E U Z K t i C .U A TT.A RI//! TtavMM a t
IKT ID A IU N PSISK YA A M I// ISth a t K O L A T A N IN G E R E K T A R H I / K D O S- A/ . n G a t D E V R
M N Z A M A N I .1 ,\f\'r a t G E Z E G E N G E S E I T O P Y A T A R 1HI..-I M m -tan a t G O . KLT R . K M L K //
Ctam tan a t A T E V E S Z -( L A / R , 111111 a t M L L E T L E R V E M IL L Y E T L IK -'E ./ H M a m a t ( I M O
LU D F .N S//f/n --n (j a t M O D E R N D N C E D E K T L K AS. .Vriman a t L M V E Z A M A N / E . U r im
a t G R N R D N Y A N IN E K .s./.t ., a t B A K U N IN T Y F N I.AC.AN 'A S M m
a t O RTAA
DA L N T E L L K T E L l E R / / U C a g a t HAYAL K IR IK L I I/fa n Cul- * H A KKA T VE D A K K A T L L K . . IHI,'..11.1. a t R U H U N Y E M IA M 'A I IK I.A R I / Knnm a t R K E T / / Batan a t A L T K 1.T U R G Jm k . a t um .
ALE C .N A Y E H - W. h-al a t V EN K A P T A L Z M N K U L I R U .R n tan / V.nr 11 a t N N G E L E C E
Sun,ay.. Zata/ a t Z A N A A T K R / n * a n l S r n a t M E L E Z L E V G /A M r! Bu.n a t E K M A Y E V E D L.
(ilna M am z a t SAVA O Y 'U N L A R .1/R \vr \-ahl a t B R DE,A O L A R A K K O M N Z M , .-l/an tt-ta tr .Stav
ZafrE a t N I H I I Z M / H * M ! ) * -M M AD D ESIZ/.-lm ftr ('.- - * B L G N N A R K E O U )|S I/A f. fm anll a t
T K ET M T O P L U M U . N I.V R O TT K K L T R w D V K U LU H /7 / , Onpu-nP N T T K A PIT A I.Z M
VE K U LTT JR//r,rnr G/N-.r a t ALIM AK S A L I A Z A R A R L ID IR / A n n t Thibai-M ony

indekiler

n s z............................................................................... ......................................11
B irinci B l m

N esnenin Biimsel Licrjisi

okluk ve Takm ...................................................................
17
Drugstore................................................................................................................. 18
Party 2 .......................................................................................................................20
T K E T M N M U C Z E V S T A T S .......................................................22
Kargo Syletti.......................................................................................................... 24
Felaketin Tketilen Bay Ddriiclii............................................................... 25
B Y M E N N K ISIR D N G S .............................................................29
Kamusal Harcamalar ve Yeniden Datm ............................................................ 29

G E L R L E R YELPAZES Z E R N E E T K ..............................................33
T O P L U M S A L M ESLEK K A T E G O R L E R N E
G R E L M O R A N I ..................................................................................33
Zararlar....................................................................................................................34
Biiynenin muhasebeletirilmesi ya da G S M H n in .........................................3 6
(Gayri Safi Milli Hasla) gizemli sistemi...........................................................3 6
Savurganlk....................................................................................... .................... 3 8
kinci Blm
T ketim Kuram
T K E T M N T O P L U M S A L M A N T I I Refahn eitliki ideolojisi.... 47
Sanayi sistemi ve yoksulluk.................................................................................. 5 5
Yeni ayrmclklar................................................................................................... 5 7
Bir snf kurum u....................................... ............................................................5 9
Bir kurtulu boyutu...............................................................................................61
Farkllama ve byme toplum u..........................................................................62
Paleolitik ya da ilk bolluk toplumu......................................................................69
B R T K E T M K U R A M I N ................................................................71
Homo Economicusun otopsisi.............................................................................. 71
Nesnelerin etki alan-iltiyalann etki alan.............................. .............. 81
H azzn yadsnmas..............................................
i............. 83
Yapsal bir analiz mi?.......................................................................84
Fun-System ya da haz zorlamas........................................................................ 85
Yeni retim glerinin ortaya kmas ve denetimi olarak tketim ................... 86
Bireyin lojistik ilevi....,........................................................................................89
Ego consumans [Tketen e g o ]........................................................................... 92
KSELLEMEYA DA
E N K K M A R JN A L FA RK (E K M F )................................................ 93
To be or not lo be nyself [Kendim olmakya da olmamakj................................ 93
E V N Z K E N D N Z K SE L L E T R N Z . .................................... 94
Farklarn sanayisel olarak retimi........................................................................ 95
st-tketim............................................................................................................ 98
Kendini ayrt etme mi uzlama m?.................................................................... 100
Kod ve devrim
......................................................................................... 102
Yapsal modeller..................................................................................................... 103
Eril model ve diil m odel...........................
'.......................... 105
nc B l m ....................................................................................................109

 n c B lm
Kitle letiim Aralar Cinsiyet ve Bo Z am an Etkinlikleri
K TLE L ETM K L T R Neo [yeni/ ya da tarihe ay hm dirili ..... 111
Kltrel yeniden evrim........................................................................................ 112
Tirlipot oyunu ve bilgisayar ya da en kk ortak kiiltiir (E K O K )................. 115
En kk ortak oklar (E K O )........................................................................ 119
Kitsch........................................................................................................................ 124
Gadget ve oyunculluk............................................................................................ 127
Pop: Bir tketim sanan tn?................................................................................. 131
letilerin dzenlenmesi......................................................................
139
Medium is message [Ara iletidir]........................................................................ 141
Reklam arac........................................................................................................... 144
Szde-olay ve yeni-gereklik................................................................................. 145
Dorutm ve yanln tesinde.............................................................................. 147
E N G Z E L T K E T M N ESN ES: B E D E N .............................................149
Bedeninizin gizli anahtarlar............................................................................... 150
levsel g ze llik ...................................................................................................... 153
levsel erotizm....................................................................................................... 155
Z evk ilkesi ve retici g........................................................................................ 156
Modern beden stratejisi......................................................................................... 158
Beden diil m idir?....................................................................................
159
Tbbi klt: fo r m " ................................................................................................. 162
ncelik saplants: "hat"....................................................................
165
Sex exchange standard [Seks deiim stan d ard ]................................................168
Reklamdaki simgeler ve fanteziler........................................................................ 171
Cinselletirilmi bebek.......................................................................................... 175
B O Z A M A N E T K N L K L E R D R A M I YA DA Z A M A N
K A Y B E T M E N N M K N S IZ L I I.............................................................. 177
L G N N G Z E M L S S T E M ........................................................................ 188
ToplumsaI transfer ve ana transfer....................................................................... 188
Glmsemenin pathosu......................................................................................... 190
Playtime ya da hizmetler parodisi......................................................................... 192
Reklam ve armaan ideolojisi............................................................................... 194
Vitrin..............." ..................................................................................................... 197
Tedavi toplum u ...................................................................................................... 197
ilginin ift anlamll ve terrizmi....................................................................... 199
Sosyometrik uyuurluk............................................................................................ 201
Snama ve onay ( Werbung und Bewhrung").................................................... 203
tenlik kiilr-ilevsel hogrii................................................................................. 204
B O L L U K T O P L U M U N D A A N O M .........................................................206
iddet........................................................................................................................ 206

iddetsizliir alt-klHir....................................
214
Yorgunluk .............................................................................................................21 6
S o n u ...................................................................................................................... 223
Sonu
ada Yabanclama ya da eytanla
Anlam ann Sonu stne
Pragh renci..........................................................................................................2 2 5
A}kmltt sonu............................................................................................
230
Bir heyuladan dierine............................................................................................ 232
Tketimin tketimi......................................................................
233
K aynaka................................................................................................................ 237
D iz in ........................................................................................................................239

B tn m addi tatm inleri salayn ona, yle

ki uyum ak, rek yem ek ve dnya tarihini
srdrm eyi d ert edinm ekten baka yapacak
bir eyi kalmasn; y eryznn t m
mallarna boun ve sa diplerine kadar
m udulua gm n: Bu m u d u lu u n yzeyine
kk kabarcklar kacaktr, suyun
zerinde olduu gibi.
Doscoyevski/ Yeraltndan N o tla r

nsz

l a n Baudrillardn T ketim T oplum u kitab ada sosyolojiye ok nemli

I bir katk ve hi kukusuz Durkleimm D e la division d u travail social
[Toplumsal blm ], Veblenin TheTheory o f tle Leisure Class [Aylak
Sm ifTeorisi] ya da D avid Riestnanm The Lonely Crovd [Yalnz Kalaba
lk] kitaplaryla ayn izgide yer alyor.
Baudrillard, Am erika Birleik Devletleri de dahil olmak zere ada
Bat toplumlann zmlyor. Bu zmleme Baudrillardm daha nce Le
Systm e des objets (Gallimard, 1968) kitabnda ele alm olduu nesne t
ketimi fenom eni zerinde younlayor. Baudrillard bu kitabnn sonu bl
mnde T k etim T oplum u kitabnn plann form le ediyordu: "Tketimin
(sadece nesnelerle deil, ayn zamanda kolektivite ve dnyayla) etkin bir iliki
biimi, zerinde tm kltrel sistemimizin kurulduu sistemli bir etkinlik ve
global yant biimi olduunu daha batan aka koym ak gerekir.

Baudrillard byk teknokratik irketlerin nasl bastrlamaz arzulara yol

atn ve bunun da eski sn f farkllklarnn yerini alan yeni bir toplumsal
hiyerari yarattn gsteriyor.
Bylece yeni bir sylence yerleiyor: amar makinesi ara gere gibi
hizm et eder ve konfor, prestij vb... esi rol oynar. Tketimin alan tam
olarak ite bu ikinci alandr. Bu alanda her trden dier nesne, anlamlandnc e olarak amar makinesinin yerine geebilir. Simgelerin mantnda
olduu gibi gstergelerin mantnda da nesneler artk hi de bir ileve ya da
tanml bir ihtiyaca bal deildir. Bu, tam olarak nesnelerin baka bir eye
cevap vermesindendir. ister toplumsaln mant ister arzunun mant olsun
bu baka eye nesneler hareketli ve bilind anlamlandrma alan olarak
hizm et ederler.
Yeni kabile syletti olarak tketim, gncel dnyamzn ahlk haline gel
di. Tketim, insani varln temellerini yok etmekte, yani Batl dncenin
sylencesel kkenlerle logosun dnyas arasnda Yunanllardan bu yana ko
ruduu dengeyi sarsmaktadr. Baudrillard kendisine doru kotuum uz teh
likenin farknda. Bir k e z daha Baudrillarda gnderme yapalm: Ortaa
toplumunun TAN RI VE E \T A N zerinde dengelenmesine betlzer ekilde
bizim toplum um uz da tketim LE tketimin eletirilmesi zerinde dengele
niyor. M ezhep sapknlklar ve kara by mezhepleri eskiden hl eytann
etrafnda rgtlenebiliyordu. B izim kendi bymzse beyaz ve artk bol
luk ortamnda mezhep sapknl m m kn deil. S z konusu olan, doyma
noktasna ulam bir toplumun, yanlmayan ve tarihi olmayan, kendisinden
baka syleni olmayan bir toplumun esirgeyici beyazldr.
Gen kuak youn bir tarzda yazlan T k etim T o p lu m u ' titizlikle
okumaldr. Belki de gen kuak bylece kitle iletiim aralannm ve zellikle
de televizyonun mkemmel bir ekilde destekledii nesne bolluunun kor
kutucu ya da edepsiz bu dnyasn; bizi, hepimizi tehdit eden bu dnyay
paralama grevini stlenecektir.
J.P. M ayer
Universit de Reading, Centre de recherches (Tocqueville)

Birinci Blm

Nesnenin Biimsel Litrj

u g n t m evrem izde nesnelerin, h iz m e d e rin , m addi m alla

rn oaltlm asyla oluturulm u ve insan t r n n ekolojisinde

b ir t r tem el d n m oluturan akl alm az b ir t k etim ve b o lluk
gereklii var. D ah a d o rusu, b o llu k i in d ek i insanlar artk, t m za
m anlarda old u u gibi baka insanlar tarafndan deil, daha ok N E S
N E L E R tarafndan kuatlm d u ru m d a. B u insanlarn g n delik al
verii b en z erle rin in eskiden yapt alverie b enzem iy o r; daha ok,
istatiksel olarak ykselen b ir eriye gre mal ve iletilerin edinilm esi,
alglanm as ve gd n len m esi biim ini tayor. B u m al ve iletiler kar
m ak ev ii rg tlen m esi ve bu rg tle n m e n in paras olan onlarca
te k n ik k led en kentsel yaama zg m e n k u lle re ve m esleki ileti
im ve etk in lik aralarna, n esn en in reklam larda ve kid e iletiim inden
g elen iletilerde yceltilm esinin o lu tu rd u u srekli gsteriye kadar;

Tketim Toplumu

b ir tiir saplant haline gelm i gad g etin ' artndan ryalarm za ka

dar giren karanlk gece n esn ele rin in besledii simgesel psikodram lara
kadar uzam yor. H i kuk u yok ki evre ve am biyans kavram lar,
gerekte b r insanlarn yaknnda, onlarla yz y ze ve o n la rn syle
m in d e yaam aktan o k , bize h e r g n arm g c m z n , potansiyel
b o llu u m u zu n , b irb irim iz d en uzaklam am zn sylem ini tekrarlayan
itaatkr ve yanltc nesn elerin sessiz bak altnda yaamaya balad
m zdan bu yana bylesi b ir ra b ete kavutu. K u rt o c u u n k u rd arla
yaaya yaaya kurda d nm esinde o lduu gibi dem ek ki biz de yava
yava ilevselleiyoruz. N esn e le r am yayoruz: S ylem ek istediim ,
n esnelerin ritm in e ve o n la rn hi kesintisiz art arda geliine g re ya
adm z. G em i uygarlklarn t m n d e dayankl nesneler, aralar
veya binalar kuaklarca insandan daha uzu n yaamken, b u g n o n la
rn dom asn, gelim esini ve lm esini izleyen bizleriz.
N esn eler n e b ir bitki rt s n e de bir hayvan t r o lu tu ru r.Y in e
de hzla oalan b ir b itk i ve balta girm em i b ir o rm a n izlenim i ve
riyorlar; m o d e rn zam anlarn yeni vahi insan bu o rm a n d a uygarlk
reflekslerini yakalam akta g lk ekiyor. nsann rettii ve k t b i
lim kurgu rom anlarndaki gibi inam e m b e r iine alm ak ve kuatm ak
iin g eri d n e n bu hayvan t r ve bitki rt s n , g rd m z ve ya
adm z halleriyle hzla b e d m le m e k ve b u n u yaparken o n la rn , t m
g rk em ve okluklar iinde, insan erkinliinin bir iiriinii o ld u k larm ve
doal ekoloji yasalarnn deil, deiim deeri yasasnn hkim iyeti
altnda olduklarn asla u n u tm a m a k gerekiyor.
L o ndran n en ilek sokaklarndaki m aazalar b irb irlerin e so k u
lur ve g rm ey en cam g zlerin in arkasnda H in t allar, A m erik a n ta
bancalar, Paris korseleri, R u s k rk leri, tro p ik baharatlar gibi evrenin
t m zen ginlikleri k en d ilerin i gsterir; bunca lke g ren b u m allar
n le rin d e, A rap rakam lar ve o nlar izleyen lakonik harflerin
s,
d (sterlin, ilin, pens)yazl o ld u u soluk l m c l etik etler tar. te
m e tan n dolam a gird i in d e sunduu im ge b u d u r (M arx, Ekonom i
Politiin Eletirisine Katk).

* Franszcaya ngilizceden girmi olan bu szck yeni ve elendirici, ou zaman d i.fa y d a h

bir tylevi olm ayan nesne anlamm tayor, (.n.)

. 16 ,

Jean Badrillard

okluk ue lakm
Birikme, okluk, kesinlikle en arpc betinleyici zellik. K onser
v elerin , giysilerin, besin m a d d ele rin in ve hazr g iy im eyalarnn ar
fazlalyla b y k maazalar, bollu u n ilk g r n m ve d zen li yeri
gibi. A m a tka basa dolu, kr kr v itrin leri (en bol m al olan k
olm asa m eta g erekte n e ise o o lurdu), arkteri tablalaryla sahnele
d ikleri t m yiyecek ve giyecek enliiyle caddeler insann azm su
landran b ir b y sunar. B irikm ede r n le rin toplam nd an daha fazla
b ir ey vardr: artk d e erin apak ortadal, ktln b y l ve kesin
yadsnm as, b olluk lkesinin ana ve atafad k en d in i beenm ilii.
P azarlarm z, ticari arterlerim iz, su p e rp risu n icle rim iz ' alacak d ere
cede v erim li, y en id en bulunm u b ir doa taklidi yapar. A slnda bunlar
st ve bal y e rin e n e o n dalgalarnn ketap ve plastik ze rin e akt
c e n n e t vadilerim izdir, fakat b u n u n n e n em i var! B t n bunlardan
sadece y eterin ce deil, fazlasyla ve herkes iin fazla fazla b u lu n d u u
u m u d u t m gcyle oradadr: Siz, bir parasn satn alarak, k m ek
zere olan istiridye, et, arm u t ya da konserve kukonm az piram idini
ele geirirsiniz. B t n iin paray satn alrsnz. T ketileb ilir m ad
d en in , metann bu m eto n im ik , k endini tekrarlayan sylem i b y k b ir
k o le k tif m etafo r araclyla ve kendi arl sayesinde yeniden ar
maann im gesine, enlie zg t k e n m ez ve gz alc savurganln
im gesine dnr.
B o llu u n en ilkel, am a en anlam l biim i olan istiflem enin te
sinde nesneler takm ya da koleksiyon b i im in d e dzenlen ir. N eredeyse
giyim eyas ya da elektrikli ev eyalar satan m aazalarn hepsi, b irb ir
lerin e seslenen, yant veren ve birb irlerin i red d e d en farkl b ir nesneler
gam sunar. A ntikac v itrin i ar b ir eya b o llu u n d a n o k , seilmi ve
b irb irin i tam am layc, k endilerini b tnsel b ir k ateg o ri olarak hzla
g zd en geiren, d k m le rin i yapan, kavrayan t k e tic in in h e m terci
h in e h em de zincirlem e psikolojik tepkisine ak bir n esn eler yelpa
zesini artran b t n le rin aristokratik, atafatl m odelidir. B u g n
nesn elerden pek az, onlardan sz eden b ir nesneler balam o lm ak
szn kendi bana sunulur. Bu yzden t k e tic in in nesneyle ilikisi d e
imitir. T ketici, salad zel fayda balam nda b ir nesneye deil,
b t n sel anlam balam nda b ir nesneler km esin e ynelir. am ar
* A B D de arabalara kapad, aalk ar yeri, (.n.)
.

17

Tiikelim Toplum u

m akinesi, buzdolab, bulak m akinesi vb, to p lu halde, h e r b irin in alet

olarak tek tek sahip o ld u u n d a n farkl b ir anlam a sahiprir.V itrin, rek
lam , retici firm a ve burada tem el b ir rol oynayan marka paralanm az
b ir b t n , b ir zin cir gibi bu anlam n tutarl, k o le k tif v izy o n u n u daya
trlar; sradan nesneleri deil, gsterenleri b irb irin e balayan b ir zin cir
gibi h e r nesne daha karm ak b ir iist-nese olarak d i erlerin i g sterir
ve tketiciyi b ir dizi daha karm ak tercihe g t r r. N esn e le rin t
ketim e asla m u tlak bir dzensizlik iinde sunulm ad g r l r. Baz
d u rum larda nesneler daha iyi batan karm ak iin dzensizlii taklit
eder, am a h er zam an y n le n d irici kanallar am ak, satn alm a itkisini
nesneler ana y n eltm ek , batan karm ak ve ken d i m an t n a u y g u n
olarak, yapabilecei en yksek yatrm a ve e k o n o m ik potansiyelinin
sonuna kadar g t rm e k iin dzenlenir. Giysiler, aletler, bakm r n
leri bu ekilde t k eticid e atalete n eden olan zincirleme alverii o lu tu ru rT k e tic i, mantksal olarak b ir n esn ed en b r n e g id e ce k tir.T k e
tici, b ir nesne hesabna kaplacaktr. Bu, mal b o llu u n u n k en d isin d en
doan satn alm a ve sahip o lm a lgnlndan tam am yla farkldr.
Drugstore'
B o llu u n ve hesaplam ann sentezi d ru g sto redur. D ru g sto
re (ya da y eni alveri m erkezleri) tketim etk in lik lerin in sentezi
n i gerekletirir; alveri, nesnelerle flrt, aylak gezin ti ve bunlar
b irletirm e olanaklar bu etkinliklerde nem li b ir yer tutar. B u an
lam da drugstore, r n le rin niceliksel m erkeziyetiliinin oyuncu]
kefe pek az yer brakt, reyonlarn, r n lerin yan yana gelm esi
n in daha faydac b ir yol izlem eyi dayatt ve d o d u k lar adan geni snflarn yaygn t k e tim m allarna ulaabildii a - b ir eyler
m uhafaza eden b y k m aazalardan ok daha fazla m o d e rn t k e
tim e zgdr. D ru g sto re u n kendisi bam baka b ir anlam a sahiptir:
D rugstore, mal k ateg o rile rin i yan yana dizm ez, gstergelerin ala
mn, tketici b ir gsterge b t n l n n ksm i alanlar olarak g
r len tm m al k ateg o rile rin in alamm uygular. K lt r m erkezi,
d ru g sto reda alveri m erk ezin in btnleyici parasna d nr. B u n
dan, d ru g sto reda k lt r n para karl satlp bayalatrldn
anlam am alyz: B u, fazla basit o lurdu. K ltr, d ru g sto reda kiiltrelle* E c z a n e , A B D d c ila, y iy e c e k , i e c e k , k o z m e tik g ib i m a d d e le r in satld m a a z a , (..)

. 18 ,

Jcat BamirHlard

tirilir. Eanl olarak, m etalar kendisi de (giysi, yiyecek, lokanta vb)

orada kltrelletirilir, iink oyunsal ve ayrcalkl m addelere, lks
aksesuara, t k e tim m allarnn oluturduu genel takmn elerin d en
b irin e d n t r l r. R e k la m lar buna, yeni b ir yaam sanat, yeni bir
yaam tarz, g n m z n m odas, diyor: ho b ir alveri yapabilm ek,
ayn havalandrm al m eknda kocalar ve o cu k lar b ir tilm seyreder
ken besin m add elerin i, apartm an ya da yazlk iin gerekli nesneleri,
giysileri, iekleri, en son kan ro m an ve en yeni gad g et tek b ir
seferde satn alabilm ek, orackta hep birlikte yem ek yiyebilm ek... vb.
Kafe, sinem a, kitap, o d ito ry u m , incik bocukular, giysiler ve d i
er p e k ok ey daha alveri m erk ezlerin d ed ir: D ru g sto re h e r eyi
b ir kaleydoskop gibi iine alabilir. B y k m aaza m eta panayr gibi
b ir izlenim v erirken, d ru g sto reu n kendisi, incelildi tk etim resitalini
sunar: Bu resitalin t m sanat , tam olarak, gstergenin nesnelerdeki
m ulakl ze rin d e oynam ak ve nesn elerin faydallk ve m eta stat
sn b ir am biyans oyu nuna evirm ektir. Z a r if b ir yiyecek d k k n
ile resim galerisi, Play-Boy ile bir Paleontoloji Kitab arasnda artk h i
b ir fark n kalm ad yaygnlatrlm yeni-k ltiir. D rugsto re, b ey in sellik sunacak kadar m odern leecek tir: r n satlar kendi iinde
bizi ilg ilendirm iyor, oraya birazck beym sellik katm ak istiyoruz...
kat; b ir bar, b ir dans pisti ve sat n o k ta la n . ncik boncuklar, plaklar,
cepkitaplar, baucu kitaplar; h e r eyden biraz. A m a, m terileri p o h
pohlam aya alm yoruz. O nlara g erekten b ir ey n eriy o ru z. kinci
katta b ir dil laboratuvar grev yapyor. Plaklar ve eski kitaplar arasn
da to p lu n u m u z u harekete g eiren biiyiik akm lar bulu n u y o r. Aray
m zii, a yakalayan ciltler. r n le re beyinsellik elik etm ek ted ir.
D olaysyla b ir drugstore; am a fazladan b ir ey, belki biraz zek ve
biraz insan scakl tayan yeni b ir tarz.
D ru g sto re tam b ir kent olabilir: Sanatn ve e len cen in gndelik
hayata kart , h e r k o n u t g ru b u n u n ken d i ek im k u tb u olan y z
m e havuzu k u l b n n etrafnda ldad devasa alveri m erkeziy
le Parly 2 d e ' sz ediyoruz. Yuvarlak kilisesi, tenis k o rtlar ( b u , en
n em sizi) kib ar butikler, k t p h a n e. E n basit k sporlar m erkezi
b ile d ru g sto re u n bu "evrenselci m o d elin i rn e k alr. K sporla
r m e rk e zin d e t m etkinlikler, teine! am biyans kavram etrafnda
* Paris ve O rlv arasna kurulmu planl verlem merkezi, (.n.)

~[ikehu Toplumu

zetlenir, sistem li olarak d ze n le n ir ve odaklanr. B ylece M srif-A y laklk size neredeyse ay anda b tnsel, o k anlam l ve birletirici b ir
varolu su n a r: ... M o t B lancm z, ladin o rm an larm z, o lim p ik pist
lerim iz, ocuklar iin p a rk m z, b ir sanat eseri gibi oyulm u, tra
lanm , cilalanm m im arim iz, so lu d u u m u z havann arl, arm
zn [Forum ] (A kdeniz k en tlerin d e k i arlar gibi... Kayak p isd e rin d en
d n te hayatn serpilip b oy att yer burasdr. Size, kayan dnda
zellikle zen g in ve eitli b ir yaam sun m ak iin kafeler, lokantalar,
butikler, p aten alanlar, gece k u l b , sinem a, k lt r ve e len ce m e r
kezi ar iinde toplanr) ince zevkli am biyans, kapah dev re tele
vizyon sistem im iz, insanlk d zeyindeki geleceim iz (yaknda K lt r
Bakanl tarafndan sanat ant olarak snflandrlacaz).
T k e tim in t m yaam kuatt, t m etk in lik lerin ayn bile
tirici biim e uy g u n olarak zincir o luturduu, insan d lle n d irm e
yollarnn saat b e saat n c e d e n ayarland, cvre n in b ir b t n olu
tu rd u u , b t n y le iklim lendirildii, dzenlendi i, kltrellctirildii
oktadayz.T ketim fen o m en o lo jisin d e yaam n, m allarn, n esn elerin ,
hizm etlerin , toplum sal davran ve ilikilerin bu genel ik lim le n d irilrnesi, saf ve basit b o llu k ta n balayp eklem lenm i n esn e alarndan
geerek davranlarn ve za m an n b t n y le d zen len m esin e, d ru g sto re larn, Parly 2 lerin ya da m o d e rn havalim anlarnn tem sil ettii
gelecein k en tlerin e sistem li olarak kaydolm u am biyans ana kadar
uzanan b ir ev rim d ek i eksiksiz, tam am lanm aamay tem sil eder.
Parly 2

A vrupann en b y k alveri m erkezi.

P rite m p s.B .H .V ., D io r, Prisunic, Lanvin, Frank et Fils, H ed iard ,
iki sinem a, bir drugstore, b ir s p erm ark et. Sum a, te k b ir n o k tad a to p
lanm yz b u tik !
Y iyecekten, pahal giyim eyalarna kadar ticaret yaparken kulak
aslacak iki b u y ru k : d in am ik pazarlam a ve estetik duyusu. n l ir
kinlik z o r satlr slogan burada almtr. B u slogann y erin i, Yaam
da m u tlu lu u n ilk art evrenin gzelliidir alabilir.
A na arter, h e r iki kattaki gezinti y o lu n u n evresinde dzen len m i
iki katl yap. K k ve b y k alveriin uzlam as... M o d e rn ritm in
ve an tik aylakln uzlamas.
20

Jean Bawlrillard

Bu, v itrin leri bile olm adan ekiciliklerini d o ru d an sunan m aa

zalar arasnda, ayn anda hem Paix C addesi h e m de C ham ps-E lyses
olan, su oyunlar, yapay aalar, bfeler ve banklarla bezeli, m evsim
ve hava d eiikliklerinden b t n y le k u rtarln u gezinti y erin d e ay
lak aylak dolam ann daha nce h i g r lm em i k o n fo ru d u r: O n
kilo m etrelik b ir havalandrm a kuam gerek tirm i olaanst b ir ik lim len d irm e sistem i burada kesintisiz b ir ilkbahar h k m srdrr.
B urada yalnzca, ayakkab bandan uak b ile tin e kad ar h e r ey
satn alnm akla kalnm az, ayn zam anda sigorta irketleri ve sinem alar,
bankalar ya da salk h izm eti, bri k u l b , sanat sergisi d e b u lu n u r ve
dahas burada saatin klesi olunm az. G ezinti yeri tpk sokaklar gibi
g ece g n d z, haftann yedi gn aknr.
M erkez, doal olarak, isteyenler iin en m o d e rn d em e tarzn
y r rl e koym utur: kredi kart. K redi kart eklerden, n ak itten ...
ve hatta g ay sonlarndan kurtarr. A rtk , d em ek iin kartnz gs
te rir ve faturay im zalarsnz. H epsi bu. H e r ay, b ir defada ya da aylk
taksitlerle deyebileceiniz b ir hesap zeti alrsnz.
K o n fo ru n , gzelliin ve baarnn bu izdivac iind e Parly 2 liler
eski anarik k en tlerim izin onlardan esirgedii m u tlu lu u n m addi k o
ullarn kefederler...
B urada, g n l k yaam n b t n y le d ze n le n m esi, b t n sel t r
d eletirm e olarak t k e tim in m erk ezin d ey izd ir; bu m erk ezd e h er
ey, g erg in lik lerin g id erilm esiyle tan m lanm soyut b ir m u tlu lu u n
kolayl, yar saydam l iinde eritilm i ve alm tr. A lveri m e r
kezi ve gelecein k en ti b o y u tlarn d a geniletilm i drugsto re, yalnzca
em e in ve p ara n n deil m ev sim lerin de -m e v sim le r, so n u n d a kendi
de t rdeletirilm i b ir iklim d n m n n uzakta kalm kalntsdr
a r tk - o rtad a n k aybolduu tm gerek yaam n, t m nesnel to p
lum sal yaam n yceltilmesidir. alm a, elence, doa, k lt r; eskiden
gerek yaam da, anarik ve ark aik k en tle rim iz d e da n k olan ve
sknt ile karm aklk yaratan btii bun lar, k o p u k ve b irb irin e in
d irg en e m ez btn, b u etkinlikler; b u n la rn hepsi, en so n u n d a ayn
kesintisiz alveri gezintisinde birleti, b irb irin e kart, iklim led irildi, trdeleti, t m b u n lar m o d a n n ayn ift cinsiyetli am biyans
iin d e cinselliini yitirdi. N ih ay etin d e t m b u n la r sindirildi ve ayn
21

P ike tim Toplumu

trde dkya d n t (tabii ki gerek yaam n gerek dksallnn

ve vaktiyle gerek yaam n yakasn brakm am olan e k o n o m ik ve
toplum sal elikilerin hl ok bariz sim gesi olan p ein parann
o rtad a n kalk biim inde) - b t n b u n la r bitti: B u n d a n byle, de
netlenmi, yalanm , tamamlanm dksallk eylere geti ve eylerin
ve toplum sal ilikilerin b irb irin d e n ayrt edilem ezlii i in d e h e r yere
yay ld .T m lke ta n rlarn n suz bucaksz b ir z e t ' iin d e b ir
b irin d e n farkl eyleri badatrarak birlikte yaad Eski R o a daki
P an th eo n gibi, bizim ken d i P a n th e o n um u z, bizim P a n d e m o n iu m u m uz olan S per-A lv eri-M erk ezim izd e t k etim in t m tan rlar ya
da iblisleri, yani ayn soyutlam ayla yok edilm i t m etk in lik ler, t m
iler, t m atm alar ve t m evsim ler buluuyor. B u ekilde birle
m i hayatn z n d e, bu evrensel ze tte artk anlam olam az: D n ,
iirin, anlam n o lu u m u n u salayan ey, yani ayr ayr elerin canl
ek lem len m esin e dayanan b y k k aydrm a ve yo u n latrm a em ala
r, byk m e tafo r ve eliki figrleri artk m m k n deil. Yalnzca,
trde elerin ebedi olarak b irb irin in y erini almas h k m sryor.
A rtk sim gesel ilev yok: Srekli b ir ilkbaharda eb ed i b ir am b iy an s
bileim i var yalnzca.
T K E T M N M UCZEV STATS

M elanezyal yerliler g k y z n d e n geen uaklara hayran kalm

lard. A m a bu nesn eler asla onlara doru inm iyo rd u . A ncak beyaz
lar, onlar; bu nesneleri yakalamay baaryordu. Ve bu, o n larn hava
daki uaklarn dikkatini ekecek olan ben zer nesnelere yerde, belli
m eknlar zerin d e sahip olm asndand. B unun ze rin e yerliler, dallar
ve sarm aanlarla" b ir uak sim lakr ina ettiler, geceleri ze n e beze
n e aydnlatacaklar b ir top rak parasnn uurlarm izdiler ve gerek
uaklarn oraya inm esini sabrla beklem eye koyuldular.
G n m zd e k e n d e rin balta girm em i o rm an larn d a gezen avctoplayclar ilkellikle sulam akszm (ayrca, n ed e n b u n u da yapm a
yalm?) bu y k d en t k e tim to p lu m u ze rin e b ir ders karlabilir.
T kerim kazazedesi de sim iilakr nesnelerden ve m u tlu lu u n k arakte
ristik g stergelerinden oluan t m b ir aygt ilerlie sokar ve ard n
* Y azar b u ra d a F ra n sz c a d a k i d g c r c r (s in d irm e k ) s z c y le ay n k k te n g e le n d ig e s t"
( z e t, z e t d e rg i) s z c n k u lla n a ra k a rc n y a p try o r, (.n .)
* * Scak lk e o rm a n la rn d a y etien v e sarm ak t r aalar. trm a n a n b ir b itk i, (.n .)

22

Jea Baudrillard

dan (bir ahlknn um utsuzca diyecei tarzda) m u tlu lu u n k o n m a

sn bekler.
B urada m esele b ir z m lem e ilkesi g rm e k deildir. Sz konusu
olan, yalnzca, zel ve k o le k tif tketici zihniyettir. A m a, hayli yzeysel
b ir dzeyde u karlatrm a gze aln ab ilir:T k etim i y n eten byl
bir dnce, g n l k yaam y neten m ucizevi b ir zihniy ettir; b u , d
n celerin m u tla k -g c n e inan ze rin e k u ru lu bir ey olarak tan m
ladm z ilkel bir zihniyettir. B uradaki inan, gstergelerin m u tlak g c n e du y u lan inantr. B olluk ve refah aslnda yalnzca m u tlu lu k
gstergelerinin b irikim idir. N esn elerin k en d ilerin in verdii tatm inler,
sim lakr uaklara, M elanezyallarn k lt lm m o d e lle rin e ede
erdir; yani, potansiyel B yk T atm in in, B tnsel B o llu k u n , ka
zazedelerin son S evinini n g r len yansm asdr; bu yansm ann
verdii u m u t g n l k hayatn sradanln besler. B u kii k tatm inler,
hl yalnzca by pratikleridir, B tnsel R e fa h , K u rtu lu ele ge
irm e n in , by kuvvetiyle ortaya k arm an n aralardr.
G n l k p ratik te t k etim in ltuflar b ir em e in ya da b ir retim
srecinin sonucu olarak yaanmaz, mucize gibi yaanr. K ukusuz, M e lanezyal yerlilerle televizy onunun n n d e o tu ran , dm eyi eviren
ve t m d n y an n resim lerinin kendisine d o ru inm esini bekleyen
televizyon izleyicisi arasnda b ir fark vardr: Bu fark, uaklarn b
yl b u y ru k z e rin e ltfedip konm ay asla kabul etm em esin e karn,
im g elerin genel olarak itaat etm esinden kaynaklanr. A m a, bu teknik
baar, bizim davranm zn gerek dnyaya, yerlilerinkininse im ge
sel b ir dnyaya ait o ld u u n u kam tlaaya yetm ez. n k ay ruhsal
ek o n o m i, b ir y andan yerlilerin byye g v en in in asla yok olm am asn
(eer b y ilem iyorsa bu, gerekenin yaplm am olm asndandr), te
yandan T V m ucizesinin bir mucize olmaktan kmakszn srekli olarak
g ereklem esini salar; bu, tketicin in bilinci iin , toplum sal gereklik
ilkesinin kendisini, sonu im gelerin t k e tim in e varan u zun toplum sal
retim srecini silen tekniin yardm yla olur. y le ki, yerli gibi, te
levizyon izleyicisi de sahiplenm eyi, m ucizevi b ir etkililik b iim in d e
gereklem i bir ele geirme olarak yaar.

23

Tketim Toplumu

Kargo syletti
B ylece tketim m allan ele geirilmi g gibi g r l r, zerin d e
allm r n le r gibi deil. A yrca daha genel olarak m allar b o llu
u nesnel belirlenim lerinden k o p tu u n d a doarm bir ltf, T an rn n
u m ulm adk anda grlen b ir iyilii ve yardm olarak kavranr. M e lanezyallar - y in e onlarbylece beyazlarla ilikiye g irin c e b ir m esih
k lt, K argo k lt n gelitirdiler. Beyazlar, siyahlara dnyann kyla
rna ekilm i atalar tarafndan ayrlm netalar ele geirm eyi ya da
o nlarn y nn deitirm eyi bildik lerin d en bollu k iinde yayorlar,
onlarsa hibir eye sahip deil. B ir g n beyazlarn bys b o zu ld u
unda, atalar m ucizevi ykle g eri d n ec ek ve onlar artk asla y okluu
tatmayacaklar.
Bylelikle, azgelimi halklar. Bat yardm n b ek len en , doal
ve uzu n zam andr olarn borlu o lu n an b ir ey olarak yaar. B yl
bir ila gibi; tarih, teknik, srekli ilerlem e ve kresel piyasa ilikisi
olm akszn. A m a daha yakndan baklrsa, b y m e n in Batl m u cize
vi kazazedeleri de topluca ayn ekilde davranm yorlar m? B olluk
lar lkesiin fantezileriyle kuatlm ve reklam palavralaryla her
eyin kendisine n ce d en verileceine ve bollk st n d e kendisinin
m eru ve devredilem ez bir hakka sahip olduuna ikna olm u t k e ti
ciler kitlesi, bolluu doam bir sonucu gibi yaam yor m u? T k etim e
inan yeni b ir edir; b u n d an byle, yeni kuaklar m irasdr:Y alnzca
m allarn deil, doal bolluk hakknn da m irassdr. D em e k ki, K argo
syleni M elaezyada kaybolurken, B atda yaamaya devam ediyor.
G n d elik ve sradan da olsa bollu k , tarihsel ve toplum sal b ir abayla
retilm i ve elde edilm i, kazanlm olarak deil, am a m eru m iras
lar o ld u u m u z iyiliksever b ir sylencesel m erci tarafndan datlm
gibi g r ld l d e gnlk b ir m ucize olarak yaanmaya devan
ediyor:T eknik, lerlem e, B ym e vb.
B u, to p lu m m u z u n ncelikle nesnel olarak ve kesin ekilde bir
retim to p lu m u , bir retim dzeni, dolaysyla e k o n o m ik ve p o litik b ir
stratejinin yeri olm adn sylem ek deildir. A m a bu, b ir gsterge
ler gdiim lenm esi dzeni olan bir tketim dzeninin retim d zen in e
kartn sylem ektir. Bu l d e biiysel d n ce ile (hi p h e
siz, m aceral) b ir paralellik kurulabilir, n k h em byiisel d n ce
hem de t k e tim dzen i gstergelerle beslenir ne gstergelere snarak yaar.
ada toplum larm zn tem el zellikleri giderek b ir an lanlandr-

. 24 ,

Jean Baudrillard

m alar m an t n n , b ir simgesel kodlar ve sistem ler z m lem esin in

paras haline geliyor; bu z m lem e ise m addi ve te k n ik retim s
recin in z m le n m e sin e o n u n kuram sal uzants olarak ek lem len m ek
zo ru n d a. B u n u n la birlikte ada to p lu m larn z ilkel to p lu m lar deil
ve bu anlam landrm alarn ve bu k odlarn tarihsel retimi so ru n u o ld u
u gibi sr p gidiyor.
Felaketin tketilen bas dndriicl

G sterg elerin kullanm genellikle m u laktr; gstergeler h e r za

m an ele geirme ve savma, uzaklatrma' ilevine sahiptir: gstergelerle
ele g e irm ek iin (gleri, gerek olan, m u d u lu u vb) ortaya kar
m ak ve yadsm ak, bastrm ak am acyla b ir eyi artrm ak. Bysel
d n c en in s y lenlerinde deiim i ve tarihi savmay am aladn b i
liyoruz. Belli b ir ekilde, im gelerin, olgularn, h ab e rlerin yaygnlam
t ketim i de gerein gstergelerimle gerei, deiim in g sterg elerin d e
tarihi vb savmay amalar.
G erei, n c e d e n grerek ya da g eriye bakarak h e r d u ru m d a bir
uzaklktan, g stergelerin uzaklndan t k e tiy o ru z. Szgelim i ParisMatch bize E m n iy e t M d rl n n m a h z e n le rin d e o to m a tik silah
talim i yapan bakan korum akla grevli gizli ajanlar gsterdiinde, bu
im g e h a b e r olarak, yani p olitik b ir balam a ve b u balam n aklan
m asna g n d e rm e yaparak o kunm az: B u im ge, h e r b irim iz iin s p er
b ir suikast, olaanst b ir iddet olaynn ekiciliini srkleyip g eti
recek tir; suikast olacaktr, olm ak zeredir, im g e suikastn m jdecisi ve
n ce d en yaanan h az zd r.t m sapknlklar gerekleir. B u, K argodaki
m ucizevi bo llu u bekleyile ayn etkiyi te rsten yapar. K argo ya da
felaket, sz k o nusu olan, t k etilen b ir ba d n m esi etkisidir genellikle.
D o ru , im g e d e anlam landrlan ve t k etilen eyin fantezilerim iz
o ld u u sylenebilir. A m a b u psikolojik zellik bizi im gede h em t
ketilen h em d e bastrlan eyden daha az ilgilendirir: gerek dnya,
olay, tarih.
T k etim to p lu n u n u belirleyen, kitle iletiim inde adliye h ab e rin in " evrenselliidir. H e r p o litik , tarihsel, k ltrel h ab er adliye h a b e ri* B u n d a yazarn kulland "conjurer" szcnn Trkede ram karl yok. Franszcada
szck iki (hana daha fazla) anlama geliyor: 1. Byi yoluyla savmak, uzaklatrmak; 2. Bir
eye kar kom plo kurmak.Yazar szcn bu iki anlamyla oynuyor, (.n.)
** Aile ii. kuaklamas, cinsler aras iddetten, komu kavgalarna, cinayedere ve trafik
kazalarna kadar sradan iddetin hemen her tryle ilgili nc sayfa haberleri, (.n.)
. 25 ,

Tiketim Toplumu

ni h em suya sabuna d o k u n m ay an h em de m ucizevi olan b iim in e

bal olarak alm lam r. H ab e r t m y le gncelletirilir, yani gsterisel
tarzda dram atikletirilir: ve t m y le gimccldlatmhr, yan iletiim ara
c tarafndan uzaklatrlr ve gstergelere indirgenir. D olaysyla adli
ye h aberi dierleri arasnda bir k ateg o ri deil, byiisel d n cem izin ,
sylencem izin tem el K ategorisidir.
B u sylence daha da doym ak bilm ez olan gereklik, d o ru lu k ve
nesnellik talebine dayanr. Sz konusu olan h er yerde, sin en a-h akikat, naklen yayn, fla haber, fbto-ok , kant-belge v b dir. H e r yerde
aranan olayn m erkezi , kavgann m erkezi , iti >ivo, yz y ze g
r lendir -o lay d a tm yle hazr b u lu nm ann ba d nd r c l ii, Ya
anmn B yk B adndrciilyani yine M U C Z E ; n k g
rlen, televizyona alnan, banda kaydedilen eyin doru lu u tam olarak
benim omda olmadtmdtr. A ncak geerli olan do ru dan daha d o ru olan,
orada olm adan orada olm a olgusu, baka bir deyile fantezidir.
K itle iletiim inin bize verdii gereklik d e il,gerekliin ba dnditrcliidr.Ya da szck oy u n u yapm akszn, ba d n d r c l ii o l
mayan b ir gereklik, n k A m azo ny a'n n m erkezi, gerein m erkezi,
tu tk u n u n m erkezi, savan m erkezi, kitle iletiim inin g eo m etrik yeri
olan ve onu ba d n d r c duygusalla d n t ren bu m e rk e z
kesinlikle hibir eyin cereyan etmedii yerdir. Sz k onusu olan tu tk u n u n
ve olayn alegorik gstergesidir ve gstergeler gven vericidir.
B ylece gstergelere snarak ve gerein yadsnmas iin d e ya
yoruz. M ucizevi gvenlik: D n y an n im gelerin i seyrettiim izde kim
gerekliin bu ksa basknn orada o lm am ann d e rin zev k in d en ayrt
edecek? m ge, gsterge, ileti, t k etti im iz b t n bunlar, dnyaya
uzaklm zla p ekitirilen ve gerein iddetli antrlm asn zedele
m e k ten ok avutup u y u ttu u dinginliim izdir.
letilerin ierii, gsterg elerin g sterilenleri b y k l d e n e m
sizdir. Biz bu iletilerin ieriine, g stergelerin g ste rilen lerin e b a m
l deiliz ve m edya bizi dnyaya g n d erm e z, m edya bize gstergeler
olarak gstergeleri, b u n u n la birlikte gerein tem inatyla d o ru lan
m gstergeleri tkettirir, lketim prakshi burada ta n m la n ab ilir.T
k eticinin gerek dnya, po litika, tarih ve k ltrle ilikisi, ilgi, ken d in i
adam a, so ru m lu lu k ilikisi deildir; am a b ir t m d e n kaytszlk ili* (I.at.) Y aanm o la n a , y aan an a , o la n b ite n e , y e rin d e ta n k o lm a k , (.n .)

Jca BaiKrilhr/i

kisi de deildir: B u M E R A K ilikisidir. Ayn ena uyarnca burada

tanm ladm z haliyle t k etim b o y u tu n u n d n y an n bilgisi b o y u tu
olm ad, am a t m d e n b ir cahillik b o y u tu da olm ad sylenebilir:
B u,Y A N L I B L M E b oyutudur.
M erak ve yanl bilm e, gerek konu su n d a b ir tek ve ayn toplu
davran, k id e iletiim leri pratiiyle genelletirilen ve sistem atikleti
rilen ve dolaysyla t k e tim to p lu m u m u zu n karakteristii olan bir
davran betim ler: gstergeleri agzl bir b i im d e ve h e r yerde t
k etm ek st n e k u ru lu b ir gereklik yadsmas.
Bu vesileyle tketimin yerini saptayabiliriz: T k etim in yeri g n l k
yaamdr. G n l k yaam yalnzca g n l k olaylarn ve hareketlerin
toplam , sradanln ve yin elem en in bo y u tu deil, bir yorumlama sis
temidir. G ndeliklik btnsel b ir praksisin (siyasaln, toplum saln ve
k lt relin) akrn, zerk ve soyut b ir alanyla zel in ikin, kapal
ve soyut alan olarak blnm esidir. alm a, bo zam an d e erlen
d irm e etk in lik leri, aile, ilikiler: Birey t m b u n lar girift b ir biim de,
dnyadan ve ta rih te n k o p u k olarak, zel yaam n ie kapanm as, b i
reyin biim sel zg rl , evreye gven verici b iim d e sahip km a
ve yanl bilm e st n e ku ru lu tutarl b ir sistem de y en id en dzenler.
G n d eliklik btnselliin nesnellii karsnda fakir ve to rtu ld u r; an
cak b t n y le zerklem e ve dnyann i k u lla n m " iin yeniden
yorum lanm as abasnda galip ve keyiflidir. te buras zel g n d e likliin alan ile kitle iletiim leri arasnda k u ru lan d erin , o rg an ik gizli
anlam ann yeridir.
e kapanm a, Verborgenleit olarak g ndeliklik, dnyan n sinilakr,
dnyaya bir k atlm kandtrmacas olm asayd dayanlm az o lurdu. G n delikliin bu aknln oalan im geleri ve gstergeleriyle beslen m e
si gerekir. G ndeliklii dinginlii, g rd m z g ibi gerekliin ve
tarih in ba d n d r c iil n e ihtiya duyar. G ndelikli in dinginlii,
y celtilm ek iin srekli tketilen iddete ihtiya duyar. B u, g n d elik li
in k en d in e zg edepsizliidir. G ndeliklik olaylara ve iddete pek
d k n dr, y eter ki bunlar ona odasnda sunulsun. K arikatiirize e d e r
sek, sz konusu olan V ietnam Savan im geleri karsnda geveyen
televizyon izleyicisidir.Ters y n e alan b ir pen cere o la ra k T V n in re
sim leri b ir odaya bakar ve d dnyann zalim lii sam im i ve scak hale
gelir, sapkn b ir scaklktr bu.
27

Tiikctim Toplumu

Bu yaanm d zey d e t k e tim (gerek, toplum sal ve tarihsel)

d n y ann had safhada dlanm asn had safhada gv enlik b elirtisin e
d n t r r. G erg in lik ler zlm edii iin bulunam ayan m u tlu lu u
am alar. A m a bir elikiye arpar: B u , yeni deerler sistem inin i e r
dii eylem sizlikle z n d e iradecilik, eylem , verim lilik ve fedakrlk
ahlk olan b ir toplum sal ahlkn n o rm la r arasndaki elikidir. Bu
yeni h ed o n ist davran b i im in in yo u n bir biim d e sululuk d u y
mas ve edilginliin sululuktan arndrlm as iin arzu stratejicileri
tarafndan ak b ir b i im d e saptanan ivedilik de b urad an gelir.T arihsiz
ve yle o lm aktan m u tlu m ilyonlarca insan iin edilginliin sululuk
duyg usundan arndrlm as gerekir. te buras, kitle ileitim arala
rn n gsterise! dram latrm ayla m dahale ettii yerd ir (tm iletile
rin genelletirilm i kategorisi olarak adliye haberi/felak et): P rite n
ahlkla hazc ahlk arasndaki bu elikinin zlebilm esi iin, zel
alann dinginliinin b ir felaket yazgsyla srekli teh d it edilen ve e t
raf kuatlm olan, kurtarlm deer olarak g rnm esi gerekir. Sa
d ece gvenlik old u u haliyle (haz ekonom isinde) daha o k takdir
edilsin diye deil, am a ayn zam anda gvenliin old u u haliyle tercih
edilm esinin (kurtuluun ahlki ek onom isinde) h er an doruland
nn hissedilm esi iin d dnyann, iddeti ve insandl gerekir. B u
g ndeliklik kendisinin tam da tersi olan b y k l , ycelii e d in
sin diye, kad erin , tu tk u n u n , kanlm azln gsterg elerin in bireye
ayrlm zel alan evresinde serpilm esi gerekir. B ylece sradanlk
beslenebilsin, balansn diye h e r yerde yazgsalhk telkin edilir, gs
terilir. O to m o b il kazalarnn olaanst verim lilii b u n u k antlam ak
iin radyoda, basnda, bireysel ve ulusal sylem dedir: O to m o b il kazas,
g n delik yazgsalhk en gzel ac olaydr ve bylesi b ir tutkuyla
s m rlm esi te m el b ir k o le k tif ilevi y erin e g etirm esin den d ir. Ayrca,
o to m o b il kazasnda l m hak k n d a tekrarlanan nakarat yalnzca m e
teo rolojik tah m in lerin nakaratyla rek ab et edebilir. B u, ikisinin sylensel b ir ift olm asndan t r d r; gneli hava saplants ve l m
nakarat b irb irin d en ayrlm az.
B ylece gndeliklik, toplum sal ve e k o n o m ik ko n u m ile ed ilg in
liin salad keyifli m eruluk ve k ad e rin olas k u rb an larn n titiz
zev k inin bu tu h a f karm m sunar. H epsi b irlikte b ir zih n iy et ya da
daha ok zgl b ir duygusallk oluturur. T k etim to p lu m u etraf
JM -,

Jean Baudrillard

kuatlm , ze n g in ve tehlike altnda b ir K uds olm ay diler, ite bu

o n u n id eolojisidir.1
B Y M EN N K ISIR D N G S

Kamusal harcamalar ve yeniden datm

T k etim to p lu m u sadece bireysel harcam alarm hzl artyla n ite
len d irilem ez, b u n u n yam sra, yurttalar [particuliers] yararna n c
kiiler (zellikle ynetim ) tarafndan sden ilen ve bazlar kaynakla
rn d a lm nn eitsizliini azaltmay am alayan harcam alarm art
da vardr.
Bireysel ihtiyalar tatm in ed en kam usal harcam alarn bu oran,
1959 ylnda to p la m t k etim in % 13 iken 1965te % 17ye ulat.
1965 ylnda n c kiiler tarafndan stlenilen ihtiyalarn da
lm aadaki gibidir:
beslenme ve giyim iin %1 (zorunlu yiyecek, giyecek, geim gereleri)
konut harcamalar, ulam ve iletiim donanm alar iin %13 (yaam
standard)
eitim, kltr, spor ve salk alanlarnda %67 (kiinin korunmas ve geliririlmesi)
D olaysyla, kam usal harcam alarn, insann kullan m n a sunulan
m addi m allar ve d o nanm lardan daha youn olarak insana yneldii
gzlenir. Ayn ekilde kam usal harcam alarm n e m li ksm e n gl
ekilde by y ecek i alanlarna ayrlm aktadr. A m a, E. Lislee dayana
rak, 1968 M ays krizin in tam da kam u tarafndan harcam alarn n en
b y k ksm y k le n ile n ve gl b ir biim d e gelitirilen b u sektrde
patladn g rm e k ilgintir.
Fransada u lu su n toplum sal btesi b r t i re tim in (sadece M il
li E itim te k bana gerek k iilerin' geliri z e rin d e n to p lan an ver
g in in tam am m em iyor) % 20siden fazlasm y en id en datyor. Bu
adan, G alb raith n szn ettii zel t k e tim le kam usal harcam alar
arasndaki ar aykrlk A vrupa lk elerin d en o k A B D ye zg g I . Bu durum Berlin gibi bir kem tarafndan neredeyse ideal olarak gerekletirilmitir. te
yandan, hem en tm bilim kurgu romanlar, ieriden ya da dardan byk bir gcn tehdi
di a ltn d a k i rasyonel ve akkan" Byk K ent'in bu durum unu temalatrr.
* Tzel kiilerin tersi olarak, (..)

'Iuketim Toplumu

riinyor. A m a soru n bu deil. G erek so ru n , bu deneklerin toplum

sal ftrsatlam nesnel olarak eitlenmesini salayp salamadn bilm ektir.
O ysa, bu yeniden d a tm n to p lu m u n geneline yaylm ayrm clk
st n d e ok az etkisi o ld u u aka grlyor. Yaam d zey lerin d ek i
eitsizlie gelince, aile b t ele ri hakknda 1956 ve 1965 yllar arasn
da yaplan iki anketin karlatrlm as, hi de farkllklarn azaldn
g sterm iyor. O k u l k o n u su n d a toplum sal snflarn kuaktan kuaa
g een ve giderilem ey ecek eitsizliklere m aru z kald biliniyor: B u ra
da e k o n o m ik m ekanizm alardan daha etrefil baka m ek an izm alar iin
iine g irm ek ted ir, bu n ed e n le de salt ek o n o m ik yen id en datm la
y etin m ek kltrel atalet m ekanizm alarn daha da g len d irm e k an
lam na gelm ektedir. 17 yanda ilkretim oram % 52dir: st k ad ro
larda alanlarn, serbest m eslek sah iplerinin ve eitim k u ru m u y e
le rin in ocuklar iin % 90, iftiler ve iilerin ocuklar iin % 40ta
az. Y ksekretim de ise b irin ci k ateg o rin in erkek o cu k larn n y k
sekrenim e erim e anslar te birden fazlayken ikinci k ateg o rin in
o c u k la rn n %1 ile %2 arasndadr.
Salk alannda, y eniden datm n sonular belirgin deildir: Faal
n fu su n iindeki h e r toplum sal kategori sanki d en tile rin i geri al
maya asgari dzeyde aba gsteriyorm uasna, y en id en da tm sz
k onusu olmayabilir.
V ergilendirm e ve sosyal sigorta: B u konuda E. Lisle'i savlarn
izleyelim . A rtan kam usal harcam alar, v ergilendirm en in ve parafisk alitenin gelim esiyle finanse ediliyor: Sadece sosyal sigorta olarak
toplum sal d en tile rin cre t z e rin d e n yaplan kesintilerin to p lam
na oram 1959'da % 23,9 iken 1967 ylnda % 25,9a ulat. D olaysyla
sosyal sigorta, iletm elerde cretli alanlarn kazanlarnn d rtte b i
rin e mal olur, n k tpk % 5lik g t r vergi gibi, iverenlere ait
o ld u u sylenen toplum sal d en tile r cret st n d en d em ed e n n ce
yaplm b ir kesinti gibi grlebilir. B u kesintilerin to p lam gelirden
alnan verginin to plam n fazlasyla aar. K azantan alnan vergi p ro g resif o lduu halde, toplum sal d e n tile r ve g t r d em e toplam o la
rak regresif olduu iin, dorudan vergilendirmenin ve parafiskalitenin net
etkisi regresiftir. E er dolayl v erg ilen d irm e n in , zellikle de K D V i
t k etim ile orantl o lduu kabul edilirse, dolayl ve dolaysz v erg ilen
d irm e ile aileler tarafndan karlanan ve genellikle kam usal harcam a
30

Jean Bndrillard

larn finansm anna tahsis edilen toplum sal d en tile rin , toplam olarak
eitsizlii azaltc bir etkiye ya da yeniden datm etkisine sahip olamayaca
so n u cu n a ulalabilir.
K o lek tif d o n an m la rn verim liliine gelince, yaplan anketler
b u n larn sk sk kam u g lerin in n iy e tle rin d e n saptn g steri
yor. B u d o n an m lar en z o r d u ru m d a olanlar iin d n ld n d e
m teri yelpazesi ni yava yava eitlendii saptanr ve bu alm a
parasal n ed e n le rd e n o k psikolojik neden lerle yoksullarn red d ed il
m esin e n e d e n olur. D o n an m lar herkese ak olm ay am aladnda
en zayflar daha balangta darda braklr. H erkese firsat eitlii
salama abas, gen eld e toplum sal hiyerarileri yanstan b ir ayrm cla
dnr. B u, fazlasyla eitsizliki b ir to p lu m d a biim sel b ir firsat eit
liini g vence altna almay am alayan po litik eylem lerin ou zam an
sadece eitsizlikleri iki katna kardn gsterir. (Plan K om isyonu:
T k etim ve Yaam Biim i.)
l m karsndaki eitsizlik hl ok byk.
Dolaysyla, b ir kez daha m dak rakam larn anlam y o k tu r ve
kullanlabilir kaynaklarn artm as, bollua yaklan yeil k gerek
toplum sal m ant iinde yorum lanm aldr. Toplum sal yen id en da
tm , zellikle de kam u k u ru m la n m n sdendii faaliyetlerin e t
kililii y en id en sorgulanm aldr. T oplum sal y en id en datm n bu
sapm a snda, aslnda toplum sal eitsizlikleri o rtad an kaldrm as g e
reken toplum sal y eniden datm n kendisi tarafndan toplum sal eit
sizliklerin bu y eniden yerletirilm esinde, toplum sal yapnn ataletine
bal geici b ir anom ali m i grm eli? Ya da tam tersine ayrcalklar
bylesine iyi k orum ay baaran y eniden datm m ekan izm alarn n ,
aslnda ikridar sistem inin b tnleyici paras, taktik esi ve bu adan
eitim sistem inin ve seim sistem inin suortaklar o ld u u y n n d e
radikal b ir varsaym m gelitirilm eli? O zam an, toplum sal b ir p o li
tik an n y in e len e n baarszlna zlm ek hib ir ie yaram az: Tersine,
bu p o litikann gerek ilevini yerin e getirdiini sylem ek gerekir.

31

1. K aynak: CREDOC. B ireysel Tketim

Kvn hazul.vm n. d o k m a n .

GENLEM

ve K olektif T k e tim . (lk lm

ALELERN

D e n e m e si), M art, 1969. Tketim

T K E T M

ve Yaam

B i im i"

Tikctim Toplumu

32

Jea Baudrillard

G ELR LER YELPAZES Z E R N E ETK

U Kategorilerin Ortalama Gelirlerinin Oram

lk Gelirler....................................
lk Gelirler

8,8

9,8

10,0

-e k si dorudan vergi kesintisi

art ak tarm lar..........................

8,7

10,2

10,1

5,2
4,9

5,2
5,0

4,6

Sonu gelirler..............................

5,0

Baz sonulara ramen, yeniden datan iin olduu kadar tketim

ynelim leri iin de aktarmlarn [transferts] etkisinin deerlendirilmesi
olduka nansl olmaldr. Aktarmlarn global etkisi son gelirler yelpa
zesini yar yarya azaltmaya olanak tandysa da, uzun vadede gelirler
bu sonu dalm nn grece istikrarna, sadece yeniden datlan m iktaiarm ok gl bir art pahasna ulalmtr.
TOPLUM SAL MESLEK K A T E G O R LE R N E G R E L M ORANI*

3 5 yandaki 1-.000 kiiden 70 yanda hayatta kalanlarn says

Kaju retim in d e r e tm e n ................................................................ 732
Serbest m eslekler, st kadrolarda alanlar........................................ 719
K atolik d in a d a m la r................
692
zel sek t r tek n isy en leri......................................................................... 700
K am u s e k t r n d e o rta kad em e alanlar......................................... 664
zel sek trde o rta kad em e alanlar................................................. 661
K am u se k t r n d e k i ustabalar ve nitelikli i ile r...........................653
letm eci iftiler......................
653
K am u se k t r n d e bro alanlar.........................................................653
E n d stri ve ticaret iv e re n le ri.................................................................631
zel sek t r b ro alan lar.................................................................... 623
zel sek trde ustabalar ve nitelikli i ile r.......................................585
K am u se k t r n d e k i uzm an i ile r..............................................
590
zel sek trdeki uzm an iiler.................................................................576
cretli iftiler..........................................................
565
K ol i ile ri.....................................................................................................498
Fransan n toplam (ankette yer alm ayan g ru p lar da d a h il)
* Etudes el Conjerlm, Kasm 1965.

586

Tketim Toplumu

Zararlar
B o lluun artm asnn, yani g itg id e oalan bireysel ve k o le k tif
m allar ile don an m lara daha fazla sahip olm an n karl g itg id e c id
dileen zararlar dr; b u n la r b ir yandan en dstriyel gelim e ile te k n ik
ile rlem en in , te yandan t k e tim in ken d i y ap lan m so n u lard r.
E k o n o m ik etkinliklerle k o le k tif evrenin tahrip edilm esi: G r l
t, havann ve suyun kirlenm esi, doal alanlarn tah rip edilm esi, yeni
d o n an m la rn (havayollar, otoyollar vb) kurulm asyla yerleim b lg e
le rin in bozulm as, trafik tkanm as devasa b ir teknik , psikolojik, insan
aa yol aar. Altyap d o n a n m n n zo ru n lu art, b en zin iin yaplan
ek harcam alar, kazazedelerin tedavi harcam alar vb, b u n larn hepsi t
ketim olarak m uhasebeletirilebileceklerine, yani gayri safi m illi hasla
ve istatistikler maskesi altnda b y m e n in ve zenginliin sergeyicisi
olacaklarna gre; bu an n e n em i var! Patlayan m ad en suyu e n
dstrisi, k en t su y u n u n yetersizliini rtbas etm ek ten baka b ir ey
yapm adna gre; gerek b ir b o llu k artnn so n u cu m u? V b: B
y m e sistem inin i zararlarna sadece geici areler olan t m retim
ve t k e tim faaliyetlerini saymakla bitirem eyiz. retk en li in art, bir
kez belli b ir eie ulatnda, bu bymenin bymeyle lomeopatik teda
visi tarafndan neredeyse b sb t n y u tu lu r, gvdeye indirilir.
K ukusuz rasyonellem enin ve kitlesel retim in tek n ik ve k lt
rel etk ilerin in n ed e n old u u klt rel zararlar ! kesinlikli b ir ekilde
hesaplam ak olas deildir. A yrca, burada de er yarglar o rtak l tler
tanm lam ay da olanaksz klar. karartc bir k o n u t to p lu lu u n u n ve
k t b ir film in zarar m su k irlenm esinin zararm l t m z gibi
nesnel olarak lenleyiz. A m a geenlerde toplanan b ir k o n g red e b ir
idari m fetti b ir tem iz hava bakanlyla birlikte sansasyon basnnn
e tk ile rin e kar halkn korunm asn ve bir akla zarar v erm e su u ya
ratlm asn nerdi. l lm e le ri z o r olsa da bu tip zararlarn da szn
ettiim iz b o llu u n art hzyla orantl olarak artt kabul edilebilir!
r n le rin ve m a k in elerin hzlanan eskim esi, baz ihtiyalar k ar
lam eski yaplarn ykm , yaam tarz iin elle tu tu lu r gzle g r
l r yarar olm ayan sahte yeniliklerin oalm as, t m b u n lar bilanoya
eklenebilir.
E. Lislei iaret ettii gibi, zenginliklerin retim in d ek i hzl iler
lem en in bedelinin, kol iiliinin deikenlii dolaysyla istihdam n

Jt'i Btilrilhmi

istikrarszl olmas belki de r n le rin ve akam larn iteliksizlem esiden daha ciddidir. o k ciddi toplum sal giderlere, am a zellikle
genel b ir gvensizlik saplantsna yol aan insanlarn yenilenm esi, ye
n id en kullanm a girm esi. H areketliliin, stat n n , t m dzeylerdeki
(kazan, prestij, k lt r vb) rekabetin psikolojik ve toplum sal basks
herkese o k ar gelm ektedir. D in le n m ek ve k en d in i y en id en kulla
nm a sokm ak iin, zararlarn n ed en olduu psikolojik ve sinirsel y p
ranm ay g id e rm ek ve telafi etm ek iin o k uzun b ir zam an gerekir:
Ev-i arasndaki yolculuk, kalabalk, saldrganlk ve kesintisiz stresler.
U z u n szn ksas, tketim to p lu m u n u n b y k bedeli, kendisinin
n ed e n o ld u u genellem i gvensizlik duygusudur.
Bu b ir t r sistem in kendi kendisini yok etm esine g t r r: K anl
m az olarak enflasyonist basklara neden olan bu hzl b y m ed e, n
fusun k m sen em ey ecek b ir kesim i bu ritm i srdrem ez. te bunlar
k en d i k ad e rlerin e te rk ed ilen lerdir. Yarta kalan ve m o d el olarak
n erilen yaam tarzna erienler, bunu ancak k en d ilerin i t k e ten b ir
aba pahasna elde ederler. y le ki to p lu m , b r t i re tim d e n giderek
artan b ir paray h e r eyden n ce bym eye h iz m e t ed en to p lu m
sal .yatrm lar (eitim , aratrm a, salk) yararna datarak b y m e
nin .toplum sal bedelini karlam ak zo ru n d a hisseder ken d in i (E. Lisle).
O ysa, o lu m lu tatm in leri oaltm aktan daha o k ilev b o zu k lu k larn a
kar n le m alm aya tahsis edilen bu zel veya k o le k tif harcam alar, bu
telafi harcam alar, t m m uhasebelerde yaam dzeyinin ykseltilmesine
ilave edilir. U y u tu ru c u ve alkol t k e tim in in , t m gsterii ve telafi
edici h arcam alarn, askeri btelerin szn etm ey e gerek bile yok.
T m b u nlar b y m e d ir, dolaysyla bolluktur.
T o p lu m u n bakm akla y k m l o ld u u toplum sal k ateg o rile rin
artan says, b ir zarar u n su ru olm asa da ( b o llu k u n zellik lerin d en ,
t k etim in talep lerin d en b irin i oluturan hastala kar m cad ele ile
l m o ra n n n azalmas) srecin kendisini g itg id e daha ar b iim d e
ip o tek altna alr. S o n u n d a J. B o u rg eo is-P ic h atn m dedi i g ib i, faali
yeti lk enin saln korum aya ayrlm nfusun retim d e g erek ten
so ru m lu luk stlenen nfustan daha n em li hale geldiini d n e b i
liriz.
Ksacas, h e r yerde b y m e ve bolluk dinam iinin sonunda d giisel hale geldii ve kendi stne d n d b ir noktaya varlr. Siste-

_5!L_,

Tiikctim Toplumu

m in kendini y eniden retirken giderek tkendii n o k ta d r bu. B u , h e r

retkenlik artnn sistem in hayatta kalma ardar beslem eye d n
t b ir yerinde saymann eiidir. Dolaysyla tek nesnel sonu, rak am
larn ve bilanolarn hastalkl bym esidir, am a z n d e tam anlamyla
ilkel aamaya, tm g lerin i sa kalm ak iin bouna t k e ten hayvan
ya da yerlinin m utlak ktlnn ilkel aamasna g eri d n l r. Ya da
D am ala gre, yen iden patates ekebilm ek ve patates yiyebilm ek iin
patates yetitirenlerin v b aamasna geri dnlr. O ysa, b ir sistem , b e
deli v erim ine eit ya da v erim inin stnde olduund a etkisizdir. H e
n z o aamada deiliz. A m a zararlar ve onlar ii getirilen toplum sal ve
tek n ik tedbirler arasndan sistemin dzensiz bir ekilde lcr yana yaylan bir
i ileyiine doru b ir eilim in olutuunu gryoruz; ilevsiz" bireysel
ya da k o le k tif tk etim ler ilevsel tketim lerden daha hzl artarken
sistem aslnda kendi kendisinin asala olarak yayor.
Bymenin muhasebeletirilmesi ya da G SM H 'nin
(Gayri Sa Milli Hasla) gizemli sistemi
Burada, m o d e rn to p lu m larn en olaanst k o le k tif b l f n d en sz
ediyoruz. Aslnda k o le k tif b ir b ylenm eye n ed e n olan kara b y y
gizleyen, rakam larla yaplan b ir beyaz b y ilem inden. Muhasebe
edilebilir yanlsamalarn, ulusal m u hasebelerin sama jim n asti in d en sz
ediyoruz. Buraya, e k o n o m ik rasyonaliteni l tle rin e g re g r le
b ilir ve llebilir e tm en lerin dnda libir ey girem ez; bu b y
n n ilkesi budur. B u n ed e n le buraya, ne kadnlarn ev ii em e i, ne
aratrm a ne de k lt r girer; bu n a karlk, burada burayla h i b ir ilgisi
olm ayan baz eyler sadece llebilir olmalar nedeniyle yer alr. A yrca bu
m u hasebeler o lum suz gsterge tanm adklar ve h e r eyi, zararlar ve
o lu m lu eleri en b tnsel (am a hi de m asum olm ayan) m antksz
lk iine dahil ettik leri iin dlere benzerler.
E k o n o m isd e r t m r n le rin ve kam u h izm etleriy le zel h iz m et
ler arasnda h i b ir ayrm g zetm eksizin h e r trden h iz m etin d e erin i
b rb iriyle toplarlar. Z ararlar ve zararlarn geici areleri, nesnel olarak
faydal m allarn retim iyle ayn sfat altnda bu to p lam n iin d e yer
alr. A lkol, izgi rom an, di m a cu n u ... ve n k leer t zelerin retim i
o k u llarn , yollarn, yzm e h avuzlarnn eksikliini rtbas e d e r (G alb
raith).
. 36 .

Jcar Baudrillard

U lusal m uh aseb elerd e ak veren yanlar, gerilem eler, eskim e yer

alm az. E er yer alrlarsa, olumlu olarak yer alrlar. B ylece ie g itm ek
iin yaplan ulam g id erleri tketim harcam as olarak nuhasebeletirilir! B u, retim in kendisi iin byl erekselliinin rakam larla ifade
edilen m antksal so n u c u d u r: retilen her ey retilmi olmas nedeniyle
kutsallar. retilen h e r ey olumludur, llebilir h e r ey o lu m lu d u r.
Pariste havann 50 ylda % 30luk bir oranda aydnlk kaybna uram as
m u h aseb ecilerin g z n d e to rtu ld u r ve nem sizdir. A m a bu kayp b
yk l d e b ir elek trik enerjisi, am pul ve aydnlatm a p en cereleri vb
harcam asna n ed e n olursa, bu d u ru m d a var o lu r ve d o ru d a n doruya
retim ve toplum sal zenginlik art olarak varlk kazanr! re tim in ve
b y m e n in kutsallk ilkesini snrlayc ve seici h e r g iriim kutsalla
saygszlk k o rk u su n u uyandrabilir. ( C o n c o rd e u b ir vidasna bile
do k u n m ay z!) M u hasebe kitaplarnda kaydedilm i k o le k tif saplant,
yani retkenlik; ncelikle toplum sal b ir sylen ilevine sahiptir ve bu
syleni beslem ek adna h e r ey iyidir, bu syleni onaylayan rakam lar
yalanlayan nesnel gerekliklerin tersine evrilm esi bile.
A m a, m uhasebeletirm elerin sylense) c e b irin d e belki d e d erin
b ir hakikat, b y m e to p lu m larn n e k o n o m ik -p o litik sistem inin
H A K K A T i yatm aktadr. O lu m lu ile olu m su zu n karm akark bir
biim d e b irb iriy le toplanm as bize paradoksal gibi gr n eb ilir. Ama
bu belki de mantksaldr. n k hakikat belki de, bu biitiin iinde di
namik ekonomik lokomotif roln oynayan eyin, o lu m su z mallar, telafi
edilm i zararlar, ileyiin i m aliyederi, ilevsiz i d zen lem elerin
toplum sal m asraflar, faydasz savurganln yan sektrleri olm asdr.
S istem in bu rt k hakikati elbette ki, byiisel toplam olum luyla
o lu m su zun (alkol sat ve hastanelerin ina edilm esi vb) bu hayran
lk verici dngselliini g r n m ez klan rakam lar tarafndan sakla
nr. G sterilen t m abalara ram en bu o lum suz yanlarn kk n
kazm ann im knszl, ancak sistem in bu olum suzluklarla beslem esi
ve bunlardan kurtulam am asyla aklanabilir. Ayn sorunla, yoksulluk,
b y m e to p lu m larn n kendi kusuru olarak arkasndan s r k led i i ve
bu to p lu m larn en ciddi zararlar m d an b iri olan bu seyyar yoksul
luk sz konusu o ld u u n d a yeniden karlarz. B t n bu zararlarn bir
yerlere olum lu etk en le r olarak, b y m en in kesindsiz etk en leri olarak,
retim in ve t k e tim in atlm yapmas olarak girdii varsaym m kabul
37

lu k c im Toplumu

etm ek gerek. X V III. yzylda Fahle des Abeilles'de [A n Masal] M a n deville, b ir to p lu m u n erdem leriyle deil; k t l k leriy le d en gelendii,
toplum sal bara, ilerlem eye ve m utlulua, insanlara kurallar ihlal et
tiren lm szlk igdsyle eriildii (daha kendi anda g n ah k r
ve dinsiz olan) k u ram n savunm utu. K ukusuz M atdeville, ahlktan
bahsediyordu, am a o toplum sal ve ek o n o m ik anlam da anlayabili
riz. G erek sistem tam da rasyonel b ir sistem asndan gizli kusurlar,
d engeler, zararlar, k t l k ler olan eylerle b yyp geliir. M andeville
kiniklikle sulanm tr: N esnel olarak kinik olan toplum sal d zen d ir,
retim dzenidir.
Savurganlk

p sepeti u y g a rl n d a n sz edilebildiine ve hatta p sepe

tinin sosyolojisi ni yapm ak tasarlaabildiine gre, zen g in to p lu m lar bollu u n u n savurganla ne kadar bal olduu biliniyor: Batta Jr
latp attn eyi syle, sana kim olduunu syleyeyim! Ama, israf ve erp
istatistii kendi bana ilgin deildir. Bu istatistik sadece sunulan m al
larn m ik tarn n ve oalm alarnn gereksiz yere yinelenm i B ir gs
tergesidir. B u istatistikte sadece, t k etilm ek ii yaplm olanla b u n u n
iin yaplm olm ayann to rtu l kalnts grlrse, ne savurganlk ne
de savurganln ilevleri anlalabilir. B urada b ir kez daha t k etim in
yalnkat bir tanm lanm asyla kar karyayz; m aln zo ru n lu olarak
faydal olm asna dayanan ahlki bir tanm lam a. Ve nesnenin kullanm
deeri ve dayanm a sresi olan ikin ahlk yasasna artk sayg gster
m eyen ve m allarn frlatp atan ya da onlar toplum sal ve e k o n o m ik
k o n u m ya da m o d an n vb kaprislerine gre deitiren b ireyden, ulusal
ve uluslararas aptaki savurganla kadar ve hatta kendi genel e k o n o
m isi ve doal zeng in lik lerin in kullanm bakm ndan t m insan t r 2. H u .u lam d a b o llu k to p l u m la n m z m " s a v u rg a n l , y a n i e k o n o m ik sis te m le M tin/cpm
bir zarar o la n , k o le k tif d e e r re tm e y e n Milevsel* s av u rg an lk la k d k " to p lu m u o ld u u
s y le n e n to p lu tn la n n e n lik le rin d e v e k u r b a n a y in le rin d e u y g u la d k la r y o k e d ic i israf, yani
m a l y o k e tm e n in k o le k tif s im g e se l d e e r k a y n a o ld u u " a r sav u rg a n lk arasn d a m u tla k
b ir fark v ard r. M o d a s g e m i ara b a la r h u rd a y a k a rm a n n ya d a lo k o m o tif le r d e k ah v e
y a k m a n n e n lik le h i b ir ilgisi y o k tu r : H u sis te m a tik , p la n la n m , stra te jik h e d e fle ri o la n b ir
y o k e rm e d ir. r n e in ask eri h a rc a m a la r (yalnz b e lk i re k la m ...). K e n d i s z d e " ra s y o n e lli i
n e ya k a la n m o k lu u i in e k o n o m ik sistem en lik se l b ir s a v u rg a n lk ta k e n d in i a a m a z .T e k
y a p a b ile c e i, r e tk e n lik h e s a p la rm ta m a m la y c h e sa p la n m b ir y o k e d ic ilik le a r t z e n g in
li in i b ir t r u ta n i in d e o rta d a n k a ld rm a k tr.

. 38 .

Jea Baudrillhi

n e zg gezegen g en elin d e bir savurganla kadar zen g in lik lerin har

v u ru lu p h arm an savrulm asna kar sava aan b t n ahlklarm z.
Ksaca, savurganlk h e r zam an insana rezervlerini t k e ttiren ve kendi
sa kalm a koullarn irrasyonel bir eylem le tehlikeye attran b ir t r
delilik, lgnlk, ig d n n yanl ilem esi olarak d n ld .
B u gr en azndan gerek b ir b olluk anda olm adm z, var
olan h er birey, g ru p ve to p lu m u n ve hatta insan t r n n kendisinin
kd k iinde o ld u u o lgusunu arptyor. O ysa, genellikle b o llu u n
n len em ez ilerleyiini savunanlar ile ktln te h d itk r heyulasn ta
yan savurganla z len le r ayn kiilerdir. H e r n e olursa o lsun, savur
ganl ilev b o zu k lu u olarak g ren t m ahlki g r , o n u n gerek
ilevlerini ortaya karacak sosyolojik b ir z m lem ey e g re y en id en
ele alnm aldr.
B t n to p lu m lar h er zam an z o ru n lu harcam alar te sin d e h ar v u
ru p h arm an savurm u, harcam ve tketm irir, n k to p lu m gibi
birey d e sadece var olm adn, am a yaadn ar, g ere in d en faz
la b ir t k erim d e hisseder. Bu tkerim zgl b ir toplum sal ilev st
len en bitirme "ye, salt ve basit yok etm eye kadar vardrlr. Bylece
p o d a td ta' toplum sal rgtlenm eyi salam latran ey deerli m al
larn rekabeti biim d e yok edilm esidir. Kvvakiultlar m ev k ilerin i
k o ru m a k , d e erlerini teyit etm ek iin kum alarn, bak r eyalarn,
kanolarn, arm al bakrlarn yakarak ya da d enize atarak k u rb an ed i
yorlard. B t n alarda, aristokrat snflar da m u d ak st n l k lerin i
m steftl expemliture\t: (faydasz msriflik) teyit etm ilerdir. D olaysy
la, rasyonalist ve e k o n o m ist kkenli faydallk n osyon u , savurganl
n, irrasyonel bir artk olm aktan ok, st b ir toplum sal ilevsellikte
rasyonel b ir faydalln y erin e geerek o lum lu b ir ilev kazand ve
hatta en so n u n d a bireysel planda olduu kadar toplum sal planda da
tem el b ir ilev olarak -h a rc a m a art, gere in d en fazla b o llu k , deer,
fark ve anlam n retildii yere dnen bouna h arcam a n n ritel
faydaszl- ortaya kt ok daha genel b ir toplum sal m anta gre
bir daha g zden geirilm elidir. B u perspektifte t k e tiin b itirm e,
yani retk en savurganlk olarak yeni bir tanm ortaya kar; bu zo
ru n lu lu k , b irik im ve hesap ze rin e k u ru lu e k o n o m ik perspektifin
tersi olan ve gereksiz bollu u n zo ru n lu olandan, harcam ann, d eer
* Amerikan yerlilerinde kutsal nitelikli armaan ya da bir eyin armaan olarak yok edil
mesi treni, (.t.)

