Iklimrapor

TRKYEDE
KLM DEKL
RSK YNETM
TRKYENN BRLEM MLLETLER KLM DEKL

EREVE SZLEMESNE LKN KNC ULUSAL BLDRM
HAZIRLIK FAALYETLERNN DESTEKLENMES PROJES
TRKYEDE
KLM DEKL
RSK YNETM
Hazrlayan: Prof. Dr. Mikdat Kadolu

2012
Her hakk sakldr. T.C. evre ve ehircilik Bakanl, Aralk 2012, Ankara.
Kaynak belirtilmesi kaydyla alntlara izin verilir.
Kaynaka Bilgisi: Kadolu, M. 2012. Trkiyede klim Deiiklii Risk Ynetimi.

Trkiyenin klim Deiiklii II. Ulusal Bildiriminin Hazrlanmas Projesi Yayn, 172 sf.
ISBN:
T.C. evre ve ehircilik Bakanl

evre Ynetimi Genel Mdrl, klim Deiiklii Dairesi Bakanl
Ehlibeyt Mah. Ceyhun Atuf Kansu Cad. 1271. Sok. No: 13
06520 Balgat - Ankara
Tel: +90 (312) 586 3000 Faks: +90 (312) 474 0318
http://www.iklim.gov.tr e-posta: iklim@csb.gov.tr
Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP)

Birlik Mah. 415. Cad. No: 11
06610 ankaya - Ankara
Tel: +90 (312) 454 1100 Faks: +90 (312) 496 1463
http://www.undp.org.tr
Yazar: Prof. Dr. Mikdat Kadolu

Yayna Hazrlayan: znur Ouz Kuntasal, Yldray Lise
Grafik Tasarm: SAYAN Peyzaj Mim. Ltd. ti.
Fotoraflar: Alper Acar, Deniz Tapan, FAO arivi, Koray Abac, Yldray Lise
Bu yayn, T.C. evre ve ehircilik Bakanlnn koordinasyonunda yrtlen, Birlemi

Milletler Kalknma Programnn uygulaycs olduu ve Kresel evre Fonu (GEF)
tarafndan desteklenen Trkiyenin Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve
Szlemesine likin kinci Ulusal Bildirimi Hazrlk Faaliyetlerinin Desteklenmesi
Projesi kapsamnda hazrlanmtr.
Bu belge, T.C. evre ve ehircilik Bakanl, GEF ve Birlemi Milletler resmi belgesi olarak dnlmemelidir.
nsz
inde bulunduumuz yzyl birok teknolojik imkn insanln hizmetine sunarken, bir yandan da insanln ortak deeri olan
evreden geri getirilmesi zor, hatta imknsz olan deerleri de alp gtrmektedir.
evre sorunlarnn toplum yaamn olumsuz ynde etkilemeye balamas, ynetimin her dzeyde sorunlar zecek yeni strateji ve
politikalar gelitirmesine, bu politikalar evreyle uyumlu hale getirmesine ve uygulamasna ihtiya oluturmutur.
evreyi korumak ve kirlilik ile mcadele kapsamnda ortaya konulan politika ve stratejiler, mevcut ekonomik sistem ile uyumlu,
srdrlebilir kalknma ve ekonomik bymeyi destekleyen, yatrmlar tevik eden ve istihdam arttran bir dorultuda olmak
zorundadr.
Doa snrsz bir kaynak olmad gibi kendini yenileme kabiliyeti de snrldr. nsan faaliyetleri sonucunda bozulan ekolojik
dengenin yeniden dzelmesi zor hatta bazen imknszdr.
klim deiiklii gnmzde insanln karlat en byk ve karmak problemlerden bir tanesidir. klim deiiklii evresel bir
mesele olmasnn yannda ayn zamanda srdrlebilir kalknmay yakndan etkileyen bir husustur.
klim deiiklii ile mcadelede; politika belirleyicilerin kar karya bulunduu glk, iklim deiikliinin etkilerini anlamak, en
uygun dzeyde uyum salanmasna ynelik stratejileri belirlemek ve bunlar aklc politikalara dntrerek uygulamaktr.
klim deiikliinin insan yaamna ve doaya olan olumsuz etkileri ile mcadele etmek amacyla birok lkenin bir araya gelerek
imzalad Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi, sorunun ciddiyetinin yan sra tm Taraflarn sorunla ba etme
ynndeki kararllnn da gstergesidir.
Kresel scaklk art ile birlikte yaanan geni lekteki deiim, tm dnyada olduu gibi Trkiye gibi iklim deiikliine hassas
lkeler iin de tedbir alnmas gerekli bir mevzudur. klim deiiminin etkilerine kar uyum salayabilme kapasitesinin arttrlmas
ve bu konuda gerekli planlarn biran nce hazrlanarak uygulamaya konulmas Bakanlmzn nemle zerinde durduu bir
husustur.
Bu kapsamda, Trkiye, iklim deiikliinin etkilerinin azaltlmasna ynelik kresel abalara kendi zel artlar ve imknlar
erevesinde katkda bulunmak amacyla Ulusal klim Deiiklii Stratejisini hazrlamtr. Sz konusu belge, Trkiyenin ulusal
azaltm, uyum, teknoloji, finansman ve kapasite oluturma politikalarn ortaya koymaktadr.
Trkiye, yksek yaam kalitesiyle refah tm vatandalarna dk karbon younluu ile sunabilen bir lke olmak iin enerji
verimliliini yaygnlatrmay; temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmn arttrmay ve iklim deiiklii politikalarn
kalknma politikalaryla entegre etmeyi hedeflemektedir. Ulusal klim Deiiklii Eylem Plan (DEP) bu temel yaklam nda,
Ulusal klim Deiiklii Strateji Belgesinin uygulamasna ynelik olarak hazrlanmtr.
Trkiye kresel iklim deiikliinin potansiyel etkileri asndan risk grubu lkeler arasnda yer almaktadr.
Trkiyede iklim deiikliine bal olarak artmas ngrlen doal afetler: ar hava olaylar, orman yangnlar, frtnalar, seller,
dolu, scak hava dalgalar, heyelan ve olarak sralanmaktadr.
lkemizde de iklim deiikliine bal olarak sellerin neden olduu ekonomik kayplar depremlerin neden olduu ekonomik
kayplara eit hale gelmitir. Sadece frtnalarla birlikte grlen yldrmlarn neden olduu can kayplarnn son yllarda byk bir
art gstererek 400e ulat verilerle tespit edilmitir. Buna paralel olarak 2000li yllarda meydana gelen meteorolojik afetlerin
saysnda 1960l yllara gre 3 kat, sigorta kayplar asndan 15 kat ve ekonomik kayplar asndan 9 kat art olduu belirlenmitir.
klim deiiklii bir srdrlebilir kalknma sorunudur. klim deiikliinin etkileri konusunda planlama yaplmas ve bunlardan
kaynaklanan risklerin ynetilmesi, lkelerin srdrlebilir ekonomik bymesine destek salanmas anlamna gelir. lkemizde,
iklim deiikliine uyumun ulusal, blgesel ve yerel politikalara, srdrlebilirlik yolunda ve kalknma hedeflerimiz erevesinde
entegre edilmesi hedeflenmektedir.
evre duyarllnn daha disipliner bir yaklamla srdrebilmesi iin bilgi kaynaklarna ihtiya duyulduu bir gerektir. Bu
nedenle, hazrlanan bu rapor byle bir ihtiyac karlamak iin nemli bir rehberdir.
lkemizi gelecekte daha iyi noktalara tamak, insanln ortak deeri olan evrenin korunmas, elbirliiyle gstereceimiz daha
byk gayret ve hassasiyetle mmkn olacaktr.
Bu balamda, sz konusu bu rapor kapsamnda gerekletirilen baarl almalar iin ilgili tm paydalarmza teekkr ediyor,
yaanlabilir bir evrede mutlu insanlarn yaad Trkiye ve Dnya temenni ediyorum.
Mehmet BA
evre Ynetimi Genel Mdr
Trkiyede klim Deiiklii Risk Ynetimi
Teekkr
Raporda kullanlan veri ve bilgiye ulam konusunda destek salayan Orman ve Su leri Bakanl, Meteoroloji Genel Mdrl,
Devlet Su leri Genel Mdrl, Orman Genel Mdrl; Tarm, Hayvan ve Ky leri Bakanl; Hazine Mstearl;
Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl, GAPSEL alanlarna teekkrlerimizi sunarz. Ayrca yaynn hazrlanmasnda
destek ve katk salayan evre ve ehircilik Bakanl personeli ile Birlemi Milletler Kalknma Program alanlarna da teekkr
ederiz.
ii
Trkiyenin klim Deiiklii II. Ulusal Bildiriminin Hazrlanmas Projesi
Ksaltmalar
AB
Avrupa Birlii
ABD
Amerika Birleik Devletleri
AA
Avrupa evre Ajans
AFAD
Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl
AFEM
Avrupa Doal Afetler Eitim Merkezi
AGM
Afet leri Genel Mdrl
AR3
nc Deerlendirme Raporu
AR4
Drdnc Deerlendirme Raporu
ARA
Afet Riskinin Azaltlmas
BDT
Bamsz Devletler Topluluu
BM
Birlemi Milletler
BMMYK
Birlemi Milletler Mlteciler Yksek

Komiserlii
GSMH
Gayri Safi Milli Hsla
GSYH
Gayri Safi Yurtii Hsla
GTHB
Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl
HES
Hidro-Elektrik Santral
INPE
Brezilya Ulusal Uzay Aratrmalar Enstits
IPCC
Hkmetler Aras klim Deiiklii Paneli
ISDR
Afetleri Azalma Uluslararas Stratejisi
EUTK
zleme Erken Uyar ve Tahmin Komitesi
stanbul Teknik niversitesi
JMA
Japon Meteoroloji Ajans
KIZILAY
Trk Kzlay Dernei
KT
Karadeniz Teknik niversitesi
MA
Mutabakat Anlamas
CAIC
Colorado Aratrma Merkezi
MDG
Milenyum Kalknma Hedefleri
CRED
Afet Kaynakl Salgn Hastalklar Aratrma

Merkezi
MDG-F
Milenyum Kalknma Hedefleri Fonu
AGEM
Afet leri Genel Mdrl- Aratrma

Gelitirme, Etd ve nlem b.Md
EM
lleme ve Erozyonla Mcadele Genel

Mdrl
evre ve ehircilik Bakanl
DG
Derece Gn
DPPI
Afet Hazrlk ve nleme nisiyatifi
DPT
Devlet Planlama Tekilat
DS
MDG-F 1680 Trkiyenin klim Deiikliine Uyum

Kapasitesinin Gelitirilmesi
MEB
Milli Eitim Bakanl
MEER
Marmara Depremi Acil Yeniden

Yaplandrma Projesi
MERP
Marmara Depremi Rehabilitasyon Program
MGM
Meteoroloji Genel Mdrl
NAO
Kuzey Atlantik Salnm (North Atlantic

Oscillation)
Devlet Su leri Genel Mdrl
NAOI
Kuzey Atlantik Salnm Endeksi
DM
Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl
NASA
ABD Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi
EM-DAT
Acil Durum Veritaban (Emergency Event

Database)
NOAA
ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi
FAO
OECD
Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat
Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt
FRA
OFDA
ABD Yabanc Afet Yardmlar Ofisi
Orman Kaynaklar Deerlendirme Raporu
GAP
OGM
Orman Genel Mdrl
Gneydou Anadolu Projesi
GAPSEL
OP
OGM Orman daresi ve Planlama Dairesi
Blgesinde Sele Maruz Kalan Alanlarda Sel

Riskinin Azaltlmas Projesi
OYM
GDA
OGM Orman Yangnlaryla Mcadele

Dairesi
Gneydou Avrupa
GEO
RDK
Risk Deerlendirme Komitesi
Kresel Yer Gzlem Grubu
SG
Sera Gaz
iii
SREX
IPCC zel htisas Raporu: klim

Deiikliine Uyumu Artrmak Amac ile
Ar Olaylar ile Afet Riskinin Ynetimi
TMAS
MGM Trkiye Meteorolojik Ariv Sistemi
TSAD
Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei
UDSEP
Ulusal Deprem Stratejisi
STK
Sivil Toplum Kuruluu
UNCDD
BM lleme ile Mcadele Szlemesi
SYDGM
Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel

Mdrl
UNDAF
Birlemi Milletler Kalknma Yardm

ereve Program
SYDTF
Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik

Fonu
UNDP
Birlemi Milletler Kalknma Program
GTHB
Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl
UNEP
Birlemi Milletler evre Program
TABIS
Trkiye Afet Bilgi Sistemi
UNFCCC
Birlemi Milletler klim Deiimi ereve

Szlemesi
TAGEM
Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl
UNHCR
TAR
nc Deerlendirme Raporu
Birlemi Milletler Mlteciler Yksek

Komiserlii
TARSM
Tarm Sigortalar Havuz letmeleri A..
UNIDO
Birlemi Milletler Sna Kalknma Tekilat
TEA
Trkiye Elektrik letim A..
UNISDR
TMMOB
Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
BM Uluslararas Afet Zararlarn Azaltma

Stratejisi
TOBB
Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii
UNWTO
BM Dnya Turizm Organizasyonu
TRGM
Tarm Reformu Genel Mdrl
USGS
Amerikan Jeolojik Aratrmalar Merkezi
TUAA
AFAD Trkiye Ulusal Afet Arivi
WB
Dnya Bankas
TBTAK
Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma

Kurumu
WHO
Dnya Salk rgt
WMO
Dnya Meteoroloji rgt
TGEM
iv
Tarmsal retim ve Gelitirme Genel

Mdrl
indekiler
nsz
Teekkr
ii
indekiler
iii
Ynetici zeti
Executive Summary
1.
GR
1.1. Ama ve Kapsam
1.2. Genel Tanmlar
2.
PROBLEM
2.1. Dnyadaki Durum
2.1.1. Gzlenen Deiimler ve Etkileri
2.1.2. Beklenen Deiimler ve Etkileri
2.2. Trkiyedeki Durum
2.2.1. Gzlenen Deiimler ve Etkileri
2.2.2. Beklenen Deiimler ve Etkileri
3.
UYUM VE RSK YNETM
4.
AFET TRNE GRE DEERLENDRME

4.1. Scak Hava Dalgas
4.2. Don ve Buzlanma
4.3. Orman Yangnlar
4.4. Kuraklk
4.5. Seller
4.6. Rzgar Frtnalar
4.7. Oraj ve Yldrm
4.8. Dolu
4.9. Kar Frtnalar ve lar
4.10. Ktle Hareketleri
5.
SONU VE NERLER
6.
KAYNAKA
ekillerin Listesi
ekil 1.1. Kresel iklim deiiklii, afetler ile birlikte iklim deiikliine uyum ve afet risklerini azaltma/nleme
almalar arasndaki ilikilerin ematik gsterimi
ekil 2.1. 1980-2010 yllar arasnda dnyada grlen doal afetlerin trleri ve oluum saylarnn zamansal
deiimleri
ekil 2.2. 1980-2007 yllar arasnda Avrupada grlen doal afetlerin oluum saylarna gre yzde dalmlar
ekil 2.3. 1980-2007 yllar arasnda Avrupada grlen doal afetlerin neden olduu can kayplarnn dalm
oranlar
ekil 2.4. 1980-2007 yllar arasnda Avrupada grlen doal afetlerin neden olduu ekonomik kayplarn dalm oranlar
ekil 2.5. 1956-2005 yllar arasnda dnyada grlen jeolojik ve hidro-meteorolojik afetlerin neden olduu can
kayplarnn deiimi ve karlatrmas
ekil 2.6. 1956-2005 yllar arasnda dnyada grlen jeolojik ve hidro-meteorolojik afetlerin neden olduu
ekonomik kayplarn deiimi ve karlatrmas
ekil 2.7. Normal scaklk dalmnda ortalama hava scaklndaki deiimi ekstrem deerleri nasl deitireceinin ematik gsterimi
ekil 2.8. Trkiyenin enlemlere gre konumu ve atmosferin genel dolam iin de yaz ve k aylarnda
Trkiyeyi etkileyen belli bal faktrlerin basitletirilmi ematik gsterimi
ekil 2.9. Yksek basn merkezlerinin blokaj ile birlikte souk ve scak Avrupa klarnda frtna yrngeleri
ekil 2.10. Trkiyede hidro-meteorolojik afetlerin oluum yzdeleri (1940-2010)
ekil 2.11. 1940-2010 yllar arasnda Trkiyede oluan meteorolojik afetlerin oluum saylarnn on yllk dnemlerde deiimleri
ekil 2.12. 1950-2010 yllar arasnda Trkiyede oluan hidro-meteorolojik afetlerin yllk toplam saylarnn
zamanla deiimi
ekil 2.13. Trkiyede hidro-meteorolojik afet oluumlarnn aylara gre dalm
ekil 2.14. Meteoroloji Genel Mdrl kaytlarna gre lkemizde grlen meteorolojik karakterli doal afet
oluum saylarnn meknsal dalm
ekil 2.15. Hidro-meteorolojik tehlikelere ait 1958-2000 yllarnda grlen olay saylarnn Trkiye genelinde
illere gre dalmlar
ekil 2.16. 1950-2007 yllar arasnda Trkiyede kullanlmaz hale gelmi ya da gelmesi muhtemel hanelerin
nakiline neden olan afetlerin yzdesi
ekil 2.17. 21. yzyln sonuna doru Avrupa ve Orta Asya Blgesindeki lkelerin beklenen ar iklim olaylarna maruz kalma sralar
ekil 2. 18. Scak hava gn saylarndaki yllk deiimlere (1961-1990 dnemle kyasla) dair projeksiyonlar ve
iddetli yamur gn saylar iin yaplan projeksiyonlar
ekil 3.1. IPCC SREXin temel yaklamn ematik gsterimi
ekil 3.2. Kresel iklim deiiminde afet risklerini ynetebilmek iin iklim deiikliine uyum ve afet risk
ynetimi yaklamlarnn ematik gsterimi
ekil 3.3. Genel anlamda iklim deiiklii risklerinin sonu (risk - afet), olay (tehlike) ve sosyal faktrler
(maruziyet ve savunmaszlk, yani zarar grebilirlik) eklindeki temel bileenleri.
ekil 4.1.1. Ortalama yllk scakln yksek scaklklara doru kaymas durumunda, ar gnlk scaklklar ile
lmler arasndaki ilikinin 2050 ylna doru nasl deieceinin ematik bir gsterimi
ekil 4.1.2. TEA verilerine gre baz illerin 2010 yl mevsimsel elektrik tketim miktarlar
ekil 4.1.3. Kentsel Is Adas olarak bu durumun ematik bir gsterimi
ekil 4.1.4. Trkiyede yllk ortalama scaklk eilimleri
ekil 4.1.5. Trkiyenin ilk 10 gnlk en yksek scaklk rekorlarnn krld yerler ve zamanlar
ekil 4.1.6. 1961-1990 normallerine gre 2050li yllarda hava scakl ortalamasnda rnein 1.6Clik bir
artn ngilteredeki ar hava scaklklarnda nasl yaklak 25 kat arta neden olabileceinin ematik gsterimi
vi
ekil 4.1.7. En yksek gnlk hava scakl 30Cnin zerinde olduu tropikal gnlerin Trkiye genelinde
yllara gre deiimi
ekil 4.1.8. Gece hava scakl 20 Cnin zerinde olduu tropikal gecelerin Trkiye genelinde yllara gre
deiimi
ekil 4.1.9. En yksek gnlk hava scakl 30Cnin zerinde olduu (tropikal) gnlerin yllara gre Ankara,
ile ve Trabzondaki deiimi
ekil 4.1.10. Trabzonda her yl kayt edilen gnlk en dk hava scaklklarnn yllara gre deiimi
ekil 4.2.1. Donlu gnlerin uzun yllar ortalamasna ait yersel dalm
ekil 4.2.2. lkbaharda en ge grlen don olaylarnn ortalama tarihlerinin yersel dalm
ekil 4.2.3. Sonbaharda en erken grlen don olaylarnn ortalama tarihlerinin yersel dalm
ekil 4.2.4. Trkiyenin ilk 10 en dk gnlk hava scakl rekorunun krld yer ve zamanlar
ekil 4.3.1. Trkiyedeki orman varlnn lke genelindeki dalm
ekil 4.3.2. 2002-2010 yllar arasnda Trk Kzlay tarafndan yardm yaplan 113 orman yangnnn yllara
gre eklenik toplam
ekil 4.3.3. Trkiyede Orman letme Mdrlklerinin orman yangnna hassaslk derecelerine gre dalm
ekil 4.3.4. Trkiyede 1950-2010 yllar arasnda orman yangn afet saylarnn illere gre dalm
ekil 4.3.5. OGM OYMye gre 2005-2010 yllar arasnda orman blge mdrlkleri baznda grlen orman
yangn says ve bu yangnlarda yanan toplan alan miktarlar
ekil 4.3.6. 1937-2011 yllar arasnda kan yllk toplam orman yangn saylarnn zamanla deiimi
ekil 4.3.7. 1937-2011 yllar arasnda kan orman yangnlarnda yanan alan miktarlarnn yllara gre deiimi
ekil 4.3.8. 1953-2010 yllar arasndaki mevsimsel toplam orman yangn saylarnn deiimi
ekil 4.3.9. 2005-2010 yllar iin aylk toplam orman yangnlar says ve yanan alanlarn dalm (OGM,
2011)
ekil 4.3.10. Trkiyede 1950-2010 yllar arasnda grlen orman yangnlarnn mevsimsel ve yerel dalm
ekil 4.3.11. 2005-2010 yllar arasnda Trkiye, ormanlarn ylda 50-250 bin ha olarak artrm lkeler
arasnda gsterilmektedir
ekil 4.3.12. 2011 ylnda kan orman yangnlarnn sebeplerine gre yzdesel dalm
ekil 4.4.1. Trkiyede ortalama yllk ya miktarnn yersel dalm
ekil 4.4.2. Trkiyede MGM fevk gzlemlerine gre 1950-2010 yllar arasnda rapor edilen kuraklk afeti
saysnn uzun yllara gre zamansal dalm
ekil 4.4.3. MGM ya gzlemlerine gre 1950-2010 yllar arasnda Trkiyede gzlenen yllk toplam ya
miktarlarnn yllara gre deiimi
ekil 4.4.4. 2001-2010 yllar aras Trkiyede kuraklktan (km2 olarak) etkilenen alanlarn aylara gre deiimi
ekil 4.4.5. MGM ya gzlemlerine gre 1950-2010 yllar arasnda Trkiyede gzlenen aylk toplam ya
miktarlarnn ortalamalar
ekil 4.4.6. Trkiyede 1940-2006 yllar arasnda yalarda uzun sreli deiimler ve eilimlerin blgesel
dalm
ekil 4.4.7. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda afete neden olan kuraklk olaylarnn alansal dalm
ekil 4.4.8. Trkiyede 1950-2010 yllar arasnda afete neden olan kuraklk olaylarnn saysnn onar yllk
deiimleri
ekil 4.5.1. Ya tekerrrlerine gre sel yata, sel tehlike snr ve sel tehlike blgesini ematik gsterimi
ekil 4.5.2. lkemizde gzlenen sel afetlerinin illere gre dalm
ekil 4.5.3. DS Genel Mdrlnn 1999 ylna kadar ina ettii su yaplarnn dalm
ekil 4.5.4. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda Trkiye genelinde meydana gelen sellerin
says, neden olduu can, toprak ve maddi kayplarn beer yllk deiimi
ekil 4.5.5. 1975-2012 yllar arasnda DS tarafndan balatlan taknla mcadele projeleri kapsamnda ina
edilen takndan korunma tesislerinin ve korunan alanlarn blgelere gre deiimi
ekil 4.5.6. Trkiyede oluan sellerin yllk toplam saylarnn 1940-2010 yllar arasndaki zamansal deiimi
vii
ekil 4.5.7. DS Blge Mdrlklerinin sorumluluk alanlar ve havza numaralar

ekil 4.5.8. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda meydana gelen sel oluum saylarnn DS
havzalarna gre dalm
ekil 4.5.9. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda meydana gelen sellerin en fazla olutuu
aylarn DS havzalarna gre dalm
ekil 4.5.10. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda meydana gelen sellerin neden olduu can
kayplarnn DS havzalarna gre dalm
ekil 4.5.11. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda meydana gelen sellerin neden olduu
maddi kayplarn DS havzalarna gre dalm
ekil 4.5.12. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda meydana gelen sellerin neden olduu
toprak kayplarnn DS havzalarna gre dalm.
ekil 4.5.13. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen sellerin mevsimlere gre dalm
ekil 4.5.14. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen sellerin aylara gre dalm
ekil 4.5.15. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen sellerin mevsimlere gre yerel dalm
ekil 4.5.16. DM fevk rasatlarna gre Trkiyede sellerin 1940-2010 yllar arasnda mevsimlere gre zamansal
deiimi
ekil 4.5.17. 1940-2010 MGM ya kaytlarna gre kaytlara gemi olan ilk 10 gnlk en yksek toplam
ya miktarlarnn grld iller ve tarihleri
ekil 4.5.18. 1940-2010 MGM ya kaytlarna gre stanbul Kartal Meteoroloji stasyonunda kaytlara
gemi olan ilk 10 gnlk en yksek toplam ya miktarlar ve yllar
ekil 4.5.19. 1940-2010 MGM ya kaytlarna gre stanbul Ankara Meteoroloji stasyonunda kaytlara
gemi olan ilk 10 gnlk en yksek toplam ya miktarlar ve yllar
ekil 4.5.20. MGM ve AFAD kaytlarna gre 7 ilde kaytlara gemi olan en fazla sel afetinin gzlendii yllar
ekil 4.5.21. MGM ve AFAD kaytlarna gre 7 ilde kaytlara gemi olan sel afeti saylarnn 1940-1975 ila
1976-2010 yllar arasndaki karlatrlmas
ekil 4.5.22. MGM ve AFAD kaytlarna gemi olan sel afeti saylarnn 1940-2010 yl arasndaki onar yllk
karlatrlmalar
ekil 4.5.23. 1975-2012 (Austos ayna kadar) DS kaytlarna gemi olan akarsu seli (takn) afetinin saylar,
neden olduklar can kayplar ve su altnda kalan alanlarn yllk deiimleri
ekil 4.6.1. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgr ve frtna gzlem saylarnn yersel
dalm
ekil 4.6.2. Trkiyede 2001-2010 yllar arasnda gzlenen hortum olaylarnn yersel dalmlar
ekil 4.6.3. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgr ve frtnalarn yllara gre zamansal
dalm
ekil 4.6.4. Trkiyede 2001-2010 yllar arasnda Trkiyede gzlenen hortum olaylarnn yllk dalmlar
ekil 4.6.5. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgr ve frtnalarn mevsimlere ve aylara
gre dalm
ekil 4.6.6. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda gzlenen hortum olaylarnn aylk dalmlar
ekil 4.6.7. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgr ve frtnalarn mevsimlere gre
dalm
ekil 4.6.8. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgr ve frtnalarn yllara gre deiimin
mevsimlere gre dalm
ekil 4.6.9. Baz illerde 1940-2010 yllar arasnda grlen en kuvvetli rzgr frtnalarnn yllar ve saylar
ekil 4.6.10. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen en kuvvetli rzgr frtnalarnn iki farkl dnemdeki
saylarnn karlatrlmas
ekil 4.6.11. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda gzlenen dz esen rzgr frtnalar ve hortum olaylarnn
onar yllk dalmlar
ekil 4.7.1. Trkiye scaklk karasallnn dalm
ekil 4.7.2. Trkiyede MGM fevk gzlemlerine gre yldrmlarn grld yerler.
viii
ekil 4.7.3. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk rastlarnda grlen yldrmlarn yllk deiimi
ekil 4.7.4. Meteoroloji Genel Mdrl Uzaktan Alglama rnleri arasnda yer alan yldrm oluumlarna
dair bir rnek
ekil 4.7.5. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk gzlemleriyle belirlenen yldrmlarn mevsimsel dalm
yzdeleri
ekil 4.7.6. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk gzlemleriyle belirlenen yldrmlarn aylk oluum
yzdeleri
ekil 4.7.7. Baz illerimiz iin aylk ortalama orajl gn says ile oluum yzdelerinin yl iindeki aylara gre
deiimi
ekil 4.7.8. Trkiyede yl iinde grlen orajl gnlerin aylara gre oluma yzdesi
ekil 4.7.9. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk rastlarnda grlen yldrmlarn yllk deiimi
ekil 4.7.10. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk gzlemleriyle belirlenen yldrmlarn onar yllk
deiimi
ekil 4.8.1. 1940-2010 yllar arasnda ortalama yllk dolu oluum saysnn alansal dalm
ekil 4.8.2. Trkiyede 1940-2010 yllarndaki dolu oluumlarnn coraik blgelerimize gre dalm yzdeleri
ekil 4.8.3. Trkiyede 1940-2010 yllarndaki dolu oluumlarnn mevsimsel ve aylk dalm yzdeleri
ekil 4.8.4. Trkiyede 1940-2010 yllarnda gzlenen dolu afeti ve dolu yal gn saylarnn yllara gre
deiimi
ekil 4.8.5. AFAD verilerine gre yllk toplam dolu yal gn ve dolu afeti saylarnn deiimi
ekil 4.8.6. Trkiyede 1940-2010 yllarndaki dolu oluumlarnn mevsimlere gre yersel deiimi
ekil 4.8.7. Trkiyede 1940-2010 yllarndaki dolu oluumlarnn mevsimlere gre zamansal deiimi
ekil 4.8.8. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda dolu afetinin onar yllk oluum saylarnn deiimi
ekil 4.8.9. Trkiyede 1940-2010 yllarnda baz illerimizde grlen en fazla dolu afetinin gzlendii yllar ve
saylar
ekil 4.8.10. Trkiyede 1940-2010 yllarnda baz illerimizdeki dolu oluumlarnn iki farkl dneme gre
deiimi
ekil 4.9.1. lkemizde zellikle dalk alanlarda dmesi grlen yerler Dou ve Gneydou Anadolu
blgeleri dalarnda younlamtr
ekil 4.9.2. Ar kar ya nedeniyle sosyo-ekonomik hayatn ska durduu, can ve mal kayplarnn olduu
yerlerin dalm
ekil 4.9.3. Trkiyede grlen larn yllk toplam saysnn zamanla deiimi
ekil 4.9.4. Trkiyede yaanan olaylar saylarnn mevsimlere ve illere gre dalm
ekil 4.9.5. Trkiyede deiik mevsimlerde grlen larn yllk toplam saysnn zamanla deiimi
ekil 4.9.6. Trkiyede 1890-2011 yllar arasnda grlen olaylarnn oluumu, l ve yaral saylarnn onar
yllk periyotlarla deiimi
ekil 4.10.1. lkemizde 1950-2010 yllar arasnda yaanan yllk toplam heyelan saylarnn illerimize gre
dalm
ekil 4.10.2. lkemizde yaanan kaya dmeleri saylarnn illerimize gre dalm
ekil 4.10.3. Trkiyede uzun yllardr yaanan heyelan saylarnn mevsimlere ve illere gre dalm
ekil 4.10.4. Trkiyede uzun yllardr yaanan kaya dmesi saylarnn yllara ve mevsimlere gre dalm
ekil 4.10.5. Trkiyede uzun yllardr yaanan heyelan saylarnn yllara gre dalm
ekil 4.10.6. Trkiyede uzun yllardr yaanan kaya dmesi saylarnn yllara gre dalm
ekil 4.10.7. Trkiyede uzun yllar boyunca yaanan heyelan saylarnn yllara ve mevsimlere gre dalm
ekil 4.10.8. Trkiyede uzun yllardr yaanan kaya dmesi saylarnn yllara ve mevsimlere gre dalm
ekil 4.10.9. 1950-2010 yllar arasnda oluan heyelanlarn saysndaki onar yllk deiimler
ix
Tablolarn Listesi
Tablo 1.1. Doal tehlikeler ve afetlerin snlandrlmas
Tablo 2.1. Dnyadaki doal afetlerin karakteristik zellikleri ve eitli etkilerinin puanlanmasna gre nem sralar
Tablo 2.2. Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonundan yaplan afet yardmlarnn 2000-2011 (Mays ayna
kadar) miktarlar
Tablo 3.1. UNDPnin iklim ile ilikili afelerin zararlarnn azaltlmas veya nlenmesi iin yaplan projelerde takip edilmesini tavsiye ettii admlar
Tablo 4.2.1. TARSM tarafndan denen sigorta hasarlarnn hasar nedeni (Bitkisel retim baznda)
Tablo 4.3.1. Yangna hassas alanlarn hassasiyet derecisine gre etkiledii alanlarn bykl
Tablo 4.4.1. farkl iklim deiiklii senaryosuna gre u anki ve 2050 ylndaki koullarda m3 cinsinden kii bana
decek olan su miktarlar
Tablo 4.4.2. Btnleik kuraklk takibi iin kullanlabilecek hidro-meteorolojik parametreler ve alarm seviyeleri
Tablo 4.5.1. Yllara gre TARSM tarafndan yaplan sel sigortalar demeleri
Tablo 4.6.1. 2007 ylnda Trkiye genelinde grlen rzgar frtnalarna rnekler
Tablo 4.6.2. En yksek rzgrlarn estii yn/hz, yer ve tarihleri ve en yksek rzgrlarn estii yn ve hzlar
Tablo 4.8.1. TARSM tarafndan sigorta polieleri kapsamnda denen hasarlarn hasar nedeni (Bitkisel retim baznda)
Tablo 4.10.1. 1958-2000 yllar arasnda grlen heyelan olaylar ve riskine maruz nfus bakmndan Trkiyedeki ilk
15 il
Tablo 4.10.2. 1958-2000 yllar arasnda grlen kaya dmesi olaylar ve riskine maruz nfus bakmndan Trkiyedeki
ilk 15 il
Tablo 5.1. klim deiiklii nedeniyle artan hidro-meteorolojik afetlerin toplumlarn sosyo-ekonomik durumlarna gre
oluturduu riskler ve bu risklere kar genel anlamda alnmas gereken uyum ve risk ynetimi nlemlerine rnekler
Kutularn Listesi
Kutu 1.1. Mini szlk
Kutu 4.1.1. Scak Hava Dalgalar ve Bina Sektrndeki Enerji Tketimi
Kutu 4.1.2. Gne, Kum ve Deniz Turizmi
Kutu 4.1.3. Isnan Trkiye Denizlerinde Yaam
Kutu 4.2.1. Karayollarndaki iy ve Krann Anlam
Kutu 4.2.2. Dikkat! Kpr ve Viyadkler Yoldan nce Donar
Kutu 4.3.1. Erozyon
Kutu 4.4.1. Kresel iklim deiiklii su kaynaklarmz tehdit ediyor
Kutu 4.4.2. Kk Buzul a ve Osmanlda Cell syanlar
Kutu 4.4.3. Trkiyede iklim gne Suru lesi rnei
Kutu 4.4.4. Sanal Su ve Suyun ktisadi Kullanm
Kutu 4.4.5. Trkiyede lleme
Kutu 4.4.6. Yaz Turizmi ve Su Tketimi
Kutu 4.5.1. Kresel iklim deiimi ve su yaplarnn planlanmas
Kutu 4.5.2. Deniz Su Seviyesi Ykselmesi ve Ky Selleri
Kutu 4.5.3. ehir Selleri lkemizin Birinci Afeti Olma Yolunda
Kutu 4.5.4. 2009 Giresun Selleri ve Alnan Dersler
Kutu 4.5.5. GAPSEL: Sel Riskinin Azaltlmasna Ynelik Toplum Tabanl Bir Proje
Kutu 4.6.1. Lodos ve Soba Zehirlenmeleri
Kutu 4.9.1. atdaki Kar Yk
Kutu 4.9.2. Kentlerde Karla ve Kla Mcadele
Kutu 4.9.3. Kresel klim deiimi ve K Turizmi
x
Ynetici zeti
on yllarda Trkiyede afetlerden dolay ortaya

kan maddi kayplar hzla artyor. Trkiyede insan
kaynakl iklim deiikliine bal olarak sadece byk
ehirlerimizde meydana gelen sel hasarlarnn neden olduu
maddi kayplar depremlerin neden olduu maddi kayplara
yaklat. Sadece yldrmlarn yol at can kayb says son
iki ylda yzlerce kiiye ulat. Dolu hasar ise tarm sigortas
demelerinde birinci sraya yerleti.
Can ve mal gvenliini salamak, temel bir insan ihtiyac ve
toplumun refah temel artlardan biridir. Bununla beraber,
toplumlarn refahn ykseltmek srdrlebilir kalknmayla mmkn olacaktr. Sosyo-ekonomik yaps kadar, ekolojik yaps da krlgan olan Trkiye, iinde bulunduumuz
yzyln sonlarna doru Avrupa ve Orta Asya Blgesinde
ar hava olaylarna en ok maruz kalacak lkeler listesinde nc srada gsteriliyor. klim deiiklii senaryolarna gre ortalama hava scaklnda grlebilecek bir-iki
derecelik art, ar hava scaklklar ve iddetli yalarda
bir ka kat art olmas anlamna geliyor. Trkiyede, son
zamanlarda, hzla artan hava ve iklim olaylarnn iddeti,
bunlara kar toplumlarn zarar grebilirlii ve daha fazla
insann bu olaylara maruz kald hidro-meteorolojik
afetlere ait birok rnek mevcut.
Kresel iklim deiiklii nedeniyle Trkiyede st tropiklerdeki l iklimine benzer scak ve kuru bir iklim hkim
olmaya balad. Bunun en nemli nedenlerinden biri, Sahra l gibi blgelerdeki yksek basn kuann kuzeye
Trkiyeye doru kaymas. Deien iklimle birlikte yaadmz dzensiz, ani ve iddetli yalar ve seller; heyelanlar,
erozyonu ve llemeyi artryor. Kuraklkla birlikte ktlk,
orman yangnlar, scak hava dalgalar, ekirge istilas, kene,
sivrisinek vb. haereler ve bunlara bal olarak yaanan uzun
mesafeli gler de artyor. Artan rzgar frtnalar ise iddetli
yamur, dolu, hortum, yldrm, ani sel, ehir selleri gibi
afetlerin daha sk, daha iddetli, daha uzun sreli ve her yerde etkili olmasna neden oluyor.
Dnyada, ortalama hava scaklklar arasnda rekor olarak kaydedilen 12 scakln tm 1997 ylndan sonras
gzlendi. Dnya, gne etkinliklerinin en dk seviyede
olduu 2010 ncesi yllarda bu scaklk rekorlarn krd
iin Mart 2013de gne lekelerinin en st seviyeye kmasyla birlikte daha byk scaklk rekorlarn krlmasndan
endie ediliyor. Havann bu ekilde snmaya devam etmesi,
Avrupada 35 bin kiinin erken hasat olmasna (lmne)
neden olan Austos 2003 scak hava dalgasnn, Trkiye
dahil Gney Avrupada grlme riskinin de en az iki kat
artmas ve normal bir durum haline gelmesi anlamna geliyor. Ar scaklklar, ksa sreli iddetli yalarla birlikte ani
sellere neden olan gk grltl saanak yalar artryor.
Bylece Trkiyede 100 ylda bir grlebilecek iddetteki
yalarn neden olduu seller ve kuraklklar, 2070 ylna

kadar her 10-50 ylda bir tekrarlanabilir.
Trkiyede, 1963 ylnda 140 civarnda sel yaanmken,
2010 ylnda 160dan fazla sel meydana geldi. Her yl yaanan ortalama 200 civarnda sel afeti sonucunda, ylda
ortalama 100 milyon dolar maddi kayp meydana geliyor.
Bylece, 1995 ylnda Trkiyenin GSYHnin %0,5ine
ulaan, sellerin neden olduu maddi kayplar, son yllarda
hzla artarak depremlerin neden olduu kayplara yaklat.
lkemizde iddetli rzgrlara bal olarak oluan frtnalarn saysnda da ciddi bir art var. Bu frtnalarn says uzun
yllardan beri ylda 50nin altnda seyrederken, 2010da
bu rakam 250ye yaklat. Pek bilmediimiz meteorolojik
hortumlar ise son iki yldr her yerde ykc bir hal almaya balad. Sadece frtnalarla birlikte grlen yldrmlarn
Trkiyede neden olduu can kayb says son yllarda 400
kiiyi at.
Trkiyedeki orman yangnlarn %12sine de yldrmlar neden oluyor. Ortalama scaklkta her 1 derece art, yldrmlarn saysnda da yaklak %20lik bir arta neden olacak.
Ayn ekilde bir ka derecelik scaklk art, orman yangnlarn da misliyle artracaktr. Trkiyede orman yangnlar
ylda yaklak 450 hektarlk orman alann tahrip ediyor ve
2007 ylndan bu yana orman yangnlarnn saysnda art
gzleniyor. Giderek farkllaan hava olaylarnn arasna tarm sektr iin don olaylarn ve dolu yalarn eklemek
gerekiyor. Bu meteorolojik olaylar da artk yksek ekonomik kayba neden olan nemli afetler arasnda saylyor.
st ak bir fabrika olarak nitelenen tarm sektrnde
bitkisel retim iin don ve dolu, en byk riski oluturuyor.
Trkiye genelinde 1940 2010 yllar arasnda meydana
gelen dolu yalarna bakldnda 1960l yllarn ikinci
yarsndan itibaren dolu yal gn says 50lerden 200n
zerine kmtr. Dolu yalar bazen, can ve mal kayplarna yol aarak afet boyutuna ulayor, bazen de sellere
neden olarak ikincil afetlere neden oluyor. Scaklk arttka
kar yalar azalyor ancak grlme skl hzla artyor.
Son yllarda Trkiyede de oluum saysnda art gzleniyor. Trkiyede saysnn hidro-meteorolojik afetler
iindeki oran 1967 1987 dnemi iin %3 iken, bu oran
1998 2008 dneminde %8e kt. Ancak tehdit sadece
afetler deildir. Her 1 derecelik scaklk artyla dalardaki
kar rts ve dolaysyla kayak pistleri 150 metre yukar
ekiliyor. Bu durum, 1500 metrenin altndaki k ve kayak
tesisleri ve Davraz gibi gneydeki k turizm tesislerinin verimli kullanmn tehlikeye sokuyor.
klim deiikliin etkileri arasnda, kuraklk en tehlikeli
ve baa klmas en zor afet olarak grlebilir. Tarmsal
rnlerde, meralarn ve orman rnlerinde azalma;
yangnlarda art; su seviyelerinde azalma; besi hayvanlar ve
xi
yaban hayvanlarnn lm oranlarnda art; yaban hayat ve

balk trlerinde gzlenen zararlar kurakln evre zerine
dorudan etkileri arasndadr. rnein, 1990l yllardaki
iklim artlarna gre Trkiyede bir ylda kii bana den
su miktar 3.070 metrekpt. Artan nfusla birlikte,
kresel iklim deiiminin de etkisiyle daha kurak bir iklime
sahip olacamz gz nne alndnda, 2050de Trkiyede
bir ylda kii bana den su miktarnn 700 metrekpe
kadar decei tahmin ediliyor. Dier bir deyile, deien
iklimimiz ve artan nfusumuzla 2050 ylnda lkemiz su
fakiri lkelerden biri olabilir.
Kuraklk gibi nedenler, krsal alanda yerel ekonomiyi
olumsuz etkileyip geim skntsn da artryor. Bu nedenle dnyada milyonlarca insan iklim gmeni olmu
durumdadr. Bu gmenlerin saysnn 2050 ylna kadar
150 milyonu amas beklenmekte.
Son yllarda, rnein ehirlerimizde yaanan sel felaketlerinin daha birinin brakt izler silinmeden stne yeni
bir sel felaketi ekleniyor. Benzer ekillerde doal ve insan
kaynakl iklim deiikliinin artrd ar hava ve iklim
olaylarnn u an hissedilen kt etkilerinin ileriki yllarda
katlanarak artmas bekleniyor.
Btn bu nedenlerden dolay, Trkiyede de Afet Risk Ynetimi Stratejisiyle birlikte klim Deiikliine Uyum,
artk tm politika, plan ve programlarda klim Risk Ynetimi ad altnda btnleik bir ekilde ele alnmaldr.
klim risk ynetimi yaklam ile, Trkiyede halkn gvenlii ve refah iin yaptmz almalardan daha yksek
katma deerler retebilmesi mmkn olabilecektir. Ayrca
bu yaklam, benimsediimiz uluslararas belgelerdeki hedeflerimize daha kolay ulamamza ve uluslararas finans
kaynaklarndan daha etkin bir ekilde yararlanlabilmemize
de imkan sunacaktr.
xii
Executive Summary
xiii
xiv
1.1. AMA VE KAPSAM
1. GR
klim deiiklii, tarih boyunca srp giden doal bir

olgu olmasna ramen, hibir dnem bugnk kadar hzl gereklememi ve insann tespit edilen etkisi de bu kadar
byk olmamtr. Son yllarda dnyann birok blgesinde
iddet, etki, sre ve olutuu yer bakmndan ei ve benzeri
olmayan ok sayda hava olayna meydana gelmektedir. Bu
deiimler, dnya zerindeki canl yaamn ve toplumlarn
sosyo-ekonomik geliimini de tehdit etmektedir.
Hkmetler Aras klim Deiiklii Panelinin (IPCC)
1991, 1995, 1996 ve 2000 yllarnda yaynlanan klim Deiiklii Deerlendirme raporlarnda, dnyann deiik yerlerindeki ar hava olaylarnda art olduu fakat yeterli ve
kaliteli veri ve alma olmadna deinilmi ve bu nedenle; 20. yzylda kresel iklim deiikliinin dnya genelinde
ar hava olaylarn artrdna dair kesin bir kant sunulamamtr eklinde bir ifade yer almtr. Ancak, IPCCnin
2001 ylnda yaynlanan klim Deiiklii nc Deerlendirme Raporunda (AR3) aada yer alan daha somut
tespitlere yer verilebilmitir (IPCC, 2001a, b, c):
Ar ya olaylarnn grlme skl artt;
Ar dk scaklklarn grlme skl azald; ar yksek scaklklarn grlme sklnda art oldu;
Kuraklk frekans ve younluu (baz blgelerde) artt;
Tropik ve tropikler dndaki frtnalarn iddeti ve sklnda istatistiksel ve kresel anlamda nemli bir deiim
yok;
Hortum gibi kk lekli olaylarn sklnda henz belirgin ve sistematik bir deiiklik yok.
IPCCnin 2007 (a, b, c, d, e, f ) ylnda yaynlanan klim
Deiiklii Drdnc Deerlendirme Raporunda (AR4)
somut tespitler iklim deiiklii konusu netletirilmitir.
AR4, u an dnyann kar karya kald bu grlmemi
hzdaki ve kresel lekteki snmann ve dolaysyla ortaya
kan kresel iklim deiikliinin byk lde insan kaynakl olduu konusunda herhangi bir pheye yer brakmamtr. AR4te, AR3ten bu yana ar hava olaylarnn 21.
yzylda daha sk, daha yaygn ve/veya daha youn olarak
arttna dair daha gvenilir bulgular ortaya konulmutur.
Artk ar hava olaylarndaki deiikliklerin olas etkileri de
daha iyi bilinmektedir.
Son yllarda artan ar hava olaylarnn can, mal, evre, tabi
ve doal kaynaklar, i ve hizmet sreklilii iin oluturduu risklerin nmzdeki yllarda ok daha fazla olabilecei konusunda byk endieler duyulmaktadr. Bu nedenle
IPCC, 2012 ylnda ksa ad SREX olan klim Deiikliine Uyumu Gelitirmek iin Ar Olaylarn Riskini ve
Afetleri Ynetmek adl zel bir rapor yaynlamtr (IPCC,
2012). Bu raporda ar hava olaylar zerine yaplan al-
malar genellikle 1950 ylndan balayan zaman serileri ve

afet kaytlarna dayal olarak yaplmakta ve zellikle ar
hava olaylarnda 1979 ylndan sonra grlen deiiklikler
zerinde durulmaktadr. rnein, iddetli ya olaylarnn
pek ok blgede sellere yol aarak artt, tropikal
frtnalarda (neden olduklar can ve mal kayplarnda yldan
yla farkllk gstermekle birlikte) 1970lerden bu yana
nemli artlar olduuna dair bulgularn varlna iaret
edilmektedir. zetle SREX raporunda, dnyann pek ok
yerinde 1950 ylndan bu yana toplanan kaytlara gre, ar
hava olaylarnn istatistiksel anlamda nemli miktarda arttna dair somut kantlar sunulmaktadr. Son 30 ylda kresel lekte iddetli hava olaylarnn neden olduu sigorta
demelerinin 20 kat artt belirtilen rapor ile iddetli hava
olaylarnn neden olduu kayplarn beklenenden de hzl
byd ortaya konulmutur.
Gzlemler ve gelecee ynelik tahmin almalar, iddetli hava olaylarnn sklnda ve etki dzeylerinde corafi
farkllklar olduunu gstermektedir. Bu yaynn amac,
Trkiyede iklim deiikliinin doal afetler zerindeki etkilerinin belirlenmesi, risklerin tespit edilmeye allmas
ve risk ynetimi iin nerilerin ortaya konmasdr.
Yaynn giri blmnden sonra yer alan ikinci blm, genel olarak iklim deiiklii ve doal afetler ilikisini ortaya
koymakta ve yaynda kullanlan terminolojinin tanmlarna
yer vermektedir. nc blmde doal afetlerde gzlenen
deiimler ve iklim deiiklii etkisi irdelenmektedir; drdnc blmde ise gelecee ynelik tahminler ve olas etkilere yer verilmitir; beinci blmde doal afetlerden en fazla
etkilenen kadnlar ile ilgili olarak cinsiyet konusu ele alnmtr. Bu yaynn altnc blmde ise ortaya kmas muhtemel
riskin ynetimi konusunda genel nerilere yer verilmitir.
Bu yaynda ortaya konan alma, bu anlamda Trkiyede
gerekletirilen ilk almadr. Bu balamda bu yayn, tm
detaylar ile konuyu ortaya koymaktan ziyade bundan sonraki almalara yn gsterici bulgular ortaya koyan bir ilk
alma olarak dnlmelidir. Yaynda yer alan sonular,
gzlemlere arlk verirken gelecee ynelik tahmin almalarnn daha detayl irdelenmesine ihtiya vardr. Benzer ekilde, risk ynetimine ilikin nerilerin her bir risk
zelinde daha znel ve detayl olarak hazrlanmas ilerideki
almalar iin nerilmektedir.
Bu almada karlalan en nemli zorluk, tek bir afet veri

tabanndan, her bir afet iin ayn format ve uzunlukta veri
bulmann mmkn olmamas olmutur. Bu almada bata;
- T.C. Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl (AFAD), Planlama ve Zarar Azaltma Dairesi
Bakanlnca yrtlen Trkiye Ulusal Afet Arivi
(TUAA),
- Meteoroloji Genel Mdrlnn (MGM) Trkiye
Meteorolojik Ariv Sistemindeki (TMAS) Klimatolojik Gzlemler ve Fevk Rasatlar,
- Devlet Su leri (DS) Takn Yllklar,
- Orman Genel Mdrlnn (OGM) kaytlarndan
yararlanlmtr.
Afetler ile ilgili tm kurum ve kurulua ait karmak
veri ve bilgiler, bu kurumlarn katklaryla, uzun ve
zahmetli bir srete bir araya getirilerek, mmkn
olduunca kendi iindeki tekrarlardan arndrlarak
ve birbirlerinin eksiklikleri giderilerek hazrlanmaya
allmtr.
nmzdeki dnemde daha detayl ve gvenilir
analizlerin yaplabilmesi ve sreklilii iin btnleik,
afet tehlike ve risk analizlerine de uygun bir afet veri
tabannn oluturulmas Trkiyede ilgili kurum ve
kurulularn nemli ncelikleri arasnda yer almaldr.
Bu yaynda, hava scakl ile ilikili olan scak hava dalgas,
don ve orman yangnlar; ya ile ilikili olan kuraklk, sel,
yldrm, dolu ve ; rzgar ve ktlesel hareketler srayla
ve en yaln bir ekilde ele alnmtr. Her bir afet tr iin
aadaki konu balklar srasyla yer almtr:
Doal afet nedir?

Sre gelen doa olaylar, insanlarn yaamn nemli lde
etkilediinde doal afet ya da doal kran olarak nitelendirilir (epistomolojik anlamda afet deil; sadecetehlike
doaldr. Tehlikelerin afete dnmesinde mutlaka insanlarn bir rol vardr, yanl olsa da kavram bu ekilde yerlemi ve yaygn bir ekilde kullanlmaktadr). Bylece, Birlemi Milletler (BM) tarafndan doal afetler; toplumun
sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel faaliyetlerini nemli lde aksatan, can ve mal kayplarna neden olan fakat yerel
imknlar ile ba edilemeyen doa olaylar olarak tanmlanmtr. Bu tanma gre biyolojik, jeolojik, hidrolojik, meteorolojik ve iklimsel karakterli ykc olaylar doa ile ilikili yani birer doal afettir (Tablo 1.1). Buna gre yaygn
olarak grlen doal afetlerin bazlar unlardr; buzlanma,
amur akntlar, ekirge istilalar, lar, lleme, deniz ve
gl su seviye deiimleri, deprem, dolu, don, frtna kabarmas, heyelan, hortum, kaya dmesi, kuraklk, yangnlar
(orman, al ve ot), salgn ve bulac hastalklar, seller (takn, vadi, ky ve ehir selleri), scak ve souk hava dalgalar, sis ve dk gr mesafesi, iddetli rzgr, tarmsal
zararllar, toprak kaymas, frtnalar (toz, kum, yamur, kar
ve k), tsunami, yanarda patlamas, lav aknts ve kller,
yldrm, zemin kmesi, vb. saylabilir.
Bu tanma gre; sel ve frtnalar, hortumlar, orman
yangnlar, scak hava dalgalar, lar, deniz ve gl su
seviyesi ykselmeleri, yldrm, kuraklk, dolu ve don
olaylar gibi hidro-meteorolojik doa olaylar da birer doal
afet ya da doal krandr.
Tanm,
Dnya ve Trkiyedeki etkileri,
Trkiyede meknsal ve zamansal dalm,
Kresel iklim deiiklii ile ilikisi ve eilimi,
Uyum iin neriler.
1.2. GENEL TANIMLAR

Anlatmda dil birlii oluturmakla birlikte standart ve doru bir ekilde anlalabilen mesajlar verebilmek nemlidir.
Dilimizde baz szcklerinin karl henz yerlememi
olduundan doal afetler konusunda dil birlii salanamamtr. Bu raporda kavramlar aada ve Kutu 1.1de belirtildii anlamlarnda kullanlmtr. (IPCC, ISDR, vb. uluslararas yaklam ve standartlar esas alnd iin bu raporda
uluslararas kabul grm tanmlar kullanlmtr.)
Tablo 1.1. Doal tehlikeler ve afetlerin snflandrlmas.
DOAL (TEHLKELER) AFETLER

Biyolojik
Epidemik
Viral enfeksiyon
salgn
Bakteriyel
enfeksiyon salgn
Parasitik
enfeksiyon salgn
Bcek enfeksiyonu
Kitlesel hayvan
lmleri
Jeolojik
Hidrolojik
Deprem
Volkan
Ktle hareketleri
(Kuru)
Kaya dmesi
Toprak kaymas

kme
Sel
Genel sel
Ani sel
Frtna dalgas /
Ky seli
Ktle hareketleri
(Islak)
Kaya dmesi
Toprak kaymas

kme
Hidro-Meteorolojik
Meteorolojik
Frtna
Tropikal Siklon
Ekstra-Tropikal
Siklon
Yerel Frtnalar
Klimatolojik
Ar Scaklklar
Scak Dalga
Sook Dalga
Ar K koullar
Kuraklk
Yangn
Orman Yangn
Yangn
Kaynak: Guha-Sapir vd., 2011.
Ar hava olay nedir?

Afetler sz konusu olduunda ar, iddetli ya da u
hava olaylarndaki deiim; scaklk, ya, vb. gibi iklim
parametrelerinin ortalama deerlerindeki deiimlerden
ok daha nemlidir. Bu nedenle, afet ynetiminde ortalama deerlerin eilimlerinden daha ok ar hava olaylarndaki deiimlere baklr. SREX raporunda (IPCC, 2012)
ar bir hava olay, belirli bir yerde ve yln belirli bir
zamannda nadiren grlen bir olay olarak tanmlanmtr.
Yine SREX raporunda nadir olay ise en dk ya da en
yksek ilk %10 arasnda grlen olaylar olarak tarif edilir
(IPCC, 2012). Bu raporda yer alan ar, u hava veya
iklim olay aadaki ekilde anlalmaldr:
- Etkisi yksek olan (ok ar, yani katastrofik bir olay

deil);
- %10 gibi nispeten dk bir eik deerinin zerinde
olan;
- Uzun bir geri dn sresi olan;
- Grlmemi (mevcut kaytlarda bulunmayan) olaylar.
Ar hava olaylarnn meknsal ve zamansal leklerinde
de byk farkllklar bulunmaktadr. Bu olaylar rnein;
iddetli, kk lekli, fakat ksa sreli ve gelip geici bir
olay (hortum, vb. gibi) olabilir, ya da sinsi, geni apl,
uzun sreli kalc olaylar (kuraklk, vb. gibi) olabilir.
Kutu 1.1: Mini Szlk

Acil Durum (Emergency): nsan, mal ve evreyi korumak iin acil mdahaleyi gerektiren ve yerel imknlar (olayn
olduu yerdeki normal prosedrler, organizasyon ve kaynaklar) ile ba edilebilen olaylarn sonulardr.
Afet (Disaster): nsanlar iin can kayplarna, fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplara neden olan, normal yaam durdurarak veya kesintiye uratarak toplumlar etkileyen ve yerel imknlar ile ba edilemeyen her trl doal, teknolojik
veya insan kaynakl olaylardr.
Afet Kriz ynetimi (Disaster crise management): Afetlerin etkileri ve ihtiyalarn analizi, afetlere mdahale, afetler
iin iyiletirme ve afetlerden sonra yeniden ina gibi afet sonras dzeltmeye ynelik olarak yaplan almalara denir.
Afet Risk Ynetimi (Disaster risk management): Afet risk ve zararlarn azaltma, afetlere hazrlk, tahmin ve erken
uyar gibi afet ncesi korumaya ynelik olan almalara denir.
Afet Ynetimi (Disaster management): Afet risk ve kriz ynetimi almalarnn tmne verilen addr.
Diren (Resilience): Bir sistem ve onun bileenlerini, olas tehlikelerin kt etkilerinden koruma, onlar zamannda
ve en verimli ekilde tahmin etme ve bu etkilere nceden uyum salama ile birlikte tehlike ortaya ktktan sonra
onlara kar koyma, sistemin temel yap ve fonksiyonlarn iyiletirme ve yeninden ina etme yeteneidir.
Dnm (Transformation): Mevzuat ve/veya brokratik yap, mali kurumlar, teknolojik ve biyolojik sistemler, deer yarglar dhil olmak zere sistemin temel zniteliklerini deitirecek almalardr.
klim Deiimi (Climate Change): Bir hava veya iklim deikenine ait gzlenen deerlerinin bir eik deerinin stnde (veya altnda) bir deerde oluumudur. Basit bir ekilde ifade edilmek istenirse, hem ar hava olaylar, hem de
ar iklim olaylarnn tmne birden iklim arlklar denilir.
Kymet (Asset): Korunmas gereken unsurlar, varlklar, bileenlerdir. rnein, insan, mal, doal ve kltrel deerler,
veri, kaynak, zaman, saygnlk, pazar, vb. gibi varlklar.
Maruziyet (Exposure): Belirli bir tehlikenin etkisine alabilecei veya etkiledii insan ve kymetlerin miktar ve saysdr. Etkilenen veya etkilenebilecek olan eylere belli bir alandaki nfus, binalar, sanat yaplar, altyap, tarm alanlar,
ekonomik faaliyetler, kamu hizmetleri, vb. de dhildir.
Risk (Risk): Bir tehlikenin belli bir zaman ve meknda gereklemesi durumunda tehdit altnda olan unsurlarn (blgenin sakinleri, zellikleri, etkinlikleri, zgn tesisleri, doal ve kltrel kaynaklar, vb.) alaca hasarn dzeyine bal
olarak oluacak potansiyel kayplardr. Bu kayplarn olutuu/ortaya kt durumlar, afet olarak adlandrlr.
Etkilenebilirlik (Vulnerability): Afet ynetiminde Burada olur mu? Olursa bize neler olur? sorularnn bir cevabdr.
Potansiyel afetin meydana gelmesiyle toplumun maruziyet, savunmaszlk ve diren durumuna gre urayabilecei
olas lm, yaralanma, hasar, ykm, kayp ve zararlarnn bir derecesidir.
Tehdit (Threat): Bir kymetteki zaylklar kullanarak, kymete ksmen ya da tamamen zarar verebilecek olan etkenlerdir.
Tehlike (Hazard): Afet ynetiminde tehlike; Ne olabilir? sorusuna bir cevaptr. Bu nedenle; Can ve mal kayplarna
neden olmak ile birlikte toplumun sosyo-ekonomik dzey ve etkinliklerine, doal evreye, doal, tarihi ve kltrel
kaynaklara zarar verme potansiyeli olan doal, insan ve teknolojik kkenli oluum, olay veya olaylar zinciri olarak
tanmlanabilir. Dier bir deyile, tehlike bir tehdittir.
Uyum (Adaptation): nsan sistemlerinde, gncel veya beklenen iklim artlarnn zararlarn lml hale getirmek ve
onlar frsata evirmek iin yaplan almalardr. Doal sistemlerde, gncel veya beklenen iklim artlarnn kt etkilerine kar ekolojik sistemin korunmas iin insan mdahalesiyle yaplan bilinli dzenlemelerdir.
Ynetim (Management): Olas risklere kar mevcut kurumsal sistemler, hazrlk seviyesi, planlama, mevcut zarar
azaltma tedbirleri, kanunlar ve ynetmelikler, erken uyar ve tahmin, kamu bilinci, bilgi sistemleri, kaynaklar, eitim
seviyeleri, katlm gibi deikenlere bal olarak bir afet durumunda etkilenen toplumun, zarar ve kayplar en aza
indirgeme ve onunla ba edebilme seviyesi ve kapasitesidir.
Kaynak: IPCC (2012), Kadolu, (2011); Ergnay, Gulkan, ve Guler, (2008).
Son yllarda ar hava olaylar, iklim deiiklii ve afetler

arasndaki iliki ok iyi anlalmtr. ekil 1.1de de grld gibi iklim deiiklii ar hava olaylarna, ar hava
olaylar da sosyo-ekonomik artlarn elverisiz olduu yerlerde afetlere neden olmaktadr. Bu nedenle, iklim deiikliine uyum almalar ayn zamanda afet risklerini azalt-
maya; afet risklerini azaltma almalar da ayn zamanda

iklim deiikliine uyuma katkda bulunabilmektedir. Btn bu nedenlerden dolay da iklim deiikliine uyum ile
afet risklerini azaltma almalarnn birlikte dnlmesi
gerekmektedir.
ekil 1.1. Kresel iklim deiiklii, afetler ile birlikte iklim deiikliine uyum ve afet risklerini
azaltma/nleme almalar arasndaki ilikilerin ematik gsterimi.
klim Deiiklii
Ar Olaylar
Scaklk art
Scak, kuru mevsimler
Bitki byme mevsimi
iddetli ve ani yalar
Orman yangn mevsimi
Sklaan frtnalar
Aa ve kar snr
Uzayan kurak periyotlar
Buharlama kayplar
Dolu, yldrm,
...
...
nlem - Uyum
klime uyum, zarar
azaltma
Arazi kullanm /
kstlamalar
Afetler
Ani seller, ehir selleri
Scak hava dalgalar
Orman yangnlar
Afet nleme, koruma
Rekolte dleri
Sigorta, trevler
Bceklenme
Bina ynetmelikleri
Heyelan, Kaya dmesi
...
lar
...
2.1. DNYADAK DURUM

2.1.1. Gzlenen Deiimler ve Etkiler
2. PROBLEM
nyada etkili olan 31 eit doal afetin eitli zellik

ve nem sralar Tablo 2.1de sunulmaktadr. Bryant
(1993), bu tabloda 31 eit doal afeti, afetlerin iddetini,
oluum srelerini ve etkilerini esas alarak yapt deerlendirmeler ile nem srasna gre dzenlemitir. Bu
tabloya gre dnyadaki doal afetlerin en nemli n
meteorolojik afetlerin oluturduu grlmektedir. Ayrca
tabloda grld gibi doal afetlerin, deprem ve volkan
patlamalar dndakilerin, byk bir ksmn (yaklak
%90) hidro-meteorolojik afetler (dier bir deyile hidrometeorolojik karakterli doal afetler) oluturmaktadr. Orman yangnlar, tarmsal zararllarllarn istilalar, kuraklk,
lleme, gl ve deniz su seviye ykselmeleri, ve seller
hava artlar ile ok yakndan ilikisi olan doal afetlerdir.
Yalar, iddetli yerel frtnalar, tropikal frtnalar, frtna
kabarmas, iddetli k artlar, kra, don ise hava artlar
tarafndan direk olarak oluturulan afetlerdir. Meteorolojik
ve hidrolojik artlar ile dorudan ve dolayl olarak ilikili
olan doal afetlerin tm hidro-meteorolojik afet olarak
adlandrlr.
Hidro-meteorolojik afetler zellikle son yllarda giderek artan bir iddette, sklkta, srede ve farkl yerlerde meydana
gelmektedir. Gnmzde sanayileme, arpk yaplama,
doann tahrip edilmesi gibi insan etkileri bu tr afetlerin etkilerini artrmasna veya yenilerinin ortaya kmasna
da neden olabilmektedir. Dier bir deyile, jeolojik ya da
jeofiziksel afetlerin oluum saysnda gerekte nemli bir
deiiklik olmazken kresel iklim deiiklii ile ilikili olarak meteorolojik, iklimsel ve hidrolojik afetlerin oluum
saylarnda nemli artlar olmutur. Kresel iklim deiimi nedeniyle son yllarda katastrofik olarak adlandrlan
byk lekli doal afetlerden hidro-meteorolojik karakterli olanlarn saysnda 1980 ylndan beri srekli ve ok
nemli artlar grlmektedir (ekil 2.1).
Tablo 2.1. Dnyadaki doal afetlerin karakteristik zellikleri ve eitli etkilerinin puanlanmasna gre nem
sralar.1
Karakter ve Etkilerinin Deerlendirilmesi
nem sras
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.

30.
31.
Afet
Kuraklk
Tropikal siklon
Blgesel
sel ve taknlar
Deprem
Volkan
Orta enlem
frtnalar
Tsunami
Orman ve al
yangnlar
Toprak imesi
Deniz seviye dei.
Buzullar
Toz frtnalar
Heyelan
Ky erozyonlar

Kabarma&Svlama
Tornado
Kar frtnas
Ky buzlar
Ani seller
Saanak yalar
Yldrm arpmas
Kar tipisi
Okyanus dalgalar
Dolu frtnas
Donan yamur
Kuvvetli rzgrlar
Toprak kmesi
amur ve da
dknts ak
Hava-destekli akmlar
Kaya dmesi
Etkiledii
Toplam
toplam
can kayb
alan
Toplam
ekonomik
kayp
Afetin
iddeti
Etkili
olduu
sre
1
1
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
1
2
1
1
2
5
4
2
1
4
1
2
2
1
1
2
1
1
2
2
2
1
1
2
3
4
2
1
2
2
2
2
2
2
2
3
3
5
5
4
3
4
5
2
5
2
4
5
3
4
4
4
4
4
4
5
4
3
1
1
1
3
2
2
5
1
5
3
4
5
5
5
3
4
5
4
4
3
3
1
1
1
2
2
2
5
2
3
3
1
4
2
2
4
2
4
5
3
5
3
5
5
4
5
4
5
3
5
4
5
5
4
4
4
4
4
5
5
5
5
3
4
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
3
4
5
4
3
5
5
5
5
4
4
3
5
4
4
5
4
5
5
5
5
5
4
5
4
3
3
1
5
4
5
4
5
4
5
5
4
5
5
5
5
5
5
5
5
5
4
4
5
4
5
5
5
5
5
4
4
5
4
5
5
5
5
5
5
5
5
Sosyal etkisinin
kalcl
Buradaki puanlamada ve nem srasnda lek 1den (en byk veya nemliden) 5e (en kk veya nemsize) kadar
deimektedir.
Kaynak: Bryant, 1993.
Sigorta irketlerinin istatistikleri de, 1980 2008 yllar arasndaki meteorolojik, klimatolojik ve hidrolojik kaynakl hidro-meteorolojik doal afetlerin sklk ve etkilerinin 1980lerden sonra hzla arttn gstermektedir (MR, 2010). Afet
Kaynakl Salgn Hastalklar Aratrma Merkezinin (Centre
for Research on the Epidemiology of Disasters, CRED) istatistiklerine gre de, 1988den 2007ye kadarki dnemde
meteorolojik kkenli afetler ile hidrolojik kkenli afetlerin
art oranlar birbiriyle uyumludur (ekil 2.1). Sel ve (slak)
ktle hareketleri, meteorolojik olaylarla balantl olarak
gelitii iin, birok iddetli hava olay beraberinde hidrolojik
kkenli afeti de getirir. Ar scaklklar (scak hava dalgalar)
yznden, kuraklk ve orman yangnlar gibi klimatolojik kkenli afetlerin saysnda 1990larn ortasndan balayarak bir
art gzlenmektedir. Her yln bir nceki yldan daha kurak
olma olaslnn artmas ve buna bal olarak 1990lardan
balayarak kresel scaklklardaki art, yksek basn merkezlerine bal olarak k aylarndaki dondurucu souklar ile yaz
aylarndaki ar yksek hava scaklar canl yaam iin nemli
tehditler oluturmaktadr (Munich Re, 2011). Ayrca, kurak
ve scak geen yaz aylarndaki scak hava dalgalar, orman yangnlarn tetikleyerek byk kayplara yol amaktadr (Miles,
2010).
ekil 2.1. 1980-2010 yllar arasnda dnyada grlen doal afetlerin trleri ve oluum saylarnn
zamansal deiimleri (EM-DAT, 2011).
Dnya leinde 1991-2000 yllar arasnda yaanan doal

afetlerde hayatn kaybeden insanlarn lm nedenlerinin
%90 da kuvvetli meteorolojik ve hidrolojik olaylardan
kaynaklanmaktadr (Ceylan, 2005). Avrupada 1980-2007
yllar arasnda grlen doal afetlerin oluum says bakmndan % 90n hidro-meteorolojik afetler oluturmaktadr
(ekil 2.2).
ekil 2.2. 1980-2007 yllar arasnda Avrupada grlen doal afetlerin oluum
saylarna gre yzde dalmlar (EM-DAT, 2012).
Avrupada 1980-2007 yllar arasnda grlen doal

afetlerin neden olduu can kayplarnn %63ne de hidrometeorolojik afetler neden olmutur (ekil 2.3). 1980-2007
ekil 2.3. 1980-2007 yllar arasnda Avrupada grlen

doal afetlerin neden olduu can kayplarnn dalm
oranlar (EM-DAT, 2012).
2003 yl yaz mevsiminde Avrupann yaad scak hava

dalgalar, 2005 ylnda ABDdeki Katrina Tayfunu, 2010
ylnda Pakistanda yaanan seller son dnemlerdeki byk
hidro-meteorolojik afetlerin sadece birkadr. Ayrca 2010
ylnda Rusya Federasyonu olaan d bir scak hava dalgas
yaamtr. Afrikann baz blgeleri ciddi kuraklklara ya da
sellere maruz kalm; Avustralya, baz Latin Amerika lkeleri,
in ve Pakistan ok iddetli sellerle mcadele etmitir.
Seller, ayrca ldrc heyelanlara ve amur kaymalarna yol
amtr. 2011 ylnda ise Avustralya, Kolombiya, Endonezya,
Japonya, Sri-Lanka, ABD ve Pakistanda grlen seller,
tm lkelerin byk frtnalar ve sel olaylarnn zararlarna
maruz kalabileceine iaret etmektedir. En son Guatemala,
El Salvador, Nikaragua, Kosta Rika ve Honduras etkileyen
Orta Amerikadaki ve Taylanddaki seller nedeniyle 2011 yl
sel bakmndan 2010 yln da geride brakmtr (EM-DAT,
2012).
Nfus artlar, kentsel kalknma ve ky alanlarndaki evre
bozulmalar, iklim deiikliinin etkileriyle birletiinde
hidro-meteorolojik afet riski daha da artmaktadr. rnein,
2010 ylnda, dnya genelinde, meydana gelen 385 doal
afet sonucu 297 binden fazla insan hayatn kaybetmi, 217
milyondan fazla insan bu afetlerin olumsuz etkilerine maruz
kalm ve 123,9 milyar ABD dolar ekonomik kayp meydana
gelmitir (UK Met Office; 2011). Son 10 ylda afetlerden
etkilenen insan says 198.7 milyondan (2001 ylnda), 217,3
milyona (2010 ylnda) ykselmitir. 2010 ylnda meydana
gelen ekonomik kayp ise 10 yllk dnem ortalamas olan
10
yllar arasnda Avrupada grlen doal afetlerin neden olduu

ekonomik kayplarn %73nden ise hidro-meteorolojik
afetler sorumludur (ekil 2.4).
ekil 2.4. 1980-2007 yllar arasnda Avrupada grlen

doal afetlerin neden olduu ekonomik kayplarn dalm
oranlar (EM-DAT, 2012).
98,9 milyar ABD dolarndan %25,3 orannda daha fazladr.

