GAZAL

HAZIRLAYAN

HDYET REHBER
Bidyet'l-hidye

insan yaynlar: 389

irfan ve tasavvuf:

birinci

50

bask: istanbul, aralk 2003

zgn

ad

bidyet'l-hidye
gazl

hidyet rehberi

hazrlayan
veysel akkaya

ISBN 975-574-377-4
idzen
insan

kapak dzeni

ndvan kuyumcu
bask-cilt

kurti matbaas
www.kurtismatbaa.com

insan yaynlar
keresteciler sitesi,

mehmet

akif cad.

kestane sok. no: 1 merter/istanbul

tel:

0212. 642 74 84

faks:

0212. 554 62 07

www.insanyaymlari.com.tr
insan@insanyayinlari.com.tr

HDYET REHBER
I

Bidayet'l-hidye

GAZL

Hazrlayan
VEYSEL AK KAYA

MM-I GAZL

(Ebu

Hmid Muhammed

Gazl)

lme merakl

yoksul bir babann olu olan Ebu Hmid

Gazl, siyas ve fikr alkantlarn youn olduu bir
dnemde H. 45 O/M. 105 8 'ce Tus ehrinde dodu. Kk
yata yetim kald. Medrese'ye yerletirildi. 15 yandayken
5 yl sreyle Crcan'a gitti. Dnnde 3 yl Tus'ta kald ve
23 yanda Nabur'dki Ebu'l-Meali Cveyni'nin yanna
giderek 5 yl sreyle kariyerini orada devam ettirdi.
Hocasnn gzde rencisi oldu. Hocasnn vefat zerine

Badat'a

Orada Nizamlmlk'n de bulunduu

gitti.

birok mecliste ilm tartmalara girdi ve dikkatleri zerine

ekti.

34

yanda Badat

bakanlna

Nizamiye Medresesi'nin

4 yl sreyle geni bir renci kitlesine ders okuttu. Arta kalan zamanlarda felsefe ile megul
oldu. Fkh, kelam ve felsefeyle ilgili baz eserleri bu
dnemde yazd. 38 yanda, hayatnda deiiklikler yapmasna yol aan zihn bir kriz yaad. Grevini brakma
ihtiyac hissetti ve sessizce am'a gitti. Huzurlu bir ortamda
hyu Ulumu'd-Din adl eserini yazd. Ardndan Kuds'e ve
Mekke'ye gitti. 40 yanda Badat'a tekrar dnd. Ksa
getirildi.

sren retim faaliyetinin ardndan Tus'a

telifiyle

megul

dnd ve

eser

oldu. Vezir Fahrlmlk'n talebi zerine 49

4 yln ardndan Tus'a geri dnd. lncokutmak ve eser yazmakla megul oldu. 55

Hareketli geen

eye kadar ders

yanda

vefat

etti.

VEYSEL AKKAYA
1973 ylnda Kayseri'nin Yahyal ilesinde dodu. 1996 ylnda Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi'nden mezun
oldu. 1999 ylnda Tasavvuf Bilim Dal'nda mastrn tamamlad. Halen skdar mam-Hatip Lisesi'nde meslek
dersleri retmeni olup doktora almalarna devam etmektedir. Evli ve bir ocuk babasdr. Yazar, daha nce

yaynlarmz arasnda kan Kbe

hazrlamtr.

ve

nsan adl kitab

indekiler

nsz

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

I.

Hidyet Nedir?

II.

21

23

Hidyetin eitleri

v III.

26

El-Hd (cx.)

28

IV Hidyet-Dallet likisi

'ette

VII. Hidyete
VIII.

Kulun radesi

.....

Ulamada Engeller

Hidyet Yolunda Olanlar

XI. Allah'n Dallete

39

40

...

X. Allah Kimleri Hidyete Erdirmez?

Drd

42

.......

Kimseler

45

Mutasavvflarn Hidyet Hakkndaki Grleri

XII.

XIII. Fatiha Suresi'nde stenilen

XIV

Sflere Gre Hidyetin

Ariflerin

Ksmlar

Hidyete Vesile

45

Hidyet

50

Olmas

54

Mutasavvflara Gre "el-Hd" sm-i erifi

XVI.

34
39

IX. Hidyet Erenler

XV

31

..

55
63

XVII. Hidyetin Mertebeleri

65

XVIII. Hidyette sti'dat

70

HDYETN BALANGICI

75

birinci
l.A.-TATLER
I.A.I.-

** I

.....

Uykudan Uyanma db

I.A.2.- Tuvalete
I.A.3.-

blm
86

Girme db

87

Abdest db

db
I.A.5.- Teyemmm db
I.A.6.- Mescide Gidi db
I.A.7.- Mescide Giri db
I.A.4.- Gusl

14.-

o"

94
95

96

Gnein Douu ile Zevl Vakti Aras db

I.A.9.- Dier Namazlara Hazrlanma db
l.A. 10.- Uyku db
1.A.11.- Namaz db
l.A. 12.- mamlk ve Cemaat Olma db
1. A.

93

l.A. 8.-

l.A. 13.-

83

CumaAdb
Oru db

104
108

111

114
120
121
123

KNC BLM
2. A-

GNAHLARDAN KORUNMAK

2.A.I.-

2.A.2.2.A.3.-

129

Gz Korumak
Kula Korumak
Dili Korumak

130
131
131

2.A.3.a. Yalan

133

2.A.3.b.

Sz Yerine Getirmemek

133

2.A.3.C

Gybet
Mnkaa, Cedellemek

134
135

2.A.3.e.

Tartmak
Kiinin Kendini Temize karmas ve vmesi

2.A.3.f.

Lanet Etmek ve Kfretmek

136

2. A.3.g.

Varlklara Beddua

2.A.3.d.

2.A.3.L Haddi

Aan aka

ve

Etmek

137

ve nsanlarla Alay

Etmek

Karn Korumak
2.A.5.- Namusu Korumak
2.A.6.- Elleri Korumak
2. A. 7.- Ayaklar Korumak

137
138

2.A.4.-

2.B.-

136

139
140
140

KALBN GNAHLARI

143

2.B.I.- Hasetlik

144

2.B.2.- Riya

145

2.B.3.- Kendini

Beenmek, Kibirlenmek

ve

vnmek

:...145

2.B.4.- Kibrin

2.C.

145

Devas

SOHBET DBI

146

2.C. 1- Allah le Sohbetin

db

15*4

2.C. 2.- limin

155

2.C. 3.-

156

dab
rencinin db
ocuun Anne ve Babasna Kar db

2.C. 4.2.C.

5-

Dostlar Tannradklar3
3

2.C. 6.- Dostlar le Olan

2..C.6, a.

Akl

2.C6.

Gzel Ahlak

ta.

Tandklar

le

157
157

Olan db

157

db

1-58

2.C.6.C. Salh

2.C.6.C.

158

..............

.......................t..*.

Dnyaya

Dkn Olmamak

159
159

159
2.C.7.-

Tanmadn nsanlar ve Kardelik Kurduun Sadk Dostlarna

likilerinde Dikkat
2.C.8.- Sohbet

2.C. 9.-

Etmen Gereken Hususlar

...

161

db

Tandn Kiilerle Sohbet db

SONU
BBLYOGRAFYA
NDEKS

160

162
167

'

173

- Bana emei geen btn bocalanma,

- Hakk'm rahmetine kavuan sevgili kardeim Hafz Selman Hoca'ya,
- Sabr ve metanetle bana destek olan eime ve oluma
ithaf olunur.

ESERN TANITIMI

f^idyet'l-Hidye

mam

Gazlfnin, ksa ve z bir ekilde kaleme

*S ald kitaplarndan birisi olup, takva lsnde bir

iin gerekli

n hazrlklar anlatmaktadr.

Yapt

atflardan

na gre, mehur kitab "hyu Ulmi'd-din"den sonra yazmtr.

imam
yup

okumaya balamadan nce, bu kitab oku-

Gazl, Ihy'y

iindekilerle

amel etmeyi tavsiye etmektedir: "Kitabn

bandan

takv ilminin zhiri hakknda bir nebze olsun anlattklarmz "hidyetin balangc" dr. Buradaki konularla amel edip, zmsediysen,
beri,

takvnm btnna ulamann nasl gerekleeceini renmen

yu Ulmi'd-din kitabn okuman gerekir"
Bidyet'l-hidye
1.

mz

Tatler:

andan

mam

itibaren

ksmdan

iin

h-

oluur:

atyapmamz

Gazl bu blmde, sabah gzlerimizi

akam

uyuyuncaya kadar ve geceleyin

gereken ibdet ve tatlere deinir.

Gnahlardan saknmak: Cenb- Hakk'n bize emanet olarak

verdii azalarmz, gnahlardan nasl koruyacamz aklar.
2.

3.

lar ve

Sohbet db:

nsann

tanmad kiilerle,

Rabbiyle, hocas, anne-babas, arkada-

ilikilerini

nasl dzenleyeceini anlatr.

10

HDYET REHBER

Grld

muhteva asndan olduka zengindir. Konular fkh ve tasavvuf btnl ierisinde yazld iin, klasik ibdet anlatmlarndan farkllk arzetmekte, bu da ona ayr bir deer kazandrmaktadr.
gibi eser,

"phesiz Allah, dilediini saptrr ve kendisine gnl

vereni de hidyete erdirir." (Ra'd, 13,27)

"Bir kiinin hidyete ermesine vesile

servete

olmak byk

kavumaktan daha hayrldr." (Mslim, lim,

bir

11)

imam gazaltnin hayati

Tam
*"b.

ismi Hccet'l-islm

Muhammed

505(1111) olan

b.

Ebu Hmid

Ahmed el-mam

mam Gazl,

Muhammed

b.

Muhammed

Gazl et-Ts 450(1058)

450 ylnda ran'n Horasan

blgesin-

de Ts'da dnyaya geldi (Bugnk Mehed). Huccet'l-islm, Zeyn'd-din gibi lakabiark anlr. Knyesi
Ailesi

hakknda

hammed,

ipliki idi.

du. Diledii gibi

sf

son derece azdr. Bir sf olan babas

Oullarnn

iyi bir

Gazl ve kardei,

ile

renim grmesini arzuluyor-

babasnn

kii bir mddet sonra daha fazla

brakt
devam

az miktadaki

ettiler.

etti.

Bunun

imkan

Onlarla ilginen

yardmc olamayacan

medreseye girmelerini tavsiye

bir

ilgilenmesini rica etmiti.

hamilerinin desteinde eitimlerine

bir

Mu-

okutmaya mrnn yetmeyeceini hissetmi ve

dostundan oullarnn eitimi

imam
ile

bilgiler

Eb Hmid'dir.

belirterek,

zerine bir medreseye

yerleerek ilim renimini srdrdler.

mam Gazl,
der.

Tekrar Tus'a

bu medrese eitiminden sonra

dn srasnda

be

yl Crcan'a

gi-

soyguncular tarafndan yollar ke-

14

HDYET REHBER

silir

ve hereyine

el

konulur.

Bunun

zerine ekiylarn

peine der.

Hi olmazsa ders notlarnn geri verilmesini ister. Ekyalarn reisi,

bilgileri hafzasna yerletirmek yerine katlarda brakmasndan dolay onunla alay eder, notlarn da

rs

geri verir.

sayan Gazl, yl iinde notlarnn

473 ylnda Tus'lu

Bu

alay, Allah'n bir uya-

tamamn

ezberler.

Niabur'a giderek buradaki

Orada dneminin en tannm kelm

bir genle birlikte

Nizamiye Medresesi'ne

girer.

limi Cveyn'nin rencisi olur.

onu ok sevmektedir.
Hocas onun renimi srasnda yazd "el-Menhl" adl eserini inceler ve "Beni saken mezara gmdn, lmm bekleyemez miy"Gazl, derin bir denizdir" diyen Cveyn

din, "diyerek takdirlerini belirtir.

Ayn devirde yaayan Abdlfir el-Fris,

mn ve mslmanlarn hcceti,
ifde kaabiliyeti,

mantk

Gazl hakknda. "sla-

imam, konuma ve
benzeri grlmemi bir ki-

din nderlerinin

ve zek itibariyle

idir." der.

olumasnda Niabur'daki renimi srasnda, Kueyr'nin rencisi olan Eb Ali Farmed'den tasavvuf dersleri
almas etkili olmutur. Bu hocasnn lm zerine, yine felsefe ve keTasavvuf kiiliinin

lama

arlk vermitir.

Nizamlmlk tarafndan, Nizamiye Medresesi mderrisliine tayin edilir. Drt yl sren bu dnemde retimle birlik48 4' de

vezir

te kitap telifiyle

Bu

megul

olur.

arada felsefeyi inceleyip onu derinden kavrama

Filozoflarn

doru ve yanl

kilde tesbit eder.

Ardndan

En son inceleme

grlerini
Btnlik

yapt

pheye

ile ilgili

yer

imkan

bulur.

brakmayacak e-

aratrmalar yapar.

alan tasavvuf olmutur. Kelm, felsefe,

hakkndaki son almalar, onun zihin dnyasnkelimenin tam anlamyla bir bulanma yol aar. Kendini her ynorguluyor, dnya alkalarna boulduunu, eitim ve retim
faaliyetlerinde hireti iin faydas olmayan ilimlere yneldiini, ilm
almalarnda ki niyetinin Allah rzas olmadn, makam ve hret
arzulunda bulunduunu farkediyordu. Bu yzden defalarca Badat'
terketmeye niyetlendi. Nefsiyle alt aylk bir mcadeleden sonra, ailebtnlik ve tasavvuf

MAM GAZL'NN HAYATI

sine yetecek miktardan fazla

mal

muhtalara

ek niyetini renmesini istemedii

yarak

am'a

iin,

15

ynetimin ger-

Mekke'ye gideceini akla-

nce eyh Makdis'nin

gitti.

datp,

zaviyesinde misafir oldu ve

am'da kald srece terbiye, ahlkn gzelletirarndrmak maksadyla riyazet ve mchede ile me-

onunla grt.

mek

ve kalbini

gul oldu. Bir sre de Kuds'e

ha sonra Hicaz'a
ti,

mam

gitti.

gitti.

Orada da

inziv

hayat yaad. Da-

Gittii her yerde vellerin trbelerini ziyaret

et-

Gazl bu halvet dnemlerinde, saymakla bitiremiyecei du-

rumlar kefetme imkn bulduunu

mam

syler.

499 ylnda Niabur'a dnd. Nizamiye Medresesi'nde tekrar hocala balad. Artk yle diyordu: "O zaman mevki
kazandran ilmi retiyordum; imdi ise mevki terkettiren ilme aryorum." Burada yl derslere devam edip, sonra Tus'a dnd ve
telif almalarna devam etti. Evinin yannda fakihler iin bir medrese, sfler iin bir hankh yaptrd. mrnn son demlerini ders
okutmak, gnl ehlinin sohbetlerine katlmak ve eser yazmakla geirdi. 505 (1111) ylnda Tus'ta vefat etti. Gnmzde trbenin bulun-

duu yer

Gazl,

Hruniyye adyla anlmaktadr. 1

imam

Gazl, islam

dnrleri arasnda en veld melliflerden

Yetmie yakn kitab yazmtr. Bunlarn iinde en ok "HYAU

ULM'D-DN" adl eseriyle mehur olmutur. Bu eseriyle sadece
mutasavvflar deil limleri de derinden etkilemitir. Onun hakknda
mam Yfi, "Hz. Muhammed'den sonra bir peygamber gelmesi caiz
biridir.

olsayd herhalde bu

mam

Gazl olurdu, "diyerek takdirlerini belirt-

mitir. Ibn'l-Arabi'ye gre

mam

Gazl bir kutuptur. El- Mrs

"O'nun sddk makamnn en yce derecesini kazananlardan olduunu" syler. Ebu'i- Hasan e- zel de onu "mam Gazl, Allah katnda

vesile

olunacak bir ulu kiidir. "szleriyle ver. 2

1.

D..A.,

2.

Geni

mam Gazl md.Jtm 494

bilgi iin

baknz,

D..A. a.g.m., XIII,

517

BDYET'L-HDYE

^^idyetl-Hidye, yazarn,
ie bir

Yapt

ilh

yolculuun balangcn

anlatan,

hayat srmek iin gerekli n hazrlklar anla-

atflardan

anlaldna

gre,

mehur

kitab "h-

yu Ulmi d-din"den sonra yazlmtr.

5

mam
yup

Gazl,

iindekilerle

hy'y okumaya balamadan

nce, bu kitab oku-

amel etmeyi tavsiye etmektedir:

bandan

hakknda bir nebze

olsun anlattklarmz "hidyetin balangc" dr. Balangla ilgili konularla amel edip bunlar zmsediysen, takvnn btnna ulamann
nasl gerekleeceini renmen iin hyu Ulmi'd-din kitabn oku"Kitabn

beri,

takv ilminin zhiri

man gerekir"

Ayn
okumay

ekilde, konularla

daha geni

bilgi iin

sk sk hy'y

tavsiye eder:

"Bu kitabmzda,

ibdetler

hakkndaki

bilgiler

sana

yeterlidir.

Hac

renmek istersen veya namaz ve oru hakknda daha ok

istersen "hy u ulmi'd-din"de anlattklarmza bakabilirsin."

ve zekat
bilgi

ilgili

>

18

HDYET REHBER
Hccet'l-slam, kitabn giri

nemi zerinde

ksmnda,

ilim tahsilinde niyetin

rzas iin olmayan ilmin kiiyi Hak'tan

Ayrca kiinin bilgi sahibi olmas, ancak hi-

durur. Allah

uzaklatracan

belirtir.

hazrlk yapmak ve hidyete ermek niyeti ile birlikte vgye laykAksi takdirse insan bilgi deposu olmaktan teye geemeyecektir. Bu

rete
tr.

durumu ematik

->

lim
Bir

olarak yle gsterebiliriz:

ok erhi ve

zeti

bulunan bu eser defalarca baslmtr. Ah-

met emsddin tarafndan

Muhammed

Hidyet

->

salih niyet

tenkitli

neri

yaplm,

(Beyrut, 1988) da-

da neredilmitir (Beyrut,
Montgomery Watt ngilizceye "The Faith and Practice of
1990).
Al-Gazali" London, 1953; Hill tarafndan Almancaya "Die Religion
ha sonra

el-Haccr tarafndan

des

slam"

3
(Jena 1915) adyla evrilmitir.

Trkeye

ilk

kez Sabri

Paa tarafndan

"Esbb'l-nye

fi

terc-

meti Bidyet'l-Hidye" ismi altnda evrilmitir. (stanbul, 1306)

Sabri Paa, Bahriye Dairesi'nce talep edilmesinin

cme ettiini belirtir. Bahriye

tab olarak baslmtr.
kinci olarak Ltfi
1954' de

ise

Dairesi

Doan

ardndan

Sbyan Taburlar

eseri ter-

iin bir ders ki-

tarafndan 1952' de tercme etmitir.

Abdlkdir Akiek tekrar tercme etmitir. Hepsi de

sa-

dece metnin tercmesinden ibaret olup, tahric ve aklamalar yoktur.

Bu kitab tercmede, Muhammed

Nri'l-Cv'nin

Ubdiyye" (1343, Msr) adl erhinden oka

rin tahricini Arapa neirlerden yaptk. Ayrca

bee yakn

"Merk'l-

istifade ettik. Hadisle-

tahrici

yaplmam

hadise de, kaynak hadis kitaplarndan aratrarak

ulama-

ya altk. Metinde geen nemli terimleri aklamaya gayret

Bylece okuyucunun istifadesini en yksek dzeye

dik.

karmay

on-

ettik.

amala-

Gayret bizden muvaffkiyet Allah'tandr.

Kitab evirmeden nce, kendisinde okuma frsat bulduum zzettin Aksan Hocaefendi'ye mteekkirim. Tercmenin tashihinde
3.

D..A., XIII, 523

BDYET'L-HDYE

19

emei geen sevgili kardeim Hafz Selman Akkaya'y rahmetle anyoDaha sonra tashihini devam ettirdiimiz Abdsselam Aksan ve
Talha Odaba'ya minnettarm. Kitabn hazrlanmasnda ve redaksiyonunda byk emei geen eime mteekkirim. Ayrca Adem Ser
kardeime katklarndan dolay teekkr ediyorum.
rum.*

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

* slam'a davetin ilk yllaryd.

Resl-i

Ekrem

(s.a.v.)

en yaknlarndan

'balayarak insanlara, Allah'n birliini ve kendisinin

gnderildiini anlatyordu.

mi ve

ok az mstesn

evresi davetini reddet-

her geen gn tepkileri bymt. Efendimiz

sal vazifesini,

can pahasna da

olsa

olarak

eli

(s.a.v.)

bu kut-

srdrmede srarlyd.

Hac mevsimi, insanlarn Arap yarmadasnn her tarafndan Mekke'ye gelmesini byk bir frsat biliyor ve onlara slam' anlatyordu.
Allah'tan baka eylere iiahlk yaktran mrikler ise, Peygamberimiz'in (s.a.v.) almalarn boa karmak iin, O'nun aleyhinde szl saldrda bulunuyorlard. Onlara gre Resl-i Ekrem sihirbaz, deli,
bunam idi. Tebli yapaca kimselere, Muhamme?d diye birinin k-

tn, yeni bir din getirdiini, putlar hie saydn syleyerek, dvetine engel

rn

olmaya alyorlard. Resulllah Efendimiz

hi birine

(s.a.v.)

bunla-

aldrmadan, kutsal grevini* yerine getirmeye devam

ediyordu.

Yemen' de Ezd-i ene kabilesinin reisi olan, ruh/ hastalatedavi eden ve ayn zamanda kehnetle uraan Dmd da, umre

Bir gn,

rn

'

22 HDYET REHBER
iin

Mekke'ye gelmiti. Mrikler ayn ekilde ona da Muhammed'e

uymamas

iin telkinlerde

-Muhammed

diye

bulunarak:

birisi

kp

toplumumuzu bld. Akllarmz

hie sayd. Bizden lenlerin dallette

olduunu

ayplyor. Bu kii kesinlikle akln kaybetmitir,

-

le

Ben akl hastalarn

lahlarmz
Dmd:

sylyor.
dediler.

tedavi ederim! Belki, Allah

onu benim

elim-

ifaya kavuturur, dedi. Mriklerin arasndan ayrlarak Peygambe-

aramaya koyuldu.

rimiz'i

Kabe'ye

vardnda, Kinatn

Efendisi

namaz klyordu...

(s.a.v.)

Dmd kendi ibdetlerinden ok deiik ve tuhaf bir ibdet ekli ile

karlam, olabildiince armt. Efendimiz (s.a.v.) yzn putlara
deil, Ka'be'ye evirmiti. Yce Rabbi'nn huzurunda, ibdetlerin en

by

namazla meguld.

Dmd

O'nun bu

doru olduunu dnmt.

sonra,

zlm

haline

ve Mriklerin dediklerinin

Efendimiz

onu bu halden kurtarmak

iin

(s.a.v.)

yanna

namazn

gelerek oturdu:

-Ey Abdulmuttalibin olu! dedi. Peygamberimiz

-Ne

istiyorsun? dedi.

-Ben cinlerden gelen

iyiletiririm...

bitirdikten

(s.a.v.):

Dmd:
yelleri

balarm... Cin ve eytan arpmasn

u rzgrlarla insanlar efsunlarm... Eer istersen seni

de tedavi edeyim... Sendeki eyi bytme. Ben daha

deli

olanlar

te-

Yaknlarndan baz eyler ittim ve

"Birisinin bunlar yapabilmesi iin ancak deli olmas gerektiini" dndm, dedi. Kinatn Efendisi (s.a.v.) onun dediklerine bir karlk
davi ettim ve onlar if buldular.

vermeden, sadece getirdii dini anlatmakla yetindi:

-Her trl vg yalnzca Allah'a

O'ndan yardm

aittir.

O'na hamdederim,

O'na iman eder ve O'na tevekkl ederim. Allah kimi hidyete erdirmise onu dallete srkleyecek olmad gibi,
kimi de
lah'tan

isterim,

sapkla drmese,

baka

doru

yola iletemez. Al-

yoktur ve

Muhammed onun

kimse onu

ilah yoktur, birdir,

orta

kulu ve resuldr..." diyerek sze balad.

Dmd,

aslnda kendisinin tedaviye muhta olduunu abucak

anlamt... Der k "Ben yle bir sz iitmitim

dan daha gzelini duymamtm."

ki

hayatmda

hi bun-

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

Muhammed'e onu
etti.

tekrar etmesi iin ricada

nc kez dinlemek iin

"Sen insanlar neye dvet ediyorsun?"

23

bulundum, o da tekrar

O yine tekrarlad.

rica ettim.

Dedim

ki:

da yle dedi: "Allah'a iman

O'nun bir olduuna inanacaksn. Orta olmadn syleyecek

ve putlar boynundan skp atacaksn. Benim de Allah'n Resul' olduedecek,

uma ahitlik edeceksin."

olacak?" Dedi

ki:

Dedim

"Cennete

ki:

"Bunlar yaparsam mkftm ne

gireceksin..."

Bunun

zerine ben de: "Al-

yemin olsun ki, ben khinlerin, sihirbazlarn ve irlerin szlerini

oka dinlemi birisiyim. Ben bu kelimelerin benzerlerini hi kimseden
lah'a

iitmedim. Uzat

elini

bana,

slam

zere biat edeyim!..." 4

Dmad, Cenb- Hakk'm bir kuluna ltfedecei nimetlerden, en

byne kavumutu... Muhammedi glistanda, ebedi solmayacak
ama bahtiyarlna kavumutu. Artk
mi, mslman olmutu...
bir gl olarak

Hidyet imanla balyordu, ardndan

rak, hakikate

ebed

iyi

davranlar ortaya koya-

ermekle devam ediyordu... Hidyete eriememek

bedbahtln karanlnda kvranmak

I.

mam

o hidyete er-

ise

demekti...

HDYET NEDR?

Gazl'nin tercme ettiimiz bu kitab, hidyete giden yolu

anlatmaktadr.

doru; baka

Bu

bir

imandan balayarak ihsana

ve btn yn ile birlikte ele alnacaktr.

sebeple "hidyet" konusu,

deyile zahiri

ncelikle hidyetin anlamlar ve

Cenb- Hakk'm "el-Hd"

ardndan Kur'an'da hidyetin nasl kullanldn ve

Mutasavvflarn konuya kattklar zengin mnlar takdim edeceiz.
isim-i erifini,

doru yolu
doru yolu bul-

Hidyet, "hed" mastarmdan tretilmitir. Beyn

aklama), yol iaretleri, ird (doru yoldan gitme,

ma, dnme, akl ve temyiz sahibi olma) ve immet (nderlik

me) gibi anlamlara gelmektedir. 5 Sa'leb, hidyeti

4.

M. Yusuf Kandehlev, Hayat's-Sababe,

5.

DA.,; IX, 272-273

Ramazan Altnta, Kur'an'da Hidyet ve

1,

57,

trc.

trifte

sadece

et"ir-

Ali Arslan, stanbul, 1993;

Dellet, Dr.tezi, 61-72, stanbul,

1997

24 HDYET REHBER

d"

[akl

ve dini

delilleri

aklama] kelimesinin

yeterli

olmayacan,

iman yaratmas" 6 anlamna geldiini ve buird olduunu syler. 7

hidyetin "Allah'n kalpte

nun

ise

bal bana

Baka

bir

bir

deyile hidyet, matlba ulatran eyi gstermektir.

Matlba ulatran yola girmektir de

ynleriyle insanlara aklanmasdr. 9

denir. 8 Hidyet,

hakkn btn

baka anlam ise, tarikat ve srettir. Arapa' da"ahsene hedyuh" "yaants ne gzel" anlamnda kullanlr.. Hadiste
"En gzel hidyet Muhammed'in hidyetidir." derken de "O'nun yolu en gzeldir." anlam kastedilir.
Hidyetin bir

Hidyet yola dellet eder. Delil de hidyet olarak

nk

delil

insanlara yol gsterir.

"ona yolu tarif ettim" manasna

lah'n yolunu tarif etmektir. 12

10

"Onu yola hidyet ettim." demek

11

Din adan hidyet

ise,

Al-

sfehn'ye gre hidyet iin yaplan klavuzluun, "ltufla"

ol-

mas

nemlidir.

larla,

btn yaratklara ve

Bu

na, yol gstermesi

gelir.

Rabbimiz'in,

ise

zellikle

eklinde

olur.
i

ilk

lh

bakta

bn Hazm, Bu Allah'n

13

anlamda

Temiz,

a.g.e.,

ve

hidyete heves eden gnllere

kerem ve insanyla kfr ve

(Bilal

itaatsizlikten

an

Seyyid erif Crcn, Kitb't-ta'rft, Hidyet md.

et-Terf,

I,

gstermesi,
izah eder.

251)

Sa'leb, Kesfu'l-beyn

1997,

iman ho

uzaklatrmas eklinde

7.
.

fark edilemeyen yol-

emirlere muhatap olan nsa-

:1er

6.

isimlendirilir.

tefsri'l-Kur'n, 1,24
trc.

rif Erkan, stanbul,

739

9.

Ramazan Altnta,

10.

bn Manzr, Lisanu'l-arab, IV,

11.

Ebu Bekir Zekeriyya Rz, Muhtru's-sthah, I, 288, stanbul, 1980

Ebu'l-Abbas ihbddin, Et-tibyan f tefsiri garbi'l-Kur'n, I, 51, Kahire,
1992
D..A, XVII, 474 Hidyet md. Y evki Yavuz.
Manay aklamak ve kendisinden nceki kapal olan eyi izah etmektir.

12.

13.
14.

a.g.e.,

77
356

(Crcn, Ta'rft)
15.

Tanmak, tecrbe ve amelle elde edilen, ruhani

gi. (S. Uluda, Tasavvuf Szl)

halleri

yaayarak ulalan

bil-

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

Muhammed

d, 16

(as),

Kur'an, Tevrat,

istirca',

25

hccet, 18 tevhd,

17

snnet, slh, ilham 19 ve tevbedir. 20

Trke'de hidyetin tam

mek
lr.

bit

karl yoktur. Hidyete yolu gster-

dersek gtrmek kalr. Gtrmek dersek incelikle ltfetmek ka-

21

Hidyet ve ondan oluturulan kelimelere

grnmeyene ipucu olmas^" anlam

matlba ulatracak eye

ar

bakldnda "grnenin

basar.

22

letafetle, incelikle ltfedip,

olarak hidyet,

iret etmektir. 23

Hidyet ekilde gerekleir;

Yolu sadece gsterivermek. (Cenb Hakk'n kuluna gnderdii peygamberler ve kitaplar veya

deiik yollarla

hakikati gstermesidir.)

Yola gtrvermek. (Buna tasavvufta cezbe denir. Allah Tel inyetinin gerei olarak kendisine giden yolda ihtiya duyulan her

eyi kuluna bahedip onu kendisine ekip yaklatrmasdr.)

Yolun sonuna dek gtrvermelc. 24 (Cenab Hakk'n kulunu btn makamlardan geirip kendine erdirmesidir.)

Grld gibi hidyet; doru yolu gstermek, doru yola gtrmek ve hatta bu yolun sonuna ulatrma aamalarndan olumaktadr.
Burada dikkat edilmesi gereken husus, hidyete erdirenin ancak Allah
16.

Rd, doru

yola gitmektir. Dine ve dnyaya

leri bilmektir.

Red,

kuvvetli akl sahibi demektir.

dyet demektir. (Crcn, Ta'rft)

Rd,

Reed, hayr, rahmet,

saadet yoluna tevik eden ve o ta-

rafa ynelten hidyetten ibarettir. (Gazali,

hya, iy 204) Rd, insann y-

zn iine veya gidecei yola dndrmesi, hayatn

srdrmesdir.

(Bilal

belirli bir istikamette

Temz.a.g.e., 22)

17.

Geri dnmeyi isteme, tekrar ele geirme, kazanma.

18.

Geree klavuzluk etmek.

19.

Bildirmek, haber vermek. Feyz yoluyla kalbe braklan

bilgi.

Ta'rifat,

bilgi,

22.
23.

Elmahl,

a.g.e.,

I,

24.

Elmalh,

a.g.e.,

I,

21.

kalbe

doan

Tasavvuf Szl)

ez-Zerke, El-Burbn f ulmi'l-Kur'an, I, 10, Kahire 1957

Elmalh, Hak Dini Kur'an Dili, I, 119, stanbul, tarihsiz
Bilal Temiz, Kur'n'da Hidyet Kavram, 12, Dr. Tezi, zmir

20.

hi-

119, Rbu's-Suud, Tefsiru Ebu's-Suud,

119

1,

1996'.

1, et-Terf,

I,

739

26 HDYET REHBER

olduudur. Kul

kendisine yaplan rehberlie tabi

ise

olduu zaman

yol alabilecektir.

stedii kulun murdn tez verir

istedii kulunu hidyete erdirir
Gnl sofralarna bereketler verdirir

Hdfdir

Kzleri tututuran Yce

TL

O 25-

'

HDYETN ETLER

Hidyet, hayr istemeye hastr. Mesel

dyet denmez. Hidyet, her istenilen

mayp, doru yola

hrsza yol gstermeye

eye hemen rehberlik etmek

larna gre

belirli

deiik

mmkn

blmlere ayrlabilir. 26 Alimler hidyeti

deildir.

bak a-

tasniflerle izah ederler.

sfehnT ye gre drt

1.

ol-

klavuzluktur.

Allah Tel'nm hidyetinin eitlerini saymak,

Ancak ksaca

hi-

trl hidyet vardr:

Allah'n her mkellefe ltfettii akl ve idrak yeteneiyle, hayatn

devam

iin zarr bilgiler vermesi.

aracl

yapt

2.

Vahiy ve peygamberler

3.

Hidyeti benimseyenlere ltfettii tevfik. (Tevfik, Allah'n kulla-

rnn davrann,
4.

ile

sevdii ve rz

btn insanlara

davet.

olduu eye uygun klmasdr.)

hiret hayatnda sdk kullarn cennete koymas. 27

Beyzv de hidyeti drt blme ayrr:

1.

Rhn ve cismn kuvvet vererek insann

li ilerini yapmasn salamak.
Numanolu, Esm-i Hsna

zhiri ve

25.

Cengiz

26.

D..A., Hidyet md., Ebu's-Suud, Tefsiru Ebu's-Suud,

D..A., Hidyet md.

27.

iirleri, 50,

1990
I,

btn

ile ilgi-

ZAHR VE BTIN AISINDAN HDYET 27

koymak.

2.

Hak

3.

Peygamberler gndermek ve kitaplar indirmekle hidyet etmek.

4.

Vahiy,.ilham veya

ile

btl,

iyi ile

kty fark

sdk rya yolu

ettiren deliller

gibi

olaanst

yollarla, kalple-

eyi hakikatte olduklar gibi gstermektir.

Buna ^zel_. hidyet" denir. rk daha ok enbiy ve evliyda
meydana gelir. Bunun, iin herkes asndan bakldnda bunun
yollar olaanst yollardr. Tabii ki az da olsa herkesin bu zel
re srlar, amak ve her

28 mertebesihidyetten bir nasibi vardr. Fakat bu nasiple, yakn

ne ykselmek
En-Necd,
1.

mmkn

deildir. 29

ksmda incelemitir:

ise iki

rd [Akl ve dini delilleri

armlara rehberlik etme.

aklama] ve beyn hidyeti [yolunu

Bu

hidyete peygamberler ve tabileri

"Semd kavmine gelinama onlar, krl doru yola

sahip olabilirler. Allah Tel buyurur

ce, onlara

doru

yolu gsterdik,

ki:

30
tercih ettiler."
2.

ancak Allah'n elindedir ve O'nun dileme31

Tevfik, Allah'n kulunu imana bal, Rabbn lsine baldr.
tuflara erdirmesi. Gsterilen yolda sonuna varncaya kadar 'yar-

Bu

Tevfik hidyeti.

ise

dm etmesidir. 32 Tevfk hidyet, meru hidyete uygun bir hayat

tarzn daha da ykseltecek
28.

ilh bir ltuftur.

Terim olarak, her trl pheyi ortadan kaldrp tasdik edilen gaybn hakkatne ermektir. Yakn gib olan hakknda yle kesin bir bilgidir ki o gib gzle grlse bu bilginin kesinliinde ve doruluunda herhangi bir deiiklik olmaz. trl yakn vardr. 1- lme'l-

Yakn kesin ve ak

bilgidir.

yakn, bir

ey hakknda

hakknda

gzle elde edilen bilgi. 3- Hakka'l-yakn, bir

habere dayanan kesin

bilgi.

yaayarak, onunla har-neir olarak elde edilen

(S.

29.

33

2- Ayne'l-yakn, bir

ey hakknda

ey

o eyi

bilgi.

Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl.)

Beyzv, Envru't-tenz ve esrru't-te'vtl,

a.g.e.,

I,

1,

70,

Msr,

Tarihsiz,

Elmall,

120

30.

(Fussilet, 17)

31.

M. Hamd

en-Necd, en-Nehcet'I-esm

275 Kuveyt, 2000

32.

Ramazan Altnta,

33.

Bilal

Temiz,

a.g.e.,

a.g.e.,

302

'87

erhi esmillhi'l-hsn, 274,

28 HDYET REHBER

EL-HD

IH.

Hak
mz,

Tel'nn "el-Hd" ism-i erifi hakknda

hidyet konusunu daha

nun

iin "hd" kelimesinin

anlamamza yardmc

iyi

kazand manalar

olma-

bilgi sahibi

olacaktr. Bu-

inceleyelim.

madd anlamda kullanlan "hd" kelimesi,

manev bir hviyete brnmtr. Eskiden lde ya-

Cahiliyye dneminde

slam ile birlikte

ayan insanlar iin yolu bilmek ya da usuz bucaksz kumlar
kaybolup gitmek,

bir

lm kalm

meselesiydi.

iinde

gnlerde her kabile-

Bu kk blge snrlar iinde doru yolu

bilmenin pek nemi olmayabilirdi ama alk olduklar blge snrlar
nin zel bir blgesi vard.

dna knca,
kum

ile

yardmcsz ve usuz bucaksz, vah, korkun

kar karya kalrlard. ln bu durumunu "her an inoklar

san avlayp yutmaya hazr, yakalanmaz bir canavar" diye tasvir ederlerdi. te bundan dolay cahiliyye Araplar "hd" ve "yol" kavramlar etrafnda bir dnce
meydana getirmilerdi.

Yol, ln zelliklerine gre

yu olup

olmadna,

madna,
miti.
.

ayr ayr

isimlendirilmiti.

zerinden yolun geip gemediine,

Mesela su-

ssz olup

ol-

bulunmadna vs. gre tasnif edilrnein "yehm" kelimesi doru yolun neresi olduunu kimyol iaretinin bulunup

senin bilemeyecei, her hangi bir ayak

belirtmek iin

bulunmayan korkun l
kullanlmtr. Dnmeden byle bir lde yolculua

kp bana trl

dertler aan

izi

ahmak kiiye

"issf "

ad verilmitir.

dneminde "hd" lde yol gstermeyi ifade etmek

madd anlamda kullanlmtr. Hd, hd'nn sfatdr. Bu devir-

Cahiliyye
iin
v/

de

lleri iyi bilen

ve insanlara yol gsterip varacaklar yerlere

sel-

metle gtren kimseye "hd" denmitir.

l ok
da

arp

klavuz

tehlikeli bir yerdi.

sapabilirlerdi.

iin gurur ve

tecrbeli klavuzlar bile bir nokta-

armadan

vn

gnlerde insann

En

rehberlik grevini

yapmak,

bir

vesilesiydi.

iyi bir

tecrbeli, gvenilir bir hdnin

hd (klavuz) olmas, ya da yannda

bulunmas son derece nemliydi.

slamiyyet geldikten sonra hd kelimesi manev bir anlam kazand. Kur'an'da hd kavram hayat bir nem tar. Kur'an'da hd biz-

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

zat Allah'tr.

29

yle bir klavuzdur ki asla sapmaz, yolu kaybetmez.

Bundan dolay da tam

gvenilir bir klavuzdur.

Kur 'an, hidyet kavramn insann madd hayatndan

alp dini hayatna aktarmakta, kavram manevletirmektedir. Hidyet

Bu

suretle

ama imdi mecz olarak insann amak zorunda bulunduu manev lle ilgili olmu, tamamen dini bir anlam kazanmtr. Tabi ki ayn deiiklik yol iin de olmu34
tur.
Artk "srat- mstakim" denince dosdoru yol, Hakk'n yolu
aslnda lde seyahat etmekle

ilgili idi,

anlalr.

Buna gre

cahiliyye

dnemindeki yolu ematik olarak gsterecek

olursak yatay bir izgi izmeiiyiz.

yatay kurtulu

>

[Cahiliye

dneminde Hd:

(zellikle lde) yol

aldmzda bu izgi

kazand

manev anlam gz
artk dikey olup Hakk'a giden yolu gs-

Hidyet kelimesinin slam'da

nne

gstermek]

termelidir.

[Hd: Allah'a gtren yolu gstermek]

dikey kjrtulu

35
dellet j
El-Hd, Allah Tel'nm isimlerindendir. Hd, red,

36
(yl gsteren)

manasna
34.

gelir.

'37..

eden

37

tarihsiz.

tevik eden ve o
Re sd saadet yoluna
"

yCry
36.

bir hedefe rehberlik

Toshihiko Izutsu, Kur'an'da Allah ve nsan, 137-138 trc Sleyman Ate,

Ankara,
35.

hyr ve mutluluk veren

tarafa ynelten demektir.

204)

Fmzbdi, Kmsu'l-mht,

DA,XX9

I,

1733 stanbul, 1886

Gazli,

h-

30

HDYET REHBER
El-Hd, kullarna

yolunu

trif

Rabln ikrar edinceye kadar kendini tantma

eden ve gsterendir. 38 Hidyetle

ilgili

yetlerin genelin-

den anlalan hidyetin "beyn" anlamnda kullanlddr. Buna gre

"hd" madd ve manev hayata dzen verip geree ulatracak vastalar yaratan

anlamna

gelir.

39
.

Abdlkhir el-Badd, beerin madd ve manev hayatna ynej lik olarak Hd'nin ierdii ltuflar yedi gurupta sralar:

1.

Akl ve din delilleri aklayan (mbeyyin),

2.

Yolunu

3.

tim hayata dzen veren (muslih),

4.

Sapklktan kurtaran (munkz),

5.

Canllara

6.

nanacak kalplerde

7.

Geree klavuzluk yapan

armlara rehberlik eden

yaama

Hidyet, Hd olan

nk

(mrid),

yntemini ilham eden (mlhim),

hidyeti yaratan (halik),
(dell)

40

Hakk'n kuluna verdii en byk

hidyetin altndaki, her nimet geici ve

dyeti lsnde

antya kavuur
Enbiy

dnyada mutlu olduu

nimettir.

yok olucudur. Kii

gibi, hirette

de gzel

hi-

bir ya-

ve rahat bir durumda olur.

(a.s.)

iman ve hidyet bakmndan insanlarn en nnde

olmalarna ramen, Allah Tel'nn kendilerini hidyete erdirmesini

nk hidyete bir son yoktur. te Musa (a.s.) yle diyordu: "Umarm Rabbim beni bylece doru yola iletir." (Kasas, 22)
Ynsuf(a.s.) "Ey gkleri ve yeri yoktan var eden Rabbim! Benim velim
sensin, benim canm mslman olarak al ve beni salih kullarn arasna kat!" (Yusuf, 101) diye dua etmiti. Fahr-i Kint Efendimiz (sav)
dualarnda ve namazlarnda Cenb- Hak'tan hidyet istiyordu.
istiyorlard.

yle dua ederdi: "Allahm senden hidyet, takva,

drstlk ve muhta olmamay istiyorum." 41 Bundan dolay bizlere

Resulullah

(s.a.v.)

38.

bn Manzur,

39.

DA,
DA,

40.
41.

Lisanu'l-arab, c.15, 353, Kahire, tarihsiz

XV; 9

XV, 9; Metin Yurdagr, Esma-i Hsna erhleri, 244, stanbul, 1996

Mslim, Zikir bab, 4,2087

'

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

de

kldmz namazlarn her rek' atnda Allah'tan

hidyet dilemekle

emredilmitir. 42

Hrz- cn et onu y zb-i dehen

Kl hidyet ile kalbini nken43
[Hdt ismini, eri yola sapmaktan seni alkoyduunu

muska

gibi zerinde

ta

ve

devaml

zikret.

Onunla

sandn bir

kalbini aydnlat,

hidyete kavutur,]

IV.

Hidyetin

LKS

HDYET-DALLET

zdd dallettir.

doru yola ulama, hedefe vadallet, doru yoldan ama, sapt-

Hidyet,

anlamna gelirken,
ma anlamnadr. Grlyor ki bu iki kavramn altnda bir yol dncesi yatmaktadr. Daima
mesele karmzda durur: Acaba insan asl
ran yolu tutma

gayesi olan Allah'a ve nefsinin

sa

kurtuluuna varan yolu

bu yoldan ayrlp Allahszlk l

kilde bocalar durur

mu? aret

iine girerek

tutar,

yok-

akn ve kr bir e-

edilmesi gereken daha nemli bir

de burada ki yolun basit bir yol

sele

mu

olmaddr.

me-

Kur'an'da kastedi-

"dosdoru" bir yoldur. Kur'an'dan anlalan Allah'n (c.c.)

gsterdii yol dosdoru yoldur. Eer siz o yol izgisini takip eder, gi-

len yol

derseniz o

sizi

kurtulua ulatrr. Allah'n

tn teki yollardan ayrlr.

(c.c.)

nk onlarn

yolu

doruluu

hepsi eri

ile

b-

yollardr. 44

Hidyet ve dalletin ematik gsterimi:

Cennet
hidyet buldu

cennete gider

Allah

insan

Cehennem

Saptrd

sapt

cehenneme gider

hidayet

42.

etti

M. el-Hamd

Necd, a.g.e V/274, 275

43.

brahim ener,

44.

Toshihiko Izutsu,

a.g.e.,

247 (Ahmet akir)

a.g.e.,

135-136

32 HDYET REHBER
Dallette bulunanlarn hidyet istemesi, hidyetin hasl
istemektir. Hidyette

olmasn

bulunanlarn hidyet istemesi de hidyette sebat

veya hidyet mertebesinin ykselmesini istemektir. 45 ""Bilin

ki Allah,

46
dilediini saptrr ve kendisine gnl vereni de hidayete erdirir."