. 39 ,

Tketim Tophtm

bak m ndan (o olmazsa zam an bakm ndan) b irik im d en ve sahiplen

m ed en n ce geldii perspektiftir.
Shakespeare Kral Lear de, A h, ihtiyac tartm aynz! D ile n cilerin
en fakiri en sefil eyde bile k c k lzum suz b ir ey bulur. D oay
doa ihtiyalarna indirgeyin, insan b ir hayvan olu r: H ayatnn daha
fazla bir deeri olm az. nsan olm ak iin bize hep fazladan lzum suz
bir ey gerektiini anlyor m usun? der.
Baka b ir deyile, t k etim in ortaya kard tem el sorunlardan
biri udur:V arlklar yaam larn s rd rm ele rin e gre m i, yoksa yaam
larna y kledikleri bireysel ya da k o le k tif anlam a g re m i rgtlenir?
D em e k ki, bu var olm a de eri, bu yapsal deer ek o n o m ik d e erlerin
ku rb an edilm esini ierebilir. A yrca bu m etafizik b ir so ru n deildir.
T k etim in m erk ezin d ed ir ve yle ifade edilebilir: Bolluk aslnda yal
nzca savurganlkta anlaml deil midir?
B olluu Valeryi yapt gibi n g r ve ihtiyat sfatyla m ta
nm lam al? D ayankl besin m addeleri ynn seyretm ek, alm a
d an geirilecek zam an ve ta sarru f g rm e k deil m idir? B ir k u tu bis
k vi tam b ir aylk tem bellik ve yaamdr. K avurm a et m lek leri ve
tka basa to h u m ve ceviz dolu tel kfeler b ir h u z u r hzinesidir; kay
gsz bir k b u n la rn k o k u su n d a potansiyel olarak v a rl n hissetti
rir... R o b in so n am barndaki sandklarn ve ek m ecelerin k o k u su n d a
g e le c e n v a rl n soluyordu. H zinesi aylaklk yay y o rd u .T p k baz
m adenlerden m utlak b ir s yaylmas gibi bu hzined en de sre yay
lyordu... nsanlk sren eylerin st ste y lm asn n st n d e yava
yava ykselm itir. n g r le r ve ihtiyatlar, bizi yava yava hayvani
z o ru n lu lu k larm zn k a th d a n ve ihtiyalarm zn belirlemesinden
b a k klar. D oa da b u n u salk verirdi: D oa, olaylarn d e k e n liine direnebilm ek iin gerekli olan stm zde tam am z salad;
organlarm zdaki ya, ruh larm zn d erin lik lerin d ek i hafza, b u n lar
en d strim izin taklit e t t i doal kaynak rezervi m odelleridir.
Bu, N ietzsche (ve Bataillen) h e r eyden n ce g c n harca
m a k isteyen canl g r s n n karsndaki ekonomik ilkedir: Fizyolojistler, h e r organik v a rl n tem el i g d s n n saklama ig d s
o ld u m u ileri s rm ed e n n ce iyice dnm elidir. C anl, h e r eyden
n ce gc n harcam ak ister: Saklam a yalnzca b u n u n so n u larn
dan biridir. Gereksiz erekselci ilkelere dikkat! Ve t m saklam a ig
40

Jean Baulrtllani

d le ri kavram b u ilkelerden b iridir... Var olm a sava ; bu fo rm l

sra d b ir d u ru m u tanm lar, kural daha o k ik tid ar m cad elesi, daha
fazla"ya ve daha iyisi n e sahip olm a ve daha hzl , d ah a sk sahip
olm a istencidir. (N ietzsche: ktidar stenci).
D e e rin k en d in i gsterdii bu fazladan ey , sahip o lu n an ey
h aline gelebilir. n e m li olam n h e r zam an z o ru n lu n u n tesin d e ol
m asn salayan b u sim gesel d e e r yasas en iyi ekilde harcam ada,
kaypta ayrt edilir, am a ayn zam anda sahip len m ed e d e dorulanabilir,
y eter ki sahiplenm e fazlann, fazladan ey in ayrtrc ilevine sahip
olsun. S ovyetler rn e i b u n a tank. i, kadrolu m e m u r, m h en d is,
parti yesinin kendisine ait olm ayan b ir dairesi vardr: ze l kiiye
deil, ii, etk in y u rtta toplum sal statsne verilen kiralk veya t m
yaam lk m evki k o n u tu . B u mal toplum sal b ir h izm ettir, b ir o rtak
mal deil, b ir t k e tim m al hi deildir. T am tersine ik in c i k o n u t,
kydeki k r evi (daa) bahesiyle birlikte onlara aittir. B u m al n e sa
kalnd s reced ir n e de g eri alnabilir. O n lard an sonra k ah r ve miras
yoluyla devredilebilir. B u ikinci konutlara yn elik birey ci hayranlk
ite b u n d an ileri gelir: T m abalar b u k r evini elde etm eye d o ru
y neltilir (B atda h em en h e m e n ikinci k o n u tu n rolyle ayn rol oy
nayan o to m o b il olm adndan). B u k r ev in in prestij de eri ve sim ge
sel d eeri: te bu fazladan b ir ey dir.
Belli b ir biim d e b o llu k ta da ayn ey sz k o n u su d u r: B olluun
b ir deere dnm esi iin o n d an y eterin ce deil, am a yeterinden fa zla
olmas gerekir; gerekli ile gereinden o k olan arasnda anlam l bir
fark k o ru n m al ve sergilenm elidir: B u t m dzeylerde savurganln
ilevidir. B u , savurganl em ip datm ay ve o n u kesin olarak elem eyi
istem en in yanlsam a o ld u u n u sylem ektir, n k b ir b i im d e t m
sistemi y n le n d iren savurganlktr. G ad g e tin tanm lanam am asnda
o ld u u gibi, stelik (faydal n erd e biter, faydasz n e rd e balar?) savur
ganlk da n e tanm lanabilir n e d e snrlandrlabilir. Y alnzca hayatta
kalm ak iin yaplann tesindeki h e r retim ve harcam a savurganlkla
sulanabilir (sadece giysi m odas ve besin m a d d ele ri p l k deil,
am a ayn zam anda askeri s p e r-g ad g e tler, B o m b a , baz A m erik an
k y l lerinin gere in d en fazla zirai d o n an m ve m a k in e akam larn
eskitm ek y e rin e h e r iki ylda b ir yenileyen sanayiciler: Sadece t k e
tim deil, am a ayn zam anda retim in kendisi de fazlasyla gsterii

n ik e lim Toplumu

srelere itaat eder; politikay hesaba katm yoruz).V erim li yatrm lar
ve gereksiz yatrm lar h er yerde iin d en klm az b ir ekilde b irb i
rin e baldr. R e k lam iin 1.000 dolarlk yatrm yapan bir sanayici,
B u n u n yarsnn kayp o ld u u n u biliyorum , am a hangi yarsnn o l
d u u n u b ilm iy o ru m d iyordu. K arm ak bir e k o n o m id e bu h er za
m an byledir; Faydaly ayrm ak ve g ereinden fazla olan k arm ak
bilinm ez. Z aten (ek o n o m ik olarak) kaybedilen yar belki de, u zu n
vadede ya da daha ince bir biim de, kaybolup g id e rk e n de eri en
o k den deildir.
B olluk to p lu m larm zn usuz bucaksz savurganln byle o k u
m ak gerekm ektedir. Ktla m eydan okuyan ve elikili olarak b o lluk
anlam na gelen savurganlktr. B olluun psikolojik, sosyolojik, e k o
n om ik ynetici em asn faydallk deil, ilkesi asndan savurganlk
oluturur.
"C an ambalajn atlabilir olmas, bu A L T IN A G '/ kendisi deil m i
dir?
K itle k lt r n n R iesm an ve M o rin in zm ledii b y k izlek leriden biri b u n u epik bir tarzda dile getirir: B u izlek' tketim
kahramanlar izleidir. E n azndan B atda retim kah ram an larn n y
celtilen biyografileri yerini b u g n h e r yerde tketim k ah ram an larn n
biyografilerine brakyor. A zizlerin ve tarihsel kiilerin yaam n takip
ed en, sfrdan balayan ad a m 111 ve k u ru cu la rn , n c le rin , kiflerin
ve sm rgelerde yaayan A vrupalm n rn e k n iteli in d ek i yaam lar
yerlerini sinem a, spor ve oyun yldzlarnn, b irtak m yaldzl prens
lerin ya da uluslararas feodallerin, yani ksaca biiyk savurganlarn
(zo ru n lu lu k sk sk o nlar tam tersine gndelik basitlikleri iinde,
alveri yaparken vb gsterm eyi dayatsa bile) yaam larna brakt. M a
gazin ve T V ded ik o d u larn ren k le n d iren t m bu b y k din o zo rlard a
y celtilen h e r zam an arya kaan yaam lar ve k o rk u n harcam alar
yapabilm e gc d r. O n la rn insanst nitelii yarattklar p o tlatch
havasdr. B ylece ok kesin toplum sal b ir ilev y erin e g etirirler; G e
reksizce, yararsz, lsz harcam a ilevi. B u ilevi krallar, kahram anlar,
din adam lar ve eski alardaki nl sonradan grm ler gibi to p lu m
sal gvdenin tam am adm a vekleten y erine getirirler. A yrca tpk
onlar gibi sadece ve sadece o n u rla rn n bedelini Jam es D ea n misali
yaamlaryla d ed ik lerin d e b y k l k vasfn kazanrlar.
42

Jct Baudrillard

T em el fark b u gz alc har v u ru p b arnan savurm an n ilkel

len ve p o tla tc h ta kazanabildii belirleyici sim gesel ve k o le k tif anlam a
im diki sistem im izde sahip olm am asdr. Bu saygn t k e tip b itirm en in
kendisi d e kiiselletirilm i ve kitle iletiim sellem itir. levi, k en
disine bal olarak em eki alt-k iilt r olarak tan m lan an kitle tke
tim in in e k o n o m ik atlm dr. Y ldzn sadece tek b ir g ece giydii a
tafatl elbisenin k arik a t r % 80i viskon, % 20si d o k u n m a m akrilik
olan, sabah giyilen, akam firlatlp atlan ve ykanm ayan b ir g n l k
slip tir. zellikle bu lks savurganlk, kitle iletiim aralarn n n e
kard bu yce savurganlk, kltrel planda, e k o n o m ik sreler
le b tnlem i o k daha derin ve sistem atik b ir savurganln, m ad
di m allarn retim iyle ayn zam anda retilen, bu m allara yedirilm i
olan ve z o ru n lu olarak t k etim nesnesinin nitelik ve b o y u tlarn d an
biri (krlganlklar, hesaplanm m odas gem ilikieri, gelip geicilie
m alktm olm alar) olarak tketilen, ilevsel ve b ro k ra tik b ir savur
ganln yerini alm aktan baka bir ey yapm az. G n m z d e retilen
h er ey, k ullanm d e e rin e ya da m u h te m e l kullanm sresine gre
deil, tam tersine hz ancak fiyatlarn enflasyonunun hzyla karla
trlabilecek yok oluuna gre retilir. Sadece bu, t m ek o n o m i b ilim i
n in fayda, ihtiya vb rasyonalist postulatlarm y eniden sorgulam aya
yetecektir. D em e k ki retim d zen in in bu yok etm e, nesn elerin bu
hesaplanm ve kesintisiz in tila r pahasna yaamaya devam ettii ve
bu o p erasyonun te k n o lo jik sabotaja ya da m o d a b i im in d e rg tle
nen b u geersizlem eye dayand biliniyor. R e k la m , nesn elerin k u l
lan m deerini artrm a k deil, yalnzca azaltmak, o n la r n o d a /d e e rie
ve hzl yenilenm eye tabi klarak za m a n /d e e rin i azaltm ak am acyla
harcanan bu h atr saylr b t e m ucizesini gerekletirir. Sava b te
lerin d e ya da devlet ve brokrasinin prestiji iin yaplan harcam alarda
feda edilen devasa toplum sal zenginliklere d e inm eye bile gerek yok:
M srifliin b u t r artk hi d e sim gesel b ir potlatch havasna sa
hip deil, batm a tehlikesiyle kar karya kalan ek o n o m ik -p o litik b ir
sistem in um u tsu z, am a hayati z m d r. E n st seviyedeki bu t
k etim kiilerdeki nesne alyla ayn n ed e n le t k e tim to p ltm u n u n
parasdr. B u t k e tim ve nesneler al retim d ze n in in yeniden
retim in i b irlik te g v en ce altna alr. Ayrca sim gesel harcam a eylem i.
enlik ayini ve toplum sallam ann yce b ir biim i olarak bireysel ya

. 43 .

da k o le k tif savurganl, to p lu m u m u zd a k i kasvetli ve b ro k ra tik k ari

k at r n d e n ayrt etm ek gerekir. B u karik at rd e savurganlk, g n d elik
b ir zo ru n lu lu k , dolayl vergi gibi zorlam a ve ou zam an bilid b ir
k u ru m , e k o n o m ik d ze n in zorlam alarna ekiceli b ir k atlun haline
gelm itir.
A rabanz arpn, gerisini sigorta halleder. Z aten araba hi k u
kusuz g n l k ve u zu n vadeli, zel ve k o le k tif savurganln ayrca
lkl o daklarndan b irid ir. A raba; sadece sistem atik olarak d r len
kullanm deeriyle, sistem atik olarak g lend irilen prestij ve m o d a
katsaysyla, k endisine yaplan lsz y anrm m iktarlaryla deil, am a
hi kukusuz daha d erin bir ekilde, Kaza'da cisileen sac, m ek a
nik ve insan yaam kaybyla k o le k tif savurganln ayrcalkl odakla
rn dan b irin i oluturur. Kaza; t k etim to p lu m u n u n , trensel m ad d e
ve yaam kaybnda ar b o llu u n u kandad en gzel, en heybetli
h ap pening'dir (bu kant ters y n d en ilese d e d erin b ir hayal g c iin
b irik im e dayanan dolaysz k an ttan o k daha etkilidir).
T k etim to p lu m u var o lm ak iin nesnelerin e ihtiya duyar, daha
d o rusu onlar yok etmeye ihtiya duyar. N esn e le rin k u lla n m sa
d ece nesnelerin yava yava kaybolmasna g t r r. N esn e le rin iddetle
yitirilmesinde yaratlan d e er o k daha you nd ur. B u y zd en yok etm e,
retim e tem el a lte rn a tif olarak kalr: T k etim sadece retim le yok
e tm e arasndaki arac b ir terim d ir. T k etim d e, kendisini y o k e tm e
d e amaya, d n t rm e y e y nelik d erin b ir eilim vardr. te buras
t k etim in anlam n kazand yerdir. M e v cu t g nd elik lilik te t k etim
o u zam an y n le n d irilen t ketim cilik olarak retk en lik d ze n in e
bam l olm aya devam eder. B u n d an dolay nesneler o u zam an g
yaben retim cilik d ze n in d e yer ahrlar ve b u ned en le bolluklar bile
elikili olarak ktl sim geler. S tok, y o klu un gereksiz y inelem esi ve
kaygnn gstergesidir. N e sn e le r sadece yok etm ed e g ere in d en fa zla
olarak vardrlar ve yok olularnda zenginlie tanklk ederler. H e r d u
ru m d a yok e tm e ister iddetli ve simgesel biim i altnda (h appening,
po tlatch, bireysel ya da k o le k tif y ok edici eylem ) lsu, isterse d e sis
tem atik ve kurum sal y ok edicilik biim i altnda olsun sanayi-sonras
to p lu m u n baat ilevlerinden b iri olm aya yazgldr.

44

kinci Blm

Tketim Kuram

T K E TM N TOPLUM SAL M A N TI I

Refahn eitliki ideolojisi

htiyalar hakknda h e r sylem n a h if b ir an tro p o lo jiy e dayanr: m u t

lulua duyulan doal eilim antropolojisi. E n basit Kanarya Adalar

ya da b anyo tozlar reklam nn arkasnda parlak harflerle yazl olan
m u d u lu k , t k e tim to p lu m n u n m u tlak g ndergesidir. Tam olarak
kurtuluun edeerlisidir. A m a bylesi b ir id eo lo jik gle m o d e rn uy
garln yakasna yapan bu m u d u lu k nedir?
B urada da. kendiliinden ortaya kan g r b ir kez daha g z
den g eirm ek gerekir. M u tlu lu k k avram m n id eo lo jik g c h i de
h er bireyin kendisi iin n u d u lu u g erekletirm eye ynelik doal
bir e ilim in d en ileri gelm ez. M u d u lu k kav ram n n ideolojik gc
47

Ttkeim Toplm

toplum sal ve tarihsel olarak m o d e rn toplum larda m u tlu lu k sylenin in Eitlik sylenini deviren ve canlandran sylen olm asndan ileri
gelir. Eitlik syleniin sanayi d ev rim in d en ve X IX . yzyl D e v rim le rin d en bu yana stlendii p o litik ve sosyolojik g M u tlu lu k a d ev
redilm itir. M u d u lu u n ilk n c e bu anlam a ve bu ideo lo jik ileve
sahip olm as m u d u lu u n ierii h akknda n em li sonulara g t r r.
Eitliki sylenin arac olabilm esi iin m u d u lu u n llebilir o lm a
s gerekir. D e m o k ra tik to p lu m larn h e r zam an daha fazla, toplum sal
yazglarn o rtad a n kaldrlm as ve t m k ad erlerin eitlenm esi olarak
refaha eilim i o ld u u n u daha n c e d e n saptam olan T o cq u ev illein
dedii gibi bu m u d u lu u n nesneler, gstergeler, k o n fo r araclyla
llebilir refah olm as gerekir. B t n sel ya da i haz olarak m u d u lu k ,
bakalarnn ya da bizim g z m zd e kendisini g r n r klabilecek
gstergelerden bam sz olan ve kantlara ihtiya duym ayan bu m u t
luluk, t k etim idealinden h em en dlanr, nkii bu idealde m u tlu lu k
ncellikle eidik (ya da ayrcalk) talebidir ve bu y zd en k en d in i g
rnr l d e r b ak m n d an g ste rm ek zorundadr. M u d u lu k h e r t r
enlik ve k o le k tif y c e lm e d e n daha da uzaktr, n k eitliki b ir
taleple beslenni olarak, herkese (her bireye) M u d u lu k hak k m ak
a tanyan nsan ve Y urttalk H aklar B eyannam esi ile g lendirilm i
bireyci ilkeler ze rin e k u ru lu d u r.
R e fa h D e v rim i B u juva D e v rim ini ya da basit anlam da insan
larn eidiini ilke olarak koyan, aslnda b u n u gerekletirem eyen (ya
da gerekletirm ek istem eyen) h e r d e v rim in mirass, vesayetisidir.
Dolaysyla dem okrasi ilkesi gerek b ir eitlikten, kapasite, so ru m lu
luk, toplum sal frsat, (szcn tam anlanuyla) m u tlu lu k eitliinden
N esn e n n d e k i ve toplum sal baarnn ve m u tlu lu u n bariz d i er
gstergeleri n n d e k i b ir eidie dnr. B u statding [toplumsal ve
ekonomik konumJ demokrasisidir,TVn m , arabann ve m zik se tin in d e
m okrasisidir, toplum sal elikilerin ve eitsizliklerin tesin d e anayasa
da yazh olan biim sel dem okrasiye yant veren g r n te so m u t, am a
tam am yla biim sel b ir dem okrasidir. B u iki dem okrasi, b irb irlerin i
aklayarak olmayan dem okrasiyi ve bulunam az b ir eidii gizleyen k
resel bir dem okrasi ideolojisi iin d e birleir.
htiyalar kavram eitliin gizem li sistem inde refah kavram y
la dayanm a iinded ir: htiyalar gven veren b ir erek ler evrenini
48

Jean Badritlard

b etim le r ve bu doac antropoloji, evrensel b ir eitlik tem in atn a te

m el o lu turur. r t k tez udr: T m insanlar ihtiya ve ta tm in ilkesi
n n d e eittir, n k tm insanlar nesn elerin ve m allarn kullanm
deeri n n d e eittir (halbuki deiim deeri n n d e eitliksiz ve b l n
m t rler). htiya k u llanm d e erin e endeksli o ld u u iin, ortada bir
nesnel faydallk ya da doal ereksellik ilkesi vardr ve bu ilkenin n n
de toplum sal ya da tarihsel eitsizlik yoktur. B iftek (kullanm deeri)
sz k o nusu o ld u u n d a pro leter ya da ayrcalkl diye b ir ey yoktur.
B ylece refah ve ihtiyacn birb irin i tam am layc sylenleri eitsiz
liin toplum sal ve tarihsel nesnel belirleyenlerinin o rta d a n kalkm a
sna, silinm esine y nelik etkili b ir ideolojik ileve sahip olur. IVelfare
Statein [R efa h D evleti] ve t k e tim to p lu m u n u n t m p o litik o yunu,
niceliksel olarak o to m a tik b ir eitlem e ve herkes iin b t n sel b ir re
fah anlam na gelen n ihai b ir denge dzeyi p erspektifinde, mal yo u n
lu u n u arn rarak elikilerini am aktan ibarettir. K o m n ist to p lu m lar
da dei tokularn toplum sal effaflnn y e rin e m aln biim sel eit
liini koyarak, den g e terim leriyle, t m toplum sal ayrm ya da snfsal
anlam lardan arndrlm doal , u vum lulatrlm bireysel ya da
toplum sal ihtiya terim leriy le konuur; burada da politik b ir z m
den b o llu k araclyla kesin b ir zm yoluna saplm tr. Bylece
sosyalist lkelerde de R e fa h D e v rim i toplum sal ve po litik d ev rim in
yerini alr.
E er bu refah ideolojisi perspektifi doruysa (yani refah id eo lo ji
sinin mallarda ve gstergelerde sekiilerleen biim sel eitlik syleini yanstt doruysa), bu d u ru m d a, T iik c m T o p lu m u eitliki m i
eitliksizci m idir? T k etim to p lu m u gereklem i ya da gereklem e
yolundaki dem okrasi m idir, yoksa tam tersine sadece n ce k i to p lu m
sal eitsizlikleri ve yaplar y eniden m i k u rm ak tad r? s o ru n u n u n sahte
b ir sorun o ld u u a k tr.T k etim potansiyelinin eitlendii (gelirlerin
erim esi, toplum sal y en id en datm lar, herkes iin ayn m o d a ,T V 'd e k i
ben zer program lar, h e p birlikte K ulp M e d ite rra n e e ye) kantlansn
ya da kantlanm asn, so ru n tketici eitlenm e te rim leriy le ortaya k o
n u ld u u n d an b u n u n h i b ir anlam yoktur. B u daha balangta n esne
lerin ve g sterg elerin ardndan kom ay, gerek so ru n larn ve bu so
run larn mantksal ve sosyolojik zm lem esinin y erin e g eirm ek tir.
K sacas,B o llu k u z m lem ek , yalnzca sylen kadar sylensel olan
49

Ttikelini Toplumu

rakam larda b olluun varlm dorulam aya alm ak d em ek deil,

radikal olarak plan de itirm ek. B olluk sylenini k en d isin in k in d en
baka b ir m antkla katetm ektir.
K ukusuz z m lem e rakam larla b o llu u n erisinin, refahn b i
lan o sunun karlm asn gerektirir. A m a rakam lar k en d ilerin d e n sz
etm ez ve asla kend ileriy le elim ez. Sadece y o ru m la r bazen rakam la
rn lehinde, bazen de aleyhinde konuur. Sz yoru m lara brakalm .
En uzu n m rl ve en in at y o ru m idealist versiyondur:
-b y m e bo llu k tu r;
-b o llu k dem okrasidir.
B u btnsel m u tlu lu u n kanlm az olduu so n u cu n a v arm an n
im knszl (rakam lar d zey in d e bile) karsnda sylen daha g er
ek i b ir biim alr, bu da ideal-refo rm ist varyasyondur: B y m en in
ilk evresinin eitsizlikleri azalr, artk tu n yasas' y o k tu r, gelirler
b irb iriyle u y u m lu hale gelir. K ukusuz, daha fazla eitlie d o ru s
rekli ve dzenli b ir ilerlem e hip o tezi baz olgular tarafndan yalanlanr
( te k i A m e rik a : % 20 o ran n d ak i yoksullar vb). A m a bu olgular
geici b ir ilev b o zu k lu u n a ve bir o c u k lu k hastalna iaret eder.
B y m e eitsizlie yol aan baz etkilerle bildikte, herkesi kapsayan ve
u zun vadeli bir dem okratiklem eyi ierir. B ylece G alb ra ith e g re
eitlik/eitsizlik so ru n u artk sz k o nusu deildir. B u so ru n zen g in lik
ve fakirlik so ru n u n a balyd, oysa b o llu k to p lu m u n n yeni yaplar
eitsiz b ir y eniden datm a ram en so ru n u em di. u ya da bu n e d e n
le sanayi sistem inin dnda, b y m e n in dnda kalanlar yo k su l d u r
(%20). B y m e ilkesinin kendisi ise b u n u n dndadr; b y m e ilkesi
trdetir ve toplum sal b n yenin tam am n trdeletirm ek e ilim in
dedir.
B u dzeyde ortaya kan tem el so ru n , b u yoksulluk so ru n u d u r.
B olluk idealisderine g re yoksulluk so ru n u to r tu T d u r ve b ir b y m e
artyla em ilecektir. B un unla b irlikte yoksulluk so ru n u sanayi-sonras
kuaklar boyunca sr p g idecekm i gibi gr n y o r, yoksulluu o r
tadan kaldrm aya ynelik b t n abalar (zellikle A B D de, B y k
T o p lu m ile) sistem in b ir m ekanizm asna tosluyor gibi g r n y o r.
* K ap ita list re jim d e is in in c re tin i asgari yaam g id e rle riy le sn rlay an yasaya LasaH en
v e rd i i ad . (.n .)

,-JL .

Jca Baudrittard

B u m ek an izm a e v rim in h er aam asnda yoksulluu, b y m e i in bir

t r atalet ark, global zenginlik iin kanlm az b ir t r ze m b e re k gibi
ilevsel olarak y eniden retecektir. Bu aklanam az to rtu l yoksulluu
sistem in ilev b o zu k lu k larn a atfeden (askeri ve faydasz harcam alara
ayrcalk tannm as, zel t k etim e grece olarak kam usal h iz m etlerin
gecikm esi vb) G alb raith a m inanm al, yoksa genel d n m e biim i
ni tersine etnrip bymenin, kendi hareketi iinde, bu dengesizlie dayan
dn m dnm eli? stelik G albraitb b u k o n u d a o lduka elikili:
Belli b ir ekilde G alb raith n z m lem elerin in tam am bozuklukla
rn" byme sisteminde ilevsel olarak icrinlendiini gsterm ey e varyor,
b u n u n la b irlikte G albraith sistem in kendisini tartm a k o n u su yapacak
m antksal sonular karsnda geri adm atyor ve h e r eyi liberal bir
bak iin d e y eniden dzenliyor.
dealistler genellikle u paradoksal saptam ayla yetinir: B y m e h e r
eye ra m en ve (herkesin bildii gibi yalnzca yararl olabilen) kendi
am alarnn eytani b ir tersine evrilm esiyle toplum sal eitsizlikleri,ay
rcalklar. dengesizlikleri vb retir, yeniden retir, y en id en o lu tu ru r.
T pk A ffluent-S ociety deki [Bolluk Toplum u] G albraith gibi asln
da yen id en datm n y erin i alann retim in art olduu kabul edile
cek ( D aha o k olacak... S onunda herkes iin y eterin ce olacak. O ysa
.sv fiziinde geerli olan bu ilkeler b ir toplum sal ilikiler balam nda
asla d o ru deildir, byle b ir balam da - d a h a ileride g re c e iz - tam
tersi y ne giderler). B u n u n yan sra bundan ayrcalkl olm ayatlar a
ynelik b ir argm an kar: M erdivenin alt basam aklarnda olanlar
bile hzlandrlm b ir re tim artndan, dier t m y en id en datm
biim lerin de kazanacaklarndan daha ok kazanacaklardr." A m a bu
yanltcdr. n k e er koullar hesaba katlm adan b y m e herkesin
bir gelire ve y ksek nitelikli b ir mal h ac m in e ulam asn salyorsa,
sosyolojik olarak karakteristik olan b y m e n in tam g b e in d e ortaya
kan dengesizlik srecidir. B ym eye gerek anlam m veren ve ince
b ir b iim d e yaplandran dengesizlik orandr. Belli b ir ar yok lu u n
ya da belli ikincil eitsizliklerin gz alc b ir b i im d e o rtad an kalkm a
syla yetin m ek,global rakam lara ve niceliklere gre m utlak b y m elere
ve gayri safi milli haslaya g re bolluk konusunda b ir kanya varm ak
yapsal te rim lerle z m le m e yapm aktan daha kolaydr! Yapsal olarak
anlaml o lan dengesizlik orandr. Azgelimi lkeler ile o k gelimi

Tiiketim Toplumu

uluslar arasudaki b y y en m esafeyi uluslararas dzey d e gsteren

dengesizlik o randr; aslnda ok gelimi uluslarda da ok yksek ka
zanlara gre c re d e rin , iyi d u ru m d ak i sektrlere g re pes etm i sek
t rle rin , kentli ve sanayilemi dnyaya gre krsal d n y an n vb hz
kaybetm esi sz ko nusudur. K ronik enflasyon t m n o m in al d e erleri
y ukarya d o ru ekerek bu grece srekli yoksullamay gizlem eye
olanak tanr, oysa ilevlerin ve grece ortalam alarn hesaplanm as tab
lo n u n altnda ksm i daralm alar ve h e r d u ru m d a da tab lo n u n t m n d e
yapsal b ir dengesizlik ortaya kartr. Sistem in kendi m an t gerei
bu dengesizlikle ayakta kald ve erekselliini g v en ce altna ald
g r ld n d e, dengesizliin geici ya da k o jo n k t rel b ir yaps o l
d u u n u ileri s rm ek artk b ir ie yaram az. O lsa olsa sistem in belli bir
dengesizlik oram etrafida, yani zenginliklerin mutlak miktar c olursa
olsun sistemli b ir eitsizlii iererek dengelendii kabul edilebilir.
G erek ten de ilev bo zu k lu k laru a ilikin bu z c saptam ann
idealist km azndan k u rtu lm a n n te k yolu, burada sistemli bir mant
n ilerlikte o ld u u n u kabul etm ektir. B u ayn zam anda, p arlam en ter
o rtam a gven so ru n u n d a o ld u u gibi, t m soru n lar b o m a ilevine
sahip olan bolluk ve kd k kilisi stne k u ru lu yanl sorunsal ama
n n da tek yoludur.
Aslnda, hangi to p lu m olursa olsun ve retilen mallarn ya da elde
bulunan zenginliin miktar ne olursa olsun h er to p lu m h e m bir yapsal
fazlalk hem de bir yapsal ktlkla eklem lendiine gre n e b o llu k to p
lu m u ne de ktlk to p lu m u vardr ve asla da olm am tr. Fazlalk
T anr pay, k u rb an etm e pay, gsterii harcam a, artkdeer, e k o n o
m ik kr ya da prestij b t ele ri olabilir. H e r hal krda h e r zam an bir
ayrcalkllar aznlna zg o ld u u n d a n ve aka kast ya da sn f
ayrcaln yeniden retm e ilevine sahip o ld u u n d a n bu lks fazlas
toplum sal yapsyla birlikte b ir to p lu m u n zenginliini tanm lar. Sos
yolojik dzlem de den g e y o k tu r. D en g e ya to p lu m d u ru m u n u n ken d i
m an t n n ya da en azndan h e r yerde saptanabilir toplum sal rg t
len m en in yalanlad e k o n o m istlerin ideal fantezisidir. H e r to p lu m
toplum sal farkllamay ve toplum sal ayrm cl retir ve bu yapsal
rg tle n m e (dierleri arasnda) zen g in lik lerin kullanm ve dalm
na dayanr. Bir to p lu m u n tpk sanayi to plum larm z gibi, b y m e
52

Jean Badrillartl

aamasna girm esi bu srete hib ir eyi deitirm ez, tam tersine: K a
pitalist ve (genel olarak retim ci) sistem belli b ir ekilde bu ilevsel
dzey farklh n, bu dengesizlii rasyonelletirerek ve t m dzey
lere yayarak d o ru k noktasna ulatrr. B y m en in sarm allar ayn ya
psal eksen etrafnda yer alrlar. B olluun l t olarak G S M H (G ayri
Safi M illi Hasla) kurm acas terk edildii andan itibaren bymenin
bizi bollua ne yaklatrd ne de uzaklatrd saptam asn yapm ak ge
rekir. B urada belirleyici m erci olan toplumsal yap, bymeyi mantksal
olarak bolluktan ayrr. Belli b ir toplum sal ilikiler ve toplum sal eliki
ler tipi, eskiden draanclk [im m obilism e] iinde s r p gitm i olan
belli b ir eitsizlik tipi b u g n b y m e n in iinde ve b y m e aracl
yla yeniden retilm ek ted ir.
B u, b ym eye ilikin baka bir perspektifi dayatr. A rtk m u tlu lu k ular [euphoristes] gibi b y m e bollu k , dolaysyla da eitlik re tir
dem iy o ru z, am a tam aksi y n d ek i ar gr de kabul etm iy o ru z:
"B y m e eitsizlik reticisidir. B ym e eitliki m idir, yoksa eitliksizci m id ir diye ortaya yanl konulan so ru n u tersin e evirerek B
Y M E N N K E N D S N N E T S Z L N LEV O L D U U
N U sylyoruz. Eitsizliki toplum sal d z e n in , toplum sal ayrcalk
yapsnn ayakta kalm a z o ru n lu lu u kendisinin stratejik b ir esi ola
rak b y m ey i re tir ve y eniden retir. Baka b ir ekilde sylenecek
olursa, (tek n o lo jik , ek o n o m ik ) b y m e n in i zerklii bu toplum sal
yap yoluyla b elirlenm eye oranla zayf ve ikincildir.
B y m e to p lu m u g enel olarak bu to p lu m d ak i B o llu k ve R efah
syleini d estekleyebilen eidiki d em o k ratik ilkelerle b ir ayrcalk ve
tah ak k m d zen in i korum aya ynelik tem el b u y ru k arasndaki b ir
uzlam adan doar. B y m e to p lu m u n t yaratan te k n o lo jik ilerlem e
deildir: B u m ekaist g r gelecekteki bollua ilikin n a h if g r
de besleyen g r t r. T am tersine te k n o lo jik ile rlem en in m m k n
olm asnn te m eli b u elikili ifte belirlenm edir. A yn zam anda b u e
likili ifte belirlenm e, ada to p lu m larm zd a baz eitliki, d e m o k
ratik, ilerlem eci s relerin ortaya km asn da gerek tirir. A m a bu
srelerin, sistem tarafndan hayatta kalm ak iin dam tlan lomeopatik
dozlarda ortaya ktklarn da g rm e k gerekir. B u sistem atik srete
3. "Eitsizlik terim i uygun deil. deolojik olarak m odern dem okratik deerler sistemine
bal olan eitlik/eitsizlik kartl yalnzca ekonom ik aykrlklar kapsyor ve yapsal bir
ozmleneve vgn del.

T ketim Toplumu

eitliin kendisi de eitsizliin (ikincil ve tretilm i) b ir ilevidir. T p

k b y m e gibi. Szgelim i, gelirlerin eitlenm esi y n n d ek i eilim
(nk eitliki sylen h er eyden n ce b dzey de iin iine g i
rer) bir ayrcalk ve sn f ik tidar yaps olan toplum sal d zen in taktik
olarak devam ettiricisi o ld u u n u g rd m z b y m e s relerin in
iselletirilm esi iin gereklidir. B t n bunlar sistem in yaayabilirlii
iin gerekli kadrmacalar olarak baz dem okratik lem e sem p to m la
rn tanm lar.
Z aten bu sem p to m larn kend ileri de yzeysel ve phelidir. G alb
raith ek o n o m ik (ve dolaysyla toplum sal) sorun olarak eitsizliin
azalmasna -eitsizlik o rtad an kalktndan deil, zen g in lik eskiden
ierdii tem el avantajlar (iktidar, haz, prestij, fark) b u n d an byle sa
la m ad n d an - sevindiini syler. M lk sahiplerinin ve hissedarlarn
ik tidarnn sonu: A rtk iktidar ileten rgtl uzm anlar ve tek n is
yenler, hatta en tele k t e ller ve bilginlerdir! B yk kapitalistlerin ve
d ier Yurtta K aele rin gsterii t k e tim in in sou, b y k serv et
lerin sonu: Z e n g in le r k endileri iin neredeyse ek sik -t k erim i (u n
d er-co n su m p tio n ) b ir ilke edinir. Ksacas G albriith, e er eitlik varsa
(eer yoksulluk ve zenginlik artk bir soru n deilse) b u m n tam da
eitliin artk gerek b ir n em e sahip olm am as anlam na geldii
ni istem eden y eterin ce ak b ir ekilde gsterir. ler artk eitliin
evresinde o lup b itm em e k te d ir. D e e r ltleri baka yerdedir. H l
esas olat toplum sal ayrm clk, iktidar vb, gelirden ya da saf ve basit
zen g in lik ten baka b ir yere aktarlm tr. Bu artlarda en so n u n d a t m
gelirlerin eit olm asnn ve hatta sistem in bu y n d e b y k b ir adm
atm a lksn tanyabilm esinin fazla b ir n em i y o k tu r ((ibikti, artk
'eitsizlik"iu temel belirleyeni burada deildir). Bilgi, kltr, so ru m lu lu k
ve karar yaplar, iktidar: B t n bu ltler, zenginlik ve gelir d ze
yiyle fazlasyla ibirlii iin d e olm alarna ram en, onlar g r n r sta
t iaretleriyle birlikte, d e erin toplum sal belirleyenlerinin d zen in e,
g l tle rin in hiyerarisine iter. Szgelim i G albraith zen g in lerin
ek sik -t k etim ii para st n e k u ru lu prestij l tle rin in ortad an
kalkm asyla kartrr. K ukusuz, 2 C V sini sren zen g in adam b u n d an
byle gz kam atrm az, o k daha m celikli b ir d u ru m sz k o n u su d u r:
Z e n g in adam t k etim biimiyle, tarzyla farkllar, ayrt edilir. O gs-

Jea n Bandnllard

teriten arballa g eerek, niceliksel gsteriten farklla, paradan

k lt re g eerek ayrcalm m utlak olarak korur.
E k o n o m ik ayrcalk o ra n n n d m e e ilim i tezi olarak adlan
drlab ilecek bu tez bile su g t r r. n k para genellik le hiyerar
ik ayrcala, ik tid a r ve k lt r ayrcalna d n r. B u n d a n byle
paran n belirleyici olm ad (hi olm u m uydu?) kab u l edilebilir.
G alb raith m ve d i e rlerin in g rm ed i i, (ek o n o m ik ) eitsizliin artk
so ru n y aratm am asm n k e n d in d e b ir so ru n o lu tu rm asd r. G albraith
ve d i erleri e k o n o m ik alanda tu n yasas m n y um uam asn o ld u k
a ar b ir sratle saptayarak, bu elik yasann yu m u am asn n daha
geni b ir k u ram n olu tu rm ay a alm akszn ya da bu yasann gelir
lerin ve artk B o llu k tarafndan kutsanm tiik e tim in alanndan
nasl o k daha geni b ir toplum sal alana kaydn ve bu y en i alanda
k en d in i daha da g eri d nsz kldn g rm ek sizin bu saptam ayla
yetinirler.
Sanayi sistemi ve. yoksulluk
B ylece, b ir b t n olarak sanayi sistem inin tam am na ilikin sorun
b y m e n in ve b o llu u n tesinde, nesnel olarak y eniden ele alndnda
iki seenein m u h te m e l t m k o n u m la n zetledii g r l r:
1. G alb raith n (ve dier p ek oklarnn) seenei: d ealist-b y sel olan bu seenek t m olum suz fen o m en leri ilev b o zu k lu k lar,
zararlar, y o k su llu k - kukusuz z n t verici, am a rastlantsal, to rtu l ve
so n u n d a d zeltilebilir eyler olarak ustalkla sistem in dna savm aktan
ve b ylece b y m e n in sihirli yrngesini k o ru m ak tan ibarettir.
2. S istem in dengesizlik ve yapsal ktlk ile ayakta d u rd u u n u d
n m ek , sistem in m an t n n konjonktiirel olarak deil, am a yapsal
olarak t m y le kart anlam l iki bileenden o lu tu u n u g z n n d e
b u lu n d u rm a k : Sistem sadece zenginlik V E yoksulluk reterek , tat
m in ler kadar tatm insizlikler, ilerlem e kadar zararlar rete re k ayakta
kalr. Sistem in tek m ant varln s rd rm e k tir ve b u anlam da stra
tejisi insan to p lu m u n u ykld yklacak d u ru m d a, srekli ak iinde
tutm aktr. S istem in varlm s rd rm ek ve y eniden g kuv v et to p
lamak iin genel olarak ve geni l d e savatan yararland biliniyor.
G n m zd e savan m ekanizm alar ve ilevleri e k o n o m ik sistem le ve
g n l k yaam n m ekanizm alaryla btnlem itir.
. 55 .

T ketim Toplumu

E er bollu u n elikilerine ve paradokslarna kaynaklk ed en bii

y m e n in bu yapsal paradoksu kabul edilirse, yoksullar, % 20 o ran n
daki ayrcalkszlar ve kendi k ad erlerin e terk e d ilm i le rle to p lu m
sal azgelim enin m antksal srelerini b irb irin e kartrm ak n a h if ve
aldatcdr. B u sreler gerek kiiler, gerek yerler, gerek gruplarda
konum ladrlam azlar. D olaysyla bu elikiler ve paradokslar alt s
nflara datlan m ilyon dolarlarn yardm yla, yoksulluu ortad an
kald rm ak ve frsatlar eitlem ek am acyla yaplan kitlesel yeniden
datm larn yardm yla (bunu da yeni snr , kalabalklar alatm ak
iin yeni toplum sal ideal olarak dzenleyerek) d e f edilebilir deildir.
Bazen great society cilerin k en d ilerin in de buna inandn g rm e k
gerekir, o zam an etin ve c m e rt abalarnn baarszl karsn
daki aknlklar daha da kom iktir.
Eer yoksulluk ve zararlar kanlm azsa, bu h er ikisinin de yoksul
m ahallelerden baka h er yerde, kenar m ahallelerde ya da g ecek o n d u
m ah allelerinde deil, so syoekonom ik yapda olm asndan t r d r.
A m a tam da saklanm as gereken, sylenm em esi gereken b u d u r: Bunu
gizlem ek iin m ilyar dolarlar ok deildir (rnein tbba, ila y ap
m na ynelik harcam alardaki eli aklk k t n n baka yerde, rn e in
psiik trden o ld u u n u n sylenm em esi iin gerekli olabilir yaban
cs olm adm z yanl bilm e srecidir bu). O halde bir birey gibi
to p lu m da z m le m e d en yakasn kurtarm ak' iin kendi kendisini
m ahvedebilir: Bu adan yaplacak b ir z m le m e n in sistem asndan
l m c l olaca kesindir. D olaysyla ie yaram ayan m ilyar dolarlarn
sadece yoksulluun grnr hayaletine kar m cadele etm ek iin feda
edilm esi, eer bir de bu n u n la b y m e sylei kurtarlyorsa hi de
pahalya mal olm az. Biraz daha ileriye g itm ek ve gerek yoksulluun bir
sylen olduunu ve b y m e syleinin bu yoksullua saldryorm u
gibi yaparak ve gizli erekleri uyarnca o nu k endin e ra m en y en id en
canlandrarak kendini ycelttiini teslim etm ek gerekir.
A ncak bu byle diye sanayiye dayal ya da kapitalist sistem lerin kas
ten kan dkc ve iren olduklar iin yoksulluu srekli diri tu ttu k
larna ya da silahlanma yaryla zdeletiklerine inanm ak gerekm ez.
N e liberallerin ne de M arksistlerin kanabildi ahlk z m lem e
h er zam an bir hatadr. Eer, sistem isizlikten, azgelim eden ve aske4.Ya da yakn zamanda Fransa'ya itla) edilmi olan "Great Society."
. 56

Jean Baudrillard

ri harcam alardan baka tem eller stnde dengelenebilse ve yaamm

srdrebilseydi, b u n u yapard. Sistem b u n u d u ru m elverdiinde yap
yor: G c n yararl toplum sal uralar sayesinde, b o llu k sayesinde
pekitirebildiinde b u n u yapm aktan kanm yor. Sistem a priori olarak
ilerlem enin toplum sal sonularna kar deildir. Sistem ayrm g
zetm eksizin ve eanl olarak hem yurttalarn refahm h em d e nkleer
gc, k en d in e am a edinir: Aslnda sistem asndan ierik olarak refah
la n k leer g tem elde ayn eydir ve sistem in ereksellii baka yerdedir.
Basite stratejik d zey d e sistem in b t n n n varlm srd rm esi
ve ereksellii iin (szgelim i) askeri harcam alar e itim d e n o to m o
bil h astaneden, renkli televizyon oyun alanlarndan d ah a gvenilir,
daha k o n trol edilebilir ve daha etkilidir. A m a, bu olu m su z ayrm clk,
old u k lar haliyle kam usal hizm etlere dayanm az, d u ru m o k daha cid
didir: Sistem , yalnzca ken d i varlm srdrme koullarm tattr, toplumsal
ve bireysel ierikleri yadsr. B u bizi (tipik olarak to plum sal-refo rm ist)
baz yanlsam alara kar uyarm aldr: i erik le rin i deiiklie uratarak
(askeri harcam alar b tesini eitim e aktararak vb) sistem i d e itirm e
ye in a n m an n yanlsam alarna. Z aten paradoks b t n bu toplum sal
taleplerin yava yava, am a em in b ir ekilde sistem in kendisi tarafndan
stlenilm esi, gerekletirilm esi, dolaysyla o nlar p o litik b ir p latfo rm
haline g etiren le rin elin d en kap kurtulm asdr. T k etim , haber, ileti
im, k lt r, b olluk: B u g n b t n bunlar yeni retici gler olarak siste
m in kendisi tarafndan kendi daha b y k b ir zaferi iin gerek letiri
lir, kefedilir ve rgtlenir. Sistem in kendisi de greceli olarak iddetli
bir yapdan iddet kullanm ayan b ir yapya evrilir: S istem , b o llu u ve
t k etim i s m r ve savan y erine geirir. A m a hi kim se b u n d an
dolay m in n e tta r olm ayacaktr, nk sistem y ine de deim ez ve bu
y zd en yalnzca ken d i yasalarna itaat eder.
Vem ayrmclklar
Sadece b olluk deil, ayn zam anda zararlar da toplum sal m an tk
tarafndan srd r l r. K en t ve sanayi o rtam n n etkisiyle yeni ktlklar
Ortaya kar: M e k n ve zam an, tem iz hava, yeillik, su, sessizlik... Es
kiden bedava olan ve bol bol kullanlan m allar sadece ayrcalkllarn
eriebildii lks m allar haline gelirken retilm i m allar ya da h iz m et
ler k id elere sunulur.
57

Tketim Toplumu

Dolaysyla, z o ru n lu inallar dzeyindeki grece trdelem eye b ir

deer kaym a s ve yeni bir kar hiyerarisi elik eder. D engesizlik
ve eitsizlik azalmaz, yer deitirir. Yaygn tketim nesneleri giderek
daha az toplum sal sn f belirticisi haline gelir ve o k b y k ay k r
lklar azald l d e gelirler de ayrt edici l t olarak de erlerin i
kaybeder. H atta t k e tim in de (harcam a, b eenilir nesneleri satn alm a
ve onlara sahip olm a anlam nda) statnn deiken g eo m etrisin d e
im dilik oynad sekin rol dier ltler ve dier davran t rleri
yararna yava yava kaybetm esi m m k n d r. E n so n u n d a tketim ar
tk hibir anlama gelmediinde herkese zg bir ey haline gelecektir.
im diden toplum sal hiyerarinin ok daha ince l tlere kaydol
d u u grlyor. ve so ru m lu lu k tipi, eitim ve k lt r dzeyi (yaygn
m allar t k etm e tarz b ir t r en d e r b u lu n u r m al olabilir), kararlara
katlm . Bilgi ve ik tid ar b olluk to p lu m lu n u z u n iki n em li az b u lu n u r
m aldr ya da yle olacaktr.
A m a bu soyut l tle r daha im diden dier so m u t gstergelerde
b yyen b ir ayrm cl g rm ey i engellem iyor. K onu ttak i ay rm c
lk yeni deil, am a giderek o k yksek dzeyde b ir az b u lu n u rlu a
ve kronik bir speklasyona bal olarak, corafi ayrm clkla o ld u
u kadar (ehirlerin m erkezi ve ken ar m ahalle, yerleim alanlar, lks
g ettolar ve k en tte alanlarn yaad banliyler vb) ik am et edilen
m eknla (evin ii ve d) ve iki ayr k o n u t edinm ey le de belirleyici
olm aya balyor. B u g n nesneler m e k n d an ve m ek n larn toplum sal
olarak snflandrlm asndan daha az nem lidir. Belki de k o n u t di er
t k etim nesnelerinin tersine bir ilev grr. M ekn ve yerlem e ili
kileri asndan nesn elerin trdeletirici, k o n u tu n ayrm c b ir ilevi
vardr.
D oa, m ekn, tem iz hava, sessizlik: Bu en d e r b u lu n u r m allarn
aranr olm asnn ve yksek fiyatlarnn yansmas, iki u toplum sal
k ateg o ri arasndaki farkllatrc harcam alar gsterg elerin d e o k u n u r.
iler/ynetici kadrolarda alanlar ayrm z o ru n lu m allar iin yal
nzca 100 ile 135 arasndadr, bu ayrm k o n u t d o n an m iin 100 ile
245 arasnda, ulam iin 100 ile 305 arasnda, bo zam an etk in lik leri
iin 100 ile 390 arasndadr. B urada, trde b ir t k etim alannda n ic e
liksel b ir d erecelenm e o k u m a m ak gerekir, rakam lara bakarak aranlan
m allarn niteliine bal toplum sal ayrmcl o kum ak gerekir.
58

Je a n Badrillard

Salk hakk n d an , m ek n hakkndan, gzellik hak k n d an , tatil

hak k n d an , bilgi hakkndan, k lt r hakkndan oka sz edilir. Bu
yeni haklar su y z n e kt lde eanl olarak bakanlklar da d o - .
ar: Salk Bakanl, Bo Z am an E tkinlikleri B akanl - n ed en G
zellik ve Tem iz H ava B akanl da olm asn? K urum sallam a hakkna
dayanan ve genel b ir bireysel ve toplum sal ilerlem eyi ifade ediyor
m u gibi g r n e n b t n bunlar belirsiz b ir anlam a sahiptir ve n e
redeyse tam tersine oku n m alar m m k n d r. Mek hakk yalnzca
herkes iin nekn kalmad ve m ekn ile sessizlik bakalarnn zararna
bazlarnn ayrcal haline geldii andan itibaren var olabilir. Nasl
artk yalnzca herkes iin to p rak olm ad andan itibaren m lkiyet
h ak k var ise iblm erevesinde em ek dei toku edilebilir b ir
m eta haline geldiinde, yani em ek bireylere ait o lm ak tan ktnda
da em ek hakk olm utur. Bo zam an etkinlikleri h a k k m n da ayn
ekilde eskiden em ek iin sz konusu o ld u u gibi aylaklktan tek n ik
ve toplum sal iblm aamasna geii ve dolaysyla aslnda bu t r
etk in lik lerin so n u n u gsterip g sterm edii sorulabilir.
D e m e k ki slogan olarak, b olluk to p lu n u n u m d e m o k ra tik afii ola
rak n e kartlan b u yeni toplum sal haklarn ortaya k, aslnda sz
k onusu u n su rlarn ayrt edici gstergeler ve sn f (ya da kast) ayrcalk
lar d zey in e geiini b elirtir. Tem iz hava hakk"doal mal olarak temiz
havann yitirilmesini, onun meta statsne geiini ve eitliksizliki toplumsal
yeniden-datmnm gsterir. K apitalist sistem in ilerlem esini yani so m u t
ve doal b t n d e erlerin retici biim lere, yani
1) e k o n o m ik kr,
2) toplum sal ayrcalk
kaynaklarna dnm esini nesnel toplum sal ilerlem e
E m irlere h ak olarak kaydedilm e) sanm am ak gerekir.

(Kutsal

Bir sn f krtt
T k etim toplum sal b t n , O k u lu n klt rel frsatlar trdele
tird i in d en daha fazla trdeletirm ez. H atta t k e tim toplum sal b
tn d ek i aykrl stlenir. T k etim , yani ayn (?) m allarn ve ayn (?)
m addi ve k ltrel r n le rin g itg id e artan paylam toplum sal ayk
59

Tiiketim Toplumu

rln, hiyerarinin, genellikle iktid arn ve sorum lu lu k larn yaratt

en byk ayrm cln b ir dzelticisi olarak gsterilm eye allmtr.
G erekte okul ideolojisi gibi t k e tim ideolojisi de bu rol iyi oynar
(yani, elektrikli tra m akinesi ya da o to m o b il n n d ek i tam b ir eitli
in zihindeki tem sili; tpk o k u m a ve yazm a n n d e tam b ir eitliin
tem sili gibi). D oal olarak b u g n herkes potansiyel olarak okum ay
ve yazm ay biliyor, ayn bulak m akinesine sahip (ya da sahip olacak)
ve ayn cep kitaplarn satn alyor. A m a bu eitlik tam am yla biim sel:
E itlik en so m u t ey sz konusuyken aslnda soyuttur. A yrca iktidar
ve gerek ayrm clk sistem i ta m tersine bu trde soyut tem el s
tn de, bu soyut dilbilgisi ya da T V arac demokrasisi st n d e ileyecektir.
A slnda, t k e tim r n le rin in , bu toplum sal k u ru m u n g sterg e
le rin in bu ilksel d em o k ra tik platform u k urduu bile d o ru deildir.
n k t k e tim r n le ri ve bu toplum sal k u ru m u n gstergeleri k en
d in d e ve teker te k er (oto, tra ba vb) anlam a sahip deildir. A nla
ma sahip olan yalnzca o n larn to p lu lu u , b ir araya gelileri, bu nes
nelerle iliki ve b irlikte sahip olduklar toplum sal p ersp e k d P 'le rid ir.
B u da h er zam an ayrt edici b ir anlam dr. O n la r da g sterge olarak
m ad d ilik lerin d e (ince farkllklarnda) b u yapsal belirlem eyi yanstr
lar; ayrca e tr bir mucizeyle bunu yapmaktan kurtulabilirlerdi belli deil.
O k u l gibi, onlar da dier kurum larla ayn toplum sal m anta boyun
eerler, bu m antkla ilgili olarak verdikleri tersine im geye kadar.
T k etim de okul gibi b ir sn f k u ru m u d u r: S adece e k o n o m ik
anlam da (satn alm a, tercih, t k e tim pratii satn alm a gc y le d
zenlenir. Eitim d zeyinin kendisi de sn f atlam ann b ir ilevidir vb)
nesneler n n d e eitsizlik y o k tu r ksaca, tpk herkesin b en z er ei
tim frsatna sahip olm am as gibi, herkes ayn nesnelere sahip deil
d ir-; am a daha d erin b ir ekilde yalnzca bazlarnn evre elerin in
zerk, rasyonel b ir m antna ulaabilm esi (ilevsel ku llan m , estetik
d zenlem e, kltrel geliim ) anlam nda radikal bir ayrm clk vardr:
B u kiilerin nesnelerle ilgisi y o k tu r ve d o ru su n u sylem ek gerekirse
b un lar t k e tm e zle r . D ierleri ise sihirli b ir ekonom iye, n esn elerin
nesne olarak ve dier h e r eyin de (dnce, bo zam an etk in lik leri,
bilgi, kltr) nesne olarak de er tamasna m a h k m edilir: Bu fetiist
m antk tam anlamyla tketimin ideolojisidir.
Ayn ekilde bilgi ve k lt r, an ah tarn a, yani k en d ilerin in m eru ,
60

Jean Baudrillard

rasyonel ve etk ili kullan m n a olanak tanyan ko d a sahip olm ayanlar

iin sadece daha allm adk ve daha keskin b ir k lt re l ayrm clk
aracsdr (iik bilgi ve k lt r o n la rn g z n d e ve o n la rn k u llan
m n d a . nesnel b ir re n im ve form asyon y erin e, b u n u n tersi olarak
yani ek b ir naa, b ir b y l ik tid ar kayna olarak g r l r).
Bir kurtulu boyutu
N e sn e le r saylaryla, yinelenm eleriyle, gereksizlikleriyle, b iim
lerin in ar bolluuyla, m o d a oyunuyla, k en d ilerin d e k i saf ve basit
ilev snrn aan h e r eyle yalnzca toplumsal z S T A T U y - yani
sadece bazlarna doum la v erilen ve d i e rlerin in , tersin e b ir yazg
y z n d e n , h i b ir zam an ulaam ayacaklar bir T an r l tfu n u temsil eder
ler. M irasla (kan ba ya da k lt r olsun) gelen bu m eru lu k stat
kav ram nn tem elin d ed ir. Stat toplum da y k selm en in t m d in am i
ine reh berlik eder. T m zlem lerin kk en in d e, bu d o u m d a n gelen
stat, l tu f ve m k em m ellik statsne d uyulan ideal am a yatar. Stat,
nesneler dnyasnn yakasn da brakm az. B u lgnla, b ir d e erin
ebediliini g sterm eye ve Tanrnn inayeti yoluyla kurtuluun olmad
yerde- baarlm ilerle v ortaya konmu yaptlarla kurtuluu kantlamaya
falan bu biblo, gadget, F E T dnyasna n e d e n olan da statdr.
K altm , d o u tan sahip o lu n an deer, g eri alnam az T an r ltf
gstergesi o lan antika n esnenin ok zel prestiji b u n d an ileri gel
m ektedir.
Baarlm iler ya da yaptlar yoluyla kurtulu olan n esn eler yoluyla
k u rtu lu u dayatan b ir snf m antdr: B u ise aristokratik b ir ilke olan
T anr liitfu ve seilm e yoluyla k u rtu lu u n karsndaki d e m o k ra tik
ilkedir. O ysa evrensel uzlam a gre T anr ltf yoluyla k u rtu lu , h e r
zam an d i e r k u rtu lu tan daha deerlidir. A lt ve o rta snflarda rasdanan biraz da b u d u r. B u snflarda nesne yoluyla kan tlam a , t k etim
yoluyla k u rtu lu , iinde b u lu n d u u sonsuz ahlki kantlam a srecin
de b ir kiisel T anr l tf ,T a n r vergisi ve kad er stats ed in m ek iin
m itsizce tkanp kalr. O ysa bu stat, ken d i m k em m ellik lerin i baka
yerde, k lt r ve ik tid ar yoluyla kandayan st snflarn ayrcaldr.

5. H Kiik O rtak Kltr v e En Kk O rtak oklar blm lerine baknz. (S. 120-123)

Tketim Toplumu

Farkllama ve byme toplumu

Dolaysyla b t n b u n lar bizi htiya ve B ollu k M etafiziin in
tesinde t k etim in toplumsal mantnn hakiki b ir z m lem esin e g
t r r. B u m a n tk hi de m allarn ve h iz m etlerin kullanm deerinin b i
rey tarafndan sahiplenilm esin m ant deildir - b azlarnn m u cize
st n d e hakk varken, d i e rlerin in sadece m ucizen in sonu larn d a
hak sahibi olduu eitsiz b o llu k m ant: bu bir tatm in m ant deil
b ir toplum sal gsteren lerin retilm esi ve g dm len m esi m an t d r.
B u perspektifte t k e tim sreci iki tem el bakm dan zm lenebilir.
1.T k etim p ratik lerin in kaydolduklar ve anlam larn kazandklar
b ir koda dayanan anlamlandrma ve iletiim siireci olarak. B urada t k e tim
b ir m badele sistem idir ve b ir dile edeerdir. B u dzeyde t k erim
yapsal zm lem eyle ele alnabilir. B una daha sonra dneceiz.
2. B u defa n e sn ele rin /g ste rg e lerin sadece b ir kod iin d e an
la m la n d rn farkllklar olarak deil, am a ayn zam anda bir hiyerari
iin de statsel deerler olarak dzenlendii toplumsal snflandrma ve
farkllama sreci olarak. B urada t k e tim , statsel d eerlerin (dier to p
lumsal gsterenlerle nedensel iliki iinde olarak: bilgi-, iktidar, k lt r
vb) dalm ndaki zgl arln belirleyen stratejik b ir z m le m e
nin nesnesi olabilir.
z m le m e n in ilkesi udur: Asla k en d in d e (kullanm d e eri iin
de) esje tketilm ez; gerek sizi ideal gderge olarak k en d i g ru b u
nuza ilikiledirerek, gerekse de st bir stat g ru b u n a g dergeyle sizi
g ru b u n u zd a n ayrarak ayrt eden gstergeler olarak n esn eler (en geni
anlam da) h e r zam an g dm lcnir.
B ununla birlikte, tem el b ir toplum sal sre olan ve herkesin toplu
ma kaydolduu bu stat yoluyla farkllam a srecinin b iri bilinli dieri
bilinsiz, b iri etik (ek o n o m ik ve toplum sal k o n u m u n , stat rek ab eti
n in , prestij hiyerarisinin ahlk) dieri yapsal olm ak zere b ir yaa
nan bir de yapsal yan vardr: B u, kurallar, anlam zorlam alar tpk
dilin zorlam alar gibi z n d e bireylerin elinde olm ayan b ir koda
srekli olarak kaydolm aktr.
T ketici kendi avrt edici davranlarn zgrlk olarak, talep ola
rak, tercih olarak yaar,farkllama ve b ir koda boyun e m e zorlamas

Jean Badrillarti

olarak yaamaz. Farkllam ak, farkllklarn b tnsel d ze n in i yerle

tirm ek tir, bu d zen se t m to p lu m olgu su d u r ve kanlm az olarak
bireyi aar. Farkllklar d ze n in d e k endine b ir yer aan h e r birey, b u n u
yaparak d ze n i y en id en k u rar ve bylece k en d in i b u d z e n e sadece
g receli olarak kaydolm aya m a h k m eder. H e r b irey k en d in i farkl
latran toplum sal kazanlarn m utlak kazanlar g ibi yaar, bu arada
k o n u m lar y er d e itirirken farkllklar d z e n in in srm esin i salayan
yapsal zorlam ay yaamaz.
Farkllatrc kaydolm a bu grecelik zorlamasna g re srp gittii
l d e belirleyici olan bu zorlam adr. T k e tim in tem el yapsn, SI
N IR S I Z yapsn b ir te k o aklayabilir. B u snrszlk b o y u m h ib ir
ihtiya ve ta tm in k u ram n n erileriyle aklanam az; n k bu b o y u t
s, en eji ya da kullanm d e e ri dengelem leriyle hesaplandnda h e
m en b ir d o y u m noktasna ulam ak gerekirdi. O ysa hi kuk u yok ki
tank o ld u u m u z d u ru m b u n u n tam tersidir.T ketim ritim le rin in hz
kazanm asna, devasa b ir retkenlikle daha da lgna d n m b ir t k e tincilik arasndaki an olum asna (retkenliin ve t k etim cili in
uyum lu eitlii olarak anlalan b olluk sonsuza d ek g e ri gider) n e d e n
olan b ir talep zorlam asna tank oluruz. B u ancak ta tm in in bireysel
m ant radika] olarak terk edilip farkllam ann toplum sal m an t n a
kesin n em i v erildiinde aklanabilir. Ve bu farkllk m an t n basit
ve bilinli prestij b elirlen im lerin d e n ayrm ak g erek ir - n k b u b e
lirlenim ler hl tatminler, olumlu farkllklarn t k e tim iy k en ayrt edici
gsterge h e r zam an iin h em olum lu H E M D E o lum suz fa rk h lk trbu n ed en le de ayrt edici gsterge sonsuza dek baka gstergelere
g n d erm e yapar ve tiikericiyi de kesin b ir tatm insizlie srkler.
T k etim sistem inin dengeye o tu rm asn n im knszlnn kesinlii
karsnda, t k etim in zvanadan km as, snrszca arya kam as kar
snda refah ilkesine gre d n en ek o n o m istlerin ve dier idealist
d n rlerin aknl h e r zam an ok reticidir. Bu aknlk m al ve
gelir oalm as terim leriy le (asla gstergeler yoluyla iliki k u rm a ve
b.Tketim bu sur&z boyutu elbette (2) dzeyinde (toplumsal farkllama sistemi) kazanr.
Tketim in dile asimde edilebilecei (l) dzeyinde (deriini ve mbadele sistemi) mal ve
hizmetlerden oluan ku lla n m a h a z r bir malzeme (tpk dilsel gstergelerin oluturduu
kullanma hazr malzeme gibi), ilkel toplumlarda grld gibi, fazlasyla yeterli olabilir.
oalmaz, nk bu dzlemde, toplumsal hiyerari ve eanl ifte belirlenim zerine
kurulu olan, gsterge ift ithm thht yoktur. Buna karn, belli bir sz ve tarz dzeyi ayrt
edici oalmann yeri haline gelir.

63 .

Tikein Toplumu

farkllama te rim leriy le deil) k u rd u k lar grlerin k arak teristik bir

zelliidir. G ervasiye gre, G elirlerin ykselm esi t k etim olanakla
rm genilettike, b y m ey e hzla piyasaya yeni m allarn girii elik
eder." G elirlerin ykselm esi eilim i yalnzca b ir yeni mal ak m n
deil, ayn zam anda ayn m aln n ite lik lerin in artm asn da salar. (N i
in? H an g i m a n tk ilikisiyle?) G elirlerin ykselm esi n iteliin d erece
d erece ykselm esine yol aar. H e r zam an ayn rt k tez: N e denli
kazanlrsa, o denli daha o k ve daha iyisi istenir ; b u, ay rm g ze t
m eksizin herkes iin ve bireysel olarak geerlidir; n k herkes ras
yo n el b ir en yksek refah noktasm hedefler.
A yrca daha g enel olarak sz konusu ek o n o m ist ve d n rlere
g re tk etim in alan, ortalam a b ir tip t k e tic i etrafnda istatistiksel
olarak dalan trde (olsa olsa baz gelir ve k lt r farkllklarnn
g lk kartt) b ir alandr. B u, A m erik an to p lu m u n u n devasa b ir
o rta sn f olarak tasarm lanm asyla ulalan ve st n d e ana izgileriyle
A vrupa sosyolojisinin tem ellendii g r t r.T k etim in alan, tam te r
sine yaplandrlm bir toplumsal alandr; bu alanda yalnzca m allar deil,
ihtiyalarn kendileri de, eitli k lt r zellikleri olarak, rn e k bir
g ru p tan , ynetici b ir elitten dier toplum sal k ateg o rile re (bu k ateg o
rile rin yaam dzey inin g rece ykselm esi lsnde) geerler. T
ketici kitlesi y o k tu r ve h i b ir ihtiya k endiliinden t k etici tab an n
d an dom az: htiyacn standart ihtiyalar paketi n d e y erin i almas,
daha n ce sekin p ak e t te n gem esine baldr. D olaysyla ihtiyalar
zinciri, n esneler ve m allar zinciri gibi ncelikle toplum sal olarak sei
cidir: htiyalar ve tatm inler, m esafenin ve farkllam ann gstergeler
yoluyla srdrlm esi olan b ir m u tlak ilke, b ir t r k ateg o rik toplum sal
b u y ru k gereince aaya d o ru (trickling dow n) szlr. T oplum sal
b akm dan ayrt edici eyler olarak t m nesne yeniliklerini koullan
dran bu yasadr. T k ettin evreninin t m n bu ayrt edici eylerin
y u k ard an aaya d o ru yenilenm esi yasas kateder, hi de (aa
d an yukarya, b tnsel trdelie doru) gelirlerin ykselm esi deil.
H ib ir r n , hib ir ihtiya e er zaten st m od elin b ir paras d e
ilse ve m esafenin k orunabilm esi iin y erine bu st m o d e ld e ayrt
edici baka bir m al ya da ihtiya gem em ise kitlesel olarak diziselle
m e ve tatm in edilm e ansna sahip deildir. Yaylma sadece y u k ard a
ki seici yeniliklere bal olarak m eydana gelir. Yaylma doal olarak,
64

Jeatt Bmtirillard

b y m e to p lu m u n d a n esn elerin ve m allarn azalan ayrt e tm e v eri

m i o ran la r na bal olarak gerekleir. B u adan hl baz bilgilerin
g zd en geirilm esi gerekir. Yaylma kendi z m ekanizm asna (kitle
iletiim aralar vb) sahiptir, am a ieri in in k en d in e has b ir m a n t
y o ktur. Y enilenm e te p e d e ve nceki ayrt edici g sterg elerin yi
tirilm esine kar tep k i g ste rm ek iin, toplum sal m esafeyi yen id en
o lu tu rm ak am acyla gerekleir. y le ki nesn eler gibi o rta v e alt s
nfn ih tiy alaru u n da st snfin ihtiyalarna oranla b ir g ecik m ed en ,
b ir zam an farkndan ve k lt re l b ir farktan gem esi g erek m ek ted ir.
B u n u n , d e m o k ra tik to p lu m d ak i ayrmclk b iim leri arasndaki yeri
azunsaam az.
B y m en in elikilerin den b iri ayn anda m al ve ihtiya retm esi,
am a b u n lar ayn ritim d e retm em esidir; m al re tim in in ritm i sa
nayise! ve ek o n o m ik retkenliin b ir ilevi, ihtiya retim in in ritm i
ise toplum sal farkllam a m an t n n b ir ilevidir. O ysa b y m ey le
zgrle kavu tu ru lan (yani i zorlam a m an t n a g re sistem ta
rafndan retilen) ihtiyalarn artan ve g e ri evrilem ez hareketlilii,
sziim ona o n lar ta tm in etm eye ynelik m addi ve k lt rel m allarn
retim in in d in am i in d en farkl olan kendi z d in am i in e sahiptir.
Belli b ir kentsel toplum sallam a, stat rekabeti ve psikolojik take o ff
[srama] eiinden itibaren zlem geri evrilem ez ve snrszdr; h z
lanan b ir toplum sal farkllam a ve genellem i b ir karlkl iliki rit
m ine g re artar. T k etim in bu farkllatrc" d in am i in e bal olan
zgl so ru n lar b u n d an kaynaklanr. E er zlem ler, sadece retkenlikle
yarsalar, retkenlie bam l olsalard soru n y oktu. A slnda zlem ler
bir farkllatrm a m ant o lan kendi z m antklaryla d en etlen em ez
b ir deiken o lu tu ru r; b u , e k o n o m ik hesaplam ada fazladan b ir dei
ken. toplum sal k lt rel b ir k o n u m ya da balam deikeni deil, ama
t m d i erlerini d zenleyen belirleyici yapsal b ir deikendir.
K ukusuz (ihtiyalar konusunda zellikle de klt rel ihtiyalar
k onusunda yaplan eitli anketlere dayanarak) ihtiyalarn belirli b ir
sosyolojik atalet iinde old u k larn kabul etm ek gerek. Yan ihtiya ve
zlem lerin sonradan kazanlm toplum sal k o n u m a (koullandrm a
kuram clarnn d n d gibi hi de sunulan inallara deil) belirli
7. Bu noktada daha iltfriki sayfalara bakm a:" retim glerinin ortava k olarak tke
tim."

llik tim 'Ibjilutu

b ir endekslenm esi. Bu dzeyde to p lu m d a ykselm e sreleri olan s

relerle yeniden karlalr. B ir t r g erekilik , u ya d bu to p lu m
sal k o n u m d ak i insanlarn asla rasyonel olarak zlem ley eb ilece in d en
fazlasn zlem lem em esii salar. K endi nesnel anslarnn birazck
tesin de zlem leyerek b ir b y m e to p lu n u n u m resm i n o rm la rn
iselletrirler. Birazck tesini zlem leyerek bu (gelim esinde bile
M altlus'ii olan) to p lu m u n h e r zam a olas olann gerisin d e kalan
gerek gelim e n o rm la rn iselletrirler. N e denli az sahip o lunursa,
o denli az zlem leilir (en azndan b tnsel hayalciliin y o k sunluu
telafi ettii belli bir eie kadar). D e m e k ki, zlemlerin retilmesi sre
cinin kendisi eitsizlik(i(iir, n k alt tabakalardaki tevekkl, yukardaki
daha zg r zlem lee, nesnel tatm in im knlarn artrrlar. B u n u n la
b irlikte sorunu burada da b t n l iinde ele alm ak gerekir: M es
leki ya da k ltrel zlem lerd en o k daha b y k bir esneklik oran n a
sahip tam anlam yla tketici (m addi ve kltrel) zlem lerin aslnda
toplum sal hareketlilik konu su n d a baz snflarn yaadklar ciddi z o r
luklar telafi etmesi o k m m k n d r. T k etim d rt s dikey to p lu m
hiyerarisinde baarl olam am ay telafi eder. B ir stat talebi o lm a n n
yan sra (zellikle alt snflarn) ar t k e tim ' d e m i ayn zam anda
bu talebin karlanm am olm asn da ifade eder.
N e var ki toplum sal farkllam a ve stat talebiyle h arek ete g e iri
len ihtiyalar ve d e m le r g enellikle elde b u lu n a n m allardan ve nesnel
frsatlardan biraz daha hzl gitm ey e eilim lidir.V e ayrca, ihtiyalarn
artt n varsayan sanayi sistem inin kendisi d e ayn zam anda mal arz
na oranla iltiya(larn srekli bir artn da varsayar (tpk eek g c n
d e n elde ettii k n azam iletirm ek iin b y k isizlik ark ze rin d en
v u rg u n yapt gibi: B urada, ihtiyalar ile retici g ler arasndaki d e
rin b en zerlik y eniden g r l r). Sistem mallarla ihtiyalar arasndaki
b u dengesizlik st n d e n v u rg u n yaparken b ir elikiye varr: b y
m e n in yalnzca ihtiyalarn artm asn ve m allarla ihtiyalar arasndaki
belli b ir dengesizlii deil, ayn zam anda ihtiya art ile retk en lik
art arasndaki bu dengesizliin de artmasn ierm esin in getirdii eli
ki. P sikolojik srekli yoksullam a ve ilevsel olarak b y m ey e bal
olan, am a sonu bir kopu eiine, infilak edici b ir elikiye varabilen
rt k kro n ik k riz hali bu yzdendir.
8 . B u ih tiy a la rn " y e d e k o rd u s u " d u r .

. <>(> .

Jean Baudrillard

htiyalarn artm asyla retim in artm asn kar karya g etirm ek ,

belirleyici ara deikeni gzler n n e serm ek d em ek tir: B u deiken
ise farkllam adr. Dolaysyla ilikinin, r n le rin artan farkllamasy
la toplum sal prestij talebinin artan farkllamas arasna yerletirilm esi
gerekir. O ysa birincisi snrlyken, kincisi snrszdr.T oplum sal varlk
olarak (yani, anlam reticisi ve deer olarak d i erlerin e greli olarak)
insann ihtiyalar m n snrlar yoktur. nsan niceliksel snrl m ik
tarda bes alabilir, sin d irim sistem i snrldr; am a besinin kltrel
sistem inin kendisi sonsuzdur. D ahas bu greceli olum sal b ir sistem dir.
R e k la m n kurnazlyla ayn andaki stratejik de eri tam tam na udur:
eyledrilm i gelge toplum sal prestij istekleri iindeki herkese dierle
rine bal olarak ulam ak. R e k la m insana asla te k bana seslenm ez, o
farkllatrc ilikisi iin d e h e d e f alr, o n u n d e r in m otivasyonlarn
yakalyorm u gibi g r n d zam an bile b u n u h e r zam an gsterise!
bir tarzda yapar, yani h e r zam an ona yaknl olanlar, g ru b u ve y in e
kendisinin k u rd u u o k u m a ve yorum lam a srecinde, d e er v erm e
srecinde hiyerariklem i olan to p lu m u n tam am n iin iin e sokar.
D ar b ir g ru p iin d e rekabet gibi ihtiyalar da hi kukusuz istik
rara kavuabilir. Stat gsteren lerin in ve ayrt edici eylerin trm an
toplulukta daha az g l d r. B u geleneksel to p lu m lard a ya da m ik ro
gruplarda grlebilir. B izim k i gibi b ir sanayisel ve kentsel younla
ma, b ir y o u n lu k ve izdiham to p lu m u n d a ise farkllam a talebi m addi
retk en likten o k daha hzl artar.Toplum sal evrenin tam am kentle
tiinde, iletiim b t n sel o ld u u n d a ihtiyalar dikey b ir kavum aza
gre artar; itahla deil, am a rekabetle.
M odann bt n sel d ik ta t rl n n onaylad bu artn, bu fark
llatrn zincirlem e te p k i in d zenli y eri kenttir. (O ysa, karlk
olarak sre krsal ya da m arjinal blg elerin hzla kltrllem esiyle
kentsel younlam ay glendirir. Dolaysyla sre g e ri e v rilem ezd ir.T u sreci d u rd u rm a istekleri nahiftir.) nsan y o u n lu u k en d in
de byleyicidir, am a zellikle kentin sylemi rek ab etin ta kendisidir.
D rtler, arzular, karlamalar, uyarm lar, bakalarnn h i b itm ey en
yarglamas, srekli erotik letirm e, bilgi, reklam larn tah rik i: B tiin
9- Bu byyen farkllama zorunlu olarak merdivende yukardan aaya biyycn bir m esafe.
'yelpazenin dengeszlemesi" anlamna deil; tnlyyen bir ayrm edk, u nokralarnda dar.illn bir hiyerarinin k e n d i itin d e ayrt edici gstergelerin oalmas anlamna gelir. Trdele
meye. grece bir demokratiklemeye dala da keskin bir stat rekabeti elik eder.
. 67

Tketim Toplumu

bunlar, gerek b ir yaygnlam rekabet tem elin d e bir tiir soyut to p

lum sal katlm k ad e ri oluturur.
N asl sanayisel younlam a h e r zanan mal retim in in artm asna
n e d e n oluyorsa, ayn ekilde kentsel younlam a da ihtiyalarn sm rsz bir artyla sonulanr. O ysa h e r iki younlam a tipi ada
olsalar da, daha n c e g rd m z gibi, yine de kendi z d in a m ik le ri
n e sahiptir ve sonular bakm n d an rtm ezler. K entsel younlam a
(dolaysyla farkllama) retk en lik ten daha hzl yol alr. K entsel ya
banclam ann tem eli budtr. B u arada daha tutarl b ir retim d zen i
yararna nevrotik bir den g e yerleir; r n le rin d zen iy le iyi k t b
tn lem ek iin b u d ze n e katlan ihtiyalarn hzla oalm as.
B t n bunlar biiyiinte toplumlum bir bolluk toplununum tersi olarak
tanm lar. R e k a b e t i ihtiyalarla retim arasndaki bu srekli gerg in lik
sayesinde, bu ktlk gerginlii, bu psikolojik srekli yoksullam a sa
yesinde retim dzen i sadece kendisine uyg u n olan ihtiyalar ortaya
k arm ak ve tatm in e tm e k iin kendisini ayarlar. B u m anta g re
b y m e d ze n in d e zerk ihtiyalar y oktur, olam az, sadece bfiimeni
ihtiyalar vardr. Sistem de bireysel ereksellijdere yer y o ktur, yalnz
ca sistem in kendi erekselliklerine yer vardr. G alb raith n. B e rtrad
de Jo u v e e lin iaret ettii ilev b o zu k lu k larn n tam am mantkldr.
A rabalar ve o to b a n lar sistem in b ir ihtiyacdr, bu az o k aktr, am a
ayn zam anda o rta k atm anlarn niversite eitim i g rm e le ri de sis
tem in bir ihtiyacdr; dolaysyla o to m o b il retim iy le ayn n ed e n le
n iv crsitenin dem okratiklem esi de. Sistem sadece kendi z ih
tiyalar iin re d in yaptndan giderek daha sistemli olarak bireysel
ihtiyalar kandrm acasn arkasna saklanr. ze l t k etim in kam usal
h izm etlere gre devasa art gsterm esi bundan kaynaklanr (G alb
raith). B u b ir rastlant deildir. htiyalarn bireysel k ediliidenlii ve doall k lt , retim ci te rc ih in y k n n arlyla d o lu d u r.
E n rasyonel ihtiyalar bile (eitim , k lt r, salk, ulam , bo zam an
10. Bu anlamda "gerek ihtiyalar ile "yapay ihtiyalar .rasndaki ayrm sahte bir sorundur.
Kukusuz yapay ihtiyalar "tenel" ihtiyalarn giderilmemesini maskeler (eitim yerine
televizyon). Ama bu. biym e taralndan genelletirilmi belirlenime (sermayenin geniletil
mi yemden retimi) onula ikincildir ve bu belirlenimle ilgili olarak doal' ya da yapay
yoktur.Ve hatta: bir insan erekseliikleri kuram ierimlcye bu doal/yapay ayrmnn k e n
disi b y m en in ideolojik bir rndr. Bu ayrm bym e tarafndan yeniden retilir ve ilevsel
olarak ona baldr.

Jv a n Bdttlrillard

etk in lik leri) gerek toplum sal anlam larndan koparlp b y m e n in

ned en o ld u u ihtiyalarla ayn ned en le bu b y m e n in g elecekteki
sistem atiinin iin e ekilir.
te yandan b y m e to p lu m u daha da d e rin b ir anlam da bir
b o llu k to p lu m u u n tersidir. B y m e to p lu m u b ir m allar retim i
to p lu m u olm adan n ce b ir ayrcalklar retim i to p lu m u d u r. B ir de.
ayrcalkla ktlk arasnda z o ru n lu , sosyolojik olarak tanm lan ab ilir b ir
balant vardr. K tlk olm akszn ayrcalk (hangi to p lu m olursa ol
sun) var olam az. kisi yapsal olarak b irb irlerin e baldr. Dolaysyla
b y m e, kendi toplumsaI m ant neden iy le paradoksal olarak yapsal
bir ktln yeniden retim iyle tanm lanr. Bu ktlk artk ilkel ktlkla
(mallarn en d e r bu lu n u rlu u ) ayn anlam a sahip deildir: lkel ktln
geici o ld u u dniilebiliyordu ve to plum larm tzda bu ktlk ksm en
giderilm itir, am a o n u n y e rin e ikam e edilen yapsal ktln kendisi
kesindir; n k yapsal ktlk, b y m e d zen in in ken d i m ant iin
de atlm ilevi ve ik tid ar stratejisi olarak sistemli hale getirilmitir.
S o n u olarak, en yksek dzeyde toplum sal t rdeletirm e olan
b y m e to p lu m u n u n ideo lo jik hipotezi ile bu to p lu m u n yapsal b ir
farkllamaya dayanan so m u t toplum sal m ant arasnda h e r d u ru m d a
m antksal eliki o ld u u n u ve m antksal olarak elikili olan bu b t
n n kuatc bir stratejiye tem el o lduunu sylyoruz.
Ve b ir kez daha bu d zm ece bolluk to p lu m u n u n b y k yanlsa
mas stnde, tem el sylencesi st n d e srar edeceiz: idealist b ir
leik kaplar em asna gre y en id en b lm yanlsam as. M allarn
ve r n le rin kabarm as denizlerin seviyesi gibi den g elen m ez. D oal
ataletin tersine toplum sal ataletin sonu b ir dengesizlik, aykrlk ve
ayrcalk d u ru m u n a varm az. B y m e dem okrasi deildir. B olluk ay
rm cln ilevidir. N asl o n u n dzelticisi olabilirdi ki?
Paleolitik ya da ilk bolluk toplumu
Bir b o llu k to p lu m u n u n , t m m addi (ve kltrel) ihtiyalarn bol
bol tatm in edildii b ir to p lu m old u u y olundaki geni l d e kabul
g rm d nceyi te rk etm ek gerekir, n k bu d n c e to p lu m
sal m an t gz n n e alm az. Ve lk B olluk T o p lu m u hakkdaki
m akalesinde M arshall S ahlinsi ele ald ktln, piyasa e k o n o m i11. Les tcnps m a in n c s . Ekim 1968.

t k e tim Toplumu

sini karakteristik ktlk saplantsnn hkimiyeti altnda o lan n baz

ilkel to p lu m lar deil, bizim sanayi ve retim ci to p lu m larm z o ld u u
d n cesin e katlm ak gerekir. N e denli ok retilirse, en ar b o l
lukta bile, insan retim i ve insan ereksellii arasndaki d en g e olarak
tan m lanan ve b olluk d em ek olan nihai am atan uzaklam a o d e n
li vurgulanr. Bir b y m e to p lu m u n d a tatm in edilen ve retk e n lik
artt l d e giderek daha fazla tatm in edilen ey retim d ze n in in
ken di ihtiyalar o ld u u n a ve insanlarn ihtiyalar] o lm ad n a ve
ta tersine t m sistem insanlarn ihtiyalarnn tan n m am asn a d a
yan dna gre, b o llu u n srekli olarak geriledii aktr: D aha ak
sylem ek gerekirse, b olluk ktln rg tl (yapsal ktlk) h k m
n n yararna oaanaz b ir ekilde reddedilir.
Sahlise gre, m utlak y oksulluklara ram en lakik bolluu
tanyanlar avc-toplayclar (Avustralya ve K alahari v b deki ilkel g
ebe kabileler) olm utu. A vc-toplayclar k en d ilerin e ait h i b ir eye
sahip deillerdi, daha rahat hareket etm ek iin bir b ir frlatp attk
lar nesneleriyle kafalarn bozm am lard. N e retim aygt vard
n e d e alm a". D en ileb ilir ki bo zam anlarn d e e rlen d irir g ib i"
avlanyor, to p lu y o r ve h e r eyi aralarnda paylayorlard. S avurgan
lklar btnseldi. E k o n o m ik plan yapm akszn ve b irik tirm ek sizi
h er eyi hem en tketiyorlard. A vc-topiaycn burjuva icad Homo
Ecoonietts'a b en z er bir yan yoktur. E k o n o m i Politiin tem ellerin i
bilm ez avc-toplayc; hatta h er zam an insan enerjilerin in , doal kay
naklarn ve fiili e k o n o m ik olanaklarn gerisinde kalr. o k uyur. B i
zim sistem im iz (giderek te k n ik yetkinlem eyle) insani aralarn y eter
sizlii karsndaki um utsuzlukla, piyasa ekono m isin in ve genelleen
rekabetin derin son ucu olan radikal ve felaketvari b ir um utsuzlukla
dam galanrken, avc-toplayc doal kaynaklarn zen g in li in e g v en ir
(bu gven ek o n o m ik sistem inin tem el niteliini olu tu ru r).
lkel toplm larn k arakteristikleri olan toplumsal basiretsizlik ,
savurganlkgerek bollu u n gstergesidir. Biz sadece b o llu u n gs
te rg elerin e sahibiz. D evasa bir retim aygtnn n n d e yoksulluun
ve ktln gstergelerimi peinde kouyoruz. A m a yoksulluk, diyor
Sahlins, ne al m ik tarn n dk olm asna 11e de basit anlam da am a
larla aralar arasndaki b ir ilikiye dayanr:Y oksulluk h e r eyden n ce
insanlar arasndaki bir ilikidir. lkellerin g v e n ini yaratan ve alkta
70

Jea n Rdiulrilldrtl

bile bollu yaam alarm salayan nihayetinde toplum sal ilikilerinin

effafl ve karlklldr. B u, nasl olursa olsun, doa, to p ra k , e m e k
aralar ya da r n le rin in tekelletirilip dei tokular engellem em esi
ve ktlk g etirm em esi olgusudur. H e r zam an iktidarn kayna olan
b irik tirm e de yoktur. A rm aan ve simgesel dei toku e k o n o m isin
de m allar srekli olarak b irilerid en di erlerin e geti in d en dk
ve h e r zam an snrl b ir mal m ik tar genel bir zenginlik yaratmaya
yeter. Z en g in lik m allara deil, kiiler arasndaki so m u t dei tokua
dayanr. D olaysyla, zen g in lik snrszdr; n k dei to k u evrim i,
bu ev rim in h er an dei toku edilen n esn en in d e e rin e katkda b u
lun d u u iin, snrl sayda insan arasnda bile sonsuzdur. U ygarlam
ve sanayilemi to p lu m larm zn karakteristik rek ab et ve farkllama
srecinde ktln ve snrsz ihtiyacn diyalektii olarak tersyz edilm i
biim de b u ld u u m u z ey zenginliin bu so m u t ve ilikisel diyalekti
idir. lkel dei tokuta h e r iliki toplum sal zenginlii artrrk en , b i
zim farkllatrc to plum larm zda sahip o lunan h e r ey d i erlerin e
gre greceletii iin (ilkel dei tokuta sahip o lu n a n h e r ey bizzat
dierleriyle iliki iin d e deer klizmnr) bireysel yo k su n lu u artrr.
Dolaysyla z e n g in toplum larm zda b o llu u n yitirildiini ve
sonu gelm ez b ir retk en lik artyla, yeni retici g lerin ortaya k jnasyla y en id en oluturuiam ayacam savunm ak paradoksal deildir.
B olluun ve zen g in li in yapsal tanm toplum sal rg tle n m e iin
de o ld u u n d a n , sadece b ir toplum sal rg tle n m e ve toplum sal iliki
d ev rim i b o llu u balatabilir. B ir g n piyasa ek o n o m isin in tesin d e
savurganla y en id en d n ec ek m iyiz? Savurganlk y e rin e biz t k e
tim e, m r boyu z o ru n lu t k e tim e, ktln ikiz kardeine sahibiz,
ilkellerin ilk (ve tek) b olluk to p lu m u n u tanm alarn salayan to p
lumsal m a n u k tr. Bizi lks ve gsterisel b ir ktla m a h k u m edense
bizim toplum sal m antm z.
B R T K E T M K U R A M I N

Hono Economicusun otopsisi

B u b ir masal: B ir zam anlar K dk iin d e yaayan b ir nsan varm .
Saysz m aceradan ve E k o n o m i Bilim i iinde u z u n b ir yolcu lu k tan
sonra. B olluk T o p lu m u yla karlam. E vlenm iler ve p ek o k ihti
yalar olm u. A .N .W h ite h e a d , Ho/tt Economicus'm gzellii, o n u n
71

T u k tim Toplumu

tan olarak neyin ardndan kotu u n u b ilm em izd i dem iti. nsan
D oasn nsan H aklar'yla m u tlu birlem esinin m o d e rn zam anla
rn d a doan Altn a bu insan fosili youn bir biim sel rasyoalite ilkesi ile donatlm tr. B u ilke onu;
1. en ufak b ir kararszlk belirtisi gsterm eksizin k en d i m u tlu lu
u n u aramaya,
2. tercih nceliini kendisine azam i tatm inleri salayacak olan
nesnelere verm eye g t r r.
T k etim hakkndaki bilgi ya da p o p le r h e r sylem b ir m asaln u
sylencese! b l m n tekrarlar: K endisini, tatm in salayan n esn e
lere doru ynelten ihtiyalara doutan sahip nsan.Y ie d e insan
asla tatm in olm adndan (ayrca bu o n u n y z n e d e v u ru lu r) ayn
hikye yllanm masallarn tarihe karm aklyla yeniden balar.
K im ilerin d e aknlk g r l r: htiyalar, e k o n o m i b ilim in in ilgi
lendii tm bilinm eyenler arasnda en inat bilin m ey en d ir (K night).
A m a bu kuku M a rx tan G albraitha, R o b in so n C ru so e'd a C h o m b art de L auw e'a kadar an tro p o lo jik disiplinlerin savunucularm m
t m tarafndan sadakatle tekrarlanan ihtiyalar nakaratn en g elle
m ez. E konom iste gre ihtiya faydallk cr: t k etm ek , yani faydall
n ortadan kaldrm ak am acyla herhangi bir tikel m ala d u y u lan arzu.
Dolaysyla ihtiya bulunabilir mallarla ve piyasaya sr lm m allaru senaryosuyla ynlendirilm i tercihler tarafndan zaten b elirlen
m itir: Aslnda bu, deme giicii olan taleptir. Psikologlara g re bu m o
tivasyondur; daha az o b je c t-o rie n te d [esne-ynelinli] daha o k
in stin c t-o rie n te d [igd-yelim li] ve n ce d en var olan, ancak
k t tanm lanm b ir zo ru n lu lu a dair biraz daha karm ak b ir k u
ram . Sralamada so n u n cu gelen sosyologlar ve sosyal psikologlara gre,
to p lu m sal-k lt rel b ir yan vardr. N e doutan ihtiyalara sahip ve
doas gerei bu ihtiyalar tatm in etm eye itilen bireysel b ir varla
ilikin antropolojik postulattan ne de tk eticin in zgr, bilinli b ir
varlk olm as ve ne istediini biliyor saylm asndan (sosyologlar d erin
m otivasyonlara inanm az) kuku duyulur, am a bu idealist postulattan
hareketle ihtiyalarn b ir toplum sal d in a m ik ini olduu kabul edilir.
G ru p balanm a dayandrlan uzlam a ve rekabet m o d elleri ya da t m
toplum a ya da ta rih e balanan b y k klt rel m o d eller ( K eep up
w ith th e Joneses) sz konusu edilir.
!2 . |oneslardan geri kalmayalm.

