Seluk niversitesi / Seluk University

Mevlna Aratrma ve Uygulama Merkezi / Rumi Research and Application Center

Mevlna Aratrmalar Dergisi / Journal of Rumi Studies
Yl / Year: 2007, Say / Number:1, s. 169-175

Franz Taeschnerin Das Anatolische Achitum Des 13./14. Jahrhunderts

Und Seine Beziehung Zu Mevlna Celleddin Rumi Adl Bildirisinin
evirisi
Zehra GER
zet
Franz Taeschner bu bildirisinde, Anadoluda Ftvvet Tekilatna bal olarak kurulmu ve Anadolu Seluklulular dneminde bu corafyadaki sosyal, siyasi, kltrel ve iktisadi
artlarn etkisiyle olumu ve yaygnlam bir tekilat olan Ahiliin kaynaklar zerinde
durmutur. Dolaysyla, dneme ait baz Ftvvetnmeleri tahlil ederek ierik olarak karlatrm ve Ortaan fikr ve sosyal yapsna gre ait olduklar evreleri belirlemitir. Bununla
birlikte, Franz Taeschner ilk defa Ahilerin Mevlna ve onun evresiyle olan mnasebetlerinde
birlik iinde olmadklarna da burada dikkat ekmitir.
Anahtar Kelimeler: Franz Taeschner, Ahilik, Ftvvet Tekilat, Anadolu
Ftvvetnme.

Seluklular,

Translation of Franz Taeschners Paper Named Das Anatolische

Achitum des 13./14. Jahrhunderts und seine Beziehung zu Mevlna
Celleddin Rumi
Abstract
Franz Taeschner has in this study dwelled on the Ahi sources. This Ahis were connected
with the Ftvvet Organization, and in the Anatolian Seljuks period, the Ahi organization
was formed in this geography and it was influenced of the social, political, cultural and
financial condition and it became widespread in this area. Also Taeschner, studied and
compared contents of the futuvvetnames belonging to the period and determined the frame of
the sources according to the ideological and social condition of the Mediavel age.
Furthermore, he was the first to underline that it was a disagreement between the Ahis and
Mawln and his circle.
Key Words: Franz Taeschner, Ahi, Ftvvet Organization, Anatolian Seljuks,
Futuvvetname.

Franz Taeschner, Das Anatolische Achitum des 13./14. Jahrhunderts und seine Beziehung
zu Mevlna Celleddin Rumi, VI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, (20-26 Ekim), Ankara:
TTK Basmevi, 1967, s. 230-235.
Ar. Gr., S Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

170

Zehra GER

Giri
Ord. Prof. Dr. Franz Taeschner (1888-1967), XX. yzyln balarndan
itibaren Trk dnyas ve kltr ile ilgili deerli almalar yapm, Trkiyede de zellikle Ahi Tekilat ve Ftvvet ile ilgili yapt geni aratrmalaryla tannmtr. Alman oryantalistin alma alann, dou medeniyetinin zellikle de Anadolunun din, edebiyat, dil, sanat ve kltrn iine
alacak ekilde btn unsurlar oluturmaktadr. zellikle almalarn bu
alanda younlatran Taeschner, birtakm soysal, kltrel ve din messeseler ile baz zmreleri ele alarak Orta Dou slam dnyasnn karanlk
devirlerini bu metotla aydnlatmaya almtr. Taeschner ilk defa Ahilerin
Mevlna ve onun evresiyle olan mnasebetlerinde birlik iinde olmadklarna da bu sayede dikkat ekmitir.
Franz Taeschnere gre Mevlna, baz Ahi evreleri tarafndan kabul
grm, baz Ahiler de Mevlevilie muhalefet etmilerdir (1967: 234).
Taeschnerin bu zmrelerin birbirleriyle olan ilikilerine dair bir dier tespiti ise, Mevlevilerdeki sem gsterilerinin Ahilerde de bulunmas ve Ahi
Tekilatndaki genlere elebi isminin verilmesidir (tarihsiz: 16-17).
Taeschner, Burgaz, Nasr, bn Batuta ile Glehr ve Eflkden ald tm
bu bilgilere dayanarak, Ahilerin din bir tekilat olan Mevlevilerden etkilendiklerini ifade etmitir. Bununla birlikte Taeschner, bildirisinde de ifade
ettii zere aralarnda sk bir iliki bulunan Mevlevilerle Ahilerin, ilki din,
ikincisi de dnyevi olmak zere birbirlerini tamamladklarn dnmektedir.
Franz Taeschnerin konu ile ksmen ilgili dier bir makalesi (1964: 5-9)
de 1964 ylnda Mevlna Gldestesinde yaynlanmtr. Ancak yaynlanan
bu makale Mevlevi ve Ahi mnasebetlerini aklamas bakmndan daha
detayl grldnden tarafmzdan yaynlanmaktadr.
ON VE ON DRDNC YZYILLARDA ANADOLU AHL VE MEVLNA CELLEDDN RUM LE MNASEBET
Ftvvet Tekilatnn ayr bir ekli olan ve 13./14. yzyllarda gelime
gsteren2 Anadolu Ahilii zerine eitli bilgilerimiz vardr. En nls,
1330da Trk Anadolusu zerinden yapt seyahatinde birok defalar
Ahilere misafir olan ve onlarn misafirperverliklerini ok takdir eden Arap-