Allah'n saptrmas veya sapklk iinde

ne

kar

taahhtlerini bozan fasklardan

siyle birlikte

brakmas

bakasn

"Allah, kendisi-

saptrmaz" 47

ilke-

dnlmelidir. 48

Kur'an'a gre, akl-vahiy noktalarn birletiren hidyetin, yarat-

csn arayan,
rarla

O'na varmak isteyen her insan iin yegne yolda istikilerlemek, dalletin ise bir labirentin kmazlar iinde bo yere

dolamak olduu anlalr. 49

V.

HDYETE VESLE OLANLAR:

Hidyete eritirmek, hi phesiz Cenb- Hakk'n elindedir ancak Rabbimiz, bunu baz vesilelerle gerekletirir. Bunlarn en

ban-

da peygamberler gelir. nsanlar doru yolu gsteren peygamberler

onlar ilh emirlere uymaya davet eder. Bu nedenle kii doru yolda
yrmek istiyorsa nce peygamberini tanmal ve onu kendine rehber
edinmelidir.

Hidyet vesilelerinden

biri

de Kur'an'dr. Kur'an insana yol reh-

Kii Allah'a doru yapaca kutsal yolculuunda bu rehber kitab elinden brakmamaldr. Kur'an'm
her yeti kiiye gidecei bu yolda zel bir tarif yapar. Bu nedenle
Kur'an'n tamamndan istifade etmeye almak gerekmektedir.
beri olarak

Bir

sadece

gnderilmi

dier

vesile ise

sahbe ve limlerdir. Burada kastedilen lim

bilgi sahibi olan deildir.

da iaretlerle

ilgili

46.

47.

(Bakara, 2, 26)

48.

Muhammed

49.

Bilal

Temiz,

nk

bigiler verebilir.

Elmall, a.g.e., 120

(RaM, 13,27)

45.

bir kitaptr.

Ancak bu hidyetin yolu

Esed, Kur'an Mesaj, 11,499

a.g.e.,

12

sadece ilmi olan yol hakkngster-

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

mek aamasnda
olmak

sahibi

mektedir.

bir giritir.

yetmez.*

Bu da

Yolu gstermek

iin

o yol hakknda

Daha nceden o yolda yrm olmak

ilimle birlikte

amel etmek demektir.

33

bilgi

gerek-

halde ilmi

ile

amel edenler gerek manada hidyete vesle olurlar. Hidyetin yola

gtrmek ve yolun sonuna dek gtrmek aamasna gelince, burada
manev eitiminin gerei ortaya kmaktadr. Bu eitim Resl-i Ekrem'e

(s.a.v.) ilmi,

ameli ve 'hli

ile

uyan

Mevln (k.s.)"Ashbm yldzlar

veller eliyle olur.

dyet bulursunuz" hads-i erifini aklarken yle der:

dzlara bakp yol

uyarsanz hi"Bir kimse yl-/

gibidir; hangisine

Hi yldzlar ona sz syler mi? Hayr, ancak kii sadece yldzlara bakmakla yolu tanr ve varaca yere ular. te
bunun gibi Hak dostlarna bakmanla onlarn sende tasarrufu ve hibir sz

alr.

sylemeden maksadlarn meydana gelmesi ve vuslata erimek

mmkndr." 50
Kur'an'da

uhd

yetler de hidyete vesile olarak anlatlr. K-

btn varlklar kendilerini var edene iaret ederler. Ayrca

gndz-gece olmas, mevsimler, yamurlar, karlar vs. meydana gelen
inattaki

takm hakikatleri anlatmaktadrlar. Kii kabiliyeti lsnde bunlardan deiik ilh mesajlar alr. Buna gre grdmz her ey mesaj alabilen iin bir hidyet sebebidir.
tm

olaylar bize bir

Bir kitbullh-

Hangi

harfi

a'zmdr ser-ser kint

yoklasan

manas

hep Allah kar

Muallim Nc

hangi harfine

haa Allah'n byk

Kii bu kitabn
baksa onun Hakk'm kaleminden meydana geldiini an-

[Kint bastan

bir kitabdr.

layacaktr.]

dir.

vesilesi

"phesiz insanlar

mabed, Mekke'deki ok m-

iin

kurulan

brek ve btn lemlere hidyet

50.

51.

olduu zikredilmekte-

Kur'an'da ayrca, Ka'be'nin hidyet

Mevln Fhi M Fh,

1993
l-i mran, 96

trc.

ilk

kayna

olan Beyt (Ka'be)dir." 51

A. Avni Konuk, haz. Seluk Eraydn, stanbul,

34 HDYET REHBER
Ka'be'nin hidyet

kayna

olmas, Hakk'n

doruluuna

rimiz'in nbvvetinin

bir

varlna

ve Peygabeolmasdr. O btn

delil

m'minleri cennete hidyet eder. nk farz namazlarn klan her52

kes cennete girmeye hak kazanr.

Kim ona himmetle

ynelirse

Cenb- Hak o kulunu

niyetine g-

keml yoluna iletir. 53 Ka'be, Allah Tel'ya kendisi sebebiyle hid54 Bir dier manaya gyet bulunan (Hakk'a vsl olunan) bir nrdur.
re

re Ka'be'nin hidyeti,

Zt

tevhide 55 iletmesidir 56

Ka'be'ye ynelen kii hakikatte bu vesile

ile

Hakk'a ynelmekte-

Btn dairelerin noktalar merkezdeki noktaya ynelik olduu gibtn ynler de Ka'be'ye yneliktir. Mekke "mm'l-kur" (ehir-

dir.
bi,

VI.

HDYETTE KULUN RADESNN YER

tutum ve davranlarnn gidiat itibariyle asla imana ermeyeceini bildii insanlarn dnda kimseyi sapklk iinde brakmaz. Yine Allah, imana olan eilimini bildii insanlar dnda kimseyi
de doru yola yneltmez. 58
Allah,

Bunun

iindir ki, yette Allah Tel'ya izafe edilen "saptrma/sa-

Allah'n sapmaya eilim gsteren kiiyi rahmet ve hidyetinden mahrum ederek kendi haline brakmas an-

pklk

iinde

brakma"

ifadesi,

52.

Fahreddn er-Rz, age,VI, 491

53.

Kueyr, age,

54.

Kn, age,

55.

Ztf tevhid, 'mutlak man'da Allah'n bir

vcd

I,

I,

262
124

itibariyle tevhidi

demek

olan

Zt

Hakk'n
pek ok incelikler ve baz

olduunu

tevhid

bilmektir.

etmesinden dolay ulem tarafndan zerinde

durulmamtr.Mutasavvflardan ise sadece havss zmresi bu fikri
ifade

glkleri

ihtiva

ilemitir.

56.

Ni'metullah Nahcivn, el-Fevtih'l-lhiyye

57.

Veysel Akkaya, Ka'be ve nsan, 81, stanbul,

58.

Muhammed Esed,

a.g.e, 11,500,

I,

116, stanbul, 1325

2000

Zamehehr'nin Ra? d, 27.

yeti tefsirinden naklen.

ZAHR VE BTIN AISINDAN HDYET

35

"Doru yola yneltme (hidyet)" ifadesi ise, bunu hak eden

baar ve destek salamas anlamna gelmektedir. 59

lamnadr.
kiiye

Hidyet

iin

btn ardar meydana geldikten sonra asl

atlmas gerekmektedir. nsan bu

kul tarafndan

rafndan verilen

iradesiyle atmazsa Snnetullah

Resulullah Efendimiz,

amcas Ebu

Tlib'e

admn yine

adm kendisine Hak tagerei

dallette kalr.

"Amcacm!

60

Allah ka-

tnda sana ahitlik yapabilmem iin L ilahe illallah" szn syleyiver" deyince Ebu Cehil ve Abdullah b. Ubey araya girerek "Ey Ebu
lalib!

Abdlmuttalib'in dininden vaz

m geiyorsun?!"

dediler. Kin-

tn Efendisi- (s.a.v.) kelime-i tevhidi devaml telkin etmesine ramen

"Yallarn dini zere" diyerek son nefesini verdi. Bunun zerine "Sen
sevdiini hidyete erdiremezsin" 61 (Kasas, 56) yeti nazil oldu.

Kur'n- Kerim'in hemen hemen btn

ve hidyet

tecellilerini

kuldan istenen tek

ileyen temalarla rlmtr. Buna

ey ilh tevecche

ve teekkr etmektir.

karlk

gnln ap onu benimsemek

62

Kulun hidyetini veya

rincisi

sreleri ilh nimet, ltuf

dalletini iki

Allah'n muvaffak klmas,

ynden incelemek

ikincisi ise

gerekir. Bi-

kulun gayretidir. Kul

dyete ermek iin gerekli eilimleri gsterip, aba sarfeder,

hi-

Cenb-

Hak da kulunu muvaffak ederse, kul hidyete erer. Buna gre hidyet ve dallet Hak'tan; almak ve gayret gstermek kuldandr.
Kulun hidyete ermesinini en nemli iareti hi phesiz tevbedir.

Bu Allah'n kulunu doru yola hidyet etmesiyle gerekleir. Tevbenin art vardr. Pimanlk, gnahtan vazgemek ve gnahndan
dolay Allah'tan

af dilemektir. 63

Tevbenin ardndan kul, artk tamamen Allah'a ynelirse (inbe)

Bu -ynelme,
neme sahiptir.

hakikate ular.
hayat bir

59.

Muhammed

60.

Bilal Temiz., a.g.e.,

61.

(Kasas, 56)

62.

DA,

ermek

iin

Esed, a.g.e, 11,500

269

XV, 3
****

63.

hidyette yce mertebelere

bn Kayyim el-Cevziyye, Medricu's-sUkn^lAl Herev, Medar icu's-sali-

foVden naklen

crc.

KuruLstanbul, 1994

36 .HDYET

REHBER

nabe lgatte, mutlak olarak dnme, din bakmdan ise Allah'a

dnme demektir. 64 nbe, Hakk'a tam yneli ve Hakk'm yetlerini
dnerek tevbe
Hidyetin
tir.

Bu da

art

etmektir.

nabenin

hakikati

nefsn iradeyi terkedip

hayr nbetine

Hakkn

girmektir.

iradesine ynelmek-

kiinin kendi seimidir. 65

Herev, kulun Allah'a yneliini ekilde inceler. Buna gre kul;

I.

Allah'a zr beyn etmek iin

iin

II.

III.

dnd

gibi, nefsini

slah etmek

de dner.

Sz vermek iin

dnd

iin

de

ve gidit

ile

szn yerine getirmek

gibi,

Allah'n dvetine szl olarak icabet ettii

gibi, hal

de icabet ederek O'na dner. 66

dnmek, cezalardan kurtulmak, hatalardan dolay zlmek ve yerine getirme frsatn kard ibadetleri,
Allah'a nefsini slah ederek

telafi

etmekle gerekleir.

dnmek, gnah lezzetinden kurtulmak, kendisinin kurtulaca, gafillerin ise atee gideceini dnerek onlar kmsemeyi terketmek, hizmetlere rz olan hastalklar konusunda son
Allah'a sz vererek

derece dikkatli olmakla gerekleir.

Allah'a hal olarak

dnmek

de, ameline

gvenmemek, Allah'a

muhta olduunu grmek ve O'nun zerindeki ltfunu idrak etmek67

le meydana gelir.
nbe kelimesi,

manalarn da ihtiva
ynelen kimse onun rzasna koan, her

koma, dnme

ve yaklama

Buna gre Allah'a

zaman O'na dnen ve onun sevdii eylere yaklaan kimse demektir. 68
etmektedir.

Allah her kiinin mrnde-bir

bakasna eit olmasa

da- her-

hangi bir zaman, hidyeti semek iin frsat olarak ltfetmitir.

64.

bn Kayyim,

65.

67.

Elmall, a.g.e., IV, 2982

bn Kayyim, a.g.e.,3 39-343 Herev'den naklen
bn Kayyim, a.g.e.,3 39-343

68.

bn

66.

Kayyim,

a.g.e.,3 3 9-343

a.g.e.,

339

Herev'den naklen

Bu

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

37

mddette hidyet veya dallete ynelmesi kendi isteine baldr.

Fakat verilen sre ierisinde seimini gzel kullanarak Hakk'a ynelmezse, dallet zorunlu bir tabiat olur.
dyeti elde edemez.

mddet

iinde

te Allah'n

dalleti dilemesi,

bunu hak etmesiyle olduu

deildir. 69

nabe

Ondan sonra

istese

de

hi-

kiinin verilen o

iin cebir

anlay doru

iki

trldr: Birincisi Allah'n rubbiyyetine ynelmedir.

Bu fiil btn varlklar kapsamaktadr, "insanlar skntya uradklarnda Rablerine dnerek (yardm iin) O'na yalvarp yakarrlar.

"(Rum, 33) buyrulur.

kinci tr ynelme

le

ise

Allah'n uihiyyetine kulluk ve muhabbet-

ynelme olup O'nun dostlarnn

inbesidir.

Bu

tr

ynelmede drt

esas bulunur:

1.

Allah' sevmek

2.

O'na boyun

O'na ynelmek

4.

emek

O'ndan bakasndan yz evirmek 70

Hidyet btnyle

ilh

kaynakldr.

Baka

hibir

zm

insanl-

dorulua ulatrmayacaktr. Hidyette, samimi olarak ynelme ve

benimseme kula aittir. Onu ltfetme ise Allah'a aittir. 71
mer b.

'l der ki: "Allah'tan hidyeti istediin vakit, yolun gs-

terilmesi kalbine

malum

Hidyete erimek

olur ve Allah o yolda sana istikmet verir." 72

iin hidyet vesilesi

olan

u amelleri yapmaya

almaldr:

kr: Yaplan

iyiliin

makble getiini

olunan nimetten dolay sevinme, nimete

gerekeni

dil,

beden ve kalp
2982

69.

Elmahh,

70.

bn Kayym, a.g.e., 338

DA,XV,9
bn Manzr, a.g.e., 355

71.
72.

a.g.e., IV,

ile

dile getirmektir.

karlk

NiP

olarak yaplma-

yerine getirmektir.

38 HDYET

REHBER

Hakk'n rzsn

gzeterek, ihlasla amel etmek.

Slih ameller:

Du: Kulun Hakk'a yakardr.

Mchede: eriate istenen fakat nefse zor gelen eyleri nefs-i

emmreye ykleyerek onunla savamaktr. Nefsi etkisiz hale getirerek,

rhun hkimiyetini salamaktr.

dmn

Tevbe: Kalpteki ktlkte srar

zp Hakk'a dn-

mektir.

Kitap ve snnete sarlmak. 73

Hidyete vesile olmak74

Hidyet selam. 75 Allah'n

bir ismi

de "es-Selm"dr. Yaratkla-

rn zulmetten selmete karan demektir.

Burada kastedilen

hi-

dyet selm, m'min insann gayr-i mslimlerle iletiim kurma

eklidir.

Peygamberimiz

kullanmtr.
hlar'n byk

baz mektuplarnda bu selam

(s.a.v.)

Allah'n kulu ve
reisi

zerine olsun..." 76

elisi

Muhmmed'den

Herakliys'e: Selam, hidyete tabi olanlarn

Anlalyor

ki hidyetlerini talep niyetiyle

mslman olmayanlara yukardaki ekilde selam

73.

Yezid

Bizans-

verilmekte-

bnu Hayyan, Zeyd bnu Erkam radyallahu anh'tan naklen anlatyor*.

"Reslullah aleyhissaltu vesselam buyurdular

'Haberiniz olsun!

Ben size

iki

ki:

arlk brakyorum.

la'nn Kitab'dr. O, Allah'n (sema-arz arasna

Bunlardan

uzanm)

ipi

biri

olup,

Allah Te-

kim ona

kim de onu terkederse dallete der. kinciBiz, Zeyd bnu Erkam'a sorduk:

tutunursa hidyet zere olur,

si

itretim, Ehl-i Beytimdir.'

'Kadnlar da

Ehl-i Beyt'inden midir?'

'Hayrl dedi, Allah'a yemin olsun, kadn bir mddet erkekle beraber
Sonra (kocas) onu boar, o da babasma ve kavmine dner. Reslullah
hissaltu

olur.

aley-

vesselm'n Ehl-i Beyt'i asl ve kendinden sonra sadaka haram

olan asabesi'dir.'

Mslim, Fezailu's-Sahabe 37, (2408).

74.

"Bir kiinin hidyete ermesine vesile

75.

76.

daha hayrldr." (Mslim, lim, 11)

Ramazan Altnta, a.g.e., 151-220
Mslim, Sahih, Cihad ve Siyer, 74, c.

77.

Ramazan Altnta,

a.g.e.,

222

olmak byk bir

3,

s.

1396

servete

kavumaktan

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

39

k yapp nyarg

ile

HDYETE ULAMADA ENGELLER:-.

Psikolojik engeller:

a.

Heva: Nefsin kt istee meyletmesi.

Bamszlk karakteri,

Kibir ve gurur.

kiinin kendi kendini yeterli grmesi.

Zan: Kesinlii bilinmeyen eyin ardna dmek.

Atalar klt: Gemtekileri kr krne taklit etmek.

dnya

Acelecilik:

sevgisi:

dnyaya kalbiyle balanmak.

Dorulara, dnmeden

acele

reddetmek.

Hidyet midini yitirmek.

b.

Sosyolojik engeller: Bunlar sosyal

bask gruplarnn

kard

engellerdir.

Mstekbirler: Birtakm

madd ve manev

hasletlerine gvenip b-

yklenenler.

MePe: Toplumun hayat

lar.

Devlet

bakannn

ile ilgili

gr

etrafndaki

belirtme mevkisinde olan-

yetkililer.

Mutref Zenginlik iinde yzp azgnlaan

:

insanlar.

Bunlarda

ki-

makam sevgisi, cehalet vardr. Cehaletten kast, ufak bir kzgnlk annda doruyu yanl dnme lsn yitirip fkeleri-

bir,

nin penesine

Bu guruplar

derek

hakkati reddetme halidir.

halka korku

salar,

menfaatlerine

uymad

iin ger-

ei inkra kalkrlar. Halk zerinde de phe uyandrarak saptmalarn salamaya alrlar. 78

m,

VIII.

HDYET YOLUNDA OLANLAR

Cenb- Hak hidyet yolunda olanlar yle tavsif eder: Onlar ki

insan idrakini aan [eylerin varlna] (gayba) inanrlar, namazlarnda dikkatli ve devamldrlar, kendilerine verdiimiz rzktan (Allah
78.

Geni
"

195

bilgi iin bkz.

Ramazan Altnta,

a.g.e.,

151-220,

Bilal

Temiz,

a.g.e.,

40 HDYET REHBER

yolunda) harcarlar ve onlar sana indirilene de senden nce indirilmi

olana da iman ederler, teki

dnyann varlndan btn

kalpleriyle

emindirler, ite Rablerinin gsterdii yolda yryenler onlardr, fela-

ha eriecek olanlarda! 79
Allah'n mescidlerini ziyaret etmek yahut onu gzetmek, ancak

namaznda dosdoru ve srekli olan,

bakasndan korkup ekinmeyen kimselere

Allah'a ve hiret gnne inanan,

zekat veren ve Allah'tan

zgdr. Ve dolaysyla, ancak byleleri

snda olmay

IX.

Hak

doru

yolda yryenler ara-

umabilir. 80

HDYETE ERENLER sf

Tel, Sabredip ilh mesajlara kesin bir

ekilde inanan, 81

imana eriip doru ve yararl iler yapan (salih ameller ileyen), 82 rzasn arayan, 83 kendisinden korkan ve itat eden, 84 sz dinleyen, sonra

da en gzeline uyanlardr. 85 kendisine ynelen (inbe) 86 ve O'na

smsk tutunan87 Raslne itat eden 88 ve O'na uyan, 89 kimseleri hidyete

me

erdirir.

Onlar,

gibi hususlara

iyi

nem

namaz klma, zekat verayn zamanda dier insanlara

yararl iler yapma,

verdikleri iin

yol gsterici nderler olacaklardr. 90

Kulun hidyete

gsn slam'a

doru

ilerlemesinin en

amasdr. 91

79.

Bakara 2-5

80.

Tevbe 18

81.

Secde 24

82.

83.

Yunus 9 Bakara 137

Maide 16

84.

Bakara, 150

85.

Zmer, 18

86.

ura

87.

Al-i mran,

88.
89.

Nr, 54
A'raf 158

90.

Enbiy 73

91.

En'am 125

13, Ra'd, 28

101

byk

Bunun nasl olduu

delili

Yce Allah'n

Resulullah'a sorui-

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

duunda yle buyurmutur: "Gsne bir nr atar, o nrla gs

alr. Dediler kU Bunun bir iareti var m? Buyurdu ki: reti ebed,
yurda

(hirete) ynelmesidir." 92

Hd,
atar.

nurdur

bir ilh

M'min o nur

ki,

hayr ve

ile

Allah onu diledii m'minin kalbine

erri; hidyet ve dalleti;

l tanr. Bylece o kii hayr, yoluna, Hda'ya

gider.

hak ve bt- S

93

yle buyrulur: "Cenab- Hakk, btn varlkla-

Bir hads-i erifte

r, insanlar karanlkta yaratt. Sonra

nrdan insanlarn hangisine rastlad

sapkla dt,

du. Hangisine rastlamad ise o ki de

Peygaberimiz

(s.a.v.)

o kii hidayete

ise,

yle buyurular:

asi

oldu." 94

"Allah Tel yarattklarn ka-

ranlk iinde yaratt. Ve sonra onlara kendi nurundan sald. O nurdan

kime isabet ederse hidyet buldu. Kime demezse dallette kald." 95

yle aklar: "Ben derimki Allah'n ilmi zerinde kalem kurumutur, "yarattklarn karanlk iinde yaratt" sznn manas "Allah'n mrifetinden habersiz olarak yaratt" eklinde
Kelbz, bu hadsi

"zulmet" olarak tabir

olabilir. Cahillik

edilir.

Yani onlar Allah'n ma-

erimemilerdi. nk ubdiyyet, rubbiyyeti idrak edemez.

Ma'rf olan (tannan Zt) hisler alanna dahil olan veya hayallerin drifetine

rak ettii

biri deildir.

Allah Tel bunlardan mnezzehtir.

Sonra "Onlara kendi nurundan sald", onlardan dilediine hidyet etti demektir. Burada hidyet nur olarak yorumlanr. "Bu gnde

nurdan kime isabet ederse hidyet buldu." buyurulmasndan

anlamalsn: "Allah'n marifetine ancak Allah ile erlir."
Delil

karmak

d lemde ve

iin

hidyetin sebepleri deildir.

o iaret ve

bakm,
92.

unu

lemde olan iaret ve

Eer byle olsayd,

d ve

bilgiler

leme bakan,

hidyete ererdi. Onlara akl- selim sahibi herkes

bilgilerle

ancak Allah'n diledikleri hari kimse hidyete erememitir.

Suyut, el-tkn,

II,

186, Sleyman Ate,

Tefsir

Okulu, 33 stanbul,

1998
93.

Bursev, Kitb'n-netce,

tanbul,

1997

94.

Feyzu'lKadtr,

95.

Tirmizi,

75 Hazrlayanlar, Ali Naml,

c. II, s.

man,

18;

220, Camiu's-Sagtr,

Ahmet

I, s.

bin Hanbel 11, 176

mdat Yava, s-

42 HDYET REHBER

aryor ve dilediini de
dilediini artr, dilediini de yo-

Allah Tel buyurur: Allah, selamet yurduna

yola hidayet ediyor. 96 Allah

doru

la getirir. 97 98

X.

ALLAH

KMLER HDYETE ERDRMEZ?

Kur'an'da hidyete erdirilmeyenler gruptan olumaktadr.

Bunlar:
1- Zlimler: Kur'n'da hidyete erdilirilmeyen zlimler ve

u bilgiler

zulm-

leri

hakknda

Yahudi ve Hristiyanlar dost edinen [onlarn hayat tarzn

verilir.

Onlar:

m'minlerin hayat tarzna tercih eden, onlarn hayat tarzm taklit

edenler] 99

(Bile bile)

yet

zulm [buradaki zlm kiinin Allah'n gsterdii hidkastl olarak uzaklamasdr] ileyenler 100

ndan

Hibir (gerek) bilgiye dayanmadan kendi

uydurduu

Allah'a isnad eden, bylece insan saptranlar

Allah'tan bir
bencil ve

[Bile bile]

doru

karc

olmakszn, geici aldatc doyumlar,

peinde kendine yol arayanlar 102

bilgi

istekler

ktlk yapanlar 103

Allah'n mesajlarm yalanmaya

yalanlar

101

man edip bu

elinin

artlanm

olanlar 104

hak olduuna ahit olduktan ve hakikatin

btn kantlar kendisine geldikten sonra hakikati inkar etmeyi

seenler 105

96.

Yunus, 25

98.

Kelbz, Bahru'l-fevid, 18b, yazma, Sleymaniye

Maide 51
100.
Bakara 258
101.
En'am 144
102. Kasas 50

99.

103.

Tevbe 109

104.

Cuma

105.

Al-i

imran 86

ktp., Fatih,

697

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

43

olmas istendii (slama dvet olunduu)

halde Allah'n [mesaj] hakknda [byle] yalanlar uyduranlar. 106
[Yalnzca] Allah'a teslim

Allah'tan [gelen bir vahyi] inkar eden, hatta srailoullar'ndan

kmasna

bir ahit, kendisi gibi birisinin ortaya

ahitlik yaparken

ve ona inanrken bile (Tevrat'ta Peygamberimiz'in gelecei mjdesi vardr.

[ve

Tesnye

XY1,

15 ve 18) kstaha byklk taslayan

O'nun mesajm reddedenler]

(Yahudiler). 107

haclara su vermeyi ve Mescid-i Haram' onarp gzetmeyi (Mekke'nin fethinden nce Kureyli mriklerin yapti g[bir tek]

revlerdi.) Allah'a

ve hiret gnne inanp Allah yolunda cihad

eden (elinden gelen her trl abay gsteren) birinin

grevlerle bir tutanlardr. (Mrikler). 108

2- Hakikati inkr edenler:

Hakkati reddedenler (kfirler) 109

hakk tanmaktan ka110

nrlar,
Allah'n mesajlarna inanmazlar, 111 dnya hayatn hirete yelerler. Allah da hakk inkar edenleri doru yola yneltmez. 112

O'ndan bakasn dost

onlar

ki,

edinirler, "Biz

bunlara srf bizi Allah'a da-

ha ok yaklatrsnlar diye kulluk ediyoruz." deri er.... Allah [kenyi

rahmetiyle

doru

Allah' ve O'nun

yola ulatrmaz. 113

elisini

lar balamayacaktr.
bir

topluluu

doru

inkara yeltenmelerinden tr Allah on-

nk

yola karmaz, (yani

davranlarnda olumsuz derecede

srar gsteren

106.
107.
108.

109.

7
Ahkaf 10
Saff,

Tevbe 19
Bakara 264, Maide 67

111.

Tevbe 37
Nahl 104

112.

-Nahl 107

110.

kimseler...) 114

113.

Zmer

114.

Tevbe 80

3,

fir 28

'

ktle batm
haksz ve gnahkarca

Allah, bylesine

ileri

giden, ktlkte inat ve

44

HDYET REHBER

sapklk

Allah,

iinde kalmalarna

hkmettii kimseleri

(Al-

kar

dur-

lah'n uyarc, yol gsterici mesajna bilerek ve inatla

duu, ona uymaya

lar)
tur.

doru

yanamad iin kalpleri mhrlenmi olan-

yola eritirmez.

Onlarn

hibir

yardmcs

da yok-

115

man edip

hakikati inkar eden ve tekrar

iman edip yeniden ha-

eden ve sonra da inkarlarnda ileri gidenleri Allah

balamayacak ve hibir ekilde doru yola eritirmeyecekkikati inkar

3-

asklar,

sapknlar:

"Eer babalarnz, oullarnz, kardeleriniz, eleriniz,

mensup olduunuz oymak yada boy, kazanp (biriktirdiiniz)

De

ki:

mallar, ktye gitmesinden

kayglandnz

onun

ticaret,

holandnz

O'nun yolunda cihad

etmekten daha gnl balayc geliyorsa, bekleyin o zaman Allah
iradesini aa vuruncaya kadar, ve [bilin ki] Allah, gnaha gmevler, size Allah'tan

ve

elisinden ve

117
lp gitmi bir toplulua asla hidyet etmez.

Allah fasklardan

bakasn

saptrmaz. Onlar ki [ftratlarna]

yerletirildikten sonra Allah'a

sann kendisine yaratltan

kar

taahhtlerini bozarlar. (n-

verilen akl ve

madd

nimetleri Al-

lah'n istedii eklinde kullanmas yolundaki ahlak sorumlulu-

u kastedilmektedir.) Allah 'm birletirilmesini istedii eyi koparp

ayrrlar... 118

Onlara (mnafklara) "Gelin Allah'n

elisi

balanmanz

in,

dua edecek!" dendii zaman balarn evirirler ve sen

onlarn sahte bir kibirle nasl ekip gittiklerini grrsn... Allah
119
byle yoldan
bir toplumu yola iletmez.
[Allah'a]

km

115.

Nahl37

116.
117.

Nisa 137
Tevbe 24

118.

Bakara 26, Maide 108, Saff 5

119.

Mnafikn5-6

ZAHR VE BTIN AISINDAN HDYET

XI.

ALLAH'IN DALLETE

45

DRD KMSELER

Allah, zlimleri (hakszlk yapanlar), 120 [vahyettiklerine

heye kaplarak kendi kendilerine yazk edenleri,

121

kar] p-

hakkati inkar

te byle dallete drr. (Bu apak bir gerek olan Alvarl ve benzersizlii ve insann O'na kesin bamll hakika-

edenleri 122

lah'n
tini

yanamamalarnn sonucu olarak,

kabul etmeye

aptalca fantezilerin

ve yanlsamalarn ardndan gitmelerine izin verilmek suretiyle

XII.

olur.)

MUTASAVVIFLARIN

HDYET HAKKINDAK GRLER

manalarnn yannda daha dern manasn dile getirmilerdir. Kii iman etmekle ve islamn artlarn yerine
getirmekle hidyet snrlar iine girmi bulunmaktadr. Ancak bunSfiler, hidyeti bilinen

dan sonra

uykusundan uyamp, gnl lemini nurlandrarak,

gaflet

marifete ve ihsana

doru

bir gidit ierisinde

olmas gerektiini

vur-

gulamlardr. 123
Kiinin imanda kemle erme gayreti iinde olmas, Hakk' tandolu bir hayata

sevgisiyle

yp,

kavumak

maneviyat lemine giden yolu gstermesi

ile

istemesi,

Allah'n ona

gerekleir. Srlerin ha-

yatlar bu ilh inayetin rnekleriyle doludur.

Bunlardan brahim

Edhem, rivayete gre; bir gn avlanmak

iin ktnda, avna nian alrken gizliden bir ses, onu gafletten
uyandrd. Bir sohbet srasnda kendisine maneviyat yoluna giriinin

sebebi soruldu.

b.

da yle anlatt:

Benim babam Horasan meliklerindendi. O srada gentim. Her

zamanki gibi yine bir gn atma binip, kpeimle birlikte avlanmak
*

iin

ormanlara

gittim. Bir ara ceylan izine rastladm.

122.

brahim 27
Gfir 34
Gfir 74

123.

smali

120.
121.

Hakk

Bursev, Kitb'n-netce,

I,

216,

Tam silahm

e-

46 HDYET REHBER

keceim

bir srada,

kimin sylediini bilemediim

na yle sylyordu: "Seni bunun

iin

bir ses iittim. Ba-

yaratmadlar! Bununla emro-

lunmadn!"
rkildim ve durakladm. Bu

ses

kere tekrarlad. Bu hadiseden

babamn obanlarndan birine rastlasilahm obana verip, onun abasn giydim

sonra oradan uzaklatm. Yolda

dm.

Elbiselerimi,

ve Mekke'ye

atm ve

doru

ktm."

yola

dn bakalm,

Edhem'in arzusu ne idi ve Hakk'n

maksad ne idi. O ceylan avlamak istemiti; Hak ise, onu ceylan ile
avlayp, gnl leminde bir sultan olmann yolunu gstermiti. 124
Bir

ibrahim

b.

ulalmas talep edilen hidyeti, kr, muhabbet, nsiymarifet, mhede, nr, rz, fena, vahdet ve hayrete erime ek-

Arifler,
yet,

linde

anlamlardr.

Kueyr, hidyetin lgatte "meyletmek" anlamna geldiini sy-

"Buna gre hidyet, kulun Hakk'a meyletmesi, ona muhabbet

ler.

beslemesidir." 125
iin gayret

Demek

ki hidyette,

gstermesi gerekmektedir.

"Bizim yolumuzda mchede edenleri,

kulun

ilh

cezbeye

yaklamak

Cenb- Hak yle buyurur:

elbette kendi yollarmza eri-

Hi phe yok ki Allah iyi davrananlarla beraberdir." 126

Mchede mutlak klnm, mef'ul ile kay tl anmamtr. Buna gre, "Ktl emreden nefs, eytan ve din dmanlar ile gereken mchedeyi Hak uruna -rzamz iin- yapanlarn hayr yollarna hidyet
ve muvaffakiyetini artrrz. "eklinde anllabilir. Ebu Sleyman Drn yeti: "Bildikleri (ni uygulama) hususunda gayret edenleri, bilmediklerine ulatrrz." eklinde tefsir etmitir. 127
tireceiz.

Ebu Ahmed:

"Bildikleriyle

amel edenleri Allah bilmediklerine

ulatrr. "szn Ebu Sleyman Drn'den nakletti ve dedi

ye

hayrn ilham olunup

124.

ta,

Risalesi,

127.

"onunla amel etmesi gerekmedii dn-

112; Hucvr, Kefu'l-Mahcub, 201,

scabul, 1982; Mevln,

126.

"Kii-

Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, 64, stanbul, 1994; Kueyr, Ku-

eyr

125.

ki:

FhiM F/^,147-148,

trc.

Sleyman Uluda,
A.Avni Konuk, haz.Seltrc.

k Eraydn, stanbul, 1993

Kueyr, erhu esmillhi'l-hsn, 254, Beyrut, 1986
Ankebut, 29/69
Zamahehr, Kef, III, 450, Beyrut, tarihsiz.

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

47

olmasna" taaccp ettim. Bunun yerine, hayrlar Kur 'an

ve snnetten iitip uygular. ittii zaman onunla amel edip bu amele
128
muvaffak
iin de hamdeder.
cesine sahip

kld

eriat ilmi mchede

Hakikat ilmidir. Hi kimse btn

gcyle mchedeye sarlmadan, hidyetin hakikatine eriemez.
Sehl b. Abdullah der ki: "im alp abalamayla ulaacan zannederse o gle urar.

n sanarsa o da umucu

ilmidir.

Kim

de gayret gstermeden vasl olaca(mtemenn)dir. Kii kendisini gerekte ha-

ula Urann z abas deil de Allah olduunu bilmelidir. Mchede de hidyet iaretleri ve izlerinin bulunduunu bilerek almay elden brakmamaldr. nk Peygamberimiz (sav) "alnz,
kkate

herkese

yaratlm olduu ey

kolay

klnmtr."

(ona muvaffak

olur) buyurur.

Bazan kul slksuz, riyazatsz ve mchedesiz de hakikatlere ular. Ancak bu yol slim deildir. Kii gurura der ve aldanr. Mchede yolu tam ve daha gvenlidir. Cafer b. Muhammed Huldf anlatr: "Cneyd'in elinde bir tebih grdm. Dedim ki: Sen bu yksek
halin ve erefinle eline tebih

mi alyorsun? Dedi ki: Evet nk kavutuumuza onunla kavutuk, onu asla terk etmeyiz. 129
Hidyet;

ilerleten, meylettiren, sevdiren,

aklayan ve gsteren

Bu hidyetin badr. Sonu ise maksda ulatrda olduu gibi bu hidyet kullar tarafndan Cenb-

gibi anlamlara gelir.

maktr, "ihdin"
Hak'tan

istenir.

130

Peygamberimiz

de, "bir kimsenin lde yolu

mama

endiesi

tad

gibi,

(s.a.v.)

"Allah'tan hidyet istediin-

armaktan

korkup, tuttuu yoldan sap-

hidyet iste"buyurur. 131

Shreverd'ye gre ilmin tamam, Allah'n kalplere ilham ve ikram ettiidir. Marifet ise bunun deerlendirilmesi ve ayrdedilmesidir.

Hidyet de kalplerin bu marifeti hissetmesidir. 132

128.

bn Kesir,

129.

Slem, el-Fark Beyne ilmi'-eria ve'l-Haktka

FD)
130.
131.

16,

Tefsr-i Kebr, IH,

bn

Esir der ki:

407 Msr, 1932

(trc.

Sleyman Ate, A-

1968

bn Berrecan, erhu esmillhi'l-ksn,

bn Manzur, Lisn'l-arab, XI, 354

450 Madrid, 2000

132.

Shreverd, Avrif'l-Marif, trc.Tasavvufun Esaslar, H.Kamil

fan Gndz, 12 stanbul 1990

Ylmaz- r-

48 -HDYET

REHBER

kullarna marifetinin yolunu gsterir ve tantr ki rububiyyetini ikrar

etsinler.

133

Et-Tsterye gre hidyet, beyn

anlamna

gelir.

de beyn anlamndan hareketle hidyeti izah eder.

134

bn'l Arabi

"Eer

Allah dik-

seydi hepinizi hidyete erdirirdi" (En'am, 6/149) yetindeki hidyetin

"beyn" anlamna geldiini

anlattmz

syler.

Ancak buradaki beyn daha nce

beyan anlamlarndan daha yksek

bir

mana

ifade eder.

Buna gre yetin manas, "Eer Allah'n dilemesi olsayd, hepinize kimin hidyet ve kimin de dallet zere olduunu aklard." Bu nedenle

bazs

bildi

bazs

bilemedi. 135

Allah Tel Nebf

(s.a.v.)'e

enbiylar zikrettiinde yle buyurdu:

"Bunlar, Allah'n hidayet ettii kimselerdir. Sen de onlarn hidayetine

uy." 136 Neblerin hidyeti, Allah'a

Efendimiz' den

(s.a.v.)

ve sadlerin

yeti

yaknlk

rivyet edilen bir

yaay"

eklinde

amelleri zere olmalardr.

duda da "Enbiylarn hid-

geer.

Allah'n hidyeti, beyndr. Allah'n beyn lisan, ancak katndan

resuller gndermesiyledir.

Allah'n beyn kendi zannna gre akln

aklamas deildir. Beyn, ancak ona en ufak bir ihtimalin

ulaamad sahih kef ve ak haberle olur.VKim akln, grn ve
delillerini

delilini,

ahiret
te'vil

rum

Onun

eriatinden stn tutarsa nefsine sz dinletememitir.

yurdunda hsrn ne byktr!.. Perde kalkp onu mana olarak

ettiini grdnde, ahirette Allah ilim lezzetinden onu mah-

eder.

Hatta kederi kat kat

naya ekerek ve zahiri

ile

artar.

Orada, dnyada iken zahiri ma-

dellet ettii

eyi nefyederek hkmettii,

eklindeki chilliini grr. Cahillik elemi, tasalarn ve hznlerin en

bydr. nk bu
Kendisiyle lezzet

ya

bile

maruz

hal

bulduu

ona vlmeyen
bir hale

bir

makamda

kavuamaz. Hatta

ortaya kar.

bilir ki bir

bel-

kalr.

bn'l-Arab, ayrca hidyeti tevfki ve tibyn olmak zere ikiye

ayrr.

Hd

mertebesi, tevfik verir. Bu, almak ve enbiylarn rehber-

133.

bn Manzur, erhu

134.
135.

Sehl b. Abdullah et-Tster, Tefstru'l-Kur'ni'l-azm, 12, 1908,

A.A. Konuk, age, 11,63-64

136.

(En'am, 90)

esmillhi'l-hsn, 149, Tantag,

1992

Msr

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

ligi ile

yrmektir.

Hakk'n

Hd

getirdiini te'vil

Muhdara 138

49

mertebesi ayrca, beyn ihsan eder. Bu da

ile

sahibini,

deil kef

ile

akl hidyete

aklamaktr. 137

erdirir.

Mkefe

sahibini

se

lmi Allah'a yaklatrr. 139 Et-Tsteri der ki: "Akl, tek bana arn
zerinde ezel, kadm olan gsteremez... Hakk'a ancak hidyetin nru ile ahitlik eder. 140 Arifler ki: Hidayet, ruh gznn gayb hakikatlerine isabet etmesidir. 141

et-Tsterf ye gre dvet geneldir, hidyet ise zeldir. Allah Te-

l'nn

u yeti buna iaret eder: "Bilin ki Allah, [insan] huzur ve g-

venlik

ortamna armakta ve dilediini dosdoru

mektedir." (Yunus 25) Hidyet Allah'n dilemesine

Allah'n sevdii ve setii

ehli kimseler,

(istifa)

bir yola ynelt-

baldr. Hidyet

kiilerdir. 142

Kulun her an Allah ile olmas onun hidyetini

Hak'tan gaflet etmesi hidyette ulaaca daha

et-Tster'ye gre,

artrrken

ah

bir

bile

st mertebelerden

gzlerini

kapayan

mahrum kalmasna sebep

O'ndan yz

(ve

yunca hidyete eremez, "der.

lah'a ynelii; "dilediini

143

olur: "Allah'a

kar bir an

daha btn mr boet-Tster'nin bu iki ifadesinden anlaeviren) bir

dosdoru

yola hidayet etmesi de"

Hakk'n

nayeti olmadan bu yneliin gereklemeyeceini ifade etmektedir.

Saadete, ancak hidyet sayesinde eriilir. Zira insan, hirette sal-

ha ulamak

ister.

Fakat hireti

hakknda hayrls

hangisi

olduunu

bi-

137.

bn'l Arabi, Ftht- Mekkiyye,

138.

Muhdara yce isimlerden ald feyz le kalbin Hakk'n huzurunda olmasdr. Bu balang halidir. Ayn durum, yani kalbin Hakk'n huzurunda olmas apak bir ekilde ve hibir delile ihtiya gstermeyecek biimde meydana gelirse buna "Mkefe" denir. (S.Uluda, Tasavvuf Terimle3

ri

Szl)

207

139.

Kueyr,

140.

Ebu Abdullah Zeheb, el-Uluvv

141.

Ruzbihan

142.

Serrc, el-Lm'a, trc.

a.g.e.,

li'l-aliyyi'l-gaffr,

Kelbzf, a.g.e.,

92

Haan

I,

200 Medine, 1968

55 stanbul, 1973
Kamil Ylmaz, slam Tasavvufu, 73, stanbul,

Bakl, Merebu'l-ervab^

1996
143.

4, 3 13, Beyrut, tarihsiz.

50

HDYET REHBER

lemezse, ok kere hiretini harab eden eyin, hiretini slah edeceini

zannedip aldanr.
Resulullah Efendimiz "Cennete giren herkes, ancak Allah'n rahmetiyle girer." buyurmutur. Yani, Allah'n hidyetiyle girer, demektir.
Resl-i Ekrem'e:

144
Sende mi? diye sorulunca: "Evet ben de" demitir.

m. FATHA SURES'NDE STENLEN HDYET

Resluliah aieyhissaltu vesselam, azz ve

naklen anlattna gre,

*

celil

alan Rabbi'nden

yle buyurmutur:

Ey kullarm! Hidyet verdiklerim

yleyse benden hidyet isteyin de

sizi

dnda hepiniz dallettesiniz.

145
hidyet edeyim!..."

Hidyet konusu, mfessirler tarafndan genelde Fatiha Suresi'nde

ki,

rJ

-..Jt

Jdj4*JI UoaI

tayl olarak ele

ha

iyi

"Bizi

doru

yola

ilet."

alnmtr. Bu nedenle yetin

anlalmasna

yetinin tefsirinde de-

ir

tefsiri,

konunun da-

tutacaktr.

Her an hidyet zere yaamak, en byk ihtiya olduu iin yce

146
Allah namaz ve namaz dmda Fatiha'y ok okumay emretmitir.
Ali b. Ebi Tlib

(r.a.)'a

bizi sabit kl. " demektir.

gre:

"hdin"

"Doru

ve hak olan yolda

147

Slem'ye gre hidyet, ird demektir. Buna gre Slemi, "ihdi-

n"nm

u anlamlara gelebileceini

belirtir:

1.

Mridler, "Bize ma'rifet yolunu gster!"

2.

M'minler, "Tevhid zere mstakim

yolunu gster!
3.

145.
146.

147.

iin bize hidyet

"

Arifler ise "Bize nsiyetinin

duyalm!" diye dua

144.

olmamz

yolunu gster

ki kurbiyy etinle ferah

ederler.

mam Gazali, a.g.e., M 201

Mslim, Birr 55, (2577); Tirmiz, Kyamet 49, (2497).
Semerkand, Tefsru'l-kur'an, sd. Mehmet Karadeniz, 54, stanbul, 1993
Ruzbihan Bakl, Aris'l-beyn, 9-10 Hindistan 1301

ZAHR VE BTIN AISINDAN HDYET

51

"hdin"
manaya da gelebilir: "Gafleti bizden kaldrarak rzana ulama yolunu gster" Tster: "Yardmnla bizi sana
giden yola ynelt." eklinde tefsir eder. 148 Burada istenilen yardm'
Denildi

ki:

basirettir. 149

Cneyd der

zi

"hdin" kalbimizi sana meylettir, himmetlerimihuzurunda kaim et, senden sana delilimiz ol. "demektir. 150
ki:

Kueyr de ayeti Cneyd gibi izah etmitir. Ona gre hidyet "delil" anlamnadr. Buna gre "ihdin" bize delil ol, sana varan yolu kolaylacr, sana yaklatr ve endielerimizi cem et tek kaygmz sen ol

Hakk' tanyan ve onun rzasn

demektir. Hidyete eren,

tercih

eden

ve ona iman edendir. 151

Beyzvf, bir riften

yle nakleder: "hdin"

"Bizi sana gtren yo-

nk iinden klmaz karanlk hlimizden kurtulmamz buna baldr. "Bedenlerimizde var olan perde ve engelleri yok et
ki, senin kuds nrunla aydnlanalm ve seni senin nurunla grelim." 152
la ilet." demektir.