_Zr_<

Jea n Bandrillard

A na haclaryla k o n u m ortaya kar:

M arshalla g re ihtiyalar karlkl olarak b irb irin e bam l ve ras
yoneldir.
G alb raith a g re (buna y en id en dneceiz) te rc ih le r iknayla da
yatlr.
G ervasiye (ve dierlerine) g re ihtiyalar karlkl o larak b irb i
rin e b am ldr ve (rasyonel hesaptan daha ok) b ir re n m e d e n d o
arlar.
G ervasi: T ercihler rastgele yaplm az, toplum sal olarak d e n e d e n irler ve iin d e gerekletikleri klt rel m o d eli yanstrlar. H e rh a n g i b ir
mal n e retilir n e de tketilir: M allar, b ir deerler sistem i asndan b ir
anlam a sahip olm ak zo ru ndadr." B u , b t n lem e te rim le rin e daya
nan b ir t k etim persp ek tifin e g t r r: "E k o n o m in in am ac birey iin
retim in azam iletirilm esi deil, to p lu m u n d e erler sistem iyle ba
lantl olarak retim in azam iletirilm esidir (Parsons). A yn anlam da
D uesenberry, aslnda te k tercihin hiyerarik k ad em elerd ek i k o n u m u
na gre m allar eitlen d irm ek old u u n u syleyecektir. S o n u ola
rak, t k e tic in in davrann toplum sal b ir fen o m en olarak d n m ey i
bize dayatan, tercih lerin b ir to p lu m d an d i erin e fark ve ayn to p lu m
iindeki b enzerlikleridir. B urada ekonom istlerle arada g zle g r l r
b ir fark vardr: E k o n o m istlerin rasyonel tercihi u y g u n c u [confor
me] olm a y n n d ek i tercihe, u y g u n cu lu u n [co nform it] te rcih edil
m esine dnr. htiyalar artk n esnelerden o k d e erleri h e d e f alr
ve ihtiyalarn tatm in i n celik le bu deerlerin benimsenmesi anlam na
g elir.T keticinin bilind, o to m a tik tem el tercihi tikel b ir to p lu m u n
yaam tarzn b en im se m ek tir (dolaysyla artk b u b ir te rc ih deildir!
ve t k e tic in in zerklii ve bam szl k uram b u n o k ta d a yalanlanr).
B u sosyoloji R ie sm a n m ortalam a A m erik aln n te m e l zenginlik
eidini oluturan m allarn ve h iz m etlerin tam am olarak tanm lad
standart p ak et kavram nda d o ru k noktasna ular. D ze n li olarak
artan, ulusal yaam d zeyine endeksli ortalam a A m erik al asgari b ir
ideal istatistik tip, o rta snflara d en k den m o d eld ir. B azlarnn a
t, d i erlerin in hayal ettii am erican w ay o f lifen [A m erik an ya
am tarz] zetlendii b ir dncedir. B u d u ru m d a da stan d art p ak et
13. R eadrr's D ig est S e k is i'n in yapt aratrmada (A. Piaier: A v r u p a T k e tim in in Yapt ve
Perspektifi) ortaya (ikan ema ABU 'de olduu gibi devasa bir orta snf emas deil, bir
annln, tketim sekinlerinin emasdr. Bu aznlk. Avrupal adna layk olmak iin sahip
. 73 .

Tketim Toplumu

m allardan (TV, banyo, araba vb) ok uyguculuk idealini tanm lar.

B tn bu sosyoloji bizi h i b ir yere g t rm e z. U y g u cu lu k kavra
m n n yalnzca o k by k b ir to to lo jiy i (burada ortalam a A m erik al
tketilen m allarn istatistiiyle tan m lanan stan dart p ak et ile tan m
lanr ya da sosyolojik olarak: u birey u m allar tkettii iin u g r u
b u n yesidir ve u birey u m allar tketir. n k u g ru b u n yesidir)
saklam olm asnn dnda, ek o n o m istlerin kullandn g rd m z
bireyin nesnelerle ilikisindeki biim sel rasyoalite postulat burada
yalnzca bireyin g rupla ilikisine aktarlr. U yg uculuk ve tatm in da
yanm a iindedir: M antksal b ir edeerlik ilkesine g re birbirinden
ayrym gibi ortaya konulan b ir zn e ile n esn elerin ya da zn e ile bir
g ru b u n b irb irin e uydurulm asd r. h tiy a va da n o r m kavram lar
bu m ucizevi u y d u rm a n n d avu ru m u du r.
E kon o m istlerin "faydallk ile sosyologlarn u y g u n cu lu u ara
sndaki fark, G alb raith hn kra ynelik davranlar, g eleneksel ka
pitalist sistem in karakteristik parasal m otivasyonu ile rg tle n m e ve
teko-yap ana zg zdelem e ve u y u m salama davranlar
arasna koyduu farkn aynsdr. U y g u n cu lu k ta sz eden sosyal psi
kologlarda o lduu kadar G alb ra ith ta da ortaya kan, am a tketiciyi
nihai rasyonel hasabnda ideal anlam da zg r b ir birey olarak g ren
ek o n o m istlerde ortaya km ayan (elbette bu nedensiz deil) balca
sorun ihtiyalarn koullatdrlmas so ru nu du r.
Bu ihtiyalarn koullandrlm as (zellikle de reklam la) konusu
P ackardn La Persuasion Clandestine [Gizli kna] ve D ic h te ri La
Strategic d DesiVinden [A rzunun Stratejisi] (ve dierlerinin) bu yana
t k etim toplum u hakkdaki sylem in favori konusu haline geldi.
B o llu u n yceltilm esi ve yabanclaan ya da yapay ihtiyalara a
layp szlanm a, ikisi b irlikte ayn kitle k lt r n ve hatta b sorun
ze rin e bilgilik taslayan ideolojiyi besler. B olluun yceltilm esi, k
kenini genellikle h m an ist g elen e k ten gelen eski b ir ahlk ve to p lu m
felsefesinde bulur. G alb ra ith 'ta b o llu u n yceltilm esi daha sk e k o
n o m ik ve politik b ir dnceye dayanr. Dolaysyla iki kitab n d an
hareketle G alb raith ele alacaz: Affluent Society [B o llu k T o p lu m u ] ve
The N ew Industrial State [Yeni Sanayi D evleti].
olunmas gereken lks e$yaya (spor araba, mzik seti, ikinci ev) sahip olmayan bir ounlu
a model oluturur.

. 7-1 .

J e tin B u d illtin l

Ksaca zetlersek ada kapitalizm in tem el so ru n u artk {giri

im ci dzeyinde) krn azam iletirilm esiyle retim in rasyonelle
tirilm esi arasndaki eliki deil, (tcko-yap dzeyinde) potansiyel
olarak sn n z b ir retk en lik le r n le rin piyasaya sr l p satlmas zo
ru n lu lu u arasndaki elikidir. Bu aamada yalnzca retim aygtnn
deil, ayn zam anda tketim talebinin de; yalnzca fiyatlarn deil, ayn
zam anda bu fiyata talep edilecek olann da denetlenm esi sistem asn
dan yaamsal hale gelir. B um n sonucu ya bizzat retim aam asndan
n cek i (piyasa yoklam as, piyasa aratrmas) ya da sonraki (reklam ,
pazarlam a, koullandrm a) kanallarla, t m karar g c n m terid en
alp g iid m lem ek iin iletm eciye verm ektir. D aha genel olarak:
Dolaysyla bireyin davranlarnn piyasaya u yum salamas ve genel
olarak toplum sal tu tu m larn reticin in ihtiyalarna ve te k n o -y ap n n
am alarna uyu salamas sistem in doal b ir n iteliidir (mantksal n i
teliidir d em ek daha do ru olurdu). B u n u n n em i sanayi sistem inin
gelim esiyle b irlikte artar. Sz konusu olan G alb raith m inisiyatifin
tketiciye ait o ld u u n u n kabul edildii ve b u inisiyatifin piyasa arac
lyla retici firm alara yanstld klasik sralam a ile kartlk iinde
tersine sralama olarak adlandrd eydir. B urada n c e k in in tersine
piyasa h arek etlerin i denetley en , toplum sal davranlarla ihtiyalar y
neten ve m odelletiren retici firm adr. Sz konusu olan, en azndan
eilim sel olarak, retim d ze n in in btnsel d ik tat rl d r.
Bu tersin e d n m sralam a ek o n o m ik sistem de ik tid ar kulla
nann birey o ld u u y olundaki klasik sralam ann tem e) sylenii yok
eder, yani en azn d an bu eletirel deere sahiptir. B ireyin iktidarna
bu ekilde arlk verilm esi, rg tle n m en in onaylanm asna fazlasyla
katkda bu lu n u y o rd u : re tim d ze n in e bal ilev b o zu k lu k larn n ,
zararlarnn, elikilerin tam am m erudur, n k t k e tic in in ba m
szln kulland alan geniletirler. Tam tersine, t k e tic in in gerek
talebinin, tem el ihtiyalarnn piyasada eg e m e n olm asn salam ak
iin yapld iddia edilen e k o n o m ik ve psiko-sosyolojik piyasa ve
m otivasyon aratrm alar aygtnn tam am , sadece b u talebi piyasann
am alarna y n le n d irm e k , am a b u n u yaparken d e bu nesnel sreci
gizlem ek iin tam tersi sreci n e karm ak am acyla vardr. nsan,
sadece o to m o b ille ri satm ak retm ek te n daha z o r o ld u u n d a n b eri
insan iin b ir bilim nesnesi haline gelm itir.
. 75 ,

Tketim Toplum u

B ylece G albraith h e r yerde, kendi sm rgeci gelim esinde te k n o -y ap tarafndan kullanlan ve talebin istikrara kavum asn ola
naksz klan yapay hzlandrclar araclyla talepteki gerilim in
artrlm asn k n a r.u G elir, prestij satn alm a ve ar alma ksr ve
akn bir d n g , ceh en n e m i t k e tim e m b e rin i olu tu ru r. Bu e m
ber, g r n te snrsz g e lir e ve sem e zg rl n e dayanm alar
n ed eniyle fizyolojik ihtiyalardan ayrlan ve bu yzden de istenildii
gibi g d m len eb ilir hale gelen psikolojik denilen ihtiyalarn y
celtilm esi ze rin e k u ru lu d u r. B urada reklam kukusuz n em li b ir rol
o y n ar (basmakalp b ir d n ce daha). R e k la m insann ihtiyalarna ve
mallara gre ayarlanm gibi g r n r. Aslnda, d er G albraith, reklam ,
sanayi sistem ine gre ayarlanm tr: R e k la m sadece sistem e n e m
verm ek iin ihtiyalara bylesie n e m veriyorm u gibi g r n r,
ayrca reklam toplum sal bak asndan te k n o -y a p m n n em in i ve
prestijini takviye eder. R e k la m araclyla toplum sal am alan kendi
yararna eviren ve kendi am alarm toplum sal am alarm g ib i daya
tan, sistem d ir: G eneral M o to rs iin iyi o lan...
B ir kez daha, t k e tic in in zg rl n n ve bam szlnn aldat
m acadan baka b ir ey o lm adn kabul etm ek k o n u su n d a G albraith
(ve dierleriyle) sadece ayn fikirde olunabilir. T m b ir z g rl k
uygarlnn d o ru k noktasna ulat bu tatm in ve bireysel seim al
datm acas (ki ncelik le ek o n o m istler tarafndan yaplr) bizzat sanayi
sistem inin ideolojisidir, sanayi sistem inin keyfilii ve toplum sal zarar
larn n tam am bu ideolojiyle aklanr: Soysuzluk, kirlilik, k lt rs z lem e; aslnda tketici kendisine seme zgrlnn dayatld balta
girm em i irenlik o rm a n n d a egem endir. Tersine d n m sralama
(yani, t k e tim sistemi) bylece ideo lo jik olarak tam am lanr ve seim sis
teminin yerin e geer. Bireysel zg rl n dzenli yerleri olan d ru g s
to re ve oy v erm e kabini ayn zam anda sistem in iki m em esidir.
htiyalarn ve t k e tim in tekno-yapsal koullandrlm asnn bu
zm lem esini u zu n uzadya serinledik; n k bu z m le m e g
n m z d e m utlak gce sahip, n k ken d i de tk etim in b ir paras
olan szm oa yabanclam a felsefesinde h er b iim d e tem alatrlarak hakiki b ir toplum sal tem siliyet oluturuyor. A m a bu z m lem e,
hepsi de z m le m e n in idealist antro p o lo jik postulatlarna g n d e rm e
14. Bu, reklamn "sabitlemeyi nleyici" hareketidir (F.lgozy).

. 76 ,

Jean Batirillard

yapan tem el itirazlara aktr. G albraitha g re bireyin ihtiyalar istik

rara kavuabilir. nsann doasnda eer yapay h zlandrclar olm am
olsa, am alarna, ihtiyalarna ve aym zam anda abalarna snr g etire
bilecek ekonomik ilke t r b ir ey vardr. Ksacas, en yksek deil am a
u y u m lu , bireysel d zlem d e dengelenm i ve yukarda b etim le n en
ar oalm ta tm in lerin ksrdngsne g irm e k y erin e toplum sal
ihtiyalarn, ken d i de uyumlu b ir toplum sal dzen lem esin e ek lem le
n eb ilecek b ir ta tm in eilim i. B t n bunlar tam am yla to p ik .
1- G albraith, o ta n tik ya da yapay tatm inler ilkesi k o n usunda
ek o n o m istlerin yanltc akl y r tm e biim i karsnda isyan eder:
M srif bir kad n n yeni bir elbiseden, a bir iinin h am b u rg erd en
ald tatm inin aynsn aldn hib ir ey kam tlayam az; am a h ib ir ey
b u n u n tersini de kam tlayam az. Dolaysyla kadnn arzusu an arzusu
ile ayn dzeye yerletirilm elidir. G albraith bunu sam a bulur. O ysa
hi de yle deildir (ve burada klasik ekonom istler G alb raith a kar
neredeyse hakldr; klasik ek o n o m istler bu denklii d e m e g c n
amayan talep d zey in d e belirlem ek iin k o n u m alrlar: B ylece b t n
sorunlardan ustalkla syrlrlar). T k eticin in k e n d i tatm in i asndan
herhangi b ir eyin yapay o lan iin b ir snr izilm esine olanak ta
nm ad da d o ru d u r. T V d en ya da ikinci b ir k o n u tta n alnan zevk
h ak ik i zg rl k olarak yaanr, h i kim se b u n u b ir yabanclam a
olarak yaamaz, yalnzca en telek t el ahlk, idealizm in in d erin lik
le rin d en b u n u syleyebilir, am a b u olsa olsa en tele k t e lin kendisini
yabanclam ahlk olarak tanm lar.
2.
G albraith e k o n o m ik ilke konusunda unu syler: E k o n o m ik
gelim e ad v erilen ey, genellikle insanlarn gelir h ed e flerin e ve d o
laysyla abalarna snr k o ym a eilim ini yenm eye olan ak tanyan b ir
strateji d n m ey e dayar.Ve G albraith, K aliforniyadaki Filipinli i
ileri rn e k olarak gsterir: G iysi yarm a bal o lan b o r basks bu
iyim ser ve u yuuk rk abucak m o d e rn b ir em ek g c n e d n t
rr. A yrca aym ey Batl gadgetn ortaya km asnn en iyi e k o n o
m ik tevik k o zu n u o lu tu rd u u azgelimi lkeler i in d e geerlidir.
T k etim e zo rlam a ya da e k o n o m ik olarak altrm a k u ram olarak
adlandrabilecek ve b y m e n in hzlanm asna bal olan b u k u ram
batan k a n a d r. B u k u ram , retim srelerine zoraki u y u m salalm asn, iinin X IX . yzyldan itibaren sanayisel retim srelerinde
77

Thkttim Toj/mm
saat izelgesi ve davran olarak terbiye edilm esinin sanayi sistem inin
ev rim indeki mantksal devam olarak g sterir.1 B u sylendiindeyse t
keticilerin niye tuzaa d t n, bu stratejiye kar n ed en pek da
yankl olm adklarn aklam ak gerekir. B un u iyim ser ve u y u u k " b ir
doaya g n d erm e yaparak ve sistem e m ekanik bir soru m lu lu k atfede
rek yapm ak kolayclktr. U yuuklua ynelik doal eilim , zorlam a
ya duyulan doal eilim den fazla deildir. G alb raith 'n g rm ed i i ve
o n u , bireyleri sistem in salt edilgin kurbanlar olarak sahneye s rm ek
zo ru n d a b ra k a n - b t n bu toplum sal farkllama m an t , toplum sal
yapda tem el olan ve d e m o k ra tik top lu m d a eksiksiz b ir rol oynayan
ayrt edici sn f ya da kast sreleridir. Ksacas burada eksik olan, far
kn, stat n n vb sosyolojisidir; bu sosyoloji t m ihtiyalar toplum sal
nesnel bir gstergeler ve farkllklar talebine gre yeniden d ze n le r ve
t k etim i u y u m lu (dolaysyla ideal d o a n o rm la rn a g re snr
lanabilir) bireysel b ir tatm in ilevi olarak deil, snrsz b ir toplum sal
etkinlik olarak tem ellendirir. Bu ko nuya daha sonra dneceiz.
3.
G albraith, o k d o ru o ldu u n a pek de inanm adan, htiya
lar aslnda retim in r n d r der. G alb raith n kastettii anlam da,
g izem den arndrlm ve n e t g r n m altnda b u tez sadece baz
ihtiyalarn doal o ta n tik lik ini ve yapay o lan tarafndan b y
len m en in daha incelikli b ir v ersiyonudur. G albraith retim ci sistem
olm akszn ihtiyalarn b iiy k bir kiilim in var olam ayacam syle
m ek istiyor. G albraith firm alar u m allar ya da h izm etleri retirk en
ayn zam anda o inallar ve h izm etleri kabul ettirm ey e u y g u n t m
telkin aralarn retirler ve dolaysyla onlara tekabl ed en ihtiyalar
retirle r dem ek istiyor. B urada ciddi b ir psikolojik boluk var. h ti
yalar burada peinen mamul nesnelere sk skya bal olarak zglle
tiriliyor. Yalnzca n ya da bu nesneye ihtiya vardr ve t k e tic in in ru h u
aslnda b ir v itrin ya da b ir katalogdan baka b ir ey deildir. nsana
dair bu kolayc gr benim seyerek, yalnzca psikolojik olann o rta
dan kaldrlaca da d o ru d u r: am p irik nesnelerin aynadakine b en z er
yansm alar olarak am p irik ihtiyalar. G elgeleli bu d zey d ek i k o
ullandrlm a tezi yanltr. T k e tic ile rin bylesie kararl b u y ruklara
nasl kar koyduklar, kend i ih ty alar n nesne eitlilii z e rin d e
nasl gezdirdikleri, reklam n m u tlak g ce sahip olm ad ve bazen
\S . Baknz daha ileride: retici glerin ortaya k olarak tiikcum."
,

78

Jea n Baiidrillrd

ters tep k ilere yol at, ayn ihtiyaa bal olarak b ir n esn ed en
d i e rin e han g i y e r d e itirm e lerin gerekletii biliniy o r. Ksacas,
a m p irik dzeyde, t m b ir karm ak psikolojik ve sosyolojik strateji,
retim stratejisini k at-ed er.
D o ru olan, ihtiyalarn retim in m eyvesi o ld u u deil, am a
H T Y A L A R S S T E M N N R E T M S S T E M N N M EY
VES O L D U G L T dur. Bu tam am yla farkldr. htiyalar sistem iyle,
ihtiyalarn nesnelerle karlkl iliki iinde te k e r tek er retilm ed ik
lerin i. am a tketici g olarak, retici g lerin daha g enel erevesinde
global kullanlabilirlik olarak retild ik lerin i kastediyoruz. T ek n o -y apn eg em en li in i genilettii, bu anlam da sylenebilir. re tim d
zeni ta tm in d ze n in i k en d i yararna ele g e irm e z (d o ru y u syle
m ek gerekirse, b u n u n anlam yoknr). re tim dzen i ta tm in d zen in i
yadsr ve h e r eyi b ir retici gler sistem inde y eniden d zenleyerek
tatm in d ze n in in y erin e geer. Sanayi sistem inin tarih i b o y u n ca u
tketim soyktii izlenebilir.
1. re tim d ze n i m a k in e / re tic i g c , yani geleneksel aletten ra
dikal olarak farkl olan te k n ik sistemi retir.
2. re tim d ze n i serm aye/rasyonellem i retici g c , yani
refah ta n ve n c e k i dei toku tarzlarndan radikal olarak farkl
rasyonel yatrm ve dolam sistem ini retir.
3. re tim d ze n i so m u t em ek te n , geleneksel alna d an radikal
olarak farkl olan cretli em ek g c n , sistem letirilm i so y u t retici
g c retir.
4. B ylece re tim dzen i rasyonellem i, btnlem i ve retici
glerle retim srelerin in btnsel b ir d en e tim i s recin d e di er
n tam am layan b ir b t n olarak ihtiyalar, ihtiyalarn SIST E M in i, ta le p / re tic i g c retir. Sistem olarak ihtiyalarn kendisi
de radikal olarak hazdan ve ta tm in d e n farkldr. htiyalar sistem eleri
olarak retilir, bir bireyin bir nesneyle ilikisi olarak deil (o p k em ek
g c n n b u n d an byle em e in r n y le h i b ir ilgisi olm am as, hatta
iinin em e in in r n y le olan ilikisini yadsunas gibi; tp k deiim
d e erin in de b u n d a n b y le so m u t ve kiisel m badeleyle h i b ir ilgisi,
ne d e b i im /m e ta n n gerek m allarla vb ile ilgisi olm am as gibi).
Ve ite G albraith ve o n u n la birlikte t k e tim in yabaclam aclar' n m , yani insann nesnelerle ilikisinin, insann kendi kendisiyle ilikiJ 1 2 -,

Tketim Toplumu

sinin bozulduunu, gizem selletiini, g d m le n d i in i (nesnelerle ayn

anda bu syleni tketerek ) kan tlam akta ayak d ireten lerin g rem e
dikleri ey b u d u r; n k b ir zg r ve bilinli zn e postulat koya
rak (m utlu son olarak ta rih in so n un da bu zneyi b ird en b ire yen id en
ortaya karabilm ek am acyla) saptadklar t m ilev b o zu k lu k larn
yalnzca eytans b ir gce burada reklam la, halkla ilikilerle ve m o
tivasyon aratrm alaryla silahlanan te k n o -y a p - ykleyebilirler. B u n u
d nce sayabilirsek byiisel b ir d n ce bu. T eker tek er ele alnd
nda ihtiyalarn hibir ey o lm adn, yalnzca b ir ihtiyalar sistemi
o ld u u n u , daha do ru su ihtiyalarn, bireysel dzeyde retici glerin ras
yonel biimde sistematiklemesinin daha gelimi biiminden baka b ir ey
olm adn ve bu bireysel dzey de t k e tim in mantksal ve zo ru n lu
olarak retim in yerm e getiini grem ezler.
B u d u ru m , sofu yabanclam aclarm za gre aklanam az olan
baz gizem leri aydnlatabilir. S zgelim i bu sofular b o llu k an
ortasnda p rite n eriin terk edilm em i olm asna, m o d e rn b ir haz
zih n iyetinin eski ahlki ve k en d i k en d in i bask altna ahc M a lth u s l n y erini alm am olm asna zlrler. D ichter, La Strategie D u
Desir in tam am m da bu eski zihinsel yaplar tersin e ev irm ey i ve
alaa etm eyi am alar. A yrca d o ru d u r: G elen ek d ev rim i olm am tr,
p rite n ideoloji hl geerliliini k o ru m aktad r. B o zam an e tk in
lik lerinin z m len m esin d e p rite n id eo lo jin in nasl g r n te haz
c p ratik lerin tam am nn iine ilemi o ld u u n u greceiz. P riten
etiin ierim ledii yceltm e, ama ve bastrm ayla (tek bir kelim eyle
ahlkla) birlikte t k e tim in ve ihtiyalarn yakasm hi brakmad ileri
srlebilir. T ketiliri i e rid e n canlandran ve on a bu zorlayc ve s
nrsz nitelii kazandran p rite n etiktir. A yrca p rite n id eo lo jin in
kendisi t k etim sreci tarafndan y en id en canlandrlr: T k etim s
recini, yakndan tandm z u gl toplum sal b t n lem e ve d e n e
tim etk en in e d n t ren d e bu du r. O ysa btii b u n lar tiik e tim /h a z
persp ektifinde paradoksal ve aklanam az olm aya devan eder. Tam
tersine b t n bunlar, eer ihtiyalarn ve t k etim in aslnda retici g
lerin rgtl bir yaylmas o ld u u kabul edilirse aklanabilir: O zam an
ihtiyalarn ve t k e tim in de sanayi ann hkim ahlk olm u olan
retim ci ve p rite n eriin etkisi altnda olm alarnda artc h i b ir ey

J ea n Baudriflard

yok. Bireysel ze l d zeyin ( ihtiyalar , duygular, zlem ler, itkiler)

sistem le genelletirilm i b tnlem esine yalnzca, yzyllar b o y u ve
zellikle X IX . yzyldan b e ri sanayi sistem inin k u ru lm asn d z e n
leyen bastrm a, y ce ltm e, younlatrm a, sistem atikletirm e, rasyonel
letirm e (ve elb ette yabanclatrm a) em alarnn y in e ayn dzeyde
genellem i b ir yaylm as elik edebilir.
Nesnelerin etki alam-ihtiyalann etki alan
B uraya kadar, t m t k e tim zm lem esi H o m o E c o n o m ic u su n,
olsa olsa h o m o p sy c h o -e co n o tn icu su n n a h if antro p o lo jisin e dayand.
Klasik E k o n o m i P o litik in id e o lo jik uzantsnda b u z m le m e bir
ihtiya, n esne (en geni anlam da) ve tatm in kuram dr. B u b ir k u ram
deil, snrsz b ir to to lo jid ir: htiyacm old u u iin b u n u satn al
y o ru m , p h lo g istiq u e ben zin le yaklan atee denktir. A yrca, t m bu
am p irist/e re k i d n c en in ne kadar (birey b ir am a olarak, bireyin
b ilincindeki tem sil olaylarn m ant olarak alnr) ilkellerin (ve e tn o
loglarn) m a n a " kavram evresindeki biiysel speklasyonuyla ay
trden o ld u u n u g ste rm itik .I# B u dzeyde h i b ir t k e tim kuram
m m k n deildir: htiya terim leriy le gelitirilen zm ley ici d
nce gibi d o ru d an kantlar, t k etim in tketilm i b ir yansm asndan
baka bir ey verm ez.
htiyalar ve ta tm in le r h ak k n d ak i bu rasyonalist sylen isterik ya
da p sik o so m atik se m p to m lar karsndaki geleneksel tp k adar n a
h if ve eli ko lu baldr. A klayalm : Y erinin d o ld u ru la m a z o ld u u
nesnel ilev alannn dnda, kendi anlam alan n n dnda nesne,
gsterge d e e rin i kazand yan anlam lar alannda n ered ey se snrsz
b iim d e baka n esn ele rle yer deitirebilir h ale gelir. rn e in , am a
r m ak in esi m u tfak eyas olarak hizm et eder ve k o n fo r, prestij esi
vb rolii oynar. T k e tim in alan tam olarak ite bu ikinci alandr. B u
alanda h e r t r nesne, anlam v erici e olarak am ar m ak in esin in
yerine geebilir. S im g elerin m a n t n d a o ld u u gibi g ste rg e le rin
m an t n d a da n esn ele r artk h i de b ir ileve ya da tanml b ir ih tiy a
ca bal deildir. B u tam olarak n esn ele rin baka b ir eye cevap v er* Yanmay aklam ak iin k i kim yaclar taralndan layal edilen akkan naddc. (.n.)
* * D oast, (.n.)

'6 Ch im m im .tl 0ih ix de Sorii/ojV," htiyalar deolojik D ouu , 1969, c. 47.

.

81 ,

Ttiketim Toplumu

m ein d en d ir. ster to p lu m saln m an t ister a rz u n u n m an t olsun,

b u baka eye n esn eler h arek etli ve bilind an lam lan d rm a alan
olarak h iz m e t eder.
Snrl bir karlatrm a yaparsak, nesneler ve ihtiyalar burad a is
te rik ya da psikosom adk d n m ' sem ptom lar olarak y er deiti
rebilir. N esn eler ve ihtiyalar ayn k aydrm ann, ak tarm an n , snrsz
ve keyfi dniiebilirliin m antna boyun eerler. H astalk organik
o ld u u n d a se m p to m u n organla z o ru n lu bants vardr (nasl m u tfak
eyas n iteliindeki nesneyle ilevi arasnda zo ru n lu b ir bant varsa).
sterik ya da psikoso m adk d n m d e , gsterge olarak se m p to m (g
receli olarak) keyfidir. M ig ren , kolit, lum bago, anjin, genel yo rg u n lu k :
B ir bedensel gsterenler zinciri vardr ve sem ptom bu zincir boyunca
g ezin ir ; tpk b ir n esn e/g sterg e ya da esn c/sim g e zinciri olm as
ve b u zincir b o y u n ca artk (h er zam an nesn en in rasyonel erekselliiyle ilintili olan) ihtiyacn deil, arz u n u n ve ya sra baka b ir b elirle
m en in , yani bilind toplum sal m antn dolam as gibi.
htiya b ir yerde k strlm a, yani ihdya szck anlam yla alnarak,
falan nesneye duyulan ihtiya olarak tatmin edilirse, se m p to m u n b u
lu n d u u organa geleneksel b ir tbbi tedavi u ygulanrk en yaplan h a
tan n ayns yaplm olur. S em p to m burada iyiletirilir iyiletirilm ez
baka b ir yerde ortaya kar.
N esn e le r ve ihtiyalar dnyas bylece b ir yaygnlam isteri d nya
s olacaktr. N asl tiim bedensel organlar ve ilevler d n m d e se m p
to m u n belirttii devasa b ir paradigm a haline geliyorsa, ayn ekilde
nesneler de t k e tim iin d e baka b ir dilin k endini ifade ettii, baka
b ir eyin k o n u tu u byk b ir paradigm a haline gelir. T p k isteride
hastaln zglln nesnel olarak tanm lam alm , aslnda byle b ir
hastalk olm ad iin im knsz olm as gibi, ihtiya iin d e nesnel b ir
zg llk tanm lam ay im knsz klan ihtiyacn b u hareketliliinin, b ir
g sterenden di erin e kam n yokluk ze rin d e ykseldii iin g i
derilem ez olan b ir arzunun yapay gerekliinden ibaret o ld u u ve
b irb irin i izleyen nesne ve ihtiyalarda k en d in i gsteren eyin h ib ir
zam an bitm ey ecek bu arzu o ld u u n u syler.
Sosyolojik olarak, h ep ileri ka, yani ihtiyalarn snrsz yeni
lenm esi karsnda sonsuz ve n a h if b ir aknlk o ld u u h ip o te zi ileri
* Psikoloji terim i olarak ani duygu dnm, (.n.)

J L ,

Jean Baudrillunl

srlebilir. B h ip o te z, tatm in olm u b ir ihtiyacn b ir d en g e ve g e rilim leri g iderilm esi d u rn m yarattn iddia e d e n rasyonalist k u ram
la aslnda badam az (ama bu ikisini b irb irin e ek lem lem ek o k ilgin
ve n em li olurdu). B una karlk ihtiyacn asla falan nesneye d u y u lan
ihtiya deil, farkllk ihtiyac (toplumsal atlan arzusu) o ld u u teslim
edilirse, o zam an n e tamamlanm bir tatm in, dolaysyla n e d e ihtiyacn
bir tanmnn olabilecei anlalacaktr.
Bu d u ru m d a a rz u n u n etki alanna farkllatrc anlam larn etki
alan da ek len ir (aa ikisi arasnda m etafor var m dr?). B u ikisi ara
snda, belli b ir noktaya ynelik ve oluturulm u ihtiyalar yalnzca
b irb irin i izleyen uzlam odaklar olarak anlam kazanrlar; ihtiyalar
b irb irlerin in y erin e geerek anlam l olurlar, am a ayn zam anda h e r
y n d en k en d ilerin i kuatan gerek anlam alanlarn - y o k lu k ve fark
llkgizlerler.
H a zzt yadsnmas
N esn e istifiliinin nesnesi yoktur (R ie sm a n da objectless cra
ving ). N esn e ve hazza ynelikm i gibi g r n e n t k e tim davranlar
aslnda tam am yla baka am alara yant verir: A rz u n u n m e tafo rik ya
da dolayl davurum u, farkllatrc gstergeler z e rin d e n toplum sal
b ir d e erler k o d u n u n retilm esi. Dolaysyla belirleyici olan, nesneler
toplam z e rin d e n bireysel kar ilevi deil, b ir gstergeler toplam
zerin d en d e e rlerin d o ru d an doruya toplum sal dei to k u u , ile
tiimi, datm ilevidir.
T k etim in hakikati b ir haz ilevi deil, am a b ir retim ilevi o lm a
sdr; dolaysyla tpk m aildi retim gibi bireysel deil, am a dorudan
doruya ve tmyle toplumsal bir ilevdir. G eleneksel v erilerin bu ter
sine evrilm esi olm akszn kuram sal z m lem e m m k n deildir:
Yoksa, yeniden haz fenom enolojisinin iine dlr.
T k etim , g stergelerin dzenlenm esini ve g ru b u n bt n lem esin i
gvence altna alan b ir sistem dir: Dolaysyla t k etim h em b ir ahlk
(bir id eo lo jik de erler sistemi) hem de bir iletiim sistem i, b ir dei
toku yapsdr. B ir rakam anlats ya da betim leyici b ir m etafizik o l
mayan kuram sal b ir h ip o te z ancak bu noktada, bu toplum sa] ilevin
ve bu yapsal d ze n le m en in bireyleri fazlasyla amas ve h e r ikisinin
* Nesnesi ohavan .uzu. (.n.)

Tketim Toplunu*

kendisini bireylere bilind toplum sal b ir bask olarak dayatmas o l

gusu stne kurulabilir.
B u h ip o te ze gre ne denli paradoksal g r n rse g r n s n t k e
tim , Imz dlanarak tanm lanr. T oplum sal m antk gibi t k etim siste
m i de hazzn yadsnm asndan hareketle kurulur. T k etim sistem inde
haz artk hi de ereksellik, rasyonel erek olarak deil, am a am alar
baka yerde olan b ir srecin bireysel rasyonellem esi olarak g r n r.
H az kendinde, zerk ve sonlu t k e tim i tanm lar. O ysa t k etim asla bu
deildir. K endi iin haz duyulur, am a t ketildiin d e asla tek bana
tk etilm ez (bu t k etim z e rin e t m ideolojik sylem tarafndan ze
ne b ezene k o ru n a n tketici yanlsam asdr), tketicilerin tam am n n
k en d ilerin e ram en karlkl olarak ierim lendi i b ir yaygnlam
dei toku ve kodlanm retim deerleri sistem i iin e girilir.
B u anlam da t k e tim dil gibi ya da ilkel toplum lardaki akrabalk
sistem i gibi bir anlam landrm a dzenidir.
Yapsal bir analiz mi?
B urada L evi-Strassu n ilkesini yeniden ele alah m :T k e tim e to p
lum sal olg niteliini kazandran, doa o lan (tatm in , haz) m u h afa
za etm esi deil, do ad an k o p ark en izledii tem el y o ld u r (onu k od,
k u ru m , rg tle n m e sistem i olarak tanm layan ey). Nasl akrabalk
sistem i son k erte d e kan ba ve soy zincirine, doal b ir veriye deil
d e keyfi b ir snflandrm a b u y ru u n a yaslanyorsa, ayn ekilde, t
k etim sistem i de son k e rte d e ihtiyaca ve hazza deil, b ir gstergeler
(nesneler/gstergeler) ve farklar k o d u n a yaslanr.
Evlilik kurallar toplum sal g ru p ierisinde k ad n larn dolam n
g v ence altna alm a, yani biyolojik kkenli b ir kan ba ilikileri sis
te m in in y erin e sosyolojik b ir ittifak sistem i yerletirm e b iim lerin i
tem sil eder. B ylece evlilik kurallar ve akrabalk sistem leri b ir t r dil
g ibi, yani bireyler ve g ru p la r arasnda belli b ir iletiim tipini gv en ce
altna almaya adanm b ir ilem ler b t n g ibi d n leb ilir.T k etim
iin de ayn ey sz k o n u su d u r: B ir biyo-ilevsel ve b iy o -ek o n o m ik
m allar ve r n le r sistem inin (ihtiyacn ve hayatta k alm an n biyolojik
dzeyi) y erin e sosyolojik b ir gsterg eler sistem i (t k etim e zg olan
dzey) geer. Ve n esneler ve m allarn kurala balanm dolam nn
tem el ilevi kadnlar ya da szc k ler iin sz konusu o lan n aynsdr:
Belli b ir iletiim t r n g vence altna alm ak.

Jean Badrillard

B u deiik d il" tip leri arasndaki farklar y en id en ele alacaz: Bu

farklar tem eld e dei to k u edilen deerlerin retim ta rzn d an ve bu
tarza ait iblm tip in d en ileri gelir. H i kukusuz m allar retilirk en
bu k adnlar iin sz k o n u su deildir ve m allar szcklerd en farkl b ir
ekilde retilir. N e var ki, datm d zey in d e m allar ve n esn eler n p k
Szckler ve eskiden kadnlarn old u u gibi global, keyfi, tu tarl b ir
gstergeler sistem i, ihtiyalar ve hazlarn olum sal dnyasnn, doal
ve biyolojik d ze n in y e rin e b ir toplum sal d e e rler ve m e v k ilen d ire
d zen in i g eiren kltrel b ir sistem oluturur.
h tiy alarn, doal faydalln v b n i... o lm ad n sylem ek
deil am acm z: ada to p lu m u n zgl kavram olarak t k e tim in
bunlarla balantl o lm a d n g rm e k gerek ti in i sylem eye al
yoru z. n k bu t m to p lu m la r iin geerlidir. B izim iin sosyolojik
olarak anlam l olan ve t k e tim b i im in d e am za dam gasn v u ran
tam da bu ilkel d zey in , am zn doadan k lt re geiin in zgl
tarzlarn dan b iri, belki de zgl ttirz olarak ortaya kan b ir g ster
geler sistem inde genellem i y en id en dzenlenm esidir.
D olam , satn alm a, sat, farkllam m allar ve n e sn e le r/g ste r
g elerin sahipleniiii g n m z d e dilim izi, k o d u m u z u t m to p lu m u n
iletiime- gemek ve kon u m ak iin kulland eyi o lu tu ru r. te bu
t k etim in yaps, t k e tim in dilidir, bireysel ihtiyalar ve hazlar b u dile
bal olarak sz etkilerinden ibarettir.
Fun-System ya da haz zorlamas
T k etim in ilkesinin ve erekselliinin haz o lm adnn en iyi ka
ntlarndan biri, b u g n hazzn bir zorlam a olm as ve hak ya da zevk
olarak deil, am a yurttalk grevi olarak kurum sallam olm asdr.
P rite n k en d i k endisine d e e r bier, ken d i kiiliini en b y k
T anr zaferi adna v erim li klnacak b ir iletm e olarak d n rd .
retim leriy le hayatn geirdii kiisel n itelikleri, k a ra k te ri p r iten iin tam zam annda y an rm yaplacak, v u rg u n c u lu k ve savurgan
lk yapm adan y n etile ce k b ir serm ayeydi.T am tersine, am a ayn tarzda
tketici-insan kendisini h a z almak zorunda olan ey olarak b ir h a z ve
tatmin iletm esi olarak d nr. M u tlu , k, vgye b o a n / v g y e
b o u lan , batan k aran /b a ta n karlan, katlm c, keyifli ve dinam ik
olm ak z o ru n d a olan olarak. B u, tem aslarn, ilikilerin oaltlm asyla,
JL -.

T ik e tim Toplumu

g stergelerin, nesnelerin youn kullanm yla, biitiin haz potan siy ellilderinin sistemli olarak s m rlm esiyle var olm an n azam iletiril
mesi ilkesidir.
T k etici iin, m o d e rn yurtta iin yeni erikte geleneksel alna
ve retim zorlam asnn edeerlisi olan bu m u tlu lu k ve haz zorla
m asnn elinden kap k u rtu lm a k m m k n deildir. M o d e rn insan
hayatn giderek daha az em ek iin d e retim le, am a giderek daha fazla
kendi ihtiyalarnn ve refahnn retimi ve srekli yenilenm esiyle g e
irir. M o d e rn insan tkecim ci potansiyelliklerinin ve kapasitelerinin
tam am n seferber etm eye odaklanm aldr. E er bun u u n u tu rsa, k e n
disine m u tlu olm am a hakkna sahip olm ad kibarca ve srarla h a
m latlr. D olaysyla m o d e rn insann ed ilg in o ld u u d o ru d eildir:
M o d e rn insann sergiledii ve sergilem ek z o ru n d a o ld u u srekli
b ir etk in lik tir. Aksi halde m o d e rn insan sahip oldu u y la y e tin m e ve
to p lu m d olm a riskiyle kar karya kalacaktr.
M utfak, kltr, bilim , din, cinsellik vb... konusu n d ak i m em el bir
merakn (dikkatle aratrlm as gereken kavram ) yen id en canlanm as
b u n d an ileri gelir. Bir A m erik an slogan, B R D E SA Y I D E N E
Y N der. O halde say (sayla) deneyin. I-icr ey/ d e n e m e k g e
rekir: n k t k etim insan b ir eyi, hangi trden olursa olsun b ir
hazz atlam a korkusuyla yatp kalkar. u ya da bu tem asn, u ya da
bu deneyim in (Kanarya A dalarda N o el.V isk de yknbah, Prado,
LSD, Jap o n ii ak) size b ir d u y u verip verem eyecei asla bilinem ez.
Dolaysyla sz konusu olan, artk ne arzu n e de zev k ya da zel
eilim , am a yaygn b ir saplant haline gelm i bir m erak tr; elenm e,
b tn kendi kendini co tu rm a, haz alm a ya da ken d in i d lle n d irm e
olanaklarm son u n a kadar zorlam a b u y ru u n u n geerli o ld u u fnnm oralitydr.
Yeti iiretim glerinin ortaya kmas w denetimi olarak tketim
D em ek ki tketim . D u rk h e im c tanm lam aya g re biim sel
kurallarla ynetilm edii ve ihtiyalarn bireysel l s zl n n ve
olum sallnn belirtisi gibi g r n d iin yalnzca grnte an o m ik
bir sektrdr. T k etim hi de genel olarak sanld gibi (bu n ed en le
ek o n o m i b ilim "i aslnda t k e tim d e n bahsetm eyi istem ez) h e r yerde

Jc a liaulntltird

toplum sal kurallarla eng ellen en bireyin kendisine ayrlan z e l alan

da b ir zg rl k ve kiisel oyun alan najn yeniden elde edecei
m arjinal b ir belirlenim sizlik sek t r deildir. T k etim etk in ve to p
lumsal b ir davrantr, b ir zorlam a, b ir ahlk ve bir k u ru m d u r.T k e tim
tam olarak bir toplum sal de erler sistem i, bu te rim in g ru p b t n le
m esi ve toplum sal den erim ilevi olarak ierim ledii b ir toplum sal
d e erler sistem idir.
T k etim to p lu m u ayn zam anda t k etim in renilm esi to p lu m u ,
t k etim e toplum sal bir b iim de altrlm a to p lu m d u r; yani yeni
retim g lerin in ortaya km asyla ve yksek verim lilik tayan ek o
n o m ik bir sistem in tekelci y eniden yaplanm asyla orantl yeni ve
zgl b ir toplumsallama tarz.
K redi, harcam a b t e le rin d e sadece ksm i bir rol oynasa bile b u
rada belirleyici b ir rol oynar. K redi buluu rn e k tekil ed ecek n i
teliktedir; n k zevk alm a, bollua ulama kolayl, hazc ve eski
tasarru f tabularndan k u rtarlm zihniyet g r n m altnda, aslrnda
aksi tak dirde varolular boyunca talep planlam asnn elin d en kap
kurtulacak ve tketici g olarak kullanlam ayacak olan t k etici ku
aklarn zo ru n lu tasarrufa ve ek o n o m ik hesaba altrm adr. K redi,
tasarru f gasp ve talep d zenlem esine ilikin disiplinci b ir sretir;
tpk cretli em ein em ek g c n n gasp edilm esi ve verim liliin a rt
masna ilikin rasyonel b ir sre olm u olmas gibi. G alb ra ith n ver
dii edilgin ve uyuuk yaratll P o rto -R ik o llarn t k e tm e y e m otive
edilerek m o d e rn b ir em ek g c n e dn t r lm esi rn e i m o d e rn
sosyoekonom ik d z e n d e kurall, zoraki, eitici, kkrtlm t k eti
m in taktik de erin in esiz b ir kantdr. M arc A lex an d re La N e fte
( T k etim T o p lu m u ) gsterdii gibi bu, kredi araclyla (kredinin
dayatt bteye ilikin disiplin ve basklarla) k itlele rin n g r sel h e
saba, yatrm a, te m e l kapitalist davrana zihinsel olarak altrlm adn
sayesinde o lu r.W eb e re gre m o d e rn kapitalist retim cili in kk en in i
tekil ed en rasyonel ve disiplinci etik, b u g n e kadar kendisinin elin
den kap k u rtu lm u olan b ir alan bu tarzda tam am yla kuatr.
G n m zd e k i sistem atik ve rgtl t k e tim e altrm an n n e ka
dar da tiin X I X . yiizyl boyunca krsal nfuslarn youn oranda sanayile
menin gerektirdii (alna biimine altmlmasmn X X . yzyldaki edeer
lisi ve uzants o ld u u n u anlam akta zorlanyoruz. X IX . yzylda retim
87

Ti/ketim Toplumu

se k t r n d e gerekleen retici g lerin rasyonellem esi sreci X X

yzylda tketim se k t r n d e son bulur. gc olarak kitleleri to p
lum sallatran sanayi sistem i tam am lanm ak ve kitleleri t k etim g leri
olarak toplum sallatrm ak (yani denetlem ek) iin daha da ileri g itm ek
zorundayd. T k etm ek te ya da t k e tm e m ek te zg r olan sava n
cesinin k k tasarrufularnn ya da anarik tketicilerin in artk bu
sistem de yerleri yoktur.
T m t k etim ideolojisi bizi yeni b ir d n em e girdiim ize ve ke
sin bir insani D e v rim i re tim i ac ve kahram anlk dolu a n ,
sana ve arzularna hakknn teslim edildii T k e tim in keyifli a
ndan ayrdna inan d rm ak istiyor. H i de yle deil. re tim ve
T k etim ; burada sz konusu olan, retici glerin ve bu glerin deneti
minin geniletilmi yeniden retiminin tek ve ayn byk mantksal srecidir.
Sistem in b u y ru u olan bu b u y ru k , zihniyete, g n l k etik ve id e o lo
jiy e ters biim in d e - b y k kurnazlk b u d u r geer: yani ihtiyalarn
zgrlem esi, bireyin, lazzn, b o llu u n serpilip b oy atm as biim in d e.
H arcam a, H az, H esapszlk (im di aln, sonra d ey in ) tem alar p
r k e n T asarruf, alm a ve M al varl tem alarnn, y erin e geer. A m a
burada sz konusu olan yalnzca g r n te b ir nsani D e v rim dir:
A shnda sz konusu olan genel b ir sre, z n d e deim em i b ir sis
tem erevesinde b ir deerler sistem inin (grece olarak) etkisiz hale
gelmi baka bir de erler sistem inin yerini i kullanm iin almasdr.
Yeni ereksellik olabilecek ey, ken d i gerek ieriini kaybedip siste
m in yeniden retim in in zoraki aracs haline gelm itir.
T keticilerin ihtiyalar ve tatm in leri bugn dier retim g leri
gibi (em ek gc vb...) bask altna alm an ve rasyonelletirilen retim
gleridir. D em e k ki (biraz nce) incelediim iz ynleriyle t k e tim
bize m e v cu t id eo lo jin in aksine b ir bask biim i olarak g r n y o r:
1. Yapsal z m lem e d zey in d e anlamlandrma basksnn tah ak
k m altnda.
2. (S osyoekoom iko-politik) stratejik z m lem ed e retim ve
retim evrim i [cyclej basksnn ta h ak k m altnda.
u halde b olluk ve t k etim , gereklem i topya deildir. Ayn
tem el srelerle ynetilen , am a yeni bir ahlkla iist-belirlen en y en i b ir
nesnel d u ru m d u r; b u n la rn oluturduu b t n , ayn geniletilm i sis
88

Jean Baudrillard

te m in iin e d en e tim li olarak dahil ed ilm ek te olan retim g lerin in

o lu tu rd u u yeni b ir alana tekabl eder. B u anlam da nesnel lerlem e
y o k tu r (a fortiori D e v rim de yo k tu r): Bu h em ayn eydir h e m de
baka b ir eydir. B u b o llu k ve t k e tim in t m y le mulak hale g elm e
sinde so n b u lu r ki, bu d u ru m g n l k yaamda zaten hissedilm ektedir:
insanlar B olluk ve T k e tim i h em sylen olarak (tarih ve ahlkn te
sinde, m u d u lu u n ykselm esi) yaarlar, h em de onlara yeni b ir to p
lumsal davran tip in e nesnel bir uyum salama sureci olarak katlanrlar.
E isenhow er 1958de kam usal bask olarak T k etim konusunda,
z g r b ir to p lu m d a h k m e t zel bireylerin ve toplu lu k larn abalanm tevik ettiinde ek o n o m ik bym eyi daha iyi tevik eder. Para,
devlet tarafndan asla vergilerin y k n d en kurtu lm u vergi m kellefi
kadar yararl b ir ekilde harcanam az dem iti. H e r ey sanki d o ru d an
bir dayatma olm akszn t k e tim toplum sal yk m l l k olarak verginin
yerini etkili ekilde alabilirm i gibi olu p biter. D ev let hzinesi tara
fndan kr olarak verilen 9 m ilyarlaryla tketiciler, refah 2 m ilyonluk
perakende satlarda aramaya gittiler, diye ekler Time dergisi...T k etici
ler vantilatrlerinin yerine klim a cihaz alarak ekonom iyi b y tm e n in
gleri d ahilinde old u u n u anlad. 5 m ilyon k k televizyon alcs,
1,5 m ilyon elektrikli et ba satn alarak, 1954 patlamasn salad.
Ksacas, tketiciler yurttalk grevlerini y erine getirdi. W h y te, T h rift
is u n am erica n dem iti: T asarruf etm ek A m erikahlk deildir.
retici g olarak ihtiyalar, kahram anlk ann kol em ei
m a d en i ne d en k tir; reklam sinem as iin reklam : S inem a devasa ek
ranlar sayesinde size r n n z old u u haliyle tan tm a olana ve
rir: renkler, biim ler, koullandrm a. R e k la m am ac g d e n yapm larn
gsterildii 2.500 salonda h e r hafta 3 .5 0 0 .0 0 0 seyirci. B u seyircilerin
arasndan % 67si 15 yan stnde, 35 yan altndadr. B unlar, satn
alm ak isteyen ve satn alabilen ihtiyat dolu tketicilerdir.. T am olarak:
B unlar tam am yla (em ek) g c n e sahip varlklardr.
Bireyin lojistik ilevi
B irey sistem e tasarruflarn yatrarak ve sistem i serm ayesiyle bes
leyerek deil, am a sistem in r n le rin i t k e terek h iz m e t eder. A yrca
bireyin bylesine eksiksiz, ustaca ve pahal ekilde hazrland baka
h ib ir dinsel, p o litik ya da ahlki b ir etkinlik y o k tu r (G albraith).
89

Tiik'tim Toplumu

Sistem insanlara em ek iler (cretli em ek), tasarrufular (vergiler,

d n almalar) olarak deil, am a g itg id e daha ok tketiciler olarak ih
tiya duyuyor. E m ein retkenlii giderek teknoloji ve rg tle n m e
n in , yatrm g iderek rkederin payna d yor (bkz. Paul F abra'nn
makalesi, Le Monde, 26 H aziran 1969, B y k irketler Tarafndan Ta
sarrufun A n Krl H ale G etirilm esi ve Tekelletirilm esi)
de bireyin birey olarak gerekli ve lenen hemen yeri doldurulamaz olduu yer
tketici konumudur. D e m e k ki bireyci d e e rler sistem in d e te k n o -b ro k ratik yaplarn gelim esi l s n d e gzel g n le r ve g elec ek te b ir
d o ru k noktas n g r le b ilir; b u bireyci d e e rler sistem in in arlk
m erk ezi, rekabeti kapitalizm in n e kan eleri olan y atrm c ve
tasarrufu birey d en bireysel t k e tic iy e kaym akta ve b y lece t m
bireylere yaygnlam aktadr.
K ekabeti aamada kapitalizm hl iyi kt dierkm lktan [altruisme] k rm a bir bireyci de erler sistem iyle dayanm a iin d ey d i.T m
bir geleneksel tinsellikten m iras alnan dierkm bir toplum sal ahlk
kurm acas, toplum sal ilikilerin atklarn em iy o rd u . N asl piyasa
yasas rekabeti srelerden douyorsa ayn ekilde ahlk yasas da
bireysel atklardan douy o rd u : A hlk yasas b ir den g e o ld u u k u rmacasn k o ru y o rd u . T m H ristiyanlarn cem aatinde bireysel k u r
tulu, bakalarnn hakkyla snrl bireysel hak; bunlara u zu n zam an
inanld. B u bu g n m m k n deil: Nasl ki serbest piyasa" tekelci,
devleti ve b rokratik k o n tro l n yararna potansiyel olarak yok o l
duysa, ayn ekilde dierkm ideoloji de artk asgari b ir toplum sal
b tnlem eyi yeniden salam ak iin yeterli deil. H ib ir toplum sal
ideoloji bu d eerlerin yerin e g eem edi. Sadece devletin toplum sal
basks bireyciliklerin azm asn d u rd u rd u . T k etim to p lu n u nda si
vil ve p olitik to p lu m u n d e rin elikisi b u n d an ileri geliyor: Sistem
giderek sertlikle bastrm aya zorlandka aym zam anda gid erek daha
ok tketici bireycilik retm ek z o ru n d a kald. Bu, yalnzca kendisi
de brokratiklem i olan dierkam c b ir ideolojinin (ilgiyle, yen id en
datm la, arm aanla, karlkszlkla. yardm severlik ve insan ilikileri
propagandasyla toplum sal kaynatrm a) r ykselm esiyle zlebilir.
Kendisi d e t k etim sistem ine giren d i e rk m a ideoloji, sistemi d e n
gelem eye yetm eyecektir.
17. B komda baknz: lginin Gizemli Sistemi (s. 205).
91)

Jea n BandriUard

D em e k ki t k e tim gl b ir toplum sal (tketici bireylerin b ir

b irin d e n soyutlanm asyla) d en e tim esidir, am a tam da toplum sal
d en e tim esi olm as neden iy le t k etim sreci st n d e h ep daha id
detli b ir brok ratik zorlam a zo ru n lu lu u n u d o u ru r; b u n u n so n u cu
olarak brokratik bask, h ep daha fazla gayretle zgrln saltanat ola
rak y celtilecek. B u n d a n kurtulunam ayacak.
O to m o b il ve trafik t m b u elikilerin anahtar rn e id ir: Bireysel
t k e tim in snrsz yaylmas, toplum sal soru m lu lu a ve ahlka u m u t
suz ar, g iderek daha da derinleen basklar. Paradoks u d u r: Bireye
h em t k e tim d zey in in toplum sal saygnln d o ru l t o ld u
u n u syleyip h em de o n d a n baka tip b ir toplum sal so ru m lu lu u
stlenm esi istenem ez, n k bireysel t k etim gayretinde bu to p lu m
sal so ru m lu lu u zaten fazlasyla stlenm itir. B ir kez daha t k etim
b ir toplumsal almadr. T ketici, b u d zeyde de (g n m zd e belki
re tim d zeyinde o ld u u kadar) emeki olarak g r l r ve harekete
geirilir. B un u n la birlikte etiketim em ekisi den cretin i (bireysel
tatm inlerini) toplum salln iyilii uru n d a feda etm esini talep etm ek
gerekm eyecektir. M ilyonlarca tketici toplum sal bilinaltlarn n bir
y erlerin d e bu yeni yabanclam em eki k o n u m u n u n b ir t r pratik
sezgisine sahiptir ve bu y zden kam usal dayanm a arsn k e n d i
lik le rin d e n yalan olarak yorum larlar; bu plandaki inat direnileri
yalnzca politik b ir savunm a refleksini ifade eder. T k eticin in lgn
bencillii , b o llu k ve refaha ilikin tm syleve ram en m o d e rn za
m an larn yeni s m r le n i olm ann youn bilialtdr. Bu direni ve
b encillik in, sistem i yalnzca daha gl basklara yan t verdii
zm sz elikilere srklem esi, tk etim in devasa b ir politik alan o ld u
unu d o rulam aktan baka b ir ey yapm az; b u alann z m len m esi,
retim alam m n z m len m esin d en sonra ve o n unla ayt anda hl
yaplmay beklem ektedir.
T k etim konusundaki h er sylem , tketiciyi nsan T tir n n g e
nel, ideal ve kesin cisim lem esi olan Evrensel nsan haline, tketim i
de politik ve toplum sal zgrlem enin baarszlnn y erin e ve ba
arszlna ram en gerekleecek b ir insani zg rlee"n in n c l
leri haline getirm eye alr. A m a tketici hi de evrensel b ir varlk
deildir:T keticii kendisi politik ve toplum sal b ir varlk, b ir retici
g t r ve bu n ed e n le tem el tarihsel soru n lar y eniden ortaya kartr:
1_2J .

TifeflimToplumu
t k etim aralarnn m lkiyeti (retim aralarnn deil), e k o n o m ik
so ru m lu lu u n (retim in ierii hakkndaki sorum luluk ) nitelii vb so
runlar. te burada d erin k rizler ve yeni elikiler gizlidir.
Ego consumans [Tketen ego]
B u g n e kadar A m erikal ev kadm larnn birka grevi ve zam an
zam an g r len t k etim m allar tahribi dnda (A m erikal k adnlarn
sutyenlerini herkesin iinde yakt 1968 M ays-N b Bra Day) bu e
likiler hibir yerde ya da h em en h e m e n hib ir yerde bilinli olarak
ortaya km ad. H atta h e r eyin b u n u n tersine gelitiini sylem ek
gerek. M o d e rn dnyada tketici neyi tem sil ediyor: H ib ir e y i.T
ketici ne olabilir? H e r ey ya da h em en h em en h e r ey. M ilyonlarca
yalnzn yannda tek bana kald iin tketici karlarn m e rh a m e
tin e kalm tr (Le Cooperateur dergisi, 1965). Bireyci id eo lo jin in b u n
da n em li b ir rol oynadn sylem ek gerekir (bu id eo lo jid e rt k
elikiler o ld u u n u g rm olsak da). K o le k tif b ir sek t r , toplum sal
em ek se k t r n ilgilen d ird i in d en yoksun braklma araclyla (em ek
g c n n) sm rs (belli b ir eikten itibaren) dayanm ac b ir g r
n m e b r n r: B ir (grece) sm f bilincine g t r r.T k e tim nesneleri
ve m allarna sahip olma ise bireyselletirici, dayanm a krc, ta rih d latrcdr. retici olarak ve iblm olgusu dolaysyla ii d i er
lerini postule eder: S m r herkesin sm rsdr. T k etici olarak
insan yeniden yalnz hale gelir, kendi kesine ekilir, olsa olsa siirii
halinde ya^ar (aile iinde televizyon, stadyum ya da sinem a seyircisi
v b ).T k e tim in yaplar hem akkan h em de kapaldr. O to m o b il sa
hip lerinin vergi p u lu n a kar b ir ibirlii dnlebilir mi? Televizyo
na kar toplum sal b ir itiraz? M ilyonlarca televizyon izleyicisinin h er
b iri televizyondaki reklam lara kar olabilir, am a bu reklam lar y in e
de devam eder. Bu t k etim in ncelik le tek tek kiilere ynelik b ir
sylem olarak dzenlenm esi ve b u asgari dei tokutaki doy u m lar
ve d krklklaryla ken dini t k e tm e k eilim inde olm asdr.T ketim
nesnesi yalnzlatrr. zel alann so m u t olum suzluu yo ktur, n k
kendi nesneleri ze rin e kapanr ve bu n esnelerin so m u t o lum suzluu
yoktur. zel alan retim sistem i tarafndan dardan yaplandrlr;
bu sistem in (bu dzeyde artk id eolojik deil, am a h e r zam an p o litik
olan) stratejisi, yani arzu stratejisi bu defa varoluum uzun m ad d ili i
92

Jean Bandrillard

ni, tekdzeliini ve elencesini kuatr.Ya da daha n ce g rd m z

gibi t k etim nesnesi b ir stat tabakalam asn b elirgin letirir: E er
yalnzlatrm azsa farkllatrr, t k eticileri toplum sal olarak b ir koda
dahil eder, bu n u n la b irlikte (tersine) toplumsal dayanmaya yol am az.
K abaca, tketici olarak tketiciler X IX . yzyln bandaki iiler
gibi bilinsiz ve rg denm em ilerdir. T k eticilerin , K am u o y u ola
rak, gizem li,T anr tarafndan g nderilm i ve egemen g ereklik olarak
iyi yrekli havariler tarafndan yceltilm esi, p o h p o h lan m as ve vl
m esi bu y zdendir. H alk n D em o k ra siye kar km asnlar diye (yani
politik ve toplum sal sahneye m dahale etm esinler diye) D e m o k ra
si taralndan yceltilm esinde old u u gibi t k e tic ile rin egem enlii
(K atona gre, p ow erfu l c o n su m er [gl tketici]) ta n n r ki to p
lumsa! sahnede h k im rol oynam aya almasmlar. H alk, em ekilerdir,
yeter ki rg tlen m em i olsunlar: K am u, k am u o y u tketicilerdir, yeter
ki t k e tm e k le yetinsinler.
KSELLEME
YA DA EN K K M ARJNAL FARK (EKMF)

To be or not to be myself |K endim olmak ya da olmamak]

N e kadar talepkr olursa olsun bir M e rced es-B en z ile kiiliinin
.arzularm ve zev k lerin i tatm in edem eyecek b ir kad n yoktur! D e ri
nin rengi, karoserin rengi ve dem esinden o to m o b ili gzelletiren
sslere, standart ya da tercihe bal d o n an m la rn su n d u u b in b ir trl
holua kadar. A dam a gelince, ounlukla arabasm n te k n ik n itelik le
rini ve p erfo rm an sm d n m esin e ram en karsnn arzularm m e m
n u n iy etle yerin e getirecektir, n k karsnn ince zev k in d en t r
ku tlan m aktan g u ru r duyacaktr. Z ev k in ize g re 76 ayr re n k te b o
yanm ve 697 ad e t i dem e eidi arasndan M e rc ed e s-B en zinizi
seebilirsiniz.
Kiiliini bulmu olmak ve b u n u ifade e tm e k hakikaten ken d i o l
m an n zevkini kefetm ektir. o u zam an b u n u n iin kk bir ey
yeterli olur. U z u n zam andan b e ri aradm ve salarm daki kk bir
ton deiikliinin ten im ve gzlerim le m k e m m e l b ir u y u m yaratm aya
yetece ini fark ettim . B u sary, R e c ita lin boya am p u an eitleri
arasnda b u ld u m . K e c ita lin bylesine doal bu sarsyla deim edim :
H er zam an olduumdan daha fa zla ken d im im .
93 ,

Tketim Toplm

B iro k b en zerleri arasnda, bu iki m erinden ilki Le M onde dan, d i

eri haftalk sradan b ir k ad n dergisinden alnd. B u iki m e tn in ortaya
kard prestij ile toplum sal ve ek o n o m ik k o n u m b en z er deildir.
atafatl M ercedes 300 SL ile R e c ita l am p u an kiik b ir to n d e
iiklii arasna t m toplum sal hiyerari girer ve iki m etin d e sz k o
nusu olan kadnlar hi kukusuz asla karlam ayacaktr (belki K ulp
M e d ite rraeede, kim bilir?). T m to p lu m onlar b irb irin d en ayrr,
ama ayn farkllam a ve kiiselleme basks o nlar b ir araya getirir. B iri
A , dieri A olm ay andr, am a kiisel d e e r emas h e r ikisi iin
ve tpk onlar gibi tercihe bal m etan n kiisellemi canglnda
yolum uzu amaya alan, y z m z n doalln ortaya kartacak
fo n d ten i, kendi d erin m izacm z yanstacak eyi, bizi k en d im iz ya
pacak olan fark uutsuzcasna arayan hepim iz iin ayndr.
T k etim iin tem el n em i olan bu izlei t elikileri, k e n d i
sini dile getiren szck daarnn u m utsuz akrobasisinde, srp g id en
byl ve im knsz sentez giriim in d e hissedilir. E er birisi isek, k i
iliimizi bulabilir m iyiz ? B u kiilik sizdeykc siz neredesiniz? E er
kendim izsek g er ek te n ken d im iz olm am z gerekir m i ya d a sahte
bir k e n d i yerim i almsa, kendi olm an n m ucizevi birliine y en id en
kavum ak iin k k b ir ton deiiklii yeterli m i? B u t m y
le doal sar n e dem ek oluyor? B u sar doal m dr, deil m i? Ve
eer kendim sem nasl h e r zam an o ld u u m d a n daha fazla k en d im
olabilirim ? Yani d n tam am yla k endim deil m iydim ? Yani k en d im i
ken dim le arpabilir, b ir iletm enin aktifindeki b ir t r a tk d e er gibi
ken dim e eklenm i d eerin i in d e yer alabilir m iyim ? B u m an tk sz
ln, g n m zd e kiilii k o n u edin en h er eyin iini k em iren bu
i elikinin binlerce rn e i bulunacaktr. B ununla birlik te R iesm an ,
g n m z d e en ok talep edilen eyin ne bir m akine n e bir servet
ne d e b ir eser, am a b ir kiilik o ld u u nu syler. K iiselletirm enin bu
byl nakarat d o ru u n a ununla ulat:
"EV NZ K E N D N Z KSELLETRNZ.

B u iki kere kendi st n e k atlanan form l (kii olarak kendi

kendinizi kiiselletirin vb) ta rih in son noktasn koyuyor. T m bu
reto riin dile g etirm en in im knszl karsnda rp n rk en dile ge
tirdii tam olarak kiinin oimaddr.liatth gelenein, tu tk u lar, iradesi.
94

Jea Bandritlard

karakteri ya da sradanlyla z n e n in dzenleyici syleni olarak u y

d urd u u biim de, in d irg e n em e z nitelikleri ve zg l arlyla n u d a k
d eer olarak kii y o k tu r, ldr, bizim ilevsel ev ren im izd en k o v u l
m uu m Ve kiiselleecek olan da bu olm ayan kii, bu kayp rn ek tir.
l abstracto, g sterg elerin gcyle, oaltlm farkllklar yelpazesinde,
M erced este, k k to n deiikliinde , y eniden b ir sentez bireysellii
yaratm ak ve tanm gerei farkllm ad olm adndan aslnda en b
yk an oim lie d m ek iin toplanm , b ir araya getirilm i binlerce
baka g stergede k en d in i yeniden kuracak olan bu kayp varlktr.
Farklarn satayisel olarak retimi
R e k la m n anlam y o k tu r, sadece anlam landrm alar getirir. Bu an
lam landrm alar (ve seslendikleri davranlar) asla kiisel deil, t m
frkllatrc, m arjinal ve birletiricidir.Y ani rek lam n an lam lan d rm a
lar farkllklarn sanayise! retimiyle ilgilidirler; sanrn tketim sistemi
b un u n la daha da iyi tanm lanacaktr.
K iilerin belirtisi olan gerek farklar o nlar elikili varlklar haline
g etirm ek teydi. "K iiselletirici farklar ise artk bireyleri kar karya
g etirm ez, t m bu farklar tanm sz b ir lekte hiyerarikleir ve mo
dellerde birleirler; bu m o d ellerd en yola karak da retilir ve yen id en
retilirler. Farkl olunsa bile, bu kesinlikle b ir m o d e le dahil olm ak,
kendini soyut b ir m o d ele, birletirici b ir tarza gre n ite le n d irm e k tir
ve bylece tm gerek farktan, sadece bakalar ve dnyayla som ut,
atm ak ilikide sz konusu olabilecek olan t m ayrksltktan vazge
ilir. te b u , farkllam ann m ucizesi ve trajedisidir. D i e r retim sektrlerinikiyle ayn tekelci eilim in sz konusu old u u t m t k etim
sreci b ylece yapay olarak eitlendirilm i (deterjan m arkalar gibi)
m odeller retim iyle ynetilir. Farklarn retiminin tekelci younlamas
vardr.
Tekel ve farkllk m antksal olarak badam az d e m e k samadr.
E er b ir araya gelebiliyorlarsa, bu tam da farklarn badam az o lm a
mas ve b ir varl zel olarak gsterm ek y erin e o n u n kurala bo y u n
eiini, hareketli b ir de erler hiyerarisiyle bt n lem esin i ifade etm esindendir.
K iiselledrm ede evren in h e r yannda g rd m z ve d oa
y g ereklikte ld rd k te n sonra b ir gsterge olarak y en id en o lu 95

Tketim Toplumu

curm aktan baka b ir ey olm ayan doaU atrm an m k in e b en z er b ir

yan var. D oay tem sil e d e ce k birka aacn y enid en yetitirilecei
Yeil K en t adl b t n k u rm a k adna t m bir o rm a n byle o rtad an
kaldrlr. H e r reklam da sklkla g r len do al b ir m a k e -u p etkisi
n e sahiptir: U ltra-B e au ty hayal ettiiniz bu doal parlakl y z n ze
kazandracak kadifem si, dz, kalc bir m akyaj size garanti ediyor.
H i kukusuz k arm m akyaj yapm yor! A lln g r n m e d e n yze
ekledii bu glge. Ayn ekilde b ir nesn en in ilevsellem esi n esne
n in st n e b in e n ve h e r yerde n esn en in nesnel ilevinin ( ilevsellik
k ullanm deeri deil, d e e r/g sterg ed ir) y erin e geen tutarl b ir so
yu dam adr.
K iiselletirm ein m ant da ayndr: K iiselletirm e doallam a
n n , ilevsellem enin ve kiiltrllem enin vb... adadr. G en el s
re tarihsel olarak tanm lanabilir: insanlar arasndaki gerek farkllklar
ortadan kaldrarak, kiileri ve r n le ri trdeletirerek ayn zamanda
farkllamann saltanatn da balatan ey tekelci sanayisel younlam a
dr. B urada d u ru m biraz toplum sal ve dinsel h arek ed erd ek i gibidir.
K iliseler ve k u ru m lar bu hareketlerin balangtaki hzlar azaldnda
k u ru lurlar. B urada da fark klt, farklarn yitirilmesi' zerine kurulur.
M o d e rn tekelci rerim d em ek ki asla sadece m al rerim i deil,
ayn zam anda h e r zam an (tekelci) iliki retim i ve fark retim idir.
D e rin b ir m antksal b enzerlik m egatrst ve k k tketiciyi, re
tim in tekelci yaps ve t k e tim in b ireyci yapsn b irb irin e balar:
n k bireyi besleyen tketilm i fark genellem i retim in an ah tar
sek t rlerin d en biridir. Ayn zam anda, tekel n iteliin d ek i b y k bir
trdeletirm e bug n re tim /t k e tim in farkl ierik lerin i d e - m a l
lar, r n leri, hizm etleri, ilikileri, fa rk la r- birb irin e balar. E sk id en
b irb irlerin d en ayr olan t m bunlar, b u g n ayn tarzda retilir ve d o
laysyla eit olarak tketilm eye adanm tr.
18. iliki iin de ayn ey sz konusudur: sistem kendim, kiisel balam, som ut toplumsal
ilikilerin tmyle tasfiye edilmesi tabannda kurar. Sistemin zorunlu ve sin e m a tik olarak
(kamusal, insani) iliki retir hale gelmesi de bu lde olur. liki retimi retimin e
nemli dallarndan biri olmutur. Artk kedliindenlik tamadklar ve retilm i olduklar
iin bu ilikiler, retilmi her ey gibi, tketilmeye adanmtr (toplumsal emein bilindt
retimi olan ve hesaplanm ve denetim altndaki sanayi retimin sonucu olmayan toplum sal
ilikiler bundan farkldr: bu ilikiler "tketilm ezler, tersine toplumsal elikiler bu ilikilerde
ortaya kar.
nsani ve toplumsal ilikilerin retimi ve tketimi iin baknz: lginin Gizemli Sisten. (s.
194)

. 96

Jt-an Baudrillmt

D aha n ce ele aldm z birletirici k lt r n b ir yansmas bir

letirici kiilikte d e sz konusudur. B irletirici k lt r n , k itle iletiim
aralaryla E K O K (En K k O rta k K ltr) st n d e n b ir yen id en
ev rim d en [recyclage] ibaret olmas gibi kiiselletirm e d e E K M F (En
K k M arjinal Fark) stnden bir yeniden ev rim d en ibarettir: tarz
ve staty gsteren k k nitelik farklarn aram ak. O halde b ir K en t
sigaras yaknz: Sanat sahneye km adan nce, yar kaskm tak
m adan nce, ressam tablosunu im zalam adan nce, iadam en nem li
hissedarna hayr d e m ed e n n ce K ent iiyor!.. Sigara kl tablasnda
s n d r l r s n d r lm ez kesin, hesapl ve geri d n olm ayan eylem
balar. Ya da yazs 2 m ilyon o kura ulaan bu gazeteci gibi M arlboro
iiniz. o k klas bir einiz ve b ir Alfa R o m e o 2600 S p rin teiniz var
? E er b ir de tra losyonu olarak G reen W ater kullanyorsanz, b
biiyik toplum sal ve ek o n o m ik k o n u m m kem m el lsn olutu
racak, sanayi-sonras soylulukta yerinizi alacaksnz! Ya da m utfanzda
Franoise H ard y ikilerle ayn fayanslara ya da B rig itte B ard o tn u n kiyle ayn ocaa sahip olunuz.Y a da daha iyisi size st n d e adnzn ba
harfleri olan tostlar yapacak ekm ek kzartm a m akinesi n i kullannz
ve dahas zgaranz o d u n km r y le yapnz. H i kukusuz m arji
nal farklarn k endileri de incelikli b ir hiyerariye tabidir. S em e 800
.m teriye (cari hesaplarnda e az 25 .0 0 0 dolar tutm ak z o ru n d a olan
Am erikallar) ayrlm X V I. Louis kasalaryla lks b ankad an genel m
d r n antika ya da I. m parato rlu k stili alma masasna, (oysa ilev
sel b ir alma masas yksek dzeydeki alanlar i in yeterlidir) yeni
zenginlerin villalarnn k en d in i beenm i prestijinden klas giysilerin
rahatlna kadar b t n bu m arjm al farkllklar, farkllatrc eylerin
dalm m dzenleyen genel b ir (herkesin ceza yasasndan bile daha
kat b ir ekilde uym ak zo ru n d a olduu) datm yasas uyarnca, en
kat toplum sal ayrm cl vurgular. H e r ey serbest deildir ve etkili
olabilm ek iin ayn zam anda b ir ritiicl de olan bu farkllklar k o d u n a
aykr davranlar cezalandrlr. Patronunkiyle ayn m arka M erced esi
satn alan m teri tem silcisinin patronu tarafndan iten atlm asn an
latan elenceli yk b u n u n rneidir... m ahkem esine bavuran tem
silciye tazm inat verdirilir, am a iine geri alnm az. H erkes kullanm d e
eri olarak nesneler n n d e eittir, am a ar d erecede hiyerariklemi
gstergeler ve farkllklar olarak nesneler n n d e deil.
.-2 L -J

lik e tim Toplumu

st-tketim
B kiiselletirm enin, bu scatii ve toplum sal ve e k o n o m ik k o n u
m u n gstergelere dayandn, yani k en d in d e nesneler ya da m allara
deil, am a farklara dayandn kavram ak nem li. U n d e rc o n su m p ti
o n ' ya da in conspicuous c o n s u m p tio n " paradoksunu; yani artk
k en d in i gsterile (Veblene g re co n sp icu o u s) deil, aslnda fazladan
b ir lks, kendisinin tersine d n en b ir gsteri art ve dolaysyla
daha incelikli bir farktan baka b ir ey olm ayan sadelik ve l l l k le
gsteren prestij farkllam asn ancak bu aklayabilir. D em e k farklla
ma, nesneyi reddetm e, tiik e tim in reddedilii b iim in e b r n eb ilir
ve b u , t k etim in en st n niteliklisidir.
E er b ir b y k bujuvaysam z Q u atre -S aiso n a g itm ey in iz.
Q u atre -S aiso n u sahip olm adklar parayla lgua d n e n g en iftlere,
rencilere, sekreterlere, sanclara, sadece sefalet iin d e yaamaya ye
tecek kadar paralar olan iilere... irkinlik y o ru c u o lduu iin gzel
m obilyalar isteyenlere, ayn zam anda kasntl evlerden tiksindikleri
iin basit m obilyalar isteyenlere braknz. B u sapkn davete k iu yant
verecek? Belki birka b y k burjuva ya da ald alt snflara katlm ada
olan birka entelektel. G stergeler d zey in d e ne m u tlak zen g in lik
ve fakirlik vardr n e de zenginlik gstergeleriyle fakirlik gstergelerinin
kartl sz k o nusudur: G sterg eler sadece farkllklar klavyesi z e
rin d ek i diyezlerle bem ollerdir. Bayanlar dnyann en gzel dank
san X de yaptrabilirsiniz! , Bu basit elbise haute c o u tu re t m
izlerini siliyor.
Ayrca tem elde st-tketim olan ve k ltrel sn f sergileyicisi olarak
rol oynayan o k m o d e rn b ir ati-t k e tim se ndrom u da vardr. B u
adan daha o k X IX . yzyln ve X X . yzyln bann b y k k ap i
talist din o zo rlarn n mirass olan o rta snflar, saklayp g izlem ed en
t k e tm e eilim indedir. O rta snflarn k ltrel olarak nahif o ld u k la
r n o k ta budur. B u n u n ardnda t m b ir sm f stratejisinin y er ald
n sylem ek gereksiz. R ie sm a a gre, ykselm eye alan birey in
t k e tim in in m a ru z kald kstlam alardan biri de yksek snflarn
gsterii bir gere in d en az t k e tm e stratejisiyle sonradan g e le n le re
gsterdii direntir: B ylece daha n ce g elenler k en d ilerin e eit o l* Gereinden az tketim . (..)
** Gsterimiz tketim , (.n.)

. 98 ,

J ea n BattJrillard

may isteyecek olanlara k e n d i snrlarn dayatm a eilim indedir. A l

d deiik biim ler altnda b u fenom en to p lu m u m u zu y o ru m la m ak
asndan tem el n e m tar. n k gstergelerin b u biim sel anlam da
tersyz edilm esine kaplm ak ve sn f ayrm nn biim de itirm esin
d e n ibaret o lan b ir eyi dem o k ratik lem e etkisi olarak g rm e k m m
k n d r. Y itik sadelik, lks tem eli ze rin d e t k e tilir ve b u etki h e r
dzeyde b u lu n u r: T p k A m erikallarn yitik b ir k ahram an lk gem ii
tabannda to p lu elence iin altn aramaya km alar gibi, en telek t el
sefaletilik ve p ro letarizm d e burjuvalk tabannda tketilir. Ters
etkiler, y itik g ereklikler ve elikili te rim lere zg b u eytan
k arm a [exorcism e] h e r yerde bir t k etim ve ar t k e tim so n u cu n u
im ler. B u etki h e r yerde b ir farkllama m antyla btnleir.
z m le m e n in te m elin in b u toplum sal farkllama m an t o ld u
u n u ve n esnelerden farkllanrc olarak, g sterge olarak yani t k e
tim i zgl olarak tanm layan tek d z le m d e - yararlanlm asnn, b u nes
nelerin k u llanm d e erlerin in (ve onlarla ilintili olan ih tiy a la rn)
bir kenara braklm as ze rin d e olutuunu kavram ak gerekir. R ie snan, t k e tim ko n u su n d ak i tercihlerin, bireyle h erh a n g i b ir kltrel
nesne arasnda bilinli ilikiler kurulm as dem ek olan insani yetenein
m kem m ellem esi o lm ad m teslim eder. B u tercih ler dierleriyle
avantajl olarak ilikiye g irm e n in bir yolunu tem sil eder. S o n u ola
rak k lt rel nesneler t m insani anlam n y itirm itir: B u n esn elere
sahip olan, belli b ir tavr s rd re b ilm ek i in o n la r feti haline g e
tirir. R ie sm a n n k lt re l" nesnelere (ama bu bak asndan k l
trel n esn eler ile m addi nesneler arasnda bir fark yok tu r) atfettii
bu farkllatrc d e e rin ncelii, b ir gazetecinin aktard Q u b e c
taygasndaki bir m a d en oca ehri rneiyle deneyim sel olarak gs
terilm iti. B u ehir o rm a n n ok yaknnda olm asna ve b ir aracn
neredeyse h i b ir kullam krlk deeri olm am asna ram en h e r ailenin
kapsnn n n d e b ir o to m o b il vardr. K entin ana caddesin d e (baka
cadde yoktur) zam an zam an birka k ilo m etre y aptrlan bu ykanm
ve sslenm i ara A m erik a n yaam d zeyinin b ir sim gesi, m ek an ik
uygarla ait o lm an n bir gstergesidir (ve yazar bu lks lim uzinleri,
Senegalin ku um az kervan gem ez bir yerindeki k y n e yaamak
zere g eri d n en zen ci eski b ir astsubayn evinde b u lu n a n tm yle
99

lu k c lim Toplumu

gereksiz bisikletle karlatrr). D aha da iyisi ayn gsterici ve g ste

rii refleks, hali vakti y erin d e kim selerin kasaba etrafndaki 10 m illik
alanda da evleri ina etm eleridir. klim in sala yararl, d o an n h e r
yerde m ev cu t olduu bu geni ve havadar yerleim y erin d e h ib ir
ey ikinci b ir ev kad ar gereksiz olam az. te burada en katksz haliyle
prestij farkllam asn ve ik in ci b ir eve sahip olm adaki nesn el n e d e n
lerin aslnda ne kadar yalnzca daha tem el b ir b elirlen im in gizleyicisi
o ld u u n u gr y o ru z.
Kendini ayrt etme mi uzlama m?
G eleneksel sosyoloji g enel olarak farkllam ann m an t m b ir
z m lem e ilkesi haline g etirm ez. G eleneksel sosyoloji, birey iin b ir
farkllama ihtiyac"n, yani fazladan b ir bireysel ihtiyac tespit e d e r
ve bunu ters y n d ek i uzlam a ihtiyacyla alm aklatrr. Bu iki ih ti
ya, eitlik ve ayrm n diyalektii" ya da uzlam acln ve z g n
l n diyalektii olarak adlandracam z betim sel psiko-sosyolojik
dzeyde, k u ran yokluunda ve en geni m antkszlkla birb irleriy le
iyi geinirler. H e r ey b irb irin e kartrlr. T k etim in , kiisel ihtiya
lar sonradan bir prestij ya da uzlam a talebine gre b ir g ru p bala
m na endekslem ni birey ve ihtiyalar evresinde d zen len m ed i in i
g rm ek gerekiyor. Her eyden nce bireyleri kiisellemi" olarak re
ten yapsal b ir farkllatrm a m ant vardr, yani bireyler b irb irin d e n
farkldr; ama bu farkllk, bireyler k en d ilerin i ayrkslatrrken bile
uzlatklar bir koda ve genel m o d ellere uygundur. Birey koullarna
zg ayrkslk/uzlam hk emas iin z deildir: B u iin yaama
yansyan yandr. Tem el m a n tk kodun kurallarna zgii farkllama /k ii
selleme m antdr.
Baka bir deyile (h er bireyin kendini di erin e g re ayarlamasyla)
uzlam a statlerin eitlenm esi, to p lu lu u n bilinli olarak trdeiklenesi deil, o rta k olarak ayn koda sahip olm a, sizi hep b irlik te u ya
da bu top lu lu k tan ayr klan ay gstergeleri paylama olgusudur. B ir
to p lu lu u n yelerinin (uzlam adan ok) eitliini oluturan, di er to p
lulukla olan farkdr. O ydam a farkllamsal olarak olu u r ve uzlama
etkisi b u n u n sonucu olarak ortaya kar. B u o k n em lid ir, iinkii
prestijin yalnzca d g r n b akm ndan in celenm esin in , tak lit in,
bilinli toplum sal d in a m i in yapay alannn baka b ir yne, k o d larn ,
100

Jean Baudrilhni

yapsal ilikilerin, g sterg elerin ve ayrt edici eylerin z m lem esin e,

toplum sal m antn bilind alannn kuramna aktarlm asn ierim ler.
Bvlece b u farkllam a sistem inin ilevi prestij ihtiyalarn n ta t
m in ed ilm esinin o ld u k a tesine gidecektir. Y ukarda belirtilen h i
potez kabul edilirse, sistem in u m u d u n u asla kiiler arasndaki gerek
(ayrks ve indirgenem ez) farklara balam ad g rlr. Sistem i sistem
yapan, y erin e ayrt edici gsterge olarak saayiletirilebilir ve ticari
letirilebilir olan farkllatna biim i geirm ek iin z ieri i, herkesin
(zorunlu olarak farkl) z varln darda brakm asdr. Sistem tm
zgn n itelikleri, sadece ayrt edici emay ve b u em an n sistem atik
retim in i tu tm ak adna darda brakr. Bu dzeyde farkllklar artk
b irb irin i dlamazlar: S adece m odann birletiricilii iind e b irb irleri
ni i erm ek le (farkl ren k le rin kendi aralarnda o ynam alar gibi) kal
mazlar, am a sosyolojik olarak grubun btnlemesini pekitiren, farklarn
dei tokuudur. B ylece kodlanm farkllklar, bireyleri paralam aktan
ok, tersine dei toku malzemesi haline gelir. te bu t k e tim in ta n m
land tem el b ir n o k ta d r: yani t ketim in;
1. artk nesn elerin ilevsel pratii, m lkiyet vb olarak deil,
2. basit birey ya da to p lu lu k prestiji ilevi olarak da deil,
3. am a iletiim ve dei toku sistemi olarak d u rm ad a n verilip al
nan ve yen iden yaratlan gstergeler kodu olarak, dil olarak tan m lan
d n o k ta.
D o u m d an , soydan, d in d e n gelen farkllklar eskiden dei to k u
edilm iyordu: M oda farkllklar deildiler ve ze aittiler. T k etilm i
yorlard. G n m zd e k i farkllklar (giysi, ideoloji ve hatta cinsiyet
farkllklar) geni b ir t k e tim ortakl iinde dei to k u ediliyor.
Bu, toplum sallatrlm b ir gstergeler dei toku u d u r. E er h e r ey
bylesine gstergeler biim i altnda dei to k u edilebiliyorsa, b u g e
lenek lerin zgrlem esi sayesinde deil; farkllklarn, o n larn tam a
m n iin d e toplayan b ir d ze n e gre toplum sal tan n m a gstergele
ri olarak retilm i olm alarndan ve birb irlerin in y e rin e g eirilebilir
olm alar n ed e n iy le artk aralarnda ancak y ukar ile aa, sa ile sol
arasndaki kadar gerilim ve eliki olm asndandr.
B ylece, R ie sn a n da p ee rg ro u p (akran g ru b u ) y elerin in tercih
lerini toplum sallatrdklarn, beenilerini dei toku ettik le rin i ve
g ru b u n i ilikilerini ve narsisik tutarlm srekli rekab etleriy le g
10i

Tketim Toplumu

ven altna aldn g r y o ru z. B u n lar g ru b a rek a b et yoluyla, daha

dorusu ak ve iddet tayan piyasa ve m cadele rekabeti yoluyla
deil; rekabetin, m oda k o d u tarafndan szlm oyunsal bir soyutlama
syla katkda b u lu n u rla r .
Kod ve devrim
Bylece tketim sistem inin b u g n k sosyo-politik d ze n d e g r
d tem el id eolojik ilev daha iyi kavranacaktr. Bu ideolojik ilev,
t k etim in , genellem i bir farkllatrn deerler k o d u k u ru m u olarak
tanm ndan ve yukarda belirlediim iz dei toku ve iletiim sistemi
ilevinden ortaya kar.
M o d e rn toplum sal sistem ler (kapitalist, re tim c i, saayi-sonras)
toplum sal d en etim lerin i, yani k en d ilerin e sknt y aratan ek o n o m ik
ve politik elikilerin d zen e konm asn, eitliki ve d em o k ratik b
yk ilkelere, h er yere yaylm, h e r yerde yaama geirilm i t m bu
id eo lojik ve kltrel d e erler sistem ine dayandrm az. O k u l ve to p
lumsal altrmayla ciddi olarak iselletirilm i bile olsalar, b u bilinli
eitliki, h u k u k , adalet vb d eerleri nispeten krlgan olm ay s rd
ryorlar ve nesnel gerekliiyle gzle g r l r ekilde.elitikleri b ir
to p lu m u btnletirm eye asla yetm eyecekler. B u ideolojik d zey d e
elikilerin h e r zam an yeniden patlak verebileceini syleyelim . A m a
sistem daha baarl bir ekilde bilind b ir b t n lem e ve d zen lem e
aygtna gveniyor. B u aygt, eitliin tersine tan olarak bireyleri b ir
farklar sistem inin, b ir gstergeler kodunun iine sokm aktan ibaret. te
kelim en in en geni anlam nda k lt r, dil ve t k e tim b u. P olitik b a
ar, elikinin o ld u u yerde eitlik ve den g e olm asn salam ak deil,
elikinin o lduu yerde F A R K L IL IK olm asn salam aktr.Toplum sal
elikinin zm eitletirm e deil, farkllatrm adr. K od d zey in d e
m m k n olan b ir d ev rim y o k tu r - ya da d ev rim ler h e r g yaplyor,
m o d a d ev rim leri bunlar, zararszdrlar ve dier d ev rim leri devre
d brakrlar.
Burada da klasik z m le m e d en yana olanlarn t k etim in id e
olojik rol ze rin d ek i y o ru m u hataldr. T k etim , toplum sal iddeti
bireyleri konfora, doyum a ve itibara boarak deil (bu, n a h if ihtiyalar
k u ram n a baldr ve sadece bakaldrdklarn greb ilm ek iin insan
lar daha fazla sefilletirm e u m u d u n a g n d e rm e yapabilir), tam tersin e
102

Jetin Badrilhmi

bireyleri bir kodun bilind disiplininde yetitirerek ve bu k o d d zey in d e

onlar rekabeti b ir ibirliine hazrlayarak d u rd u ru r. B u daha fazla
frsat datarak deil, aksine bireyleri o y u n u n kurallar i in e sokarak
yaplr. D e m e k ki sadece t k etim t m id e o lo jilerin y e rin e g eeb ilir ve
ilkel toplum lar hiyerarik ya da dinsel t re n le rin in yapm o ld u u
gibi sadece t k e tim , b ir to p lu m u n tam am yla btnlem esin i g v en
ce altna alabilir.
Yapsal modeller
H an g i ev kadn zellikle kendisi iin tasarlanm b ir am ar m a
kinesi dlem edi? diye so ru y o r b ir reklam . G ere k ten d e han g i ev
kadm bu am ar m akin esinin d n kurm ad? D e m e k ki h e r biri
iin zellikle tasarlam ayn am ar m akinesinin d n k u rm u ev
k adnlar tnilyonlarcadr.
D lediiniz b e d e n S Z N K D R . k y eri m utlaka h erh an g i
bir sutyen olan bu ahane to to lo ji kiisellem i" narsisizm in t m pa
radokslarn k en d in d e b ir araya getirir. Sizin iin ideal olan pndergeye
yaklaarak, g erekten k en d in iz" olarak toplum sal b u y ru a daha iyi
bo y u n eer ve dayatlm u ya da bu m o d e le daha u y g u n o lu n u n u z .
eytans bir kurnazlk m , yoksa kitle k lt r n n diyalektii m i?
T k etim to p lu m u n m nasl kendisini t k etim to p lu m u olarak d
n d n ve nasl ken d i im gesinde narsisik olarak yansdn g
receiz. B u sre bir toplum sal ilev olm ay brak m ad an h e r birey
dzey in de yaylr; yukard ak i iki rn e in de gsterdii gibi uzla
m aclkla elim em esini aklayan da budr. T k etim to p lu m u n d ak i
bireyin narsisizm i ayrksln h a zz deil, toplumsal niteliklerin krlp ya
ylmasdr. B u n u n la b irlik te bireysel narsisizm h e r zam an E K M F (En
K k M arjinal Fark) araclyla kendi k e n d in in narsisik kuatum
olarak verilir.
B irey h e r yerde ncelikle kendini beenm eye, k en d in d en holan
maya zendirilir. K en d in i be en erek bakalarnca b e e n ilm e ansna
ulalacanda anlalm tr. E n ar d u ru m d a, k en d in d en h o n u t olm a
ve ken di k en d in i batan karm a, belki nesnel batan k arm a erek selliinin y erine bile geebilir. Batan karm a ii, b ir t r m k em m el
t k e tim de kendi st n e dn er, am a gndergesi daha o k bakas
nn yargsdr. Akas hoa gitm e, houna gidilecek kiinin d e e r103

T ik e lim Toplumu

lcn d irm esin in yalnzca ikincil old u u b ir i haline geldi. R e k la m d a

m ark ann yinelenen sylem i.
H o nutlua ar genellikle kadnlar stnde ken d in i gsterir.
Am a bu bask kendini Katimlar st n d e Katim syleni araclyla
gsterir. H o n u tlu u n toplum sal ve kltrel m odeli olarak K adn.
Evelyne Sullerot b u n u iyi ifade e tti: K adna kadnlk satlr... sal
na ve v cu t bakm na zen gsterm eye, koku srnm eye, giyinm eye,
tek b ir kelim eyle yoktan var olm aya inanarak kadn k en d in i tketir."
Bu sistem in m ant dah ilinde olur: Yalnzca dierleriyle iliki deil,
kendi kendiyle iliki de tketilen b ir iliki haline gelir. B unu hi de
gerek niteliklere, gzellie, cazibeye, zevke vb inanarak k en d in d en
h o n u t olm ak algsyla kartrm am ak gerekir; o d u ru m d a t k etim sz
konusu deildir. K endiliinden ve doal iliki vardr.T k etim h e r za
m an bu k endiliinden ilikinin y erin e b ir gstergeler sistem inde d o laym lanm bir ilikinin geirilm esiyle tanm lanr. Bu d u ru m d a eer
kadn kendini tketiyorsa, kadnn kendisiyle ilikisinin gstergeler
tarafndan nesneleririlm i ve retilm i olm asndandr; bu gstergeler
Diil M o d e li o lu tu ru r ki, bu m o d e l de tk etim in gerek nesnesini
oluturur. K adn kiiselleerek" bu m o d eli tketir. U noktada kadn
ken d i bakndaki parltya ya da te n in in yum uaklna gvenem ez:
K endisine ait olan ey kadna hi gven v erm ez (B redin, La N efj.
D oal niteliklerle deerli olmakla, b ir m odeli ben im sem e ve o lu tu ru l
m u bir koda gre kendini deerli klm ak b irb irin d en farkldr. B urada,
t m doal gzellik, cazibe, duyusallk deerlerinin (sofistike) doal
la, erotizm e, v c u t h atlar na, canlla ilikin katlanarak byyen
de erler yararna yok old u u ileme! diillik sz konusudur.
iddet gibi batan karm ann ve narsisizm in yeri de peinen kit
le iletiim aralar tarafndan sanayise! olarak retiln ve im len eb ilir
gstergelerden olum u modellerle d o ld u ru lm u tu r (tm kzlarn k en
dini B rigitte B ardot sanabilm esi iin, kzlar b irb irin d en ayrt ed en in
salar ya da az ya da giysinin h erh an g i bir zellii olm as gerekir,
yani zo ru n lu olarak hepsi iin ayn ey). H e r biri kendi zg n kiili
ini bu m o d e lle rin baaryla uygulanm asnda bulur.