2 Bk. makale Ahi: EI2-I, ng. bask 321-23; Fr. bask. 331-33 (Franz Taeschner).

Franz Taeschnerin Das Anatolische Achitum Des 13./14. Jahrhunderts Und Seine Beziehung Zu 171
Mevlna Celleddin Rumi Adl Bildirisinin evirisi

larn Marco Polosu bn Battann hayat dolu anlatmlardr. Ayrca Orta

a Anadolusundaki Ahiliin geliimi ile ilgili bir ok kitabe, resm yaplardaki vakfiyeler gibi mezar kitabeleri ortaya kmtr. Bunlarn en ilginleri burada, 14. yzyllarn banda Ahilerin nfuzlu bir durum elde ettikleri Ankaradadr.
Anadolu Ahilii ile ilgili, muhakkak byk anlam ifade eden, fakat bize bu tekilatn i yaam ile ilgili hibir ey sylemeyen bu kaynaklar yannda, Ahi evrelerinden kimselerin kendileri ve onlar gibi olanlar tarafndan yazlm yazlar vardr elimizde. Bu yazlardan, bu evrelere hakim
olan ruhun ayrntsna inebilir ve bu evrede uygulanan gelenekler ve organizasyonlar hakknda malumat sahibi olabiliriz. Bu yazlardan,
Ftvvetnme olarak balklandrlm olan zellikle ikisi nemlidir ki, bunlardan biri 886 beyitten oluan Farsa bir mesnev olup, mellifi Mevlna
Nsrdir ve 689/1290da kaleme alnmtr. Bu eser, ilk defa 1944te tarafmdan neredilmi ve W. Schumacher tarafndan hlasa eklinde incelenmitir. Tekrar 1948de tpkbasm ve Trke evirisi ile Abdulbki
Glpnarl tarafndan neredilmitir. airin memleketi, kuzeydou Anadolu, tam olarak Tokat kabul edilebilir.
Burada ad geen dier Ftvvetnme, Yahya b. Halil el-Burgaz tarafndan kaleme alnm olan Trke bir nesirdir; Abdulbki Glpnarl tarafndan transkribe olarak neredilmitir (Glpnarl, 1953: 76-153). Bu eser
tarihlenmi deildir, fakat Giri blmnde kitabn tarihlenmesiyle ilgili
bir emare grnmektedir ki, yazar, skenderiye ehri Franklar tarafndan
yama edildiinde birka kitap satn aldn ifade etmitir. Bu not, skenderiyenin Franklar tarafndan 1250 ya da 1365 tarihlerindeki yamalanmasna dayandrlabilir. A. Glpnarl, zellikle ilk tarihte karar klmtr. Bense, Mesnev-i manev ve Celleddin Rm (l. 672/1273)nin Dvnndaki
beyitlerde geen olaylara dayanarak eserin en erken kaleme alnma tarihi
olarak 1365i muhtemel gryorum. Mellifin memleketi mehuldr. Onun
Burgazi nisbesi, Burgaz isminin sk kullanld bir yerleim yerini iaret
eder. Milasta (Gneybat Anadolu) Antalyadan bir retmenin yannda
niversite eitimi grmtr ki gneybat Anadolu memleketi olmaldr.
Mevlna Nsr, Ftvvetnmesinden 10 yl sonra 699/1299-1300,
Kitbl- rk ya da el-rkt (lham Kitab ya da lhamlar) adnda suf
ierikli ikinci bir nesir eser tamamlamtr.3 Bu eserin bal, ihabeddin
3 Bk. Franz Taeschner, Der Anatolische Dichter Nsr(s.o.Anm. 2), s. 81-98; Farsa metin,
(arap rakam) 58-640.