Knf ye

gre "ihdin" "Hidyet zere bizi sabit kl, istikametle

vahdet yoluna yerletir." demektir. Vahdet yolu, mrifet ve muhabbet

nimeti olan zel rahmiyyet nimetiyle nimetlenme yoludur. "Yard-

mnla vahdet yolunda bizi sabit kl." O yol,

bir nimetle nimetlendirdiklerinin yoludur.

Hce Ubeydullah der

ereflendir

mamen

ki,

doru

zel

"hdin", "kendi ztnn muhabbetiyle

senin giriftrn olalm. Senden

Nahcivn

eseri,

kendimizin ve bakalarnn iltifatndan kurtulalm. Ta-

yelim, dnmeyelim..."

tiran

ki:

Rahimiyyetinin

153

ise,

bakasn

bilmeyelim, grme-

anlamnadr. 154

"Bize ltfunla hidyet

yolu gster." eklinde

et,

tevhidinin zirvesine

ula

tefsir eder. 155

148.

Slem, Hakiku't-tefsr, varak 4b,5a,7a Sleymaniye ktp.

149.

Sehl

150.

Kueyr,

151.

Kueyr, Letif'l-irt,

152.

Kd Beyzv, Tefsru Beyzvt I, 69, Bursev, Rhu'l-Beyn, I, 45

Kn, Te'vtlt- Kniyye,9 BakK'nmAris'l-beyn tefsirinin kenarnda,

153

154.

b.

a.g.e.,

et-Tster, a.g.e.,

10

254

smail Ferruh Efendi,

tanbul,

155.

Abdullah

I,

49

Tefsr-i

Msr

198

Meukb

(Tefsfr-i

Mevhib Tercemesi)

1282

Nahcivn, el-Fevtihu'l-ilhiyye,

I,

18 stanbul 1325

4,

s-

52

HDYET REHBER

Ruzbihan Bakl, bu yet hakknda unlar nakleder: "Denildi ki,

bize kr yolunu gster ki, ferahlayalm. Sfatlarmz senin ezel ve
ebed sfatlarnda fan klma yolunu gster. Hseyin dedi ki: "Senin
iin olan muhabbet ve sana kavumak iin gayret etme yolunu gster." ibl, "Evliy ve asfiynn yolunu gster." der. Yine denildi ki,
dnyada tatlere ynelme yolunu gster ve hirette derecelere ulatr.

stad dedi

ki,

"kudsiyet nurlarnla

aydnlanmamz

iin hallerimi-

156
zin karanlk!.arn kaldr."

Mevln bu konuda yle

der:

Yersiz hsan, si bir klenin, gya adalet ediyorum, ihsanda bulu-

nuyorum

diye,

pdihn maln ekyaya datmasna

Kur'n- Kerm'de "Onlarn btn balar

diye gaflet ehlini korkutan bir yet vardr.

si

kulun

benzer.

hasrettir, i

acsdr."

onu padiahtan daha ok uzaklatrr,

adaleti, ihsan,

gzden drr, yzn karartr.

te

bunu

iindir ki,

m'min yardma,

ltfa

mazhar olamamak

korkusundan, dima namazda; "Ya Rabbi, Sen,

bizi

doru

yola

157
sevk ve hidyet eyle." diye dua eder.

Molla Cm, hidyete erdikten sonra hidyeti istemenin, onun ziydelemesini ve onda sebat bulmay, ifade ettiini syler.
Seyr-i lellah

mtr.
iin

makmndaki

bir slik hl

Onunla matlbu arasnda

bunu katedmesi

gerekir.

Seyr-i filiah'da ise

bir

Bunun

matlbu

matlbuna vsl olma-

mesfe olup, Hakk'a

ulamas

iin hidyeti talep etmelidir.

iin bir nihayet yoktur. Seyri asl bit-

da baz mertebeleri elde etmesi iin hidyeti talep etmesi

gerekir. Hidyeti talep etmek, sz dili ve isti'dat dili ile olur. Her iki
158
dille talep birbirine uygun olursa kabule ayan olur.

mez.

Onun

Bursev'ye gre, "Bizi

nin Allah'

tanyp o

doru

yola girmesinden sonra orta yolu tutmas gerekti-

9-10

156.

Ruzbihan

157.

efik Can, age, I, 127

Molla Czm.Tefsr-u Fatiha,

158.

yola hidyet kl." cmlesinden, kii-

Bakl, a.g.e.,

12, Sleymaniye ktp., Ayasfya,

405

ZAHR VE BTIN AISINDAN HDYET

i anlalr.

kinci olarak, "bize her eyi, senin zatna, sfatlarna ve

tant ve ret." demektir. Bir de

lerine delleti zere

53

fiil-

"te benim do-

yolum budur." 159 yeti gerei, Allah'tan baka her eyden yz evirmek ve tamamen Allah'a ve O'nun emirlerine ynelmek, anlamna ge-

ru

ocuunu kesmek yada Hz smail gibi kesilmek emriyle kar karcya geldiinde bunu hemen yapar. Ya da
Hz. Yunus gibi kendini denize atmak gerekirse atar. Hz. Musa gibi en
st makama Hz. Zekeriyya gibi, iyilii emretmek uruna ldrlmek,
ikiye blnmekle kar karya kalrsa buna derhal rza gsterir. te bu
makam gerekten ehil olmayanlar iin zor bir makamdr. Ancak dikkat
lir.

Bylece kii Hz. brahim

gibi,

nimet verilenlerin yoluna" denildii halde "dv-

edilirse "kendilerine

lenlerin ve ldrlenlerin yoluna" denilmemesi peygamberlerin ve velilerin

makamlarna

bir

tevik ve kolaylk olsun

diyedir.

160

Ankarav, mfessirlerin grlerini aktardktan sonra

Rgb

el-s-

fehn'nin hidyeti "tevfik" 161 eklinde

bulur.

nk

tevfik hidyetle

gre ihdin, "Allahm

ilgili

mana vermesini daha isabetli

birok anlam iermektedir. Buna

doru yola slk etmek zere bize

tevfik et" de-

Mevku'n-nucm'da yle anlatlr: "Tevfik talebi, btn dualar ierir. Tevfik isteyen btn talebi, kasd ve meramn stemi
olur. Zira ilh yardm ve Rabbn tevfik olmaynca doru yolda gitmek ve maksuda ermek kimseye nasib olmaz. 162
mektir.

"hdin"
rir.

Mesel

ile istenilen

bir

eylerin ayr ayr olmas,

m'min hidyet

lamna; zengin olan

isterse,

ziyade

isterse,

mal ver anlamna; zayf olan

hidyette sebat ve

manasna;

isterse,

manay da deiti-

yardm

devam

an-

fakir olan isterse

bana

manasna

gelir.

ve tevfik

Ayn ekilde deiik manalar vardr. En byk hidyet,

hicabn kald-

rlmasyla hakk hak, btl btl gstermektir. 163

159.

(En'am, 153)

160.

Bursev,

161.

Tevfik, Allah'n

kullarnn

sdr. (Crcn,

et-Ta'rft) Tevfk-i lh,

Mhu'l-Beyn,

I,

45-46
fiilini,

sevdii ve rz

mesi, Allah'n vellerini ilh srlara

olduu eye uygun klma-

Allah'n kuluna

baar

vakf klmasdr. (Uluda,

ihsan et-

T. Terimleri

Szl)
162.

Ankarav, Futuht-t ayniyye, 187 Sleymaniye ktp,

163.

Sad Nrs, krt'l-i'cz, 23

trc,

Badatl Vehbi bl. No. 92

Abdlmecid Nrs, stanbul, 1990

54 HDYET

Koma
Nr

REHBER

bizi

ile

cihn zultntnda "dlln"

"mstakim strna" "ihtid" 164

[Allahm! Bizi bu dnyann karanlklarnda dallete

arasnda brakma, nurunla doru yola hidyet

XIV.
Bursev,

uramlar

et.]

SFLERE

Necm'd-din Dye 'den yle nakleder:

Hidyet blmdr:

Genel hidyet, yani btn canllarn kendileri

yi almalar, zararl olanlar

iin

e-

yararl olan

brakmalar anlamndaki

hidyet...

Ni-

tekim yette yle buyrulur: "Biz ona (iyiliin ve ktln)

yolunu da gstermedik

m? 165

Sekinlerin hidyeti, yani m'minlerin cennete yneltilmesiyle

2.

gili

hidyet.

Buna

iki

u yetle iaret ediliyor:

il-

"Rableri imanlarndan

dolay onlar hidyete erdirmektedir." 166

En

3.

Bu gerek anlamda insan Allah'a

Ayette yle buyrulur: "De ki: Dinleyin! Al-

sekin kimselere ait hidyet.

ynelten hidyettir.

lah'n hidyeti tek

hidyettir." 167 168

doru

Burada belirtilmek istenen udur: "Ben, seni fazlm ve ltfumla

yarattm, bana yneldiinde yardmlarmn cezbesi ve hidyet nurumla,

sana

doru

larmdan

kldm. Sayende kulKim sana uyar ve senin

yolu gsterdim. Ben seni bir nr

dilediklerimi

doru

yola ilettim.

honutluuna koarsa, onlar beer varlnn karanlklarndan

164.

Emine Yeniterzi, Dvan iirinde

165..

(Beled, 10)

166.

(Yunus, 9)

167.

(Bakara, 120)

168.

Bursev," Rhu'l-Beyn,

I,

13b, 14a Sleymaniye ktp.

Na't, 93, Ankara,

kurta-

1993

46, Necm'd-din Dye, Te'vlt- Necmiyye,

Murat Buhari

bl.

No. 12

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

rr, ruhani olan varlk

nruna

erdirirsin ve

onlar

doru

yola

55

iletirsin.

Nitekim Rabbimiz: "imdi Allah'tan size bir nr ve apak bir ilh

kelam ulamtr ki onunla Allah, kendi rzasn arayan herkese kurtu-

lua gtren yollar

Sebzivr
1.

Tekvn: Btn

Teri:

Bu

mahlukat

blmde

Bizim Rabbimiz [var

biimini veren ve her

eyi [kendi

gerektirdii yola ynelten varlktr, diye cevap verdi. 171

tr hidyet ise tevhid ve marifet ehline hastr. 172

smini belirleyemediimiz

ma

ele alr:

ihtiva eder. [Musa]:

eye gerek zn ve

doasnn]
2.

169 170

hidyeti iki

ise,

olan] her

gsterir.

bir Sf ise

kitabnda, hidyeti

be

ks-

ayrr:
1.

Akllarn

hidyeti; tecelllerin

2.

Ruhlarn

hidyeti;

srrn anlamak

esmann srlar

iindir.

iindir.

3. Nefislerin hidyet;

yksek hakikatlere [ulamak]

4. Kalplerin hidyeti;

imann nrlar

5. Cisimlerin hidyeti;

XV.

iindir.

kudretin iaretleri

iindir.

MUTASAVVIFLARA GRE "EL-HD"

Olur Hd diyen
Vel eyler ider

iindir.

173

SM-

ehl-i hidyet

Hd inyet

Ola "Hd" demek

bir kulda det

Erer Hakk'tan ona devlet-i sadet

bn sa

Saruhan 174

169.

(Maide, 15-16)

170.

Bursev, age,

171.

(Taha, 50)

172.

Molla Hd-i Sebzevr, erhu'l-esm, Hd md. Tahran, 1862

Yazar mehul, erb-i Esmaillahi'l-hsna, Sleymaniye ktp, Esat

173.

I,

47

Ef.

nr.3730/3
174.

bn sa
1997

Saruhn, Esm-i hsn erhi,

144 Haz.Numan Klcki, Ankara,

56

HDYET REHBER

Hd hidyetten mtaktr.

kalpleri marifetine, nefisleri tati-

ne, muhibleri kurbiyyetine, limleri [ilim tetkiklerinde] hakikate

olmaya

ahit

iletendir. 175

Hd, doru yolu aklama demektir. el-Hd, ilimlerde, amellerde ve hallerde, saadet yolu ile ekavet yolunu, faydal gidiat ile zararl gidiat akla kavuturandr. 176
Hidyet

tevfik ve tibyn

olmak zere

iki trldr.

yet enbiy ve havss- evliyaya hastr ve sadete

meydana

eriattr. Genelde ilim, zelde ise saadet

yle bir varlk

ki,

iletir.

Tevfk hid-

Tibyn hidyet

getirir.

177

kullarndan havas olanlarna, ztn tanma-

ya hidyet etmitir. Bylece O'nunla, zatnn bilinmesine

milerdir. Kullarndan
lar

da

Zt'n

isbata

delil getir-

avam tabakasna, yarattklarn gstermi, on-

koyulmulardr.

varln neye ihtiyac varsa, ne yapmas gerekietmitir. ocua doar domaz, meme emmeyi il-

zet olarak her

yorsa ona hidyet

ham

eden, civcive yumurtadan kar

y ilham eden odur. Ya ar,

ona alt

kmaz yerdeki taneleri toplamakeli petek yapmay kim gster-

mitir.? 178

eyhler, Hd ism-i
ileten"

anlam

verirler.

celline "kalpleri marifetine, nefisleri tatine

Hd, gnahkrlar tevbeye,

tin hakikatlerine iletendir.

Hd isminin srrna
tulu sebebi

dii

kurbiyye-

179

eren, Allah'n

(c.c.)

kld, konutuunda hakk ve

ve yasaklarn teblii

rifleri

ile vazifeli

kendisini insanlara kur-

doruyu konutuu, emir

olduu, kendilerine keif ve ilham ver-

kimselerdir. 180

Hd ismine mazhar olanlar iki trldr. Biri genel rahmete mazhar olur. Dieri ise, zel rahmete erer. Genel rahmet eriat ilmidir ve

95

177.

Konev,

178.

mam Gazali, Esm-i Hsn erhi,

179.

Fahrettin Rz, Esmillahi'l-bsn, 34,

180.

Gmhanev,

a.g.e.,

80, stanbul,

Cmiu'l-usul,

1997

trc.

196

trc.

M.

Ferat, stanbul, 1972

1976

Rahmi

Serin, Veliler ve Tarkatlerde Usul,

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

deidr.

bir ferde has

Gne

yamur gibi. zel

mahsustur. Zemzem ve b-

Bu havssa

kikat ilmidir.

ve

ilim takva sahiplerine verilir.

rahmet
hayat

57

ise

ha-

gibi.

Bu

181

Hidyet kelimesinin asl "et-takdm" (iletmek, yollamak)tr. ElHd, kalpleri btldan Hakk'a meyleden hayrl kimseleri hak ettikleri

mertebeye

iletendir.

"Rableri onlar imanlarndan dolay

doru

yola eritirmektedir." 182 kendini en gzel ekilde tantarak zatna ve

onu en gzel ekilde ereflendirerek

ilettii gibi. Allah Tel

de

ler verip

iyilik

buyurur

ki;

gzel huylara, yksek hallere

"Nefse ve ona birtakm kabiliyet-

ve ktlklerini ilham eden" 183

insanlara gzel

ahlak ilham ederek onlar mkerrem klar, kalplerine rzasna uygun

dnyann rezaletine yaklamamalar ve hakir grlen

eylerin tehlikesine dmemeleri iin, onlar dnyann kymetini ktalebi gnderir,

k addetme, deerli eylerini deersiz grme, hasis eyleri yaparak

lekelenmeme ve her nimetin kendilerinin olmas iin uramama duA

rumuna

getirir.

Ayet-i kerimede

yle buyrulur: "Onlar yoksulluk

iinde bulunsalar bile dierlerini kendilerine tercih ederler.

leleri,

lar!"

te

by-

agzllkten korunanlardr, onlardr mutlulua ulaacak olan-

184 185
-

Hadi

gerei olan hidyet, istikmet, iman, ikrar,

kabul, teveddd ve hayrhahlk gibi sfatlar ve ne'et-i unsuriyyesinin
byk bir ksm olan su ile topran gerei olan tezlll, tevz,
adem-i

ism-i erifinin

tasallut

mazhar

ve hilim gibi gzel sfatlar amildir. 186 Hd isminin

olan bir vcuttan

ehadet aleminde iman ve

salih

amel

orta-

ya kar. 187

Hidyet gneinin
lara

bu

ktan

btn alemi

bir hisse vardr...

aydnlatm

Hayvanlarn

olup tm varlk-

birbirlerine

48

181.

Bursevf,. Kitb'n-Netce,

182.

(Yunus,9)

183.

ems,

184.

(Har,9)

185.

Kueyr,

186.

A. Avni Konuk, Fussu'l-bikem tercme ve erhi,l, 166, haz.

S.

187.

I,

merhamet

(7,8)

a.g.e.,

254, Beyrut, 1986

Eraydn, stanbul 198?"

A. Avni Konuk,

a.g.e.,I,

307

M. Tahral ve

58 HDYET

REHBER

etmeleri, yavrularna efkat gstermeleri, kendilerine fayda veren

lerlerden zevk almalar, zarar veren

l'nn

eyden kanmalar hep

ey-

Bri-i Te-

hidyetidir. 188

Hadi, maksudu bildirmek ve ona ulatrmak manasnadr. Hidyetin nru bir kalbe girdiinde o kiinin sadr alp ferahlar. Sadrn

alp ferahlamas, kulda

ahlakn hkmleri

iyi

ile

gzel

ahlakn artmas ve kt ahlaka

ramen

genilemesi ve yksek kemale ermesidir.

Allah Tel kulunu erdirmek istedii zaman onun kabine seknet

indirir. Bylece tabiatnn hakir olan taraflar skuna erer. Kt ahla-

rzsna kavumak iin ona yardmc olurlar. "M'minlerin kalplerine skunet balayan O'dur ki,
imanlarn daha da salamlatrabilsinler."(Fetih,4); "Allah kimi doteslim olurlar ve Allah'n

ru yola

mak

ulatrmak

isterse

isterse,

(c.c.)

onun

ge kyormu

kalbini slam'a aar; kimi de saptr-

gibi kalbini iyice daraltr.

Bylece Allah

inanmayanlar dehete drr. (En'am, 125) Allah onun nrunu sndrr ahlakndaki genilii daraltr, yksek ahlakn en
yapar.

aa

Ne zaman

ey yapmaya kalksa ve tate ynelse, sadr yette getii zere skr, genilikler dar gelir, i alemine bir
karanlk ker, istedii ey ona ok zor gelir ve adeta gklere trmanyormu gibi kt bir hale der Allah muhafaza buyursun. 189
Hd,

kul hidyetle

ilgili

bir

kullarndan dilediinin nne koyan ve

ona hidyet yolunu bildiren ve onat tati sevdiren, irad ve ynleniyilik sebeplerini

dirmesiyle kurtulu yolunu gsteren, rza ve kerametin veren, byk

rahmetiyle ve engin muhabbetiyle kuatandr. Allah Tel buyurur

"Allah dilediini

doru

yola

(Bakara, 213) "Bana

iletir."

doru

ki:

yolu

gsteren de odur." (uara, 78)

Ayn ekilde Allah Tel

ti.

marifetini kullarndan isteyene tahsis et-

Ve ona tevhidinin nrunu ikram

Hd olan

etti.

Allah, has kullarna nce

zatnn

bylece onlar mrifetiyle onun zatna ahitlik

yacn
188.

gidermesi gereken eyi retti...

eyh

lh, Esm-i

Hsn erhi, n,

mud, nr.4001
189.

bn Bereccan,

a.g.e.,

451

marifetini gsterdi,

Her varla ihtiocua doduunda memeettiler.

61a-b, Sleymaniye ktp,

Hac Mah-

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

59

den st emmesini, yavru kua yumurtadan ktnda yem tanelerini

gagasyla toplamasn, arya bedenine uygun yumuak bir ev yapmas-

n gsterdi. 190
Kelbz'ye gre el-Hd, rububiyyet ve vahdanyyetini ikrar et-

meleri iin kullarna marifetinin yolunu gsterendir.

Kulum bana bir kar yaklarsa ben ona bir arn yaklarm... diye devam eden hadis-i erif, "kulum bana azmi ve cehdi le bir arn
yaklarsa, ben onu hidyet ve himayemle kendime bir kula yaklat-

rrm, "

demektir. 191

bn'l-Arabfye gre hd, insann (vgye lyk) hayrete ermesidir."

192

Sfilerden

biri:

"Halkn Hakk'a en

arif

olan, O'nda en fazla

hayret edenidir." demitir. 193

lim iki trldr:
Birincisi hakikat ilmi,

tebli

ettikleri

tahsil edenler
leri iin

dieri

ise

hayl ilmidir. Enbiy ve evliyann

hakikat ilmi, hakikat

vcdun hakikati

ile

ile

hayal

arasn

ierir.

Bu

ilmi

hayal arasndaki irtibatlar bildik-

Bu hayret vlen hayrettir. Onun iin

"Ey Rabbim! Sende benim hayretimi artr. " diye du

"hayret"e derler.

Efendimiz

(s.a.v.)

etmitir.

Hayal

ilmi ise felsefecilerin ve fen ehlinin

uratklar

tabii ilim-

asmayp madd aratrmalarla vcdun hakikatini anlamaya alrlar. Ancak madde ve

ondan meydana gelen btn deiik sretler hep hayllerden ibretlerdir.

Bunlar enbiy ve evliynn szlerine kulak

Bunlar hakk Vcd'un isimlerinin glgeleridirler. Gerekte hayal

olan eylerle kaplan kimselerin bir hayli brakp dierine tutunarak,

tir.

gzel mrlerini

190.

Mahmud

mahvedip ve doru yolu

Seyyid Hasan,

erhu men fi

asla

bulamayp hayrete d-

esmillahi'l-hsn, 228,

229

s-

kenderiyye, 1990

191.

Kelbz, et-Taarruf, H.z.

Sleyman Uluda,

Dou Devrinde Tasavvuf, 32,

stanbul, 1992

192.

A. Avni Konuk, a.g.e.,iy 141 ve Mu'cemu's-sf, Suad el-Hakim, 1101,

Beyrut, 1981
Kelbz, Ta'arruf 197-198,

savvuf) stanbul,

1992

trc.

Sleyman Uluda,(Do$ Devrinde Ta-

60 HDYET REHBER

phe

eceklerinde

Onlarn bu

yoktur.

"zemmedilmi
sonucudur. Bu ilim ise

hayreti ise

bir

cank haylin verdii bir ilmin

hilliktir. nk yaratma asndan, daim tecellden ibaret olan ilh
emrin sonu yoktur ki bir yerde dursun. O zaman hd, insann vlen hayrete ermesidir. Arif grr ki vcd birdir. Bu sretler onun

hayrettir."

isimleri hasebiyle daim tecellsinden ibarettir.

mad
Bu

"te buras mhedenin

iin

Bu

sonu

tecellnin

ol-

bittii yerdir" deyip duramaz.

sebeple hayrete der. 194

Ms

A. Avni Konuk,

(a.s.)

fassmn

ikinci

erhinde bu hayreti

yle aklar:

nsan

ilim

ile

aip

san ilim sahasnda

hillik haline

olmadn bilince hayrete der. nilerledike, arkasna bakt vakit, nce ca-

emrin nihayeti

hayret eder. Sonra da nne

nunu gremez. Bu

hal nihyeti

olmayan

cusu lh tecellde tekrar

olmadn

(Rahman, 29)

Hakk'n

ayeti

meydana geldiini

gerei,

baktnda ilim sahasnn so"Allah'ta seyr"dir.

"O

lim

yol-

her gn yeni bir tedir"

tecelllerinin

grr. simlerin birbirinin

zdd

her an yenilenerek

olmasndan dolay

arasnda inkra ve tercihe sebep olacak bir hal gremez. Mesel, Hd isminin hkmleri ve eserlerinin gerei olduu gibi, Mudili isminin de ayndr. lim mertebesinde akl gzyle gren
eitli tecelliler

lim birini dierine tercih edemez. Byle olunca Allah' rif olan in-

san "hayrete"

erip,

vgye lyk olan

sonsuza dek iin nihyetine ulaamaz. Bu hayret

hayrettir.

Peygamberimiz

(s.a.v.)

bunun hakknda

"Rabbim! Benim senin hakknda olan hayretimi artr buyurmutur.

yette "Rabbim!

lmimi

artr." (Th, 114) buyruldu ki, buradaki

"ilim" Allah'ta seyre ait olan ilimdir.

lktr.

Bu

Mesel
mesi

neticesi hayret ve

akn-

kartrlmamaldr.
karlnca hayrete d-

hayret cehaletten kaynaklanan hayretle

bir

gibi.

Bunun

kylnn hi grmedii

bir letle

195

Tasavvufta hayret; kalbe gelen bir

tecell sebebiyle slikin

dne-

mez, muhakeme edemez hale gelmesidir. 196 ibl'ye gre hayret

iki

140-143

194.

Konuk,

195.

A. Avni Konuk, a.g.e.,IY 236-237

196.

H. Kmil Ylmaz, stanbul, 1996, Sleyman

Uluda, Tasavvuf Terimleri Szlg, 231

a.g.e., IV,

Serrc,el-

Lm'a, 338,

trc.

gnah ileme korkusunun iddetinden meydana gelen

hayret, dieri ise kalblere alan ta'zm duygusundan meydana gelen
trl olur:. Biri

hayrettir. 197

Znnn,
syler.

lk

bataki ve sondaki

rifin

makamnn

hayret

olduunu

olmas ve Allah'n kulu

Bu durumda kul kendi kr-

hayret, kulun fiillerinin Allah ile

nezdindeki byk nimetlerj

ile ilgilidir.

n O'nun nimetine denk Bulamaz.

Sondaki hayret
tir.

tevhidin usuz bucaksz sahralarndaki hayret-

ise,

Allah Tel'nm kudretinin azameti, heybeti ve

bykl karsn-

da kul, dnmenin yolunu kaybeder, akl bu yolda ciz kalr. 198

ou

Sfilerin

marifeti

aktan stn tutmaktadrlar. Tahkik

ne gre muhabbet zevk u safda helk olmak, marifet

ise

ehli-

hayret iin-

de x tem ve heybet iinde fen halinde olmaktr. 199 Allah hakknda

akln hayret iinde kalmasndan Ve Hakk'm

marifet, srekli olarak

inayetinin kulu zerine ynelmesinden

baka

bir

ey

deildir. 200

devaml oluudur."demitir. O'na gre

hayret ikiye ayrlr. lki, bireyin varl ve mahiyeti, ikincisi bir eyin keyfiyeti hakknda hayrettir. Allah'n varl hakknda hayret
irk ve kfrdr, keyfiyyeti hakkndaki hayret ise mrifettir. nk Allah'n varl konusunda rifin phesi yoktur. Allah'n keyfiibl: "Marifet hayretin

yeti ve

nasl bir varlk

Bundan dolay ibl der

olduu hususunda
ki:

akl mecal bulamaz.

"Ey hayrete denlerin delili, hayretimi
ise

artr." 201

Bu konuda Mevin yle

seslenir:

Hakk'm yarattklarna kar hayran

san'atn gnlnde

m her

hisset,

bu

taraftan sana gelsin,

yeter;

ol,

yaratcnn

kudretini,

arp kal da, Allah'n yard-

ulasn.

210

197.

Serrc, age,

198.

Kelbzf, age, 197-198

199.

Kueyr,

200.

1991
Hucvn,

201.

Hucvr, age,

Risle,

505

age,

401
408

crc.

Sleyman Uluda, Tasavvuf lmne Dair, stanbul,

62

HDYET REHBER

arp kalp da kendi varlndan geersen hl

bizi

doru

yola gtr. "

yumuar.

olursun.

bir itir.

zorluk sana kolay grnr.

nk iin zorluu, bykl

itiraf

"Y Rabbi

Hakikat yollar zor bulunur ama, sen onun

kaybetmekten korkar, titrer de ona snrsan, o g i

Bu i byk
sevgisini

demi

dili ile:

inkar edenler iindir. Sen aczini

202
edersen senin iin o zorluk, o glk ltuf ve ihsn olur.
* * *

Ey Hakk yolcusu! Sen; akl, zekay sat da hayranl satn al! nk zeki olmak, akll olmak; br fikir yrtmekten, bir zanna kaplmaktan ibarettir! Halbuki hayranlk; Hakk'n gzelliini, kudsan'atn grmek,

retini,

arp kalmaktr! 203

* * *

Hikmetinden sual sorulmayan Hakk'n iini kim anlayabilir? O

iin hakikatine kim eriebilir? Bu sylediim szler, ancak anlatmak iin sylenmi zaruri szlerdir.
Bazen

yle,

ran olmak,

bazen de byle grnr. Bu sebepledir

ki,

din ii hay-

arp kalmaktan baka bir ey deildir.

Din iindeki bu hayranlk, bu ilere akl eremedii in hakikat

kblesine srt evirmek. deildir. Belki dostun mest ve mstarak
olarak hayrete dmektir.
Birinin yz, dost tarafna, gerek sevgili tarafna evrilmitir. Dilin

yz, ikilikten kurtulup, Hakk'da

mstarak olduu

iin

dostun yz olmutur. 204

* * *

Dnk yediim yemek

bile

hatrmda

yok, bu gnl hayretten,

Allh'n yarattklarna bakp, yaratana hayran olmaktan

eyle

ad

olmuyor.

baka

bir

205

* * *

202.
203.
204.

205.

efik
efik
efik
efik

Can, Konularna Gre

Can, age,

IV,

232

21
Can, age,!!!, 29
Can, age,

I,

Aklamal Mesnev, W 314,

stanbul, 1996

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

Akll

63

akllarn dostun bulunduu yere, telere gndermilerdir! Bu dnyada kalan akl se, sevgiden haberi olmayan,

olanlar,

sevmeyen, sevilmeyen, ahmak olan akldr!

'

Allh'n bykl, san at, gzellii ve yaratma gc

der
teli

aknlkla akln bandan

ba olur, bir kil kesilir!

de,

bir

lerde bulunan

o zaman,

hayrete

sann

her

yannda zihin, dnce zahmeti ekmez! te-

telerde, sevgilinin

giderse,

ile

mn

ovalar, baheleri de hep zihinler

bitirir,

akl

206
fikir retir!

Her eyi sebeplerden

biliyorsun.

yzden Hakk'a

kar

hayran-

ln azalyor. Halbuki hayranln, o arp kalman, seni Allah'n

huzuruna ulatracaktr. 207

Konuyu bn'l-Arab ve Fuzl'nin "Hd"

ism-i erifi

ile ilgili

du-

alaryla tamamlayalm:

"Y Hd!

Bizi

en gzel amellere

eritir." 208

Y Rab, beme ltfunu et reh-nm bana

Gsterme ol tarki ki yetmez sana bana
[Ey Kabbimi Ltfunu daima bana yol gsterici kd, sana ulamabana gsterme!] 209

XVI.

ARFLERN HDYETE VESLE OLMASI

Allah Tel'nn. hidyet vesilesi olarak zikrettiklerinden

nebilerdir.
ile

Hakk'n

ztna, sfatlarna ve

olmutur. Enbiy'nn

Hakk'n
206.
207.
208.
209.

va'didir.

efik Can,
efik Can,

vrisleri

Hidyetin

fiillerine

ird onlar

biri

vesilesi

de byledir. nk, hidyet getirme

belirli bir

zaman

yoktur. Btn zaman-

233
VI, 66

age, IV,
age,

de

bn'l-Arab, en-Nru'l-es'n, 11, Msr, 1978

bn'l-Arab, lh Ak, trc.Mahmut Kank, Giri, 10, stanbul, 2003

64

HDYET REHBER

larda nefisler ve ruhlar o hidyeti beklerler. Hidyet onlarn gdalar-

dr.

Yamurun

tesiri iin

terbiyesi gerektii gibi, feyzin tesiri

arsann

de kalbin terbiyesi gerekir. Bu terbiyeyi Nebiler yaparlar. Onlarn

olmad zamanlarda ise bu kuds grev Nebilerin vekili olan kmil in-

iin

sanlarndr. Allah Tel, yette "...Ve onlar temizleyecek

ber)..." (Bakara,
tir.

29)

buyurur. Burada tezkiye Neb'ye

nk Hakk'a vastadr.
Hidyetin bir

peygam-

(bir

riisbet

edilmi-

210
Vel de byle olup, Resule vastadr.

manas da irddr. Mrid

de ird eden,

delil olan,

Mrid doru yolu gs211 lime tbi oluteren, hak yola ileten, gafletten uyandran demektir.
212 Burada rifin vesile olduu
nur, rif ile hidyete erilir, denilmitir.
hidyetten kast, gaflet halinden kurtulmak hakikate erme anlamnadr.

klavuzluk yapa ve yol gsteren anlamna

Mevln, mridlerin hidyet

gelir.

iin birer vesile

olduklarn yle

ifade eder:

Allah'n nrunu

bn,

ister

Zira bu

ister Allah'tan al, ister

kpten

testi,

i, ister

iyiden iyiye

kmil insandan.

Ak ara-

testiden.

arap kp

ile bitiiktir.

mutlu

testi,

senin gibi gelip geici, nefsn zevklerle neeli deildir.

Muhammed Mustafa (s,a.v.) Efendimiz; "Benim yzm grenler, beni grm olanlar grenler ne mutlu kiilerdir." diye

Hz.

buyurmutur.

Bir

mumdan yaklan mumu

m olur.

Bylece, o

mum

ce

mumun

gren, gerekten de asl

muma nakledilse,
mumun aydnln

yz

yaklsa, sonuncu

mumu

gr-

mumdan yzler-

gren

bile

asl

ilk

mumu grm olur.

stersen, aradn hidayet nrunu, ak nrunu son mumdan al; istersen bizzat ondan, can

mumundan

al;

aralarnda hi bir fark yoktur.

210.

Bursev, Kitb'n-netce, 75-76

211.

Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 388, Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, 116, stanbul, 1994

212.

Kuseyr, Risale,

492

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

rsen son

gemi

mumun nrunu

vellerin

65

ondan feyiz al; istersen gelip

mumlarndan ma" nen aydnlan, nrlan... 213
gr,

*
Ey akll,

fikirli

kii,

hastaln

nevi hekimin nne,

geri gelmemesini istersen,

paran pulunu

Manev hastalk hekimlerinin, yni

sa ve

bu m-

ban yere koy.

vellerin gnllerini ederse-

niz, kendinizi grr, halinizi bilir

ve durumunuzdan utanrsnz.

Bu gnl krlnn

halkn

giderilmesi,

hekimler, Allah'n lutfu ve keremi

ile

elinde deildir. Fakat

bu

hidyet yolunu gsterirler.

Bu manev hastalklarn hekimlerine candan, gnlden

kul olur-

san Allh'n lutfuna ve feyzine yol bulursun. 214

Vardk da
Fir'avn

ptr-i

ta olsa dil yuma olur

yakn bir mrdan ala olur

kmile

ise nefsin

da olur
rklerin hep sa olur zehrin kamu bal ya olur
Dalar yemili ba olur cmle cihan bostan sana
Oldunsa vakf aczine edn amel

bir

Es'ad Erbil

ibi olsa

Nefsin Fir'avn gibi ululuk iddiasnda

Acizliini,

orak dalar meyveli

XVII.

baf

214.
215.

ac

(hallerin)

bir amelin

tatllar

btn dnya sana bahe

116
<
age, III, 102
M. Es'ad Erbil, Divn- Es'ad,lS9 stanbul, 1991
age,

olur.] 215

deiik alardan deerlendirerek baz

ayrmlardr.

efik Can,
efik Can,

da gibi olur

HDAYETN MERTEBELER

Mutasavvflar, hidayeti

213.

karncadan daha alak olur

gszln anladtnsa kymetsiz

rk, hata ilerin dorulur,

mertebelere

ise

da

I,

66 HDYET REHBER
Bursev, imanla balayan^ hidyetin mrifetullah izgisinde tedr-

cen

artacan

Kiinin manev hayatnda,

syler.

uymaz. 216 Bursev

erine

aklarken "marifetin

bir

belirterek ifade eder. 217

bu

bir vaktin

hkm

di-

tedricilii, hidyeti mrifetullah olarak

yerde karar etmeyeceini, her an

O'na gre hidyetin

ilk

artacan"

mertebesi iman, ikin-

ci

mertebesi velayet, nc mertebesi nbvvet, drdnc mertebe-

si

ise risletdir. 218

*

imam
1.

Gazl

Hayr

er yollarn

ve

(doru ve

hidyeti derecede ele alr:

ise,

bilmektir. Allah Tel "Biz

ona

iki

yolu

eriyi) gstermedik mi?" buyurarak, herkese akl veya

peygamber, vastasyla bu yollar aklamtr. Hidyetin sebepleri,

kitaplar,

peygamberler ve akl sahiplerinin

larn hidyetini engelleyen, hased,

krl ve dier
2.

kibir,

basiretleridir.

dnya

nsan-

sevgisi, basiret

sebeplerdir.

Allah'n kullarn halden hale evirmesidir.

te

bu mchede 219

soncu gerekleir.
3.

Bu mertebe

ise

mchedenin kemle ermesinden sonra, nbv-

vet ve velyet leminde parlayan bir nurdur. Hidyetin

bu merte-

muhkeme yoluyla ulalamaz. Mutlak ve gerek

budur. Dier iki hidyette baz perdeler bulunur. Hid-

besine akl ve

hidyet

yetlerin hepsi Allah'tan

ne nisbet edip,
lerde

tahsis ile

"Doru yol,

le dirilttiimiz,

olmakla

birlikte Allah

Tel'nn kendisi-

ereflendirdii hidyet ite budur. yet-

ancak Allah'n yoludur" 220 "l iken hidyet,

kendisine insanlar arasnda yryecek bir nr ver-

diimiz kimse, karanlklar iinde kalp, ondan kamayan kimse

Hakk

216.

smali

217.

Bursev, Tefsiru Fatiha, varak

Bursev, Kitb'n-netce,

I,

370

32a Sleymaniye

ktp.

Hac Mahmud

bl.

No.237/2,
218.
219.

smali Hakk Bursev, Kitb'n-netce, I, 370

Mchede, mcdele etmek, savamak demektir. Terim

olarak, eriata

is-

tenen fakat nefse zor gelen eyleri emmre olan nefse ykleyerek onunla

220.

savamaktr. Nefse kar alan sava byk cihattr. Mchede,

mek, onu etkisiz hale getirmek, ile ekmektir.
(S. Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl)
Bakara, 120

nefsi ez-

ZAHR VE BTIN AISINDAN HDYET

gibi olur

mu?" 221

Rabbinden

bir

"Allah,

kimin gsn slm'a

nur zerinde deil

mertebedeki hidyet

midir?" 222

67

am ise ite o,

buyrularak nc

anlatlmaktadr. 223

Molla Cm, hidyetin mertebelerini "Vcd mertebeleri" 224

asndan deerlendirerek unlar syler: "Hidayeti saymak mmkn
deildir, ancak genel olarak yle ifade edilebilebilir: Cenab
Hakk'n balangta taayyn-i -evvelde (Hakk'n ilk zahir oluu) oldu-

gibi, gayb-i

hviyy etteki (Belirsiz olmas

itibariyle

Hakk'n

zt,

karanlndan, icml, klli, ilm Vcd nru arsasna,

sonra taayyn-i sn'deki (Hakk'n ikinci mertebede zahir olmas) gibi tafsili, ilm Vcd nru arsasna, sonra mertebe mertebe rh, misl ve hiss olarak, (drt) unsurdan oluan beden olarak varoluuna
ulatrncaya dek a'yn vcd arsasna hidyet etmesidir. Sonra ocukluktan temyiz ve teklif ana ulatrp Neb (s.a.v.) ve O'nun getirdiklerine imana muvaffak klmasdr. Bu hidyetlerin artmasn tazt- kibriy)

olduu unutulmamaldr. (Kii Hak'tan ezelde

neyi taleb etmise Allah ona gre hkm verir. )Artk talep edilen hidyet, slm dini, salih ameller, kmil melekeler, yce makamlar,
lebin, isti'dt dili ile

ameller ve hallerdir." 225

bn-i Kayym, hidyet mertebelerini, Cenb- Hakk'n kullarna

manev iaretlerle yol gstermesi asndan on
ayrr:

kma

1.

2.

Uyankken vastasz
Tel'nn Musa (as)

En'am, 122

222.

Zmer, 22

223.

mam Gazl, hy u
tanbul,

konumas byledir.

Ulmi'd-dm} V% 201-204,

trc.

Ahmet Serdarolu s-

1985

Burada geen varlk mertebeleri hakknda geni bilgi iin, bkz. A. Avni Konuk, Fussu'l-bikem tercme ve erhi, haz. Mustafa Tahral ve Seluk
Eraydn, stanbul 1987 M. Krol Kl, Muhyiddn bnu'l-Arab'de Varlk
Mertebeleri,

225.

ile

ile

Allah'n Nebiler'e vahyetmesidir.

221.

224.

olarak Allah'n kulu

Molla Cm,

baslmam
a.g.e.,

13

Dr..Tezi, stanbul, 1995

68

3.

HDYET REHBER

Melek olan

elilerin

rece sadece nebilere

4.

beer olan elilere

mertebesidr.

Bu da

sddklann derecesinden alttadr. Sddk, ilham,

gibi

zel vahyin ve

Raslne teslim etmitir. Peygamberimiz

(sav)

mer

derununa ilham edilen

Hattab'dr."

b.

"Sizden nceki

Eer bu mmette

mmetlerde kendilerine ilham verilenler vard.

226

doma, kef
kalbini, srrn

ie

eylerden mstanidir. nk, sddk btn

de bylesi varsa o

Bu de-

aittir.

dourma)

Tahdis (ilham, ie

gnderilmesidir.

Muhaddes, kalbine ve

ey demektir. Bu kiinin

mertebesine gre

olan grdr. Mutlak kesinlik arzetmez.

5.

mam (anlay, idrak) mertebesidir. Davud (as) 'm grd bir davada cezay

fazla sert

bulan Sleyman

(as)

yeni bir

zm

teklifinde

Davud (as) olunun zmn kendisininkinden daha adil

bulduu iin davay bu ynde karara balar. Cenb- Hak yette bunu yle belirtir: "Bu olayda Sleyman'n dava konusunu (daha derinden) fehmetmesini, anlamasn saladk." (Enbiy, 79) Fehm, Albulunur.

lah'n kuluna verdii bir nimet, kalbine

koyduu

bir nurdur.

Kul bu

bakasnn idrak edip bilemediini bilir. yetlerden bakasnn anlayamadn anlar, manann aslna vakf olur. Bedir ehlinden
sahabilerinde bulunduu bir toplulukta Hz. mer "Allah'n yardve fethi geldii zaman" 227 yetini sorar. Herkes bir mana verir.
nrla

lerinde en gen
l

bu

bn Abbas

(ra)dir.

En son ona

sorulur. "Allah Te-

yette Nebi'sinin eceli geldiini haber vermektedir, "der.

bn

anlay olmasayd Rasulllah'm ecelinin bildirildiini nereden karacakt? Bu dereceden ou insanlar yoksundur. O kiiler yetleri anlamak iin baka eylere ihtiya duyarlar. Fehm sahipleri ise baka eylere gerek duymazlar.

Abbas

6.

(ra)'de zel bir

Beyn (aklama) mertebesi dir. Hakk'n delil ve ahitlerle aklanmas, btldan ayrlmas ve tantlmasdr. Bylece hakk, kalbe
grnm gibi olur. Bu derece genel olup btn yaratklar kapsar. Bu beyn kullarna ulamadan Allah kimseye azab etmez veya saptrmaz. "Allah Tel

bir

226.

Buhar, Fadil Ashb'n-nebi,6

227.

Nasr, 1

topluluu hidyete erdirdikten son>

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

ra,

drmez."

edip,

mak
7.

69

nelerden saknacaklarn kendilerine iyice aklamadka dal-

lete

akladn

(Tevbe, 115) nsanlar Allah'n

kabul

onunla amel etmediklerinde, Allah onlar hidyetten saptrsuretiyle cezalandrr. Burada ki aklama yetlerle ve kin-

tefekkre

ararak yaplr.

zel aklama mertebesjdir. Bu hususi hidyeti gerektiren beyndr. nyet, tevfik, seme fiilleriyle ilgili ve
brakma sebep-

babo

kaldrlmas

lerinin kalpten silinip

"Gerek

ortaya

kan beyndr.

u ki sen her sevdiini doru yola yneltemezsin; fakat

Allah'tr dilediini
la girecek
8.

ile

doru

olanlar en

yola ynelten; ve yine O'dur

iyi bilen. "(Kasas,

56)

doru yo-

228

ittirme mertebesidir. "Allah onlarda bir hayr grseydi onlarn

mutlaka duyup iitmelerini salard; kald ki (hakk) duyup iit-

bal tavrlar iinde kukukulan iitmesi vardr ki s-

melerini salasayd, yine onlar o dik

suz yz evirirlerdi." (Enfal, 23) Bir

zn lafzm
tini,

9.

iitir bir

de kalbin iitmesi olup o da kelamn hakika-

ne kastedildiini anlamaktr.

ilham mertebesidir. "insan benliini

l)amacna uygun

duu

dn ve onun

nasl (yarat-

ekillendirildiini ve nasl ahlk zaaflarla ol-

kadar Allah'a

kar

sorumluluk

bilinciyle

de donatldn...

takvann ilham edildiini) ems, (7,8) Herev, ilham -

derecede aklar: Birincisi duymaya bal kesin olarak vahy eklinde tezuhur edendir. kincisi, apak meydana gelen ilhamdr.
(fcur ve

Bunun doruluunun belirtisi udur; buna mazhar olan kii perdeyi yrtmaz. eriatn izdii snr amaz ve hataya dmez.
ncs
10.

ise

Sadk rya
tin

srf gerein

kasnn ryas

228.

edilir,

ettii ilhamdr.

"Sadk ryann nbvveolduu ifade edilir. Nebilerden ba-

mertebesidir. Hadis-i erifte

krkalt cznden

amel

tecelli

iin

biri" 229

vahye uyup

uymadna

uymazsa amel edilmez.

Allah'n hidyeti ancak buna

tisinden ibarettir.