Jta n Baclrillar/1

Erit model ve diil model

levsel diillie, ilevsel erillik ve erkeksilik tekabl eder. o k d o
al olarak m od eller bu ikisi araclyla oluturulur. M o d e lle r cinslerin
farkllam doasndan deil, aksine sistem in farkllatrn m a n t n d an
doar. E rilit ve D iilin gerek erkekler ve kadnlarla ilikisi g re
celi olarak keyfidir. G n m z d e kadnlar ve erk ek ler g id erek ayrm
gzetm eksizin k en d ilerin i bu ik i kalp iinde anlam landrrlar, am a
anlam landrm ay yapan kartln iki b y k te rim i ise tersine, sadece
ayrm laryla geerlilik kazanr. B u iki m odel betim leyici deildir: t
ketim i dzenlemektedirler.
E ril m o d e l titizliin ve sem enin m odelidir. H e r eril reklam ih ti
m am ve d n v erm ez b ir titizlik terim leriy le ifade b ulan d e o n to lo jik
seim k uralnda srar eder. M o d e rn nitelikli erkek kolay tatmin olmaz.
B u erkek hib ir zayfla izin verm ez. H ib ir ayrnty k m sem ez.
E dilgin b ir biim d e ya da doal zarafetle deil, daha o k gsterdii bir
seicilikle seki d ir (bu seicilik bakalar tarafndan y nlendirilse
de, bu baka b ir ko n u d u r). K endini k ap trm a ve holam na deildir
sz k o nusu olan, bakalarndan ayrt edilm edir. S em eyi bilm ek ve
yanlm am ak burada askeri ve p rite n erdem lerle edeerdir: uzla
m azlk, karar, erd e m ( v irtu s). B u deerler R o m o li ya da C a rd in den
giyinen k delikanlnn m in im u m de erleri olacaktr. R e k a b e t i ya
da seici erdem . te bu eril m odeldir. o k daha d e rin b ir b iim d e
seilm enin gstergesi olan sem e (seen, sem eyi bilen, t m d ierle
ri arasndan seilir) bizim to p lu m u m zd a ilkel toplum lard ak i meydan
okuma ve rekabet geleneiyle trdetir: S eim snflandrr.
Diil m o d el kadna k endisinden ok daha fazla holanm asn b u
yurur. B u artk seicilik, kolay b e e n m e m e deil, am a z o ru n lu olarak
holanm a ve narsisik k en d in e ilgidir. A slnda erkek leri askercilik, ka
dnlar kendileriyle b e b e k oy u n u oynam aya z e n d irm e s r p gider.
D em e k ki m o d e rn reklam dzeyinde bile eril ve diil iki m o d elin
ayrm ve erilin hiyerarik m utlak st n l n n devam etm esi hep
vardr (ite, m o d e lle r d zey in d e deerler sisteminin yerinden oynatlattazl burada k av ra n r: G ere k davranlarn b irb irin e karm asnn
hibir n em i yok, n k d erin d e k i zihniyet m odellerle y o n tu lm u tu r
" ve E ril/D iil kartl tpk kol e m e i/z ih in em ei kartl gibi
deim eden kalm tr).
105

Tketim Toplumu

B u d u ru m d a bu yapsal kartl toplum sal stnlk terim leriy le

yen id en ifade etm ek gerekir.
1. E ril seim m c ad eleci d ir fagonistique]: M eydan okum ayla
benzerlii asndan tan anlam yla soylu davrantr. O rtaya konan,
o n u r ya da B ew iilrung (kendini ispadaa), ileci ve aristokratik
erdem dir.
2. Diil m odelde srp g id e n ise tersine, tretilmi deer, vekleten
d eerdir (Veblene gre "v icario u s status , vicarious c o n su m p tio n ).
K adn yalnzca eril yarm aya rekabet nesnesi olarak daha iyi g irm e k
iin kendisini m e m n u n etm ekle y k m l d r (daha o k hoa g it
m ek iin k en d in d en holanm ak). K adn d o ru d an rek ab ete (erk ek
lerin bak asndan dier kadnlarla girdii rekabetin dnda) asla
g irm ez. E er gzelse, yani bu kadn eer kadnsa seilecektir. E er
erkek erkekse dier n esn ele r/g sterg e ler arasnda kadnn da see
cek tir ( O N U N arabas, O N U N kars, O N U N kolonyas). K endini
m em n u n etm e g r n m altnda kadn (Diil M odel) b u h iz m e t in
y erin e g etirilm esinde vekletle grevlendirilm itir. K adnn b elirlen i
mi zerk deildir.
N arsisik

dzeyde

reklam la

rn ek le n d irile n

b u . stat,

reti

ci etk inlik dzeyinde hepsi de gerek olan baka boyutlara sahiptir.

P araphernaliaya' (ev eyalarna) adanm kadn sadece e k o n o m ik b ir
ilev deil, ayn zam anda eskiden aristokrat ya da burju v a aylaklkla
ryla efen d ilerin in prestijini kantlayan kadnlarn prestijinden trem i
b ir prestij ilevi de griir: Ev kadn retm ez, ulusal m uhasebelerde
ev k adnnn yansmas y o k tu r, retici g olarak savm yaplm az; bu,
o n u n resmi faydaszl, iyi baklan kle stats adna prestij giicit
olarak deer tamaya adanm olm asndandr. Ev kadn ev eyalar
olan ikincil sfatlar st n d e h k m sren bir sfat olm aya devam eder.
Ya da o rta ve st snflarda ev kadn kendisini, k en d ileri d e k a r
lksz, m uhasebeletirilem ez, sorum suz yani sorm luluksuz olan
k lt re l etkinliklere adam tr. B kadn k lt r t k e tir am a kendi
adna bile yapm az b unu: ssleyici kltr. Bylece, h er zam an bu ayn
faydaszlk zorlam asna t m dem okrasi kandrm acasnn ardnda, ce
vap veren de kltrel ilerlemedir. A slnda burada k lt r giizellik e e k
lenm i b ir savurgan harcam a gsterisidir; k lt r ve gzellik kendileri
* Kadnn evlenirken getirdii eyiz d% eya. (.n.)
.

106

Jean BaudriU m i

iin gelitirilen z d eerlerden o k gereksiz olann, (vekleten y erin e

getirilen) yabanclam toplum sal ilevin kantdr.
B urada bir kez daha n e gerek cinsiyetler ne de toplum sal k ateg o
rilerle kartrlm am as gereken farkllatrc modeller sz k o nusudur.
Yaylma ve b irb irin i etk ilem e h e r yerde grlr. M o d e rn erkek de
(btn reklam larda gr l y o r) kendini beenm eye zen d irilir. M o
d ern kadn sem eye ve rekabet etm eye, g b e e n ir olm aya ze n d irilir.T m bunlar, karlkl, toplum sal, ek o n o m ik ve cinsel ilevlerin
greceli olarak b irb irin e kart bir to p lu m im gesine aittir. Bu arada
eril ve diil m o d e lle rin ayrm olduu gibi kalr (ayrca, toplum sal ve
m esleki ura ve ro llerin karm al da sonuta clz ve m arjinaldir).
H atta belki baz noktalarda Eril ve D iilin yapsal ve hiyerarik kar
tl pekitirilir. P ublicisi yapt reklam daki gzel o lan n plak
g r n t s m o d e lle rin b irb irin i etkilem esinin u noktasyd." Y ine de
bu g r n t ayr ve kart m odellerdeki h i b ir eyi deitirm ed i. Bu
g r n t daha ok erdii ve narsisik, am a eril titizlik m o d e lin d e n ok
diil holanm a m o d e lin e yakn, yeniyetm eliin ve genliin ortaya
km asna bal olan n c bir erdii m o d elin belirm esin i gzler
n n e serdi.
Ayrca g n m z d e tank o lunan, diil modelin tm tketim ala
nna yaylmasdr. Prestij deerleriyle ilgili olarak K adn ve kadnn
v ek leten stats h akknda sylediim iz, potansiyel ve m u tlak ola
rak t k eten insan (ayrm yapm adan hem kadnlar h e m de erkekler)
iin de geerlidir. Bu az ya da ok (ama giderek politik stratejiye
gre) p arap h ern aliaya, ev eyalarna, hazlara vek leten adanm t m
k ateg o riler iin geerlidir. B yiece t m snflar (K ad -N esn e olarak
t k etim in sim gesi olm aya devam eden) kadnn im gesinde t k eticiler
olarak ilev grmeye m a h k m edilir. T m snflarn t k eticiler olarak
ykselm esi byiece kle kad erlerin in sona erm esi olacaktr. B u n u n
la b irlikte ev kadnnn tersine bu snflarn yabanclam etkinlii,
unutulnula g m lm e k b ir yana, bu g n ulusal m u h aseb ed e gzel
g n le rin habercisidir.

* Fransz reklam irketi Fblicis tarafndan yaplan ve kulland plak erkek grntsyle
grlt kopann reklam, (.n.)

. U)7 .

 n c B l m

Kitle letiim Aralar,

Cinsiyet ve Bo Zaman Etkinlikleri

KTLE LETM K LTR

Nco [yeni] ya da tarihe aykm dirili

ancn III. N a p o le o n hakknda sylemi old u u gibi: T arih te

ayn olaylarn iki kez v u k u buld u u olur: B irincisin d e bu olay

lar gerek bir tarihsel deere sahipken kincisinde b irin c in in k arik a

t r , g ro tesk b ir servendirler; efsane olmu bir gndermeden beslenirler.
Bylece k ltrel t k e tim karikatrs diriliin, artk olm ayann te
rim in ilk anlam nda tketilm i olann (tam am lanm ve bitm i)
yanlsamai b ir artrm am n zam an ve y eri olarak tanm lanabilir.
Altna h c u m u b ir daha yaam ak iin B yk K uzeye ehirleraras
otobslerle gid en , yerel zellikleri y en id en yaratm ak iin b ir dve
ve b ir eskim o tu n i i kiralayan bu turistler, ite b u insanlar tketiyor:
u lL L

Tketim Toplumu

Bu insanlar ta rih e k,arm b ir olay rt e l biim i altnda, efsane olarak

zorla yeniden gncelletirilm i olarak tketiyor. T arih te b u sre res
torasyon olarak adlandrlyor: R esto rasy o n tarih in b ir yadsnm asnn
ve gem iteki m o d e lle rin diriliinin srecidir. T k etim in kendisi de
b u tarihe aykr zd en etkilenm itir: K istasyonlarnda E S S O size
o d u n ateini ve m angal tak m n sunuyor: K arakteristik rn e k , o d u n
ateini size E S S O un y e i-o d u n atei olarak y enid en sunanlar b e n
zinin efendileri, o d u n ateini ve o n u n sim gesel de erin i tarihsel ola
rak o rtad an kaldrm o lanlardr. B urada tketilen, o to m o b ilin eanl
karm a, hazz ve o to m o b ilin l m n sim geledii h e r eyin tarihe
karm prestijleridir; ve bu prestijleri o to m o b il diriltir. B urada g e
m ie ynelik basit b ir nostalji g rm e m e k gerekir: Bu yaantsal d
zey yoluyla, eylerin ve gerein yadsnmas tabannda gstergeleri yceltmek
t k e tim in tarihsel ve yapsal tanm dr.
A dliye h ab e rin in acm asz yalanclnn, kitle iletiim i yoluyla,
t m felaket g sterg elerin d en (lm ler, cinayetler, tecavzler, devrim )
yola karak g n l k hayatn d inginliini ycelttiini g rm t k . Ama
g stergelerin o ayn acnas ken d in i tekrar h e r yerde o k u n u r: ok
g en lerin ve o k yallarn yceltilm esi, soylu evliliklerinden duyulan
heyecann birinci sayfalara tanm as, kitle iletiim inin b e d e n ve c in
sellie d zd vg; t k e tim ad altnda g n m z d e h e r yerde h em
gerek yok olularm h e m de k arkatrs dirililerini kutlayan baz
tarihsel yaplarn paralanm asna tank oluyoruz. A ile k y o r m u?
Aile yceltilir. o c u k la r artk o c u k deil m i? o c u k lu k kutsanr.
Yallar yalnz m , devre d m kalmlar? H e p birlikte yalla acnr
o k daha ak olarak: G erek im knlar clzlat ve gid erek b ir y an
dan den etim , b ir yandan da kentsel, m esleki, brok ratik zorlam alarla
sktrld l d e b e d e n yceltilir.
Kltrel yeniden evrim
M esleki bilgi, toplum sal unvan, bireysel geliim k o n u su n d a to p lu m u m u zu n niteliksel b o y u tla rn d an b iri yeniden evrimdir.T o plum un
bu b o y u tu herkes iin, e er dar atlm ak, uzaklatrlm ak, yarm a
d braklm ak istem iyorsa, bilgisini, genelde kullanlabilir bilgi
d a a rfm alma piyasasna sun m ak zo ru n lu lu u n u ierir. B u to p
lum sal b o y u t zellikle iletm elerin tek n ik kadrolarm ve ksa b ir s re
112

Je a n Baudriltard

den b eri eitim cileri h e d e f alyor. Dolaysyla, bilim sel o lm a k ve n o r

m alde h e r bireyin darda kalm am ak iin u y u m g ste rm ek z o ru n d a
o ldu u srekli bilgi geliim i (p o zitif bilim ler, sat te k n ik le ri, p edagoji
vbdeki) st n d e te m ellen m ek ister. Y eniden e v rim te rim i g er ek
ten bird en o k eyi d n d reb ilir: Bu te rim kar k o n u lm a z b ir e
kilde m o d an n e v rim ini artrr: M o d ad a da h erkes h e r eyden
h ab erd ar o lm ay ve elbiseleri, nesneleri ve o to m o b ili k o n u su n d a
yldan yla, aydan aya, m evsim den m evsim e kendini y en id en ev ri in
lem eyi grev bilm elidir. E er b u n u yapm azsa, t k e tim to p lu n u n u n
gerek b ir vatanda olam az. O ysa bu d u ru m d a srekli b ir ilerlem en in
sz k o nusu olm ad aktr: M o d a keyfi, hareketli ve ev rim seld ir ve
bireyin ik in n ite lik lerin e h i b ir ey katm az: B un u n la b irlik te m o d a,
derin b ir bask k ara k terin e sahiptir ve y ap a rm toplum sal baar ya da
dlanm adr. B ilgilerin y eniden e v rim i n in de bilim sellik g r n t s
aland a m o d a n m k iy le ayn tip tek i bu hzlandrlm , z o ru n lu klnm ,
keyfi yeni koullara uydu rn ay gizleyip gizlem edii ve bilgi ve kii
d zeyinde retim ve m oda e v rim in in m addi nesnelere dayatt ayn
ynlendirilm i m odas gem ilik i sz konusu edip etm ed i i so ru la
bilir. B u d u n u n d a , iim iz hi de rasyonel b ir bilim sel b irik im sreciyle
deil; am a rasyonel olm ayan, t m dier t k e tim sreleriyle dayan-ma iindeki toplum sal b ir t k e tim sreciyle olacakur.
T b b i y eniden evrim : C h e ck -u p . B edensel, kassal, psikolo
jik yeniden evrim : erk ek ler iin P rsident ; kadnlar i in rejim ler,
gzellik bakm lar; herkes iin ise tatil. Y eniden e v rim k avram ok
daha geni fen o m en lere yaylabilir (yaym ak da gerekir): B e d en in ye
niden kefi bile bedensel b ir y eniden ev rim d ir; u suz bucaksz k en t
dokusuyla evrili b ir n u m u n e li e indirgenm i, k k b lg e ler hafin
de ve yeil alan, doal park ya da ik in ci konutlara d e k o r b i im in d e ,
kapatlm olarak h iz m ete sunulan b ir k r biim i altm d a d o an n
yeniden kefi de aslnda D o am n b ir yeniden ev rim id ir. Yani hi
de k lt r ile sim gesel kartl iinde zgn, zgl b ir varolu deil;
ama b ir simiilasyon modeli, dolam a sokulm u doa g ste rg e le rin in b ir
tketim i, ksaca yeniden (evrimlenni bir doa. H en z h e r yerdeki doa
byle deilse de, b u y in e d e gncel eilim i yanstr. D z e n le m e , yeil
alanlarn k o ru n m as, evre d zen lem eleri olarak da adlandrlsa sz
konusu olan h e r zam an ken d i z varoluunda l m e m a h k m edilm i

'luketim Toplann

b ir d oann yeniden evrim idir. Bu sistem de doa da, olay gibi, bilgi
gibi gncellik ilkesiyle ynetilir. M o d a gibi ilevsel olarak deim ek
zorundadr. A m biyans d e e rin e sahiptir, bu n ed e n le b ir y en ilen m e
e v rim in e tabidir. B u g n m esleki alan kuatan da ayn ilkedir; bilim ,
tek n ik, nitelik, ustalk de erleri bu alan y eniden ev rim e yani yksel
m e, stat ve kariyer profili zorlam alarna boyun edirir.
B u rg tle n m e ilkesi b u g n t m k itle k lt r n ynetiyor. B u
k lt r zm sem i olan herkes (ve son k erte d e k lt rl ler bile
bu n d an kaam yor ve kaam ayacak) k lt r deil, klt rel yeniden ev
rim hakkna sahiptir. B u , iin iin d e o lm a k ","o la n b ite n d en hab erd ar
o lm a k , h e r ay h e r vl kltre! d o n an m n yenilem e hakkdr. Bu,
oda gibi srekli h areket halin d e olan ve aadaki tanm yla k lt
r n m utlak tersi olan k k zorlam aya hakk olm aktr:
1. K lt r varl olarak miras yoluyla devralm an o rtak eser, d n
ce ve gelenekler;
2 . K uram sal ve eletirel b ir kesintisiz dnce b o y u tu ; eletirel aklk ve simgese! ilev.
B u ikisi de m odas geen kltrel m alzem eden ve g stergelerden
olum u evrim sel alt-k ltiir ve kin etik sanattan7 haftalk ansik lo p e
dilere kadar uzanan kltrel gncellik y eniden evrim lenm i k lt r
tarafndan eit olarak yadsnr.
K lt r n t k e tim i s o ru n u n u n d o ru y u sylem ek gerek irse n e
k lt rel ierik lere ne d e k lt r izleyicisi"ne (kurban lar h em aris
to k ra tik k lt r n uygulayclar h em de kitle k lt r n n taraftar
lar olan sanat ve k lt r n bayalatrlm as ile ilgili eb ed i sahte
so ru n ) bal old u u g r Kir. B elirleyici olan h e rh a n g i b ir eseri yal
nzca birka b in ya da m ilyonlarca kiinin izlem esi deil: bu eserin,
yln arabas gibi, yeil alanlarn doas g ibi, bilinli ya da bilinsiz
olarak b u g n evrensellem i o lan retim b o y u tu i in d e retild i i
iin, geici b ir g sterg ed en ibaret olm aya m a h k m olm asdr: Bu
b o y u t ev rim ve y en id en e v rim b o y u tu d u r. K lt r artk kalc o l
m ak iin retilm ez.Y apt tabii ki evrensel m erci, ideal g n d erg e o l
m aya devam e d e r ve bu, yapt kendi anlam z n yitirdii l d e
artar (tpk d o an n h e r yerde y ok ed ilm esin d en bu yana bylesine
20. Eer gzellik
ise. kariyer "profildedir. Szckler anland ibirlikleri yapyor.
* Kinetik sanat: Yaptn optik efektle deien niceliine daval plastik sanat, (.n.).

J L '

jetin Baudritlant

y celtilm esi gibi), y in e de yapt kendi g erekliinde, k en d i retim

tarz dolaysyla m a d d i m allarkiyle ayn g n ce llik e ilim in e b o
y u n eer: B u , b ir kez daha y in e len e ce k olursa, kltrn sanayiscl ya
ylmn ilgilendirm ez.V an G o g h u n biiyiik m aazalarda s e rg ile n m e
sinin, K ierkegaard 2 0 0 .0 0 0 adet satlm asnn sz k o n u su so ru n la
ilgisi y oktur. Y aptlarn anlamn so ru n yapan, n'im anlamlandrmalarn
evrimsel halegelmi olmas, yani ayn iletiim sistem i yoluyla yaptlara,
etek boyu u z u n lu u ya da televizyon program laryla ay b ir b irb iri
ni izlem e, b irb irin in y e rin e g em e biim i, birletirici b ir m o d lasy o n
davatlm asdr (bkz. M e d iu m is M essage). K lt r de la b er deki
yapay olay gibi, reklam d ak i yapay-nesne g ibi b u rad a n h arek etle ara
cn kendisinden harekette, referans k o d u n d an h arek etle retileb ilir (p o
tansiyel olarak retilm itir de). B urada sim lasyon m o d e lle ri n in
m antksal sreciyle,21 ya da biimler ve teknoloji stnde oyundan iba
ret olan g ad g e tlerde iledii g r le n srece varlr. S on k e rte d e n e
k lt re l y aratch k la (kin etik sanatta vb...) o y u n c u l/tc k n ik b t n
arasnda fark vardr n e de avant-gardc yaratlar ile k itle k lt
r arasnda. K itle k lt r daha o k (ideolojik, fo lk lo rik , duygusal,
ahlki, tarihsel) i e rik le ri, basm akalp izlekleri birletirir, av ant-garde
yaratlar ise b i im le ri, ifade b i im le rin i birletirir. A m a h e r ikisi de
n ce lik le b ir kod, b ir yaygnlk ve yattrm a hesab dolaym yla iler.
A yrca, edebiyatta akadem ik k n ed en iy le b u g n le rd e k m
senen ed ebiyat d lle ri sistem inin evrensel d e e rler asndan her
yl bir kitab d lle n d irm e k de aslnda a p ta lc a d r- m o d e rn k lt r n
ilevsel e v rim in e u y u m salayarak nasl hayatta kald n g rm e k
tuhaftr. Baka zam anlarda sam a olan bu d lle rin d ze n lilik le
ri k o jo n k t re l y en id en evrim le, k lt rel m o d a n n gn celli iy le
badar hale geliyor. E skiden bu d lle r kitab g elecek k uaklarn
d ik k atin e su n m ak iin vardlar ve bu g l n t . B u g n se kitab g n
celliin d ik k a tin e su n u y o rlar ve b u etkili. B u d lle r b u g n ikinci
so lu k larm b u ld u .
Tirlipot oyunu ve bilgisayar ya da en kiiiik ortak kltr (EKO K)
Tirlipotu dzeni: lke olarak fiilin ta n m n n sorularla kefedilm e
sidir (tirlipoter. ey in edeerlisi, yani seici b ir yenid en kurm ayla
21. Aada bkz.CSzde-olay ve yem-gercklik."

. 115 .

Tikelint Toplumu

y erin e zgl bir gsteren bulunm as gereken deiken gsteren). D e

m ek ki ilke olarak en telek t el b ir renm e. A slnda, neredeyse n ad ir
istisnalarn dnda o y una katlanlarn gerek soru sorm a yeteneksizli
i iinde olduu g r l r: S o ru sorm ak, kefetm ek, katlm clar rah at
sz eder. K atlalar aslnda (kafalarndaki h erh a n g i b ir fiilden) soruyu
karsam ak iin yanttan (kafalarndaki falanca tiil) yola karlar: bu
aslnda szlk ta n m n n soru b i im in e sokulm asdr (rn e in : T irlip o te r bir eyi sona e rd irm e k m idir? O y u n yneticisi eer, Evet, belli
b ir an lam da ya da daha basite, B elki... Siz ne d n y o rsu n u z?
derse yant o to m atik o larak, B itirm ek ya da tam am lam ak o lacak tr).
B u, ie yarayp yaram adn g rm e k iin arka arkaya vidalar deneyen
tam ircinin kulland yolun ayns, rasyonel b ir aratrm a yapm akszn
d en e m e ve yam ha yoluyla keif yntem idir.
Bilgisayar. Burada da ayn ilke var ve ren m e sz konusu deil.
Bir k k bilgisayar size so ru lar so ru y o r ve h e r soru iin 5 yantl bir
izelge. D o ru yant seiyorsunuz. Z am an nem li: E er an n d a yant
verm iseniz en yksek puan alyorsunuz. am piyon o luyorsunuz.
D olaysyla bu b ir d n m e zam an deil, b ir tepki zam andr. A ygtn
iin iine soktuu entelek t el sreler deil, ani tepkisel m ek an izm a
lardr. N e n e rile n yantlar tartm ak ne de d n p tanm ak g ere
kir; d o ru yant grmek, fo to -e le k trik h cre n in o p tik m o to r emasna
g re yant b ir u y arm olarak k aydetm ek gerekir. B ilm ek, g rm e k tir
(bkz. d i e rlen arasndaki tem as koruyarak ya da keserek o lu m lu ve
olum suz ilikileri seip kefetm eye olanak tanyan R iesm a rad ar ).
zellikle zm leyici dnce sz kous olam az: Byle b ir d n
ce, kaydedilen zam ana bal olarak verilen en d k p u an toplam yla
cezalandrlr.
B u d u ru m d a (oyun yn eticileri ve kitle iletiim ideologlar ta
raln dan h e r zam an ileri srlen) ilevsel b ir ren im sz konusu
deilse, bu oyun larn ilevi nedir? T irlip o tta bu ilevin katlm o l
duu aktr: i eri in h i b ir n e m i yoktur. K atlm c iin 20 saniye
radyolarda olm ak, sesini aktarm ak ve sesini o y u n yn eticisin in sesine
katm ak, kendisiyle ksa b ir diyaloga girierek oyun yneticisini al
koym ak ve o n u n araclyla dinleyicilerden oluan ateli ve an o n im
ynla byl b ir tem asa gem ek iin yeterlidir. K atlm clarn o
u n u n yantlarnn baarszlndan dolay hi de hayal krldna
116

Jean Badrillard

uram adklar aktr: stediklerini elde etm ilerdir. Paylam;' daha

dorusu paylam n m o d e rn , te k n ik vc tem iz b iim i, yani iletiim, te m as .T k e tim to p lu m u n u ayrt ed en aslnda t re n le rin z n t verici
yokluu deildir. A slnda radyo yaynlarndaki oyun dinsel ayin ya
da ilkel to p lu m d ak i ku rb an e tm e gibi b ir trendir. A ncak trensel
paylam artk e t ve kan anlam na gelen ek m ek ve arapla deil, k itle
iletiim aralaryla (sadece iletiler deil, aym zam anda yayn aygt,
yayn a, yayn istasyonu, radyo alclar ve tabii ki yapm clar ve d in
leyiciler) yaplr. Baka b ir ekilde sylendikte, artk paylam simgesel
bir arala deil, teknik bir arala olur. te bu anlam da paylam iletiim dir.
D e m e k ki artk paylalan bir k lt r", canl b e d e n ve to p lu lu u n
fiili m ev cudiyeti (t re n in ve enliin sim gesel ve m etab o lik ilevini
o lu tu rm u olan h e r ey) deildir; paylalan, te rim in gerek an lam n
da bilg i b ile deildir; kitle k lt r olarak adlandrlan ve a ritm e tik
teki e n k k o rta k payda anlam nda - v e ayn zam anda b u t k etim
to p lu m u n u n vatanda vasfina erim ek iin ortalam a t k e tic in in sahip
olm ak z o ru n d a o ld u u en k k o rtak n esneler takm n tanm la
yan S tandart P aket anlam nda E K O K (En K k O rta k K ltr)
olarak tanm lanabilecek tu h a f b ir gstergeler ve referanslar, eitim
yllarndan kalma bulank anlar ve n o d a en telek t el iaretler b t
n d r. B ylece E K O K kltrel yurttalk brvesine sahip olabilm ek
iin ortalam a bireyin sahip olduu varsaylan en k k o rtak d o ru
yantlar takm n tanm lar.
K itle iletiim i, k lt r ve bilgiyi dlar. G erek sim gesel ve d i
daktik srelerin ii iine girm esi, bu t ren in anlam n oluturan
toplum sal katlm tehlikeye atacandan sz k onusu deildir; k at
lmsa yalnzca b ir litiirji ile, t m anlam ierii boaltlm biim sel bir
gstergeler koduyla gerekleir.
" K lt r te rim in in yanl anlam alarla y kl o ld u u g r l y o r.
Bu k lt rel t k etim , bu kodlanm so ru /y a n t " z e tV re p ertu v a r, bu
E K O K u n k lt rle ilikisi, yaam sigortasnn yaam ile ilikisiyle ay
ndr: R isk leri azaltm ak ve yaayan b ir k lt r n yadsnm as tabannda
kltiirellemenin trensellem i gstergelerini y ce ltm ek iin yaplr.
* Rylam" burada Franszcadaki "comunion szcne karlk olarak kullandk.Yazar,
Hristiyanlkta tarikat, c e m at dolaysyla anlama, birlik; Katolik Hristiynnlkta ise sa'nn
eti ve kann temsil eden arapla ekmein yendii Kudas ayini anlamna gelen bu terimin
anlam eitliliini kullanyor, (.n.)

. >17 .

Tiketim 7oplumt

O to m atiklem i bir sorlar/y an tlar m ekanizm asndan beslenen

bu E K O K yine de okul k lt r ylc p ek ok benzerliklere sahiptir.
Z aten bu oyunlarn tam am k noktas olarak SIN A V ilk re ii alr. Bu b ir rastlant deildir. Snav to p lu m d a y k selm en in sekin
biim idir. Soysuzlam radyo oyunlar biim i altnda da olsa, h e r
kes snavlardan gem ek istiyor, n k g n m zd e snavdan gem ek
prestij esi. D em e k ki bu oyunlarn sonsuz oalm asnda gl bir
toplum sal b tnlem e sreci sz k o nusudur: U noktada bu k id e ile
tiimse! yarm alarla btnlem i koca bir to p lu m ve toplum sal rg t
len m enin bu o yunlarn onayyla tem ellendii hayal ed ileb ilir.T arih te
bir toplum tam am yla snavlarla sem e ve rg tle n m e sistem ini daha
n c e tand. M andarin in i. A m a sistem sadece klt rl b ir aznlkla
snrlyd. Buradaysa herkesin toplum sal k aderim g v en ce altna ala
ca ya da tehlikeye ataca kesintisiz b ir ya tam kazan ya da t m d en
yitir oyununda seferber edilecek olan koca kitleler olacaktr. Bvlece.
trensellem i rekabet h er zam an en iyi toplum sal b t n lem e sistemi
olm u oldu u n d an arkaik toplum sal den etim d zen in e gerek kalm a
yacaktr. H en z bu aamada deiliz. im dilik snav haline ynelik ok
gl zenm eyi saptayalm iki a n la m d a - n k herkes, orada sn an a
bilir, ama (izleyiciler d en en toplum sal b t n n paras olarak) snayan,
yarg olarak da snavda yer alabilirler.T am am yla fantezisek dsel b ir
ikiye b l n m e: ayn anda b iri ve teki olm ak. A a avm zam anda ikti
dar yetkisi vererek taktik b t n le tirm e ilemi. Kitle iletiim ini ta n m
layan dem ek ki teknik arala E K O K 'u n bileim idir (katlan kitlenin sa
ys deil). Bilgisayarda oyun bireysellem i gibi g r n m esin e ram en
bgisayar da kitle iletiim aracdr. E ntelek t el ustaln spotlar ve sesli
sinyallerle -b ilg i ve elek tro n ik aletlerin hayranlk verici s e n te z i- l
dad anda bu m ak in ed e sizi program layan hl toplum sal m ercidir.
Bilgisayar arac sadece toplum sal aracn (m edium ), herkesin h er b i
rine, h er b irin in de ayn olana katlm asn dzenleyen bu en k k
ortak k lt re l sinyaller sistem inin tek n ik olarak som utlam asdr.
B ir kez daha yinelem ek gerekirse, d e e r olarak st K lt r ile kitle
iletinsdlem i kiiltiir karlatrm ak ve onlar b irb irin in karsna
koym ak gereksiz ve sam adr. B irin in karm ak yaps vardr, dieri
ise ounlukla u y a rn /te p k i, so ru /y a t terim leriyle ayrtrlabilen
elerin bileim idir. Bu sonuncusu e canl rn e in i radyo o y u n u n d a
. 118 .

Je a n Bmttrilhtnl

bulur. Ama bu em a, bu trensel gsterinin o k tesinde, icraatlarnn

h er b irin d e, deiik uyarm lara verilen yantlarn b irb irin i izlem esi
eklinde d zenlenm i genel tu tu m u n d a t k eticin in davranlarn y
netir. Z evkler, tercihler, ihtiyalar, karar: T ketici ilikilerde olduu
gibi nesneler k o n u su n d a da srekli tah rik e d ilir,'so rg u lan r ve o n dan
yant verm esi istenir. B u balam da satn alm a radyo o y u n u n a b enzer:
Satn alm a g n m z d e bireyin, som ut bir ihtiyacn tatm in edilm esi
am acna ynelik zg n tu tu m u olm aktan ok n celik le bir soruya ve
rilen yanttr; bireyi toplum sal t k etim rit e lin e sokan yant. H e r nesne,
bireyden aralarnda seim yapm asnn istendii b ir deikeler dizisine
gre su n u ld u u l d e satn alm a bir o y u n d u r; satn alm a edim i se
m edir, b ir tercihin belirlenm esidir, tpk bilgisayarn nerd i i cevaplar
arasndan sem ek gibi. Alc burada oynar, yan dolaysz, nesn en in fay
dallyla ilgili soruya deil; dolayl nesnenin deikeleri o y u n uyla
ilgili b ir soruya yant vererek. Bu o y u n ve o n u onaylayan seim
geleneksel k u llancnn tersine satn alc/tiiketicyi belirler.
En kiiiik ortak oklar (EKO)
R a d y o yaam dalgalarnn ya da bik d erg ilerin E K O K ma (En
K k O rta k K ltr) g n m z d e sanatsal b ir yan elik ediyor. Bu,
'sa n a t eserlerinin oalm asdr. K endi de oaltlp haftalk derg i b ii
m in d e datlan ncil, b u n u n m ucizevi p ro to tip in i ek m ek ve balkla
n l sa tarafndan T aberiye G l kysnda oaltlm asyla su n u y o rd u .
K lt r ve sanatn gksel K uds n d e gl b ir d em ok rasi rzgr
esti. R a u sch e b e rg den Picassoya, Vasarelyde C hagall ve daha
genlere kadar ada sanat, P rin tem p s m aazalarnda sergi allar
yapyor (d o n , b u n u e n st katta ve ikinci kattaki lim anl ve g n batm l D ek o rasy o n rey o n u n u n itibarn sarsm adan yapyor). Sanat
eseri yzyllar boyaca benzersiz nesne ve ayrcalkl an olarak h ap
sedildii alnzlkta ku rtu lu y o r. yi bilindii gibi m z ele r hl kutsal
yerlerdi. Am a artk kitle, ralmz sahibin ya da bilgili am a t r n yerini
ald. K itlelere verilen de yalnzca sanayisel reprod k siy o n deil. K itle
ye hem benzersiz ve tek h em de toplum sal olan sanat eseri veriliyor:
okluk. o k iyi b ir giriim : Jacques P utan P risunic m aazalarnn
katksyla zgn bask koleksiyonunu ok uygun b ir fiyatla (100 F)
yaym lad... H i kim se bir ift orap ya da bir bahe koltuuyla ayn antla
119

'tketim Toplumu

b ir cabask ya da o fo rt satn almay artk an o rm al bulm uyor. kinci

P risuic Serisi LO E IL galerisinde sergilenm i bulunuyor, halihazr
da P risunic m aazalarnda sata sunulm utur. B u ne rek lam d r 11e de
d ev rim (!). m genin oalm as, bu im geyle karlama y erlerin e kaderi
gerei (!) s r k len en izleyicinin oalm asna yant veriyor. D en e y
sel aratrm a artk g ve parann kleliinde son bulm ak zo ru n d a
deildir: A m at r velinim et yerini kanlm a mteriye b rakt... N u m a
ralanm ve im zalanm h e r oym a baskdan 300 rn e k baslmtr...
T k etim to p lu m u n u n zaferi m i? Belki. N itelik k urtarld n a gre
b u n u n ne n em i var... B u gn ada sanat anlam ak istem eyenler o n u
en ok isteyenlerdir.
r n n ktlna dayanan speklasyo-sanat: B itti. Snrsz
o k lu k l a sanat sanayi ana girdi (bununla birlikte, bask says k
stl olan bu o k larn ksa zam anda h e m e n h e r yerde karaborsa ve
b en z er b ir v u rg u n cu lu k nesnesi haline geldii olur: reticilerin ve
yaratclarn hileli naliflii). M ezecid e sanat eseri, fabrikada soyut re
sim ... A rtk, sanat nedir? diyem ezsiniz. Sanat, o k pahal diyem ezsi
niz... Sanat m , bana gre deil diyem ezsiniz: Les Mtses'iV o k u y u n u z.
B ir fabrikadaki yalboya Picasso tablosunun ib l m n asla o r
tadan kaldram ayacan ve okluklarn oalm asnn, eer gerek le
irse, toplum sal b lnm ey i ve K lt ri akm km o rtad a n k ald rm a
yacam sylem ek o k kolay o lu rd u . o k lu k ideolog larn n (eskiden
b eri iin iinde olan o k saydaki bilinli ya da bilinalt sp ek lat r
lerd en, sanatlar ve araclardan sz etm iyoruz) ve daha genel olarak
k lt r n yaylmasn ve rek lam n n yaplm asn isteyen ideologlarn
yanlsamas h e r eye ram en reticidir. Bu ideologlarn k lt r d e
m okratikletirm ek adna harcadklar soylu abalan ya da tasarm c
lardaki e fazla sayda insan iin gzel nesneler yaratm a abas gzle
g r lecek ekilde b ir baarszla ya da ayn anlam a gelen yle b ir ti
cari baarya toslar ki kuku uyandrr. A m a bu eliki sadece g r n
tedir: Varln s rd r r, n k bu akll yalanclar K ltrii bir evrensel
olarak g rm e k te srar ed erk en , ayn zamanda retilmi nesneler (ister tek,
ister binlerce kez oaltlm olsun) biimi altnda da yaymak isterler.
B u n u yapm akla da sadece, im diye kadar t k e tim in m antna su n u l* Haftalk ansiklopedik dergi, (.t.)

, 120

Jean Badrillard

m an olan baz ierik leri ve sim gesel etkinlikleri t k e tim in m a n t

na (yani gstergelerin giidm lem esine) katarlar.Y aptlar oaltm ak
k en d in d e hib ir bayalam a ya da nitelik kayb ierm ez: M ey d a
na gelen, nesne dizileri olarak oaltlm sanat y aptlarn n g erek
te b ir ift orabn ve b ah e k o ltu u n u n trdei haline gelm esi ve
anlam larn bu b ir ift orap ve bahe k o ltu u n a gre kazanm asdr.
Yapt ve anlam z olarak, ak anlam landrm a olarak d i er retilmi
n esn elerin kart olm azlar; kendileri de retilm i nesneler haline g e
lir ve ortalam a y u rttan to p lu m sal-k lt rel k o n u m u n u tanm layan
aksesuarlar tak m n n i in e dahil olurlar. B u, herkesin g erek ten bu
nesnelere eriebilecei en iyi d u ru m iin geerlidir. im dilik, yapt
olm ay brakarak bu szde yaptlar, o u n lu k iin e k o n o m ik ya da
psikolojik olarak eriilm ez ve ayrt edici nesneler olm aya devam
ederler; bu arada ayrt edici nesne olarak biraz genilem i paralel bir
K lt r pazarn beslerler.
La Bible, Les Mses, Alpha, Le Million gibi haftalk ansiklopediler
de, Grands peintres, Grands musiciens gibi m zik ve sanat yaptlarnda
t k etilen eyin ne o ld u u n u g rm ek belki daha ilgin olabilir; am a
sorun yine de ayndr. Bu yaynlarn ulat izleyici saysnn ok g e
ni o ld u u biliniyor: lise d zeyinde veya tek n ik eitim g rm (ya da
* ocuklar eitim grm ) b t n o rta katm anlar, m em urlar, k k ve
orta k ad em e kadrolar.
B u b y k lekli yeni yaynlara Science et Vied e n Historia v b n e
kadar ykselm i snflar m klt rel talebini karlayan yaynlar ek
lem ek gerekir. Bu snflar bilim , tarih, m zik, ansiklopedik bilgiyle
ilikide n e aryor?Y ani ierikleri, kitle iletiim aralarnn yayd ie
rik lerin tersine zgl b ir de er tayan bu kurum sallam ve m e ru lanu disiplinlerle olan ilikide? B u snflar b ir ren im , gerek b ir
kltrel form asyon ya da b ir ykselm e gstergesi m i aryor? K ltrde
bir altrm a ya da sahiplenilecek bir m al, b ir bilgi ya da stat m ar
yor? B urada t k e tim nesnesini (dier gstergeler arasnda b ir gsterge
olarak) tanm ladn g rd m z b ir takm etkisiyle y en id en m i
karlayoruz?
Science et Vie rn e in d e talep birka anlam a gelebilir (burada Av
rupa sosyoloji m e rk ezin in b u d erg in in okuy u cu lary la yapt b ir
aratrm aya g n d e rm e y apyoruz): T eknik k lt re erim e araclyla
121

Tketim Toplumu

k lt rl klt re ynelik st rtiik ve gizli zlem var. Science et

V if o k u m a k b ir uzlam ann [com prom is] r n d r: ayrcalkl k lt
re zlem , am a ayrcaln- reddi b iim in d ek i savunm ac kar-gdiiyle
birlikte (yani len st snfa zlem hem de kendi sn f k o n u m u n u n
yeniden olum lanm as). D aha kesin olarak bu o k u m a kanlna gstergesi
olarak rol oynar. N eye katlm a? A yn m ulak talebi tayanlarn, Science
et l ie (ya da Les Mtses vb) okuyanlarn soyut toplu lu u n a, potansiyel
toplum sala katlm a. A deta sylencesel b ir davran rn e i: O k u y u c u ,
okum as araclyla m evcudiyetini in abstracto [soyut olarak] tkettii
b ir g ru b u dler: tam anlam yla kille" iletiiminin iiriin olan g erek
d, kitlesel iliki. B ununla birlikte bu o k u m a n n derin lem esin e ya
anm zn -ta n n m a , birlem e, sylensel katlm oluturan ittifak
(ayrca h em en hem en avm sreci Le Notvcl Obsevatcr o k u y u cu la
rnda da btlp ortaya karm ak m m k n d r: Bu dergiyi o k u m a k ,
o n u n o k u y u cu lar arasna girmek, sn f sim gesi olarak k lt re l etk in
liklerden yararlanm aktr).
Yksek tirajl ve dk k lt rl b ir k lt r n aralar olan bu
yaynlarn o k u y u cu larn n ( yand alan dem ek daha d o r u 'o lu r )
ou doal olarak ve iyi niyetle ierie n em verdiklerini ve b ir bilgi
ed inm eyi am aladklarn savunacaklardr.A m a bu k lt re l kullanm
d e e ri", bu nesnel ereksellik fazlasyla sosyolojik deiim d e e riy!e
iist-belirlenm itr. K ltrelletirilm i derg ilerin , ansik lo ped ilerin , cep
d izilerinin sunduu snrsz m alzem enin yant verdii ite bu gid erek
keskinleen stat rekab etin e edekslenm i taleptir. T iim bu kltrel
z, ierii zerk b ir pratii deil, am a b ir toplum sal hareketlilik re
to ri ini besledii, kltrden baka bir nesneyi ya da daha ok k lt r
sadece kodlanm toplumsal stat esi olarak elde etm eyi am alayan b ir
talebi besledii l d e t k e tilir . D em e k ki tersine ev rilm e sz k o
nusu ve kltrel ierik burada tam anlam yla sadece yan anlam gibi,
ikincil ilev olarak ortaya kyor. zetle, kltrel ieri in , alet deil
ama k o n fo r ya da prestij esi old u u andan itibaren t k etim nesnesi
n e d n en am ar m akinesiyle ayn tarzda tketildiini sylyoruz.
A rtk am ar m akinesinin zgl bir varla sahip olm adn ve pek
o k dier nesn en in dierleri arasnda zellikle de k lt r n out
y erin e geirilebilir o ld u u n u biliyoruz. Kiiltiir, baka b ir sylem e ka
yarak baka nesnelerle yer deitirebilir ve (hiyerarik olarak st n

Jean Batdrillard

olsa da) onlarla trde o lduu lde t k etim nesnesi olur. Ve bu sa

d ece Science et Vie iin deil, aym zam anda y k sek " k lt r, b y k
resim sanat ve klasik m zik vb iin de geerldir. B u n larn hepsi
d ru g sto reda ya da gazete ve dergi sat yerlerinde b ir arada satlabilir.
A na b u, n e sat yerine, n e tiraj m ik tarn a ne de izleyicilerin kltrel
d zey ie ilikin b ir so ru n d u r. E er t m bunlar hep birlik te satlyor
ve tiiketiliyorsa, bu. h e r t r baka nesne kategorisinin tabi o ld u u ayn
rek ab eti gstergeler talebine k lt r n de tabi olmas ve k lt r n hu
talebe gre retilmesi anlam na gelir.
B u arada kltr, g n l k yaam m zn anbiyans oluturan
dier iletiler, nesneler, im gelerinkiyle ayn sahiplenm e tarznn iine
dahil o lur: Merak - b u m erak ille de hafiflik ya da patavatszlk deil,
zellikle k lt rle n n e yolundaki k ategorilerde kendini gsteren tu t
kulu b ir m erak o la b ilir-: am a b irb irin i izlem eyi, evrim i, tarz y en i
lem e zorlam asn varsayan ve bylece simgesel anlam sistem i olarak
k lt r pratiinin yerin e gstergeler sistemi olarak k lt r n o y uncul
ve biletirici pratiini geiren m erak: B eethoven, m thi!
S o n unda kltrl insan olduu kadar, o to d id a k t, geleneksel k l
t r n kendi kendini yetitiren m arjinal kahram ann da dlayan bu
Jkltr le bireylerin bana gelen, klt rel y en id en e v rim , b ire
yin yaygnlam kiisellem esinin, rekabeti t k etim to p lu m n d a
k en d in i kltrel olarak deerli klm ann elerin d en biri olan ve
n esn en in ho g r n r hale getirilerek d e e r kazanm asna edeer
olan estetik b ir y eniden evrim dir. Saayisel estetiin - ta s a rm n -,
ib l m n d en gl b ir biim d e etkilenm i ve ilevleriyle dam ga
lanm saayisel nesnelere, bu estetik trdelii, bu biim sel birlii
ya da o nlar evre ve am biyans n yardm cs b ir t r ilev iinde
b irb irin e balayacak olan bu oyuncul yan k azandrm ak tan baka bir
am ac yoktur. B u g n h e r yerde i banda olan kltrel tasarm clar
byle yapyorlar. B ireylerin iblm ve para para yaptklar iler
le dam galand b ir to p lu m d a bu bireyleri y eniden tasarm lam aya ,
o n lar ayn biim sel g r n t iinde btn letirm ey e, k lt rel ilerle
m e gstergesi altnda dei tokuu kolaylatrm aya, tasarnm nesneler
iin yaptna b en z er ekilde onlar am biyans iine yerletirm eye
alyorlar. A yrca saayisel estetiin nesnelere kazandrd g zel
123

Titkctim Toplumu

lik gibi bu koullandrm ann, bu kltrel yeniden ev rim in , Jacques

M ic h elin dedii gibi tartm asz b ir piyasa arg m a n " o ld u u n u da
gzden karm am ak gerekir: B u g n biim lerin , ren k le rin u y u m u n a
ve elb ette kullanlan m alzem enin niteliine (!) bal olan ho b ir o r
tam n retkenlik asndan yararl bir etkisi o ld u u tartm a g t rm e z
bir o lg u d u r (Le Monde, 28 Eyll 1969). Evet bu d o ru '.Tasarmlanm
n esneler gibi klt rlen m i insanlar da toplum sal ve m esleki olarak
daha iyi btnleir, senkroize o lu r ve u y u u r . nsani ilikilerin
ilevcilii kltrel ilerlem ede en sevdii zem inlerden b irin i b u lu r
" h u m an d esign burada h u m an e n g in e e rin g e katlr.
Sim gesel sistem olarak E ste tik gzellik iin neyse k lt r iin
de ayn ilevi grecek b ir te rim b ulm ak gerekirdi (sanayise] estetik,
biim lerin ilevsel olarak rasyonellem esi, gstergeler o y u n u an lam n
da). letilerin, m e tin le rin , im g elerin , klasik bayaptlarn ya da izgi
rom anlarn bu ilevsellemi z n , esin ve duyarlln yerini alan
bu kodlanm yaratclk ve alclk , anlam landrm alar ve iletiim
stnde gerekletiren bu ynetilen, toplum sal almay, t m alarn
tm k lt rle rin in karm akark ekilde iine girdii ve daha iyisi o l
m adndan tm yanl anlam alar pahasna k lt r olarak ad lan d r
maya devam ettiim iz sanayisel kiiltiirl l k adlandracak te rim d en
yoksunuz. B u n u da t m yanl anlalm alar pahasna ve h e r zam an,
tketilen k lt r n ar ilevselliinde evrenseli, sylencesel st n yapdar olm adan am z deifre ed ecek sylenleri, m o d ern li i deifre
edecek, am a orada yok olm ayacak bir sanat diileyerek yapyoruz.
Kitscl
G adget ile birlikte m o d e rn n esnenin nem li k a teg o rile rin d en biri
de k itschtir. K itsch-nese genel olarak yalanc m e rm erd en yaplm ,
t m taklit nesneler, aksesuarlar, folklorik biblolar, an eyalar ,
abajurlar ya da siyahlarn rettii m askeler yn, h er yerde, zellikle
tatil ve elence yerlerin d e hzla oalan t m tecim m allar m zesidir.
Kitsch sylem deki klienin edeerlisidir. B undan da anlam alyz ki,
burada sz konusu olan, tpk gad g et iin olduu gibi g l k le ta
nm lanabilir olan, ancak u ya da b u gerek nesneyle kartrlm am as
gereken b ir kategoridir. K itsch h e r yerde, b ir binalar ko m pleksinin pla
nnda o lduu gibi b ir nesn en in ayrntsnda, foto ro m an d a o ld u u gibi
. 124 .

Je a n Baudrillard

yapay b ir iekte de olabilir. T ercihen szde-nesre olarak, yani sim lasvon, kopya, sahte, basm akalp nesne olarak, gerek anlam landrm a
yoksulluu ve gsterge, alegorik gn d erm e, uyum suz yan anlam b o l
luu olarak, ayrntnn yceltilm esi ve ayrntlar araclyla d o y g u n lu k
olarak tanm lanacaktr. A yrca kitsehin i dzeniyle (eklen m em i gs
tergeler ar bolluuyla) piyasadaki g r n m (uyum suz n esn elerin
oalnas, dizi dizi ylmas) arasnda d erin b ir iliki vardr. K itsch bir
kltrel kategoridir.
H e r yandan d n alnm (gemi, yeni, egzotik, fo lk lo rik , fiitrist) ayrt edici g sterg elerin nesne dzeyinde sanayisel o alm a
s, bayalatrlnasnda ve kullanm a h azr gsterg elerin dzensiz
bir artndan kaynaklanan kitsehin b u oalm k id e k lt r gibi
tem ellerini t k e tim to p lu u n u n sosyolojik gerekliinde bulur. T
ketim to p lu m u harekedi b ir to p lu m d u r: G eni nfis katm an lar to p
lumsal hiyerari bo y u n ca hareket eder, st b ir statye ve ayn zam an
da bu staty gstergelerle g sterm e zo ru n lu lu u n d an ibaret olan
kltrel talebe ular. T o p lu m u n t m dzeylerinde, sonradan g elen
kuaklar kendi gsteri eyalarm talep eder. D olaysyla k a m u n u n
baylk ya da ta p o n mal talebini karlam ak isteyen sanayici
lerin ed eb e aykr takd in i sulam ak yararszdr. B u b o y u t n em li
olm asua ram en s z d e-n esn eler km esin in kanser gibi b y m esin i
atklayamaz. B u n u n i in b ir talep olm as gerekir ve bu talep toplum sal
olarak y kselm enin b ir ilevidir. B ir to p lu m d a toplum sal olarak y k
selme, yer deitirm e olm akszn kitsch olam az: Snrl b ir lks nes
neler km esi ayrt edici eya olarak ayrcalkl kasta yeter. K lasik a
da b ir sanat eserinin kopyas bile o ta n rik b ir deere sahiptir. B una
karlk, n esn en in baka biim lerde serpilm esi b y k toplum sal h are
ketlilik alarnda olur: z e n cilik ve B arok, R n e sa n sn ve X V II.
yzyln ykselen burjuvazisiyle ortaya km olsalar ve d o ru d an
doruya k itseh in atas olm asalar bile, ayrt edici eyann b ir toplum sal
bask ve st snflarn g rece i ielii k o n jo n k t r n d e ortaya k m a
sna ve b y m esin e tanklk eder. A m a evrensel b ib lo c u lu u n n esne
n in ana te za h rle rin d en b iri ve ticaretin en verim li dallarn d an b iri
olmas zellikle L o u is-P h ilip p e ve A lm anyada G r n d e rja h re lerle
(1 8 7 0 / 1890) ve b t n B at toplu m larn d a X IX . yzyln so n u n d an
ve B y k M aazalar andan bu yana olm unr. B u a iin b ir son
125

Tketim Toplumu

yoktur, ukii b defo to p lu n larm z potansiyel olarak srekli hare

ketlilik iindedir.
Kitsch (retim i de sanayisel olabilen) nadir, kym etli, benzersiz
nesneye y en id en d e e r kazandrr. K itsch ve o ta n tik n esn e ikisi b ir
likte bylece b u g n srekli h areket ve genilem e halinde olan ayrt
edici eyann m antna gre t k e tim in dnyasn dzenler. Kitsch
zayf bir ayrt edici deere sahiptir, am a bu zavf d eer istatistiksel
olarak maksimal b ir verim lilikle ilintilidir: K oca koca snflar o n a d rt
elle sarlr. B u n u n tersi olarak, nad ir nesneler snrl m iktarlaryla ilin
tili olarak m aksim al ayrt edicilik niteliine sahiptir. B urada g zellik
sz konusu deildir: A yrt edicilik sz k o n u su d u r ve bu sosyolojik bir
ilevdir. B u anlam da tiim n esneler istatistiksel kullanlabilirliklerine, az
ya da ok snrl m iktarlarna g re de erler olarak hiyerarik ekilde
snflanrlar. B ilev, h er k erte d e herh an g i verili bir toplum sal yapda,
herh angi verili bir toplum sal k ateg o ri iin ken d in i ayrt etm e, h e r
hangi bir nesne ya da gsterge kategorisi yoluyla statsn belli etm e
im knn tanm lar. D aha o k sayda toplum sal katm ann b ir gster
ge k ategorisine erim esi, st snflar snrl m iktardaki (gerek o tan tik
nesneler, tablolar gibi orijinallikleri n edeniyle z saydaki, gerekse de
lks basklar, seri d o to m o b ille r gibi sistemli olarak snrl) dier
gstergeler araclyla bu toplum sal katm anlarla ken d i aralarna b ir
mesafe koym ak zo ru n d a brakr. B u ayrm n m antna kitsch yeni
hib ir ey katm az: D olaysyla kitsch tretilm i ve yoksul deeriyle
tanm lanr. Bu zayf deeri, kitsch i snrsz oalm asnn n ed e n le
rin d en biridir. H iyerarinin tepesindeki klas nesnelerin niteliklerinin
artmasna ve nadirleerek yenilenmelerine karn kitsch yaylarak (oalr.
B u tretilm i ilev de k itsch 'in estetik ya da ati-estetik ilevine
baldr. K itsch gzelliin ve orijinalliin estetiinin karsna k e n d i
sinin simiilasyon estetiini koyar: K itsch h e r yerde nesneleri doalndan
daha k k ya da daha b y k olarak yeniden retir, m alzem elerin
(yalanc m erm er, plastik) taklidini kullanr, uyum suz tarzda b i im le n
ve planlar taklit eder, yaamad tarz tekrarlar. Kitsch bu ned en lerle
teknik planda gad g ctin trdeidir: G adget de bu tek n o lo jik p aro
di, yararsz ilevlerin artm as, gerek pratik gdergesi olm ayan ile
vin bu srekli sintiilasyonndur. S im lasyonun b u estetii, toplum sal
olarak k itsc h e atfed ilen toplum sal sn f zlem in i, n g r s n , st
126

Jean Bandriltant

snfn b ir k lt r n e , b i im le rin e , g e le n e k le rin e ve g ste rg e le rin e

sihirli k atlm ifilde e d e n ileve d e rin d e n baldr. B ir n esn e altk lt r n d e son b u la n k iilt rl lem e estetii.
Gadget ve oyuadltk
M ak in e sanayi to p lu n u n u n sim gesiydi. G adget ise saavi-sonras
to p lu m u n sim gesidir. G ad g e tin kesin bir tanm yoktur. A m a e er
tketim nesnesini, gsterge ilevinin yararna nesnel ilevinin grece
olarak kaybolm asyla tanm layacak olursak, eer t k etim nesnesinin
b ir t r ilevsel faydaszlkla (tketilen tam olarak faydal da baka
bir eydir) belirlenm esini kabul edecek olursak, bu d u ru m d a gadget
tketim toplammdaki nesnenin hakikatidir ve bu n ed e n le h e r ey gad
get haline gelebilir ve potansiyel olarak h e r ey gadgettir. G ad g e ti
tanm layacak olan, potansiyel yararszl ve biletirici o y u n cu l d e
eridir.2- Dolaysyla g ad g e t'ler kusursuz olarak saf ve faydasz (ya
da kt arl olarak faydalanlan, ama zaten bu da baka h ib ir
ie yaram ayan nesnelere y k le n en ilevdir) olan d z ve parlak m etal
silindir V enusik kadar zafer d n em lerin i d o ld u rm u olan ro zetler
dir de. B iim sel gzellik ve potansiyel faydaszlk am at rleri, n eh u r
V enusik geldi .
G ad g et ayn zam anda, bankacnza ya da n o terin ize, n em li b ir
m teriye ya da b ir dosta yazm anza bal olarak 13 deiik karak
terde yazabilen dak tilo d u r; yoksa nesnel faydaszlk n ere d e balaya
cak? G adget pahal olm ayan ilenm em i m cevher, am a ayn zam anda
IB M in n o t defteridir: Tatilde, broda, hafta sonunda h e r yerde size
elik eden 12ye 15 geniliinde k k b ir ara hayal ediniz. Tek bir
elle, bu k k arac alnz, parm anzla b ir d o k u n u n u z ve kararla
rnz fsldaynz, talim atlarnz yazdrnz, baarlarnz haykrnz.
Sylediiniz h e r ey b u aracn hafzasnda saklanr. ster R o a da, ister
T okyoda, ister N e w Y orkta o lu n sekreteriniz bir hecenizi bile k arm avacaktr... D aha yararl ve daha yararsz hib ir ey y o k :T ek n ik si
22. B

a n la m d a k itsc h v e

zppelik (snohisme)

arasn d a

bir iliki v ard r. A n c a k zppelik d ah a

smikrm

ok a ris to k r a t/b u rju v a k iilt rl le m e s re c iy le ilin tiliy k e n , k its c h te m e ld e o r ta

toplumunda y k se liin d e n k ay n a k lan r.

23. Ancak bu bir oyuncak deildir, nk oyuncan ocuk ii simgesel hr ilevi vardr,
hu arada "new look" {yeni grnml) bir oyuncak, moda bir oyuncak ram da bu nedenle
gadget olur.

.Sanayiye dayal b u rju v a

, 127 .

Tketim Toplumu

hirli bir zihinsel pratik ya da toplum sal b ir pratik haline getirildiinde,

tekn ik nesnenin kendisi de gadget haline gelir.
B ir o to m o b ild ek i krom paralar, iki hzh cam siliciler, o to m a tik
cam lar gadget m idir? H e m evet h e m hayr: B unlar toplum sal prestij
asndan bir faydalla sahiptir. T erim d ek i km seyici yan anlam
yalnzca n esnelerin aletselliine ilikin ahlki b ir persp ek tiften ileri
gelir: N esn e le rin bazlarnn b ir eye yarad, bazlarnnsa h i b ir ie
yaram ad kabul edilir. H an g i l d ere gre? E n m arjinal ya da d e
k o ra tif ey bile olm u olsa h i b ir ie yaram ayan nesne yo ktur, h ib ir
ie yaram ad ve bu n ed e n le ayrt edici bir gstergeye d n t iin
olsa bile.34 A ksine, b ir ekilde h i b ir ie yaram ayan (yani yapl am a
cn dan baka bir eye h iz m et etm eyen) nesne yoktur. kincil ilevlere
adanm olan eyleri gadget olarak tanm lam adka b u n d an k u rtu la
mayz. Dolaysyla sadece k ro m deil, ayn zam anda s r c mahalli
ve b t n y le araba, eer bir m o d a ve prestijin m ant n a ya da fetiist
b ir m anta giriyorsa, gad g ettir. stelik nesnelerin sistem atii t m
nesneleri b u g n bu yne itm ek ted ir.
S zd e- ev ren in .s zd e-n esn ein evreni t m i7me/yaratelar n
m u tlu lu k larn n kaynadr. rn e k se A ndr paye, zg n tarz olan b ir
kapan ardnda platin b ir p ikabn kaygan ve parlak y zey in in ya da
bir m zik setinin h o p arl rle rin in kefedildii X V I. Louis d n em i
m obilyalarn yaratan yaam sanat teknisyeni... Fayein nesneleri
h areket eder, C a ld eri dev in g en leri gibi: gerek sanat eserleri kadar
sradan nesneler tasarlamaya da yararlar ve bu n esn elerin rengrenk
sesli g sterim lerle u y u m lu olarak harekete geirilm esi g id erek daha
ok Fayein zledii eksiksiz gsteriyi kuaur. S ibern etik m obilyalar,
deiik g eo m etrilerd ek i yn deitirebilir masalar, teleksle g n d e ri
lecek m ek tu p lar kaligrafik yazan daktilo [tlscripteur calligraphi
qu e]... E n sonunda insann b t n ley ici b ir paras haline gelen ve
N e w Y o rk u aram aya ya da b ir hav u zu n kenarn d an ya da b ir parkn
herh an g i b ir y e rin d e n H o n o lu lu ya yant verm eye im k n veren telefon.T m bunlar Faye iin tekn i in yaam sanatnn b o y u n d u ru u
n u n altna g irm e sini tem sil ediyor. stelik t m bu n lar kar k o n u l
m az ekilde L pine yarm asn artryor. V id eo-telefo lu alma
24. Kimili iin olursa olsun cam bir faydaszlkla tanmlanm sa f gadget, bir anlamszlk
olurdu.

. 128 .

Jea Baudrillard

masasyla u ya da bu m u c it tarafndan tasarlanan souk suyla stma

sistemi arasnda ne fark var? Y in e de bir fark var. Eski zanaat bulular
tu h a f b ir gelim e, kahram anca b ir tekniin biraz lgn iiriydi. G adget
ise t m gndeliklii gsteri tarznda ele geiren sistem atik b ir m a n t
n parasdr ve dolaysyla h er nesne evresini ve o n u n uzants ola
rak t m insani ve toplum sal iliki evresini yapaylk, h ile ve yararszlk
t h m e ti altnda brakr. E n geni k ab u l n d e gadget, bu yaygnlam
ereksellik ve faydallk k rizin i oyun tarznda amaya alr. A m a o cu k
iin o y u n ca n sahip old u u sim gesel zgrle kavum az, kavua
maz. G ad g et fakirdir, b ir m o d a r n d r, dier n esn elerin b ir t r
yapay hzlandrcsdr. Faydal ve sim gesel olann b ir t r b irletiri
ci faydaszlkla b irb irlerin i erittik leri, b t n sel o p tik gsterilerdeki
gibi enliin kendisinin gadget, yani toplum sal szde-olay (oyuncusuz
oyun) o ld u u b ir kapal devre iinde hapistir. G adget te rim in in g
n m z d e kazand o lum suz u m ( t m b u n la r gad g ettir !) hi ku
kusuz ayn zam anda ahlki b ir yargy, k u llanm d e e rin in ve sim gesel
ilevin h e r yana yaylan y o k o lu u n u n yol at can sknasm yanstr.
Ama

bunun

tersi de do ru d u r. G ad g eti birletirici n ew

lo o k una yeniliin yiiceltilii kar kabilir; ve bu h e r t r nesne, h at

ta gadget iin de olabilir. Yenilik adeta nesnenin y ce d n e m id ir ve
baz d u ru m larda ak d u y g u su n u n , n iteliine olm asa bile, y o u n lu u n a
eriebilir. B u evre n e m o d a n n ne de di erlerin e g n d e rm e yapm a
nn sz konusu o ld u u sim gesel b ir sylem in evresidir. N esn e le ri ve
oyuncaklar, o c u k ite bu yo u n iliki tarznda yaar. Ve daha sonra
yeni b ir o to m o b il, yeni b ir kitap, yeni b ir elbise veya b ir g ad g etin
ekiciliinin bizi y en id en m utlak bir ocuklua geri g n d erm e sin in
rol az deildir. B u t k e tim m antnn tam tersi o lan b ir m antktr.
G adget aslnda n e faydac n e de sim gesel, am a O Y U N C U L olan
kullanm yla tanm lanr. G id ere k nesnelerle, kiilerle, k lt rle, e len
ceyle, bazen almayla ve kukusuz politikayla ilikilerim izi d z e n
leyen ite bu oyuculluk tur. H e r ey, nesneler, mallar, ikiler, h iz
m etler g n l k alkanlklarm zda gadget haline d n t l d e
g n l k alkanlklarm zn hkim ren g i h aline gelen oy u cu llu k tu r.
O y u n cu llu k o k zel tip te b ir yatrm a tekabl eder: E k o n o m ik o l
m ayan (yararsz nesneler),sim gesel olm ayan (gadgeti n r u h u yoktur)
o y u n cu llu k, bileim lerle oynam a, biletirici n odlasyond an ibarettir;
129

Tketim Toplumu

nesnenin te k n ik deikeleri ya da potansiyellikleri ze rin d e oynam a,

yenilikte oyanm kurallaryla oyun, yok etm ed ek i en u bilein: olarak
hayat ve lm le oyun. B u oyunda, ev kullan m na zg g ad g etle rim iz parayla alan m akinelere, tirlipotlara ve k lt rel radyo o y u n la
rna. drgstorelarn bilgisayarlarna, o to m o b ilin gsterge tablosuna
ve telefondan bilgisayara m o d e rn alm ann anbiyans"m oluturan
t m cid d i teknik do n an m a katlr az ya da o k bilinli olarak,
ilevle, ocuksu keif ve gdm Jeeyle, m ekanizm alarn " o y u u,
ren k lerin oyunu, deikelerin oy u n u iin d u y d u u m u z tanm sz ya
da tu tkulu m erakla bylen m i olarak oynadmz h e r eye katlr: Bu.
oyun tu tk u su n u n ru h u n u n ta kendisidir, am a yaygnlam ve dank
olduu iin daha az potansiyele sahip, etkisini kaybetm i ve acayiplie
dm tr; kaytszlk ve b y le n m e arasnda b ir yer b ulan ve tu tku y
la kartlk iinde tanm lanabilecek olan b ir eydir. T u tk u b ir kiinin
btim uyk ya da kii olarak alnan b ir nesneyle so m u t iliki olarak a n
lalabilir. T utku tam bir kuatm ay i erir ve yo u n b ir sim gesel de
er kazanr. O ysa oyuncu! m erak (iddet bile ierse) sadece paralarn
oyununa ynelik ilgidir.
Piball m akinesine baknz: O y u n c u m ak in en in g r lt s n e, sar
sntlarna, klarn yanp s n m esin e kendisini kaptrm tr. E lek trik le
oynam aktadr. D m elere basarak k ni aklar ve akm lar sinir sis
tem i kadar karm ak olan o k renkli b ir kablolar evreni araclyla
zin cirlerinden boand rm an n b ilincindedir. Bu o yunda bilim e b
yse] b ir katlm etkisi vardr. B u n a ikna olm ak iin b ir kafeteryada
m akineyi at anda tam ircinin etrafnda toplanan k e n d in d en gem i
kalabal gzlem lem ek gerekir. H i kim se bu balantlar ve ebeke
leri anlam az, am a herkes bu tu h a f dnyay birincil ve tartlm az veri
olarak kabul eder. B u n u n , b in ic in in atyla ya da iinin aletiyle ya da
am at r n sanat yaptlaryla ilikisiyle o rta k b ir yan y o ktur: B urada
insann nesneyle ilikisi tam olarak bysel, yani b ylenm i ve g tidiim leyicidir.
Bu oyucul etkinlik b ir tu tk u davran biim ine brnebilir. A m a
asla tu tk u deildir. O y u cu l etkinlik t ketim d ir: burada, spotlarn, m a
k in enin paletlerinin harekete gem esi iin gereken zam an g d iin lem e, baka yerde m oda deikelerindeki soyut prestij gstergelerini
g d n lcn e.T k etim biletirici kuatm adr.T ketim tu tk u y u dlar.
130

Jea Bautlrilhrd

Pop: Bir tketim sanat ?

T k e tim in m ant, g rd m z gibi ken d in i gsterg elerin g dinlem esi olarak tanm lar. Sim gesel yaran de erleri, sim gesel i
sellik ilikisi burada m e v c u t deildir. T k etim in m ant tam am yla
dsalla dayanr. N e sn e nesnel erekselliini, ilevini kaybeder, o k
daha geni b ir b iletiricinin, b ir nesneler b t n n n esi h aline g e
lir, buradaki de eri ilikiseldir. A yrca sim gesel anlam n v e b in yllk
an tro p o m o rfik statsn kaybeder ve to taliter b ir klt rel sistem ev
resinde b irb irlerin e grece olan, yani kaynaklandklar t m anlam lan
drm alar bt n letireb ilen b ir yan anlam lar sylem inde t k en m ey e
do ru ynelir.
G im liik nesn elerin z m len m esin e dayandk. A m a n esne stne
b ir baka sylem , sanatn sylem i vardr. N esn e le rin sanat ve edebiyat
taki stat snn ve tem sil edililerinin ev rim in in ta rih i sadece kendi
bana bile aklayc o lu rd u .T m geleneksel sanatta sim gesel ve d e
k o ratif figran rol oynadktan sonra nesneler, X X . yzylda ahlki
ve psikolojik deerlere edekslenm ekte k u rtu ld u , insann glgesin
de v ek leten yaamay brakt ve bir m ekn z m len m esin in (k
bizm vb...) zerk eleri olarak olaanst b ir n e m kazandlar. Bu
y zd en de soyutlam aya varana dek paralandlar. D ad ada ve gere'kstcR ikle parodik y en id en dirilm elerin i kutlayan, S oyut tarafndan
yaplar b o zulan ve yok edilen nesneler im diyse Y ei-Figrasyon ve
P opA rtta im geleriyle uzlam gibi g rnyor. N e sn e le rin ada
stats sorusu ite burada ortaya kar. A yrca bu soru, n esn elerin bu
aniden sanatsal figrasyonun d o ru u n a km asyla da bize ken d in i da
yatm aktadr.
Ksaca: P opA rt, sz n ettiinnz gstergelerin ve t k e tim in bu
m an t n n ada sanat biim i mi yoksa sadece b ir m o d a etkisi ve
dolaysyla sa fb ir t k e tim nesnesi m idir? ki soru b irim leriy le elim i
yor. P o p A tn (kendi m antna uygun olarak) saf ve basit nesnelere
alarak b ir nesne-dnyay tersyz ettii kabul edilebilir. R e k la m iin
de ayn m ulaklk sz konusudur.
S o ru yu baka terim lerle soralm :T ketim in m ant sanatta temsil
etm en in geleneksel y ce statsn yok eder. B un d an byle n esn en in
im ge ze rin d e z ve anlam landrm a ayrcal yoktur. B iri d i erin in
hakikati deildir: N esn e ve im ge (farkllatrc, tersine d n eb ilen b i-

T ikd tn "Jbphtmu

letirici ilikilerinde) gstergeler olarak eit b ir b i im d e rol ald k lar

uzam da ve ayn m antksal m e knda birlikte var o lu r.25 P o p a kadar
t m sanat d erin li in e 2'1b ir diinya g r stne k u ru lm u k en , P op
gstergelerin bit ikin dzeniyle trde; bu gstergelerin saayisel ve seri
h alindeki retim iyle ve dolaysyla t m evrenin yapay, k u ru lm u d
zeniyle trde olm ak, eylerin bu yeni d ze n in in uzam daki d o y g u n
luu kad ar kltrellem i soyudam asyla da trde o lm ak istiyor.
P o p A rt nesn elerin bu sistem atik cism anilem esini [secularisation] ifade etm ey i , d g r n e dayal bu yeni evreyi t m y le dsallkta -g e m ite k i t m resim sanatnn ekiciliini o lu tu rm u olan
i aydnlkta g eriye h i b ir ey kalm ayacak e k ild e - ifade etm eyi
baaryor m u? P o p A rt kutsal-olmayanm b ir sanat, yani saf g d m le e sanat m ? K endisi de kutsal olm ayan bir sanat, b ir n esne reticisi,
yaratc olm ayan m ?
Bazlar (stelik P o p ularn kendileri de) diyecekler ki: D u ru m
o k daha basittir; P opular P o p u arzu ettikleri iin yapyor, aslnda
baya eleniyorlar, etraflarna bakyor ve g rd k le rin in resm ini yap
yorlar, bu k endiliinden g erekiliktir vb... Bu yanl: Pop perspektifin
sonu, artrm an n sonu, tankln sonu, yaratc ed im in sonu ve
b u n lar kadar dnyay iinden y k m a n n ve sanatn lanetliliinin so
nudur. P op sadece uygarlam d n y an n kanlm azlm deil, ayn
zam anda t m y le bu dnyayla btnlem eyi hedefliyor. P o p ta lgn
b ir ihtiras sz k o n u su :T iim b ir k lt r n , akm lk k lt r n n g rk e
m in i (ve tem ellerini) o rtad a n kald rm a ihtiras. B elki de sz k o n u su
olan yalnzca bir ideolojidir. ki itiraz aalm: N esn elerd en oluan
m alzem esinde ( Stars and strip es saplants da dahil), am p irik -p rag m atik, iyim ser pratiinde, P o p ta k en d ilerin i b u la n baz sanat k o ru
y u cu lar ile koleksiyoncularn su g t rm e z oven hayranlnda Pop
b ir A m erik a n sanatdr . B u itiraz yanl olm asna ram en , nesnel ola
rak yant verelnv. E er t m b u n la r Anerikallksa P o p lar ken d i m a n
tklarna uyg u n olarak bu A m erikalh kab u llen m ek ten baka b ir ey
25. Bkz. Hnorstn: L'image.
2<i. Kiibisder: Aradklar ll meknn z , "gizli geometrinin ortaya kmasdr, Dada
veya 1Hclamp veya Gerekstiicler: Nesneler (burjuva) ilevlerinden koparlr, ykc ba
yalklarnda ve sana yoluyla artrlan yitmi zn ve otantik bir niteliin hatrlatl
masnda yeniden dzenlenirler. Bonge: plak ve somut nesneyi kavraynda hl iirsel bir
bilin ya da edimsel bir alg vardr. Ksacas, iirsel ya da eletirel, tiim sanat (ioptan nce)
3knlkla beslenir.

132

Je a n Bairillard

yapamazlar. m al edilm i nesneler e er A m erikanca konuuyor"sa,

bu onlar istila ed en sylenceden baka b ir hakikate sahip o lm am alan n d a n d r ve tek kesin y n te m bu sylencesel sylem i b t n le tirm e k
ve k en d in i bu sylem le b t n letirm ek tir. E er t k e tim to p lu m u
kendi sylencesinde batm sa, kendisi z e rin e eletirel b ir perspektife
sahip deilse ve tam olarak ite bu durum tketim toplumumn tanmysa,
sadece uzlam ac ve gerek varlnda gerekse d e p rati in d e b u say
damsz gerekliin suorta olan b ir ada sanat olabilir. B u n ed en le
Pop n esn eleri gerek g r n lerin e gre resm eder, n k nesneler an
cak byle, tmyle retilmi, freslfrom t he assembly line [m on tajd an yeni
km] olarak sylencesel bir ilev grr. te bu n ed e n le P op, b u nes
n elerin tad ksaltm alar, m ark alan , sloganlar resm e d er ve aslna
baklrsa ancak b u n la r resm edebilir (R o b e rt Indiana). B u n e oyunla
ne d e g erek ilik le ilgilidir. B u t k e tim to p lu m u n u n gerekliini,
yani n esn elerin ve r n le rin hakikatinin o n la rn markalan o ld u u n u
kabul etm ektir. E er bu A m erikallk ise A m erikallk ada k lt
r n m a n t n n ta k endisidir ve b u n u gzler n n e serdi in d en t r
Pop eletirilem ez.
A yrca Pop, ticari baarlarndan ve b u n u u tanm adan kabul e t
m esin d en dolay da knanam az. D aha kts lanetlenm i o lm ak ve
b y lece k en d in e kutsal b ir ilev y k le m ek olurdu. N esn e le r dnyasna
ters dm eyen, am a bu dnyann sistem ini kefeden b ir sanatn k en
disinin de b u sistem e girm esi m antkldr. H atta b u , b ir ik iy zl l n
ve radikal m antkszln sona erm esidir. D hiyaeliini ve akm ln n imzalanm ve im zaya bal olarak ticarilem i nesne halin e g elm e
sine engel olm ad (soyut davurum cular bu m uzaffer dhiyanelii
ve u tan verici o p o rt n iz m i d o ru u n a vardrd) daha n ce k i resim
sanatnn (X IX . yzyln so n u n d an itibaren) aksine, P op resm in nes
nesi ile n esne-resm i uzlatrr. T utarllk m , paradoks m u? N esn eleri
tercih etm esiyle, m arkalanm nesnelerin ve besin m a d d ele rin in bu
snrsz k ullanm yla ticari baarsyla olduu gibi P op kendi im
zal v e t k e tile n n esne-sanat statsn kefeden ilk olm a niteli in e
sahiptir.
B u n u n la birlikte en ar sonularna kadar - b u n la r geleneksel es
tetik ahlkmza ters dse b ile - onaylam aktan baka b ir ey yapaa27. Bk*. A ada:T ketim in T k etim i.

. 133 .

"nikelim Toplumu

vacam z b m antksal giriim e kendisinin de iinde yitip gidecei

b ir ideoloji de elik eder. B ujuva kendilindenliinn en parlak an
larn artran D o a , U yan (W ake up) ve o tantik lik ideolojisi.
Bu radical em p ricism , in c o m p ro m isin g positivism [uzlamaz
p o zitiv izm ], an ti-teleo lo g ism [erekselcilie kar olm ak] (Pop as Ar.
M ario Amaya) bazen tehlikeli b ir ekilde h e r eyi y en id en balatan
b ir gidiata br n r. O ldenbrg: B ir g n ehirde Jim y D in e ile
arabayla dolayorduk. R astlant eseri - h e r iki kenarn d a dizi dizi k
k m aazalar o la n - O rc h ard S treetten getik. B i r M aaza vizyonu
g rd m h atrlyorum . m gelesel olarak bu tem aya dayanan t m
b ir o rtam g rd m . B u bana yeni b ir dnyay kefetm ekm i gibi geldi.
H er yerdeki ve h er tipteki m aazalarn arasnda sanki mzeymiler gibi
dolamaya baladm . V itrin lerd e ve tezghlarda sergilenen nesneler
bana kym etli sanat eserleri gibi geldi. R osenquist: A n id en d n
celer pen cereden bana d o ru akn ediyorm u hissine k ap k h m . Ya
pabileceim tek ey d nceleri havada uarken yakalam ak ve resim
yapm aya balam akt. H e r ey kendiliinden y erim alyordu; dnce,
kom pozisyon, im geler, renkler, h er ey kendiliinden almaya bal
yordu. G r ld gibi E sin len m e konu su n d a P op u lar hi de eski
kuaklardan geri kalm yor. O ysa bu esinlenm e tem as, W e rth erden
beri Doann idealliini, kapal olarak dile getirir. H ak ik i olm ak iin
bu ideale sadk kalm ak yeterlidir. R a u sch e n b erg ve Jasper Jo h n s
esin kayna olan m zisyen ve te o risy e n Jo h n C a g ei o k u y alm : ...a rt
sh o u ld be an affirm ation o f life - n o t an atte m p t to b rin g o th e r... b u t
sim ply a w ay o f waking up to th e very life w e are living, w h ic h is so
excellent, o n ce o n e get o n e s m in d o n e s desires o u t o f th e way and
lets it act o f its o w n accord. ' K endini vahyede bir d ze n e im ge
ve retilm i nesneler evreni tem elde bir doa olarak g r n d ii
gsterilen bu rza gizeci-gereki inan ifaatlarna varr: A flag
was ju s t a flag, a n u m b e r was sim ply a n u m b e r " (Jasper Johns) ya
da b ir kez daha Jo h n C age: We m ust set a b o u t discovering a m eans
to let sounds be them selves ; bu tavr, nesnenin b ir z , asla g n * ... sanat yaamn bir olumlamas olmaldr, baka bir yaam geirmeye almak deil
yalnzca yaadmz ve zihnimizi, arzularmz aradan kartp kendi bildii gibi davranma
sna izin verdiimizde ylesine mkemmel olan yaamn ta kendisine ny.mm<nn bir yolu
olmaldr, (.n)
** Bir bayrak yalnzca bir bayrakt, bir sav sadece bir sayyd. (.n.)
*** Seslerin kendileri olmalarn salayacak bir yol bulmaya almalyz. (.n.)
, 134 .