Benzer ekilde doal afetlerin neden olduu ekonomik
kayplar, 19602008 dneminde tam 17 kat artmtr (Erkan,
2010).
Avrupa evre Ajansna (AA, 2004) gre hava ve iklim
koullaryla ilgili olaylarda ortaya kan ekonomik kayplar,
son 20 ylda yllk ortalama 5 milyar ABD dolarndan daha az
bir miktardan, yaklak 11 milyar ABD dolarna olmak zere
nemli lde art gstermitir. Bu dnemde grlen en
byk be ekonomik kaybn drd 1997 ylndan sonra ortaya
kmtr. Avrupada hava ve iklim koullarndan kaynaklanan
ve afete neden olan olaylarn yllk ortalamas, 1990l yllarda
bir nceki on yl ile karlatrldnda ikiye katlanm, bunun
yannda depremler gibi iklime bal olmayan afetlerin says
ise byk lde ayn kalmtr.
Hidro-meteorolojik karakterli doal afetleri dier doal
afetlerden ayran en nemli zellik, bunlarn yaplacak izleme
veya lmlerle nceden tespit edilerek nlenebilmesi veya
erken uyarlarla can kayplarnn en aza indirilebilmesidir.
Dier bir deyile hidro-meteorolojik afetlerin nceden
Tahmin Edilerek Erken Uyarlarnn Yaplabilmesi,
deprem gibi doal afetlerden onlar farkl klan tek ve en
nemli zelliktir. Bu zellikten yararlanarak, afet ynetim
programlarnn bir paras olan meteorolojik tahmin ve
erken uyar ile son yllarda can kayplarnda nemli dler
salanmtr (ekil 2.5).
ekil 2.5. 1956-2005 yllar arasnda dnyada grlen jeolojik ve hidro-meteorolojik afetlerin
neden olduu ekonomik kayplarn deiimi ve karlatrmas (EM-DAT, 2012).
Buna ramen, hidro-meteorolojik tahmin ve erken

uyarlarndaki gelimelerle, ekonomik kayplar istenildii
lde azaltlamamtr. Can kayplarndan %10 daha fazla
olan ekonomik kayplarn oran, son yllarda kuvvetlenen

kresel iklim deiikliiyle de birlikte hzla artmaktadr (ekil
2.6).
ekil 2.6. 1956-2005 yllar arasnda dnyada grlen jeolojik ve hidro-meteorolojik afetlerin
neden olduu can kayplarnn deiimi ve karlatrmas (EM-DAT, 2012).
2.1.2. Beklenen Deiimler ve Etkiler

SREX raporunda belirtildii zere (IPCC, 2012), deien
iklim, ar hava olaylarnn skl, iddeti, meknsal dalm,
sresi ve oluum zamannda farkllklara yol aarak benzeri
grlmemi ar hava ve iklim olaylarna neden olabilir. Ar
hava olaylarndaki deiiklikler olaslk dalmnn deiimi
ile ilikilidir (ekil 2.7). Baz ar iklim olaylar (rnein,
kuraklk) bamsz olarak ele alndnda ar olmayan hava

veya iklim olaylarnn bir birikiminin ve/veya birbirileriyle
etkileiminin bir sonucu olarak oluabilir. Birok ar hava
ve iklim olaylar da doal iklim deikenlii sonucu olmaya
devam etmektedir. klimin doal deikenliine ilave olarak
insann iklime etkisi gelecekte grlecek olan ar iklim ve
hava olaylarnn ekillenmesinde nemli bir etken olacaktr.
11
ekil 2.7. Normal scaklk dalmnda ortalama hava scaklndaki deiimi

ekstrem deerleri nasl deitireceinin ematik gsterimi (IPCC, 2007).
IPCC AR4e gre, kresel iklim deiimi sonucunda, ortalama hava scaklnda bir art olmasnn yan sra, iddetli ve
rekor hava scaklklarnn grlme sklnda da nemli artlar olabilecektir. Bylece ortalama hava scakl dalmnn
insan etkisinden dolay daha yksek hava scaklklarna, ar
ve hatta rekor hava scaklklarna doru kayd grlmektedir
(Chiristidis vd., 2011). ekil 2.7de grld zere, iklim
deiimi sonucunda, ortalama hava scaklnda grlebilecek
birka derecelik art, ar hava scaklklarnda ok byk artlara neden olmaktadr.
Bununla birlikte kresel snmadan dolay kutuplarn ekvatordan daha fazla snmas kresel hava dolamn da deitirmektedir. rnein, ekil 2.8de gsterildii gibi normalde
kn polar cephe kuzeyden gneye inip Akdeniz iklimine sahip olan Trkiyenin byk bir kesiminde ya brakr. Yaz
aylarnda ise polar cephenin kuzeye ekilmesi ve 30 derece
enlemlerinde yerleik olan yksek basn kuann kuzeye
doru yaylmas Trkiyede yazlar scak ve kuru geer. Kresel
iklim deiiklii ile birlikte, polar jet ile birlikte, polar cephenin kuzeye ekilip gneyden gelen yksek basn merkezinin
kuru ve scak havasnn etkisinde daha fazla kalabilecektir.
ekil 2.8. Trkiyenin enlemlere gre konumu ve atmosferin genel dolam iin de
yaz ve k aylarnda Trkiyeyi etkileyen belli bal faktrlerin basitletirilmi ematik
gsterimi (Ahrens, 2003).
Dier bir deyile, ekil 2.9da grld gibi scak k aylarnda ya brakan sistemlerin takip ettii yrngeler
Trkiyenin kuzeyinde kalarak Trkiyede kurakln olumasna neden olmaktadr. Bu durumda kuraklkta rol oynayan
temel faktr, ya miktarnn azlndan daha ok karla kapl
alanlarn az olmasdr. Byle durumlarda duraan yksek ba-
12
sn merkezlerinin blokaj nedeniyle Atlantik zerinden alak

ban merkezleri ve ona bal cephe sistemleri Gney Avrupa
ile birlikte Trkiye zerine gelememektedir. Bu tr blokajn
neden olduu kuraklk en son 1990, 1999 ve 2007 yllarnda
yaanm ve bu olay artk nadir bir olay olarak kabul edilmemektedir (Dronia 1991).
ekil 2.9. Yksek basn merkezlerinin blokaj ile birlikte souk ve scak Avrupa klarnda
frtna yrngeleri (Dronia, 1991).
Hava ve iklim olaylarnn etkileri, meteorolojik olayn doas

ve iddeti ile birlikte toplumlarn maruziyet ve savunmaszl ile de ilikilidir. Sosyo-ekonomik geliimin, doal iklim
deiimleri ve insan kaynakl iklim deiiklii ile etkileimi
afet risklerini nemli lde etkilemektedir. Bu nedenle, afet
risk ynetimi ve iklim deiikliine uyum, toplumlarda ar
hava olaylarnn afetlere dnp dnmeyeceini belirlemektedir. Buna bal olarak afetlerin neden olduu ekonomik kayplar gelimi lkelerde daha fazla olurken; afetlerin
neden olduu can kayplar ise gelimekte olan lkelerde daha
fazladr. 1970-2008 yllar arasnda doal afetlerin neden olduu lmlerin %95inden fazlas gelimekte olan lkelerde
gereklemitir (IPCC, 2012).
Kresel iklim deiiklii, artan ar hava olaylaryla; tarm,
hayvancl, balkl, ekosistemleri etkilemekte ve dolaysyla da gda gvencesi iin nemli bir tehdit oluturmaktadr.
Bu nedenle birok Afrika lkesi ve benzeri az gelimi blgelerde gda maddelerine eriimin, iklim deikenlii ve deiiklii ile ciddi bir ekilde tehlikeye girecei ngrlmektedir
(IPCC, 2012). Ayn rapora Asyada da gelimekte olan lkeler iin ktlk riskinin yksek olduu ngrlmektedir. Latin
Amerikada ise nemli tarm rnleri ve hayvanclk retiminde beklenen dlerin gda gvencesini kt bir ekilde etkilemesi beklenmektedir (IPCC, 2012). zetle bu yzyln
sonuna doru tropik ve tropik alt blgelerde rn yetitirme mevsimi scaklklarnn mevsimsel u scaklklar nemli
lde amas ile birlikte, rn verimlilii ve gda gvencesi
kresel iklim deiikliinden dramatik bir ekilde etkilenebilecektir (IPCC, 2012).
Azalan ulalabilir suyun mevcudiyeti de, tm dnyada, tarmsal retimini yamur suyuyla gerekletiren ve dolaysyla
GSYHs yamura bal olan yar-kurak lkeler iin byk bir
tehdit oluturmaktadr (Pulwarty, 2003). Ayrca sulu tarmn
su gereksinimi dnya leinde kresel iklim deiiklii nedeniyle artarak su stresinin iddetlenmesine neden olmaktadr
(Tahmisciolu vd., 2006). En verimli araziler, rakm dk
olan ovalar ve deltalarda bulunmas nedeniyle de buralarda
ar yalar ve etkileri uzun sren seller ok sk grlmektedir (Lehner vd., 2006). Artan hava scaklklar sonucu oluan
sl (termal) stres hayvansal rnlerde verimlilii ve gebelik
oranlarn azaltarak potansiyel olarak hayvanclk iin de yaamsal bir tehdit oluturmaktadr (Tebaldi vd., 2006). Kuru
alanlardaki iklim deiimi, tarm topraklarnn tuzlanmas
ve llemesine de neden olmaktadr. Yar kurak alanlardaki
meralarda da kurakln artmas arazi bozulmasnda arta neden olduundan, dorudan ve dolayl olarak hayvan lmleri
zerinde byk etkiye sahiptir. Bu ekilde eitli kaynaklarda
iklim ile ilikili olan afetlerin dnya genelindeki sklnda artlar olduuna dair kantlar da bulunmaktadr (Tebaldi vd.,
2006).
Kresel iklim deiimi ile ormanszlama, lleme, kuraklk,
seller, deniz su seyisinin ykselmesi vb. afetlerin sklamas ve
iddetlenmesi nedeniyle insanlar geim kaynaklarn kaybederek evlerini ve arazilerini terk etmek zorunda kalmaktadr.
Bugne kadar iklim deiikliinin direk etkisinden dolay
dnyada 26 milyon insan, kresel iklim gmeni, iklim
gmeni veya evre gmeni eklinde adlandrlan gmen olmulardr. Bu tr gmenlerin saysnn 2050 ylna
kadar dnyada 150 milyonu bulmas beklenmektedir.
13
2.2. TRKYEDEK DURUM

2.2.1. Gzlenen Deiimler ve Etkiler
Trkiye, tropikal frtnalar ve aktif volkanlar hari, dnya genelinde grlen 31 doal afetin byk bir ksmna ak bir lkedir. Tm dnyada olduu gibi, byk bir corafya ve farkl
iklim blgelerine sahip Trkiyede de, bata kuraklk ve seller
olmak zere meteorolojik ve hidrolojik afetler olduka sk
meydana gelmekte ve ciddi can ve mal kayplarna yol amak-
tadr. 17 Austos ve 12 Kasm 1999 tarihlerinde 7.4 ve 7.2

byklklerinde gerekleen byk depremler dnda frtna,
sel, kuraklk gibi meteorolojik afetler eitli blgelerde en sk
grlen doal afetlerdir (ekil 2.10). ekil 2.10da grld
gibi lkemizde de en sk grlen hidro-meteorolojik afetlerin
saylar dikkate alndnda frtnalar ve sellerin baskn olduu
grlmektedir.
ekil 2.10. Trkiyede hidro-meteorolojik afetlerin oluum

yzdeleri (1940-2010).
Trkiyede bildirilen ar hava olaylar saylarnn yllara gre deiimlerine bakldnda son yllardaki art dikkati ekmektedir
(ekil 2.11).
ekil 2.11. 1940-2010 yllar arasnda Trkiyede oluan meteorolojik afetlerin oluum saylarnn on
yllk dnemlerde deiimleri.
Farkl afet trlerine gre afet oluum saylar ekil 2.12de gsterilmektedir. 1940 ylndan bu yana en fazla ekstrem olay
bildirimi 2010 ylnda (555 olay) gereklemitir. 2010 ylnda neredeyse tm ekstrem olaylarn yarsn (% 46) frtnalar
oluturmutur. Seller %29 ile ikinci srada yer almaktadr ve
14
bunu %14 ile dolu olaylar takip etmektedir. Zamanla afetlerin saylarnda bir art gzleniyor olmasnn phesiz ok
farkl nedenleri vardr. Nfus basks, arazi kullanm uygulamalar, yetersiz altyap ve plansz ehirleme bu afetlerin oluumunu ve zararlarn daha da artrmaktadr.
ekil 2.12. 1950-2010 yllar arasnda Trkiyede oluan hidro-meteorolojik afetlerin yllk toplam
saylarnn zamanla deiimi.
ekil 2.13de grld zere hidro-meteorolojik afetlerin

mevsimsel dalmnda da farkllklar vardr. Rzgar
frtnas, kar frtnas, don ve sis, k ve bahar aylarnda daha
ok oluurken; dolu, sel, yldrm ve hortumun oluumu

ilkbaharn sonu, yaz aylarnda ve sonbaharn balarnda
younlamaktadr.
ekil 2.13. Trkiyede hidro-meteorolojik afet oluumlarnn aylara gre dalm.
Trkiyenin corafi konumu, demografik ve iklimsel yapsna bal olarak farkl blgelerde belirli afetler daha yaygn
gzlenmektedir (ekil 2.14). iddetli hava olaylarnn birer
afete dnmesi, toporafik koullarn, yanl yerleme ve
yanl arazi kullanm uygulamalar gibi yerel ya da blgesel

corafya etmenlerinin yan sra, temel olarak ar hava ve
iklim risklerine kar hazrlkl olma ve nlemler almadaki
eksikliklerimizin doal bir sonucudur.
15
ekil 2.14. Meteoroloji Genel Mdrl kaytlarna gre lkemizde grlen meteorolojik karakterli
doal afet oluum saylarnn meknsal dalm.
Mlga Afet leri Genel Mdrl (AGM) kurulu ama

ve grevleri dhilinde lkede meydana gelmi baz afetleri
yerinde incelemitir. Bu kapsamda Trkiyede 1950li yllardan 2007 ylna kadar meydana gelen afet olaylarn kapsayan bir Afet Bilgi Envanteri Projesi hazrlanm ve veriler
analiz edilmitir. Bu projede afet olaylar sadece hane baznda
nakline karar verilen olay saylar ve nakil verileri nda deerlendirilmitir. Bu ekilde afet trlerinin birbirlerine oranla
dalmlar belirlenmeye allm ve meydana gelen hasarlar

kapsamnda baz varsaymlar ile lke ekonomisine olan etkileri hesaplanmaya allmtr. Mlga AGM tarafndan hazrlanan ve 7269 sayl kanunda ad geen hidro-meteorolojik
tehlikelere ait 1958-2000 yllarnda grlen olay saylarnn
Trkiye genelinde illere gre dalmlarn gsteren harita ekil 2.15te sunulmaktadr.
ekil 2.15. Hidro-meteorolojik tehlikelere ait 1958-2000 yllarnda grlen olay saylarnn Trkiye
genelinde illere gre dalmlar. (AGM, 2002).
Trkiyede (slak) heyelanlar, bata Karadeniz Blgesi olmak

zere, ve Dou Anadolu Blgelerinde, ska meydana gelen doal afet olaylardr. Kaya dmeleri, Anadolu blgesinin baz ksmlar ile Dou Anadolu blgesinde etkin olan
16
bir dier doal afet trdr. lar, Dou Anadolu ve Dou

Karadenizde younlarken, seller bata kylar olmak zere
neredeyse Trkiyenin her yerinde grlmektedir (ekil 2.15).
ekil 2.16da da grld gibi 1950-2007 yllar arasnda

afetler kapsamnda kullanlamaz hale gelmi ya da gelmesi
muhtemel hanelerin nakillerinin; %45,0 deprem, %25,6
heyelan, %8,5 kaya dmesi, %8,7 sel, %1,7 , %3,1
dier afetler ve %7,4 oklu afetler nedeniyle yapld
belirlenmitir (zden vd., 2008).
Erkan (2010)nn EM-DAT 2008 verilerini kullanlarak yapt bir hesaba gre 1980lerden gnmze, dnyada meydana
gelen doal afetler sonucunda hayatn kaybedenlerden depremler sebebiyle lenlerin oran %7,6dan %26,1e, frtnalar
sebebiyle lenlerin oran %5,9dan %29,0a ykselmitir.
ekil 2.16. 1950-2007 yllar arasnda Trkiyede kullanlmaz hale gelmi ya da gelmesi muhtemel
hanelerin nakiline neden olan afetlerin yzdesi (zden vd., 2008).
lkemizde doal afetlerin neden olduu ekonomik kayplarda

depremlerin, frtnalarn ve sellerin pay %30 civarndadr
(zden vd., 2008). Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi
Bakanl (AFAD) tarafndan karlanan afet yardmlar

2000-2010 yllar arasnda 284 milyon TLyi amtr.
Tablo 2.2. Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonundan yaplan afet yardmlarnn
2000-2011 (Mays ayna kadar) miktarlar (SYDGM, 2011).
2.2.2. Beklenen Deiimler ve Etkiler

IPCC AR4e gre 21. yzylda Trkiye dhil olmak zere
Gney Avrupada daha sk, iddetli ve uzun sreli kuraklklar,
scak hava dalgalar ve orman yangnlarnn grlmesi beklenmektedir. Ayrca, ksa sreli fakat iddetli saanak ya gr-
len gnlerin saysndaki artla beraber, ani oluan sellerde de

nemli artlarn olmas ngrlmektedir. Bunun sonucunda
iklim deiiklii, tarm ve su kaynaklar zerinde olumsuz etkilere yol aabilecek ve hidro-meteorolojik afetlere bal can
ve mal kayplarn da artrabilecektir.
17
Yine IPCC AR4n ortaya koyduu gibi Akdeniz Blgesinin

gney kuanda yer alan Trkiye, tahmini iklim deiiklii etkilerine kar olduka savunmasz durumdadr. AAya
(2004) gre blgede iddetli hava olaylarnn artmas beklenmektedir. Ayrca, Trkiye dhil olmak zere Gney Avrupadaki yalarn azalmasnn, tarm ve su kaynaklar zerinde
nemli etkilere yol aarak daha sk yaanacak kuraklklar gibi
ciddi etkileri olabilecei belirtilmektedir. zellikle, 2080 yl
sonrasnda kuraklk ve iddetli yalarn daha sk grlmesi
beklenmektedir. Rapora gre ayrca, scak hava dalgalarnn
21. yzylda daha sk ve daha youn bir ekilde ortaya kmas
ve bu sebeple scaa bal lmlerin artmas beklenmektedir.
Dier yandan, k sresinin ksalmas k aylarnda yaanan
lmlerin saysn azaltabilecektir. Bununla beraber iklim deiikliinin en yksek lm riski tayan seller bata olmak
zere Trkiyedeki ar hava olaylarnn skl, iddeti ve etkileme srelerinin artrmas beklenmektedir.
klim deiikliine bal hidro-meteorolojik riskler dier
doal afetlerin neden olduu risklere kyasla daha byk
olarak deerlendirilmektedir. rnein, dnyada son 50 ylda

grlen her 10 doal afetten dokuzu iddetli hava ve iklim
olaylarndan kaynaklanmaktadr (IPCC, 2012). Maalesef
iklim modelleri, can ve mal kayplarnn, kresel iklim
deiikliiyle birlikte ekstrem hava olaylarnn skl, sresi
ve iddetindeki arta paralel olarak daha da byyeceini
ngrmektedir.
Akdeniz Havzasnda bulunan Trkiyenin ikliminde de kresel deiikliklere benzer deiiklikler gzlenmektedir. zellikle k yalarnda azalmalar, scaklklarda artlar, son dnemde maruz kaldmz kuraklk, sel ve taknlar bunlar arasnda
saylabilir. Trkiye iin gerekletirilen blgesel iklim modeli
almalarnn neticeleri, gelecekte de bu deiikliklerin sreceini sylemektedir (B, 2012). Dnya Bankas (2009)
tarafndan yaynlanan raporun aktard bir almaya gre
Trkiye, 21. yzyln sonlarna doru Avrupa ve Orta Asya
Blgesinde ekstrem iklim olaylarna en ok maruz kalacak 3.
lke olacaktr (ekil 2.17).
ekil 2.17. 21. yzyln sonuna doru Avrupa ve Orta Asya Blgesindeki lkelerin beklenen ar
iklim olaylarna maruz kalma sralar (Baetting, vd., 2007).
Bu bilgiler, iklim deiiklii kaynakl zarar ve etkilerinin azaltlmas, uyum anlnmas ve ynetilmesi gereken faktrleri
belirlemek iin gereklidir. Kanta-dayal iklim risk ynetimi
stratejileri gncel ve gelecekteki olas iklim bilgilerine dayandrlmaldr. Bunlar:
1. Tarihsel ve gncel iklim artlaryla ilikili tehlike ve risklerin dalm,
2. Gncel eilimlerle yakn bir gelecekte ortaya kmas
beklenen yeni tehlike ve risklerin dalm,
3. ngrlen kresel snmaya dayal iklim senaryolar
ve dier, kayp ve risklere neden olan sosyo-ekonomik
faktrlerin gelecekteki potansiyel durumudur.
Gncel iklim artlar bakmndan Trkiyede kresel iklim
deiikliinin etkileri daha ok su kaynaklarnn azalmas, s-
18
cak hava dalgalar, kuraklk ve sellerdeki art ile birlikte tarmda verimliliin dmesi olarak kendini gstermektedir (B,
2012). Baz blgelerde azalan yalarla artan hava scaklklar, ciddi kuraklk ve su skntlarna neden olmaktadr. Baz
blgelerde ise su ve rzgar erozyonu nedeniyle nemli toprak
kayplar olmaktadr (Altn vd., 2006). Yeralt su seviyesinin
dmesi de uzun mesafeli glere neden olmaktadr. Akdeniz
ky blgesinde hzla artan su ihtiyac taban suyu dzeyini drmekte ve birok kysal akiferlere deniz suyu karmaktadr
(ztrk, 2011). Ormanlarmzn yaps bcek ve hastalklara
kar dayanksz hale gelmekte ve kitlesel boyutlarda olmasa
da gzle grlr aa kurumalar ve orman yangnlar art
gstermektedir. Son yllarda Trkiye ormanlarnda art kaydeden bu tr hasarlarn birincil nedeninin asit yalar, ozon
yaralanmas ile birlikte iklim deiimi olduuna dair kuvvetli
bulgular bulunmaktadr (OGM, 2011).
Trkiye iin gerekletirilen gelecekteki iklim artlarna ait

projeksiyon almalarnn en gncel sonular, II. Ulusal
Bildirimde yer almaktadr (B, 2012). II. Ulusal Bildirimde
yer alan klim Endeksleri olumsuz ynde gnlk hayat etkileyebilecek ar hava olaylar hakknda bilgi vermektedir.
Ar hava olaylar genellikle gnlk maksimum ve minimum
scaklk ve gnlk ya gibi iklim deikenlerinin gnlk
deerleri kullanlarak hesaplanmaktadr. ekil 2.18de bu tr
iki endeksin yllk deiimleri ECHAM5 A2 simlasyon tahminlerine dayanlarak verilmitir. Scak hava endeksi gnlk
maksimum hava scaklnn 35C ve daha yksek olduu en
yksek ardk gn says olarak tanmlanr. iddetli yal
gn endeksi ise gnlk toplam ya miktarnn en az 10 kg
m-2 gnlerin says olarak tanmlanr.
Scak hava endeksindeki deiiklikler ilk dnemde (yani

2011-2040) nispeten kk olmakla birlikte, 21. yzyln
sonuna doru Gneydou Anadolu Blgesinde ve Akdeniz
Blgesinin ky alanlarnda (10 gne kadar) nemli lde
artmaktadr (ekil 2.18). Yllk bazda kuvvetli yamurlu gnlerdeki deiiklikler k yalarndakine benzerdir. lk 30 yllk dnemde, idetli yal gnlerin saysnn tm Trkiyede
artmas beklenmektedir. En byk artlar (10 gne kadar)
Anadolu Yarmadasnn kuzeybat blgelerinde oluacaktr.
kinci ve nc dnemlerde, iddetli yal gn saysnn
Karadeniz, Orta ve Dou Anadolu blgelerinde artmas beklenmekteyse de; Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgelerinde (10 gne kadar) azalaca grlmektedir (B, 2012).
ekil 2. 18. Scak hava gn saylarndaki yllk deiimlere (1961-1990 dnemle kyasla) dair
projeksiyonlar (sol stun) ve iddetli yamur gn saylar iin yaplan projeksiyonlar (sa stun). Bu
projeksiyonlar, ECHAM5 genel sirklasyon modeli A2 senaryo simlasyonuna dayanmaktadr (B,
2012).
Byklklerdeki baz farkllklara ramen tm model simlasyonlar Trkiyedeki baz deiiklikler konusunda hemfikirdir.
Tm simlasyonlar Trkiyede 21. yzylda scaklklarda art
ngrmektedir. Simlasyonlar ayrca, Trkiyenin i ve dou
kesimlerinde daha byk artlara iaret etmektedirl. Hemen
hemen tm simlasyonlar Trkiyenin Akdeniz Blgesinde

k yalarnda dler olacanda hemfikirdir. Bu simlasyonlar birbirleriyle tutarl bir ekilde Karadeniz Blgesinde
k yalarnda art tahmin etmektedir. Tm simlasyonlar
Dou Anadoluda ilkbahar aklarnda azalma ve k aklarnda art kabul etmektedir (B, 2012).
19
klim deiikliine uyum
3. UYUM VE
RSK YNETM
YAKLAIMI
ugn tm lkeler kresel iklim deiikliine sebep olan

sera gaz salmlarn ciddi oranlarda azaltsalar ya da tamamen durdursalar dahi, bu gazlarn birikimleri atmosferde
kalmaya uzunca bir sre daha devam edecektir. Bu da iklimdeki deiikliklerin ve artmakta olan iddetli hidro-meteorolojik
afetlerin uzun yllar srp gitmesi anlamna gelmektedir. Bu
nedenle, Trkiyede hidro-meteorolojik afetlerden etkilenebilirlik dzeyini azaltma, iklim deiikliine uyumun ve de afet
risklerini azaltmann temel elemanlarndan biri olarak grlmelidir.
Dier bir deyile, kresel snmay tmyle durdurmann
mmkn olmad artk bilinmektedir. imdi iklim deiikliinin yol aaca olumsuzluklarn etkisini en aza indirmenin yollarn arama zamandr. Kresel iklim deiikliinin
olumsuz etkilerini azaltmaya ynelik almalara genel anlamda uyum almalar denilmektedir (UNFCCC, 2007).
Uyum almalar ayn zamanda frsatlar ve kayglar faydaya
evirmeyi de iermektedir.
Kresel iklim deiikliine uyum sreci, toplumlarn kresel
iklim deiikliinin olumsuz etkileriyle baa kmalarna destek olmaktadr. Uyum, iklim deiikliinin olumsuz etkilerini
azaltrken, gerekli dzenlemeler ile olumlu etkilerini de artrmay amalamaktadr. Uyum iin birok yol ve yntem bulunmaktadr. Bunlar sellere kar koruma duvarlar veya sel dayankl evler ina etmek gibi teknolojik nlemlerden kuraklk
zamannda su kullanmn azaltmak gibi insanlarn gndelik
yaamdaki davranlarn deitirmeye kadar deiiklikler
gstermektedir. Dier stratejiler, iddetli hava olaylar iin
erken uyar sistemleri kurmak, daha iyi su ynetimi, risk
ynetimini gelitirmek, sigorta tercihlerini gelitirmek ve
biyolojik eitlilii korumak eklinde saylabilmektedir.
Trkiyenin uyum stratejisi ve eylem plan

klim deiikliinin olumsuz etkilerini en aza indiriebilmek
ve uyum salayabilmek amac ile hazrlanan Trkiyenin klim
Deiiklii Ulusal Uyum Stratejisi ve Eylem Plan, katlmc
bir srele hazrlanm ve ubat 2012 tarihinde klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu tarafndan onaylanmtr.
Ulusal uyum stratejisi ve eylem plannn hazrlanmasnda mevcut durum almas ve 11 ilde geni bir payda grubu ile gerekletirilen Katlmc Etkilenebilirlik Deerlendirmesi srecinde elde edilen sonular temel alnmtr.
Ulusal klim Deiiklii Uyum Stratejisi ve Eylem Plannn
gelitirilmesinde ilk adm, Stratejinin temel amacn ve
ilkelerini ieren bir erevenin izilmesi olmutur. Bu ereve,
lkenin srdrlebilir kalknma politikalar dorultusunda,
iklim deiikliinin sosyoekonomik sektrlere olas etkilerinin
birleik ilikileri kurularak izilmi, bylelikle uyum iin
gerekli olan blgesel/yerel dzeydeki yapsal ihtiyalar ve
nceliklerin (farkl vadelerde) tespiti iin kolaylatrc bir
zemin oluturulmutur. Strateji erevesinde, mevcut politik
20
inisiyatifler vurgulanm ve iklim deiikliinin etkilerine

uyumda yasal/kurumsal altyapya, planlama srelerine ve
katlmc mekanizmalara dair potansiyel engellere dikkat
ekilmitir. Strateji belgesi yukarda belirtilen be tematik
alann ve iklim deiikliine uyum balamnda yatay kesen
ortak konularn her biri iin kendi stratejik amalar ve
hedeflerini iermektedir. Sz konusu amalara dair hedefler
ve eylemler belirlenirken, Trkiyenin yrrlkte olan Ulusal
klim Deiiklii Stratejisinin iklim deiikliine uyumla
dorudan ya da dolayl ilgili hedefleri dikkate alnm, ayrca
mevcut dier plan ve programlarla ilikiler ve ncelikler
zenle korunmutur. Her bir stratejik amacn altndaki hedef/
hedefler ve eylemler, sre, ktlar ve performans gstergeleri,
sorumlu/koordinatr kurulu ve ilgili kurulular belirlenerek
tespit edilmitir. Tematik her alan iin hazrlanan strateji ve
eylem plan blmleri, ayr ayr yaplan toplantlarla ilgili
tm kesimlerin deerlendirmelerine ve onayna sunulmutur.
Daha sonra, web ortamnda geni katlml bir kamuoyu
deerlendirmesine bavurulmutur. Ulusal klim Deiiklii
Uyum Stratejisi, 1 ay sresince toplumun tm kesiminin
grlerine alm, elde edilen katklarla birlikte son halini
almtr. Ulusal klim Deiiklii Uyum Stratejisi ve Eylem
Plan, Ulusal klim Deiiklii Stratejisi ve klim Deiiklii
Ulusal Eylem Plan sreci ile egdm halinde ve ayn dorultuda hazrlanmtr. (B, 2012)
Uyum Stratejisinde, aada belirtilen temelde be etkilenebilirlik alanna odaklanlmtr:
1. Su Kaynaklar Ynetimi
2. Tarm Sektr ve Gda Gvencesi
3. Ekosistem Hizmetleri, Biyolojik eitlilik ve
Ormanclk
4. Doal Afet Risk Ynetimi
5. nsan Sal
Bu etkilenebilirlik temalarnn ortak/kesien alanlar, Kapasite Artrm ve Farkndalk, Teknoloji, Aratrma ve Gelitirme
Finans Politikalar ve Finansal Mekanizmalar, Ynetiim, Koordinasyon, zleme ve Deerlendirme ve Toplumsal Cinsiyet
Eitliidir.
Uyum ve risk ynetimi btnleik yaklam

Hidro-meteorolojik bir tehlikenin belli bir zaman ve meknda
gereklemesi durumunda tehdit altnda olan unsurlarn
(blgenin sakinleri, zellikleri, etkinlikleri, zgn tesisleri,
tabi ve kltrel kaynaklar vb.) alaca hasarn dzeyine bal
olarak oluacak potansiyel kayplar ise o hidro-meteorolojik
tehlikenin oluturduu risklerdir. Risk genel anlamda u
ekilde ifade edebilir (Kadolu, 2011b);
Kresel iklim deiikliinin iddetlendirdii afetlerin meydana

gelmesinde iki temel faktr rol oynar. Birincisi bir tehlikenin
bulunmas, ikincisi ise bu tehlikenin douraca olaydan
riske girebilecek bir eylerin ya da bir canl topluluunun var
olmasdr. Tehlikenin afete dnmemesi veya dnse bile en
az zararla atlatlabilmesi alnacak tedbirler ve riskin azaltlmas
ile mmkn olabilir. Bu balamda iklim deiikliinin
can, mal, salk, refah, evre, i sreklilii, kalknma, tabi
ve kltrel kaynaklara oluturduu risklere neden olan
olaylar ve sosyal faktrlerin ok iyi bilinmesi gerekmektedir.
Bundan sonra, uzun dnemde tehlikeli durum ve bunlarn
etkileri nedeni ile oluabilecek can ve mal kayb gibi zararlar
azaltmay ve/veya ortadan kaldrmay amalayan yapsal ve
yapsal olmayan uyum almalar yaplabilir.
Bu nedenle her bir hidro-meteorolojik afet iin uyum ve
risk ynetimi iin srayla aadaki almalarn yaplmas
gereklidir (Kadolu, 2011a):
Tehlike Analizi (Hazard Assessment)
Risk Analizi (Risk Assessment)
Risk Azaltma (Risk Reduction)
nleme (Prevention)
Saknm (Avoidance)
Risk ve Zarar Azaltma (Mitigation)
Risk Transferi-Sigorta (Insurance)
Risk letiimi
Planlama
Tahmin ve Erken Uyar
Eitim
Tatbikatlar
phesiz baarl bir uyum almas ve afet risklerinin
ynetimi iin, entegre ve katlmc bir politika erevesinde,
tm risk faktrleri zerinde durulmal, tm siyasi otorite
ve kaynaklar ile desteklenmeli ve yerel kapasite tmyle
glendirilmelidir.
Bu balamda Trkiyede iklim deiiminin zararlarn azaltmak
ve etkilerine uyum salamak yani Kresel klim Deiiklii
Risk Ynetimi hkmetlerin ve yerel ynetimlerin nemli
ncelikle ele almas gereken konular arasnda yer almaldr.
Bunun iin afet risk ynetimi ve iklim deiiklii uyum
stratejileri aada zetlendii zere ortak ama ve hedefleri
birlikte dikkate alnmaldr:
Risk = Tehlike Olasl x Maruziyet x Savunmaszlk

ya da
Risk = Tehlike Olasl x Zarar Grebilirlik
21
klim Deiimine Uyum (DU)
Afet Riski Ynetimi (ARY)
u ana kadar DU daha ok insan kaynakl iklim deiikliinin u ana kadar ARY, daha ok insan kaynakl olamayan (jeolojik,
olas zararlarn hailetmeye allyordu.
teknolojik, vb.) ve tehlikelerin ksa vadeli (daha az belirsizlii
olan) olaylarna mdahale ederek tehlikelerle ilgileniliyordu.
Artk hidro-meteorolojik tehlikeler ve onlarn (byk lde
belirsiz olan) uzun vadeli etkilerine odaklanld.
Artk (insan davranlar ve insan kaynakllar da dahil olmak zere) tm tehlikelerin ve onlarn uzun vadeli etkilerine ait risklerini
Bylece (hidro-meteorolojik afetlerin geriye dnm olmaazaltmaya ve ortadan kaldrlamayan risklere kar hazrlk alyan ve ksa vadeli etkileri de dahil olmak zere) hazrlk almalarna geildi.
malarna geildi.
Ortak ama: Toplumun tehlikelerden zarar grebilirliini azaltmak.
Grld gibi DU ve ARY birbirleri ile etkileim ierisindedir. Bu durum IPCC SREX raporunda da belirtilmektedir (ekil 3.1). Bu nedenle, uzman, uygulayc vb. paydalara
ait alar birletirilmeli ve sinerji oluturularak bu almalar
birlikte yrtlmelidir. rnein, AFAD Trkiye Afet Risk-
lerinin Azaltlmas Platformu, bu srete ortak a, dil ve fikir

birlii oluturulmasnda nemli bir platform olarak kullanlabilir. Bunun iin afet risk ynetiminin iklim deiiklii uyum
stratejilerine entegre edilmesi, bir ynetiim bak as ve politikas olarak ele alnmaldr.
ekil 3.1. IPCC SREXin temel yaklamn ematik gsterimi. Bylece iklim deiiklii ile mcadelede
iklim deiikliine uyum ve afet risk ynetimini ilikilendirilmektedir (IPCC, 2012).
Ynetim ve ynetiim kavramlar bu raporda aadaki ekillerde kullanlmtr:
Ynetim (management)
Kaynaklarn tahsisi ve organizasyonun gndelik operasyonlarn kontrol: Organizasyon ama ve hedelerine nasl ular.
Daha ok teknik ve operasyonel almalar.
22
Ynetiim (governance)
Organizasyonun amalar, yn, snrlar ve hesap verebilirlik
erevesinde stratejik hedeleri: Organizasyon ne yapar ve
gelecekte nerede olmas gerekir.
Daha ok politik ve stratejik almalardr.
2011 ylnda Avrupa Birlii (AB) ve UNISDRn Kresel klim Uyum Ortakl komisyonu afet risk ynetiminin iklim
deiimi uyum stratejilerine entegre edilebilmesi iin aadaki hedef ve yntemi belirlemitir (EUROPA ve UNISDR,
2011):
Hedefler:
1. Avrupada her iki alann iinde byk ynetiim konularn aratrmak.
2. Avrupada DU ile ARY arasndaki etkileimi belirlemek.
Yntem:
1. Avrupa seviyesinde mevcut ortak mekanizmalar (mevzuat, program, aratrma, finansal kaynaklar vb.) analiz
etmek.
2. ki alandaki ana paydalar ile grmek.
Bu konuda AB genelinde yrtlen politikalar, aratrma ve
yaplan proje almalar artk aadaki balca Avrupa ereve ve Direktiflerinden yedi tanesindeki hedeflere dayandrlmaktadr (EUR-OPA ve UNISDR, 2011):
1. Hyogo Eylem erevesi 2005-2015
2. Uluslar ve Topluluklarda Afetlere Direncin Yaplandrlmas
3. ABnin Beyaz Kitab klim Deiikliine Uyum: Avrupa erevesinde Eyleme Doru
4. Cancun Uyum erevesi, Cancundaki 2010 klim Deiiklii Konferansndaki Cancun Anlamalarnn bir
ksm (Meksika (COP 16))
5. Su politikas alannda topluluk eylem erevesinin oluturulmas zerine AB Su ereve Direktifi (2000/60/
EC)
6. Avrupa Birliindeki su ktl ve kuraklk mcadelesinin tanmlanmas ile ilgili Avrupa Parlamentosu ve
AB letiim Konseyi, sel risklerinin deerlendirilmesi ve
ynetimi iin AB Sel erevesi Direktifi (2007/60/EC)
7. AB Sivil Koruma (afet risk ynetimi), Afetlerin Engellenmesi Karar (Konsey Karar 2007/779/EC).
Trkiyenin de klim Deiikliine Uyum ve Afet Risk Ynetimi almalarn, benzer bir ekilde, benimsedii ulusal ve
uluslararas belgelerdeki ncelikli hedeflerine dayandrarak
bir btnn doru belirlenmi ve birbirini tamamlayan paralar eklinde yapmas gerekmektedir. Dier bir deyile znde ayn olan konularda, farkl kurum ve kurulular tarafndan
ksmen, para para ve eksik almalar artk yaplmamaldr.
Btn bunlar yaplrken kullanlabilecek olan baz yaklamlar
ekil 3.2de gsterilmektedir.
ekil 3.2. Kresel iklim deiiminde afet risklerini ynetebilmek iin iklim deiikliine
uyum ve afet risk ynetimi yaklamlarnn ematik gsterimi (IPCC, 2012).
Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP), afetlerin

nlenmesi ve iklim deiikliine uyum almalarnn gelitirilmesinde yaplacak olan klim Risk Ynetimi almalarn
aadaki admlara blmtr (Tablo 3.1). Bir seri analitik
admla, problem belirlendikten sonra kurumsal ve politik

almalarla problem etkin bir ekilde zlebilir (UNDP,
2010a, b).
23
Tablo 3.1. UNDPnin iklim ile ilikili afelerin zararlarnn azaltlmas veya nlenmesi iin yaplan projelerde takip
edilmesini tavsiye ettii admlar (UNDP, 2010a, b).
ADIM
KLM RSK YNETM YAKLAIMININ GENEL ADIMLARI
1.
KLM ANALZ: Mevcut iklim zelliklerinin, iklim deikenliinin ve eilimlerinin, farkl zaman aralklarnda iklimin
tahmin edilebilirliinin ve iklimin nasl deiebileceinin senaryolar vb. yerel olarak derlenmesi ve belirlenmesi.
2.
RSK VE ETKLER BELRLEME: klim deiikliinin, u anki deiiminin (uzun sreli gzlem bilgilerine gre), orta
vadede (mevcut durum ve gzlemlerdeki eilimlere gre) ve uzun vadede (projeksiyon ve ngrlere gre) mevcut ve olas etkilerinin belirlenmesi.
3.
KARAR ANALZ VE DESTEK: Ulusal ve yerel karar vericilerin balataca veya destekleyecei proje ve programlara karar vermesinin iklim deikenlii ve deiimi ile ilgili bilimsel bulgularla desteklenmesi. Karar analizinde,
kurumsal politikalar ve kapasite analizleri, iklim risk ynetiminde ncelikli sektrlerin ve corafik blgelerin belirlenmesinin birlikte yaplmasn kapsar.
4.
KURUMSAL VE POLTKA ARATIRMALARI: klim risk ynetimi politikalarnn, ynetimsel ve ynetiimsel

ynleri iin kamu kurumlar ve sektrleri arasndaki uyum ve nleme sorumluluklarnn, payda analizi ve paydaodakl aratrmalarla ile belirlenmesi.
5.
KAPASTE GELTRME: Belirlenen risklere, kalknma ve gelime nceliklerine gre tespit edilen zorluk ve problemleri zmeye ynelik kapasite gelitirilmesi iin gereken kurumsal ve yasal almalar.
zetle, ekil 3.2deki yaklamlar doru bir ekilde ve

yerinde uygulayabilmek iin Tablo 3.1deki admlar bir
btnn paralar eklinde takip ederek ekil 3.3de gsterilen iklim deiikliinin ortaya koyduu riskleri azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn azaltmakla birlikte ar
hava ve iklim olaylarnn tahmin sistemlerini gelitirmek;
zarar grebilirlii azaltabilmek iin maruziyetin, erken uyar, ar hava artlarna dayankl yerleimler ve yerleimlerin
yerlerinin deitirilmesi ile birlikte yoksulluun azaltlmas,
daha iyi bir bilinlendirme ve eitime ilave olarak srdrlebilir kalknma almalaryla mmkn olacaktr (IPCC,
2012).
ekil 3.3. Genel anlamda iklim deiiklii risklerinin sonu (risk - afet), olay (tehlike) ve sosyal
faktrler (maruziyet ve savunmaszlk, yani zarar grebilirlik) eklindeki temel bileenleri. Risk
gerekletiinde, afet olarak adlandrld unutulmamaldr.
24
4. AFET
TRNE GRE
DEERLENDRME
u blmde 12 fakl hidro-meteorolojik afet tr on

ayr balk altnda ele alnacaktr. Her bir afet ksaca
tanmlandktan sonra, olas etkileri, blgesel ve zamansal
dalmlar, iklim deiikliine bal olarak gsterdikleri
eilimler, afetin iklim deiikliine uyum almalar ve iklim risk ynetimine gre ele alnmas gereken risk faktrleri
anlatlacaktr.
4.1. SICAK HAVA DALGASI

Scak-nemli hava, scak-kuru havadan ok daha fazla rahatsz edicidir, nk havadaki yksek nem vcuttan terin
buharlamasn yavalatr. Terin buharlamas canllar iin
doal bir souma mekanizmasdr. ok scak, nemli hava
sadece bunaltc deil ayn zamanda insan sal iin de
tehlikelidir. Is ve nem bileimi lmlere (insanlarda erken hasat olayna) sebep olabilmektedir. Ayrca kresel
iklim deiikliinin nemli iaretlerinden biri olan kresel snma, zamanmzn (kalp-damar, beyin-damar, astm,
KOAH, sinzit, ishalli hastalklar, stma, dang atei, Krm
Kongo Kanamal Atei gibi hastalklar artrd iin) en byk salk problemlerinden de biridir (B, 2012).
Toplumlardaki (gnlk veya haftalk) lm orannn en
dk olduu hava scaklklar optimum ve konfor scaklklar olarak kabul edilir. lm oranlar bu konfor blgesi
dndaki scaklklarda ykselir. ekil 4.1.1, hava scaklklar
ile insan lmleri arasndaki U-ekilli ilikiyi gstermektedir (McMichael vd., 2006). ekildeki oluk blgesi konfor
blgesini gstermektedir. Grafiin (sa taraftaki) dik olarak
ykselen izgilerin olduu blge scak havalarda lmlerin
saysnda art olduunu gsterir; grafiin (sol taraftaki)
daha eik olarak ykselen izgilerin bulunduu blgede de
souk havalarda lmler artmaktadr.
25
ekil 4.1.1. Ortalama yllk scakln yksek scaklklara doru kaymas durumunda,
ar gnlk scaklklar ile lmler arasndaki ilikinin 2050 ylna doru nasl
deieceinin ematik bir gsterimi (McMichael vd., 2006).
Scaklk ve lm ilikisi, enlem ve iklim kuana gre byk lde deiir. Scak ehirlerde yaayan insanlar daha
ok souk havalardan etkilenir ve havas genelde souk olan
ehirlerde yaayan insanlar ise daha ok scak havalardan
etkilenir (Curriero vd., 2002; Keatinge vd., 2000). Bu nedenle, zellikle Avrupada s ile ilikili olarak yazn grlen
lmler kn grlen ilave lmlerin ok tesine gemi
durumdadr.
Scak hava dalgalarnn yan sra snan hava artlarnn
neden olduu bceklenme, stma, Krm Kongo Kanamal Atei, vb. vastasyla da insan salna tehdit oluturmaktadr (Trumble ve Butler, 2009). Bu konudaki birka
rapor kesin olmamakla beraber iklim deiikliinin baz
bulac hastalklar etkilediini de gstermitir (Lindgren,
1998; Zeman, 1997; Randolph ve Roger, 2000; Lindgren
vd., 2000). Bu almalara pheyle baklmasna ramen,
svete kene yoluyla bulaan (viral) ensefalit vakalarnn son

yirmi ylda lk klarn arkaya arkaya gelmi olmasnda bu
tr bir iliki kurulmutur. Lyme borreliyozu ve viral ansefalit yayan kenelerin corafi yelpazesi sveten kuzeye doru
genilemi ve ek Cumhuriyetinin yksek blgelerinde de
artmtr. Btn bu deiimler iklim deiikliinde son yllarda grlen eilim ile uyum iindedir.
Tanm
Scak hava dalgasnn tek bir tanm yoktur. Farkl parametreler, eik deeri ve sreler kullanlarak yaplm birden
fazla tanm vardr. Genel olarak scak hava dalgas, belirli
bir alan iin belli bir eik deerini aan ar scak atmosfer
koullarnn en az ardk gn boyunca srmesi olarak
tanmlanr (nal, vd., 2012).
Scak Hava Dalgas = Uzun Dnem Ar Scak Hava + Yksek Nem

Bununla beraber, rnein, ABDde scak ve nemli bunaltc
gnlerde hissedilen scaklklar 40,6C ve daha yksek olduu durumlarda hava artlarna scak hava dalgas denir.
Scak hava dalgasnn en az iki gn srecei belirlendiinde
scak hava dalgas uyars yaplr. Hava scaklklar, normal deerinden 6C ve daha yksek olduunda ar yksek hava scakl ya da iddetli scak hava dalgas olarak
adlandrlr.
Scak hava dalgasnn tespiti ve bunun halka bildirimi iin
yaplm olan tanm vardr:
26
Scak Hava Dalgas Uyars: nmzdeki en az 2 gn

iin scaklk endeksi deerlerinin yerel olarak tanmlanan
(gnn en yksek scaklklar = 40-45 C) uyar kriterlerine
ulaaca veya bu deeri aaca tahmin ediliyor.
Scak Hava Dalgas Gzetlemesi: nmzdeki 24 ila
72 saat boyunca etkili olacak hava koullar yerel Scak
Hava dalgas Uyar kriterine ulamaya veya bu kriteri amaya elverili.
Scak Hava Dalgas d: nmzdeki 24 ila 48 saat
iin scaklk endeksi deerleri yerel olarak tanmlanan (gnn en yksek scaklklar = 40-45 C) deerlere ulamas
ngrlyor, ar scak havann dikkate alnmas tavsiye
edilir.
mitir. Avrupada 2003 Austos aynda ise Fransa ve spanya

civarnda etkili olan scak hava dalgalar nedeniyle yaklak
35.000 kii hayatn kaybetmi ve 13 milyar Avroluk ekonomik kayp meydana gelmitir.
Scak hava dalgalar genellikle, 500 hPa seviyesindeki pozitif ykseklik anomalileri ile gsterilen atmosferik hava dolam deiimleri ile ilikilidir. Scak hava dalgalar yukar
seviyede (3 km ila 7.6 km arasnda) yksek basn alannn
varlyla kuvvetlenir ve blge zerinde bir ka gnden bir
ka haftaya kadar olan bir sre boyunca yavaa geliir. Bu
anomaliler dinamik olarak yer yznde kme, ak gkyz, hafif rzgar, scak hava tanm ve uzun sren scak havalara neden olmaktadr. Hkim kuraklk koullar da scak
hava dalgasn iddetlendirmektedir. K ve bahar aylarnn
nispeten kurak getii yllarn yaz aylarnda Avrupada scak
hava dalgas saysnda ve iddetinde artlarn olduu tespit
edilmitir (Vautard vd., 2007). Bu nedenle hava akmlar ve
uzun sren ar hava olaylarnn oluumu arasndaki iliki,
iklim sistemi bileenleri arasndaki genel etkileimlere baldr (nal ve Mente, 2006).
zellikle, kylarmza yazn hkim olan nemli ve scak

havalarda, havann bunaltlcl ve dolaysyla psikolojik
hastalklar, astm, beyin kanamalar ve kalp krizleri bata
olmak zere, zellikle, ocuk, yal, hasta ve kilolu insanlarn
birok salk problemlerinde ciddi artlar olmaktadr.
Kresel snma ile birlikte lkemizde scak hava dalgalar
daha sk, daha uzun sreli ve iddetli olabilecektir (B,
2012). Bu nedenlerden dolay, iklim deiikliinin insan
sal zerindeki etkisi, scak hava dalgalarna bal salk
problemleri balamnda da deerlendirilmektedir.
Etki
Scak ve nemli havalarda s ile nemin bileimi lmlere sebep olabilir. rnein, ABDde 1936-1975 yllar arasnda
20.000 kii hayatn scak hava dalgalarndan dolay kaybet-
Ayrca kresel iklim deiiklii ve kent s adas oluumu

nedeniyle zellikle byk kentlerde geceleri, scak aylardaki hava scaklklar ve elektrik enerjisi tketimi belirgin bir
biimde artmaktadr (Kutu 4.1.1). rnein, TEA verilerine gre 2010 ylnda Antalyada yllk toplam elektrik
enerjisinin % 21i k, % 20si ilkbahar, % 34 yaz ve %
25i sonbahar mevsimlerinde tketilmektedir. Dier bir deyile ortaya kan havalandrma ve soutma ihtiyac nedeniyle Antalyada yaz mevsiminde kullanlan elektrik enerjisi
miktar ilkbahara gre % 15 gibi nemli bir miktarda art
gstermektedir (ekil 4.1.2).
ekil 4.1.2. TEA verilerine gre baz illerin 2010 yl mevsimsel elektrik tketim miktarlar.
zetle, kresel snma, kentsel s adas (ekil 4.1.3) ve

turizmin (Kutu 4.1.2) etkisiyle, havalandrma ve soutma
amal enerji tketimi baz ehirlerimizde nemli lde

artabilmektedir.
27
ekil 4.1.3. Kentsel Is Adas olarak bu durumun ematik bir gsterimi. Yeterince yeil alandan
yoksun ehirlerde hava scakl krsal alana gre 9 Cye kadar yksek olabilmektedir.
Dalm
rnein, iek (2005)e gre Ankarada ehir ve krsal alanlar arasndaki yllk ortalama scaklk fark 2.01Cdir. Yllk
ortalamada grlen pozitif fark tm aylarda da saptanmtr. Fakat ubat aynda geceleri bu ehir s adas genliini
7,7C olarak belirlenmitir (iek ve Doan, 2005). Bu
nedenlerden dolay ekil 4.1.2den grlebilecei gibi yaz
aylarnda ve zellikle gney illerimizde elektrik tketimi
miktarlarnda nemli artlar olmaktadr. Bu da havalandrma ve soutma amal enerji tketiminin lkemizde nemli
lde artmasna neden olmaktadr (Kutu 4.1.1).
Uzun sreli gzlem dizilerine uygulanan istatistiksel yntemlerin sonularnn analizlerine gre, Trkiyenin ortalama hava scaklklar, kresel ortalama yzey hava scaklklarna benzer bir ekilde art eilimindedir. Ancak, kresel
olarak 1980li yllardan bu yana devam eden scaklk art,
Trkiyede 1990l yllarn ortalarndan itibaren daha net bir
ekilde gzlenmektedir (ekil 4.1.4). Trkiyenin Akdeniz
ve Gneydou Blgelerinde ortalama hava scaklklarnda
nemli art eilimi grlmektedir (B, 2012). zellikle
yaz mevsimi ortalama hava scaklklarndaki artma eilimi,
istasyonlarn ounda istatistiksel anlamda nemli miktarlardadr.
ekil 4.1.4. Trkiyede yllk ortalama scaklk eilimleri (Demir vd., 2008).
Yllk en yksek scaklk dizilerindeki deiimler ise genelde

art ynndedir ve zellikle Akdeniz, Gney Dou Anadolu ile Dou Anadolunun gney kesimlerindeki art ei-
28
limleri istatistiksel adan anlamldr. En dk (genellikle

geceye ait) scaklklar da, Trkiyenin byk blmnde ve
k mevsimi dnda hemen tm mevsimlerde artma eili-
mindedir. Scaklklardaki artlarda, Trkiyedeki yaygn ve

hzl kentlemenin, yani kent s adasnn etkisi de byktr.
Meteoroloji Genel Mdrlne (2010) gre Trkiyede
2010 yl yllk ortalama scakl 15,54C ile 19712000
ortalamalarnn (13,59C) 1,96C zerinde gereklemitir.
Genellikle lkenin byk blmnde scaklklar normallerin zerinde gzlenmitir. Trkiyenin en yksek 10 adet
gnlk scaklk rekorlarnn krld yllara bakldnda
rekor scaklklarn 2000li yllarda younlat grlmektedir (ekil 4.1.5). zellikle, yksek scaklklara ait rekor scaklklarn son yllarda younlamakta ve giderek artmakta
olduu net bir ekilde grlmektedir
ekil 4.1.5. Trkiyenin ilk 10 gnlk en yksek scaklk rekorlarnn krld

yerler ve zamanlar.
KUTU 4.1.1. Scak Hava Dalgalar ve Bina Sektrndeki Enerji Tketimi

Enerji tketimini etkileyen en nemli faktrlerin banda hava artlar ve iklim geldii gibi, iklimi etkileyen nemli faktrlerden biri de enerji olduundan kresel iklim deiimi ve enerji tketimini birlikte inceleyen almalar byk nem tamaktadr. Bir yerdeki mesken ve iyerlerinin stma ve soutmaya ynelik enerji talebi, byk lde hava koullarna ve nfus
younluuna baldr. klim deiiminin enerji talepleri zerindeki potansiyel etkisi, zellikle Trkiye gibi gelimekte olan ve
petrol reticisi olmayan lkeler iin olduka nemlidir.
Konutlarn ve endstriyel tesislerin souk havalarda stlmas ve scak havalarda soutulmas iin ihtiya duyulan enerji ve
yakt miktar hava scakl ile genellikle doru orantldr. Bu nedenle, hava scaklklar ve dolaysyla Derece-Gn (DG) deerleri dikkate alnarak, ehirlerin yllk stma/soutma amal enerji talepleri ve iklim deiimi ile birlikte stma/soutma
enerjisi taleplerinin nasl deiecei belirlenebilir.
rnein, stanbulda, kresel iklim deiiminden dolay ortaya kacak olan her 1Clik bir scaklk artnn kn bina
stmasnda kullanlan enerji talebinde %10luk dlere neden olabilecei hesaplanmtr (Kadolu ve Durmayaz, 2001).
Bununla beraber, kresel iklim deiiminden dolay scak olan aylardaki soutma enerjisi talebi snmaya kar daha hassastr.
rnein, kresel iklim deiiminden dolay ortaya kabilecek olan her 1Clik hava scaklndaki artn Adanada binalarn
soutma ihtiyacn %32 artraca hesaplanmtr (Durmayaz ve Kadolu, 2001). Grld gibi kresel snma ile binalarn
stlmasnda kullanlan enerjiden kazan olacaksa da, bunun soutma ihtiyacndaki olas arttan ok daha kk olaca aktr.
29
Eilim
Son yllarda zellikle gnn en yksek scaklklarnda pe
pee krlan rekorlar kamuoyunun dikkatini ekmektedir.
rnein, 2010 NASA (2011) ve NOAA (2011) kaytlarna
gre 2010 yl, 2005 ylnn en scak yl rekorunu krarak en
scak yllardan biri oldu. NOAAya gre 2010 yl, 20. yzylda kresel scaklk ortalamasnn zerinde olan st ste
otuzdrdnc yl oldu. Kresel scaklklarda (her on ylda
0,20C) snma eilimi devam etmektedir. NOAA (2011)
kaytlarna gre dnyada kaytlardaki en scak ilk on yln,
dokuzu son on ylda olutu. Dnyann ortalama scaklk
rekor says onikidir ve bunlarn grld yllarn tm
1997 ylndan sonra gelmektedir (Romm, 2011). Dnyann scaklk rekorlar krd bu yllarda, gne etkinliklerinin en dk seviyede olduu unutulmamaldr. Dier
bir deyile Mart 2013de gne lekelerinin en st seviyeye
kmas ile birlikte dnyann yeni scaklk rekorlar krmas
byk bir ihtimal dhilindedir.
Son yllarda, ciddi scak hava dalgalar yaanmas yznden
dnyann birok yerinde lmlerde ve hastalanmalarda ar-
tlar grlmtr. rnein, 2003 ylnda Avrupann byk bir ksm, 1998 ve 2003 yllarnda Hindistanda Orissa
ve Andhra Pradesh Eyaleti, 1995 ve 1999 yllarnda ABD
ikagoda yaanan lmcl scak hava dalga olaylarnn en
ok bilinenleridir. lkemizde hastane kaytlarnn yetersizlii nedeniyle scak hava dalgalarnn Trkiyede insan sal zerindeki etkilerinin ortaya konulmasna ynelik geni
kapsaml almalar yaplamamaktadr.
Dnya Salk rgt, nmzdeki yllarda da scak hava
dalgalarnn insan salna zararl etkileri olacan belirtmitir. Gnmzdeki iklim projeksiyonlar, sren kresel
snmann, bulunduumuz yzylda scak hava dalgalarnn
frekansn, iddetini ve sresini arttracan ortaya koymaktadr. rnein, insann iklim zerine artarak devam eden
etkisi nedeniyle 2003 yl Avrupa scak hava dalgas gibi bir
olayn tekrar grlme riski iki katna kmtr (Stott vd.,
2004) (ekil 4.1.6). Bu yzyln sonuna doru 2003 yl scak hava dalgasnn yazlar normal bir hava olayna dnmesi beklenmektedir.
ekil 4.1.6. 1961-1990 normallerine gre 2050li yllarda hava scakl ortalamasnda rnein
1.6Clik bir artn ngilteredeki ar hava scaklklarnda nasl yaklak 25 kat arta neden
olabileceinin ematik gsterimi (Stott vd., 2004).
30
KUTU 4.1.2. Gne, Kum ve Deniz Turizmi

klim deiiklii tm dnyada dier sektrlerle birlikte turizmi de etkilemektedir. klim deiikliinden en ok k, ky, golf ve
deniz-kum-gne turizminin etkilenmesi beklenmektedir. klim deiiklii neticesinde iklim koullarnda meydana gelecek
deiimler turizminin nndeki en byk risklerden biri olarak ortaya kmaktadr.
Dnya Meteoroloji rgtne gre dnya zerinde sellerin, hortum ve tayfunlarn toplamndan daha fazla insan scak hava
dalgalar ldrmektedir ve bunun farknda olunmad iin bu olay sessiz katil olarak adlandrlmaktadr. Scak hava dalgalarndan dolay grlen lmlerin saysnn nmzdeki 20 yldan daha az bir zaman iinde iki kat artmas bekleniyor.
Scak hava dalgalar daha ok, ocuk veya yallarla birlikte kronik rahatszlklar olanlar etkilemektedir. Hipertermi, rnein
ABDde, yllk lmlerin en nemli nedenlerden biri olarak saylmaktadr. Hipertermi, vcut scaklnn kontrolsz olarak artmasdr ve durdurulamazsa sonu lmcl olabilir. Scak hava dalgasna neden olan yksek basn merkezleri, ayn zamanda
yaz sisi denilen yerde oluan, kt ozona da neden olmaktadr.
Scak hava dalgalar nedeniyle turistler, dayanlmaz ve tehlikeli hava scaklnn hkm srd zamanlar lkemizin scak
blgelerine gidemeyeceklerdir. Orman yangnlarnn artmas, mesela tarm ve turizm blgelerinde bir orman yangnn olmas da turizmi olumsuz bir ekilde etkileyecektir. Kuzeydeki lkelerin snmas oralardan lkemize turist geliini azaltacaktr.
Ayn zamanda kylarda denizin ykselmesi, cilt kanseri ve benzeri hastalklarn deniz suyunun kirlilii ve balklarn kitlesel
lmleri de turizmi olumsuz olarak etkileyecektir.
Kresel iklim deiimi, turizm mevsimini de deitirebilecektir. rnein, u an Antalyada turizm mevsimi yaz bandan sonbahara kadardr. Fakat yaz aylarnn ortasnda hava ok snaca iin artk bu aylarda blgeye yeterli turist gelemeyecektir.
Bu durumda turizm mevsimi ikiye blnerek bahar aylarna kayacaktr. Dier bir deyile Trkiyenin Gney ve Bat sahillerindeki tek ve uzun turizm mevsimi u an Dubaide olduu gibi bahar aylarna doru kayan iki daha kk turizm mevsimine
yerini brakacaktr. Ayrca deniz-kum-gne turizmi yerine yayla, ekolojik ve kltrel turizm daha ok ne kacaktr.
Akdenizde ve Ortadouda yaz mevsimi giderek uzamaktadr. Dier bir deyile, Trkiyede de yaz gnleri balangcnn daha erken ve bitiinin de ge olduu dnlmektedir.
Bu durum yaz aylarnda hava scaklarndaki kk artlardan daha belirgin ve rahatsz edicidir. Bu durumun, henz
kresel snma dnda baka bir aklamas da yoktur.
Benzer ekilde Trkiyenin blgesel ikliminin, kresel snmaya en net tepkisi yazn artan hava scaklar olmutur.
klim modellemeleri de scak iklimde, ar scak yazlarn
Trkiyede ok daha sk olabileceini gstermektedir. Modellere gre Trkiyenin dou i ksmlarnda k scaklklarnda daha fazla art, gney ve gneydou kesimlerinde ise
yaz scaklklarnda (6C civarnda olmak zere) daha fazla
art gzlenebilecektir (B, 2012). nal vd. (2012)nin
sonular ar scak gnlerde, scak hava dalgalar ve bunlarn sreleri, says ve zellikle etki alanlarnn 2000li yllardan itibaren arttn dorulamaktadr.
Sonu olarak Trkiyede ar hava scaklklarnn alansal
dalmnda, iddetinde ve sresinde de deiikliklerin gereklemesi beklenmektedir. Bunun sonucunda, buharlama
artmakta, scak hava dalgalar daha fazla lmlere ve orman
yangnlarna neden olmakla birlikte kuraklklar iddetlenerek daha geni alanlarda daha sk grlebilmektedir. Btn
bu deiimlerin etkisinde, ulusal milli gelirde nemli oran-
larda bir dn olmas da kanlmaz bir sonutur (zgler, 2002).

nsanln iklime mdahalesinin sonular farkl leklerde
tm dnyada grlmektedir. Ortalama kresel scaklklar
yz ylda (1906-2005) 0.74C artmtr. Son on yla ait
kresel scaklklar 1961-1990 ortalamasnn yaklak yarm
derece zerine karak aletli gzlemlerin balangcndan
bu yana kaydedilen en yksek on yllk ortalama olarak
belirlenmitir. 1998, 2005 ve 2010 yllar ayn dzeyde
seyrederek, ksa bir sre nce Dnya Meteoroloji
rgt (WMO) tarafndan 2010 yl, kaytlara geen
en scak yl olarak ilan edilmitir. Daha sk ve iddetli
ar olaylar, mevsimlerde kaymalar, buzullarda erimeler,
deniz seviyesinde ykselmeler ve daha pek ok deiiklik
gzlenmektedir.
IPCC (2007) Drdnc Deerlendirme Raporuna gre,
kresel ortalama yzey scakl, 1906 ile 2005 yllar arasnda 0,74C ykselmitir. 1850 ylndan beri kaydedilen
en yksek scakla sahip oniki yln onbiri son oniki ylda
gereklemitir. 1998 yl 0,58C ile en scak yl, 2005 yl
0,485C anomali ile en scak ikinci yl olmutur. Son elli
yldaki izgisel snma eilimi ise son yz yldakinin yaklak
iki katdr. rnein, 2003 ylnda Avrupay kasp kavuran
yaz mevsimindeki scak hava dalgas 1540 ylndan bu yana
31
en scak olan hava dalgas olmutur. Bir aratrmaya gre

1960l yllarla karlatrldnda bugnlerde Teksasda
yirmi kat data fazla scak hava dalgas grlmektedir (Peterson vd., 2012).
Trkiyede yllk, k ve ilkbahar scaklklar zellikle de
Trkiyenin gney blgelerinde artma eilimi gsterirken,
yaz ve sonbahar ortalama scaklklar kuzeyinde ve karasal i
blgelerinde azalmaktadr. lkbahar ve zellikle yaz mevsimi gece en dk hava scaklklarnda istatistiksel anlamda
nemli artma eilimi vardr. Trkiyenin scaklk rejiminde
daha lman ve/veya daha scak iklim koullarna ynelik bir
deime vardr (Trke vd., 2002; Trke, 2003b). Gece en
dk scaklklarn artma eiliminde, zellikle youn nfus
art ve arpk ehirlemenin neden olduu s adalarnn da
rol bulunmaktadr.
zetle, son birka on yl ierisinde Trkiyede iklim
deiikliinin etkilerinde bir art meydana gelmitir ve
scaklklarda yaanmas beklenen artlar sebebiyle bu
etkilerin daha da artmas beklenmektedir. Bu art baz
kentlerimizde, scaklk rekorlar eklinde olmasa da, Trkiye
genelinde net bir ekilde grlmektedir. rnein, en yksek
gnlk hava scakl 30Cnin zerinde olduu gnlerin
yllara gre dalm ekil 4.1.7de verilmitir. Benzer
ekilde tropikal gece olarak tanmlanan hava scaklnn
20Cnin zerinde olduu gecelerin yllara gre dalm da
ekil 4.1.8de verilmitir. Her iki ekilde de tropikal gn ve
gecelerin saysnn lkemizde 1990 ylndan itibaren nemli
lde art grlmektedir.
ekil 4.1.7. En yksek gnlk hava scakl 30Cnin zerinde olduu tropikal gnlerin Trkiye genelinde yllara
gre deiimi.
ekil 4.1.8. Gece hava scakl 20 Cnin zerinde olduu tropikal gecelerin Trkiye genelinde yllara gre deiimi.
Gece En Dk Scakln 20 C ve zeri Olduu Gn Saylar

Ortalamas (1950-2010)
32
Trkiyenin hava scaklklarnn genellikle ok yksek seyretmedii bilinen yerlerinden rastgele seilen, ile, Ankara
ve Trabzon gibi, noktadaki gnn en yksek scaklklarnn yllk saylarna ait zamansal deiimi de scaklk artn
net bir ekilde gstermektedir. ekil 4.1.9da zellikle Trabzon Meteoroloji stasyonunda 1995 ylndan sonra grlen
scaklk sramas dikkat ekmektedir.
ekil 4.1.9. En yksek gnlk hava scakl 30Cnin zerinde olduu (tropikal)
gnlerin yllara gre Ankara, ile ve Trabzondaki deiimi.
ANKARA
LE
TRABZON
ekil 4.1.10da Trabzon ilinde gnn en dk

scaklklarnn da giderek artt grlmektedir. zellikle
1984den sonra en dk hava scakl -4Cnin
altna dmemitir. Bu da ormanlarda kayplara neden

olan haerelerin k boyunca hayatta kalma ansn
artrmaktadr.
ekil 4.1.10. Trabzonda her yl kayt edilen gnlk en dk hava scaklklarnn yllara gre deiimi.
33
Uyum
Tm kresel iklim deiiklii ile ilgili senaryolar nmzdeki yllarda scak hava dalgalarnn iddetleneceine iaret
etmektedir (IPCC 2007a-f; 2007b; Kunkel, 2008). Benzer
ekilde WMO da scak hava dalgalar ile balantl lmlerin en az yirmi yl iinde ikiye katlanacan ngrmektedir.
Bu koullar altnda uyum, scak hava dalgalarnn sala
olumsuz etkisini en aza indirmek iin nemli bir tepki stratejidir (Menne ve Ebi, 2006). Bundan dolay scak hava
dalgas gibi tekrarlayan ve artan bir sorun iin, tm dnyada karar vericiler ve uzmanlar en etkin ve ekonomik uyum
stratejileri gelitirmeye almaktadr.
Kresel iklim deiiklii nedeniyle, scak hava dalgalarnn
oluumlar hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde daha fazla, dzenli, iddetli ve yaygn bir hale gelmitir.
Ksa ve uzun vadeli nlemler olarak ehirlerdeki yeil alan
oranlarnn artrlmas; konutlarn s izolasyonu, boya rengi; ehir planlamasnda hkim rzgar ynlerine gre hava
koridorlarnn almas ve/veya mevcutlarn korunmas ile
birlikte kylardaki yollarn deniz-kara melteminin ehir iine girmesine msaade edecek ekilde kyya dik yaplmas;
afet acil yardm planlarnda scak hava dalgalarnn da bir
risk olarak yer almas ve bu riske ynelik erken uyar ve
mdahale hazrlklarnn yaplmas gerekir. zellikle yerel
ynetimlerin, scak hava dalgas uyars verildiinde klima
kullanamayan yoksul kesimlerin klimal al veri merkezleri ve kamu tesislerine ulamnn salamas, hareket edemeyenlere klima ve elektrik faturas iin yardm etmesi, ehrin
deiik noktalarnda halkn ihtiya duyduu zaman girip
serinleyebilecei souma noktalarnn belirlenerek duyurulmas gerekir. Kzlay gibi Sivil Toplum Kurulularnn
(STK) da scak hava dalgas uyars yapldnda ehir ve
krsal alanlardaki insan ve hayvanlara su datmas gibi ksa
ve uzun vadeli nlemler hep birlikte ele alnmaldr.
klim, iklim deiiklii ve salk aratrmalar artk byk
lde termal stres, dier ar hava olaylar ve bulac
hastalklar zerine odaklanmtr. Dier bir deyile
lkemizde de salk riskleri bu ekilde daha geni bir aralkta
Risk
(etki)

34
Can
Salk
Turizm
Enerji
Orman
Yaban Hayat
Su Oran
Sreklilii
..
Tehlike
(nleme/uyum)
Gzlem, veri
taban
Tehlike ve Risk
Analizleri
zleme
Tahmin
Erken uyar
Arazi kullanm
Yeil bina ve ehirler
...
ele alnmal ve bu konuya daha fazla nem verilmelidir.

nsan kltrnn uyumluluu, birok toplumun iklim
deiikliinin baz etkilerine kar kendilerini (en azndan
geici olarak) korumalar nispeten farkl olacaktr. Bu
tr kapasiteler, blgeler ve toplumlar arasnda byk
farkllklar gstermektedir. Corafya, teknolojik kaynaklar,
ynetiim, eitim, altyap ve zenginlik dalm lkemizde
de farkllklar gstermektedir. Bu nedenlerden dolay, uyum
almalarnda zel ihtiya sahiplerinin zellikle dikkate
alnmas gerekmektedir.
Btn bu almalarn yaplabilmesi iin de kresel iklim
deiikliine duyarl salk sorunlarnn takibi ve kaydna
ynelik abalar artrlmaldr. Dier bir deyile, Trkiyeye
zg temel verileri salayacak ve aratrmaclara sunacak
bir sistem kurulmasna byk bir ihtiya duyulmaktadr
(B, 2012).
Ayrca dnyann birok yerinde olduu gibi Trkiyede de
insanlarda davran deiikliine neden olacak, s stresinden lmleri azaltacak ekilde scak hava dalgalarnda birey ve aileler ile birlikte kurum ve kurulularn yapmas ve/
veya yapmamas gerekenler konusunda, bilinlendirilmesi
ve eitim kampanyalar balatlmaldr. Bu kampanya hem
Milli Eitim, hem de Afet Risk Ynetimi program erevesinde yaplmaldr.
yerinde uygulayabilmek iin Tablo 3.1deki admlar da bir
btnn paralar ekilde izleyerek aada gsterilen iklim
deiikliinin scak hava dalaryla birlikte ortaya koyduu
riskleri/afetleri azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn
azaltmak gerekmektedir. Bununla birlikte uyum, ar hava
ve iklim olaylarnn tahmin sistemlerinin gelitirilmesi;
zarar grebilirlii azaltabilmek iin erken uyar sistemlerinin
gelitirilmesi; ar hava artlarna dayankl yerleimlerin
oluturulmas ile birlikte yoksulluun azaltlmas, daha iyi
bir bilinlendirme ve eitime ilave olarak srdrlebilir
kalknma almalar ile mmkn olacaktr (IPCC, 2012).
Maruziyet
(saknma)
Sera gaz azaltma
Temiz enerji
kaynaklar gel.
Enerji verimlii
Su verimlilii
Aalandrma
Tarm alanlarnn
korunmas
Geri dnm
Yeniden kullanm
Doru tketim

Savunmaszlk
(azaltma)

Mevzuat ve standartlar
Mdahale plan
Mdahale kapasitesi
Elektrik yardm
Klima, vantilatr yardm
saatlerinin ayarlanmas
Eko turizm
Souma yerlerinin tespiti
Evsizlerin toplanmas
Souma yerlerine tama
ehirlerde su datm
Yoksullukla mcadele
Eitim ve bilinlendirme
Tatbikatlar
Sigorta, Hava Trevleri
Bilimsel aratrmalar
KUTU 4.1.3: Isnan Trkiye Denizlerinde Yaam

Aslnda nfusu hzla artan dnyada denizleri bir protein deposu olarak grmemiz gerekirken deniz suyunun snmas ve ykselmesinin geleneksel balk avclna, av trlerine ve yntemlerine etkileri ok olumsuz olmaktadr.
ztrk (2011)e gre Akdenizde bilinen 650 balk trnden 56s farkl familyadan olmak zere 90 balk tr Akdeniz
Havzasnda yenidir. Bunlardan 59 tr, Svey Kanal yoluyla Akdenize girerken dierleri Atlantik Okyanusundan gelmitir.
Btn bu trlerin Dou Akdenizde koloni oluturup yerli trlerle alan rekabeti yapmalarnn nedenlerinden biri Akdenizdeki
su scaklnn artm olmasdr. Daha imdiden, tropikal trlerden olan ve katil yosun olarak bilinen Caulerpa taxifolia tr
yosun ile bir ok balk havzada alan kazanmaktadr. nk Bat Akdenizde son 10 ylda yzey suyu scaklk art 0,2Cdir
ve bu derin deniz canllar, zellikle de bu derinliklerde, 13Clik sabit bir scaklkta yaamaya alan balklar iin tehdit
oluturmaktadr. Bat Akdenizde dip sularndaki scaklk 1960tan beri 0,12C ykselmitir. Buna karn Dou Akdenizdeki
deniz suyu 1992den beri ortalama olarak 12 cm/yl ykselmektedir.
Deniz suyu seviyesindeki deiimler Akdenizdeki uzun ve geni plajlarn supralitoral veya serpinti zonu ile med-cezir blgesindeki (mediolitoral) trleri daha fazla etkileyecektir. Bu canllarn arasnda kumsallar reme alan olarak kullanan veya
yumurta brakan deniz kaplumbaas gibi trlerin reme alanlar, plajlarn yzey alanlarnn azalmasyla birlikte tehlike altna
girmitir. Akdenizde deniz suyu seviyesindeki ykselmeler sesil ve sedenter trleri hareket edemediklerinden dolay daha
fazla etkileyecektir.
Balklar, larva ve juvenil denilen ergin ncesi safhalarnda, su scaklnn deimesine kar olduka duyarldrlar. Bu nedenle
deniz ve nehir arasnda g eden balklar, su scaklnn artndan olumsuz etkilenecektir. Akdenizde yaayan, Karadenizde
ve Marmarada yirmi yl nce nadir grlen sardalya, kupes ve salpa gibi balklarn bu denizlerde ska grlmeye balanmas,
hatta neada gibi Bat Karadenizde avclna balanmas deniz suyu scaklnn artyla ilikilendirilmektedir. Yine, Thallossoma pavo (gn bal) tr balklarn artk Marmara Denizinde de grlebilmesi, dalmnn Akdenizin gneyinden daha
kuzeye kmas iklim deiikliinin etkileriyle aklanmaktadr. Yine termofilik (sca seven) olarak adlandrlan Arbacia lixula
denilen bir tr deniz kestanesinin Kuzey Ege ve Marmara Denizinde grlmeye balanmas, bu denizlerdeki canl deiimin
ncs olarak deerlendirilmektedir. Dier yandan, Karadenizin akdenizlemesi sreci devam etmektedir. klim deiikliinin etkileriyle Akdeniz ve Karadeniz arasndaki aknt sisteminin deiimi de incelenmelidir.
Trkiye kylarndaki uzun dnemli deniz seviyesi deiimleri iin kullanlan lm (mareograf ) istasyonlar yeterli deildir.
Snrl da olsa alnan veriler ile ylda 4-8 mmlik deniz seviyesi artnn kysal ekosistemde deiim ve tahribatlara yola aaca
aikardr. zellikle sprey zonu olarak bilinen alanlarda yaayan deniz yosunlarnn ve bunlarla birlikte yaayan omurgal ve
omurgasz canllarn su seviyesi ykselmelerinden etkilenmesi kesindir. Yosunlar, deniz kabuklular ve balklara yaam alan
oluturmaktdr. Bu yaama alanlarnn zamanla yok olacak olmas besin zincirini temelden etkilenmesini kanlmaz klacaktr. Ayrca, deniz suyunun snmas sonucunda yksek scaklkta yaayan bakterilerin artmas ve bunlarn hastalk oluturma
kapasiteleri daha da artacaktr.
4.2. DON VE BUZLANMA

Hava artlarndaki deiimler bitki bymesinde, bitkilerin
yersel ve zamansal dalmnda nemli farkllklara neden
olmaktadr. Sadece scaklktaki kk bir deiim bile tarmsal rekolteyi ve tm ulam sektrlerini nemli lde
etkileyebilmektedir.
Don ve kra olaylar bitkisel retimi olumsuz olarak etkileyen en nemli doal afetlerdendir. Kritik deerlerin altna
den hava scaklklar bitkilerin hayatn devam ettirmesine zorlatrarak, zellikle meyve ve sebze yetitiriciliinde
zararlara neden olur. Bitki bnyesindeki suyun donmas
sonucu bitkide fizyolojik olaylarn devam etmesi mmkn
olamaz. Bu nedenlerden dolay, tarm sektrnde don olay, pek ok bitki trne zarar vermektedir.
Tanm
Ar k artlar, iddetli kar ya, kuvvetli ve hamleli rzgarlarla birlikte dondurucu hava artlar olutuunda buzlanma ve don olaylar meydana gelir. Meteoroloji nceden
tahmin edilen bu durumu ilgililere uyarlar yaymlayarak
duyurmaktadr. Ayrca hava scaklnn 0Cnin altna dmesi sonucu donan yamur, donan isenti veya sulu sepken
tipi meteorolojik olaylar da yollar, caddeler, aalar, binalar
ve kablolar (elektrik ve telekomnikasyon hat ve tesisleri) zerinde buz tabakas oluturmaktadr (Kutu 4.2.1 ve
4.2.2). Havann ak ve durgun olduu k gecelerinde ise
ar s kayb nedeniyle toprak da donmaktadr.
35
MGM (2012)ye gre don olay aadaki ekilde snflandrlmaktadr:

Don ve Buzlanma Balangc
Kuvvetli Don ve Buzlanma
: Hava scakl 0Cnin altna dtnde

: Hava scakl <= - 5 C - <- 10C
ok Kuvvetli Don ve Buzlanma
: Hava scakl <= - 10C
Don olaylar, bitkilerin byme mevsiminin uzunluunu

belirlemektedir. Bitkileri ldrebilecek veya bymesini
nleyecek kadar iddetli olan don olaylarnn ilkbaharda
grlen en sonuncusundan sonra bitki byme mevsimi
balamaktadr. Sonbaharda ilk iddetli donlarn grlmesi ile birlikte byme mevsimi sona erer. Bu da genelde
bitkilerin lmne veya veriminin dk olmasna neden
olur. Don olaylar, gerekli nlemler alnmadnda, retimin dmesine neden olmakta ve reticileri ve dolays ile
lke ekonomisini de olumsuz ynde etkilemektedir (aylan, 1995).
Sabahlar havadaki su buharnn yerde youarak oluturduu su damlacklarna iy denir. Dier bir deyile iy,
yer yzeyi scakl havann iy noktas scaklna kadar
souduunda oluur. Havann iy noktas scakl, sfr
derecenin (donma noktasnn) altna dt zaman kra noktas scakl olarak adlandrlr. Kra, havadaki su
buharnn direkt olarak sv hale gemeden buza dnp
ok souk yzeylerde buz eklinde birikmesiyle oluur (Kadolu, 2007). Havadan dmedikleri iin iy ve krann
miktar ya, vb. olarak llememektedir. Buna ramen

ok az ya alan kurak yerlerdeki bitkiler iin iy ve kra
ayn zamanda bir su kaynadr.
Trkiyede denizlerden uzaklap ve Dou Anadoluya
doru gidildike ok daha karasal bir iklim grlmektedir. Kra, karasal iklimin hkm srd yerlerde Eyll
ayndan Haziran ayna kadar ska grlmektedir. Kasm
ay kuzey yarm krenin genelinde krann en sk grld aydr. Bu nedenle, Amerikada Kasm aynda grlen
dolunay, Kral Ay olarak adlandrlr (Kadolu, 2007).
lkbahar ve sonbahar mevsimlerinin sakin ve ak gnlerinde kra da tarm olumsuz etkileyebilmektedir.
ifti ve meyve reticileri iin kra tehlikeli bir hava
olaydr. Souyan hava, younluunun artmasndan dolay
(katabatik rzgarlarla) yksek yamalardan aaya doru
akarak vadi ve ukur blgelerde toplanr. Buralardaki bahe
ve tarlalar ile birlikte yollar da kradan byk lde etkilenir. Aalarnn alt dallarndaki meyveleri kra almas
ve vadilerde sis oluumu bu nedenle daha fazla grlr.
KUTU 4.2.1. Karayollarndaki iy ve Krann Anlam

iy olumas iin, beton, asfalt, metal yzeyler ve bitki yzeyleri ideal yzeylerdir.
Bitkiler, zerlerindeki buharlama ve terleme nedeniyle nemli yzeylere sahiptirler. Bu nedenle bitkilerin zerinde
iy noktas scakl daha yksektir. Bu da neden bitki yzeylerinde daha nce ve daha fazla iy olutuunu aklamaktadr.
Kpr, viyadk ve otomobil gibi beton veya metal yzeyler ise ok hzl bir ekilde soumaktadrlar. Bu nedenle de
beton ve metal yzeyler iy oluabilen en uygun yzeylerdendir.
Sis ve kra kadar olmasa da iy oluumu insanlarn yaamn etkiledii iin nemlidir. Bazen iy otomobillerin
zerinde kaln bir su tabakas oluturabilmektedir. Bu sadece srclerin dary grebilmek iin tm camlar temizlemesi gibi sknt oluturur. Bazen de iy nedeni ile yollar slak ve kaygan bir zemin halini alr ve srclerin arac
kontrol etmesi de zorlaabilir.
Ara srclerini ve dolaysyla yolcular kra daha fazla etkiler. Eer kra aralar bir sr gibi kaplarsa, temizleme ile
uralacandan sabahlar insanlar geciktirir. Eer scaklk sfr dereceye yaknsa, aralarn camlarndaki kra eklinde olumu buzlar kolayca temizlenebilmektedir. Ayn zamanda donma scaklna yakn dk hava scaklklarnda
aralarn camlarn daha abuk stmak mmkndr. Scak buz kristallerinin yzeylere yapmas, souk buz kristallerine gre daha zayftr. Bir kez scaklklar -5C veya daha altna daha derse buzlar yok etmek ok zorlamaktadr.
Eer hava scakl -10C civarna ve daha altna kadar derse kra pencerelerde ty, yelpaze ve dantele benzer ekillere neden olmaktadr. Ayrca ok dk hava scaklklarnda aralarn camlarn donma scaklnn zerine kadar
stmak iin daha uzun zaman gerekir. Bu scaklklarda buz altndaki yzeylere daha iyi yapr.
Ayrca iy ve kra nedeni ile yollar slak, buzlu ve kaygan bir zemin halini alr ve srclerin arac kontrol etmesi
zorlar ve trafik kazalarnn neden olabilir.
36
Etki
Kresel snmann gnmzde en nemli olumlu etkilerinden biri don olayl gn saylarnn azalmas ve dolaysyla
bitki byme mevsimi uzunluunun artmasdr. Bununla
beraber, donlu gnlerin saysnda ve oluum zamanlarndaki deiimlerin ekim alanlar zerindeki pozitif ve negatif
etkileri, ekim ve hasat zamanlarnn deiiminden dolay
uzmanlar ve sigortaclar tarafndan dikkatle incelenmelidir.