229.

Buhari, Ta'bir, 4

230.

bn

Kayyim el-Cevziyye,

ulamak

^
a.g.e.,53

baklmadr. Uyarsa

230

isteyenler vadettii rahmetin belir-

70 HDYET REHBER

XVIII.

HDYETTE ST'DAT

O her zaman gsterir hak yolunu

Lyk olduu

yola sevkeder kulunu 231

Meryem sanki bir aslan kann dkmek istiyormu da ondan kayormu gibi, bir daa doru kayordu. Birisi onun arkasnsa

b.

dan koup: "Hayrola,

diye sordu.

I Iz.

ku

gibi

sa, o kadar

ne kayorsun; arkanda kimse yok?"

hzl kouyordu

ki,

acelesinden ona ce-

adam bir mddet onun arkasndan kotu, peini brakmad. Ve Hz. sa (as) 'a kuvvetlice bararak: "Allah rzas iin bir
an olsun dur! Byle hzl kan bana dert oldu. Ey kerem sahibi arkanda ne aslan var, ne dman, ne de bir korku, kimden bu tarafa
vap veremedi.

doru

kayorsun? dedi. Hz. sa; "Bana

ba olma,

ben

bir

ahmaktan

kayorum. Brak da kap kendimi kurtaryorum.

(erh:

Ahmak

temyiz 232 sahibi olmayan kimsedir. Zahir ilim ve

kl krk yaran

fennde

fakat bu esrarengiz

vcudunun nereden

geldi-

ini, niin geldiini ve nereye gittiini, niin gittiini anlamak mera-

kn hissetmeyen kimselerdir.
Mevln (ks) "Byle bir kimse zahiri ilimlerde mutlak zeki
bile. mademki onda bu temyiz yoktur o ahmaktr." buyururlar.)

olsa

O kimse dedi ki: Nefesi ile krler ve sarlarn ifa bulduu o Mesih deil misin? Hz. sa: Evet, dedi. O kimse: Peki dedi, gizli srlara,
efsnlara sahip o mn padiah, sen deil misin? O efsunu bir l
zerine

dedi

ki:

okuduun

vakit, av

bulmu

aslan gibi

Evet o sylediin de benim.

sa

kimse cevap verdi:

(as)

buyurdu

ki:

Evet! Soran tekrar:

her ne istersen yaparsn, korku kimdendir?

halde, ey

Bu eit

pk ruhlu

mucizelerin ol-

brahim ener, Trk Edebiyatnda Manzum Esm-i Hsnlar, 148

zi.

232.

sa (as)
Ey gzel

dirilir!

amurdan kular yapp canlandran sen deil misin?

yzl!

231.

srayp

Dr. Te-

zmir, 1985

Temyiz, fark anlayp idrak etme,

iyiyi

ktden ayrma,

birini benzerlerin-

den ayrp tercih etme, ayrdetme, stn tutma, yeleme, seme, farketme
anlamlarna kullanlmtr

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

71

duktan sonra, dnyada kim senin bendelerin arasna katlmaz? Kim

sana kul kle olmaz? Isa (as) buyurdu ki: Teni yaratan ve ezelde ca-

n vareden Hakk'n pk ztna yemin

ederim

nn

gkyz

ve

sfatnn hrmeti hakk

iin ki,

yrtm ona kul kle olmutur. O

sarlar zerine okudum,
atlad, yarld.

oldu.

dirildi kalkt.

O Allah'n

zt-

yakasn

bile yenini

a'zam ben krler ve

Kayalk bir daa okudum, da

efsun ve ism-i

Hrkasn gbeine

okudum

cesedine

iyi

ve

ki

lm

adamn
Hibir ey olmayana okudum bir ey
kadar yrtt.

bir

oldu.
Fakat,
bir

Onu ahman

derman,

bir are

[erh: ruhlar ve

mayan

kalbine, muhabbetle yzbin defa

olmad.
nefisleri ihya

eden

kimselere, her ne kadar sz

ile

nebiler, hidyete kabiliyeti ol-

aknlklar

monlarn azgnlklar

nasihat etseler ve hal

metlerine rnek olmak zere, ibdetler getirseler,

ve

okudum,

ile

artar.]

ahmak kat ta oldu da o huyundan dnmedi, orak

bir

kum

oldu da ondan hi ekin bitmedi.

kimse dedi

halde, o

ki:

Peki

Hakk'n smi baka eylere

ahmaa tesir etmemesinin hikmeti nedir? O

etkisi

olduu

da hastalktr bu

Hakk'n ismi ona deva oldu, buna olmad? sa (a.s.) dedi ki:
Ahmaklk hastal Allah'n kahrdr. Krlk hastal ise kahr deil,
belki bir beldr. Bela merhameti celbeden bir hastalktr. Ahmaklk
ise zahmet getiren, bakalarn yaralayp inciten bir hastalktr.
da.

Niin

Ahmaa vurulan
el

Allah mhrdr.

O mhrn zerine hibir

are bulmaya g yetiremez.

Hz. sa'nn
ti

da,

kat gibi,

sen de ahmaklardan ka.

Ahman sohbe-

ok kanlar dkmtr.

Hava (buharlanma

ile)

suyu nasl yava

sizden (iman nrunu) byle alar.

lar

ve (inkar)

soukluu

verir.

yava

ekerse,

O ahmak (ilh akn)

ahmak da

hararetini a-

233

Enbiy ve evliya Hakk'a hizmette doktorlara benzer. mmeti

sa-

adete sevkettiklerine ve slah ettiklerine gre ilh emre hizmet eder-

233.

A. Avni Konuk,

a.g.e.,11,

209-215 (Mesnev'den naklen)

72 -HDYET REHBER

ler.

sti'dad olmayan kimselere hidyet veren

ilh

emre hizmet

olmadklarna gre de

etmezler. 234

Kueyr, "Kurtulua eren daha nce Allah tarafndan seildii

iin

kurtulmutur. nk Allah Tel, "Biz onlarn [hepsini] setik ve dos-

doru

235
bir yola ilettik." buyurur. (En'am, 87)

Ebu Osman demitir

ki:

"Hem

sz

nefsine amir klan hikmet incileri syler,

hem fiil ynnden snneti

sz hem fiil ynnden heva

ve hevesi kendine amir klan, bid'at olan eyleri konuur. Zira Allah
Tel,

"Eer O'na

itaat ederseniz

doru

yolu

bulmu

olursunuz." bu-

yurur. (Nr, 54) 230

Kueyr ve Ebu Osman'nn

ama

kabiliyeti, hidyeti istemesi

Hakk'm

hidyetle

dnldnde, inve ona doru yrmesi, Cenb-

ifadeleri birlikte

hkmetmesine sebep olmaktadr.

Kalbi ezelde iman nru

ile

aydnlanan kimse, bu alemde de

m'min olarak zahir olur. lahi ilimde deimez z hidyeti taleb

memise, hidyete kabiliyeti yoksa, bu alemde de hidyetle zahir

et-

ol-

mazlar. 237
Bir kimsenin a'yn- sabitesi (ezeldeki

deimez

hakikati),

yokluk

halinde(henz bu aleme gelmemiken) iken "el-Hd" ism-i erifinin

sureti zere

resmedilmi

ise

bu alemde de hidyet suretiyle ve

m'mn

olarak zahir olur. 238

Konu

ile ilgili

olarak bn'l-Arab,

"Eer

Allah dikseydi hepinizi

unlar syler:
"Burada kullanlan "^" harfinin imtina harfi (mmkn olmayan anlamnda harf) olduunu, dolaysyla Hakk'n bir eyi dilemesinin
a'yn- sbite'ye gre gerekleir." Yani Hak eer hepsinin hidyetini
hidyete erdirirdi"(En'am, 6/149) yetini aklarken
5

dikseydi hidyet ederdi, ancak hepsinin hidyete kbiliyeti

n bildii iin hepsine hidyet etmemitir. 239

a.g.e.,II,

197

492

235.

Kueyr,

236.

Kueyr, er-Risale,l42

237.

A. Avni Konuk, a.g.e.,III,69

238.

A. Avni Konuk,

239.

A.A. Konuk, age, 11,63-64

a.g.e.,

a.g.e.,III,

73

olmad-

ZHR VE BTIN AISINDAN HDYET

En dorusunu
Budur

Allah

ehl-i tarkin

bilir.

73

Muvaffakiyet Allah'tandr.

mltecs

Srt- mstakime kl hidyet

Budur erbb-

tarkin recs

Srt- mstakime kl hidyet

lh

ktl tartk-i

Ere t menzile

Namaz

ire

aka trd

k ola d

niyaz

ire

budur yd

Srt- mstakime kl hidyet

tahmil eyledin br- emnet

Yine sen eyle

y.

Rabbi inet

Eeri sana yol oktur begyet

Srt- mstakime kl hidyet

dtk firkate har ilinden

Hamr olduk senin kudret yolundan
karma Hakk'yi doru yolundan
Srt- mstakime kl hidyet
smail

Hakk Bursev240
Veysel

AKKAYA

SKDAR-2003

240.

K. Ziyeddin

2001

Coan, . Hakk

Bursevi. Fatiha Tefsiri, 121, Y.L.T., stanbul,

HDYETN BALANGICI

alanglar, nihayetlerin

tecelli ettii" yerlerdir.

lah ile olursa nihayeti de

Onunla Ona

doru

Kimin bidayeti Al-

olur.

241

bn Atullah
Soru da ilimden

gelir,

cevap da. Nitekim diken ve gl toprak ve

sudandr, yani amurdan. Dallette ilimden

ac ve tatl yamurdandr. 242

gelir hidyette.

Nitekim

Mevln

KTABA
Btn hamdler
lah'n kulu ve resul

GR

Allah'a, salt ve selm varlklarn

Muhammed'e

(s.a.v.) li

241.

Atullah skender, Hikem-i Atiyye.

242.

A. Avni Konuk, a.g.e.JII, 46

hayrls, Alve ashabna olsun.

76 HDYET REHBER

Ey

yan ki!

renmeye gayretli olan, ilme ynelen ve onu ok arzulaBil ki ilim renmekten kastn;

ilmi

bakalar ile yarmak,

onunla vnmek,
arkadalarndan nde olmak,
insanlarn sana ynelmesini istemek

ve dnya

dinini

mal toplamak

ise;

ve nefsini helk etmeye alyorsun. hiretini dnya

ykmaya

karlnda satyorsun. Bu al veriin

miz(sav) buyurur

kesiciye

"Yarm

ki:

Yaptn

ticaretle, di-

reten de isyanna yardmc ve

nini tehlikeye atyorsun. Sana ilim

hsranna ortaktr. O, yol

zarardr.

kl satan

kii

gibidir.

Peygamberi-

kelime de olsa 243 bir ktle katkda

244
bulunan, ona bu ktlnde ortak olur."

Eer ilim renmekte niyet ve maksadn, sadece limlerden nakilde bulunmak deil de, hidyetse; sana mjdeliyorum!.. nk bu niyetle ilmi elde etmek iin yrdn zaman, melekler yoluna kanatlarn yayar. Onu renmeye baladnda; denizdeki canllar, gnah-

larnn aff

iin Allah'a yalvarr.

Her eyden nce unu bilmen

tin

ba,

sonu, zhiri ve

btn

"lmin neticesi olan hidye-

gerekir:

vardr...

Balangcn salamlatrmadan

Dn renmeden,

sonuna ulaamazsn...

zn kavrayamazsn..."

Burada, nefsini ve kalbini hidyet asndan kontrol etmek

balangcn

sana hidyetin

langcn renmeye

de

meyilli, nefsin

re ykselebilir ve ilim

Hidyetin

bildireceim.

bana

deryasna

Eer

kalbin, hidyetin

iin,

ba-

kabiliyetli ise, istenen hedefle-

dalabilirsin...

yneldiinde kalbin, erteleme ve gereini yap-

makta tembellik gsterirken; nefsin, ilim renmeye meylediyorsa, o

ktl emreden nefistir. Qjefs, kovulmu eytann hilesine uymu,
243.
244.

"ldr!" yerine "l...." kelimesinin kullanlmas gibi. (arih)

bn Mce, Kitb'd-diyt, l'de Eb Hreyre'den naklen, Resulullah (sav)

buyurdu

ki

"Kim yarm kelime de

m'minin ldrlmesine katkyazl olarak kar:

huzuruna alnnda
olsa bir

da bulunrsa, o kii Allah'n (cc)

"Allah'n rahmetinden mahrumdur!..."

HDYETN BALANGICI

77

onun gurur ipiyle yava yava kendisini korkun helake srklemesine boyun emi ve ilim renmeye kalkmtr. eytann amac, hayr
yerinde erri "iyi" gibi gstererek, seni "amel

bakmndan

iflas

eden

ve eytana uyanlar" arasna katmaktr. Onlar gzel iler yaptklarn

zannederler. Halbuki

almalar dnya hayatnda boa

Bu durumda eytan, sanayimin stnl ve

gitmitir.

limlerin dereceleri-

hakkndaki szlerinden bahseder.

hadislerine ilgini azaltr: "lmi artt

ni anlatr. Sahabe ve tabiinin ilim

Ancak Resulullah

(sav)'nin

halde hidyeti artmayan kii ancak Allah'tan

uzaklam olur." 245 "K-

yamet gnnde insanlarn en iddetli azap ekeni ilmine Allah'n mkfat vermedii limdir." 246 Ve yine Peygamberimiz yle buyurur:
"Fayda vermeyen ilimden, korkmayan kalpten, kabul olunmayan

amel ve duadan Allah'a

rem buyurur

ki:

snrm." 247

"sr gecesi

bir

Bir

baka

hadiste, Rasl-i Ek-

toplulua rastladm. Dudaklar ate-

ten makaslarla kesiliyordu. Siz kimsiniz? dedim. Biz iyilii emreder;

kendimiz yapmazdk. Ktlkten de sakndrr ama kendimiz onu ya-

pardk, dediler." 248

den sakn. Seni gurur ipiyle ekip aldatmasna uyma. lim renmeyen cahile bir kez, rendii bilgilerle amel etmeyen lime ise bin kez
yazklar

olsun!..

ilim

renen

insanlar

ksmdr:

hazrlk yapmak iin ilim renendir. Onun

amac sadece Allah rzas ve hiret hayatdr... te bu kaza-

Birincisi, hiretine

ilimle

nanlardandr...

kincisi,

linin

dnya hayatna yardmc olmas

zayfln

ve

iin ilmi

maksadnn ktln

durumdakiler, tehlikededir.

Eer

Bu

lm, onu tevbe etmeden yaka-

Deylem, Ali (ra)'dan rivyet etmitir.

246.

Drim, Mukaddime, Bab, 27

247.

Mslim, Kitbu'z-zikr ve'd-du, 73, Nes, sdze, 13

s.371

bni Hibban,

kiidir.

kalbinde hisseder.

245.

248.

renen

Sahih, Enes (r.a.)'dan rivayetle

mam Ahmet,

c.4

78

-HDYET REHBER
larsa,

sonunun kt olmasndan korkulur. Onun ii Allah'n

desine

kalmtr.

(Allah ister affeder, isterse affetmez)

gelmeden tevbeye

ayet

ira-

eceli

buna ilimle ameli de ekler ve eksiklikleri giderirse kazananlar arasna girer. phesiz "gnahtan tevbe
249
edert, sanki hi onu ilememi gibidir."

nc kiiye

ise

ynelir,

eytan

maya, makamyla

maya

galip gelmitir.

nmee ve

kullanarak her yere

iin ilmini

tabilerinin

klmtr. htiyacn

vesile

rak nefsinde: "-iiyle

da

ilmini,

okluu

mal oalt-

ile

gururlan-

ve dnyalk bir iini halletmek

girer.

bununla

birlikte gizli ola-

dyla drt elle dnyaya sarlmakla beraber-

konumakla ve limler gibi giyinmekle, onlarn almetlekendinde bulunduu iin Allah katnda bir yerinin olduu" d-

limne
ri

ncesine

sahiptir.

te bu mahvolmu ve aldanm

ahmaklardan-

dr. nk,-kendisini muhsinlerden zannedip- iinde bir kurtulu

midi beslemesi onu tevbeden alkoymutur.

O Allah Tel'nn u

sznn farknda deildir: "Ey iman edenler!

eyleri niin sylyorsunuz?"

(Saff, 2)

yapmayacanz

Bunlar Resulullah'n

haklarnda yle buyurduu insanlardr: "Ben

sizin iin

(sav)

Dec-

olmayan kimselerden korkuyorum. Denildi ki

onlar kimdir Ey Allah'n Rasul? Buyurdu ki: Kt limler250
dir..."
nk Deccl'in gayesi saptrmaktr. Kt lim ise insanlar szleriyle dnya sevgisinden uzaklatrrken, amelleri ve
halleriyle onun sevgisine dvet etmektedir. Hal dili de, konuma
dilinden daha tesirlidir. Ayrca insanlarn kiilikleri, duyduklarncl'den ok Deccl

dan ziyade, grdkleri

ile

amel etmeye daha yatkndr. Bu aldan-

kiinin amelleriyle ifsad ettii, szleriyle slah ettiinden da-

ha fazladr.

nk

lim dnyaya ynelmeye

kar

cesaretlendir-

mezse, cahiller de bundan cesaret bulamaz. Bylece onun ilmi,

Allah'n kullarnn ktle cr'et etmesine sebep olmutur. Bununla beraber onun cahil nefsi (cenneti ve byk sevab) temenni

etmekte ve (kendisine uyanlarn ve

lemektedir. Bazen de ilminden

249.

250.

bn Mce,

malnn

ok olmasn) bek-

dolay Allah'n nimetler ihsan

et-

1851, Mecmau'z-Zevid, 17526

Bu manaya yakn olarak (dallete sevkeden nderler, imamlar eklinde)
I,

imam Ahmet

rivayet etmitir. C.l,

s.

22,

44

HDYETN BALANGICI
mesi gerektiini dnmektedir. Ve yine "Allah'n

ou

79

kullarn-

dan daha hayrl olduu" hayaline kaplmaktadr.

Ey

ilmi isteyen!

tan sakn... Nice

Sen

birinci

ardan

ksmda

ol'...

kinci

ksmdan

olmak-

alanlar, tvbeden nce

lm yakalad ve
hsrna uradlar. Sakn ha sakn nclerden olma!.. Sonra kurtulu midin kalmaz, hayr ve doruluun beklenilmez ve bylece mahvolursun...

Kendimi kontrol etmeme yardmc olmas

gc
ise

nedir? diye sorarsan;

bil ki,

hidyetin

takvnn btndr. Sonu, ancak takv

ba

iin;

hidyetin balan-

takvann

iledir.

zhiri;

sonu

Hidyet de mtittakf-

ler iindir.

Takv
tan ibaret

ise,

Allah'n emirlerine uymak ve yasaklarndan kanmak-

olmak zere

takv ilminin zahirini

Baka
ilave

iki

iki

ksmdr. imdi

blmde aklayacam...

bir kitaba ihtiya

edeceim... Allah

sana ksa ve z bir ekilde

duymaman

yardmcmz

iin,

olsun.

nc

bir

ksm

daha

birinci

blm

1.A.-TATLER 1

S* lah' in emirleri farzlar ve nafilelerden oluur.

^ticaretin asldr. Kurtulu onunla elde

Farz,

edilir.

sermaye olup

Nafile ise krdr.

Dereceler onunla kazanlr. Bir hads-i kudside Allah Tel yle buyurur: "Kullarm Farz ibdetlerle

yaklat

na yaklaamaz. Bununla beraber, kul

yaklar

2
ki (kurbiyyet)

kadar hibir ibdetle ba-

nafilelere

devamla bana yle

sonunda, ben onu severim. Ben onu sevdiim

-

T'AT: bdet. Allah telnn beendii,

2.

Kurb,

yaknlk

demektir. Kul

bariyle deildir.

ile

olduu eyler. Hasene.

Hak arasnda yaknlk zaman ve mesafe
rz>

iti-'

kuluna, sevgisiyle, inyetiyle, rzasyla, lutfuyla ve ihsa-

myla yakndr.
iki trl

kurb vardr:

Kurb-i Feriz: Farz ibdetleri ilemenin kula

1.

hali.

salad Allah'a yakn

olma

baka her eyden fani olur.

Allah'a yakn olmas hali. Kuldan

Kul bu halde kendisi dahi! Hak'tan

2. Kurb-i

Nevfl: Kulun

nafile ibdetlerle

beeri sfatlar gidip yerine

lun gren gz

v.b.

ilh

olmas bu

vasflarn gelmesi. Zikredilen hadiste, ku-

tr kurbiyyet ifade eder.

Kueyr bu hadisi aklarken kurbu yle izah eder: "Kulun Allah'a yaknince O'na iman etmek, O nu tasdik etmekle, sonra hsanna ve tahkiki5

ne yakn olmakla

olur.

Allah'n kula

yaknl

ise

bu dnyada zel surette

84 HDYET

REHBER

zaman iiten kula, gren gz, konuan

dili,

tutan

eli

ve yryen

aya olurum..." 3
Ey
bahtan

Allah Tel'nn emirlerini yerine getirmeye, ancak sa-

tlib!

akama

ona ilim ve

kadar (her

annda ve

her nefesinde) kalbini, organla-

irfan vermesi, hirette ise kendisine cemlini

mahede imkan-

n ihsan eylemesi ve bu meyanda eitli ltuf ve ikramlarda bulunmas suretiyle

ile

oIud

Hak Tel ilmi ve

ile

her

ile

yakn olmaktan

ve herkese ltf ve

yardm

nk o snr,

blgele-

mnezzehtir.

sonu ve miktar olmaktan mukaddestir. Hibir mahluk onunla birlee-

mez, sonradan olan hibir

"ztlarn
retiyle

ey ondan

yaknl" manasnda

yakn olma

adm

(zatndan)

deildir.

u halde

kurb Allah'n vasf olamaz. Fakat ilmi ve su-

zaruri bir vasftr. Bir de lutfu

ile

mt^unele

t- 1

1 1

i\ \\

bunu Allah kullarndan dilediine tahsis eder."

Sleyman Uluda, 216) Geni bilgi iin bknz. M. Erol

trc.

Kl, Muhyddin bn'l-Arabi'de Varlk

Doktora

kopmu

alan kurbu var ki

(Kueyr, Risale,

3.

eye

sadece m'minlere yakndr.

Allah kullarna zat

ri,

kudreti

Tezi,

M.

Mertebeleri, 152, 153,

Baslmam

lahiyat Fakltesi, stanbul, 1995

Buhr, Sahih, Kitbu'r-Rikk, 37. bab Tercmesini verdiimiz hadiste "zn"

kulak, "ayn" gz kelimeleri gememektedir.

bn' Arabi buna dikkate

alarak

"sem" ve "basar" kelimeleri getiini syler. Bu da trkeye "iitme duygusu ve grme duygusu" eklinde karlanabilir. Bu da Trkede
bir
ifade tarz deildir. Ancak hadisin doru anlalmas iin bu mana gz nnde bulundurulmas gerekir.
Bu aklamalara gre cmle yle anlalmaldr: "Nihayet Ben onu severim, (ite o zaman fark eder ve uuruna varr ki) Ben onun iiten iitme

allm

duygusu, gren grme duygusu, tutan

eli

ve yryen ayaym...."

Trnak

cmleden
anlalacaktr: Farzlar ve nafileleri ifa
ede ede kul Halde' a yaklaacak ve yle bir idrak seviyesine ulaacaktr ki,
daha nce fark etmedii ve idrak etmedii eyi artk idrak edecektir. Onun
bu idrakine gre artk Hak onun iitme duygusudur, grme duygusudur,
tutan elidir ve yryen ayadr. Bu yoruma gre deime ve olma kula
aittir. nk Allah "zt" itibariyle deime ve bakalamadan mnezzeh
ve uzaktr. Hadis'te sz edilen yaknlama kulun tat ile Hakk'a yaknlaiinde ilave ettiimiz

masdr. Hakk'n zaten kullarna

yaknl

olup eit ve hepsini kapsar.

halde kul, farzlar ve nafileleri yerine getirmekle

olan

yaknlnn idrakine ulam

olur.

Hakk'n yaratklarna

Hakk'n kullarna

olan bu

yaknl-

" cmlelerinde ifade edilmi-

da "Ben onun iiten iitme duygusuyum

tir. Mustafa Tahral, bniVl-Arabfde Bif Hads-i KudsFnin Yorumu^ 24 makale^ bn'l-Arab, Nurlar Hazinesi 'nin
tanbul,

2003]

banda,

trc.

Mehmet Demirci,

s-

'

TATLER

hm murakabe4
Bl
her

ki

85

etmekle ulaabilirsin.

Allah Tel gnln gzetlemektedir. ini,

adm, duruunu ve hareketini,

her

dn,

attn

ann, kalbinden geenleri,

bil-

mektedir.

Sen insanlarla beraber olsan veya kendinle

babaa

kalsan da yi-

ne O'nun huzurunda bulunmaktasn. Mlk ve melektta5 duran ve

dedir.

gzlerin hain

(M'min, 19),

Ey

zavall!

zorla da olsa

Gizliyi

bakm,

de gizlinin

kalblerin

gizlisini

de

gizledii eyleri

bilir.

(Th, 7)

Dnla ve iinle Allah Tel'nn huzurunda,

yaptran otoriter

bir kraln,

bilir.

dilediini

nnde duran sulu ve ha-

edeple dur!.. 6 Mevl'nn seni

yasaklad yerde grmemesine, emrettii yerde bulmasna al. Bunu ancak sabahtan akkir bir

kii

gibi,

am dek vakitlerini dzenleyerek, virdlerini tertip ederek yapabilirsin.

Uykudan uyandnda, yatana dnnceye
li edilen emirlerine kulak ver.

4.

Murakabe: denetleme, gzetleme ve dikkati

kadar, Allah'n sana teb-

belli bir

noktaya toplama de-

5.

gayb alemidir.
6.

Burada kastedilenin kiinin gnahlarn dnp Hak'tan haya etmesi ve

kendinde bir varlk grmemesi olduu dnlebilir. Mevin (k.s.) Hak huzurunda duruu ve nemini yle anlatr:

Ben varl yoklukta buldum.

Onun iin varl yoklua feda

ettim.

Padiahlarn hepsi kendine kar alalana alalrlar.

Btn halk kendisine sarho olann sarhoudur.
Padiahlar, kendilerine kul olana kul olurlar.

Halk, genellikle kendileri

urunda

lenin yolunda lr.

Avc, onlar anszn avlamak iin kulara av olmaktadr.

Dilberler, aklar canla bala ararlar.
Btn mauklar aklara avlanmtr.
'

86 HDYET REHBER

UYKUDAN UYANMA DBI7

I.A.l.

Uykudan

fecrin

geen ve dilinden

duay

douundan

7.

ilk

Uyandnda

dklen Allah' anmak olsun.

ilk

yap:
f

nce uyanmaya al* Kalbinden

ctL ^^111

,y >^J1

jj^il]|

^ ^lUj tin

lnUI L^xj uLp-l

U^l

41*.

j jJ- -^

(jgjJI

4^1a

<ii

illi

uUrJI

^.L^

DB
Kk

grd

ve

btn sz ve davranjarn tamamdr. Edeb, terbiye,

nezaket ve kabul gren kurallara uymaktr. En iyi hal ve hareketler,

in-

itibariyle dvet,

akln gzel
celik,

ar anlamna gelen

edep, dinin gerekli

sayd

l davranlar, gz

nnde tutulmas gereken

l-

esaslar gibi anlamlara gelir.

(Sleyman Uluda, T.T.Szl)

Hakiki manada edep btn hayr ve iyi meziyetlerin toplamdr. stad Ebu
Ali ed-Dekkak der ki: "Kul ibdeti ve taati ile cennete, ibdet ve tatte ki
edebi ile de Allah'a kavuur. (Kueyri, 456) Abdullah b. Mbarek: "Edebi

kmseyip nem vermeyen, snnetlerden mahrumiyetle cezalandrlr.

Snnetleri kmseyen farzlardan fire vermeye balar. Farzlar kmseyen
ise mrifet-i ilh' den mahrum olur. "der. Enes b. Malik: "Amelde edeb, amelin

kabul

olmasnn

almetidir "der. (Avrif, 346)

Allah Tel'nn ikramna mazhar ve kermetine nail

lili,

Allah'n onun

iin dini edeplerin

kld bir kimsenin de-

hkmlerine saygl

olmasn temin

et-

Kefu'l-Mahcub, 479)
Bir fkh terimi olarak edep, Hz Peygamberin arasra yapt iler, davranlar karlnda ve genellikle oul olarak (db) kullanlr.
dab erevesinde mtalaa edilen davranlar, farz ve vacibe bir ilave olduiin nafile; Allah ve Raslu tarafndan tevik edildii iin mstehap; karmesidir. (Hucvr,

lnda sevap vadedildii iin mendup; dini bir mecburiyet olmakszn yapld iin tatavvu; yaplmas yaplmamasndan daha olduu veya yapaiyi

kemltn artrd iin de fazilet diye adlandrlmtr.

Herhangi bir konuda neyin db olduu neyin olmad hususunda mezhepler arasnda gr ayrlklar vardr. Daha ok afii, Maliki ve Hanbeli mezheplerine ait fkh kitaplarnda farz ve snnet olan davranlarn da bazen bu
kapsam iine alnd grlr. Bu gibi yerlerde dab kelimesi terim manas
yannda szlk anlamyla da kullanlmtr. (DA, I, 334) mm- mam Ga-

nn

ahlaki

zl

de bir fii olarak dab kelimesini farz, snneti, nafileleri ve tasavvuf

anlamda edebi ierecek ekilde kullanmtr.

TATLER

87

"Uykudan sonra

bizi

uyandran

Allah'a hamdolsun.

niden dirili) _OWr. Sabaha ktk...

Mlk

Allah'n...

Dn

(ye-

Byklk ve

g Allah'n... zzet ve kudret lemlerin Rabbi olan Allah'a ait... slam

ftrat, hlas kelimesi, nebimiz Muhammed (sav)'in dini ve babamz
hanef ve mslman olan brahim (as) milleti zere sabahladk. O hi

mriklerden olmad. Ey Allahm!

bizi dirilten

ve ldren sensin.

hep hayrlara yneltmeni

bizi sabahlatan,

Dn

istiyoruz.

akama

karan,

sanadr. Allahm! bizi bu gn

Gn

iinde bir ktlk kazan-

maktan sana snrz. Bir mslman ktle sevk etmekten veya birinin bizi ktle sevk etmesinden sana snrz. Bu gnn ve iindekilerin hayrn ister, errinden sana snrz."
,.

Elbiseni giydiin zaman, avret yerlerini rtmekle, Allah'n emir-

Niyetinin insanlara gsteri olmasn-

lerini yerine

getirmeye niyet

dan sakn

hsrana uramayasm.

ki

et.

TUVALETE 8

I.A.2.

GRME DBI

Tuvalete ihtiyacn gidermeye girerken sol

sa ayan

nde

olsun. Allah ve Resul'nn ismi

Ba

nnda bulundurma.
t^J)

AU

pis olan

ut.ll

iull

^W
kovulmu eytandan
^^
^
(Mi
X\]

Burada kastedilen

Allah'a

tuvaletin,

girme. Girerken

"Necsetten,

Cy

<cAA*

de

bulunan eyleri ya-

ak ve yaln ayak da

ve pislie iten

karken de

8.

ayan, karken

snrm." de. J

****

H**

o dnemde yaygn kullanlan basit tuvaletler

Ey

ol-

Gnlk hayatmzda zaman zaman alt yapdan

mahrum kylerde ve piknik yerlerinde ayn durumla kar karya kalnd-

duunu unutmamak

ndan

gerekir.

dolay bu ekilde de temizlenmeyi bilmekte fayda vardr.

88

HDYET REHBER

snrm. Bana eziyet veren eyi gideren ve fayda ve-

Rabbim! affna

brakan Allah'a hamdolsun." de. htiyacn gidermeden nce te9

mizlik ta hazrlaman ve def-i hacetini yaptn yerde su ile istinc
etmemen gerekir. drardan sonra ksrerek ve dbrden zekerin bana kadar kez ekerek ( idrar gelen damar dibinden yukarya

reni

doru ekmek)

organnn dibinden sol elle ekerek istibEer ak bir yerde def-i hacet yapyorsan, insan-

ve erkeklik

r 10

etmen gerekir.
larn gremeyecei bir yere git veya bir yerin arkasna gir. Oturacamekana varmadan avret yerini ama. Otururken gnee ve aya
ynelme. Ne nn ne de arkam kbleye kar dnme, insanlarn
toplanp konutuu yerlerde ihtiyacn giderme. Duran suya, meyve-

altna ve delie idrar yapma. Sert yere ve rzgara kar zerine sramamas iin bevletmekten sakn. Bu konuda Peygamberimiz

li

aa

(sav)

buyurdular

"Kabir

ki:

azabnn geneli ondandr." 11 Oturuunda

ayann zerine dayan. Zaruret olmadka ayakta bevletme. stincda ta ve suyu beraber kullan. kisinden biri ile yetinmek ister-

sol

sen su daha

iyidir.

kullan.

Eer

talarla

ekilde bir

tala yetineceksen yzeyi emici, temizleyici

dk mahallini

pislik

dalmayacak ekilde

tan tarafn kullanarak zekerini

Eer tala temizlenmezse tr yaparak( tekli ekilde

[5-7]

silersin.

ta art-

rarak temizlenme) temizlii tamamla. tr mstehap, ink( ta veya su ile asgari temizlik) vaciptir. stincy sadece sol elle yap. istinc
bittikten sonra deki:

rimi
sr,

9.

10.

"Ey Allahm! kalbimi nifaktan temizle, edep ye-

ktle dmekten koru." stinc

bittikten sonra elini

topraa

sonra da yka.

dk

ve idrar yollarnda yaplan temizlik.

Byk abdest bozulduktan sonra
Kk abdest bozduktan sonra idrar yolunda kalabilecek idrar damla ve szntlarnn tamamen kesilmesi iin bir sre bekleme ve bundan sonra vcuttaki idrar szntlarn temizleme iidir. zellikle erkekler asndan istb-

idrarn vcuttan iyice kmasn beklemek, bu

amala biraz hareket etmek, yrmek veya ksrmek gerekebilir. Abdest
alnmayacak olsa bile, temizlik iyi yaplmadnda geriye kalan szna elbi-

r nemlidir.

seye

Bunun

iin de

bulaacandan, bu temizlie dikkat

edilmesi her

zaman nemini ko-

rumaktadr.
11.

Buhr, Kitabu'l-vud, 55; Mslim, Taharet, 111;

Trmz, Tahret, 53; Nes, Ceniz, 116

Ebu Davud,

Taharet, 88;

TATLER

LA.3.

89

ABDEST DBI

stincy bitirdikten sonra misvak kullanmay ihmal etme. nk

temizler, Rabbimizin rzasn kazandrr ve eytan fkelendirir.
o
"Misvak kullanlarak klnan bir namaz misvaksz yetmi namazdan

az

12

Ebu i^reyre'den (ra) rivyet edildiine gre

Resulullah (sav) yle buyurmutur: "Eer mmetime zor gelmeseydi
13
her namaz iin misvak kullanmalarn emrederdim." Ve yine ondan
rivayetle Resulullah buyurdu ki: "Misvakla emrolundum, hatta farz
daha

faziletlidir."

olmasndan korktum." 14
Sonra abdest

iin,

kbleye ynelerek

iin-

bir yerde- zerine pis su

yksek
otur.

"Rahman ve Rahim

Ve de

sramamas

ki:

olan Allah'n adyla. Rabbim! eytanlarn

k-

15
krtmalarndan ve yanmda bulunmalarndan sana snrm." Sonra
ellerini kaba daldrmadan nce kez yka. Ve de ki:

"Allahm! hayr ve bereket isterim,

er ve

bereketsizlikten sana s-

nrm."
Sonra abdest almaya veya namaz

yz ykamadan nce olmas

Bir avu su al ve kez
lak

kapana

gerekir; yoksa abdestin sahih olmaz.

azn alkala. Orulu deilsen suyu grt-

kadar ulatrarak

mbalaa yap. Ve de
S

"Allahm! kitabn

dm

et.

dnya ve

s
12.

okumam

hiret

iin abdeste niyet et. Niyetin,

ki:

J&L j j 'j$ 0s J \ fjlfl

ve seni ok zikretmem iin bana yar-

hayatnda kelime-i tevhide

bal

kl."

Tuhfet'l-Ahvez, Sivk Bb, "Misvak kullanlarak klanan iki rek'at namaz, misvak kullanlmadan klnan yetmi rek'atlk namazdan daha fazilet-

13.

eklinde, Cmiu's-Sar, 4, 4466. hadis, Kefu'l-Haf, No: 1399

Buhr, Cum'a, 8; Mslim,<-Tahre, 42; Ebu Dvud, Tahre, 25...

14.

mam Ahmet,

15.

M'minn, 97-98

lidir."

c. 1, s.

490"

90 HDYET

REHBER

Sonra burnun

iin bir

avu su

ve kez burnuna ek. Burnun-

al

daki rutubeti de smkrerek temizle.

Burnuna su ekerken yle dua

et:

"Ey Allahm! benden raz olduun halde bana cennet rayihasn

koklat." Smkrrken de:
jlal pJ*m }yj

}y 4>

_>llll

J>\

UM

"Allahm! atein kokusundan ve varlacak kt meskenden

hennem) den sana

Sonra yzn

snrm, "de

iin bir

enenin nden grnen

dar yka.

avu su

kirpiklere, favorilere -onlar

Eer

sakal

Aln

al.

aklnn balad yerden,

ksmnn sonuna ve bir kulaktan

Yz ykarken suyu

na kadardr-

(ce-

dierine ka-

u drt yere ulatr: Kalara, byklara,

sakaln balangcndan kulaklarn hizas-

sk deil

seyrek

ise,

su kllarn dibine

ulama-

ldr. Yz ykarken yle de:

/

j^-j

> * o

* >t 3

^L0
fsAJ

jrh3

o**

, e t 3

zulmetinle

Sonra

Dmanlarnn
karartma." Sk

'

""- '

tAh"

' '

fJd

'

^jyj yH^-J

"

**

aarttn

sa elini ardndan da sol

elini dirseklerle

beraber pazularn

yarsna kadar yka. nk cennette taklar abdestte ykanan

kadar ular. Sa taraf ykarken yle dua et:
Ij^ou lla.

"Ey Allahm!
lay kl." Sol

>

"Allahm!

yerlere

yV^J y^hf y^ y^ ff

Kitabm sa tarafmdan

kolunu ykarken

' fit

U^ f*"

gnde benim de yzm

yzn kararttn gnde benim yzolan sakal hilallemeyi sakn unutma.

"Allahm! Evliyann yzn

nrunla aart.

* *

Ay** *J libUjl o^-j

ver ve benim

hesabm

ko-

de:
o*

Kitabmn solumdan

ota**

fi*

f,

$ Jt

veya arkamdan verilmesinden

sa-

snrm." Bann tamamn meshet. Bunu sa ve sol elini slattktan sonra, parmak ular birbirine temas eder ekilde bann n ksmna koyup ve arkasna kadar ekip, sonra tekrar bann nne ge-

na

TATLER

tirerek yap.

Bu

bir

da kez yaplr- ve de
/

'

"

91

yap. 16 -dier organlar

ki:

-x X

x x

Bu ekilde kez

meshdir.

'

"

xxx

**

xxx

Ox

"Allahm! Rahmetinle beni kapla, zerime bereketlerinden

W>

indir.

bulunmad bir gnde beni arnn glgesinde glgelendir. Allahm! sam ve derimi atee haSenin verdiin glgeden

ram

baka

glgenin

kl."

Sonra yeni

bir suyla

maklarn kulaklarnn

parmann ii

ile

kulaklarnn

ii

ksmn

iini

kadar

ve

dn meshet. aret
Kulann dn bapar-

girdir.

meshet. Ve de:

"Allahm! Beni sz iiten ve onun en gzeline uyanlardan eyle.

17
Allahm! bana cennette iyilerle beraberken, cennetin mnadisinin
sesini duyur."

Sonra boynunu meshet ve:

X

"Allahm! Boynumu cehennemden azat eyle, zincirlerden ve bude. Sonra sa ve sol ayaklarn topuklarkalardan sana
la birlikte yka. Sol elinle sa ayann sere parmandan balaya-

snrm"

rak sol

ayak

parmana kadar
parmaklarnn alt ksmndan

/aoJtLeJl

ayann

JjLc A'M

sere

'h>

tJsLLft JaLJI

kullarnn ayaklaryla
ykarken de:

salih

mrik

El parmaklarnla,

hilallemeye

Jsi

doru

birlikte

"Allahm! Cehennemde
gn, sratta

hilalle.

"Allahm!

Hanefi'de bir kez mesh yaplr.

17.

Cennetin mna.disi

Bill-i

Habe

Ve

Ayam

yolda dim et"de. Sol aya-

ve mnafklarn

ayann kayd

ayamn kaymasndan sana snrm" de.

16.

bala.

(r.a)dr.(rih)

Suyu bacak ya-

92 HDYET REHBER

nsna kadar ulatr. Btn

Abdest alma iin

dLLa^
0

i"

-.

bittikten

u^jj^

*C " il '

abdest fiillerinde kez tekrara riyet

sonra

b^c Ija^

Sf"

"

. '

et.

bakn semaya evir ve

.t.Ij ,<J

t* *

djj^j

"

'

'

V
^

<dJI
'

V!

<JI

* f

V l

0 t * " 0

jf*ii

"

0 -

-*

"ehadet ederim ki, tek ve orta bulunmayan Allah'tan baka

ilah yoktur. Ve yine ehadet ederim ki Muhammed onun kulu ve rasldr. Allahm! seni noksan sfatlardan tenzih eder ve sana hamdederim. Senden bata ilah olmadna ehadet ederim. Ben gnah iledim ve nefsime zulmettim. Beni affetmeni diliyor ve sana tevbe ediyorum. Beni

bala ve

phesiz sen tevbeleri oka kabul edensin ve ok merhametlisin. Allahm! beni tevbe eden,
madd-manev temizlenen, salih kullarndan kl. Beni ok sabrl, ok
kreden ve seni oka zikreden, sabah akam tebih edenlerden et."
Kim bu dualar abdest alrken okursa btn azalarndan gnahlar dtevbemi kabul

et.

mhrle mhrlenir ve arn altna kaldrlr. Abkyamet gnne kadar Allah' tebih ve takdis eder. Bunun seva-

klr. Abdesti bir

desti

b da abdest sahibine yazlr.

Abdestin farzlar unlardr:

ykanmas

1.

Yzn

2.

Ellerin dirseklere kadar bir defa

3.

Ban bir ksmnn meshedilmesi

4.

Ayaklarn topuklara kadar

5.

Niyet

6.

Tertib (sralama) 18

bir

kez

bir

ykanmas

kez

ykanmas

Bunlarn dndakiler mekked snnet olup

tur.

18.

Mekked

snnetleri

kmsemek ve

hafife

fazileti

almak

ve sevab okise

hsrandr.

Bu ekil afiilere gredir. Hanefilerde ise ilk drd farzdr. Niyet, dier
mezhebe gre, ayrca abdeste balarken besmele ekmek Hanbeliler'e gre
farz

ve bu ilemlerin ara verilmeden yaplmas Mlik ve Hanbeliler'e gre

farzdr.

TATLER

Bu

hafife

93

alma kiinin zerindeki farzlar da tehlikeye sokar. nk

nafileler farzlarn

tamamlaycsdr. 19

Abdest alrken

u yedi husustan saknmalsn:

Elini silkeleyerek

1.

suyu etrafa sratma

bana arpma
Abdest esnasnda konuma
Suyu yzne ve

2.
3.

Azalan ten fazla ykama20

Vesveseden dolay ihtiyacndan

4.
5.

fazla su

harcama. nk ismi

vehhn (zayf, gevek) olan eytan vesvese sahiplerine

Gnete stlm su ile abdest alma
Bakr kaptaki su ile de abdest alma 21

6.

7.

gler.

Bunlar yapmak mekruhtur. Hadiste yle geer: "Kim abdest

alrken Allah' zikrederse -besmele ekerse- Allah onun btn vcudunu temizler. Allah' zikretmeyenin ise ancak abdest suyunun ulatyerleri temizlenir." 22

I.A.4.

GUSL DBI

htilam veya cima sebebiyle cnp olursan banyoya su gtr. nce kez ellerini yka ve bedeninde bulunan pislikleri gider. Dualarla

beraber namaz abdesti gibi abdest

yun
19.

20.
21.

zayi'

olmamas

iin

al.

Ayaklarnn ykanmasn

su-

en sona brak. 23 Abdestten sonra cenabet ne-

Kii ldnde farzlardan eksii varsa nafileler onu tamamlar. (arih)

Bu tavsiye israftan kanma alkanl kazanmak asndan ok nemlidir.
Bakr kaplarda kimyev deiim olmakta ve suya zarar vermektedir. Ancak
suya direk temas etmezse, bu ekilde snan
plastik kap olur ve gne
suyla abdest alnabilir.

Ayrca bu gn kullanlan gne

enerjisi sistemlerin-

asndan bir problem yoktur.

Abdrrezzk, Hasan- Kf'den rivayet etmitir. El-Irk, Tahrc Ehds'lihy'da "Drektn'nin Eb Hreyre'den zayf isnad ile rivyet ettiini"
de abdest

22.

syler.

23.

dnemde genelde leen-

gibi kaplar iinde gusl

ayaklar her halkrda pis su iinde

tavsiye edilmitir.

kalaca

iin

yaplmas

sebebiyle,

en son ayaklarn ykanma-

94 HDYET REHBER

deniyle olan abdestsizliin

bana

dk. Sonra kez

deninin n ve arka

hilalle.

kalkmasna

sa tarafna,

ksmn kez

niyet ettiin halde suyu kez

kez de

ovala.

sol

tarafna dk. Be-

Bann ve sakalnn kllar-

Suyu bedeninin kvrmlarna ve sann bitimine ulatr.

Bunlarn hepsinden sonra

farz olanlar:

1.

Niyet etmek

2.

Bedendeki pisliin ve kirin giderilmesi

3.

Bedenin hi kuru yer kalmayncayadek ykanmasdr.