Jc a Badrillnrd

delik ev renin gereklii olm ayan ve bu m utlak gereklik dzeyine

bal olarak tam am yla safa b ir gerekstlk oluturan b ir g erek
lik dzeyini varsayar. W esselm ann bylece sradan b ir m u tfa n stg erek liiden sz eder.
Ksacas tam b ir karm aa iindeyiz ve g r len eylerin yan yana
k o n u lm asn d an olum u (bir t k e tim to p lu m u izlenim cilii gibi bir
ey) ve evrem izdeki dn yann B u sunu y en id en b ulm ak iin B en
ve s t-b e n d en k u rtu lm a k isteyen gizem li bir Z e ya da B udist dal
gasnn elik ettii b ir t r davranlkla kar karyayz. Bu tu h a f
karm da ayn zam anda A m erikallk da var!
A m a ok daha kayg verici bir anlalmazlk ve tutarszlk var.
n k evreleyen dnyay o ld u u gibi, yani ncelikle (duyu ve g
r n n deil) ayrt edici alglam ann ve anlam landrm alarn taktik
o y u n u n u n sz k o nusu olduu g d m len eb ilir b ir yapay gstergeler
alan, b t n bir yapay k lt re l yap olarak g sterm eyerek d nya
y ifa edilm i doa olarak, z olarak g ste re rek - Pop iki bak m d an
yan anlamllar: n c e lik le btnlem i bir to p lu m u n ideolojisi olarak
(gncel to p lu n = d o a = id e a l to p lu m ; am a bu gizli anlam ann P o p un
m antnn paras o ld u u n u daha n ce grdk); ikinci olarak Pop,
kendisinin tem el am acm yok edecek olan kutsal sanat srecini y en id en
kurar.
Pop, sradann sanat olm ak istiyor (po p ler sanat olarak adlan
drlm as bu yzden): A m a sradan, m etafizik bir k ateg o ri, ycelik
kateg o risinin m o d e rn b ir deikeni deilse nedir? N e sn e sadece
kullan m nda, b ir ie yarad anda sradandr (W esselm anndaki " a
lan transistor). G sterg e haline geldii, gsterdii anda nesne sra
dan o lm aktan kar: O ysa, ada nesnenin hakikacinin artk b ir ie
yaram ak deil, g ste rm ek o ld u u n u , ara olarak deil, am a gsterge
olarak g d m le u n e o ld u u n u grdiik.V e en iyi d u ru m d a bu nesneyi
bize byle g sterm ek P o p u n baarsdr.
E n radikal y n te m e sahip olan A ndy W arhol ayn zam anda sz
konusu resim sanatnn icrasndaki kuram sal elikiyi ve bu eliki
nedeniyle de P opun hakiki nesnesini d n m e zo rlu k larn en iyi
dile getiren kiidir. A n d y W arhol, Tuval, b ir sandalye ya da b ir ofisle
ayn n ed e n le m utlak olarak g n d elik bir n esn ed ir der. (H e p o sa
nat iine alp e ritm e k , sorm ak arzusu; b u arzuda ayn anda hem
135

Viketim Toplumu

A m erikan pragm atizm i faydalnn ter rizm i, b t n le tirm e anta

j h em de kurban etm en in g izem in in bir yanks b u lunur.) A ndy
W arhol gerekliin aracya ihtiyac olm adn, gereklii evreden
ayrp tuvale tam ak g ere k ti in i ekler. O ysa t m so ru n da buradadr.
n k bu sandalyenin (ya da h erh a n g i bir ham b u rg erin , o to k ap o r
tasnn ya da kapak resmi yaplan kadnn y znn) gdeliklii tam
da o n u n balam ve zellikle b irb irin e benzeyen ya da b en zem ezlik
leri k k olan vb t m sandalyelerin dizisel balam dr. G n d elik lik
yinelemedeki farktr. Sandalyeyi tuvalde yaltarak t m g n d elik li in d en
k u rtary o ru m ve b u arada tuvalin g ndelik nesne niteliini de ta
m am yla ortadan k ald ryorum (W arhola gre bylece tuval m utlak
olarak sandalyeye benzem eliydi). Bu km az iyi biliniyor: N e sanat
g ndeliin iinde sorulabilir (tuval=sandalye) ne de sanat o ld u u
haliyle gndelii kavrayabilir (tuvalde yaltlm sadalye=gerek san
dalye); ikilik ve aklk ayn anda m m k n deildir. H e r ikisi de
ayn diiiin iki yzdr.
Ksacas gndeliin, sradann z ve dolaysyla gndeliin sana
t y oktur: B gizem li bir km azdr, eer A ndy W arhol (ve dierleri)
g ndeliin sanatna inanyorlarsa, bu sanatn ve sanatsal edim in stats
k onusunda yanlm alarndatdr; sanatlarda hi de az rastlanm ayan bir
ey. Ayrca, retim ci edim dzeyinde de ayn gizem li nostalji sz ko
nusudur: G erekten de kalplarla, serigrafiyle resim yapan W arh o l, Bir
m akine olm ak isterdim diyor. O ysa, ne sanat iin ken d in i m akine
y erin e koym aktan daha b eter bir kibir, ne de istesin ya da istem esin
yaratc stats tayan kii iin kendini dizi o to m atizm in e adam aktan
daha b y k b ir yapm acklk vardr.Y ine de ne W arhol n e de Popular
k t niyetli olm akla sulanabilir: O n larn m antksal talepleri, sanatn
m dahale edem edikleri toplum sal ve kltrel statsne arpar. d e o
lojilerinin yanstt ite bu gszlktr. Pratiklerini kutsal olm aktan
karm ay istediklerinde, to p lu m o nlar daha fazla kutsallatrr.Ve ula
lan noktada sanan, izlekleri ve pratii asndan kutsal d klm a ei
lim leri ne kadar radikal olursa olsun sanatta kutsaln im diye kadar
g r lm edik bir ekilde yceltilm esine ve kesinlem esine alr. Pop
ular, tablonun kutsal bir iist-gsterge (benzersiz nesne, im za, soylu ve
b yl b ir ticaret nesnesi) olm aktan kurtulabilm esi iin ieriin ya da
m ellifin [auteur] n iyetlerinin yeterli olm adn u nutu y o r: B una karar
136

Jean Baudriltard

veren, k lt r n retim yaplardr. Aslnda sadece resim sanat piyasa

snn rasyonellemesi, tpk dier tm piyasalar gibi tabloyu kutsal o l
m aktan karabilir ve g n l k nesnelerin iine katabilirdi.MB u belki de
ne dnlebilir n e m m k n d r ne de arzu edilebilir b ir eydir, k im
bilir? H e r n e olursa olsun bu en u d u ru m d u r. Buraya varldnda, ya
resim yapm aktan vazgeilir ya da geleneksel sanatsal yarat sylencesi
iinde gerilem e pahasna devam edilir. B u krlm ayla klasik resim le
ilgili deerlere y en id en d n l r; O ld e n b u rg da dav u ru m cu k u ru
lu, W esselm annda i renk ve M atissevarilik, L ichtenstein da m o d e rn
tarz ve Ja p o n kaligrafisi vb. Bu efsanevi yanklar ne yapm am z gere
kiyor? B u yine de resim ded irten bu rnlerle ne yapm am z gereki
yor? P o p u n m ant baka b ir yerdedir, ne b ir estetik hesaplam ada ne
de b ir nesne m etafiziinde, bam baka b ir yerde.
Pop farkl zihinsel alglam a d zeylerinin b ir oyunu, g d le n m e
si olarak tanm lanabilir: N esn eleri b ir m ekn analitiine g re deil,
ama t m b ir k lt r n , en telek t el ve tek n ik d o n an m n d a n hareketle
yzyllar b oyunca gelitirdii alg tarzlarna g re grsel olarak k rm a
y am alayan b ir t r zihinsel kb izm olarak: nesnel gereklik, im g e yansma,. resim lenm i figrasyon, te k n ik figrasyon (fotoraf), soyut
em alatrm a, sylem sel n e rm e vb. te yandan fo n etik alfabenin
kullanlm as ve sanayise! teknikler, blm e, ikem e, soyutlam a, tek rar
em alarn dayatm tr (etnologlar, ilkellerin b irb irin e tan olarak b e n
zeyen b irok kitab kefettiklerinde h ayretten d o n akaldk larn n ak
leder: B u, onlarn d nya gr lerin i altst eder). Bu deiik tarzlarda
bir adlandrma ve y en id en tanm a retoriinin b in lerce figr grlebilir.
Pop da iin iine burada karr: Pop b u deiik dzeyler ya da tarzlar
arasndaki farklar st n d e ve bu farkllklarn alglanm as stnde
alr. D e m e k ki b ir lin serigrafisi b ir artrm a deildir: Serigrafi,
kitle iletiinin etk in g cyle, adliye h ab erin e, gazetecilik gster
gesine d n t r lm b u lin olaynn taklidini retir; b u gstergeyi
baka b ir dzeyde serigrafi y eniden ele alr.Tekrar ed ilen ayn fo to ra f
tek fotorafn ve b u n u n tesinde yanstt gerek varln taklidini
retir. B u gerek varlk ayrca yapt iinde de yapm paralanm asna
yol am adan yer alabilir; fazladan b ir bileim daha o lu r bu.
28. B anlamda Pop'un hakikti szleme ve resim galerisi deil, cret ve afi panosu olur
du.
.

L5Z

Tikctim 7bplumn

P o p ta asl g ereklik d ze n i yok, anlam landrm a d zey leri varsa,

gerek m ekn da y o k tu r tek m ek n , tuvalin m ekn, farkl g ste rg e elerin ve o n la rn balantsnn yan yana konulm asn n m ekndr.
N e de gerek zam an vardr; te k zam an o k u m a n n zam an, n esn en in
ve im gesinin (yani h erh an g i b ir im g en in , h atta tekrar edilen im g e
nin) ayrt edici alglanm asnn zam an d r vb. Bu zam an, im geye, g er
ek nesneyle ilikisi asndan yapntya zihinsel olmak ayarlanmak iin.
uyum salam ak iin gerekli olan zam andr (sz konusu olan hatrlam a
deil, am a yerel, mantksal b ir farkn alglanm asdr). B u o k u m a hi
de b ir e k lem len m e n in ve b ir tutarlln aray deil, u zam da bir
parkur, bir sreklilik tespiti olacaktr.
Yeni P o p u dayatt etk in lik (yine o kat hrsnda) bizim este
tik d y g u m u za uzaktr. Pop c o o l b ir sanattr. N e estetik k e n d in
d en gem eyi ne de duygusal ya da sim gesel katlm (deep involvenet), am a bir t r abstract iv o lv em en t,' arasa! merak talep eder.
B u arasal m erak ocuksu b ir m e rak tan , n a h if b ir keif cok u su n d an
b ir eyler tar, n e d e n olm asn? Pop E p iu l" im geleri ya da zellikle
k o d am ,ifre z m vb e n tele k t e l, refleksleri... yani buraya kadar
sz n ettiim iz eyleri iin iin e sokan T k e tm e ilikin b ir resim
kitab olarak da grlebilir.
U zu n szn ksas Pop bir p o p le r sanat deildir. n k p o p le r
k ltrel ethos (var o ld u u n u farz edelim ) kesinlikle anlam karkl
tamayan b ir gereklie, izgisel b ir anlatya (tekrara ve dzey k
rlm asna deil) alegoriye ve gzel g rnl olana (bu iki k ateg o ri
zsel baka bir ey e g n d e rm e yaptklar iin bu P o p A rt deildir)
ve ahlki olaylara bal heyecanl katlm a day an r.'1 Belki d e P o p A rt
g erekten ok tem el b ir dzeyde fig ra tif b ir sanat olarak g r le
bilir: R e n k li b ir resim cilik, t k e tim to p lu m u n u n n a h if b ir yks
vb... P o p -artistlerin de bu iddiada olm aktan holandklar d o ru d u r.
B u n larn safl usuz bucaksz, anlalm azlklar da yle. M izahlarna
ya da onlara atfedilen m izaha gelin ecek olursa, burad a hl oynak
snrlardayz. Bu n e d e n le izleyicilerin tep k ile rin i kay d etm ek retici
olabilir. Y aptlar bu seyircilerin o u n d a ahlki ve m steh cen (bu
* S o y u t k a tlm , (.n.)

** 18 yzyln sonundan balayarak popler imge merkezi.

2>. Popler sanat nesnelere deil, her zaman ncelikle insana ve hareketlen* balanr.
Popler sanat yiyecek maddesi ya da Amerikan bayran deil,yenek-yiyen-bir-adamn ya
da Amerikan-bayram-selamlayan-bir-adamm resmim yapar.
138

Jcan Badrilhrd

tablolar klasik ada m steh cen d ir) b ir glm ey e (ya da e n azndan

gelge b ir g lm e isteine) n ed en olur. A rdndan resini yaplan nes
n eleri i yoksa resm in kendisini m i yarglad b ilin m ey e n alayc
b ir gl. G n ll olarak su o rta olan gl: B u o k cid d i deil,
am a kzm ayacaz ve aslnda belki de... B u F o p 'u n h em m izah d olu
o ld u u h e m d e m izah tan yoksun olduu anlam na gelir. M a n tk
sal olarak P o p u n ykc, saldrgan m izahla, g erek st n e sn ele rin i
i e gem esiyle neredeyse h i b ir ilgisi y o k tu r. T am olarak sz k o nusu
olan artk nesn elere ilevleri iin d e ksa devre y ap trm ak deil, am a
nesn elerdeki ilikileri z m le m e k iin o n lar yan yana koym aktr.
Bu ura terrist'" deildir, daha o k k lt re l tedirg in li i an d ran
e tk iler ierir. A slnda sz k onusu olan baka b ir eydir. B etim len en
sistem i kend i ze hatrlatarak, belli birgiiliimsem e"mn t k e tim in zo
runlu gstergelerinin b ir paras o ld u u n u unutm ayalm . A rtk bu glii
b ir m izah, eletirel b ir m esafeyi deil, am a sadece g n m z d e b ir gz
ap kapam ada m addileen o akn eletiri d e e rin in anm sanm asn
oluturuyor. Bu dzm ece m esafe h e r yerde m ev cu t, casus film lerin
de, G o d ard da, d zm ec e mesafeyi kltrel antrm a olarak kullanan
reklam larda. Aslna baklrsa bu " c o o l" g l m sem ed e m izah g l m
sem esini ticari suortakl g lm sem esinden ayrt etm ek m m k n
d e il.B u ayn zam anda P o p ta da olan eydir; ve P o p u n g l m sem e
si aslnda kendisinin t m m ulakln zetler: B u, eletirel m esafenin
d e il,g izli anlamann glm sem esidir.
letilerin dzenlenmesi
T elevizyon, radyo, basn, reklam : T m sluplarn b irb irin e edeer
o ld u u k o p u k kop u k g stergeler ve iletiler b t n d r. R astlantsal
olarak seilen radyo yayn paras:
- R e m ig to n tra ba reklam
- S on 15 g n d ek i toplum sal alkantnn b ir zeti
- D u n lo p S P -S p o rt o to m o b il lastikleri reklam
- l m cezas h akknda b ir tartm a
- Lip m arka saader iin b ir reklam
- B iaffadaki sava konusunda b ir rportaj
- ve ayiekli C rio m arka am ar detejan reklam .
30.

Aslnda bu ilerleyite sk sk b u " te r rist uzah o k u ru z . A m a eletirel nostaljim izle.

. 139 .

Tketim Toplumu

D n y a tarihi ile nesne fg rasy o n u n u n alm aklat (o lu tu rd u k

lar b t n , almaklaan siyah ve p e m b e sayfalarda -re k la m sayfalar
elb ette P rev ertvari b ir t r iir o lu tu ru r) bu la f kalabalklnda en
n em li an kukusuz h a b e rle rin andr. Paradoksal olarak ayn zam an
da tarafszln ve kiiliksizliin andr: D nya h akkn d ak i sylem ilgi
ekm eye alm yor. B u yalnzca to n fark tayan renksizlik n esne
st n e sylem in ar d e e r kazanm asyla eliir (nee saclk, co
k u n lu k , titreim ); gerein, b ek le n m e d ik o lan n , iknam t m h ey e
can nesneye ve nesn en in sylem ine aktarlr. H a b e r sylem inin ve
t k e tim sylem inin dozajnn yalnzca kincinin yararna b u titiz
ayarlamas reklam a b ir fo n , dnyadaki d eiikliklerin kesintili olarak
k aydolduu b ir ulvi, dolaysyla yattrc gsterg eler a ilevi y k
ler. K esm e yoluyla zararszlatrlan dnyadaki deiikliklerin kendisi
de b ylece eanl t k e tim in etkisi altna girer. R a d y o h ab erleri g
r n d gibi p o tp u ri deildir. B u h ab e rlerin sistem atik alm akl
b ir t k e tim emas olan apayr ve b enzersiz b ir alglam a em asn
dayatr.
R ek lam la deer kazanm a aslnda dnya ta rih in in nem siz o ld u
u nu ve sadece t k e tim n esn ele rin in yatrm yapm aya de d i in i tel
kin ettii iin deil. B u ikincildir. Etkili gerek o k daha incedir:
B u etkili gerek, iletilerin sistem atik olarak b irb irin in ardna gelm esi
araclyla tarih in ve adliye h ab e rlerin in , olayn ve g sterin in , e n
form asyonun ve reklam n gsterge dzeyinde edeer o ld u k la rn n dayatlm asdr. T k etim in hakiki etkisi ite buradadr, d o ru d an reklam
sylem inde deil. B u etki, olaylarn ve dnyann, T V n in ve radyo
n u n , tek n ik aralar sayesinde k o p u k k o p u k birb iri ard sra gelen,
elikili olm ayan iletiler -y a y n n soyut b o y u tu n d a di er gstergelerle
yan yana konulabilir, birleebilir g ste rg e le r- olarak kesilm esidedir.
Dolaysyla tkettiim iz h erh a n g i b ir k en d in d e gsteri ya da h erh an g i
bir k en d in d e im ge deildir: T k etti im iz m m k n t m g sterilerin
b irb iri ardna gelm e potansiyelliidir ve p ro gram larn b irb iri ard sra
gelm esi ve kesilm esi yasas sayesinde hib ir eyin gsteri ve g sterg e
lerd en bir gsterge biim i dnda ortaya km a tehlikesi tam am asn
dan gelen kesinliktir.

140

Jean Badrillard

Medium is message [Ara iJetidir]

B u ada ya da en azndan b u anlam da M c L u h a n n fo rm l n
t k e tim in z m len m esin d e tem el b ir izgi olarak kabul e tm e k ge
rekir: A ra iletidir. A racn ileti olm as, u anlam a gelir: T V ve radyo
aralarm m verdii hakik i ileti, kodu alm , bilinsizce ve d e rin o la
rak t k e tile n ileti, seslerin ve im g elerin g r n e n ieri i deil, bu
aralarn te k n ik z le rin e bal olan ve gerei b irb iri ard sra gelen
ve b irb irle rin e ed e er olan g stergeler b i im in d e a rp tan zorlay
c yapdr: te b u ,V ie tn a m dan m usic-halle, h e r ikisinin d e t m y le
soyutlanm as tabanndak i normal, program lanm , m ucizev i geitir,
balanm adr.
A yrca b ir de te k n o lo jik atalet yasas gibi b ir ey d e vardr: d o ru
belgeye, ... ile nak len yayn a n e kad ar yaklalr, gerek n e d en li p ar
laklk, ekicilikle v b kovalanrsa, te k n i in m kem m ellem esiyle ba
lantl olarak, g erek te dnyadan k opm a o denli derinleir. Televizyon
ya da radyonun h a k ik a t! k endini o denli dayatr. H e r iletin in h e r
eyden n ce baka b ir iletiye,V ietnam n reklam a, reklam n h aberlere
g n d e rm e ilevi tam as h ak ik atid ir bu; b u n la rn sistem atik olarak
yan yana gelm esi, iletiim aracnn sylem tarz, iletisi, anlam dr. A m a
aracn k endisinin byle konuarak tam am yla b ir dnyay kesip para' lara b lm e ve yoru m lam a sistem i dayattm g rm e k gerekir.
B u te k n o lo jik kitle iletiim sreci o k b u y ru k u b ir t r ileti ve
rir: iletinin tketilmesi, kesm e ve gsterisellem e, d n y a m n yanl b i
linm esi ve h a b e rin m e ta olarak de er kazanm as, i e ri in g sterge
olarak y celtilm esi ilerisi. Ksacas b ir k o u llan d rm a (te rim in rekla
m a ilikin anlam nda - b u anlam da reklam e n st n k itle iletiim
aracd r ve kulland em alar t m d i e r aralar belirler) ve yanl
b ilm e ilevi.
B u t m aralar iin ve h atta M c L u h a n n k u ra m n n e n n e m
li ek lem lerin d en b iri h alin e getirdii kitap-ara literacy " iin de
geerlidir. M c L u h a n baslm kitab n d o u u n u n , uygarlunzm o k
n em li b ir d n m noktas o ld u u n u d n r; am a k uak tan kuaa
tad (ideolojik, bilg ilen d irici, bilim sel vb) ieriklerle deil, teknik
z araclyla uygulad temel sistematikleme zorlamasyla. M cL u h an
k itab n n celik le b ir teknik model o ld u u n u ve kitapta h k m s ren
* Okur-yazarik. (.n.)

141

lu h c in Toplumu

iletiim d ze n in in (grselletirilm i kesm e, harfler, kelim eler, sayfa

lar vb) kitabn g r n r sylem ini oluturan herh an g i b ir sim geden,
d n ced en ya da fanteziden ok daha fazla im knlara sahip, u zu n
vadeli olarak o k daha belirleyici b ir m o d el o ld u u n u sylem ek is
ter: T eknolojinin etk ileri gr ler ve kavram lar dzey in d e kendisini
g sterm ez, durm am acasna ve bilinsiz ekilde duyu balantlar ile
alglam a m o d ellerini bozar.
u olduka aktr: erik o u zam an aracn gerek ilevini biz
d en saklar, i e rik k en d in i ileti olarak sunar, oysa gerek ileti - k i ona
bal olarak g r n r sylem yalnzca bir yan anlam o la b ilir- insan
ilikileri st n d e d erin lem e sin e gerekletirilen (hiyerari, m o d el, ha
b itus' zerindeki) yapsal deiim dir. A na izgileriyle d em iry o lu n u n
ile tf si tad k m r ya da y olcular deil, yeni b ir dnya g r ,
yerleim alanlarnn yeni stats v b d ir .T V nin iletisi aktard im
geler deil, dayatt yeni iliki ve alglama tarzlar, ailenin ve to p lu
lu u n geleneksel yaplarnn deiim idir. Biraz daha ileriye gidilecek
olursa, T V ve dier m o d e rn iletiim aralarndan alnan, z m len e n
ve t k e tile n u ya da bu gsterid en daha o k tiin g sterilerin p o tasiyelliidir.
Dolaysyla kitle iletiini aralarm n hakikati udur: K itle iletiim
aralarnn ilevi dny an n yaanan, benzersiz ve olavsal k arak terin i,
y erin e olduklar halleriyle b irb irin e trde, birb irlerin i anlam landran
ve b irb irlerin e g n d e rm e yapan b ir aralar evrenini g e irm ek iin
n tr hale getirm ek tir. A slnda, iletiim aralar karlkl olarak b ir
b irlerin in ierii haline gelir ve ite bu, tketim toplumunun totaliter
ileti "sidir.
T V aracnn araclk ettii ey, tek n ik rgtlenm esi yoluyla k o
layca grselletirilebilir, kesilebilir ve im gelerde o k u n ab ilir b ir dnya
fik rid ir (ideolojisidir).T elevizyon bir okuma sisteminin gstergeler sistemi
haline gelmi bir diinya stndeki mutlak-gcnn

ideolojisine araclk

e d e r.T V n in im geleri, orada yer alm ayan bir d n yann st-dili olm ay
ister. N asl en nem siz tek n ik nesne, en nem siz gadget evrensel b ir
tek n ik ykselm eyi varsayyorsa, ayn ekilde im g e le r/g sterg eler de
eksiksiz bir dnya im gelem in in , gereklik k ip in in b t n y le im geye
* Toplumsal bir gruba ac olan bireyin daha ok fiziki grnnde -gysilerndejestlerinde.sesmde- kendini gsteren var olma tarz, (.n.)

Je a n BantiriHan

d n t r lm esin in varsaylmasdr; buradaki im ge gerekliin ans,

evrensel o k u m a n n ekirdei olacaktr: m gelerin t k e tim i n in ar
dnda b ir o k um a sistem i em peryalizm i g r l r: G iderek sadece o k u n
m u olabilen (okunm u olm as gereken: efsanevi olan) var olacaktr.
Ve bylece dny an n hakikati ya da tarihi deil, aa yalnzca o k u m a
sistem inin i tutarll sz konusu olacaktr. te bylece karm ak,
atm ak, elikili b ir dnyaya h e r ara kendisinin daha soyut, daha
tutarl m antn dayatr, M cL u h an deyim iyle, kendisini ileti olarak
dayatr. Ve ite t k e tti im iz h e m tek n ik h em de efsanevi bu koda
uygun olarak paralanm , szlm , yeniden yorum lanm d nyann
bu z d r. D nyay oluturan h e r ey, saayisel olarak t k e tim e hazr
r n , gsterge m alzem esi m uam elesi gren t m k lt rd r ve t m
kltrel ya da p olitik olay deeri kaybolm utur.
E er gsterge b ir gsteren ve b ir g sterilenin eklem len m esi ola
rak kabul edilirse, iki tip karklk tanm lanabilir. o c u k ta ve ilkel
insal da gsteren gsterilen in yararna g erid e kalabilir (ocuk kendi
resm ini canl b ir varlk sanr, A frikal televizyon izleyicileri ek ran
dan kaybolan insann nereye gittiini sorar). B u n u n tersine, k en d in
de m erkezlenm i im gede ya da kodda m erkezlenm i iletide gsteren
kendisinin gsterileni haline gelir, gsteren ve gsterilen in gsteren
yararna dgsel olarak b irb irin e kartrlm as, g sterilen in o rtad an
kaldrlm as ve gsterenin totolojisi vardr. T k etim i, k itle iletiim ara
lar d zey in d e sistem atik tketim etkisini tanm layan ite b u d u r: m ge
araclyla dnyaya g itm e n in yerine, dnyann dolaym araclyla
kendi st n e dn yapan im g e d ir (gsterilen kandrm acas ardnda
kendi kendisini b elirten gsterendir).
G sterilen d e odaklanm iletiden geili ileti gsteren d e o d ak
lanm b ir ileriye geilir. Szgelim i T V rn e in d e im geyle gsterilen
olaylardan im ge olarak im g en in tk etim in e geilir (yani tam olarak
bu olaylardan farkl olarak im g en in , gsterise! z olarak sourulm as
srecinde t k e n en ve b u n u n tesinde baka hib ir eye g n d e rm e
yapm ayan im g e n in t k e tim in e geilir). m ge ayn zam anda olaylar
(tarihsel, toplum sal, kltrel) zgllkleri iinde gsterm ey e ve anla
maya olanak tanm am as, am a bu olaylar ayrm g ze tm e d en hem bir
ideolojik yap hem de teknik bir yap olan ayn koda gre yorum lam
olarak sunm asnda da farkldr; yani T V rn e in d e b ir yandan kitle
143

Ti/kelim Toplumu

k lt r n n id eolojik kodu (ahlki, toplum sal ve p o litik d e erler sis

tem i), b r yandan, iletilerin eitli ve harekedi ieri in i etkisiz klan
ve o n u n y erine kendi anlam b u y ru k larn geiren bir sylem t r n
dayatan kesm e, aracn k e n d i n ek lem len m e biim idir. m g elerin g
r n r sylem inin tersine, aracn bu d e rin sylem selliiin k o d am n
izleyici bilind olarak yapar.
Reklam arac
B u anlam da reklam belki de am zn en dikkate d e er kitle ile
tiim aracdr. N asl reklam h erh a n g i b ir n esneden sz ed erk en t m
n esn eleri vyorsa, nasl h erh a n g i b ir nesne ve m arka araclyla nes
n eler b t n n d e n ve n esneler ile m arkalar tarafndan b t n selleti
rilm i b ir evrenden sz ediyorsa ayn ekilde tketicilerin h e r biri
araclyla t m dierlerin i ve t m dierleri araclyla h e r b irin i h e
defler, bylece tketici bir btnsellik izer ve M c L u h a n n kulland
anlam da, yani ileti dzeyinde, am a h e r eyden n ce aracn kendisi ve
k o d d zeyinde bir ibirlii, ik in ve aracsz b ir gizli anlam a yoluyla
t k eticileri y eniden kabileselletirir. H e r im ge, h er d u y u m b ir oyda
n a dayatr; bu, potansiyel olarak im geyi deifre" etm eye, yani iletinin
k o d u n u aarak o to m a tik olarak iletin in kodland k oda katlm aya
arlan t m bireylerin oydamasdr.
D olaysyla reklam n kitle iletiim ilevi n e reklam n i e rik le rin
d en , yayn b i im in d e n , g r n r am alarn d an (ek o n o m ik , p sik o lo
jik ) n e h a c m in d e n n e de gerek izleyicisinden (tm b u n lar hl n e
m ini korum asna ve d estek h izm eti v erm esine ram en) kaynaklanr.
R e k la n n n kitle iletiim ilevi daha o k rek la n n n zerklem i, yani
gerek nesnelere, gerek b ir dnyaya, b ir g ndergesele deil, bir gs
tergeden dierine, bir nesneden dierine, bir tketiciden dierine g n d e rm e
yapan ara m a n t n d a n kaynaklam r. A yn ekilde kitap, e er kitab
o kuyan kiiyi o n u o k u y an d i e r kiilere gnderiy o rsa (dolaysyla
k itab n o kunm as anlam z deil, saf ve basit k lt re l o rtak lk g s
tergesidir) ya da k ita p /n e s n e ayn dizideki d i e r kitaplara g n d e rm e
yapyorsa vb... iletiim arac h alin e gelir. Sim gesel sistem olarak dilin
k en d isin in de m arka ve reklam sylem i d zey in d e nasl k itle iletiim
aracna d n t z m len eb ilir. K itle iletiim i h e r yerde bu te k
n ik ara ve kod d ze y in d e k i sistem atiklem eyle, iletilerin dnyadan
144

J ea n Badrillard

h arek ed e deil, aracn k en d isin d en h are k ed e sistem atik retim iy le

tanm lanr.
Szde-olay ve yeni-gereklik
B rada, B o o rstin in The hnage [m ge] k ita b n d a s z n etti i
s zd e-o layn, s z d e -ta rih i, s z d e -k lt r n dnyasna g iriy o ru z.
Yani h areketli, elikili, g er ek b ir d e n e y im d e n harek etle d e il am a
kodun elerinden ve aracn teknik giidmlenmesinden hareketle yapay
olarak retilmi olay larn , ta rih in , k lt r n , retilm i d n c e le rin
dnyasna. H an g isi olursa o lsun h e r anlam landrm ay t k e tile b ilir
olarak tanm layan ite b u d u r, baka h i b ir ey deil. K itle iletiim sel
31. Bu anlamda nasl dil rkeilebilecen grmek kolay. Dil. anlam arac olmaktan ok
aidiyet yan anlamlarn stlendii, topluluk szdaar. snf ya da kast mal ("zppe" tarz,
entelektel jargon, parti ya da topluiuklaru siyasi jargonu) yerine getii andan itibaren, dil
deil toku} arac olmaktan kp bir topluluk ya da smfin i kutlannn iin dei} tokif m alze
mesi haline geldii andan itibaren -gerek ilevinin, ileti kandrnacas ardnda ibirlii ve
tannma ilevi lalme gelmesiyle, anlam dolatrmak yerine bir topluluk totolojisi sreci
iinde (topluluun kendi kendiyle konumas) dil parola olarak, akcarlan malzeme olarak
kendi kendini dolatrmaya balad andan itibaren- ite o zaman tketim maddesi, ten
olmutur.
Ank dil olarak, yani ayr ayr alan gstergeleri sistemi olarak deil, yan anlam siscem,
ayrr edici kod olarak kullanlr.
32. Ayn sre "tbb tketim" iin de geerlidir.Yaam dzeyinin ykselmesiyle yakn ili
kide ol. olaanst bir salk talebi enflasyonuna tank oluyoruz. Hakl" taleple (ayrca
hayat olann ve biyo-psikosoatik dengenin hangi tanmna gre hakl?) tbbi, cerrahi
harcamalar ve di sal iin yaplan harcamalarla ilgili tketme saplants arasndaki snr
ortadan kalkar. Tbbi prarik M i m kendisinin pratii haline dnr ve lekm/nese. ila/
nem- b savurgan ve gsterii pratik mevki gsterisinde ikinci ev ve arabann yaranda
yerini alr. Bu konuda da ila ve zellikle en varlkl snflarda hekim (Balit: Genel tpta
en sk yararlanlan ila hekimin kendisidir") nihai mal olarak deerlendirilen saln arac
s olmaktan kp, ihai talebin paras olur. O zaman nesnel pratik ilevin zihinsel bir gdmleeye. fetiist gsterge hesabna doru yn deitirmesini salayan emaya gre
tketilirler.
Aslna baklrsa, bu "tketim"de iki dzeyi ayrt etmek gerekir: ila, kayg giderici tbbi ilgi
iin nrorik talep; bu talep organik bir hastalk sz konusu olduu zamanki kadar nesnel
dir, ancak bu talep dzeyinde hekimin artk zgl bir deer tamamas lsnde bir
tUketim"e gtrr: kayg giderici veya ilgi mercii olarak hekim herhangi bir baka ksmi
rahatlatma srecinin yerine geebilir: alkoll iki, alveri, koleksiyon (tketici, hekim ve
Halarn koleksiyonunu" yapar). Hekim dier-gstergcler-arasnda-bir-gstcrge olarak t
ketilir (amar makinesinin konfor ve stani gstergesi olarak tketilmesi gibi).
Dolaysyla derinde tbb tketimi oluturan, bireylerin nrotik mant yoluyla, -tm
nesnel harcamalarn tesinde ve dier tm deer nitelii kadar- hekimi de geellctiriln
hir sistemde gsterge olarak btnletiren bir toplumsal stat mantdr. Grlyor ki
bbi tketim tbbi ilevin soyutlanmas (indirgenmesi) stne kuruludur.Ttiketmin kendi
sinin ilkesi olarak bu sistematik yn deitirme emasn ler yerde gryoruz.
.

H5

Tketim Toplumu

t k e tim i tanm layan, kodun gndermelerin yerine geirilmesinin bu yay

gnlam asdr.
H an olay dei toku tu r: D ei toku m addesi deil. Sadece t m
b ir sanayisel retim zinciri, yani kitle iletiim aralar tarafndan iiriin.
retilm i ve b ir araya getirilm i m addi gsterge m alzem esi -sanayisel
retim nesnelerin in b en zerleri olarak szlp, paralanp, yen id en
z m lendii zam an t k e tile b ilir hale gelir. B u m akyajn yzde g e r
ekletirdii ilem in aynsdr: gerek, am a b irb irin i ntm ayan n ite
lik lerin yerine, te k n ik elerden ve dayatlm b ir an lam lan d rn al ar
k o d u n d an ( gzellik kodu) hareketle, soyut am a tutarl b ir iletiler
ann sistem atik olarak geirilm esi.
G n l k varoluum uzu ele geiren b u devasa yapay nesne, m ak eup, szde-nesne, szde-olay retim i ii otan tik bir i e rik i d o a
snn bozulm as ya da yanllanmas olarak y o rum lam aktan saknm ak
gerekir. Buraya kadar sylenm i olanlardan, kitle iletiim sellem i t
k etim d e anlam n y n d eitirm esinin, politikann politika dlam asn, k lt r n k lt r dlam asnn, b e d e n in cinsellik dlam asm n,
ieriin kastl olarak y em den yorum lanm asnn o k tesin d e b ir
yerde g ryoruz. H e r ey biimde deiti: Sz konusu olan, gerein
y erin e ve m evkiine h e r yerde tam am yla k od elerin in bileim inden
hareketle retilen b ir y e n i-g e r e k in geirilm esidir. Bu g n l k ya
am n h e r alannda, m atem atiksel ilem lerle ilgili b ilim lerin ve siber
n eti in stnde alt silasyon o d elleri nin im gesinde g er
ekleen snrsz b ir simiilasyon srecidir. G erein n itelik leri ve eleri
biletirilerek b ir m o d el im al edilir , bunlara gelecekteki b ir olayn,
b ir yapnn ya da b ir d u ru m u n rol o y n attrlr ve b u n d an gerek
lie m dahale etm ek zere kullanlacak taktik sonular karlr: B u.
d en e tim li b ir bilim sel srecin z m le m e arac olabilir. K itle ileti
im lerin d e ise bu sre gereklik gcne ular: G erek lik , aracn k e n
disi tarafndan gerekletirilm i modelin bu yeni gerekliinin yararna
yok edilir, buharlatrlr.
A m a b ir kez daha o to m a tik olarak yanl tan, s zd eden.
yapay dan sz eden dilden saknalm . B oo rsti'le birlikte, ayn za
m anda yeni b ir pratik ve yeni bir zih n iy et olan bu yeni m ant
kavramaya alm ak iin reklam a y eniden dnelim .

146

Je a Badrillard

Dorunun ve yanln tesinde

R e k la m b u s recin stratejik n o k talarndan biridir. R e k la m szde
olayn tam saltanatdr. N esn e d en olay yaratr. A slnda nesneyi bu e
kilde ku rm as, o n u n nesnel niteliklerini elem esi tabannd a olur. O n u
model olarak, gsterisel sradan adliye haberi olarak kurar. T an tn b ir
d u y u ru o lm a k ta n kp, b ir retilm i hab ere d n t n d e m o d e rn
reklam d o m u tu r (reklam b u n o k tad a sylensel ileyie b o y u n
een h ab erlerle trde hale gelir: D olaysyla reklam ve h ab erler
t m k itle iletiim aralar dzeyinde, birb irlerin i izlem esi ve b irb i
ri ard sra gelm eleri bize doal g r n e n ayn grsel, yazl, sessel ve
sylensel b ir z o lu tu ru r; reklam ve haberler ayn erak a ve ayn
sey irsel/o yuncul sourm aya yol aar). G zeticiler ve reklam clar sylensel ilemcilerdir. K o n u ya da olay sahneye koyar ya da dzenlerler.
K onu ya da olay y en id en yorum lanm olarak sunarlar ; u no k tad a
konu ya da olay bilinli olarak kurarlar. E er gazeteci ve reklam cla
r nesnel olarak yarglam ak istiyorsak, onlara sylenin k ateg o rile rin i
uygulam ak g erekir: Sylen n e d o ru ne de yanltr ve so ru n o na
inanm ak ya da in an m am ak deildir: H i durm akszn tartlan yanl
so ru n lar b uradan kar:
1. R e k la m clar yaptklarna inanyor m u? (Yar yarya affedilmi
olurlard).
2 .T k eticiler aslnda reklam a in anm yor m u? (Yar yarya k u rtu l
mu olurlard).
B o o rstin reklam clar aklam ak gerektii dncesini yayyor; n
k ona gre ikna etm e ve y u ttu rm aca, reklam clarn utan m a eksik
liinden daha o k bizim aldatlm a arzum uzdan gelir: K endi batan
karm a arzularndan ok bizim batan karlm a arzum u zd an kay
naklanr. B o o rsd n , dehas kam uyu k an d rm an n n e kadar kolay ol
d u u n u deil, k a m u n u n aldatlm ay ne kadar o k sevdiini kefetm e
ye dayanan B arnm rn e in i ele alr. Batan karc, am a yanl bir
h ip o tezd ir bu: B t n karlkl bir sapknla - d o r u ve yanl etrafn
da d n e n sinik g d m le m e ya da toplum sal m a z o iz m - dayanm az.
H akikat, reklam n (ve dier kitle iletiim aralarnn) bizi aldatnaddr: M o d a n n irkin ve gzelin tesinde, m o d e rn nesn en in gsterge
33. Bu yzden reklamn TV "ye ve ya da baka yere girmesine gsterilen tm direniler
ahlky ve arkaik tepkilerdir. Sorun, anlamlandrma sisteminin btn dzeyindedir.
. 147 .

Tketim Toplumu

ilevinde yararl ve yararszn tesinde olm as gibi reklam da dorunun

ve yanln tesindedir.
R e k la m n d o ru c u lu k una ilikin so ru n yle ortaya k o n m ald r:
E er reklam clar g erekten de yalan sylyor olsalard, m askelerini
d rm ek kolay olu rd u -a m a reklam clar yalan sylem iyor ve e er
yalan sylem iyorlarsa, bu yalan sylem eyecek kadar zeki o ld u k la rn
dan deil, reklam sanatlm h e r eyden n ce ne d o ru n e d e yanl
olan ika edici ksa aklam alar b u lm ak o lm asndan d r (B oorstin).
n k artk n e zg n n e de gerek g n d erg e vardr ve d i er t m
sylenler ve sihirli szler gibi reklam da baka bir t r dorulamaya
selffitlfilling prophecy (bizzat sylenm esiyle gerekleen sz) dayanr.
Baarl reklam c yeni b ir sanatn efendisidir: d o ru o ld u k larn sy
leyerek eyleri d o ru klna sanat. Bu sanat k en d ilerin i gerekletiren
k eh an etlerin tek n i in i kullanr.
R e k la m anlam aya, ren m ey e deil, u m u t etm eye yol at l
de k e h a n e t szdr. R e k la m n syledikleri n c e d e n var o lan h ak i
kati (nesnenin k u llan m d e e rin in hakikatim ) deil, yayd k eh a n et
gstergesinin gereklii araclyla sonradan gelecek b ir d o ru la m a
y varsayar. te bu rek lam n etkili olm a tarzdr. R e k la m , t k e tic in in
reklam n sylem ini b enim sem esi yoluyla, g n l k yaam n gerek
olay haline gelecek olan nesneyi b ir szde-olaya d n t r r. B urada
d o ru ve yanlm kavralam az o ld u u g rlyor, tp k seim y o k
lam alar gibi; bu yoklam alarda gerek oyun k am u o y u yoklam asn
m izledii (ki bu d u ru m d a oy a rtk gerek b ir olay deil; ipularna
dayal tah m in m o d e lle ri o lm a k ta n kp gereklii belirleyen etm e n le r
haline gelm i yoklam alarn y erin e g een eydir) yoksa y o k lam an n
k am u o y u n u m u yanstt bilinm ez. B urada i in d en klam az b ir
iliki sz k o n u su d u r. T p k d o an n sanat taklit etm esin d e o ld u u
gibi, g n l k yaam da m o d e lin kopyas olur.
Selfilfilhg p ro p h e c y kipi to to lo ji kipidir. G ereklik artk k e n
di k en d in e konuan m o d e ld en baka b ir ey deildir. B y , sim lasyon m odelleri, dier sylem b iim leri arasnda zellikle to to lo jik
sylem st n d e oynayan reklam da old u u gibi. R e k la m d a h e r ey
tek ve ayn eyin m e ta fo r udur: M arka. D ah a iyi b ir b ira (neye
g re? ), Lucky Strike, yanm b ir sigara (elbette: b t n sigaralar ya
nar) ifadeleri yalnzca dngsel b ir kanta g n d e rm e yapar. U z u n
. 148 .

Je a n Badrillard

bir d u y u ru d a H e rtz ( o to m o b il kiralam a piyasasnda d n y an n bir

num aral irketi), M an tk l olalm . E er bizde fazladan b ir ey b u l
m am olsaydnz, b u g n sahip o ld u u m u z ko n u m a ulaam azdk...V e
belki de bu d u y u ru y u yaym layan baka b ir irket o lu rd u d ed i in
de salt b ir to to lo jid e n ve varln kant olarak kullanm ak tan baka
b ir ey sz konusu m u? D olaysyla h e r yerde etkili ned en i oluturan
tek rarn ta kendisidir. N asl baz laboratuvarlarda m o le k lle rin yapay
sentezi gerekletiriliyorsa, ayn ekilde reklam da da etkili szden ha
reketle h akikatin yapay-sentez i gerekletirilir. P ersil-dala-beyazy kar b ir cm le deil, Persil sylem idir. B u sylem ve d i e r reklam
sz dizim leri aklam az, anlam n erm e z, dolaysyla n e d o ru n e de
yanltrlar; am a tam olarak anlam ve kant ortadan kaldrrlar. A n
lam ve k antn y erin e c m leleri olm ayan, tek rar edici b ir em ir kipi
olan g sterm e k ip in i koyarlar. B yl szde old u u gibi sylem in
bu to tolojisi, to to lo jik tekrara olay araclyla ulam ay am alar. Satn
almasyla tketici sadece sylenin olayn benim seyecektir.
R e k la m sylem inin z m len m esi bu anlam da biraz daha ileriye
g t r lebilir, am a ayn zam anda b u z m lem e, farkl m o d e rn ara
lar kapsayacak b i im d e de geniletilebilir. Bylece, d o ru ve yanl
st n e k u ru lm u geleneksel anlam landrm a ve yoru m lam a m a n t
nn tam tersine evrilm esiyle ve artk m addi m allarn retim iy le ayn
ekilde sanayilemi b ir sz retim i uyarnca h er yerde sylenin (ya da
m odelin) ken d i olayn b u ld u u grlecektir.
E N G ZEL T K E TM NESNES: BEDEN

T k etilen eyler arasnda dier n esnelerden daha gzel, daha ky

m etli, daha esiz t m dier nesneleri zetlem esine ra m en o to m o
bilden bile daha fazla yan anlam la y kl b ir nesne vardr: B u nesne
B E D E N dir. Bin yllk bir p ritan izm andan sonra fiziksel ve cinsel
zgrlem e biim i altnda b ed en in y eniden kefi ve reklam da, m o
dada. kitle k lt r n d e k i (zellikle de diil b ed e n in , ki b u n u n n ed en
byle o ld u u n u aklam ak gerekecek) m utlak-varl b ed e n in etra
fm kuatan salk, p erh iz, tedavi k lt , genlik, zariflik, erillik /d iillik
saplants, b ed e n le ilgili bakm lar, rejim ler, fedakrca uygulam alar, b e
deni kuatan A rzu s y le n i-, b u n larn hepsi b ed e n in g n m z d e kr149

I 'tikelim Toplumu

tnlu nesnesine d n t n n tandr. B eden bu aJlki ve ideolojik

ilevde tam anlam yla rh u n yerini almtr.
A ralksz bir propaganda ilahi terim leriy le bize sadece b ir b e d e n i
m iz o ld u u n u ve o n u k o ru m ak gerektiini srekli hatrlatyor.Y zyl
lar b oyunca insanlar b e d e n e sahip olm adklarna ikna etm eye alld
(kald ki, insanlar bna h i b ir zam an ikna olm am t), g n m z d e ise
sistemli olarak insanlar bedenleri olduuna ikna etmekte srar ediliyor.
te burada tu h a f b ir ey var. B eden k an tn kendisi deil m iydi? y le
g r n y o r ki hayr: B ed en in stats b ir kiiltiir olgusudur. H an g i k l
t r olursa olsun b ed e n le ilikinin rg tle n m e tarz eylerle ilikinin
rg tle n m e tarzn ve toplum sal ilikilerin rg tle n m e tarzn yanstr.
Kapitalist bir to p lu m d a zel m lkiyetin genel stats ayn zam anda
b ed en e, toplum sal pratie ve bu pratiin zihindeki tem siline de u y g u
lanr. G eleneksel dzen d e, rn e in kylde b ed e n i narsisik kuatm a,
gsterisel alglam a deil, em ek sreci ve doayla iliki araclyla ula
lm arasal/byl b ir bed en gr vardr.
G ste rm e k istediim iz re tim in /t k e tim in g n m zd ek i yaplarm znede, ken d i b ed e n in in b l n m (ama fazlasyla dayanm ac)
b ir zihinsel tem siline bal olan ifte b ir pratie yol atdr: S E R
M A Y E olarak b ed en pratii, F E T (ya da tketim nesnesi) olarak
bed en pratii. H e r iki d u ru m d a da b ed e n in yadsnm ak ya da u n u tu l
mak b ir yana bilinli olarak kuatlmas (terim in hem e k o n o m ik hem
de psiik anlam nda) nem lidir.
Bedeninizin gizli anahtarlar
B e d en in bu yeniden sahipleniliinin, ele geiriliinin iyi b ir rn e i
bize Elle dergisindeki, B e d en in izin Gizli A nahtarlar; K om plekssiz
Bir H ayatn Yollarm A an A nahtarlar balkl bir m akalede verilir.
M etin balarken, B edeniniz sizin hem snrnz h em de altnc
d u y u u z d u r der, b ed e n e ve im gesine sahip kn psikolojik y k
sn yazarken ciddileir: 6 aylk olm aya d o ru , hl belli belirsiz bir
ekilde, ayrt edici b ir b e d e n e sahip o ld u u n u z u alglamaya balad
nz. Ayna evresine bir im a (psikologlar b u n u
olarak ad lan d r
y o r), erojen b lg e lerin e rkek b ir im a (Freud d er k i
) ardndansa
esas olana geilir: B edeninizle bark m sz?,Ve h een ardndan.
B.B. b edeniyle bark. B.B.'deki h er ey gzel, o m u z , bo y u n , bel

Jetin Baudrithrd

a1n. B.B.nin srr m ? O n u n srr b ed e n in d e oturm asdr. Elbisesine

tam am en uyan b ir hayvanck gibi olmasdr. [B ed en in d e m i elbise
sinde mi oturu y o r? Elbisesi m i bed en i ni ikinci k o n u ttu r? T am ola
rak: B ed enini bir elbise gibi tar ki bu o tu rm a k fiilini b ir m oda ve
takm etk isin e, h ayvanck ta da pekitirilen b ir o y u n ilkesine balar.]
Eer eskiden bed en i sarm alayan ru h idiyse, g n m z d e r u h u sarm a
layan b edendir, am a ru h u sarm alayan plakln (ve dolaysyla arzu
nun) padam as olarak ten deil: prestij giysisi ve ikinci k o n u t olarak,
gsterge ve m o d a gdergesi olarak ten (ve dolaysyla an lam dei
tirm ed en elbisenin y erin e geirilebilir olarak; tpk plakln g n
m zd e tiyatroda ve baka yerlerde sm rlm esi ve t m sah te cinsellik
etkisine ram en aslnda giysi m odas paradigm asnda fazladan yeni b ir
terim olarak ortaya km as gibi).
M e tn im ize g eri d n elim : K endini tanm ak, b e d e n in i o k u m a
y ren m e k g ere k ir (aksi takdirde B.B.nin tersi olu rsu n u z). Yere
uzannz, kollarnz anz. Ve sa elin baparm ayla kol b o y u n ca
y zk p arm a n d an d irsek ve koltukaltna kadar uzan an g r lm e z
hatta ilerleyiniz. A yn hac bacaklarnzda da m evcut. B u n lar duyusallk
hatlardr. B u sizin hassas b lg e haritam zdr. Baka hassaslk hatlar
da var: om u rg a b oyunca, ensede, karnda, om uzlarda... E er o n lar
tam m yorsam z, ru h ta k in e b en z er b ir bastrm a b e d e n d e d e kendini
gsterir. B e d en in izd e, duygusallnzn yaam ad, d n cen izin u
ram ad b lg eler g zd e n dm topraklardr... B u b lg elerd e dola
m z o r olur, buralarda dirilik eksiktir. Ya da sellit (!) buralara h ep ten
yerlem eyi am alar... Baka b ir ekilde sylenirse: E er bedensel iba
detlerinizi yapm yorsanz, ihm al gnah iliyorsanz, cezalandrlrs
nz. e k ti in iz b t n aclar, kend in ize (kurtuluunuza) g sterdiiniz
sulu so rum suzluktandr. B u hassas b lg e haritas st n d e esen ga
rip ahlki te r riz m dnda (ve bu te r riz m p iiriten te r riz m le ede
erdir, n e var ki sizi cezalandran arn k T anr deil bedein izd ir; e er
ona kar hassas olm azsanz h em en k t c l ve baskc olan ve in tik am
alan b ed en). Bu sylem in herkesi kendi beden iy le uzlatrm a g r
nm altnda, tehlikeli ift olarak zn e ve nesnelem i b e d e n arasna
toplum sal yaam nkilerle ayn ilikileri ve toplum sal ilikilerikilerle
ayn belirleyicileri yerletirdii g r l r: antaj, bask, ikence sen d rornu, evlilik nev ro zu (bu m e tn i okuyan kadnlar b irka sayfa sonra
JL .

Tiketim Toplumu

unu okuyacaktr: E er kocanza kar sevecen deilseniz, evliliinizin

baarszlnn t m so ru m lu lu u n u tayacaksnz), H iledeki zellikle
kadnlar hedefleyen bu rt k te r riz m in tesinde ilgin olan, hi de
bed en i daha iyi tanm ak iin deil, am a tam am yla fetiist ve gsterise!
bir m antk uyarnca b ed e n i en parlak, en m kem m el, en ilevsel nes
ne olarak darya ynelik olarak olu tu rm ak am acyla kendi b e d e n i
nizin iine do ru kvrlm a ve o n u narsisik olarak i e rid e n kuatm a
telkinidir. Bu narsisik, am a ynlendirilmi bir narsisizm e zg iliki,
bed en st n d e bakir ve sm rgeletirilen toprak lar daym asna
iledii biim iyle; g r n r m u tlu lu k , salk, gzellik, m uzaffer h ayvanshk gstergelerini m o d a piyasasna karabilm ek iin b ed en i bir
m aden oca gibi efkatle aratrd biim iyle, bu iliki gizem li ifa
desini o k u y u cu itiraflarnda buluyor: B ed en im i kefediyordum .
T m arl iinde heyecan kuatyordu her yam . Ya da daha iyisi:
...B e d e n im le aram da b ir kucaklam a oldu. B edenim i sevm eye bala
dm . O n u severken, onunla ocuklarm a gsterdiim efkatin aynsn
gstererek ilgilenm ek istedim . efkatin o c u k /b e d e n , b ib lo /b e d e e
d o ru g eri gid en bu ie d o ru kvrlm as anlam ldr; st n e titren en ,
yattrlan... ve idi edilen penis m etaforu. Bu anlam da, ilginin en
gzel nesnesine d n en bed en , (baka insanlara kar) n o rm al o lduu
sylenen t m efkati kendi yararna tekelletirir. A ncak b u n u yapar
ken k en d in e has b ir d eer alm az, n k bu efkatin yn deitirm esi
srecinde, herh an g i bir baka nesne, ay fetiist m an tk uyarnca, bu
rol oynayabilir. B eden psiik olarak sahip o lunan, g d m le n en ve
tketilen b u nesn elerin sadece en gzelidir.
A m a tem el olan, zgrlem e ve ken d in i tam am lam a sistem i olarak
d zen len en bu narsisik yeniden kuatm ann aslnda, h er zam an ay
zam anda etkili, rekabeti, e k o n o m ik tip te b ir yatrn olm asdr. B ylece yeniden sahip klan b ed en kapitalist am alara bal olarak
zaten bir yatrm dr: Baka b ir ekilde sylenirse, eer b ed e n e yatrm
yaplyorsa, b u b ed e n i krl klm ak iindir. Bu b ed e n e zn e n in zerk
ereksellikleri asndan deil, normatif b u haz ve hed o n ist verim lilik
ilkesine, ynlendirilm i b ir retim ve t k e tim to p lu n u n u m k o d u ve
no rm la rn a do ru d an endekslem i b ir arasallk zorlam asna gre
sahip klr. Baka bir ekilde sylenecek olursa, b ed en b ir k lt r var
l gibi ekip evrilir, dzenlenir, saysz toplumsal stat gstergelerinden
152

Jean Baudrillard

b iri olarak g d m len ir. o c u k la rn a du y d u u efkate b e n z e r b ir

efkatle b ed en iy le ilgilen d i in i syleyen kadu unu da ekler: G
zellik en stit lerin e gitm ey e baladm ... B u k rizd e n sonra b e n i g ren
insanlar b en i daha m u tlu ve daha gzel buluyorlar. H az arac ve pres
tij sergileyicisi olarak y em d en ele geirilen b e d e n , d e m e k k i ze rin e
g eirilm ek isten en zgrlem e syleninin ardnda, kukusuz b ed en in
en tek g c n d e s m r lm e sin d e n daha d e rin ekilde yabanclam
b ir em ek o lu tu ran b ir kuatma emeinin (ilgi, saplant) nesnesidir.
levsel gzellik
ssel [eksponansiyel] d e e r olarak b ed e n in , ilevsel b ed e n in , yani
artk n e dinsel gr tek i gibi e t n e de sanayisel m a n tk ta k i gibi
e m ek g c olan, am a m addiliinde (ya da gzle g r leb ilir id e
alliinde) narsisik k lt nesnesi ya da toplum sal tak tik ve rit e l esi
olarak ele alnan b e d e n in bu u zu n kutsallatrm a s recind e gzellik ve
erotizm iki ana laytm otiftir.
G zellik ve ero tizm b irb irin d en ayrlm az ve ikisi b irlik te beden
le ilikinin bu yeni etiini oluturur. K adn iin o ld u u gibi b ir erkek
iin de-geerli olan gzellik ve erotizm yine de b ir diil k u tu p ve b ir
eril k tu p olarak b irb irin d e n farkllar: P R N E Z M . ve A T L E T Z M :
B ylece b irb irin e rakip olan, b u n u n la birlikte z n d e tem el v erilerin
aralarnda takas edildii iki m o d eli tanm layabiliriz.Y ine de diil m o
del b ir t r ayrcala sahiptir. B u yeni etii y n eten yap biraz da diil
m o d e ld ir ve eer y u k ard a z m le n en tipteki d o k m a n lar Elle'de
b uluyorsak, bu rastlant deildir.
34. Bu nokrada da Voguem u rnek metnine baknz: Gzellikte yeni, daha zgr, daha
salkl, daha diiriist bir rzgar esiyor. Bedenin gururunun rzgr. Bayalk olan kasntlk
deil. Faydal olmas isleniyorsa bedenimizin kabul edilmeye, sevilmeye ve baklmaya deer
olduunun drst bilinci. Dizlerimizin daha esnek olmasndan mutluyuz, bacaklarmzn
Uzunluundan, ayaklarmzn daha hafif olmasndan zevk alyoruz... (onlar iin, yzmze
kullandmz maske gibi bir naskc kullanyoruz... Parmaklar olaanst bir "spersonik"
kremle ovuyoruz, iyi bir pedikr buluyoruz... nasl olduunu grmek iin sayfa 72'ye ba
knz). Bedeni ayak ularna kadar saran tl gibi yeni parfmlere hayranz. Solda Gney
Afrika devekuu tylerinden, Lamel (Clristian Dior) tarafndan sslenmi terlikler, vb.
35. Elle 'deki metnin eril karl Le Prcsdet" iin verilen reklamdr: Ynetici kadrolara
acma yok mu? (zmlediimiz tm temalar (narsisizm, kendi haline braklan bedenin
c, teknik donanm, ilevsel yeniden evrim) zetleyen hayranlk verici bir metin; yalnz
ca burada eril model fizik form ve toplumsal baar stne odaklanm, oysa diil model
"gzellik" ve batan karma stne odaklanmt.)
"Krk ya: Modern uygarlk ona gen olmay emrediyor... Eskiden toplumsal baar sige, 153 .

Tifcrfm Toplumu
G zellik kadn iin m utlak, dinsel b ir buyrua d n t . G zel
olm ak ne doa vergisi ne de ahlki niteliklere b ir ektir. R u h la rn a
o ld u u gibi y zlerin e ve hatlarna zen g sterenlerin tem el, b u y
ru k u N T E L D R . G zel olm ak i dnyasndaki baar gibi, b e
den dzeyinde seilmi olm a gstergesidir. A yrca gzellik ve baarya
k en d ilerin e ayrlm dergilerde ayn gizem li temel verilir: kadnda bu,
b ed en in tm b l m lerin i i e rid e n kefeden ve artran duyusalldr, giriim cide piyasann t m potansiyellikleriin eksiksiz nsezi
sidir. Seilm e ve kurtu lu gstergesi: Protestan etik hi de uzak deil.
G zelliin, srf serm ayenin bir biim i olduu iin bylesie m utlak
b ir b u y ru k olduu d o ru d u r.
Bu m antkta biraz daha teye gidelim : M o d a etiinin ta k e n d i
si olan gzellik etii, b e d e n in t m so m u t deerlerin in , t m kulla
nm d e erleri"in (enerji, hareket, cinsellik) tek b ir ilevsel deiim
d e e ri e indirgenm esi olarak tanm lanabilir, bu deiim d e eri, so
y u t biim inde, grkem li, eksiksiz b e d e n fikrini, arzu ve haz fikrini k en
d in d e toplar. B unu yaparken de elb ette b ir gsterge dei tokuuda
t k en ip g itm ek zere bu fikirleri gerek halleriyle yadsr ve u n u tu r.
n k gzellik dei toku edilen b ir gstergeler m alzem esinden te
si olan gbek imdi gten dmeyle, skartaya-kmayla ayn anlam tayor. stleri, altn
dakiler. kars, .sekreteri, ocuklar, bir kalenin terasnda kmbilir... diye gevezelik ettii
mn etekli kz... Hepsi onu zerindeki kyafetin nitelii vc tarzyla, kravat vc koku seimiy
le, bedeninin esneklii ve narinliiyle yarglyor.
Her eyi yakndan takip etmek zorunda: pantolon plisi, gmlek yakas, szck oyunlar,
dans ederken ayaklar, merdiven trmanrken nefesi, sert bir hareket yaparken beli. Daha
dn iinde baarl olmak yetiyordu, bugnse ayn sfatla ondan fiz ik i form w sklk ulep
ediliyor.

"Kendinden emin, bedeniyle bark, fizik ve ruh olarak dengeli, yar James Bond, yar
Hcnry Ford. Healthy American Bussinessnan |Salkl Amerikan adam| syleni uygarl
mza tam anlamyla yerleti. Ihnd" ve "/<mim.<u olan duumik i arkadalar bulmak ve
kaybetmemek tm irket yneticilerinin temel kaygs.
Krk yandaki adam bu imgenin yardmcsdr. Modern zananhmt yvni-noryisti olarak ken
diyle ilgilenmeyi vc kendini beenmeyi sever. Rejiminin, ilalarnn, kltr fiziinin, siga
ray brakma glnn tadn karr.
Toplumsal baarsnn tmyle bakalarnn kendisi hakknda sahip olduu imgeye bal
olduunun, fiz ik /o m u m u n oyttduki ko zu olduunun bilincinde olarak-krk yandaki adam
ikinci soluunu ve ikinci genliini arar.
tc Le President" iin verilen reklamn k noktas: Le President'da form verilir; form,
sihirli szck, genel mdrn, ynetici kadrolarn, gazetecilerin ve hekimlerin "havalandr
mal bir meknda , "pedall, ruletli, arlkl, titreimli, kaldral ve elik kablolar olan
(Grld gibi prineizm gibi atletizm de,"gzellik" gibi form da gadget'a pek dkn)
37 alet sayesinde aramaya geldikleri o modern zamanlarn perisi (Narsisten sonra peri
ler!).

Jea Battdrillard

bir ey deildir. G zellik g ste rg e /d e er olarak ilev grr. Bu n e d e n

le gzellik b u y ru u n u n ilevsel b u y ru u n b i im le rin d en b iri o ld u u
(bu, kadnlar ve erk ek ler iin o lduu kadar nesneler iin de geerlidir)
sylenebilir; kendisinin gzellik uzm an olm u h e r kadn i hayatnda
ki d esin at r ve stilistin trdeidir.
Ayrca eer sanayisel estetiin -ilevselcilik eg em en ilkeleri gz
n n e alnrsa, bu ilkelerin gzellik kuralna da tek bana u y g u lan
d g r l r: B ed en iy le bark o lan ya da elbisesinin iini tam a
m yla d o ld u ran B.B. ilev ve b iim in uyum lu b irlikteli i n in ald
biim dir.
levsel erotizm
G n m z d e h e r yerde b ed e n in "y en id en kefi ni ve tketimini,
..tanmladmz haliyle gzellikle birlikte y n eten cinselliktir. N arsisik y en id en kuatm a yoluyla B E D E N N D E E R L K IL IN M A S IN I
buyuran gzellik b u y ru u , cinsel bakmdan deerli klma olarak erotii
ierim ler. T oplum larm zda dei tokuun yaygnlam b o y u tu ola
rak erotii gerek .anlam yla cinsellikten aka ayrt etm ek gerekir.
A rzunun dei toku edilen gstergelerinin taycs olan b ed en i,
fantezinin yeri ve arzu n u n barna olan b ed e n d en ayrt etm ek gere-kir. B e d e n /itk id e , b e d e n /fa n te z id e arzunun bireysel yaps ar basar.
E rotikletirilm i b e d e n d e ar basan dei to k u u n toplum sal ile
vidir. Bu anlam da, kibarlk ya da dier pek o k toplum sal rit e l gibi,
arasal b ir gstergeler k o d u n d an geen erotik b u y ru k (gzellikteki
estetik b uy ruu gibi) sadece ilevsel b u y ru u n bir deikesi ya da
m e tafo ru n dan ibarettir.
Elle kadnnn scaklk m o d e rn m obilya takm nn scaklnn
aynsdr: B u b ir am biyans scakldr. Scaklk artk sam im iyete,
tem ellie deil, hesaplanm cm sel anlam landrm aya baldr. Tensel
lik scaklktr. B u cinsellik ise, ilevsel bir konuttaki scak ve souk
renkler oyunu gibi scak ve souktur. Bu cinsellik stilize edilm i ve
giydirilm i m o d e rn n esneleri sarmalayan beyazlk n aynsna sa
hiptir. Ayrca sylendii gibi bu hi de frijitlik deildir, n k frijitk hl cinsel b ir tecavz tns tar. M an k en frijit deildir: M an k en
b ir soyutlamadr.
M an k en in b ed e n i hi de arz u n u n nesnesi deil, ilevsel nesne, m o
dann ve estetiin b irb irin e kart gstergeler fo ru m u d u r. M ak e, 155 "

Tketim Toplumu

nin b ed en i, (m oda fotorafl t m sanatn b ir sim lasyo sreciy

le'jestseli ve doal yeniden yaratmaya hasretse de) b ir jestle r sentezi de
deil ve ak konuulacak olursa b ir b ed en de deil, biimdir.
M o d e rn sansrclerin yanld (ya da yanlm ay o k istedikleri)
yer burasdr: R e k la m d a ve m odada plak b ed en (erkein olsun k a
d n n olsun) k en d in i ten olarak, cinsiyet olarak, arzu n u n ereksellii
olarak red d ed er ve b ed en in b irb irin d en ayrlm p aralarn '7 arasallatrr, b u n u da b ed e n in artrlm asndaki yceltme, en g ellem e
srecinde yapar.
E ro ti in gstergelerde olm as, asla arzuda olm am as gibi m an
k en lerin ilevsel gzellii de h a f ta d r , asla ifadede deil. H atta ve
zellikle m an k en le rin ilevsel gzellii ifade yoklu u d u r. E ri b ii r l k ya da irkinlik yine ortaya b ir anlam karacaklar iin dlanrlar.
n k gzellik t m y le soyutlam ada, bolukta, yoklukta ve ba d n
d r c saydam lkta eksiksizdir. E n u d u ru m d a bu soyutlam a bakta
zetlenir. D ipsiz derin lik lerd e b u b y le y en /b y len m i gzler, bu
nesnesiz bak - h e m arz u n u n ar-anlam landrlm as hem d e arzu n u n
tam am yla y o k lu u - b o m b o ereksiyonlarnda, sansrlerinin y celt
m esinde gzeldir. levsellikleri d e buradadr. M edusa g zleri, arm
[m dus] gzler, saf gstergeler. Bylece zevkle deil, m odayla k u
atlm bu alas gzlerde ortaya kan, y celtilen b ed e n d e h ip o tik b ir srele kaybolan b ed e n in k en d i anlam , b ed e n in hakikatidir.
te b e d e n , zellikle kad n n b e d e n i ve daha da zel olarak m utlak
m o d elin yani m an k en in b ed e n i b u biim de, reklam da g r len dier
cinsiyetsiz ve ilevsel nesn elerin trdei olur.
Zevk ilkesi ve retici gii
B u n a karlk, kad nn b e d e n /n e sn e m o d e lin e u yg u n olarak rt k
b iim d e kuatlan en nem siz n esn e bile, ayn b iim d e fetileir.T m
3f).YerekimsizIik koullarnn deneysel olarak taklit edildii teknik anlamda ya da matema
tik simlasyon modelleri anlamnda. Bu. doann tersi olan basit yapaylk dan tmyle
farkl bir eydir.
37. Bedenin hakikti arzudur. Eksiklik anlamna gelen arzu gsterilemez. En zorlama arzu
gsterisi bile sadece arzuyu yokluk olarak vurgular v temelde onu samrlemekten baka bir
ey yapmaz. Bir gn ereksiyon halinde" fotoraflar da olacak m? Bu da yine moda niteli
i eklinde olabilir. Dolaysyla sansrclerin temelde kendi arzularndan baka kayglana
cak bir evleri yok.
* Yazar burada sylencedeki Meduza karakterinden tretilmi olan mduser szcn
kullanyor.

, 156 .

Jea Baudrilhrd

t k e tim alannn ero tizm le dolu olm as da b u n d an ileri gelir. B u

te rim in dar anlam nda bir m o d a deil, modann k en d in e z g ve kan
m antdr. B e d en ler ve nesneler, daha n ce szn etti im iz so y u t
lam adan harekede anlam landrm alarm (anlam landrm alar ta m ola
rak o n larn deiim d e e rleri dir) dei toku edebilen ve karlkl
olarak b irb irlerin e de er kazadrabilen trde b ir g sterg eler a
oluturur.
Bedenin ue nesnelerin bu trdelii bizi y n len d irilen t k e tim in d e rin
m ekanizm alarna g t r r. E er b ed e n in y eniden kefi h e r zam an
dier n esn elerin genellem i balam nda n e s n e / b e d e n in y en id en
kefiyse, b ed en i ilev olarak sahiplenm eden mal ve nesneleri satn ala
rak sahiplenm eye geiin n e kadar kolay, m antkl ve z o ru n lu o ld u u
g rlr. A yrca m o d e rn b ed e n estetii ve ero ti in in eksiksiz b ir sofistikasyon havas iin d e nasl r n , gsterge, gadget, aksesuar asndan
zen g in b ir o rtam d a yzd biliniyor. B ronzlam adan, spordan, ok
sayda m o d a zg rlem e den g eerek tem izlikten m akyaja k ad a r b e
d enin y en iden kefi ncelik le nesnelerden geer. H atta zg rleen
tek itki satn alma itkisiym i gibi g r n r. K endi b ed e n i iin b ir yld
rm akna tu tu lan k adn n kendisini gzellik en stitsn e att m b ir
kez daha hatrlayalm . A yrca tersi rn e e, yani b e d e n le rin i yen id en
kefetm e u m u d u y la k en d ilerin i parfm lere, masajlara, k rlere adayan
kadnlar rn e in e daha sk rasdanr. G stergeler olarak b e d e n in ve
n esn elerin kuram sal edeerlii aslnda, satn alnz; ken d in izle b a r
k olacaksnz sihirli edeerliine olanak tanr.
Y ukarda z m le d i im iz t m psiko-ilevselliin e k o n o m ik ve
id e o lo jik an lam n k azand y e r burasdr. B e d en sattrr. G zellik
sattrr. E ro tiz m sattrr. B u son k e rte d e b e d e n in zg rle m e si n in
tarihsel s recin in ta m am n y n le n d ire n n e d e n le r arasn d a n em li
b ir yer tu tar. E m e k g c i in o ld u u g ibi b ed e n iin de ayn z g r
lem e sz k o n u su d u r. re tim c i am alar adna rasyonel o la ra k s n r leb ilm esi i in b e d e n in zgrlem esi, z g rl n e k av u m as
gerekir. N asl em ek g c n n cre t talebine ve deiim d e e rin e d
nm esi iin z g r b elirlen m e ve kiisel k arn - e m e k in in bireysel
z g rl n n biim sel ilkeleri iin iin e g irm esi gerekiyorsa, ayn
ekilde a rz u n u n g c n n rasyonel olarak g d m le n e b ilir n e s n e /

Ttikvlim Toplumu

gsterge talebine dnebilm esi iin d e bireyin b ed e n in i y en id en

kefedebilm esi ve b e d e n in i arsisik tarzda kuatlabilm esi -biimsel
zevk ilkesi gerekir. Yaps bozulm u bcdet, yaps bozulmu cinsellik d
zeyinde ekonomik bir verimlilik sreci kurulabilmesi iin bireyin kendisini
nesne olarak, nesnelerin en gzeli olarak, en deerli dei toku maddesi
olarak grmesi gerekir.
Modern beden stratejisi
B u n u n la birlikte, bu retim ci am a, b e d e n d zey in de toplum sal
retim yaplarnn genelletii bu e k o n o m ik verim lilik sreci b e d e
n in etrafnda younlaan t m sylecesel ve psikolojik aygt aracl
yla yerletirilen b t n le tirm e ve toplum sal d e n e tim ereksellikleriyle karlatrldnda hi kukusuz fazlasyla ikincil kalr.
d eo lo jilerin ta rih in d e b e d e n e ilikin ideolojiler uzu n zam an,
ru h u ya da m addesel olm ayan b ir baka ilkeyi m erkezin e alan tinselci.
p rite n , ahlk tiptek i ideolojilere kar rahatsz edici eletiri deeri
tamtr. O rtaa d an itibaren t m m ezh ep sapknlklar kiliselerin
kat dogm alar karsnda b ir t r tensellik istei, b eden in yen id en d i
riltilm esi biim ini ald (bu h e r zam an yeniden d oan ve h e r defasnda
O rto d o k slu k tarafndan yasaklanan- A d em ci eilim dir). D u y u m cu ,
am pirist, m addeci felsefe X V III. yzyldan b e ri geleneksel tinsel
ci dogm alar iddetle eletirdi. E trafnda bireysel kurtu lu em asnn
ve kukusuz t m toplum sal b t n lem e srecinin rg tlen d i i ru h
olarak adlandrlan bu tem el d eerin paralanm asnn u z u n tarihsel
srecini yakndan z m lem ek ilgin olurdu. B eden yararna bu k u t
sallk dlama ve seklarizasyon t m Bat ana niifuz etti: B ed e
n in deerleri ykc deerler, en keskin ideolojik elikilerin oda
oldu. B u d e erlerin yaama hakkna sahip olduu ve k en d ilerin i yem
b ir etik olarak kabul ettird ik leri g n m z d e (aslnda daha o k t m
dzeylerde sylem leri b irb irin e karan p rite n ve hazc id eo lo jile
rin i ie girdii b ir aamadayz, b u n u n hakknda sylenecek o k ev
olm al) d u ru m nasl? G r n te zafer kazanm olan b ed en in g n
m zd e hl canl ve elikili bir m erci, b ir gizem sizletirm e m ercii
o lu tu rm ak y erin e yalnzca sylensel m erci olarak, ku rtu lu d o g m a
s ve yaps olarak n b eti devraldn g ryoruz. U z u n zam an daha
fazla hakikate, zgrle, zgrlem eye doru kutsaln b ir eletirisi.
158

Jean Baudrillard

ksacas T anrya kar insan adna bir m cadele olm u olan b e d e n in

yen id en kefi g n m z d e yeniden kutsallatrma b i im in d e yapl
yor. B e d en k lt artk ru h klt y le eliki iin d e deil: B e d e n k lt
ru h k lt n n y erine geiyor ve ru h u n id eo lo jik ilevini m iras alyor.
N o rm a n B ro w n u n (Eros and Thanatos, s. 304 [Ak ve l m ]) dedii
gibi: K utsal ile kutsal olm ayan arasndaki an tin o m iy e k en d im izi kap
trm am ak ve kutsaln b iim deitirm esinden baka b ir ey olm ayan
b ir seklerlem e olarak y orum lam am ak gerekil-.
zg rlem i (am a n esn e/g sterg e olarak zgrletiini ve sp o r
da ve tem izlikte old u u kad ar erotizm de de ykc arzu h ak ik atin in
sansr edilm i o ld u u n u g rdm z) b ed en in m addi gereklii bizi
yanltm am ak; bu gereklik yalnzca, geerlilii kalm am , evrilm i
retim ci bir sistem e u y g u n olm ayan ve artk ideo lo jik b t n le m e
yi salama g c n d e n yoksun b ir ideolo jin in , yani ru h u n id eo lo jisi
nin yerine, z n d e bireysel deerleri ve ona bal toplum sal yaplar
ko ru y an daha ilevsel m o d e rn b ir ideolojinin geirilm esini- yanstr.
H atta bu yaplar g le n d irir ve onlara kesin b ir dayanak salar, n k
ru h u n aknlm yerin e b e d e n in btnsel ikinliini, k en d ili in d en
gerekliini geirir. O ysa bu gereklik yanltr. M o d e rn s y len cen in
o lu tu rd u u haliyle b e d e n hi de ru h ta n daha m addi deildir. B eden
de ru h gibi b ir fikirdir, daha dorusu fikir terim i ok fazla b ir anlam a
sahip o lm adndan, t z nitelii verilm i ksm i b ir nesne, ayrcakkl
b ir kopyadr ve b u haliyle kuatlr. E skiden ru h neyse b e d e n o o ld u ,
yani n esn eletirm en in ayrcalkl dayana; bir tketim etiinin temel
syletti. B edenin, ek o n o m ik dayanak olarak, bireyin (psikolojik) y n
lendirilm i btnlem esin in ilkesi olarak, toplum sal d e n e tim (politik)
stratejisi olarak 11e kadar d e rin bir ekilde retim in ereksellikleriyle
birletii grlyor.
Deden diil midir?
Bata b ir kenara k o y d u u m u z soruya geri dn elim : kad n a ve
G zellikin, C insellikin, y n len d irilen N arsisizin ayrcalkl aracs
olarak kadn b e d e n in e den role ilikin soruya. n k e e r b ed en in
estetik /ero tik deiim d e e rin e indirgenm esinin b u s recin in kadn
olduu kadar erkei de h e d e f ald kesinse de [bunun iin iki te rim
n erm itik: atletizm ve p rieizm . P rineizm Elle ve m o d a d erg ilerin in

159

Tilketim Toplumu

kadnyla tanm lanrken, eril atletizm en yaygn m od elin i rek lam n ,fil
m in, k id e edebiyatnn h e r yerde nerdii biim iyle (ynetici) k ad ro
n u n ad e tiz m in d e bu lur: keskin bak, geni om uz, gl kas ve sp o r
araba. B u atletik m o d e l cinsel adetizm i iinde toplar: Lc M ondcun
k k ilanlarndaki yksek ynetici kadrosu ayn zam anda L ui d e r
gisinin erkeidir. A m a nihayerinde b u n u n iinde eril m o d e le58 ya da
erdiil gei m o d e lle rin e g en le r b ir t r n c cinsellik, ok
biim li ve sapkn b ir cinsellik noktas o lu tu ru r- ait o lan pay h e r ne
olursa olsun]5" E ste tik /E ro tik S yleni dzenleyen k ad n d r ya da bu
sylen daha ok k adndan hareketle dzenlenir. Bu b y k E ste tik /
E ro tik sylenin kadndan hareketle dzenlenm esini aklayabilm ek
iin arketipi n ed e n le rd e n baka b ir n ed en bulm ak gerekir: C in sel
lik kadndr, n k cinsellik D o a dr vb. Bizi ilgilendiren tarihsel
ada kad n n k t c l cinsellikle bir tu tu ld u u ve k t c l o ld u u
iin m a h k m edildii d o ru d u r. A m a bu ah lki/cinsel m a h k m iy e t
tam am yla toplumsal b ir klelikle tem ellen d irilir: K adn ve b ed e n i t m
Bat tarihi boyunca ayn klelii ve ayn srgn cezasn paylamtr.
K adnn cinsel tam m tarihsel k kenlidir: B edenin bask altna ahnm as
ve k ad m n sm rlm esi, s m r le n (dolaysyla tehlikeli) h e r k ate
g o rin in d o ru d an do ruya cinsel b ir tanm almam isteyen d u ru m a
aittir. Siyahlar ayn n e d e n le , D o a ya daha yakn o ld u k lar iin deil,
kle olduklar ve s m r ld iik leri iin cinselletirilm i tir. T m b ir
uygarhn bask altna alnm , yceltilm i cinsellii, toplum sal olarak
bastrlm as, tah ak k m altna alnm as tam da bu k lt r n tem elini
o luturan k ategoriyle z o ru n lu olarak birleir.
N asl kadm ve b ed e n klelik k o n u su n d a ayn kaderi paylamsa,
kadnn zgrlem esi ile b e d e n in zgrlem esi de m antksal ve ta rih
sel olarak b irb irin e baldr. (B enzer nedenlerle, gen lerin zgrle
m esi de kadm n ve b ed e n in zgrlem esiyle adatr.) A rtk bu eanl
zgrlem enin kadm ile cinsellik arasndaki temel ideolojik karklk hi
de ortadan kalkm akstzn gerekletiini g r y o ru z ; p rite n en g el hl
tiin arln koruyo r. D ah a akas, p rite n engel b u g n yalnzca
tam y o u n lu u n u kazanyor. n k eskiden cinsiyet olarak kleleti38. Bu konuda, yukarda baknz: Narsisizm ve yapsal modeller.
39. Cinsellik ank enlik deil, rgtlenme adna getirdii her eyle birlikte bir festivaldir.
Bu festivalde ok biimli ve sapk cinsellii de canlandrmak im her ey yaplr." Bkz.
Kopenhagdaki ilk diinya pornografi fuar.

. 160 .

/fan Baudrillard
rilen kadn g n m z d e cinsiyet olarak Z G R L E T R L Y O R .
O kadar ki, artk neredeyse tersine evrilem ez olan bu karkln h er
bi altnda derinletii, n k kadtmn zgrletii" lde kendi be
deniyle kartrld grl yor. B u n u n hangi koullarda gerekletiini
grdk: Aslnda g r n te zgrleen bed en le kartrlan g r n te
zgrleen kadndr. B e d en , gen ler ve zgrlem esi m o d e rn d e m o k
ratik to p lu m u n laytm otifini oluturan t m k ateg o rile r gibi kadnlar
iin de u sylenebilir: K adnlarn, b ed e n in , g en le rin ve dier ka
te g o rilerin adna zg rletik leri h e r ey cinsel zg rl k , erotizm ,
oyun v b - kendini himaye' deerleri sistem i olarak kurar. H e m t k e
tim h e m d e toplum sal siirgiin davranlarn y n le n d iren so ru m su z
deerler; gerek ek o n o m ik toplum sal so ru m lu lu u n yo lu n u tkayan
tiam usu yceltilm esi, arl.
B inlerce yllk k lelik ten ve u n u tulm uluktan sonra su y z n e
km alar aslnda en d ev rim ci potansiyellii ve bylece de h an g i
si olursa olsun yerleik b ir d ze n iin en tem el tehlikeyi o lu tu ran
kadnlar, genler, b e d e n zgrlem e sylei olarak b t n letirilir
ve yen id en ele ge.irilir. T k etm ek zere kadnlara K adn, genlere
G en ler v erilir ve b u biim sel ve narsisik zgrlem ede gerek z
grlem e baaryla nlenir. Ya da: G en ler bakaldrm aya arlarak
CG en ler= b ak ald r ) b ir tala iki ku v u ru lu r: T m to p lu m a yayl
m bakaldr zel b ir k ategoriye sokularak n le n ir ve b u k ateg o ri
zel b ir rolle snrlandrlarak etkisiz hale getirilir: bakaldr. K adn
k on u su n d a da ortaya k an hayranlk verici y n lendirilm i zg r
lem e ksrdngs: K adnla cinsel zgrlem e kartrlarak, k adn
cinse] zgrlem eyle, cinsel zgrlem e kadnla etkisiz hale getirilir.
Cinsel zgrlem eyle kadn, kadnla cinsel zgrlem e t k e tilir . Bu
bir szck oyu n u deil. T k etim in tem el m ekan izm alarn d an biri,
biim sel gsterge ya da rol sistem lerinin zerkletirilm esin d en yola
karak ve bu sayede grup, sn f ve kastlarn (ve bireyin) bu zerkle
tir ilm esidir.
Toplum sal k ateg o rile r olarak kadnlarn ve g en le rin stat s n d e
ki g erek evrim i yadsm ak sz konusu deil. G e r e k te n de b u g n
daha zgrler: O y kullanyorlar, haklarn elde ediyorlar, daha o k a
lyorlar ve eskisinden daha erken almaya balyorlar. A yn ekilde
b ed en in , b ed e n in bakm ve zevklerinin, yani g n m z d e ortalam a
161

Ttiketim Toplumu

bireyin yararland "b e d e n ve cinsellik katks nn nesnel n e m i

ni yadsm ak bouna olurdu. R im b a u d n un szn ettii d lenen
ka n uzandayz, am a yine de t m b u n la rn iind e daha geni bir
m anevra zg rl n n ve kadnlarn, gen lerin , bed en e ilikin so
ru n larn daha geni o lum lu b ir b t nlem esinin o ld u u n u kabul ed e
lim . S ylem ek istediim iz, bu so m u t g rece zgrlem en in , d o ru d an
doruya ilevsel b ir pratie endekslem i kategoriler olarak k adnlarn,
g en lerin , b ed e n in zgrlem esinden baka b ir ey olm ad iin, sylensel b ir aknl b era b erin d e getirdii ya da daha ziyade sylensel
b ir aknlkta, sylen olarak bir nesnellemede b t n l n yitirdiidir.
Baz k adnlarn zgrlem esi (ve t m kad n larn grece zgrlem esi,
n ed e n olm asn?), cinsel zgrlemenin tm toplumsal tehlikesini kadn ve
beden fikrinde snrlandrmaya, cinsel zgrlem e fikrinde (erotizm de)
k ad n n zgrlem esinin tehlikesini snrlandrm aya, K ad n /N e se
st nden kadnlarn zgrlem esinin t m toplum sal tehlikesini b er
taraf etm eye dayanan bu snrsz stratejik ilem den baka b ir ey d e
ildir.4
Tbbi klt: form "
B e d en in k endisin den o k ilevsel ve kiiselletirilm i b e d e n olan
b ed enle fiili ilikiden salkla iliki karsam r. Salkla iliki, b ed e n in
arasa! b ir tem silinde dolaym land zam an, b eden in genel denge
ilevi olarak tanm lanr. B e d en in prestij mal olarak tem silinde d o laym lanm salkla iliki ilevsel stat zo ru n lu lu u h aline gelir. Bu
n o k ta d an itibaren rekabeti m an t n iine dahil o lu r ve potansiyel
olarak snrsz bir tbbi, cerrahi ve ilala ilgili h iz m et talebine d n r
n esie /b ed e n in (ksmi) arsisik kuatlm asna bal olan k o m p iilsif talep ve kiiselletirm e ve to p lu m iinde yer deitirm e s releri
ne bal olan stat talebi; h e r lal krda insan haklarnn m o d e rn ist
uzants, zg rl k ve m lkiyet h ak k n n tam am laycs olan salk
h ak k yla sadece uzaktan b ir balanas olan b ir taleptir bu. Salk
40.Tekniin tkerim''ude dc ayn siire vardr.Teknolojik ilerlemenin toplumsal ilerleme
stndeki ok byk etkisini yadsmaya almadan, tekniin kendisinin nasl tketimin
alanna girdiini ve byleee saysz "ilevsel gadgcr tarafndan zgrletirilmi gnlk hr
pratik ve akn bir Teknik soyleni olarak ikiye blndn -bu ikisinin yan yana gelmesi
nin tmyle toplumsal bir teknik pratiinin devrimci potansiyellerini nasl etkisiz hale getir
diini (Bkz. Vlopir, no.2-2, Mays 1969, Tekniin Toplumsal Pratii) gryoruz.