Bitkisel retim baznda denen hasarlara kaynaklk eden
tehlikeler ve hasar yzdeleri Tablo 4.2.1deki gibidir. Grld gibi st ak bir fabrika olarak nitelenen tarm
sektrnde bitkisel retim iin don en byk risk oluturan
meteorolojik olaylarn ikincisidir.
Tablo 4.2.1. TARSM tarafndan denen sigorta hasarlarnn hasar nedeni (Bitkisel retim baznda).
Hasar Nedeni
2009 (TL)
2009 (%)
2010 (TL)
2010 (%)
Deiim (%)
Dolu
28.781.738
40,8
52.312.860
57,6
81,8
Don
35.435.741
50,3
32.360.520
35,6
-8,7
Frtna
5.270.514
7,5
3.976.604
4,4
-24,5
Sel ve Su Baskn
1.683.478
1,9
Yangn
863.715
1,2
384.480
0,4
-95,5
Heyelan
83.825
0,2
55.761
0,1
-33,5
Hortum
27.404
0,04
33.744
0,04
23,1
Deprem
172
0,0
5.425
0,0
3054,1
Toplam
70.463.109
100,0
90.812.875
100,0
28,9
Kaynak: TARSM Faaliyet Raporu 2010 www.tarsim.org.tr

KUTU 4.2.2. Dikkat! Kpr ve Viyadkler Yoldan nce Donar
Buzlanan yollarda seyahat etmek tehlikelidir. Yollardaki kk bir buz miktar bile kazalara neden olabilmektedir.
Hava scakl ve ya miktar yollarda ne kadar buz olabileceini belirler. Kpr ve viyadkler, yollarda daha nce,
ok ve daha abuk buzlanmaktadr.
Buzlanma scakl sfr derecenin, yani donma noktasnn, veya bunun altna inen cisimlerin yzeylerinde oluur.
Kprler, viyadkler ve st geitler her taraftan birden sourlar. Yollar ise altlarn rten toprak sayesinde sadece
st yzeylerinden yani bir taralarndan sourlar. Yol, st yzeyinden sourken bir yandan da altndaki toprak yzey
tarafndan belli bir sre stlabilir. Yaklak iki metre ykseklikte llen hava scakl donma noktasna kadar dse
bile yolun scakl altndaki topraktan dolay sfr derecenin zerinde kalabilir. Bu nedenle kpr ve viyadklere gre
yollarn donmas gecikerek gereklemektedir. Yollarn donmas iin ya hava scaklklar donma noktasnn ok altna
dmeli ya da uzun sre donma noktasnda seyretmelidir. Fakat kpr, viyadk ve st geitler her taralarndan
hava ile temastadrlar. Dier bir deyile, kpr ve viyadklerin, hava scakl donma noktasna dnce scaklklarn donma noktasnn zerinde tutabilecek yolun altndaki toprak yzey gibi, nispeten scak bir yzey ile temaslar
yoktur. Kpr ve viyadkler hava scaklklar dnce hzla s kaybedip soumaktadrlar. Bunun sonucu olarak hava
scaklnn donma noktasna kadar dmesi ile kpr ve viyadklerin donmas arasndaki zaman fark ok kktr.
Hava scakl donma noktasnn altna dnce, kpr ve viyadk yzeylerinin scaklklar da hemen sfr derecenin
altna der. Eer hava yalysa veya yzeyleri slak ise scaklk sfr derecenin altna dnce su hzla donarak ncelikle kpr ve viyadklerin zerinde buza dnr.
zetle hava scaklklarnn 5C civarnda seyrettii gnlerde yol, kpr ve viyadklerin scakl iy veya kra noktasna dm olabilmektedir. Bu nedenle, srclerin hava scaklklar donma noktasna yakn olduu zamanlarda da
slak zeminlerde, kpr ve viyadklerde ok dikkatli ara kullanmas gerekmektedir.
37
Dalm
lkemizde don olaynn grlmedii yer yok denecek
kadar azdr (ekil 4.2.1). zellikle Anadolu ve Konya

don olaynn en fazla rapor edidii yerlerdendir.
ekil 4.2.1. Donlu gnlerin uzun yllar ortalamasna ait yersel dalm (MGM, 2012).
zellikle tarmsal faaliyetler asndan ilkbaharn ge

donlar ve sonbaharn erken donlar lkemizde ekonomik
ynden nemli zararlara yol amaktadr. Karasal i
blgelerimiz ve seracln yaygn olduu Akdeniz Blgesi
risk alanlar arasndadr (ekil 4.2.2). lkbaharda en ge

grlen ortalama don tarihleri gney ky kesimlerinde
Mart ayndan balayarak i kesimlere doru Mays ay
sonuna kadar devam etmektedir.
ekil 4.2.2. lkbaharda en ge grlen don olaylarnn ortalama tarihlerinin yersel dalm (MGM, 2012).
38
ekil 4.2.3. Sonbaharda en erken grlen don olaylarnn ortalama tarihlerinin yersel dalm (MGM, 2012).
Sonbaharda en erken grlen ortalama don tarihleri i

kesimlerde Eyll ayndan balayarak ky ve Gneydou
Anadolu Blgesine doru Kasm ay sonuna kadar devam
etmektedir (ekil 4.2.3).
Trkiyede uzun yllara ait ortalama ilk don tarihlerine
bakldnda, zellikle ilk donlarn 27 Eyllde Dou ve
Anadolu blgelerinde balad grlmektedir. lkemizin
ky blgelerine gidildike ilk don tarihi 26 Aralk tarihine
kadar gecikebilmektedir. Akdeniz Blgesinde ortalama,
26 Kasmdan sonra ilk donlarn balad grlmektedir.
zellikle, Gneydou Anadolu Blgesi incelendiinde
burada ilk donlarn, ortalama olarak 11 Kasmdan sonra
meydana geldii grlmektedir. Son donlarn lkemizdeki dalm incelendiinde, zellikle ky blgelerimizde
daha erken balad grlmektedir. zellikle Akdeniz
Blgesinde, ortalama 16 Martta ilkbahar son donlar
meydana gelmektedir. Antalya ve Mersinde son donlar,
ortalama 1 Martta meydana gelirken, daha gneye inildiinde, 14 ubatta son donlarn meydana geldii grlebilmektedir. Dou Anadolu Blgesinde ise son donlar Mays
aynn sonuna kadar devam etmektedir.
Unutulmamas gereken bir dier konu da donun, bitkilerdeki ieklenmenin bolluunu kar erimesinin tarihlerine
balayan etkenlerden biri olduudur (Inouye, 2000; Inouye ve ark. 2002). lkbahardaki don olasl belirli bir takvim gnnde sabit kalsa bile snmadan dolay daha nceki
tarihlerde balayan yapraklanma ve/veya ieklenme nedeniyle tomurcuklar, donlarn oluumuna, artan sklna ve
iddetine daha hassas ve duyarl hale gelmektedirler. Eer
don tarihlerindeki deiim, kar erime tarihlerinin deiiminden daha az ise ilkbahardaki son don tarihi ileri bir
tarihe kaysa bile don zararlar artabilir.
Eilim
Kresel iklim deiimi nedeniyle artan hava scaklklar
gnn en dk hava scaklklarnda yeni rekorlarn krlmamasna neden olmaktadr. Trkiyenin ilk 10 adet en
dk gnlk scaklk rekorlarnn krld yllara bakldnda rekor scaklklarn 1940 ila 1979lu yllar arasnda
younlat grlr. ekil 4.2.4de gsterildii gibi son
yllarda dk scaklklara ait rekor scaklklar azaltmakta
ya da rekor dk scaklklarn hi olmad grlmektedir.
Gnn en yksek scaklklarna ait rekorlar srekli olarak
yenilenirken gnn en dk scaklklarna ait rekorlar
ise uzun yllardr krlamamaktadr. rnein, Trkiyede
en dk hava scaklnn gzlendii Ar Meteoroloji
stasyonunda kayt edilen -45,5Clik en dk scaklk
rekoru 20 Ocak 1972 ylndan beri yani krk yldr krlamamtr (ekil 4.2.4). Bu, don olaylarnn ortadan kalkt anlamna gelmemektedir. Sadece donlarn iddetinde ve
saysnda nemli bir deiim ya da art olmamtr; yani
don problemi tarm ve ulam iin halen geerlidir.
39
ekil 4.2.4. Trkiyenin ilk 10 en dk gnlk hava scakl rekorunun krld yer ve zamanlar.
Trkiyedeki donlu gnlerin saysnn, karbondioksitin

art ve kresel snma ile birlikte, Trkiye genelinde bir
d gstermesi beklenir. T Meteoroloji Mhendislii Blmnde gerekletirilen almalarn (Kadolu,
vd., 1998; aylan, 1993, 1994, 1995) sonularna gre,
ilkbahardaki son donlu gnlerin grld tarihlerin sadece Trkiyenin kuzeybat kesiminde gittike daha erken
bir tarihte sona erdii, fakat dier kesimlerde pek deimedii grlmtr. lk ldrc sonbahar donunun
grld tarihlere baknca, bunlarn da daha ok Dou
Anadoluda daha erken tarihlerde ortaya kt saptanmtr. Trkiyenin hi bir yerinde bitkiler iin ilk ldrc
sonbahar donunun grld tarihlerde henz k ayna
doru bir ekilme grlmemitir. Sonu olarak, bitki byme mevsimi (gn says olarak) uzunluklarnn yllk
ortalamalar Trkiyede, zellikle Anadolu ve Karadeniz
Blgesinde, deimektedir (Kadolu ve Aslan, 2000).
Uyum
Byme mevsimi (don olmayan sre) baz blgelerde ksalyorsa, ayn zamanda snmadan dolay baz blgelerde de
byme mevsiminin geniledii anlamna gelmektedir.
Byme mevsiminin uzamas bu blgelerdeki bitki tipine,
su ynetimine ve soutma amal enerji kullanmna uyum
salanmasn gerektiren baz tehlikeler de oluturmaktadr.
Kresel iklim deiiminin ngrd gibi scaklklarn artmasna ynelik senaryolar aktif bitki byme mevsiminin
uzamasn gndeme getirmektedir. Uzayan byme mevsimi bitkiler iin gerekli olan sulama ihtiyacn da beraberinde getirmektedir. Bu tr tehlikeler, kresel iklim deiiminin etkilerini azaltmak iin planlamada daha geni bir
yaklam zorunlu klmaktadr.
Atmosferik sera gazlarnn artmas ve yerel iklim eleman40
larndaki deiimlerin sonular, tarmsal retim dhil

olmak zere, biyolojik evrede etkilerini gstermektedir.
Gelecekteki iklim zelliklerinin belirlenmesindeki belirsizliklerle birlikte, karar vericilerin ve sera gazlarnn zararlarn azaltmakla grevli ulusal program yneticilerinin iklim
elemanlarna ait zaman serilerindeki eilimleri zel olarak
bitki-byme gnleri eklinde belirlemesi gerekmektedir.
Blgesel iklim durumunu gsteren iklim elemanlarndaki
deiimler, blgedeki ekolojik artlar iin de nemli iaretler tar. klim artlar, ekolojik koullar da kontrol eden
nemli faktrlerdendir. Bu nedenle, iklim elemanlarndaki
zel eilimlerin bilinmesi, biyolojik artlardaki deiimlerin
de belirlenmesine yardmc olacaktr. Bunlara ilave olarak,
meteorolojik artlar, st ak bir fabrika olan ve lkemizin
nfusunun byk bir ksmnn geimini salayan, tarm
ve dolaysyla Trkiye ekonomisini olumlu veya olumsuz
olarak ok deiik baka ekillerde de etkileyebilmektedir
(aylan, 1993, 1994, 1995).
Donla mcadele iin her yrenin iklim durumu, yaplan
tarmn ekli, yetitirilen bitkinin zellii, ilgili tarm iletmesinin imknlar gz nne alnarak, donla mcadele
yntemlerinden en uygun, en pratik ve en ucuz olan seilmelidir. Tek bir yntemle nlem alnabilecei gibi gereken
durumlarda bir ka yntem birlikte uygulanarak don olaynn zararlar nlenebilir. nemli olan, doru ve en etken
olan yntemin seilmesi ve gerektiinde doru bir ekilde
uygulanabilmesidir. Bu nedenle uyum almalarna teknik
elemanlar ile birlikte iftiilerin de aktif katlm olduka
nemlidir.
deiikliinin don ve buzlanmayla birlikte ortaya koyduu
riskleri/afetleri azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn
azaltmak gerekmektedir. Bununla birlikte don ve buzlanma
tahmin sistemlerinin gelitirilmesi; zarar grebilirlii

azaltabilmek iin maruziyetin belirlenmesiyle, erken uyar
sisteminin, don ve buzlamn kt etkilerine dayankl
yerleimler ve sektrler gelitirmeyle birlikte yoksulluun

azaltlmas, daha iyi bir bilinlendirme ve eitime ilave
olarak srdrlebilir kalknma almalar ile mmkn
olacaktr (IPCC, 2012).
4.3. ORMAN YANGINI

Alk, fakirlik, hava kirlilii, toprak bozulmas, lleme,
ormanszlama gibi bir ok problem iklim deiiklii ile
birlikte artmaktadr. Yetien bitki trleri, iklim ve artan
nfusun ihtiyalarnn bileimi, artk ortaya nlenmesi ve
sndrlmesi olduka zor olan orman yangnlarn kartmaktadr. Gnmzde ormanlar tehlikeye sokan etkenlerin banda insanlar ve yangnlar gelmektedir. zellikle yaz
aylarnda ormanlar iin byk tehdit oluturan yangnlar,
ok uzun bir srede yetiebilen aalarn bir anda elden
gitmesine, doal dengenin bozulmasna, ormanda yaayan
tm canl trlerinin ve doal yaam ortamlarnn yok olmasna, topraktaki organik maddelerin yitirilmesine neden
olmaktadr.
Trkiye topraklar 77,8 milyon hektarlk bir alan kaplamaktadr ve arazisinin denizden olan ykseklii ortalama
1.132 metredir. lkemiz topraklarnn %56s bin metrenin zerindedir. Ya ve nem faktrlerinin farkl bileimi
lkemizde orman ekosistemlerinin ortaya kmasna neden
olmaktadr (B, 2012). Trkiyenin 21,5 milyon hektar
(%27) ormanlarla kapldr. OGM-OP (2012)ye gre lkemizdeki ormanlarn %85i doal orman olup %15i ise
aalandrma yoluyla oluturulmu ormanlardr. Ormanlarn %52si verimli orman, %48i (yani 11,2 milyon hektar) bozuk ormandr (ekil 4.3.1). Verimli orman alanlar,
bozuk orman alanlarna gre yaklak 5 kat daha fazla karbon depolamaktadr.
ekil 4.3.1. Trkiyedeki orman varlnn lke genelindeki dalm (OGM-OP, 2012).
41
Tanm
Ksaca, ormanlara zarar veren, ormanlardaki hereyi yakp
yok edebilen yangnlara orman yangn denir. Orman yangnnn genel tanm ise ormanda yaam birliinin yeleri
olan, canl ve cansz btn yanabilen varlklar yakp yok
edebilen ate olarak ifade edilmektedir. Orman yangnlar,
meydana gelilerine ve ormanda yaktklar ksmlara gre:
1. rt Yangn, 2. Tepe Yangn, 3. Toprak Yangn eklinde snfa ayrlr (Kkosmanolu, 1985).
Orman yangnlarnn etkiledii alann bykl, eitli
lkelerde farkl ltler kullanlarak deerlendirilmektedir.
Baz lkeler orman yangn iin 100 hektar (ha) yanan alan,
baz lkeler ise 500 ha yanan alan lt olarak kullanrlar.
Bu durum lkenin ormanlk alanyla, orman yangn saysyla ve orman yangnlaryla kaybedilen alanlarla ilikilidir.
rnein, Trkiyede 100 hadan daha byk alanda etkili
olan yangnlar byk orman yangn olarak kabul edilir
(Kkosmanolu, 1985; Bilgili vd., 2010a). Baka bir tanma gre, 100-500 hadan daha byk bir alan kaplayan,
8 saat ve/ya da daha uzun bir sre etkili olan ve sndrme
ekiplerinin gcn aan yangnlar byk orman yangn
olarak isimlendirilir (Neyii vd., 1996).
Etki
Orman yangnlarnn etkileri, orman rtsnn tabiatna
ve yangnn iddetine baldr. Orman yangnlar, kk
zararlardan tutun da, ormann hem koruyucu hem de iktisadi faydalarnn tamamen tahribine kadar byk zararlar
meydana getirebilir. Orman yangnlarnn ouna insanlar
bilerek veya bilmeyerek neden olurlar. Hava artlar ise yangnlar iin nemli bir evre, tetikleme ve gelime faktrdr. Her yl doal neden saylan yldrmlarn sebep olduu
yangnlar, Trkiyede yaklak olarak 450 hektarlk orman
tahrip etmektedir (OGM-OP, 2012).
Orman yangnlar, Akdeniz Havzasndaki pek ok lkede ve Trkiyede orman arazileri zerinde olumsuz etkilerde bulunan afetlerin banda gelmektedir. Orman yangnlar, orman arazileri ile bitkilerin bymesi, yaps ve
bulunu yerlerini etkileyerek zellikle karbon dngsn-
de ve biyojeokimyasal dngler zerinde olumsuz etkiler

oluturmaktadr (Trke, 2010a; Altan, 2011; Flanninga
vd., 2000; Trke, vd., 2011a). Ormanlarn ekolojik yaps ve tr bileimi, yangn rejimi tarafndan etkilenmektedir. Yangn rejimini; yangn skl, genilii, younluu,
dnemsellii, tr ve iddeti olmak zere alt temel bileen
belirlemektedir. Bu bileenlerin ortaya konulmas ve yangn
rejiminin belirlenmesi iin kuraklk ile ilikili almalarn
yaplmas gerekmektedir (Flannigan vd., 2000; Trke vd.,
2011a; Altan, 2011).
Gnmzde artk daha fazla insan ormanlk alanlardan
faydalanmaktadr. Bu alanlara yerleenler, bu alanlarn
salad doal deerlerden faydalanmann yan sra byk
bir yangn tehlikesi ile birlikte yaamaktadrlar. Orman yangnlar genellikle fark edilmeden balar; hzla yaylr; allar, aalar ve evleri tututurur. Bu yangnlar hzla yama
ve ovalara yaylp balara, tarlalara ve yollara, enerji nakil
hatlarna da zarar verebilir (Kadolu vd., 2004a, b).
lkemizdeki orman ve fundalk yangnlar genel olarak
doal (yldrm) kaynakl yangnlar veya ihmal-dikkatsizlik (anz, plk, avclk, oban atei, sigara, piknik atei
vb.), kast (kundaklama, yer ama vb.), kaza (enerji nakil
hatt, trafik, lokomotif vb.) eklinde insan kaynakldr. Son
10 yllk verilere gre yangnlarn %53lk blmn ihmal, dikkatsizlik ve kaza, %11lik blmn kast, %12lik
blm yldrm sonucu kmtr ve %24lk blmnn
k nedeni ise bilinmemektedir (OGM-OYM, 2012).
2010 ylnda yldrm sonucu kan orman yangnlarnn
says %3 artmtr ve yangnlarn %15lik blm yldrm
yznden meydana gelmitir. OGM-OYM (2012)ye gre
1937 ylndan bu yana 2011 yl sonu itibariyle yl bana
den orman yangn genel ortalama says 1.208 adettir.
Fakat 2002-2011 yllar arasn kapsayan son 10 yllk dnemde orman yangn says yaklak %50 orannda artarak
toplam 19.739 adet orman yangn meydana gelmi ve dnem ortalamas 1.974 adet/yl olmutur. ekil 4.3.2de grlecei zere Trk Kzlay tarafndan ayni yardm yaplan
orman yangn saysnda 2004 ylndan itibaren nemli bir
art grlmektedir.
ekil 4.3.2. 2002-2010 yllar arasnda Trk Kzlay tarafndan yardm yaplan 113
orman yangnnn yllara gre toplam.
Yangn-Orman yangn
42
Son yllarda orman yangnlar saysndaki art, nfusun

ve bu dorultuda insan-orman ilikilerinin (turizm, rekreasyon, orman rnlerine olan gereksinimlerin) artmasyla
paralellik gstermektedir. Yangnlarn byk ounluu
0-400 metre rakmlarda meydana gelmektedir. Ylda ortalama 2.000 yangn meydana gelmektedir ve bu yangnlarda da ortalama ylda 7-10 bin hektar alan yanmaktadr
(OGM-OP, 2012).
Dalm
Dnyann birok lkesinde ve Trkiyede, orman varln
tehdit eden etmenlerin banda orman yangnlar gelmektedir. Orman yangnlar, her yl dnyann eitli bitki blgelerinde ve ormanlk alanlar zerinde etkili olmakta, katrilyonlara ulaan yangnla savam harcamasna, can, mal ve
rekreasyon kayplarna neden olmaktadr. Trkiye, byk
bir blm, zellikle bat ve gney blgeleri, yazlar scak/
ok scak ve kurak, klar lk ve yal byk Akdeniz iklim kuanda yer ald iin, her yl nemli sayda orman
yangnlar ile kar karya kalmaktadr (Erkan, 2006; Altan, 2011; Altan vd., 2011).
zellikle Kahramanmaratan balayp Akdeniz ve Egeyi

takiben stanbula kadar uzanan 1.700 kmlik sahil bandnn 160 km derinliindeki blmnde yayl gsteren 12
milyon ha ormanlk alan, yangna birinci derecede hassastr.
zetle, Trkiyede hem orman yangnlarnn dalm dzensiz olup daha ziyade ky ve ky ard blgelerde younlamtr (ekil 4.3.3).
Trkiye orman yangnlar asndan Akdeniz lkeleriyle
benzer zelliklere sahiptir. Trkiyede orman yangnlar,
zellikle yaz kurak subtropikal Akdeniz ikliminin etkili
olduu Akdeniz, Ege ve Marmara blgelerinin byk blmnde grlr. Ayrca, orta enlem nemli-lman iklim
zelliklerine sahip olmas nedeniyle daha az orman yangn
grlmesi beklenen Karadeniz Blgesi, Trkiyede yaplan
eitli almalara konu edilmitir. Bu almalar arasnda,
Dou Karadeniz ve Kastamonu orman yangnlar da bulunmaktadr (Uslu vd., 2002; Bilgili vd., 2010b). ounlukla
yar kurak, kuru-yar nemli ve yar nemli iklim koullarnn
egemen olduu Trkiyede, orman yangn her blgede yer
alan ormanlar iin byk bir risk ve ciddi bir tehlike oluturmaktadr.
ekil 4.3.3. Trkiyede Orman letme Mdrlklerinin orman yangnna hassaslk

derecelerine gre dalm (OGM-OYM, 2012).
Trkiyede orman yangnlar genellikle Mays aynda balar

ve Kasm ay sonlarna kadar srer. Bu durum Akdeniz iklim kuann zellikleri dikkate alndnda, Akdeniz ve
Ege blgeleri iin doruyken, Trkiyenin eitli blgelerinde bu mevsimlerin dnda kalan aylarda da yangnlar
grlebilmektedir. rnein; Dou Karadeniz Blgesinde
Mart ay, deien hava dolam koullarna bal olarak, bu
blge zerinde etkili olan gneyli dolamn neden olduu
gneyli fn rzgarlarnn mevsimine gre scak ve kurutucu
etkisi nedeniyle (Kutiel vd., 2001; Trke vd., 2003) orman
yangnlarnn ve yanan alanlarn en fazla olduu dnemdir. Bitkilerde byme dneminin balangcndan nce su
ieriinin en dk dzeyde olmas ve fn rzgarlarnn
etkisiyle toprak zerindeki yanc maddelerin nem ieriinin azalmas, orman yangnlarnda bu dnemde bir art
oluturur (Bilgili vd., 2010b).
ekil 4.3.3e gre Trkiyenin Kahramanmara yresinden

balayp Akdeniz ve Ege kylarn iine alarak stanbula
kadar uzanan 1.700 kilometrelik ky kuann 160
kilometresi, i kesimlerine kadar sokulan baz blmlerini
de iermek zere, 12 milyon halk alan orman yangnlar
asndan birinci ve ikinci derece hassas blgeleri
oluturmaktadr (OGM, 2008a, 2008b, 2008c).
Trkiyede orman alanlarnn % 58ini yangna birinci (%
36) ve ikinci (% 22) derece hassas alanlar olutururken, %
24 nc, % 12si drdnc ve % 6s de beinci derece yangna hassas blgeleri oluturur. Bu blgelerin alansal
bykl Tablo 4.3.1de verilmitir. Akdeniz ikliminin
bilinen baskn zelliine bal olarak, kurak ve scak yaz
dneminde zellikle Ege ve Akdeniz blgelerinde her yl
oluan yangnlarda geni orman alanlar zarar grmektedir.
43
ekil 4.3.4de grlmekte olan Akdeniz ve Ege blgelerinin

0400 metre ykseltiler arasnda yer alan ormanlk alanlar,
yangna birinci derece hassas blge ierisinde yer almaktadr.
Bu ormanlk alanlarda, maki ve kzlam mecereleri yerleim, tarm ve turizm amacyla insanlar tarafndan youn
olarak kullanlmaktadr (OGM, 2008a, 2008b, 2008c).
Tablo 4.3.1. Yangna hassas alanlarn hassasiyet derecisine gre etkiledii alanlarn bykl
(OGM-OYM, 2012).
Yangna 1. derecede Hassas Alan
7 844 579 ha.
4 612 563 ha.
5 260 810 ha.
2 622 759 ha.
1 218 909 ha.
ekil 4.3.4. Trkiyede 1950-2010 yllar arasnda orman yangn afet saylarnn illere gre dalm.
Trkiyede 1950-2010 yllar arasnda orman yangn afet

saylarna gre en ok orman yangn grlen illerimiz srasyla Antalya (269 adet), Mula (244 adet), zmir (244 adet)
ve anakkale (162 adet) eklindedir (ekil 4.3.4). rnein,
2005-2010 yllarna ait 6 yllk kaytlar incelendiinde
hassas blgeler ile birlikte, 12.171 adet orman yangn
sonucunda toplam 59.607 ha orman alan yanmtr (ekil
4.3.5). Yangn saysnn %39u ve yanan alann ise %68i
Antalya, zmir, Mersin, Mula blgelerindedir.
Orman yangnlarnn uzun yllar boyunca ki dalmna

bakldnda, en fazla orman yangn 1994 ylnda gereklemitir. kinci srada 2007 yl ve nc srada 2001 yl
gelmektedir (ekil 4.3.6). 2001, 2002 ve 2007 yllarnda
da orman yangnlar saylar art gstermi ve de 2010 yl
itibari ile kayt ve rapor edilen orman yangn ve yanan alan
miktar olduka azalmtr (ekil 4.3.7).
ekil 4.3.5. OGM OYMye gre 2005-2010 yllar arasnda Orman Blge Mdrlkleri baznda
grlen orman yangn says ve bu yangnlarda yanan toplan alan miktarlar (OGM, 2011).
Orma n B lge M d rl k lerinde Y a ngn S a y s v e Y a na n A la n Mik ta r (2005-2010)
%16
2000
25000
% 35
1800
Y angn S ays
1400
%10
%9
1200
15000
1000
800
600
%5
400
%6
% 10
%5
%5
%3
%3
%3
%4
%2
%2
%2
200
% 11
%4
%3
%2
%3
10000
% 12
%4
%4
5000
%2 %2
%1
%1
%1
Zonguldak
S inop
Trabzon
Mula
Mers in
K tahya
K onya
K as tamonu
zmir
K .Mara
Is parta
s tanbul
Gires un
E s ki ehir
E laz
E rzurum
Denizli
anakkale
B olu
B urs a
Artvin
B alkes ir
Ankara
Antalya
Amas ya
Adana
Adapazar
Y angn S ays
Y anan A lan
44
Y anan Alan (Hektar)
20000
1600
ekil 4.3.6. 1937-2011 yllar arasnda kan yllk toplam orman yangn saylarnn zamanla deiimi
(OGM OP ve OGM OYM, 2012).
ekil 4.3.7. 1937-2011 yllar arasnda kan orman yangnlarnda yanan alan miktarlarnn yllara gre
deiimi (OGM OP ve OGM OYM, 2012).
lkemizin byk bir blmnn yazlar scak ve kurak

bir iklim kuanda yer almas nedeniyle ormanlarmz
yln scak dneminde byk yangn tehlikesi altndadr
(ekil 4.3.8, 4.3.9). zellikle Akdeniz, Ege ve Marmara
blgelerimizin kylarndaki ormanlarmzda, yaz aylarnda
gnde ortalama 20-30 orman ve fundalk yangn meydana
gelebilmektedir (ekil 4.3.8). Mevsimlere gre yllk orman

yangn dalmna bakldnda en fazla yangnn kn
1989 ylnda, ilkbaharda 1989 ve 2000 yllarnda, yazn
1977 ve 1994 yllarnda, sonbaharda ise 1979 ve 1993
ylnda olduu grlr.
45
ekil 4.3.8. 1953-2010 yllar arasndaki mevsimsel toplam orman yangn saylarnn deiimi. Ayrca Semerci vd.,
(2008), kuraklk nedeniyle 2002-2007 yllar arasnda Anadolu Blgesinde birok aacn kuruduunu belgelemitir.
ekil 4.3.9. 2005-2010 yllar iin aylk toplam orman yangnlar says ve yanan alanlarn dalm
(OGM, 2011).
Ayla ra G re T opla m Orma n Ya ngnla r S a ys ve Ya na n Ala nla r (2005-2010)
3500
35000
% 55
%25
3000
30000
Yangn S ays
2500
25000
% 28
2000
%13
%15
20000
1500
15000
1000
500
%3
%1
%1
Ocak
ubat
%4
%7
%6
10000
Yanan A lan ( Hektar)
%21
%5
%5
%2
%1
%1
%1
E kim
K as m
Aralk
5000
0
Mart
Nis an
Mays
Haz iran Temmuz Aus tos
E yll
Y angn S ays
Y anan Alan
Mevsimsel olarak orman yangnlarnn olutuu yerler

farkllklar gsterebilmektedir (ekil 4.3.10). rnein, k
aylarnda Antalya, Mersin ve Trabzon gibi ky blgelerinde rzgarn fn etkisinde kalabilecek olan yerler ile birlikte
Dzce en ok orman yangn grlen ilimizdir. lkbaharda
stanbul, Kocaeli, Dzce, Zonguldak ve zmir gibi daha ok
ky kesimlerinde orman yanglar daha sk oluabilmektedir.
Yaz aylarnda ise zmir, Mula, anakkale ve Mersin gibi
46
yine ky alanlarmzda orman yangnlar younlamaktadr.

Sonbaharda ise orman yangnlar Ege ve Akdeniz kylar
ile birlikte kendini en fazla Antalyada gstermektedir (ekil
4.3.10).
ekil 4.3.9da gsterildii gibi 6 yllk periyotta kan
yangnlarn; yangn says olarak % 88lik, yanan alan
olarak da % 96lk ksm yangn sezonu diye bahsedilen
(eskiden Haziran-Ekim olan) Mays- Kasm aylar arasnda

gereklemitir. Yangn saysnn %46s ve yanan alann
% 83 Temmuz ve Austos aylarna rastlamaktadr.
Temmuz aynda kan yangn says Austos ayna nazaran
az olmasna karn Temmuz aynda %55lik yanan alan
fazlal ile daha youn bir aydr.
Nedenleri %98,8 gibi byk bir oranda kastl veya kastsz
insan etkisine bal olsa da, orman yangnlarnn oluum
yerlerine dikkat edecek olursak, meteorolojik artlarn etkisi aka grlebilmektedir. Meteoroloji parametrelerinin yanc madde (yakt) zerinde meydana getirdii nem
deiimleri hem yangn riski asndan, hem de yangn
ktktan sonra hareket ynnn belirlenmesinde ok byk bir neme sahiptir. Yakt nemi, havann bal nemi ve
scaklna bal olarak gn ierisinde deiim gstermektedir.
ekil 4.3.10. Trkiyede 1950-2010 yllar arasnda grlen orman yangnlarnn mevsimsel ve yerel dalm.
Eilim
Orman ve al yangnlarnn balamas ve gelimesinde
yksek hava scakl, dk nispi nem ve yksek rzgar
hz anahtar rol oynamaktadr. Bu meteorolojik faktrler,
kresel snmadan dorudan ve bu metorolojik faktrlerden
dolay da orman yangnlar dolayl olarak etkilenmektedir.
Bu nedenle, rnein, Avustralya, Kaliforniya ve Gney
Avrupada grlen son orman yangnlarnn sklklarnn ve
iddetlerinin kresel iklim deiikliine iaret ettii kabul
edilmektedir (Bryant, 1997).
Pinol vd., (1998)e gre Akdeniz blgelerinde nemli evresel sorunlardan biri ykc yaz orman yangnlardr. rnein, 1994 yangn sezonunda spanya genelinde 430.000 ha
orman, fundalk, allk ve ayr yanm ve 31 kii yaamn
kaybetmitir. Orman yangnlarnn says daha nceki yllardan farkl deildi, fakat yangnlarn iddeti ve kaplad
alanlar ok byk olmutur. Dier bir deyile, iklim deiiklii nedeniyle orman yangnlarn iddeti ve etkili olduu
alanlar artmaktadr. zellikle 1970lerden sonra daha be-
lirgin bir ekilde kresel lekte ortalama hava scaklnda

art olmas orman yangnlarnn skl ve bykln de
etkilemitir (Houghton vd., 1996; Nicholls vd., 1996).
Gnmzde orman yangnlar deiik nedenlerden dolay
artmaktadr. Gney Avrupa ve Akdeniz Havzasndaki orman yangnlarnda iklim deiikliinin etkisi daha byk
olmaktadr. Isnma, orman yangn tehlikesini, zellikle
ar hava artlar ve byk yangnlarn olasln artrmaktadr. klim deiiklii, arazi kullanm ve bitki rts ile
birlikte retimdeki verimlilii de deitirerek orman yangnlarn artrmaktadr. Ayrca iklim deiikliine bal olarak gerekleen bitki ve aa tr deiiklikleri ile birlikte
bu trlerin ykselti olarak yer deitirdii de gz nnde
bulundurulmaldr. Dier bir deyile, ar hava olaylarnn
artmasndan ve bitkilerin yer deitirmesinden dolay orman yangnlarnn eskiden yaygn olarak grlmeyen yerlerde de grlmesi olasl giderek artmaktadr.
47
Gnmzde sre giden kresel snma ile birlikte lkemizin kuru kesimlerinde yksek scaklklar ile birlikte orman
yangn mevsimi ve saysnda artlar olabilmektedir. Kuru
kesimlerde, yksek scaklklar ile birlikte orman yangnlar
ve tarmsal hastalk ve bcek zararllarnda da byk artlar
grlmektedir. rnein, ar souk havalar am kese bcei
nfusunu kontrol ederdi. imdi k aylarnda (rnein,
-40C vb. gibi) ar souk havalarn yaanmamasndan
dolay am kese bcei nfusunda byk patlamalar
olmaktadr. Ayrca, muhtemel iklim deiiklii ve ozon gaz
seyrelmesinin de ormanlara olas etkilerine dikkat edilmelidir.
Afet Kaynakl Salgn Hastalklar Aratrma Merkezinin

(CRED) istatistiklerine gre, ar scaklklar (scak ve souk
hava dalgalar, vb.), kuraklk ve orman yangnlar gibi klimatolojik kkenli afetlerin grlme sklnda 1990larn
ortasndan balayarak bir art gzlenmektedir. Her yln bir
nceki yldan daha kurak olma olaslnn artmas ve buna
bal olarak 1990lardan balayarak kresel scaklklardaki
art, k aylarndaki ani scaklk deiiklikleri ve don olaylar ile yaz aylarndaki yksek gndz ve gece hava scaklar ve
uzun sreli scak hava dalgalar canl yaam iin nemli bir
tehdit oluturmaktadr. Ayrca, kurak ve scak geen yaz aylarndaki scak hava dalgalar, orman yangnlarn tetikleyerek byk kayplara yol amaktadr (Acar ve Trke, 2011).
KUTU 4.3.1. Erozyon

Gerekte, milyonlarca yldan bu yana doal bir sre olarak sregelen toprak anm, ne yazk ki insann evre
zerindeki yanl uygulamalar ile artk hzlandrlm toprak anm (erozyon) eklinde ok ciddi bir soruna
dnmtr. lkemizde meydana gelen toprak kayb ise miktar ve iddet bakmndan birok lkeden ve hatta
baz ktalarda oluan yllk tant miktarndan daha fazla olduundan, nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr.
lleme ve Erozyonla Mcadele Genel Mdr Hanifi AVCInn deiik sempozyumlarda yapt aklamalara
gre Trkiyedeki orman alanlarnn %54, tarm alanlarnn %59u ve meralarn %64nde orta ve iddetli erozyon mevcuttur. Bu durumda, Trkiyede ylda yaklak 500 milyon ton toprak denizlere ve gllere tanmaktadr.
Trkiye; corafi konumu, topografik yaps, iklimi, yanl tarm uygulamalar, mera ve orman tahribat ve topraklarn erozyona duyarl olmas sebebiyle dnya zerinde en ok erozyona maruz kalan lkeler arasnda yer
almaktadr.
Trkiyede su havzalarnda; iklim, toporafik ve jeolojik yap nedeniyle doal artlardan oluan doal erozyonun yan sra yanl arazi kullanm ve ar faydalanma sonucu hzlandrlm bir erozyon mevcuttur. Ormanlarn
ve bitki rtsnn tahribi, yanl arazi kullanm, eimli arazilerde tedbir alnmadan tarm yaplmas gibi insan
etkileri de erozyon ve sel afetlerini artrmaktadr. llemenin ve gn de en nemli sebeplerinden biri de
erozyondur. rnein, 1960l yllarda Karapnar, iddetli rzgar erozyonu nedeniyle g tehlikesi ile kar karya
kalmtr.
Son yllarda erozyon kontrol almalarna hz verilerek tarm ve mera alanlarnda koruyucu orman kuaklar
oluturulmu; ky ve i kumullarda kumul tespit almalar yaplmtr. Bunun yan sra orman tekilatnca
Trkiyenin pek ok yerinde toprak muhafaza ve erozyon kontrol amal projeler uygulanm ve uygulamalar
halen devam etmektedir.
Uyum
Ormanlar; aalarn gvdelerinde, yapraklarnda, dallarnda, kklerinde, l ve diri rtde ve orman topranda
karbon depolamaktadr. Dier bir deyile, srdrlebilir bir
ekilde ynetilen ormanlar daha fazla karbon tutmaktadr.
Ormanlarn tahribat ise atmosferde emisyon artna neden
olur. FAOnun 2005 yl verilerine gre; dnyada her yl
yaklak olarak 13 milyon hektar orman alan yok olmaktadr (sera gaz emisyonunun yaklak %20si). Bu nedenle
atmosferdeki sera gaz salnmnn azaltlmas, dier yandan
da orman gibi karbon yutaklarnn alanlarnn artrlmas
48
gerekmektedir. Bu durumda ormanlarn korunmas byk

nem arz etmektedir.
Bu nedenlerden dolay, Trkiyede 1 Kasm 2007 tarihinde yaynlanan Babakanlk Milli Aalandrma ve Erozyon
Kontrol Seferberlii Genelgesi kapsamnda kamu, zel
sektr ve sivil toplum kurulular ile ok sayda ibirliine
gidilerek lke apnda aalandrma almalarna hz verilmitir. Trkiye ekil 4.3.11de grld gibi 2005-2010
yllar arasnda ormanlarn ylda 50-250 bin ha olarak artrm olan lkeler arasnda gsterilmektedir (FAO, 2010.)
ekil 4.3.11. 2005-2010 yllar arasnda Trkiye, ormanlarn ylda 50-250 bin ha olarak artrm
lkeler arasnda gsterilmektedir (FAO, 2010.)
Bu amala Trkiyede Orman ve Su leri Bakanl tarafndan yaplan almalardan bazlar unlardr:
FAO ile ibirlii iinde hazrlanan Orman Kaynaklar
Deerlendirme (FRA-2010) raporuna gre 2009 yl
itibaryla toplamda ormanlarmzda yaklak 2 milyar
ton karbon depolanmtr. Bu miktar 7 milyar ton karbondioksitin edeeridir.
Buna ek olarak; ormanlarmz yllk artmlar ile her yl
24 milyon ton ek karbon depolamaktadr.
2008 ylnda balatlan Aalandrma ve Erozyon
Kontrol Seferberlii ile 2012 ylna kadar 1 milyon
683 bin ha bozuk alanda rehabilitasyon almas yaplacak ve bu miktar bozuk orman verimli orman haline
getirilecektir.
Yllk 41 milyon ton karbon depolayan bozuk orman
alan, verimli hale geldiinde 222 milyon ton karbon
depolar hale gelecektir. Bu da 181 milyon ton ek karbon depolanmas demektir.
Eylem Plan sonunda Trkiyenin karbon yutak miktar %10 artarak 2 milyar 181 milyon ton olacaktr.
Ayrca bu srete orman artlar da beklenmektedir.
Arazi artlar nedeniyle bozuk alanlarn ancak yarsnn
verimli hale getirilebilecei ngrlmekte olup Eylem
Plan dnda kalan 3.605.000 ha bozuk orman alan
da 2012den sonraki srete iyiletirildiinde toplam
olarak 385 milyon ton daha ek karbonun depolanmas
salanacaktr.
Netice olarak; sadece bozuk orman alanlarnn iyiletirilmesinden toplam 566 milyon ton ek karbon
depolanma imkn bulunmaktadr. Potansiyel olarak
rehabilite edilme imknna sahip tm ormanlarn
2012-2022 yllar arasnda verimli hale getirilebilecei
ngrlmektedir.
Dier taraftan bata orman yangnlar olmak zere,
ormanlarn usulsz faydalanmadan, bcek ve dier
zararllara kar korunmas, ormanlar zerinde bask
unsuru oluturan krsal kesimin bu basky en aza indirebilmesi iin desteklenmesi amacyla Orman Genel
Mdrl tarafndan her sene 1 milyar dolar harcama yaplmaktadr.
zetle lkemizdeki endstriyel amal aalandrlacak
alan azalmtr. Son yllardaki aalandrmalarn byk ounluu yar kurak blgelerdedir. Bylece, FAOnun 2005
Dnya Ormanclk Raporuna gre; Trkiye bu blgelerde
yapt aalandrma almalaryla, dnyada yaplan aalandrma almalarnda ilk ona girmitir. OECD Genel
Sekreteri Angel Gurria, Trkiyenin erozyonla mcadele
konusunda dnya lideri olduunu aklamtr (OECD,
2012).
Aalandrma ve Erozyon Kontrol Seferberlii Eylem Plan incelendiinde, bu belgenin, yutak alanlarn geniletilmesine salad katklardan tr, ormanclk sektrnde sera gazlar emisyonunu azaltan
politikalara dorudan iaret eden nemli bir ara olduu
anlalmaktadr. klim mzakereleri asndan baktmzda
bunlar yutak alanlarn korunmas ve gelitirilmesi
faaliyetlerine verilen nemin ifadesidir. Bu durum, iklim
mzakerelerinde; ormanlarmzdaki kapasite art iin
yaplan tm harcamalarn gz nnde bulundurulmasnn
gerekli olduunu gstermektedir.
Orman yangnlar ile mcadelede erken mdahale esastr.
Bunun iin, gvenilir ve uzun vadeli zel hava tahminleriyle deiik blgelerdeki yangn sndrme ekiplerinin,
zel meteorolojik endeksler ile belirlenecek olan, yangn
potansiyeli ve olaslnn yksek olduu yerlere nceden
gnderilebilmesi ve baz nlemlerin alnmas yoluna gidilmektedir. Bylece, OGMnin son yllarda erken uyar
ve mdahale almalarna nem vermesiyle yangn bana den saha miktarnn uzun yllar ortalamas 18,29 ha
iken, 2001-2010 yllarnda yangn bana isabet eden kayp
saha ortalamas yaklak 4,3 kat azalarak 4,24 haya kadar
inmitir.
49
lkemizdeki yangnlarn %83,3 Haziran - Ekim aylar

arasnda meydana gelmekte, ayrca kan yangnlarn %32
gibi nemli bir ksm 12:00-15:00 saatleri arasnda, yani
yakt nem kapsamnn en dk olduu dnemde meydana
gelmektedir. ekil 4.3.12de de net bir ekilde grlebilecei zere 2011 ylndaki orman yangnlarnn yars ihmal
ve dikkatsizlikten kaynaklanmaktadr. Bu durumda en ok
yangn grlen illerdeki orman yangnlarnn kontrol altna alnmasyla ve ihmal-dikkatsizlie ynelik youn bilinlendirme eitimlerinin gerekletirilmesiyle lkemizdeki
orman yangnlar riskinin yar yarya azaltlabilecei grlmektedir.
23 Ocak 2008 tarihinde yrrle giren 5728 Sayl Temel

Ceza Kanunlarna Uyum Amacyla eitli Kanunlarda ve
Dier Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile 6831 sayl Orman Kanununun 104nc maddesi yeniden dzenlenerek, Trkiyede 01 Haziran31 Ekim
tarihleri arasn kapsayan be aylk yangn mevsimi, 01 Mays30 Kasm olarak deitirilip 2 ay uzatlmtr. Bylece,
zellikle orman yangnlarna hassas blgelerde daha erken
nlem alnmas ve bu nlemleri daha uzun sre devam ettirebilmesi mmkn olacaktr.
ekil 4.3.12. 2011 ylnda kan orman yangnlarnn sebeplerine gre yzdesel dalm (OGM OP, 2012).
Trkiyede orman yangnlarnn byk bir blmne her

ne kadar insanlar bilerek veya bilmeyerek neden oluyor
olsa da, bu yangnlarn gelierek yaylmasn yine byk
lde meteorolojik artlar kontrol etmektedir. Dier bir
deyile yangn esnasnda, rzgarn yn ve iddetindeki
anlk deiimlerin de tespit edilmesi, yangn sndrme
almalarn ynlendirmek iin hayati nem tamaktadr.
Bu nedenle noktasal rzgar tahminleri iin bilinen yangn
blgelerinin, birleik arazi benzetim ve model almalarna
da nem verilmelidir.
Gvenilir hava tahminleri ile yetkililerin deiik ehirlerden
yeterli saydaki yangn sndrme ekiplerini gerekli yerlere
gndermesi ile orman yangnlarndaki byk kayplarn
nlenmesi mmkndr. Ayrca, iklim modelleri Trkiyede
yazlarn daha scak olacan ve toprak neminin azalacan
tahmin etmektedir ki bu Trkiyedeki yangn sezonlarnn
daha da uzayaca ve zellikle Karadenizde imdiye kadar
grlmemi say ve byklkte orman yangnlarnn oluabilecei anlamna gelmektedir.
Bu nedenlerden dolay, Trkiyede orman yangnlar ile
erken mcadele edebilmek iin, ormanlara, orman meteoroloji istasyonlarnn kurulmas ve ormanlara yaklaan
yldrml frtnalar takip edebilen, bunlarn ormanlarda
arpt noktalar otomatik olarak belirleyip gsterebilen
Yldrm Detektrleri ann ve yangn yerindeki rzgar
deiimlerini gsteren kk meteoroloji radarlarnn en
50
azndan Ege ve Akdeniz blgelerinde kurulup iletilmesi

gerekmektedir.
Ayrca, orman yangn oluturabilecek potansiyele sahip
alanlarda yanc madde olarak bulunan eitli ormanalt
bitkilerinin ya da kurumu yaprak, ot ve eitli organik artklarn toplanmas ve ormanlk alanlarn bu maddelerden
temizlenerek orman yangnlarnn balamasna neden olacak etmenlerin ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Buna
ek olarak, orman yangnlar kurak koullarn etkisi altnda
olutuu iin, ormanlk alanlarn iklim zellikleri iyi bir
ekilde incelenerek orman yangn riski bulunan bu alanlarda kurak dnemler belirlenmelidir. Bu trden almalarn
Orman Blge Mdrlklerine sunulmas ve paylalmas
sonucunda, yangn ynetimi daha kolay gerekletirilebilecektir. Bu nedenle, yaplacak almalarda orman alanlarndaki gerek hava ve iklim koullarn yanstmas amacyla,
dorudan ormanlk alanlara meteoroloji istasyonlarnn kurulmas ve bu istasyonlardan elde edilecek verilerin bu alanda alan bilim insanlaryla paylalmas gereklidir (Trke
ve Altan, 2012).
Orman yangnnn kmasna engel olmak veya kabilecek
yangnlarn saylarn olabildiince azaltmak iin halk bilgilendirmek, riski azaltmak, erken uyar ve acil mdahale
ile birlikte niversitelerde her disiplinden bilim insanlar ile
allmasna nem verilmelidir.

deiikliinin orman ve al yangnlaryla birlikte ortaya
koyduu riskleri/afetleri azaltabilmek iin ncelikle sera
gazlarn azaltmak gerekmektedir. Bununla birlikte ar
orman yangn tahmin sistemlerini gelitirmek; orman ve
ehirlerin zarar grebilirlii azaltabilmek iin maruziyetin,

erken uyar, ar hava artlarna dayankl trler, yerleimler
ve yerleimlerin yerlerinin deitirilmesi ile birlikte
yoksulluun azaltlmas, daha iyi bir bilinlendirme ve
eitime ilave olarak srdrlebilir kalknma almalar ile
mmkn olacaktr (IPCC, 2012).
4.4. KURAKLIK
bilinen atmosferik sistemler tarafndan gemite hep

oluturulmu ve gelecekte de (kresel iklim deiimi ile
birlikte skl, iddeti ve etkileyecei alann bykl
bakmndan) artarak daha fazla tehlike oluturmaya devam
edecektir.
Su kaynaklar, hzl nfus art, yanl arazi kullanm ve

kirlenmenin yan sra kresel iklim deiikliinin de olumsuz etkisi altndadr. Trkiye iin su, hem enerji, hem de tarmsal adan son derece nemlidir. Sulama ve enerji amal
olarak lkemizde ok sayda su yaps ina edilmi ve halen
edilmektedir. Bu tr su yaplarnn amalarna uygun faaliyet ve performans gsterebilmesi, ancak kurakln olmamas, yani beklenen miktarda yan topraa dmesi ile
mmkndr.
Trkiyenin byk ounluu yar kurak iklim artlarnn etkisi altndadr. Trkiyede kurak ve yar kurak
alan miktar 51 milyon hektardr. Yani, Trkiyenin %
37,3nde yar kurak iklim artlar hkm srmektedir.
Bu nedenle hem su kaynaklar, hem de genelde yaa baml olan kuru tarm nedeniyle yan miktar ve dalmnda meydana gelebilecek deiiklikler ciddi bir ekilde
etkilerini hissettirebilmektedir.
nsanlk tarihi kuraklklar ile doludur. Yar kurak iklim
blgesinde yer alan Trkiyede de kuraklk, normal ve
Tanm
Literatrde kurakln tek bir tanm yoktur. Kurakln
zellikleri ve etkileri blgeden blgeye farkllk gsterdii
iin tanm da blgeye ve sektrlere gre deiebilmektedir.
Kurakln tanm her disiplin iin de farkldr. En basit ve
genel anlamda kuraklk, arz ve talep ilikisinde, su arznn
talebi karlayamamas durumu olarak tanmlanmaktadr.
Kurakl, yalarn, normal seviyelerinin nemli lde
altna dmesi sonucu arazi ve su kaynaklarnn olumsuz
etkilenmesi eklinde de tanmlayan kaynaklar vardr. Kuraklk olaynn sebebini aratrmak iin ya eksikliiyle,
kuraklk olaynn etkilerini belirlemek iin nehir ve barajlardaki su eksikliiyle birlikte tarm rnlerindeki rekolte
dleriyle ilgili bilgiler toplanmaktadr. Sosyal bilimciler,
politikaclar ve ekonomistler ise kurakln alk, isizlik,
g vb. sosyo-ekonomik etkileriyle ilgilenmektedirler. Bu-
51
nunla beraber, kuraklk tan ve tanmlanmasnda, ya ile

beraber, ayn ekilde scaklk dalmlar, deiimleri ve salnmlar btnsel ve paralel bir ekilde ele alnmamaktadr.
ncelikle ya miktar olmak zere meteorolojik lmler,
dier bir deyile yalarn azl genel olarak kurakln
ilk iareti olarak kabul edilmektedir. Tarmsal kuraklk,
meteorolojik kuraklktan sonra oluur. Tarm, kuraklk
tarafndan etkilenen ilk ekonomik sektrdr. Yalarn
aka geerek nehir ve gllerin su seviyelerini etkilemesi belli
bir zaman alr. Bu nedenle, hidrolojik gzlemler kurakln
ilk iaretlerinden saylamaz. me ve kullanma su skntlar
ile birlikte tarmsal ve hidrolojik kurakln sonular
zamanla sosyo-ekonomik kuraklk olarak kendini gsterir.
Kuraklk, zamanla (ya mevsiminin balamasnda gecikmeler, rn byme mevsimi-ya zamannn ilikisi) ve
yalarn tesirleri (ya iddeti, yal gn says) ile ilikilidir. Yksek scaklk, iddetli rzgar ve dk nem miktar
gibi dier deikenler de birok blgede kuraklkta etkili
olmaktadr. Yaa bal iklim snflandrmalarnda genelde kabul edilen esaslara gre, yllk ortalama ya 250
mmden az olan yerler kurak, 250-500 mm aras olan yerler
ise yar kurak iklime sahip yerler olarak tanmlanr (Ceylan,
2001). BM lleme ile Mcadele Szlemesinde kuraklk; yalarn kaydedilen normal dzeylerin nemli lde
altna dmesi sonucu arazi ve kaynak retim sistemlerini olumsuz olarak etkileyen ve ciddi hidrolojik dengesizliklere yol aan doal olay olarak tanmlanmtr (WMO,
1997). Kurakln en pratik tanmlarndan birisi ya ve
dier su kaynaklarnn beklenenin ya da ihtiyacn altnda
altnda gereklemesidir. Yetersiz yalar kurakla neden
olurken, suya olan talebin de artmas su ktlnn nemli
nedenlerinden biridir.
zetle su ktlna neden olan aadaki gibi belli bal 5
faktr vardr:
1. klim artlar (Trkiye iin yar kurak iklim),
2. Kuraklk (kuru dnemlerin grlme skl ve iddeti),
3. lleme ve ormanszlama,
4. Su stresi (yksek nfus, youn sanayi nedeniyle ar
su talebi, kaak kuyular ve yer alt suyu kullanm),
5. evre tahribat, su havzalarnn ama d kullanm,
kirlilik ve kresel iklim deiimi.
Dier bir deyile kurakln iddeti sadece sresi, younluu ve ya azlnn corafi yaylmna bal deildir. Ayn
zamanda insan faaliyetlerinin neden olduu su taleplerine
ve blgedeki su kaynaklarn etkileyen bitki rtsne de
baldr. Kurakla neden olan faktrler hem fiziksel hem
de sosyaldir. Kurakln etkileri de fiziksel ve sosyal faktrlerin her ikisinin sonularnn bir araya toplanmasdr. Ya
azl deitirilemeyecek bir fiziksel faktrdr. evredeki
suyun kullanm ile ilgili beklentiler ve alkanlklar da ku52
rakln sosyal yndr; bu ise deitirilebilir bir faktrdr.

Kuraklk, doa ile ilikili bir afettir ve etkisi altnda bulundurduu alanlarda, iddetine gre, ok byk zararlara yol
aabilir. Kurakln etkisi sadece doa zerinde kendisini
gstermekle kalmaz. Ayn zamanda iddetli kuraklklar,
zellikle kurak yllarn birbirini takip ettii dnemlerde,
Trkiye gibi tarm lkelerinde ekonomik bir milli felaket
halini alabilir, ekonomik ve sosyal dzende byk problemler meydana getirebilir.
Etki
klim, yer ile atmosfer arasnda suyun evrimini kontrol
eden balca etkendir. Bu durum iklimdeki deiikliklerin
en nemli etkilerinin su (hidrolojik) evriminde kendisini
gstermesine sebep olmaktadr. Bu etkilerin bazlar, iddetli
yalarn neden olduu seller ile dk ya ve yksek hava
scaklklarna bal kuraklk olarak kendini gstermektedir.
Kuraklk akarsular iin dk akm demektir. Dk akm
dnemlerinde akarsudaki debi, hz ve derinlik normalden
ok daha kk deerlerdedir. Bunun olumsuz ekolojik ve
sosyo-ekonomik etkileri vardr. rnein, akarsudan su salama, akarsuda ulam, elektrik retimi, akarsuda balklarn
ve dier canllarn yaam ile evre estetii olumsuz ekilde
etkilenir; akarsudaki erimi madde younluu artar. Bunun
yan sra endstri, ehir ve sulama suyu dnleri de akarsuyun kalitesini bozar. Akm hznn azalmas akarsuyun
havalandrma potansiyelini azaltr. Kirleticilerin gei hz
da azalacandan kirlenme tehlikesi artar (Aytekin, 2012).
Kuraklk, dnya zerindeki her iklim blgesinde, hatta yal alanlarda dahi, grlebilen iklimsel bir olaydr. Doal
afetler ierisinde en karmak olandr ve dier afetlere oranla ok daha fazla insan etkilemektedir. Toplumlarn kurakla kar olan hassasiyeti; nfus art, ehirleme, demografik zellikler, teknoloji, su kullanm eilimleri, hkmet
politikalar, sosyal yaam ve evresel farkllklara baldr.
Bu faktrler srekli olarak deiir ve toplumun duyarll
da bu deiikliklere gre artar ya da azalr. rnein, artan
nfus, su ve dier kaynaklar zerindeki basky artrr ve
daha fazla insan daha fazla su ihtiyacn dourur.
Meteorolojik faktrlerdeki deiiklikler birbirinden bamsz deildir. Scaklktaki art buharlamadaki art olarak
hemen kendini gstermektedir. Toprak su ieriindeki azalma ve kuraklk, scaklk artyla beraber gelen olaylar olacaktr. Bu nedenle, yar-kurak blgelerde bitki rts, zellikle ekinler ve meralar, iklime duyarll, ya, toprak tipi,
toprak ynetimi ve su sknts eken blgelerde bitkilerin
bymesi arasndaki ilikiyi belirlemeye alan aratrmalar
son yllarda artmtr.
Tarmsal rnler, meralar ve orman retiminde azalma;
yangnlarda artma; su seviyelerinde azalma; besi hayvanlar
ve yaban hayvanlarnda lm oranlarnda art; doal yaam
ve balk trlerinde gzlenen zararlar kurakln evre zerine dorudan etkilerine birka rnektir. Ayrca, kuraklktan
dorudan etkilenen btn bu faktrler dolayl etkilerin yaanmasna da neden olurlar. rnein; tarmsal rnlerde,
meralarda ve orman retimindeki bir azalma, iftilerin
gelirlerinde ve tarm sektrnde bir azalmaya, gda ve orman rnlerinde (kereste gibi) bir fiyat artna, isizlie;
gelirlerdeki azalma nedeniyle devletin vergi gelirlerinde bir
de ve de glere neden olacaktr. Bu nedenlerden dolay, rnein, Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl (GTHB)
tarafndan 2090 sayl Kanun kapsamnda 2007 ylnda
meydana gelen kuraklktan etkilenen 34 ilde 624.824 ifti
ailesine toplam 278.105.996 TL nakdi yardm yaplmtr.
2008 ylnda meydana gelen kuraklktan etkilenen 35 il,
243 ilede 499.687 ifti ailesine toplam 537.543.842 TL
nakdi yardm yaplmtr.
Trkiyenin iklimi, zellikle yar-kurak ve kurak alanlarda
yl ii eitlilik ile karakterize edilir. Blgedeki yllk bitki
rts, mevcut toprak nemi ile snrland iin, ya ve
buharlamadaki eitlilie kar hassastr. rnein, rn
haslat ve verimlilik aral yllar arasnda byk deiim
gsteren Frat Havzasnn ounu ieren, verimi dk,
yamurla beslenen tarm alanlarnda bu hassasiyet en st
dzeydedir (Zaitchik, vd., 2006).
Yar kurak blgeler, devaml mevsimsel kuraklk ve yalarda yl ii byk deiimlere maruz kalrlar (ekil 4.4.1,
4.4.2). Bu durum, yllk ve yl ii zaman leinde bitki
rtsnde eitlilie sebep olmaktadr. nk hem doal
ekosistem, hem sulanmayan rnler, mevsimsel yalar ve
ilkbaharda kar erimeleriyle beslenen toprak nemiyle yetinmektedir. Frsat, tek yllk bitki trleri toprak yzeyinin
slanmasyla birlikte hzla yeillenirler ve bu bitkilerin gleri ncelikle o anki ya olaylaryla ilikilidir. K rnleri ve ok yllk bitkiler daha derinlerdeki toprak nemine
ulaabilirler. Bu bitki tiplerinin bymesi ve verimlilikleri,
haftalar ve hatta aylar sren yaa ve buharlama talebine,
baz blgeler iin ise scaklk basksna baldr.
Yar-kurak blgelerdeki bitki rtsnde iklimin sebep olduu eitlilik ve bozulma, hem ekolojik hem de ekonomik
adan nemlidir. nk iklime kuvvetli duyarllk gsteren bitki rtsnn, toprak kullanmnda hzl deiime ve
insanlarn sebep olduu bozulmalara hassasiyeti yksektir
(Evans ve Geerken, 2004). Daha uzun zaman leklerinde,
iklimde arka plandaki olduka kk kaymalar, ekosistemlerin dalmnda ve belki de tarmsal ve krsal alanda yaayabilirlilik zerinde nemli bir etkiye sahip olabilir (Weiss
ve Bradley, 2001).
Gerekte lkemizde yalarn yersel ve zamansal dalm
her zaman dzensizdir (ekil 4.4.1, 4.4.3). ehirlerimizin
su kaynaklar, hzla artan nfusun ve sanayinin ihtiyacn
da karlayamamaktadr. Geleneksel sulama yntemleri ile
tarmsal retimde suyun byk bir ksmn yanl kullanl-
maktadr. me, kullanma ve sulama suyunun kalitesi artan

sanayi ve dier evre kirlilikleri nedeniyle giderek dmektedir. Btn bunlara ek olarak kresel iklim deiimiyle
Trkiye, kurakln iddetini ok daha fazla hissetmektedir
ve hissetmeye de devam edecektir. Dier bir deyile, kurakln artmasyla, ehir ve lke snrlarn aan nehirlerin
kullanm da dhil olmak zere, birok uluslararas, ulusal
ve yerel su kaynann paylam ve ynetimi daha da zorlamaktadr. Bugn yaanan kuraklk, Trkiyenin ileride karlaabilecei tehlikenin boyutlarn gstermesi asndan
son derece nemlidir.
Dnya Meteoroloji rgt (WMO)nn 87 ye lke arasnda yapm olduu anket sonularna gre, aralarnda
Trkiyenin de bulunduu 74 lkenin kuraklktan etkilendii tespit edilmitir. Yine 87 lkeden 59unda (%69) su
ktl sorunu yaanmaktadr (WMO, 1992). Afrika ile Trkiye ve Orta Dou lkelerini de kapsayan Asya Ktasnn
bats, artan su ktl sorununa en ok hassas blgelerin
banda gelmektedir (zgler, 1999).
zetle, zellikle su sknts eken blgelerde iklim
deiikliinin, temizs suyun kullanlabilirliine etkisi
byk olabilecektir. Akdeniz ve Ortadounun byk ksm
mevcut iklim koullar altnda su ktl tehlikesi altndadr
ve bu durumun ilerideki iklim koullarnda kuraklkla
birlikte nasl deiecei blge iin sosyo-ekonomik ve
politik nem tamaktadr.
Dalm
Trkiyenin yer st ve yeralt sular, lkenin yar kurak iklimi, ya paternlerindeki deiim ile birlikte srekli artan
nfusa da bal olarak azalma eilimindedir. Bununla beraber, Trkiyenin yllk ortalama toplam ya u anda 635
mm olarak hesaplanmaktadr (Kutu 4.4.1).
Trkiye gl bir kuzey-gney ya deikenliine sahip olan genelde yar kurak bir blgede bulunmaktadr.
Trkiyenin Karadeniz gibi nemli (yal) blgeleri ylda
2000 mmden fazla ya almaktayken (ekil 4.4.1), Frat
Nehrinin gneyindeki ller ylda 100 mm veya daha az
ya almaktadr. Yllar arasndaki ve yl iindeki deiimler (ekil 4.4.4, 4.4.5), blgenin gney ksmlar boyunca
yllk ortalama ya miktarn dahi aabilmektedir. Gnmzde yl iindeki ve yllar arasndaki deiiminin rn hasad ve alan verimlilii zerine belirgin bir etkisi vardr. Bu
deiimlerin (tarihsel kaytlardan) uzun zaman leklerinde
eski medeniyetlerin k ve ykseli zamanlaryla ilikili
olduu grlmektedir. Kuzeyden gneye ya deiimi,
kuzeyde lml ormanlardan scak mevsim tarm alanlarna,
gneyde k ekinlerinden, fundalklara, allklara ve llere
kadar olan ekolojik deiimle birlikte deimektedir.
53
ekil 4.4.1. Trkiyede ortalama yllk ya miktarnn yersel dalm (Kadolu, 2001).
Trkiye genelinde istasyon verilerinden yaplan ya analizleri de gl mevsimsellik ve yl ii eitlilik ortaya koymaktadr (Trke, 1996). Bu almayla siklonlarn takip ettii
yollar ve frekanslar, denize yaknlklar, yerel ve blgesel
orografik zellikler, antisiklonik akn gc, polar cephelerin ekvatora doru sokulmas, El-Nino-Gneyli Salnm ve
Kuzey Atlantik Salnm, 700 hPa ykseklik seviyesindeki
anomalilerinin iddeti ve yeri, yan miktar ve dalmn
direk olarak etkiledii gsterilmitir (Chang, 1972; Barry
ve Perry, 1973; Deniz ve Karaca, 1995; Karaca, vd., 2000;
Trke ve Erlat, 2005; Kadolu vd., 1999). Kadolu vd.,
(1999), mevsimlik toplam ya ortalamalarnn blgesel
eitliliini incelemi ve her blgenin, zelikle Anadolunun
yksek plato ve engebeli dalk blgelerinin, kendi ya rejimini sergilediini ortaya koymulardr. Bununla birlikte
ekil 4.4.1de grlen 400 mm ve daha dk yllk ya
miktarna sahip olan blgeler lkemizde kurak blgeler olarak bilinmektedir. Batda meydana gelen iddetli yalarn
genellikle Akdeniz zerinden gelen siklonik merkezlerin etkisiyle ve atmosferdeki kuvvetli kararszlk sonucu olutuu
bilinirken, Karadeniz kylarnda orografik etkenler daha
ok n plana kmaktadr.
Trkiye genelinde ya dalmlar ile ilgili son almalar,
Karadeniz ve Akdeniz ya blgelerinde hem kn hem de
yllk yalarda gzle grlr bir azalma olduunu gstermektedir. Ayrca 1930larn banda, 1950lerin sonunda,
1970lerin banda, 1980ler ve 1990larn banda kuru
dnemler gzlenmitir. Birka nemli dnemin, zellikle
1935-1945de, 1960 civarlarnda ve 1970lerin sonlarnda
kuraklk artlarn bozduu gzlenmitir. 1970 ve 1980lerde Trkiyenin byk ksmnda yaygn kuraklk kaydedilmitir (ekil 4.4.2, 4.4.3). Yine ekil 4.4.3de grlebilecei
gibi Trkiye genelinde yal dnemlerle kurak dnemler
arasndaki ya toplamlarndaki farklar olduka fazladr.
ekil 4.4.2. Trkiyede MGM fevk gzlemlerine gre 1950-2010 yllar arasnda rapor edilen
kuraklk afeti saysnn uzun yllara gre zamansal dalm.
54
ekil 4.4.2de rapor edilen kuraklk olaylarnn says ile

ekil 4.4.3de verilen Trkiye geneli iin yllk toplam
ya ortalama miktarlar pek ok nedenle birbirleriyle
uyumamaktadr. Bunun en nemli nedenlerinden biri ekil
4.4.3de verilen toplam ya ortalamalarnn iinde, yal
blgelerin daha yal olma durumlarnn da olmasdr.
Dier bir deile, kresel iklim deiiklii nedeniyle
Trkiyenin bir tarafnda ar kuraklklar yaanrken, baka

bir tarafnda ar yalar grlebilmektedir. Bu nedenle
uygulamada, kuraklk iin yllk toplam ya miktarlar
yerine, yan ne zaman, nereye ve ne kadar yad
gibi ya rejimine ve kuraklk endekslerine baklmas
gerekmektedir.
ekil 4.4.3. MGM ya gzlemlerine gre 1950-2010 yllar arasnda Trkiyede gzlenen yllk
toplam ya miktarlarnn yllara gre deiimi.
ekil 4.4.2 ve 4.4.3den de grld gibi zellikle 1970li

yllarn banda, Dou Akdeniz havzas ve Trkiyede
yalarda nemli azalma eilimleri ve kuraklk olaylar
yaanmaya balamtr. Bu azalma, zellikle k yalarnda
daha belirgindir. 1970-2001 yllar arasndaki uzun sreli
ortalamalarn altndaki az yal dnemler, su a, su
sknts ve su kaynaklar ynetimi asndan nemlidir
(Trke, 1996; Trke, 1998; Trke, 2003a). Yalar,
Kasm 2001den 2004 ilkbaharn kapsayan dnemde ve son
olarak Aralk 2008-Haziran 2010 dneminde Trkiyenin
nemli bir blmnde uzun sreli ortalamalarn zerinde
gerekleirken, Kasm 2006-Kasm 2008 dneminde
Trkiyenin zellikle bat, i bat, kuzeybat ve gneyinde
geni alanl ve iddetli kuraklk olaylar yaanmtr
(Trke, 2008b; Trke, 2008c; Trke ve Tatl, 2010).
Trkiye istasyonlarnn ounun kuraklk indisleri, 193093 periyodunda 1960l yllara kadar nemli koullar
gsterirken, 1990larla birlikte kuru-yar nemli ve yar
nemli koullara doru deiiklik gsterir (Trke, 1999;
Trke, 2003a, Trke, 2003b; Trke ve Tatl, 2010).
Trkiyede blgelere gre de farkllk gsteren yllk toplam yan yaklak %40 k, %27si ilkbahar, %10u yaz
ve %24 sonbahar mevsiminde gereklemektedir (ekil
4.4.5). Bu nedenle, Trkiyede k ve bahar yalarnda deiimler, su miktarn olduka etkilemektedir. Yer alt ve yer
st sularnn varlnn devam iin bu dnemlerde meydana gelen yan miktar ve ekli olduka nemlidir. Blgesel olarak sonbahar yalar, genelde 19611990 dnemi
ortalamalarnn zerindedir.
55
ekil 4.4.4. 2001-2010 yllar aras Trkiyede kuraklktan (km2 olarak) etkilenen alanlarn aylara
gre deiimi.
ekil 4.4.5. MGM ya gzlemlerine gre 1950-2010 yllar arasnda Trkiyede gzlenen aylk
toplam ya miktarlarnn ortalamalar.
Trkiye genelinde seilen 88 adet istasyonun 67 yllk ya

verilerinin zmlemeleri sonucunda zellikle k mevsiminde gerekleen ya miktarnda nemli azalmalar grlmektedir. Bunun yan sra, ilkbahar ve sonbaharda anlaml olmayan hafif ya artlar gzlenmekte ve bu artlar
blgelere gre farklklar gstermektedir (ekil 4.4.6).
Subtropikal kuakta, Akdeniz makroklima alan ierisinde
kalan Trkiyede yllar arasnda byk ya deiikliklerinin grlmesi, yaygn veya blgesel lekli, farkl iddetteki kuraklk olaylarna neden olmaktadr (ekil 4.4.7). Bu
nedenle kuraklk olay lkemizde ok sk karlalan bir
sorundur. yle ki, 1927-1928, 1956-1957, 1959, 1970,
56
1972-1973, 1977, 1982, 1984, 1989-1990, 1994, 20002001 ve 2006-2007 yllar lkemizin byk blmnde
ya ann tehlikeli boyutlara ulat yllar olarak kaytlara gemitir. Anadolunun iklim tarihi zerindeki dendroklimatolojik almalarn son yllarda artmas ile ok daha
eski dnemlere ilikin baz nemli sonulara da ulalmtr.
lkemizin deiik blgelerinde yaplm olan iklimsel rekonstrksiyonlar ve karakteristik yl analizleri sonucunda,
bazlar Osmanl kaytlarnda da bulunan, son 350 yllk
dnemde; 1676, 1679, 1696, 1715, 1725, 1746, 1757,
1797, 1804, 1815, 1878-1880, 1886-1887 kurak yllar
olarak tespit edilmitir (Kutu 4.4.2).
ekil 4.4.6. Trkiyede 1940-2006 yllar arasnda yalarda uzun sreli deiimler ve eilimlerin
blgesel dalm (Demir, vd., 2008).
K aradeniz k s tandardize ya
2 8
S IL E
F L O F R L YOG A RO Y Z AT E P E
G Z T E P E
K O C A SE A L KI A R Y A
A R
B A N D IR M
MAR
IT
A N K A R A
K A N
S A L IH L I
-2
2006
2001
1996
1991
1986
1981
1976
1971
1966
1961
1956
2006
2001
1996
1991
1986
1981
Y O Z G A T
G U M
U S H A N E
B A Y B U R T
K D A N
K A Y S E R I
4 0
H IN IS
E L A Z IG
A K S A R A Y
M A L A T Y A
V A N
K A K D
N IG D E
K O N Y A
B U R I SD PU A R R T A
D IY A R B A K IR
A D IY A M
U L U K IS L A
AKDG
K A H R A M A N M
B U R D U R
KAKD
S IV E R E K
A N
A R A S
M
K A R A M
A N
M E R S IN
A L A N Y A
C IZ R E
A R D IN
K IL IS
IS K E N D E R U N
S I L IF K E
Y l
S II R T
S A N L IU R F A
I S L A H I Y GE A Z I A G N A T Z E A P N T E P
A D A N A
A N T A L Y AM A N A V G A T
F E T H IY E
IG D IR
A G R I
KDAN
E R Z IN C A N
S IV A S
S A R IK A M IS
M U S
IL G IN
A K D G
U G L A
2006
2001
1996
1991
1986
1981
1976
1971
1966
1961
1956
1951
1946
B O D R U M
K A R S
S E B IN K A R A H IS A R
A F Y O N
U S A K
AKD
A K D
G IR E S U N
A S Y A
K IR S E H I R
S IM A V
A Y D IN
A M
KAN
P O L A T L I
S I V R IH I S A R
-1
A R D A H A N
R IZ E
K U T A H Y A
A K H IS A R
S U N
E R Z IF O N
T O K A T
E S K I S E H IR
M A N IS A
IZ M IR
S A M
M
B O L U
B IL E C IK
2
1
4 4
A D
O N U
C O R U M
B U R S A
D IK IL I
1976
1971
1966
1961
1956
K A S T A M
4 0
1941
S tandardiz e anomali
Trkiye k s tandardize ya
KAD K
Z O N G U L D A K
C O R L U
T E K IR D A G
E D R E M
Y l
4 0
S IN O P
L U L E B U R G A Z
C A N A K K A L E
-2
3 6
E D I R NK EI R K L A R E L I
Y l
3 2
0
-1
1941
2006
2001
1996
1991
1986
1981
1976
1971
1966
1961
1956
1951
1946
1941
1951
-2
-2
Y l
0
-1
1946
1946
-1
K aras al Dou Anadolu k s tandardize ya
1941
1951
Ma rma ra k s ta nda rdize ya
A N T A K Y A
0
-1
2006
2001
1996
1991
1986
1981
Y l
1976
1971
1966
1961
1956
1941
-2
0
-1
-2
2001
1996
1991
1986
Y l
1981
1976
1971
-3
Y l
1966
2006
2001
1996
1991
1986
1981
1976
1971
1966
1961
1956
1951
1946
1941
-2
4 4
1961
4 0
1956
-1
K aras al Anadolu k s tandardize ya
1951
1946
Akdeniz gei k s ta nda rdize ya
1941
2006
2001
1996
1991
1986
1981
1976
1971
1966
1961
1956
1951
1946
-3
3 6
K a ra s a l Akdeniz k s ta nda rdize ya
1951
-2
Y l
1 .9 6
2 .5 8
7
3 6
-1
S t a n d a r d i z e K
Y a E i lim i u ( t)
1 9 4 0 - 2 0 0 6
- 2 .5 8
to
-1 .9 6
to
-0 .0 1
0
to
to
to
1946
3 2
2 8
to
8
6
o
1
6
8
1941
k m
7
2 .5
1 .9
t
.0
.9
.5
2006
20 0
15 0
0
0
1
2
250
50
Akdeniz k s tandardiz e ya
10 0
3 6
ekil 4.4.7. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda afete neden olan kuraklk olaylarnn alansal
dalm.
1970li yllardan beri Dou Akdeniz Havzasnda ve