I.A.5.

TEYEMMM DBI

u alt sebepten dolay su kullanamazsan teyemmm yapabilirsin:

1.

2.

Aradn

bulamaman
Bir hastalnn olmas
Suya ulamaya bir engelin olmas ( yrtc hayvan, hapis, su bulunduu halde susuzluktan dolay ona ihtiyacn olmas veya arkadahalde su

nn susuzluu)
4.

5.

Suyun bakasnn mlknde olmas ve sahibinin suyu normal

yatndan fazla paraya satmas
Su deince zarar verecek bir yara ve hastaln bulunmas

Bu durumunda
halis, temiz,

farz vakit girene kadar sabret.

yumuak

fi-

Sonra zerinde

toprak bulunan ve helal olan arza ynel. Par-

avularn topraa vur. Teyemmme niyet et.

ki avucunla tm yzn bir kez meshet. Tozlarn sk veya seyrek
olan kllarn dibine ulamas gerekmez. Sonra yzn kar. Avularn parmaklarn ak olarak ikinci kez topraa vur ve ellerini dir-

maklarm

birletirerek

seklerle beraber meshet.

Eer

geride tozun

ulamad bir yer kalr-

avucunda toz olmad iin her tarafa toz ulancaya dek, avucunu tekrar topraa koy. Sonra bir avucunla dierini parmaklarn arasa

sn

Bu teyemmmle bir farz namaz, istediin

kadar da nafile klabilirsin. kinci bir farz namaz klmak istersen yeniden teyemmm et.
hilalleyerek meshet.

TATLER
I.A.6.

MESCDE

95

GD DBI
I

domusa

Abdest aldktan sonra ayet

24
bah namaznn snnetini kl. Sonra camiye
fecir

'

evde

git.

iki rek'at sa-

nk

Resulullah

de byle yapar 25 sonra mescide ynelirdi. Cemaatle namaz

klmay terketme. 26 zellikle sabah namaz. nk "Cemaatle kl(s.a.v.)

nan namaz tek

bana klnan namazdan

yirmi yedi derece daha fa-

27

Byle bir kazanta ihmalkrlk gsterirsen sana ilim

renmenin ne faydas olabilir ki!.. lmin meyvesi onunla amel et-

ziletlidir."

mektir.

Mescide

doru yrdnde arbal,

teenni

ile

yr ve sakin

ol,

acele etme. Yolda giderken

"Allahm! ben evimden nimetine nankrlk etmek, marur olmak, gsteri yapmak ve insanlarn bana iyi demesi iin kmadm.

ktm. Senden
dileyenler ve senin rzana rabet edenler ve sana olan bu yrym
hakk iin, beni cehennem azabndan kurtar, gnahlarm affet. phesiz ki gnahlar ancak sen balarsn."

Aksine gazabndan korunmak ve

24.

Sabah

namaznn snnetinde,

resi ile Fil suresi

25.

rzan

istemek iin

Kfirn suresi

ile

hlas suresi

veya nirah su-

okunr.

farzn arasnda sa veya sol tarafa biraz uzanmak -sa daha efdaldir- snnettir. Bunun hikmeti, gnn balangcnda kabirde yat hatrlayp, kiiyi hiret amellerine rabet ettirmektir. Veya da
Sabah

namaznn

snneti

ile

Bu haldeyken
rabbi olan Allahm

acziyetin bir ifadesi olarak uzanlr.

Azrail ve

Muhammed

(sav)'in

"Cebrail, Mikil, srafi,

beni cehennemden kur-

kez dua edilir. (rih)

Peygamberimiz (sav) buyurdular ki: "Kim imamn balang tekbirinde hazr olarak krk gn cemaate devam ederse Allah ona iki beraat yazar: Biri
tar" diye

26.

nifaktan dieri de cehennem^azabndan."

27.

Buhr, Ezan, 30; Mslim, Mescid, 249; Nes,

atle

Namazn

Fazileti, 1;

mam Ahmet, c.l,

s.

mme,

112

42; Mlik, Cema-

96 -HDYET REHBER

LA.7.

MESCDE
sa

Mescide girerken nce

Muhammed'e

"Allahm!

GR DBI

admn at ve

line ve

ashabna

salt

Gnahlarm bala ve rahmet kaplarn bana a"

cidde

al

veri yapan

de.

u selm olsun.

Ne zaman mes-

grrsen "Allah ticaretine kazan verme-

birini

sinde. Ve yine mescidde kaybolan bir eyini ilan eden

sen: "Allah kaybettiin

byle

yapmay

eyi sana

birini grr-

geri getirmesin"de. Resulllah (sav)

emrederdi. 28

Mescide girdiinde

iki

namaz 29 klmanamaz klmak iste-

rek'at tahiyyat'l-mescid

dan oturma. ayet abdestin yoksa veya tahiyyat

mezsen
duay veya drt defa yapman yeterlidir: "Sbhanellahi

veihamdlillahi lailahe illAllah vAUahekber." Denildi ki abdestsiz

olan iin ; abdestli olan kiinin ise bir kez sylemesi yeterlidir.

sabah

namaznn

yat'l-mescid

ki

snnetini daha nce

namaz

rek'at snneti

klmadysan, onu klman

Eer

tahiy-

yerine de geer.

kldktan sonra

Buyu 75; Drim,

5

i'tikafa30 niyet et.

Ve Resulllah

28.

Tirmz,

29.

Tahiyyet'l-mescid, mescidin selamlanmas, sayg gsterilmesi demekse de

Salt,

118

esasnda mescidlerin sahibi olan Allah'a sayg ve tzimdir. Bu bakmdan hadiste "Biriniz mescide girdii zaman, oturmadan nce iki rek'at namaz klsn" buyrulmutur. (Mslim, Salt'l-msfirin,ll) afii mezhebine gre
mescide ne zaman girilse bu namazn klnmas mstehaptr. Hanef ve Mkerhet vakitlerinde mescide giren kimsenin bu namaz klmekruhtur. Kii bunun yerine tebih ve tahlilde bulunarak ve salavat

lik'lere

mas

gre

ise

selamlam

Norma) vakitlerde mescide girdii halde

Tahiyyet'l-mescid namazn klamayan, bunun yerine drt kez "Sbhanelgetirerek mescidi

lahi

ve'l-hamd

Mescide
k'lere

30.

lillhi

olur.

vel ilhe illallh Allah ekber" demesi menduptur.

girildikten sonra

bu

namaz klmadan

oturulursa, Hanef ve Mali-

gre yine de klmabilir.

bdet maksadyla belli bir camide veya mescitte belirli bir sre durmak, bu sreyi ibdetle geirmek, bu sre iinde zaruret hali dnda dnya
'tikaf:

ii

ile

ilgilenmemektir.

TATLER

dua ettii
yle dua et:

60aj

dllu-uij

^1

Jj3l

l^lf

L>

n^

namaznn

sabah

gibi

(sav)'in

snnetinden sonra
,.

tuftjj

^Ij^-mJI

j-l^1Ij ^IjjulJI

'.'

'

^lll -J Uii Uj cr

UjLu=> uLul iLl]

r*J&l

.CuVl

''11'*''

'

!<

o*.

JUj

_>JLj ^i^ll

o ^

tfBiSf

^ 0/

oi^uai

-*

^tv

97

i**

JL$ '(ye.

Jj^>j

"

S*

i*

1'

"

"

Jai3

* "

^JjJj

jpUll

*
11

s .y^ ^ y ^

.Jj_>3

Uu^

^4'

"

f^-j

" 1*1
^i->J

"l

j^j^aJ

>

H
*

"**

ii
1

"Allahm! Katndan kalbimi hidyete erdirecein, kendimi toparlamam salayacan, kt giden ilerimi dzeltecein, lfetimi
geri getirecein, dinimi slah edecein, btnm iman ve gzel ahlakla

koruyacan, zahirimi "salih amelle ykseltecein, amelimi

kiye edecein,

yzm beyazlatacan,

iyilii

ilham edecein,

tezihti-

98

HDYET REHBER

yacm giderecein, btn ktlklerden koruyacan bir rahmet istiyorum.

Allahm! senden kalbimi kaplayan, hlis ve dim bir iman ve

levh-i mahfuzda (kader levhnde) takdir ettiinden baka bir eyin asla isabet etmeyeceini bileceim samimi bir inan istiyorum. Benim
iin ayrdn rzka raz klman istiyorum. Allahm! senden sdk
iman, daha sonra kfre dmeyeceim bir inan, dnya ve hirette
ikramna merref olacamz bir rahmet istiyorum. Allahm! lika31
annda kazanl olmay, kaza annda sabrl olmay, ehidlerin derecesini, mesud bir hayat, dmanlara kar zaferi, enbiylarla dostlu-

u istiyorum.
Allahm! grm zayf, amelim az da olsa ihtiyacm sana arzediyorum. Rahmetine muhtacm.. Ey ileri yapan, kalplere ifa veren! Bitiik olduu halde denizlerin arasn ayrdn gibi, beni cehennem
azabndan, kabir fitnesinden, maherde helake aran nidadan, araayrman istiyorum. Allahm! grm zayf, amelim az, niyet ve
haylim ulamasa da kullarndan birine vadettiin veya mahlukatn-

dan birine verdiin hayr ben de senden

rabbi olan Allahm!.

talep

ediyorum ey lemlerin

Allahm! bizi doru yolu bulan ve doru yolu gsteren kullarndan et. Saptan ve saptranlardan etme. Dmanlarnla cihat halinde,
dostlarnla sulh halinde olanlardan

et.

Senin bize olan sevginden do-

lay biz de insanlar seviyoruz. Mahlukatndan sana muhalefet edenlere senin dmanlndan dolay dmanlk' besliyoruz. Allahm! du-

amz bu, kabul sana aittir... almamz gayretimiz bu; tevekkl ve itimad sanadr... Bz Allah'a aidiz ve O'na dnmekteyiz... Allah'tan baka g ve kuvvet sahibi yoktur.

Ey kuvvet sahibi olan ve iin en iyisini yapan Allahm! kyamet

gn senden emniyet istiyoruz. hiret gn, sana yakn olanlar, cemaline nazar edenler, ok rku ve secde ehli olanlar ve sana olan ahdine vefa gsterenlerle birlikte cenneti istiyoruz. Sen ok merhametli,

31.

ok seven ve istediini yapansn.

Allah

ile

buluma

ve

grme ndr.

TATLER

99

zzetle vasflanan ve bunu beyn eden Allah' tenzih ederim. eAllah't

refle vasflanan ve onunla kullarna nimet veen ve stn klan
tenzih ederim. Kendisinden

bakas tebih

edilmeyen, bol bol veren

ve nimet sahibi olan Allah' tenzih ederim. lmiyle her eyi kaplayan
Allah' tenzih ederim. Allahm! kalbime nr ver, kabrimi nrlu kl,
iitmeme nr ver, grmemi nrlu kl, samda, cildimde, etimde n-

Kanm ve kemiimi nrlu kl.

nm, arkam nrlandr;

sam, solumu nrlandr. stmde altmda nrun olsun. Allahm!
umu artr. Bana nrun cn ounu ver. Rahmetinle beni nrlandr
run olsun.

32
ey merhametlilerin en merhametlisi."

Duay

bitirdikten, sonra farza kadar sadece tefekkr

veya tebih

ya da Kur'an okumakla megul ol. Ezan iittiinde meguliyetine

ara ver ve mezzine icabet et. Mezzin "Allah en byk, Allah en
byk" dediinde sen de aynsn syle. "Haydi namaza, haydi felaha" kelimeleri hari hepsinde

ayn

karl ver. "Allah en byk, Al-

byk" dediinde

"J^
ancak byk ve yce olan Allah'ndr"
dan hayrldr" dediinde sen de:

lah en

"Doru

de.

v "

G ve kuvvet

Mezzin "Namaz uyku-

^^

syledin ve sevap kazandn"de. Kameti iittiinde mezzinin

sylediklerini aynen tekrar

:^X3 UjlJI olb C Gj

et.

JI

mddete Allah namaz ikame

Mezzine

"Namaz ikame

icabeti bitirince,

.^u*.! j\

edilecek"

dediinde

"Yeryz ve gkler devam ettii

ettirsin
.ifcUj

ve namaza devam

ettirsin" de.

ol^j <&L~^y^ s* elTu^ j>\

paj L

jUoJ LiS v

ffij

^u

o^-j gali

namaza durduumuzda ve dua edildii anda,

gecenin sonunda ve sabahn banda Muhammed'e (sav) vesileyi, fa"Allahm! Senin

zileti

iin

ve en yksek dereceyi ihsan

(makam- mahmuda) ulatr. Sen

lilerin

et.

Onu

vadettiin vlen

va' dinden

makama

dnmezsin ey merhamet-

en merhametlisi."

Namazdayken ezan duyarsan namaz tamamla. Selamdan sonra

mezzine
32.

icabeti gerektii

ekilde yerine

Tirmz, Kitbu'd-Deavt,

30

getir.

mam farz tekbiri ald-

'

100 HDYET REHBER

nda ona uymaktan baka bir ey yapma. Farz namaz, nasl klnmas

gerektiini ve

J&J

isij

6tl yjfl

Sa ^43 ^4

dabn

lLj

^j if3LjLL

fiM

^%

"Allahm!

retilecei ekilde kl.

j|j SLil

Muhammed'e ve

selamnla yaat ve

ll(ululuk) ve

ikram

bizi

skat

jiiJL

o a v

line salat

l3

tu

jlv

s/

ve selam olsun. Allattm!

selam yurdu olan

sahibi, sen

bitirince:

j JkjZ^L Jk 3I0 j^i

sen Selm 33 'sn, kurtulu sendendir. Selam sana

zi

Namaz

Ey Rabbimiz bicennetine koy. Ey ceaittir.

mbareksin. Yceler ycesi Rabbimi

tebih ve takdis ederim. Allah'tan baka

O diridir ve onun iin asla lm yoktur. Hayr onun kudreti iledir ve O heryan tek varlktr.

eye

kadirdir.

Hamd

Nimet,

O'na

fazl

aittir.

ho

Bundan sonra Resulullah'n

bir

ekilde Allah'a dua

dJUu

tiITuulj

dirilten ve ldrendir.

ve gzel vg sahibi Allah'tan

grmese de
lah'tan baka kimseye tapmayz."
yoktur.. Kafirler

orta bulunma-

ilah yoktur,

dini sadece

(sav)

Aie'ye

baka

ilah

O'na has klarak, Al-

(rha.)

rettii

gibi,

et:

jlilclj

Ja^-j J> <>> L4J1 ujj

Uj jLlJI

<

.IlLuj CLSu. Jj-^.U j^] ^yj LrlC

jUIc.1\j

Q_

"Allahm! senden dnyada ve hirette verecein, bildiim ve

Afl

bil-

mediim btn hayrlar istiyorum, dnya ve hirette bildiim ve bilmediim btn erlerden sana snyorum. Cenneti ve ona yaklatran sz, amel, niyet ve i'tikad bana ver.

33.

Selm, Kurtulu/bar, (kurtuluun tek

Cehennemden ve ona yakla-

kayna,

esenlik veren)

m'mini

btn ruh/manev ktlklerden emin klar. Kulunu her trl kusur, afet
ve eksiklikten kurtarr. (Kn)

TATLER

(sav)
(sav)

101

snyorum.

Kulun ve nebin
senden istedii hayr istiyorum. Kulun ve nebin
erden ben de sana smyorum.
sana

tiran sz, amel, niyet ve i'tikaddan sana

Muhammed'in
Muhammed'in

snd

34
Bana takdir ettiin her iin sonunu hayrl kl.

Sonra Resulullah'n

dua

Ftma'ya

(sav)

(rha.) tavsiye ettii

ekilde

et:

"Ey hayy ve kayyum olan, ey celal ve ikram sahibi olan Allahm!

senden baka ilah yoktur. Rahmetinden yardm istiyor ve azabndan

snyorum. Gz ap yumuncaya kadar beni nefsimle ve yarattklarndan biriyle babaa brakma. Salihleri slah ettiin ey ne ise

sana

onunla, benim de btn

Sonra

sa

(a.s.)'n

Jsl LJ! J*Is

durumumu slah

syledii

y'.'j;

duay

et."

35

yap:

J*^-3 X9

'y^^ yrf

X*

'^ t ^UJ
^"-

Ho

grmediim eyi def etmeye ve arzu ettiim faydaya sahip olmaya gcm yetmez. , bakasnn deil senin elinde.
Amelimden baka elimde bir ey yok. Sana benden daha muhta olan
yok. Bana senden daha mstani olan yok. Allahm! dmanlarm se"Allahm!

vindirecek bel, dostumun zcek musibet verme. Musibetimi dinim-

de klma, dnyay en byk

yapma.

kaygm yapma, dnyay ilmimde hedefim

Gnahm sebebiyle acmayacak kimseyi

34.

mam Ahmet, Msned, c.6,

35.

Feth'l-bri, 11, 131'de

36.

bni Eb sim, Kitb'z-zhd,

s.

bana musallat etme. 36

147;

"Ey hayy ve kayyum olan Allahm! Rahmetinle

yardm istiyor ve azabndan sana snyorum. Btn hlimi slah et. Gz
ap yumuncaya kadar beni nefsimle babaa brakma." eklinde geer.
I,

95

102 .HDYET REHBER

mehur

Sonra uygun grdn

Hakk'a

dualarla

hyau

yalvar.

Ulmi'd-Dr'den, "Kitbu'd-deavt"ta zikrettiimiz dualar ezberle.

Namazdan sonda gnein douuna kadar

vaktini drt vazifeye

ayr:
1.

Dualar,

2.

Zikirler ve tesbht.

3.

Kur'an okumak.

4.

Tefekkr etmek. (Tefekkrn

Onlar

bir tebihle tekrar et.

u konularda youulas;

Gnah-

larn... hatalarn... ibdetindeki eksiklerin... elim cezaya arptrl-

byk gazaba uraman...)

man...

Allah'n elim gazab

ile

yz yze gelmemen ve eksiklerini gider-

mek iin, gn boyu yapacan

n programla.
baka

evrad(vazifeleri) dzenleyerek

Btn mslmanlara hayr yapmaya niyet

et...

zamanAllah'a

eyle megul olmamaya azmet... Kalbinde sana takdir olunan ibdetlere kasd bulunsun ve en faziletli olann se. bdetlerle megul olmak iin, onlara hazrlk yaparak, sebeplerini dtatten

n.

bir

yaknln,

Ecelin

emele engel olan lmn geleceini ve irade-

kacan, dnyada lmden gafil

nin elinden

olmakla, hzn ve pi-

manln meydana geleceini tefekkr etmeyi ihmal

Tebih ve

zikirlerin

u on cmle olsun:

1.
-

*'

M* ,c&u V

^
'

* *

"

o^j

"

.?

<x^\

,V

*1

*i

<Jj ulLJI u <<J

baka

O'nundur.

Hamd

olup asla lmez.

'-J

2.
'

J kJ

kendisi) ve

ilah yoktur.

de O'na

H\

Mbfn

jV

(tek)

'l

olan Allah'tan

baka

Cm
J

'

da yoktur.

ve ldrr.

Ve

'1i Ci
<!

hereye

Mlk

ise diri

kadirdir.

Hak (hakkn

Melik(buyruklar tutulan),
ilah yoktur.

m%

'jj

z\

vhid

-i

ve kahhr olan (btn varlklar zerinde mutlak otorite sa-

hibi ve isyankrlar kahreden) Allah'tan

malarn, arzn ve
lip)

* ~

Orta

Diriltir

elindedir.

k^ ql j ^% fftu

tektir.

aittir.

Hayr O'nun

S5J1

' /C '

UpS Tf a^j

Allah'tan

etme.

ikisi

baka

ilah yoktur.

arasndakilerin Rabbidir.

ve gaffardr (gnahlar rtc, mafireti bol).

azz

se-

ulu, ga-

TATLER

hamd O'na

Allah' tenzih ederim,

tur.

aittir.

O'ndan baka

Allah en byktr. Yce ve byk olan Allah'tan

ilh

103

yok-

baka g

ve kuvvet sahibi yoktur.

Meleklerin ve ruhun Rabbini tebih ve

5.

takdis ederim.

h^-" Allah' tenzih eder ve O'na hamdecfi^

derim. Byk olan Allah' tenzih ederim.
-j^-l

6.

<JJI

P <Uj 'JM ^Jl

7.
"

4l

^-

O'ndan
baka ilah olmayan, Hayy (diri) ve Kayyum olan (her eyi ayakta
tutan) yce Allah'tan af dilerim. Ona tevbe eder ve ondan mafi-

'<JJ

ret dilerim.

Ey Allahm! vermene

bir engel

olmad gibi senin men ettiini de

geri eviremez. abalayanla-

kimse veremez. Senin kazam kimse

rn abas
9.

Juj

iradenin

nne geemez.

J^m

-LIoj joll Jl

line ve

ashabna

smiyle beraber,

Allah'n adyla.

salt

<^ fff

ve selm

et.

Semda ve yerde

Allahm! Muhammed'e,

hibir

eyin zarar veremedii

iiten ve bilendir.

yetmi kez veya toplamnn yz olmas iin en az on kez okumalsn. Bu virdlere devam et ve gne douncaya kadar dnya kelam, konuma. Hadiste getii zere "Bu
virdleri yapmak smail (as) soyundan sekiz kleyi azat etmekden daha faziletlidir." Bununla gnein douuna kadar baka bir ey konu-

Bu

madan
37.

kelimelerin her birini yz,

zikirle

megul olmay

kastediyorum. 37

Sabah namazndan sonra gne douncaya dek oturup, bu tr zikirlerle

megul olmak mstehabdr. Enes b. Malik (ra)'den nakledilir: Resulullah
(sav) buyurdu ki: "Kim sabah namazn cemaatle klar sonra da gne douncaya dek zikrederek-oturur, ardndan iki rek'at namaz klarsa ona tam
olarak hac ve umre sevab verilir." (Tirmz, Kitbu's-Salt, 295)

104

HDYET REHBER
I.A.8.

GNEN DOUU LE

ZEVAL VAKT ARASI DBI

Gne doup

mzrak boyu ykseldiinde iki rek'at namaz kl.

annda olursa, namaz iin kerahet vaktidir. nk o
bir

Bu durum zeval
namaz, sabahn farzndan sonra gnein ykselmesine kadar mekruh-

Gn ykselip drtte biri getiinde drt, alt veya sekiz rek'at ikier ikier duh namaz38 kl. Bu saylarn hepsi Resulullah (sav) 'den
nakledilmitir. 39 Duh namazn drt, alt ve sekiz klmann hepsi hayrldr. Dileyen bu rek' atlar oaltr, dileyen de azaltr. Gnein douu ile zeval vaktine kadar bundan baka snnet olan bir namaz yoktur.

tur.

Bu namazdan sonra
1.

Vaktini,

u drt halde bulunmak senin lehinedir:

nsanlarn alkanlk haline

de "ilim"

getirdikleri, ismini

koyduklar faydasz eylere deil, faydal olan ilme harcamandr.

Faydal

ilim:

Allah'a olan korkunu, kendi

ayplarn grmedeki

basiretini,

Rab-

bine kullukla marifetini artran;

dnya sevgisine yneliini

Saknman
hile

azaltan; hirete rabetini artran;

iin amellerdeki fetlere

kar

gzn aan; eytann

ve aldatmasn bildiren;

Kt

limleri; din ile

dnyay

elde

etmek

iin, ilmi, devlet

yne-

mal almaya, vakflarn, yetimlerin ve miskinlerin mallarn yemeye vesile klarak, Allah'n gazabna uratmak iin onticilerinden

eytann nasl kandrdn bildiren

limlerin makam talebi ve halkn kalbinde
lar

yer edinmek

iin,

na-

sl gayret sarfettiklerini reten, bylece gsteri, mcadele, szle

38.

mnakaa

ve kibirlenmeden sakndran ilimdir.

Kuluk namaz da denir. Bu namaz klmak mstehabdr. Peygamberimiz

"Kuluk vaktinde 12 rek'at namaz klan iin Allah Tel'nn cennette bir

kk

bina edecektir "buyurur. Hanefilere gre, gndz nafile ibdetleri

drt rek'at olarak, afiilere gre ise iki rek'at olarak klmak daha faziletli-

Gecede

Hanefilere gre, nafile ibdetleri iki rek'at, afiilere gre

drt rek'at olarak klmak daha faziletlidir.
dir.

39.

ise

Mslim, Sahih, Yolculuk namaz ve onu ksa klma bb, Duh

mstehab olmas bb.

namaznn

TATLER

te bu

trden olan ilimler, faydal ilimdir. Biz onlar

mi'd-dn kitabnda yazdk.

Eer

hya

sen, faydal ilim ehlinden

105

u Ul-

olmak

is-

onu ren ve gereince amel et. Sonra ret ve ona davet et.
Kim faydal olan ilmi renir, gerei gibi amel eder, sonra da retir
ve ona davet ederse semalarn melek tunda sa (as)'n ehadetiyle
tersen,

"byk

bir insan" olarak isimlendirilir.

Bunlarn hepsini yaptn, zahiren ve btnen nefsinin slhn

gerekletiin zaman, vaktin artarsa farz dndaki ibdetlerde furu'u/ayrnty renebilirsin. nsanlarn, nefislerine uyarak, aralarnda
husumet meydana getirmeleri halinde, adaleti salama yolunun ne olduunu bilmen iin, fkhtaki mezhep ilmiyle uramanda da bir sa-

knca

yoktur.

nemli

ileri

yaptktan sonra mezhep ilmiyle

uramak

farz- kifyedir.
Nefsin,

anlatm olduumuz

virdleri ve zikirleri

ar geliyor diye

eytan kalbine gizli bir hastalk sokmutur. O da mal ve makam sevgisidir. eytandan emniyyette olduun zannna kaplp gururlanmaktan sakn... sonra eytann
seni terke zorlarsa; bil ki, lanetlenmi olan

oyunca olursun. O seni helk eder ve ardndan, seninle alay eder.

Eer bir mddet virdlere ve ibdetlere devam edersen, tembellikten doan arlk ortadan kalkar. Faydal ilmi renmeye rabet edersin.

Onu, ancak Allah rzas ve

hatli

olduu zaman,

line gelir.

Bozuk

ve limlerin

ilim

hiret

renmek

hayat

yaparsn. Niyet sh-

nafile ibdetlerin

etmek ise,
durumdur.

niyetle ilim tahsil

ayann kayd bir

iin

en

cahillerin

faziletlisi

ha-

gururland

yet dinde faydal ilmi renmeye gcn yetmezse zikir, tebih, Kur'an kraati ve namaz ibdetlerini yerine getirmekle megul ol.
bdetlerle megul olmak, bidlerin derecesi ve slihlerin yoludur.
Sen de byle yaparsan, ayn ekilde hiretini kazananlardan olursun.
2.

3.

(oka ibdet yapamyorsan) mslmanlara

Bylece m'minlerin kalbi sevinle

iyi

dolar...

Veya seni

iyilikte bulun...

slihlerin

yapt-

amellere ulatracak olan fakihlere, sflere ve ehl-i dine hizmet

megul

Ayn zamanda fakirleri ve

doyurmaya al, hasta ziyaretlerine gidip gel ve cenaze teyiine/uurlamasna

katl. Bunlarn hepsi nafilelerden efdaldir. nk bu ibdetlerde msgibi ilerle

ol.

lmanlara fayda vardr.

miskinleri

106 HDYET REHBER

Bunlar da yapamazsan kendinin ve

4.

ailenin

kazancn salaya-

rak ihtiyalarn karla. Bylece mslmanlar, senden selamette,

dili-

nin ve elinin zararlarndan emniyette olurlar. Ktlk yapmazsan dinini korursun ve bylece

kitab

sa

nde gidenlerin

makamna ykselemesen

taraftan verilenlerin derecesine eriirsin.

etmek din makamlarnn en

olduu

tanlarn mbtel

aa

derecesidir.

te

de

bu sfat elde

Bundan sonras

ise

ey-

derecelerdir.

(Gnah ilemekle) dinini ykmak veya Allah'n kullarndan birine

zarar vermek ve bu drt halin dnda bir durumda olmak -Allah muhafaza buyursun- helak olanlarm mertebesidir. Sen bu tabakadan

biri

olmaktan iddetle saknmalsn.

Din Hakknda nsanlarn Dereceleri

Bil ki
1.

kii dini hakknda derecededir:

Gnahtan salim
terketmekle

2.

olan.

sadece farzlar yapmakla ve ktlkleri

yetinir.

hiret iin kazanl olan.

nafileler

ve Allah'a yaklatran ib-

detleri iten gelerek yapar.

3.

Hsrana urayan.

yapmaz veya

mutlaka yaplmas gerekenlerin

bir

ksmn

eksik yapar.

Kazanllardan olmaya g yetiremezsen, bari selamet halinde olmaya al.. Sakn ha sakn farzlara itina gstermeyerek, hsrana urayanlardan olma!..
Kul,
1.

dier varlklar hakknda mertebededir:

Meleklerin mertebesinde olan; itaatkr ve sdktr. Bakalarna

faydas dokunur.

Onun amac

insanlara

yardm

etmek, onlara

faydal olmak ve onlarn kalplerini sevinle doldurmak

mak, aba gstermektir.

2.

iin

al-

'

Hayvanlar ve cansz varlklar mertebesinde olan; onlara bir hayr dokunmaz. Ancak errinin de bakalarna dokunmasndan ka-

nr.

TATLER
3.

Akrepler, ylanlar ve

yrtc

107

hayvanlar mertebesinde olan; ondan

hayr umulmaz ve errinden saknlr.

yet meleklerin

faziletli

olduu

ve faydal

gibi

olmay baara-

mazsan; hayvanlar ve cansz varlklar mertebesinden, akrepler, ylanlar

ve

yrtc

hayvanlar mertebesine dmeyesin!.. Nefsin, meleklerin

derecesinden daha

aada olmaya raz ise de, aalarn aasna d-

meyi kabul etmesin

en azndan orta halde

Umulur

ol.)

ki sana yete-

cek miktar yapmakla kurtulursun. Senin kimseye bir faydan olmadgibi kimsenin de sana bir faydas dokunmaz. Sen kimseye zarar ver-

mediin

gibi

Gndz

kimse de sana zarar vermez.

vakitleri, hiretine

lanmaktan seni alkoymayan

Eer

insanlarla beraber

fayda veren ilerle veya hretine kul-

bir kazanla

yaarken dininin

40

megul olman

gerekir.

gereklerini yerine getiremi-

42
yor ve ktlklerden 41 selamette olamyorsan uzlete ekilmek daha
iyidir...

Uzlete ekilmelisin, nk uzlette ktlklerden kurtulma ve ta-

ma'dan selamet vardr. yet

uzlette seni

lere srkleyen vesveseler olursa ve sen

Allah'n rzasna

aykr ey-

onlar ibdetleri yaparak yok

edemezsen, o zaman uyumalsn. Hi deilse uyku bu durumda hallerinin en iyisidir. Hlimiz:

"Ganimete ulamaktan

aciz kalnca, yenil-

uramaktansa selamete raz olduk" diyenin haline benzer. Dininin selameti, hayatn tatil etmede olan kimsenin durumu ne ktdr!.. nk uyku, lmn kardei, hayat tatil etmek ve cansz vargiye

lklara katlmakdr...

40.

Eer

sahibi isen
lisin.

41.

yapmalsn. Sanat
t ve efkatle Allah' anmay unutmayarak sanatn icra etme-

tccar isen ticaretini

doruluk ve emanete

(rih)

Genellikle insanlarla beraberken gybet, riya, iyilii emredip

saklamayarak sukut etmek ve insan dnya

la

42.

riyetle

hrsna

iten

ktl

ya-

kt amel ve ahlak-

tabiatn bozulmas (rih)

Uzlet, halka

karmamak,

onlardan ayr yaamaktr. Gnaha girmemek, da-

ha ok ve daha ihlasl ibdet etmek iin, toplumdan ayrlp ssz ve kimsesiz yerlere ekilmek. Mutasavvflarn' uzletten maksatlar, ihtiyatan fazla

toplumda kalmamak,
ibdet ve tefekkrle

bo

szlerle

zaman

zaman geirmeyip

deerlendirmektir.

bir

keye

ekilerek

108

-HDYET REHBER

DER NAMAZLARA HAZIRLANMA DBI

I.A.9.
r

Zevalden nce, le namazna hazrlanman

heccde 43 kalkyorsan ve

gerekir.

Eer gece

te-

okuma gibi) hayrl bir i iin

uykusuz kalmsan kaylleyi/gndz biraz uyumay leden nce yap.
Sahur, gndz oru tutmaya yardmc olduu gibi, kaylle de gece
kalkmaya

yardmc

olur.

(zikir,

kitap

Teheccde kalkmadan yaplan kaylle, oru

tutmadan yenilen sahura benzer. Kaylle yaptn zaman zeval vaktinden nce uyanmaya gayret gster. Abdestini al ve mescitte hazr bu-

namazn

lun. Tahiyyet'l-mescid

gzetle ve

onun ezanna

icabet

et.

kl ve mezzinin ezan okumasn

Sonra zevalin ardndan drt rek'at

namaz klmak iin kalk. Resulullah (sav) bu namaz uzun klard. Ve

derdi ki: "Bu vakit, sema kaplarnn ald zamandr. O vakitte salih amelimin karlmasn isterim." 44 lenin farzndan nceki bu
drt rek'at, snnet-i mekkededir. Hadiste geldiine gre: "Kim onlar rku ve secdelerini gzel yaparak klarsa yetmi bin melek de
onunla birlikte namaz klar. Melekler geceye kadar onun iin istifar
ederler." Sonra imamla birlikte farz kl. Ardndan mekked snnet
olan iki rek'at daha namaz kl.

renmekle veya

ikindiye kadar ilim

makla veya Kur'an kraati

ile

bir

veya dinine

mslmana yardmc

yardmc olacan

ol-

kazan

almakla megul ol. Sonra ikindi namazndan nce drt rek'atlk bir namaz kl. O da snnet-i mekkededir. 45 Resulullah (sav) buyurdu ki: "Allah ikindinin farzndan nce drt rek'at namaz klana
merhamet etsin." 46 Resulullah (sav)'in duasna nail olmaya al.
iin

le

kindiden sonra az evvel anlattmz iyiliklerden baka bir eyurama. Vakitlerini faydasz ilerle geirmen uygun deildir. Her

43.

ve gece

namaz anlamndadr.

talarndan sonra bir

yatsy kldktan sonra vitri klmadan uyur, gecenin ormddet namaz kldktan sonra, vitri klar ve daha son-

namaznn

snnetini klard. (Mslm, Salt'l-t'l-msfrn,26)

Paygamberimiz
ra sabah

44.

uyanp namaz klmak

Teheccd, geceleyin
(sav)

337 mm Habbe'den rivayetle: "Kim lenin farzndan

nce ve sonra drt rek'at namaz klmay brakmazsa Allah ona atei haram
Cmiu's'-sair,

I,

klar."

45.

Hanef'de

46.

Ebu Davud, Tatavv,

ise

snnet-i gayr-i mekkededir.

8; Tirmz,

Mevkit, 201

TATLER
vakit en

ekilde nasl

iyi

mmkn

109

oluyorsa yle geir. Nefsini hesa-

yapacan vazifeleri dzenlemen gerekir,.

Ve her vakit iin ondan vazgemediin ve baka eylere tercih etmediin iyi bir meguliyet belirlemelisin. Bylece zamann bereketini
ba ekmen, gece ve gndz

grrsn.

Geen zaman

boluu
san,

nin

yapacan

iinde ne

gibi kendini gayesiz

btn zamannda ne

bilmeyen hayvanlarn

brakyor, faydasz eylere terkediyor-

megul olduunu

ile

ba-

bilmiyorsan, vakitleri-

ou boa gidiyor demektir. Vakitlerin mrn, mrn de ana ser-

onun zerinde yapyorsun. Allah Tel'nn yaknlna, ebed nimet yurduna onunla kavuacaksn. Nefeslerinden herbiri kymeti bulunmayan bir cevherdir... nk nefesin bir bedeli ve
karl yoktur... Nefesin gittiinde asla geri dnmeyecek... Her gn
mrleri azalrken mallarnn oalmasna sevinerek aldanan ahmak-

mayen,

ticaretini

lar gibi

olma. Nasl sevinilecek bir

bu?

Mal artyor ancak mr de

azalmakta...

lmin ve
k bu

ikisi

baka bir eye sevinme. nHanmn, maln, ocuun ve arkadalarn,

amelin artmasndan

slih

can dostundur.

kabirde seni terkettikleri zaman, ilim ve slih amel sana yoldalk

ederler.

Gne solmaya baladnda, batmadan nce mescide gelmeye ank bu vaktin fazileti gne
domadan nceki vaktin fazileti gibidir. Cenb- Hak buyuruyor ki:
"Gnein domasndan evvel de, batmasndan evvel de Rabbini hamd
ile tebih et." Gne batmadan evvel ems, Leyi, Felak ve Ns surele-

l. Tebih ve

rini

oku.

istifar ile

Gne

megul

ol.

batarken istifar halinde bulun.

Ezandan sonra "Allahm! Gndzn

ardnda, gecenin nnde, namazn ve seni aran seslerin huzurunda

Ezan

iitince ona icabet

senden, Hz.

Muhammed'e

et.

vesileyi, fazileti

makm- mahmdu vermeni

47 duasn oku.
sen ya'dinden dnmezsin."

etmeni ve O'nu kendisine vadettiin

liyorum.

phe yok ki

ve yksek dereceyi ihsan

di-

Mezzine icabet ve kametten sonra farz klarsn. Ardndan

dnya kelam etmeden iki rek'at akam namaznm mekked snneti.

47.

Ebu Davud,

Kitbu's-Salt,

37

110 -HDYET REHBER

klarsn. Daha sonra drt rek'at namaz klarsan bu da snnettir. 48

Eer mmkn olursa, yatsya kardar i'tikafa niyet ederek akamla yatni

s arasn

Bunun

hakknda saylamayacak kadar ok

haber nakledilmektedir. O gecenin balangcdr. nk akamla yats aras gecenin ilk saatleridir. Arada klnan namaz da evvbn namazdr. Resulullah (sav)'e" yanlarn yataktan kaldrrlar" (Secde 16)
yeti sorulunca; "O akamla yats arasndaki namazdr. Gndzn
balangcndaki bo ve faydasz szlerin gnahn giderir, sonunu da
ihya

et.

fazileti

artr."

Yats

mek iin
tur.

namaznn

zaman ezanla kamet arasn ihya etfarzdan nce drt rek'at namaz kl. Bu namazn fazileti okvakti girdii

Haberde "ezanla kamet arasnda yaplan dua reddolunmaz" 49

di-

ye gemektedir.

Sonra farz ve
ve

Mlk

iki rek'at

namaz kl. Bu iki

ve Duhan suresini

snnet

rek'atta Secde

veya Ysn
oku. Bunlar
Resulullah'tan (sav) naklolunmutur. ki rek'at snnetten sonra drt
rek'at daha namaz kl. 50 Hadisler bu namazn faziletinin byklne dellet etmektedir. Sonra iki selam veya tek selamla rek'at vitri
suresini

kl. Resulullah (sav) vitir

surelerini okurdu.

n namazn

"vitr

namaznda

Nas
en son kld-

'l, Kfirn, hlas, Felak ve

Gece kalkmaya azimli isen, geceleyin

namaz" olmas iin vitri en sona brak.

Yats namazndan sonra ilme almakla, kitap okumakla megul

ol. Uykudan nce amellerinin sonu oyun ve elence olmasn. nk
"ameller sonlarna gre deerlendirilir. 51 "
48.

Akamn farzndan sonra

da, Trmz, Mevkt,

49.

Tirmz, Salt, 44;

klmak yani tatavvu'un

204; bn Mce, kme, 113, 185
alt rek'at

Ebu Davud,

Salt,

34;

mam

Ahmet,

fazileti

hakkn-

c.3, s.119,

155,

225, 254
50.

51.

Ebu Davud, Tatavvu', 16 Aie (rah)'den rivyetle, "Resulullah (sav)'in namaz hakknda O'na soruldu. Aie (r.ah) de, Resulullah (sav) sadece yats
namaznn farzn klmazd, drt veya alt rek'at daha klard, "dedi.
Buhr, 5, 2381;bn hibban, 2, 51;Mecmau'z-zevid, 7, 13;Msned Ebu
Ya'la, 13, 348; Fethu'l-Bar, 2, 37 Buhr'de geen hadiste "Kii hayatnn
sonunda yapaca amele gre cennetlik veya cehennemlik olaca" belirtilmektedir. Peygamberimiz (sav) devrinde bir savata

adamn biri

ald yara-

ya tahamml etmeyip kendini ldrr. Peygamberimiz (sav), "Cehennemlik olan kiiyi grmek isteyen bu adama baksn"buyurur.

TATLER
I.A.10.

111

UYKU DBI

Uyumak

yatan nn kbleye gelecek ekilde

yatrld gibi sa tarafna yatarak uyu. Uyku-

istediin

zaman

lnn kbleye
nun lm gibi olduunu, uyanmann da yeniden dirilie benzedii52 Allah Tel bu gece ruhunu alabileceini dnerek
ni dn...
Rabbinle bulumaya hazrlk yapmalsn. Abdestini al ve yazm olduun vasiyyetin53 yastnn altnda bulunsun. Gnahlarna tevbe
ve istifar edip 54 bir daha gnah ilemerne.ye azmet. Eer Allah seni tekrar uyandrrsa btn mslmanlara iyilikte bulunmaya karar
vererek uyu... Kabirde amelinden baka hibir eyi bulunmadan
yalnz bana yatacan ve ne yaptysan onun karln bulacan
ser.

dn...

Yatan yumuak

k uyku hayatn durmas,

unda

alma. nuramasdr. Ancak uyank oldu-

sererek uykunu zorla getirmeye

ktlk yapacaksan

kesintiye

uyuman

dinin iin bir selamettir.

Yirmi drt saat olan gece ve gndzn en fazla sekiz saatini uy-

ku

ile geir.

Altm yl yaama ihtimaline karn yirmi yl kaybetmen

Bu da mrnn te biri yapar. Uyuyacan zaman misvave abdest alacan su hazr bulunsun. Geceleyin veya sabah namazndan nce kalkmaya gayret et. Gece yars iki rek'at namaz iyilik hazinelerinden bir hazinedir. htiya iinde olacan gn iin ha-

yeterlidir.

zinelerini oalt.

ldnde dnya

hazineleri sana asla fayda ver-

meyecektir.

Uyku zaman
52.

Allah Tel En'am suresi 60. yette buyuruyor

(

54.

ki:

"Geceleyin

sizi

ldren

ldrr gibi uyutan), gndznde ne ilediinizi bilen; sonra belirlenmi

tamamlansn diye gndzn sizi dirilten (uyandran) O'dur. Sonra dnnz yine O'nadr. Sonunda O, yaptklarnz size haber verecektir."
Buhr, Vasy, 1; Mslim, Vasiyyet,l; Ebu Davud, Vasaya, 1; Tirmz, Vasy, 3... Vasiyet slamn ilk zamanlarnda vacib iken sonralar miras yetleriyle nesh edilmitir. Vasiyyet yapmak mstehabdr.
Tirmz, Deavt, 17; mam Ahmet, c. 1, s.10 Ebu Said Hudr (ra)'den rivyetle, Resulullah (sav) buyurdu ki: "Kim yatmaya niyet ettii zaman kez
"Estafirullahelazim ellez lilhe ill hvel hayyul kayyum. Ve etbi
ileyh." Derse Allah Tel gnahlarn affeder."
ecel

53.

u duay yap:

112 HDYET REHBER

\ * q%

c^l

****

"

**

^joi

^ ^1

Of/

O/-

- ^

0^0

"i-

JS

' "

^fi

^i
-

JjV

clj #yi dliS

tyAi
|ll

"

<jI j

i^iJ)

*
*
K
eLa^clj o>olj
*

l f^JI .jijVim

-Ll

O^"

"^l

>O^

% "

^'jH-a

^^

^O

"

6/

*V"

r^j o'

>kl

"uT
eU^b a^)

> / O/^

W
-

^4

- 0-( .

"Rabbim senin isminle uzandm, isminle kalkarm. Gnahm bala... Allahm! Kullarn dirilttiin gnde beni azabndan koru.
Allahm! isminle dirilir ve lrm. Allahm! Her er sahibinden ve
pereminden tuttuun her hayvann errinden sana snrm. phesiz ki Rabbim dosdoru yoldadr. AJlahm! Sen evvelsin, senden nce
bir ey yoktu. Ve sen hirsin, senden sonra da bir ey olamaz. Sen zahirsin, senden daha ak bir ey yoktur. Ve sen btnsn senden daha
gizlisi olamaz. Borcumu demeyi nasib et. Muhta olmaktan kurtar.
Allahm! nefsimi sen yarattn. Onu ldrecek olan da sensin. Onun
lm de hayat da senin iindir. Nefsimi ldreceksen gnahlarm
affet; yaatacaksan salih kullarn rzana uygun olmayan ileri yapmaktan koruduun gibi onu da koru. Allahm! Senden dinim,
dnyam ve hire tim konusunda afv ve afiyet istiyorum. Allahm! Sana en sevimli olan saatlerde beni uyank tut. Beni sana yaklatracak,
gazabndan uzaklatracak katnda en makbul olan amelleri yaptr.
Bunlar istiyorum Allahm! Ltfet ihsan et... Affn diliyorum beni bave sana yalvaryorum, kabul buyur Allahm!....

la

Sonra yete'l-krs, menerrasl, hls, Felak, Ns ve Tebreke

surelerini oku. Abdestli55 ve dilinde Allah'n zikri olduu halde uyuyakal...

Kim
dar

55.

byle yaparsa ruhu

ar-

namaz klma sevab yazlr.