172

Zehra GER

Ebul-Futh Yahya es-Shreverd el-Maktl (Halep 587-1191)un Hikmet

Filozoflar anlamna gelen Hikmetl-rk balkl ba yaptna benzemektedir.4 Shreverd el-Maktl, bilindii gibi bir mddet Anadolu Seluklu
sultanlarndan II. Klarslan dneminde sarayda bulunmu ve burada
rkiyyn Okulunu kurmutur.5 Onun adn tayan bir trbe, gneydou
Anadolu Erelisinde bulunmaktadr. Nsrnin eserinin ehemmiyeti onun
okulunun Anadolu topraklarndaki tesiri ile aklanabilir.
Bu eser Mevlevi yaz evrelerine ait bariz ilikiler ortaya koymaktadr.
Nsr, Kitb el-rkn n sznde Mevlna Celleddin Rmnin (604672/1207-1273) Mesnev-i Mnevsine atfta bulunarak yle demitir: Mesnevye Tanry ycelten szler yerine, ney hakknda derin dnceler ile
baland iin, baz ahmaklar bu eseri eletirmektedir. O yzden kitabnn
her bir blmn bir Kuran ayeti ile balatmay dnmtr. Eserde
Mevlnann Mesnevsinden baz alntlar da bulunmaktadr. yle ki bu
alntlar Nasrnin bu eser ile ili dl olduunu gstermektedir.
Mevlnann olu ve ikinci halefi, Mevleviyenin stad, tarikatn asl
organizatr ve Nsrnin (623-712/1226-1312) muasr olarak Kitb elrk, Sultan Velede de ak mnasebet gstermektedir. Dikkat ekici olan
udur ki, eser on edeb blmden olumaktadr. Mesnev remel lsnden
olumaktadr ve her blmn banda nesir olarak bir giri bulunmaktadr.
Nsrnin Kitb el-rk adl eseri ile Sultan Veledin Rebbnme (biti
700/1300) adl eseriyle ayn zellikleri gstermektedir. Mevlnann Mesnevsi, Sultan Veledin Rebbnmesi ve Nsrnin iki eseri kta ls olarak
birdir. Daha sonra bu kta ls eski Rum Trkesinin (Eski Osmanlca)
en byk iirimsi eseri olarak, ierik olarak suflerin Mesnev gibi kabul
ettii ve Glehr ile kpaann eserleri gibi deer grmtr.
Nsrnin Ftvvetnmesi mahlas Dvne (mecnun) olan, ayn zamanda Fakr (Dervi) ve Emr olarak da adlandrlan Ahi Mehmede ithaf
edilmitir. Nsrnin bu kii hakkndaki evirilerinde, Kitb el-rk adl
eserinde de Sivasl byk bir hayrsever olarak anldna gre, bu kii

4 slam dnce tarihinde rak felsefesinin en nemli temsilcisi kabul edilen ehbeddin esShreverd el-Maktl, grlerini Hikmetl-rk adl eserinde temellendirmitir. Ayrntl
bilgi iin bk. Kaya, 2001: 435-438.
5 rkyye terimi, slam dnce tarihinde bilginin kayna olarak akl yrtmeyi temel alan
rasyonalist Me felsefeye kar mistik tecrbe ve sezgiye dayanan teosofik dnce sisteminin addr. rkyyn da bu dnceyi izleyenlerin oluturduu akm ifade etmektedir. Ayrntl bilgi iin bk. Kaya, 2001: 435-438.