Trkiyenin Akdeniz ya rejimine sahip illerinde yldan
yla ya deikenlii yksek olmakla birlikte zellikle k
yalarnda ve buna bal olarak da yllk toplam yata
nemli azalmalar gzlenmitir (ekil 4.4.6). Bunun yansra, yaplan almalarda nfus artnn bugnk hzyla devam etmesi halinde nmzdeki 20 yl ierisinde su talebinin iki katna kaca ve su teminiyle ilgili ciddi sorunlarn
yaanaca belirtilmektedir. Su kaynaklarnn snrl olmas
da artan talebe cevap verebilmesini hali hazrda zorlatrmaktadr.
Eilim
Kresel snma ile birlikte alt tropiklerdeki yksek basn
kuann kuzeye doru, Trkiye zerine, kaymas beklenmektedir (ekil 2.8 ve 2.9). Bunun sonucunda Trkiyenin
byk bir ksm olduka kuru ve scak bir iklimin etkisi-
57
ne girecektir. Yksek basn kuann kuzeye kaymas ile

Trkiyede hkim olabilecek tropikal iklime benzer bir iklim hakim olacak ve dzensiz, ani ve iddetli yalar seller,
heyelan ve erozyon artacaktr. Daha kuru hava, daha sk,
uzun sreli kuraklklara neden olabilecektir.
Bu nedenlerle, kresel iklim deiikliinden, Akdeniz
Havzasndaki su kaynaklarnn daha farkl bir ekilde etkilenmesi beklenen bir durumdur. Bu durum, Japon Meteoroloji Ajans (JMA, 1999) tarafndan hazrlanan klim
Deiimi Gzlem Raporunda da belirtilmektedir. Raporda
1999 ylnda, Kuzey Afrika ve Ortadou Blgesinde, yllk
ortalama scaklklarn normalin zerinde gerekletii belirtilmektedir. zellikle Eyll-Aralk dneminde, bu corafyada kurak dnemlerin iddetinin artm olduu ifade edilmektedir. 1970li yllardan itibaren tropikal ve subtropikal
blgelerde daha iddetli ve uzun kuraklklar gzlenmitir.
Yksek scaklklar ve azalan yaa bal olarak artan kurutmann bu kuraklk deiimlerine katks olmutur.
Deniz yzeyi scaklklarndaki deiiklikler, rzgar desenleri
ve azalan kar rts ile kar yn da kuraklklarda etkili
olmutur. IPCC kresel iklim deiiminin blgesel etkilerini incelerken, dnyay 10 blgeye ayrmtr. Buna gre
lkemiz, Ortadou ve Gneybat Asya corafyasnda bulunmaktadr. klimin kurak ve su kaynaklarnn kt olmasndan dolay, bu blgenin iklim deiikliinden etkilenme
orannn daha fazla olmas beklenmektedir (zgler, 2002).
Kresel iklim modelleri ile yaplan ilk projeksiyonlara
gre 2030 ylnda Trkiyenin de byk bir ksm olduka
kuru ve scak bir iklimin etkisine girecektir (IPCC, 1990).
Trkiyede scaklklar kn 2C, yazn ise 2-3C artacaktr.
Yalar kn az bir art gsterirken yazn %5-15 azalacaktr. Ayrca, yaz aylarnda toprak neminin de %15-25 arasnda azalaca tahmin edilmektedir. evre ve ehircilik
Bakanl (B) (2012) tarafndan yaplan analizlere gre
sadece Karadeniz Blgesinde yalarn artmas; zellikle
Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgelerinde uzun vadede
yllk toplam ya miktarlarnda nemli azalmalarn olmas
beklenmektedir. zetle, Trkiyenin de iinde bulunduu
enlemlerde scaklklardaki artlarn yan sra yalarda ve
toprak su ieriinde azalmalarn olaca tahmin edilmektedir.
KUTU 4.4.1. Kresel iklim deiiklii su kaynaklarmz tehdit ediyor.

Dnyada, su ktl yaayan veya gelecekte yaamas beklenen 5 scak nokta; Aral Denizi, Ganj, rdn, Nil ve Dicle-Frat
havzalarndadr (Brown, vd., 2007). Grer (2006)ya gre Trkiye Avrupa ve Asyann arasnda ve Ortadouya, yani 3 scak
noktaya ok yakn bir yerde bulunmaktadr.
Trkiyenin yzey alan gller dhil 779.452 km2dir. Egenin sahil ksmyla beraber Akdeniz ksmndaki toplam su potansiyeli yllk ortalama yaklak 8.2x109 m3 seviyesindedir. lkenin bu ksmndaki sulanabilir alann bykl yaklak 1.8x106
hadr ve blgede byk bir turizm potansiyeli vardr. Trkiyenin Akdeniz sahili boyunca esas su kaynaklar, doudan batya Ceyhan, Seyhan, Gks, Kpray, Manavgat, Aksu ve Esenay nehirlerini iermektedir. Hepsi birlikte 35x109 m3 yllk
aka sahiptir.
Frat ve Dicle nehirlerinin dou ve gney-dou ksmlarnn en nemli su kaynaklar Trkiyenin tm su kaynaklarnn %
28.5ini oluturmaktadr. Dou Anadolunun nehir yataklarnn yukar ksmlarnda kar erimesi sonucu oluan ilkbahar ak,
yllk akn yaklak %50-70ini oluturmaktadr ve blgede k yalar ounlukla kat ekildedir.
zetle, Trkiyedeki yllk ya toplam ortalama 642,6 mm olmak zere, 220 mm ile 2500 mm arasnda deimektedir
(ekil 4.4.1) ve bu ortalama yllk ya miktar 501 km3 toplam su hacmine karlk gelmektedir. Bu suyun %37 ak katsaysyla yzey ak olarak yaklak 186 km3 yzey ak olarak nehirlerde akmaktadr. Yani tketilebilir su hacmi 95 km3tr.
Tketilen mutlak hacim olarak 33,3 km3, iletilebilir hacim olarak 13,6 km3 ve 6 km3 yer suyu potansiyelinin tketilen gerek
hacmi olarak aklanabilir.
Bu su potansiyelinin %100nn kullanlmas da mmkn deildir. Trkiyenin nfusu yaklak 75 milyon olarak dnlrse var olan potansiyelle kii bana den yllk su miktar 1460 m3tr; yani Trkiye su sknts eken bir lke durumundadr.
Bu durumda, kresel iklim deiiklii ile birlikte kuraklk, Trkiyede su ile ilgili ciddi problemlere yol aabilecektir.
Bununla birlikte, u an Trkiyenin gece ve gndz scaklklar ile beraber, ya gzlemlerinin gidi analizinde ise,
dnyada olduu gibi Trkiyede de, zellikle gece scaklklarnda istatistiksel anlamda nemli artlarn olduu belirlenmitir (B, 2012; Kadolu, 1993 a, b, 1997; Karl, 1994).
58
Btn bunlar ve eldeki kuraklk gzlemleri, yar kurak olan

Trkiyede kurakln arttn ve etkilerinin gelecekte daha
da fazla hissedilebileceini, suyun Trkiye iin neminin
gelecekte daha da artacan gstermektedir (ekil 4.4.8).
ekil 4.4.8. Trkiyede 1950-2010 yllar arasnda afete neden olan kuraklk olaylarnn
saysnn onar yllk deiimleri.
KUTU 4.4.2. Kk Buzul a ve Osmanlda Cell syanlar

17. yzylda Osmanl mparatorluu (1300-1923) hibir zaman tamamyla kurtulamad nemli bir krizle uramtr.
1500lerin ortasnda zirvesine ulat zaman imparatorluk, artan ekonomik kargaa ve sosyal rahatszlkla uramaya
balamtr (Akda, 1963 ve 1971; Karpat, 1985). 1500lerin banda Cell olarak bilinen bir dizi isyan krsal blgelere
sram ve 1600lere kadar devam etmitir (Griswold, 1983).
White (2006)ya gre Cell syanlarna Avrupada grlen iklim deiikliinin neden olduu dnlmektedir. Avrupa
iklimindeki bu ani deiiklikleri aklayan iki nemli teori var: Birincisi volkanik aktivitenin gne nlarnn giriini
azaltan, soumaya ve ar hava olaylarna sebep olan toz perdesi oluturduu yani Kk Buzul adr. kincisi, Azor
Yksek Basn Merkezi ile zlanda Alak Basn Merkezi arasnda deniz seviyesi basncndaki farka yani Kuzey Atlantik Salnm (NAO) zerine odaklanmtr. Kk Buzul ana neden olan volkanik aktivite durumunda toz perdesi
iddetli hava olaylarna (genellikle soumaya) neden olduu gzlenmi ve volkanik kuru sisler ekinlerin bozulmas
ve salgn hastalklarla balanmtr. Trkiyedeki meteoroloji istasyonlar hala Kuzey Atlantik Salnm Endeksinin
(NAOI) gl fazlar iin % 69 nemde muhtelif kuru k koullar kaydetmektedir (Trke ve Erlat, 2005).
Hem Trkiyede dendroklimatolojik almalar yapan Dr. Kunniholmun, hem de dier blgesel aratrmalarn sonular, imparatorluun nemli kuraklk dnemlerinden -600 yl iindeki en uzun sren kurak dnemi dhil, 1591-1595-
zarar grdn dorulamaktadr. Ayrca Osmanl, Yunan ve Venedik arivlerindeki kaytlar da Osmanlnn iddetli
k ve kuraklktan zarar grdn ve bunun bir sonucu olarak byk glerin ve isyanlarn ortaya ktn gstermektedir.
Aslnda Anadoluda M.. 1800, 1300 ve 800l yllarda yaanan kuraklklar da halk zor durumda brakmtr. M.. 1290
yllarnda yaanan kurakln Hititlerin sonunu hazrlad bilinmektedir. Hititler dneminde suya yle nem veriliyordu ki temiz su kaynan kirleten kiinin cezas lmd. Bu durum, Hititler ve bu topraklarda tarih boyunca yaam
medeniyetlerin en byk sorununun su ve kuraklk olduunu ak ekilde gstermektedir. rnein, Osmanl dnemi
kaytlarna gre 1845 ylnda yaanan kuraklk Ankara, Konya, Kastamonu, Sivas illerinde etkili olmutur. 1846 ylnda
iddeti daha da artm, alk ve salgn hastalklar nedeniyle lmler gzlenmitir. len insan says tam olarak bilinmemekle birlikte ngiliz Konsolosluu kaytlarnda 6 bin Mslmann ld belirtilmektedir. 1874-1975 yllarnda gzlenen kurakln etkisi ise daha da byk olmutur (Erler, 1997). Bu kuraklk btn Anadolu corafyasnda etkisini
gstermitir. Yine Ankarada bulunan ngiliz Konsolosluu raporuna gre, Ankara ve evresinde, yaklak 20 bin
kii yaamn yitirmitir. Srr Erine (1957) gre btn Anadoluda bu rakam (ktlk ve salgn hastalklar gibi dolayl
etkileri nedeniyle) 200.000 kiidir.
Dier bir deyile, gemie bakarak da Anadoludaki sosyo-ekonomik yaamn su ktlna ve iklim deiikliklerine kar
olduka hassas ve krlgan olduu sylenebilir.
59
Kn, Akdeniz Havzasnda dalar mevsimsel olarak karla

kaplanr. Dalarda biriken karlar, kurak geen yaz aylarnda
nehirlere ve gllere su salayan doal bir barajn gl sular gibi grev grr. Kresel snmadan dolay, kn akta
nemli bir art olurken, yazn ak deerlerinde ok nemli
dler beklenmektedir. Genellikle, dler artlardan
daha fazladr. Scak ve kuru havalarda karn erimesiyle, aka geemeden direkt olarak buharlaarak (sblimasyon ile)
havaya karmas daha fazladr. Karn buharlamas Dou
Anadolu gibi yar kurak blgelerimizde son yllarda ok sk
gzlenmektedir. Bu durum, baz yllar mevsim normallerinde kar yamasna ramen nehirlerdeki akn ve baraj gllerindeki suyun seviyesinin ykselememesine neden olur.
Akdeniz Blgesinde aktaki mevsimsel salnmlar (hava
scaklklarna kar duyarl olduu iin) ok ykselmitir.
Bu da baraj gllerinin su tutma kapasitesini etkilemektedir. zellikle kar, su toplama havzalarnn iklim deiimine
gsterdii reaksiyonu ortaya koyan en iyi faktrdr. Bu faktr ayn zamanda havzann orografik zelliklerine baldr.
Yksek ak katsaylar birok su kaynaklar gelitirme projesinin yaplabilmesine de engel tekil edebilecektir.
Ana ekosistemi sulak alan olan Ku Cenneti ve benzeri milli
parklar tahrip olabilecek, kularn g yollar ve konaklama
yerleri deiebilecektir. Kuru kesimlerde yksek scaklklar
ile birlikte orman yangnlar ve tarmsal hastalklar ve bcek
zararlarnda byk artlar grlmesi beklenmektedir. Ayrca tarm iin birok yerde sulama gerei ortaya kabilecektir. Geleneksel tarm rnleri yerine daha scak ve kuru iklim artlarna uygun tarm rnlerine gei bir zorunluluk
halini alabilecektir.
Suyun kstl, yalarn baz blgeler dnda miktar ve
dalmnn dzensiz olduu, byk ehirlerde ve tarmsal
retimde suyun kstl bulunduu, ime, kullanma ve sulama suyu kalitesinin gn getike artan sanayi ve dier evre
kirlilikleri neticesinde dt ve kresel iklim deiiklii
dnlrse, Trkiyenin kurakln iddetini ok yakn bir
zamanda bugnknden ok daha fazla hissedecei aka
grlmektedir. Kurakln artmas ile ehir ve lke snrlar-
60
n aan nehirlerin kullanm dhil birok uluslararas, ulusal

ve yerel su kaynann paylam ve ynetimi daha da zorlaabilecektir. Btn bunlar, Trkiyenin ileride karlaabilecei tehlikenin boyutlarn gstermesi asndan son derece
nemlidir.
rnein, Hkmetler Aras klim Deiimi Paneline
(IPCC) gre 1990 iklim artlarna gre Trkiyede bir ylda
kii bana den su miktar 3.070 m3tr. Fakat bu suyun
byk bir ksm suya ihtiya olan yerlerde bulunmamaktadr. Frederick ve Major (1997)a gre iklim artlarnn
deimeyeceini kabul etsek bile, sadece nfusu art nedeniyle 2050 ylnda Trkiyede ylda kii bana den su
miktar 1.240 metrekp olacaktr (Tablo 4.4.1). Artan nfus ile beraber bir de kresel iklim deiimi sonucu olarak
daha kurak bir iklime sahip olaca gz nne alndnda
2050 ylnda Trkiyede ylda kii bana den su miktar
700 ila 1.910 m3 arasnda olacaktr (Frederick ve Major,
1997). Bu da neredeyse u an Kbrs adasnda kii bana
den su miktar kadardr. Dier bir deyile, deien iklimi
ve artan nfusu ile Trkiye 2050 ylnda iyice su fakiri bir
lke olabilecektir (Kadolu, 2001).
Ayrca lkemizde yukar su havzalarndaki hzl nfus artndan dolay tarmsal kaynaklar yetersiz kalm ve buna
bal olarak krsal fakirlik sonucu ehirlere hzl bir g
de yaanmtr (Kutu 4.4.3). Bu durum ehirlerde, arpk
kentleme ve isizlik nedeniyle pek ok ekonomik ve sosyal sorunlarn da ana kayna olmutur. G ve ar nfus
art ile kentlerin hzl ve kontrolsz bir ekilde bymesi,
sanayideki su kullanmnn artmas, ehirlerde temiz su ihtiyacnn artmasna, dolays ile yeni su kaynaklarna olan
talebin artmasna neden olmutur. Yukar su havzalarndan
ehirlere olan ar ve kontrolsz g, pek ok havzada sadece yal nfusun kalmasna neden olmutur. Eskiden tarmsal amala kullanlan kk su kaynaklarnn zamanla ime
ve kullanma suyu ihtiyalarna tahsis edilmesi, tarmsal su
kaynaklarnn yetersizlii, suyun tasarruflu kullanlmas ve
modern sulama tekniklerinin kullanlmasna olan talebi artrmtr.
Tablo 4.4.1. farkl iklim deiiklii senaryosuna gre u anki ve 2050 ylndaki
koullarda m3 cinsinden kii bana decek olan su miktarlar (Frederick ve Major, 1997).
Gnmz iklimi
(1990)
Gnmz klimi
(2050)
Senaryo Aral
(2050)
in
2.500
1.630
1.550-1.780
Kbrs
1.280
820
620-850
Fransa
4.110
3.620
2.510-2.970
Haiti
1.700
650
280-840
Hindistan
1.930
1.050
1.060-1.420
Japonya
3.210
3.060
2.940-3.470
640
170
210-250
Madagaskar
3.330
710
480-730
Meksika
4.270
2.100
1.740-2.010
Peru
1.860
880
690-1.020
Polonya
1.470
1.250
980-1.860
310
80
30-140
Gney Afrika
1.320
540
150-500
spanya
3.310
3.090
1.820-2.200
Sri Lanka
2.500
1.520
1.440-4.900
Tayland
3.380
2.220
590-3070
Togo
3.400
900
550-880
Trkiye
3.070
1.240
700-1.910
Ukrayna
4.050
3.480
2.830-3.990
ngiltere
2.650
2.430
2.190-2.520
Vietnam
6.880
2.970
2.680-3.140
lke
Konya
Suudi Arabistan
KUTU 4.4.3. Trkiyede kuraklk gne Suru lesi rnei

Suru, anlurfa ilinin gneybatsnda yer alan bir iledir. 2008 ylnda yaplan adrese dayal kayt sistemine gre toplam nfusu 102.109dur. Suruta hkim ovann dnda, doudan batya ok yksek olmayan kra dank tepeler yer almaktadr. Ova
topraklar alvyonlarla kapl olup kalkerli bir yapya sahiptir. Bu yrede genellikle karasal iklimin zellikleri ar basmaktadr.
Gece ile gndz, yaz ile k ortalama scakl arasnda byk farklar mevcuttur. Scakln bazen 400Cyi at bilinmektedir.
u an iledeki yaygn bitki rts steptir. lkbahar yamurlar ile yeeren ve yaz scaklarnda sararan clz otlar, papatya, gelincik, yabani buday, semizotu, hardal, idem, kekik, deve dikeni, meyankk blgede en ok rastlanan bitkilerdir.
Kadirbeyolu (2010)a gre bir zamanlar blgede pamuk, arpa, mercimek balca tarm rnyd ve halkn belli bal geim
kayna tarmd. Kt ak yzey su kaynaklar nedeniyle tarmsal sulama suyu iin 1 metreden kan yeralt suyu youn bir ekilde kullanlyordu. 1970lerde yer alt su seviyesi, ilgili kamu kurumlarnn tm uyarlarna ramen yaplan kaak kullanmlar
ile hzla dmeye balad. 25-30 yl iinde kuyularn ve artezyen borularnn ulat derinlik yeralt su seviyesi en dk seviye
olan 200 metreye dene kadar artrld. Artk bu seviyeden sonra su karmak ekonomik olmaktan kt. kim deiikliine
bal olarak tarm iin nemli olan k yalarnn %60 orannda azalmas sadece tarmda kullanlan yer alt suyunun beslenmemesine deil byk miktarda ime suyu eksikliine de neden oldu. leye tankerler ile gnlk ime suyu tanmaya
baland.
Kadirbeyolunun (2010) blgede yapt aratrmaya gre ba gsteren kuraklk ve su ktl nedeniyle varlkl ile sakinlerinin bir ksm anlurfa, Ankara veya stanbul gibi ehirlerin merkezlerine g etti. Daha az varlkl olanlarn bir ksm ise
mevsimsel tarm iisi olarak yaz aylarnda Adana, Aydn ve Harranda almaya balad. Sonu olarak kuraklk ve su ktl
blgedeki ekonominin tm sektrlerini kerterek iftiyi, tccar, kamyon srclerini, maaza ve lokanta sahiplerini isiz
brakarak halk gnll olmayan bir ge zorlamtr.
61
Yine grlmtr ki; bir kuraklk ynetim plannn bulunmamas yaanan iddetli ve yaygn kuraklklarda bata enerji ve tarm olmak zere sosyo-ekonomik sektrlerin nemli
bir blmnde byk maddi ve manevi zararlara neden
olmaktadr.
Tarmda devamll ve kararll salayan, bunun yannda
dier tarmsal girdilerin etkinliini artran ve birim alandan
yksek verim salayan nemli girdilerin banda sulama
gelmektedir. Sulamadan beklenen yarar salayabilmek iin
temel koul, bitkinin ihtiya duyduu miktardaki suyun yalarla karlanamayan blmnn, bitkinin kk blgesine
gereken zamanda ve gereken miktarda verilmesidir. Burada
karmza optimum sulama kavram kmaktadr. Optimum sulamada tamamen normal koullar sz konusu olup;
bitkiler, verim azalmas olmayacak ekilde sulanmaktadr ve
topraktaki nem miktarn tarla kapasitesine karacak kadar
sulama suyu bitkilere verilmektedir.
zetle, kresel iklim deiimi sonucunda, Trkiyede son
yllarda yalarn alansal dalm, iddeti ve sresi deimektedir. Bunun sonucu olarak buharlama artmakta, ya
dzeni deimekte, toprak nemi ve kar rts azalmakta,
iddetli yalarn skl artmakta, aklar ve akifer beslenmesinde azalmalar olmakta, ehirlerde ani seller olmakta
ve kysal alanlarda deniz suyu girii artmakta ve barajlarda
daha fazla buharlamayla kayplar olmaktadr.
yllarn banda beri Orta ve Dou Akdeniz havzasnda ve

Trkiyede srmekte olan kuraklama ve su havzalarnn
kirlenme eiliminin kuvvetlenebilecei olasl da dikkate
alnarak, gelecekte kar karya kalnabilecek olan ciddi su
skntsnn nne gemek iin yasalarla desteklenen gereki su politikalarnn oluturulmas ve ivedilikle hayata
geirilmesi gerekmektedir.
Su havzalarndaki almalarn birok devlet kuruluunun
grev ve yetki alannda kalmas, yerel halkn ve sivil toplum
kurulularnn srdrlebilir bir doal kaynak ynetimi
iin katlmnn neminin anlalmas ve btnleik havza
ynetimi projelerinin hayata geirilmesi su kaynaklarnn
iyi bir ekilde ynetilebilmesi iin olmazsa olmazdr. Bu nedenlerden dolay Orman ve Su leri Bakanl tarafndan
Trkiyede Entegre Havza Rehabilitasyon Projeleri yrtlmektedir:
Dou Anadolu Su Havzalar Rehabilitasyon Projesi

Anadolu Su Havzalar Rehabilitasyon Projesi
oruh Havzas Rehabilitasyon Projesi
Ortadou Su Havzalar zleme ve Deerlendirme Projesi
Orman ve Su leri Bakanl tarafndan gerekletirilmekte

olan bu almalar genel olarak aadaki gibi zetlenebilir:
Su havzalarnda slah almalar 1950li yllarda sel ve
takn zararlarnn azaltlmas ve bu yolla mevcut barajlarn gvenliinin salanmas dncesi ile balatlmtr.
Yukar su havzalarnda ilk uygulamalar toprak erozyonunun azaltlmas, su ak rejimini dzenleyen tesisler
ve aalandrmalar olarak yaplmtr.
Doal bitki rtsnn korunmas, mera alanlarnda otlatmann dzenlenmesiyle birlikte havzada yaayanlara
eitli destekler salanm. Odun tketiminin azaltlmas amacyla konutlarda yaltmn artrlmas tedbirleri gelitirilmitir.
Orman Genel Mdrlnce Trkiyenin pek ok
yerinde toprak muhafaza ve erozyon kontrol amal
projeler hayata geirilmi ve bu almalar halen devam
etmektedir.
Uyum
nsan kaynakl iklim deiikliinin (kuvvetlenen sera etkisine
bal kresel iklim deiikliinin) Trkiyedeki en nemli
sonular arasnda, hava scaklklarnn artmas, iddetli
ve geni alanl kuraklk olaylarnn sklklarnn artmas ile
birlikte orman yangnlarnn iddetinde, sresinde ve etki
alannda ortaya kabilecek artlar sralanabilir. Bunun yan
sra kuraklk sosyo-ekonomik etkileri, kalcl ve zm
bulmadaki zorluk nedeniyle ok tehlikeli bir afettir. Kuraklk ehirlerde kullanma suyu ktlnn yan sra, tarmsal
rn ve hidroelektrik retiminde de byk dlere yol
aabilecektir. Bu nedenle, su havzalarnn ve tarm alanlarnn korunmas da kuraklkla mcadelede byk nem arz
etmektedir.
klimi yar kurak olan Trkiyede yaanan kuraklklardaki
artn birok nedeni bulunmaktadr. Bunlarn banda,
iklim deiimi ile beraber yalarn olduu yerlerle suya
ihtiyacn bulunduu yerlerin bir birinden ok farkl ve
uzakta geliiyor olmas gelmektedir. Ayrca ime, kullanma
ve sulama suyu kalitesi, gn getike artan sanayi ve dier
evre kirlilikleri neticesinde dmekte ve su havzalar
korunamayp tahrip edilmektedir.
Ayrca Trkiye Tarmsal Kuraklkla Mcadele Stratejisi ve

Eylem Plan erevesinde her ay dzenli olarak toplantlar
yaplmakta, zleme Erken Uyar ve Tahmin Komitesi (EUTK) ve Risk Deerlendirme Komitesi (RDK) raporlar
hazrlamakta ve Tarmsal Kuraklk Ynetimi Koordinasyon
Kuruluna sunmaktadr. Bu plan kapsamnda da kurum ve
kurulular ok sayda proje ve almalar yrtmektedir.
Trke (2011)e gre Trkiye, sahip olduu iklim ve zellikle de ya klimatolojisi zellikleri yznden, su kaynaklar asndan zengin bir lke deildir. Bu nedenle, 1970li
Bu almalarla birlikte, yar kurak bir iklim kuanda bulunan Trkiyede, disiplinler aras ve btnleik olarak ele
alnamayan afetlerin banda kuraklk gelmektedir. nk
1959 ylnda kan 7269 sayl Umumi Afetler Kanununa
62
gre Trkiyede kuraklk (yldrm, hortum, scak hava dalgas, frtna, dolu, don, vb. gibi) afet saylmamakta ve afet
istatistiklerinde yeterince yer almamaktadr. Hlbuki depremle beraber dnyada etkili olan 31 eit doal afet arasnda kuraklk ilk srada saylmaktadr (Tablo 2.1). Kuraklkla
mcadele ve uyum iin kurakln da mutlaka afet acil yardm plan ve politikalarnda yer almas gerekmektedir.
Bilindii zere kurakln meydana gelmesini nlemek
mmkn deildir. Ancak, alnacak nlemler sayesinde
olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi mmkndr. Dier
bir deyile, suyun arz ve talebindeki dengeyi ok iyi kurarak
kurakln olumsuz etkilerini azaltmak mmkn olabilecektir (NDMC, 1995). Bu nedenle, Trkiyede uygulanmakta olan Havza Rehabilitasyon Projelerindeki deneyim
ve geliim, dnyadaki benzer su havzalarnda kullanlabilecek bir model olarak ortaya kmaktadr. Trkiye Tarmsal
Kuraklkla Mcadele Stratejisi ve Eylem Plan erevesinde kurumlarn sorumlu olduu alanlarla ilgili tedbirler ve
nceliklere ilikin gerekletirilen faaliyetlerin belirlenmesi
de nemli bir adm olmutur; fakat tm bunlara ramen
kuraklk yine de bir btn olarak ele alnamamtr.
Gnmzde younlaan nfus ve sanayi, iklim deiimi,
kuraklk, kirlilik ve su havzalarndaki yaplama nedeniyle
Trkiyede su kalitesi, arz ve talebi deimektedir. Trkiyede
kuraklk, gemite olduu gibi gelecekte de byk problemlere neden olabilecektir. Bununla mcadele iin yerel
ynetimler su btelerini hazrlamal, kurakl meteorolojik, hidrolojik, tarmsal ve sosyo-ekonomik yn ile izlemeli ve gerektiinde erken uyar ile su tasarrufu vb. nlemlerin
gecikmeden yrrle girmesini salamaldr.
Bunun iin, her su ylnn ba olan 1 Ekimde yrrle
girmek zere vatandalarn, ulusal ve yerel ynetimlerin,
kurum ve kurulularn ve dierlerinin uygulayabilmeleri
iin, kuraklk nedeniyle ortaya kabilecek olan problem ve
etkilerinin zararlarn azaltmak amacyla atlmas gereken
admlar tanmlayan Kuraklkla Mcadele Planlar hazrlanmal ve uygulanmaldr. Bylece su kullanmda, zarar
azaltma ve hazrl ne kartan; kurum ve kurulular iindeki ve kurum ve kurulularn birbirleri arasndaki koordinasyonu gelitiren; erken uyar ve btnleik izleme sistemi
ile zamannda nlem alnmasn salayan ve tm paydalar
srece dhil eden proaktif bir yap oluturulmaldr. Ayrca, ime ve sulama suyu, snr aan sular, ekolojik gler,
lleme, yok olan yaban hayat, meralar, tarm alanlar ve
tarmsal retim, azalan hidroelektrik retimi gibi byk
problemler ile kar karya olan Trkiyede de kuraklk, afet
mevzuatna dhil edilmelidir.

Bunun yan sra su ktlnn yaand alanlara uzak yerlerden su getirme projeleri ksa vadede problemi zse de bu
sistemlerin iletilmesi pahaldr ve bu sistemler uzun vadede
baka problemlere neden olmaktadrlar. Bu nedenle, azalan
su varl, havzalar arasnda tanmamal, doal btnlk
bozulmamal ve su yerinde deerlendirilmelidir. Trkiyede
su havzalarnn btncl planlamas yaplarak suyu daha az
tketen bitkilerin yetitirilmesine dikkat edilmelidir. Tarmda geleneksel sulama yerine yamurlama sistemleri ve damla sulama gibi mikro sulama sistemlerinin kullanm tevik
edilmelidir. Rzgarl ve yal havalar ile birlikte gndz
sulama yasaklanmal ve bu konularda iftiler eitilmelidir.
Bitkilerin su ihtiyacn doru belirleyebilmek iin her ileye
en az bir tane tarmsal meteoroloji istasyonu kurulmaldr.
rnein, ABDde yaplan kuraklklarla mcadele plan
almalar kapsamnda kuraklk riskinin belirlenmesinde
iklim (ya, scaklk), toprak nemi, akarsu ak, yeralt suyu,
rezervuar ve gl seviyeleri, kar yataklar verilerinin orta, ksa
ve uzun dnem tahminlerinin, bitki sal/stres ve yangn
tehlikesi gibi verilerin tmnn birden kullanld deiik
indeks almalarnn yapld bilinmektedir. Benzer
ekilde, Tablo 4.4.2de olduu gibi Trkiyede de sadece
yalara ve tarmsal kurakla deil; yala birlikte akm,
yer alt su seviyesi, vb. parametrelerin yerel durumuna gre
hidrolojik ve sosyo-ekonomik kuraklklar da izlenmeli ve
gerekli nlemler belirlenmelidir.
Kuraklk politikalarnn ulusal, blgesel ve yerel temelli
olarak hazrlanmas, veri durumuna ilikin veri tiplerinin,
kayt sresinin, metadata zelliinin, planlama yntemleri
asndan reaktif veya proaktif olarak ele aln biiminin,
payda katlmnda kuraklk eylem planlarnn kimler iin
hazrlandnn, geleneksel veya yerli uygulamalarda bilgi
temelinin, otomatik iklim veri alarnn ve kullanm bakmnn, iklim/kuraklk endekslerinin farkl kuraklk tahminleri asndan deerlendiriliinin ve indeks almalarnn
anahtar nitelii konular nemlidir. Bunun yan sra erken
uyar sistemleri, eik deerlere gre karar mekanizmalarnn
kurulmu olmas, kuraklk risk azaltma/acil mdahale eylemlerinde admlarn tanmlanmas, su talebinde azalmaya/
bymeye gre eylem planlar, etki deerlendirmesi yntemlerinde tekrarlanabilir srecin belirlenmesi, bilimsel-uygulama ibirlii konular da kuraklk politikalar iin nem
arz etmektedir.
63
Tablo 4.4.2. Btnleik kuraklk takibi iin kullanlabilecek hidro-meteorolojik parametreler

ve alarm seviyeleri.
Kuraklk riskini belirlemede; kuraklk tehlike verisinin toplanmas, analizi ve ynetimi, kuraklk risk haritalamas, tarm sektrnde kuraklk risk deerlendirmesi iin yntemler, aralar, haritalama amal veriler, kuraklk izleme, veri
taban, haritalama ve analiz aralar da dhil olmak zere
kuraklk risk deerlendirmesi balklar ele alnmaldr.
birlikte ele alnmaldr.

Btn bu almalarda baarya ulamak iin gerekleirilmesi gereken eylem ve etkinliklerde dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr:
Ulusal koullara uygun eylemler ve stratejiler ok disiplinli ve ok sektrl Ulusal Eylem Programlar yoluyla
gelitirilmelidir.
Doal evrenin, arazi ve su kaynaklarnn korunmasna ve srdrlebilirliine ynelik ulusal politikalar belirlenmeli, yasal dzenlemeler yaplarak afet olmadan
nce alnacak nlemler kabul edilmeli ve gerektiinde
taviz verilmeden uygulanmaldr.
Yasal almalar ve planlamalar ile kaynaklarn, bilgi ve birikimin farkl paydalar arasnda etkili paylalmas mekanizmalarnn salanmas ile baarl afet risk ynetiminin
desteklenmesinin nemi vurgulanmaldr.
Risk tahmininde; tarihsel afet veri tabanlarnn, afet istatistiklerinin, iklim tahmini ve afet eilim analizlerinin, maruz
kalanlar ve etkilenebilirlik ve risk analiz aralarnn kullanld, risk azaltmnda erken uyar sistemleri ve acil yardm
ve mdahale planlar ile hazrlkl olmann ok nemli bilinmektedir. Bunun yan sra risk tahmininde, orta ve uzun
dnem sektrel planlama (zonlama, altyap, tarm vb.) ile
ekonomik kayplarn nlendii, risk transferinde Doal
Afet Sigortalar Kurumu ve tahviller, hava olaylar endeksli
sigorta ve trevleri esas alnmaldr.
Halkn var olan tehdit algs dzeyinin iyiletirilmesini, halkn onayn ve desteini almay amalayan, halkn bilinlendirilmesi eylem ve etkinliklerini ieren bir afet eitimi ve
kampanyas takvimi gerekletirilmelidir. Bu alma aadaki konulara vurgu yapmaldr:
Trkiye iin dier blge lkeleri ile ortak almalar ile

Btnleik Kuraklk Ynetimi aamalarnn belirlenmesi
gerekmektedir. Kuraklk ve su baskn risklerinin ynetimi
64
Halkn, zellikle yar kurak, kuru-yar nemli ve yar

nemli arazilerdeki, kadnlarn ve genlerin srece katlmnn tevik edilmesi,
Toprak ve su koruma uygulama ve almalar, orman
koruma ve rehabilitasyonu, aalandrma eylem ve et-
kinlikleri, toprak ileme ve sulama alkanlk, yntem

ya da sistemlerinin iyiletirilmesi,
Doal ekosistemlerin korunmas, kuraklk ve su kaynaklar ynetim planlarnn oluturulmas ve uygulanmas, kuraklk olaylarnn ve lleme srelerinin
izlenmesi, belirlenmesi ve nedenlerinin anlalmas yoluyla kurakln etkilerinin azaltlmas.
Ayrca, su kullanm planlamasnda doal varlklarn su ihtiyac da gzetilmelidir. Sanayinin suya olan gereksinimini en
aza indirecek teknolojiler desteklenmelidir. Srdrlebilir
retim ve tketim tevik edilmelidir. Suyun sanayide kullanmnda kapal su devre sistemleri gelitirilmeli, kacak
atk sular da artmla geri kazanlmaldr. Kentlerde su kullanmnda btn tasarruf nlemleri alnmal ve ebeke su
kayplar nlenmelidir. Trkiyede denetimsiz alan yer alt
suyu kuyularnn su dzeyinin hzla azalmasna yol at,
zemin kmeleri ve akabinde yapsal hasar ve taknlarn
artma tehlikesini de beraberinde getirdii bilinmelidir.
st ak bir fabrika olan tarm sektr, iklim deiimine
kar en hassas olan sektrdr. Blgesel iklim ve tarmsal
retim deiiklikleri sadece meydana geldii lkeyi deil,
dolayl olarak uluslararas piyasalar ve dnya tarm rnleri
fiyatlarn da etkilemektedir. Bu amala yaplan almalar
araclyla, lkelerin bitkisel retim durumlar ve dnya
tarm pazarlar arasndaki iliki de aratrlmaldr. Ayrca,
Trkiye iin en nemli sorunlardan biri, scaklk art
sonucunda artan buharlamann yar kurak olan corafyada
gerekletirilen tarm faaliyetleri zerindeki etkilerdir.
Bir dier sorun da, Trkiye tarmsal-ekolojik zonlarnn
zaman iinde deiecek olmasdr. Aratrlmas gereken
dier bir konu ise; Trkiyenin bulunduu enlemlerde
olaca tahmin edilen scaklk art, yataki ve toprak
rutubetindeki azalma sonucunda meydana gelebilecek
kuraklk tehlikesinin sonularnn neler olacadr.
Dnyada kresel snma sonucu artan hava scakl
karsnda, bitkilerin verim ve fenolojik zaman olarak
nasl bir deiiklik gsterdiini belirlemek amacyla birok
almalar yaplmtr. Bunlar lkelerin tarm politikalarna
da yn verebilecek nemli almalardr ve lkemizde de
desteklenmelidirler.
Orman ve aalandrma sahalarnda kurakln olumsuz etkilerini azaltmak iin de baz tedbirler alnmaldr (Semerci,
vd., 2008). Bu tedbirlerin banda; kark mecereler kurmak, toprakta suyun tutulmasn salamak ve gerekli olduunda bu suyu bitkinin kullanmna sunan baz sistemler
kullanmak, bitkinin yaprak yzeyinden (antitransparantlar)
veya kklerinden (agricol vb.) su kaybn azaltan maddeleri
ve kuraa dayankl orijinleri kullanmak eklinde saylmaktadr.
Sonu olarak, yar kurak bir iklim kuanda yer alan lkemizin kurakln iddetini yakn bir gelecekte bugnknden ok daha fazla hissedebilecei aktr. Suyun artan
nemi gz nnde bulundurularak, ilerideki yllarda, suyun ynetiminde, kuraklk planlarna gre suyun yeniden
kullanmyla ilgili sistemlerin gelitirilmesi ve sulama tekniklerinin iyiletirilmesi abalar younluk kazanmaldr.
Bu nedenle kresel iklim deiiminin su kaynaklarmz
zerine olas etkileri aratrlmal, su kaynaklarmz meteorolojik artlar gz nne alarak ynetilmeli ve snr aan
sularn komu lkeler ile paylamnda iklim faktr de gz
nnde bulundurulmaldr. Ayrca Akdeniz Havzas genelindeki su kaynaklaryla ilgili blgesel deiiklikleri belirlemek zere, blgesel projelere gereksinim vardr. Bu nedenle, su kaynaklar yatrmlarnn ve tesislerin planlanmas ve
iletilmesinde iklim deiiminin sz konusu etkilerinin de
gz nnde bulundurulmas lke karlar asndan byk
nem tamaktadr (zgrel, 2002).
zetle, susuzluun nedeni sadece kuraklk deildir.
Susuzlua bu blmn banda sraland gibi belli bal
be faktr neden olabilmektedir. Kurakla bu faktrlerden
bazen biri, bazen de birka birden neden olmaktadr.
Trkiyedeki su ktlklarnda, farkl yerlerde, farkl
faktrler, deiik llerde etkili olmaktadr. Bu nedenle,
kurakln tek bir nedeni ve zm yoktur. Kuraklk ile
ilgili olarak nlem almak iin problemi ve zm bir
btn olarak, yapsal ve yapsal olmayan tm ynleri ile
ele almak gerekmektedir. Yani, kuraklk problemi sadece
baraj yapmak, boru demek gibi yapsal nlemler ile
zlemez.
65
KUTU 4.4.4. Sanal Su ve Suyun ktisadi Kullanm

Kveti doldurarak banyo yapmak yerine du almak, diimizi fralarken musluu kapatmak, vb. nlemler ile evde nemli miktarda su tasarrufu yaplabilmektedir. Evimizde kullandmz fabrikasyon rnler ve eyalarn kullanmn azaltarak da su tasarrufuna katkda bulunabiliriz. Fakat esas problem itiimiz ve yediimiz eylerin yetitirilmesi iin harcanan sanal suyun
miktarndadr.
Brown (2006)ya gre sanal su, internet su deil; gda veya dier rnlerin retimi esnasnda kullanlan suyun miktardr.
rnein, 1 kg budayn yetitirilmesi iin yaklak 1.000 litre suya ihtiya vadr. Yani, 1 kg budayda 1.000 lt sanal su bulunmaktadr. Ette 5 ila 10 kat daha fazla sanal su bulunuyor. Kii bana den sanal su, yeme-ime alkanlklarna gre deimektedir.
rnein, alk snrnda yiyip ien biri gnde 1 m3, bir vejetaryen 2.6 m3 sanal su kullanrken ABDdeki gibi ete dayal bir diyete
sahip bir kii iin sanal su miktar 5 m3n zerindedir.
ok azmz gn boyunca ne kadar su kullandnn farkndadr. Gnde ortalama 4-6 litreden fazla su imeyiz. Du almak ve
tuvalette sifon ekmenin her biri yaklak 150 litre su demektir. Baz lkelerde yzme havuzlar, im sulama sistemleri ve eitli
ak hava etkinliklerinde ise 2 kat daha fazla su kullanlmaktadr. rnein, Avustralya banliylerinde tipik olarak kii bana su
kullanm yaklak 350, ABDde ise 380 litredir.
Gn boyunca ne kadar su kullandmz anlamak iin gerek saylara tekrar bakalm. rnein, 1 kg pirin yetitirmek iin
2.000-5.000 lt su gerekmektedir. Bu, bir hane halknn 1 haftalk su ihtiyacndan daha fazladr. 1 kg patates iin 500 lt su gerekirken, yaklak 100 grlk bir hamburger yapmak iin bir sr tarafndan 11.000 lt, inein 1 lt st vermesi iin 2.000-4.000 lt su
tketilmektedir
Bugnden sonra eer alveri sepetinizin gereksiz eylerle dolu olup olmadna bakarsanz, belki 3.000 lt su kullanlarak elde
edilmi olan eker paketini rafa geri koyarsnz. 1 kglk kahve kavanozunun da 20.000 lt suyu yuttuu sylenebilir. Ayrca, kahvenize koyacanz her kak ekerin yetimesi iin 50 fincan su harcanmaktadr. ilen bir kahvenin ardnda kahve tanelerinin
yetitirilmesi, paketlenmesi ve tanmas iin 140 lt ya da 1.120 fincan su harcanmaktadr. 1 fincan kahve yani 140 litre su normal bir insann bir gnde ime ve ev ihtiyalar iin kulland suya karlk gelmektedir!
Yalnzca beslenme deil ayn zamanda giyim de sanal su tketimine neden olmaktadr. Tek bir T-shirt retmek iin gerekli olan
250 gr pamuu yetitirmek iin kullanlan suyla 25 kvet doldurulabilir.
Ortadoudaki su ktln da inceleyen Allan (2006), yerel su azl zerindeki basky azaltmak amacyla gda yoluyla alternatif
su kayna olacak Sanal Su ithalat teorisini gelitirdi. Bylece ABD, Arjantin ve Brezilya gibi lkelerin nasl ve neden her yl
milyarlarca litre su ihra ettii; Japonya, Msr ve talya gibi lkelerin ise yine her yl milyarlarca litre suyu ithal ettiini izah
etmesinden dolay suyun daha iktisatl kullanmann gereklilii ortaya kt.
zetle sanal su kavram, zellikle su skntsnn bulunduu blgelerdeki tarm ve su politikalarnn belirlenmesi ile birlikte su
tasarrufuna ynelik bilinlendirme kampanyalarnda da yeni bir sayfa at.
66
KUTU 4.4.5. Trkiyede lleme

lleme, bir sre olup kurak, yar kurak ve yar nemli blgelerde topran ve arazinin bozulumunu ifade eder. Arazi verimliliinin
azalmasnn ve arazi bozulumunun en son hali ldr. Dnya lleme Tehlikesi Haritasnda bata Anadolu olmak zere Trkiyenin
nemli bir blm llemeye ok fazla ve fazla duyarl olarak gsterilmektedir. Gnmzde gerek llerin ve llemeye eilimli
alanlarn bulunduu, ok kurak, kurak, yar kurak ve kuru-yar nemli araziler, yerkre karalarnn yaklak % 47sini kaplamaktadr.
Trkiyede ise llemeye eilimli yar kurak ve kuru-yar nemli araziler, lke topraklarnn yaklak % 35ini kaplar; yar nemli iklim
koullar ile birlikte bu oran yaklak % 60a ular.
BM lleme le Mcadele Szlemesi, llemeyi iklimsel deiimleri ve insan etkinliklerini de ieren, fiziksel, biyolojik, siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik etmenler arasndaki karmak etkileimlerin, kurak, yar kurak ve kuru-yar nemli alanlarda oluturduu arazi
bozulmas olarak tanmlanmtr (UNCCD, 1995). Trke (2011)e gre bu sreler, genel olarak unlar ierir: (a) Rzgarn ve/ya da
suyun oluturduu toprak erozyonu (anm); (b) Topran, iziksel, kimyasal, biyolojik ya da ekonomik zelliklerinin bozulmas ve (c)
Doal bitki rtsnde ortaya kan uzun sreli kayplar.
Gerekte, lleme, hem insann hoyrat arazi kullanmndan hem de uzun sreli kuraklklar gibi olumsuz iklim koullarndan kaynaklanr. Baz almalarda, llemenin birok etmenin karmak etkileimlerinin bir sonucu olduu ve dorudan nedenlerin; nfus
younluunun, geleneklerin, arazi ayrcalklarnn ve baka sosyo-ekonomik ve politik etmenlerin bir ilevi olan insan etkinlikleri ile
balantl olduu belirtilmitir. te yandan, iklim ve toprak eitleri, llemenin hzn ve iddetini belirlemede nemli olmasna
karn, ou zaman bu etmenler, topran geliimini ve tanmasn ynlendiren egemen iklim asndan arazi kullanm ynetimi
ilkelerinin belirlenmesi ve uygulanmasnda dikkate alnmamaktadr.
Bu yzden szlemenin birinci ilkesinde (3. Madde, lkeler, (a) fkras), taralarn lleme ile savamak ve/ya da kurakln etkilerini
azaltmak iin gerekli olan programlarn yrtlmesi ve tasarm konusundaki kararlarn, insanlarn ve yerel toplumlarn katlmyla
alnmasn ve evrenin ulusal ve yerel dzeydeki eylemleri kolaylatrmak iin daha yksek dzeylerde oluturulmasn salamas
zorunlu grlmtr.
Son yllarda Trkiyede erozyon ve lleme ile mcadeleye hz verilmitir. Bu balamda; aalandrma, erozyon kontrol almalar,
bozuk orman alanlarnn rehabilitasyonu, mera slah, kurakla dayankl trlerin slah ve retimi faaliyetleri yrtlmektedir. lkemizde i ve ky kumullarnda rzgar erozyonuna kar yaplan almalar da hz kazanmtr. rnein, Konya-Karapnarda rzgar
erozyonu ile mcadele kapsamnda rzgar perdeleri almalar yaplmtr.
KUTU 4.4.6. Yaz Turizmi ve Su Tketimi

Trkiyede turistik faaliyetler, genellikle kurak blgelerde ve ok kurak aylarda younlamaktadr. Kresel iklim deiimi ve artan turist
says su stresini artrdndan turizm sektrnde hzla artan su ve elektrik enerjisi kullanmna zellikle dikkat edilmesi gerekmektedir.
Dnyada yapanc turist says, 1950de 25 milyon iken 2010 ylnda 880 milyona kmtr. 2020 ylnda bu saynn 1,6 milyara kmas
beklenmektedir. Daha da artacak olan turistler nereye gidecek diye bakldnda gne-kum-deniz turistlerinin gidebilecei yerler
arasnda lk, gneli fakat suyu ok kt olan Akdeniz kylar bata gelmektedir. Akdeniz kylarnda zellikle de Dou Akdenizde hali
hazrda bir su ktl yaamaktadr. Bu blgelerde emeklilerin yerleimi ve yerel nfusun artmas ile kii bana den yllk su miktar
hzla azalmaktadr.
FAOya gre 1 kiinin kulland gnlk su miktarnn dnya ortalamas 161 litredir; Trkiye iin bu rakam 230 litre olarak hesaplanmaktadr. Bununla beraber Thomas Cook Group gibi byk bir turizm aktrnn yapt hesaba gre 2010 ylnda yapanc turistin her
biri sadece bir gecede ortalama 303 litre su kullanmaktadr. Akdeniz Blgesinde ise kii bana turistlerin gnlk su tketim miktar ise
850 litreye kadar kabilmektedir! Grld gibi turistlerin kulland su miktar yre halkna gre ok fazladr.
zetle yapanc turist, daha ok suyu bol olan souk blgelerden suyu kt olan scak blgelere gitmektedir. Bu turistler, blgenin
nfusunu bazen 10 kata kadar artrabilmektedir. Turistlerin geldii zaman, byk lde suyun en kt olduu mevsime rastlamaktadr.
Kresel iklim deiimi, evre tahribat, kirlilik, nfus art, vb. nedenler ile zaten su ktl yaayan halk, yerel ynetimlerin su kullanmna
kendileri iin getirdii kstlamalar, turistik tesislerde grmeyince zamanla turizm sektrne kar bir cephede oluabilmektedir.
zellikle en ok su kullanan tarm ile turizm sektrleri bu durumda kar karya kalabilmektedir.
Bu nedenlerden dolay, Dnya Turizm rgt (UNWTO) srdrlebilir turizm konusuna byk nem vermektedir. UNWTOya gre
toplam su miktarndan daha ok, suyun nasl kullanlp ynetildii nemlidir. Bu yzyln ortasnda turizm alanlarnn yarsndan fazlasnn susuz kalmamas iin imdiden suyun verimli kullanlmasna byk nem verilmelidir. Turistler ou kez ne kadar ok su kullandnn farknda bile deildirler. Bu nedenle, turizm operatrlerinin turistlerin su tasarrufu iin eitilmesi konusunda nemli bir rol
oynamas gerekmektedir. Dier bir deyile, Trkiyede Akdeniz kylarnda turizm sektrnn srdrlebilmesi iin su ile birlikte su
kaynaklarn besleyen doal evreye, altyapya, eitim ve su kullanmna byk nem verilmelidir.
67

yerinde uygulayabilmek iin Tablo 3.1deki admlar da
bir btnn paralar ekilde izleyerek aada gsterilen
iklim deiikliinin kuraklkla birlikte ortaya koyduu
riskleri azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn azaltmak
ile birlikte ar kuraklk tahmin sistemlerini gelitirmek
gerekmektedir. Zarar grebilirlii azaltabilmek erken uyar

sistemlerinin ve kurakla dayankl trler ve yerleimler
gelitirmek ve yerleimlerin yerlerinin deitirilmesi ile
birlikte yoksulluun azaltlmas, daha iyi bir bilinlendirme
ve eitime ilave olarak srdrlebilir kalknma almalar
ile mmkn olacaktr (IPCC, 2012).
4.5. SELLER
Seller, doann bir kanunudur. Atmosfer hareketlilii, meteorolojik sistem ve hidrolojik evrim iinde baz blgelerin kimi zaman sulaklk, kimi zaman kuraklk yaamas ve
eimli arazide biriken kar ve toprak ktlelerinin ya tetiklendiinde kaymas doaldr. nemli olan bunlar izlemek,
nemsemek ve bunlarla ilgili zamannda nlem alabilmektir. Seller genellikle frtnalar ile birlikte grlr. Dier bir
deyile, topografik yapya gre daha ok ve hzl deiebilen
meteorolojik artlar sellerin oluumunda en nemli rol
oynar. Ar yalarn sel afetlerine dnmesi ise tmyle
sosyo-ekonomik faktrlere baldr.
1. Yava Gelien Seller; bir hafta veya daha uzun bir sre
iinde oluabilir.
2. Hzl Gelien Seller; bir-iki gn iinde oluabilir.
3. Ani Seller; 6 saat iinde oluabilir. Ani seller, ller
dhil dnyann her yerinde grlr.
Trkiyede zamanla ve yanl bir ekilde tm seller takn
olarak adlandrlmaya balanmtr. Ama her sel, bir takn
deildir. Yani bir sel olabilmesi iin mutlaka bir denizin,
gln ya da derenin veya akarsuyun tamas gerekmez. Bu
nedenle, oluum yerlerine gre seller literatrde;
1.
2.
3.
4.
5.
Tanm
Sel: Sularn bulunduu yerde ykselerek veya baka bir yerden gelip genellikle kuru olan yzeyleri geici olarak kaplamasna denir.
Sel Afeti: Sel sularnn fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplara neden olup, normal yaam ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uratarak, olumsuz bir ekilde etkilemesidir ve yerel imknlar ile ba edilemeyen durumlardr.
olarak bee ayrlr. nlem ve tedbirler de her sel eidine

gre ayr ayr ele alnr.
Sel, Trkiyede en sk grlen afetlerden biridir. Her kentte ve blgede meydana gelebilmektedir. Seller genellikle u
durumlarda oluur:
Trkiyede bu afetin adna takn, feyezan veya imi su da

denilmektedir. Gerekte seller oluum srelerine gre literatrde u ekillerde adlandrlr:
68
Dere ve Nehir Selleri-Taknlar

Dalk Alan-Kuru Vadi Selleri
ehir Selleri
Ky Selleri
Baraj Selleri
iddetli yamurlarda,
Dereler, aylar ve nehirler tatnda,
Denizler byk dalgalar ile kylar su altnda braktnda,
Karlar abuk eridiinde,

Barajlar ya da setler ykldnda.
Bunlara ek olarak, zellikle Karadeniz Blgesinde ky ve
taban arazilerde ama d kullanmn yan sra dere yataklar daraltlmakta, dere yatann iinde yaplan eitli ilemler (kum, akl alma, vb.) ile yatan hidrolojik zellikleri
bozulmaktadr. Bununla birlikte derenin mansap blmnde yaplan hatal tesisler nedeniyle de yksek akmlar sonucu meydana gelen taknlarn oluturduu zararlar daha
da artmaktadr. Benzer ekilde akarsularn iinde kurbalar
rastgele yaplmakta olup, oluturaca kuvvetler ve kabarmalar hesaba katlmamaktadr. Akarsuyun dinamik kuvvetlerini dikkate almadan sadece statik kuvvetlere gre stabilite
hesaplarn birim boy iin yapmak hataldr. Bazen bu hesaplar bile yaplmamakta ve herkes istedii gibi ky duvar
yapabilmektedir. Bu kuvvetler dikkate alnsa dahi uygulamalar iin yetersizdir. Ayn zamanda, ak ynndeki takn
dalgasnn kabarma kotlar tespit edilerek hava pay ilavesi
ile duvar ve kpr yksekliklerinin belirlenmesi de gerekmektedir. Trkiyede sellerin ve sel felaketlerinin meydana
gelmesindeki balca nedenleri aadaki ekilde doal ve
yapay olarak ikiye ayrlr.
Doal Nedenler:
klim (ar iddetli ve srekli yalar),
Topografya,
Jeolojik yap (heyelanlar ve toprak kaymalarnn akarsularda oluturduu setler),
Nehrin menba ksmndan eitli sebeplerle harekete geen rsubatn mansaba intikali,
Dere yataklarnda doal olarak byyen aa ve alla-
rn yatak kapasitesini daraltmas.

Yapay Nedenler:
Yerleim yerleri ierisinden geen dere yataklarnda yaplan yaplama ile dere kesitinin daraltlmas,
Dere ve sel yatana fen ve sanat kaidelerine aykr ve
izinsiz menfez veya kpr yapm,
Dere ve sel yatana tekniine aykr bent veya dolgu
yapm,
Dere ve sel yatana moloz, sanayi ve evsel atklarn atlmas,
Dere ve sel yatana kanalizasyon ebekesi denmesi,
Dere ve sel yatann stnn kapatlarak otopark,
park, konut vb. yaplmas,
Tekniine aykr yol ama almalar,
Dere yataklarnda kaak kum ve akl alm faaliyetleri,
Dere ve sel yataklar ile sel tehlike blgesinde plansz
yaplama,
vb. olarak sralanabilir.
Bu yapay nedenlerin byk bir ksm dere ve sel yata ile
birlikte sel tehlike snrlarnn belirlenmesi ve bu snrlara
uyulmas ile nlenebilir (ekil 4.5.1). Hidro-meteorolojik
almalarda, ya istasyonlarna ait iddet-sre-tekerrr
erilerinden 2, 5, 10, 25, 50, 100, 500 yllk en byk
gnlk ya deerleri bulunur ve havza iin bu yllar iin
sel hidrograflar ile birlikte sel su seviyeleri hesaplanr. Bu
hesaplamalar iin elde 100 ya da 500 yllk verinin olmas
gerekmez. Bu deerler zaman serilerinin istatistik deerlerinden hesaplanabilmektedir (Kutu 4.5.1).
ekil 4.5.1. Ya tekerrrlerine gre sel yata, sel tehlike snr ve

sel tehlike blgesini ematik gsterimi.
Halk arasnda, bir ylda sel oluma ihtimali yzde 1 veya

daha byk olan sel kavram 100 yllk selolarak alglanmaktadr (ekil 4.5.1). Sel tehlike blgesinde yaplacak
herhangi bir bina veya arazi almasnn 100 yllk (su
seviyesinin belirledii) sel snrn deitirmemesi esastr.
Ayrca, Daha nce burada hi sel olmad veya olmaz ifadesini kullanmak yanl olacaktr. Dnya zerinde yamurlar
yamaya baladndan beri (ller, el dememi ormanlar
dhil) dnyann her tarafnda seller olmaktadr. rnein,

M. . 3200 ylnda Frat Nehri taarak bugn Irak olarak
adlandrlan Ur ehrini 2,4 metrelik bir amurla kaplamt. 27 Temmuz 1301 tarihinde Sakarya Nehri tamt. 20
Eyll 1563 ylnda stanbulda byk su baskn yaanmt. zellikle ani seller, bir ka saat ierisinde, da ve ller
dhil, her yerde olabilmektedir. rnein, Mekkede Kbe
bile defalarca ani sel sularnn altnda kalmtr.
69
KUTU 4.5.1. Kresel klim Deiimi ve Su Yaplarnn Planlanmas

Su yaplarnn projeleri 50-100 yl veya daha uzun sre verimli kullanlabilecek bir ekilde tasarlanr. Tasarmda u ana kadar
bavurulan en temel yntem, suyun bir noktasnda uzun yllar ve belirli bir zaman aralnda yaplan lmlerin oluturduu zaman serilerini kullanmaya dayanmaktadr. Bu tr zaman serileri vastasyla suyun gemite ulat en yksek seviye
(deer, debi, vb.), bu seviyenin alma olasl ve en yksek seviyenin tekrar grlme sresi belirlenip gelecekte de benzer
davranlar gsterecei tahmin edilmektedir. Yani uzun yllar boyunca bir noktadaki su miktarlarna ait zaman serisinin
bilinmesi, kuraklk iin depolanacak ya da selde kontrol altna alnacak olan suyun planlanmasna yardmc olmaktadr.
Hidro-meteorolojide zaman serilerinin istatistik analizindeki ana kabul, iklime ve zaman serisine ait (ortalama, varyans,
mod, medyan, standart sapma, eilim, vb. gibi) temel zelliklerin zamanla deimedii yani duraan olduu eklindedir.
Kresel iklim deiiklii, su havzalarndaki ehirleme ve su yaplarnn inas, gibi nelerden dolay iklim artlarnn ve zaman serilerinin artk sabit ya da duraan olmad; nemli lde deitii bilinmektedir.
Bylece istatistiksel zellikleri sabit olmayan bir zaman serisindeki en yksek ya da en dk su seviyelerinin meydana gelii, tekrarlar, dn periyodu, alma olasl gibi davranlar da zaman iinde nemli lde deimektedir. Bu nedenle,
hidro-meteorolojik proje almalarnda yaygn olarak kullanlan klasik alma olasl, dn periyodu gibi kavramlar,
duraan olmad koullar altnda geerliliini yitirmektedir. Dier bir deyile hidro-meteorolojik kaytlar duraan olmad iin serinin zelliklerini tanmlayan parametreler zamanla deimekte ve artk standart istatistik yntemleri uygulanamamaktadr. Hlbuki selden korunmaya ynelik mhendislik almalar belirli bir dn periyodu zerine oturtulmutur.
Kresel iklim deiiklii ve benzeri insan etkilerinden dolay hidrolik yap tasarmlar yalnzca yapnn proje mrnn sonlarna doru beklenen rejimi gz nne almakla kalmamal, ayrca yapnn tm yaam boyunca geerli riskleri de iermelidir. Bu nedenlerden dolay mhendislik uygulamalarnda sk sk kullanlan dn periyodu gibi kavramlarn kullanll
sorgulanr hale gelimitir. nk dn periyodunun deeri duraan olmayan durumda zaman ierisinde deimitir.
Belli periyotlarla sel ya da kuraklk olur eklindeki sylemler de artk geerliliini yitirmitir (Aytekin, 2012)
Ortalama iddetli yalar asndan genellikle ky blgeleri

(Kutu 4.5.2) sel ve takn olaylarna daha duyarl olmakla birlikte (Km vd., 2003)., sellerin tekrarlanma srelerinin dalmnda farkllklar gze arpmaktadr (Kutu
4.5.1). Benzer ekilde Lenher vd. (2006), risk azaltma,
uyum ve hazrlk konusunun nemine dikkat ekmek ama-
cyla Avrupa iin yaplan almada sel ve kuraklk frekanslarn incelemitir. Bu almada iklim deiiklii ve su ynetimi bakmndan sel ve kuraklk riskinde nemli ve kritik
deiiklikler olduu gsterilmektedir. Bu almaya gre gnmzde 100 yllk iddetindeki seller ve kuraklklar 2070
ylna kadar her 10-50 ylda bir tekrarlanabilecektir.
KUTU 4.5.2. Deniz Su Seviyesi Ykselmesi ve Ky Selleri