Ebu Davud,

Kitabu'l-Edeb, 97

a'lya ykseltilir ve

uyanncaya ka-

TATLER

113

Uyannca sana daha nce rettiklerimizi yaparsn. Kalan mrnde bu tertip zere devam et. Bu dzene devam sana zor gelirse, hastann ifa umarak ilacn aclna sabrettii gibi sabretmeli ve mrnn ne kadar ksa olduunu dnmelisin. Yz yl yaasan bile hiret
yurdundaki hayatna gre ok az
dir.

bir

Bir

dn bakalm

zamandr. hiret sonsuzluk

yeri-

mesela yirmi yl rahat hayat srmek midiyle

ay veya bir yl zorluklara ve rezilliklere nasl katlanyorsun.?! Son-

kavumak

suza dek rahata

arzusuyla

zamanm

edemezsin?!. ..Daha ok

56.

bir

u azck gnlere nasl tahamml

var diye

tl-i

emel 56 beslersen

iyi

gn odun ald. Birini nne birini de yan tarafna dikti, dierini de uzaa att. Sonra "Burada neyi temsil ettiimi biliyor musunuz?" buyurdu. Ashab: Bize bildir ey Allah'n Resl! deyince,
Resl-i Ekrem: "Bu, insan, bu da eceli, uzaklarda olan da emelidir. O emellerin peinde koar. Fakat eceli onu yakalar, emeline ulaamaz" buyurmuPeygamberimiz

tur.

(s.a.v.) bir

(Buhr rivyet etmitir.)

uzun emeller peinde olmaktr. Bunu

Tl-i emel,
hillik

dieri

ise

iki

sebebi vardr. Biri ca-

de dnya sevgisidir. insanolu dnyalk ilere

artk ondan ayrlmak

arna

gider.

lm dnmeyi

dald

vakit

En ok
yaamaktr. Kendi kendine devaml ya-

arzulad ey bu dnyada uzun sre

ama kuruntular yapar. Uzun sre yaamak

bile istemez.

iin ihtiyac- olan ev, mal, evlat,

urar. Kalbi bunlara balanr durur. lm

unutur ve yaklatn dnmek istemez. Bazen lm tehlikesi ile karlarsa "Dur bakalm daha vakit var" dye tvbeyi erteler. Belirli bir yaa geldidost, binit vb. hazrlklarla

inde "Daha
ynca ise "Bu
raf var,

ihtiyarlk var ibdetleri

inaatin,

yaparsn"der. htiyarla-

u yolculuun var, ocuklar evereceksin, dn mas-

u kiiyle davamz var"

ip gider. Biri biter,

yalandnda

vs.

derken gnleri meguliyetlerle dolu ge-

dieri balar ve hireti

iin

almasn

erteler.

Sonunda

oalr, fakat i iten geer.

Cehennemliklerin ounun feryad bu gn yapmas gereken ii, yarna erbeklemedii anda lm

gelir.

vakit hasreti

telemektendir."

Cahillie gelince insan bazen genliine gvenir.

olduu

lm uzak

grr. Bazen

lm ge geleceini zanneder. Halbuki nice gen

ve salam kiilerin ani olarak lp gittiklerinin farknda bile deildir.
Cehletini kii samimi dncelerle halledebilir. Ancak dnya sevgisini atmak kolay deildir. Bunun tek tedavi aresi vardr. hiret gnne ve mkafat ve ceza greceimiz byk gne iman... ve bu iman artrmak... bylece dnya sevgisi yava yva kalbinden g etmeye balar. lme hazrlk
yapan kimse o byk kurtulua ermitir, dnyaya aldanan ise hsran ve zarar iindedir. ( mam Gazali, hya, IV, 818 trc. Ahmet Serdarolu)
de shhatli

iin

114 HDYET REHBER

amel yapmak ok zor

gelir.

Halbuki lm ok yakndr. Kendi kendi-

"Bu gn ibdetlerin zorluklarna katlanacam belki gece

lrm." Gece olunca da ayn ekilde: "bdetlerin glklerine katlanaym belki yarn lrm."de. nk lm belirli bir vakitte ve tayin edilmi bir yata gelmez. Anszn yakalar. Ona hazrlkl olmak
dnya iin hazrlk yapmaktan daha isabetlidir. Biliyorsun ki dnyada
ok az bir zaman kalacaksn. Belki de mrnden bir gnn veya bir
nefesin kalmtr... Her gn, bunun gerekleebileceini kalbinde dn. Gn be gn kendini Allah'a itaate sabretmeye altr.
ne de

ki:

dnyada elli yl daha kalacan dnerek nefsini Allah'a taate

sabretmeye mecbur edersen, nefsin bundan holanmaz ve sana kar

Ancak sabrederek devam edersen lm annda son derece mutlu olursun. Salih amel ilemeyi ihmal eder "sonra yaparm" dersen hi
beklemediin bir anda lm geliverir ve ok zlrsn. "Sabah vakti
kavim yolculuu yi gryorlar..." 57
gelir.

Sana lm annda gerek

doruluunu

bir

bilgiyi gelecek.

zaman sonra ok

iyi

"Onun verdii

haberin

reneceksiniz..." (Sd, 88

Bylece gnlk vazifelerini nasl dzenleyeceini sana gstermi

olduk.

imdi namaz nasl klman

gerektiini ve

dabn; orucu ve

dbn; imamlk, cemaat olma ve Cuma dabn anlatalm.

LA. 11.
Abdest alp, bedenini,
bekten dize kadar olan

NAMAZ DBI

elbiseni,

ksm

bulunduun

yeri temizleyip, g-

rttkten sonra, ayakta kbleye ynel.

Bitiik olmayacak ekilde ayak ularn

ayn

hizaya getir ve dik dur.

eytandan korunmak iin Ns sresini oku. Kalbini klacan namaza hazrlayarak dnyev kayglardan arndr. Kimin huzurunda durduunu ve kime yalvaracan bir drn. Gfil bir kalple, dnya kuruntular ve ehvet pislikleriyle dolu bir gsle Mevln'a yalvarmak57.

Arap darb- mesellerindendir. Akbetin vgye lyk olmas iin bir ie devaml sabretmeye ve o iin huy haline gelmesine tevik iin sylenmitir.
Zamahehr, Msteks, II, 168

TATLER
tan haya
te

et.

Unutma

ki Allah Tel

srlarn,

ve kalbine nazar etmektedir. Allah

dncelerini bilmek-

namazn huun 58 huzun59

,

vzuun 60 ve tazarr'un 61 lsnde kabul

eder.

te-

Rabbn'a "sanki O'nu

Her nekadar sen O'nu rmesen de O se62

Buna ramen kalbin huzura ermez -Hakk'n divannda durgrr.

gryormu
ni

gizli

115

58.

Hu,

gibi" ibdet

kalbin

et.

yurauaklL ve

naziklii yannda, Allah'a

kar

olan tevazuu

ve boyun eiidir. M'minlikte asla kat kalplilik yoktur.

Hu, Hakk'n heybetini gnlde hissetmektir. Cneyd: "Kalbin gayb bilene kar zillet iinde bulunmasdr."der. Huu, Hakk'n huzuru karsnda
edebe riyet artyle (ruhen) boyun emektir. Allah'n tecellileri karsmda
kalbin soluudur.

Hu,

Allah'n bykl

karsnda kulun korku ve muhabbetle onun

snmasdr. Rivayete gre Resulullah (sav) namaz esnasnda

sakal ile oynayan birini grm ve "Bu zatn kalbi hu iinde olsayd, organlar da hu iinde bulunrdu" buyurmutur. (Feth'l-Kadir V, 319) Hz.

merhametine

mer de namazda

kaldr.

Hu

ban nne emi birini grnce "Ey ba eik kii!

ba-

bata deil, ancak kalptedir" demitir.

Huu

hkme boyun eme, Cenab- Hakk'n nazar karsnda alalmaktr. huusuz olarak namaz
klan kimse Allah'n dnyada ve hirette namaza balam olduu bir takm
ltuflardan mahrum kalr. nk namazm bu dnyada, kalpteki iman kuvvetlendirmesi, kalbi nrlandrmas, kalbin genileyip almas, nee ve sevin duymas gibi mkftlan vardr. Ayrca namazn klan kimse hirette
Menzil mellifi der

laf etmilerdir.

leyenler,

bu

ki:

derecedir. Emre

Eer husuz klnan namazn

neticeleri elde edilmesi

itaat,

iade edilmesi gerektiini sy-

dncesiyle sylyorlarsa buna hakla-

Husuz klnan namazla kiinin sorumluluu der. Ama yukarda anlattmz sevaplardan mahrum kalr. slam' hkmler zahire gre verilir. Gizli olan iman hakikatler ise sevaba taalluk eder. (bn Kayym, Mer

vardr.

dricu's-Slikn, 1,406)

59.
60.

Hu ile

birlikte

organlarn skna ermesidir.

Namazdaki tevzuun gzel bir yorumunu eyh Ebu Sata Harrz (k.s.): "Allahekber, dediin zaman gnlnde Allah'tan baka byk varsa, sen sznde sadk deilsn"diyerek yapar. Kii Allah karsnda bir hi olduunu
hissederek tevz gstermi olur. Secdeye

vardnda

nokta kadar, hatta daha d*kldn dnmesi

61.

hlas'la Allah'a yalvartr.

62.

Buhr, Kitabu'l-man, 38; Mslim, Kitabu'l-man, 5

huzr-u ilhde bir

bir tevz iaretidir.

116 -HDYET REHBER

maya hazr olmaz"cellini"

snda

mek

63

bilmekteki eksikliin nedeniyledir.

ailenizin
iin

ve vcudun da skna ermezse; bu Allah Tel'nn

by

baktn

salih bir

dn.

skna erer ve her hareketi

halde namaz esna-

insann, nasl namaz

zaman

kldn ren-

kalbin huzura kavuur,

yerli yerince

yaparsn deil

vcudun

mi?!..

"Ey kt nefs! Yaratanndan, Mevln'dan utanmyormusun!.. sana faydas ve zarar dokunmayan O'nun
kck bir kulunun baktn hayal ederek kalbin huzur buldu ve namaz gzel kldn, yazk sana! Biliyorsun ki Cenb- Hak her an seni
gryor ve ne yaptn biliyor. O'nun azamet ve yceliinden hayet
Sonra kendi kendine de

ki:

duymuyor musun! O yce zt senin nazarnda bir kulundan daha

kk!.. syann, haddi aman ve cahilliin ne kadar kt!.. Nefsine
kar bundan daha byk dmanlk olamaz...

Bu dncelerle kalbini tedavi etmeye al. Belki kalbin de seninle birlikte namaza kathr. nk tefekkr ederek, dnerek kldn
namazdan baka namazn sana bir faydas yoktur. Gaflet iinde kldnamaz ise istifara ve zerinde dnmeye daha muhtatr.

Artk namaza balarken kalbinde huzuru saladnda, yalnz olsan bile kamet getir, cemaatle klacaksan nce ezan oku, ardndan kamet getir. Kamet bittiinde kalbinden, mesel "Niyet ettim Allah Tel'n rzas iin le namazn klmaya" diyerek niyet et. Tekbir alrken bu niyet kalbinde bulunsun ve tekbir bitene kadar devam etsin. 64
63.

Mutasavvflar, Allah'n isim ve sfatlarn

cell ve

ceml olmak zere ikiye

ayrrlar. Allah'n kahr ve gazabna dellet eden isim vc sfatlarn

tuf ve
ler.

rzasna

dellet

eden isim ve sfatlarn da cemal

Cell Allah'n en yksek seviyede

ululuunu

cell, l-

tabiriyle ifade eder-

ifade eder.

Kn,

celli,

Hakk'm mahiyetinin bilinemeyecek bir ekilde izzet perdesiyle gizli kalmas, ztn kendinden baka kimsenin bilmemesi ve grmemesi eklinde trif
eder. Perdelenme ve izzet cellin zellii olduundan cellde Hak asndan
ycelik ve kahhriyet, kul asndan ise boyun eme ve heybet (saygya da64.

yanan korku, azamet) hissetme sz konusudur.

Hanefilerde iftitah tekbiriyle birlikte yaplan niyet efdaldir. Namaz ile badamayacak bir i bulunmamas artyla tekbirden ncede niyet edilebilir.
ounluk tekbir alndktan sonra niyetin geerli olmadn syler. Dier
bir gre gre ise sbhaneke veya euzden nce edilen niyet ile namaz geerli olur.

TATLER -117

yana brak sonra Tekbir alrken

Ellerini

kaldr.

65

ellerini

omuz hizasna kadar

parmaklarn aralkl olmaldr. Parmaklarn .bive aralarn amak iin zorlama. Ba parman kulak

Ellerin ak,

titirmek

iin

memesi hizasnda, parmak ularn kulann stne paralel ve avularn da omuzunla ayn hizada olsun. Ellerin bu ekilde yerli yerinde
olunca tekbir

ken

al

ve onlar rahat bir hareketle

iyice arkaya, indirirken

silkeleme.
eline

de

ndirdiin zaman

deer

ver.

Sa elinin

iyice geriye

sa

indir.

gtrme.

elini sol elinin

(ba_, sere,

66

Ellerini

Saa

kaldrr-

ve sola da

zerine koyarak

ve yzk) parmaklarn

lunun zerine koy ve sol elinin bileini

sa

sol ko-

tut.

Tekbirden sonra "Allah en byktr. Allah'a ok hamdolsun. Sa-

bah ve

akam

Allah' noksan sfatlardan tenzih ederim. "de. Sonra:

"Ben yzm, gkleri ve

yeri

yoktan vareden Allah'a evirdim ve ben

O'na ortak koanlardan deilim"de. Ardndan" phesiz benim namazm, ibdetlerim, hayatm ve lmm hepsi Allah iindir. O'nun
orta yoktur. Bana byle emrolundu ve ben mslmanlardanm."
de. 67 Euz 68 ve eddelerine dikkat ederek Fatiha'y oku. Fatiha'da
(dat) ile (z) harflerinin

arasn ayrmaya zen

gster.

Kraatinde "ve-

leddlln"e bititirmeden "mn"de.

mam olursan 69 sabah akam ve yats namazlarnn farznda ilk iki

aktan okursun. Amini de aktan syle. 70 Sabahleyin
Fatiha'dan sonra uzun surelerden (Hucurt-Nebe aras) akam ise krek'atta kraati

(Duh-Ns aras) oku. le, ikindi ve yats orta surelerden Burc'u ve yet says bakmndan ona yakn olanlar oku.
sa surelerden

65.

Hz. Peygamberin tekbir alrken

ellerini

omuz hizasna kadar kaldrdna

yannda, kulak hizasna veya kulaklarn st hizasna kadar kaldrdna dair rivyetlcr de vardr. Bu rivyetlerin birletirilmesi durumunda, tekbir alrken ba hafife ne eerek baparmak kulak memesidair rivayetlerin

ne

deecek ekilde

elleri

kaldrmann uygun olduu

belirtilmitir. (lmihal,

Diyanet Vakf)

hemen ardndan

66.

Hanefilerde

67.

Hanefiler sbhaneke

68.

Hanefilerde tek

69.

afii'ye gre cehri okumajc snnettir.

imez.
70.

Hanefi

iftitah tekbirinin

duasn

bana klan

eller

balanr.

okurlar.

euz okur. Cemaatle klan

ise

okumaz.

mam olmak ve tek bana olmak de-

imam iin vacib, tek bana olan iin snnettir.

mezhebinde imam da cemaat de "mni" gizli sylerler.
Hanefi'de

ise

118 HDYET

REHBER

Yolculua krca, sabah namaznda Kfirn ve hls surelerini

oku. Surenin sonu rku tekbiriyle bi detirilmez. "Sbhanellah" diyecek kadar ara

verilir.

bakn

Btn kyamlarnda

namaz

kldn

yere indirip oradan

ayrma. Byle yapman himmetini toplaman ve kalbinde huzurun

meydana gelmesi (kalbinin de namaza katlmas) iin daha uygundur.

Namaz klarken saa

sola

bakmaktan sakn.

Sonra rku' iin tekbir al ve daha nce anlatld ekilde ellerini kaldr. 71 yice rukua eilinceye kadar tekbirini uzat. Parmaklar-

nn arasn

ayasn

ni

koy ve dizlerigeriye yaslayp dik durmasn sala. Srtn, boynunu ve ban tp-

bir levha gibi

aarak ellerinin

dmdz

yapmaz

birletirirler- ve

dir, "de.

Tek

iyidir.

Dirseklerini yana a-kadnlar byle

kez "Azm olan Rabbimin

bana namaz klyorsan yedi hatta on

Sonra

hamdini

tut.

dizlerinin zerine

ban dik

iitti"

de ve

an ne yce-

defa

demen daha

durana kadar kaldrken "Allah hamdedenin

Dorulunca "Rabbimiz hamd sadolusu ve bundan baka eylerin dolusu

ellerini kaldr.

nadr. 72 Gklerin ve yerin

sana hamdolsun."de.

namaznn

farznda isen ikinci rek'atm rukuundan dorulunca kunutu oku. 73 Sonra ellerini kaldrmadan tekbir alarak secdeye var. Yere nce dizlerini, sonra ellerini, sonrada ak olarak alSabah

nn ve

burnunu

koy. Dirseklerini

Karnn

yanlarndan ayr.

bald-

rndan kaldr-kadnlar byle yapmaz-. Ellerini yerden ayrmadan

omuz hizasmda koy. Kollarn yere yaptrma ve tek bana klyorysan , yedi veya on kez "Yce olan Rabbimi noksan sfatlardan tenzih ederim"

de.

Sonra oturuun tam olana kadar tekbir getirerek

sol

ayann zerine otur. Sa ayam da dik.

Ellerini dizlerinin zeri-

ne koy. Parmaklarn ak olsun. Ve: "Rabbim beni

hamet

et,

ihtiyacm

gider,

bana

ban kaldr ve

bala,

afiyet ver ve beni affet" de. 74

71.

Hanefiler ellerini kaldrmazlar.

72.

Hanefiler sadece "Rabbimiz,

73.

Hanefiler'de

hamd sanadr derler.

Kunut duas, vitir namaznn son rek'atmda

74.

Hanefiler

secde aras oturuta bir

iki

bana mer-

'

ey

okumazlar.

okunur.

Sonra

TATLER

ayn ekilde

ikinci secdeyi yap.

yap. 75

Teehhd

119

okumadn her Tek' atta k-

Sonra ellerini yere koyarak kalk. Kaloturuu

karken ayann biri nde olmasn. Kyam tekbirine dinlenme oturumundan kalkarken bala ve bunu kyamn yarsna kadar uzat. Dinlenme oturuun ksa ve seri olmaldr.
sa bir dinlenme

kl ve bu rek'ata da euz ile bala. 76 Ardndan ikinci rek'atta teehhd oturuu yap. Sa elini iaret parma
ile ba parman hari, dier parmaklarn kapal olduu halde sa dikinci rek'at

birincisi gibi

77 "illellah" derken iaret

zinin zerine koy.

he" derken deil. 78 Sol

teehhtte

iki

elini

kaldr, "lila-

de ak olarak sol dizinin zerine koy. Bu

secde aras oturuun gibi sol

oturuta baldrnn zerine

parman

ayann zerine otur.

otur. Rasulllah'a (sav) salattan

dislerdeki bilinen dualarlarla

namaz

Son

sonra ha-

tamamla. Son oturuta sol bald-

rnn zerine otur ve sol ayan darya koy. Sa ayan da dik. 79 Namazn

bitiminde

yerek selam

ver.

saa ve sola "Esselamaleykm ve rahmetllah" diNamazdan kmaya, selam sanda ve solunda bulu-

nan meleklere ve mslmanlara vermeye niyet

grlecek ekilde

edip, iki

yana da yana-

bana evirerek selam ver. te bu yalnz bana

klnan namazn durumudur.

Namazn

direi huu", dnerek yetleri

okuma ve

zikirle

mey-

dana gelen kalb huzurudur. Hasan- Basr (rh) diyor ki: "Kalp huzuru olmadan klanan her namaz, insan cezaya daha abuk ulatrr..."
namazn altda veya
Resulullah (sav) yle buyurur: "Kulun

kld

onda

biri

kadar deil ancak namazdaki tefekkr ve samimiyeti kadar

sevab yazlr." 80

75.

Hanefilerde yaplmaz.

76.

Hanefiler

devam

ilk rek'at

dnda euz okumazlar. Besmele ile Fatiha'y okuyarak

ederler.

ak

77.

Hanefiler her

78.

Hanefiler, "l ilahe" derken

"illAllah"

79.

iki eli

derken

de

bir

sa

elinin

ehadec

parman

yukar kaldrp

indirirler.

yayp zerine oturur. Sa ayaklarn parmaklar kbleye gelecek ekilde dikerler. Kadnlar ise ayaklarn sa yanlarna yatk bir ekilde karp, yle otururlar, (teHanefilerde namazlardaki oturu, erkekler sol ayaklarn yere

verrk)
80.

ekilde uyluklar zerine koyarlar.

Ebu Davud,

Kitabu's-Salt,

124

120 HDYET REHBER

I.A.12.

MAMLIK VE CEMAAT OLMA DBI

mam namaz
"Resululah

kldrmaldr. Enes b. Mlik (r.a.) der ki:

baka hi kimsenin ardnda daha hafif ve tam

hafif

(s.a.v)'den

namaz klmadm." 81

mam,

mezzin kameti bitirmeden ve saflar dzeltmeden tekbir

mam tekbiri yksek sesle cemaat ise kendisi duyacak ekilde

tekbir alr. mam ''cemaat faziletine" erimek iin imam olmaya niyet
almaz.

Eer

eder.

niyet etmezse, cemaatin

imama uymaya
alrlar.

(mam

niyet

niyet

namaz

mama

etmi olmaldr.

etmedii

iin

sahihtir. Tabii ki

cemaate

uyanlar cemaat sevab

cemaat sevab alamaz)

mam yalnz

balama duas ve euz'y gizlice okur. Sabah namaz, akam ve yatsnn ilk iki r ek' atnda Fatiha ve sureleri aktan okur.
Tek bana klan da byle yapabilir. mam aktan okuduu zaman
"mn" de aktan syler ve ona uyanlar da aktan "mn" derler. 82
Cemaat imamla birlikte "mn" demelidir. Sonraya brakmamaldr.
Nefesini toplamak iin imam Fatiha'dan sonra ksa bir ara verir. Bu
arada cemaat fatihay okur. 83 mama uyan sureleri okumaz. Ancak
namaz klan

imamn

gibi,

sesi iitilemiyorsa okuyabilir.

ni ten fazla
li

ala

mam rku ve secde tebihleri-

yapmaz. lk oturuta tahiyyattan sonra "Allahmme

Muhammed"

der 84 ve daha fazla uzatmaz. Son

sal-

iki rek'atta fati-

Son oturuta Resululah (sav)'ye salt ve tahiyyattan

sonra tahiyyat miktarn aan bir dua ile cemaati tutmaz.
ha

ile yetinir.

mam selam verirken cemaate selam vermeye, cemaatte ona karlk vermeye niyet eder. mam selamdan sonra biraz bekler ve yzn
cemaate dner. Arka saflarda kadnlar varsa onlar ayrlana kadar y-

zn evirmez.

mam kalkmadan cemaat kalkmamaldr. mam sana

veya soluna yzn

evirebilir.

Ancak sama evirmesi daha

iyidir.

Sabah namaznda "kunut duasn" okurken sadece kendi iin dua

etmez; cemaati de dahil eder. Mesela "Allahm! beni hidyete erdir"
81.

Mslim, Kitabu's-Salt, 190; Ahmet,

82.

Hanefiler "mini"

83.

Hanefi mezhebinde imama uyan kiinin kraat ykmll yoktur.

Hanefi mezhebinde sadece tahiyyat okunr. "Allahmme salli ala Muham-

84.

med"

c.

3,

s.

262; Buhr, Ezan, 65

gizli sylerler.

denirse sevih secdesi gerekir.

TATLER

duasn aktan

121

Cemaat
de ellerini kaldrmadan duaya amin derler. nk elleri kaldrmak
hadislerde sabit deildir. 85 mama uyan kunut duasnn sonunda
"Hkm sen verirsin bakas deil" der. 86 mama uyan saftan ayr tek
bana durmaz. Ya saffa girer yada birini yanna eker. Cemaat hare87
Aksine imamketlerini imamdan nce veya imamla birlikte yapmaz.
dan sonraya kalr. mam rukua varmadan eilmez. Yine imamn aln

yerine "bizi hidyete erdir" der. Kunut

yere

demeden

okur.

secdeye varmaz.

I.A.13.

CUMA DBI

Cuma, m'minlerin bayramdr. O Allah'n (c.c.) bu mmeulu, mbarek bir gndr. O gnde yle nemli bir zate has
man var ki mslman bir kul o saatte Allah'tan bir istekte bulunsa,
Cenb- Hak mutlaka yerine getirir. Perembe gnnden elbiseni temizle. kindiden akama kadar ok zikir ve istifarla cumaya hazrlan.
Perembe leden sonraki vakit, cumadaki o faziletli saate denktir. Ya
Perembe, ya da cumartesi ile birlikte Cuma orucuna niyet et. nk
yalnz Cuma gn oru nehyedilmitir. 88
Bil ki

kld

Sabah olunca
her

Cuma

iin gusl abdesti

al.

Cuma gn

vacip, yani

mekked

snnettir. 89

Sonra beyaz elbise giy 90

nk o

Allah'a

blua erene

kar

gusletmek

elbiselerin

en

se-

Yannda bulunan en gzel kokudan srn. Bedeninin temizliini iyice yap. Tra ol, byklarn ksalt, trnaklarn kes, dilerivimlisidir.

ni misvakla ve

85.

87.
88.

temizlikleri

afiiler Gazl'nin. bu

yap ve kokulan.

grnn zayf olduunu

sylerler.

Snnet olan

ce-

kaldrmasdr. (rih)
Hanefi mezhebinde kunut, vitirde okunr.
Hanefide, namazdaki fiilleri yaparken imamla birlikte yaplmas gerekir.
Buhr, Savm, 63; Ebu Davud, Savm, 50; Mslim, Siyam, 148; Tirmz,
maatin

86.

dier

elleri

Savm, 41
89.

Buhr, Ezan, 161,

90.

Beyaz

elbise

verilmez.

Cuma, 2

giymek

nk

faziletlidir,

ancak hkm hadisin sadece zahirine gre

renkler; lkeler, ehirler ve iklimlere gre deiebilir. Bu-

rada niyetler ok nemlidir.

122 -HDYET REHBER

Sonra camiye erken

git.

Oraya yava ve sakin

bir

ekilde yr.

buyurdu ki: "Cuma iin mescide ilk giren bir

deve; ikinci giren bir sr; nc giren byk bir ko; drdnc giren bir tavuk; beinci giren de bir yumurta kurban etmi gibi sevap
kazanr. mam hutbeye knca sahifeler drlr, kalemler kaldrlr ve
Rasulllh

(s.a.v.)

yannda toplanrlar." 91 "Allah'n cemlini seyretmede insanlarn yaknl cumaya erken gelmeleri lsnde" olaca rivayet edilmitir.
melekler hutbeyi dinlemek iin minberin

namaz klanlarn

*eme. Ve

Bakalarnn da nnden gememesi iin bir duvara veya d

otur. "Tahiyyt'l-mescid" namazn klmadan oturma. En gzeli
rek'at

klnandr. Her

rek'atta Fatiha'dan sonra

elli

drt

kez hlas suresini

oku. Rivayet edildiine gre "kim byle yaparsa cennetteki

makam-

n grmeden lmez veya ona gsterilir." mam hutbeye km olursa

tahiyyat'l-mescidi

uzatmadan

bitirip

hutbeyi dinlemelidir.

Bu

drt

En'am, Kehf, Th ve Ysn surelerini okumak snnettir.

Bunlar okuyamazsan Ysn, Duhn, Secde ve Mlk surelerini oku.
Cuma gecesi bu sureleri okumay terke tme. Bu gecede ok fazilet varrek'atta

dr.

Bunu

iyi

zellikle

beye

yapamyorsan

ihlas suresini

bu gn Rasuilllah

ktnda namaz

mekle megul

ol.

bitir

ve

(s.a.v)'e

oka oku.

ok salavat

konumay brak.

getir.

Mezzine cabet

Sonra da hutbeyi dinle ve szlerinden ders

hutbede tamamen sz brak. Hadiste: "Kim arkadana

okurken "sus" derse o

mas makbul

mam hut-

bo konumu

deildir." 92 buyrulur.

Bundan dolay bakasn

szle

olur.

imam

al.

et-

Ve

hutbe

Ve faydasz konuann cu-

nk

"sus"

demek

deil iaretle uyarmak

bir szdr.

gerekir.

anlatld gibi imama uy. Namaz bitirip selam

konumakszn Fatiha, hlas, Felak ve Nas surelerini yedi-

Sonra gemite
verince hi

er

defa oku. Byle

rur ve

eytann

Buhr,

92.

Cuma, 6;
Ebu Davud,

seni bir

vesveselerine

Cuma,

91.

yapman

4;

Salat,

cumadan dier cumaya kadar ko-

kar bir kalkan

olur.

Sonra unlar sy-

Mslim, Cuma, lO^Ebu Davud, Taharet, 127; Tirmz,

203; Tirmz, Cuma, 16; Nesai, Cuma, 22

TATLER
le:

123

"Gan(zengin, kimseye muhta olmayan), Hamd(vgye layk),

Mbd(her eyi yokluktan karan), Mud(ldrp yeniden dirilten),

Rahm (balayan), Vedd(m'minleri seven) Allahm! Hellinle haramdan, tatinle gnaha dmekten, fazlnla senden gayri her eyden
mstani kl!"

Cumadan
maz

kl.

sonra

iki rek'at

veya ikier olmak zere alt rek'at na-

Bunlarn hepsini Rasullllah

(s.a.v.)'in

farkl zamanlarda yap-

rivayet edilmitir.

Sonra

akama kadar veya ikindiye kadar mescidde

kalarak -hazr-

lkl ekilde- mbarek saati kolla. nk o btn gnde saklkdr.

Umulur ki sen Allah korkusu iinde, benliinden gemi bir vaziyette
ve O'na yalvarrken o vlen n idrak etmi olursun.

Camide halkn

bir araya

geldii ve kssaclarn

konutuu

yerlere

oturma. Aksine faydal ilmin renildii meclislere otur. Faydal

ilim,

korkinu artrr, dnyalk sevgisini azaltr. Seni dnyaya balanmaktan kurtarp, hirete gnl vermeye davet etmeyen her ilim-

Allah'a

den, cahillik daha faydaldr. Fayda vermeyen ilimden Allah'a

u zamanlarda ok dua
hatip

sn.

Gnein douu, zevali, bat annda;

minbere ktnda, kmet getirilirken, namaz iin cemaat aya-

kymetli

et:

nn bu

vakitlerin birinde

olma

ihtimali

Bu gn imkann nisbetinde az da olsa sadaka vermeye al. Namaz, orucu, sadakay, Kur'an okumay, i'tikf ve bir namazdan sonra baka bir namaz beklemeyi v.s. bir araya getirmeye bak. Cuma gnn haftann dier gnlerinden farkl olarak zellikle hiretin iin
hazrlk yaparak deerlendir. Belki haftann kalan gnlerine keffret
olur.

LA. 14.

ORU DBI

Orucu sadece ramazan aynda tutmamalsn. Byle yaparsan nafile ibdetlerle manev ticaret' yapmay ve firdevs cennetlerinde yksek
dereceler kazanmay terketmi oluyorsun. (hirette) Baka zamanlar-

124

-HDYET REHBER

da da oru tutanlarn ok ykseklerde

kamlarna

rin

baktnda imrenir,

oraya

ki parlak

gibi olan

iin arefe

ilk

gelir.

ilk

on

on gn. Haram aylar

olan zilka'de zilhice, muharrem, recep aylar ok

pepee

hadisle-

gn, are gn, zilhiccenin

gn, muharrem, recep, a'ban aylarnn

Dierleri

ma-

ulaamamann hasretini ekersin.

Oru tumann erefine, faziletine ve sevabnn okluuna

ahitlik ettii mbarek gnler unlardr:
Hacca gitmeyenler

tir.

yldzlar

faziletlidir.

Recep tek-

Snnette byledir. Her hangi bir ayda

ba-

n, ortasn ve sonunu orula geirmelidir. Yine ayn on , on drd

ve on bei de faziletlidir ki bunlar "eyym- beyz" denir. Haftann
orula geirilecek

faziletli

gnleri ise pazartesi,

Perembe ve cumadr.

Haftann gnahlarna pazartesi, Perembe ve Cuma orular, ayn

gnahlarna ayn
orular,

yln

ba,

ortas, sonu ve 13,14,15. gnlerinde tutulan

gnahlarna da zikredilen gnlerde ve aylarda tutulan

orular keffarettir.

Oru tuttuun zamanda orucun, sadece yemeyi, imeyi ve cinsel

ilikiyi terketmek olduunu zannetme. Rasulllah (sav) buyurdu ki: "Nice oru tutan var ki, orucundan kendisine sadece alk ve susuzluk kalmtr." 93 Orucun tam olmas iin btn azalar Allah'n ho grmedii
davranlardan engellemek gerekir. Gz kt eylere bakmaktan, dili

bo szlerden, kula Allah'n haram kld eyleri dinlemesinden korumak gerekir. Dinleyen konuana ortaktr. O da gybet edeni dinledii
iin

gybet edenlerden saylr.

Karnn

ve ehvetini

alkoyduun

gibi ay-

ekilde btn azalarn harama dmesine engel olmasn. Bir hadiste:

"u be davran

orucu (manen) bozar:

1.

Yalan sylemek

2.
3.

Gybet etmek
Kovuculuk yapmak

4.

Yalan yere yemin etmek

5.

ehvetle bakmak94

93.

mam Ahmet, Msned,

94.

Bu

hadisi,

tir.

Denildi

c.2, s.273

Deylem Msned'l-Firdevs'de zayf hadisler ksmnda rivyet

etmitir. Bu anlatlanlar, ktlklerden uzaklatrmak amacyla sylenmiki:

"Bunlar hakiki orucu bozar."

TATLER

125

buyurdu ki: "Oru bir kalkandr. Sizden

oru tuttuu zaman, mstehcen sz sylemesin, haddi aarak

Yine Resulullah
birisi

gnah ilemesin,

masn.

Biri

(s.a.v.)

cahiller gibi

barp,

alay ederek terbiyesiz davran-

onunla kavga eder, kt szler sylerse "Ben oruluyum!"

desin." 95

etmeye gayret gster ve ok yeme. Byle yanormal olarak yediin yemei orutan dolay artr-

Helal yiyecekle
parsan, her

akam

iftar

Her zaman iki defada yediini bir seferde yersen orulu

olmann dier gnlerden bir fark kalmaz. Orutan maksat ehvetinin
krlmas, madd kuvvetini zayflatarak takvaya ermek iin manev
olursun.

kuvvet kazanmaktr. Sabahleyin yemediini de hesaba katarak

akam

faydasn gremezsin. Miden

Allah'n en ok buzettii kap he-

hepsini birlikte yersen tuttuun orucun

fazla
lal

yemekle gereksiz yere yorulur.

yiyecekle

nasl

tka basa doldurulan karndr. Ya haramla doldurulursa

olur?!...'

Orucun ne manaya geldiini iyice renerek gcn nisbetinde

oru tutmay oalt. nk oru, ibdetlerin esas ve Allah'a yaknlanahtardr. Hads-i Kuds'de Cenb- Hak yle buyurur: "Her
iyilie on katndan yediyz katna kadar sevap vardr. Ancak oru be-

onun sevabn ayrca ber vereceim." 96 Resulullah (sav)

buyurur ki: "Nefsim elinde olan Allah'a yemin ederim ki, orulunun
az kokusu Allah katnda mis kokusundan daha gzeldir. "Allah Tel buyurur ki: "Kulum ehvetini, yiyeceini ve ieceini benim iin
nim

iindir ve

terkeder.

Oru benim

iindir

ve

mkfatn da ben

Rasulllah (sav): "Cennette "reyyn" diye isimlendirilen bir

dr.

O kapdan

ancak oru tutanlar

girebilirler" buyurur.

veririm"

kap

97

Bidyet'l-Hidye adl bu kitabmzda, ibdetler hakkndaki

giler

sana yeterlidir.

Hac

oru hakknda daha ok

larmza

ve zekat

renmek

bilgi istersen

bil-

veya namaz ve

"hyu ulmi'd-dn"de

anlattk-

bakabilirsin.

96.

Buhr, Savm, 2; Mslim, Siyam, 163

Tirmz, Savm, 55; bn Mfce, Siyam, 1

97.

Hadisin bir

95.

istersen

var-

ksmn Buhr, Fedil's-Sahabe, 5 de rivyet etmitir. Mslim,

Zekat, 85; Tirmz,

Menkb,

16; Nes, Zekt, 1; Mlik, Cihat,

49

ikinci

blm

2.

il

ki din, iki

A.

GNAHLARDAN KORUNMAK

ksmdr:

t Yasaklan terketmek
II.

Tatleri

yapmaktr

Yasaklar terketmek en zor olandr. Tatleri (Allah'n emirlerini)

yapmaya herkesin gc

Ama

yetebilir.

nefsin istek ve

arzularn

(ehveti) ancak "sddk" 1 derecesine ulaanlar terkedebilirler.

iin Rasulllah (sav)

1.

buyurdu

ki:

Bunun

"Muhacir, ktlkten uzaklaan-

Dernu Hz. Peygamber'n (sav) dernuna yakn olduundan bilgi, sz ve davranlaryla

O'nun her getirdiini tasdikte kemal mertebesinde bulunan. Her hl u krda Hakk'a ayn derecede bal kalan. (Tasavvuf Ter. Sz.) Bu erefli vasflar
Dil

syledii her eyi kalbi ve ameli

ile

ancak

u kiilerel verilmitir:

szleri

doru,

megul

olmazlar,

gibi)

onu

gerekletiren.

Vasflar tertemiz,

emelleri ksadr. zerine

atlerini) terk ederler.

ile

deni

halleri saf, amelleri ihlasl,

Kerametlere zlemleri yoktur,

iddia etmezler. Kendilerinde

ortaya koymazlar; Allah'n

mallarn (ve menfaonu istemezler, onunla

yaparlar,

aa vurduu

olmayan

bir iyilii (var-

(halleri de) gizlemezler.

(el-Makds, Hallu'r-rumz ve mefthu'l-kunz, ev. Hayri Kaplan,

zm

ve Hazinelerin Anahtarlar, 129-130, stanbul, 2002)

Srlarn

130

HDYETTE KEML

dr. Mcahit

ise,

hevasna

nefsinin

(istek

ve arzularna)

kar

koyan-

dr." 2 Sen azalarnla Allah'a isyan ediyorsun. Halbuki onlar Allah'tan sana ltfettii bir nimet ve emanettir. O'na isyanda Allah'n
ihsan ettii nimetleri

Ona

isyan yolunda kullanman ne

byk bir
nankrlktr!... Allah'n verdii emanete hiyanetin ne byk bir azgnlktr!... Azalarn senin idaren altndadr. Onlar nasl ynlendirdiine dikkat et!... "Hepiniz obansnz ve gzetiminiz altdakilerden sorumlusunuz." 3
Vcudundaki btn azalarn, kyamet meydannda ak bir dille
yaptn gnahlara ahitlik edecektir. Btn varlklarn gz nnde

ayplarn
ki:

"O

ortaya

gn,

karp

seni rezil edecektir. Allah Tel

dilleri, elleri

ve ayaklar yaptklarna ahitlik ederler."

(Nr, 24) Ve yine: "Bu gn

nuur

buyuruyor

azlarn

mhrleriz. Elleri bizimle ko-

ve ayaklar da elde ettiklerine ahitlik eder." (Ysn, 65)

Ey zavall kii! Btn vcudunu zellikle de u yedi azan ktlklerden muhafaza et. nk cehennemin yedi kaps olup her biri bunlarla alakaldr. Kyamette bu kaplar,
yedi aza ile Allah'a is-

yan edenlere alacaktr; gz, kulak,

dil,

karn, tensl uzvu,

el

ve

ayaktr.

2.A.I.

GZ KORUMAK

Gz, karanlklarda sana yol gstermek, ihtiyalarn gidermene

yardmc olmak, gklerin, yerin yaratlndaki srlara bakmak ve bu
harikulade yaratltan ibret almak iin yaratlmtr.

halde gzn, drt

eyden korumalsn:

4.

Yabanc kadnlara bakmak

ehvetle gzel bir surete bakmak
Bir mslmana kmseyerek bakmak
Bir mslmann ayplarna bakmak

2.

Buhr,

1.

2.
3.

raed,
3.

II,

man,

4, Rikak, 26,

Ebu Davud, Cihad,

2, Nes,

man,

9,

mam Ah-

163, 192...

Buhr, Cum'a, 11, Ceniz, 32... Mslim,

mre,

20, Tirmz, Cihat,

27

GNAHLARDAN KORUNMAK
2.A.2.

Kulan,

bid'at,

yan konumalar

ile

ten korumalsn.
(sav) hadislerini

131

KULAI KORUMAK

gybet, ahlaksz sz,

bo ve geree uygun olma-

insanlarn ktlklerini anlatan szleri dinlemek-

Kulan,

Allah Tel'nn

kelmn, Rasulllah'n

ve evliyullah'n szlerini ve onlarn hayat hikayele-

dinleyerek bunlardan elde edecein ilim

rini

ile

lemlerin Rabbi'nin

katndaki ebediyet yurduna, sonsuz nimetlere ularsn. Yasaklanan

eyleri dinlediinde bu senin aleyhine olur. yi eyleri dinlemek kurtuluuna sebep iken, kt eyleri dinlemek cezaya uramana sebep
olur.

te bu

ne byk bir hsrndr. Sanma ki ktlk sadece syle-

yapmtr. Dinleyenin anlatana

olaca ve onun da gybet etmi olaca hadiste gemektedir. 4

yene

aittir.

Dinleyen de ktlk

DL KORUMAK

2.A.3.

Dil,

ortak

Allah' oka zikretmek, Kur'n'

tilvet

etmek, insanlar Al-

lah'n yoluna davet etmek, din ve dnyev ihtiyalarn ifade etmek

4.

Feyzu'l-Kadir, 3,

yf olduunu

430 No:3929

Irak,

hya'ya

yapt

tahrite

bu hadisin

za-

syler.

nk o Resulullah efendimizin (sav) mcizelerinin en by,

slam davetinin baki kalmasnn temelidir. Allah'n kendilerine Kur'an ihsan
Kerim'dir.

ettii kimseler

maldr. Arzu

onun deerini

bilmeli,

Kur'an onlara her hallerinde nder

edilen ve tesiri beklenilen bir

gereken hususlar vardr. Bunlarn

ne tane okumak

banda

okuyuta

Kur'n'

ol-

elbette dikkat edilmesi

tertil

zere

ak ak,

ta-

Hz. Aie annemize bir gecede Kur'n' iki kez veya

kez okuyan kimselerden bahsettiler. O yle dedi: "Okudular, fakat aslnda
okumadlar. Ben Resulullah (sav) ile btn gece uyank idim. El-Bakara, lgelir.

mrn ve en-Nis surelerini

okudu. Her mjde bulunan yet geldike dilekte bulundu. Her korku veren yet geldike de dua etti ve Allah'a snd."
halde Kur'an'n kraatinden birinci derecede arzu edilen ey onun ierdii
i

hakikatlerin renilmesidir.

Bunun

duu yetin manas ile megul

iin

okuyan kimsenin

kalbi, dilinin

oku-

olmaldr. Bir yetin manas renilmeden

erine geilmemeiidir. Kur'an tilveti hakikat hazinesine alan kapdr.

hazineden laykyla istifade etmek iin kraat adabna uymak gerekir.

di-

132

HDYETTE KEML

amacyla yaratlmtr. Onu yaratl amacnn dnda kullanrsan, Allah'n nimetine nankrlk etmi olursun. Gerek sana gerekse dier
yaratlmlara en fazla zarar dokunan organn dildir. "nsanlar, ancak
dillerinin elde ettikleri (yalan,

henneme yzst

kovuculuk ve

iftira gibi)

sebebiyle ce-

atlacaklardr." 6

Btn gcnle

cehennemin dibine gndermesin. Hadiste: "Kii, arkadalarn gldrmek iin (birisini alaya aladiline sahip ol ki seni

rak vb.)yle bir sz syler

ki,

o sz sebebiyle,

mesafedir." 7

kuru yetmi yllk

atld

cehennem

u-

Rivayet edildiine gre bir kii,

Kur'an okurken zahiren unlara dikkat etmelidir: Abdestli olarak, saygl bir
ekilde, otururken kbleye ynelip tevzlu halinde okumak. Ez ile bala-

yp

zere

tertil

ar ar okumak.

Secde yetlerine riyet etmek.

btn hususlar:
Allah kelmnn azamet

Kur'an okurken dikkat edilecek

1.

2.

Kelmn asln anlamak.

O'nu cellinin arndan insanlarn anlayaca
ktna olan fazl u keremini dnmek.
Tazimde bulunmak. Kur'an'n insan sz
hibi Allah

ve ulviyetini anlamak ve

dereceye indirmekle mahl-

olmadn dnp, kelam sa-

Tel'nn bykln gnlnde hatrlamak ve onun

okumann nemini
3.

Kalb huzuru

anlayarak okumak.

gnlnden her eyi atarak akl ve

ile

kelamn

fikrini

ona vererek oku-

mak.
5.

Okuduu
Okuduu

6.

Anlaya

4.

yetler zerinde

dnmek.

her yeti kendi imkanlar lsnde

anlamaa almak.

engel olacak durumlardan kurtulmak. Bunlar, sadece harfleri

iyi

karmaya dikkat etmek, daha nce duyduu fikirlere artlanm olmak,

gnaha devam, kibir ve nefsini peinde komak, rivyet yoluyla yaplan
tefsir haricindekileri

7.

Okurken Kur'an- Kerim'in zellikle kendisine hitab ettiini kabul etmek.

Emir ve nehiylerin kendisine olduunu, mjdelenen ve korkutulann kendisi

8.

olduunu dnmek. Anlatlan kssalardan

Okuduu

yetlerden kalbin mteessir olmas.

okuyucunun
9.

kabul etmemektir.

bir hal

ders almak.

Bu okunan

yetlere gre

almasdr.

azndan deil, Allah Tel'dan dinliyormu gibi. okumaktr.

lh azamet karsnda kendi benlik ve varlndan gemek ve kendisini

Kur'an' kendi

10.

hie saymaktr. Salihleri mjdeleyen yetleri

pay karmamak. Gazab yetlerinde ise

korkmaktr. (mam Gazl, hya, I, 782-819)
bir

6.