Franz Taeschnerin Das Anatolische Achitum Des 13./14. Jahrhunderts Und Seine Beziehung Zu 173
Mevlna Celleddin Rumi Adl Bildirisinin evirisi

mmtaz bir ahsiyet olmaldr. Fakat ska anlan M. ismine ramen bu

ahsn kimliinin ayrntlarna inemiyoruz.
Nsrnin Kitb el-rkna karlk, kompozisyon tarznda yazlm
olan Ftvvetnme, kat bir ekilde planlanmam, daha ok eitli uzunluklarda blm balklar hlinde kaleme alnmtr.
Yahy b. Halil el-Burgznin Trke Ftvvetnmesinin ou el yazs
blmleri ayn Farsa balklardaki gibi olup, Nsrnin Ftvvetnmesine
ou zaman benzerlikler gstermi ve ou zaman ierii Nsrnin
Ftvvetnmesine benzer bir ekilde sralanmtr. Derinlemesine tetkik
edildiinde, Nsrnin Ftvvetnmesi ile ok benzerlik gstermesine karn, buna baml bir eser olarak da grlmemelidir. Daha ok her iki eserin kayna muhtemel Fars dilinde yazlm nc bir esere dayanmaktadr. Ama byle bir eser bugne kadar ortaya kmamtr. Bu iki eserde
ortak olan metinlerde Mevlevilerde karakteristik olan Ney ile yaplan sem hakknda da yazlm pasajlar benzerlik gstermektedir. Bu bizim
Arap dnyasndan tandmz ftvvetnmelerde kesinlikle eksik olan bir
unsurdur. Biz onu Anadolu Ahilii iin bir spesifik ve Mevlna evrelerine
yaknlna ilikin ak bir simge olarak grebiliriz.
Bu ilikilerin gereklii de zaten ispat edilmitir. Ben bu husus iin ncelikle Mevlnann son arkada ve cemaatinin lideri olarak onun ilk halefi
olan Hsameddini, ki Mesnevnin yazlmasna tevik etmitir, Ahi Trk
olu (veya nesli) olarak tanmlayan rivayete iaret etmek isterim. Ayrca,
Eflknin Menkibul-rifn (telif 754/1352) eserinde Mevlnann ailesi,
yakn hayat ve bunlarn Ahilerle6 olan ilikilerinden sz edilmi ve onlarn
Mevlnaya kar tutumu anlatlmtr. Fakat burada bunlarn bir ksm
Mevlna taraftar olarak anlatlmasna karn, bir ksm Mevlna kart
olarak anlatlmtr. Ahi evrelerinde Mevlna Celleddin Rm tarafndan
ortaya konan ruh ve ayn ruhu ortaya koyan sem ile ok youn bir ekilde ilgilenilmitir. Nsrnin Kitb el-rk adl eserinin n sznn Mevlna
ve Mevlevilik zerine kurulmu olmas ve Burgznin Ftvvetnmesinde
de defaaten Mevlna ile ilgili sayg gsteren sfatlar kullanlm olmas,
ayrca Mesnev ve Dvandan pasajlarn ayn ekilde yer almas bunun bir
gstergesidir.
Burada, Mevlevi evrelerinin de ayn ekilde Ahilikle ilgilenmi ve onlara yaknlam olmalar da bizleri artmamaldr. rnek olarak Glehr
6 Eflknin eserindeki ve dier kaynak eserlerdeki Ahilerle ilgili bilgiler Claude Cahan tarafndan bir araya getirilmitir (Cahan, 1953: 81-91).