162

Jl'a Badrillad

g n m zd e hayatta kalmaya bal biyolojik b ir b u y ru k tan daha ok

statye bal toplum sal b ir b u y ru k tu r. Salk tem el b ir d e e r de
daha ok bir deer y klem edir. Salk, d e e r y k le m en in gizem li sis
tem in d e d o ru d an do ru y a gzellie eklenen fo rn dur. G zellik ve
fo rm u n g stergeleri kiiselletirm ede, b ed en in ilev/gstergesinii bu
arzulu ve m k em m eliy eti g d m len m esin d e yer deitirirler. N arsi
sizm ve toplum sal prestiji b irb irin e balayan, bu bedensel d e e rli-k lna sen d rom u tam tersine de, m o d e rn etiin tem el elerin d en b iri
olarak grlm esi g ereken o k geni b ir gncel olguda da o k u n ab ilir:
Prestije ilikin herh an g i b ir hayal krkl, toplum sal ya da psikolojik
h erh an g i b ir baarszlk d o ru d an doruya bedenselletirilir.
Dolaysyla b u g n tbbi pratiin (d o k to ru n pratiinin) artk k u t
sal olarak g r lm e d i in i, daha sk, daha rahata d o k to rla rn a gittii,
kom plekse kaplm akszn (ki b u doru deil) bu dem okratiklem i
yardm kullandklar ve istism ar ettikleri iin insanlarn n esn el b ir
salk ve tp pratiine yaklatklarn iddia etm ek yapaydr. D e m o k
ratik olarak t k e tile n tp kutsallndan ve biiysel ilevselliinden
hibir ey k aybetm edi. A ncak, ak ki bu tp artk h ek im -ra h ib in , b
y c n n , saaltcnn kiiliinde pratik b ed en in ilevine y n elen ; ga
rip hastalklarm tehdidi altndaki arasal b ed en in , kiisel d e e r olarak
iselletirihnedii, kiisellem i olm ad kyl ve ilkel g r d ek i
biim iyle b ed e n in ilevine ynelen geleneksel tp deildir. B e d en ara
clyla k u rtu lu m n a z, b e d e n yoluyla stat belirtilm ez. B ed en alma
aracdr, nranad r,' yani etk in gtr. E er b u b e d e n bozulursa, h e
kim m anasn o n arp eski haline getirir. B tip by ve o n a tekabl
eden h ek im in stats y ok olm ak zere. A m a m o d e rn g r de yerini
nesnel b ir b e d e n tem siline brakuyor.Y erini b irb irin in tam am laycs
olan iki kiplie brakyor: narsisik kuatm a ve deerli klm a: ru h sal
b o y u t ve stat b o y u tu . te d o k to ru n ve saln stats bu iki anlam
da y en id en k u ru lu y o r. Sadece ve sadece im di, yani b ed e n in yen id en
kefi ve bireysel olarak kutsallatrlm asyla tbbilik riim apn kazanyor
(akn k u ru m olarak kilise egem enliinin en by k atlm m b ir bi
reysel r u h u n som udam asyla yapm asnda olduu gibi).
lkel d in le r kutsam a ayinleri i bilm ez, bildikleri sadece to p
lumsal b ir pratiktir. K u rtu lu ilkesinin bireysellem esiyle (tem el olarak
* Doaiscii gi. (.r.)

. 163 .

'Bikerim Toplumu

H ristiyan tinselliinde) kutsam a ayinleri ve bu ayinlerin yaplm asn

stlenen papazlar" ortaya kar. Bireysel g nah karm a, tam anla
m yla kutsam a vicd an n daha da ileri g t r lm bireysellem esiyle
olur. T m o rantlar gzetilerek ve b en zetm ed ek i tehlikelerin tam a
myla b ilincinde olarak sylersek bizim iin de ayn ey b ed en ve tp
k o n u su n d a sz k o n u su d u r: H e k im in g n ah kartc , aklayc ve
p apaz haline gelm esi ve tbbi b ed e n in u anda sahip o ld u u to p lu m
sa] ar ayrcal edinm esi, yaygnlaan bireysel bedensellem eyle
(terim in klinik deil, en geni anlam yla), presrij ve k u rtu lu nesnesi
olarak, tem el d e e r olarak b ed e n le olur.
zelletirilm i, kiiselletirilm i b e d e n stnde yine de fedakar
casna b en im sen en h e r t r k en d in e ilgi ve k t c l by davranlar,
d llen d irici ya da bask altna alc davranlar b ir araya gelir; ikincil,
irrasyonel , pratik tedavi am ac tam ayan ve e k o n o m ik b u y ru k lar
hie saymaya kadar varan (sosyal sigortas olanlar da dahil ila satn
alm alarn yars reetesiz olarak yaplr) t m b ir t k e tim d em etid ir
bu: Karlnda salk bu lm ak iin b ir bedel d em ek gerektii (veya
b u n u n yeterli olduu ) dncesine deilse, bu davran han g i k u ra
la uyar? Tedavi y erin e ritiiel, ku rb an edici tketim . A lt snflardaki
k o m p lsif ila talebi, hali vakti y e rin d e snflardaki h ek im talebi; h e
k im hali vakti y erin d e olanlar iin daha o k b ed e n in psikanalisti ya
da alt snflar iin m al ve m addi gsterge datcs olsa da h ek im ve
ilacu h er d u ru m d a tedavi edici o lm a k ta n o k k lt rel b ir nitelii var
d r ve potansiyel m ana olarak tketilirler. B u da bedenin hizm et etme
sini isteyen geleneksel eti in tersine, h e r bireyden kendi bedeninin h iz
metine girmesini (Elle dergisindeki m akaleye baknz) b u y u ran t m y le
m o d e rn b ir etie gre olur. K iiltrliilem ek z o ru n d a o lu n d u u gibi
salna ve b ed e n bakm na zen g ste rm ek zoru n l u vardr. B u,
b ir t r saygdeerlik belirtisidir. M o d e rn kadn h em ken d i b ed e n in in
rahibesi hem de yneticisidir, b ed en in i gzel ve rek ab et edecek e
k ilde tutm aya zen gsterir. B urada ilevsel olanla kutsal olan iin d en
klm az ekilde b irb irin e karr. H ekim se kutsal greve gsterilen
sayg ile birlikte uzm anlktan kaynaklanan saygy kiiliinde toplar.

164

Jean Badrillard

ncelik saplcnust: "lat"

H atlarn k o ru m a saplants ayn k ateg o rik b u y ru k asndan an
lalabilir. K ukusuz (dier k lt rlere bir gz atm ak yeter) gzellik ile
incelik arasnda hi de doal b ir balant y o k tu r. Ya ve im anlk da
baka yerlerde ve alarda gzel sayld. A m a t k e tim to p lu m u n u n
alnlnda herkesin devi ve hakk olarak kaytl olan evrensel ve d e
m ok ratik bu z o ru n lu gzellik incelikten ayrlamaz. B iim lerin uyumuna
dayanan geleneksel ta n m n d a o ld u u gibi gzellik im an ya da zayf,
kaba ya da n arin olam az. N esn elerin ilevsellii ya da b ir diyagra
m n h o lu u n u belirleyen cebirsel yapnn ayns tarafndan b elirlen en
m ev cu t biletirici gsterg eler m antna gre sadece in ce ve n arin
olabilir. H atta gzellik ayn anda h em etin yadsnm asn h e m de m o
dann yceltilm esini ifd e ed en m o d e lle rin ve m a n k en le rin profilinde
sska ve etsiz olacaktr.
Bu o lg u tu h a f g r n eb ilir: E er di er tanm lar arasnda t k etim i
m o d a n n biletirici srelerinin yaygnlamas olarak da tanm lyorsak,
m o d a n n h er ey st n d e, zt te rim le r stnde, eski ve y e n i, g zel ve
irk in (klasik tanm larnda), ahlki ve ahlakd st n d e kaytszca
oynayabildiini biliriz. A m a moda iman ve ince stnde oynayamaz.
B urada b ir t r m u tlak snr vardr. B u m utlak snr ar t k e tim (besin
tketim i) to p lu m u n d a n arin li in k e n d in d e b ir ayrt edici gstergeye
dnm esi m idir? ncelik t m n ce k i k lt rler ve kuaklar, kyl ve
alt snflar asndan bu biim d e n em tasa bile b ilin iy o r ki, ken
diliinden ayrt edici gstergeler yoktur, yalnzca ayrt edici gsterge
olarak nbet deitiren, m alzem eyi yenilem ek iin b iri d i erin i b erta ra f
etm ed en yer deitiren biim sel olarak kart te rim ler (eski ve yeni,
u zu n ve ksa fetekj vb) vardr. O ysa tam anlam yla m o d a n n alan olan
" h a t alannda m oda deiim i n em li deildir. A yrt ed ilm e d en daha
tem el b ir ey olm as gerekir. auza yerletiini g rd m z, kendi
b ed en iy le ibirlii tarzna bal olm ak zorunda olan b ir ey.
B e d en in zgrlem esi b ed en in ilgi nesnesi olarak o lu tu ru lm a
sna yol aar. O ysa b ed e n i ve b ed e n le ilikiyi ilgilendiren h e r ey gibi
bu ilgi kart anlaml iki bileenden olumutur, bu ilgi asla sadece olum lu
deil, am a ayn zam anda olum suzdur. B eden genellikle bu ifte ilginin
41. stem ek [Solliciter) szc anlam sal olarak m ulaktr: ki zam an talep, istek harta
g d m le m c (m etin lerin an lam n deitirm ek): kim i zam ansa ilgi ve d lle n d irm e
165 .

Tketim Toplumu

eanl nesnesi olarak zgrletirilir . B u n u n sonucu olarak b ed en in

m o d e rn anlam da kurulm as olarak tanm ladm z b ed e n i d lle n d i
rici bu b y k ilgi sreci, eit ve ayn l d e dikkate d e er b ir bask
altna alc ilgi kuatm n da b era b erin d e getirir.
B ed en e ilikin m o d e rn toplum sal saplantlarn tam am n d a ifade
sini bulan b baskc ilgidir. S terilite, m ik ro p tan arn m a ya da tersine,
istenm edik kiilerle ok yakn olm a, bulam a, kirlen m e fantezileriyle
kazand h e r t rl biim alm da tem izlik - o rg an ik b ed en i ve zel
likle dklam a ve salglama ilevlerini savm ak e ilim iy le- b ed en in
olum suz, yani elem e yoluyla b ir tanm n, dz ve parlak, kusursuz,
cinsiyetsiz, h er t r d saldrdan ve bylece k en d in e kar da k o r u n
m u b ir tanm n hedefler. H ijyen saplants bununla b irlikte p rite n
ahlkn d o ru d an mirass deildir. P riten ahlk b ed en i yadsyor,
k nyor ve bask altna alyordu. ada etik daha etkili ve ince bir
biim de b ed e n i hijyenik soyutlanm asnda, u n u tu lm u ve sansrlenm i
arzunun bedensellikten k o pm u gstereni olarak t m saflnda k u t
sallatrr. te bu n ed e n le hijyen (fobik ve saplantsal) kom plsiyonu
hib ir zam an uzak deildir. B ununla b irlikte hijyenik taknt ciddi d e
il, oy uncul bir ahlk kurar: B u taknt yapay, dsal b ir b ed en dini ya
rarna, b edenin d erin fantezilerine ih a n et e d e r . B e d en e iyi bakan ve
b ed e n e k o lan b u taknt b ed e n in ve arzunun t m gizli ibirliini
engeller. Ksacas b u ta k n a p rite n an baskc te k n ik lerin d en ok,
ilkel toplum larn baskc deil o yuncul d en e tim tek n ik lerin e, bed en i
kurban etm ek iin hazrlam a te k n ik le rin e daha yakndr.
B edene ynelik saldrgan itki, bedenle ay anda zg rleen itki
hijyenden ok daha fazla beslenm e re jif'le rin d e g r l r. Eski to p lum lar ritiiel o ru pratikleri vard. B ayram larn kutlanm asna ( n
ced en veya sonradan - Kudas A yininden nceki o ru - N o e l ncesi
o ru c u - M ardi G rasdan sonra tutulan K arem o ru cu ) bal toplum sal
p ratikler olan bu o ru la rn ilevi, bed en e ynelik dank ve saldr
gan t m bu itkiyi (gda ve tiik etim le ilikinin t m ift anlam ll
) toplum sal ibadet iinde toplam ak ve em m ektir. B u deiik o ru
ve nefsini kreltm e k u ru m la n b ed en in btnsel ve d em o k ratik z
grlem esiyle badam az arkaizm ler olarak geerliliini yitirdi. A rtk
t ketim to p lu n n m z ilke olarak kesinlikle hibir kstlayc n o rm a
nnkmhnru tar. Bu konuda bkz., lginin Gizemli Sistemi/

. 166 ,

Je a n B a tM lla n i

katlanam yor, hatta t m kstlayc n o rm la r dlyor. A m a bu to p

lum b ed en i t m tatm in potansiyelliklerinde zgrletirerek, insanda
kendisi ile b ed e n i arasnda n ceden doal olarak var olan u y u m lu
bir ilikiyi zgrletirdiine inand. B urada olaanst bir hata vardr.
Ayn anda serbest kalm saldrgan ve m cadeleci ve toplum sal k u
ru m lar tarafndan ynlen d irilm em i t m itkiler, g n m z d e bed en e
ynelik evrensel ilginin tam ortasna do ru geri d ner. G n m zd e
ok-gelim i lkelerin yetikin nfu su n u n te b irin i (ve kadnlarn
yarsn: A m e rik a da yaplan b ir ankete gre 446 y en iy etm ed en 3 0 0
b ir rejim izliyor) etkileyen gerek kendini bastrm a urana can veren
bu itkidir. M o d an n (bir kez daha itiraz kabul etm ez) belirlem elerin in
tesinde, balangtaki h e d e f olan gzellik ve zarifliin artk sadece
g ndelik, takntl, disiplinci b ir ileyiin gizleyicisi o ld u u bastrla
m az, irrasyonel ken d i k endini yok edici bu azgnl da besleyen bu
itkidir. B tnsel b ir tersin e d n m e d e b ed e n , estetik am alarla g zedenm esi, b o y u n edirilm esi, kreltilm esi gereken o tehlikeli nesne,
Vogte dergisinin sska, k u ru m o d e lle rin d e sabitlenm i g zler haline
gelir; burada b ir b o llu k to p lu m u n u n kendi b ed e n grkem cili in e y
nelik t m ters saldrganl, kendi ilkelerinin t m ateli yadsnmas
okunabilir.
G zelliin ve basknn hat k lt n d e k i bu birlem esi, aslnda
m addilii ve cinsellii asndan b ed en in hat klt y le h i b ir iliki
si y o ktur, am a b e d e n d o y u m u n m antndan tam am yla farkl olan
iki m antn taycs olarak rol oynar: T oplum sal rg tle n m e ilkesi
olan moda buyruu ve ruhsal rg tle n m e ilkesi olan lm buyruubu birlem e uygarlk m zn n em li paradokslarndan b irid ir. H attn
gizem li sistem i, inceliin byleyicilii sadece D D E T in b iim leri
o lduklar iin, b ed en orada kurban edildii, kurban etm e d e o ld u u gibi
hem m k em m elli in d e sabitledii hem de iddetle diriltildii iin
byesie d e rin bir ekilde n e m tar. B u to p lu m u n elikilerinin
tam am b ed e n d e zedenir.
S cadi-Sauna kayda de er etkisiyle size biim li b ir gs b i
imli b ir kala biim li bu tlar d z karn canl d o k u la r - sm sk
b ir et parlak b ir d eri yeni b ir g r n m %'erecek.
167

likclin Toplumu

S candi-S auna kullandktan ay sonra... fazla k ilo larm verdim ,

k ilo larm kaybettiim iin fizik b ir fo rm ve kayda d e er b ir asabi
den g e kazandm .
A B D de b y k b ir reklam furyasyla tantlan dk kalorili y i
y ecek ler , yapay ekerler, yasz tereya, rejim ler yatrm clarna ya da
im alatlarna servetler kazandryor. O tu z m ilyon A m erik aln n obez
o ld u u ya da k endini yle g rd ta h m in ediliyor.
Sex exchange standard [Seks deiim standard]
Z o ru n lu t k e tim nesnelerin in o to m a tik olarak cinselletirilm esi.
T icari alana sunulacak m a d d e ister bir lastik m arkas isterse b ir
tab u t m o d eli olsun olas m teri h e r zam an ayn yerden vurulm aya
allr: belden aa. S ekinler iin erotizm , kitle iin p o rn o g ra fi
(Jacques S ternberg, Toi ma nuit, Losfeld).
p lak T iyatro (Brodw ay; Ho Calcutta m zikali): Polis tem sillere
sahnede ereksiyon ve d u h u l olm am as kouluyla izin verdi.
K o p en h ag daki b irin ci p o rnografi fuar: Seks 69. Sz konusu
olan, gazetelerin bildirdii gibi b ir festival deil, b ir fu ar ; yani p o r
nografik m alzem e im alatlarnn pazarlar ele geirm esine olanak
salayacak z n d e ticari b ir etk in lik ... B u alann tm g izem in i g id e r
m eyi ve bylece engelleri kaldrarak daha ok ilgi ekm eyi d n en
C h ristiab o u rg y neticileri iin mali yann km sem i gibi g r n
yor. Krl yatrm peinde koan uyank kim seler, artk serbest ticaret
alanna dahil olan bu t k e tim se k t r n d e n daha fazla yararlanm ann
k en d ileri iin ne kadar b y k b ir frsat o ld u u n u anlam akta g ecik
m edi. arabuk rg tle n en bu kim seler pornografiyi D an im ark ann
en verim li sanayilerinden b iri haline de g etirm ek zereler (gazeteler).
B ir m ilim etrelik bile olsa kullanlm am erojen alan kalm ad (J.F.
H eld).
H e r yerde cinselliin patlam as ,"e ro tiz m in trm an m as sz k o
nusu. C insellik, kitle iletiim inin tm anlam alanlarn gsterisel bir
b iim de st-belirleyen t k etim to p lu m u n u n ilk sayfalardaki k o n u su
. 168 .

Jean Baudrillard

haline geldi. G rm e y i ve dinlem eyi gerektiren h er ey cinsel b ir tn

ald. T ketilm esi g ereken h e r ey cinsel tehir peinde. Ayn zam an
da elb ette tketime sunulan cinselliin kendisi. Sz k o nusu o lan b ir kez
daha, g enlik ve bakaldr, kadn ve cinsellik k o n u su n d a iaret e tti
im iz ilem in aynsdr: C insellii giderek daha o k sistem atik b ir b i
im de sanayilemi ve ticarilem i nesneler ile iled ler st n e en d ek sleyerek, nesneler ile iletiler nesnel rasyonelliklerinden ve cinsellik
ykc am acndan uzaklatrlr. B ylece toplum sal ve cinsel d n m ,
kolaylatrlm yollara gre gerekleir ve k lt r ve rek lam ero tizm i
bu yollarn deneyim sel alandr.
B u patlam a, bu hzla oalm a, kukusuz cinslerin karlkl ilikile
rin d ek i, b ed e n ve cinsiyet ile bireysel ilikilerdeki d e rin deim elerle
adatr. B u patlam a cinsel so ru n larn gerek ve b irok adan yeni
aciliyetii yanstr. Y in e d e m o d e rn to p lu m u n bu cinsel ifaatn n
tan da bu sorunlar gizleyen bir ey olup olm ad ve b u so ru n la
r sistem atik olarak resm iletirerek onlara d e rin elikileri gizleyen
aka aldatc b ir zg rl k tanyp tanm ad da ak deildir.
B u ero tik lem en n lsz o ld u u n u ve bu l s zl n b ir
anlam o ld u u n u hissediyoruz. B u erotiklem e sadece b ir y celtm e
nesnesi o lm a k ta n km a ve geleneksel ta b u larn basksndan k u rtu l
m a k rizin i m i ifade ediyor? B yle b ir d u ru m d a b ir kez d o y g u n lu k
eiine ulaldnda, p rita n izm in m iraslarnn b u al b ir kez
yattrldnda zgrlem i cinselliin ken d i dengesini b u ld u u , sanayisel ve retim ci sarm aldan zerk ve bam z hale geldii d n
lebilir. Ya da balam trm a n m a n n tpk G S M H n in , uzayn feth in in ,
m o d a ve n esn eler k o n u su n d a yenilik g e tirm e n in trm an m as g ib i ve
ayn nedenlerle devam ed ecei de d n leb ilir (J.F. H eld ): B u p ers
pektifte, cinsellik kesinlikle snrsz retim ve marjinalfarkllama srecin
de ierimlenmitir, n k e ro tik sistem olarak ve bireysel ve toplum sal
t k e tim ilevi olarak cinsellii zg rle tiren tam da b u sistem in
m antdr.
H e r t r ahlki sansr reddedelim : B urada ahlk b o z u k lu u sz
k o nusu deil ve ayrca en k t cinsel ahlk b o z u k lu u n u n can
llk, zenginlik, zgrlem e gstergesi olabildiini biliyoruz: D o la
ysyla cinsel ahlk b o zu k lu u dev rim cid ir ve zaferinin b ilin cin d e
ki yeni b ir snfin tarihsel geliim ini aa v u ru r; talyan R n esan s

Tketim Toplumu

byle olm utu. Bu cinsellik enlik gstergesidir. A m a, g n m zd ek i

hi de bu cinsellik deil, l m gstergesinde im gesine kavuan b ir
to p lu m u n k n d e y en id en ortaya kan hayaletidir. B ir snfin ya
da b ir to p lu m u n paralanm as genellikle yelerinin bireysel dal
masyla ve (dierleri arasnda) cinselliin bireysel d rt ve toplum sal
am biyans olarak gerekten yaylmasyla son bulur: A ncien R e g im e in
sonu byle olm utu. G em iinden k o p tu u n d a n ve gelecee ilikin
bir im gelem e sahip olm adndan t r ciddi ekilde paralanm b ir
to p lu m , ayn h u m m al doyum suzlukta krn d o ru d an b elirlen im le
riyle cinsiyetin belirlen im lerin i b irb irin e kartran neredeyse saf bir
itkiler dnyasna y em d en doar sanki.T oplum sal ilikilerin sarslmas,
ek o n o m ik dnyann am biyansn oluturan bu ereti gizli anlam a
ve etin rekabet etkisini sinirler ve duyular stnde g steriy o r ve b ir
balant ve o rta k younlam a etkeni olm aktan kan cinsellik bireysel
b ir kar d k n l n e dnyor. C insellik, herkesi takntl yapa
rak soyutlar. K arakteristik b ir belirti olarak, cinsellik daha da abarta
rak kendisi iin tasalanr hale gelir. A rtk cinsellii ezen, yzyllarn
ve p rita n izm in iaretleri olan u tan m a, edep ya da sululuk deildir:
B unlar resm i n o rm la r ve yasaklarla yava yava yok oluyor. Bu cin
sel zgrlem eyi cezalandran bireysel bask, iselletirilm i sansrdr.
Sansr artk cinsellikle biim sel kartlk iinde (dinsel, ahlki ve h u
k uki olarak) knonsallatmluz, artk sansr bireysel b ilinaltnn iine
dalar ve cinsellikle ayn kaynaklardan beslenir. Sizi evreleyen cinsel
d o y u m larn tam am kendi ilerin d e kesintisiz sansrlerini b arn d rr.
A rtk bask yok (ya da daha az bask var), ama sansr g n l k hayatn
bir ilevi haline dnt.
R im b a u d , "K e n tle r in d e ei b en z eri grlm em i b ir ahlkszl
yerletireceiz dem iri. A m a erotizm in trm anm asyla ve cinsel z
grlem eyle duyularn ahlki geveklii arasnda h i b ir iliki yoktur.
D zenlenm i ahlk geveklii ve bu ahlk gevekliinin iine ileyen
d o n u k i sknts hayat d e itirm e k ten ok. b ir toplum sal am b i
yans oluturur. B u am biyans iin d e cinsellik zel, yan acm aszca
k en d in in b ilincinde, narsisik, k e n d in d e n rahatsz olan b ir m eseleye
d n r; bu, cinselliin t relerd e y ce ltti i ve politik ark n o lu tu r
d u u ideolojinin ta kendisidir. n k , daha iyi sattrm ak iin cin
sellii antran rek lam clarn te sin d e , b t n n tehlikeli d iy alek 170

Jean Baudrillard

tine kar cinsel zgrlem eyi antran (cinsellii ahlki olarak

m a h k m etse bile) m e v c u t toplum sal d ze n vardr.
Reklamdaki simgeler vefanteziler
'Tketilen cinsellii tanm layan bu yaygnlam sansr kesinlikle
ahlki b ir sansrle kartrm am ak gerekir. Bu sansr bilinli b u y ru k lar
adna bilinli cinsel davranlar cezalandrm az: B u alanda dinsel ve
ahlki adan belli bir ar hogr z o ru n lu d u r, h e r ey bu h o g r y
kkrtr ve cesaretlendirir, hatta sapknlklar bile serbeste gerekleir
(bunlarn hepsi greceli kukusuz, am a iler bu y n d e geliiyor). B i
zim to p lu m u m u z u ar cinsel duyarllnda kuru m latrd sansr
daha incelikli ve etkilidir: Bit sansiirfantezilerin ve simgesel ilevin dze
yinde etkilidir. G eleneksel sansre kar kan m ilitan eylem lerin h ib i
ri bu sansr karsnda b ir ey yapam az. N asl (hl etkili olan) p rite n
g ler sansrleri ve ahlklaryla, geerliini yitirm i silahlar k u llan
yorlarsa, b u eylem ler d e geerlilii kalm am b ir dm anla savayor.
Tem el sre cinsiyetin iyicil ya da k t c l ekiciliinin bilinli ve
g r n r d zeyinde deil, baka yerde cereyan ediyor. B u k o n u d a cin
sel zg rl n savunucularnda olduu kadar dm an larn d a, solda
olduu kadar sada da k o rk u n b ir naiflik var.
H e rio t ampanyas reklam larndan (J.F. H eld) b ir rn e k alalm:
B ir ie ve b ir gl. G l krm zlar, azck aralanr, ekrana d o ru
yaklar, irileir, ier; atan b ir kalbin artan g r lt s salonu kaplar,
hzlanr, atelenir, delirir; m an tar ienin azndan yavaa, acm aszca
km aya balar, byr, kam eraya yaklar, p irin tel eng ellerin direnci
birer b irer krlr; kalp atar, atar, gl ier, m a n tar ier ah! ve aniden
kalp d u ru r, m a n tar frlar, am panya k p ienin boaz b o y unca
h afif kalp atlar eliinde akar, gl solar ve yeniden kapanr, gerilim
hzla der.
Vamp b ir kadnn gl bir ekilde yz kaslm alarn ve giderek
b y y en planlarda, m usluk anahtarlar, su b o ru lar, t m b ir fallik ve
spernsel edevatla orgazm n geliini, taklit e t ti m usluk reklam m - v e
itk ilerim izi ve fantezilerim izi ok tehlikeli b ir ekilde g d m le y d i
ve kukusuz t k e tic ile rin im gelem ini k o n u tu rm a k tan o k e n te le k t
el g r lt yapan szm oa gizli ikna e tm e tin sz k o n u su olduu
b en z er b in lerce rn e i hatrlayalm . Bizi rahat brakm ayan ve su . 171

7Tifeflm 7t>/>fmw

lulk du y d u ran ero tik cinsellik iim izde ok d erin alkantlara n e

den oluyor... Siyah p a n to lo n asklaryla plak b ir sarn, tam am o ld u ,
baarld, ask satcs ze n g in o ld u . Ve e n sradan emsiyeyi fallik b ir
sem bole d n t rm e k iin o n u g k y z n e do ru ev irm ek yeterlid ir dese de, H e ld n e b ir sim genin sz konusu o ld u u n d a n n e d e bu
sim g enin sim ge olarak d e m e g c olan talep stn d ek i etkisinden
k uku duyar. D aha sonra H eld, W eber i am arlar iin iki reklam
projesini karlatrr: re tic ile r b irin c i reklam projesini tercih ettiler,
ayrca o nu tercih etm ek te de hakllar, n k H e ld e gre, Z e v k te n
k en d in d en gem i erkek o cu u adeta ld r lm gibidir. B ir kadn
iin h kim olm ak eilim i g l d r... am a ayn zam anda bu k o rk u tu
cu b ir eilim dir. E er sfenks-kz ve kurban W eber m arkasnn im gesi
olm u olsayd, m u h tem el m terile rin belirsiz sululuu o kadar g
l o lu rd u ki daha az tehlikeli sutyenleri tercih ederlerdi.
B ylece, ukala psikanalistler b y k b ir itahla ve b ilg ie reklam
fan tezilerin in , urada buradaki fallik, anal ya doym ak bilm ez oralln
st n e eileceklerdir; t m b u n la r kendisini g d m le ttirm e k iin sa
d ece b u n u bekleyen t k e tic in in b ir bilindna balanr (Fred yle
syledii iin kukusuz var o ld u u varsaylan, C eden verili ve gda
olarak sim ge ya da fanteziyi tercih ed en o bilind). B ilindyla
fan teziler arasndaki ksrdngsellik, eskiden bilin d ze y in d e z
neyle nesne arasnda sz k o n u su olann aynsdr. B ireysel ilev olarak
basm akalplam b ir b ilin ve reklam ajanslar tarafndan retilm i
r n le r olarak fanteziler, b iri d i e rin in st n e endekslenir, b iri d i
eriy le tanm lanr. B ylece bilindnn m ant ve sim gesel ilevin
ortaya kard t m so ru n la rn i in d en , bu so ru n lar b ir m ek an ik
an lam lan drm alar ve g ste rg e le rin etkililii srecin d e m ad d ileti
rilerek ustalkla klr: B ilind diye b ir ey var ve ite o n u ele
g eiren fanteziler ve bu ikisinin m u cizevi birlem esi sattrr. K endi
rasyonalist ilkel zih n iy et sylenlerini s rd re b ilm ek iin yerlilerin
k en d ilerin e anlatt sylenlere ve yerlilerin b u sylenler ve t re n le
rin etkisine d u y d u k la r batl inanca in a n an ve bun lar anlatldklar
b iim iyle kabul ed en e tn o lo g la rn nahfliiyle ayndr bu . R e k la m n
satlar stndeki d o ru d a n etkisinden kukulanm aya balanyor:
R e k la m clarn o ld u u kad ar psikanalistlerin de kandrm acas olan
* Yazar burada Fransada yaymlanm olan bir reklam filminden sz ediyor, (.n.)
. 172 ,

J ea n Baudrillard

b n a h if fantezi m ekan izm asn radikal olarak sorun sallan rm an m

zam an da gelecektir.
K abaca so ru n udur: B u iin iinde g er ek te n lib id o var m dr?
S ergilenen ero tizm d e cinsel nitelikli, libidoyla ilgili n e vardr? R e k
lam (ayrca di er k itle iletiim sistem leri de) hakiki b ir fantezisel sah
n e inidir? Bu grnr sim gesel ve fantezisel ierii, d le rin g r n r
i eri in d en daha m fazla olduu gibi kabul e tm e k gerekir? E ro tik
b u y ru u n sahip o ld u u d e er ve sim gesel etk in in te m eld e ticari b u y
ru u n pazar st n d ek i d o ru d a n etkisinden fazla olm ad d o ru d e
il ni? N e d e n sz ediyoruz?
B t n bu ite aslnda ,fantazmagoriden baka b ir ey olm ayan fante
z i olarak kabul ettirm eye, bireyleri, hileli bir sim gesel yoluyla bireysel
bilind syleninde tuzaa d rm eye ve bylece bu syleni t k etim
ilevi olarak kuatm alarn salamaya ahan ikinci dzey b ir sylence
ile kar karyayz. nsanlarn b ir bilindna sahip old u k larn a, bu
bilindnn rek lam n e ro tik sim geselinde nesnelletiine, yanstl
dna, orada o ld u u n a inanm alar gerekir; bilindnn var o ld u u
n u n , insanlarn bu bilindna inanm akta ve n ce sim g eleri o k u m a "
ard n d an bu s in g e le rle g sterilen ve bu fanteziler le y k l m allar
sahiplenm e d zey in d e ayn bilindm varsaym akta hakl o ld u k la r
m n k an n olarak.
Aslna baklrsa t m bu erotik festivalde ne sim ge n e d e fantezi
vardr ve b t n b u n lar arzu stratejisi olarak sulam ak yel de ir
m e n lerin e kar savamaktr. Fallik iletiler ya da dierleri alaya aln
m am , g erekten o y u n cu l olm asalar bile yanlm a tehlikesi olm adan,
bizi evreleyen t m ero tik m alzem enin b t n y le kltrelletirilmi
o lduu dnlebilir. E rotik m alzem e n e fantezisel ne d e simgesel
b ir m alzem edir, b ir ambiyans m alzem esidir. K onuan n e A rzu n e de
B ilinddr; konuan, k ltr, panayr laflarna, rep e r tu varna, re to ri
ine dm psikanalitik alt-kltrdr. ikinci dzey y klem e, tam
anlam yla alegoridir. B u (bilind) konum az, yalnzca k lt re l sis
tem d e kurum lat, btnletirildii ve yeniden ele alnd haliyle
psikanalize; doal olarak analitik psikanalize deil, kltrletirilm i,
estetikletirilm i, kitle iletiimsellemi psikanalizin ilev/gstergesine
g n d e rm e yapar. Y in e de (nasl yapay o d u n ateim atein sim gesiyle
k artrm am ak gerekiyorsa) sylenceselletirilm i izleklerin biim sel
173

Tketim Toplumu

ve alegorik bir bilekesini de bilidm sylem iyle kartrm am ak

gerekir. B g sterilen" ate ile B achelard zm ledii atein iirsel
z arasnda hib ir o rta k no k ta y o k tu r.' Bu o d u n atei k lt rel bir
gstergedir, baka hib ir ey deil ve sadece kltrel b ir gnderge d e e
rin e sahiptir. Bylece t m reklam , t m m o d e rn ero tik gstergelerden
oluur, anlam dan deil.
R e k la m n erotik trm anna kendim izi k aptrm am am z gerek ir
(anlaml bir b iim d e o n unla b irlikte g r len reklam iro i si, oyun,
mesafe, "k a r-re k la fn trm anna k endim izi kaptrdm zdan
daha ok kap trm am am z gerekir): T m bu ierikler, sadece ve sa
dece kendisi gerek mesaj olan M A R K A s p er-gsterg esin d e d o ru k
noktasna varan yan yana k o nulm u iaretlerden baka b ir ey d e il
dir. H ib ir yerde dil ve zellikle de bilid yoktur: Yeni reklam nda
A irb o reu n 50 kadn kn ukalaca yan yana koym asnn n ed e n i
b u d u r (evet tabii ki h e r ey orada... K bizim birincil aratrm a saham zdr ve k n o tu ru y o r olm ak z o ru n d a olduu t m du ru m lard a...
M e de Sevige gibi d n d m z iin vb) bu ned en le 50 k ve
daha fazlas m m k n d r; bu klar h i b ir eye saldrm az ve d erin li
in e" hib ir ey uyandrm azlar. B u klar sadece kltrel yan an lam
lardr, yan anlam st-dilidirler: M o d a o la n b ir k lt r n cinsiyeti
sylenii konuurlar ve gerek anallikle hibir ilgileri y o k tu r ite
bu n ed e n le saldrgan deildirler ve d o ru d an doruya im ge olarak
tketilebilirler.
G erek fantezi tem sil edilem ez. E er temsil edilebilir olsayd, ekil
m ez o lurdu. B ir tra bayla erevelenm i kadifemsi kadn d u d ak
larn tem sil eden G illet tra baklar reklam nn seyredilebilir o ln a snu tek nedeni im a etti i idi edici vajina fantezisinden, bylesi
bir ekilm ez fanteziden gerekten sz etm em esi ve h ib ir bilid
arm uyandrm ayan (tersine sistem atik olarak byle arm lardan
kaan), yalnzca "k lt re l arm lar uyandran yaltlm gstergeler,
szdizim inde arndrlm gstergeler bir araya getirm ek le yetinm esi
dir. R e k la m , sim gelerin G revin m zesidir," itkisel ileyiten a ra k h i b ir
ey tamayan tallam bir fantezi/g sterg e bitki rtsdr.
* Yazar burada Fransz filozofu Gaston Baclelard'm La !W tiquc du fe n (Atein Poefikas) adl
yapmn gnderme yapyor, (.n.)
** Desinatr Alfred Grevin tarandan 1882de Pariste kurulan balmnundun figiir mze
si. (on.)

174

Jean Baudrillanl

z e d e , du y g u sm r s yapyor diye reklam yarglam ak o n u

o n u rlandrm aktr. A m a sansrclerin ve savunucularn birbirleriyle
yarrcasna yakalandklar bu devasa gizem liletirm e kukusuz, g e r
ek yarglam ay, yani t m bu fancazm agorin ardnda old u k a etkili
ekilde ilem ekte olan sansr srelerinin radikal z m len m esi
ni u n u ttu rm a k g ibi olduka belirli b ir ileve sahiptir. E ro tik reklam
aygtyla boon erd irild i im iz gerek koullandrm a d erin d e n ikna
etm e , bilind telkin deil; tersine eklem lenm i b ir szdizim inde d e
rin anlam n, sim gesel ilevin, fatezisel ifadenin, ksacas cinsel gste
ren lerin so m u t olarak o r a y a knn sansrdr. K odlanm bir cinsel
gstergeler o y u n u n d a, h e r yana yaylm, am a szdizim inin incelikle
yok edilm esinin y erin i sadece kapal ve to to lo jik b ir g dm lem eye
brakt cinselin saydamsz gerekliinde st karalanan, sansr edilen,
yok ed ilen d erin anlam , sim gesel ilev, fatezisel ifade, cinsel gsterge
lerin so m u t yaylm dr. A nlam landrm a dzeyinin ta kendisinde etkili
olan bu sistendi te r riz m d e t m cinsellik z n d e n uzaklar ve t k e
tim m addesine dnr. T k etim srein in gerekletii yer, ite bu
sistemli terrizm dir. A yrca bu, n a h if tehircilikten, panayr fallusuluudan ve vodvil F reudcu lu u n d an o k daha kayg vericidir.
Cinselletirilmi bebek
B u yen: b ir oyuncak. A m a yetikinlerin fan te zilerin d en hareketle
ocuklara seslenen oyuncaklar tm b ir uygarl balar. B u yeni beb ek
tketim to p lu m u n d a, h e r baka eyle olduu gibi, cinsiyetle de ili
kim izin genelliini gsterir. Bu iliki b ir simlasyon ve yeniden k u m a
siireci tarafndan ynetilir, B u sreteki ilke yapay b ir gerekilik iinde
kaybolm adr: C insellik burada cinsel organlarn nesnel gerekliiyle
kartrlr.
Bu srece biraz daha yakndan baklacak olursa fabrikalarda
ki katlm da ya da avan t-garde" tiyatronun b t n se l gsterisinde
izleyicilerin organik ve e tk in " katlm nda sz k onusu o lann, tele
vizyondaki renkler, reklam daki ya da baka b ir yerdeki plaklk k o
nusunda da geerli o ldu u grlr. H e r yerde bir h ak ik at in ya da
b ir b t n sellik in yapay olarak y eniden kurulm as, n c e d e n yerle
mi i ya da ilev b l m n d e n hareketle b ir btnselli in sistematik
olarak y eniden oluturulm as sz konusudur.

175

V ikctin Toplumu

C inselletirilm i beb ek (oyuncak olarak, ocuksu g d le n m e o la

rak cinsiyetin edeerlisi) rn e in d e ; btnsellik olarak cinsellii b
tnsel dei toku b i im in d e k i sim gesel ilevinde, cinsel gstergeler (cin
sel organlar, plaklk, ikincil cinsel sim geler, t m nesn elerin erotik
anlam landrlm as) iinde snrlandrabilm ek ve bu gstergeleri zel
m lkiyet ya da zn itelik ler olarak bireye tahsis etmek iin paralam ak
gerekir.
G eleneksel b eb ek sim gesel ilevini (ve dolaysyla cinsel ilevini
de) tam olarak y erin e g etiriy o rd u . B u bebei zglletirilm i cinsel
gstergeyle g iy d irm ek , bu sim gesel ilevin yolunu b ir b iim d e tka
m ak ve nesneyi gsteri ileviyle snrlandrm aktr. Bu zel b ir d u ru m
deildir: ikincil n itelik olarak, cinsel kandrm aca olarak ve aslnda
sim gesel ilevin sansr olarak b eb e e ilave edilen bu cinsiyet o c u u n
dzeyinde, h er yerde etrafm z kuatan plak ve ero tik y u ttu rm a c a n, b ed e n in g stergelerinin yceltilm esinin edeerlisidir.
C insellik btnsel ve sim gesel b ir dei toku yapsdr:
1. Simgesel olarak cinsellik, y erin e cinsiyetin gereki, apak ve gsterisel anlam lar ve cinsel ihtiyalar geirilerek bertaraf edilir.'
2. Eros bireyselletirilerek, cinsiyet bireye, birey cinsiyete tahsis
edilerek dei toku olarak (bu tem el n e m tar) cinsellik bertaraf edilir.
T ek n ik ve toplum sal ib l m n n vard son n o k ta budur. C insiyet
ksm ileve d n r ve ayn srele zel m lkiyet olarak bireye
tahsis edilir (ayn ey bilind iin de geerlidir).
A slnda te k ve ayn eyin sz k o nusu o lduu g r l y o r: simgesel
dei toku olarak, yani ilevsel b l n m e n in tesind e b t n sel (yan
ykc) sre olarak cinselliin yadsnm as.
B ir defa yaps b o zulan ve b tnsel ve sim gesel dei to k u ilevini
k aybeden cinsellik kullan m d e e ri/d e iim deeri (ikisi b irlik te nes
ne kavram nn nitelikleridir) ikili em asnn iine der. C insellik iki
ayr ilev olarak nesnelleir:
1. B irey iin kullanm de eri (bireyin cinsiyeti, cinsel te k n i i ve
cinsel ihtiyalar araclyla); n k bu kez sz k o nusu olan arzu
deil, te k n ik ve ihtiyalardr.
2. D eiim d e e ri (artk sim gesel deil, am a ya ek o n o m ik ve ticari
- t m deikeleriyle fah ie lik - ya da g n m z d e olduka n em li olan
gsterii g ste rg e /d e e r - cinsel itibar .
176

Je a n Baudrillard

lerici oyuncak g r n m n d e cinselletirilm i b eb e in dile ge

tirdii ite bunlardr. B ir pikap ya da H indistan H avayollar rekla
m n d a ze n d irici olarak sunulan b ir k adnn plak kalalar g ib i bu
bebeksi cinsiyet de mantksal b ir sapknlktr. B u bebeksi cinsiyet h e
nz olgunlam am b ir kz o c u u n u n stndeki sutyen k adar (bunu
plajlarda g rm e k m m k n ) tuhaftr. Tersine b ir g r n m altnda za
ten aym anlam a sahiptir. B iri rter, dieri aar , aslnda ikisi d e ayn
sayrlk ve ayn p rita n iz m e sahiptir. H e r iki d u ru m d a da yapay nesne
araclyla, h e r zam an b ir gerekilik metafiziine dayanan gsterii simlasyon gerek burada hakikinin eylemi hali ve tersid iraracl
yla iin iine g iren sansrdr.
G ere in g sterg eleri/sim g eleri eklendike, yapay n esn e m k e n m elletirildike, sim gesel y k eylemi cinsiyetin klt rel m etafizii
n e d o ru evrilerek hakikat sansrlenir: B ylece h e r ey ve sadece
b eb e k le r d e il- g n m z d e libidinal ve sim gesel ilevden daha iyi
arn d rlm ak am acyla yapay olarak cinselletirilecek. A m a b u zel r
nek hayranlk vericidir, n k iyi niyetle (?) ve cinsel e itim bah an e
siyle, cinsel gstergeleri h i ilgileri olm ad yerde sergileyerek, o cu k
st n d e hakiki b ir idii gerekletiren ana babalardr.
BO ZA M A N ETKNLKLER D RA M I YA DA ZA M A N
KAYBETM ENN MKNSIZLII

Z a m a n t k e tim to p lu m u n u n gerek ya da im gesel b o llu u n d a

ayrcalkl b ir yere sahiptir. D i erlerin d en apayr olan bu m ala talep
t m d i erlerin e talebin toplam na h e m e n h e m e n eittir. H i k u k u
suz bo zam an k o n u su n d a d i e r mal ve h iz m etler ii sz konusu
o ld u u n d a n daha fazla ans eitlii, daha fazla d em okrasi sz konusu
deildir. A yrca b ir adan dierine, b ir k lt rd e n d i e rin e anlam l
olsa b ile arn k b iz im iin bo zam am n k ro n o m e trik b irim le r halinde
m uhasebe edilm esinin m u d a k d e e r olarak hi de anlam l o lm ad
biliniyor: Bo vaktin nitelii, ritm i, i erik le rin in , alma zo ru n lu u n d an artakalan b ir ey m i, yoksa zerk m i olduuyla ilgili olarak
b t n bu n itelik, ritim ve i erik le ri b ireyden, b ir k ateg o rid en , b ir
snftan te k in e ayrt edici olur. A r alma ile bo zam an etk in lik
leri eksiklii bile y n eticin in ya da so ru m lu n u n ayrcal h alin e g e lebiliy o r.T m anlam larm sadece ( t k e tile n bo za m a n n da iine
177

T ketim Toplumu

dahil olduu) b ir farkklatrc stat gstergeleri kuran m d a kazanan

bu aykrlklara ra m en zam an yine de insanlk koullarnn eitlen
m esine zg b ir sylensel deer, g n m z d e bo zam an etk in lik leri
zam anyla y eniden ele geirilen ve izlekletirilen b ir de eri tayor.
E skiden t m toplum sal adalet istem ini k en d in d e younlatran, t m
insanlar zam an ve l m n n d e eittir deyii, g n m z d e h e rk e
sin bo zam an etkinlikleri zam an n n d e eit o ld u u n u savunan ve
zenle s rd r len sylende yaamaya devam ediyor.
B irlikte yaptklar sualt av ve Sam os arab aralarnda d e rin b ir
d o stlu un olum asna n e d e n olur. D n gem isinde sadece b irb irle
rin in isim lerini b ild ik lerin in farkna varr ve b irb irlerin e adresleri
n i v erm ek istediklerinde aknlkla b iri te k n ik ynetici, d i eri g ece
bekisi olarak ayn fabrikada altklarn kefederler.
K ulp M e d ite rraeen in t m ideolojisini zetleyen bu tadna d o
yu m olm az yk pek o k m etafizik postulat ilem ler:
1. Bo zam an etk in lik leri, z g rl n hkm ranl dr.
2. H e r insan doas gerei z n d e zgr ve dierleriyle eittir:
nsann bu zsel zg rl , eitlii, kardelii elde etm esi ii o n u
sadece d o a d u ru m u n a y en id en y erletirm ek yetecektir. Dolaysyla
Y unan adalar ve denizalt d erin lik leri Fransz D e v rim iin idealleri
nin m iraslardr.
3. Z am an a priori, akn, ierik le rin d en n c e var olan b ir b o y u ttu r.
Z am an orada, sizi bek lem ek ted ir. E er zam an em ek te yabanclatrl
m, kkletirilm ise, zam anm z y o k tu r . E er e m ek d ya da bask
d braklm sa, bu d u ru m d a zam anm z vardr . Hava, su vb gibi
m utlak, bakasna devrileez b o y u t olarak zam an, bo zam an etk in
liklerinde herkesin zel m lkiyeti hafine gelir.
B u n o k ta te m el n e m tar: Z a m a n n sadece belli b ir k lt r n
ve daha kesin olarak belli b ir re tim b i im in in r n o lab ilece
in i sezinlem em ize olan ak salar. B u d u ru m d a zam an bu retim
sistem inde retilen ve kullanlabilir olan t m m allarla ayn statye
zorunlu olarak b o y u n eer: ze l ya da kam u m lk iy etin in , sah ip len
m e n in statsne, sahip o lu n a n ve bakasna devred ileb ilen , y ab an c
lam ya da z g r ve bu sistem li tarza u y g u n olarak retilm i t m
nesn eler g ibi deiim d e e rin in eyletirihni soyutlam asna k atlan
N E S N E n in statsne.

178

Je a n Badrillard

N esn e le rin o u n u n h e r eye ram en kuram sal olarak deiim

d e e rlerin d en ayrt edilebilir belli b ir kullanm d e e rin e sahip olduu
hl sylenebilir. Ya zam an konusunda? Z am an n nesnel b ir ilev ya
da zgiil b ir pratikle tanm lanabilir k u lla n an de eri nerededir? n
k aslnda serbest zam ann tem elin d ek i talep kullan m deeriyle
ilgilidir: Zamana kullanm deerim geri vermek, bireysel zg rl n
kullanabilsin diye zam an bo b oyut olarak zg rletirm ek . O ysa b i
zim sistem im izde, zam an sadece nesne olarak, herkesin kendi keyfi
n e g re y atrm yapaca yllar, saatler, gnler, haftalardan oluan
k ro n o m e trik sermayesi olarak zgrletirilebilir . D olaysyla zam an,
k ro n o m etrisin d e retim sistem ine zg bt n sel soyutlam ayla y n e
tildiine gre zaten daha z g r deildir.
D em e k ki bo zam an etk in lik lerin in tem elindeki talep z m s z
ve tam am yla u m u tsu z elikiler iindedir: Z am an n gl zg rl k
u m u d u , zorlam alar sistem inin g c n aa kartr. O ysa bu zorla
m alar sistem i h i b ir yerde zam an d zeyinde o ld u u kadar btnsel
deildir. A pollinaire, Z am an d an sz ettiim anda bu, daha im diden
zam ann gem i o ld u u anlam na gelir dem iti. Bo zam an etk in
likleri k o n u su n d a da d enilebilir ki: Z am an m z old u u n d a, bu daha
im diden artk zam an n serbest olm ad anlam na gelir. A yrca eli
ki te rim lerd e deil, tem eld ed ir.T k e tim in trajik paradoksu buradadr.
H e r bo zam an dakikasm da o lduu gibi sahip o lu n a n , t k etilen h er
nesnede herkes arzusunu g id e rm ek ister, arzusunu gid erd i in e inanr;
ama kullanlabilir h e r dakikada olduu gibi, sahiplenilen h e r nes
nede, yaanan h e r doyum da arzu artk yoktur, zo ru n lu olarak yoktur.
A rzudan geriye arz u n u n tiiketilm ilii kalr.
lkel toplum larda zam an yoktur. B u toplum larda insann zam an
var m d r y o k m u d u r so ru su n u n anlam yoktur. B u toplu m lard a za
m an, tekrarlanan o rtak etk in lik lerin ritm in d e n (alma ve bayram
ritelleri) baka b ir ey deildir. Z am an bu etk in lik lerd en koparlp
n g r len , g d n le n en gelecee yarm alam az. Z am an bireysel d e
ildir, enlik annda d o ru k noktasna ulaan dei to k u ritm in in ta
kendisidir. Z am an adlandrm ak iin isim yoktur, zam an dei to k u
un fiilleriyle, insanlarn ve doann evrim iyle karr. Dolaysyla
za m a n bal , am a snrl deildir ve bu bal olm a (G eb u n d en h eit)
h erh a n g i b ir z g rl k engellem ez. Z am an kelim enin ta m ala179

T ketim Toplumu

m yla sim geseldir, yani soyut olarak yaltliam az. Z am an sim geseldir
d em en in de zaten anlam yoktur. Yalnzca para ne kadar varsa zam an
da o kadar vardr.
B u n a karn, zam ann parayla analojisi b iz im zam anm z ve a
lma zam anyla bo zam an arasndaki anland b y k k o p u k lu u n , b e
lirleyici k o p u k lu u n , ieridedii eyi z m lem ek iin tem el n em
tar, nkii t k etim to p lu m u n u n tem el tercihleri bu k o p u k lu k st
n e kurulm utur.
Time is money [Z am an paradr]: R e m in g to n dak td o larn st
n e ateten harflerle yazlm bu slogan fabrikalarn giriinde, g n l k
hayatn kleletirilen zam annda, giderek de nem li za an -b te
kavram nda yer alr. H atta bu slogan - v e burada bizi ilg ilen d iren b u d u r bo zam an etkinliklerini ve bo zam ann kendisini ynetir. Bo
zam an tanm layan, plajlarn g ne saatinde ve tatil ky lerin in g iriin
de yazl olan da bu slogandr.
Z am an , deiim de eri yasasna bo y u n een, en d e r b u lu n an , k y
m etli b ir m addedir. B u, alnp satld iin, alma zam an k o n u su n d a
aktr. A m a giderek bo zam ann kendisi de "t k e tilm e k iin d o
ru d a n ya da dolayl olarak satn alnm ak zo rundadr. N .orm an M ailer,
sv ya da d o n m u (k arto n k u tu d a ) portakal suyu ze rin d e gerekleririlen retim m aliyetini zm ler. Sv portakal suyu, daha pahaldr,
n k d o nm u r n n im ek iin hazrlanm asndan kazanlan iki da
kika fiyata eklenir: Portakal suyunun kendi bo zam an bylece tketiciye
satlm olur. stelik bu m antksaldr, n k b o zam an, kullanm ak
iin satn alnm as g ereken kazanlm zam an, verim alnabilir ser
maye, potansiyel retim g c d r. B u n a arm ak ya da k zm ak iin
ideal olarak tarafsz ve herkesin yararlanabildii n a h if do al zam an
varsaym nda kalm olm ak gerekir. H i de tu h a f olm ayan, m zik k u
tusuna b ir frank atarak iki dakikalk sessizlik satn alabilm e d n
cesi de ayn hakikati yanstr.
Paralanabildi, soyut, krono m etrik lem i zam an bylece deiim
de eri sistem iyle trde hale gelir. Z am an bu sistem e h erh an g i b ir
n esne nasl girnse yle girer. Z a m a n hesab nesnesi olarak h erh an g i
bir ticari mal (zellikle para) karlnda dei toku edilebilm elidir
ve edilm ek zo rundadr. A yrca n e sn e /z a m a n kavram tersine e v ri
leb ilir deere de sahiptir. T p k zam ann nesne olm as gibi, retilen
180

Jcati Baudrillard

nesn elerin tam am da kristallem i zam an olarak grleb ilir; sadece

bu nesn elerin ticari d e erlerin in hesaplanm asndaki alma zam an
deil, am a ayn zam anda tek n ik nesnelerin kullanclarna zam an ta
sarrufu saladklar ve bu anlam da k en d ilerin e d e n e n paray telafi
ettikleri l d e bo zam an etkinlii zam an olarak. am ar m akinesi
ev k ad m iin bo zam andr, satlm ak ve satn alnm ak iin nesneye
d n t r le n potansiyel bo zam andr (ev k ad n n n T V ve orad a d i
er am ar m a k in eleri iin yaplan reklam seyretm ek iin kullana
ca bo zam an!).
D eiim deeri olarak, retici g olarak zam ann bu yasas sanki
alma zam ann dzenleyen zorlam alarn elinden m ucizev i b ir e
kilde k u rtu lu y o rm u gibi bo zam an etkinlii balad anda d urm az;
(retim ) sistem inin yasalar tatil yapm az. B u yasalar srekli olarak ve
h er yerde, yollarda, plajlarda, k u lplerde retici g olarak zam an ye
nid en retir. alna zam an ve (zgrln akn alann balatan)
bo zam an etk in lik leri zam an olarak gr n tek i ikiye b l n m e bir
sylendir. T k etim to p lu m u n d ak i yaant d zey in d e g id erek daha
tem el hale gelen bu n em li kartlk sadece biim seldir. ze l yaa
m n g n d n m olarak tatillerle ve toplum sal yaam n g n d n m
olarak ilk baharn balangcyla zam ann b ir gne yl ve b ir to p
lumsal yl olarak bu devasa ynlendirilii, bu devasa ak ve y en id en
ak kukusuz sadece m evsim sel b ir ritim dir. B u b ir ritim deil (bir
ev rim in doal an larn n birb irin i izlem esi) b ir ilevsel mekanizmadr.
alm a zam an ve bo zam an etkinlikleri zam an diye sistem li ekilde
ikiye b l n e n ayn sretir. B u nesnel o rtak m anta uy g u n olarak a
lma zam annn n o rm la rn n ve zorlam alarnn bo zam ana ve o n u n
i erik le rin e de aktarldm greceiz.
im dilik bo zam an etk in lik lerin in kendi m a n t n n ideolojisi
ne g eri d nelim : stirahat, gevem e, kafa dinlem e, elence, belki de
ihtiya tr: A m a k en d ilerin d e, bu etk in lik lerin zam an t k e tim i olan
k en d in e zg talebini tanm lam azlar. Bo zam an belki de o n u d o ld u r
m ak iin yaplan t m oyuncl etkinliklerdir, am a ncelik le zam anm
kaybetme zgrl, gerekirse o n u ld rm e , saf kayp olarak harcam a
zg rl dr. (te b u n ed e n le bo zam an etkinlikleri sadece em ek
g c n n y en id en retim i iin gerekli oldu u n d an t r yabanc
lam tr d em ek yetersizdir. B u etkin lik lerin yabanclam as" ok
181

lu k tlim Toplumu

daha d erindir: bu yabanclam a alma zam anna d o ru d an bam l

oluundan ileri gelm ez, Z A M A N IN I K A Y B E T M E O L A N A K S IZ
L I IN IN TA K E N D S N D E N kaynaklanr.)
Z am an n gerek k u llanm d eeri, bo zam an etk in lik lerin in
um utsuzca yeniden oluturm aya alt ey, kaybedilm ektir.'-'Tatiller,
kelim enin tam anlam yla kaybedilebile b ir zam ann araydr, ama
bu kaybn kendisi de bir hesap srecine dahil olm adan ve b u zam an
(ayn zam anda) bir ekilde kazanlm ' zam an olm adan. re tim ve
retim gleri sistem im izde zam an sadece kazamicbilir. B u yazg, e t
kisini alma st n d e old u u gibi bo zam an etkinlik leri st n d e de
gsterir. Sadece zam anm z deerli klabiliriz", bu deerli klm ay
zam an alacak ekilde bo bir biim d e kullanarak yapsak da.T atille
rin bo zam an, tatilcinin zel m lkiyeti, yllk aln teriyle kazand,
sahip o lduu, tpk dier n esneler gibi zevk ald b ir nesnedir, d o la
ysyla btnsel b ir vazgeilebilirlii, gerek zgrlk anlam na gelen
zam an yokluuna sun m ak zere b u bo zam an (arm aan edilen nes
n ed e olduu gibi) verem ez, feda edem ez: T p k P ro n e te u s'u n kaya
sna sm sk bal olm asnda o ld u u gibi tatilci de k e n d i zam anna,
retim gc olarak zam an syleine smsk baldr.
Sisyphos, Tatalos, P rom etheus: varolusa! t m sama zg rl k "
sylenleri iinde b u lu n d u u dekorda tatilciyi ve o n u n U L A A M A
Y A CA I b i r tatil in aylakln, tam anlam yla b ir sahipsizlenm eni.
ken dini ve zam ann k ay b etm en in um arszca taklidini yapm ak ii
harcad abalar - ta m anlam yla nesnelletirilm i b ir zam an b o y u
tu na hapsolnn nesne olarak tatilciyiolduka iyi karakterize eder.
y le bir ada yayoruz ki, insanlar hibir zam an hayatlarn za
m an kazanm ak iin g e irm e yazgsndan k u rtarm a k zere y eterin ce
zam an kaybetm eyi baaram ayacaklar. A m a zam andan b ir i am arn
dan k u rtu lu u r gibi k u rtulunaaz. Para gibi zam an da n e ld r le bilir 11e de kaybedilebilir, n k h e r ikisi de deiim d e eri sistem i
nin d av u ru m u n u n ta kendisidir. Sim gesel boyutta para, altn dkdr.
Ayns nesnellem i zam an ii de sz konusudur. A m a aslnda h em
42. Bu noktada zamann, kullanm deeri" geleneksel olarak sahip olunmak, kullanlmak
ve deerlendirilmek olan tm dier nesnelerle kartlk iinde olduu dnlebilir. Ama
kukusu? bu dncede derin bir yanlg vardr, nesnelerin hakiki kullanm deeri kukusu?
ayn zamanda bo bouna" bitirilmek. Iarcanmakur:simgeser kullanm deeri her yerdi'
faydac" kullanm deeri taralndan engellenir, yerini ona verir.

, 182 .

Jea BaMllanl

paraya h e m de zam ana ark aik " ve k urban edici dk ilevlerinin ye

niden kazandrlm as o lduka nadir ve g n m zd ek i sistem de m a n
tksal olarak olanakszdr. B u hakikaten de sim gesel b i im d e para ve
zam andan k u rtu lm a k olurdu. H esap ve serm aye d z e n in d e tam tersi
olur: B u d ze n tarafndan nesnelletirildiim iz, deiim deeri olarak
g d iim lendiim iz iin parann dksna dniien de b iziz, zam ann d
ksna dnen de biz.
Bylece h e r yerde ve bo zam an etk in lik lerin d ek i zg rl k k u rm acasna ram en serbest zam ann m antksal olanakszl sz k o
nusudur, sadece zorlam a altnda zam an olabilir. T k etim in zam an,
retim in e m b e rin d e sadece b ir kaam ak parantezi o ld u u l d e
retim in zam andr. B ir kez daha tekrarlayalm (toplum sal snflara
gre farkl ekillerde paylalan) bu ilevsel tam am layclk, t k e tim
zam an nn tem el belirlenim i deildir. Bo zam an etk in lik leri, g r
nteki nedesizliim n arkasnda retici zam ann ve klelem i g tdeliklii zorlam alar olan zihinsel ve pratik zorlam alarn tam am n
sadk b ir ekilde y en id en rettii lde zorlam a altndadr.
Bo zam an etk in lik leri yaratc etkinliklerle karak terize edilm ez:
Yapt, sanatsal ya da baka yarat asla bir bo zam an etkin li i deildir.
Bo zam an etk in lik leri genel olarak geriye gid en etkin lik lerle, m o
d ern alma b i im le rin d en ncek i b ir biim le (ufak tefek tam irat i
leri, zanaatkrlk, koleksiyon, balk av) k arakterize edilir. B o zam ann
tem el m odeli u ana kadar tek yaanm bo zam andr: o c u k lu u n
m odeli. A m a burada, oyundaki zgrln ocuksu d en ey im in in ib l m n d e n ce k i toplum sal b ir aam ann nostaljisiyle k artrl
mas sz konusudur. Bo zam an etk in lik lerin in y em den oluturm aya
alt b tnsellik ve kendiliidenlik, tem el olarak m o d e rn ibliinyle belirlenm i toplum sal b ir zam anda ortaya k m alarn d an t r
h er iki rn e k te de kan ve sorumsuzluun nesnel b i im in e b r n r.
O ysa, bo zam an etk in lik lerin d ek i bu sorum suzluk alm adaki so
ru m su zlu u n trdei ve yapsal olarak tam am laycsdr. B ir yandan
zg rl k , di er yandan zorlam a: Aslnda yap ayndr.
Sistem i oluturan ve bo zam an etkinliklerini yabanclam alma
ideolojisine d n t ren ey, zam ann bu iki b y k kiplik arasndaki
ilevsel b l n m esin in ta kendisidir, ikilem h e r iki tarafta da ayn y o k
183

Tikeiim Toplumu

luklar ve ayn elikileri getirir. Dolaysyla alma alannda olduu

kadar bo zam an etkinlikleri ve tatilin h e r tarafnda ayn ahlki ve id e
alist baar hrsyla, ayn Z O R L A M A A H L K lyla karlalr. Bo za
m an etkinlikleri b t n y le katld t k etim d en daha fazla b ir tatm in
praksisi deildir. E n azndan sadece g r n te byledir. B ronzlam a
saplants, turistlere talyay, spanyay ve m zeleri ziyaret e ttire n
bu akn devidirici g, gne altndaki bu zorun lu jim n astik ve
plaklk ve zellikle de eksiksiz yaamaya zg bu gl ve b u nee,
hepsi birlikte aslnda dev, fedakrlk, ilekelik ilkesine adanm ann
belirtisidir. Sz konusu olan R ie sm a n n szn ettii fm -m orality,
artk h i kim senin kaam ayaca k u rru lu u n u baka baar l tle
rin d e bulm ak dnda zevk ve d in le n m e d e k u rtu lu u n bu tan anla
m yla ahlki b oyutudur.
G iderek daha duyarl hale gelen - v e zgrlk ve zerklik g d
syle biim sel eliki iinde o la n - tu riz m ve tatile younlam a, al
m a zorlam asyla trde olan ayn zorlam a ilkesine baldr. Yalnzlk
konuulan, ama uygulanm ayan b ir deerdir. alm adan kalr, am a
insan younlam asndan kalm az.T oplum sal ayrm clk kukusuz b
t n younlam ada da iin iine karr (Cotmnttncation, no. 8). D eniz,
k u m , gne ve kalabaln varl ek o n o m ik adan rahat snflardan
daha ok toplum sal hiyerarinin altnda yer alan tatilciler iin g erek
lidir: para so ru n u , am a zellikle kltrel zlem soru n u : E dilgin b ir
tatile m e cb u r o ld u k larn d an k en d ilerin e b ir hava v erm ek iin denize,
gnee ve kalabala ihtiya duyarlar (/1 ,y. y., H u b e rt M ace).
Bo zam an etkinlikleri toplum sal b ir uratr : B u gazete bal,
bo zam ann ve t k e tim in in ald k u ru m ve iselletirilm i to p lu m
sal n o rm niteliini eksiksiz biim d e zetler: B urada tatl tem bellik
ve k o zm o p o lit m utfak ayrcal yalnzca baz eylere d erin b ir itaati
gizler:
1. zel ve z g r alanda, toplum sal alandaki retim ve retim
g lerinin azam iletirilm esi ilkesini harfiyen yanstan bir ihtiyalar ve
tatm in leri azam iletirm e ahlkna itaat.
2. A yrt edici bir koda, b ir farkllatrm a yapsna itaat; n cek i a
larda hali vakti y erin d e olan snflar iin aylaklk olm u olan l t
burada faydasz z a n a n m t k e tim i olm utur. Bo zam an etk in lik leri
ni y n eten ve ayn ekilde geleneksel toplm larda ayrcalkllarn sta
184

Jean Baudrillard

t s n y netm i olan (yararl) hib ir ey yapm am a zorlam asdr. Hl

olduka eitsizce datlan bo zam an etkinlikleri d em o k ra tik to p
lam larm zda b ir sekinlik ve klt rel ayrcalk etkeni olm aya devam
ediyor. E ilim in tersine d n d dnlebilir (ya da en azndan ha
yal edilebilir): A. H u x ley in Brave N ew Wo rid n d e [C esur Yeni D nya]
d ierleri k en d ilerin i kitle olarak hazcla ve bo zam an etk in lik lerin e
adam ken alan sadece A lphalardr. B u t r etk in lik lerin fazlalama
s ve bo zam ann genelleen artyla ayrcaln tersine d n d
ve am acn zorunlu tketime giderek daha az zam an ayrm ak o lduu
kabul edebilir. E er bo zam an etkinlikleri, geliirken ve ideal tasa
rlarn n aksine giderek daha o k rekabet ve disiplinci ahlkn iine
dyorsa, bu d u ru m d a alm ann (belli tip tek i b ir alm ann) bo
zam an etk in lik lerin d en k u rtu lu n a n yere ve zam ana d n t ileri
srlebilir: N e olursa olsun, alma y ine ayrt edici b ir gsterge ve bir
ayrcalk gstergesi haline gelebilir: B u g n d e 15 saat almay k en
d in e grev b ilen ynetici k adrolarn ve genel m d rle rin yapm ack
k lelik idir.
B ylece tketilenin alm ann kendisi old u u paradoksal snra
ularz. alm a bo zam ana yelendii, alma araclyla n ev ro tik
talep ve tatm in var o ld u u , ar alm ann prestij iareti o ld u u l_de alm alm tketilm esin in alanndayzdr. A m a h e r eyin t k etim
nesnesine dnebildiim de biliyoruz.
N e var ki bo zam an etk in lik lerin in ayrt edici de eri g n m zd e
ve u zu n b ir zam an i in var olm aya devam ediyor. alm ann tepkisel
olarak d e er kazanm as bile sadece tam tersine (a co n tario ) soylu deer
olarak bo zam an etk in lik lerin in d erin d e k i g c n kantlar. Veblen,
The Theory o f the Leisure Class'm a [Aylak S m f K uram ], C o n sp icu
ous ab stention from la b o u r becom es th e conv en tio n al in d e x o f rep u
tability dem iti ( G sterii bir biim de alm aktan vazgem ek h er
yerde kabul g ren o n u r ve stat iareti haline gelir). retici alma
bayadr: Bu gelenek d e e rin i h e r zam an iin koruyor. H atta belki
bu gelen ek m o d e rn d e m o k ra tik toplum lara zg olan y o u n stat
rekabetiyle gleniyor. B u e le n c e /d e e r yasas m utlak b ir toplum sal
reete g c n e ulayor.
D olaysyla elence hi de b ir bo zam andan haz alma, b ir tatm in
ve ilevsel bo zam an etkinlikleri ilevi deildir. E len cen in tanm ,
185

TiikctiM Toplumu

retici olm ayan bir zam an t k e tim in in tanm dr. Bylece, tketilen
bo zam ann aslnda nasl b ir retim zam an o ld u u n u g rm e k iin
balangta szn ettiim iz zam an kayb na yenid en d n y o ru z.
E k o n o m ik olarak retici olm ayan bu zam an b ir deer -a y r t edici
deer, stat deeri, prestij de eri retim in in zam andr. H ib ir ey
yapm am ak (ya da retk en hib ir ey yapm am ak) bu sfatla zgl bir
etkinliktir. D e e r (gstergeler vb) retm ek zorunlu b ir toplum sal y
k m l l k t r ve bu edilginliin tam kartdr; edilginlik d in le n m e n in
g r n r sylem i olsa bile d u ru m deim ez. A slnda bo zam an e tk in
lik lerin d e zam an b o deildir, harcanmtr ve toplum sal birey iin b ir
stat retim i an o ld u u n d a n saf kayp olarak harcanm az. H i kim se
bo zam an etk in lik lerin e ihtiya duym az, am a herkesten retici al
m a n n d e kullanlabilir o ld u k larn kantlam alar istenir.
Dolaysyla bo zam ann tketilip bitirilmesi bir t r potlatcltr. Bo
zam an p o tla tc h ta (bo zam an etk in lik lerin e eklenen ve dahil olan
etkinliklere paralel olarak) an lam landrm a ve gsterge dei tokuu
m alzem esidir. B ataille La Part maudite [Lanetli PayJ kitabnda o l
duu gibi bo zam an yok etm ed e, k u rb an etm ed e d e er kazanr ve
d in len m e bu sim gesel'' ilem in yeridir.*'
D olaysyla bo zam an etk in lik lerin in merulamas son k erte d e ay
rm n ve de er retim in in m ant n d a olur. Bu neredeyse deeyim sel
olarak dorulanabilir: K endi haline, yaratc kullanlabilirlik d u ru
m u n d a braklan bo zam an insan, um utsuzca aklacak b ir ivi, s
k lecek b ir m o to r arar. R e k a b e t i alann dnda, hib ir zerk ihtiya,
k en d ili in d en hib ir m otivasyon y oktur.Y ine de h ib ir ey y apm am a
y red d etm ez, tersine hib ir ey yapm am a ihtiya"m duyar, n k
b u n u n ayrt edici toplum sal deeri vardr.
B ugn hl ortalam a bireyin tatiller ve bo zam an araclyla is
tedii kendini gerekletirm e zg rl (ne olarak? H an g i gizli z
bird en beliriverecek?) deil, ncelikle zam annn yararszln, gste
rii serm aye olarak, zenginlik olarak zam an fazlalm kantlam aktr.
T k etim zam an gibi bo zam an etkinlikleri zam an da genel olarak en
nem li toplum sal an, retici deer, ek o n o m ik olarak hayatta kalmann
deil, toplum sal kurtuluun boyutu haline gelir.
43. Ancak zamann ereksellisi kesin olarak bireysel kalr. Arkaik bayramda zaman asla ken
di iin harcanmaz: kolektif bir savurganln zamandr.
, 186 ,

Jva* Bitrillml

Bo zam an zg rl k n n son z m lem ed e nered e tem ellen

dii g rlyor. Bo zam an zgrl n alma z g rl k n e ve
t k etim zg rl k n e b en z etm ek gerekir. Nasl em e in ek o n o m ik
b ir deiim deeri kazanm as iin em ek gc olarak zgrlem i
olm as gerekiyorsa; nasl t k e tim sistem inin kurum lam as iin t k e ti
cinin t ketici olarak zgrlem i olm as, yani sem e ve tercih y ap
m a k o n u su n d a

serbest braklm as (biimsel olarak) gerekiyorsa, ayn

ekilde zam ann da,

1. e k o n o m ik dei toku e v rim in d e (alma zam annda) sadece
meta deil,
2. am a ayn zam anda gsterge ve bo zam an etk in lik lerin d e deiim
deeri (oyuncul prestij deeri) kazanan so m u t gsterge m alzem esi
olabilm esi iin zgrlem i olm as, yani (simgesel, ritiiel) i erm ele
rin d e n k u rtu lm u olm as gerekir.
Tketilen zam an sadece bu ikinci kiplik tanm lar. alm a zam a
nn n kendisi t k e tilm ez ya da b ir m o to ru n b en z in t k etm esi an
lam nda tketilir; am a bu kabuln t k etim in mantyla h i b ir ilgisi
yo ktur. S im gesel zam an, yani n e ek o n o m ik olarak zorlam a altnda,
ne d e.g ste rg e /ilev olarak serbest olan, am a doan n so m u t ev
rim in e ya da karlkl toplum sal dei tokua bal olan, yani b u n d an
ayrt ed ilem ez olan zam ansa t k e tilm ez . Aslnda bu sim gesel zam a
n sadece k ro n o m e trik kavraymzla k u rd u u m u z b en zetirm e ve
yanstm ayla za m a n olarak adlandryoruz: Sz k o nusu olan b ir dei
to k u ritm idir.
B izim ki gibi btnleen ve btnsel b ir sistem de zam ann kulla
nlabilirlii diye b ir ey olam az. Bo zam an etkinlikleri zam ann kulla
nlabilirlii deil, zam ann kullanlabilirliinin L A N E D L M E S dir.
Tem el belirlem esi (alma zamanndan farklt olma zorlamasdr. D o la
ysyla bo zam an etkinlikleri zerk deildir: B o zam an etkinlikleri
alma zam annn yokluuyla tanm lanr. Bo zam an etk in lik lerin in
d erin d e erin i oluturan bu fark h e r yerde yan anlam kazanr, y in e
lenir, fazlasyla sergilenir. T m gstergelerinde, t m tavrlarnda, tm
pratik lerin d e ve iinde yer ald t m sylem lerde bo zam an etk in
likleri kendisinin bu biim de sergilenm esi ve ar-sergilenm esiyle, bu
srekli gsterile, bu A R E T le, bu L A N 'la beslenir. B u n u n d187

Tiikctim Toplumu

daki h e r ey o n d an karlabilir, karlp atlabilir, am a bu asla. iin k ii

o n u tanm layan yalnzca budur.
LG N N GZEM L SSTEM

T k etim to p lu m u sadece m allarn ve h iz m etlerin bolluuyla deil,

am a daha nem li olan H E R E Y N H Z M E T O L M A S Iyla, t k e
tim e sunulann asla saf ve basit r n olarak deil, daha o k kiisel h iz
met olarak, d lle n d irm e olarak h izm ete sunulm asyla da betim lenir.
G uinness is g o o d fo u r y o u dan yurttalarna derin ilgi duyan p o li
tikaclara, hostesin glne ve o to m a tik sigara m a k in elerin e k adar
h er b irim iz akl alm az bir hizm etseverlikle kuatlr, b ir ballk ve iyi
niyetle evrelenir. n em siz bir sabun bile sizin d erin izin y u m u ak
lyla ilgilenen t m bir u zm anlar k u ru lu n u n aylar b o y u n ca sren
d ncelerinin r n olarak sunulur. A irb o rn e tm b ir beyin tak
m n k nzm h iz m etin e su n a r: n k h e r ey oradadr, k bizim
b irin cil aratrm a saham zdr... M esleim iz sizi o tu rtm a k tr. A natom ik
olarak, toplum sal olarak ve neredeyse felsefi olarak. K oltuklarm zdan
h er b iri kiiliinizin titiz b ir g zlem lenm esinden d o d u ... E e r b ir
k o ltu k polyesterden b ir klfa sahipse bu, sizin za rif biikeyiniz iin
daha iyidir vb... Bu k o ltu k artk b ir k o ltu k deil, sizin itib arn z a
sndan neredeyse toplum sal b ir y k m l l k t r.
G n m zd e h i b ir ey safa ve basite tketilm ez, yani h erh an g i
b ir am a iin satn alnm az, sahiplenilm ez, kullanlm az. N esn eler her
hangi bir eye deil, ncelikle ve zellikle size hizm et eder. B u belir
tili nesne tam lam as, kiiselletirilm i siz , bu bt n sel kiisel h izm et
ideolojisi olm asayd, t k e tim ne ise o o lu rd u .T k e tim e t m anlam n
kazandran saf ve basit tatmin deil, dllendirilmenin, kiisel d in g in li in
scakldr. M o d e rn t k e tic ile r ilginin gneinde brozlarlar.
Toplumsal transfer ve ana transfer
T m m o d e rn toplum larda b u d lle n d irm e ve ilgi sistem inin res
m i aralar vardr: B u resm i aralar, t m toplum sal y en id en datm
k u ru m la n d r (sosyal sigorta, em ek li sand, eitli yardm lar, sbvan
siyonlar, gvenceler, burslar). E P e rro u x ya gre bu k u ru m larla kam u
g leri tekellerde toplanm ar iktidar, retici h izm et v erm eye
deil, ihtiya ta tm in etm eye y nelik toplum sal gven ce b o llu u y
188

Jeat Baudrillard

la d zeltm eye alrlar. G r n te karlksz olan bu eitli yardm

aktarm lar u zu n vadede tehlikeli olduu sylenen snflarn saldr
ganln azaltr. B urada ne b u y en id en datm k u ru m la rm n fiili
etkililiini ne de bu k u ru m la rn e k o n o m ik m ek an izm alarm tarta
caz. Bizi ilgilendiren bu y en id en datm n iin iin e so k tu u to p
lumsal psikolojik m ekanizm adr. E k o n o m ik kesintileri ve transferleri
sayesinde toplum sal m erci (yani yerleik dzen) k en d in e c m ertli in
psikolojik st n l n v erir ve kendisini yardm sever m erci olarak
sunar.T b ir ana, him ayeci sz daar b u k u ram lara ad verir: sosyal
sigorta, sigortalar, o c u u n , yalnn korunm as, isizlik yardm . B u
b ro k ratik yardm severlik , bu toplum sal dayanm a m ek an izm a
lar ki hepsi de toplum sal k a z a n m "la rd r- bylece ideolojik y en id en
datm ilem i yoluyla toplumsal denetim m ekan izm alar olarak etkili
olurlar. H e r ey, a rtk d e erin b ir b l m dier b l m n k o ru m ak
iin feda ediliyorm u gibi olu p b ite r eg em en ik tid ar sistemiyse,
l t u f u n kr gizledii b u c m ertlik ideolojisiyle ayakta d u ru r. B ir
tala iki ku: cretli daha n c e elinden alnm olann b ir b l m n
arm aan ve karlksz toplum sal gvence g r n m le ri altnda geri
alm aktan o lduka h o n u ttu r.'
z e t olarak sz k onusu olan J.M . C lark n p se u d o -m a rk et-so . ie ty [szde-piyasa-toplum u] terim iyle zetledii eydir. T ccar
zih n iy ete ram en B at to p lu n d a n ncelik ler tanyarak, sosyal sigorta
yasalaryla, balang noktas eitsizliklerini dzeltm eyle b t n l k le
rin i k o rur. T m b u n le m le rin ilkesi ticari alann tesin d e [extram ercantile] b ir dayanm adr. B u dayanm ann aralar, d en g e ilkele
rin e deil, g id erek rasyonelleen y eniden datm c b ir e k o n o m in in
kurallarna itaat ed e n ak tarm lar iin belli b ir bask d o z u n u n h u k u k i
k u llannudr.
D aha genel olarak h e r m eta E P e rro u x ya gre, sadece sanayisel deil, ilikisel, kurum sal, aktarm sa!, kltrel s relerin d m
noktasdr. nsanlar rg tl b ir to p lu m d a yalnzca m e ta dei toku
etm ez. nsanlar bu srelerde, sim geler, anlam landrm alar, hizm etler
ve bilgi dei toku eder. H e r m eta m ahsup edilebilir olm ayan ve
m etay tanm layan h iz m etler ekirdei olarak kabul edilm elidir. B u
d o ru d u r, ancak ters y n d en to p lu m u m u zd a h i b ir dei to k u u n ,
* Fransa iin milli gelirin % 20si.

. 189 .

Tukcim Toplumu

h i b ir gven cen in , h an g i t rd en olursa olsun bedava olm ad, d e

i to kularn, hatta g r n te e n kar gtm eyenlerin bile, para kar
l alnp satlrlnn evrensel old u u anlam na gelir. H e r ey alnr,
h e r ey satlr, am a ticari to p lu m b u n u n e ilke n e de h ak olarak kabul
eder. T oplum sal yeniden datm b iim in in m erkezi id e o lo jik n e
m i b u n d an ileri gelir: B u , toplum sal zihniyette bireylerin h iz m e tie
ve refahna k endisini tam am yla adam b ir toplum sal d zen sylenini
y erletirir.14
Glmsemenin patlosu
B ununla birlikte b u toplum sal ve e k o n o m ik k u ru m la rn yannda
bizi burada daha ok ilgilendiren daha az biim sel, k u rum sal olm ayan
t m y le baka b ir toplum sal ilikiler sistem idir. B u t k e tim in g n d e
likliini igal eden kiiselletirilm i t m iletiim adr. n k sz
konusu olan ta m da t k e tim d irinsan ilikilerinin, dayanm ann, k ar
lklln, scakln ve h iz m etler b iim in d e standartlam toplum sal
katlm larn t k etim i; srekli ekilde ilginin, itenliin ve scakln
t k etim i, am a kukusuz sadece b u ilginin gstergelerinin t k etim i; to p
lumsal mesafe ve toplum sal ilikilerin acm aszlnn nesnel ku ral o l
duu b ir sistem de birey iin biyolojik b eslen m ed en daha hayati olan
b ir t k etim .
T oplum larm zn tem el olgusu (kendiliinden, karlkl, sim gesel)
insan ilikisinin yitirilm esidir. Toplum sal ilikinin -gstergeler biim i
altnda toplum sal devreye sistem atik olarak yem den rnga ed ilm e
si ve gsterilen bu ilikinin, bu insani scakln tketimine bu taban
da tank oluyoruz. Karlam a grevlisi, sosyal h iz m et uzm an, halkla
ilikiler m hendisi, reklam daki kapak kz, t m bu grev havarileri
n in m isyonu, kurumsal glmsemeyle toplumsal ilikilerin yumuatlmas,
m e m n u n edilm esidir. H e r yerde reklam n yakn, iten , kiisel iletiim
tarzlarn taklit ettii g r l r. R e k la m ev kadnna ev kad n n diliyle
seslenm eyi, m e m u ra ya da sekretere p atro n u ya da i arkadaym
gibi seslenm eyi, iim izden h er b irin e arkada ya da st-b en i olarak
ya da itira f h alindeki b ir i ses olarak seslenm eye alr. B ylece e k 44. Reklamn kendisi dc ekonomik siire olarak, masraflar toplumsal emek tarafndan kar
lanan, ama "grnr bir karl olmadan" herkese datlan ve kendini toplumsal bir
dllendirme olarak veren "bedava bir len" olarak deerlendirilebilir.