Tirmz,

man,

7.

Tirmz,

Zhd, 10

8;

bni Mce,

Fiten,

12

okuyunca bundan kendine

helke urayabileceinden

GNAHLARDAN KORUNMAK
Resulullah (sav)

zamannda

"Cennet ona hayrl olsun" Rasllah

bo

ehid

bir savata,
(sav)

133

oldu. Birisi dedi ki:

buyurdu

ki:

"Nereden

bili-

konuuyordu, (dnya ve hireti iin

nemli olmayan, erri celbeden szler konuuyordu) veya zenginlii-

yorsun?!.. Belki o

szler

ne zenginlik katmayacak kendisinden

bile cimrilik

bir

ey

eksilmeyecek eylerde

yapyordu." 8

u sekiz gnahtan koru:

Dilini

2.A.3.a. Yalan:
ster ciddi,

ister

aka olsun dilini yalan sylemekten koru. aka da

altrma. Bu seni gerekte de yalana sevkeder. Yalan byk gnahlarn en bata gelenlerindendir. Yalanc biri olarak tannrsan adaletin 9 ortadan kalkar. Szne gven olmaz. Seni hakir grrler ve kmserler. Yalann ne kadar irkin olduunu grmek istersen bakas yalan syledii zaman bak, ondan nasl nefret ediyorsun, yalan syleyeni hakir gryor ve onun davrann ne kadar iren buluyorsun. Dier ayplarn da bu ekilde karlatr. Sen kendine ait kusurlar ancak bir bakasna bakarak anlayabilirsin. Bakasnolsa dilini yalana

grdn kt bir hasleti nasl beenmiyorsan, bakas da sende

grd zaman kesin beenmeyecektir. O halde nefsinin bu haline rada

olma.

2.A.3.b. Szn yerine getirmemek:

Yapamayacan bir eyi sakn sz verme. nsanlara iyilii szle

il, flle gstermelisin.

ya zaruret

dnda,

asla

Eer

sz vermek zorunda kalrsan, acizlik ve-

va'dinden dnme.

nk sznde durmamak,

mnafklk ve kt huylarn belirtisidir. Neb

zellik

de-

kimde bulunrsa, oruta

tutsa,

(sav)

buyurdu ki:

"u

namazda klsa mnafk

Zhd, 11

8.

Tirmz,

9.

Adalet zelliini yitiren kiinin ahitlii kabul edilmez.

olur;

134

(hali

HDYETTE KEML

mnafklarn

haline benzer, arih)

Konuursa

yalan syler, sz

emanete hiyanet eder." 10

verirse yerine getirmez ve

2.A.3.C Gybet:
gybetten koru. slam'da gybet, otmzinadan daha kt-^
11
Gybet, kiinin iittiinde holandr. Hadiste byle gemektedir.
mayaca sz sylemektir. Bu durumda gybet doru da sylesen zDilini

gybetilim bir gybeti olursun. zellikle gsteri yapan Kurr'larn

etmek ve "Allah
ni yapma. Gybet, st kapal olarak maksad ifade

Geen gn onun yaptklar beni zd ve kederlendirdenir. Byle yapdi. Allah'tan bizi ve onu slah etmesini istiyoruz"
mak iki gnah birletirmek demektir. Birincisi gybettir, nk szonu slah

etsin.

anlatlmak stenen hasl olmutur. kincisi ise, gnahtan uzak durduunu ve slah olduunu belirterek kendini temize karm ve volursun. Ancak senin "Allah onu slah etsin" sznden amacn
dua ise ve o ahsn yaptklar sknt verdiyse ona gizlice dua et. Bu-

le

m
nun

belirtisi ise,

mektir.

onu

rezil

etmeyi ve

aybn ortaya karmay isteme-

skntya dtn bekoyman anlamna gelir. Gybet etmene

Onun iledii kusur dolays ile

kusurlarn ortaya

lirtmen,

senin

olmas icm su yet s ana yeter: "Birb i rinizi gybet etmeyin. Siz
derTjrmzj karde inim eti m yemeyi ister njMBunu kerih grdnz. "(Hucurt, 12) Allah gybet yapman l kardeinin etini yemeye benzetti. O halde gybetten saknman senin iin en uygun olandr. Mslmanlarn gybetini yapmaktan alkoyacak husus udur:

engel

Nefsinin

gizli

ak

ve

h terk edebiliyor

bir

kusuru var m?... Gizli ve ak da olsa gna-

musun?...

gyabnda konutuun,

Bu sorularn cevabn anladnda,

bil ki

hatalar nisbet ettiin kiinin bu hatalardan

uzak durmadaki acizlii senin aczin

gibi,

zr de senin zrn

gibidir.

Sen nasl kusurlarnn anlatlmasndan ve kk duruma drl10.

Buhr,

11.

Bu

man,

hadisi

24, Edep, 69

bn Ebi'd-dnya, Samt babnda, bni Hibban Zuaf babnda zikret-

Mrdeveyh, tefsirinde Cbir ve Eb Safd (ra)'den naklen, Resulullah (sav):

"Gybetten saknnz. nk gybet zinadan daha ktdr"eklindedir.

ti.

GNHLARDAN KORUNMAK

135

mekten holanmyorsan, o da ho' grmemektedir. Sen onun kusur..larn rtersen Allah da senin kusurlarn rter. Eer onun kusurlar-

n aa karrsan, Allah da keskin dilli insanlar sana

musallat eder

m^aFblTdhyada erefini beparalk ederler. Sonra da Allah hirette, kyamet gn btn varlklarn nnde, kusurlarn ortaya ki

kararak," seni rezil eder.

Dna ve iine baktn zaman, dnyev ve din bakmdan bir kusur ve eksiklik gremiyorsan, bil ki nefsinin kusurlar konusundaki
bilgisizliin,

ahmaklklarn en ktsdr. Zaten ahmaklktan daha

da olamaz! ayet Allah senin hakknda hayr dilerse,

nefsinin kusurla rn gsterir. O halde kendine "iyi" gz ile bakyorsan ne kadar anlaysz ve bilgisizsin!.. Tabiiki nefsinin iyi olduu hak-

byk

bir kusur

kndaki zannnda doru isen Allah Tel'ya kret. Ve o halini, insanlar knayarak, kusurlarn tekrar tekrar syleyerek bozma. Byle yapmak kusurlarn en bydr.

2.A.3.d.

Mnakaa, cedellemek

Bunlar yapmak
aslsz
dr.

Ayn zamanda

onu

cahil

tartrsan

(manev)

bunda kendini vme, gya

yaantsn

seni incitirler.

eden kiilerle tartrsan, sana

Resulullah (sav) buyurdu

ki:

Hlim

buz

bozar. Sefih (terbiyesiz)

olan, teenn ile hareket

eder ve iinden kin besler.

"Kim haksz olduunu anlayp mnaka-

ay brakrsa, Allah Tei cennetin kenar blgelerinde

na

eder.

grme ve

asndan daha nde olma ile kendini temize karma var-

Bu mnakaa insann

insanlarla

tartmak:

seni dinleyeni bir incitme,

szlerle karalamadr.

ilim ve zeka

ve

Kim de hakl olduu

ona

bir ev bi-

tartmay terk ederse Allah ona

yapar." 12 eytann seni "Hakk or-

halde

cennetin en yksek yerinde bir ev

Bu konuda geveklik gsterme!" diyerek gzel szler sylemesine kanmamalsn.. nk eytn, hayr yapmaya yneltir gibi grnrken ahmak insanlar erre yneltir. eytan karsnda
gln duruma derek seninle alay etmesine msaade etme.

taya karmalsn.

-r
.

12.

Ebu Dvud, Edeb, 7

136

HDYETTE KEML

Senin dediklerini kabul eden varsa

hakk aklaman

Bu
gizlice nasihat ederek olur. Nasihatte, yumak ve sevecen davranmak
gerekir. Aksi takdirde insanlarn kusurlarm ortaya karmaya dnr. Bunun da zarar faydasndan kat kat fazladr.
,

Kim bu zamandaki

fakih geinenlerle 13

ve cedelleme zamanla onun tabiat haline

nk kt bilginler ona tartmann fazilet

Mnakaa
olduunu

ve

getirmede kuvvetli

telkin ederler.

mam tavsiye
na

delil

ederim.

hemhal
gelir

gzeldir.

olursa,

tartma

ve susmas zorlar.

olduunu retmilerdir.
olmak gurur verici bir durum

kt limlerden aslandan kaar

nk mnakaa Allah'n

gibi ka-

ve insanlarn

buzu-

sebeptir.

2.A.3.e.

Kiinin

i temize

Allah Tel buyuruyor

o ktlkten

saknan daha

rine soruldu: "irkin olan

vmesidir."

ki:

Bunu huy

karmas

"Kendinizi temize

iyi bilir."

doru

ve vmesi:

karmayn. nk

(Necm 32) Baz hikmet

nedir?" dediler

haline getirmekten

ki:

sahiple-

"Kiinin kendini

saknmalsn. Kendini

v-

larn sana verdikleri deeri azaltr ve Allah Tel'n da buolur. Kendini vmenin, bakas yannda deerini artrma-

arkadalarn mallarnn okluu ve makamla-

rnn ykseklii ile vndkleri zaman, kalbine nasl ho gelmediine,

mizacna nasl ar geldiine bir bak. Ayrldnda onlar ne kadar ktlediine bir dn. Bil ki onlar da sen vndn zaman, derhal
kalben seni ktlerler. Yanlarndan gidince de ayn ekilde bunu szleriyle ortaya koyarlar.

2.A.3. La'net etmek, kfretmek:

Allah'n

sna

la'net

13.

imam

yaratt

hayvana veya yiyecee veya bir insann ahetmekten sakn. Kble ehli olan bir kimsenin de irkine,
bir

Gazl, sadece ilim iin ilim

yan kiileri kastetmi olmaldr.

yapp,

bildikleriyle

amel etmeye alma-

GNAHLARDAN KORUNMAK
kfrne veya

sann
iin

mnafk olduuna hkmetme. phesiz ki

137

srlardan

(in-

iinde gizlediklerinden) ancak Allah Tel haberdardr.

Allah

ile

Bunun

Kyamet gn "niin filan kimseye

hakknda sustun?" diye sorulmayacaktr.

kul arasna girme.

la'net etmedin, niin

o kii

Ayrca bir mr boyu bls'e la'net etmesen, onun adn anmasan ve

kyamet gn bundan dolay sorguya ekilmezsin. Ama Allah Tel' nn yarattklarndan birine la'net edersen, ite o zaman hesap soAllah'n yarattklarndan hi birini yerme. Resulullah (sav) iyi
olmayan yemei asla ktlememitir. Bir eyi isterse yemi, istemezse

rulur.

yememitir.

2.A.3.g. Varlklara

beddua etmek:

Allah Tel' nn yarattklarndan birine beddua etmekten

koru. Biri sana zulmederse onun iini Allah Tel'ya havale et. Hadiste buyrulur ki: "Mazlum, zulmedene onda hakk kalmayacak kadar
Dilini,

ar gider- zlimin mazluma hak-

beddua bulunr. Sonra -bedduada

k geer. Zlim de onu kyamet gn

mnden dolay ona

lah Haccc'a

dil uzattlar.

Bunu

ister."

14

zerine

zulmnden dolay ceza verecei

Halk Haccc'n

baz

zul-

selef dedi ki: Al-

gibi, diliyle

onu ktle-

yenleri de cezalandracaktr.

2.A.3.h.Haddi

aan aka

Dilini ciddi olsada

olmasada

ve insanlarla alay etme:

aka yaparken

bunlardan muhafaza

nk bunlar insan yzsz yapar ve heybetini yok eder. Korku ve

yalnzla sebep olur. Ayrca gnlleri' de incitir. Bunlar dmanln,
fkenin ve arkadaln bozulmasnn da balangc olur. Kalplere kin
et.

tohumlan
14.

eker.

Kaynana ulalamad. uradan anlalan mazlum

dar

ar

gider ki sonunda kendi de zlim olur.

Zlim de haddi aana

derler.

zlime bedduada o ka-

nk

o haddini

amtr.

13 8.

HDYETTE KEML

Hi kimseyi alaya alma. Seninle dalga geene karlk verme.

"Baka bir sze geinceye kadar ondan yz evir." 15 Bo bir eye rastladklarnda vakar

ile

(oradan) geip giderlerden

olarak dilin fetleri bunlardr. Sana

ol.

16

yardmc

olacak eyler, uz-

lete

ekilmen ve zaruret hari susmay tercih etmendir. Ebu Bekir Sd-

dk

(ra)

lini

gstererek derdi

konumamak iin azna ta kordu. Ve di"te bu, beni varlacak yere gtren eydir." 17

zorunlu kalmadka
ki:

Dilin ktlklerinden btn gcnle .sakn.

rette helk

olma sebeplerinin en

2.A.4.

Karnn haram

nk, dnya ve

hi-

kuvvetlisi dildir.

KARNI KORUMAK

ve pheli eyleri yemekten koru.

Kazancnn

he-

olmasna al. Helal yiyecee kavuunca da doymayacak kadar yemeye gayret et. nk tokluk, kalbi katlatrr, zihni bulandrr, hafzay zayflatr ve vcuda arlk yaparak ibdet ve ilmi zorlatrr.
Tokluk ehev arzular (nefsin istek ve arzularn) artrr, eytann askerlerinin iini kolaylatrr. Helal lokma ile karn iyice doyurmak blal

tn ktlklerin

badr. Ya bu lokma haramsa nasl

Helalinden kazan

Haram

iin

olur?!...

almak btn mslmnlara

farzdr.

yiyecekle beslenerek yaplar ibdet ve ilim plk zerine bi-

zaman yl boyu kaba bir gmlek giymeye, gece ve gndz iki arpa ekmei yemeye kanaat eder, nefis yiyeceklerle
lezzetlenmeyi brakrsan, helalin yeteri kadar seni aciz brakmaz.

na yapmaya' benzer.

>

aratrman gerekmez.
veya malla alakal ak bir ia-

Helal oktur. lerin grnmeyen tarafn

Ancak haram olduunu kesin bilirsen

retten dolay sende haram olduu konusunda gl zan hasl olursa
tabii ki bunlardan uzak durmalsn. Bunlarn haram olduu aka
15.

En'am, 68

16.

Furkan, 72

17.

Vefatndan sonra Hz. Ebu Bekr ryada grld. Ona, diline neyi vird edindin? diye sordular. "Onunla "l ilahe illAllah" dedim de beni cennete gtrd. "dedi. (rih)

GNAHLARDAN KORUNMAK
bellidir.

Ama

bir iaretle zannedilene gelince o, devlet

yardmclarnn,
iz

llere

139

bakanlarnn,

at yakarak para kazananlarn, iki satan, fa-

yiyen ve haram alglarla kazan elde edenlerin ve dier haram olan

elence vastalaryla para kazananlarn mallan bu ksma

Kiinin

kazand maln ounun

aldn

haram olduunu

girer.

kesinlikle bili-

ey malnn ok nadir de
olsa helal ksmndan olsa bile haramdr. Bu kimselerin malnn ok az

yorsan,

bir

onun elinden

her hangi bir

ksm helal olma ihtimali bulunsa da haram hkmndedir.

galip olan zanna gre hareket edilir ki

nk
o da malnn ounun haram

olmasdr.

Tamam

haram olan mal

ise,

kiinin durumu vakfedenin artlar-

na uymad halde vakflardan yenilen maldr. Din ilimleri renmekle (tefakkuh) uramayan kimsenin medreselerin malndan istifade etmesi haramdr. ahitliin kubulne engel tekil eden bir gnah

ileyen kii "sf"

mas

ad

altnda vakf ve dier messeselerden

al-

haram hyu Ulmi'd-dn kitabnblmde anlattk. Onlar renmen gerekir. nk

da, mstakil bir

eyleri, helal ve

olan bilmek ve
lmana farzdr.
helal

helal

2.A.5.

Allah Tel'nn "Onlar ki

sahip

olduu

kazanmak,

be

vakit

namaz

her ms-

kld btn davranlardan bunu koru...

iffetlerini korurlar;

ancak eleri ve

(cariyeleri) hari, (bunlarla ilikilerinden

deillerdir."

gibi

NAMUSU KORUMAK

Allah Tel'nn haram

(M'minn

5,6) ve

"Mahrem

ellerinin

dolay) knan-

yerlerini koruyanlar/

kar duyarl olanlar, eleri veya meru ekilde sahip olduk(cariyeleri) dnda, (isteklerini frenlerler:
nk ancak o zaman

iffetlerine

lar

ey

haramdr.

pheli olan

bir

hibir

knamaya uramazlar. (Meric

29,30)

Namusunu;

Gzn, harama bakmaktan korumadka

Kalbini, kt

fiilleri

dnmekten engellemedike

an

Karnm

pheli yiyecekten ve
tokluktan alkoymadka haram fiilleri ilemekten muhafaza edemezsin. te bunlar, ehveti
tahrik eden ve besleyen unsurlardr.

2.A.6.

ELLER KORUMAK

Onlarla bir mslmana vurmak, haram mal almak, varlklardan

birine eziyet etmek,

yan

bir

emanete hyanet etmek ve sylenmesi caiz olma-

sz yazmaktan sakn. Kalem de bir

dil

hkmndedir. Dilini

koruman gereken her husustan kalemini de koru.

2.A.7.

AYAKLARI KORUMAK

Onlarla zlim yneticinin 18

ve zorlama olmadan zlim

18.

kapsna yrme. nk mecburiyet

yneticilerin yanma giden, byk bir gr

Hz. Mevln "limlerin erlisi emirlerin ziyretine

rifini

aklarken zannedildii

dn

Bu

gibi

gidenlerdir.,.." hadis-i

e-

en erli limin emirin ziyaretine giden olma-

anlalan asl mana udur: limlerin erlisi

devleti ynetenlerden meded uman, iyi ve kt olmas onlar vastasyla olan
ve onlarn korkusundan iyi olmaya alan kimsedir. Onun devlet yneticilerini ziyaretten kast onlarn kendisine hrmet etmesi, mal ve makam vermesidir.
Bundan dolay o lim, devlet yneticilerinden dolay iyi olmaya alr, ilim elde eder. lim olunca da onlarn siyseti korsusundan edepli olur. ster istemez
uygun yol zeredir. Gerek devlet erknndan biri onun ziyaretine gitsin, gerekse o ziyaret etsin her durumda o, ynetici tarafndan ziyaret edilen olur.
syler.

Ancak

hadis-i eriften

bir lim, devlet yneticileri sebebiyle ilim sahibi

Hak Tel
dr. Onun

olmayp, sadece

sarlmsa gidit ve almas doru yoldatabiat ancak baln sudan baka bir yerde yaayamad gibi
Hakk'n rzasndan gayrisini isteyemeye g yetiremez. Onun zamannda
btn halk

Eer

Hazretleri iin ilme

ister bilsinler ister bilmesinler

nrundan

istifade ederler.

byle bir lim grnte devlet yneticilerin ziyaretine gitse bile ger-

ekte ynetici ziyaret edendir.

eder ve

yardm

grr.

nk her durumda

limin

ise

ynetici

emire ihtiyac yoktur.

ondan

Gne

istifade

gibi

Btn ii vermek ve bahitir. Verir almaz. Onun hali

sze uygundur: "Biz vermeyi rendik, almay renmedik" Byle olunca her durumda, limler ziyaret edilen ve devlet yneticileri ziyaret eden olurlar.
vericidir.

GNAHLARDAN KORUNMAK -141

nah kazanr. Gitmek, onlara tevazu gstermek ve zulmlerine ramen

yeti ile onlardan yz evirmemizi
hrmet etmektir. Allah Tel,
emretmitir: "Zulmedenlere meyletmeyin. Aksi halde size ate do*u-

baka dostlarnz

nr. Sizin Allah'tan

yoktur. Sonrada size

yardm

edilmez." (Hd 113)

bunu yapan haram elde etbuyurdu ki: "Kim bir kiiye zen-

Zlimleri ziyaret, mal istemek iinse,

meye almaktadr.

Resulullah (sav)

ginliinden dolay boyun eerse, dininin te biri gider." 19 Bu hadiste salih bir zengin kastedilmektedir. Ya zlim bir zengin hakknda ne
dersin?!...

Sonu olarak azalarnla bir

ey yapman veya yapmaman Allah Te-

l'nr nimetlerinden bir nimetdir. Vcudunda ki hibir azan eyi,

Allah Tel'ya kar gnah ilemek iin asla hareket ettirme! Sadece
Allah Tel'ya itatte kullan. Allah'n buyruklarn tutmakta kusur
edersen vebali sanadr; ciddiyetle sarlrsan sevab yine sanadr. Al-

lah'n ne sana ve ne de ameline ihtiytiyac vardr. "Her nefis kazandkarlk bir rehindir." 20 yle syleme: "Allah ikram sahibidir,

na

gnahn balar." Bu sz kendisiyle

doru bir szdr. Bu ekilde dnen bir- in-

merhametlidir, gnahkrlarn

yanl olann kastedildii

"ahmak" olarak isimlendirilmitir: "Zeki, akll olan nefsini aalayan ve lmden sonras iin yi
ameller yapandr. Ahmak ise, nefsinin isteklerine uyan ve sonrada Allah'tan baz eyler mit edendir." Senin bu szn, tembellik yaparak
szilme almadan, din ilimlerinde fakih olmak isteyen kiinin
san

ise

Resulullah (sav) 'in deyii

ile

ne benzer: "Allah kerimdir, rahimdir. Nebilerin ve velilerin kalplerine, almadan, tekrar edip renmeye gayret gstermeden ilimleri
verdii
ziraati,

benimde kalbime ilim vermeye gc yeter." te bu sz,

ticareti, kazanc terkedip, tembel tembel oturarak mal isteyen
gibi,

kiinin: "Allah kerimdir. Gklerin ve yerin hazineleri onundur. Nite-

kim baz kullarna byle ihsanda bulunmutur. Hazinelerinden birini

de bana gstermeye kadirdir. Ben de kazanma derdinden kurtulurum., "szne benzer. Sen bu

dar Allah Tel'n kerem ve

adamn szn
kudretini doru ve
iki

19.

bni Ebi sim, Kitb'z-Zhd

20.

Mddesir, 74/38

I,

85 el-Firdevs

iittiinde her ne kagerek olarak nitele-

III, 4III,

467

142

HDYETTE K

seler bile,
sin.

Ayn

onlarn ahmak olduuna kanaat getirir ve onlarla alay ederbu ekilde dinde basiret sahibi olanlar da, sen hibir gayret

gstermeden Allah'n mafiretini istediinde haline

l

buyuruyor

ki:

almasndan baka bir ey yoktur."

Yaptklarnzn karlndan baka bir ey mi grecekkendi

"Bilirsin ki insan iin

(Necm
'

39),

glerler. Allah Te-

siniz?" (Tr 16), "...(hirette)Siz

ancak (bu dnyada)

yapm

oldukla-

rnzn cezasn ekeceksiniz."

de, gnahlara dalanlar ise

(Tahrim 7) "yiler muhakkak nimet iinyakc bir ate iindedirler" (nfitr 13-14)

Allah'n keremine gvenerek ilim ve mal elde etmek iin

alma-

y terketmediin gibi, hiret azn hazrlamay da brakma ve ihmalkarlk yapma, dnya ve hiretin Rabbi

rm(ikram

tektir.

her iki yerde de Ke-

Onun keremi ibdet

azck geici gnlerde

Rahim' dir (ok merhametli).

bol) ve

ve tatinle artacak deildir.

Onun

keremi,

nefsinin isteklerini terketmeye sabretmenle, seni cennete ve ebed

olan hi bitmeyecek nimetlere

ulama yolunu kolaylatrmasdr. Bu

O'nun sonsuz ihsandr. Nefsine, herhangi

gvenenleri rnek alma.

Akl ve

ey yapmadan

ameline

kararllkta salih ve nebilere

mediini bimeyi arzulama. Her oru

dmanla

bir

tutan,

cihad eden, takva sahibi olan

namaz klan,

uy.

Ek-

nefsi ve

emirleri tutup, yasaklardan

kamann) keke balansa...

Burada anlattklarmz, grnen azalarmz ktlklerden koruman iindir. Azalarmzn amelleri kalbimizde bulunan iyi ve kt sfatlardan kaynaklanmaktadr.

Bunun

iin kalbini

temizlemen gerek-

Buna "kalbin takvs" deslah olduu zaman onunla birlikte vcudun tama-

mektedir. Kalp temizlii iimizi glendirir.

nir.

"Kalp, kendisi

mnn

slah

olduu

bir paradr.

Ayn

ekilde kalp bozulursa, btn

vcut ahlk dengesini kaybetmektedir." 21

ranlar

O halde azalarnn iyi dav-

sergilemesi iin kalbini iyiletirmeye al. Kalbin

slah "mu-

rakabe" 22 ye devam etmekle gerekleir.

man, 39

21.

Bulr,

22.

Murakabe, denetleme, gzetleme demektir. Kulun "Hak, btn hal ve hareketlerimden haberdardr." eklinde bir uur ve idrak iinde olmasdr.

ona zarar verecek her eyden korumak, Allah beni her an gryor,
kalbime bakyor, anlay inde olmaktr. (Tasavvuf T. Szl, S. Uluda)
Kalbi,

2. B.

KALBN GNAHLARI

kt sfatlar pek oktur. Kalbin kt huylarn temiz^leme yolu ise meakkatlidir. Oradaki hastalklar tedavi de gerekten zordur. nsanlar kendilerini tanmaktan gafil olduklar iin,
onun ilacm bilme ve yapma ii tamamen koybolmutur. Bu nedenle
il

ki kalpte

kalbin

manev hastalklardan kurtulmas

iin gerekli olan

hususlar

hyu

Ulmi'd-dn kitab "RubVl-mhlikt ve mnciyt" blmlerinde detayl olarak anlattk. Ancak burada ncelikli olarak kalbin

pisliine bulamaman tavsiye ediyoruz. Bu hastalklar zamanmzdaki ilim reniyor gibi hareket edenlerde ska grlmekte olup onlar helake gtren eylerdir. Dikkat et de bu ktlklerden uzakla.
Zira bunlar bizatihi kiiyi helake srkleyen zelliklerdir. Bunlar

ksmdr:
L

Hased

II.

Riya

III.

Ucub

Onlardan kalbini temizlemek iin ok gayret etmelisin. Onlar

kalbinden atabilirsen, geriye kalan hastalklar "rub'u'l-mhl-

144

HDYETTE KEML

kt'tan23 renebilirsin.

Ama

bu nden kurtuiamazsan dierlerinden hi kurtulamazsn. Kalbinde az da olsa kskanlk, gsteri ve

kendini beenme varken, ilim renmede ki iyi niyetinle kurtulua
ereceini zannetme! Resulullah

(sav)

buyuruyor

ki:

"u ey insan

helak eder; a gzl tamahkr olmak, nefsin isteklerinin peinden

mek ve

git-

kiinin kendi nefsini beenmesi" 24

23.1.

HASETLK

Hasetlik, a gzllk ve tahmahkrlktan kaynaklanan bir huy-

kendinde bulunandan bakasna vermeyen insandr. A

dur. Cimri,

gzl olan

ise,

Allah'n kullarna henz vermedii, kudret hazinele-

olmamasn

Tamahkrlk,
cimrilikten daha ktdr. Hasetlik ise, Allah Tel'nn bir kuluna
kudret hazinelerinden, ilmi veya mal ve insanlarn onu sevmesini veya herhangi bir eyi nimet olarak vermesini kaldramayan kiidir.
rinde var olan nimetlerin kimsede

Byle yapmakla kendisine bir faydas olmasa

nimetlerin elinden gitmesini

nedenle Resulullah
bi, iyilikleri

(sav)

ister.

buyurdu

ilim,

caktr..

Tabii ki

de o kulda olan

Bu

"Hased, atein odunu yedii

gi-

ki:

yer 'bitirir." 25

iinin

mal ve

bile yine

te bu ne byk bir ktlktr.

Haset eden merhametsiz olup, devaml

dnyada

ister.

darl

makam

ii iini

yiyen kimsedir,

hi bitmez. Allah'n kendilerine nimet olarak

verdii arkada ve tandklar her zaman var ola-

dnyada lene dek i skntsn hep yaayacaktr.

hiretin azab daha iddetli ve daha byktr!..

Dolays

ile

Aslnda kii kendisi iin istediini, dier mslmanlar iin de istemedike, gerek iman sahibi olamaz. O halde bollukta ve darlkta
mslmanlarla paylamas, onlarla beraber hareket etmesi gerekir.
23.

Rub'ul-Mhlikt blmnde, ehveti zayflatma;

25.

koruma; gazap, kin ve

mal sevgisinin, makam ve riyann,

bir ve kendini beenmenin, gururun zemmedilmesi konular yer alr.
Bezzr, Asker, Ebu shak ve Hatib, Sahabe' den bir topluluktan rivayet
milerdir. Beyhakf, el-Evsat'ta rvyet ederek zayf hadistir, der.
Ebu Davud Edep, 44
hasedin

24.

dili

zemm; dnyann,

cimrilik ve

ki-

et-

KALBN GNAHLARI

Mslmanlar
ca,

biribirine

bal

145

tek bina gibidir. Bir uzuv rahatsz olun-

tm azalarn rahatszlk duyduu

vcut

bir

gibidir.

Eer bu sevgiyi kalbinde bulamazsan; helak olmaktan kurtulmak

iin uraman, fer' meselelerle ve cedel ilminin ayrntlar ile uramandan daha

iyidir.

2.B.2.

ki irk vardr:
ya denen

Biri.

aktan Allah'a ortak komak,

Riya, bir

gizli irktir.

RYA

makama gelmek ve

kendisine sayg duyulan byk biri olmak

iin,

bir

dieri de

insanlar

ri-

arasnda

halkn kalbinde

bir yer

Makam sevgisi nefsin isteklerine boyun emekBu durumda insanlarn ou hiretini mahvetmitir. nsanlar yine

edinmek istemendir.
tir.

deer grmeyi istemekle helak oldular. nsanlar gerekkendileri hakknda insanfl dnselerdi, ou alkanlk haline

insanlardan
ten

dndaki

getirdii amellerin

ri sebebiyle yaptklarn
amelleri

boa

emredilir.

ibdet ve ilimleri, ancak insanlara gste-

bilirlerdi. Riya, hadis-i

karr: "Kyamet gn

derki:

ehide cehenneme girmesi

"Ey Rabbim! Senin yolunda ehid oldum." Allah

Tel: "Sen filan kii

dn ve yaptn

erifte getii gibi

bir

'kahramandr' denmesini

amelin

istedin ve ylede anl-

karln alm oldun!.." buyurur. Ayn ekil-

de gsteri yapan lim, hac ve Kur 'an okuyanlara da sylenir. 26

KENDN BEENMEK,
BYKLENMEK VE NMEK
2.B.3.

amansz bir hastalktr. Kibir insann kendisini saygn, byk ve kurdetli, bakalarm ise kk ve deersiz
grmesidir. Bu bak asnn dildeki neticesi kiinin sk sk "ben,
ben" demesidir. Lnetli eytan, dem (as) hakknda: "Ben ondan daha hayrlym. Beni ateten onu ise topraktan yarattn" demiti. (A'rf
Tedavisi ok zor olan,

26.

Mslim mare 152, Nesai Cihad 22, Ahmed

II

322

146

HDYETTE KEML

12) nsanlarla bir araya geldiinde, toplantlarda kibrin iareti, b-

almak

yklenmek, bakanlk almaya

numalarda

ise

szne

ve nlerde bulunmaktr. -Ko-

karlk verenden yz

evirmek, ona

kar gu-

rurlanmaktr.

KBRN DEVASI

2.B.4.

Kibirli olan kendisine bir

kendisini Allah Tel'nm

hayrl

edilse,

byklenerek redde-

etmez veya kendisi tavsiyede bulunsa, kaba davranr.

der, tenezzl

Kim

ey tavsiye

yaratt herhangi

bir

varlktan daha

grrse, ite o kibirleniyor demektir. Bilmen gerekir ki

olan hirette Allah katnda hayrl olan kimsedir.

Bu

ise

hayrl

son nefesle

alakal bir srdr.

Kendin hakknda bakalarndan hayrl olduuna inanman tama-

men

cahilliktir.

dncesi

Aksine

bakman

ile

bir

kimseye daima "senden daha hayrl ve

gerekir.

Senden kk

"Bu Allah'a isyan etmedi ve ben

l olduunda

ise

birisini

iyi"

grrsen de ki

gnahkrm, onun benden hayr-

phem yok"de.

Senden daha byk birini grnce de "Bu benden evvel Allah'a

ibdet etmeye balad, onun iin mutlaka benden daha hayrldr."de.
Bir lim grrsen "Bana verilmeyen bilgi

ulaamadm
liyor.

hakikatlere o ulat,

ona

verildi

ve benim

benim bilemediim konular o

Ben nasl onunla ayn seviyede olurum?!.."

bi-

de.

"Bu kii bilgisizliinden dolay gnah iliyor ben ise bile bile gnaha dalyorum. Allah'n gnahm hakkndaki delili cahilinkinden daha kuvvetli. Benim sonum ne olur bilBir cahile rast gelirsen de ki:

miyorum?..."

yarn mslman olur. Hayatn

hayrl bir amelle noktalar. Hamurdan kl ekilir gibi, gnahlarndan
syrlr. Ama ben -Allah korusun- belki Allah beni dallete drecek
ve kfir olacam. Kt bir amelle hayata veda edeceim... Yarn hiKfir olan birini grrsen: "Belki

rette

o Allah'n

yakn

kullarndan, ben

ise

hsrna urayanlardan, Al-

lah'n rahmetinden uzak olabilirim..." diye dnmelidir.

KALBN GNAHLARI -147

Kalbinden kibrin

kmas

iin

unu

lah Tel katnda -deerli olandr."

olan bir srdr. Sonun ne

Bu da son

olaca da hi belirli

olacan

kullarnn ne durumda

bilmelisin:

"Byk

insan, Al-

nefeste ortaya

kacak

deildir. Allah Tel'n

bilemeyecein

son

iin

annn

kt

olmas korkusu kibirlenmekten uzak kalmana sebep olmaldr.

an
kendinin iyi olduu hakkndaki kanaatin ve imanl olman, ileride bu
durumlarn deiebilir olmasyla tezat tekil etmez. nk Allah kalpleri

deitiricidir. Dilediini hidyete erdirir, dilediini de saptr.

beenme hakknda hadisler oktur.

hadisi renmen yeterlidir. bn Mbarek

Haset, kibir, riya ve kendini

Sana hepsini
bir

iine alan

adamdan ( Halid

Mu'dn)

b.

rivayet

etti.

O adam Muaz'a

(ra)

de-

Bana Resulullah (sav)Men duyduun bir hadisi anlatr msn?

Muaz (ra) bunun zerine alad, hatta
hi kesilmeyecek zannetdi ki:

at

tim. Sonra dedi ki: Resulullah (sav)'i

mann

ne kadar zlyor ve O'na kavu-

gn Resulullah (sav) bana yle demiti: Muaz, sana bir sz syleyeceim, eer onun gereini yaparsan
Allah katnda faydasn grrsn. Eer gerei ile amel etmezsen, kyamet gnnde Allah Tel katnda bir delilin olmaz.
hasretini ekiyorum... Bir

'

Ey Muaz, Allah

Tel, gkleri ve yeri

yaratmadan nce yedi me-

melei muhafz koydu.

Hafaza melei, kulun sabahtan akama kadar yapt ve gnein
lek yaratt... Yedi kat

semadan her

kadar nrlu olan amelleri

kardnda,

ile

birine bir

kar, dnya semasna, birinci kat

kulun amelini grevli

melee

ge

ver ve zelliklerini anla-

Oradan sorumlu melek, hafaza meleine derki: "Bu ameli sahibinin yzne arpn! Ben gybet meleiyim, Rabbim insanlarn gybetini
yapanlarn amelini bu kapdan baka kapya geirmememi emretti!.."
tr.

Sonra hafaza melei

ertesi

gn, kulun amellerinden nrlu -iinde

gybet olmayan- salih bir amel getirir. Onu ver ve zelliklerini anlatr. Birinci semadan geerek ikinci semaya ular. Orada grevli melek
unlar syler: "Durun, bu ameli sahibinin yzne vurun! O bu ameli ile dnya menfaati istemitir. Ben kendini venle ilgilenen meleim.

Rabbim byle

bir ameli

dier kapya geirmememi

kii insanlarla

bir araya

geldiinde hep kendini verdi."

Baka

ka,

emretti!.

nk

gn hafaza melekleri, kendilerinin de beendii, sadanamaz ve orucun nru parlad halde, kulun ameli ile karlar.
bir

148

HDYETTE KEML

kapdaki grevli melek

der ki: "Durun, bu ameli sahibinin yzne arpn! Ben kibirle sorumlu meleiyim. Rabbim onun amelini ileriye geirmememi emretti.

Bunlarla nc semaya kadar ykselirler.

nk o

insanlara

Sonra
re,

baka

kar bykleniryordu..."

bir

gn koruyucu melekler kulun, namaz, oru, um-

hac ve tebih ibdetinden

vzlt

gibi sesler gelen

ve parlak yldzlar

n sorunsuz geerek
drdnc kat semaya ularlar. Burada grevli olan melek der ki: "Durun, bu ameli sahibinin yzne, srtna ve kamna arpn!.. Ben kendigibi

ni

ldayan

beenenle

mememi

amelleriyle ykselirler ve ilk

emretti.

Dier

meleim. Rabbim onun amelini buradan geirbir amel iledii zaman yapt ameli beenirdi."

ilgilenen

bir defa hafaza melekleri

ameli sanki

nianls

kulun ameli

ile

zifafa girecek gelin gibi ssldr.

karlar.

Onun

Buradaki grev-

melek "Durun, bu ameli yapann yzne arpn ve omuzuna ykleyin!.. Ben hased edenle sorumlu meleiyim. O renen ve kendisi gibi amel yapanlara ve kendisinden fazla ibdet yapanlara hased ediyor,
onlarn gybetini yapyordu. Rabbim byle birinin amelini geirmeli

memi

emretti."

Yine bir gn hafaza melekleri, kulun gne gibi parlak olan namaz, zekat, hac, umre, cihat ve oru ibdetleri ile ge karlar. Onlar altnc kat semaya kadar geirirler. Buradaki vazifeli melek der ki:

"Durun, bu amelleri sahibinin yzne arpn!.. Bu kii Allah'n kullahibir insana merharndan hastala yakalanm ve belaya

uram

met etmiyordu. Hatta onlarn bana gelen musibete seviniyor ve onlarla alay ediyordu. Ben rahmet meleiyim. Rabbim onun amelini buradan geirmememi emretti.

Baka bir gn hafaza melekleri, kulun

oru, namaz, nafaka (Allah

yolunda harcama), cihat ve vera' (pheli eylerden kanma) ibade-

gibi bir
kmakta, ar vzlts gibi bir ses olup gne
parlamaktadr. Ayn zamanda bin melek de onun ameli ile beraberdir. Bu ekilde yedinci kat semaya kadar ilerlerler. Burada grevli melek onlara der ki: "Durun, bu amelle sahibinin yzyne ve btn vcuduna vurun! Ve o ameli kalbinin zerine kapatn. Ben zikir ( hleri ile

ret, insanlar

arasnda

iyi

andmay

isteme,

saygnlk kazanmay

meleiyim. Ben Rabbim'in rzasndan bakas

iin

isteme)

yaplan amelleri

KALBN GNAHLARI
perdelerim.
lerin

kii

yapt

yannda ykselmeyi,

amelle Allah'tan

bakasn

istedi.

149

fakih-

yapyor diRabbim onun

limlerin kendisinden -iyi amel

mehur olmay

ye- bahsetmelerini, ehirlerde

istedi.

amelini daha ileriye geirmememi emretti. hlasl olarak Allah'n rza-

snn

istenmedii her amel riyadr. Allah riya yapanlarn amelini ka-

bul etmez."
Resulullah (sav) buyurdu

Yine

ki:

bir

gn hafaza melekleri

namaz, oru, hac, umre, gzel ahlak, samt (bo

may

konuma yerine

tercih etmek) ve Allah Tel'y zikretme ibdetleri

sus-

le karlar.

Yedi kat gklerin melekleri onlar uurlarlar ve btn perdeleri geerek Allah'n huzuruna

Kulun sadece Allah'a has klarak

getirirler.

sa-

h amel ilediine ahitlik ederler. Allah Tel buyurur ki: "Sizler kulumun amelini korumakla grevlisiniz. Ben ise onun kalbine bakmaktaym. O bu ameli ile beni deil bakasn istemiti. Ona la'net olsun!.,
bunun zerine melekler der ki: "Senin la'netin ve bizim la'netimiz

onun zerine

olsun." Bylece yedi kat gklerdeki ve iinde bulunan-

da ona la'net

lar

ederler...

Sonra

Muaz

(ra)

alad

Sonra

Muaz

(ra)

dedi

ve iddetli bir ekilde

ki:

"Dedim

ki,

lah'n peygamberisin, gnahszsn, ben

ise

hkrmaya balad..

ey Allah'n Rasl, sen Al-

gnahkr Muaz... Bu kt

ahlaklardan nasl kurtulurum?.."

Resulullah buyurdu

arkadalarndan

ki:

zellikle

"Bana

uy,

amelin eksik olsa da ey Muaz,

Kur'an' hafzlarn gybet etmekten

dilini

bakalarna ykleme. Onlar ktleyerek kendini temize karma. Arkadalarn kmseyerek kibirlenme, dnya iini hiret iine kartrma. Amelinde gsterie kaplma. nsanlarla bir araya geldiinde, senin kt ahlakndan kanacakkoru.

Gnahlarn kendinden

bil,

lar ekilde davranarak kibirlenme.

nla fsldama.
hiretin

insanlara

kar

Yannzda bakas varken

arkada-

vnp, gururlanma sonra dnya ve

hayrlardan alkonulursun.

Dilinle insanlara

krc konuma,

onlarn gnllerini paralama, sonra kyamet gn cehennemde ate

kpekleri de seni paralar... Allah Tel buyurdu ki: "Yavaa ekenler..."

(Nzit, 2), Onlar kimdir biliyor

musun

ey

Muaz? Dedim

ki:

"Anam, babam sana feda olsun ey Allah'n Rasl! Kimdir? Buyurdu ki:
-

150

HDYETTE KEML

"Cehennemdeki kpeklerdir. Onlar kemikten

eti

syrrlar."

"Anam, babam sana feda olsun Ey Allah'n Rasl! Bu

yapmaya kimin gc yeter, o ktlklerden kim kurtulur?"

hasletleri

"Muaz! Allah'n kolaylatrd kimseye bunlar yapmak kolay

Bunlardan, 'kendin iin sevdiini bir

bakas

ge-

sevmen ve kendin iin ho grmediini bir bakas iin de ho grmemen' sana yeter. Sen bunu yapyorsun yleyse kurtuldun ey Muaz."
lir.

Halid

b.

Mu'dn

Ey

"Bu byk hadis sebebiyle Muaz'dan

okuyan bir kimse grmedim." 27

dedi

daha ok Kur'n- aztm'i

iin

ki:

Bu kt

dn. Bu ktlklerin kalpte

yerlemesinin en byk sebebi, "ilmi vnme vesilesi yapmak ve onu
mcadele, arkadalarndan daha ileriye gemek iin renmek"tir.

ilmi isteyen!

Cahil kii bu ktlklerin

hasletleri

oundan

edinmitir. Ve onlar sebebiyle

et!

uzaktr. Fakat lim bunlar gaye

mahvolmaya maruz kalmtr. Dikkat

hangi iin daha nemli. Bu helak edici huylardan uzak

durmann

olacan renmek, kalbinin slah ve hiretinin ma'mur olmas ile megul olmak m, yoksa faydasz konuanlara kendini kaptrmak, ilmi kibir, riya, hased, kendini beenmek iin renip hereyini
nasl

kaybedenlerle birlikte helak olmak

Bil ki hased, riya

sdr. Onlarn da

ve kendini

buyurdu

ki:

dr." 28 Bununla beraber dnya

olmas

dnya tarlas
iin

dnyay
Kitabn

iin ihtiyac
olur.

Kim de

isterse,

da "dnya

"dnya

sevgisi

beri,

Kim

et-Terfb ve't-Terhb,

28.

Bu

I,

Bunun

hiretne yar-

istifade ederse, o

bolluk iinde, mreffeh bir

yaam

zaman
srmek

olur.

hakknda bir nebze olbalangc" dr. Bu konularda nefsini

takv ilminin zahiri

sun bahsettiklerimiz "hidyetin

27.

ana

btn gnahlarn ba-

hiretin tariasdr.

kadar dnyadan

sevgisi"dir.

o zaman dnya helakine sebep

bandan

hadisi Beyhaki

nemlidir?..

beenmek kalbin ktlklerinin

bir tek asl vardr.

iin Resulullah (sav)

dmc

m daha

38

Hasan- Basr'den mrsel olarak

rivyet etmitir. Beyha-

Zhd'nde de rivyet ettii gibi Zerkn, "Bu s (as) veya Malik bin
Ebu dnya'nm szdr" der. uabi'l-man'da "Bu szn Neb (sav)'den rivyet edildiinin asl olmayp, Hasan- Basr'nin mrsellerindendir." denk'nin

mektedir.

KALBN GNAHLARI -151

tecrbe ettin ve onlar kabullenip uyguladysan, takvann

ulamann nasl

gerekleeceini

tabna bakman

gerekir.

Kalbinin

arasnda

btnn, takva

ki perdeler kalkar

ile

renmen iin hyu Ulmi'd-dn ki-

ma'mur ettiin zaman,

radan olan ilimlerin "Sahabe

(ra)

zlr.

Bu

son-

ve tabiin dneminde sz gemi-

yor" diye kmsedii (lednn) ilimler kolay

sen kyl

seninle Rabbin

ve marifet nrlar alr. Kalbinden bikmet

menbalar boanr. Mlk ve melekt leminin srlar

Eer

btnna

gelir.

tartma), gsteri ve cedel ilmini istiyorsan,

bana gelen bela ne byk!.. Ne uzun bir yorgunluk... Hayrdan
uzaklaman ve hsrann da ne ktdr!..
kl

Helake dmekten korkmuy orsan, dilediin

karlk

gibi

amel

yap!..