1870ten beri, kresel deniz seviyesi 20 santimetre artmtr (IPCC, 2007). 20. yzyldaki deniz seviye ykselmesi 1.7 mm/yl olarak hesaplanmaktadr. Fakat iinde bulunduumuz 21. yzylda su seviyesindeki ykselme daha hzl, dier bir deyile 2
kat hzl olmaktadr. IPCC 2007 raporundan sonra yaplan bilimsel almalar, 2009
ylnda Kopenhag klim Kongresinde ele alnm ve gelecekte deniz seviyesinde ngrlen ykselmenin, IPPCnin 2007 raporunda ngrlen ykselmeden yaklak iki
kat daha fazla olacana karar verilmitir. Byle gelmi byle gider senaryosuna gre
sera gaz emisyonlarnn neden olduu kresel snma sonucu, nmzdeki yzylda
deniz seviyesi birka metre ykselerek, birok ky ehri ve ada lkesi haritadan silinebilecektir (Kopenhag Tan, 2009).
Deniz su seviyesinin ylda bir ka mm ykselmesi, byk bir tehlikeymi gibi grnmese de, ok nemli bir deerdir. Bruun kuralna gre deniz su seviyesindeki ykselme sahilde seller ve erozyona neden olur. Deniz su seviyesi ykseldiinde yakn
kynn dip profili de deiir. Bu deiim ykselen su seviyesinin neden olduu ky
erozyonundan oluan sedimentin (srnt maddelerinin) dipte birikmesi ile oluur. Dier bir deyile deniz seviyesi ne kadar ykselirse kylarda da taban o kadar ykselir. Ayn ekilde deniz seviyesi ne kadar ykselirse onun 100 kat kadar bir uzunluktaki sahil
erozyona urar (Hannah, 1992). Dier bir deyile deniz su seviyesi eer 2 m ykselirse, Bruun kuralna gre yaklak 200 metrelik
ky alannn ky selleri, erozyon, tuzlanma ile yok olma tehlikesi bulunmaktadr.
Hem okyanuslardaki termal genlemenin (%40) hem de dalardaki buzlar ve Antartika ile Grnlanddaki buzullarn ksmen erimesi
(%60) sonucu su seviyesindeki artn hzlanmas beklenmektedir. Deniz suyu seviyesinin artmas, ky eridi erozyonuna, tuzlanmaya, bataklk alanlarn ve nemli ekosistemlerin yok olmasna ve sahil blgelerindeki sel riskinin artmasna sebep olacaktr.
Aslnda deniz seviyesindeki deiimin toplumsal etkileri ncelikle ortalama deniz seviyesi deiimlerden deildir. Ortalamada
artan seviye ile birlikte frtna, yksek dalgalar, frtna kabarmas, med-cezir gibi ar koullar bir araya geldiinde artan seviyenin
ykc etkisi ortaya kacaktr. Bu arttan etkilenecek olan en riskli yerler, Avrupada Almanya, Hollanda ve Ukrayna kylar; Asyada
Banglade, Afrikada Msr ve Nil Deltasdr. Trkiyedeki Seyhan, Ceyhan, Gksu, Akyatan, Patara, Eenay, Fethiye, Byk Menderes, Kk Menderes, Bakray ve Gediz gibi baz Akdeniz deltalar; deniz kysnda bulunan 27 ilimizdeki ky yaplar, balklk
ve turizm faaliyetleri de bu arttan etkilenecektir.
70
Etki
Seller, dk frekansl ama fiziksel altyapya, insan gvenliine ve sosyo-ekonomik etkinliklere yksek etkisi olan afetlerdir. OFDA, CRED ve EMDATn 2005 ylnda yapt
bir deerlendirmede 1992den 2001 ylna kadar 2257 adet
scak hava dalgas, seller, orman/maki yangnlar, tayfun ve
frtnalar, kuraklk veya ktlk nedeniyle oluan afetler rapor
edilmitir. En sk grlen hidro-meteorolojik afet ise %43
oran ile seller olmutur. Bu sellerde de yaklak 100.000den
fazla kii lm ve bu sellerden 1,2 milyar kii de deiik
ekillerde etkilenmitir.
Dnyann birok yerinde olduu gibi Trkiyede de pe
pee gelen iddetli saanak yalar veya uzun sren hafif
yalar sonucunda oluan seller ve bunlardan dolay byk
can kayplar ve ekonomik kayplar olmaktadr. rnein,
21 Mays 1998 Bat Karadeniz ve 23 Mays 1998 Hatay
selleri Trkiyede oluan ilk seller deildir ve sonuncusu da

olmayacaklardr. Daha nceleri de, rnein, 18-20 Haziran 1990da Trabzon, 16-17 Mays 1991de Dou Anadolu,
25-26 Austos 1982de Ankara, 1994de Marmaris, 1995
kitelli, Senirkent, Rize ve 4 Kasm 1995de zmirde byk
sel afetleri yaanmt. Sadece 1995 yl sellerinde 150 kii
hayatn kaybetmitir (ekil 4.5.2).
zellikle lkemizde yal dnemle kurak dnemler
arasndaki farklar fazladr (ekil 4.4.5). Hem yl iinde
ve hem de yllar aras dnemlerde olduka dzensiz bir
dalm gsteren iddetli yalar, ykc sellere neden
olabilmektedir. Akdeniz ky blgesi nehir havzalarnda
bu iddetli yalarn neden olduu seller sklkla grlen
ve ekonomik adan byk zararlar veren afetlerdendir.
Akdeniz ky eridinde, ani sel olarak adlandrlan seller
konvektif yalar nedeniyle de olduka sk yaanan olaylar
olarak kabul edilirler.
ekil 4.5.2. lkemizde gzlenen sel afetlerinin illere gre dalm.
Trkiyede byk nehirlerde grlen seller (taknlar) azalrken, doal vejetasyonun tahribat, arpk ehirleme ve sel
ve dere yataklarndaki yaplamadan dolay ehir sellerinin
neden olduu zararlar artmakta, can ve mal kaybna yol
aan afetler daha sk grlmektedir. rnein, 3-4 Kasm
1995 tarihlerinde Ege kylarn etkisi altna alan iddetli
yalar zmir ve civarnda ani sellere sebep olmu ve bunun
sonucunda 61 kii hayatn kaybederken 2 milyon TLden
fazla maddi hasar meydana gelmitir (Km, vd., 1998).
Devlet Su leri Genel Mdrl (DS) tarafndan 2011

yl sonu itibariyle 25 adet hidrolojik havzada 277si baraj
olmak zere toplam 536 adet baraj ve 42 adet glet olmak
zere toplam 740 adet depolama tesisi ina etmitir. Bu tesislerden 68 adedi dorudan takn nleme amacyla planlanmtr. Ayrca, Mlga Ky Hizmetleri Genel Mdrl
tarafndan oluturulan gletler ile Orman Genel Mdrl tarafndan oluturulan 2.500 civarndaki gletin de dier depolamalarla birlikte taknlarn kontrol altna alnmasnda nemli katklar vardr. 1999 ylna kadar ina edilen
yaplarn mekansal dalm ekil 4.5.3de gsterilmektedir.
71
ekil 4.5.3. DS Genel Mdrlnn 1999 ylna kadar ina ettii su yaplarnn dalm.
DS verilerine gre 1975-2012 yllar arasnda 889

adet takn olay meydana gelmi, bu taknlar sonucunda 685 can kayb olmu, 862.854 ha tarm arazisi
takna maruz kalm ve bu taknlar lke ekonomisine
ylda yaklak 150 milyon TL zarar vermitir. Alnan
bu tedbirler, 1963 ylnda en yksek deerine ulaan
taknlarn saysn ancak 1985 ylna kadar kontrol
altnda tutabilmitir (ekil 4.5.4). ekil 4.5.4te grld zere 1975 ylndan sonra byk akarsularda
grlen taknlarn says 800 civarndan 200n altna
drlmtr. Bylece, AFAD kaytlarna gre 19671987 yllar arasnda akarsularda grlen sel (yani
takn) olay saysnn tm hidro-meteorolojik afetler
iindeki oran %33 iken; 1998-2008 yllar arasnda
bu oran %14e gerilemitir.
Bu nedenlerden dolay, takn koruma yaplar ina etmek gibi yapsal nlemlerin yan sra dere ve sel yataklarndaki yerleimi engelleme gibi yapsal olmayan nlemlere daha fazla nem verilmelidir.
ekil 4.5.4. DS Takn yllklarna gre 1956-1997 yllar
arasnda Trkiye genelinde meydana gelen sellerin says, neden
olduu can, toprak ve maddi kayplarn beer yllk deiimi.
Alnan yapsal nlemler neticesinde DSnin takn

yllklarnda yer alan takn saylar nemli oranda
azaltlm olmasna ramen dere ve sel yataklarna kurulan yerleimler ile birlikte yanl arazi kullanm daha
hzla artt iin taknlarda lenlerin says ile maddi
kayplarn miktar hzla artmaya devam etmitir (ekil
4.5.4). Bunun da bir sonucu olarak DS 2003 ylndan
sonra takndan korunmak amacyla ina ettii tesisler iin hamle yllar ilan ederek grlmemi saylarda
takn koruma tesislerinin yapmn gerekletirmitir
(ekil 4.5.5). Fakat taknla mcadelede sadece yapsal
nlem almak can ve mal kayplarndaki art durduramamtr.
Btn bunlara ramen oluan eitli sellerin saylarnda genelde bir azalma olmad gibi 1963 ylnda
140 civarnda olan Trkiyede gzlenen rekor saydaki
seller, tekrar arta geerek 2010 ylnda 160 seviyesinin zerinde gerekleip yeni bir rekor krmtr (ekil
4.5.6). Sel afetindeki bu artlarda phesiz kresel iklim deiiminin rol olduu gibi esas olarak kylerden
kentlere gler, dere ve sel yataklarnda artan yerleimler ve yanl arazi kullanm daha ok etkili olmaktadr.
72
ekil 4.5.5. 1975-2012 yllar arasnda DS tarafndan balatlan taknla mcadele projeleri kapsamnda
ina edilen takndan korunma tesislerinin ve korunan alanlarn blgelere gre deiimi.
ekil 4.5.6. Trkiyede oluan sellerin yllk toplam saylarnn 1940-2010 yllar arasndaki zamansal deiimi.
ekil 4.5.6da grld gibi lkemizde grlen sellerin

saysnda 1998 ylndan beri art olmaktadr. rnein,
1998 yl Mays aynda, Bat Karadenizde zellikle, Bolu,
Zonguldak, Karabk, Kastamonu ve Bartn illerinde
meydana gelen sel afetinde 37.000 km alan ve 2,2 milyon
insanmz etkilenmitir (Demirta ve Yldrm, 1999).
Bu olay, 151 derenin taarak sokaklarn ve caddelerin

birer nehre dnmesine ve 478 evin tamamen su altnda
kalmasna neden olmutur. Seller ile evler, kamu binalar,
krsal ve ehir altyaplar, telekomnikasyon ve enerji
datm sistemleri hasara uram, orman rnleri ve
fidanlklar tahrip olmu, tarm rnleri ve hayvanlar zarar
grmtr (Tablo 4.5.1).
73
Tablo 4.5.1. Yllara gre TARSM tarafndan yaplan sel sigortalar demeleri.
YIL
DOSYA ADED / YER
SGORTA DEMES (TL)
2010
1.790
60 milyon
2009
10.519
625 milyon
(Ayamama hari: 25 milyon)
2008
1.232
20 milyon
2007
2.005
58 milyon
2006
stanbul ve evresi
48 milyon
2000-2005
stanbul ve evresi
127 milyon
1995
stanbul/Ayamama Deresi
40 milyon
Kaynak: Hazine Mstearl, Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii ve Milli Reasrans verilerinden derlenmitir, 2011.
Ayrca, 13 Kasm 2001de Rizeye, normalde bir mevsimde
den yamurun bir gnde yamas afeti beraberinde getirmitir. Sel ve heyelann bilanosu 6 kiinin lm, iki kiinin kaybolmas ile sonulanrken, evrede ve binalarda ciddi hasarlar meydana gelmitir. ehirde 18 saat sren ya,
hayatn fel olmasna neden olurken, 83 ky yolu ulama
kapanm, 15 ev heyelan nedeniyle yklm ve 122 konut
heyelan tehlikesine kar boaltlmtr. Hazine Mstearl, Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii ve Milli
Reasrans verilerinden yaplan derlenmeye gre sel kaynakl yaplan tazminat demelerinin yllara gre dalm 2009
ylnda en yksek deere ulamtr (Tablo 4.5.1). zetle,
lkemizde her yl ortalama 200 civarnda sel-takn afeti yaanmakta ve bu afetler sonucu ylda ortalama 100 milyon
dolar maddi kayp meydana gelmektedir.
Dalm
Trkiye ile birlikte Orta Dou ve Dou Akdeniz Blgesi
dnyann en eski uygarlklarndan bazlarna ev sahiplii

yapmtr. Bu nedenle bu blgeler birka milyon yllk iklim deiikliinin en iyi kaytlarndan bazlarna ve insanla
evresi arasndaki etkileimin artc kantlarna sahiptir.
Glgam Destan veya ncilde yer ald gibi nemli sellerin
kaytlar, mevsimsel fakat bazen felakete yol aan Mezopotamya selleri veya alternatif olarak ve son zamanlarda tuzlu
Akdeniz sularnn sebep olduu Karadeniz selleri ile ilikilendirilmektedir (Ghil, 2006).
Trkiye genelinde meydana gelen taknlarn dalm en iyi
1956-1997 yllar arasnda genellikle akarsularda meydana
gelen selleri yani taknlar kayt altna alan DS Takn
Yllklarna gre belirlenebilmektedir. Bu yllklar, ekil
4.5.7de gsterilen DS Havza/Blge Mdrlkleri verilerine gre hazrlanabilir. Takn yllklarna gre yaplacak olan
bir analizin sadece akarsu sellerini (takn) ierdiini, ehir,
kuru vadi, ky ve benzeri sellerin bunlara genellikle dhil
olmad unutulmamaldr.
ekil 4.5.7. DS Blge Mdrlklerinin sorumluluk alanlar ve havza numaralar.
74
ekil 4.5.8de de grld gibi DS Takn Yllklarna

gre 1956-1997 yllar arasnda en fazla takn olaynn
grld ilk blgenin srasyla 15. anlurfa, 12. Kayseri ve 7. Samsun blgeleri olduu grlmektedir. Bylece
corafik olarak Gneydou Anadolu, Anadolu ve Dou
Karadeniz ne karken Samsun Blgesinde taknlarn

genellikle k aylarnda, anlurfa ve Kayseri havzalarnda
ise taknlarn yaz aylarnda grld sylenebilmektedir
(ekil 4.5.9).
ekil 4.5.8. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda meydana gelen sel oluum
saylarnn DS havzalarna gre dalm.
ekil 4.5.9. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda meydana gelen sellerin en
fazla olutuu aylarn DS havzalarna gre dalm.
ekil 4.5.10da grld gibi taknlarn neden olduu

lmlerin ou Kayseri Havzasnda gereklemektedir.
Kayseriyi, bu konuda Trabzon ve Aydn blgeleri takip etmektedir. Bununla beraber maddi kayplarda Adana Blge-
si tm blgeler arasnda maddi hasarn en fazla yaand

blgedir (ekil 4.5.11). Bu arada taknlarn neden olduu
toprak kayplarnn en fazla olduu blge ise Kahramanmara blgesidir (ekil 4.5.12).
75
ekil 4.5.10. DS Takn Yllklarna gre 1956-1997 yllar arasnda meydana gelen sellerin neden
olduu can kayplarnn DS havzalarna gre dalm.
olduu maddi kayplarn DS havzalarna gre dalm.
olduu toprak kayplarnn DS havzalarna gre dalm.
76
AFADn ise akarsu olmayan ehir ve benzeri yerlerdeki sel

afetlerini de mmkn olduunca kayt altna almasndan
kaynaklanmaktadr.
Bununla beraber, Afet Bilgileri Envanterine gre,

Trkiyede Krklareli hari tm illerde seller yaanmtr.
Seller, en fazla Erzurum, Sivas, Kahramanmara, Kayseri
ve Adana illerinde gereklemitir. Olay says yerine, etkilenen afetzede says esas alndnda ise iller Erzurum,
Kahramanmara, Van, Adana, Bitlis eklinde sralanmaktadr (zden, vd., 2008). Bu erevede seller Kzlrmak,
Yeilrmak, Frat ve Dou Karadeniz havzalarnda younlamaktadr (ekil 4.5.2 ve ekil 4.5.9). DS Takn Yllklar ile AFAD verileri arasndaki bu farkllk DSnin sadece
akarsular ile ilikin taknlar kaytlarn tutmu olmas ve
Buna gre 1940-2000 yllar arasnda meydana gelen ve

afet zellii tayan tm sel hadiselerinin Trkiye zerindeki dalm incelendiinde, bu afetlerin zellikle MaysTemmuz aylar arasnda (ekil 4.5.13 ve ekil 4.5.14) olduu ve Karadeniz, Akdeniz ve Bat Anadolu blgelerinin
(ekil 4.5.2 ve ekil 4.5.9) selden en ok etkilenen yerler
olduu grlmektedir.
ekil 4.5.13. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda

grlen sellerin mevsimlere gre dalm.
ekil 4.5.14. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda

grlen sellerin aylara gre dalm.
Trkiyede ya miktar ve iddeti bakmndan sel potansiyeli en yksek blge Dou Karadeniz Blgesidir. Blge
corafi konumu itibariyle cephesel ve orografik yalardan
en ok etkilenen alandr. Konvektif yalar ise hava scaklnn ykselmesiyle blgede etkisini gstermektedir, dolaysyla yaz ve yaza yakn mevsimler (cephesel ve konvektif
faaliyetlerin birlikte desteiyle) blgede en yksek ya
miktarnn grld dnemlerdir. Uzun yllar ortalamalarna gre, Mays, Haziran ve Temmuz aylar en yal aylardr (ekil 4.5.13 ve 4.5.14, 4.5.15).
Ksa sreli yalarda hemen hemen tm ky blgelerimiz
takn riski tarken, saatlik iddetli yalara duyarl alanlarn zellikle Dou Karadeniz ve Bat Akdeniz blgelerinde (Antalya-Marmaris hatt boyunca) younlat grlmektedir. Kmc vd. (2003)e gre maksimum iddetli
yalar ele alndnda ise ksa sreli yalarda daha ok
Akdeniz etki altnda kalrken, 6 saatten daha az iddetli
yalarda Bat Karadeniz Blgesi de risk altnda kalmaktadr. 6 saatlik maksimum yalarda Antalya civarnda bir
younlama gze arparken, 12 saatlik zaman dilimindeki
yalarda Dou Akdenizde daha geni bir alann etki altnda kald ve 24 saatlik maksimum yalarada ise Akdeniz
ky kuanda genileme ve Orta ve Bat Akdenizde yeni
etki alanlarnn ortaya kt grlmektedir (ekil 4.5.15).
ekil 4.5.15 ve 4.5.16da 1940-2010 yllar arasnda her

eit selin mevsimsel oluumu, blgelere ve yllara gre
deiikliklerini gstermektedir. rnein, ekil 4.5.15de
grld gibi k aylarnda en fazla sel zmir, Balkesir,
Mula, Antalya ve Mersin illerinde grlrken, yaz aylarnda seller daha ok (Ankara, Sivas gibi i blgelerde karasallktan dolay) Anadolu Blgesinde grlmektedir.
Ayrca Dou Anadolu Blgesi (Erzurum, Kars) ile birlikte
Orta Karadeniz kylar (Samsun) da yazn en fazla sel grlen blgelerdendir. Sonbahar aylarnda Dou Karadeniz
(Trabzon) ile Ege blgelerinde (zmir, Mula, Balkesir) de
seller younlarken; ilkbaharda sellerin daha ok , Dou
ve Gneydou Anadolu blgelerinde (Kars, Ar, Erzurum,
Hatay, Ankara ve Sivas) younlat grlmektedir.
Sellerin mevsimsel oluumlarnn yllara gre deiiminde,
sonbahar hari, sel saylarnn 1960, 1970 ve 1980 yllar balarnda en st noktaya kt grlmektedir (ekil
4.5.16). Bununla beraber mevsimsel sel oluumlarnda yllara gre en fazla deiim 2009 yl sonbaharnda olmutur.
Trkiyede bahar aylarndaki sellerin grld blgelerin
farkl olmas ve sonbahardaki sellerde grlen nemli artn nedeni bilimsel almalara konu edilmelidir.
77
ekil 4.5.15. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen sellerin mevsimlere gre yerel dalm.
ekil 4.5.16. DM fevk rasatlarna gre Trkiyede sellerin 1940-2010 yllar arasnda mevsimlere gre zamansal
deiimi.
78
Eilim
Ortalama kresel hava scakl arttka, daha scak bir atmosfer de her 1C art iin yaklak yzde 4 daha fazla nem
bulunabilmektedir (IPCC, 2007). Frtnalar meydana geldiinde atmosferde yamur, kar veya dolu olarak yaa geebilecek daha fazla su buhar bulunmaktadr. Son yllarda
sellerde, iddetli yalarda kuvvetli bir art eilimi vardr
ve bu eilimin iklim deiiklii etkilerinin kuvvetlenmesiyle
daha da artmas beklenmektedir (Easterling, vd., 2000).
Kresel iklim deiiklii yksek arazilerde de hava scakln artrarak ya rejiminde nemli deiikliklere neden
olmaktadr. rnein, hava scaklnn artmas, yalarn kar yerine yamur olarak yeryzne inmesine neden
olmaktadr (Beniston and Fox 1996; Johnson 1998). Bu
ya-ak katsaysn deitirerek hem her mevsimde hem
de daha fazla selin olumasna neden olmaktadr. Dier bir
deyile, hidrolojik bakmdan, Akdeniz Blgesinde aktaki
mevsimsel salnmlar hava scaklklarna kar ok duyarl
olduu iin kresel snmadan etkilenme oran da daha fazladr (Kadolu, 2001).
Son zamanlarda Dou Akdenizdeki iklim eilimi, k yalarnda ve toplam yalarda azalmayla birlikte blgenin
gney ksmndaki ksa sreli fakat iddetli gnlk yalarda art eklindedir (IPCC, 2001; Alpert vd., 2002). Grne gre bu deiimlerden bazlar atmosferdeki sera gaz
younluunun artmasndan kaynaklanan kresel snmann
sonularndan dolaydr. NAO indeksinde yer alan 1990lar
sresindeki art, Dou Akdeniz zerinde bu periyottaki
daha souk ve kuru klar aklamaktadr (Ben-Gai, vd.,
2001; Krichak ve Alpert, 2005b). Ayrca, El-Nino gibi
olaylarnn iddet ve saysndaki artn, blgedeki yala
pozitif olarak ilikili olduu grlmtr (Kadolu, vd.,
1999d; Price, vd., 1998). Akdeniz ikliminin Hindistan musonu, Sahra kum frtnalar gibi tropikal sistemlerle artan
balantlar Alpert vd., (2006) tarafndan son zamanlarda
ortaya konmutur.
Trkiye ile Dou Akdeniz zerinde toplam yalardaki

azalmaya ramen ar yalardaki art, ya dalmlarndaki tehlikeli bir deiimi yanstmaktadr. Bu deiimin,
periyot sresince tropikal/orta enlem etkileimindeki artn
sonucu olarak ortaya kt kabul edilmektedir. Bu eilim,
Orta Doudaki Kbrs alak sistemi gibi daha ok yamur
tayan sistemler zerindeki Kzl Deniz oluunun oluum
sklndaki artla da ilikilendirilmektedir (Alpert, vd.,
2004). zetle toplam ya miktarnn azalmas ile birlikte
iddetli ya olaylarnn %2-4 artmas beklenmektedir.
klim deiikliinin, beklenmedik sellerin tetikleyici
etkenleri arasnda olduu gerei bilinmektedir. klim
deiiklii ya olaylarnn zaman, blgesel paternleri ve
iddetinde, zellikle iddetli ya olaylarna sahip gnlerin
saysnda, deiimlere neden olmaktadr. Gemite sel
olaylarnn yaanmad blgelerde de seller grlmektedir.
Bu durum, kresel iklim deiikliinin blgesel etkilerine
balanmaktadr. Baz yllarda, rnein 1995, sellerin
sebep olduu yllk maddi kayp, Trkiyenin GSYHnin
%0,5ine kadar ulamtr. Ayrca, doal afetler arasnda seller en yksek maddi kayba sebep olmaktadr. Avrupada sel
kaynakl maddi kayplarn birka milyar dolara kadar kabilecei ngrlmektedir (Tahmisciolu, vd., 2006).
Kresel iklim deiikliinin Trkiyenin her blgesinde yalardaki etkisi ok net deildir. Bununla birlikte aadaki
ekillerde (ekil 4.5.17 - 4.5.22) grlecei zere baz illerimizde en iddetli yalar kresel iklim deiikliine paralel olarak son yllarda toplanm bulunmaktadr. rnein,
MGM ya kaytlarna gre gnlk en yksek toplam ya
miktarlarnn on tanesinin bei 1990 ylndan sonra gereklemitir (ekil 4.5.17). 1940-2010 yllarn kapsayan son
71 yln en yksek gnlk toplam yann tanesinin
2000 ylndan sonra grlm olmas istatistiksel ans kanunlar ile aklanamayacak kadar yksektir.
ekil 4.5.17. 1940-2010 MGM ya kaytlarna gre kaytlara gemi olan ilk 10 gnlk en yksek toplam
ya miktarlarnn grld iller ve tarihleri.
79
Benzer ekilde MGMnin stanbul (Kartal) ve Ankara meteoroloji istasyonlar kaytlarna bakld zaman son 70
yldaki (1940-2010) en yksek ya miktar olan gnlerin
en azndan yars 1990 ylndan sonra yani son 20 ylda gereklemitir (ekil 4.5.18 ve 4.5.19).
ekil 4.5.18. 1940-2010 MGM ya kaytlarna gre stanbul Kartal Meteoroloji

stasyonunda kaytlara gemi olan ilk 10 gnlk en yksek toplam ya miktarlar ve yllar.
ekil 4.5.19. 1940-2010 MGM ya kaytlarna gre stanbul Ankara Meteoroloji

stasyonunda kaytlara gemi olan ilk 10 gnlk en yksek toplam ya miktarlar ve yllar.
iddetli yalarn yan sra sel afeti saylarna bakld

zaman ekil 4.5.20de grld zere 7 ilin yarsndan
fazlasnda en fazla sel olan yllar 2000li yllar olmutur.
Bu illerdeki sel oluum saylar 70 yllk zaman serisi ya-
80
rya blnerek karlatrldnda; Ankara ve Adana hari,

Trabzon, zmir, stanbul, Erzurum ve Antalya ilinde son
dnemde grlen sel saylarnda artlar olduu grlr
(ekil 4.5.21).
ekil 4.5.20. MGM ve AFAD kaytlarna gre 7 ilde kaytlara gemi olan en fazla sel afetinin
gzlendii yllar.
ekil 4.5.21. MGM ve AFAD kaytlarna gre 7 ilde kaytlara gemi olan sel afeti saylarnn 19401975 ila 1976-2010 yllar arasndaki karlatrlmas.
ekil 4.5.22de grld zere 2001-2010 yllar arasnda grlen sel says, tm kaytlarda en yksek sel oluum
says olan 1961-1970 yllarndaki rekor sel saysn nemli
lde geerek, yeni bir rekor krmtr. Dier bir deyile,

son on ylda sel oluum saysnda nemli bir art olmutur.
ekil 4.5.22. MGM ve AFAD kaytlarna gemi olan sel afeti saylarnn 1940-2010 yl arasndaki onar
yllk karlatrlmalar.
81
Uyum
Heyelan, sel ve ar yalar, Trkiyenin ve zellikle de
Dou Karadeniz Blgesinin bir gereidir. Bu problemin
zm iin ncelikle sele neden olan faktrlerin iyi belirlenmesi gerekmektedir. Prof. Dr. Mikdat Kadolu afet
blgelerinde yapt incelemelere gre Dou Karadenizde
sel oluum nedenleri u balklar altnda toplamaktadr:
Blgenin tmnde sel yata, sel tehlike snr ve sel
tehlike blgesi haritalar mevcut deildir; mevcut olan
haritalar ise gncel deildir. Bu nedenle meydana gelene kadar sel ve heyelan riskine maruz olan konut, tesis,
kamu binalar, altyap bilinmemekte ve bu blgelerde
yanl uygulamalardan saknlmamaktadr.
Kk dere ve arklarn zerlerinin kapatlmasndan
dolay her yl periyodik olarak yaplmas gereken bakm-onarm hizmetleri yaplmamaktadr. Makine (teknik donanm) yetersizliinden dolay ak olan dere
yataklarnda biriken malzeme zamannda yatak dna
karlmamaktadr.
Yerel ynetimler kpr ayaklar arasnda biriken malzemeye mdahale edememektedir. Bununla beraber dere
yataklarndan kontrolsz malzeme alm sonucu dere
yatandaki su akm deimekte ve dere taban kotunun dmesi sonucu yaplan koruyucu yaplar yklmaktadr.
Heyelan artklar, ev, yol ve HES inaatlarndan kan
hafriyat ve pler dere yataklarna kontrolsz bir ekilde atlyor. Ayrca ehir iindeki dereler, yolu kutu
menfezle gemek yerine bzle gemektedir. Liman ve
otoyollar nedeniyle menfezlerle gelen takn suyu, hzla
ve en ksa yoldan denize ulatrlmamaktadr.
Su yaplarnda birok mhendislik ve proje hatas vardr. rnein, menfezlerin nne suyla gelen malzemenin tkanklk yaratmasn nlemek iin eimli zgaralar konulmamaktadr. Yksek hidrolik yarapa sahip,
yeni, dzgn alm, toprak drenaj kanallar iin geerli olan Manning przllk katsays 0,028 olarak
kullanlmaktadr. Yata dzgn olmayan ve yatakta,
ehir atklar, aalar, eitli byklkte rusubat, kurplar takn kanallar iin de ayn ve yanl bir ekilde kullanlmaktadr. Benzer ekilde gllerdeki buharlamay
hesaplamada kullanlan tava katsays da, sodal, tuzlu
denilmeden tm gller iin ayn ekilde kullanlmaktadr.
Yre halk ve yerel ynetimler, sel afetini ynetmek (risk
azaltma, hazrlk, erken uyar, mdahale) iin gerekli
tehizat, para, bilgi ile birlikte temel afet bilincinden
yoksundur. Selle mcadelede kum torbas gibi yntemler gerektiinde doru bir kullanm yaplmamaktadr.
Bylece halkn otomobil ile ve yaya olarak sel sularna
girerek lmesi engellenmemektedir.
82
zetle, zellikle Karadenizdeki sellerin, karayoluna ve dere

kenarndaki yerleim alanlarna zarar vermesi, dere yatann daraltlmas ve yerleim yerleri tesis edilmesinden kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, dere yataklar daraltlmamal,
kvrmlar kanallar ve istinat duvarlar ile yok edilmemeli ve
buralarda yerleime izin verilmemelidir. Dere kenarlarnn
hemen yanndaki dzlklerin aslnda derelerin doal yataklarnn snrlar ierisinde olduu ve bu dzlklerin de belirli aralklarla (10 50 - 100 yl) doal olarak taknlara
maruz kalabilecei unutulmamaldr. Bu nedenle de yerleim, arazi kullanm ve yol planlamas gibi uygulamalar bu
gerekler gz nnde bulundurularak ve uzmanlarn gr
ve nerileri dorultusunda yaplmaldr.
Yan yere dtkten sonra geirdii evreler ve bunun bir
felakete dnmesi sadece yan iddeti ile aklanamaz.
nk seller, ya, yzey ak katsays, buharlama, rzgar, deniz su seviyesi ve yerel arazi artlarnn etkileimi sonucu olumaktadr. Son yllarda gelimekte olan lkelerde
genellikle daha ucuz olan ukur blgelerdeki dere yataklarna yerleim saysnda byk artlar olmutur. Benzer ekilde gelimi lkelerde de yksek gelirli insanlar gl ve deniz
kylarna yerlemektedir. Dier bir deyile kresel iklim
deiiklii ile birlikte insan yerleimindeki deiimler de sel
afetlerinin saysnda byk rol oynamaktadr. Bu durumda,
Trkiyede arazi kullanm, ehirleme, takn yataklarndaki yaplamalar ve dier altyap ve sosyo-ekonomik faktrleri tmyle dnerek sel olayn btncl olarak ele almak
bir zorunluluk olmutur.
Romallardan beri insanlar zellikle seller ile mcadele etmek iin barajlar ve su bentleri ina etme yoluna gitmitir. Fakat 1950li yllardan sonra selden korunma kavram
nemli lde deimitir. Byk, kk her nehre bir
baraj yaplamayaca gibi, artk sellerin sadece nehirler ile
ilikili olmad da grlmtr. Bu nedenle, gelimi lkelerde gelimi hidro-meteorolojik gzlem alar, meteoroloji radar, otomatik akm ve ya istasyonlar ve hidro-meteorolojik modeller ile doru ve erken nehir su seviye (yani
sel, takn) tahmini ve uyarlar ile can ve mal kayplar en
aza indirgenmitir.
Son yllarda yaanan ve can kayplarnn yannda byk
ekonomik kayplara yol aan sel olaylar (ekil 4.5.23),
Trkiyeyi Risk Azaltma Yaklam ad verilen sel zararlarnn azaltlmas ve kontrol edilmesi ynnde yeni bir
yaklama yneltmitir. rnein, Trkiye-Bulgaristan Snr
tesi birlii Projesi; sel tahmini iin kapasite gelitirmeyi amalamaktadr. Bu yaklam BM ve WMO tarafndan
sellerde kriz ynetimi yerine kabul gren risk ynetimi sisteminin de bir parasdr. Bu balamda Trkiyenin tamamnn sel ve heyelanlar asndan bir ana plan erevesinde
incelenmesi; , heyelan ve seller gibi afetleri engellemek
iin her blgeye ait heyelan ve sel haritalarnn hazrlanmas
gerekmektedir.
ekil 4.5.23. 1975-2012 (Austos ayna kadar) DS kaytlarna gemi olan akarsu seli (takn)
afetinin saylar, neden olduklar can kayplar ve su altnda kalan alanlarn yllk deiimleri. na
edilen takndan koruma yaplarnda byk art olmasna ramen kayplarda nemli bir azalma
grlememesi bu konuda iklim risk ynetimi yaklamnn nemini ortaya koymaktadr.
KUTU 4.5.3. ehir Selleri lkemizin Birinci Afeti Olma Yolunda
ekilde grld gibi ehirleme nedeniyle yalar, krsal alana gre

ok daha hzl bir aka geebilmekte ve ani sellere neden olabilmektedir.
Bu ve benzeri nedenlerden dolay son yllarda Trkiyenin byk
ehirlerinde grlen seller, artan skl, iddeti ve etki sresinden dolay
depremin ardndan en ykc ikinci doal afet olarak afet sralamasnda
yerini almtr. Aadaki haber rneklerinde de grlecei gibi bu tr
seller olmaya devam ettii takdirde ehir sellerinin neden olduu hasarn
depremi gemesinden korkulmaktadr.
stanbulda sel felaketi - 31 l: 8 Eyll 2009 tarihinde Trakyay esir alan ve yedi cana mal olan afet bugn stanbulu
vurdu. Marmara Blgesi, 17 Austos depreminden beri ilk kez bu boyutta bir afet yayor. ki gnde 31 can alan felaket havalimanna ulam fel etti.
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/12441217.asp (9 Eyll 2009)
Son seldeki hasar 150 milyon dolar geecek: 9 Eyll 2009daki sel afeti, aylardr ekonomik kriz yznden zor gnler geiren sigorta sektrne de ar darbe vurdu. Sigorta sektr, son 20 ylda sel felaketlerine toplam 140 milyon dolara yakn
hasar demesi yapt. Getiimiz hafta yaanan sel felaketinin ise sigorta sektrne maliyetinin 150 milyon dolarn zerinde
olaca tahmin ediliyor. Bu nedenle de sigortaclar, hasar maliyeti en yksek sel afeti ile kar karya kaldklarn belirtiyor.
Sigortaclar, depremden sonra en fazla can ve mal kaybna yol aan doal afetin, sel afeti olduuna da dikkat ekiyor.
http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=12475619&p=2 (14 Eyll, 2009)
Sonu olarak, Trkiyenin zellikle ky kua, delta ve vadiler, iddetli yalara bal sel riski tayan alanlardr. Buralarda meydana gelebilecek sel felaketlerinde, iddetli ya
tetikleyici unsur olmakla beraber, ayn zamanda jeomorfolojik yap, arpk ehirleme ve sel yataklarna ev yapm gibi
dier faktrler de nemli rol oynamaktadr. Bu durumda
dere yataklarna yaplama engellenmedii, gerek anlamda
dere slah almalar yaplmad ve zellikle blgede yaayan halk seller konusunda daha bilinli davranmaya tevik
edilmedii srece daha az iddette meydana gelen yalar
dahi bu tr afetlerin hazrlaycs olacaktr. Bu tr almalar, afet ynetimi konusunda alan kurum ve kurululara
gerekli tedbirleri almalar ve planlamalar yapmalar bakmndan nemli kolaylklar salayacaktr.
83
KUTU 4.5.4. 2009 Giresun Selleri ve Alnan Dersler

Giresundaki seller, selde yaanan problemler ve sel sonras Giresun Belediyesinin sellere kar yapt almalar 10 ubat
2011 KTde dzenlenen bir sempozyumda Belediye Bakan tarafndan zetle yle anlatlmtr:
Giresun merkeze 21 Temmuz 2009da 154 kg/m2, 24 Temmuz 20092da 95 kg/m2, 27 Temmuz 2009da da 157 kg/m2 ya
dm. Bylece Giresunda 10 gnde metrekareye 405 kg ya dt. Bu ya son 60 yln en byk yadr. Karadeniz
sahil yolu belki gnn koullarna gre tam hesaplanamadndan, afet esnasnda ehirde su, yolun karsndaki denize ulaamamtr. Daha sonra yaplan almalarda DSnin abalaryla karayolu zerine 700 m aralklarla 3 adet yeni menfez yaplm ve bu sayede artk yamur sular rahatlkla denize ulaabilmektedir. Bunun yan sra arpk kentleme, dere yatandaki
yaplamalar; gemiten bugne kent blgesindeki afetlerinin iddetini giderek artrmtr.
Saatlerce yaan yamurla birlikte Aksu, Boack Stla, Kkgre ve Bykgre dereleri tamtr. Aksu Deresi kenarndaki
binalarda oturan birok kii, sivil savunma ekipleri tarafndan kurtarlmtr. ehirleraras ulam durdu ve aralar yollarda
kald. le ve ky yollar kapand. Birok ara denize srklendi ve kayboldu. ehirii yollarmzn % 40 kullanlamaz hale
geldi. Altyap ebekesinin nemli bir blm tkand. ehir suyu ebekesinde zararlar meydana geldi. Baz mahallelerimizde
heyelan olutu. Giresunda 462 konut, 6 resmi kurum, 179 i yeri ve 103 ara zarar grd.
Giresun Belediyesi olarak, lkemizde henz yaplmaya balanan Afet Riski Ynetimi konusunda harekete gemekte gecikmedik. ehrimizin mevcut altyapsna 110 km daha altyap ekleyerek, olas afetlere kar daha direnli bir kent yaps meydana getirmeye altk. DS grne dayanarak gelitirilen dere yataklar koruma snrnda bulunan ve imar plannda kuru
dere yataklar olarak ilenmi olan arazilere yap yasa getirdik. Bylece herhangi bir selde koruma snrnda oluabilecek
afete nlem almaya altk.
KUTU 4.5.5. GAPSEL: Sel Riskinin Azaltlmasna Ynelik Toplum Tabanl Bir Proje
Gneydou Anadolu Projesi (GAP) Blgesinde iddetli yalarn grld scak havalarda, can ve mal kaybna neden olan
ani seller meydana gelmektedir. Gelien yerleim blgeleri, altyap ve endstri tesisleri, tarm ve turizm alanlar gibi sosyal ve
ekonomik deerler artan sellerin tehdidi altndadr.
Getiimiz yllarda meydana gelen iddetli yalar ve seller blgeyi sosyal, evresel ve ekonomik adan olumsuz ynde
etkilemitir. rnein, 2006 ylnda meydana gelen sel sonucunda 42 kii yaamn yitirmi, yzlerce kii kentsel alt yapnn
ve tarmsal arazilerin zarar grmesi sonucunda ekonomik ve sosyal adan etkilenmitir. Bunun zerine sel afetinin olumsuz
etkilerinin giderilmesi ve benzer afetlerin ortaya kmasn engelleyecek uzun vadeli zmler retilmesinin salanmas,
yerel kamu kurumlar ve sivil toplum kurulularnn sel riskinin azaltlmasna ynelik kapasitelerinin gelitirilmesi amalanmtr. Aralk 2008 Nisan 2010 sresince uygulanan GAP Blgesinde Sele Maruz Kalan Alanlarda Sel Riskinin Azaltlmas
Projesi (GAPSEL Projesi) kapsamnda belirlenen bu hedelere ulaabilmek amacyla; Sosyal Destek ve Fiziksel Planlama/
Yatrm Hibe Program bileeni ile Kapasite Gelitirme Bileeni olmak zere iki bileende eitli faaliyetler yrtlmtr.
Hibe projeleri belediyeler, yerel kamu kurumlar ile sivil toplum kurulularn da kapsamtr.
GAPSEL Projesi, blgenin selden en ok etkilenen Batman, Diyarbakr, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak gibi alt ilini kapsamaktadr. Proje kapsamnda Adyaman, Gaziantep ve Kilis illerine de teknik destek sunulmutur. Bu alma ile afete direnli
toplum oluturulmas, kurumsal afet ynetimi kapasitesinin gelitirilmesi, temel ilkyardm, temel salk, gvenli annelik,
psiko-sosyal sel sonras travma destei, sel madurlarna ynelik mesleki eitim ve beceri gelitirme iin 2.2 milyon Avro
tutarnda 21 proje yrtlmtr. Ayrca dere slah, altyapnn glendirilmesi (kanalizasyon ve yamur suyu drenaj), afet
koordinasyon merkezlerinin kurulmas gibi 12 milyon Avro tutarnda 16 fiziksel proje gerekletirilmitir.
Bu proje ile Trkiyede ilk defa, Avrupa Birlii Sel Direktifi ile (2007/60/EC) uyumlu olarak gerekli almalar yaplm, direktifin
gerei olarak Sel Risk Ynetim Plan hazrlanmasna ynelik el kitab hazrlanmtr. Ayrca, risk nlemeye ynelik, hem sosyal
hem de fiziksel altyap tedbirlerinin birlikte ele alnd bu proje ile kurum ii ve kurumlar aras koordinasyonun gelitirilmesi,
kurumsal kapasitelerin artrlmas ve halkn bilinlenmesini salayc faaliyetlerle toplum temelli kalc bir yapnn oluturulmas ynnde gerekli srecin ilk ve kapsaml adm atlmtr. (http://www.gapsel.org/index.php, Temmuz, 2011.)
84
Sel riskinin ynetimi iin yaplan bu almalarn baarl

olabilmesi iin aadaki, vb. hususlarn da gz nnden
bulundurulmasnda yararlar vardr:
Dere yataklarnda slah almalarn basit anlamda
sadece tahkimat almas olarak deerlendirmemek
gerekir. Bu alanlarda ncelikle dere yatan geni bir
ekilde dzenleyen planlar hazrlanmal ve bu planlara
gre mlkiyet yaps yeniden dzenlenmelidir.
Hazrlanan planlarda Ky Kanununun ngrd
ekilde, devletin hkm ve tasarrufu altnda olan zel
mlkiyete konu olmayan alanlarn tespit edilmesi gerekir.
Dere yataklarnda gzergh deiikliinde ortaya kan,
tescile konu olan ve maliye hazinesi adna tescilleri yaplan alanlar, dere yataklarnn slah almalarnda zel
mlkiyete yaplan mdahalelerde bedel olarak kullanlmaldr. Bylece kamulatrma gerekmesi durumunda
maliyet drlecektir.
Srekli sellere maruz kalan veya heyelan blgelerinde,
kadastro asndan yenileme almalarna ncelik
verilmelidir.
Sel felaketlerinin sadece baz kamu kurulularnn
alaca tedbirler ve yapaca almalarla nlenmesi
mmkn deildir. Toplumun btn fertlerinin ve
kurumlarn, zellikle mahalli idarelerin zerine byk
grevler dmektedir. Bu sebeple sellerin sebepleri
ve sonular konusunda vatandalar, kurumlar
ve mahalli idareler srekli ve periyodik olarak
bilinlendirilmelidir.
Babakanlk genelgesinde belirtildii zere dere
yataklarna yaplan mdahalelerin kaldrlmas
hususunda yaptrm gc mlki amirlerde
bulunduundan, DS tarafndan kaldrlmas gerekli
grlen yaplar iin mlki amirlerce gerekli hassasiyet
gsterilmelidir.
DSden izin alnmadan dere yataklarna hibir ekilde
mdahale edilmemeli ve mlkiyeti vatandaa ait olsa
bile dere yatan daraltacak ekilde tesis yaplmasna
izin verilmemelidir.
Yaplacak kpr, istinat duvar, ky duvar, topuklu
dere kaplamalar gibi su yaplar salam temellere
oturtturularak, yap ile ana kaya balants mutlaka
salanmaldr
Dere ve sel yataklarnda yetien ya da yatakta
srklenen aa ve al gibi odunsu bitkiler dzenli
aralklarla temizlenmeli, yksek aklar srasnda
s kkleri nedeniyle kolayca devrilen ve su akn
yatak dna ynlendiren kavak ve st gibi
aalarn yataklar iine ya da kenarlarna geliigzel
dikilmesinden kanlmaldr.
Dere ve sel yataklar iinde ve ksmen de ky
izgileri zerinde yaplamalar nlenmeli, bu konuda
zellikle yerel ynetimlerin imar planlarnda yeni
dzenlemelere gidilmeli, heyelanl ya da heyelana

yatkn yamalarn yerleim yerine dntrlmesi
engellenmeli, atk sularnn yamaca szdrlmas ve
heyelan tetiklemesi nlenmelidir.
Halkn uyarlar alglayp doru nlem alabilmesi iin
eitimler dzenlenmeli ve halkn afet ncesi yaplan
sel risk haritas gibi almalara katlm salanmaldr.
Sel tehlikesini ve gemite yaanm olan selleri
hatrlatan iaretler de uygun yerlere konulmaldr.
Sel yataklar belirlenmeli ve varsa eski haritalar
yenilenmelidir. Yerleime Uyguluk Haritalar tm
afetler dikkate alnarak disiplinler aras almalarla
yeniden hazrlanmaldr.
ehir ve krsal alanlarda yap ruhsatlar verilirken sel,
heyelan alanlar dikkate alnmaldr. Sel yataklarna
yaplama ve mdahaleler tmyle engellenmelidir.
Sel yataklarndaki mevcut tm bina ve altyap tesisleri
belirlenmelidir. Sel yataklar slah edilirken mevcut
yerleimler kaldrlmal veya varsa kritik tesisler sele
kar glendirilmeli veya ykseltilmelidir.
Kapatlm olan akarsular ak mecralara
dntrlmelidir. Akarsularn, periyodik bakm,
onarm yaplmaldr ve dere yataklarndan kontrolsz
malzeme alm engellenmelidir.
Liman ve otoyol gibi yaplar nedeniyle, menfezlerle
gelen takn suyunun hzla ve en ksa yoldan denize
ulatrlmasn engelleyen uygulamalar terk edilmelidir.
Bir ka bzn bir araya getirilerek kpr
oluturulmas gibi sakncal uygulamalar nlemek
iin Kpr Ynetmelii gelitirilip uygulanmaldr.
Dere yollar, en az 100 yllk frtna verisine gre
boyutlandrlp, ina edilmi kutu menfezlerle
gemelidir. Kpr ayaklar arasnda biriken malzemeye
ilgili kurumlar gerektiinde mdahale etmelidir.
Yollardaki yamur suyu tahliye sistemleri, boyutlar
ve says artrlm mazgallar ile birlikte boyutlar
artrlp kanalizasyondan ayrlm drenaj sistemiyle
gelitirilmelidir.
Sel tehlikesi olan il ve ilelerin Afet Acil Yardm
Planlar ierisinde seller iin zel tahliye, toplu bakm
ve barnma konular da ele alnmaldr. Mevzuat ve
kurumsal reformlarla Trkiyenin sel tahmin, erken
uyar ve afet ynetimi kapasitesi glendirilmelidir.
Mevzuattaki Su Basman Seviyesi yeniden tanmlanp
imar, iskn, ruhsat ilemlerinde nemle dikkate
alnmaldr (bu kelime Franszca soubassement
kelimesinden dilimize uyarlam fakat gerek anlamda
su basma seviyesi ile ilikilendirilmemitir). Sel
tehlikesi de Doal Afetler Sigortas kapsamna
alnmal ve sigorta birimleri binann su basman
seviyesine gre belirlenmelidir. Zorunlu olarak sel
tehlike blgesinde yaplmas gereken binalar iin
ynetmelikler hazrlanmaldr.
85
Sonu olarak; yukarda sralanan Trkiye gerekleri de dikkate alnarak, BM ISDR Hyogo ereve Eylem Planna
gre hazrlanm olan Avrupa Birlii Sel Direktifine gre
srasyla Trkiyede de:
1. Sel Riski n Deerlendirmesi,
2. Sel Tehlike ve Risk Haritalar,
3. Sel Riski Ynetim Plan
hazrlanp yrrle konulmaldr.

iklim deiikliinin sellerle birlikte ortaya koyduu riskleri
azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn azaltmak ile birlikte
sel tahmin sistemlerini gelitirmek gerekmektedir. Zarar
grebilirlii azaltlabilmesi sel yataklarndaki ve ehirlerdeki
maruziyetin azaltlmas iin erken uyar sistemleri ile birlikte
sellere direnli yerleimlerin gelitirilmesi ve yerleimlerin
yerlerinin deitirilmesi ile birlikte yoksulluun azaltlmas,
daha iyi bir bilinlendirme ve eitime ilave olarak
srdrlebilir kalknma almalar ile mmkn olacaktr
(IPCC, 2012).
4.6. RZGAR FIRTINALARI

Frtnalar meteorolojide olduu gibi toplum hayatnda
da nemli etkilere sahip olaylardr. ok abuk gelien
konvektif frtna sistemleri, neden olduklar ani yalarla
hzla aka geerek sellere, kuvvetli rzgarn etkisiyle de can
ve mal kayplarna neden olmaktadr. Bu nedenle frtnalar
insann sosyo-ekonomik aktivitelerini etkileyebilmektedir.
Triyede herkes tarafndan kabul grm frtna tanm

yoktur. rnein, ABDde aadaki kriterler olutuunda
Ulusal Meteoroloji Tekilat Blge Mdrlkleri iddetli
Yerel Frtna Uyars yaparlar (Hales, 1988):
-
Tanm
Rzgar, havann dnya yzeyine gre yatay hareketidir.
Havann yatay hareketi, yer seviyesindeki basn alanlar
arasndaki farka gre oluur. Yksek basn alanlarndan alak basn alanlarna doru hava hareketi dier bir deyile
rzgar oluur. Rzgarlar, hz ve ynyle llrler. Rzgarn hz arttka beraberinde iddetli yamur, kar ve dolu
yan getirdii grlr. Rzgarn hz ve iddeti orannda
doaya ve insana vermi olduu zararlar da artar.
86
Hortumlar
5 cm veya daha byk apl dolu
65 knot veya daha byk rzgar hamleleri
Bir l, veya daha fazla yaral ya da 50.000 dolardan
daha fazla ekonomik kayba neden olan ya da olabilecek
hava olaylar
Bu nedenle meteoroloji biliminde frtna, iddetli rzgarlar ile birlikte yeryznde eitli zararlara neden olan
yamur, kar, dolu ve benzeri meteorolojik durumlar belirten genel bir terimdir. Bunun iinde frtnalarn; yamur
frtnas, rzgar frtnas, kar frtnas, dolu frtnas, toz
frtnas, kum frtnas ve benzeri gibi eitleri vardr. Rzgar

olmadan frtna olmaz. Bu nedenle gnlk dilde yalnzca
frtna denilmesinden rzgar frtnalar anlalmaktadr
(Kadolu, 2001).
Genel olarak halk arasnda frtna denildiinde, kuvvetli rzgarlar akla gelmektedir. Frtna, meteorolojide de bu
anlam ifade etmekle birlikte asl olarak sellere neden olan
kuvvetli yamurlar ve ykc rzgarlar reten hava sistemleri olarak bilinir. Frtna sistemleri sradan gzlem ebekeleriyle ve bilgisayar tahmin modelleriyle belirlenemeyecek
kadar kk lekli de olabilir. Bunun yan sra ok az gzlem ebekesinin bulunduu ak denizler zerindeki frtna
sistemlerinin tahmini de zordur.
lkemizde rzgarlarn lodos, poyraz, karayel, keileme, yldz, vb. gibi yerel adlar vardr (Kadolu, 2004a, b). Halk
arasnda rzgarlardan en ok bilineni kuzeydoudan esen
poyraz ve gneybatdan esen lodostur. Lodos, dalardaki
karlarn hzla erimesine yol aarak sellere de neden olabilir.
Lodos srasnda oluan kar erimeleri ve sonrasnda grlen
souk cepheye bal saanak yalar, topran suya doymasna yol aarak heyelana ve kent iinde de sellere neden olabilmektedir. Ayrca lodoslu havalarda soba zehirlenmeleri
Trkiyede sk rastlanlan bir olaydr (Kutu 4.6.1). Lodos
esmesi durumunda orman yangnlarnn yaylma hz artar
ve bu nedenle lodoslu havalarda kan orman yangnlarnn
sndrlmesi olduka zorlar.
Dz esen rzgarlar Bofor leine gre snflandrlr.
Trkiyede yaygn olarak grlen dz esen rzgarlar belli bir
iddeti atnda frtna, frtna kt ya da ok ykcysa
kasrga koptu eklinde adlandrlrlar. Dier bir deyile,
rzgar frtnalar, yaplar gerei bir ynde dz esen ve
kendi ekseni etrafnda dnerek esen rzgarlar olarak ikiye
ayrlrlar. Belli bal 8 rzgar yn vardr. Rzgar ynleri
dnyann her yerinde genellikle N, NE, E, SE, S, SW, W
ve NW harfleri ile tanmlanrlar (bunlar ynlerin ngilizce
yazlnn ba harfleridir; N- North - Kuzey gibi).
Dnen rzgarlarn en k toz eytan denilen birka
metre apl ve bir ka dakikay gemeyen srede yazn le
scanda tarlalarda ot ve p havalandran bir rzgardr.
Dnen rzgarlarn ikinci derecede byk olan hortum
adn alr. Bunlar, birka yz metre apl, ilerleme hz 50
km/saati bulabilen, yarm saat kadar devam edebilen rzgarlardr. Dnme hz 500 km/saati ve ykselme hz 350
km/saati bulabilen hortumlar vardr. Hortum, kk apl
da olsa en ykc rzgarlardan biridir. Hortumlar Fujita leine gre 0, 1, 2, 3, 4 ve 5 eklinde deerlendirilirler.
Hortumlar; kk, gl ve alak basn alanlarnda, hzl
bir ekilde kendi etrafnda dnen rzgarlardr. Hortumlarn oluumu her zaman huni seklini alm bir bulut ile
balar. Bu huni bulut, bir filin hortumuna benzer. iddetli
gk grltleri ile birlikte dnerek ilerleyen huni bulut yer-
le temas ettikten sonra hortum olarak adlandrlr. stten

bakld zaman hortumlarn ounun saat ibresinin ters
ynnde dnen bir topa gibi sola doru gittii grlr.
ok az bir miktarnn da saat ibresinin ynnde dnd
ve saa doru gittii grlmtr.
Hortumlar bazen deniz zerinde oluur ve su hortumu
adn alrlar. Su hortumu, bazen kara zerinde olutuktan
sonra su zerine hareket etmi bir hortum da olabilir. Su
hortumlar, daha ok scak s su yzeyleri zerinde oluur. ou hortum 10-15 dakika srer ve ortalama 10 km
yol alr. Hortumlarn 100 kmden daha fazla yol aldklar
ve varlklarn saatlerce srdrdkleri durumlar da grlebilmektedir.
Dnen rzgarlardan nc derece byk olan, en byk
dnen rzgarlar, tropikal siklon adn alr. Bunlarn yerel
olarak tayfun, hurricane, willy willy ve benzeri farkl adlar
vardr. Trkiyede Trke ses uyumuna en yakn olan tayfun kelimesinin tm gl tropikal siklonlar iin kullanlmas doru olacaktr. Tropikal blgelerde su scaklnn
27Cyi getii ve buharlamann fazla olduu, yani frtna
oluumu iin gerekli olan gizli snnatmosfere fazla tand, zamanlarda tropikal frtnalar ortaya kar. Tropikal
frtnalar, daha ok Koriyolis etkisinin belirmeye balad
5-20 derece kuzey ve gney enlemlerinde ortaya kar ve
her iki yarm krede dnme ynleri Koriyolis etkisiyle farkl ynlere sapar. Doudan batya gelen alizeler nedeniyle
tropikal frtnalar doudan batya doru giderek lkelerin
genellikle dou kylarn etkiler. Bu nedenlerden dolay,
Trkiye iin tayfun tehlikesi yoktur denilebilir.
Son yllarda Trkiyede de sk grlmeye balanan hortumlarn ap 100 ila 600 m arasndadr. Byk apl hortumlarn 1.600 metreyi at da grlebilmektedir. lerleyen
bir souk cephenin nnde oluan hortumlar gneybat
rzgarlar tarafndan ynlendirilirler ve bu yzden gneybatdan kuzeydouya doru 20 ila 40 knot arasndaki bir
hzla hareket ederler. Bununla beraber bazlarnn hzlarnn
70 knot getii de grlebilmektedir.
Etki
Frtnalar, bata ulam olmak zere pek ok sektrn faaliyetlerini olumsuz ynde etkilemektedir. Kuvvetli konvektif hareketler sonucunda meydana gelen trblanslar da
uaklar iin byk tehlikeler oluturmaktadr. Trkiyede ve
dnyada tamaclkta deniz ve hava yollarnn nemi ok
byktr. zellikle, denizler zerinde oluan frtna sistemleri, gemilerde byk can ve mal kayplarna, sahil ve sahile
yakn yerleim alanlarnda, zellikle rzgar ynndeki da
yamalarnda ar yalara, sellere ve bu nedenlerden tr
insan ve hayvan kayplar ile birlikte byk maddi zararlara
neden olurlar (Tablo 4.6.1).
87
Tablo 4.6.1. 2007 ylnda Trkiye genelinde grlen rzgar frtnalarna rnekler (Ycetrk, T.A.,
2008: E.N MANOS Sigorta Eksperlii Ltd. ti.)
28.01.2007
Kahramanmara
Yerleim yerleri zarar grd.
02.02.2007
Trabzon
20.03.2007
Gzelyal/zmir
nsan, hayvan, ulam ve yerleim yerleri zarar grd.
21.03.2007
anakkale
23.03.2007
Data/Mula
23.03.2007
Glck/Kocaeli
24.03.2007
Adana
26.05.2007
Arapkir/Malatya
10.06.2007
Malatya
27.06.2007
Demirci / Manisa
02.09.2007
Tekirda
10.11.2007
Denizli
10.11.2007
Gzelyal/zmir
28.11.2007
Mu
15.12.2007
Erzurum
nsan ve hayvanlar, havann nemine ve esen rzgarn iddetine gre termometreden farkl olarak hava
scaklklarn hisseder (Kadolu, 2001; Kadolu, 2004a,
b). Fakat ehir merkezlerinde artan przllkten dolay
azalan rzgar hzlar nedeniyle, ehrin evresindeki souk
havann hareketleri engellendii iin doal yollarla ehirlerin
havalandrlmas ve ehir iindeki hava scaklnn
drlmesi mmkn olamamaktadr. Blgesel rzgarlar
ancak belli bir kritik deeri getii zaman ehir iindeki scak hava dalabilmektedir. Bu da scak, nemli ve lodoslu
gnlerde ehirleri ok bunaltc bir hale getirmektedir.
Benzer ekilde stanbul Boaznda rzgar ve akntnn seyre
olan etkisi deniz kazalarnn nedenlerinden biridir. stanbul
Boaznda st akntlarn kuzeyden gneye olmas nedeniyle genellikle Karadenizden Marmaraya gelen gemilerin
kazaya urad grlmektedir. rnein, 1982-1999 yllar
arasnda, %15,6lk bir oranla, Ocak ve ubat ay kazalarn
en yksek olduu aylardr. %14,7 ile Mart, %10,6 ile Kasm ve %10,1 oranyla Aralk ay gelmektedir. Bu oranlar
kn etkili olan frtna iddetindeki rzgarlarn akntlar ve
dolaysyla kazalar zerinde nemli etkisi olduunu gstermektedir (Sezgin ve Kadolu, 2000).
Kara yollarndaki trafik aknda ve trafik kazalarnda da,
iddetli rzgarlar etkili olabilmektedir. Rzgar, asma kprler ve gkdelenler gibi meteorolojik artlara ok duyarl
bina ve tesislerde hayati nem tamaktadr. lkemizde rzgarn asma kpr zerindeki etkisine rnek olarak, 22
Ocak 2003teki kar frtnasnda Boazii Kprsnn ask
88
halatnn kopmas gsterilebilir. iddetli esen rzgar (122

km/h hzla) ask halatnn srekli titreimine sebep olmu,
dolays ile elik ask halatnn balant noktas olan plakann kopmasna neden olmutur. Dnyada ar rzgarlardan
dolay asma kprler dhil birok kpr yklmtr. Anlk
lmler sayesinde kprler zamannda trafie kapatlarak
byk facialar nlenmitir. Ayrca, iddetli rzgarlar asma
kpr ve viyadklerde iki katl otobs veya trlarn da devrilmesine veya savrulmasna neden olabilmektedirler (ztrk ve Kadolu, 1996; Kadolu ve ztrk, 1996). Bu
nedenle gelimi lkelerde, kara yollar ve kprlerde rzgar
hzna gre, alnmas gereken nlemler nceden belirlenmi
durumdadr.
zetle, atlar, bacalar, soutma kuleleri, yksek yaplar,
kprler, kablolar, asma kprler gibi narin yaplar iddetli
rzgarlara kar ok duyarldrlar. Bu tr bina ve tesislerin
gvenle iletilmesinde rzgar iddeti ve esme ekli hayati
nem tamaktadr.
Dalm
Trkiyede frtna ve kuvvetli rzgarlara bal olarak ylda
ortalama 35 afet yaanmakta olup, zellikle Kuzey Ege Blgesi ile bat ve orta Akdeniz blgelerinde frtnalar gzlenmektedir (ekil 4.6.1). Bu dalmda cephe sistemlerinin
etkisi nemli rol oynamaktadr. Dier bir deyile gezici orta
enlem siklonlarna (cephesel alak basn sistemleri) bal frtnalar, meteoroloji kkenli ykc doal afetlerin en
nemlilerinden biri olabilmektedir.
Hortum, dnyann birok yerinde meydana gelebilen insann can ve mal iin nemli tehlikeler oluturabilen atmosfer olaylarndan biridir. ABDde, ylda ortalama 700
hortum olumakta ve bu hortumlarn vermi olduu hasarlara bal olarak 100 kii lmektedir. Bu verilere istinaden,
hortumlarn sadece ABDye zg bir atmosfer olay olduu
gibi yanl bir kan yerlemitir. Hortumlar, ABD bata olmak zere orta kuak lkelerinde grlebilmektedir. Nitekim Trkiyede de lmcl hortumlar grlmtr (ekil
4.6.2). rnein, Haziran 2004 Ankara ubuk, Snl kynde hortum nedeniyle 4 kii hayatn kaybetmitir.
ekil 4.6.1. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgar ve frtna gzlem
saylarnn yersel dalm.
ekil 4.6.2. Trkiyede 2001-2010 yllar arasnda gzlenen hortum olaylarnn yersel
dalmlar.
89
Hortumlar, Akdeniz lkelerinde sonbahar aylarnda younlarken, Avrupann dier ksmlarnda, yaz aylarnda
younlamaktadr. Yunanistan ve Giritte, Ocak, ubat,
Austos aylar ile birlikte sonbahar aylarnda ve Ocak aynda birok hortum gzlenmitir. Trkiyede ise en ok hortumun rapor edildii zaman Ekim aydr. klimsel ve topografik benzerliklerinden dolay, Trkiye kylar Akdeniz
lkelerine, Anadolu ise az olsa da Avrupann dier ksmlarna benzer bir hortum dalmna sahiptir (ekil 4.6.2).
ekil 4.6.1de grld zere kuvvetli rzgarlar ve frtnalarn en ok grld iller srasyla Balkesir, zmir, Konya,
Kayseri, Kars ve Elaz illeridir. Hortumlar ise ok az kaytlara gemesi yznden srasyla Antalya, Mersin, Antak-
ya, Ankara, Zonguldak ve Ardahan illerinde gzlenmitir.

Aslnda gazete arivlerine bakldnda Trkiyede hortumlarn anakkale, Tokat gibi birok baka ilde de olutuu
grlmektedir.
Yllara gre zamansal dalmlara baklnca 1998 ylndan
beri rzgar frtnalarnda ok hzl bir art olduu net bir
ekilde grlmektedir (ekil 4.6.3). Genellikle yllk frtna
oluumunun toplam says ellinin altyken, 2010 ylnda bu
rakam 5 kat artarak 250ye yaklamtr. Trkiyede meteorolojik hortumlar son yllara kadar gzlenip kaytlara gememitir. Bu yzden ekil 4.6.4de grld gibi hortum
gzlemi lkemizde 2001 ylnda balam fakat 2010 yl
itibari ile belirgin bir hal almtr.
ekil 4.6.3. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgar ve frtnalarn yllara gre
zamansal dalm.
ekil 4.6.4. Trkiyede 2001-2010 yllar arasnda Trkiyede gzlenen hortum olaylarnn
yllk dalmlar.
90
Kuvvetli rzgarlarn mevsim ve aylara gre dalm ekil

4.6.5de gsterilmitir. Burada grld gibi gezici siklonlara bal olarak dz esen kuvvetli rzgarlarn %41i k aylarnda grlmektedir. Hortumlarn ise ilkbaharda youn-
lamas beklenmektedir. Fakat Trkiyede hortumlarla ilgili

yeterli veri olmad iin ekil 4.6.6da hortumlar, sonbahar
ve k aylarnda younlayormu gibi grnmektedir.
ekil 4.6.5. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgar

ve frtnalarn mevsimlere ve aylara gre dalm.
ekil 4.6.6. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda gzlenen hortum olaylarnn

aylk dalmlar.
Dz esen rzgar frtnalarnn mevsimlere gre Trkiye

zerindeki dalmna bakldnda k aylarnda bu
frtnalarn en fazla Balkesir, Konya, Antalya ve zmirde
rapor edilmi olduu grlmektedir (ekil 4.6.7). lkba-
harda rzgar frtnalar Konya, Nevehir ve Elazda fevk

rasat olarak daha ok rapor edilmitir. Yaz aylarnda sadece
Elazda frtna oluumu rapor edilmitir. Bununla beraber
sonbaharda Balkesir ve zmirde frtna rapor edilmitir.
91
ekil 4.6.7. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgar ve frtnalarn mevsimlere gre dalm.
Dz esen rzgar frtnalarnn mevsimlere gre yllar

boyunca deiimi ekil 4.6.8de verilmitir. Bu ekilden de
grlecei zere k aylarnda en fazla frtna 1999 ylnda
grlmken, ilkbahar aylarnda frtnalar 2000li yllarda
hzla artarak 2002 ylnda en yksek deerine ulamtr.

Benzer ekilde, yaz aylarndaki frtnalarda 2000li yllarda
art gstermitir. Sonbahar aylarnda ise 1964 ve 2003 yllarnda frtnalar en yksek deerine kmtr.
ekil 4.6.8. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen kuvvetli rzgar ve frtnalarn yllara gre deiimin
mevsimlere gre dalm.
92
Trkiyede imdiye kadar gzlenmi m/sn olarak en yksek

rzgar iddetleri, o iddette estikleri yn ve gerekletikleri tarihler Tablo 4.6.2de verilmitir. Bu tabloda grld
gibi iddetli rzgarlar Trkiyenin ok farkl corafik blgelerinde grlebilmektedir.
Tablo 4.6.2. En yksek rzgarlarn estii yn/hz, yer ve tarihleri ve en

yksek rzgarlarn estii yn ve hzlar.
stasyon Ad
En yksek hz
Yn
Tarih
Tokat
48,9
SSW
1978-01-01
Bozkurt
48,2
1968-01-12
Uzunkpr
48,0
NNW
1977-06-23
Aksaray
46,0
SW
1968-03-12
Tokat
45,0
ENE
1968-01-12
Bozcaada
45,0
NE
2004-01-22
Kayseri
45,0
ESE
1969-02-12
Akehir
45,0
SSW
1979-01-05
Kahramanmara
44,1
NE
1967-02-22
Kayseri
44,0
ESE
1969-12-17
Eilim
Frtna saysndaki deiimleri belirlemek iin sadece frtna
gzlemlerini incelemek yeterli olmayacaktr. Frtnaya neden olan termodinamik parametrelerden olan atmosferik su
buharndaki ve scaklktaki artlar ayn zamanda frtnalarn da arttn gsterir.
DM fevk rasatlarna gre 1940-2010 yllar arasnda
Trkiyede meydana gelen meteorolojik karakterli doal
afetler ierisinde en byk gerekleme oran % 30 ile sel,
% 27 ile frtna ve % 23 ile dolu afetlerine aittir (Ceylan,
2003). 1940-2010 yllar arasndaki dnemde ise meteoro-
lojik karakterli doal afetler ierisinde frtnalar ve kuvvetli

frtnalarn yzdesi % 6 artmtr ve gerekleme oran %
33e kmtr.
akil 4.6.9da verilen yedi ildeki en ok frtna gzlenen yllarn tarihlerine bakldnda son 70 yln en iddetli rzgarlarnn tmyle 1999 ve 2005 yllarndan sonra gerekletii grlmektedir. Benzer ekilde 1940-2010 yllarna ait
veriler ikiye blnp karlatrldnda da istinasz incelenen yedi ilin tmnde son dnemdeki frtna saylarnda
byk bir art olduu grlmektedir (ekil 4.6.10).
ekil 4.6.9. Baz illerde 1940-2010 yllar arasnda grlen en kuvvetli rzgar frtnalarnn yllar
ve saylar.
93
ekil 4.6.10. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda grlen en kuvvetli rzgar frtnalarnn iki
farkl dnemdeki saylarnn karlatrlmas.
Bunlara ek olarak dz esen rzgar frtnalarnn ve

hortumlarn onar yllk oluum saylar karlatrldnda
da son on ylda rzgar frtnalarn saysnda byk bir art

olduu grlmektedir (ekil 4.6.11).
ekil 4.6.11. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda gzlenen dz esen rzgar frtnalar ve hortum
olaylarnn onar yllk dalmlar.
94
Uyum
Rzgar; grlemeyen, ancak varln her an hissettiren
meteorolojik bir olaydr. Normal bir yolda, rzgarn hz
bir arabay hareket ettirmek iin genelde yetersiz kalrken
kpr ve viyadklerde artan rzgarn hz src tarafndan
hissedilebilir bir hal alabilmektedir. Rzgar aknn en iddetli olduu kprlerin tepesinde oluan karmak girdaplar, kpr parmaklklar ve destekleri gibi engelleri aarak
gelip arabalarn yan yzeylerine arpabilmektedir. iddetli
rzgarlarda, bu girdaplar arabaya, arabann bir yandan bir
yana hareket etmesine neden olacak ekilde arpabilir. Eer
kpr zerinde bir duvar, tabela, vb. bir engel varsa, rzgar
bunlarn etrafndan dolaarak, arabaya geldii ynn tersinden de arpabilir. Bu nedenle, rzgar hzna gre tm kpr
ve viyadklerdeki trafik ak kontrol edilip ynetilmeli ve
tabela, aa gibi rzgardan etkilenebilecek cisimlerin konumuna dikkat edilmelidir.
Gelecekte hortumlarn Trkiyede neden olabilecei insan
kayb ve maddi hasar, artan nfus ve ehirleme ile beraber
byyecektir. Bu nedenle, havaliman, fabrika, santral vb.
sanayi ve yerleim blgelerinin seiminde frtna analizleri
mutlaka uzman kiilerce yaplmaldr.
Herhangi bir blgedeki meteorolojik afetlerin yersel ve zamansal dalmnn bilinmesinin byk bir sosyal ve ekonomik deeri vardr. Bu nedenle, MGMde fevkalde olaylarn Fevk Rastlarna da yeterli nemin artarak verilmesi
gerekmektedir. Gelimi lkelerde olduu gibi MGM tarafndan ulusal ve yerel yazl basn srekli taranarak frtna
ve benzeri olaylar kontrol edilip frtna verisi olarak arivlenmelidir. MGMnin yazl basn taramas ve kendi fevk
rasatlarna dayanarak oluturaca Frtna Veri Taban her
yl meteoroloji bltenlerinde yaynlanmal veya bilimsel
almalarda kullanlmak zere ilgililere karlksz olarak
verilmelidir.
Hortumlarn zararlarnn azaltlmas iin ncelikle, eitlerine ve seviyelerine gre hortumun tehlikelerinin, risklerinin ve zarar grebilirliinin analiz edilmesi, risk seviyelerinin deerlendirilmesi ve devaml olarak gzlem yaplmas
gerekmektedir.
Alnabilecek nlemlerin, olas bir afetin etkilerini azaltabilecek ve srdrlebilir nlemler olmas nemlidir. Bu
kapsamda yaplabilecek olanlar, aadakileri iermelidir
(Trke ve emeci, 2008):
Ksa zamanda karar alp uygulanabilecek en nemli
nlem, k aylarnda artan frtnalara bal olarak oluan soba gaz zehirlenmelerine kar, yre halk, yerel
ynetimler ve ilgili kamu kurulularnca eitilmeli ve
bilinlendirilmelidir.
Soba kurmadan nce borular ve bacalar mutlaka temizlenmelidir. Baca temizlikleri Haziran-Eyll aylarnda
yaplmaldr.
Rzgarl havalarda baca basmasn ve yamur suyunun
baca iini slatmasn nlemek ve teknik kurallara uygun baca sistemleri yaplmas iin Baca Ynetmelii
hazrlanmaldr.
zellikle kaak yaplamann zerine gidilmeli, yaplar
yerel fiziki corafya etmen ve koullar dikkate alnarak
hazrlanmal; binalar, kent planlarna uygun olarak ve
her aamasnda teknik olarak denetlenerek ina edilmeli;
daha nce ina edilen yaplar ise gereksinime (at,
duvar, kap, pencere, vb.) gre kuvvetlendirilmelidir.
Yklacak dzeyde tehlike oluturan yaplar, yetkili kurulu tarafndan denetimli bir ekilde yklmaldr.
iddetli rzgarlara dayankl at sistemleri yaplmaldr. at ve damlarda lodosta havalanabilecek eyalar
braklmamal ya da bunlar kuvvetlice sabitlenmelidir.
Kent iinde direklerle tanan yzey haberleme ve
elektrik iletim hatlar iddetli rzgarlar dikkate alnarak
ina edilmelidir.
Devrilme aamasna gelmi ve olas bir rzgar frtnas
karsnda tehlike oluturabilecek yal ve bakmsz
aalar, tehlikenin bykl dikkate alnarak budanmal veya kesilmeli; kesilenlerin yerine frtnaya dayankl ve kk sistemleri derinlere inen aa trleri dikilmelidir.
95
KUTU 4.6.1. Lodos ve Soba Zehirlenmeleri

Neden lodosta soba zehirlenmesi ok daha fazla oluyor? sorusunun cevab, lodosun poyrazdan daha iddetli
esmesi ile ilikili deildir. Bu sorunun yant bu rzgarlarn estii ynden tad havann scakl ile de ilikilidir.
Dier bir deyile kuzeydoudan esen poyraz kuzeyli olduu iin genellikle souk; gneybatdan esen lodos ise
gneyli olduu iin genellikle scak hava tayan bir rzgardr. Dumann ykselme hz, dumann scakl ile etrafn saran havann scakl arasndaki farka baldr. Dier bir deyile, bacadan kan duman ve gazlar souk bir
ortamda olduklarnda hzla ykselebilirler. Scak bir rzgar olan lodos, d ortam scakln arttrd iin sadece
sobay bomaz, ayn zamanda bacann eki gcn de byk lde azaltr.
Murat Trke ve emeci (2008)e gre Trkiyede yerel olarak lodos rzgar ya da iddetli estiinde lodos frtnas
olarak adlandrlan gneybatl rzgarlar, 1990-2006 dneminde Bursada 43 kez frtna iddetinde etkili olmutur.
Bu afetler srasnda ortaya kan maddi hasarn yan sra, 46 kii hayatn kaybetmi, 107 kii yaralanm ve 2303 kii
soba gazndan zehirlenmitir. Lodosun, 2 milyonun zerinde nfusu olan ve 118 km2 alan kaplayan Bursada bu
kadar etkili olmasnn balca nedenleri; Bursa Ovas ve evresinin sahip olduu jeomorfolojik zellikler ile kentin
Uludan eteklerinde plansz olarak kurulmu olmasdr. Bursa kenti, ortalama 100 m yksekliindeki tektonik
kkenli bir depresyon alan olan Bursa Ovas zerinde kurulmutur. Bursa Ovas hem kuzeyden hem de gneyden
yksek dalarla snrlandrlmtr. zellikle ovann gneyinde bulunan Uluda, lodos rzgarlarnn Bursada bu
kadar kuvvetli olmasnda nemli rol oynar.
Uluda ktlesinin varl, ounlukla cephesel alak basn sistemlerinin scak sektrlerindeki gneybatl havann
(lodosun) ktleyi aarak Bursa Ovasna doru inerken hzlanmasna ve adyabatik olarak snmasna neden olur.
Bu snmann sonucunda, Bursa ovasna doru alalma srasnda adyabatik olarak snan hava ktlesi, hem fnn
olumasna hem de soba zehirlenmelerine neden olur. Gerekte soba zehirlenmesi, Uludadan Bursa Ovasna alalan havann, sobalarda zellikle linyit yaklmasndan kaynaklanan karbonmonoksit gibi toksik gazlarn bacadan
kn engelleyerek szmas sonucunda oluur.

deiikliinin rzgar frtnalaryla birlikte ortaya koyduu
riskleri azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn azaltmak ile
birlikte frtna tahmin sistemlerini gelitirmek gerekmekte-
96
dir. Zarar grebilirliin azaltabilmesi erken uyar sistemlerinin ve ar frtnalara dayankl yerleimlerin gelitirilmesi
ve yerleimlerin yerlerinin deitirilmesi ile birlikte yoksulluk ve eitimsizliin azaltlmas, daha iyi bir bilinlendirme
4.7. ORAJ VE YILDIRIM

Basit bir ekilde tanmlamak gerekirse imek/yldrm,
gkyznde meydana gelen elektrik boalmasndan ibaret
byk bir kvlcmdr. Yldrm bulutun iinde, bir buluttan baka bir buluta doru ve buluttan etrafn saran havaya
doru olabilir. Dier bir deyile yldrm, hem yerden gkyzne, hem de bulutlardan yerdeki bir cisme doru oluur.
Bununla birlikte yldrmlarn ou bulutlarn iince olur;
sadece yzde 20si bulut ile yer (yer-bulut veya bulut-yer)
arasndadr.
Tanm
Orajlar (Franszcadan dilimize girmi gk grltl frtna
anlamnda bir kelimedir), iddetli rzgarlar, dolu, hortumlar ve ar yalar meydana getiren frtnalardr. Dnyann herhangi bir yerinde, herhangi bir anda yaklak olarak
2000 adet oraj meydana gelmektedir ve bu orajlar byk
can ve mal kayplarna neden olmaktadr. Neden olduu
tm bu meteorolojik olaylar ve bunlara bal afetler gz
nne alnrsa orajlarn nceden tahmini byk bir nem
tamaktadr. ounlukla ilkbahar ve yaz aylarnda oluan
orajlar, leden sonra yani gnn en scak ve yzeydeki havann en kararsz olduu saatlerde geliir (Kahya, 2000).
lkemizin yer ald orta enlemlerde genellikle ilkbaharn
sonlar ve yazn balarnda, hareketli siklonlar ve onlara
bal olarak gelien stratiform tr tabaka bulutlarnn
neden olduu konvektif olmayan, kararl yalarn yerini,
kk lekli hava hareketleri ile karakterize edilen ve
dey olarak kule eklinde gelien bulutlarn oluturduu
konvektif yalar almaktadr (Kadolu, 2001). Orajla
birlikte nemli miktarda ya brakan kmlonimbs
bulutlar, bitkilerin byme mevsimindeki yala birlikte,
insanlarn ve bitkilerin ihtiya duyduu suyu salamaktadr.
Ayn zamandan ani ve ar yalar da oluturarak,
insanlarn, evcil ve vahi hayvanlarn lmne neden olup,
doay tahrip etmektedir ve byk ekonomik kayplara
neden olmaktadr.
Trkiyede atmosferik elektriin iki bulut arasnda gzle grlebilir boalmnda ortaya kan parlak a imek denilirken, bulutlar ile yerdeki bir cisim veya yerdeki bir cisim
ile bulutlar arasndaki elektrik boalmna da yldrm denilmektedir. Buluttan yere yldrmlar ile olan elektrik boalm, bulut iindeki imeklere gre daha seyrektir. Tm
dnyadaki yldrmlar bir birine benzese de, her bir evre
ierisinde baz zelliklerinde nemli farkllklar bulunmaktadr. rnein, nc frtnalarda daha fazla gzlenen imek
ve yldrmn ana frtnalarda gzlenen imek ve yldrma
oran yerden yere deiebilir; topografyaya gre imek ve
yldrmlarn boalma kanal uzunluklar farkl olabilir ve
pozitif boalmlarn frekans mevsimden mevsime deiebilir. Yldrm annda pozitif ykl yer yzeyinden negatif
ykl buluta doru elektronlar akar. Bylece imek/yld-
rm, negatif ykl bir kaynaktan pozitif ykl bir kaynaa olan elektrik akmn temsil eder. Bunun tersi ynde de
elektron ak olmaktadr (Kahya, 2000).
Genelde bulutun st ksm pozitif, alt ksm negatif olarak
elektrik yklenmitir. Bu farkl ykler birbirlerini etkilemektedir. Bulutun alt ksmndaki negatif ykler, bulutun
altndaki yeryznn pozitif yklerle yklenmesini salar.
Frtna bulutlar hareket ettike yer yzeyindeki pozitif ykler, bulutu bir glge gibi takip eder. Pozitif ykler aa, direk, bina gibi kntl objelerde ok youndur.Bu nedenle
bulutlardaki negatif ykler, en youn pozitif ykn bulunduu ve kendine en yakn cisimler zerine doru elektrik
boalm gerekletirir ve bu akm yldrmlar olarak ortaya
kar.
imek veya yldrmda oluan elektrik akmnn takip ettii
yoldaki havann ani snmas ok dalgalar oluturur. Bunun
yaratt sesi, gk grlts olarak duyarz. Gk grlts
insana bir zarar vermez. Bunun yannda, gk grlts,
yldrma kar dikkatli olun eklinde alglanmaldr.
Gk grltl frtna her yerde olur ve her gk grlts
beraberinde yldrm tehlikesini de getirebilir.
lkemizde yldrmlara neden olan hava koullar esas
olarak birka yolla gereklemektedir:
Akdeniz Blgesine gelen ve Akdeniz zerinde oluan,
scak ve nemli havadan meydan gelen cephesel siklonlarn Trkiyeyi etkilemesi sonucu, cephe nndeki saanak hatlar,
Uygun topografik yap nedeniyle denizlere paralel dalar zerinde ykselen havann kararszlamas sonucu
oluan orajlar,
Karasallk derecesi yksek blgelerimizdeki kuvvetli konvektif hava hareketleri sonucu genellikle
Trkiyenin i ksmlarda oluan adi orajlar,
Yukar seviyelerde souk damla oluturan kopuk, vb.
alak merkezler.
Oraj oluumu iin unsurun bir arada bulunmas gerekmektedir (Doswell III, 1996): Kararszlk, yeterli nem ierii ve nemli parseli serbest konveksiyon seviyesine tayacak
bir etken (topografik etkenler, hava ktlesi cepheleri, yerel
konverjans alanlar, farkl orajlarn neden olduu akmlarn
snrlar, vb.). Bunlardan ilk ikisi sinoptik ve mezo lekte
tahmini daha kolay olan unsurlardr. Ancak sonuncusunun
tahmini pek ok yerel lekli unsuru da ierdiinden olduka gtr. Bu yzden orajn cinsi, iddeti, neden olabilecei zararlar, hareket yn ve mrnn tahmin edilebilirlii,
tam olarak hangi noktada balayacann (ya da hi balamayacann) tahmin edilebilirliine gre daha yksektir.
97
Etki
Benzer ekilde yine 2012 ylnn Mays aynda Trkiye genelinde (5 Mays, Kahramanmara, 1 l, 1 yaral; 6 Mays,
Malatya ve Konya, 2 yaral; 8 Mays, Krklareli, 1 yaral; 8
Mays, Edirne, 1 l; 9 Mays, Aydn, 1 l; 9 Mays, Sivas,
2 yaral; 13 Mays, Ar, 1 l; 13 Mays, Ktahya, 1 l;
23 Mays, Ar, 1 l; 25 Mays, Balkesir, 1 l; 27 Mays,
Bursa, 1 l; 27 Mays, ankr, 1 l; 27 Mays, orum, 1
l; 28 Mays, zmir, 2 l, 2 yaral; 28 Mays, Tokat, 2 yaral; 29 Mays, Gmhane, 1 l; 29 Mays, Kastamonu,
1 l; 3 Mays, stanbu,l 4 yaral) kaytlara geen yldrm
arpmalarnda 30 civarnda vatandamz hayatn kaybetmitir. Gerekte lkemizde yldrmdan lenlerin saysnn
ylda 400 kii civarnda olduu tahmin edilmektedir.
Dnyada saniyede 100; bir gnde de 8 milyon civarnda

imek/yldrm olumaktadr. Yzde 70i sudan olutuu
iin insan vcudu da iyi bir iletkendir. Yldrm, byk bir
elektrik akm oluturabilir ve arptnda hayvanlar ve insanlar elektrikle yklenebilir. Yldrmlar binalarn zerine
de debilir. Bu nedenle yldrmlar, canl ve cansz varlklar
iin tehlikelidir.
rnein, son on ylda Brezilyada, dnya rekoru olarak,
57 milyon imek ve yldrm grld hesaplanmtr
(Cummins ve Murphy, 2009). Bu kadar yldrm olmas
durumunda can ve mal kayb olmas da kanlmazdr.
Kaytlara gre bu dnem boyunca Brezilyada 1.321 kii
yldrm arpmas sonucu hayatn kaybetmitir. klim
deiikliinin uzun vadede bu tehdidin oluum skln
artracana kesin gzyle baklmaktadr. Brezilyada en ok
ya Amazonda grlmesine ramen en ok yldrm kuzey
blgesinde gereklemektedir. Dier bir deyile, yldrmlar
sadece ok ya grlen blgelerde younlamamaktadr;
yani yalarn azalmas yldrmlar azalmayacaktr.
Dalm
Yldrm olaylar konvektif yalarn youn olarak grld mevsim ve blgelerde ok sk rastlanan bir doa olaydr.
zellikle orajlara neden olan kmlonimbus bulutlarnn
oluumu ve dal ile bir paralellik gstermektedir. Bu nedenle ekvatoral-tropikal kuak ile subtropikal kuan yal blgelerinde yldrm dme olaylar ska grlmektedir.
Yldrm olaylarnn en az grld yerler ise dnyann
kurak blgeleridir (ahin ve Sipahiolu, 2002). Trkiye,
subtropikal kuan k yal-yaz kurak Akdeniz iklim
blgesinde yer alr. Onun iin lkemizin byk bir blmnde yldrmlar daha ok scaklk karasallnn yksek
olduu yerlerde grlr (ekil 4.7.1).
Trkiyede yldrmlardan dolay lenlerin says hakknda

resmi istatistik bilgiler bulunmamaktadr. Bununla beraber
yazl basndan derlenen verilere gre, rnein sadece 2012
ylnn Haziran aynda (1 Haziran, Tokat; 2 Haziran, Giresun; 3 Haziran, Rize ve Bursa; 4 Haziran, Malatya; 6 Haziran, Zonguldak; 21 Haziran, Malatya ve Gaziantep; 23
Haziran, Konya) Trkiye genelinde can kaybna ya da yaralanmalara neden olan 9 adet yldrm olay gereklemitir.
ekil 4.7.1. Trkiye scaklk karasallnn dalm (Akgndz, 1998).