, 190 ,

Jean Baudriilard

lam g erek bir silasyon srecine uygun olarak n e insanlarn kendi

aralarnda n e de insanlarla r n le r arasnda, itenliin olnad yerde,
iten lik retir.
T m g ru p d inam ii ve b en z er p ratikler ayn (politik) am atan ya
da ayn (hayati) gereklilikten kaynaklanr: G elir vergisine tabi psikososyolog, iletm elerin d o n u k ilikilerine dayanm a, dei to k u , ileti
im rm ga e tm e k iin yksek cre t alr.
n c se k t r n , H Z M E T se k t r n n tam am nd a da d u ru m
byledir: T ccar, ban k a m e m u ru , m aazadaki tezghtar, m teri te m
silcisi, danm a ve tantm hizm etleri, tiim bu insan ilikilerini pazar
lama ve satm a, ho hale g e tirm e grevleri, ve tabii m esleki ilkenin
bakalaryla tem as, bakalarna k atlm , bakalaryla psikolojik
olarak ilgilenm e "yi dayatt sosyolog, m lakat, halkla ilikiler uz
m an; t m bu istihdam lar ve roller se k t r n d e karlkllk, scaklk
yan anlam , ilevin program lanm asna ve y erin e getirilm esin e dahildir.
Bu yan anlam terfide, seilerek ie alnm ada ve cre ttek i tem el st n
l o lu turur, insani niteliklere sahip o lm a k ", tem as n ite lik leri ,
ilikilerde scaklk" vb... H e r yerde gz boyayc kendiliindeliin,
kiisellemi sylem in, d u y g u lu lu u n ve y n lendirilm i kiisel iliki
n in sel gibi boanm asdr b u . K eep smiling! Seid n e tt m itein a n d er!
.[G lm seyin! B irb irin ize iyi davrann!] S ofitel-L yon glm sem esi,
k ap m zdan g etiinizde y z n z d e iek gibi atn g rm ey i u m u t
etti im iz gl m sem e zin cirim izdeki otellerden b irin i daha n ce tak
dir etm i olan h erkesin gldr... O telcilik kon u su n d ak i felsefem i
zin kant udur: glm sem e.
D o stlu k kadehi harekt... Fransz T b b i A ratrm alar Vaktna
bata b u lu n m a k isteyen firm alarn r n le rin in satnda sahnenm ,
ek ran n ve gazeteciliin en n l isim lerin im zalad 'd o stlu k ka
d e h le ri arm aan olarak su n u la ca k ...D o stlu k k ad e h le rin i im zalayan
ve d ek o re eden n l le rin arasnda zellikle a d e tJ.-P . B eltoise, L o u son B o b e t,Y v e s S ain t-M a rti, B o u rv il, M a u ric e C hevalier, B ern ard
B u ftet,Jea M arais ve kif P a u l-E m ile V ic to r yer alyor."
T.W .A.: Sizinle ilgilenerek ilerini h e r za m an k in d en daha iyi ya
pan alanlaruzn hepsine b ir m ilyon dolarlk p ri datyoruz! Bu
datm size bal, m u tlu yolcularm z, hizm etiyle sizi en o k m e m
n u n ed en T. W.A. alanlar iin oy kullanm anz istiyoruz.
191

Tketim Toplumu

Felsefe olarak, yani te k n o k ra tik to p lu m u m u zu d e erler siste

m i olarak olu tu rm ak iin toplum sal dei to k u u n basit ilevselliini
o k tan g erid e brakan h e r b ir yana yaylm st-yap.
Playtime ya ila hizmetler parodisi
B u devasa ilgi sistem i tam b ir elikiden beslenir. B u sistem yalnz
ca ticaret to p lu m u n u n tu n yasasn, toplum sal ilikilerin nesnel h ak i
katini, yani rekabeti ve kentsel ve sanayisel izdiham ve younlam ay
la b yyen toplum sal mesafeyi, am a zellikle de deiim d e e rin in
soyu Banm asnn yaygnlaarak g ndelikliin ve en kiisel ilikilerin
iine nfuz etm esini gizleyem em ekle kalm az. G r n n tersine bu
sistem in K E N D S B R R E T M S S T E M D R ; iletiim , insan
lar aras h iz m et ilikisi retim i. B u sistem to p lu m cu llu k retir. O ysa
retim sistem i olarak, sadece m ad d i m allarn retim tarzn n yasalar
na b o y u n eebilir, ileyiinin gerei olarak yalnzca g erid e brakm ay
am alad toplum sal ilikileri y eniden retebilir. lgi retim in e y n e
lik b u sistem , aslnda ister istem ez eanl olarak uzaklk, iletiim sizlik,
saydamszlk ve acm aszlk retir ve yeniden retir.
B u tem el eliki ilevsellem i insan ilikileri alanlarnn tam a
m n d a duyum sanabilir. B u yeni toplum sallk, bu l l p arldayan
ilgi, bu scak am biyans h i de k en d iliindenlik tam ad, k urum sal
ve sanayisel b ir ekilde retildii iin toplum sal ve e k o n o m ik h ak i
k atin in kendi k en d in e g r n r hale gelm em esi artc o lu rd u . H e r
yerde g r len ite b u arpklktr. B u ilgi m em u rcu lu u h e r yerde
saldrganlkla, alayla, gayriradi (kara) m izahla d r sd k te n uzaklat
rlm ve d o n d u ru lm u tu r.V erilen hizm etler, hizm etseverlik h e r yerde
o k ince b ir b i im d e hayal krklyla, parodiyle birlem itir. A yrca
bu elikiyle ilintili olarak bu genel d lle n d irm e sistem inin krlgan
l ve sistem in yklm ann ve b o zu lm an n eiinde (ayrca bu zam an
zam an da gereklem ektedir) o ld u u h e r yerde grlyor.
B urada b o llu k to p lu m u den ilen to p lu m u m u z u n d e rin eliki
le rin d e n b irin e varyoruz: Feodal kkenli olan ve feodal g elen e k ten
gelen h iz m e t kavram yla hk im d e m o k ra tik de erler arasndaki e
liki. K le ya da feodal ya da geleneksel hizm eti zihinsel b ir e k in gesi olm adan sadakatle h iz m et eder: B u n a karn sistem , S w iftin
Directions to Servants [H izm etilere Talimatlar] kitabnda o k tan krize
192

Je a n Baudritlard

g irm i g r n m e k te d ir, bu kitapta hizm etiler efe n d ilerin in to p lu m u nun kenarnda kendi iin, t m y le dayanm ac, asalak ve k in ik , p aro d ik ve alayc b ir to p lu m o luturur. B u, feodal h iz m e t to p lu m u n d ak i
g elen e k lerin atrdam asdr. B u atrdam a yrtc b ir ikiyzlle, b ir
t r rt k ve k en d in i belli etm eyen sn f savana, biim sel olarak d e
im em i olan b ir de erler rt s altnda efen d ilerin ve h iz m etilerin
utanm azca karlkl olarak sm rlm esine varr.
G n m zd e d e erler dem o k ratik tir: B u n d an , uygu lan m kii
lerin bireysel zgrly le badam ayan h iz m e tle r d ze y in d e
zm sz bir eliki doar. T ek are: herkesin katld toplum sal b ir
O Y U N ; n k g n m z d e herkes sadece zel yaam nda deil,
am a ayn zam anda toplum sal ve m esleki prati in d e de h iz m et alm a
ya ya da h izm et verm eye atanm tr; herkes az ya da o k d i erin in
h izm etisi dir. B ro k ratik top lu m d ak i insan ilikilerinin bu to p lu m
sal oy un u S w ifti uaklarnn yrtc ikiy zl l n d en farkldr. Bu
var olm ayan b ir karlklln devasa bir sim iilasyon m o d e li dir. Bu
artk yalan deil, ilevsel taklittir. Toplum sal iletiim in asgari tem eli
n e herkesi ieren bu ilikisel zorlam ayla ulalabilir, herkesle herkes
arasndaki nesnel dm anlk ve mesafe ilikisini yattrm ay am ala
yan hayranlk verici b ir gz boyam a.
H iz m e tle r" dnyam z hl fazlasyla Svvifti dnyasyla aym.
M e m u ru n hrnl, b ro k ra tn saldrganl hl esinleri b ak m n d an
Sw ifti andran arkaik biim lerdir. Bylece, kadn k u a f r n n kle
ru h lu lu u , m teri tem silcisinin tereddtsz, kasti skcl; b u n larn
hepsi hl h iz m e t ilikisinin sert, zoraki, k arikatriim s b ir biim idir.
H e r eye ra m en S w iftteki efendiler ve uaklar arasndaki gibi ya
banclam b ir kiise! ilikinin ortaya kt uaklk reto ri i. Banka
m e m u ru n u n , yam an ya da postane m enuresini ister aksilikleriyle
ister ar alkanlyla iini yapm ak iin para aldn ifade etm e
biim i; ite onlardaki insani, kiisel olan ve sistem e in dirg en em ey en
ey b ud ur. K abalk, kstahlk, yapm ack m esafelilik, hesaph yavalk,
ak saldrganlk ya da tersine ar sayg: Bu insanlarda sistem atik bir
iine ball sanki doalmasna hayata geirm e zo ru n lu u ile aym
zam anda bu i iin para alyor olm a elikisine kar koyan bunlardr.
H iz m e t dei to k u u n u n h e r zam an rt l saldrganln kysnda
193

Tiiketim Toplumu

d u ran iren o rtam b u n d an kaynaklanr; burada gerek kiilikler dei

tokuun ilevsel "kiiselletirilmesine kar koyarlar.
A m a bu b ir arkaik kalntdan ibarettir: G n m zd e gerek ilevsel
iliki t m gerilim leri z d , ilevsel h izm et ilikisi a ra k sert, ikiyzl,
sado-nazoist deil; bu iliki aka scak, kendiliinden, kiisellemi
ve kesinlikle etkisizletirilm itir: B u iliki O rly H ava-alann n ya da
T V deki kadn spikerlerin olaanst duygulu renksizliidir, i te n ve
hesapl renksiz glm sem edir (aslnda bu iliki ne iten ne de hesap
ldr. nk artk ne itenlik ne d e sinizin sz konusudur, sz konusu
olan ilevselletirilm i , karaktere bah ya da psikolojik t m zellik
lerden, tiim gerek ve duygulandrc uyu m d an arndrlm , am a ideal
ilikinin hesaplanm titreim lerinden hareketle yeniden o luturulm u
ksacas varln ve g r n n t m ar ahlki diyalektiinden k u rta
rlm ve yalnzca ilikiler sisteminin ilevselliinde yenid en o lu tu ru l
muinsan ilikisidir).
H izm et t k e tim i to p lu m u m u zd a hl bu iki d zen in kavadayz. B u n u Jacques Ta tin in Playtime film i ok iyi dile g etiriy o rd u :
F ilm de geleneksel ve k in ik sabotajdan, hizm etlerin ineleyici p aro d i
sinden (kabare ep izodu boyunca b ir m asadan d i erin e gde soum u
balk, altst olan yerleim d zen i, karlam a yaplaV n bozulm as,
o k yeni b ir evrenin km esi) saysz gad g etin v e kusursuz bir o rta
m n d o n d u ru c u ilgisinde karlam a salonlarnn, k o ltu k larn ve yeil
bitk ilerin , cam fasadlarn ve taraflar olm ayan b ir iletiim in arasal ve
yararsz ilevselliine geiliyordu.
Reklan iv armaan ideolojisi
R e k la m n toplum sal ilevini arm aann, karlkszln, h izm etin
ek o n o m i d perspektifinin iinde kavram ak gerekir. n k reklam
sadece satlarn tantm , ek o n o m ik am al telkin deildir. H atta belki
de reklam zellikle bu deildir (giderek reklam n e k o n o m ik etkililii
sorgulanyor): R c k la m sylem i n in z karlkszlk koullarnda ti
cari dei to k u u n ek o n o m ik rasyonalitesim yadsm aktr.
Bu karlkszlk ikincil ek o n o m ik zelliklere sahiptir: Fiyat in d i
rim le ri, ucuzluklar, irket hediyeleri, bir alveri vesilesiyle sunulan
43. Bkz. Foire- Patrda, G. Lagneau: Reklam, desteklenecek yan olmayan bir ekonomik
mantn, bu mant daha iyi ilesin diye yadsyan binlerce karlksz prestij tarafndan
tad szlerle yumuatlmasdr,

J *L

Je a n iiiitirillard

ufak tefek gad g etleri tanau, g im n ick ler.' P rim , o y u n , yarm a,

olaand alveriler b o llu u tan tn m n sahnesini, sradan ev ka
d n n n karsna kaca haliyle d g r n m n o lu tu ru r. R o b o t
tanm lam a: T k etici ev kadm sabah evinin, b y k Floralie yar
masnda kazanlan m u d u evinin pen cerelerin i aar. T risco ttes saye
sinde (5 alveri fii ve 9,90 frank karlnda) sahip o ld u u A cem
desenli, gz kam atrc fincan takm yla ayn ier. P risu n ic e g itm ek
iin ze rin e 3Jlik b ir alverite (% 20lik indirim le) satn ald b ir
elbise geirir. A lveriini para kullanm adan yapm a olana salayan
Prisu kartn da u n u tm az. E v kadn s p erm ark ette sihirli B u ito i fe
n eri o y u n u n u oynar ve esiz b ir tavuk konservesi kutu su (5,90 frank)
ze rin d en 0,40 franklk in d irim kazanr. O lu iin k lt rel b ir alve
ri yapar: Persil m arka am ar tozuyla birlikte PeterV a H o u g h ttn
tablosu. K ellogs kornfleksleri sayesinde olu k en d in e oyu n cak b ir h a
vaalan k u rm u tu r. le d e n sonra d in le n m e k iin b ir B ra n d e n b u rg
ko n erto su pla koyar. B u 3 3 lk o n a T ri Pack San P elle g rio yla
birlikte 8 franga m al olm utur. B u akam b y k yenilik: 3 g n sreyle
parasz olarak (satm alm a zoru n lu lu u olm akszn srf arzu stne)
Philips .tarafndan d n verilen renkli T V vb... B ir d eterjan fab
rikasnn ticari m d r , G id erek daha az deterjan, am a daha fazla
arm aan sa ty o ru m diyerek i eker.
B u yalnzca, halkla ilikilerin dikkat ekm e oy u n u , v r zvr m
nsdr. n e m li olan h e r reklam n, b u fazladan ey i devasa b ir
g enellem esinden ibaret o ld u u n u g rm e k gerekir. G n l k k k
d lle n d irm eler reklam da btnsel bir toplum sal olgu b o y u tu ka
zanr. R e k la m da tm a dr, herkese ve herkes iin karlksz ve s
rekli b ir sunudur. R e k la m bollu u n saygn im gesi, am a d ah a o k da
potansiyel karlkszlk m ucizesinin tekrarlanan tem inatd r. zetle
reklam n toplum sal ilevi b ir halkla ilikiler sektr ilevidir. H alkla
ilikilerin nasl y r t ld biliniyor: Fabrikalarn ziyaret edilm esi
(S a in t-G o b a i,X IIl. Lois atolarnda kadrolarn y en id en e v rim sta
j, genel m d r n fo to je n ik gl, fabrikalarda sanat eserleri, g ru p
dinamii: B ir P.R. m a in [halkla ilikilercinin] grevi h e d e f k id e lerle i y n eticileri arasndaki karlkl kar u y u m u n u k o ru m a k tr).
Ayn ekilde, t m b iim le rin d e reklam , soylularn halka len verm esi
* Satn almaya tevik e tm ek i hazrlanan k k tuzaklar, (.n.)

. 195 ,

Tketim Toplumu

gibi t m bunlar fazladan sunan b ir toplum sal st-him ayeciliin,

iyiliksever b ir st-feodalliin koullar altnda id eo lo jik olarak b ir
letirilm i b ir toplumsal dokunun oluturulm as ilevine sahiptir. Z a te n
k en d inde b ir toplum sal h iz m et olan reklam araclyla tiim r n le r
h izm et olarak sunulur, t m gerek e k o n o m ik sreler arm aan, kiisel
ballk ve duygusal iliki sonularym gibi toplum sal olarak sahne
lenir ve y eniden yoru m lanr. Z o rb a la rn c m ertli i g ib i bu c m ertlik
de krlarn sadece b ir b l m n n ilevsel olarak y enid en d a tm n
d an baka b ir ey deilm i, b u n u n n e m i yo ktur. R e k la m n kurnazl
tam da her yerde piyasa mantnn yerine Kargonun bysn (yerlile
rin d n k u rd u u eksiksiz ve m ucizevi bolluu) geirmektir.
R e k la m n t m o y un lar bu y n de geliir. B akn nasl h e r yerde
ken d ine belli belirsiz, b ir karlk bek lem ey en , glgede kalan, kar
gzetm eyen b ir hava veriyor. M arkaya ayrlacak b ir dakikalk reklam
aras iin bir saatlik radyo yayn. D rt sayfalk dz yaz iir ve firm a
nn b ir sayfann alt ksm ndaki u tan verici (!?) m arkas. R e k la m n
kendisiyle t m oyunlar, n e km am a ve yalancktan reklam a-kar"
olm a. 1.0 0 .0 0 0 u n c u Volksw agen iin bo b ir sayfa: Satld iin bu
Volk.svvageni size gsterem iy oruz. R e k la m reto ri in in ta rih in e g e
ebilecek olan t m bunlar, n celik le reklam n ek o n o m ik zorlam alar
d zlem in d en kurtulm as ve b ir oyun, b ir enlik, ihtiyac olanlara yar
dm am al bir k u ru m , kar g zetm ey en toplum sal b ir h izm et k u rnacasn beslem e z o ru n lu lu u n d a n gelir. k ar g ze tm e m e gsterii
refahn toplum sal ilevi (Veblen) ve b t n le tirm e etk en i olarak rol
oynar. H atta en so nunda tk eticiy e saldrm a tabii ki hakiki an lam
nn tersine b ir a n la m d a - rol b ile oynanacaktr. H e r ey m m k n , h e r
ey m u b ah tr; am a sattrm ak tan o k oydana, ibirlii, g izli anlama
o lu turm ak iin. R eklam la olu tu ru lan oydam am n dala sonra n esn e
lere, satn alm a davranlarna ve e k o n o m ik t ketim b u y ru k larn a gizli
b ir b o y u n em e so nucun a varm as kesindir; am a tem el n e m tamaz,
ayrca reklam n bu e k o n o m ik ilevi h er ynyle reklam n genel to p
lum sal ilevini takip eder. te tam da b u n u n iin reklam n ek o n o m ik
ilevi asla kesin g vence altnda deildir.'"

46. Bu sorunla ilgili olarak bkz.: Revue Franaise d t' Soeiologic, 1%9, X. 3.J. Marcus-SteiF ve
P. Kcnde'nin makaleleri.

. 196 .

Jean Baudrillard

Vitrin
V itrin , reklam la b irlik te kentsel tketici pratik lerim izin tayc
oda olan t m v itrin ler, ayn zam anda t m b ir to p lu m u n , m o d an n
sessiz ve seyirsel m an t n n k lt r n e gn g n n e u y u m salaya
rak trdeletii bu operasyo-uzlam a m n, iletiim in ve d e er dei
to k u u n u n yeridir. N e isel n e de dsal, ne zel n e d e kam usal olan;
cam n saydam l arkasnda m e tan n saydamsz statsn ve m esa
fesini m uhafaza ed erk en ayn zam anda sokak olan bu zgl m ekn,
yani v itrin ayn zam anda zgl bir toplum sal ilikinin d e yeridir. V it
rin le rin o p tik hareketlilii, ayn zam anda h ep b ir en g ellem e olan he
saplanm prl p n l seyirlikleri, alveriin bu duraksam a-valsi, m etan n
dei to k u tan n ce k i yceltilm esinin kanak dansdr. N esn e le r ve
r n le r v itrin d e grkem li b ir sahnelem eyle, kutsayc b ir gsterile
su n u lu r (reklam da da old u u g ibi b u salt ve basit b ir b ild irm e deil, G.
Lageaun u n dedii gibi b ir deerli klm adr). S ah n elen en nesn elerin
taklit etti i b u sim gesel arm aan, sunulan nesne ve bak arasndaki bu
simgesel ve sessiz dei toku hi kukusuz gerek, e k o n o m ik dei
tokua, m aazann iin e davettir. A m a z o ru n lu olarak da deil ve h er
halkrda v itrin d zey in d e k u ru lan iletiim h e r y nyle bireylerin
n esnelerle iletiim i o lm ak tan ok; ayn n esnelerin seyredilm esiyle d e -il, am a ayn nesn eler sistem inde ayn gstergeler sistem inin ve ayn
hiyerarik de er k o d u n u n okunm as ve tannm asyla t m bireylerin
kendi aralarnda k u rd u k lar genellem i b ir iletiim dir. te h e r an, h er
yerde, sokaklarda, duvarlarda, m e tro k o rid o rlarn d a, rek lam panola
rnd a ve kl tabelalarda v u k u bulan bu altrm a, bu terb iy e etm edir.
B ylece v itrin le r d e e rin toplum sal yarglam asn vurgu lar: V itrin ler
herkes iin srekli b ir u y u m snav, b ir ynlendirilm i yanstm a ve
b t n lem e snavdr. B y k m aazalar, " to p lu m u n enlikler ve gs
terilerd e olduu gibi birliini pekitirdii (D u rk h eim , Les formes
lmentaires de la vie religieuse [Dinsel Yaamn Tem el B iim leri]) bu
kentsel yarglam ann b ir t r zirvesini, hakiki b ir toplum sal laboratvar
ve p o ta oluturur.
Tedavi toplumu
Srekli sizin b akm n z stlenen b ir to p lu m u n ideolojisi sizi iyi
letiren ve zellikle de potansiyel hasta olarak iyiletiren b ir to p lu m
. 197 ,

'Ilkeim Toplumu

ideolojisinde d o ru k noktasna ulayor. Bu tedavi" sylem inin her

yerde, profesyonellerde, gevezelerde ve zm leyici ahlklarda tu
tarl olabilm esi iin biiyiik toplum sal bnyenin gerek ten de iyiden
iyiye hasta old u u n a ve genellikle bitkinlik ve dengesizliin kysnda
olan tk eticilerin olduka dayanksz olduuna inanm ak gerekiyor.
B leustein-B lanchet: T ketici aratrm alarn, reklam c tarafndan
tahlil ve radyografi yaplm asn isteyen doktor gibi kullanlm asn g e
rek tirecek kadar vazgeilm ez b ir ara olarak g r y o ru m ."
Bir rek la m c:"M terin in arad b ir gvencedir. M terin in kay
glarnn giderilm esine, so ru m lu lu u n u n stlenilm esie ihtiyac var
dr. M teri iin b azen anne, bazen baba ya da bir o u lsu n u z . M es
leim iz tp sanatna benziyor. T abipler gibiyiz, tle r verir, hibir
eyi dayatmayz. M esleim tpk hekim iki gibi bir papazlktr.
M im arlar, reklam clar, k en t planlam aclar, desinatrler, hepsi de
toplum sal ilikinin ve evrenin dem iu rg o slar' ya da daha o k tnmaturgoslan" olm ak istiyor, insanlar irkinlik iinde yayor : T m
bu irkinlikleri iyiletirm ek gerekiyor. Psiko-sosyoioglar da insan
ve toplum sal iletiim in tedavi edicileri olm ak istiyor. H atta sanayiciler
bile ken d ilerin i refahn ve g enel h u z u r u n . m isyonerleri gibi g r
yor. T oplum hasta : iktidardaki iyi niyetlilerin hepsinin laytm otifi
b u d u r. T k etim T o p lu m u bir hastalktr, O n a bir ru h ilac v erm ek
g erekir diyor M . C h a b an -D elm as. ada insan do k to rlar olan e n
telek tellerin bu b y k H asta T oplum syleniin, gerek elikilerin
t m z m lem elerin in iini boaltan bu sylenin fazlasyla suorta
o ld u u n u sylem ek gerekir. Bu arada en telek t eller k t y tem el
n em tayan b ir dzeyde k o n u m la n d rm a eilim indedir, peygam bervari ktm serlikleri de bun d an ileri gelir. M eslek sahipleriyse ge
nelde, H asta T oplum sylenini t m y le organik olarak deil (nk
bu d u ru m d a hasta to p lu m iyiletirilem ez olur), dei tokularn ve
m etabolizm asnn d zeyinde ilevsel olarak alkoymaya alrlar. D i
n am ik iyim serlikleri b u n d a n ileri gelir. B u hasta to p lu m u iy iletir
m ek iin dei to k u u n ilevselliini y en id en k u rm a k , m etab o lizm ay
h z lan d rm a k (yani b ir kez daha iletiim , iliki, tem as, insani denge,
scaklk, etkililik ve d en e tim li g l m sem e rnga etm ek) yeterlidir.
N eeyle ve kazanla b um n iin abalarlar.
* Oemurgos: dnya yaratan, (.n.)
**Tamaurgos: mucizeler yaratan (.n.)

. 198 ,

/can Btudrillard

lginin ift anlamll ve terrizmi

T m bu ilgi litrjisini derin ifte anlam ll st n d e srar etm ek
gerekiyor. Bu ifte anlam llk ilg ilen d irm e k * fiilinin ifte anlam n
ok ak b ir ekilde dorular.
1. Fiilin ilg i de kazand anlam : z e n g sterm ek , d llen d ir
m ek , b irin e kar an n e gibi davranm ak vb. Bu, fiilin g r n r ve en
yaygn anlam dr. A R M A A N .
2 .Y ukardakinin tersine (bir cevap isteyen) TALEP, gl istek, g e
rek tirm e ( ... iin bana ilgi gsterdiler) anlam , rakam larla ilgilen
m ek, olgularla ilg ilen m ek m o d e rn kullanm nda daha da ak olan
anlam . B urada sz k o nusu olan aka saptrm ak, dzen le dolapla elde
etm ek , kendi yararna evirm ektir.T am am yla ilginin kart.
Dolaysyla etraflnz kuatan ve hzla oalan kurum sal ya da d e
il h e r ilgi aygtnn (halkla ilikiler, reklam vb) ilevi ayn anda h em
d lle n d irm ek ve tatm in etm ek h em de batan k arm ak ve gizlice
ayartm aktr. O rtalam a tketici ounlukla bu ifte g iriim in nesnesidir,
te rim in tm anlam larnda kendisiyle ilgilenilir;b y k ilgi n in arac
lk ettii A R M A A N ideolojisi h e r za m a n ,ta lep '17 koullam as olan
g erek koullam ay gizleyen kandrm acadr.
T k etim ve b olluk to p lu m u n a zel b ir duygusal to n veren bu
-tam atrji" ve ilgi re to ri in in kesin toplum sal ilevi vardr:
1. T eknik ve toplum sal ibliim yle ve t k e tim p ratik lerin in de
ayn ekilde btnsel ve brokratik olan bu n a paralel te k n ik ve to p lu m
sal b l nm esiyle b ro k ra tik toplum da yalnzlaan bireylerin duygusal
y en id en evrim i.
2. Politik k u ru m la rn kusurlarn g iderm eye ve telafi etm eye a
lan biim sel politik b t n le tirm e stratejisi: N asl evrensel oy hakk,
referandum lar, p arlam en ter k u ru m la r biimsel kanlm la toplum sal bir
oydam a oluturm aya adanm larsa, ayn ekilde reklam , m oda, insani
ve kam usal ilikiler d e tketici yurttalardan belli b ir d e erler k o d u
lehinde h e r an o lum lu olarak karar v erm e lerin in talep edildii ve bu
tketici yurttalarn zm n en b u kodu onaylad b ir t r srekli refe
randum olarak yorum lanabilir. Bu biimsel olmayan sistem le t k etici
*Yazar burada Franszcadaki solliciter fiilinin ift anlamllyla oynuyor, (.n.)
47. Alnancada elini istemek, gz dikmek, evlenmek istemek anlamna gelen IVcrhcn ayn
zamanda rekabet ve reklam anlamna da gelir.
** Mucize, ( n.)

. 199 ,

Ttikeim Toplumu

n in onaym harekete g e irm e daha gvenilirdir: B u sistem fiili olarak

hayr dem eye olanak tanunaz (seim referan d u m u n u n da evet n
d em okratik olarak sahnelenm esi olduu d o ru d u r). G n m z d e h e r
lkede iddet ieren toplum sal d en etim srelerinin (baskc, devleti
zorlam alar, polis zorlam alar) y erin i katlm c b t n lem e b i im le
rin in aldm a tank oluyoruz, ncelikle parlam ento ve seim biim i
altnda, ardndan szn ettiim iz biim sel olm ayan ilgi sreleriy
le. S ain t-G o b ain e kar B oussoism n halka arz olarak ortaya kan
nem li sosyolojik olayda P u b licis/S ain t-G o b ain i gerekletirdii
halkla ilikiler operasyonunu bu adan z m lem ek ilgin ola
caktr: K am uoyu operasyonda tank olarak harekete geirildi ve talep
ed ild i, psikolojik o rta k olarak k am uoyuna gerek duy u ld u . K apitalist
iletm enin nesnel y eniden yaplanm asnda kam u d e m o k ra tik bilgi
g r n m altnda j r i olarak b t n leti ve S ain t-G o b ain in sim gesel
ortaklar g ru b u araclyla ta ra f olarak g d m len d i. E 11 geni anla
myla reklam c eylem in toplum sal sreleri nasl b iim len d ird i in i
ve btnselletirdiini ve psikolojik harekete g e irm e ve d en e tim d e
nasl g n l k ve kukusuz daha etkili bir biim de seim sistem inin
y erine getiini g r y o ru z. Bu d zeyde tekno-'ap ye tekelci retim ciliin nesnel evrim iyle ada,.tam am yla yeni b ir politik strateji
dom akta.
3.
lgi ve talep araclyla p o litik d en e tim e m otivasyonlar st n
deki daha sk b ir k o n tro l elik ediyor. lgi g ste rm ek fiilinin ifte
anlam m kazand yer ite burasdr ve t m ilgi tem eld e bu anlam da
terristtir. Bal, gen b ir kz size F re u d a taptn sylerse, b u n d an
o n u n izgi rom anlara taptm anlam ak g erek ir olan hayranlk verici
reklam rn e in i ele alalm: G en b ir kz saysz elikilerle d o lu k
k b ir vahidir. O ysa bu elikilerin tesinde bu k k vahiyi anla
m ak bize, biz reklam clara aittir. D aha genel olarak, seslenm ek istedi
im iz insanlar anlam ak. D em e k ki: insanlar k endilerin i anlam aktan,
ne o ld u k larn ve ne istediklerini b ilm ek te n acizler, am a biz b u i
iin buradayz. Sizin k endiniz h akknda sizden daha o k ey biliyoruz.
Paternalist analistin baskc k o n u m u . B u olaanst anlayllk n
am alar bellidir: insanlar tarafndan anlalm ak iin insanlar anlam ak,
insanlar tarafndan din len m ek iin insanlarla konum ay bilm ek. n
sanlarn ilgisini ek m ek iin hoa gitm eyi bilm ek. Ksacas, b ir r n
200

Jean Baudrillard

kendi r n n z - bu insanlara saunay bilm ek. te iletiim olarak

adlandrdm z ey b u d u r.T ic arile tirm e kurnazl m ? Pek deil. B u
gen k zn Freudu sevmeye hakk yok, aldanyor, gizliden gizliye sev
dii eyi bu gen kza ken di iyilii iin biz benim setece iz. T m to p
lum sal engizisyon, t m psikolojik bask ite buradadr. B t n l n d e
reklam eyleri bylesine aka itira f etm ez. B u n u n la b irlik te reklam
ayn iyiliksever ve baskc d en e tim m ekanizm alarn srekli kullanr.
B ylece b ir kez daha T. W.A.: Sizi anlayan irket. B ak n sizi na
sl anlyor: aresizce T V n izin d m eleriyle oynayarak o tel od an z
da yalnz o ld u u n u z u b ilm ek dncesine taham m l ed em iy o ru z...
G elecek i seyahatinizde sevgili einizi yannzda g t rm e n iz e im k n
salam ak iin ne gerekiyorsa yapacaz... aileye zel tarife vb. E iniz
yam nzdayken en azndan kanal d eitirm ek iin b irin e sahip olacak
snz... te ak bu..."Y alnz olm ak sz k o nusu deil,yalnz kalm a h ak
kna sahip deilsiniz: B u n a tah am m l edem iyoruz. E er m u tlu o l
m an n n e d e m e k o ld u u n u bilm iyorsanz, b u n u size biz reteceiz.
B unu sizden daha iyi biliyoruz. H atta sevime tarzn da: E iniz sizin
tek i yarnz, ero tik ikinci kanalm z dr. B u n u bilm iyor m u y dunuz?
B u n u da size biz reteceiz. n k biz sizi anlam ak iin buradayz,
bu bizim rolm z...
Sosyometrik uyuurluk
T o p lum culluk ya da tem as k u rm a , ilikiyi beslem e, dei toku
gerekletirm e, toplum sal m etabolizm ay y o unlatrm a kapasitesi bu
to p lu m d a, b ir kiilik iaretine dnyor. T k etim , harcam a, m o d a
davranlar ve b u n lar araclyla bakalaryla iletiim davranlar, D.
R ie sm a n m The Lonely Crowd [Yalnz K alabalk] k itabn d a genel ni
teliklerini belirttii bu ada sosyom etrik kiilikin n em li parala
rn d an b irid ir.T m d lle n d irm e ve ilgi sistem i aslnda, birey in stat
s n n t m d e n deitii b ir ilikiler sistem inin kendisi de ilevselleen
m o d lasyonundan baka b ir ey deildir.T ketim ve m o d a ev rim in in
iin e g irm e k sadece ken d i arzum uza gre n esneler ve h iz m ed e rle k u
atlm ak deil, varlk ve belirlenim deitirm ektir. T k e tim ve m o d a
e v rim in e g irm e k , zerklie, karaktere, b en in z d e e rin e dayanan
bireysel b ir ilkeden, bireyin d e e rin in rasyonel, azaltlm , deiken
hale geldii b ir koda endekslenm eyle srekli b ir y en id en e v rim il201

Tikefitn Toplumu

kesie gem ektir: B u, hib ir bireyin k en d in d e sahip olm ad, am a

h er bireyi, dierleriyle gsterilen ilikisinde kateden kiiselletirm e
k o d u d u r. B elirlem e m ercii olarak kii , kiiselletirm enm yararna
yok olur. B un d an h arekede birey artk bir zerk d e erler m erkezi
deil, sadece hareketli b ir karlkl ilikiler s recind ek i oul ilikile
rin ifadesidir. B elirlenm ilik-d birey de b ir t r h e r yerde ve hibir
y erdedir ve yapay bile olsa herkesle sratli bir itenlik k u rm a g iic n e
sahip tir (R iesm a). Aslnda birey bir t r sosyom etrik grafikte yer alr
ve r m ce k alarndaki (olum lu, olum suz, tek tarafl, ift tarafl bir
ilikiler anda A, B, C , D, E yi birledren bu ipliklerdeki) k onum a
g re yeniden tanm lanr. z e tle bu birey sosyom etrik bir varlktr ve
tanm bakalarnn kesime noktasnda olduudur.
Bu sadece ideal b ir m o d el deildir. Bu bakalarnn ikilii ne
bakalarna ikitlik snrsz b ir karlkl iliki sreci uyarnca t m stat
davranlarn (dolaysyla t m t k etim alann) ynetir. Bu srete n e
zgiirlk iinde bireysellem i z n e n e de terim in S artrec anla
m nda B akalar , am a g rec e te rim le rin sadece fark llatrn h are
ketlilikleriyle anlam kazand b ir am biyans vardr. N ese- elerin
ve bu nesne elerin m o d e rn i m eknlardaki biletirici g d iim len m elerinin d zeyinde de o k u n ab ilen ayn eilim dir. D em e k ki b u yeni
b t nlem e tipinde sz konusu olan uzlam aclk" ya d a uzlam aeolm am ak (gazetecilik d ilinde hl sk sk kullanlm alarna karn, bu
te rim ler geleneksel burjuva to p lu m u n a aittir) deil, optim al to p lu m
sallk, bakalarna, durum lara, deiik m esleklere (yeniden ev rim , ok
deerlilik) yiiksek uyuurluktur, t m dzeylerde hareketliliktir. E v ren
sel olarak hareketli , gvenilir ve ok -d e erl olm ak, ite bu huan
eg ieering' andaki k lriir dtir. B ylece m o lek ller kim i ato m
larn eidi birlem e d e e rlerin d e n hareketle oluur, bu ato m lar baka
bir ekilde yeniden d iizenlem nek ya da karm ak m o lek l suretleri
oluturm ak iin zlebilir... Bu u y u m salama kapasitesi sonradan
gelenin ya da geleneksel self-m ad e-m ain ykselm esinden farkl
bir toplum sal ykselm eye u y g u n der. Bu ykselm ed e bireysel y
rngeye gre balar koparlm az, snfndan koparak insan k en d in e yol
am az, aama atlanm az: Sz k o n u su olan herkesle ykselmek, g sterge
* nsan mhendislii, (.n.)
** Kendim yaratan nsan, (.n.)

, 202 ,

Jem Badrillard

leri kat b ir ekilde datlm b ir hiyerarinin kodlanm d erecelerin i

amaktr.
A yrca

y k se lm e m ek

sz

konusu

deildir:

H arekedilik

bir

ahlkllk beratdr. D olaysyla bu h e r zam an b ir ykselme'' zorlam a

sdr da. B u h e r ann hesaplanabilirlii ayn zam anda genellikle b ir
hesap edilebilirliktir, yani ilikilerinin ve birlem e d e e rleri n in to p
lam olarak tanm lanan bireyin ayn zam anda genellikle birey olarak
m uhasebe edilebilir olm asdr: Birey hesap b irim i o lu r ve k endiliin
den so syom etrik (ya da politik) b ir hesap d zlem in in iine dahil olur.
Snama ve onay ( Werbung und Bewhrung)
A rtk m utlak d e e r deil, am a sadece ilevsel u y uu rlu u n o ld u u
bu sknnl ilikiler anda kendini kabul e ttirm e k , nitelikli o ld u
u n u g ste rm e k (snanm a, B ew hrung) deil; am a bakalaryla iliki
k u rm ak ve o n larn onaym kazanm ak, yarglarn ve o lu m lu y akn
lklarn talep etm ek sz konusudur. B u gizli onay sistem i h e r yerde
yava yava gizli snam a sistem inin y erine geiyor. G eleneksel bireyin
akn b ir b iim d e tam am lanm asna ilikin am a y erin i karlkl talep
(daha n ce tanm ladm z anlam da: W erbung) s relerin e brakyor.
H erkes talep ed iy o r ve gdm lyor, herkes talep ediliyor ve g dm leiyor.
te yeni ahlkn tem eli b u d u r; bireyci ya da ideolojik d e erler bu
tem eli b ir t r genellemi grecelie, alclk ve benim sem eye, skntl
iletiim e brakrlar, te k ilerin sizle konum as (fiilin h e r iki anla
m nda da; geisiz olarak: size seslenm eleri; geili olarak: sizi ifade
e tm eleri ve te o ld u u n u zu sylem eleri), sizi sevm esi, sizi evrelem esi
gerekir. B u n u n hi de sizi bilgilendirm eyi (ne de sizi ya da aslnda ka
fanz kartrm ay) deil, am a size seslenm e yi am alayan reklam da
nasl d zenlen d i in i grm t k . R ie sm a n ,Jo ln n y rin b ir kam yonla
b ir k u m ynndan daha fazla elenip elenm ediini b ilm en in h ib ir
n em i yok; b u n a karn J o h n n y in Bili ile u y u m i in d e - h a n g i oyun
olursa o ls u n - oynayp oynam adn bilm ek tem el n e m tar der.
T o p lu lu u n kendi rettiiyle kendi iindeki insan ilikilerinden daha
az ilgilendii b ir noktaya ulalyor. T o pluluun tem el ura b ir t r
iliki retimi ve p ey d e rp ey bu ilikinin tketim i olabilir. S o n u n d a bu
sre gzle g r n r tm am alarn tesinde to p lu lu u tanm lam aya

T ik e lim Toplumu

yeter. A m biyans kavram d u ru m u y eterin ce iyi zetler: A m biyans

bir araya gelm i to p lu lu k to p lu lu u n kendiyle birliktelii tarafn
dan retilen ve t k etilen ilikiler toplam dr. E er am biyans m e v cu t
deilse, sanayisel olarak program lanabilir ve retilebilir. B u en yaygn
d u ru m d u r.
Yaygn kullanm m n o lduka dna kan en geni anlam nda bu
am biyans kavram aadaki ekilde tanm lanabilen t k etim to p lu n n n u n tem el niteliini oluturur:
1 . A m a ve aknlk d eerleri (nihai ve ideolojik deerler) yerini
iliki annda son bulan ( t k e tile n ) am biyans d e erlerin e (ilikisel,
ikin, am asz deerlere) brakr.
2 .T k etim to p lu m u h e m b ir mal retim i H E M D E hzlandrlm
iliki retimi to p lu m u d u r. H atta t k e tim to p lu m u n u tanm layan h z
landrlm iliki retim idir. z n e le r arashk ve ilkel g ru p lar d zey in
de hl zanaatsaJ olan bu iliki retim i yine de k en d in i, g id erek m ad
di m allarm retim tarzna, yani genellem i sanayisel tarza ayarlamak
eilim indedir. likiler retim i ayn m anta gre, (zel ya da ulusal)
uzm anlam irketlerin tekeline deilse de, iine d n r ki bu irket
lerin toplum sal ve ticari varlk n ed e n i de budur. B u ev rim in so n u
larn k estirm ek hl zor: likinin n p k nesne retir gibi retild i in i
ve nesneyle ayn tarzda retildii an d an itibaren yiie ayn n ed e n le b ir
t k etim nesnesi o ld u u n u kabul etm ek zor.Y ine de h ak ik at b u , am a
u zun b ir srecin bandayz daha.4*
tenlik kiilt-ileusel hogr
retileb ilm ek ve t k e tileb ilm ek iin iliki tpk m addi m allar
gibi, tpk em ek g c ve ayn m anta g r e - kurtarlm ve z
g rl n e kavum u olm aldr.Y ani iliki t m uzlam lardan ve gele
neksel toplum sal rim e llerd e n k urtarlm aldr. B u genellem i ilevsel
ilikiyle badam az olan kibarlk ve g rg kurallarnn sonudur. G r48. rnek olarak:Ashnda, diyor bir san uzman, Giscard d'Estaingin program Saint-Gobain meselesinde o kadar baarl olan yntemlere gre herhangi bir kamuoyu yoklama
irketi tarafndan biimlendirildikten sonra kamuoyuna sunulmu olsayd, belki de Franszlar kendisine reddettikleri destei verirlerdi. Ve ekliyor: Yeni bir sabun markas piyasaya
srldnde tm modern grsel-iitsel aralar kullanarak kamunun beenisini kazanmak
iin ekilen aclar dnldnde, hkmetin milyarlarca frank ieren ekonomik ve fnansal programm Fransz kitlelerine satmak istedii zaman kulland geerliini yitirmi
yntemleri aknlk veriyor.

. 204 ,

Je a n Baudrillard

g kurallar o rtad a n kalkyorsa da, iliki hi de bu l d e k en d iliindenlem iyor. Sanayisel retim in ve m o d a n n etkisi altna giriyor.
Am a k en diliindenliin tam te n i old u u n d an , iliki z o ru n lu olarak
kend iliindenlie ait t m gstergeleri yeniden kazanyor. ten lik
k lt " b etim lem esin d e R iesm a n bu n a iaret etm iti.Y ukarda szn
ettiim iz scaklk ve ilg in in gizli sistem i old u u kadar, var olmayan
iletiim in t m gsterg elerin in , zorunlu t re n le rin in gizli sistem ine pa
ralel b ir sistem bu.
B u itenlik saplants sadece insanlarn k en d ilerin e ve tek ilere
g n l k yaamda n e kadar az g vendiini zc b ir ekilde hatrlat
yor.
G ere k ten d e b u tem as d o stlu u n u n ,b u srekli ... ile d o ru d a n n,
ne pahasna olursa olsun bu oyun ve diyalog zorlam asm n peini b
rakm ayan, yitirilm i itenlik hayaletidir. O ta n tik iliki kayplara ka
rt, yaasn itenlik! B elki de (daha sosyolojik b ir bak asndan)
d lle rin d r sd , sportif, duygusal ve p o litik fair-play, n l
lerin yalnl , sinem a ya da baka alanlarn id o llerin in d o b ra iti
raflar, soylu ailelerin zel yaamlar hakknda yakn plan ek im ler
iin d u y u lan bu saplantnn ardnda; b u gem i azya alm iten lik ta
le b in d e (tpk m o d e rn yaplardaki m alzem e talebi gibi) k lt rle n en
snflarn k lt re ve hangisi olursa olsun, h e r zam an toplum sal ayrm
iaredem eye h iz m e t etm i olan geleneksel t ren lere kar o k b y k
b ir gvensizlii, o k b y k b ir tepkisi vardr. T m k itle k lt r n
k u atan b y k b ir saplant; k lt r d k n le rin in snfsal ifadesiT arihsel olarak yzyllar bo y u n ca olduklar gibi gstergeler tarafndan ele
g eirilm ek ten , gstergeler tarafndan bnletirilm i ve g d m len m i
olm ak tan kaynaklanan kbus ya da belki de d o aln ve anlk iletii
m in k lt r n e zg sylenin ardm a saklanm olan ukala v e trensel
k lt rd e n korku.
N e o lursa o isu n bu sanayisel i te n lik k lt r n d e t k e tile n hl
iten li in gstergeleridir. A yrca bu iten lik artk o lm a k ile g r n m e k
arasndaki farkta o lu an k in iz m e ya da ik iy z l l e kar km az.
levsel ilikinin alan n d a k in iz m ve iten lik b irb irle riy le elim ek sizin ayn g ste rg e le r g d m le m e sin d e birbirlerinin yerine geer. K u
k u su z ahlki yap (i te n Jik = iy i/y a p a y lk = k t ) h e r zam an etk ilid ir,
am a bu em a a rtk yan anlam olarak gerek n ite lik le r b ild irm ez.
205

Tketim Thphtnm

artk sadece i ten li in gstergeleriyle yapayln gstergeleri arasndaki

fark bildirir.
H o g r (liberalizm , ar h o g r , perm issive society 'v b ...)
so ru n u da ayn b iim d e ortaya kar. G n m zd e eski l m c l d
m anlarn konuuyor, b irb irlerin e iddede m uhalefet ede id eo lo ji
lerin syleiyor , bir tiir barl birlikte olm ann t m dzeylerde
yerleiyor olm as, tm bunlar hi de insani ilikilerdeki insancl b ir
ilerlem e, so ru n larn daha iyi anlalmas ve dier la f kalabalklar an
lam na gelm iyor. Bu yalnzca ideolojiler, kanlar, erdem ler, k t l k ler
artk aslnda sadece bir dei toku ve iletiim m alzem esi olduklar
iin, eliik olan h e r eyin g stergelerin oy u n u n d a edeerlilem esi
anlam na geliyor. Bu balam da hogr ne psikolojik bir zellik ne
de b ir erdem dir. Hogrii sistemin kendisinin bir kipliidir. H o g r tpk
m oda terim lerin in b tnsel esneklii, uyuurluu gibidir: U zu n ve
ksa etek le r birb irlerin i ok iyi ho g r r (ayrca karlkl ilikile
rin d en daha fazla b ir ey anlam na da gelm ezler).
H o g r ahlki olarak ilev/gstergelerin, n esn e/g sterg elerin ,
v arlk /g stergelerin, iliki/gstergelerin, d ii n ce /g ste rg e lern yayglam grecelii yan anlam n tar. Aslnda tpk h ile /i te n lik kar
tlnn tesinde o lu n d u u gibi fan a tizm /h o g r kartlnn da
tesndeyiz. A hlki ho g r eskiden o ld u u n d an daha fazla deil.
Yalnzca sistem deitirdik ve ilevsel uyuurlua getik.
BOLLUK TO PLU M U N D A AN O M

iddet
T k etim to p lu m u , ayn anda h em b ir ilgi toplum u ve bir bask
to p lu m u hem de barl bir to p lu m ve bir iddet to p lu m u d u r. Ba
rllatrlm gndelikliin srekli olarak tketilen iddetle, im al
iddetle beslendiini grdk: G n l k haberler, cinayetler, devrim ler,
n k leer ya da bakteriyolojik tehlike: kitle iletiim inin t m m aheri
z. iddetin gvenlik ve h u z u r saplantsyla yaknlnn rastlantsal olm adn grdk: B irinin d ieri kadar soyut olm asndan ve h er
ikisinin de sylen ve gstergelerle beslenm esinden t r gsterisel
iddet ve gndelik yaam n barll kendi aralarnda trdetir. Bu
barllam yaamn gerek krlganl heyulasndan k u rtu lm a k am a* Msamahakr toplum, (.n.)

206

Jean Baudrillard

cyla g n m z n iddetinin gndelik yaama k k dozlar halinde

aland da -k a n lm a z olana kar b ir asylenebilir. n k b u n
dan byle bolluk m ed en iy e tin in yakasn brakm ayan ktlk heyulas
deil, K IR IL G A N L IK heyulasdr. Ayrca bireysel ve toplum sal yap
larn d engesine ilikin o ld u u n d a n ok daha tehlikeli olan b u heyulay
n e pahasna olursa o lsun o rtad an kaldrm ak gerekir, b u da tketilen,
koullandrlan, trdeletirilen iddet dolaym yla yaplr. B u iddet
tehlikeli deildir: B irinci sayfadan verilen kan ve cinsellik toplum sal
ve ahlki dzen i te h d it etm ez (bu konuda h em ken d ilerin i h em de
bizi ikna etm eye alan sansrclere ram en). K an. iddet, cinsellik
yalnzca bu d en g en in geici olduuna ve b u d zen in elikilerden
olutuuna tanklk eder.
id d ete ilikin gerek so ru n baka b ir yerde kendini gsterir. Sz
k onusu olan belli b ir eie ulatnda bollu u n ve gven li in d o u r
d u u gerek, d en e tle n e m e z iddet so ru n u d u r. B u artk baka eylerle
b t n leen, t k etilen iddet deil, am a refahn kendi gereklem esin
de d o u rd u u d e n e d e n e m e z iddettir. B u iddet (tam olarak, yapay
anlam nda deil, tpk bizim tanm ladm z biim iyle) t k etim iinde
olduu gibi amasz ve nesnesiz olm asyla belirlenir.'" S to c k h o lm deki
genlik ete lerin in , M o n tre a ldeki h uzursuzluklarn, Los A ngelestaki
.cinayetlerin patlayc, kavram lam az iddeti bize allm am , sanki to p
lumsal ilerlem e ve bollukla elikiliym i gibi g r n y o r, n k refah
pratiinin rasyonel b ir etk in lik olduu geleneksel fikriyle yayoruz.
B u iddet bize adlandrlam az, sama, eytans gibi geliyor, n k h er
eyin bilinli b ir ereksellii o ld u u , bireysel ve toplum sal seim lerin
tem eld e rasyonel old u u yolundaki ahlki yanlsam asyla yayoruz.
T m d e erler sistem i b u n u n st n e k u ru lu d u r: T k eticid e o n u z
gerei yeledii am alara y n elten m utlak b ir i g d vardr; doal
olarak G zel ve y iye y n elen insann idealist sylen in i t m y le
devralan t k e tim in ahlki sylem dir bu. O ysa bu id d et belki de yal
nzca to p lu m u (kendi g z n d e) tem ize karan ya da daha ziyade bu
to p lu m u bilinli rasyonellik n o rm la rn a y eniden k ayd ed en bilinli
ta tm in ve refah am alarn fazlasyla aan b ir eyi dile g e tirm e k isti
yor. B u anlam da, bu aklanam az iddet bizi b o llu k h ak k n d ak i d ii49. "Objectless craving'V (amansz istifleme) "objectless nvg (nedensiz oflee) tekabl
ediyor.

207

T ketim Toplumu

n celerim izi y en id en g zd e n geirm ey e itm elid ir: B o llu k ve id d et

b irlikte var olur, ikisi b irlik te z m len m elid ir.
Baz lkelerde hl te k t k olan, am a gelim i ya da ar gelimi
lk elerin tam am n d a yerleiklik kazanan bu am asz iddet so ru n u
n u n da iine dahil old u u daha g en el so ru n , bolluun temel elikilerinin
(artk sadece b o llu u n sosyolojik aykrlklarnn deil) so ru n u d u r.
Bu so ru n , toplum sal ka davranlarndan (uyutu ru cu , hipiler, k ar-iddet) geerek ykclktan (iddet, sua eilim ) bulac depresiflie
(yorgunluk, intiharlar, sinir hastalklar) kadar uzanan, k u ru m la n l ras
yonelliine ya da m e v cu t n o rm allik gerekliine g n d e rm e yapm a
larna bal olarak, eitli A N O M (D u rk h e im n te rim in i k u llan r
sak) ya da A N O M A L biim leri so ru n u d u r. A ffluent so c iety ya da
perm issive so ciety n in bu k arak teristik zellik lerin in t m , h e r b iri
ken di tarznda te m el b ir dengesizlik so ru n u n a yol aar.
G albraith ve A rzu stratejisi u zm an la r , B ollua u y u m salam ak
kolay deil diyor. D n ce le rim iz, gem iin yoksulluu, eitsizli
i ve e k o n o m ik tehlikesinde k k salm tr (ya da insann m u tlu lu k
alkanln yitirdii p rite n ahlk yzyllarnda). Sadece bu b o llu k
ta olm a z o rlu u n u n kendisi, e er gerekseydi, refah arzu su n u n szde
doallkn n hi de o kadar doal olm adn -a k si takdirde bireyler
bollua alm akta bu kadar g l k ekm ez, bollua balklam a atlarlar
d - tantlard. B u bize t k e tim d e tam am yla farkl ya da belki b u n u n
tam tersi -in sa n la rn eitilm esi, y nlendirilm esi, altrlmas gereken
bir ey o ld u u n u , yani zg rl n h k m srm esiyle h i b ir ilgisi
olm ayan yeni bir ahlki ve psikolojik zorlam alar sistem inin o ld u u n u
hissettirm elidir.Y eni-arzu felsefecilerinin kulland sz daar b u a
dan anlam ldr, insanlara sadece m u tlu olm ay, ken d ilerin i m u tlulua
adanay, m u tlu lu k reflekslerini dzenlemeyi retmek yeter. Dolaysyla
bolluk b ir cen n et, b o llu u n dsel ahlkszlnda ahlkn tesin e s
ram a deil, yeni b ir ahlk tarafndan y n len d irilen yeni b ir nesnel
ko nu m dur. N esn el olarak konulacak olursa, bolluk b ir ilerlem e deil,
yalnzca baka bir eydir.
B olluk, hem esenlik syleni (atm alarn yaratt g erilim lerin
zm , tarih in ve ahlkn tesindeki m utluluk) olarak yaantlandndan h em de yeni b ir davranlar, toplum sal zorlam alar ve n o rm la r
tipine az ya da o k u y u m salama sreci olarak katlanlan b ir ey ol
208

Jc a Bautlrillari

duu iin ift anlam l b ir yan vardr. B olluk D e v rim i ideal to p lu m u

balatm az, yalnzca yeni bir t r to p lu m a giritir.
A hlklarm z bu to p lu m so rununu b ir zihniyet so ru n u n a in
dirgem eyi o k isterdi. B u ahlklar iin n em li olan zaten buradadr,
gerek bollua ulalmtr, ktlk zihniyetinden bolluk zih n iy etin e ge
m e k yeterlidir. B u n u n bylesie zo r olm asna z lm ek ve bollua kar
direnilerin ortaya ktm g rm ek ten dolay ap kalm ak. B ununla
birlikte, bolluk to p lu m u n u n kendisinin yalnzca (ya da en azndan ayn
zamanda) yeni tipte bir zorlam alar sistemi olduu hipo tezin i bir an iin
kabul etm ek, ayn anda bu yeni toplum sal (az ok bilinsizce) zorlam a
ya yalnzca zgrletirici yeni bir t r bakaldrnn yant verebileceini
anlam ak iin yeterlidir. B u d u ru m karsnda t k e tim to p lu m u nu
iddet ieren ve erostratique (m addi ve kltrel m allarn k r k r n e
ykm ) ya da iddet ierm ey en ve ekilm e b iim in d e reddi (retim ci
ve tiiketim ci yatrm larn reddi). E er bolluk zg rl k olsayd, bu id
d et g erekten d nlem ez olurdu. E er b olluk (bym e) zorlamaysa,
bu iddet kendiliinden anlalr hale gelir, kendisini mantksal olarak
dayatr. E er bu iddet vahiyse, amaszsa ve biim sel deilse, bu o n u n
kar kt zorlam alarn da ifade edilm em i, bilind ve o kunam az
olm asndandr: B u zorlam alar, zg rl k n , m utlulua d en etim li ola
rak ulam ann, bolluun totaliter etiinin zorlam asdr.
Bu sosyolojik y o ru m , z e n g in to p lu m larn g r n te akla hesaba
sm ayan bu fen o m e n lerin in psikanalitik b ir y o ru m u n a yer aar; hatta
bu sosyolojik y o ru m u n d erin d e n d e rin e bu psikanalist y o ru m a ek
lem len d iine in an y o ru m . S zn ettiim iz ve ayn zam anda psiko
log olm ay da isteyen ahlklarn hepsi sululuktan sz ediyor. B u n u n
la h e r zam an to rtu l, p iirite n alardan gelen ve kendi m an tk larn a
g re sadece o rtad a n kalkm a yolunda olan b ir sululuu kastediyor
lar. M u tlu lu k iin olgunlam deiliz. B ize bunca k t l k yapan
nyarglar . O ysa ta m tersine bu sululuun (terim i kabul edelim )
bolluk arttka derinletii aktr. Devasa bir i skm as, sululuk,
red d e u e tem el b irik im i sreci, gelim e ve ta tm in srecine paralel
olarak geliir ve m u tlu lu k d ze n in in kendisine kar iddetli ve itkise!
ykcl, ld r c eylem leri besleyen de bu uyum azlktr. M u tlu
luun karsnda krlgan olan insanlar bolluk annda bile b len ve
firsat ktnda bu insanlar bollua kar koym aya iten n e gem i
209

Ttikvtim Toplumu

n e gelecek ne de b ir ilk g nah lekesidir. Bu ip o te k arln hl

k o ru y o r olm asna ram en, artk esas m esele burada deildir. S ululuk,
k t l k , d e rin badam azlklar mevcut sistem in kendisinin m e rk e
zind edir ve sz konusu sistem in mantksal evrim i b o y u n ca sistenn
kendisi taralndan retilirler.
H T Y A L K E S 'ne, FAYDALILIK LK E Sne (e k o n o n k g e r
eklik ilkesi),yani h erh a n g i b ir r n le (nesn e,m al, hizm et) b ir ta tm in
arasndaki h e r zam an eksiksiz ve olumlu ve b irin in d i erin e edekslenm esiyle oluturulm u korelasyona u y u m salamaya, b u tasarlannu, tek yanl ve h e r zam an o lu m lu ereksellie zorlanan arzunun tm
olumsuzluu, F T Y A N L I LIK n b r yan [ekonom ist ve psikolog
lar edeerlik ve rasyonalitede beslenirler: z n e n ihtiya duyarak
nesneye ynelm esiyle h e r eyin gerekletiini postule ederler. h ti
ya tatm in edilmise, sylenecek baka b ir ey yoktur. A ncak tatm in
edilm i ihtiya , yani tam am lanm ve yalnzca o lu m lu lu k ieren b ir
eyin var olm adm , sadece arzu o ld u u n u ve arz u n u n ift yanl o l
d u u n u unutu rlar], yani t bu ters postulasyon tatminin kendisi tara
fndan reddedilir, sansre urar (tatm in haz deildir:-haz ise ift yanldr)
ve nereye yneleceini bilem edii iin devasa b ir skn potansiyeli
olarak kristalleir.
Bylece bollu k to p lu m u n d ak i bu tem el iddet soru n u (ve dolayl
olarak da anom alik, d epresif ya da geri ekilm eci sem p to m larn tam a
m) aydnlanm olur. Fakirliin, ktln, s m r n n n e d e n o ld u u
idd etten radikal olarak farkl olan bu iddet, arzu n u n ihtiyacn b
tnsel olum luluuyla u n u ttu ru la n , g r n m ezletirilen , sansr edilen
o lu m su zlu u n u n eylem de su y z n e km asdr. B u , tatm in olm u
insan ve evresinin saf edeerliliinin tam ortasnda ortaya kan ift
deerliliinin aykr biim idir. B u, re tk e n lik /t k e tk e n lik b u y ru u n a
kar, ykcln (lm itkisi) ortaya kdr. B u ykcl kapsayacak
bro k ratik yaplar da olam azd, n k o zam an bu yaplar planlanm
b ir tatm in srecine, dolaysyL da b ir olum lu k u ru m la r sistem ine d a
hil o lu rd u .5'1 B ununla birlikte greceiz ki, np k t k e tim m o d elleri
50. ylece ok mantkl (Amerikan), intihar etmek isteyenler iin motel fikri, burada
(Sosyal sigortadan tahsil edilemeyeni) iyi bir fiyata tm toplumsal harcamalar gibi sigorta
lanm bir intihar servisi size en iyi lm koullarm garanti ediyor ve aba sarf etmeden,
glmsemeyle sizin intihar etme iinizi stleniyor.

2X0

Je a n Bnndrillard

gibi, to p lu m , b u patlayc gleri boaltm ak, d en e tle m e k ve k itle-iletiim selletirm ek iin kullanm ak zere iddet m o d e lle ri telk in ed er
ya da getirir.
A slnda, arzunun ift yanl mantnn kopuu ve dolaysyla simgesel i
levin yitirilmesi y z n d e n biriken bu potansiyel i skntsn n an o m ik
ve k o ntrol edilem ez bu iddete dnm esini n le m e k iin to p lu m iki
dzeyde etkili olur:
1- B ir yandan bu i skntsn ilgi nok talarn n oalm asyla em ip
datm ay am alar: R o ller, ilevler, saysz toplum sal hizm etler; h e r
yerde teskin edici glm seyi, sululuk giderici, psikolojik rahatlatc
rnga edilir (tpk am ar r n lerin d e k i d etejan gibi). skntsn
gid eren enzim ler. B u n u n yan sra rahatlatc, sakinletirici, halsiasyon g rd r c , h e r t rl tedavi satlr. Am asz tatmin reten bolluk
toplumuntm, kaynaklarn ayn zamanda bu tatminden doan i skntsna
panzehir retmek yolunda harcad bo uratr bu. G id erek b yyen
bir bte, b o llu k kazazedelerinin skntl ta tm in lerin i u n u ttu rm ay a
ayrlr. Bu bte, b y m e n in zararlarndan (kirlilik, hzlanan m odas
gem e, skklk, doal m ad d elerin az b u lunurluu) kaynaklanan (ve
m uhasebesi yaplam ayan) ek o n o m ik aa benzetilebilir, am a bu a
bile old u ka b y k b ir farkla g eride buakr.
2 - T o plum bu i skntsn tketim i artrm a olarak kullam nay ya
da bu sululuu ve bu iddeti m eta olarak ya da tketileb ilir mal ya
da ayrt edici kltrel gsterge olarak kullanm ay deney eb ilir (ayrca
b u n u sistem li b ir ekilde yapar). Dolaysyla baz g ru p larn nitelii
olan en tele k t e l b ir sululuk lks, bir su lu lu k /d e iim d e e ri
vardr. Ya da uygarln sknts geriye kalanlarla b irlik te t k etim e
sunulur, kltrel besin ve o rtak tat alma nesnesi olarak y en id en to p
lum sallatrlr. A m a bu da yalnzca insan daha d e rin b ir skntya geri
g n d erir, n k b u te -tiik etim yeni bir sansre edeerdir ve sreci
devam ettirir. H e r ne olursa olsun iddet ve sululuk burad a kltrel
modellerle m edyalatrlr ve balarken sziii ettiim iz t k e tile n id
d ete g eri dnerler.
B u iki d ze n le m e m ekanizm as olduka etkilidir, am a y in e de
bo llu u n iddete g eri dnm esi, ykc bir ekilde dn m esin e ilikin
k ritik sreci durduram azlar. Ayrca, tm eletirm en le rin yapt gibi
iddetin bu kam lm azlk , bu iddet ark stne, m m k n olan
211

Tketim Toplumu

ahlki ya da toplum sal n le m ya da tersine paternalist ar h o g r

(g en le rin k u rtla rn dkm esi g ere k ir) hak k n d a u zu n u z u n y o ru m
yapm ak, t m bunlar y z n d e n hayflanm ak da gereksizdir. Bazlar
iddetin b ir anlam nn o ld u u zam an zlem le anacaklar, yani eski
sava, yurtsever, tutkusal, tem eld e rasyonel iddet; b ir am a ya da b ir
payeyle onaylanan iddet, ideo lo jik iddet ya da bireysel, bakaldran
lara zg, estetizm den kaynaklanan ve G zel Sanatlardan biri ola
rak kabul edilebilen bireysel iddet. H erkes bu iddeti eski m o d ellere
u y d u rm ak ve bilin en ilalarla tedavi etm ek isteyecek. A m a artk n e
tarihsel n e kutsal ne rit e l n e de ideo lo jik olan, am a b u n u n la b irlikte
salt edim ve bireysel ayrkslk da olm ayan b u iddetin yapsal olarak
bollua bal o ld u u n u g rm e k gerekir. B u nedenle bu iddet geri
evrilem ez, h e r zam an kanlm azdr ve iddet yanls olsun o lm a
sn herkes iin bylesine byleyicidir. n k iddet artk h erkesin
ierim lendii b y m e ve eitlendirilm i tatm in srecinin k endisin
de k k salmtr. Z am an zam an, kapal ev renim izin tam ortasnda, bu
yeni iddet, t k e tim nesnesi olarak k endini yok etm ed en n c e yitik
sim gesel ilevin b ir ksm n herkesin gznde yeniden stlenir.
Serge Lentz, La poursuite itnpitoyable [Am ansz T akip]: F ilm in sah
n eleri ylesine vahiceydi ki, hayatm da ilk defa b ir film den titreyen
ellerle ktm . F ilm in gsterdii N e w York sinem a salonlarnda sz
konusu sahneler saduyuya aykr tepkilere yol ayor. M arlo n B rando
d v m ek iin birisinin st n e ullandnda lgna d n m isterik
seyirciler, Kill him ! Kill him! G e b e rt O n u ? diye bararak ayaa
rlyor.
1966 T em m u zu: R ic h a rd Speck, G n ey ikagodaki b ir hem ire
yatakhanesine girer. 20 yalarndaki sekiz gen kzn azm tkar ve
onlar hareketsiz hale getirir. A rdndan bak darbeleriyle ya da b oa
rak hepsini birer birer ldrr.
1966 A ustosu: Teksastaki A ustin niversitesin d e m im arlk
rencisi olan C h .J. W h itm a n d zinelerce tfekle niversite k am pusuna
hkim , yz m etre u zu n lu u n d ak i b ir k u le n in tepesine yerleir ve ate
etm eye balar: 13 l , 31 yaral.
212

Je a n Baudrilltird

A m sterdam , 1966 H aziran: Savatan bu yana ilk defa eh rin tam

g b e in de g n ler b o yunca aklmarm bir iddetle savald.Telegraafm
binas baskna urad. Yanan kam yonlar, krlan camlar, sklen p an o
lar. Z in c irlerin d en boanm binlerce gsterici. M ilyonlarca florinlik
zarar. Bir l, dzinelerce yaral. P rovolarn bakaldrs.
M o n tral, 1969 E k im i: Polislerin ve itfaiyecilerin grevinin ardn
dan sal g n ciddi kargaalklar patlak verdi. 200 taksi ofr b ir ta
m aclk irketinin binalarn yam alad.Yaylm atei: 2 l . B u saldr
larn ardndan bin lerce gen v itrin leri krp m aazalar yam alayarak
ehir m e rk e zin e do ru y neldi. 10 banka saldrs, 19 silahl atm a, 3
ter rist bom balam a eylem i, saysz soygun. B u olaylarn artm as ze
rin e h k m e t o rd u y u alarm a geirdi ve b ir olaanst hal yasasyla
polisi grevlendirdi.
Polanski villasnda cinayet: Los A ngeles te p ele rin d ek i bir villada
biri sadom azoist film lerin y n etm en i Polanskiin kars olm ak ze
re, az ya da ok l saylabilecek 5 kii ld r ld . rn e k nitelii ta
yan b ir idol ld rm e , n k k u rb an la rn baars ve n n salam
olan film lerin kim i zelliklerini fanatik b ir ironiyle gerekletiriyor.
B u id d etin paradoksunu yanstm asndan t r ilgin b ir rn ek : h em
vahi (irrasyonel, belli am ac olm ayan) hem de rit elci (kide iletiim i
burada Polanski'ni film lerinin kendisi tarafndan dayatlan gste
ri m o d e lle rin e endeksli) b ir iddet. A ust kulesindeki g ib i tutkusal
olm ayan, alaklk ierm ey en , kar g tm eyen, h u k u k i l tle rin ve
geleneksel so ru m lu lu u n tesinde yer alan cinayet. st n d e d n l
m em i, ani bununla birlikte kitle iletiim modelleri (burada halsinasyon
g rd r cii tarzdan taklitilie kadar) tarafndan nceden yanstlm"
ve actig o u tlarda ya da b en z er cinayetlerde ayn yollardan k en d in i
yanstan cinayetler b u n la r (bkz. kendini yakarak in tih ar etm e vakala
r). B u cinayetleri sadece u tanm lar: D o ru d a n film senaryolar ya
da r p o rtaj olarak tasarlanm olm alar n edeniyle tadklar gsterisel
sradan adliye h ab e ri yan anlam lan ve iddetin snrlarn genilete
rek toplum sallk d kzgnlklarna kadar suorta o ld u k lar kitle
iletiim sellem i bu dzeni k rm a, snrlarn an a, snflandrlam az
olm a abalan.

. 213 ,

Tiiketim Toplumu

iddetsizliit at-ki t imi

B u yeni t r iddet fen o m en leriy le dayanm a iinde olan (her ne
kadar biim sel olarak b irb irlerin e m uhalefet etseler de) m o d e rn iddetsizlik fen o m en lerid ir. L SD d en flow er-pow era psiedelizm den
hipilere, Z en 'd e p o p m zie, b u n la rn hepsinin o rtak noktas, to p
lumsal konum la ve verim lilik ilkesiyle toplum sallam ann reddi, t m
bu ada bolluk, toplum sal baar ve gadget litrjisini reddidir. Bu
redd etm e iddet iersin ya da ierm esin, h e r zam an b y m e to p lu
m u n u n etkinciliinin, yeni bir bask dzeni olarak refaha zo rlan m an n
reddidir. B u anlam da iddet ve iddetsizlik t m an o m ik fe n o m e n ler
gibi ifac b ir rol oynar. B ir yandan b e a tler ve ro ck e rlar, di er yan
dan da hipiler, ar etk in ve barl olm ak isteyen ve kendisini ar
etkin ve barl olarak gren bu to p lu m u n derin n itelik lerin in tam
tersine edilgilik ve iddet o ld u u n u ele verir. B eatler ve R o c k e r lar
bu to p lu m u n rt k iddetini, en u noktaya kadar gt rerek on a kar
evirm ek am acyla, ele geirirler. H ipilerse bu to p lu m u n (ar e t
kinlik g r n m n n ardnda ) gizli edilginlin bir tevekkl ve tam
toplum dlk pratiine kadar vardrr ve bunu yaparak ken d i z m a n
tna uygun olarak edilginlii kendisini yadsni olurlar.
T m sac, B udist, Laac, S evgiye, U yana, Y eryziideki
C e n n e te dair izlekleri. H in d u azlarn ve tan hogry b ir kenara
brakalm : soru daha ok u olacak: H ip ile r ve hpi cem aati b y m e
ve tk etim srelerine hakiki b ir a lte rn a tif o lu tu ru r m u? B y m e ve
t ketim srelerinin ters ve tam am layc im gesi deil m idirler? T m
toplum sal dzeni sarsacak b r k ar-to p lu m u yoksa toplum sal d
zenin dekadan b ir iei m idirler? H atta yalnzca cen n eti y ery z n d e
bulm ak iin hep k en d ilerim dnya dna ata epifanik m e zh e p lerin
saysz ac ser v e n lerin d e n biri mi? Burada da aslnda d ze n in biim
deitirm esinden ibaret olan b ir eyi d zen in yklmas olarak g r
m em ek gerekir.
Yaamak ve sevm ek iin zam an istiyoruz. iekler, sakallar, u zun
salar, u y u tu ru cu , bunlar h ep ikincildir... H ip olm ak h e r eyden
n ce bir insan dostu olm aktr. D nyaya yeni, hiyerariklem em i g z
lerle bakm ay deneyen b iri: yaama sayg duyan ve yaam seven b ir
iddet kart. O to rite d e n n ce zgrlk, retim d en n ce yarat, ibir
lii ve rekabet etm em e gibi hakiki deerleri ve hakiki l tleri olan

Jean Budrillanl

biri. Basite, bakalarna k t l k yapm aktan kanan kibar ve ak

b iri, ite n em li olan. G enel olarak, ne zam an n ere d e olursa olsun
onaylanm a ya da onaylanm am ay d n m e d en iyi o ld u u n u d n
d n eyi yapm ak, b u n u n hi kim seye k t l k yapm am as ve zarar
v erm em esi tek m u d a k artyla...
H ip iler derhal Bat dnyasnn gnlk basnnn konusu oldu.
lkel toplum lara d kn olan t kerim to p lu m u tu h a f ve savunm a
sz b ir b itki t r gibi hipileri zam an k aybetm eden folk lo ru n a katt.
Sosyolojik b ir bak asndan h ipiler sadece ze n g in to p lu m larn lks
b ir r n deil m idir? D o u cu tinsellikleri, alaca bulaca psiedelizm leriyle h ip ilerin kendisi de toplum larnn baz b elirtile rim daha da
y o u n latrm aktan baka bir ey yapm ayan m arjinaller deil m idirler?
H ip iler bu to p lu m u n tem el m ekanizm alaryla koullandrllard r ya da yle kalrlar. H ip ile rin toplum dhklar cem aati ve kabileseldir. H ipilerle ilgili olarak M c L u h a n n kabilecilik i hatrlatlabilir:
K itaplarn grsel ve tipografk andan n ce arkaik k lt r n zg n
tarz olm u olan szl, dokunm aya dayal, m zikal iletiim tarznn,
kitle iletiim aralar yoluyla t m gezegen apnda y enid en douu.
H ip ile r rekabetin, savunm a sistem inin ve bein ilevlerinin o rtad an
kaldrlm asn vyor: B ylece aslnda R ie sm a n n daha n ce o th e rd irectedness , yani (ben ve st-b en etrafnda rg tlen en ) kiisel b ir
k arak ter yapsnn, h e r eyin tekilerden geldii ve tek ilere yayld
b ir to p lu lu k am biyansna do ru nesnel evrim i olarak b etim ledii
eyi az ya da o k gizem li terim lerle ifade e tm ek ten baka b ir ey yap
m yorlar. H ip ile rin tem iz yrekli duygusal effaflk tarz p e e rg ro u p un
tarz olan iten lik , aklk, scaklk b u y ru u n u a rtrm y o r deil.
H ip i ce m aatlerin in m eleksi ve m uzaffer cazibesini olu tu ran geriye
d o ru g itm e ve ocuksulua gelince, bunlar ycelterek h ip ilerin sa
dece m o d e rn to p lu m u n birey lerin d en h er b irin i hapsettii so ru m
suzluu ve ocuk su lu u yanklandrdn sylem ek bile gereksiz.
zetle, retim ci toplum la ve toplum sal e k o n o m ik k o n u m saplants
tarafndan keye sktrlm olan nsani lik, tam b ir aom i g r
n m ardnda kipsel to p lu m u n hkim yapsal n ite lik lerin in s r p g it
tii hipilerde duygusal diriliini kutluyor.
R iesn a n , A m erik an genlii hakknda M argaret M e a d in ta n m
lad k ltrel m od ellere g n d e rm e yaparak b ir Kvvakiult stilinden

Tliltctin Toplumu

ve b ir P u e b lo stilinden sz eder. K w akiultlar iddet yanls, kavgac,

rekabeti, ze n g in d ir ve p o tla tc h ta ar tketim i uygular. P u eb lo lar
yum uak, iyiliksever, kibar, ehlikeyiftir ve azla yetinir. Bizim b u g n k
toplum lum uz da b ir yanda hakim bir kltr, ar, t ren ci ve uzla
m tketim k lt r , iddet tayan ve rekabeti k lt r (K w akiutllar p o tla tc h ) ile te yanda, h p i/P u e b lo la rn ar h o g r l , keyifli
alt-k iilt r arasndaki biim sel kartlkla tanm lanabilir. A m a h e r ey,
iddetin iddet n o d e lle ri n d e zam an kaybetm eksizin em ilm esin d e
o ld u u gibi bu elikinin de ilevsel birlikte var olm aya d n t
ne inanm aya itiyor. B e n im sem en in ucuyla red d e tm en in ucu M b iu s
erid indeki gibi basit b ir b klm eyle b irb irin e kavuuyor. ki m odel
tem elde ayn toplum sal dzen ekseni etrafndaki younlam a alanla
rn d a serpilip byyor. Jo h n S tu art M ili b u n u acm aszca dile g etir
miti: G n m zd e srf uzlam acla kar o lm an n rn e in i v erm e
olgusu, srf gelenek ve g ren e k lerin karsnda diz k m ey i red d etm e,
k en dinde bir uaklktr.
Yorgunluk
A rtk tpk evrensel b ir alk so ru n u olduu gibi evrensel b ir y o r
gunluk so ru n u var. Y orgunluk ve alk paradoksal olarak birb irlerin i
dlyor:Yerleik, d en e tle n em ez y orgunluk, szn ettiim iz d en e tle
nem ez iddetle birlikte zengin toplum lara zg d r ve dier etk en ler
arasnda zellikle sanayi ncesi to p lu m larn e n n em li so ru n u olm aya
devam ed en aln ve yerleik ktln alm asndan kaynaklanr. S anayi-sonras to p lu m larn o rta k sedrom u olarak yo rg u n lu k bylece
d erin anom alilerin, refahn ilev b o zu k lu k lar nm alanna dahil olur.
Yzyln yeni hastal y orgunluk, h e r ey g id e rilm elerin i salam a
ya katkda bulunm alyken giderek idd etlen m eleri am zn nitelii
haline gelen dier an o m ik fenom enlerle balantl olarak z m le n
melidir.
Yeni iddetin nesnesiz olmas gibi bu y o rg u n lu k d a edensizdir.
Bu y o rg u n lu u n kas ve enerji yorgunluuyla hib ir ilgisi yoktur.
Y orgunluk fiziksel sarfiyattan kaynaklanm az. K ukusuz
sinirsel
sarfiyat"ta, d ep re sif o lm a k "ta n ve psikosom atik d n m d e n sz
ediyoruz. B u t r aklam a g n m z d e kitle k lt r n n paras h a
line geldi: T m gazetelerde (ve t m kongrelerde) yerini alyor. H e r
216

Je a n Badrillard

kes

sinirleri tarafndan keye sktrlm olm an n hrn zevkiyle

sanki yeni b ir kanta snr gibi bu aklamaya snabilir. K ukusuz

b u y o rg u n lu k en azndan b ir eyi (iddet ve iddetsizlikle ayn am layc ilev) ifade eder: Kas g c n n o rtad an kalkm asna, g erilim lerin
z m n e, daha fazla kolaylk ve o to m a tiz m e d o ru srekli olarak
ilerlediini sanan ve kendisini byle gren bu to p lu m aslnda toplu
tatm in bilan o su n u n giderek byyen b ir a itira f ettii, bireysel ve
toplum sal d en g e n in , k endini gerekletiren te k n ik koullar oaldk
a giderek tehlikeye dt b ir stres, gerilim , d o p in g to p lu m u d u r.
T k e tim in kahram anlar yorgun. Psiko-sosyolojik d zey d e dei
ik y o ru m la r ileri srlebilir. T k etim sreci frsatlar eitlem ek ve
(ek o n o m ik ve statye ilikin) toplum sal rekabeti azaltm ak y erine, t m
b iim leri altnda rekabeti daha da id d etlen d irir ve kesk in letirir.T
k etim le birlikte en sonunda, yalnzca, h e r dzeyde, ek o n o m i, bilgi,
arzu, b ed e n , gstergeler ve itkiler dzeyinde etkili olan totaliter, h er
eyi kapsar hale gelm i b ir rekabet toplum undayz; artk h e r ey kesin
tisiz b ir farkllatrm a ve ar farkllatrm a s recinde deiim deeri
olarak retiliyor.
C h o m b a rt de Lauvvela birlikte unu da kabul edebiliriz: B u to p
lu m iddia ettii gibi zlem leri, ihtiyalar ve ta tm in le ri b irb irlerin e
u y d u rm ak yerine, b ir yanda rekabet ve to p lu m d a ykselm e bu y ru u ,
te yanda da artk adam akll iselletirilm i b ir hazlarm azam ile
tirm e b u yruuyla m cadele halinde olan kateg o rilerd e o ld u u gibi
bireylerde de g iderek b y yen b ir dengesizlik yaratr. Birey b irb iri
ne kart bu kadar zorlam a altnda paralanr. Eitsizliklerin to p lu m
sal dengesizlii, bu coplum u g iderek uzm anlam am , btnlem em i,
h u zu rsu z lu k iin d e b ir to p lu m a d n t rm e k zere ihtiyalar ve
b y k zlem ler arasndaki i dengesizlie eklenir. B ylece y o rg u n lu k
(ya da asteni) m o d e rn insann varoluun bu koullarna ed ilg in b ir
red d e tm e biim in d e verdii yant olarak yorum lanacak tr. A m a bu
"ed ilg in re d d e tm e ti aslnda rtk bir iddet o ld u u n u ve bu n ed en le
de di er biim leri ak iddetin biim leri olan m m k n yantlardan
sadece b iri o ld u u n u da g rm e k gerekir. B urada da ift yanllk ilke
sini k ullanm ak gerekir. Y orgunluk, depresiflik, nevroz genelikle ak
iddete, ak iddet de yo rg u n lu k , depresiflik ve nevroza dnebilir.
Sanayi-sonras to p lu m u n y u rtta n n y o rg u n lu u fab rik a iileri
217

Tketim Toplumu

n in gizli g rev in d e n , i yavalatm asndan, slo w in g -d o w n d a n ' ya da

o k u ld a duyulan sk n t d an h i de uzak deildir. B u n larn hepsi,
etin iine d o ru b y y en b ir tr n a k m isali ie d o ru b y y e n
edilgin kar koym a b i im le rid ir.
Aslnda kendiliin den ortaya kan gr n t m elerin i tersine
evirm ek gerekir: Y orgunluk toplum sal ar d etkinlie m uh alefet
eden edilgilik deildir; tersine g n m z d ek i toplum sal ilikilere ait
olan genel edilgilik zorlam asna belli koullarda m uh alefet edebilir
tek aktiflik biimidir.Yorgun renci, retm en in sylem ine edilgin bir
biim de katlanandr. i, y o rg u n b ro k rat iindeki t so ru m lu lu k
lar elinden alnan kiidir. Politik kaytszlk , m o d e rn y urttan bu
d on u k lu u sadece evrensel oy hakk g lnl hari, t m kararlar
elinden alnm bireyin kaytszldr. Y orgunluun zincirlem e al
m ann ya da broda alm ann fiziki ve ruhsal m o n o to n lu u y la, zo
ru n lu ayakta d u rm a ya da o tu rm a d u ru m la rn n , basm akalp davran
larn, tm devinim sizliin ve to p lu m u m u zd a b edenin tiim ataletinin
ve k ro n ik az kullanm nn getirdii kas, dam ar, fizyoloji katalepsisiyle
artt da do ru d u r. A m a bu tem el en tamaz, tam da bu y zd en
p ato lo jik " yorg u n lu k baz n a h if u zm anlarn syledii gibi (rahatla
tclar ve uyarclarla tedavi edilem edii gibi) sporla ve kas egzersiz
leriyle de tedavi edilem ez. n k y o rg u n lu k bireyin kendisine kar
d nen ve bireyin kend i b e d e n in d e cisinleen gizli b ir itirazdr, n
k baz koullarda bireyin atabilecei tek eydir. Siyahlarn A m erik an
eh irlerinde kendi m ahallelerini yakarak bakaldrm alarna benzeyen
b ir itiraz. H akiki edilgilik sistemle mutlu bir biimde uzlama iinde olma
da yatar; keskin bakl, geni om u zlu , srekli etkinliine m k em m el
u yum salam d in a m ik y n eticid ek i gibi. Y orgunlu u n kendisi bir
etkinlik, rt k , yerleik, k en d in in b ilincinde olm ayan b ir bakald
rdr. Y orgunluun ilevi bylece aydnlanr: T m b iim leri altnda
slow ing d o w n (nevroz gibi) tam ve hakiki break d o w a " engel
o lm ann tek yoludur. Ayrca yorg u n lu k (rtk) b ir etkinlik o ld u u n
dan Mays ay n n "' h e r yerde ispatlad gibi anid en ak bakaldrya
dnebilir. M ays hareketinin kendiliinden, tam bir salgn h aline
gelm esi, olduka hzl yaylm as sadece u varsaym dan hareketle
* Yavalama, (.n.)
** kme, (.n.)
*** Yazar burada 68 Mays olaylarndan sz ediyor, (.n.)
, 218 ,

Jean Badrillard

anlalr: B ir gszlk, yapl am acna u y g u n kullanlm am a, genel

lemi b ir edilgilik sanlan ey aslnda tevekklnde, y o rg u n lu u n d a,
g eri ekilm esinde etkin ve dolaysyla h em en kullanlabilir potansiyel
b ir g tr. B u y zd en hi d e b ir m ucize olm am tr. Dolaysyla m a
ys ayndan itibaren geri ekilm e de srecin aklanam az b ir tersine
d n m e si deil, ak b ir bakaldr b iim inin rt k b ir itiraza (ayrca
itiraz te rim i harfiyen sadece bu rt k biim iin geerlidir: R ad ik al
b ir deiim prati in d en geici olarak k opan saysz red d e tm e biim le
rin i tanm lar) dnmesidir.
B t n b u n la r s y len d ik ten sonra y o rg u n lu u anlam ak iin , psik o -so sy olojik y o ru m la rn tesin d e, d ep re sif d u ru m la rn g en e l yap
sna y erle tirm e k ten baka yapacak b ir ey kalm az. U y k u su zlu k lar,
m ig ren ler, ba arlar, p atolojik im anlk ya da itahszlk, g szlk
ya da k o m p ls if ar etkinlik: Biim sel olarak b irb irle rin d e n farkl
ya da b irb irle rin e kart olan bu se m p to m lar aslnda k en d i aralarnda
yer deitirebilir, b irb irle rin in y erin e geebilir, n k b ed en sel d
n m h e r zam an t m se m p to m lar tar, h atta o n la rn potansiyel
k o n v e rtib ilite siyle tanm lanr. O ysa can alc n o k ta da b u d u r - bu
depresiflik m a n t (artk organik b o zu k lu k lara ya da g erek ilev
b o zu k lu k larn a bal olm ayan se m p to m la rn g e z in m e si an lam n
da) t k e tim m a n t n n ta kendisini (artk nesnel ilev lerin e bal
olm ayan n e sn ele rin , ihtiyalarn, ta tm in lerin d e rin b ir tatm insizli
e bal olarak b irb irle rin i izlem esi, b irb irle rin e g n d e rm e yapm as,
b irb irle rin in y e rin e gem esi anlam nda) yanstr. htiyalarn akn
ve d ep re sif s e m p to m la rn akkanlk n d zen ley en ayn kavram lam az, sn rlan d r am az n itelik, ayn sistem atik deb ilirlik tir. B u
n o k ta d a t k e tim sistem in in ve b o a lm a /b ed e n selletirm e sistem m in
b t n sel, yapsal i e rile rin i (ki yorg u n lu k yalnzca b u n u n zel
lik lerin d en b irid ir) zetlem ek iin daha n c e id d et k o n u su n d a ele
alnm olan ift yanllk ilkesine g eri d n y o ru z . T o p lu m lu n u zu n
t m s releri a rz u n u n ift yanllnn b ir y ap b o zu m u , paralanm as
y n n d e geliiyor. H azda ve sim gesel ilevde b t n le e n arzu n u n
ift yanll iki anlam da da ayn m a n tk uyarn ca b o zg u n a u ratl
yor: A rz u n u n t m o lu m lu lu u ihtiya ve tatm in z in c irin d e n geiyor
ve b u rada y n le n d irilm i ereksellie bal olarak z l y o r; arzu n u n
t m o lu m su zlu u ise d en e tle n e m e z bedensellem eye ya da iddetin
219

T ketim Toplumu

actin g o u tu n a ' tek ab l ed iy o r.T iim srecin d e rin birlii b y lece ay

d nlanyor: Baka h i b ir varsaym h e p b irlik te t k e tim to p lu m u nu
belirleyen ve z o ru n lu olarak b irb irin e bal o ld u u hissedilen, am a
klasik an tro p o lo jik b ir p ersp ek tifin m an t n aklayam ad b irb ir
le rin i tutm ayan fe n o m e n le rin (bolluk, iddet, keyif, depresyon) o
u llu u n u aklayam az.
Baz eylerin zm lem esini daha ileri g t rm e k gerek; am a b u
ras yeri deil:
1. G enel d n m sreci olarak, yani b ir eksikliin, ksm i n esn e
ler olarak b irbiri ardna kuatlan t m g ste re n le r/n e sn e ler zin cirin e
sim gesel aktarm olarak t k e tim in zm lem esi.
2. B ir b e d e n ve m o d e rn li in sistem inde b ed en in nesne stats k u
ram ndan harekede, ksm i nesne k u ran m b edenselletirm e srele
rin e burada da kuatm a ve sim gesel ak tarm do ru g enelletirm ek.
B u b ed en k u ram n n t k e tim ku ram iin vazgeilm ez o ld u u n u
grdk; n k t m ift yanllk srelerini iinde b arn d ry o r: H e m
erotikletirilm i ilgi nesnesi olarak narsisik b i im d e kuatlyo'r h em
de kayg ve saldrganlk nesnesi olarak som atik b i im d e kuatlyor.
B u tam am yla klasik diye y o ru m lu y o r b ir psiko-som atiki: Ba
arnza snyorsunuz. B u h erh a n g i baka b ir ey de olabilirdi: r
n ein b ir kolit, u y kusuzluk, kant ya da eitli egzam alar, cinsel so
runlar, im anlk, so lu n u m , hazm , k alp-dam ar rahatszlklar. Ya da
yalnzca ve en sk rastlanan ey olarak bastrlam az bir yorgunluk.
D epresyon anlam l b ir ekilde alma zorlam asnn sona erdii ve
tatm in zam annn balad (balam ak zo ru n d a olduu) anda ortaya
kar (genel m d rle rin cu m a akam ndan pazartesi sabahna kadar
sren m ig ren leri, em ekliler in in tih ar etm eleri ya da abucak l
m eleri vb). A pak b ir ey daha v a r: bo zam an etkinlikleri zam an ,
b u g n k kurum sal, ritel bo zam an talebinin ardnda gid erek b
yyen b ir alma, etk inlik talebi, k o m p iilsif b ir yap m a ve ey lem e
ihtiyacnn gelitiini g r y o r; yle ki sofu ahlklarm z b u n d a h e
m en, alm ann insann doal g rev i o ld u u n u n k antn grdler.
E k o n o m ik olm ayan bu alm a talebinde ifade edilen, d in len m ed e
tatm in olm am t m saldrganlktr. A slnda bu saldrganlk arzu n u n
* Eyleme dklme, (.n.)