Ama

dnyalk seni kurtaramaz. hret kazanma

frsat ise elden gidiyor. Kim dnya sevgisini dine tercih ederse, her
kisini de kaybeder. Kim de dini iin dnya sevgisini terkederse her
dine

ikisini

talep ettiin

de kazanr.

Bu anlattklarmz, emirlerini yerine getirmek, yasaklarndan kanmakla gerekletirecein Allah Tel ile olan muamelen konusunda, yolun balangcna iaret eden hidyet szleridir.

imdi Allah Tel'nn kullar ile ilikilerinde ve dnya hayatnda

onlarla yapacan sohbetlerde, nefsini sorguya ekmen gereken edep
kurallarndan bahsedeceiz.

2.C.

fyerek

SOHBET DBI

dost, ikametinde ve

yolculuunda; uykunda ve

uyankln-

la da senden ayrlmaz. Hatta hayat boyu ve lmnde bile seninledir. te o Rabbin, Efendin, Mevln ve Yaratcndr... Onu ne zaman
ansan,

yannda

bulursun...

nk

Allah Tel buyurur

ki:

"Ben beni

zikredenle beraber otururum." 29

Ne zaman

dinin hakkndaki kusurlarndan dolay hznlenerek,

kalbinde ezikliini hissetsen,

29.

Suyut, Dreru'l-mensre,

hadis

nda

hakknda yle

der:

Cenab- Hakk',

seni tek

bana brakma-

26 Hkim, el-Mstedrek, 4/246 bnu'l-Arab bu

"Allah kendini zikredenle beraber oturur. Yanba-

oturan da zldrin mehududur.

Eer

zkir

yanbanda

oturmakta

Hakk mahede etmiyorsa

ona zkir denmez. Zfr zikrullah kulun sdece diline has olmayp onun batan baa btnne sr bir husustur." A.A.
Konuk bunu
ekilde aklamal olarak tercme eder: Bir kimse Hakk'
sadece lisan ile zikrederse, Hak o vakit ancak lisnnn cesi olur. Ve Hakk'
ancak lisan mahede eder. Kul "Allah" deyip de kalbi msiv ile megul
olan

ise

Hak onun kalbinin

celisi

Hakk'm mahedesinKl, Muhyiddn bnu'l-

olmaz. Ve kalbi zevkan

de deildir. Fss, 168-169'dan naklen,

M.

Erol

Arab'de Varlk Mertebeleri, 158, Dr. Tezi, stanbul, 1995

154

HDYETTE KEML

yan biri olarak ve kendine yakn bulursun. Allah Tel buyurur ki:
"Ben benim iin (ibdetlerindeki eksiklik ve gnahlarndan dolay)
30
gnl mahzun olan kullarmlaym."
Allah' ma'rifet31 derecesinde hakkyla bilsen, insanlar brakp
Onu dost edinirdin. Btn vaktini O'nun dostluuna hasretmeye

(dostluun gerei olan ibdetlere sarlmaya ve oka zikir yapmaya)

gcn yetmezse, o zaman gece ve gndzde Mevl'nla ba baa kalabilecein ve O'na mnct ederek onunla birlikte olmann hazzna
eriebilecein, baz vakitler belirlemelisin. yleyse Allah Tel ile
sohbetin edeplerini

2.C.

renmen

1.

gerekir.

ALLAH LE SOHBETN DBI

ba ne emek.

1.

Huzurunda

2.

Gz kapamak.

Himmetini O'na odaklamak.

4.

Daima sukut halinde olmak.

5.

Bedenin

6.

Emirlere sarlarak yerine getirmek, ys

7.

Kadere itiraz terketmek.

8.

Devaml

9.

(O'nun nimetini ve bykln) tefekkr

10.

Hakk btla

bo eylerle megul olmay brakp

zikretmek.

Hakk'n

tercih etmek.

11. Halktan midi kesmek, insanlardan bir

12.

skuna ermesi.

ey

beklememek.

heybetini gnlde hissetmek.

13. (bdetlerdeki eksiklik ve gnahlardan dolay) Allah'tan utanarak

kalpte bir burukluk hissetmek.

30.

Rhu'l-men, 11,15

31.

Ma'rifet, sfierin rhn halleri yaayarak,

tecrbe

vatasz olarak) elde

darak

(i

Tel

hakknda kazanlan

rif-i billah

denir.

ile

manev ve

ilh hakikatleri ta-

ettikleri bilgidir.

bilgiye raa'rifetullah,

Bu yoldan Hakk

buna sahip olan kiiye de

SOHBET DABI
14.

Rzkn

155

olduundan emin olarak kazan hayalleri kurmamak. Cenab- Hakk'n kendisi hakknda en gzel olan isteyeceini

Allah'a ait

bilerek, Allah

Tel'nn ltuf ve ihsanna itimat etmek.

Bu anlattklarmz gece ve gndz Hak'la birlikteliinde iarn olmaldr. Bunlar, senden bir an bile ayr olmayan Hakk dostla sohbetin gerekleridir. Halbuki yaratlmlar ou zaman seni terkederler.

1.

(rencinin sorularn sabrla cevaplamak ve retimin zorluklarna )tahamml gstermek.

2.

Yumuak

3.

Ba nde ancak vakar zere heybetle oturmak.

4.

Hakszln

huylu olmak.

engellemek

iin zlime

bakaldrmak dnda, btn

insanlara kibirlenmeyi terk etmek.

5.

Toplantlarda ve derslerde tevzuyu tercih etmek.

6.

(Aslsz ve mnasebetsiz)

7.

rencilere

8.

Doru drst soru soramayan,

dersin huzurunu karacak ekilde

sorular ynelten ve kibirlenen

renciye

yumuak

aka ve

elenceyi terk etmek.

davranmak.

kar

teenn

ile

hareket

etmek.
9.

Zeki olmayan veya konuyu anlayamayan renciye gzellikle

retmek ve ona kzmamak.

10.

Bilmedii

bir

konu

ise

"bilmiyorum" diyerek kibirlenmeyi terk

etmek.
11. Soru sorana dikkatini

younlatrarak sorusunu anlamaya almak.

12. Getirilen delilleri kabul etmek, kendi

hatasn anlaynca fikrinden

dnerek doruyu kabullenmek.

13.

rencinin zararl olan

14.

Faydal

bilgi leri (sihir gibi)

ilmi ise Allah rzas niyetinin

kndrmak.

renmemesini salamak.

dnda

renmesinden

sa-

HDYETTE KEML

156

15,

rencinin farz- ayn olan

tamamlamaya alrken farz- kimani olmak. Ona farz- ayn olan za-

ilmi

uramasna
batnn takva ile slah

fye olan ilimle

ve

hirini

etmektir. (Bedeniyle ve kalbiyle

gnahlardan saknmaktr.)
16.

renci hocasnn yaptklarn rnek almas ve

de etmesi

iin lim

szlerinden

nce kendisini takvaya uyup

istifa-

uymadna bak-

maldr.

2.C. 3.

RENCNN DBI

1.

Derse geldiinde hocasna selam

2.

Huzurunda

3.

Hocas msaade etmedike konumaya balamaz.

4.

Hocasndan

5.

Hocasnn
zin

cesine

almadan da soru sormaz.

bir

doru olan hocasndan

stadnn gr

Hocasnn

7.

izin

konumaz.

konu hakkndaki grne karlk "Bir bakas sigrnzn aksine unu sylyor" diyerek muhalefet etmez.

Kendisi

6.

fazla

verir.

dersinde

daha

iyi

bildiini belirtmez ister-

aksine fikirler serdetmez.

arkadana

soru sormaz (Soru hocaya sorul-

maldr).

Sala

8.

solla

megul

olmaz. Sanki

namazdaym

gibi

nne bakarak

sakin ve edepli bir ekilde oturur.

9.

Hocasna bkknlk geldiini grnce daha

10.

11.

ayaa kalknca rencide sayg

ederek veya soru sorarak hocasn
ncaya kadar susar.

Hocasnn yaantsnda dtan

iin

fazla soru sormaz.

ayaa

kalkar.

takip etmez.

kendisine

Sze devam

Varaca yere

ula-

ho gzkmeyen durum-

nk hocas yaptklarnn
durumlarda Musa'nn

larda kt zan beslemez.

daha
ledii

iyi bilir.

Bu

gibi

u sz hatrlar: "Gemide olanlara bomak iin mi onu del-

din? Gerekten sen (zarar)

Musa'nn
,

etmesidir.

hatal olmas

i yaptn!" (Kehf,71). Hz.

grn bakarak Hzr'a (a. s.) itiraz
byk

bir

SOHBET DABI
2.C. 4.

157

OCUUN ANNE-BAB ASINA KARI DBI

Szlerini dinlemeli, onlar

ayaa kalktnda hrmeten ayaa kalk-

mal

ve emirlerini tutmaldr. Bir yere giderken nlerinde

lidir.

Sesini

onlarn sesinden daha

fazla ykseltmemeli,

yrmeme-

ardklarn-

da derhal "buyur!" demelidir. Rzalarn kazanmaya gayret etmeli,

yumuaklkla muamele etmelidir. 32 Yapt iyilikleri

ve onlarn szn dinlemi olmay baa kakmamal ve onlar minnet
aknda brakmamaldr. Onlara kzgn bir ekilde bakmamal, yzn
ekitip kalarn atmamaldr. Onlardan izinsiz yola kmamaldr.
onlara tevazu ve

BUNLARIN DIINDA DOSTLAR,

TANIMADIKLAR, TANIDIKLAR LE OLAN DB
2.C. 5.

Tanmadn

olman

kimselerle birlikte

gerekirse,

onlarn konu-

malarna katlma. Basit manasz szlerine ve aktardklar kt haberlere kulak vermemeye al. Sarf ettikleri kt kelimeleri duymamaya
al. Onlarla ska grmekten sakn. Bir ihtiyacn halletmelerini istememeye zen gster. Kabul edeceklerini umuyorsan, yaptklar ktlklere

kar yumuaka

Arkada

nasihatte bulun.

ve dostlarnla ilikilerinde dikkat etmen gereken iki

nemli husus vardr:

-

2.C.6.

DOSTLAR LE OLAN DB

Onlarda ncelikle sohbet ve sadakat artlarn

ara.

Kardelik ve

sadakatin gereine uymayacak kiiyle arkada olma. Rasulllah (sav)"

Kii arkadann
kat edin!"

33

dini zeredir.

33.

yapacam bir

24
Hkim, Mstedrek, W, 171
sr,

halde kiminle dost

olduunuza

dik-

buyurur. renimini beraber srdrecein bir arkada,

din ve dnya ilerini birlikte

32.

dost aryorsan, onda

u be

158

HDYETTE KEML

zellii gzet:

Ak: Ahmakla arkadalkta hayr yoktur. Byle bir

arkadaln

sonu kin ve dmanlktr. Onun en iyi hali sana fayda vereceim derken zarar vermesidir. Akll dman ahmak dosttan hayrldr.

Dost olma

cahille,

kendini koru ve

sakn ondan

Arkada olduu yumuak huyluyu

Ziyana uratt nice cahil olan
Kii arkadayla llr beraber yola koyulduu
Acaba ifti mi diye bir ayakkaby dierinin yanna korsun
yn vardr elbet
Her eyin baka eyle kyaslanp
Bir

Karlanca

benzetilecek

kalpten kalbe de yol

belirir...

Gzel Ahlak: Kt huylu kimseyle sohbet etme. nk o fke-

lendii ve ehvetinin peine

dt zaman nefsine hakim olamaz.

annda oluna bir vasiyet yapm ve gzel ahyle anlatmt: "Yavrucuum, bir kimse ile arkadalk

kmet'l-Utrid vefat

lak z olarak
:an;

(Sz ve davranlarnla)

Arkadal eref ve

ona hizmet edersen,

seni korusun

itibarn ykseltsin

Geim skntsnda sana kfi gelip bakasna muhta etmesin

Onunla oturduun vakit ikramda bulunsun
yilik

yaptnda karlk versin,

destek olsun

gnahna

Sevabn makbul

grsn,

Herhangi

sylediinde seni tasdik etsin

Yaptn

bir sz

iyilii

engel olsun

unutmasn, ktln

i yapyorsan yardmc olsun

Aranzda bir anlamazlk knca

ise gizlesin

Bir

(r.a.)

bu konuda

Dostunsa

Al-

biri

seni nefsine tercih etsin.

u beyti syledi:

hep yannda yer alr

Senin faydan iin kendini

SOHBET DBI

Eer zamann

O da seni

dalk

Salah

ileri

159

durumunu bozmusa

destekleyip toparlamaya

(iyilik):

alr

Gnah ilemekte srar eden fask kimseyle

arka-

nk Allah'tan korkan byk gnahta srar etmez. Allah'tan korkmayann ise doruluuna gvenilmez, errinden emin
olunmaz. O artlara ve durumlara gre deiik tavrlar taknr. Allah
Tel; Nebi (sav) 'e yle buyurdu: "Kalbini bizi anmaktan gafil kldetme.

mz, kt arzularna uyan ve ii gc arlk olan kimseye boyun eme!" (Kehf,28)

Faskm sohbetinden uzak

nk daima gnah ve Allah'a isyann grmen, kalbinden "gnahn kt olduu" fikrini kaldrr. irkin ileri yapmak sana basit bir i gibi gelir. Bundan dolay gybet idur!

lemek kalpler iin basitleir. Ona aldr etmez. Bir din adamnda altn yzk veya ipek elbise grseler, devaml onun gybetini yaparlar,
iddetle onu ktlerler. Halbuki gybet etmek, altn yzk takmak ve
ipek elbise giymekten daha byk bir gnahtr.

Dnyaya dkn olmamak: dnyaya

ldrc bir zehirdir. nk insan tabiat,

ar bel balayanla sohbet

birini

rnek alp ona ze-

farknda olmadan bakasnn tabiatn kapar.

Hrs, tamah sahibi insanla beraber olmak hrsn artrr. Zhidle 34 beraber olmak ise zhdn artrr.
nerek ekil

alr. Kiilii,

Doruluk: ok yalan syleyen

aldanrsn.

serap gibidir.

Bu anlattmz
35

can kimselerle beraberliin,

iyi

34.
35.

in-

u iki durumdan birini tercih etmelisin: Ya uzle-ki

ekilip

eder.

medrese ve mescidlere devam eden

yalnz yaamalsn

te

arkadalk etme. Daima

Yakn uzak, uza yakn

zellikleri

sanlarda bulamazsan,

insanla

kurtulu bundadr- ya da arkada olahuylar nisbetinde olmaldr.

dnyadan yz eviren, kendini bcnyle hiret ve Hakk'a veren.

Gnaha girmemek iin, daha ok ve daha ihlasl ibdet etmek iin, toplumdan ayrlp ssz ve kimsesiz- yerlere ekilmek. Uzletten maksat, ihtiyatan
fazla

toplumda kalmamak,

ekilip ibdet ve tefekkrle

bo

zaman

zaman

ldrmeyerek, bir keye

deerlendirmektir.

szlerle

160

HDYETTE KEML

TANIMADIIN NSANLAR VE KARDELK

KURDUUN SADIK DOSTLARINLA LKLERNDE DKKAT
ETMEN GEREKEN HUSUSLAR
2.C.7.

Bildiin gibi kardelik trl olur:

Bu ksmda ancak din hususlar gzetilir.

dnya kardelii: Bunda da sadece ahlak gzellii aranr.
Ksa sreli nsiyet kuracan kardelik: Bunda ise errinden, fitnesinden ve ktlnden selamette olunacak birisi olmasna

hiret kardelii.

1.

2.
3.

dikkat

edilir.

nsanlar

ksmdr:

Onlardan bazlar gda

2.

Bazlar da

Bir

ila gibidir.

Onsuz yaanmaz.
Zaman zaman ona ihtiya
gibidir.

duyulur.

ksm ise hastalk gibidir.

Ona kesinlikle ihtiya yoktur. Ancak

insan onunla imtihana ekilir. Ona ne nsiyet edilebilir ne de kiiye bir faydas dokunur. Ondan kurtulmak iin idare etmek, katlanmak gerekir. Byle birisiyle karlamann eer anlayabilirsen
byk faydas vardr. Bu da onun houna gitmeyen kt hal ve

ondan uzaklamaktr.
alan kimsedir. Ve m'min

hareketlerini grp irkin kabul ederek,

Bahtiyar kii

bakasnn

halinden ibret

m'minin aynasdr.

sa

(as)'a denildi ki:

"Seni

kim

terbiye etti?"

da: "Beni

kimse

Ancak cahilin cehaletini grp o fiilden uzak durdum." ( sa (a.s.) bu sznde) Nebf (s.a.v.)'e muvafakat etmitir. "Eer
insanlar bakalarndaki holanlmayan davranlar yapmaktan sakmsalard, edepleri tam olur ve baka bir terbiyeciye ihtiya duymazlard." buyurulur.
terbiye etmedi.

kinci grev: Sohbetin gereklerini gzetmek. Arkadalk

duunda

ve onunla sohbet yapmaya

baladnda,

ilikisi kur-

sohbet iin gerekli

olan prensipleri yerine getirmen gerekir. Bunlar uygulamak iin gerekli

edep kurallar vardr. Resulullah

rumu,
36.

biri

dierini ykayan

iki ele

(sav)

buyururlar

ki:

"ki kardein du-

benzer." 36 Rasulllah (sav)

aalk bir

Slem dbu's-Sohbet'te, Deylem, Msned'l-Firdevs'de Enes hadisi olarak almlardr. Senetteki

Ahmed b. Muhammed b.

Glib

el

Bhil kezzbdr.

SOHBET DABI 161

yere

girdi.

ashaptan

d.

eri dieri dz olan iki misvak ald. Beraberinde

de vard. Dzgn olan birine verdi. Eri olan kendi al-

Oradan

birisi

kii dedi

ki:

biri

"Ey Allah'n Rasl, dzgn

daha layksn. Aleyhissalat vesselam buyurdu

rin ile

arkadalk ettiinde gnn

resince Allah'n

buyurdu

ki:

koyduu

llere

"Arkadalk yapan

n, arkadana

kar

daha

iki

yumak

2.C.8.

1.

bir saati

uyup

de

misva

ki:

olsa,

almaya benden'

die-

"Bir kardeiniz

onun arkadal

uymad sorulacaktr." O

kiiden Allah Telya en

(faydal ve

s-

(sav)

sevgili ola-

yardmc) olandr." 37

SOHBET DBI

Arkadan kendisine tercih ederek malyla ona ikramda bulunmak, malnn fazlasndan faydalanma konusunda arkadan nde
tutarnyorsa, (hi deilse) ihtiya halinde verebilmek.

2.

stemeye ihtiya duymadan teebbste bulunarak kardeinin

yalarn gidermek.

3.

Arkadann srrn saklamak, kusurlarn rtmek.

nsanlarn arkadan zecek ekildeki yermelerini ona

4.

mek. Takdir ve vgleri

ise

bildirme-

duyurmak.

5.

Konutuu zaman

6.

ekimeyi brakmak.

7.

Ona en ok sevdii

isimle seslenmek.

vmek. Kendisi

yaptklarndan dolay teekkr etmek.

8.

ihti-

dikkatle dinlemek.

iin

Arkadann gyabnda kt

Tannan

iyi halleriye

onu

sz sylendiinde, kendisini onruna

dokunan durumlarda nasl savunuyorsa, onu da ayn ekilde mdafaa etmek.

9.

Gerektiinde ona nezaketle tte bulunmak. Kt

bir

yapa-

caksa, usulnce engel olmak.

10.

Hatalarn ve uygunsuz

hareketlerini

balayp

bundan dolay

azarlamamak.
11. Hayatta iken

37.

gyabnda vc ldkten sonra da ona hayrla dua etmek.

Hakim Mstedrek IV 171

162

HDYETTE KEML

12. hirete gtkten sonra, ailesi ve

13.

Ona bir

yaknlarna

kar

vefal olmak.

dtnde yk olmadan ve zahmet vermeyecek ekilde durumunu arzetmek. Arkadana ihtiyalarndan ar gelecek
olan teklif etmemek. Kardeinin zor ilerine yardmc olarak
ii

gnln rahatlatmak.
14.

Onun mutluluunu paylamak. Kardeinin sevindii btn hallerde sevincini belli etmek. Onu zen kt durumlarda ise zntsne ortak olmak.

15. Sevincini

aa vurduu gibi kalbinde de saklayarak, gizli ve aksamimi olmak.

ta sevgisinde

16.

Karlatnda

nce selam vermek, bulunduu mecliste ona yer

vermek. Ziyaretine geldiinde

kp

karlamak. Ayrlrken de

uurlamak.
17.

Konutuunda szn tamamlayncaya

kadar susup dinlemek.

Szne mdahele etmemek.

olarak kendisine nasl

ne de ylece davranmak.

muamele

Kim kendi

yorsa onun dostluu nifaktr,

edilmesini istiyorsa, kardei-

istediini

iki yzllktr...

kardei iin de istemiBu kardelik dnya ve

hirette vebaldir.

te

tanmadn

bunlar

insanlar ve kardelik

kurduun sadk

dostlarnla ilikilerinde dikkat etmen gereken hususlardr.

2.C. 9.

Onlara

er

kar

kiilerden

kunur.

TANIDIIN KLERLE SOHBET DBI

dikkatli

gelir.

Ama

olmalsn. nk ktlk daha ok tandbu sadk dostun ise onun sadece faydas do-

Tanmadn kimselerden ise genellikle bir zarar gelmez. Btn

dilleriyle seni

sevdiini syleyen tandklardan meydana

gelir.

Bu

mmkn olduunca az grmelisin. Hasbelkader okul,

cami, ar ve memleketinde onlarla beraber olman gereke-

tr insanlarla

mescit,

kk grme. nk hangisinin senden daha hayrl

olduunu bilemezsin, dnyalklar yznden onlara hrmet gzyle
cekse, hi birini

bakma. Sonra mahvolursun. Allah katnda dnya ve iindekiler hakir-

SOHBET DABI

163

Ne zaman ki kalbinde dnya ehlini bytrsen, Allah Tel katnklrsn. Onlarn verecei dnyala kavumak iin dinini har-

dir.

da

Hem

cama. Kimseye byle yapma...

gzlerinde klrsn.

yanlarnda bulunan (mal, makam, mevkii) den

mahrum

Hem

de

brakrlar.

dmanlk ederlerse aynsyla karlk verme. nk sen onlarn ayn ekilde dmanlk gstermelerine sabredemezsin. Onlara
dmanlk yapacam derken dinin elden gider (din yaanty kaybeSana

dersin).

Onlara

kar

direnmekle meakkatin

kar vmelerine ve sevgile-

Sana ikramda bulunmalarna, yzne

rini gsterir

birini

tarzda davranmalarna aldrma. Hakkaten bunlar yapan

grmek istersen, yzde

ve yzne

artar.

birini

ancak samimi bulursun. Arkandan

kar sana ayn tavrlar sergilemelerine de

yadr-

(vgler

Gyabnda seni eletirip ayplamalarna arma.

Bundan dolay onlara kzma da. insafla bakacak olursan aynsn kenma

gibi)

aldanma...

dinde de grrsn. Hatta arkada ve akrabalarna bu ekilde davra-

nrsn. Bununla birlikte hocan, anne ve babana da ayn hareketi yaparsn. Onlara syleyemediin eyi arkalarndan sylersin.

Tandn kiilerin mal, makam ve yardmlarndan midi kes. ounlukla tamahkrln sonunda
kir olur. O anda zaten zelildir.

boa

elin

kar. leride o kii hor ha-

Birisinden bir ihtiyacm arzettiinde, iini yaparsa Allah'a

krde bulun.

Ona da teekkr

et.

Ancak

iini yapmazsa veya ihmal-

karlk ederse, onu ayplayp insanlara ikyet etme. Bu hareketin ona

dmanln domasna sebep

bi ol.

Kusur arayan mnafk

mazeretinden dolay byle

m'min gibenim bilemediim bir

olur. zrleri dikkate alan

gibi olma. "Belki

davranmtr"

ncelikle kabullenme emareleri

de.

grmeden tandklarna t

verme. Tavsiyelerde bulunmaya kalkarsan, seni dinlemez. Kin besler

ve

dmann olur.

Bir ite hata ettiklerinde

ye tenezzl etmiyorlarsa, onlara bir

ederler, stelik senin

cahilliklerinden

hasmn

dolay

olurlar.

ey

senden doruyu renme-

anlatma...

Gnah olan

bir

ilgi

duyup,

boyun eerlerse, sert ve

Onlardan hrmet ve hayr

anlat.

grrsen, seni onlara sevdirdii iin Allah'a kret.

sergilerlerse,

eye

istifade

nefislerinin isteine

kaba davranp azarlamadan hakk

vr

lminden

onlar Allah Tel'ya havale

et.

Ama kt

bir ta-

erlerinden Allah'a

164

HDYETTE KEML

sn.

Onlar ayplayp yle syleme: "Niin bana sayg gstermiyorsunuz. Ben filan kimseyim. limde stn bir insanm." nk bu sz
ahmaklarn kelamdr. En kt akll insan, kendini temize karan ve
vendir. Allah Tel'nn erli insanlar sana musallat etmesi,

gemite

ilediin gnahlarndan dolaydr. Ondan gnahlarnn affn

gelen belalar Allah Tel'nn cezalandrmasdr.

dile.

Ba-

na

Tandklarnla grrken, yaptklar iyi eylerden bahsederek ve

ktlklerini rterek hak olan szlerine kulak ver. Btl szlerini ise
dinlememeye al.
Fakih geinen, zellikle ihtilafl konularla

mnakaac
na haset

ilgili

ilimle

uraan,

insanlardan uzak dur. Kaderin bir cilvesi gerei onlar sa-

ederler. Seni

kk drmek

iin frsat kollarlar.

Hakknda

kt zan beslerler ve seni zan altnda brakrlar. Arkandan gz krparak alaya alrlar. Seninle
le

mnakaa ettiklerinde kk bir

srmeni

kabule yanamazlar. Bir hata yapsan balamazlar. Btn

sayp

bi-^

aybn

kymeti olmasa da ilerine gelen eyleri

Az veya ok elinde bulunan nimete haset ederler. Ko-

dkerler. Zerre kadar

hesaba katarlar.

uculuk yaparak, onlarn aleyhine konutuunu syleyerek ve iftira

atarak arkadalarn sana kar kkrtrlar. Senden honut olurlarsa,
sana

an

derecede nezaket gsterirler.

Ama

sana kzarlarsa ilerini

Dlarnda elbiseler vardr. Ancak

(Koyun postuna brnm kurtlardr adet..)

kin ve nefret kaplar.

ludur.

ileri

kurt do-

Allah Tel'nn muhafaza buyurduklar hari bu anlattklarm o-

unda mahede ettim.

Onlarla sohbet ziyan, birlikte

yaamak ise

pe-

rianlktr.?
Bunlar sana dost

olduunu

nulardr. Ya

dmanlk

Kad

Ma'rf

ibn-i

syleyenler

edenlerin

(r.h.)

der

durumu nasl

ki:

saknrsan dmanndan
Bin kere sakn dostun olandan
Bir kere

Bazen dostunun hali deiir de

En

l zarar

ondan

hakkndaki

grrsn...

vardmz so-

olur!?...

SOHBET ADBI

165

Yine bu ma'nada yle sylenir:

'

Dmann yararlanlan arkadandandr

O halde arkadalarm oaltmaya alma
Senin de gzlemlediin gibi hastalklarn

ok yemek

ve imekten

meydana

Hilal b. A'l' er-Rak'nin

dedii

gelir.

ou

38

gibi ol:

Affettiim ve kin beslemediim zaman

Arkadalarmn dmanlndan rahatm ben

Grdmde dmanma da
erri selamla uzaklatrmak

selam veririm
iin

benden

Kzdm insana da gler yz gsteririm

Sanki kalbimi

doldurmu

gibi sevinle

Tanmadm kiilerden bile selamette deilim

Nasl

olurda slim olurum sevgi ehlinden

nsanlar hastalk, devas ise onlar terktir

Ancak onlara cefadr kardelii kesmen
Gvenilir insan errinden emin olunandr

Hakk gzetenlerin dostluuna gayretlen

nsanlarla

iyi gein,

htiyat sahibi sar,

38.

skntlarna
dilsiz

sabret

ve krdr

hem

kiilerle dost olmak-, yiyecek ve iecekten kaynaklanan hastalklarn

hafif
iddeti, arkadan ok 'olmasndan kaynaklanan hastalklara nisbetle

ok

kalr. (Sabri

Paa)

166

HDYETTE KEML

u szlerine kulak ver: "Dostunu

ve dmann ne heybetli ne de ar tevazu gstermeden glerek karVe yine hikmet

insanlarn

ehli

la. Kibre kamadan vakarl

ol. Btn ilerinde orta yolu

ol.

Zelil

olmayacak ekilde de mtevaz

tut."- ifrat

ve

tefrite

kamak

yerilmitir-

Sana lazm olan, ilerde orta yolu tutmaktr.

nk

istenen hale

Hibir iinde

phesiz her

ifrat
iki

ulatran doru yol budur.

ve

tefritte

durum da

(Yolda giderken)

bulunma.

yerilmitir.

alml alml etrafna bakma. Devaml arka

ta-

topluluun nnde gereksiz dikilme.

Bir yere oturduun zaman ireti oturma. Parmaklarn birbirine kenetli olmasn. Sakal ve yznle oynaman, dilerini kurcalaman da bo
rafna dnp bakma. Oturan

ilerdir.

Ayn

bir

ekilde burnu kartrmak, oka tkrmek,

boaz

te-

mizler ekilde ksrmek, smkrmek, yzdeki sinei kovalamak,

upuzun oturmak ve -ister namaz isterse baka zaman olsunrn yzne kar esnemekten sakn.

Oturuun

sakin ve huzurlu, szn tertipli ve dzgn olsun. Bir

meseleyi anlatrken derli toplu ifade

den, sana
teme.

ni

konuan

Fkra ve

insanla-

et.

Ar derecede hayrete dme-

kiinin gzel szne kulak

ver.

Tekrar etmesini

hikayeleri dinlerken temkinli hareket edip

ocuunun, bir iirini, bir szn, eserini ve dier

ok beenip eref duyduundan bahsetme.

is-

ar glme.

hususiyetleri-

Kadnlarn sslenip pslendii gibi, haline uygun dmeyecek ekilde yapmack giyinme. Dilencilerin giyinii gibi de perian bir ekilde olma. Bolca srme ekme,

ya da ar kullanma.

nsanlar ihtiyalarn karlamaya zorlama. Hi kimseyi hakszlk

yapmaya ve zulm ilemeye tevik etme.
Ailenden ve ocuklarndan hibirine,

tabiatiyle

bakalarna ne

kadar malnn olduunu syleme. nk onlar maln az bulurlarsa

seni kmserler; ok bulurlarsa onlar honut edemezsin. (Sana
saygszlk ederlerse), onlar gcendirmeden zakla. Zaaf gsterme-

den efkatle muamele

tirirsin.

et.

Hizmetilerinle

akalama.

Saygnln yi-

SOHBET DABI

167

mnakaa ettiinde vakarn koru. Cahillik etmekten

(eriatn emrine aykr davran ve szlerden) sakn. Acele etme ve
nsanlarla

dn. Konuurken elinle oka iarette bulunma. kide bir arkana dnp bakma.
Dizlerinin zerine dikilme. 39 Gazabn getii zaman konumana bala.
40
Sultan sana yaknlk gsterirse de sen mzran ucunda gibi ol.
kendine sahip

ol.

Onlar ikna

yi gn dostuna dikkat

ln asla haysiyetinden

iin getirecein delili iyice

et.

daha

nk

dmann en bydr. Ma-

stte tutma.

SONU
Ey

gen! Hidyetin

ba iin bu kadar yeter... Anlattklarmz uy-

gulamaya koyul. Nefsini bu konulara bakarak tecrbe

Hidyetin

balangc blmden

et.

oluur:

db

1.

Tatlerin

2.

Gnahlar

3.

nsanlarla likiler (grg kurallar)

Hidyetin

terk

etmek

balangc

kulun, yaratam ve insanlarla olan muamele-

de iine almaktadr. Bunlarn sana uygun olduunu, kalbinin de

lerini

gerei

ile

amel etmeye meyilli olduunu grrsen,

l'nn kalbini imanla

Bu balangcn

bil ki

sen Allah Te-

nrlandrd ve sadrn imanla at kimsesin...

bir

de sonu olaca kesinlik kazanmtr. Nihaye-

tin tesinde nice srlar, incelikler, (gizli) ilimler,

mkefeler 41

gay-

Onlar hy-u Ulmi'dDin adndaki kitabmzda yazdk. Oradan okuyup renmeye al.
ba ve ulhiyete

39.

ait

mahrem

bilgiler)

vardr.

nceleri genelde yerde oturma olduundan, birbiriyle hasmlaanlar kz-

dklarnda oturduu yerde duramaz,

dizlerinin zerine dikilerek

kardaki-

ne szn sylerdi.
40.

Delillerin

tam ve gl

olsa da,

tartmada durumun her an

aleyhine dne-

bileceini unutma.

41.

Kulun Hakk'm huzurunda, oluu. Mkefe ilimlerin sonudur. Kul kalbini

kt sfatlardan temizledii zaman kalbinde ortaya
nrla bir ok eyler kefedilir. Hatta

kan

Hakk'n mrfeti hasl

bir nrdur.
olur.

Bu

168

HDYETTE KEML

Bu
lirse

anlattmz vazifelen yerine getirmek nefsine ar gebu ksmna (tasavvufa) yabanc isen, kabule yanmyor

kitapta

ve ilmin

ve eletiriyorsan ve kendi kendine: "Bu kadarck bir ilim, ilim erbabnn meclislerinde nerden iine yarayacak?.. Bununla ne zaman akranlarn geeceksin?.. Emirlerin ve vezirlerin yannda makamn nasl
ykselecek?.. Hediye, servet,

acaksn?.." dersen,

bil ki

vakf yneticilii ve

kadla

nasl kavu-

yanl

yola srk-

eytan, seni aldatmakta,

lemektedir...

Nerden

ninin neresi

olacan nuttrmutur... O

geldiini, nereye gideceini ve sonunda meske-

halde dnyada sana fayda

vereceini ve kt
senin gibi bir

amacna gtreceini zannettiin eyi retecek

eytan ara!.. Sonra unu bil ki brak kendi yaadn e-

mlkn senin eline gemesini, yaadn mao mal ve mlk tam olarak elde edemezsin. Ardndan

hirde ve lkende mal ve

hallede bile

alemlerin Rabbi'nin katndaki ebedi erefi (cenneti) ve sonsuz nimetleri

karrsn!..

Allah'n selm, rahmeti ve bereketi zerinize olsun. Evvel,

hirT
zahir ve btn hamd Allah iindir. G ve kudret ancak ulu ve
byk
olan Allah'ndr. Efendimiz
lt

selm

olsun...

Muhammed'e

(sav), line

ve ashabna sa-

BBLYOGRAFYA

-ACLN, smail

-AKKAYA
bi

b.

Muhammed,

Veysel, Ka'be ve

-ANKARAV, Futubtbl. No. 92

-ALTINTA Ramazan,
zi,

Kefu'l-Haf, Beyrut,

tarihsiz.

nsan, stanbul, 2000

ayniyye, 187 Sleymaniye ktp,

Kur'an'da Hidyet ve Dellet,

Badatl Veh-

Baslm

Dr.te-

61-72, stanbul, 1997

-BAKLI Ruzbihan,
stanbul, 1973

-BEYZV

1301 Merebu'l-ervah,

Kd, Envru't-tenzl ve esrru't-te'vl,

-BUHR Eb
tanbul,

Aris'l-beyn, Hindistan

Abdillah

Muhammed

b.

Msr,

Tarihsiz.

smail, el-Cmiu's-sahh, s-

1992

-BURSEV, Fatiha
2001

Tefsiri,

Kitb'n-netce, Haz. Ali

Rhu'l-Beyn,
Tefsiru

trc.

Fatiha,

121, Y.L.T., K. Ziyeddin

Naml, mdat Yava,

Abdullah

z....

Coan, stanbul,

stanbul, 1997

stanbul, 1995

varak 32,a Sleymaniye ktp.

Hac Mahmud

bl.

No.237/2
"

fi

-CAMI

r-

Molla, Tefsr-u Fatiha, 12, Sleymaniye ktp., Ayasrya, 405

170

HDYETTE KEML

-CAN

Aklamal Mesnev,

efik, Konularna Gre

IV,

314, stanbul,

1996

-el-CEVZYYE bn Kayyim, Medricu's-slikn

-CRCN

Kurul.stanbul,

Seyyid erif, Kitb't-ta'rft, Hidayet md.

1994

Arif Er-

trc.

kan, stanbul, 1997

Necm'd-din,
Murat Buhari bl. No. 12

re,

Te'vtlt-

Necmiyye, 13b, 14a Sleymaniye ktp.

-EBU'L-ABBAS ihbddin, Et-tibyan

1992

-EBU

fi tefsiri garbi'l-Kur'n,

BEKR Zekeriyya Rz, Mubtru's-sthah,

-EBU'L-HSEYN Mslim

Kahi-

stanbul, 1980

el-Haccac, Sahihi Mslim, Kahire,

b.

1995

-ELMALILI, Hak Dini Kur' an

Dili, stanbul, tarihsiz

-ESED Muhammed, Kur'an Mesaj, stanbul, 1999

-ERAYDIN

Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, 64, stanbul,

-M. ES'AD

Erbil,

-FRUZBD,
-GAZL,

Divn- Es'ad, stanbul, 1991

Kmsu'l-muht, stanbul, 1886

Bidyet'l-hidye,

Bidyet'l-hidye, nr.

hya u

Ulmi'd-dn,

nr.Ahmet

Muhammed

Esm-i Hsn erhi, 196

.

1994

TV,

trc.

M.

emsddn

Beyrut, 1988

el-Haccr, Beyrut, 1990

Ferat, stanbul, 1972

201-204,

trc.

Ahmet Serdarolu

stanbul,

1985

-GMANEV,

Cmiu'l-usul,

ierde Usul, 80, stanbul,

trc.

Rahmi

Serin,Veliler ve Tarkat-

1997

-el-HAKM Suad, Mu'cemu's-sf,

Beyrut, 1981

-HUCVR, Kefu'l-Mahcub, 201,

trc.

Sleyman Uluda, stabul,

1982

-IZUTSU
Ate, Ankara,

Toshihiko, Kur' an'da Allah ve nsan, 137-138

trc.

Sleyman

tarihsiz.

-BN'L Arabi,

Ftht-t Mekkiyye, 4, 313, Beyrut, tarihsiz.

Kef'l-Ma'n, 80-81, Sleymaniye ktp., Fatih, 5298

en-Nru'l-esn,

Msr, 1978

BBLYOGRAFYA

171

erhuesmillhi'l-hsn, Tanta, 1992

-BN KESR,

Tefsr-i Kebr,

slam Ansiklobedisi,

Msr, 1932

D. . A.

-SMAL Ferruh Efendi, Tefsr-i Mevkb

4, istanbul,

{Tefsr-i

Mevbib Tercemesi)

1282

-KANDEHLEV M. Yusuf, Hayat's-Sahabe,

Ali Arslan, stanbul,

trc.

1993

-KAN,
1301

Te'vtlt-t

tefsirinin

Ksniyye, Bakl'nin Ars'l-beyn Hindistan

kenarnda,

-KELBZ,

Babru'l-fevid, yazma, Sleymaniye ktp., Fatih,

et-Taanuf H.z. Sleyman Uluda,

bul,

697

Dou Devrinde Tasavvuf,

stan-

1992
-KILI M.

Erol,

Muhyiddn bnu'l-Arab'de
istanbul, 1995

-KONEV, erb-i

Varltk Mertebeleri,

baslmam

Dr. Tezi

Esmaillabi'l-bsna, 95, Sleymaniye ktp, Laleli,

nr.1585

-KONUK

A. Avni, Fussu'l-hikem tercme ve erhi, haz. Mustafa

Tahral ve Seluk Eraydn, stanbul 1987

-KUEYR,

Letif'l-isrt,.

esmillhi'l-bsn, Beyrut,

-KBR Necmddin,
Buhari

bl.

1981

Sleyman Uluda, Tasavvuf lmine

er-Risale, trc.

erbu

Msr

Dair, stanbul,

1991

1986

Te'vlt- Necmiyye, Sleymaniye ktp.

Murat

No. 12

-el-MAKDS, Hallu'r-rumz ve mefthu'l-kunz, ev. Hayri Kaplan, Srlarn zm ve Hazinelerin Anahtarlar, stanbul, 2002

-M. Nuri'l-Cv, Merk'l-Ubdiyye, Msr, 1343

-MEVLN,
Eraydn,

istanbul,

-NACVAN,
n,

Fhi

Fh,U7-148,

trc.

A.Avni Konuk, haz.Selk

1993

el-Fevtihu'l-ilhiyye,

stanbul 1325

-en-NECD M. Hamd, en-Nehcet'l-esm

Kuveyt, 2000

erhi esmillhi'l-bs-

-NUMANOLU Cengiz, Esm-i Hsna iirleri,

-NURS
-RZ

Sad, rt'l-i'cZ, trc,

1990

Abdlmecid Nurs, stanbul, 1990

Fahrettin, Esmillahi'l-hsn,

1976

172

HDYETTE KEML

-SARUHN bn
kara,

sa, Esm-i bsn erhi,

Haz.Numan

Kleki, An-

1997

-SEBZEVR Molla

Hd,

erhu'l-esm, Hdf md. Tahran, 18 62

-SEMERKAND,
bul,

Tefstru'l-kur'an, sd.

Mehmet

Karadeniz, 54, stan-

1993

-SERRC, el-Lm'a,
tanbul, 1996

trc.

Hasan Kamil Ylmaz, slam Tasavvufu, s-

-SEYYJD Mahmud Hasan, erhu men

deriyye, 1990
-SUYT. El-Itkn

-SHREVERD,

fi

esmillahi'l-hsn, sken-

ulmi'l-Kur'n, Kahire: Dar't-Tras, 1985.

Ayrif'l-Marif, trc.Tasavvufun Esaslar,

H.Kamil

Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990

-SLEMI,
el-Fark

16,

Hakiku't-tefstr, Sleymaniye ktp.

Beyne ilmi'-eria ve'l-Hakka

(trc.

Sleyman Ate,

AFD)

1968

-EYH
Mahmud,

lh, Esm-i Hsn erhi,

vr.

61a-b, Sleymaniye ktp,

Hac

nr.4001

-ULUDA Sleyman, Tasavvuf Szl, stanbul, 1995

-ENER brahim, Trk Edebiyatnda Manzum Esm-i Hsnlar,
1985

Dr. Tezi. zmir,

-TAHRALI

148

Mustarafa, bn'l-Arab'de Bir Hads-i Kuds'nin Yorumu,

24 makale, [ bn'l-Arab, Nurlar Hazinesi'nin banda,

trc,

Mehmet De-

mirci, stanbul, 2003]

-TEMZ Bilal, Kur'n'da Hidyet Kavram,

-et-TSTER Sehl

-ANONM,

b.

12, Dr. Tezi,

Abdullah, Tefsru'l-Kur'ani-azm,

zmir 1996

Msr, 1908

erh-i Esmaillahi'l-hsna, Sleymaniye ktp, Esat

Ef.

nr.3730/3

-YURDAGR Metin,

Esma-i Hsna erhleri, stanbul, 1996

-ZEHEB, Ebu Abdullah, el-Uluvv

-ez-ZERKE, El-Burhn

-ZAMAHER, Kef

li'l-aliyyil-gaffr,

f ulmi'l-Kur'an,

Beyrut, tarihsiz.

Medine, 1968

Kahire 1957

NDEKS

A'yn- sabite 72
A. Avni Konuk 33, 57, 59, 60, 67,
71, 72, 75
Abdikhir el-Badd 30
Aise 101, 110
Ali b. Ebi Tlib

50

Cneyd 47, 51, 115

Dallet 31,

35,37,48

Davud

68

(as)

Deccal 78
Dellet 23, 24, 29, 48, 112, 116,

lim 140

169

Alkmet'l-Utrid 158

Ankarav 53, 169

rif24, 49, 60
Basret

66

Beyn 23, 24, 27, 30, 36, 48, 49,

50, 51, 53, 54, 68, 99,
169, 170, 172

Beyzv26, 27,51, 169

Bursev 41, 45, 51, 52, 53, 54, 55,
57, 64, 66, 170

Cehennem 31,

90, 95, 96, 99, 132

Cennet 31, 90, 133

Cihad38, 43, 44, 130, 142, 145

Dmd 21, 22, 23

Doru yol 66, 166
Du38,
Ebu
Ebu
Ebu
Ebu

59,

77

Ahmed 46
Osman 72

Sleyman Drn 46
Tib 35
En-Necdf 27, 173
Es'ad Erbil 65, 170

Fask 159
Ftma 102
Felah 40, 100

RFAN

VE

TASAVVUF

DZS:

50

'Balanglar, nihyetlerin tecelli ettii yerlerdir. Kimin hidyeti

Allah ile olursa nihyeti de O'nunla O'na doru olur/ der bir
arif.

yi

bir

balang yapabilmek ya da manev

bir

yolun

yolcusu olabilmek ise ilimle mmkndr. Ancak ilim kendi

bana

yeterli deildir.

nk Mevln'nn

ifade ettii zere

gl ve dikenin topraktan gelmesi gibi hidyetin

yansra

dallet

de ilimden kaynaklanr.
Bu noktada bir rehber niteliinde olan bu eser (Bidyet'lhidye: Hidyet Rehberi); ilmi, kuru bir yk olmann tesinde
amel bir boyuta tamak ve ilim ile hidyet arasndaki ilikiyi

muhkem

bir

yapya kavuturmak

iin

bavuru kitab

olabilecek

bir ierie sahiptir.

mam Gazl tarafndan,

okunmas gerektii

hy'y okumaya balamadan nce

tavsiye edilen bu kitap ksaca, takva

lsnde bir hayat srdrmek

iin gerekli

n hazrlaklar

anlatmaktadr.
i