28
32
EDRNE
BARTIN
ZONGULDAK
TEKRDA
KASTAMONU
44
ORDU
GRESUN
DZCE
ADAPAZARI
ZM
T
BOLU
ANKIRI
YALOVA
ORUM AMASYA
BURSA BLECK
ANAK K ALE
ANKARA
KIRIKKALE
KTAHYA
MANSA
UAK
DENZL
KARS
ERZURUM
YOZGAT
BNGL
KONYA
MULA
KARAMAN
ANTALYA
ELAZI
MU
BTLS
MALATYA
DYARBAKIRBATMAN SRT
IRNAK
NDE
ADIYAMAN
KAHRAMANMARA
ISPARTA
IDIR
TUNCEL
NEVEHKAYSER
R
AKSARAY
BURDUR
40
ARI
ERZNCAN
SVAS
KIREHR
AFYON
Z
M R R
ZM
AYDIN
TRABZONRZE
GMHANE
BAYBURT
TOKAT
ESKEHR
BALIKESR
ARTVNARDAHAN
SAMSUN
KARABK
STANBUL
MARMARA DENZ
40
40
36
SNOP
KIRKLAREL
VAN
HAKKAR
MARDN
OSMANYE GAZANTEP
MERSN ADANA
KLS
ANLIURFA
ANTAKYA
36
200
250
100
150
50
S
IC
A
K
L
IKK
A
R
A
S
A
L
L
I
I
18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48
km
28
32
ekil 4.7.2 ve 4.7.3de grld gibi fevk (fevkalade

hadise) rasatlarnda rapor edilen saylar (en fazla 14 adet
gibi) Trkiyede ok az sayda yldrm oluuyormu gibi
yanl bir intiba verebilir. Buradaki oraj ve yldrm saylar,
sadece Meteoroloji Genel Mdrlne ait meteoroloji
istasyonlarnda yaplan fevk gzlemleridir. Dier kurum
98
36
ve kurulularn bu konuda yeterli bir veri bankas

bulunmamaktadr. Bu yzden, ayn yntem, Trkiyenin
her tarafnda gzlem yapld iin iller arasnda yani
Trkiye genelinde oraj ve yldrm dalmn, bir birlerine
gre karlatrma yapabilmek iin (yani termodinamiin 0.
kanununa gre) kullanlmaldr.
ekil 4.7.2. Trkiyede MGM fevk gzlemlerine gre yldrmlarn grld yerler.
ekil 4.7.3. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk rastlarnda grlen yldrmlarn yllk deiimi.
Gerekte Trkiye zerinde grlen oraj ve yldrmlarn

says bir saatte bile birka bin adet olabilmektedir
(ekil 4.7.4). Bu durum anlk olarak Meteoroloji
Genel Mdrl Uzaktan Alglama rnlerinden

izlenebilmektedir (http://uzal.mgm.gov.tr/).
99
ekil 4.7.4. Meteoroloji Genel Mdrl Uzaktan Alglama rnleri arasnda yer alan yldrm
oluumlarna dair bir rnek (http://uzal.mgm.gov.tr/, eriim 8 Haziran 2012). Bu ekil, son 3 saat
iinde Trkiye ve civarnda binlerce yldrm olaynn olduunu gsteriyor.
ekil 4.7.5de mevsimlere gre deerlendirildiinde

Trkiye genelinde yldrmlarn en ok ilkbahar ve yaz
mevsimlerinde grld tespit edilmitir. Karasallk
derecesi yksek i ve zellikle de dou blgelerimizde yer
ekil 4.7.5. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk

gzlemleriyle belirlenen yldrmlarn mevsimsel dalm
yzdeleri.
kinci oraj maksimumunun ise Ekim aynda olutuu

grlmektedir (ekil 4.7.7). Aylk ortalama oraj saylar
bakmndan en fazla orajn grld yer Ankara iken,
ikinci srada Diyarbakr yer almaktadr. Trkiyede
orajlarn ilkbaharn ortasna doru, Nisan aynda en fazla
100
seviyesindeki ar snmaya bal olarak gk grltl

saanak yalar ilkbahar, yaz balar ve sonbahar sonlarnda
etkili olmaktadr. ekil 4.7.6dan grld gibi lkemizde
oraj saysnda en byk sayya Mays aynda ulalmaktadr.
ekil 4.7.6. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk

gzlemleriyle belirlenen yldrmlarn aylk oluum yzdeleri.
Gneydou Anadoluda etkin olduu grlmektedir (ekil

4.7.8). Gneydou Anadoluda, sadece Nisan aynda
grlen orajlar, tm yl boyunca grlen orajlarn yaklak
drte birini oluturmaktadr.
Mays ay ile birlikte orajlar, tm Anadoluya yaylmakta,

yazn ilerleyen aylarnda Kuzeydou Anadoluda orajlarn
en yksek deere ulat grlmektedir (ekil 4.7.8). phesiz, ilkbaharda gndzlerin uzamas ve yal sistemlerin
daha seyrek olarak blgemize gelimesi nedeniyle orajlar
olumaktadr. Bunun bir sonucu olarak Nisan-Haziran aylarnda i karasal blgede orajlarn grlme sklnn artmaktadr. Kahya (2000)ya gre bu nedenlerden dolay i
karalara oranla daha souk olan ky blgelerinde orajlarn

says azdr. Austos aynda Bat Karadeniz ve Eyll aynda
da Dou Karadeniz, oraj oluum yzdesi asndan incelendiinde, en fazla oraj grlen yerlerdir. Dier bir deyile,
Karadeniz boyunca denizden karaya esen gl rzgarlar,
deniz meltemleri ve orografik kaldrma rzgar st eiminde gl orajlar meydana getirmektedir (ekil 4.7.8).
ekil 4.7.7. Baz illerimiz iin aylk ortalama orajl gn says ile oluum yzdelerinin yl iindeki aylara
gre deiimi (Kahya, 2000).
ekil 4.7.8. Trkiyede yl iinde grlen orajl gnlerin aylara gre oluma yzdesi (Kahya, 2000).
101
Fevk rasatlarndaki oraj saylarnn yeterli olmamasndan

dolay ekil 4.7.3 ve 4.7.9daki yldrm oluumlarnn uzun
yllar yllk ve mevsimsel deiimleri pek anlaml deildir.
Bununla beraber, bu verilere gre 1970li yllarn sonu ile

2010 yllarnn banda lkemizde gzlenen yldrm saylarnda art olduu sylenebilir.
ekil 4.7.9. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk rastlarnda grlen yldrmlarn yllk deiimi.
Eilim
Karalar zerindeki kresel aylk yldrm etkinliinin karalar zerindeki kresel slak-hazne scaklklarndaki deiikliklerle olan kuvvetli ilikisi bilinmektedir. Reeve ve Toumi
(2006)ye gre kresel lekte dnyann slak-hazne scaklnda grlecek olan 1 Klik art, oraj, imek ve yldrm
saysnda yaklak %40lk bir arta neden olacaktr. Brezilya Ulusal Uzay Aratrmalar Enstitsne (INPE) gre
ise, kresel ortalama scaklkta her derece art yldrm
miktarnn 10 ila yzde 20 artmasna neden olabilecektir
(Cummins ve Murphy, 2009). Buna bal olarak, daha fazla orman yangn kacandan ve orman yangnlarnn da
kresel iklim deiikliini besleyecek olan daha fazla kar-
bondioksitin havaya salnmasna neden olmasndan korkulmaktadr. Price ve Rind (1994)e gre NASA Goddard
Uzay almalar Enstitsnde yaplan iklim deiiklii
deneylerinde sonu olarak 2CO2 iklim (4.2 Clik kresel
snma) iin kresel lekte yldrmda % 30 art grlmtr.
ekil 4.7.10da 1950den beri toplanan onar yllk yldrm afetinin toplam says verilmitir. zellikle 2001-2010
periyodunda grlen yldrmlarn saysnn 1961-1980
dnemlerinde grlen yksek saydaki yldrmlardan bile
%10dan daha fazla oranda artt grlmektedir. Dier bir
deyile, son yllarda Trkiyede gzlenen yldrm afetlerinin
saysnda da nemli bir art olmutur.
ekil 4.7.10. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda fevk gzlemleriyle belirlenen yldrmlarn onar
yllk deiimi.
102
zetle, yldrmlar (yer seviyesi ile yukar seviye arasndaki

scaklk farkndanve benzeri nedenlerden dolay oluan) gk
grltl konvektif yalarla birlikte grld iin, yer
seviyesindeki kresel scaklk artnn, orajl ve yldrml
gnlerin saysnda da nemli bir arta neden olaca kabul
edilmektedir. Btn bu nedenlerden dolay, kresel iklim
deiiklii ile birlikte oraj ve yldrmlarn saysnda artlar
beklenmektedir.
Uyum
Yldrmlar, sadece insan can ve mal gvenlii iin deil;
ayn zamanda orman ve enerji sektr iin de hayati nem
tamakta ve sosyo-ekonomik birok etkinlii de etkileyebilmektedir. Bu nedenlerden dolay ak hava etkinlikleriyle ilgili planlama ve altyap arzalarnn onarmlar iin
yldrmlarn takip edilmesine ynelik her trl kapasitenin
gelitirilmesi gerekmektedir.
Benzer ekilde yksek enerji nakil hatlarna ve bu hatlarn
altyapsna iddetli rzgar ve yldrmlar ok zarar vermektedir. Akta olan enerji nakil hatlar giderek daha fazla can
kaybna da neden olmaktadr. Bu nedenle deien iklimle
birlikte, yldrmn getirecei ilave tehditler iin de uyum
salanmasnda iklim projeksiyonlar ve temel afet bilinci
eitimleri, vb. de mutlaka dikkate alnmaldr.
iklim deiikliinin oraj ve yldrmlarla birlikte ortaya
koyduu riskleri azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn
azaltmak ile birlikte bu tr olaylarnn tahmin sistemlerini
gelitirmek gerekmektedir. Zarar grebilirlii azaltabilmek
iin ise erken uyar sistemlerinin gelitirilmesi, yldrmlara
direnli yerleimler oluturulmas ve var olan yerleim
yerlerinin yldrmlara uyumlu ekilde deitirilmesi ile
4.8. DOLU
Dolu, kmulonimbs adl dikey gelimeli kule tipi bulutlarda oluur. Bu bulutlarn taban yaklak olarak yerden 500
metreden balayp tepeleri 11 km civarna kadar ular. Bu
bulutlarn alt ksmlarnda hava scakl 0Cnin zerinde
iken, tepesine yakn yerlerde -40Cnin altndadr. Atmosferde saf sv bulut damlacklar -40Cye kadar donmayabilir. Bu durumda bulutun alt ksmnda sv su damlacklar,
0C ile -40C arasndaki scakln bulunduu blgede buz
kristalleri ve ar soumu sv su damlacklaryla birlikte
bulunur. Bulutun -40Cnin altndaki en st ksmda ise
sadece buz kristalleri vardr. Ayrca, bu bulutlar iinde ok
kuvvetli dey hava akmlar da bulunur. Hava akmlaryla bulutun iinde tanan buz kristalleri, ar soumu sv
su damlalar ve dier buz kristalleri ile arpp yaparak
srekli olarak byr. Bulutun taban ile tepesi arasnda dolaan bu byyen buz kristallerinin zerleri -40Cnin izgisini geince tmyle donar; 0C izgisinin altna inince
erir. Bulutun iindeki hava akm ne kadar kuvvetliyse, dolu
tanesi olarak adlandrlan bu buz kristalleri o kadar ok bulut iinde dmeden dolanabilir. Dolu tanesinin bulutun
taban ile tepesi arasnda ka kez gidip geldii, dolu tanesi
zerindeki soana benzer tabakalarn saylmasyla belirlenebilir.
Tanm
ap 5-50 mm veya bazen daha byk kresel veya dzensiz
buz paralarnn yana dolu denir.
103
Etki
Dolu frtnalar daha ok tarm alanlarna, binalara ve tatlara zarar vermektedir. Dolunun meydana getirdii zararlar,
kuraklk, sel gibi dier meteorolojik gibi geni bir alanda
etkili olamamasna karn, olduka yksek rakamlara ulaabilir.
Dolu yann tarmsal zararlar esas olarak ikiye ayrlr:
1. Dolu, bitkilerin gelime ve byme evresinde meydana geldiinde gen srgn ve filizleri krar, iek
yaprak ve meyvelerini kopartr. Ayrca, aalarn 1-2
yllk srgnlerini de krd iin gelecek yllarn verimini azaltr;
2. Eimli ve zerinde bitki rts bulunmayan srlm
arazide sellere sebep olur ve erozyonu arttrr.
Dolu, gelimekte olan tarm rnleri zerine dt zaman mutlak bir hasar meydana getirir. Ancak bu hasarn
miktar dolu tanelerinin irilii ve skl, ya sresi ve cinsine baldr. Dolu olay, her yerde ve her mevsimde fakat
zellikle ilkbahar ve yaz mevsimlerinde olmak zere senenin belirli aylarnda grlr. Dolu, ilkbaharda ne kadar ge
yaarsa, zarar da o kadar byk olur. Dolu ya orman
alanlarnda da tahribata neden olabilir. Dolu ya her yl
ekinleri yatrmakta, iek ve meyveleri dkmekte, filizleri
krmakta, pancar, pamuk ttn ve sebzelerde eitli zararlar
yapmakta, byk ve kk ba hayvanlarn lmne sebep
olmaktadr.
Trkiyede Tarm Sigortalar Havuz letmeleri A.. (TARSM) bitkisel retim, sera, hayvan hayat, su rnleri ve
kmes hayvanlar hayat alanlarnda devlet destekli olarak
teminat verilebilmektedir. 2007-2010 yllar aras denen
hasar tutarlar 121.399.481 TL olarak gereklemitir.
90.812.875 TL ile bu hasarn en byk ksmn bitkisel
retim baznda gereklemitir. Bitkisel retim baznda
denen hasarlara kaynaklk eden tehlikeler ve hasar yzdeleri Tablo 4.8.1de gsterilmitir. Grld gibi tarm
sektrnde bitkisel retim iin don ve dolu en byk risk
oluturan hidro-meteorolojik afetlerdir.
Corafi konumu nedeniyle, Trkiye, fazla sayda ve farkl
zamanlarda dolu yana maruz kalmaktadr. Bu yalarn
bazlar meydana geldikleri dneme ve yere bal olarak afet
zellii gstermektedir. rnein, 1967-2004 yllar arasnda, Trkiye genelinde, resmi kaytlara gre 17.661 dolu
ya gzlenmi olmasna ramen, bu yalardan sadece
824 tanesi can ya da mal kaybna neden olduu iin afet
kapsamnda ele alnmtr. Dolu yalarnn etkileri ise ekonomik ve sosyal etkenlere bal olarak yer ve zamana gre
nemli farkllklar gstermektedir. rnein; nfusunun
byk bir blmn gelirini tarm sektrnden kazand
Malatyada zellikle Nisan, Mays ve Haziran aylarnda
yaan dolu, daha ok sayda afete neden olmaktadr. Buna
karlk Karsta Austos aynda yaan dolu meyve aalarna
byk zarar vermektedir (ekil 4.8.1).
Tablo 4.8.1. TARSM tarafndan sigorta polieleri kapsamnda denen hasarlarn hasar nedeni
(Bitkisel retim baznda).
Hasar Nedeni
2009 (TL)
2009 (%)
2010 (TL)
2010 (%)
Deiim (%)
Dolu
28.781.738
40,8
52.312.860
57,6
81,8
Don
35.435.741
50,3
32.360.520
35,6
-8,7
Frtna
5.270.514
7,5
3.976.604
4,4
-24,5
1.683.478
1,9
Yangn
863.715
1,2
384.480
0,4
-95,5
Heyelan
83.825
0,2
55.761
0,1
-33,5
Hortum
27.404
0,04
33.744
0,04
23,1
Deprem
172
0,0
5.425
0,0
3054,1
Toplam
70.463.109
100,0
90.812.875
100,0
28,9
Sel ve su baskn
Kaynak: TARSM Faaliyet Raporu 2010 www.tarsim.org.tr

lkemizde meydana gelen dolu afetlerinin neden olduu
ekonomik zarar 8 milyon dolar civarndadr. Ancak, sigorta
kapsam dndaki kayplar gz nne alndnda bu
rakamlarn ok daha fazla olduu tahmin edilmektedir.
Bu raporda, dolu afeti saysal olarak deerlendirilmitir.
Afetlerin maddi boyutlarna ilikin detayl ve dzenli kaytlar bulunamad iin afet saylar ile can ve mal kayplar
arasnda bir karlatrma yapmak mmkn olamamtr.
104
Bu nedenle, bir blgede ok daha fazla sayda afet gzlenmi olmas, o blgede meydana gelen can ve mal kayplarnn da o oranda fazla olduu anlam tamamaktadr.
rnein, 1940-2004 yllar arasnda meydana gelen dolu
yalar, Ankarada 82, Karsta ise 71 dolu afeti yaanmasna neden olmutur. Ankarada daha fazla sayda dolu afeti
yaanm olmasna ramen Karsta meydana gelen can ve
mal kayplar ok daha fazladr.
Dalm
Subtropikal kuakta yer alan lkemizde karasalla, arazi ve
cephe sistemlerine bal olarak dolu yalar meydana gelmektedir (ekil 4.8.1). Dolu yalar, yer scaklnn donma seviyesinin altnda olduu zaman gereklemediinden,
yaz ya olarak kabul edilmektedir. Yeryznde scakln
donma noktas zerinde olduu tm mevsim ve aylarda
dolu ya grlmektedir (ekil 4.8.2 ve 4.8.3).
rna yol aarak afet boyutuna ulamakta ve bazen de sellere

neden olarak ikincil bir afete yol amaktadr.
Trkiye zerinde genel dalm incelediimizde dolu hadisesinin kuzeyden gneye ve batdan douya doru bir art
grlmektedir. Yllk dalmda dolu hadisesinin en fazla
gzlendii alanlar karasalln yksek olduu Trkiyenin
dou ve i kesimleri, en az grld yerler ise kuzeybat
kesimidir. ekil 4.8.1de grld gibi, lkemizde en fazla
dolu afeti gzlenen illerimiz Kars, Ankara ve Konyadr. lkemizde meydana gelen dolu yalarnn afete neden olma
skl en az iki ylda birdir.
Dolu yalar, lkemizde tarmsal faaliyetlerin en youn olduu aylarda ve aalarn ieklenip meyve verdii dnemlerde de meydana geldiinden byk ekonomik kayplara
neden olmaktadr. Dolu yalar, bazen can ve mal kaypla-
ekil 4.8.1. 1940-2010 yllar arasnda ortalama yllk dolu oluum saysnn alansal
dalm.
28
32
EDRNE
BARTIN
ZONGULDAK
TEKRDA
KASTAMONU
44
ORDU
GRESUN
DZCE
ADAPAZARI
ZMT
BOLU
ANKIRI
YALOVA
ORUM AMASYA
BURSA BLECK
ANAK K ALE
ANKARA
KIRIKKALE
KTAHYA
MANSA
UAK
DENZL
KARS
ERZURUM
YOZGAT
BNGL
KARAMAN
MU
VAN
BTLS
MALATYA
DYARBAKIRBATMAN SRT
IRNAK
ADIYAMAN
KAHRAMANMARA
ISPARTA
ANTALYA
ELAZI
NDE
KONYA
BURDUR
IDIR
TUNCEL
KAYSER
NEVEHR
AKSARAY
MULA
40
ARI
ERZNCAN
SVAS
KIREHR
AFYON
ZMR
ZM R
AYDIN
TRABZONRZE
GMHANE
BAYBURT
TOKAT
ESKEHR
BALIKESR
ARTVNARDAHAN
SAMSUN
KARABK
STANBUL
MARMARA DENZ
40
40
36
SNOP
KIRKLAREL
HAKKAR
MARDN
OSMANYE GAZANTEP
MERSN ADANA
KLS
ANLIURFA
ANTAKYA
36
200
250
100
150
50
Y
ILLIK
O
RTA
LA
M
AD
O
LUA
FET
H
A
RTA
SI
0.00
km
28
0.20
0.40
0.60
0.80
1.00
1.20
36
32
lkemizde gzlenen dolu yalar zamansal farkllklar

gsterdii gibi (yllar aras, mevsimler aras ve aylar aras)
alansal farkllklar da gstermektedir (ekil 4.8.2 ve 4.8.3).
Dolu yana genellikle, Gller Blgesi, Erzurum, Kars,
Dou Anadolu ve Trakya Blgesinde rastlanmaktadr.

Uzun yllar ortalama dolu afeti saylar incelendiinde de
Anadolu Blgesi ve Dou Anadolu Blgesi, srasyla 5 ve 4
dolu afeti ile ilk srada yer almaktadr (ekil 4.8.2).
ekil 4.8.2. Trkiyede 1940-2010 yllarndaki dolu oluumlarnn corafik blgelerimize

gre dalm yzdeleri.
K A R A DE NZ
12%
MA R MA R A
8%
A NA DO L U
26%
Dolu yalar, Trkiyede tarmsal faaliyetlerin en youn

olduu Mart-Temmuz aylarnda grlmektedir. Dolu ya genellikle aalarn ieklenip meyve verdii dnemde
grldnden, tarmsal hasarn artmasna, dolaysyla byk ekonomik kayplara yol amaktadr. 1940-2004 yllar
arasnda kaydedilen dolu yana bal afetlerin blgesel
dalmlarnda Anadolu Blgesi (% 26) ve Dou Anadolu Blgesi (% 17) bata gelmektedir (ekil 4.8.2). Bu
A K DE NZ
13%
DO U
A NA DO L U
17%
EGE
G NE YDOU 9%
A NA DO L U
15%
blgeler, yllk toplam dolu yann da en fazla grld

blgelerdir. Dolu yann en az afete sebep olduu blge
ise Marmaradr (%8). 1940-2010 yllar arasnda meydana
gelen dolu yalarnn, 70 yllk periyot ierisinde, en fazla
afete neden olduu mevsimler ilkbahar (%44) ve yaz (%43)
mevsimleridir. Sonbahar (%8) ve k (%5) mevsimlerinde
meydana gelen dolu yalarnn neden olduu afetlerin saysal oran ise olduka dktr (ekil 4.8.3).
105
ekil 4.8.3. Trkiyede 1940-2010 yllarndaki dolu oluumlarnn mevsimsel ve aylk dalm yzdeleri.
lke genelinde 1940-2010 yllar arasnda meydana gelen

dolu yalar incelendiinde, 1960l yllarn ilk yarsnda
dolu afetinde byk bir art grlmesine ramen 1960l
yllarn ikinci yarsndan itibaren dolulu gn saylar

ellilerden, ikiyzn zerine kmtr (ekil 4.8.4). Bununla
beraber dolu afetinde de 2000li yllardan itibaren art
vardr.
ekil 4.8.4. Trkiyede 1940-2010 yllarnda gzlenen dolu afeti ve dolu yal gn saylarnn
yllara gre deiimi.
Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl (AFAD) verilerine gre Trkiye genelinde yllk ortalama 425 dolu hadisesi meydana gelmektedir. Hemen her mevsimde yaanan
dolu hadisesinin yllk toplam deerlerinde, zellikle 1989
ylndan itibaren zaman zaman art olmakla birlikte, nce-
ki yllara oranla olduka ak ve dzenli bir dme eilimi

gzlenmektedir. AFAD verilerine gre Trkiyede grlen
dolu yal gn saysnda 2004 ylndan itibaren nemli bir
art olmutur (ekil 4.8.5).
ekil 4.8.5. AFAD verilerine gre yllk toplam dolu yal gn ve dolu afeti saylarnn deiimi.
106
ekil 4.8.6da mevsimsel olarak dolu oluumlar verilmitir.

lkbahar mevsiminde Diyarbakr, Bitlis, Siirt, rnak,
Van ve Erzurum illerinde ortalama 3-3,5 gn dolu ya
gzlenmektedir. Kars, Adyaman, Mardin, Bingl, Batman,
Elaz, Sivas, Amasya, Ankara, Yozgat ve Krehir illerinde
ise ortalama 2 gn dolu ya kaydedilmitir. Karasal iklime
sahip bu yrelerde, ilkbaharda, gn ierisinde ar snma
gzlenmesinin yan sra, yer seviyesi ile yksek atmosfer
seviyesi arasnda artan scaklk farkll youn konvektif
faaliyetlere ve dolu yalarna neden olmaktadr. Dier
yerlerde ise bu oran 5 ylda 1 gne kadar dmektedir.
lkbaharda gzlenen dolu yalarnn en fazla afete neden
olduu iller Malatya, Adyaman ve anlurfadr. Bu illerde
ilkbahar mevsiminde dolu afetinin gzlenme skl 3 ylda
2dir. Kaydedilen dolu ya ise 2 ylda ortalama 3tr.
Buna gre, ortalama olarak, meydana gelen her iki dolu
yandan birisi afete dnmektedir. Trkiye genelinde

ilkbaharda dolu afeti gzlenme skl ortalama 5 ylda 1dir.
lkbaharda bu blgelerimizde tarmsal faaliyetlerin olduka
youn olmas meydana gelen dolu yalarnn afete neden
olma riskini artrmaktadr (ekil 4.8.6).
Yazn, ilkbahara oranla ok daha az sayda ve daha dar
bir alanda dolu yalar gzlenmektedir. Yaz mevsiminde
Kars ve evresi en riskli alan olarak gze arpmaktadr. Bu
yrede, yllk ortalama 2,5 gn dolu ya gzlenmitir.
Erzurum, Ardahan ve Van civarnda bu oran yaklak 1,5
gndr. Bu mevsimde gzlenen dolu yalarnn genel
ortalamas ise yaklak 2 ylda 1 gndr. Yaz mevsiminde
Ankara, Konya ve Kars yrelerimizde her yl en az 1 dolu
afeti gzlenmektedir. Trkiye genel ortalamas ise yaklak
3 ylda 1dir (ekil 4.8.6).
ekil 4.8.6. Trkiyede 1940-2010 yllarndaki dolu oluumlarnn mevsimlere gre yersel deiimi.
Uzun yllar k mevsimi ortalama dolu afetleri alansal dalmnda; ileleri dhil olmak zere, Manisa, zmir, Mula ve
Mersin civarnda 8 ylda 1, Antalya civarnda ise yaklak 4
ylda 1 dolu afeti gzlenmektedir. lke genelinde k mevsimi ortalama dolu afeti 25 ylda 1dir.
zetle, Trkiyede dolu yalar en fazla ilkbaharda
gzlenmektedir. lkbahar ve yaz mevsimlerinde Dou
Anadolu ve Anadolu blgelerinde dolu yalarnn daha

fazla gzlenmesinde karasallk etkisi n plana kmaktadr.
Buna karlk, scakln fazla dmedii k aylarnda
Akdeniz, Ege ve Karadenizde daha fazla sayda dolu ya
gzlenmesinde cephesel etkiler ne kmaktadr (Ceylan,
2007).
Dolu yalarnn mevsimlik dalmlarnda, yazn en fazla
107
dolu ya gzlenen blge Dou Anadolu olmasna ramen, meydana gelen dolu yalarnn afete neden olma
oranlar Anadolu Blgesinde daha yksektir. Bu blgelerde meydana gelen dolu yalarnn iddet ve byklkleri farkllk gstermektedir. Bir blgeye den dolu hafif
iddette ve ap kk olmasna ramen dier blgede gzlenen dolu ya say olarak az, fakat den dolu taneleri
daha iddetli ve daha byk olabilir. Bu durumda Dou
Anadolu Blgesinde yaan dolu herhangi bir zarara neden
olmazken, Anadolu Blgesine den iddetli ve byk
apl dolu taneleri nemli zararlara neden olabilecektir. Bu
konuyla ilgili ok detayl ve salkl kaytlar bulunmamaktadr.
Ayrca, karasalln fazla olduu blgelerde yeryznde havann scak olmas nedeniyle dolu taneleri hemen eridiinden, oluan su ktlesi, yzey akna gemekte ve bu yzey
ak yetersiz altyap sorunlaryla bir araya geldiinde ksa
sreli ani sellere yol aabilmektedir.
Sonbaharda, zellikle Akdeniz kylarnda, deniz zerinde
scaklk ve nemdeki art nedeniyle, hava ktlesinin aa tabakalar ile yukar tabakalar arasndaki scaklk fark
artmaktadr. Bu nedenle kararszla doru bir gidi balamaktadr. Nemin etkisiyle, koullu kararszlk artmaktadr.
Sonu olarak trblans, saanak, dolu yalar ve frtnalar
ortaya kmaktadr. Akdeniz Blgesinde meydana gelen
dolu yalar, blgenin nemli gelir kaynaklarndan biri
olan seralara da olduka byk zararlar vermektedir (ekil
4.8.6).
Alansal dalmn incelediimizde; Adana, Kahramanmara, Aydn, Balkesir, Manisa, zmir, orum, Tokat, Sivas,
Erzurum, Tunceli civarnda 3 ylda ortalama 2 dolu afeti;
Mersin, Isparta, Mula ve Ankara civarnda ise ylda ortalama 1 dolu afeti gzlenmektedir. Antalya civarnda ise bu
oran ylda 2dir.
Mevsimsel dolu yalarnn zamansal dalmna bakldnda k aylarnda en yksek dolu ya 1981, 1999 ve
2009 yllarnda gzlenmitir. 1963 ve 1982 yllar bahar aylarnda en fazla dolu oluumunun grld yllar olmutur. Yaz aylarnda dolu oluumu en fazla 1960l yllarnn
banda grlrken sonbahar dolular 1979 ve 2000li yllarda younlamtr (ekil 4.8.7).
ekil 4.8.7. Trkiyede 1940-2010 yllarndaki dolu oluumlarnn mevsimlere gre zamansal deiimi.
Zamansal dalm biraz daha daraltarak, aylk dolu yalar gz nne alndnda Ocak aynda lkenin bats, Kasm ve Aralk aylarnda kuzeyi n plana kmaktadr (ekil
4.8.3). Dolu hadiseleri, genel olarak, le saatleri ve hemen
sonrasnda meydana gelmektedir. zellikle 1200-1600 saatleri aras dolu yann en fazla gzlendii zamandr.
Eilim
Kresel iklim deiikliinin dolu hasarlarn da artrp arttrmayaca konusunda pek ok alma yaplmtr (rnein, McMaster, 1997). Bu almalara gre bu soruya cevap
108
vermek u an kolay deildir, nk dolu afeti ok sk olmayan iddetli ve kk frtnalardan kaynaklanmaktadr. Kresel dolam modelleri ile yaplan modellemelerde bu tr
frtnalar incelemek de zor olmaktadr. Son yllarda sigorta
irketleri iin yaplan baz almalar tarm rnlerinin yln
ayn zamanlarnda daha sk ve iddetli olarak dolu yandan zarar greceini gstermektedir (Kapsch, 2011).
zellikle Avrupadaki meteoroloji, afet ve sigorta kaytlarna
gre Avrupada dolu afetinden dolay ortaya kan hasarda
1922den 1970li yllarn balarna kadar nemli bir art
olmutur (Kapsch, 2011; Kunz, vd., 2009; Mohr ve Kunz,
2011). ABDde ise 1955 ila 1997 yllar arasnda dolu hasarndaki eilim yukar doru gitmekte ve byk dolu yalar daha sk rapor edilmektedir. Ayn zamanda hasar saysndaki dalgalanmalar 1970li ve 1990l yllarn ortasnda
en st noktaya kmtr.
Son yllarda Gney Almanya, Avusturya ve sve lkelerinde iddetli dolu yalarnda nemli artlar meydana gelmitir. Dolu ya, bu lkeler iin yllk en yksek kayba
neden olan nemli bir doal afet halini almtr. rnein,
Baden-Wuerttembergdeki sigorta kaytlarnda, kayplarn
%40ndan fazlasnn dolu yann binalarda neden olduu hasarlardan olutuu grlmektedir (Kunz and Puskeiler, 2010). Bu nedenle, emsali grlmemi bu dolu kayplar kresel iklim deiikliini dndrmektedir.
Her ne kadar dolu yana neden olan orajlarn kresel dolam modelleri tarafndan yakalanmas ve bu modeller vastas ile dolu yalarndaki artn kresel iklim deiiklii
ile ilikilendirilmesi zor olsa da, dolu yana neden olan
atmosfer artlarnn incelenmesi de bu ilikinin kurulmas
iin yeterli olabilir. Bu nedenle kararszlk endekslerine ait
uzun zaman serileri incelenmi ve Avrupann dolu yana
uygun atmosferik koullarnda son 20-25 ylda artlarn ol-
duu grlmtr (Kapsch, 2011; Kunz, vd., 2009; Mohr

and Kunz, 2011).
Byk karelaj (grid) aralklar yznden uzun yllardr kresel hava dolam modelleri ile dolu yalarnn modellemeleri yaplamamtr. Son yllarda ABDnin Colorado
Eyaletinde yaplan bir alma, dalk alandaki dolu oluumunu ok daha kk karelaj aralkl bir model ile incelemitir (Mahoney vd., 2012). Bu yksek znrlkl
modelin sonularna gre Colorado dalarnda kk dolu
tanelerinden oluan dolu yalar (dolu tanecikleri yere yakn scak hava tabakas iinde eriyip yamur damlasna dnecei iin) kaybolacaktr. Dolunun yamura dnmesi
durumunda yalarn ak artacak ve bu da ani sel riskini
artracaktr.
Trkiyedeki dolu yalarndaki eilimlere bakldnda
dolu afetinin en fazla grld on yl 1961-1970 yllar olmutur (ekil 4.8.8). 2001-2010 yllar arasnda dolu
oluum says hzla artm olmasna ramen 1960l yllarn
saylarna ulaamamtr (ekil 4.8.8). Baz illerimizde grlen en fazla saydaki dolu afetinin saylar 1960l yllara
aittir (ekil 4.8.9).
ekil 4.8.8. Trkiyede 1940-2010 yllar arasnda dolu afetinin onar yllk oluum
saylarnn deiimi.
ekil 4.8.9. Trkiyede 1940-2010 yllarnda baz illerimizde grlen en fazla dolu
afetinin gzlendii yllar ve saylar.
109
ekil 4.8.10da iki ayr dnemde oluan dolu afetlerinin

says karlatrldnda (Antalya ili hari) nceki dnemde
oluan dolu afetlerinin says daha fazla grlmektedir.
Gzlenen dolu afetinin saysndaki bu azalmann

nedenlerinden biri kyden ehre g ile doludan etkilenen
tarmsal alanlarn azalm olmas olabilir.
ekil 4.8.10. Trkiyede 1940-2010 yllarnda baz illerimizdeki dolu oluumlarnn iki farkl dneme
gre deiimi.
Uyum
Dolu yalar, Trkiyede tarmsal faaliyetlerin en youn
olduu Mart-Temmuz aylarnda grlmektedir. Dolu ya genellikle aalarn ieklenip meyve verdii dnemde
grldnden, tarmsal hasarn artmasna dolaysyla byk ekonomik kayplara yol amaktadr. zellikle bu aylarda dolu tahmini, erken uyars ve afet sigortas dhil olmak
zere doludan korunma ve dolu afeti zararlarn nleme
almalarna nem verilmelidir.
Ayrca binalar ve otomobillerde dolu tanelerinin yapt
darbe hasar (ounlukla atlar, oluklar, pencereler) da dikkate alnmaldr. Binalar iin tek bana ve sadece Deprem
Ynetmelii hazrlamak yerine dolu, rzgar, kar, sel, vb.
110
afetleri de ieren tek bir Bina Afet Ynetmeliinin hazrlanp lkemizde de uygulanmas gerekmektedir.
deiikliinin dolu ya ve dolu olaylaryla birlikte ortaya
koyduu riskleri azaltabilmek iin ncelikle dolu tahmin
sistemlerini gelitirmek gerekmektedir. Zarar grebilirlii
azaltabilmek dolu erken uyar sisteminin ve doluya direnli
sektrler ve yerleimler gelitirmek ile birlikte yoksulluun
azaltlmas, daha iyi bir bilinlendirme ve eitime ilave
olarak srdrlebilir kalknma almalar ile mmkn
olacaktr (IPCC, 2012).
4.9. KAR FIRTINALARI VE ILAR

iddetli kar ya ve ar souk hava bir blgedeki sosyoekonomik yaam duraanlatrabilir ya da tmyle
durdurabilir. Normalde lml k geiren ou blgede,
kar frtnas veya ar souklar nedeniyle sosyo-ekonomik
hayat bir anda durabilmektedir. Bu etkilerine ilave olarak
sel, frtna kabarmas, lar, kapanan yollar ve otoyollar,
enerji nakil hatlarnn kopmas ve hipotermi grlmesi de
kar yann ve ar souk havalarn bir sonucudur.
Kn ar souklarn yaand karl gnlerde ve yrelerde
hava koullar, buzlanma, tipi, don, , yangn ve snma
amal kullanlan sobalardan kaynakl olarak karbonmonoksit zehirlenmesi riski ile insanlarn saln, can ve mal
gvenliini tehdit eder hle gelmektedir. K mevsiminde
ortaya kan nemli bir tehlike de kar frtnas ve kar frtnalarn takiben oluan lardr.
Trkiyenin %29u orta yksek dalk arazi ve %27si yksek dalk araziden olumaktadr. Eimin %15ten fazla olduu yerler lkemizin %62,5ini kaplar. K mevsiminde
grlen afetlerden biri de dolu yalardr. Uzun yllar k
mevsimi ortalama dolu afetlerine baklnca Trkiye genelinde k mevsimi ortalama dolu afeti 25 ylda 1dir.
Tanm
Kuvvetli rzgarlarla beraber iddetli kar yann oluturduu tehlikeli hava koulu kar frtnas olarak adlandrlr.
Eimli, dalk ve karl blgelerde, farkl kalnlktaki kar
tabakalarndan olumu kar rtsnn i ve/veya d kuvvetlerin etkisi ile hzlca kayma veya dmesine ise denir. n oluumu topografik yap, meteorolojik durum
ve kar rtsnn durumu gibi temel etkenle ilikilidir.
Trkiyenin dalk ve karl arazileri zerinde, yeni yaan
karn miktar, kar rtsnn yaps, rzgar ve scaklk gibi
abuk deien hava artlar tehlikesini ortaya kartmaktadr (Borhan ve Kadolu, 1998).
Kn dk hava scakl hipotermi ve donma riskini de
artrmaktadr. Kk bir nlem ve hazrlk, canllar bu
problemlerden koruyabilir. Sinsi Katil olarak bilinen hipotermi, genelde, dk scaklk, rzgar ve suyun bir araya
gelmesi sonucu oluur.
K mevsiminde meydana gelen ar hava koullar ile birlikte kar ykseklii ok ksa sre ierisinde 25 cm kalnlna kadar ulaabilir. ehirlerde karla mcadele iin kar
frtnas, 3 safhaya ayrlr:
1. Safha: 5 cmin altnda kar birikmesi veya buzlanma,
2. Safha: 5-10 cm kar birikmesi,
3. Safha: 10 cmden fazla kar birikmesi.
Kar frtnas dnda kn souk hava ile ilikili olarak tehlikeli olan dier meteorolojik parametreler unlardr:
Donan Yamur: Yerle temas ettii zaman donan yamurdur. Yollar, kaldrmlar, aalar ve enerji hatlar zerinde
buz tabakasnn oluumuna neden olur.
Sulu Sepken Kar: Yere ulamadan nce buz tanelerine dnen yamurdur. Sulu sepken kar da yollarn donmasna
ve kayganlamasna neden olur.
K mevsiminde meteorolojik verilere gre aadaki uyar
sistemleri kullanlmaktadr:
K Frtna Beklentisi: Blgenizde bir frtna olumas
mmkn.
K Frtnas Uyars: Blgenizde bir k frtnas geliiyor
veya yaknda oluacak.
Tipi Uyars: 56 km/saat (30 knot veya 17 m/saniye) veya
daha iddetli devaml veya sk sk ani rzgar ve olduka fazla
ya veya kar frtnasnn 3 saat veya daha uzun bir sre
periyodunda hkim olaca bekleniyor.
Kra/ donma uyars: Donma scaklnn altnda scaklklar bekleniyor.
lar, doal ve yapay yolla oluabilirler. Kar tabakasnn
yapsna bal olarak Tabaka lar, Toz lar ve
Islak lar olarak da snflandrlrlar. Tabaka larn
younluu 200 kg/m3ten fazladr. Toz lara oranla tahrip
gleri daha yksektir. Toz kaba taneli kum gibi davran gsterir, tetiklendiinde tm ktle 400 km/saate varan hzla akabilir. Islak larda ise binlerce ton arlktaki
youn kar ktlesi tetiklendiinde 300 km/saat hzla yama
aa akar. Islak lar, insanlar iin daha tehlikelidir (Grer,
2002; Borhan ve Kadolu, 1998; Yava vd., 1999).
Tipi sonras gelen, 1-1,5 gn devam eden lk hava akmlar iki kar tabakas arasnda erime ve ardndan souma ile
kaygan bir zemin oluturur. zellikle, eimi 35 dereceden
fazla, rzgar alt olan, aasz yama altlar lar asndan
tehlikeli bir hal alabilir. Ayrca, tipinin bir gnden uzun
sre durmadan 7 m/snden daha fazla esmesi de, tipi srasnda ve tipiden sonra, tehlikesi yaratabilir (Grer, 2002).
Tipiye neden olan kuvvetli rzgarlar ayn zamanda yerdeki
karn savrulmasna ve yollarn zerinde birikmesine de neden olabilir.
Dalk blgelerde yaayanlar ve dalara gidenler kn ve
ilkbaharn banda tehlikesi ile ok sk kar karya gelmektedirler (ekil 4.9.1). nk bir ok olayna insanlar
neden olmaktadr. tehlikesi olan dalk arazide bulunan
insanlar kendi arlklar ile kar rtsnn krlmasna ya da
karlan ses ile (barma, korna alma, silah atma, vb.) kar
rtsnn kaymasna neden olabilmektedirler.
111
ekil 4.9.1. lkemizde zellikle dalk alanlarda dmesi grlen yerler Dou ve
Gneydou Anadolu blgeleri dalarnda younlamtr (AFAD, 2012).
oluma tehlikesi; meteorolojik artlar, kar rts ve arazi

yaps ile anlalabilmektedir. Trkiyede , genelde bitki
rts olmayan engebeli, dalk ve eimli arazilerde, vadi
yamalarnda tabakalar halinde birikmi olan kar ktlesinin
vadi tabanna doru hzla kaymas eklinde olumakta (Grer, 2002; Yava, vd., 1999) ve Trkiyede meydana gelen
larn %80i Ocak ve ubat aylarnda meydana gelmektedir. Bu blgelerde olumasna neden olan en byk
etmen ise bu tr arazilerde ve bu aylarda, yerde bulunan ve
gndz erimi, gece donmu ve bylece stte kaygan parlak
bir kabuk oluturmu eski karn zerine, bir defada durmadan yaan 25 cmden daha kaln taze kar ylmasdr.
Etki
Her yl dnyann birok yerinde larn yzlercesi, nakil
hatlar, sanayi ve askeri tesisler vb. iin byk tehlikeler
oluturmakta ve can kayplarna da neden olmaktadr. Bu
blgelerde meydana gelen ar kar yalar ve lar, yerleim yerlerini, yollar, turistik tesisleri ve dier btn altyap
yatrmlarn tehdit etmektedir. olaynn yerleim yerlerine etkisi her afet tr gibi sosyal ve ekonomik adan
olmaktadr.
Kn ar souklarn yaand yrelerde, hava koullar
insanlarn saln ve gvenliini tehdit eder hle gelmektedir. K frtnalar nedeniyle yollarda buzlanmaya bal
trafik kazalar ve dmeler artarken elektrik ve su kesintileri de yaanabilmektedir. Ayrca meskenlerdeki soba ya da
elektrikli stclar, yangn ve karbonmonoksit zehirlenmesi
risklerini de artrmaktadr.
Kar, yaplar zerinde birikerek oluturduu ykler sonucu
at kmelerine de (Kutu 4.9.1) neden olabilmektedir.
Bunun yan sra karn youn olarak gzlendii blgelerde,
alann meteorolojik zelliklerine de bal olarak, dik eimli,
plak arazi kesimlerinde kar birikmesi ile yerleim alanla112
rn ve canllar tehlikesi ile kar karya brakmaktadr.

Bazen kar frtnalar ile beraber kr edici bir tipi, iddetli
kar savruntular, tehlikeli rzgar souklar, buzla kaplanm
veya karla kapanm yollar, kar lar, devrilmi aalar ve
direkler, uan atlar grlmektedir. Kar, baz durumlarda
yollar kapatarak krsal alanlarda ve byk ehirlerde ulam sekteye uratr ve sosyal ve ekonomik hayat olumsuz
etkiler (Kutu 4.9.2).
Dalk alanlarn, Trkiye yzlmnn yaklak 1/3n
oluturduu dnlecek olursa, kar ve olaylarnn meydana geldii alanlarn yaylmnn ne kadar byk olduu
daha iyi anlalacaktr (Yava, vd., 1999).
larn insan yaants zerindeki etkisi tahmin
edilemeyecek kadar fazla olabilmektedir. En nemlisi,
afeti nedeni ile her yl ok sayda insan hayatn
kaybetmektedir. dan etkilenen insanlar; oluumuna
msait dalk alanlardaki yerleim yerlerinde yaayan ve/
veya o blgelerde grevli olanlar ya da o blgede turistik
amala bulunanlar olabilmektedir ve Trkiyede dan zarar
gren insan ve/veya etkilenen insan says azmsanmayacak
kadar fazladr.
dmesi, can kayplarnn yan sra, ok sayda
hayvann telef olmas, evlerin yklmas, ormanlarn yok
olmas, elektrik ve haberleme hatlarnn tahribi, yollarn
kapanmas, kprlerin yklmas, derelerin tkanp takn
tehlikesi oluturmas gibi nemli oranda milli gelir kaybna
neden olan sonular dourabilmektedir.
ekil 4.9.2de Meteoroloji Genel Mdrlnce belirlenen ar kar ya sonucu sosyo-ekonomik hayatn ska
etkilendii yerlerin dalm gsterilmektedir. Buna gre
Trkiyede, zellikle, Anadolu Blgesi ve Dou Anadolu Blgesinin yksek kesimlerinde gzlenen kuvvetli kar
afetleri gerek ulamdaki olumsuz etkileri ve gerekse sebep
olduu olaylar asndan nemli can ve mal kayplarna

neden olmaktadr. Kar lar da kar yann youn ol-
duu Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde daha sk

grlmektedir.
ekil 4.9.2. Ar kar ya nedeniyle sosyo-ekonomik hayatn ska durduu, can ve mal kayplarnn
olduu yerlerin dalm.
Trkiyede afetinin, sosyo-ekonomik etkileri hakknda fikir vermesi asndan; 1958 ylndan beri Trkiyede
AFAD kaytlarna gemi 1544 adet olayndaki can
kayplarnn says verilebilir. afetinin Trkiyedeki en
arpc rnei 1991-1992 k mevsiminde 328 kiinin
dmesinden dolay hayatn kaybetmi olmasdr (Yava,
vd., 1999). n sosyal etkisi sadece can kayplar ile snrl
deildir. dan etkilenen alanlardaki maddi kayplar kar-
layamayan insanlarn blgeden g etmesi de en nemli

sonulardan biridir. Ekonomik adan bakldnda ise
dmesinin yaand blgede larn verdii hasarlarn
ksa srede telafi edilememesinin getirdii zorluklar nedeni
ile oluan retim ve i gc kayplar giderek artmakta ve
baz blgelerin turizm potansiyeli dahi dolayl olarak etkilenmektedir.
KUTU 4.9.1. atdaki Kar Yk

Dnyann birok yerinde her yl kar ya ve kar frtnalarnn getirdii eitli sorunlar yaanmaktadr. Kar ya, binalarda ilk
etkisini, binalardaki en byk aklk olan atlarda gstermektedir. Her yl birok atnn kar yk altnda kmesi sonucu
can ve mal kayplar yaanmaktadr. Trkiyede de klarn iddetli ve kar yann youn olduu zamanlarda ve blgelerde,
atlarda beklenmeyen boyutta kar yk oluarak at kmeleri ve can kayplar yaanmaktadr.
atlardaki kar yknn birok yerleim alannda temel nedeni kar birikmesidir. Bu nedenle, kar yalarnn bina atlar
zerinde meydana getirecei kar yk ile ilgili almalar iin yer yzeyinde bulunan kar ykseklikleri temel girdi olarak
alnmaktadr. Bunun yan sra, binalarn atlarnda bulunan kar yk; hava scakl ve rzgar hz ve yn, at eimi,
binann konumu gibi bileenlerden de etkilenmektedir.
Bir yapnn atsndaki karn kalnl kadar karn younluu da nemlidir. Dier bir deyile, biriken kar ve buzun
yksekliinden daha ok karn atda oluturduu arlk nemlidir. Kar younluu genellikle 50 kg/m3 (yeni kar) ve 500
kg/m3 (slak kar) arasnda deiir. Yksek kar younluu, tipik olarak yksek scaklklar ve/veya kuvvetli rzgar ile oluurken
dk kar younluu genellikle hafif rzgarl souk havalarda oluur. Kar younluu karn zamanla oturmas ile de artar.
Karn su ierii yeni kar iin %0,05, slak kar iin %0,5 ve eski kar iin %0,3, buz iin yaklak olarak %90-97dir.
Bu prensipler nda lkemizde atlarn tasarm kar yk TS 498/Kasm 1997a gre hesaplanmaktadr. Bununla beraber
bazen kar, at stnde dururken stne yaan kar ve gndz erime ve gece donma gibi etkenler ile sklar. Bu durumda
atda duran kar tabakas, gndz havann snp gece tekrar donmas nedeniyle giderek bir buz tabakasna dnrek
birim arl 1 ton/m3 olan bir ktle haline gelebilir. Bu nedenle, iddetli kar frtnas ve bu frtna sonrasnda oluan ayaz
nedeniyle binann atsnda bulunan kar tabakasnn TS498de verilen snr deerlerinin de ok zerine kabilecei ve
umulmadk bir miktarda kar-buz yk oluturabilecei unutulmamaldr.
113
Dalm
Kar lar, tm ktalarda ve iklim blgelerindeki dalarda meydana gelmektedir. Glazovskaya (1998)e gre lar,
olutuklar ykseklie gre drt kuaa ayrlr:
1.
2.
3.
4.
Kalc kar,
Kararl mevsimsel kar rts,
Kararsz kar rts,
Nadir grlen kar yalar.
Bunlar iinde kararl mevsimsel kar rts kua, dnyann

en ok tehlikesi altndaki alanlardr.
Trkiyenin zellikle kuzey-kuzeydou ve dou kesimlerinde, olayna uygun topografik ve meteorolojik koullara
sahip dalk alanlar mevcuttur. Ortalama ykseklii 1000
m zerinde olan, kararl mevsimsel kar rtsne sahip ve
oluumuna uygun alanlarn yzlm bu blgeler
iinde ok yksek bir yzdeye sahiptir. Sarp da koullar,
eim, kar ve iddetli yalar, , heyelan ve kaya dmesi
gibi birok tehlikeli doal afetin olumasna neden olmaktadr (ekil 4.9.3).
ekil 4.9.3. Trkiyede grlen larn yllk toplam saysnn zamanla deiimi.
Trkiyede; ortalama ykseklii 1.000 metrenin zerinde

olan arazilerde yerlemi bulunan k turizm merkezleri ile
Dou ve Gneydou blgelerinin aa rtsnden yoksun
olan, zellikle Hakkri, Tunceli, Bingl, Siirt ve Bitlis illerini kapsayan, kesimi her mevsim afetlerine en hassas
olan alanlar iermektedir (ekil 4.9.4). Trkiyenin iklim
artlarna gre, kar ya grlen k ve ilkbahar aylarnda
meydana gelmektedir. Trkiyede Aralk, Ocak, ubat

ve Mart aylar afetlerinin en ok meydana geldii aylardr. Bunun yan sra larn %80i zellikle Ocak ve ubat
aylarnda olumaktadr (Borhan ve Kadolu, 1998). ekil
4.9.5te grld gibi baz yllar yaz aylarnda da ok sayda grlebilmektedir.
ekil 4.9.4. Trkiyede yaanan olaylar saylarnn mevsimlere ve illere gre dalm.
114
Bu nedenlerden dolay afeti genellikle, Trkiyenin

dou, gneydou ve kuzeydou blgelerini etkilemekte
olup, bu alan Trkiye topraklarnn yaklak % 35inin
afetine maruz kaldn ifade etmektedir (Yava, vd., 1999).
Mlga AGMnin hazrlad Afet Bilgileri Envanterine
gre Trkiyede heyelan saysnn hidro-meteorolojik afetler
iindeki oran 1988-2008 yllar arasnda art eilimi gs-
termitir. 1967-1987 yllar arasnda oran %64 dzeyinde

iken, 1988-2008 yllar arasnda ise oran %78e ykselmitir (ekil 4.9.3). Benzer ekilde afetinin hidro-meteorolojik afetler iindeki oran 1967-1987 dnemi iin %3 olarak hesaplanmtr. Bu oran, 1998-2008 dneminde %8e
kmtr (AGM, 2008)
KUTU 4.9.2. Kentlerde Karla ve Kla Mcadele

Kar ya, bazen, yollarda aralarn kalmasna, uak ve gemi seferlerinin ertelenmesine veya iptal edilmesine ve yz yln en souk k ya da kar yad, ehir mahvoldu eklinde gazete balklarnn atlmasna
neden olmaktadr.
Kresel iklim deiiklii nedeniyle kar yal gnlerde bir azalma olsa da ar kar ya ok kalabalk ve
krlgan olan kent yaamn olumsuz etkileyebilecek meteorolojik olaylardan biri olmaya devam edecektir.
Ar kar ya nedeniyle kentlerde karlalan belli bal problemler unlardr:

Kpr ve viyadkler bata olmak zere ulam yollarnn buzlanmas,

Elektrik ve telefon hatlarnn kopmas ve arzalarn meydana gelmesi
Deniz yolu ve hava yolu ulamnn aksamas,
Buzlanma, src hatalar, eksik donanml aralar, ara arzalanmas ve trafik sinyalizasyonundaki
arzalar nedeniyle karayolu ulamnn tkanmas, emniyet eridi ihlallerinden dolay acil ulamn salanamamas,
Acil salk hizmetlerinde taleplerin artmas,
Sokakta kalan evsizler, kimsesiz ocuk ve yallarn bakm altna alnmas ve ihtiyalarnn giderilmesi,
lk ve orta dereceli okullarda devam eden rgn eitime, kt hava koullar deerlendirilerek ksa
sreli ara verilmesi.
Konuya ilikin alnmas gereken tedbirler asndan idari sorumluluu bulunan kurum ve kurulularca
yukardaki sorunlar gzden geirilerek yol havas ynetimi iin eksikliklerin giderilmesi salanmaldr.
Dier bir deyile, hava durumundaki deiiklikleri tahmin edip, otoyol sistemleri zerindeki tehditler belirlenmeli ve proaktif bir ekilde karlk verilmelidir. Bunun iin;

Buzlanmay nleyici materyallerle yollarn nceden hazrlanmas,

Buz-zme, tuzlama veya kar syrma iin kamyonlar nceden yerletirilmesi,
eitli hz limitlerini ieren ileri evre yolu ynetiminin salanmas,
Uygun kontrollerle trafik klarnn iyiletirilmesi,
Kk hadiselerin hzla zlmesi,
eitli medya aralar kullanarak bilgilerin annda yolculara ve yneticilere iletilmesi gerekir.
115
KUTU 4.9.3. Kresel klim deiiklii ve K Turizmi

Gnmzde, kresel iklim deiimi, kar yan ve dolaysyla gvenilir karla kapl alanlar azaltt iin kar rtsne dayal turistik aktivitelerin srdrlebilirlii nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr. nk scak iklimlerle beraber k aylarndaki yalar daha ok yamur eklinde olabilmektedir. Daha az kar ya ve/veya yam
olan karn daha abuk erimesinden dolay da k spor merkezleri gemie oranla daha ksa sre aktif olabilmektedir. zetle, k turizmi artk kresel iklim deiiminden dolay ok krlgan bir sektr olarak tanmlanmaktadr.
Kayak ve dier k sporlar dorudan iklime baldr. K turizmi, kayak ve k sporlar ile zdelemi olup k turizmi faaliyetleri ancak yeterli miktarda ve garantili kar ya ile srdrlebilir. Yl boyunca kayak gn says (yeterli
kar ykseklii) ile birlikte bir k sporlar tesisinin iyi bir ekonomik performans gsterebilmesi, hava scakl, kar
rtsnn kalitesi ve karn yaygn bir ekilde araziyi rtmesi ile birlikte tatil zamanlarnda kaylabilir bir kar rtsnn bulunmasna baldr.
En son 2007 ylnda OECD tarafndan yaynlanan Avrupa Alplerinde Kresel klim Deiimi: K Turizminin Uyumu
ve Doal Afetlerin Ynetimi Raporu, Avrupadaki kayak merkezlerindeki gvenilir doal-karn, kresel iklim deiiminden nasl etkileneceini ayrntl bir ekilde ortaya koymutur (OECD, 2007). Bu rapora gre kresel snmadan
dolay gvenilir doal kar hatt her 1Clik snma iin 150 m daha yksee kayacaktr. 2050 ylna kadar beklenen
en az 4Clik snma durumunda ise gvenilir doal-kar ykseklii en az 600 m zirveye doru yer deitirebilecektir. Bu durumda gvenilir doal-kar hatt 1.500 m olan bir alanda, bu hat 2.100 m ykseklie km olacaktr. Dier
bir deyile, 2.100 metrenin altndaki pistler yeterli kar toplayamayaca iin verimli bir ekilde iletilemeyecektir.
K ve kayak sporlar iin ok nemli olan kar sezonunun ve kar kalnlklarnn kresel iklim deiikliine bal
olarak deimesi beklenmektedir. Scaklk arttka hem kar yalarnda azalmalar meydana gelecek hem de kar
mevsiminin sresi ksalacaktr (Alcamo, vd., 2007). Alak rakml blgelerdeki kayak tesislerinin yksek rakml blgelerdekilere gre daha ok etkilenecei ve er ya da ge sektrden ekilecekleri literatrdeki birok almada
belirtilmitir (rn. Ellaser ve Abegg, 2002). Ayrca artan hava scaklklar ve u hava olaylar, grlme skln da
artrmaktadr.
Bu nedenle, dier tm turizm trlerine kyasla k turizmi iklim deiikliinden en fazla etkilenebilecek olan turizm trdr.
ekil 4.9.5. Trkiyede deiik mevsimlerde grlen larn yllk toplam saysnn zamanla deiimi.
116
Eilim
Tek bir ya da ar baka bir hava olayn kresel iklim
deiimine balamak zordur. Bununla beraber kresel iklim
deiiminin kar larn artraca beklenmektedir. Bunun
iaretlerinin Alp Dalarnda grldne dair bulgular
birok bilimsel almann sonularnda yaynlanmtr. Scaklk arttka hem kar yalarnda azalmalar meydana gelecek, hem de artan hava scaklklar ve u hava olaylar
grlme skln arttracaktr. Bu durum, ekil 4.9.6da da
grld gibi, Trkiyede son yllarda grlen oluum
saysndaki byk arttan da grlebilmektedir.
K frtnalar gz nne alndnda kresel iklim deiiklii nedeniyle hava scaklklarndaki artlar tm k aylar
boyunca tmyle kar yamasn engelleyecek kadar yksek
olamayacaktr. Bununla beraber kn yaan karlarn bir ksmnn yerini yamur alacaktr ve snan havada daha fazla
nem bulunacandan tipilerde de artlar olabilecektir.
Son 100-150 yl iinde havann snmas, Trkiye ve dnyann dalk blgelerinde nemli bir buzul kaybna neden olmutur. Bu son buzul gerilemesinin bir sonucu olarak dalk
ve karl alanlarda insann can gvenlii ve kalknmas asndan tehlike oluturabilecek baz doal sreler hzlanmtr.
Evans ve Clague (1994)e gre buzullarn erimesi bulunduklar blgedeki insanlar ve sosyo-ekonomik gelimeyi tehdit
etmektedir. Artan tehditler arasnda kar ve buzul lar, heyelanlar ve yama kararszl ile birlikte seller gelmektedir.
Trkiyede iklim deiiklii, ksa sreli ve iddetli yalarn daha sk grlmesine, lk klar, scak yazlar ve iddetli
frtnalarn daha sk olumasna neden olmaktadr. ve
heyelanlar ile yakndan ilgili olan bu faktrler, ve heyelanlarn oluum skln da deitirmektedir. Ayrca ge
donlar ve , vb. ar iklim olaylarn sklndaki deiim
Trkiyede gelecekteki orman snrnn deiiminde de
nemli bir faktr olacaktr.
ekil 4.9.6. Trkiyede 1890-2011 yllar arasnda grlen olaylarnn oluumu, l ve yaral
saylarnn onar yllk periyotlarla deiimi (Yava, 2012).
Uyum
Kar ve lar dikkate alndnda iklim deiikliine uyum
ncelikle ulam, turizm, enerji hatlar ve ehirlemenin planlanmas, tasarm, iletmesi ve bakmnda dikkate alnmaldr.
Lazar ve Williams (2008)a gre zellikle slak lar, k
turizm tesisleri ve kayaklar iin tm dnyada byk bir
kayg oluturmaktadr. Her ne kadar, gelimi lkelerde
hava durumu ve tahminleri gelimise de artan slak kar
rts, i gvenlii ve afet ynetimi iin artlar giderek
zorlatrmaktadr (CAIC, 2005). zellikle ilkbaharda artan
scaklklar nedeniyle kuru kardan slak kara gei zaman,
slak lar iin ok daha dikkatli olunmasn gerektirmektedir (Gosnell, vd., 2006). Gnmzde tehlikeli lar iin
gvenli blgelerin belirlenmesi, kar tabakasnn kararllnn belirlenmesi ve gerektiinde lar nlemek iin mdahale edilmesi daha nemli bir hal almtr.
Her k mevsiminde lkemizde ska grlen lar, yaplamann ve her trl yatrmn riski altnda olan yerlerde,
larn fiziksel zellikleri dikkate alnmadan plansz ekilde
yaplmas nedeniyle nemli derecede can ve mal kaybna
neden olmaktadr. Bunun gstergesi olarak, dmesi
sonucu 1992-1994 k mevsimlerinde mlga AGM kaytlarna gre 555 kiinin ld dikkate alnacak olursa, durumun boyutlar daha iyi anlalabilir (ekil 4.9.6).
zetle, tonlarca arlktaki bir n altnda kalan insann
yaama ans ok azdr. lar genellikle ayn yerlerde, belirli
vadi ve srtlarda tekrar oluurlar. Bu nedenle, yataklarnda
eskiden olumu lara ynelik baz iaretler bulunur.
Yaplmas gereken ise olasl olan yerleri tanmak, bu
alanlardan uzak durmak ve n oluumuna neden olacak
davranlardan kanmaktr. Bunun iin ncelikle;
117
blgelerine yeni yerleim birimleri kurulmamaldr.

ve sel yataklarnda var olan yaplar kaldrlmaldr.
Mevcut yaplar blgesinden kaldrlana kadar sigortalanmaldr.
Ormanlar ve benzeri doal bitki rts tahrip edilip
gzerghlar yaratlmamaldr.
Hava ve yol durumu ve tehlikesi hakknda dzenli
olarak halka bilgi verilmelidir.
Trkiyede Dou ve Gneydou Anadolu blgeleri ve Karadeniz Blgesinin i kesimlerinde birok yerleim birimi
karla kapl ve orman rts tahrip edilmi olan sarp yamalarda bulunmakta ve gelimektedir. Bu nedenle, bu yerleim
birimlerinin ou tehdidi altndadr. oluumunda
daha ok yrenin topografik ve meteorolojik koullar etkilidir. Bu yrelerin tahminleri, topografik artlar, meteorolojik artlar gibi gnden gne deimedii iin, yrenin
deien meteorolojik artlar takip edilerek yaplmaldr.
Bu nedenle, hidro-meteorolojik afetlerden biri olan lara
kar hazrlkl olmada n art bilimsel gzlem ve lmlere
dayanan Tahmin ve Erken Uyardr. Bu durum iin de
geerlidir. Mlga AGM Aratrma-Gelitirme Etd ve
nlem ube Mdrlnce Fransa ve svire Kar ve
Enstitleri ile beraber gerekletirilen bir proje kapsamnda
1994-1998 yllar arasnda Trabzon, Rize ve Bayburt
illerinde yaplan kar rasatlaryla Trkiyedeki ilk tahmin
almalar gerekletirilmi ve ilk tehlike haritalar
hazrlanmtr. Trkiyenin farkl alanlarnda devam
ettirilen bu almalar Afet leri Genel Mdrlnn
kapatlmasyla son bulmutur. Bununla beraber, Mlga
Aalandrma ve Erozyon Kontrol Genel Mdrlnn
balatt nleme almalar devam etmektedir.
Bu nedenle, Trkiye tahmini ve erken uyars konusunda yetersizdir. Trkiyede afetine kar alnan tedbir sa-
118
dece yeniden iskndr. Bu nlemler, bugne kadar olduka

snrl kalm ve birka tneli ve bir iki adet saptrma
duvar dnda nlem konusu bugne kadar gndeme gelmemitir.
zetle lkemizde afetlerinin nlenebilmesi iin
yaplmas gerekenler iki genel madde altnda toplanabilir:
Doal ortamn btn bileenlerinin ayrntl olarak aratrlmas ve kayplarn gerekleme olaslklarnn belirlenmesi (tehlike ve risk analizleri) ile birlikte; yerleimlerin sosyal ve fiziki zelliklerini dikkate alan btnlk
bir yaklamla afet ynetimi planlar hazrlanmaldr.
Bilimsel/teknik hazrlk ve almalar dikkate alnarak;
tahmin, erken uyar, yerleim, ulam, altyap, iletiim
ve ekonomi gibi, tm sosyo-ekonomik etkinlikler ve
teknik hizmetler planlanmaldr.
Btn bunlara ek olarak ve benzeri yaanabilecek herhangi bir afetin etkilerini azaltmak iin doal ve sosyal kaynaklarn kullanmnda bilimsel veriler esas alnmal, afet sigortas sisteminin ve her trl ve her seviyede eitimlerinin
de yaygnlatrlmas nemlidir.
deiikliinin kar frtnalar ve kar laryla birlikte ortaya
koyduu riskleri azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn
azaltmak ile birlikte ar kar ya ve tahmin sistemlerini
gelitirmek gerekmektedir. Bunlardan zarar grebilirliin
azaltlabilmesi; erken uyar sisteminin ve kar frtnalar ve
lara direnli yerleimlerin gelitirilmesi ve bu olaylarn
riski altnda olan yerleimlerin yerlerinin deitirilmesi ile
4.10. KTLE HAREKETLER
ktle halinde yer deitirir. Bu duruma, yalar sonrasnda meydana gelen yama duyarszl da denir.
Genellikle ktle hareketi, yamac oluturan doal kaya,

toprak, yapay dolgu ya da bunlarn birleimlerini ieren
malzemelerin aaya ve/veya da doru hareketleriyle sonulanan sreler eklinde tanmlanabilir. Heyelan terimi
ktle hareketinin halk dilinde kullanlan eklidir. Heyelan
terimi ile aklanan ktle hareketleri; heyelanlar, gmeler,
amur aknts ve toprak kaymalar olmak zere eitlere
ayrlabilir. Kaya dmesi, toprak dklmesi, vb. dier dmeler, yuvarlanmalar, akmalar, vb. de ktlesel hareketlerin
eit ve snflandrmasna dahildir (Okay, 2012).
Gmeler: Yamalarn alt ksmlarnn akarsular, dalgalar

gibi etkenler tarafndan fazlaca andrlmas sonucunda
st tabakann gmesi eklinde olumaktadr.
Tanm
Heyelan ya da toprak kaymas, zemini kaya veya yapay
dolgu malzemesinden oluan bir yamacn eim, tektonik
(fay hareketi), yeralt suyu, ya vb. dier kuvvetlerin ve fiziksel oluumlarn etkisiyle aa ve da doru hareketidir.
Kayalardan, dknt rtsnden veya topraktan olumu
ktlelerin, ekimin etkisi altnda yerlerinden koparak yer
deitirmesine heyelan denir.
Yer akmas ve arazi kaymalar eklinde iki ana blme ayrlan ktle hareketleri arasnda; moloz hareketi, tabaka halinde kaymalar, toprak akmalar, moloz akmalar ve heyelan
olaylar da yer almaktadr. Bu tr toprak kayplar, iddetli
ve dzensiz yalarn grld, bitki rts tarafndan
korunamayan ve yksek eime sahip olan alanlarda,
kendisini gstermektedir. Detaya inildiinde heyelan veya
ktle hareketleri dme, akma, kayma, devrilme, heyelan
vb. isimlerle de anldklar gibi baz hallerde bu olaylardan
iki veya daha fazlas bir arada oluur. Bu tr oluumlara da
Karmak Ktle Hareketleri ad verilir.
Heyelan: Kaya, toprak veya dier doa kalntlarnn yama
aaya kaymasyla oluur. Bu nedenle kayalardan, dknt rtsnden veya topraktan olumu ktlelerin, ekimin
etkisi altnda yerlerinden koparak yer deitirmesine heyelan denir. Teknik anlamda: Doal kaya, zemin, yapay
dolgu veya bunlarn bir ya da birkann bileiminden
oluan malzemenin, yama eimi, jeoloji ve su ierii gibi
doal faktrler ile doal olmayan inaat, madencilik faaliyetleri gibi eitli faktrlerin etkisi altnda eim ynnde
ounlukla dairesel ya da dzlemsel hareketiyle sonulanan
bir sre heyelan olarak adlandrlmaktadr.
Bu kaymalara; depremler, yangnlarla bitki rtsnn tahribat, insanlarn yer yzeyinde yapt deiiklikler, volkan
patlamalar, ar yalar ve deniz dalgalar neden olabilir.
Kaymalarn oluumunda su, hazrlayc bir rol oynar. Bu
nedenle heyelanlar, slak ve kuru olarak da adlandrlmaktadrlar. Ayrca ktle hareketleri de kendi arasnda
doa ve insan kaynakl olarak da snflandrlabilirler.
Fakat asl heyelan ktlesi, su ile hamurlam halde deildir. Suyun etkisiyle, kayganlaan zemin zerinde kuru bir
amur aknts: amur, ta ve dier tanan malzeme kalntlarn bir nehir gibi akmasdr. iddetli yalar veya hzl
kar erimesi sonucu biriken suyun hzla harekete gemesiyle
amur akntlar olumaktadr. Bu akntlar yamalardan
veya rastladklar kanallardan aaya doru hzla hareket
ederler. amur aknts kaynandan ok uzaa gidebilir,
karsna kan aa, otomobil ve dier cisimleri de iine
alarak ve byyerek akabilir. ounlukla vadi ve boaz gibi
kanallarda akan amur akntlar, daha ok sel yataklarna
doru yaylr. amur akntlar genellikle daha nce olutuklar yerlerde oluur. 13 Temmuz 1995deki Senirkent
amur Aknts, lkemizde son yllarda grlm nemli
afetlerden biridir.
Toprak kaymalar: Heyelan ayn zamanda bir toprak kaymasdr. Topran yer deitirmesinden oluur. Toprak alt
fidelerinin topraktan kmas, ayn zamanda topran aaya doru inerek srtnme kuvveti oluturmasna heyelan
denir. Toprak kaymalar, amur akntlarna benzer. ok
yava olumalar, belli bir akma yatana bal olmamalar
ve ierdikleri yamur suyunun ok daha az olmas gibi
farklar nedeniyle amur akntlarna benzemezler. Toprak
kaymalar, yamur suyu ile doygun hle gelen ve bu ekilde
kayganlaan yzey topraklarna sahip yamalarda oluur.
Bu aklamalardan da anlalaca zere, toprak kaymalar
heyelandan daha yzeyseldir. Bu ktle hareketleri en yaygn
olarak, Dou Karadeniz gibi yal blgelerimizdeki eimli
yerlerde grlmektedir.
Kaya dmesi, yuvarlanma ya da devrilmesi ve amur akmas gibi baz ktle hareketlerinin hzl ve birden olmasna
karn, kme, srnme, vb. ktle hareketleri yava ve zamanla gelien ktle hareketleridir. Oluum ilkeleri benzer
olan ktle hareketlerinin etki alan ve hareket hz olduka
deiiktir. Yama eimi ve duyarllnn deitirilmesi, ayrma malzemesinin su ieriinin artrlmas ve bitki rtsnn tahribi gibi eitli insan etkinlikleri de, ktle hareketlerinin etkinlik alan, hz ve skln etkileyen nemli
etmenlerdir (USGS, 2004).
Yanl arazi kullanm, heyelanlarn oluumunda nemli
bir etkendir. Bununla birlikte ktle hareketlerinin balca
nedenleri yle gruplandrlabilir (Okay, 2012):
Killi, karstik yapl, imentosuz kaya gruplar,
Fay hareketi ile dey yer deiimi,
Yama eteklerinin yapm faaliyetleri ve/veya malzeme
(kum, akl ekilmesi) alttan oyulmas,
Ormanszlama veya yamaca ek bir yk binmesi,
119
Yeralt veya atk su sznt ile toprak yapsnn deimesi,