174

Zehra GER

Farsa yazlm eserinde Feridddin Attrn nl Mantkut-Tayr (Kudili) adl mesnevsinin Trke aklamasn vermitir. Bu eserde Ftvvet ve
Ahilik zerine enteresan pasajlar vardr.7 air Glehrnin gerek ismi
aktarlmamasna karn, ismi byk bir ihtimalle Sleymandr ve Mevlevi
eyhi Sleymn Turkmn b. Hseyin emseddn olup, trbesi Krehirdedir. Mevlevilik ve Ahiliin iki ayr tarikat olarak grnmelerinin yan
sra, birbirleriyle olan yakn ilikisine ve birbirlerini tamamlamalarna karn, birincisi olan Mevlevilik daha ok din-tasavvufi yn, ikincisi ise halka ve dnyaya ynelik konular ele almtr.8

7 bk. Franz Taeschner, Das Futuvvet-Kapitel in des altrumtrkischen Dichters Glschehri Mantiq
ut-tayr, ve ayn ekilde, Das Mesnevi Glschehris auf Achi Evran, den Heiligen von Krschehir
und Patron der trkischen Znfte.
8 Mevlevilik, Mevln Celleddin Rumye nispet edilen bir tarikattr. Mevlevilik balangta
Anadoludaki dier tasavvufi akmlar gibi adap ve erkan belirlenmi ve tekke dzeni kurulmu klasik bir tarikat niteliinde deilken, ilk tarikatlama faaliyetlerini balatan,
Hsameddin elebiden sonra 1292 ylnda irat makamna geen Sultan Veled olup, yetitirdii halifeleri eitli ehirlere gndererek buralarda zaviyeler kurdurmu ve Mevlevilii
yaymaya balamtr. Ayrntl bilgi iin bk. Tanrkorur, 2004: 468-475. Ahilik ise XIII. yzylda Anadoluda grlmeye balayan ve bir sre sonra Osmanl Devletinin kurulmasnda
nemli rol oynayan din-ictimai bir tekilattr. XIII. yzyl balarnda 34. Abbasi Halifesi enNsr li-Dinillhn kurduu Ftvvet Tekilatna bal olarak Anadolu Seluklular zamannda kurulmu, Anadolunun sosyal, kltrel, siyasi, snai, ve ticari artlar iinde, Trklere has zevk ve selika ile teekkl etmi slam dnyasnn hibir yerinde grlmeyen bir esnaf ve sanatkrlar tekilatdr. Temelde Kurana ve Hz. Peygamberin snnetine dayandrlan prensipleriyle slami anlaya dorudan bal olan Ahiliin, tasavvufta nemli bir yeri
bulunan uhuvveti hatrlatmasndan dolay kolayca yaylmas ve kabul grmesi mmkn
olmutur. Ayrntl bilgi iin bk. Kazc, 1988: 540-42. Mevleviler ile Ahiler arasnda, Mevlnann sezgici ve enfs (ie dnk) eilimli, Ahi Evrenin ise aklc ve da dnk olmas
bakmndan bir takm ihtilaflar vardr. Ayrntl bilgi iin bk. Bayram, 1991: 5, 89-92.

Franz Taeschnerin Das Anatolische Achitum Des 13./14. Jahrhunderts Und Seine Beziehung Zu 175
Mevlna Celleddin Rumi Adl Bildirisinin evirisi

KAYNAKA
BAYRAM, Mikil, (1991); Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Damla
Matbaaclk, Konya.
CAHAN, Claude, (1953); lk Ahilerin zinde, Fuad Kprl Armaan
(Mlanges Fuad Kprl), stanbul, s. 81-91.
GLPINARLI, Abdlbki, (1953-54); Burgz ve Ftvvetnmesi, ktisat Fakltesi Mecmuas, C XV, stanbul, s. 76-153.
KAYA, Mahmut, (2001); rkyye, TDV slm Ansiklopedisi, C XXIII, stanbul, s. 435-438.
KAZICI, Ziya, Ahilik, TDV slm Ansiklopedisi, C I, stanbul, s. 540-542
TAESCHNER, Franz, (1967); Das Anatolische Achitum des 13./14.
Jahrhunderts und seine Beziehung zu Mevlna Celleddin Rumi, VI.
Trk Tarih Kongresi Bildirileri: 20-26 Ekim, Ankara: TTK Basmevi, s.
230-235.
TANRIKORUR, Barihda, (2004); Mevleviyye, TDV slm Ansiklopedisi, C
XXIX, Ankara, s. 468-475.