220

Je a n Budrillard

ift yanllnn d e rin lik lerin d e n geldii iin bo zam anda zlem ez,
alma talebi, alma ihtiya olarak y en id en fo rm le edilir ve arzu
ya cevap verm edii b ilin en ihtiya evrim iyle btnleir.
iddetin, gvenlii y celtm ek iin evcil k u llanm a d n eb ilm e
sinde o lduu gibi n ev ro z olarak y o rg u n lu k da k lt re l bir ayrcalk
belirtisi haline gelebilir. O zam an, ncelikle k lt rl ve ayrcalkl
larda n e m kazanan y o rg u n lu k ve tatm in rit e lid ir (ayrca bu k l
trel k an d rm aca m n yaylmas olduka hzl b ir ekilde geliir). B u
aam ada y o rg u n lu k hi de an o m ik de ild ir ve an o m ik yorg u n lu k
h ak k n da sylem i o ld u u m u z h i b ir ey b u m e c b u ri y o rg u n lu k
iin geerli deildir: M e c b u ri yorgunluk t k e tile n y o rg u n lu k tu r ve
toplum sa] m b ad ele ve toplum sal k o n u m rit e liin iin d e yer alr.

221

Sonu
ada Yabanclama ya da eytanla
Anlamann Sonu stne

Pragl renci
m an e k o l n n davurum cu filmi Pragl renci 3 0 lu yllarda
ekilen eski b ir sessiz film. D aha rahat b ir yaam iin sabrsz
lanan yoksul, am a ihtirasl b ir ren cin in hikyesini anlatyor. Bu
ren cin in P rag yaknlarndaki b ir kr m eyhanesinde iki lem in d e
o ld u u sralarda civarda b ir yerde de yksek sosyetenin h e r zam an
yapt t rd en elenceli b ir srek av cereyan etm ekted ir. B iri sz
k o n u su yksek sosyeteye h k m e tm e k te d ir ve ip lerin i elinde tutar. Bu
kiinin avlanacak hayvan keyfine gre h areket ettirdii ve h k im b ir
b iim d e avclarm m anevralarn ynlendirdii g r l r. B u adam avc
lara b en z em ek te d ir: gsterili b ir g rn, eldivenler, to p u z cu k lu bas
to n , o rta ya, biraz g b ek , yzyl bana zg kei sakal: B u eytandr;
avdaki kadnlardan b irini, renciyle karlam asm -y ld rm ak 225

Ih ketim Toplumu

salam ak amacyla d i e rlerin d en uzaklatrm aya dayanan o y u n u n u

hazrlar, am a kadn ren c id en kaar, n k zengindir. E v in e d n en
renci d n p dolap cinsel b ir biim alan ihtiras ve tatm insizlii
st ne dncelere dalar.
O zam an sadece kitaplar ve insan boyu n d a b ir aynann b u lu n d u u
odada eytan belirir. ren ciy e aynadaki im gesiyle dei toku etm ek
zere b ir yn altn te k lif eder. Pazarlk sonulanr. eytan aynann
yanstt im geyi sanki bir gravr, bir karb o n kd yapraym gibi
aynadan ayrr, kadar, ceb in e koyar ve k endine yakr b ir ekilde ar
bir sayg ve alayla g eri ekilir. te tam burada film in gerek arg m a
n balar. re n ci paras sayesinde baardan baarya koar; maalesef,
peinde kotuu yksek sosyeteyi evreleyen aynalarn n n d e n g e
m e k ten b ir kedi gibi saknarak. Y in e d e balangta o k vicd an azab
duym az, k en d in i g rem e m ek o n a hi de z o r gelm ez. A m a b ir g n ete
ve k em ie b r n m olarak kendisini grr. K endisiyle ay yerlerde
dolaan, kendisiyle aka uraan ikizi o n u izlem ek te ve o n a rah at
yz gsterm em ek ted ir. B u ikizin eytana satlan, eytan tarafndan
d iriltilen ve dolam a sokulan ren cin in im gesi o ld u u tah m in edilir.
B alangtaki iyi im ge olarak m o d e lin e bal kalr; aa d n t
k t im ge olarak renciye artk aynalarn rastlatsallnda deil,
h e r yerde, hayatn kendisinin iin d e elik eder. m ge, e er b irlik te
g r lec ek olurlarsa h e r an ren c in in itibarm zedelem e riskini ta
m aktadr. H atta daha im diden baz eyler olm utur. E er ren ci im
g ed e n saknm ak iin to p lu m d an kaarsa, o n u n y erini alan ve ey lem le
rin i su ilem eye kadar arptarak s rdren im ge olm aktadr. B ir g n
b ir dello yapm ak zo ru n d a kalan renci dello y erin e g itti in d e
z r dilem eye karar verir, randevu y erin e afak vakti varr: o k ge;
ikizi randevu y erin e o n d an n c e gelm i ve hasm o k tan ld rm
tr. Dolaysyla renci gizlenir. m gesi satlm o lm ak tan dolay
alm ak istercesine o n u kovalar. re n ci im gesini h e r yerde g rm e k te
dir. M ezarlarn arkasnda, m ezarln k enarnda karsna km aktadr.
re n ci iin ne toplum sal yaam ne de varlk olana kalm tr. B u
u m u tsuzluk n edeniy le k endisine sunulan iten bir ak bile geri e
virir. B una bir son v erm ek iin kendi im gesini ld rm e plan yapar.
B ir akam im gesi odasna kad ar renciyi izler. A ralarndaki id
detli b ir tartm a esnasnda im ge km old u u aynann n n d e n g e
226

Jean Bandrillard

er. lk sah n en in yeniden anm sanm asyla im gesine d u y d u u nostalji

ve o n u n y z n d e n bana gelenlerden d u y d u u lke renciyi en
u noktaya iter. m geye ate eder. K ukusuz ayna param para o lu r ve
eskiden old u u gibi y en id en fanteziye d nen ikizi buharlar. Ama
ayn zam anda ren ci de yere yklr, len kendisidir. n k im gesini
ld rerek, kendisini ld rm olur, n k fark e ttirm e d e n o n u n ye
rin e im gesi canl ve gerek olm utur. Y ine de can ekiirken krlan
aynann yerdeki paralarndan b irin i ele g e irir ve kendisini yeniden
grebildiini fark eder. B edenini kaybetse de bu b ed e n i k ay b etm e pa
hasna lm ed en h e m e n n ce normal suretine y eniden kavuur.
A ynann yanstu n g e burada sim gesel olarak ed im lerim izin
anlam n tem sil ediyor. E dim lerim iz evrem izde imgemize uygun bir
dnya oluturuyor. D nyayla ilikim izin effafl, b irey in aynadaki
yanssyla deim eden kalan ilikisi taraflndan y eterin ce iyi b ir ekilde
ifade ediliyor: B u yansm ann geree uygu n lu u bir ekilde d n
yayla aram zdaki gerek b ir karlkll gsteriyor. D e m e k ki sim
gesel olarak bu -imge bize uym ayacak olursa, bu, d n yan n saydamsz
o ld u u n u n , ed im lerim izi denetleyem ediinizin gstergesidir; zetle
ken dim iz hakknda b ir p ersp ek tiften yoksunuz dem ektir. B u tem in at
olm akszn artk kim lik m m k n deildir: K en d im iin b ir bakas
o lu y o ru m , yabanclayorum.
Film in ilk verisi bu. A m a film b u genel dersle yetinm iyor, h em en
ardndan d u ru m u n so m u t anlam m da veriyor. Bu im ge, rastlant eseri
kaybedilm i ya da o rtad an kaybolm u deildir; satlmtr. B u im g en in
m e tan n alam na girdii sylenebilir ve ite tam da bu somut toplumsal
yabanclam ann anlam dr. eytan bu im geyi bir nesne gibi cebine
koyabilm esi ayn zam anda gerek m eta fetiizm i srecin in fantastik
rn e id ir: E m eim iz ve eylem lerim iz retild ik leri anda bizim dm
za kar, d en e tim im iz d en kar, nesnelleir, kelim en in tam anlam yla
eytan eline geer. C ham issonu Peter Scllemill, Glgesini K ay
beden Adam film inde de glge byyle sahibinden k o p arlr ve saf
b ir ey, dik k at edilm ezse evde u nutulabilen, o k rse yere yapp
kalan b ir giysi haline gelir. G lgesini kaybeden Schleihl b ir ressama
kendisine yeni b ir glge yaptrm ay dnr. K endisini izleyecek olan
b ir glge. M sr destanlar, tim sahlar g een glgelere d k n o ld u u
227

Tikelim 'toplumu

iin suyun o k yakn nd an y r m e m e k gerektiini syler. ki kssa

dan hisse de b irb irin e benziyor: m ge ya da glge olsun, sz konusu
o lan kendim izle ya da dnyayla ilikim izin effaflnn paralanm as
ve bu n ed e n le hayatn anlam n kaybetm esidir. A m a Schkm ihl ve Pragl renci yabanclam ann m e rk e zin e A ltm ve sadece A ltn ' yani
m e tan n ve deiim d e e rin in m antm koym alarndan tiir a n
lattklar masallar asndan eytala yaplan p ek o k dier anlam a
dan daha etkileyicidir.
A m a iki masal daha sonra tam am yla farkl ekilde geliir: C h a m isso g lgenin nesneye d n m esin in sonularn derinselletirm edii
iin Schlenillde fazla sert olm ayan b ir slup sz k o nu sud u r. C ham isso
anlatsu sahibi olm ayan babo b ir g lgenin l l b ir fundalkta
Scllem ihl tarafndan, belki de kendi glgesi old u u iin kovalanm a
s ya da eytan n glgeyi birka saatliine kendisine verm esi gibi
fantastik ya da tu h a f epizotlarla donatr. A m a Scllem ihl yabanclaan
glgesinden dolay d o ru d an ac ekm ez. Sadece g lg en in y itirilm e
sine bal olan toplum sal kn am ad an dolay ac eker. G lge, katk tan
sonra, varln y itirilm esine arac olm ak iin S ch lem ih lin aleyhine
d n m ez. S chlenihl yalnzla m alktm edilir; alna ayn kalr. B ilinci ve
yaam deil, sadece toplum sal yaam elinden alur. eytann ru h u
karlnda glgesini o n a geri verm eyi nerdii ikinci pazarl k a h
ram anca red d etti i son uzlam a da b u n d an ileri gelir. B ylece glgesini
kaybeder, ama ruhunu kurtarr.
Pragl re n c i daha sk b ir m a n tk izler. m gesini, yani k en d isin
d en bir paray satar satm az, renci o n u n tarafndan gerek yaamda
liime kadar kovalanr. B u, yabanclam a srecinin su katlm am h a
kikatini yanstr: Bize ait olu p yaban clat n z h ib ir ey y in e de
bizle ilgisiz bir o rtam a, karsnda zg rl m z koruyabileceim iz
-e lim iz d e n alnanlar y z n d e n ac ekerken, yine de ken d i ze l
alanm zda kendim ize salip o ld u u m u z ve tem elde b t n l m z
k o ru d u u m u z - b ir d dya ya dm ez. H ayr: B u, ru h u n d n y a
dan m u a f o ld u u n u syleyen ve v ic d an gvence altna alan bir
u y durm acadr. Yabanclama o k daha ileriye gider. B izd en k u rtu la n
parann elin d en kurtulam ayz. N e sn e (ruh, glge, em e im izin n esn e
ye d nm r n ) alr. Y oksun kaldm z h e r ey bize bah kalr;
am a bu bal olm a o lum suz b ir bahhktr, yani yoksun kaldm z ey
228

Jeat BattdriUarH

bizi rahat brakmaz. Satlan, un u tu lan bu param z hl b iz d ir ya d a bizi

izleyen, bizim yerim izi alan ve alan k arik a t r m z, hayaletim iz,
heylanzdr.
z n e n in ve n esn en in bu tersine evrilm esinin, kayg verici am
biyans, bu aynnn bakalamas b y c l en yaygn deyim lerde
karm za kar: O n u glgesi gibi izliyordu. rn e in llerle ilgili
k lt m z, tam am yla bizd en yabanclam olan ve bu n ed e n le ken
disinden sadece k t l k b eklenebilen b ir param z iin T an rd an rza
dilem e k lt m z. O ysa canl olan bizleri toplum sal olarak k o rk u tan
y in e bizleri b ir parasdr: B ir defa satldktan sonra bizi em e in k en
di an lam ndan yoksun brakm ak iin m e tan n h e r toplum sal evri
m iyle g eri gelen; (eytans deil, tabii k toplum sal operasyonla) em e
in ken d i r n n d e som utlam engel haline gelen em ek g cdr.
Pragl renci'de canl ve dm an im g en in aniden ortaya km asyla ve
kendisini satana dayatt uzu n intiharla d o ru szck b u sim gele
n en tam da budur.
B urada n em li olan ve bize d ram atik olarak sunulan, yabanclaan
insann sadece k le n ve fakirleen, am a z n d e b t n l n k o
ruyan insan deil; kendisinin tersine d n en , k t l e v e kendisinin
dm anna d nen, kendisini kendisine kar kkrtan b ir insan o l
m asdr. Sz k o nusu olan F re u d u n baka b ir d zlem d e bastrm a ola
rak tanm lad eydir: bastran m ercin in kendisi araclyla yen id en
ortaya kan bastrlan. B u iffetli olmaya an t ien keie tebelle olm ak
iin kadna d n e n arm htaki sann bedenidir. Y abanclamada,
varlkta h e r an onun zararna deien ve o n u l m e kadar g t ren
varln nesnelletirilm i canl gleridir.
S chlem ihl, hayatna grece b ir anlam kazan d rr ve ze n g in o ld u u
g n lerd e k u rd u u b ir hayr k u ram m d a yalnz b ir A m erik al em ekli
sanayici gibi eceliyle lr. S chlem ihl ikinci pazarl red d ed erek ru
h u n u k u rtarr. A ksiyondaki bu b l n m e zo ru n lu olarak d n cen in
belirsizliinden kaynaklanr ve bu ned en le masal sertliini yitirir.
Pragl renci'de ikinci pazarlk yoktur. lk pazarlu mantksal so
n u larn n ardndan g z n n yana baklm akszn l r renci. Bu
d e m e k tir ki C ham isso iin insann glgesini satmas, yani herkesin
davranlarna yabanclam as ve y ine de ruhunu kurtarmas m m k n
dr. Y abanclam a sadece toplum sal grnte b ir atm aya n ed en o lu r
229

Tilketim Toplumu

ve dolaysyla S chlem ihl b u atm ay yalnzlnda soyut olarak aabilir.

H albuki Pragl re n ci yabanclam ann nesnel m an t n tiim katl
yla gelitirir ve lmden baka are olmadn gsterir. Y abanclam a
nn almasna yn elik h er ideal ziim kesinlikle baarszla urar.
Yabanclama alamaz: Yabanclama eytan'la pazarln yapsnn ta
kendisidir. Yabanclama, ticaret to p lu m u n u yapsnn ta kendisidir.
Aknhu sonu
Pragl re n ci yabanclam a s relerinin, yani m etan n m ant
tarafndan ynetilen bireysel ve toplum sal yaamn genellem i yap
m m kayda de er b ir rn ek len d irm esid ir. Yksek ortaadan b u yana
ey tanla A nlam a zaten D o an n tarihsel ve tek n ik olarak hkim iyet
altna alnm as srecini balatm olan b ir to p lu m u n m erkezi sylem
dir. Ayn sre h e r zam an ay anda cinselliin ehliletirilm esinin d e
srecidir. Batl acem i b y c eytana endekslem i K tiil k n
g lerinde p rite n ve P ro m etheu svari lerlem e, y celtm e ve em ek ,
rasyonellik ve verim lilik urana bal devasa sululuu izlekletirmitir. Bu nedenle bastrlann y en id en ortaya km as, bastrlan tara
fndan k o rk u tu lm a ve ru h u n satlmas (anlam a pazar s relerin in
ilk burjuva to p lu m u n d a ortaya kn yanstr) gibi ortaaa zg
bu izlein Sanayi a m ilk zam anlarnda ro m an tik ler tarafn
dan yeniden diriltildii g rlr. B u adan itibaren izlek genellikle
(tekniin m ucizesine paralel olarak) tekniin liimclliiii syleninin
ardnda koar. G n m zd e hl bu izlek n k leer facia tehlikesinden
'uygarln teknik intihar) tek n ik ilerlem e ve insanlarn ahlk ara
sndaki kanlm az k o p u k lu k izleie kadar t m b ilim k u rg u m u zu ve
tm g nlk sylenceyi d erin d e n etkiler.
D olaysyla t k e tim ann, serm aye b iim in d e hzlandrlm
tm retkenlik srecinin tarihsel sonu cu oldu u iin, ayn zam an
da radikal yabanclam ann da a o ld u u ileri srlebilir. M etan n
m ant g n m z d e sadece em ek srelerini ve m addi r n leri deil,
tm k lt r , cinsellii, t m insani ilikileri, bireysel fantezilere ve it
kilere kadar, d en e tim i altna alarak genelleti. Sadece t m ilevlerin,
tm ihtiyalarn k r terim leriy le nesnelletirilm esi anlam nda deil,
ivn zam anda h er eyin gsteriilemesi, yani h er eyin im geler, gs
tergeler, tketilebilir m ad deler olarak artrlm as, kkrtlm as, d
230

Jean Baudr'dkrd

zenlenm esi g ibi daha derin bir anlam da h e r ey b u m a n tk tarafndan

ele geirildi.
A m a soru udur: Kendinin bakal etrafnda (yani yabanclam ,
kendisine kar d n m insann z etrafnda) d n d l d e bu
yabanclam a emas (ya da kavram ) bireyin artk asla im gesiyle yz
lem edii b ir balam da hl etkili olabilir m i? A nlam a ve A cem i
B y c syleni, hl akn am ac insanlarn aleyhine d n e n Dcrnirgos bir sylendir, yani Pazarn, A ltn n ve re tim in s y len i.T k etim
P ro m e th e u su deil, hazc ve gerileticidir. T k etim sreci artk bir
alma ve ama sreci deil, bir gsterge sourma ve gstergeler tarafndan
sonhna srecidir. D olaysyla t k etim M arcu se dedii gibi ainal
n sona ermesiyle belirlenir. G enellem i t k e tim s recin d e artk ru h ,
glge, ikiz, yanstlm olm a anlam nda im ge yoktur. A rn k n e varlk
elikisi ne de varlk ile g r n sorunsal vardr. A rtk sadece gs
terg elerin yayn ve alm lanm as sz k o n u su d u r ve bireysel varlk bu
g stergeler bilekesinde ve hesabnda ortadan yok o lu r.T k e tim in in
san, em einin r n y le yz yze o ld u u n d a n daha fazla k en d i ihti
yalaryla yz yze deildir, ayrca artk asla kendi im gesiyle atmaz:
Bu insan dzenledii gstergelere ikilidir. A rtk n e aknlk, n e ereksellik
ne d e am a sz k o n u su d u r: B u to p lu m u niteleyen ey, kendi stne
d n c eye, perspektife sahip olm aydr. D olaysyla zenginlie ve
ana ulam ak iin Faustvari b ir anlamayla pazarla giriilen, ey
tan gibi, b ir ktcl merci yoktur, n k zenginlik ve an size ana ve
iyicil bir merci, yani b o llu k toplu m utn kendisi tarafndan verilm itir.
Ya da e y ta n la szlem e yapan, bolluk adna t m aknln ve tm
erekselliini eytana satan ve artk am a yoklu u tarafndan rahatsz
edilen eyin to p lu m u n tam am , A n o n im T o p lu m , Snrl S o ru m lu
T o p lu m o ld u u n u varsaym ak gerekir.
T k etim in zgl tarznda artk aknlk, hatta fetiist meta akl
bile yoktur, var olan sadece gstergelerin d ze n in e ikinliktir. T p
k gsterenle gsterilen arasnda o n to lo jik bocalam a deil, m antksal
balant olm asnda old u u gibi varlkla Tanrsal ya da eytani ikizi
(glgesi, ru h u , ideali) arasnda da o n to lo jik bocalam a deil, gster
g elerin m antksal hesab ve gstergeler sistem inde so u ru lm a vardr.
M o d e rn d ze n d e artk insann daha iyi ya da daha k t iin im gesiyle
atabilecei ayna ya da cam yok, sadece vitrin var bireyin ken
231

7tikelim Toplumu
di stne dnm edii, am a saysz nesn e/g sterg ey i seyretm esinde,
toplum sal sta t n n gsteren lerin in d ze n in d e sou ru ld u u t k e ti
m in dzenli yeri olarak v itrin . Birey v itrin d e yansm az, orada sou
ru lu r ve yok olur. 'Iiiketimin ztesi gstergelerin dzenidir. T k etim in
znesi ister yapsal olarak b ir k o d m ercii, isterse de am p irik olarak
nesnelerin genellem i am biyans olarak tanm lansn h e r hal krda
zn e n in ierim ledii ey artk te rim in felsefi ve M arksist an lam n
da yabanclam , yani yabaclatrc bir m erci tarafndan yoksun
braklm , ele geirilm i, kendi kendisine yabanc hale gelm i b ir z
deildir. n k d o ru y u sylem ek gerekirse, artk ne K en d i n e
K e n d i- z e ne de dolaysyla K en d ini bakalamas, yani kelim e
nin dor anlam nda yabanclam a vardr. Bu biraz yatmaya g itm e
den n ce aynadaki im gesini kucaklayan o c u u n d u ru m u n a b enzer:
im gesini daha n ce tam m o ld u u ndan o c u k kendisini t m y le
im gesiyle kartrm az. A m a bu im ge o cu u n yansd yabanc b ir
ikiz de deildir; o c u k kendi ve bakas arasnda, im geyle oynar. Ayn
ey tketici iin de geerlidir: O da bir eden dierine, b ir gsterg e
den d i erin e kiisellem esiyle o y n ar . G stergeler arasnda ocukla
im gesi arasnda o ld u u n d a n fazla eliki, d.tal'ayc kartlk y o k tu r:
d zenlenm i anlam a ve ierim lem e. T ketici b ir m o d e l oyunuyla
ve k en d i tercihiyle, yani kendisinin bu o yundaki biletirici i erim le nesiyle tanm lanr. Bu anlam da t k e tim o y u n cu ld u r ve bu anlam da
tketimin oyuncullttu giderek kimliin trajikliinin yerine gemitir.
Bir heyuladan dierine
O ysa biz, varlkla kizi arasndaki kanlm az elikiyi izlekletirrni olan Anlama ya da A cem i B yc syleine d en k , kiisel m o
deli tanm layan b irb irin i izleyen te rim lerin , paradigm atik sapm a ko
ullarnda, barl birlikteliini izlekledren gncel b ir sylene sahip
deiliz. Sitasyoistlerin hl g ste ri , gsteri to p lu m u ve radikal
yabanclam a kavram laryla getirdii trajik ikilik, tm d e b ir insan
z n e ve bu z kaybetm enin kanlm azlna, Varlka ve o n u n
H E Y U L A sna bal nl sylenlerini r e t t i am a t k e tim srecinin
tem elini oluturan ve bireyi t m y le yabanclam tz olarak deil,
daha ok hareketli fark olarak tanm layan, kiinin b ir gsterg eler ve
nesneler, nanslar ve farklar H E Y U L A s olarak o yun cu l bir b iim d e
232

Jean Baudrillard

oaltlm as, yani kii (terim in alas ifte anlam ll, artk kii yok)
ve kiinin bakalamas terim leriy le z m len em ez olan bu yeni sre
T k etim in M etafziini dile getirecek olan edeer b ir sylen, retim
d zen in d ek i kizin ve Y abanclam anm sylenine edeer m etafizik
b ir sylen bulam ad. Bit bir rastlant deildir. K onum a, d n m e, kopya
etm e y etenei gibi sylenler de aknla dayanrlar ve o n u n la birlikte
y o k olurlar.
Tketimin tketimi
E er t k e tim to p lu m u artk sylen retm iyorsa b u , ken d i kendisi
nin syleni olmasndandr. A ltn ve zenginlik getiren (ru h karlnda)
eytann y erin e saf ve basit B olluk geti. A yrca eytanla anlam ann
y erin e g een d e B olluk Szlem esidir. eytanm en eytani yannn
var o lm ak deil, var o ld u u n a in a n d rm ak olmas gibi B o llu k da var
deildir, am a etkili b ir sylen iin o n u n var o ld u u n a in a n d rm ak yeterlidir.
T k e tim b ir sylendir. Yani t k e tim ada toplumun kendisi st
ne bir sz, to p lu m u m u z u n kendisiyle konum a tarzdr. B ir anlam da,
t k e tim to p lu m u n u n te k nesnel gereklii t k e tim fikridir, gnlk
sylem ve en tele k t e l sylem tarafndan srekli y in e le n e n ve saduyu
g c n e ulam olan b u yansmal ve sylemsel bileim dir.
T o p lu m u m u z k endini t k etim to p lu m u olarak d n r ve k o n u
ur. E n azndan, bu to p lu m t k etti i l d e k en d in i t k e tim to p lu m u
olarak ,fikirde tketir. R e k la m bu fikrin zafer t rk s d r.
B u ek b ir b o y u t deil, tem el b ir bo y u ttu r, n k sylenin b o y u tu
dur. T k e tm e k te n (istifilikten, oburcasna y em ek te n , sin d irm ek ten )
baka b ir ey yaplm yor olsayd, t k etim b ir sylen, yani to p lu m u n
kendisi h akknda gelitirdii eksiksiz ve k en d in in kh in i b ir sylem ,
genel b ir yorum lam a sistem i, to p lu m u n abartl b ir ekilde k en d in d en
zevk ald b ir ayna, to p lu m u n n delem eyle ken d i kendisini yanst
t b ir topya olm azd. Bu anlam da bollu k ve t k e tim b ir kez daha
tekrarlayalm m addi m allarn, r n le rin , h iz m etlerin deil, t k e ti
m in t k e tile n im gesi yeni kabile s y le n ce m iz i- m o d e rn li in ahlkm
oluturur.
H azlarn toplum sal b ilin te bu ndelen m esi ve k en d im p o ta n siyelletirm esi olm asayd, t k etim ne ise o o lu rd u ve bu toplum sal

Tketim Toplttm

b t n le tirm e gciine sahip olam azd. T k etim yalnzca eskiden o l

du u n d an daha zen g in , daha b o llu k lu , daha farkllam o lu rd u , am a
g n m z e kadar sahip o ld u u n d an fazla ad olm azd. B u g n e kadar
yalnzca bir hayatta kalm a biim i (yeme, im e, barn m a, giyim ) ya da
ayrcalkl snflarn gsterii t k etim i (ss, atolar, m cevherler) olan
eyi toplum sal de er olarak, g n d erg e sylem i olarak adlandracak
h ib ir ey yoktu. N e k k y em en in n e de len v erm e n in ad vard:
tketm ek. Bizim am z g n l k beslenm e harcam alarnn o ld u u
kadar prestij harcam alarnn da h ep b irlikte T K E T M E K " olarak
adladrld ilk adr ve bu b tnsel b ir oydana uyarnca herkes
iin geerlidir. X X . yzylda tketim syleniitt tarihsel olarak ortaya
k, ek o n o m i b ilim indeki ya da dncesindeki kullan m old u k a
eskilere dayanan tek n ik t k etim kavram nn ortaya kndan radikal
olarak farkldr. Yaygn olarak kullanlan bu te rm in o lo jik sistem le
tirm e tarihi bile deitiriyor: B u sistem letirm e yeni b ir toplum sal
gerekliin gstergesidir. D aha dorusu sadece terim trelere yerle
ti in d en b e ri t k etim vardr. z m le m e d e aldatc ve kullanlam az,
kart-kavram olarak, t k e tim terim i yine de de erlerin t m bir
ideolojik yeniden yaplanm asnn gerekletii anlam na geliyor. Bu
to p lu m u n kendini t k etim to p lu m u olarak yaamas, nesnel b ir
z m lem en in h areket noktas olm as gerekir.
Bu b o llu k to p lm u n u n kendisinin syleni o ld u u n u syledi
im izde, bu to p lu m u n , genel b ir dzeyde, k en d in e balk olabilecek,
hayran olunas reklam slogann b enim sediini sylem ek istiyoruz:
D L E D N Z B E D E N K E N D B E D E N N Z D R . B ir t r
devasa toplum sal narsisizm , to p lu m u k en d in e atfettii im geyle kar
maya ve bu im gede sourulm aya, reklam n insanlar kendi b e d e n le
rin e ve b ed e n le rin in ekiciliine ikna etm esin d e old u u gibi ken d i
hakknda ikna olm aya zorluyor; ksacas, yukarda de in d i im iz gibi
k en d in in k h in i o lu y o r. B oorsti bu k en d in i ispatlayan to to lo ji
srecini A B D konu su n d a kantlam t; A B D de t m b ir to p lu m keha
n et k ip in d e konuu y o rd u , am a b u k eh an etin konusu g elecek idealleri
ya da akn kahram anlar deil, k ehanetin kendisinin ve ik in li in in
51.Tm sylcnler gibi bu da ilksel bir olayda temellenmeye alyor. Szde Bolluk Dev
rimi', tarihsel Refah Devrimi", Batl insann Rnesans. Reform. Sanayi Devrimi ve Si
yasi Dcvrimlerden sonraki son devrimi buradadr. Bununla tketim kendini yeni bir an,
son an, gereklemi topya ve Tarihinin Sona Ermesi ann balangc olarak sunar.
. 234 ,

Je a n Badrillard

yanssvd. R e k la m tam am yla bu ileve ad a n m tr:T k etici, reklam

da tp k E ulenspiegelin aynasnda old u u gibi h er an ne o ld u u n u
ve n e arzuladm okuyabilir ve frsat d om uken arzusunu g id e
rir. A rtk e ayrm ne de o n to lo jik yrtlm a sz k o nu su d u r. Y rtk
h em en dikilir. Ayns kam uoyu yoklam alar, piyasa aratrm alar ve
b y k K am uoyu K hiin in k o n u tu ru ld u u ve saykiattrld t m
ey lem ler iin geerlidir: B unlar toplum sal ve p o litik olay n g r r ve
b ir r o b o t-p o rtre gibi, so n u n d a onlar yanstan gerek olayn y erin e
g eerler. Bylece, eskiden k am u n u n k en d in i ifadesi olan k am uoyu
g id erek k a m u n u n ken d i ifadesini b en z er kld b ir im g e b i im in e
b r n r. K am uoyu zaten ierdii eyle dolar. H alk aynada k en d i
ne bakar. T k e tim in k ah ram an lar , nller, yldzlar gibi: Eski
den k ahram anlar b ir m odeli tem sil ederdi: n l l k b ir to to lo jid ir...
n l le rin anna iaret e d e n tek ey kendi n l l k lerid ir, tannm
olm alar o lgusudur... O ysa bu n l l k k endim izin reklam tarafndan
yceltilm i b ir deikesinden daha fazla b ir ey deildir. n l y taklit
ed erek o n u n gibi g iyinm eyi deneyerek k endim izi taklit etm ek ten
baka b ir ey y ap m y o ru z...T to lo jiy i kopya ed erek , to to lo jile r haline
geliyoruz: Z aten o ld u u m u z eyi olm a aday olarak... m o d e lle r ary o
ru z ve kendi yansm am z seyrediyoruz. Televizyo: E vdeki yaant
m z televizyonun bize sunduu m u tlu ailelerin resm in e b en zetm ey i
d en iy o ruz; oysa bu aileler bizim tr ailelerim izin elen d irici sen te
zin d en baka b ir ey deil.
K endisine sayg duyan h er b y k sylen gibi T k e tim in sylei
de sylem ine ve kar-sylem ie sahiptir, yani b o llu k st n e yiicelrile sylem e, h e r yerde t k etim to p lu m n u n k t l k leri st n e ve bu
to p lu m u n uygarln b t n iin kanlm az olarak tad trajik so
n u st n e eletirel , hrn ve ahlk b ir kar-sylem elik eder.
Bu kar-sylen h e r yerde okunabilir: Sadece tem el d e erler i ve
m addi ta tm in ler i km seyerek h e r zam an kendisin i ayr tutm aya
hazr en telek t el sylem de deil, am a g n m z d e kitle k iilt r nd e
bile o kunabilir: R e k la m giderek kar-reklam kendi reklam tek n i
iyle b t n letirerek kendisini taklit ediyor. Frace-Soir, Match, radyo,
televizyon, h k m e t sylem leri deerlerin , ideallerin, ideolojilerin
sadece g n l k tatm in ler yararna kaybolduunu syleyen bu t k e d m
to p lu m u atn tekrarlyor. M . C h a b an -D eh asn n l , esin ykl
235

cokusu h em en u n utulacak cinsten deil: Sz konusu olan, t k etim

to p lu m u n a b ir ru h ekleyerek o n u d en e tim altna alm aktr.
Ard arkas kesilm eyen b u sulam a o y u n u n b ir parasdr: B u ele
tirel serap, masal talandran kar-m asaldr t k etim in ifadesi ve
kar-ifadesi. Sadece iki yan birlikte syletti oluturur. D olaysyla syle
n in gelitirilm esinde, eletirel sylem e, ahlk itiraza tam da gerek
so ru m lu lu u n u kazan d rm ak g ere k ir. N esn e U ygarl n m sylesel
ve kehaneti erekselliine bizi kesin olarak hapseden eletirel sylem
dir. Saduyu ya da ortalam a t k eticid en o k daha fazla N e se d en
bylenm i olarak, N e sn e yi sylensel ve bylenm i k ar-N esn e
eletirisine d n t ren de odur. M aysta bakaldranlar nesnelere ve
t k etim e eytans b ir de er atfederek, o nlar olduklar halleriyle su
layarak ve belirleyici kerteye d n t rerek onlar ar eyletiren tu
zaktan kurtulam ad. A yrca sylenin gerek ii de b u d u r: B u n ed e n le
t m sulamalar, yabanclam a h akkm daki t m sylem ler p o p u n ve
kar-sanatn t m alaycl kolaylkla g id erileb ilir , n k sylenin
parasdrlar ve bata szn ettiim iz N e sn e nin biim sel lit rjisin deki kar-arky alarak tken irler; ayrca bu, hi kukusuz t k etim
d e erlerinin kendiliinden benim sen m esin d en daha ahlkszcadr.
Sonu olarak, hib ir gerek mesafeyi kurum sallatrm ayan bu karsylem in de t k e tim to p lu n u u n dier t m zellikleri kadar t k etim
to p lu m u n a ikin o ld u u n u syleyeceiz. B u olum suz sylem en tele k
telin ikinci k o n u tu d u r. O rta a to p lu m u n u n Tanr V E eytan kilisi
zerin d e dengelenm esi gibi bizim ki de t k e tim V E t k e tim in sulan
mas zerin d e dengeleniyor. M e zh e p sapknlklar ve kara b y m ez
hepleri eskiden hl eytan etrafnda rgtlenebiliyord u . Bizim kendi
b y m z beyaz ve artk b olluk o rtam n d a m ezh ep sapknl m m
kn deil. Sz konusu olan doym a noktasna ulam b ir to p lu m u n ,
yanlmayan ve ta rih i olm ayan, kendisinden baka syleni olm ayan b ir
to p lu m u n esirgeyici beyazldr.
A m a ite y eniden N e sn e nin ve nesn en in gr n tek i b o llu u
n u n tuzana dm , h z n l ve kehaneti sylem in iindeyiz. O ysa
N esn enin h i b ir ey olm ad m ve o n u n arkasnda insani ilikilerin
b o luunun, nesnede eyleen retici ve toplum sal g lerin h arekete
geiriliinin taslann d m le n d i in i biliyoruz. 1968 M aysndaki
kadar b eklenm edik, am a gelm esi kesin iddetli patlam alarn ve ani
paralanm alarn bu beyaz ayini paralam aya gelm esini bekleyeceiz.
236

Kaynaka

Baudrillard J., Le Systme des Objets (Gallimard). La morale des objets:fonction/

signe et logique de classe "Communications, no. 13. La gense idologique des
besoins (Cahiers Internationaux de Sociologie V, 47,1969).
Boorsdn, L'Image (Juliiard).
Chom bart de Lauwe, Pour une sociologie des aspirations (Gonthier).
Darras, Les Partage des Bnfices (ditions de Minuit).
Debord, G., La socit du spectacle (Buchet-Chastel).
Dichter, La stratgie du Dsir (Fayard).
Enzensberger, Culture ou mise eu condition (Lettres Nouvelles).
Galbraith, L re de l'opulence (Caknann-Lvy). Le Nouvel Etal Industriel (Gal
limard).
Jouvenel B. de, Arcadie Essai sur le Mieux-Vivre (Futuribles).
Katona, La Socit de Consommation de Masse, 1969. (ditions Hommes et
Techniques.)
. 237 J

Kende P., Le productivisme en question (Diogne, no. 65).

Lagneau G., Le Faire-Valoir, 1969 (E.M.E.).
Lefebvre H., Critique de la vie quotidienne (Editions de Minuit). La vie quotidi
enne dans le monde moderne (Gallimard).
Marcuse, ros et Civilisation. L'homme unidimensionnel (Editions de Minuit).
Marcus-SteifFJ., Les tudes de motivation (Herrinann).
Marshall Mac Luhan. Pour comprendre les media (ditions du Seuil). Medium
is Message.
Marx, Introduction la Critique de l'Economie Politique (ditions Sociales).
M orin E., LEsprit du Temps (Grasset).
Packard, L're du gaspillage, Les obsds du standing, La persuasion clandestine, Les
sexe sauvage, etc. (Calmann-Lvy).
Riesman, La foule solitaire (Arthaud). L'abondance, a quoi bon? (Laffont).
Ruyer R ., loge de la Socit de Consommation (Calmann-Lvy).
Sahlins M., La premire socit d'abondance, Ekim 1968 (Temps Modernes).
Vancghem R Manuel de Savoir-vivre pour les jeunes gnrations (Gallimard).
Veblen, Theory of the Leisure Class.
Dergiler:
Arguments, Les Difficults du Bien-tre, 1962.
Communications no. 10, Vacances et Tourisme, 1967; no. .13, Les Objets, 1969;
no. 14, La Politique culturelle, 1969.
Diogne, no. 68, Communicatons et Culture de masse, 1969.
Araftirmalar vc Durum Analizleri:
Srie des Annales du Credoc (Centre de recherche et de Documentation sur
la Consommation) Consommation.
La Nef, no. 37, Sur la Socit de Consommation.
Stnvture et Perspectives de la consommation europenne (Andr Piatier Slection
du Readers Digest tarafindan diizenlenen 221 750 000 tketici anketi
zerine inceleme).

Dizin

2C V 54
1968 Mays 92
A
ABD 1 7 .1 8 ,2 9 ,5 0 ,7 3 ,1 6 8 ,2 3 4
aklk 56,215'
acting out 213,220
deci 158
Affluent Society 51,74
ahlk 2 8 ,3 8 ,7 4 ,8 3 ,8 7 ,9 0 ,1 6 6 ,1 6 9 .
170.208
ahlklar 209
ahlki yap 205
Airborne 174,188
akrabalk sistemi 84
Alexandre, Marc 87
alveri 18, 1 9 ,2 0 .2 1 ,4 2 . 145, 194,
195
Alpha 121,185
alt snflar 164
ama 57,61, 81,158, 188,203, 212,
231
Amaya, Mario 134
ambiyans 16, 19, 20, 22. 123, 130,
1 5 5 ,170,173,192,202,204,215
Amerikallk 89,133,135

Amerikan yaam tarz 73

anal 172
Ancien R gim e 170
anlam 22, 62, 67, 81, 83, 114, 117,
121, 122,123,125,128, 138,142.
1 4 4 ,1 4 5 ,1 4 9 .1 5 1 ,1 5 6 ,1 6 8 ,1 7 4 ,
1 75,187,191,199,202,205,229
anlamlandrma 12, 62, 82, 84, 88,
1 21,125,131,138,147,149,186
anomali 31
anomi 215
anomik 86,211,214,216,221
Anonim Toplum 231
anti-teleologisn 134
Apollinaire 179
araba 44,74 ,1 2 8 ,1 6 0
arkaik 21, 118, 147, 183, 193, 194,
215
armaan 3 9 ,182,18 9 ,1 9 1 ,1 9 4 ,1 9 5 ,
196,197
arkdeer 52,94
arzu 2 8 ,7 2 ,8 2 ,8 3 ,8 6 ,9 2 .1 3 2 ,1 3 7 ,
154,156, 159,17 3,176.179, 195,
208,210,217
ar alma 76
ar hogr 171,206,212

239

ar tketim 66,99,165
askeri harcamalar 38,57
askeri sper-gadget 41
asteni 217
atletizm 154,159,160
avant-garde yaratlar 115
avc-toplayc 70
Avrupa 20,29,64,73,1 21
aylaklk 40,184
ayrcalk 48, 51, 53, 54, 55, 59, 69,
185,221
ayrcalkllar 52
ayrmclk 30, 54, 57, 58, 60, 61,65,
67,184

1 1 4 ,1 1 7 ,1 1 8 ,1 2 1 ,1 2 2 ,1 8 9 ,2 0 0 ,
217
bilgisayar 115,116,118
bilgi ve kltr 60,61
bilim 75,86,114,121
bilimkurgu romanlar 29
bilind 12, 44, 73, 82, 84, 96, 101,
102, 103,144,172, 173,174, 175,
176,209
bireysel ihtiyalar ve hazlar 85
bireysel iddet 212
biriktirme 71
birleme 122,167,202,203
biyo-ekonomik 84
biyo-ilevsel 84
B
Bleustein-Blanchet 198
Bachelard, Gaston 174
bollua ulama kolayl 87
Baln t 145
bolluun yceltilmesi 74
Bardot 97,104
bolluk 12, 1 5 ,1 7 .2 4 ,3 4 ,3 5 , 38, 39,
barl 206,214
42. 49, 50, 51, 52, 53. 57, 58, 59.
ba arlar 219
62, 63, 68, 69. 70, 71, 80.'88. 89.
basn 139
91, 167, 192, 199, 207, 208, 209,
bakalar 95,105
2 1 0 ,2 1 1 ,2 1 4 ,2 2 0 ,2 3 1 ,233,234,
bakaldr 161,169,219
235.236
bask 80. 84. 88, 89, 91, 104, 113, bolluk a 80
119,120, 1 2 5 ,151 ,160,164,166, Bolluk Devrimi 209,234
170,178,189,201,206,214
Bolluklar lkesi 24
batan karma 103,147,153
bolluk toplumu 52,69
bastrlan 25,229,230
bolluk ve ktlk 52
bastrma 81,151,167,229
Bolluk ve Refah 53
Bataille 40,186
bolluk ve tketim 88,233
beat1er 214
Boorstin 132, 145, 146, 147, 148,
beden 103, 112,117, 150, 151,152,
234.237
153, 154, 155,156,157, 158,159, boalma/bedenselletirme 219
160,161, 162, 163,164, 166,167, bo zaman 5 8 ,6 0 ,6 8 ,1 7 7 ,1 7 8 ,1 7 9 ,
169,217,220
180, 181,182, 183, 184, 185,186,
bedenin zgrlemesi 157,160
187.220
bedenin yeniden kefi 157
bo zaman etkinlikleri 58, 60, 68,
beden ve cinsellik katks 162
1 7 7 ,1 7 8 ,1 8 1 .1 8 2 ,1 8 4 , 185,186,
Berlin 29
187.220
beyazlar 22
Bourgeois-Pichat, J. 35
bilgi 59, 60, 6 1 ,6 2 .6 7 ,7 2 ,1 1 2 , 113, Boussois 200
240

Brando. Marlon 212

Brave N ew World (Cesur Yeni D n
ya) 185
break down 218
Bredin 104
Brown, N orm an 159
Budist 135,214
bulama 166
brokratik bask 91
brokrann saldrganl 193
burslar 188
bte 43,180,211
Btnsel Bolluk 23
Btnsel R efah 23
btnsel ve simgesel dei toku 176
by 1 2,17,2 3 ,3 6 ,1 6 3 ,1 6 4 ,2 3 6
byiik ilgi 166,199
Byk Tatmin 23
Byk Topln 50
byme 3 5 ,3 7 ,5 0 ,5 1 ,5 2 ,5 3 ,5 4 ,5 6 ,
62,6 5,66,68,69,70,20 9,212,214
bymenin ihtiyalar 68
byme toplumu 62,69
byscl 24, 26, 37, 55, 80, 81, 130,
163
C -
ada sanat 119,131,133
Cage,John 134
alma 70, 76, 79, 86, 87, 97, 112,
128, 163v 177, 179, 180, 181, 182,
183, 184, 185,186, 187,220, 221,
231
almaktan vazgemek 185
alma zaman 180,181
amar makineleri 181
cenaati 215
eitli yardmlar 188
evre 16,20,60,113,123
Chamisso 227,228,229
cinayetler 112, 206, 213
cinsel gstergeler 175,176

cinselliin yadsnmas 176

cinsellik 8 6 ,1 4 6 ,1 5 1 .1 5 4 ,1 5 5 ,1 5 8 ,
160, 162. 169, 170,172, 175,176,
207
cinsel zgrleme 149,161,162
cinsel zgrlk 161
cinsel sorunlar 220
cinsiyet 101,156,160,161,169,176,
177
cinsiyetsiz 156,166
plaklk 175,176,184
Clark, J. M . 189
okluk 17,119
cool 138,139
Crusoe, Robinson 72
D
daa 41
Dada 131,132
daktilo 128
Daumal 36
Dean,James 42
deerler 28, 53. 62, 73, 83, 85. 87,
8 8 ,90,93,102,104 ,1 0 5 ,1 1 5 ,1 2 6 ,
144,158, 1 6 1 ,192 ,1 9 3 ,1 9 9 ,2 0 2 ,
203.204,207,235
deerler sistemi 7 3 ,8 3 ,8 7 ,1 4 4 ,1 9 2 ,
207
deerler sisteminin yerinden oynatlamazl 105
deiim deeri 16,49,122,154,176,
180,182,183,187,211,217
dei toku 59, 71, 79, 83, 84. 85.
101,102, 145,154 ,1 5 5 ,1 5 7 ,1 5 8 ,
176, 179,180, 187, 189, 191, 197,
201,206,226
dei toku evrimi 71
dei toku maddesi 158
dei toku malzemesi 101,145
dei toku ve iletiim 102,206
de Jouvenel, Bertrand 68
D e la division du travail social (Top-

241

lunsal blm) 11
de Lauwe, Chonbart 72,217,237
Delmas, M. Chaban 198,235
Demirgos 198
demokrasi 48,49,69,106, 119, 177
demokratik 53, 59, 60, 61, 65, 78,
1 0 2,161,165.166,185,192,200
denetim 80,87,91,96,112,118,158,
159,166.189,200,201,236
dengesizlik 51, 52. 55, 66, 69, 208,
217
depreil" 210,216,219
depresyon 220
de Svign, Mme 174
desinatrler 198
detejan 95,195,211
devrimler 102.206
Dichter 74,80,237
dierkamc ideoloji 90
dil 1 9 ,8 4 ,8 5 ,10l 102,145,174
din 3 3,42,86
dinlenme 3 2 ,186
Directions to Servants (Hizmetilere
Talimatlar) 192
diil model 105,153
disiplinci etik 87
dk 183
doa 1 7 .2 1 ,4 0 ,7 1 ,7 8 ,8 4 ,1 1 3 ,1 1 4 ,
134,135,154,178
dolam 79, 151
doping 217
drugstore 1 8 ,19,20,21,76,123 .1 30
Dnchamp 132
Duesenberry 73
duraanclk 53
Durkheim 11,86,197,208
duygular 81
duygusallk 28
E
edebiyat dlleri 115
edep 170

edilginlik 186,214,218.219
edilginlik ve iddet 214
efendiler 193
eitim 2 9 ,3 0 ,3 1 ,3 5 ,5 8 ,6 0 .6 8 , 117,
121,177
elence 20, 21,32, 99,124,181, 185
elence/deer yasas 185
Eisenhower 89
EKMF (En Kk Majinal Fark)
9 3,97,103
EKOK (En Kk O rtak Kltr)
97,11 5.11 7,1 1 8 ,1 1 9
ekonomik ilke 77
ekonomik kr 52,59
Ekonomi Politiin Eletirisine Katk
16
ekonomistler 76,77
eksik-tketim 54
Elgozy 76
Elle 150,152,153,155,159.164
emek 59, 66, 71, 77, 79, 86, "87, 88.
8 9 ,9 0.9 2,15 0,1 5 3 ,1 5 7 .1 7 8 ,1 8 1 ,
187,190,204,229,230
emek gr 88,153,187,204
emekliler 220
entelekteller 54,198
erdem 105
ereksiyon 156,168
eril model 153
erostratique 209
erotik 155, 159, 169, 172, 173,174,
176,201
erotik buyruk 155
erotizm 153,155,161,168
eitlik 4 8 ,4 9 ,5 0 ,5 3 ,5 4 ,6 0 ,1 0 0 ,1 0 2
eitlik/eitsizlik 50,53
eitlik ve ayrmn diyalektii 100
eitsiz bolluk mant 62
eitsizlik 3 1 ,4 9 ,5 0 .5 3 ,5 4 ,5 8 ,6 0
eitsizliki 31
estetik 20, 60, 123, 124, 126, 133,
137,138,155,159,167

etik 6 2 ,8 7 ,8 8 ,1 5 4 .1 5 8 ,1 6 6
etkililik 23.198
Eulenspiegel 235
ev eyalar 17,106
ev kadn 103, 106,181, 195
Evrensel nsan 91
evrensel oy hakk 199,218
extra-mercantile 189
F
Fabra, Faul 90
fahielik 176
fair-play 205
fakirlik 50,98
fallik 171,172
fantezi 173, 174
farkllama 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68,
7 1 ,7 8 ,9 4 ,9 8 ,9 9 ,1 0 0 .1 0 1 ,1 6 9
faydallk 19, 3 9 ,4 2 ,4 9 ,7 2 ,7 4 .1 2 9
faydasz msriflik 39
Faye.Andre 128
fazladan ey 41,195
feti 99,145
fetiist 60,128,145,152,231
fetiist meta aknl 231
figratif 138
film 19,213,225,227
firsatlar eitlemek 56,217
flower-power 214
form 153,154,162,163,168
foto-ok 26
France-Soir 235
Fransz Devrimi 178
Freud 150,172.200,201,229
frijitlik 155
fun-morality 86,184

G
gadget 16, 19. 41. 61. 77, 115, 124,
126, 127, 128, 129, 130,142,154,
157,162.194.195,214

Galbraith 29, 36, 50, 51, 54, 55, 68,

72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 87,
89,208,237
gayri saf milli hasla 34
gazeteci 97,147
gelir 2 7 ,2 8 ,4 1 ,4 8 ,5 0 ,5 4 ,5 8 ,6 3 ,6 4 ,
67, 73, 7 5 ,7 6 , 7 7 ,8 1 ,8 2 , 85, 86,
92, 101, 104, 121, 123, 128, 131,
139, 141, 142, 143, 144,146,147,
157, 162, 164, 167,170,178,179,
180, 185,186, 190, 196, 198,199,
209,227,228
gelirlerin ykselmesi 64
genler 160,161
gerilim 101,171,217
Gervasi 64,73
G illet 174
gimmick 195
Godard 139
Gogh 115
gsterenin totolojisi 143
gstergeler 2 4 ,2 5 ,2 6 .4 8 ,5 9 ,6 2 ,6 3 ,
64. 78, 83. 84, 85, 97. 101, 102,
104, 106,117, 121, 123, 124, 125,
126,132, 135,13 9 ,1 4 0 ,1 4 1 ,1 4 2 ,
145,154. 155, 156, 157,165, 174,
175, 176, 186,190, 197,205, 217,
230,231,232
gstergeler a 140,157
gstergeler kodu 101
gstergeler sistemi 8 4,85,123, 142
gsteri 129,140,176.213,232
gsterii 3 5 ,41,52,5 4 ,9 8 ,1 0 0 ,1 4 5 ,
176,177,186,234
gsterisel 26, 28, 67, 71, 143, 147,
150,152,168,176.206,213
gsteriselleme 141
gsteri toplum u 232
Grands musiciens 121
Grands peintres 121
Great Society 56
Grvin. Alfred 174

Grnderjahre 125
GSM H 3 6.53.169
gszlk 219
gncellik 114,115
gndeliklik 27,28
gvenceler 188
gvenlik ve huzur 206
gzellik 59, 104, 106, 113. 114, 123,
1 2 4 ,1 2 6 ,1 2 7 .1 4 6 .1 5 2 ,1 5 3 .1 5 4 ,
155.156.157,165,167
H
haberler 147,206
habitas 142
haftalk dergi 119
hak 5 9 ,6 2 ,8 5 ,9 0 ,1 9 0
halkla ilikiler 190, 191, 195, 199,

200
halkla ilikiler mhendisi 190
happeing 44
harcama 39, 41, 42, 43, 52, 58, 87,
106,181,201
hareketlilik 66,122,125,126
Hasta Toplum 198
hat 114,151,156,165,167
hayatta kalma biimi 234
haz 2 8 ,4 8 ,5 4 ,8 0 .8 3 ,8 4 ,8 5 ,8 6 ,1 5 2 ,
154,185,210
hazm 220
hedonist 28,152
hekim 145, 163,164
hekim talebi 164
Held.J. F. 168,169,171,172
hijyen 166
hile 129,206
hipiler 208,214,215
Historia 121
hiyerari 1 2 ,6 2,63,94,125,142
hiyerarik 5 5 ,7 3 ,1 0 3 ,1 0 5 .1 0 7 ,1 2 2 ,
126,197
hizmetiler 193
hizmetler 32, 36, 57, 129, 177, 189,

190,192,193,211
homeopatik 34, 53
H ono Economicus 70.71,81
hogr 171,204,206,212
hkm et sylemleri 235
Huxley, A. 185
huzursuzluk 217
1 -

itenlik 191.194,202,205,206,215
ideolojik ilev 102
ihtiya 2 7 ,4 3 .4 4 ,4 8 , 4 9 ,6 3 .6 4 ,6 5 ,
66, 72, 78, 79, 81, 82, 83, 89, 90,
100,181. 184,186, 188,210,219,

221
ihtiyalar 32, 64, 65, 66, 67, 68, 70,
72, 73, 74, 78, 80, 81, 82. 83, 85,
89,99,1 0 2 ,1 1 9 ,1 7 6 .1 8 4 ,2 1 7
ihtiyalar sistemi 80
ikinci ev 74.145
iktidar 31, 41, 54, 55, 58,60,-61,62,
69.118,18?
ila 18,24,56.145 ,1 6 4
ila talebi 164
ilerleme 2 4 ,5 0 ,5 3 ,5 5 ,5 9 ,1 2 3 ,1 6 2 ,
206,207,208,230
iletinin tketilmesi 141
iletiim 1 2 ,1 5 ,2 6 ,2 9 ,4 3 .5 7 ,6 2 ,6 3 ,
65, 67, 83, 84, 97, 101, 102, 104,
115, 116, 117, 118, 121,124, 141,
142, 143. 144,146,147, 173, 190,
19 1 ,1 9 2 ,1 9 7 ,1 9 8 ,2 0 1 ,2 0 6 , 213,
215
ilgi 26, 140,145,153,164,165,166,
1 6 8 ,1 8 8 ,1 9 2 ,1 9 9 ,2 0 0 ,2 0 1 .2 0 5 ,
206,211.220
ilgilendirmek 199
iliki 11, 60, 62, 63, 65, 71, 79, 96,
104, 122, 125,127, 129,130,142,
148,150,1 5 2 ,1 6 2 ,1 7 0 . 175,194,
196,198,202,2 0 3 ,2 0 4 ,2 0 5 ,2 0 6
ilikilerde scaklk 191

> _2L

lk Bolluk Toplumu 69
ilkel 17, 23. 25, 36, 43, 63, 69, 70,
7 1 ,8 4 ,8 5 ,103,105,117,143,163,
166,172,204
ilkel zihniyet 172
imge 16,25,131,134.137 ,138,140,
1 4 3 ,144,174,226. 227,231,232,
235
ncil 119
incompomising positivism 134
Indiana, R obert 133
insani denge 198
insani zgrleme 91
nsan ve Yurttalk H aklan Beyanna
mesi 48
intihar 4 3,210,213,220
intihar servisi 210
in vivo 26
sa 8 6 ,117,119,229
sac 214
iaret 3 4 ,5 0 ,6 8 ,1 6 9 ,2 0 5 ,2 3 5
iblm 5 9,85,92, 123
ileY bozukluklar 55,216
ilevsel 36,38, 43,51, 5 3 ,6 0 ,6 6 ,6 8 ,
8 4 ,9 5.97,101,104,105,114,115,
116,124, 127,128,1 5 2 ,1 5 3 ,1 5 4 ,
1 5 5 ,1 5 6 ,1 5 9 ,1 6 2 ,1 6 4 ,1 7 6 ,1 8 1 ,
183, 185, 193, 194, 196, 198,203,
204,206,216
ilevselcilik 155
ilevsellik 96
israf 38
isizlik 66,189
isizlik yardm 189
itahszlk 219
talyan Rnesans 169
itibar 176
itkiler 81,167,170,217
k 17,31
j-K
Johns.Jasper 134
kadnn bedeni 156

kadnlar 84, 85, 94, 104, 105, 107,

113,151.155,157,161
kalp-damar rahatszlklar 220
kamu 2 9 ,3 1 ,3 6 ,1 7 8 ,1 8 8 ,2 0 0
kamuoyu 93,148,204,235
kamuoyu yoklamalar 235
kamusal harcamalar 29,30
kamusal ilikiler 199
kamt-belge 26
kan ve cinsellik 207
kapitalist 5 6 ,7 4 ,8 7 ,9 8 ,1 0 2 ,1 5 2
karar 5 4 ,7 5 ,1 0 5 ,1 1 9 .1 3 6 ,1 9 9 ,2 2 6
Karem orucu 166
kariyer profili 114
krn azamiletirilmesi 75
kar-iddet 208
kar-q 235
kart-kavram 234
kar-toplun 214
kart terimler 165
kast 52,5 9 .7 8 ,1 4 5
katlma gstergesi 122
Katon 93
Kende.P. 196,238
kent 1 9 ,29,34,113,1 9 8
kentsel younlama 67,68
kesme 141,142,144
keyif 220
Kierkegaard 115
kilise 163
kinizm 205
kirlenme 166
kirlilik 76,211
kii 94, 95, 113, 130, 136, 202, 213.
233
kiilik 94,201
kiisel 61,79, 8 5 ,8 7 ,9 4 .9 5 .9 6 ,1 0 0 ,
1 57,1 6 3 ,1 8 8 .1 9 0 , 191, 192. 193,
196,215,232
kiiselletirme 97,162,202
kitap 129,141,144
kitap-ara 141

kitle iletiim aralar 65, 104, 143, kltrel nesneler 99

146,147,215
kltrel tasarmclar 123
kitle iletiimi 112,213
kltrel yeniden evrim 114
kitle iletiim modelleri 213
kiiltrlleme estetii 127
kitle iletiim sistemleri 173
76
kitle kltr 115, 117,125,235
kurban etme 52,117
kitsch 124,125, 126, 127
kurtulu nesnesi 164
k 174,188
kurum 44, 84,163,184,196
ktlk 38, 39, 52, 55. 68, 69, 70, 71, kstahlk 193
207,209
kusursuz 127,166,194
ktlk gerginlii 68
kutsal 39, 119, 132, 133, 135, 136,
ktlk toplumu 52
137,159,163,164,212
klas 97,126
kutsallk dlama 158
klasik mzik 123
Kwakitiltlar 39,216
klie 124
L
Knight 72
La Bible 121
kodlanm farkllklar 101
Lagneau, C>. 194,197,238
kodlanm toplumsal stat esi 122
Lasalle 50
kodlanm retim deerleri sistemi
Le
Million 121
84
Le
M onde 90,94,124, 160
kodlar 25
Le N ouvel Observateur 122
koleksiyon 17,145,183
Lentz, Sergei 212
klelik 160,185
Les Muses 120,121,122
konplsif ar etkinlik 219
Lvi-Strauss 84
konfor 12,48.81,122,145
liberalizm 206
konut 19,2 9 ,3 2 ,3 4 ,4 1 ,5 8 ,1 5 1
libido 173
kopya 125,233,235
Lichtenstein 137
ktlk 209,210,215,229
lin
serigrafisi 137
kredi 21,87
Lisle, E. 2 9 ,30,34 .3 5
kredi karn 21
litrji 117
kronometriklemi zaman 180
Louis-Pllippe 125
kbizm 131,137
LSD
86,214
kullanlabilir bilgi daar 112
kullanm deeri 38, 49. 62. 63, 96, Lui 160
lks 1 9 ,4 3 ,5 2 ,5 7 ,5 8 ,7 1 ,7 4 ,9 7 ,9 8 ,
97,122,176,179,182
99,125,126,215
kltr 1 9 ,2 0 ,2 1 , 29, 32. 35, 36. 43,
54, 55. 57, 58, 59, 60, 61, 62, 64, M
68, 86, 102, 106, 113, 114, 115, Mac, H ubert 184
1 17,118.123,124, 146, 150,152, Mailer, N orm an 180
154,169,173,202,205,216
makyaj 96
kltre] ilerleme 123
mallar 16, 24, 29 ,3 2 , 34. 37, 57. 58,
kltrel modeller 72
J46,

6 4 ,6 9 ,7 1 ,8 4 ,8 5 ,1 2 9 ,2 0 4
Malthus 66,80
mana 61,81, 163, 164
Mandcville 38
Marcuse 231,238
Marcus-Steiff.J. 196,238
niarka 1 8,97,139,144,195
marka ve reklam 144
Marshall 69; 73,238
Marx 16,72,111,238
Match 25,235
Matisse 137
McLuhan 141,143,144,215
Mead, Margaret 215
medium 118
mduser 156
medya 26
mekan 5 8 ,5 9 ,131,137,138,197
Melanezyallar 24
merak 1 2 3 ,130,138, 147
Mercedes 93, 9 4,95,97
meta 17,19, 59, 141, 187, 189.211,
227,231
meta fetiizmi 227
metafor 17,22,83,148
meydan okuma 105
Michel,Jacques 124
M ill,John Stuart 216
mizah 139
moda 43, 44, 49, 61, 102, 113, 114.
117,127, 128,129,130,131, 151,
152, 156, 1 5 7 ,159,165,167,169,
199,201,206
model 35, 74, 104, 105, 141, 142,
146,147,153,160,20 2,216.232
modernist 162
m odern yurtta 86
M orin 42,238
motivasyon 75,80 ,1 8 6
mbadele sistemi 63
mucize 2 3 ,2 4 ,6 2 ,2 1 9
mlkiyet 59,101,162,176

mlkiyet hakk 59
Miisrf-Aylaklk 20
msriflik 39
mutfak 81,82,184
mutluluk 23, 47, 48, 86, 152, 208,
209
mzeler 119
miizik seti 74
N
narsisik 101, 103, 105,107,150,152,
153,158,161,162,163,170,220
narsisizm 103,153,234
nesneler 1 2 ,1 6,17 ,1 8 ,2 2 ,4 3 ,4 4 ,4 8 ,
58, 60, 61, 62, 64, 65, 81, 82, 83,
84, 85. 97, 98, 99, 106, 117, 119,
120,121, 123,124, 125, 126,128,
129,131, 133,134, 144, 155,157,
1 69,178,182,197,201,220,232
nesnelerle flrt 18
nesnenin kullanm deeri 38
nesne yoluyla kantlama 61
nesne-ynclimli 72
nevroz 217,218,221
new look 127,129
Nietzsche 40,41
N o Bra Day 92
N oel 86,166
norm 74,184
ntr 142
nkleer g 57
O -

deme gc olan talep 172

okul 60,118
O ldenburg 134,137
lm buyruu 167
onay sistemi 203
optimal toplumsallk 202
ortalama Amerikal 7 3,74
orta snflar 98
otantiklik 78,134

otantik nesne 126

teki Amerika 50
te-tketim 211
other-directedness 215
otomobil 2 8 ,4 1 ,5 7 ,6 0 ,6 8 .9 9 ,1 1 2 ,
129,139,149
oyun 42, 57, 87, 116,117, 118, 119,
129, 130,148, 151, 161, 174, 195,
196,203,205
oyunculluk 127,129
zel alan 28
zel mlkiyet 176
zgrleme 91, 149, 152, 153, 157,
161,162,169
zgrleme syleni 161
zlemler 65,66,81,217
zne 74,80,151
P
Packard 74,238
panayr 173,175
Pandemonium 22
Pantheon 22
papazlar 164
para 18, 54, 55, 180, 182, 183, 184.
190,193,195
Paris-Match 25
parlamenter kurumlar 199
Parly 19,20,21
parodi 126
Parsons 73
patolojik imanlk 219
paylam 117
pazarlama 20,75,191
peergroup 101,215
penis metaforu 152
permissive society (msamahakr
toplum) 206,208
Perroux, F. 188,189
Peter Schlcvnihl, Glgesini Kaybe
den Adam 227
Piatier.A. 73,238

Picasso 119,120
piyasa 24,69,70,7 1 .7 5 ,9 0 ,1 0 2 ,1 2 4 ,
189,196,235
piyasa aratrmalar 235
Play-Boy 19
Polanski 213
Ponge 132
Pop 131, 132, 133, 134, 135, 137,
138,139
PopArt 131,132,138
Pop Epinal 138
popler sanat 135,138
pornografi 160,168
potlatch 3 9 ,4 2 ,4 3 ,4 4 ,1 8 6 ,2 1 6
Pragl renci 225,228,229,230
President 113,153,154
prestij 12, 35, 41, 44, 52, 54, 62, 63,
67, 7 6 ,8 1 ,9 4 , 98, 100, 101, 106,
118, 122, 128, 130,151, 153, 162,
164,185,186,187,194,234
prim 191
prineizm 1 5 4 ,1'59
programlarn birbiri ard sra gelmesi
ve kesilmesi 140
proletarizm 99
Pronetheus 182
propaganda 150
Protestan etik 154
psikanalistler 172
psikologlar 150,210
psikolojik srekli yoksullama 68
psiedelizm 214
Publicis 107,200
Pueblolar 216
Punch 154
pritanizm 149
priten ahlk 208
priten ideoloji 80
R
radical empricism 134
radikal yabanclama 232

Saint-Gobain 195,200,204
saklama 40
saldrganlk 35,193,220
sanat 20,21 ,1 1 4 ,1 1 9 ,1 2 0 ,1 2 1 ,1 2 5 ,
1 2 8 ,1 3 0 ,1 3 1 ,1 3 2 ,1 3 3 ,1 3 4 ,1 3 5 ,
136,138,148,195
sanat eseri 20,119,120
sanatn sylemi 131
Sanayi a 230
sanayiciler 41,198
sansr 159,170,171,175,210
sapknlklar 25,171
Sartre 202
satn alma 18, 58, 60, 76, 85, 119,
157,195,196
sat 19,85,113,123,204
sava 39,88,139
sava 212
savurganlk 38, 3 9 ,4 1 ,4 2 ,4 3 ,4 4 ,7 0 ,
85
Scandi-Sauna 167,168
Science etV ie 121,122,123
seicilik 105
sekin 58,64 ,1 0 5 ,1 1 8
sekin paket 64
seklerleme 159
self-made-man (kendini yaratan in
san) 202
semptomlar 81,219
enlik 4 3 ,4 8 ,1 6 0 ,1 7 0 ,1 7 9 ,1 9 6
sentez bireysellii 95
serbest piyasa 90
serigrafi 137
sermaye 7 9 ,180,183 ,1 8 6 ,2 3 0
sessizlik 5 7 ,5 8 ,5 9 ,1 8 0
Sevgi 214
S-
eytanla Anlama 230
salk hakk 162
Shakespeare 40
salkla iliki 162
iddet 25,57,102,130,200,206,207,
sahip olma 18, 4 1 ,58,92,100
208. 209, 210, 211,212, 213. 214,
Sahlins, Marshall 69,70,238
216,217,219,220
sahte 3 4 ,4 9 ,6 8 ,9 4 ,1 1 4 ,1 2 5 ,1 5 1
simgesel kodlar 25
. 249 .

radyo 117, 118, 119, 130, 139, 141,

196.235
radyo oyunlar 118
rasyonel 2 9 ,3 8 ,3 9 ,6 0 ,6 1 ,6 4 ,6 6 ,6 8 ,
7 3 .7 4 .7 9 .8 0 .8 2 .8 4 .8 7 .1 1 3 .1 1 6 ,
157,201,207,212
rasyonelletirme 81
rasyonellik 207,230
Rauschenberg 119,134
refah 2 3 ,4 8 ,4 9 ,6 3 ,6 4 ,7 9 ,2 0 7 ,2 0 8
Refah Devleti 49
Refah Devrimi 48, 49,234
referandumlar 199
rejimler 113,149,168
rekabet 28, 67, 68, 71, 72, 102, 105,
106, 107, 1 1 8,164,170 ,185,199,
214,217
reklam 18, 24, 38, 75, 76, 89. 103,
105, 107, 139, 140,141, 144,147,
148, 149, 168, 169, 172, 174,175,
190,194,195, 196, 197, 199, 200,
201.234.235
reklamc 148,198,200
renkli televizyon 57
resim sanat 123,137
Riesman, D. 11,42,73,83,94.98.99,
101.116, 1 8 4,201,202 ,203,205,
215,238
Rim baud 162,170
ritel 3 9,97,112,153,155,164,166,
187,212,220
rockerlar 214
Rosenquist 134
ruh 151, 154, 158. 159, 163, 198.
228,231,233,236

simlakr 22,23
sinlasyon 113, 115, 125, 126, 146,
148.156.175.177.191.193
sinlasyon modelleri 115,146,148,
156
sinlasyon ve yeniden kurma sreci
175
sinema-hakikat 26
sinir hastalklar 208
sinirsel sarfiyat 216
imanlk 165,219,220
sistem 36, 38, 53, 56, 57, 65, 70, 75,
78, 79, 85, 88, 96. 101, 102, 118.
124, 131, 144, 169,192, 200, 205,
206
Sisyphos 182
sfrdan halayan adam 42
sknt 21.102,210,218
snf 12, 52, 54. 58, 59, 60, 61, 64,
73, 78, 92, 98, 99, 122, 126, 145,
161.193

sradan 1 8 ,2 4 ,2 5 .9 4 ,1 2 8 ,1 3 5 ,1 4 7 ,
172.195,213
slowing-down 218
solunum 220
smr 57
sorumluluk 2 6 .3 5 ,4 8 ,5 4 ,5 8 ,7 8 ,9 2
sosyal hizmet uzman 190
sosyal sigorta 30,188,189
sosyometrik 201,202,203
Sovyctler 41
soylu 106,112,120,136,185,205
soylu ailelerin zel yaamlar 205
soyut 21, 27, 58, 60, 68,79, 95, 120,
122,130,133, 137, 140,143, 146,
154,180,206,230
szde-nesne 125,146
szde-olay 129,146
szde-piyasa-toplumu 189
Speck, Richard 212
spor araba 74,160
spodar 118

standart paket 73,74

stat 54, 61, 62, 65, 66, 67, 93, 98,
106,114, 1 2 1 ,1 2 2 ,1 4 5 ,1 5 2 ,162
163,178,185, 186.202
stat rekabeti 65,67
stres 217
su 21, 34, 55, 57. 59, 132, 161, 168,
171,178,210,228
sbvansiyonlar 188
sululuk 28,170,171,209,211
Sullcrot, Evelyne 104
superprisunic 17
sutyen 103,177
Swift 192,193
T
take off 65
taklit 18,40,100,124,126, 148,156,
171,190,197,235
talep 62, 63, 75, 77, 79, 87, 91, 94.
1 2 1,125,138,1 4 5 ,1 5 4 ,
2,165,
172,177.179,185,199,200,203
tamatiirji 199
tannma 101,122,145
Tantalos 182
tarihsel Refah Devrimi 234
tasarruf 40,87
tasarruf gasp 87
Tati, Jacques 194
tatiller 186
tatmin 29, 49, 62, 63, 64, 65, 66, 68.
69, 70, 72, 74, 76. 77, 78. 79. 81.
8 2,83, 84, 85, 93. 101, 105, 119,
167,184, 185, 188,199,207,209,
2 10,211,212,217,219,220,221
teknik 15. 23, 24, 25, 34, 36, 59, 70.
79, 93, 112, 114, 115, 117, 118.
121, 126,128,130, 137.140. 141.
142,143, 144,145,146, 153,156.
162,176, 178,181,199,217. 230,
234
tekno-yap 7 4 ,7 5 ,7 6 ,8 0 ,2 0 0

telefon 128
televizyon 2 0 ,2 3 ,2 7 , 5 7 ,6 8 ,8 9 ,9 2 ,
115.143,235
televizyon izleyicisi 23
teinas 117,191,198,201,205
teiniz hava 3 4,57,58
temizlik 166
tercihler 7 2 .7 3 ,9 9 ,1 1 9
terrist 139,213
terrizm 151
teskin edici glmseyi 211
The Image (mge) 145
The Lonely Crowd (Yalnz Kalaba
lk) 11,201
The New Industrial State (Yeni Sa
nayi Devleti) 74
tirlipoter 115
Tirlipot oyunu 115
tbbi tketim 145
tp 81,163.164,198
Tocqueville 12, 48
tojus 154
topluluk totolojisi 145
toplumsal dayanma 189
toplumsal denetim 87, 91, 118, 158,
159,189,200
toplumsal dzen 1 7 1 ,190,216
toplumsal emek 92,190
toplumsal farkllama 63, 65, 66, 78,
99
toplumsal farkllama sistemi 63
toplumsal ilikiler 5 1 ,53,96,190
toplumsal kazanm 189
toplumsallama tarz 87
toplumsal rgtlenme 71
toplumsal ve ekonomik konum 28,
3 8 ,4 8 ,9 4 ,9 7
toplumsal yatrmlar 35
toplumsal yeniden datm 188
trensellemi rekabet 118
totaliter 131.142,209.217
totoloji 103,148,234

tketen insan 107

tketici 1 8 .2 3 ,4 9 ,6 4 ,7 6 ,7 9 ,8 4 ,8 5 ,
87, 90, 91, 92, 93, 144, 145, 149,
187.197,199,232,238
tketim 1 2 .1 5 ,1 8 .1 9 ,2 2 ,2 4 ,2 7 ,2 8 ,
30. 32. 33, 34, 35, 37. 39, 41, 42,
43, 44, 47, 48, 49, 54, 55, 58, 59,
60, 61, 62, 64, 65, 66, 71, 73, 74,
75. 76, 78, 79, 80. 81, 82, 83, 84,
85. 86. 88, 89, 90, 91. 92, 93, 95,
98. 99, 101, 102, 103, 104, 107,
111, 112,113, 117, 119, 121,122,
123, 125,127, 129,131, 133, 135,
138* 140,142, 143.145,150.152,
157,159, 161, 162,164,165,166,
168,169, 173, 175,177,180,183,
184,185, 187, 188, 190. 196,199,
202,204,207, 20 9 ,210.211, 212,
214,215, 2 1 6 ,2 1 9 ,2 2 0 ,2 3 0 ,2 3 1 ,
232,233,234,235,236
tketim aralarnn mlkiyeti 92
tketim dzeni 24
tketim emekisi 91
tketim ideolojisi 60,88
tketim kahramanlan 42
tketim maddesi 145
tketim mallar 24,92
tketim nesnesi 93, 123, 131, 150,
204,212
tketim sistemi 7 6 ,8 4 ,9 5
tketim soyktii 79
tketim sreci 6 2 ,8 0 ,9 1 ,9 5
tketim toplum u 22, 27, 74, 103,
133, 135,177, 209,215, 220.233.
234,235
tketmek 2 7 ,7 2 ,9 2 ,2 3 4
tun yasas 50,55
tretilmi deer 106
turistler 111
tutku 130
TV 23,2 7 ,4 2 ,4 8 ,4 9 ,6 0 ,7 4 ,7 7 ,1 4 0 ,
141, 142, 143, 147, 181, 194, 195,

201

u-
cretli emek 79,90
ucuzluklar 194
ukala psikanalistler 172
nllerin yalnl 205
nllk 235
retici firma 18
retici gler 57,66,79
retici glerin rgtl bir yaylmas
80
retilmi haber 147
retim 23,24, 25, 34, 37, 38.41, 42,
43, 51, 68, 70, 75, 77, 79, 83, 84,
85, 86, 87, 88, 89, 91, 92, 95, 96,
113, 114,115,137, 146,152,158,
169, 178, 179, 180, 181,182, 184,
186,192,204,233
retim aygt 70
retim evrimi 88
retim dzeni 2 4,68,79
retim gleri 88,182
retim ilevi 83
retim sistemi 92.192
retim tarz 115
retim ve tketim 34,152
retim zaman 186
uaklk 193
st snfa zlem 122
st-tketim 98
utanma 147,170
Uyan 134,214
uygarln sknts 211
uyuturucu 208,214
uzaklatrma 25
uzaklk 192
uzlamacln ve zgnln diya
lektii 100
uzlamaclk 202
uzlamac-olmamak 202
uzlamazlk 105

V-W
vahi 16,200,213
vajina 174
Valery 40
varlk elikisi 231
varhk ile grn 231
Veblen 11,98,106,185,196,238
vekleten 42,106,107,131
verimlilik 28,87,1 5 2 ,1 5 8 ,2 1 4 ,2 3 0
vicdan 226, 228
vitrin 78, 197,231,232
Vogue 153,167
Warhol, Andy 135,136
Weber 87, 172
Welfare State (Refah Devleti) 49
Werben 199
Werbung 203
W erther 134
Wesselmann 135,137
W hitehead, A. N. 71
W hitman, CH . J. 212
W hyte 89
Y
yabanclama 76, 77, 182, 228, 230,
231,232,236
yabanclamaclar 79, 80
yabanclam 7 7,91 , 107, 153, 178,
183,193,229,231,232
yabanclatrma 81
yasz tereya 168
yan anlamlar 81, 131
yanl bilme 27, 56,141
yapay hzlandrclar 76,77
yapay ihtiyalar 68, 74
yapaylk 129,156,205
yapay-nesne 115
yapay ekerler 168
yapsal ktlk 55,69,70
yapmack mesafelilik 193
yararszlk 129
yardmseverlik 90,189

yarma 112,195
yeni ahlkn temeli 203
yeni alveri merkezleri 18
yeni bir yaam sanat 19
yeni bir yaam tarz 19
yeniden evrim 112, 113, 114, 123,
153,195,201,202
yeniden datm 29, 30, 31, 33, 51,
188,189,190
yeniden kutsallatrma 159
Yeni-Figrasyon 131
yeni hedonist davran 28
yeniliin yceltilii 129
Yeni Sanayi Devleti 74
yeni retici gler 57
Yeil Kent 96
yeillik 57
younlatrma 22, 81,201
yoksulluu ortadan kaldrmak 56
yoksulluk 3 7 ,5 0 ,5 4 ,5 5 ,5 6 ,7 0
ynlendirilmi modas gemilik 113
yorgunluk 82, 208, 216, 217, 218,
' 219,220,221
yceltme 8 0 ,8 1,156,169,230
ykselme 66,114,121,125,203,217
ykselmi snflar 121
Yunan adalar 178
Yurtta Kane 54
yurttalk grevi 85

226,230,235
zanaatkrlk 183
zararlar 3 4 ,3 6 ,3 7 ,3 8 ,5 5 ,5 6 ,5 7
Zen 135,214
zevk 28.77,85,86,87,153,158,182,
184,233
zihniyet 28, 87,105 ,146,172,209
zincirleme alverii 18
zincirleme tepki 67
zorlama 44, 65, 77, 85, 86, 87, 91,
156,183,184,187,193.217
zppelik [snobisme] 127

Z
zaman 16, 18, 25, 31, 35, 39, 40, 41,
42, 43, 44, 48, 52,56, 57, 58, 59,
60, 61, 62, 63, 64,65, 66, 67, 68,
70, 71, 80, 82, 83,90, 92, 93, 94,
96, 99, 102, 103, 104, 106, 113,
116, 118, 124,138, 142,145, 146,
150, 152, 157, 158,162,165,166,
168, 177, 178, 179,180, 181,182,
183,184, 185,186,187, 192,193,
199, 203, 204, 205, 209, 210,212,
214, 215, 216, 219, 220, 221, 225,
^53^

Hakan vn Ongur

T k e tim T o p lu m u N e v ro tik
K lt r v e D v K u l b
tnakm e/336 sayfii/SBN 976-975-539-606-4

B u s itr la n y a z a n , D v K u l b z e r in e b irka s a tr k a r a la m a y a a la ra k ,
ilk ik i k u r a l ih la l e tti in i b iliyo r. A m a tp k C ltc k P a la ln ik in b e tim le d i i
id e a l d n y a d a o ld u u g ib i k ttr a lla n y k m a d a n , in s a n n k e n d is i ile a r a s n d a k i
m e s a fe y i k a p a tm a y a a l m a d a n , fe la k e tl e r i d e s ra d a n o la k u c a k la r g ib i k u c a k
la m a y a u r a m a d a n , b irka ym i n i k a lm a d a n g e r e k h u z u r a k a v u a m a y a c a n a
d a in a n y o r . P a la h iu k ve D v K u l b h a k k n d a k a fa y o r m a k tiln b u r is k le
re, h e r z a m a n o ld u u g ib i, fa z la s y la deiyor.

Hakan vn Ongur, bu ilk kitabnda, Amerikal klt yazar Chuck

Palahniuk'un bir yeralt edebiyat efsanesi haline gelmi D v K u l b
romanm kuramsal bir analize tabi tutuyor. 1999 ylnda beyazperdeye
de uyarlanarak dnya apnda geni bir hayran kitlesine ulaan D v
K iiib n n , kendisiyle ad ska birlikte anlan kresel kapitalizm ve
yabanclama tartmalarnn da tesinde, Frankfurt O kuiundan postmodernizme, eletirel kuramlardan psikanalize kadar, ok daha geni bir
erevede ele alnabilecek zengin bir metin sunduunu ortaya koyu
yor. Bunu yaparken de okura, Adorrio ve H orkheim erdan, Marcuscden,
Gramscidcn, Baudrillarddan, Z zckten, Jngdan, Freud'dan ve ok sa
yda farkl dnrden yaplan alntlarla harmanlanm bir Palahniuk
okumas sunuyor. Anlatc, Mark Siger, Tyler Durden gibi karakterler
tketim toplununum , nevrotik kltrn, zihinsel terrizmin, blind
arketiplerin, simlasyolarn ve mutsuzluk zerine kurulmu uygarln
iine yerletiriliyor.
Elinizdeki bu kitap, Chuck Palahniukun kkrtc ve ok tartlan s
lubunun altnda yatan zengin sosyolojik, psikolojik ve felsefi hzinenin
aa karlmasna katkda bulunmay amalarken, yazarn kitaplarnn
dava konusu olabilmesi nedeniyle de Trkiyede kltrel ve kuramsal
almalar iin um udun hl tkenmemi olduunu mjdeliyor.

Jeremy Gilbert

A n tikap italizm v e K lt r
h u d m t/3 5 2 sayfa/SB N 97 -97S-539-644-6

Y ir m i b ir in c i y z y l p o litik a s v e k iiltiir ii a sn d a n " a n tik a p ita liz m " g e r e k - te n

n e a n la m a g e liy o r ?
A n t i k a p i t a l i z m , k r e s e l g e e rlili i o lsa d a , yere le k k s a ln , ta b a n h a r e -k e tle r i
v e e y le m le r in in g e v e k b irli i o la r a k va rl n v e e tk is in i s r d r m e k le b ir lik te , t u
tarl v e b t n l k l b ir fe ls e fe g e li tir m e k te y e te r s iz k a ly o r. B u e k s ik li i, E r n e s to
L a d a n , S ta r t H a l l , A n t o n i o N e g r i, G ille s D e le z e v e J d i t h B u t l e r g i b i n d e
g e le n r a d ik a l d n r le r in e se rle rin i te m e l a la n k lt r e l te o ri ile Y e n i S o l'u
e n te le k t e l m ir a s b ir lik te g id e re b ilir.
A n t i k a p i t a l i z m v e K lt r , i te b u b o lu u d o ld u r m a y a m a ly o r v e k lt r e l
a l m a la rn r a d ik a l g e le n e i ile s e r m a y e n in k r e s e lle m e s in e d ir e n m e y e alan
r a d ik a l h a r e k e tle r a ra sn d a g l b a la m o ld u u n u s a v u n u y o r . A s ln d a , b u i k i
lin in b ir b irin e ih tiy a c var; b ir y a n d a te o ri m u a z z a m b ir e - itlilik s erg ile y en a n tik a p ita lis t e y le m le r a n b i im le n d ir ip y n le n d ir ir k e n , a n tik a p ita lis t h a r e k e tin
b y k e n e r jis i v e p o litik n a n c k lt r e l a lm a la ra y e n i b ir s o lu k k a z a n d r a b ilir .
K ita p , D e le .u z e v e G ta tta r i, L a d a n v e M o u ffe , N e g r i v e H a r d o lm a k z e r e ii
ik ilin in f i k ir le r i e k s e n in d e , ada v e r a d ik a l d e m o k r a tik b ir M a r k s is t a lm n
k r e s e l m c a d e le le r a sn d a n n e m in i o rta y a k o y a r a k , g n m z n e ti ca n alc
ta r t m a la r n a k a tk d a b u lu n u y o r .

Annie Thebaud-M ony

alm ak Sala Z ararld r

nceleme/ev. Aye C tm n /2 8 8 sayfa/ISB N 978-975-539-662-0

Risklerin alt iverene devri. Bakasn tehlikeye atna. O nura saldr.

Duygusal ve fiziksel iddet. Mesleki kanserler
Dnyann her yerinde, rekabet gc adna, alma hayat ld
ryor, yaralyor, binlerce kadm ve erkei hasta ediyor. Salklarna
ciddi biimde zarar verdiini bilseler de, bu insanlarn, geimleri
ni salayabilmek iin bu tr ilerde almaktan baka aresi yok...
Salk Sigortas Fonunun ve alma Bakanlnm verilerine gre
bugiin Fransada, i kazalarndan gnde iki. amyanttan (asbest) sekiz
kii lyor ve iki buuk milyon alan her gn iyerlerinde kanse
rojen kokteyllerine maruz kalyor, milyonlarca kadn ve erkek bir
insamn fiziksel ve ruhsal olarak dayanabilecei snrlarn ucuna itili
yor; ksacas, alma hayat yaralyor, ldryor ve hasta ediyor. l
dren gerekten alma hayat n yoksa ynetim kurullarnn oval
masalarnda alma organizasyonunun nasl olacana karar verenler
ni? Sahte bayrakl armatrlerin ve dnya elik tccarlarnn yksek
karlar iin bugn, Hindistanda Alang Sahiline ekilmi gemileri
skerken, belki iki, belki on, belki altm ii lecek. Burada bah
si geen, i lmleridir, bu lmlere neden olan riskler gibi kabul
edilebilir grlrler; sorumlular iin ise, hibir mahkumiyet sz ko
nusu deildir.
Bu kitap, sanayi ve hizmet sektrlerinin farkl i kollarndan topla
nan ok sayda tankla ve amyantn aydnlatc rneine dayanarak
kamu salnn kr oktasma k tutuyor: alanlarn hayatna,
salna ve onuruna ynelen saldrlar grnr klyor. Kendine
Ceza Muhakemeleri Usul K anununu referans alan yazar, insan l
drme, bakasn tehlikeye atma, onura saldr ya da tehlikedeki insa
na yardm etmem e sularnda, sorunularn nasl btnyle cezasz
brakldn gsteriyor. Ayrca, etki altndaki bilimsel aratrmalarn
tehlikeli sonularna dikkat ekiyor. Bireysel ve kolektif direnie ve
yurttalar tetikte olmaya aran saduyulu bir kitap.