Yzey alt sular tarafndan bir kayma zemini
oluturulmas,
Yanl arazi kullanm,
iddetli ya veya karn erimesi ile ilikili olarak da
meydana gelebilir.
Etki
Heyelanlar ykm lsnde nemli miktarlarda can ve mal
kayplarna yol aabilmektedirler. Bununla beraber, can kayplarnn ekonomik olarak llebilmesi olana yoktur. Alt
ve st yap yatrmlarnda byk zararlara yol aan heyelanlarda bile dorudan ve dolayl ekonomik kayplarn deerlendirilmesi ok gtr.
Heyelanlarn neden olduu tarmsal hasarlarda tarla, ba ve
baheler ile zerinde ekili bulunan aa ve bitkiler heyelanla
sklerek yama aa tanabilmektedir. Bitki toprak ilikisi
bozularak rnler yerinden sklp tahrip olabilmektedir.
Ayrca yamata bulunan bir bahenin yerinden kayarak daha
aada olan baka birine ait araziye yerleip zarara neden olmas da mmkndr.
Dnyada afetler iinde heyelan kaynakl lm oran %1,5
iken Trkiyede bu oran %15lere kadar ulamaktadr. Bu orann Trkiyede dier dnya lkelerine gre 10 kat daha fazla
olmasnn nedenleri yle saylmaktadr:
1. Yanl yer seimi,
2. Hatal proje uygulamalar,
3. Kazlar (temel kazs, yol kazs, vb.)
Dier bir deyile, Trkiyede heyelanlardan dolay grlen yksek kayplar, insan kaynakl faktrlerin Trkiyede
ok daha etkili olmasndan kaynaklanmaktadr. zetle;
Trkiyede heyelanlarn can kaybna neden olmasnda nemli
etkenlerden biri yanl yerleim alan tesisidir. rnein, Dou
Karadeniz Blgesinde heyelan afetlerinin meydana geldii
alanlar incelendiinde bu alanlarn ounda ormandan alan
arazilerin hemen altna yerleim yerlerinin tesis edilmi olduu ve binalarn yapld grlmektedir.
Benzer ekilde, heyelanlar sonucu meydana gelen en fazla

ekonomik kayp Avrupada grlmektedir. Avrupadaki her
bir heyelann yaklak 23 milyon dolarlk zarara neden olduu hesaplanmaktadr.
Okyanus kylarnda oluan byk lekli heyelanlar, tsunamiye sebep olduu iin de ok byk zarar ve kayplara
neden olabilmektedir. rnein, 1792 ylnda Japonyadaki
Unzen Volkannda oluan heyelan ve heyelann tetikledii tsunami yznden 160 bin Japon hayatn kaybetmitir.
Benzer ekilde heyelanlar dnyann kltr varlklarn da
tehdit etmektedir. rnein, Tang Hanedan (618-907) tarafndan ina edilmi Lishan in Huaqing Saray; Perudaki
eski nkalarn dan tepesindeki kale ehri Machu Picchu;
Msrn nl Firavun Mezarlarnn da bulunduu Krallar
Vadisi de heyelanlarn tehdidi altndadr.
Sonu olarak, gelimekte olan lkelerde nfus art ile
birlikte heyelan tehlikesindeki meyilli yamalarn ekimi,
eimli arazilerin tarma ve yerleime almas gibi arazi zerindeki bask ile birlikte sklaan ve iddetlenen yalarn
ok yakn bir gelecekte bile heyelan ilikili kayplar nemli
lde artraca tahmin edilmektedir.
Dalm
Baz heyelanlar byk bir hzla, baz heyelanlar da daha yava oluur. Heyelanlar yeryznde ok sk meydana gelirler
ve yeryznn anmasnda nemli rol oynarlar. Byk heyelanlar ayn zamanda yerde derin izler brakr. Ani ve srpriz nitelikli bir ktle hareketi yoktur. En hzl ktle hareketi
bile daha ncesinden iaretlerini verir. rnein, yamalarda
oluan atlaklar, eilen aalar, direkler ve duvarlar, kaya ve
topran aa doru yavaa kaymas (krip) bir heyelana
dair uyar iaretleridir. zetle heyelana uygun yerler ve/veya
iaretleri unlardr (Okay, 2012; USGS, 2004):
Eskiden heyelan (paleoheyelanlar) grlen yerler (Avclar, Byk ve Kk ekmece glleri arasndaki arazi),
Fayl arazide yol yapm srasnda ve sonrasnda ortaya
kan gmeler kronik heyelan problemine iaret eder
(Bolu otoyolu),
atlaklar, kme ve kabarma grlen yamalar,
Dolgu alanlar,
Yeni kaynak sularnn kt yerler,
Eik aa, it, direk ve duvarlarn bulunduu yerler,
Kaplar ve pencerelerinde skma grlen evler,
Krlan su ve kanalizasyon borularnn bulunduu
yerler,
Toprak, bahe duvar, d merdivenlerin uzaklat
evler.
Genel olarak heyelanlar ve kaya dmelerinin etkileri yle

sralanabilir:
Geni alanlarda zararlara neden olabilirler.
Binalara ve evlere zarar verebilirler.
Elektrik hatlarn koparabilir; su, gaz ve kanalizasyon borularn krabilirler.
Kara ve demir yollarnda byk zararlara yol aabilirler.
Winter, vd., (2010) ve Moore, vd., (2010)na gre Asyada
geen yzylda 220 adet byk heyelan meydana gelmitir.
25 binin zerinde can kayb ile Gney Amerika heyelanlarda yaanan can kaybnda dnyada ilk srada yer almaktadr.
120
Trkiyede 81 ilin her biri heyelanlardan ve kaya dmelerinden belirli derecelerde etkilenmektedir (ekil 4.10.1).
Heyelann ana etmen olduu toprak kayplarna, genellikle
jeolojik kaya yapsna bal olarak sarp arazi yapsna sahip

dalk blgelerde (Karadeniz, Dou Anadolu) yalarla
birlikte daha sk rastlanrken, Kuzey Anadolu Fay boyunca
da heyelanlar grlmektedir. Heyelanl yerleim birimleri,
zellikle Dou Karadeniz blgesi (Trabzon ve Rize civar),
Orta ve Bat Karadeniz Blgesi (Karabk, Bartn, Zonguldak ve Kastamonu civar) gibi yalarn bol olduu yerler ile Kuzey Anadolu aktif fay ve fay blgeleri boyunca
(Erzurumdan Sivas ve Boluya doru) younlamaktadr.
En ok heyelan olay gzlenen iller ise Trabzon, Rize, Kastamonu, Erzurum ve Artvin illeridir. Heyelandan etkilenen
afetzede says asndan bakldnda da Trabzon ilk srada yer almaktadr (ekil 4.10.1). Kaya dmeleri de benzer
blgelerde younlamaktadr (ekil 4.10.2).

Yamur sular, heyelan oluumunda ve kaya dmesinde tetikleyici ve hazrlayc rol oynar. Asl heyelan ktlesi, suyun
da etkisiyle kayganlaan zemin zerinde hareket ederek hzla yer deitirir. Bu tip heyelanlar, Trkiyede sk sk yal
ve dalk blgelerimizde meydana gelmektedir. Trkiyede
meydana gelen heyelanlarn en byk olanlar, genellikle
ok yal, killi kaya birimlerinin bulunduu ve eimin fazla olduu Kuzey Anadolu dalk alanlarnda ok ve srekli
yalarn meydana gelmesiyle olumutur. Geyve, Ayanck,
Sinop evresi, Maka, Of-Srmene ve Trabzon-Sera heyelanlar bunlarn balcalardr.
ekil 4.10.1. lkemizde 1950-2010 yllar arasnda yaanan yllk toplam heyelan saylarnn illerimize
gre dalm.
ekil 4.10.2. lkemizde yaanan kaya dmeleri saylarnn illerimize gre dalm.
Mlga AGM arivindeki, 1958-2000 yllar arasnda,

Trkiyede olmu ve muhtemel kaya dmesi, , sel ve heyelan verileri AGM tarafndan derlenerek hazrlanm olan
heyelan tehlikesi haritalar ekil 2.15teki gibidir. Mlga
AGMe gre 1958-2000 yllar arasnda grlen heyelan

ve kaya dme olaylar ve riskine maruz nfus bakmndan
Trkiyedeki ilk 15 il aadaki tablolarda (Tablo 4.10.1 ve
4.10.2) verilmitir.
121
Tablo 4.10.1. 1958-2000 yllar arasnda grlen heyelan olaylar ve riskine maruz nfus bakmndan
Trkiyedeki ilk 15 il (AGM, 2001).
Tablo 4.10.2. 1958-2000 yllar arasnda grlen kaya dmesi olaylar ve riskine maruz nfus
bakmndan Trkiyedeki ilk 15 il (AGM, 2001).
Heyelan ve kaya dmelerinin mevsimsel oluumlarna (ekil 4.10.3 ve 4.10.4e) bakldnda, k aylarnda heyelanlar en ok Ordu, Trabzon ve Erzurumda grlrken, kaya
dmesinde Erzurum bata gelmektedir ve Kayseri, Kara-
man ve Adyaman bunu izlemektedir. Mevsimler arasnda

en ok heyelan ilkbaharda grlmektedir. Kaya dmeleri
ise en ok sonbaharda olumaktadr.
ekil 4.10.3. Trkiyede uzun yllardr yaanan heyelan saylarnn mevsimlere ve illere gre dalm.
122
ekil 4.10.4. Trkiyede uzun yllardr yaanan kaya dmesi saylarnn yllara ve mevsimlere gre dalm.
lkbaharda en ok heyelan srasyla Artvin, Kastamonu,

Trabzon, Erzurum ve Bingl illerinde olumaktadr.
lkbahar mevsimine kaya dmelerinde herhangi bir il
ne kmamaktadr. Yaz aylarnda heyelan oluumlar
srasyla Rize, Erzurum ve Sivas illerinde younlamaktadr.
Kaya dmeleri ise Artvin, Sivas, Kastamonu, Erzurum
ve Adyaman illerinde daha sk grlmektedir. Sonbahar
aylarnda ise heyelan oluumunda Artvin, Bingl ve
Erzurum ba ekmektedir. Kaya dmeleri sonbaharda en
fazla Erzurum, Ar, Afyon, Kayseri, Diyarbakr ve Konya
illerinde grlmektedir. Buna gre, Orta Anadolu ve Dou
Anadolu ile Kayseri, Nide ve Tunceli illeri de heyelan ve
kaya dmelerinden daha fazla etkilenebilecektir (ekil
4.10.3 ve 4.10.4).
zetle, toplumsal ve ekonomik kayplara neden olan heyelan ve kaya dme olaylar, yan mevsimsel dalmna
dorudan bal olmadklarndan dolay her mevsim oluabilmektedir. Ancak, bahar aylarnda artan konvektif yalara, ilkbaharda scakln ykselmesi ile yerde eriyen karlar;
sonbaharda iddetlenen rzgarlar da eklenince toprak kayplar daha sk ve etkili olmaktadr (ekil 4.10.3, 4.10.4).
Heyelan ve kaya dmelerinin yllk deiimine bakldnda lkemiz genelinde en fazla heyelan 1988 ylnda gereklemitir (ekil 4.10.5). 1987-1990 yllar arasnda heyelanlarda nemli artlar olmutur. Kaya dmelerinde en
st deer 1988 yl olmak zere en fazla kaya dmesinin
yaad yllar 1984-1994 yllar olmutur (ekil 4.10.6).
Oluum saylarnn mevsimsel dalmlarna bakldnda
mevsimsel tepe noktalarnn yllk oluum saylarna yaklak olarak paralel olduu grlmektedir. Heyelan ve kaya
dmelerinin mevsimlere gre yllk oluum saylar ve yllar da paralellik gstermektedir (ekil 4.10.7, 4.10.8).
Mlga AGM tarafndan hazrlanan Afet Bilgileri
Envanterine gre Trkiyede heyelan saysnn hidro-meteorolojik afetler iindeki oran 1988-2008 yllar arasnda art eilimi gstermitir. ekil 4.10.5 ve ekil 4.10.6ya gre
1967-1987 yllar arasnda oran %64 dzeyinde, 19882008 yllar arasnda %78dir. Benzer ekilde saysnn
hidro-meteorolojik afetler iindeki oran 1967-1987 dnemi iin %3 olarak hesaplanmtr. Bu oran, 1998-2008
dneminde ise %8e kmtr (AGM, 2008).
ekil 4.10.5. Trkiyede uzun yllardr yaanan heyelan saylarnn yllara gre dalm.
123
ekil 4.10.6. Trkiyede uzun yllardr yaanan kaya dmesi saylarnn yllara gre
dalm.
Heyelanlar ve kaya dmelerinin 1998 yl ve civarnda tm

mevsimlerde nemli artlar gstermi olmas da dikkat e-
kici bir durumdur (ekil 4.10.5 ve 4.10.6).
ekil 4.10.7. Trkiyede uzun yllar boyunca yaanan heyelan saylarnn yllara ve mevsimlere gre dalm.
124
ekil 4.10.8. Trkiyede uzun yllardr yaanan kaya dmesi saylarnn yllara ve mevsimlere gre dalm.
zetle, Trkiyede heyelanlardan etkilenen yerleim

birimlerinin dalmna bakldnda, bunlarn yaklak
%35inin Karadeniz Blgesinde olduu gze arpmaktadr.
Mlga AGMnin 19502009 yllar arasndaki verilerine
gre Trabzon ilinde 1207 adet heyelan olay, 321 adet yerleim biriminde meydana gelmi ve bu heyelanlara bal
olarak 4008 adet konutun nakline karar verilmitir.
Dou Karadeniz Bblgesini heyelan blgesi haline getiren temel faktrler; sahilden itibaren dalarn birden ykselmesi ile eim deerleri artan morfoloji, bu eim zerinde
gl ak halinde olan akarsularn derine doru andrmalar, kuzey yamalardaki yksek ya deerleri ve ya
tipleri ile en nemlisi de blgenin jeolojik zellikleridir. Bu
nedenlerden tr Dou Karadeniz eridi jeolojik ve topografik yaps nedeniyle yksek derecede heyelan tehlikesi ve
riskleriyle kar karyadr. Eimlerin fazla olduu sahalarda
heyelan riski artmaktadr. Trkiyenin baz blgelerinde fay
yamalar dik eimlerin olumasna neden olarak heyelanlar kolaylatrmaktadr. Trkiyenin jeomorfolojik yapsnn
genellikle eimli olmas veya toprak alt katmanlarnda geirimsiz bir tabakann olmas, herhangi bir neden ile arlaan
topran eim dorultusunda kolay hareket etmesine neden
olmaktadr. Topra arlatran nedenlerden en nemlileri
su, toprak zerinde bulunan zayf bitki rts ve yanl yaplamalardr.
Eilim
klim deiiklii ngrleri anlk ya iddetinde ve
deniz seviyesi ykselme hznda nemli artlar olacan
belirtmektedir. Ayrca artan hava scaklklar nedeniyle buzullarn eriyip incelmesi ve permafrost tabakann gevemesi,
yksek dalardaki istikrar bozmaktadr ve kmeleri tetiklemektedir. Bu durum byk ihtimalle ktle hareketlerini
hzlandrp heyelan gibi olaylarn daha sk olumasna neden
olabilecektir. Dier bir deyile, dnyann birok yerinde u
an kararl olan alanlarn da ileriki yllarda yer hareketlerinin
tetiklemesi yznden yeni heyelanlara maruz kalacandan
endie duyulmaktadr (Soldati, vd., 2004). Daha nceleri heyelanlara maruz kalan blgelerde de yer hareketleri
ve heyelanlarn nemli bir lde artmas beklenmektedir
(Borgatti ve Soldati, 2010; Soldati, vd., 2004; Trauth, vd.,
2003). Gelecekte ktle hareketlerinin oluturaca risklerin
azaltlmas ve ynetilmesi nemli bir problem olarak ortaya
kmaktadr.
Ksa sreli ve iddetli yalar ile heyelanlarn tetiklemesi
arasnda ok iyi bilinen bir iliki vardr. Ancak az saydaki
alma, heyelan oluum saylarndaki uzun vadeli eilimler
ile iklim deiimi arasndaki ilikiyi incelemitir (Winter,
vd., 2010; Moore, vd., 2010). Bu almalar heyelanlarn
oluum saysndaki artn direk olarak yamalarn hidrolojik koullarnn (ki bu koullar dorudan iklim tarafndan
kontrol edilmektedir) bir sonucu olduunu gstermektedir
(Trauth, vd., 2003; Soldati, vd., 2004; Borgatti ve Soldati,
2010).
Trkiyede yamur ve akarsularn rejimlerinin deimesiyle
daha fazla seller, erozyonlar ve heyelanlar meydana gelmektedir (DPT, 2000). ekil 4.10.9da grlebilecei gibi bu
artlar 1980 ylndan itibaren ok belirgin bir hal almtr.
Benzer ekilde ileriki ylarda da Trkiyede hidro-meteorolojik kkenli toprak kaymalar ve kaya dmelerinin zellikle Dou Anadolu, Gneydou ve Karadeniz Blgesinin i
kesimlerini artarak etkilemeye devam etmesi beklenmelidir.
125
ekil 4.10.9. 1950-2010 yllar arasnda oluan heyelanlarn saysndaki

onar yllk deiimler.
Uyum
Heyelanlarn oluumu hem kylarda hem de i karalarda
gnden gne daha ok deien meteorolojik artlara baldr (Buma ve Dehn, 1998). Bu nedenle iklim artlarnn
deiimi gelecekte toplumun kar karya kalaca heyelan
tehlikelerini ve toplumlarn bu tehlikeye kar savunmasn
da deitirecektir. Bu konuyu aratrmak, deerlendirmek
ve etkin zm yntemleri gelitirmek nemlidir.
Bunun iin 6306 Sayl Afet Riski Altndaki Alanlarn Dntrlmesi Hakknda Kanun kapsamnda tanml riskli
alanlarn ve rezerv alanlarn tespitinde ok nemli olan deprem, heyelan, kaya dmesi, su baskn, gibi doal afetlere ynelik tehlike ve risklerin belirlenmesi gerekmektedir.
Trkiyede heyelanlarn nlenebilmesi iin u ana kadar
deiik kurum ve kurulular tarafndan yaplan almalar
zetle yle sralanabilir:
Yama alt kenarna ta duvar beton duvar gibi yk
koymak,
Yama evlerinin korunmas,
Teraslama ile yamalarn dzenlenmesi,
yi projelendirilmi drenaj sisteminin oluturulmas,
Yamacn ktle kaymasna neden olacak ksmnn kazlmas,
Heyelana hassas yamataki zeminin sertletirilmesi,
Heyelanlarn sk grld veya grlme ansnn yksek olduu yerlerde ktle hareketleri konusundaki alma ve aratrmalar yaplmas,
Maden kurulularnn madencilik faaliyetlerinin meydana getirdii bozulmalar ve maden yataklarnn yeniden kazandrma faaliyetleri.
126
Heyelan riskinin ynetiminde de koordineli bir yaklam ve

katlmclk esastr. Baarl bir heyelan risk ynetimi, siyasi
sreleri iyi deerlendirmeli ve halk da bilgilendirmelidir.
Ayrca iklim deiikliinin etkileri balamnda heyelan afetinin ynetimi, yneticilerin/karar vericilerin risk ynetimi
stratejileri iine iklim deiiklii verilerini de kapsamaldr.
Afet risk ynetiminden sorumlu olanlar iin hassas yerlerde
artk daha farkl ve gelimi zmleri yrrle koyabilmek kritik bir konudur. Bu nedenle, teknik ve teknik olmayan, kitlelere ak ve etkili bilgi aktarma ve risk iletiimi ok
nemlidir. Dnyann pek ok yerinde heyelan afetinin ynetimi konusunda birok iyi uygulama rnekleri vardr, bu
konularda da fikir ve uzman paylamak bilginin yaylmas
iin nemlidir. Bu nedenle, ncelikle artmakta olan ktlesel
hareketlerin zarar ve risklerinin azaltlmas konusunun
ulusal ve yerel ncelikler arasna alnmas, bunun iin de
uzmanlar arasnda bir a kurulmas, ulusal platformlarda
zmlerin tartlmas gerekmektedir.
Heyelan, sel ve ar yalar Trkiyenin zellikle Karadeniz
ve Dou Anadolu blgelerinin bir gereidir. Kresel snmann Karadeniz Blgesine den yalar artracak olmas, heyelan tehlikesini daha da nemli klmaktadr. Bu
nedenle, yerleim, arazi kullanm ve yol planlamas gibi
uygulamalar bu gerekler gz nnde bulundurularak ve
uzmanlarn gr ve nerileri dorultusunda yaplmaldr.
Heyelan probleminin zm ncelikle tehlike ve riskin iyi
bir ekilde bilinmesi ile mmkndr. Bunun iin heyelanl
blgelerimiz iin ncelikle aada belirtilen haritalar hazrlanmaldr;
Heyelan Duyarllk Haritas (eim, kaya birimleri ve

ya parametrelerini ieren),
Heyelan Tehlike Haritas,

Heyelan Risk Haritas.
Bu haritalar; heyelana duyarl, heyelan asndan tehlikeli
ve riskli alanlar gsterir. Heyelan asndan tehlikeli alanlar belirlendikten sonra, bu alanlarda yerleime izin verilmeyecek ve yerleim varsa kaldrlacak ve bylece heyelan
sonucu meydana gelebilecek can ve mal kayplar nlenmi
olacaktr.

deiikliinin ktle hareketleriyle birlikte ortaya koyduu
riskleri azaltabilmek iin ncelikle sera gazlarn azaltmak ile
birlikte ktle hareketlerinin tahmin sistemlerini gelitirmek
gerekmektedir. Zarar grebilirlii azaltabilmek iin erken
uyar sistemini ve ktle hareketlerine direnli yerleimler
gelitirmek ile birlikte yerleimlerin yerlerinin deitirilmesi,
eitime ilave olarak srdrlebilir kalknma almalar ile
127
5. SONU VE
NERLER
ilindii gibi sanayileme ile beraber insann doay

kapasitesinin tesinde tahrip etmesiyle dnya atmosferi ve ikliminde byk deiiklikler olmutur. klim deiiklii tarih boyunca srp giden doal bir olgu olmasna ramen, bugnk kadar hzl gereklememi ve insann tespit
edilen etkisi de bu kadar byk olmamtr. Son yllarda
dnyann birok blgesi iddet, etki, sre ve olutuu yer
bakmndan ei ve benzeri olmayan ok sayda hava ve iklim
olayna sahne olmaktadr. Bu deiimler, dnya zerindeki
tm canl yaam ve toplumlarn sosyo-ekonomik geliimi
iin byk tehlikeler oluturmaktadr.
Trkiye, iklim deiikliinin etkilerinin youn olarak hissedilecei Akdeniz havzasnda yer almaktadr. klim deiikliinin tetikledii hidro-meteorolojik olaylarn etkileri hissedilmeye balanmtr. klim deiikliinin etkilerinin ve
etkilenebilirliin belirlenmesi ile uyum tedbirleri konusunda pek ok alma yrrlmektedi. Bu almalardan 2007
ylndan bu yana gerekletirilenlerden bazlar unlardr:
T.C. evre ve Orman Bakanlnn 2010 Yl Takn
Koruma Seferberlii kapsamnda, Meteoroloji Genel
Mdrl ve DS Genel Mdrlnce gzlem ve
erken uyar sistemlerinin gelitirilmesi, Aalandrma
ve Erozyon Kontrol Genel Mdrl ile Orman
Genel Mdrl tarafndan yaplan aalandrma ve
erozyon kontrol almalar.
T.C. Tarm ve Kyileri Bakanlnn tarmsal kurakln etkilerini azaltmak ve nlemleri belirlemek iin balatt Trkiye Tarmsal Kuraklkla Mcadele Stratejisi
ve Eylem Plan (2008-2012).
Trkiyenin iklim deiikliine adaptasyonu ve afetlerle
mcadele kapasitesini gelitirmek iin BM Ortak Program - MDG-F 1680 Trkiyenin klim Deiikliine
Uyum Kapasitesinin Gelitirilmesi Projesi (Haziran
2008 Haziran 2011).
Trkiyede hidro-meteorolojik afet zararlarn azaltmak
ve blgesel ibirliini gelitirmek iin WMO ve UNDP
tarafndan yrtlen Gneydou Avrupa Afet Risk
Azaltm Blgesel birlii Projesi (2008-2013).
T.C. evre ve ehircilik Bakanlnn Ulusal klim Deiiklii Uyum Stratejisi ve Eylem Plan ve
Trkiyenin klim Deiiklii kinci Ulusal Bildirimi
projeleri (2011-2012).
2012 ylnda klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu tarafndan kabul edilen Ulusal klim Deiiklii Uyum Stratejisi ve Eylem Plan dorultusunda aada belirtilen temelde be etkilenebilirlik alanna odaklanlmtr:
Su Kaynaklar Ynetimi
Tarm Sektr ve Gda Gvencesi
Ekosistem Hizmetleri, Biyolojik eitlilik ve
Ormanclk
Doal Afet Risk Ynetimi
nsan Sal
128
Gnmzde iklim deiiklii problemi ile nasl mcadele

edebiliriz? sorusu, artk yerini iklim deiiklii nedeniyle
iddet, sre ve oluum yerleri byk oranda artan u hava
olaylar ile nasl ba edebiliriz? sorusuna dnmeye balamtr. Bu balamda, iklim deiiklii ile mcadelede gnmzn nemli sorularndan bazlar unlardr:
Hidro-meteorolojik afetlerin giderek artan iddeti ve
skl ile nasl baa klr?
Yeni ve bilinmeyen riskler ile nasl ba edilir?
Risk azaltma almalarn gelitirmek iin iklim deiiklii hakkndaki bilgi nasl kullanlr?
Bu nedenlerden dolay da, IPPC 2007 SREX Raporunda
belirtildii gibi gnmzde bu problemlerin zmnn
iklim deiiklii risk ynetimi yaklamnda olduuna
inanlmaktadr. Afet risklerini azaltma/iklim deiikliine
uyum ve diren iin PROAKTF bir yaklamla acil durum
ynetimi almalar, toplumun kalknmas ve can gvenlii
konularnn planlanmas tm paydalarn katlm ile birlikte gerekletirilmelidir. Dier bir deyile, kresel iklim
deiikliinin artrd hidro-meteorolojik afetler ile baa
kabilmek iin artk afet ynetimi ile kresel iklim deiikliine uyum kavramlarnn tek bir kltrde birletirilerek eyleme geilmesi gerekmektedir.
Bundan dolay, bu raporda, kresel iklim deiikliiyle ilikili olarak scak hava dalgas, don, orman yangnlar, kuraklk, sel, yldrm, dolu, , rzgar ve ktlesel hareketler
konular srayla ele alnmtr. Problem, Trkiye ve dnya
genelinde ele alndktan sonra tm hidro-meteorolojik afetlerin tanmlar, dnya ve Trkiyedeki gzlenen ve beklenen
etkileri, Trkiye zerindeki yersel ve zamansal dalmlar,
kresel iklim deiiklii ile ilikisi, eilimleri, uyum ve risk
ynetimi nerileri tek tek ele alnmtr. Bylece bu rapor,
lkemizde her geen gn daha fazla dikkat etmemiz gereken hidro-meteorolojik afetleri daha iyi tanmamza ve bu
ekilde afet risk ynetimi ve uyum almalarna yardmc
olmay amalamaktadr.
Bu rapor kapsamnda yaplan deerlendirmelere gre kresel iklim deiikliinden dolay Trkiyede bata kuraklk
(ktlk, orman yangnlar, scak hava dalgalar, ekirge istilas, haereler, gler) ve frtnalar (iddetli yamur, dolu,
hortum, yldrm, ani sel, ehir selleri) olmak zere hidrometeorolojik afetlerin gelecekte daha fazla etkili olaca
beklenmektedir. Gnmzde zaten kresel iklim deiiklii nedeniyle dnya geneliyle beraber Trkiyede bata frtnalar olmak zere bu tr doal afetlerin grlme sklnda, iddetinde ve etkili olma srelerinde nemli artlarn
olduu grlmektedir. Mevcut verilerin elverdii lde
1950-2011 yani son 61 yl boyunca lkemizde hidro-meteorolojik afetlerin yersel ve zamansal deiimleri bu raporda
sunulmaktadr.
IPCCnin 2012 Raporunda benimsendii gibi, bu raporda, afetlerin artan ekolojik, evresel, sosyal ve ekonomik
kayplarnn en aza indirilebilmesi iin Trkiyede de afet
risk ynetimi stratejisiyle birlikte iklim deiikliine uyum
ile ilgili tm politikalar, planlar ve programlar iklim deiiklii risk ynetimi ad altnda btnleik bir ekilde ele
alnmas nerilmektdir.
Trkiyedeki afet ynetimi, iklim deiikliine uyum, enerji, tarm, salk, kentsel planlama, doal kaynaklarn idaresi,
su kaynaklar, kalknma, vb. gibi almalarn birbirleriyle
ilikilendirilmesi, koordine edilmesi ve kapasitelerin gelitirilmesi ile mmkn olabilecektir. Bu konularda yaplan
tm almalarn ayn zamanda Tablo 5.1de gsterilen risklerin azaltlabilmesi iin mmknse ve de ncelikle tehlikeyi nleme, tehlikeden saknma, daha sonra da tehlikenin
neden olabilecei zararlara uyum ve onlar azaltma eklinde
nlem ve tedbirleri de iermesi gerekmektedir.
Ayrca afetlerden korunma ve kayplar azaltmaya ynelik
sigorta uygulamalar son yllarda giderek artan bir nem
kazanmaktadr. Dier lkelerden uygulamalar baz konularda farkl olsa da, Trkiyede sigortaclk etkinlikleri artan
risk koullaryla beraber artmaktadr. Trkiyede sigortaclk
son yllarda nemli gelimeler gstermitir. Sigorta kapsamndaki afetlerin geniletilmesiyle, tarm, hayvanclk ve su
rnleri faaliyetleri ile deprem de sigorta kapsamna alnmtr. Sigorta sektrnde ve ilgili yasalarda, klimatolojik
ve meteorolojik afetlerin dorudan her birine ynelik uygulamalar yoktur.
Birok lkede, afetlerin lke ekonomisine verecei zararlar azaltmak, nlemek yani risk ynetimi konusunda sigorta irketlerine de nemli sorumluluklar yklenmitir. Bu
amala, her trl afet sigorta kapsamna alnmaktadr. Sigorta irketleri ve arac kurulular risk faktrlerinin yerinde
belirlenmesi, risk azaltma ve nlem konularnda byk sorumluluk tamaktadr (Ebi vd., 2005). Trkiyede de sigorta sektrnn risk analizi ve azaltma konularna da aktif bir
ekilde katlmas iklim deiiklii risk ynetimi bakmndan
ok nemlidir.
rnek olarak Tablo 5.1de gsterildii gibi iklim deiiklii
nedeniyle artan hidro-meteorolojik afetlerin toplumlarn
sosyo-ekonomik durumlarna gre oluturduu riskleri, bu
risklere kar genel anlamda uyum ve alnmas gereken risk
ynetimi nlemleri bir arada ve stratejik bir planlama kapsamnda yrtlmelidir.
129
Tablo 5.1. klim deiiklii nedeniyle artan hidro-meteorolojik afetlerin toplumlarn sosyo-ekonomik
durumlarna gre oluturduu riskler ve bu risklere kar genel anlamda alnmas gereken uyum ve risk
ynetimi nlemlerine rnekler.
Risk Faktrleri
Risk Ynetimi/Uyum
Nfus art
Artan yoksulluk
Deniz seviyesinin ykselmesi ile yksek frtna
kabarmas
Kaak yerlemelerin hzl bymesi

Zayf binalarn inas
Nehirlere yakn alanlarda yerleimin drenaj engellemesi
Ky erozyonu
Tuzlanma ve tuzlu su girii
Sahil nfusunun artmas
Turizm ekonomileri
Daha deiken olan ya
Ekosistemlerin bozulmas
Salk ve eitim sistemlerindeki eksikler
klim risklerinin ynetimi kapsamnda yaplan almalarn

btnln salamak iin de afet ynetimine ynelik
btn eylemler Trkiyenin de benimsedii Hyogo ereve
Eylem Plan (HEP) (2005-2015) kapsamnda ele alnmtr. HEP aadaki stratejik hedef, be eylem ncelii,
deerlendirme ve izlemeden oluur.
Afetlere kar toplum ve ulus direnci gelitirmek ve HEP

be eylem nceliine gre aadaki balklar altnda toplanmaldr:
Sk ve eitli bina kodlar

Blgesel sigorta riski havuzu
Yoksulluu azaltmak
Alt yapy ve binalar glendirmek
Drenaj ve kanalizasyonu gelitirmek
Doru arazi kullanm
Tehcir/yer deitirme
Gelimi su ynetimi
Srdrlebilir tarm uygulamalar
Kurakla dayankl bitkiler
Kuraklk tahmini ve planlamas
Enerji verimlii
Az ve doru tketim
HEPya gre bu etkilenebilirlik temalarnn ortak/kesien

alanlar ise yledir:
1. oklu tehlike yaklam
2. Toplumsal cinsiyet ve kltrel farkllklar
3. Toplumun ve STKlarn katlm
4. Kapasite artrm ve teknoloji, aratrma-gelitirme ve
transferi
Trkiyenin benimsedii HEP belgesinde tm ncelikli
eylemlerin ortak konusu olan cinsiyet konusu lkemizdeki
afet ynetimi almalarnda eksik olan nemli konulardan
biridir. Bu nedenle iklim risk ynetimi almalarnda cinsiyet eitliinin salanmas iin BMnin aadaki nerileri
gz nnde bulundurulmaldr:
1. Afet risk azaltma almalarnn, gl bir kurumsal

temelle ulusal ve blgesel bir ncelik olarak uygulanmasn salamak,
2. Afet risklerini belirlemek, deerlendirmek, denetlemek ve erken uyary tm bileenleriyle gelitirmek,
3. Her dzeyde gvenlik ve diren kltr oluturmak
iin bilgiyi, yenilikleri ve eitimi kullanmak,
4. ncelikli risk faktrlerini azaltmak,
130
Erken uyar sistemleri
5. Her dzeyde etkili mdahale iin afete hazrl glendirmek.
HEP stratejik hedefleri en azndan u ekilde olmaldr:

1. Risk azaltma stratejilerinin srdrlebilir kalknma
politikalarna ve planlarna entegrasyonu,
2. Afetlere kar duyarll artrmak iin kurumlarn,
mekanizmalarn ve kapasitelerin oluturulmas ve
glendirilmesi,
3. Risk azaltma yaklamlarnn acil duruma hazrlk,
mdahale ve iyiletirme programlarna sistematik bir
ekilde entegrasyonu ve kaynatrlmas.
Daha iyi tahmin
Kadn iin afet sonras gvenliin ve huzur ortamnn

olutulmas salanmal
Toplumsal cinsiyet adaleti gelitirilmeli
Toplumsal cinsiyete dayal afet ynetimi yerletirilmeli
ve uygulamal
Kadnn vatandalk haklar, katlm ve liderlii
gelitirilmeli
Kadnla ve kadn iin huzur ortam oluturulmal
Afet riski azaltmada cinsiyet eitlii tevik edilmeli
Cinsiyet farkn dikkate alan iyiletirme salanmal
Sosyal deiim iin kapasite gelitirilmeli.
Sonu olarak iklim deiikliinin etkileri asndan izlenmesi, yerinde nicel deerlendirmelerin yaplmas, projeksiyon ve planlamaya dayal bir risk ynetimi iin Trkiyede
mutlaka yeniliki ve proaktif bir yaklamn benimsenmesine ihtiya vardr. klim risklerinin ynetimi, dier bir deyile iklim deiikliinin olumsuz etkilerine kar hazrlanabilmek ve gerektiinde olumsuz etkilerine etkin bir ekilde
mdahale edebilmek iin, etkili ve uzun vadeli planlamann
bir sonucu olarak zmlerinin uygulanmasnda bilim insanlar ve btn dier paydalarn btncl ve ok disiplinli
bir yaklam ile bir araya gelip almas gerekir. Yani, iklim deiikliine uyum ve afet risk ynetimi almalar
aadaki ekilde bir btn olarak tm ynleriyle birlikte
dnlmelidir.

btnn paralar ekilde takip ederek aada gsterilen
iklim deiikliinin hidro-meteorolojik afetlerle birlikte
ortaya koyduu riskleri/afetleri azaltabilmek iin ncelikle
sera gazlarn azaltmak ile birlikte ar hidro-meteorolojik
olaylarnn tahmin sistemlerini gelitirmek gerekmektedir.
Hidro-meteorolojik
afetlerden
zarar
grebilirlii
azaltabilmek, erken uyar sisteminin ve hidro-meteorolojik
afetlere dayankl yerleimler ve sektrler gelitirmek
ile birlikte yerleim yerlerinin deitirilmesi ile birlikte
eitime ilave olarak srdrlebilir kalknma almalaryla
Benzer fakat farkl kurum ve kurulular tarafndan ksmen, para para ve eksik almalar yapmak yerine klim
Deiiklii Risk Ynetimi iin;
Kaynaklar, enerji ve zaman daha etkin bir ekilde kalknma iin kullanabilmek,
Benimsenen uluslararas belgelerdeki hedeflere daha
kolay ulaabilmek,
Uluslararas finans kaynaklarndan daha etkin bir ekilde yararlanabilmek,
klim uyum ve afet risk ynetimi almalarna

btnleik bakabilmek,
Halkn gvenlii ve refah iin yaplan almalardan
daha yksek katma deerler retebilmesi,
yararl ve gereklidir.
131
Acar, D.Z. ve Trke, M., 2011: Climatology of hot days

of the 2010 summer in Turkey and analysis of its atmospheric causes. In: Proceedings of the National Geographical
Congress with International Participation (CD-R), ISBN
978-975-6686-04-1, 7-10 September 2011, Trk Corafya
Kurumu stanbul University.
6. KAYNAKA
AA, 2004: Avrupann deien ikliminin etkileri: Gsterge temelli bir deerlendirme, Avrupa evre Ajans (AA)
Raporu, 2/2004, Kopenhag.
Adams H., 2010: Climate-indiced tree mortlity: Earth
System Consequences. EOS, 91 (17), 153-154.
AFAD, 2012: T.C. Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl: http://www.afetacil.gov.tr
AFET I GRUBU, 1999: El Kitab, Bayndrlk
ve skn Bakanl Afet leri Gen. Md., Ankara.
Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl. Trkiye Ulusal
Afet Arivi - TUAA. http://www.afet.gov.tr/tuaa/PortalPage/
AFET, 1994: Rasats El Kitab, Afet leri Genel
Mdrl, Ankara.
Ahrens, C.D, 2003: Meteorology Today: An Introduction
to Weather, Climate, and the Environment, Brooks/Cole,
USA.
AGM, 2002: Afet leri Genel Mdrl Eitim-HaberBilim Dergisi, Say 3.
Akda, M., 1963: Cell syanlar, Ankara.
Akda, M., 1971: Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi,
Ankara.
Akgndz, A.S., 1998: Trkiyede Ya, Scaklk ve Nem
Verilerinin Klimatolojik Analizi, DM Ulusal klim Program almalar, Ankara.
Akka, M. E., Bucak, C., Boza, Z., Erkonat, H., Bekereci, A., Erkan, A., Cebeci, C., 2008: Byk orman
yangnlarnn meteorolojik veriler nda incelenmesi,
T.C. evre ve Orman Bakanl, Ege Ormanclk
Aratrma Mdrl, Teknik Blten, 36, zmir.
Akman, N., skender, H., Kadolu, M., Kapdal, I.,
Ural, D., 2001: Gnll Kaynaklarn Gelitirilmesi, T
Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, T Press, stanbul.
Akman, N., Ural, D., 2001: Afete Direnli Toplum Oluturma Seferberlii, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar,
T Press, stanbul.
Alcamo, J., J.M. Moreno, B. Novky, M. Bindi, R. Corobov, R.J.N. Devoy, C. Giannakopoulos, E. Martin, J.E.
Olesen, A. Shvidenko, 2007: Europe. Climate Change
132
2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report
of the Intergovernmental Panel on Climate Change, M.L.
Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and
C.E. Hanson, Eds., Cambridge University Press, Cambridge, UK, 541-580.
Alpert P., T. Ben-Gai, A. Baharad, Y. Benjamini, D. Yekutieli, M. Colacino, L. Diodato, C. Ramis, V. Homar,
R. Romero, S. Michaelides and A. Manes, 2002: The paradoxical increase of Mediterranean extreme daily rainfall
in spite of decrease in total values. Geophys. Res. Lett., 29,
11, 31-1 31-4, (June issue).
Alpert, P., Krichdak, S.O., Osetinsky, I., Dayan, M.,
Haim, D., ve Shafir, H., 2006: Climatic Trends to Extremes and Regional Modeling Over the E. Mediterranean.
International Conference on Climate Change and The
Middle East Past, Present and Future, 20-23 November
2006. Istanbul Technical University, 4-17.
the forestry sector, and estimation of carbon stock changes

between the years 2010 and 2020 in the forests of Turkey.
IUFRO 7.01 Conference on Adaptation of Forest Ecosystems to Air Pollution and Climate Change. 22 25 March
2010, Antalya, 8 pages.
Aytekin, A. B., 2012: klim Deiikliinde Dk Akmlarn statistik Analizi, T Fen Bilimleri Enstits Doktora
Tezi, s. 139.
Balamir, M., 2001: Recent Changes in Turkish Disasters
Policy: A Strategical Reorientation? in Mitigation and Financing Seismic Risks in Turkey, ed. Paul R. Kleindorfer,
NATO Science Series (IV/3), Kluwer Publishers, 207-234.
Balamir, M., 2002: Kentsel Risk Ynetimi: Depremlere
Kar Gvenli Kent Tasarm iin Yntem ve Aralar, Doal
Afetler: Gvenlik iin Tasarlama, Mays 2001 stanbul altay Kitab, derleyen E. M. Komut, TMMOB Mimarlar
Odas ve UIA, Ankara, 26-54.
Altan, G., 2011: Mula ve anakkale llerinde 2000-2008

Dneminde Gerekleen Byk Orman Yangnlarnn
Klimatolojik ve Meteorolojik Analizi, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, anakkale.
Balamir, M., 2003: Kentsel Risk Ynetimi ve Kentlerin

Depreme Hazrlanmas, Kentlerin Depreme Hazrlanmas
ve stanbul Gerei, 8-9 ubat 2002 Sempozyum Kitab,
TMMOB Mimarlar Odas Bykkent ubesi, T Takla stanbul, 17-36.
Altan, G.; Trke, M.; Tatl, H., 2011: anakkale ve

Mula 2009 yl orman yangnlarnn Keetch-Byram kuraklk indisi ile Klimatolojik ve Meteorolojik Analizi, In 5th
Atmospheric Science Symposium Proceedings Book, Istanbul Technical Univ., 27-29 April 2011, Istanbul. Turkey,
263-274.
Balamir, M., 2004: Restructuring Urban Society for Seismic Mitigation, in Disasters and Society: From Hazard
Assessment to Risk Reduction, Center for Disaster Management and Risk Reduction Techn., Un. of Karlsruhe,
D. Malzahn and T. Plapp eds., Logos V., Berlin, Germany,
339-348.
Altn, M., A. Orak, T. Neyii, M. Sar, C. Ergn, 2006:

Erozyon, Doa ve evre. TEMA Yaynlar.
Balamir, M., 2007a: Afet Riski ve Planlama Politikalar,

5-7 Aralk 2007, Ankara Afet Sempozyumu Bildiriler Kitab, TMMOB naat Mhendisleri Odas, MO Kongre ve
Kltr Merkezi, Mattek Basm Yayn, Ankara, 31-43.
Anonymous, 2004: Trkiyede Afetlere likin Politikalar

ve ktisadi Etmenler, 4. zmir ktisat Kongresi Afet Ynetimi alma Gurubu Raporu, Ankara.
Anonymous, 2009: Turkish Republic Country Report on
Disaster Management, Prevention Web, Serving the Information Needs of the Disaster Reduction Community,
http://www.preventionweb.net
Anonymous, 2010: Statement of the National Policy Dialogue on Disaster Risk Reduction organized within the
framework of the EU-funded Regional Programme on
Disaster Risk Reduction in South East Europe in Zagreb,
Croatia, 7 - 8 June 2010.
Balamir, M., 2007b: Risk Ynetimi ve Yerel Ynetimler,

Afet Risk Ynetimi: Risk Azaltma ve Yerel Ynetimler, derleyenler: N. E. Erkan, A. Gner, K. Demeter, Dnya Bankas ve Marmara niv., Beta Basmevi, stanbul, 27-54.
Bar, M.E., 2009: Effectiveness Of Turkish Disaster Management System And Recommendations. Biotechnol. &
Biotechnol., p. 1391-1398.
Batur, E. ve M. Kadolu, 1997: Van Glnn Su Btesi, Ulusal Su Kaynaklarmz Sempozyumu, 22-24 Eyll,
T Meteoroloji Mh. Bl., stanbul, s. 115-128.
Asan, ., zkan, U.Y., Salam, S. 2008: Kresel klim

Deiiminin Tanm ve Karasal Ekosistemler zerindeki
Olas Etkileri. Kresel klim Deiimi ve Su Sorunlarnn
zmnde Ormanlar Sem. Bildirileri, s. 2031.
Batur, E., M. Kadolu ve Z. en, 1997: Van Glndeki

Su Seviye Ykselmesinin Nedeni: Meteoroloji ve Su Dengesi. Meteorolojik Karakterli Doal Afetler Sem., 7-9 Ekim
1997 DS, Ankara, s. 334-346.
Asan, . 2010: Reduction of CO2 emission possibilities in
Batur, E., Kadolu, M., M. zkaya, M. Saban, . Akn,

Y. Kaya, 2008: Van Gl Su Seviye Modellemesi ve Ekstrem
133
Seviyelerin Tahmini, H. Aydn ve . Akn (editrler), s. 1329. 5. Dnya Su Formu Trkiye Blgesel Toplantlar DS
XVII. Blge Mdrl Van Gl Hidrolojisi ve Kirlilii
Konferans, 21-22 Austos 2008, Van.
Bay, R.R., 1987: Welcoming Address Nineth Conference
on Fire and Forest Meteorology, April 21-24, 1987 San
Diego, California, American Meteorological Society.
Bekereci, A., 2010: Orman yangnlar ve meteoroloji.
(http://www.dmi.gov.tr/arastirma/orman-yanginlari.aspx,
28/10/ 2010).
Bekereci, A.; Kk, .; amalan, G., 2010: Trkiyeyi
etkileyen hava ktlelerinin orman yangnlarndaki fn etkisi, iinde T.C. evre ve Orman Bakanl Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, 1. Meteoroloji Sempozyumu, 27-28 Mays 2010, Ankara, 83-93.
BM nsan Yerlemeleri Konferans, 1996: HABTAT 2,

Trkiye Ulusal Raporu, stanbul.
BMMYK, 2008: Sanayilemi lkelerdeki ltica Bavurusu Dzeyi ve Eilimler, 24 Mart 2008, www.unhcr.org.
Borgatti, L.. & Soldati, M., 2010: Landslides as a geomorphological proxy for climate change: A record from the
Dolomites (northern Italy). Geomorphology 120, 56-64.
Borhan, Y. ve Kadolu, M., 1998: Dou ve Gneydou
Anadolu Blgelerindeki larn Sinoptik Analizi. Tr. J. of
Engineering and Environmental Science, 22, 345-352.
Borhan, Y. ve M. Kadolu, 1997: Dou ve Gneydou
Anadolu Blgelerindeki Kar larnn statistiksel Analizi. Meteorolojik Karakterli Doal Afetler Sem., 7-9.9.1997
DS, Ankara, s. 211-223.
Ben-Gai T., A. Bitan, A. Manes and P. Alpert, 1993:

Long-term change in October rainfall patterns in southern
Israel. Theoretical and Applied Climatology, 46, 209-217.
Bradshaw, L.S., and W.C. Fischer, 1981: A computer

system for scheduling fire use. Part 1: The system. USADA For. Serv. Ge. Tech. Rep. INT-91, 63 p.
Beniston, M., and D. G. Fox. 1996: Impacts of climate

change on mountain regions. Pages 191213 in R. T. Watson, M. C. Zinyowera, and R. H. Moss, editors. Climate
change 1995: impacts, adaptations and mitigation of climate change. Contribution of Working Group II to the
Second Assessment Report of the IPCC. Cambridge University Press, New York, New York, USA.
Brown, L.R., 2006: Dnyay Nasl Tkettik?, eviren: M.

Fehmi mre, Bankas Kltr Yaynlar, p. 246.
BIB, 2007: Afet Riski Olan alanlarda mar Planlama ve

Kentsel Tasarm Standartlar, Teknik Aratrma ve Uygulama Genel Mdrl, Prota Mhendislik, Ankara.
Brown, O., Hammill, A. and Mcleman, R., 2007: Climate change as the new security threat: Implications for
Africa. International Affairs, 83(6): 11411154.
Bryant, E.A., 1997: Climate Process and Change. Cambridge University Press, Cambridge.
Bryant, E.A., 1993: Natural Hazards, Cambridge University Press.
BB, 2009: Kentleme uras almalar. Afetlere Hazrlk ve Kentsel Risk Ynetimi Komisyon Raporu. Bayndrlk ve skn Bakanl, Ankara.
Buma, J., Dehn, M., 1998: A method for predicting the

impact of climate change on slope stability. Environ. Geol.
35, 190196.
Bigford, T.E., 1991: Sea-level rise, nearshore fisheries, and

the fishing industry. Coast. Mgmt., 19, 417-437.
CAIC, 2005: Arapahoe Basin May 20, 2005. Available at: http://geosurvey.state.co.us/avalanche/Default.
aspx?tabid=44#AB05202005.Accessed7/24/2006
Bilgili, E., Baysal, ., Durmaz Din, B.; Salam, B.,

Kk, ., 2010a: Trkiyede 2008 ylnda kan byk
orman yangnlarnn deerlendirilmesi, iinde III. Ulusal
Karadeniz Ormanclk Kongresi Bildiriler Kitab III. Cilt,
20-22 Mays 2010, Artvin, 1270-1279.
Bilgili, E., Kk, ., Salam, B., 2002: Yangn
davrannn tahmini ve yangnlarla mcadeledeki nemi,
Gazi niversitesi Kastamonu Orman Fakltesi Dergisi, 2
(2), 124-134.
Bilgili, E., Durmaz Din, B., Baysal, ., Salam, B.,
Kk, ., 2010b: Dou Karadeniz ormanlarnda orman yangnlar, iinde III. Ulusal Karadeniz Ormanclk
Kongresi Bildiriler Kitab III Cilt, 20-22 Mays 2010, Artvin, 1280-1290.
134
Ceylan A, Alan, ., Uurlu, A., 2007: Causes and Effects

of Flood Hazards in Turkey, International Congress on River Basin Management, 415-423, Antalya.
Ceylan, A., 2001: Trkiyede Kurakln Zamansal ve
Blgesel Deiimi, Su Vakf Yay., stanbul.
Ceylan, A., 2003: Meteorolojik Karakterli Doal Afetlerin Zamansal ve Blgesel Dalm, III. Atmosfer Bilimleri Sempozyumu, 19-21 Mart, s:455-465, stanbul.
Ceylan, A., 2005: Meteorolojik karakterli doal afetlerin
zamansal ve blgesel dalm, Lodos, Say 23, s. 14-17.
Ceylan, A., 2007: Trkiyede Dolu Yalar ve Zararlar,
A..D.T.C.F, Doktora Tezi, Ankara.
Ceylan, A., Alan I., Ugurlu A., 2007: Causes and Effects
of Flood Hazards in Turkey, International Congress of River Basin Management, 22-24 March 2007, Antalya.
Ceylan, A., Km, A.., 2007: Meteorolojik Karakterli Doal Afetlerin Uzun Yllar ve Mevsimsel Dalmlar,
I. Trkiye klim Deiiklii Kongresi-TKDEK 2007, 1113 Nisan 2007, .T.., stanbul.
Changnon, A.C., 1992: Inadvertent Weather Modification in Urban Areas; Lessons for Global Climate Change,
Bull. Amer. Meteor. Soc., 73 (5), 619-26.
Christensen, N.S., A.W. Wood, N. Voisin, D.P. Lettenmaier, and R.N. Palmer, 2004: The effects of climate
change on the hydrology and water resources of the Colorado River Basin. Climatic Change 62: 337-363.
Comm., DH, 2009: Orjinal metin: ngilizce eviri Tasla Avrupa Konseyi nsan Haklar Komiseri, Strasbourg, 1
Ekim 2009.
Christidis, Nikolaos, Peter A. Stott, Simon J. Brown,
2011: The Role of Human Activity in the Recent Warming of Extremely Warm Daytime Temperatures. J. Climate, 24, 19221930.
Crutzen, P.J. and E.F. Stoermer, 2000: The Anthropocene. IGBP Newsletter.
Cummins, K. L., and M. J. Murphy, 2009: An Overview
of Lightning Locating Systems: History, Techniques, and
Data Uses, With an In-Depth Look at the U.S. NLDN.
IEEE Trans. Electromag. Compat., 51(3), 499-518.
Curriero FC, Heiner KS, Samet JM, Zeger SL, Strug L,
Patz JA. 2002: Temperature and mortality in 11 cities of
the eastern United States. Am J Epidemiol; 155: 8087.
elik, O. ve M. Kadolu, 1997: Frtna Tahmininde
CAPE Ynteminin Kullanm. Meteorolojik Karakterli
Doal Afetler Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS,
Ankara, s. 458-465.
epniler, M. ve M. Kadolu, 1997: GAP Blgesinde Zaman, Alan ve klim Elemanlar Arasndaki l likiler.
Ulusal Su Kaynaklarmz Semp., 22-24 Eyll, T Meteoroloji Mh. Bl., stanbul, s. 77-90.
evre ve Orman Bakanl, 2007: Trkiye klim
Deiiklii 1. Ulusal Bildirimi Raporu, Ankara.
iek, ., 2005: Ankarada ehir ve Krsal Scaklk Farklarndaki Deiiklikler (1970-2002). Frat niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt: 15, Say: 2, Sayfa: 1-16, Elaz-2005.
iek, ., ve U. Doan, 2005: Ankarada ehir Is Adasnn ncelenmesi. Corafi Bilimler Dergisi, 2005, 3 (1),
57-72.
OB, 2005: lleme le Mcadele Trkiye Ulusal Eylem

Program. ISBN 9757347515.
OB, 2008: klim Deiiklii ve Yaplan almalar.
OB, 2009: evre ve Orman Bakanl Stratejik Plan,
20102014.
OB, 2010: Ulusal klim Deiiklii Strateji Belgesi,
20102020.
OBM, 2001: Orman yangnlar ile sava, anakkale
Orman Blge Mdrl, Nisan 2001.
OBM, 2008: 2008 yl gnlk orman yangn kaytlar,
anakkale Orman Blge Mdrl.
B, 2011: Trkiyenin Ulusal klim Deiiklii Uyum
Stratejisi ve Eylem Plan, T.C. evre ve ehircilik Bakanl,
Kasm 2011, Ankara.
B, 2012: Trkiyenin klim Deiiklii kinci Ulusal
Bildirimi (Taslak), T.C. evre ve ehircilik Bakanl, Nisan 2012, Ankara.
DASK, 1997: Doal Afetler Genel Raporu, Babakanlk
Doal Afetler Genel Koordinasyon Ba Mavirlii, Mays
1997, Ankara.
Demir, ., Kl, G., Cokun, M., Smer, U.M., 2008.
Trkiyede maksimum, minimum ve ortalama hava scaklklar ile ya dizilerinde gzlenen deiiklikler ve eilimler. TMMOB klim Deiimi Sempozyumu, Bildiriler
Kitab, 69-84. TMMOB adna TMMOB Meteoroloji
Mhendisleri Odas, 13-14 Mart 2008, Ankara
Deniz A., and M. Karaca, 1995: Analysis of cyclone
tracks over Turkey. Journal of ITU, 53, 5966.
Deniz A., Toros, H., Incecik S., 2011: Spatial variations
of climate indices in Turkey. International Journal of Climatology 31(3), 394-403. DOI: 10.1002/joc.2081.
DeParatesi, S.R.G., 1989: Hazards and Disasters: Concepts and Challenges. In Remote Sensing for Hazard Monitoring and Disaster Assessment.
Diodato, D.M., D.A. Wilhite, and D.I. Nelson, 2007:
Managing drought in the United States: A roadmap for
science and public policy. EOS 88 (9).
DM, 2002: klim Raporu, 2002 Dnya Meteoroloji
Gn, Ankara
DM, 2011: Faaliyet Raporu 2010. TC evre ve Orman
Bakanl Devlet Met. leri Gen. Md., Ankara.
Doal Afetler Genel Raporu, 1997: Babakanlk Doal
Afetler Genel Koordinasyon Ba Mavirlii, Mays 1997,
Ankara.
135
Dolling, K., Chu, P-S., Fujioka, F., 2005: A climatological study of the KeetchByram drought index and fire
activity in the Hawaiian Island, Agricultural and Forest
Meteorology, 133, 1727.
Doswell III, Charles A., H.E. Brooks, R.A. Maddox,
1996: Flash Flood Forecasting: An Ingredients-Based Methodology. Weather and Forecasting, 11, 560-581.
DPT, 2000: Doal Afetler zel htisas Komisyonu Raporu. Ocak 2000, Ankara.
DPT, 2000a: 8. Be Yllk Kalknma Plan (20012005).
DPT 2006: 9. Kalknma Plan (20072013).
DPT, 2000b: klim Deiiklii zel htisas Komisyon Raporu: http://ekutup.dpt.gov.tr/cevre/oik548.pdf
EM-DAT, 2009: The OFDA/CRED International Disaster Database http://www.emdat.be/Database/CountryProfile/countryprofile.php

EM-DAT, 2012: The OFDA/CRED International Disaster database - www.em-dat.net, Univeriste Catholique de
Louvain-Brussels-Belgium.
EPA, 2002: Greenhouse Gases and Global Warming Potential Values, Excerpt from the Inventory of U.S. Greenhouse Gas Emissions and Sinks: 1990-2000. U.S. Env.
Protection Agency, Office of Atm. Programs.
Ercelebi, S.G., Toros, H., 2009: Extreme value analysis
of Istanbul air pollution data, CLEAN - Soil, Air, Water,
37(2), 122-131. DOI: 10.1002/clen.200800041.
Dronia, H., 1991: Zum vermehrten Auftreten extremer

Tiefdruckgebiete ber dem Nordatlantik in den Wintern
1988/89 bis 1990/91. Die Witterung in bersee 39, 3,
27.
Erdik, M., Aydinoglu, M., 2000: Lecture at UK National

Conference on the development of disaster risk reduction: Rehabilitation, Recovery and Preparedness after 1999
Kocaeli and Duzce Earthquakes. London: Institute of Civil Engineers, 2000.
Durmayaz, A. and Kadolu, M., 2001: Assessment of

the impact of global warming on the residential cooling
energy requirement in Adana. ITEC2001 4th International
Thermal Energy Congress, zmir-Turkey, July 8-12, 2001,
pp. 51-56.
Erdun, H., M. Kadolu ve B. epniler, 1997: Marmara Blgesi in Fevk Analizi. Meteorolojik Karakterli Doal Afetler Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS, Ankara, s.
414-426.
Durmayaz, A. ve M. Kadolu, 1999: Dnya-Atmosfer

Sisteminin Enerji Transferi. Enerji Dnyas Dnya
Enerji Kongresi Trk Milli Komitesi Blteni, 22, 22-28.
Durmayaz, A., M. Kadolu and Z. en, 2000: An application of the Degree-Hours Method to estimate the residential heating energy requirement and fuel consumption
in Istanbul. Energy-Int. J. 25 (12), 1245-1256.
Erenbilge, T., 1999: Nedir? Ne Zaman, Nerede, Nasl Oluur? Nasl nlenir?, Afet leri Genel Mdrl,
Geici skn Dairesi, Ankara.
Ergnay O., Erdik, M., 1984: Disaster Mitigation Program in Turkey, Proceeding of the Int. Conference on Disaster Mitigation Program Implementation, Nov., OchoRios, Jamaica.
Easterling D.R., Meehl, G.A., Parmesan, C., Chagnon

S.A., Karl, T.R., Mearns, L.O., 2000: Climate extremes:
observations, modeling, and impacts. Science 2000; 289:
206874.
Ergnay, O., 1998: The Importance of Bilateral, Regional, International Cooperation in Disasters, Proceeding of
the International Seminar on Natural Disaster Reduction
for Roads in Mediterranean Countries, 14-16 October
1998, Istanbul.
Ebi K., Burton, I., Smith, J., eds., 2005: Integration of

public health with adaptation to climate change: lessons
learned and new directions. Lisse, The Netherlands: Swets
& Zeitlinger.
Ergnay, O., 1996: Afet Ynetimi Nedir? Nasl Olmaldr? Erzincan ve Dinar Depremleri Inda Trkiyenin
Deprem Sorununa zm Araylar Sempozyumu. TBTAK, Ankara.
EM-DAT, 2005: The OFDA/CRED International Disaster Database - www.em-dat.net, Univeriste Catholique de
Ergnay, O., 1999: A Perspective of Disaster Management in Turkey: Issues and Prospects. Urban Settlements
and Natural Disasters, Proc. of UIA Region II Workshop,
June 1999, pp.1- 9.
136
Ergnay, O., P. Gulkan, H. H. Guler, 2008: Afet Ynetimi le lgili Terimler: Aklamal Szlk. Afet Zararlarn
Azaltmann Temel lkeleri. Ed: M Kadolu, E Ozdamar.
leri Bakanl ve JCA Trkiye Ofisi.
Erin, S., 1965: Ya messiriyeti zerine bir deneme ve
yeni bir indis, stanbul niversitesi Corafya Enstits,
No: 41, stanbul.
Erin, S., 1969: Klimatoloji ve Metodlar. stanbul niversitesi Corafya Ens. Yaynlar No:35, stanbul.
Erkan, A., 2006: Orman yangnlar ve meteoroloji.
(http://www.meteoroloji.gov.tr/2006/aras-tirma/arastirma-arastirma.aspx?subPg=105&Ext=htm, 02/11/2008).
Erkan, B., 2008: Zorunlu Deprem Sigortas Bilinci, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii,
SMEP.
Erkan, E. A., 2010: Afet Ynetiminde Risk Azaltma ve
Trkiyede Yaanan Sorunlar. DPT- Uzmanlk Tezleri, Yayn No: 2812, Ankara.
Erolu, V., 2009: Statement of the Minister of Environment and Forestry of Turkey http://en.cop15.dk/blogs/
view+blog?blogid=2259, 02.10.2009.
Evans, J. and Geerken, R., 2004: Discrimination between climate and human-induced dryland degradation. Journal of Arid Environments 57, 535-554.
EUR-OPA and UNISDR, 2011: Climate Change Adaptation and Disaster Risk Reduction in Europe: A Review of
Risk Governance. June 2011, pp. 74.
Evans, S.G. and Clague, J.J., 1994: Recent climate change and catastrophic geomorphic processes in mountain environments. Geomorphology 10(1-4): 107-128.
FAO, 2010: Key findings: Global Forest Resources Assessment: www.fao.org/forestry/fra2010
FEMA, 2000: Planning for a Sustainable Future, Project
Impact, FEMA No:364.
Flannigan, M. D., Stocks, B. J., Wotton, B. M., 2000:
Climate change and forest fires, The Science of the Total
Environment 262, 221 229.
Frederick, K.D. and D. Major, 1997: Climate Change
and Water Resources. Climatic Change 37: 7-23, Kluwer
Academic Publisher.
Freeman, P.K., 2003: The Role of Local Governments in
Reducing the Risk of Disasters. WBI Workshop, Istanbul,
April 28-May 2 2003.
GHF, 2009: Human Impact Report: Climate Change
- The Anatomy of a Silent Crisis. Global Humanitarian
Forum, Geneva.
Ghil, M., 2006: Major Climate Change Mechanisms and
How They Affect the Middle East. International Conference on Climate Change and The Middle East Past, Present and Future, 20-23 November 2006. Istanbul Technical University, 1-3.
Giorgi, F. and Francisco, R., 2000: Evaluating uncertainties in the prediction of regional climate. Geophysical
Research Letters, 27(9), 1295-1298.
Glazovskaya, T.G., 1998: Global distribution of snow

avalanches and changing activity in the Northern Hemisphere due to climate change. Annals of Glaciology 26: 337342.
Goodrick, S. L., 2003: Incorporation of radar precipitation estimates in a drought index applicable to wildland
fire, In Proc. of the 2003 Georgia Water Resources Conference. April 23-24, Athens.
Gosnell, H., Travis, W., Preston, G., 2006: Socioeconomic impacts and adaptation. In: Katzenberger, J., Crandall, K. (Eds.), Climate Change and Aspen: An Assessment
of Impacts and Potential Responses. Aspen Global Change
Institute, Aspen, CO, pp. 5780.
Griswold, W., 1983: The Great Anatolian Rebellion
1000-1020/1591-1611, Berlin.
Guha-Sapir D., Vos, F., Below, R., Ponserre, S., 2011:
Annual Disaster Statistical Review 2010: The Numbers
and Trends. Brussels: CRED; 2011.
Gulkan, P., 2000a: Rebuilding the Sea of Marmara Region: Recent Structural Revisions in Turkey to Mitigate in
Disasters. WhartonWorld Bank Conference: The Challenges in Managing Catastrophic Risks: Lessons for the
United States and Emerging Economies, January 810,
Washington DC. 2000.
Gulkan, P., 2000b: Recent Natural Disasters in Turkey:
An Overview of the National Technological Capacity and
its Utilizationzation in Disasters. Management Research
Centre, Middle Eastern Technical University, Ankara.
2000.
Gulkan, P., 2005: Managing Urban Risk Through Enhancing the Resilience of Building Environment, Proceedings
of the 3rd Earthquakes and Megacities Workshop, Shanghai, November 2001. Completed by Metin Ilkisik October
2005.
Gurenko, E. and Lester, R., 2003: Rapid Onset Natural
Disasters, The World Bank, Policy Res. Working Papers
3278 (2003).
Gltekin, M.L. ve M. Kadolu, 1997a: Istma DereceGnler ve Trkiye Genelindeki Dalm. II. Ulusal Temiz
Enerji Sempozyumu, T Meteoroloji Mh. Bl. stanbul, 6-7 Ocak 1997, s. 171-198.
Gltekin, M.L. ve M. Kadolu, 1997b: Konvektif Frtna Tipleri ve Karakteristikleri. Meteorolojik Karakterli
Doal Afetler Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS, Ankara,
s. 241-252.
Gltekin, M.L. ve M. Kadolu, 1998: Erime DereceGnlerin Kar Erimesinde Kullanm, II. Ulusal Hidrometeoroloji Sempozyumu Ankara 18-20 Kasm, 1998, s.
96-104.
137
Grer, ., 2002: Trkiyede Yerleim Yerlerine Ynelik

Kar ve Problemleri, Trkiye Mhendislik Haberleri,
Say 420-421-422 / 2002/4-5-6, Ankara.
Grer, ., 2004: Hidrolojik Afetler Kapsamnda
Trkiyede Kar ve Afetlerinin Tahmini ve Erken Uyarlmas Konusunda Yaplan almalar, Devlet Su leri
Genel Mdrl, 22 Mart 2004 Dnya Su Gn Hidrolojik Afetler Panel Konumas.
Grer, I., 2006a: The Climatic Change and Water Resources Projects of Southern Turkey. International Conference on Climate Change and The Middle East Past, Present
and Future, 20-23 November 2006. Istanbul Technical
University, 18-31.
Grer, ., 2006b: Trading Water in regional Markets.
2006. Istanbul Tec. Univ., 261-275.
Grkaynak, , M. Kadolu, H.A. Poydak, 2004: KIZILAY ile Gvenli Yaam reniyorum retmen Kitab,
Trkiye Kzlay Dernei, Ankara, ISBN-975-92079-2-3.
Gser, A., ve M. Kadolu, 1998: Frtna, Kuraklk ve
Sel iin Hovmller Diyagram ve Analizi, II. Ulusal
Hidrometeoroloji Sempozyumu, Ankara, 18-20 Kasm,
1998, s. 145-155.
Hannah, J. (Ed.), 1992: Sea Level Changes: Determination and Effects, American Geophysical Union, Washington, D.C.
Houghton, J. T., Meira Filho, L. G., Callander, B. A.,
Harris, N., Kattenberg, A., and Maskell, K., 1996:
Climate Change 1995. The Science of Climate Change,
IPCC, Cambridge. pp. 133192.
Hsu, K. J., 1983: The Mediterranean was a Desert,
Princeton University Press.
Inouye, D.W., M. Morales, and G. Dodge, 2002: Variation in timing and abundance of flowering by Delphinium barbeyi Huth (Ranunculaceae): the roles of snowpack,
frost, and La Nina, in the context of climate change. Oecologia 139: 543 550.
IPCC, 1990: Climate Change: The IPCC Scientific Assessment. The First Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University
Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY,
USA.
IPCC, 1991: Working Group, Policy makers summary,
in J.T. Houghton, Jenkins, G. J. and Ephraums, J. J. (ed),
Climate Change: The IPCC Scientific Assessment, Cambridge Uni. Press, England.
IPCC, 1995: Climate Change 1995: The Science of Climate Change; J.T. Houghton, L.G. Meira Filho, B.A.
Callander, N. Harris, A. Kattenberg and K. Maskell, Eds.;
Cambridge University Press, Cambridge.
IPCC, 1996: Climate Change 1995. The Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change. Cambridge University Press, Cambridge, United
Kingdom and New York, NY, USA.
IPCC, 2000: Special Report on Emissions Scenarios.
Cambridge University Press, Cambridge, UK.
IPCC, 2001a: The Scientific Basis Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change J. T. Houghton,
Y. Ding, D.J. Griggs, M. Noguer, P. J. van der Linden and
D. Xiaosu (Eds.) Cambridge University Press, UK. pp 944.
IPCC, 2001b: The Global Climate of the 21st Century
WG I (Science) Summary for Policy-Makers, Third Assessment Report.
IIDD, 2001: Septime confrence des parties de la Convention Cadre sur les Changements Climatiques, 2001,
LInstitut International du Dveloppement Durable
(IIDD).
IPCC, 2001c: Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II
to the Third Assessment Report of the Intergovernmental
Panel on Climate Change [McCarthy, J.J., O.F. Canziani,
N.A. Leary, D.J. Dokken, and K. S. White (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, UK, 1032 pp.
ncecik, S., O. en, M. Kadolu ve K. Alp, 1994:

stanbulda Hava Kirliliinin Yzeysel Su Kaynaklar zerindeki Potansiyel Etkileri, I. Ulusal Hidrometeoroloji
Semp., 23-25 Mart 1994, T Maslak-stanbul, s. 244272.
IPCC, 2007a: Climate Change 2007: Synthesis Report.

Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on
Climate Change [Core Writing Team, R.K. Pachauri, and
A. Reisinger (eds.)]. IPCC, Geneva, Switzerland, 104 pp.
ncecik, S., O. en, M. Kadolu, 1993: stanbulda

Hava Kirliliinin Yzeysel Su Kaynaklarna Etkisinin Aratrlmas Esaslarnn Belirlenmesi, SK Proje Raporu.
IPCC, 2007b: Impacts, Adaptation and Vulnerability.

Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change [Parry, M.L., O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van
der Linden, and C.E. Hanson (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY.
Inouye, D.W., 2000: The ecological and evolutionary significance of frost in the context of climate change. Ecology
Letters 3: 457463.
138
IPCC, 2007c: Appendix I: Glossary. In: Climate Change

2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report
of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Parry,
M.L., O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden,
and C.E. Hanson (eds.)]. Cambridge University Press,
Cambridge, UK, and New York, NY, pp. 869-883.
ISDR, 2009: Practice Review on Innovations in Finance

for Disaster Risk Management prepared by ProVention
Consortium for the ISDR System Global Assessment Report 2009.
IPCC, 2007d: Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on
Climate Change [Solomon, S., D. Qin, M. Manning, Z.
Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M. Tignor, and H.L. Miller (eds.)]. Cambridge Univ. Press, Cambridge, UK, 996
pp.
Jeanne, B., Perkins, J.B., Harrald, J.R., and R-T., I.,

2002: 1999 Kocaeli and Dzce, Turkey, Earthquakes:
Lessons for Local Governments on Hazard Mitigation.
Association of Bay Area Governments, ABAG Publication
Number: P02001EQK.
IPCC, 2007e: Summary for Policymakers. In: Climate

Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the
Intergovernmental Panel on Climate Change [Solomon,
S., D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B.
Averyt, M. Tignor and H.L. Miller (eds.)]. Cambridge
University Press, Cambridge, UK, pp. 1-18.
JMA, 1999: Climate Monitoring Report, Japan.
IPCC, 2007f: Climate Change 2007. The Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge Univ. Press, Cambridge, United
Kingdom and New York, NY, USA.
IPCC, 2009: Scoping Meeting for an IPCC Special Report on Extreme Events and Disasters: Managing the
Risks. Proceedings [Barros, V., et al. (eds.)]. 23-26 March
2009, Oslo, Norway.
IPCC, 2010: Meeting Report of the Intergovernmental
Panel on Climate Change Expert Meeting on Detection
and Attribution Related to Anthropogenic Climate Change [Stocker, T.F., C.B. Field, D. Qin, V. Barros, G.-K.
Plattner, M. Tignor, P.M. Midgley, and K.L. Ebi (eds.)].
IPCC Working Group I Technical Support Unit, University of Bern, Bern, Switzerland, 55 pp.
IPCC, 2012: Summary for Policymakers. In: Managing
the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance
Climate Change Adaptation [Field, C.B., V. Barros, T.F.
Stocker, D. Qin, D.J. Dokken, K.L. Ebi, M.D. Mastrandrea, K.J. Mach, G.-K. Plattner, S.K. Allen, M. Tignor, and
P.M. Midgley (eds.)]. A Special Report of Working Groups I and II of the Intergovernmental Panel on Climate
Change. Cambridge University Press, Cambridge, UK,
and New York, NY, USA, pp. 3-21.
ISDR, 2002: Geneva, July 2002 Prepared as an Interagency Effort Coordinated by the ISDR Secretariat with
special support from the Government of Japan, the World
Meteorological Organization and the Asian Disaster Reduction Center, Kobe, Japan.
Ik, E., 1993: Orman Yangnlarnda Meteorolojik Etkenler. Lisans Tezi, .T.. Meteoroloji Mh. Blm.
JICA, 2004: Trkiyede Doal Afetler Konulu lke Strateji Raporu, 2004.
Johnson, T. R., 1998: Climate change and Sierra Nevada

snowpack. Thesis. University of CaliforniaSanta Barbara,
Santa Barbara, California, USA.
JP (Joint UNEP/OCHA Environment Unit), 2007: Environmental Emergencies Capacity Assessment in Turkey:
Workshop Results and Recommendations, Ankara, Turkey, 20- 25 January 2007, Published in Switzerland, February 2007 by the Joint UNEP/OCHA Env. Unit.
JP, 2008: MDGF-1680: Enhancing the Capacity of Turkey to Adapt to Climate Change. Draft Inception Report.
Joint Project of UNDP/OCHA.
Kadolu, M., 1992a: Karmak Bir Doa Olay: .
Cumhuriyet Bilim-Teknik, 258, 10 s.
Kadolu, M., 1992b: Meteorolojide Normal ve Anormaller. Cumhuriyet Bilim-Teknik, 278, 5 s.
Kadolu, M., ve A.B. Kara, 1992: Scaklk-Nem
Bunaltlcl ve Halka SINEM Uyars. T Dergisi,
50 (3), 43-47 s.
Kadolu, M., 1993a: Trkiyede klim Deiiklii ve
Olas Etkileri. evre Koruma, 47, 34-37.
Kadolu, M., 1993b: GAP Blgesinde Beklenen klim
Deiiklikleri. TMMOB GAPta Teknik Hizmetler Sempozyumu, 10-12 Kasm 1993, Ankara. 327-343.
Kadolu, M., 1993c: Trkiyede klim Deiiklii ve
Olas Etkileri. evre Koruma, 47, 34-37.
Kadolu, M., ve H. Toros, 1993: ehirlemenin
Trkiyede klime Etkisi. EVRE93, Trk Devletleri
Arasnda 2. lmi birlii Konferans, 26-29 Haziran
1993, Almat, Kazakistan, 241-246.
139
Kadolu, M., ve A. Deniz, 1993: 18-20 Haziran 1990

Dou Karadeniz Sellerinin Nmerik-Kinematik-Termodinamik Analizi. Trkiye Ulusal Jeodezi-Jeofizik Birlii Genel Kurulu, 8-11 Haziran 1993, Ankara, s. 231-245.
Kadolu, M., 1996a: Orman Yangnlar ve Meteoroloji, I. Uluslararas Yangn ve Gvenlik Konferans, stanbul
Bykehir Belediyesi tfaiye Mdrl, 20-21 Mays,
1996, s. 157-166.
Kadolu, M., H. Toros ve B. Kurtulu, 1993a: Kresel Isnma ve Trkiyede klim Deiimi. Trkiye Ulusal
Jeodezi-Jeofizik Birlii Genel Kurulu, 8-11 Haziran 1993,
Ankara, 209-223.
Kadolu, M., 1996b: Trkiyedeki Kasrga, Hortum

veya Tornado Gerei Nedir? TMMOB Meteoroloji
Mh. Odas Meteoroloji Mhendislii Dergisi, Eyll
1996 (4), 21-29.
Kadolu, M., H. Toros ve B. Kurtulu, 1993b: Kresel

Isnma ve Trkiyede Ya Trendleri. DS, Su ve Toprak
Kaynaklarnn Gelitirilmesi Konf., 12-14 Nisan 1994,
Ankara, Cilt 1, 467-476.
Kadolu, M. ve N. ztrk, 1996a: Trafikte Kt Hava

artlar ile Mcadele Yntemleri, I. Ulusal Ulam Sempozyumu, T-ETT Genel Md., 6-7 Mays 1996, stanbul, s. 487-494.
Kadolu, M., 1994a: klim ve Van Gl Su Seviyesindeki Deiimlerin Arasndaki likinin Tespiti. Van Glnde
Su Seviye Deiimleri ve evreye Olumsuz Etkileri, 27-29
Eyll 1994, Van.
Kadolu, M. ve N. ztrk, 1996b: Yldrm ve

Yldrmdan Korunma, TFAYE-110, Yl 2, Say: 7.
Kadolu, M., 1994b: Van Glnn Ykselen Sular,

T Vakf Dergisi, 3, 36-38.
Kadolu, M., ve Z. en, 1994: Keban Baraj ncesi ve
Sonrasnda evre kliminin Fraktal Analizi. DS, Su ve
Toprak Kaynaklarnn Gelitirilmesi Konferans, 12-14
Nisan 1994, Ankara, Cilt 3, s. 1145-1154.
Kadolu, M., Y. Borhan ve B. epniler, 1994a:
Gneydou Anadolu Kar larnn Meteorolojik
Analiz ve Tahmini, I. Ulusal Hidrometeoroloji
Sempozyumu, 23-25 Mart 1994, T Maslak-st., s.
174-184.
Kadolu, M., S. Satlm ve H. zgler, 1994b: Byk
Su Yaplarnn evre klimine Etkisi. DS, Su ve Toprak
Kaynaklarnn Gelitirilmesi Konferans, 12-14 Nisan
1994, Ankara, Cilt 3, s. 1099-1108.
Kadolu, M., 1995a: ehirlemenin stanbulda Yaa
Etkisi, II. Hava Kirlilii, Kontrol ve Modelleme Sempozyumu, 22-24 Mart, 1995, T, stanbul, s. 72-84.
Kadolu, M., 1995b: Trkiye Genelinde Hava
Kirliliinin Ana Bileenler Analizi, II. Hava Kirlilii,
Kontrol ve Modelleme Sempozyumu, 22-24 Mart,
1995, T, stanbul, s. 102-111.
Kadolu, M., 1995c: Van Gl Su Seviyesindeki Deiimler ile Meteorolojik Parametreler Arasndaki likinin
Tespiti. Van Gl Su Seviyesi Ykselmesi Nedenleri ve zm Yollar, Van 20-22.6.1995, s. 21-39.
Kadolu, M., 1995d: Van Gl ve Ykselen Su Seviyesi,
Trkiye Mh. Haberleri Dergisi, 379, 95-96.
Kadolu, M., G. Sezen ve B. epniler, 1995: Yalar ile
Van Gl Su Seviyesindeki Deiimler Arasndaki likinin
Tespiti. Trkiye Ulusal Jeodezi-Jeofizik Birlii Genel Kurulu, Ankara, 1-5.5.1995, Cilt 3, s. 717-726.
140
Kadolu, M., 1997a: Meteoroloji Mhendisi ve Su Ynetimi. Meteoroloji Mh., 2, s. 19-20.

Kadolu, M., 1997b: Ozon ve klim Deiikliinin
Trkiyeye Olas Etkileri. Met. Mh., 3, s. 34-37.
Kadolu, M., 1997c: ehirlemenin Marmara Blgesindeki Yalara Etkisi. TMMOB Jeoloji Mh. Odas Su ve
evre Sempozyumu, 2-5 Haziran 1997, stanbul, s. 37-46.
Kadolu, M., 1997d: Trends in Surface Air Temperature
Data Over Turkey. Int. J. of Climatology, 17, 511-520.
Kadolu, M., 1997e: Trends in Turkish Precipitation
Data. The International Conference on Water Problems in
the Mediterranean Countries, 17-21 Nov. 1997, NicosiaNorth Cyprus, Vol. I, pp. 79-86.
Kadolu, M. ve Z. en, 1997: Meskn Blgelerde Basit
Sel Hesaplar ve Gebze Uygulamas. Meteorolojik Karakterli Doal Afetler Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS, Ankara, s. 156-173.
Kadolu M. ve N. Topu, 1997: Marmara Blgesinde
Kuraklk Takibi. Su Kaynaklarnn Korunmas ve letilmesi Sempozyumu, 2-3 Haziran 1997, SK, stanbul, s.
167-176.
Kadolu, M. and Z. en, 1997: Heeating degree-day variations in Turkey. Proc. of the Fifth International Symposium on Environmental Issues and Waste Management
in Energy and Mineral Production-SWEMP98, AnkaraTurkey, 18-20May, 1998, 161-166.
Kadolu, M., N. ztrk ve E. Batur, 1997a: nsanlar
Yldrmdan Nasl Korunur. Meteoroloji Mh., 2, s. 54-56.
Kadolu, M., Z. en and E. Batur, 1997b: The Greatest
Soda-Water Lake in the World and How it is Influenced by
Climatic Change, Annales Geophysicae, 15, 1489-1497.
Kadolu, M., 1998a: Beykoz-Riva Deresi rneiyle

klim Deiikliinin Kylarmz zerindeki Olas Etkisi,
TDAV Beykoz lesi evre Sorunlar Sempozyumu, stanbul 6-7 Haziran 1998, s. 96-105.
Kadolu, M., en, Z., and Batur, E., 1999b: Cumulative-Departures Model for Lake Water Fluctuations, Journal
of Hydrologic Engineering, ASCE (July 1999 issue), baskda.
Kadolu, M., 1998b: Possible climate changes over Greater Anatolian Project (GAP), Int. Symposium on Water
Supply and Treatment 25-26 May, 1998, Istanbul, pp. 65144.
Kadolu, M., en, Z., and Gltekin, L., 1999c: Spatial

Heating Monthly Degree-Day Features and Climatologic
Patterns in Turkey, Theor. Appl. Climatol., 64, 263-269.
Kadolu, M. and L. Gltekin, 1998: Homogeneous Heating Regions in Turkey, Second Trabzon Int. Energy and
Environment Symposium, July 27-29, 1998, TIEES-98,
p. 178 (Abstract).
Kadolu, M. and Z. en, 1998a: Heating degree-day variations in Turkey. Proc. of the Fifth International Symposium on Environmental Issues and Waste Management
in Energy and Mineral Production-SWEMP98, AnkaraTurkey, 18-20 May, 1998, pp. 161-166.
Kadolu, M. and Z. en, 1998b: Trends in Heating
Degree-Days Over Turkey, Second Trabzon Int. Energy
and Environment Symposium, July 27-29, 1998, TIEES-98, p. 184 (Abstract).
Kadolu, M., ve B. epniler, 1998: Trkiyedeki Ya
Blgelerinin Ana Bileen Analizi ile Tespiti, II. Ulusal
Hidrometeoroloji Sempozyumu Ankara 18-20 Kasm,
1998, s. 110-119.
Kadolu, M. ve L. aylan, 1998: Trkiyede Farkl
Bitkiler in Byme-Derece-Gn Deerlerinin
Belirlenmesi. Tarm ve Orman Meteorolojisi98
Sempozyumu, stanbul 21-23 Ekim 1998, s. 109-115.
Kadolu, M., aylan, L., en, Z., 1998a. Effect of climate change on the growing season in Turkey, Second
Trabzon Int. Energy and Env. Symposium, July 27-29,
1998, TIEES-98.
Kadolu, M., en, Z., and Batur, E., 1998b: The greatest soda-water lake in the world and how it is influenced
by climatic change, Ann. Geophysicae, 15, 1489-1497.
Kadolu, M., and Z. en, 1998c: Power-law Relationship in Describing Temporal and Spatial Precipitation Pattern in Turkey. Theoretical and Applied Climatology, 59
(1-2), 93-106.
Kadolu, M. and Z. en, 1999: Degree Day Formulations and Application in Turkey. Journal of Applied Meteorology, 38, 6, 837-846.
Kadolu, M., H. Erdun, N. ztrk, and Z. en, 1999a:
On the Precipitation Climatology of Turkey by Harmonic
Analysis. International Journal of Climatology, 19, 17171728.
Kadolu, M., Y. Tulunay, and Y. Borhan, 1999d: Variability of Turkish precipitation compared to El Nino events.
Geophysical Research Letters, 26, 15971600.
Kadolu, M., 2000: Regional Variability of Seasonal
Precipitation in Turkey. Int. Journal of Climatology, 20,
1743-1760.
Kadolu, M. and Z. Aslan, 2000: Recent Trends of Growing Season Length in Turkey, 2nd International Symposium on New Technologies for Environmental Monitoring
and Agro-Applications Proceedings, 18-20 October 2000,
Tekirda/Turkey, pp. 295-303.
Kadolu, M., 2001a: Bildiiniz Havalarn Sonu: Krsel
klim Deiimi ve Trkiye. Gncel Yaynclk, stanbul,
368.s.
Kadolu, M. (Editr), 2001b: Kuraklk Kran. Gncel
Yaynclk, stanbul, 128.s. (ISBN 975-8621-05-X).
Kadolu, M. and L. aylan, 2001: Trend Analysis of
Growing Degree-Days in Turkey. Water, Air and Soil Pollution, 126, 83-96.
Kadolu, M., ve skender, H., 2001: Acil Durumlarda Basn ve Halkla likilerin lkeleri, T Afet Ynetim
Merkezi-T Press Yaynlar, stanbul.
Kadolu, M., and Durmayaz, A., 2001: Impact of climate change on the residential heating energy requirement
and fuel consumption in Istanbul, will be presented in
ECOS01 and First International Conference on Applied
Thermodynamics, Istanbul-Turkey on July 4-6, 2001.
Kadolu, M., en, Z., and Gltekin, L., 2001: Variations and trends in Turkish seasonal heating and cooling
degree-days, Climatic Change, 49, 209-223.
Kadolu, M., 2002: Kentsel Yerleimlerde Riski Artran
Faktrler ve Tali Tehlikeler. 8-9 ubat 2002, Kentlerin
Depreme Hazrlanmas ve stanbul Gerei Sempozyumu,
T Takla-stanbul, s. 71-82.
Kadolu, M., Helvacolu, ., Okay, N., Tezer, A.,
Trabzon, L., Trkolu, H., nal, Y. S., Yiiter, R., 2003:
Okullar in Afet Ynetimi Ve Acil Yardm Plan Klavuzu,
T AYM Yaynlar, T Press, stanbul.
141
Kadolu, M., . Grkaynak, H.A. Poydak, 2004a: KIZILAY ile Gvenli Yaam reniyorum renci Kitab,
Trkiye Kzlay Dernei, Ankara, ISBN-975-92079-1-5.
Kadolu, M., . Grkaynak, H.A. Poydak, 2004b: KIZILAY ile Gvenli Yaam reniyorum renci Kitab,
Trkiye Kzlay Dernei, Ankara.
Kadolu, M. ve aylan, L., 2004: Kresel klim Deiimi ve Su Kaynaklarmz. stanbul ve Su Sempozyumu,
TMMOB Mimarlar Odas 8-9 Ocak 2004, stanbul.
Kadolu, M., 2005a: Afete Hazrlk Eitim almalar, 3. stanbul ve Deprem Sempozyumu, s. 229-250.
TMMOB naat Mh. Odas stanbul ubesi, 9-10 Haziran 2005, T MKA, stanbul.
Kadolu, M., 2005b: Kurum ve Kurulular iin Afet Acil
Yardm Plan; Kadolu M. ve zdamar, E., eds, Genel
Afet Ynetimi Temel lkeleri iinde, JICA Yaynlar No:
1, Ankara.
Kadolu, M., 2005c: Afete Hazrlk Eitim almalar, 3. stanbul ve Deprem Sempozyumu, s. 229-250.
TMMOB naat Mh. Odas st. ubesi, 9-10 Haziran
2005, T Mustafa Kemal Amfisi, stanbul.
Kadolu, M., 2005d: Afete Hazrlk ve Afet Bilinci Eitiminde Verilen Mesajlarn Standardizasyonu. Deprem
Sempozyumu Kocaeli 2005, 23-25 Mart, 2005. Kocaeli niversitesi, Vezirolu Kamps Yer ve Uzay Bilimleri
Aratrma Merkezi.
Kadolu, M., . Helvacolu, N. Okay, A. Tezer, L.
Trabzon, H. Trkolu, Y.S. nal, R. Yiiter, 2005:
Okullar in Afet Ynetimi ve Acil Yardm Plan Klavuzu,
Mays-2005, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, T
Pres.
Kadolu, M., 2006a: Afetler Konusunda Kamuoyunun
Bilinlendirilmesi ve Eitim; Kadolu, M. ve zdamar,
E., eds., 2. bask, Afet Ynetiminin Temel lkeleri iinde;
s. 67-80, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 1, Ankara.
Kadolu, M., 2006b: Kurum ve Kurulular iin Afet Acil
Yardm Plan; Kadolu, M. ve zdamar, E., eds., 2. bask,
Afet Ynetiminin Temel lkeleri iinde; s. 101-108, JICA
Trkiye Ofisi Yay. No: 1, Ankara.
Kadolu, M., 2007: Havadan-Sudan, HayyKitap.
Kadolu, M., ve Yedig, S., 2007: 99 Sayfada Kresel klim Deiimi. Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul. ISBN 978-9944-88-142-5, p.102.
Kadolu, M., 2008a: Belediye alanlar iin Afet Acil
Durum Planlamas; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 185208, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara.
142
Kadolu, M., 2008b: Kuraklk Kran Risk Ynetimi; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet Zararlarn
Azaltmann Temel lkeleri; s. 277-300, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara.
Kadolu, M., 2008c: Modern, Btnleik Afet Ynetiminin Temel lkeleri; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 1-34,
JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara.
Kadolu, M., 2008d: Sel, Heyelan ve iin Risk Ynetimi; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet
Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 251-276, JICA
Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara.
Kadolu, M., 2008e: Toplumda Afet Bilincini Artrma
Yntemleri; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler),
Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 223-242,
JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara.
Kadolu, M., 2008f: Sanayi ve yerleri in Afet Acil
Yardm Planlama Rehberi. Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP (stanbul Sismik
Riskin Azaltlmas ve Acil Durum Hazrlk Projesi).
Kadolu, M., 2008h: Kresel klim Deiiklii ve Uyum
Stratejiler, s. 69-94, Kar Hidrolojisi Konferans, 27-28
Mart, 2008 DS VII. Blge Mdrl Erzurum.
Kadolu, M., 2008: Gnmzden 2100 Ylna
klim Deiimi, s.27-46, TMMOB klim Deiimi
Sempozyumu, 13-14 Mart, 2008 Ankara.
Kadolu, M., 2008i: Kresel klim Deiimi ve Etik,
s.393-424, TMMOB klim Deiimi Sempozyumu, 1314 Mart, 2008 Ankara.
Kadolu, M., 2008j: Kresel klim Deiiklii ve Etkileri,
Yerel Ynetimlerde Yeni Yaklamlar Konferans, 29-30
Mart 2008, Adapazar.
Kadolu, M., 2008k: Gnmzden 2100 Ylna klim
Deiimi, s. 27-46. Kresel klim Deiimi ve Trkiye:
TMMOB klim Deiimi Sempozyumu, 13-14 Mart
2008, Ankara.
Kadolu, M., 2008l: Sel ve Heyelan Risk Ynetimi, s.
101-130. 5. Dnya Su Formu Trkiye Blgesel Toplantlar DS XXII. Blge Mdrl Takn, Heyelan ve Dere
Yataklarnn Korunmas Konferans, 07-08 Austos 2008,
Trabzon.
Kadolu, M., 2008m: Sel ve Heyelan Risk Ynetimi, s.
11-37. 5. Dnya Su Formu Trkiye Blgesel Toplantlar
DS VII. Blge Mdrl Sel, Takn ve Heyelan Konferans, 24-25 Temmuz 2008, Samsun.
Kadolu, M., 2008n: Sel Risk Ynetimi, s. 71-96. 5.
Dnya Su Formu Trkiye Blgesel Toplantlar DS XI.
Blge Mdrl Takn Konferans, 19-20 Haziran
2008, Edirne.
Kadolu, M. Ve S. akr, 2008: Su. T.C. stanbul Valilii

Gvenli Yaam Serisi 2. Sis Matbaaclk stanbul, p.44.
Kadolu, M., 2011a: Afet Ynetimi: Beklenilmeyeni
Beklemek, En Ktsn Ynetmek. T.C. Marmara Belediyeler Birlii Yayn. Yayn No: 65.
Kadolu, M., 2011b: Trkiye Katlm ncesi Destek
Amal lke htiyalar Deerlendirme Raporu,
UNDP-WMO iin Afet Hazrlk ve nleme nisiyatifi
2008-2013 Gneydou Avrupa Afet Risk Azaltm Blgesel birlii Projesi (DPPI) kapsamnda hazrlanmtr.
Kadirbeyolu, Z., 2010: In the Land of Ostriches: Developmentalism, Environmental Degradation, and Forced
Migration in Turkey. In the Environment, Forced Migration and Social Vulnerability, Chapter 17. Ed., T. Affifi ve J.
Jager, Springer-Verlag Berlin Heidelberg.
Kahya, C., 2000: Trkiyenin Aa Troposfer
Termodinamik Klimatolojisi, Master Tezi, T Fen
Bilimleri Ens. S. 152.
Kanl, . B. ve nal, Y., 2004: st dzey planlama sistemi
ve afet ynetimi ilikileri, T Dergisi / A: Mimarlk Planlama Tasarm, 3 (1), 103-112.
Kapsch, M., 2011: Longterm variability of hail-related
weather types in an ensemble of regional climate models.
Diploma thesis, Institute for Meteorology and Climate Research (IMK), KIT, 119 pp.
Karaca, M., A. Deniz, and M. Tayan, 2000: Cyclone
track variability over Turkey in association with regional
climate. International Journal of Climatology, 20, 122
136.
Karanc, N., 2003: Disaster Assistance. In Bridging the
Gender Gap in Turkey: A Milestone Towards Faster Socioeconomic Development and Poverty Reduction September
16, 2003 Poverty Reduction and Economic Management
Unit Europe and Central Asia Region.
Karl, T., 1992: Nighttime Warming Trend Identified, Science News, 140 (1), 4.
Karpat, K., 1985: Ottoman Population 1830-1914. Madison.
Keatinge W.R., Donaldson G.C., Cordioli, E., 2000:
Heat related mortality in warm and cold regions of Europe: observational study. BMJ; 321: 67073.
Keetch, J. J.; Byram, G. M., 1968: A drought index for
forest fire control, USDA Forest Service Research Paper,
SE38. 132.
Keles, R., 2004: Turkish Government Structure from Disaster Management Persp., UNDP, 2004.
Kocak, D., 2005: Marmara Earthquake & General Overview of Turkey Disaster Management System, World Bank
Disaster Management on-line Program Final Project,
http://info.worldbank.org.
Koenig, U., and Abegg, B., 1997: Impacts of Climate
Change on Winter Tourism in the Swiss Alps, Journal of
Sustainable Tourism, 5 (1), 46-58.
Kmc, A.., ve A. Ceylan, 2007: Maksimum iddetli
Ya Verilerine Gre Trkiyede Takn Risk Alanlarnn
Belirlenmesi, V. Ulusal Hidroloji Kongresi. Orta Dou
Teknik niv., Ankara, 5-7 Eyll 2007, p:163-172.
Km, A. ., Dorum, A. ve Ceylan, A., 2003: Ya iddeti ve Tekerrr Srelerine gre Sel veTakn Riski
Analizi. III. Atmosfer Bilimleri Sempozyumu, 19-21 Mart,
s.235-244, stanbul.
Krichak, S. O., P. Kischa and P. Alpert, 2002: Decadal
trends of main Eurasian oscillations and the Mediterranean precipitation. Theor. and Applied Climatology, 72,
209-220.
Krichak, S.O., P. Alpert, 2005a: Decadal trends in the
East Atlantic/West Russia pattern and the Mediterranean
precipitation, Int. J. Climatol, 25: 183192.
Krichak, S.O., P. Alpert, 2005b: Signatures of the NAO
in the atmospheric circulation during wet winter months
over the Mediterranean region, Teor. Appl. Climatol.
82(1-2),27-39.
Kuleli, T., 2010: City-Based Risk Assessment of Sea Level
Rise Using Topographic and Census Data for the Turkish
Coastal Zone. Estuaries and Coasts, 33, 640-651.
Kuleli, T., enkal, O. and Erdem, M. 2009: National assessment of sea level rise using topographic and census data
for Turkish coastal zone. Environmental Monitoring and
Assessment, 156, 425-434.
Kunkel, K.E., 2008: Observed changes in weather and
Climate Extremes, In: Weather and Climate Extremes in
a Changing Climate: Regions of Focus: North America,
Hawaii, Caribbean, and US Pacific Islands, T. R. Karl et al
(ed): A Report by the US Climate Change Science Programme and the Sub-committee on Global Change Research, Washington DC.
Kunreuther, H., 2001: Public-private partnership for reducing seismic risk losses. In: Mitigation and financing of
seismic risks, by P.R. Kleindorfer, and M.R. Sertel (eds.),
Kluwer Acad. Pub., 73-99.
Kunz, M., J. Sander and Ch. Kottmeier, 2009: Recent
trends of thunderstorm and hailstorm frequency and their
relation to atmospheric characteristics in southwest Germany. Int. J. Climatol. 29, 2283-2297.
143
Kutiel, H., Hirsch-Eshkol, T. R., Trke, M., 2001: Sea

level pressure patterns associated with dry or wet monthly
rainfall conditions in Turkey, Theor. and Applied Climatology, 69, 39-67.
Kk, ., Salam, B., 2004: Orman yangnlar ve
hava halleri, Kastamonu Orman Fakltesi Dergisi, 4 (2),
220231.
Kkkaraca, E. ve M. Kadolu, 1997: zmir Seli in
Bir Mezo-lek Analiz. Meteorolojik Karakterli Doal
Afetler Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS, Ankara, s.
253-276.
Kkosmanolu, A., 1985: Trkiye ormanlarnda kan
yangnlarn snflandrlmas ile byk yangnlarn
kma ve gelime nedenleri, baslmam doktora tezi,
stanbul niversitesi Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
Lathman, D.J., 1987: Anolog Method of Forecasting,
Ninth Conference on Fire and Forest Meteorology, April 21-24, 1987 San Diego, California, American Meteor.
Society.
Lazar, B.M., and Williams, 2008: Climate change in western ski areas: Potential changes in the timing of wet avalanches and snow quality on the Aspen ski area in the years
2030 and 2100. Cold Regions Science and Technology 51,
219228.
Lehner, B., Doll, P., Alcamo, J., Henrichs, T., Kaspar,
F., 2006: Estimating the impact of global change on flood and drought risks in Europe: A continental, integrated
analysis. Climatic Change, 75(3): 273-299; 2006.
Lindgren, E., Talleklint, L., Polfeldt, T., 2000: Impact of
climatic change on the northern latitude limit and population density of the disease - transmitting European tick
Ixodes ricinus. Environ Health Perspect; 108: 119123.
Lindgren E., 1998: Climate change, tick-borne encephalitis and vaccination needs in Sweden-a prediction model.
Ecol Modell; 110: 5563.
Logario, H.J., 1990: Earthquakes: An Architects Guide
to Nonstructural Seismic Hazards. New York: John Wiley
and Sons.
Mahoney, K., M.A. Alexander, G. Thompson, J.J. Barsugli, and J.D. Scott, 2012: Changes in hail and flood
risk in high-resolution simulations over Colorados mountains Nature Climate Change, 2012.
Maier, M.W., R.C. Binford, L.G. Byerley, E.P. Krider,
A.E. Pifer, and M.A. Uman, 1983: Locating Cloud-toGround Lightning With Wideband Magnetic Direction
Finders, Fifth Symposium Meteorological Observations
and Instrumentation, April 11-15, 1983, Toronto, Ont.,
Canada, pp. 497-504.
144
McMaster, H., 1997: Will the greenhouseeffect alter the

risk of hail damage? Natural Hazards Quarterly (Macquarie University, Sydney) 3, 1.
McMichael, A.J., R. E. Woodruff, S. Hales, 2006: Climate change and human health: Present and future risks.
Lancet 2006; 367: 85969, www.thelancet.com.
Menne, B., and K.L. Ebi (eds.), 2006: Climate Change
and Adaptation Strategies for Human Health (based on
the report of the eCASHh project), WHO Regional Office
for Europe, Steinkopft Verlay Darmstadf, Germany, 449
pp.
MGM, 2012: Meteoroloji Genel Mdrl: http://www.
meteor.gov.tr.
Miles, L., 2010: Implications of the REDD negotiations
for forest restoration OGM 2003: Trkiye Ulusal Ormanclk Program (20042023).
MMO, 1999: Meteorolojik Karakterli Doal Afetler ve
Meteorolojik nlemeler Raporu, TMMOB Meteoroloji
Mhendisleri Odas. 61 s.
Mohr, S., and M. Kunz, 2011: Trend analysis of meteorological parameter relevant to hail from soundings and reanalysis data. 6th European Conference on Severe Storms,
3 -7 Oct 2011, Palma de Mallorca, Spain.
Mol, T. 1996: Yangnlar ve gzetim, tfaiye 110, Yl 1, Say
1, s.19-20.
Moore, R., J.M. Carey and R.G. McInnes, 2010: Landslide behaviour and climate change: predictable consequences for the Ventnor Undercliff, Isle of Wight. Quarterly
Journal of Engineering Geology and Hydrogeology, November 2010, v. 43: 367-370.
MR, 2010: Trkiye Mill Reasrans Faaliyet Raporu
2010, stanbul.
Munich Re, 2011: Topics Geo natural catastrophes 2010:
Analyses, assessments, positions. Munich Reinsurance
Company Rep., p. 58, Germany.
NASA, 2011: NASA research finds 2010 tied for warmest
year on record. Retrieved January 12, 2011, from NASA
Goddard Institute for Space Studies Website: http://www.
giss.nasa.gov/research/news/20110112/Website.
NDMC, 1995: National Drought Mitigation Center, Balancing Water Demand And Supply, (www.ndmc.gov)
Neyii, T., Ayalgil, Y., Ayalgil, T., Snmezk, S.,
1996: Yangna direnli orman kurma ilkeleri, TBTAK,
TOGTAG-1342. TMMOB Orman Mhendisleri Odas
Yayn No: 21. Ankara.
Nicholls, N., Gruza, G. V., Jouzel, J., Karl, T. R., Ogallo,

L. A., and Parker, D. E., 1996: Observed Climate Variability and Change, in Houghton, J. T., Meira, University
Press, Cambridge, p. 572.
Nicholls, R., 2001: Impacts of global warming, Middlesex University, London.
Nishikawa, S., 2003: Total Disaster Risk Management for
Sustainable Development The International Conference
on Total Disaster Risk Management 2-4 December 2003.
NOAA, 211: http://www.nodc.noaa.gov/OC5/3M_
HEAT_CONTENT/
Nurlu M., Kuterdem K., zsara V., 2007: Multi-hazard
Approach to Disaster Risk Reduction in Regional level By
Using Geographical information Systems And Remote
Sensing Techniques, Case Studies From NW Turkey, ESA
Int. Geohazards Week, 5-9 November 2007.
OECD, 2007: Environment & Sustainable Development
2007, Vol. 2007, No. 2, pp. 1 - 131 Climate Change in
the European Alps: Adapting Winter Tourism and Natural Hazards Management (Complete Edition - ISBN
9264031685).
OECD, 2008: Launch of the Environment Performance
Review of Turkey: http://www.oecd.org/document/31/0,
3746,en_33873108_33873854_41878367_1_1_1_1,00.
html
Ogaw,a Y., Rufin, T. M. Jr., Kato, E., Taniguchi, H.,
1998. A Methodology for Community Involvement in
Efficient Disaster Prevention Awareness, Regional Development Studies, vol. 4.
OGM, 2004: Trkiye evre Atlas. T.C. evre ve Orman
Bakanl, ED ve Planlama Genel Mdrl evre
Envanteri Dairesi Bakanl. Ankara. 472 s.
OGM, 2008a: Baharlar yanan alanlarn rehabilitasyonu
ve yangna direnli ormanlar tesisi projesi. T.C. evre ve
Orman Bakanl, Orman Genel Mdrl, anakkale
Orman Blge Mdrl, Silvikltr ube Md., 38 s.
OGM, 2008b: anakkale-ntepe Yanan Alanlarn Rehabilitasyonu ve Yangna Direnli Ormanlar Tesisi Projesi. T.C.
evre ve Orman Bakanl, Orman Genel Mdrl,
anakkale Orman Blge Mdrl, Silvikltr ube
Mdrl. 50 s.
OGM, 2008c: Gelibolu Yanan Alanlarn Rehabilitasyonu
ve Yangna Direnli Ormanlar Tesisi Projesi. T.C. evre ve
Orman Bakanl, Orman Genel Mdrl, anakkale
Orman Blge Mdrl, Silvikltr ube Mdrl.
40 s. OGM, (2010a) (http://web.ogm.gov.tr/diger/yanginhareket/Sayfalar/istatistiklerr17.aspx, 19/10/2010).
OGM, 2010a: (http://web.ogm.gov.tr/diger/yanginhareket/Sayfalar/istatistikler1.aspx, 17/10/2010).

OGM, 2010b: (http://www2.ogm.gov.tr/harita/300.jpg,
16/10/2010).
OGM, 2011: Orman Yangnlar ile Mcadele Faaliyetleri
2010 Yl Deerlendirme Raporu. OGM, Ankara.
OGM-OP, 2012: OGM Orman daresi ve Planlama Dairesi Bakanl internet sitesi: http://www.ogm.gov.tr/oip/
index.htm
OGM-OYM, 2012: OGM Orman Yangnlaryla Mcadele Dairesi Bakanl internet sitesi: http://koruma.ogm.
gov.tr/
Okay, N., 2005: The Risk Profile and Disaster Management System of Turkey, WBI-Natural Disaster Risk Management Program-Final Project, http://info.worldbank.org
Okay, N., 2012: Mass Wasting: Landslides and Avalanches. In Encyclopedia of Crisis Management. Sage Publications.
Otterman, J., A. Manes, S. Rubin, P. Alpert and D. Starr,
1990: An increase of early rains in Israel following land use
change? Bound. Lay. Meteorol., 53, 333-351.
nol, B., 2007: Downscaling climate change scenarios
using regional climate model over Eastern Mediterranean.
T, Fen Bilimleri Enstits, Meteoroloji Mhendislii
ABD., p: 87.
zden, ., O. Gke, A. Demi, R. A. ifti, 2008: Afet
Bilgi Envanter Projesi. T.C. evre ve Orman Bakanl
Devlet Su leri Genel Mdrl DS VIII. Blge Mdrl 5. Dnya Su Forumu Blgesel Hazrlk Sreci DS
Yurtii Blgesel Su Toplantlar Kar Hidrolojisi Konferans
Bildiri Kitab, 2728 Mart 2008, Erzurum, s. 161-172.
zdemir H., Mertoglu, B., Demir, G., Deniz, A., Toros,
H., 2012: A case study of particulate matter pollution at
the playgrounds in Istanbul using field measurements and
meteorological modeling, Theoretical and Applied Climatology, 108(3-4),553-562, DOI: 10.1007/s00704-0110543-4.
zel evre Koruma, 1994: Yangn Var!, s. 62-63. Say
6, Haziran 1994.
zgler, H., 2002: Kresel iklim deiimi ve su
kaynaklarmz zerindeki olas etkileri, DS Blteni,
Say: 491-492 (Mays - Haziran 2002).
zmen, B., Nurlu, M., Gler, H., 1997: Corafi Bilgi Sistemi ile Deprem Blgelerinin ncelenmesi, Bayndrlk ve
skn Bakanl Afet leri Genel Mdrl, 89s., Ankara.
145
zmen, B., 2003: mar Planna Esas Jeolojik-Jeoteknik

ncelemeler iin Depremselliin Deerlendirilmesiyle lgili
neriler, 56.Trkiye Jeoloji Kurultay, 14-20 Nisan, MTA
Genel Mdrl Kltr Sitesi, Ankara.
Randolph S.E., and Rogers, D.J., 2000: Fragile transmission cycles of tick-borne encephalitis virus may be disrupted by predicted climate change. Proc R Soc Lond B Biol
Sci., 267: 174144.
ztrk, B., 2011: Deniz Yazlar. lke Kitabevi 2011, 378

s.
Reeve, N., and R. Toumi, 2006: Lightning activity as an

indicator of climate change. Quarterly J. of the Royal Meteorological Society, Volume 125, Issue 555, pages 893
903.
ztrk, N., ve M. Kadolu, 1996: Kt Hava artlarnn

stanbul Trafiini Etkileme Potansiyeli, I. Ulusal Ulam
Sempozyumu, T-ETT Genel Md., stanbul 6-7
Mays 1996, s. 257-264.
Palutikof, J., 2001: Climates of the Mediterranean: Present and Future Patterns, Climatic Research Unit, University of East Anglia, Norwich, UK.
Pande, R.K., 2006: Disaster Prevention and Management, 15(3) 425-428.
Peterson, T.C., P.A. Stott, S. Herring, 2012: Explaining
Extreme Events of 2011 from a Climate Perspective. Bulletin of the American Meteorological Society, 93: 10411067.
Peynirciolu, N., 2003: Disaster management Policies in
Turkey. WBI Workshop, Ist., April 28-May 2.
Peynirciolu, N., 2004: Disaster Management Policies
and the Economic Scope of Disasters: Macroeconomic
Perspective, Hazard Risk Management in Europe and
Central Asia, Workshop October 26-28, 2004, Istanbul,
Turkey.
Pinol, J., J. Terradas and F. Loret, 1998: Climate Warming, Wildfire Hazard, And Wildfire Occurrence In Coastal Eastern Spain. Climatic Change 38: 345357.
Price C., L. Stone, A. Huppert, B. Rajagopalan and P.
Alpert., 1998: A possible link between El-Nino and precipitation in Israel. Geophys. Res. Letters, Vol. 25, No. 21,
3963-3966.
Price, C., and D. Rind, 1994: Possible implications of
global climate change on global lightning distributions
and frequencies. Journal of Geophysical Res., Vol. 99, pp.
823-831.
Prieto, M., 2001: Driving Forces Affecting The Hydrological Regime in Mediterranean Areas, CEDEX, Ministero De Medio Ambiente, Spain.
Pulwarty, R., 2003: Climate and water in the West: Science, information and decision-making. Water Resources
(update) 124: 4-12.
Push, C., 2004: Preventable Losses: saving lives and property through hazard risk management. The World Bank,
DRM Working Paper Series No. 9.
146
Richardson, K., Steffen W., Schellnhuber, H., Alcamo,

J., Barker, T., Kammen, D., 2009: Synthesis Report. Retrieved July 8, 2009, from Climate Change Congress - University of Copenhagen Website: http://climatecongress.
ku.dk/pdf/synthesisreport/
Riebsame, W., S. Changnon, and T. Karl, 1991: Drought and Natural Resources Management in United States.
Boulder, CO: Westview Press.
RMS, 2004: Event Report Kocaeli, Turkey Earthquake
(2000). UNDP, A global report: Reducing disaster risk, a
challenge for development. The World Bank, Turkey Country Office, Turkey Marmara Earthquake Assessment,
Sept. 14, 1999.
Romm, J., 2011: Breaking: Both NOAA and NASA data
show 2010 tied with 2005 for hottest year on record. Retrieved January 17, 2011 from Climate Progress Web site:
http://climateprogress.org/2011/01/12/noaa-2010-tiedwith-2005-for-hottest-year-on-record/
Sahin, M., Karaman, H., Erden, T., 2006: Disaster and
Emergency Management Activities in Turkey, Shaping the
change XXIII FIG congress Munich, Germany, October
8-13, 2006.
Sahin, M., Karaman, H., 2006: Developing an Earthquake Loss Estimation Program for Turkey, 13th Annual Conference of TIEMS May 23-26, 2006, Proceedings
Book p.102-106, Seoul, South Korea, National Emergency Management Agency.
Sahin, M., Karaman, H., Tari, E., Yavasoglu, H., nen,
H.C., 2006: Turkey Disaster Information System: A Case
Study for Istanbul, 13th Annual Conference of TIEMS
May 23-26, 2006, Proceedings Book p.160-166, Seoul,
South Korea, NEMA.
Sar, S., ve M. Kadolu, 1997: Yrnge Analizi ve zmir
Seli Uygulamas. Meteorolojik Karakterli Doal Afetler
Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS, Ankara, s. 400-413.
Saytay, 2001: stanbul Depreme Nasl Hazrlanyor? Saytay Bak. Raporu. Austos 2001, Ankara.
Saytay, 2002: Mali Yap ve Denetim Boyutlaryla Afet
Ynetimi, Saytay Bak. Raporu, Mart 2002, Ankara.
Schroeder, M,J., M. Glovinsky, V.F. Hendricks and others, 1964: Synoptic weather types associated with critical fire weather. USDA Forest service, Pasific Southwest
Forest and Range Experiment Station, Berkly, California,
492 pp.
Seluk, E. M., Hanclar, U. 2008: Depreme Kar Yapsal
Risklerin Azaltlmas, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk,
T.C. stanbul Valilii, SMEP.
Semerci A., Sanl B.N., Sahin O., elik O., Balkz B.,
Ceylan S. and Argun N., 2008: Examination of Tree
Mortality in Semi-Arid Central Anatolian Region of Turkey during the Last Six-Year Period (2002-2007). Adaptation of Forests and Forest Management to Changing
Climate with Emphasis on Forest Health: A Review of Science, Policies and Practices Ume, Sweden. Book of Abstracts and Preliminary Programme Ume, Sweden 25-28
August, 2008.
Sezgin, F, ve M. Kadolu, 2000: stanbul Boazndaki
Deniz Kazalarnn statistiksel Analizi, Marmara Denizi
2000 Sempozyumu (ztrk, B., Kadolu, M. ve ztrk,
H. Ed.) TDAV 11-12 Kasm 2000, Ataky Marina/ stanbul, s. 149-160.
An Integrated Approach to Disaster Risk Management,

IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.
SYDGM, 2011: T.C. Babakanlk Sosyal Yardmlama ve
Dayanma Genel Mdrl 2010 Yl Faaliyet Raporu.
Strateji Gelitirme Mdrl Nisan 2011, Ankara.
ahin, A.D., ve M. Kadolu, 1997: 18-20 Haziran 1990
Dou Karadeniz Sellerinin Enerji ve Enerji Kararszlk ndeksi Analizi. Meteorolojik Karakterli Doal Afetler Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS, Ankara, s. 119-130.
ahin, C., ve Sipahiolu, ., 2002: Doal Afetler ve Trkiye, Gndz Eitim ve Yaynclk, Ankara, 478s.
aylan, L., 1993: Toprak su ieriinin ve bitkisel retimin
simlasyonunda SIMWASER modelinin kullanm, Topraksu dergisi, 2, 26-31.
aylan, L., 1994: Bitki geliimi modelleri, Hasad Dergisi,
stanbul, 106, 18-20.
aylan, L., 1995: klim deiiminin dnya tarmna etkileri, Hasad Dergisi, 106, 18-20.
Soldati, M., Corsini, A. and Pasuto, A., 2004: Landslides

and climate change in the Italian Dolomites since the Lateglacial. Catena 55(2), 141-161.
aylan L., alda B., Bakanoullar F., Toros H., Yazgan

M., en O., zkoca Y., 2011: Spatial variation of the precipitation chemistry in the thrace region of Turkey, Clean
Soil, Air, Water 2011, 39 (5), 491501. DOI: 10.1002/
clen.201000065.
Soyaslan, M.H. ve M. Kadolu, 1997: Hodograf Otomasyonu ve Frtna Analizi. Meteorolojik Karakterli Doal Afetler Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS, Ankara, s.
466-477.
aylan L., Toros H., en O., 2009: Back trajectory analysis

of precipitation chemistry in the urban and forest areas of
Istanbul, Turkey, CLEAN - Soil, Air, Water, 37(2), 132135.DOI: 10.1002/clen.200800001.
Snmez, ., ve M. Kadolu, 1997: Yukar Seviye Trblans Analizi. Meteorolojik Karakterli Doal Afetler Sempozyumu, 7-9 Ekim 1997 DS, Ankara, s. 57-66.
en, Z.. and M. Kadolu, 1998a: Theoretical Risk Formulation for Degree-day Calculations, Theoretical and
Applied Climatology, 61, 121-126.
Szen, S., 2005: Zarar Azaltma lkeleri El Kitab (2. Bask), T Afet Ynetim Mer. Yaynlar, T Press.
en, Z.. and M. Kadolu, 1998b: Heating Degree-Days

For Arid Regions. Energy-The International Journal, 23
(12), 1089-1094.
Szen, S., ve Filiz Pirolu, 1999: Acil Durum Yneticileri

iin Zarar Azaltma Yntemleri, T Afet Ynetim Merkezi
Yaynlar, T Press.
Spirollari, M., 2010: IPA Beneficiary Country Needs Assessment Albania Recommendations
Stott, P.A., D.A. Stone, and M.R. Allen, 2004: Human
contribution to the European heatwave of 2003. Nature
432, 610-614.
Street, R.B. and E.C. Birch, 1986: Synoptic fire climatology of the Lake Athabasca-Great Slave lake Area, 19771982. Climatological Bulletin 20 (1), pp. 3-18.
Sudmeier-Rieux, K., Masundire, H., Rizvi, A., Rietbergen, S., 2006: Ecosystems, Livelihoods and Disasters:
en, Z.. and M. Kadolu, 1998c: Simple Daily Adaptive

Operation Rule for Water Supply Reservoirs in Istanbul
Metropolitan Area, Int. Symposium on Water Supply and
Tratment 25-26 May, 1998, stanbul, pp. 123-144.
en, Z.. ve M. Kadolu, 1995: stanbul Yzeysel Biriktirme Haznelerinin Basit letme Programlarnn Gelitirilmesi. SK ve T, stanbul ve Civar Su kaynaklar Semp.,
stanbul 22-25 Mays 1995, s. 219-228.
en, Z., Kadolu, M., and Koak, K., 1998: Comments
on Recent Trends in Maximum and Minimum Temperature Threshold Exceedences in the Northeastern United
States, J. Climate, 11, 2147-2149.
147
en, Z., M. Kadolu ve S. Satlm, 1995a: stanbul

Su Biriktirme Haznelerinin Buharlama Erileri. SK ve
T, stanbul ve Civar Su kaynaklar Sempozyumu, stanbul 22-25 Mays 1995, s. 189-193.
en, Z., M. Kadolu ve S. Satlm, 1995b: stanbul Su
Toplama Havzalar Ya-Ak Katsay okgeni (YAKA).
SK ve T, stanbul ve Civar Su kaynaklar Semp., stanbul 22-25 Mays 1995, s. 201-205.
mann Temel lkeleri, T.C. ileri Bakanl ve JICA, Mikdat Kadolu ve Emin zdamar (Editrler), JICA Trkiye
Ofisi Yayn No: 2, Mart 2008, Ankara.
Tezer, A., 2001: Acil Durum Ynetimi lkeleri, IT Afet
Ynetim Merkezi Yaynlar, stanbul.
en, Z., M. Kadolu, and E. Batur, 1999: Cluster Regression Model and Level Fluctuation Features of Van Lake,
Turkey. Annales Geophysicae, 17, 273-279.
The Copenhagen Diagnosis, 2009: Updating the world

on the Latest Climate Science. I. Allison, N. L. Bindoff,
R.A. Bindschadler, P.M. Cox, N. de Noblet, M.H. England, J.E. Francis, N. Gruber, A.M. Haywood, D.J. Karoly, G. Kaser, C. Le Qur, T.M. Lenton, M.E. Mann,
B.I. McNeil, A.J. Pitman, S. Rahmstorf, E. Rignot, H.J.
Schellnhuber, S.H. Schneider, S.C. Sherwood, R.C.J. Somerville, K.Steffen, E.J. Steig, M. Visbeck, A.J. Weaver.
The University of New South Wales Climate Change Research Centre (CCRC), Sydney, Australia, 60pp.
ener, S. M., Tezer, A., Kadolu, M., Helvacolu, .,

Trabzon, L., 2002: Ulusal Acil Durum Ynetimi Modeli,
IT Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, T Press, stanbul.
Topalolu, K., Ula, A., 2008: Yerel Afet Gnllleri

in Afete Hazrlk, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk,
T.C. stanbul Valilii, SMEP.
Tahmisciolu, M.S., Karaca, O., zdemir, A.D., zgler, H., 2006: Possible Effect of the Global Climate Change on Water Resources and Floods in Turkey. International
Conference on Climate Change and The Middle East Past,
Present and Future, 20-23 November 2006. Istanbul Technical University, 227-234.
Toros, H., 2012: Spatio-temporal precipitation change

assessments over Turkey. International Journal of Climatology, 32(9), 1310-1325, DOI: 10.1002/joc.2353.
en, Z., M. Kadolu ve S. Satlm, 1995c: stanbul Yzeysel Su Hazneleri in Basit ve En yi letme Yntemlerinin Gelitirilmesi, Cilt I ve II. SK Proje Raporu.
Tarm Sigortalar Vakf, 2010: TARSM Faaliyet Raporu:

http://www.tarsim.org.tr/trsmWeb/
Tatl, H., Trke, M., 2011: Palmer kuraklk iddeti
ve standartlatrlm ya indislerinin Trkiye zerinde
karlatrlmas, In 5th Atmospheric Science Symposium
Proceedings Book, Istanbul Technical University, 27-29
April 2011, stanbul, Turkey, 231-239.
Taymaz, M., 2008: Interim National Progress Report on
the Implementation of the Hyogo Framework for Action,
An HEP Monitor Update Published by Prevention Web,
www.preventionweb.net
TBMM, 1997: Doal Afetlerde Meydana Gelen Can ve
Mal Kaybn En Aza ndirmek in Alnmas Gereken Tedbirlere Ait Meclis Aratrma Komisyonu Raporu. Haziran
1997, Ankara.
TBMM, 2000: lkemizde Meydana Gelen Deprem
Felaketi Konusunda Yaplan almalarn Tm Ynleriyle
ncelenerek Alnmas Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi
Konulu Meclis Aratrma Komisyonu Raporu. ubat
2000, Ankara.
Tebaldi, C., K. Hayhoe, J. M. Arblaster and G. A. Meehl, 2006: Going to the extremes; An intercomparison of
model-simulated historical and future changes in extreme
events, Climatic Change, 79, 185-211
Tezer, A., ve Trkolu, H., 2008: Afet Zararlarn Azalt148
Toros, H., 2012: Spatio-temporal variation of daily extreme temperatures over Turkey. International Journal of
Climatology, 32(7), 1047-1055. DOI: 10.1002/joc.2325.
Toros, H., Deniz, A., aylan, L., en, O., Balolu, M.,
2005: Spatial variability of chilling temperature in Turkey and its effect on human comfort, Meteorology and
Atmospheric Physics, 88 (1-2), 107-118. DOI: 10.1007/
s00703-003-0072-5.
Trauth, M.H., Bookhagen, B., Marwan, N. and Strecker, M.R., 2003: Multiple landslide clusters record Quaternary climate changes in the northwestern Argentine
Andes. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology
194, 109- 121.
Trumble, J. and Butler, C., 2009: Climate change will
exacerbate Californias insect pest problems. California Agriculture, 63 (2), 73-78.
Turk, T., and Gumusay, U., 2008: Design and Application of Disaster information System Infrastructure on the
North Anatolian Fault Zone (NAFZ), the International
Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and
Spatial info. Sciences, Vol. XXXVII Part B8, Beijing.
Trk Deniz Aratrmalar Vakf (TDAV), 1997: Yerel
Gndem 21. Beykoz-st., s.8.
Trke, M., and Akgndz, A.S., 2011: Assessment of
the desertification vulnerability of the Cappadocian district (Central Anatolia, Turkey) based on aridity and climate-process system, International Journal of Human Sciences, 8 (1), 1234 1268.
Trke, M., and Altan, G., 2011: anakkale Yresinde

gzlenen kurak ve nemli koullarn iklim deiimleri
asndan zmlenmesi, inde X. Ekoloji ve evre
Kongresi Bildiriler Kitab, 04-07 Ekim 2011, anakkale.
Trke, M., and Altan, G., 2012a: Mula Orman Blge
Mdrlne bal orman arazilerinde 2008 ylnda kan
yangnlarn kuraklk indisleri ile zmlenmesi. Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi [Balantda]. 9:1. Eriim:
www.insanbilimleri.com
Trke, M., and Altan, G., 2012b: Kaz Da Yresinde
orman yangnlarnn kuraklk indisi ile analizi ve iklim deiimleriyle ilikisi, inde Uluslararas Katlml
Kazdalar 3. Ulusal Sempozyumu Bildiriler Kitab: 83109, 24-26 Mays 2012, Akay-Gre/Balkesir.
Trke, M., Kurnaz, M. L., ztrk, T., Altnsoy, H.,
2011b: Climate Changes versus Security and Peace in
the Mediterranean Macroclimate Region: Are They Correlated? International Human Security Conference Series
(Human Security New Challenges, New Perspectives) Proceedings: 625-639, 27-28 October 2011, stanbul, Turkey.
Trke, M., Tatl, H., Altan, G., ztrk, M. Z., 2011a:
Analysis of forest fires for the year of 2010 in anakkale and Mula with the Keetch-Byram drought index. In:
Proceedings of the National Geographical Congress with
International Participitation (CD-R), ISBN 978-9756686-04-1, 7-10 September 2011, Trk Corafya Kurumu stanbul University.
Trke, M., ve Acar Deniz, Z., 2010: Klimatolojik/meteorolojik ve hidrolojik afetler ve sigortaclk sektr, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi [Balantda]. 7:2. Eriim:
http://www.insanbilimleri.com
Trke, M., ve Altan, G., 2012c: anakkalenin 2008 yl
byk orman yangnlarnn meteorolojik ve hidroklimatolojik analizi (Meteorological and hydro-climatological
analysis of large forest fires of anakkale in the year of
2008). Corafi Bilimler Dergisi 10 (2): XXX-XXX. (Baskda)
Trke, M., ve emeci, H. 2008: Bursada lodos frtnasnn oluumu ve afet boyutunda etkileri. IV. Atmosfer Bilimleri Sempozyumu Bildiri Kitab, 563-573. .T.. Meteoroloji Mhendislii Blm, 25-28 Mart 2008, stanbul.
Trke, M., 1990: Trkiyede Kurak Blgeler ve nemli
Kurak Yllar, Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi
Deniz Bilimleri ve Corafya Enstits, stanbul.
Trke, M., 1996: Spatial and temporal analysis of annual rainfall variations in Turkey, International Journal of
Climatology, 16, 1057-1076.
Trke, M., 1998: Influence of geopotential heights,
cyclone frequency and southern oscillation on rainfall va-
riations in Turkey, Int. Journal of Climatology, 18, 649

680.
Trke, M., 1999: Vulnerability of Turkey to desertification with respect to precipitation and aridity conditions,
Turkish Journal of Engineering and Env. Sciences, 23,
363-380.
Trke, M., 2003: Spatial and temporal variations in precipitation and aridity index series of Turkey, In Bolle H-J
(Ed.), Mediterranean Climate Variability and Trends,
Regional Climate Studies. Springer Verlag, Heidelberg,
181-213.
Trke, M., 2007: Trkiyenin kurakla, llemeye
eilimi ve iklim deiiklii asndan deerlendirilmesi,
Pankobirlik, 91, 38-47.
Trke, M., 2008: Gzlenen iklim deiiklikleri ve kuraklk nedenleri ve gelecei, Toplum ve Hekim, 23, 97107.
Trke, M., 2010a: Kresel klim Deiiklii: Balca
nedenleri, gzlenen ve ngrlen deiiklikler ve etkileri,
arl Bildiri, iinde Uluslararas Katlml 1. Meteoroloji
Sempozyumu Bildiri Kitab, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, 27-28 Mays 2010, Ankara, 9-38.
Trke, M., 2010b: BM lleme ile Savam
Szlemesinin iklim, iklim deiiklii ve kuraklk asndan zmlenmesi ve Trkiyedeki uygulamalar. arl
Panel Bildirisi. T.C. evre ve Orman Bakanl lleme
ile Mcadele Sempozyumu Tebliler Kitab: 601-616. 1718 Haziran 2010, orum.
Trke, M., 2010c: Klimatoloji ve Meteoroloji, Birinci
Bask, Kriter Yaynevi - Yayn No. 63, Fiziki Corafya Serisi No. 1, ISBN: 978-605-5863-39-6, 650 + XXII sayfa,
stanbul.
Trke, M., 2011: Akhisar ve Manisa Yrelerinin Ya
ve Kuraklk ndisi Dizilerindeki Deiimlerin Hidroklimatolojik ve Zaman Dizisi zmlemesi ve Sonularn
lleme Asndan Corafi Bireimi. orafi Bilimler
Dergisi 9 (1): 79-99.
Trke, M., and E. Erlat, 2005: Climatological responses of winter precipitation in Turkey to variability of the
North Atlantic Oscillation during the period 1930-2001.
Theor. and App. Climatol., 81, 45-69.
Trke, M., Smer, U., and Kl, G., 1995: Variations
and Trends in Annual Mean Air Temperatures in Turkey
with respect to Climatic Variability, Int. J. Climatol., 15,
557-569.
Trke, M., Smer, U. M., Kl, G., 1996: Observed
changes in maximum and minimum temperatures in Turkey. Int. J. of Clim. 16: 463-477.
149
Trke, M., Akgndz, A. S., Demirrs, Z., 2009b:

Palmer Kuraklk ndisine gre Anadolu Blgesinin
Konya Blmndeki kurak dnemler ve kuraklk iddeti,
Corafi Bilimler Dergisi, 7 (2), 129-144.
Trke, M., Ko, T., Sar, F., 2009a: Spatiotemporal
variability of precipitation total series over Turkey, International Journal of Climatology, 29, 1056-1074.
Trke, M., Kutiel, H., Hirsch-Eshkol, T. R., 2003:
Trkiyede aylk kurak ve yal koullarla ilikili deniz
seviyesi basnc desenleri, iinde Devlet Meteoroloji leri
Genel Mdrl Bilimsel ve Teknik Sunumlar 2002, Seminerler Dizisi 3, 59-78, Ankara.
Hazrlanmas ve stanbul Gerei Sempozyumu, Bildiriler

Kitab, Mimarlar Odas stanbul ubesi 8-9 ubat 2002,
T Takla, stanbul, 94-106.
Trkolu, H., ve Yiiter, R., 2001: Acil Durum Planlamas, T AYM Yaynlar, T Press, stanbul.
Tzn, C., Hanclar, U., 2008: Depreme Kar Yapsal
Glendirme, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C.
stanbul Valilii, SMEP.
UK Climate, 2011: Observations, projections and impacts, Met Office FitzRoy Road, Exeter Devon, EX1 3PB
United Kingdom, 2011 11/0209u, 2011.
Trke, M., Tatl, H., 2008: Ar kurak ve nemli

koullarn belirlenmesi iin yeni bir standartlatrlm
ya indisi (yeni-SPI): Trkiyeye uygulanmas, iinde
IV. Atmosfer Bilimleri Sempozyumu Bildiri Kitab, .T..
Uak ve Uzay Bilimleri Fak., 25-28 Mart 2008, stanbul,
528-538.
UN, 2005: Report of the World Conf. on Disaster Reduction Kobe, Hyogo, Japan, 18-22 January 2005.
Trke, M., Tatl, H., 2009: Use of the Standardized Precipitation Index (SPI) and Modified SPI for shaping the
drought probabilities over Turkey, International Journal
of Climatology. DOI: 10.1002/joc.1862.
UN, 2008a: Report of the Secretary-General to ECOSOC: Strengthening of the coordination of emergency humanitarian assistance of the United Nations, 2008.
Trke, M., Tatl, H., 2010a: Kuraklk ve ya etkinlii

indislerinin llemenin belirlenmesi, nitelenmesi ve izlenmesindeki rol, iinde lleme ile Mcadele Sempozyumu Bildiriler kitab, 17-18 Haziran 2010, orum.
245-263.
Trke, M., Tatl, H., 2010b: Use of the spectral clustering to determine coherent precipitation regions in Turkey
for the period 19292007, International Journal of Climatology, DOI: 10.1002/joc.2212.
Trkolu, H., Tezer, A., Kundak, S., Atav, A., lki, A.,
2008a: Toplum Temsilcileri in Afet Zararlarn Azaltmaya Ynelik ehir Planlama ve Yaplama Eitim Rehberi,
Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii,
SMEP.
2008b: Teknik Elemanlar in Afet Zararlarn Azaltmaya
Ynelik ehir Planlama ve Yaplama Eitim Rehberi, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii,
SMEP.
2008c: Yerel Yneticiler in Afet Zararlarn Azaltmaya
Ynelik ehir Planlama ve Yaplama Eitim Rehberi, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii,
SMEP.
Trkolu, H., Tezer, A., Yiiter, R., 2002: ehir
planlama ve zarar azaltma yntemleri, Kentlerin Depreme
150
UN, 2006: Global Survey of Early Warning Systems: An

assessment of capacities, gaps and opportunities towards
building a comprehensive global early warning system for
all natural hazards. UN, 2006.
UN, 2008b: Report of the Secretary-General to the UN

General Assembly, Implementation of the International
Strategy for Disaster Reduction, A/63/351.
UN, 2009: Making Disaster Risk Reduction GenderSensitive Policy and Practical Guidelines Published by
UNISDR, UNDP, and IUCN. Geneva, Switzerland, June
2009.
UN/ISDR and the World Bank, 2008a: South Eastern
Europe Disaster Risk Mitigation and Adaptation Programme, The World Bank Sustainable Development Department Europe and Central Asia Region and UN/ISDR
Secretariat Europe Document, 2008.
UN/ISDR and the World Bank, 2008b: South Eastern
Europe Disaster Risk Mitigation and Adaptation Initiative, Risk Assessment for South Eastern Europe, Desk Study
Review, UN-ISDR and The World Bank Document, 2008.
UN/ISDR and the World Bank, 2009a: Mitigating the
Adverse Financial Effects of Natural Hazards on the Economies of South Eastern Europe: A Study of Catastrophe
Risk Financing Options. UN-ISDR and The World Bank
Document, February 2008.
UN/ISDR and the World Bank, 2009b: Strengthening
the Hydrometeorological Services in South Eastern Europe: South Eastern Europe Disaster Risk Mitigation and
Adaptation Programme.
UN/OCHA, 2009: The Structure, Role and Mandate of

Civil Protection in Disaster Risk Reduction for South Eastern Europe, South Eastern Europe Disaster Risk Mitigation and Adaptation Programme, UN-ISDR, The World
Bank, Italian Civil Protection, Administration of the Republic of Slovenia for Civil Protection and Disaster Relief,
UN-OCHA document.
UNCCD, 1995: The United Nations Convention to
Combat Desertification in those Countries Experiencing
Serious Drought and/or Desertification, Particularly in
Africa, text with Annexes, UNEP, Geneva. WFAS, (2009)
KeetchByram Drought Index, Wildland Fire Assesment
System, (www.wfas.net, 28.06.2009).
UNDG-ECHA, 2008: Cluster Working Group on Guidance note on Early Recovery in cooperation with the
UNDG-ECHA Working Group on Transition April 2008.
UNDP, 2010a: UNDP-Thematic Brief: Climate Risk
Management (CRM). Bureau for Crisis Prevention and
Recovery Bureau for Development Policy/Energy and Environment Group.
UNDP, 2010b: Climate Risk Management Technical Assistance Support Project (CRM TASP). Bureau for Crisis
Prevention and Recovery Bureau for Development Policy/
Energy and Environment Group.
UNFCCC, 2007: Climate Change: Impacts, Vulnerabilities and Adaptation in Developing Countries. Boon.
Pp.25.
UNFCCC, 2009: Assessment Report on Turkey Within
The Scope of United Nations Framework Convention on
Climate Change (UNFCCC) Climate Change Coordination Committee Assessment Report 2009.
UNRC, 2000: Recent Natural Disasters in Turkey: An
Overview of the National Technological Capacity and Its
Utilization,
http://ocha-gwapps1.unog.ch/rw/rwb.nsf/
db900SID/OCHA-64CM6F?OpenDocument.
UNSCEAR, 2000: Sources and effects of ionizing radiation. United Nations Scientific Committee on the Effects of
Atomic Radiation, United Nations Publication, New York,
USA.
USC Structural Laboratory, 2001: Seismicity of Turkey,
Earthquake Reconnaissance Report, Online Document,
http://www.usc.edu.
USGS 2004: Landslide Types and Processes, http://pubs.
usgs.gov/fs/2004/3072.
Uslu, N., nal, S., Kk, ., 2002: Kastamonu orman
yangnlar zerine aratrmalar, iinde II. Ulusal Karadeniz Ormanclk Kongresi, 17 19 Mays 2002, Artvin.
nal, Y. S., E. Tan ve S. S. Mentes, 2012: Summer heat

waves over western Turkey between 1965 and 2006. Theor
Appl Climatol DOI 10.1007/s00704-012-0704-0.
nal, Y.S., and Mente, S., 2006: Frequency of the Heat
Waves in Istanbul and Its Relation to Circulation Patterns.
2006. ITU, 152-161.
Unal Y.S., Deniz, A., Toros, H., Incecik, S., 2012: Temporal and spatial patterns of precipitation variability for
annual, wet, and dry seasons in Turkey. International Journal of Climatology, 32(3), 392405. DOI: 10.1002/
joc.2274.
Unal Y.S., Toros, H., Deniz, A., Incecik, S., 2011: Influence of Meteorological Factors and Emission Sources
on Spatial and Temporal Variations of PM10 Concentrations in Istanbul Metropolitan Area, Atmospheric Environment, 45(31), 5504-5513. DOI:10.1016/j.atmosenv.2011.06.039.
UK Met Office, 2011: Climate: Observations, projections and impacts, Met Office FitzRoy Road, Exeter Devon,
EX1 3PB United Kingdom, 2011 11/0209u, 2011.
nl, A., ve Dikba, A., 2001: Olay Komuta Sistemi,
T AYM Yaynlar, ITU Press, stanbul.
Vautard, R., P. Yiou, F. DAndrea, N. de Noblet, N. Viovy, C. Cassou, J. Polcher, P. Ciais, M. Kageyama, and
Y. Fan, 2007: Summertime European heat and drought
waves induced by wintertime Mediterranean rainfall deficit. Geophysical Research Letters, VOL. 34.
Weiss, H., and Bradley, R. S., 2001: What drives societal
collapse? (vol 291, pg 609, 2001). Science 291, 988-988
(2001).
Western Governors Association, 2006: Creating a Drought Early Warning System for the 21st Century: The National Integrated Drought Information System. Denver:
Western Governors Association.
White, S.A., 2006: Climate Change and Crisis in Ottoman Turkey and the Balkans, 1590-Future, International
Present and Future, 20-23 November 2006. Istanbul Technical University, 392-410.
Wild, M., A. Ohmura, and K. Makowski, 2007:
Impact of global dimming and brightening on global warming, Geophys. Res. Lett., 34, L04702,
doi:10.1029/2006GL028031.
Wilhite, D., and R. Pulwarty, 2005: Drought, crises and
water management. In Drought and Water Crises: Science,
Technology and Management, D. Wilhite (ed), 289-298.
Taylor and Francis Press.
151
Wilhite, D., M. Sivakumar, and D. Wood, 2000: Proceedings of an Expert Group Meeting held September 5-7,
2000, Lisbon, Portugal. World Meteorological Organization Report.
rance Pool (TCIP): Contributions To Risk Awareness International Conf. on Financial Education 7- 8 May 2008
Washington, DC USA.
Winter, M.G., N. Dixon, J. Wasowski and T.A. Dijkstra, 2010: Introduction to land-use and climate change
impacts on landslides. Quarterly Journal of Engineering
Geology & Hydrogeology November 2010 v. 43 no. 4 p.
367-370.
Zaitchik, B.F., Evans, J.P., Geerken, R.A., Smith, R.B.,

2006: Climate and Vegetation in the Middle east: InterAnnual Variability and Drought Feedbecks. International
Present and Future, 20-23.11.2006. Istanbul Technical
Univ., 298-308.
WMO, 1987: The Global Climate System: Autumn

1984-Spring 1986. Climate System Monitoring. CSM
R84/86.
Zeman, P., 1997: Objective assessment of risk maps of

tick-borne encephalitis and Lyme borreliosis on spatial patterns of located cases. Int. J. Epidemiol; 26: 11211130.
WMO, 1997: Extreme Agrometeorological Events,

CagM-X Working Group, WMO/TD-No. 836, Geneva,
Switzerland.
WMO, 2002: The Statement for the World Meteorological Day.
WMO, 2006: Preventing and mitigating natural disasters,
Working together for a safer world. World Meteorological
Organization (WMO), WMO-No. 993, Geneva, 34 pp.
Woods Hole Research Center, 2009: Evidence of a warming earth. Retrieved November 28, 2009 from Woods
Hole Research Center Web site: http://www.whrc.org/
resources/online_publications/warming_earth/scientific_
evidence.htm
World Bank, 1999: Project Appraisal Document (MEER
Project, Report No: 19844-TU), Nov. 1999.
Yava, M.., 2012: zel Grme.
Yava, Murat ., Erenbilge, T., Seyfe, N., Ayhan,
A., 1999: lar, Trkiyedeki Etkileri ve nlemede
Kullanlan Yntemler, Afet leri Genel Mdrl,
Geici skan Dairesi Bakanl, ANKARA.
Yldz, S., 1982: Orman Yangnlar zerinde Scaklk ve
Nemin Etkisi. Lisans Tezi, T Meteoroloji Mhendislii
Blm.
Yiiter, R.G., 2005: Kentsel Yerlemeleri Afetlere Hazrlama Odakl Kent Planlamas ve Zarar Azaltma; Kadolu
M. ve zdamar, E., eds, Genel Afet Ynetimi Temel lkeleri iinde, JICA Yaynlar No: 1, Ankara.
Yodmani, S., 2004: Disaster Risk Management and Vulnerability Reduction: Protecting the Poor Defining an
Agenda for Poverty Reduction Proceedings of the First
Asia and Pacific Forum on Poverty (Volume 2), p 229-237,
Published by the Asian Development Bank.
Ycemen, M. Semih, 2008: Turkish Catastrophe Insu-
152
T.C. evre ve ehircilik Bakanl

evre Ynetimi Genel Mdrl, klim Deiiklii Dairesi Bakanl
Ehlibeyt Mah. Ceyhun Atuf Kansu Cad. 1271. Sok. No: 13
06520 Balgat - Ankara
Tel: +90 (312) 586 3000 Faks: +90 (312) 474 0318
http://www.iklim.gov.tr e-posta: iklim@csb.gov.tr
Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP)
Birlik Mah. 415. Cad. No: 11
06610 ankaya - Ankara
Tel: +90 (312) 454 1100 Faks: +90 (312) 496 1463
http://www.undp.org.tr

Iklimrapor

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Iklimrapor

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYEDE

TRKYENN BRLEM MLLETLER KLM DEKL

Hazrlayan: Prof. Dr. Mikdat Kadolu

Kaynak belirtilmesi kaydyla alntlara izin verilir.

Kaynaka Bilgisi: Kadolu, M. 2012. Trkiyede klim Deiiklii Risk Ynetimi.

T.C. evre ve ehircilik Bakanl

Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP)

Yazar: Prof. Dr. Mikdat Kadolu

Bu yayn, T.C. evre ve ehircilik Bakanlnn koordinasyonunda yrtlen, Birlemi

Trkiyede klim Deiiklii Risk Ynetimi

Trkiyenin klim Deiiklii II. Ulusal Bildiriminin Hazrlanmas Projesi

Amerika Birleik Devletleri

Avrupa evre Ajans

Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl

Avrupa Doal Afetler Eitim Merkezi

Afet leri Genel Mdrl

Drdnc Deerlendirme Raporu

Afet Riskinin Azaltlmas

Bamsz Devletler Topluluu

Birlemi Milletler Mlteciler Yksek

Gayri Safi Milli Hsla

Gayri Safi Yurtii Hsla

Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl

Brezilya Ulusal Uzay Aratrmalar Enstits

Hkmetler Aras klim Deiiklii Paneli

Afetleri Azalma Uluslararas Stratejisi

zleme Erken Uyar ve Tahmin Komitesi

stanbul Teknik niversitesi

Japon Meteoroloji Ajans

Trk Kzlay Dernei

Karadeniz Teknik niversitesi

Colorado Aratrma Merkezi

Milenyum Kalknma Hedefleri

Afet Kaynakl Salgn Hastalklar Aratrma

Milenyum Kalknma Hedefleri Fonu

Afet leri Genel Mdrl- Aratrma

lleme ve Erozyonla Mcadele Genel

evre ve ehircilik Bakanl

Afet Hazrlk ve nleme nisiyatifi

Devlet Planlama Tekilat

MDG-F 1680 Trkiyenin klim Deiikliine Uyum

Milli Eitim Bakanl

Marmara Depremi Acil Yeniden

Marmara Depremi Rehabilitasyon Program

Meteoroloji Genel Mdrl

Kuzey Atlantik Salnm (North Atlantic

Devlet Su leri Genel Mdrl

Kuzey Atlantik Salnm Endeksi

Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl

ABD Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi

Acil Durum Veritaban (Emergency Event

ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi

Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat

Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt

ABD Yabanc Afet Yardmlar Ofisi

Orman Kaynaklar Deerlendirme Raporu

Orman Genel Mdrl

Gneydou Anadolu Projesi

OGM Orman daresi ve Planlama Dairesi

Blgesinde Sele Maruz Kalan Alanlarda Sel

OGM Orman Yangnlaryla Mcadele

Risk Deerlendirme Komitesi

Kresel Yer Gzlem Grubu

IPCC zel htisas Raporu: klim